Book Title: Agam Sutra Satik 43 Uttaradhyayanani MoolSutra 4
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Agam Shrut Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003381/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo namo nimmala daMsaNassa AgamasuvANi (saTIka) bhAga:-28 :saMzodhaka sampAdakazca: mani dIpotnasAgara www.jainelierary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabrahmacArI zrI neminAthAya namaH namo namo nimmala daMsaNassa zrI AnaMda - kSamA-lalita-suzIla sudharmasAgara gurUbhyo namaH Agama suttANi bhAgaH 28 43 - 1 | uttarAdhyayanAni - mUlasUtram - 1 saMzodhaka -: : sampAdakazca : muni dIparatnasAgara ravivAra 2056 tA. 14-4-2000 (saTIkaM) 45 -- Agama suttANi-saTIkaM mUlya rU. 11000/ Agama zruta prakAzana caitra suda 11 : saMparka sthala " 'Agama ArAdhanA kendra" zItalanAtha sosAyaTI vibhAga- 1, phleTa naM. 13, 4 thI maMjhila, vhAyasenTara, khAnapura, ahamadAbAda (gujarAta) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 mUlAGkaH adhyayanAni uttarAdhyayana- mUlasUtrasya viSayAnukramaH 1-48 1 - vinayazrutaM - 95 2- parISaha vibhakti - 115 3 - cAturaGgIya - 128 4- asaMskRtaM - 1605 - akAmamaraNaM - 178 6- kSullaka nirgranthIyaM - 208 17- aurazrIyaM - 22818 - kAviliyaM uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1 pRSThAGkaH mUlAGkaH adhyayanAni 3 - 290 | 9 - nami pravajyA 67 - 327 | 10 - drumapatrakaM 120 - 359 11 - bahuzrutapUjyaM 1571-406 12 - harikezIyaM 186 - - 441 | 13 - citrasaMbhUtIyaM 235 -494 1144 - iSukArIyaM 223-510 | 15-sa- bhikSuH 236-538 | 16--brahmacaryasamAdhiH pRSThAGkaH 248 269 286 298 316 334 351 adhyayanAni - 1 ArambhAt 16 - atra eva bhAge vartate adhyayanAni - 17 ArambhAt 36 - AgAmI (29 ) bhAge vartate 359 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arthika anudAtA -5.pU. mAlavabhuSaNa tapasvI AcAryadeva zrI navaratnasAgara sUrIzvarajI ma.sA.nI preraNAthI zrI lAlabhAI devacaMda zAha taraphathI - nakala eka, -pa.pU. saraLa svabhAvI-zrImad bhagavatIsUtra vyAkhyAna paTu AcAryadeva zrI naradevasAgarasUrIzvarajI ma.sA. tathA pUjyazrInA ziSyaratna tapasvI gaNivaryazrI caMdrakIrtisAgarajI ma.sA.nI preraNAthI zrI puruSAdAnIca pArzvanAtha zve. mUrti. jaina saMgha, devakInaMdana sosAyaTI, amadAvAda taraphathI nakala epha. -5.pU. zAsana prabhAvaka-kriyArAgI AcAryadevazrI vijaya cakacaMdra sUrIzvarajI ma.sA.nI preraNAthI eka sagRhastha taraphathI nakala eka. -5.pU. sAhityapremI munirAja zrI sarvodaya sAgarajI ma.sA.nI preraNAthI-"acalagacchAdhipati pa.pU.A.bha.zrI guNasAgarasUrIzvarajI ma.sA.nA ziSyaratna pa.pU. munirAja zrI cAritraratnasAgarajI ma. nI 19mI aThThAi nimitte-zrI cAritraratna phA.ce.TrasTa taraphathI nakala eka. -5.pU. vaiyAvRSyakArikA sAdhvI zrI malayAzrIjI ma.sA.nA ziSyA vyavahAra vicakSaNA pU. sAdhvI zrI hitajJAzrIjI ma.nI preraNAthI jaina ArAdhanA maMdira-"jJAnakhAtA" taraphathI nakala eka. -5.pU. saumyamUrti sAdhvIzrI saumyaguNAzrIjI ma.nI preraNAthI pa.pU. gurumAtA-vAtsalyamUrti sA.zrI ratnatrayAzrIjI ma.nI paMcamI mukhyatithi nimitte zrImatI lIlamabena prANalAla pI. dAmANI taraphathI nakala eka. -pa.pU. svanAmadhanyA sA. zrI saumyaguNAzrIjI tathA teonA ziSyA sA.zrI samajJAzrIjInI preraNAthI-2053nA cazasvI cAturmAsa nimitte zrI pArzvapadmAvatI jaina saMgha, pArUlanagara, amadAvAda taraphathI nakala be. -5.pU. ratnamacArAdhakA sAdhvIzrI saumyaguNAzrIjI tathA teozrInA ziSyA sA. zrI samajJAzrIjInI preraNAthI saMvata 2054nA nirmaLa ArAdhanAmaya cAturmAsanI smRtimAM-ghATaloDiyA (pAvApurI) jaina zve. mUrti, saMgha, amadAvAda taraphathI nakala eka. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pa.pU. sAdhvI zrI ratnAgacAzrIjI ma.nA parama vineyA sA. zrI socaguNAzrIjInI preraNAthI teonA saMsArabhAIzrI indravadanabhAI dAmANInA anumodanIya puruSArthathI "Agama dIpa-saMpuTa"nA badalAmAM prApta rakamamAMthI-nakala cAra. -pa.pU. prazamarasanimagnA sAdhvIzrI prazamazIlAzrIjI ma.nI preraNAthIsametazikhara tirthoddhArikA pa.pU. sAdhvIzrI raMjanazrIjI ma.sA.nA ziSyA apratima vaiyA nRtyakArikA sA. zrI mAlAzrIjI tat ziSyA sA. zrI narendrazrIjI-tat ziSyA sA. zrI praguNAzrIjI ma.sA. AtmazreyArthearihaMta TAvara, jaina saMgha, muMbai taraphathI nakala eka. pa.pU. AgamoddhAraka AcAryadevazrI nA samudAyavatI pa.pUjaya vaicAvRtyakArikA sA.zrI mAlAzrIjI ma.nA ziSyA pU.sA. zrI kaivalyazrIjI ma.nA ziSyA pU.sA.zrI bhavyAnaMdazrIjI ma.sA.nA ziSyA miSTabhASI sAdhvIzrI pUrNaprajJAzrIjI ma.sA. tathA temanA vinita ziSyA sA. zrI pUrNadarzitAzrIjI tathA sA. pUrNanaMdItAzrIjInI preraNAthI-sarvodaya pArzvanAtha cerITebala TrasTa, mulunDa muMbaI taraphathI nakala eka. -pa.pU. vaiyAvRtyakArikA sAdhvIzrI malayAzrIjI ma.nA praziSyA sA. zrI bhavyAnaMdazrIjIma.nA suvinitA sA.zrI kalpaprajJAzrIjI tathA kokIlakaMThI sA. zrI kairavaprajJAthajI nI preraNAthI -mehula sosAyaTI, ArAdhanAbhavana, subhASanagara, vaDodarAnI baheno taraphathI nakala eka - -zrI vizAzrImALI tapagacchajJAti-jJAnakhAtuM, jaina pAThazALA, jAmanagara taraphathI nakala be. -zrI maMgaLa pArekhano khAMco-jaina zve. mUrti, saMgha, amadAvAda. { taraphathI 2054nA cAturmAsa nimitte nakala be. - zrI AphoTA jaina saMgha, vaDodarAnI baheno taraphathI nakala eka. -zrImatI nayanAbena ramezacaMdra zAha, varSodarAnI preraNAthI AgamonA | seTanA badalAmAM prApta rakamamAMthI nakala pAMca. { | zeSa sarve rakama "amArA"Aja paryanta prakAzanonA, badalAmAM prApta thayelI che. - Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. ] namo namo nimmala daMsaNassa paMcama gaNadhara zrI sudharmA svAmine namaH |43 uttarAdhyayanAni-mUlasUtram -1 saTIkaM [caturthaM mUlasUtraM] | [ pUrvoddhRt-jinabhASita-RSi praNita mUlam bhadrabAhusvAmi racitAniyuktiH + zAntyAcAryaviracitA vatiH / zivadAH santu tIrthezA, vighnasaGghAtaghAtinaH / bhavakUpoddhRto yeSAM, vAg varatrAyate nRNAm // 1 // samastavastuvistAre, vyAsarpattailavajjale / jIyAt zrIzAsanaM jainaM, dhIdIpoddIptivarddhanam / / 2 / / yatprabhAvAdavApyante, padArthAH kalpanAM vinaa| sA devI saMvide na: stAdastakalpalatopamA // 3 // vyAkhyAkRtAmakhilazAstravizAradAnA, sUcyagravedhakadhiyAM zivamastu tessaam| yairatra gADhataragUDhavicitrasUtragranthivibhidya vihito'dya mamApi gamyaH / / 4 / / adhyayanAmAmeSAM yadapi kRtAzcUrNivRttayaH kRtibhiH / tadapi pravacanabhaktistvarayati mAmatra vRttividho / / 5 / / vR.iha khalu sakalakalyANanibandhanaM jinAgamamavApya vivekinaivaM vivecanIyaM-yaduta mahArtho'yaM manorathAnAmapyapathabhUto bhUrijanmAntaropacitapuNyaparipAkato mahAnidhirivamayA'dhigataH, tathAhi-mahati saMsAramaNDale'smin mAnasAdidaNDairabhihanyamAnAH kaSTeneSTaviziSTArthAM mahApurImiva manujagatimanupravizanti jantavaH, anupravizyApicAsyAmaurdhvaradhyikA ivAkRtasukRtasambhArA nirIkSitumapi nainaM kSamante, kimaGgapunaravAptumiti?, etadavAptau sarvathA kRtArtho'smi, sambhavati cAsyAM svopakAravatparopakAre'pi zaktiriti nedAnI yuktA kadaryatA, kintu ?, bhavitavyamudArAzayena, paropakArapUvikaiva ca svopakArapravRttirudArAzayatAM khyApayatIti paropakAra evAditaH pravartitumucitam / santi cAsmin mahitamAhAtmyAH samIhitasampAdakAzca maNaya iva caraNakaraNAdigocarAcArAdyaGgAnuyogAH, na caita idAnI samyagdarzanAdihetuM mithyAtvAdipizAcazamanaM dharmakathAtmakottarAdhyayanAyogaM rakSAvidhAnamivApahAya svayaM grahItumanyasmai vA dAtuM yujyante, ityArabhyata uttarAdhyayanAnuyogaH-tatra ca na tathAvidhaphalAdiparijJAna vikalA prekSAvatAM pravRttiH, tasyAstadyApakatvAda, vyApyasya ca vyApakAvinAbhAvitvAt, ata: prekSavatpravRttyaGgatvAt phalayogamaGgalasamudAyArthAnuyogadvAratabhedaniruktikramaprayojanAni vAcyAni / yacca zabdasyA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 pramANatvamabhidhAya tadabhidhAnasyAnarthakatvamiha kaizciduktaM, tadasAdhu, zabdasyApramANatve tatprAmANyamUlatvena sakala-vyavahArANAmucchedaprasaGgAt, uktaM hi "lokikavyavahAro'pi, yasminna vyvtisstthte| tatra sAdhutvavijJAnaM, vyaamohopnibndhnm||" iti tathA ca zAstrAdau phalAdipratipAdikA pUrvAcAryagAthA "tassa phalajogamaMgalasamudAyatthA taheva daaraahN| tabbheyaviruttikkamapayoyaNAI ca vccaaii|" phalAbhilASiNAM ca sakalaprekSAvatAM pravRttiriti prathamataH phalasyAbhidhAnaM, tatrApi kimidaM sambaddhamutAsambaddhamiti vicArata eva vipazcitaH pravartanta iti tadanu yogasya, ityAdi kramaprayojanaM sarvatra yojyaM, tatra phalaM kartuH zrotuzcAvyavahitaM vineyAnugraho yathAvadarthAvabodhazca, vyavahitaM punarubhayorapi taduttarottaraguNaprakarSaprAptyA'pavargAvAptiriti / yogaH sambandhaH, sa ca hetutaH phalatazca, tatra hetuta uttarAdhyayanAnuyogasya sAkSAtkRtadharmANaH sUtrakRta eva yathAsvaM praNetAraH tatastadavabodhitatadarthAstacchiSyAH tato'pi tadvineyAstAvad yAvad bhagavAn bhadrabAhuH tato bhASyakRtastatacUrNikRtaH tato'pi vRttikRto yAvadasmadgurava iti guruprvkrmlkssnnH| phalatastUpAyopeyabhAvarUpa: abhihitaphalasyopeyatvAt prastutAnuyogasya ca tadupAyatvAditi / manAtivinAzayati zAstrapAragamanavighnAn gamayati-prApayati zAstrasthairya lAlayati cazleSayati tadeva ziSyapraziSyaparamparAyAmiti maGgalaM, yadvA manyante anApAyasiddhiM gAyanti prabandhapratiSThiti lAnti vA'vyavacchinAsantAnAH ziSyapraziSyAdayaH zAstramastinniti maGgalam, AdimadhyAvasAnavartinastasyoktarUpArthaprasAdhakatvena prasiddhatvAt, uktaM hi "taM maMgalamAIe majjhe pajjaMtae ya satthassa / paDhamaM satthassAvigdhapAragamanAya niddiSTuM // 1 // tasseva u thijjatthaM majjhimayaM aMtimaM ca tasseva / avvocchittinimittaM sissapasissAivaMsassa / / 2 / / " tacca nAmAdicaturbheda, tatra maGgalamiti nAmaiva nAmamaGgalaM, sthApanAmaGgala maGgalakAra: maGgalAni ca darpaNAdIni, yathoktam "dappaNabhaddAsaNa vaddhamANa varakalasamacchasirivacchA! socchiya naMdAvattA lihiyA aTThaTTha mNglgaa|" iti dravyabhAvamaGgale tvAvazyakabhASyAnusArato'vaboddhavye / tatra ceha bhAvamaGgalenAdhikAraH, tacca kRtameva, nandirUyatvAt tasya, nandivyAkhyAnapUrvakatvAcca sakalAnuyogasya, apavAdata utkrameNApi yadA'nuyogastadA bhAvata AdimaGgalaM 'saMjogA vippamukkassaanagArassa'tti anagAragrahaNaM, madhyamaGgalaM, kapille nayare rAyA' ityAdinA'nagAraguNavarNanam, antyamaGgalam 'ii pAukare buddhe' ityAdinA buddhAdyabhidhAnaM / samudAyo-varNapadavAkyazlokAdhyayanakadambakAtmaka zrutaskandharUpatasyAbhidheyo'rthaH samudAyArthaH, sa ceha dharmakathAtmakaH, vizeSatastvenaM 'paDhame vinao' ityAdinA niyuktikAra eva vkssyti| dvArANIti prakramAdanuyogadvArANi, tatra Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. 1] cAnugatamanurUpaM vA zrutasya svenAbhidheyena yojanaM-- sambandhanaM tasmin vA'nurUpo'nukUlo vA yogaH zrutasyaivAbhidhAnavyApAro'nuyogaH, taduktam "anujoyaNamanujogo suyassa niyaeNa jamabhidheyeNaM / vavAro vA jogo jo anurUvo'nukUlo vA / / " tasya dvArANi-upakramAdIni anuyogadvArANi tAni tadbhedaniruktikramaprayojanAni ca tatthajjhayaNaM paDhama' mityatra vakSyAmaH / Aha-prakRto'yamuttarAdhyayanAnuyogaH, tatra kimetAnyuttarAdhyayanAnyaGgamaGgAni zrutaskandhaH zrutakandhA adhyayanamadhyayanAni uddezaka uddezakA:?, ucyate, nAGgaM nAGgAni, zrutaskandho na zrutaskandhAH, nAdhyayanamadhyanAni, noddezako noddezakA iti / asya ca nAmanikSepe 'uttarAdhyayana zrutaskandha' iti nAma, tatrottaraM nikSeptavyamadhyayanaM zrutaskandhazca, tatrottaranikSepAbhidhAnAyAha bhagavAn niyuktikAra:ni.[1] nAmaM ThavaNA davie khitta disA tAvakhitta pannavae / paikAlasaMcayapahANanANakamagaNaNao bhaave|| vR.-iha ca supo yatrAdarzanaM tatra sUtratvena chAndasatvAt luka, tathottaranikSepaprastAvAt sUcakatvAtsUtrasya 'kamauttareNa pagaya' mityuttarazravaNAcca 'nAma'ti nAmottaraM 'ThavaNaM ti sthApanottaramityAdyamilApa: kAryaH / tatra nAmottaramiti nAmaiva yasya vA jIvAderuttaramiti nAma kriyate, sthApanottaramakSAdi, uttaramiti varNavinyAso vA, dravyottaramAgamato jJAtA'nupayukto noAgamato jJazarIrabhavyazarIre tadvyatiriktaM ca, tatra tadvyatiriktaM tridhA-sacittAcittamizrabhedena, tatra sacittaM pituH putraH, acittaM kSIrAt dadhi, mizraM jananIzarIrato romAdimadapatyama, iha ca dravyaparyAyobhayAtmakatve'pi vastuno dravyaprAdhAnyavivakSayA pitrAderUvaMbhavanatazca putrAdInAM dravyottaratvaM bhAvanIyaM, kSetrottaraM mervAdyapekSayA yaduttaraM, yathottarAH kuravaH, yadvA pUrvaM zAlikSetraM tadeva pazcAdikSukSetraM, diguttaramuttarA dig, dakSiNadigapekSatvAdasya, tApakSetrottaraM yattApadigapekSayottaramityucyate, yathAsarveSAmuttaro mandarAdriH, prajJopakottaraM yat prajJApakasya vAmaM, pratyuttaramekadigavasthitayordevadattayajJadattayordevadattAt paro yajJadatta uttaraH, kAlottara: samayA dAvalikA AvalikAto muhUrtamityAdi, saJcayottaraM yatsaJcayasyopari, yathA dhAnyarAzeH kASThaM, pradhAnottaramapi trividhaMsacittAcittamizrabhedAt, sacittapradhAnottaramapi tridhaiva, tadyathA-dvipadaM catuSpadamapadaM ca, tatra dvipadamanutarapuNyaprakRtitIrthakaranAmAdyanubhavanataH tIrthakaraH, catuSpadamananyasAdhAraNazauryadhairyAdiyogataH siMhaH, apadaM ramyatvasurasevyatvAdibhirjAtyajAmbUnadAdimayI jambUdvIpamadhyasthitA sudarzanAjambUH, acittamacintyamAhAtmyamAhAtmyazcintAmaNiH, mizraM tIrthakaraeva gRhasthAvasthAyAM sarvAlaGkArAlakRtaH, jJAnottaraM kevalajJAnaM, vilInasakalAvaraNatvena smastavastusvabhAvAbhAsitayA ca, yadvA zrutajJAnaM, tasya svaparaprakAzakatvena kevalAdapi maharddhikatvAt, uktaM ca "suyanANaM mahiDDIyaM, kevalaM tynNtrN| appaNo ya paresiM ca, jamhA taM paribhAvanaM ||"ti kramottaraMkramamAzritya yadbhavati, taccaturvadhaM-dravyata: kSetrataH kAlato bhAvatazca, tatra dravyataH paramANopridezikaH tato'pi tripadezika: evaM yAvadantyo'nantapradezikaH skandhaH, kSetrata Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- - mUlasUtram - 1-1 / 1 ekapradezAvagADhAt dvipradezAvagADhaH tato'pi tripradezAvagADhaH evaM yAvadavasAnavartyasaGkhyepradezAvagADhaH, kAlata ekasamayasthiterdvisamayasthitiH tato'pi trisamayasthiti: evaM yAvadasaGkhyeyasamayasthiti:, bhAvata ekaguNakRSNAt dviguNakRSNaH tato'pi triguNakRSNaH evaM yAtradanantaguNakRSNaH, yato vA - kSAyopazamikAdibhAvAdanantaraM yaH kSAyikAdirbhavati, 'gaNaNao 'ti gaNanAta uttaramekakAd dvikastato'pi trika evaM yAvacchIrSaprahelikA, bhAvottaraM kSAyiko bhAvaH, tasya kevalajJAnadarzanAdyAtmakatvena sakalaudayikAdibhAvapradhAnatvAda 6 shs Aha-evamasya pradhAnottara evAntarbhAvAdayuktaM bhedenAbhidhAnaM yadyevamatyalpamidamucyate, evaM hi nAmAdicatuSTaya eva sarvanikSepANAmantarbhAvAttadevAbhidheyaM tata ihAnyatra ca yannAmAdicatuSTAdhikanikSepAbhidhAnaM tacchiSyamativyutpAdanArthaM sAmAnyavizeSobhayAtmakatvakhyApanArthaM ca sarvavastUnAmiti bhAvanIyamiti gAthArthaH // ihAnekadhottarAbhidhAne'pi kramottaramevAdhikariSyati, viSayajJAne ca viSayI sujJAno bhavati iti bhanvAno yatrAsya sambhavo yatra cAsambhavo yatra cobhayaM tadevAha ni. [2] jahannaM suttaraM khalu ukkosaM vA anuttaraM hoI / sesAI uttarAI anuttarAI ca neyANi // vR.- jaghanyaM sottaraM 'khalu' avadhAraNe, sottarameva 'ukkose 'ti utkRSTaM, vAzabdasyaivakArArthasya bhinnakramatvAd anuttarameva bhavati, 'zeSANi' madhyamAni 'uttarANi' iti arza AditvenAjantavatvAt matubalopAdvottaravanti anuttarANi ca jJeyAni / dravyakramottarAdini hi jaghanyAnyekapradezikrAdIni upari dvipradezikAdivastvantarabhAvAt sottarANyeva, tadapekSayaiva teSAM jaghanyatvAt, utkRSTAni tvantyAnantapradezikAdInyanuttarANyeva, taduparivastvantarAbhAvAda, anyo thotkRSTatvAyogAt, madhyamAni tu dvipradezikAdIni tripradezikAdyapekSayA sottarANi eka pradezApekSayA tvanuttarANi, uparitanavastvapekSayaiva sottaratvAt iti gAthArthaH // uttarasyAnekavidhatvena yenAtra prakRtaM tadAhakamautteraNa pagayaM AyArasseva uvarimAI tu / ni. [3] tamhA u uttarA khalu ajjhayaNA huMti nAyavvA // vR. kramApekSamuttaraM kramottaraM, zAkapArthivAditvAnmadhyapadalopI samAsaH, tena prakRtamadhikRtam, iha ca kramottareNeti bhAvataH kramottareNa, etAni hi zrutAtmakatvena kSAyopazamikabhAvarUpANi tadrUpasyaivA''cArAGgasyopari paThyamAnatvenottarANItyucyante, ata evAha'AyArasseva uvarmAI 'ti evakAro bhinnakrameH, tatazcAcArasyoparyeva-uttarakAlameva 'imAnI' ti hRdi viparivartamAnatayA pratyakSANi, paThitavanta iti gamyate, 'tuH ' vizeSaNe, vizeSazcAyaM yathAzayyambhavaM yAvadeSa kramaH, tadA''ratastu dazavaikAlikottarakAlaM paThyanta iti, 'tamhA u'tti 'tuH ' pUraNe, yattadozca nityamabhisambandhaH, tato yasmAdAcArasyoparyevemAni paThitavantastasmAd 'uttarANi' uttarazabdavAcyAni, 'khaluH' vAkyAlaGkAre'vadhAraNe vA, tata uttarANyeva 'adhyayanAni' vinayazrutAdIni bhavanti 'jJAtavyAni ' ababoddhavyAni, prAkRtatvAcca liGgavyatyaya iti gaathaarthH|| Aha-yadyAcArasyopari paThyamAnatvenottarANyamUni, tAki ? yata evAcArasya prasUtireSAmapi tata eva abhidheyamapi yadeva tasya tadevotAnyatheti saMzAyApanodAyAha Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. 4] ni.[4] aMgappabhavA jinabhAsiyA ya ptteybuddhsNvaayaa| ___ baMdhe mukkhe ya kayA chattIsaM uttarajjhayaNA !! vR. aGgAd dRSTivAdAdaH prabhava-- utpattiopAmiti aGgaprabhavAni, yathA parIpahAdhyayanaM, "kammappavAyapuvve sattarase pAhuDaMmi jaM suttaM / sanayaM sodAharaNaM taM ceva ihaMpi nAyavvaM / / " jinabhApitAni yathA drumapuSpikA'dhyayanaM, taddhi samutpannakevalena bhagavatA mahAvIreNa praNItaM, yadvakSyati-"taMnissAe bhagavaM sIsANaM dei anusaTTi"tti, 'ca:' samuccaye, pratyekavuddhAzca saMvAdazca pratyekabuddhasaMvAdaM tasmAdutpannAnIti zeSaH, tatra pratyekabaddhAH kapilAdayaH tebhya utpannAni yathA kApilIyAdhyayanaM, vakSyati hi-'dhammaTTayA gIyaM' tatra hi kapileneti prakramaH, saMvAdaH .. saGgatapraznottaravacanarUpastata utpannAni, yathA-kezigautamIyaM, vakSyati ca-"gotamakesIo ya saMvAyasamuTThiyaM tu jmhey"mityaadi| nanu sthaviracitacitAnyevaitAni, yata Aha cUrNikRt-"satte therANa attAgamo"ti nanyadhyayane'pyuktam-"jassajettiyA sIsA uppattiyAe veNaiyAe kammayAe pariNAmiyAe cauvihAe buddhIe uvaveyA tassa tettiyAiM painagasahassAI" prakIrNAkAni cAmUni tatkathaM jinadezitatvAdi navirudhyA?, ucyate, tathAsthitAnAmeva jinAdivasacasAmiha dRbdhatvena tadezitatvAdyaktamiti na virodhaH / bandha-AtmakarmaNoratyantasaMzlepastasmin, mokSaH tayorevA''tyantika: pRthagbhAvastasmizca kRtAni, ko'bhiprAya:?-yathA bandho bhavati yathA ca mokSastathA pradarzakAni, tatra bandhe yathA-"ANAaniddesakaretti" mokSe yathA-"ANAnidesakare"tti, AbhyAM yathAkramamavinayo vinayazca pradarzyate, tatrAvinayo mithyAtvAdyavinAbhUtatvena bandhasya vinayazcAntarapaurupatvena mokSasya kAraNamiti tattvatastoM yathA bhavatastadevoktaM bhavati, mokSaprAdhAnye'pi vandhasya prAgupAdAnamanAditvopadarzanArthaM, yadvA baMdhe mokkhe yatti' cazabda evakArArtho bhinnakramazca, tato bandha evaM sati yo mokSastasmin kRtAni, anenAnAdimuktamatavyavacchedazca kRtaH, tatra hi mokSazabdArthAnupapattiH sakalAnuSThAnavephalyApattizca, kimevaM katicideva?, netyAha-'paTtriMzat' patriMzatsaGkhyAni, ko'rthaH? - sarvANi uttarAdhyayanAni iti gAthArthaH / itthaM prasaGgata uktarUpaM saMzayamapAkRtyAdhyayananikSepaM vineyAnugrahAya tatparyAyanikSepAtidezaM cAhani.[5] nAmaM ThavaNajjhayaNe davvajjhayaNe ya bhaavjjhynne| emeva ya ajjhINe AyajjhavaNeviya taheva / / vR.'nAma ThavaNajjhayaNe'tti pratyekamadhyayanazabdasambandhAtrAmAdhyayanaM sthApanAdhyayanaM dravyAdhyayanaM ca sya bhinnakramatvAd bhAvAdhyayanaM ca, tatra nAmasthApane gatArthe, dravyAdhyayanamAgamato jJAtAnupayuktaH, noAgamato jJazarIrabhavyazarIre tadvayatiriktaM ca pustakAdinyastaM, bhAvAdhyayanamAgamato jJAtopayuktaH, no Agamatastu prastutAdhyayanAnyeva, AgamaikadezatvAdepAm / evaM cAkSINamAyaH kSapaNA'pi ca tathaiva, ko'rthaH ?-adhyayanavadetAnyapi nAmAdibhedabhinnAnyeva jJeyAnIti gAthArthaH / / sAmprataM nAmAdhyayanAdIni trINi prasiddhAnyeveti manyamAno niyuktikAro niruktidvAreNe noAgamato bhAvAdhyayanaM vyAkhyAtumAha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-1/1 ajjhappassANayaNaM kammANaM avacao uvaciyANaM / anuvacao va navANaM tamhA ajjhayaNamicchaMti // vR. 'ajjhappassa'tti sUtratvAdadhyAtmamAtmani, ko'rthaH ? - svasvabhAve, AnIyate'neneti AnayanaM prastAvAdAtmano'dhyayanaM, niruktividhinA cAtmAkAranakAralopaH, kuta etadityAhayataH 'karmaNAM ' jJAnAvaraNIyAdI nAm 'apacayaH cayApagamo'bhAva ityarthaH, 'upacitAnAM' prAgbaddhAnAm 'anupacayazca' anupacIyamAnatA'nupAdAnamitiyAvat, 'navAnAM' pratyagrANAM, ko'rthaH ? - prAgbaddhAnAm, etadupayuktasyeti gamyate, upasaMhAramAha- tasmAt prAgbaddhabadhyamAnakarmAbhAvenA''tmanaH svasvabhAvAnayanAddhetoH adhyayanam 'icchanti' abhyupagacchanti, pUrvasUraya iti gamyate yadvA'dhyAtmamiti rUDhito manaH, tacca prastAvAt zUbhaM, tasyA''nayanamadhyayanam, AnIyate hyanena zubhaM cetaH, asmin upayuktasya vairAgyabhAvAt, zeSaM prAgvat, navaraM vairAgyabhAvAt karmaNAmiti kliSTAnAmiti gAthArthaH // niruktyantareNaitadeva vyAkhyAtumAha " ni. [7] ahigammati va atthA anena ahiyaM va nayanamicchaMti / 8 ni. [6] ahiyaM va sAhu gacchai tamhA ajjhayaNamicchati // vR. 'adhigamyante vA' paricchidyante vA 'arthA' jIvAdayaH anenAdhikaM vA nayanaM prApaNamarthAdAtmani jJAnAdInAmanena icchanti, vidvAsaM iti zeSa: 'adhikam' argalaM zIghrataramitiyAvat, 'vA' sarvatra vikalpArthaH, 'sAdhu 'tti sAdhayati pauruSeyIbhirviziSTakriyAbhirapavargamiti sAdhuH 'gacchati' yAtyarthAnmuktim, anenetyatrApi yojyate, yasmAdevamevaM ca tataH kimityAha-tasmAdadhyayanamicchanti, niruktavidhinA'rthanirdezaparatvAdvA'sya, ayateretervA'dhipUrvasyAdhyayanam, icchantIti cAbhidhAnaM sarvatra sUtrArthAbAdhayA vyAkhyAvikalpAnAM pUrvAcAryasammatatvenAduSTa-tvakhyApanArthamiti gAthArthaH // nAmAkSINAditrayaM pratItameveti dRSTAntadvAreNa bhAvAkSINamAhajaha dIvA dIvasayaM paIppae so ya dIppae diivo| ni. [8] dIvasamA AyariyA appaM ca paraM ca dIvaMti / / vR. yathA dIpAddIpazataM 'pradIpyate' jvalati so'pi ca dIpyate dIpo, na punaranyAnyadIpotpatAvapi kSIyate, tathA kimityAha-dIpasamA AcAryA 'dIpyante' samastazAstrArthavinizcayena svayaM prakAzante 'paraMca' ziSyaM 'dIpayanti' zAstrArthaprakAzanazaktiyuktaM kurvanti, iha ca 'tAtsthyAt tadvyapadeza' ityAcAryazabdena zrutajJAnamevoktaM, bhAvAkSINasya prastutatvAttasyaiva cAkSayatvasambhavAditi gAthArtha // nAmA''yAdayastrayaH sujJAnA iti bhAvAyaM vyAcaSTe ni. [9] bhAve patthamiyaro nANAI kohamAio kamaso / Autti Agamutti ya lAbhutti ya huMti egaTThA / / vR. 'bhAve' vicArye iti zeSaH, prazastaH muktipadaprApakatvena 'itara: ' aprazasto bhavanibandhanatvena, prakramAdAyaH, kiMrUpaH punarayaM dvividho'pItyAha- 'jJAnAdi: ' AdizabdAddarzanAdiparigrahaH, 'ko hamAio' tti makArasyAlAkSaNikatvAt krodhAdikaH, AdizabdAnmAnAdiparigrahaH, 'kamaso'tti ArSatvAt kramataH, kimuktaM bhavati ? - prazasto jJAnAdiH, aprazastaH krodhAdiH / iha ca jJAnAdeH krodhAdezca AyatvamAryAviSayatvAdviSayaviSayinorabhedopacAreNa Ayate tami-, -- - Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM -1, [ ni. 9] 9 tyAha iti karmasAdhanatvena vA, jJAnAdiprazasta bhAvAya hetutvAccAdhyayanamapi bhAvAya: / 'tattvabhedaparyAyairvyAkhye 'tti paryAyakathanamapi vyAkhyAGgamiti paryAyAnAha- Aya ityAgama iti ca lAbha iti ca bhavantyekAthikAH, zabdA iti gamyate, 'iti' pratyekaM paryAyasvarUpanirdezArtha:, 'ca: ' samuccaya iti gAthArthaH // nAmasthApanAkSapaNe prasiddhe iti dravyakSapaNAmAha ni. [10] pallatthiyA apatthA tatto uppiTTaNA apatthayarI | nippIlaNA apatthA tinni apatthAi puttIe / / vR. 'paryastikA' prasiddhA 'apathyA' ahitA, 'tataH' iti paryastikAta utprAbalyena piTTanA utpaTTana utpiTTanakAdinA kuTTanotpiTTanA apathyatarA, 'niSpIDanA' atyantamAvalanAtmikA 'apathyA' iti prastAvAdapathyatamA, sarvatra vastrasyeti gamyate, nigamayitumAha- trINyapathyAni 'pottIe' ttivastrasya, iha cAlyAlpatarAlpatamakAlata AbhirvastradravyaM kSapyata iti paryastikAdInAmapathyApathyatarApathyatamatvaM dravyakSapaNatvaM coktam, apathyAnIti ca nigamanaM sAmAnyasyAzeSavizeSasaGgrahakattvAdaduSTamiti gAthArthaH // bhAvakSapaNAmAha ni. [ 11 ] aduvihaM kammarayaM porANaM jaM khavei jogehiM / eyaM bhAvajjhayaNaM neyavvaM AnupubbIe // vR. 'aSTavidham' aSTaprakAraM, kriyata iti karmma-jJAnAvaraNAdi, raja iva rajo jIvazuddhasvarUpAnyathAtvakaraNena, iha copamAvAcakazabdamantareNApi parArthaprayuktatvAt agnirmANavaka itivadupamAnArtho'vagantavyaH, karmaraja iti samastaM vA padaM, 'purANam' anekabhavopAttatvena cirantanaM 'yat' yasmAt kSapayati jantuH 'yogaiH ' bhAvAdhyayana cintanAdizubhavyApAraiH, tasmAdidameva bhAvarUpatvAt kSapaNAhetutvAdbhAvakSapaNetyucyate iti prakramaH / prakRtamupasaMhartumAha'etad' ityuktaparyAyAbhidheyaM bhAvAdhyayanaM 'netavyaM' prApayitavyam' anupUrvyA' ziSyapraziSyaparamparAtmikAyAM yadvA- 'netavyaM' saMvedanayaviSayatAM prApaNIyamAnupUrvyA krameNeti gAthArtha // taditthamuttarAdhyayanAnIti vyAkhyAtam, adhunA zrutaskandhayornikSepaM pratyadhyayanaM nAmAnyarthAdhikAzca vaktumavasara iti tadabhidhAnAya pratijJAmAha ni. [12] sukhaM nikhevaM nAmAi cauvvihaM parUveraM / nAmANi ya ahigAre ajjhayaNANaM pavakkhAmi // vR. zrutaM ca skandhazceti samAhAradvandvastasmin nikSepaM nAmAdayazcatvAro vidhA:- prakArA yasya sa tathA taM 'prarUpya' prajJApya nAmAnyadhikArAMzcAdhyayanAnAM pravakSyAmi iti gAthArthaH / iha ca zrutaskandhanikSepasyAnyatra suprapaJcitatvAt prastAvajJApanAyaiva zrutaskandhe nikSepaM prarUpyeti niryuktikRtoktaM, na tu prarUpayipyata iti / sthAnAzUnyArthaM kiJciducyate tatra zrutaM nAmasthApanApanAtmakaM kSunnaM, dravyazrutaM tu dvividham-AgamanoAgamabhedAt, tatra yasya zrutamiti padaM zikSitAdiguNAnvitaM jJAtaM na ca tatropayogaH tasya Agamato dravyazrutam, 'anupayogo dravya' miti vacanAt, noAgamatastu zrutapadArthajJazarIraM bhUtabhaviSyatparyAyaM, tadvayatiriktaM ca pustakAdinyastam abhidhIyamAnaM vA, bhAvazrutahetutayA dravyazrutaM, tathA cAha- "bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 tad dravyaM tattvajJaiH sacetanAcetanaM kathitam / / " / bhAvazrutamapyAgamanoAgamabhedato dvidhaiva, tatrA''gamatastajjJastatra copayuktaH, noAgamatasvetAnyeva prastutAdhyayanAni, AgamaikadezatvAt kSAyopazamikabhAvavRttitvAccAmIpAmiti / / skandho'pi nAmasthApanAtmaka: prasiddha eva, dravyaskandhaH AgamatastajjJo'nupayuktaH, noAgamato jJazarIrabhavyazarIre, tadyatirikto drumaskandhAdiH, bhAvaskandha AgamatastajjJastatropayuktaH, noAgamataH prakrAntAdhyayanasamUha ityalaM prasaGgena / / pratijJAtamanusarannAmAnyAhani.[13] vinayasuyaM ca parIsaha cauragijjaM asaMkhayaM ceva / akAmamaraNa niyaMThi orabbhaM kAvilijja ca / / ni.[14] namipavvajja dumapattayaM ca bahusuyapujjaM tahava hries| cittasaMbhUi usuArija sabhikkhu samAhiThANaM c|| ni.[15] pAvasamaNijjaM taha saMjaIjjaM miyacAriyA niyaThijja / samuddapAlijjaM rahanemiyaM kesigoyamijjaM ca / / ni.[16] samiio jannaijja sAmAyArI tahA khalukijjaM / mukkhagai appamAo tava caraNa pamAyaThANaM ca / / ni. [17] kammappayaDI lesA boddhavve khalu nagAramagge y| jIvAjIvavibhatti chattIsaM uttarajjhayaNA / / vR.nigadasiddhAH / navaramAbhiradhyayanavizeSanAmAnyuktAni, etanniruktyAdi ca nAmaniSpannanikSepaprastAva evAbhidhAsyate / adhikArAnAhani.[18] paDhame vinao bIe parisahA dullahaMgayA tie| ahigAro ya cautthe hoi pamAyappamAetti / / ni.[ 19 ] maraNavibhattI puNa paMcamammi vijjA caraNaM ca ch?ajjhynne| rasagehipariccAo sattame aTThami alaabhe|| ni.[20] nikaMpayA ya navame dasame anusAsaNovamA bhnniyaa| ikkArasame pUyA tavariddhI ceva bArasame / / ni. [21] terasame aniyANaM aniyANaM ceva hoi cudsme| bhikkhuguNA pannarase solasame bNbhguttiio|| ni.[22] pAvANa vajjaNA khalu sattarase bhogiddivijhnntttthaare| eguNi apparikamme anAhayA ceva viisime|| ni.[23] cariyA ca vicittA ikvIsi bAvIsime thiraM crnnN| tevIsaime dhammo cauvIsaime ya samiio / / ni.[24] baMbhaguNa pannavIse sAmAyArI ya hoi chvviise| sattAvIse asaDhayA aTThAvIse ya mukkhagaI / / ni.[25] eguNatIsa AvassagappamAo tavo a hoi tiisime| caraNaM ca ikkatIse battIsi pamAyaThANAI / / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. 26] ni. [26] tettIsaime kammaM cautIsaime ya huti lesaaaa| bhikkhuguNA paNatIse jIvAjIvA ya chattIse / / vR. AsAmarthaH sukhAvagama eva / navaraM vinayamUlo'yaM dharmaH, yata AgamaH "mUlAu khaMdhappabhavo dumassa, saMdhAu pacchA sAviti saahaa| sAhappasAhA viruhaMti pattA, tato u puppha ca phalaM rso||1|| evaM dhammassa vinao mUlaM paramo se mokko / jeNa kitti suyaM sigdhaM, nIsesaM cAbhigacchaI / / 2 / / " ityataH prathamAdhyayane vinayo'dhikRtaH, vinayavatazca teSu tepu guruniyogeSu pravartamAnasya kadAcit parIpahA utpadyeran te ca samyak soDhavyA iti dvitIyAdhyayane parIpahA ityAdi kramaprayojanamabhyUhyam, adhyayanasambandhAbhidhAnaprastAve cAbhidhAsyAmaH / upasaMharanAhani.[27] uttarajjhayaNANesoM piMDattho vatrio samAseNaM / itto ikkikaM puna ajjhayaNaM kittaissAmi / / vR.uttarAdhyayanAnAm 'epaH' anantarAbhihitasvarUpaH 'piNDArthaH' samudArAyArthaH 'varNitaH' uktaH 'samAsena' sakSepeNa, 'itaH' piNDArthavarNanAd, anantaramiti gamyate, ekaikaM 'punaH' vizeSaNe adhyayanaM 'kirtayiSyAmi' vyAkhyAdvAreNa saMzabdayipyAmIti gAthArthaH / tatra cAdyaM vinayazrutamiti tasya kIrtanAvasaraH, na ca tad upakramAdyanuyogadvAratadbhedaniruktikramaprayojanapratipAdanamantareNa zakyaM kIrtayitumiti manvAnaH prastutAdhyayanasyAnuyogavidhAnakramamAdhikAraM cAha (adhyayanaM-1 vinayazrutaM) ni.[28] tattha'jjhayaNaM paDhamaM vinayasuyaM tssuvkkmaaiinni| dArANi patreveuM ahigAro ittha vinaeNaM // vR. 'tatra' eteSvadhyayanepu madhye adhyayanaM prathamam' AdyaM vinayAbhidhAnakaM zrutaM vinaya zrutaM madhyapadalopIsamAsaH, 'tasya' iti vinaya zrutasya upakramAdIni dvArANi 'prarUpya' tadbhedaniru - ktikramaprayojanapratipAdanadvAreNa prajJApya, etadanuyogaH kArya iti zeSaH, adhikArazcAtra vinayena, tasyehAnekadhA'bhidhAnAt / Aha-'paDhame vinao' ityanenovoktatvAt punaruktametad, ucyate, zAstrapiNDArthaviSayaM tat, etacca prastutaikAdhyayanagocaramiti na paunaruktyamiti gAthArthaH / / atrApi 'prarU pye'tyavasarajJApanArthameva niyuktikRtoktaM, na tu prarUpayiSyata iti, anuyogadvArapUktatvAt, taduktAnusAreNa kiJciducyate-iha catvAryanuyogadvArANi-upakramo nikSepo'nagamo nayazceti, tadbhedA yathAkramaM dvau dvau ceti, niruktizcaivam- upakramaNaM dUrasthasya sato vastunastaistaiH prakAraiH samIpAnayanamupakramaH, niyataM nizcitaM vA nAmAdisambhavatpakSaracanAtmakaM kSepaNaM-nyasanaM nikSepaH, anurUpaM sUtrArthAbAdhayA tadanuguNaM gamanaM-saMhitAdikrameNa vyAkhyAtuH pravartanamanugamo, nayanam-anantadharmAtmakasya vastuno niyataikadharmAvalambena pratItau prApaNaM naya: / kramaprayojanaM ca-nAnupUrvyAdibhiAsadezamanAnItaM zAstra nikSeptuM zakyaM, na caudhaniSpannAdibhinikSepairanikSipta Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 manugantuM, nApi sUtrAdyanugamenAnanugataM nayevicArayitumityayamevaiSAM kramaH, tathA ca pUjyAH "dArakkamo'yameva u nikkhippai jena nAsamIvatthaM / ___ anugammai nAnatthaM nAnugamo nymyvihunno||" atra saGgrahazlokAH "upakramo'tha nikSepo'nugamazca nayAH kramAt / dvArANyetAni bhidyante, dvedhA tredhA dvidhA dvidhA // 1 // upakrama upkraantirduursthnikttkriyaa| nikSepaNaM tu nikSepo, nAmAdinyasanAtmakaH // 2 // sUtrasyAnugatizcitrA'nugamo nayanaM nyH| anantadharmaNo'rthasyaikAMzeneti niruktayaH / / 3 / / nyAsadezAgataM zAstra, nyasyate nyastameva tat / anvIyate'nvite nItistenaiteSAmayaM kramaH // 4 // ' itthaM vineyasmaraNArthaM bhedaniruktikramaprayojanabhAji dvArANi varNitAni, tadvarNanAcca phalAdInivAcyAnIti pratijJAtaM nirvaahitm| sampratyebhiritthaM prarUpitaireSAmeva bhedaprapaJcanapurassaraM prakrAntAdhyayanaM vicAryate, tatropakramo dvidhA-laukiko lokottarazca, tatrAdyo nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhAvabhedataH SoDhA, tatra ca nAmatazciritarakAlabhAvinaH sannihitakAla eva kAraNaM nAmopakramaH, evaM sthApanopakramo'pi, dravyopakramaH sacittAcittamizrabhedAt trividhaH, pratyeko'pi parikarmanAzabhedato dvividhaH uktaM ca bhASyakAreNa "nAmAI chanbheo uvakkamo davvao scittaaii| tiviho duviho ya puNo parikkame vatthunAse ya / / " tatra parikarmaNi sacittadravyopakramo'vasthitasyaiva dvipadacatuSpadApadarUpasya naraturagataruprabhRtisacittavastuno'vivakSitAcittakezAdyavayavasya yathAkramaM rasAyanazikSAyurvedAdivazataH tathAvidhakarmodayAde: kAlAntarabhAvino vayaHsthairyavinayanaprasanodagamAdipariNativizeSasyApAdanam, acittadravyopakramaH kanakAdeH kaTakakuNDalAdikriyA, mizradravyopakrama: sacittasyaiva dvipadAdeH acittakezAdisahitasya snAnAdisaMskArakaraNam, evaM vinAze'pi dravyopakramastridhAtatra sacittadravyopakramo'vasthitasyaiva sacittadravyasyAvivakSitaparyAyAntarotpatti pratyabhijJAnivartakamasiparazvAditaH prAktanaparyAyApanayanam, acitadravyopakrama evamevAcittasya rajatAde: pAradAdisamparkata: svarUpAdibhraMzanaM, mizradravyopakramo'pi tathaiva zaGkhazRGkhalAdyalaGkRtadviradAdeH sacetanasya mudgarAdibhirabhidhAtaH / evaM kSetrAdyupakramA api parikarmavinAzabhedato dvibhedAH, tatra yadyapi kSetraM nityamamUrtaM ca, tato na tasya parikarmavinAzau stastathApi tadAdheyasya jalAde vAdihetutastau sambhavata ityupacAratastadupakramaH, uktaM ca "khittamarUvaM niccaM na tassa parikammaNaM na ya vinaaso| AheyagayavaseNa u karaNavinAsovayAro'ttha / / 1!! nAvAe uvakkamaNaM halakuliyAIhi vAvi khettassa / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ ni. 28] saMmajjabhUmikamme ya paMthatalAgAiyANaM ca // 2 // " . kAlo vartanAdirUpatvena TravyaparyAyAtmaka eva, dravyaparyAyau ca narasiMhavadanyo'nyasaMvalito, tatastaddvAreNa tasya guNavizeSA''dhAnavinAzAvapakramazabdavAcyau, Aha ca "jaM vattaNAdirUvo kAlo davvANa ceva pjjaao| to takaraNavinAse kIrai kAlovayAro u|| Aha-manuSyakSetre sUryakriyAvyaGgayo vartanAdidravyapariNatinirapekSo'ddhAkAlAkhyaH kAlo'sti, yathoktam "sUrakiriyAvisiTTho godohAdikiriyAsu nirvekkho| addhAkAlo bhannai samayakkhettaMbhi samayAI ||"tti, tatra kA vArtA?, ucyate, tasyApi zaGkacchAyAdinA yathAvatparijJAnata RkSAdicArairatipAtatazcAmUrtatve'pi parikarmavinAzambhavAdupakramaH, tathA ca pUjyA: "chAyAi nAliyAi va parikammaM se jahatthavinANaM / rikkhAIcArehi ya tassa vinAso vivjjaaso||" bhAvopakramastu yadyapi bhAvasya paryAyatvAt tasya ca dravyAt kathaJcidananyatvAttadupakramAbhidhAnata ukta eva, tathApi jIvadravyaparyAyo'bhiprAyAkhyo bhAvazabdAbhidheyo'sti, yaduktambhAvAbhikhyAH paJca svarUpasattAtmayonyabhiprAyAH" iti, tatastasya paracittavartinaH saMvedanAviSayatayA viprakarSavata iGgitAkArAdinA parijJAnataH sannihitakaraNaM jJAtasya vA tathA'nanuguNAnuguNacitraceSTAta: kupitaprasannatApAdanaM bhAvapakrama eva, sa cAvazyamihAbhidheyaH, tadantargatatvAt gurubhAvopakramasya, tasya ca sakalAnuyogaprathamAGgatvAt, uktaMca-"bhannai vakkhANaMgaM gurucittovakkamo paDhama"ti, zeSopakramANAmapi caitadaGgatvAt, tathA cAha "juttaM gurumayagahaNaM ko sesovakkamovayAro'ttha? gurucittapasAyatthaM te'vi jahAjogamAjojjA // 1 // parikammaNAsaNAo dese kAle ya je jahA jogaa| to te davvAINaM kajjA''hArAikajjesuM // 2 // " tata etadabhidhAnAya dravyopakramAdbhAvopakramaH pRthagucyate, saca dvividhaH-prazastAprazastabhedAt, tatrAprazasto brAhmaNIgaNikA'mAtyadRSTAntato'vaseyaH, prazastazca ziSyasya zrutAdihetogurubhAvogAyanaM, yata Aha "sIso guruNo bhAvaM jamuvakkamae suhaM pstthmno| sahiyatthaM sa pasattho iha bhAvovakkamo'higato / / " ityukto laukika upakramaH, zAstrIyastvAnupUrvInAmapramANavaktavyatA'rthAdhikArasamavatArAtmakaH, tatrAnupUrvI nAmAdidazaprakArA anyatra prapaJcata uktA, iha punarutkIrtanagaNanAtmikayA tayA'dhikAra iti saiva bhaNyate-tatrotkIrtanaM vinaya zrutaM parISahAdhyayanaM caturaGgIyamityAdi saMzabdana, gaNanaM saGkhyAnaM, tacca pUrvAnupUrvIpazcAnupUrvIanAnupUrvIbhedatastrividhaM, tatra pUrvAnupUrdhyA gaNyamAnamidamadhyayanaM prathamaM, pazcAnupUrvyA SaTtriMzattamam, anAnupUrvyA tvasyAmevaikAdyekokottara Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-1 / 1 patriMzadgacchagatayAM zreNyAmanyo'nyAbhyAsato dvirUponasaGkhyAbhedaM bhavati, uktaM ca"ekAdyA gacchaparyantAH, parasparasamAhatAH / rAzayastiddhi vijJeyaM, vikalpagaNite phalam // " iha cAsammohAya paTpadAGgIkArataH prastArAnayanopAya ucyate tatra caikAdIni SaDantAni paT padAni sthApyante tAni cAnyo'nyaM guNyante, tatazca jAtAni sapta zatAni viMzatyuttarANi teSAM cAntyena paTkena bhAgahAraH, tatra labdhaM vizatyuttaraM zataM 120, iyantaH SaSThapaGktau SaTkA nyasyante, tadadhastAvanta eva krameNa paJcakacatuSkakatrikadvikaikakAH sthApyA:, itthaM jAtAni SaSThaGktau sapta zatAni vizatyuttarANi / tato viMzatyuttarazatasya paJcakena bhAgahAraH, tatra ca labdhA caturviMzatiH 24, tAvatsaGkhyAH paJcamapaGktau krameNa paJcakacatuSkatrikadvikaikakA nyasyA:, jAtaM viMzatyuttaraM zataM, tasya cAdhastAdagretanapaGktisthamaGkamapahAya yathAmahatsaGkhyamaGkavinyAsaH, tatrogretanapaGktisthaR paJcakastatparityAgatazca sarvabRhatsaGkhyaH SaTkazcaturviMzativArAnadhaH sthApyate, tatastrikApekSayA catuSko dvikApekSayA ca trika ekakApekSayA ca dviko bRhatsaGkhyaH tata ekakazca tAvata eva vArAn nyasanIyaH, jAtaM punarvizatyuttaraM zatam, evamagretanapaMGktisthacatuSkatrikadvikekaparihAratastathaiva tAvatreya yAvatpaJcamapaGktAvapi pUrNAni sapta zatAni viMzatyuttarANi / tatazcaturvizatezcatuSkeNa bhAgahAraH, tatra labdhAH SaT 6, tatazcaturthapaGktau tAvanta evAdhau 'dhazcatuSkatrikadvikaikakAH sthApyAH, yAvajjAtA caturviMzatiH, tatazcAgretanapaGktisthAGkaparihArAdiprAguktayuktita eva paGktiH pUraNIyA / 14 bhUyaH paTkasya trikeNa bhAgahAraH, tatazca labdho dvikaH, tatastRtIyapaGktau dvau triko punardvAveva dviko bhUya ekakau ca dvAvadhaH sthApanIyau, adhastAcca puraH sthitAGgatyAgato bRhatsaGkhyAGkanyAsatazca viMzatyuttarasaptazatapramANaiva paGktiH pUraNIyA / paDbhAgahAralabdhasya dvikasya vibhajane labdha eka:, tato dvitIyapaGktau dvika ekakazcaiko viracanIyaH, tadadhazca puroditapurasyAGkaparihArAdinyAyatastAvatsaGkhyaivaM dvitIyapaGktiH kAryA prathamapaGktistu purasthAGkaparihArataH puurnniiyaa| uktaM ca - "gaNite 'ntyavibhakte tu labdhaM zeSairvibhAjayet / AdAvante ca tatsthApyaM, vikalpagaNite kramAt // " iha ca parasparaguNanAgatarAzirgaNitamucyate, zeSAstu paTkApekSayA paJcakAdayaH, 'AdA'viti ca paSThapaGktau, 'anta' iti ca paJcamAdipaGktAviti / uktA''nupUrvI, samprati nAma, tatra namati - jJAnarUpAdiparyAyabhedAnusArato jIvaparamANvAdivastupratipAdakatayA prahvIbhavatIti nAma, "jaM vatthuNo'bhihANaM pajjavabheyAnusAri taM nAma / paibheyaM jaM namae paibheyaM jAi jaM bhaNiyaM // " taccaikanAmAdi dazanAmAntam, iha tu SaDvidhanAmandayikAdiSaDbhAvarUpeNAdhikAraH, tadantabhUtakSAyopazamikabhAve zrutajJAnAtmakatvena prastutAdhyayanasyAvatArAt, Aha ca"chavvihanAme bhAve khaovasamie suyaM samoyarai / jaM suyanANAvaraNakkhaovasamajaM tayaM savvaM // " Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. 28] pramIyate-paricchidyate'neneti pramANaM, tacca dravyakSetrakAlabhAvabhedAccaturvidhaM, tatrAsya kSAyopazamikabhAvarUpatvena bhAvapramANe'vatAraH, yata Aha-- "davvAi caubhayaM pamIyae jena taM pamANaMti / ___ iNamajjhayANaM bhAvotti bhAvamANe smoyri||" bhAvapramANaM ca guNanayasaGkhyAbhedatasvidhA, tatrAsya guNapramANasaGkhyApramANayorevAvatAraH, nayapramANe tu yadyapi zrutakevalinoktam"ahigAro tihi u gosatra'ti, tathA natthi naehi vihaNaM suttaM attho va jinamae kiM ca / __ Asajja u so yAraM nae nayavisArao bUyA / / " tathApi samprati tathAvidhanayavicAraNAvyavacchedato'navatAra eva, tathA ca tenaiva bhagavatoktam mUDhanaiyaM suyaM kAliyaM tu na nayA samoyaraMti ihaM / apahutte samoyAro natthi pahutte samoyAro / / 1 / / " (tathA)-"jAvaMti ajjavayarA apahuttaM kaaliyonuogss| tenAreNa pahunnaM kAliyasuyadiTTivAe ya // 2 // " mahAmatinA'pyuktaM-mUDhanayaM tu na saMpai nayappamANe'vayAro se" / guNapramANaM tu dvidhAjIvaguNapramANajIvaguNapramANaM ca, tatrAsya jIvopayogarUpatvAjjIvaguNapramANe'vatAra:, tasminnapi jJAnadarzanacAritrabhedatastryAtmake'sya jJAnarUpatayA jJAnapramANe, tatrApi pratyakSAnumAnopamAnA''gamAtmake prakRtAdhyayanasyAptopadezarU patayA''gamapramANe, tatrApi laukikalokottarabhede paramagurupraNItatvena lokottare sUtrArthobhayAtmani, tathA cAha.. "jIvAnannattaNao jIvanuneneha bhAvao naanne| louttarasuttattho bhayAgame tassa bhaavaao|" tatrApyAtmAnantaraparamparAgamabhedatastrividhe arthatastIrthakaragaNadharatadantevAsinaH sUtratastu sthaviratacchipyatatpraziSyAnapekSaya yathAkramamasyAtmAnantaraparamparAgameSvavatAraH, saGkhyApramANamanuyogadvArAdiSu prapaJcitamiti tata evAvadhAraNIyaM, tatra cAsya parimANasaGkhyAyAmavatAraH, tatrApi kAlika zrutadRSTivAdazrutaparimANabhedato dvibhedAyAM kAlika zrutaparimANasaGkhyAyAM saGkhyAtaparimANAtmikAyAM paryAyApekSayA tvanantaparimANAtmikAyAm, anantagamaparyAyatvAdAgamasya, tathA cAha-"anaMtAgamA anaMtA pajjavA" ityaadi| vaktavyatA-padArthavicAraH, sA ca khaparobhayasamayabhedatastridhA, tatra svasamaya:- arhanmatAnusArizAstrAtmakaH, parasamaya:-- kapilAdyabhiprAyAnuvatigranthasvarUpaH, ubhayasamayastUbhayamatAnugatazAstrasvabhAvaH, tatrAsya svasamayavaktavyatAyAmevAvatAraH, svasamayapadArthAnAmevAtra varNanAt, yatrApi parobhayasamayapadArthavarNanaM tatrApi svasamayavaktavyataiva, parobhayasamayayorapi samyagdRSTiparigRhItvena svasamayatvAt, ata eva sarvAdhyayanAnAmapi svasamayavaktavyatAyAmevAvatAraH, taduktam "parasamao ubhayaM vA sammaddihissa sasamao jeNaM / to savvajjhayaNAI ssmyvttvvniyyaaii||"ti arthAdhikAraH 'paDhame vinao' ityanena svata eva niyuktikRtA'bhihita iti nocyate / iha Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-1/1 ca vaktavyatA pratisUtrAbhidheyArthaviSayA, arthAdhikArastu 'ahigAro ittha viNaeNa' mityanenaivAbhihitaH / samavatArastvAnupUrvyAdiSu lAghavArthaM yathAsambhavamukta eva iti na punarucyate, "ahuNA ya samoyAro jena samoyAriyaM paiddAraM / vinayasuyaM so'nugato lAghavao na uNa vacceti // " nikSepatrighA oghaniSpanno nAmaniSpannaH sUtrAlApakaniSpannazca, Aha cabhannai gheppar3a ya suhaM nikkhevapayAnusArao satthaM / oho nAma suttaM nikkhevvaM tao'vassaM // " (oghaH) adhyayanAdi sAmAnyanAma, Aha ca oho jaM sAmatraM suyAbhihANaM cauvvihaM taM ca / ajjhayaNaM ajjhINaM Ao jhavaNA ya patteya // 1 // nAmAdi caubbheyaM vanneUNaM suyAnusAreNaM / vinayasuyaM AujjaM causuMpi kameNa bhAvesuM // 2 // jena suhappajjhayaNaM ajjhappANayaNamahiya nayanaM vA / bohassa saMjamassa ya mokkhassa va to tamajjhayaNaM // 3 // akkhINaM dijjaMtaM avvocchittiNayato alogo vva / Ao nAnAINaM jhavaNA pAvANa kammANaM // 4 // - prakaTArthA eva, navaraM yena hetunA zubhAtmAdhyayanaM zubhasya- puNyasyAtmanyAdhikyenAyanaM gamanaM tato bhavati, paThyate vA - ' -'suhajjhappayaNaM' ti, tatra zubhaM saGklezavirahitamadhyAtmaM-manaH tatrAyanamarthAdAtmanaH tataH, tathA'dhikaM nayanaM prakarSavatprApaNaM, kasya ? - bodhasya-tattvAvagamasya saMyamasya vA- pRthivyAdisaMvarakSaNAtmakasya mokSasya vA kRtsnakarmakSayalakSaNasya tato bhavati, AtmanIti gamyate, 'tataH' tasmAddhetoH, prAgvadadhyayanamucyata iti zeSaH, tathA 'avyavacchittinayataH ' avyavacchittinayamAzritya dravyAstikanayAbhiprAyeNetyarthaH, 'alokavat' ityupalakSaNatvAdalokAkAzavaditi / nAmaniSpannanikSepe'sya vinayazrutamiti dvipadaM nAma, tato vinayasya zrutasya ca nikSepaH zAstrAntara ukto'pyavazyamiha vaktavyaH / tatra ca vinayanikSepo bahuvaktavya iti tamatideSTuM zrutanikSepastu na tatheti tamabhidhAtumAha ni. [29] vinao pavvaddiTTo suyassa caukkao u nikkhevo / davvasuya nihagAra bhAvasuya sue u uvautto / / vR. vinIyate- apanIyate'nena karmeti vinayaH, sa ca pUrvaM dazavaikAlikavinayasamAdhinAmAdhyayane uddiSTauktaH pUrvoddiSTa, sthAnAzUnyArthaM taduktameva kiJciducyate - "vinayassa ya suttassa ya nikkhevo hoi duNha ya caukko / davvavinayammi tiniso suvatramiti evamAtIte // 1 // lokovayAravinao atthanimittaM ca kAmaheuM ca / bhayavinayamokkhavinao vinao khalu paMcahA neo // 2 // abbhuvANaM aMjali AsanadAnaM ca atihipUyA ya / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. 29] logAMvayAravinao devayapUyA ya vibhave / / 3 / / annabhAsavattichaMdAnanaNA desakAladAnaM ca / amudANaM aMjali AsanadAnaM ca atthakae / / 4 / / emeva kAmavina o bhae ya neyavya aanupugyoe| mokvaMmivi paMcavihI parUvaNA tassimA hoi / / 5 / / dasaNanANacarite tave ya taha ovayArie ceva / eso ya mokvavina o paMcaviho hoi nAyavyo / / 6 / / davvANa savvabhAvA uvaiTTA je jahA jinnidhi| te taha saddahai naro daMsaNaviNao bhavai tamhA / / 7 / / nANaM sikkhai nANaM guNei nAneNa kuNai kiccaaii| nANI navaM na baMdhai nANavinIo havai tamhA / / 8 / / avihaM kammacayaM jamhA rittaM karei jymaano| navamAM ca na baMdhaDa carittavinAo havai tamhA / / 2 / / avanei taveNa tamaM uvanei ya saggamokhamappANaM / tavaniyamanicchiyamaI tavovinIo havai tamhA / / 10 / / aha ovayArio puna duviho vinao samAsao hoi| paDirUvajogajuMjaNa tahaya anaasaaynnaavino||11|| paDirUvo khalu vinao kAiyajogo ya vaaymaansio| aducauvvihaduviho parUvaNA tassimA hoi / / 12 // abbhuTThANaM aMjali AsanadAnaM abhiggaha kitI y| sussUsaNa anugacchaNa saMsAhaNa kAya aTTaviho / / 13 / / hiyamiyaapharusavAI anuvIIbhAsa vAio vino| akusalamanoniroho kusalamaNaudIraNA cev||14|| paDirUvo khalu vinao parAnuvittimaio muneyavyo / appaDirUvo vinao nAyacyA kevalINaM tu / / 15 / / eso bhe parikahio vinaoM paDirUvalakkhaNo tiviho / bAvannavihivihANaM biMti anAsAyaNAvinayaM // 16 // titthayara 1 siddha 2 kula 3 gaNa 4 saMgha 5 kiriya 6 dhamma 7 nANa 8 nANINaM 9 / Ayariya 10 thera 11 uvajjhAya 12 gaNINaM 13 terasa payAI / / 17 / / anasAyaNA ya bhattI bahumANo vaNNasaMjalaNayA ya / titthayarAI terasa caugguNA hoti bAvanA / / 18 // spaSTArthAH. navaraM tinizo' vRkSavizeSaH, lokopacAravinayaH lokapaktiphalaH, arthanimittaM ceti, vinaya iti gamyate, tato'rthaprAptihetorIzvarAdyanuvartanamarthavinayaH, kAmahetozceti ihApi 28/20 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 vinaya iti prakramaH, tatazca zabdAdiviSayasampattinimittaM tathA tathA pravartanaM kAmavinayaH, duSpradharmanapatisAmantAdeH prANAdibhayenAnuvartanaM bhayavinayaH, ihalokAnapekSasya zraddhAnajJAnazikSAdiSu karmakSayAya pravartanaM mokSavinayaH, sa ca darzanajJAnacAritratapaupacArabhedAt maJcaprakAraH, tatra caupacAriko'nurUpavyApArasampAdanAnAzatanAbhedato dvibhedaH, tatra cAdye abhyutthAnam-Agacchati gacchati ca dRSTe gurAvAsanamocanam, abhigraho-guruvizrAmaNAdiniyamaH, kRtiH-dvAdazAvartAdivandanaM, zuzrUSaNaM na pakkhao na purao' ityAdividhinA guruvacanazravaNecchA, paryupAsanamityarthaH, anugamanam--AgacchataH pratyudgamanaM, saMsAdhanaM-gacchataH samyaganuvrajanaM, 'kulaM'nAge-- ndrAdiH 'gaNaH' koTikAdiH, 'kriyA' asti paraloko'styAtmA'sti ca sakalaklezalezAkalaGkitaM muktipadamityAdiprarUpaNAtmikeha gRhyate, 'dharmaH' zrutacAritrAtmakaH 'jJAnaM' mityAdi 'AcAryaH' anuyogAcAryaH 'gaNI' gaNAcAryaH anAzAnatA-manovAkkAyairapratIpapravartanaM, bhaktiHabhyutthAnAdirUpA, bahumAnomAnaso'tyantapratibandhaH, varNanaM varNaH-zlAghanaM tena saJjavalanAjJAnAdiguNoddIpanA varNasaMjvalanA / / zrutasya catvAra parimAnamasyeti catuSkaH, saGkhyAyA atizadantAyAH kanniti kan, tuzabdazcatuvidhanikSepo'vazyaM sarvatra vaktavya iti vizeSadyotakaH, "jattha ujaM jANejjA nikkhevaM nikkheve nirvsesN| jatthavi navi jANijjA caukkayaM nivikhave tattha / / " nikSepo-nyAsaH, tatrAdyayoH sugamatvAttRtIyamAha-dravyato dravyarUpaM vA zrutaM dravya zrutam, Agamato noAgamatazca, tatrAgamatojJAtA'nupayuktaH, noAgamatastvAha-nighute-AgamAbhihitamarthamatikliSTakarmodayAt kuyuktibhirapanayatIti nihnavo-jamAliprabhRtiH pazcAtkRtazrutapariNatiH, AdizabdAtpuraskRtazrutapariNatisattvaparigrahaH, bhAva zrutamapyAgamanoAgamabhedato dvidhA, tatrAgamato'bhidhAtumAha-bhAvato bhAvarUpaM vA zrutaM bhAva zrutaM, prAkRtatvAdiha pUrvatra ca bindulopa:, 'zrute' zrutaviSaye, 'tuH' avadhAraNe bhinnakramaH, tata upayukta eva, ko'rthaH ?yasya zrutamiti padaM jJAtaM tatra copayogaH sa bhAva zrutaM, tadupayogAnanyatvAda, agnyupayuktamAnavakAgnivaditi gAthArthaH // uktAvodhanAmaniSpannanikSepau, samprati sUtrAlApakaniSpannanikSepaH prAsAvasaraH, tathApi sa nocyate, yataH sati sUtre'sau sambhavati, sUtraM ca sUtrAnugame, sa cAnugamabheda iti anugama eva tAvadupavarNyate-dvividho'nugamaH-niryuktyanugamaH sUtrAnugamazca, tatrAdyo nikSepaniyuktiupodghAtaniyuktisUtraspazikaniyuktyanugamavidhAnatastrividhaH, tatra ca nikSepaniyuktyanugama uttarAdinikSepapratipAdanAdanugata eva, upoddhAtaniryuktyanugamastu dvAragAthAdvayAdavaseyaH, taccedam "uddese niddese ya niggame khetta kAla purise y| kAraNa paccaya lakkhaNa nae smoyaarnnaanume||1|| kiM kaivihaM kassa kahi kesu kaheM kecciraM havai kAlaM? / kai saMtaramavirahiyaM bhavAgarisa phAsaNa niruttI // 2 // etadarthaH sAmAyikaniyuktito'vaseyaH, sUtrasparzikaniryuktyanugamastu sUtrAvayayavyAkhyAnarUpatvAt sUtrasparzikaniyukteH sati sUtre sambhavati, tacca sUtrAnugama eveti tatraiva vkssyte| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - adhyayanaM-1,[ ni. 29] nanvevamasthAnamidamasyeti kasmAdihoddezaH? ucyate, niyuktyanugamamAtrasAmAnyAt, taduktam "saMpai suttapphAsiyanijjuttI jaM suyassa vakkhANaM / tIse'vasaro sA puNa pattAvina bhannae ihaI // 1 ki jenAsai sutte kassa taI taM jayA kmpptto| suttAnugamo vocchaM hohI tose tayA bhAvo / / 2 / / atthANamiyaM tIse jai to sA kIsa bhannaI ihayaM ? / sA bhannai nijjuttImettasAmanao navaraM ||3||" sAmprataM sUtranugamaH, tatrAlokopaghAtajanakatvAdidoSarahitaM nirdoSasAratvA(vattvA)diguNAnvitaM sUtramuccAraNIyaM, taccedammU.(1) saMjogA vippamukkassa anagArassa bhikkhunno| ___ vinayaM pAukarissAmi Anupubbi suNeha me|| vR.asya ca saMhitAdikrameNa vyAkhyA-tatra cAskhalitapadoccAraNaM saMhitA, sA cAnugataiva, sUtrAnugamasya tadrUpatvAt, tathA cAha-"hoi kayattho vottuM sapayaccheyaM suyaM suyaanugmo"tti| padaM tu nAmikanaipAtikAdi svadhiyaiva bhAvanoyaM, padArthastvayam-anyasaMyuktasyAsaMyuktasya vA sacittAdivastuno dravyAdinA saMyojana-saMyogaH, sa ca saMyuktasaMyogAdibhedenAnekadhA vakSyate, tasmAnmAtrAdisaMyogarUpAdaudayikAdikliSTatarabhAvasaMyogAtmakAcca vividhaiH-jJAnabhAvanAdibhirvicitraiH prakAraiH prakarSaNa-parISahopasargAdisahiSNutAlakSaNena mukto- bhraSTo vipramuktaH, tasya, 'anagArasye tiavidyamAnamagAramasyetyanagAra iti vyutpanno'nagArazabdo gRhyate, yastvavyutpanno rUDhizabdo yativAcakaH, yathoktam 'anagAro munimaunI, sAdhuH pravrajito vrtii| zramaNaH kSapaNazcaiva, ytishcaikaarthvaackaaH||1|| iti, sa iha na gRhyate, bhikSuzabdenaiva tadarthasya gatatvAt, tatra cAgAraM dvidhA-dravyabhAvabhedAt, tatra dravyAgAramagaiH-drumadRpadAdibhinirvRttaM, bhAvAgAraM punaragaiH- vipAkakAle'pi jIvavipAkatayA zarIrapudgalAdiSu bahiHpravRttirahitairanantAnubandhyAdibhinirvRttaM kaSAyamohanIyaM, tatra ca dravyAgArapakSe taniSedhe tato'nagArasyAvidyamAnagRhasyetyarthaH, bhAvAgArapakSe tvalpatAbhidhAyI, tataH sthitipradezAnubhAgato'tyalpakaSAyamohanIyasyetyarthaH, kaSAyamohanIyaM hi karma, na ca karmaNaH sthityAdibhUyastve viratisaGgamaH, yata AgamaH "sattaNhaM payaDINaM abhitarao u koddikoddiio| kAUNa sAgarANaM jai lahai cunnhmntryrN||" ityAdi, kliSTatarabhAvasaMyogamuktatvenaivacAsya gatatve punarabhidhAnaM kaSAyamohanIyasyAtiduSTatAkhyApanArtha, vizeSyamAha-'bhikSo'riti, atra capacanapAcanAdivyApAroparamataH sAdhurbhikSate taddharmA cetyartha "sanAzaMsabhikSa u"riti tAcchIlika upratyayaH, asya ca vartamAnAdhikAravihitatve'pi sajjJAprakArAstAcchIlikA' iti bhASyakAravacanAbhikSuzabdastrikAlaviSayo yatiparyAya: siddho bhavati, zeSavivakSAyAM ca SaSTI, athavA-'anagArassabhikkhuNo'tti asveSu Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 bhikSurasvabhikSuH-jAtyAdyanAjIvanAdanAtmIkRtatvenAnAtmIyAneva gRhiNo'nnAdi bhikSata itikRtvA, sa ca yatirava, tato'nagArazvAsAvasvabhikSuzca anagArAsvabhikSustasya, kimityAhaviziSTau vividho vA nayo-nItivinaya:-sAdhujanAsevitaH samAcArastaM, vinamanaM vA vinataM 'nIyaM sejjaM gaIM ThANaM' ityAdyAgamAt, dravyato nocairvRttilakSaNaM pratvaM bhAvatazca sAdhvAcAraprati pravaNatvaM 'prAduSkariSyAmi' prakaTAyapyAmi, kathamityAha-pUrvasya pazcAdanupUrva tasya bhAva ityarthe "guNavacanabrAhmaNAdibhyaH" karmaNi ceti SyaJ, tasya ca pitkaraNasAmarthyAt strItve "Sid gaurAdibhyazce"ti DISyAnupUrvI kramaH paripATItiyAvat tayA, dvitIyA tu 'chandovat sUtrANI'ti nyAyataH chAndasatve 'supA supo bhavantIti vacanAt tRtIyArthe, 'zRNuta' AkarNayata zravaNaM pratyavahitA bhavata, yadvA zRNu 'ihe ti jati jinamate vA, vyAkhyAdvaye'pi ziSyAbhimukhI karaNamityarthaH / anena ca parAGmukhamapi pratibodhayato vyAkhyAturdharma eveti khyApitaM bhavati, tathA ca "nabhavati dharmaH zrotaH sarvasyaikAntatA hitshrvnnaat| bruvato'nugrahabuddhyA vaktustvekAntato bhavati / " 'me' mama vinayaM vinataM vA prAduSkariSyata iti prakramaH / ukta: padArthastadabhidhAnAt sAmAsikapadAntargataH padavigrahazca (ukta iti), tatazcAlanAvasara:, sA ca sUtrArthagatadUSaNAtmikA, "suttagayamatthavisayaM va dUsaNaM cAlaNaM mayaM tassa" iti vacanAt, tatra sUtracAlanA-saMyogasya vipramuktakriyAM prati kartRtvAt saMyogAditi kathaM paJcamI?, arthacAlanA ca 'vinayaM prAdaSkariSyAmI'ti pratijJAtam, uttaratraca ANA'niddesakare' ityAdinA khaDDayAhiMcaveDAhi' ityAdinA ca viparyayapratipAdanamapi dRzyate. iti kathaM na pratijJAkSitiH?. pratyavasthAnaM-zabdArthanyAyataH paropanyastadoSaparihArarUpaM, yata Aha "saddathinnAyAo parihAro paccavatthANaM" tatra ca yadyapi saMyogena vimucyamAno bhikSuH karma tathApi kartRtvenAtra vivakSyate, tatazca tasya taM vipramuJcato vizleSo'stIti vizleSakriyAyAM saMyogasya dhruvatvenApAdAnatvAnyAyyaiva paJcamI, ata eva vipramukta ityatra karmakartuH karmavadbhAvAt karmaNi kto'pi siddho bhavati iti na sUtradoSo, nApyarthadoSaH, yato yad yallakSaNaM tattadviparyayAbhidhAna eva tallakSaNamalkezena jJAtuM zakyamiti atra vinayAbhidhAnapratijJAne'pyavinayAbhidhAnaM, tathA ca zayyambhavapraNItAcArakathAyAmapi "vayachakkakAyachakka mityAdinA''cAraprakrame'pyanAcAravacanam / athavA ekamapIdaM sUtramAvRttyA zveto dhAvatI tivadarthadvayAbhidhAyakaM, tatazcAyamanyo'rthaH-saMyogena-kapAyAdisamparkAtmakenApyavipramukta:-aparityaktaH, saMyogAvipramuktastasya, RNamiva kAlAntaraklezAnubhavahetutayA RNam-aSTaprakAraM karma tat karotIti, ko'rthaH ? -tathA tathA guruvacanaviparItapravRttibhirupacinotIti RNakArastasya, 'bhikSoH' kaSAyAdivazato jIvavIyaMvikalasya pauruSaghnImeva bhikSAM tathAvidhaphalanirapekSatayA bhramaNazIlasya 'vinayaM prAduSkariSyAmI'ti "prAkAzyasambhave prAdu"riti vacanAt prAduHzabdasya sambhavArthasyApi darzanAdutpAdayiSyAmi, sambhavati hIdamadhyayanamadhIyAnAnAM gurukarmaNAmapi prAyo vinItAvinItaguNadoSavibhAvanAto jJAnAdivinayapariNatiH, athavA viruddho nayo vinayo'sadAcAra ityarthaH, taM prAduSkariSyAmi-prakaTayiSyAmi, kasya? -'bhikSoH' uktanyAyena Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. 29] 21 bhikSaNazIlasya, samyag-aviparIto yogaH-samAdhiH saMyogaH, tato vividhaiH parISahAsahanaguruniyogAsahiSNutvAlasyAdibhiH prakAraiH prakarSeNa mukto vipramuktaH tasya, zepaM prAgvat / evaM cAvinayapratipAdanasyApi pratijJAtatvAt sarvaM sustham / aparastvAha-pratijJAtamapi vinayamabhidhitsoraprastutam, idamapi bAlaprajalpitaM, yataH zAstrArambhe'bhidheyAdyavazyamabhidheyam, anyathA prekSAvatpravRttyasambhavAt. tatpradarzanAtmakaM caitat pratijJAnaM, tathAhi-vinayaM prAdupkaripyAmItyukte vinayo'syAdhyayanasyAbhidheyaH, tatprAduSkaraNaM phalaM, tathA cedamupeyam, upAyazcAsyaprastutAdhyayanam, ityanayorupAyopeyabhAvalakSaNaH sambandha iti ca darzitaM bhavati, tato nAprastutatvaM pratijJAnasyeti sthitam / samprati sUtrA''lApakaniSpannanikSepasya sUtraspazikaniyuktezca prastAva iti manyamAnaH saMyoga ityAdyaM padaM spRzanikSeptumAha niyuktikRtni.[30] saMjoge nikkhevA chakko duviho u dvvsNjoge| saMjattagasaMjogo nAyavviyareyaro cv|| 7. 'saMyoga' iti saMyogaviSayaH 'nikSepaH' nyAsaH, SaT parimANamasyeti paTakaH prAgvatkan, etaddedAzca nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhAvAH prasiddhatvAduttaratra vyAkhyAnata unnIyamAnatvAcca noktAH , atra ca-- "saMhitAdiryato vyAkhyAvidhiH sarvatra dRzyate / nAmAdividhinA''rabdhaM na vyAkhyA yujyate tataH // 1 // ityAhuravibhAvyava, syAdvAdaM vaadino'pre| yatnadatra nirAkAryamAcakSANena tdvidhim||2|| syAdastItyAdiko vAdaH, syAdvAda iti giiyte| nayo na ca vimucyAyaM, dravyaparyAyavAdinau / / 3 / / atazcaitadvayopetaM, svaM mataM smudaahRtm| saJjAtatattvasaMvidbhiH, syAdvAdaH paramezvaraiH // 4 // te hi tIrthavidhau sarve, mAtRkAkhyaM padatrayam / utpattivigamadhrauvyakhyApakaM sampracakSate / / 5 / / utpattivigamAvatra, mataM paryAyavAdinaH / dravyArthikasya tu dhrauvyaM, mAtRkAkhyapadatraye // 6 // tatazca-dravyatvamanvayitvena, mRdo yadvad ghttaadissu| tadvadevAnvayitvena, nAmasthApanayorapi ||7|| anvayitvaM tu sarvatra, saGketAnAmna ucyte| sthApanAyAzca tadrupakriyAto buddhito'pi vA / / 8 / / tannAmasthApanAdravyanikSepairanuvartitaH / dravyArthikanayo bhAvanikSepAditara: punH||9|| tathA ca mhaamtiH-"titthyrvynnsNghvisesptthaarmuulvaagrnnii| davvadiovi pajjavaNao ya sesA viyappA siN||10||" For Priv Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 (tathA)"nAmaMThavaNAdaviyatti esa davvaTThiyassa nikkhevo / bhAvatti pajjavaTThiya parUvayA esa paramattho / / 11 / / " yadvA kinnaH kilaiMtAbhyAM, kintvepa vidhiraashritH| yadyAkhyA vastutattvasya, bodhAyaiva vidhIyate / / 12 / / / tacca nAmAdirUpeNa, catUrUpaM vyvsthitm| nAmAdyekAntavAdAnAmayuktatvena saMsthiteH // 13 // (tathAhi-nAmanaya Aha-)yato nAma vinA nAsti, vastuno grahaNaM ttH| nAmaiva tadyathA kumbho, mRdevAnyo na vastunaH // 14 // (tathAhi)-yat pratItAveva yasya pratItistadeva tasya svarUpa, yathA mRtpratItAveva pratIyamAnasya ghaTasya mRjeva rUpaM, nAmapratItAveva ca pratIyate vastu, na ca vinApi nAma nirvikalpakavijJAnena vastupratItirastIti hetorasiddhatA, sarvasaMvidAM vAgUpatvAt, tathA ca bhartRhariH vAgUpatA cedvodhasya, vyutkrAmeteha shaashvtii| na prakAza: prakAzeta, sA hi pratyavamazinI / / " yadi ca nAmarUpameva vastu na syAta tatazca tadavagatAvapi vastuni saMzayAdInAmanyatamadeva syAta, tathA ca pUjyAH "saMsaya vivajjao vA'NajjhavasAo'vi vA jhicchaae| hojja'tthe paDivattI na vatthudhammo jayA nAmaM / / " sthApanAnaya AhasthApanetyAkAraH, tatazcapramANamidamevArthasyA''kAramayatAM prati / nAmAdi na vinA''kAraM, yataH kenApi vedyate / / tathAhi-nAmno'rthAntare'pi vartayituM zakyatvAtra tadullekhe'pyAkArAvabhAsamantareNa niyatanIlAdyarthagrahaNamityAkAragrahaNa eva grahAt sarvasya siddhamAkAramayatvaM, tato jJAnajJeyAbhidhAnAbhidheyAdisakalamAkArArUSitameva saMvyavahArAvatAri, tadvikalasya khapuSpasyevAsattvAt, uktaM "AgAro cciya misddvtthukiriyaaphlaabhihaannaaii| AgAramayaM savvaM jamanAgAraM tayaM ntthi||1|| na parAnumayaM vatthu AgArAbhAvao khapuSpaM v| uvalaMbhavvavahArAbhAvao nANagAraM ca / / 2 / / " (dravyanaya Aha-) yathA nAmAdi nAkAraM, vinA saMvedyate tthaa| nA''kAro'pi vinA dravyaM, sarva dravyAtmakaM ttH| tathAhi-dravyameva mRdAdinikhilasthAsakozakuzUlakuTakapAlAdyAkArAnuyAyi vastu sat, tasyaiva tattadAkArAnuyAyinaH sadbodhaviSayatvAt, sthAsakozAdhAkArANAM tu mRdravyAtirekiNAM kadAcidanupalambhAt, taccotpAdAdisakalavikAravirahitaM tathA tathA''virbhAvatirobhAvamAtrAnvitaM sammUcchitasarvaprabhedanirbhedavIjaM dravyamagRhItataraGgAdiprabhedastimitasara:salilavat, "davvapariNAmamettaM mottUNAgAradarisaNaM kiM taM? / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. 30] uppAyavyayarahiyaM davvaM ciya nivviyaarNti||1|| aavibhaavttirobhaavmettprinnaamkaarnnmciNtN| niccaM bahurUvaMpiya naDovya vesaMtarAvanno // 2 // " (bhAvanaya Aha-) samyag vivettyamAno'tra, bhAva evaavshissyte| pUrvAparaviviktasya, yatastasyaiva drshnm|| tathAhi-bhAva: paryAya:, tadAtmakameva ca dravyaM, tadatiriktamUrtikaM hi tada dRzyamadRzyaM vA?, yadi dRzyaM, nAsti tadyatirekeNa anupalabhyamAnatvAt, kharavipANavat, na hi valitamIlitapaTI - kRtatruTitasavaTitAdivicitrabhavanabahirbhUtamiha sUtrAdi dravyamupalabhyamasti, adRzyamapi nAsti, tatsAdhakapramANAbhAvAt, paSThabhUtakta. tataH pratisamayamudayavyayAtmakaM svayaMbhavanameva bhAvAkhyamasti, uktaM ca "bhAvatthaMtarabhUyaM ki davvaM nAma? bhAva evAyaM / bhavaNaM paikkhaNaM ciya bhAvavattI vivattI y||" paramArthatastvayam-saMviniSThaiva sarvApi, viSayANAM vyavasthitiH / saMvedanaM ca nAmAdivikalaM nAnubhUyate / / tathAhi ghaTo'yamiti nAmaitat, pRthubughnAdinA''kRtiH / mRddavyaM bhavanaM bhAvo, ghaTe dRSTaM catuSTayam // 1 // tatrApi nAma nAkAramAkAro nAma no vinaa| tau vinA nApi cAnyo'nyamuttarAvapi saMsthitau / / 2 / / mayUrANDarase yadvadvarNA nIlAdayaH sthitaaH| sarve'pyanyo'nyamunmizrAstadvannAmAdayo ghtte||3|| itthaM caitat, parasparasavyapekSitayaivAzepanayAnAM samyagnayatvAt, itarathA 'utpAdavyaya dhrauvyayuktaM sadi'ti prtykssaadiprmaannprtiitsllkssnnaanupptteshc| kiJca-zabdAdapi ghaTAdernAmAdibhedarUpeNaiva ghaTAdyarthe buddhipariNAmo jAyate, ityato'pi nAmAdicatUrUpataiva sarvasya vastunaH, ___ "nAmAdibhedasaddatthabuddhipariNAmabhAvao niyayaM / jaM vatthu atthi loe caupajjAyaM tayaM savvaM / / " (tatazca)- catuSkAbhyadhikasyeha, nyAso yo'nyasya drshyte| etadantargataH so'pi. jJAtavyo dhodhanAnvitaiH // 1 // ityalaM prsnggen| samprati niyuktiratuzri(stri)yate-tatra nAmasthApane Agamato noAgamatazca jJazarIrabhavyazarIrarUpazca dravyasaMyoga: sugama iti manvAno vyatiriktadravyasaMyogamabhidhAtumAha'dvividhastvi'ti dvividha eva, dravyeNa dravyasya vA, 'sa'miti saGgato yogaH saMyogaH, saMyogadvai. vidhyamevAha-saMyuktameva saMyuktakam -anyena saMzliSTaM, tasya saMyogo-vastvantarasambandhaH saMyuktakasaMyogo jJAtavyaH, 'itaretara' iti itaretarasaMyogaH, caH samuccaye 'eva:' avadhAraNe, itthameva dvividhe eSa saMyoga iti gAthAsamAsArthaH / / vistarArthaM tvabhidhitsuH 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyata: saMyuktakasaMyogaM bhedenAha Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 ni.[31] saMjuttagasaMjogI saccittAdINa hoi dvvaannN| dumamanusuvanamAI saMtaikammeNa jIvassa / / vR. saMyuknakasaMyogaH anantarAbhihitasvarUpaH, sacittAdInAM' sacittAcittamizrANAM bhavati davyANAm, amIpAmudAharaNAnyAha 'dumamanusuvannamAi'tti atra makArasyAlAkSaNikatvAt subbyatyayAcca 'drumANusuvarNAdInAM' pratyekaM cAdizabdasambandhAtsacittadravyANAM dumAdInAm acittavyAgAmaNvAdInAM suvarNAdInAM ca mizradravyasya tu santatikarmaNopalikSitasya jIvasya, atra cANvAdInAM suvarNAdInAmityudAharaNadvayamacittadra vyANAM sacittamizradravyApekSayA bhRyastvakhyApanArtham etadbhyastvaM ca jovebhya: pudgalAnAmanantaguNatvAt, uktaM ca - ___ "jIvA poggala samayA davya paesA ya pajjavA ceva / thovA'naMtAnaMtA visesamahiyA duv'nNtaa||" iti, anena ca sacittAde: saMyogadravyasya traividhyAt saMyuktakasaMyogasya traividhyamuktAmiti gAthArthaH / / tatra drumAdInAM sacittasaMyuktadravyasaMyogaM vivarItumAhani. [ 32] mRle kaMda khaMdhe tayA ya saalepvaalpttehi| pupphaphalebIehi a saMjutto hoi dumamAI / / vR.'mUle kande skandhe' iti sarvatra sUtratvAt tRtIyArthe saptamI, tatazca 'mUlena' adhaHprasarpiNA svAvayavena 'kandena' tenaiva mUlaskandhAntarAlavatinA 'skandhena' sthuDena 'tvacA' chavirUpayA 'sAle'tti ekAro'lAkSaNikaH, tataH 'zAlApravAlapatraH' zAkhApallavapalAzaiH, phale ityatrApyekAra-stathaiva, tataH 'puSyaphalabIjaizca' prasiddhareva 'saMyuktaH' sambaddho bhavati 'dumamAitti' makAro'lAkSaNikaH tato drumAdiH, AdizabdAdgucchagulammAdizca saMyuktakasaMyoga iti prakramaH / sa hi prathamamudgacchannaGkarAtmaka: pRthivyAH saMyukta eka mUlena saMyujyate, tato mUlasaMyuktaka eva kandena, kandasaMyukta eva skandhena evaM tvazAkhApravAlapatrapuSyaphalavIjairapi pUrvasaMyUkta evottarottaraiH saMyujyate iti bhAvanIyama, nanvevaM drumAdevyatvAt saMyuktakasaMyogasya ca guNatvAtkathaM drumAdireva sa iti, atrocyate, dharmadharmiNoH kathaJcidananyatvAdevamuktamityadoSaH, evamuttarabhedayorapIti gAthArthaH / / aNvAdInAmacittasaMyuktakadravyasaMyogaM spaSTayitumAhani.[33] egarasa egavane egegaMdhe tahA duphAse a| paramANU khaMdhehi a dupaesAIhi naayvyo|| vR.eka:-advitIyastiktAdirasAnyatamo raso'syati ekarasaH, tathaika: kRSNAdivarNAnyatamo varNo'syeti ekavarNaH, evam 'ekagandha:' sugandhItarAnyataragandhAnvita:, 'ege' ityekArasyAlAkSaNikatvAt, tathA dvau cAvirUddho snigdhazItAdyAtmako sparzAvasyeti dvisparza:, cazabda: svagatAnantabhedopalakSakaH, ka evaMvidhaH? ityAha- parama:-tadanyasUkSmatarAsambhavAt prakarSavAn sa cAsAvaNuzca paramANuH, upalakSaNatvAd dhunukAdizca, 'skandhaizca' skandhazabdAbhidheyaiH, kairityAha-dvau pradezAvArambhakAvasyeti dvipradezo-dyaNukaH, sa AdirSeSAM tripradezAdInAmacittamahAskandhaparyantAnAM te tathA taiH, cazabdAtparamANvantararvarNAntarAdibhizca, saMyujyamAna iti gamyate, 'vijJeyaH' vizeSeNasaGkhyAtAsaGkhyAtAnantabhaGgavibAvanAtmakenAvaboddhavyaH, pAThAntarato ___ Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 1, [ ni. 33 ] jJAtavyaH, acittasaMyuktakasaMyoga iti prakramaH, ayamartha:kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasavarNagandhI dvisparzaH kAryaliGga // ityevaMlakSaNaparamANuryadA tryaNukAdiskandhapariNatimanubhavati tadA rasAdisaMyukta eva dvyaNukAdibhiH skandhaiH saMyujyate, yadA vA tiktatAdipariNatimapahAya kaTukatvAdipariNatiM pratipadyate tadA'pi varNAdibhiH saMyukta eva kaTukatvAdinA saMyujyate iti saMyuktasaMyoga ucyate / atra ca kRSNaparamANuH kRSNatvamapahAya nIlatvaM pratipadyata ityeko bhaGgaH, evaM raktatvaM pItatvaM zuklatvaM ceti catvAraH, tathA'yameva rasapaJcakagandhadvayAviruddhasyazaistAratamyajanitaizca svasthAna eva dviguNakRSNatvAdibhiH paramANvantaradvipradezAdibhizca yojanAdvivakSAvazataH saGkhyAtAsaGkhyAtAnantAtmikAM bhaGgaracanAmavApnoti evaM varNAntararasasparzagandhasvagatatAratamya-. yukto'pi tathA dvipradezAdizca / yacca- 'vaNNarasagaMdhaphAsA poggalANaM ca lakkhaNaM' ityAdisUtreSu varNasyAditvena darzane'pi 'egarasaegavaNNe 'tti rasasya prathamata upAdAnaM tadanAnupUrvyA api vyAkhyAGgatvena gAthAbandhAnulomyena veti bhAvanIyam / suparNAdInAM ca prAcyavarNakAsaMyuktAnAmeva viziSTavaNikAdibhiH saMyogo'cittasaMyuktasaMyoga uktAnusAreNa sujJAna eveti niyuktikRtA na vyAkhyAta iti gAthArthaH // dRSTAntapUrvakaM santatikarmaNA jIvasya mizrasaMyuktakadravyasaMyogaM vyaktIkartumAhani. [34] 25 jaha dhAU kanagAI sabhAsaMjogasaMjuyA huti / ia saMtaikammeNaM anAisaMjuttao jIvo // vR.'yathA' ityudAharaNopanyAsArthaH, yathA ' dhAtavaH ' kanakAdiyoni bhUto mRdAdayaH 'kanagAi'ti sUtratvAtkanakAdibhiH, AdizabdAttAmrAdibhizca kimityAha-svabhAvena saMyogaH - prakRtIzvarAdyarAthAntaravyApAranapekSayopalakSyAnupalakSyarUpo yaH sambandhastena saMyutA-mizritAH svabhAvasaMyogasaMyutAH 'bhavanti' vidyante 'itI' tyamunaivArthAntaranirapekSatvalakSaNena prakAreNa santatiH - uttarottanirantarotpattirUpaH pravAhastayopalakSitaM karma-jJAnavaraNAdi santatikarma tena, na vidyate AdiH - prAthamyamasyetyanAdiH sa ceha prakramAtsaMyogastena 'sa' miti annonnAnugayANaM imaM ca taM cati / vibhayaNamajuttaM' ityAgamAdvibhAgAbhAvato yukta:- zliSTo'nAdisaMyuktaH sa eva anAdisaMyuktakaH, yadvA-saMyogaH saMyuktaM tato'nAdisaMyuktamasyeti anAdisaMyuktakaH, ka ityAhajIvati jIviSyati jIvitavAMzceti jIvaH, mizrasaMyuktakadravyasaMyoga iti prakramaH ca idamuktaM bhavati - jIvA hyanantakarmAnuvargaNAbhirAveSTitapraveSTito'pi na svarUpaM caitanyamativartate, na cAcaitanyaM karmANa ita tadyuktatayA vivakSyamANo'sau saMyuktakamizradravyaM, tato'sya karmapradezAntaraiH saMyogo mizrasaMyuktakadravyasaMyoga ucyate, iha ca jIvakarmaNoranAdisaMyogasya dhAtukanakAdisaMyogadRSTAntadvAreNAbhidhAnaM tadvadevAnAditve'pyupAyato jIvakarmasaMyogasyAbhAvakhyApanArtham, anyathA muktyanuSThAnavaiphalyApatteriti bhAvanIyamiti gAthArthaH / / uktaH saMyuktakasaMyoga:, itaretarasaMyogamAha ni. [35] iyUreyarasaMjogo paramANUNaM tahA pasANaM / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 abhipeyamaNabhipeo abhilAvo ceva sNbNdho|| vR.itaretarasya-parasparasya saMyogo-ghaTanA itaretarasaMyoga: 'paramANUnAm' uktarUpANAM, tathA prakarSaNasUkSmAtizayalakSaNena dizyante - kathyanta iti pradezAH- dharmAstikAyAdisambandhino nirvibhAgA bhAgAstepAm, 'abhipeyaM' ti prAkRtatvAdabhipretaH, itaretarasaMyogaiti yojyate, evamuttaratrApi, abhipretatvaM cAsyAbhipretavipayatvAd, etadviparIto'nabhipretaH, abhilapyate-Abhimukhyena vyaktamucyate'nenArtha ityabhilApo-vAcaka: zabdastadviSayatvAt abhilApaH, ca: samuccaye, "eva:' avadhAraNe, sambandhazabdAnantaraM caitau yojyau, tataH sambandhana-sambandhaH, sa caiva svasvAmityAdiranekadhA vakSyamANaH, etAvadbheda evAyamitaretarasaMyoga iti cAvadhAraNasyArtha iti gAthAsamAsArthaH // paramANUnAM saMyogamAha-- ni.[36] duviho paramANUNaM havai ya saMThANakhaMdhao ceva / saMThANe paMcaviho duviho puna hoi khNdhesu|| vR. dvau vidhau prakArAvasyeti dvividhaH-dvibhedaH, ko'sau !-- 'paramANUnAm' iti paramANusambandhI, prakramAditaretarasaMyogo bhavati, 'ca:' pUraNe, kathaM dvividha ityAha-'saMThANakhaMdhato'tti saMtiSThate'nena rUpeNa pudgalAtmakaM vastviti saMsthAnam-AkAravizeSa: tatastamAzritya, 'skandhataH' skandhamAzritya, caH samuccaye, evaH' bhedAvadhAraNe / dvividhasyApi pratyekaM bhedAnAha- saMsthAne' saMsthAnaviSayaH 'paJcavidhaH' paJcaprakAra: 'dvividhaH' dviprakAra:, puna:zabdo vAkyAntaropanyAse bhavati 'skandheSu' skandhaviSaya iti gAthArthaH / / iha ca saMsthAnaskandhabhedadvAraka evAyamitaretarasaMyogabheda iti tadabhidhAnamucitaM, tatra 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyata: saMsthAnabhedAbhidhAnaprastAve'pyalyavaktavyatvAt skandhabhedaM hetubhedadvAreNAhani.[37] paramANupuggalA khalu dunni va bahugA ya saMhatA sNtaa| nivvattayaMti khaMdhaM taM saMThANaM anitthatthaM // vR. paramANupudgalau khalu dau vA vahava eva bahukAH triprabhRtayaH, te ca paramANupudgalA: 'saMhatAH' ekapiNDatAmApannAH santo 'nivartayanti' janayanti, kimityAha-'skandhaM dvyanukAdikam, anena ca dviparamAnujanyatayA bahuparamAnujanyatvena ca skandhasya dvibhedatvamuktaM, khaluzabdo'tra vizeSa dyotayati, sa cAyam-iha rUkSaH snigdho vA ekaguNaH sambadhyamAno dviguNAdhikenaiva svasvarUpApekSayA sambadhyate, na tu samaguNenaikaguNAdhikena vA, kimuktaM bhavati? ekaguNasnigdhastriguNasnigdhena sambadhyate triguNasnigdhaH paJcaguNasnigdhena paJcaguNasnigdhaH saptaguNasnigdhenetyAdi, tathA dviguNasnigdhazcaturguNasnigdhena cuturguNasnigdhaH paDguNasnigdhenetyAdi, evamekaguNarUkSaguNarUkSeNa triguNarUkSaH paJcaguNarUkSenetyAdi, tathA dviguNarUkSazcaturguNarUkSa caturguNarUkSaH paDUguNarUkSenetyAdi, eva dviguNAdhikasambandho bhAvanIyaH, na tvekaguNasnigdha ekaguNasnigdhena dviguNasnigdhena vA sambadhyate dviguNasnigdho dviguNasnigdhena triguNasnigdhena vA yAvadanantaguNasnigdho'pyanantaguNasnigdhena samaguNenaikaguNAdhikena vA, evamekaguNarUkSa ekaguNarUkSeNa dviguNarUkSeNa vA dviguNarUkSo dviguNarUkSeNa triguNarUkSeNa vA yAvadanantaguNarUkSo'pyanantaguNarUkSeNa samaguNainakaguNAdhikena veti, Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 adhyayanaM-1,[ni. 37] anya tvAhuH- ekaguNAdi svasthAnApekSayA dviguNena rUpAdhikena sambadhyata iti, ayamatra vizepaH khaluzabdena sUcyate, tathA caikakasya svasthAnApekSayA dviguNo dvika eva sa ca rUpAdhikastrika eva iti triguNenaikavaikaguNasya sambandhaH, tathA dviguNasya paJcaguNena triguNasya saptaguNena caturguNasya navaguNena paJcaguNasyaikAdazaguNenetyAdi, uktaM ca "samaniddhayAi baMdho na hoi samalukkhayAvi ya na hoi| vemAiniddhalukkhattaNeNa baMdho u khaMdhANaM / / 1 / / " (tathA)"doNha jahannagaNANaM niddhANaM taha ya lakkhadavvANaM / egAhievi ya guNe na hoti baMdhassa pariNAmo // 2 // niddhaviuNAhieNaM baMdhA niddhassa hoi dvvss| lukkha biuNAhiema ya lukkhassa samAgamaM pappa / / 3 / / " snigdharUkSaparasparabandhavicAraNAyAM tu samaguNayo viSamaguNayorcA jaghanyavarjayorvandhapariNatiriti vizeSaH / tathA cAha "bajhaMti niddhalukkhAvisamaguNA ahava samaguNo je'vi| vajjitu jahannaguNe bajhaMtI poggalA evaM / / " ityAdi, yena vizeSaNa saMsthAnAt skandhasya bhedenopAdAnaM tamAviSkartumAha-'taM saMThANaMti' prAkRtatvAdevaM pAThaH, tasya-skandhasya saMsthAnam-AkArastatsaMsthAnam, anena-hadi vivartamAnatayA pratyakSeNa parimaNDalAdinA'nantaroktaprakAreNetthamiththaM tiSThati itthaMsthaM, na tathA anitthaMstham, anena niyataparimaNDalAdyanyatarAkAraM saMsthAnaM zeSo'niyatA''kArastu skandha ityanayovizeSa ityuktaM bhvti| Aha-skandhAnAmapi parasparaM bandho'sti, yaduktam-"emeva ya khaMdhANaM dupaesAINa baMdhapariNAmo' tti ata: kiM na tepAmapIrataretarasaMyoga ihoktaH ?, ucyate, ukta eva, teSAM pradezasadbhAvAt, pradezAnAM ca iyaretarasaMjogo paramANUNaM tahA paesANaM' ityanena tadabhidhAnAditi gAthArthaH // saMsthAnabhedAnAhani.[38] parimaMDale ya vaTTe taMse cauraMsamAyae cev| ghanapayara paDhamavajja oyapaese ya jumme ya / / vR.liGga vyabhicAryapI'ti prAkRtalakSaNAt sarvatra liGgavyatyayaH, tataH parimaNDalaM, prakramAt saMsthAnamevamuttaratrApi, tacca bahirvRtatAvasthitapradezajanitamantaHzupiraM, yathA valakasya, cazabda uttarabhedApekSayA samuccaye, vRttaM tadevAntaHzupiravirahitaM yathA kulAlacakrasya, tryastraM-trikoNaM, yathA zRGgATakasya, caturastraM-catuSkoNaM, yathA kumbhikAyAH, AyataM-dIdhaM, yathA daNDasya, caH pUrvabhedApekSayA samuccaye 'eva' avadhAraNe, tata iyata eva saMsthAnabhedAH, 'ghanapayara'tti ghanaM ca prataraM ca ghanaprataraM, prAkRtatvAdvindulopaH, sarvatra ca pratarapUrvaka eva ghanaH prarUpyate, ihApi tathaivopadarzayiSyate, tataH prataraghana iti nirdezaH prAptaH, alpAkSa(cata)ratvAttu ghanazabdasya pUrvanipAtaH, tatazcaikaikaM parimaNDalAdi prataraMghanaMca, bhavatIti gamyate, tathA prathamam-AdyaM varjayati-tyajatIti prathamavarja-parimaNDalarahitaM vRttAdisaMsthAnacatuSkamityarthaH 'Ayapaese ya'tti ojaH pradeza ca-viSayasaGkhyaparamANukaM 'jumme ya' tti prakramAda yugmapradezaM ca, ubhayatra caH samuccaye / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-1/1 iha ca dhanapratarabhedameva vRttAdItthaM bhidyate, tataH prataravRttabhojaH pradezaM yugmapradezaM ca, tathA ghanavRttamojaH prajezaM yagmapradezaM ca evaM vyastrAdiSvapi caturvidhaM bhAvanIyaM, parimaNDalaM varjanIyaM ca. samasaGkhyAnuSveva tasya sambhavenaivaMvidhabhedAsambhavAt, tathA ca dvividhameva parimaNDalamiti gAthArthaH / iha ca parimaNDalAdi pratyekaM jaghanyamutkRSTaM ca tatrotkRSTaM sarvamanantANunippannasaGkhyapradezAvagADhaM cetyekarUpatayA'nuktamapi sampradAyAjjJAtuM zakyamiti tadupekSya jaghanyaM tu pratibhedamanyAnyarUpatayA na tatheti tadupadarzanArthamAha ni. [39] ni. [40] ni. [41] vR. AsAmartha: spaSTa eva, navaramAyate padAbhidhAnamyApitvena prAganuddiSTasyApi zreNigatabhedadvayasyAdhikasya tatra sambhavAt tathA parimaNDalAditve'pi saMsthAnAnAM vRttAdibhedAnAmoja: pradazapratarAdInAmanantaroddiSTatvAt pratyAsattinyAyena yathAkramaM paJcakAdibhi: prathamamupadarzanaM, pazcAt parimaNDalabhedadvayasya / tatrauja: pradezaprataravRttaM paJcANunippannaM paJcAkAzapradezAvagADhaM ca, tatraiko 'nRrantareva sthApyate. catasRSu pUrvAdidikSu caikaikaH, yugmapradezaprataravRttaM dvAdazapradezaM dvAdazapradezAvagADhaM ca, tatra hi caturSu pradezeSu nirantaramantazcaturo'nRnnidhAya tatparikSepenASTau sthApyante, ojaH pradezaM ghanavRttaM saptapradezaM saptapradezAvagADhaM ca taccaivam tatraiva paJcapradeze prataravRtte madhyasthitasyANorupariSTAdadhastAccaikaiko'nuravasthApyate, tato dvayasahitAH paJca sapta bhavanti 3, yugmapradezaM dhanavRttaM dvAtriMzatpradezaM dvAtriMzatpradezAvagADhaM ca tatra prataravRttopradarzitadvAradazapradezopari dvAdazAnye, tadupari catvAro' dhastAcca tAvanta evANavaH sthApyAH, ete mIlitA dvAtriMzadbhavanti 4 / ojaH pradezaM prataratryatraM tripradezaM tripradezAvagADhaM ca tatra ca tiryagnirantaramanudrayaM vinyasyA''dyasyAdha eko'NuH sthApyaH, yugmapradezaM prataratryatraM paTpradezaM paTpradezAvagADhaM ca, tatra ca tiryagnirantaraM trayo'NavaH sthApyante tata AdyasyAdhastAda dhaUrdhva bhAvena dvayaM dvitIyasya tvadha eko'NuH sthApyaH, ojaH pradezaM ghanatryatraM paJcatriMzatpradezaM paJcatriMzatpradezAvagADhaM ca tatra ca tiryagnirantarAH paJcANavI nyasyante, teSAM cAdho'dhaH krameNa tiryageva catvArastarayo dvAvekazcANuH sthApyante, asya ca pratarasyopari sarvapaGktiSvantyAntyaparamANuparihAreNa daza, tathaiva teSAmuparyupari paT traya ekazceti krameNANavaH sthApyAH ete mIlitAH paJcatriMzadbhavanti 3, yugmapradezaM ghanatryastraM catuSpradezaM catuSpradezAvagADhaM ca tatra ca prataratryatra eva tripradeze ekatarasyAMparyako'NurdIyate, tato mIlitAzcatvAro bhavanti 4 / ojaH pradezaM prataracaturastraM navapradezaM navapradezAvagADhaM ca, tatra ca tiryagnirantaraM tripradezAstisraH paGktayaH sthApyAH, yugmapradezaM pracaracaturasraM ca catuSpradezaM catuSpradezAvagADhaM ca tatra catiryagnirantaraM dvipradeze dve paGktI sthApyete, ojaH pradezaM dhanacaturasraM saptaviMzatipradezaM saptaviMzatipradezAvagADhaM ca tatra ca navapradezya paMcaga bArasagaM khalu sattaga battIsagaM tu vadR'mi / tiya chakkaga panatIsA cattAri ya huti taMsaMmi // nava caiva tahA cauro sattAvIsA ya aTu cauraMse / tigadugapannarase'vi ya chacceva ya Ayae huMti // paNayAlIsA bArasa chanbheyA AyayaMmi saMThANe / vIsA cattAlIsA parimaMDali huti saMThANe ! Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. 41] prataracaturastrasyaivAdha upari ca tathaiva nava navAnavaH sthAyAH, tata striguNA nava saptaviMzatirbhavati 3, yugmapradezaM ghanacaturasram aSTapradezamaSTapradezAvagADhaM ca, tatra catuppradezasya pratarasyaivopari catvAro'nye sthApyAH, tato dviguNAcatvAro'STau bhavanti 4 / oja: pradezaM zreNyAyataM tripradezatripradezAvagADhaM ca, tatra ca tiryaga nirantarAstrayo'NavaH sthApyAH, yugmapradezaM zreNyAyataM dvipradeza dvipradezAvagADhaM ca, tatra ca tathaivANudvayaM nyasyate, ojaH-pradezaM pratarAyataM paJcadazapradezaM paJcadazapradezAvagADhaM ca, tatra prAgvat paGktitraye paJca paJcANavaH sthApyAH, yugmapradeza pratarAyataM ghaTapradezaM ghaTapradezAvagADhaMca, tatra ca prAgvat paktidvaye trayastrIyo'NavaH sthApyAH, ojaHpradezaM ghanAyataM paJcacatvAriMzatpradazaM paJcacatvAriMzatpradezAvagADhaM ca, tatra paJcadazapradezasya pratarAyatasyaivAjha upari ca tathaiva paJcadaza paJcadazANavaH sthApyAH, tastriguNAH paJcadaza paJcatvAriMzadbhavanti 5, yugmapradezaMghanAyataM dvAdazapradezaM dvAdazapradezAvagADhaMca, tatra ca paTapradezasya pratarAyatasyevopari tathaiva tAvanto'NavaH sthApyAH, teto dviguNAH SaT dvAdaza bhavanti 6 / parimaNDalamuktanyAyato dvibhedameva, tatra prataraparimaNDalaM viMzatipradezaM viMzatipradezAvagADhaMca, tatra ca prAcyAdiSu catusapa dikSu catvArazcatvAro vidikSu caikaika: sthApyaH, mIlitAzcaite viMzatirbhavanti, ghanaparimaNDalaM catvAriMza-pradezaM catvAriMzatpradezAvagADhaM ca, tatra ca tasyA eva viMzatarupari tathaivaviMzatiranyA sthApyate, viMzatizca dviguNA catvAriMzadbhavanti 2 / itthaM caiSAM prarUpaNamito'pi nyUnadezatAyAM yathokta-saMsthAnAsambhavAt, na caitAnyatIndriyatvenAtizAyigamyatyAt sarvathA'nubhavamAropayituM zakyante, sthApanAdidvAreNa ca kathaJcicchakyAnIti tathaiva darzitAnIti gAthAtrayabhAvArthaH / / uktaH paramAnU-nAmitaretarasaMyogaH, samprati tameva pradezAnAmAhani.[ 42] dhammAipaesANaM paMcaNha u jo pessNjogo| tiNhapuNa aNAIo sAIo hoti duNhaM tu / / vR. dharmAdInAM-dharmAdharmAkAzajIvapudgalAnAM pradezA:-uktarUpA dharmAdipradezAsteSAM, 'paJcAnAm' iti sambandhinAM dharmAdInAM paJcasaGkhyatvena paJcasaGkhyAnAM 'tu:' punararthaH, saMyoga iti gamyate, sa ca zrutatvAddharmAdibhiH skandhastayA tadantargatairdezaiH pradezAntaraizca sajAtIyetaraiH, asau kimityAha-pradezAnAM saMyogaH prakRtatvAditaretarasaMyogAkhyaH pradezasaMyogaH, ucyate iti zepaH, asyaiva vibhAgamAha-'trayANAM puna:' punaHzabdasya vizeSadyotakatvAt dharmAdharmAkAzapradezAnAM dharmAdibhireva tribhisteSAmeva dezaiH pradezAntaraizca prakRtatvAditaretarasaMyogaH 'anAdiH' AdivikalaH sadA saMyuktatvAdeSAM, 'sAdikaH' Adiyukto bhavati dvayoH' pArizeSyAjjIvapradezapudgalapradezayoH, tathAhi-saMyujyante viyujyante saMsArijIvapradezA: karmapudgalapradezAzca parasparaM dharmAdipradezaizca saha, tuzabdo vizeSaM dyotayati, sacAyaM-jIvapradezAnAM dharmAditrayadezapradezApekSayA pudgalaskandhAdyapekSayA ca sAdisaMyogaH, dharmAdiskandhatrayApekSayA tvanAdiH, pudgalapradezAnAmapi dharmAdiskandhatrayApekSayA'nAdiH, zeSApekSayA tu saadiH| iha ca dharmAdiskandhAnAM taddezAnAM ca yaH parasparaM saMyogaH sa na pradezasaMyogamantareNeti tadabhidhAnata evokto mantavyaH, apradezasya tu paramANordharmAdibhiH saMyoga uktAnusArataH sujJAna eva iti nokta iti gAthArthaH / / ukta: pradezAnAmitaretarasaMyogaH, sampratyabhipretAnabhipretabhedarUpaM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 ni.[ 43] abhipeyamanabhipeo paMcasu visaesu hoi nAyavyo / anulomA'bhippeo anabhippeo a paDilobho / va.'abhipeya'tti abhipretaH 'anabhippao'tti casya gamyamAnatvAdanabhipretazca, prakramAditaretarasaMyogaH, kimityAha-'paJcasu' viSayeSu zabdAdipaJcakagocare, arthAdindriyamanasAM tadgrahaNa - pravRttau grAhyagrAhakabhAvaH, sa cAbhipretArthaviSayo'bhipretaH anabhipretArthaviSayastvanabhipretaH bhavati jJAtavyaH, Aha-AstvevAbhipratAnabhipratArthaviSayatvenAbhipreta: anabhipretazcetaretarasaMyogaH, abhipratAnabhipretArthoM tu kAviti, atrocyate, 'anuloma' indriyANAM pramodahetutayA'nukUla zravayakAkalIgItAdirabhipretaH, anabhipretazca pratiloma uktaviparItakAkasvarAdiriti gAthArthaH // iha gAthApazcArddhana manonirapekSapravRttyabhAve'pIndriyANAM prAdhAnyamAzritya tadapekSayA'bhiprato'nabhipretazcArtha uktaH, samprati mano'pekSayA tamevAhani.[ 44] savvA osahajuttI gaMdhajuttI ya bhoyaNavihI y| rAgavihi gIyavAiyavihI abhippeyamanulomo / / vR.'sarvAH' samastAM, ko'rthaH?-indriyANAmanukUlA: pratikUlAca, asya cauSadhayuktyAdibhiH pratyeka sambandhaH, tatazca auSadhAdInAma-agurukuGkamAdInAM sajjikArAjikAdInAM ca yuktayo-yojanAni samaviSamavibhAganItayo vA auSadhayuktayaH, gandhAnAM-gandhadravyANAM zrIkhaNDAdInAM lhasaNAdInAM ca yuktayaH gandhayuktayaH tAzca, bhojanasya-annasya vidhayaH-zAlyonAdayaH kodravabhaktAdayazca bhedAH bhojanavidhaya: te ca, 'rogavihigIyavAiyavihi'tti sUtratvAdvacanavyatyaye rAgavidhayazca gItavAditravidhayazca rAgavidhigItavAditravidhayaH, tatra raJjanaM rAgaHkusumbhAdinA varNAntarApAdanaM tadvidhayaH-snigdhatvAdayo rUkSatvAdayazca gItavAditravidhaya iti, tatra vidhizabdasyobhayatra yogAt, gItaM-gAnaM tadvidhayaH-kokilArutAnukAritvAdayaH kAkasvarAnuvidhAyitvAdayazca, vAditrama-Atodyam, iha copacArAttaddhvaniH dadvidhayo-mRdaGgAdisvanAH kevalakaraTikAdisvanAzca, cazabdo nRttAdividhisamuccayArthaH, ete kimityAha-'abhippeya'ti abhipretArthA ucyante, kIdRzAH santa ityAha-anulomAH, ko'rthaH? zubhA azubhA vA mano'nukUlatayA pratibhAsamAnAH, etenaitadapyAha-yathaita eva dezakAlAvasthAdivazato vicitrAbhisandhitayA jantUnAM manaso'nanulomAH santo'nabhipreto'rthaH / __ itthaM vyAkhyAnato vizeSapratipattimAzrityendriyApekSayA mano'pekSayA ca bhedenAbhipreto'nabhipretazcArtho vyAkhyAtaH, athavA'nantaragAthApazcArddhanAvizeSaNendriyANAM manasazcAnukUlo'bhipreto'rthaH itarastvanabhipreta uktaH, etadgAthayA'pi sa eva vizeSato darzita iti vyAkhyeyam, atraca sarvA iti sarvaprakArA anulomA iti cendriyamanasAmanukUlA:,zeSa praagvt| upekSaNIyasya tvihAnabhidhAnaM nayasya kasyacinmatenAnabhipreta eva tasyAntarbhAvAditi gAthArthaH / / ukto'bhipretAnabhipretabhedarUpa itaretarasaMyogaH, sAmpratamamumevAbhilApaviSayamAhani.[45] abhilAve saMjogo davve khitte akAlabhAve a| dugasaMjogAIo akkhrsNjogmaaiio|| vR. 'abhilApa:' uktasvarUpaH, tadviSaya: 'saMyogaH' prakramAdabhilApetaretarasaMyogaH, ayaM Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM -1, [ ni. 45 ] 31 catridhA sambhavati, tatraiko'bhilApasyAbhilApyena dvitIyo'bhilApyasyAbhilApyAntareNa tRtIyo varNasya varNAntareNa / tatrAdyo'bhilApyasya dravyAdibhedena caturvidhatvAt 'dravye' iti dravyaviSayaH, sacArthAd ghaTAdizabdasya pRthubudhno darAdyAkArapariNatadravyeNa vAcyavAcaka bhAvalakSaNaH samvandhaH, evaM 'kSetre ca' kSetraviSayaH, AkAzadhvaneravagAhadAnalakSaNakSetreNa 'kAlabhAve' iti samAhAradvandvaH, tataH 'kAle' kAlaviSayaH samayAdizrutervartanAdivyaGgayena kAlapadArthena, 'bhAve ca' bhAvaviSayaaudayikAdivacaso manuSyatvAdiparyAyeNa, cazabdo'tra pUrvatra ca samuccaye / dvitIyamAha-dvikasya saMyogo dvikasaMyoga: sa Adiryasya trikasaMyogAdeH so'yaM dvikasaMyogAdikaH, ihAbhilApasaMyogasya trividhatvAt tatra cAdyasyAnantaramevoktatvAt tRtIyasya cAbhidhAsyamAnatvAd arthAd dvikagrahaNenAbhilApyadvayameva gRhyate, tatra dvikasaMyogo yathA - saca saca tau, trikasaMyogo yathA sa ca tau ca te, atra tau ca te cetyukte sa ca sa ca tathA sa ca tau cetyanuktAvayekatrAbhilApyArthadvayamanyatra cAbhilApyArthatrayaM saha pratIyate, abhilApasaMyogatvaM cAsyAbhilApadvArakatvAdabhilApyena saha pratIteH / tRtIyamAha- akSare ca akSarANi ca akSarANi teSAM saMyogaH akSarasaMyogaH sa AdiryasyodAttAdyazeSavarNadharmasaMyogasya so'yamakSarasaMyogAdikaH, makAro'lAkSaNikaH, tatrAkSarayoH saMyogo yathA - ka iti, akSarANAM saMyogaH yathA zrIriti, udAttAdivarNadharmasaMyogAstu svadhiyA bhAvanIyAH, asyApyabhilA', saMyogatvaM varNAdInAM kathaJcidabhilApAnanyatvena tadAtmakatvAt, yadvA'kSarasaMyoga ityanena sarvo'pi vyaJjanasaMyoga uktaH, Adizabdena tvarthasaMyogaH, etadvizeSaNaM ca dvikasaMyogAdiriti yojanIyam, anyat prAgvat, dravyasaMyogatvaM cAsyAbhilApasya dravyatvAt, dravyatvaM cAsya sparzavattvena guNAzrayatvAt, vakSyati hi - "guNANamAsaodavvaM "ti, na ca sparzavattvamasiddhaM, pratighAtajanakatvAt, tathAhi yat pratighAtajanakaM tatsparzavat dRSTaM yathA loSTAdi, pratighAtajanakazca zabdaH anyathA tathAvidhazabda zrutAvanubhavasiddha zrotrAntaH pIDAyA asambhavAditi gAthArthaH // ukto'bhilApaviSaya itaretarasaMyogaH, samprati sambandhanasaMyogarUpasya tasyAvasaraH, so'pi dravyakSetrakAlabhAvabhedatazcaturdhA, tatra dravyasaMyogasambandhanamAha ni. [ 46 ] saMbaMdhaNasaMjoga saccittAcittamIsao ceva / dupAra hirannAI rahaturagAI a bahuhA u / / vR. sambadhyate prAyo mamedamityAdibuddhito'nenAsmin vA''tmA'Syavidhena karmaNA saheti sambandhana: sa cAsau saMyogazca sambandhanasaMyogaH, 'saccittAcittamIsao ceva' tti prAgvat supo luki sacitto'citto mizrakaH, caH samuccaye, evaH bhedAvadhAraNe, yathAkramamudAharaNAnyAha dvipadetyAdinA, sacitte dvipadAdiH, AdizabdAccatuSpadApadaparigrahaH, tatra ca dvipadasaMyogo yathA - putrI, catuSpadasaMyogo yathA - gomAn apadasaMyogo yathA - panasavAn / acitte hiraNyAdiH, AdizabdAnmaNimuktAdigrahaH, sa ca hiraNyavAnityAdi / mizre rathayojitasturagaH madhyapadalope rathaturagastadAdiH, AdizabdAcchakaTavRSabhAdiparigrahaH, sa ca rathika ityAdi, 'ca: ' samuccaye, 'bahudhA tu' iti bahuprakAra eva, tuzabdasyaivakArArthatvAt, iha ca sacittaviSayatvAt sambandhanasaMyogo'pi sacita ityAdi sarvatra bhAvanIyam / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 __ Aha - yadi sacittAdiviSayatvAdasau sacittAdiriti vyapadizyate, evaM satyAtmana evAsau tai: saha. tata ubhayaniSThatvAttenApi ki na vyapadizyate ?, ucyate, yavAGkarAdivadasAdhAraNenaiva vyapadezaH. Atmanazca sarvairapyamIbhirasAviti tasya sAdhAraNatvAnna teneha vyapadezaH pRthivyAdibhirivAGkarasyeti na doSaH, evamuttaratrApi, iti / amumeva kSetrakAlabhAvaviSayamabhidhitsurAhani. [ 47] khette kAle ya tahA duNhavi duviho u hoi sNjogii| bhAvaMmi hoi duviho Aese ceva'nAese / / vR. kSetre' kSetraviSayaH, 'kAle ca' kAlaviSayazca 'tathA' iti tenAgamaprasiddhaprakAreNa 'yorapi' ityanayoreva kSetrakAlayoH 'dvividha.' dvibhedaH, cazabdo bhAvammi ityatra yokSyate, bhavati saMyogaH prakramAt sambandhanasaMyogaH, na ca kSetre kAle ityukte dvayorapIti paunaruktyAda duSTaM, loke'pi hastinyazve ca dvayorapi rAjJo dRSTirityevaMvidhaprayogadarzanAd, 'bhAve ca' bhAvavipayazca, saMyoga iti saMTaGkaH, bhavati dvividhaH, kathaM kSetrAdidvevidhyamityAha-'Aese ceva'nAese'tti AGitimaryAdayA-vizeSarUpAnatikramAtmikayA dizyate-kathyata iti Adezo vizeSastasmin, tadanyastvanAdezaH-sAmAnyaM, pUrvatra caivazabdayoH samuccayAvadhANArthayobhitrakramAtvAttasmizcaiva, tatra kSetraviSayo'nAdeze yathA-jambUdvIpajo'yama, Adeze tu yathA-bhArato'yaM, kAlavipayo'nAdeze yathA-dauSyamiko'yam, Adeze tu-vAsantiko'yaM, bhAvaviSayo'nAdeze bhAvavAnayama, Adeze tvaudyikaadibhaavvaaniti| __sAmAnyAvagamapUrvakatvAdvizeSAvagamasyaivamudAhiyate, niryuktau tu viparyayAbhidhAnaM jambUdvIpa iti sAmAnyamapi lokApekSayA vizeSo bharatamiti vezeSo'pi magadhAdyapekSayA sAmAnyamityAdirUpeNa sarvatra sAmAnyavizepayoraniyatatvakhyApanArthaM, bhAve ca bhavati dvividha iti bhinnavAkyatA'bhidhAnamanantaragranthasyaitadviSayatvakhyApanArthamiti gAthArthaH / atra kSetrakAlagatayorAdezAnAdezayoralpavaktavyatvena sampradAyAdapi sujJAnatvAt tadvipayaH sambandhanasaMyogo'pi sujJAna eveti matvA bhAvagatAdezAnAdezaviSayaM tamabhidhitsuruktahetoreva prathamamanAdezaviSayaM bhedata Ahani.[48] odaia ovasamie khaie ya tahA khaovasamie y| pariNAma sannivAe chavviho hoanaaeso|| vR. tatrodaya:-zubhAnAM tIrthakaranAmAdiprakRtInAm azubhAnAM ca mithyAtvAdInAM vipAkato'nubhavanaM tena nivRttaH audayikaH, kvacittu 'udayie'tti paThyate tatra ca padAvasAnavartina ekArasya gurutve'pi vikalpato laghutvAnujJAnAt nAtra chandobhaGgaH, uktaM hi "ihiyArA biMdujuyA eo suddhA pyaavsaannNmi| rahavaMjaNasaMjoe paraMmi lahuo vibhaasaae|" vipAkapradezAnubhavarUpatayA dvibhedasyApyudayasya viSkambhaNamupazamastena nirvRtta aupazamikaH, kSayaH-karmaNAmatyantocchedaH tena nirvattaH kSAyikaH saca, tathA kSayazca-abhAva udayAvasthasya upazamazca--viSkambhitodayatvaM tadanyasya kSayopazamau tAbhyAM nirvRttaH kSAyopazamikaH sa ca, parIti- sarvaprakAraM namanaM-jIvAnAmajIvAnAM ca jIvatvAdisvarUpAdisvarUpAnubhavanaM prati prabobhavanaM pariNAmaH, 'edodralopA visarjanIyasye'ti visargalopA visarjanIyasyeti visarga Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. 48] lopaH, 'sa' miti saMhatarUpatayA nItijaniyataM patanaM-gamanaM, ko'rthaH?- ekatra vartanaM, sannipAta:audayikAdibhAvAnAmeva dhAdisaMyogaH, 'caH' sarvatra samuccaye, itthaM SaDvidyAH-prakArAasyeti paDvidho bhavati 'anAdezaH' sAmAnyaM, sAmAnyatvaM caudayikAdInAM gatikaSAyAdivizeSeSvanuvRtti dharmakatvAd, anAdezasya SaDvidhatve tadviSayaH saMyogo'pi SaDvidha ityuktaM bhavati iti gAthArthaH // idAnImAdezaviSayaM tameva bhedata Ahani.[ 49] Aeso puna duviho appiavavahAra'nappio cev| ikkikko puna tiviho attAna pare tadubhae y|| vR. 'AdezaH' abhihitarUpaH, puna:zabdo vizeSaNaSa 'dvividhaH' dvibhedaH, kathamityAha'appiyavavahAra'nappio ceva'tti vyavahArazabdo'tra DamarukamaninyAyenobhayatra sambandhyate, tatazcArpita iti vyavahAro yasmin so'yamarpitavyavahAraH, mayUkhyaMsakAditvAt samAsaH, anapitavyavahArastu tadviparItaH, tatrArpito nAma kSAyikAdirbhAvaH svAdhAre bhAvavati jJAtA'yamityAdirUpeNa jJAnamasyetyAdirUpeNa vA vacanavyApAreNa vaktrA sthApitaH, anapitastu vastunaH sAdhAraNatve'pi nirAdhAra eva prarUpaNArthaM vivakSito yathA-sarvabhAvapradhAnaH kSAyiko bhAvaH / anayorapi bhedAnAha'ekaika:' ityapitavyavahAraH anarpitavyavahArazca punastrividhaH, kathamityAha-'attANa'tti ArSatvAdAtmani parasmin tayorAtmaparayorubhayaM tasmiMzca, viSayasaptamyazcaitAH, tato viSayatraividhyenAnayostraividhyam, ihApyAdezabhedAbhidhAnadvAreNa sambandhanasaMyogasya bheda ukto bhavati, tatra cAnarpitasya prarUpaNAmAtrasattve'pyarpitapratipakSatvenaivAtropAdAnam, ato vastutastasyAsatvAnna tena kasyacitsaMyogasambhava iti na tadbhedena saMyogabhedaH, arpitasya tvAtmaparobhayArpitabhedatastraividhyAt tadbhedena trividhaH sambandhanasaMyoga iti gAthArthaH / / tatrA''tmA'pitasambandhanasaMyogamAhani.[50] ovasamie ya khaie khaovasamie ya pAriNAme a1 eso cauvviho khalu nAyavvo attsNjogo|| vR.aupazamike yasya bhinnakramatvAt kSAyike ca kSAyopazamike ca sarvatra samyaktvAdirUpe jIvasya(sva) bhAve 'tathA' tenAgamoktaprakAreNa casyAsyApi bhinnakramatvAt pariNAme ca jIvatvAdyAtmake ca, sarvatra saMyoga iti prakramaH, paThyate ca-'khaovasamie ya pAriNAme yatti spaSTameva, 'eSaH' anantarokta aupazamikAdisaMyogaH 'caturvidhaH' catuSprakAraH, 'khalu' nizcitaM jJAtavyaH' avaboddhavyaH, 'AtmasaMyogaH' ityAtmArpitasambandhanasaMyogaH, atra hyAtmazabdenA-rpitabhAva eva dharmadharmiNoH kathaJcidananyatvAduktaH, tathA ca vRddhAH-'ee hi jIvamayA bhavaMti, eesu bhAvesu jIvo nano havai' tadAtmaka ityarthaH, aupazamikAdibhAvAnAM ca prAganAdezatoktAvapyatrAdezatvenAbhidhAnaM samyaktvAdivizeSaniSThatvena vivakSitatvAda bhAvasAmAnyApekSayA veti gAthArthaH / kiJcani.[51] jo sannivAio khalu bhAvo udaeNa vajjio hoi| ikkArasasaMjogo eso ciya attsNjogo|| 28/31 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 vR. yaH sAnnipAtika: 'khalu' vAkyAlaGkAre bhAvaH 'udayena' audayikabhAvena 'varjitaH' rahito bhavati, ekAdaza-ekAdazasaGkhyAH saMyogA-dvayAdimIlanAtmakA yasminasa ekAdazasaMyogaH, sUcakatvAt sUtrasyaitadviSayo yaH saMyogaH, eSo'pi, na kevalamaupazamikAdisaMyoga ityapizabdArthaH, 'caH' pUraNe, 'AtmasaMyogaH' prAgvadAtmApitasaMyogaH, ekAdazasaMyogAzcaivaM bhavanti-aupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikAnAM caturNAM SadvikasaMyogAzcatvArastrikasaMyogA ekazcatuSkasaMyogaH, ete ca mIlitA ekAdazeti gAthArthaH / / bAhyApitasambadhanasaMyogamAhani.[52] lesA kasAyaveyaNa veo annANamiccha mIsaM c| jAvaiyA odaiyA savvo so bAhiro jogo|| vR. lezyA' lezyAdhyayane'bhidhAsyamAnAH, kaSAyAzca vakSyamANAH 'vedanA' ca sAtAsAtAnubhavAtmikA kaSAyavedanaM, prAkRtatvAdvindulopaH, 'vedaH' puMstyubhayAbhilASAbhivyaGgyaH, mithyAtvodayavatAmasadadhyavasAyAtmakaM sat jJAnamapyajJAnam, uktaM hi "jaha duvvayaNamavayaNaM kucchiyasIlaM asiilmsiie| bhannai taha nANaMpi hu micchaddiTThissa annANaM / / " ata eva mithyAtvodayabhAvitvAdasyaudayikatvaM, taddalikeSu cArpitatvavivakSayA bAhyApitatvamiti bhAvInayaM, mithye'ti bhAvapradhAnatvAnirdezasya mithyAtvam,-azuddhidalikasvarUpaM, 'mizraM' zuddhAzudadhadalikasvabhAvaM, cazabdaH zeSaudayikabhedasamuccaye, ata evopasaMhAramAha'yAvanto' yatpariNAmA audayikAH, bhAvA iti gamyate, prakramAdetadviSayo ya: saMyogaH 'sarvaH' nirvezeSa: sa: 'bAhyaH' para: tadviSayatvAd, bAhyasaMyoga iti prakRtatvAtsambandhanasaMyogo jJAtavya iti zeSaH, ihApi bAhyazabdena prAgvad bAhyApita uktH| Aha-'bhAvA bhavanti jIvasyaudAyaka: pAriNAmikazcaiva' itivacanAdaudayiko'pijIvabhAvatvena jIvArpita eveti kathaM bAhye karmaNyarpita iti, atrocyate, karmAnubhavanamudayaH, anubhavanaM cAnubhavitari jIve'nubhUyamAne ca karmaNi sthitaM, tatra yadA'nubhavitarijIve vivakSyate tadodayaH jIvagato lezyAdipariNAmaH prayojanamasyetyaudayika:-karmaNaH phalapradAnAbhimukhyalakSaNo vipAka eva tamAzritya karmaNi bAhye'rpitatvamihaudayikabhAvasyoktaM, yadA tvanubhUyamAnasthatayA vivakSyate tadodaye-karmaNi phalapradAnAbhimukhyalakSaNe bhava audayiko lezyAkaSAyAdirUpo jIvapariNAmaH, tadAzrayaNena cocyate-bhAvA bhavanti jIvasyaudayika ityaadi| ihApi codezAntareNa vakSyanti-'chavviho attasaMjogo'tti 'sarvaH sa' iti caikavacanaM bAhyasaMyogasya vidhIyamAnatayA prAdhAnyAt pradhAnAnuyAyitvAcca vyavahArANAmiti gAthArthaH // ubhayApitasambandhasaMyogamAhani.[53] jo sannivAio khalu bhAvo udaeNa mosio hoi| pannArasasaMjogo savvo so mIsio jogo|| vR. yaH sAnnipAtikaH khalu bhAvaH 'udayena' audayikabhAvena 'mizrita:' saMyuto bhavati, kiyatsaMkhya ityAha-paJcadaza saMyogA asminniti paJcadazasaMyogaH, sarvaH saH kimityAha-AtmakarmaNomizratvAttarpitabhAvA apyaudayikasahitaupazamikAdayo mizrAH, tatastadviSayatvAtsaM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. 53] yogo'pi mizraH, sa eva mizrako yogaH, prakramAt sambandhanasaMyogo jJeya iti zeSaH, te ca paJcadaza saMyogA audayikamamuJcatA aupazamikAdipaJcakasya dvikatrikacatuSkapaJcakasaMyogataH kAryAH, tatra catvAro dvikasaMyogAH SaT trikasaMyogAzcatvArazcatuSkasaMyogA ekaH paJcakasaMyoga ete ca mIlitAH paJcadaza, bhAvanA tu vakSyamANeti gAthArthaH // punarAtmasaMyogAdIneka prakArAntareNAbhidhitsuH prastAvanAmAhani.[54] bIo'vi ya Aeso attANe bAhire tadubhae y| saMjogo khalu bhaNio taM kitte'haM samAseNaM // vR. dvitIyo'pi ca na kevalameka eva ityapi zabdArthaH, caH pUraNe: 'AdezaH' prakAra:, prastAvat, prarUpaNIyaH, kIdRza ityAha-Atmani bAhye tadubhayasmizca, saMyoga iti sambandhanasaMyogaH, khalu' nizcita bhaNita' ukto, gaNadharAdibhiriti gamyate, anena ca gurupAratantrayamAviSkaroti, 'tam' iti dvitIyamAdezaM 'kIrtaye' saMzabdaye' vartamAnasAmIpye vartamAnavad ve' ti bhaviSyatsAmIpye laT, 'aham' ityAtmanirdeza:, 'samAsena' saMkSepeNeti gAthArthaH / tatra tAvadAtmasaMyogamAhani.[55] odaiya ovasamie khaie ya tahA khaovasamie ya / pariNAmasannivAe achavviho attsNjogo|| vR. 'audayike' audayikaviSaye, evam aupazamike ca kSAyike tathA kSAyopazamike ca pariNAmasannipAte ca, sarvatra saMyoga iti prakramaH, tata eSa 'SaDvidhaH' SaDbhedaH AtmabhiH,AtmarUpaiH saMyoga iti sambandhanasaMyogau AtmasaMyogaH, na caiSAmekaikenAtmanaH saMyogaH sambhavati, api tu dvAbhyAM tribhizcatubhiH, paJcabhirvA, tatra dvAbhyAM kSAyikeNa samyaktvena jJAnena vA pAriNAmikena ca jIvatvena, tribhiraudayikena devagatyAdinA kSAyopazamikena matyAdinA pAriNAmikena ca jIvatvena, catucistribhire(vame) va caturthenaupazamikena kSAyikeNa vA samyaktvena, paJcabhiryadA kSAyikasamyagdRSTirevopazamazreNimArohati tadaudayikena manuSyatvena kSAyikeNa samyaktvena kSAyopazamikena matyAdinA aupazamikena cAritreNa pAriNAmikena jIvatveneti, atra ca trikabhaGgaka ekaH catuSkabhaGgau ca dvAvete trayo'pi gaticatuSTayabhAvina iti gaticatuSTayena bhidyamAnA dvAdaza bhavanti, uktaM ca "odaiya khaovasamo taio puNa pAriNAmio bhAvo / _eso paDhamaviyappo devANaM hoi naayvvo||1|| odaiya khaovasamo ovasamipAriNAmio biio| udaiyakhaipAriNAmiyakhaovasamo bhave tio||2|| ee ceva viyappA naratiriNaraesu huMti boddhvvaa| ee savve miliyA bArasa hoMtI bhave bheyaa||3||" paJcabhirmanuSyasyaiva, tasyaiva tathopazamazeNyArambhakatvAt, tasyAmeva ca tatsambhavAt, tathA cAha "odaie ovasamie khaovasamie khae ya pariNAme / uvasamaseDhigayassA esa viyappo munneyvvo|" Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 anyathA'pi ca tribhiH sambhavati, tadyathA-audayikena manuSyatvena kSAyikeNa jJAnena pAriNAmikena jIvatvena, ayaMca kevalinAm, uktaM hi-"udaiyakhaiyappariNAmiya bhAvA hoMti kevalINaM tu" prAguktabhAvobhayena ca siddhAnAmeva, uktaM hi-"khAiya taha pariNAmA siddhANaM hoMti nAyavvA" evaM caite paJcakatrikadvikasaMyogabhaGgAstrayaH pUrve ca dvAdazeti mIlitAH paJcadaza sambhavanti, eta eva cAviruddhasAnnipAtikabhedAH paJcadaza tatra tatrocyante, tathA cAhuH "ee saMjoeNaM bhAvA pannarasa hoMti nAyavvA / kevalisiddhavasamaseDhiesu savvAsu ya gaIsu / / " Aha-evaM sAnnipAtikenaivAtmanaH sadA saMyogasambhavAt kathaM SaDvidhatvamAtmasaMyogasya?, ucyate, sahabhAvitye'pi bhAvanAM yadaikasya prAdhAnyaM vivakSyate tadaikenApyAtmasaMyogasambhava ityadoSa iti gAthArthaH / / bAhyasambandhanasaMyogamAhani.[56] nAmaMmi akhittaMmi a nAyavvo bAhiro ya(u) sNjogo| kAlena bAhiro khalu mIso'vi ya tadubhae hoi|| vR. 'nAmnA' vastvabhidhAyidhvanisvabhAvena, cakArAt dravyeNa kSetreNa cAkAzadezAtmakena, prAkRtatvAt, tRtIyArthe saptamI, prakRtatvAt saMyogaH, kimityAha-jJAtavyaH bAhyaviSayatvAd, 'bAhyaH' tuH punararthaH 'saMyoga' iti sambandhanasaMyogaH, kAlena' iti casya gamyamAnatvAt kAlena ca samayA''valikAdinA, tata eva saMyogo-bAhyasambandhanasaMyogaH 'khalu' nizcitaM, jJAtavya iti yojyam, idamihaidamparyam-yaH puruSAderdevadattAnAmnA sambandho'yaM devadatta ityAdiH dravyeNa ca daNDItyAdiH kSetreNAraNyajo nagaraja ityAdi kAlena dinajo rajanija ityAdi, sa sarvo nAmAdibhirbAreveti bAhyaH sambandhanasaMyogaH, bhAvena tu saMyoga AtmasaMyogatvenokta eva, bhaviturananyatvAt, bhAvasya, anyathA tasyAbhAvatvaprasaGgaitIha tasyAnabhidhAnaM, tathA kAlena bAhya iti cabhinnavAkyatAkaraNaM keSAJcinmatena kAlasyAsattvakhyApanArthaM, yadvA nAmni kSetra iti ca viSayasaptamyeva, yo hi yena saha bhavati sa tadviSaya evetikRtvaa| __ Aha-nAmno'pyabhilApatvAt tadviSayo'pi saMyogo'bhilApasaMyogaH, sa cokta eveti kathaM na paunaruktyam?, ucyate, abhilApasAmAnyaviSayo'bhilApasaMyogaH, ayaM tu sambandhanasaMyogasya prakRtatvAt tasya ca sakaSAyajIvasambandhitvAt, vakSyati hi-"saMbaMdhaNasaMjogo kasAyabahulasya hoi jIvassa" tti, kasyacinnAmnyapyabhiSvaGgasambhavAdabhiSvaGgahetvabhilApaviSaya eveti na paunaruktyaM, 'mIso'viya'tti apiH' punararthe, 'caH' pUraNe, tato mizraviSayatvAnmizraH sambandhasaMyogaH punarjJAtavyaH, yaH kIdRgityAha-'tadubhae'tti prAgvattadubhayena-AtmabAhyalakSaNena tadubhayasmin voktarUpa eva bhavati, ya: saMyoga iti zeSaH, yathA-krodhI devadattaH krodhI kauntiko mAnI saurASTraH krodhI vAsantikaH, atrakrodhAdibhiraudayikabhAvAntargatatvenAtmarUpairnAmAdibhistvAtmano'nyatvena bAhyarUpaiH saMyoga ityubhayasambandhanasaMyoga ucyte| nanvevaM na kadAcinnAmAdivikalairaudayikAdibhiraudayikAdirahitairyA-nAmAdibhirAtmanaH saMyoga iti sarvadobhayasambandhanasaMyoga eva prAptaH, satyametat, kintu vakturabhiprAyavaicitryAkadAcidaudayikAdibhiH kadAcinnAmAdibhiH kadAcittadubhayena saMyogavivakSeti nAtmaparobhaya Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 adhyayanaM-1,[ni. 56] sambandhanasaMyogatrayavirodha iti gAthArthaH / prakArAntareNa bAhyasambandhanasaMyogamAhani.[57] Ayariya sIsa putto piyA ya jananI ya hoi dhUyA ya / bhajjA pai sIuNhaM tamujjachAyA''yave ceva / / vR. AGityabhivyAptyA maryAdayA vA svayaM paJcavidhAcAraM caratyAcArayati vA parAn Acaryate vA muktyarthibhirAsevyata iti AcAryaH, anyatrApI'ti vacanAt kartari karmaNi vA kRtyapratyayaH, tathA zAsituM zakyaH ziSyaH punAti piturAcArAnuvartitayA''tmAnamiti putraH pAti-rakSatyapatyamiti pitA sa ca janayati-prAdurbhAvayatyapatyamiti jananI sA ca bhavati bAhyasambandhanasaMyogaviSayatvAdvAhyasambandhanasaMyoga iti vRddhAH, idaM ca sarvatra yojyaM, dogdhi ca kevalaM jananI stanyArthamiti duhitA, tatazca 'duhitari dho hilopazca' itivacanAdAderdhatve hilope ca 'udUt supuSpotsavot-sukaduhitRSu' iti vacanAt, uta Uttve ca dhUyA, sAca, cakAratrayaM pUraNe, bhriyate, poSyate bhteti bhAryA pAti-rakSati tAmiti patiH styAyate dhAtUnAmanekArthatvAt kaThinIbhavatyasmin jalAditi zItam upati-dahati jantumiti uSNaM tamayati-khedayati janalocanAnIti tamaH auNAdiko'san 'ujja' tti ArSatvAduddyotayatIti uddyotaH pacAditvAdac, chyati chinatti vA''tapamiti chAyA, A-samantAttapati saMtApayati jagaditi ApataH, cazabdo rAjabhRtyAdyanuktAzeSasambandhisamuccaye, lakSaNAnupapattau ca sarvatra nairukto vidhiH, supazca yatrAzravaNaM tatra prAgvalluka, idamatraidamparyam___ AcAryaH ziSyAdanyatvena bAhyaH, tato yastena ziSyasya saMyogaH ziSya ityuriktavazyamAcAryamAkSipati yasyAyaM ziSya ityAkSepyAkSepakabhAvalakSaNaH sa bAhyenetikRtvA bAhyasambandhanasaMyogaH, tatastadviSayaAcAryo'pyupacArAttathocyate, evaM ziSyo'pyAcAryAdanyatvena bAhyaH, tenApyAcAryasya yaH saMyogaH-AcArya ityuktiravazyaM ziSyamAkSipati yasyAyamAcArya ityAkSepyAkSepakabhAvarUpaH so'pi bAhyenetikRtvA bAhyasambandhanasaMyogaH, tatatsadviSayaH ziSyo'pyucArAt, tathocyate, evaM putrapitrAdidvayeSvapi bhAvanIyaM, sarvatra sAmAnyena parasparAkSepyAkSepakabhAvaH sambandhaH, vizeSanirUpaNAyAM tvAcAryAziSyabhAryApatonAmupakAryopakArakabhAvaH pitRputrajananIduhitRNAM janyajanakabhAvaH zItoSNAdInAM ca virodhaH sambandhaH, ata eva ca vizeSAdvya saMyogatve'pyasya bhedenopAdAnamiti gAthArthaH / / samprati saMyogaprakrame'pyAcAryaziSyamUla-tvAdanuyogasya tayoH svarUpamAhani.[58] Ayario tArisao jArisao navari hujja so ceva / Ayariyassavi sIso sariso savvehivi guNehiM / / vR.AcAryaH, 'tAdRzaH' tathAvidhaH, yAdRzaH ka ityAha-yAdRzo 'navara' miti yadi paraM bhavet 'sa ceva' tti caH pUraNe, sa eva-AcArya eva, kimuktaM bhavati ?-AcAryasyAcArya evAnyaH sadazo bhavati, na punaranAcAryaH, AcAryaguNAnAmanyatrAvidyamAnatvAt, na hyAcAryadanyaH SaTtriMzatasaMkhyagaNiguNasamanvita ihAsti, tatsamanvitatve tvanyA'pi tattvata AcArya eveti / atha ka ete SaTtriMzadguNA?, ucyante, pratyekaM catuSprakArA aSTau gaNisampado dvAtriMzat, tatra cAcArAdicaturvidhavinayamIlanAt SaTtriMzadbhavanti, uktaM ca Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 "aTTavihA gaNisaMpai caugguNA navari hoti battIsA / vinao ya caunbheo chattIsa guNA hvNtee||" tatrASTau gaNisampada imAH-AcArasampat 1 zrutasampat 2 zarIrasampat 3 vacanasampat 4 vAcanAsampat 5 matisampat 6 prayogamatisampat 7 saMgrahaparijJAsampat 8 tathA cAha "AyArasuyasarIre vayaNe vaaynnmtiiptogmtii| eesu saMpayA khalu aTThamiyA saMgahaparinA / / " tatra cAcArasampat caturdhA-saMyamadhruvayogayuktatA 1 asampragrahatA 2 aniyatavRttiH 3 vRddhazIlatA ceti 4 tatra saMyamaH caraNaM tasmin dhruvo-nityo yogaH-samAdhistadyuktatA, ko'rthaH ?santatopayuktatA saMyamadhruvayogayuktatA 1, asampragraha:-samantAt prakarSeNa jAtyAdiprakRSTatAlakSaNena grahaNam-Atmano'vadhAraNaM sampragrahastadabhAvo'sampragrahaH, jAtyAdhanutsiktatetyarthaH, 2, aniyatavRttiH-aniyatavihArarUpA 3, vRddhazIlatA-vapuSimanasicanibhRtasvabhAvatA nivikAratetiyAvat 4, 1 zrutasampaccaturdhA-bahuzrutatA 1 paricitasUtratA 2 vicitrasUtratA 3 ghoSavizuddhikaraNatA 4 ca, tatra bahuzrutatA-yugapradhAnAgamatA 1 paricitasUtratA-utkramakramavAcanAdibhiH sthirasUtratA 2 vicitrasUtratA-svaparasamayavividhotsargApavAdAdiveditA 3 ghoSavizuddhikaraNatA-udAttAnudAttAdisvarazuddhividhAyitA 4, 2 zarIrasampaccaturdhA-ArohapariNAhayuktatA 1 anavatrApyatA 2 paripUrNendriyatA 3 sthirasaMhananatA ca 4, iha cA''roho-daiy pariNAho-vistara: tAbhyAM tulyAbhyAM yuktatA''rohapariNAhayuktatA 1 avidyamAnamavatrApyam-avatrapaNaM lajjanaM yasya so'yamanavatrApyaH, yadvA'vavApayituM-lajjayitumarhaH zakyo vA'vatrApyo lajjanIyaH na tathA'navatrApyastadbhAvo'navatrApyatA 2 ubhayatrAhInasarvAGgatvaM hetuH, paripUrNendriyatA-anupahatacakSurAdikaraNatA 3 sthirasaMhananatAtapaHprabhRtiSu zaktiyuktatA 4, 3 vacanasampaccaturbhedA-AdeyavacanatA 1 madhuravacanatA 2 anizritavacanatA 3 asandigdha-vacanatA 4, tatrA''deyavacanatA-sakalajanagrAhyavAkyatA 1, madhuraM rasavad yadarthato viziSTArthavattayA'rthAvagADhatvena zabdatazcAparuSatvasausvaryagAmbhIryAdiguNopetatvena zroturAlAdamupajanayati tadevaMvidhaM vacanaM yasya sa tathA tadbhAvo madhuravacanatA 2 anizritavacanatA-rAgAdyakaluSita-vacanatA 3 asandigdhavacanatA-parisphuTavacanatA 4, 4 vAcanAsampaccaturdhA-viditvoddezanaM 1 viditvA samuddezanaM 2 parinirvApya vAcanA 3arthaniryApaNeti 4, tatra viditvoddezane viditvA samuddezane jJAtvA pariNAmikatvAdiguNopetaM ziSyaM yad yasya yogyaM tasya tadevoddizati samuddizati vA, apariNAmikAdAvapakvaghaTanihitajalodAharaNato doSasambhavAt, 2 parIti-sarvaprakAraM nirvApayato niro nirdagdhAdiSu bhRzArthasyApi darzanAt bhRzaM gamayata:-pUrvadattAlApakAdi sarvAtmanA svAtmani pariNamayataH ziSyasya sUtragatAzeSavizeSagrahaNakAlaM pratIkSya zaktyanurUpapradAnena prayojakatvamanubhUya parinirvApya vAcanA-sUtrapradAnaM parinirvApyavAcanA 3, artha:-sUtrAbhidheyaM vastu tasya niriti bhRzaM yApanAnirvAhaNA pUrvAparasAGgatyena svayaM jJAnato'nyeSAM ca kathanato nirgamanA niryApaNA 4, 5 / matisampat avagrahehApAyadhAraNArUpA caturddhA, avagrahAdayazca tatra tatra prapaJcitA eveti na Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM 1, [ ni. 58 ] vivriyante 6 | prayogamatisampaccaturdhA - AtmapuruSakSetravastuvijJAnAtmikA, tatrA''tmajJAnaMvAdAdivyApArakAle kimamuM prativAdinaM jetuM mama zaktirasti navA ? ityAlocanaM ?, puruSajJAnaMkimayaM prativAdi puruSa: sAMkhya: saugato'nyo vA ?, tathA pratibhAdimAnitaro veti paribhAvanaM 2, kSetrajJAnaMkimidaM mAyAbahulamanyathA vA ?, tathA sAdhubhirabhAvitaM bhAvitaM vA nagarAdIti vimarzanaM 3, vastujJAnaM kimidaM rAjA'mAtyAdi sabhAsadAdi vA vastu dAruNyamadAruNaM bhadrakamabhadrakaM veti nirUpaNaM 4, 7 saMgrahaparijJA tu bAladurbalaglA nirvAhabahujanayogyakSetragrahaNalakSaNaikA 1 niSadyAdimAlinyaparihArAya phalakapIThopAdAnA''tmikA dvitIyA 2 yathAsamayameva svAdhyAyopadhisamutpAdanapratyupekSaNabhikSAdikaraNAtmikA tRtIyA 3 pravrajakAdhyApakaratnAdhikAdigurUNAmupadhivahanavizrAmasaMpUjanAbhyutthAnadaNDakoSAdAnAdirUpA caturthIti 4, 8 / ityuktA aSTau caturguNA AcArAdigaNisampadaH, vinayastUttaratrAcAryavinayaprastAve'bhidhAsyate iti gataM prAsaGgikaM prakRtamucyate tatrA''cAryasya svarUpamabhihitaM ziSyasyAhaAcAryasya, apibhinnakramaH, tataH ziSyo'pi, na kevalamAcAryastA'dRzA yAdRzo navaraM sa eveti vacanAdAcArya ityapizabdArthaH, 'sadRzaH ' tulyaH, sarvairapi na katipayaireva, kai: ?, 'guNai: ' sAdhAraNaiH kSAntyAdibhiriti gamyate, yadvA lakSaNe tRtIyA, tataH sarvairapi svaguNairlakSitaH ziSya AcAryasya sadRza iti yojyaM, sAdRzyaM ca svaguNamAhAtmyavibhUtita ubhayorapi yathoktAnvarthamuktattva ) meva, athavA''cAryasyApIti aperevakArArthatvAt svaguNopalakSitaH ziSyaH sadRza eva - anurUpa eva, anurUpArthasyApi sadRzazabdasya darzanAt, yathA''tmasadRzaM kuryAH, kulAnurUpamityarthaH, ananurUpastu tattvato' ziSya eveti bhAvaH, atha ke amI ziSyaguNAH, ? ucyante, 'bhAvaviyAnAnamanuyattaNA u bhattI gurUNa bahumAno / dakkhattaM dakkhinaM sIlaM kulamujjamo lajjA // 1 // sussUsA paDipucchA sunanaM gahaNaM ca iihnnmvaao| dharaNaM karaNaM sammaM emAI hoMti sI saguNA // 2 // " iti gAthArthaH // itthamanuyogopayogitvAdAcAryaziSyayoH svarUpaktaM, prakArAntareNobhayasambandhanasaMyogamAha ni. [59] evaM nANe caraNe sAmitte appaNo u (ya) piunotti / majjhaM kulesyamassa ya ahayaM abhitarI mitti // 39 vR. 'evam' anantaroktabAhyasaMyogavadAkSepyAkSepakabhAvena 'jJAne' jJAnaviSaya: 'caraNe' caraNaviSayaH, Atma na ubhayasambandhanasaMyogo jJAtavya iti vRddhA:, atra bhAvanA - jJAnenAtmabhUtena saMyogo, jJAnamityuktirnirAzrayasya nirviSayasya ca jJAnasyAsambhavAdavazyaM jJAninaM ca cA''kSipatIti, jJAnAkSiptena ca jJeyena bAhyena tadddvArakaH saMyoga ityubhayasaMyogaH / evaM caraNe - nApyAtmabhUtenoktavattadAkSiptena caryamANena ca bAhyena saMyoga ityubhayasambandhanasaMyogaH, ayamAkSepyA''kSepakabhAve ubhayasambandhanasaMyoga uktaH, amumeva prakArAntareNAha - 'svAmitvena' svAmitvaviSayaH, ubhayasambandhanasaMyoga iti prakramaH, kiMrUpa ? ityAha- 'AtmanaH ' mama 'caH ' Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 pUraNe, pituH' janakasya, putra iti gamyate, evaMvidhollekhavyaGgaye, atrAtmanaH pitrA sahAtmakadvArakaH svasvAmibhAvalakSaNaH sambandhaH, tatputreNa paradvArakaH, mama piturayaM, putra iti pitRddhAreNAsAvitikRtvA tata ubhayadvArakatvAdubhayaviSayasaMyoga ubhayasambandhanasaMyogaH, itizabdo mama pituH mama bhrAtuH mama dAsasya kambala ityevaMprakArasambandhAntaravyaJjakAnyollekhasUcakaH, ___ anena laukike svAmitva ubhayasambandhanasaMyoga uktaH, lokottaramevAha-mama 'kule' nAgendrAdAvayaM sAdhvAdiriti gamyate, yadvA kulameva kulakaM tasya, 'caH' samuccaye yokSyate, tato'hameva ahakam abhyantara: 'asmi' bhavAmi, cazabdAdayaM ca sAdhvAdirityevaMvidhollekhadvayavyaGgaya eSo'pyuzayasambandhanasaMyoga iti vRddhAH, atra hi macchabdavAcyasya kulena sahAtmadvAraka: svasvAmibhAvasambandhaH, kulAntarvatinA ca sAdhvAdinA paradvArako, mama kule'yamiti kuladvArakatvAdasya, tato'yamapi prAgvadubhayasambandhanasaMyogaH, ihApi itizabdo'yaM mama guroH sAdhvAdirityAdyevaMprakArasambandhAntaravyaJjakAnyollekhasUcakArthaH, iha collesvadvayAbhidhAnamekatrApyanekollekhasambhavakhyAnArthamiti gAthArthaH / / punaranyathA tamevAhani.[60] paccayao ya bahuviho nimvittI paccao jinasseva / dehA ya baddhamukkA mAipiisuAi a havaMti !! va. pratIyate'nenArtha iti patyayaH-jJAnakAraNaM ghaTAdiH, sarvathA nirAlambanajJAnAbhAvena tadavinAbhAvitvAta jJAnasya, tatastamAzritya, cakArAt jJAnatazca-jJAnaM cAzritya 'bahuvidhaH' bahuprakAraH, prakramAdAtmano yaH saMyogaH sa ubhayasambandhasaMyogaH, tadbahutvaM ca pratyayAnAM tadviziSTajJAnAnAM ca bahuvidhatvAt, tathA ca vRddhAH-ghaTaMpratItya ghaTajJAnaM paTaMpratItya paTajJAnam evamAdIni pratyayAt jJAnAni bhavanti, tathA ca sati jJAnenAtmadvArako, mamedaM jJAnamiti pratyayena paradvArako, mama jJAnasyAyaM viSaya iti jJAnadvArakatvAttasya tata ubhyvissytvaadubhysmbndhnsNyogH| Aha-evaM kevalino'pyubhayasaMyoga eveti, atrocyate, 'nirvattiH' ityattaratraivakArasya bhinnakramatvAnivRttireva-sakalAvaraNakSayAdutpattireva pratyayo jinasya, jinasambandhijJAnasyeti gamyate, idamAkUtam-chadmasthAnaM himatyAdikaM labdhirUpatayotpannapyupayogarUpatAyAM bAhyamati ghaTAdikamapekSate, tathAhi-ghaTaM pratItya ghaTajJAnaM paTaM pratItya paTajJAnaM, kevalinastu jJAnaM labdhirUpatayotpatrAM punarupayogarUpatAM prati na bAhyaM ghaTAdikamapekSate-tajjJAnasyotpattisamakAlameva sakalAtItAnAgatadUrAntaritasthUlasUkSmArthayAthAtmyaveditayaivopayogabhAvAt, yaduktam "ubhayavaraNAIto kevlvrnaanndNsnnshaavo| jANai pAsai ya jino savvaM neyaM sayAkAlaM / / " tataH kevalajJAnasya sarvatra satatopayogena nopayogaM prati bAhyApekSeti nirvRttireva pratyayaH, tato na chAsthajJAnasyeva pratyayata ubhysNyogH|aah-ukt eva jJAnasyobhayasaMyogaH, tat ki punarucyate?, satyam, uktaH sa tatrAkSepyAkSepakabhAvena, iha tvekasyApi vastuna upAdhibhedenAnekasambandhasammabhavakhyApanAya janmajanakabhAvenocyate iti na dossH| ubhayasambandhanasaMyogameva punaH svasvAmibhAvenAha-'dihyante-upacIyante pudgalairiti dehA:-kAyA: teca baddhA-iha janmani jIvena sambaddhA muktA anyajanmani tenaivojjhitA anayo? Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM -1, [ ni. 60] 41 ndve baddhamuktAH, 'mAipitisuyAi 'tti 'no jasUzasorlope ' ArSatvAcca 'lope dIrgha' iti dIrghatvasyAbhAve pitRmAtRsutAdayaH, AdizabdAd bhrAtRbhaginyAdayo, baddhamuktA ityatrApi yojyate, zabdo 'yaM pUrvazca samuccaye, ete ca kimityAha- 'bhavaMti 'tti jAyante, prAgvadubhayasambandhanasaMyogaH, jIvasyeti gamyate, iyamatra bhAvanA - baddhA dehA mAtrAdayazcAtmarUpAH, tatra dehAtmanoH kSIranIravadanyo'nyAnugatatvena mAtrAdayazcAtyantasnehaviSayatayA''tmavad dRzyamAnatvena, muktAstUbhaye bAhyAH, tatra dehA AtmanaH pRthagbhUtatvena mAtrAdayazca tathAvidhasnehAviSayatayA''tmavaddRzyamAnatvena, ato dehairmAtrAdibhizca baddhamuktaiH svasvAbhivAlakSaNasambandho jIvasyo bhayasambandhasuyogaH / Aha-dehAdayo muktAzca svasvAmiviSayAzceti viruddhametat evametad, yadi bhAvato'pi muktAH syuH, atha bhAvato 'pyahameSAM svAmI mamaite svamitibhAvAbhAvAnmuktA eva te, nanvevamaihikeSvapyamISvaparAparopayogavata Atmano na satatamevaM bhAvo'stIti kathaM teSvapi tadviSatayA ?, atha teSvevaM bhAvAbhAve'pi vyutsargAkaraNatastadviSayatvam, etadihApi samAnaM, vyutsargAkaraNata eva tadviSayatvasyehApi vivakSitatvAditi / itthamanekadhA sambandhanasaMyoga uktaH, saMbaMdhaNasaMjogo kasAyabahullasa hoi jIvassa / pahuNo vA apahussa va majjhaMti mamajjamANassa // ni. [ 61] vR. 'sambandhanasaMyogaH' uktarUpaH, kaSAyA: - krodhAdayasterbahulasya-vyAptasya, prabhUtakaSAyasyetyarthaH, 'bhavati' jAyate, kasya ? - jIvasya punaH kIdRzasya ? - prabhavati sambandhivastu tatra tatra svakRtye niyoktuM samartho bhavatIti prabhustasya vA 'aprabhorvA' uktaviparItasya, vAzabdau samuccaye, ubhayorapi saMyogasAmyaM prati kAraNamAha-'majjhaMti mamajjamAnassa' tti mamedaM nagarajanapadAdIti mamatvAcArataH, idamuktaM bhavati-satyasati vA matsambandhitayA bAhyavastuni tattvato'bhiSvaGga eva sambandhanasaMyogaH, anena ca kAkvA kaSAyabahulatve heturuktaH, kaSAyabahulasyeti ca bruvatA kaSAyadvAreNa sambandhanasaMyogasya karmabandhahetutvaM khyApitaM bhavati, AhamithyAtvAdayo hi bandhahetavaH, tatkathaM kaSAyasattAmAtreNaiva taddhetukhyApanam ?, ucyate, teSAmeva tatra prAdhAnyAt, tatprAdhAnyaM ca tattAratamyenaiva vat kaSAyabahulasya jIvasyetyucyate, tato'kaSAyahetukatve'pyopazamikAdibhAve nAmAdisaMyogAnAmajIvaviSayatve'pi ca zItoSNAdivirodhisaMyogAnAM sambandhanasaMyogatvaM na virudhyate / Aha- evamabhipretAnabhipretasaMyogayorapi tattvataH sakaSAyajIvaviSayatvAt sambandhanasaMyogatvaprAptiH, satyaM, tathApIndriyamanasoH sAkSAttAvuktau, ayaM tu jIvasyeti na doSaH / anyastvAha-saMyuktakasaMyogo'pi diSTatvenetaretarasyaiva tathetaretarasaMyogo'pi svaparadharmaiH saMyuktatvAt sarvavastunaH saMyuktasyaiveti nAnayoH prativizeSaH, evametat, tathA'pyekaskandhatA''pannadravyaviSayaH saMyuktasaMyogaH, itaretarasaMyogastu tathA'nyathA ca tatra paramANusaMyogastathA pradezAdisaMyogastu prAyo'nyatheti yukta eva tayorbhedaH, evaM tarhi paramANu saMyogasya saMyuktasaMyogabhedo'stUbhayorapiekaskandhatA''pannadravyaviSayatvAt, ayamapi na doSa:, yato niSpAdyamAnaviSaya itaretarasaMyogaH, parimaNDalAdisaMsthitadravyasya tenaiva (vi) niSpAdyamAnatvAt, Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/1 saMyuktasaMyogastu prAyo niSpannadravyaviSayaH, niSpatraM hi mUlAdirUpeNa vRkSAdidravyaM kandAdinA yujyate, ityastyanayovizeSa iti gAthArthaH / / itthaM sambandhasaMyoga: svarUpata uktaH, samprati tasyaiva phalataH prarUpaNApUrvakaM vipramuktasyeti prakRtasUtrapadaM vyAkhyAnayan yathA tato vipramuktA bhavanti yacca teSAM phalaM tadAhani.[62] saMbaMdhanasaMjogo saMsArao anuttrnnvaaso| taM chittu vippamukkA mAipiisuAi ya hvNti|| vR. 'sambandhasaMyogaH' uktarUpaH, saMsarantyasmin karmavazavartijantava iti saMsArastasmAt, na vidyate uttaraNaM-pAragamanamasmin satItyanuttaraNaH,sacAsau vAsazca-avasthAnamanuttaraNavAsaH, anuttaraNavAsahetutvAdAyuzrutamityAdivadanuttaraNavAsaH, athavA 'anuttaraNavAso'tti AtmanaH pAratantrayahetutayA pAzavat pAzaH, tato'nuttaraNazcAsau pAzazca anuttaraNapAzaH, ubhayatra ca sApekSatve'pigamakatvAt samAsaH, anena saMsArAvasthitiH pAravazyaM vA sambandhasaMyogasyArthataH phalamuktaM, 'tam' evaMvidhaM sambandhasaMyogam, arthAdaudayikabhAvaviSayaM mAtrAdiviSayaM ca 'chittvA' dvidhA vidhAya nirNazyetiyAvat, kimityAha-vipramuktAH, zrutatvAdanantoktasambandhanasaMyogAdeva, ke te?,-'sAdhavaH' anagArAH, yenaivaM tena kimityAha-muktAH 'tata:' saMsArAt, taddhetakatvAttasya, 'tena hetunA, anena ca gAthApazcArdhana sambandhacchedanalakSaNena prakAreNa vipramuktA bhavanti, teSAM ca phalaM muktirityarthata uktaM bhavati / yacca vipramuktasyetyekatvaprakrame'pi vipramuktA itIha bahuvacanaM tadevaMvidhabhikSoH pUjyatvakhyApanArthamiti gaathaarthH|| ___ evaM 'saMjoge nikkhevo' ityAdimUlagAyopakSiptasaMyuktakasaMyogetaretarasaMyogabhedato dvividhaM dravyasaMyogaM nirUpyaM tatra saMyuktakasaMyogaM sacittAdibhedatastrividham itaretarasaMyogaM taM paramANupradezAbhipretAnAbhipretAbhilApasambandhanavidhAnataH SaDvidhamabhidhAya sambandhasaMyoga eva ca sAkSAt karmasambanibandhanatayA saMsAraheturiti tattyAjyatAM ca samprati tatpratipAdanata evAnyaduktaprAyamiti manvAnaH kSetrAdinikSepamaviziSTamatideSTumAhani.[63] saMbaMdhaNasaMjoge khittAINaM vibhAsa jA bhnniyaa| khittAisu saMjogo so ceva vibhAsiyavvo a(u)|| vR. sambandhasaMyoge kSetrAdInAm, AdizabdAt kAlabhAvaparigrahaH, vividha-AdezAnAmadezAdibhedAdanekabhedA bhASA vibhASA, yA iti prastutaparAmarzaH, bhaNitA' abhihitA, 'kSetrAdiSu' kSetrAdiviSayaH saMyogaH prathamadvAragAthAsUcitaH, sa caiva vibhASitavyaH, 'tuH pUraNe, saMyogatvaM cAtra vibhASAyA vacanarUpatvAdvacanaparyAyANAM kathaJcidvAcyAdabhedakhyApanArthamuktaM, tato'yamarthaHsambandhanasaMyogaviSayakSetrAdivibhASAyAM yatsaMyogasvarUpamuktam, ihApi tadeva vaktavyaM, cakArasyAnuktasamuccayArthatvAt, saMyuktasaMyogaH sambhavanta itaretarasaMyogazeSabhedAzca vAcyAH, tatra kSetrasya saMyuktakasaMyogo yathA-jambUdvIpa: svapradezasaMyuktaka eva lavaNasamudreNa yujyate, itaretarasaMyogaH kSetrapradezAnAmeva parasparaM dharmAstikAyAdipradezairvA saMyogaH, evaM kAlabhAvayorapi neyamiti gaathaarthH|| iha coktanItyA sambandhasaMyoga eva sAkSAdupayogI, itareSAM tu tadupakAritayA teSAmapi ___ Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 adhyayanaM-1,[ni. 63] kathaJcittyAjyatayA ca ziSyamativyutpAdanAya copanyAsa iti bhAvanIyam, / uktaH saMyogaH, tadabhidhAnAcca vyAkhyAtaM prathamasUtram / / samprati yaduktaM "vinayaM prAduSkariSyAmI'ti, tatra vinayo dharmaH, sa ca dharmiNaH, kathaJcidabhinna iti dharmidvAreNa tatsvarUpamAhamU.(2) ANAnidesayare, gurunnmuvvaaykaare| iMgiyAgArasaMpanne, se vinIetti vucci|| vR. AGiti svasvabhAvAvasthAnAtmikayA mayAdayA'bhivyAptA vA jJAyante'rthA anayetyAjJAbhagavadabhihitAgamarUpA tasyA nirdeza-utsargApavAdAbhyAM pratipAdanamAjJAnirdezaH, idamitthaM vidheyamidamitthaM vetyevamAtmaka: tatkaraNazIlastadanulomAnuSTAno vA AjJAnirdezakaraH, yadvA'5jJA-saumya ! idaM karu idaM ca mA kArSIriti guruvacanameva, tasyA nirdeza-idamitthameva karomi iti nizcayAbhidhAnaM tatkaraH, AjJAnirdezena vA tarati bhavAmbhodhimityAjJAnirdezatara ityAdayo'nantagamaparyAyAtvAdbhagavadvacanasya vyAkhyAbhedAH, sambhavanto'pi mandamatInAM vyAmohahetutayA bAlAbalAdibodhotpAdanArthatvAccAsya prayAsasya na pratisUtraM pradarzayiSyante, tathA 'gurUNAM' gauravArhANAmAcAryAdInAmupa-samIpe patanaM-sthAnamupapAta:-dRgvacanaviSayadezAvasthAnaM tatkArakaH-tadanaSThAtA, na ta garvAdezAdibhItyA tadvayahitadezasthAyItiyAvata, tatheGgitaMnipuNamatigamyaM pravRttinivRttisUcakamISadbhUziraH kampAdiAkAra:-sthUladhIsaMvedyaH prasthAnAdibhAvAbhivyaJjako digavalokanAdiH, Aha ca "avaloyaNaM disANaM viyaMmaNaM sADayassa sNtthvnnN| __ AsanasiDhilIkaraNaM paTThiyaliMgAI eyAI / / " anayordvandve iGgitAkA tau arthAdgurugatau samyak prakarSaNa jAnAti iGgitAkArasamprajJaH, yadvA-iGgitAkArAbhyAM gurugatabhAvaparijJAnameva kAraNe kAryopacArAdiGgitAkArazabdenoktaM, tena sampanno-yuktaH, 'sa' ityuktavizeSaNAnvitaH 'vinItaH' vinayAnvitaH, 'iti' sUtraparAmarza, ucyate, tIrthakRdguNadharAdibhiriti gamyate, anena ca svamanISikA'pohamAha iti sUtrArthaH / / iha vinayo'bhidhitsitaH, sa ca viparyayAbhidhAna evatadviviktatayA sukhena jJAtuM zakyata ityavinayaM dharmidvAreNAhama.(3) ANAnisakare, gurunnmnuvvaaykaare| paDinIe asaMbuddhe, avinIetti vucci|| vR.pAdadvayaM prAgvat, navaraM nayojananAdvyatirekato vyAkhyeyaM, 'pratyanIkaH' pratikUlavartI zilA''kSepakakUlavAlakazramaNavat, doSAnIkaM prati vartata iti pratyanIkaH, kimityevaMvidho'sAvityAha-'asambuddhaH' anavagatatattvaH 'avinItaH' avinayavAn 'ityucyate' iti pUrvavaditi sUtrArthaH / sAmprataM dRSTAntapUrvakamihaivAsya sadoSatAmAhamU.(4) jahA suNI puIkanI, nikkAsijjai svvso| evaM dusIlapaDinIe, muhari nizkAsijjai / vR.'yathA' ityupadarzane, zvasitIti zunI, strInirdezo'tyantakutsopadarzakaH, pUtI-paripAkataH kuthitagandhau kRmikulAkulatvAdyupalakSaNametat, tathAvidhau kau~-zrutI yasyAH pakvaraktaM vA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/4 pUrtistadvyAptau kau~ yasyAH sA pUtikarNA, sakalAvayavakutsopalakSaNaM caitat, sA cedRzI zunI kimityAha-'niSkAzyate' nirvAsyate vahiniH sAryata itiyAvat, kutaH?, 'savvaso'tti sarvataH sarvebhyo gopuragRhAGgaNAdibhyaH sarvAn vA hatahatetyAdivirUkSavacanalatAlakuTaleSTughAtAdikAn prakArAnAzritya 'chandovat sUtrANi bhavantI'ti chAndasatvAcca sUtre zastapratyayaH / upanayamAha evam' anenaiva prakAreNa, duSTamiti-rAgadveSAdidoSavikRtaM zIlaM-svabhAvaH samAdhirAcAro vA yasyAsau duHzIlaH, pratyanIkaH prAgvat, mukhenArimAvahati mukhameva vehaparalokApakAritayA-'rirasya mudhaiva vA kAryu vinavArayo yasyAsau mukhArirmudhArirvA-bahuvidhAsambaddhabhASI, sUtratvAdvA 'muhari'tti mukharo-vAcATa niSkAzyate 'sarvataH' itihApi yojyate, tatazca sarvato niSkAzyate, sarvathA kulagaNasaGghasamavAyabahirvartI vidhIyata iti suutraarthH||aah-dauHshiilynimitt evAyamavinItasya doSaH, pratyanokatAmukharatvayorapi tatprabhavatvAt tatra caivamanarthaheto kimasau pravartata iti, atrocyate, pApopahatamatitvena tatraivAsyAbhiratiritikRtvA, tAmevAha kaNakuMDagaM jahittA NaM, viTTha bhuMjai suuyro| evaM sIla jahitA NaM, dussile ramai mie| vR. kaNAH-tandulAsteSAM tanmizro vA kuNDakaH-tatkSodanotpannakukkusaH kaNakuNDakastaM 'hitvA' pAThAntaratastyaktvA vA 'viSThAM' purISaM 'bhuMGke' abhyavaharati sUkara' iti gartAsUkaro, yatheti gamyate, evaM 'zIlam' uktarUpaM prastAvAcchobhanaM 'hitvA' prAgvatyaktvA vA duSTaM zIlaM duHzIlaM tasmin bhAvapradhAnatvAdvA nirdezasya duSTaM zIlamasyeti duHzIlastadbhAvo dauHzIlyaM tasmin, ubhayatra durAcArAdau 'ramate' dhRtimAdhatte mRga iva mRgaH ajJatvAdavinIta iti prakramaH, idamatra hRdayaM-yathA mRga udgIrNAsiputrikagaurigAyanapuruSahetukamAyatau mRtyurUpamapAyamapazyanajJaH, evamayamapi dauHzIlyahetukamAgAminaM bhavabhramaNalakSaNamapAyamanAlokayannajJa eva san gartAsUkaropamaH sadA puSTidAyikaNakuNDakasadRzaM zIlamapahAya vivekijanagarhitatayA viSThopame duHzIle dauHzIlye vA ramate, iha ca dRSTAnte'pivibhuktyabhiratirevArthata uktA, tadavinAbhAvitvAttasyAH, yadvA zubhaparihAreNAzubhAzrayaNamubhayatrApi sAdRzyanimittastIti nopamAnopameyabhAvAvirodha iti sUtrArthaH / uktopasaMhArapUrvakaM kRtyopadezamAhamU.(6) suNiyAbhAvaM sANassa, sUyarassa narassa yA vinae uvijja appANaM, icchaMto hiymppaanno| vR.'zrutvA' AkarNya abhAvaM' naJaH kutsAyAmapi darzanAdazobhanaM bhAvaM-sarvato niSkAzanalakSaNaM paryAyaM sAnassa'tti prAkRtatvAdivetyasya gamyamAnatvAt zUnyA eva sUkarasya' uktanyAyena zUkaropamasya narasya 'caH' pUraNe, yadvA zUnyAH zUkarasya ca dRSTAntasya narasya ca dAntikasyAzobhanaM bhAvaM trayANAmapyuktarUpaM zrutvA, kimityAha-'vinaye' vakSyamANasvarUpe, sthApayedAtmAnam, Atmanaiveti gamyate, 'icchan' vAJchan 'hitam' aihikamAmuSmikaM ca pathyam 'AtmanaH' svasya, ihaca punadRSTAntAbhidhAnamupasaMhAratvenAvinaye ziSyasyAzubhabhAvasyotpAdanArthatvena vA nAprakRtamiti sUtrArthaH / / yatazcaivaM tataH kimityAhamU. (7) vinayamesijjA, saulaM paDIlabhe jo| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1, ni. 63] buddhautte niyAgaTTI, na nikkasijjai knnhui| vR.'tasmAd' iti yasmAdavinayadoSadarzanAdAtmA vinaye sthApanIyastasmAt vinayam 'eSayet' anekArthatvena dhAtUnAM paryavasitavRttyA vA kuryAt, evaM hyAtmA vinaye sthApyata iti, kiM punarasya vinayasya phalaM?, yenaivamatrAtmano'vasthApanamuddizyata ityAzaMkyAha-'zIlam' uktarUpaM 'pratilabheta' prApnuyAt 'yata' iti vinayAt, anena vinayasya zIlAvAptiH phalamuktam, asyApi kiM phalamityAha-buddhaiH-avagatatattvaistIrthakarAdibhiruktam-abhihitaM, tacca tannijameva nijakaM ca-jJAnAdi tasyaiva buddharAtmIyatvena tattvata uktatvAta, buddhoktanijakaM, tadarthayateabhilaSatItyevaMzIla: buddhoktanijakArthI san, paThanti ca-'buddhavutte niyAgaTThitti' uktarUpairyukto-vizeSeNAbhihitaH, sa ca dvAdazAGgarUpa Agamastasmin sthita iti gamyate, yadvA buddhAnAm-AcAryAdInAM putra iva putro buddhaputraH, 'puttA ya sIsA ya samaM vihittA'iti vacanAt, svarUpavizeSaNametat, nitarAM yajanaM yAga:-pUjA yasmin so'yaM niyogo-mokSaH, tatraiva nitarAM pUjAsambhavAt, tadarthI san, kimityAha-'na niSkAzyate' na bahiSkriyate, kutazcid gacchagaNAdeH, kintu vinItatvena sarvaguNAdhAratayA sarvatra mukhya eva kriyate iti bhAvaH, iti sUtrArthaH / / mU.(8) . nisaMte siyA amuhari, budghANamaMtie syaa| aTThajuttANi sikkhijjA, nirahANi uvjje| vR.nitarAm-atizayena zAntaH-upazamavAn antaH krodhaparihAreNa bahizca prazAntAkAratayA niHzAntaH 'syAda' bhaveta, tathA 'amukhAri:' prAgvat amukharo vA san 'buddhAnAm' AcAryAdInAm 'antike' samIpe, na tu vinayabhItyA'nyathaiva 'sadA' sarvakAlamaryate-gamyata iti arthaH, arte - NAdikasthan sa ca heya upAdeyazcobhayasyApyaya'mANatvAt, tena yuktAni-anvitAni arthayuktAni, tAni ca heyopAdeya yAbhidhAyakAni, arthAdAgamavacAMsi, yadvA-mumukSubhirarthyamAnatvAdartho-mokSastatra yuktAni-upAyatayA saGgatAni artha vA-abhidheyamAzritya yuktAniyatiyojanocitAni 'zikSeta' abhyasyet, prapaJcitajJavineyAnugrahAya vyatirekata Aha-'nirarthakAni' uktaviparItAni DitthaDavitthAdIni, yadvA vaizyikavAtsyAyanAdIni strIkathAdIni vA 'tuH punararthe varjayet' pariharet, iha ca nizAnta ityanena prazamAdInAmupalakSitatvAt teSAM ca darzanAvinAbhAvitvAd darzanasya ca jinoktabhAvazraddhAnarUpatvAt tasyaiva darzanavinayatvAt, arthato darzanavinayo darzitaH, uktaM hi prAk- . "davvANa savvabhAvA uvaiTThA je jahA jiNiMdehi / ___taMtaha saddahai naro daMsaNavinao havati tamhA / / " / zeSeNa tu zrutajJAnazikSA'bhidhAyinA jJAnadarzana(jJAna)vinaya uktaH, tatsvarUpamAha-"nANaM sikkhai nANaM guNei nANena" tti sUtrArthaH / / kathaM punararthayuktAni zikSetetyAhamU. (9) anusAsio na kuppijjA, khaMti sevejja pNddie| ___ bAlehi saha saMsariMga, hAsaM koDaMca vjje| vR. 'anuziSTa' iti arthayuktAni zikSyamANa: kathaJcit skhalitAdiSu gurubhiH, paruSoktyA'pi zikSitaH 'na kupyet' na kopaM gacchet, kiM tarhi kuryAdityAha-'kSAnti' paruSabhASaNAdi Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/9 sahanAtmikA 'seveta' bhajeta, paNDAbuddhiH sA saJjAtA'syeti paNDitaH, tathA 'kSadvaiH' bAlaiH zIlahInairvA pArzvasthAdibhiH 'saha' samaM saMsigaM' ti prAkRtatatvAtsaMsarga, hasanaM hAsastaM, krIDAM ca antAkSarikAprahelikAdAnAdijanitAM ca varjayet' pariharet sarveSAmapyeSA viziSTazikSAkSitihetutvAt lokAgamaviruddhatvAcceti sUtrArthaH / / punaranyathA vinayamAhamU. (10) mA ya caMDAliyaM kAsI, bahuyaM mA ya aalve| kAlena ya ahigjittA, tatto jhAijja ikko| 7.'mA' niSedhe 'ca:' samuccaye, caNDa:-krodhastadvazAdalIkam-anRtabhASaNaM caNDAlIkaM, bhayAlIkAdyupalakSaNametat, yadvA-caNDenA''lamasya caNDena vA kalitazcaNDAlaH, sa cAtikrUratvAccaDAlajAtistasmin bhavaM cANDAlikaM karmeti gamyate, athavA acaNDa ! saumya ! alIkam-anyathAtvavidhAnAdibhirasatyaM, guruvacanamAgamaM ceti gamyate,'mA kArSIH' mA vidhAH, bhagavaduddiSTatilotpATakasvecchAlApigozAlakavat, baDheva bahukam-aparimita mAlajAlarUpaM 'mA ca' iti prAgvat, AGiti-stryAdikathA'bhivyAptyA lapet-bhASeta, bahvAlApanAt dhyAnAdhyayana kSitivAtakSobhAdisambhavAt, kiM punaH kuryAdityAha-kAla: adhyayanAdyavasaraH prathamapauruSyAdistena, 'ca:' punararthe, 'adhItya' paThitvA, pracchanAdhupalakSaNametat, 'tataH' adhyayanAt, anantaramiti gamyate, 'dhyAyet' cintayet, 'ekaka' iti bhAvato rAgadveSAdisAhityarahitaH, dravyatastu viviktazayyAdisaMsthaH, itthaM hi cANDAlikakaraNAdyanutthAnamadhItArthasthirIkaraNaM ca kRtaM bhavatIti bhaavH| iha ca pAdatrayeNa sAkSAdvAgguptiruktA, dhyAyedityanena manoguptiH, AdyapAdottaravyAkhyAnadvayena tu kAyaguptirapi, etAzca cAritrAntargatA eva, yaduktam "paNihANajogajutto paMcahi samitIhi tihiM guttiihiN| esa carittAyAro aTThaviho hoi naayvvo|" naca cAritrAcArastattvatazcaritravinayAdatiricyate iti dezatastasyApyanenAbhidhAnamiti sUtrArthaH itthamakRtyaniSedhaH kRtyavidhizcopadiSTaH, kadAcidetadviparyayasambhave ca kiM karaNIyamityAhamU.(11) Ahacca caMDAliyaM kaTTa, na ninhavijja knnhui| kaDaMkaDaMti bhAsijjA, akaDaM no kddti|| vR. 'Ahatya' kadAcit caNDAlIkaM ca cANDAlikaM coktarUpaM yadvA caNDazcAlIkaM ca caNDAlIkaM kRtvA vidhAya'na ninhuvIta' na kRtameveti nApalapet, kadAcidapi, yadA parairupalakSito yadAvA nopalakSitastadApItyarthaH, kiM tarhi kuryAdityAha-'kRtaM' vihitaM cANDAlikAdi 'kRtamiti' iti kRtameva, na bhayalajjAdibhirakRtamapi 'bhASeta' brUyAt, 'akRtaM' tadevAvihitaM 'no kRtamiti' akRtAmeva bhASeta, na tu mAyoparodhAdinA kRtamapi, anyathA mRSAvAdAdidoSAsambhavAt, upalakSaNatvAccAsya banAlapanakAlAdhyayanAdiviparyasambhave'pyetadevakRtyam, idaM cAtrAkRta-kathaJcidaticArasambhave lajjAdyakurvan svayaM gurusamIpamAgatya "jaha bAlo jaMpato kajjama kajjaM ca ujjuyaM bhaNati / taM taha AloejjA mAyAmayavippamukko u||" Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. 63] 47 ityAdyAgamamanusmaran kathaJcit paraiH pratItamapratItaM vA manaHzalyaM yathAvadAlocayet, tatazcAnentaratapo'ntargatA''locanAkhyAprAyazcittabhedAbhidhAnam, anena cazeSatapobhedAnAmapyulakSitatvAt tapovinayamAha iti sUtrArthaH / / ihaivaM punaH punarupadezazravaNAd yadaiva gurorupadezastadaiva pravartitavyaM nivartayitavyaM ceti syAdAzaGkA, tadapanodAyAhamU.(12) mA galiyasseva kasaM, vayaNamicche puno puno| kasaM va dagumAinne, pAvagaM privjje| vR. 'mA' niSedhe, gali:-avinItaH, sa cAsAvazvazca galyazcaH sa iva, kazatIti kazastam, upalakSaNatvAt kazaprahAraM, 'vacanaM' pravRttinivRttiviSayamupadezaM, prastAvAdgurUNAm, 'icchet' abhilaSet, 'puna: puna:' vAraM vAraM, ko'bhiprAya: ?-yathA galyazco duvinItatayA na punaH punaH kazaprahAru vinA pravartate nivartate vA, naivaM bhavatA'pi pravRttinivRttyoH punaH punarguruvacanamapekSaNIyaM, kintu 'kasaM va daTTamAine'tti ivazabdasya bhinnakramatvAt kazaM-carmayaSTi daSTvA''kIrNo-vinItaH, sa ceha prastAvAdazcaH, sa iva, sUcakatvAt sUtrasya, suziSyo gurorAkArAdi dRSTavA, pApameva pApakaM,gamyanamAnatvAdanuSThAnaM parivarjayet' sarvaprakAraM pariharet, upalakSaNatvAditaraccAnutiSTheta, paThanti ca-pAvagaM paDivajjai' tti tatra ca punAtIti pAvakaM-zubhamanuSThAnaM 'pratipadyeta' aGgIkuryAt, ihApi prAgvaditarat, pariharet, kimuktaM bhavati ?, yathA''kIrNo'zca: kazagrahaNAdinA''rohakAbhiprAyamupalabhya kazenAtADita eva tadabhiprAyAnurUpaM pravartate nivartate vA, tathA suziSyeNA(Syo')pyAkArAdibhirAcAryAziyamavagamya, vacanenAprerita eva pravartate, mA bhUdanyathA''rohakasyevagurorAyAsa iti sUtrArthaH / atra ca niyuktikRt galyAkIrNo vyAcikhyAsuH 'tattvabhedaparyAyaiAkhyA' iti tatparyAyAnAhani.[64] gaMDI galI marAlI asse goNe ya huMti egtttthaa| Ainne ya vinIe ya bhaddae vAvi egaTThA / / va.gacchati preritaH pratipathAdinA DIyate ca kardamAno vihAyogamaneneti gaNDiH, gilatyeva kevalaM na tu vahati gacchati veti galiH, niyata iva zakaTAdau yojito rAti ca-dadAti lattAdi lIyate ca bhuvi pataneneti marAliH, amI ca azve' turage 'goNe ca' balIvardai bhavanti ekArthAH' eko'rtho-daSTatAlakSaNaH anantaroktanItyA prvRttinimittbhede'pymiissaamitikRtvaa| AkIryate' vyApyate vinayAdibhirguNairiti AkIrNaH, 'ca:' pUraNe, vizeSeNanIta:-prApitaH prerakacittAnuvartanAdibhiH, zlAghAdIti vinItaH, bhAti-zobhate svaguNairdadAti ca prerayituzcittanirvRtimiti bhadraH sa eva bhadrakaH, cazabda ihApyazve goNe ceti viSayAnuvRttyarthaH, apizabda iha pUrvatra cAnuktaparyAyAntarasamuccayArthaH, ekArthA' iti prAgvaditi gaathaarthH||n caivaMgalyAkIrNatulyaziSyayorguroNyAsajananAjanane eva guNadoSau, kintu galisadRzasyAnAzravatvAderAkIrNatulyasya cittAnugatatvAdeH sambhava iti tadvazataH kopanaprasAdane api, ata evAhamU. (13) anAsavA dhUlavayA kusIlA mipi caMDaM pakaraMti siisaa| cittAnuyA lahu dakkhovaveyA pasAyae te hu duraasyNpi|| vR. 'anAsava'tti A-samantAt zRNvanti-guruvacanamArNayantItyAzravAna tathA pratibhAsA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-1 / 13 viSayasya tasyAzravaNAdanAzravAH, paThayate ca-' -'anAsuNa'tti asyArthaH, sa eva, sthUlam - anipuNaM yatastato bhASitayA vaco yeSAM te sthUlavacasaH 'kuzIlA' iti duHzIlAH, 'mRdumapi' akopanamapi komalAlApinamapi vA 'caNDa' kopanaM paruSabhASiNaM vA 'prakurvanti' prakarSeNa vidadhati 'ziSyAH ' vineyAH, sambhavati hyevaMvidhaziSyAnuzAsanAya punaH punarvacanAtmakaM khedamanubhavato mudorapi guroH kopa iti / itthaM galitulyasya doSamabhidhAyetarasya guNamAha- 'cittaM - hRdayaM prakramAt prerakasyAnugacchanti- kasapAtAnanapekSya jAtyAzvavadanuvartayantIti cittAnugAH, 'laghu' zIghrameva dakSasya bhAvo dAkSyam avilambitakAritvaM tena 'uvaveya'tti upapetA-yukta dAkSyopapetAH 'prasAdayeyuH ' saprasAdaM kuryuH 'te' iti ziSyAH, 'huH' punararthaH, duHkhenA'' zrayanti tamatikopanatvAdibhiriti durAzrayastamapi, prakramAdguruM kiM punaranutkaTakaSAyamityapizabdArthaH / atrodAharaNaM caNDarudrAcAryaziSyaH, tatra ca sampradAyaH - avaMtIjanavae ujjenInayarIe nhavaNujjANe sAhuNo samosariyA, tesiM, sagAsaM ego javA udattaveso vayaMsasahio uvAgato, so te vaMdiUNa bhaNati - bhayavaM ! amhe saMsArAu uttAreha, pavvayAmitti, esa emeva pavaMcatitti kAUNa 'ghRSyatAM kalinA kaliri'tti caMDaruddaM AyariyaM uvadisaMti, esa te nitthArehitti, so'vi ya sabhAveNa pharuso, tao so vaMdiUNa bhaNai-bhagavaM ! pavvAveha (hi) mamaMti, teNa bhaNitochAraM Anehatti, Anie loyaM kAUNa pavvAvio, vayaMsagA se addhIiM kAUNa paDigayA, te'vi uvassayaM niyagaM gayA, vilaMbie sUre paMthaM paDilehei, paraM paccUse vaccAmitti visajjio, paDile hiumAgao, paccUse niggayA, purato vaccati (tti) bhaNito, vaccaMto paMthAto phiDito caMDarudda khANue kkhalito, rusieNa hA duTThasehatti daMDaeNa matthae Ahato, siraM phoDitaM, tahAvi sammaM sahai, vimale pahAe caMDaruddeNa ruhiroggalaMtamuddhANo diTTho, hA ! duTTu kayaMti saMvegamAvaNeNa khAmio / evaM guruprasAdAt caNDarudrAcAryaziSyasyeva sakalasamIhitAvAptiriti matvA manovAkkAyairgurucittAnuvRttiparairbhAvyamiti, anenAntareNa ca sUtreNa pratirUpayogajanAtmaka aupacAriko vinaya ukta iti sUtrArthaH // kathaM punargurucittamanugamanIyamityAhanApuTTho vAgare kiMci, puTTho vA nAliyaM ve| mU. ( 14 ) kohaM asaccaM kuvvijjA, dhArijjA piyamappayaM // vR.'nApRSTaH' kathamidam? ityAdyajalpitaH, guruNeti gamyate, 'vyAgRNIyAt' vadet, tathAvidhaM kAraNaM vinA, 'kiJcit' stokamapi, pRSTo vA na 'alIkam' anRtaM vadet' kAraNAntareNa ca gurubhiratinirbhartitsato'pi na tAvat krudhyet, kathaJcidutpannaM vA krodham' asatyaM' tadotpannakuvikalpaviphalIkaraNena 'kurvIta' vidadhyAt katham ? - 'dhArayet' sthApayet, manasIti zeSaH, 'piyamappiyaM' ti ivApyorgamyamAnatvAt priyamiveSTamiva sadA guNakAraNatayA apriyamapi karNakaTukatayA tadA'niSTamapi, guruvacanamiti gamyate, atra zlokapUrvArdhena vAcA yathA gururanuvartanIyaH tathoktamuttarArdhena tu manaseti, athavA nApRSTa iti na guruNaiva kintu yena kenacidapItyAdikrameNa pAdatrayaM sAmAnyena prAgvanneyaM, navaraM krodham upalakSaNatvAnmAnAdikaSAyaM cotpannamasatyaM kurvIta, krodhAsatyatAyAmudAharaNasampradAyaH - kassavi kulaputtayassa bhAyA - verieNa vAvAio, tao so jananIe bhannai putta ! puttadhAyayaM ghAyasutti, tao so tena jIvaggaho - Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. 64] 49 gihiUNa jananIsamIvamuvaNIo, bhaNio anena-bhAvaghAyaya ! kahi te AhaNAmitti, tena bhaNio-jahiM saraNAgayA AhammaMti, teNa jananI avalokiyA, tAe bhaNNai-Na putta ! saraNAgayA AhammaMti, teNa bhaNNai-kahaM rosaM saphalaM karemitti, teNa bhaNNai-na puna ! savvattha roso saphalo kajjai, pacchA so tena visjjio| evaM krodhamasatyaM kurvIta, mAnAdiviphalIkaraNe udAharaNAnyAgamAdavadhAraNIyAni, itthamuditAnAM krodhAdInAM viphalIkaraNamupadiSTaM, samprati yathaipAmudaya eva na syAt tathopadeSTumAha'dhArayet' svarUpeNAvadhArayet. na tadvazato rAgaM dveSaM vA kuryAt, 'priyaM' prItyutpAdakaM zeSajanApekSayA stutyAdi, 'apriyaM' tadviparItaM nindAdi, tatrodAharaNasampradAya:-asivovadue nayare tinni bhUyavAIyA rAyANamutragayA bhaNaMti-amhe asiva utrasamemotti, rAiNA bhaNiyaM-saNimo kaNovAeNaMti, tatthego bhaNai-asthi mahegaM bhUyaM, taM surUvaM viUNa viUNaM gopuraratthAisa pariyaDai, taM na nihAleyavvaM, taM nihAliyaM rusai, jo puNa taM nihAleti so vinassai, jo puNa picchiUNa ahomuho ThAi so rogAo muccai, rAyA bhaNati-alAhi eeNa airosaNeNaMti / viio bhaNati-mahaccayaM bhUyaM mahatimahAlayaM rUvaM viuvvati, laMboyaraM vivRtakukSi paMcaziraM egapAdaM visihaM vissaruvaM aTTahAsaM muyaMtaM gAyaMtaM paNaccaMtaM, taM vikRtarUpaM daTTaNaM jo pahasati pavaMceti vA tassa sattahA siraM phuTTai, jo puNa taM suhAhi vAyAhiM abhiNaMdati dhUvapupphAIhiM pUei so savvahA'mayAto muccai, rAyA bhnni-almeennNpi| tatito bhaNai-mamavi evaMvihameva nAtivisesakaraM bhayamatthi, priyApriyakAriNaM risaNAdeva rogehito mocayati, evaM houtti, tena tahAkae asivaM uvasaMtaM / evaM sAdhUvi asArUpyatve sati zabdAdipratikUlatve ca parehiM paribhUyamANo pavaMcijamANo hasijjamANo vA tathA thuvvamANo vA pUijjamANo vA taM priyApriyaM shet| anena ca manoguptyabhidhAnAccAritravinaya uktaH, iti sUtrArtha: / / Aha-krodhAsatyatAkaraNAdibhirAtmadamanopAya uktaH, tatra ca bAhyeSvapi damanIyeSu satsa kimiti tasyaiva damanopAya uddizyate? kiMvA taddamane phalamiti, mU. (15) appAmeva dameyavvo. appA hu khalu duddmo| appA daMto suhI hoiassi loe parattha y|| va. atati-santataM gacchati zaddhisaMklezAtmakapariNAmAntarANItyAtmA tameva 'damayeta' indriyAnoindriyadamena manojJetaravipayeSurAgadvepavazato duSTagajabhivonmArgagAminaM svayaM vivekAMkuzenopazamanaM nayet, paThanti ca-'appA ceva dameyavyo'tti spaSTaM, kimevamupadizyata ityAhaAtmaiva, huzabdasyaivakArArthatvAt 'khalu' iti yasmAt 'durdamaH' durjayaH, tatastaddamane damitA eva bAhyadamanIyA iti, na taddamanamupadizyata iti bhAvaH, uktaM hi-"savvamappe jie jiyaM", kaH punarevaM guNa ityAha-AtmA 'dAnta' upazamamAnItaH, sukhamasyAstIti sukhI, bhavati, kva?'asmin' ityanubhUyamAnAyuSi vineyAdhyakSe 'loke' bhave 'paratra ca' ityAgAmini bhavAntare, dAntA''tmAno hi paramarpaya ihaiva surairapi pUjyante, adAntA''tmAnastu caurapAradArikAdayo vinazyanti, tathA[28/4 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/15 "saddeNa mao rUveNa payaMgo mahuyaro(ya) gaMdheNaM / AhAreNa ya maccho bajjhai phariseNa ya giNdo||" tadviparyayatastu- iha paratra ca nandanti, tatra codAharaNam -do bhAyaro corA, tesiM uvassae sAhuNo vAsAvAsaM uvAgayA, tehiM vAsArattaparisamattIe gacchaMtehiM tesiM corANaM annaM vayaM kiMci apaDivajjamANANaM ratti na bhottavvaMti vayaM diNNi / annayA tehiM uddAiehi subahuyaM gomAhisaM niyaM, tattha anna mahasiM mAreuM paiumAraddhA, an majjassa gayA, maMsaittA saMpahArenti-addhage maMsa visaM pakkhivAmo to majjaittANaM dAhAmo, tao amhaM subahaMgomAhisaM bhAgeNa Agamissai, majjaittAvi evaM ceva sAmathehiti, evaM tahi visaM pakkhittaM, Aicco ya gatthaM gato, te bhAyarI na bhuttA, iyare paropparaM visasaMjutteNa majjamaseNa uvabhunaMNa mayA, mariUNa ya kugaiM gayA, iyare iha paraloe ya suhabhAgiNA jAyA, evaM tAva jibhidiyadame, evaM sesesuvi iMdiesu, 'appA daMto suhI hoi, assi loe parattha ya' iti sUtrArthaH / / ki punaH paribhAvayannAtmAnaMdamayedityAha.. mU.(16) varaM me appA daMto, saMjamena tavena y| mA'haM parahi dammatA, baMdhanehi vahehi y|| va.'vara' pradhAnaM 'me' mayA 'AtmA' abhihitarUpastadAdhArarUpo vA dehaH, 'dAnta' iti dama grAhitaH asamaJjasaceSTAto vyAvartitaH, kena hetunA?- 'saMyamena' paJcAzravaviramaNAdinA, 'tapasA ca' anazanAdinA, cazabdo dvayorapyanapakSitAyAM muktihetutAvirahAt parasparasApekSatAsUcanArthaH samyagajJAnasamuccAyArtho vA, viparyaye dopadarzanAha. 'mA' prAgvat. 'aham' ityAtmanirdezaH, 'paraiH'Atmavyatirikta: 'dammaMtA ti ApatvAmataH kaH?. 'bandhenaH' vAdiviracitairmayaravandhAdibhiH 'vadhaizca' latAlakuTAditADanaiH, atrodAharaNaM saMyaNAogaMdhahatthI-aDavIe hathijUhaM mahallaM parivasai, tattha jUhavatI jAe jAe gayakalabhae viNAsaha, tatthegA kariNI AvaNNasattA citei-jai kahaMci gayakalabhatA jAyai, so'vi etena viNAsijjittikAuM laMgaMtI osaraT, jahAhiveNa he chubbhai, puNo osarai. tAhe citiyatidivase heNa milai, tAhe ega risiAsamapayaM diTuM, sA tattha allINA saMviNayA ya aNAe risao, sA pasUyA gayakalahaM, so tehiM risikumArahiM sahio pupphAramaM siMcA, saMyaNautti se nAma kayaM, vayatthA jAtoa, jUhaM daTTaNa jUhapati hatUNaM jUhaM NeNa paDivaNNaM, gaMtRNa ya aNeNa so Asamo vinAsitA, no annAvi kAvi evaM kaahititti| tAhe te risito rusiyA, pupphaphalagahiyapANI saMNiyassa rano sayAsaM uvagayA, kahiyaM ca'nehi-eriso savvalakkhaNasaMpuNNo gaMdhahatthI seyaNato nAma, seNio hathigahaNAya gato, so ya hatthI devayAe parigAhito, tAhe(e) ohiNA AbhAiyaM-jahA avassaM eso ghaMppati. tAhe tAe so bhaNNae-putta ! varaM te appA daMto, na ya'si parehiM daMbhaMto baMdhanehiM vahehi ya, so evaM bhaNio sayameva rattIe gaMtRNa AlANakhaMbhaM assito / yathA hi asya svayaMdamanAnmahAguNa: tathA muktyathino'pi viziSTanirjarAtaH, itarathA tvakAmanirjarAto na tatheti sUtrArthaH / / mU.(17) paDinIyaM ca buddhANaM, vAyA aduva kmmnnaa| AvI vA jaivA rahasse, naMva kajjA kyaaivi|| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 1, [ ni. 64] 51 vR. 'pratyanIkam' iti pratikUlaM caH pUraNe, ceSTitamityuparaskAraH, bhAvapradhAnatvAdvA nirdezasya pratyanIkatvaM, kepAm ? -'buddhAnAm' avagatavastutattvAnAM gurUNAmitiyAvat kayA ? - vAcA, ki tvamapi kiJcijjAnISe ? ityevaMrUpayA viparItaprarUpaNAyAM preritastvayaivetaditthamasmAkaM prarUpitamityAdyAtmikayA vA, athavA 'karmaNA' saMstArakAtikramaNakaracaraNasaMsparzanAdinA 'Avi: ' janasamakSaM prakAzadeza itiyAvat, yadivA 'rahasye' viviktopAzrayAdI 'na' iti niSedhe 'eva:' avadhAraNe, sa ca 'zatrorapi guNA grAhyAH, dopA vAcyA gurorapi' ti kumatanirAkaraNArthaH, 'kuryAt' iti vidadhyAt. 'kadAcit ' parupabhASaNAdAvapi iti / punaH zuzrUSaNAtmakaM tamevAhamU. ( 18 ) na pakkhao na purao, neva kiccANa piTuo / na juMje uruNA UraM, sayaNe na paDissuNe // vR. 'na pakSataH ' dakSiNAdipakSamAzritya, upavizediti sarvatropaskAraH, tathopavezane tatpaMktisamAvezataH tatmAmyApAdanenAvinayabhAvAt, gurorapi vakrAvalokane skandhakandharAdibAdhAsambhavAt, na 'purata: ' agrataH, tatra vandakajanasya guruvadanAnalokanAdinA'prItibhAvAt, 'naiva' iti pUrvavat, kRtiH - vandakaM tadarhanti kRtyA: 'daNDAditvAd yapratyayaH ' te cArthAdAcAryAdayastepAM pRSThata:' pRSThadezamAzritya dvayorapi mukhAdarzane tathAvidharasavattA'bhAvAdidoSasaMbhavAt, 'na yujyAt' na saMghaTTayed atyAsatrApavezAdibhiH, 'uruNA' AtmIyena, 'uruM' kRtyasambandhinaM, tathAkaraNe'tyantAvinayasambhavAt upalakSaNaM caitat zeSAGgasparzaparihAsya, 'zayane' zayyAyAM zayita AsIno veti zeSaH, kimityAha-na pratizRNuyAt, kimuktaM bhavati ? - kadAcicchayyAgato guruNA''kArita ukto vA kRtyaM prati na tathAsthita evAvajJayA kurma evamityAdivacanataH pratijAnIyat, kintu guravacanasamanantarameva sambhrAntacetA vinayaviracitakarAJjAliH samIpamAgatya pAdapatanapurassaramanugRhIto'hamiti manyamAno bhagavannicchAmo'nuziSTimiti vadediti sUtrArthaH // neva pahRtthiyaM kujjA, pakkhapiMDaM va sNje| mU. (19) pAe pasArie vAvi, na ciTTe gurunaMtie / vR. naiva 'paryastikAM' jAnujaMghoparivastraveSTanA''tmikAM kuryAt 'pakSapiNDaM vA' vAhudvayakAyapiNDAtmakaM, 'saMyataH' sAdhuH, tathA pAdau prasArayet vA'pi naiva, vA samuccayArthaH, apiH kiM punarita ito vikSipediti nidarzanArthaH, anyacca - 'na tiSThet' nA''sIta, kA?, gurUNAmantike iti, prakramAdatisannidhau, kintUcitadeza eva, anyathA'vinayadoSasambhavAt, athavA 'pAe pasArie vAvi 'tti pAThAt, pAdau prasArito vA'pi kRtveti zeSaH, ekArasyAlAkSANikatvAt prasArya vA na tiSThedguruNAmantike ucitapradeze'pIti, upalakSaNaM caitaddaNDapAdikA'vaSTambhAdInAmiti sUtrArtha: || punaH pratizravaNavidhimeva savizeSamAha mU. ( 20 ) " - AyariehiM vArhito, tusiNIo na kayAivi / pasAyaTThI niyAgaTTI, uvacidve guruM saya // vR. 'AcAryai: ' upalakSaNatvAdupAdhyAyAdibhiH 'vAhito 'tti vyAhRtaH - zabditaH 'tusiNIo' - tti tRSNIkaH tUSNIzIla:, 'na kadAcikapi' glAnAdyAvasthAyAmapi bhavediti gamyate, kintu"dhanyasyopari nipatatyahitasamAntraraNadharmanirvApI / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/20 guruvadanamalayanisRto vcnrsshcndnsprshH||" iti prasAdo'yaM yadanyasadbhAve'pi mAmAdizanti gurava iti prekSitum-AlocittuM zIlamasyeti prasAdaprekSI, pAThAntarataH 'prasAdArthI' vA guruparitoSAbhilASI'niyAgaTThI'tti pUrvavat, 'upatiSTheta' mastakenAbhivanda ityAdi vadan savinayamupasapet, guruM 'sadA' sarvakAlamiti / mU. ( 21) AlavaMte lavaMte vA, na nisIjjA kyaaivi| caittA AsanaM dhIro, jao jattaM pddissunne| vR.Aiita ISallapati-vadati 'lapati vA' vAraM vAramanekadhA vA'bhidadhati 'na nidhIdet' naniSatro bhavet, 'kadAcidapi' vyAkhyAnAdinA vyAkulatAyAmapi, kintu? -'tyaktvA' apahAya 'AsanaM' pAdapuJchanAdi, dhiyA rAjate dhIraH, akSobhayo vA parIpahAdibhiH, 'yata' iti yato yatnavAn 'jataM' ti prAkRtatvAdvindulepi tasya ca dvitve yadgurava Adizanti tat 'pratizRNuyAt' avazyavidheyatayA abhyupagaccheditiyAvat, yadvA yata iti yatra guravaH, tatra gatveti gamyate, 'yAtrAM' saMyamAyAtrAM prastAvAd gurUpadiSTAM pratizRNuyAditi sUtrArthaH / / punaH pratirUpavinayamevA''hamU. (22) Asanagao na pucchijjA, neva sijjAgao kyaa| AgammukkaDao saMto, pucchijjA pNjliigdde| vR. 'AsanagataH' iti AsanAsIto na pRcchet, sUtrAdikamiti gamyate, naiva 'zayyAgata' iti saMstArakasthitaH, tathAvidhAvasthAM vinetyupaskAraH, kadAcidapi' bahuzrutatve'pi, kimuktaM bhavati? -bahuzrutenApi saMzaye sati na na praSTavyaM, pRcchatA'pi nAvajJayA, sadA guruvinayasyAnatikramaNIyatvAt, tathA cA''gamaH "jahAhiaggI jalaNaM namase, nAnAhaImaMtapayAhisittaM / evAyariyaM uvaciTThaejjA, anaMtanANovagao'vi sNto||" kiM tarhi kuryAdityAha-'Agamya' gurvantikametya 'utkuTuka' iti muktAsanaH, kAraNato vA pAdapuJchanAdigataH san zAnto vA 'pRcchet' paryanuyuJjIta, sUtrAdikamitIhApi gamyate, prakapeNa-antaHprItyAtmakena kRto-vihito'JjaliH-ubhayakaramIlanAtmako'neneti prakRtAJjali:, prAkRtatvAcca kRtazabdasya paranipAtaH, 'paMjaliuDa'tti pAThe ca prakRSTaM-bhAvAnvitatayA'alipuTamasyeti prAJjalipuTa ipti sUtrArthaH / IdRzasya ziSyasya guruNA yat kRtyaM tadAhamU. (23) evaM vinayajuttassa, suttaM atthaM tdubhyN| pucchamANassa sissassa, vAgarijja jhaasuyN| vR. evam' ityuktaprakAreNa 'vinayayuktasya' vinayAnvitasy 'sUtraM' kAlikotkAlikAdi 'arthaM ca' tasyaivAbhidheyaM tadubhayaM' sUtrArthobhayaM 'pRcchataH' jIpsataH 'ziSyasya' svayaMdIkSitasyopasampannasya vA vyAgRNIyAt' vividhamabhivyAptyA'bhidadhyAt vyAkuryAdvA prakaTayet, yathA-- yena prakAreNa zrutam-AkarNitaM, gurubhya iti gamyate, na tu svabuddhaivotprekSitamityabhiprAyaH, "AyAre suyavinae vikkhivaNe ceva hoi voddhavve / dosassa ya nigghAe vinae cauhesa pddivttii||" ityAgamAbhihitacaturvidhAcAryavinayAntargatasya - Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 9, [ ni. 64 ] "suttaM attha ca tahA hiyakara nissesayaM ca vAei / eso cauvviho khalu suyavinao hoi nAyavvo / suttaM gArhati ujjutI atthaM ca suNAvara payatteNaM / jaM jassa hoi jogaM pariNAmagamAi taM tu suyaM // nissesamaparisesaM jAva samattaM ca tAva vAei / eso suryavinao khalu niddiTTo puvvasUrIhiM / / " ityAdyAgamAbhihitasya zrutavinayasya sAkSAdabhidhAnaM yacca vinayaM prAduSkariSyAmIti pratijJAya ' abbhudvANaM aMjali' tathA 'daMsaNanANacarite' ityAdinA grantheneva na tasya zuddhasvarUpAbhidhAnaM, kintu 'nisaMte siyA amuharI' ityAdi liGantAdipadairupadezarUpatayA tadapi prasaGgata eva yathAyogamAcAryavinayopadarzanaparamiti bhAvanIyamiti sUtrArthaH // punaH ziSyasya vAgvinayamAhapU. ( 24 ) musaM parihare bhikkhU na ya ohAriNIM ve| bhAsAdosaM parihare, mAyaM ca vajjae sayA // vR. 'mRpA' ityasatyaM bhUtanihnavAdi 'pariharet' sarvaprakAramapi tyajet, bhikSuH, 'na ca' naiva 'avadhAraNIM' gamyamAnatvAd vAcaM gamiSyAma eva vakSyAma eva ityevamAdyavadhAraNAtmikAM 'vadet' bhASet, kiMbahunA ?, 'bhASAdopam' azeSamapi vAgdUSaNaM sAvadyAnumodanAdikaM pariharet, na ca kAraNocchedaM vinA kAryoccheda ityAha- 'mAyAM cazabdAt krodhAdazca taddhetUn varjayet 'sadA' sarvakAlamiti sUtrArthaH // kiJcamU. (25) na lavijja puTTho sAvajjaM, na niraduM na mammayaM / appaNaTTA paraTThA vA, ubhayassaMtareNa vA // vR. 'na lapet' na vadet 'pRSTa' iti paryanuyuktaH 'sAvadyaM' sapApaM na 'nirartham' arthavirahitaM dazadADimAdi eSa vandhyAsuto yAtItyAdi vA 'na' naiva, mriyate'nena rAjAdiviruddhenocAriteneti marma tadgacchati vAcakatayeti marmagaM, vacanamiti sarvatra zeSa:, atisaMklezotpAdakatvAt tasyAH, "taheba kANaM kANatti, paMDagaM paMDagatti vA / vAhiyaM vAvi rogitti, tenaM corotti no vae // 1 // eeNa'treNa aTThenaM, paro jenuvahammaI / AyArabhAvadosannU na taM bhAsejja pannavaM // 2 // " 'AtmArtham ' AtmaprayojanaM 'parArthaM vA' paraprayojanam 'ubhayassa'tti AtmanaH parasya ca, prayojanamiti gamyate, 'aMtareNa va'tti vinA vA prayojanamityupaskAraH, bhASAdoSaM pariharedityanenaiva gate pRSTaviSayatvAdasyApaunaruktvaM, yadvA bhASAdoSo jakAramakAradireva tatra gRhyata iti na doSaH, sUtradvayena cAnena vAggaptyabhidhAnatazcAritravinaya ukta iti sUtrArthaH // itthaM svagatadoSaparihAra- mabhidhAyopAdhikRtadoSaparihAramAha mU. ( 26 ) 1 53 samaresu agAresuM, gihasaMdhisu a mahApahesu / ego egitthIe saddhi, neva ciTTe na saMlave // vR. 'samareSu' svarakuTISu, tathA ca cUrNikRt - 'samaraM nAma jattha heTThA loyArA kammaM kareMti' Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/26 upalakSaNatyAdasyAnyapvapi nIcAspadeSu agAreSu' gRheSu gRhasandhiSu ca' gRhadvayAntarAleSu ca 'mahApatheSu' rAjamArgAdoM, kimityAha-'ekaH' asahAya: ekA-asahAyA sA cAsoM strI ca ekastrI tathA 'sArddha' saha naiva tiSThet' asaMlapanneva corvasthAnastho na bhavet, 'na saMlapet' na tayaiva saha saMbhASaM kuryAta, atyantaduSTatodbhAvanaparaMcaikagrahaNam, anyathA sasahAyAsyApi sasahA-- yayA api ca striyA sahAvasthAnaM sambhApaNaM caivaMvidhAstadeSu doSAyaiva, pravacanamAlinyAdidoSasambhavAt, athavA samamaribhirvartanta iti samarA dravyato janasaMhArakAriNaH saMgrAmAH bhAvAttu strINAmaribhUtatvAt jJAnAdijIvasvatattvaghAtinaH tAsAmeva dRSTvA dRSTisambandhAH, tatreha bhAvasamareradhikAraH, saptamI ceyaM, tato'yaM bhAvArtha:-dravyasamarA hi na syurapi prANApahAriNaH, bhAvasamarAstu jJAnAdibhAvaprANApahAriNa eva, vizeSatastvekAkitAyAM, tata evametepvapi dAruNeSu bhAvasamareSu satsu naika ekastriyA sArddhamagArAdipu tiSThet saMlapedvA, anenApi cAritravinaya evoktaH, upadezAdhikArAcca na paunaruktyam, evamanyatrApi bhAvanIyamiti sUtrArthaH / kadAcit skhalite ca gurubhiH, zikSito yatkuryAt tadevAhamU.(27) jaM me buddhAnusAsaMti, sIeNa pharuseNa vaa| mama lAbhutti pehAe, payao ya(ta) pddissnno|| vR. yanmAM buddhA 'anuzAsanti' zikSA grAhayanti zItena' sopacArAvacasA, 'zIlena ve'ti pAThaH, tatra zIlaM-mahAvratAdi upacArAttajanakaM vaco'pizIlaM tena, yadvA 'zIla samAdhau' tataH zIlena-samAdhAnakAriNA-bhadra ! bhavAdRzAmidamanucitamityAdinA, 'paruSeNa' karkazena, ubhayatra vacaseti gamyate, tat 'pratizRNuyAt' vidheyatayA aGgokuryAdityuttareNa sambandhaH, kimabhisandhAyetyAha-mama 'lAbhaH' aprAptArthaprAptirUpaH, yanmAmanAcArakAriNamamI zAsantIti 'pehAetti' ekArasyAlAkSaNikatvAtprekSya-Alocya prekSayA vA evaMvidhabuddhayA payato'tti prayataH-prayalavAn, padato vA-tathAvidhAnusmaryamANasUtrAlApakAditi sUtrArthaH / / kimiha paratra cAtyantopakAri guruvacanamapi kasyacidanyathA sambhavati?, yenaivamupadizyate ityAhamU. ( 28) anusAsaNamovAyaM, dukkaDassa ya pernnN| / hiyaM taM mantrae panno, vessaM bhavai asaahunno| vR. 'anuzAsanam' uktarUpam 'ovAya'ti upAye-mRduparupabhASaNAdau bhavamaupAyaM, yadvA 'ovAyaMti' sUtratvAt upapatanamupapAta:-samIpabhavanaM tatra bhavamopapAtaM-gurusaMstArAstaraNavizrAmaNAdikRtyaM 'duSkRtasya ca' kutsitAcaritasya preraNaM-hA! kimidamitthamAcaritamityAdyAtmakaM, guruvihitamiti gamyate, 'hitam' ihaparalokopakAri, 'tadi'tyanuzAsanAdi manyate 'prAjJaH' prajJAvAn 'dveSyaM' dvepotpAdakaM bhavati' jAyate, kasya?, 'asAdhoH' apagatabhAvasAdhutvasya, tadanenAsAdhorguruvacanasyApyanyathAtvasambhava ukta iti sUtrArthaH / / amumevArthaM vyaktIkartumAha-- mU.(29) hiyaM vigayabhayA buddhA, phrusmppnusaasnN| vessaMtaM hoi mUDhANaM, khaMtisuddhikaraM pyN| vR. 'hitaM' pathyaM vigatabhayA:' saptabhayarahitAH 'buddhAH' avagatatattvAH, manyanta iti zepaH, 'paruSamapi' karkazamapi, anuzAsanaM ziSyANAM guruvihitamiti prakramaH, 'dveSyaM' dveSotpAdi Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - naM-1, [ ni. 64 ] 55 'tad' ityanuzAsanaM bhavati 'mRr3hAnAm' ajJAnAnAM kSAntiH kSamA zuddhiH- AzayavizuddhatA tatkaraNaM, yadvA- kSAnteH zuddhiH-nirmalatA zrAntizuddhistatkaram, amUDhAnAM vizeSataH kSAntihetutvAd gurvanuzAsanasya, mArdavAdizuddhikaratvIpalakSaNaM caitad, ata eva padyate gamyate guNairjJAnAdibhiriti padaM - jJAnAdiguNasthAnamityarthaH, athavA paruSamapItyapizabdo bhinnakrama:, tatazca hitamapyAyatyAM vigatabhayAd 'buddhAd' AcAryAdeH, utpannamiti zeSaH, parupaM yacchrutyasukhadamanuzAsanaM, tatkimityAha-dveSyaM tadbhavati mUDhAnAM zeSaM prAgvaditi sUtrArtha: / / punavinayamevAhaAsane uvacidvijjA, anucce'kukkue thire / ayutthAI nirutthAI, nisIjjA appakukkuI / } mU. ( 30 ) vR. 'AsanaM' pITAdi varSAM RtuvaddhaM tu pAdapuJchanaM tatra pIThAdau 'upatiSThet' upavizet, 'anucce' dravyato nIce bhAvatastvalpamUlyAdI, gurvAsanAt iti gamyate, 'akukkuce' aspandamAne, na tu tinizaphalakavat kiJciccalati, tasya zRGgArAGgatvAt, 'sthire' samapAdapratiSThitatayA nizcale, anyathA sattvavirAdhanAsambhavAt, IdRzyapyAsane alpamutthAtuM zIlamasyeti alpotthAyI, prayojane'pi na punaH punarutthAnazIla:, 'nirutthAyI' na nimittaM vinotthAnazIla:, ubhayatrAnyathA'navasthitatvasambhavAt, evaMvidhazca kimityAha- 'nipIdet' AsIta, 'appakukkui 'ti alpaspandanaH, karAdibhiralpameva calan, yadvA- alpazabdo'bhAvAbhidhAyI, tatazcAlpam-asat, kukkuyaM'ti kautkucaM-karacaraNabhUbhramaNAdyasacceSTAtmakamasyetyalpakautkucaH, anenApyaupacArika vinayaH prakArAntareNoktaM iti sUtrArthaH // samprati caraNakaraNavinayAtmikAmepaNAsamitimAhamU. ( 31 ) - - kAlena nikkhame bhikkhU, kAlena ya paDikkame / akAlaM ca vivajjittA, kAle kAlaM samAyare // vR. ' kAlena 'tti saptamyarthe tRtIyA, kAle prastAva 'niSkrAmet' gacchaMt bhikSuH, akAlanirgame AtmaklAmanAdidopasambhavAt, tathA kAlena ca 'pratikrAmet' pratinirvatteta, bhikSATanAditi zepaH, idamuktaM bhavati alAbhe'pi 'alAbhotti na soijjA, tavotti ahiyAsae' iti samayamanusmaran, alpaM mayA labdhaM na labdhaM veti lAbhArthI nATatreva tiSThet kimityevamata Aha'akAlaM' tattatkriyAyA asamayaM ceti, yasmAdviparyayakAle prastAve pratyuprekSaNAdisambandhini 'kAlami 'ti tattatkAlocitaM kriyAkANDaM' samAcaret' kuryAt, anyathA kRSIbalakRpIkriyAyA ivAbhimataphalopalambhAsambhava iti garbhArthaH, anena ca kAlaniSkramaNAdau heturukta:, prasaGgAt zepakriyAvipayatayA vA neyaM, samuccayArthazca tadA cazabda iti sUtrArtha: / / nirgatazca yatkuryAttadAhamU. ( 32 ) parivADie na ciTTijjA, bhikkhU dattesanaM care / paDirUveNa esittA, miyaM kAleNa bhkkhe| - vR. 'paripATI' gRhapaMktiH, tasyAM 'na tiSThet' na paMktisthagRhabhikSopAdAnAyaikatrAvasthito bhavati, tatra dAyakadAMpA'navagamaprasaGgAt, yadvA-paMktayAM bhoktumupaviSTapurupAdisambandhinyAM na tiSThet, aprItyadRSTakalyANatAdidopasambhavAt kiJca ? 'bhikSuH ' yatiH, dattaM dAnaM tasmin gRhiNA dIyamAne 'eSaNAM' tadgatadopAnveSaNAtmikAM 'caret' Aseveta, 'carati: AsevAyAmapi Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/32 vartate' iti vacanAt, anena grahaNepaNoktA, kiM vidhAya dattaipaNAM carana? -'pratirUpeNa' pradhAnana rUpeNeti gamyate, 'yadvA- pratipratibimba cirantanamunInAM yad paM tena, ubhayatra patadgrahAdidhAraNAtmakana sakalAnyadhAmikavilakSaNena, na tu - ___ 'vastraM chatraM chAtraM pAtraM yaSTiM ca varjayed bhikSuH / - vapeNa parikareNa ca kiyatA'pi vinA na bhikSA'pi / ' ityAdivacanAkarNanAd vibhUSaNAtmakenaipayitvA, anena ca gaveSaNA vidhiruktaH, grAsaiSaNAvidhimAha-'mitaM' parimitamatibhojanAt svAdhyAyavidhAtAdibahudoSasaMbhavAt, 'kAlena' iti - __ 'namokAreNa pAritA, karitA jinasaMthavaM / sajjhAyaM paTTavittA NaM, vIsamejja khaNaM manI / ' ityAdyAgamoktaprastAvenAdrutAvilambitarUpeNa vA 'bhakSayet' bhuJjIteti sUtrArthaH / / yatrAnyabhikSukAsaMbhavastatra vidhiruktaH, yatra ta purA''yAtAnyabhikSukasambhavastatra vidhimAhamU. (33) nAidUre anAsanne, nannesiM ckkhuphaaso| ego ciTTejja bhattaTuM, laMghittA taM nikkme| vR. 'nAtidUraM' subvyatyayAt nAtidUre-ativiprakarSati deze, tiSThediti sambandhaH, tatra ca tatrirgamAvasthAnAnavagamaprasaGgAd epaNAzuddhyasambhavAcca, tathA anAsanne 'tti prasjyapratipedhArthatvAt no'nAsanne prastAvAnAtinikaTavartini bhUbhAge tiSThet, tatra purApraviSTAparabhikSukAprItiprasakteH 'nAnyeSAM' bhikSukApekSayA parepAM gRhasthAnAM 'cakSuHsparzata' iti saptamyarthe tasiH, tataH cakSuHsparze-daggocare cakSuHsparzago vA dRggocaragataH 'tiSThet' Asota, kintu viviktapradezastho yathA na gRhiNo vidanti, yaduta-epa bhikSuko niSkramaNaM pratIkSataM iti, tathA 'ego'tti kima mI mama purataH praviSTA iti tadupari dveSarahita: 'bhaktArthaM' bhojananimittaM, na ca 'laMghitta'tti ullaMghya, 'tam' iti bhikSukam, 'atikrAmet' pravizet, tatrApi tadaprItyapavAdAdisambhavAd / iha ca mitaM kAlena bhakSayediti bhojanamabhidhAya yatpunAbhikSATanAbhidhAnaM tat glAnAdinimittaM svayaM vA bubhukSAvedanIyamasahiSNoH punarbhamaNamapi na doSAyeti jJApanArtham, uktaM ca-"jai tena na sNthre| tao kAraNamuppaNNe, bhattapANaM gvNse||"punstdgtvidhimevaabhidhitsuraahmuu. (34) nAiuccaM nAinIe, nAsanne naaiduuro| phAsuyaM parakaDaMpiMDaM, paDigAhijja sNje| vR. 'nAtyucce' prAsAdoparibhUmikAdau nIce vA-bhUmigRhAdau, tatra tadUtkSepanikSepanirIkSaNAsambhavAdAyakApAyasambhavAcca, yadvA nAtyucca:' uccasthAnasthitatvena UrvIkRtakandharatayA vA dravyato bhAvatastvaho ! ahaM labdhimAniti madAdhyAtamAnasa:, nIcA'tyantAvanatakandharo nimnasthAnasthito vAdravyata: bhAvatastu na mayA'dya kiJjit kuto'pyavAptamiti dainyavAn, ubhayatra vA samuccaye, tathA 'nAsanne' samIpavatini 'nAtidUre' ativiprakarSavati pradeza, sthita iti gamyate, yathAyogaM jugupsAzaMkaiSaNAzuddhayasambhavAdayo doSAH, athavA ata eva nAsanno nAtidUragaH, pragatA asava iti sUtratvena matublopAdasumantaH-sahajasaMsaktijanmAno yasmAt tat prAsukaM, pareNa-gRhiNA''tmAI parArthaM vA kRtaM-nirvartitaM parakRtaM-kiM tat ? -'piNDam' AhAraM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ ni. 64] 57 'pratigRhNIyAt' svIkuryAt, 'saMyataH' yatiriti sUtrArthaH / itthaM sUtradvayana gaveSaNAgrahaNepaNAvipayaM vidhimuktvA grAsaiSaNAvidhimAhamU.( 35) appapAne'ppabIe vA. paDicchanne ya sNvudde| samayaM saMjao bhuMje, jayaM apparisADiyaM / / vR. alpazabdo'bhAvAbhidhAyI, tathehApi sUtratvena matvarthIlopAt prANA:-prANinastatacAlpA- avidyamAnAH prANA:-prANino yasmistadalpaprANAM tasmin-avasthitAgantukajantu-- virahite, upAzrayAdAviti gamyate, tathA alpAni-avidyamAnAni bIjAni-zAlyAdIni yasmistadalpacIjaM tasmin, upalakSaNatvAccAsya sakalaMkendriyavirahite, nanu cAlpapramANa ityukte alpavIja iti gatArthaM, bIjAnAmapi prANatvAda, ucyate. mukhanAsikAbhyAM yo nirgacchati vAyuH sa eveha loke rUDhita: prANAM gRhyate, ayaM ca dvandriyAdInAmeva saMbhavati, na bIjAyekendriyANAmiti kathaM gatArthatA?, tatrApi 'praticchanne' upariprAvaraNAnvite, anyathA sampAtimasattvasampAta - sambhavAt, 'saMvRtte' pArzvata: kaTakuTyAdinA saGkaTadvAre, aTavyAM kuDaGgAdipu vA, anyathA dInAdiyAcane dAnAdAnayoH puNyabandhapratapAdidarzanAt, saMvRto vA sakalAzravavarimaNAt, 'samakam' anyaiH saha, na tvekAkyeva rasalampaTatayA samUhAsahiSNutayA vA, atrAha ca "sAhavo to ciyatteNaM, nimaMtijja jhkkm| jai tattha koi icchejjA, tehiM saddhiM tu bhuMjae ||"tti, gacchAsthitasAmAcArI ceyaM gacchasyaiva jinakalpikAdInAmapI mUlatvakhyApanAyoktA, uktaM hi-'gacchecciya nimmAo' ityAdi, yadvA 'samaya'ti samameva samakaM-sarasavirasAdipvabhipvaGgAdivizeparahitaM, samyag yataH saMyataH yatirityarthaH, 'bhuJjIta' aznIyAt 'jaya'ti yatamAnaH 'apparisADiyaMti parisATavirahitamiti sUtrArtha: / / yaduktaM yatamAnaM'iti, tatra vAgyatanAmAhamU. (36) sukaDaMti supakkaMti, suchinnaM suhaDe mdde| suniTie suladvitti, sAvajaM vajjae munii|| vR.'sukRtaM'suSThu nirvartitamannAdi 'supakvaM 'ghRtapUrNAdi, 'iti;' ubhayatra pradarzane, 'succhinnaM' zAkapatrAdi 'suhUrta' zAkapatrAdestiktattvAdi ghRtAdi vA supavilepikAdInAM, tathA 'mar3e'tti prakramAt suSTha mRtaM ghRtAdyeva saktusupAdau, tathA suSTu niSThitamityatizayena niSThAM-rasaprakarpaparyantAtmikAM gataM, 'sulaTTitti sarvairapi rasAdibhiH prakAra: zobhanamiti, 'iti' evaMprakArArthaH, evaMprakArAmanyadapi sAvadhaM prakramAdvaco, vrjyenmuniH|| yadvA-suThukRtaM yadanenArAteH pratikRtaM, suSTha pakvaM mAMsAzanAdi, succhinno'yaM nyagrodhapAdapAdiH, suhataM kadaryAdarthajAtaM, suhato vA caurAdiH, sumRto'yaM pratyAkadhigvarNAdiH, suniSThito'yaMprAsAdakRpAdiH, 'sulaTTi'tti zobhano'yaM karituragAdiriti sAmAnyenaiva sAvadyaM vcovrjyenmuniH| niravadyaM taM sukRtamanena dharmadhyAnAdi, supakvamasya vacanavijJAnAdi, succhinnaM snehanigaDAdi, suhatamupakaraNamazivopazAntaye, suhataM vA kAnIkAdi, sumRtasya paNDitamaraNamartuH, tathA suniSThito'sau sAdhvAcAraviSaye., 'sulaTTitti zobhanamasya tapo'nuSThAnamityAdirUpaM, kAraNato vA "payattapakvetti va pakkamAlave, payattachinnatti va chinnmaalve| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttraadhyy| mRlamRtram-1-1/36 ___ payattalaTetti va kammaheuyaM, pahAragAdetti va gaaddhmaalve|" ityAptopadezAt prayatnakRtapakvAdirUpaM vadedasuvinItetaropadezadAnato yadgurorbhavati tadupadezayitumAhamU.(37) smae paMDie sAsaM, hayaM bhadaM va vaahe| bAlaM sammai sAsaMto, galiassamiva vaahe| vR. 'ramate' abhiratimAn bhavati, 'paNDitAn' vinItavineyAn, 'zAsat' ityAjJApayan kathaJcita pramAdaskhalite zikSayitvA, garuriti zeSaH, kamiva kaH?, ityAha-'hayamiva' azvamiva, kIdRzam?.. bhAti bhandate vA bhadrastaM-kalyANAvaha vAhaka: azvandamaH' 'bAlam' ajJaM 'zrAmyati' khidyate zAsat, sa hi sakRdukta eva na kRtyeSu pravartate, tata idaM kuru idaM ca mA kAIrityAdi punaH punastamAjJApayan zikSayitvA, kamiva kA?, ityAha-'galim' uktarUpamazvamiva vAhaka iti sUtrArthaH / / guroH zramahetutvamudbhAvayan bAlasyAbhisandhimAhamU. (38) khaDDayAhi caveDAhiM, akkosehi vahehi y| kallANamanusAsaMtaM. pAvadidvitti mantrai / / vR. 'khaDDakAbhiH' TakkarAbhiH 'capeTAbhiH' karatalAghAteH 'AkrozaiH' asatyabhASaNaH 'vadhaizca: ' daNDikAdighAtaiH, cazabdAdanyaizcaivaMprakArairdu:khahetubhiranuzAsanaprakArestamAcArya 'kalyANam' ihaparalokahitam 'anusAsantaM' zikSayantaM, pApA dRSTi:-buddhirasyeti pApadRSTiH, ayamAcArya iti manyate, yathA- pApo'yaM mAM hanti nipuNatvAt, cArakapAlakavat, paThanti ca'khaDDayA me' ityAdi, atra vyavacchedaphalatvAd, vAkyasya khaDDukAdaya eva mama nAparaM kiJcit samIhitamastItyabhisandhinA kalyANamanuzAnasa(ta)mAcAryaa pApadRSTiM manyate, yadvAvAgbhirapyanuzAsyamAno'sau khaDDakAdirUpA vAco manyata iti sUtrArthaH / / guroratihitatvaM pracikAzayipuvinItAbhisandhimAhamU. (39) putto me bhAya nAitti, sAhU kalANa mannai / pAvadiSTi u appANaM, sAsaM dAsa va mannai / / vR. putro me bhrAtA jJAtariti, avArthasya gamyamAnatvAt putra ivetyAdivuddhA''cAryo mAmanuzAstIti sAdhuH suziSyaH 'kalyANaM' kalyANahetumAcAryamanuzAsanaM vA manyate, sa hi vivecayati ziSyaH-sauhArdAdasau mAM zAsti, duvinItatve hi mama kimasya parihIyate?, mamaiva tvarthabhraMza iti| vAlo'pyevaM kiM na manyata ityAha-'pApadRSTistu' kuziSyaH punarAtmAnaM sAsaMti prAkRtatvAddhitAnuzAsanenApi zAsyamAnaM dAsamiva manyate, yathA asau dAsavanmAmAjJApayati, tato'sya zAstari pApadRSTitA'bhisandhireva sambhavatIti sUtrArthaH / vinayasarvasvamupadeSTumAhamU. (40) na kovae AyariyaM, appANapi na kove| buddhovaghAI na siyA, na siyA tottgvese|| vR. 'na kopayet' na kopopepaM kuryAt, AcAryam, upalakSaNatvAdapamapi vinayAham, 'AtmAnamapi' gurubhiratiparupabhASaNAdinA'nuziSyamANaM nakopayet, kaJcit sakopatAyAmapi 'buddhopaghAtI' AcAryopadhAtakRt na syAt' na bhavet, tathA na syAt tudyate -vyathyate'neneti Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 adhyayanaM-1,[ni. 64] totraM-dravyataH prAjanako bhAvatastu taddopodbhAvakatayA vyathopajanakaM vacanameva, tad gaveSayati kimahamamIpAM jAtyAdidUSaku vacmi ?, ityantrepayatIti totragavepakaH, prakramAdgurUNAM, na syAditi cAdarakhyApanArthatvAtraM punaruktaM-vuddhopaghAtI na syAttatrodAharaNaM-kazcidAcAyAMdigaNiguNasampatsamanyito yugapadhAna: pakSINaprAyakAM''cAryo'niyatavihAritayA vihartumicchannapi parikSINajaMghAbalaH kvacidekasthAna evAvatasthe, tatratya zrAvakajanena caiteSu bhagavatsu satsu tIrtha sanAthamiti vicintayatA tadvayo'vasthAsamucitasnigdhamadhurAhArAdibhiH pratidivasamupacaryate sma, tacchipyAzca gurukarmatayA kadAcidacintayan, yathA-kiyacciramayamajaGgamo'smAbhiranupAlanIyaH, tatastamanazanamAdApayitumicchavo'tibhaktazrAvakajanAnudinadIyamAnamucitamazanAdi tasmai na samarpayAmAsuH, antaprAntAdi ca samupanIya savipAdamiva tatpurata uktavantaH-kimiha kurmaH ?, yadIDazAmapi bhavatAmucitamazanAdi nAmI vivekavikalatayA sadapi sampAdayitumIzate, zrAddhAnabhidadhati ca, yathA-atyantani:spRhatayA zarIrayApanAmapi pratyanapekSiNaH praNItaM bhaktapAnamAcAryA necchanti, kintu saMlekhanAmeva vidhaatumdhyvsyntiiti| tatastadcanamAkarNya manyubharanibhRtacetasastamupasRtya sagadgahaM jagaduH- bhagavan ! bhuvanabhavabhAvasvabhAvAvabhAsipvarhatsuciratarAtIteSvapi pratapatsu bhavatsu bhuvanamavabhAsavadivAbhAti, tatkimayamatra bhavadbhirakAla eva saMlekhanAvidhirAbdhaH?, na ca vayamamISAM nirvedahetava iti mantavyaM, yataH-ziraH sthitA api bhavanto na bhAramasmAkamamISAM vA zipyANAM kadAcidAdadhati, tatastairiGgitajJairavagataM-yathA'smanzipyamati vijRmbhitametat, kimamIpAmaprItihetunA prANadhAraNena?, na khalu dharmArthinAM kasyacidaprItirupAdayitumuciteti cetasi vicintya mukulitameva tatpurata uktaM-kiyacciramajaGgamairasmAbhiruparAMdhanIyAstapasvino bhavantazca, tadvaramuttamAMcaritamuttamArthameva ca pratipadyAmahe iti tAnasau saMsthApyabhaktameva pratyAcacakSe / ityevaM buddhopaghAtI nasyAditi sUtrArthaH / / evaM tAvadAcArya na kopayedityuktaM, kaJcit mU. (41) Ayariya kuviyaM naccA, pattieNaM psaaye| vijjhavijjA paMjaliuDe, vaejjA na punnotti| vR. 'AcAryam' uktasvarUpam, upalakSaNatvAdupAdhyAyAdikamapi 'kupitam' iti sakopamanuzAsanodAsInatAbhiH, "purisajAevi tahA vinIyavinayammi natthi abhiogo / sesaMmi u abhiogo janavayajAe jahA aase|" ityAgamAt, kRtabahiSkopaM vA dRSTapradAnAdinA 'jJAtvA' avagamya 'pattieNaM'ti ApatvAt pratItiH, prayojanamasyeti prAtItikaM-zapathAdi, apizabdasya ceha lusanirdiSTatvAt tenApi prasAdayet idamuktaM bhavati-gurukopahetukamabodhyAzAtanAmuktvabhAvAdikaM vigaNayan yayA tayA gatyAma tatprasAdanamevotpAdayeta. sarvamapi vA pratItyutpAdakaM vacaH prAtItikaM tena prasAdayet, yadvA 'pattieNaM'tiprItyA sAmnaiva, na bhedadaNDAdyupadarzanena, etadevAha-'vidhyApayet'kathaJcidudIritakopAnalAnapyuzamaye, prakarSaNa-antaHprotyAtmakena kRto-vihito'jjaliH-ubhayakaramIlanAtmako'neneti prakRtAjjaliH, prAkRtatvAcca kRtazabdasya paranitAH, prakRSTaM vA- bhAvanvi Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-1 / 41 tatayA'jjalipuTamasyeti prAjjalipuTaH, itthaM kAyikaM mAnasaM ca vidhyApanopAyamabhidhAya vAcikaM vaktumAha- 'vadet' brUyAt na punariti cazabdo bhinnakam:, vedadityasyAnantaraM dRSTavyaH, tato 'yamartha:- kathaJcita kRtakopAnapi gurUn vidhayApayan vadet yathA -bhagavan ! pramAdAcaritamidaM mama kSamitavyaM, na punaritthamAcariSyAmIti sUtrArthaH // sAmprataM yathA nirapavAdatayA''cAryakopa eva na syAt tathA''hamU. (42) 60 S dhammajjiyaM ca vavahAraM, buddhohA''yariyaM sayA / tamAyaraMto vavahAraM, garahaM nAbhigacchai / / vR. dharmeNa-kSAntyAdirUpeNArjitam upArjitaM dharjitaM, na hi kSAntyAdidharmavirahitaM imaM prApnotIti, 'ca: ' puraNe, vividhaM vidhiavadvA'vaharaNamanekArthatvAdAcAraNaM vyahArastaMyatikartavyatArUpaM, 'buddheH' avagatatattvaiH AcaritaM, 'sadA' sarvakAlaM, 'ta'miti sadAvasthitatayA pratItameva 'Acaran' vyavaharan, yadvA-yattadornityAbhisambandhAt subvyatyayAcca dharmArjitA vRddhairAcatirazca yo vyavahArastamAcarana- kurvan, vizeSeNApaharati pApakarmeti vyavahArastaM, vyavahAravizeSaNametat evaM ca kimityAha-'garhAm' avinIto'yamityevaMvidhAM nindA 'nAbhigacchati' na prApnoti, yatiriti gamyate / yadvA-AcAryavinayamanenAha, tatra dharmAdanopeto dharmyAna dharmAtikrAntaH, 'jiyaM ca vavahAraM 'ti pAkRtatvAccasya bhinnakramatvAjjItavyavahArazca, anena cAgamAdivyavahAravyayacchedamAha, ata eva 'baddhai: ' AcAryairAcaritaH sadA sarvakAlaM trikAlaviSayatvat jIvavyavahArasya ya evaMvidho vyavahAstaM vyavahAraM pramAdAt skhalitAdau prAyazcittadAnarUpamAcaran 'garhAM' daNDarucirayaM nirghRNo vetyevaMrUpAM jugupsAM nAbhigacchati, AcArya iti 'zepa:, na cAyaM nijaka upakArI vA mama vineya iti na dNaDanIya iti jJApanArthaM ca dharmyajItavizeSaNaM, paThanti ca- 'tamAyaraMto mehAvi'tti sugamameveti sUtrArthaH // kiM bahunA ? - manogayaM vakkagayaM, jANittA''yariyassa u / taM parigijjha vAyAe, kammuNA uvavAyae / / mU. (43) vR. manasi - cetasi gataM sthitaM manogataM tathA vAkye - vacanaracanAtmani gataM vAkyagataM, kRtyamiti zeSaH, vAkyagrahaNaM tu padasyAparisamAptArthAbhidhAyitvena kvacidaprayojakatvAt, 'jJAtvA' avabudhya 'AcAryasya' vinayArhasya guroH tuzabdaH kAyagatakRtyaparigrahArthaH, 'tat' manogatAdi 'parigRhya' aGgIkRtya 'vAcA' vacasA idamitthaM karomItyAtmakena 'karmaNA' kriyayA tannirvartanAtmikayA tadupapAdayet-vidadhIta, paThanti ca - 'manoruiM vakkaruI, jANittA''yariyassa u' atra camanasi ruci:- abhilASastAmAcAryasya jJAtvA idamamISAM bhagavatAmabhimatamityavagamya, vAkye ruci:-paryavasitakAryavAJchA tAM ca, zeSaM prAgavat, anena sUkSmo vinaya ukta iti sUtrArthaH // sa caivaM vinItAvinayatathA yAdRk syAttadAha mU. ( 44 ) vitte acoie niccaM, khippaM havai sucoyae / jahovaiTuM sukaDaM, kiccAI kuvvaI sayA / vR. 'vitte' vinItavinayatayaiva sakalaguNAzrayatayA pratItaH prasiddha itiyAvat 'acoie 'ti yathA hi balavadvinItadhuryaH pratAdotkSepamapi na sahate, kustatripatanam, evamayamapyacodita eva - Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. 64] pratiprastAvaM gurukRtyapaM pravartata iti kutaH preritatvamasya?. 'nityaM' sadA, na kadAcideva, svayaM pravartamAno'pi preritA'nuzayavAnapi syAditi kadAzaGkApanodAhAyAha-'kSipram' iti zIghraM bhavati 'sucoyae'tti zobhane prerayitari, gurAviti gamyate, sopaskAratvAcca kSiprameva preraka sati kRtyepaM vartate, nAtazayato vilambitameva, paThyate ca --'vitte acoie khippaM, paso thAmavaM kare' iti, atra ca prasannaH' prasattimAna, nAhamAjJapita ityaprasanno bhavati, kintu mamAyamanugraha iti manyate, kSiprameva ca tatkurute, 'thAmavaM'ti sthAma-balaM tadvAn, kimuktaM bhavati?, sati bale karoti, asati ca sadbhAvamevA''khyAti, yathA'hamanane kAraNena na zaknomIti / kSipramapi kurvan kadAcidviparItamardhavihitaM vA vidadhyAttadvayayacchedAyAha-'yathopadiSTam upadiSTAnatikrameNa, 'sukRtaM suSTha paripUrNa kRtaM yathA bhavatyevaM kRtyAni karoti' nirvartayati, sadA satA vA zobhanena prakAreNeti sUtrArthaH / / sAmpratyupasaMhartumAhamU.(45) naccA namai mehAvI, loe kittI ya jaayi| kiccANaM saraNaM hoI, bhUyANaM jagaI jhaa|| vR. 'jJAtvA' anantaramakhilamadhyayanArthamavagamya 'namati' tatkRtyakaraNaM pati prahrIbhavati 'medhAvI' etadadhyayanArthAvadhAraNazaktimAna maryAdAvartI vA, tadguNaM vaktumAha-loke kIrti:sulabbhamasya janma nistIrNarUpo bhavodadhiranenetyAdikA zlAghA cazabda:-'ekadigvyApinI kotiH, sarvadigvyApakaM yazaH' iti prasiddheryazazceti samuccinoti, ubhayamapi prakramAnantureva 'jAyate' prAdurbhavati, sa eva bhavati kRtyAnAm' ucitAnuSThAnAmanA kaluSAnta:karaNavRttibhiravinItAvinayairatidUramutsAditAnA 'zaraNam' Azraya ityarthaH, kepAM keva?, 'bhUtAnAM' prANinAM 'jagatI' pRthvI yatheti sUtrArthaH / / nanu vinayaH pUjyaprasAdanaphalaH, tato'pica kimavApyata ityAhamU.(46) pUjjA jassa pasIyaMti, saMbuddhA puvvsNthuyaa| pasannA laMbhaissaMti, viulaM adviyaM suyaM / vR. pUjayitumarhAH pUjyA-AcAryAdayaH yasya' iti vivakSitaziSyopadarzakaM sarvanAma 'prasIdanti' tuSyanti sambuddhAH' samyagavagatavastutattvAH, pUrva-vAcanAdikAlAdArato na tu vAcanAdikAla eva, tatkAlavinayassa kRtapratikriyArUpatvena tathAvidhaprasAdAjanakatvAt, saMstutAvinayavipayatvena paricitAH samyakstutA vA sadbhutaguNotkIrtanAdibhiH pUrvasaMstutAH, zeSavinayopalakSaNametat, 'prasannA' iti saprasAdAH, paThyate ca-'sampanAH' jJAnAdiguNaparipUrNAH samyagaviparItA prajJA yeSAM te satprajJA vA, 'lambhayipyanti' prAyayiSyanti, kimityAha-'vipulaM'vistIrNam, aryata ityartho-mokSaH sa prayojanamasyetyAthikaM, tadasya 'prayojana' miti Thak, athavA arthaH sa eva prayojanarUpo'syAstItyArthikaH, ata iniThanA viti Than 'zrutam' aGgopAGgaprakIrNakAdibhedamAgama, na tu haraharihiraNyagarbhAdivat sAkSAt svargAdikam, anena pUjyaprasAdasyAnantaraphalaM zrutamukta, vyavahahitaphalaM tu muktiriti sUtrArthaH / / samprati zrutavAsau tasyaihikaphalamAhamU.(47) sa pujjasatthe suvinIyasaMsae, manoruI ciTThai kmmsNpyaa| tabosamAyArIsamAhisaMvuDe, mahajjuI paMca vayAiM pAliyA / / For Privat Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/47 vR.'sa' iti ziSyaH prasAditaguroradhigatazrutaH pUjyaM-sakalajanazlAghAdinA pUjArha zAstramasyeti pUjyazAstraH, vinItasya hi zAstraM sarvatra vizeSeNa pUjyate, yadi vA prAkRtatvAtpUjya: zAstA gururasyeti pRjAzAstukaH, vinIto hivineyaH zAstAraM pUjyamapi vizeSataH pUjAM prApayati, athavA pUjyazcAsau zastazca sarvatra prazaMsAspadatvena pUjyazasta:, suSTu-atizayana vinIta,apanItaH prasAditaguruNaiva zAstraparamArthasamarpaNana saMzayo-dolAyamAnamAnasAtmako'syeti suvinItasaMzayaH, suvinItA vA saMsat, pariSadasyeti suvinItasaMsatkaH, vinItasya hi svayamatizayavinItaiva pariSadbhavati, 'manoruI'tti manasaH cetasaH prastAvad gurusambandhinI ruciHpratibhAso'sminniti manoruciH, 'tiSThati' Aste, vinayAdhigatazAstro hina kathaJcidgurUNAmaprItiheturiti, tathA 'kammasaMpaya'tti karma-kriyA dazavidhacakravAlasAmAcArIprabhRtiritikartavyatA tasyAH sampata-sampannatA tayA, lakSaNe tutAyA, tataH karmasampadopalakSitastiSThatIti sambandhaH, hetau vA tRtIyA, manorucitvApekSayA ca hattvam, athavA manorucitave manorucitA tiSThati --Aste karmaNAM-jJAnAvaraNAdInAM sampada udayAdIraNAdirUpA vibhUtiH karmasampada, asyeti gamyate, taducchedazaktiyuktayA'sya pratibhAmamAnatayeva tatsthiterupalakSyamANatvAt, paThyate ca-'manoruI'tti tatra manaso ruciH - abhilASo yasmistanmanoruci-svapratibhAsAnurUpaM yathA bhavatyevaM tiSThati, kayA?, 'karmayampadA' yatyanuSThAnamAhAtmyasamutpannapulAkAdilabdhisampattyA, paThanti ca - 'manoruI cidraDa kammasaMpayaM' tatra ca manorucitaphalasampAdakatvena manorucitAM karmasampadaM-zubhaprakRtim pAm, anubhavanniti zeSaH, nAgArjunIyAstu paThanti-'manicchiyaM saMpayamuttamaM gaya'tti iha ca sampadaM- yathAkhyAtacAritrasampadaM, anyata sugamameva, tapasaH-anazanAdyAtmakasya sAmAcArgati samAcaraNaM, yadvA-tapazca sAmAcArI canyakSato vakSyamANasvarUpA samAdhizca-cetasaH svAsthya taH saMvRttaH niruddhAzrava: tapa:sAmAcArIsamAdhisaMvattaH, yadvA-tapa:sAmAcArIsamAdhibhiH saMvanaM -saMvaraNaM yasya sa tathAvidhaH, mahatI dyutiH- tapodIptistejolezyA vA'syeti mahAdyutiH, bhavatIti gamyate, kiM kutvetyAha-'paJca vratAni' prANAtipAviramaNAdIni, 'pAlayitvA'niraticAraM saMspRzyeti sUtrArthaH / / punarasyaivaihikamAmuSmikaM ca phalaM vizeSeNAhamU.(48) sa devagaMdhavvamanussapUie, caittaM dehaM mlpNkpuvvyN| siddhe vA havai sAsae, deve vA'pparae mahiDie / / tibemi vR.'sa' tAdRza vinItavinayaH, devaiH-vaimAnikajyotipakai: gandharvezca-gandharvanikAyopalakSitaiya'ntarabhuvanapatibhi: manuSyaizca-mahArAjAdhirAjaprabhRtibhiH pUjitaH-arcito devagandharvamanuSyapUjitaH, 'tyaktvA' apahAya dehaM zarIraM'malapaMkapuvvaM'ti jIvazuddhayapahAritayA malavanmalaH sa cAsau 'pAve vajje vere paMke paNae yatti vacanAt paGkazca karmamalapaGkaH sa pUrvakAryAt prathamabhAvitayA kAraNamasyeti malapaGkapUrvakaM, yadvA-'mAouyaM piUsukkaM 'tti vacanAta raktazukre eva malapaGkau tatpUrvakaM, 'siddho vA' niSThitArtho vA 'bhavati' jAyate 'zAzvataH' sarvakAlavasthAyI, na tu paraparikalpitatIrthanikArAdikAraNata: punarihAgamavAnazAzvataH, sAvazeSakarmavAMstu devo vA bhavati, 'apparae'tti alpamitiavidyamAnaM ratamiti-krIDitaM Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM 1, [ ni. 64] - 63 mohanIyakarmodayajanitamasyeti alparatI - lavasaptamAdi:, alparajA vA pratanubadhyamAnakarmA, mahatI - mahApramANA prazasyA vA RddhiH cakravartinamapi yodhayet ityAdikA vikaraNazaktiH tRNAgrAdapi hiraNyakoTirityAdirUpA vA samuddhirasyeti madarddhikaH. devavizeSaNaM vA, 'iti : ' parisamAptAvevamarthe vA, etAvadvanayazrutamanena vA prakAraNa 'bravImi' iti gaNabhRdAdigurUpadezataH, na tu svolo kSayA iti / ukto'nugamaH, samprati caturthamanuyogadvAraM nayA iti, nayati- anekAMzAtmakaM vastvekAMzAvalambanena pratItipathamAropayati nIyate vA tena tasmiMstato vA nayanaM vA nayaH - pramANapravRttyuttarakAlabhAvI parAmarza ityarthaH, uktaM ca "sa nagai tena tarhi vA tato'havA vatthuNo va jaM nayanaM / bahupajjAyaNaM saMbhavao so nato nAmaM // nanu santvamI nayAH, eSAM tu ka ihopayogaH ?, ucyate, upakrameNopakrAntasya nikSepeNa ca yathAsambhavaM nikSiptasya anugamenAnugatasya cAsyaivAdhyayanasya vicAraNA, uktaM ca"saMbaMdhIvakkamato samIvamANIya natthanikkhejaM / - satthaM tao'nugammai naehi nAnAvihANehiM / " astu na vicAraNA, sA'pi pratisUtraM samastAdhyayanasya vA ? na tAvat pratisUtraM, pratisUtraM, nayAvatAraniSedhasyAtraivAbhidhAnAt, atha samastAdhyayanasya tadapi na, sUtravyatiriktasya tasmAsambhavAd, ucyate, yaduktaMpratisUtraM nayAvatAraniSedha iti, taditthameva, yattu sUtravyatiriktasyAdhyayanasyaivAsambhava iti, tadasat, kathaJcit samudAyasya samudAyibhyo'nyatvAt, zibikAvAhakapuruSasamUhavat, itarathA pratyekAvasthAvilakSaNakAryAnudayaprasaGgAd, astvevaM tathA'pi kiMmasya samastanayairvicAra uta kiyadbhireva ?, na tAvat samastairiti pakSaH kSamaH tepAmasaMkhyatvena tairvicArasya kartumazakyatvAt, tathAhi yAvanto vacanamArgAstAvanta eva nayA:, yathoktaM'jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva hoMti nyvaayaa| jAvaiyA nayavAyA tAvaiyA ceva parasamayA // " na ca nijanijAbhiprAyaviracitAnAM vacanamArgANAM saGkhyA'sti pratiprANibhinnatvAdabhiprAyANAM, nApi kiyadbhi riti vaktu zakyam anavasthA prasaGgAt saMGkhyAtIteSu hi teSu yAvadebhirvicAraNA kriyate tAvadebhirapi kiM netyanavasthApreraNAyAM na naiyatyAvasthApakaM hetumutpazyAmaH, athApi syAd-saGkhyeyatve'pyeSAM sakalanayAsaMgrAhibhirnayaivicAraH, nanu teSAmapyanekavidhatvAt puna - svasthaiva, tathAhi - pUrvavidbhiH sakalanayasaMgrAhINi sapta nayazatAni vihitAni yat pratibaddhaM saptazatAraM nayacakrAdhyayanamAsIt, tatsaMgrahAhiNaH punardvAdaza vidhyAdayo, yatpratipAdakamidAnImapi nayacakramAste, tatsaMgrAhiNo'pi sapta naigamAdayo, yAvat tatsaMgrahe'pi dvayameveti saMgrAhinayAnAmapi teSAmanekavidhatvAt pUrvavadanavasthaya, atha saMkSiptarucitvAdaidayugInajanAnAmanekavidhaitve'pi saMgrAhinayAnAM dvayenaiva vicAro na zepairiti nAnavasthA, nanu dvayamapi dravyaparyAyArthazabdavyavahAranizcayajJAnakriyAdibhedenAnekadhaiveti tatrApi sa evAnavasthAlakSaNo doSa iti, atra pratividhIyate - ihAdhyayane vinayo vicAryate, sa ca muktiphalaH, tato yadevAsya muktiprAptinibandhanaM rUpaM tadeva vicAraNIyaM tacca jJAnakriyAtmakameveti jJAnakriyAnayAbhyAmeva Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 vicArI na punaranyairiti / tatra jJAnanaya Aha-jJAnameva muktyavAptinibandhanaM, tathA ca tallakSaNAbhidhAyinI niryuktigAthA"nAyaMmi gihiyavve agihiyavvaMmi ceva atyaMmi / uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-1/48 jaiyavvametra iha jo uvaeso so namo nAma / / " asyAzcArtha:-'jJAte' buddhe 'giNDiyavvi 'tti gRhyate--upAdIyate kAryArthibhiriti grahItavyaH, kAryasAdhakaM ityuktaM bhavati, uktaM hi - 'gejjho so kajjasAhato hoi' tasmin, agrahItavyaHtadviparIta:, sa ca ya upekSaNIyazca ubhayorapi kAryAsAdhakatvAt, tasmiMzca, 'caH' samuccaye, 'eva' iti pUraNe, kasmin punargrAhye'grAha vetyAha- ' atyaMmi'tti arthyata ityarthaH tasmin - dravyaM guNe vA, yata Aha- "attho davvaM guNo vAvi" 'yatitavya' miti yattraH kAryaH, kimuktaM bhavati ? - grAhyaH grahItavyaH itarazca parihartavyaH, 'evaH' avadhAraNe, sa ca vyavahitasambandhaH, tato'yamarthaH - jJAta eva grahItavye'grahItavye vA'rthe yatitavyam, anyathA pravartamAnasya phalavisaMvAdadarzanAt, tathA cAnyairapyucyate--"samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhi" riti, ajJAnasyaiva ca vahudoSatvadarzanAt, yato bAlairapyudRghupyate 14 'ajJAnaM khalu kaSTaM krodhAdibhyo'pi sarvapApebhyaH / arthaM hitamahitaM vA na vetti yenA''vRtto lokaH II" Agamo'pyevamevAvasthitaH, yatastatra karmanirjaraNAdhInA muktirukta, karmanirjaraNe ca jJAnamevA''tyantiko hetu:, tadvirahitAnAM tAmaliprabhRtInAM kaSTAnuSThAyinAmapi alpaphalatvAbhidhAnAt uktaM hi "jaM annANI kammaM khavei bahuyAhiM vAsakoDIhiM / nANI tihiM gutto khavei UsAsametteNaM // " yadapi darzanasattAyAM cAritrarahitasyApi 'sijjhati caraNarahiyA daMsaNarahiyA na sijjhaMti' ityAgamena muktipratipAdanaM tadapi jJAnaprAdhAnyakhyApanaparaM, darzanarahitasya hi dvAdazAGgamapyajJAnameveti na tatra kaSTakriyAsambhave'pi muktiH, darzanotpattau tu kriyAM vinA'pi marudevyAdInAmiva samyagjJAnamAtrAdeva muktyavAptirityarthapratipAdakatvAdasya, ata eva bahuzrutapUjAdhyayane bahuzrutasyaiva tathA tathA pUjyatAbhidhAnaM, tathA ca prayogaH - yad yena vinA na bhavati tat tannibandhanameva, yathA bIjAdyavinAbhAvI tannibandhana evAMkuraH, jJAnAvinAbhAvinI ca muktyavAptiH, 'iti' tyevaM yaH 'upadeza: ' sarvasya jJAnanibandhantvAbhidhAnarUpaH sa kimityAha - 'naya' iti prastAvAt jJAnanayaH, nAmeti vAkyAlaGkAre, uktaM hi - 'iti jo 'tti evamiha jo uvaeso jANato soti / ayaM ca jJAnadarzanacAritratapapaupacArAtmani paJcavidhe vinaye jJAnadarzanavinayAvevecchati, cAritratapaupacAravinayAMstu tatkAryatvAt tadAyattatvAcca guNabhUtAneveti gAthArthaH / kriyAnayastvAha + - "savvesiMpi nayANaM bahuvihavattavvayaM nisAmettA / taM savvayavisuddha jaM caraNaguNaoi sAhU / / " 'sarveSAmapI'ti naigamAdinayottarottarabhedAnAmavizuddhAnAM vizuddhAnAM ca kiM punarmUlanayAnAM Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 adhyayanaM-1,[ni. 64] vizuddhAnAmevetyapizabdArthaH, 'nayAnAm' uktarUpANAM bahavo vidhA:-prakArA yasyAM sA bahuvidhA tAM, 'vaktavyatA' sAmAnyameva vizeSA eva ubhayanirapekSaM co(vo) bhayaM, yadivA dravyaM paryAyAH prakRtiH puruSo vijJAnaM zUnyamityAdisvasvAbhiprAyAnurUpArthapratipAdanaparAM nizamya-AkarNya, kimityAha-'taditi vakSyamANaM sarve niravazeSAste ca te nayAzca sarvanayAsteSAM, vizuddha-nirdoSatayA sammataM, yat kimityAha-caryata iti caraNaM-cAritraM, guNaH sAdhanamupakArakamityanarthAntaraM, tatazcaraNaM cAsau guNazca nirvANAtyantopakAritayA caraNaguNastasmin sthita:-tadAsevitayA niviSTaH, 'sAdhu'riti sAdhayati pauruSeyIbhiH kriyAbhirapavargamityanvarthanAmatayocya te, asyAyamAzayaHbahuvidhAyAmapi vaktavyatAyAM kriyAta eva phalaprAptiH, tathAhi-tRptyarthI jallAdikamavalokayanapi na yAvat pAnAdikriyAyAM pravRttastAvattRptilakSaNaphalamavApnoti, ata eva samyagjJAnamapi tadupayogitayaiva vicAryate, tathA ca tadvicArapravRttairuktam-"na hyAbhyAmarthaM paricchidya pravartamAno'rthakriyAnAM visaMvAdyata" iti, Agamo'pyevamevAvasthitaH, yatastatrApikriyAvikalaM viphalameva jJAnam, uktaM hi "jahA kharo caMdanabhAravAhI, bhArassa bhAgI na hu caMdanassa! evaM khu nANI caraNena hIno, nANassa bhAgI na hu suggii||" yadi ca jJAnameva muktisAdhanaM jJAnAvinAbhAvyanuttaradarzanasampatsamanvitAnAM dazArhasiMhAdInAmapI syAt, atha cAdhogatigAmina evaite zrUyante, yata Aha "dasArasIhassa ya seNiyassa, peDhAlaputtassa ya scciss| anuttarA daMsaNasaMpayA tayA, vinA caritteNa'haraM gaI gyaa|" kiJca-yadi jJAnameva muktikAraNamiSyate, tadA yaducyate, 'viharati muhUrtakAlaM, dezonAM pUrvakoTica' ityetadapi virudhyeta, jJAneSu nikhilavastuvistaraparicchedakarUpatAM bibhrata kevalajJAnamevottamamiti tatsamanantarameva muktyavAptau kathaM viharaNasambhavaH ?, ataH satyapi jJAne zailezyavasthA'vAptau sarvasaMvararUpakriyA'nantarameva muktyavAptiriti kriyAyA eva muktikAraNatvaM, prayogazcAtra-yadyatsamanantarabhAvitat tatkAraNaM, yathA pRthivyAdisAmagyanantarabhAvI pRthivyAdikAraNo'kura:, kriyA'nantarabhAvinI ca muktiriti, ayaM ca paJcavidhe'pi vinaye cAritratapaupacAravinayAnevecchati, jJAnadarzAnavinayau tu tatkAraNatvAd gunnbhuutaaveveti|| - Aha-evaM sati kiM jJAna tattvamastu, Ahosvit kriyA?, ucyate, parasparavyapekSamubhayamidaM muktikAraNaM, nirapekSataM na kAraNamiti tattvam, etadarthAbhidhAyikA ceyameva gAthA 'savvesipi nayANaM' ityAdi, iha ca guNazabdena jJAnamucyate, 'bahuvidhavaktavyAtm' uktarUpAM nAmAdInAM ka: kaM sAdhumicchatItyevaMrUpAM vA, nizamya-zrutvA 'tat sarvanayavizuddhaM tat sarvanayasammataM yaccaraNaguNasthitaH, sAdhuriti, ayamabhiprAyaH-yattAvad jJAnavAdinoktam-yad yena vinA na bhavati tatatribandhanameva, yathA bIjAdhAvinAbhAvi tannibandhana evAMkuraH, jJAnAvinAbhAvinIca muktiriti, atrAvinAbhAvityamanekAntitako hetuH, tathAhi-yathA'nena jJAnanibandhanatvaM mukteH sAdhyate, tathA kriyAnibandhanatvamapi, yathA hi jJAnaM vinA nAsti muktiriti jJAnavinAbhAvinI 28/5 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-1/48 evaM kriyAmapi vinA nAsauM bhavatIti tadavinAbhAvitvamapi samAnameveti kathaM nobhayanibandhanatvasiddhiH?, tathA cAha "nANaM savisayaniyayaM na nANamiteNa kjjnissphttii| ____ maggannU diTuMto hoi saciTTho aciTThI y||" jANaMto'vi ya tariuM kAiyajogaM na juMjai jo u| so bujjhai soeNaM evaM nANI crnnhiino||" naca marudevyAdInAmapi sarvasaMvararUpA kriyA nAsti, evaM kriyAvAdinA'pi-'yad yatsamanantarabhAvitat tatkAraNaM, yathA pRthivyAdisAmagrayanantarajanmA tatkAraNo'kuraH, tathA ca kriyAnantarabhAvinI muktiriti yo heturupanyastaH so'pyanekAntikaH, yataH sa evaM vAcyaH- yadA zailezyavasthAyAM sarvasaMvararUpA kriyA yadanantaraM muktyavAptistadA jJAnamasti vA na veti ?, nAsti cecchailezyavasthA'pi katham, na hIyaM kevalajJAnaM vinA'vApyate, athAstyeva tadA sakalabhAvasvabhAvAvabhAsi kevalajJAnam, evaM ca sati kathamubhayAvinAbhAvitve'pi nobhayaphalatvaM mukteH, uktaM ca-"sahacAritte'vi kahaM kAraNamegaM na uNa egaM" Aha-evaM jJAnakriyayoH pratyekaM mukteravApikA zaktirasatI kathaM samudAye'pi bhavati ?, na hi yad yeSu pratyekaM nAsti tatteSAM samudAye'pi bhavati, tathA pratyekamasat samuditAsvapi sikatAsu tailaM, pratyekamasatI ca jJAnakriyayoH mukteravApikA zaktiH, taduktam 'patteyamabhAvAo nivvANaM samudiyAsuvina suttaM / nAnakiriyAsu vuttuM sikayAsamudAya tillaM va // " ucyate, syAdevaM yadi sarvathA pratyekaM tayormuktyanupakAritocyeta, yadA tu tayoH pratyeka dezopakAritA samudAye tu sampUrNahetutocyate tadA na kazcidoSaH, Aha ca "vIsu na savvahu cciya sikayAtillaM va saahnnaabhaavo| desovakAriyA jA sA samavAyami saMpuNNA / / " ataH sthitametat-jJAnakriye samudite eva muktikAraNu na tu pratyekamiti tattvaM, tathA ca pUjyA: "nANAhInaM savvaM nANanao bhaNati kiM ca kiriyAe ? | kiriyAe caraNanao tadubhayagAho ya sammattaM // " kvacit sautryA zailyA kvacidadhikRtaprAkRtabhuvA kvaciccArthApattyA kvacidapi smaaropvidhinaa| kvaciccAdhyAhArAt kvacidavikalaprakramabalAdiyaM vyAkhyA jJeyA kvacidapi tathA''mnAyavazataH // 1 // adhyayanaM 1 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayanasUtre prathama adhyayanasya bhadrabAhusvAmiviracitA niyukti evaM zAntyAcAryaviracitA TIkA prismaaptaa| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-1,[ni. 64] (adhyayana -2 parISaha vibhaktiH ) v.|| zrIjinAya namaH / namaH srvvide| vyAkhyAtaM vinayazrutAkhyaM prathamaadhyayanam, idAnI dvitIyaM vyAkhyAyate, asya cAyamabhisambandhaH-ihAnantarAdhyayane vinayaH saprapaJcaH paJcaprakAra: uktaH, sa ca kiM svasthAvasthaireva samAcaritavya uta parISahamahAsainyasamarasamAkulitamanobhirapi?, ubhayAvasthairapIti brUmaH / nanu tarhi ke'mI parISahAH?, kiMrUpA:?, kiJcAlambanamurarIkRtyaiteSu satsvapina vinayavilaGghanamityAzaGkApohAya pariSahAstatsvarUpAdi cAbhidheyamityanena sambandhenAyAtasyAsya mahArthasya mahApurasyeva caturanuyogadvArasvarUpamupavarNanIyaM, tatra ca nAmaniSpannanikSepasya parISaha iti nAma, atastannikSepadarzanAyAha bhagavAniyuktikAra:ni. [65] nAso parIsahANaM cauvviho duvviho ya(u) davvaMmi / AgamanoAgamato noAMgamao ya so tiviho / vR.niyataM nizcitaM vA''sanaM-nAmAdiracanAtmakaM kSepaNaM nyAso-nikSepa ityarthaH, ayaM ca keSAmityAha-parIti-samantAt svahetubhirudIritA mArgAcyavananirjarArthaM sAdhvAdibhiH, sahyanta iti parISahAsteSAM, catvAro vidhAH-prakArA asyeti caturvidho, nAmasthApanAdravyabhAvabhedAt, tatra nAmasthApane kSuNNe ityanAdRtya dravyaparISahamAha- "dvividho' dvibhedaH, tuH pUraNe, bhavati 'dravya' iti dravyaviSayaH, prakramAtpariSahaH, saca'AgamanoAgamato'tti Agamato noAgamatazca, tatra Agamato jJAtA tatra cAnupayukta ityAgamasvarUpamatiparicitamiti parihRtya noAgamata Aha'noAgamatastu' noAgamaM punarAzritya 'sa' iti parISahaH 'trividhaH' triprakAra iti gaathaarthH|| ni.[66] jANagasarIra bhavie tavvairitte ya se bhave duvihe| kamme nokamme yA kammami ya anudao bhnnio|| vR. 'jANagasarIra'tti jJAyako jJo vA tasya zarIraM jJAyakazarIraM jJazarIraM vA jIvarahitaM siddhazilAtalagataM niSIdhikAgataM vA aho ! amunA zarIrasamucchrayeNopAttena parISaha iti padaM zikSitam, ayaM ghRtaghaTo'bhUditivatsaMbhAvyamAnaM, tathA bhaviya'tti zarIrazabdasya kAkAkSigolakanyAyenobhayatra sambandhAt bhavyazarIraM, tatra bhaviSyati-tena tenAvasthAtmanA sattAM prApsyati yaH sa bhavyo jIvastasya zarIraM yadadyApi parISaha iti padaM na zikSate eSyati tu zikSiSyate tadayaM ghRtaghaTo bhaviSyatItivatsaMbhAvyamAnaM noAgamato dravyaparISahaH, 'tavvatiritte ya'tti tAbhyAMjJazarIrabhavyazarIrAbhyAM vyatiriktaH-pRthagbhUtaH tadvyatiriktaH, sa ca prakRtatvAd dravyaparISaho bhavet, 'dvividha:' dvibhedaH, kathamityAha-kriyate-mithyAtvAviratikaSAyayogAnugatenAtmanA nirvartyata iti karma tatra-jJAnAvaraNAdirUpe, 'nokarmaNi ca tadviparitarUpe, caH samuccaye, dIrghatvaM ca 'hasvadIrdhI mitha' iti prAkRtalakSaNAt, tatrAdyamAha-karmaNi vicArye, caH pUraNe, dravyaparISahaH 'anudayaH' udayAbhAvaH, prakramAt parISahavedanIyakarmaNAmeva, bhaNitaH' ukta iti gaathaarthH|| ni.[67] nokammami ya tiviho saccittAcittamIsao cev| bhAve kammassudao tassa u dArAnime huMti / / vR. nokarmaNi punarvicArye: casya punararthatvAdravyaparISaha: 'trividhaH' tribhedaH, 'sacittA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/48 cittamIsao'tti luptanirdiSTatvAdvibhakteH sacitto'citto mizraka iti, samAhAro vA sacittAcittamizrakamiti, prAkRtatvAcca puMlliGgatA; ca: svagatAnekabhedasamuccaye, evo'vadhAraNe iyanta evAmI bhedAH, tatra nokarmaNi sacittadravyaparISaho girinirjharajalAdi: acittadravyaparISahazcitrakacUrNAdimizradravyaparISaho guDAkAdi, trayasyApi karmAbhAvarUpatvAt kSutparISahajanakatvAcca, itthaM pipAsAdijanakaM lavaNajalAdyapyanekadhA nokarmadravyaparISaha iti svadhiyA bhAvanIyaM, bhAvaparISaha Agamato jJAtA taba copayukto, noAgamatastu nozabdasyaikadezavAcitve AgamaikadezabhUtamidamevAdhyayanaM, niSedhavAcitve tu tadabhAvarUpaH parISahavedanIyasya karmaNa udayaH, tathA cAha-'bhAve kammassa udao'tti karmaNaiti parISahavedanIyakarmaNAM bahutve'pi jAtyapekSayaikavacananirdezaH 'tasya ca' bhAvaparISahasya dvArANi' vyAkhyAnamukhAni 'imAni' anantaravakSyamANAni bhavantIti gAthArthaH // tAnyevAhani.[68] katto kassa va davve samoAra ahiMsAsa nae ya vattaNA kaalo| khittuddese pucchA niddese suttaphAse ya! vR.'kuta' iti kuto'GgAderidamuddhataM 1, 'kasya' iti kasya saMyatAderamI parISahAH 2, 'dravyam' iti kimamISAmutpAdakaM dravyaM 3, 'samavatara' iti kva karmaprakRtau puruSavizeSe vA'mISAM sambhavaH?,4,'adhyAsa' iti kathamamISAmadhyAsanA sahanAtmikA? 5, 'naya' iti ko nayaH kaM pariSahamicchati?,6 caH samuccaye, 'vartanA' iti kati kSudAdaya: ekakaismin svAminivartante 7, 'kAla' iti kiyantaM kAlaM yAvat parISahAstitvaM 8, 'khette'tti katarasminkiyati vA kSetre 9, 'uddezo' guroH sAmAnyAbhidhAyi vacanaM 10, 'pRcchA' tajjijJAsoH ziSyasya praznaH 11, 'nirdezaH' guruNA pRSTArthavizeSabhASaNaM 12, 'sUtrasparzaH'sUtrasUcitArthavacanaM 13, 'ca: samuccaye, iti gAthAsamAsArthaH / tatra kuta iti praznaprativacanamAhani.[69] kammappavAyapuvve sattarase pAhuDaMmi jaM suttaM / saNayaM sodAharaNaM taM ceva ihaMpi nAyavvaM / / vR. karmaNaH pravAda:-prakarSeNa pratipAdanamasminniti karmapravAdaM tacca tat pUrvaM ca tasmina, tatra bahUni prAbhRtAnIti katithe prAbhRte ityAha-saptadeze prAbhUte-pratiniyatArthAdhikArAbhidhAyini, yat 'sUtraM' gaNadharapraNItazrutarUpaM 'sanayaM' naigamAdinayAnvitaM, 'sodAharaNaM' sadRSTAntaM, 'taM ceva'tti ca: pUraNe evo'vadhAraNe, tatastadeva 'ihApi' parISahAdhyayane 'jJAtatvam' avagantavyaM, na tvadhikaM, kimuktaM bhavati? niravazeSaM tata evedamuddhat na punaranyata iti| kasyeti yaduktaM taduttaramAhani.[70] tiNDaMpi negamamanao parIsaho jAva ujjusuttaao| tiNhaM saddanayANaM parIsaho saMjae hoi| vR. 'trayANAmapi' avirataviratAviratAnAM na tu viratasyaiva naigamanaya: 'pariSahaH' kSudAdiriti, manyata iti zeSaH, trayANAmapi parISahavedanIyAsAtAdikarmodayajanitasya kSudhAdestatsahanasya cayathAyogaM sakAmAkAmanirjarAhetoH sambhavAd, anekagamatvena cAsya sarvaprakArasaMgrahAhitvAt, 'jAva ujjusuttAu'tti sopaskAratvAdasyaivaM yAvadRjusUtraH, ko'rthaH ?, saMgrahavyahAraRjusUtrA api trayANAmapi parISahaM manyante, ekaikanayasya zatabhedatvenaita dAnAmapi keSAJcit parISahaM Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ni. 70] prati naigamena tulyamatatvAt, 'trayApAAM' trisaGghayAnAM, keSAm?-zabdapradhAnA nayA: zabdanayAH, zAkapArthivAdivat samAsaH, teSAM-zabdasamabhirUdvaivambhUtAnAM, mateneti zeSaH, parISahaH 'saMyate' virate bhavati 'mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahA" iti lakSaNopetanirupacaritaparISahazabdavRttestatraiva sambhavAditi gAthArthaH / / dravyadvAramadhikRtya nayamatamAhani.[71] paDhamaMmi aTTha bhaMgA saMgahi jIvo va ahava nojiivo| vavahAre nojIvo jIvadavvaM tu sesaannN|| vR.'prathame' prakramAnaigamanaye aSTau bhaGgAH, sahi 'Ne'gehiM mAnehiM miNaittI negamassa neruttI" itilakSaNAdanekadhA kAraNamicchan yadaikena puruSAdinA capenadinA parISaha udIryate tadA parISahavedanIyakarmodayanimittatve'pi tasya tadavivakSayA jIvenAsau parISaha udorita iti vakti 1, yadA bahubhistadA jIvai: 2, yadA acetanenaikena dRSadAdinA jIvaprayogarahitena tadA'jIvena 3, yadA taireva bahubhistadA ajIvaiH 4, yadaikena lubdhakAdinA bANAdinaikena tadA jIvenAjIvena ca 5, yadA tenaikenaiva bahubhiH vANAdibhistadA jIvenAjIvaizca 6, yadA bahubhiH puruSAdibhire zilAdikamutkSipya kSipadbhistadA jIvairajIvane ca 7, yadA tu taireva mudgarAdIn bahUn muJcadbhistadA jIvaizcAjIvaizceti 8 'saMgrahe' saMgrahanAmni naye vicAryamANe jIvo 'vA' athavA nojIvo heturiti prakramaH, kimuktaM bhavati? - jIvadravyeNAjIvadravyeNa vA parISaha udIryate, sahi "saMgahiyapiDiyatthaM saMgahavayaNaM samAsato veMtI"ti vacanAt sAmAnyagrAhitvanaikatvamevecchati na punardvitvabahutve, asyApi ca zatabhedatvAdyadA cidrUpatayA sarvaM gRhNAti tadA jIvadravyeNa, yadA tvacidrUpatayA tadA ajIvadravyeNa, 'vyavahAre' vyavahAranaye 'nojIva' iti ajIvo hetuH, ko'rthaH?, ajIvadravyeNa parISaha udIryata ityekameva bhaGgamayamicchati, tathAhi- vaccai viNicchiyatthaM vavahAro savvadavvesuM" iti tallakSaNaM, tatra ca 'vinizcitaM'mityenakarUpatve'pi vastunaH sAMvyavahArikajanapratItameva rUpamucyate, tadgrAhako'yam, uktaM ca "bhamarAi paMcavaNNAI nicchie jammi vA janavayassa! atthe vinicchao jo vinicchayatthutti so gejjho // 1 // bahuyarautti va taM ciya gamei saMte'vi sesae muyi| saMvavahAraparatayA vavahAro logmicchNto||2||"tti, (tato'yamAzaya:-) 'kAlo sabhAva niyaI puvakayaM puriskaarnnegNtaa| micchattaM te ceva u samAsao hoMti sammattaM / " ityAgamavacanataH sarvasyAnekakAraNatve'pi karmakRtaM lokavaicitryamiti prAyaH prasiddharyat karmakArayiSyati tatkariSyAma ityuktezca karmaiva kAraNamityAha, taccAcetanatvenAjIva eveti| 'jIvadavvaM'tuzabdasyaivakArArthatvAt jIvadravyameva 'zeSaNAm' RjusUtrazabdasamabhirUdvaivambhUtAnAM paryAyanayAnAM matena, hetariti gamyate, ayamartha:-jIvadravyeNa parISaha udIryata ityeSa evaiSAM bhaGgo'bhimataH, te hi paryAyAstikatvena parISahyamANameva parISahamicchanti, parISahaNaM copayogAtmakam, upayogasya ca jIvasvAbhAvyAt jIvadravyameva sanihitamavyabhicArica kAraNaM, Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-2 / 48 tadviparItaM tu ajIvadravyaM daNDAdItyakAraNaM, jIvadravyamiti tu dravyagrahaNaM paryAyanayasyApi guNasaMhatirUpasya dravyasyeSTatvAt, taduktam- "paryAyanayo'pi dravyamicchati guNasantAnarUpa"miti gAthArthaH // samprati samavatAradvAramAha ni. [ 72] 70 samoyAro khalu duviho payaDipurisesu ceva nAyavvo / eesi nANattaM vRcchAmi ahAnupubbIe // vR. 'samavatAraH khalu dvividha:' iti khaluzabdasyaivakArArthatvAt dvividha eva, dvaividhyaM ca viSayabhedata iti tamAha--prakRtayazca puruSAzca prakRtipuruSAsteSu, ko'rthaH ? - prakRtiSu jJAnAvaraNAdirUpAsu puruSeSu cazabdAt strIpaNDakeSu ca tattadguNasthAnavizeSavartiSu 'eve 'ti pUraNe, 'jJAtavyaH' avaboddhavyaH, 'eteSAM' prakRtyAdInAM 'nAnAtvaM' bhedaM vakSye 'atha' anantaram 'AnupUrvyA' krameNeti gAthArtha: / / tatra prakRtinAnAtvamAha ni. [ 73] nANAvaraNe vee mohaMmiya aMtarAie ceva / eesuM bAvIsaM parIsahA huMti nAyavvA // vR. jJAnAvaraNe vedye mohe cAntarAyike caiva eteSu carturSu karmasu vakSyamANasvarUpeSu dvAviMzatiH parISA bhavanti / anena prakRtibheda uktaH, samprati yasya yatrAvatArastamAhapannAnnANaparisahA nANAvaraNaMmi huti dunnee / ni. [ 74] ikko ya aMtarAe alAhaparIsaho hoi // vR. prajJA cAjJAnaM ca prajJAjJAne te evotsekavaiklavyAkaraNataH parISahyamANe parISahau, 'jJAnAvaraNe' karmaNi bhavato 'dvau' etau, tadudayakSayopazamAbhyAmanayoH sadbhAvAd, ekazca 'antarAye' antarAyakarmaNyalAbhaparISaho bhavati, tadudayanibandhanatvAdalAbhasyeti gAthArthaH / ni. [ 75 ] mohanIyaM dvidheti yatra tabhede vedanIye ca yatpariSahAvatArastamAhaaraI acela itthI nisIhiyA jAyagA ya akkose| sakkArapurakkAre carittamohaMmi sattee // ni. [ 76 ] ni. [ 77] araIi dugaMchAe puMveya bhayassa ceva mAnassa / kohas ya lohassa ya udaeNa parIsahA satta / daMsaNamohe daMsaNaparIsaho niyamaso bhave ikko / sesA parIsahA khalu ikkArasa veyaNIjjami // vR. 'arati:' iti aratiparISahaH, evamuttareSvapi parISahazabdaH sambandhanIyaH, 'acela 'tti prAkRtatvAdvindulopaH, acelaM, 'strI naiSedhikI yAcanA cAkrozaH satkArapuraskAraH' saptaite vakSyamANarUpAH parISahAH, 'caritramohe' caritramohanAmni mohanIyabhede, bhavantIti gamyate, tadudayabhAvityAdeSAM // cAritramohanIyasyApi bahubhedatvAdyasya tadbhedasyodayena yatparISahasadbhAvastamAha-'arateH' aratinAmnazcAritramohanIyabhedasya, acelasya jugupsAyAH, 'puMveya'tti supolopAt puMvedasya, bhayasya caivaM mAnasya krodhasya lobhasya ca udayena parISahAH sapta, iha cAratyudayenAratiparISahaH jugupsodayenAcelaparISaha ityAdi yathAkramaM yojanA kAryeti, tathA darzanamohe 'darzanaparISahaH' vakSyamANarUpo, 'niyamaso'tti ArSatvena niyamAt bhaved 'ekaH ' advitIyaH, Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ ni. 77] 'zeSAH' etaduddharitAH, parIyahA: puna: ekAdaza vedanIya' vedanIyanAmni karmaNi saMbhavantItti gAthAtrayArthaH / / ke punaste ekAdazetyAhani.[78] paMceva AnupucI cariyA sijjA vahe va(ya) roge y| taNaphAsajallameva ya ikkArasa veyaNIjjaMmi / / vR. 'paJcaiva' paJcasaMkhyA eva, te ca prakArAntareNApi syurityAha-'AnupUrtyA' paripATya, kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakAkhyA iti bhAvaH, caryA zayyA vadhazca rogazca tRNasparze jalla eva ca ityamI ekAdaza vedanIyakarmaNyudayavati parISahA bhavantIti zeSa iti gAthArthaH !! samprati puruSasamavatAramAhani.[79] bAvIsaM bAyarasaMparAe caudasa ya suhumraagNmi| chaumatthavIyarAe caudasa ikkArasa jinaMmi / vR. 'dvAviMzatiH' dvAviMzatisaMGkhyAH prakramAtparISahAH 'bAdarasaMparAye' bAdarasamparAyanAmni guNasthAne, kimuktaM bhavati?, bAdarasamparAyaM yAvatsarve'pi parISahAH samvanti, 'caturdaza' catudazasaGkhyAH , caH pUraNe, 'sUkSmasaMparAye' sUkSmasamparAyanAmni guNasthAne, 'saptAnAM' cAritramohanIyapratibaddhAnAM darzanamohanIyapratibaddhasya caikasya tatrAsambhavAditi bhAvaH, 'chadmasthavItarAge' chadmasthavItarAganAmni guNasthAne, 'caturdaza' uktarUpA eva, ekAdaza' ekAdazasaGkhyAH 'jine' kevalini, vedanIyapratibaddhAnAM kSudAdInAmeva tatra bhAvAditi gAthArthaH 11 ni.[80] esaNamanesaNIjaM tiNhaM aggahaNa'bhoyaNa nyaannN| ahiAsaNa boddhavvA phAsuya sahujjusuttANaM // vR. eSyata ityeSaNam-eSaNAzuddhaM, aneSaNIyaM-tadviparItaM, sopaskAratvAdyadannAdi tasya, yadvA 'supAM saMpo bhavantI'ti nyAyAdeSaNIyasya aneSaNIyasya ca, aggahaNa'bhoyaNa'tti agrahaNam-anupAdAnaM, kathaJcidgrahaNe vA abhojanam-aparibhogAtmakaM trayANAm' arthAnnaigamasaMgrahavyavahArANAM nayAnAM matenAdhyAsanA boddhavyeti sambandhaH, abhIhi sthUladarzinaH bubhukSAdisahanamannAdiparihArAtmakamevecchanti, 'phAsuga sadgujjusuttANaM'ti zabdanayAnAM trayANAmRjusUtrasya ca matena prAsukamantrAdi upalakSaNatvAt kalpyaM ca gRhNato bhuJjAnasyApyadhyAsaneti prakramaH; te hi bhAvapradhAnatayA bhAvAdhyAsanAmeva manyante, sA ca nAbhuJjAnasyaiva, kintu zAstrAnusAripravRttyA samatAvasthitasya prAsukameSaNIyaM ca dharmAdhUrvahanArthaM bhuJjanasyApIti gaathaarthH| samprati nayadvAramAhani.[81] jaM pappaM negamanao parIsaho veyaNA ya duNhaM taM / veyaNa paDucca jIve ujjusuo saddassa puNa aayaa| vR.'yad'vastugirinirjharajalAdi prApya AsAdya kSudAdiparISahA utpadyante naigamo-naigamanayo yattadonityAbhisambandhAt tatparISaha iti vaktIti zeSaH, sa hyevaM manyate-yadi tat kSudAdhutpAdakaM vastu na bhavettadA kSudAdaya eva na syuH, tadabhAvAzca kiM kena sahyata iti parISahAbhAva eva syAt, tatastadbhAvabhAvityAt parISahasya tat pradhAnamiti tadeva parISahaH, prasthakotpAdakakASThaprasthakavata, Aha-naikagamatvAnnaigamasya kathamekarUpataiva parISahANAmihoktA?, ucyate, zatazAkhatvAdasya na sarvabhedAbhidhAnaM zakyamiti kazcideva kvaciducyate, evaM zeSaneSvapi yathoktAzaGkAyAM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/48 vaacymiti| vedanA' kSudAdijanitA asAtavedanA, cazabdAttadutpAdakaM ca parISahaH, 'dvayostu' pArizeSayAt saMgrahavyavahArayoH punarmateneti gamyate, ayaM cAnayorabhiprAya:-yadi tAvadgirini jharajalAdi kSudAdivedanAjanakatvena parISahaH, kathamiva kSudAdivedanAna parISaho, nirupacaritaM parISAta iti parISahalakSaNaM vedanAyA eva sambhavati, upacaritaM tu girinirjharajalAdau, tAttvikavastunibandhana-zcopacAra iti tadabhAve tasyApyabhAva eva syAt, 'vedanA' kSudAdyanubhavAtmikAM 'pratItya' Azritya jIve parISaha iti RjusUtraH manyata itIhApi gamyate, ayamasyAzayaH-sati hi nirupacaritalakSaNAnvite'pi parISahe sa eva parISaho'stu, kimupacaritakalpanayA?, tato nirupacaritalakSaNayogAdvedanaiva parISahaH, sA ca jIvadharmatvAnIce nAjIva iti vedanAM pratItya jIve parISaha ucyate, na tu pUrveSAmivAjIve'pIti, 'zabdasya'ti zabdAkhyanayasya sAmpratasamabhirUdvaivambhUta-bhedatastrirUpasya matenAtmA-jIvaH, parISaha iti prakramaH, punaH-zabdo vizeSa dyotayati, vizeSazca parISahopayuktatvam, ayaM chupayogapradhAnaH, upayogazcAtmana eveti parISahopayukta Atmaiva parISaha iti manyate iti gAthArthaH / idAnIM vartanAdvAramAhani.[82] vIsaM ukkosapae vaTuMti jahannao havai ego| sIusiNa cariyaM nisIhiyA ya jugavaM na vaTuMti // vR. viMzatiH utkRSTapade cintyamAne parISahAH vartante, yugapadekatra prANinIti gamyate 'jaghanyataH' jaghanyapadamAzritya bhavedekaH parISahaH, nanUtkRSTapade dvAviMzatirapi kiM naikatra vartanta ityAha-'sIusiNa'tti zItoSNe caryAnaSedhikyau ca 'yugapad' ekakAlaM'na vartate' na bhavataH, parasparaM parihArasthitilakSaNatvAdamISAM, tathAhi-na zItamuSNe nacoSNaM zIte na caryAyAM naiSedhikI naiSedhikyAM vA caryetyato yogapadyenAmISAkatrAsambhavAnnotkRSTato'pi dvAviMzatiriti, AhanaiSaidhikIvatkathaM zayyA'pi na caryayA virudhyate?, ucyate, nirodhabAdhAditastvaGganikAderapi tatra sambhavAnaSedhikI tu svAdhyAyAdInAM bhUmiH, te ca prAyaH sthiratAyAmevAnujJAtA iti tasyA eva caryayA virodha iti gAthArthaH / / kAladvAramAhani.[83] vAsaggaso atiNhaM muhuttamaMtaM ca hoi ujjusue| saddassa egasamayaM parISaho hoi naayvvo|| vR. 'vAsaggaso ya'tti ArSatvAdvarSAgrataH, ko'rtha: ?-varSalakSaNaM kAlaparimANamAzritya, parISaho bhavati iti gamyate, caH pUraNe, 'trayANAM' naigamasaMgrahavyavahAranayAnAM matena, te hyanantaroktanyAyatastadutpAdakaM vastvapi parISahamicchanti, taccaitAvatkAlasthitikamapi sambhavatyeveti, muhuttamaMtaMca' iti prAkRtatvAdantarmuhUrtaM punarbhavati, prakramAtparISahaH, RjusUtre Rjuzrute vA-vicAryamANe, sa hi prAguktanItito vedanA parISaha iti vakti, sA copayogAtmikA, upayogazca 'aMtumuhuttAu paraM joguvaogA na saMtI'ti vacanAt AntarmuhUrtika eva, 'zabdasya' sAmpratAditribhedasya matenaikasamayaM parISaho bhavati 'jJAtavyaH' avaboddhavyaH, sayuktanItito vedanopayuktamAtmAnameva parISahaM manute, sa caitasya paryAyAtmakatayA pratisamayamanyAnya eva bhavatIti samayamevaitanmatena parISaho yukta iti gAthArthaH / varSAgrataH trayANAM parISaha' iti yaduktaM, tadeva dRSTAntena dRDhayitumAha Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ ni. 84] ni.[84] kaMDU abhattacchaMdo acchINaM veyaNA tahA kucchii| kAsaM sAsaM ca jaraM ahiAse satta vaasse| vR. 'kaMDUM' kaNDUtim, 'abhaktacchandaM' bhaktArucirUpam 'akSNoH' locanayoH, 'vedanAM' duHkhAnubhavaM, sarvatra dvitIyArthe prathamA, 'tathe ti samuccaye, 'kucchi'tti subvyatyayAt kukSyovedanA-zUlAdirUpaM 'kAzaM zvAsaM ca jvaraM' trayamapi pratItameva 'adhyAsta' iti adhisahate, sapta varSazatAni yaavt| __ anena tu sanatkumAracakravayudAharaNaM sUcitaM, sa hi mahAtmA sanatkumAracakravartI zakraprazaMsA'sahanasamAyAtAmaraddhayaniveditazarIravikRtirutpannavairAgyavAsanaH paTaprAntAvalagnatRNavadakhilamapi rAjyamapahAyAbhyupagatadIkSaH pratikSaNamabhinavAbhinavapravarddhamAnasaMvego madhukaravRttyaiva yathopalabdhAnapAnoparacitaprANavRttiranantaroktasaptoddaNDakaNDvadivedanAvidhuritazarIro'pi saMyamAnna manAgapi saJcacAla, punastatsattvaparIkSaNAyAtabhiSagveSAmaropadarzitadvAdazAMzumAlisamAMgulyavayavazca tatpurataH 'pubdhi' kaDANaM kammANaM veittA' ityAdi saMvegotpAdakamAgamavacaH prarUpayan svayamAgatya zakreNAbhivandita upabRMhitazceti gAthArthaH / / samprati kva parISaha iti kSetraviSayapraznaprativacanamAhani.[85] loe saMthAraMmi ya parISahA jAva ujjusuttaao| tiNhaM saddanayANaM parIsahA hoi attANe / / vR. loke saMstArake ca parISahaH 'jAva ujjusuttAutti sUtratvAt RjusUtraM yAvad, asya ca pUrvArddhasya sUcakatvAdavizuddhanaigamasya matena loke parISahAH, tatsahiSNuyatinivAsabhUtakSetrasyApi caturdazarajjvAtmakalokAnAntaratvAt, itthamapi ca vyavahAradarzanAd, evamuttarottarAdivizuddhavizuddhataratabhedApekSayA tiryaglokajambUdvIpabharatadakSiNArddhapATalIputropAzrayAdiSu bhAvanIyaM, yAvadatyantavizuddhatamanaigamasya yatropAzrayaikadeze amISAM soDhA yatistatrAmI iti, evaM vyavahAra-- syApi, lokavyavahAraparatvAdasya, loke ca neha vasati proSita iti vyavahAradarzanAt, saMgrahasya saMstArake parISahAH, sa hi saMgRhNAtIti saMgraha iti niruktivazAt saMgrahopalakSitamevAdhAraM manyate, saMstAraka eva ca yatizarIrapradezaiH saMgRhyate na punarupAzrayaikadezAdiriti saMstAraka evAsya parISahAH, RjusUtrasya tu yeSvAkAzapradezeSvAtmA'vagADhasteSveva parISahAH, saMstArakAdipradezAnAM tadaNubhireva vyAptatvAt, tatrAvasthAnAbhAvAt, trayANAM zabdanayAnAM parISaho bhavati Atmani, svAtmani vyavasthitatvAtsarvasya, tathAhi-sarva vastu svAtmani vyavatiSThate sattvAd yathA caitanya jIve, Aha-kimevaM nayairvyAkhyA?, niSiddhA hyasau, yaduktam-'natthi puhutte samoyAre'tti, ucyate, dRSTivAdoddhRtatvAdasya na doSaH, tathA ca prAguktam-'kammappavAyapuvve'tyAdi, dRSTivAde hi nayairvyAkhyetyatrApi tathaivAbhidhAnamiti gAthArthaH / idAnImuddezAdidvAratrayamalpavaktavyamityekagAthayA gaditumAhani.[86] . uddeso guruvayaNaM pucchA sIsassa u muNeyavvA / niddeso puNime khalu bAvIsaM suttaphAse y|| vR. uddizyata iti uddezaH, ka ityAha-'guruvacanaM' guroH vivakSitArthasAmAnyabhidhAyakaM vaco, Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/48 yathA prastutameva iha khalu bAvIsaM parIsaha'tti pRcchA ziSyasya tu' gurUddiSTArthavizeSajijJAsovineyasya, tuH punaH prakramAdvacanaM 'muNitavyA' jJAtavyA, yathA 'kayare khalu te bAvIsaM parIsahA?' iti, nirdazazceti nirdeza:-punaH ime khalu dvAviMzatiH, parISahA iti gamyate, anena ca ziSyapraznAnantaraM guronirvacanaM nirdeza ityAduktaM bhavati, atra caivamudAharaNadvAreNAbhidhAnaM pUrvayorapyuktodAharaNadvayasUcanArthaM vaicitryakhyApanArthaM ceti kiJcinyUnagAthArthaH / itthaM 'kuta' ityAdidvAdazadvAravarNanAdavasito nAmaniSpannanikSepaH, samprati 'sUtrasparza' iti caramadvArasya sUtrAlApakaniSpannanikSepasya cAvasaraH, taccobhayaM sUtre sati bhavatIti sUtrAnugame sutramuccAraNIyaM, mU.(49/1) 'suyaM me AusaMteNaM bhagavayA evamakvAyaM-iha khalu bAvIsaM parIsahA samaNeNa bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM paveiyA je bhikkhU succA naccA jiccA abhibhUya bhikkhAyariyAe parivvayaMto puTTho no vinihnnejaa| vR. zrutam AkarNitamavadhAritamitiyAvat 'me' mayA AyuSmanni'ti ziSyAmantraNaM, ka; kamevavAha ?, sudharmasvAmI jambUsvAminaM, kiM tat zrutamityAha-'tene'ti trijagatpratItena 'bhagavatA' aSTamahAprAtihAryarUpasamagrezvaryAdiyuktena, 'eva'mityamunA vakSyamANanyAyena 'AkhyAtaM' sakalajantubhASAbhivyAptyA kathitam, uktaM ca "devA daivIM narA nArI, zabarAzcApi shaabriim| tiryaJco'pi hi teracI, menire bhgvdgirm||" kimata Aha-'ihe'ti loke pravacane vA 'khaluH' vAkyAlaGkAre avadhAraNe vA, tata ihaiva anyasmai pratipAdanIyamityAha, anyathA'bhidhAne pratyutApAyasambhavAt, uktaM ca __ "ki etto pAvayaraM sammaM anhigydhmmsbbhaavo| annaM kudesaNAe kakRtarAyami paaddei||"tti, 'maye'tyenanArthato'nantarAgamatvamAha, bhagavate'tyanena ca vaktuH kevalajJAnAdiguNattvasUcakena prakRtavacasaH prAmANyaM khyApayituM vaktuH prAmANyamAha, vaktuprAmANyameva hi vacanaprAmANye nimittaM, yaduktam-'puruSaprAmANyamevazabde darpaNasaMkrAntaM mukhabhivopacArAdabhidhIyate" 'tena'ti ca guNavattvaprasiddhayabhidhAnena prastutAdhyayanasya prAmANyanizcayamAha, saMdigdhe hi vakturguNavattve vacaso'pi prAmANye saMdihyeteti, samudAyena tu AtmauddhatyaparihAreNa guruguNaprabhAvanApareva vineyebhyo dezanA vidheyA, etadbhaktipariNAme ca vidyAderapi phalasiddhiH, yaduktam-"AyaribhattirAeNa vijjA mantA ya sijhaMti" athavA-'AusaMtenaM'ti bhagavadvizeSaNam, AyuSmatA bhagavatA, cIrajIvinetyartho, maGgalavacanametat, yadvA-'AyuSmate'ti parArthapravRttyAdinA prazastamAyurdhArayatA, na tu muktimavApyapi tIrthanikArAdidarzanAtpunarihAyAtena, yathocyate kaizcit "jJAnino dharmatIrthasya, kartAraH paramaM pdm|| gatvA''gacchanti bhUyo'pi, bhavaM tiirthnikaartH|" evaM hi anunmUlitani:zeSarAgAdidoSatvAttaddhacaso'prAmANyameva syAt, niHzeSonmUlane hi rAgAdInAM kutaH punarihAgamanasambhava iti / yadivA-'AvasaMtenaM'ti mayetyasya vizeSaNaM, tata ADiti-gurudarzitamaryAdayA vasatA, anena tattvato gurumaryAdAvartitvarUpatvAdgurukulavA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ni. 86] sasya tadvidhAnamarthata uktaM, jJAnAdihetutvAttasya, uktaM ca ___ "nANassa hoi bhAgI thirayarato daMsaNe caritte y| dhannA AvakahAe gurukulavAsaM na muMcaMti / " athavA 'AmusaMtena' AmRzatA bhagavatpAdAravindaM bhaktiH karatalayugAdinA spRzatA, anenaitadAha-adhigatasamastazAstreNApi guruvizrAmaNAdivinayakRtyaM na moktavyama, uktaM hi "jahAhiaggI jalaNaM namase, naanaaiimNtpyaahisittN| evAyariyaM uvaciTThaejjAa, anaMtanAnovagato'vi saMto!"tti, yadvA-'AusaMtenaM'ti prAkRtatvena tiGavyatyayAdAjuSamANena- zravaNavidhimaryAdayA gurUn sevamAnena, anenApyetadAha-vidhinaivocitadezasthena gurusakAzAt zrotavyaM, na tu yathAkathaJcid, guruvinayabhItyA guruparSadutthitebhy vA sakAzAt, yathocyate-"parisuTThiyANa pAse suNei so vinayaparibhaMsi"tti yaduktaM bhagavatA AkhyAtaM dvAviMzatiH parISahAH' santIti, tatra kiM bhagavatA anyataH puruSavizeSAdapauruSeyogamAt svato vA amI avagatA ityAha-zramaNena bhagavatA mahAvIreNa kAzyapena 'paveiya'tti sUtratvAt praviditAH, tatra zrAmyatIti zramaNaH tapasvI tena, na tu "jJAnamapratighaM yasya, vairAgyaM ca jgtpteH| aizvaryaM caiva dharmazca, sahasiddhaM catuSTayam / / " itikaNAdAdiparakalpitasadAzivavadanAdisaMsiddhena, tasya dehAdivirahAt tathAvidhaprayatnAbhAvenA''khyAnAyogAd, uktaM ca "vayaNaM na kAyajogAbhAve na ya so anaadisuddhss| gahaNammi ya no hetU satthaM attAgamo kahanu / / " 'bhagavaMte'ti ca samagrajJAnaizvaryAdisUcakena sarvajJatAguNayogitvamAha, tathA ca yat kaizciducyate _ 'heyopAdeyatattvasya, sAdhyopAyasya vedkH| yaH pramANamasAviSTo, na tu sarvasya vedakaH / / ' iti, tadvyudastaM bhavati, asarvajJo hi na yathAvatsopAyaheyopAdeyatattvavidbhavati, pratipANi bhinnA hi bhAvanAmupayogazaktyaH, tatra ko'pi kasyApi kathamapi kvApyupayogIti kathaM sopAyaheyopAdeyatattvavedanaM sarvajJatAM vinA sambhavatIti, mahAvIreNa ti zakrakRtanAmnA caramatIrthakareNa, 'kAzyapena' kAzyapagotreNa, anena niyatadezakAlakulAbhidhAyinA sakaladezakAlakalAvyApipuruSAdvaitanirAkaraNaM kRtaM bhavati, tatra hi sarvasyaikatvAdayamAkhyAtA'smai vyAkhyeyamityAdivibhAgAbhAvata AkhyAnasyaiyasambhava iti, praviditAH' prakarSeNaa-svayaMsAkSAtkAritvalakSaNena jJAtAH, anena buddhivyavahitArthaparicchedavAdaH parikSipto bhavati, svayasAkSAtkArI hi pradIpahastAndhapuruSavadvayatiriktibuddhiyogo'pi kathaM kaJcanArthaM paricchettu kSamaH syAd ?, evaM caitaduktaM bhavati-nAnyataH puruSavizeSAdete'vagatAH, svayaMsambuddhatvAdbhagavataH, nApyapauruSeyAgamAt, tasyaivAsambhavAd, apauruSeyatvaM hyAgamassya svarUpApekSamarthapratyAyanApekSaM vA ?, tatra yadi svarUpApekSaM tadA tAlvAdikaraNavyApAraM vinaivAsya sadopalambhaprasaGgaH, na cAvRtatvAt nopalambha iti vAcyaM, tasya sarvathA nityatve AvaraNasyAkiJcitkaratvAt, kiJcikaratve vA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/49 kathaJcidanityatvaprasaGgAd, arthAthapratyAyanApekSam, evaM kRtasaGketA bAlAdayo'pi tato'rthapratipadyeraniti nAporuSeyAgamasambhava iti| te ca kIdRzA ityAha-'yAni'ti parISahAn 'bhikSuH' uktaniruktam, 'zrutvA' AkarNya, gurvantika iti gamyate, 'jJAtvA' yathAvadavabuddha, 'jitvA' punaH punarabhyAsena paricitAn kRtvA 'abhibhUya' sarvathA tatsAmarthyamupahatya, bhikSozcaryA-vihitakriyAsevanaM bhikSucaryA tathA parivrajan' samantAdviharan 'spRSTaH' AzliSTaH, prakramAtparISahaireva, 'no' naiva vinihanyeta' vividhaiH prakAraiH saMyamazarIropaghAtena vinAzaM prApnuyAt, paThanti ca 'bhikkhAyariyAe parivvayaMto'tti bhikSAcaryAyAM-bhikSATane parivrajan, udIryante hi bhikSATane prAyaH parISahAH, uktaM hi-"bhikkhAya-, riyAe bAvIsaM pisahA udIrijjaMti"tti, zeSaM prAgvat / / ityuktaH uddezaH pRcchAmAha mU. (49-2) kayare tu khalu bAvIsaM pa0 je0 vR. 'kayare' kiMnAmAnaH 'te' anantarasUtroddiSTAH 'khaluH' vAkyAlaGkAre, zeSaM prAgvaditi / mU.(49-3) ime khalu te bAvIsaM pa0 je0 / vR. 'ime' anantaraM vakSyamANatvAt hRdi viparivartamAnatayA pratyakSAH ime 'te' iti ye tyayA puSTAH, zeSaM puurvvt| mU.(49-4) taMjahA digiMchAparisahe 1 pivAsAparIsahe 2 sIyaparIsahe 3 usiNaparIsahe 4 dasamasagaparIsahe 5 acelaparIsahe6 araiparIsahe7 itthIparIsahe8 cariyAparIsahera nisIhiyAparIsahe 10 sijjAparIsahe 11 akkosaparIsaha 12 vahaparIsahe 13 jAyaNAparIsahe 14 alAbhaparIsahe 15 rogaparIsahe 16 taNaphAsaparIsahe 17 jalaparIsahe 18 sakkArapurakAraparIsahe 19 pannAparIsahe 20 annANaparIsahe 21 sammattaparIsahe 22 vR. 'tadyathe'tyudAharaNopanyAsArtha: digiJchAparISahaH 1, pipAsAparISaha: 2, zItaparISahaH 3, uSNaparISahaH 4,daMzamazakaparoSahaH5, acelaparISahaH 6, aratiparISaha:7, strIparISahaH 8, caryAparISahaH 9, naiSedhikIparISahaH 10, zayyAparISahaH 11, AkrozaparISahaH 12, vadhaparISahaH 13, yAcanAparISahaH 14, alAbhaparISaha: 15, rogaparISahaH 16, tRNasparzaparISahaH 17, jallaparISahaH 18, satkArapuraskAraparISahaH 19, prajJAparISahaH 20, ajJAnaparISahaH 21, darzanaparISahaH 221 iha ca 'digichatti dezavacanena bubhukSocyate, saivAtyantavyAkulatvaheturapyasaMyamabhIrutayA AhAraparipAkAdivAJchAvinivarttanena parIti-sarvaprakAraM sahyata iti parISahaH digichAparISahaH?, evaM pAtumicchA pipAsA saiva parISahaH pipAsAparISahaH 2, 'zyaiDasparze' iti natvAbhAve zItaMzizira: sparzastadeva parISahaH zItaparISahaH 3, 'ugha dAha' ityasyauNAdikanakpratyayAntasya uSNaM-nidAghAditApAtmakaM tadeva parISahaH uSNaparISaha: 4, dazantIti daMzAH pacAditvAdac, mArayituM zaknuvanti mazakAH, daMzAzca mazakAzca daMzamazakAH, yUkAdhupalakSaNaM caitat, ta eva parISaho daMzamazakaparISaha: 5, celAbhAvo jinakalpikAdInAm anyeSAM tu bhinnamalpamUlyaM ca celamapyacelameva, avastrAzIlAdivat, tadeva parISaho'celaparISaha: 6, ramaNaM ratiH-saMyamaviSayA dhRtiH tadviparItA tvaratiH, saiva parISaha: aratiparISaha: 7, styAyateH stRNotervA Ti TittvAcca Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 2, [ ni. 86 ] DIpa strI saiva (tathA) tadgatarAgahetugativibhrameGgitAkAravilokane'pi - tvagurudhiramAMsabhedatrayvasthirAvaNaiH sudurgandham / kucanayanajaghanavadanorumUcchito manyate rUpam // 1 // niSThivitaM jugupasatyadharasthaM pibati mohitaH prsbhm| kucajaghanaparizrAvaM necchati tammohito bhajane // 2 // 77 ityAdi bhAvanAto'pibhidhAsyamAnanItitazca pariSahyamANatvAtparISahaH strIparISahaH 8, caraNaM caryA - grAmAnugrAmaM viharaNAtmikA saiva parISahaH caryAparISahaH 9, niSedhanaM niSedhaH pApakarmmaNAM gamanAdikriyAyAzca sa prayojanamasyA naiSedhikI- smazAnAdikA svAdhyAyAdibhUmiH niSedyetiyAvat saiva parISaho naiSedhikIparISahaH 10, tathA zerate'syamiti zayyA- upAzrayaH saiva parISahaH zayyAparISahaH 11, AkrozanamAkrozaH -asatya bhASAtmakaH sa eva paroSahaH AkrozaparISahaH 12, hananaM vadha:-tADanaM sa eva parISaho vadhaparISahaH 13, yAcanaM yAjvA prArthanetyarthaH, saiva parI : yAJcApaSo 14, labhanaM lAbho na lAbho'lAbhaH - abhilaSitaviSayAprAptiH sa eva parISahaH alAbhaparISahaH 15, roga: - kuSThAdirUpaH sa parISaho rogaparISahaH 16, tarantIti tRNAni, auNAdiko nak hrasvatvaM ca teSAM sparzaH tRNasparzaH sa eva parISahastRNasparzaparISahaH 17, jalla iti malaH sa eva parISaho jallaparISahaH 18, satkArovastrAdibhiH pUjanaM puraskAra:- abhyutthAnAsanAdisampAdanaM, yadvA sakalaivAbhyutthAnAbhivAdanadAnAdirUpA pratipattirihasatkArastena puraskaraNaM satkArapuraskAraH tatAstAveva sa eva vA parISahaH satkArapuraskAraparISahaH 19, prajJAparISahaH ajJAnaparISahaJca prAgbhAvitArthI, navaraM prajJAyate'nayA vastutattvamiti prajJA- svayaMvimarzapUrvako vastuparicchedaH tathA jJAyate vastutattvamaneneti jJAnaM - sAmAnyena matyAdi tadabhAvo'jJAnaM 20 - 21, darzanaM samyagdarzanaM tadeva kriyAdivAdinA vicitratama zravaNe'pi samyak parISahyamANaM-nizcalacittatayA dhAryamANaM parISaho darzanaparISahaH, yadvA darzanazabdena darzanavyAmohaheturaihikAmuSmikaphalAnupalambhAdiriha gRhyate, tataH sa eva parISaho darzana parISahaH 22 / / itthaM nAmataH parISahAnabhidhAya tAneva svarUpato'vakSyatemU. (50) parIsahANaM pavibhattI, kAsaveNa paveiyA / taM bhe udAharissmi, Anupuvvi suNeha me // vR. 'parISahANAm' anantaroktanAmnAM 'pravibhaktiH ' prakarSeNa-svarUpasammohAbhAvalakSaNena vibhAgaH pRthaktA 'kAzyapena' kAzyapagotreNa mahAvIreNetiyAvat, 'praveditA' prarUpitA 'tA' miti kAzyapa prarUpitAM parISahapravibhaktiM 'bhe' iti bhavatAm 'udAhariSyAmi' pratipAdayiSvAmi' 'AnupUrvyA' krameNa zRNuta 'me' mama prakramAdudAharataH, ziSyAdarakhyApanArthaM ca kAzyapena pravediteti vacanamiti sUtrArtha: // iha cAzeSaparISahANAM kSutparISaha eva duHsaha ityAditastamAhamU. (51) digiMchApariyAveNa, tavassI bhikkhu thAmavaM / na chiMde na chiMdAvae, na pae na payAvae / vR. digiJchA - uktarUpA tayA paritApa:- sarvAGgINasantApo digiJchAparitApastena, chidAdikriyApekSA hetau tRtIyA, pAThAntaraM 'digichAparigate' bubhukSAvyAse 'dehe' zarIra sati, tapo'syA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/51 stIti atizAyane vinistapasvIvikRSTASTamAditapo'nuSThAnavAn, sa ca gRhasthAdirapi syAdata Aha-'bhikSuH' yatiH, so'pi kIdRk-sthAma-balaM tadasya saMyamaviSayamastIti sthAmavAn, bhUmni prazaMsAyAM vA matuppratyayaH,ayaM ca kimityAha-'na chindyAtna dvidhA vidadhyAt, svayamiti gamyate, na chedayedvA anyaiH, phalAdikamiti zeSaH, tathA na pacet svayaM, na cAnyaiH pAcayeta, upalakSatvAcca nAnyaM chindantaM vA pacantaM vA'numanyeta, tata eva ca svayaM krINIyAt, nApi krApayet na ca paraM krINantamanumanyeta, chedasya hananopalakSaNatvAt kSutpapIDito'pina navakoTIzuddhibAdhAM vidhatte iti gAthArthaH / / mU. (52) kAlIpavvaMgasaMkAse, kise dhmnnisNte| mattanno'sanapAnassa, adInamanaso cre|| vR.kAlI-kAkajaGghA tasyAH parvANi sthUrANi madhyAni ca tanUni bhavanti tataH kAlIparvANIva parvANijAnukUrparAdIni yeSu tAni kAlIparvANi, uSTrAmukhIvanmadhyapadalopI samAsaH, tathAvidhairaGgaiH-zarIravAyavaiH samyakkAzate-tapa:zriyA dIpyata iti kAlIparvAGgasaGkAzaH, yadvA prAkRte pUrvAparanipAtasyAtantravAdgrAmo dagdha ityAdivat avayavadharmeNApyavayavini vyapadezadarzanAccAGgasandhInAmapi kAlIparvasadRzatAyAM kAlIbhiH saGkAzAni sadRzAnyaGgAni yasya sa tathA, sa hi vikRSTatapo'nuSThAnato'pacitapizitazoNita ityasthicarmAvazeSa evaMvidha eva bhavati, ata eva ca 'kRzaH' kRzarIraH, dhamanayaH-zirAstAbhiH santato-vyApto dhamanisaMtataH, evaMvidhAvastho'pi mAtrAM-parimANarUpAM jAnAti iti mAtrAjJo-nAtilaulyato'timAtropayogI, kasyetyAhaazyata ityazanam-odanAdi pIyata iti pAnaM-sauvIrAdi anayoH samAhAre'zanapAnaM tasya, tathA 'adInamanaso'tti sUtratvAdadInamanAH adInamAnaso vA-anAkulacittaH 'caretta' saMyamAdhvani yAyAt, kimuktaM bhavati ?, atibAdhito'pi kSudhA navakoTIzuddhamapyAhAramavApya na laulyato'timAtropayogI tadaprAptau vA dainyavAn ityevaM kSutpariSahyamANA kSutparoSahaH soDho bhavatIti sUtrArthaH / samprati prAgadvAragAthopakSiptaM sUtrasparza iti trayodazadvAraMvyAcikhyAsuH sUtrasparzikaniyuktimAha-'suttaphAse ya'tti / tathAni.[87] kumArae naI leNe, silA paMthe mhlle| tAvasa paDimA sIse, agani nivvea muggre|| ni.[88] vane rAme pure bhikkhe, saMthAre mlldhaarnnN| aMgavijjA sue bhome, sIsassAgamane iy|| vR.tatra sUtrasparzazceti dvAropakSepaH, kumAraityAdinA ca tadvarNanaM spaSTameva, navaraMkumArakAdibhiH, pratyekaM dvAviMzaterapi parIpahANAmudAharaNopadarzanaM, tathAhi-'kumArakaH kSullakaH, 'leNaM'tilayanaM guhA 'mahallae'tti AryarakSitapitA, sUtrasparzitvaM cAsya sUtrasUcitodAharaNapradarzakatvAditi kiJcidadhikagAthAdvayArthaH / idAnIM niyuktikAraeva 'na chinde' ityAdisUtrAvayavasUcitaM kumAraketyAdidvAropakSiptaM ca kSutpariSahodAharaNamAhani.[89] ujjenI hasthimitto bhogapure hatthibhUikhuDDo a| aDavIDa veyaNaTTo pAovagao ya sAdivvaM / / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ni. 86] 79 vR. ujjayinI hastimitro bhogakaTakapuraM hastibhUtikSullakazcATavyAM vedanAtaH pAdapopagatazca sAdivyaM-devasannidhAnamiti gAthAkSarArtha: / / bhAvArtho vRddhasampradAyAdavaseyaH, sa cAyam - teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM ujjenIe nagarIe hathimitto nAma gAhAvaI, so matabhajjio, tassa putto hathibhUi nAma dArago, so taMgahAya pavvaio / teM annayA kayAi ujjenIo bhogakaDaM patthiyA, aDavimajjhe so khaMte pAe khayakkAe viddho, so asamattho jAto, tena sAhuNo vuttAvaccaha tubbhe'pi tAva nittharaha kaMtAraM, ahaM mahayA kadveNa abhibhUto, jai mamaM tubbhe vahaha to bhajjihiha, ahaM bhattaM paccakkhAmi, nibbaMdheNa TThito egapAse girikaMdarAe bhattaM pcckkhaauN| sAdhU paTThiyA, so khuDato bhaNati-ahaMpi icchAmi, so tehiM balA nIto, jAhe duraM gato tAhe vIsaMbheUNa pavvaie niyatto, Amato khaMtassa sagAsaM, khaMtaeNa bhaNiyaM-tumaM kIsa AgaA?, ihaM marihisi, so'pi thero veyaNatto taddivasaM ceva kAlagato, khuDDago na ceva jANai jahA kaalgto| so devaloesu uvavanno, pacchA tena ohI pauttA-kiM mayA dattaM tattaM vA?, jAva taM sarIrayaM pecchai khuDDagaM ca, so tassa khuDDagassa anukaMpAe taheva sarIragaM anupavisittA khuDDaeNa saddhi ullAvito acchai, tena bhaNio-vaccaha putta! bhikkhAe, so bhaNai-kahiM?, tena bhaNNai-ee dhavaniggohAdi pAyavA, eesu tannivAsI pAgavaMto, je tava bhikkhaM dehiti, tahatti bhaNiuMgato, dhammalAbheti rukkhaheTTesu, tato sAlaMkAro hattho niggacchiuM bhikkhaM dei, evaM divase bhikkhaM giNhaMto acchito jAva te sAhuNo taMbhi dese dubbhikkhe jAe puNovi ujjeNigaM desaM AgacchaMtA teneva maggeNa AgayA bitie saMvacchare, jAva taM gayA paesaM, khuDDagaM pecchaMti varisassa aMte, pucchito bhaNai-khaMto'pi acchai, gayA jAva sukkaM sarIrayaM pecchaMti, tehiM nAyaM-devena hoUNamanukaMpA kailliyA hohitti| khaMtena ahiyAsito parIsaho na khuDDaNNa, ahavA khuDDaeNavi ahiyAsito, na tassa evaM bhAvo bhavai-jahA'haM na labhissAmi bhikkhaM, pacchA so khuDDago sAhUhi niio| yathA ca tAbhyAmayaM parISahaH soDhastathA sAmpratasthamunibhirapi soDhavya ityaidampayarthaH / uktaH kSutparISahaH, evaM cAdhisahamAnasya nyUnakukSitayaiSaNIyAhArArtha vA paryaTataH zramAdibhiravazyaMbhAvinI pipAsA, sA ca samyak soDhavyeti tatparISahamAhamU.(53) tao puTTho pivAsAe, duguMchI lddhsNjme| sIodagaMna sevejjA, viyaDassesaNaM cre| vR. 'tata' iti kSutparISahAttako vA uktavizeSaNo bhikSuH 'spRSTaH' abhidrutaH 'pipAsayA' abhihitasvarUpayA 'doguMchI'ti jugupasI, sAmarthyAdanAcArasyeti gamyate, ata eva labbha:avApta: saMyamaH-paJcAzravAdiviramaNAtmako yena sa tathA, pAThAntaraM vA 'lajjasaMjametti' lajjApratItA saMyama:-uktarUpa: etAbhyAM svabhyastatayA sAtmIbhAvasamupagatAbhyAmananya iti sa eva lajjAsaMyamaH, paThyate ca 'lajjAsaMjae'tti tatra lajjayA samyagyatate-kRtyaM pratyAdRto bhavatIti lajjAsaMyataH, sarvadhAtUnAM pacAdiSu darzanAt, sa evaMvidhaH kimityAha-zItaM-zItalaM,svarUpasthatoyopalakSaNametat, tataH svakIyAdizastrAnupahatam, aprAsukamityarthaH, tacca tadudakaM ca zItodakaM, 'na seveta' na pAnAdinA bhajeta, kintu viDassa'tti vikRtasya-vahrayAdinA vikAraM prApitasya prAsukasyetiyAvat, prakramAduda Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/53 kasya 'esaNaM'ti caturyerthe dvitIyA, tatazcaiSaNAya-gaveSaNArthaM 'caret, tathAvidhakuleSu paryaTet . athavA eSaNAm-eSaNAsamiti caret, caraterAsevAyAmapi darzanAt, puna: puna: seveta, kimuktaM bhavati?-ekavArameSaNAyA azuddhAvapi na pipAsAtirekato'neSaNIyamapigRhyastAmullaGghayediti sUtrArthaH / / kadAcijjanAkula eva niketanAdau lajjAtaH svastha eva caivaM vidadhItetyata AhamU.(54) chinAvAesu paMthesuM, Aure supivAsie / parisukkamuhe dIne, taM titikkhe priishN|| vR.chintraH-apagataH ApAta:- anyato'nyata AgamanAtmaka: arthAjjanasya yeSu te chinApAtAH, viviktA ityarthaH, teSu, 'pathiSu' mArgeSu, gacchanniti gamyate, kIdRzaH samityAha-'upaturaH' atyantAkulatanuH, kimiti?, yataH suSTu-atizayena pipAsitaH-tRSitaH supipAsitaH, ata evaca parizuSkaM-vigataniSThIvanatayA'nArdratAmupagataM mukhamasyeti parizuSkamukhaH sacAsau adInazca-dainyAbhAvena parizuSkamukhAdIna: 'ta'miti tRTparISahaM titikSeta' saheta paThyate ca-'savvato ya parivaetti' sarvata iti sarvAn-manoyogAdInAzritya, caH pUraNe 'parivrajet' sarvaprakArasaMyamAdhvani yAyAt, ubhayatrAyamartho-vivaktadezastho'pyatyantaM pipAsito'svAsthyamupagato'pi ca noktavidhi mullaGghayet, tataH pipAsAparISaho'dhyAsito bhavatIti sUtrArthaH / idAnIM nadIdvAramanusaran 'sIodagaM na sevejjA' ityAdisUtrAvayavasUcitaM niyuktikRt dRSTAntamAhani. [ 90] ujjenI dhanamitto putto se khuDDao a dhnsmmo| taNhAitto'pIo kAlagao elgcchphe|| vR. ujjayinyAM dhanamitra: 'se' iti tasya putraH kSullakazca dhanaputrazammA taNhAetto'tti tRSito'pIta: kAlagata eDakAkSapatha ityakSarArthaH / / bhAvArthastu sampadAyAdavaseyaH, sa cAyam - ettha udAharaNaM kiMci paDivakheNa kiMci anulomenn| ujjenI nAma nayarI, tattha dhanamitto nAma vANiyato, tassa putto dhanasammo nAma dArato, so dhaNamitto tena putteNa saha pvvio| annayA te sAhU majjhaNhavelAe elagacchapahe paTThiyA, so'vi khuDDugo taNhAito eti, so'pi se khaMto sinehAnurAgeNa pacchao eti, sAhuNo'pi purato vaccaMti, antarAvi nadI samAvaDiyA, pacchA tena vuccai-ehi putta? imaM pANiyaM piyAhi, so'vi khaMto naI uttino ciMteti ya-maNAgaM osarAmi, jAvesa khuDDao pANiyaM piyai, mA me saMkAe na pAhitti egate paDicchai, jAva khuDDato patto naI na piyti| kei bhaNaMti-aMjalIe ukkhittAe aha se ciMtA jAyA-piyAmitti, pacchA citeI-kahamahaM ee hAlAhale jIve pivissaM?, na pIyaM, AsAe chinAe kAlagato, devesu uvavaNNo, ohiM pautto, jAva khuDDagasarIraMpAsati, tahiM anupaviTTho, khaMtaM olaggati, khaMto'pi etitti patthito, pacchA tena tesiM devenaM sAhUNaM goulANi viuvviyANi, sAhUvitAsuvaiyAsutakkAINi giNhanti, evaM vaIyAparaMpareNa jAva janavayaM saMpattA, pacchillAe vaIyAe tenA devena viTiyA pamhasAviyA jANaNanimittaM, ego sAhU niyatto, pecchati viTiyaM, natthi vaiyA, pacchA tehiM nAyaM-sAdivvaMti, pacchA tena devena sAhuNo vaMdiyA, khaMto na vaMdio, tao savvaM parikahei, bhaNai-eeNa ahaM paricatto-tumaM NaM pANiyaM piyAhitti, jadi me taM pANiyaM piyaM hontaM to saMsAraM bhamaMto, pddigto| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ni. 90] evaM ahiyAseyadhvaM / ityavasitaH pipAsaparISaha:, kSutpipAsAsahanakarzitazarIrasya ca nitarAM zItakAle zItasambandha iti tatparISahamAhamU.(55) caraMtaM virayaM lUha, sIyaM phusai egyaa| nAivelaM vihannijjA, pAvadiTTI vihntrh| vR. 'carantam' iti grAmAnugrAma muktipathe vA vrajantaM, dharmamAsevamAnaM vA, "viratam' agnisamArambhAdenivRttaM vigatarataM vA 'lUha'ti snAnasnigdhabhojanaparihAreNa rUkSaM, kimityAhazRNAti iti zItaM, 'spRzati' abhidravati, caradAdivizeSaNaviziSTo hi sutarAM zItena bAdhyate, 'ekade'ti zItakAlAdau pratimApratipattyAdau vA, tataH kim ? - 'na' naiva velA-sImA maryAdA seturityanarthAntaru, tatazcAtIti zeSasamayebhyaH sthavirakalpikApekSayA jinakalpikApekSayA ca sthavirakalpAccAtizAyinI velA zaktyapekSatayA ca sarvathAnapekSatayA ca zItasahanalakSaNA maryAdA tAM vihanyAt, ko'rthaH-apadhyAnasthAnAntarasarpaNAdibhiratikrAmet, kimevamupadizyata ityAhapAsayati pAtayati vA bhavAvarta iti pApA tAdRzI dRSTi:-buddhirasyeti pAdadRSTiH 'vihannAi' iti sUtratvAdvihanti-atikrAmatyativelAmiti prakramaH, __ ayamatra bhAvArtha:-pApadRSTirevoktarUpamaryAdAtikramakArI, tataH pApabuddhikRtatvAdasya sadgurupadezAt parihAro vidheyaH, paThyate ca-'nAivelaM muNI gacche, succA NaM jinasAsanaM' tatra velA-svAdhyAyAdisamayAtmikA tAmatikramya zItenAbhihato'hamiti 'muniH' tapasvI na 'gacchet' sthAnAntaramabhisapet, 'socce 'ti zrutvA Namiti vAkyAlaGkAre 'jInazAsanaM jinAgamam-anyo jIvo'nyazca dehastIvratarAzca narakAdiSu zItavedanAH prANibhiranubhUtapUrvA ityAdikam mU.(56) na me nivAraNaM asthi, chavittANaM na vijji| ahaMtu agi sevAmi, ii bhikkhU na ciNte|| vR. na 'me' mama nitarAM vAryate-niSidhyate'nena zItavAtAdIti nivAraNaM-saudhAdi asti' vidyate, tathA chavi:-tvaktrAyate-zItAdibhyo rakSyate'neneti chavitrANaM-vastrakambalAdina vidyate, vRddhastu zaraNaM-vastrAdi tathA chavi:-tvak trANaM na vidyate-na bhavati, asau hi zItoSNAdInAM grAhiketi vyAcakSate, ataH 'aha'mityAtmanirdezaH tuH punararthaH, tadbhAvanA ca yeSAM nivAraNaM chavitrANaM vA samasti te kimiti agni seveyuH?, ahaM taM tadabhAvAdatrANaH tatkimanyatkoramItyagni seve 'itI'tyevaM 'bhikSuH' yatiH 'na cintayet' na dhyAyet, cintAniSedhe ca sevanaM duuraapaastmiti| idAnIM layanadvAraM, tatra ca 'nAtivelaM munirgacchedi'tyAdisUtrAvayavasUcittamAhani.[91] rAyagihami vayaMsA sIsA cauro u bhddbaahuss| vebhAragiriguhAe sIyaparigayA smaahigyaa|| vR.rAjagRhe nagare vayasyAH ziSyAzcatvArastu bhadrabAhorvaibhAragiriguhAyAM zItaparigatAH samAdhigatA ityakSarArthaH / / bhAvArthastu vRddhavivaraNAdavaseyaH, taccedam rAyagihe nayare cattAri vayaMsA vANiyagA sahavaDDiyayA, te bhaddabAhussa aMtie dhamma soccA pavvaiyA, te suyaM bahuM ahijjittA annayA kayAi egallavihArapaDiyaM paDivannA, te samAvattIe 28/6] Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/56 viharatA puNovi rAyagihaM nayaraM sapattA, hemaMto ya vadRti, te ya bhikkhaM kAuM taiyAe porisIe paDiniyattA, tesiM ca vaibhAragiritenaM gaMtavvaM, tattha paDhamassa giriguhAdAre carimA porisI ogADhA, so tattheva Thio, biyayassa ujjAne, tatiyassa ujjAnasamIve, cautthassa nagarabbhAse ceva, tattha jo giriguhabbhAse tassa nirAgaM sIyaM sosamma sahato khamaMto apaDhamajAme ceva kAlagato, evaM jo nagarasamIve so cautthe jAme kAlagato, tesiM jo nagarabbhAse tassa nagaruNhAra na tahA sIaM tena pacchA kAlagato, te samma kAlagayA, evaM samma ahiyAsiyavvaM jahA tehiM cauhiM ahiyaasiyN| idAnIM zItavipakSabhUtamuSNamiti yadivA zItakAle zItaM tadanantaraM grISme uSNamiti tatparISahamAhamU.(57) usiNaparitAveNa, paridAhena tjjio| priMsu vA paritAveNaM, sAyaM na prideve|| vR.uSNam-uSNasparzavat bhUzilAdi tena paritApaH tena, tathA paridAhena' bahiH svedamalAbhyAM vahninA vA antazca tRSNayA janitadAhasvarUpeNa 'tarjitaH' bhatsito'tyantapIDita itiyAvat, tathA 'grISme' vAzabdAt zaradi vA 'paritApena' ravikiraNAdijanitena tarjita iti sambandhaH, kimityAha-'sAtaM' sukhaM, pratIti zeSaH, na paridevet, kimuktaM bhavati?-'nArIkucorukarapallavopagUDhaH kvacitsukhaM prAptAH / kvacidaGgArailitaistIkSNaiH pakvAH sma nrkessu||' ityAdi paribhAvayan hA ! kathaM mama mandabhAgyasya sukhaM syAditi pralapet, yadvA-'sAta miti sAtahetuM prati, yathA hA! kathaM kadA vA zItakAla: zItAMzukarakalApAdayo vA mama sukhotpAdakAH sampatsyanta iti na parideveteti sUtrArthaH / / upadezAntaramAhamU.(58) uNhAhitatto mehAvI, sinANaM naabhiptthe| gAyaM na parisiMcejjA, na vijijjA ya appayaM / / vR. 'uSNAbhitaptaH' uSNenAtyantaM pIDito 'medhAvI' maryAdAnativartI 'nAnaM' zaucaM deza-- sarvabhidabhinnaM 'nAbhiprArthayet' naivAbhilaSet paThanti ca-'No'vi patthae'tti apebhinnakramatvAt prArthayedapi na, kiM punaH kuryAditi?, tathA 'gAtraM' zarIraM 'na pariSiJcet' na sUkSmodakabindubhirArdIkuryAt, 'na vIjayecca' tAlavRntAdinA appayaMti AtmAnam, athavA'lpamevAlpakaM, kiM punarbahiti sUtrArthaH // sAmprataM zilAdvAramanusmaran 'usiNaparitAveNe' tyAdisUtrAvayavasUcitamudAharaNamAhani.[92] tagarAi arihamitto datto arahanao ya bhaddA ya / vaNiyamahilaM caittA tattaMmi silAyale vihre|| vR.tagarAyAmarhanmitro datto'rhannakazca bhadrA ca vaNigmahelAM tyaktvA tapte zilAtale 'vihare'tti vyahArSIditi gAthAkSarArthaH / bhAvArthastu vRddhasampradAyAdavaseyaH, sa cAyam-arahannaeNa saddhi pavvaio, so taM khuDDagaM na kayAi bhikkhAe hiMDAvei, paDhamAliyAIhiM kimicchaehiM poseti, so sukumAlo, sAhUNa appattiyaM, na taraMti kiMci bhnniuN| annayA so khaMto kAlagato, sAhahiM do tinni vA divase dAuM bhikkhassa oyArio, so sukumAlasarIro gimhe uvari hiTThA ya Dajjhati pAse ya, tihAbhibhUto chAyAe vIsamaMto pauttha Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 adhyayanaM-2,[ni. 92] vatiyAe vaNiyamahilAe diTTho, orAlasukumAlasarIrottikAuMtIse tahiM ajjhovavAo jAo, ceDIe saddAvito, kiM maggasi?, bhikkhaM, dinnA se moyagA, pucchito-kIsa tumaM dhammaM karesi?, bhaNai-suhanimittaM, sA bhaNai-to mae ceva samaM bhoge bhuMjAhi, so ya uNheNa tajjio uvasaggijjaMto ya paDibhaggo bhoge bhuMjati / so sAhahi savvahiM maggito na diTTho appasAgariyaM paviTTho, pacchA se mAyA ummattiyA jAyA puttasogeNa, nayaraM paribhamaMtI arahannAyaM vilavaMtI jaM jahiM pAsai taM tahiM savvaM bhaNati-asthi te koi arahannAo diTTho?, evaM vilavamANI bhamai, jAva atrayA tena putteNa oloyaNagaeNa diTThA, paccabhinnAyA, taheva oyarittA pAesu paDio, taM picchiUNa taheva satthacittA jAyA, tAhe bhaNNai-gutta ! pavvayAhi, mA duggaI jAhisi, so bhaNai-na tarAmi kAuM saMjamaM, jadi paraM aNasaNaM karemi, evaM karehi, mA ya asaMjao bhavAhi, mA saMsAraM bhamihisi, pacchA so taheva tattAe silAe pAovagamanaM karei, muhutteNa sukumAlasarIro uNheNa vilAo, puvvi tena nAhiyAsio pacchA ten'hiyaasito| evaM ahiyAsiyavvaM / uSNaM ca grISme tadanantaraM varSAsamayaH, tatra ca dazamazakasambhava iti tatparISahamAhamU.(59) puTTho ya daMsamasaehiM, samare va mhaamunii| nAgo saMgAmasIse va, sUre abhibhave prN|| vR.'spRSTaH' abhidrutaH 'caH' pUraNe daMzamazakaiH, upalakSaNatvAt yUkAdibhizca 'samareva'tti 'edoduralopAvisarjanIyasyeti rephAt, tataH sama eva-tadagaNanayA spRSTAspRSTAvasthayostulya eva, yadvA samantAdarayaH-zatravo yasmiMstatsamaraM tasminniti saMgrAmazirovizeSaNaM, veti pUraNe, 'mahAmuniH' prazastayatiH, kimityAha-'nAgo saMgAmasIse ve'ti ivArthasya vAzabdasya bhinnakramatvAnAga iva-hastIva saMgrAmasya zira iva zira:-prakarSAvasthA saMgrAmazirastasmin 'zUraH' parAkramavAn, yadvA zUro-yodhaH tato'ntarbhAvitopamArthatvAdvAzabdasya ca gamyamAnatvAt zUravadvA'bhihanyAt, ko'rthaH?-abhibhavet 'paraM' zatrum, ayamabhiprAyaH-yathA zUraH karI yadvA yathA vA yodhaH zaraistadyamAno'pi tadagaNanayA raNazirasi zatrUn jayati, evamayamapi daMzAdibhirabhidrUyamAno'pi bhAvazatru-krodhAdikaM jayediti sUtrArthaH // yathA ca bhAvazatrurjetavyastathopadeSTumAhamU.(60) na saMtate na vArijjA, manapi no paussae / uvehe no haNe pANe, bhuMjate maMsasoNie / vR.'nasaMtraset nodvijet, daMzAdibhya iti gamyate, yadvA'nekArthatvAddhAtUnAM na kampayettaistudyamAno'pi, aGgAnIti zeSaH, 'na nivArayet' na niSedhayet, prakramAiMzAdIneva tudato, mA bhUdantarAya iti, mana:-cittaM tadapi, AstAM vacanAdi, 'na pradUSayet' na praduSTaM kuryAt, kintu 'uvehe'tti upekSeta-audAsInyena pazyed, ata eva na hanyAt 'prANAn' prANino 'bhuJjAnAn' AhArayato mAMsazoNitam, ayamihAzayaH-atyantabAdhakeSvapi daMzakAdiSu zRgAlavRkarUpaizca, ndbhi?rnisstthurm| , AkSepatroTitasnAyu, bhakSyante rudhirokssitaaH||1|| svarUpaiH zyAmazabalairvAlapuccharbhayAnvitaiH / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/60 parasparaM virudhyadbhivilupyante dizodizam // 2 // kAkagRdhrAdirUpaizca, lohtunnddairblaanvitaiH| vinikRSTAkSijihvAntrA, viceSTante mahItale / / 3 / / prANopakramaNaiorairduHkhairevaMvidhairapi / AyuSyakSapite naiva, mriyante duHkhabhAginaH // 41 ityAdi, tathA asaMjJina ete AhArthinazca bhojyameteSAM maccharIraMbahusAdhAraNaMca yadi bhakSayanti kimatra pradveSeNeti ca vicintayan tadupekSaNaparo na tadupaghAtaM vidadhvAditi sUtrArthaH / / idAnIM pathidvAraM, tatra 'spRSTo daMzamazakai 'rityAdisUtrasUcitamudAharaNamAhani.[13] caMpAe sumaNubhaddo juvarAyA dhammaghosasIyo y| paMthaMmi masagaparipIyasoNio so'vi kaalgo|| vR. campAyAM sumanobhadro yuvarAjo dharmaghoSaziSyazca pathi mazakaparipItazoNitaH so'pi kAlagata iti gAthAkSarArthaH / / bhAvArthastu vRddhasampradAyAdavaseyaH, sa cAyam___caMpAe nayarIe jiyasattussa sno putto sumaNabhaddo juvarAyA, dhammaghosassa aMtie dhamma soUNa niviNNakAmabhogo pavvaito, tAhe ceva egallavihArapaDimaM paDivano, pacchA heTThAbhUmIe viharanto sarayakAle aDavIe paDimAgato rattiM masaehiM khajjai, so te na pamajjai, samma sahai, rattIe poyasoNito kaalgto| evaM ahiyAseyavvaM / ityavasito daMzamazakaparISahaH / adhunA acela: saMstaistudyamAno vastrakambalAdyanveSaNaparo na syAdityacelaparISahamAhamU.(61) parijunnehi vatthehi, hokkhAmitti acele| aduvA sacelae hokkhaM, iha bhikkhaM na ciNte| vR. parijIrNaiH' samantAt hAnimupagataiH vastraiH' zATakAdibhiH, 'hokkhAmitti' itibhinnakramaH tato bhaviSyAmi 'acelakaH' celavikala: alpadinabhAvitvAdeSAmiti bhikSurna vicintayet, athavA 'sacelakaH' celAnvito bhaviSyAmi, parijIrNavastraM, hi mA dRSTvA kazcit zrAddhaH sundaratarANi vastrANi dAsyatIti bhikSurna cintayet, idamuktaM bhavati-jIrNavastraH sanna mama prAkparigRhItamaparaM vastramasti na ca tathAvidho dAteti na dainyaM gacchet, na cAnyalAbhasambhAvanayA pramuditamAnaso bhavediti sUtrArthaH / itthaM jIrNAdivastratayA acelaM sthavirakalpikamAzrityAcelaparISaha uktaH, samprati tameva sAmAnyenAhamU.(62) egayA acelae hoi, sacele yAvi egyaa| eyaM dhammahiyaM naccA, nANI no prideve| vR. ekadA' ekasmin kAle jinakalpapratipattau sthavirakalpe'pidurlabhavastrAdau vA sarvathA celAbhAvena sati vA cele vinA varSAdinimittaprAvaraNena jIrNAdivatratayA vA 'acelaka' iti avastro'pi bhavati, paThyate ca 'acelae sayaM hoi'tti tatra svayam-Atmanaiva na parAbhiyogataH, 'sacelaH' savastrazcApyekadA sthavirakalpikatve tathAvidhAlambanenAvaraNe sati, yadyevaM tataH kimityAha- etadi'tyavasthaucityena sacelatvamacelatvaM ca dharmo-yatidharmaH tasmai hitamupakArakaM dharmahitaM 'jJAtvA' avabuddhaya, tatrAcelakatvasya dharmAhitatvamalpapratyupekSAdibhiH, Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ni. 93] "paMcahi ThANehiM purimapacchimANaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM acelae pasatthe bhavai, taM jahAappA paDilehA 1, vesAsie rUve 2, tave anumae 3, lAghave pasatthe 4, viule iMdiyaniggahe 5"tti, sacelatvasya tu dharmopakAritvamanyAdyArambhanivArakatvena saMyamaphalatvAt, 'jJAnI' nagnA eva prAyastiryagnArakAH tadbhavabhayAdeva ca mayA santyapi vAsAMsyapAsyanta ityevaM bodhavAno paridevayet, kimuktaM bhavati?,-acela: san kimidAnIM zItAdipIDitasya mama zaraNamiti na dainyamAlambeta iti sUtrArthaH / / iha ca kecinmithyAtvAkulitacetasa idamitthaM mahArthakarmapravAdapUrvoddhRtaprastutAdhyayanAdhItamapi sacelatvaM tathA samyaktvajJagnazIlAni, tatazcetIha siddhye| teSAmupagrahArthAya, smRtaM cIvaradhAraNam // 1 // jaTI kUrcI zikhI muNDI, cIvarI nagna eva ca / tapyannapi tapaH kaSTaM, mauDhyaddhiMstro na siddhayati // 2 // samyagjJAnI dayAvAMstu, dhyAnI yastapyate tpH| nagnazcIvaradhArI vA, sa siddhayati mahAmuniH / / 3 / / iti vAcakavacanAnUditaM cAnucitamityAhuH, tAn prati vaktumupakramyate-iha yo yadarthI na sa tanimittopAdAnaM pratyanAhato, yathA ghaTArthI mRtpiNDopAdAnaM prati, cAritrArthinazca yatayastannimittaM ca cIvaramiti, na cAsyAsiddhatvaM, taddhi tasya tadanimittatayA syAt, sA ca tavAsya bAdhAvidhAyitayaudAsInyenavA?, na tAvadvAdhAvidhAyitayA, yato'sau paJcamavratavighAtakatvena saMsaktiviSayatayA kaSAyakAraNatvena vA?, yadi paJcamavratavighAtakatvena, tadapi kutaH?, yukti iti cet, nanviyaM svatantrA siddhAntAdhInA vA?, yadi svatantrA tataH salomA maNDUkazcatuSpAttve satyutplutya gamanAt, mRgavat, alomA vA hariNaH, catuSpAttve satyuplutya gamanAt, maNDUkavadityAdivanna nirmUlayukteH sAdhyasAdhakatvam, uktaM hi "yatnenAnumito'pyarthaH, kuzalairanumAtRbhiH / ____ abhiyuktrairnyairnythaivoppaadyte||" siddhAntAdhInayuktistu tathAvidhasiddhAntAbhAvAdasambhavinI, athAstyasau 'gAme vA nagare vA appaM vA bahaMvA jAva no parigiNhejjA' ityAdiH,tadanugRhItA yuktizca-yadyatparigrahasvarUpaM tattadupAdIyamAnaM paJcamavratavighAti, yathA dhanadhAnyAdi, parigrahasvarUpaM cacIvaramiti, nanvasiddho'yaM hetuH, tathAhi-parigrahasvarUpatvamasya kiM mUrchA hetutvena dhAraNAdimAtreNa vA ?, yadi mUheitutvena, zarIramapi mUrchAyA heturna vA?, na tAvadahetuH, tasyAntaraGgatvena durlabhataratayA ca vizeSatastaddhetutvAd, uktaM ca "aha kuNasiM thullavatthAiesu muccha dhuvaM sriire'vi| __ akkejjadullabharate kAhisi mucchaM viseseNa // " athAstu tannimittametat, tarhi cIvaravattasyApikiM dustyajatvena muktyaGgatayA vA na prathamata eva parihAra:?, dustyajatvena cet tadapi kimazeSapuruSANAmuta keSAJcideva?, na tAvadazeSapuruSANAM, dRzyante hi bahavo vahnipravezAdibhiH zarIraM parityajantaH, atha keSAJcit, tadA vastramapi Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-2/62 keSAJcit dustyajamiti tadapi na parihAryaM, muktyaGgatApakSAzrayaNe ca kiM cIvareNAparAddham ?, tasyApi tathAvidhazaktivikalAnAM zItakAlAdiSu svAdhyAyAdyupaSTambhakatvena muktyaGgatvAd, abhyupagamya ca mUcchahitutvamucyate na hi nigRhItAtmanAM kvacinmUrcchA'sti taduktam"savvatthuvahiNA buddhA, saMrakkhaNapariggahe / avi appaNo'vi dehammi, nAyaraMti (yaM) / " ti, nApi dhAraNAdimAtreNa, evaM hi zItakAlAdau pratimApapratipattyAdiSu kenacidbhaktyAdinopari kSiptasyApi cIvarasya parigrahatAprasaGgaH, atha tatra svayaMgrahAbhAvAdadoSa:, tarhi svayaMgraha: parigrahatve hetu:, tathA ca kuNDikAdyapi nopAdeyaM, dRSTeSTavirodhi cedam, atha tatra mUrcchAyA abhAvAdaparigrahatvam evaM sati saMyamarakSaNAyopAdIyamAne cIvare tadabhAvAttadastu uktaM ca "jaMpi vatthaM va pAyaM vA, kaMbalaM pAyapuMchaNaM / taMpi saMjamalajjaTThA, dharaMti pariharati ya / / ' atha saMsaktiviSayatayA, yadyevamAhAre'pi sA kimasti nAsti vA?, na tAvannAsti, kRmikaNDUpadAdyutpAtasya tatra pratipANi pratItatvAt, athAsti paraM yatanayA na doSa:, taditaratrApi tulyaM / kaSAyakAraNatvena cet, tatkimAtmanaH pareSAM vA ?, yadyAtmanastadA zrutamapi keSAJcidahaGkArahetutvena kaSAyakAraNamiti tadapi nopAdeyaM syAt, atha vivekinAM ta tadahaMkRtihetu:, "prathamaM jJAnaM tato daye" ti nItito dharmopakAri ceti tadupAdAnaM, cIvare'pi samAnametat, atha cIvarasya dharmAnupakAritvAdatulyatA, nanu kuta etadavasitaM kimacIvarAstIrthakRta iti zruteruta jinakalpAMkarNanAt, 'jitAcelaparISaho muni' riti vacanato vA ?, na tAvadAdyo vikalpa:, sUtre hi tIrthakRtAmacIvaratvaM kadAcitsarvadA vA ?, kadAciccetko vA kimAha ?, kadAcidasmAkamapyasyAbhimatatvAt, atha sarvadA, tanna, 'savve'pi evagadUsena niggayA jinavarA ucauvIsa' miti vacanAt, atha tatra 'egadoseNaM' tipAThaH, sarve'pi saMsAradoSeNa ekena nirgatA itikRtvA, nanvevamanavasthA, sarvatra sarvairapi svecchAracitapAThAnAM sukaratvAt, kiM ca-tIrthakRtAmacIvaratve teSAmeva taddharmopakArIti nizcayo'stu, nApareSAM na hi yadeva teSAM dharmopakArI tadevetareSAmapi, anyathA yathA na te paropadezataH pravarttante yathA ca chadmasthAvasthAyAM paropadezaM dIkSAM vA na prayacchanti, tathA'nyairapi vidheyamiti mUlaccheda eva tIrthasy, uktaM ca " na parovaesavisayA na ya chaumatthA parovaesaMpi / deti na ya sissavaggaM dikkhati jinA jahA savve // 1 // taha sesehi ya savvaM kajjaM jar3a tehi savvasAhammaM / evaM ca kao titthaM ? na cedacelatti kogAho ? // 2 // " atha jinakalpAkarNanAt, tatra hi na kiJcidupakaraNamiti cIvarasyApyabhAva:, tathA ca na tasya dharmopakAritA, nanu jinakalpikAnAmupakaraNAbhAvaH, pravAdataH Agamato vA ?, na tAvadAdyapakSo, na hi vasati kilAtra vaTavRkSe rakSa ityAdinirmUlapravAdAnAM pramANatA, nApyAgamataH, , teSAmapi tatra zaktyapekSayopakaraNapratipAdanAt, taduktam "jinakappiyAdao puNa sovahao savvakAlamegaMto / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ ni. 93] uvagaraNamAmesiM purisAvekkhAe bahubheyaM / / " athavA astu jinakalpikAnAmupakaraNAbhAvaH, tathApi dhRtizaktisaMhananazrutAtizayayuktAnAmeva tatpratipattiH atha rathyApuruSANAmapi?, yadyAdyo vikalpastatkimevaMvidhAH sampratyapi santi na vA ?, santi cedupalabdhilakSaNaprAptA upalabhyeran, anupalabdhilakSaNaprAptAzca kutaH sattvena nizcIyante?, atha na santi, tAdRzAmeva jinakalpapratipattiH, tarhi vRthaiva - ___ "manaparamohipulAe AhAraga khavaga uvasame kappe / saMjamatiya kevali sijjhaNA ya jaMbummi vocchinnaa|" ityAptavacanAnAzrayaNaM, yadi rathyApuruSANAmapoti kalpyate, tirazcAmapi tatkalpanA stu, atha dezaviratibhAja eva ta iti na teSAM tatpratipattiH, tarhi sarvaviratistatkAraNaM, tathA ca tadvatA ekena yatkRtaM tatkimakhilairapI tadvadbhirAcaraNIyamatha tathAvidhazaktiyuktaireva ?, yadyAdyo vikalpastadaikasmin mAsaSaNmAsAdikaM tapazcaratnanyairapi taccaraNIyaM syAd, atha dvitIyaH pakSastarhi jinakalpo'pi tathAvidhazaktiyuktaraiva pratipattavyaH, atha tathAvidhazaktivikalAnAM tattapazcaratAM bahutaradoSasambhava iti na taccaraNaM, tadihApi tulyaM, tathAhi-sambhavatyevedAnIntanayatInAM tathAvidhazaktisaMhananavikalatayA himakaNAnuSaktazItAdiSu bahutaradoSahetukamanagyArambhAdikaM tathA tathAvidhAcchAdanAbhAvAta: zItAdikheditAnAM zubhadhyAnAbhAvena samyaktvAdivicalanam, uktaM ca vAcakaiH "zItavAtAtapairdazairmazakaizcApi kheditaH / mA samyaktvAdiSu dhyAnaM, na samyak sNvidhaasyti||" yacca 'jitAcelaparISaho muni' riti vacanato na cIvaraM dharmopakArIti, tatra jitAcelaparISahatvaM celAbhAvanaivAhozcideSaNAzuddhatatparibhogenApi?, yadi celAbhAvenaiva, tataH kSutparISahajayanamapyAhArAbhAvenaiveti vratagrahaNakAla evAnazanamAyAtam, etacca bhavato'pi nAbhimataM, tataH parizuddhopabhogitayA jitAcelaparISahatvamiti dvitIya eva pakSaH, sa cAsmatpathavatyeveti na kuto'pi cIvarasya dharmAnupakAritvanizcayaH, atha pareSAM kaSAyakAraNatvena cAritrabAdhakatvaM cIvarasya, tahi dharmAdayo'pi kasyacit kaSAyakAraNaM navA?, na tAvatra, te'pi kasyacitkaSAyahetava iti covaravatte'pi hAtavyAH, Aha ca "asthi ya kiM kiMcijae jassa va kassa va kasAyabIjaM taM / vatthu na hojja? evaM dhammo'vi tume na ghetavyo / / 1 / / jena kasAyanimittaM jino'vi gosAlasaMgamAINaM / dhammo dhammaparAvi ya paDinIyANaM jinamayaM ca // 2 // athaiSAM muktyaGgatayA kaSAyahetutve'pi na heyatA, tadihApi samAnam, uktaMca vAcakasiddhasene "mokSAya dharmasiddhayarthaM, zarIraM dhAryate yathA / zarIradhAraNArthaM ca, bhaikSagrahaNamiSyate / / 1 / / tathaivopagrahArthAya, pAtraM ciivrmissyte| jinairupagraha: sAdhoriSyate na parigrahaH / / 2 / / " ityAdi, Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-2 / 62 audAsInyenApi na cIvarasya cAritraM pratyanimittatA, tasya tadupakAritvAt yacca yatropakAri na tattasminnudAsInaM yathA tatvAdayaH paTe, cAritropakAri ca cIvaraM, tathAhi saMyamAtmakaM cAritraM, na ca tasya tatpAriheNa zuddhiriti, Agamazca " kiM saJjamovayAraM karei vatthAi jai maI suNasu / sIyattANaM tANaM jalaNataNagayANa sattANaM // 1 // taha nisi cAukkAlaM sajjhAyajjhANasAhaNamisINaM / himamahiyAvAso sArayAirakkhANimittaM tu // 2 // " ityataH sthitametat - cAritranimittaM cIvaramiti nAsiddhatA hetoH, viruddhatvAnaikAntikatve tUktAnusArataH parihartavye / tatazca 88 "nirgranthAnAmamalajJAnayutaistIrthakRdbhiruktAni / samyagvratAni yasmAnnairgranthyamataH prazaMsanti // 1 // rAgAdyapacayahetuM nairgranthyaM svapravRttitasteSAm / tadvRddhirato'vazyaM vastrAdiparigrahayutAnAm // 2 // ityAdi durmatiparispanditamapakarNanIyam / samprati 'mahallettidvAraM, tatra ca 'eyaM dhammahiyaM nacce' tyAdisUtrasUcitaM dRSTAntamAha ni. [14] ni. [15] ni. [ 96 ] ni. [17] vR. vItabhaye devadattA gandhAraM zrAvakaM pratijAgarya labhate zataM gulikAnAM pradyotenAnItojjayinIM, dRSTvA ceTImaraNaM prabhAvatI pravrajyA kAlagatA puSkarakaraNaM grahaNaM dazapurapradyotamocanaM ca, mAtA ca rudrasomA pitA ca nAmnA somadeva iti bhrAtA ca phalgurakSitaH tosaliputrAzcAcAryAH siMhagiribhadraguptAbhyAM ca vajrakSamaNAtpaThitvA pUrvagataM pravrajitazca bhrAtA rakSitakSamaNairjanakazceti gAthAcatuSTayAkSarArthaH // vIyabhaya devadattA gaMdhAraM sAvayaM paDiyarittA / lahai sayaM guliyANaM pajjoeNa nI (nAni) ojjeni // maraNaM bhAI pavvaittu kAlagayA / kkharakaraNaM gahaNaM dasaurapajjoyamuyaNaM ca / mAyA ma ruddasomA piyA ya nAmena somadevatti / bhAyA ya phaggurakkhiya tosaliputtA ya AyariyA / siMhagiri bhagutte vayarakkhamaNA paDhittu puvvagayaM / pavvAvio ya bhAyA rakkhiyakhamaNehi janao ya // bhAvArthastu vRddhasampradAyAdavaseyaH, sa cAyam- jIvasAmipaDimAvattavvayaM dasapuruppatti ca bhANiUNaM tAva bhANiyavvaM jAva ajjavayarasAmino sayAse nava puvvANi dasamassa ya puvvassa kiMci ahijjiUNa ajjarakkhiyA dasapurameva gayA, tattha savvo sayaNavaggo pavvAvitomAyA bhAyA bhaginI, jo so tassa khaMto so'vi tesiM anurAgeNaM tehi ceva sammaM acchai, no puNa liMgaM geNhai lajjAe, kiha samaNato pavvaissaM ?, itthaM mama dhUyAto suNhAto NattugIto, tAsiM purato na tarAmi naggo acchihaM, evaM so tattha acchai, bahuso AyariyA bhaNaMti, tAhe so bhaNati Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ni. 97] 89 jai mama jubalaeNaM kuMDiyAe chatteNaM uvahaNAhi jannovaieNa ya samaM pavvAveha to pavvayAmi, pavvaito so puNa caraNakaraNasajjhAyaM anuyattaMtehi giNhAviyavvo, tAhe te bhaNaMti-acchaha tubbhe kaThipaTTaeNaM, so'vi thero bhaNai-chattaeNaM vinA na tarAmi acchiuM, chattayaMpi, karageNa vinA dukkhaM uccArapAsavaNaM vosiriuM, baMbhasuttagaMpi acchautti, avasesaM savvaM prihri| atrayA ya ceiyAI vaMdiuM gayA, AyariyA ceDagarUvANi gAhaMti, bhaNaha-savve vaMdAmo egaM chattaillaM mottuM, evaM bhaNito, tAhe so jANati-ime mama puttA NattuyA ya vandijaMti, ahaM kosa navaMdijjAmi?. tAhe bhaNati-kimahaM apavvaiotti?, tANi bhaNaMti-kiM pavvaiyagANovANahakaragabhaguttachattagANi bhavaMti?, tAhe so jANati-eyANivi mamaM paDicoeMti, tA chaDDemi, tAhe puttaM bhanati-alAhi puttagA ! chatteNaM, tAhe te bhanaMti-alAhi, jAhe uNhaM hohiti tAhe kappo uvari karehatti, evaM tANi mottuM karaillu, tattha se putto bhaNati-mattaeNaM ceva sannAbhUmi gammai, evaM jatrovaiyaM ca muyai, tAhe AyariyA bhaNaMti-ko vA amhe na jANai jahA baMbhaNA, evaM tANi tena mukkANi, pacchA tANi puNo bhaNaMti savve vaMdAmo mottUNa kaDipaTTaillaM, tAhe so ruTTho bhaNati-saha ajjayapajjaehi mA vandaha, anne vaMdihaMti mamaM, eyaM kaDipaTTayaM na chaDDemi, tattha ya sAhU bhattapaccakkhAyato, tAhe tassa nimittaM kaDipuTTavosiraNaTThayAe AyariyA bhaNaMti-eyaM mahAphalaM havai jo sAdhuM, vahai, tattha ya paDhamapavvaiyA sanniyA-tume bhaNijjaha-amhe eyaM vahAmo, evaM te uvaTThiyA, tattha ya AyariyA bhaNaMti-amhaM sayaNavaggo mA nijjaraM pAvau?, bho tubbhe ceva savve bhaNaha amhe cceva vahAmo, tAhe so thero bhaNati-kiM puttA! ettha bahutarayA nijjarA?, AyariyA-bhaNaMtibAdaM, ki ettha bhaNiyavvaM?, tAhe so bhaNati-to khAi khahaMpi vahAmi, AyariyA bhaNaMti-ettha uvasaggA uppajaMti, ceDarUvANi laggeti, yadi tarasi ahiyAsiuM, aha nAhiyAsesi tAhe amhaM na suMdaraM tAhe amhaM na suMdaraM bhavati, evaM so thiro kao, jAhe so ukkhitto sAhU maggao vaccai, pacchao saMjaIo ThiAto, tAhe khuDDagA bhaNiA-ettAhe kaDipaTTayaM muyaha, tAhe so muttumAraddho, tAhe annehi bhaNio-mA moccihi, tattha se anneNa kaDipaTTao purao kAUNa doreNa baddho, tAhe so lajjio taM vahai, maggato mama picchaMti suNhAo a, evaM tenavi uvasaggo uTTiottikAUNa vUDhaM, pacchA Agato taheva, tAhe AyariyA bhaNaMti-kiM ajja khaMtA ! imaM?, tAhe so bhaNai-so esa ajja putta ! uvasaggo uvaDhio, Aneha sADayaM, tAhe bhaNai-kiM va sADaeNaMti ?, jaM daTTavaM taM diTuM, colapaTTao ceva me bhavau, evaM tA so colapaTTapi ginnhaavio| tena puvvaM acelaparisaho nAhiyAsito pcchaa'hiyaasiotti| acelasya cApratibaddhavihAriNaH zItAdibhirabhibhUyamAnatvenAratirapyutpadyetAtastatparISahamAhamU.(63) gAmAnugAmaM rIyaMtaM, angaarmkiNcnN| araI anuppavise, taM titikkhe parIsaha / / vR. grasate bujhyAdIn guNAn iti grAmaH sa ca jigamiSataH anugrAmazca-tanmArgAnukUlaH ananukUlagamane prayojanAbhAvAd grAmAnugrAma, yadvA grAmazca mahAn anugrAmazca sa eva laghurgAmANugrAmam, athavA-grAmamiti rUDhizabdatvAdekasmAdgramAdanyo grAma: tato'pi cAnyo grAmAnugrAma Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/63 mucyate, nagaropalakSaNametat, tato nagarAdIMzca, kimityAha-'rIyaMta'ti tivyatyayAdrIyamANaMviharantam 'anagAram' uktasvarUpam 'akiJcanaM' nAsya kiJcana pratibandhAspadaM dhanakanakAdyastItya-kiJcano-niSparigrahaH, tathAbhUtam 'arati:' uktarUpA 'anupravizet' manasi labdhAspadA bhavet, 'ta'mityaratisvarUpaM titikSeta' saheta parISahamiti sUtrArthaH / / tatsahanopAyamevAhamU. (64) araI piTThao kiccA, virao aayrikkhe| ___ dhammArAme nirAraMbhe, uvasaMte munI cre|| vR.'arati' saMyamaviSayAM mohanIyakarmaprakRtirUpAM pRSThataH kRtvA ko'rtha:?, dharmavighnaheturiyamitimatyA tiraskRtya, kimityAha-'virataH' hiMsAdibhya uparataH, AtmA rakSitaH, durgatihetorapadhyAnAderanenatyAtmarakSitaH, AhitAgnyAdiSu darzanAt ktAntasya paranipAtaH, Ayo vAjJAnAdilAbho rakSito'nenetyAyarakSitaH dharme-zrutadharmAdau ADityabhivyAptyA ramate-ratimAn bhavatIti dharmArAmaH, yadvA-dharma eva satatamAnandahetutayA pratipAlyatayA vA ArAmo dharmArAmastatra, sthita iti gamyate, nirgata ArambhAd-asakriyApravartanalakSaNaNAt nirArambhaH 'upazAntaH' krodhAdyupazamAt 'muniH' sarvaviratipratijJAtA caret, 'paliovamaM jhijjai sAgarovamaM, kimaMga puna majjha imaM manoduhaM'ti vicintayansaMyamAdhvani yAyAt, na punarutpannAratirapi avadhAvanAnuprekSI bhaved / iha ca viratAdivizeSaNAni aratitiraskaraNaphalatayA, yadvA yata eva virato'ta evAtmarakSita ityAdihetuphalatayA neyAnoti sUtrArthaH / / idAnIM tApasadvAramanusmaran 'araI anuppavese' ityAdi-sUtrasUcitamudAharaNamAhani.[98] ayalapure juvarAyA sIso rAhassa ngriimujjeni| ajjA rAhakkhamaNA purohie rAyaputto y|| ni.[ 99] kosaMbIe siTThI AsI nAmena tAvaso tahiyaM / mariUNa sUyaroraga jAo puttassa puttotti // vR. acalapure yuvarAjaH ziSyo rAdhasya nagarImujjayinIm AryA rAdhakSamaNAH purohito rAjaputrazca kauzAmbyAM zreSThI AsIncAmnA tApasaH tatra mRtvA 'sUyarorago' tti supo lApaH zUkara urago jAtaH putrasya putra iti gAthAdvayAkSarArthaH / / etadarthastu sampradAyAdavaseyaH, sa cAyama__ acalapuraM nAma patiTThANaM, tattha jiyasattU rAyA, tassa putto juvarAyA, so rAhAyariyANa aMtie pvvio|soy atrayA viharaMto gato tagaraMnagari, tassa ya rAhAyariyassa sajhaMtevAsI ajjarAhasvamaNA nAma ujjenIe viharaMti, tao AgayA sAhuNo tagaraM, gayA rAsamIvaM, te pucchiyAniruvassagaMti, bhaNaMtI-rAyaputto purohiyaputto ya vAhiti, tassa juvarAyapavvatiyagassa so rAyaputto bhattijjato, mA saMsAraM bhamihititti ApucchiUNa Ayarie gao ujjeNi, bhikkhavelAe uggA-- heUNa paTTito, Ayariehi bhaNio-acchAhi, so bhaNai-na acchAmi, navaraM dAehataM paMDanIyaghara, cellago bhaNio-baccadAehi, tena dAiyaM, so tattha gato, vIsatthopaviTTho, tatthate do'vi acchaMti, tetaM picchiUNa uTThiyA, tenavi mahayA saddeNaM dhammalAbhiyaM, te bhaNaMti-aho! laTTha pavvaiyago amhaMtena gato, vaMdAmotti, bhaNaMti te AyariyA ! tubbhe gAiDaM jANaha?, tena bhaNiyaM-AmaM jANAmo, tubbhevAeha, te ADhattA, jAva na jANaMti, tena bhaNNai-erisagA ceva tubbhe koliyagA, Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ni. 99] 91 na kiMci jANaha, te ruTThA uddhAiyA, tena ghettuM tesiM nijuddhaM jANaMtaeNa savve saMdhI khoiyA, paDhama tAva piDiyA, te hammaMtA rADi kareMti, pariyaNo jANai-so esa pavvaio hammato rADi karei, so'vi gato. pacchA tehiM diTTA, navi jIvaMti, navi maraMti, navaraM nirikkhaMti ekkakaM diTThIe, pacchA so siTuM purohiyassa ya-jahA ko'vi pavvaiyago, tena do'vi jaNA saMkhalettuNa mukkA, pacchA rAyA savvabalenAgato pavvaigANa mUle, so'vi sAhU ekkapAse acchai pariyato, rAyA AyariyANaM pAe paDio, pasAyamAvajjaha, Ayario bhaNai-ahaM na yANAmi, mahArAya ! ittha ego sAhU pAhuNo, jai paraM tena hojjA, rAyA tassa mUlamAgato, paccabhitrAo ya, tato tena sAhuNA bhaNito-dhiratthu te ra yattaNassa, jo tuma appaNo puttamaMDANavi niggahaM na karesi, pachA rAyA bhaNai-pasAyaM kareha, bhaNai - jai paraMpavvayaMti to NaM mokkho, annahA natthi, rAiNA purohieNa ya bhaNNai-evaM hou, pavvayaMtu, pucchiA bhaNaMti-pavvayAmo, puvvaM loo kato, pacchA mukkA, pavvaiyA / so ya rAyaputto nissaMkio ceva dhammaM karei, purohiyaputtassa puNa jAimao, amhe maDDAe pavvAviyA, evaM te do'vi kAlaM kAUNa devalogesu uvvnaa| ioa ya kosaMbIe nayarIe tAvaso nAma seTThI, so mariUNa niyaghare sUyaro jAo, jAtissaro, tato tassa ceva divasage puttehi mArito, pacchA tahiM ceva ghare urago jAo, tahiMpi jAissaro jAto, tattha'vi aMto ghare mA svAhititti mArito, pacchA puNo'pi puttassa putto jAto, tatthavi jAI saramANo citeikihamahaM appaNo suNDaM aMmaMti vAharihAmi, puttaM vA tAyaMti, pacchA mUyattaNaM karei, pacchA mahaMtIbhUo sAhUNaM allINo, dhammo'nena suto|| ito ya so dhijjAiyadevo mahAvidehe titthayaraM pucchai-kimahaM sulahabohio dullabhabohiotti?, tato sAmiNA bhaNito-dullabhabohio'si, puNo'vi pucchai-kattha'ha uvavajjiukAmo?, bhagavayA bhaNNai-kosaMbIe mUyassa bhAyA bhavissasi, so ya mUo pavvaissai, so devo bhagavaMtaM vaMdiUNa gao mayagassagAsaM,tassa so bahayaM davvajAyaM dAUNa bhaNai-ahaM tujjha piudhare uvavajjissAmi, tIse ya dohalao aMbaehiM bhavissai, amuge pavvae aMbago sayApupphaphalo kaomae tamaMtAe parao nAmagaM lihijjAsi, jahA-tabbhaM patto bhavissai, jai taM mama desi to te Anemi aMbaphalANitti, tao mamaM jAyaM saMtaMtahA karijjAsi jahA dhamme saMbujjhAmitti, tena paDivane gato devo| ___ annayA kativayadivasesu cauUNa tIe gabbhe uvavanno, akAle aMbadohalo jAo, samUyago nAmagaMlihati-jai mama gambhaM desi tA Anemi aMbagANi, tAe bhaNNai-dijjatti, tena AniANi aMbaphalANi, avanIo dohalo, kAlena dArago jAo, so taM khuDDagaM ceva hotaM sAhUNa pAesu pADei, so dhAhAto, kareti, na ya vaMdati, pacchA saMtaparitaMto mUgo pavvaito, sAmannaM kAUNa mato, tena ohI pauttA, jAva neNa so divo, pacchA nena tassa jaloyaraM kayaM, jena na sakketi uTTiuM, savvevejjehiM paccakkhAto, so devo DoMbarUvaMkAUNaghosaMtohiMDai-ahaM vez2jo savvagAhI uvasamemi, so bhaNai-majjhaM poTTaM sajjavehi, tena maNiyaM-tubhaM asajjho vAhI, yadi paraM tuma mamaM ceva olaggasi to te sijjhAvemi, so bhaNati-vaccAmi, tena sajjhavito, gato tena saddhi, tena tassa satthakosago allavito, so tAe devamAyAe atIva bhArito, jAva pavvaiyA egaMmi Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/64 paese paDhaMti, vijjeNa bhaNNai-jai pavvayasi to muyAmi, so tena bhAreNa atIva paritAvijaMto citei-varaMme pavvaiuM, bhaNai-pavvayAmi, pavvaio, deve gatenAcirassa uppavva-io, tena devena ohiNA picchiUNa so ceva se puNA'vi vAhI kao, teneva uvAeNa puNo'vi pavvAvio, evaM ekkasiM do tinni vArA uppavvaito, taiyA vArAe gacchai devo'vi teneva samaM, taNabhAraM gahAya palittayaM gAmaM pavisati, tena bhaNNai-kiM taNabhAraeNa palittaM gAmaM pavisasi ?, tena bhaNNai-kahaM tamaM kohamAnamAyAlobhasaMpalittaM gihivAsaM pavisasi ?, tahAvi na saMbujjhai, pacchA do'vi gacchaMti, navaraM devo aDavie uppaheNaM saMpaTThito, tena bhaNNai-kahaM etto taM paMthaM mottUNa pavisasi?, deveNa bhaNNai-kahaM maM mokkhapahaM mottUNaM saMsArADavi pavisasi?, tahAvi na saMbujjhai, puNo egaMmi devakule vANamaMtaro accito hiTThAhutto paDai, so bhaNai-aho vANamaMtaro ! adhanno apuNNo ya jo uvarihatto kao acciyao ya heTAhutto paDai, tena devena bhaNNai-aho ! tumaMpi adhanno jo upparAhutto Thavio accaNijje ya ThANe puno puno uppavvayasi, tena bhaNNai-ko'si tumaM?, tena mUyagarUvaM daMsiyaM, puvvabhavo se kahito, to so bhaNaiko paccao?, jahA'haM devo Asi, pacchA so devo taMgahAya gao veyaDDapavvayaM, siddhAyayAnaM kUDaMca, tattha tena puvvaM ceva saMgAro katillao jahA-yadi ahaM na saMbujjhejja to eyaM mamaccayaM kuMDalajuyalaM nAmayaMkiyaM siddhAyayanapukkhariNIe darisijjAsi, tena se daMsiyaM, so taM kuMDalaM sanAmakiyaM picchiUNa jAissa jAto, saMbaddho pavvaito jAo,saMjame ya se ratI jAyA, pavvaM aratI Asi, pacchA rati jaayaa| utpannasaMyamAratezca strIbhirupanintryamANasya tadabhilASa prAduHSyAdatastatparISahamAhamU. (65) saMgo esa manussANaM, jAo logasi ithio| jassa eyA paricAyA, sukaDaM tassa sAmannaM / / vR. sajanti-Asaktimanubhavanti rAgAdivazagA jantavo'treti saGgaH "eSaH' anantaraM vakSyamANo 'manuSyANAM' puruSANAM, tamevAha-'yA' ityavizeSAbhidhAnaM tato yAH kAzcana mAnuSyo devyastirazcayo vA, 'logaMsi'tti loke tiryaglokAdau 'striyo' nAryazca, etAzca hAvabhAvAdibhiH atyantamAsaktihetavo manuSyANAmityevamuktam, anyathA hi gItAdiSvapi sajantyeva manuSyAH, manuSyopAdAnaM ca teSAmeva maithunasaMjJAtireka: prajJApanAdau prarUpita iti, ataH kimityAha-'yasya' iti yate: 'etAH' striyaH parIti-sarvaprakAraM jJAtAH parijJAtAH, tatra jJaparijJayeha paratra ca mahAnarthahetutayA viditAH, tathA cAgamaH "vibhasA itthisaMsaggI. paNIyaM rasabhoyaNaM / - narassa'ttagavesissa, visaM tAlauDaM jhaa|" pratyAkhyAnaparijJaya ca, tata eva ca pratyAkhyAtAH, 'sukaDaM'ti sukRtaM suSThavanuSThitaM, pAThAntarata:-'sukaraM' vA sukhenaivAnuSThAtuM zakyaM tassa' tti subbyatyayAttena 'sAmaNNaM ti zrAmaNyaMvrataM, kimuktaM bhavati?-avadyahetutyAgo hi vrataM, rAgadveSAveva ca tattvatastaddhetU; uktanItitazca na strIbhyaH paraM tanmUlamiti tatpratyAkhyAnata eva sukRtatvaM zrAmaNyasya, yathoktanItitaH striya eva dustyajAH tatastattyAge tyaktamevAparamiti tatpratyAkhyAnataH sukRtatvaM zrAmaNyasyocyate, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 2, [ ni. 99] vakSyati hi "ee u saMge samaikkamittA, suhuttarA ceva havaMti sesA / jahA mahAsAgaramuttarittA, naI bhave avi gaMgAsamANA // " iti sUtrArthaH / ataH kiM vidheyamityAhamU. ( 66 ) evamANAya mehAvI, paMkabhUyAu itthiio| no tAhiM vinihanijjA, care attagavesae // vR. 'evam' ityanantaroktena prakAreNAtyantAsaktihetutvalakSaNena 'AjJAya' svarUpAbhivyAsA avagamya 'medhAvI' avadhAraNazaktimAn paGkaH- kardamaH tadbhUtAH - muktipathapravRttAnAM vibandhakatvena mAlinyahetutvena ca tadupamAH, turavadhAraNArtha:, tataH paGkabhUtA eva striyaH, paThyate ca'evamAdAya mehAvI jahA eyA lahussaga'tti 'evam', anantara eva vakSyamANamartham 'AdAya' buddhA gRhItvA medhAvI, tamevAha - 'yathe' tyupadarzane, 'etA: 'striyaH 'lahussaga 'tti tucchAzayatvAdinA ladhvyaH, tataH kimityAha- 'no' naiva 'tAbhiH ' 'strIbhiH ' 'vinihanyAt' vizeSeNasaMyamajIvitavyavyaparopaNAtmakenAtizayena ca sAmastyataducchedarUpeNatipAtayet, AtmAnamiti gamyate, kRtyamAha-'caret' dharmAnuSThAnamAseveta, AtmAnaM gaveSayate-kathaM mayA''tmA bhavAnnistAraNIya ityanveSayate AtmagaveSakaH, 'siddhiH svarUpApatti' riti vacanAt siddhirvA AtmA, tataH kathaM mamAsau syAdityanveSaka: AtmavageSako, yadvA AtmAnameva gaveSayate ityAtmagaveSakaH, kimuktaM bhavati ? - citrAlaGkArazAlinIrapi striyo'valokya taddRSTinyAsasya duSTatAvagamAt jhagiti tAbhyo dRgupasaMhArata AtmA'nveSTaiva bhavati, uktaM hi "cittabhitti na nijjhAe, nAriM vA sualaMkiyaM / 93 bhakkharaM piva daTThUNaM diTThi paDisamAhare / / " iti sUtrArthaH // samprati pratimAdvAraM vivRNvan 'yasyaitAH parijJAtA' ityAdisUtrasUcitaM caidaMyugInajanadADharyotpAdakaM dRSTAntamAha ni. [100] ni. [ 101 ] ni. [102 ] ni. [ 103] ni. [ 104 ] ni. [105 ] usabhapuraM rAyagihaM pADaliputtassa hoi uppattI / naMde sagaDAle thUlabhadda sirie vararuI y|| tiNhaM anagArANaM abhiggaho Asi cauNha mAsANaM / vasahImittanimittaM ko kahi vuttho ? nisAmeha || gaNiyAgharammi ikko vuttho bIo u vagghavasahIe / sappa sahI taio ko dukkarakArao itthaM ? | vagghoM vA sappo vA sarIrapIDAkArA u bhaiyavvA / nANaM va daMsaNaM vA caritaM (yaM) va na paccalA bhittuM // bhayakaMpi thUlabhaddo tikkhe cakammio na uNa chinno / aggisihAe vuttho cAummAse na uNa daDDo // anno'vi ya anagAro bhaNamANo'haMpi thUlabhaddasamo / kaMbalao caMdanayAi mailio egarAIe / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-2 / 65 vR. vRSabhapuraM rAjagRhaM pATaliputrasya bhavatyutpattiH, nanda: zakaDAla: sthUlabhadra: siriyako vararucizca, trayAnAmanagArANAM abhigraha AsIt 'cauNhaM mAsANaM' subvyatyayAccaturSu mAseSu vasatimAtranimittaM, kaH kutroSita: ?, nizAmayata-gaNikAgRha eko, dvitIya uSitastu vyAghravasatauM, sarpavasatau tRtIyaH, ko duSkarakArako 'tra ?, teSu madhye vyAghro vA sappa vA zarIrapIDAkarau tu bhaktavya, jJAnaM vA darzanaM vA cAritraM vA na pratyalau bhettuM bhagavAnapi sthUlabhadraH tIkSNenizitAsibhArAdau caMkramito na punazchinnaH, agnizikhAyAmuSitazcAturmAsyAM na punardagdhaH, anyo'pi cAnagAro bhaNantrahamapi sthUlabhadrasamaH kambalazcandanikAyAm - uccAbhUmau malinita iti gAthASaTkArthaH / etadarthastu vRddhasampradAyAdavaseyaH, sa cAyam puvviM khiippaiTTiyaM nAma nayaraM, tattha vatthumi khINe caNagapuraM niviTTaM, tato usahapuraM, tato rAyagihaM, tato caMpA, tato pADaliputraM iccAi bhANiyavvaM jAva sagaDAle paMcattamuvagate naMdena sirito bhaNito - kumArAmaccattaNaM paDivajjAhi, so bhaNai-mama bhAyA jeTTo thUlabhaddo bArasamaM varisaM gaNiyAgharaM paviTThassa, so saddAvito bhaNai - citemi, rAyA bhaNai - asogavaNiyAe citehi, so tattha atigato ciMteti-kerisaM bhogakajjaM vakkhittANaM ?, punaravi naragaM jAtiyavvaM hohitti, ee nAma parinAmadussahA bhogati paMcamuTThiyaM loyaM kAUNa pAUyaM kaMbalarayaNaM chiMdittA raoharaNaM kAuMno mUlaM gato, evaM ciMtiya, rAyA bhaNai - suciMti, viniggato, rAyA ciMtei - picchAmi kiM hasaNa gaNiyAgharaM pavissai na vatti ? pAsAyatalagao pecchai, navaraM mayagakalevarassa jano osarai, muhANi ya Thavae, so majjheNa gato, rAyA bhaNai - nivviNNakAmabhogo bhagavaMti sirio ThAvito / so saMbhUyagavijayassa mUle pavvatito, thUlabhaddasAmIvi saMbhUyavijayANaM mUle ghorAgAraM tavaM karei, viharaMtA pADaliputraM AgayA, tiNNi anagArA abhiggahe giNhaMtiekko sIhaguhAe, tu pehaMtao sIho uvasaMto, anno sappaguhAe, so'vi diTThIviso uvasaMto, thUlabhaddo kosAghare, sA tuTThA, parIsahaparAjio Agaotti, bhaNai-kiM karemi ?, ujjANaghare ThANaM dehi, dinnaM, ratiM savvAlaGkAravibhUsiyA AgayA, cADuyaM pakayA, so maMdaropamo akaMpo, tAhe sabbhAveNa paDaNe, dhammo kahito, sAvigA jAyA, bhaNati-jati rAyavaseNaM atreNaM samaM vasejjA, iyarahA baMbhacAriNIvayaM giNhati / tAhe sohaguhAo Agao cattAri mAse uvavAsaM kAUNaM, AiriehiM Isatti abbhuTTio, bhaNio ya-sAgayaM dukkarakAragassatti, evaM sappaItto'vi, thUlabhaddasAmI tattheva gaNiyAghare bhikkhaM giNhai, so'vi caumAsesu punnesu Agato, AyariyA saMbhrameNa uThThiyA, bhaNio ya-sAgayaM te aidukkaradukkarakAragassatti, te bhAMti doNNivi-pecchaha AyariyA rAgaM vahati amaccaputtotti, vitiyae varisAratte sihaguhAkhamano bhaNati - gaNiyAgharaM vaccAmitti abhiggahaM giNhai, AyariyA uvauttA, vArio, appaDisuNato gato, vasahI maggiyA, diNNA, sA sabbhAveNa orAliyasarIrA vibhUsiyA avibhUsiyaA vA, suNati dhammaM, so tIse sarIre ajjhovavanno, obhAsai, sA na icchati, bhaNati - jati navari kiMci desi kiM demi ?, sayasahassaM, so maggaumAraddho, nevAlavisaye sAvato, jo tarhi jAi tassa sayasahassamullaM kaMbalaM dei, tahiM gato, tena dinnaM saDDarAyANaeNatti, egattha corehiM paMtho baddho, sauNo vAsati-sayasahassaMti, corasenAvaI jANai, Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ni. 105] navari saMjayaM pecchai, volINo, puNo vAsati-sayahasahassaMgataM, tena senAvaiNA gaMtUNa paloio, sabbhAvaM pucchio bhaNati-atthi kaMbalo, gaNikAe nemi, mukko gato, tose dino, tAe caMdanikAe chUDho, so bhaNai-mA vinAsehi, sA bhaNai-tumaMpi erisao ceva hohisi, uvasAmeti laddhabuddhI, icchAmi anusaddhi, gato, puNo AloettA vihri| / ___ AyarieNaM bhaNio-evaM dukkaradukkarakArao thUlabhaddo puvvi kharIkA(duakkhariyA)icchai, idAnIM saDDhI jAyA, adiTThadosA tume patthiyatti uvAladdho, evaM ceva viharati / sA gaNikA rahiyassa snA dinA, taM akkhANaM jahA namokkAre / jahA thUlabhaddeNitthIparIsaho ahiyAsito tahA ahiyAsirAlvo, na ujahA tena no ahiyaasitotti| ayaM caikatra vasatastathA strIjanasaMsargato mandasattvasya bhavati ato naikasthena bhAvyaM, kintu caryAparISaha: soDhavya iti tamAhama.(67) ega eva care lADe, abhibhUya priishe| gAme vA nagare vAvi, nigame vA raayhaaniie|| vR. 'eka eve'ti rAgadveSavirahitaH 'caret' apratibaddhavihAreNa viharet, sahAyavaikalyato vaikastathAvidhagItArtho, yathoktam "na yA labhijjA niuNaM sahAyaM, guNAhiyaM vA guNato samaM vaa| ekko'pi pAvAI vivajjayaMto, viharejja kAmesu asjjmaanno||" 'lADhe'tti lADhayati prAsukaiSaNIyAhAreNa sAdhuguNairvA''tmAnaM yApayatIti lADhaH, prazaMsAbhidhAyi vA dezIpadametat, paThyate ca-'ega ege care lAda'ti tatra caika:-asahAyaH pratimApratipannAdiH sa caiko rAgAdivaikalyAd 'abhibhUya' nirjitya pariSahAn' kSudAdIn, kva punazcaredityAha-'grAme' coktarUpe 'nagare vA' karavirahitasanniveze 'api:' pUraNe 'nigame vA' vaNignivAse rAjadhAnyAM' vA prasiddhAyAm, ubhayatra vAzabdAnuvRtteH, maDambAdhupalakSaNaM caitad, AgrahAbhAvaM cAnenAheti sUtrArthaH / / punaH prastutamevAhamU.(68) asamANo care bhikkhU, neva kujjA priggh| asaMsatto gihatthehiM anikeo privve| vR. na vidyate samAno'sya gRhiNyAzrayAmUcchitatvena anyatIrthakeSu vA'niyatavihArAdinetyasamAnaH-asadRzo, yadvA samAnaH-sAhaGkAro na tathetyasamAnaH, athavA '(a)samANo'tti prAkRtatvAdasanivAsan, yatrAste tatrApyasaMnihita eveti hRdayaM, sannihito hi sarvaH svAzrayasyodantamAvahati ayaM tu na tathetyevaMvidhaH san 'caret' apratibaddhavihAratayA viharet, "bhikSuH' yatiH, kathametat syAdityAha-naiva kuryAt 'parigraha' prAmAdiSu mamatvabuddhAtmakam, atrAha ca"gAme kule vA nagareva dese, mamattabhAvaM na karhici kujjA", idamapi yathA syAttathAha-'asaMsaktaH' asambaddho 'gRhasthaiH' gRhibhiH 'anikataH' avidyamAnagRho, naikatra baddhAspadaH, 'parivrajet' sarvato viharet, na (nA) niyatadezAdau gRhisamparkaH, ekatra baddhAspadatve niyatadezAdivihAritAyAM vA syAdapi mamatvabuddhiH, tadabhAve tu niravakAzaiveyamiti bhAva iti sUtrArthaH / / atra ca ziSyadvAramanusaran 'asamAno care' ityAdi-sUtrasUcitamudAharaNamAhani.[106] kollayare vatthavvo datto sIso a hiMDao tss| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/68 uvaharai dhAipiMDaM aMgulijalaNA ya sAdivvaM / / vR. 'kollayare' kullayaranAmni nagare vAstavyaH, AcArya iti zeSaH, dattaH ziSyazca hiNDakaH tasya upaharati dhAtrIpiNDamaMgulijvalanAcca sAdevyamiti gAthAkSarArthaH / / bhAvArthastu vRddhasampradAyAdavaseyaH, sa cAyam-kollayare nayare vatthabbA saGgamatherA AyariyA, dubbhikkhe tehiM saMjayA visajjiyA, taM nagaraM navabhAge kAUNa jaMdhAbalaparihINA viharanti, nagaradevayA ya tesi kira uvasaMtA, tesiM sIso datto nAma AhiMDito, cireNaM kAleNaM udaMtavAhato Agato, so tesiM paDissayaM na paviTTho niyayAvAsatti, bhikkhavelAe uvaggAhiyaM hiMDaMtANaM saMkilissati, kuMDho saDakulAI na dAveitti, tehi gAya, egattha siTikule revatiyAe gahiyato dArato, chammAsA rovaMtassa, AiriehiM cappuDiyA kayA, mA rovatti, vANamaMtarIe mukko, tehiM tuTTehiM paDilAhiyA jahicchieNaM, so visajjito, eyANi kulANitti, AyariyA suciraM hiMDiUNa aMtapataMgahAya AgayA, samuddiThThA, Avassae AloyaNAe Aloehi, bhaNatitubbhehiM sabhaM hiMDio mi, dhAIpiMDo te bhutto, bhaNati-aha suhamAI picchahatti paduTTho, devayAe aDDarate vAsaM aMdhakAro ya viguvvito, eso hIleitti, Ayariehi bhaNio-atIhitti, so bhaNai-aMdhakArotti, AyariehiM aMgulI dAiyA, sA pajjaliyA, AuTTo Aloei, AyariyAvi se navabhAge kaheMti / tatazca yathA mahAtmabhiramIbhiH saGgamasthaviraizcaryAparISaho'dhyAsitaH tathAnyairapi adhyAsitavya iti / yathA cAyaM grAmAdiSvapratibaddhanAnisahyate evaM naiSedhikIparISaho'pi zarIrAdiSvapratibaddhanAdhisahanIya iti tamAhamU.(69) susANe sunagAre vA, rukkhamUle ya ego| akukkue nisIejjA, na ya vittAsae prN|| vR.zabAnAMzayanamasminniti zmazAnaM tasmin-pitRvane, zvabhyo hitamiti vAkye 'ugavAdibhyo yadi'tyatra 'zunaH saMprAsaraNaM vA dIrghatva'miti vacanato yati saMprasAraNe dIrghatve ca zUnyamudvasaM tacca tat agAraM ca zUnyAgAraM tasminvA, vRzcyata iti vRkSa: tasya mUlaM-adhobhUbhAgo vRkSamUlaM tasminvA, eka:' uktarUpaH sa evaikakaH, eko vA pratimApratipattyAdau gacchatItyekagaH, ekaM vA karmasAhityavigamato mokSaM gacchati-tatprAptiyogyAnuSThAnapravRtteryAtItyekagaH, 'akukkucaH' aziSTaceSTArahito 'niSodet tiSThet, 'naca' naiva vitrAsayet 'param' anyaM, kimuktaM bhavati?-- 'paDimaM paDivajjayA masANe, no bhAyae bhavabheravAI dissa / vivihaguNatavorae ya niccaM, na sarIraM cAbhikaMkhae sabhikkhU / ' ityAgamamanusmaran zmazAnAdAvapyekako'pyanekabhayAnakopalambhe'pi nasvayaM saMbibhIyAt, na ca vikRtasvaramukhikArAdibhiranyeSAM bhayamRtpAdayet, yadvA akukkue' tti akutkucaH kunthvAdivirAdhanAbhayAtkarmabandhahetutvena kutsitaM hastapAdAdibhiraspandamAno niSIdet, na ca 'vitrAsayet' vikSobhayet 'param' undUrAdi, mA bhUdasaMyama iti sUtrArthaH / / tatra ca tiSThataH kadAcidupasagrgotpattau yat kRtyaM tadAhamU. (70) tattha se ciTThamANassa, uvsgge'bhidhaare| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 2, [ ni. 106] saMkAbhIo na gacchejjA, uTTittA annamAsaNaM // vR. 'tatra' iti zmazAnAdau 'se' tasya tiSThataH, paThyate ca ' acchamANassa' tti AsInasya upa-sAmIpyena sRjyante tiryagmanuSyAmaraiH karmmavazagenAtmAnA kriyanta ityupasargAH te 'abhidhArayeSuH' antarbhAvitevArthatvAdabhidhArayeyuvi, ko'rthaH ?, utkaTatayA'tyantotsiktaripuvat abhimukhIkuryuriva yathaite sajjA vayaM tat praguNIbhUyAbhimukhaiH stheyamiti, yadvA sopaskAratvAt sUtrAnAmupasargAH sambhaveyuH tatastAnabhidhArayet kimete mamAcalitacetasaH kartumalamiti cintayet, paThyate ca-'uvasaggabhayaM bhave' iti sugamaM, 'zaGkAmIta iti' tatkRtApakArazaGkAto bhItaH - trapto 'na gacchet' na yAyAdutthAya, ko'rthaH ?, tat sthAnamapahAya anyadaparaM Asyate asminnati AsanaM-sthAnamiti sUtrArtha: || agnidvAramadhunA, tatra ca 'zaGkAbhIto na gacchejja' tti sUtrAvayavamarthataH, spRzan udAharaNamAha ni. [ 107 ] * nikkhato gayaurAo kurutasuo gao ya sAkeyaM / paDimATThiyassa kuDiA AgayA aggi jAliti / / vR. 'niSkrAntaH' pravrajito gajapurAt kurudattasuto gatazca sAketaM pratimAsthitasya 'kuDiya'tti hRtagaveSakA (AgatA) agni zirasi jvalAyanti iti gAthAkSarArthaH // bhAvArthastu vRddhasampradAyAdavaseyaH, sa cAyam hatthiNAure nayare kurudattasutto nAma ibbhaputo tahArUvANaM therANamaMtie pavvatito, so kayAi egalavihArapaDimaM paDivanno, sAeyassa nayarassa adUrasAmaMte carimA ogADhA, tattheva paDimaM Thio caccare, tao egAtA gAmAto gAvito hiriyAto, tena ogAseNa nIyAto, jAva maggamANA kuDhiyA AgayA, jAva sAhU diTTho, tattha duve paMthA, pacchA te na jANaMti kayareNa maggeNa nIyAto ?, te sAhuM pucchaMti- kayareNa maggeNa nIyAo ?, tAhe so bhagavaM na vAharati, tehi ruTThehiM na vAharatittikAUNa sIse maTTiyAe pArli baMdhiUNa ciyAgate aMgAre ghettUNa sIse chUDhA, gayA ya, so bhagavaM sammaM sahai / tena sa yathA samyak soDho naiSidhikIparISahaH tathA'nyairapi sAdhubhiH sahanIya iti // naiSedhikItazca svAdhyAyAdi kRtvA zayyAM prati nirvartetAtastatparISahamAhauccAvayAhiM sijjAhiM, tavassI thAmavaM / || mU. (71) 97 - nAivelaM vihannijjA, pAvadiTThI vihannai // vR. UrdhvaM citA uccA, upaliptatalAdyupalakSaNametat, yadvA zItAtapanivArakatvAdiguNaiH zayyAntaroparisthitatvenoccAH tadviparItAstvavacAH, anayordvandve uccAvacAH, nAnAprakArA voccAvacAstAbhiH, 'zayyAbhiH ' vasatibhiH, 'tapasvI' prazasyatapo'nvito, bhikSuH prAgvat, 'sthAmavAn' zItAtapAdisahanaM prati sAmarthyavAn, 'nAtivelaM' svAdhyAyAdivelAtikrameNa 'vihanyAt' hanergatAvapi vRtteratrAhaM zItAdibhirabhibhUta iti sthAnAntaraM gacchet, yadrA 'ativelAm' anyasamayAtizAyinIM maryAdAM samatArUpAmuccAM zayyAmavApyAhA ! sabhAgyo'haM yasyedRzI sakala sukhotpAdinI mama zayyeti avacAvAptau vA aho ! mama mandabhAgyatA yena zayyAmapi zItAdinivArikAM na labhe iti harSaviSAdAdinA ' na vihanyAt' nollaGghayet, kimityevamupadizyata 28/7 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/71 ityAha-'pAvadiTThI vihannai'tti prAgvaditi sUtrArthaH // kiM punaH kuryAdityAhamU.(72) parikkamuvassayaM laddhaM, kallANaM aduva paavrg| kimegarAyaM karissai?, evaM ttth'hiyaase| 7. 'pairikaM syAdivirahitatvena viviktamavyAbAdhaM vA upAzrayaM vasati labdhvA' prApya 'kalyANaM' zobhanam 'aduva'tti athavA 'pApaM' pAMzUtkarAkIrNatvAdibhirazobhanaM, kiM?, na kiJcit, sukhaM duHkhaM ceti gamyate, ekA rAtriryatra tadekarAtraM kariSyati' vidhAsyati?, kalyANa: pApako vopAzraya iti prakramaH, ko'bhiprAya:?-kecit puropacitasukRtA vividharmANakiraNodyotitAsu mahAdhasamRddhAsu mahArajatarajatopacitabhittiSu maNinimitorustambhAsu taditare tu jIrNavizIrNa bhagnakaTakasthUNApaTalasaMvRttadvArAsu tRNakacavaratuSapUSakotkarapAMzubusabhasmavinmUtrAvasaGkIrNAsu zvanakulamArjAramUtraprasekadurgandhiSvAjanma vasatiSu vasanti, mama tvadyaiveyamIdRzI zvo'nyA bhaviSyatIti kimatra harSeNa viSAdena vA?, mayA hi dharmanirvAhAya viviktatvamevAzrayasyAnveSyaM, kimapareNa ?, 'evami' tyamunA prakAreNa 'to' ti kalyANe pApake vA''zraye 'adhyAsIta' sukhaM duHkhaM vA'dhisaheta, pratimAkalpikApekSaM caikarAtramiti, sthavirakalpikApekSayA tu katipayA rAtrayaH, divasopalakSaNaM ca rAtrigrahaNamiti sUtrArthaH ||atr nirvedadvAram iha ca 'aduva pAvagaM' ti sUtrAvayamarthataH spRzan udAharaNamAha niyuktikAra:ni.[108] kosaMbI jannadatto somadatto ya somadevo ya! Ayariya somabhUI duNhaMpi ya hoi nAyavvaM // ni.[109] sannAigamaNa viyaDaveraggA dovi te niitiire| pAovagayA naIpUraeNa udahiM tu uvanIyA // vR. kauzAmbI yajJadattaH somadattazca somadevazca AcArya: somabhUtirdvayorapi ca bhavati jJAtavyaH, svajJAtigamanaM vikaTavairAgyAt dvAvapi tau nadItIre pAdapopagatau nadIpUrakeNodadhiM tUpanItau iti gAthAdvayAkSarArthaH // bhAvArthastu vRddhasampradAyAdavaseyaH, sa cAyam - ___ kosaMbIe nayarIe jannadatto dhijjAio, tassa do puttA, somadatto somadevo ya, te do'vi niviNNakAmabhogA pavvatiyA somabhUI aNagArassa aMtie, bahussuyA bahuAgamA ya jAyA, te annayA ya sancAyapallimAgayA, tesiMmAyApiyaro ujjeNi gatelliyA, tahiM ca visae dhijjAiNo viyaDaM AviyaMti, tehiM tesiM viyaDaM anneNa davveNa meleUNa dinna, ke'vi bhaNaMti-viyaDaM ceva ayANatANa dinnaM, tehivi yataM visesaM ayANamANehiM pIyaM, pacchA viyaDattA jAyA, teciMtetiamhehiM aMjataM kayaM, pamAo esa, varaM bhattaM paccakkhAyaMti te egAe nadIe tIre tIse kaTThANa uvari pAovagayA, tattha akAle varisaM jAyaM, pUro ya Agato, hariyA, vujjhamANA ya udaeNa samudaM niiyaa| tehiM saMmaM ahiyAsiyaM, ahAuyaM pAliyaM, sejjAparIsaho ahiyAsato samavisamAhiM sejjaahiN| evaM eso ahiyAsiyavvotti / zayyAsthitasya tadupadrave'pyudAsInasya tathAvidhazayyAtaro'nyo vA kazcidAkrozedatastatparISahamAhamU.(73) akkosejja paro bhikkhu, na tesiM pai sNjle| sariso hoI bAlANaM, tamhA bhikkhU na saMjale / / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 adhyayanaM-2,[ ni. 109] vR.'akkosejja' tti Akrozeta-tiraskuryAt 'paraH' anyo dharmApekSayA dharmabAhya Atmavyatirikto vA 'bhikSu' yati, yathA dhigmuNDa ! kimiha tvamAgato'sIti?, 'na tesiM' ti supo vacanasya ca vyatyayAna tasmai 'pratisajjvalet' niryAtane pratibhUtazcAkrozadAnataH sajvalate, taniryAtanAtha dehadAhalauhityapratyAkrozAbhidhAtAdibhiragnivanna dIpyeta, sajjvalanakopamapi na karyAditi sajjvale dityupAdAnaM, kimevamupadizyata ityAha-'sadRzaH' samAno bhavati, sajjvalaniti prakramaH, keSAM! 'bAlAnAm' ajJAnAM, tathAvidhakSapakavat, yathA-kazcit kSapako devatayA guNairAvarjitayA satatamabhivandyate, ucyate ca-mama kAryamAvedanIyam, anyadaikena dhigajAtinA saha yoddhamArabdhaH, tena ca balavatA kSutkSAmazarIro bhuvi pAtita: tADitazca, rAtrau devatA vanditumAyAtA, kSapakastUSNImAste, tatazcAsau devatayA'bhihito-bhagavan ! kiM mayA'parAddhaM ?, sa prAha-na tasya tvayA durAtmano mamApakAriNaH kiJcitkRtaM, sA cAvAdIt- mayA vizeSaH ko'pyupalabdho yathA'yaM zravaNo'yaM cadhirajAtiriti, yata: kopAviSTau dvAvapi samAnau sampatrAviti, tataH sati preraNeti pratipanna kSapakeNeti / uktamevArthaM nigamayitumAha-'tamha'tti yasmAtsadRzo bhavati bAlAnAM tasmAbhikSurna sajjvalediti sUtrArtha: 14 kRtyopadezamAhamU. (74) soccA NaM pharusA bhAsA, dAruNe gaamkNtte| tusiNIo uvekkhijjA, na tAo manasI kre| vR. 'zrutvA' AkarNya, Namiti vAkyAlaGkAre 'paruSAH' karkazAH 'bhASA' giro dArayanti nandasattvAnAM saMyamaviSayAM dhRtamiti dAruNA: tAH, grAmaH- indriyagrAmastasya kaNTakA iva grAmakaNTakA:- pratikUlazabdAdayaH, kaNTakatvaM caiSAM duHkhotpAdakatvena muktimArgapravRttivighnahetutayA ca, tadekadezatvena paruSabhASA api tathoktAH, bhASAvizeSaNatve'pi cAtrAviSTaliGgatvAtpuMlliGgatA, 'tUSNIka:' tUSNIzIlo na kopAt pratiparuSabhASI, evaMvidhazca jo sahai hu gAmakaMTae akkosapahAratajjaNAo ya'tti ityAgamaM paribhAvayan 'upekSeta' avadhIrayet, prakramAtparuSabhASA eva, kathamityAha-na tA manasi kuryAt, tadbhASiNi dveSAkaraNeneti bhAva iti sUtrArthaH / idAnIM mudgaradvAraM vyAcikhyAsuH 'succA Na'nti sUtrasUcitamudAharaNamAhani.[110] rAyagihi mAlagAro ajjuNao tassa bhajja khaMdasirI / muggarapANI goTThI sudaMsaNo vaMdao niii|| vR. rAjagRhe mAlAkAro'rjunakastasya bhAryA skandazrIH mudgarapANiryakSo goSThI sudarzano vandako 'nireti' vandanArthaM nirgacchatIti gAthAkSarArthaH / / bhAvArthastu sampradAyAdavagamyaH, sa cAyam-rAyagihe nayare ajjunago nAma mAlAgAro parivasati, tassa bhajjA khaMdasirI nAmA, tassa rAyagihassa nayarassa bahiyA moggarapANI nAma jakkhe ajjunagassa kuladevayaM, tassa mAlAgArassa ArAmassa panthe ceva jakkho / annayA khaMdasiri bhattaM tassa bhattArassa neuM gayA, aggAI pupphAI ghettuM gharaMgacchati, moggarapANigharae ya TThiyAe dullaliyAe goTThIehiM chahiMjaNehiM diTThA, te bhaNaMtiesA ajjunamAlAgArassa bhajjA'paDirUvA, giNhAmo NaM, tehiM sA gahiyA, chavi janA tassa jakkhassa purato bhoge bhuMjaMti, so'vi mAlAgAro niccakAlameva aggehivarehiM puSphehiMjakkhaM accei, acciukAmo tato Agacchai, tAe te bhaNiyA-eso mAlAgAro Agacchati to tubbhe Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-2/74 ma kiM visajjehiha ?, tehi nAyaM - eyAe piyaM, tehiM bhaNiyaM - mAlAgAraM baMdhAmo, tehiM so baddho avahoDeNa, jakkhassa purato baMdhiUNa purato ceva se bhAriyaM bhujati, sAya tassa bhattArassa mohuppAiyAI itthisaddAI karei, pacchA so mAlAgAro citeti eyaM ahaM jakkhaM niccakAlameva aggehiM varehiM pupphehiM accemi, tahAvi ahaM eyassa purato ceva evaM kIrAmi, jai ettha koi jakkho hoMto to ahaM na kIrato, evaM suvvattaM evaM kaTuM natthi ettha koi moggarapANI jakkho, tAhe so jakkho anukaMpato mAlAgArassa sarIramanupaviTTho, taDataDassa baMdhe chettUNa lohamayaM palasahassanippannaM moggaraM gahAya aNNAiTTho samANo te chappi itthisattame purise ghAeti, evaM dine cha itthisattame purise ghAemANe viharai, janavato'vi rAyagihAto nagarAto na tAva niggacchai jAva satta ghAtiyAI / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM bhagavaM mahAvIre samosarie, jAva suMdasano seTThI baMdato nIi, ajjunaeNa diTTho, sAgArapaDimaM Thio, na taraha akkamiuM, pariperaMtehi bhamittA parisaMto, ajjunato sudaMsaNaM anAmisAe diTThIe avaloei, jakkho'vi moggaraM gahAya paDigao, paDito ajjunato, uDio ya taM pucchai kahiM gacchasi ?, bhaNai - sAmi vaMdiuM, so'vi gato, dhammaM soccA pavvatito / rAyagi bhikkhaM hiMDato sayaNamAragotti loeNaM akkosijjai nAnApagArehiM akkosehiM, so samma sahai, sahatassa kevalanANaM samuppannaM // evamanyairapi sAdhubhiH AkrozaparISahaH soDhavyaH // kazcidAkrozamAtreNAtuSyannaM dhamAdhamo vadhamapi vidadhyAditi vadhaparISahamAha mU. (75) hao na saMjale bhikkhU, manaMpi no paussae / titikkhaM paramaM naccA, bhikkhudhammaMmi ciMtae // vR. 'hata: ' yaSTyAdibhiH tADito 'na saJcalet' kAyataH kampanapratyAhananAdinA vacanatazca pratyAkrozadAnAdinA bhRzaM jvalantamivAtmAnaM nopadarzayet, bhikSuH 'manaH' cittaM tadapi 'na pradUSayet' na kopato vikRtaM kurvItaM, kintu 'titikSA' kSamAM 'dharmasya dayA mUlaM na cAkSamAvAn dayAM samAdhatte / tasmAdyaH kSAntiparaH sa sAdhayatyuttamaM dharmam // ' ityAdivacanataH 'paramAM' dharmasAdhanaM prati prakarSavatIM 'jJAtvA' avagamya 'bhikSudharme' yatidharme, yadvA bhikSudharmaM kSAntyAdikaM vastusvarUpaM vA cintayet, yathA- kSamAmUla eva munidharmaH, ayaM cAsmatrimittaM karmopacinoti, asmaddoSa evAyam, ato nemaM prati kopa ucita iti sUtrArthaH // samaNaM saMjayaM daMtaM, hanijjA ko'vi katthavi / mU. (76) natthi jIvassa nAsutti, na taM pehe asAhuvaM // vR.'samaNaM' zramaNaM samamanasaM vA- tathAvidhavadhe'pi dharmaM prati prahitacetasaM, zramaNazca zAkyAdirapi syAdityAha - 'saMyataM' pRthvyAdivyApAdananivRttaM, so'pi kadAcillAbhAdinimittaM bAhyavRttyaiva sambhavedata Aha- 'dAntam' indriyanoindriyadamena 'hanyAt' tADayet, 'ko'pi' iti tathAvidho'nAryaH 'kutrApi grAmAdau tatra kiM vidheyamityAha - nAsti 'jIvasya' Atmana upayogarUpasya 'nAzaH' abhAva:, tatparyAyavinAzarUpatvena hiMsAyA api tatra tatrAbhidhAnAd, 'itI'tyasmAddhetoH na 'ta'miti ghAtakaM prekSeta asAdhumarhati yatprekSaNaM bhrukuTibhaGgAdiyuktaM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 2, [ ni. 110] tadasAdhuvat, kintu ripujayaM prati sahAyo'yamitidhiyA sAdhuvadeva prekSeteti bhAvaH, apergamyamAnatvAnna taM prekSetApi asAdhunA tulyaM vartate iti asAdhuvat, kiM punarapakArAyopatiSThet saMkliznAti vA?, asAdhurhi satyAM zaktau pratyapakArAyopatiSThate asatyAM tu vikRtayA dRzA pazyati saMklezaM vA kuruta ityevamabhidhAnaM, paThyate ca 'na ya pehe asAdhuyaM' ti cakArasyApizabdArthasya bhinnakramatvAt prekSetApi na cintayedapi na, kAm ?, 'asAdhutAM' tadupari drohasvabhAvatAM, paThanti ca - 'evaM pehijja saMjato' iti sUtrArthaH / adhunA vaNetti dvAraM, tatra 'hato na sajjvaledi' tyAdi sUtramarthataH spRzatrudAharaNamAha ni. [ 111 ] ni. [ 112] ni. [113] vR. zrAvastI jitazatrurdhAriNI devI ca skandakaH putro duhitA purandarayazA dattA sA daNDakirAjAya, munisuvratAntevAsinaH skandakapramukhAzca kumbhakArakaTe devI purandarayazA daNDakiH pAlaka: marukazca paJca zatAni yantreNa ghAtitAni tuH pUraNe purohitena ruSTena pAlakena rAgadveSayostulAgramIva-tadanabhibhAvyatvena rAgadveSatulAgraM 'samakaraNaM' mAdhyasthyaparinAmaM bhAvayadbhiH, svakAryaM sAdhitamiti zeSa:, iti gAthAtrayAkSarArthaH // bhAvArthastu sampradAyAdavaseyaH, sa cAyam sAvatthIe nayarIe jiyasattU rAyA, dhAriNI devI, tIse putto khaMdao nAma kumArI, tassa bhaginI puraMdarajasA, sA kuMbhakArakaDe nayare daMDagI nAma rAyA tassa dinnA, tassa ya daMDakissa ranno pAlago nAma maruto purohito| annayA sAvatthIe munisuvvayasAmI titthayaro samosario, parisA niggayA, khaMdato'vi niggato, dhammaM soccA sAvago jAo / J sAvatthI jiyasattU dhAraNi devI ya khaMdao putto / dhUA puraMdarajasA dattA sA daMDaIstro / munisuvvayaMtevAsI khaMdagapamuhA ya kuMbhakArakaDe / devI puraMdarajasA daMDajA pAlaga marUe ya // paMcasayA jaMteNaM vahiA u purohieNa ruTTeNaM / rAgaddosatulaggaM samakaraNaM citayaMtehi // -- 101 athavA annayA so pAlakamaruto dUyattAe Agato sAvasthi nayariM, atthANimajjhe sAhUNaM avaNaM vayamANo khaMdaNaM nippidupasiNavAgaraNo kato, potasamAvaNNo, tappabhidaM ceva khaMdagassa chiddANi cArapurisehiM maggAvito viharai, jAva khaMdago paMcajanasaehiM kumArolaggaehiM saddhi munisuvvasAmisagAse pavvatito, bahusuto jAto, tANI ceva se paMca sayANi sIsattAe aNunnAyANi / annayA khaMdao sAmimApucchai - vaccAmi bhaginIsagAsaM, sAmiNA bhaNiyaM-uvasaggo mAraNaMtito, bhaNai-ArAhagA virAhagA vA ?, sAmiNA bhaNiyaM savve ArAhagA tumaM mottuM, so bhaNai - laThThe, jadi ettiyA ArAhagA, gao kuMbhakArakaDaM, marueNa jahiM ujjAne Thio tarhi AuhANi nUmiyANi, rAyA vaggAhio jahA esa kumAro parIsahaparAito eeNa uvAeNa tumaM mAritA rajjaM gihihitti, jadi te vipaccato ujjAnaM paloehi, AuhANi olaiyANi diTThANi, te baMdhiUNa tassa ceva purohiyassa samappiyA, tena savve purisajaMtena pIliyA, tehiM sammaM ahiyAsiya, tesi kevalanANaM uppannaM siddhAya / khaMdato 'vi pAse dhario, lohiyacikkiiAhiM bharijjato savvato pacchA jaMte pIlito nidAnaM kAUNa aggikumAresu uvavano / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/76 taMpi se rayaharaNaM ruhiralittaM purisahatthetti kAuM giddhehiM puraMdarajasAte purato pADiyaM, sAvi taddivasaM adhiti karei jahA sAdhU nadIsaMti,taMca nAe diTuM, paccabhitrAo ya kaMvalo, nisijjAto chinAto, tAe ceva dinno, tAe nAyaM-jahA te mAriyA, tAe khiMsito rAyA-pAva! vinaTTho'si, tAe ciMtiya-pavvayAmi, devehi munisuvvayasagAsaM nIyA, tenavi devena nagaraM daTuM sajanavvayaM, ajjavi daMDagAraNNayaMti bhannai ! aranassa ya vaNAkhyA bhavati, tena dvAragAthAyAM vnmityuktm| ettha tehiM sAhahiM vahaparIsaho ahiyAsito sammaM, evaM ahiyAseyavvaM, na jahA saMdhaeNa nAhiyAsiyaM / parairamabhihatasya ca tathAvidhauSAdi grAsAdi ca sadopayogi yatecitameva bhavatIti yAcyAparISahamAhamU.(77) dukaraMkhalu bho ! niccaM, anagArassa bhikkhunno| savvaM se jAiyaM hoi, natthi kiMci ajAiyaM / / vR.duHkhena kriyata iti duSkara-duranuSThAnaM, khalurvizeSaNe nirupakAriNa iti vizeSaM dyotayati, 'bho' ityAmantraNe nityaM' sarvakAlaM, yAvajjIvamityarthaH, anagArassa bhikSoriti ca prAgvat, ki tat duSkaramityAha-yat 'sarvam' AhAropakaraNAdi 'se' tasya yAcitaM bhavati. nAsti 'kiJcid' dantazodhanAdyapi ayAcittaM, tata: sarvasyApi vastuno yAcanamiti gamyamAnena vizeSyeNa duSkaramityasya sambandha iti sUtrArthaH / / tatazcamU. (78) goyaraMgapaviTThassa, hatthe no suppsaare| seo agAravAsotti, ii bhikkhU na ciNte| vR.goriva caraNaM gocaro, yathA'sau paricitAparicitavizeSamapahAyaiva pravartate tathA sAdhurapi bhikSArtha, tasyAgya-pradhAnaM yato'sau eSaNAyuktau guhNAti na punargauriva yathA kathaJcit, tasmin praviSTo gocarAgrapraviSTaH tasya, 'pANiH' hasto 'no' naiva sukhena prasAryate piNDAdigrahaNArthaM pravartyata iti suprasAraH sa eva suprAsarakaH, kathaM hi nirupakAriNA paraH pratidinaM praNayituM zakyaH, uttaratretizabdasya bhitrakramatvAd, 'itI'tyasmAddhetoH, zreyAn' atizayaprazasyaH agAravAso' gArhasthyaM, tatra hi na kazcidyAcyate, svabhujArjitaM ca dInAdibhyaH saMvibhajya bhujyate, 'ItI'tyetadbhikSuH na cintayed, yato gRhavAso bahusAvadyo niravadyavRttyarthaM ca tatparityAgaH, tataH svayaMpacanAdipravRttebhyo gRhibhyaH piNDAdigrahaNaM nyAyyamiti bhAva iti sUtrArthaH / / sAmprataM rAmadvAraM, tatra 'dukkaraM khalu bho! niccaM' iti sUtramarthataH spRzatrudAharaNamAhani.[114-1] jAyaNaparIsahami baladevo ittha hoi AharaNaM / vR. yAJcAparISahe baladevo'tra bhavatyAharaNam-udAharaNam / atra sampradAyaH-jayA so vAsudevasabaM vahato siddhattheNaM paDibohio kaNhassa sarIragaM sakkAreuM kayasAmAtito liMga paDivajjiuM tuMgosihare tavaM tappamANo mAnena-kahiM bhiccANa bhikkhaTuM allIsaM?, tena kaTThAhArAINa bhikkhaM giNhai, na gAmaM nayaraM vA alliyati / tena so nAhiyAsito jAyaNAparIsaho, evaM na kAyavvaM / anne bhaNaMti-baladevassa bhikkhaM bhamaMtassa bahuo jano tassa rUpeNAvakkhitto na kiti annaM jANai, taccitto ceva ciTThai, tena so na hiMDai gAbhAgarAdi, jahAgayapahiyAhiMto ceva bhikkhaM jAyatitti, esa jAyaNAparIsaho Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 2, [ ni. 114 ] sttho| evaM zeSasAdhubhirapi yAJcAparISahaH soDhavyaH // yAJcApravRttazca kadAcillAbhAntarAyadopato na labhetApItyalAbhaparISahamAhamU. (79) paresu gAsamesijjA, bhoyaNe prinitttthie| laddhe piMDe AharijjA, aladdhe nANutappae / vR. 'pareSu' iti gRhastheSu 'grAsaM' kavalam, anena ca madhukaravRttimAha, 'epayed' gaveSayet bhujyata iti bhojanam - odanAdi tasmin 'pariniSThite' siddhe, mA bhUtprathamagamanAttadarthaM pAkAdipravRtti:, tatazca 'labdhe' gRhibhyaH prApte 'piNDe' AhAre 'alabdhe vA' aprApte vA nAnutapyeta saMyataH, tadyathA - aho ! mamAdhanyatA yadahaM na kiJcillabhe, upalakSaNatvAllabdhe vA labdhimAnahamiti na hRSyeta, yadvA labdhe'pyalpe'niSTe vA sambhavatyevAnutApa iti sUtrArthaH // kimAlambanamAlambya nAnutapyetetyAhamU. (80) 103 ajjevAhaM na labdhAmi, avi lAbho sue siyA / jo evaM paDisaMvikkhe, alAbho taM na tajjae // vR.'adyaiva' asminnevAhanyahaM 'na labhe' na prApnomi, 'api:' sambhAvane, sambhAvyata etat 'lAbha:' prAptiH 'zva:' AgAmini dine 'syAd' bhavet upalakSaNaM zva ityanyedyuranyataredyurvA mA vA bhUdityanAsthAmAha, ya 'evam' uktaprakAreNa 'paDisaMvikkhe'tti pratisamIkSate 'dInamanAH alAbhamAzrityAlocayati, 'alAbha:' alAbhaparISahAH taM 'na tarjjayati' nAbhibhavati, anyathAbhUtastvabhibhUyata iti bhAvaH / atra laukikamudAharaNam - vAsudevabaladevasaccagadArugA assavahiyA aDavIe naggohapAyavassa ahe ratiM vAsovagayA, jAmaggaNaM, dArugassa paDhamo jAmo, koho pisAyarUvaM kAUNa Agato, dArugaM bhaNai - AhAratthI'haM uvAgao, ee sutte bhakkhayAmi yuddhaM vA dehi, dArugeNa bhaNiyaM-bADhaM, tena saha saMpalaggo, dArugo ya taM pisAyaM jahA jahA na sakei nihaNiuM tahA tahA russati, jahA jahA russai tahA tahA so koho vaDhati, evaM so dArugo kicchapANo taM jAmagaM nivvAhei, pacchA saccagaM uTThAvei, saccago'vi taheva pisAeNa kicchapANI kato, tatie jAme baladevaM uTThavei, evaM baladevo'vi utthe jAme vAsudeva uvei, vAsudevo tena pisAeNa taheva bhaNito, vAsudevo bharNAta- maM anijjiuM kahaM mama sahAe khAhisi ?, juddhaM laggaM, jahA jahA jujjhai pisAo tahA tahA vAsudevo aho balasaMputro ayaM mallo iti tUsae, jahA jahA tUsae tahA tahA pisAo parihAyati, so tena evaM khavio jena dhettuM uyaTTIe chUDho, pabhAe passae te bhinnajAnukoppare, keNaMti puThThA bhaNaMti-pisAeNa, vAsudevo bhaNati sa esa kovo pisAyarUvadhArI mayA pasaMtayAe jito, uyaTTiNIe nINeUNa darisio / iti sUtrArthaH // samprati 'pure'tidvAraM, 'purA' iti pUrvasmin kAle kRtaM karmeti gamyate, tatra ca 'nAnutapyejja saMjaetti' sUtrAvayavamarthataH spRzatrudAharaNamAha ni. [ 114-2 ] kisipArAsaraDhaMDho alAbhae hoi AharaNaM / / vR. kRSipradhAna : pArAsaraH kRSipArAsaro janmAntaranAmnA 'DhaNDha' iti DhaNDhaNakumAra: 'alAbhake' alAbhaparIpahe bhavatyAharaNamiti gAthApazcArddhAkSarArthaH / bhAvArthastu vRddhasampradAyAdavaseyaH, Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/80 ___ egami gAme ego pArAsaro nAma, tammi ya anne pArAsarA atthi, so puna kisIe kusalo sarIreNa kiso tenaM kisipArAsaro, so ya tammi gAme AuttiyaM rAuliyaM cariM vAhei. te ya goNAdo divasaM chAellayA bhattavelaM paDicchati, pacchA te bhattevi AnIe moeukAme bhaNaiekkakkaM halabaMbhaM deha, to pacchA bhuMjaha, tehiM chahivi halasaehi bahuyaM vAhiyaM, tena tahiM bahuyaM aMtarAiyaM baddhaM, mariUNa atreNa sukaviseseNa vAsudevassa putto jAto DhaMDhotti, ariTunemisayAse pavvaito, aMtarAyaM kammaM uditraM, phIyAe bAravaIe hiMDaMto na labhati, kahicivi jayA labhati tadA jaM vA taM vA, tena sAmI pucchito, tehiM kahiyaM jahAvattaM, pacchA tena abhiggaho gahito, jahA-parassa lAbho na giNhiyavyo / annayA vAsudevo pucchai titthayaraM- eesi aTThArasaNhaM samaNasAhassINaM ko dukkarakArato?, tehiM bhaNiyaM, jahA-DhaMDho anagAro, __ alAbhaparIsaho kahio, so kahiM ?, sAmI bhaNai-nagari pavisaMto pecchihisi, diTTho pavisaMtenaM, hatthikhaMdhAo ovariUNa vaMdio, so ya ikkeNa ibbheNa diTTho, jahA mahappA esa jo vAsudevena vaMdito, so ya taM ceva gharaMpaviTTho, tena paramAe saddhAe moyagehiM paDilAbhito, bhamiUNa sAmissa dAvai pucchai ya-jahA mama alAbhaparIsaho khINo?, pacchA sAmiNA bhannati-na khINo, esa vAsudevassa lAbho, tena paralArbha na uvajIvAmittikAu amucchiyassa pariDhavitassa kevalanANaM samuppannaM / evaM ahiyAsiyavvo alAbhaparIsaho jahA DhaMDheNa anagAreNa / / alAbhAccAntaprAntAzinAM kadAcidrogAH samutpadyeraniti rogaparISahamAhamU. (81) naccA uppaiyaM dukkhaM, vedanAe duhttttie| adINoM ThAvae pannaM, puTTho tattha'hiyAsae / vR. 'jJAtvA' adhigamya utpattikam' udbhUtaM, duHkhayati iti duHkha prastAvAt jvarAdirogastaM 'vedanayA' sphoTapRSThagrahAdyanubhavarUpayA duHkhenAtaH-pIDitaH kriyate sma duHkhArttitaH, evaMvidho'pi adInaH' aviklavaH 'sthApayet' duHkhArttitatvena calantI sthirIkuryAt 'prajJAM' svakarmaphalamevaitaditi tattvadhiyaM, spRSTa' ityaperluptanirdiSTatvAt vyApto'pi rAjamandAdibhiH, yadvA puSTa iva puSTo vyAdhibhiraviklavatayA 'tatreti' prajJAsthApane sati rogotpAte vA 'adhyAsIta' adhisaheta, prakramAdrogajanitadaHkhamiti satrArthaH / / syAdetat-cikitsayA kiM na tadapanodaH kriyate? ityAhamU.(82) tegicchaM nAbhinaMdijjA, sNcikkhaattgvese| eyaMsu tassa sAmantraM, jaM na kujjAnakArave / / vR.'cikitsA' rogapratikArarUpAM 'nAbhinandet' anumatiniSedhAcca dUrApAste karaNakAraNe 'samIkSya' svakarmaphalamevaitat bhujyata iti paryAlocya, yadvA 'saMcikkha'tti acAM sandhi lopau bahulabhi' tyekAralope 'saMcikkhe' samAdhinA tiSTheta, na kUjanakarkarAyatAdi kuryAt, AtmAnaMcAritrAtmAnaM gaveSayati-mArgayati kathamayaM mama syAdityAtmagaveSaka:, kimityevamata Aha'etad' anantaramabhidhAsyamAnaM 'khutti khalu, sa ca yasmAdarthaH, tato yasmAdetat tasya' zramaNasya 'zrAmaNyaM' zramaNabhAvo yantra kuryAnna kArayet, upalakSaNatvAnnAnumanyeta, prakramAt cikitsA, jinakalpikAdyapekSaM caitat, sthavirakalpApekSayA tu jaM na kujjA' ityAdau sAvadhamiti gamyate, Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ni. 114] ayamatra bhAvaH- yasmAtkaraNAdibhiH sAvadhaparihAra eva zrAmaNyaM, sAvadya ca prAyazcikitsA, tatastAM nAbhinanded, etadapyautsargikam, apavAdatastu sAvadyA'pyeSAmiyamanumataiva, yaduktam"kAhaM achitti aduvA ahIhaM, tavovihANeNa ya ujjamissaM / gaNaM va nItIi vi sAravissaM, sAlaMbasevI samuveti mokkhaM / / " iti sUtrArthaH / / idAnI bhikSeti dvAraM, tatra ca 'tigicchaM nAhinaMdijjA' iti sUtrAvayavamathataH spRzanudAharaNamAhani.[ 115] mahurAi kAlavesiya jaMbuya ahiuttha muggaselapuraM! rAyA paDisehei jaMbuyarUveNa uvasaggaM / vR. mathurAyAM kAlavesiko jambuko'bhyuSito mudgaselaM puraMrAjA pratiSedhayati jambUkarUpeNa upasargamiti gAthAkSarArthaH / bhAvArthastu sampradAyAvagamyaH, sa cAyam mahurAe jiyasattuNA snA kAlA nAma vesA'paDirUvaMti kAuMorohechUDhA, tIse putto kAlAe kAlavesio kamAro, so tahArUvANaM therANaM aMtie dhammaM soUNa pavvatito, egallavihArapaDima paDivanno, gato muggaselapuraM, tahiM tassa bhaginI hayasuttassa rano mahilA, tassa sAhussa arasiyA, tato tIe bhikkhAe saha osaha dinnaM, so ya ahigaraNaMti bhattaM paccakavati / tena ya kumAratte siyAlANaM sadaM soUNa pucchiyA olaggiyA-kesi esa saddo succati?, te bhaNaMti-ee siyAlA aDavivAsiNo, tena bhaNNati-eebaMdhiUNa mama ANeha, tehiM siyAlo baMdhiUNa Anito, so taM haNai, so hammaMto khikhiei, tato so rati viMdai, so siyAlo hammaMto mato, akAmanijjarAe vANamaMtaro jAo, tena vANamaMtareNa so bhattapaccakkhAyayaMtikAuMrakkhAveti purisehiti, mA koi se uvasagaM karissaitti, jAva te purisA taM thANaM aiMti tAva tIe sIAlIe khaito, jAhe te purisA ossariA tAhe sadaM kareMtI khAti, jAhe AgayA tAhe na dIsati, so'vi uvasaggaM sammaM sahati khamati, evaM ahiyAseyadhvaM / / rogapIDitasya zayanAdiSu duHsahatara(:)tuNasparza ityetadanantaraM tatparISahamAhamU.(83) . acelagassa lUhassa, saMjayassa tvssinno| taNesu suyamANassa, hujjA gaayviraahnnaa|| vR. acelakasya rUkSasya saMyatasya tapasvina iti prAgvat, tarantIti tRNAni-darbhAdIni teSu zayAnasyopalakSaNatvAt AsInasya vA bhavet gAtrasya-zarIrasya virAdhanA-vidAraNA gAtravirAdhanA, acelakatvAdIni tu tapasvivizeSaNAni mA bhUtsacelasya tRNasparzAsambhavenArUkSasya tatsambhave'pi snigdhatvenAsaMyatasya ca zuSiraharitatRNopAdAnena tathAvidhagAtravirAdhanAyA asambhava iti // tataH kimityAhamU.( 84) Ayavassa nivAeNaM, tidulA havai veynnaa| evaM naccA na sevaMti, taMtujaM tnnjjiyaa| va.'Atapasya' dharmasya nitarAM pAto nipAtastena 'tiula'tti sUtratvAttaudikkha, yadvA trInprastAvat manovAMkAyAn, vibhASitaNyantatvAt curAdInAM dolatIva svarUpacalanena tridulA, pAThAntarantu-'atulA vipulA vA' bhavati vedanA, evaM ca kimityAha-'etad' anantaroktaM pAThAntarataH 'evaM' jJAtvA na sevante'na bhajante, Astara nAyeti gamyate, tantubhyo jAtu tantujaM, paThyate Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/84 ca-taMtayaM 'ti tatra tantraM-vemavilekhanyAJchanikAdi tasmAjjAtaM tantrajam, ubhayatra vastraM kambalo vA, tRNaistarjitAH-nibhitsitAH tRNarjitAH, kimukta bhavati yadyati tRNairatyantavilikhitazarIrasya ravikiraNasamparkasamutpatrasvedavazataH kSatakSAranikSeparUpaiva pIDopajAyate tathA'pi ___ 'pradIptAGgArakalpeSu, vajrakuNDeSvasandhiSu / kUjantaH karuNaM kecit, dahyante narakAgninA // 1 // agnibhItAH pradhAvanto, gatvA vaitaraNI ndiim| zItatoyAmimAM jJAtvA, kSArAmbhasi patanti te / / 2 / / kSAradagdhazarIrAzca, mRgavegotthitAH, punaH / asipatravanaM yAnti, cchAyAyAM kRtabuddhayaH / / 3 / / zaktyaSTiprAsakuntaizca, khaGgatomarapaTTizaiH / chidyante kRpApAstatra patadbhirvAtakampitaiH / / 4 / / ' ityAdikA raudratarA narakeSu paravazena mayA'nubhUtA vedanAstatkiyatIyaM?, bhUyAMzca lAbha: svavazasya samyak sahana iti paribhAvanAto na tatparijihIrpayA vastraM kambalAdikamupAdadate, jinakalpikApetaM caitata, sthavirakalpikAzca sApekSasaMyamatvAtsevante 'pIti sUtrArthaH / / atra saMsthAradvAramanusaran 'tiulA havai veNa'tti sUtrasUcitamudAharaNamAhani.[116] sAvatthIi kamAro bhaddo so cAriotti verajje / khAreNa tacchiyaMgo taNaphAsasaparIsahaM vishe|| vR. zrAvastyAM kumAro bhadraH sa 'cArika:' cara iti vairAjye kSAreNa takSitAGgaH tRNasparzaparISahaM 'visahe'tti vipahate, smeti vizeSa iti gAthArthaH / / bhAvArthastu sampradAyAvaseya, sa cAyam sAvatthIe nayarIe jiyasattU ranno putto bhaddo nAma, so niviNNakAmabhogo tahArUvANaM therANamaMtite pavvatito, kAleNa ya egallavihArapaDima paDivano, so viharaMto verajje cAriuttikAUNa gahio, so ya paMtAveUNa khAreNa tacchio, so dabbhehiM veDhiUNa mukko, so dabbhehiM lohiyasaMmIliehiM dukkhAvijjato samma shi|| evaM zeSasAdhubhirapi samyak soDhavyaH tRNaspazaparISaha: / / tRNAni ca malinAnyapi kAnicit syuriti tatsampAt svedato vizeSeNa jallasambhava ityanantaraM tatparISahamAhamU. (85) kilinnagAe paMkeNaM, mehAvI va raeNa vaa| priMsu vA paritAveNaM, sAyaM no prideve| vR. klinamanekArthatvAddhAtUnAM nicitaM pAThAntarata: kliSTaM vA-bAdhitaM gAtraM-zarIramasyeti klinnagAtraH kliSTagAtro vA, medhAvI "vAhito vA arogI vA, siNANaM jo u ptthi| vokaMto hoi AyAro, jaDho havai sNjmo||" ityAgamamanusmaran na snAnarUpamaryAdAnativartI, kena puna: klinnagAtraH kliSTagAtro vetyAha'paGkena' vA svadAImalarUpeNa 'rajasA' vA tenaiva kAThinyaM gatena pAMzunA vA, bhinnakAlatvAccAnayorvA grahaNaM, 'ghisuva' tti grISme, vAzabdAccharadi vA, pariH-samantAttApaH paritApastena, Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 2. [ ni. 116] 107 tau tRtIyA kimuktaM bhavati ?, paritApAtprasvedaH prasvedAccA paGkarajasI tataH klinnagAtratA kliSTagAtratA vA bhavati, evaMvidhazca kimityAha- 'sAtaM' sukham, Azrityeti zeSaH 'no paridevet' na pralapet-kathaM sadA vA mamaivaM maladigdhadehasya sukhAnubhavaH syAt ? iti sUtrArthaH // ki tarhi kuryAdityAhamU. ( 86 ) vR. 'vedayet' saheta, jallajanitaM duHkhamiti prakramaH kIdRzaH san ityAha-nirjaraNaM nirjarAkarmanAmAtyantikaH kSayastAmapekSate-kathaM mamAsaua syAdityabhilaSatIti nirjarApekSI, ka evaM kuryAdityAha- ArAddheyadharmebhyo yAta ityAryastaM 'dharma' zrutacAritrarUpaM nAstyuttaraM pradhAnamanyadasmAdityanuttarastaM, gamyamAnatvAt prasanno bhAvabhikSurityarthaH, samprati sAmarthyo ktamapyarthamAdarakhyApanAya nigamanavyAjena punarAha - 'jAva sarIrabheo 'tti sUtratvAt, 'yAvat' iti maryAdAyAM zarIrasya bhedo - vinAzastaM maryAdIkRtya, kimityAha- 'jallaM' kaThinatApatraM malam upalakSaNatvAt paGkarajasI ca 'kAyena' zarIreNa dhArayet, dRzyante hi kecidindrAgnidagdhAnIva girizakharANi vicchAyakRSNadehAH zItoSNavAtAtapAdibhiH parizoSitaparidagdhopahatazarIrA: rajo'vaguNDi - tamaladigdhadehAH, akAmanirjarAtazca na kazcitteSAM guNo, mama tu samyak sahamAnasya mahAn guNa iti matvA na tadapanayanAya snAnAdi kuryAt, yataH-'na zakyaM nirmalIkartuM, gAtraM snAnazaterapi / azrAntameva shrotobhirudgirnnvbhirmlm||" paThyate ca- 'veiMto nijjarApehi' tti vedayamAna:- sahamAna:, zeSaM prAgvad, atra keciccaturthapAdamadhIyate, 'jallaM kAe na uvvaTe' ti atrodvarttanagrahaNabhudvarttayedapi na, kiM punaH strAyAt ?, yadvA- 'veijja' tti vidyAt jAnIyAddharmamAcAram, arthAdyatInAM, jJAtvA ca 'jJAnasya phalaM viratiri' ti jallaM kAyena dhArayet, tathA 'veyaMto' tti vidanjAnAno'nyattathaiveti sUtrArthaH / atra 'maladhAriNo 'tti dvAramanusaran 'sAyaM no paridevae' iti sUtrAvayavamarthataH spRzatrudAharaNamAha ni. [ 117] veejja nijjarApehI, AriyaM dhammanuttaraM / jAva sarIrabheotti, jallaM kAraNa dhArae || - " - caMpAe sunaMdo nAma sAvao jalladhAraNadugaMchI / kosaMbI dugaMdhI uppanno tassa sAdivvaM // vR. caMpAyAM sunando nAma zrAvako jalladhAraNajugupsI kauzAmbyAM durgandhirutpannaH, tasya sAdivyaM sadevatvamityakSarArthaH // bhAvArthastu sampradAyAdavaseyaH, sa cAyam caMpAe nayarIe sunando nAma vAniyago sAvago, avaNNAe ceva jo jaM maggei sAhU tassa taM ceva dei osahabhesajjAiyaM sattugAiyaM ca savvabhaMDio so, tassa annayA gimhe susAhUNo jalla parididdhaMgA AvaNaM AgayA, tesiM gaMdho jallassa tANa osahANaM gaMdhavabhibhaviuM ukkalati, tena sugaMdhadavvabhAvieNa ciMtiyaM savvaM laTTaM sAhUNa jadinAma jallaM uvaTTitA to suMdaraM hotaM, evaM so tassa ThANassa anAloiyapaDikkaMto kAlagato kosaMbIe nayarIe ibbhakule puttattAe Agato, so nirviNNakAmabhogo dhammaM soUNa pavvatito, tassa taM kammamudinnaM, durabhigaMdho jAto, tao jato jato vaccati tao tao uDDAhA, pacchA sAhUhiM bhaNito- tumaM mA niggacchauDDAho, paDissae acchAhi, ratiM devayAe so kAussaggaM karei, pacchA devayAe sugaMdho kato, so jahAM nAma koTThapuDANa - Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/86 vA annasiM vA visiTThadavvANa jAriso gaMdho tAriso gaMdho jAto, puNo'vi aDDAho, puNo'vi devayArAhaNaM, sAbhAviyagaMdho jaato| tena nAhiyAsio jallaparIsaho / evaM zeSasAdhubhirna karaNIyam / jallopaliptazca zucIn sakriyamANAn puraskriyamANAMzcAparAnupalabhya satkArapuraskArAbhyAM spRhayedatastatparISahamAhamU. (87) abhivAdana abbhuTThANaM, sAmI kujjA nimNtnnN| je tAiM paDisevaMti, na tersi pIhae munii| vR. 'abhivAdanaM' zironamanadharaNasparzanAdi pUrvamabhivAdaye ityAdivacanaM 'abhyutthAnaM' sasambhramamAsanamocanaM 'svAmI' rAjAdiH 'kuryAt' vidadhIta nimantraNam' adya bhavadbhirbhikSA madIyagRhe grahItavyetyAdirUpaM, 'ye' iti svayUthyAH paratIthikA vA 'tAni' abhivAdanAdIni 'pratisevante' AgamaniSiddhAnyapi bhajante, na tebhyaH spRhayet-yathA sulabdhajanmAno'mI ya evamevaMvidhairabhivAdanAdibhiH sakriyanta iti 'muniH' anagAra iti sUtrArthaH // kiMcamU.(88) anukkasAI appicche, atrAesi alolue| rasesu nAnugijjhijjA, nAnutappijja pnnvN| 7. utkaNThitaH, satkArAdiSu zeta ityevaM zIla utkazAyI na tathA anutkazAyI, yadvA prAkRtatvAdaNukaSAyI sarvadhanAditvAdini, ko'rthaH ?-na satkArAdikamakurvate kupyati, tatsampattau vA nAhaGkAravAn bhavati, yata uktam "palimaMtha mahaM viyANiyA, jAvi ya vaMdana pUyaNA ihN| suhume salle duraddhare, iti saMkhAi munI na mjji||" navA tadarthaM chadma tatra vA gRddhiM vidhatte, ata evAlpA-stokA dharmopakaraNaprAptimAtraviSayatvena na tu satkArAdikamitayA mahatI alpazabdasyAbhAvavAditvenAvidyamAnA vA icchA-vAJchA vA yasyeti alpecchaH, icchAyAzca kaSAyAntargatatve'pi punaralpatvAbhidhAnaM bahutaradoSatvopadarzanArtham, ata eva ca ajJAto jAtizrutAdibhiH eSati-uJchati arthAt piNDAdItyajJAtaiSI, kutaH punarevam?, yataH 'alolupaH' sarasaudanAdoSui na lAmpaTyavAn, evaMvidho'pi sarasAhArabhojino'parAn vIkSya kadAcidanyathA syAt ata Aha-saraseSu-rasavatasvodanAdiSu, pAThAntarato'raseSu vA' madhurAdiSu 'nAnugRdhyet nAbhikAnAM kurvIta, rasagRddhivarjanopadezazca tadgRddhita eva bAlizAnAmabhivAdanAdispRhAsambhavAt, tathA na tebhyo' rasagRddhebhyaH spRhayenmuniH, pAThAntaratazca nAntapyet tIrthAntarIyAnnapatyAdibhiH sakriyamANAnavekSya, kimetatparityAgenAhamatra pravrajitaH?, iti, prajJA-heyopAdeyavivecanAtmikA matistadvAn, anena satkArakAriNi toSaM nyatkArakAriNi ca dveSamakurvatA'yaM parISaho'dhyAsitavya ityuktaM bhavatIti sUtrArthaH / / atra 'aGgavidye'ti dvAramanusaran sUtroktamarthaM vyatirekodAharaNena spaSTayannAhani.[ 118] mahurAi iMdadatto purohio sAhusevao sitttthii| pAsAyavijjapADaNa pAyacchijjeMdakIle y|| vR. mathurAyAmindradattaH purohitaH sAdhusevakaH zreSThI prAsAdavidyApAtanaM pAdacchedazcendrakIle casya bhinnakramatvAditi gAthAsaMskAraH / / etadarthazca sampradAyAdavaseyaH, sa cAyam Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ni. 119] 109 cirakAlapaiTThiyAe mahurAe iMdadatteNaM purohieNaM pAsAyagaeNaM hetuNaM sAdhussa vaccaMtassa pAo olaMbito sIse katottikAuM, so ya sAvaeNa siTTiNA diTTho, tassAmariso jAo, diTuM bho ! eeNa pAveNaM sAhussa uvariM pAdo katotti, tena painnA kayA-avassa mae eyassa pAdo chiMdeyavvo, tassa chiddANi maggai, alabhamAno annayA AyariANa sagAse gaMtUNa vaMdittA parikahei, tehi bhannai-kA pucchA?, ahiyAseyavvo sakkArapurakAraparIsaho, tena bhaNiyaM-mae painnA kaelliyA, Ayariehi bhannai-eyassa purohiyassa kiM ghare vaTTai?, tena bhannai-eyassa purohiyassa pAsAo kaellato, tassa pavesaNe ranno bhattaM karehitti, tehi bhannai-jAhe rAyA pavisai taM pAsAyaM tAhe tuma rAyaM hattheNa gaheUNa avasArijjAsi jahA-pAsAo padati, tAhe'haM pAsAyaM vijjAe pADissaM, tena tahA kayaM, seTiNA rAyA bhaNito-eeNa tubbhe mAriyA Asi, rudveNa snA purohito sAvagassa appito, tena tassa iMdakIle pAdo kato, pacchA chinna(no), evaM kAuM iyaro visjjito| tena nAhiyAsito sakkArapurakkAraparIsaho iti / yathA tena zrAddhenAsau na soDho na tathA vidheyaM, kintu sAdhuvatsoDhavyaH, iha pUrvatra ca zrAvakaparISahAbhidhAnamAdyanayacatuSTaya mateneti bhAvanIyam, uktaM hi prAk-"tiNhaMpi negamanato parIsaho jAva ujjasuttAto"tti, aGgaM cAtra pAdo, vidyA ca prAsAdapAtanavidyA / / sAmpratamanantaroktaparISahAn jayato'pi kasyacijjJAnAvaraNApagamAt prajJAyA utkarSe aparasya tu tadudayAdapakarSe utsekavaiklavyasambhava iti prajJAparISahamAhamU.(81) se nUnaM mae puvvaM, kammA'nANaphalA kaDA / jenAhaM nAbhijANAbhi, puTTho keNai knnhuii| mU.(90) aha pacchA uijjati, kmmaa'naannphlaakddaa| evamAsAsi appANaM, naccA kammavivAgayaM / / vR. sezabdo mAgadhaprasiddhayA'thazabdArtha upanyAsa, 'nUnaM' nizcitaM 'maye ti Atmanirdeza: 'pUrvaM' prAk kriyanta iti karmANi tAni ca mohanIyAdInyapi sambhavantyata Aha- ajJAnamanavabodhastatphalAni jJAnAvaraNarUpANItyartha: 'kRtAni' jJAnanindAbhirupAjitAni, yaduktam jJAnasya jJAninAM caiva, nindApradveSamatsaraiH / upaghAtaizca vighnaizca, jJAnaghnaM karma badhyate / / 'maye'tyabhidhAnaM ca svayamakRtasyopabhogAsambhavAd, uktaM ca "zubhAzubhAni karmANi, svayaM kurvanti dehinaH / svayamevopabhujyante, duHkhAni ca sukhAni ca / " kuta etadityAha-yena hetunA ahaM 'nAbhijAnAmi' nAbhimukhyenAvabuddhaye pRSTaH kenacit svayamajAnatA jAnatA vA 'kaNhuI 'tti sUtratvAt kasmiMzcit sUtrAdau vastuni vA, praguNe'pItyabhiprAyaH / na hi svayaM svacchasphaTikavadatinirmalasya prakAzarUpasyAtmano'prakAzakatvaM kintu jJAnAvRttivazata eva, uktaM hi "tatra jJAnAvaraNIyaM nAma karma bhavati yenAsya / tatpaJcavidhaM jJAnAmAvRtaM raviriva medhaistathA / / " athavA 'se nUnaMti sezabda: prativacanavAcino'thazabdasyArthe, sahi kenatkiJcitparyanuyuktaH Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/88 tathAvidhavimarzAbhAvena svayamajAnan kuta etanmamAjJAnamiti cintayan guruvacanamanusRtyAtmAnamAtmanaiva prati vakti, 'se' ityatha 'nUnaM' nizcitametat, zeSaM prAgvat / Aha-yadi pUrva kRtAni karmANi kiM na tadaiva veditAni ?, ucyate, atheti vaktavyAntaropanyAse 'pazcAd' abAdhottarakAlam 'udIryante' vipacyante karmANyajJAnaphalAni kRtAni, alarkamUSikaviSavikAravat tathAvidhadravyasAcivyAdeva teSAM vipAkadAnAt, tatastadvighAtAyaiva yatro vidheyo na tu vipAda:, 'evam' amunA prakAreNa 'AzvAsaya' svasthIkuru, kam?, AtmAnaM, mA vaiklavyaM kRthA ityarthaH, uktameva hetuM nigamayatrAha-jJAtvA karmavipAkaM, karmaNAM kutsitvipaakm| itthaM prajJA'pakarSamAzritya sUtradvayaM vyAkhyAtam, etadeva tadulkarSapakSa evaM vyAkhyAyateprajJotkarSavataivaM paribhAvanIyaM-'se' ityupanyAse nUnaM mayA pUrva karmANi' anuSThAnAni jJAnaprazaMsAdIni, jJAnamiha vimarzapUrvako bodhaH, tatphalAni kRtAni yenAhaM nA apizabdasya lusanirdiSTatvAnA'pi-puruSo'pyabhijAnAmi 'pRSTaH' paryanuyuktaH 'kenApi' avivakSitavizeSeNa, sarveNApItyarthaH, 'kasmiMzcid' yatra tatrApi vastuni, 'athe'tyutkarSAnantaram, 'apattha'tti apathyAni AyatikaTukAni karmANyajJAnaphalAni 'udijjati'tti sUtratvAttiDavyatyenodeSyanti, vartamAnasAmIpye vartamAnavaddhA ityanena vartamAnasAmIpye vA laTi udIryante, sannihitakAla evodeSyantItyarthaH, ayaM cAzaya:-utseko hi jJAnAvaraNakAraNamavazyavedyaM ca tat, tadudaye ca kuto jJAnam?, aniyate vA'sminka utsekaH ?, ityevamAlocayannAzvAsaya-prajJAvalepAvaluptacetanamAtmAnaM svasthIkuru jJAtvA karmavipAkam, ihacatantranyAyena yugapadarthadvayasambhavaH, tantraMca dairdhyaprasAritAH tantavaH, tato yathA tadekamanekasya tirazcInasya tantoH saMgrAdi tathA yadekenAnekArthasyAbhidhAnaM sa tantranyAya iti suutrdvyaarthH|| atra sUtradvAraM, sUtraM cAgamaH, asmiMzca prastutasUtrasUcitamudAharaNamAhani.[ 120] ujjenI kAlakhamaNA sAgarakhamaNA suvanabhUmIe / iMdo AuyasesaM pucchai sAdivvakaraNaM ca // vR. ujjayanI kAlakSapaNAH sAgarakSapaNA: suvarNabhUmau indraH AyuSkazeSaM pRcchati sAdivyakaraNaM ceti gAthAkSarArthaH / / bhAvArthastu sampradAyAt jJAtavyaH, sa cAyam ujjenIe kAlagAyariyA bahusuyA, tesiM sIso na koi icchai paDhiuM, tassa sIsassa sIso bahusuo sAgarakhamano nAma suvanabhUmie gaccheNaM viharai, pacchA AyariA tattha palAiuM gayA suvaNNabhumi, so ya sAgarakhamano anuogaM kahai, pannAparIsahana sahai, bhaNai-khaMtA! gayaM evaM tubbha suyakhaMdhaM ?, tena bhaNNai-gayaMti, to suNa, so suNAveuM payatto / te ya sejjAyaranibaMdhe kahie tassissA suvanabhUmi jato caliyA, logo pucchati vidaM gacchaMtaM-ko esa Ayario gacchai?, tena bhaNNai-kAlagA AyariyA, taM janaparaMparaeNa phusaMtaM koDaM sAgarasamanassa saMpattaM, jahA-kAlagAAyariA AgacchaMti, sAgarakhamano bhaNai-khaMtaga! saccaM mama pitAmaho Agacchati ?, tena bhaNNati-na jANaM, mayAvi suyaM, AgayA ya sAhuNo, so abbhuTThio, so tehiM sAdhUhi bhannAti-khamAsamaNA kei ihAgayA?, pacchA so saMkio bhaNai-khaMto paraM ikko Agao, na una jANAmi khamAsamaNA, so pacchA khAmeti, bhaNati-micchAmidukkaDaMjaM etthamae AsAdiyA, Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2, ni. 120] pacchA bhaNati-khamAsamaNA! kerisaM ahaM vakkhANemi?, khamAsamaNeNa bhaNNati-laTuM, kintu mA gavvaM karehi, ko jANati?, kassa ko Agamotti?, pacchA dhUliNAeNa cikkhillapiMDaeNa ya AharaNaM kareMti / na tahA kAyavvaM jahA sAgarakhamaNeNa kayaM / tANa ajjakAlagANa samIvaM sako ya AgaMtu nioyajIve pucchati, jahA ajjarakkhiyANaM taheva jAvasAdivvakaraNaM c| idaM ca prajJAsadbhAvamaGgIkRtyodAharaNamuktaM, tadabhAve tu svayamabhyUhyamiti / / idAnI prajJAyA jJAnavizeSarUpatvAttadvipakSabhUtatvAdajJAnasya tatparIpahamAha, so'pyajJAnabhAvAbhAvAbhyAM dvidhaiva, tatra bhAvapakSamaGgIkRtyedamucyatemU.(91) nirajhugaMmi virao, mehuNAo susNvuddo| jo sakkhaM nAbhijANAmi, dhamma kallANa pAvagaM / mU. ( 12) tavovahANamAyAya, paDimaM pddivjjo| evaMpi me viharao, chaumaM na niyati / / vR. 'nirajhugaMmi'tti artha:-prayojanaM tadabhAvo nirarthaM tadeva nirarthaka tasmin sati, "virataH' nivRttaH, kasmAt?, mithunasya bhAvaH karma vA maithunam-abrahma tasmAt, AzravAntaraviratAvapi yadasyopAdanAM tadasyaivAtigRddhihetutayA dustyajatvAt, uktaM hi-"dupaccayA ime kAmA" ityAdi, suSThu saMvRtaH susaMvRtaH-indriyanoindriyasaMvaraNena, ya: 'sAkSAt' iti parisphuTaM nAbhijAnAmi 'dharma' vastusvabhAvaM 'kallANa'tti bindulopAtkalyANaM zubhaM 'pApakaM' vA tadviparItaM, vatyasya gamyamAnatvAt, yadvA dharmam-AcAraM kalyaH-atyantanIruktayA mokSastamAnayati (aNati)prajJApayatIti kalyANo-muktihetustaM, pApakaM vA narakAdihetum, ayamAzayaH-yadi viratau kazcidarthaH siddhenaivaM mamAjJAnaM bhavet, kadAcit sAmAnyacaryayeva na phalAvAptirata Aha tapo-bhadramahAbhadrAdi upadhAnama-AgamopacArarUpamAcAmlAdi 'AdAya' svIkRtya caritvetiyAvat 'pratimAM' mAsikyAdibhikSupratimA paDivajjiya'tti pratipadyAGgIkRtya, paThyate ca-'paDimaM paDivajjao'ti pratipadyamAnasya-abhyupagacchataH, 'evamapi' vizeSacaryayA'pi, AstA sAmAnyacaryayetyapizabdArthaH "viharato'ti niSpratibandhatvenAniyataM vicarataH chAdayatIti chadma-jJAnAvaraNAdikarma 'na nivarttate' nApaitIti bhikSuH na cintayedityuttareNa sambandhaH ! ajJAnAbhAvapakSe tu samastazAstrArthaniSkanikaSopalakalpanA(tA)yAmapi na dappadhmAtamAnaso bhavat, kintu 'pUrvapuruSasiMhAnAM vijnyaanaatishysaagraanntym| zrutvA sAmpratapuruSAH kathaM svabuddhyA madaM yAnti?, // ' ___ iti paribhAvayan vigalitAvalepaH sannevaM bhAvayet -'NiraTuyaM' sUtradvayam, akSaragamanikA saiva, navaraM 'niraTThayaMmi'vi' nirarthake'pi prakramAt prajJAvaleperato, maithunAt susaMvRtaH sanniruddhAtmA san yo'haM 'sAkSAt' samakSaM nAbhijAnAmi dharmaM kalyANaM pApakaM vA, ayamabhiprAya:-'je egaM jANati se savvaM jANati (je savvaM jANati) se egaM jANati' ityAgamAt chadAstho'hamekamapi dharmaM vastusvarUpaM na tattvato vedmi, tataH sAkSAdbhAvasvabhAvAvabhAsi ceA vijJAnamasti kimito'pi mukulitavastusvarUpaparijJAnato'valepeneti bhAvaH, tathA tapaupadhAnAdibhira Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/92 pyupakramaNahetubhi: upakramayituzakye chadmani dAruNe vairiNi pratapati kaH kila mamAhaGkArAvasara iti / sAmpratamAvRttyA puna: sUtradvAramaGgIkRtya prakRtasUtropakSiptamajJAnasadbhAva udAharaNamAhani.[121] paritaMto vAyaNAe gaMgAkUle piyA asagaDAe / saMvacchareha'hijjai bArasahi asNkhyjjhynnN|| vR. 'paritAntaH' khinno vAcanayA gaGgAkUle pitA'zakaTAyAH saMvatsarairaghote dvAdazabhirasaMskRtAdhyayanamiti gAthAkSarArthaH / / bhAvArthastu vRddhasampradAyAdavaseyaH, sa cAyam gaMgAkUle donni sAhU pavvaiyA bhAyaro, tattha ego bahusuto ego appasuto, tattha jo so bahusuto so sosehiM suttatthanimittamuvasappaMtehi divasato virego natthi, ratipi paDipucchaNasikkhagAIhiM suiyaM na lahai, jo so appasuto so ratti savvaM suyi|annyaa kayAI so Ayario niddAparikhetito ciMteti-aho me bhAyA puNNavaMto jo suyai, amhaM puNa maMdapuNNANaM suiuMpina labbhai, tena nANAvaraNijjaM kammaM baddhaM, so tassa ThANassa aNAloiyapaDikaMto kAlamAse kAlaM kiccA devaloesu uvvnno| tao cuto iheva bhArahe vAse AhIraghare dArato jAto, kameNa vaDDito jovaNattho vIvAhito, dAriyA jAyA, atIva rUvavatI, sA ya bhddknnyaa| ___ kayAi tANi piyAputtANi annehiM AhIrehi samaM sagaDaM dhayassa bhareUNa nagari vikkinanaTThA patthiANi, sA ya kannayA sAratthaM tassa sagaDassa karei, tato te govadArayA tIe rUveNAkkhittA tIse sagaDassa abbhAsayAiM sagaDAiM kheDaMti taM paloiMtA, tAI savvAti sagaDAti uppeNaM bhaggaI, tao tIe nAmaM kayaM-asagaDatti, asagaDAe piyA asgddpiyaa| tassa taM ceva veraggaM jAyaM, te dAriyaM pariNAveuM savvaM ca dharasAraM dAUNa pvvtito| tena tini uttarajjhayaNANi jAva ahIyANi, tAva asaMkhe udiDhe taM nANAvaraNaM kammamudinnaM, gayA do divasA aMbilachadreNa, na ego silogo ThAti, Ayariehi bhannati-uDehi jAeyamajjhayaNamasaMkhayamaNunavijjati, so bhaNati-eyassa keriso jogo?, AyariyA bhaNaMti-jAva na uTheti tAva AyaMbilaM, so bhaNati-alAhi me aNunAe naM, evaM tena adInena AyaMbilAhAreNaM bArasahiM saMvaccharehimahijjhiyamajjhayaNamasaMkhayaM, khaviyaM taM kamma, sesaM lahuM ceva ahijjiyaM / / evamajJAnaparISahaH soDhavyaH, pratipakSe ca bhaumadvAra, tatrApyetatsUtrasUcitamidamudAharaNaMni.[122] imaM ca erisaM taM ca tArisaM piccha kerisaM jAyaM? / iya bhaNai thUlabhaddo satrAigharaM gao sNto|| vR. idaM ceti dravyam 'IdRzami'ti stambhamUlasthitamatiprabhUtaM ca, atizayajJAnitvena tasya hRdi viparivarttamAnatayA dravyasyedayA nirdezaH, 'tacceti tasyAjJAnataH paribhrANaM tAdRzami'ti viprakRSTadurgadezAntaraviSayaM, pazya kI dRzaM ? kena sadRzaM ? jAtaM, na kenApi, kazcidgahe sati dravye dravyArthI bahirdhAmyati?, iti bhAvaH, 'itI'tyevaM bhaNati sthUlabhadraH 'svajJAtiH' atyantasuhattadgRhaM gataH sanniti gAthArthaH // sampradAyazcAtra__ thUlabhaddo Ayario bahusuto, tassa ego puci mitto hotthA, sannAyago'vi y| so sUrI viharato tassa gharaM gato mahilaM pucchati-so amuko kahiM gatotti?, sA bhaNai-vANijjeNaM, taM ca gharaM puvvi laTuM Asi, pacchA saDiyapaDiyaM jAyaM, tassa puvvillaehiM egassa khaMbhassa heTThA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ ni. 122] bhUmIe davvaM nihallayaM, taM so Ayarito nAnena jANati, pacchA tenaM taohuttaM hatthaM kAuM bhaNNati-- 'imaM ca erisaMtaM ca cArisamityAdigAthA' imaM ca erisaM davvajAyaM, so annANeNaM bhamai, evaM ca bhaNamANe jano jANati, jahA-gharameva puci laTTe iyANi tu saDiyapaDiyaM daTTe aniccayANi - rUvaNatthaM bhayavaM daMsei / so ya Agato, mahilAe siTuM-jahA thUlabhaddo Agato Asi, so bhaNati-thUlabhaddeNa kiMci bhaNiyaM? na kiMci, navaraM khaMbhahuttaM hatthaM dAyato bhaNiyAio-'imaM ca erisamityiAdi' tena paMDarie nAyaM-jahA ettha avassaM kiMci asthi, tena khANiyaM jAva nAnApagArarayanAna bhariyaM kalasaM pecchai / tena nAnAparIsaho nAhiyAsio / naivaM zeSasAdhubhiH karttavyam / iha ca prajJAjJAnayorbhAvAbhAvAbhyAM sUtre parIpahatvenopavarNanaM niryuktau cAjJAnaparopahe tathaivadodahAraNadvayopavarNanamanyatrApi yathAsambhavamevaM bhAvanIyamiti jJApanArthaM / / sAmpratamajJAnAdarzane'pi saMzayIta kazciditi tatparISahamAhamU.(93) natthi nUnaM para loe, iDDI vAvi tvssinno| aduvA vaMciomitti, ii bhikkhU na ciNte|| vR.'nAsti' na vidyate nUnaM nizcitaM paraloko' janmAntaramityarthaH, bhUtacatuSTayAtmakatvA-- ccharIrasya, tasya cehaiva pApAt, caitanyasya ca bhUtadharmabhUtatvAt, taditiriktasya cAtmanaH pratyakSato'nupalabhyamAnatvAda, 'RddhirvA' tapomAhAtmyarUpA, apiH pUraNe, kasya? - tapasvinaH, sA ca AmauMSadhyAdiH 'pAdarajasA prazamanaM sarvarujAM sAdhavaH kSaNAtkuryuH / tribhuvanavismayajananAn dadhuH kaamaaNstRnnaaygraadvaa||1|| dhrmaadrtnonmishritkaanycnvrssaadisrgsaamrthym| adbhutabhImoruzilAsahasrasampAtazaktizca / / 2 / / ' __ ityAdikA ca, tasyA apyunapalabhyamAnatvAditi bhAvaH, 'aduva'tti athavA, kiMbahunA?vaJcito'smi bhogAnAmiti gamyate itI'tyamunA zirastuNDanopavAsAdinA yAtanAtmakena dharmAnuSThAne, uktaM ca-"tapAMsi yAtanAzritrAH, saMyamo bhogavaJcanA" ityiAdi, 'itI'tyanantaramupadarzitaM bhikSuH 'na cintayet' na dhyAyet, pariphalgurUpatvAdasya, tathAhi-yattAvaduktaM- 'bhUtacatuSTayAtmakatvAccharIrasya janmAntarAbhAva' iti, tadasat, na hi zarIrasya janmAntarAnuyAyitvamasmAbhirucyate, kintvAtmanaH, na ca bhUtadharma eva caitanye AtmavyapadezaH, tasya taddharmatvenottaratra niSetsyamAnatvAt, yadapi RddhirvA tapasvino nAsti, tadapi vacanAmAtrameva, athAtmanaRddhinAM cAbhAve anupalabhyo heturaktaH, so'pi svasambandhI sarvasambandhI vA?, tatra na tAvadAtmano'bhAvo svasambandhyanupalambho hetuH, svayaM tasya ghaTAdivadupalabhyamAnatvAta, yathaiva hi ghaTAdigatA rUpAdayA upalabhyante, tathA AtmagatA api jJAnasukhAdaya iti nAtra mahadantaramutpazyAmaH, uktaM cAzvasenavAcakena-"AtmapratyakSa AtmA'ya"mityAdi, adhAyaM na daggocaraiti nAstItyucyate, nAyamapyekAnto, yatastenaivoktam-"naca nAstIha tat sarvacakSuSA yanna gRhyate" anyathA caitanyamapi na daggocara iti tasyApyasattvaM syAt, atha tat svasaMviditamiti saducyate, ayamapi tathAbhRta [28/8] Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/93 eveti sannastu, uktaM hi "astyeva cAtmA pratyakSo, jIvo hyaatmaanmaatmaanaa| ahamasmIti saMvetti, rUpAdIni ythendriyaiH||" iti, kiMbahunA?, yathA caitanyamastItyabhyupagamyate tathA''tmApyabhyupagantavyaH, tathA cAha "jJAnaM svasthaM parasthaM vA, yathA jJAnena gRhyte| jJAtA svasthaH parastho vA, tathA jJAnena gRhyatAm / / " iti, atha sarvasambandhyanupalambha AtmAbhAve hetuH, ayamapyasiddhaH, ahamasmIti pratyayena pratiprANi svAtmana: kevalinAM ca sarvAtmanAmupalambhasya pratiSeddhumazakyatvAt, / evamRddhInAmapyabhAve sarvasambandhyanupalambho'siddhaH svasambandhI tu niyatadezakAlopekSo'nyathA vA?, prathamapakSe ko vA kimAha?, kaJcitkadAcittAsAmanupalambhasya (upalambhasya) cAsmAkamapi saMmatatvAt, dvitIyapakSe punaranaikAntikatA, dezAdiviprakRSTAnAmanupalambhe'pi sattvAt, dazyate ca kacitta kadAcit caraNareNusparzAdito rogopazamAdi, tatazcehApi kAlAntare mahAvidehAdiSu sarvakAlamaddhantarAnAmapi sambhavasyAnumIyamAnatvAt, yadapi-vaJcito'smIti bhogasukhAnAmanena zirastuNDamuNDanopavAsAdinA yAtanAtmakena dharmAnuSThAneneti, tadapyasamIkSitAbhidhAnaM, bhogasukhAnAM duHkhAnuSaktatvena tattvavedinAmanAdeyatvAt, tathA ca vAtsyAyano'pyAha-"tadyathA viSayasampRktamannamanAdeyamevaM duHkhamAnuSaktaM sukhamanAdeya" miti, prayogazca-yadvipakSAnuviddhaM ta tattattvatastadeva, yathA viSavyAmizramatram, atRptikAsAzokAdinimittaM ca vaiSayikaM sukhaM, na cAsyAsiddhatA, kAlatraye yathAyogamatRptyAdInAM pratipANi svasaviditatvAt, nApi tapaso yAtanAtmakatvaM, manaindriyayogAnAmahAnyaiva tatpratipAdanAt, uktaM hi "manaindriyayogAnAmahAnizcoditA jinaiH| yato'tra tatkathaM tasya, yuktA syAt duHkhruuptaa?||" zirastuNDamuNDanAdezca kiJcitpIDAtmakatve'pi samIhitArthasampAdakatvena na duHkhadAyakatA, "dRSTA ceSTArthasaMsiddhau, kaaypiiddaa'pyduHkhdaa| ratnAdivaNigAdInAM, tadvadatrApi bhAvyatAm / / " prayogazca-yadiSTArthaprasAdhakaM na tatkAyapIDAtmakatve'pi duHkhadAyi, yathA ratnavaNijAmadhva zramAdi, iSTArthaprasAdhakaM ca tapaH, na cAsyApyasiddhatA, prazamahetutvena tapasastatparipaktitAratamyAtparamAnandatAratamyasyAnubhUyamAnatvena tatprakarSe tasyApi prakarSAnumAnAt prayogazcayattAratamyena yasya tAratamyaM tasya prakarSe tatprakaSI, yathA'gnitApaprakarSe tapanIyavizuddhiprakarSa:, anubhUyate ca prazamatAratamyena paramAnandatAratamyaM, lokapratItatvAcceti sUtrArthaH / / tathAmU. (14) abhU jinA asthi jinA, aduvAvi bhavissai / musaM te evamAhaMsu, iti bhikkhU na ciNte| vR. 'abhUvan' Asan 'jinAH' rAgAdijetAraH, astIti vibhaktipratirUpako nipAtaH, tatazca vidyante jinAH, asya karmapravAdapUrvasaptadazaprabhAbhRtoddhRtatayA vastutaH sudharmasvAminaiva jambusvAminaM prati praNItatvAt, tatkAle ca jinasambhAvaditthamuktaM, videhAdikSetrAntarApekSayA ___ Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-2,[ni. 122] veti bhAvanIyaM, aduve'ti athavA, api: bhinnakramo bhavissaiti vacanavyatyayAdbhaviSyanti, jinA ityapi 'maSA' alIka, 'te' jinAstitvavAdinaH, 'evam' anantaroktanyAyena AhaMs'tti AhuH bruvata iti bhikSurna cintayet, jinasya sarvajJAdhikSepapratikSepAdiSu pramANopapannatayA pratipAdanAt, tadupadezamUlatvAcca sakalaihikAmuSmikavyavahArANAmiti sUtrArthaH / idAnI ziSyAgamanadvAraM, tatra ca 'natthi nUNaM pare loe' iti sUtrAvayavasUcitamudAharaNamAhani.[ 123] ohAviukAmo'vi ya ajjAsADho u paNIyabhUmIe / kAUNa rAyarUvaM pacchA sIseNa anusittttho|| vR.'avadhAvitukAmo'pi' uniSkramitukAmo'pi, ca: pUraNe, AryASADhastu paNitabhUmau' vyavahArabhUmau haTTamadhya ityarthaH, kRtvA rAjarUpupazcAcchiSyeNAnuziSTa iti gAthAkSarArthaH / / bhAvArthastu vRddhasampradAyAdavaseyaH, sa cAyam-asthi vacchAbhUmIe ajjAsADhA nAmAyariyA bahussuyA bahusIsaparivArA ya, tattha gacche jo kAlaM karei taM nijjAveMti bhattapaccakkhANAiNA, to bahavo nijjaamiyaa| annayA ego appaNato sIso AyaratareNa bhaNito-devagAto AgaMtUNa mama darisaNaM dejjAsu, na ya so Agato vakkhittacittattaNao, pacchA so ciMtei-subahuM kAlaM kiliTTho'haM, saliMgeNaMceva ohAvai, pacchA tena sIseNa devalogagaeNa AbhoIto, pecchai-ohAveMtaM, pacchA tena tassa pahe gAmo viuvvito, naDapecchA ya, so tattha chammAse pekkhaMto acchito, na chuhaM na taNhaM kAlaM vA divvapyabhAveNa veeti, pacchA taM saMhariuMgAmassa barhi vijane ujjANe chaddArae savvAlaMkAravibhUsie viuvvati saMjamaparikkhatthaM, diTThA tena te, giNhAmi esimAharaNagANi, varaM suhaM jIvaMtotti, so egaM puDhavidArayaM bhaNai-Anehi AbharaNagANi, so bhaNai-bhagavaM! egaM tAva me akkhANayaM suNehi, tao pacchA giNhijjAsi, bhaNai-suNemi, so bhaNai-ego kuMbhakAro, so maTTiyaM khaNaMto taDIe akaMto, so bhaNaini.[124] jena bhikkhaM baliM demi, jena posemi naaye| sA me mahI akkamai, jAyaM saraNao bhayaM // vR. 'jena'tti prAkRtazailyA yayA bhikSA bali dadAmi, yathAkramaM bhikSudevebhya iti gamyate, 'jena'tti yayA poSayAmi 'nAyae'tti jJAtIn, sA 'me'tti mAM mahI 'AkrAmati' avaSTabhnAti 'jAtam'utpannaM, zaraNato bhayam iti shlokaarthH||aymihopnyH-caurbhyaadhN bhavantaM zaraNamAgataH, tvaM ca evaM vilumpasi, tato mamApi jAtaM zaraNato bhayam, evamuttaratrApyupanayA bhAvanIyAH, tena bhaNNai-aipaMDiyavAito'sitti ghettUNa AbharaNagANi paDiggahe chUDhANi gao puDhavikAito, idAna AukAo bIo, so'piakkhANayaM kahei-jahA ego tAlAyaro kahAkahao pADalao nAma, so annayA gaMgu uttaraMto uvari vuTThodaeNa hIrati, taM pAsiUNa jano bhaNaini.[ 125] bahussuyaM citakahaM, gaMgA vahai pADalaM / vujjhamANaga ! bhaI te, lava tA kiMci suhAsiyaM / / vR. 'bahuzrutaM' bahuvidyaM 'citrakathaM' nAnAkathAkathakaM gaGgI vahati pADalaM' pATalanAmakam, uhyamAnaka ! bhadraM te, 'lapa' brUhi 'tA' iti tAvadyAvadadyApi dUraMna nIyasa iti bhAvaH, 'kiJcit' atyalpaM 'subhASitaM' sUktamiti zlokArthaH / so'vAdIt Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/94 ni.[126] jena rohaMti bIyANi, jena jIyaMti kaasyaa| tassa majjhe vivajjAmi, jA0 / / vR.'yena' jalena 'rohanti' prAdurbhavanti bIjAni, yena jIvanti' prANadhAraNu kurvanti karSakA:' kRSIbalAH tasya madhy 'vivajjAmi'tti vipadye mriye, jAtaM zaraNato bhayamiti zlokArthaH // tassavi taheva giNhati esa AukkAto gato, iyANi teukkAto taito, taheva akkhANayaM kaheiegassa tAvasassa aggiNA uDao daDDo, pacchA so bhaNatini.[ 127] jamahaM diyA ya rAo ya, tappemi mhusppisaa| tena me uDao daDDho, jA0 // vR. yamahaM divA ca rAtrau ca 'tarpayAmi' prINayAmi madhusarpitA, tenArthAdagninA me 'oTajaH' tApasAzramo dagdho, jAtaM zaraNato bhayamiti zlokArthaH / / athavAni. [ 128] vagdhassa bhae bhIeNaM, pAvago saraNaM ko| tena dardU mamaM aMgaM, jaa0|| vR.'vagghassa'tti subyatyayAt 'vyAghrAt' puNDarIkAt mayA bhItena pAvakaH' agniH zaraNIkRtaH, tenAGgazarIraM mama dagdhaM, jAtaM zaraNato bhayamiti zlokArthaH / tassavi taheva ginnhi| esa teukkAo, idAni vAukkAo cauttho, taheva akkhANayaM kaheti-jahA ego juvANo ghananiciyasarIro, so pacchA vAehi gahito, anena bhaNNatini.[129] laMghaNapavaNasamattho puvvaM hoUNaa saMpaI kIsa? / daMDayagahiyaggahattho vayaMsa! ko nAmao vaahii?| vR.laGghanam utplutya gamanaM plavanaM-dhAvanaM tatsamarthaH pUrvaM bhUtvA sAmprataM kIsa'tti kasmAt 'daNDagayahiyaggahattho'tti prAkRtatvAt gRhItadaNDAgrahasto, gacchasIti gamyate, tadayaM te vayasya! kinAmako vyAdhiriti gAthArthaH / / sa prAhani.[130] jiTThAsADhesu mAsesu, jo suho vAi maaruo| tena me bhajjae aMgaM, jA0 / / va.jyeSThASADhayormAsayorya: zubhazaityAdiguNAnvitatvena zobhano vAti 'mAruto' vAyuH, tena (me mama) bhajyateGga, tasya medhonnatisambhavatvena vAtaprakopAditi bhAvaH, evaM ca jAtaM zaraNato bhayaM, dhArditAnAM hi zaraNamayamiti zlokArthaH // athavAni.[131] jena jIvaMti sattANi, nirohaMmi anNte| tena me bhajjae aMgaM, jAyaM0 // vR. 'jena' ityiAdi, yena vAtena jIvanti sattvAni 'nirodhe' prakramAdvAtasya 'anantake' aparimite, tena me bhajyate'haM jAtaM zaraNato bhayamiti zlokArthaH 11 tassavi taheva giNhai / esa vAukkAo gato, iyANi vaNassaikAito paMcamo, taheva akkhAyaM kaheti, jahA egaMmi rukkhe kesipi sauNANa AvAso, tahiyaM pillagANi jAyANi, pacchA rukkhAbhAsAo vallI uTThiyA, rukkhaM veDhaMtI uvariM vilaggA, vellIanusAreNa sappeNa vilaggiUNa te pillagA khaiyA, pacchA sesagA bhaNanti Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 adhyayanaM-2,[ni. 132] ni,[ 132] jAva vucchaM suhaM vucchaM, pAdave niruvddve| mUlAu uThThiyA vallI, jA0 // vR. yAvadupitaM sukhamupitaM pAdape nirupadrave, idAnIM mUlAdutthitA vallI tato vRkSAdeva tattvato bhayaM, sa coktanItyA zaraNamiti jAtaM zaraNato bhayamiti zlokArthaH / / tassavi taheva giNNai / esa vaNassatikAto gato, idAni tasakAo chaThTho, taheva akkhANayaM kahei-jahA ekaM nagaraM paracakkeNa rohiyaM, tattha ya vAhariyAe mAyaMgA, te abhiMtaraehiM nInnijjaMti, vAhiM paracakkeNa gheppaMti, pacchA kenavi anneNa bhaNNatini.[ 133] abhitarayA khubhiyA, pillaMti(ya) bAhirA jnaa| disaM bhayaha mAyaMgA!, jA0 / / vR.'abhyantarakAH' nagaramadhyavartinaH kSubhitA:' paracakrAvastAH 'prerayanti niSkAzayanti, mA bhUdanAdikSaya ebhyo vA bhedaH, cazabdo bhinnAkramaH, tato 'bAhyAzca' paracakralokA upadravanti, bhavata iti gamyate, nagarasatkA eta iti, ato dizaM bhajata mAtaGgAH!, yato jAtaM zaraNato bhayaM, nagaraM hi bhavatAM zaraNaM, tata eva bhayamiti zlokArthaH / / athavA egattha-nayare samameva rAyA coro purohio bhaMDiti (Daotti), tato dovi viharaMti, pacchA lAo annamatra bhaNatini.[134] jattha rAyA sayaM coro, bhaMDio ya purohio| disaM bhayaha nAyariyA !, jaayN0|| vR. yatra rAjA svayaM cauraH-svapuraM muSNAti, bhaNDakazca purohitaH, ato dizaM bhajata nAgarakA jAtaM zaraNato bhayamiti shlokaarthH|| ahavIM egassa dhijjAtiyassa dhUyA, sAya jovvaNasthA, paDirUvadaMsaNijjA, so dhijjAtito taM pAsiUNa ajjhovavaNNo, tIse kaeNa atIva dubbalIbhUto, baMbhaNIe pucchIto-nibbaMdhe kae kahiyaM, tAe bhannati-mA adhiI karesaM, tahA karemi jahA keNai paoeNa saMpattI havati, pacchA dhUyaM bhaNai-amha pabvi dAriyaM jakkhA bhaMjaMtipa pacchA varassa dijjai, to tava kAlapakkhacauddasIe jakkho ehI, mAtaM vimANesu, mA ya tattha tumaM ujjoyaMkAhisi, tIevijakkhakouhalleNa dIvao sarAveNa Thavito nIto, so ya Agato, so taM paribhaMjiUNa rati kilaMto pAsutto, imAe koueNa sarAvaM pheDiyaM, navaraM pecchai piyaraM, tAe nAyaM-jaM hoi taM hou, icchAe bhuMjAmi bhoe, pacchA tAI raikilaMtAI uggae sUrena paDibujhaMti, pacchA baMbhaNI mAgahiyaM bhaNaini.[135] airuggayae ya sUrie, ceiyathUbhagae ya vaayse| bhittIgayae ya Ayave, sahi ! suhio hu jano na bujjhai / / vR. acirodgatake ca sUrye, ko'bhiprAyaH ?-prathamodite ravau, caityastUpagate ca vAyase, anenocce vivakhatItyAha, bhittigate cAtape, anena coccataraiti, sakhi! sukhito hurvAkyAlaGkAre jano 'na budhyate' na nidrAM jahAti, anenAtmano duHkhitatvaM prakaTayati, sA hi bhartRvirahaduHkhitA rAtrau na nidrA labdhavatIti mAgadhikArthaH / pacchA sA tIse dhUyA paDisuNittA paDibhaNati mAgahiyaMni.[136] tuma eva ya amma he ! lave, mA hu vimANaya jakkhamAgayaM / jakkhahaDae hu tAyae, ani dAni vimagga tAyayaM // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-2/94 vR. tvameva cAmba ! mAtaH he ityAmantraNe 'alApI:' uktavatI zikSAsamaye yathA-'mA hutti maiva 'vimANaya'tti vimaMsthA vimukhaM kRthA yakSamAgataM, yakSAhatako 'hu'tti khalu tAtako'nyamidAnI 'vimArgaya' anveSaya tAtakamiti mAgadhikArthaH / / pacchA sA dhijjAiNI bhaNaini. [137] navamAsa kucchIi dhAliyA, pAsavaNe pulise ya mhie| dhUyA me gehie haDe, salaNae asalaNae ya me jAyae / / vR. nava mAsAn kukSau dhAritA yA, prazravaNaM purISaM ca maditaM yasyA iti gamyate, 'dhUya'tti duhitA ca, gamyamAnatvAttayA, 'me' mama 'gehako' bhartA 'hRtaH' caurito'to hetoH,zaraNakamazaraNakam, apakAritvAnme jAtamiti mAgabhikArthaH / / ahavA egeNa dhijjAieNa talAyaM khaNAviyaM, tattheva pAlIe dase deulamArAmo cevAyAo, so ya cittUNa appanijjehiM puttehiM tassa ceva talAe janne mAriuM nijjati, so ya jAIssaro nijjamANo appanijjiyAebhAsAe bubbuyai appaNA ceva soyamANo, jahA mama ceva mae pavattiyaM, evaM so vevamANo sAhuNA atisayanANinA egena dIsati, tena bhaNiyaMni. [ 138 ] sayameva ya lukkha loviyA, appAniyA ya viyaDDi khaanniyaa| ovAiyaladdhao ya si, kiM chelA! bebeti vAsasI ? | vR. svayameva ca-Atmanaiva ca rukkha'tti sublopAddhRkSA ropitAH, bhavateti gamyate, AtmIyA ca 'viyaDitti dezIvacanataH taDAgikA khAnitA, yAcitasya-prArthitasya prApterupari devebhyo deyamupayAcitaM tenaiva labdhaH-avasara: durApatvenopayAcitalabdhaH sa evopayAcitalabdhako'si tvamiti, kiM chagalaka ! 'veveti vAsasi?-Arasasoti mAgadhikArthaH / / tato so chagalako tena paDhieNaM tuNhikko Thio, tena dhijjAieNacitiyaM-kipi pavvaiyageNa paDhiyaM, tena esa tuNhikko Thio, tao so tavassiM bhaNati-kiM bhagavaM! esa chagalako tunbhehi paDhiyamette ceva tuhikkoThio, tena sAhuNA tassa kahiyaM-jahA esa tubbha piyA, kimabhinnANaM?, tena bhaNiyaM-ahaMpi jANAmi, kiM puNa eso kahihii, tena chagalageNa puvabhave putteNa samaM nihANagaM nihiyaM, taM gaMtUNaM pAehiM khaDakhaDei, eyamabhinnANaM, pacchA tena mukko, sAhusamIve dhamma souNa bhattaM paccakkhAeUNa devaloyaM gto| evaM tena saraNamiti kAuM taDAgArAme jaNNo ya pavattio, tameva asaraNaM jaayN| evaMvidho'tra samavatAra:-evaM tumheM amhe gayA saraNaM / iha ca pUrvakaM manuSyajAtestrasasya smaraNArthamudAharaNatrayamidaM tu tiryagjAteriti bhaavniiym| so taheva tassa AharaNagANi cittUNa sigghaM gaMtuM samADhatto paMthe, navariM saMjaiM pAsati maMDiyaMTiviDikkiyaM, tena sA bhaNNaini.[ 131] kaDae te kuMDale ya te, aMjiyakkhi ! tilayate ya te| pavayaNassa uDDAhakArie ! duTThA sehi ! katA'si AgayA? ! vR. kaTake ca 'te' tava kuNDale ca te aJjitAkSi ! tilakazca 'te' tvayA kRtaH, pravacanasya uDDAhakArike ! duSTazikSite kuto'syAgateti mAgadhikArthaH / darzanaparIkSArthaM ca sAdhvIvikaraNaM / saivamuktA satIdamAha ni.[140] rAIsarisavamittANi, parachiddAni paassi| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 adhyayanaM-2,[ni. 140] appaNo billamittANi, pAsaMto'vi na pAsasi / / vR. rAjikAsarSapamAtrANi paracchidrANi pazyasyAtmano bilvamAtrANi pazyannapi na pazyasIti zlokArthaH / tathAni.[141] samano'si saMjao asi, baMbhayArI smletthukNcne| vehAriyavAao ya te, jiTujja ! kiM te pddigghe| va. zramano'si bahirvattyA brahmacArI samaloSDakAJcano vihArikAvAtakazca te-yathA'haM puNo'vi gacchati, navaraM pecchati khaMdhAvAramitaM, tassa kiranIvaTTamANo daMDiyasseva savaDahatto gato, tena hatthikhaMdhA oruhittA vaMdito bhaNio ya-bhayavaM ! aho paramaM maMgalaM nimittaM ca jaM sAhU ajja mae diTTho, bhayavaM ! mamAnuggahatthaM phAsuyaesaNijjaM imaM moyagAdi saMbalo gheppati, sonicchai, bhAyaNe AbharaNagaNi chUDhANi mA dIsihiti, tena daMDieNa balA moDiUNa paDiggaho gahio, jAva moyage chuhatitAve pecchai AbharaNayANi, tena so kharaMTio ubAladdho ya, puNo'vi saMbohiA-jahA na jujjai tumhaM evaM viparinAmo, majjhaM ca anAgamanakAraNaM suNesu ___ "saMkaMtadivvapemA visysttaaismttkttvvaa| aNahINamanuyakajjA narabhavamasuhaM na iMti suraa||" pacchA divvaM devarUpaM kAUNa paDigato / tena pubbi daMsaNaparIsaho nAhiyAsito, pacchA ahiyAsito / / evaM zeSasAdhubhirapi sahanIyoM darzanaparISahaH / / ihodAharaNopadarzakatvAt prakRtaniryukteH kathaM sUtrasparzakatvamiti yatkaizciducyate, yaduktaM, sUtrasUcitArthabhidhAyitvAt tasyAH tadabhidhAnasya tattvataH sUtravyAkhyAnarUpatvena sUtrasparzakatvAditi / kiM ca'kAlIpavvaMgasakAse'ityAdinA kSudAdibhiratyantapIDitasyApi yatparISahaNamuktaM, tatra mandasattvasya kasyacidazraddhAnAt samyaktvavicalitamapi sambhavediti tadRDhIkArthaM dRSTAntabhidhAnamarthataH sUtrasparzakamiti vyaktamevaitat, na ca keSAJcidihodAharaNAnAM niyuktikAlAdAkkAlabhAvitetyanyoktatvamAzaGkanIyaM, sa hi bhagavAMzcaturdazapUrvavit zrutakevalI kAlatrayaviSayaM vastu pazyetyeveti kthmnykRttvaashngketi| sampratyadhyayanArthopasaMhAramAhamU.(15) ee parIsahA savve, kAsaveNa pveiyaa| je bhikkhU na vihannijjA, puTTho kenai kuNhai / / vR. 'ete' anantaramupadarzitasvarUpAH, paroSahAH' kSudAdayaH 'sarve' dvAviMzatisaMkhyA api na tu kiyanta eva kAzyapena' zrImanmahAvIreNa praveditAH' prarUpitAH, 'je'tti yAnuktanyAyena jJAtveti zeSaH, bhikSuH' yatina caiva vihanyeta' parAjIyeta, ko'rthaH?,-saMyamAtpAtyeta, spRSTo' bAdhitaH kenApi prakramAdvAviMzaterekatareNa durjayenApi parISaheNa 'kaNhui'tti kutracit deze kAle vA iti suutraarthH|| itiH parisamAptau, bravImIti sudharmasvAmI jmbuusvaaminmaah| nayAH pUrvavat / __ adhyayanaM-2 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre dvitIyaM adhyayanaM saniyuktiH saTIkaM samAptam Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 - - uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/96 adhyayanaM-3 -cAturaMgiyaMvR. namaH zrutadevatAyai / / uktaM pariSahAdhyayanaM, samprati caturaGgIyamArabhyate, asya cAyabhisambandhaH-ihAnantarAdhyayane parISahasahanamuktaM, tacca kimAlambanamurarIkRtya kartavyamiti praznasambhave mAnupatvAdicaturaGgadurlabhatvaM tadAlambanamanenocyate ityanena sambandhenAyAtamidamadhyayanam, asya catvAryanuyogadvArANi vyAvarNanIyAni tAvadyAvannAmaniSpanno nikSepaH, tatra ca caturaGgIyamiti dvipadaM nAma, atazcatvAro nikSeptavyAH aGgaM ca, na caikaM vinA catvAra ityeka eva tAvannikSepamahatIti manvAna Aha niyuktikRtni.[142] nAmaMThavaNAdavie mAuyapaya saMgahikkae cev| pajjava bhAve ya tahA sattee ikkagA huMti // vR.ihaikakazabdasyaikatra nirdiSTasyApi prakrAntatvena sarvatra sambandhAt, nAmaikaka: sthApanaikakodravyaikakaH, uyapaya'tti suSo lopAnmAtRkApadaikaka: saMgrahaikakaH 'caH' samuccaye, eveti pUraNe, pajjava'tti prAgvat paryavaikaka: bhAve' bhAvaikakaH, 'ca: pUrvavat, tatheti zeSAnAmapi nirupacaritavRttitayA tulyatvAda, upasaMhartumAha- saute' anantaroktA ekakA bhavanti, etadvyAkhyA ca dazavaikAlikaniyuktiAveva niyuktikRtA kRtetyatrodAsitaM, sthAnAzUnyArthaM tu taduktameva kiJciducyate-tata nAmaikako yasyaikaka iti nAma, sthApanaikakaH pustakAdinyasta ekakAGkaH, dravyaikaka: sacittAdistridhA-tatra sacitta ekakaH puruSAdirarthaH, acittaH phalakAdiH, mizro vastrAdivibhUpitaH puruSAdireva, mAtRkApadaikakaH 'uppanne i vA vigame i vA dhuve i vA' iti, epAM mAtRkAvatsakalavAMmayamUlatayA'vasthitAnAmanyataradvizakSitam, akArAdyakSarAtmikAyA vA mAtRkAyA ekataro'kArAdi, saMgrahaikaka: yenaikanApi dhvaninA bahavaH saMgAnte, yathA jAtiprAdhAnye vrIhiriti, paryAyaikeka; zivakAdirekaka: paryAyo, bhAvaikakaH audayikAdibhAvAnAmanyatamo bhAva iti gAthArthaH / / itthamavinAbhAvitA''kSiptamekakaM nikSipya prastutameva catuSkaM nikSeptumAhani.[143] nAma ThavaNA davie khitte kAle ya gaNana bhAve y| nikkhevo ya cauNhaM gaNanasaMkhAi ahigaaro|| vR.tatra nAmasthApane kSuNNe 'dravye' vicArye sacittAcittamizrANi dravyANi catuHsaGghayatAyA vivakSitAni, 'kSetre' catuHsaGkhyAparicchinnA AkAzapradezamA yatra vA catvAro vicAryante, 'kAle ca' catvAra: samayAvalikAdayaH kAlabhedAH yadA vA amI vyAkhyAyante, gaNanAyAM catvAra eko dvau trayazcatvAra ityAdigaNanAnta:pAtino, bhAve ca catvAro mAnuSatvAdayo'bhidhAsyamAnA bhAvAH, eSAM madhye kenAdhikAra:?, ucyate, gaNanAsaGkhyayA'dhikAraH, kimuktaM bhavati?--gaNanAcaturbhiradhikAraH, taireva vakSyamANAnAmaGgAnAM gaNyamAnatayA teSAmevopayogitvAditi gAthArthaH / / ni.[144] nAmaMgaM ThavaNaMgaM davvaMgaM ceva hoi bhAvaMgaM / eso khalu magassA nikkhevo caubviho hoi / / vR. nAmAGgaM sthApanAGgadravyAGgaM caiva bhavati bhAvAGgam, etat khalu aGgassA' iti prAkRtatvAt Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 adhyayanaM 3, [ ni. 144 ] -- aGgasya nikSepazcaturvidho bhavatIti gAthAsamAsArthaH // atra ca nAmasthApane prasiddhatvAdanAdRtya dravyAGgamabhidhisurAhani. [ 145 ] gaMdhaMgamIsahaMgaM majjAujjaMsarIrajuddhaMgaM / etto ikkikkapi ya negavihaM hoi nAyavvaM // vR.'gandhAGgam' aupadhAGgam, 'majjAujjasararIjuddhagaM' ti bindoralAkSaNikatvAdaGgazabdasya ca pratyekabhisambandhAt madyAGgamAtodyAGgaM zarIrAGgaM yuddhAGgamiti SaDvidhaM dravyAGgam, 'etto 'ti subvyatyayAdeSu - gandhAGgAdiSu madhye ekaikamapi ca anekavidhaM bhavati jJAtavyamiti gAthAkSarArthaH // bhAvArthaM tu vivakSurAcAryo 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyamAzritya gandhAGgaM pratipAdayatrAhani. [ 146 ] jamadaggajaDA hareNua sabaraniyaMsaNiyaM sapiNNiyaM / rukkhassa ya bAhitayA malliyavAsiya koDI agghai // 'vR. tatra 'jamadagnijaTA'vAlakaH 'hareNukA' priyaMguH 'zabaranivasanakaM' tamAlapatraM, 'sapinniyaM'ti pani pitrikA dhyAmakAkhyaM gandhadravyaM tayA saha sapinnikaM, vRkSyasya ca bAhyA tvak cAturjAtakAGgaM pratIrtava 'malliyavAsiya'ti mallikA jAtistadvAsitamanantaroktadravyajAtaM, cUrNIkRtamiti gamyate, koTim arhati, koTimUlyArhaM bhavati, mahArghatopalakSaNaM caitat // osIrahariberANaM palaM palaM bhaddadAruNo kariso / ni. [ 147 ] puphANaM bhAgo bhAgo ya tamAlapattassa || vR. tathA 'osIraM' prasiddhaM, 'hIvero' vAlakaH, palaM palamanayo:, tathA 'bhadradAro:' devadAroH karpa:, 'sayapupphANaM'ti vacanavyatyayAt zatapuSpAyA bhAgo, bhAgazca tamAlapatrasya, bhAga iha palikAmAtram // ni. [148 ] eyaM nhAyaM evaM vilevanaM esa ceva paDavAso / vAsavadattAi kao udayanamabhidhArayaMtIe // vR. asya mAhAtmyamAha - etat snAnametadvilepanameSa caiva paTavAsaH 'vAsavadattayA ' caNDapradyota duhitrA' kRto' vihitaH 'udayanaM' vINAvatsarAjam 'abhidhArayantyA' cetasi vahantyA, anena paracittAkSepakatvamasya mAhAtmyamuktamiti sUtrArthaH // auSadhAGgamAhadutriya rayaNI mAhiMdaphalaM ca tini ya samUsaNaMgAI / ni. [ 149 ] ni. [ 150 ] sarasaM ca kaNayamUlaM esA udagaTTamA guliA || esA u harai kaMDuM timiraM avaheDayaM sirorAgaM / teijjagacAutthiga mUsagasappAvaraddhaM ca // vR. 'dve rajanyau' piNDadAruharidre mAhendraphalaM ca' indrayevAH, trINi ca samUSaNaM- trikaTukaM tasyAGgAnisuNThIpiplomaricadravyANi 'sarasaM ca' Ardra 'kanakamUlaM' bilvamUlameSA 'uda'kASTame 'tyudakamaSTamaM yasyAM sA tathA, 'guTikA' vaTikA, asyAH phalamAha - eSA tu hanti kaNDuM timiram 'avaheDayanti arddhazirorogaM samastazirovyathaM, 'teijjagacAutthiga 'tti sublope tAttIyIkacAturthikau, rUDhya jvarau, 'mUSakasapaparAddham' undarAdidaSTaM, caH samuccaya iti gAthAdvayArthaH // madyAGgamAha Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/96 ni.[151] solasa dakkhA bhAgA cauro bhAgA ya dhaaugiipupphe| ADhagamo ucchurase mAgahamAnena majjaMgaM / vR. SoDaza drAkSA bhAgAzcatvAro bhAgAzca dhAtakIpuSye' dhAtakI puSpaviSayA: 'ADhagamo'tti ApatvAdA''Dhakaka: 'ikSurase' ikSurasaviSaye, ADhaka: iha kena mAnenetyAha-'mAgadhamAnena' do asatI esatI u' ityAdirUpeNa 'madyAGgaM' madirAkAraNaM bhavatIti gAthArthaH / AtodyAGgamAhani.[152] ega muguMdA tUraM ega ahimArudAruyaM aggii| egaM sAmalIpaMDaM baddhaM Amelao hoi|| vR. ekamukundA tUrNam' iti ekaiva mukundA vAdinavizeSo gambhIrasvaratvAdinA tUrgakAryakAritvAt tUryam, anenAsyAviziSTamAtodyAGgatvamevAha, kimevaikeva mukundA tUryam ?, sopaskarAtvAdyathaikamabhimArasya vRkSavizeSasya dArukaMkASThamabhimAradArukam 'agniH' vizeSato'gnijanakatvAd, yathA vA 'ekaM zAlmalIpoNDa' zAlmalIpuSpaM baddhamAmoDako bhavati, AmoDakaH puSponmizro vAlabandhavizeSaH, sphAratvAdasya, itthaM dRSTAntAbhidhAyitayedaM vyAkhyAyate, prasaGgato vA'gnyaGgAmoDakAGgayorapyabhidhAnamiti sUtrArthaH / zarIrAGgamAhani.[ 153] sIsaM uro ya udaraM piTThI bAhA ya dunni UrU y| ee khalu aTuMgA aMgovaMgAi sesaaii|| vR. 'zirazca ura:' caH prAgvad, udaraM 'piTThI'tti prAkRtatvAtpRSTaM bAhU dvau urU ca etAnyaSTAGgAni, prAgvalliGgavyatyayaH, 'khaluH' avadhAraNe, etAnyevAGgAni, aGgopAGgAni 'zeSANi' nakhAdIni, upalakSaNatvAdupAGgAni ca karNAdIni, yata uktam "hoti uvaMgA kaNNA nAsacchI jaMgha hattha pAyA ya / naha kesa maMsu aMguli oTThA khalu aNguvNgaaii|" iti gAthArthaH / / sAmprataM yuddhAGgamAhani.[154] jANAvaraNapaharaNe juddhe kusalattaNaM ca nII a| davakhattaM vavasAo sarIramAroggayA ceva / / vR. 'jANAvaraNapaharaNe'tti yAnaM ca-hastyAdi, tatra satyapi na zaknotyabhibhavituM zatrum ata AvaraNaM-kavacAdi, satyapyAvaraNe praharaNaM vinA kiM karotIti praharaNaM ca-khaGgAdi, yAnAvaraNapraharaNAni, yadi yuddhe kuzalatvaM nAsti kiM yAnAdinA? iti 'yuddha' saMgrAme 'kuzalatvaM ca' prAvINyarUpaM, satyapyasminIti vinA na zatrujayanam ato 'nItIzca' apakramAdilakSaNA, satyAmapi cAsyAM dakSatvAdhIno jayaH tato 'dakSatvam' AzukAritvaM, satyapyasminnirvyavasAyasya kuto jaya iti 'vyavasAyo' vyApAraH, tatrApi yadi na zarIramahInAGgatato na jaya iti zarIrama-arthAta paripUrNAGga, tatrApyArogyameva jayAyeti 'Aroggaya'tti arogatA, ca: samuccaye, evo'vadhAraNe, tataH samuditAnAmevaiSAM yuddhAGgatvamiti sUtrArthaH // bhAvAGgamAhani.[155] bhAvaMgaMpi ya duvihaM suamaMgaM ceva nosuyaMgaM c| suyamaMgaM bArasahA cauvvihaM nosuaMgaM ca // vR. bhAvAGgamapi ca dvividhaM 'suyamaGga'tti zrutAGgaM caiva no zrutAGgaM ca, zrutAGgaM dvAdazadhA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-3,[ ni. 155] 123 AcArAdi, bhAvAGgatA cAsya kSAyopazamikabhAvAntargatatvAt, uktaM-hi-"bhAve khaovasamie duvAlasaMgaMpihoi suyaNANa'ti, caturvidham' catuSprakAraM no zrutAGgataM, nozabdasya sarvaniSedhArthatvAt azrutAGgaM punaH, makArazca sarvatrAlAkSaNika iti gAthArthaH / / etadevAhani.[ 156] mAnussaM dhammasuI saddhA tavasaMjamaMmi viriaNc| ee bhAvaMgA khalu dullabhagA huMti sNsaare|| vR.'mAnuSyam' manujatvam, asya cAdAvupanyAsa etadbhavA eva zeSAGgabhAvAt, 'dharmazrutiH' arhatpraNItadharmAdharmAkarNanaM, 'zraddhA' dharmakaraNAbhilASaH, tapaH-anazanAdiH tatpradhAnaH saMyama:paJcAzravaviramaNAdistapaHsaMyamaH, madhyapadalopI samAsaH, tapazca saMyamazcaa tapa:saMyamamiti samAhAro vA tasmin, 'vIrya ca' vIryAntarAyakSayopazamasamutthA zaktiH, asya ca dviSThasyApyekatcena vikSitatvAnoktasaGghayAvirodhaH, etAni bhAvAGgAni, 'khalu' nizcitam durlabhakAni bhavanti saMsAre, liGgavyatyayazca prAkRtatvAd, etaccAnuktAvapi sarvatra bhAvanIyamiti gAthArthaH / / iha dravyAGgeSu zarIrAGgaM bhAvAGgeSu ca sayamaH pradhAnamiti tadekAthikAnyAhani.[ 157] aMga dasabhAga bhee avayavA'sagala cunna khaMDe a| desa paese pavve sAha paDala pajjavakhile a| ni.[ 158] dayA ya saMjame lajjA, duguJchA'chalaNA ia| titikkhA ya ahiMsA ya, hiri egaTThiyA pyaa| vR. aGgaM dazabhAgo bhedo'vayavo'sakalacUrNaH khaNDo dezaH pradezaH parva zAkhA paTalaM paryavakhilaM ceti zarIrAGgapayAyA iti vRddhAH / vyAkhyAnikastu avizeSato'mI aGgaparyAyAH, tathA dazabhAga iti dazA bhAga iti ca bhinnAveva pryaayaavityaah| ca: samuccaye, sUtratvAcca supaH kvacidazravaNamiti / / saMyamaparyAyanAha-dayA ca saMyamo lajjA jugupsA'chalanA, itizabdaH svarUpaparAmarzaka: paryante yokSyate, titikSA cAhiMsA ca hIzcetyekArthikAni-abhinnAbhidheyAni padAni subantazabdarUpANi, paryAyAbhidhAnaM ca nAnAdezajavineyAnugrahArthamiti gAthAdvayArthaH / / kSetrAdidurlabhatvopalakSaNaM ceha mAnuSyatvAdidurlabhatvAbhidhAnamityabhiprAyeNAhani.[ 159] mAnussa khitta jAI kula rUvArogga AuyaM buddhii| savaNuggaha saddhA saMjamo alogaMbhi dulahAI / / vR. 'mAnuSyam' manuSyabhAvaH, 'kSetram' Arya 'jAti:' mAtRsamutthA 'kulaM' pitRsamuttham 'rUpam' anyUnAGgatA Arogya' rogAbhAva: 'AyuSyaM' jIvitaM 'buddhiH' paralokapravaNA zravaNaM' dharmasambaddham 'avagraha:' tadavadhAraNam, athavA zravaNA:-tapasvinaH teSAmavagrahaH-sundarA eta ityavadhAraNaM zravaNAvagrahaH, zraddhA saMyamazca prAgvat, etAni loke durlabhAni, prAk caturNA durlabhatvamuktam, iha tu mAnuSatvaM kSetrAdInAmAyuSkaparyantAnAmupalakSaNaM, zravaNaM ca buddhavagrahayoH, punazca mAnuSatvAdInAmihAbhidhAnaM viziSTakSetrAdiyuktAnAmevaiSAM muktyaGgatvamiti khyApanArtham, kecit "indiyaladdhI nivvattaNA ya pajjatti niruvahaya khemN| dhANAroggaM saddhA gAhaga uvaoga aTTho ya / / " 'indriyalabdhiH' paJcendriyaprApti: 'nirvartanAca' indriyAnAmeva niSpAdanA paryAptiH' samasta Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/96 paryAptitA 'niruvahaya'tti nirupahatam, upahaterabhAvAt, sA ca garbhasthasya kubjatvAdibhirjAtasya ca bhittyAdibhiH, 'kSemam' dezasausthyam 'dhrANam' subhikSaM vibhavo vA 'Arogyam' nIrogatA 'zraddhA' uktarUpA 'grAhakaH' zikSayitA guru: 'upayogaH svAdhyAyadhupayuktatA 'artha:' dharmaviSayamarthitvam, etAni durlabhAnIti gamyate, iha ca punaH zraddhAgrahaNaM tanmUlatvAdazepakalyANAnAM tasyA durlabhabharatvakhyApanArthamiti gAthArthaH / / yaduktaM-manuSyAdibhAvAGgani durlabhAni' iti, tatra mAnuSyAGgadurlabhatvasamarthanAya dRSTAntamA(tAnA)hani.[ 160] cullaga pAsaga dhanne jUe rayaNe a sumiNa cakke y| camma juge paramANU dasa diTuMtA manualaMbhe / / vR. 'collagaM' paripATIbhojanam, pAzako dhAnya dyUtaM ratnaM ca 'sumiNa'tti svapnaH cakraM ca carma yugaM paramANurdaza dRSTAntA 'manuyalambhe'tti bhAvapradhAnatvAnirdezasya manujatvaprAptAviti gAthAsamAsArthaH // vyAsArthastu vRddhasampradAyAdavaseyaH, sa cAyam "baMbhadattassa ego kappaDito ola(ya)ggato bahusu AvaIsu avatthAsu ya savvattha sahAto Asi, so ya rajjaM patto, bArasasaMvaccharito ahiseto, kappaDio tattha alliyApi na lahai, tato anena uvAto ciMtito-uvAhaNAupabaMdheUNa dhayavAhehiM samaM pahAvito, ranA diTTho, uiNNeNaM avagUhito, anne bhaNaMti-tena dArapAlaM sevamANeNa bArasame saMvacchare rAyA diTTho, tAhe rAyA taM daTThaNaM saMbhaMto, imo so varAto mama suhadukkhasahAyago, ettAhe karemi vitti, tAhe bhaNai-kiM demitti?, so'vibhaNati-dehi karacollae ghare ghare savvaMmi bharahe niTTiyaM, tAhe puNo'vi tumha ghare ADhaveUNa bhuMjAmi, rAyA bhaNai-kiM te eeNa?, desaM te demi, to suhaM chattacchAyAe hatthikhaMdhavaragato hiMDihisi, so bhaNai-kiM mama eddaheNa AuTTeNa?, tAhe se dinno collago, tao paDhamadise rAyANo ghare jimito, tena se juvalayaM dINArI ya diNNo, evaM so parivADIe susajjesu rAulesu battIsAe rAyavarasahassesu, tesi khaddhA bhoiyA, tattha ya nayarIe anegAo kalakoDIo, nagarassa ceva so kayA aMtaM kAhI?, tAhe gAmesu, tAhe pUNo bhArahavAsassa | avi so vaccejja aMtaM, na ya mANusattaNAo bhaTTho puNo mAnusattaNaM lhi1|| 'pAsaga'tti cANakkassa suvaNNaM natathi tAhe keNavi uvAeNa viDhavijjA suvaNNaM, tAhe jaMtapAsayA kayA, keI bhaNaMti-varadigNayA, tato ego dukkho puriso sikkhivito, dInArathAlaM bhariyaM, so bhaNai-yadi mamaM koi jinai to thAlaM giNhau, to aha ahaM jinAmi to egaM dInAraM jinAmi, tassa icchAe jaMtaM pati ato na tIrai jiNiuM, jaha so na jippai evaM maanuslNbho'vi| avi nAma so jippejja na ya mAnusAo bhaTTho puNo mAnusattaNaM 2 // 'dhanne'tti jattiyANi bharahe dhantrANi tANi savvANi piDiyANi, etthapattho sarisavANa chUDho, tANi savvANi adUyAliyANi, tatthegA juNNA therI suppaM gahAya te vinejjA, puNo'pi patthaM pUrejjA?, avi sA divvapasAeNa pUrejja na vi mAnusattaNaM 3 // ___ 'jUe' jahA ego rAyA, tassa sabhA aTThottarakhaMbhasayasanniviTThA, jattha atthANiyaM dei, ekkeko ya khaMbho aTThasayaMsito, tassa ranno putto rajjakaMkhI citei-thero rAyA, mAreUNaM rajjaM geNhAmi, taM cAmacceNaM nAyaM, tena rano siTuM, tao rAyAM taM puttaM bhaNati-amhaM jo na sahai anukkamaM so jUyaM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-3,[ni. 160] 125 khelai, jo jinai rajjaM se dijjai, kahaM puNa jiNiyabvaM?, ubhaM ego Ato, avasesA amhaM AyA, jai tumaM egeNa AeNa aTThasayassa khaMbhANaM ekke kaM aMsiyaM aTThasayavArA jinasi to tujjJa rajjaM, avi devayA vibhAsA 4 // ___ 'rayaNe' jahA ego vANiyao vuDDo, rayaNANi se asthi, tattha ya mahe atre vANiyayA koDiapaDAgAo ubbhavetA, te'vi vANiyagA samatato paDigayA pArasakUlAINi, thero Agato, suyaM jahA vikkIyANi, te aMbADei, lahuM rayaNANi ANeha, tAhe te savvato hiMDiumADhattA, kiM te savvarayaNANi piDijjA?, avi ya devappabhAveNa'vi ya vibhAsA 5 // __ 'suvinae'tti egeNa kappaDieNa suvinate caMdo gilito, vappaDiyANa ya kahiyaM, te bhaNaMtisaMpuNNacaMdamaMDalasarisaM poliyaM lahesi, laddhA gharachAiNiyAe, anneNAvi diTTho, so grahAUNa pupphaphalANi gahAya suvinayapADhayassa kahei, tena bhaNiyaM-rAyA bhvisssi| io ya sattame divase tattha rAyA mato aputto, so ya nivvino acchai jAva Aso ahivAsito Agato, tena taM daTThaNaM hisiyaM payakkhiNIkato ya, tao ya vilaio paTe, evaM so rAyA jaato| tAhe so kappaDio suNei, jahA tenavi diTTho eriso suvinato, so AesaphaleNa kira rAyA jAto, so ciMtei-vaccAmi jattha goraso, taM pibettA suyAmi, jAva puNo'vi taM sumiNaM pecchAmi, avi puNo so pecchejjA na mAnusAto 6 // __ 'cakaM ti dAraM, iMdapuraM nAmaM nayaraM, iMdadatto nAma rAyA, tassa iTTANaM varANaM devINaM bAvIsaM puttA, anne bhaNaMti-ekkAe ceva devIe puttA, rAiNo pANasamA, annA ekkA amaccadhUyA, sA paraM pariNetena diTThilliyA, annayA kayAti riuNhAyA samANI acchai, rAyaNA diTThA, kassa esatti, tehi bhaNiyaM-tumha devI esA, tAhe so tAe samaM ekarattiM vasito, sA ya riuNhAyA, tIse gabbho laggo, sA ya amacceNa bhaNilliyA-jayA tume gabbho AhUto hoi tayA mamaM sAhejjasu, tAhe tassa kahiyaM, divaso muhutto ju ca rAeNa ullavio sAyaMkAro, tena taM pattae lihiyaM, so sAravei, navaNhaM mAsANaM dArato jAto, tassa dAsaceDANi taddivasaMjAyANi, taMjahA-aggiyato pavvaito bahuliyA sAgaro ya, tena sahajAyagANi, tena kalAiriyassa uvaNIto, tena lehAiyAto gaNiyappahANAto kalAo gAhito, jAhe tAo gAheMti AyariyA tAhe tANi kaDiti viulleti ya, puvvapariccaeNaM tANi roliMti, tena tANi ceva na gaNiyANi, gahiyAto klaato| te anne bAvIsaM kumArA gAhijjaMtA AyariyaM piTRti, avayaNANi ya bhaNaMti, jati so Airito piTTeti tAhe gaMtUNa mAUNaM sAhiti, tAhe tAo AyariyaM khisaMti-kIsa AhaNasi?, kiM sulabhANi puttajammANi?, ato te na sikkhiyaa| io ya maharAe jiyasattU rAyA, tassa suyA nivvuInAma dAriyA, sA rano alaMkiyA uvanIyA, rAyA bhaNai-jo te royai bhattAro, to tAe nAyaM-jo sUro vIro vikkaMto so mama bhattAro hoi, so puNa rajjaM dijjA, tAhe sA balaM vAhaNaM gahAya gayA iMdapuraM nayaraM, tassa iMdadattassa sno bahave puttA, iMdadatto tuTTho ciMtei-nUnaM annehito rAIhiM laTThayaro, AgayA, tato tena UsiyapaDAyaM nayaraM kAriyaM, tattha egami akkhe aTThacakkANi, tesiM purao ThiyA dhIulliyA, sA acchimi vidhiyavvA, tao iMdadatto rAyA saMnaddho niggao saha puttehiM, sAvi kaNNA savvAlaMkAravibhUsiyA egami Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/96 pAse acchai, so raMgo rAyANo te ya daMDabhaDabhoiyA jAriso dovaIe, tattha rano jeThThaputto sirimAlI nAma kumAro, so bhaNio-putta ! esA dAriyA rajjaM ca ghettavvaM, ato vidhehi puttaliyaMti, tAhe so akayakaraNo tassa samUhassa mAjhe dhaNuMcevagihiuM na tarai, kahavi neNa gahiyaM, tena jao vaccau tao vaccau tti mukko saro, so cakke abhiDiUNa bhaggo, evaM kassati egaM aragaM volINo kassati doSNi, annesi bAhireNa ceva noi, tAhe rAyA addhiti pakato-ahA ! ahaM eehiM dharisittotti, tato amacceNa bhaNito-kIsa adhiI karesi?, rAyA bhaNai-eehiM ahaM appahANo kato, amacco bhaNai-asthi anno tumha putto mama dhUyAe taNato, suriMdadatto nAma, so samattho vidhiuM, abhinnANi ya se kahiyANi, kahi?, so darasito, tato rAiNA avagUhito bhaNNati-juttaM tava aTTharahacakke bhettUNa puttaliyaMacchimi vidhettA rajjaM sukalataM nivvuiM dAriyaM saMpAvittae, tao kumAro jahA ANavehitti bhaNiUNa ThANaM ThAiUNaM dhaNuM geNhati, tANi'vidAsarUvANi cAuddisiM ThiyANi roDaMti, anne ya ubhayapAsi gahiyakhaggA do janA, jai kahavi lakkhassa cukkai tato sIsaM chideyavvaMti, so'vi ujjhAto pAse Thito bhayaM dei-mArijjasi jai cukkasi, te bAvIsaMpi kumArA mA eso vidhissaitti te visesaluMThaNANi vigghANi kareMti, tao tANi cattArite ya do purise bAvIsaMca kumAre agaNito tANaM aTThaNhaM rahacakkANaM aMtaraM jANiUNa taMmi lakkhe niruddhAe diTTIe atra mayaM akuNamANeNa sAdhIulliyA vAme acchimi viddhA, tao logeNa okkiTThikanNAyakalayalommisso sAhukkAro kato, jahA taM cakkaM dukkhaM bhettuM evaM mAnussattaNaMti 7 / / ___ 'camme'tti ego daho joyaNasaMyasahassavicchinno cammAvaNaddho, egaM se majjhe chiI, jattha kacchabhassa govA mAyai, tattha kacchabho vAsasae gae gIvaM pasArei, tena kahavi govA pasAriyA, jAva tena chiDDeNa govA niggayA, tena joisaM diDhekomuIe pupphaphalANi ya, so gato, sayaNijjagANaM dAemi, ANittA savvao ghulati, navi pecchati, avi so mAnusAto 8 / juge'tti puvvaMte hojja jugaM avaraMtu tassa hojja samilA u| jugachiDemi paveso iya saMsaio maneyalaMbho // 1 // jahi samilA panbhaTThA sAgarasalile anorpaarNmi| pavisejjA jugachiDDe kahavi bhamaMtI bhamaMtammi // 21 // sA caMDavAyavIIpaNolliyA avi labhejja jugchidd'eN| na ya mAnusAu bhaTTho jIvo paDimANusaM lahai // 3 // __ iti gAthAbhyo jugodAharaNamavaseyam / / idAnaM paramANU, jahA ego khaMbho mahappamANo, so devena cuNNeUNaM avibhAgimANi khaMDAmi kAUNa naliyAe pakkhitto, pacchA maMdaracUliyAe ThAUNa phUmito, tAni naTThANi, asthi ko'vi?, tehiM cevapuggalehiM tameva khaMbhaM nivvattejja?, noiNamaTe sabhaTTe, esaabhAvo, evaM bhaTTho mAnusAtona punno| ahavAsabhA anegakhaMbhasayasaMnividA, sA kAlaMtareNa jhAmiyA paDiyA, asthi puNa ko'vi?, tehiM ceva poggalehi karejjA?, notti, evaM mAnussaM dullabhaM // laddhe'vi mAnuSyatve zrutirapi durlabheti darzayannAha ni.[160] Alassa moha'vanA thaMbhA kohA pamAya kivinattA / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 adhyayana-3,[ ni. 160] bhaya sogA annAgA vakkheva kuUhalA ramaNA / / ni.[161] eehi kAraNehi laddhRNa sudullahapi maanussN| na lahai suI hiariM saMsAruttAriNi jiivo|| vR. 'AlasyAt' anudyamasvarUpAt, na dharmAcAryasakAzaM gacchati na zRNoti ca iti sarvatra zepaH, mohAt' gRhakartavyatAjanitavaicityAtmakAt heyopAdeyavivekAbhAvatmakAdvA, 'avajJAto' yathA kimamI muNDazramaNA jAnanti? iti, avarNAdvA' sAdhyazlAghAtmakAt yathA'mi maladigdhadehA: sakalasaMskArarahitAH prAkRtaprAyavayasa ityAdirUpAt, 'satmabhAt' jAtyAdisamutthAdahaGkArAt kathamahaM prakRSTatarAtirenamupasappAMmItyAdirUpAt, 'krodhAd' aprItirUpAt AcAryAdiviSayAt, mahAmohopahato hi kazcidAcAryAdibhyo'pi kupyati, pramAdAt' nidrAdirUpAt, kazciddhi nidrAdipramatta evA''ste, kRpaNatvAt' dravyavyayAsahiSNutvalakSaNAt, yadyahamamISAmantike gamiSyAmyavazyaMbhAvI dravyavyaya iti varaM dUrata eSAM parihAraiti, bhayAt' kadAcinnarakAdivedanAzravaNotpannasAdhvasAt, niHsattvo hi narakAdibhayamAvedayantItyamI iti bhayAnna punaH zrotumicchati, 'zokAda' iSTaviyogotthaduHkhAt kazciddhi priyapraNayinImaraNAdau zocatrevAste, 'ajJAnAta' mithyAjJAnAta-'na mAMsabhakSaNe doSo, na madye na ca maithune' ityAdirUpAt 'vyAkSepAd' idamIdAnI kRtyamidaM ca idAnImiti bahukRtyavyAkulatAtmakAt, 'kutUhalAd' indrajAlAdyavalokanagocarAt, 'ramaNAt' kurkuTAdikrIDAtmakAt, kvacitsupo'zravaNaM prAgvat, prakrAntArthanigamanAyAha-'ebhiH' anantaroktasvarUpaiH 'kAraNe:' AthsyAdihetubhiH 'labhrUNasudullahaMpi'tti apebhitrakramatvAllabdhyA'pi 'sudurlabham' atizayadurApaM 'mAnuSyaM' manujatvaM 'na labhate' na prApnoti zruti' dharmAkarNanAtmikAM kIdRzIm?- hitakarIm' iha paratra ca tathyapathyavidhAyinIm, ata eva saMsArAduttArayati-muktiprApakatvena nistArayati iti saMsArottAraNI to 'jIvaH' jantuH iti gAthArthaH / / itthaM dharmazrutidurlabhatvamabhidhAya tallAbhe'pi zraddhAdurlabhatvamAhani.[162] micchAdiTThI jovo uvai8 pavayaNaM na saddahai / __saddahai asambhAvaM uvai8 vA anuvittuN| ni.[163] sammaddiTThI jIvo uvai8 pavayaNaM tu sddhi| saddahai asabbhAvaM anabhogA guruniogA vaa|| vR.mithyA iti-viparItA dRSTiH-buddhisyeti mithyAdRSTiH, jIvaH 'upadiSTaM' gurubhirAkhyAtaM 'pravacanam' AgamaM na zraddhatte' idamitthamiti na pratipadyate, kadAcittadviparItamapina zraddadhAtItyAha-'zraddhatte' tatheti pratipadyate, kiM tadityAha-avidyamAnAH santaH-paramArthasanto bhAvAjIvadayo'bhidheyabhUtA yasmin tadasadbhAvam, sarvavyApyAdirUpAtmAdipratipAdakaM kupravacanamiti gamyate, 'upadiSTaM' pareNa kathitaM, vAzabdasya bhinnakramatvAt anupadiSTaM vA-svayabhyUhitamiti __ itthaM zraddhAdurlabhatvamabhidhAya sAmprataM labdhAyA apyupaghAtasambhavamAha-'sama' gAhA, tathA samyaka iti-prazaMsArtho'pi nipAtaH, yadvA samaJcati-jIvAdInavaiparItyenAvagacchati iti samyaka tathA dRSTiH asyeti samyagdRSTiH jIva upadiSTaM pravacanaM, tuzabdo mithyAdRSTitaH samyagdRSTevizeSamAha, 'zraddhatte' niHzaGkaM pratipadyate, tatkimasau pravacanameva zraddhatte ityAha-zraddhatte 'asadbhAvam' Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/96 uktasvarUpam 'anAbhogAt' ajJAnAt, tathA 'guravaH' dharmAcAryAsteSAM niyogaH-vyApAraNaM guruniyogastasmAdvA, kazciddhi samyagdRSTivizeSato jIvAdisvarUpAnavagamAd gurupratyayAccAtattvamapi tattvamiti prtipdyte| tadevaM prathamagAthayA mithyAtvahetukatvamazraddhAnasyoktam, dvitIyagAthayA punastadabhAve'pyanAbhogaguruniyogahatukatvaM, tathA ca mithyAtvAditaddhetunAM vyApitvAdazraddhAnabhUyastvena zraddhAnudurlabhatoktA bhavatIti gAthAdvayaparamArthaH / / nanu kimevaMvidhA apI kecidatyantamRjavaH sambhaveyuH? ye svayamAgamAnusArimatayo'pi gurUpadezato'nyathApi pratipadyaren, evametat, tathAhi-jamAliprabhRtInAM nihnavAnAkaziSyAstadbhaktiyuktatayA svayamAgamAnusArimatayo'pi gurupratyayAdviparItamarthaM pratipannAH, uktaM hi"tae NaM jamAlissa anagArassa evamAikkhamAnassa evaM bhAsaMtassa evaM panavemAnassa evaM parUvemAnassa asthi egayayA samaNA niggaMthA eyamaTuM saddahati pattiyaMti royaMti" ityaadi| ke punarami asadbhAvaM pratipannA ityAhani.[164] bahurayapaesaavvattasamuccha dugatigaabaddhigA cev| eesiM niggamaNaM vucchAmi ahaanupuviie|| vR.'vyAkhyAnato vizeSapratipattiH' iti nyAyAt bahupu-kriyAniSpattiviSayasamayeSu ratAH, ko'rthaH?-bahaSu eva samayeSu kriyAniSpattirityasadbhAvaM pratipannAH 1, 'paesitti sUcakatvAdasy antyapradezajIvavAdinaH antyaeva pradezo jIva ityabhyupagatAH 2, avyaktA:-'satyA satyabhAme'tivat avyaktavAdinaH, na atra vyaktyA yatirayamayatirvA ityAdirUpatayA vastu vijJAtuM zakyaM, tataH sarvamavyaktameveti pratijJAvantaH 3, 'samuccha'tti sUtratvAt sAmucchedAH, tatra samitisAmastyena niranvayAt uditi-UrdhvaM kSaNAdupari bhavanAt chedo- nAzaH samucchedastaM vidanti tattvadhiyA sAmucchedAH, eSAM dvandve bahuratapradezAvyaktasAmucchedAH, dvikaM-kriyAviSayamekasamayamanubhUyamAnamiha gRhyate, tatpratijJAtAro'pyupacArAt dvikA:, evaM trikaM-jIvAjIvanojIvarAzivayaM tadabhyupagantASayameSAmastIti abaddhikAH, eSAM dvandve dvikatrikAbaddhikAH, caH samuccaye eveti puurnne| atra kaH kasya ziSya ityAzaGkA'pohArthametannirgamAbhidhitsayA sambandhamAha-'eesiM' eteSAmanantaramupadarzitAnAM, nirgamanaM-yasya yata utpattiH tadAtmakaM vakSyAmi' paribhASiSye, 'athe' - tyAnantarye 'AnupUrvyA' krameNeti gAthArthaH // pratijJAtamevAhani.[ 165] bahuraya jamAlipabhavA jIvapaesA ya tiisguttaao| avvattA''sADhAo saamuccheyaa''smittaao|| ni.[166] gaMgAe dokiriyA chalugA terAsiANa uppatti / therA ya guTThamAhila puTThamabaddhaM parUviti / / vR. 'bahuratAH' uktarUpAH, jamAleH prabhavaH-etattIrthApekSayA prathamataH upalabdhireSAM, na punaH sarvathotpattireva, prAgapyevaMvidhAbhidhAyisambhavAt, te amI jamAliprabhavAH, 'jIvapaesA ya'tti prastAvAtpradeza ityantyapradezo jIvo yeSAM te pradezajIvAH, prAkRtatvAcca vyatyayaH, teca tiSyaguptAt, 'avyaktAH' avyaktavAdinaH ASADhAt, sAmucchedA azvamitrAt, 'gaGgAt' iti Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 3, [ ni. 166 ] 129 gaGgAcAryAt, dve kriye vadanti dvekriyA:, 'chaluga'tti paTpadArthapraNayanAdulkagotratvAcca SaDulUkastasmAt tribhI rAzibhirdIvyanti-jigISantIti trairAzikAsteSAmutpattiH, 'sthavirAzca' sthirIkaraNakAriNa: 'goTThAmAhila 'tti goSThamAhilA: 'spRSTam' kaJcukavat chuptam 'abaddham' na kSIranIravadanyo'nyAnugataM, karmeti gamyate, 'parUpayanti' prajJApayanti, tatkAlApekSayA laT, bahuvacanaM ca pUjyatvAt, tacca sthaviratvaM ca pUrvaparyAyApekSayA, anena ca goSThamAhilAdabaddhikAnAmutpattirityuktaM bhavati iti gAthAdvayArthaH // yathA bahuratA jamAliprabhavAH tathA cAha ni. [167 ] jilA sudaMsaNa jamAli anujja sAvatthi tidugujjANe / paMca sayA ya sahassaM DhaMkeNa jamAli muttUNaM // vR. akSarArtha: sugama:, navaram, 'anujja'tti anavadyAGgI // bhAvArthastu vRddhasampradAyAdavaseyaH, sa cAyam teNaM' kAleNaM teNaM samaeNaM kuMDapuraM nayaraM, tattha sAmissa jeTThA bhagiNI sudaMsaNA nAma, tIe putto jamAlI, so sAmassi mUle pavvaio paMcahi saehiM samaM, tassa ya bhajjA sAmiNo dhUyA anujjaMgInAmA vIyaM nAmaM piyaradaMsaNA, sAvi tamaNu pavvatiyA sahassaparivArA, tahA bhANiyavvaM jahA patrattIe, ekkArasa aMgA ahIyA, sAmiNA aNutrAto sAvitthaM gato paMcasayaparivAro, tattha ya tidugujjANe koTTage cetite samosaDho, tattha se aMtapaMtehi rogo uppaNNI, na tarar3a baiTThato acchiuM, tAhe so samaNe-mama sejjAsaMthAragaM kareha, tehiM kAumAraddho, puNo adharo bhaNati -kato ? kajjati ?, te bhAMti na kao, ajjavi kajjati, tAhe tassa ciMtA jAtA-janaM samaNe bhagavaM0 Aikkhati 'calamANe calie udIrijjamANe udIrIe jAva nijjarijjamANe nijjantre' taM ca micchA, imaM paccakkhameva dIsati- sejjAsaMthArae kajjamANe akaDe, saMtharijjamANe asaMtharie, jamhANaM evaM tamhA calaNamANe'vi acalie udIrijjamANevi anudIrie nijjarijjamANevi anijjine, evaM saMpehei, evaM saMpehittA niggaMthe saddAvei, saddAvittA evaM vayAsI- jaMNaM samaNe bhagavaM mahAvIre evamAikkhai-calamANe calie udIrie, jAva nijjarijjamANe nijjarie, taM NaM micchA, imaM paccakkhameva dIsai - sijjAsaMthArae kajjamANe akaDe, jAva tamhA NaM anIjjintre ! taNaM jamAlisa evamAikkhamANassa atthegatiyA niggaMthA eyamaTTaM saddahaMti, atthegaiyA no sadahaMti, je saddahati te NaM jamAli ceva anagAraM uvasaMpajjittA NaM viharaMti, tatra ye na zraddadhati te evamAhuH-bhagavan! bhavato'yamAzayaH yathA ghaTaH paTo naiva, paTo vA na ghaTo yathA / kriyamANaM kRtaM naiva kRtaM na kriyamANakam // - 2 prayogazca yau nizcitabhedau na tayoraikyaM yathA ghaTapaTayo:, nizcitabhede ca kRtakriyamANake, atra cAsiddho hetu:, tathAhi kRtakriyamANe kimekAntena nizcitabhede ? atha kathaJcid ?, yadyekAntena tatkiM tadaikye sato'pi karaNaprasaGgAta: 1 uta kriyAnuparamaprApte 2 rAhosvit prathamAdivasa meSvapi kAryopalambhaprasakte 3 ratha kriyAvaiphalyA''pattito 4 dIrghakriyAkAladarzanAnupapattervA 5?, tatra na tAvatsato'pi karaNaprasaGgata iti yuktam, asatkaraNe hi khapuSpAdereva 28/9 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/96 karaNamApadyata iti kathaJcitsata eva karaNamasyAbhiramyupagataM, na cAbhyupagatArthasya prasaJjanaM yujyate?, nApikriyAnuparamaprAseH, yata iha kriyA kimekaviSayA bhinnaviSayAvA?, yadyekaviSayA na kazciddoSaH, tatra hi yadi kRtaM kriyamANamucyate, tatra kriyA''vezasamaya eva kRtattvAbhidhAnAt, uktaM hi-"kriyAkAlaniSThAkAlayoraikya"miti, athaivamapi kRtakriyAmANayoraikye kRtasya sattvAt sato'pi karaNe tadavasthaH prasaGgaH, tasat, pUrva hilabdhasattAkasya kriyAyAmayaM prasaGgaH syAt, na tu kriyAsamakAlasattAvAptau, atha bhinnaviSayA kriyA tadA siddhasAdhanaM, pratisamayamanyAnyakAraNatayA vastuno'bhyupagamena bhinnaviSayakriyAnuparamasyAsmAkaM siddhatvAt 2, atha prathamAdisamayepvapi kAryopalambhaprasakteriti pakSaH, kriyamANasya hi kRtatve prathamAdisamayeSvapi sattvAdupalambhaH prasajyata iti, tadapi na, tadA hi zivakAdInAmeva kriyamANatA, te copalabhyante eva, uktaM ca "annArambhe annaM kai dIsau? jaha ghaDo paDArambhe / sivakAdato na kumbho kaha dIsai so tdddhaae|" ghaTagatAbhilApatayA ca mUDhaH zivakAdikaraNe'pi ghaTamahaM karomIti manyate, tathA cAha "paisamayakajjakoDIniravekkho ghaDagayAbhilAso'si / paisamayakajjakAlaM thUlamai ghaDaM milAesi / / " 3, nApi kriyAvaiphalyA''pattito, yataH prAgeva prAptasattAkaiya karaNe kriyavaiphalyaM syAt, na tu kriyamANakRtatve, tatra hi kriyamANaM kriyApekSamiti tasyAH sAphalyameva, anekAntavAdinAM cakenacidrUpeNa prAk sattve'pi rUpAntareNa karaNaM na doSAya 4, dIrghakriyAkAladarzanAnupapatterityapi na yuktaM, yataH zivakAdyuttarottarapariNAmavizeSaviSaya eva dIrghakriyAkAlopalambho na tu ghaTakriyAviSayaH, uktaM hi "paisamauppannANaM paropparavilakkhanAna subahUNaM / dIho kiriyAkAlo jai dIsai kiMtha kuMbhassa? / / " atha kathaJcinizcitabhede kRtakriyamANe, tattIrthakuduktameva, nizcayavyavahArAnugatvAt, tadvacasaH, tatra ca nizcayanayA''zrayeNa kRtakriyamANayorabhevado, yaduktam "kriyamANaM kRtaM dagdhaM, dahyamAnaM sthitaM gtm| tiSThacca gamyamAnaM ,ca niSThitatvAt prtikssnnm||" vyavahAranayamatena tu nAnAtvamapyanayoH, tathA ca kriyamANaM kRtameva, kRtaM tu syAkriyamANaM kriyavezasamaye, kriyoparame punarikriyamANamiti uktaM, ca teNeha kajjamANaM niyameNa kayaM kayaM tu bhynijj| kiJcidiha kajjamANaM uvarayakiriyaM va hojjAhi / / kiJci bhavato matiH-kriyAntyasamaya evAbhimatakAryabhavanaM, tatrApi prathamasamayAdArabhya kAryasya kiyatyapi niSpattireSTavyA, anyathA kathamakasmAdantyasamaye sA bhaved ?, uktaM ca "Adyatantupraveze ca, notaM kiJcidyaTA ptte| antyatantupraveze ca, notaM syAna paTodayaH / / 1 / / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-3,[ ni. 167] tsmaadaadydvitiiyaa''ditntuyogaatprtikssnnm| kiJcitkiJcidutaM tasya, yadutaM tadutaM nanu / / 2 / / " iha prayogaH-yadyasyAH kriyAyAH Adyasamaye na bhavati tattasyA antyasamaye'pi na bhAvi, yathA ghaTakriyAdisamaye'bhavanpaTaH, na bhavati ca kRtakriyamANayorbhede kriyAdisamaye kAryam, anyathA ghaTAntyasamaye'pi paTotpattiH syAta, evaM ca 'yathA vRkSo dhavazceti, na viruddha mitho dvym| kriyamANaM kRtaM ceti, na viruddhaM tthobhym||' prayogazca-yadyenAvinAbhUtaM na tattta ekAntena bhidyate, yathA vRkSatvAddhavatvaM, kRtatvAvinAbhUtaM ckriymaanntvmiti| sakalalokaprasiddhatvAcca ghaTapaTayoH tadAzrayeNaivamuktaM saMstArakAdAvapi yojyaM, tat pratipadyasva bhagavan 'calamANe calie' ityAdi tiirthkRdvco'tyntmvitthmiti| sa caivamucyamAno'pi na pratipatravAn, tatazca___ jAhe na chAti tAhe te niggaMthA jamAlissa aMtiAto jahA patratIe jAva sArmi uvasaMpajjittA NaM viharati / sA'viyaNaM piyadaMsaNA DhaMkassa kumbhakArassa ghare ThiyA, sA AgayA ceiyavaMdiyA tAhe pavaMdiyA, taMpi pannavei, sA'vi vippaDivatrA tassa nehAnurAgeNa, pacchA AgayA ajjANaM parikahei, taM ca DhaMkaM bhaNati, so jANai-jahA esA vippaDivatrA nAhaccateNaM, tAdhe so bhaNatiahaM na yANAmi eyaM visesayaraM, evaM tIse annayA kayAi samjhAyaporisiM kareMtIe teNaM bhAyaNANi uvvattaMteNaM tato hutto iMgAlo chUDho, jahA tIse saMghADI egadesaMmi daDDA, sA bhaNai-imA ajja ! saMghADI daDDA, tAhe so bhaNati-tubbhe ceva pannaveha-jaha DajjhamANamaDajhaM, keNa tujhaM saMghADI daDDA?, jato ujjusuyaNayamayAto vIrajiNidavayaNAvalaMbINaM jujjejja DajjhamANaM DajhaM vottuM na tujhaMti, tato tahatti paDisuNeti, icchAmo ajjo! samma paDicoyaNA, tAhesA gaMtaNa jamAli panaveti, so jAhe na giNhati, tAhe sahassaparivArA sArmi uvasaMpijjittA NaM vihri| imo'vi tato lahuMceva gato caMpaM nayariM, sAmissa adUrasAmaMte ThiccA sAmi bhaNati-jahA NaM devANuppiyANaM bahave aMtevAsI samaNA niggaMthA chaumatthA bhavittA chaumatthAvakkamaNeNaM avakaMtA, no khalu ahaM tahA chaumato bhavittA chaumatthAvakkamaNeNaM avakaMte, ahaM NaM uppannanANadaMsaNadhare arahA jine kevalI bhavittA kevaliavakkamaNeNaM avakate, tae NaM bhagavaM goyamo jamAli evaM vayAsI-no khala jamAlI ! kevalissa nANe vA daMsaNe vA selaMsi vA thaMbhaMsi vA jAva karhisi Avarijjai vA nivArijjati vA, jadi NaM tumaM jamAli! uppannanANadaMsaNadhare to NaM imAI do vAgaraNaI vAgarehi-sAsae loe? asAsae?, sAsae jIve asAsae?, tae NaM se jamAlI bhagavayA goyameNaM evaM vRtte samANe saMkie kaMkhie jAva no saMcAeti bhagavato goyamassa kiMcivi pamokkhamakkhAittaetti tusiNIe saMciTThati, jamAlitti samaNe bhagavaM mahAvIre jamAli evaM vayAsI-asthi NaM jamAlI ! mama bahave aMtevAsI chaumatthA je NaM paha eyaM vAgaraNaM vAgarittae. jahA NaM ahaM, no cevaNaM eyappayAraM bhAsaM bhAsittae, jahA NaM tuma, sAsae loe jamAli!, janna kayAi nAsI na kayAi na bhavai na kayAi na bhavissai bhuvaM ca bhavai bhavissai ya dhuve jAva nicce, asasAe loe jamAlI!, jaMNaM ussappiNI bhavittA osappiNI Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/96 bhavai osappiNI bhavittA ussappiNI bhavai, sAsae jIve jamAlI !, jaM na kayAi nAsI jAva nicce, asAsae, jannaM neratite bhavittA tirikkhAjoNie bhavati, tirikkhajoNie bhavittA manusse bhavati, manusse bhavittA joNIe deve bhavati, tate NaM se jamAlI sAmissa evaM AikkhamAnassa eyamadvaM no saddahati, asaddahate sAmissa aMtiyAto avakkamati, avakkamettA bahUhi asabbhAvubbhAvaNArhi micchattAbhiNivesehiya appANaM ca paraM ca tadubhayaM ca vuggAhemANe uppAemANe bahUI vAsAI sAmanapariyAyaM pAuNati, bahUhiM chaTTaTThamAdIhiM bhAveti, bhAvittA addhamAsiyAe saMlehaNAe appANaM jhosei, jhosittA tIsaM bhattAI anasaNayAi chedeti, chedittA tassa ThANassa anAloiyapaDikkaMto kAlamAse kAlaM kiccA laMtae kappe terasasAgarovamaTTitikesu devesudevakivvisesu devesu devattAe uvvne| evaM jahA pannatIe, jAva aMtaM kAhiti / eyAe diTThIe bahue jIve rayA teNa bahurayatti bhannatti, ahavA bahusu samayesu kajjasiddhi paDucca rayA-sattA bahurayA iti / yathA jIvapradezAstiSyaguptAt tathA''hani.[ 168] rAyagihe guNasilae vasu caudasapuci tiisguttaao| AmalakappA nayari mittasiri kuurpiNddaadi|| vR. akSarArthaH kssuno| bhAvA'rthastu sampradAyAdavaseyaH, sa cAyam-bIto sAmiNo solasavAsAti uppADiyanANassa to uppnno| teNaM kAlena teNaM samaeNaM rAyagihe guNasile cetie vasU nAma bhagavaMto AyariyA coddassapubbI samosaDhA, tassa sIso tIsagutto nAma, so AyappavAyapuve imaM AlAvaguM ajjAei- 'ege bhaMte ! jIvapaese jIvetti vattavyaM siyA?, no iNamaTesamaTe, evaM do jIvappaesA tini saMkhejjA asaMkhejjA vA jAva egapaesUNe'vi ya NaM jIve no jIvetti vattavvaM siyA, jamhA kasiNe paDipuNNalogAgAsappaesasamatullappaese jIvetti vattavya'mityAdi, ettha so vipaDivatro, jadi savve jIvappaesA egappaesahINA jIvavvavaesaM na lahaMti to NaM so ceva ege jIvappaese jIvatti, tadbhAvabhAvityAt jIvavvavaesassatti, sa caivaM vivadamAnaH sthavirairabhANi-bhadra ! bhavato'yamAzayaH bhavato'yamAzaya: yathA saMsthAna evAsti, ghaTastena tadAtmakaH / tadantyadeza evAsti, jIvastena tdaatmkH|| prayogazca-yasminneva sati yadbhavati tattadAtmakaM, yathA saMsthAna eva sati bhavan ghaTastadAtmakaH, antyadeza eva ca sati bhavatyAtmA, atrAsiddho hetuH, tathAhi-kathamAtmano'ntyapradeze eva sati bhAvaH?, athazeSapradezeSu satsu apyasau nAstIti, tatkimasyazeSapradezAnAM ca kazcidvizeSo'sti na vA?, nAsti cetkiM na zeSapradezabhAvezpyasya sadbhAvaH, athAsti cet, sa kiM pUraNatva 1 mupakAritva 2 mAgamAbhihitatvaM 3 vA?, yadi pUraNatvaMtatkiM vastuto vivakSAto vA?, vastutazcetkimasyaiva pUraNatvaM?, nazeSapradezAnAm, athAsyaiva antyatvAd, antyatvamapyAtma-pradezApekSaM tadavaSTabdhAkAzapradezApekSaMvA?, na tAvadAtmapradezApekSam, AtmapradezAnAM kathaJcitpAthovadAvarttamAnatvenAnavasthitAnAmayamantyo'nantyazcAyamiti vibhAgAbhAvAt, ye punaraSTau sthirAH te madhyavarttina eva, nApi tadavaSTabdhAkAzapradezApekSaM, teSAmazeSadikSu paryantasambhavenaikasyaivAntyatvAbhAvAt, dezAntarasaMcAre cAnavasthitatvAt, na ca vastuto'tyasyaiva pUraNatvaM, Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 3, [ ni. 168 ] 133 dvitIyAdInAmapi pUraNatvAd, anyathA tathA tathA vyapadezAnupapatteH, vivakSAto'pi na, yato'sau svasyAzeSapuruSANAM vA ?, yadyazeSapuruSANAM neyaM niyatA, na hi sarva eva bhayadabhimatamekaM pUraNamAcakSate, nApi svasya, yato'syA api kuto niyatatvam ?, athAntyatvAd etadapi kuto niyamata: ?, 'ege bhaMte! jIvappaese jIvatti vattavvaM siyA ! ityAdinirUpaNAyAM paryantabhavanAt, tanniyamo 'pi kuto ?, vivakSAniyamAt, evaM sati cakrakAkhyo doSa:, tathAhi vivakSAnaiyatya mantyatvAt, tannaiyatyaM caM nirUpaNAyAM paryantabhavanAt, tanniyamo'pi vivakSAniyamAditi, evaM sati cakravat punaH punarAvarttate iti, yadi ca pUraNatvamantyasya vizeSaH tadA taccheSapradezApekSamevetyantyA - vinAbhAvitve tadavinAbhAvitvamapi balAdApatatIti sakalapradezAvinAbhAvitvAttadAtmakatvasiddhiH, nApyupakAritvaM vizeSaH, yatastadanyeSAmapi kathaM na ?, kimAtmapradezA eva na te ?, yadvA''tmapradezatve'pyekakA iti ?, na tAvadAdyaH pakSaH, azeSANAmAtmapradezatvena vAdiprativAdinoriSTatvAt, athAtmapradezatve'pyekakA iti, ekatvaM tvanmatAntyapradezasahAyakAbhAvAt parasparasAhAyakavirahato vA ?, yadi tvanmatAntyapradezasahAyakAbhAvAt zeSapradezAnumanupakAritvaM, tvanmatasyAntyasyApi tatsAhAyakAsattvAt tadastu, yuktaM ca bahUnAmupakAritvam, ekasya tu tadabhAvo, yaduktam "jutto ya taduvayAro desUNe na u paesamettaMmi / jaha taMtUNaMmi paDe paDovayAro na taMtuMmi // " J nApi parasparasahAyakAsattvAt, yatastatkiM tvatkalpitAntyapradezato nyUnatve tadabhAve vA ?, yadi nyUnatve tatki zaktito'vagAhanAto vA ? na tAvacchaktiH, ekapaTatantUnAmivaikAtmapradezAnAM tantryUnatvAyogAt, nApyavagAhanAtaH, sarveSamApyamIpAmekaikAkAzapradezAvagAhitvena tulyatvAt, tadabhAvapakSe cAntyapradezasyeva zeSapradezAnAmapyAtmopakAritvaM siddhameva, AgAmAbhihitatvaM ca vizeSakamucyamAnaM tadanyatAmeva sUcayati, yataH sphuTamevAgamavacanaM "kasiNe Diputre logAgAsapaesa tullapaese jIvatti vattavvaM siya" tti, tatazca bhavansarvasvadezeSu, paTo yadvattadAtmakaH / bhavansarvasvadezeSu, tadvadAtmA tadAtmakaH // prayogazca - yo yAvatsvapradezAvinAbhAvI sa tadAtmako, yathA ghaTaH, sakalasvapradezAvinAbhAvI ca jIva iti, evaM ca prajJApyamAno'pi jAhe na ThAi, tAhe se kAussaggo kato, evaM so bahUhiM asabbhAvabhAvanAhiMmicchattAbhinivesehiya appANaM paraM ubhayaM ca vuggAhemANo gato AmalakappaM nayariM, tattha aMbasAlavaNe Thito, tattha mittasirInAma samaNovAsato, tappamuhA ya atre'vi niggayA AgayA sAhuNotti, so'vi jANatti - jahA ee ninhagatti, pacchA so pannaveti, so'vi jANati, tathAvi mAITThANeNaM gato dhammaM suNati, so te na viroheti panavehAmi NaM, evaM so kammaM paDicchaMto jAva tassa saMkhaDI viulA vicchinnA jAyA, tAhe te nimaMtiyA, tubbhe ceva mama ghare pAdAdyAkramaNaM kareha, evaM te AgayA, tAhe tassa niviTThassa taM viulaM khajjayaM nIniyaM, tAhe so ekkekkAto khaMDa khaDaM ca deti, kUrassa kusaNassa vatthassa, te jANaMti - esa pacchA puNo dAhiti, pacchA pAe paDito, sayaNaM ca bhaNati - vaMdeha, sAhU paDilAbhiyA, aho ahaM dhanno ! jaM tubbhe mamaM ceva gharamAgayA, Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/96 tAhe bhaNaMti-kiha dharisiyA ? amhe, tAhe so bhaNati-nanu tubbhaM siddhaMto pajjaMtavayavamettato'vayavI, yadi saccamiNaM to kA vihaMsaNA? mitchamiharA u, tubbhe mae sasiddhateNa paDilAbhiyA, jadi navarivaddhamAnasAmissa tanaeNa siddhateNa to paDilAbhemi, ettha saMbuddhA, icchAmo ajjo ! saMmaM paDigoyamA, tAhe pacchA sAvaraNa paDilAbhiyA, micchAdukkaDaM ca NaM kayaM, evaM te savve saMbohiyA AloiyapaDikaMtA viharati / / yathA avyaktA ASADhAttathA''hani.[ 169] siyaviyapolAsADhe joge taddivasahiyayasUle y| sohammi nalinagumme rAyagihe puri ya balabhadde // 7. akSarArthaH sugamaH / / bhAvArthastu sampradAyAdavaseyaH, sa cAyamteNaM kAlenaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavato do vAsasayANi coddasuttarANi siddhiM gayassa, tato tatito upnno| seyaviyA nayarI, polAsaM ujjAnaM, tattha ajjAsADhA nAma AyariyA vAyaNAyariyA ya, tesiMca bahave sIsA AgADhajogapaDivannayA ajjhAyaMti, tesiM ratti visUiyA jAyA, niruddhAvAeNa, na de(ce)va koi uvaduvito jAva kAlagayA, sohamme nalinigumme vimAne uvaktrA, ohiM pauMjaMti, jAva pecchaMti taM sarIragaM, te ya sAhuNo AgADhajogapaDivannagA, ee'vina jANaMti, tAhe taM ceva sarIraM anupaviTTho, pacchA uTThaventi, verattiyaM pakarei, evaM tena tesiM divyappabhAveNaM lahuMceva samANiyaM, pacchA nipphAnnesutesu bhaNaMti-khamaha bhaMte! jamettha mae asaMjaeNa vaMdAviyA, ahaM amugadivasaM kAlagatillato, evaM so khAmettA gato, te'vitaM sarIragaM chaDaDeUNa ime eyarUve abbhatthie savvevi paDivannA-ecciraM kAlaM asaMjato vaMdiotti, tAhe avvattabhAvaM bhAveti, jahA savvaM avvattaM bhaNejjAha, saMjato'vivA devo'vivA, mA musAvAo bhavejjA asaMjayavaMdaNaM ca, jahA temaM mamaM na pattiyasi, jaha saMjato na vA?, tumaMpi evaM bhANiyavvo, evaM saMjatI devI vA, evaM vibhaasaa| evaM te asabbhAveNa appANaM paraM ubhayaMca vuggAhemANA vihrNti| anuzAsitumArabdhAzca sthaviraiH-yathA devAnAMpriyA ! idaM yuSmAkamAkUtaM yasmAnna zakyate kattuM, kvacijjJAnena nishcyH?| tasmAdavyaktamevAstu, vstutttvaavinishcyaat|| prayogazca-yat jJAnaM na tannizcayakAri, yathedamAcAryagocaraM jJAnaM, jJAnaM cedaM yatyAdiviSayaM vedanam, anizcayakAritve ca jJAnasya nizcayAdhInatvAt, vastuvyaktaravyaktatvasiddhiH, nanu cedamanumAnaM jJAnameva, tatazcaitadapi nizcayakAri na vA?, yadi nizcayakAri vRthA'sya prayogaH, svasAdhyanizcayAkaraNAt, zeSajJAnAnAM cAniSidvaiva nizcayakAritA, kiJca-yajjJAnaM na tanizcayakArIti, pratijJAyAM sarvathA nizcayakAritvAbhAva: sAdhyate kathaJcidvA?, yadi sarvathA tadA zrutajJAnasyApi jJAnatvAdanizcayakAritve svargApavargasAdhakatvena tadupadarziteSu tapaHprabhRtiSvapyanizcayAt kathaM na ziroluJcanAderAnarthakyam ?, atha tasya svayamanizcayakAritve'pi tadvaktari tIrthakRti pratyayAttasyApi nizcayakAriteti na doSaH, tarhi kiM na tata evAlayavihArAdidarzanena yatvAdiSvapi tadbhAvanizcayAdvandanAvidhiH, uktaM ca "jai jinamayaM pamANaM munitti tA bajjhakaraNasaMsuddhaM / devapi vaMdamANo visuddhabhAvo visuddho u||" Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 adhyayana-3,[ni. 169] sarvathA nizcayakAritvAbhAveca jJAnasya pratidinopayogini bhaktapAnAdAvapi bhakSyAbhakSyAdivibhAgAbhAva eva prApto, yata uktam 'ko jANai kiM bhattaM kimato kiM pANayaM jalaM majjaM? / kimalAvU mANikaM kiM sappo cIvaraM hAro? // 1 // ko jANati kiM suddhaM kimasuddhaM kiM sjiivmjjiivN?| kiM bhakkhaM kimabhakkhaM? pattamabhakkhaM tato savvaM / / 2 // " atha kathaJcideva nizcayakAritvAbhAva: sAdhyate, yataH pratisamayamanyAnyasUkSmapariNAmarUpeNa bhaktAdina nizcetuM zakyaM, sthirasthUlarUpatayA ca nizcIyata eveti noktadoSaH, evaM pati yatyAdipvapyAntarapariNAmarUpaNAnizcayo bahirve pAdirUpeNa tu nizcaya evAstu, atha yatyAdiSu prakRtAcAryavat anyathAtvamapi sambhavati, etadariSTA''divazato bhaktAdiSvapi samAnam, yadi ca nizcayanayena nizcayasya kartumazakyatyatvAdahazo dRSTisaMvAdaM bhaktAdijJAnaM vyavahArato nizcayakAri, tahi yatyAdijJAnamapi tata eva tathA'stu, yuktaM caitat, chadmasthAvasthAyAM vyavahAranayAzrayatvAt sarvapreSThAnAm, anyathA hi tIrthocchedaprasaGgaH, taduktam "chaumatthasamayacajjA vavahAranayAnusAriNI savvA / taM taha samAyaraMto sujjhai savyovi suddhii(mno)||1|| jai jinamayaM pavajjaha tA mA vavahAraNicchae muyh| vavahAraNaucchee titthuccheo jato'vassaM // 2 // " tatazca bahuzo dRSTisaMvAda, satyaM saMvyavahArataH / bhaktAdipviva vijJAnaM, vastu vyaktaM tadiSyatAnam / / prayogazca-yat jJAnaM bahuzo dRSTimaMvAdaM tatsatyaM, yathA bhaktAdijJAnaM, bahuzo dRSTisaMvAdaM ca yatyAdijJAnam, ityAdyanuziSyamANA api sadA tu na guruvacanamiSTavantaH tAhe anicchantA ya bArasaviheNaM kAussaggeNaM ugghADiyA, jAharAyagihanayariMgayA, tattha moriyavaMsappasUto balabhaddo nAma rAyA samaNovAsato, tena te AgamiyA-jahA ihaM Agamiyatti, tAhe tenaM gohA ANattAvaccaha guNa silae pavvatigayA, te ihaM ANeha, tA tehiM ANIyA bhaNiyA ya-lahuM kaDagamaddeNa maddaha, tAhe hatthIhiM kaDaehi ya ANiehi bhaNaMti-amhe jANAmo jahA tumaM sAvato, so bhaNatikahitha sAvato?, tubbhe'ttha ke'vi corAnu cArigA nu abhimarA na?, te bhaNaMti-amhe samaNA niggaMthA, so bhaNati-kiha tubbhe samaNA?, tubbhe avvattA, tubbhe samaNA vA cAriMgA vA, ahaMpi samaNovAsato vA na vA, tamhA paDivajjaha vavahAraNayaM, tato te saMbuddhA lajjiyA paDivatrAnissaMkiyA samaNA niggaMthA motti, tAhe aMbADiyA, kharehi ya mauehiya mae tumha saMbohaNaTThA kayaM, mukkA khAmiyA ya // yathA sAmucchedA azvamitrAttathA''hani. [ 170] mihilAe lacchighare mahagiri koDinna Asamitto a| neuNamanuppavAe rAyagihe khaMDarakkhA ya / / vR.sugmaa|| etadbhAvArthAbhivyaJjakastu sampradAyo'yam-'sAmissa do vAsasayANi vIsuttarANi siddhi gayassa, to cauttho uppanno, mihilAnayarIe lacchIgihaM ceiyaM, mahAgirI AyariyA, Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/96 tattha tesi sIso koDIno, tassavi Asamitto sIso, so puNa anuppavAe puvve neuNiyavatthu, tattha chinnAcheyaNayavattavvAyae AlAvato jahA-savve paDuppatrasamayaNeraiyA vocchijjissaMti, evaM jAva vemANiyatti,' evaM tassataMmi vitigicchA jAyA-jahA savve saMjayA vocchijjissaMti, evaM savvesi samucchedo bhavissaitti, tAhe tassa tattha thiraM cittaM jAyaM, bhaNyate cAcAryairyathAbhadra ! tavAyamAzaya: asti kAraNamutpAde, vinAze nAsti kaarnnm| utpattimantaH sarve'pi, vinAze niyatAstataH / / prayogazca-ye yadbhAvaM pratyanapekSAste, tadbhAvaniyatAH, yathA antyA kAraNasAmagrI svakArajanane, anepAkSAzca vinAzaM prati bhAvAH, atra va vinAzanaiyatyaM bhAvAnaM kiM vaizrasikaM vinAzamAzritya sAdhyate prAyogikaM vA?, yadi vaizrasikaM kiM sarvathA kathaJcidvA?, kathaJcitpakSe siddhasAdhanaM, sarastaraGgavatsatatamudayavyayattvena keSAJcitparyAyANAM tadrUpeNa vastuSu vaizrasikavinAzanaiyatyasya siddhatvAd, atha sarvathA vinAzaH sAdhyate tarhi pratyakSanirAkRtaH pakSo, dravyarUpeNAvasthitasyaiva vastuno darzanAt, anyathA dvitIyAdisamayeSu vastuno'bhAvaprasaGgaH, vastvantarotpatteradoSa iti cet kiM na tadbhedena pratibhAti?, atha mAyAgolakavatsAdRzyAt, tatra, pratyakSeNaikatvagrahAdeva bhedApratibhAsAt, atha bhrAntamevaikatvagrAhi pratyakSam, evaM ca sati cakrakAkhyo doSaH, ekatvagrAhiNo hi pratyakSasya bhrAntatvaM prakRtAnumAnaprAmANye, tacca sAdRzyAbhedApratibhAse, sa caikatvagrAhiNaH pratyakSasya bhrAntatve, tadapi prakRtAnumAnaprAmANye iti tadevAvartate, aihikAmuSpikavyavahAraviluptizca sarvathA nAze, tathA cAha "titto samo kilAmo sArikkha vipakkhapaccayAINi / ajjhayaNaM jhANaM bhAvanA ya kA savvaNAsammi? // 1 // annanno paigAsaM bhottA annonnaso'vi kA tittI? / gantAdaovi evaM iya sNvvhaarvocchittii||2||" atha santAnAzrayo vyavahAraH, santAno'pi santAnibhyaH kiM bhinno na vA?, yadi bhinno vastusatra vA?, yadi vastusanna, kiMtenazazaviSANeneva kalpitena?,vastasattve'pi kSaNiko'kSaNiko vA?, yadyakSaNikastenaiva prakRtAnumAnavyabhicAra:, kSaNikatve ca tadavasthaiva vyavahAraviluptiH, athAbhinnaH, tathAhi-sadRzAparAparakSaNaprabandhaH santAnaH, sa ca santAnina eva, tadasat, yataH sarvathocchede prAgbhAvitvameva kAraNasya kAraNatvaM, tacca visadRzakSaNApekSayA'pi samAnamiti kathaM sadRzakSaNasyaivotpattiH ? yena tatprabandhaH santAna ucyate, atha sadRzakSaNasyaivotpattirdaSTA, tahi vastu kathaMcit sthitimapi dRSTamiti tathaivAstu, sajAtIyetaravyAvRttavastuvAdinAM ca na kiJcittAttvikaM sAdRzyam, atAttvikaM ca svapuSpamiva na tattvavicAropayogi, pUrvAparaviniluMThitaikakSaNAbhyupagame ca santAnino'pyasanta evetyayuktastato bhedAbhedavicAraH, atha prAyogika vinAzAmAzritya bhAvAnAM vinAzanaiyatvaM sAdhyate, tarhi tasya hetvanvayavyatirekAnuvidhAyitvenAnapekSatvamasiddham, tathAhi- tatki vinAzahetUnAmasAmarthyAdatha vaiyarthyAtkRtakatve vinAzasyApi trinAzaprasaGgato vA?, yadyasAmarthyAttatkiM vinAzasya tuccharUpatayA kartumazakyatvena vastvantaro Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-3,[ni. 170] 137 tpAdavyApRtatvena vA?, tatrAdyapakSe vinAzasya tuccharUpatvamasiddhaM, yato jainAnAmuttarAvasthotpAda eva pUrvAvasthApracyutirnAnyA, yaduktam-- "kapAlAnAM tu u(sabhu)tpAdaH, sa eva ca ghaTavyayaH / anyo na dRzyanaM nAzo, madhye kumbhakapAlayoH // " na cAnayorekatce virodho, nimittabhedodayatvAd, yaduktam "ekatve'pi viruddhatvaM, na cotpAdavinAzayoH / nimittabhedabhUtatvAnnAtRputrapitRtvavat / / " siddhe katve pUrvavinAzAbhUta evottarotpAda ityanayostulya eva hetuvyAgAraH, tato bhAvAntarotpAdavyAtatvenetyapi pratyuktam. uktaM ca "anyaduttarasambhUtiH, puurvnaashaavinaakRtaa| nAvinAzya tataH pUrvaM, prakuryAddhaturuttaram / / " . athavaiyarthyAt svayaM hi vinazvarasvabhAvo bhAva iti kiM tasya vinAzahetunA?, nanvevaM nAzastrabhAvatvAdvastuna utpAda eva na syAt, nAzotpAdayoviruddhatvena tvayA'bhyupagatatvAd, aviruddhatAbhyupagame vA jainamatAnupravezaH, yadapi-'kRtakatva vinAzasyApi vinAzaprasaGga' iti, tadapyata eva na dopAya, tathAhi kapAlotpAdasyaiva kapAlatvaM, kapAlotpAdazca kapolebhyo nAnya iti teSAmeva vinAzaH, sa bhocayasammata eva, na ca kRtakenAvazyaM vinaSTavyaM, samyagdarzanAdikatatve siddhatvAdiparyAyANAmavinAzitvAd, avinAzitvaM ca sAdyaparyavasitatvAtteSAm, ubhaye hi paryAyAH-sthirA asthirAzca, yaduktam - "sthira: kAlAntarasthAyI, paryAyo'kSaNabhaMguraH / kSaNikazca kSaNAdUrddhavamatiSThantrasthiro mataH / / " tatazcayasmAnnAzo'pi janmeva, kAdAcitka: shetukH| tasmAnna sarvathaivAmI, bhAvAH kSaNavinazvarAH / / prayogazca-yatkAdAcitkaM tatsahetukaM, yathotpAdaH, kAdAcitkatvaM cavinAzasya utpattikSaNAnantarameva bhAvAt, samakAlabhAvitve ca vinAzAghrAtatvenotpAdAbhAve sarvazUnyatApatteH, iha vinAzasya kAdAcitkatvamApAdya tadvalena sahetukatvamApAditaM, tacca paraprasiddhAneva hetUnapekSya, svaprasiddhA tu na kiJcidahetukaM nAma, dravyAdicatuSTayApekSatvena sarvasya taddhetukatvAt, tat pratipadyasva paryAyanayAGgIkArataH kathaJciducchedi vastu, dravyArthikanayAzrayaNAcca kathaJcinityamiti, "jamaNaMtapajjavamayaM vatdhuM bhavanaM ca cittprinnaam| ThotibhavabhaMgarUvaM niccAniccAI to'bhimataM / / 1 / / sukhadukkhabaMdhamokkhA ubhayanayamayANuvattiNo juttA / egayarapariccAe iya(ha) sNvvhaarvocchttii||2||" evaM prajJApyamAno'pi yato necchati tato'sau nihnavotti nAUNa ugghADito, so samuccheyaNavAyaM vAgaraMto hiMDeti jahA-sunno logo bhavissati, asabbhAvabhAvanAhi bhAvito rAyagihaM gato, tattha khaMDarakkhA ArakkhiyA samaNovAsayA, te ya suMkavAlA, te ya AgamilliyA, tehiM mAriumAraddhA, Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-3/16 tAhe te bhIyA bhAMti - amhehi suyaM jahA tumme saDDA tahAvi ettie asaMjae saMjae mAraha, te bhAMti - je te pavvaigA te vocchinnA anne corA vA cAriyA vA jAva sayameva vinassihiha, ko tubhe vinAseti ?, tubbhaM bheva siddhato, jai paraM sAmissa siddhateNa te ceva tubbhe, tehiM ceva amhehi vinAsejjaha, jato taM caiva vatthu kAlAdisAmariMga pappa paDhamasamayikatteNa vocchijjai dusamayakatteNa uppajjati, evamAi, tisamayaNeraiyA vocchijjeti causamayA uppajjaMti, evaM paMcasamayayAvi, etthaM so vitigicchaMto khaNigavAyaM pannavei, ettha te saMbuddhA bhAMti - icchAmo ajjo ! sammaM paDicoyaNA evamevaM tahatti, evaM te saMbohiyA mukkA khAmiyA paDivannA ya // yathA gaGgAd dvikriyAstathA jAhani. [ 171 ] naikheDajanava ullaga mahagiri dhanagutta ajjagaMge y| kiriyA do rAyagihe mahAtavo tIramaNinAe / vRkSuNNA || sampradAyazcAyam - sAmissa aTThavIsAI dovAsasayAI siddhiM gayassa to paMcamato uppanno, ullugA nAma naI, tIse tIre ullugatIraM nagaraM bIe taure kheDatthAma, tattha mahAgirINaM AyariyANaM sIso dhanagutto nAma, tassa sIso gaMgadevo nAma Ayarito, so puvvime taDe ullugatIre nayare, AyariyA se avarime taDe, tAhe so saradakAle AyariyaM vaMdato uccalito, so ya uvarito khallIDo, tassa ullugaM naI uttaraMtassa sA khallI uNheNa ujjhati, heTTThA ya sIyaleNa pANieNa sIyaM, tAhe so citeti - jahA sutte bhaNiyaM-egA kiriyA veijjati sIyA usiNA vA, ahaM do kiriyAto vemi, to do kiriAo egasamaeNa veijjati, tAhe AyariyANa sAhai, tehi bhaNiyaM - mA ajjo ! pannavehi, natthi evaM jaM egasamaeNa do kiriyAo veijjaMti, tathAhi tavAzaya:tathA pratIyamAnatvAtvetaM zvetatayA yathA / yaugapadyena kiM neSTamupayogadvayaM tathA ? // prayogazca yadyathA pratIyate tattathA'sti, yathA zvetaM zvetatayA, pratoyate ca yaugapadyenopayogadvayaM, nanvatra yaugapadyenopayogadvayapratItiH, kiM kramAnupalakSaNamAtreNa yadvaikatropayuktasyAnyatrApyupayoganizcayena ?, yadi kramAnupalakSaNamAtreNa, tadA'naikAntiko hetuH, utpalatrazatavyatibhedAdiSu pratIyamAnasyApi yaugapadyasyAbhAvAt, atha tatra sUcyAH sUkSmatvenAzusaJcAritvena ca samayAdigata eva krama:, sa ca samayAdisaukSmyAnna lakSyata iti yaugapadyabhimAnaH, evaM satyatrApi manaso'tIndriyatvena sUkSmatvAdatyantAsthiratayA''zusaJcAritvAcca zirazcaraNagatatvagindriyadezayoH saJcaraNakramaH samayAdisaukSmyAnna lakSyate, tata upayogayaugapadyabhimAna ityastu, uktaM ca"suhumAsucalaM cittaM "tti, tathA - "samayAdisuhumayAto mannasi jugavaMpi bhinnakAlaMpi / uppaladalasyavehaM vajaha va tamalAyacakkaMti // " -- kiJca-yatrendriyapaJcakamapi saJcaranmanodurlakSaM, ata eva dIrghA zuSkAM tilazaSkulikA bhakSayato buddhasya paJca jJAnAni samutpannAnIti kaizciducyate, tatraikendriyasya dezAnmanaH saJcaraMllakSiSyata iti durAzayam, iha ca saJcaraNamupayogagamanam, anyathA zarIravyApinaH tasya saJcArAyogAt, athAtrAnumAnasiddhaH krama iti yaugapadyAbhAva:, tathAhi yat kriyAvat tat krameNaiva dezAntara Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-3,[ ni. 171] 139 skandi, yathA''dityaH, kriyAvacca sUcyAdi, idamapi samAnamatrApi, yau dUradezau na tayATuMgapade kasya saJcAro yathA himavadvindhyazikharayodevadattasya, dUradezau ca zirazcaraNagatatvagindriyadazAvityanumAnena manasaH kramasaJcArasiddhaH, syAdetad-AgamasiddhamupayogayogapadyaM, naca tad yugapanmanasaH saJcAraM vineti na manasaH kramasaJcArasAdhakAnumAnotthAnam, AgamasiddhatA cAsya vahubahuvidhAdigrAhitvAbhidhAnenAvagrahAdInAmanekagrahaNasya tatroktatvAt, tadabhidhAnAcca yugapadanekopayogatA'pyuktaiveti, nanvatrAnekagrahaNaM ki sAmAnyavizeSANAM grahaNamapekSya kevalavizeSANAM vA?, na tAvadAdyaH pakSo yato'nuvRttivyAvRttirUpeNa vilakSaNatvaM sAmAnyavizeSANAM, tathA cAha-'ya ekatra grahaNapariNAmaH sa nAnyatre'ti kathaM yugapatsa'mAnyavizepagrahaNam?, atha dvitIya: pakSaH, uktaM hi-"vizeSANAM vyAvRttirUpeNAvilakSaNatvAt yugapadbahUnApi grahaNam,' tanna, viruddhatvAdasya, tathAhi-vizepAzcAvilakSaNAzceti parasparaviruddhaM vacaH, atha bhinneSvapi vizeSeSvabhinna sAmAnyamiti tadrUpaNa teSAM grahaNam, idamasmadiSTameva, uktaM ca "usiNeyaM sIyeNaM na vibhaagenovogdugmittuN| hojjA samadugagahaNaM sAmannaM veyaNAmettaM / / " nacaivamanekagrahaNaM yugapadanekopayogitvAvinAbhAvi yena tadabhidhAnAttadapyuktaM bhavet, tathA ca pUjyA: "bahubahuvihAigahaNe nanUvaogabahuA sue'bhihiyaa| tamaNegaragahaNaM ciya uvaogAnegayA nsthi||" athaikatropayuktasyAnyatrApyupayoganizcayeneti pakSaH, so'pi na, yasmAdyayanyatropayuktamapi mano'nyatrApyupayujyamAnaM nizcIyeta tadA kaJcit vyAkSiptamanAH puraH sannihitapadArthAntare'pyupa-. yogaM lakSayet, na caivaM, taduktam "annaviNiuttamannaM vinitogaM lahati jai mano tenaM / hatthi ThiyaMpi purato kimannacitto na lakkhei? / / (tatazca sthitametat-) gavAvahitacittasya, nopayogo yathA gje| zItopayuktacittasya, nopayogastathA''tape / / prayogazca-ya ekatrAvahitacitto na so'nyasya grAhako, yathA gavAhitacitto hastinaH, zotAvahitacittazca zItavedanAkAle jIvaH, itthaM saMjhyupayogamAzrityoktaM, sAmAnyena tu kAraNaM prinnaamyekopyuktnijshktikm| tadaivAzaktamanyasminupayuktaM (yoktuM) mRdAdivat // prayogazca-yatpariNAmi kAraNamekatropayuktazaktikaM na tadaiva tadanyatropayujyate, yathA ghaTopayuktA mRt zarAvAdiSu, zItavedanopayuktazca tatkAle jIvaH, uktaM ca "uvaogamato jIvo uvaujjai jeNa jaMmi taM kaalN| so tammaovaogo hoi jhiNdovogmmi||1|| so taduva ogamettovauttasattitti tassamatto ya / atyaMtarovaogaM jAu kahaM keNa vaMseNa? // 2 // " Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/96 evaM prajJApyamAno'piasaddahaMto asabbhAvabhAvaNAe appANaM paraM ubhayaMca vuggAheti, sAhuNo pannaveti paraMpareNa mayaM Ayariehi, vArio, jAhe na DAi tAhe ugghADito, so hiMDaMto rAyagihaM gato, mahAtabotIrappabhe pAsavaNe, tattha maNinAgo nAma nAgo, tassa ceie ThAi so, tattha ya parisAmajhe kaheti-jahA evaM khalu jIvA egasamaeNa do kiriyA veeMti, tAhe tena nAgena tIse ceva parisAe majjha bhaNito- mA evaM pannavaNaM panavehi, na esA patravaNA suTTa duTThasehA!, ahaM ecciraM kAlaM vaddhamAnasAmissa mUle suNAmi-jahA egA kiriyA vedijjai, tumaM visidbhutarAto jAto?, tA chaDDaeyaM vAyaM, mA te doseNa sehAmi, eyaM te na suMdaraM, bhagavayA ettha ceva samosarieNa vAgariyaM, evaM so pannavito abbhugavato, uvaTThio bhaNati-micchAmi dukkddN| yathA SaDulUkAt trairAzikAnAmutpattistathA''hani.[ 172] purimaMtaraMji bhuyaguha balasiri sirigutta rohagutte ya! parivAya puTThasAle ghosaNa paDisehaNA vaae|| vR. spaSTA / sampradAyastvayam-paMcasayA coyAlA siddhi gatassa vIrassa to terAsiyadiTThI uppannA, aMtaraMjiyA nAma nayarI, tattha bhUyaguhaM nAmaM ceiyaM, tattha siriguttA nAma AyariyA ThiyA, tattha balasirInAma rAyA, tesiM puNa siriguttANaM therANaM seho ya rohagutto nAma, so puna annagAme Thiyallato, pacchA tatto eti / tattha ya ego parivvAyago poTTaM lohapaTTeNa baMdheUNa jaMbusAhaM ca gahAya hiMDati, pucchio bhaNati-nAneNaM poTTe phuTTati, to lohapaTTeNa baddhaM, jaMbUsAlA ya jahA etthaM jaMbUdvIve natthi mama paDivAdI, tAhe tena paDahato nINAvito, jahA sunnA parapyavAyA, tassa ya logeNaM poTTasAlo nAmaM kayaM, pacchA tena rohagutteNa vAriyaM-mA vAeha paDahayaM, ahaM se vAyaM demi, evaM so paDisohittA gato AyariyANaM Aloeti, evaM me paDahago khobhito, AyariyA bhaNaMti-duTTa kayaM, so vijjA-balio vAea parAjio'vi vijjAhiM urduti, Aha cani.[173] vicchuya sappe mUsaga migI varAhI ya kAgi poyaaii| eyAhiM vijjAhiM so u parivvAyago kslo|| vR.sugmaa|| so bhaNai-kiM sakkA ettAhe nilokiuM?, tAhe tassaAyariyA imAto vijjAto siddhilliyAto diti tassa paDivakkhAni.[174] moriya nauli birAlI vagghI sIhI ya ulugi ovaai| eyAo vijjAo giNha privvaaymhnniio|| vR.sgumaa||ryhrnnNc se abhimaMtiUNa dinnaM, jai annapi udveti tato rayaharaNaM bhamADejjAhi, ajajjo hohisi, iMdeNa'vi na sakkA jeuM, to eyAto vijjAto gahAya gato sabhaM, bhANiyaM canenaM-esa kiM jANati ?, eyasseva puvvapakkho hou, parivAyato ciMteti--ee niuNA, ato eyANa ceva siddhataM geNhAmi, jahA mama do rAsI-jIvarAsI ajIvarAsI ya, tAhe iyaraNe tinni rAsI kayA, so jANai-jahA eeNa mama siddhaMto gahito, tena tassa buddhiM paribhUya tinni rAsI ThaviyA-jIvA ajIvA nojIvA ya, jIvA-saMsAratthAI ajIvA-ghaDAI nojIvA-gharakoliyAcchiApucchAI, diTuMto daMDo, jahA daMDassa Adi majjho aggaM ca, evaM savvabhAvAvi tivihA, evaM so tena nippiThThapasiNavAgaraNo kato, tAhe so parivAyago ruTTho vicchue muyati, tAhe paDimalle Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-3,[ni. 174] 141 more muyai, tahiM vicchuehiM haehi pacchA sappe muyai, tAhe tesi paDighAyae naule muyati, tAhe uMdare tesi majjAre, tAhe mige tesiM vagdhe, tAhe sUyare tesi sehi, tAhe kAge tesiM ulUge, tAhe poyAgi, poyagI sauliyA, tIse saMpAti-olAvI, evaM jAhe na tarai tAhe gaddabhI mukkA, tena ya sA rayaharaneNa AhayA, tAhe tasseva parivvAyagassa uvari charitA gayA, tAhe so parivAyago holijjaMto nicchUDho, evaM so tenaM parivvAyago parAjito, tAhe Agato Ayariyassa sagAse, Aloei, tAhe AyariehiM bhaNiyaM-kIsa te udieNa na bhaNiyaM? - natthi tinni rAsI, eyassa buddhi paribhUya mae pAviyA, tA idAnipi gaMtuMbhaNAhi, so necchati, mA ubbhAvaNA hohitti na paDisuNei, puno puno bhaNio bhaNai-ko va ettha doso ?, kiM ca jAyaM? jai titri rAsI bhaNiyA, atthi ceva titri rAsI, ajjo! asabbhAvo titthayarANa ya AsAyaNA, tahAvina paDivajjati, evaM so AyariehiM samaM saMpalaggo, tAhe AyariyA rAyaulaM gayA, bhati-tena mama sIseNa avasiddhaMto bhaNito, amhaM duve ceva rAsI, iyANi so vipaDivato, to tubbhe amhaM vAyaM suNejjAha, taM paDisuNaMti, tattha rAyasabhAe majjhe ratro purato AvaDiyaM / / tatastaM zrIguptagururavocatatbhadrAbhidhatsva, pratyuvAca - 'yasmAdajIvavajjIvAnojIvo'pi vibhidyte| tathaivAdhyakSagamyatvAdastu rAzitrayaM ttH|| prayogazca-yadyato vilakSaNaM tattato bhinnaM, yathA jIvAdajIvo, vilakSaNazca jIvAnojIvaH, tatazca jIvAjIvau dvau nojIvazceti rAzivayasiddhiH, gururAha-asiddho'yaM hetuH, yasmAjIvAtro-- jIvasya vailakSaNyaM lakSaNabhedena dezabhedena vA?, na tAvallakSaNabhedena jIvalakSaNAnAM sphuraNAdInAM tvadabhimate nojIve'pi jIvadeze gRhalokilAtruTitapucchAdAvabhedena darzanAt, nApi dezabhedena, sa hi jIvAt pRthagbhAve bhavedanyathA vA?, yadi pRthagbhAve sa kiM vizrasAtaH prayogato vA?, vizrasAtazcet pudgalAnAmiva nojIvAnAM svatazcaTanavicaTanadharmatvenAnyasambandhinAmanyatra saJcArataH sukhaduHkhAdyAtmadharmasaGkIrNatApattiH, taduktam - "aha khaMdho iva saMghAyabheyadhammA sa to'vi savvesi / avaropparasaMcAre suhAiguNasaMkaro patto / / " tathAtve ca kRtanAzAkRtAbhyAgamau, atha prayogatastanna, amUrttadravyatvAdibhirnabhasa iva jIvasya khaNDazo vinAzayitumazakyatvAt, tathAtve vA sarvanAzAdidoSaprasaGgaH, uktaM ca "davvAmuttatA kayabhAvAdavikAradarisaNAto y| avinAsakAraNehi nabhasovva na khaMDaso nAso |1|| nAse ya savvanAso jIvassa na so ya jinmyccaato| tatto ya animmokkho dikkhAvephalladoso y||2||" kiJca-ayaM kuto nizcIyate?, atha gRhakolikAcchiApucchazarIrAntarAle jIvasyAsattvAt, tadasattvaM ca tadagrahaNAt, tarhi tattadagrahaNamaudArikazarIrarUpeNa sarvathA vA?, na tAvAdAdyaH pakSo, yato na jIvasyaudArikamevaikaM zarIraM yena tadagrahaNena tadasattvanizcayaH syAt dvitIyapakSe punaranaikAntikamagrahaNaM, dIparazmInAmiva bhittyAdikamantareNa vinaudArikazarIramazarIrasya sUkSmazarIrasya Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/96 vA sato'pi jIvasyAgrahaNAt, tathA coktam "gajjhAmottigayAto nAgAse jaha pdiivrssiito| taha jIvalakkhaNAI dehe na tayaMtarAlaMmi / / 1 / / deharahiyaM na giNhai niratisaso nAtisuhumadehaM ca / na ya se hoi vivAhA jIvassa bhavaMtarAle vva / / 2 / / " athAnyatheti pakSaH, tatra cApRthagbhUto'pi bhitradeza iti pucchAdi nojIvo jIvAdvilakSaNaH, ucyate, ihApi pucchAde!jIvatvaM svalpatarapradezatvena samabhirUDhanayAzrayaNena vA?, yadyalpatarapradezatvena tadA pucchavat zeSAvayavAnAmekaikazo nojIvatA ajIvAvayavAnAM ca noajIvateti rAzibahutvam, atha yathA jIvAjIvAnAM bahutve'pi jAtyAzrayaNAt na rAzibahutvaM tathA tadekadezAnAmapi, tathApi rAzicatuSTayApattiH, uktaM ca "evaM ca rAsato te na tinni cattAri saMpasajjati / jIvA tahA ajIvA nojIvA noajIvA ya / / " athAbhitralakSaNatvAdajIvAnoajIvo na bhidyate iti nadoSaH, tarhi tadvadeva jIvAnojIvo'pi na bhetsyatIti rAzidvayasiddhiH, yattu samabhirUDhanayAzrayaNeneti ta(tta)nmatAnAbhijJenoktaM, sa hi jIvAdezaM nojIvamicchApina rAzibhedamicchati, sarvanayAnAmapi caikamatyamatrArthe, sarvanayamatatve ca jinamatasya kimekataranayamatena?, taduktam "na ya rAsibheyAmicchati tumaM va nojIvamicchamANo'vi / annovi nato necchai jIvAjIvAhiyaM kiNci||" icchau va samabhirUDho desaM nojIvamegaNa iyaM tu| micchattaM saMmattaM savvanayamayAvaroheNaM // " tatazca sahAjIvena taddezo, yathaiko lakSaNaikyataH / saha jIvena taddezaH, tathaiko lkssnnaikytH|| prayogazca-yaunakalakSaNaM na tattato bhinna, yathA ajIvAnoajIvaH, ekalakSaNazca nojIvo jIveneti, evaM samyag gurubhiH, sahoktipratyuktikayA, jahA egadivasaM tahA chammAsA gayA, tAhe rAyA bhaNai-mama rajjaM sIyati, tAhe Ayariehi bhaNiyaM-icchAemae ecciraM kAlaM dharito, ittAheNaM pAsaha kallaMdivase Agate samANe niggahAmi, tAhe pabhAe bhaNae-kuttiyAvaNe parikkhijjau, tattha savvadavvANi atthi, Aneha-jIve ajIve nojove, tAhe devayAe jIvA ajIvA dinA, nojIve nasthitti bhaNati, ajIve vA puNo deti, evamAdigANaM coyAlasaeNa pucchANa niggahito, nayare ya ghosiyaM-jayai mahai mahA vaddhamANasAmitti, so ya nivvisao kao, pacchA ninhatotti kAUNa ugdhADito, chadruto eso, tena vasesiyasuttA kayA, chaulUgo ya gotteNaM, tena chalUotti jAto, coyAlasayaM puNa imaM-tena cha mUlapayatthA gahiyA, taMjahA-davvaguNakammasAmanavisesasamavAyA, tatthaM davvaM navahA, taMjahA-puDhavI AU teU vAU AgAsaM kAlo disA jIvo manaM, guNA sattarasa, taMjahA-rUvaM raso gaMdho phAso saMkhA parimANaM puhuttaM saMjogo vibhAgo parattaM aparattaM buddhI suhaM dukkhaM icchA dosA payatto, kammaM paMcahA-ukkhevaNaM vakkhevaNaM AuMTaNaM Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 3, [ ni. 174 ] 143 pasAraNaM gamanaM ca, sAmanaM tivihaM-- mahAsAmantraM sattAsAmannaM, sAmannavisesasAmannaM / tatra mahAsAmAnyaM SaTsvapi padArtheSu padArthatvabuddhikAri, sattA sAmAnyaM tripadArthasadbuddhividhAyi, sAmAnya - vizeSasAmAnyaM dravyatvAdi, anye tu vyAcakSate - tripadArthasatkarI sattA, sAmAnyaM dravyatvAdi, sAmAnyavizeSaH pRthivItyAdiH, viseso egaviho, evaM samavAo'vi, anne bhAMti - sAmannaM duvihaM - paramAparaM ca, viseso duviho- aMtaviseso ya anaMtaviseso ya, ete chattIsaM, ekkekkaMmi cattAri vigappA, puDhavI apuDhavI nopuDhavI noapuDhavI, evamabAdiSvapi tattha puDhavi dehatta maTTiyA deti, apuDhaviM dehatti toAi, nopuDhavi dehatti na kiMci deti, puDhavivairitaM vA puNo dei, no apuDhaviM dehitti na kiMci deti, evaM jahAsaMbhavaM tribhAsA / sthavirAzca goSThamAhilAH spuSTamabaddhaM prarUpayanti yathA tathA''ha ni. [ 175] dasapuranagarucchughare ajjarakkhiya pusamittatiyagaM ca / mAhila nava aTTha sesapucchA ya viMjhassa // vR. asyAH saMskAra: sukaraH // arthastu sampradAyAdavaseyaH, sa cAvazyaka cUNito'vagantavyaH, navaramihopayogi kiJciducyate paMcasayA culasIyA taiyA siddhiM gayassa vIrassa / avaddhiyANa diTThI, dasapuranayare samuppannA // te devidavaMdiyA rakkhijjA dasapuraM gayA, mahurAe akiriyavAI uTThito, jahA natthi mAyA nattha piyA evamAdiNAhiyavAdI, tattha saMghasamavAto kato, tattha puNa vAdI natthi, tAhe imesiM paTTiyaM, ime ya jugappANA, tAhe AgayA, tesiM sAheti, te ya mahallA, tAhe tehi goTThAmAhilo paryaTTao, tassa ya vAyaladdhI asthi, so gato, so tena vAe parAjito, so'vi tAva tattha saDDhe hiM AbhaTTho varisArate Thito acchati, tato AyariyA samikkhaMti, ko gaNaharo havejjA ?, tAhe dubbaliyApurasamitto samikkhito, jo puNa tesiM sayaNavaggo so bahuo, tesi goThThAmAhilo vA phaggurakkhito vA anumato, goDDAmAhilo AyariyANa mAulao, tattha AyariyA sabve saddAvittA diTTha-taM kareMti nimphAvakuDo tellakuDo ghayakuDo ya, te puNa heTThAhottA kayA nipphAyA savve neMti, tellamavi neti tattha puNa avayavA laggati, ghayakuDe bahuM ceva laggati, evamevAhamajjo ! dubbaliyApUsamittaM pai suttatthatadubhayasu nipphAvakuDasamANo jAto, phaggurakkhiyaM pati tellakuDasamANo, goTTThAmAhilaM pai ghayakuDasamANo, evamesa sutteNa attheNa ya uvaveto tubbhaM Ayarito hou, tehiM savvaM paDicchiyaM, iro'vibhaNito- jahA'haM vaTTito phaggurakkhiyassa goDDAmAhilassa tahA tubbhehivi vaTTiyavvaM, tAnivi bhaNiyANi - jahA tubbhe mamaM vaTTiyAiM tahA eyassavi vaTTejjAha, aviya - ahaM kae vA akae vA na rUsAmi esa na khamIhitti, evaM dovi vagge appAhettA bhattaM paccakkhAya kAlagayA devalogaM gayA, iyareNa'vi suyaM jahA AyariyA kAlagayA, tAhe Agato pucchai-ko gaNaharo Thavito ?, kuDagaditoya suto, tAhe vIsuM paDissae ThAiUNa pacchA Agato, tAhe tehiM savvehiM abbhuTThito, iha ceva ThAha, tAhe necchaI, so'vi bAhiMThito annANi vuggAheti, tANi na sakkei / ito ya AyariyA atthaporisiM kareMti, so na suNai bhaNai-tubbhettha nipphAvakuDA kaheha, Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/96 tesu udvitesu viMjho anubhAsati, aTThame kammappavAe puvve kammaM pannavijjati, jIvassa ya kammassa ya kahaMbaMdho?, tattha te bhaNaMti-baddhaM puTuMnikAIyaM, baddhaM jahA suikalAvo, puDhe jahA ghananiraMtarAto kayAo, nikAIyaM jahA tAveUNa piTTiyA, evaM kammaM rAgadosehiM jIvo paDamaM baMdhai, pacchA taM pariNAmaM amucaMto puTuM kareti, teNeva saMkiliTThapariNAmeNa taM amuMcaMto kiMci nikAeti, nikAIyaM niruvakkama, udaeNa navariveijjai, annahA taM na veijjati, tAhe so goTThAmAhilo vAreti, ettiyaM na bhavati, annayAvi amhehiM suyaM-jai ettiyaM kammaM baddhaM puDhe nikAciyaM evaM bho mokkho na bhavissati, to khAi kiha bajjhai?, bhaNai-suNehani.[ 176 ] puTTho jahA abaddho kaMcuiNaM kaMcuo samannecha / evaM puTumabaddhaM jIvaM kammaM samantrei !! vR. jahA so kaMcukiNaM purisaM phusati, na uNa so kaMcuo sarIreNa samaM baddho, evaM ceva kammaMpi, puTuM, na uNa baddhaM jIvapaesehiM samaM, jassa baddhaM tassa kammasaMsArakhucchittI na bhavissati, tAhe so bhaNati-ettiyaM AyariehiM amhaM bhaNiyaM, eso na yANati, tAhe so saMkito samANo pucchato gato, mA mae annahA gahiyaM havejjA, tAhe pucchiyA AyariyA, tairuktam-yathA tasyAyamAzayaH yato yadbhatsyate tena, spRSTamAtraM tadiSyatAm / kaJcakau kaJcakanaiva karma bhetsyati caatmnH|| prayogaH-yadyena bhaviSyatpRthagbhAvaMtattena spaSTamAtraM, yathA kaJcakaH kaJcukinA, bhaviSyatpRthagbhAvaM ca karma jIvena, atra praSTavyo'yam-kaJcakavatspRSTamAtratA karmaNaH kimekaikajIvapradezapariveSTanena sakalajIvapradezapracayapariveSTanena vA?, yadyekaikajIvapradezapariveSTanena tatkimidaM pariveSTanaM mukhyamaupacArikaM vA?, yadi mukhyaM siddhAntavirodhaH, mukhyaM hi parikSepaNameva pariveSTanam, evaM ca bhinnAdezasya karmaNo grahaNaM, siddhAnte tu yatrAkAzadeze ya Atmapradezo'vagADhaH tena tatraivAvagADhaM karma gRhyate ityuktam, ata evAha zivazarmAcArya: "egapaesogADhaM savvapaesehi kammuno jogN| geNhai jahuttaheU sAIyamaNAiyaM vaavi||" athaupacArikaM yathA hi kaJcukI kaJcukenevAvaSTabdhazcAvRtazca, evaM jIvapradezA api karmapradezairiti mukhyapariveSTanAbhAve'pi teSAM tatpariveSTanamucyate, tarhi sphuTaivAsmadiSTabandhasiddhiH, asmAkamapyanannakarmANuvargaNAbhirAtmapradezAnAmuktarUpapariveSTanasyaiva bandhatveneSTatvAt, AgamazcAtra- "egamege Ayapaese anaMtAnaMtAhi kammavAgUhiM AveDhiyapariveDhiyatti" tatazca viparyayasAdhanAdviruddho hetuH, sakalajIvapradezapracayapariveSTanenetyasminnapi pakSe bhitradezakarmagrahaNena tathaiva siddhAntavirodhaH, tathA tatra vahi: pradezabandha eva karmaNaH sambhavati, tatazca malasyeva na tasya bhavAntarAnuvRttiH, evaM ca punarbhavAbhAvaH, siddhAnAM vA punarbhavA''pattiH, na ca malasya zarIreNa spRSTatayA dRSTAntavaiSamyaM, zarIrAtmapradezAnAmanyA'nyamavibhAgenAvasthAnAd, anyathA hi mRNAlasparzAdyanubhAvaprasaGgaH, kiJca-iyaM dehAntaH sAtAdivedanA sanibandhanA nirnibandhanA vA?, nirnibandhanA cetki na siddhAnAmapi?, sanibandhanatve ca kiM payaHpAnAdi Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-3,[ ni. 176 ] 145 dRSTahetakaiva yadvA karmanibandhanA'pi?,yadA''dyaH pakSastahi bahirvedanApi dRSTA bAhyahetukaiveti ki karmakalpanayA?, atha karmahetukA'pi tarhi tatki yatraiva sthitaM tatraiva vedanAnibandhanamutAnyatrApi?, yadi tatraiva tarhi tvanmatena bahirevaita-davasthitamityantaH sAtAdivedanocchedaprasaGgaH, athAnyatrApi tadvedanAnibandhanaM tarhi kiM naikAtma-sthitaM sarvAtmasvapi?, uktaM ca "jai vAvi bhinnadesaMpi veyaNaM kuNai kammamevaM te| kaha annasarIragayaM na veyaNaM kuNati annss?,||" tathA ca kRtanAzAkutAbhyAgamaprasaGgaH, atha yenaiva kRtaM tasyaiva tannibandhanaM, tathApi pAdavedanAyAM zirovedanA''pattiH, atha saJcAritvAttasyAntarapyavasthAnamiti nAntaH sAtAdivedanocchedaprasaGgaH, evaM tahi na kaJcakatulyatA, tasya bahireva niyatatvAt, yugapadudbhayatra vedanA'bhAvaprasaGgazca, yathA ca bahi:sthamantaHsaJcAritayA vedanAhetarevamanta:sthitaM bahi:saJcAritayA taddheturiti viparyayakalpanA'pi kina?, niyAmakAbhAvAt, saJcAritve ca karmaNo vAyoriva na bhavAntarAnuvRttiH, taduktam-"naM bhavaMtaramanneI sarIrasaMcArato tadanilo bva"tti, kiJcakAJcanopalayorapi pRthagbhAvo'sti vA na vA?, na tAvannAsti pratyakSatastaddarzanAt, astitve ca yathA bhaviSyatpRthagbhAvitve'pi tayoravibhAgAvasthAnena sRpaSTamAtratA tathA jIvakarmaNorapisyAt, na ca kAJcanasattaiva tatra pUrvaM nAsti, cAkacikyadarzanAtpratyakSataH, tathA yatra yatrAsti na tasya tata utpAdaH, sikatAbhya iva tailasyetyanumAnatazca tatsiddheH, tatazca 'yatra yadvedanAhetuH, karma tatrasthameva tat / sarvatra vedanAhetuH, karma sarvatragaM ttH||' prayogazca-yatra yadvedanAnimittaM karma tatrasthameva tada anyathA darzitanyAyenAtiprasAda, vedanAhetuzca sarvatrAtmapradezeSu karma ityAdyAcAryoktaM tena gaMtUNa siTuM, ettiyaM bhaNiyaM AyariehiM, evaM punaravi so saMlINo acchai, samappau tato khobhehAmi / annayA navame puve paccakkhANe sAhUNaM jAvajjIvAe tivihaM tiviheNa pANAtivAyaM paccakkhAmi, evaM paccakkhANaM vaNijjai, tAhe so bhaNati-avasiddhaMto, na hoti evaM puna, kahaM kAyavvaM?, suNehani.[ 177] paccakkhANaM seyaM aparimANeNa hoi kAyavvaM / jesiM tu parImANaM taM duTuM hoi aasNsaa|| vR.savvaM paccakkhAmi pANAivAyaM aparimANAe tivihaM tiviheNaM, evaM savvaM AvakahiyaM, kiM nimittaM parimANaM na kIrati?, jo so AsaMsAdoso so niyattitA bhavati, jAvajIvAe puna bhaNaMteNa parimANeNa abbhavagayaM bhavati, jahA'haM haNissAmi pANAI, etanimittaM aparimANAe kAyavvaM / sa caivaM vadanvindhyenAbhidadhe- yathA'yaM bhavadAzayaH sAvadhi syAdabhiSvaGgi, gRhiNAmitvaraM ythaa| pratyAkhyAnaM tathA cedaM, yAvajjIvaM yterpi|| prayoga:-yatparimANavat pratyAkhyAnaM tatsAbhiSvaGgaM, yathA gRhiNAmitvaraprakhyAnaM, parimANavacca yaterapi yAvajjIvaM sarvasAvadhapratyAkhyAnamityayamanaikAntiko hetuH, tathAhi-kimatra parimANa28/10 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/96 vattvamAtreNa sAbhiSvaGgatA sAdhyate uta AzaMsayA'pi?, prathamapakSe kiM yateraddhApratyAkhyAnamasti navA?, yadyasti ki pauruSyAdipadopetamitarathA vA?, yadi pauruSyAdipadopetaM kiM na pariNAmavattvenasAbhiSvaGgatA?, atha na samatAsthitatvAt tahi parimANavattvamanaikAntikam, athAmabhimatameva tatra pauruSyAdipadopAdAnam, evaM sati pravrajyAdina evAnazanApattiH, tathA ca-"nippAdiyA ya sIsA dIho parivAlito ya pariyAto' ityAdyAgamavirodhaH, na cAddhApratyAkhyAnaM nAstyeva yateriti pakSa:, 'anAgatamaikvaMtaM' ityAgamena tasyAbhidhAnAt, dvitIyapakSe tu naivamasyAzaMsA-yathA bhavAntare sAvadhamahaM seviSye, yena sAbhiSvaGgatA syAt, yapi yAvajjIveti padoccAraNaM tadapi vratabhaGgabhayAdeva, taduktam - "kyabhaMgabhayAu cciya jAvajIvaMti nidiTuM" kiJca pariNAmavattvena sAbhiSvaGgatAM sAdhayatastavAkUtaparimANaM pratyAkhyAnamiti, tatra ca nA parimANAbhAvamAtramucyate vastvantaravidhirvA ?, yadi parimANAbhAvamAtraM tadA tasyAbhiSvaGgahetutvenaiva niSedhaH, taddhetutvaM ca tasyAnaikAntikamanantaramevoktamiti kiM taniSedhena?, atha vastvantaravidhistatra vastvantaraM zaktiranAgaratAddhA vA? yadi zaktistatra kiM yAvacchaktistAvanmama pratyAkhyAnam atha yAvati viSaye zaktistAvatIti?,prathamapakSe zakanakriyAparimANaparimitatvAt, pratyAkhyAnasya parimANavattvamevoktaM bhavatIti svavacanavirodhaH, pratyAkhyAnAnavasthA caivaM, zakteraniyatatvAt, tathA cAtIcArAsattvaM, tadasattve ca prAyazcittAbhAvaH, dvitIyapakSetu prANavadhAdyanyantaraviratAvapisaMyatatvApattiH, zaktyapekSatvAttaddhetupratyAkhyAnasya, "ettiyamettI sattitti nAtiyAro na yAvi pacchittaM / na ya savvavvayaniyamo egena ya sNjyttNti|" athAnAgatAddhA tatrApi kiM bhAvaH pratyAkhyAnaM vyaJjanaM vA?, na tAvad vyaJjanaM svapnAdAvapi taduccAraNe pratyAkhyAnaprasaGgAt pramAdataH, zaktivaikalpato vA vyaJjanaskhalane tadabhAvApattezca, tataH prathamapakSa evAvaziSyate, tatra ca sadA sAvadhamahaM na seviSye iti tasya bhAva uta kadAciditi?, yadi AdyapakSastadA mRtasyApi tatsevAyAmaparipUrNapratijJatvena vratabhaGgaprasaGgaH, tathA siddhAnAmapi saMyatatvApattiH, sklaanaagtaaddhaaprtyaakhyaandhaaritvaat| evaM ca 'siddhe no cArittI no acArittI' ityAgamavirodhaH, atha dvitIyapakSastatra kiM yathA bhAvastathA vyaJjanamathAnyathA?, yadi yathA bhAvastathA vyaJjanam evaM sati vijJAtaviSayAdereva pratyAkhyAnamanyathA tadbhaGgaprasaGgaH, tatazca jIvanahaMsAvA na seviSye mRtasya tu karmodayasvAbhAvyAdavazyaMbhAvinyaviratirityayameva tasya bhAvaH, tathA ca yathAbhAvaM vyaJjanoccAraNe balAdApatitaM yAvajjIveti, tathA ca jIvanAvadhitvAdapariNAmatvahAniH, anyathA vyaJjanoccAraNamiti pakSe ca parisphuTaiva mRSAbhASitA, jJAtvA anyathAbhidhAnAta, uktaM ca "jo puna avvayabhAvaM muNamANo'vassabhAvinaM bhaNati / vayamaparimANamevaM paccakkhaM so musaavaai||" tatazca 'nAzaMsAto yatastasya, yAvajjIveti ptthyte| kintu bhaGgabhayAdeva, tasmAdastu yathAsthitam / / ' prayogazca-yatra nAzaMsA na tatsAvadhitye'pi sAbhiSvaGga, yathA kAyotsargo, na vidyate ca Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 3, [ ni. 177] 147 yatipratyAkhyAne yAvajjIveti pade'pyAzaMseti, ityAdi jahA AyariehiM bhaNiyaM tahA savve bhaNaMti, jahA ettiyaM bhaNiyaM Ayariehi, je'vi anne therA bahussuyA annagacchelA te'vi pucchiyA, ettiyaM caiva bhAMti, tAhe bhagati -tubbhe kiM jANai ?, titthayarehiM ettiyaM bhaNiyaM, tehi bhaNiyaMtumaM na jANasi, jAhe na TThAi tAhe saMghasamavAto kato, devayAe kAussaggo kato, jA saDDiyA sA AgayA, bhaNai-saMdisahatti, tAhe bhaNiyA- vacca titthayaraM puccha, kiM ?, jaM goTThAmAhilo bhaNai taM saccaM ?, dubbaliyAppamuho saMgho jaM bhaNai taM saccaM ?, tAhe sA bhaNati mama anubalaM deha, kAussaggo dino, tAhe sA gayA, titthayaro pucchito, tehiM vAgariyaM jahA saMgho sammAvAI, iyaro micchAvAdI, niNhavo esa sattamo, tAhe AgayA, bhaNio- ossAreha, saMgho sammAvAdI, esa micchAvAdI niNhavo, tAhe so bhaNati - esA appiDDiyA varAI, kA eyAe sattI gaMtUNa ?, tIse'vi na saddahati, tAhe pUsamitA bhaNati - jahA ajjo ! paDivajjau, mA ugghADijjihisi, necchati, tAhe so saMgheNaM vajjhokato bArasaviheNaM saMbhoeNaM, taMjahA Madon "uvahi 1 suya 2 bhattapAne 3 aMjalIpaggahe ti ya 4 / dAyaNA 5 nikAe ya 6 abbhuTThANetti Avare 7 // kiikammassa ya karaNe 8 veyAvaccakaraNe iya 9 / samosaraNasannisejjA 10 kahAe ya 11 nimaMtaNA 12 / / " esa bArasaviho, sattarabheto jahA paMcakappe / ityuktA alpataravisaMvAdino nihnavAH, eva bahutaravisaMvAdinaM boTikamAha ni. [ 178 ] rahavIrapuraM nayaraM dIvagamujjANa ajjakaNhe a / sivabhUissuvahiMmi pucchA therANa kahaNA ya // prasaGgata vR. akSarArthaH sugamaH // bhAvArthastu sampradAyAdavaseyaH, sa cAyamchavvAsasaehiM navottarehiM siddhi gayassa vIrassa / to boDiyANa diTThI rahavIrapure samuppannA // teNaM kAlenaM teNaM samayeNaM rahavIrapuraM kabvaDaM, tattha dIvagaM nAma ujjAnaM, tattha ajjakaNhA AyariyA samosadA / tattha ego sivabhUI nAma sAhassimallo, so rAyANaM uvagato, tumaM olaggAmitti, jA parikkhAmitti, rAyAe annayA bhaNito vacca bhAighare kiNhacaudasIe baliM dehi, surA pasuto dinno, anne ya purisA bhaNiyA evaM bIhAvijjAha, so gaMtUNa mAibaliM dAUNa chuhiomiti tattheva susANe taM pasuM paolittA khAi, te ya gohA sivArasiehi samaMtA bhairavaM ravaM kareMti, tassa romubbheo'vi na kajjai, taA abbhuTThio gato, tehiM sihaM, vittI dinA / annayA so rAyA daMDe ANaveti - jahA mahuraM geNhaha, te savvabaleNaM uddhAIyA, tato adUrasAmaMteNaM tUNa bhati-amhe na pucchiyaM- kayaraM mahuraM vaccAmo, rAyA ya aviNNavaNijjo, te guMguyaMtA acchaMti, sivabhUI Agato bhaNati - kiM bho ! acchaha ?, tehi siddhaM, to bhaNati - do'vi giNhAmo samaM ceva, te bhAMti - na sakkA, do bhAgiehiM ekkekkAe bahU kAlo hotitti, so bhaNati - jaM dujjayaM taM mama deha, bhaNito jA nijjAi, bhaNai sUre tyAgini viduSi ca vasati janaH sa ca janAdguNI bhavati / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-3 / 96 guNavati dhanaM dhAcchrI zrImatyAjJA tato rAjyam // evaM bhaNittA pahAvito paMDumahuraMteNaM, tattha paMccatANi tAviumAraddho, dugge Thito, evaM tAva jAva nagarasesaM jAyaM, pacchA nagaramavi gahiyaM ovaraittA, tato niveiyaM tena ranno, tuTTheva bhaNiyaMkiM demi ?, so citiyaM bhagati-jaM mae gahiyaM taM sugahiyaM, jahicchato bhavissAmi, evaM houtti / evaM so ya bAhiM ceva hiMDato aDDarate Agacchati vA na vA, tassa bhajjA tAva na jemei suyati vA jAva nAgato bhavati, sAvi nivvinnA / 148 annayA mAyaraM sA vaDDheti-tumha putto divase 2 aDDharate eti, ahaM jaggAmi, chuhAtiyA acchAmi, tA tA bhaNai mA dAraM dejjAhi, ahaM ajja jaggAmi, so dAraM maggati, iyarIya aMbADito, bhaNitoya - jattha imAe velAe ugghADiyANi tattha vacca, tassa bhaviyabvayAe tena maggateNa ugghADito sAhu Dissato diTTho, tattha gato, vaMdati, bhaNai - pavvAveha mae, necchati, sayaM loo kato, tAhe se liMgaM dinaM, te vihariyA / puNo'vi AgayANaM rannA kaMbalarayaNaM se dinnaM, AyarieNakiM eeNa jaI ?, kiM gahiyaMti bhaNiUNa tassa anApucchAe phAliyaM, nisejjAto kayAto, tato sa kasAito / annayA jinakappiyA vannijjaMti jahA 'jinakappiyA yaduvihA pANIpAyA paDiggahadharA ya / pAuraNa pAuraNA ekkekkA te bhave duvihA // ityAdi, so bhai - kiM esa evaM na kIrai ?, tehiM bhaNiyaM-esa vocchinno, mamaM na vocchijjaitti so ceva paralogatthiNA kAyavvo / / tatrApi sarvathA niSparigrahatvameva zreyaH, sUribhiruktamdharmopakaraNamevaitat, na tu parigrahastathA / / jantavo bahavassanti, durdarzA mAMsacakSuSAm / tebhyaH smRtaM dayArthaM tu, rajoharaNadhAramaN // 1 // Asane zayane sthAne, nikSepe grahaNe tathA / gAtrasaMkucane ceSTaM tena pUrvaM pramArjanam // 2 // santi sampAtimAH sattvAH, sUkSmAzca vyApino'pare / teSAM rakSAnimittaM ca vijJeyA mukhavastrikA // 3 // bhavanti jantavo yasmAdannapAneSu keSucit / tasmAtteSAM parIkSArthaM, pAtragrahaNamiSyate // 4 // samyaktvajJAnazIlAni, tapazcetIha siddhaye / teSAmupagrahArthAya smRtaM cIvaradhAraNam // 5 // zItavAtAtapai dazairmazakaizcApi kheditaH / tathA kiMca aparaM ca - mA samyaktvAdiSu dhyAnaM, na samyak saMvidhAsyati // 6 // tasya tvagrahaNe yat syAt, kSudraprANivinAzanam / jJAnadhyAnopaghAto vA, mahAn doSastadaiva tu // 7 // yaH punaratisahiSNutayaitadantareNApi na dharmabAdhakastasya naitadasti, tathA cAha"ya etAn varjayeddoSAn, dharmopakaraNA I 3 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 3, [ ni. 178 ] tasya tvagrahaNaM yuktaM yaH syAjjina iva prabhuH // " sa ca prathamasaMhanana eva, na cedAnIM tadastItyAdikayA prAguktayA ca yuktyocyamAno 'sau kammodayeNa cIvarAiyaM chaDDettA gato, tassa uttarA bhaiNI, ujjAne Thiyassa vaMdiyA gayA, taM ca daNa toevi covarAtiyaM savvaM chaDDhiyaM, tAhe bhikkhAe paviTTA, gaNiyAe diTThA, mA amha logo virajjihitti ure se pottI baddhA, sA necchati, tena bhaNiyaM- acchau esA tava devayAdinnA / tena do sIsA pavvAviyA - koDino koTTavIro ya, tao sIsANa paraMparaphAso jAto // etadarthopasaMhArake bhASyagAthe bhA. [1] uhA pannattaM boDiyasiva bhUiuttarAhi imaM / micchAdaMsaNamiNamo rahavIrapure samuppannaM // boDiyasivabhUio boDiyaliMgassa hoi uppattI / koDinakoTTavIrA paraMparAphAsamuppannA // bhA. [ 2 ] vR. 'UhayA' svAvitarkAtmikayA 'pajJaptaM' prarUpitaM, boTika zvAsau cAritravikalatayA muNDamAtratvena zivabhUtizca boTika zivabhUtiH sa cottarA ca tadbhaginI boTikazivabhUtyuttare tAbhyAm 'idam' anantaroktaM yatrAsyotpattistadAha- mithyAdarzanam 'iNamo 'tti ArSatvAdidaM rathavIrapure samutpannam || boTika zivabhUterboTikaliGgasya bhavatyutpattiH, paThyate ca- 'boDiyaliGgassa Asi uppattI, ' tatra ca kauNDinyakoTTavIrau paramparAM - avyavacchiziSyapraziSyasaMtAnalakSaNA tasyAH sparzo yatra tatparamparAsparzaM yathA bhavatyevamutpannau, anena kauNDinyakoTTavIrAbhyAM boTikasantAnasyotpattiruktA bhavatIti gAthAdvayArthaH / iyatA granthena zraddhAdurlabhatvamuktam, asyAzca samyaktvarUpatvAt samyaktvapUrvakatvAcca saMyamasya tasyApyanenaiva durlabhatvamuktameveti bhAvanIyaM / tathA catvArItyaGgamityasya ca vyAkhyAne caturaGgebhyo hitaM tatsvarUpavyAvarNanena caturaGgIyamiti vyutpattiH sujJAnaiveti niyuktikRtA nopadarzitA / gato nAmaniSpanikSepa:, samprati sUtrAnugame'ssvalitAdiguNopetaM sUtramuccAraNIyaM taccacattAri paramaMgANi, dullahANiha jaMtUNo / mAnusataM suI saddhA, saMjamaMmi ya vIriyaM // mU. (96) 149 vR. 'catvAri' catuHsaGkhyAni paramANi ca tAni pratyAsannopakAritvena aGgAni ca muktikAra - Natvena paramAGgani 'durlabhAni' duHkhena labhyanta itikRtvA duSprApANi 'iha' asminsaMsAre, kasya ? - jAyata iti jantustasya dehina ityarthaH, paThyate ca - 'dehina' iti, kAni punastAni ? - manasi zete mAnuSaH, athavA manorapatyamiti vAkye "manorjAtAvaJyatau Suk ca" ityaJi pratyaye pugAgame ca mAnuSastadbhAvaH mAnuSatvaM manujabhAvaH, 'zravaNaM' zrutiH, sA ca 'ardhaprakaraNAdibhyaH . sAmAnyazabdA api vizeSe'vatiSThante' iti nyAyAddharmaviSayA, zraddhA'pi tata eva dharmaviSayA, 'saMyame' AzravaviramaNAdyAtmani, caH samuccaye bhinnakramaH, tato vizeSeNerayati - pravarttayati AtmAnaM tAsu tAsu kriyAsviti vIryyaM ca sAmarthyavizeSa iti sUtrArthaH // tatra yathA mAnuSatvaM durlabhaM tathA darzayitumAha bhU. (97) samAvatrANa saMsAre, nAnAgottAsu jAisu / - Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/97 kammA nAnAvihA kaTTa, puDho vissabhiyA pyaa| vR.'sam' iti samantAt ApannAH-prAptAH samApannANaM iti vAkyAlaGkAre, kvetyAha-saMsAre, tatrApi kva?-nAnA ityanekArthaH, gotrazabdazca nAmaparyAyaH, tato nAnAgotrAsu-anekAbhidhAnAsa jAyante jantava Asviti jAtayaH-kSatriyAdyAH tAsu, athavA jananAni jAtayaH tato jAtiSukSatriyAdijanmasu nAnA-hInamadhyamottamabhedenAnekaM gotraM yAsu tAstathA tAsu, atra hetumAhakriyanta iti karmANi-jJAnAvaraNIyAdIni 'nAnAvidhAni' anekaprakArANi 'kRtvA' nirvartya 'puDho'tti pRthaga bhedena, kimuktaM bhavati? -ekaikazaH, 'vissaMbhiya'tti vindoralAkSaNikatvAd vizva-jagad bibhrati-pUrayanti kvacitkadAdidutpattyA sarvajagadvyApanena vizvabhRtaH, uktaM ca "nasthi kira so paeso loe vAlaggakoDimitto'pi / jammaNamaraNAbAhA jattha jiehi na saMpattA / / " idamuktaM bhavati-avApyApi mAnuSatvaM svakRtavicitrakarmAnubhAvataH pRthagjAtibhAginya eva bhavanti, kA:-'prajA:' janasamUharUpAH, tadanena prAptamAnuSatvAnAmapi karmavazAdvividhagatigamanaM manuSatvadurlabhatve heturuktaH, yadvA saMsAre karmANi nAnAvidhAni kRtvA pRthagiti bhinnAsu nAnAgotrAsu-anekakuladoyuTpalakSitAsu jAtiSu-devAdhutpattirUpAsu samApannAH-samprAptA varttanta iti gamyate, neti prAgvat, 'vizrambhitAH' saJjAnavizrambhAH satyaH prakramAtkarmasveva tadvipAkadAruNatvAparijJAnAtkA:?, prajAyante iti prajAH-prANina iti sambandhaH, tadanena prANinAM vividhadevAdibhavabhavanaM mUlata eva manujatvadurlabhatve kAraNamuktAmiti sUtrArthaH / / mU.(98) egayA devaloesu, naraesu'vi egyaa| egayA Asure kAye, AhAkammehiM gcchd| vR. 'ekadA' ityekasmin zubhakarmAnubhavakAle dIvyantIti devAH teSAM lokA:-utpattisthAnAni devagatyAdipuNyaprakRtyudayaviSayatathA lokyanta itikRtvA teSu devalokeSu, narAn kAyanti-yogyatayA''hvayantIti narakAH teSu ratnaprabhAdiSu nArakotpattisthAneSu, apizabdasya cArthatvAtteSu ca, 'ekadA' azubhAnubhavakAle, tathA 'ekadA' tathAvidhabhAvanAbhAvitAnta:karaNAvasare, asurANAmayamAsurastam-asurasambandhinaM, cIyata iti kAyastaM, nikAyamityarthaH, bAlatapaH prabhRtibhirapi tatprAptiriti darzanArtha devalokopAdAne'pi punarAsurakAyagrahaNam, athavA devalokazabdasya saudharmAdiSu rUDhatvAttadupAdAnamuparitanadevopalakSaNam, idaM cAdhastanadevopalakSaNamiti na paunaruktyam, 'AhAkammehi'ti AdhAnam-AdhAkaraNamityarthaH, tadupalakSitAni karmANyAdhAkarmANi taiH, kimuktaM ?-svayaMvihitaireva sarAgasaMyamamahArambhAsurabhAvanAdibhirdevanArakAsuragatihetubhiH kriyAvizeSaiH yathAkarmabhirvA-tattadgutyanurUpaceSTitaiH 'gacchati' yAti, iti sUtrArthaH / tathAmU. (99) egayA khattio hoi, tao cNddaalbukkso| tao kIDapayaMgo ya, tao kuMthU piviiliyaa| vR. ekadeti manuSyajanmAnurUpakarmaprakRtyudayakAle khattiya'tti 'kSaNa hiMsAyAM' kSaNanAni kSatAni tebhyastrAyata iti kSatriyo-rAjA bhavati, 'tata' iti tadanantaraMtako vA prANI 'caNDAlaH' Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-3,[ ni. 178 ] [ bhA.2] 151 pratItaH, yadi vA zudreNa brAhmaNyAM jAtazcaNDAlaH, 'bokkaso' varNAntarabhedaH, tathA ca vRddhAH"baMbhanena suddIo jAto nisAutti vuccati, baMbhanena vesIe jAto aMbaTThotti vuccati, tattha nisAeNaM jo aMbaTThIto jAto so bukkaso bhannati" iha ca kSatriyagrahaNAduttamajAtayaH caNDAlagrahaNAtrIcajAtayo bukkasagrahaNAcca saGkIrNajAtaya upalakSitAH, tato' mAnuSatvAduddhatyeti zeSaH, 'kITa:' pratItaH 'pataGgaH' zalabhaH, ca: samuccaye, tatastako vA kunthUpipIlika'tti, cazabdasya luptanirdiSTatvAt kanthuH pipIlikA ca, bhavatIti sarvatra sambadhyate, zeSatiryagbhedopalakSaNaM caitaditi sUtrArthaH / / kimitthaM paryaTantaste nirvidyante na vetyAhamU.(100) evamAvaTTajoNIsuM, pAnino kmmkibbisaa| nanibijjati saMsAre, sabaDhesu va khattiyA / / mU. (101) kammasaMgehi saMmUDhA, dukkhiyA bhuveynnaa| amAnusAsu joNIsu, vinihammati pANiNo / vR. evam' amunoktanyAyena Avartanam AvarttaH-parivartta iti yo'rtho, yuvanti-mizrIbhavanti kArmaNazarIriNa audArikAdizarIrairAsujantavo juSante sevante tA iti vA yonayaH, AvartopalakSitA yonayaH AvarttayonayaH tAsa, 'prANinaH jantavaH, karmaNA-uktarUpeNa kilbiSA:adhamAH karmakilbiSAH, prAkRtatvAdvA pUrvAparanipAta: kilbiSANi-kliSTatayA nikRSTAnyazubhAnubandhIni karmANi yeSAM te kilbiSakarmANaH, nanividyante' kadaitadvimuktiriti nodvijante, kva yA AvartayonayaH? ityAha-'saMsAre' bhave, keSviva ke nanividyante? ityAha-sarve ca te arthyanta ityArthAzca-manojJazabdAdayo dhanakanakAdayo vAsarvArthAsteSviva'kSatriyAH' rAjAnaH, kimuktaM bhavati ? -yathA manojJAn zabdAdIn bhuJjAnAnAM teSAM tarSo'bhivardhate, evaM tAsu tAsu yoniSu punaH punarutpattyAM satyAM kalaMkalIbhAkmanubhavatAmapi bhavAbhinandinA prANinAmiti, kathamanyathA na tatpratighAtArthamudyacchayuriti bhaavH| pAThAntaraMvA-'savvaTThaiva khattiya'tti ivo bhitrakramaH, tataH sarvaiH zayanAdibhirartha:-prayojanamasyeti sarvArtha: kSatriyaH, sacArthAdbhaSTarAjya: tadvat, tato yathA'sau na nividyate, arthAtsarvArthAn prArthayamAnaH, tathaite'pi prANinaH sukhAnyabhilaSanto'nividyamAnazca, karmabhiH- jJAnAvaraNIyAdibhiH, saGgAH-sambandhAH karmasaGgAstai:, yadvA karmANi-uktarUpANi tattakriyAvizeSAtmakAni vA, tathA sajyante'mISu jantava iti saGgAH-zabdAdayo'bhiSvaGgaviSayAH, tatazca karmANi ca saGgAzca karmasaGgAH taiH sam iti bhRzaM mUDhAH-vaicittyamupAgatA: sammUDhAH, 'duHkham' asAtAtmakaM jAtameSAmiti dukhitAH, kadAcittanmAnasameva syAdata Aha-'bahuvedanAH' vahvayo vedanA:zarIkhyathA yeSAM te tathA, manuSyANAmimAmAnuSyA na tathA'mAnuSyAH, tAsu-narakatiryagAbhiyogyAdidevadurgatisambandhinISu 'yoniSu' abhihitarUpAsu "vinihanyante' vizeSeNa nipAtyante, arthAtkarmabhiH, ko'rthaH ?-na tata uttAraM labhante 'prANinaH' jantavaH, tadanena satyapyAvarte nirvedAbhAvAt karmasaMGgasaMmUDhAH duHkhahetunarakAdigatyanuttaraNena prANino manujatvaM na labhanta ityuktamiti sUtradvayArthaH / kathaM tarhi tadavAptiH? ityAha mU.(102) kammANaM tu pahANAe, AnupubbI kayAi u / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/102 jIvA sohimanuppattA, AyayaMti mnussyN|| vR. 'karmaNAM' manujagativibandhakAnAm 'tuH' pUrvasmAdvizeSadyotaka: 'pahANAe'tti prakRSTaM hAnam-apagamaH prahANaM tasyApo-lAbhaH prahANAyaH tasmin, yadvA sUtratvAt prahANau prahAnyA vA tadvibandhakAnantAnubandhyAdikarmasu prahoNeSu, kRtazcidIzvarAnugrahAdestadaprApteH, anyathA hi tadvaiphalyApattiH, etena-'anyo janturanIzo'yamAtmanaH sukhduHkhyo| Izvaraprerito gacchet, zvabhraM vA svargameva vA / / ' ityapAstaM bhavati, atha kathaM punasteSAM prahANirityAha-'AnupUrvyA krameNa na tu jhagityeva, tayApi 'kayAi u'tti tuzabdasyaivakArArthatvAtkadAcideva na sarvadA, 'jIvAH' prANinaH 'zuddhIm' kliSTakamavigampatmikAm anu-tadvighAtikarmApagamasya pazcAtprAptAH 'Adadate' svIkurvanti manuSyatAM, pAThAntaratazca jAyante maNussayaM (sattayaM) ti subavyatyayAnmanuSyatAyAM, tadaiva tannirvatakamanujagatyAdikarmodayAditi bhAvaH, anena manujatvavibandhakakarmApagamasya tathAvidhakAlAdisavyapekSatvena durApatayA manuStvadurlabhatvamuktamiti sUtrArthaH / / kadAcideta-davAptau zrutiH sulabhaiva syAdata AhamU.(103) mAnussaM vigaha laddhaM, sutI dullhaa| ___ jaMsoccA paDivajjati, tavaM khaMtimahiMsayaM / / vR.'mAnussaM'ti sUtratvAnmAnuSyakaM manuSyasambandhinaM vizeSeNa gRhyate AtmanA karmaparatantreNeti vigrahastaM manujagatyAdhupalakSitamaudArikazarIraM laTuMti apergamyamAnatvAt labdhvApi, 'zrutiH' AkarNanaM, kasya? -dhArayati durgatau nipatato jIvAniti dharmaH, tathA ca vAcaka: "prAglokabindusAre sarvAkSarasannipAtaparipaThitaH / dhRJ dharaNA'rtho dhAtustadarthayogAdbhavati dharmaH // " durgatibhayaprapAte ptntmbhykrdurlbhtraanne| samyak carito yasmAddhArayati tataH smRto dharmaH / / 2 / / tasya-evamanvarthanAmno dharmasya 'durlabhA' durApA prAgutkAlasyAdihetutaH, sa ca mRdvI zayyA prAtarutthayA peyA, bhaktaM madhye pAnakaM caapraahne| drAkSAkhaNDaM zarkarA cArdharAtre, mokSazcAnte zAkyapatreNa dRSTaH / / " ityAdisugatAdikalpito'pi syAd atastapohAyAha-yaM dharmaM zrutvA 'pratipadyante' aGgIkurvanti 'tapaH' anazanAdi dvAdazavidham 'kSAnti' krodhajayalakSaNAM mAnAdijayopalakSaNaM caiSA, 'ahiMsayanti' ahiMsratAm-ahiMsanazIlatAm, anena ca prathamavratamuktam, etacca zeSavratopalakSaNam, etatpradhAnAtvAttepAm, etadvRttitulyAni hi zeSavratAni, evaM ca tapasaH kSAntyAdicatuSkasya mahAvratapaJcakasya cAbhidhAnAddazavidhasyApi yatidharmasyAbhidhAnam, iha ca yadyapi zruteH zAbdaM prAdhAnyaM tathApi tattvato dharma eva pradhAnaM, tasyA api tadarthatvAditi, sa eva yacchabdena parAmRzyate, athavA kAkvA nIyate-'yad' yasmAt zrutvA pratipadyante tapaHprabhRti nAzrutvA succA' jANati kalANaM, soccA jANati pAvagaM' ityAdyAgamAt, tata evamatimahArthatayA durAyeyamiti sUtrArthaH / / zrutyavAtAvapi zraddhAdurlabhatAmAha mU. (104) Ahacca savaNaM laddhaM, saddhA prmdullhaa| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-3,[ ni. 178] 153 soccA neyAuyaM mAgaM, bahave pribhssi|| vR. 'Ahacca' iti kadAcita 'zravaNam' prakramAddharmAkaparNanam, upalakSaNatvAnmanuSyatvaM calamveti, apizabdasya gamyamAnatvAt labdhvApi-avApyApi'zraddhA' rucirUpA prakramAddharmaviSayaiva paramadullabhA' atizayadurApA, kutaH punaH paramadurlabhatvamasyA ityAha-'zrutvA' AkarNya nyAyena carati pravartate naiyAyikaH, nyAyopanna ityarthaH, taM'mArgam' samyagdarzanAdyAtmakaM muktipathaM bahavaH naika eva, pariiti sarvaprakAraM bhassai'tti bhrazyanti-cyavante prakramAnaiyAyikamArgAdeva, yathA jamAliprabhRtayo, yacca prAptamapyati taccintAmaNivat paramadurlabhameveti bhAvaH / ihaiva ke cicihnavavaktavyatAM vyAkhyAtavantaH, ucitaM caitadapyAsta(pyasti) iti sUtrArthaH / / etattrayAvAptAvapi saMyamavIryadurlabhatvamAhamU.(105) suiM ca laddhaM ca, vIriyaM puna dullhN| bahave royamANAvi, no yaNaM pddivjji| vR. zruti cazabdAnmanuSyatvaM ca la<<'ti prAgvalla vApi, zraddhAM ca vIryaM prakravAt saMyamaviSayaM, puna:zabdasya vizeSakatvAdvizeSeNa durlabhaM, yata: bahavaH naika eva rocamAnA api-na kevalaM prAptamanuSyatvAH zRNvanto vetyapizabdArthaH, zraddadhAnA api, no ceti cazabdasyaivakArArthatvAnnaiva 'Na'miti vAkyAlaGkAre athavA 'No yaNanti sUtratvAno etaM paDivajjati'tti tata eva pratipadyante cAritramohanIyakamrmodayataH, satyakizreNikAdivatra kartumabhyupagacchantIti sUtrArthaH / / ma.(106) mAnusattaMmi AyAo, jo dhamma socca sddhe| tavassI vIriyaM laddha, suMvaDo niddhaNe rayaM / / vR. 'mAnuSatve'manujatve 'AyAtaH' AgataH, vimuktaM bhavati?-mAnuSatvaM prApto, ya ityanirdiSTasvarUpo ya eva kazciddhama' zrutvA saddahe'tti zraddhatte-rocayate tapasvI' nidAnAdivirahitayA prazasyatapo'nvitaH, kathaM ? - 'vIrya' saMyamodyoga labdhyA 'saMvRttaH' sthagitasamastAzravaH, sa kimityAha-'nidbhuNe'tti nithunoti-nitarAmapanayati rajyate anena svacchasphaTikavacchuddhasvabhAvo'pyAtmA'nyathAtvamApAdyata iti rajaH-karma badhyamAnakaM baddhaMca, tadapanayanAcca muktiM prApnotIti bhAvaH, ubhayatra lipsyamAnasiddhau ce ti laT, iha ca zraddhAnena samyaktvamuktaM, tena ca jJAnamAkSiptaM, pradIpaprakAzayoriva yugapadutpAdAtattatayoH, tathA ca 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' iti na virudhyata iti sUtrArthaH / / itthamAmuSmikaM muktiphalamuktam, idAnImihaiva phalamAhamU. (107) sohI ujjubhUyassa, dhammo suddhassa citttthti| nivvANaM paramaM jAi, ghayasitteva pAvae / / vR.'zuddhiH' kaSAyakAluSyApagamo, bhavatIti gamyate, RjubhUtasya caturaGgaprAptyA muktiM prati praguNIbhUtasya, tathA ca 'dharma:' kSAntyAdi: 'zuddhasya' zuddhiprAptasya tiSThati' avicalitatayA''ste iti, azuddhasya tu kadAcitkaSAyodayAttadvicalanamapi syAdityAzayaH, tadavasthitau ca 'nirvANaM' nirvRtinirvANaM svAsthyamityarthaH 'paramaM prakRSTam 'egamAsapariyAe samaNe vaMtariyANaM teyallesaM vIIvayati' ityAdyAgamenoktaM naivAsti rAjarAjasya tatsukha' mityAdinA ca vAcaka Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/107 vacanenAnUditaM yAti' prApnoti, ka iva?-'ghayasitteva'tti ivasya bhinnakramatvAt ghRtena sikto ghRtasiktaH punAtIti pAvaka:-agniH, lokaprasiddhayA, samayaprasiddhayA tu pApahetutvAtpApakaH tadvat, sa ca na tathA tRNAdibhidIpyate yathA ghRtenetyasya pratasiktasya nirvatirangIyate, tato vizeSeNAsya dRSTAntatvenAbhidhAnamiti bhAvanIyaM, yadvAnirvANamiti jIvanmuktiM yAti "nirjitamadamadanAnAM vAkkAyamanovikArarahitAnAm / vinivRttaparAzAnAmIhaiva mokSa: suvihitaanaam||" / iti vacanAt, kathaMbhUtaH san?-ghRtasiktapAvaka iva-tapastejasA jvalitatvena dhRtappitAgnisamAna iti sUtrArthaH / / paThanti ca nAgArjunIyAH "cauddhA saMpayaM laddhaM, iheva tAva bhAyate / teyate tejasaMpanne, ghayasitteva pAvae / tti" tatra caturdhA-catuSprakArAM, saMpadAM-sampatti prakramAnmanuSyatvAdiviSayAM labdhvA ihaiva loke tAvad, AstAM paratra, 'bhrAjate' jJAnazriyA zobhate, 'tejate' dIpyate tejasA-arthAttapojanitena sampano-yuktastejaHsampatraH, zeSaM prAgvaditi / itthamAmuSmikamaihikaM ca phalamupadayAhamU. (108) vigiMca kammuNo heDaM, jasaM saMciNu khNtie| pADhavaM sarIraM hiccA, uDDe pakkamatI disN|| vR. 'vigiJca'tti vevigdhi pRthak kuru 'karmaNaH' prastAvAnmAnuSatvAdivibandhakasya hetum' upAdAnakAraNaM-mithyAtvAviratyAdikaM, tathA yazohetutvAdyazaH-saMyamo vinayo vA, yaduktam "evaM dhammassa vinao, mUlaM paramo se mokkho| jena kitti suyaM sigghaM, nIssesaM caabhigcchi||" iti, tat 'saJciNu' bhRzamupacitaM kuru, kayA?-kSAntyA, upalakSaNatvAnmArdavAdibhizca, tataH kiM syAdityAha-'pADhavaM ti pArthimiva pArthivaM zItoSNAdipariSahasahiSNutayA samaduHkhasukhatayA ca pRthivyAmiva bhavaM, pRthivI hi sarvaMsahA, kAraNAnurUpaM ca kAryamiti bhAvo, yadi vA pRthivyA vikAra: pArthivaH, sa caihazailaH, tatazca zailezIprAptyapekSayA'tinizcalatayA zailoSamatvAnparaprasiddhayA vA pArthiva zarIraM' tanuM hitvA' tyaktvA UrdhvaM dizamiti sambandhaH, 'prakrAmati' prakarSaNa gacchati yena bhavAniti upaskAro, yadvA sopaskAratvAt sUtrANAmevaM nIyate-yata evaM kurkhan bhavyajantUrUz2a dizaM prakrAmati tatastvamatidRDhacetA itthamitthaM ca kurvityupadizyate, prakrAmatIti vartamAnasAmIpye vartamAnanirdeza AsannaphalAvAptisUcaka iti sUtrArthaH / itthaM yeSAM tadbhava eva muktyavAptistAn pratyuktaM, yeSAM tu na tathA tAnpratyAhamU. (101) visAlisehiM sIlehi, jakkhA uttara uttraa| mahAsukkA va dippaMtA, mannatA apunnoccyN| mU. (110) appiyA devakAmANaM, kaamruuvviuvinno| uDDe kappesu ciTuMti, puvvA vAsasayA bhuu|| vR. 'visAlisehiti mAgadhadezIyabhASayA visadRzaiH-svasvacAritramohanIyakarmakSayopazamApekSayA vibhinnaH 'zIlaiH' vratapAlanAtmakairanuSThAnavizeSaiH, kim?-ijyante pUjyanta iti Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 3, [ ni. 178 ] 155 "kAma yakSAH, yAnti vA tathAvidharddhisamudaye'pi kSayamiti yakSAH, UrdhvaM kalpeSu tiSThantIti uttareNa sambandhaH, 'uttarottarAH' uttarottaravimAnavAsina: uttaro vA uparitanasthAnavattaraH- pradhAno yeSu te'mI uttarottara: 'mahAzuklA' atizayojjvalatayA candrAdityAdayaH, ta iva 'dIpyamAnA: ' prakAzamAnAH, anena zarIrasampaduktA, sukhasampadamAha- 'manyamAnA' manasi avadhArayantaH zabdAdiviSayAvAptisamutpannaratisAgarAvagADhatayA'tidIrghasthititayA vA, kim ? - na punazcavanam apunazcayavastam-adhastiryagAdiSUtpattyabhAvaM, yaduktaM 'manyamAnA apunazcayava' miti, tatroktameva hetuM sUtrakRdAha-'appiyA' ityAdinA, 'appitAH' prAkkRtasukRtena DhaukitA iva, keSAm ? - kAmyante-abhilapyante iti kAmA devAnAM kAmA devakAmA:- divyAGganAGgasparzAdayaH, rUvaviubviNo 'tti sUtratvAtkAmarUpavikaraNA-yatheSTarUpAbhinirvarttanazaktisamanvitAH kurvvanti hi te uttara kriyANi samavasaraNAgamanAdiSu tathA tatheti, ye'pi prayojanAbhAvAnna kurvvanti teSAmapi zaktirastyevetyevamucyate, 'Urdhva' kalpoparivarttiSu graiveyakeSvanuttaravimAnakeSu ca kalpeSu saudharmAdiSu yadi vA-Urdhvam-uparikalpyante viziSTapuNyabhAjAmavasthitiviSayatayeti saudharmAdiyA graiveyakAdayazca sarve'pi kalpA eva teSu 'tiSThanti ' AyuHsthitimanupAlayanti pUrvANi varSa saptatikoTilakSaSaTpaJcAzatkoTisahasraparimitAni bahUni jaghanyato'pi palyopamasthititvAt, tatrApi ca teSAmasaGkhyeyAnAmeva sambhavAt, evaM varSazatAtyapi bahUni pUrvavarSazatAyuSAmeva caraNayogyatvena vizeSato dezanaucityamiti khyApanArthamitthamupanyAsa iti sUtrArthaH // tatkimeSAmetAvadeva phalamityAzaGkayAha } mU. ( 111 ) 7 - tattha ThiccA jahAThANaM, jakkhA Aukkhae cuyA / uveMti mAnusa joNi, se dasaMge'bhijAyAha // vR. 'tatra' teSUktarUpotpattisthAneSu 'sthitvA' ityAsitvA 'yathAsthAnam' iti yadyasya svAnuSThAnAnurUpaM yadindrAdipadaM tasmin yakSAH 'AyuH kSaye' svajIvitAvasAne 'cyutAH ' bhraSTAH 'uventi' tti upayanti manuSANAmiyaM mAnuSI tAM 'yonim' utpattisthAnaM, tatra ca 'se' iti sa sAvazeSa kuzalakarmA kazcijjantuH dazAGgAni bhogopakaraNAni vakSyamANAnyasyeti dazAGgaH abhijAyate, ekavacananirdezastu visadRzazIlatayA kazciddazAGgaH kazcinnavAGgAdi rapi jAyata iti vaicitryasUcanArthaH, yadvA 'se' iti sUtratvAt teSAM dazAnAmaGgAnAM samAhAro dazAGgI, prAkRtatvAcca puMsA nirdeza:, 'abhijAyate' upabhogyatayA''bhimukhyenotpadyata iti sUtrArthaH // mU. (112) khitaM vatthu hirannaM ca, pasavo dAsaporusaM / cattAri kAmakhaMdhANi, tattha se uvavajjai // mittavaM nAivaM hoi, uccAgotte ya vannavaM / appAyaMke mahApatre, abhijAya jaso bale / mU. ( 113 ) bR. 'kSi nivAsagatyoH ' kSiyanti nivasantyasminniti kSetraM - grAmArAmAdi setuketUbhayAtmakaM vA, tathA vasantyasminnitti vAstu-khAtocchrito bhayAtmakaM 'hiraNyaM' suvarNam, upalakSaNatvAt rUpyAdi ca, 'pazava:' azvAdayaH, dAsyate dIyate ebhya iti dAsAH - poSyavargarUpAste ca porusaMti- sUtratvAtpauruSeyaM ca - padAtisamUhaH dAsapauruSeyaM, 'catvAraH' catuHsaGkhyA:, atra hi kSetra Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/107 vAstviti caiko hiraNyamiti dvitIyaH pazava iti tRtIyo dAsapauruSeyamiti caturthaH, ete kimityAha-kAmyatvAt kAmA:-manojJazabdAdayaH, taddhetavaH skandhA: pudgalasamUhAH tataH kAmaskandhAH, yatra bhavantIti gamyate, prAkRtatvAcca napuMsakanirdezaH, 'tatra' teSu kuleSu 'se' iti sa'upapadyate' jaayte| anena caikamaGgamuktaM, zeSANi tu navAGganyAha-mitrANi-sahapAMzukrIDitAdIni santyasyeti mitravAn, jJAtayaH-svajanAH santyasyeti jJAtimAn bhavati, uccaiHlakSmyAdikSaye'pi pUjyatayA gotraM-kulamasyetyuccairgotra:, caH samuccaye, varNaH-zyAmAdi, snigdhatvAdiguNaiH prazasyo'syeti varNavAn, 'alpAtaMkaH' AtaGkavirahito nIroga ityarthaH, mahatI prajJA'syeti mahApradha:- paNDitaH, 'abhijAtaH' vinItaH, sa hi sarvajanAbhigamanIyo viti, duvinItastu zepaguNA-nvito'pi na tatheti, ata eva ca 'jaso'tti yazasvI, tathA ca sati bale'tti balI kAryakAraNaM prati sAmarthyavAn, ubhayatra sUtratvAnmatvarthIyalopaH, ekaiko'pi hi mitratvAdiguNastatta-tkAryAbhinirvartanakSamaH, kiM punaramI samuditAH ?, zarIrasAmarthyAcceha balIti / / tatkimevaMvidha..guNasampatsamanvitaM mAnuSatvameva tatphalamityAhamU.(114) bhoccA mAnussae bhoe, appaDirUve ahaauyN| pubbi visuddhasaddhamme, kevalaM bohi bujhiyaa| vR.'bhuktyA' Asevya 'mAnuSyakAn' manuSyasambandhina: bhujyanta iti bhogA:-manojJazabdAdayastAn, avidyamAnaM pratirUpamatiprakarSavattvenAnanyatulyameSAmityapratirUpA: tAn, 'yathAyu:' AyuSo'natikrameNa pUrva-pUrvajanmavizuddho nidAnAdirahitatvena saddharmaH(1)' zobhano dharmo'syeti vizuddhasaddharmA, kevalatvAcca dharmAdanica kevalA'diti ityanic bhavati, kevalAm' alakaGkA 'bodhi' jinapraNItadharmaprAptilakSaNAM 'budhdhvA' anubhUya prApyetiyAvat / / tato'pi kimityAhamU.(115) cauraMgaM dullabhaM maccA, saMjamaM pddivjjiyaa| tavasA dhutakammase, siddhe bhavati saase|| vR. caturNAmaGgAnAM samAhArazcaturaGgI tAmabhihitasvarUpAM 'durlabhA' duSprApAM 'matvA' jJAtvA 'saMyama' sarvasAvadyayogaviratirUpaM 'pratipadya' Asevya, 'tapasA' bAhyenAntareNa ca dhutamapanItaM, kammaMsitti-kArmagranthikaparibhASA satkarmAneneti dhutakarmAMzaH, tadapanayanAcca bandhAdI-nAmapyarthato'panayanamuktameva, yadvA dhutAH karmaNo'zA-bhAgA yena sa tathAvidhaH, kimityAha-siddho bhavati, sa ca kimAjIvikamataparikalpitasiddhavat punarihaiti uta netyata Aha-'zAzvata:' zazvadbhavanAt, zazvadbhavanaM ca punarbhavanibandhanakarmabIjAtyantikocchedAt, tathA cAha "dagdhe bIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati naaNkurH| karmabIje tathA dAdhe, na rohati bhavAMkuraH / / " iti, iha punastasyehAgamanakalpanamatimohavilasitaM, tathA ca stutikRt-"dagdhendhana: punarupaiti bhavaM pramathya, nirvANamapyanavadhAritabhIruniSThaH / muktaH svayaMkRtabhavazca parArthazUrastvacchA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-3,[ ni. 178] sanapratihatepviha moharAjyam // " iti sUtrArthaH / / itiH parisamAptau, bravImi prAgvaditi / / ukto'-nugamaH, samprati nayAH, te'pi praagvdev| adhyayanaM-3 samAptam muni rdIparatnasAgareNa saMzodhItA sampAditA uttarAdhyayanasUtre tRtIyaadhyayanasya bhadabAhusvAmiracitA niyuktiH evaM zAntyAcArya racitA TIkA parisamAptA / adhyayanaM-4 asaMskRtaM) v.||AUM namaH / / uktaM tRtIyamadhyayanam, adhunA caturthAvasaraH, tasya cAyamabhisambandhaH, ihAnantarAdhyayane catvAri manuSyatvAdInyaGgAni durlabhAnyuktAni, iha tu tatprAptAvapi mahate doSAya pramAdo mahate ca guNAyApramAda iti manyamAnaH pramAdApramAdau heyopAdeyatayA''ha / ityanena sambandhenAyAtasyAsyAdhyayanasya catvAryanuyogadvArANi prAgvavyAvarNanIyAni tAvaddyAvannAmaniSpanne nikSepe pramAdApramAdamiti nAma, tatazca pramAda ityapramAda iti ca nikSeptavyamityubhayanikSepapratipAdaviSayA''ha niyuktikRtni.[ 179] nAmaMThavaNapamAo davve bhAve ya hoi naayvyo| evema appamAo cauvviho hoi nAyavyo / / va.'nAmaMThavaNapamAe'tti. pramAdazabda ubhayatra sambadhyate, tatazca nAmapramAdaH sthApanApramAdaH, 'davve' iti dravyapramAdaH 'bhAve yati' bhAvapramAdazca bhavati jJAtavyaH, evamevetti nAmasthApanAdravyabhAvabhedata eva apramAdazcaturvidho bhavati jJAtavya iti gAthArthaH / / iha ca nAmasthApane pratIte ityanAdRtya dravyabhAvapramAdAvabhidhitsurAhani.[180] majjaM visaya kasAyA niddA vigahA ya paMcamI bhnniyaa| ia paMcaviho eso hoi pamAo ya apmaao|| 7. mAdyanti yena tat madyaM, yadvazAdgamyAgamyavAcyAvAcyAdivibhAgaM jano na jAnAti, ata evAha-"kAryAkArye najAnIte, vAcyAvAcye tathaiva ca / gamyAgamye ca yanmUDho, na peyaM mdymitytH||" viSIdanti-dharma pratinotsahanta eteSviti viSayAH, yadvA''sevanakAle madhuratvena pariNAme cAtikaTukatvena viSasyopamA yAntIti viSayAH, ata evAvivekilokA''sevitA vivekilokaparityaktAzca, taduktam "ApAtamAtramadhurA vipAkakaTavo viSodamA vissyaaH| avivekijanA''caritA vivekijanavarjitAH pApAH / / " kaSyate'smin prANI punaH punarAvRttibhAvamanubhavati kaSayoyalakaSyamANakanakavaditi kaSa:-saMsArastasmin A-samantAdayante-gacchantyebhirasumanta iti kaSAyAH, yadvA kaSAyA iva kaSAyAH, yathA hi tuvarikAdikaSAyakaluSite vAsasi maJjiSThAdirAgaH, zliSyati ciraM cAvatiSThate tathaitatkaluSita Atmani karma sambadhyate ciratarasthiti kaM ca jAyate, tadAyattatvAt tatsthitaH, uktaM hi zivakarmaNA "jogA payaDipaesaM ThitianubhAgaM kasAyao kuNai" ityAdi, etaduSTatA ca niruktyaiva bhAvitA, 'nidda'tti nitarAM drAnti-gacchanti kutsitAmavasthAmihAmutra cAnayeti Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-3/115 nidrA, tadvazAddhi pradIpanakAdiSu vinAzamihaivAnubhavanti, dharmakAryeSvapi zUnyamAnasatvAnna pravartante, tathA cAha "jAgariyA dhammINaM ahamINaM ca suttayA seyaa| vacchAhivabhagiNIe akahiMsu jino jyNtiie|" virUpA strIbhaktacaurajanapadaviSayatayA'sambaddhabhASitayA ca kathA vikathA, tatprasakto hi paraguNadoSodIraNAdibhiH, pApamevopArjayati, ata evAha vAcaka: "yAvat paraguNadoSaparikIrttane vyApRtaM mano bhavati / ___ tAvadvaraM vizuddhe dhyAne vyagraM manaH kartum / / " iha ca cUrNikRtendriyANyeva paJcamapramAdatayA vyAkhyAtAni, tatra ca viSayagrahaNe'pi punarindriyagrahaNaM viSayeSvapIndriyavazata eva pravartanta iti teSAmevAtiduSTatA-khyApakaM, mahAsAmarthyA api hyetadvazAdupaghAtamApnuvanti, Aha ca vAcaka:-"iha cendriyaprasaktA nidhanamupajagmaH, tadyathA-gAragaryaH satyaki.karddhiguNaM prApto'nekazAstrakuzalo'nekavidyAbalasampanno'pI"tyAdi / ete ca tattatpudgalopacitadravyarUpatayA vivakSyamANA dravyapramAda AtmAni ca rAgadveSapariNatirUpatayA vivakSitA bhAvapramAda iti hRdayama, ata eva na bhAvapramAdaH pRthaguktaH / upasaMhAramAha-'itI'tyanantaramupadazitaH paJcavidhaH-paJcaprakAra: 'eSa' iti ihaivocyamAnatayA pratyakSata upalabhyamAno 'bhavati' vidyate prakarSeNa mAdyantyaneneti pramAda: aprAdazca tadabhAvarUpa: paJcavidho, bhAvasya caikatve'pi pratiSedhyApekSayA paJcavidhatvamiti gAthArthaH / prastutayojanAmAhani.[181] paMcaviho apamAo ihamajjhayaNaMmi appamAo y| vannijjae u jamhA tena pamAyappamAyaMti / / vR.paJcavidhaH cazabdastadgatabhedasUcaka: pramAdaH 'iha'asminnadhyayane apramAdazca paJcavidho varNyate, tuzabdo'nyAdhyayanebhyo vizeSaM dyotayati, yasmAddhetostena pramAdApramAdamityetaducyata iti gAthArthaH / / ityavasito nAmaniSpannanikSepaH, samprati sUtrAlApakaniSpatranikSepAvasaraH, sa ca sUtre sati bhavati, taccedammU.(116) asaMkhayaM jIviya mA pamAyae, jarovaNIyassa hu natthi taannN| evaM viyANAhi jane pamatte, kannU vihiMsA ajayA garhiti / / vR.saMskriyata iti saMskRtaM na tathA zakrazatairapi sato varddhayituM truTitasya vA karNapAzavadasya sandhAtumazakyatvAt, kiM tat ?,-'jIvitaM' prANadhAraNarUpaM, tataH kimityAha-mA pramAdiH, kimuktaM bhavati?-yadIdaM kathaJcit saMskRrtuM zakyaM syAt caturaGgayavAptAvapi na pramAdo doSAyaiva syAt, yadA tvidamasaMskRtaM tadaitatparikSaye pramAdinastadatidurlabhamitimA pramAdaM kRthAH, kRtaH punarasaMskRtam ?-jarAya-vayohAnirUpayA upanItasya prakramAnmRtyusamIpaM prApitasya, prAyo hijarAnantarameva mRtyurityevamupadizyate, hurhetau, yasmAna asti-vidyate trANaM-zaraNaM yena mRtyuto rakSA syAt, uktaM ca vAcakaiH ___"maGgalaiH kautukairyogaividyAmantraistathauSadhaiH / na zaktA maraNAt trAtuM, sendrA devagaNA api||" Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-4,[ ni. 181] 159 yadvA syAdetat-vArddhake dharma vidhAsyAmItyAzaGkayAha-jarAmupanItaH-prApito gamyamAnatvAt svakarmabhirjaropanItastasya nAsti trANaM, putrAdayo'pi hi na tadA pAlayanti, tathA cAtyantamavadhIraNAspadasya na dharmaM prati zaktiH zraddhA vA bhAvinI, yadvA trANaM yenAsAvapanIyate punaryovanamAnIyate na tAdRkkaraNamasti, tato yAvadasau(tvAM) nAsAdayati tAvaddhamrme mA pramAdI:, uktaM hi __ "tadyAvadindriyabalaM jarayA rogairna bAdhyate prasabham / tAvaccharIramacchauM tyaktvA dharme karuSva mtim||" jaropanItasya ca trANaM nAstItyatrATTaNo dRSTAntaH, tatra ca sampradAya: ujjenI nayarI jiyasattU rAyA, tassa aTTaNo mallo, sabvajjesu ajeto ! ito ya samuddataDe sopArayaM nayaraM, tattha siMhagiri rAyA, so ya mallANaM jo jinati tassa bahuM davvaM deti, so ya aTTaNo tattha gaMtuNa varise varise par3AgaM harati, rAyA citei-esa annAo rajjAo AgataNa paDAgaM harati, esA mamaM ohAvaNatti paDimallaM maggati, teNa macchito ego divo vasaM piyaMto, balaM ca se vinAsiyaM, nAUNa posito, puNaravi aTTaNo Agato, so yakiramallajaddhaM hohititti anAgate ceva sagAto nayarAto appaNo patthayaNassa vayallaM bhareUNaM avvAbAheNaM eti, saMpatto sopArayaM, juddhe parAjio macchiyamalleNaM, gato sayaM AvAsaM ciMtei-eyassa vuDDI taruNassa mama hAnI, annaM magi mallaM, suNeti suddhAe asthitti, eteNaM bharukacchaharaNIgAme dUrellakUviyAe karisato diTTho, ekkeNaM halaM vAhei, ekkeNaM phalahIto uppADeti, taM daTTaNa Thito, pecchAmi tAva se AhAreti, AvallA mukkA, bhajjA ya se bhattaM gahAya AgayA, patthiyA, kUrassa ubbhajjiya ghaDato pecchati, jimito saNNAbhUmigato, tattha parikkhai, savvaM saMvaTTi, savevAliyaMmi vasahi tassa ghare maggati, dinaa| ito ya saMkahA ya, pucchai-kA jIvikA?, tena kahie bhaNati-ahaM aTTaNo tuma issaraM karemitti, tIse mahilAe kappAsamolaM dinnaM, sA ya uvaleddA, ujjenie gayA, teNavi vamanavireyaNANi kayANi, posito nisuddhaM sikkhAvito, puNaravi mahimAkAle teNeva vihiNA Agato, paDhamadivase phalahiyamallo, macchiyamallovi, juddhe ekko ajjito ekko aparAjito, rAyAvi bIyadivase hohiitti atigato imevi sae 2 Alae gayA, aTTaNeNa phalahiyamallo bhaNitokahehi puttA! jaMte dukkhAviyaM, teNa kahiyaM, makkhittA malito seeNaM puNannavIkato, macchiyassavi ranA saMmaddagA visajjiyA, bhaNai-ahaM tassa piuNo'pi na bohemi, so ko varAo?, bIyadivase samajuddhA, taIyadivase aMbappahAro nIsaho vaisAhaM Thito macchito, aTTaNeNa bhaNito-phalahitti, tena phalihaggaheNa kaDDito sIse kuMDikAgAheNa, sakkArito gato ujjeniM / tattha ya vimukkajujjhavAvAro acchati, so ya mahallottikAuM paribhUyae sayaNavaggeNaM, jahAayaM saMpayaM na kassai kajjassa khamotti, pacchA so mANeNaM tesiM anAucchAe kosaMbie nayarie gato, tattha varasametaM uvaregamatigato rasAyaNaM uvajIveti, so baliTTho jAto, juddhamahe pavatteti, rAyamallo niraMgaNo nAma, taM nihaNati, pacchA rAyA maNNuito-mama mallo AgaMtUNA vihaNitotti na pasaMsaI, rAyANe ya apasaMsaMte savvo raMgo tuNhikko acchati, ito ya aTTaNeNa rAiNo jANaNanimittaM bhaNNatti- "sAhaha vaNa! saunANaM sAhaha bho saunigA saunigANaM / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-4/116 nihato niraMgaNo aTeNeNa nikkhittasattheNaM / / " evaM bhaNiyamete rAiNA esa aTTaNottikAuMtuTeNa pUjito, davvaM ca se pajjattiyaM AmaraNaMtiyaM dinnaM, sayaNavaggo ya se taM souM tassa sagAsamuvagato, pAyavaDaNamAIhiM pattiyAveuMdavvalobheNaM alliyAvito, pacchA so citei-mamaM ete davvalobheNa alliyAveMti, puNo'vi mama paribhavissaMtitti, jarAparigato ahaM na puNo sumahalleNAvi payatteNa sakkissaM juvattaM kAuM, taMjAva'jjavi saceTTho tAva pavvayAmitti saMpahAreuM pavvatito / / evaM jaropanItasyATTanasyevAnyasyApi na trANaMbandhubhiH pAlanaM jarAto vA rakSaNam, 'eva' mityevaM prakAraM pAThAntarataH-enaM vA-anantaroktamarthaM 'vimAnIhi' vizeSeNa vividhaM vA avabudhyasva, tathaitacca vakSyamaNaM jAnIhi, yathA 'janA:' lokAH 'pramattA:' pramAdaparAH, ubhayatra sUtratvAdekavacanaM, 'kam' arthaM prakamAt trANaM, nu iti vitarke vivadham-anekadhA hiMstrA-hiMsanazIlA:, ArSatvadvA vIti-vizrabdhAn sveSu svepUtpattisthAneSvanAkulamavasthitAn jantUn hiMsantIti vihiMsAH, tathA ayatA:-tattatpApasthAnebhyo'nuparatAH 'gahanti'tti sUtratvAda gamipyanti, grahISyanti vA-svIkariSyanti, kimuktaM bhavati ? - evametepramattAdIvizeSaNAnvitA janAH svakRtairIdagbhiH karmabhirnarakAdikameva yAtanAsthAnaM gamiSyanti grahISyanti vA, yadvaivaM nIyate-asaMskRtaM jIvitamiti mA pramAdIrityAdi (dau) guruNokte kadAcicchiSyo vadet-bahurayaM janaH pramattaH, tadvadahamapi bhaviSyAmItyAzaGkaya gururAhabhadra! evaM jAnIhi janaH pramatto vihistro'yataH 'kannu'tti kAmapyavaktavyAM narakAdigatimasau gamiSyati grahISyati vA, ata: kiM tava vivekina evaMvidhajanavyavahArAzrayaNena?, sUtratvAccaikatve'pi bahuvacanamiti suutraarthH|| asaMskRtaM jIvitamItyuktam, atastada vyAcikhyAsurAha ni.[182] uttarakaraNeNa kayaM jaM kiMcI saMkhayaM tu nAyavvaM / sesaM asaMkhayaM khalu asaMkhayassesa nijjuttI / / vR. mUlata: svahetubhya utpannasya punaruttarakAlaM vizeSAdhAnAtmakaM karaNamuttarakaraNaM tena kRtaMnirvartitaM, 'yatkiJcidi' tyavivakSitaghaTAdi, yattadonityamabhisambandhAt tat saMskRtaM, tuH AvadhAraNe, sa caivaM yAjyate-yaduttarakaraNakRtaM tadeva saMskRtaM jJAtavyaM, 'zeSam' ato'nyatsaMskArAnucitaM vidIrNamuktAphalopamamasaMskRtameva, khaluzabdasyaivakArArthatvAt, asaMskRtamitasya sUtrAvayavasya eSA' vakSyamANalakSaNA niyuktiH, bahuvaktavyatayA ca pratijJAnam, athavA yathA''cArapaJcamAdhyayanasya 'AvantI'tyAdAnapadena nAma tathA asyApyasaMskRtamiti nAma, tatazcAsaMskRtanAmno'syaivAdhyayanasyaiSA nAmaniSpannanikSepaniyuktistatprastAva eva vyAkhyAtavyeti gAthArthaH / / samprati saMskRtapratiSedhAdasaMskRtaM vijJAyata iti saMskRtazabdasya nikSepo vAcyaH, tatra ca yadyapi samityupasargo'pyasti tathA'pi dhAtvarthadyotakatvAttasya karaNasyaiva cAtra dhAtvarthAttadeva nikSeptumAha niyuktikRtani.[ 183] nAmaMThavaNAkaraNaM khitte kAle taheva bhAve y| eso khalu karaNaMmI nikkhevo chavviho hoi|| vR. nAma sthApanA dravyaM kSetraM kAlaH 'tathaive'ti tenaiva vasturUpatAlakSaNena prakAreNa bhAve ya'tti bhAvazca, eSa eva-anantaroktaH, khaluzabdasyaivakArArthatvAt, 'karaNe' karaNaviSaye 'nikSepo' Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-4,[ni. 183] nyAsaH SaDvidho bhavati, kimuktaM bhavati ?- nAmakaraNAdibhedena nikSipyamANaM SaDvidhameva karaNaM bhavatIti gAthArthaH // tatra ca nAmakaraNaM karaNamiti nAmaiva nAmno vA karaNaM nAmakaraNaMpriyaGkarazubhaGkarAdyabhidhAnAdhAnaM, yadivA nAmata: karaNaM nAmakaraNaM yatpUjyanAmApekSayA pUjAdividhAnaM, sthApanAkaraNamakSanikSepAdi, yo vA yasya karaNasyAkAraH, tathA ca bhASyakRta "nAma nAmassa va nAmato ya karaNaMti naamkrnnNti| ThavaNAkaraNaM nAso karaNAgAro ya jo jassa / / " dravyakaraNaM tu dravyameva kriyata iti karaNaM, kRtyalyuTo'pyanyatrApIti / karmaNyapilyuTo darzanAt, bhAvasAdhanapakSe tu dravyeNa dravyasya dravye vA yathAsambhavaM kriyAtmakaM karaNaM, tathA cAha "taM teNaM tassa taMmi va saMbhavato u kiriyA mayA krnnN| davvassa va davveNa va davvaMmi va davvakaraNaMti // " / taccAgamanoAgamabhedato dvidhA, tatrAgamato jJAtA tatra cAnupayukto, noAgamatastu jJazarIrabhavyazarIratadravyatiriktabhedAtvidhA, tatra jJazarIrabhavyazarIdavyakaraNe pratIte evetyanAdRtya tadvyatiriktamAhani. [ 184] davvakaraNaM tu duvihaM sannAkaraNaM ca no ya snnaae| kaDakaraNamaTTakaraNaM velUkaraNaM ca snnaae|| vR.dravyakaraNaM, tuzabdo noAgamata idamiti vizeSadyotakaH, 'dvividha' dviprakAraM saMjJAkaraNaM ca 'no ya sannAe'tti karaNamiti prakramAt, cazabdo bhinnAkramaH, tatazca nosaMjJAkaraNaM ca / tatra saMjJAkaraNamAha- 'kaTakaraNaM' kaTanivartakaM citrAkAramayomayaM pAillayAdi, 'arthakaraNam' arthAbhinirvartakamadhikaraNyAdi yena drammAdi niSpAdyate, arthArthaM vA karaNamarthakaraNaM yatra rAjJo' zcintyante, artha eva vA taistairupAyaiH kriyata ityarthakaraNaM, velukaraNaM ca rUtapUNikAnirvartakaM citrAkAramayaM veNuzalAkAdi, 'saMjJAyAM saMjJAkaraNe, Aha-nAmakaraNasaMjJAkaraNayoH kaH prativizeSo?, na hi nAmasaMjJAzabdayorarthAntaraviSayatvamutpazyAmaH, ucyate, iha nAmakaraNaM karaNamityabhidhAnamAtraM, saMjJAkaraNaM tu yatrAnvartho'sti, saMjJAkaraNeSu hi kaTakaraNAdiSu kriyate'neneti karaNamityanugato'rthaH pratIyate, dravyarUpANi caitAni, karaNamitirUDhya tu saMjJAkaraNAnyucyante, "sannA nAmaMti maI taNNo nAmaM jamahihANaM / jaMvA tavatthabivale kIrati davvaM taM davaNapariNAmaM / / pelukaraNAdi na hi taM tayatthasunnaM na vA sddo||1|| jaI na tadatthavihINaM to kidavyakaraNaM?, jato teNaM / davvaM kIrati sannAkaraNaMtiaya krnnruuddhiio|||2||" nosaMjJAkaraNaM tu yatkaraNamapi sanna tat saMjJayA rUDhaM, uktaM hi-nosannAkaraNaM puNa davvassArUDhakaraNasannapi"ti gAthArthaH // etadeva bhedato'midhAtumAhani.[185] nosannAkaraNaM puna paogasA vAsasA ya boddhavaM / sAIamaNAIaM duvihaM puna vissasAkaraNaM / / 28/11 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-4/116 vR. nosaMjJAkaraNaM punaH 'paogasA vIsasA ya'tti sUtratvAt prayogato vizrasAtazca boddhavyaM, tatra prayogaH-jIvavyApAra: taddhetukaM karaNaM prayogakaraNaM, uktaM ca-- "hoi pajoyo jIvavvAvAro tena jaM viNimmAnaM / sajjIvamajIvaM vA paogakaraNaM tayaM bhhaa||" etadviparItaM tu vizrasAkaraNaM, tatra pazcAduktamapyalpavaktavyamiti vizrasAkaraNamAha-sahAdinA vartate sAdikaM tato'nyattvanAdikamiti bhedato dvividhaM, punariti mUlabhedApekSayA, vizrasAkaraNamuktarUpamiti gAthArthaH / / tatrAnAdikaM vaktumAhani.[186] dhammAdhammAgAsA evaM tivihaM bhave anAiyaM / cakkhasuacakkhupphAse eyaM duvihaM tu sAIyaM / / vR.dharmAdharmAkAzAnAmanyo'nyasaMbalanena sadA'vasthAnamanAdikaraNaM, na hi tatkadAcinnAsInAsti na bhaviSyati vA, uktaM hi-"dhammAdhammaNahANaM anAisaMhAyaNAkaraNaM" naca karaNamanAdi ca viruddhamiti vAcyaM, yato'trAnyo'nyasamAdhAnaM karaNamabhipretaM, na tvanyo'nyanirvarttanam, Aha ca-"anno'ncasamAhANaM jahihaM karaNaM na nivvatti" iha ca dharmAdharmAkAzAnAM karaNamiti vaktavye kathazcikriyAkriyAvatorabhedadarzanArthamanukUlitAkriyatvakhyApanArthaM vA dharmAdharmAkAzAH karaNamityuktam, 'etad' anantaroktaM 'trividhaM triprakAraM bhavet' syAt anAdikaM, karaNamiti prkrmH| itthamanAdikaM pazcAnirdiSTamapi pazcAnupUrvyapi vyAkhyAGgamiti khyApanAya uktaM, samprati tu sAdikamAha-'cakkhumacakkhupphAse'tti sparzazabdaH pratyekamabhisambadhyate, tatazcakSuSA spRzyate-gRhyamANatayA yujyata iti cakSuHsparza-sthUlapariNatimatpudgaladravyam ato'nyadacakSuHsparzam, 'evaM duvihaM tu'tti etadvividhameva, tuzabdasyaivakArArthatvAt sAdikamiti gAthArthaH / / ni.[ 187] khaMdhesu a dupaesAiesu abbhesu abbhrukkhesuN| nipphanagANi davvANi jANi taM vIsasAkaraNaM / / vR.'skandheSu ca' paramAnusaJcayAtmakeSu dvipradezAdikeSu AdizabdAntripradezAdiparigrahaH, paramANavazcAnenaivopalakSitAH, abhreSu' pratIteSu abhravRkSeSu tadvizeSeSveva vRkSAkAreSu, upalakSaNaM caitadindraghanurAdInAM, tathA ca sampradAyaH-cakkhupphAsiyaM jaM cakkhusA dIsai, taM puNa abbhA abbharukkhA evamAi' / dRzyate ca 'abbhesu vijjamAdIsutti tatra ca yadi vidyutpratItaiva gRhyate tadA tasyAH sajIvatvAttaccharIrasya caudArikazarIrakaraNAkhyaprayogakaraNatvaprasaktiH, atha vidyotanta iti vidyunti tAni AdiryeSAM tAni vidyudAdInyabhrANi teSvityabhravizeSaNatayA vyAkhyAyate, AdizabdAcca dhUmrAdiparigraha iti, tadA noktadoSaH, paramaprAtItikaM sAmAyikAniryuktau cAbhrAdInyeva vizrasAkaraNamuktaM, tadyathA "cakkhusamacakkhusaMpi ya sAdiyaM rUvivIsasAkaraNaM / abbhANuppabhitINaM bahuhA saMghAyabheyakayaM // " ti, neha tattvanizcayaH, teSu dvipradezAdiSvabhrAdiSu vA kimityAha-niSpannAnyeva niSpannakAni, jIvavyApAra vinaiva bhedasaGghAtAbhyAM labdhasattAkAni dravyANi tadvizrasAkaraNaM sAdi, cAkSuSamacAkSupaM veti prakramaH, dvipradezAdikaraNAni hi saGghAtAd bhedAt saGghAtabhedAbhyAM ca vinA'pi Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM 4, [ ni. 187 ] 163 jIvaprayogaM niSpadyante, niSpannAnyapi ca na cakSuSA vIkSyante ityacAkSuSaM vizrasAkaraNam, abhrAdikaraNAni tu svayaM niSpadyante cakSuSA ca vIkSyanta iti cakSuSaM vizrasAkaraNam, atra ca pazcAduddiSTasyApi yadacAkSuSasya prathamamabhidhAnaM tatprAgvatpazcAnupUrvyeti gAthArthaH // samprati prayogakaraNamAhani. [ 188 ] duvihaM paogakaraNaM jIvetara mUla uttaraM jIve / mUle paMcasarIrA tisu aMgovaMganAmaM ca // vR. 'dvividhaM' dvibhedaM prayogakaraNaM 'jIvatti' jIvaprayogakaraNam 'iyare'tti ajIvaprayogakaraNaM, tatra jIvenaupayogalakSaNena yadaudArikAzarIramabhinirvatrtyate tajjIvaprayogakaraNaM, tacca dvidhA - mUlakaraNamuttarakaraNaM ca tatra 'mUla' iti mUlakaraNe vicAryamANe 'paJca' iti paJcasaGkhyAvacchinnAni vizIryante - utpattisamayataH prabhRti pudgalavicaTanAdvinazyantIti zarIrANi audArikavaikriyAhArakatai jasakArmmaNAni, iha ca viSayaviSayiNorabhedopacAreNa karaNaviSayatvAccharIrANyapi karaNamuktaM, mUlatvaM cottarottarAvayavavyaktyapekSayA, tatazca yadavayavavibhAgavirahitamaudArikazarIrANAM prathamamabhinirvarttanaM tat mUlakaraNaM, 'tisu aMgovaMgaNAmaM ce 'ti, cazabdaH prakRtamanukarSati, tacceha prakramAduttarakaraNamevAnukRSyate, tatazca triSu-audArikavaikriyAhAreSu taijasakArmmaNayostadasambhavAdaGgopAGganAmaivottarakaraNamiti sambandha:, atra cAGgopAGganAmazabdenAGgopAGganAmakarmmanirvarttitAnyaGgopAGgAni gRhyante, kArye kAraNopacArAt, Aha ca"sajjIvaM mUluttarakaraNaM mUlakaraNaM jamAdIe / paMca dehANaM uttaramAdItiyasseva / / " - iti gAthArtha: / / kAni punastAnyaGgAnItyAhani. [189] sIsamuroyarapiTThI do bAhU a huMti UrU a / ee aTuMgA khalu aMgovaMgAi~ sesAi~ // ni. [190 ] huti uvaMgA kannA nAsa'cchI jaMgha hattha pAyA ya / aMgovaMgA aMgulinahake sAmaMsu emAi // vR. tatrAdyA prAgvat, navaram aGgopAGgAni upalakSaNatvAdupAGgAni ca zeSANi tAni vakSyanta iti zeSaH, tatropAGgAni karNau nAse akSiNI jaGghe hastau pAdau ca aGgopAGgAni aMgulayo nakhAH 'kezAH smazru 'evamAdIni' evaMprakArANyuttarakaraNaM, vRddhAstvaGgAnyapi mUlakaraNamiti manyante, ApekSikatvAcca mUlottaratvayorubhayathA'pyavirodha iti gAthAdvayArthaH // idamevAnyathA''hani. [191] tesi uttarakaraNaM boddhavvaM kaNNakhaMdhamAIyaM / iMdiyakaraNA tAni ya uvaghAyavisohio huti / / vR. 'teSAm' AdyAnAM trayANAM zarIrANAmuttarakaraNaM 'boddhavyam' avagantavyaM, 'kaNNakhaMdhamAdIyaM 'ti tatraudArikasya karNayovRddhApAdanaM skandhasya ca mardanAdinA dRDhIkaraNam, AdizabdAddantarAgAdikaraNaparigrahaH, evaM vaikriyasthApi, AhArakasya tu nAstyeva, gamanAdinA vA tasyApyuttarakaraNamiti grAhyaM / tathA indriyANAM cakSurAdInAM karaNAni avasthAntarApAdanAni indriyakaraNAni tAni ca 'upaghAtavizuddhitaH' upaghAtAt vizuddhezca bhavanti, tatropaghAtAdviSAdyabhyavahAreto'ndhabadhiratAdyApAdanAni vizuddhitazca brAhmIsamIrAJjanAdinA spaSTatAdyApAdanAnyuttakaraNaM bhavati, Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-4/116 paThyate ca-'iMdiyakaraNaM ca taha'tti atra caikavacanAntatayA sarvaM vyAkhyeyamiti gAthArthaH // athavA'nyathA karaNamucyateni.[ 192] saMghAyaNaparisADaNaubhayaM tisu dosu natthi sNghaao| kAlaMtarAi tiNhaM jaheva suttami niddittuN| vR. 'saMghAyaNe'ti saMhanyamAnAnAM-saMyujyamAnAnAmaudArikAdipudgalAnAM taijasakArmaNapudgalaiH saha yadAtmanastattatpudgalagrahaNAtmikAsu tadanukUlakriyAsu vartanAtmakaM prayojakatvaM sA saGghAtanA, tathA pariH-samantAcchaTatAM pRthagbhavatAmaudArikAdipudgalAnAM yadAtmanastAnprati tattaccharIravimokSAtmakaM prayojakabhavanaM sA parizATanA, ubhAvabhihitAvavayavAvasyeti ubhyNsngghaatnaaprishaattnaakrnnN| kimidaM trayamapi paJcasvapyaudArikAdipu athAnyathetyAha-triSvAdyeSu, kimuktaM bhavati?-audArikavaikriyAhArakeSu, 'dvayoH' taijasakArmaNayoH, kimityAha-'nAsti' na vidyate, ko'sau?-saGghAtaH, tadabhAvAcca saGghAtanApi nAstIti bhAvaH, sA hi prathamata utpadyamAnasya jIvasya tailabhRtatasatApikAprakSiptApUpavat tailasadRzAnaudArikAdipudgalAnAdadAnasyaivaudArikAdiSvapi varNyate na ca taijasakArmaNayoH prathamata upAdAnasambhavaH, anAdisaMhatimatvAttayoH, parizATanA tu zailezIcaramasamaye, pratisamayaM saGghAtanAparizATanobhayaM ca sambhavatyeva, kAlAntarAditrayANAmityasyAyamarthaH-trayANAM sanAtanAparizATanobhayeSAM kAla:-kiyatkAlaM saGghAtanA parizATanobhayaM cetyevamAtmaka: antaraM ca saGghAtanAyAH sakRdavAptau punaH kiyatA kAlenAvAptirevaMrUpama, evaM parizATanAyA ubhayasya ca,AdizabdAta sAditvAnAditveca, kimi-- tyAha-'yathaiveti yenaiva prakAreNa 'sUtre' sAmAyikAdhyayane 'nirdiSTA' iti ASAt nirdiSTa' pratipAditamiti gAthArthaH / etaccAtidiSTamapiniyuktikRtA vineyAnugrahArtha sampradAyata ucyate, eyANi titrivi karaNANi kAlato maggijjaMti-tatthorAliyasaMghAyakaraNaM egasamaiyaM, jaM paDhamasamaovaktragassa, jahA telle ogAhimato chUDho tappaDhamayAe Aiyati, evaM jIvo'vi uvavajjaMto paDhameM samaye geNhati orAliyasarIrapAoggAI davvAI, na puna muMcati kiMcivi, parisADaNAvi samao, maraNakAlasamae egaMtato muMcati na giNhati majjhimakAle kici geNhai kiMci muMcati, jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM tisamaUNaM tinni paliovamAI samaUNAni do viggahami samayA samao saMghAyaNAya tehUNaM / khuDAgabhavaggahaNaM savvajahanno ThitIkAlo // 1 // ukkoso samaUNo jo so sNghynnaasmyhiinno| kiha na dusamayavihINo sADaNasamae vihINaMmi // 2 // bhannati bhavacarimaMmivi samae saMghAyasADaNA cev| parabhavapaDhame sADaNamato tadUNo na kAlotti / / 3 / / jai parapaDhame sADo nivviAgahato ya taMmi sNghaato| nanu savvasADasaMghAyaNAto samae viruddhAto // 4 // AcArya Aha-jamhA vigacchamANaM vigayaM uppajjamANamupannaM / to parabhavAdisamae mokkhAdAnAna na viroho / / 5 / / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM 4, [ ni. 192] - cutisama nehabhavo iha dehavimokkhato jahAtIto / jai parabhavovi na tarhi to so ko hou saMsArI ? // 6 // nanu jaha viggahakAle dehAbhAve'vi parabhavaggahaNaM / taha dehAbhAvamivi hojje bhavo'vi ko doso ? // 7 // jaM ci viggahakAlo dehAbhAve'vi to parabhavo so / cutisamae una deho na viggaho jai sa ko hou ? // 8 // idAnIM aMtaraMsaMghAyaMtarakAlo jahannayaM khuDDuyaM tisamaUNaM / do viggami samayA taiyo saMghAyaNAsamao // 9 // hU khuDDubhavaM dhari parabhavamaviggaheNaM vA / gaMtUNa paDhamasamae saMghAyayato sa vinneo // 10 // idAnIM saMghAyaparisADaMtaraM ubhayaMtaraM jahanaM samao nivviggaheNa saMghAe / paramaM satisamayAti tettIsaM udahiNAmAI // 11 // anubhaviraM devAdisu tettIsamihAgayassa tatiyaMmi / samae saMghAyayato duvihaM sADaMtaraM vocchaM // 12 // khuDDa(DDA) gabhavaggahaNaM jahannamukkosayaM ca tettIsaM / taM sAgarovamAI saMputrA puvvakoDI ya // 13 // Aha-iha kSullabhavagrahaNaM pUrNamaudArikasarvazATayorjaghanyamantaramuktaM tacca 'parabhavapaDhame sADo' iti vacanAtsamayonameva prApnotIti kathaM na virodhaH ?, ucyate, nizcayanayamatamidaM 'parabhavapaDhame sAr3o 'tti, sa hyuttaraparyAyotpAdameva pUrvasya vinAzamevAha vigacchadeva ca vigatamutpadyamAnameva cotpannaM, yata uktam- "jamhA vigacchamAnaM vigaya" mityAdi, tathA cAsya ya evottarabhavotpAdaH sa eva pUrvabhavaparityAgaH, evaM ca yadaivottarabhavaudArikapudgalAnAM saGghAtastadaiva pUrvabhavaudArikapudgalAnAM zATa iti parabhavaprathamasamaya evaitadabhiprAyeNa zATaH, vyavahAranayamatena tvanya evottarasyotpAda: anya eva ca pUrvasya vinAzo, vinaSTasyaiva ca vinaSTatA utpannasyaiva cotpannatA, tato na ya evottarabhavotpAda: sa eva pUrvabhavaparityAgaH, evaM cAnyadaivottarabhavaudArikapudgalAnAM saGghAto'nyadaiva ca pUrvabhavaudArikapudgalAnAM zATa:, tato nAsya parabhavaprathamasamaya eva saGghAtazAyai, kintu pUrvabhavAntyasamaya eva zATa: uttarabhavAdyasamaya eva saGghAtaH, tathA nizcayavyavahAranayAtmakatvAjjinamatasya yadA'sau kSullakabhava utpadyate tadA vyavahAranayasyAzrayaNAtpUrvabhavAntyasayama eva zATo vivakSyate, yadA tu tata udvarttate tadA nizcayanayAGgIkaraNAtparabhavaprathamasamaya evotpAda iti paripUrNameva kSullakabhavagrahaNamaudArikasarvazATayorjaghanyamantaramiti na kazcidvirodhaH / idAni viuvviyassa 165 veDavviyasaMghAto samato so puna viuvvaNAdIto / orAliyANa ahavA devAdINAigahaNaMmi // 1 // ukkoso samayadugaM jo samaya viuvviuM mato bitie / samae suresu vaccai nivviggahao ya jaMtassa // 2 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-4/116 ubhayaggahaNaM samato so puna dusmyviuvviymyss| paramatarAI saMghAyasamayahINAI tettIsaM // 3 // veuvviyasaroraparisADaNakAlo'vi samayato cev|| idAni aMtaraM-veubbiyasarIrasaMghAyaMtaraM jahoNaM egaM samaya, so'vi ya paDhamasamae viubviya mayassa vigaheNaM taie samae veuvviesu devesu saMghAyaMtassa bhavati, ahavA tatiyasamae viuvviya mayassa aviggaheNaM devesusaMghAyaMtassa saMghAyaparisAiMtaraM jahanneNaM samaya eva, so puNo'cira viubdhiya mayassa aviggaheNaM saMghAyaMtassa bhavati / sADassa aMtaraM-jahanneNaM aMtomuhuttaM / tiNhavi etesiM ukkoseNaM anaMtaM kaalNvnnssikaalo| idAna AhArayapsa AhAre saMghAo parisADo ya samayaM samo hoi| ubhayaM jahannamukkosayaM ca aMtomuhattaM tu // 1 // baMdhanasADubhayANaM jahannamaMtomuttamaMtaraNaM / ukkoseNamavarlDa poggalapariyaTTa desUNaM // 2 // teyAkammANaM puna saMtAnANAdito na sNghaato| bhavvANa hojja sADo selesIcarimasamayaMmi // 3|| gataM jIvamUlaprayogakaraNam, uttaraprayogakaraNamAhani.[193] itto uttarakaraNaM sarIrakaraNaM paoganippanna / taM bheyA'negavihaM cauvihamiNaM samAseNaM / / ni.[ 194] saMghAyaNA ya parisADaNA ya mIse taheva pddiseho| paDasaMkhasagaDathUNA uDDatiricchANa karaNaM ca // vR. 'ita' iti mUlagrayogakaraNAdanantaram 'uttarakaraNa'miti uttaraprayogakaraNam, ucyate iti gamyate, tatkataradityAha-zarIraM ca tatkaraNaM ca tAM tAM kriyAM prati sAdhakatamatvena zarIrakaraNaM tasya prayogaH-vIryAntarAyakSayopazamajajIvavIryajanito vyApAraH tena niSpannaM zarIrakaraNaprayoganiSpannam, ata eva zarIraniSpattyapekSayA'syottaratvamiti bhAvanIyaM, 'tat' ityuttarakaraNaM 'bhedAt' iti bhedamAzritya anekavidham' anekaprakAram, idamatra tAtparyam-saMsAriNAM kAryANi visadRzarUpANi bahUni dRSTAni, atastatsAdhanairapi karaNairbahubhireva bhavitavyaM, na ca tAni vistarato vaktuM zakyAni ata Aha_ 'caturvidhaM' caturUpam, 'idam' ityuttarakaraNaM, samAsena, ucyata iti zeSaH, tadevAha-'saGghAtanA ca' saMghAtanAkaraNaM 'parizATanA ca' parizATanAkaraNaM 'misse'tti mizraM saGghAtanAparizATanAkaraNaM tathaiva 'pratiSedhaH' iti saGghAtanAparizATanAzUnyam, amISAM codAharaNAni darzayannAha-paTe saGghAtanaiva tantusaGghAtaniSpannatvAttasya, zaGkeparizATanaiva parizATyamAnatvAdevAsya, zakaTe ubhayaM yatastatra kiJcitsaGghAtyate kolakAdi kiJcicca parizATyate'dhikatvagAdi, sthUNAnAmubhayAbhAvaH, tathA ca 'utiricchANaM ti bhAvapradhAnatvA dasyordhvatiryaktvayoH karaNaM, cazabdAnnamanonnamanAdi ca tatrottarakaraNaM ca, na taM saGghAtanAparizATanA ca, Aha-idamapyajIvAnAM kriyata ityajIvakaraNameva, tatkathamasya jIvakaraNatvenopanyAsaH?, ucyate, jIvena kriyata iti vivakSayA For Private De Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 adhyayanaM-4,[ni. 194] jIvakaraNatvenedamuktamityadoSa iti gAthArthaH / / ajIvaprayogakaraNamAhani.[ 195] ajiyappaogakaraNaM davve vannAiyANa pNcnnhN| cittakara(NaM) kusuMbhAIsu vibhAsA u sesANaM !! vR. asyAkSarArthaH sugamaH / / bhAvArthastvayaM jaM jaM nijjIvANaM kIrai jIvappaogao taM taM / vaNNAdi rUvakammAdi vAvi tadajIvakaraNanti / / uktaM dravyakaraNaM, kSetrakaraNamAhani [ 196] navinA AgAseNaM kIrai jaM kiMci khittmaagaasN| vaMjaNapariAvanaM ucchukaraNamAiaM bhuhaa|| vR. Aha-nityatvAtkSetrasya karaNaM na saMgacchate tatkathaM kSetrakaraNasambhavaH?, ucyate, na vinA''kAzena 'kriyate' nirvaya'te 'yadi ti yasmAt 'kiJcidapi' alpamapi vyaNukaskadhAdi, atastatprAdhAnyAd dravyakaraNamapi kSetrakaraNamucyate ityupaskAraH, nanu yadyAkAzena vinA na kiJcit kriyate tadA''kAzakaraNataivAstu kathaM kSetrakaraNatA?, ucyate, 'kSetram' iti kSetrazabdavAcyamAkAzaM, tathA ca paryAyazabdatvAdanayoritthamabhidhAnamaduSTameveti bhAvaH, tacca vyaJjanaMzabdastasya paryAyaH- anyathA ca bhavanaM vyaJjanaparyAya: tamApanna-prApta vyaJjanaparyAyApannam, 'ucchukaraNamAiyaM ti prakramAnmakArasya cAgamikatvAdikSukSetrakaraNAdikaM 'bahudhA' bahuprakaraNam, ekatve'pi kSetrasyekSukSetrakaraNAdirUpeNAbhilApasya bahuprakAratvAt, tathA ca sampradAyaH-vaMjaNapariyAvanaM nAma jaM khettaMti abhilappati taMjahA-ucchukhettakaraNaM sAlikhettakaraNaM tilakhittakaraNaM evamAdi' athavA yasmin kSetre karaNaM kriyate vaya'te vA tat kSetrakaraNamiti gAthArthaH / / ni.[ 197] kAlo jo jAvaio jaM kIrai jaMmi jaMmi kaalNmi| ohaNe nAmao puna havaMti ikkaarskkrnnaa|| vR. kAlo 'yaH' samayAdivatparimANaH yatkaraNaniSpattAvapekSAkAraNatvena vyApriyate, kimuktaM bhavati?-yasya bhojanAderyAvatA ghaTikAdvayAdinA kAlena niSpattistasya sa eva kAla: karaNaM, tasyaiva tatra sAdhakatamatvena vivakSitatvAt, yadi vA yatkaraNaM kriyate' niSpAdyate yasmin kAle tasya sa eva kAla: karaNaM kAlakaraNam atrAdhikaraNasAdhanatvena vivakSitatvAtkaraNazabdasya, 'oghene ti nAmAdivizeSAnapekSametatkAlakaraNaM, tathA ca vRddhAH-'kAlakaraNaM jaM jAvatieNa kAlena kIrati, jaMmi vA kAlaMmi'tti, ihApi kAlasyAkRtrimatvena karaNAsambhavAditthamupanyAsaH, nAmataH punarbhavantyekAdaza 'karaNAni'kAlavizeSarUpANi caturyAmapramANAni, karaNatvaM caiSAM tattakriyAsadhakatamatvAditi gaathaarthH|| kAni punastAnItyAhani.[198] bavaM ca bAlavaM ceva, kolavaM thIviloaNaM / garAi vaNiyaM ceva, viTThI havai sattamI / / ni.[199] sauNi cauppayaM nAgaM, kiMsugghaM karaNaM thaa| ee cattAri dhuvA, sesA karaNA calA satta / / vR. bavaM ca bAlavaM caiva kaulavaM strIvilocanaM garAdi vaNijaM caiva viSTirbhavati saptamI / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-4/116 zakuni catuSpadaM nAgaM kiMstughnaM karaNaM tathA, 'etAnIti zakunyAdIni catvAri 'dhravANI' - tyavasthitAni, zeSANi karaNAni 'calAni' anavasthitAni sapteti zlokadvayArthaH / / kasya punaH kva dhruvatvamityAhani.[200] kiNhacauddasirattiM sauNi paDivajjae sayA karaNaM / itto ahakkama khalu cauppayaM nAga kiMchugghaM / vR. kRSNacatardazyA rAtrau zakuniH pratipadyate, svarUpamiti zeSaH, kiM kadAcidevetyAha'sadA' sarvakAlam, anenAsyAvasthitatvamAha, karaNaM prAgvad, ata UrdhvaM yathAkrama' yathAparipATi'khaluH' ugvadhAraNe tato yathAkramameva, catuSpadaM nAga kiMstughnamiti, tatra'mAvAsyAyAM dine catuSpadaM rAtrau nAgaM pratipAdi ca dine kiMstughnamiti gaathaarthH|| saptavidhakaraNAnayanopAyapratipAdikeyaM pUrvAcAryagAthA "pakkhatihito duguNiyA durUvaNIhA ya sukkpkkhNmi| sattahie devasiyaM taM ciya rUvAhiyaM ratiM / / esA'ttha bhAvanA-abhimayadiNaMmi karaNajANaNatthaM pakkhatihito duguNiyatti-ahiMgayatirhi paDucca atIyAto duguNijjaMti, jahA suddhacautthIe duguNA aTTahavaMti, 'duruvahINaM'ti, sattahie devasiyaM karaNaM havai, ettha ya bhAgA chacceva, tao bavAiyakkameNa cauppahariyakaraNabhAveNa cautthie divase to vaNiyaM havai, ta ciya rUvAhiyaM ratti'ti rattIe viTThI, kaNhapakkhe dorUvA na pADijjaMti, evaM savvattha bhAvaNA kAyavvA bhaNiyaM ca "kiNhanisitaIyadasamI sattami cAuddasIsu aha vitttthii| sukkacautthikArasiNisi aTThamI punimA ya divA // 1 // laukikA apyAhu: "kRtarA sadivA dara bhUtadivA, shucraassttdivaikrpuurnndivaa| yadI candragatizca tithizca samA, iti viSTiguNaM pravadanti budhAH / / 2 / " "suddhassa paDivai nisi paMcamidiNi aTThamIe raaiNtu| divasassa vArasI puNNimAya ratti bavaM hoti / / 1 / / bahulassa cautthIe divA ya taha sattamIe~ rtipi| ekkArasIe divase bavakaraNaM hoi nAyavvaM // 2 // " iti sampradAyArthaH / / prAguddiSTaM bhAvakaraNamAhani.[ 201] bhAvakaraNaM tu duvihaM jIvAjIvesu hoi nAyavvaM tattha u ajIvakaraNaM taM paMcavihaM tu nAyavva / / vR.bhAvaH-paryAya: tasya karaNaM bhAvakaraNaM, tatpunaH tuzabdasya punararthatvAt 'dvividhaM dvibhedaM, kathamityAha-jIvAjIveSu bhavati jJAtavyam' avaboddhavyaM, kimuktaM bhavati? -jIvaviSayamajIvaviSayaM ca, tatrAlpavakAvyatvAdajIvabhAvakaraNamevAdAvupadarzayati-tattha jamajIvakaraNaM'ti tatra-tayordvayormadhye yadajIvakaraNaM tat 'paJcavidhaM tu' paJcaprakArameva 'jJAtavyam' avaseyamiti gAthArthaH / etadeva spaSTayitumAha Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM 4, [ ni. 202] - ni. [202] aurrasagaMdhaphAse saMThANe ceva hoi nAyavvaM / paMcavihaM paMcavihaM duviha'TThavihaM ca paMcavihaM // vR.varNarasagandhasparze saMsthAne caiva, ubhayatra viSayasaptamI, tato varNAdiviSayaM bhavati jJAtavyam, ajIvakaraNamiti prakramaH, tatra varNa: paJcavidhaH - kRSNAdi, rasaH paJcavidhastiktAdiH, gandho dvibheda:- surabhitirazca, sparzo'STavidhaH - karkazAdiH, saMsthAnaM paJcavidhaM parimaNDalAdi, etadbhedAtkaraNamapyetadviSayametAvadbhedameva, ata evAha - 'paJcavidha' mityAdi, nanu dravyakaraNAtko'sya vizeSa: ?, ucyate, iha paryAyApekSayA tathAbhavanamabhipretaM, dravyakaraNe tu dravyasyaiva tathA tathotpAdo dravyAstikamatApekSayeti vizeSaH, uktaM ca "aparampaogajaM (o) jaM ajIvarUvAdi pajjayAvatthaM / tamajIvabhAvakaraNaM tappajjA appaNAvekkhaM // 1 // ko davvavissasAkaraNAu viseso imassa ? nanu bhaNiyaM / iha pajjaya' vekkhAe davvaTThiyanamayaM taM ca // 2 // " 169 iti gAthArthaH // uktajIvabhAvakaraNaM, sAmprataM jIvabhAvakaraNamAhani. [ 203 ] jIvakaraNaM tu duvihaM suyakaraNaM ceva no ya suyakaraNaM / baddhamabaddhaM ca suaM nisIhamanisIhabaddhaM tu // vR. jIvabhAvakaraNaM punaH, tuzabdasya punararthatvAt, 'dvividhaM' dviprakAraM zrutasya karaNaM zrutakaraNaM, bhAvakaraNatvaM cAsya zrutasya kSAyopazamikabhAvAntargatvAt caiveti pUraNe, 'no ya suyakaraNaM 'ti cazabdasya vyavahitasambandhatvAt no zrutakaraNaM ca / tatrAdyamabhidhitsurAha-'baddhaM' grathitam 'abaddhaM ca' etadviparItaM 'zrute' zrutaviSayaM, karaNamiti prakramaH, tatra ca 'nisIhamanisIhabaddhaM tu 'tti baddhaM dvividhaM-nizIthamanizIthaM ca, tuzabdazcAnayorabaddhasya ca laukikalokottarabhedasUcakaH, tatazca nisIthaM rahasi yatpaThyate vyAkhyAyate vA, tacca lokottaraM nizIthAdi laukikaM bRhadArayakAdi, anizIthametadviparItaM tacca lokottaramAcArAdi laukikaM purANAdi, abaddhamapi laukikalokottarabhedena dvibhedameva, tatra lokottaraM yathaikA marudevyatyantasthAvarA siddhA svayambhUramaNe matsyapadmayorvalayavarjAni sarvasaMsthAnAni santi, viSNukumAramaharSeryojanalakSaNapramANazarIravikaraNaM kuruDavikuruDa kuNAlAyAM sthitAvativRSTayA ca tannAzaH tayozcAzubhAnubhAvAtsaptamanarakapRthivIgamanaM kRNAlAnAzAcca bhagavato vIrasya trayodazAM samAyAM kevalajJAnotpattirityAdi anekaprakAramAcAryaparamparAyAtaM, laukikaM tvabaddhaM dvAtriMzaddaDDikAH SoDaza karaNAni paJca sthAnAni, tadyathA AlIDhaM pratyAlIDhaM vaizAkhaM maNDalaM samapadaM ca tatrAlIDhaM dakSiNaM pAdamagrataH kRtvA vAmapAdaM pRSThataH sArayati, antaraM dvayorapi pAdayoH paJca padAni, etadviparItaM tu pratyAlIDhaM, vaizAkhaM punaH pASNa abhyantarataH kRtvA samazreNyA vyavasthApayati, agrimatalau bahirbhUtau kAryoM, maNDalaM dvApi pAdau dakSiNavAmato'vasArya urU AkuJcati, yathA maNDalaM bhavati, antaraM catvArI pAdAni, samapadaM punaH sthAnaM dvAvapi pAdau samau nairanyaryeNa sthApayati, etAni paJca sthAnAnyabaddhAni, zayanakaraNaM ca SaSThamiti gAthAkSarArthaH / uktaM zrutakaraNamadhunA no zrutakaraNamAha Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 170 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-4/116 ni.[ 204] nosuyakaraNaM duvihaM karaNaM taha ya jhuMjaNAkaraNaM / guNa tavasaMjamajogA jhuMjaNa manavAyakAe ya / / vR. ica ha nozabdasya sarvaniSedhAbhidhAyitvAt zrutakaraNaM yanna bhavati tannozrutakaraNaM, tacca dvedhA-guNakaraNaM tathA ca' tenaiva no zrutatvalakSaNena prakAreNa yAjanAkaraNaMca, etatsvarUpamAha'guNa'tti prakramAd guNakaraNaM, kimityAha-tapazca saMyamazca tapa:saMyamau tayorAtpaguNayoryogA:tatkaraNarUpA vyApArAstapa:saMyamayogAH, kimuktaM bhavati?-tapaHkaraNam-anazanAdi saMyamakaraNaM 'ca-paJcAzravaviramaNAdi guNakaraNamucyate, guNatvaM ca tapa:saMyamayoH karmanirjarAhetutvenAtmopakAritvAt, 'jhuMjaNa'tti yojanAkaraNaM 'maNavayaNakAe yatti cazabdo'vadhAraNe, viSayasaptamI cekaM, tato manovAkkAyaviSayameva, tatra manoviSayaM satyamanoyojanAkaraNAdi caturdhA, vAgviSayamapi satyavAgyojanAkaraNAdi catudhaiva, kAyaviSayaM tvaudArikakAyayojanAkaraNAdi saptadhA, tatazca dvAbhyAM catuSkAbhyAM saptakena ca mIlitena paJcadazavidhaM yojanAkaraNaM, yojayati hyetatpaJcadazavidharmApa karmaNA sahAtmAnamiti, Aha ca-"manavayaNakAyakiriyA pannarasavihA ujuMjaNAkaraNa"miti gAthArthaH / yena karaNenAtra prakRtaM tadAhani.[205] kammagasarIrakaraNaM AuakaraNaM asaMkhayaM tNt| tena'higAro tamhA uappamA aacritnNmi|| vR. karmakazarIrakaraNaM' kArmaNadehanirvarttanaM, tadapi jJAnAvagNAdibhedato'nekavidhamityAha'AyuHkaraNam' iti AyuSa:-paJcamakarmaprakRtyAtmakasya karaNaM-nirvartanamAyu:karaNaM, tatkimityAha-'asaMkhayaM taM tu'tti tatpunarAyuH karaNamasaMskRtaM-nottarakaraNena truTitamapi paTAdivatsandhAtuM zakyaM, yataH "phuTTA tuTTA va ihaM paDamAdI saMdhayaMti nyniunnaa| sA kAvi natthi nII saMdhijjai jIviyaM jiie||" evaM ca 'svarUpato hetuto viSayatazca vyAkhye'ti svarUpato hetutazca 'uttarakaraNeNa kaya' mityAdinA granthena vyAkhyAtam, anena tvAyuSkakaraNasyAsaMskRtatvopadarzanena viSayataH, idAnI tUpasaMhAramAha-'tena'higAro'tti tene'tyAguHkarmaNA'saMskRtenAdhikAra:, 'tamhA utti tasmAt tuzabdo'vadhAraNArthaH, tasya ca vyavahitaH sambandhaH, tato'yamarthaH- yasmAdasaMskRtamAyuHkarma tasmAt 'apramAda eva' pramAdAbhAva eva, 'caritra' iti caritraviSayaH kartavya iti gAthArthaH / / evaM ca vyAkhyAtaM saMskRtam, etadviparItaM caasNskRtmiti| samprati sUtramanuzriyate-tatra cAsaMskRtaM jIvitamiti jaropanItasya na trANamiti ca mA pramAdIrityukte'rthasyApi puruSArthatayA sakalaihikAmuSvikaphalanibandhanatayA ca tadupArjanaM pratyapramAdo vidheya iti keSAJcitkadAzayaH, yata Aha "dhanerduSkulInA: kulInAH kriyante, dhanaireva paapaatpunrnistrnti| dhanibhyo viziSTo na loke'sti kazciddhanAnyarjayadhvaM dhanAnyarjayadhvam / / " iti, tanmatamapAkartumAhamU. (117) je pAvakammehi dhanaM manussA, samAyayaMtI amati ghaay| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-4,[ni. 205] pahAya te pAsa payaTTie nare, verAnubaddhA narayaM uveti / / vR. 'ya' iti ye kecanAvivakSitasvarUpAH 'pApakarmabhiH' iti pApopAdAnahetubhiranuSThAnaiH 'dhanaM' dravyaM manuSyAH' manujA: tepAmeva prAyastadarthopAyapravarttanAditthamuktaM, samAdadate' svIkurvanti, 'amatim' iti prAgvanaJaH kutsAyAmapi darzanAt kumatim-uktarUpAM 'gahAya'tti gRhItvA sampradhArya, paThyate ca-'amayaM gahAye'ti azobhanaM matamamataM-nAstikAdidarzanam, athavA amRtamivAmRtam-Atmani paramAnandotpAdakatayA tacca prakramAddhanaM 'pahAya'tti prakarSaNa tanmadhyAdalpasyApyagrahaNAtmakena hitvA-tyaktyA 'tAni'ti dhanaikarasikAn 'pazya' avalokaya, vineyamevAha, 'payaTTie'tti ArSatvAt svana evAzubhAnubhAvAtaH pravRttAn pravartitAnvA, prakramAtmapApakarmopArjitadhanenaiva, mRtyumukhamiti gamyate, 'narAn' puruSAn, punarupAdAnamAdarakhyApakamekAntakSaNikapakSanirAsArthaM vA, ekAntakSaNikapakSe hi na yaireva dhanamupAjitaM teSAmeva pravartanaM, tathA ca bandhamokSAbhAvazceti bhAvaH, etacca pazya vairaM-karma 'vere' vajje ya kamme ya' iti vacanAt tena anubaddhAH-satatamanugatA: 'naraka' ratnaprabhAdikaM nArakanivAsam 'upayAnti' tadbhavabhAvitayA sAmIpyena gacchanti, ta eva mRtyumukhapravRttA iti prakramaH, yadi vA pAzA iva pAzA:-stryAdayasteSu pravRttAstairvA pravartitAH pAzapavRttAH pAzapravattitA vA narakamupayAntIti sambandhaH, te hi dravyamupAya'styAdiSvabhirayante, tadabhiratvA ca narakagatibhAja eva bhavantIti bhAvaH, zeSaM praagvt| / tadanena sUtreNa dhanamihaiva mRtyuhetutayA paratra ca narakaprApakatvena tattvataH puruSArtha eva na bhavatIti tattyAgato dharma prati mA pramAdIrityuktaM bhavati, narakaprAptilakSaNazcA pAyo na pratyakSeNAvagamyate (myata ito) haiva mRtyulakSaNApAyadarzanamudAharaNaM, tatra ca vRddhasampradAya:-egaMmi nayare ego coro, so ratti vibhavasaMpaNNesu gharesu khattaM khaNiuMsubahuM davinajAyaM ghettuM appaNo gharegadese kUvaM sayameva khaNittA tattha davinajAyaM pakkhivai, jahicchiyaM ca sukkaM dAUNa kaNNagaM vivAheuM pasUyaM saMti rattiM uddavettA tatthevAgaDe pakkhivai, mA me bhajjA ceDarUvANi ya parUDhapaNayANi hoUNa rayaNANi parassa payAsessaMti, evaM kAlo vaccati / annayA teNegA kannayA vivAhiyA atIva rUvassiNI, sA pasUyA saMtA teNa na mAriyA, dArago ya, so aTThavariso jAo, tena ciMtiyaM-aiciraM kAlaM vidhAriyA, eyaM puvvaM uddaveuM pacchA dArayaM uddavissaMti, teNa sA uddaveuM agaDe pakkhittA, teNa ya dArageNa gihAo niggacchiUNa dhAdhAkayA, logo milio, teNa bhaNNai-eeNa mama mAyA mArayatti, rAyapurisehiM suyaM, tehiM gahito, diTTho kUvo davvabharito, aTThANi ya sUbahUNi, so baMdhiUNa rAyasabhaM samuvaNIto jAyaNApagArehi, savvaM davvaM davAveUNa kumAreNa mArito / evamanye'pi dhanaM pradhAnamiti tadarthaM pravarttamAnAstadapahAyaihaivAnarthAvApattito narakamupayantIti suutraarthH|| idAnIM karmaNAmavandhyatAmabhidadhat prakRtamevArthaM draDhayitumAhamU.(118) tene jahA saMdhimuhaM gahIe, sakammuNA kiccai paavkaarii| evaM payA piccha ihaM ca loe kaDANa kammANa na mokkho asthi / / vR. 'stena:' caura: yatheti dRSTAntopadarzane sandhiH-kSatraM tasya mukhamiva mukhaM-dvAraM tasmin 'gRhItaH' AttaH 'svakarmaNA' AtmIyAnuSThAnena, kim ? -kRtyate' chidyate, 'pApakArI' Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-4/118 pAtaka nimittAnuSThAnasevI, kathaM punarasau kRtyata iti ceda-atrocyate sampradAya:egaMmi nayare ego coro, tena abhijjato gharagassa phalagaciyassa pAgArakavisIsagasaMnihaM khattaM khaNiyaM, khattANi anegAgArANi-kalasAgiI naMdAvattasaMThiyaM paumAgiI purisAgiiM ca, so ya taM kavisIsagasaMThiyaM khattaM khaNaMto gharasAmie niveIo, tato tena addhapaviTTho pAesu gahito, mA paviTTho saMto paharanena paharissatitti, pacchA coreNavi bAhirattheNa hatthe gahio, so tehiM dohivi balavaMtehi ubhayahA kaDDijjamANo sayaMkiyayAgArakavisIsagehiMphAlijjamANo attANo vilvitti| ___ evamamunavodAharaNadarzitanyAyena 'prajAH' he prANinaH ! 'peccha'tti pekSadhvaM, prAkRtatvAdvacanavyatyayaH, etacca yatrApi nocyate tatrApi bhAvanIyam, 'iha' asmin 'loke' janmani, AstAM paraloka ityapizabdArthaH, 'kRtAnA' svayaMviracitAnAM karmaNAM' jJAnAvaraNAdInAM 'na mokSaH' na muktiH, IzvarAderapi tadvimocanaM pratyasAmarthyAd, anyathA sakalasukhitvAdyApatteH, idamuktaM bhavati-yathA'sAvarthagrahaNavAJchayA pravRttaH svakRtanaiva kSatrasvananAtmakopAyena kRtyate, na tasya svakRtakarmaNo vimuktiH, evamanyasyApi tattadanuSThAnato'zubhakAriNo na tato vimuktiH, kintu tadihApi vipacyata eveti, paThyate ca- evaM payA pecca ihaM ca'tti, ihApi kRtyata iti sambadhyate, kRtyata iva kRtyate tathAvidhabAdhAnubhavanena, kA'sau ?-prajA, kva? -'pretya' parabhave, 'ihaMce'ti ihaloke, kimiti pretyetyucyate-yAvatA iha kRtamihaivApagatamata Aha-yat 'kRtAnAM' karmaNAM mokSo nAsti / / iha paratra vA vedyamevAvazyaM karmeti, ahavA evaM payA pecca ihaMpi loe, na kammuno pIhati to kayAtI' evaM prajA ! AmantraNapadametat, pretyeha loke ca yataH prANinaH kRtyante 'tA' iti tato hetoH 'kadAcit' kasmiMzcitkAle 'ne'ti niSedhe kammuNo'tti karmaNe prastAvAt kutsitAnuSThAnAya spRhayet-nAbhilASamapi kuryAd AstAM tatkaraNamityAkUtaM, tadabhilaSaNasyApi bahudoSatvAt, tathA ca vRddhAH___ egaMmi nayare egena coreNa rati duravagADhe pAsAe AroDhuM vimaggeNa khattaM kayaM, subahu ca davvAjAyaM nIniyaM, niyagharaM ca'nena saMpAviyaM / pahAyAe rayaNIe nhAya samAladdha suddhaM vAso tattha gato, ko kiM bhAsatitti jANaNatthaM, jai tAvajja logo maMna yAnissai tA punovi puvaTiie corissAmItti saMpahAriUNa taMmi ya khattaTThANe gao, tattha ya logo bahU milito saMlavatikahaM durArohe pAsae AroDhuM vimaggeNa khattaM kayaM? kahaM ca khuDDulaeNaM khattaduvAreNaM paviTTho?, puNo ya saha davveNa niggaotti / so suNeuMharisitociMtei-saccameyaM, kiha'haM eeNa niggatotti?, appANo udaraM ca kaDiM ca paloeuM khattamuhaM ploeti| so ya rAyaniuttehiM purisehiM kusalehi jANito, rAyaNo uvanIto sAsito ya / / evaM pApakarmaNAmabhilaSaNamapi sadoSamiti na vidadhIteti sUtrArthaH / / iha kRtAnAM karmaNAmavandhyatvamuktaM, tatra ca kadAcit svajanata eva tanmuktirbhaviSyati, amuktau vA vibhajyaivAmI dhanAdivad bhokSayanta iti kazcinmanyeta ata AhamU.(119) saMsAramAvatra parassa aTThA, sAhAraNaM jaMca kareti kmm| kammassa te tassa uveyakAle, na baMdhavA baMdhavayaM uveti|| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-4,[ni. 205] 173 vR. pAThAntare'pi pApakarmaspRhaNaM sadoSamiti niSiddhaM, tatastatrApi syAdetata-yatheha sarva sAdhAraNaM tathA'muSmitrapi bhaviSyatyata Aha-"saMsAra' sUtraM, saMsaraNaM-saMsAra:-teSu teSUccAvaceSu paryaTanaM tam ApannaH-prAptaH, parasya' Atmavyatiriktasya putrakalatrAdeH, arthAt' iti arthaprayojanamAzritya 'sAdhAraNaM jaMca'tti casya vAzabdArthatvA bhinnakramatvAcca sAdhAraNaM vA yadAtmano'nyeSAM caitad bhaviSyatItyabhisandhipUrvakaM karoti' nivartayati bhavAn, kabhahetutvAt karma kriyata iti vA karma-kRSyAdikarma tasyaiva kRSyAdeH 'te' tava he kRSyAdikarmakarttaH ! tasya parArthasya sAdhAraNasya vA, tuzabdo'pizabdArthaH, AstAmAtmAnimittaM kRtasyetyabhiprAya:, 'vedanaM' vedo vipAkaH tattatkarmaphalAnubhavanaM tatkAle 'na' iti niSedhe, avadhAraNaphalatvAdvAkyasya naiva 'bAndhavAH' svajanAH, yadarthaM tatkarma kRtavAn karoSi vA te 'bAndhavatA' bandhubhAvaM tadvibhajanApanayAnadinA 'urvati'tti upayantIti, yatazcaivamatastadupari premAdipramAdaparihArato dharma evAvahitena bhAvyaM, tathAvidhAbhIrIvyaMsakavaNigvat / tathA ca vRddhAH egaMmi nayare ego vANiyago aMtarAvaNesuM vavaharai, egA AbhIrI ujjugA dorUvara ghetUNa kappAsanimittamavadriyA, kappAso ya tayA samaggho vaTTati, tena vANiyaeNa egassa rUvassa do vArA toleuM kappAso dinno, sA jANai-dohavirUvagANa dinnotti, sA poTTalayaM baMdhiUNa gayA, pacchA vANiyato ciMteti-esa rUvago muhA laddho, tato ahaM evaM uvabhuMjAmi, tena tassa rUvagassa sabhiyaM ghayaM gulo vikkiNiuM ghare visijjauM bhajjA saMlattA-ghayapuNNe karejjAsitti, tAe kayA ghayapuNNA, jAmAugo se savayaMso Agato, so tAe parivesitA ghayapuNNehiM, so bhuMjiuM gato, vANiyato nhAnapayato bhoyaNatthamuvagato, so tAe parivesito sAbhAvieNa bhatteNa, bhaNatikiM na kayA ghayaurA?, tAe bhannati-kayA, paraM jAmAueNa savayaMseNa khatiyA?, so ciMtetipeccha jArisaM kayaM mayA, sA varAI AbhIrI vaMceuM paranimittaM appA avunneNa saMjoIo, so ya sacito sarIraciMtAe niggato, gimho yavaTTati, so majjhaNhavelAekayasarIracito egassarukkhassa heTThA vIsamati, sAhU ya teNogAseNa bhikkhaNimittaM jAti, tena so bhaNNati-bhagavaM ! etthaM rukkhacchAyAe vissama mayA samANaMti, sAhuNA bhaNiyaM-turiyaM mae niyakajjeNa gaMtavvaM, vaNieNa bhaNiyaM-kiM bhavayaM ! ko'vi parakajjeNAvi gacchai ?, sAhuNA bhaNiyaM-jahA tuma ciya bhajjAinimittaM kilissasi, sa marmaNIva spRSTaH, teneva ekkavayaNeNa saMbuddho bhaNati- bhayavaM! tumhe kattha acchaha?, tena bhannai-ujjANe, tato taM sAhuM kayapajjattiyaM jANiUNa tassa sagAsaM gato, dhammaM souM bhaNati-pavvayAmi jAva sayaNaM ApucchiUNaM, gato niyayaM gharaM, baMdhave bhajjaM ca bhaNai-jahA AvaNe vavaharaMtassa tuccho lAbhago, tA disAvANijja karessAmi, do ya satthavAhA, tatthego mullabhaMDaM dAUNa suheNa iTThapuraM pAvei, tattha viDhatte na kiMci giNhati, bIo na kiMci mullabhaMDaM deti, puvavidvattaM ca vilupeti, taM kayareNa saha vaccAmi?, sayaNeNa bhaNiyaM-paDhameNa saha vaccasu, tehiM so samaNunnAto baMdhusahito gao ujjANaM, tehi bhannati-kayaro satthavAho?, tena bhannati-nanu paralogasatthavAho esa sAhU asogacchAyAe uvaviTTho niyaeNaM bhaMDeNaM vavahArAvei, eeNa saha nivvANapaTTaNaM jAmitti pavvaito / yathA cAyaM vaNik svajanasvattatvamAlocayan pravrajyAM pratyAhRtaH, tathA'nyairapi vivekibhiryatitavyaM, tathA ca vAcaka: Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-4/118 "rogAghrAto duHkhArditastathA svajanaparivRto'tIva / kvaNati karuNaM sabASpaM rujaM nihantuM na zaktau'sau // 1 / / mAtA bhrAtA bhaginI bhAryA putrastathA ca mitrANi / na ghnanti te yadi rujaM svajanabalaM kiM vRthA vahasi ? // 2 // rogaharaNe'pyazaktAH pratyuta dharmasya te tu vighnakarAH / maraNAcca na rakSanti svajanaparAbhyAM kimbhydhikm?|3|| tasmAt svajanasyArthe yadihAkAryaM karoSi nirlajja / bhoktavyaM tasya phalaM paralokagatena te mUDha ! // 4|| tasmAt svajanasyopari saGgaM parihAya nirvRtto bhuutvaa| dharmaM kuruSva yatnAdyatparalokasya pathyadanam // 5 // iti sUtrArthaH / itthaM tAvat svakRtakarmabhya: svajanAtra muktirityuktam, adhunA tu dravyameva tanmuktaye bhaviSyatIti kasyacidAzayaH syAdata AhamU.(120) vitteNa tANaM na labhe pamatte, imami loe aduvA prtth| dIvappaNaDhe va anaMtamohe, neyAuyaM dahamadaTTameva / / vR. vittena' dravinena trANaM' svakRtakarmaNo rakSaNaM 'na labhate na prApnoti iti, kohaka?'pramattaH' madyAdipramAdavazagaH, kva?- 'imaMmi'tti asminnanubhUyamAnatayA pratyakSa evaM 'loke' janmani, 'aduve'ti athavA 'paratre'ti parabhave, kathaM punarihApi janmani na trANAya?, atrocyate vRddhasampradAya:__ ego kila rAyA iMdamahAIe kamhi Usave attapure niggacchaMte ghosaNaM ghosAvei-jahA savve purisA nayarAto niggacchaMtu, tattha purohiyaputto rAyavallabho vesAgharamaNupaviTTho ghosie'vi na niggato, so rAyapurisehiM gahito, tena vallabheNa na tesiM kiMci dAUNa appA vimoito, dappAyamANo vivadaMto rAyasagAsamuvaNIto, rAiNAvi vajjho ANatto, pacchA purohio uvahito bhaNatisavvassaMpi ya demi mA mArijjau, to'vi na mukko, sUlAe bhitro / evamanye'pi na vittena zaraNamihaiva tAvadApnuvanti, AstAmanyajanmani, tanmUrchAvataH punastasyAdhikataraM doSamAha'dIve'tyAdi vRttAI, tatra ca dIvamityetatpadaM saMskAramanapekSyaiva nikSeptumAha niyuktikRtni.[206] duviho ya hoi dIvo davvadIvo a bhAvadIvo ya{ ikkikko'vi aduviho AsAsapagAsadIvo a| vR. 'dvividhazca' dvibheda eva bhavati, dIveti prAkRtapadopAtto'rtho, dravyabhAvabhedAt, tathA cAha-davvadIvo ya bhAvadIvo yatti, punarayamekaiko'pi dvividhaH, dvaividhyamevAha-'AsAsa'tti AzvAsayati atyantamAkulitAnapi janAn svasthIkarotItyAzvAsaH, sa eva dIvattipadasambandhAt prAkRtasya zatamukhatvAdAzvAsadvapa iti bhavati, tathA prakAzayati-ghanatimirapaTalAvaguNThitamapi ghaTAdi prakaTayatIti prakAzaH, sarvadhAtUnAM pacAdiSu darzanAt, sa cAsau dIpyata iti dIpazca prakAzadIpaH, sa ca bhavati dIvattipadavAcya iti gAthArthaH // punaranayorapi bhedamAha ni.[ 207] saMdInamasaMdIno saMdhiamassaMdhie aboddhbve| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 adhyayanaM-4,[ni. 207] AsAsapagAse a bhAve duviho puNikkiko / vR.saMdIyate -jalaplAvanAt kSayamApnotIti sandIna:, taditarastvasandInaH, tathA 'saMjogime ya'ti saMyogimaH, yastailavaya'nsiMyogena nirvRttaH, asaMyogimazca tadviparIta AdityabimbAdiH sa hyeka eva prakAzaka iti jJAtavyaH' avaboddhavyaH, paThyate ca-'sandhiyamassandhigha ya boddhavve' ihApi 'sandhitaH saMyojitaH, tadviparItastu 'asandhita:' asaMyojitaH, AsAsapagAse ya'tti AzvAsadvIpa: prakAzadIpazca, yathAkramaM ceha sambandhaH, tatrAzvAsadvIpaH, sandInAsandInaH, prakAzadIpazca saMyogimAsaMyogima iti, ayaM ca dravyata eveti vyAmohApanayanAyAha-'bhAve'pi' bhAvavipayo'gi, 'duviha'tti dvidhA, 'puna'riti prathamabhedApekSam, 'ekaikaH' ityAzvAsadvIpaH prakAzadIpazca, idamuktaM bhavati__yathA dravyato'pAranIradhivimagnAnAM kadA kadaitadantaH syAt ityAkulitacetasAmAzvAsanaheturAzvAsadvIpaH, evaM saMsArasAgaramapAramuttarItumanasAmAtyantamudvejitAnAM bhavyAnAmAzvAsanahetuH samyagdarzanaM bhAvAzvAsadvIpaH, tatra hi dravyadvIpa iva vIcibhiH kuvAdibhiramI nohyante nApi makarAdibhiravAnantAnubandhibhiH krodhAdibhirati TrairapyupadrUyante, yathA ca dravyAzvAsadvIpa: plAvyamAnatayaika: sandIna: tathA'yamapi bhAvAzvAsadvIpaH samyagdarzanAtmakaH kazcit kSAyopazamika aupazamiko vA punaranantAnubandhyudaye mithyAtvodayena jalotpIleneva plAvyate, tatastanibandhanairjalacarairivAnekadvandvairupatApyata iti sandIna ucyate, yastu kSAyikasamyaktvalakSaNo na jalotpIleneva mithyAtvodayenAkramyate ata eva ca na tatsthastannibandhanApAyaiH kathaJcidhujyate asAvasandIno bhAvadvIpaH, tathA yathaiva tamasA'ndhIkRtAnAmapi prakAzadIpaH tatprakAzyaM vastu prakAzayati evamajJAnamohitAnAM jJAnamapIti bhAvaprakAzadIpa ucyate, ayamadhyeka: saMyogimo'nyazcAnyathA, tatra yaH zrutajJAnAtmako bhAvadIpa: akSarapadapAdazlokAdisaMhatinirvartitaH sa saMyogimaH, yastvanyanirapekSA nirapekSatayA ca na saMyogimaH sa kevalajJAnAtmako'saMyogimo bhAvadIpa iti gAthArthaH // vyAkhyAtaM sUtrasparzikaniryuktvA 'dIva'tti sUtrapadam, atra ca prakAzadIpenAdhikRtaM, tatazca 'dIvappaNadvevatti' prakarSeNa naSTo-dRSTayagocaratAM gataH praNaSTo dIpo'syeti prAkRtatvAtpraNaSTadIpaH, AhitAgnyAderAkRtigaNatvAdvA dIpapraNaSTaH tadvaditi dRSTAntaH, atra sampradAya:___ jahAM kei dhAtuvAiyA sadIvagA agiMga iMdhanaM ca gahAya bilamaNupaviThThA, so tesi pamAeNa dIvo aggIvi vijjhAto, tato te vijjhAyadIvaggIyA guhAtamamohiyA ito tatosavvato paribhamaMti, paribhamaMtA apaDiyAramahAvisehiM sappehiM DakkA duruttare ahe nivaDiyA, tattheva nihnnmuvgtaa| evaM anantaH-aparyavasitaH, tadbhavApekSayA prAyastasyAnapagamAta, mAte yenAsau mohojJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyAtmakaH, tatazcAnanto moho'syeti anantamohaH, kimityAha'neyAuyaMti nizcita Ayo-lAbho nyAyo-muktirityarthaH, sa prayojanamasyeti naiyAyikastaM, samyagdarzanAdikaM muktimArgamiti gamyate, 'daTTa'ti antarbhUtApizabdArthatvAdRSTvA'piupalabhyApyadRSTeva bhavati, taddarzanaphalAbhAvAt, athavA 'adaTThameva'tti prAkRtatvAdadraSTaiva bhavati, idamAtrAkRtam-yathaiSa guhAntargataH pramAdAt praNaSTadIpaH prathamamupalabdhavastutattvo'pi dIpAbhAve tadadraSTaiva jAyate, tathA'yamapi jantuH kathaJcit karmakSayopazamAdeH samyagdarzananAdikaM muktimArga Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-4/120 bhAvaprakAzadIpataH zrutajJAnAtmakAt dRSTA'pi vittAdivyAsaktitastadAvaraNodayAdadraSTaiva bhavati, tathA ca na kevalaM svatastrANAya vittaM na bhavati, kintu kathaJcit trANahetuM samyagdarzanAdikamapyavAptamupahantIti sUtrArthaM : / / evaM dhanAdikameva sakalakalyANakAri bhaviSyatItyAzaGkAyAM tasya kugatihetutvaM karmaNazcAbadhyatvamupadarya yat kRtyaM tadAhamU.(121) suttesu AvI paDibuddhajIvI, no vissase paMDiya Asupanne / ghorA muhattA abalaM sarIraM, bhAraMDapakkhI va crppmtto|| vR. 'supteSu' dravyataH zayAneSu bhAvatastu dharmA pratyajAgratsu, caH pAdapuraNe, 'cazabdaH' samAhAretaretarayogasamuccayAvadhAraNapAdapUraNAdhikavacanAdiSvi'tivacanAt, apiH sambhAvane, tato'yamartha:-supteSvapyAstAM jAgratsu ca, kimityAha-pratibaddhaM-pratibodhaH dravyato jAgratA bhAvatastu yathAvasthitavastuttvAvagamastena jIvituM-prANAn dhartuM zIlamasyeti pratibaddhajIvI, yadi vA pratibuddho-dvidhA'pi pratibodhavAn jIvatItyevaMzIla:-pratibuddhajIvI, ko'bhiprAya?dvidhA prasupteSvapi avivekiSu na gatAnugatikatayA'yaM svapiti, kintu pratibuddha eva yAvajjIvamAste, tatra ca dravyanidrApratiSedhe agaDadattodAharaNaM, tatra ca vRddhavAda:___ ujjenIe jiyasattussarano amoharaho nAma rahito, tassa jasamatI nAma bhajjA, tose agaDadatto nAma putto, tassa ya bAlabhAve ceva pivA uvarato / so ya annayA abhikkhaNaM royamANi mAyaraM pucchai, tIe nibbaMdheNa kahiyaM-jahA esa amohapahArI rahio tuha piusantiyaM riddhi patto, taM ca paccakkhakaDuyaM, tumaM ca akayavijjaM daTuM aMto aIva DajjhAmi, teNa bhaNiyaM-asthi koI jo maM sikkhAveti, tIe bhaNiyaM-asthi kosaMbIe daDhappahArI nAma piumitto, gato kosaMbi, diTTho daDhappahArI IsatthasattharahacariyAkusalo Ayarito, teNa putto viva nipphAio Isatthe kuMtAdipADiyakke jaMtamukke ya annaasuviklaasu|annyaa gurujaNANunnAto siddhavijjo sikkhAdaMsaNaM kAuM rAyakulaM gato, tattha ya asakkheiDagahaNAiyaM jahAsikkhiyaM savvaM dAiyaM, jahA savvo jaNo hayahiyao jAto, rAyA bhaNai-natthi kici accherayaM, neva ya vimhito, bhaNatikiM kiM te demi?, teNa vinavito-sAmi? tubbhe mamaM sAdhukAraM na deha ki me aneNa daanenNti| ___ assiceva desakAle purajaNavaeNa rAyA vinavio-devAnuppiyANaM pure asuyapuvvaM saMdhichejjaM saMpayaM ca davvaharaNaM parimoso ya keNavi kayaM, taM arahaMtu NaM devAnuppiyA! nagarassa sArakkhaNaM kAuM, tato ANato rAiNA nagarArakkho-sattarattassa abhitare jahA gheppati tahA kuNasutti, taMca soUNa esa thakko mama gamaNassatti parigaNaMteNa vinavito rAyA, jahA-ahaM sattarattassa abbhaMtare core sAmi! tubbhapAyamUlaM uvaNessAmi, taM ca vayaNaM rAyaNA paDisuyaM, anumanniyaM ca evaM kuNasutti / tao o hatuThThamANaso niggato rAyakulAto, ciMtiyaM ca nenaM-jahA duTThapurisatakkarA pANAgArAiTThANesu nAnAvihaliMgavesapaDicchannA bhamaMti, ato ahameyANi ThANANi appaNA cArapurisehi ya maggAvemi, maggAveUNa niggato nayarAto, niddhAiUNa ikato ekkassa sIyalacchAyassa sahayArassapAyavassa heTThA niviTTho dubbalamayalavattho, coragahaNovAyaM ciMtayaMto acchati, navari jaMkaMpi muNabhuNAyaMto taM ceva sahayArapAyavacchAyamuvagato parivvAyato, aMbapallavasAhaM bhaMjiUNa niviTTho, diTTho ya teNa obaddhapiDito dIhajaMgho, daTTaNa ya AsaMkito Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-4,[ni. 207] 177 hiyaeNa-pAvakammasUyagAI liMgAI, nUnaM esa corotti, bhaNito ya so parivvAyageNa-vaccha ! kuto tumaM kiMnimittaM vA hiMDasi?, tato teNa bhaNiyaM-bhayavaM! ujjeNIto ahaM pakkhINavibhavo hiMDAmi, teNa bhaNiyaM-putta ! ahaM te viulaM atthasAraMdalayAmi, agaladatto bhaNati-anuggahio'mhi tunbhehiN| eva ca adaMsaNo gato dinayaro, aikkaMtA saMjhA, kaDDiyaM tena tidaMDAto satthayaM, baddho pariyaro, uTThito bhaNati-nagaraM aigacchAmotti, tato agaladatto sasaMkito taM anugacchai, ciMteti yaesa so takkarotti, paviTTho nayaraM, tattha ya uttANanayaNapecchanijaM kassavi punnavisesa sirisUyagaM bhavaNaM, tattha sA sirivacchasaMThANaM saMdhi chettUNa atigato parivAyato, nInIyAto anegabhaMDabhariyAto peddhAto, tattha yataM ThaveUNa gato, agaDadatteNa ciMtiya-aMtagamaNaM karemi, tAva ya Agato parivAyato jakkhadeulAto saiellae dAliddapurise ghettUNa, tena te yatAo peDAto giNhAviyA, niddhAiyA ya sabve nayarAto bhaNati ya parivvAyato-putta ! ittha jinujjANe muhuttAgaM niddAvinoyaM karemo jAva rattI galati, tatto gamissAmotti, tato tena laviyaM-tAya! evaM karematti, tato tehiM purisehiM ThaviyAo peDAto, niddAvasaMca uvagayA, to so ya parivAyato agaladatto ya saMjjaM atthariUNa aliyasuIyaM kAUNa acchNti| tao ya agaladatto saNiyaM uddeUNa avakrato rukkhasaMchanno acchati, te ya purisA niddAvasaM gayA jANiUNa vIsaMbhaghAiNA parivAyaeNa mAriyA, agaladattaM ca tattha satthare apecchamANo maggiuM payatto, maggaMto ya sAhApacchAiyasarIreNa abhimuhamAgacchaMto aMsadese asiNA Ahato, gADhapahArIkato paDito, paccAgayasanneNa ya bhaNito agaladatto-vaccha! giNha imaM asi, vacca masANassa pacchimabhAgaM, gaMtUNa saMtijjAgharassa bhittipAse sadaM karejjAsi, tattha bhUmighare mama bhaginI vasati, tAe asiM dAejjasu, sA te bhajjA bhavissati, savvadavvassa ya sAmI bhavissasi, ahaM puNa gADhapahAro aikkaMtajIvotti / gao ya agaladatto asilaDhei gahAya, diTThA ya sA tato bhavaNavAsinIviva pecchaNijjA, bhaNai-ya-kato tumaMti?, dAito agaladatteNa asilaTThI, visannavayaNahiyayAe soyaM nigRhaMtIe sasaMbhamaM atInIto saMtijjAgharaM, dinaM AsanaM, uvaviTTho agaladatto sasaMkito, se cariyaM uvalakkhei ya, sA atiAyareNa sayaNijjaM raei, bhaNai yaittha vIsAmaM kareha, tao na so niddAvasamuvagato vakkhittacittAe, annaM ThANaM gaMtUNa Thio pacchannaM, tahiM ca sayaNijje puvvasajjiyA silA, sA tAe pADiyA cunniyA ya sejjA, sAya haTTatuTThamANasA bhaNati-hAhao bhAughAyagotti, agaDadatto'vi tato niddhAiUNa vAlesu ghettUNa bhaNati-hA dAsIe dhIe ko maM ghAyaitti?, tao sA pAesu nivaDiyA saraNA''gayAmiti bhaNaMti, tenAsAsiyA, mA bIhehitti / so taM ghettUNa gato rAulaM, pUjito rannA purajanavaeNa ya, bhogAna ya bhaagiijaatotti| evaM anne'pi apamattA iheva kalANabhAiNo bhavaMti / ukto dravyasapteSu pratibuddhajIvino dRSTAntaH, bhAvasupteSu tu tapasvinaH, te hi mithyAtvAdimohiteSvapi janeSu yathAvadavagamapUrvakameva saMyamajIvitaM dhArayantIti, evaMvidhazca kiM kuryAdityAha-na vizvasyAt, pramAdeSviti gamyate, |28/12 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-4 / 121 kimuktaM bhavati ? - bahujanapravRttidarzanAnnaite'narthakAriNa iti na vizrambhavAn bhavet 'paNDitaH ' prAgvat, Azu zIghramucitakarttavyeSu yatitavyamiti prajJA - buddhirasyeti - AzuprajJaH, kimiti AzuprajJaH ?, yato ghUrNayantIti ghorAH-niranukampAH, satatamapi prANinAM prANApahAritvAt, ka ete ?, 'muhUrttA:' kAlavizeSAH, kadAcicchArIravalAd ghorA apyamIna prabhaviSyantItyata Aha-'abalaM' balavirahitaM na mRtyudAyino muhUrttAn prati sAmarthyavat, kiM tat ? - zarIram, evaM tarhi kiM kRtyamityAha-'bhAraNDapakkhIva cara'ppamatto' iti patatyaneneti pakSaH so'syAstIti pakSI bhAraNDazvAsau pakSI ca bhAraNDapakSI saM yadvapramattazcarati tathA tvamapi pramAdarahitazcara-vihitAnuSThAnamAsevasva, anyathA hi yathA'sya bhAraNDapakSiNaH pakSyantareNa sahAntarvarttisAdhAraNacaraNasambhavAt svalpamapi pramAdyato'vazyameva mRtyuH tathA tavApi saMyamajIvitAd bhraMza eva pramAdyata iti sUtrArthaH // amumevArthaM spaSTannAha mU. ( 122 ) care payAiM parisaMkamANo, jaM kiMci pAsaM iha mantramANo / lAbhaMtare jIviya vUhar3atA, pacchA parinnAyamalAvadhaMsI // > vR. 'caret' gaccheta 'padAni' pAdavikSeparUpANi 'parizaGkamAnaH' apAyaM vigaNayan, kimityevamata Aha-'yatkiJcid' gRhasthasaMstavAdyalpamapi pAzamiva pAzaM saMyamapravRtti prati svAtantryoparodhitayA 'manyamAno' jAnAnaH, yadvA 'caredi 'ti saMyamAdhvani yAyAt, kiM kurvan ? - 'padAni' sthAnAni, dharmmasyeti gamyate tAni ca mUlaguNAdIni 'parizaGkakAno' mA mameha pravarttamAnasya mUlaguNeSu mAlinyaM skhalanA vA bhaviSyatIti paribhAvayan pravartteta, 'jaM kiMci' tti yatkiJcidalpamapi duzcintitAdi pramAdapadaM mUlaguNAdimAlinyajanakatayA bandhahetutvena pAzamiva pAzaM manyamAnaH, tadayamubhayatrAbhiprAyaH - yathA bhAraNDapakSI aparasAdhAraNAnvartticaraNatayA padAni parizaGkamAna eva carati yatkiJciddavarakAdikamapi pAzaM manyamAnaH, tathA'pramattazcaret, nanu yadi parizaGkamAnazcarettarhi sarvathA jIvitanirapekSeNaiva pravartitavyaM, tatsApekSatAyAM hi kadAcitkathaJciduktadoSasambhava ityAzaGkayAha- 'lAbhaMtare' tyAdi vRttArddha, lambhanaM lAbha:- apUrvArthaprAptiH antaraM-vizeSaH, lAbhazcAsAvantaraM ca lAbhAntaraM tasmin satItyarthaH, kimuktaM bhavati ? yAvadviziSTaviziSTatarasamyagjJAnadarzanacAritravAptiritaH sambhavati tAvadidaM 'jIvitaM ' prANadhAraNAtmakaM 'bRMhayitvA' annapAnopayogAdinA vRddhiM nItvA, tadabhAve prAyastadupakramaNasambha'vAditthamuktaM, 'khuhA pivAsA ya vAhI ya'tti vacanAt kSudAdInAmapyupakramaNakAraNatvenAbhidhAnAd, iha ca bRMhayitvevaM bRMhayitveti vyAkhyeyam, anyathA hyasaMskRtaM jIvitamiti virudhyata iti bhAvanIyaM, tataH kimityAha-'pazcAt' lAbhavizeSaprAptyuttarakAlaM 'paritrAya'tti sarvaprakArairavabudhya yathedaM nedAnIM prAgvatsamyagdarzanAdivizeSahetuH tathA ca nAto nirjarA, na hi jarayA vyAdhinA vA abhibhUtaM tat tathAvidhadharmAdhAnaM prati samartham uktaM hi- J "jarA jAva na pIleti, vAhI jAva na vaDDhati / jAvidiyA na hAyaMti, tAva dhammaM samAyare / / " evaM jJaparijJayA parijJayA tataH pratyAkhyAnaparijJayA ca bhaktaM pratyAkhyAya, sarvathA jIvitanirapekSo bhUtveti bhAvaH, malavadatyantamAtmani lInatayA malaH - aSTaprakAraM karmma tadapadhvaMsata Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-4,[ni. 207] 179 ityevaMzIlaH malApadhvaMsI-malavinAzakRta, syAditi zeSaH, tato yAvallAbhaM dehadhAraNamapi guNAyaiveti bhAvaH, yadvA jIvitaM baMhayitvA lAbhAntare-lAbhavicchede'ntarbahizca malAzrayatvAnmala:-audArikazarIraMtadapadhvaMsI syAt, ko'rthaH? -jIvitaM tyajeda, idamuktaM bhavati-ayamasyaiko hi guNo mAnuSyamavApya labhyate dharma iti bhAvayan yAvaditastallAbhaH tAvadidaM bRhayet, lAbhavicchedaM sambhAvya saMlekhanAdividhAnatastyajet / / iha ca yAvallAbhadhAraNe maNDikacaurodAharaNaM, tatra ca sampradAya: binAgayaDe nayare maMDito nAma tutrAto paradavvaharaNapasatto AsI, so ya duTThagaMDo mitti jane pagAseMto jANudeseNa niccameva addayAlevalitteNa rAyamagge tunnAgassa sippamuvajIvati, cakaMmato'vi ya daMDadharieNaM pAeNa kilissaMto kahiMvi cakamati, rattiM ca khattaM khaNiUNa davvajAyaM ghettUNa nagarasaMnihie ujjAnegadese bhUmigharaM, tattha nikkhivati, tattha ya se bhaginI kanagA, ciTThati, tassa bhUmidharassa majjhe kUvo, jaMca so coro dabveNa palobheuM sahAyaM davvavoDhAraM ANeti taM sA se bhaginI agaDasamIve pucvaNatthAsaNe niveseuM pAyasoyalakkheNa pAe giNhiUNa tammi kUve pakkhivai, tato so tattheva vivajjai, evaM kAlo vaccati nayaraM musaMtassa, coragAhA taM na sakkiti giNhiDaM, tao nayare uvarato jaato| tattha mUladevo rAyA, so kahaM rAyA saMvutto?-ujjenIe nayarIe savvaNiyApahANA devadattA nAma gaNiyA, tIe saddhi ayalo nAma vANiyadArato vibhavasaMpannoM mUladevo ya saMvasai, tIe mUladevo iTTo, gaNiyAmAUe ayalo, sA bhaNati-putti ! kimeeNaM jUikAreNaMti?, devadattAe bhannati-ammo! esa paNDito, tIe bhannai-ki esa amha abbhahiyaM vitrANaM jANati, ayalo bAhattarikalApaMDio eva, tIe bhannatti-vaccha ! ayalaM bhaNa-devadattAe ucchu khAiuM saddhA, tIe gaMtUNa bhaNito, tena ciMtiyaM-kao khu tAI ahaM devadattAe paNatito, tena sagaDaM bhareUNa ucchuyalaTThINa uvaNIyaM, tAe bhaNNati-kimahaM hatthiNI?, tIe bhaNiyaM-vacca mUladevaM bhaNadevadattA ucchukhAiuMahilasati, tIe gaMtUNa se kahiyaM, tena yakai ucchulaTThIto challeuMgaMDalIto kAuMcAujjAyagAdisuvAsiyAto kAuM pesiyAo, tIe bhaNNati-picchaviNNANaMti, sA tuNhikkA ThiyA, mUladevassa paosamAvannA ayalaM bhaNati-ahaM tahA karemi jahA mUladevaM gihissitti, tena aTThasayaM dInArANa tIe bhADinimittaM dinnaM, tIe gaMtuM devadattA bhannati-ajja ayalo tume samaM vasihI, ime dInArA dattA, avaraNhavelAe gaMtuM bhaNati-ayalassa kajjaM turiyaM jAyaM tena gAmaM gatotti, devadattAe mUladevassa pesiyaM, Agato mUladevo, - tIe samANaM acchai, gaNiyA mAUNa ayalo ya appAhito, annAo paviTTho bahupurisasamaggo veDhiuM gabbhagihaM, mUladevo aisaMbhameNa sayaNIyassa hiTThA nilukko, tena lakkhito, devadattAe dAsaceDIto saMvuttAto acalassa sarIra'bbhaMgAdi ghettu uvaTThiyA, so ya taMmi ceva sayaNIe Thiyanisatro bhaNai-ittha ceva sayaNIe ThiyaM abbhaMgehi, tAto bhaNaMti-vinAsijjai sayaNIyaM, so bhaNai-ahaM etto ukkiTThataraM dAhAmo, mayA evaM suvino diTTho, sayaNIya'bhaMgaNauvvalanaNhAnAdi kAyavvaM, tAhitadhA kayaM, tAhe pahANagollo mUladevo ayaleNa vAlesu gahAya kaDDito, saMlatto ya'nena-vacca mukko'si, iyarahA te ajja ahaMjIviyassa vivasAmi, jadi mayA jAriso Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1- 4 / 122 hojjAditA evaM muccejjAhi(tti) ayalAbhihito tao mUladevo avamAnito lajjAe niggao ujjenIe, patthayaNavirahito betrAyaDaM jato patthito, ego se puriso milito, mUladevena pucchito- kahiM jAsi ?, tena bhannati - binnAyataDaMmi, mUladevena bhaNNati-do'vi samaM vaccAmotti, tena saMlattaM evaM bhavautti, do'vi paTTiyA, aMtarA ya aDavI, tassa purisassa saMbalaM atthi, mUladevo vicitei - eso mama saMbaleNa saMvibhAgaM karehiMtti, ihi sute pare tAe AsAe vaccati, na se kiMci dei, taiyadivase chinnA aDavI, mUladevena pucchito- atthi ettha abbhAse gAmo ?, tena bhannati - esa nAidUre paMthassa gAmo, mUladevena bhaNito- tumaM kattha vasasi ?, tena bhaNNati- amugattha gAme, mUladevena bhaNito-to khAi ahaM eyaM gAmaM vaccAmi tena se paMtho uvadiTTho, gao taM gAmaM mUladevo, tattha'nena bhikkha hiMDatena kummAsA laddhA, pavanno ya kAlo vaTTati, so ya gAmAto nigacchai, sAhU ya mAsakhamaNapAraNaeNa bhikkhAnimittaM pavisati, tena ya saMvegamAvaNaM parAe bhattIe tehiM kummAsehiM so sAdhU paDilAbhito, bhaNiyaM ca'nenaM 'dhannANaM khu narANaM kommAsA huMti sAhupAraNae' devayAe ahAsannihiyAe bhannati - putta ! etIe gAhAe pacchaddhe jaM maggasi taM demi, gaNiyaM ca devadattaM daMtisahassaM ca rajjaM ca / / devayAe bhaNati - acireNa bhavissatitti, tato gato mUladevo betrAyaDaM, tattha khattaM khaNato gahito, vajjhAe nINijjai, tattha puNa aputto rAyA mao, Aso ahiyAsio, mUladevasagAsamAgato, paTThidAyaNaM rajje ahisitto rAyA jAo, so puriso saddAvio, so aneNa bhaNitotujhaM taNiyAe AsAte Agato ahaM, iharahA ahaM aMtarAle caiva vivajrjjato, tena tujjhaM esa mayA gAmo datto, mAya mama sagAsaM ejjasutti, pacchA ujjeNIeNa rannA saddhi pIrti saMjoeti, dANamANa -- saMpUtiyaM ca kAuM devadattaM aneNa maggito, tena paccuvagArasaMdhieNa dinnA, mUladevena aMteure chUDhA, tAe samaM bhoge bhuMjati / - annayA ayalo poyavahaNeNa tatthAgato, sukke vijjaMte bhaMDe jAti pAe davvanUmaNANi ThANANi tAni jAnamANeNa mUladevena so giNhAvito, tume davvaM nUmiyaMti purisehi baddhiUNa rAyasayAsamuvaNIto, mUladevena bhaNNati-tumaM mama jAnasi ? so bhaNati tumaM rAyA ko tumaM na jANai ?, tena bhaNNai-ahaM mUladevo, sakkAriDaM visajjito, evaM mUladevo rAyA jaato| tAhe so anaM nagarArakkhiyaM veti so'vi na sakko coraM giNhiuM, tAhe mUladevo sayaM nIlapaDaM pAuNiUNa rati niggato, mUladevo anajjato egAe sabhAe nivinno acchati, jAva so maMDiyacoro AgaMtUNa bhaNati ko ittha acchati ?, mUladevena bhaNiyaM - ahaM kappaDito, tena bhaNNai - ehi manUsaM karemi, mUladevo uTThito, egaMmi Isaraghare khattaM khayaM, subahuM davvajAyaM nIneUNa mUladevassa uvariM caDAviraM paTTiyA nayarabAhiriyaM, jAto mUladevo purato, coro asiNA kaDDieNa piTThao ei, saMpattA bhUmigharaM, corI te davvaM nihiNiumAraddho bhaNiyA anena bhagiNI- eyassa pAhuNayassa pAyasoyaM dehi, tAe kUkta sannividve AsaNe saMNivesito, tAe pAyasoyalakkheNa pAo gahio kUve chuhAmitti, jAva atIva sukumArA pAyA, tAe nAyaM jahesa koi bhUyapuvvarajjo vihaliyago, tIe anukaMpA jAyA, tao tAe pAyatale sannito nassatti, mA mArijjihisitti, tato pacchA so palAto, tAe Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM 4, [ ni. 207 ] 181 bolo to naTTo naTThotti, so asiM kaDDiUNa maggato laggo, mUladevo rAyappahe aisannikiTThe nAUNa caccarasivaMtarito Thito, coro taM sivaliMgaM esa purisotti kAuM kaMkaggeNa asiNA duhA Diniyatto, to bhUmigharaM, tattha vasiUNa pahAyAe rayaNIe tao niggaMtUNa gato vIhiM, aMtarAvaNe tutrAgattaM kareti, rAyaNA purisehi saddAvito, tena citiyaM-jahA so puriso nUnaM na mArito, avassaM ca so esa rAyA bhavissaiti, tehi purisehi Anito, rAyaNA abbhuTThANeNa pUito, AsaNe nivesAvito, sa bahuM ca piyaM AbhAsiuM saMlatto-mama bhaginIM dehitti, tena dinA, vivAhiyA, rAyaNA bhogA ya se saMpadattA, kaisuvi disu gaesu rAyaNA maMDito bhaNio-davveNa kajjaMti, tena subahuM davvajAyaM dinaM, rAyaNA saMpUito, annA puno maggito puno'vi dinnaM, tassa ya corassa atIva sakkArasammANaM pauMjati, eeNa pagAreNa savvaM davvaM davAvito, bhagiNI se pucchati, tAe bhaNNati - ittiyaM vittaM, taA puvvAveiyalakkhANusAreNa savvaM davAveUNaM maMDito sUlAe Arovito || dRSTAntAnuvAdapUrvako'yamihopanayaH - yathA'yamakAryakAryapi maNDiko yAvallAbhaM mUladevanRpatinA dhArita: tathA dharmArthinA'pi saMyamopahatihetukamapi jIvitaM nirjarAlAbhamabhilaSatA tallAbhaM yAvaddhAryamiti, na ca taddhAraNe saMyamoparodha eva, yathA''gamaM hi pravRttasya tattadupaSTambhakameveti bhAvanIyam, ityalaM prasaGgeneti sUtrArthaH // samprati yaduktaM 'jIvitaM bRMhayitvA malApadhvaMsI syAdi 'ti tatkiM svAntryata eva utA yathetyAha mU. ( 123 ) chaMdaniroheNa uveti mukkhaM, Ase jahA sikkhiyavammadhArI / puvvAi vAsAi cara'pyamatto, tamhA munI khippamuveti mukkhaM // vR. chando- vazastasya nirodha: chandonirodhaH - svacchandatAniSedha: tena 'upaiti' upayAti 'mokSaM' muktiM, ki muktaM bhavati ? - guruparatantratayA svAgrahAgrahayogitAM vinA tatra pravarttamAno'pi saMklezavikala iti na karmmabandhabhAk kintvavikalacaraNatayA tannirjaraNamevApnoti, apravarttamAno'pi cAhArAdiSvAgrahagrahAkulicacetAH 'chaTThaTThamadasame 'tyAdivacanAdanantasaMsAritAdyanarthabhAgeva bhavati, tatsarvathA tatparatantreNaiva mumukSuNA bhAvyaM, tasyaiva samyagjJAnAdisakalakalyANahetutvAd "nANassa hoi bhAgI thirayarato daMsaNe carite ya / dhannA AvakahAe gurukulavAsaM na muMcati // " yadvA chandasA - gurvabhiprAyeNa nirodhaH - AhArAdiparihArarUpa: chandonirodhaH tenaivoktanyAyato muktyavAsiH, tattadvastuviSayAbhilASAtmikA icchA vA chandaH tannirodhena muktiH, tasyA eva tadvibandhakatvAta, tathA ca laukikA apyAhu: 'zlokArthena hi tadvakSye, yaduktaM granthakoTibhiH / - tRSNA ca saM(cetsaM) parityaktA, prAptaM ca paramaM padam // 1" athavA chando veda Agama ityanarthAntaraM tataH chandasA 'ANAe cciya caraNa 'mityAdinA nirodhaH - indriyAdinigrahAtmaka: chandonirodha: tenopaiti mokSaM, na tu sarvathA jIvitaM pratyanapekSatayA, tathA ca samayavidaH Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-4/123 "savvattha saMjamaM saMjamAto appANameva rakkhijjA / muccai aivAyAto puNo'vi sohI na yAviratI / / " atrodAharaNamAha-azvo yathA 'zikSito' valganaplavanadhAvanAdizikSA grAhito vRNotiAcchAdayati zarIrakamiti varma-azvatanutrANaM taddharaNazIlo varmadhArI, zikSitazcAsau varmadhArI ca zikSitavarmadhArI, anena zikSakatavratayA'sya svAntryApohamAha, tato'yamarthaH- yathA'zva: svAntryavirahAtpravarttamAnaH samarazirasi na vairibhirupahanyata iti tanmuktimAprApnoti, svatantrastu prathamamazikSito raNamavAptastairupahanyate, atra ca sampradAyAH__ egena rAyaNA doNhavi kulaputtANaM do AsA dinnA sikkhAvaNaposaNatthaM, tatthego kAlocieNa javasogAsaNeNaM saMrakkhamANo dhAviyalAliyavaggiyAIyAto kalAto sikkhAvei, bIo ko eyassa iTTajavasajogAsaNaM dAhiitti gharesa vAhei na tu sikkhAvei, sesaM appaNA bhuNjti| saMgAmakAle uvaTThie te ratnA vuttA-tesu cevAssesuAroDhuM jhatti Agacchaha, saMpattA, bhaNiyA ya rAiNApavisaha saMgAmaM, tattha paDhamo'si sikkhAguNattaNato sArahiyamaNuyattamANo saMgAmapArato jAto, duio visiTThasikkhAbhAvato'sabbhAvabhAvaNAbhAviyattaNao godhUmajaMtagajutta iva tattheva bhamiumADhatto, taM ca parA uvalakkheuM hayasArahi kAUNa gRhiitvntH| dRSTAntAnuvAdapUrvako'yamupanayaH-yathA'sAvazvaH, tathA dharmArthyapi svAtantryavirahito muktimavApnoti, ata eva ca 'pUrvANi' uktaparimANAni 'varSANi' vatsarANi, kAlAtyantasaMyoge dvitIyA, kimityAha-'cara' iti satatamAgamakriyAmAsevasya, katham ? - 'apramattaH' gurupArantryApahAripramAdaparihartA, 'tamha'tti tasmAt apramAdacaraNAdeva, manyate jAnAti jIvAdinIti muniH-tapasvI 'kSipraM' zIghram upaiti mokSaM, nanu chandonirodho'pi tattvato'pramAdAtmaka eveti kathaM na punaruktadoSaH?, ucyate, apramAda evAdaraH kArya iti khyApanArthatvAdadhyayanA rthojjIvanArthatvAccAsya na paunaruktyamiti bhAvanIyaM, pUrvANi varSANIti ca etAvadAyuSAmeva cAritrapariNatiriti darzanArthamuktamiti sUtrArthaH / nanu yadi chandonirodhena muktiH, ayamantyakAla eva tarhi vidhIyatAmityAhazaGkayAha, yadvA yadi pazcAnmalApadhvaMsI syAt tadaiva chandonirodhAdikapi taddhetubhUtamastvata AhamU. (124) sa pubamevaM na labhejja pacchA, esovamA saasyvaaiyaannN| visIdati siDhile Auyami, kAlovaNIe sarIrassa bhee|| vR. 'sa' iti yattadonityAbhisambandhAt yaH prathamamevApramattatayA bhAvitamatirna bhavati sa tadAtmaka chandonirodhaM puvamevaM'ti evaMzabdasyAtropamArthatvAtpUrvamivAntyakAlAt malApadhvaMsasamayAdvA abhAvitamatitvAt, 'nalabhet' na prApnuyAt, sambhAvane liT, tatazca lAbhasambhAvanA'pina samasti, kiM punastallAbha iti, 'pazcAt' antyakAle malApadhvaMsasamaye vA, esovama'tti eSA-anantaramabhihitasvarUpA upa-sAmIpyena mIyate-paricchidyate svayaMprasiddhayA aparamaprasiddha vastvanayetyupamA, keSAM?-zAzvatA iva vadituM zIlameSAmiti zAzvatavAdinaH uSTrakrozivat kartaryupamAne iti niniH, teSAM zAzvatavAdinAm-Atmani mRtyuniyatakAlabhAvinapazyatAm, idamihAkUtaM, yo hi chandonirodhamuttarakAlameva kariSyAmIti vakti so'vazyaM zAzvatavAdI, sa Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM 4, [ ni. 207] 183 - caivaM prajJApyate yathA bhadra! idAnIM bhavatastatkAlAtpUrvamasAvuktahetuto na samasti, tathottarakAlamapyasau pramAdinastava na bhaviteti, yadi vA eSA upameti-upetyuvayogapUrvakaM meti jJAnamupamAsampradhAraNA yaduta pazcAddharmaM kariSyAmaH iti zAzvatavAdinAM nirupakramAyuSAM, ye nirupakramAyuSkatayA zAzvatamivAtmAnaM manyante teSAM yujyetApi, na tu jalabudrudasamAnAyuSAM tathA cAsAvuttarakAlamapi chando nirodhamanApnuvana 'viSIdati' kathamahamakRtasukRtaH sampratyanarvAk pAraM bhavAmbhodhiM bhrAmyAn bhaviSyAmItyevamAtmakaM vaiklavyamanubhavati, kadA? - zithilayati-AtmapradezAn muJcati 'AyuSa' manuSyabhavopagrAhiNyAyuH karmmaNi, 'kAlovaNIya'tti kAlenamRtyunA svasthitikSayalakSaNena vA samayenopanItaH - upaDhaukitaH tasmin kva ? ityAha- 'zarIrasya ' audArikakAyAtmakasya 'bhede' sarvaparizATata: pRthagbhAve, tadidamaidamparyam-Adita eva na pramAdavadbhirbhAvyaM, tathA cAha " gamanaM kimadya kiM zvaH kadA'pi vA sarvathA dhruvaM kvApi ? | iti jAnannapi mUDhastathApi mohAtsukhaM zete / / " iti sUtrArthaH // kiM punaH pUrvamiva pazcAdapi chandonirodhaM na labhata ityAha mU. (125) khippaM na sakkei vivegameDaM, tamhA samudvAya pahAya kAme / samecca lAbhaM samatA mahesI, AyANarakkhI caramappamatto // vR. 'kSipraM' tatkSaNa eva 'na zaknoti' na samartho bhavati, kiM kartum ? - 'etuM' gantuM prAptumitiyAvat, kam ? - 'vivekaM' dravyato bahiH saGgaparityAgarUpaM bhAvatastu kaSAyaparihArAtmakaM, na hyakRtaparikarmmA jhagiti tatparityAgaM kartumalam, atrodAharaNaM brAhmaNI ego maruto paradesaM gaMtUNa sAhApArato hoUNa savisayamAgato, tassa'ntreNa marutena svaddhapalAlito kAuM dArikAdattA, so ya loe dakkhiNAto lahati, pare vibhave vaDDati tena sIse bhAriyAe subahu alaMkAraM kAriyaM, sA niccamaMDiyA acchA, tena bhaNNai esa paccaMtagAmo, tA tumaM eyANi AbharaNagANi tihipavvaNIsu AvidhAhi kahiMcorA uvagacchejjA to suhaM govijjati, sA bhAi-ahaM tAe velAe sigghabhAve avanessaMti / annayA tattha corA paDiyA, tameva niccamaMDiyAhiM anupaviTThA, sA tehiM sAlaMkiyA gahiyA, sAya paNIyabhoyaNattA maMsovacittapANIpAyA na sakkei kaDagAINi avaNeuM, tato corehiM tIse hatthe chettUNa avanIyA, geNhiuM ca niggayA / evamanyo'pi prAgakRtaparikarmmA na tatkAla eva vivekametuM zaknoti, malApadhvaMsastaM tathA sati dUrApAsta eveti, na ca marudevyudAharaNaM tatrASyabhidheyam, AzcaryarUpatvAdasya, na hyevaM tIvrabhAvA bahavaH sambhavanti, yata evaM tasmAt 'sam' iti samyakpravRttyA 'utthAye 'ti ca pazcAcchando nirotsyAma ityAlasyatyAgenodyamaM vidhAya, tathA 'pahAya kAme 'tti prakarSeNa manasA'pi tadacintanAtmake 'hitvA' tyaktvA kAmAn icchAmadanAtmakAn 'sametya' samyagjJAtvA 'lokaM' samastaprANisamUhaM, kayA ? - 'samatayA' samazatrumitratayA kvacidaktadviSTatayetiyAvat, tathA ca maharSiH, san mahaH-ekAntotsavarUpatvAnmokSastamicchatItyevaMzIlo mahaiSI vA, kimuktaM bhavati ?viSayAbhilASavigamAnnirnidAnaH san AtmAnaM rakSatyapAyebhyaH kugatigamanAdibhya ityevaMzIla AtmarakSI, yadvA''dIyate svIkriyate AtmahitamanenetyAdAnaM :- saMyamaH tadrakSI 'caramappamatto' tti Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-4/125 makAro'lAkSaNikaH, tatazcarApramattaH-pramAdarahitaH, iha ca pramAdaparihArAparihArayoraihikamudAharaNaM vaNi'mahilA, tatra ca sampradAyaH egA vaNigamahilA pautthapatiyA sarIrasussUsAparA dAsabhayagakammakare nijanijabhiyogesuna niyojayati, na yatesi kAlovavanaM jahicchaM AhAraM bharti vA deti, te savye naTThA, kammataparihAnIe vibhavaparihAnI, Agato vANiyao evaMmihaM passiUNa pacchA tena nicchUDhA / anaM tu pukkhaleNaM sukeNaM vareti, laddhAya nena, tena tIse niyagA bhaNNaMti-jai appANaM rakkhai tA parinaimitti, tAe ya'muNiyaparamatthAe duggayakatragAe souM niyagA bhaNNaMti rakkhAmi(kkhihii)appagaM, sA tena vivAyiA, gato vANijjeNaM, mAvi dAsabhayagakammakarAtINaM saMdesaM dAuM tesi puvvAhikAikAle bhoyaNaM dei, mahurAhiM ca vAyAhi ucchAhei, bhaI ca tesiM akAlaparihInaM dei, na ya niyagasarIrasussUsAparA, evamappANaM rakkhaMtIe bhattA uvAgao, so evaMvihaM passiUNa tuTTho, tena savvasAmiNI kayA / itthaM tAvadihaiva guNAyApramAdo doSAya ca pramAdaH AstAmanyajanmanItyabhiprAyeNAtraivaihikodAharaNAbhidhAnamiti paribhAvanIyamiti sUtrArthaH / / pramAdamUlaM ca rAgadveSAviti sopAyaM tatparihAramAhamU. (126) muhaM muhuM mohaguNe jayaMtaM, anegaruvA samaNaM caraMtaM / phAsA phusaMtI asamaMjasaM ca, na tesu bhikkhU manasA pausse / / vR.'muhUrmuhuH' vAraMvAraM, satatapravRttyupalakSaNametat, mohayati-jAnAnamapi jantumAkulayati pravartayati cAnyatheheti mohaH tasya guNA: mohaguNA:-tadupakAriNaH zabdAdayaH, tAn 'jayaMta' abhibhavantaM, kimuktaM bhavati?-avicchedatastajjayapravRttaM yadvA kathaJcinmohanIyAtyantodayata ekadA taiH parAjitamapi punaH punastajjayaM prati pravartamAnaM na tu tata eva vimuktasaMyamodyogam, 'anekarUpAH' anekamiti-anekavidhaM paruSaviSamasaMsthAnAdibhedaM rUpaM-svarUpameSAmiti anekarUpAH, zramaNaM carantaM prAgvat, 'phAsa'tti spRzanti svAni svAnIndriyANi gRhyamANatayA iti sparzA:-zabdAdayaste 'spRzanti' gRhyamANatayaiva sambandhanti, 'asamaMjasam' ananukUlamiti kriyAvizeSaNametat, cazabdo'vadhAraNe, asamaJjasameva, athavA sparzanaviSayAH-sparzAH spRzanti, sparzopAdAnaM cAsyaivadurvyatvAdyApitvAcca, na teSu' sparzeSu 'bhikSuH' muniH, manasA upalakSaNatvAcca vAcA kAyena ca, yadvA'pizabdasya lupsanirdiSTatvAnmanasA'pi AstAM vAcA kAyena vA, 'padUse'tti pradUSyet pradiSyAdvA, kimuktaM bhavati?-karkazasaMstArakAdisparzAdau hantopatApitA vayameteyeti na cintayet naiva vA vadetpariharedvA tamiti / / mU.(127) maMdA ya phAsA bahulobhaNijjA, tahappagArasumaNaM na kuNjjaa| rakheja kohaM vinaejja mAnaM, mAyaM na sevejja pahijja lohN|| vR. 'maMdA yeti sUtraM, tathA mandAyantIti mandAH-hitAhitavivekinamapi janamanyatA nayantItikRtvA, cazabdaH pUrvApekSayA samuccaye, sparzAH prAgvacchabdAdayaH, bahUn lobhayantivimohayantIti bahulAbhanIyAH 'anyatrApI ti vacanAt karttaryanIyaH, anenAtyAkSepakatvamuktaM, 'tahappagAresutti apergamyamAnatvAttathAprakAreSvatibahulobhanIyeSvapi mRdusparzamadhurasAdiSu 'manaH' cittaM na kuryAt, athavA dhAtUnAmanekArthatvAnna nivezayet, yadvA saGkalpAtmakeva manaH, Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-4,[ni. 207] 185 tato mana iti saGkalpamapi nakuryAt' na vidadhyAd AstAM tatpravattimiti, athavA mandabuddhitvAnmandagamanatvAdvA mandA:-striya: tA eva sparzapradhAnatvAt sparzAH, tatazca mandAzca sparzAH, bahUnAM kAminA lobhanIyA:-gRddhijanakA bahulobhanIyAH yAstAsu 'tahappagAresu'tti liGgavyatyayAttathAprakArAsu bahulobhanIyAsu mano'pi na kuryAd, iha ca strINAmeva bahutarApAyahetutvAditthamucyate, tathA cAha ___ "sparzendriyaprasaktAzca, balavanto madotkaTAH / hastibandhakisaMraktA, badhyante bhattavAraNAH ||"iti evaM ca pUrvasUtreNa dveSasya parihAra uktaH, anena ca rAgasya, sa tu kathaM bhavatItagata Aha'rakSayet' nivArayet, kam?-krodham' aprItilakSaNaM, 'vinayet' apanayet 'mAnam' ahaGkArAtmakaM, 'mAyAM' paravaJcanabuddhirUpAM na kuryAt, 'prajahyAt' parityajet 'lobham' abhiSvayaGgasvabhAvaM, tathA cakrodhamAnayorteSAtmakatvAnmAyAlobhayozca rAgarUpatvAttannigraha eva tatparihatiriti bhAvanIyam / athavA sparzaparihAramabhidadhatA caturthavratamuktaM, tacca 'abaMbhaceraM ghora pamAyaM durahiTThamaMtti vacanAnmahApramAdarUpasyAbrahmaNe nirodhakRditi, tadabhidhAnAddhisAdinirodho'pyukta eveti, anenArthato mUlaguNAbhidhAnaM, rakSet krodhamityAdinA ca piNDAdikamayacchate yacchate vA na kaSAyavazago bhavedityuttaraguNoktiriti sUtradvayArthaH / / samprati yaduktaM-'tamhA samuTThAya pahAya kAme' ityAdi, tatkadAciccarakAdiSvapi bhavet ata Aha-yadvaitAvatA cAritrazuddhiruktA, sA ca na samyaktvavizuddhimapahAyAtastadarzamidamAhamU.(128) je saMkhayA tucchaparappavAdI, te pejjadosAnugayA prjjhaa| ee ahammutti duguMchamANo, kaMkhe guNe jAva sriirbhee| tibemi vR.'ye' iti anirdiSTasvarUpAH, saMskRtA iti na tAttvikazuddhimantaH kintUpacaritavRttayaH, yadvA saMskRtAgamaprarUpakatvena saMskRtAH, yathA saugatAH, te hi svAgame niranvayocchedamabhidhAya punastenaiva nirvAhamapazyantaH paramArthato'nvayi dravyarUpameva santAnamupakalpayAMbabhUvuH, sAGguyAzcaikAntanityatAmuktvA tattvataH pariNAmarUpAM caiva punarAvirbhAvatirobhAvAvuktavanto, yathA vA "uktAni pratiSiddhAni, punaH sambhAvitAnI ca / sApekSanirapekSANi, RssivaakyaanynekshH||" itivacanAdvacana niSedhanasambhavAdibhirupaskRtasmRtyAdizAstrA manvAdayaH, ata eva tuccha'tti tucchA yahacchAbhidhAyitayA niHsArAH parappavAi'tti pareca te svatIrthakavyatiriktatayA pravAdinazcaparapravAdinaH, te kimityAha-'pejjadosANugayA premadveSAbhyAmanugatAH premadveSAnugatAH, tathAhisarvathA saMvAdini bhagavadvacasi niranvayocchedaikAntanityatvAdikalpanaM vacananiSedhanasambhAvanAdi vAna rAgadveSAbhyAMvineti bhAvanIyam, ata eva ca 'parajjha'tti dezIparatvAtparavazA rAgadveSagrahagrastamAnasatayA na te svatantrAH, yadi ta evaMvidhAstataH kimityAha-'ete' iti arhanmatabAhyAH, adharmahetutvAdadharmaH, 'itI'tyamunollekhena 'duguMchamANo'tti jugupsamAna: unmArgAnuyAyino'mi iti tatsvarUpamavadhArayan, natu nindan, nindAyAH sarvatra niSedhAt, tadevaMvidhazca kiM kuryAdityAha'kAGket' abhilapet 'guNAn' samyagdarzanacAritrAtmakAn bhagavadAgamAbhihitAn, kiM Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyatra uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-4 / 128 niyatakAlamevotAnyathetyAha- yAvaccharIrAt audArikAtpaJcaprakArAdvA bhedaH - pRthagbhAvaH zarIrabhedo, maraNaM vimuktirvetiyAvad, anenehaiva samutthAnaM kAmaprahANAdi ca tattvataH, tu saMvRttimadityuktam, evaM ca kAGkSAtmakasamyaktvAticAraparihArAbhidhAnataH samaktvazuddhirveti sUtrArthaH // iti parisamAptau bravImIti pUrvvavat, ukto'nugamaH, samprati nayAH, te ca pUrvavat // adhyayanaM 4 samAptam / 186 muni dIparatnasAgareNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre tRtIyaM adhyayanaM saniryuktiH saTIkaM samAptam adhyayanaM 5 akAmamaraNaM - vR. / ukta caturthamadhyayanaM, sAmprataM paJcamamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH - anantarAdhyayane-'kAGgret guNAn yAvaccharIrasya bheda' ityabhidadhatA maraNaM yAvadapramAdo'nuvaNNitaH, tato maraNakAle'pyapramAdo vidheyaH, sa ca maraNavibhAgaparijJAnata eva bhavati, tato hi bAlamaraNAdi heyaM hIyate paNDitamaraNAdi copAdeyamupAdIyate, tathA ca tattvato'pramattatA jAyate, ityanena, sambandhenA''yAtasyAsyAdhyayanasyAnuyogadvAracatuSTayamupavarNyaM tAvadyAvannAmaniSpannanikSepe 'akAmamaraNIyam' iti nAma, tatra ca kAmamaraNapratipakSo'kAmamaraNam, ataH kAmAnAM maraNasya ca nikSepaH kAryaH tatra kAmamaraNayonikSepaM pratipAdayitumAha niyuktikRt ni. [208] kAmANa unikkhevo cauvviho chavviho ya maraNassa / kAmA puvvuddiTThA pagayamabhippeyakAmehiM // vR. kAmyanta iti kAmAsteSAM tuH pUraNe nikSepazcaturvidhaH, SaDvidhazca maraNasya, bhavatItyubhayatra gamyate, tatra kAmAH pUrvoddiSTAH pUrvaM zrAmaNyapUrvakanAmni dazavaikAlikadvitIyAdhyayane uddiSTA:kathitAH, tatra teSAmanekadhA varNanAt, yairatra prakRtaM tAn darzayitumAha-'prakRtam' adhikRtam, 'abhipretakAmai:' icchAkAmairiti gAthArthaH / / SaDvidhaM maraNamiti yaduktaM, tatra nAmasthApane pratIte evetyanAdRtya zeSacatuSTayamAha / anye tvatra nAmAdirSADvadhanikSepoddezAbhidhAyinImapi gAthAmadhIyate, tatra nAmasthApane prAgvat, dravyAdicatuSTayAbhivyaJjanAmarthamAha I ni. [209] davvamaraNaM kusuMbhAiesu bhAvi Aukkhao muNeyavvo / ohe bhavatabbhavie manussa bhavieNa ahigAro || vR. dravyasya maraNaM dravyamaraNaM, kusumbhAdikeSu, AdizabdAdinAdiparigrahaH, yadyasya svakAryasAdhanaMprati samarthaM rUpaM tattasya jIvitamiti rUDhaM, tadabhAvastu maraNaM, tatazca kusumbhAde raJjAnAdi svakAryasAmarthya jIvitaM, tadabhAvastu maraNaM, tathA ca loke mRtaM kusumbhakamaraJjakaM, mRtamannavyaJjanamityAdyupadizyate, kSetramaraNaM tu yasmin kSetre maraNam-iGginImaraNAdi varNyate kriyate vA, yadA vA tasya zasyAdyutpattikSamatvamupahanyate tadA tat kSetramaraNaM, kAlamaraNaM yasmin kAle maraNamupavarNyate kriyate vA, kAlasya vA grahoparAgAdinA vRSTayAdisvakAryAkaraNam, ete ca sugamattvAttattvato dravyamaraNAbhinnatvAcca niryuktikRtA pRthag nokte, yattu nikSepagAthAyAM SaDvidha itivacanAt anayorbhedanAbhidhAnaM tadvivakSitavastuvaiziSTayadarzakaM, na hi tAbhyAM vinA niyata Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-5, [ni. 201] 187 dezatvAdikaM vastuno vaiziSTayamAkhyAtuM zakyamiti, 'bhAve' bhAvaviSaye nikSepe AyuSo - jIvitasya kSayo- dhvaMsaH AyuH kSayo 'muNitavyo' jJAtavyo, maraNamityupaskAraH, tadapi ca trividham'ohe' tti oghamaraNaM-- sAmAnyataH sarvaprANinAM prANaparityAgAtmakaM bhavati, bhavamaraNaM - yantrArakAdernarakAdibhavaviSayatayA vivakSitaM, 'tabbhaviya'tti tadbhavikamaraNaM yasminneva manuSya bhavAda mRtaH punastasminnaivotpadya yantriyate iti vyAkhyAnikAbhiprAyo, vRddhAstu vyAcakSete- 'taM bhAvamaraNaM duvihaM- oghamaraNaM tabbhavamaraNaM ca, tathA tadbhavamaraNasvarUpaM ca 'jo jammi bhavaggahaNe marai' / tatra ca 'ohe tabbhamaraNe' iti pATho lakSyate / iha caiSAM yenAdhikArastamAha-'manussabhavieNaM' ti manuSyabhavabhAvinA bhavamaraNAntarvarttinA manuSyabhavikamaraNenAdhikAraH - prakRtam, iti gAthArthaH samprati vistarato maraNavaktavyatAviSayaM dvAragAthAdvayamAha ni. [210 ] ni. [ 211 ] vR. tatra maraNasya vibhakti:- vibhAgastasya prarUpaNA-pradarzanA maraNavibhaktiprarUpaNA, kAryeti zeSa:, anubhAgazca-rasa:, sa ca tadviSayasyAyuH karmmaNaH, tatraiva tatsaMmbhavAt, maraNe hi tadabhAvAtmani kathaM tatsambhava iti bhAvanIyam, eveti pUraNe, tathA pradezAnAM tadviSayAyuH karmmapudgalAtmakAnAm agraM parimANaM pradezAgraM, vAcyamiti gamyate, 'kati' kiyanti maraNAnI, aGgIkRtya iti zeSaH, mriyate prANAMstyajati, janturiti gamyate, 'egasamayaM 'ti subvyatyayAt ekasmin samaye 'kaikhutto 'ti katikRtvaH kiyato vArAn, 'vA' samuccaye, api pUraNe, 'ekkekkaMti' ekaikasmin vakSyamANabhede maraNe mriyate iti yojyam, 'maraNe' vakSyamANabheda evaikaikasmin 'katibhAgo 'tti katisaGkhyo bhAgo mriyate, 'sarvajIvAnAm' azeSajIvAnAm ' anusamayaM 'ti pratisamayaM nirantaramitiyAvat, antaraM vyavadhAnaM sahAntareNa varttata iti sAntaraM, vA vikalpe, kimuktaM bhavati ?eSu katarannirantaraM sAntaraM vA ?, tathaikaikaM 'kiyacciraM' kiyatparimANaM kAlaM sambhavatIti gAthAdvayAkSarArthaH / / bhAvArthaM tu svata eva vakSyati niyuktikAra :-tatra ca 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyataH prathamaM dvAramAzrityAha ni. [ 212 ] ni. [ 213 ] 'vR. iha ca maraNazabdasya pratyekamabhisambandhAt AvIcimaraNam 1 avadhikaraNam 2 'antiya'tti ArSattvAdatyantamaraNaM 3 'valAyamaraNaM'ti tata eva valanmaraNaM 4 vArttamaraNaM ca 5 antaHzalyamaraNaM 6 tadbhavamaraNaM 7 bAlamaraNaM 8 tathA SaNDitamaraNaM 9 mizramaraNaM 10 chadmasthamaraNaM 11 kevalimaraNaM 12 'vehAnasaM 'ti tata eva vaihAyasamaraNaM 13 gRdhrapRSThamaraNaM 14 'maraNaM bhattapariNNa'tti bhaktaparijJAmaraNam 15 iGginImaraNaM 16 SAdapopagamanamaraNaM 17 cetigAthAdvayArthaH // maraNavibhattirUvaNa anubhAvo ceva taha paesaggaM / kai marai egasamayaM ? kaikhutto vAvi ikkikke ? | maraNami ikkamikke kaibhAgo marai savvajIvANaM ? / anusamaya saMtaraM vA ikkikkaM kicciraM kAlaM ? | AvIci ohi aMtiya valAyamaraNaM vasaTTamaraNaM ca / aMtosalaM tabbhava bAlaM taha paMDiyaM mIsaM // chaumatthamaraNa kevali vehANasa giddhapiTThamaraNaM ca / maraNaM bhattaparitrA iMginI pAovagamaNaM ca // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-5/128 sampratyatibahubhedadarzanAnmA bhUt kasyacidazraddhAnamiti sampradAyagarbhaM nigamanamAhasattarasavihANAraM maraNe guruNo bhAMti guNakAliA / tesi nAmavibhattiM vacchAmi ahAnupuvvIe // ni. [214] vR. saptadaza- saptadazasaGkhyAni vidhIyante - vizeSAbhivyaktaye kriyanta iti vidhAnAni bhedAH 'maraNe' maraNaviSayANi 'guravaH' pUjyAstIrthakRdgaNabhRdAdayo 'bhaNanti' pratipAdayanti, guNaiHsamyagdarzanajJAnAdibhiH kalitAyuktA guNakalitAH, na tu vayameva ityAkUtaM, vakSyamANagranthasambandhanArthamAha-'teSAM ' maraNAnAM nAmnAm-abhidhAnAnAmanantaramupadarzitAnAM vibhaktiHarthato vibhAgo nAmavibhaktistAM 'vakSye' abhidhAsye, 'athe' tyanantarameva AnupUrvyA krameNetini. [ 215 ] anusamayaniraMtaramavIisanniyaM taM bhAMti paMcavihaM / davve khitte kAle bhave ya bhAve ya saMsAre || 188 vR. 'anusamayaM' samayamAzritya idaM ca vyavahitasamayAzrayaNato'pIti mA bhUdgrAntirata Aha-nirantaraM, na sAntaram, antarAlAsambhavAt, kiM tadevaMvidham ? - 'avIisaMniyaM' ti prAkRtatvAdA- samantAdvISaya iva vIcayaH pratisamayamanumAnAyuSo 'parAyurdalikodayAt pUrvvapUrvArdalikavicyutilakSaNA'vasthA yasmiMstadA'vIci, tatazcA vIcIti saMjJA saMjAtA asmistArakAditvAt 'tadasya saJjAtaM tArakAdibhya itaji' tyanenetyAvIcisaMjJitam, athavA vIci:vicchedastadabhAvAdavIci tatsaMjJitam ubhayatra prakramAnmaraNaM, yadvA saMjJitazabdaH pratyekamabhisambadhyate, tatazca anusamayasaMjJitaM- nirantarasaMjJitam avIcisaMjJitamiti ekArthikAnyetAni, 'tadi' tyAvIcimaraNaM 'bhaNanti' pratipAdayanti 'paJcavidhaM' paJcaprakAraM, gaNadharAdaya iti gamyate, anena ca pAratantryaM dyotayati, tadevAha 'davve 'tti dravyAvIcimaraNaM 'khette 'ti kSetrAvIcimaraNaM 'kAle 'tti kAlAvIcimaraNaM bhave ya'tti bhavAvIcimaraNaM ca 'bhAve ya'tti bhAvAvIcimaraNaM ca, saMsAra ityAdhAranirdeza:, tatraiva maraNasya sambhavAt, tatra dravyAvIcimaraNaM nAma yatrArakatiryagnAmarANAmutpattisamayAt prabhRti nijanijAyuH karmmadalikAnAmanusamayamanubhavanAdvicaTanaM tacca nArakAdibhedAccaturvidham evaM narakAdigaticAturvidhyApekSayA tadviSayaM kSetramapi caturddhava, tatastatprAdhAnyApekSayA kSetrAvIcimaraNamapi catuddhaiva, 'kAla' iti yathA''yuSkakAlo gRhyate, na tvaddhAkAlaH, tasya devAdiSvasambhavAt, sa ca devAyuSkakAlAdibhedAcaturvidhaH, tatastatprAdhAnyApekSayA kAlAvIcimaraNamapi caturvidham, evaM narakAdicaturvidhabhavApekSayA bhavAvIcimaraNamapi caturthaiva teSAmeva ca nArakAdInAM caturvidhamAyuH kSayalakSaNaM bhAvaM prAdhAnyenApekSya bhAvAvIcimaraNamapi catudhaiva vAcyamiti gAthArthaH // adhunA'vadhimaraNamAha ni. [ 216-1] emeva ohimaraNaM jAni mao tAni caiva marai puno| 7 vR. 'evameva ' yathAssvIcimaraNaM dravyakSetrakAlabhavabhAvabhedataH paJcavidhaM tathA'vadhimaraNamapItyarthaH / tatsvarUpamAha--yAni mRtaH, sampratIti zeSaH, tAni caiva 'marai puNo 'tti ASatvAttivyatyayena mariSyati punaH kimuktaM bhavati-avadhi: - maryAdA, tatazca yAni nArakAdibhavanibandhanatayA''yuHkarmadalikAnyanubhaya mriyate, yadi punastAnyevAnubhUya mariSyati tadA tad , Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-5,[ni. 216 ] 189 dravyAvadhimaraNaM, sambhavati hi gRhItojjhitAnAmapi karmadalikAnAM punargrahaNam, pariNAmavaicitryAd, evaM kSetrAdiSvapi bhAvanIyaM / pazcArddhanA''tyantikamaraNamAhani.[ 216-2] emeva AiyaMtiyamaraNaM navi marai tAi puno| vR.'evameva' avadhimaraNavadAtyantikamaraNamapi dravyAdibhedataH paJcavidhaM, vizeSastvayam'nami marai tAi puno'tti apizabdasyaivakArArthatvAnnaiya tAni dravyAdIni punardhiyate, idamuktaM bhavati-yAni narakAdyAyuSkatayA karmadalikAnyanubhava mriyate mRto vA na punastAnyanubhUya mariSyati, evaM kSetrAdiSvapi vAcyaM, trINyapi cAmUnyavIcyavadhyAtyantikamaraNAni pratyekaM paJcAnAM dravyAdInAM nArakAdigatibhedena caturvidhatvAdvizatibhedAnIti gAthArthaH / / sAmprataM valanmaraNamAhani.[217] saMjamajogavisannA maraMti je taM valAyamaraNaM tu / iMdiyavisayavasagayA maraMti je taM vasaTTe tu // vR. saMyamayogA:-saMyamavyApArAstaisteSu vA viSaNNA: saMyamayogaviSaNNA atiduzcaraM tapazcaraNamAcaritumakSamAH vrataM camoktumazaknuvantaH kathaJcidasmAkamito muktirastviti vicintayanto mriyante yattadvalatA-saMyamAnivartamAnAnAM maraNaM valanmaraNaM, tuvizeSaNe, bhagnavratapariNatInAM vratinAmevaitaditi vizeSayati, anyeSAM hisaMyamayogAnAmevAsambhavAt kathaM tadviSAdaH? tadabhAve ca taditi ! pazcArddhana vazArtamAha-indriyANAM-cakSurAdInAM viSayAH-manojJarUpAdaya indriyaviSayAstadvazaM gatAH-prAptA indriyaviSayavazagatA: snigdhadIpakalikA'valokanAkulitapataGgavat niyante yattaddazArtamaraNaM, kathaJcidravyaparyAyabhedAdevamucyate, evaM pUrvatrApi bhAvanIyaM, tuzabda eSAmapyadhyavasAnabhedato vaicitryakhyApanArtha iti gAthArthaH / antaHzalyamaraNamAhani.[ 218] lajjAi gAraveNa ya bahussuyamaeNa vaa'viduccriaN| je naM kahaMti gurUNaM na hu te ArAhagA huMti / / ni.[219] gAravapaMkAnibuDDA aiyAraM je parassa na kahaMti / daMsaNanANacaritte sasallamaraNaM havai tesi / / vR.tatra 'lajjayA' anucitAnuSThAnasaMvaraNA''tmikayA 'gauraveNa ca sAtaddhirasagauravAtmakena, mA bhUnmamAlocanAhamAcArAryamupasarpatastadvandvanAdinA taduktatapo'nuSThAnAsevanena ca RddhirasasAtAbhAvasambhavaH iti, bahuzrutamadena vA bahuzruto'haM tatkathamalpazruto'yaM mama zalpa-- muddhariSyati?, kathaM cAhamasmai vandanAdikaM dAsyAmi? apabhrAjanA hi iyaM mama ityabhimAnena, api: pUraNe, ye gurukANA 'na kathayanti' nAlocayanti, keSAm?, 'guruNAm' AlocanAhANAmAcAryAdInAM, kiMtad?-'duzcaritaM' duranuSThitam iti sambandhaH, 'nahu' naiva'te' anantaramuktarUpA ArAdhayanti-avikalatayA niSpAdayanti samyagdarzanAdIni ityArAdhakA bhavanti, tataH kimityAha-gauravaM paGkaiva kAluSyahetutayA tasmin nibuDDA-iti prAkRtatvAnimagnA iva nimagnAH takroDIkRtatayA, lajjAmadayorapi prAgupAdAne yadiha gauravasyaivopAdAnaM tadasyaivAtiduSTatAkhyApanArtham, 'aticAram' aparAdhaM ye 'parasya' AcAryAdeH na kathayanti, kiMviSayam? ityAha'darzanajJAnacAritra' darzanajJAnacAritraviSayaM, tatra darzanaviSayaM zaGkAdi jJAnaviSayaM kAlAtikramAdi cAritraviSayaM samityananupAlanAdi, zalyamiva zalyaM kAlAntare'pyaniSTaphalavidhAnaM Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-5/128 pratyavandhyatayA, saha tena sazalyaM tacca tanmaraNaM ca sazalyamaraNam-antaHzalyamaraNaM bhavati, 'teSAM gauravapaGkamagnAnAmiti gAthAdvayArthaH / asyaivAtyantaparIhAryatAM khyApayan phalamAhani.[ 220] eyaM sasallamaraNaM mariUNa durNtNmi| suiraM bhamaMti jIvA dIhe sNsaarkNtaare|| vR. 'etad' uktasvarUpaM sazalyamaraNaM yathA bhavati tathetyupaskAraH, subbyatyayAdvA etenasazalyamaraNena 'mRtvA'tyaktvA prANAn, ke? -jIvA iti sambandhaH, kim?-'suciraM bhramanti' bahukAlaM paryaTanti, kva?-saMsAra: kAntAramivAtigahanatayA saMsArakAntAraH tasminniti saNTaGkaH, kozi? mahadbhayaM yasmintanmahAmayaM tasmin, tathA duHkhenAnta:--paryanto yasya taddurantaM tasmin, tathA 'dIrgha' anAdau keSAJcidaparyavasite ceti tat sarvathA parihartavyameveti bhAva iti gAthArthaH / / ni.[ 221] mottuM akammabhUmaganaratirie suragaNe anerie| sesANaM jIvANaM tabbhavamaraNaM tu ke siNci|| vR. 'muktvA ' apahAya, kAn ?-'akammabhUmagaranatirie'tti sUtratvAt akarmabhUmijAzca te devagurUttarakurvAdiSUtpannatayA naratiryaJcazca akarmabhUmijanaratiryaJcastAn, teSAM hi tadbhAvanantaraM deveSvevotpAdaH, tathA 'suragaNAMzca' suranikAyAn, kimuktaM bhavati?-caturnikAyavartino'pi devAn, nirayo-narakaH tasmin bhavA nairayikAH, ihApi cazabdAnavRttestAMzca muktveti sambandhaH, teSAM devAnAM ca tadbhAvanantaraM tiryagmanuSyeSvevotpatteH, 'zeSANAm' etaduddharitAnAM karmabhUmijanaratirazcAM 'jIvAnAM prANinAM tadbhavamaraNaM, teSAmeva punastatrotpatteH, taddhi yasmin bhave vartate jantustadbhavayogyamevAyurbaddhvA punastatkSayeNa mriyamANasya bhavati, tuzabdasteSAmapi saGkhayeyavarSAyuSAmeveti vizeSakhyApakaH, asaGkhayeyavarSAyuSAM hi yugaladhArmikatvAdakarmabhUmijAnAmiva deveSvevotpAdaH, teSAmapi na sarveSAM, kintu keSAJcit' tadbhAvotpAdAnurUpamevAyuH karmopacinvatAmiti gAthArthaH / / atrAntare pratyantareSu'mottUNa ohimaraNaM' ityAdigAthA dRzyate, na cAsyA bhAvArthaH samyagavabudhyate, nApi cUrNikRtA'sau vyAkhyAteti upekSyate / / sampratibAlapaNDitamizramaraNasvarUpamAhani.[222] avirayamaraNaM bAlaM maraNaM virayANa paMDiyaM biti / jANAhi bAlapaMDiyamaraNaM puna desavirayANaM // vR.viramaNaM virataM-hiMsA'nRtAderuparamaNaM na vidyate tad yeSAM te'mI aviratA: teSAM-mRtisamaye'pi dezaviratimapratipadyamAnAnAM mithyAdRzAM samyagdazAM vA maraNamaviratamaraNaM-bAlamaraNamiti bruvata iti sambandhaH, tathA 'viratAnAM' sarvasAvadhanivRttimabhyupagatAnAM maraNaM paNDita'miti prakramAtpaNDitamaraNam, 'biti'tti bruvate tIrthakaragaNadharAdayaH, jAnIhi 'bAlapaNDitamaraNa'miti mizramaraNaM, punaHzabdaH pUrvApekSayA vizeSaM dyotayati, dezAt sarvaviSayApekSayA sthUlaprANivyaparopaNAdeviratA dezaviratAsteSAmiti gAthArthaH / evaM caraNadvAreNa bAlAdimaraNatrayamabhidhAya jJAnadvAreNa chadmasthamaraNakevalimaraNe pratipAdayitumAhani.[223] manapajjavohinANI suamainANI maraMti je smnnaa| chaumatthamaraNameyaM kevalimaraNaM tu kevlinno|| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-5,[ ni. 223] 191 vR. manaHparyavajJAnino'vadhijJAninazca, jJAnizabdasya pratyekamabhisambandhAt, zrutajJAnino matijJAninazcamriyante' prANAMstyajanti ye zramaNA:' tapasvinaH chAdayanti chayAni-jJAnAvaraNAdIni teSu tiSThantIti chadmasthAH teSAM maraNaM chadmasthamaraNametat, iha ca prathamato manaHparyAyanirdezo vizuddhikRtaprAdhAnyamaGgIkRtya cAritriNa eva tadapajAyata iti svAmikataprAdhAnyApekSo vA, evamavadhyAdiSvapi yathAyogaM svadhiyaiva heturabhidheyaH, kevalimaraNaM tu ye kevalinaH-utpannAkevalA: sakalakarmApudgalaparizATato mriyante tajjJeyamiti zeSaH, ubhayatrAbhedanirdezaH prAgvaditi gAthArthaH / / sAmprataM vaihAyasagRdhrapRSThamaraNe abhidhAtumAhani.[ 224] giddhAibhakkhaNaM giddhapiTTha ubbaMdhaNAi vehaasN| ee dunnivi maraNA kAraNajAe annnnaayaa| vR. 'gRddhAH' pratItAste AdiryeSAM zakunikAzivAdInAM tairbhakSaNaM gamyamAnattvAdAtmanaH tadanivAraNAdinA tadbhakSyakarikarabhAdizarIrAnupravezena ca gRdhrAdibhakSaNaM, tat kimucyata ityAha'giddhapiTTha'tti gRdhaiH spRSTaM-sparzanaM yasmiMstagRdhadhraspRSTam, yadivA gRdhrANA bhakSyaM pRSThamupalakSaNatvAdudarAdi ca marturyasmiMstadgRdhrapRSTham, sa hyalaktakapUNikApuTapradAnenApyAmAnaM gRdhrAdibhiH, pRSThAdau bhakSayatIti, pazcAnidiSTasyApi cAsya prathamataH pratipAdanamatyAntamAhasattvaviSayatathA karmanirjarAM prati prAdhAnyakhyApanArtham, 'ubbaMdhaNAi vehAsaMti' ut-UrdhvaM vRkSazAkhAdau bandhanamudbandhanaM tadAdiryasya tarugiribhRguprapAtAderAtmajanitasya maraNasya tadudbandhanAdi 'vehAsa'nti prAkRtatattvAdyalope vaihAyasam, udbaddhasya hi vihAyasyeva bhavanamIti tatprAdhAnyavivakSayetthamuktam / Aha-evaM gRdhrapRSThasyApyAtmaghAtarUpatvAdvaihAyasike'ntarbhAvaH, satyametat, kevalamalpasattvairadhyavasAtumazakyatAkhyApanArthamasya bhedenopanyAsaH, nanu "bhAviyajinavayaNANaM mamattarahiyANa nasthi hu viseso| attANaMmi paraMmi ya to vajje piiddmbhevi||" ityAgamaH, ete cAnantarokte maraNe AtmavighAtakAriNI, tathA cAtmapIDAheturiti kathaM nAgamavirodhaH?, ata eva ca bhaktaparijJAnAdiSu pIDAparihAya 'cattAri vicittAI vigaINijjUhiyAI' ityAdisaMlekhanAvidhiH pAnakAdividhizca tatra tatrAbhihitaH, darzanamAlinyaM cobhayatretyazaGkayAha- ete' anantarokte 'dve api' gRdhrapRSThavaihAyasAkhye maraNe' 'kAraNajAte' kAraNaprakAre darzanamAlinyaparihArAdike udAyinRpAnumRtatathAvidhAcAryavat, anujJAte, tIrthakRdgaNadharAdibhiriti, anena ca sampradAyAnusAritAM darzanayannanyathAkathane zrutAzAtanAyA atidurantatvamAha iti gAthArthaH // sAmpratamantyamaraNatrayamAhani.[ 225] bhattaparinnA iMginI pAovagamaMca tinni mrnnaaii| kannasamajjhimajeTThA dhiisaMghayaNena uvisiTThA // vR. bhaktaM-bhojanaM tasy parijJA-jJaparijJayA'nekadhedamasmAbhirbhuktapUrvametaddhetukaM cAvadyamiti parijJAnaM, pratyAkhyAnaparijJayA ca "savvaM ca asanapAnaM cauvvihaM jA ya bAhirA uvhii| abhitaraM ca uvahiM jAvajjIvaM ca vosire / / " Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-5/128 ityAgamavacanAccaturvIdhAhArasya vA yAvajjIvamapi parityAgAtmakaM pratyAkhyAnaM bhaktaparijJocyate, iGgayate-pratiniyatapradeza eva ceSTayate asyAmanazanakriyAyAmitIGginI, pAdaiH-adhaHprasappimUlAtmakaiH pibati pAdapo-vRkSaH, upazabdazcopametivatsAdRzye'pi dRzyate, tatazca pAdapamupagacchati-sAdRzyena prApnotIti pAdapopagamaM, kimuktaM bhavati ?-yathaiva pAdapaH kvacit kathaJcinipatitaH samamasamamiti cAvibhAvayatrizcalamevAste, tathA'yamapi bhagavAn yad yathA samaviSamadezeSvaGgamupAGga vA prathamataH patitaM na tattatazcalayati, tathA ca prakIrNakRta niccala nippaDikammo nikkhivae jaM jahiM jahA aNgN| eyaM pAdovagamaM nIhAri vA aniihaari||1!! pAtovagamaM bhaNiyaM sama visamo pAyavovva jaha pddito| navaraM parappatogA kaMpejja jahA phalatarUvva // 2 // " caH samuccaye, iha caivaMvidhAnazanopalakSitAni maraNAnyapyevamuktAni, ata evAha-trINi maraNAnI, etasvarUpaM ca yathedaM vidheyaM yaccAtra saparikarma aparikarma ca ityAdikaM sUtrakAra evottaratra tapomArganAmni triMzattamAdhyayane'bhidhAsyata iti niyuktikRtA noktm| dvAranirdezAccAvazyaM kiJcidvAcyamitimatvedamAha-'kaNNasa'tti sUtrattvAt, kaniSThaM-laghu jaghanyamitiyAvat, madhyama-laghujyeSThayormadhye bhAvi, jyeSTham-atizayavRddhamRtkRSTamityarthaH, eSAM dvanda: tata etAni, dhRtiH-sayamaM prati cittasvAthyaM saMhananaMzarIrasAmarthyahetuH vajra RSabhanArAcAdi tAbhyAM, prAkRtattvAccaikavacananirdezaH, samAhArAzrayaNAdvA, tuzabdAtsaparikAparikarmAtAdibhizca vizeSairviziSTAni-vizeSavanti, idamuktaM bhavati-yadyapi tritayamapyetat "dhIreNa'vi mariyavvaM kApuriseNavi avassa mariyavyaM / tamhA avassamaraNe varaM khu dhIrattaNe mriuN|| saMsAraraMgamajjhe dhiiblsNnddhbddhkcchaato| haMtUNa mohamallaM harAmi ArAdhanapaDAgaM // 2 // jaha pacchimammi kAle pacchimatitthayaradesiyabhuyAraM / pacchA nicchayapatthaM uvemi abbhujjayaM maraNaM / / 3 / / " iti zubhAzayavAneva pratipadyate, phalamapi ca vimAnikatAmuktilakSaNaM trayasyApi samAnaM, / "evaM paccakkhANaM anupAleUNa suvihio smm| vemANito va devo havejja ahavA'vi sijjhijjaa||" tathApi viziSTaviziSTataraviziSTatamadhRtimatAmeva tatprAptiriti kaniSThAtvAdistadvizeSa ucyate, tathAhi- bhaktaparijJAmaraNamAryikAdInAmapyasti, yata uktam "savvAvi ya ajjAo savve'vi ya paDhamasaMghayaNavajjA / savve'vi desavirayA paccakkhANeNa u maraMti // " atra hi pratyAkhyAnazabdena bhaktaparijaivoktA, tatra prAk pAdapopagamanAderanyathA'bhidhAnAt, iGginImaraNaM tu viziSTataradhRtisaMhananavatAmeva sambhavatItyAryikAdiniSedhata evAvasIyate, pAdapopagamanaM tu nAmnaiva viziSTatamadhRtimatAmevetyuktaprAyaM, tatazca vajraRSabhanArAcasaMhananinAme Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 5, [ ni. 225 ] vaitat, uktaM hi "paDhamaMmi ya saMghayaNe vaTTaMte selakuDDusAmANe / tesiMpi ya voccheo coddasapuvvINa vocchee // ' kathaM cAnyathaivaMvidhaviziSTadhRtisaMhananAbhAve "puvvabhaviyavereNaM devo sAharai ko'vi pAyAle / mA so carimasarIro na veyaNaM kiMpi pAvejjA // 1 // tathA 'devo nehena nayai devAnaM va iMdabhavanaM vA / jahiyaM iTThA kaMtA savvasuhA huMti suhabhAvA // 2 // uppanne uvasagge divve mAnussae tirikkhe the| savve parAjinittA pAovagayA pariharati // 3 // puvvAvarauttarehiM dAhiNavAehi AvaDatehiM / jaha navi kaMpai merU taha jhANAto navi calaMti // 4 // " iti maraNavibhaktikRduktaM mahAsAmarthyaM sambhavi, kiJca tIrthakarasevitatvAcca pAdapopagamanasya jyeSThatvaM, itarayozcAviziSTasAdhusevitatvAdanyathAtvaM, tathA cAvAdi - 193 "savve savvaddhAe savvannU savvakammabhUmIsu / savvaMguru savvahiyA savve merUsu ahisittA ||1|| savvAhi laddhIhi savve'vi parIsahe parAjittA / savve'vi yatitthayarA pAtovagayA usiddhigayA // 2 // avasesA anagArA tIyapaDuppana' nAgayA savve / tI pAtovagayA paccakkhANigiNi ketI // 3 // " iti kRtaM prasaGgeneti gAthArthaH // itthaM pratidvAragAthAdvayavarNanAt mUladvAragAthAyAM maraNavibhaktiprarUpaNAdvAramanuvaNitam, adhunA'nubhAvapradezAgradvAradvayamAha ni. [ 226 ] sovakamme a niruvakkamo a duviho 'nubhAvamaraNaMmi / AugakammapaesagganaMtanaMtA paesehiM / / vR. sahopakrameNa-apavartanAkaraNAkhyena vartata iti sopakramazca, nirgata upakrayAnnirupakramazca dvividho, dvaividhyaM coktabhedenaiva, ko'sau ? - anubhAva - anubhAgaH, kva ? - 'maraNe' ityarthAt maraNaviSayAyuSi, tatra hi saptabhiraSTamirvA''karSairgavAmiva maruSu jalagaNDUSagraharUyairyatpudgalopAdAnaM tadanubhAgo'tidRDha ityapavartayitumazakyatayA nirupakramucyate, yattu SabhiH paJcabhizcaturbhirvA AgRhItaM dalikaM tadapavartanAkaraNenopakramyate iti sopakramaM na caitadubhayamapyAyuH kSayAtmani maraNe sambhavati, tathA eti yAti ca ityAyustannibandhanaM karmma Ayu:karmma tasya vibhuktamazakyatayA prakRSTA dezA: pradezAsteSAmagraM- parimANamAyuH karmmapradezAgram, anantAnantAH - anantAnanta-saGkhyA parimitA maraNaprakrame'pyarthAdAyuH pudgalAstadviSayatvAcca maraNasyaivamupanyAsaH, kimetAntaH kRtsne'pyAtmani ?, ata Aha- 'paesehiM 'ti prakramAt subvyatyayAccAtmapradezeSu, 28/13 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-5/128 Atmapradezo hyekaikastatpradezairanantAnantairAveSTitaH, saMveSTitaH, tathA ca vRddhavyAkhyA-idANI padesagaM-anaMtANaMtA AugakammapoggalA jehiM egabhego jIvapaeso AveDhiya pariveDhito, iti gAthArthaH // samprati kati mriyante ekasamayenetidvAramAhani. [ 227] dunni va tinni va cattAripaMca maraNAi avIimaraNaMmi / ___ kai marai egasamayaMsi vibhAsAvittharaM jaanne|| ni.[228] savve bhavatthajIvA maraMti AvIiaMsayA maraNaM / ___ ohiM ca AiaMtiya dunivi eyAi bhynnaae|| ni.[ 229] ohiM ca AiaMtia bAlaM taha paMDiaMca mIsaM c| chaumaM kevalimaraNaM annunneNaM virujhaMti // vR.dvevA trINi vA, vAzabdasyottaratrAnuvRtteH catvAri vA paJca vA maraNAni vakSyamANavivakSAtaH prakramAdekasmin samaye sambhavanti, AvIcimaraNe satIti zaSaH, anena cAsya satatAvasthitatvametadavivakSayA ca tadyayAdibhedaparikalpanetyAha, kati mriyanta eka samaye?, itti caturthadvArasya vizeSeNa bhASaNaM vibhASaNaM vibhASA-vyAkhyA vividhairvA prakArairbhASaNaM vibhASA-bhedAbhidhAnaM tayA vistara:-prapaJcastaM vistaraMjAnIhi jAnIyAdvA, nigamanametat, prastutamevArthaM prakaTayitumAha'sarve' niravazeSAH, tat kiM muktibhAjo'pItyAha-'bhavasthajIvAH' bhavantyasmin karmavazavartino jantava iti bhavaH tatra tiSThanti bhavasthA: teca te jIvAzceti vizeSaNasamAsaH, mriyante, AvIcikamavIcikaM vA maraNamAzrityeti zeSaH, yadvA vibhaktivyatyayAdAvIcikena maraNena niyante 'sadA' sarvakAlaM, ohiMca'tti avadhimaraNaM, cazabdo bhinnakramaH, tatazca 'AiyaMtiya'nti AtyantikamaraNaMca, dveapyete bhajanayA' vikalpanayA, kimuktaM bhavati?-yadyapyAvIcimaraNavat avadhyAtyantikamaraNe api catasRSvapi gatiSu sambhavataH tathA'pyAyuHkSayasamaya eva tayoH sambhavAna sadAbhAvaH, ata AvIcikamaraNameva sadetyuktam, anenAvIcimaraNasya sadAbhAvena lokemaraNatvenAprasiddhaH avivakSAyAM hetarukta iti bhaavniiyN|| samprati 'donnivi' ityAdi vyaktIkaroti-'ohiM ca AiyaMtiya'tti, cazabdo bhinnakramaH, tato'vadhimaraNamAtyantikamaraNaM ca, 'bAlaM' bAlamaraNaM ca, tathetyuttarabhedApekSayA samuccaye, 'paNDitaM ca' paNDitamaraNaM, 'mizraMca' bAlapaNDitamaraNaM ca, cazabdAdvaihAyasagRdhrapRSThamaraNe, bhaktaparijJeGginIpAdapopagamanAni ca, 'anyo'nyena' paraspareNa virudhyante, yugapadasambhavAt, tatra cAviratasyAvadhyAtyantikamaraNayoH anyataradvAlamaraNaM ceti dve, tadbhavamaraNena saha trINi, vazArtena catvAri, kathaJcidAtmaghAte ca vaihAyasagRdhrapRSThayoranyatareNa paJca, Aha-balanmaraNAntaHzalyamareNa api bAlamaraNabhedAveva, yata AgamaH- "bAlamaraNe duvAlasavihe pannatte, taMjahA-balAyamaraNe vasaTTamaraNe asaMtosallamaraNe tabbhavamaraNe giripaDaNe tarupaDaNe jalappavese jalaNappavese visabhakkhaNe satthovahaNaNe vehANase giddhapaDhe'tti, eteSuca yadyapi giripatAdipaTakasya vaihAyasa evAnta rbhAvaH tathApi valanmaraNAntaHzalyamaraNayoH prakSepe kathaM noktasaGghayAvirodhaH?, ucyate, ihAviratasyaiva bAlamaraNaM vivkssitm| uktaM hi-'avirayamaraNaM bAlamaraNaM' anayostvekatra saMyamasthAnebhyo nivartanam, anyatra Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-5,[ ni. 229] 195 mAlinyamAnaM vivakSitaM, na tu sarvathA viraterabhAva eveti kathaM bAlamaraNe sambhavaH ?, tathA chadmasthamaraNamapi viratAnAmeva rUDhamiti noktasaGgyAvirodhaH, evaM dezaviratasyApi vyAdi bhaGgabhAvanA kAryA, navaraM bAlamaraNasthAne bAlapaNDitamaraNaM vAcyaM, viratasya tvavadhyAtyantikamaraNayoranyatarat paNDitamaraNaM ceti dve, chayasthakevalimaraNayozcAnyataraditi trINi, bhaktaparijeGginIpAdapopagamanAnAmanyatareNa saha catvAri, kAraNikasya tu vaihAyasagRdhrapRSThayoranyatareNa saha paJca, dRDhasaMyamaM pratyevamuktaM, zithilasaMyamasya tvavadhyAtyantikamaraNayoranyatarat, kutazcitkAraNAdvaihAyasagRdhrapRSThayozcAnyataraditi dve, kathaJcicchalyasambhave cAntaHzalyamaraNena saha trINi, valanmaraNena saha catvAri, chadAsthamaraNena tu paJca, paNDitamaraNasya yathoktabhaktaparijJAnAdInAM vA vizuddhasaMyamatvAdasyAbhAva eveti, Aha-viratasyAvasthAdvaye'pi tadbhavamaraNaprakSepe kathaM na SaSThamaraNasambhavaH?, ucyate, viratasya deveSvevotpAda iti tatrai votpattyabhAvana tadbhavamaraNasambhava iti gAthAtrayArthaH / / gataM kati mriyanta ekasamaya iti dvAram, idAnI katikRtvo mriyate . ekaikasmin ? iti dvAramAhani.[ 230] saMkhamasaMkhamanaMtA kamo u ikkikkagami apstthe| sattaTThaga anubaMdho pasatthae kevaliMmi saI / / vR. 'saMkhamasaMkhaM'tti ArSatvAt saGkhyA:-asaGkhyAtAH asaGkhyA-avidyamAnasaGkhyAH anantA-aparyavasitA, vArA iti prakramaH, 'kamo u'tti kramaHparipATI, tuzabdazca kAyasthiteralpabahutvApekSayA'yaM jJeya iti vizeSadyotakaH, ekkekkagaMmi'tti ekaikasmin 'aprazaste' bAlamaraNAdau nirUpyamANe, tatra sAmAnyena paJcendriyAviratadezaviratau ca saGkhyAtAH, zeSAH pRthivyudakAgniyudvIndriyatrIndriyacaturindriyA; asaGkhyAtAH, vanaspatayo'nantA, ete hi kAyasthityapekSayA yathAkramaM bahubahutarabahutamasthitibhAja itikRtvaa| prazaste kati vArA mriyata ityAha-'sattaTThaga'tti sapta vA'STa vA saptASTAste parimANamasyeti saptASTakaH, ko'sau ?-'anubandhaH' sAtatyena bhavanaM tanmaraNAnAmiti, tato'yamartha:-sapta vA aSTa vA vArA mriyate, kva? -'prazastake' sarvaviratisambandhini paNDitamaraNe, iha ca cAritrasya nirantaramavaptyasambhavAt tadvata eva ca prazastamaraNabhAvAdarthAdvyavadhAnAmapi devabhavairAzrIyate, 'kevalini' yathAkhyAtacAritravati samutpannakevale 'saI'ti sakRdekameva maraNamiti / uktaM katikatvo mriyata ekaikasminniti dvAraM, samprati katibhAga ekaikasminmaraNe mriyata iti dvAramAhani.[ 231] maraNe anaMtabhAgo ikkikke marai AimaM mottuM / anusamayAI neyaM paDhamacarimaMtaraM ntthi|| vR. 'maraNe' prAguktarUpe anantabhAga ekaikasmin mriyate, kiM sarvasminnapi ? netyAha'Adimam' AvIcimaraNaM, tasyaivAdyatvAt, 'muktvA' apahAya, iyamatra bhAvanA-zeSamaraNasvAmino hi sarvajIvApekSayA anantabhAga eveti teSvananto bhAgo mriyata ityucyate, AvIcimaraNasvAminastu siddhavirahitAH sarva eva jIvAH, te cAnantA itikRtvA'nantabhAgahInAH sarve jIvA mriyante ityucyte| uktaM katibhAgo mriyate ekaikasminniti dvAram, adhunA'nusamayadvAramAha'anusamaya'tti samayaM samayamanu anusamayaM, vIpsAyAmavyayIbhAvaH, tatazcAnusamaya-satatam, ___ Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-5/128 'Adi' prathamamAvIcimaraNaM 'jJeyam' avaboddhavyaM, yAvadAyustasya pratipAdanAt, zeSANAM tvAyupo'ntyasamaya evaikatra bhAvAdanusamayatAnabhidhAnaM, bahusamayaviSayatvAdanusamayatAyA,: tathA ca vRddhavyAkhyA-"paDhame jAva AuM dharai sesANaM egasamayaM jahiM marai" na ca 'mAsaM pAyovagayA' ityAgamena virodhaH, tatra pAdapopagamanazabdena nizceSTatAyA evAbhidhAnAt, maraNasya tu tatrApyAyutruTisamaya eva sadbhAvAt, tuH puurnne| gatamanusamayadvAram, idAnIM sAntaradvAramAha-tatra prathamacaramayorantaraM-vyavadhAnaM nAsti' na vidyate, prathamasyAvIcimaraNasya sadA sambhavAt, caramasya bhavApekSayA kevalimaraNasya punarmaraNAbhAvAditi bhAva iti gAthArthaH / zeSANAmapi kimevamityAhani.[232] sesANaM maraNANaM neo saMtaraniraMtaro ugmo| sAI sapajjavasiyA sesA pddhmillugmnaai|| vR.zeSANAM maraNAnAm-avadhimaraNAdInAM paJcadazAnAM jJeyaH, sahAntareNa-vyavadhAnena vartata iti sAntaraH, niSkrAnto'ntarAnnirantarazca, tuHzabdasya samuccayArthatvAt, uktaM hi-"tuzabdo vizeSaNapAdapUraNAvadhAraNasamuccayeSu" ko'sau ?-gamyate anena vastusvarUpamiti gama:prarUpaNA, idamuktaM bhavati-yadA'nyataradvAlamaraNAdikaM prApya mriyate mRtvA ca bhavAntare maraNAntaramanubhUya punastadevApnoti tadA sAntaramiti prarUpaNA, yadA tu bAlamaraNAdikamavApya punastadevAvyavahitamApnoti tadA nirantaraM bhavati, tatprarUpakatvAcceha gamo'pi sAntaro nirantarazcetyuktaH / samprati gAthApazcArdhena kAladvAramAha-sAdIni ca saparyavasitAni ca sAdisaparyavasitAni 'zeSANi' SoDaza vakSyamANApekSayA avadhimaraNAdIni, ekasAmayikatAyAsteSAbhihitatvAt, pravAhApekSayA tu zeSabhaGgopalakSaNametat, pravAhato'pi bhaGgatrayapatitAni zeSamaraNAni sambhavanti, tathA ca vRddhAH-"bAlamaraNANi anAiyANi vA apajjasiyANi vA, anAdiyANi vA sapajjavasiyANi, paMDiyamaraNANi puNa sAiyANi sapajjavasiyANi" muktyavAptau taducchittisambhavAditi bhAvaH, paDhamilluga'ti prathamakam-AvIcimaraNam 'anAdi' AdirahitaM pravAhApekSayetibhAvaH, pratiniyatAyuH pudgalApekSayA tu sAdyapi sambhavati, upalakSaNatvAccAsyAparyavasitaM ca abhavyAnAM, bhavyAnAM punaH saparyavasitamapIti gAthArthaH / sampratyatigambhIratAmAgamasya darzayantrAtmauddhaparihArAyAha bhagavAn niyuktikAra:ni.[ 233] savve ee dArA maraNavibhattIi vaniA kmso| sagalaniuNe payatthe jinacaudasapavvi bhAsaMti / / vR. 'sarvANi' azeSANi 'etAni' anantaramupadarzitAni 'dvArANi' arthapratipAdanamukhAni 'maraNavi bhakteH' maraNavibhaktyaparanAmno'syaivAdhyayanasya varNitAni'prarUpitAni, mayeti zeSaH, 'kamaso'tti prAgvat kramataH, Aha-evaM sakalApi maraNavaktavyatoktA uta netyAha-sakalAzcasamastA nipuNAzca-prabhavAdayo jinacaturdazapUrviNo bhASante' vyaktamadhidadhati, ahaMtu mandamatItvAnna tathA varNayituM kSama ityabhiprAyaH, svayaM caturdazapUviNo 'bhASante' vyaktabhidadhati, ahaM tu mandamAtitvAnna tathA varNayituM kSama ityabhiprAyaH, svayaM caturdazapUrvitve'pi yaccaturdazapUrbhupAdAnaM, tatteSAmapi SaTsthAnapatitatvena zeSamAhAtmyakhyApanaparaduSTameva, bhASyagAthA vA dvAragAthAdyAdArabhya lakSyanta iti preryAnavakAza eveti gAthArthaH // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 5, [ ni. 233] ihaiva prazastA prazastamaraNavibhAgamAhani. [ 234 ] egaMtapasatthA tinni ittha maraNA jinehi patrattA / bhattaparinA iMginI pAuvagamanaM ca kamajiGkaM // vR. ekAntena niyamena prazastAni - zlAghAni ' trINi' trisaGkhyAni 'atra' eteSvanantarAbhihiteSu maraNeSu maraNAni 'jinaiH' kevalibhiH 'prajJaptAni' prarUpitAna, tAnyevAha - bhaktaparijJA iGginI 'pAuvagamanaM' ceti pAdapopagamanaM ca idamapi trayaM kimekarUpamityAha- krameNa paripATya jyeSTham - atizaya prazasyaM kramajyeSThaM yathottaraM pradhAnamatibhAvaH / zeSamaraNAnyapi yAni prazastAni teSAmatraivAntarbhAvaH, itarANi kAnicit kathaJcit prazastAni, aparANi tu sarvathaivAprazastAnIti gAthArthaH // iha ca yenAdhikArastadAha ni. [ 235 ] itthaM puna ahigAro nAyavvo hoi maNuamaraNeNaM / muttuM kAmamaraNaM sakAmamaraNeNa mariyavvaM // vR. 'atra' eteSu maraNeSu, punaH zabdo vAkyopanyAsArthaH, adhikAro jJAtavyo bhavati manujamaraNena kimuktaM bhavati ? - manuSyabhavasambhavinA paNDitamaraNAdinA, tAnyeva pratyupadezapravRtteH / sampratyuktArtha saMkSepadvAreNopadezasarva svamAha-muktvA'kAmamaraNaM - bAlamaraNAdyamaprazastaM 'sakAmamaraNena' bhaktaparijJAdinA prazastena martavyamiti gAthArthaH // gato nAmaniSpannanikSepaH samprati sUtrAnugame sUtraccAraNayaM taccedammU. ( 129 ) annavaMsi mahohaMsi, ege tarai duruttaraM / tattha ege mahApatre, imaM paNhamudAhare / / vR. arNo - jalaM vidyate yatrAsAvarNavaH, arnaso lopazceti vapratyayaH sakAralopazca sa ca dravyato jaladhirbhAvatazca saMsAraH tasmin kIdRzi ? - 'mahoghaMsi 'tti mahAnoghaH - pravAho dravyato jalasambandhI bhAvatastu bhavaparamparAtmakaH prANinAmatyantamAkulIkaraNahetuH carakAdimatasamUho vA yasmin sa mahaughaH tasmin, mahattvaM cobhayatrAgAdhatayA'daSTaparapAratayA ca mantavyaM, tatra 'eka' ityasahAyo rAgadveSAdisahabhAvavirahito gautamAdirityarthaH, 'tarati' paraM pAramApnoti, tatkAlapekSayA varttamAnanirdeza:, 'duruttaraM 'ti vibhaktivyatyayAdduruttare duHkhenottarituM zakye, duruttaramiti kriyAvizeSaNaM vA na hi yathA'sau tarati tathA'parairgurukarmmabhiH sukhenaiva tIryate, ata eva eka iti, saGkhyAvacano vA, eka eva - jinamatapratipannAH, na tu carakAdimatAkulitacetaso'nye tathA taritumIzata iti, 'tatre'ti gautamAdau taraNapravRtte 'eka' iti tathAvidhatIrtha karanAmakarmodayAdanuttarAvAsavibhUtiradvitIyaH, kimuktaM bhavati ? - tIrthakaraH, sa hyeka eva bharate sambhavatIti, 'mahApanne' tti mahatI - nirAvaraNatayA'parimANA prajJA- kevalajJAnAtmikA saMvitta asyeti mahAprajJaH, sa kiM ityAha- 'imam' anantaravakSyamANaM hRdi viparivartamAnatayA pratyakSaM prakramAttaraNopAyaM, 'paTTaM' ti spaSTam - asandigdhaM, paThyate ca 'paNhaM'ti pRcchayata iti praznaM- praSTavyArtharUpam 'udAhare' tti bhUte liT, tata udAhared - udAhRtavAn, paThyate ca- 'annavaMsi mahoghaMsi ege tine duruttaraM 'ti, atra subbyatyaye vizeSa:, tatazca- arnavAnmahaughAdduruttarAt tIrNa iva tIrNaH - tIraprApta itiyogaH, eko dhAtikarmmasAhityarahitaH, 'tatre'ti sadevamanujAyAM pariSadi, ) 197 - " - Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-5/129 eko'dvitIyaH, sa ca tIrthakRdeva, zeSaM prAgvaditi sUtrArthaH / / yadudAhRtavAMstadevAhamU. (130) saMtime ya duve dvANA, akkhAyA maarnnNtiyaa| __ akAmamaraNaM ceva, sakAmamaraNaM thaa|| va.santIti prAkRtatvAt vacanavyatyayena sto-vidyate 'ime' pratyakSe, ca: puraNe, paThyate ca 'saMtimee'tti sta ete, makAro'lAkSaNikaH, evamanyatrApi yatra nocyate tatra bhAvanIyaM, 'dve' dvisaGkhaye tiSThantyanayorjantava iti sthAne 'AkhyAte' purAtanatIrthakRbhirapi kathite, anena tIrthakRtAM parasparaM vacanAvyAhatirupadarzitA, te ca kIdRze ?- 'mAraNaMtie'tti maraNamevAntonijanijAyuSaH paryanto maraNAntaH tasmin bhave mAraNAntike, te eva nAmata upadarzayati-'akAmamaraNam' uktarUpamanantaravakSyamANarUpaM ca, vakSyamANApekSayA caH samuccaye, eveti pUraNe, 'sakAmamaraNam' uktarUpaM vakSyamANasvarUpaM ca tatheti sUtrArthaH / / keSAM punaridaM kiyatkAlaM ca? mU.(131) bAlANaM akAmaM tu, maraNaM asatiM bhve| paMDiyANaM sakAmaMtu, ukkoseNa satiM bhave / / vR.bAlA iva bAlAH sadasadvivekavikalatayA teSAm 'akAmaMtu'tti tuzabdasyaivakArArthatvAt akAmameva maraNamasakRd-vAraMvAraM bhavet, te hi viSayAbhiSvaGgato maraNamanicchanta eva mriyante, tata eva ca bhavATavImaTanti, 'paNDitAnAM' cAritravatAM saha kAmena-abhilASeNa vartate iti sakAmaM maraNaM pratyasaMtrastatayA, tathAtvaM cotsavUtatvAt tAdRzAM maraNasya, tathA ca vAcaka: ___ "saJcitatapodhanAnAM nityaM vrtniymsNymrtaanaam| utsavabhUtaM manye maraNamanAparAdhavRttInAm // " na tu paramArthataH, teSAM sakAmaM-sakAmatvaM, maraNAbhilASasyApi niSiddhatvAd, uktaM hi ___"mA mA hu viMcitejjA jIvAmi ciraM marAmi ya lahu~ti / jai icchasi tariDaM je sNsaarmhodhimpaarN||"ti, tuH pUrvApekSayA vizeSadyotakaH, tacca 'utkarSeNa' utkarSopalakSitaM, kevalisambandhItyarthaH, akevalino hi saMyamajIvitaM dIrghamiccheyurapi, muktyavAptiH, ita: syAditi, kevalinastu tadapi necchanti, AstAM bhavajIvitamiti, tanmaraNasyotkarSeNa sakAmatA 'sakRd' ekavArameva bhavet, jaghanyena tu zeSacAritriNaH saptASTa vA vArAn bhavedityAkUtamiti suutraarthH|| yaduktaM-'sta ime dve sthAne' tatrAdyaM tAvadAhamU. ( 132) tatthimaM paDhamaM ThANaM, mahAvIreNa desiyN| kAmagiddhe jahA bAle, bhisaM kUrANi kuvvti|| vR.'tatre'ti tayorakAmamaraNasakAmamaraNAkhyayoH sthAnayormadhye 'idam' anantaramabhidhAsyamAnarUpaM prathamam' AdyaM sthAnaM, 'mahAvIreNe'ti caramatIrthakRtA, tatraiko mahAprajJaH' iti mukulitokterabhivyaktyarthametat, 'dezitaM' prarUpitaM, kiM tat ityAha-'kAmeSu' icchAmadanAtmakeSu 'gRddhaH' adhikAGkSAvAn kAmagRddho 'yathA' ityupradarzanArthaH, 'bAla' ityuktarUpo 'bhRzam' atyarthaM 'krUrANi' raudrANi, karmANIti gamyate, tAni ca prANavyaparopaNAdIni 'kuvvati'tti karotikriyayA'bhinivartayati, zaktAvazaktAvapi krUratayA tandulamatsyavanmanasA kRtvA ca prakramAda Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - adhyayanaM-5,[ ni. 235] kAma eva mriyate iti sUtrArthaH / idameva grahaNakavAkyaM prayaJcayitumAhamU.(133) je giddhe kAmabhogesu, ege kUDAya gacchai / name dive pare loe, cakkhudiTThA imaartii|| vR. 'ya' ityanirdiSTasvarUpo gRddhaH, kAmyanta iti kAmAH bhujyanta iti bhogAH bhujyanta iti bhogAH tatazca kAmAzca te bhogAzca kAmabhogAH teSu-abhilaSaNIyazabdAdiSu, yadvA kAmau ca zabdarUpAkhyau bhogAzca sparzarasagandhArUpA: kAmabhogAH teSu, uktaM hi-"kAmA duvihA patrattAsaddArUvA ya, bhogA tivihA pannattA, taMjahA-gaMdhArarasA phAsA ya"tti, 'eka:' kazcit krUrakarmA tanmadhyAt kUTamiva-prabhUtaprANinAM yAtanAhetutvAnnaraka ityarthaH, yathaiva hi kUTanipatito mRgo vyAdhairanekA hanyate, evaM narakapatito'pi jantuH paramAdhArmikairiti, tasmai kUTAya, gatyarthakarmaNi dvitIyAcaturthyA vityAdinA caturthI, 'gacchati' yAti, yadvA yo gRddhaH 'kAmabhogeSvi'ti kAmeSustrIsaGgeSu bhogeSu-dhUpanavilepanAdiSu sa 'ekaH' suhRdadisAhAyyarahitaH kUTAya gacchati, athavA kUTa dravyato bhAvatazca, tatra dravyato mRgAdibandhanaM, bhAvatastu mithyAbhASaNAdi, tasmai gacchatItyanekArthatvAt, pravartate, sahi mAMsAdilolupatayA mRgAdibandhanAnyArabhate, mithyAbhASaNAdIni cAsevata iti. preritazca kezcidvadati-'na me' iti na mayA 'dRSTaH' avalokitaH, ko'sau ?'paraloko' bhUtabhAvijanmAtmakaH, kadAcidviSayAbhiratiraSyevaMvidhaiva syAdata Aha-cakSuSA locanena dRSTA-pratItA cakSurdaSTA 'iya'miti tAmeva pratyakSAM nidizati, ramyate'syAmiti ratiHsparzanAdisambhogajanitA cittaprahRttiH, tasyAyamAzayaH-kathaM dRSTaparityAgato'dRSTaparikalpanayA''tmAnaM vipralabheyamiti sUtrArthaH / / punastadAzayamevAbhivyaJjayitumAhamU.(134) hatthAgayA ime kAmA, kAliyA je anaagyaa| ko jANai pare loe?, atthi vA natthi vA puno| vR. hasanti tenAvRtya mukhaM ghnanti vA dhAtyamaneneti hastastam AgatAH-prAptAH hastAgatAH, upamArtho'tra gamyate, tato hastAgatA iva svAdhInatayA, ka ete ?, 'ime' pratyakSopalabhyamAnAH kAmyanta iti kAmA:-zabdAdayaH, kadAcidAgAmino'pyebaMvidhA eva syurityAha-kAle sambhavantIti kAlikA:-anizcitakAlAntaraprAptayo ye 'anAgatA' bhAvijanmasambandhinaH, kathaM punaramI anizcitaprAptaya ityAha-'ko jANaitti uttarasya punaHzabdasyeha sambandhAnat kaH punarjAnAti?, naiva kazcita, yathA-paraloko'sti nAsti veti, ayaM cAsyAzayaH-paralokasya sukRtAdikarmaNAM vA'stitvanizcaye'pi 'ko hi hastagataM dravyaM pAdagAmi kariSyati'ti nyAyataH ka iva hastAgatAn kAmAnapahAya kAlikakAmArthaM yateta, tattvatastu paralokanizcaya eva na samasti, tatra pratyakSasyApravRtteH, anumAnasya tu pravRttAvapi gopAlaghaTikAdidhUmAgnayanumAnavadanyathA'pyulambhanAtrizcAyakatvAsambhavAnna tatastadastitvanizcayo nAstitvanizcayo vA, kintu sandeha eva, na tvayamevaM vivecayati-yathA'vAptA api kAmA durantatayA tyuktucitAH, durantatvaM ca teSAM zalyaviSAdibhirudAharaNe: pratItameva, tathA ca vakSyati "salaM kAmA visaM kAmA, kAmA AsIvisovamA / vAme patthemANA, akAmA jaMti duggati / / " Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-5/134 na hi viSAdIni mukhamadhurANyapyAyativirasatayA vivekabhirnahIyante, yadapi paralokasandehAbhidhAnaM tadapi na pApaparihAropadezaM prati bAdhakaM, pApAnuSThAnasyehaiva caurapAradArikAdiSu. mahAnarthahetutayA darzanAt, paralokanAstitvAnizcaye ca tatrApi tathAnarthahetutayA sambhAvyamAnatvAvalmIkakarapravezanAdivatprekSAvadbhiH parihartumucitatvAt, na ca paralokAstitvaM prati sandehaH, tanizcAyakAnumAnasya tadaharjAtabAlakastanAbhilASAdiliGgavalotpatrAsya tathAvidhAdhyakSavadavyabhicAritvena tatra tatra samarthitatvAdityalaM prasaGgeneti sUtrArthaH / / anyastu kathaJcidutpAditapratyayo'pi kAmAn parihartumazaknuvannidamAhayU. ( 135) janena saddhi hoskhAmi, iti bAle pagabhai / kAma bhogAnurAgeNaM, kesaM saMpaDivajjai / / vR. jAyata iti jano-lokastena 'sArddha' saha bhaviSyAmi, kimuktaM bhavati ?-bahurjano bhogAsaGgI tadahamapi tadgati gamiSyAmi, yadvA hokkhAmi'tti bhokSyAmi-pAlayiSyAmi, yathA hyayaM janaH kalatrAdikaM pAlayati tathA'hamapi, na hIyAn jano'jJa iti 'bAla:' ajJaH 'pragalbhate' dhASTaryamavalambate, alIkavAcAlatayA ca svayaMnaSTaH parAnapi nAzayati, na vivecayati yathAkinmunmArgaprasthitenAvivekijanena bahunA'pi? mama vivekinaH pramANIkRtena ?, svakRtakarmaphalabhujo hi jantavaH, sa caivaM kAmabhogeSu-uktarUpeSu anurAgaH-abhiSvaGga kAmabhogAnurAga:-tena 'klezam' iha paratra ca vividhabAdhAtmakaM 'sampratipadyate' prApnotIti sUtrArthaH / / yathA ca kAmabhogAnurAgeNa klezaM saMpratipadyate tathA vaktumAhamU.(136) tao daMDaM samArabhati tasesuM thAvaresu y| aTThAe ya anahAe, bhUyagAmaM vihiMsai / / vR.'tata' iti kAmabhogAnurAgAt se' iti sa dhASTaryavAn daNDayate saMyamasarvasvApaharaNenAtmA anenati daNDo-manodaNDAdasti 'samArabhate' pravartata iti, keSu ?-trasyanti-tApAdyupataptau chAyAdikaM pratyabhisarpantIti trasAH-dvIndriyAdayasteSu, tathA zItAtapAdyupahatA api sthAnAntaraM pratyanabhisarpitayA sthAnazIlA: sthAvarAsteSu ca, arthaH-prayojanaM vittAvAptyAdiH tadarthamarthAya, catya svayahitasambandhatvAt anarthAya ca-yadAtmanaH suhRdAdervA nopayujyate, nanu kimanarthamapi kazciddaNDaM samAramate, evametat tthaavidhpshupaalvt| __ tatra sampradAyaH-yathaikaH pazupAla: pratidinaM madhyAhnagate ravau ajAsumahAnyagrodhatarUM samAzri-- tAsu tatthAttANato niviNNo veNuvidaleNa ajodgIrNakolAsthibhiH tasya vaTasya patrANi chidrIkurvana tiSThati, evaM tena sa vaTapAdapaH prAyasazchidrapatrIkRtaH, annayA tatthego rAyaputto dAtiyadhADito tacchAyasamassito yatassa baDassa sarvANi patrANi chidratAni, to tena so pasupAlato pucchito-keNeyANi patrANi chiddIkayANi?, tena bhaNNai-mayA, eyANi krIDApUrva chidritAni, tena so bahaNA davvajANae bilobheuM bhaNNati-sakkesi jassAhaM bhaNAmi tassa acchINi chiddeuM ?, tena bhaNNati-chuDa abbhAsattho hou to sakkemi, tena nayaraM nIto, rAyamaggasanniviTe ghare Thavito, tassa rAyapattassa bhAyA rAyA, so tena maggeNa assavAhaNiyAe nijjai, eeNa bhaNNati-eyassa acchINi pADehitti, tena ya goliyadhaNuyaeNa bhaNNati-brUhi varaM, ki te Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 adhyayanaM-5,[ ni. 235 ] prayacchAmi?, tena bhaNNati-majjha tameva gAmaM dehi jattha acchAmi, tena so dino, pacchA tena tammi paccaMtagAme acchU rovio tuMbIto ya, niSphannesu tuMbANi gule siddhiuM taM guDatuMbayaM bhuktvA 2 gAyati sa aTTamaTTaM ca sikhijjA, sikkhiyaM na niratthayaM / __ aTTamaTTapasAeNa, bhuMjae guDatuMbayaM / tena tAni vaDapattANi anaTThAe chiddiyANi, acchINi puna aTThAe paaddiyaani| daNDamArabhata ityuktaM, tatkimasAvArambhamAtra evAvatiSThate ityAha-'bhUyagAma'ti bhUtAH-prANinasteSAM grAma:samUhastaM vividhaiH prakArairhinasti-vyApAdayati, anena ca daNDatrayavyApAra ukta iti sUtrArthaH / / kimasau kAmabhogAnurAgeNaitAvadeva kurute ? utAnyadapItyAhamU.(137) hiMse bAle bhusAvAI, mAIlle pisune sddhe| bhuMjamANe suraM maMsa, seyameyaMti mannai / vR. hiMsanazIlo hiMstraH anantaroktanItyA, tathaivaMvidhazca sannasau 'bAla:' uktarUpo 'mRSAvAdI'ti alIkabhASaNazIlaH, 'mAIlle'tti mAyA-paravaJcanopAyacintA tadvAn, 'pizunaH' paradoSodghATaka: 'zaThaH' tattannepathyAdikaraNato'nyathAbhUtamAtmAnamanyathA darzayati, maNDikacauravat, ata eva ca bhuJjAnaH 'surAM' madyaM 'mAMsaM' pizitaM 'zreyaH' prazasyatarametaditi manyate, upalakSaNatvAt bhASate ca-'na mAMsabhakSaNe doSo, na madye na ca maithuna'ityAdi, tadanena manasA vacasA kAyena cAsatyatvamasyoktAmiti sUtrArthaH / / punastadvaktavyatAmevAhamU.(138) kAyasA vayasA matte, vitte giddhe ya itthisu| duhao malaM saMciNai, sisunAgubva maTTiyaM / / vR.'kAyasa'tti sUtratvAt kAyena-zarIraNe vacasA-vAcA upalakSaNatvAt manasA ca 'matto' dRptaH, tatra kAyamatto madAndhagajavat yatastataH pravRttimAn, yadvA'ho'haM balavAn rUpavAn veti cintayan vacasA svaguNAn khyApayan aho'haM susvara ityAdi vA cintayan, manasA ca madAdhmAtamAnasa: aho'hamavadhAraNAzaktimAniti vAmanvAno 'vitte' dravine 'gRddho' gRddhimAn, cazabdobhinnakramaH, tataH strISu ca gRddhaH, tatra vitte gRddha iti adattAdAnaparigrahopalakSaNaM, tadbhAvabhAvityAttayoH, strISu gRddha ityanena maithunAsevitvamuktaM, sa hi striyaH saMsArasarvasvabhUtA iti manyate, tathA ca tadvacaH "satyaM vacmi hitaM vacmi, sAraM vacmi punaH punH| asminnasAre saMsAre, sAraM saarngglocnaaH||" tadabhiratimAMzca maithunAsevyeya bhavati, sa evaMvidhaH kimityAha-'duhato'tti dvidhA-dvAbhyAM rAgadveSAtmakAbhyAM bahirantaH pravRttyAtmakAbhyAM vA prakArAbhyAM, sUtratvAdvividhaM vA ihalokaparalokavedanIyatayA puNyapApAtmakatayA vA, 'mUlam' aSTaprakAraM karmA 'saMcinotti' bandhAti, ka iva kimityAha-'zizunAgo'gaNDUpado'lasa ucyate, sa iva mRttikAM, sa hi snigdhatanutayA bahI reNubhiravaguNDayate, tAmeva cAznIte iti bahirantazca dvidhApi malamupacinoti, tathA'yamapi, etadRSTAntAbhidhAne tvayabhiprAyo-yathA'sau bahirantazcopacitamalaH kharataradivAkarakaranikara Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-5/138 saMsparzataH zuSyanihaiva klizyati vinAzaM cApnoti, tathA'yamapyupacitamala: AzukArikarmavazata ihaiva janmani klizyati vinazyati ceti sUtrArthaH / / amumevArthaM vyaktIkartumAhamU. (139) tao puTTho AryakeNa, gilANo pritppti| pabhIo paralogassa kammAnuppehI appaNo / vR. 'tato'tti takaH tato vA daNDArambhaNAdhupArjitamalataH spRSTaH, kena ? - 'AtaGkena' AzughAtinA zUlavisUcikAdirogeNa tattadduHkhodayAtmakena vA 'glAna' iti mando'pagataharSo vA parIti-sarvaprakAraM tapyate, kimuktaM bhavati ? - bahirantazca khidyate, 'prabhIta' iti prakarSaNa trastaH, kutaH?, 'paralogassa'tti paralokAt, subbyatyayena paJcamyarthe SaSThI, kimiti?-kriyata iti karma-kriyA tadanuprekSata ityevaMzIlaH, karmAnuprekSI, yata iti gamyate, kasya? -AtmanaH, sa hi hiMsAlIkabhASaNAdikAmAtmaceSTAM cintayanna kiJcinmayA zubhamAcaritaM, kintu sadaivAjarAmaravacceSTitamiti cintayaMzcetasyAtaGkatazca tanAvapi khidhate, bhavatI hi viSayAkulitacetaso'pi prAyaH prANoparamasamaye'nutApaH, tathA cAhu:"bhavitrI bhUtAnAM pariNatimanAlocya niyatA, purA yadyatkiJcidvihitamazubhaM yauvanamadAt / puna: pratyAsanne mahati paralokaikagamane, tadevaikaM puMsAM vyathayati jarAjIrNavapuSAm / / " iti sUtrArthaH / / amumevArthaM vyaktIkartumAhamU. ( 140) suyA me narae ThANA, asIlANaM ca jA gtii| bAlANaM kUrakammANaM, pagADhA jattha veyaNA / / vR. 'suya'tti zrutAni-AkarNitAni 'me' iti mayA 'narake' sImantakAdinAmni, kAni? - 'ThANA' iti liGgavyatyayenotpattisthAnAni ghaTikAlayAdIni yeSvatisaMpIDitAGgA duHkhamAkRSyamANAH bahiniSkAmanti jantavaH, yadvA narake-ratnaprabhAdinarakapRthivyAtmake sthAnAnisImantakApratiSThAnAdIni kumbhIvaitaraNyAdIni vA, athavA sthAnAnisAgaropamAdisthityAtmakAni, tatkimiyatA'pi paritapyata ityata Aha-'azIlAnAm' avidyamAnasadAcArANA yA gatirnarakAtmikA sA ca zruteti sambandhaH kIdRzAnAm?- 'bAlAnAm' ajJAnAM 'krUrakammaNAM' hiMstramRSAbhASakAdInAM, kIdRzI gatirityAha-pragADhA nAmAtyutkaTatayA nirantaratayA ca prakarSavatyo 'yatra' yasyAM gatau vedyanta iti vedanA:-zItoSNazAlyalyAzleSaNAdayaH, tadayamasyAzayaH-mamaivaMvidhAnuSThAnasyedRzyeva gatiriti sUtrArthaH / tathA-- mU.(141) tatthovavAiyaM gaNaM, jahA me tamanussuyaM / AhAkammehiM gacchanto, so pacchA paritappati / / vR.'tatre'ti narakeSu upapAte bhavamopapAtikaM sthAna sthitiH 'yathA' yena prakAreNa, bhavatIti zeSaH, 'me' mayA tadityanantaroktaparAmarze 'anuzrutam' avadhAritaM, gurubhirucyamAnamiti zeSaH, aupapAtikamiti ca bravato'syAyamAzaya:-yadi garbhajatvaM bhavet bhavedapi tadavasthAyAM chedabhedAdinArakaduHkhAntaram, aupapAtikatve tvantarmuhUrtAnantarameva tathAvidhavedanodaya iti kutastadantarasambhava:?, tathA ca-'AhAkammehi ti AdhAnamAdhAkaraNam, Atmaneti gamyate, tadupalakSitAni karmANyAdhAkarmANi, taiH AdhAkarmabhiH-svakRtakarmabhiH, yadvA''rSatvAt, 'Aheti' Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-5,[ ni. 235] 203 AdhAya kRtvA, karmANIti gamyate, tatastaireva karmabhiH 'gacchan' yAn, prakramAnnarakaM, yadvA-- 'yathAkarmabhiH' gamiSyamANagatyanurUpaiH tIvratIvratarAdyanubhAvAnvitairgacchaMstadanurUpameva sthAnaM, 'sa' iti bAlaH, pazcAdi'tyAyuSi hIyamAne 'paripatyate' yathA dhiDmAmasadanuSThAyinaM, kimidAnIM mandabhAgyaH karomi?, ityAdi zocata iti sUtrArthaH / / amumevArthaM dRSTAntadvAreNa dRDhayannAhamU.(142) jahA sAgaDio jANaM, saMmaM hiccA mhaaph| visamaM mAmotinno, akkhabhaggaMmi soyi|| vR. 'yathe'tyudAharaNopanyAsArthaH, zaknoti zakyate vA dhAnyAdikamanena vodumiti zakaTaM tena carati zAkaTika:-gantrIvAhaka: "jANaM'ti jAnannavabudhyamAnaH 'samam' upalAdirahitaM "hitvA'tyaktvA, kam?-mahAMzcAsau vistIrNatayA prAdhAnyena ca panthAzca mahApathaH, 'RkyUrabdhU: pathAmAnakSe ityakAraH samAsAntastaM, 'viSamam' upalAdisaMkulaM 'mArga' panthAnaM otitro'tti avatIrNaH-gantumupakrAntaH, paThyate ca-'ogADho'tti tatra cAvagADha ArUDhaH prapanna iti caiko'rthaH, aznIte navanItAdikamityakSo-dhUH tasya bhaGgo-vinAzaH akSabhaGgaH tasmin pAThAntaratazcAkSe bhagne, zocate yathA dhig mama parijJAnaM yajjAnanApIthamapAyamavAptavAniti sUtrArthaH / / mU. (143) evaM dhammaM viukkamma, ahamma pddivjjiyaa| bAle maccuMmuhaM patte, akkhe bhAge va soyai / / va.'eva'miti zAkaTikavad 'dharma' kSAntyAdikaM yatidharmaM sadAcArAtmakaMvA 'viukkama'tti vyatkramya vizeSeNollaGghaya na dharmo'dharmaH, nAvipakSe'pi vartate iti dharmapratipakSaH, taM-hiMsAdikaM 'pratipadya' abhyupagamya bAlaH' abhihitarUpo maraNaM-mRtyustasya mukhamiva mukhaM mRtyumukhaMmaraNagocaraM prApto' gataH, kimityAha-akSe bhagna iva zocati, kimuktaM bhavati?-yathA-akSabhaGge zAkaTikaH zocati tathA'yamapi svakRtakarmaNAmihaiva mAraNAntikavedanAtmakaM phalamanubhavatrAtmAnamanuzocati, yathA hA kimetajjAnatA'pi mayaivamanuSTitamiti sUtrArthaH // zobhanAnantaraM ca kimasau karotItyAhamU.(144) tao se maraNaMtaMmi, bAle saMtassai bhyaa| akAmamaraNaM maraI, dhutte vA kaliNA jie| vR. 'tata' ityAtakotpattau yacchocanamuktaM tadanantaraM 'se' iti sa maraNamevAnto maraNAntastasmin, upasthita iti zeSaH, bAlo' rAgAdyAkulitacittaH 'saMtrasyati' samudvijate bibhetItiyAvat, kutaH?- 'bhayAt' narakagatigamanasAdhvasAda, anenAkAmatvamuktaM, sa ca kimevaM bibhyat maraNAdvimucyate? uta netyAha-akAmasya-anicchato maraNamakAmamaraNaM tena, sUtre cArSatvAdvitIyA, 'mriyate' prANAMstyajati, ka iva kIdRzaH san?- 'dhUrta iva' dyUtakAra iva, vAzabdasyopamArthatvAt, 'kalinA' ekena, prakramAt dAyena, jitaH sannAtmAnaM zocati, yathA hyayamekena dAyena jitaH sannAtmAnaM zocati tathA'sAvapItvarairvipAkakaTubhiH saMklezabahulairmanujabhogaidivyasukhaM hAritaH zocaneva mriyata iti sUtrArthaH / / prastutamevArthaM nigamayitumAhamU.(145) eyaM akAmamaraNaM, bAlANaM tu paveiyaM / itto sakAmamaraNaM, paMDiyANa suNeha me| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-5/145 vR. 'etad' anantarameva duSkRtakarmaNAM paralokAdvibhyatA yanmaraNamuktaM tadakAmamaraNaM, bAlAnAmeva, tuzabdasyaivArthatvAt, 'praveditaM' prakarSeNa pratipAditaM, tIrthakRdgaNadharAdibhiriti gamyate / paNDitamaraNaprastAvanArthamAha-'etto'tti ito'kAmamaraNAdanantaraM sakAmamaraNaM paNDitAnAM sambandhi 'zRNuta' AkarNayata meM mama, kathayata ityupaskAraH iti sUtrArthaH / yathApratijJAtamAhamU.(146) maraNapi sapunnANaM, jahA me tmnussuyN| vippasatramanAghAyaM, saMjayANaM vusiimo| vR. maraNapi AstAM jIvitamityapizabdArthaH, 'puNa karmaNi zubhe' ityasmAddhAtoH 'uNAdayo bahula' miti bahulavacanAdbhAve kyapi puNyam, utptaM hi "puna karmaNi nirdiSTaH zubhavizeSaprakAzako dhaaturym| ___ bhaavprtyyyogaadvibhktinirdeshsiddhmetdruupm||" saha tena vartanta iti sapuNyAsteSAM na tvanyeSAmapuNyavatAM, kiM sarvamapi?, netyAha-'yathA' yena prakAreNa 'me' mama, kathayata iti gamyate, tadityupakSeyaH, tatropAttam 'anuzrutam' avadhAritaM, bhavadbhiriti zeSa:, suSTha prasanna maraNasamaye'pyakaluSaM kaSAyakAluSyApagamAn manaH-ceto yeSAM te suprasannamanasa: mahAmunayasteSAM khyAtaM-svasaMvedanataH prasiddhaM suprasannamana khyAtaM, yadvA-'suppasannehi akkhAyaM' atraca suSTha prasannai:- pApapaGkApagamanenAtyantanirmalIbhUtaiH, zeSatIrthakRdbhiriti gamyate, aakhyaatN| paThyate ca vippasaNNamanAghAyaM'ti, tatra ca vizeSeNa vividhairvA bhAvanAdibhiH prakAraiH prasatrAmaraNe'ppapahatamohareNutayA'nAkulacetaso viprasannAH, tatsambandhi maraNamapyupacArA-dviprasannaM, na vidyate AghAtaH tathAvidhayatanayA'nyaprANinAmAtmanazca vidhivat saMlikhitazarIratayA yasmistadanAghAtaM, keSAM punaridam?, ucyate-'saMyatAnAM' samiti-samyag yatAnAM-pApoparatAnAM, cAritriNAmityarthaH, 'vusImato'tti, ApattvAdvazyavatAM vazya ityAyattaH, sa cehAtmA indriyANi vA, vazyAni vidyante yeSAM te amI vazyanta: teSAm ayamapara: sampradAyArthaH-vasaMti vA sAhuguNehiM vusImaMtaH, ahavA vusImA-saMvigmA tersi'ti etaccArthAt paNDitamaraNameva, tato'yamarthaHyathaitat saMyatAnAM vazyavatAM viprasannamanAghAtaM ca sambhavati, na tathA'puNyaprANinAm / 'ante samAhimaraNaM abhavvajIvA na pAveMti'tti vacanAt, viziSTayogyatAbhAjAmeva tatprAptisambhavAditi mU.(147) na imaM sabbesu bhikkhUsuM, na imaM sabvesu gaarisu| nAnAsIlA ya gAratthA, visamasIlA ya bhikkhuunno|| vR. 'ne' tyavadhAraNaphalatvAdvAkyasya naiva ida'miti paNDitamaraNaM 'savvesu bhikkhUsu'tti sUtratvAt sarveSAM bhikSUNAM paradattopajIvinAM vratinAmitiyAvat, kintu keSAJcideva paropacitapuNyAnubhAvavatAM bhAvabhikSUNAM, tathA ca gRhasthAnAM dUrApAstameva, ata evAha-nedaM paNDitamaraNaM 'savvesu gArisutti sarveSAmagAriNA gRhiNAM, cAritriNAmeva tatsambhavAt, tathAtve ca teSAmapi tattvato yatitvAd, ubhayatra viSayasaptamyantatayA vA neyaM, yathA caitadevaM tathopapattita Aha-nAnAanekavidhaM zIlaM-vrataMsvabhAvovA yeSAM te nAnAzIlA: 'agArasthA' gRhasthAH teSAM hi naikarUpameva zIlaM kintvanekabhaGgasambhavAdanekavidhaM, dezaviratirUpasya tasyAnekadhA'bhidhAnAt, sarvavirati Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-5,[ni. 235] 205 rUpasya ca teSvasambhavAt, 'viSamam' atidurlakSatayA'tigahanaM visadRzaM vA zIlameSAM viSamazIlAH, ke te?-bhikSava:, na hi sarve'pyanidAnino'vikalacAritriNo vA tatkAlaM mriyante jinamatapratipannA api, tIrthAntarIyAstu dUrotsAritA eva, teSu hi gRhiNastAvadatyantaM nAnAzIlA eva, yata:-kecidgRhAzramapratipAlanameva mahAvratamiti pratipannAH, anye tu sapta zikSApadazatAni gRhiNAM vratamityAdyanekadhaiva bruvate, bhikSavo'pyatyantaM viSamazIlA eva, yatasteSu keSAJcitpaJcayamaniyamAtmakaM vratamiti darzanam, apareSAM tu kandamUlaphalAzitaiva iti, anyeSAmAtmatattvaparijJAnameveti visadRzazIlatA, na ca teSu kvacidavikalacAritrasambhava iti sarvatra paNDitamaraNAbhAva iti sUtrArthaH / / vipamazIlatAmeva bhikSUNAM samarthayitumAhamU.(148) saMti egehi bhikkhUhi, gAratthA sNjmuttraa| gAratthehi ya savvehi, sAhavo saMjamuttarA / / vR. 'santi' vidyante, ekebhyaH' kupravacanebhyo bhikSubhyaH 'gArattha'tti sUtratvAdagArasthAH saMyamena-dezaviratyAtmakenottarA:-pradhAnA: saMyamottarAH, kupravacanabhikSavo hi jIvAdyAstikyAdapi bahiSkRtAH sarvathA' cAritriNazceti kathaM na samyagdRzo dezacAritriNo gRhiNastebhyaH saMyamottarAH santu?, evaM satyagArastheSveva tadastvityata Aha-'agArasthebhyazca sarvebhya' iti anumativarjasarvottamadezaviratiprAptebhyo'pi sAdhavaH saMyamottarAH, paripUrNasaMyamatvAteSAM, tathA ca vRddhasampradAya:-ego sAvago sAhuM pucchati-sAvagANaM sAhUNaM kimaMtaraM?, sAhuNA bhaNNatisarisavamaMdaraMtaraM, tato so AulIhUNo puNo pucchati-kuliMgINaM sAvagANa ya kimaMtaraM?, tena bhaNNati-tadeva sarisavamaMdaraMtaraMti, tato samAsAsito, jato bhaNiyaM - "desekkadesavirayA samaNANaM sAvagA suvihiyaannN| jesiM paramAsaMDA satimaMpi kalaM na agghaMti // " tadanena teSAM cAritrAbhAvadarzanena paNDitamaraNAbhAva eva samarthita iti sUtrArthaH / / nanu kupravacanabhikSavo'pi vicitraliGgadhAriNa eveti kathaM tebhyo'gArasthAH saMyamottarAH, ata AhamU.(149) cIrAjinaM nigiNiNaM, jaDI saMghADi muMDiNaM / eyAipi na tAyaMti, dussIlaM pariyAgataM / / vR. cIrANi ca -cIvarANi ajinaM ca-mRgAdicarma cIrAjinaM 'nigininaM ti sUtratvAnnAgnyaM 'jaDi'tti bhAvapradhAnatvAnirdezasya jaTitvaM, saGghATI-vastrasaMhatijanitA 'muMDiNaM ti yatra zikhA'pi svasamayatazchidyate, tataH prAgvat muNDitvaM, 'etAnyatI'ti nijanijaprakriyAviracitavrativeSarUpANi liGgAnyapi, kiM punargArhasthyamityapizabdArthaH, kimityAha-naiva trAyante bhavAduSkRtakarmaNo veti gamyate, kIdRzam ?-'duHzIlaM' durAcAraM pariyAgarya'ti paryAyAgataMpravrajyAparyAyaprAptam, ArSatvAcca yAkArasyaikasya lopaH, yadvA-'dussIlaMpariyAgayaMti makAro'lAkSaNikaH, tato duHzIlameva duSTazIlAtmaka: paryAyastamAgataM duHzIlaparyAyAgataM, na hi kaSAyakaluSacetaso bahirbakavRttiratikaSTaheturapi narakAdikugatinivAraNAyAlaM, tato na liGgadhAraNAdi viziSTaheturiti sUtrArthaH / / Aha-kathaM gRhAdyabhAve'pyamISAM durgatiriti?, ucyate mU.(150) piMDolae va dussIlo, naragAo na mucci| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-5/150 bhikkhAe vA gihatthe vA, suvvae kamati divaM // vR. 'piMDolae va 'tti vAzabdo'pizabdArthaH, tatazca 'piDi saGghAte' piNDayate tattadgRhebhya AdAya saGghAtyata iti piNDaH tamavalagati-sevate piNDAvalago- yaH svayamAhArAbhAvata: paradattopajIvI so'pi, AstAM gRhAdimAnityarthaH, duHzIlaH prAgvat, 'narakAt' svakarmmopasthApitAt sImantakAderna mucyate, atra codAharaNaM tathAvidhadramakaH, tatra ca sampradAyaH - rAyagihe nayare ego piMDolao ujjANiyAe viniggae jane bhikkhaM hi~Dai, na ya tassa keNai kiMci dinaM, so tesiM vaibhArapavvayakaDagasannividvANa pavvatovahari caDiUNa mahatimahAlayaM silaM cAlei, eesi uvariM pADemitti rojjhAI vicchuTTiUNa tato silAto nivaDato sitAle saMcuNNiyasavvakAto ya mariUNa appaiTThANe narae samuppanno / tarhi kimatra tattvataH sugatiheturityAha- 'bhikkhAe va 'tti bhikSAmatti akati vA bhikSAdo bhikSAko, vA vikalpe, anena yatiruktaH, gRhe tiSThati gRhasthaH sa vA, zobhanaM niraticAratayA samyagbhAvAnugatatayA ca vrataMzIlaM paripAlanAtmakamasyeti suvrataH, 'krAmati' gacchati 'divaM devalokaM, mukhyato muktihetutve'pi vrataparipAlanasya divaM krAmatItyabhidhAnaM jaghanyato'pi devalokaprAptiriti khyApanArtham, "avirAhiyasAmannassa sAhuNo sAvagassa ya jahanno / uvavAto sohamme bhaNito telokkadaMsIhiM // " anena vrataparipAlanameva tattvataH sugatiheturityuktamiti sUtrArthaH // yadvratayogAdgRhastho'pi divaM krAmati tadvaktumAha- mU. ( 151 ) agArasAmAiyaMgAI, saDDI kAeNa phaase| 206 posahaM duhao pakkhaM, egarAI na hAvae / vR. agAriNo - gRhiNaH sAmAyikaM samyaktva zrutadezaviratirUpaM tasyAGgAni - niHzaGkatAkAlAdhyayanANuvratAdirUpANi agArisAmAyikAGgAni, 'saDDi' tti sUtratvAt zraddhA-rucirasyAstIti zraddhAvAn, kAyenetyupalakSaNatvAnmanasA vAcAca 'phAsai' tti spRzati sevate, poSaNaM poSa:, sa ceha dharmmasya taM dhatta iti poSadha: - AhArapoSadhAdiH, taM 'duhato pakkhanti tata eva dvayorapi sitetararUpayoH pakSayozcaturdazIpUrNimAsyudiSu tithiSu ' egarAI ti apergamyamAnatvAdekarAtramapi, upalakSaNatvAccaikadinamapi, 'na hAvae'tti na hApayati--na hAniM prApayati, rAtrigrahaNaM ca divA vyAkulatayA kartumazaknuvan rAtrAvapi poSadhaM kuryAt, iha ca sAmAyikAGgatvenaiva siddheryadasya bhedenopAdAnaM tadAdarakhyApanArthamaduSTameva, yadvA-yata evaM gRhastho'pi suvrato divaM krAmati ato'gArI sAmAyikAGgAni spRzet poSadhaM ca na hApayedityupadezaparatayA vyAkhyeyamiti sUtrArthaH // mU. ( 152 ) evaM sikkhAsamAvatro, gihavAse'vi suvvo| muccati chavipavvAo, gacche jakkhasalogayaM // vR.' evam' amunoktanyAyena zikSayA vratAsevanAtmikayA samApanno--yuktaH zikSAsamApano gRhavAse'pi, AstAM pravrajyAparyAya ityapizabdArthaH, 'suvrataH ' zobhanavrato mucyate, kRta: ? - chavi: - tvak parvANi ca - jAnukUrAdIni chaviparva tadyogAdaudArikazarIramapi chaviparva tataH, tadanannataraM ca 'gacched' yAyAt yakSA-devA: samAno loko'syeti salokastadbhAvaH salokatA Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-5,[ni. 235] 207 yakSaH salokatA yakSasalokatA tAm, iyaM ca devagatAveva bhavatItyarthAdeva gatimiti, anena ca paNDitamaraNAvasare'pi prasaGgato bAlapaNDitamaraNamuktamiti sUtrArthaH / / mU.(153) aha je saMvuDe bhikkhU, duNhamegayare siyaa| savvadukkhapahINe vA, devaM vAvi mhiddddie|| vR. athe' tyupapradarzane 'ya' ityanuddiSTanirdeze 'saMvRt' iti pihitasamastAzravadvAra: 'bhikSu'riti bhAvabhikSaH,sacadvayoranyatara:-ekatara: 'syAt bhaveda, yayordvayoranyataraH syAta tAvAha-sarvANiazeSANi yAni duHkhAni kSutpipAseSTaviyogAniSTasaMyogAdIni taiH prakarSaNa-punaranutpattyAtmakena hIno-rahitaH sarvaduHkhagrahINaH, syAditi sambandhaH, yadvA-sarvaduHkhAni prahINAnyasyeti sarvaduHkhagrahINa: AhitAgnyoderAkRtigaNatvAt niSThAntasya paranipAtaH, sa ca siddha eva, tataH sa vA devo vA, apiH sambhAvane, sambhavati hi saMhananAdivaikalyato muktyanavAptau devo'pi syAditi, kIdRg?-mahatI RddhiH-sukhAdisampadasyeti mahaddhika iti suutraarthH||aah-gRhiimo devo vA syAditi, yatra cAsau devo bhavati tatra kIdRzA AvAsA:? kIdRzAzca devA? ityAha___ mU.(154) uttarAI vimohAI, juimNtaannupuvso| samAinAi jakhehi, AvAsAi jsNsinno|| mU. (155) dIhAuyA dittimaMtA, samiddhA kaamruuvinno| ahuNovavannasaMkAsA, bhujjo accimaalippbhaa| vR. 'uttarA' uparivartino'nuttaravimAnakhyAH, sarvoparivartitvAtteSA, vimohA ivAlpavedAdimohanIyodayatayA vimohAH, athavA moho dvidhA-dravyato bhAvatazca, dravyato'ndhakAro bhAvatazca mithyAdarzanAdiH, sadvividho'pi satataratnodyotitatvena samyagdarzanasyaiva ca tatra sambhavena vigato yeSu te vimohAH, dyutiH-dIptiranyAtizAyinI vidyate yeSu te dyutimantaH, 'anupuvvaso'tti prAgvadanupUrvata: krameNa vimohAdivizeSaNaviziSTAH, saudharmAdiSu hyanuttaravimAnAvasAneSu pUrvapUrvApekSayA prakarSavantyeva vimohatvAdIni, 'samAkIrNA' vyAptA 'yakSaiH deveH, A-samantAdvasanti teSvityAvAsAH,prAkRtatvAcca sarvatra napaMsakatayA nirdezaH, devAstu tatra 'yazasvinaH' zlAghAnvitAH, dIrghasAgaropamaparimitatayA AyureSAmiti dIrghAyuSaH, 'Rddhimanto' ratnAdisampadupetAH 'samiddhA' atidIptAH, kAmarUpiNaH' kAma:-abhilASastena rUpANi kAmarUpANi tadvantaH, vividhavaikriyaktyanvitA ityarthaH, na caitadanuttareSvanupapanna vizeSaNamiti vAcyaM, vikaraNazaktestatrApi sattvAt, 'adhunApapannasaGkAzAH' prathamotpannadevatulyAH, anuttareSu hi varNadyutyAdi yAvadAyUstulyameva bhavati, bhUyo'cimAliprabhA' iti, bhUyaHzabdaH prAcurye, tataH prabhUtAdityadIptayo na hyekasyaivAdityasya tAdRzI dyutirastIti bhUyograhaNamiti sUtrArthaH / upasaMhartumAhamU.(156) tAni ThANAi gacchaMti, sikkhittA sNjmNtvN| bhikkhAe vA gihatthe vA, je saMtiparinibbuDA / / vR.'tAni' abhihitarUpANi tiSThantyeSu sukRtino jantava iti sthAnAni-AvAsAtmakAni 'gacchanti' yAnti, upalakSaNatvAdgatA gamiSyanti ca, upalakSaNaM caitat saudharmAdigamanasya, tatrApi teSAM keSAJcidgamanasambhavAt, 'zikSitvA' abhyasya saMyama' saptadezabhedaM tapo' dvAdaza Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-5/156 bhedaM, ka ityAha-'bhikkhAe vA gihatthe vatti prAkRtatvAdvacanavyatyayena bhikSAko vA gRhastho vA bhAvato yataya evetiyAvat, ata evAha-'je' iti te zAntyA-upazamena parinirvRtAH-zItIbhUtA vidhyAtakaSAyAnalA: zAntiparinirvRtAH, yadvA-ye kecana santi' vidyante parinirvRtAH, atra ca devo vA syAdityekavacanaprakrame'pi yadvavacanAbhidhAnaM tadyApyArthaM, tato na ya eka evezvarAdyanugRhItaH sa eva samyagdarzanAdimAnapi divaM krAmati kintu sarvo'pi ityuktaM bhavatIti sUtrArthaH / / etaccAkarNya maraNe'pi yathAbhUtA mahAtmAno bhavanti tathA''hamU.(157) tesiM succA sapujjANaM, saMjayANa vusiimo| na saMtasaMti maraNaMte, sIlavaMtA bhussuaa| vR. teSAm' anantarAbhihitasvarUpANAM bhAvabhikSUNAM zrutvA' AkaryoktarUpasthAnAvAptimiti zeSaH, kIdRzAm?-'satpUjyAnAM' satAM pUjArhANAM, satI vA pUjA yeSAM te satpUjAsteSAM 'saMyatAnAM saMyamavatAM 'vusImao'tti prAgvat, 'na saMtrasyanti' nodvijante, kadA?-maraNe maraNena vA'nto maraNAntarastasmin AvIcimaraNopekSayA vA'ntyamaraNe, prAkRtatvAcca paranipAtaH, samupasthita iti zeSaH, 'zIlavantaH' cAritriNo 'bahazrutA' vividhAgamazravaNAvadAtIkRtamatayaH, idamuktaM bhavati-ya evAviditadhArmikagatayo'nupArjitadharmANazca ta eva maraNAdudvijante, yathAkvAsmAbhirmRtvA gantavyamiti, upArjitadharmANastu dharmaphalamavagacchanto na kuto'pyudvijante, yathA-kvAsmAbhirmRtvA gantavyaM yaduktam '"carito nirupakliSTo dharmo hi mayeti nirvRtaH svasthaH / maraNAdapi nodvijate kRtakRtyo'smIti dharmAtmA // " iti sUtrArthaH / / itthaM sakAmAkAmamaraNasvarUpamabhidhAya ziSyopadezamAhamU. (158) tuliyA visesamAyAya, dayAdhammassa khNtie| vippasIijja medhAvI, tahAbhUeNa appnnaa|| vR. 'tolayitvA' parIkSyAtmAnaM dhRtidADharyAdiguNAnvitamiti gamyate, 'vizeSa' prakramAdbhaktaparijJAdikaM maraNabhedam 'AdAya' buddhA gRhItvA'bhyupagamyetiyAvat, dayApradhAno dharmo dayAdharmo-davidhayatidharmarUpaH tasya sambandhinI yA kSAntistayA, upalakSatvAt mArdavAdibhizca, 'viprasIdet' vizeSeNa prasanno bhavet, na tu maraNAdudvijeteti bhAvaH, 'medhAvI' maryAdAvartI 'tathAbhUtena' upazAntamohodayena, yadivA-yathaiva maraNakAlAtprAganAkulacetA abhUt maraNakAle'pi tathaivAvasthitena tathAbhUtenAtmanA svayamayamaparakalpo'piviprasIdet-kaSAyapaGkApagamataH svacchatAM bhajet na tu kRtadvAdazavarSasaMlekhanatathAvidhatapasvivannijAMlIbhaGgAdinA kaSAyitAmavalambeta medhAvI, kiM kRtvA?-tolayitvA bAlamaraNapaNDitamaraNe, tatazca 'vizeSa' bAlamaraNAt paNDitamaraNasya viziSTatvalakSaNamAdAyagRhItvA tathA dayAdharmasyeti, cazabdasya gamyamAnatvAt, dayAdharmasya ca-yatidharmasya vizeSa-zeSadharmAtizAyitvala kSaNamAdAyeti sambandhaH, kayA viprasIdet ? kSAtyA, tathAbhUteneti niSkaSAyeNAtmanopalakSita iti sUtrArthaH / / mU.(159) tao kAle abhippee, saDDI taaliismNtie| vinaejja lomaharisaM, bheyaM dehassa kaMkhae / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 adhyayanaM-5,[ni. 235 ] vR. 'tata' iti kaSAyopazamAnantaraM 'kAle' maraNakAle 'abhiprete' abhirucite, kadA ca maraNamabhipretam?, yadA yogAnotpasarpayanti, 'saDDi'tti prAgvat zraddhAvAna, tAdRzamiti bhayotthaM 'antike samIpa gurUNAM maraNasya vA 'vinayed' vinAzayet, kam?-lunAti lIyante vA teSu yukA iti lomAni teSAM harSo lomaharpastaM-romAJca, hA ! mama maraNaM bhaviSyatIti bhayAbhiprAyasamprApyaM, kiM ca-'bhedaM' vinAzaM dehasya' zarIrasya kAGkediva kAGket, tyaktatatparikarmatvAt, athavA 'tAlisa'nti subbyatyayAt tAdRzo yAdRzaH pravrajyApratipattikAle saMlekhanAkAle vA antakAle'pi tAdRzaH zraddhAvAn san, uktaM hi-'jAe saddhAe nikkhaMto, priyaaytttthaannmuttmN| tameva anupAlejja'tti, IdRzazca parISahopasargajaM lomaharpa vinayediti sambandhaH iti sUtrArthaH / / mU.(160) aha kAlaMbhi saMpatte, AghAyAya smucchyN| sakAmamaraNaM marati, tihamantrayaraM munii| vR. 'athe'ti maraNAbhiprAyAnantaraM 'kAla' iti maraNakAle samprApte 'nipphAiyA ya sIsA' ityAdinA krameNa samAyAte AghAyAya'tti ArSatvAt AghAtayan saMlekhanAdibhirupakraNakAraNaiH samantAd ghAtayan-vinAzayana, kaM?-samucchrayam-antaH kArmaNazarIraM bahiraudArikaM, yadvA'samussataM'ti subbyatyayAtsamucchyasyAghAtAya-vinAzAya kAle samprApta-bhaktaparijJeGginIpAdapopagamAnAnAmanyatareNa, sUtratvAt sarvatra vibhaktivyatyayaH, 'muniH' tapasvIti sUtrArtha: 11 itiH parisamAptau, bravImiti prAgvat / / sAmprataM nayAste'pi pUrvavat / adhyayanaM 5 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitAsampAditA uttarAdhyayanasUtre paJcamaadhyayanasya bhadrabAhusvAmiviracitA niyuktiH evaM zAntyAcAryaviracitA TIkA parisamAptA / / (adhyayanaM-6 kSullaka nirgranthIyam ) vR.|| uktaM paJcamamadhyayanaM, sAmprataM SaSThamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-anantarAdhyayane maraNavibhaktiruktA, tatrApi cAnantaraM paNDitamaraNaM, tacca 'virayANa paMDiyaM beMti'tti vacanAdviratAnAmeva, na caite vidyAcaraNavikalA iti tat-svarUpamanenocyate, ityanena sambandhenAyAtasyAdhyayanasya mahApurasyeva catvAryanuyogadvArANi bhavantItyAdicarcastAvadyAvannAmaniSpannanikSepe kSullakanirgranthIyamiti nAma, tataH kSullakasya nirgranthasya ca nikSepa: kAryaH, tatra kSullakasya vipakSo mahAn, tadapekSatvAt kSullakasya, iti tannikSepe nikSiptameva tadbhavatItyabhiprAyeNAhani.[ 236 ] nAmaM ThavaNA davie khitte pahANa pai bhaavo| eesi mahaMtANaM paDivakkho khullayA huMti // vR.atra nAmasthApane kSuNNe, mahacchabdazca prakramAt sarvatra gamyate, tatrAgamato jJAtA'nupayukto dravyamahat, noAgamatA jJazarIrabhavyazarIratadvayatiriktaM dravyamahad acittamahAskandho daNDAdikaraNena yazcaturbhiH samayaiH sakalalokamApUrayati, kSetramahat lokAlokavyApyAkAzaM, kAlamahad anAgatAddhA, pradhAnamahattridhA-sacittamacittaM mizraM ca, tatra sacittaM dvipadaM catuSpadamapadaM ca, 28/14 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-6/160 tatra dvipadaM tIrthakRta catuSpadaM sarabhaH apadaM padmAdihradotpannaM padmam, acittaM cintAmaNiH, mizra tIrthakRdeva rAjyAbhiSekAdiSvalaMkRtaH, pratimahat yadanyApekSayA mahaducyate, yathA sarSapAccanakazcanakAdvadaramityAdi, bhAvamahat prAdhAnyaH kSAyiko bhAvaH kAlataH pAriNAmiko'nAdyana.. ntajIvAjIvatvAdirUpatvAttasya Azrayata: audayiko bahutarajIvAzrayatvAt tasya, tathA ca vRddhA:-"Asayao odayito bhAvo, taMmi bhAve bahutarA jIvA vaTuMti" pAriNAmikAvivakSayA caitat sambhAvyate, ataH pAriNAmika evAzrayato mahAn, azeSajIvAjIvadravyAzrayatvAt, prastutamarthamAha-'eteSAm' anantaramuktAnAM nAmAdimahatAM 'pratipakSo' vipakSaH kSullakAni bhavanti, tatrApi nAmasthApane pratIte, dravyataH paramAnuH, kSetrataH AkAzapradezaH, kAlataH samayaH, prAdhAnyataH sacittAcittamizrabhedatastridhA, tatra sacittaM dvipadamAhArakaM zarIraM catuSpadaM siMha: apadaM lavaGgapuSpama, acittaM hIrakaH, mizraM janmasamayAnantaramalaMkRtastIrthakRta, pratikSullakamAmalakAdvadaraM badarAccanaka ityAdi, bhAvakSullakaM kSAyiko bhAvaH, uktaM hi vRddhaH-'savvatthovA jIvA khAie bhAve vaTuMti" sAMsArikasattvApekSaM caitad, anyathaupazamika eva sarvastokatayA bhAvakSullaka sambhavatIti gAthArthaH / / itthaM kSullakanipekSamabhidhAya nirgranthanikSepamAhani.[237] , nikkhevo niyaMThaMmi cauvviho duvviho ya dvvNmi| AgamanoAgamao noAgamato ya so tiviho / vR.'nikSepo' nyAsaH 'niyaMThaMmi'tti nirgranthe nirgranthaviSaya: 'caturvidho' nAmasthApanAdravyabhAvabhedAt, tatra nAmasthApane kSuNNe, dvividho bhavati dravye AgamanoAgamatazca, tatrAgamataH prAgvat, noAgamatazca 'sa' iti nirgranthaH 'trividhaH' tribheda iti gAthArthaH / / traividhyamevAhani.[238] jANagasarIrabhavie tavvatirite ya ninnhgaaiisuN| bhAvaMmi niyaMTho khalu paMcaviho hoi nAyavyo / / vR.'jANagasarIrabhavie'tti jJazarIranirgrantho bhavyazarIranirgranthazca pazcAtkRtapuraskRtanirgranthaparyAyatayA'yaM ghRtakumma ityAdinyAyataH prAgvadbhAvanIyaH, tadvayatiriktazca nivAdiSu, AdizabdAt pArzvasthAdiparigrahaH, bhAvanirgrantho'pyAgamato noAgamatazca, tatrAgamatastathaiva, noAgamatastu svata evAha niyuktikRta-bhAve nirgranthaH, khalukyAlaGkAre, paJcavidhaH' paJcabhedo bhavati jJAtavya iti gAthArthaH // paJcavidhanirgranthasvarUpaM ca vRddhasampradAyAdavaseyaM, sa cAyam___ noAgamato niyaMThatte vaTTamANA paJca, taMjahA-pulAe bakuse kusIle niyaMThe sinnaae| pulAto paMcaviho, jo AsevaNaM prati, nAnapulAto darisaNapulAo carittapulAo liMgapulAto ahAsuhumulAgotti / pulAgo nAma asAro, jahA dhannesu palaMjI, evaM nAnadaMsaNacarittaNissArattaM jo uveti so pulAgo, liMgapulAgo liMgAu pulAgI hoto, ahAsuhumo ya eesu ceva paMcasuvi jo thova thovaM virAheti, laddhipulAo puna jassa deviMdasiddhisarisA riddhI, so siMgaNAdiyakajje samuppaNe cakkavaTTipi sabalavAhaNaM cuNNeuM smttho| bausA sarIropakaraNavibhUSA'nuvartinaH RddhizaskAmAH sAtagauravAzritAH aviviktaparivArA: chedazabalacArittajuttA niggaMthA bausA bhaNNaMti, te paMcavihA, taMjahA-AbhogabakusA anAbhogabakusA saMvuDabakusA asaMvuDabakusA ahAsuhumabakusA / AbhogabakusA Abhogena Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-6,[ni. 238] 211 jo jANaMto karei, anAbhogena ayANaMto, saMbuDo mUlaguNAisu, asaMvuDo tesu ceva, ahAsuhumabakuso acchAsu pUsiyA avaNeti sarIre vA dhUlimAi avnnnneti| __ kutsitaM zIlaM yasya paJcasu pratyekaM jJAnAdiSu, so kusIlo duviho-paDisevaNAkusIlo kasAyakusIlo, sammArAhaNavivarIyA paDigayA vA sevaNA paDisevaNA paMcasu nAnAisu, kasAyakusIlo jassa paMcasu nAnAisu kasAehi virAhaNA kajjati so ksaaykusiilotti| niyaMTho abhitarabAhiragaMthaniggato, so uvasaMtakasAto khINakasAto vA aMtomuhuttakAlito, so paMcaviho-paDhamasamayaniyaMTho apaDhamasamayaniyaMTho, ahavA caramasamayaniyaMTho acaramasamayaniyaMTo ahAsuhumaniyaMThotti, aMtomuhuttaniyaMThakAlasamayarAsIe paDhamasamae paDivajjamANo paDhamasamayaniyaMTho , sesesu samayaesu vaTTamANo apaDhamasamayaniyaMTho, aMtime samae vaTTamANo caramasamayaniyaMTho , acaramA-AdimajjhA, ahAsuhumo eesu svvesu'vi| siNAto-snAtako mohaNijjAighAtiyacaukammAvagato siNAto bhaNNati, so paMcavihoacchavI asabalo akammaso saMsuddhanANadaMsadharo arahA jino kevalI, acchavI-avyathakaH, sabalo suddhasuddho egaMtasuddho asabalo, aMzA-avayavAH karmaNaste avagayA jassa so akammaMso, saMsuddhANi nAnadaMsaNANi dhAreti jo so saMsuddhaNANadaMsaNadharo, pUjAmarhatIti arahA, athavA nAsya rahasyaM vidyata iti arahA, jitakaSAyatvAjjinaH eso paMcaviho sinnaaygo| bhA.[3] tattha niyaMThapulAto bakusakusIlo niyaMTha nhAto ya / tattha pulAo duviho AsevaNa laddhito ceva / / bhA.[4] pulAgabakusakusIlA niyaMThasiNAyagA ya nAyavvA / __ eesi paMcaNhavi hoi vibhAsA imA kmso|| bhA.[5] tattha pulAto duviho laddhipulAto taheva iyaro vaa| laddhipulAto saMghAikajja iyaro ya paMcaviho / / bhA.[6] nANe daMsaNacaraNe liMge ahasuhumae ya naayvvo| nANe daMsaNacaraNe tesiM tu virAdhana asAro / / bhA.[7] liMgapulAto annaM nikkAraNato kareti so liNg| manasA akappiyAInisevao hoyhaasuhumo|| bhA.[8] sarIre uvakaraNe vA bAusiyattaM duhA samakkhAyaM / sukkilavatthANi dhare dese savve sriirNmi|| bhA.[9] AbhogamanAbhogaM saMbuDamasaMbuDe ahaasuhume| so duviho'vi bauso paMcaviho hoi nAyavyo / / bhA.[10] Abhoge jANaMto kareti dosaM tahA anaabhoge| muluttarehi saMbuDo vivarIya asaMbuDo hoti / / bhA.[11] acchimuhamajjamANo hoi ahAsuhumato tahA bauso / paDisevaNAkasAe hoi kusIlo duhA eso|| bhA.[12] nANe daMsaNacaraNe tave ya ahasuhumae ya boddhbve| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-6/160 paDisevaNAkusIlo paMcaviho U munneyvvo|| bhA.[13] nANAdI uvajIvati ahasuhumo ahA imo munneyvyo| sAtijjato rAgaM vaccati eso tvccrnnii|| bhA.[14] emeva kasAyaMmivi paMcaviho hoi U kusIlo u| koheNaM vijjAti pauMjae eva mAnAdi / bhA.[15] emeva daMsamivi sAvaM paNa deti U critNmi| manasA kohAINi u karei aha so ahaasuhumo|| bhA.[16] paDhamApaDhamA carime acarima suhume ya hoMti nigthe| acchavi assabale yA akammasaMsuddha arahajino / vR. te ca saMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAtasthAnavikalpataH sAdhyAH, ete pulAkAdayaH, paJca nirgranthavizeSAH ebhiH saMyamAdibhiranagamavikalpaiHsAdhya bhavanti, tatra saMyame tAvat pulAkabakuzakuzIlA: ee tinividosusaMjamesu-sAmAite cheovaTThAvaNIe ya, kasAyakusIlA dosu-parihAravisuddhIe suhumasaMparAe ya iti sampradAyaH / prajJaptistvAha-kasAyakusIle NaM pucchA?, sAmAiyasaMjame vA hujjA, jAva suhumasaMparAyasaMjame vA hujjA, no ahakkhAyasaMjame hujjA, niyaMThA siNAgayA ya ee do'vi ahakkhAyasaMmaje" pulAgabakusapaDisevaNAkusIlA ya ukkoseNaM abhinnadasapuvvadharA kasAyakusaulanirgranthau caturdazapUrvadharau / jaghanyena pulAkasya zrutamAcAravastu navamapUrve, bakuzakazIlAnirgranthAnAM zrutamaSTau pravacanamAtaraH, zrutApagataH kevalI snAtaka iti sampradAyAbhiprAyaH / pajJaptyabhiprAyastu-"pulAe NaM bhaMte ! kevatiyaM suyaM ahijjejjA?, goyamA ! jahanneNaM navamassa puvvassa taiyaM AyAravatthu, ukkoseNaM nava puvvAiM ahijjejjaa"| idAnIM pratisevanA-paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanasya ca parAbhiyogAdvalAtkAreNa anyatamat pratisevamAnaH pulAko bhavati, maithunamevetyeke, prajJaptistu-"pulAe NaM pucchA, jAva mUlaguNe paDisevemANe paMcaNhaM AsavANaM annayaraM paDisevejjA, uttaraguNe paDisevemANe dasavihassa paccakkhANassa annayaraM paDisevejjA" bakuzo dvividha:- upakaraNabakuzaH zarIrabakuzazca, tatropakaraNAbhiSvaktacitto vividhavicitramahAdhanopakaraNaparigrahayuktaH vizeSayuktopakaraNakAGkSAyukto nityaM tatpratikArasevI bhikSurutakaraNabakuzo bhavati, zarIrAbhiSvaktacitto vibhUSArthaM tatpratikArasevI shriirbkushH| __ pratisevanAkuzolo mUlaguNAnavirAdhayannuttaraguNeSu kAJcidvirAdhanAM pratisevate, prajJaptistu"bakuse NaM pucchA, jAva no mUlaguNapaDisevae hojjA, uttaraguNapaDisevae hujjA, paDisevaNAkusIle jahA pulAe" kaSAyakuzIlanirgranthasnAtakAnAM pratisevanA nAsti / __tIrthamIdAnI, sarveSAM tIrthaGkarANAM tIrtheSu bhavanti, eke tvAcAryA manyante-pulAkabakuzapratisevanAkuzIlAstIrthe nityaM, zeSAstu tIrthe'tIrthe vaa| liGgamiti liGgaM dvividha-dravyaliGgaM bhAvaliGgaMca, bhAvaliGgaM pratItya sarve nirgranthaliGge bhavanti, dravyaliGgapratItya bhaajyaaH| lezyAH pulAkasyottarAstistro lezyA bhavanti, bakuzapratisevanAkuzIlayoH sarvA api, kaSAyakuzIlasya Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-6,[ni. 238] 213 parihAravizuddhastisra uttarAH, sUkSmasamparAyasya nirgranthasnAtakayozca zuklaiva kevalA bhavati, ayogaH zailezIpratipatro'lezyo bhavati, prajJaptistu-"pulAe NaM pucchA, jAva tisu lesAsu hAjjA, taMjahA-teulesAe pamhalesAe sukkalesAe, evaM bausassavi, evaM pddisevnnaakusiilssvi| kasAyakusIle pucchA, jAva chasu lesAsu hojja"tti / __upapAta: pulAkasyotkRSTasthitiSu deveSu sahasrAre, bakuzapratisevanAkuzIlayoviMzatisAgaropamasthitiSvacyute kalpe, kaSAyakuzIlanirgranthayostrayastriMzatsAgaropamasthitiSu sarvArthasiddhe, sarveSAmapi jaghanyaM palyopamapRthaktvasthitiSu saudharme, prajJaptistu "kasAyakusIle jahA pulAe, navaraM ukkoseNa anuttaravimANesu, niyaMThe NaM evaM ceta, jAva vemANiesu uvavajjamANe ajahannamanukko seNaM anuttaravimANesu uvavajjati," snAtakasya nirvANamiti / __ sthAnam-asaMkhyeyAni saMyamasthAnAni kaSAyanimittAni bhavanti, tatra sarvajaghanyAni saMyamalabdhisthAnAni palAkakapAyakazIlayoH, tau yugamadasaMkhyeyAni sthAnAni gacchataH, tataH pulAko vyucchidyate, kaSAyakuzIlastato'saMkhyeyAni sthAnAnyekAkI gacchati, tataH kaSAyakuzIlapratisevanAkuzIlabakuzA yugapadasaGkhayeyAni sthAnAni gacchanti, tato bakuzo vyucchidyate, tato'saMkhyeyAni sthAnAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyate, tato'saGkhayeyAni sthAnAni gatvA kaSAyakuzIlA vyucchidyate, ata UrdhvamakaSAyasthAnAni gatvA nirgranthaH pratipadyate, so'pyasaGkayeyAni sthAnAni gatvA vyucchidyate, prajJaptistu-"niyaMThassaNaM bhaMte! kevaiyA NaM saMjamaThANA patrattA?, goyamA? ege ajahannamukkosae saMjamaThANe pannatte" ata eva urdhvamekameva sthAnaM gatvA snAtako nirvANaM prApnoti, epAM saMyamalabdhiruttarottarasyAnantaguNA bhvtiiti| bhA.[17] saMyama suya paDisevaNa titthe liMge ya lesa uvvaae| ThANaM ca pati viseso pulAgamAINa joejjaa|| bhA.[18] pulAga bakusakusIlA sAmAiyacheyasaMjame hoti| hoti kasAyakusIlo parihAre suhumarAge y|| bhA.[19] niggaMtho ya siNAto ahakhAe saMjame munneyvvo| dasapuvvadharukkosA paDise pulAya bausA ya / / bhA.[20] coddasapuvadharAto kasAyaniyaMThA ya hoMti nAyavvA / __ vavagayasuto ya kevali mUlAsevIpulAo ya // bhA.[21] cittalavatthAsevi balAbhiogeNa so bhavati buso| mUlaguNa uttaraguNe sarIrabauso munneyvvo|| bhA.[22] nhAya kasAyakusIle niggaMthANaM ca natthi pddisevaa| savvesuM titthesuM hoMti pulAgAdi ya niyaMThA / / bhA.[23] liMge u bhAvaliMge savvesi davaliMga bhynnijjaa| lesAu pulAgassa ya uvarillAto bhave tinni / / bhA.[24] bakusapaDisevagANaM savvA lesAu hoMti nAyavvA / parihAravisuddhINaM tiNhuvarillA kasAe u|| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-6/160 bhA.[25] niggaMthasuhumarAge sukkA lesA tahA sinnaaesuN| selersi paDivaNNo lesAtIe munneyvvo|| bhA.[26] pulAgassa sahassAre sevagavausANa accue kappe / sakasAyaNiyaMThANaM savvaDhe nhAyago siddho / / bhA.[27] pulAgakusIlANaM savvajahannANaM hoMti tthaannaaii| volINehiM asaMkhehiM hoi pulAgassa vocchittii|| bhA.[28] kasAyakusIlo uvariM asaMkhijjAiM tu tattha ThANAI / paDisevanabause vA kasAyakusIlo tao'saMtA / / bhA.[29] vocchinne u bauso uvari paDisevanA kasAo y| gaMtumasaMkhijjAiM chijjai paDisevanakusIlo / / bhA.[30] uvariM gatuM chijjati kasAyasevI tato hu so niymaa| uddhaM egaTThANaM niggaMthasiNAyagANa tu / / vR. atra ca yatpulAkAdInAM mUlottaraguNavirAdhakatve'pi nirgranthatvamuktaM tajjaghanyadhanyatarotkRSTotkRSTatarAdibhedataH saMyamasthAnAnAmasaGghagatayA tadAtmakatayA ca cAritrapariNateriti bhAvanIyaM / yadapyeSAM saMyamitve'pi SaDlezyAbhidhAnaM tadapyAdyAnAM bhAvaparAvRttipekSya AgArabhAvamAyAe vA se siyA palibhAgamAyAe vA se siyA' ityAdyAgamaprAmANyAdaviruddhameva, ityalaM prsnggeneti|| samprati niyuktiranutriyate, tatra ca bhAve nirgranthaH khaluH paJcavidho bhavati jJAtavya:' ityanena bAhyAbhyantarahetukA nirgranthabhedA uktAH, sAmprataM tvAntarasaMyamasthAnanibandhanAMstadbhedAnAhani.[ 239] ukkoso uniyaMTho jahannao caMva hoi naayvvo| ajahannamanukkosA huMti niyaMThA asNkhijjaa| vR.'ajahannamanukkosa'tti ajaghanyA anutkRSTA bhavanti nirgranthAH asaGkhayeyAH, saMyamasthAnApekSayA ca nirgranthAnAM jaghanyatvamutkRSTatvamajaghanyAnutkRSTatvaM vA jJeyaM, tathA ca vRddhAH-jo ukkosaesu saMjamaTThANesu vaTTati so ukkosagaNiyaMTho bhaNNati, evaM jahannao jahannaesu, seso ajahannamaNukkosa'tti gAthArthaH / / iha ca nirgato granthAnirgrantha iti granthameva bhedAbhidhAnadvAreNAhani.[240] duviho ya hoi gaMtho bajjho abhitaro ya naayvyo| aMto ya caudasaviho dasahA puna bAhiro gNtho|| vR. 'dvividhazca dvibhedo bhavati grathyate-badhyate kaSAyavazagenAtmaneti granthaH, athavA grathnAtibandhAtyAtmAnaM karmaNeti granthaH, tadvaividhyamevAha-bahirbhavo bAhyo'bhyantarazca, 'jJAtavyaH' avaboddhavyaH, tatra ca 'aMto atti antaHzabdo'dhikaraNapradhAnamavyayaM, ca: pUraNe, tatazcAntariti madhye yo grantho'bhyantara ityarthaH, sa kimityAha-'caturdazavidhaH' caturdazabhedo dazadhA' dazaprakAraH, puna: zabdo vizeSadyotakaH, 'bAhiro'tti bAhyo grantha iti gaathaarthH| tatrAntarasya caturdaza bhedAnAhani.[241] koho mAno mAyA lobhe pijje taheva dose y| micchatta vea arai rai hAsa soge ya duggNchaa|| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 6, [ ni. 241 ] vR.'krodha:' aprItilakSaNaH, 'mAna: ' ahamitipratyayahetuH, 'mAyA' svaparavyAmohotpAdakaM zATyaM, 'lobho' dravyAdyabhikAGkSA, 'prema' priyeSu prItahetu:, ' tathaive' tyAntaragrantharUpa eva, ko'sau ?, 'doSazca' upazamatyAgAtmako vikAro, dveSa ityarthaH / iha ca yadyapi prema mAyAlo bharUpaM dveSazca krodhamAnAtmakaH tathApi tayoH pRthagupAdAnu kathaJci t sAmAnyasya vizeSebhyo'nyatvakhyApanArthaM, 'mithyAtvaM' tattvArthAzraddhAnaM, tacca SaDbhiH sthAnairbhavati, tAni ca nAsti na nitya ityAdIni, taduktam "natthi na nicco na kuNati kayaM na veeti natthi nevvANaM / nathiya mokkhovAo chammicchattassa ThANAI | " 215 'veda: ' strIvedAdistridhA 'arati : ' saMyame'prItiH, 'rati:' asaMyame prItiH, Aha ca"itthIveyAI o tiviho veo ya hoi boddhavvo / aratI ya saMjamaMmI hor3a ratI saMjame yAvi // " * - 'hAso' vismayAdiSu vakravikAzAtmakaH, 'zoka' iSTaviyogAt mAnasaM duHkhaM, 'bhayam' ihaloka bhayAdi saptadhA, tathA cAha "ihaparaloyAdAne AjIvasiloya taha akamhA ya / maraNabhayaM sattamayaM vibhAsameesi vocchAmi // 1 // ihalogabhayaM ca imaM jaM manuyAio sarisajAIo / bIi jaM tu parajAiyANaM paraloyabhayamevaM // 2 // AyANattho bhaNati mA hIrijjatti tassa jaM bIhe / AyANabhayaM taM tU AjIvome na jIve'haM // 3 // asilogabhayaM ayaso hoti akamhAbhayaM tu animittaM / mariyavvassa ubhIe maraNabhayaM hoi eyaM tu ||4|| " 'jugupsA' asnAnAdimalinatasAdhuhIlanA, tathA cAha- aNhANamAiehi sAdhuM tu durguchati duguche' ti gAthArthaH // sAmprataM bAhyagranthabhedAnAha ni. [ 242 ] khettaM vatthU dhaNadhannasaMcao mittanAisaMjogo / jANasayanAsanAni a dAsIdAsaM ca kuviyaM ca // vR. 'kSetraM 'setvAdi, 'vAstu khAtAdi, dhanaM - hariNyAdi, dhAnyaM ca - zAlyAdi tayoH saJcayorAzirdhanadhAnyasaJcayaH, mitrANi ca sahavarddhitAni jJAtayazca svajanAH taiH saMyogaH -sambandho mitrajJAtisaMyogaH, yAnAni ca - zibikAdInI zayanAni ca palyaGkAdIni AsanAni casiMhAsanAdIni yAnazayanAsanAni, caH samuccaye, dAsyaH - aGkapatitAH dAsA api tathAvidhA eva anayo: samAhAraH, caH prAgvat, 'kuviyaM ca'tti kupyaM ca vividhaM gRhopaskarAtmak / atra ca dhanadhAnyasaJcayo mitrajJAtisaMyogazceti dvau zeSAzcASTeti dazavidho bAhyagrantha iti gAthArthaH // sAvajjagaMthamukkA abbhitarabAhireNa gaMtheNa / esA khalu nijjutI khuDDAganiyaMThasuttassa // - ni. [ 243 ] vR. sahAvadyena-doSeNa varttata iti sAvadyaH sa cAsau granthazca sAvadyagranthastena muktAH sAvadya Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-6/160 granthamuktAH, anena ca rajoharaNamukhavastrikAvarSAkalpAderdazavidhabAhyagranthAntargatatve'pi dharmopakaraNatvenAnavadyatayA'muktAvapi nirgranthatvamuktam, evaM ca mA bhUtkasyacidyAmoho-. bAhyenaiva sAvadyagranthena muktA ityAha-AbhyantarabAhyena granthena, na tu bAhyenaiva, muktA iti zeSaH, 'epA' anantaroktA 'khalu' nizcitaM niriti-nizcitA'dhikA vA yuktirasyAmiti niyuktiAHnAmaniSpatranikSepaniyuktirityarthaH, kasyetyAha-'khuDDAgaNiyaMThasuttassa'tti kSullakanirgranthanAmakaM sUtraM tasyeti gAthArthaH / / ityukto nAmaniSpannanikSepaH, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, tasya cAyamabhisambandhaH-ihAnantarAdhyayanasUtre 'muni:' sakAmamaraNaM mriyate' ityuktaM, sa ca mananAnaguniriti jJAnyeva, ye tvajJAninaste kimityAhamU.(161) jAvaMta'vijjA purisA, sance te dukkhasaMbhavA / luppaMti bahuso mUDhA, saMsAraMmi anNte| vR.'yAvanto' yatparimANA vedanaM vidyA-tattvajJAnAtmikA na vidyA avidyA-mithyAtvopahatakutsitajJAnAtmikA tatpradhAnAH puruSAH avidyApuruSAH, avidyamAnA vA vidyA yeSAM te avidyApuruSAH, iha ca vidyAzabdena prabhUta zrutamucyate, na hi sarvathA zrutAbhAvaH jIvasya, anyathA ajIvatvaprApteH, uktaM hi-"savvajIvANaMpi ya NaM akkharassa'naMtabhAgo niccughADito, yadi so'vi Avarijjejja to NaM jIvo ajIvattaNaM pAvejjA" / 'sarve' akhilA: 'te' ityAvidyApuruSA, 'dukkhasaMbhava'tti duHkhasya sambhavo yeSu te duHkhasambhavAH, yadvA duHkhaM karoti duHkhayati tato duHkhayatIti duHkhaM-pApaM karma tataH sambhavaH-utpattiryeSAM te duHkhasambhavAH, evaMvidhAH, santaH kimityAha-'lupyante' dAridyAdibhirbAdhyante bahuzaH' anekazo 'mUDhA' hitAhitavivecanaM pratyasamarthAH, kva?-saMsaraNaM-tiryagnarakAdiSu bhaveSu bhramaNaM saMsAraH tasmin, kohazi?'anantake' avidyamAnAnte, anena cAnantasaMsArikatAdarzanena tAdRzAM paNDitamaraNAbhAva uktaH, adhyayanArthApekSayA ta nirgranthasvarUpajJApanArthaM tadvipakSa ukta iti bhaavniiym| iha cAyamudAharaNa-ego godho dogacceNa vAito gehAo niggato, savvaM puhavi hiDiUNa jAhe na kiMci lahati tAhe puNa ravi dharaM jato niyatto, jAva egami pANavADagasamIve gAmadevakuliyAe egarattiM vAsovagato jAva pecchai tAva devauliyAo ego pANo niggato cittaghaDahatthagato, so egapAse ThAtiUNaM taM viyaDaghaDaM bhaNita-lahu gharaM sajjehi, evaM jaM jaM so bhaNati taM ciya ghaDo karei, jAva sayaNijjaM, itthIhiM saddhi bhoge ,jati, jAva pahAe paDisA-harati / tena goheNa so diTTo, pacchA citei-kiM majjha bahueNa bhamieNa?, etaM ceva olaggAmi, so tena olaggio, ArAhito bhaNati-kiM karemi? tti, tena bhaNNati-tumha pasAeNa ahaMpi etaM ceva bhogebhuMjAmi, tena bhaNNati-ki vijjaM geNhasi? utAha vijjAe'bhimaMtiyaM dhaDaMgeNhasi?, tena vijjAsAhaNapuraccaraNabhIruNA bhogatisieNa ya bhaNNati-vijjAbhimaMtiyaM ghaDayaM dehi, tena se vijjAe abhimaMtiUNa ghaDo diNNo, so taM gahAya gato sagAma, tattha baMdhUhiM sahavAsehivi samaM jahAruiyaM bhavaNaM viguruvviyaM, bhoge tehiM saha bhuMjato acchati, kammaMtA ya se sIdiumAraddhA, gavAdao ya asaMgovijjamANA pralayIbhUtAH, soya kAlaMtareNa atitosaeNa taM ghaDaM khaMdhe kAUNa eyassa pabhAveNa ahaM baMdhumajjhe pamoyAmama AsavapIto paNaccito, tassa pamAeNa so ghaDo Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 6, [ ni. 243 ] 217 bhaggo, so ya vijjAkao uvabhogo naTTo, pacchA te gAmeyagA pralayIbhUtavibhavAH parapesAIhiM dukkhANi anubhavaMti, jati puNa sA vijjA gahiyA hotA tato bhaggevi ghaDe puNovi kareMto / evaM avijjAnarA dukkhANi saMbhUtAH klizyante, nAgArjunIyAstu paThanti - "te savve dukkhamajjiyA" iha ca makAro'lAkSaNikaH, arjitam-upArjitaM duHkhaM yaiste'tiduHkhAH, prAkRtatvAnniSThAntasya paranipAtaH, zeSaM prAgvat, yadvA yAvanto 'vidyApuruSA' vidyApradhAnAH, puruSAste sarve 'aduHkhasambhavAH' avidyamAnaduH khotpattayaH, amumevArthaM vyatirekeNA- 'mUDhA' ajJAnA''kulitamataya eva lupyante bahuzaH saMsAre'nantaka iti, kAkvA vA vyAkhyeyaM, dazyante hi yAnapAtriNa ihaiva mohAdvayAlupyamAnAH tathA ca vRddhA: - nahA samudde vANiyA duvvAyAhayajANavattA disAmUDhA khaNeNa aMtojalagayapavvayamAsAeUNa bhinnapoyA mahAvItikallolehiM vujjhamANA kummagamagarAIhiM vilupyaMti, evaM te'vi avijjA bahuso mUDhA sArIramANasehi mahAdukkhehiM viluppantIti sUtrArthaH // yatazcaivaM tato yatkRtyaM tadAhamU. ( 162 ) samakkhi paMDie tamhA, pAsa jAipahe bahU / appaNA saccamesejjA, mitti bhUehiM kappae / vR. 'samIkSya' Alocya 'paNDito' hitAhitavivekabhAk 'ta(ja) mha' tti yasmAdevamavidyAvanto lupyante tasmAt, pAThAntaratazca tasmAt, samIkSya medhAvI maryAdAvartI, kiM tat samIkSyetyAha-pAzA-atyantapAravazyahetavaH kalatrAdisambandhAsta eva tIvramohodayAdihetutayA jAtInAm-ekendriyAdijAtInAM panthAnaH- tatprApakatvAnmArgAH pAzajAtipathAH tAn 'bahUn' prabhUtAn avidyAvatAM viluptihetUn, kimityAha- 'AtmanA ' svayaM na tu paroparodhAdinA, sadbhayojIvAdibhyo hitaH - samyag rakSaNaprarUpaNAdibhiH, satya:- saMyamaH sadAmo vA tameSayeta- gaveSayeta, eSayaMzca satyaM kiM kuryAd ityAha-'maitrIM' mitrabhAvaM 'bhUteSu' pRthivyAdiSu jantuSu 'kalpayet' kuryAt, paThyate vA- 'attaTTA saccamesejjA' iha ca yasmAdavidyAvantaH saMsAre lupyante tasmAt"mayyeva nipatatvettajjagadduzcaritaM hi yat / matsucaritayogena, sa vai kalyANabhAjanam // " iti, zAkyAdiparikalpitAvidyAparihAreNAtmArthameva, na tu parArthaM, satyameSayed, aparakRtasyAparatrAsaGkramaNena parArthAnuSThAnasyAnarthakatvAd, anyat prAgvaditi sUtrArtha: 11 aparaM camAyA piyA nhusA bhAyA, bhajjA puttA ya orasA / nAlaM ta mama tANAya, luppaMtassa sakampuNA // eyama sapehAe, pAse samiyadaMsaNe / mU. ( 163 ) mU. ( 164 ) chidaM gehiM sinehaM ca, na kaMkhe puvvasaMdhavaM // vR. tatrAdyasUtrapUrvArdhaM spaSTaM, navaraM snuSA - vadhvaH, putrAzca urasi bhavA aurasAH svayamutpAditAH, AstAM jAtaputrAdayaH, kimityAha - 'nAlaM' na samarthAH 'te' mAtrAdayo mA 'trANAya' rakSaNAya, kathaMbhUtasya ? - 'lupyamAnasya' chidyamAnasya, kena ? - 'svakarmmaNA' svakRtena jJAnAvaraNAdinA, kimuktaM bhavati ? - svakarmmavihitAM bAdhAmanubhavataH ete mAtrAdayo na trANAyeti, evamAtmakamanantaroktamarthaM va - vastu 'sapehAe 'tti prAkRtatvAt saMprekSayA samyag buddhayA svaprekSayA vA, 'pAse 'ti - Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-6 / 164 pazyedavadhArayet, zamitaM darzanaM prastAvAt mithyAtvAtmakaM yena se tathoktaH, yadivA samyak itaM gataM jIvAdipadArtheSu darzanaM-dRSTirasyeti samitadarzana:, ko'rthaH ? - samyagdRSTiH san, tatazca 'chiMda'tti chindyAt, sUtratvAttivyatyayaH, evaM sarvatrAnucyamAno'pyayaM bhAvanIyaH, 'gRddhi' viSayAbhikAGkSAM 'snehaMca' svajanAdipu prema 'na' naiva 'kAGkSad' abhilaSed, apergamyamAnatvAt kAdapi na, kiM punaH kuryAditi bhAvaH / 'pUrvasaMstavaM' pUrvaparicayamekagrAmoSito'yamityAdikaM, yato na kazcidiha paratra vA trANAya svakarmaNA vilupyamAnasya dharmaM vineti bhAva iti sUtradvayArthaH // mU. ( 165 ) gavAsaM maNikuMDalaM, pasavo dAsaporusaM / savvameyaM caitA NaM, kAmaruvI bhavissasi || vR. gAvazcAzvAzca gavAzvaM, 'gavAzvaprabhRtIni ce 'tti samAhAraH, tatra gAvo- vAhadohopalakSitAH azvAH - turagAH, pazutve'pyanayoH pRthagupAdAnaM atyantopayogitvena prAdhAnyAt, tathA maNayazcamarakatAdayaH kuNDalAni ca karNAbharaNAni maNikuNDalam upalakSaNaM caitaccheSAlaGkArANAM svarNAdInAM ca, pazyanti prasUyante vA pazavaH - ajaiDakAdayaH, dAsAzca-gRhajAtAdaya: 'porusaM'ti sUtratvAt puruSANAM samUha ityarthaH, 'puruSAdvadhavikArasamUhe' tyAdinA Dhaki pauruSeyaM capadAtyAdipuruSasamUho dAsapauruSeyaM, yadvA 'dAsaporusaM' ti dAsapuruSANAM samUho dAsapauruSaM, puruSAd Dhak na bhavati, grahaNavatA prAtipadikena tadantavidherabhAvAt, 'sarvaM' niravazeSaM 'etad' anantaroktaM 'tyaktvA' hitvA, saMyamamanupAlayetyabhiprAyaH kimityAha- 'kAmarUpI' abhilaSitarUpavikaraNazaktimAna bhaviSyasi, ihaiva vaikriyakaraNAdyanekalabdhiyogAt paratra ca devabhAvAvApteriti sUtrArthaH // punaH satyasvarUpameva vizeSata Aha mU. ( 166 ) thAvaraM jaMgamaM ceva, dhanaM dhanaM uvakkharaM / paccamANassa kammehiM, nAlaM dukkhAu moyaNe / / abbhatthaM savvao savvaM, dissa pANe piyAyae / na haNe pANiNo pANe, bhayaverAo uvarae // pU. ( 167 ) - vR. ' abbhatthaM' ti adhyAtmamAtmani yadvartate, yadivA adhyAtmaM manaH tasmistiSThatyadhyAtmasthaM, sUtratvAdvarNalopa:, tacceha prastAvAt sukhAdi 'sarvataH ' iSTasaMyogAniSTasaMprayogAdihetubhyo, jAtamiti gamyate, 'sarvaM' niravazeSaMM 'dRSTvA' priyatvAdisvarUpeNAvadhArya, tathA 'pANe 'tti casya gamyamAnatvAt prANAMzca prANinazca 'piyAdae 'tti Atmavat sukhapriyatvena priyA dayA-rakSaNaM yeSAM tAn priyadayAn, priya AtmA yeSaM tAn priyAtmakAn vA, dRSTvA ityatrapi sambandhanIyaM, tataH kimityAha- 'na hanyAt' nAtipAtayet upalakSaNatvAnnApi ghAtayet na vA ghnantaM samanujAnIyAt, prANIna iti jAtAvekavacanaM, pAThAntaratazca prANinAM prANAn - indriyAdIn kIdRza: san ? ityAhabhayaM ca uktasvarUpaM, vairaM ca-pradveSaH bhayavairamiti samAhArastasmAduparato nivRttaH san yadivAadhyAtmasthazabdasyAbhipretaparyAyAtvena rUDhatvAdadhyAtmasthaM yadyasyAbhimataM tacca sukhameva, 'sarvata' iti sarvAbhyo digbhyaH sarvebhyo vA mano'bhimatazabdAdibhyo jAtaM sarvaM zArIraM mAnasaM ca yathA taveSTaM tathA'nyeSAmapi prANinAmityupaskAraH, 'dRSTvA' avadhArya, ihApi casya gamyamAnatvAt prANAn prANaprANyabhedopacArAt priyadayAMzca dRSTvetyatrApi yojyate, anyat prAgvaditi sUtrArthaH // - , Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-6,[ ni.243] itthaM prANAtipAtalakSaNA zravanirodhamabhidhAya zeSA zravanirodhamAhamU.(168) AyANaM narayaM dissa, nAyaijja tnnaamvi| doguMchI appaNo pAte, dinnaM bhujejja bhoynnN|| vR.AdIyata ityAdAnaM-dhanadhAnyAdi "kRtyalyuTo'nyatrApI"ti karmaNi lyuT, ArSatvAdAdAnIyaM vA, narakakAraNatvAnnarakaM dRSTvA, kimityAha-'nAdadIta' na guhNIta na svIkuryAditiyAvat, 'tenAmavi'tti tRNamapi, AstAM rajatarUpyAdi, kathaM tarhi prANadhAraNamityAha-'doguMchI' - tyAdyadhu, jugupsate AtmAnamAhAraM vinA dharmadhurAdharaNAkSamamityevaMzIlo jugupsI, AtmanaH iti Atmasambandhini pAtre-bhAjane prApte vA bhojanasamaya iti zeSaH, 'dattaM' nisRSTaM, gRhasthairiti gamyate, 'bhUjejja'tti bhuJjita bhojanam-AhAraM, anenAhArasyApi bhAvato'svIkaraNa-mAha, jugupsizabdena tadapratibandhadarzanAt, tatazca parigrahAzravanirodha uktaH, tadevaM 'tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyata' iti nyAyAt mRSAvAdAdattAdAnamaithunAtmakA zravatrayanirodha uktaH, yadvA 'satyamicchediti satyazabdena sAkSAtsaMyamamapi vadatA mRSAvAdanivRttirAkSiptA, taddvAreNApi tasya satyatvAt, AdAnamityAdinA tu sAkSAdadattAdAnaviratiruktA, AdAnaM hi grahaNameva rUDhaM, taccAdattasyeti gamyate, taM 'narakaM' narakahetuM dRSTvA nAdadIta tRNamapyadattamitIhApi gamyate, 'gavAsa' mityAdinA tu parigrahAzravanirodhaH, tannirodhAbhidhAnAzca nAparigRhItA strI bhujyata itikRtvA maithunAzravanirodho'pyukta ev| nanvevaM svayaM tyaktagavAdiparigrahasya parakIyaM cAnAdadAnasya kathaM prANavRttiH?, ityAhajugupsyAtmanaH pAtre dattaM bhuJjIta bhojanamiti, pAtragrahaNaM tu vyAkhyAdvaye'pi mA bhUt nipparigrahatayA pAtrasyApyagrahaNamiti kasyacid vyAmoha iti khyApanArtha, tadaparigrahe hi tathAvidhalabdhyAdyabhAvena pANibhoktRtvAbhAvAdgRhibhAjana eva bhojanaM bhavet, tatra ca bahudoSasambhavaH, tathA ca - "pacchA kamma parekamma,siyA tattha na kppi| eyamaTuM na bhujaMti, niggaMthA gihibhAyaNe // " iti / evaM paJcAzravaviramaNAtmake saMyama ukte yathA pare vipratipadyante tathA darzayitumAhamU. ( 169) ihamege u mannati, appaccakkhAya pAvagaM / . AyariyaM vidittA NaM, savvadukkhA vimuccai / vR.'ihe'tyasmin jagati muktimArgavicAre vA eke' kecana kapilAdimatAnusAriNaH 'tuH' punararthe 'manyante' abhyupagacchanti, upalakSaNatvAtprarUpayanti ca, yathA 'apratyAkhyAya' anirAkRtya 'pApakaM prANAtipAtAdivirati makRtvaiva'AyariyaM'ti sUtratvAt ArAdyAtaM sarvakuyuktibhya ityArya-tattvaM tad 'viditvA' jJAtvA 'sarvaduHkhebhya' AdhyAtmikAdhibhautikAdhidaivikalakSaNebhyaH svaparibhASayA zArIramAnasebhyo vA 'mucyate' pRthagbhavati, tathA cAha __"paJcaviMzatitattvajJo, yatra tatrAzrame rtH|| zikho muNDI jaTI vApi, mucyate nAtra saMzayaH / / " yadvA''caraNamAcaritaM tattatkriyAkalApaH, pAThAntarazca-'AcArikaM' nijanijAcArabhavamanupTAnameva, tadviditvA-svasaMvedanato'nubhUya sarvaduHkhAdvimucyate, evaM sarvatra jJAnameva muktyaGgaM Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-6/169 na caitaccAru, na hi rogiNa ivaupadhAdiparijJAnato bhAvarogebhyo jJAnAvaraNAdikarmabhyo mahAvratAtmakapaJcAGgopalakSitAM kriyAmananuSThAya muktiH / / te caivamanAlocayanto bhavaduHkhAkulitA vAcAlatayevamAtmAnaM svasthayanti, tathA cAhamU. (170) bhayaMtA akaritA ya, bNdhmokkhpitrinno| vAyAviriyametteNaM, samAsAseMti appagaM / / vR.'bhaNantaH' pratipAdayantaH, prakramAt jJAnameva muktyaGgamiti, akurvantazca' muktyupAyamanuSThAnaM, bandhamokSau uktarUpau tayoH pratijJA-abhyupagamaH tadvantaH, sUtratvAccenA nirdeza, asti bandho'sti ca mokSa ityevaMvAdina eva kevalaM, na tu tathA'nuSThAyinaH, vAci vIryam-AtmazaktirvAgvIrya vAcAlateti yAvat, tadevAnuSThAnazUnyaM vAgvIryamAtraM tena samAzvAsayanti' vijJAnAdeva vayaM muktigAmani iti svAsthyaM prApayanti, kam?-AtmAnamiti sUtrArthaH // yathA caitanna cAru tathA svata evAhamU. (171) nacittA tAyae bhAsA, kao vijjANusAsaNaM? visannA pAvakammehi, bAlA pNddiymaanino| va.'na' naiva 'citrA' prAkRtasaMskRtAdirUpA AryaviSayaM jJAnameva muktyaGgamityAdikA vA 'trAyate' rakSati, pApebhya iti gamyate, ketyAha-bhASyata iti bhASA-vacanAtmikA, syAdetatacintyo hi maNimantramahauSadhInAM prabhAva ityaghorAdimantrAtmikA vAk trANAya bhaviSyatItyAha, kuto? vidantyanayA tattvamiti vidyA-vicitramantrAtmikA tasyA anuzAsanaM-zikSaNaM vidyAnuzAsanaM trAyate pApAdbhAvadvA?, na kuto'pi, tanmAtrAdeva muktau zeSAnuSThAnavaiyarthyaprasaGgAditi bhAvaH / ata eva ye tadapi trANAyeti vadanti te yAdRzAstadevAha-vividham-anekaprakAraMsanAmagnA viSaNNAH, keSu?- 'pAvakammehi ti pApAkarmasu pApahetuSu hiMsAdyanuSThAneSu, satataM tatkAritayeti bhAvaH, yadvA viSaNNA-viSAdaM gatAH pApakarmabhiH-pApAnuSThAnaiH yathA kathamevamanuSThAyino vayaM bhaviSyAma iti, paThanti ca-'visannA pAvakiccehiM'ti tathaiva, kutasta evaMvidhA ityAha-'bAlA' rAgadveSAkulitAH paNDitamAtmAnaM manyante ityevaMzIlA: paNDitamAninaH, ye hi bAlAH paNDitamAninazca na syuste svayaM samyagajAnAnAH paraM pRccheyuH tadupadezatazca tAni parihareyuH na tu viSaNNA evAsIran, ye tu bAlAH paNDitamAninazca te svayamajAnAnA api jAnAnamanyamAtmanyabhimAnato'nupAsamAnA evaMvidhA eva bhavantIti suutraarthH|| sAmprataM sAmAnyenaiva muktipathaparipanthinAM doSadarzanAyAhamU.(172) je kei sarIre sattA, vanne rUve ya svvso| maNasA kAyavakkeNaM, savve te dukkhasaMbhavA // vR. ye kecit 'zarIre' zarIraviSaye 'saktA' baddhAgrahAH, kva? ityAha-'vaNe' susnigdhagauratvAdike 'rUpe ca' susaMsthAnatAyAM, cazabdAt sparzAdiSu, vastrAdyabhiSvaGgopalakSaNaM caitat, 'savvaso'tti sUtratvAt sarvathA-sarvaiH svayaMkaraNakAraNAdibhiH prakAraiH, manasA kathaM varNAdimanto vayaM bhaviSyAma? ityabhisandhinA, vacasA rasAyanAdipraznAtmakena, cazabdAt kAyena ca rasAyanAdyupayogena, eveti pUraNe, paThyate ca-'kAyavakkeNaM'ti kAyazca-zarIraM vAkyaM ca-vacanaM Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-6,[ni. 243] 221 kAyavAkyaM tena, 'sarve' niravazeSA gurupAdukAto mukti: nAsti vA muktirityAdivAdino'pi na kevalamAryAdividitvA duHkhAdvimuktiritivAdina eveti bhAvaH, 'te' iti ye apratyAkhyAya pApamityAdivAdino 'duHkhasambhavAH' ihAnyajanmani ca duHkhabhAjanaM iti sUtrArthaH / yathA caite duHkhabhAjanaM tathA darzayanupadezasarvasvamAhamU.(173) AvatrA dIhamaddhANaM, saMsAraMmi anNte| tamhA sacadisaM passaM, appamatto privve| vR.'ApannAH' prAptAH 'dIrgham' anAdyanantamadhvAnamivAdhvAnam-utpattipralayarUpaM, anyAnyabhavabhramaNenaikatrAvasthiterabhAvAt, kva ? -'saMsAre' narakAdigaticatuSTayAtmake 'anantake' avidyamAnAnte, aparyavasitAnantakAyikADupalakSitatveneti garbhaH, 'tamha'tti yasmAdevamete muktiparipanthino duHkhasambhavAH tasmAt 'savvadisaM'ti sarvadizaH -prastAvAdazeSabhAvadizaH, tAzca pRthivyAdyaSTAdazabhedAH, uktaM ca "puDhavi jalajalaNavAyA mUlA khaMdhaggaporabIyA y| biticaupaNiditiriyA ya nArayA devsNghaayaa||1|| saMmmucchimakammAkammabhUmigaNarA thNtrddiivaa| bhAvadisA dissai jaM saMsArI niymmeyaahiN||2||" 'pazyan' avalokayan 'apramattaH' pramAdavirahitaH, yathaiSAmekendriyAdInAM virAdhanA na bhavati tathA parivrajeH' saMyamAdhvani yAyAH, yadvA-saMsArApannAnAM sarvadizaH pazya, dRSTvA cApramatto-nidrAdipramAdaparihArato yathaitAsu na paryaTasi tathA parivrajeH suziSyeti sUtrArthaH / yathA cApramattena parivrajitavyaM tathA darzayitumAhamU.(174) bahiyA uDDamAyAya, nAvakaMkhe, kyaaivi| puvakammakkhayaTThAe, imaM dehmudaahre| vR. bahiya'tti bahiH, ko'rthaH?-bahirbhUtaM bhavAditi gamyate, UrdhvaM sarvoparisthitam arthAnmokSamAdAyagRhItvA mayaitadarthaM yatitavyamiti nizcitya buddhayA sampradhAryetiyAvat, athavA bahi:Atmano bahirbhUtaM dhanadhAnyAdi Urdhvam -apavargamAdAya-gRhItvA, heyatvenopAdeyatayA ca jJAtvetiyAvat, 'nAvakAGket' viSayAdikaM nAbhilaSet, na kvacidabhiSvaGgaM kurvIteti tAtparya, 'kadAcidapi' upasargaparISahAkulitatAyAmapi, AstAmanyadA, evaM sati zarIradhAraNamapyayuktameva, etaddhAraNe satyAkAGkSAsambhavAt, tasyApi cAtmano bahirbhUtatvAt, ata Aha-puvvetyAdyarddha, pUrva-pUrvakAlabhAvi tacca tatkarma ca pUrvakarma tasya kSayaH tadarthamimaM-pratyakSaM 'dehaM' zarIraM 'samuddhared' ucitAhArAdibhogataH paripAlayet, taddhAraNasya vizuddhihetutvAt, tatpAte hi bhavAntarotpattAvaviratirapi syAt, uktaM ca "savvattha saMjamaM saMjamAto appANameva rkkhejjaa| muccati ativAyAto puno visohI na yaavirtii||" tataH zarIroddharaNamapi nirabhiSvaGgatayaiva vidheyamiti sUtrArthaH / yathA ca dehapAlane'pi nAbhiSvaGgasambhavaH tathA darzayitumAha Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-6/175 mU. (175) vivicca kammaNo heDaM, kAlakaMkhI prive| mAyaM piMDassa pANassa, kaDaM ladhdraNa bhkkhe| vR.vivicya' pRthakkRtya 'karmaNo' jJAnAvaraNAdeH 'hetum' upAdAnakAraNaM mithyAtvAviratyAdi, kAlam anuSThAnaprastAvaM kAGta ityevaMzIla: kAlakAGkSI, 'parivraje' riti pUrvavat, paThanti ca 'vigiMca kammuno heu'nti atra ca vevigdhi' parityajetyupadezAntaratayA vyAkhyeyaM, mAtrAM yAvatyA saMyamanirvAhastAvatI, jJAtvetI gamyate, kasya?- 'piNDasya' odanAderannasya 'pAnasya ca' AyAmAdeH, svAdyasvAdyAnupAdAnu ca yateH prAyastatparibhogAsambhavAt, kRtam-AtmArthameva nirvartitaM, gRhibhiriti gamyate, prakramAtieNDAdikameva labdhyA' prApya bhakSayed' abhyavaharediti sUtrArthaH / / kadAcidbhuktazeSaM dhArayato'bhiSvaGgasambhavaH syAdityAhamU.( 176) satrihiM ca na kubvijjA, levamAyAya sNje| pakkhI pattaM samAyAya, niravekkho privve| vR.samyag-ekIbhAvena nidhIyate-nikSipyate'nenA''tmA narakAdiSviti sannidhiH-prAtaridaM bhaviSyatItyAdyabhisandhito'tiriktAzanAdisthApanaM taM ca na kurvIta, cazabda: pUrvApekSayA samuccaye, 'levamAyAya'tti lepaH-zakaTAkSAdiniSpAditaH pAtragataH parigRhyate, tasya mAtrAmaryAdA, mAtrAzabdasya maryAdAvAcitvenApi rUDhatvAt, yathoktam ___ "ISadarthakriyAyoge, maryAdAyAM pricchde| parimANe dhane ceti, mAtrAzabdaH prakIrtitaH !" lepamAtratayA, kimuktaM bhavati ?-lepamekaM maryAdIkRtya na svalpamapyanyat sannidadhIta, yadvA parimANArtho'yaM mAtrAzabdaH, lakSaNe tRtIyA, tato'yamarthaH-lepamAtrayeti yAvatA pAtramupalipyate tAvatparimANamapi sanidhi na kurvIta, AstAM bahumityabhiprAyaH, saMyato' yatiH,kimityevaM pAtrAdhupakaraNasannidhirapi na kartavya ityAha-'pakkhi'tti pakSIva pakSI, yathA pakSI patantaM vAyata iti patraM-pakSasaJcayaM samAdAya' gRhItvA vrajati, evaM bhikSurapi 'patte'tti pAtramupalakSaNatvAccheSopakaraNaM cAdAya parivrajediti sambandhaH, kIdRg ?-'nirapekSo' nirabhilASaH, tasya vA vinAzAdau zokAkaraNato nirapekSo-nirabhiSvaGgaH, tathA ca pratidinamasaMyamapalimanthabhIrutayA pAtrAdyupakaraNasannidhikaraNe'pi na doSa ityarthaH, athavA yadi lepamAtrayA'pi sannidhiM na kurvIta kathamAgAmini dine bhoktavyamityAha-pakSIva nirapekSaH, pAtraM patadgagahAdibhAjanamarthAttanniryogaM ca samAdAya vrajed-bhikSArthaM paryaTed, idamuktaM bhavati-madhukaravRttyA hi tasya nirvahaNaM, tatki tasya sanidhinA? iti sUtrArthaH / samprati yaduktaM 'kRtaM labdhavA bhakSayedi'ti, tatra kathaM tallAbha iti tadupAyamAha- yadvA-yaduktaM 'nirapekSaH parivrajediti tadabhivyaktikartumAhamU. (177) esaNAsamio lajjU, gAme aniyao cre| appamatto pamattehi, piMDavAtaM gvese| vR. eSaNAyAm-utpAdanagrahaNagrAsaviSayAyAM samyagita:-sthitaH samitaH eSaNAsamitaH, prAdhAnyAcca ihaiSaNAyA evopAdAnaM, prAyastadbhAve IryAbhASAdisamitisambhava iti jJApanArthaM vA, anena nirapekSatvamuktaM, 'lajjUtti lajjA-saMyamastadupayogAnanyatayA yatirapi tathoktaH, Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-6,[ni. 243 ] 223 ApatvAccaivaM nirdezaH, grAme upalakSatvAnnagarAdau ca 'aniyataH' aniyatavRtiH 'careda' vihareta, anenaapinirpeksstaivoktaa| caraMzca kiM kuryAdityAha-'apramattaH pramAdarahitaH san 'pamattehiM ti pramattebhyo gRhasthebhyaH, te hi viSayAdipramAdasevanAt pramattA ucyante, 'piNDapAtaM' bhikSAM 'gaveSayed' anveSayadeti sUtrArthaH / itthaM prasaktAnuprasaktyA saMyamasvarUpamuktaM, taduktau ca nirgranthasvarUpaM, sampratyatraivAdarotpAdanArthamAhamU. (178) evaM se uyAhu anuttaranANI anuttaradaMsI anuttrnaanndNsnnghre| arahA nAyaputte bhayavaM vesAlIe viyaahie| vR. 'evam' amunA prakAreNa 'se' iti bhagavAn 'udAhu'tti udAhatavAn, 'anuttarajJAnI' srvotkRssttjnyaanvaan| nanu cAnuttarajJAnIti matvarthIyena na bhavitavyaM, bahuvrIhiNaiva tadarthasyoktatvAt, satyam, anuttarajJAnazabdo'yaM gaurakharazabdavat saMjJAprakAra eva, kevalajJAnavAcakatvAt asya, tato gaurakharavadaraNyamityAdivanna doSaH, nAsyottaramastItyanuttaraM tathA pazyatItyanuttaradarzI, sAmAnyavizeSagrAhitayA ca jJAnadarzananayorbhedaH, yata uktam-"jaM sAmaNNaggahaNaM daMsaNameyaM visesiyaM nANaM"ti, anuttara jJAnadarzane yugapadupayogAbhAve'pi labdhirUpatayA dhaarytiitynuttrjnyaandrshndhrH| nanu prAguktAbhyAM vizeSaNAbhyAmasvArthasyoktatvAt, kathaM na paunaruktyam ?, ucyate, asyAnyAbhiprAyatvAt, atra hi anuttarajJAnyanuttaradarziti bhedAbhidhAnena jJAnadarzanayobhinnakAlamAha, tatazca mA bhUdupayogavallabdhidvayamapi bhinnakAlabhAvIti vyAmoha ityupadizyate jJAnadarzanadharaH, arhati devAdibhyaH pUjAmityarhan, sa cArthAttIrthakRt, jJAta:-udArakSatriyaH sa ceha prastAvAt siddhArthaH tasya putro jJAtaputra:-vartamAnatIrthAdhipatirmahAvIra itiyAvat 'bhagavAn' samagraizvaryAdimAn 'vesAlIya'tti vizAlA:-ziSyA: tIrthaM yazaHprabhRtayo vA guNA vidyante yasyeti vizAlika: "ini ThanA" viti Than, yadvA vizAlebhya:-uktasvarUpebhyo hita iti hitArthe ThanpratyayaH, tatazca vizAlIyaH "viyAhie'tti vyAkhyAtA sadevamanujAsurAyAM parpadi vizeSeNAnanyasAdhAraNAtmakenAkhyAtA-kathayitA, kecittvadhIyate-'evaM' se udAhuarihA pAse purisAdAnIe bhagavaM vesAlIe buddhe parinivvue'tti spaSTameva, navaramarhanniti sAmAnyoktAvapi prakramAt mahAvIraH, pazyati samasta bhAvAn kevalAlokenAvalokata iti pazyaH, tathA puruSazvAsau puruSAkAravartitayA AdAnIyazca AdeyavAkyatayA puruSAdAnIyaH, puruSavizeSaNaM tu puruSa eva prAyastIrthakara iti khyApanArthaM, puruSairvA''dAnIyo jJAnAdiguNatayA puruSAdAnIya iti sUtrArthaH / / itiH parisamAptau, bravImIti pUrvavat / ukto'nugamaH, samprati nayAH, te ca pUrvavadvAcyAH / / adhyayanaM-6 samAptam / muni dIparatnasAgareNa saMzodhitaM sampAditaM SaSThamadhyayanaM saniyuktiH saTIkaM smaaptm| adhyayanaM 7- aurabhrIyaM vR.|| vyAkhyAtaM kSullakanimranthIyaM SaSThamadhyayanaM, sAmprataM saptamamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-ihAnantarAdhyayane nirgranthatvamuktaM, tacca rasagRddhiparihArAdeva jAyate, sa ca vipakSe' Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-7/178 pAyadarzanAt, tacca dRSTAntopanyAsadvAreNaiva parisphuTaM bhavatIti rasagRddhidoSadarzakorabhrAdidRSTAntapratipAdakamidamadhyayanamArabhyate, ityanenAbhisambandhenAyAtasyAdhyAyayanasyopakramAdidvAracatuSTayamupavayaM tAvadyAvannAmaniSpannanikSete urabhrIyamiti nAma, ata urabhranikSepamAhani.[244] nikkhevo u urabbhe caucio davviho ya hoi dvvNmi| AgamanoAgamao noAgamao aso tiviho / vR. 'nikSepa:' nyAsaH, tuH pUraNe, urabhre' urabhraviSayaH 'caturvidhaH' catuSprakAraH, nAmasthApanATravyabhAvabhedAt, tatra nAmasthApane kSuNNe eva iti dravyorabhramAha-dvividho bhavati 'dravya' iti dravyaviSayaH, AgamanoAgamata: tatrAgamata urabhrazabdArthajJa: tatra cAnupayuktaH, noAgamataH punaH casya punararthatvAt, 'sa' iti dravyorabhraH 'trividhaH' tribheda iti gAthArthaH / / traividhyamevAhani.[245] jANagasarIrabhavie tavvairite aso puno tiviho| egabhavia baddhAU abhimuhao nAmagoe a|| vR. jJazarIrobhra urabhrazabdArthajJasya siddhazilAtalagataM zarIramucyate, bhavyazarIrobhrastu yastAvadurabhrazabdArthaM na jAnAti kAlAntare ca jJAsyati tasya yaccharIraM, 'tadvayatiriktazca' tAbhyAMjJazarIrabhavyazarIrorabhrAbhyAM vyatiriktobhinnaH tadvayatiriktaH, ca samuccaye, 'sa' tadvayatiriktaH punaH 'trividha:' tribhedaH, traividhyamevAha-'ekasmin bhave tasminnevAtikrAnte bhAvI ekabhavikoyo'ntara eva bhave urabhratayotpatsyate, tathA sa evorabhrAyarbandhAnantaraM baddhamAyuraneneti baddhAyuSka ucyate, tRtIyamAha-'abhimuhato nAmagoe yatti ArSatvAdabhimukhanAmagotrazca, tatrAbhimukhesammukhe antarmuhUrtAnantarabhAvitayA nAmagotre urabhrasambandhinI yasya sa tathoktaH, antarmuhUrtAnantaramevorabhrabhavabhAvIti gAthArthaH / / bhAvorabhramadhyayananAmanibandhanaM cAhani.[246] urabhAunAmagoyaM veyaMto bhAvao u orbbho| tatto samuTThiyamiNaM urabbhijjanti ajjhayaNaM / / vR. urabhra-UraNaka: tasyAyuzca nAma ca gotraM corabhrAyurnAmagotraM, yadudayAdurabhro bhavati, vedayan' anubhavan 'bhAvato' bhAvamAzrityorabhraH, tuzabda: paryAyastikamatametaditi vizeSaNArthaH, 'tato' bhAvorabhrAd dRSTAntatayehAbhidheyAtsamutthitam-utpannAmidamiti prastutaM, yasmAditi gamyate, 'urabbhijjati urabhrIyaM grahAditvAcchaiSikaThapratyayaH 'itI'ti tasmAd adhyayanaM prAguktaniruktamucyata iti zeSa iti gAthArthaH / urabhrasyaiva ceha prathamamucyamAnatvAdvahuvaktavyatvAccetthamuktam, anyathA hi kAkiNyAdayo'pi dRSTAntA ihAbhidhIyante eva, tathA cAha niyuktikRt..ni.[247] orabbhe a kAgiNI aMbae a vavahAra sAgare cev| paMcee ditA urabbhijjaMmi ajjhayaNe !! vR.'urabhra' uktarUpa: 'kAkiNiH' viMzatikapardakAH 'urabbhe yatti cazabdasya bhinnakramatvAt kAkiNizca 'aMbae ya'tti AmrakaM ca-AmraphalaM, vyavahArazca-krayavikrayarUpo vaNigdharmaH, casya gamyamAnatvAt, sAgarazca-samudraH, ca sarvatra samuccaye, evo'vadhAraNe, bhinnakramazcaivaM yojyate-paJcaivaite na tu nyUnAdhikA: 'dRSTAntA' udAharaNAni 'urabhrIye' urabhrIyanAmyadhyayana iti gAthArthaH // samprati yadarthasAdhAdurabhrasya dRSTAntatA tadupadarzanAyAha Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 adhyayanaM-7,[ni. 248] ni.[ 248] AraMbhe rasagiddhI duggatigamaNaM ca paccavAo y| uvamA kayA uranbhe urabhijjassa nijjuttii|| vR.ArambhaNaM ArambhaH-pRthivyAdhupamardaH, raseSu-madhurAdiSu gRddhi:-abhikAGkSA rasagRddhiH, durgatigamanaM ca-narakatiryagAdiSu ca paryaTanaM, pratyapAyazcehaiva zirazchedAdiH, vakSyati hi "siraM chettUNa bhujjati'tti zirazchedAdAtaraudropagatasya durgatipAte duHkhAnubhavanAdirupamA-sAdRzyopadarzanarUpA, prakramAdebhirevArAmbhAdibhirathaiH "kRtA' vihitA urabhre' urabhraviSayA, idamuktaM bhavatisAmpratakSiNo hi viSayAmiSagRdhnavastAMstAnArambhAnArabhante, Arabhya copacitakarmabhiH kAlazaukarikAdivadihaiva du:khamupalabhya narakAdikAM kugatimApnuvantItyurabhrodAharaNatA ihopadaya'te, kAkiNyAdisAmadRSTAntopalakSaNaM caitad, 'urabhrIyasya niyukti'riti nigamanametaditi gaathaarthH|| ityavasito nAmaniSpannanikSepaH, samprati sUtrAlApakanipekSAvasaraH, sa ca sUtre sati bhavatItyata: sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedammU.(179) jahA''esaM samuddissa, koi posejja elyN| oyaNaM javasaM dejjA, posejjAvi sNygnne|| vR. 'yathe'tyudAharaNopanyAse, Adizyate-AjJApyate vividhavyApAreSu parijano'sminnAyAta ityAdeza:-abhyarhitaH prAhuNakastaM samuddizya' Azritya yathA'sau sameSyati samAgatazcainaM bhokSyata iti kazcit' paralokApAyanirapekSaH 'poSayet' puSTaM kuryAt 'elakam' UraNakaM, kathamityAha'odanaM' bhaktaM, tadyogyazeSAnnopalakSaNametat, 'yavasaM' mudgamASAdi dadyAt' tadagrato daukayet, tata eva poSayet, punarvacanamAdarakhyApanAya, apiH sambhAvane, sambhAvyata evaivaMvidhaH ko'pi gurukarmeti, 'svakAGgaNe' svakIyagRhAGgaNe, anyatra niyuktakA: kadAcinnaudanAdi dAsyantIti svakAGgaNa ityuktaM, yadi vA 'posejjA visayaMgaNe'tti vizantyasmin viSayo-gRhaM tasyAGgaNaM viSayAGgaNaM tasmin, athavA viSayaM-rasalakSaNaM vacanavyatyayA viSayAnvA gaNayan-saMpradhArayan dharmanirapekSa iti bhAvaH, ihodAharaNaM sampradAyAdavaseyaM, jahego UraNago pAhuNayaNimittaM posijjati, so pINiyasarIro suNhAto haliddAdikayaMgarAgo kayakaNNacUlato kumAragA yataM nANAvihehiM kIlAvisesehiM kIlAveMti, taM ca vacchago evaM lAlijjamANaM daTThaNa mAUe neheNa ya goviyaM dohaeNa ya tayaNukaMpAe mukkamavi khIraM na pibati roseNaM, tAe pucchio bhaNati-ammo ! esa naMdiyago savvehiM eehiM amhasAmisAlehi aDDehiM javasajogAsaNehiM taduvaogehiM ca alaMkAravisesehiM alaMkArito putta iva paripAlijjati, ahaM tu maMdabhaggo sukkANi taNANi kAhevi labhAmi, tANivina pajjattagANi, evaM pANiyapi, na ya maM ko'vi lAleti / tAe bhaNNatti-putta! ni.[249] AuracinAI eyAI, jAI carai nNdio| sukkattaNehiM lADhAhi, eyaM diihaaulkkhnnN|| vR. jahA Auro mariukAmo jaM maggati patthaM vA apatthaM vA taM dijjati se, evaM so naMdito mArijjihiti jadA tadA pecchihisi, iti sUtrArthaH / tato'sau kIdRzo jAtaH? kiM ca kurute? 28/15 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- - mUlasUtram - 1-6 / 180 tao sa puDhe parivvUDhe, jAyamede mahoyare / pINIe vipule dehe, AdesaM parikaMkhae || vR. 'tata' ityodanAdidAnAddhetau paJcamI, 'sa' ityurabhraH 'puSTa' upacitamAMsatayA puSTibhAk 'parivRDhaH' prabhuH samartha itiyAvat 'jAtabhedA' upacitacaturthadhAtuH ata eva 'mahodaraH ' bRhajjaTharaH 'prINita: ' tapita:, yathAsamayamupaDhaukitAhAratvAt, ebhireva ca hetubhiH 'vipule' vizAle 'dehe' zarIre sati " yasya ca bhAvena bhAvalakSaNa" miti saptamI, kimityAha-- AdezaM 'pratikAGkSati' pratipAlayati pAThAntarataH 'parikAGkSati' icchati, na cAsya tattvataH pratipAlanamicchA vA sambhavati, ata: pratikAGkSatIva pratikAGkSatItyupamArtho'vagantavyaH, evaM parikAGkSatItyatrApi, iti sUtrArthaH // sa kimevaM cirasthAyI syAdityAha mU. ( 181 ) 226 sU. ( 180 ) jAva na ejjati Aeso, tAva jIvati se'duhii| aha pattami Aese, sIsaM chettUNa bhujjati / / vR. 'yAvadi 'ti kAlAvadhAraNe 'neti' nAyAti ko'sau ? - AdezaH, tAvat nottarakAlaM 'jIvati' prANAn dhArayati, 'se'duhi' tti akAraprazleSAt sa ityurabhro'duHkhI sukhI san, athavA vadhyamaNDanamivAsyaudanadAnAdinIti tattvato duHkhitaivAsyeti duHkhI, 'aha pattaMmi Aese' athAnantaraM 'prApte' Agate Adeze zritA asmin prANA iti ziraH tacchittvA - dvidhA vidhAya bhujyate, tenaiva svAminA prAhuNakasahiteneti zeSaH / samprati sampradAyazeSamanutriyate tato so vacchago taM naMdiyagaM pAhuNagesu Agaesu dhajmANaM daTTu tisito'vi bhaeNaM mAUNa thaNaM nAbhilasati, tAe bhaNNati - kiM putta ! bhayabhIto'si ?, nehena paNhuyaMpi maM na piyasi, tena bhaNNai-amma ! kato me thaNAbhilAso ?, nanu so varAto naMdito ajja kehivi pAhuNaehiM AgaehiM mamaM aggato viniggayajIvo vilolanayaNo vissaraM rasaMto attANo asaraNo mArito, tabbhayAto kato me pAumicchA ?, tato tA bhaNNatti - putta ! nanu tadA ceva te kahiyaM, jahA- AuracinnAI eyAiM0, esa tesiM vivAgo anupatto / esa diTTaMto iti sUtrArthaH // itthaM dRSTAntamabhidhAya tamevAnuvadan dAntikamAhamU. ( 182 ) jahA khalu se orabbhe, AesAe smiihie| evaM bAle ahammiTTe, Ihati nirayAuyaM // vR. 'yathA' yena prakAreNa 'khalu' nizcayena 'sa' iti prAguktasvarUpa urabhraH 'AdezAya' AdezArthaM 'samIhita: ' kalpitaH san yathA'yamasmai bhavitetyAdezaM pArikAGkSati ityanuvartate, 'evam' amunaiva nyAyena 'bAlaH' ajJo'dharmo-dharmavipakSaH pApamitiyAvat sa iSTa:-abhilapito'syetyadharmiSThaH, AhitAgnyAderAkRtigaNatvAdiSTazabdasya paranipAtaH, yadvA' dharmmaguNayogAdadharmo'tizayenAdharmo'dharmiSThaH Ihata ivehate vAJchatIva tadanukUlacAritayA, kiM tat ?'narakAyuSkaM' narakajIvitamiti sUtrArthaH / uktamevArthaM prapaJcayitumAha mU. (183 ) hiMse bAle musAvAI, addhANami vilovae / atradattahare tene, mAI kanhuhare saDhe // vR. hinastItyevaMzIlo hiMsraH - svabhAvata eva prANavyaparopaNakRt 'bAla:' ajJaH,' pAThAntarazca Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-7,[ni. 249] 227 krudhyati-hetumantareNApi kupyatItyevaMdharmAkrodhI, mRSA-alIkaM vadati-pratipAdayatItyevaMzIlo mRSAvAdI, 'adhvani' mArge 'vilumpati' muSNAtoti vilopakaH, yaH pathi gacchato janAn sarvasvaharaNato luNTati, 'annadattahari'tti anyebhyo dattaM-rAjAdinA vitIrNa harati apAntarAla evAcchinattyadattaharaH, anyA'dattam-anisRSTaM harati-Adatte anyAdattahara:-grAmanagarAdiSu cauryakRta, ata eva bAlaH' ajJaH, vismaraNazIlasmaraNArthametaditi na paunaruktyaM, sarvAvasthAsu vA bAlatvakhyApanArthaM, pAThAntarazca stena:'stainyenaivopakalpittAtmavRttiH, yadvA-anyAdattahara: anyAdattaM granthicchedAdinopAyenApaharatistenaH kSatrAdikhananeneti vizeSo, 'mAyI' vaJcanaikacittaH, 'kaNhuharaH' kaNha kasyArthaM hariSyAmi tyevamadhyavasAyI 'zaThaH' vkraacaarH| mU.(184) itthovisayagiddhe ya, mhaarNbhprigghe| dhuMjamANe suraM maMsaM, parivUDhe paraMdame / / vR. tathA striyazca viSayAzca strIviSayAH teSu gRddha:-abhikAGkSAvAn strIviSayagRddhaH, ca: prAgvat, mahAn-aparimitaH Arambha:-anekajantUpaghAtakRdayApAraH parigrahazca-dhAnyAdisaJcayo yasya sa tathoktaH, bhuJjAnaH' abhyavaharan, 'surAM' madirAM, mAMsaM' pizitaM, parivUDhe'tti parivRDhaH prabhurupacitamAMsazoNitatayA takriyAsamartha itiyAvat, ata eva parAn-anyAn damayatiyatkRtyAbhimatakRtyeSu pravartayatIti parandamaH, mU.(185) ayakakara bhoI ya, tuMdile ciya lohie| AuyaM narae kaMkhe, jahA''esaM va ele| vR. kiMca-ajaH- chAgastasya karkaraM-yaccanakavakSyamANaM karkarAyate tacceha prastAvAnmedodanturamatipakkaMvA mAMsaM tadbhojI vA, ata eva tundilaH' jAtabRhajjaTharaH, citam-upacayaprAptaM lohitaM-zoNitamasyeti citalohitaH, zeSadhAtUpalakSaNametat, 'AyuH' jIvitaM, 'narake' sImantakAdau kAiti tadyogyakArambhitayA, kamiva ka iva? ityAha-'jahAesaM va eDae'tti Adezamiva yathaiDaka:- uktarUpaH / ihaca 'hiMse' ityAdinA sArdhazlokenArambha uktaH, 'bhuMjamANe sura'mityAdinA cArdhadvayena rasagRddhiH, 'AyuSka'mityAdinAcArdhena durgatigamanaM, tatpratipAdanAccArthataH pratyapAyAbhidhAnamiti sUtratrayArthaH / idAnI yaduktam 'Ayurnarake kAGgatI'ti, tadanantaramasau kiM kuruta ityAha-yadvA sAkSAdehikApAyadarzanAyAhamU. (186) AsanaM sayanaM jANaM, vite kAmANi bhuNjiyaa| dussAhaDaM dhanaM hiccA, bahu saMciNiyA rayaM / vR. AsanaM zayanaM yAnamiti prAgvat, navaraM bhuktveti sambandhanIyaM, 'vitte'tti vittaM dravyaM, 'kAmAn' manojJazabdAdIn 'bhuktvA' upabhujya, duHkhenAtmanaH pareSAM ca du:khakaraNena suSThaAdarAtizayenAhRtam-upArjitaM duHkhAhataM, yadvA prAkRtatvAt duHkhena saMhiyate-mIlyate smeti duHsaMhataM 'dhanaM' dravyaM hitvA' AsanAdyupabhogena dyUtAdyasadvayayena ca tyaktvA, tathA ca mithyAtvAdikarmabandhuhetusambhavAd 'bahu' prabhUtaM 'saJcitya' upAya' 'rajaH' aSTaprakAraM karma / mU. (187) tato kammagurU jaMtU, pccuppnnpraaynne| aebva AgayA kaMkhe, maraNaMtami soyati / / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-7/187 vR. 'tato'tti tato rajaHsaJcayAt tako vA saJcitarajAH, karmaNA gururiva guru: adhonarakagAmitayA karmaguruH, 'jantuH' prANI 'pratyutpanna vartamAnaMtasminparAyaNaH-taniSThaH pratyutpannaparAyaNaH, etAvAneva loko'yaM, yAvAnindriyagocaraH 'iti nAstikamatAnusAritayA paralokanirapekSa itiyAvat, 'aevva'tti ajaH- pazuH, sa ceha prakrAmAdurabhrastadvat 'AgayAese'tti prAkRtatvAdAgate-prApte Adeze-prAhuNake, etena prapaJcitajJavineyAnugrahayoktamevorabhradRSTAntaM smArayati, kimityAha-'maraNAnte' prANaparityAgAtmani, avasAne zocati, kimuktaM bhavati? - yathA''deze Agate urabhra uktanItyA zocati, tathA'yamapi dhiGmAM viSayavyAmohata upArjitagurukarmANaM, hA ! ktedAnIM mayA gantavyabhityAdipralApata: khidyate, atyantanAstikapyApi prAyastadA zokasambhavAditi sUtradvayArthaH / / anenaihikApAya uktaH, samprati pArabhavikamAhamU. ( 188) tao Au parikkhINe, cutadehA vihiNsgaa| .. AsuriyaM disaMbAlA, gacchati avasA tamaM / vR. 'tataH' zobhanAnantaraM 'tako vA' upArjitagurukarmA'Au'tti AyuSi tadbhavasambandhini jIvite 'parikSINe' sarvathA kSayaM gate, kadAcidAyuHkSayasyA''vIcimaraNena prAgapi sambhavAdevamucyate, 'cyutaH' bhraSTo dehAt' zarIrAt, pAThAntaratastucyutadeho' apagatehatyazarIraH 'vihiMsakaH' vividhaprakAraiH prANighAtakaH, AsuriyaM'ti avidyamAnasUryAm, upalakSaNatvAdgrahanakSatravarihitAM ca, dizyate nArakAditvenAsyAM saMsArIti diktAm, arthAt bhAvadizam, athavA raudrakarmakArI sarvo'pyasura ucyate, tatazcAsurANAmiyamAsurI yA tAmAsurIyAM dizaM, narakagatimityarthaH, 'bAlaH' ajJo gacchati-yAti avazaH' karmaparavazo, vacanavyatyayAcca sarvatra bahuvacananirdezo vyAptikhyApanArtho vA, yathA naika evaMvidhaH kintu bahava iti, 'tamaM'ti tamoyuktatvAt tamaH, devagaterapyasUryatvasambhavAt tadvayavacchedAya dizo vizeSaNaM, tato'nnarakagatim, uktaM hi-"niccaMdhayAratamasA vavagayagahacaMdasUraNakkhattA" ityAdisvarUpakhyApakaM vA dvitIyaM vyAkhyAnamiti / mU. (189) jahA kAgiNIe heLaM, sahassaM hArae nro| apatthaM aMbagaM bhoccA, rAyA rajjaMtu haare|| vR. 'yathA' ityudAharaNopanyAsArthaH, 'kAkiNyAH' uktarUpAyAH 'heu'ti hetoH kAraNAt 'sahasra' dazazatAtmakaM, kArSApaNAnAmiti gamyate, 'hArayet' nAzayet 'naraH puruSaH / atrodAharaNa__ego damago, tena vittiM kareMtena sahassaM kAhAvaNANa ajjiyaM, so ya taMgahAya sattheNa samaM sagihaMpatthito, tena bhattaNimittaM rUvagobhidiyabvo hohitti naulagaMegatthagoveuMkAgiNInimittaM niyatto, sAvi kAgiNI aneNa haDA, so'pi naulato anneNa divo Thavijjato, soviM taM ghettUNa naTTho, pacchA so gharaM gato soyati / esa diTuMto, tathA 'apathyaM' ahitam 'Amrakam' AmraphalaM 'bhuktyA' abhyavahRtya 'rAjA' iti nRpatiH 'rAjyaM' pRthivIpatitvaM, 'tuH' avadhAraNe bhinnakramazca, tena hArayedeva, sambhavatyeva asyApathyabhojino rAjyaharaNamityakSarArthaH / bhAvArthastu vRddhasampradAyAdavaseyaH, sa cAyam jahA kassai rano aMbAjiNNeNa visUiyA jAyA, sA tassa vejjehi mahatA jatteNa tigicchiyA, bhaNito ya-jadi puNo aMbANi khAsi to vinassati, tassa ya atIva pIyANi aMbANi, tena Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 adhyayana-7,[ ni. 249] sadase savve aMbA ucchAdiyA / annayA assavAhaNiyAe niggato saha amacceNa, asseNa avahario, asso dUraMgaMtUNa parissaMto Thito, egamivaNasaMDe cUyacchAyAte amacceNa vArijjamAno'vi niviTTho, tassa ya heTe aMbANi paDiyANi, so tANi parAmusati, pacchA agghAti, pacchA cakkhiuM nihati, amacco vArei, pacchA bhakkheuM mato / iti sUtrArthaH / / mU. (190) evaM mAnussagA kAmA, devakAmANa aNtie| sahassaguNiyA bhujjo, AuMkAmA ya divivyaa|| - vR'evaM' kAkiNyAmrakasadRzA manuSyANAmamI mAnuSyakAH, gotrapratyayAntatvAt "gotracaraNAdvaji"ti vutra 'kAmAH' viSayAH, 'devakAmAnA' devasambandhinAM viSayANAm 'antike' samIpe, antikopAdAnaM ca dUre'navadhAraNamapi syAditi, kimityevam?, ata Aha-'sahasraguNitA:' sahasrestADitA 'bhUyaH' atizayena bahu, bahUn vArAnityarthaH, manuSyAyu:kAmApekSayeti prakramaH, anenaipAmatibhUyastvaM sUcayan kArSApaNasahasrarAjyatulyatAmAha, 'AyuH' jIvitaM, kAmAzca-zabdAdayaH, 'divviya'tti divi bhavA divyAH "dhuprAgapAgudakpratIco yadi"ti yat, ta eva divyakAH, iha cAdau 'devakAmANa aMtie'tti kAmamAtropAdAne'pi 'AuM kAmA ya divviya'tti AyuSo'pyupAdAnaM tatratyaprabhAvAdInAmapi tadapekSayevaMvidhatvakhyApanArtha, yadvA 'sUcanAt sUtra'miti pUrvatrApyAyuSaH sUcitatvAdadoSa iti suutraarthH|| mU.(191) anegavAsAnauyA, jA sA pnnvotthiii| jAI jIyati dummehA, jANa vAsasayAue / / __ vR.anekAni-bahUni tAni cehAsaGkhayeyAni vANI-vatsarANi teSAM nayutAni-saGghayAvizepANi vapanayutAnyanekAni ca tAni varSanayutAni ca anekavarSanayutAni "svaro'nyo'nyasya" iti prAkRtalakSaNAt sakArAkAdIrghatvam, evamanyatrApi svarAnyatvaM bhAvanIyaM, yadivA'nekAni varSanayutAni yeSutAnyanekavarSanayutAni, ubhayatrArthAt palyopamasAgaropamANItiyAvat, nayutAnayanopAyastvayam-caturazItivarpalakSAH pUGgi, tacca pUrvAGgena guNitaM pUrva, pUrvaM caturazItilakSAhataM nayutAGga,nayutAGgamapi caturazItilakSAbhitADitaM nayutaM, kaivamucyata ityAha___ 'yA se'ti prajJApakaH ziSyAn pratyevamAha-yA sA bhavatAmasmAkaM ca pratItA, prakarSeNa jJAyate vastu satattvamanayeti prajJA-heyopAdeyavivecikA buddhiH sA vidyate'syAsau prajJAvAn, 'atizAyane matup' atizayazcAsyA heyopAdeyayoH hAnopAdAnanibandhanatvamihAbhimataM tatazca kriyAyA apyAkSiptatvAt, yadivA nizcayanayamatena kriyArahitA prajJA'pyaprajJaiveti prajJayaiva kriyA''kSipyate tataH prajJAvAn jJAnakriyAvAnityuktaM bhavati, tasya prajJAvataH sthIyate'nayA'rthAt devabhava iti sthitiH-devAyuH, adhikRtatvAt divyakAmAzca, tAni ca kIdRzItyAha-yAnyanekavarSanayutAni divyasthiterdivyakAmAnAM ca viSayabhUtAni 'jIyante' hAryante, taddhetubhUtAnuSThAnAnAsevaneneti bhAvaH, pAThAntarato 'hArayanti vA,' ke te?-duSTA viparyayAdidoSaduSTatvena medhA-vastusvarUpAvadhAraNazaktireSAM te durmedhasaH, viSayairjitA jantavaiti gamyate, kadA punastAni durmedhaso viSayairjIyanta ityAha-Une varSazatAyuSi, anenAyuSo'lpatvAt manuSyakAmAnAmapyalpatAmAha, yadivA prabhUte hyAyuSi pramAdenaikadA hAritAnyapi punarjIyeran, asmistu saMkSiptAyuSyekadA hAritAni hAritAnyeva, Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-7/191 bhagavatazca vIrasya tIrthe prAyo nyUnavarSazatAyuSa eva jantava itItthamupanyAsaH, ___ ayaM cAtra bhAvArtha:-alpaM manuSyANAmAyuviSayAzceti kAkaNyAmraphalopamAH, devAyurdevakAmAzcAtiprabhUtatayA kArSApaNasahasrarAjyatulyAH, tato yathA dramako rAjA cakAkaNyAmaphalakRte kArSApaNasahasraM rAjyaM ca hAritavAn, evamete'pi durmedhaso'lpataramanuSyAyuH kAmArthe prabhutAn devAyu:kAmAn hArayantIti sUtrArthaH / / samprati vyavahArodAharaNamAhamU.(192) jahA ya tinni vaNiyA, mUlaM dhetUNa niggyaa| ego'ttha labhate lAbha, ego malena aago| vR. 'yathA' iti prAgvat, 'ca:' pratipAditadRSTAntApekSayA samuccaye, trayo vaNijaH' pratItAH 'mUlaM' rAzi nIvimitiyAvat gRhItvA 'nirgatAH' svasthAnAtsthAnAntaraM prati prasthitAH, prAptAzca samIhitaM sthAnaM, tatra ca gatAnAm, 'eko' vaNikkalAkuzalaH 'atra' eteSu madhye 'labhate' prApnoti 'lAbha' viziSTadravyopacayalakSaNam, 'eka:'teSvevAnyataro yastathA nAtinipuNo nApyatyantAnipuNaH sa 'mUleNe'timUladhanena yAvat gRhAnnItaM tAvataivopalakSitaH 'AgataH' svasthAnaM prApta iti sUtrArthaH / tathAmU.(193) ego mUlaMpi hArittA, Agao tattha vaannio| vavahAre uvamA esA, evaM dhamme vijANaha / / 7. 'eka:' anyataraH pramAdaparo dyUtamadhAdiSvatyantamAsaktacetAH 'mUlamapi' uktarUpaM 'hAriyitvA' nAzayitvA 'AgataH' prAptaH svasthAnamityupaskAraH, evaM sarvatrodAharaNasUcAyAM sopaskAratA draSTavyA, 'tatra' teSu madhye vaNika eva vANijaH / atra ca sampradAyaH___ jahA egassa vANiyagassa tinni puttA, tena tesi sahassaM sahassaM dinnaM kAhAvanANaM, bhaNiyA ya-eeNa vavahariUNa ettieNa kAlena ejjAha, te taM mUlaM ghettUNa niggayA saNagarAto, pithappithesu paTTaNesu ThiyA, tatthego bhoyaNacchAyaNavajjaMjUyamajjamaMsavesAvasaNavirahito vihIe vavaharamANo vipulalAbhasamanito jAto, vitito puNa mUlamavi davvaMtolAbhagaM bhoyaNacchAyaNamallAlaMkArAdisu uvabhuMjati, na ya accAdareNa vavaharati, tatito na kiMci saMvavaharati, kevalaM jUyamajjamaMsavesagaMdhamallataMbolasarIrakiyAsu appeNeva kAlena taM davvaM niTThaviyaMti, jahAvahikAlassa spurmaagyaa| tattha jo chinAmUlo so savvassa asAmI jAto, pesae uvacarijjati, bitito gharavAvAre niutto bhattapAnasaMtuTTho na dAyavvabhottavyesu vavasAyati, tatito gharavittharassa sAmI jAto / keti puna kahaMti-tinni vANiyagA patteyaM 2 vavaharaMti, tatthego chintramUlo pesattamuvagato, keNa vA saMvavahAraM kareu?, acchinnamUlo puNaravi vANijjAe bhavati, iyaro baMdhusahito modae, esa dittuNto| samprati sUtramanusriyate-'vyavahAre' vyavahAraviSayA 'upamA' sAdRzyaM 'eSA' anantaroktA 'evaM' vakSyamANanyAyena 'dharme' dharmaviSayAmevopamA 'vijAnIta' avabudhyadhvamiti sUtrArthaH / / mU. (194) mAnusutaM bhave mUlaM, lAbho devagaI bhve| mUlaccheeNa jIvANaM, naragatirikkhattaNaM dhuvaM / / vR. 'mAnuSatvaM' manujatvaM bhavet' syAt mUlamiva mUlaM, svargApavargAtmakataduttarottaralA Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 7, [ ni. 249 ] 231 bhahetutayA, tathA lAbha iva lAbha: manujagatyapekSayA viSayasukhAdibhirviziSTatvAt, 'devagatiH ' devatvAvAptirbhavet, evaM ca sthite kimityAha- 'mUlacchedena' mAnuSatvagatihAnyAtmakena 'jIvAnAM' prANInAM 'narakatiryaktvaM' narakatvaM tiryaktvaM ca tadgatyAtmakaM 'dhruvaM' nizcitam ihApi sampradAyaHtini saMsAriNo sattA mAnussesu AyAtA, tatthego maddavajjavAdiguNasaMpanno majjhimAraMbhaparihattI kAlaM kAUNa kAhAvaNasahassamUlatthANIyaM tameva mAnussattaM paDilahati, bitito puna sammadaMsaNacarittaguNasupariTThito sarAgasaMjameNa laddhalAbhavaNiya iva devesu uvavantroM, tatito puna hiMse bAle musAvAtI iccetehiM puvvabhaNitehiM sAvajjajogehiM vaTTiuM chinnamUlavaNiya iva nAragesu tiriesu vA uvavajjatitti sUtrArthaH / yathA mUlacchedena narakatiryaktvaprAptiH tathA AhamU. ( 115 ) duhao gati bAlassa, AvatI vahamUliyA / devattaM mAnusataM ca, jaM jie loluAsaDhe // vR. 'duhato 'ti dvidhA dviprakArA, gamyata iti gatiH, sA ceha prakramAnnarakagatistiryaggatizca, kasyetyAha-'bAlasya' dvAbhyAM rAgadveSAbhyAmAkulitsya, 'Avai' tti AgacchatyApatati vadha:prANighAtaH, upalakSaNatvAnmahArambhamahAparigrahAnRtabhASaNamAyAdayazca mUlaM kAraNaM yasyAH sA vadhamUlikA, yadivA-dvidhA gatirbAlasya, bhavatIti gamyate, tatra ca gatasya 'Avai'tti Apat, sAca kIdRzItyAha-vadho- vinAzastADanaM vA mUlam - AdiryasyAH sA vadhamUlikA, vadhagrahaNAcchedabhedAtibhArAropaNAdiparigrahaH, labhante hi prANino narakatiryakSu vividhA vadhAdyApadaH, kimityevam ?, ata Aha - 'devatvaM' devabhayaM 'mAnuSatvaM' manujabhavaM 'yad' yasmAt 'jito' hArito 'lolayAsaDhe 'tti lolatApizitAdilAmpaTyaM tadyogAjjanturapi tanmayatvakhyApanArthaM lolatetyuktaH, zAThyayogAcchaTha:--vizvastajanavaJcakaH, tato lolatA cAsau zaTazca lolatAzaThaH, iha ca lolatA paJcendriyavadhAdyupalakSaNaM, tathA ca narakahetutvAbhidhAnametat, yaduktam - "mahAraMbhayAe mahApariggahayAe kuNimAhAreNaM paMceMdriyavaheNaM jIvA nerayAuyaM niyacchaMti" zaTha ityanena tu zAThyamuktaM, tacca tiryaggatihetu:, uktaM ca-- "mAyA tairyagyonasye" ti, atazcAyamAzayaH yato'yaM bAlo lolatAzaThaH tato narakagatitiryaggatinibandhanAbhyAM lolatAzaThatvAbhyAM devatvamanujatve hAritasyAsyoktarUpA dvividhaiva gatiH sambhavati, evaM ca mUlacchedena jIvAnAM narakatiryaktvamucyate, mUlaM hi manuSyatvaM lAbhazca devatvam, ubhayorapi tayorhAraNAditi sUtrArthaH // punarmUlacchedameva samarthayitumAhamU. ( 196 ) tato jie saI hoi, duvihaM duggatiM gate / dullahA tassa ummajjA, addhAe sucirAdavi // vR. 'tataH' devatvabhAnuSatvajayanAt tako vA bAlaH 'jiya'tti vyacchedaphalatvAdvAkyasya jita eva 'sati' tti sadA bhavati 'dvividhAM' nArakatiryagbhedAM, durnindAyAM, duSTA-ninditA gatidurgatistAM 'gata: ' prAptaH, sadAjitatvamevAbhivyanakti- 'durlabhAH ' duSprApAH 'tasye 'ti devamanujatve hAritavato bAlasya 'ummajjatti sUtratvAdunmajjanumunmajjA-narakatiryaggatinirgamanAtmikA, syAdetat- ciratarakAlenonmajjA'sya bhaviSyati, ata Aha-'addhAyA' kAle arthAdAgAminyAM, kiM svalpAyAmeva ?, ityAha- sucirAdapItyaddhAzabdenaiva kAlAbhidhAnAt, Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-7/196 sucirAcchabdaH prabhUtatvamevAha, tato'yamartha:-anAgatAddhAyAM prabhutAyAmapi, bAhulyAccetthamuktam, anyathA hi kecidekabhavenaiva tata uddhRtya muktimapyApnuvantyeveti sUtrArthaH / / itthaM pazcAnupUrvyapi vyAkhyAmiti pazcAdukte'pi mUlahAriNyupanayamupadarzya mUlapravezinyabhidhAtumAha-'yadvA vipakSApAyaparijJAnatayaivopAdaye pravRttiriti pazcAduktamapi mUlahAriNamAdAvupadazyaitadAhamU. (197) evaM jiyaM sapehAe, tuliyA bAlaM ca pNddiyN| mUliyaM te pavissaMti, mAnusaM joNimiti / vR. 'evam' uktanItyA 'jie'tti suvyatyayAjjitaM lolatayA zAThyena ca devamanujatve hAritaM bAlamiti prakramaH, 'sapehAe'tti samprekSya samyagAlocya, tathA tolayitveva tolayitvAguNadoSattayA paribhAvya, yadivaivaM jitaM samyag-aviparItA prekSA-buddhiH samprekSA tayA tolayitvA, kam?- 'bAlaM' casya bhinnakramatvAt 'paNDitaM ca tadviparItam, athavA manuSyadevagatigAminam, iha ca dvitIyavyAkhyAyAmevaM jitamiti bAlasya vizeSaNaM, na paNDitasya, asambhavAt, tathA ca sati mUle bhavaM maulikaM-mauladhanaM te pravezayantIva pravezayanti, mUlapravezavaNiksadRzAsta ityabhiprAya:, ye kimityAha-'mAnussaM'ti manuSyANAmiyaM mAnuSI tAM yonim' utpattisthAnam 'AyAnti' Agacchanti, bAlatvaparihAreNa paNDitatvamAsevamAnA ye ta iti sUtrArthaH / / mU. (198) vemAyAhiM sikkhAhiM, je narA gihi subvyaa|| uvici mAnusaM joNI, kammasaccA hu paanninno| vR.vividhA mAtrA-parimANamAsAM vimAtrA:-vicitraparimANAH tAbhiH parimANavizeSamAzritya visadRzIbhiH, 'zikSAbhiH' prakRtibhadrakatvAdyasarUpAbhiH, uktaM hi-"cauhiM ThANehiM jIvA manuyAuM baMdhaMti, taMjahA-pagatibhaddavAe pagativinIyayAe sAnukkosayAe amacchariyA"tti 'ye' ityavivakSitavizeSAH 'narA:' puruSAH 'gRhiNazca' te gRhasthAH 'suvratAzca' dhRtasatpuruSavratAH, te hi prakRtibhadrakatvAdyabhyAsAnubhAvata eva na vipadyapi vipIdanti sadAcAraM dhA nAvadhIrayantItyAdiguNAnvitAH, idameya ca satAM vrataM, laukikA apyAhuH "vipadyuccaiH stheyaM padamanuvidheyaM ca mahatAM, priyA nyAyyA vRttirmalinamasubhaGge'pyasukaram / asanto nAbhyarthyAH suhRdapi na yAcyastanudhanaH, satAM kenoddiSTaM viSamasidhArAvratamidam ? |" AgamavihitavratadhAraNaM tvamISAmasambhavi, devagatihetutayaiva tadabhidhAnAt, ta IdRzAH kimityAha-upayanti 'mAnusaM'ti mAnuSI-mAnuSasambandhinIM 'yonim' uktarUpAM karmaNAmanovAkAyakriyAlakSaNena satyA-avisaMvAdinAH karmasatyAH, 'huH' avadhAraNe, tataH karmamatyAH eva santaH, tadasatyatAyAstiryagyonihetutvenoktatvAt, tathA ca vAcaka: "dhUrtA naikRtikAH stabdhA, lubdhAH kArpaTikA: zaThAH / ___ vividhAM te prapadyante, tiryaggoni duruttarAm / / " ityAdi, pAThAntaratazca karmasu' arthAnmanuSyagatiyogyakriyArUpeSu saktA-abhiSvaGgavantaH karmasaktAH prANinaH-jIvAH, iha ca naragrahaNe'pi prANigrahaNaM devAdiparigrahArthamiti na punruktm| yadivA-vimAtrAdibhiH zikSAbhirye narA gRhisuvratAH yattadonityAbhisambandhAt te mAnuSI Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-7,[ni. 249] yonimupayAnti, kimityevam ?, ata Aha-'kammasaccA hupANiNo'tti huzabdo yasmAdarthe, yasmAt satyAni-avandhyaphalAni karmANi-jJAnAvaraNAdIni yeSAM te satyakarmANa: prANinaH, nirupakramakarmApekSaM caitaditi sUtrArthaH 11 samprati labdhalAbhopanayamAhamU. ( 199) jesiM tu viulA sikkhA, mUliyaMte aticchiyaa| sIlavaMtA savisesA, addInA jaMti devayaM / / vR.'yeSAM tu yeSAM puna: 'vipulA' niHzaGkitatvAdisamyaktvAcArANuvratamahAvratAdiviSayatvena vistIrNA 'zikSA' grahaNAsevanAtmikA, astIti gamyate, mUle bhavaM maulikaM-mUladhanamiva mAnupatvaM, ta evaMvidhAH, viuTTiyatti atiTTayatti aticchiyatti pAThatraye'pi atikrAntAHullacitavanta ityarthaH, yadvA'tikramya-ullaGghaya, kIdRzAH santaH ? zIlaM-sadAcAraH avirata-- samyagdRzAM viratimatAM tu dezasarvaviramaNAtmakaM cAritraM tadvidyate yeSAM te zIlavantaH, tathA saha vizeSeNa-uttarottaraguNapratipattilakSaNena varttanta iti savizepAH, ata eva 'adInA:' kathaM vayamamutra bhaviSyAma iti vaiklavyarahitA: paripahopasargAdisambhave vA na dainyabhAja ityadInAH 'yAnti' prApnuvanti, devabhAvo devatA saiva daivataM / nana tattvato muktizcedAnI viziSTasaMhananAbhAvato'bhAvAddevagatezca "chevaTeNa ugammai cattAri ujAva AdimA kappA" iti vacanAcchedaparivatisaMhananinAmidAnIMtanAnAmapi sambhavAdevamuktamiti suutraarthH||prstutmevaarthN nigamayanupadezamAhamU. ( 200) evaM adInavaM bhikkhU, agAriM ca vijaanniyaa| kahanu jiccamelikkhaM, jiccamANo na sNvide|| vR. 'evam' amunA nyAyena lAbhAnvitaM adINava'nti dIktavatau dInavantaM na tathA'dInavantam-adInaM, dainyarahitamityarthaH 'bhikSu' yatim 'agAriNaM' ca gRhasthaM 'vijJAya' vizeSeNa tathAvidhazikSAvazAddevamanujagAmitvalakSaNena 'jJAtvA' avagamya, yatamAna iti zeSaH, katham' ? kena prakAreNa?, na kathaJcidityarthaH, 'nuH' vitarke, 'jiccaMti sUtratvAt jIyeta-hAryeta vivekI, tatpratikUlaiH, kaSAyodayAdibhiriti gamyate, IdRkSam' antaroktaM devagatyAtmakaM lAbhaM jiccamANo'tti vAzabdasya gamyamAnatvAjjIyamAno vA-hAryamANaH, taireva kaSAyAdibhiH 'na saMvide'tti sUtratvAnna saMvitte-na jAnIte yathA' hamebhirjIye iti, kathaM nvitIhApi yojyate, tato'yamarthaHkathaM nu na saMvitte?, saMvitta eva, jAnIta evajJaparijJayA, pratyAkhyAnaparijJayA ca tannirodhaM prati pravartata eva, ityevaM ca vadan kAkvopadizati-yata evaM tato yUyamapyevaM jAnAnA yathA na devagatilakSaNaM lAbhaMjIyedhvaM kaSAyAdibhistathA yatadhvaM, kathaJcijjIyamAnAzca samyag vijJAya tatpratIkArAyaiva pravartadhvamiti, yadvA-evamadInavantaM bhikSamagAriNaM ca vijJAya yatamAno 'jicca 'ti jIyatehAryate atirauTrairindriyAdibhiH AtmA taditi jJeyaM, tacceha prakramAnmanuSyadevagatilakSaNam, 'elikkhaM' ti suvyatyayA dIdRkSo'bhihitArthAbhijJaH kathaM na jIyamAno na saMvitte?, apitu saMvitta eva, saMvidAnazca yathA na jIyeta tathA ytetetybhipraayH| athavA-evamadInavantaM bhikSumagAriNaMca labdhalAbhaM vijJAya yatamAnaH kathaM nu 'jiccaM'ti ArSatvAjjIyate-hAryate, viSayAdibhiriti gamyate, IdRzaM devagatilakSaNaM lAbhamiti zeSaH, ayamAzayo-yadi labhamAnA na vijJAtAsyulAbho vA na tathAvidhastadA jayanamapi syAt, yadA tu labhamAnau bhikSvagAriNau dRzyete lAbhazca Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-7/200 devatvalakSaNaH tadA kathamayaM jAnAnA'pi janturjIyate?, ata Aha-jIyamAno na saMvitte, kimukta bhavati?-yadyasau jIyamAno jAnIyAttadA tadupAyaparatayA na jIyeta, yadA tvasau viSayavyAmohato na jAnIte tadA jIyata eveti kimatra citram ? iti sUtrArthaH / / samudradRSTAntamAha.. mU.(201) jahA kusAge udayaM, samuddeNa samaM minne| evaM mAnussagA kAmA, devakAmAna aNtie| vR. 'yathA' iti dRSTAntopanyAse, kuzo-darbhavizeSastasyAgraM-koTi: kuzAgraM tasmin 'udakaM' jalaM, tatkimityAha- samudreNa' iti 'tAtsthyAttadyapadeza' itinyAyAt samudrajalena samaM' tulyaM 'minuyAt' paricchindyAt, tathA kimityAha-'evam uktanItyA mAnuSyakA: kAmAH' manuSyasambandhinaH kAmA-viSayAH, mAnuSyavizeSaNaM tu teSAmevopadezArhatvAdviziSTabhogasambhavAcca, 'devakAmAnAM' divyabhogAnAm 'antike' samIpe, kRtA iti zeSaH, dUrasthitAnAM hi na samyagavadhAraNamityevamAha, kimuktaM bhavati?-yathA'jJaH kazcit kuzAgrasthitaM jalabindumAlokya samudravanmanyate, evaM mUDhAzcakavAdimanuSyakAmAn divyabhogopamAn adhyavasyanti, tattvatastu kuzAgrajalavindoriva samudrAnmanuSyakAmAnAM divyabhogebhyo mahadevAntaramiti sUtrArthaH / / ma.(202) kusaggamittA ime kAmA, sanniruddhami aaue| kassa heupurA kAuM, jogakkhemaM na saMvide? || vR. kuzAgrazabdena kuzAgrasthito jalabindurupalakSyate, tanmAtrA:-tatparimANAH 'ime' iti pratyakSAH 'kAmAH' prakRtatvAnmuSyaviSayAH, kadA ya ityAha-'sanniruddhe' atyantasaMkSipte, yadvA sam-ekobhAvena niruddhe-adhyavasAnAdibhirupakramaNakAraNaivaSTabdhe AyuSi'jIvite, anena manuSyAyupo'lpatayA sopakramatayA vA kAmAnAmalpatvamuktaM, samaddhayAdyalpatopalakSaNaM caitada, asmiMstvartha ukte divyakAmAstu jaladhilatulyA ityarthAgamyate, 'kassa heDaMti sUtratvAt kaM hetuM-kAraNaM 'purA kAuMti tata eva puraskRta-Azritya, alabdhasya lAbho-yogo labdhasya ca paripAlanaM-kSemo'nayoH samAhAro yogakSemaM, ko'rthaH ?-aprAptaviziSTadharmaprApti prAptasya ca paripAlanaM 'na saMvitte' na jAnIte, jana iti zeSaH, tadasaMvittau hi manuSyaviSayAbhiSvaGga eva hetuH, te ca dharmaprApyadivyabhogApekSayaivaMprAyAH, tatastattyAgato viSayAbhilASiNApi dharma eva yatitavyamityabhiprAyaH, yadvA-yataH kuzAgramAtrA-darbhaprAntavadatyalpA ime kAmAH, te'pi na palyopamAdiparimitau drAdhIyasyAyupi, kintu 'sanniruddha' saMkSipte AyuSi, tataH 'kassa heuM'ti kasmAddhetoH puraskRtyeva puraskRtya mukhyatayA'GgIkRtya, asaMyamamiti zeSaH, yogakSemam' uktarUpaM na saMvitte, bhAvArthastvabhihita eveti sUtrArthaH / / ___ itthaM dRSTAntapaJcakamuktaM, tatra ca prathamamurabhradRSTAntena bhogAnAmAyatAvapAyabahulatvamabhihitam, Ayatau cApAyabahulamapi yanna tucchaMna tatparihartuM zakyata iti kAkiNyAmraphaladRSTAntatastucchatvaM, tucchamapi ca lAbhacchedAtmakavyavahAravijJatayA''yavyayatolanAkuzala eva hAtuM zakta iti vaNigvyavahArodAharaNam, AyavyayatolanA'pi ca kathaM kartavyeti samudradRSTAntaH, tatra hi divyakAmAnAM samudrajalopamatvamuktaM, tathA ca tadupArjanaM mahAnAyo'nupArjana tu mahAn vyaya iti tattvato darzitameva bhvti|| iha ca yogakSemAsaMvedane kAmAnivRtta eva bhavatIti tasya doSamAha Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 adhyayana-7,[ni. 249] mU. ( 203) iha kAmAniyaTTassa, attaDhe avarajjhati / succA neyAuaMmagaM, jaM bhujjo paribhassati / / vR. 'iha' iti manuSyatve jinazAsane vA, prApta iti zeSaH, kAmebhyo'nivRttaH-anuparataH kAmAnivRttaH tasyAtmano'rtha AtmArtha:-arthyamAnatayA svargAdi: 'aparAdhyati' anekArthatvAddhAtUnAM nazyati, yadvA-AtmamaivArtha AtmArthaH sa evAparAdhyati, nAnyaH kazcidAtmavyatirikto'rthaH sAparAdho bhavati, ubhayatra durgatigamaneneti bhAvaH / Aha-viSayavAJchAvirodhini jinAgame sati kathaM kAmAnivRttisambhavaH?, ucyate, zrutvA' AkarNya naiyAyikaM' nyAyopapanna 'mArga' samyagdarzanAdikaM muktipazaM yad 'bhUya:' punarapi paribhrazyati, kAmAnivRttita iti zeSaH, ' ko'bhiprAyaH?-jinAgamazravaNAt kAmanivRttiM pratipanno'pi gurukarmatvAt pratipatati, ye tu zrutvApi tadapratipannAH zravaNaM ca yeSAM nAsti te kAmAnivRtti evetibhaavH| yadvA-yadasau kAmAnivRttaH san zrutvA naiyAyikaM mArga bhUyaH paribhrazyati-mithyAtvaM gacchati tadasyAtmArtha eva gurukarmAparAdhyati, anena mA bhUtkasyacinmUDhasya siddhAntamadhItyApyutpathaprasthitAn vilokya siddhAnta eva doSiti tadanaparAdhitvamuktaM, paThyate ca-'patto neyAuyaMti spaSTamiti sUtrArthaH / yastu kAmebhyo nivRttastasya guNamAhamU.( 204) iha kAmA niyaTTassa, attaDhe nAvaraNjhati / pUtidehaniroheNaM, bhave devetti me suyaM / / vR. iha kAmebhyo nivRttaH kAmanivRttiH tasyAtmArthaH-svargAdiH 'nAparAdhyati' na bhrazyati, AtmalakSaNo vA'rtho na sAparAdho bhavati, kiM punarevaM?, yataH-pUtiH kuthito dehaH-arthAdaudArika zarIraM tasya nirodha:-abhAvaH pUtidehanirodhaH tena 'bhavet' syAt, prakRtatvAt kAmanivRtto 'devaH' saudharmAdinivAsI suraH, upalakSaNatvAt siddho vA, 'itI'tyetat mayA zrutam' AkarNitaM, paramagurubhya iti gamyate, anena svargAdyavAptiH AtmArthAnaparAdhe nimittamuktamiti sUtrArthaH / / mU. ( 205) iDDI jutI jaso vanno, aauNsuhmnuttre| bhujjo jattha manussesuM, tattha se uvvjjti|| vR. 'Rddhi:' kanakAdisamudAyaH 'dyutiH' zarIrakAntiH 'yazaH' parAkramakRtA prasiddhiH 'varNaH' gAmbhIryAdiguNaiH zlAghA gaurAdirvA AyuH' jIvitaM sukhaM' yathepsitaM viSayA vAtAvAlhAdaH, na vidyate uttaraM-pradhAnamasyAdityanuttaram, idaM ca sarvatra yojyate, bhUyaH' punaH, devabhavApekSametat, tatrApi hyanuttarANyevaitAnyasya sambhavanti 'yatra' yeSu 'manuSyeSu' bhanujeSu 'tatra' teSu 'se' tti so'thazabdArtho vA, tato'nantaram 'utpadyate' jAyata iti sUtrArthaH evaM kAmAnivRttyA yasyAtmArtho'parAdhyati sa bAlaH itarastu paNDita ityarthAduktam / / mU. ( 206) bAlassa passa bAlataM, ahammaM pddivjiaa| ciccA dhammaM ahammiTTe, nresuuvvjji|| vR. 'bAlasya' ajJasya 'pazya' avadhAraya 'bAlatvam' ajJatvaM, kiM tadityAha-'adharma' dharmavipakSaM viSayAsaktirUpaM pratipadya' abhyupagamya, paThyate ca-'paDivajjiNo'tti pratipAdino'vazyaMpratipadyamAnasya 'tyaktvA' apahAya 'dharma' viSayanivRttirUpaM sadAcAraM 'ahamiTTe'tti Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-7/206 prAgvat 'narake' sImantakAdAvupalakSaNatvAt anyatra vA durgatAvutpadyate / / ma.(207) dhIrassa passa dhorattaM, svvdhmmaanuvttinnnne| . ciccA adhammaM dhammiTe, devesu uvvjjaai| vR. tathA dhI: buddhistayA rAjata iti dhIraH- dhImAn parISahAdyakSobhyo vA dhIra: tasya pazya' prekSasya 'dhIratvaM' dhIrabhAvaM, sarvaM dharma kSAntyAdirUpamanuvartate tadanukUlAcAratayA svIkuruta ityevaMzIlo yastasya sarvadharmAnuvartinaH, dhIratvamevAha-'tyaktvA' hitvA adharmaviSayAbhiratirUpamasadAcAru 'dhammiTe'tti iSTa dharmA, yadivA-atizayena dharmavAniti, iSThani "vinmato gi" ti matublope dharmiSTha iti, deveSUpapadyata ityaah|| yatazcaivamato yadvidheyaM tadAhamU.( 208) tuliANa bAlabhAvaM, abAlaM ceva pNddie| caiUNa bAlabhAvaM, abAlaM sevae munii|| vR. 'tolayitvA' iha prAgvat 'bAlabhAvaM' bAlatvam 'abAlaM'ti bhAvapradhAnatvAnirdezasyAbAlatvaM dhIratvaM, 'ca:' samuccaye, eveti prAkRtatvAdanusvAralopa: 'evam' anantaroktaprakAreNa 'paNDitaH' buddhimAna tyaktvA 'bAlabhAvaM' bAlatvam 'abAlaM'ti abAlatvaM sevate anutiSThati 'muni:' yatiriti sUtratrayArthaH / / iti:' parisamAptau, bruvImIti puurvvt| ukto'nugamaH, samprati nayAH, te'pi prAgvadeveti sUtrArthaH // adhyayanaM 7-samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayanasUtre saptamAmdhyayanasya bhadrabAhusvAmiracitA niyuktiH evaM zAntyAcAryaracitA TIkA prismaaptaa| adhyayanaM - 8 kApilIyaM - vR. vyAkhyAtaM urabhrIyAkhyaM saptamamadhyayanaM, sampratyaSTamamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaHanantarAdhyayane rasagRddherapAyabahulatvamabhidhAya tattvAga uktaH, sa ca nirlobhasyaiva bhavatIti iha nirlo bhatvamucyate, ityanena sambandhenAyAtasyAsyAdhyayanasyAnuyogadvAracarcA prAgvad yAvannAmanippannanikSepe kApilIyamiti nAma, ataH kapilanikSepamAhani.[ 250] nikkhevo kavilaMmI caunviho duvviho ya dvvNmi| AgamanoAgamao noAgamao ya so tiviho / / vR.'nikSepaH' nyAsaH 'kapile' kapilaviSayaH 'caturvidhaH' catuSprakAro nAmasthApanAdravyabhAvabhedAt, tatrAdye pratIte, dvividhaH' dvibhedo bhavati 'dravya' iti dravyaviSayaH dvaividhyamevAhaAgatamo noAgamataH, tatrAgamato jJAtA'nupayukto noAgamatazca sa 'trividhaH' tribheda iti ni.[ 251] jANagasarIrabhavie tavvatiritte ya so puno tiviho| egabhaviabaddhAua abhimuhuo nAmagoe a|| vR.kapilazabdArthajJazarIraM pazcAtkRtaparyAyaM jJazarIramityucyate, tadevadravyakapilo, bhaviya'tti bhavyazarIraM puraskRtakapilazabdArthajJatAtmakaparyAyaM dravyakapilaH, tadvyatiriktazca, sa tadvyatiriktadravyakapila: puna: 'trividhaH' tribhedaH, traividhyamevAha-ekabhaviko baddhAyuSko'bhimukha Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 adhyayana-8,[ ni. 251] nAmagotrazceti gAthArthaH / / bhAvakapilamAhani.[ 252] kavilAunAmagoyaM veyaMto bhAvao bhave kvilo| tatto samuTThiyamiNaM ajjhayaNaM kAvilijjati / / vR. kapilAyurnAmagotraM 'vedayan' anubhavan 'bhAvataH' bhAvamAzritya bhavet kapilaH, 'tataH' tasmAt samutthimat 'idaM' prastutam adhyayanaM 'kAvilijja'tti kApilIyamiti, ucyata iti zepa iti gAthArthaH / kathaM punaridaM kapilAtsamutthitamityAha.. ni.[ 253] kosaMbI kAsavajasA kavilo sAvatthi iMdadatto y| ibbhe ya sAlibhadde dhaNasiTe paseNai rAyA / / ni. [ 254] kavilo nicciyaparivesiAi aahaarmittsNtuddhe| vAvArio (ya) duhi mAsehiM so niggao ratti / / ni.[ 255] dakkhinne patthaMto baddho atao a appio ranno / rAyA se dei varaM kiM demI kena te attho? // ni.[ 256] jahA lAho tahA loho, lAhA loho pvddddti| domAsakayaM kajja, koDievi na niTThiyaM / / ni.[ 257] koDiMpi demi ajjetti bhaNai rAyA phitttthmuhvno| so'vi cauUNa korDi samaNo jAo samiapAvo / / ni.[ 258] chammAse chaumattho aTThArasa joyaNAi raaygihe| balabhaddappamuhANaM ikkaDadAsANa pNcyme|| ni.[ 259] aisese uppane hohI aTTho imotti nAUNaM / addhANagamanacittaM karei dhammaTThayA gIyaM // vR. AsAmakSarArthaH sugama eva, navaraM 'nicciyaparivesiyAe'tti naityikapariveSikayApratidinaniyuktabhaktadAntryA vAvArito'tti vyApArito-niyuktaH 'duhi mAsehiti dvAbhyAM bhASakAbhyAM, "tAdarthya caturthI" 'dakkhiNNaMta'ti prAkRtatvAddakSiNAM pahaTThamuhavanna'tti prahaSTaH-praharSavAn, mukhavarNo-mukhacchAyA yasya sa tathA, mukhasya prahRSTatvAdupacArAttadvaNrNo'pi prahRSTa uktaH, yadvA prahRSTamukhasyeya mukhavaNrNo yasya sa tathA, mayUravyaMsakAditvAt, samAsaH, mAnasatvAcca harSAdInAM mukhasyApi prahRSTatvaM rUDhita iti bhaavniiym| ___ 'ikkaDadAsANaM'ti ikkaDadAsajAtInAm 'atizeSe' atizAAye hohI aTTho imo'tti bhaviSyati arthaH-prayojanam 'ayaM' pUrvasaGgatikacaurazatapaJcakapratibodhalakSaNa iti jJAtvA ca 'addhANagamanacittaM'ti adhvA-mArgastadgamane cittam-abhiprAyo'dhvagamanacittaM tatkarotIva karoti, tattvato hi kevalitvenAmanaskatvAnna tasyAbhiprAyakaraNasambhavaH, 'dhammaTThaya'tti ArSatvAddharmArthatattvAvabodhatasteSAM dharmaH syAdityevamarthaM 'gIya'ti casya gamyamAnatvAdgItaM ca-svaragrAmAnugatagItikAnibaddhamidamevAdhyayanaM karotIti yogaH, vartamAnanirdezastu sUtrasya trikAlagocaratAmAha, yadivA-'gIta'miti svarAdyanugamanena zabditamidamiti gamyate / bhAvArtha: kathAnakAdavaseyaH, 'teNaM' kAleNaM teNaM samaeNaM kosaMbIe nayarIe jitasatU rAyA, kAsavo baMbhaNo coddasavijjA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-8/208 ThANapArago, rAyaNo bahumato, vittI se uvakappiyA, tassa jasA nAma bhAriyA, tesiM putto kavilo nAma, kAsavo taMmi kavile khuDalae ceva kAlagato, tAdhe taMmi bhae taM payaM rAyaNA apaNassa maruyagassa ditraM, soya AseNa chatteNa ya dharijjamAneNa vaccai,taM daTTaNa jasA paruNNA, kavileNa pucchiyA, tAe siTuM-jahA piyA te evaMvihAe iDDIe nigacchiyAio, tena bhaNNati-kathaM ?, sA bhaNati-jena so vijjAsaMpanno, so bhaNai-ahaMpi ahijjAmi, sA bhaNai-iha tuma macchareNa na koi sikkhaveti, vacca sAvatthIe nayarIe piimitto iMdadatto nAma mAhaNo so te sikkhaavehitti| so to tassa sagAsaM, tena pucchito-kao'si tumaM?, tena jahAvattaM kahiyaM, so tassa sagAse ahijjiupytto| tattha sAlibhado nAma ibbho, so se tena uvajjhAeNa neccatiyaM davAvito. so tattha jimito 2 ajijjai, dAsaceDI yataM privesei| soya hasaNasIlo tIe saddhi saMpalaggo, tIe bhaNNai-tume me pIto, na ya te kiMcivi, navarimA rusijjAsi, pottamullaNimittaM ahamannehi 2 samaM acchAmi, iyarahAhaM tujjha ANAbhojjA / aNNayA dAsINa maho dukkai, sA tena samaM niviNNayA, nidaM sA na lahai, tena pucchiyA-kato te aratI?, tIe bhaNNati-dAsImaho uvaTTito, mamaM patta-pupphAimollaM natthi, sahojaNamajhe viguppissaM, tAhe so adhirti pagato, tAe bhaNNatimA addhiti karehi, ettha dhanonAma siTTI, appabhAe ceva je naM paDhamaM vaddhAvei se do savaNNae bhAsae dei, tatthimaM gaMtUNa taM vaddhAvehi, AmaMti tena bhnniyN| tIe lobheNa mA anno gacchihitti atipabhAe pesito, vaccaMto ya ArakkhiyapurisehiM gahito baddho y| ___ tato pabhAe paseNaissa sno uvanIto, rAiNA pucchito, tena sabbhAvo kahito, rAyaNA bhaNitojaM maggasi taM demi, so bhaNati-vicitiuM maggAmi, rAyaNA tahatti bhaNie asagavaNiyAe citeumAraddho-kiM dohiM mAsehiM sADigAbharaNe paDivAsigA jANavAhaNAujjANovabhogA mama vayassANaM pavvAgayANa dharaM bhajjAcauTThayaM jaMcaNNaM uvaujjaM?, evaM jAva koDIevina tthaaeti| ciMtaMto suhajjhavasANo saMvegamAvaNNo jAI sariUNa sayaMbuddho sayameva loyaM kAUNa devayAdinagahiyAyArabhaMDago Agato rAyasagAsaM, rAyaNA bhannati-kiM ciMtiyaM ?, so bhaNati"jahA lAbho tahA lobho' kaNThayaH, rAyA bhaNati "koDiMpi demi ajjotti bhaNati rAyA ph?muhvnnnno| so'vi caiUNa koDiM jAto samaNo samiyapAvo / " chammAsA chaumattho Asi / itto ya rAyagihassa nayarassa aMtarA aTThArasajoyaNAe aDavIe balabhaddapAmokkhA ikkaDadAsA nAmapaMca corasayA acchaMti, nAneNa jANiyaM-jahA te saMbujjhissaMti, tato paTThito saMpatto ya taM paesaM, sohieNa ya diTTho kovi etitti AsaNNIbhUto, nAo jahA samaNagotti, amhaM paribhaviuM Agacchati, roseNa va gahito seNAvaisamIvaM nIto, tena bhaNNatimuyaha eyaMti, te bhAMti-khellAmo eteNaMti, tehiM bhaNNati-naccasu samaNagotti, so bhaNaivAyaMtago natthi, tAhe tANavi paMcavi corasayANi tAle kuTuMti, so'vi gAyati dhuvagaM, "adhuve asAsayaMmI, saMsAraMmi dukkhpuraae| kiM nAma taM hojja kammayaM ? jeNAhaM duggahaM na gcchejjaa||" evaM savvattha silogantare dhuvagaM gAyati 'adhuve'tyAdi, tattha kei paDhamasiloge saMbuddhA, Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM 8, [ ni. 259] - 239 kei bIe, evaM jAva paMcavi sayA saMbuddhA pavvatiyatti / ityabhihitaH sampradAyo'vasitazca nAmaniSpanno nikSepa:, samprati sUtrAnugame'skhalitAdiguNopetaM sUtraccAraNIyaM, adhuve asasAyaMmi saMsAraMmi dukkhapaurAe / mU. (209) kiM nAma hojja taM kammayaM ?, jenAhaM duggaiM na gacchejjA | vR. sa hi bhagavAn kapilanAmA svayaMbuddhazcaurasaGghAtasambodhanAyemaM dhruvakaM saGgItavAn, dhruvakalakSaNaM cedam 'jaM gijjai puvvaM ciya puna puno savvakavvabaMdhesu / dhuvayaMti tamiha tivihaM chappAyaM caupayaM dupayaM / / " tatra dhruvo ya ekAspadapratibaddho na tathA'dhruvaH tasmin, saMsAra iti sambandhaH, bhramanti hyasmin anekeSu uccAvacasthAneSu jantavaH, teSAM kvacidanutpannapUrvatmAbhAvAd, uktaM ca"raGgabhUmirna sA kAcicchuddhA jagati vartate / vicitraiH karmanepathyairyatra sattvairna nATiyam / / " iti, zAzvataM nityam avidyamAnaM zAzvatamasminniti azAzvastasmin, saMsAra eva, azAzvataM hi sakalamiha rAjyAdi, tathA ca hArilavAcaka: "ca laMrAjyaizvaryaM dhanakanakasAra: parijano nRpAdvAllabhyaM ca calamamarasaukhyaM ca vipulam / calaM rUpA''rogyaM calamiha caraM jIvitamidaM jano dRSTo yo vai janayati sukhaM so'pi hi calaH / / " yadvA- dhruvo - nityo na tathA'dhruvastasmin, evaM ca kiyatkAlAvasthAyitvamapyAzaGkayeta ata Aha--zazvadbhavanAcchAzvataH na tathA'zAzvatastasmin zazvadbhavane hi dvyAdikSaNAvasthitirapi sambhavet, tanniSedhe tu tasyA api niSedhAtparyAyArthatayA taDitsampAtavat kSaNamAtrAvasthAyinI - tyuktaM bhavati, ekArthaM vA padadvayam, upadezatvAdatizayakhyApakatvAcca na paunaruktvaM, kva punaH IdRzi ? saMsarantyasmin karmavazavartino jantava iti saMsArastasmin, 'dukkhapaurAe' tti pracuraNyeva pracurakANi prabhUtAni duHkhAni zArIramAnasAni yasmin sa tathA tasmin, prAkRtatvAcca sUtre evaM nirdezaH yadvA duHkhAnAM pracuraH Ayo-lAbho yasmin sa tathA tasmin, 'ki' miti prazne ? 'nAme'ti saMbhAvanAyAM vAkyAlaGkAre vA 'bhavet' syAt tat kriyata iti karma tadeva karmakamanuSThAnaM, yat kIdRgityAha-yena karmmaNA 'hetau tRtIyA' ahamityAtmAnaM nirdizati, 'durgati' narakAdikAM 'na gacchejja'ti na gaccheyaM-na yAyAM paThanti ca 'jeNAdhaM duggaIto muccejja' tti sugamam atra bhagavatazchinnasaMzayatve'pi bhuktigAmitayA durgatyasattve'pi ca pratibodhyapUrvasaGgatikApekSamitthamabhidhAnaM, nAgArjunIyAstu prathamapadamevaM paThanti 'adhuvaMmi mohagahaNae' tatra muhyate'nena jAnannapi janturipi moho- darzanamohanIyAdiH tena gahano - gupilo mohagahanaH sa eva mohagahanaka stasminniti sUtrArthaH // evaM ca bhagavatodgIte te'pyenameva dhruvakaM pratyudgAyanti tAlaM ca kuTTayanti, taizca pratyudgIte bhagavAnAha - 'vijahita puvvasaMjogaM na sinehaM kahiMci kuvvijjA / asineha sinehakarehiM dosapausehi muccaI bhikkhU // mU. ( 210 ) vR. ' vihAya' vizeSeNa tadananusmaraNAdyAtmakena hitvA tyaktvA, kamityAha- purA paricittA - - Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-8/210 mAtRpitrAdayaH pUrvazabdenocyante tatastaiH, upalakSaNatvAdanyaizca svajanadhanAdibhiH saMyogaHsambandhaH pUrvasaMyogastaM, tataH kimityAha-na 'sneham' abhiSvaGgaM kvacidbAhye'bhyantare vA vastuni 'kuvvijja'tti kurvIta, tathA ca ko guNa ityAha-'asiNeha'tti prAkRtatvAdvisarjanIyalope'-- sneha:-avidyamAnapratibandhaH, 'sinehakarehi'ti subbyatyayAdapergamyamAnatvAcca snehakareSvapisnehakaraNazIlepvapi putrakalatrAdiSu, AstAmanyeSvityapizabdArthaH, 'doSapadaiH' aparAdhasthAna: 'mucyate' tyajyate, kimuktaM bhavati? -niraticAracAritro bhavati, amuktasneho hi kalavAdyabhiSvaGgAt doSapadamaticArarUpamApnuyAd, 'bhikSu riti sAdhuH, pAThAntaratazca doSapradoSaiH' tatra doSaiHihaiva manastApAdibhiH pradopaizca-paratra narakagatyAdibhiriti sUtrArthaH / punaryadasau kRtavAMstadAhamU. ( 211) no nANaMdasaNasamaggo hiyanissesAe ya svvjiivaannN| tesi vimokkhaNadvAe bhAsae munivaro vigymoho|| vR.'to'tti tato'nantaraM, bhApate munivara iti sambandhaH, saca kIg?-jJAyate'nena vizeSA-- tmanA vastviti jJAnaM, dRzyate'nena sAmAnyarUpeNa vastviti darzanaM, tAbhyAM prastAvAt kevalAbhyA samagraH-samanvitaH, yadivA prAkatatvAtsamagre- paripUrNa jJAnadarzane yasyAso samagrajJAnadarzana:, kimarthamasau bhASata ityAha-'hiyaNissesAe' iti sUtratvAt hita:-pathyo bhAvA''rogyahetutvAt niHzreyaso-mokSaH, hitazcAsau niHzreyasazca hitaniHzreyasastasmai, yadvA prAkRtatvAdeva nizzeSaMsamastaM hitaM-samyagjJAnAdi, tasyaiva tattvato hitatvAt, tato nizzeSaM ca taddhitaM ca nizzeSahitaM tasmai, kathaM nAma nizzeSahitAvApti: syAditi, cazabdo bhinnakramaH, teSAmityatra yojyate, keSAm ?'sarvajIvAnAm' azeSaprANinAM teSAM' ca paJcazatasaGghayacaurANAM vimokSaNam-aSTavidhakarmaNaH pRthakkaraNaM tadevArtha:-prayojanaM vimokSaNArthastasmai-tannimittaM, bhASate iti vartamAnanirdezaH prAgvata, yadvA- 'bhavati sa nAmAtItaH prApto yo nAma vartamAnatva' mitivacanAt tasyApitadA vartamAnataiveti tatkAlatvasya vivakSitatvAnna doSaH, 'munivara:' munipradhAnaH, vigato-vinaSTo moho yasya yasmAdvA sa taahaa| iha cavigatamohavacanena cAritramohanIyAbhAvato yathAkhyAtacAritramuktaM / nanu 'hiyanissesAe ya savvajIvANaM' tItyuktau tesi vimokkhaNaTThAe' ityatIricyate, na, tAnevoddizyAsya bhagavataH pravRttiriti pradhAnatvAt punastadvimokSaNArthatA'bhidhAnaM, dRzyate hi-'brAhmaNA AyatA vaziSTho'pyAyAta' iti sAmAnyoktAvapi punaH pradhAnasyAbhidhAnamiti sUtrArthaH / / yadasau bhASate tadAha. mU.( 212) savvaM gaMthaM kalahaM ca vippajahe tahAvihaM bhikkhuu| savvesu kAmajAesu pAsamANo na lippaI taaii| vR. 'sarvam' azeSaM 'granthaM' bAhyamAbhyantaraM ca, tatra bAhyaM dhanAdi, AbhyantaraM mithyAtvAdi kalahahetutvAtkalaha:-krodhastaM, cazabdAnmAnAdIMzca, abhyantaragrantharUpatve'pi caiSAM pRthagupAdAnaM bahudoSakhyApanArthaM, 'vippajahe'tti viprajahyAt-parityajet 'tathAvidha miti karmabandhahetuM, na tu dharmopakaraNamapItyabhiprAyaH, pAThAntaratazca-tathAvidho, 'bhikSuH' yatistasyaivevaMvidhadharmAhatvAdevamabhidhAnam, anyoktyA vA ta evaivamucyante, tatazca kiM syAdityAha-'sarveSu' azeSeSu 'kAmajAteSu' manojJazabdAdInAM prakAreSu samUheSu vA 'pAsamANo'tti pazyan prekSamANo, * Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 adhyayanaM-8,[ ni. 259] vipAkakaTukAtmakaM tadviSayaM doSamiti gamyate, na lipyate' karmaNA nopadihyate, kAmadoSajJasya teSu prAya: pravRtterabhAvAditi bhAvaH, tAyate trAyate vA rakSati durgatarAtmAnam ekendriyAdiprANino vA'vazyamiti tAyI vAyI veti sUtrArthaH / / itthaM granthatyAgino guNamabhidhAya vyatireke dopamAhamU. ( 213) bhogAmisadosavisanne hiynisseysbuddhivocctthe| bAle ya maMdie mUDhe bajjhai macchiyA va khelami / / vR.bhujyanta iti bhogA:-manojJAH zabdAdaya: teca te AmiSaM cAtyantagRddhihetutayA bhogAmiSaM tadevadUSayatyAtmAnaM duHkhalakSaNavikArakaraNena bhogAmiSadoSastasmin vizeSeNa sanno-nimagno bhogAmiSadoSavipaNNaH, yahA- bhogAmiSasya doSA bhogAmighadoSAH te ca tadAsaktasya vicitrazlezA apatyotpattau ca tatpAlanopAyaparatayA vyAkulatvAdayastairviSaNNo-viSAdaM gato bhogAmiSadoSaviSaNNaH, Aha ca "jayA ya kukkuTuMbassA, kutattIhi vihmmi| hatthIva baMdhaNe baddho, sa pacchA paritappai / / 1 / / puttadAraparikkinno, mohsNtaannsNtto| paMkosanno jahA nAgo, sa pacchA paritappati / / 2 // " ti / 'hiyanissesabuddhivoccatthe'tti hita:-ekAntapathyo niHzreyaso-mokSa: anayo: karmadhAraye hitani:zreyasaH,-yadvA hito-yathAbhilASitaviSayAvAptyA'bhyudayaH niHzreyasaH sa eva tayordvandvaH, tatazca tatra tayorvA 'buddhiH' tatprAptyupAyaviSayA matiH tasyAM viparyayavAn sA vA viparyastA yasya sa hitani:zreyabaddhiviparyasta: viparyastahitaniHzreyasabaddhirvA, viparyastazabdasya ta paranipAtaH prAgvat, yadvA viparyastA hite ni:zeSA buddhiryasya sa tathA, bAlazca-ajJaH maMdie'tti sUtratvAnmando-dharmakAryakaraNaM pratyanudyataH 'mUDho' mohAkulitamAnasaH, sa evaMvidhaH kimityAha'badhyate' zliSyate'rthAjjJAnAvaraNAdikarmaNA makSikeva 'khele' zleSmaNi, rajaseti gamyate, idamuktaM bhavati- yathA'sau tatsnigdhatAgandhAdibhirAkRSyamANA tatra majjati, magnA carevAdinA badhyate, evaM janturapi bhogAmiSe magnaH karmaNeti sUtrArthaH / / nanu yadyevamamI bhogA: karmabandhakAraNaM kiM naitAn sarve'pi jantastyajantItyAhamU. ( 214) duppariccayA ime kAmA no sujahA adhIrapurisehiM / aha saMti subvayA sAhU je taraMti ataraM vaNiyA v|| vR.duHkhena-kRcchreNa parityajyante-parihiyanta iti duSparityajAH 'ime' pratyakSata upalabhyamAnA: 'kAmAH' bhogA: 'no' naiva'sujaha'tti sUtratvAt sukhena-anAyAsena hIyanta iti suhAnA:sutyajAH, viSasampRktasnigdhamadhurAnavad, kai;?-'adhIrapuruSaiH' abuddhimadbhirasattvairyA naraiH, puruSagrahaNaM tu ye tAvadalpavedodayatayA sukhenaiva tvaktAraH sambhavanti tairapyamI nasukhena tyajyante, AstAmatidAruNastrIpaNDakavedodayA''kulitaH, strInapuMsakairiti / yacceha duSparityajA ityukvA punarna suhAnAH ityuktaM tadatyantadustyajatAkhyApakaM prapaJcitajJavineyAnugrAhakaM veti apunaruktameva, adhIragrahaNena tu dhIraiH sutyajA evetyucyate, ata evAha-'atha' ityupanyAse 28/16 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-8/214 'santi' vidyante zobhanAni samyagjJAnAdhiSThitatvena vratAni- hiMsAviramaNAdIni yeSAM te suvratAH, zAntyA vopalakSitAH suvratAH zAntisuvratAH, iha ca santoti zeSaH, sAdhayanti pauruSeyIbhiH kriyAbhirmaktimiti sAdhavaH, ye kimityAha-ye 'taranti' parapArAvAptyA'tikramAnti, kama ?'ataraM' tarItamazakyaM viSayagaNaM bhavaM vA, ka iva?-vaNija iva, vAzabdasyehevArthatvAta, yathA hi vaNijo'taraM nIradhi yAnaprAtrAdinopAyena taranti evamete'pi dhIrA vratAdinoktarUpamataram, adhIrairevoktanItito'sya dustaratvAt, paThanti ca-'je taraMti vaNiyA va samudda'miti, spaSTam, "viSayagaNa: kApuruSaM karoti vazavarttinaM na satyapuruSa / ___bandhAti mazakameva hi lUtAtanturna maatnggm||" iti sUtrArthaH / / kiM sarve'pi sAdhavo'taraM taranti uta netyAhamU. ( 215) samaNA mu ege vadamANA pANavaha miyA ajaanntaa| maMdA nirayaM gacchaMti bAlA pAviyAhi ditttthiihi| vR. zrAmyanti-muktyarthaM khidyanta iti zramaNAH-sAdhavaH 'mu' ityAtmanirdezArthatvAdvayamiti 'eke' kecana tIrthAntarIyA: 'vadamAnAH' svAbhiprAyamuddIpayanto bhAsanopasambhASAjJAnayatravimatyupanimantraNeSu yadaH' ityanena bhAsane AtmanepadaM, prANA-uktarUpAsteSAM vadho-dhAtastamajAnanta iti sambandhaH, mRgA iva mRgAH prAgvat ajAnanta iti jJaparijayA ke prANinaH ? ke ca teSAM prANAH? kathaM vA vadhaH? ityanavabudhyamAnAH pratyAkhyAnaparijJayA ca tadvadhamapratyAcakSANAH, anena ca prathamavratamapi na vidanti AstAM zeSANItyuktaM bhavati, ata eva mandA iva mandA mithyAtvamahArogagrastatayA 'nirayaM' pAThAntarato 'narakaM vA' pratItaM gacchanti-yAnti, bAlA iva bAlA-heyopAdeyavivekavikalatvAt 'pAviyAhiM'ti prApayanti narakamiti prApikAstAbhiH, yadvA-pApA eva pApikAstAbhiH, parasparavirodhAdidoSAt svarUpeNaiva kutsitAbhiH, na hiMsyAt sarvabhUtAnI' tyAdyabhidhAya zvetaM chAgamAlabheta vAyavyAM dizi bhUtikAma' ityAdiparasparaviruddhArthAbhidhAyinIbhiH, pApahetubhirvA pApikAbhirdaSTibhiH-darzanAbhiprAyarUpAbhiH 'brahmaNe brAhmaNamAlabheta, indrAya kSatriyaM, marudbhayo vaizya, tapase zUdraM, tathA ca 'yasya buddhirna lipyeta, hatvA sarvamidaM jagat / AkAzamiva paGkena, na sa pApena lipyate // ' ityAdikAbhirdayAdamabahiSkRtAbhiH, tadbahiSkRtAnAM hi vividhavalkalaveSAdidhAriNAmapi na kenacitpApAt paritrANaM, tathA ca vAcaka: "carmavalkalacIrANi, kUrcamuNDajaTAzikhAH / na vyapohanti pApAni, zodhakau tu dayAdamau / / ' iti sUtrArthaH / / ata evAha sUtrakRtmU. ( 216) nahu pANavahaM anujANe muccejja kayAi svvdukkhaannN| evamAriehimakkhAyaM jehiM imo sAhudhammo pnntto|| vR. 'na hu' naiva 'prANavadhaM' prANaghAtaM, mRSAdhupalakSaNaM caitat, 'anujANe'tti apizabdasya luptanirdiSTatvAt anujAnanapi, AstAM kurvan kArayan vA, 'mucyeta'tyajyeta, sambhAvane liT Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - -8, [ ni. 259 ] 243 (G), tato muktisambhAvanA'pi nAstItyuktaM bhavati, 'kadAcit' kasmiMzcidapi kAle, kairmucyeta ? ityAha- 'savvadukkhANaM' ti duHkhayantIti duHkhAni karmANi sarvANi ca tAni duHkhAni ca sarvaduHkhAni tai:, subvyatyayAcca tRtIyArthe paSThI, yadvA sarvaduHkhaiH - narakAdigatibhAvibhiH zArIramAnasaiH klezaiH, tataH prANAtipAtanivRttA eva zramaNAsta eva cAtaraM taranti na tvitara ityuktaM bhavati, kimetat tvayaivocyate ? ityAha- 'evAriehiM 'ti 'evam' uktaprakAreNA''ryaiH -sakalaheyadharmebhyo dUraM yAtaistIrthaMkarAdibhirAcAryairvA AkhyAtaM kathitaM, ye kIdRza ityAha- 'yai: ' AyeMrAcAryairvA'yaM 'sAdhudhamma' hiMsAnivRttyAdiH 'prajJaptaH ' prarUpittaH, ayamityanena cAtmani vartamAnaM teSAM prajJApyacaurANAM pratyakSaM sAdhudharma nirdizatIti sUtrArthaH // yadyevaM tataH kiM kRtyam ? ityAhamU. ( 217 ) pANe ya nAivAijjA se samiyatti buccai tAI / tao se pAvayaM kammaM nijjAi udagaM va thalAo // - 7 vR. 'pANe ya nAtivAejja'tti cazabdo vyavahitasambandhaH, tatazca prANAn-indriyapaJcakAdIn nAtipAtayet, yastviti gamyate, cazabdAt kAraNAnumatyorapi niSedhaH, mRSAvAdAdinivRttyupalakSaNaM caitat kimiti prANAnnAtipAtayedityAha - ' se 'tti yaH prANAnnAtipAtayitA sa 'samita: ' samitimAn iti 'ucyate' abhidhIyate kIdRzaH san ? ityAha- 'trAyI' ityavazyaM prANitrAtA, samitatve'pi ko guNA: ?, ucyate- 'tataH' iti tasmAt samitAt 'se' ityatha 'pApakam' azubhaM 'karmma' jJAnAvaraNAdi 'niryAti' nirgacchanti, paThanti ca - 'ninnAI 'tti atra dezIpadatdadhogacchati, kimiva ? - udakamiva, kuta: ? - 'sthUlAd' atyunnapradezAt, anena ca pUrvabaddhasya karmmaNo'bhAva uktaH, na lipyate trAyIti ca baddhamAnasyeti na paunaruktyaM, pApagrahaNaM cAsyAvazyaMtayA'bhAvakhyApaka, puNyasya hi saMhananAdidoSAnmuktyanavApterdevAdyutpattau sambhavo'pi syAt, anyathA hi puNyasyApi svarNanigaDaprAyatayA vinirgama eva vinirmuktiriti sUtrArthaH // yaduktaM - 'prANAnnAtipAtayedi 'ti tadeva spaSTayitumAha mU. (218) jaganissaehiM bhUehiM tasanAmehiM thAvarehiM ca / no tesimArabhe daMDa maNasAvayasAkAyasA ceva // vRtrasanAmakarmmodayavatsu dvIndriyAdiSu 'sthAvareSu' tatrAmakamrmmodayavarttiSu pRthivyAdiSu, caH samuccaye, 'no' naiva 'tesiM' ti teSu rakSaNIyatvena pratIteSu 'Arabheta' kuryAt daNDanaM daNDaH sa cehAtipAtAtmakastaM, 'manasAvayasAkAyasA ceva' tti ArSatvAt manasA vacasA kAyena, cazabdaH zepabhaGgopalakSaka:, tatazca yathA manasA vacasA kAyena ca daNDaM nArabhate tathA nA''rambhayet na cArabhamANAnapyanyAnanumanyeta, 'evaH' avadhAraNe bhinnakramazca, ata eva no ityasyAnantaraM yojitaH, paThyate ca-'jaganissiyANa bhUyANaM, tasANaM thAvarANa ya / no tesimArabhe daMDaM' ti gatArthameva, apare tu 'jaganissiehI'tyAdi tRtIyAntatayaivAdhIyate, tatra ca jagatrizritai bhUrte strasaiH sthAvaraizca hanyamAno'pIti zeSaH, naiva teSvArabheta daNDam, ujjayanI zrAvakaputravat, atra ca sampradAyaH-ujjenIe sAvagasuto corehiM hariDaM mAlavake sUyagArassa hatthe vikkIto, lAvage mArayasu, na mArayAmIti hatthIpAdattAsaNasIsArakkhaNaM karaNaM ceti / sa evaM prANatyAge'pi sattvAnaparodhI, evamanyairapi yatitavyamiti sUtrArthaH / uktA mUlaguNAH, samprattyuttaraguNA vAcyAH, , teSvapyeSaNA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 samitiH pradhAneti tAmAha bhU. (219 ) uttarAdhyayana-mUlasUtram - 1-8/218 suddhesaNA u naccA naM tattha Thavejja bhikkhU appANaM / jAtAe ghAsamesijjA rasagiddhe na siyA bhikkhAe / vR . zuddhA: - zuddhimatyo doSarahitA ityarthaH / tAzca tA eSaNAzca- udgamaiSaNAdyAH zuddhapaNA:, eSaNAH sapta saMspRSTAdyA:, tadyathA "saMsadvAmasaMsaTTA uddhaDa taha appalevaDA ceva / uggahiyA paggahiyA ujjhiyadhammA ya sattamiyA // 'tti etAsu ca zuddhaiSaNA: paJca, jinakalpikApekSametat, uktaM hi tadadhikAre - paMcasu gaho dosu abhiggaho' tti etAzca 'jJAtvA' avabudhya, kimityAha- 'jJAnasya phalaM virati 'riti 'tatre' tyeSaNAsu 'sthApayet' nivezayet, bhikSata ityevaM dharmmA tatsAdhukarI ceti bhikSuH san 'AtmAnaM' svaM, kimuktaM bhavati ? - aneSaNAparihAreNaiSaNAzuddhameva gRhNIyAt, tadapi kimarthamityAha- 'jAyAe 'tti yAtrAyai saMyamanirvahaNanimittaM ' dhAsaM 'ti grAsameSayed-gaveSayet, uktaM hi "jaha sagaDakkhovaMgo kIrati bharavahaNakAraNA navaraM / taha guNa bharavahaNatthaM AhAro baMbhayArINaM // " ti, eSaNAzuddhamapyAdAya kathaM bhoktavyamiti grAsaiSaNAmAha - raseSu - snigdhamadhurAdiSu gRddhogRddhimAn rasagRddho 'na syAt' na bhavet, 'bhikkhAe' tti bhikSAdo bhikSAko vA, anena rAgapariharA uktaH, dveSaparihAropalakSaNaM caitat, tatazca rAgadveSarahito bhuJjItetyuktaM bhavati, yaduktam" rAgaddosavimutto bhuMjejjA nijjarApehI "ti, sUtragarbhArthaH / agRddhazca raseSu yatkuryAttadAhamU. ( 220 ) paMtANi caiva sevijjA sIyapiMDaM purANakummAsaM / adu bukkasaM pulAgaM vA javaNavA nisevae maMthu // vR. 'prAntAni' nIrasAni, annapAnAnIti gamyate, cazabdAdantAni ca, evo'vadhAraNe, saca bhinnakrama: sevijjA ityasyAnantaraM draSTavyaH, tatazca prAntAnyantA ca sevetaiva na tvasArANIti pariSThApayed, gacchanirgatApekSayA vA prAntAni caiva seveta, tasya tathAvidhAnAmeva grahaNAnujJAnAt, kAni punastAnItyAha- 'sIyapiMDaM' ti zItalaH piNDaH - AhAraH, zItazvAsau piNDazca zItapiNDastaM, zIto'pi zAlyAdipiNDaH sarasa eva syAt ata Aha- 'purANA: ' prabhUtavarSadhRtAH 'kulmASAH ' rAjabhASAH, ete hi purANA atyantapUtayo nIrasAzca bhavantItyetaggrahaNam upalakSaNaM caitat purANamudgAdInAM, 'adu' iti athavA 'bukkasaM' mudgamASAdinAsvikAniSpannamannamatinipIDitarasaM vA 'pulAkam' asAraM vallAcanakAdi, vA samuccaye, 'javaNaTu' tti yApanArthaM zarIranirvAhaNArtha, vA samuccaye, uttaratra yokSyate, 'sevae' tti sevetopabhuJjIta, yApanArthamityanenaitat sUcitaM yadi zarIrayApanA bhavati tadaiva niSeveta, yadi tvativAto drekAdinA tadyApanaiva na syAttato na niSevetApi, gacchagatApekSametat, tannirgatazcaitAnyeva yApanArthamapi niSeveta, mandhuM vA badarAdicUrNam, atirUkSatA cAsya prAntatvaM, seveteti sambandhaH, paThyate ca - 'javaNaTThAe nisevae maMdhuM 'ti, tathaiva navaraM manthumityatra cazabdo luptanirdiSTo draSTavyaH, asAravastUpalakSaNaM cobhayatra manathugrahaNaM, punaH kriyA'bhidhAnaM ca na sakRdevAvAptAnyamUni seveta kintvanekadhA'pItikhyApanArthamiti sUtrArthaH / / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-8,[ni. 259] yaduktaM- 'zuddhepaNAsvAtmAnaM sthApayedi ti, tadviparyaye bAdhakamAhama.(221) je lakhaNaM ca suvinaM ca aMgavijjaM ca je puNjNti| naha te samaNA vaccaMti evaM AyariehiM akkhaayN| vR. 'ye' iti prAgvat, 'lakSaNaM ca' zubhAzubhasUcakaM puruSalakSaNAdi, rUDhitaH tatpratipAdakaM zAstramapi lakSaNaM, tadyathA "asthiSvarthAH sukhaM mAMse, tvaci bhogAH striyo'kSiSu / ___gatau yAnaM svare cAjJA, sarvaM sattve pratiSThitam / / " 'svapnaM ce'tyatrApi rUDhita: svapnasya zubhAzubhaphalasUcakaM zAstrameva, tadyathA "alaMkRtAnAM dravyANAM, vAjivAraNayostathA / vRSabhasya ca zuklasya, darzane prApnuyAdyazaH / / 1 / / mUtraM vA kurute svapne, purISaM cApi lohitam / prabudhyeta tadA kazcillabhate so'rthanAzanam / / 2 // " 'aMgavijjaM ca'tti aGgavidyAM ca zira:prabhRtyaGgasphuraNataH zubhAzubhasUcikAM 'siraphuraNe kira rajja' ityAdikAM vidyAM, praNavamAyAbIjAdivarNavinyAsAtmikAM vA, yadvA-aGgAniaGgavidyAvyAvaNitAni bhaumAntarikSAdIni vidyA 'hali! 2 mAtaGginI svAhA' ityAdayo vidyAnuvAdaprasiddhAH, tatazcAGgAni ca vidyAzcAGgavidyAH, prAgvad vacanavyatyayaH, 'ca:' sarvatra vAzabdArthaH, ye prayuJjate, na tu samastAnyeva, te kimityAha-'na hu' naiva 'te' evaMvidhAH zramaNAH' sAdhavaH 'ucyante' pratipAdyante, iha ca puSTAlambanaM vinaitadyApAraNata evamucyate, anyathA karavIralatAbhrAmakatapasvino'pyevaMvidhatvApatteH, evamAryai: AcAryairvA 'AkhyAtaM' kathitam, anena yathAvasthitavastuvAditayA''tmani parApavAdadoSaM vyapohata iti / te caivaMvidhA yadavApnuvanti tadAhamU. ( 222) iha jIviyaM aniyamitA pabbhaTThA smaahijogehiN| te kAmabhogarasagiddhA uvavajjati Asure kaae| vR. 'iha' asmin janmani jIvitaM' asaMyamajIvitam 'aniyamya' dvAdazavidhatapovidhAnAdinA'niyantrya 'prabhraSTAH' cyutAH, kebhyaH?-'samAhiyogehi ti samAdhiH-cittasvAsthyaM tatpradhAnA yogAH-zubhamanovAkkAyavyApArAH samAdhiyogA, yadvA samAdhizca-zubhacittaikAgratA yogAzcapRthageva pratyupekSaNAdayo vyApArAH samAdhiyogA: tebhyaH, aniyantritAtmanAM hi pade pade tabhraMzasambhava iti, 'te' anantaramuktAH kAmabhogeSu abhihitasvarUpeSu rasaH-atyantAsaktirUpastena gRddhA:-teSvabhikAGkSAvantaH kAmabhogArasagRddhAH, yadvA rasAH-pRthageva zRGgArAdayo vA, bhogAntargatatve'pi ceSAM pRthagupAdAnamatigRddhiviSayatAkhyApanArtham 'upapadyante' jAyante 'Asure' asurasambandhini kAye, asuranikAye ityarthaH, idamuktaM bhavati-evaMvidhAH kiJcit kAdAcitkamanuSThAnamanutiSThanto'pyasureSvevotpadyante iti sUtrArthaH / tato'picyutAste kimApnuntItyAhamU. ( 223) tatto'viya uvaTTittA saMsAraM bahuM pariyaDaMti / bahukammalevalittANaM bohI hoi sudullahA tesiN|| vR. 'tato'pi ca' asuranikAyAd 'uddhRtya' tatparityAgenAnyatra gatvA 'saMsAra' caturgatirUpaM Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-8/223 bahuzabdasya 'bahupUpe dhRtaM zreya' ityAdiSu vipulavAcino'pi darzanAdbaha-vipulaM vistIrNamitiyAvat, bahuprakAraM vA caturazItiyonilakSatayA anupariyaMti'tti anupariyanti, sAtatyena paryaTantItyarthaH, paThanti ca--'anucaraMti'tti spaSTaM, kiMca-bahUni ca tAnyanantayA karmANi cakriyAmANatayA jJAnAvaraNAdIni bahukarmANi tAni lepa iva lepo bahukarmaNAM vA lepa-upacayo bahukarmalepastena liptA-upacitA bahukarmalepaliptAsteSA 'bodhi:' pretya jinadharmAvAptiH 'bhavati' jAyate 'sudurlabhA' atizayadurApA, 'teSAm' iti ye lakSaNAdi prayuJjate, paThanti ca'bohI jatthasudullahA tesiM'ti bodhiryatra-saMsAre sudurlabhA teSAm-anupariyatAmiti yojanIyaM, yatazcaivamuttaraguNavirAdhanAyAM doSastatastadArAdhanAyAmeva yatitavyamitibhAvaH iti sUtrArthaH // Aha-kimamI dravyazramaNA jAnanto'pyevaM lakSaNAdi prayuJjate ?, ucyate, lobhataH, ata eva tadAkulitasyAtmano dUSyUratAmAhamU. ( 224) kasiNaMpi jo imaM loyaM paDipunaM dalejja egss| tenAvi se na saMtusse iha duppUrae ime AyA / vR. 'kRtsnamapi' paripUrNamapi 'yaH' surendrAdiH 'ima' pratyakSaM 'lokaM' jagat 'paripUrNa' dhanadhAnyahiraNyAdibhRtaM 'dalejja'tti dadyAt, kiMbahubhyaH? ityAha-'ekassa'tti ekasmai kasmaicit kathaJcidArAdhitavate, 'tenApi' dhanadhAnyAdibhRtasamastalokadAyakena, hetau tRtIyA, 'se' iti sa 'na santuSyet' na haSyet, kimuktaM bhavati?-mamaitAvaddadatA'nena paripUrNatA kRteti na tRSTimApnuyAt, uktaM hi ___"na vahnistRNakASTheSu, nadibhirvA mhoddhiH| na caivAtmA'rthasAreNa, zakyastarpayituM kvacit / / 1 / / yadi syAdralapUrNo'pi, jambUdvIpaH kthnycn| aparyAptaH praharSAya, lobhAtasya jinaiH smRtaH // 2 // " 'iti:' evamarthe, evam-amunoktanyAyena duHkhena-kRcchreNa-pUrayituM zakya: duSpUraH duSpUra eva duSyUrakaH 'ime'tti ayaM pratyakSa: 'AtmA' jIvaH, etadicchAyAH paripUrayitumazakyatvAditi sUtrArthaH // kimiti na santuSyatIti svasaMviditaM hetumAhamU. ( 225) jahA lAbho tahA lobho lAbhA lobho pavaDyati / domAsakayaM kajjaM koDIevi na niTThiyaM / / vR. 'yathA' yena prakAreNa 'lAbhaH' arthAvAptiH 'tathA' tena prakAreNa 'lobhaH' gAyamabhikAGketiyAvat, bhavatIti zepaH, kimevamityAha-lAbhAllo bhaH 'pravardhate' prakarSaNa vRddhi bhajate, iha calAbhAllobhaH pravarddhata iti vacanAdyathA tathetyatra vIpsA gamyate, tatazca-yathA yathA lAbhastathA tathA lobho bhavatItyuktaM bhavati, lAbhAllobhaH pravarddhata ityapi kuta ityAha-dvAbhyAM-dvisaGkhyAbhyAM mASAbhyAM-paJcaraktikAmAnAbhyAM kriyate-niSpAdyata iti dvimASakRtam, ArSatvAdvarttamAnakAle ktaH, 'kArya' prayojanaM, tacceha dAsyAH puSpatAmbUlamUlAyarUpaM 'koTya'pi' suvarNazatalakSAtmikayA na niSThita'miti, tatra tadaniSThitiH strImUleti tatparihAryatopadarzanAyAha mU. ( 226) no rakkhasIsu gijjhejjA gaMDavacchAsu negacittAsu / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-8,[ ni. 259] 247 jAo purisaM palobhittA khelaMti jahA va daasehiN|| vR. 'no' naiva rAkSasya iva rAkSasya:-iva rAkSasya:-striya: tAsu, yathA hi rAkSasyo raktasarvasvamapakarSanti jIvitaM ca prANinAmapaharanti evametA api, tattvato hi jJAnAdInyeva jIvitaM ca arthazca (sarvasvaM) tAni ca tAbhirapahiyanta eva, tathA ca hArila:-- "ghAtoddhRto dahati hutabhugdehamekaM narANA, matto nAga: kupitabhujagazcaikadehaM tathaiva / jJAnaM zIlaM vinayavibhavaudhAryavijJAnadehAna, sarvAnarthAn dahati vanitA''muSmikAnaihikAMzca / / " ___ 'gijjhejja'tti gRhyayed-abhikAGkSAvAn bhavet, kIdRzIpu?- 'gaMDavacchAsu'tti gaNDagaDu, iha copacitapizitapiNDarUpatayA galatpUtirudhirArdratAsambhavAcca tadupamatvAdgaNDe kucAvuktau ve vakSasi yAsAM tAtsathAbhUtAstAsu, vairAgyotpAdanArthaM cetthamuktaM, tathA'nekAni-anekasaGkhyAni caJcalatayA cittAni-manAMsi yAsAM tA anekacittAstAsu, Aha ca "anyasyAGke lalati vizadaM cAnyamAliGgaya zete, anyaM vAcA capayati hasatyanyamanyaM ca roti| anyaM dveSTi spRzati kazati prANute vA'nyamiSTaM, nAryo nRtyattaDita iva dhikra caJcalAzcAlikAzca / / " tathA 'jAo'tti yAH 'puruSa' manuSyaM, kulInamapIti gamyate, 'pralobhya' tvameva me zaraNaM tvameva ca protikRdityAdikAbhirvAgbhivipratArya krIDanti, 'jahA va'tti vAzabdasyaivakArArthatvAd yathaiva dAsaiH, ehyAgaccha mA yAsIrityAdivitathoktiprabhRtibhiH kriDAbhirvilasantIti sUtrArthaH // punastAsAmevAtiheyatAM darzayannAhamU. ( 227) nArIsu no pagijjhijjA itthIvippajahe angaare| dhammaca pesalaMnaccA tattha Thavejja bhikkhu appaannN| vR. 'nArISu' strISu 'no' naiva 'pragRdhyet' prazabda AdikarmaNi tato gRddhimArabhetApi na, kiM punaH kuryAditi bhAvaH, 'itthI vippajahe'tti striyo vividhaiH prakarSeNa ca jahAti-tyajatIti strIviprajahaH, uNAdayo bahulamiti bahulavacanAccha:, yadvA-'itthi'tti striyo 'vippajahe'tti viprajahyAt, pUrvatra ca nArIgrahaNAnmanuSyastriya evoktA, iha ca devatiryaksambandhinyo'pi tyAjyatayocyante iti na paunaruktyamupadezatvAdvA, anagAra:' prAgvat, kiM puna: kuryAdityAha'dharmameva' brahmacaryAdirUpaM, casyAvadhAraNArthatvAt, 'pezalam' iha paratra caikAntahitatvenAtimanojJaM jJAtvA' avabudhya, 'tatra' iti dharme 'sthApayet' nivezayed 'bhikSuH' yati: AtmAnaM viSayAbhilApaniSedhata iti sUtrArthaH / adhyayanArthopasaMhAramAhamU. ( 228) ii esa dhamme akkhAe kavileNaM ca visuddhpnennN| tarihiti je u kAhiti tehiM ArAhiyA duve logu tibemi vR.'iti' anena prakAreNa 'eSaH' anantaramuktarUpa: 'dharmaH' yatidharmaH AGiti sakalatatsvarUpAbhivyAptyA khyAtaH-kathitaH AkhyAtaH, kenetyAha-'kapilena' ityAtmAnameva nirdizati, pUrvasaGgatikatvAdamI madvacanataH pratipadyantAmiti, 'ca:' pUraNe, vizuddhaprajJena' nirmalAvabodhena, ato'rthasiddhimAha-'tarihiti'tti tariSyanti, bhavArNavamiti zeSaH, 'ye' ityavizeSA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-8/228 bhidhAnaM, 'tuH' pUraNe, tato vizeSata eva tariSyanti, ye 'kariSyanti' anuSThAsyanti, prakramAdamuM dharmam, anyacca 'taiH' ArAdhitau' saphalIkRtau 'dvau' dvisaGkhyau loko, ihalokaparalokAvityarthaH, iha mahAjanapUjyatayA paratra ca niHzreyasAbhyudayaprAptyeti sUtrArthaH / / 'iti:' parisamAptau bravImi iti nayAzca prAgvaditi / / adhyayana-8 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitaM sampAditaM uttaradhyayana sUtre aSTamam adhyayanaM saniyuktiH saTIkaM samAptam adhyayanaM-9 nabhipravajyA) vR. uktamaSTamamadhyayanaM, sAmprataM navamamArabhyate-asya cAyamabhisambandhaH-anantarAdhyayane nirlobhatvamuktam, iha tu tadanuSThiteH ihaiva devendrAdipUjopajAyata iti darzAte. ityanena sambandhenAyAtasyAsyAdhyayanasyAnuyogadvAracatuSTayavarNanaM pUrvavadyAvannAmaniSpanAnikSepe'nvarthAnugataM namipravrajyetinAma, ato nameH pravrajyAyAzca nikSepo vAcya ityabhayanikSepAbhidhAnAyAha ni. [260] nikkhevo u narmimi cauvviho du0|| ni. [ 261] jANaga zarIre mvie0|| ni. [ 262] namiAunAmagoya veyaMto bhAvato namI hoi| tassa ya khalu pavvajjA namipavvajjati ajjhayaNaM / / ni. [ 263] pavvajAnikkhevo cauvviho annatitthigA dvve| ___ bhAvaMmi u pavvajjA aarNbhprigghccaao| vR. 'nikSepaH' nyAsaH, 'tuH' pUraNe, 'namau' namiviSaya: 'caturvidhaH' caturbhedo nAmAdiH, tatra ca nAmasthApane sugamai, dvividhaH dvibhedo bhavati 'dravye' dravyaviSayaH, tamevAha-Agamano-AgamataH, tatrAgamato jJAtA'nupayuktaH, noAgamatazca sa 'trividhaH' tribhedaH, 'jANagasarIrabhavie tavvairitte ya'tti namizabdasya pratyekamabhisambandhAt jJazarIranamirbhavyazarIranamistadvyatiriktanamizca, 'sa' tadvyatiriktanamirbhavet trividhaH-ekabhaviko baddhAyuSko'bhimukhanAmagotrazca, etatsvarUpaM ca prAgvat, tathA namyAyurnAmagotraM vedayan bhAvato namirbhavati, 'tasya' meH 'khalu' iti vAkyAlaGkAre, 'pravrajyA' vakSyamANasvarUpA, ihAbhidhIyata ityupaskAraH, atazca 'namipravrajye'ti namapravrajyAkhyamidamadhyayanameva prastutamucyata iti zeSaH, __ pravrajyAnikSepazcaturvidho nAmAdiH, nAmasthApane prAgvat, anyAni ca tAnyanahatpraNItatIrthAdanyatvena tIrthAni ca-nijanijAbhiprAyeNabhavajaladheH taraNaM prati karaNatayA vikalpitatvenAnyatIrthAni teSu bhavA anyatIrthikAH, adhyAtmAderAkRtigaNatvATThak, te ca zAkyasarajaskAdayaH, 'dravye' vicArye, pravrajyeti sambandhaH, pravrajyAyogAcca ta eva pravrajyetyucyate, yathA daNDayogAt puruSo'pidaNDa iti, iha cAnyatIrthikazabdena vivakSitabhAvavikalataiva sUcitA, tato'nyatIrthyAH svatIrthyA vA pravrajyAparyAyazUnyA dravyapravrajyeti bhaNyante, ata evAha-bhAve tu vicAryamAne pravrajyA Arambhazca-pRthivyAdhupamardaH parigrahazca-mUrkha Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 adhyayanaM - 9, [ ni. 263 ] ni. [ 264 ] ni. [ 265 ] Arambhaparigrahau tayostyAga:- parihAraH ArambhaparigrahatyAgaH, na tu bahirveSadhAraNAdyeveti gAthAcatuSTayArthaH / iha ca yadyapi namipravrajyaiva prakrAntA, tathApi yathA'yaM pratyekabuddhastathA'nye'pi karakaNDvadayastrayastatsamakAlasuralokacyavanapravrajyAgrahaNakevalajJAnotpattisiddhagatibhAjaH iti prasaGgato vineyavairAgyotpAdanArtha tadvaktavyatAmapi vivakSuridamAha niryuktikRtkarakaMDU kaliMgesu, paMcAlesu ya dummuho| namIrAyA videhesu, gaMdhAresu ya naggaI || vasabhe a iMdakeU valae aMbe a puSpphie bohI / karakaMDu dummuhassA namissa gaMdhArano a / mihilAvaissa namino chammAsAyaMka vijjapaDiseho / kattia sumiNagadaMsaNa ahimaMdaranaMdighose a!! dunnivi namI videhA rajjAI paryAhiUNa pavvaiA / ego namititthaya ego patteyabuddho a // jo so namititthayaro so sAhassiya parivvuDo bhayavaM / gaMthamavahAya pavva puttaM rajje ThaveUNaM // ni. [ 266 ] ni. [267 ] ni. [ 268 ] ni. [ 269 ] bIovi namIrAyA rajjaM caiUNa guNasayasamaggaM / gaMthamavahAya pavvai ahigAro ettha biieNaM // pupphuttarAu cavaNaM pavvajjA hoi egasamaeNaM / patteyabuddhakevali siddhi gayA egasamaeNaM // ni. [ 270 ] ni. [ 271] seaM sujAyaM suvibhattasiMgaM, jo pAsiA vasahaM guTTamajjhe / riddhi ariddhi samupehiA NaM, kaliMgarAyAvi samikkha dhammaM // ni. [ 272] jo iMdakeuM samalaMkiyaM tu, daDuM paDataM paviluppamANaM / riddhi ariddhi samupehiA NaM, paMcAlarAyAvi samikkhadhammaM // buDica hAni ca sasova dahuM, pUrAvaregaM ca mahAnaINaM / aho aniccaM adhuvaM ca naccA, paMcAlarAyAvi samikkha dhammaM || bahuA saddayaM succA, egassa ya asaddayaM / valayANa namIrAyA, nikkhaMto mihilAhivo / ni. [ 273 ] ni. [ 274 ] ni. [ 276 ] ni. [ 275 ] jo cUarukkhaM tu maNAbhirAmaM, samaMjarIpallavapupphacittaM / riddhi ariddhi samupehiA NaM, gaMdhArarAyAvi samikkha dhammaM // jayA rajjaM ca raTuM ca puraM aMteuraM tahA / savvameaM pariccajja, saMcayaM kiM karesimaM ? // jayA te peie rajje, kayA kiccakarA bahU / tesi kiccaM pariccajja, ajja kiccakaro bhavaM / jayA savvaM pariccajja, mukkhAya ghaDasI bhavaM / paraM garahasI kIsa ?, attanIsesakArae // ni. [ 277] ni. [ 278 ] Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ni. [ 279 ] mukkhamaggaM pavatresu, sAhUsu baMbhayArisu / ahiatthaM nivArito, na dosaM vattumarihasi // vR. etadarthastu prAyaH sampradAyAdavaseya iti tAvat sa evocyate- caMpAnayarIe dahivAhaNo rAyA, ceDagadhUyA paumAvatI devI, tIse dohalo-kihAhaM rAyavattheNa nevatthiyA ujjANakANanANi viharejjA ?, sA ullagasarIrA jAyA, rAyA pucchati, tAdhe rAyA ya sA ya jayahatthimi ArUDhA, rAyA chattaM dharei, gayA ujjANaM, paDhamapAusaMca, sIyalaeNaM maTTiyAgaMdheNaM hatthI abbhAhato vanaM saMbharati, niyaTTo vanAbhimuho payAto, jano na tarati olagiDaM, dovi aDavi pavesiyAI, rAyA vaDarukkhaM paMcchai, devi bhaNDa- eyassa vaDassa hedveNa jAhittiti tA tumaM sAkhaM geNhejjAsi, tAe paDisuyaM na tarati rAyA dakkho tena sAhA gahiyA, so utitro, nirAnaMdo gato caMpaM / sAvi ya itthiyA nIyA nimmAnusaM aDavi, jAva tisAyito pecchati dahaM mahatimahAlayaM, tattha oinno abhiramati hatthI, imAvi saNiyaM 2 uinnA talAgAto, na disAto jANai ekkAe disAe sAgaraM bhattaM paccakkhAittA pahAviyA, jAva dUraM gayA tAva tAvaso diTTho, tassa mUlaM gayA, abhivAtito, pucchati ko'si ammo ihaM AgayA ?, tAhe kahei - ahaM ceDagassa dhUyA, jAva ihaM hariNA ANIyA, so ya tAvaso ceDaganiyallato, tena AsAsiyA mA bIhehitti, tAhe se vanaphalAni dAUNaM ekkAe disAe aDavIo nINiyA, ettohiMto halacchittA bhUmI taM na akkamAmo, eso daMtapurassa visato daMtacakko rAyA, tAto aDavIto niggayA, dantapure ajjANaM mUle pavvaiyA, pucchacchiyAe gabbho na akkhAto, pacchA masANapAno, tena gahito, bhajjAe appito, avakitratotti nAmaM kayaM, sA ajjA tIe pANIe samaM metti karei, sA ajjA tAhi saMjaIrhi pucchiyA kahiM gabbho ? bhai-mayago jAto, tA me ujjhito, so tattha saMvaddhRti / tAhe dAragarUvehiM samaM ramai, so tANi DikkarUvANi bhaNai - ahaM tubbhaM rAyA mamaM karaM deha, so lukkhakacchUe gahito. tAni bhanai-mamaM kaMDUgraha, tAhe se karakaMDutti nAmaM karya, so tAe saMjaIe anurato, sAya se moyae dei, jaMca bhikkhaM laThThe lahei / uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-9 / 228 - 1 saMvaDio so sANaM kkhati, tattho do saMjayA taM masANaM keNati kAraNena atigatA, jAva ettha vaMsakuDaMge daMDagaM pecchaMti, tattha ego daMDalakkhaNaM jANati, so bhaNati jo eyaM daMDagaM giNhati so rAyA hotitti, kiMtu paDicchiyavvotti jAva annANi cattAri aMgulANi vaDDhati tAhe joggotti / taM teNaM mAyaMgaceDaeNaM suyaM, ekkeNa dhijjAieNa ya, tAdhe so dhijjAiyigo appasAgAriyaM tassa cauraMgulaM khaNiUNa chiMdei, tena ya ceDaeNa diTTho, so uddAlio, so tena dhijjAiNa karaNaM nIto bhai - dehi daMDagaM, so bhaNai - mama masANe, na demi, dhijjAio bhaNaoanaM giraha, so nicchai, bhaNati ya eeNa mama kajjaMti, so dArago na dei, tAhe so dArago pucchio- kiM na dehi ?, bhaNaI ya- ahaM eyassa daMDagassa pahAveNa rAyA hohAmitti, tAhe kAraNiyA hasiuNaM bhAMti - jayA tumaM rAyA hojjAsi tayA eyassa tumaM gAmaM dejjAsi, paDivaNNo so, tena dhijjAieNa atre dhijjAiyA gahiyA jahA eyaM mAritA harAmo, taM tassa piyAe suyaM, tAni titrivi nadvANi jAva kaMcanapuraM gayANi / tattha rAyA marai aputto, Aso ahiyAsito, tassa bAhiM suyaMtassa mUlaM Agao, payAhiNIkAUNa Thito, jAva nAyarA picchaMti lakkhaNajuttaM, - Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 adhyayanaM-9,[ ni. 279] jayajayasaddo kato, naMdItUraM AhayaM, imovi jaMbhaMto udduiA, vIsattho AsaM vilaggo, pavesijjaipa mAyaMgo tti dhijjAigA na deMti pavesaM, tAhe tena daMDarayaNaM gahiyaM, taM jaliumAralaM, te bhIyA ThiyA, tAhe tena vADahANagA hariesA dhijjAiyA kayA, uktaM ca ___ "dadhivAhanaputreNa, rAjJA tu krknnddunaa| vATahAnakavAstavyAzcaNDAlA braahmnniikRtaaH||" tassa ya gharanAmaM avakinnagotti, pacchA se taM ceva ceDagakayaNAmaM patiTThiyiM karakaMDutti / tahiM so dhijjAtito Agato, dehi mama gAma, bhaNati-jo te ruccati, so bhaNai-mama caMpAe gharaM, to tahi dehi, tAhe dadhivAhaNassa lehei-dehi mama egaM gAmaM, ahaM tujjhaM jaM ruccai gAma vA nagaraM vA taM demi, so ruTTho dugumAyaMgo appANaM na jANayatti, jo mamaM lehaM deitti|| dUeNa paDiAgavaeNa kahiyaM, karakaMDU kuvito, caMpA rohiyA, juddhaM vaTTati, tAe saMjaIe suyaM, mA janakkhao hohititti karakaMDUM osArittA rahassaM bhidiyatti, esa tava piyatti, tena tAni ammApiyaro pucciyANi, tehiM sabbhAvo kahito, mAneNaM na na osarai, tAhe sA caMpaMapaigayA, rano gharaM atIti, nAyA pAyapaDiyAo dAsIo parunnAto, rAyanAvi suyaM, so'vi Agato, vaMdittA AsanaM dAUNa taM gabbhaM pucchati, sA bhaNai-eso jo esaNayaraM rohittA acchai, tuTTho niggato, milito, dovi rajjANi tassa dAUNa dahivAhaNo pvvtito| karakaMDUya mahAsAsano jAto, so ya kira goulappito, anegA tassa goulagANi jAyANi jAva sarayakAlena egaM govacchayaM ghoragattaM seyaM taM pecchai, bhaNati ya-eyassa mAyaraMmA dahejjAhi, jayA vaddhito hujjA tayA annANaM gAvINaM duddhaM pAejjAha, te govA paDisunaMti, so uccattavisANo khaddhavasabho jAto, rAyA pecchati, so juddhikao jAto, puno kAlena rAyA Agato pecchatimahAkAyaM junaM vasabhaM, paDDaehi parighaTTayaMtaM, gove pucchai-kahiM so vasahotti?, tehiM so dAito, pecchaMtao visAyaM gato, aniccayaM ciMtito saMbuddho 'seyaM sujAyaM0 suttaM, 'goTuMgaNassa0' 'porANa0' itto paMcAlesa janavaesa kaMpillapuraM nayaraM, tattha dummuho rAyA, so yaiMdakeuM pAsati logeNa mahijjataM anegakuDabhIsahassapaDimaMDiyAbhirAmaM, puno aviluttaM paDiyaM ca muttapurIsANa majjho, so'vi saMbuddho pavvatito 'jo iMdakeuM suyalaMkiyaM tu' so'vi viharati 2 / / iA ya videhe janavae mahilAe ya nayarIe namI rAyA, tassa doho jAto, devI caMdanaM ghasati, baliyANi khalakhaliMti, so bhaNati-kannAghAto hoi, devIe ekekaM avaneMtIe savvANi avanIyANi, ekikaM ThiyaM, taM rAyA pucchai-tANi valayANi na khalakhaliMti?, sA bhaNatiavanIyANi, so tena dukkheNa abbhAhato paralogAbhimuho citeti-bahuyANaM doso na egassa, jai ya eyAto rogAo muccAmi to pavvayAmi, tayA ya kattiyapunnimA vaTTati, evaM so ciMtito pAsutto, pabhAyAe zyanIe suminae pAsati-seyaM nAgarAyaM maMdarovari ca attANamArUDhaM, naMdighosatUreNa ya vibohito haTThatuTTho ciMtei-aho pahANo suvino divotti, puno ciMtai-karhi mayA evaMguNajAtito pavvato diTThapuvvotti ciMtayaMtena jAtI saMbhariyA, puvvaM mAnusabhave sAmannaM kAUNa pupphuttare vimANe uvavanno Asi, tattha devatte maMdaro jinamahimAisuAgaeNa diTThapuvvotti saMbuddo pavvatito 'bahuyANa0-'silogo 3 / / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-9/228 io ya gaMdhArajanavisaesu purisapuNaM nAma nayaraM, tattha naggatI rAyA, so ya annayA anujattaM niggato pecchai-cUyaM kusumiyaM, tenegA maMjarI gahiyA, evaM khaMdhAvAreNaM layaMteNaM kaTTAvaseso kato, paDiniyatto pucchati-kahiM so cUyarukkho ?, amacceNa akkhAto esotti, to kiha kaTTANikato?, bhaNati-tubbhehiM ekko maMjarI gahiyA, pacchA savveNavijaneNa gahiyA, so citeievaM rajjasiritti, jAva riddhI tAva sohati, alAhi 'jo cUya0' gAhA, so'vi viharati 4 // cattArivi viharamANA khiipatiTThie nayare cAuddAraM deulaM, pubveNa karakaMDU paviTTho, dummuho dakkhiNeNa, kiha sAhussa annAmuho acchAmitti tena vANamaMtareNa dakkhiNapAsevi muhaM kayaM, namI avareNa, tao'vi muhaM kayaM, gaMdhAro uttareNa, tao'vi muhaM kyN| ___ tassa kira karakaMDussa AbAlattaNA sA kaMDU asthi ceva, tena kaMDUyagaM gahAya masiNaM kaNNo kaMDUito, taM tena egattha saMgoviyaM, taM dummuho pecchai, so bhaNai-'jayA rajjaM0' silogo, jAva karakaMDUpaDivayaNaM na deti tAva namI vayaNasamakaM imaM bhaNai-'jayA te petite rajje0' silogo, kiM tuma eyassa Auttagotti bhaNati, tAhe gaMdhAro bhaNati-'jayA savvaM pariccajja0' silogo, tAhe karakaMDU bhaNati- 'mokkhamaggapavannANaM0' silogo "rUsaUvA paro mAvA visaMvA priytu| bhAsiyavvA hiyA bhAsA, spkkhgunnkaariyaa||" ityeSa smprdaayH| __eSa eva ca gAthAkadambakabhAvArthaH, akSarArthastu spaSTa eva, navaraM mithilA nAma nagarI, tasyAH patiH-svAmI mithilApatistasya, anenAnyeSAmapi tatpatInAM sambhavAt tadvyavacchedamAha, 'nama:' naminAmnaH, 'chammAsAyaMkavijjapaDiseho'tti paNmAsAnAtaGko-dAhajvarAtmako rogaH SaNmAsAtaGkaH tatra vaidyaiH- bhiSagbhiH, pratiSedho-nirAkaraNam, acikitsyo'yamityabhidhAnarUpa: SaNmAsAtaGkavaidyapratiSedhaH, kattiya'tti kArtikamAse 'suvinagadaMsaNaMti' svapna eva svapnakastasmin darzanaM svapnadarzanam, abhUditi zeSaH, kaH?, yaH 'ahimaMdara'tti ahimandarayoH nAgarAjAcalarAjayoH 'naMdighose yetti' dvAdazatUryasaGghAto nandI tasyA ghoSaH, sa ca svapnamavalokayato jAtaH, tena cAsau pratibodhitaH ityupaskAraH / __iha ca mithilApatirnamirityuktau mA bhUttathAvidhasya tIrthakarasyApi name: sambhavAdyAbhoha iti 'dvau namI vaidehau' ityAdhuktaM / tathA 'pupphuttarAto'tti puSpottaravimAnAccyavanaM-bhraMzanam, ekasamayeneti yojyate, pravrajyA ca-niSkramaNaM bhavatyekasamayenaiva, tathA pratyekam-ekaikaM hetumAzritya 'buddhAH' avagatatattvAH pratyekabuddhAH, kevalinaH' utpannakevalajJAnAH, siddhigatAH' muktipadaprAptAH, trayANAmapi karmadhArayaH, ekasamayenaiveti caturNAmapi samasamayasambhavAt, / __ tathA seyaM sujAya'tti zvetaM varNata: sujAtaM prathamata evAhInasamastAGgopAGgatayA, suSTha-zobhane vibhakte-vibhAgenAvasthite zRGgeviSAme yasya sa tathA tam, Rddhi-balopacayAtmikAm anRddhi:tasyaiva balApacayatastarNakAdiparibhavarUpAM 'samupehiyA NaM' ti samyagutprekSeti-paryAlocya pAThAntarataH 'samutprekSamANo' vA kaliGgarAjo'pItyatrApizabda uttarApekSayA samuccaye / tathA 'indraketum' indradhvajaM 'pravilupyamAna' miti janaiH svasvavastrAlaGkArAdigrahaNataH itazcetazca vikSipyamANaM / tathA 'pUrAvareyaM'tti pUraH-pUrNatA avareko-riktatA'nayoH samAhAre pUrAvarekaM / tathA 'samaJjarIpallavapupphacittaM' saha maJjarIbhiH-pratItAbhiH pallavaizca-kizalayairyAni Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 9, [ ni. 279 ] 253 puSpANi kusumAni taicitra:- kurbura: maJjarIpallavapuNpacitrastaM yadvA sahamaJjarI pallavapuSpairvartate yaH sa tathA citra-Azcaryo 'nayorvizeSaNasamAsaH, 'samikkha'tti ArSatvAt samIkSate paryAlocayati, anekArthatvAdaGgIkurute vA, vartamAnanirdezaH prAgvat, yadvA 'samikkha 'ti samaikSiSTa samIkSitavAn 'dharma' yatidharma / yadA 'te' tvayA 'paitRke' piturAgate rAjye kRtA-vihitA: kRtyAni kurvanti - anutiSThanti kRtyakarA - niyogino bahavaH - prabhUtAH, tadaiva kRtyakaratvaM svayaM tava kartumucitamAsIdityupaskAraH, 'teSAmi' ti kRtyakarANAM kRtyaM parAparAdhaparibhAvanAdi kartavyaM 'parityajya' vratAGgIkArAdapahAya adya 'kRtyakaro' niyuktaka:- anyadoSacintako 'bhavAn' tvaM kimiti jAta iti zeSaH / tathA 'mokkhAya ghaDasI 'ti prAkRtatvAnmokSAya-mokSArthaM 'ghaTate' ceSTate, tathA 'attaNissesakArae' tti Atmano niHzeSamiti zeSAbhAvaM prakramAt karmaNaH karotividhatta ityAtmaniH zeSakArakaH, yadvA 'nissesa'tti niHzreyaso mokSastatkArako / -- 'mokSamArga muktyadhyAnaM 'pratipanneSu' aGgIkRtavatsu sAdhuSu brahmacAriSu 'ahiyatthaM 'ti ahitArthaM 'nivArayan' niSedhayan 'na doSaM' parApavAdalakSaNamasyeti zeSaH, 'vaktum' abhidhAtumarhasi yathA hi bhavAn ahitAnnivArayan, kathaM garhasItyAdi, evaM namirapi adya kRtyakaro bhavAniti kRtyakaratvalakSaNAdahitAnnivArayati, tathA durmukho'pi saJcayaM kiM karoSi ? iti saJcayata evAhitAnniSedhayatIti nAyaM parApavAda iti vaktumucitaM, yadvA-'ahiyatyaM nivArito 'tti subvyatyayAdahitArthAnnivArayantaM na 'doSa' miti matublopAna doSavantaM vaktumarhasi tathA cArSam"rUsaU vA paro nA vA, visaM vA pariyattaDa / bhAsiyavvA hiyA bhAsA, supakkhaguNakAriyA !!" ityavasito nAmaniSpanno nikSepaH, samprati sUtrAlApakaniSpannasthAvasaraH, sa ca sUtre sati bhavatIti sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM taccedam mU. (229) caiUNa devalogAo uvavanno mAnusaMmi logaMmi / uvasaMtamohanijjo saratI porANiyaM jAI // vR. cyuttvA 'devalokAt' pratItAt, 'utpannaH' jAtaH 'mAnuSe' mAnupasambandhini 'loke' prANigaNe upazAntam- anudayaM prAptaM mohanIyaM - darzanamohanIyaM yasyAsAvupazAntamohanIyaH 'smarati ' cintayati, smeti zeSaH, vartamAnanirdezo vA prAgvat, kAmityAha - 'porANiyaM' ti purANAmeva paurANikI, vinayAditvAt Thak, cirantanImityarthaH, 'jAtim' utpatti, devalokAdAviti prakramaH, tadgatasakalaceSTopalakSaNaM ceha jAtiriti sUtrArthaH / tataH kimityAha pU. ( 230 ) jAI saritu bhayavaM sahasaMbuddho anuttare dhamme / puttaM Thavittu rajje abhinikkhamati namI rAyA || vR. 'jAtim' uktarUpAM smRtvA, bhagazabdo yadyapi dhairyAdiSvanekeSu artheSu vartate, yaduktaM'dhairyasaubhAgyamAhAtmyayazo'rka zrutadhIzriyaH / tapo'rthopasthapuNyezaprayatnatanavo bhagAH // iti, tathApIha prastAvAdbuddhivacana eva gRhyate, tato bhago-buddhiryasyAstIti bhagavAn, sahati - svayamAtmanaiva sambuddha:-samyagavagatatattvaH sahasambuddho, nAnyena pratibodhita ityarthaH, athavA 'sahasa'tti ArSatvAt sahasA - jAtismRtyanantaraM jhagityeva buddha:, kvetyAha- 'anuttare' pradhAne "" Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-9/230 'dharme' cAritradharme 'putra' sutaM 'sthApayitvA' nivezya, kva?-rAjye 'abhiniSkrAmati' dharmAbhimukhyena gRhasthaparyAyAnnirgacchati, smetIhApi zeSaH, tatazca prajjitvAnityarthaH, prAgvat tivyatyayena vA vyAkhyeyaM, 'namiH' naminAmA rAjA pRthivIpatiriti sUtrArthaH / / syAdetat, kutrAvasthitaH? kIdRzAn vA bhogAn bhuktvA sambuddhaH? kiM vA'bhiniSkrAman karotItyAhamU. ( 261) so devalogasarise aMteuravaragato vare bhoe| bhuMjittu namI rAyA buddho bhoge pariccayai / / vR. 'saH' ityanantaramuddiSTaH 'devalogasarise'tti devalokabhogaiH sadRzA devalokasadRzAH, mayUravyaMsakAditvAnmadhyapadalopI samAsaH, 'aMteupavaragato'tti varaM-pradhAnaM tacca tadantaHpuraM cavarAntaHpuraMtatra gata:-sthito varAntaHpuragataH, prAkRtatvAcca varazabdasya paranipAtaH, varAntaHpuraM hi rAgaheturiti tadgatasya tasya bhogaparityAgAbhidhAnena jIvavIryollAsAtireka uktaH, tatrApi kadAcidvarAH zabdAdayo na syuH tatsambhave vA subandhuriva kutazcitrimittAna bhuJjItApItyAha'varAn' pradhAnAn 'bhogAn' manojJazabdAdIn 'bhuktvA' Asevya namiH' naminAmarAjA 'buddhaH' vijJAtatattvaH bhogAna' uktarUpAn parityajati, smeti zeSaH / iha punarbhogagrahaNamativismaraNazIlA apyanugrAhyA eveti jJApanArthamiti suutraarthH| kiM bhogAneva tyaktvA'bhinikrAntavAn ? mU.( 232) mihilaM sapurajanavayaM balamorohaM ca pariyaNaM savvaM / ceccA abhinikkhaMto egaMtamahiDio bhayavaM / / vR. 'mithilAM' mithilAnAmnI nagarI, sahapUrai:-anyanagarairjanapadena ca vartate yA sA tathoktA tAM na tvekAmeva, 'balaM' hastyazvAdi caturaGgam 'avarodhaM ca antaHpuraM parijanaM' parivarga 'sarva' niravazeSaM, na tu tathAvidhapratibandhAnAspadaM kiJcideva 'tyaktvA' apahAya 'abhiniSkrAntaH' pravajitaH, 'egaMta'tti eka:-advitIyaH karmaNAmanto yasminniti, mayUravyaMsakAditvAt samAsaH, tata ekAnto-mokSastam 'adhiSThitaH' iva AzritavAnivAdhiSThita:, tadupAyasamyagdarzanAdyAsevanAdadhiSThita eva vA, ihaiva jIvanmuktyavApteH, yadvaikAntaM-dravyato vijanamudyAnAdi bhAvatazca sadA __ "eko'haM na ca me kazcinnAhamanyasya ksycit| nataM pazyAmi yasyAhaM, nAsau dRzyo'sti yo mama / / " iti bhAvanAta eka evAhamityanto-nizcaya ekAntaH, prAgvat samAsaH, tamadhiSThitaH, bhagavAn' iti dhairyavAn zrutavAn veti sUtrArthaH / tatraivamabhiniSkrAmati yadabhUttadAha-yadivA yaduktaM 'sarvaM parityajyAbhiniSkrAnta' iti, tatra kIhak tat tyajyamAnamAsIdityAhamU. (233) kolAhalagabbhUtaM AsI mihilAe pvvyNtmi| taiyA rAyarisimmi namimmi abhinikkhmNtmi| vR. kolAhala:-vilapitA''kranditAdikalakalaH kolAhala eva kolAhalaka: sa bhUta iti-jAto yasmiMstat kolAhalakabhUtam AhitAderAkRtigaNatvAniSThAntasya paranipAtaH, yadivA bhUtazabda upamArthaH, tataH-kolAhalakabhUtamiti kolAhalakarUpatAmivApannaM hA tAta ! mAtarityAdikalakalAkulitatayA 'AsIt' abhUt mithilAyAM, sarvaM gRhavihArArAmAdIti prakramaH, kva sati?- 'pravrajati' pravrajyAmAdadAne 'tadA' tasmin kAle, rAjA cAsau rAjyAva Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 adhyayanaM-9,[ni. 279] sthAmAzritya Rpizca tatkAlApekSayA rAjarSiH, yadivA rAjyAvasthAyAmapi RSiriva RSiHkrodhAdipaDvargajayAt, tathA ca rAjanItiH "kAmaH krodhastathA lobho, harSo mAno mdstthaa| __SaDvargamutsRjedenaM, tasmistyakte sukhI nRpaH // " tasmin 'namau' naminAmni, 'abhiniSkrAmati' gRhAt kapAyAdibhyo vA nirgacchatIti mU.( 234) anbhudviyaM rAyarisiM, pavvajjAThANamuttamaM / sakko mAhaNarUveNaM, imaM vynnmbbvii| vR. 'abhyutthitam' abhyudyataM 'rAjarSi' prAgvat pravrajyaiva sthAnaM tiSThinti samyagdarzanAdayo guNA asminnitikRtvA pravrajyAsthAnaM, pratIti zeSaH, 'uttamaM' pradhAnaM, subbyatyayena saptamyarthe vAdvitIyA, tata: pravrajyAsthAna uttame 'abhyupagataM' tadvipayodyamavantaM zakraH' indro 'mAhanarUpeNa' brAhmaNaveSeNa, Agatyeti zeSaH, tadA hi tasmin mahAtmani pravrajyAM grahItumanasi tadAzayaM parIkSitukAma: svayamindra AjagAma, tata: sa 'idaM' vakSyamANam, ucyata iti vacanaM-vAkyam 'abravIt' uktavAniti sUtrArthaH / / yaduktavAMstadAhamU. ( 235) kiM nu bho ajja mihilAe, kolaahlgsNkulaa| succaMti dAruNA saddA, pAsAesu gihesu a? || vR. 'kim' iti pariprazne 'nu' iti vitarke 'bho' ityAmantraNe adya' etasmin dine 'mithilAyAM' nagaryAM kolAhalakena-bahalakalakalAtmakena saGkalA:-vyAkulA: kolAhalakalasaMkulAH zrUyante' ityAkarNyante 'zabdA' dhvanaya iti sambandhaH, te ca kadAcidvandivRndodIritA api syuH tanirAkaraNAyAha-dArayanti janamanAMsIti dAruNAH-vilapitA''kranditAdayaH, kva punaste ? -'prAsAdeSu' saptabhUmAdiSu 'gRheSu' sAmAnyavezmasu, yadvA 'prAsAdo devatAnarendrANA'mitivacanAt prAsAdeSu devatAnarendrasambandhiSvAspadeSu gRheSu' taditareSu cazabdAtrikacatuSkacatvarAdiSu ceti sUtrArthaH / / tatazcamU.( 236) eyamaTuMnisAmittA, heukaarnncoio| tato namI rAyarisI, deviMdaM innmbbiivii|| vR. 'enam' anantaroktam 'artha' ityupacArAdarthAbhidhAyinaM dhvani 'nizamya' AkarNya hinoti-gamayati vivakSitamarthamiti hetuH, saca paJcAvayavavAkyarUpaH, kAraNaM ca-anyathA'-- nupapattimAtraM tAbhyAM codita:-preritaH hetukAraNacoditaH, kolAhalakasaGkalA: dAruNAH zabdAM zrUyanta ityanena hi ubhayametat sUcitaM, tathAhi-anucitamidaM bhavato'bhiniSkramaNamiti pratijJA, AkrandAdidAruNazabdahetutvAditi hetuH, prANavyaparopaNAdivaditi dRSTAntaH, yadyadAkrandAdidAruNazabdahetustattaddharmArthino'nucitaM, yathA prANavyaparopaNAdi, tathA cedaM bhavato'bhiniSkramaNamityupanayaH, tasmAdAkrandAdidAruNazabdAdihetutvAdanucitaM bhavato'bhiniSkramaNamiti nigamanamiti paJcAvayavaMvAkyamiha hetu:, zeSAvayavavivakSAvirahitaM tvAkrandAdidAruNazabdahetutvaM bhavadabhiniSkramaNAnucitatvaM vinA'nupapatra miti etAvanmAnaM kAraNam, anayostu, pRthagupAdAnaM pratipAdyabhedataH sAdhanavAkyavaicitryasUcanArthaM, tathA cAha zrutakevalI Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-9/236 "katthavi paMcAvayavaM dasahA vA savvahA na paDisiddhaM / na ya puNa savvaM bhannai haMdI saviyAramakkhAyaM // " (tathA)"jinavayaNaM siddhaM ceva bhannatI katthatI udaahrnnN| ___ Asajja u soyAraM heUvi kahici vottvyo||" athavA'nvayavyatirekalakSaNo hetuH, upapattimAtraM tu dRSTAntAdirahitaM kAraNaM, yathA nirupamasukhaH siddho jJAnAnAbAdhaprakarSAt, anyatra hi nirupamasukhAsambhavAt nodAharaNamasti, dRSTAntazca prakRSTamatyAdijJAnAnAbAdhA: paramasukhino munaya iti jJAnAnAbAdhaprakarSaH nirupamasukhatve heturucyate, "hetU anugamavairegalakkhaNo sjjhvtthupjjaato| AharaNaM diTuMto kAraNamuvavattimettaM t / / " iha hi AkramandAdidAruzabdahetutvameva hetuH, tasyoktanyAyenAnvayAnvitatvAt, sati cAnvaye vyatirekasyApi sambhavAt, idameva cAnvayavyatirekavikalatayA vivakSitamupapattimAtra kAraNam, evaM sarvatra kAraNabhAvanA kAryetyalaM prasaGgena, prakRtameva sUtramanutriyate, 'tataH' preraNA'nantaraM 'namiH' naminAmA rAjarSiH 'devendra' zakram 'idaM' vakSyamANam 'abravIt uktavAniti sUtrArthaH / / mU. ( 237) mihilAe ceie vacche, sItacchAe mnorme| pattapupphaphalovete, bahUNaM bahuguNe staa|| vR.'mithilAyAM' puri cayanaM citi:-iha prastAvAt patrapuSpAdyupacayaH, tatra sAdhurityantataH prajJAderAkRtigaNatvAt svArthike'Ni caityam-udyAnaM tasmin, 'vacche'tti sUtratvAddhizabdalope vRkSaiH zItA-zItalA chAyA yasya tacchItacchAyaM tasmin, mana:-cittaM ramate- dhRtimApnoti yasmin tanmanorama-manoramAbhidhAnaM tasmin, patrapuSpaphalAni pratItAni tairupetaM-yuktaM patrapuSpaphalopetaM tasmin, 'bahUnAM' prakramAt khagAdInAM, bahavo guNA yasmAttat tathA tasmin, ko'rthaH ?phalAdibhiH pracuropakArakAriNi 'sadA' sarvakAlamiti sUtrArthaH / tatra kimityAhamU. (238) vAraNa hIramANami, ceiyami mnorme| duhiyA asaraNA attA, ee. kaMdaMti bho! khgaa| vR. 'vAtena' vAyunA 'hiyamANe' itastataH kSipyamANe, vAtazca tadA zakreNaiva kRta iti sampradAya:, citiriheSTakAdicayaH, tatra sAdhu:-yogyazcityaH prAgvat sa eva caityastasmin, kimuktaM bhavati?- adhobaddhapIThike upari cocchritapatAke 'manorame' mano'bhiratihetau, vRkSa iti zeSaH, duHkhaM saJjAtaM yeSAM te duHkhitAH 'azaraNAH' trANarahitA ata eva 'ArtAH' pIDitAH 'ete' pratyakSAH 'kradanti' AkrandazabdaM kurvanti bho' ityAmantraNe 'khagAH' pkssinnH| iha ca kimadya mithilAyAM dAruNAH zabdAH zrUyante ? iti yatsvajanajanAkrandanamuktaM tat khagakrandanaprAyam, AtmA ca vRkSakalpaH, tattvato hi niyatakAlameva sahAvasthitatvena uttarakAlaM ca svasvagatigAmitayA drumAzritasvagopayA evAmi svajanAdayaH, uktaM hi "yadvad drume mahati pakSigaNA vicitrAH, kRtvA''zrayaM hi nizi yAnti punaH prabhAte / tadvajjagatyasakRdeva kuTumbAjIvAH, sarve sametya punareva dizo bhajante / / " iti, tatazcA''krandAdidAruNazabdahetutvaM hetutvenAbhidhIyamAnamasiddham, ete hi svajanAdayo Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 9, [ ni. 279] 257 vAteryamANadrumavizliSyatsvagA iva svasvaprayojanahAnimevA''zaGkamAnAH krandanti, Ahaca" AtmArthaM sodamAnaM svajanaparijano rauti hAhAravArtobhAryA cAtmopabhogaM gRhavibhavasukhaM svaM ca yasyAzca kAryam / krandatyanyo'nyamanyastviha hi bahujano lokayAtrAnimittaM, yo vA'nyastatra kiJcinmRgayati hi guNaM roditISThaH sa tasmai // " evaM cA''krandAdidAruNazabdAnAmabhiniSkramaNahetukatvamasiddhaM, svaprayojanahetukatvAt teSAM tathA ca bhavadukte hetukAraNe asiddhe evetyuktaM bhavatIti sUtrArthaH // tatazcaeyama nisAmittA, heukAraNacoio / mU. ( 239 ) tato nAma rAyarisiM, deviMdo iNamabbavI // vR. enamarthaM hetukAraNayoH-anantarasUtrasUcitayozcoditaH - asiddho'yaM bhavadabhihito hetu: kAraNaM cetyanupapattyA prerita: hetukAraNacoditaH, tato nAma rAjarSi devendraH 'idaM' vakSyamANam abravIt iti sUtrArthaH // kiM tadityAha - pU. ( 240 ) esa aggI avAo a, eyaM Dajjhati maMdiraM / bhagavaM ! aMteuraMteNaM, kIsa NaM nAvapikkhaha // vR. 'eSa' iti pratyakSopalabhyamAnaH 'agnizca' vaizvAnaraH 'vAtazca' pavanastathA 'etadi 'ti pratyakSaM 'dahyate' bhasmasAt kriyate, prakramAdvAteritenAgninaiva, 'mandiraM' vezma, bhavatsambandhIti zeSa:, bhagavantiti pUrvavad, 'anteuraMtena' ti antaH purAbhimukhaM 'kIsa'tti kasmAt ? 'Nam' iti vAkyAlaGkAre 'nAvapre kSase' naavlokse| iha ca yadyadAtmanaH svaM tattadrakSaNIyaM yathA jJAnAdi, svaM cedaM bhavato'ntaHpuramityAdihetukAraNabhAvanA prAgvaditi sUtrArthaH // eyamahaM nisAmittA0 // vR. tatazca 'eyaM' sUtraM prAgvat // kimabravIt ? ityAhamU. ( 242 ) mU. ( 241 ) suhaM vasAmo jIvAmo, jesi mo natthi kiMcaNaM / mihilAe DajjhamANIe, na me Dajjhae kiMcaNaM / / vR. 'sukhaM' yathA bhavatyevaM 'vasAmaH ' tiSThAmaH 'jIvAmaH ' prANAn dhArayAma:, yeSAM 'mo' ityasmAkaM 'nAsti' na vidyate 'kiJcana' vastujAtaM, yataH 'eko'haM na ca me kazcit, svaparo vA'pi vidyate / yadeko jAyate jantumriyate'pyeka eva hi / / " iti na kiJcidantaH purAdi matsatkaM yatazcaivamato 'mithilAyAm' asyAM puri dahyamAnAyAM na me dahyate ' kiJcana' svalpamapi, mithilAgrahaNaM tu na kevalamantaH purAdyeva na matsambandhi kintvanyadapi svajanajanAdi svasvakarmaphalabhujo hi jantavaH tathA tathA'smin bhrAmyantIti kimatra kasya svaM paraM ceti khyApanArthaM / tatazcAnena prAguktahetorasiddhatvamuktam, tattvato jJAnAdivyatiriktasya sarvasyAsvakIyatvAdityAdicarcaH prAgvaditi sUtrArthaH // etadeva ca bhAvayitumAhamU. ( 243 ) cattaputtakalattassa, nivvAvArassa bhikkhuNo / 28/17 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-9/243 piyaM na vijjaI kiMci, appiyaMpi na vijjai // vR. tyaktAH-parihRtAH putrAzca - sutAH kalatrANi ca dArA yena sa tathA tasya, ata eva 'nirvyApArasya' parihRtakRpipAzupAlyAdikriyasya 'bhikSoH ' uktasvarUpasya 'priyam' iSTaM 'na vidyate' nAsti 'kiJcida' alpamapi, 'apriyamapi' aniSTamapi 'na vidyate' nAsti, priyApriyavibhAgAstitve hi sati putrakalatratyAgaM na kuryAdeva, tayorevAtipratibandhaviSayatvAditi bhAvaH, etena yaduktaM-nAsti kiJcaneti tatsamarthitaM, tat svakIyatvaM hi putrAdyatyAgato'bhiSvaGgataH syAt sa ca niSiddha iti, evamapi kathaM sukhena vasanaM jIvanaM vetyAha mU. ( 244 ) bahuM khu munino bhaddaM, anagArassa bhikkhuNo / savvato viSpamukkassa, egaMtamanupassao // vR. 'bahu' vipulaM 'khuH' avadhAraNe, bahveva 'muneH' tapasvinaH 'bhadraM' kalyANaM sukhaM vA 'anagArasya' 'bhikSo:' iti ca prAgvat, 'sarvataH ' bAhyAdabhyantarAcca, yadvAsvajanAt parijanAcca 'vipramuktasya' iti pUrvavat, 'ekAntam' 'eko'ha' mityAdyuktarUpaikatva bhAvanAtmakam 'anupazyataH' paryAlocayata iti sUtradvayArthaH // eyamadvaM nisAmittA0 // 258 mU. ( 245 ) vR. punarapi 'eya' sUtraM prAgavatmU. ( 246 ) pAgAraM kAraittA NaM, gopuraTTAlagANi ya / ussUlae sayagghI ya, tato gacchasi khattiyA // vR. prakarSeNa maryAdayA ca kurvanti tamiti prAkArastaM dhUlISTakAdiviracitaM 'kArayitvA' vidhApya 'gopurATTAlakAni ca' tatra gobhiH pUryanta iti gopurANI- pratolIdvArANi, gopuragrahaNamargalAkapATayepalakSaNama, aTTAlakAniprAkArakoSThakoparivartInI AyodhanasthAnAni 'ussUlaya'tti svAtikA parabalapAtArthamuparicchAditagartA vA 'sayagdhIya'tti zataM ghnantIti zatadhnyaH, tAzca yantravizeSarUpAH 'tataH' evaM sakalaM nirAkulIkRtya 'gacchasI' ti tivyatyayAdgaccha, kSatAntrAyata iti kSatriyastatsambodhanaM he kSatriya ! hetUpalakSaNaM cedaM sa cAyaM yaH kSatriyaH sa purarakSAM pratyavahita:, yathoditodayAdi:, kSatriyazca bhavAn zeSaM prAgvaditi sUtrArthaH // 1 7 mU. ( 247 ) eyamahaM nisAmittA0 vR. tataH 'eyaM' sUtraM prAgvatmU. ( 248 ) - sarddha nagariM kiccA, tavasaMvaramaggalaM / khaMti niuNapAgAraM tiguttaM duppadhaMsayaM // vR. 'zraddhAM' tattvarucirUpAzeSaguNAdhAratayA 'nagarI' purIM 'kRtvA' hRdi vidhAya, anena ca prazamasaMvegAdIni gopurANi kRtvetyupalakSyate, argalAkapATaM tarhi kimityAha - parighastatpradhAnaM kapATamapyargaletyuktaM, tato'rgalAm- argalAkapATaM kRtveti sambandhaH, prAkAraH ka ityAha'kSAMti' kSamAM nipuNamiva nipuNaM - zatrurakSaNaM prati zraddhAvirodhyanantAnubandhikopoparodhitayA 'prAkAraM ' zAlaM, kRtveti sambandhaH, upalakSaNaM caiSAM mAnAdinirodhinAM mArdavAdInAM, tisRbhiH - aTTAlako ccUlakazataghnIsaMsthAnIyAbhirmano guptyAdibhirgutibhiH guptaM triguptaM, mayUravyaM - Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-9,[ni. 279] 259 sakAditvAt samAsaH, prAkArasya vizeSaNaM, ata eva duHkhena pradhRpyate-parairabhibhUyata iti duSpradharSaH sa eva duSpradharSakastaM, paThanti ca-'khaMti' niuNaM pAgAraM tiguttiduppadhaMsayaM'ti, spaSTaM / mU. ( 249) dhanuM parakkama kiccA, jIvaM ca IriyaM sdaa| dhiiMca keyaNaM kiccA, sacceNaM primNthe| vR. itthaM yaduktaM 'prAkArAdIn kArayitve'ti tatprativacanamuktaM, samprati tu prAkArADAlakeSvavazyaM yoddhavyaM, tacca satsu praharaNAdiSu pratividheye ca vairiNi sambhavatyata Aha'dhanuH' kodaNDaM 'parAkrama' jIvavIryollAsarUpamutsAhaM kRtvA 'jIvAM ca' pratyaJcAM ca 'IryAm' IyAMsamitimupalakSaNatvAccheSasamitIzca 'sadA' sarvakAlaM, tadvirahitasya jIvavIryasyApyakiJcitkaratvAt, 'dhRtiM ca' dharmAbhiratirUpA ketanaM' zRGgamayadhanurmadhye kASThamayamuSTikAtmakaM, nanu tadupari snAyunA nibadhyate idaM tu kena bandhanIyamityAha-'satyena' manaHsatyAdinA 'palimaMthae'tti bandhoyAt, tataH kimityAhamU. ( 250) tavanArAyajutteNaM, bhettUNaM kmmkNcuN| munI vigasaMgAmo. bhavAo parimuccati // vR. 'tapa:' SaDvidhamAntaraM parigRhyate, tadeva karma pratyabhibheditayA 'nArAca:' ayomayo bANastudyaktena prakramAt dhanuSA, bhittvA' vidArya karma-jJAnAvaraNAdi kaJcaka iva karmakaJcakastaM, iha karmakaJcakagrahaNenaivAtmaivoddhato vairItyuktaM bhavati, vakSyati ca-"appA mittamamittaM ca, duppaTThiyasupaTThiya'nti, karmaNastu kaJcakatvaM tadgatimithyAtvAdiprakRtyudayavartinaH zraddhAnagaramuparundhata Atmano durnivAratvAta, 'muniH' prAgvata, karmabhede jeyasya jitatvAt vigataH saMgrAmo yasya yasmAdveti vigatasaMgrAmaH-uparatAyodhanaH san, bhavantyasmin zArIramAnasAni duHkhAnIti bhavaH-saMsArastasmAt parimucyate, etena ca yaduktaM- 'prAkAraMkArayitve'tyAdi, tatsiddhasAdhanam, itthaM zraddhAnagararakSaNAbhidhAnAt bhavatazca tattvatastadavijJateti coktaM bhavati, na ca bhavadabhimataprAkAradikaraNe sakalazArIramAnasaklezaviyuktilakSaNA muktivApyate, itastu tadavAsirapIti suutrtryaarthH|| mU.( 251) eyamaTuMnisAmittA0 / / vR. evaM ca tenokte 'eya' sUtraM praagvt|muu. ( 252) pAsAe kAraittA NaM, vaDDamANagihANi ya / bAlaggapoiyAo ya, tao gacchasi khttiyaa| vR. prasIdanti nRNAM nayanamanAMsi yeSu te prAsAdAstAn uktarUpAn 'varddhamAnagRhANi ca' anekadhA vAstuvidyA'bhihitAni vAlaggapoiyAto ya'tti dezIpadaM valabhIvAcakaM, tato valabhIzca kArayitvA, anye tvAkAzataDAgamadhyasthitaM kSullakaprAsAdameva 'bAlaggapoiyA ya'tti dezIpadAbhidheyamAhuH, tatastAzca kriDAsthAnabhUtAH kArayitvA, tato'nantaraM gaccha kSatriya ! / etena ca yaH prekSAvAn sa sati sAmarthya prAsAdAdi kArayitA yathA brahmadattAdiH, prekSAvAMzca sati sAmarthya bhavAn, ityAdihetukAraNayo:sUcanamakArIti sUtrArthaH / / mU.(253) eymttuNnisaamittaa0|| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-9/242 vR. evaM ca zakreNokte eya' sUtraM praagvt|muu. ( 254) saMsayaM khalu so kunai, jo magge kuNaI ghrN| jattheva gaMtumicchejjA, tattha kuvijja sAsayaM / / vR. saMzItiH saMzayaH-idamitthaM bhaviSyati navetyubhayAMzAvalambanaH pratyayastaM, 'khaluH' evakArArthaH, tataH saMzayameva sa kurute - yathA mama kadAcidgamanaM bhaviSyatIti, yo mArge kurute gRhaM, gamananizcaye tatkAraNAyogAd, ahaM tu na saMzayita ityAzayaH, samyagdarzanAdInAM muktiM pratyavandhyahetutvena mayA nizcitatvAdavAptatvAcca, yadi nAma na saMzayitastathApi kimihaiva gRhaM na kuruSe ? ata Aha-'yatraiva' vivakSitapradeze 'gantuM' yAtum 'icchet' abhilaSeta 'tattha'tti vyavacchedaphalatvAdvAkyasya tatraiva-jigamiSitapradeze 'kurvIta' vidadhIta svasya-Atmana Azrayo-vezma svAzrayastaM, yadvA zAzvataM-nityaM, prakramAdgagahameva, tato'yamarthaH-idaM tAvadihAvasthAnaM mArgAvasthAnaprAyameva, yatra tu jigamiSitamasmAbhistat muktipadaM, tadAzrayavidhAne ca pravRttA eva vayaM, tatastatkaraNe pravRttatvAtkathaM prekSAvattvakSatiH?, tathA ca yaH prekSAvAnityAdyapi tattvataH siddhasAdhanatayaivAvasthitamiti sUtrArthaH / / mU.( 255) eyamaTuMnisAmittA0 // vR. tataH punarapi 'eya' sUtraM prAgvat / - mU. ( 256) Amose lomahAre ya, gaMThibhee ya tkkre| nagarassa khemaM kAUNaM, tato gacchasi khattiyA! // vR. A-samantAt muSNanti-stainyaM kurvantItyAmoSAstAn, lobhAni-romANi harantiapanayanti prANinAM ye te lomahArAH, kimuktaM bhavati?-atinistriMzatayA AtmavighAtAzaGkayA ca prANAn vihatyaiva tataH sarvasvamapaharanti, tathA ta vRddhA:-lomahArAH prANahArA iti, tAMzca, granthi-dravyasambandhinaM bhindanti-dhurdharakadvikatikAdinA vidArayantIti granthibhedAstAn, cazabdo bhinnakramaH, tatastadeva kurvantIti taskarA:-sarvakAlaM cauryakAriNastAMzca, yata AhurvaiyAkaraNAH'tadbahato: karapatyozcauradevatayoH suTtalopazca' iha cotsAdyeti gamyate 'pravizya piNDo' mityuktau bhakSayetivat, yadvA saptamyeveyaM bahvarthe caikavacanaM, tatazcAmoSAdiSUpatApakAriSu satsu 'nagarassa' purasya 'kSemaM' susthaM kRtvA' vidhAya 'tataH' tadanantaraM gaccha kSatriya !, etenApi yaH sadharmA nRpatiH sa ihAdharmakArinigrahakRt, yathA bharatAdiH, sadharmanRpatizca bhavAnityAdihetukAraNasUcanA kRtaiveti sUtrArthaH / mU.( 257) eymttuNnisaamittaa0|| vR. itthaM zakroktau 'eya' sUtraM prAgvat !mU. (258) asaiMtu manussehi, micchAdaMDo pauMjai / akAriNo'ttha bajjhati, muccaI kArao jno| vR. 'asakRd' anekadhA, 'tuH' evakArArthaH, tatazcAsakRdeva 'manuSyaiH' manujaiH 'mithyA' vyalokaH, kimuktaM bhavati? -anaparAdhiSvajJAnAhaGkAkAdihetubhirapAdhiSviva daNDanaM daNDa:dezatyAgazarIranigrahAdiH 'prayujyate' vyApAryate, kathamidamityAha-'akAriNaH' AmoSAdya Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-9,[ni. 279] 261 vidhAyinaH 'atra' ityasmin pratyakSata upalabhyamAne manuSyaloke 'vadhyante' nigaDAdibhiniyantryante 'mucyate' tyajyate 'kAraka;' vidhAyakaH, prakRtatvAdAmoSaNAdInAM, 'janaH' lokaH, tadanena yaduktaM prAga-'AmoSakAdyutsAdanena nagarasya kSemaM kRtvA gacchati, tatra teSAM jJAtumazakyatayA kSemakaraNasyApyazakyatvamuktaMyattu yaH sadharmetyAdi' sUcitaM, tatrAparijJAnato'naparAdhinAmapi daNDamAdadhatAM sadharmanRpatitvamapi tAvaccintyamityasiddhatA hetoriti sUtrArthaH / / . mU.( 259) eyamaTuM nisaamittaa0|| vR. 'eya' sUtraM prAgvat, navaramiyatA svajanAntaHpurapurAdiprAsAdanRpatidharmaviSaya: kimasyAbhipvaGgo'sti ? netI veti vimRzya samprati upAbhAvaM vivektumicchavijigISutAmUlatvAt dvapasya tAmeva parIkSitukAmaH zakra idamuktavAnmU.(260) je kei patthivA tubbhaM, nAnamaMti nraahivaa| vase te ThAvaittA NaM, tao gacchasi khattiyA! 11 vR.ye kecit iti sAmastyopadarzakaM 'pArthivAH' bhUpAlAH, 'tubbhaM ti tubhyaM nAnamanti' na maryAdayA prahvIbhavanti, tubhyamiti ca namatiyoge'pi caturthIdarzanAt, 'mAtre pitre ca savitre ca namAmI' tyAdivadaduSTameva, paThyate ca-'tumbhaMti, tatra ca taveti zeSavivakSayA SaSThI, 'narAhivA' ityatra akAro 'hrasvadIrghA mitha' itilakSaNAt, tatazca he 'narAdhipa!' nRpate! 'vaze' ityAtmAyattau 'tAni'ti anAnamatyArthivAn 'sthApayitvA' nivezya kRtvetiyAvat, tato gaccha kSatriya! ihApi yo nRpatiH so'namatpArthivanamayitA. yathA bharatAdiH, ityAdihetukAraNe arthataH AkSipte iti / mU. ( 261) eymttuNnisaamittaa0|| vR. evaM tu surapatinokte eya' sUtraM prAgvatmU. ( 262) jo sahassaM sahassANaM, saMgAme dujjae jine| ega jinejja appANaM, esa se paramo jo| vR. 'ya' ityanuddiSTanirdeze 'sahasraM' dazazatAtmakaM sahasrANAM prakramAt subhaTasambandhinAM 'saMgrAme' yuddhe 'durjaye' durApaparaparibhave 'jayed' 'abhibhavet, sambhAvane liT, 'ekam' advitIyaM 'jayed' yadi kathaJcijjIvavIryollAsato'bhibhavet, kam? -'AtmAnaM' svaM, durAcArapravRttamiti gamyate, 'eSaH' anantaroktaH, 'se' iti tasya jetuH subhaTadazazatasahasrajayAt 'paramaH' prakRSTaH 'jayaH' pareSAmabhibhavaH, tadanenA''tmana evAtidurjayatvamuktaM, mU. (263) appANameva jujjhAhi, kiM te jujheNa bajjhao? | appANameva appANaM, jiNittA suhamehati // vR.tathA ca-'appANameva'-tti tRtIyArthe dvitIyA, tatazcA''tmanaiva saha 'yudhyasva' saMgrAma kuru, yadvA yuddherantarbhAvitaNyarthatvAt yudhyasveti yodhayasva, kam?-AtmAnaM, ihApyAtmanaiva saheti zeSaH, kiM?, na kiJcidityarthaH, 'te' tava 'yuddhena' saMgrAmeNa, bAhyata' iti bAhyaM pArthivAdikamAzritya, yadivA bAhyata iti tRtIyArthe tasiH, tato bAhyena yuddheneti sambadhyate, evaM ca 'appANameva tti AtmanaivAnyavyatiriktenA''tmAnaM svaM'jaitta'ti jitvA 'sukham' aikAntikAtyantikamuktisukhAtmak 'edhate' ityanekArthatvAddhAtUnAM prApnoti, athavA 'suhamehae'tti Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-9/263 zubhaM-puNyamedhate-antarbhAvitaNyarthatvAt vRddhi nayati / mU.( 264) paMciMdiyANi kohaM, mAnaM mAyaM taheva lohaM c| dujayaM ceva appANaM, savvamase jie jitaM / / vR. kathamAtmanyeva jite sukhAvAsirityAha-'paJcendriyANi' zrotrAdIni 'krodhaH' kopaH 'mAna:' ahaGkAraH 'mAyA' nikRti: tathaiva 'lobhazca' gArddhalakSaNaH 'durjayaH' durabhibhavaH, 'caH' samuccaye, 'eva' iti pUraNe, atati-satataM gacchati tAni tAnyadhyavasAyasthAnAntarANIti vyutpatteH AtmA-manaH, sarvatra ca sUtratvAt napA nirdezaH, 'sarvam' azeSamindriyAdi, upalakSaNatvAnmithyAtvAdi ca, 'Atmani' jIve 'jite' abhibhUte 'jita'miti abhibhUtameva / nanu manasi jite jitAnyevendriyAdInIti kiM pRthak tajjayAbhidhAnena?, satyaM, tathApi pratyekaM durjayatvakhyApanAya pRthagRpanyAsa ityadoSaH, yadvA-'dujjayaM ceva appANa'ti cakAro hetvarthaH, evaH' avadhAraNe bhinnakamazca AtmazabdAdanantaraM draSTavyaH, tatazca-yasmAd 'Atmaiva' jIva eva durjayaH tataH sarvamindriyAdyAtmani jite jitam, anena cendriyAdInAmeva duHkhahetutvAttajjayataH sukhaprApti: samarthitA bhvti| evaM ca phalopadarzanadvAreNaivaMvidheva vijigISutA zreyasItyAcaSTe, tatazca yo nRpatirityAdyapi tattvato vijIgISutvadarzanAt siddhasAdhanatayA pratyuktamiti sUtrArthaH / / mU.(265) eymttuNnisaamittaa0|| vR. bhUyo'pi-'eya' sUtraM prAgvat / navaramanantaraparIkSAto dveSo'pyanena parihata iti nizcitya jinapraNItadharma prati sthairya parIkSitukAmaH zakra idamavocatmU.(266) jaittA viule janne, bhoittA smnnmaahnne| daccA bhoccA ya jaTThA ya, tato gacchasi khttiyaa| vR.'jaitta'tti yAjayitvA 'vipulAn' vistIrNAn 'yajJAn' yAgAn bhojayitvA' abhyavahArya zramaNAzca-nirgranthAdayo brAhmaNAzca-dvijAH zramaNabrAhmaNAstAna, 'dattvA' dvijAdibhyo gobhUmisuvarNAdIn, bhuktyA ca manojJazabdAdIn iSTavA ca rAjarSitvAvAptau svayaM yAgAn tato gaccha kSatriya !, anena yadyatprANiprItikaraM tattaddharmAya, yathA hiMsoparamAdi, prANiprItikarANi cAmUni yAdAdInItyAdihetukAraNe sUcite eveti sUtrArthaH / / mU.(267) eymttuNnisaamittaa0|| vR. zakravacanAnantaram 'eya' sUtraM prAgvat! mU.(268) jo sahassaM sahassANaM mAse mAse gavaM de| tassAvi saMjamo seo, aditassavi kiMcanaM / / vR. yaH 'sahasraM sahasrANAM' dazalakSAtmakaM mAse mAse 'gavAM' pratItAnAM 'dae'tti dadyAt, 'tasyApi' evaM vidhasya dAturyAdi kathaJciccAritramohanIyakSayopazamena 'saMyamaH' AzravAdiviramaNAtmaka: syAt tadAsa eva' zreyAn' atizayaprazasyaH; kathaMbhUtasyApi?- 'adadato'pi' ayacchato'pi 'kiJcana' svalpamapi vastu, yadvA tassAvitti tasmAdapyuktarUpAddAturavadhitvena vivakSitAt, saMyacchati-prANihiMsAdibhyaH samyaguparamatIti sarvadhAtUnAM pacAdiSu darzanAditi saMyamaH-saMyamavAn, sAdhurityarthaH, zreyAn' prazasyataraH, athavA tasyApi dAtuH prakramAt godAna Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-9,[ ni. 279 ] dharmAt 'saMyamaH' uktarUpaH zreyAn, zeSaM pUrvavat, godAnaM ceha yAgAdyupalakSaNam, atiprabhUtajanAcaritamityupAttam, evaM ca saMyamasya prazasyataratvamabhidadhatA yAgAdInAM sAvadyatvamarthAdAveditaM, tathA ca yajJapraNetRbhiruktam __ "paTa zatAni niyujyante, pazUnAM mdhyme'hni| azvameghasya vacanAnyUnAni pazubhistribhiH // " iyatpazuvadhe ca kathamasAvadyatA nAma?, tathA dAnAnyapyazanAdiviSayANi dharmopakaraNagocarANi ca dharmAya varNyante, yata Aha "azanAdIni dAnAni, dharmopakaraNAni c| sAdhubhyaH sAdhuyogyAni, deyAni vidhinA budhaiH / / " zeSANi tu suvarNagobhUmyAdIni prANyupamardahetutayA sAvadhAnyeva, bhogAnAM tu sAvadyatvaM suprasiddhaM / tathA ca prANiprItikaratvAdityasiddho hetuH, prayogazca-yatsAvA natat prANiprItikaraM, yathA hiMsAdi, sAvadhAni ca yAgAdIni iti suutraarthH|| mU. (269) eyamaTuMnisAmittA0 vR. 'eyamaTTha' sUtraM prAgvat / navaramitthaM jinadharmasthairyamavadhArya pravrajyAM prati dRDho'yamuta neti parIkSaNArthaM zakra idamavAdItmU. ( 270) ghorAsamaM caittA NaM, annaM patthesi aasmN| iheva posaharao, bhavAhi mnuyaahivaa!| vR. 'ghoraH atyantaduranucaraH, sa cAsAvAzramazca AGiti-svaparaprayojanAbhivyAptyA zrAmyanti-khedamanubhavantyasminnitikRtvA ghorAzramo-gArhasthyaM, tasyaivAlpasattvairduSkaratvAt, "gRhAzramasamo dharmo, na bhUto na bhvissyti| pAlayanti narAH zUrA klIbA: paakhnnddmaashritaaH||" taM 'tyakvA' apahAya jahittA NaM'ti kvacit pAThaH, tatra ca hitvA-'anyat' etadvayatiriktaM kRSipAzupAlyAdi azaktakAtarajanAtininditaM 'prArthayase' abhilaSasi, 'AzramaM pravrajyAlakSaNaM, nedaM klIbasatvAnucaritaM bhavAdRzAnAmucitamityabhiprAyaH / tarhi kimucitamityAha'Iha' asminneva gRhAzrame, sthita iti gamyate, poSaM-dharmapuSTiM dhattaiti poSadhaH-aSTamyAditithiSu vratavizeSaH, tatra rataH-AsaktaH poSadharataH 'bhavAhi'tti bhava, aNuvratAdhupalakSaNametad, asyaiva copAdAnaM poSadhadineSvavazyaMbhAvatastapo'nuSThAnakhyApakaM, yata Aha AsasenaH "sarveSvapi tapoyogaH, prazasta: kaalprvsu| aSTamyAM paJcadazyAM ca, niyataM poSadhaM vaset / / " iti manujAdhipa!' nRpate ! / aba ca ghorapadena heturAkSiptaH, tathAhi- yadyad ghoraM tattad dharmArthinA'nuSTheyaM, yathA'nazanAdi, tathA cAyaM gRhAzramaH, zeSametadanusArato'bhyUhyamiti sUtrArthaH / / mU. (271) eyamadvaMnisAmittA0 // vR. 'eya' sUtraM / prAgvatmU. ( 272) mAse mAse u jo bAlo, kusaggeNaM tu bhuNji| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- - mUlasUtram - 1-9 / 272 na so sukkhAyadhammassa, kalaM agghai solasiM // vR. 'mAse mAse' iti vIpsAyAM dvirvacanaM, 'tu:' ihottaram caivakArArthaH, tatazca mAse mAsa eva, na tvekasminneva mAse 'rdhamAsAdau veti, 'ya: ' kazcid 'bAla: ' aviveka: 'kuzAgreNaiva' tRNavizeSaprAntena bhuMkte, etaduktaM bhavati yAvat kuzAgre'vatiSThate tAvadevAbhyavaharati nAto 'dhikam, athavA kuzAgreNeti jAtavekavacanaM, tRtIyA tu odanenAsau bhuMkta ityAdivat sAdhakatamatvenAbhyavahriyamANatve'pi vivakSitatvAt, 'na' iti niSedhe 'sa' iti yaH kuzAgrairbhukte sa evaMvidhakaSTAnuSThAyyapi suSThu - zobhanaH sarvasAvadyaviratirUpatvAdADiti-abhivyAptyA khyAtaHtIrthakarAdibhiH kathitaH svAkhyAtaH tathAvidho dharmo yasya so'yaM svAkhyAtadharmA tasya, cAritriNa ityarthaH, 'kalAM' bhAgam 'arghati' arhati, 'SoDazIM' SoDazapUraNAmityuktaM bhavati, kiM punastulyo'dhiko vA ?, SoDazAMzasamo'pi na bhavati, tato yaduktam- 'yadyad ghoraM tattaddharmArthanA'nuSTheyamanazanAdivaditi, atra ghoratvAdityanaikAntiko hetu:, ghorasyApi svAkhyAta dharmasyaiva dharmArthinA'nuSTheyatvAd, anyasya tvAtmavighAtAdivat, anyathAtvAt, prayogazcAtra- yat svAkhyAtadharmarUpaM na bhavati ghoramapi na taddharmArthinA'nuSTheyaM, yathA''tmavadhAdiH tathA ca gRhAzramaH, tadrUpatvaM cAsya sAvadyatvAddhisAvadityalaM prasaGgena / zeSaM prAgvaditi sutrArthaH // * I eyamahaM nisAmittAo 264 mU. (273 ) vR. 'eya' sUtraM prAgvat / navaraM yatidharme dRDho'yamiti nizcitya duranto'yamabhiSvaGga iti tadabhAvaM parIkSitamapi punaH parIkSitumidamindra uvAca mU. ( 274 ) hirannaM suvanaM maNimottaM, kaMsaM dUsaM ca vAhaNaM / kosaM ca vaDDattA NaM, tao gacchasi khattiyA ! | vR. 'hiraNyaM' svarNaM 'suvarNa' zobhanavarNaM' viziSTavaNikamityarthaH yadvA hiraNyaM - ghaTitasvarNamitarattu suvarNa, maNayazca indranIlAdayo muktAzca mauktikAni maNimuktaM, tathA 'kAMsyabhAjanAdi 'dUSyaM' vastrANi, 'ca: ' svagatAnekabhedasaMsUcakaH, 'vAhanaM' rathAzcAdi, paThanti ca- 'savAhaNaM'ti saha vAhanairvarta iti savAhanaM hiraNyAdIti sambandhaH, 'koSaM' bhANDAgAraM 'carmalatAdyanekavasturUpaM 'vaDDhAvaittA NaM' ti vRddhi prApayya tataH samastavastuviSayecchAparipUrtau gaccha kSatriya !, ayamAzayaH --ya: sAkAGkSI nAsau dharmAnuSThAnayogo bhavati, yathA mammaNavaNik, sAkAGkSazca bhagavAn, AkAGkSaNIyahiraNyAdivastvaparipUrte:, tathAvidhadramakavaditi / eyamadvaM nisAmittA0 - * bhU. (275) vR. tata: 'eyaM' sUtraM pAgvat mU. (276 ) suvanna rUppassa ya pavvayA bhave, siyA hu kelAsasamA akhaMkhayA / narassa luddhassa na tehi kiMti, icchA hu AgAsasamA anaMtayA // vR. suvarNaM ca rUpyaM ca suvarNapyamiti samAhArastasya, 'tuH' pUraNe, yadvA''rSatvAdvibhaktilopaH, tuzabdaH samuccaye, tataH svarNasya rUpyasya ca parvatA iva parvatAH - parvatApramANA: rAzayo 'bhavanti' bhaveyuH, parvatapramANatve'pi ca laghuparvatapramANA eva syurata Aha- 'siyA hu' tti syAt, kadAcit, huravadhAraNe bhinnakramazca tataH 'kailAsasamA' eva kailAsaparvatatulyA eva, na tvanyalaghuparvata- Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 9, [ ni. 279 ] pramANAH, te'pi 'asaGkhyakAH ' saGkhyAvirahitAH, na tu dvitrA eva, mU. ( 277) puDhavI sAlI javA ceva, hiranaM pasubhissaha / paDiputraM nAlamegassa, iha vijjA tavaM care // vR. narasya lubdhasya, upalakSaNatvAt, striyAH paNDakasya vA, na taiH kailAzasamairapi suvarNarUpyaparvataiH 'kiJcidapi' alpamapi paritopotpAdanaM prati kriyata iti zeSaH, paThyate ca'na teNaM' ti atra ca sUtratvAdvacanavyatyayaH, kutaH punaridamityAha- 'icchA' abhilASa: 'hu' riti yasmAdAkAzena samA-tulyA AkAzasamA 'anantikA' antarahitA, tathA caitadanuvAdI vAcaka:"na tuSTiriha zatAjjantorna sahasrAna koTitaH / na rAjyAnneva devatvAraindratvAdapi vidyate // " kiM suvarNarUpye kevalaM eva necchAparipUrtaye ityAzaGkayAha-'pRthvI' mahI 'zAlayaH' lohitazAlyAdayaH, 'yavA:' pratItAH, 'ca: ' zeSadhAnyasamuccAyArtha:, 'eva: ' avadhAraNe sa ca bhinnakramo netyasyAnantaraM yokSyate, 'hiraNyaM' suvarNa tAmrAdyupalakSaNametat, 'pazubhiH ' gavAzvAdibhiH 'saha' sArdhaM 'pratipUrNa' samastaM paThanti ca - 'savvaM taM 'ti sarvam-azeSaM na tu kiyadeva tat pRthivyAdi 'na' it naiva 'jalaM' samarthaM, prakramAdicchAparipUrtaye 'ekasya' advitIyasya jantoriti gamyate, 'iti' etat zlokadvayoktaM 'vijja' tti sUtratvAd viditvA yadvA 'itI' tyasmAddhetoH 'vidvAn' paNDita: 'tapaH' dvAdazavidhaM 'caret' Aseveta, tata eva niHspRhatayecchAparipUrtisambhavAditibhAvaH / anena ca santoSa eva nirAkAGkSatAyAM hetu:, na tu hiraNyAdivardhanamityuktaM, tathA ca hiraNyAdi vardhayitvetyatra yadanumAnamuktaM, tatra sAkAGkSatvalakSaNoM heturasiddhaH, na cAkAGkSaNIyavastvaparipUrtastasya siddhatvaM, santuSTatayA mamA''kAGkSIyavastuna evAbhAvAditi sUtrArthaH // eyamahaM nisAmittA 265 1 mU. (278) vR. bhUyo'pi 'eyaM' sUtraM prAgvat / navaramavidyamAnavipayeSu viSayavAJchAnivRtto'yamiti nizcitya satsu teSvabhiSvaGgo'sti uta na veti vivecayitumindra uvAcaaccheragamabbhudae, bhoe jahittu patthivA ! / mU. ( 279 ) asaMte kAme patthesi, saMkappeNa vihammasi // vR. 'accheragaM'ti AzcaryaM vartate, yat tvamevaMvidho'pi 'abbhudae 'tti adbhutakAn AzcaryarUpAn 'bhogAn' kAmAn 'jahAsi' tyajasi, paThyate ca-' -'cayasi 'tti, 'pArthiva !' pRthivIpate !, pAThAntaratazca kSatriya !, athavA 'abbhuyae' tti abhyudaye, tatazca yadabhyudaye'pi bhogAMstvaM jahAsi tadAzcaryaM vartate, tathA tattyAgatazca 'asataH' avidyamAnAn kAmAn 'prArthayase' abhilapasi yattadapyAzcaryamiti sambandhaH, athavA'dhikastavAtra doSa:, 'saGkalpena' uttarottarAprAptabhogAbhilASarUpeNa vikalpena 'vihanyase' vividhaM bAdhyase, evaMvidhasaGkalpasyAparyavasitatvAd, uktaM hi"amISAM sthUlasUkSmANAmindriyArthavidhAyinAm / zakrAdayo'pi no tRsiM, vizeSANAmupAgatAH // " yadvA 'accheragamabbhudae'tti makAro'lAkSaNikaH, tatazca - AzcaryAdbhutayorekArthatve'pyupAdAnamatizayakhyApanArtham atizayAdbhutAn bhogAn jahAsi pArthiva ! asatazca kAmAn -- Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-9/279 prArthayasi yattatsaGkalpenaiva uktarUpeNa vihanyase-bAdhyase, kathaM hyanyathA vivekanastavaitat sambhavet ? / anena ca ya: sadviveko nAsau prAptAn viSayAnaprAptAkAzyA pariharati, yathA brahmadattacakravAdiH, sadvivekazca bhavAnityAdinItyA hetukAraNe sUcite iti sUtrArthaH / / mU.(280) eyamaTuMnisAmittA0 vR. tadanu 'eya' sUtraM prAgvat |muu.(281) sallaMkAmA visaM kAmA, kAmA aasiivisopmaa| kAme patthemANA, akAmA jati dNggii| vR.zalati dezAntazcalatIti zalyaM-zarIrAntaHpraviSTaM tomarAdi zalyamiva zalyaM, ke te?kAmyamAnatvAtkAmAH manojJazabdAdayaH, yathA hi zalyamantazcaladvividhabAdhAvidhAyi tathaita'pi, tattvata eSAmapi sadA bAdhAvidhAyitvAt, tathA veveSTi-vyApnotIti viSaM-tAlapuTAdi, viSamiva viSaM kAmAH, yathaiva hi tadupabhujyamAnaM madhuramityApAtasundaramivA''bhAti, atha ca pariNatAvatidAruNamevamete'pi kAmAH, tathA kAmAH Asyo-daMSTrAstAsu viSayasyetyAzIviSastadupamAH, yathA hyamaharavalokyamAnaH sphuranmaNiphaNAbhUpita iti zobhana iva vibhAvyate, sparzanAdibhiranubhUyamAnazca vinAzAyaiva bhavati tathaite'pi kAmAH, kiMca-kAmAn 'prArNayamAnA' abhilaSanto'pizabdasya luptanirdiSTatvAt prArthayamAnA api akAmA' iSyamANakAmAbhAvAt 'yAnti' gacchanti durgati' duSTAM narakAdigati, tadanena na kevalaM zalyAdivadanubhUyamAnA evAmI doSakAriNaH, kintu prArthyamAnA apItyuktaM bhvti| __ tathA ca-'yaH sadviveko nAsau prAptamaprAptakAGkhyA' ityAdau sadvivekatvamanaikAntiko hetuH, na hyayamekAntaH yathA prAptamaprAptArthe na parihiyate, prAptasyApyapAyahetoH taducchedakaprAptyarthaM vivekibhiH parihiyamANatvAd, anabhyupagatopAlambhazcAyaM, mumukSUNAM kvacidAkAzyA evAsambhavAt, uktaM hi-'mokSe bhave ca sarvatra, ni:spRho munisattamaH' iti sUtrArthaH / / kathaM punaH kAmAn prArthayamAnA durgati yAnti?, ata AhamU.(282) ahe vayai koheNaM, mANeNaM ahamA gii| mAyA gaipaDigghAo, lohAo duhao bhyN| vR. 'adho' narakagatau 'vrajati' gacchati 'krodhena' kopena, 'mAnena' ahaGkAreNa 'adhamA' nIcA gatiH, bhavatIti gamyate, 'mAya'tti subyatyayAt, 'mAyayA' paravaJcanAtmikayA gateHprastAvAt sugateH pratighAto-vinAzo gatipratighAto bhavati, lobhAd' gAddharyalakSaNAt, 'duhato'tti dvidhA dviprakAram-aihikaM pAratrikaM ca bhaviSyati asmAditi bhayaM-du:khaM, tadAzaGkAtaH sAdhvasaM vA, kAmeSu hi prArthyamAneSvavazyaMbhAvI krodhAdisambhavaH, sa cedRg iti kathaM na tatprArthanAto durgatigamanamityabhiprAyaH / yadvA-sarvamapi yadindreiNoktaM tat kaSAyAnupAtIti tadvipAkAnuvarNanamidamiti sUtrArthaH // evaM bahubhirapyupAyaistamindraH kSobhayitumazaktaH kimakarodityAhamU. ( 283) avaujhiUNa mAhaNaruvaM viuruviUNa iMdattaM / ___ vaMdati abhitthuNato imAhi mahurAhi vgguuhi|| vR.'avaujjhiya'tti apohyatyaktvA 'brAhmaNarUpaM' dhigvarNaveSaM 'viuruvviUNaM'ti vikRtya Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-9,[ni. 279] 267 'indratvam' uttaravaikriyarUpabhindrasvabhAvaM vandate' anekArthatvAt praNamati abhiSTuvan' Abhi.. mukhyena stutiM kurvan, 'AbhiH' anantaraM vakSyamANAbhiH 'madhurAbhiH' zrutisukhAbhiH' 'vaggUhi'ti ArpatvAdvAgbhiH-vANIbhiH, tadyathAmU. ( 284) aho te nijjio koho, aho mAno praaio| aho te nirakkiyA mAyA, aho lobho vsiiko| vR. 'aho' iti vismaye 'te' iti tvayA nitarAm-atizayena jita: abhibhUtaH nirjitaH 'krodhaH' kopaH, yatastvamanamatpArthivavazIkaraNapreraNAyAmapi na kSubhita ityabhiprAyaH, tathA 'aho' 'te' tvayA 'mAnaH' ahamitipratyahetuH 'parAjitaH' abhibhUtaH, yastvaM mandiraM dahAte ityAdyukte'pi kathaM mayi jIvatIdamiti nAhaGkatiM kRtavAnIti, tathA 'aho te naraktiya'tti prAkRtatvAnirAkRtA-apAstA mAyA, yastvaM purarakSAhetuSu prAkArATTAlakocchUlakAdiSu nikRtihetukepvAmoSakocchedanAdiSu ca na mano nihitavAn, tathA ca aho te lobho 'vazIkRta' iti niyantritaH, yastvaM hiraNyAdi varddhayitvA gaccheti sahetukamabhihito'pIcchAyA AkAzasamatvamevodAhRtavAn, ata eva, mU. ( 285) aho te ajjavaM sAhU, aho te sAhu ! maddavaM / aho te uttamA khaMtI, aho te mutti uttamA / vR. aho 'te' tava Ajavam' RjutvaM 'sAdhu' zobhanam, aho te sAdhu 'mArdavaM' mRdutvam, aho te 'uttamA' pradhAnA 'kSAntiH' kopopazamalakSaNA, aho te 'muktiH' nirlobhatA uttamA, vyatyayanirdezastvanAnupUrvyapi prarUpaNA'GgamitikRtveti sUtratrayArthaH // itthaM guNopavarNadvAreNAbhiSTasya samprati phalopadarzanadvAreNa stuvannAhamU.( 286) ihaM'si uttamo bhaMte !, peccA hohisi uttmo| loguttamuttamaM ThANaM, siddhiM gacchati niiro|| vR. 'iha' asmin janmani asi' bhavasi uttamaH' pradhAnaH, uttamaguNAnvitatvAt, 'bhaMte'tti pUjyAbhidhAnaM pretya' paraloke bhaviSyasi uttamaH, kathamityAha-lokasya-caturdazarajjvAtmakasya 'uttamam' uparivarti lokottamam 'uttama' devalokAdyapekSayA pradhAnam, athavA 'logottamamuttamaMtimakAro'lAkSaNikaH, tato lokasya loke vA uttamottamam-atizayapradhAnaM lokottamottama, tiSThatyasmin nAtaH paraM gacchatIti sthAnaM, kiM tadityAha-"siddhi' muktiM 'gacchati'tti sUtratvAdgamiSyasi, nirgato rajasaH-karmaNa iti nIrajA iti sUtrArthaH / / upasaMhAramAhamU.( 287) evaM abhitthuNaMto rAyarisiM uttamAe sddhaae| pAyAhiNaM kareMto puno puno vaMdatI skko| vR. 'evam' amunoktanyAye abhiSTuvan 'rAjarSim' uktarUpaM, prakramAnamim, 'uttamayA' pradhAnayA 'zraddhayA' bhaktyA 'pAyAhiNa'nti pradakSiNAM 'kurvan' vidadhat punaH punaH 'vandate' praNamati 'zakraH' purandara iti sUtrArthaH / / anantaraM ca yat kRtavAMstadAhamU. ( 288) to vaMdiUNa pAe cakkaMkusalakkhie munivrss| AgAseNuppatio lliycvlkuNddltiriiddii| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-9/288 7. 'tataH tadanantaraM, pAThAntaratazca 'sa' iti zakro vanditvA 'pAdau caraNoM, cakraM cAMkuzazca pratItAveva, tatpradhAnAni lakSaNAni yayostau tathA, munivarasya naminAmna iti prakramaH, tata 'AkAzena' nabhasA uditi-UrdhvaM devalokabhimukhaM patito gata utpatitaH, lalite ca te savilAsatayA capale ca caJcalatayA lalitacapale tathAvidhe kuNDale karNAbharaNe yasyAsau lalitacapalakuNDalaH, sa cAsau kirITI ca-mukuTavAn lalitacapalakuNDakirITI iti sUtrArthaH / / sa evaMvidhaH svayamindreNAbhiSTrayamAnaH kimutkarSa manasyAptavAn uta netyAhamU.( 289) namI namei appANaM, sakkhaM sakkeNa coio| cAiUNa gehaM vaidehI, sAmanne pjjuvddio|| vR. namirnamayati-bhAvataH prahvIbhavantamAtmAnaM svatattvabhAvanayA vizeSataH praguNayati, na tUsiktatAM nayati, tatkAlApekSayA laT, kathaMbhUtaH san?-'sAkSAt' pratyakSatAmupagamya 'zakreNa' indreNa 'coito'tti prerita: 'tyaktvA' apahAya gehaM' gRhaM 'vaidehI'tti sUtratvAdvidehA nAma janapadaH so'syAstIti videhI videhajanapadAdhipo, na tvanya eva kazciditi bhAvaH, yadvAvideheSu bhavA vaidehi-mithilA purI, subvyatyayAttAM ca tyaktveti sambandhanIyaM, 'zrAmaNye' zramaNabhAve 'paryupasthitaH' udyataH, abhUditi zeSaH, yadvA-namirnamayati saMyamaM prati pravaNIkarotyAtmAnaM, kIdRzaH ?-zakreNa preritaH kathaM ? -sAkSAt svayaM, na tvanyapArzvaprahitasandezakAdinA, zrAmaNye paryupasthitaH, na tu tatpreraNAto'pi dharma prati vipluto'bhUditibhAva iti sUtrArthaH / / kimeSa evaivaMvidhaH?, utAnye'pItyAhamU. ( 290) evaM kariti saMbuddhA, paMDiyA pviykkhnnaa| viNiyaTTati bhogesu, jahA se nmiraayrisi|ttibemi vR.'evam' iti yathaitena naminA nizcalatvaM kRtaM tathA'nye'pi kurvanti, upalakSaNatvAdakArSaH kariSyanti ca, na tvayameva, nidarzanatayaivAsyopAttatvAt, kIdRzAH punaranye'pyevaM kurvanti?'sambuddhAH' mithyAtvApagamato'vagatajIvAjIvAditattvAH 'paNDitAH' sunizcitazAstrArthAH 'pravicakSaNAH' abhyAsAtizayataH kriyAM prati prAvINyavantaH tathAvidhAzca santaH kiM vidadhati? -'vinivartante vizeSeNa tadAsevanAduparamanti, kebhyaH? - bhogesutti bhogebhyaH, kiMvat?-yathA sa'namiH' namirAjarSiH nizcalo bhUtvA tebhyo nivRtta iti, yadvopadezaparametat, yata evaM kurvanti sambuddhAH paNDitAH pravicakSaNAH evamiti kathamityAha-bhogebhyo vinivartante, vizeSeNa-atyantanizcalatAlakSaNena nivartante bhogebhyo, yathA sa 'namiH' naminAmA rAjarSiH, tato bhavadbhirapyevaMvidhairitthameva vidheyamiti sUtrArthaH / / 'itiH' parisamAptau 'bravImi' iti pUrvavat / nayAzca prAgvaditi // adhyayanaM 9 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre navamamadhyayanaM saniyuktiH saTIkaM samAptam Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 adhyayanaM-10,[ ni. 279] (adhyayana 10 dumapatrakaM) vR.vyAkhyAtaM namipravrajyAkhyaM navamamadhyayanam, adhunA dazamamadhyayanamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-ihAnantarAdhyayane dharmacaraNaM prati niSkampatvamuktaM, taccAnuzAsanAdeva prAyo bhavati, na ca tadupamA vinA spaSTamiti prathamataH upamAdvAreNAnuzAsanAbhidhAyakamidamadhyayanam, anena sambandhenAyAtasyAsyAdhyayanasyAnuyogadvAra catuSTayamupadarzAte, yAvanAmAniSpatranikSepe drumapatrakamiti dvipadaM nA, ato drumasya patrasya ca nikSepamAha ni.[ 280] niklevo u dumaMmi cauvviho0 / / ni.[281] jANaga sarIramavie0 ni.[ 282] dumayAunAmagoyaM veyaMto bhAvao dumo hoi| emeva ya pattassavi nikheko cauvviho hoi / / vR.'nikSepaH' nyAsaH 'tuH' pUraNe 'drume' drumaviSayaH 'caturvidhaH' nAmAdiH, dvividho bhavati dravye Agatamo noAgamatazca, satrividhaH-jJazarIrabhavyazarIradrumastadyatiriktazca, sa punastrividhaHekabhaviko baddhAyuSko'bhimukhanAmagotrazca, drumAyurnAmagotraM vedayan bhAvato drumo bhavati, evameva ca patrasyApi caturvidho bhavati nikSepa iti gAthAtrayAkSarArthaH / / bhAvArthastu pUrvavat, anvarthanAmatAmasyAdarzayannAhani.[ 283] dumapatteNovamma ahAThiIe uvakkameNaM c| ittha kayaM AiMmI to taM dumapattamajjhayaNaM // vR. drumo-vRkSa: tasya parNa-patraM tenaupamyam-upamA, prakramAdAyuSaH, kena punarguNenaupamyamityAha-'yathAsthitvA' svakAlaparipAkataH pAtarUpayA, tathA upakramaNaM-dIrghakAlabhAvanyiAH sthite: svalpakAlatA''pAdanamupakramaH, ko'rthaH?-pAkAdArata eva vAtAdinA'vasthitivinAzanaM, tena cAtrAdhyayane kRtaM' vihitam'Adau' prathamaM yasmAt tataH drumapatramityadhyayanamidam, ucyate iti zeSaH / yathA cAsya samutthAnaM tathA darzayaMstrayoviMzatisaGghayaM gAthAkadambakamAhani.[ 284] magahApuranayarAo vIreNa visajjaNaM tu sIsANaM / sAlamahAsAlANaM piTThIcaMpaM ca AgamanaM // ni.[ 285] pavajjA gAgilissa ya nANassa ya uppayA u tinnhNpi| ___ AgamanaM caMpapuri vIrassa avaMdanaM tesiN|| ni.[ 286] caMpAi punnabhadaMmi ceie nAyao phiakittii| AmaMteuM samaNe kahei bhayavaM mhaaviiro|| ni.[ 287] aTTavihakammamahaNassa tassa pgiivisuddhlesss| ___ aTThAvae nagavare nisIhie nitttthiatttthss|| ni.[ 288] usabhassa bharahapiuNo telukkpyaasniggyjss| jo AroDhuM vaMdai carimasarIro a so baahuu|| ni. [ 289] sAhuM saMvAsei a asAhuM na kira saMvasAveI / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ni. [290] ni. [ 291] ni. [292] ni. [ 293 ] uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-10/290 aha siddhapavvao so pAse veaDDasiharassa // carimasarIro sAhU Aruhai nagavaraM na annotti / eyaM tu udAharaNaM kAsIa tarhi jinavariMdo || soUNa taM bhagavao gaccha tahi goamo pahiakittI / Aruhai taM nagavaraM paDimAo vaMdai jinANaM // aha Agao sapariso savviDDhIe tahiM tu vesamano / vaMdittu ceiyAI aha vaMdai goamaM bhayavaM // aha puMDarIanAyaM kahei tahi goyamo pahiyakittI / dasamassa ya pAraNae pavvAvesIsa koDinaM // tassa ya vesamaNassA parisAe suravaro payaNukammo / taM puMDarIyanAyaM goyamakahiaM nisAmei // cittUNa puMDarIaM vagguvimANao so cuo saMto taMbuvane dhanagirissa ajjasunaMdAsuo jAo || dine koDine yA sevAle ceva hoi taie ya / ikkikkassa ya tesi parivAro paMca paMca sayA // heTThillA cautthaM majjhillANaM tu hoi chaTTaM tu / ni. [ 294 ] ni. [295 ] ni. [ 296 ] ni. [297 ] ni. [298 ] ni. [299] ni. [ 300 ] ni. [ 301 ] aTThamamuvarillANaM AhAro tesimo hoi // kaMdAI saccito hiTTillANaM tu hoi AhAro / bIANaM accitto ta ANaM sukkasevAlo / / taM pAsiUNa iDDi goyamarisiNo tao tivggaavi| anagArA pavvaiA sapparivArA vigayamohA || egassa khIrabho aNaheU nANuppayA muNeyavvA / egassa parisAdaMsaNeNa egassaya ya jinaMmi // kevaliparisaM tatto vaccaMtA goyameNa bhaNiA ya / iu eva vaMdaha jinaM kayakicca jinena so bhaNio // soUNa taM arahao hiyaeNaM goyamo'vi ciMtei / nANaM me na upajjai bhaNio ya jinena so tAhe / / cirasaMsaGkaM cirapariciaM ciramaNugayaM ca me jANa / dehassa ya bheyaMmiya dutrivi tulA bhavissAmo // jaha manne eamaTTaM amhe jANAmu khINasaMsArA / taha mantre eamaTTaM vimAnavAsIvi jANaMti // soUNa taM bhagavao micchAyArassa so uvaTThAi / tannIsAe bhayavaM sIsANaM dei anusiddhiM // ni. [ 302 ] ni. [ 303] ni. [ 304 ] ni. [ 305] vR. etaccAkSarArthaM prati spaSTameva, navaraM magadhApuranagaraM rAjagRhaM, tasyaiva tatkAlApekSayA 270 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-10,[ni.305] 271 magadhAsu pradhAnapuratvAdavidyamAnakaratvAcca, tathA 'nAyao pahiyakitti'tti nAyakaH-sakalajagatsvAmI jJAta eva vA jJAtaka-udArakSatriyaH, nyAyato vA prathimA-sakalajagatpratyAkhyAtA kotiryasya sa tathA, prakRtyA-svabhAvena vizuddhA-atyantanirmalA lezyA zuklalezyA yasya sa tathA, 'nisIhiya'tti niSidhyante-nirAkriyante asyAM kamrmANIti naiSedhikI-nirvANabhUmiH, 'kRtyalyuTo'nyatrApi' ityaparigrahaNabalAt lyuT, niSThitArthasya-samAptasakalakRtasya yadvA niSedhe-sakalakarmanirAkaraNalakSaNe bhavA naiSedhikI-muktigatistayA niSThitArtho yastasya RSabhasya-RSabhanAmnaH, sa cAnyo'pi sambhavati ata Aha-bharatapitariti, 'vandate' stauti prakramAnaSedhikI pratimAM vA, tathA sAdhu 'sa'miti bhRzaM vAsayati saMtAsayati, ko'rthaH ? - rAtri divaM cAvasthApayati, no'sAdhu saMharaNAdinA''nItamapi 'kila' iti parokSAptavAdasUcakaH, 'atha' ityupanyAse siddhopalakSitaH parvataH siddhaparvataH 'tAsthyAttadvayapadeza' iti tadadhiSThAyakadevatAvizeSa evoktaH, yadvA tattIrthAnubhAva evAyaM yadasAdhostatrAvasthAnameva na sampadyate, ___ tathA ca 'caramazarIraH sAdhuH ArohatI'tyatra padapracAreNeti gamyate, 'udAharaNaM' kathanaM 'kAsIa'tti akArSIda, anena caivaMvidhadevapravAdotthAnakAraNamuktaM ghettUNa puMDarIyam' ityAdinA ca prasaGgAgataM vairasvAmijanmoktaM, tathA 'taM pAsiUNa iDDi'nti tAmiti-pratItAmeva bhagavati jaGghAcAraNarUpalabdhirUpAM, tathA 'tivaggAvi'tti trayo vargA yeSAM te trivargAH, te'pi prakramAdditrakoNDinyazaivalinastrayo'pi, naiko dvau vetyapizabdArthaH, 'aNagAra'tti avidyamAnagRhAH, te ca tApasAdayo'pi syurata Aha-prakarSeNa vajitA-mithyAtvAdibhyo vinirgatA: pravrajitAH, tathA 'egassa khIrabhoyaNaheu'tti kSIrAnnabhojanameva vizuddhAdhyavasAyavizeSotpattinibandhanatayA hetu:kAraNaM kSIrabhojanahetuH, mayUravyaMsakAditvAt samAsaH, tamAzrityeti zeSaH, nAnuppaya'tti jJAnasyotpAdanamutpat 'sampAdAditvAt kvip' jJAnotpAt, tathA 'cirasaMsaTThanti ciraMprabhUtakAlaM saMsRSThaH-svasvAmyAdisambandhena sambandho yastaM, 'ciraparicitaH' sahavAsanAdinA sa pUrvo yastam, ubhayatra vispaSTaM paTurvispaSTapaTuritivat saha supetyatra supeti yogavibhAgAt samAsaH, ciramanugatamabhiprAyAnuvartinamAtmAnamati zeSaH, 'mame'tyAtmanirdezaH, tataH prabhUtamohanIyAcchAditatayA na te jJAnotpattirityabhiprAyaH 'dehasya tu' zarIrasya 'bhede' vinAze dvAvapyAvAM 'tulyau' muktipadaprAptyA samau bhaviSyAva:' iti mA tvamadhRti kRthA iti bhAvaH, 'yathA' yena prakAreNa yathA 'manne 'tti ArSatvAt puruSavyatyayaH, tato manyase tvam enaM jJAnAvAptilakSaNam 'artha' vastu 'vayaM' jAnImaH avabudhyAmahe, kivizaSTAH santaH?, ityAhakSINaH panarbhavAbhAvataH saMsAro yeSAM te kSINasaMsArAH, tena prakAreNa tathA, vyavacchedaphalatvAta tathaiva, kimityAha-'manne'tti prAgvat, manyase 'enamartham' anantaroktaM 'vimAnavAsino'pi' devA jAnanti' avabudhyante, evaM ca yathA kSINasaMsArA jAnanti tathA vimAnavAsino'pi jAnantItyAzayavataH kSINasaMsAriNAM ca parijJAnaM prati sAmyamabhimatamityaho tava vivekatetyupAlabdhaH / tathA 'jANagapucchaMti jJAyakapRcchayA pRcchati, na hi tasya bhagavataH samastajJeyaviSayavijJAnacakSuSaH kvacidavijJAnamasti, kintu gautamaM pratibodhayannitthamupAlabhate, tathA yathA kim?dIvyanti-krIDanti devAH teSAM vacanaM vaco 'gijjhaM'ti grAhyamupAdeyam, 'Ato' tti ArSatvAdAho Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-10/290 svit, jinAnAM varA:-pradhAnAH jinavarAH ya utpannakavalAstIrthakRtasteSAM?, tadanenaikamasmatparijJAnasya devaparijJAnasya ca sAmyApAdanam, aparaMtu sAmye satyapi dehassa ya bheyaMmI doNNivi tullA bhavissAmo'tti asmadvavacanataH zatazo'pi zrutAnna vinizcayamapi vihitavAn, deva vacanAttu sakRdapyAkaNitAt tatheti pratipAdyASTApadaM prati prayAta ityaho te mohavijRmbhitamityuktaM bhvti| zrutvA tadupAlambhavaco bhagavataH sambandhi 'micchAcArassa'tti ArSatvAnmithyAcArAduktarUpAdgamyamAnatvAt pratikramitum 'upatiSThati' udycchti| tannizraye'ti gautamanizrayA 'anaziSTiM' zikSAm evadbhAvArthastu sampradAyAdavaseyaH, sa cAyam teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM piTThIcaMpA nAma nayarI, tattha sAlo rAyA, mahAsAlo juvarAyA, tesiM, sAlamahAsAlANaM bhaginI jasavatI, tIse piharo bhattAro, jasavatIe attato piDharaputto gAgalInAma kumAro / tattha vaddhamANasAmI samosaDho subhUmibhAge ujjAne, sAlo nimto, dhamma succA bhaNati--jaM navaraMmahAsAlaM rajje ThAvemi, so atigato, tena Apucchito mahAsAlo bhaNatiahaMpi saMsArabhauviggo jahA tubbhe ihaM meDhIpamANaM tahA pavvaiyassavi, tAhe gAgali kaMpillAto saddAveUNa paTTo baddho abhisitto ya rAyA jaato|tss mAyA kaMpillapure nayare dinilliyA piDharassa, tena tato saddAvito, so puNa tesiM do sibiyAto kAreti, jAva te pavvatiyA, sA bhaginI samaNovAsiyA jAtA, tae NaM te samaNA hotagA, ekkArasa aMgAI ahijjiyaa| tate NaM samaNe bhagavaM mahAvIre bahiyA janavayavihAraM vihrti| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihaM nAma nayaraM, tattha sAmI samosaDho, tAhe sAmI pano'vi niggato caMpaM pahAvito, tAhe sAlamahAsAlA sAmi ApucchaMtiamhe piTThIcaMpaM vaccAmo jadi nAma tANa kovi bujjhejjA, sammattaM labhejjA, sAmIvi jANati-jahA tANi saMbajjhihiMti, tAhe sAmiNA goyamasAmI se biijjao dino, goyamasAmI piTThIcaMpaM gato, tattha samosaraNaM, gAgalI piDharo jasavatI ya niggayANi, bhagavaM dhammaM kahei, tANi dhamma soUNa saMviggANi, tAdhe gagAlI bhaNati-janavaraM ammApiyaro ApucchAmi, jeTThaputtaM ca rajje Thavemi, tANi ApucchiyANi bhaNaMti-jai tuma saMsArabhauvviggo amhevi, tAdhe so puttaM rajje ThAvittA ammApitIhi samaM pavvaito, goyamasAmI tANi ghettUNa caMpaM vaccai / tesi sAlamahAsAlANaM paMthaM vaccaMtANaM hariso jAo-jaghA saMsAraM uttAriyANi, evaM catesiM suheNaM ajjhavasAnenaM kevalanANaM uppanna, iyaresiMpiciMtA jAyA-jahA eehiM amhe rajje ThAviyANi saMsArAto ya moiyANi, evaM citaMtANaM subheNaM ajjhavasAneNaM tiNhaMpi kevalanANaM uppanna / evaM tAni uppannanANANi caMpaM gayANi, sAmi pAyAhiNaM karemANANi titthaM paNamiUNa kevaliparisaM pahAviyANi, goyamasAmovi bhagavaM vaMdiUNa tikkhutto payAhiNIkAUNa pAesu paDito. uTrio bhaNati-kahiM vaccaha?, eha titthayaraM vaMdaha, tAdhe sAmI bhaNai-mA goyamA ! kevalI AsAehi, tAhe AuTTo khAmeti, saMvegaM ca gto| tattha goyamasAmissa saMkA jAyAnAhaM na sijjhissAmitti, evaM goymsaamiiviciteti| io ya devANa saMlAvo vaTTai-jo aTThAvayaM vilaggati ceiyANi ya vaMdati dharaNigoyaro so tena bhavaggahaneNaM sijjhai, tAdhe sAmI tassa cittaM jANati tAvasANa ya saMbohaNayaM, eyassavithiratA bhavissatitti dovi kayANi bhavissaMti, Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-10,[ni. 305 ] 273 eyassavi paccatA tevi saMvujjhissaMti'tti, sA'vi sAmi Apucchai, aThThAvayaM jAmitti, tattha bhagavayA bhaNiyaM-vacca aTTApayaM ceiyANaM vaMdato, tae NaM bhagavaM haTTatuTTho vaMditA sagato, tattha ya aTTAvae janavAyaM soUNaM titri tAvasA paMcapaMcasayaparivArA patteyaM aTThAvayaM vilaggAmotti tattha kilissaMti, koDinno dino sevAlI, jo koDino so cautthaM 2 kAUNa pacchA mUlakaMdANi AhAreti sacittANi, so paDhama mehalaM vilaggo, dinno chaTuMchaTTeNaM kAUNaM parisaDiyaM paMDapattANi AhArei, so bIyaM mehalaM vilaggo, sevAlI aThumaM 2 kAUNa jo sevAlo sayaM mailato taM AhArei, so taiyaM mehalaM vilaggo, evaM tevi tAva kilissNti| __ bhayavaM ca goyame orAlasarore huyavahataDiyataruNaravikiraNasarisae teeNaM, te taM iMtaM pecchettA te evaM bhaNaMti-esa kira ettha thullato samano vilaggihiti?, jaM amhe mahAtavassI sukkA bhukkhA natarAmotti vilaggiuM, bhagavaM ca goyame jaMghAcAraNaladdhIe lUyAtaMtupuDagaMpinIsAe uppayati, jAva te paloyaMti-esa Agaotti, eso adaMsaNaM gatotti, tAhe te vimhiyA jAyA pasaMsaMti, acchaMti ya paloyaMtA, jati oyarati to eyassa vayaM sIsA, evaM te paDicchaMtA acchNti| ___sAmIvi ceiyANi vaMdittA uttarapuracchime disibhAge puDhavisilApaTTae tuyaTTo asogavarapAyassa ahe taM rayaNi vAsAe uvaagto| io ya sakkassa logapAlo vesamano, sovi aTThAvayaceiyavaMdato eti, socejhyANi vaMdittA goyamasAmi vaMdita, tAhe so dhammaM kaheti, bhagavaM aNagAraguNe parikahiuM pavatto, aMtAhArA paMtAhArA evaM vaneti, vesamano citeti-esa bhagavaM erise sAhuguNe vanei, appaNo ya se imA sarIrasukumArAyA jArisA devANavi natthi, bhagavaM tassa AkUtaM nAuM puMDarIyaM nAma ajjhayaNaM pannavei, jahA-pukkhalAvatIvijae puMDariMgiNIe nagarIe naliNigummaM ujjANaM, tattha NaM mahApaume nAma rAyA hotthA, paumAvatI devI, tANaM do puttA-puMDarIe kaMDarIe ya, sukumArA jAva paDirUvA, puMDarIe juvarAyA hotthaa| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM therA bhagavaMto jAva nalinigumme ujjAne samosaDhA, mahApaume niggae, dhamma soccA bhaNati-jaM navaraM devAnuppiyA ! puMDarIyaM kumAraM rajje Thavemi, ahAsuhaM mA paDibaMdha karehi, evaM jAva puMDarIe rAyA jAe jAva vihri| tate NaM se kaMDarIe kumAre jaae| tae NaM se mahApaume rAyA puMDarIyaM rAyaM Apucchatitae NaM se puMDarIe sibiyaM nInei, jAva pavvatite, navaraM coddasapuvvAI ahijjati, bahUhiM chaThaThumamahAtavovahANehiM bahUNi vAsANi sAmannaM pAliUNaM mAsiyAe saMlehaNAe sardvi bhattAI jhosittA jAva siddhe| annAyA ya te thorA puvvANupuvvi jAva puMDarigiNIe samosaDhA, parisA niggayA, tae NaM se puMDarIe rAyA kaNDarIeNaM juvarannA saddhiM imIse kahAe laddhaTe samANe haTe jAva gae, dhammakahA, jAva se puMDarIe sAvagadhamma paDivanne, jAva paDigae sAvae jaae| tae NaM se kaMDarIe juvarAyA therANaM dhamma soccA haTe jAva jahedaM tujhe vadaha,jaM navaraM devANuppiyA! puMDarIyaM rAyaM ApucchAmi, tae NaM jAva pavvayAmi, ahAsuhaM paLyaha / tate NaM se kaMDarIe jAva there namaMsati 2 therANaM aMtitAto paDinikkhamati 2 ttA tameva cAughaMTaM AsaharaM durUhati, jAva paccoruhati, jeNeva puMDarIe rAyA teneva uvAgacchati, karayala jAvapuMDarIyaM rAyaM evaM vayAsI-evaM khalu mae devAnu28/18 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-10/290 ppiyaa| therANaM aMtie jAva dhamme nisaMte, se ya dhamme icchie paDicchie abhiruie, tae NaM ahaM devAnuppiyA ! saMsArabhauvvigge bhoe jammaNamaraNANaM icchAmi NaM tujjhehi aNunAe samANe therANa aMtie jAva pavvatittaetti / tae NaM se puMDarIe rAyA evaM vayAsI-mA NaM tumaM devAnuppiyA / idAni therANaM aMtie jAva pavvayAhi, ahannaM tumaM mahayA 2 rAyAbhiseeNaM abhisiMcissAmi, tae NaM se kaMDarIe puMDariyassa rano eyamadvaM no ADhAti no parijANAti tusiNIe saMciTTai, taeNaM se kaMDarIe puMDarIe doccaMpi taccapi evaM vayAsI-icchAmi NaM devAnuppiyA! jAva pvvittetti| ___ tae NaM se puMDarie rAyA kaMDarIyaM kumAraM jAhe no saMcAei visayAnulomAhiM bahUhiM AghavaNAhi ya pannavaNAhi ya sannavaNAhi ya vinavaNAhi ya Aghavittae vA 4 tAhe visayapaDikUlAhiM saMjamabhauvvegakarIhiM pannavaNAhi ya pannavemANe 2 evaM vayAsI-evaM khalu jAyA! niggaMthe pAvayaNe sacce anuttare kevalie evaM jahA paDikkamaNe jAva savvadukkhANa aMtaM kareti, kiMtu ahIva egaMtadiTThIe khuro iva egaMtadhArAe lohamAyA vA javA cAveyavvA vAluyAkavale iva nissAe gaMgA vA mahAnaI paDisoyagamaNAe mahAsamudde iva bhuyAhiM duruttarehiM tikkhaM caMkamiyavvaM garuyaM laMghiyavvaM asidhAraM ca tavaM cirayavvaM, no ya khalaM kappaI jAtA! samaNANaM niggaMthANaM pANAivAe vA jAva micchAdaMsaNasalleti vA 18 AhAkambheti vA uddeseti vA missajAe vA ajjhoyarae paie kIe pAmicce acchejje anisiTTe abhihaDevA ThaiyaevA kaMtArabhattae i vA dubhikkhabhattei vA gilANabhatte i vA pAhuNagabhattetti vA sijjAtarapiMDe i vA rAyapiMDe i vA mUlabhoyaNe i vA kandabhoyaNe i vA phalabhoyaNe i vA bIyabhoyaNe i vA hariyabhoyaNe i vA bhottae vA pAyae vA, tumaM ca NaM jAyA ! suhasamucite nAlaM sItaM nAlaM uNhaM nAlaM khuhA nAlaM pivAsA nAlaM corA nAlaM bAlA nAlaM daMsA nAlaM masagA nAlaM vAttiyapittiyasibhiyasannivAiyavivihe rogAyaMke uccAvae vA gAmakaMTate, vA bAvIsaM parIsahovasagge udinne sammaM ahiyAsittaetti, taM no khalu jAtA ! amhe icchAmo tujhaM khaNamavi vippaogaM, taM acchAhI tAva jAyA ! aNubhavAhi rajjasiriM, pacchA pavvahisi / tae NaM se kaMDarIe eyaM vayAsI taheva NaM devAnuppiyA! janaM tujhe vayaha, kiM puna devAnuppiyA ! niggaMthe pAvayaNe kIvANaM kAyarANaM kApurisANaM ihaloyapaDibaddhANaM paralogaparaMmuhANaM visayatisiyANaM duranucare pAgayajaNassa, dhIrassa nicchiyassa vavasiyassa no khalu itthaM kiMcidukkarakaraNAe, taM icchAmi NaM devAnuppiyA ! jAva pvvtittetti| tae NaM taM kaMDarIyaM puMDarIe rAyA jAhe no saMcAeti bahUhi AdhavaNAhi ya 4 Aghavittae vA 4 tAdhe akAmae ceva nikkhamaNaM annumnnitthaa| taeNaM se puMDarIe koDubiyapurise saddAvei 2 evaM vayAsI-jahA mahAmaigdhaM mahArihaM nikkhamaNamahimaM kareha, jAva pvvtito| tao sAmAiyamAiyAI ekkArasa aMgAI ahijjiyAI, bahUhiM cautthacchaTThaTThamAIhiM tavovahANehiM jAva viharai ! annayA tassa kaMDarIyassa aMtehi ya paMtehi ya jAva rogAyaMke pAubbhUe jAva dAhavakaMtIe yAvi viharati / tate NaM te therA bhagavaMto annayA kayAiM puvvAnupubbi caramANA gAmAnugAmaM viharamANA puMDarigiNIe nalinivane samosaDhA, tae NaM se puMDarIe rAyA imIse kahAe laTTha samANe jAva pajjuvAsai, patthuyA dhammakahA bhagavayA, Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 10, [ ni. 305 ] 275 tate NaM se puMDarIe rAyA dhammaM soccA jeNeva kaMDarIe anagAre teneva uvAgacchai 2 ttA kaMDarIyaM vaMdai nama'sai ra kaMDarIyassa sarIraM savvAbAhaM saruyaM pAsati 2 jeNeva therA teneva uvAgacchai, there vaMdati 2 evaM vayAsI- ahaM NaM bhaMte! kaMDarIyassa anagArassa ahApavattehiM tegicchiehiM phAsUyaesaNijjehiM ahApavattehiM osahabhesajjabhattapANehiM tigicchaM AuMTAmi, tujhe NaM bhaMte! mama jANasAlAsu samosaraha, tate gaM therANaM puMDarIyassa ranno eyamaThThe paDisuNeti 2 jAva jANasAlAsu viharati / taNaM se puMDarIe kaMDarIyassa tigicchaM AuMTei, tae NaM taM maNutraM asaNaM 4 AhAreMtassa samANassa se rogAyake khippAmeva uvasaMte have jAe Aroge baliyasarIre, tao rogAyaMkAo kavi samANe taMsi maNunnaMsi asane 4 mucchie jAva ajjhovavatre vivihe ya pANagaMsi, no saMcAeti bahiyA abbhujjaeNaM vihAreNaM viharittaetti / tate gaM se puMDarIe imIse kahAe laddhadve samANe jeNeva kaMDarIe teneva uvAgacchati 2 kaMDarIyaM tikkhutto AyAhiNaM payAhiNaM kareti 2 vaMdati 2 evaM vayAsI - ghanne'si NaM tumaM devAnuppiyA ! evaM supano'si NaM kayatthe kayalakkhaNe suladdhe NaM tava devAnuppiyA ! mANussae jamme jIviyaphale, jatraM tumaM rajjaM ca jAva aMteuraM ca vicchaDuittA jAva pavvaie, ahannaM ahanne akayaputre jAva mAnussae bhave anegajAijarAmaNarogasogasArIramANasapakAmadukkhaveyaNAvasaNasayauvaddavAbhibhUe adhuve anIie asAsae saMjjhabdharAgasarise jaMlabubbuyasamANe kusaggajalabiMdusannihe sumiNagadaMsaNovame vijjulayAcaMcale anicce saDaNapaDaNaviddhaMsaNadhammake puvvi vA pacchA vA avassaM vippajahiyavvaitti, tahA mAnussayaM sarIragaMpi dukkhAyayaNaM vivihavAhisayasatrikeyaM aTTikaTTiyaM sirAhArujAlaoNaddhasaMvinaddhaM maTTiyabhaMDaM va dubbalaM asuikiliGkaM aNiTTaMpi ya savvakAlaM saMThappayaM jarAdhuNiyaM jajjaragharaM va saDaNapaDaNaviddhaMsaNadhammayaM puvvi vA pacchA vA avassavippajahiyavvaM, kAmabhogAvi ya NaM mAnussA asuI asAsayA vaMtAsavA evaM pittA0 khelA0 sukkA0 soNiyAsavA uccArapAsavaNakhelasiMghANavaMtapittasukka soNiyasamubbhavA amaNutrapu (du) rUyamuttapUtipurIsapunnA mayagaMdhussAsa asubhaNissAsauvvIyaNagA bIbhacchA appakAliyA laghussagA kalamalAhiyA sudukkhA bahujanasAharaNA pariki le sakicchadu kkhasajjhA abuhajananiseviyA sadA sAdhugarahinijjA anaMtasaMsAravaDDUNA kaDugaphalavivAgA cuDulivva amuMcamANA dukkhANubaMdhiNo siddhigamanavigdhA puvvivA pacchA vA avassa vippajahiyavvA bhavaMti, je'vi ya NaM rajje hirane suvanne ya jAva sAvaijje se'vi ya NaM aggisAhie corasAhie rAyasAhie dAiyasAhie adhuve anitIe asAsae puvvi vA pacchA vA avassavippajahiyavve bhavissatitti, evaMvihammi rajje jAva aMteureya mAnusaesu ya kAmabhogesu mucchie 4 no saMcAemi jAva pavvayittae, taM dhatre'si tumaM jAva suddhe NaM maNuyajamme, jaM NaM pavvaie / taNaM sekaMDarI puMDarIeNaM evaM vRtte tusiNIe saMciTThati, tateNaM se puMDarIe doccaMpi taccapi evaM vayAsi - dhanne'si tumaM ahaM ahantre / taeNaM se docvaMpi tacvaMpi evaM vutte samANe akAmae avasaMvase lajjAe ya gAraveNa ya puMDarIyarAyaM Apucchai, therehiM saddhiM bahiyA janavayavihAraM viharaI / tae NaM se kaMDarIe therehiM saddhi kiMci kAlaM uggaM uggeNaM viharitA tao Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 uttarAdhyayana-mUlasUtram - 1-10/290 pacchA samaNattaNanivvitre samaNattaNaNibbhatthie samaNaguNamukkajoge therANaM aMtiyAto saNiyaM 2 paccosakkaI, jeNeva puMDaragiNI nagarI jeNeva puMDarIyamsa stro bhavane jeNeva asogavaniyA jeNeva asAMgavarapAyave jeNeva puDhavisilAvaTTae teneva uvAgacchati 2 jAva silApaTTayaM duruhai 2 ohayamanasaMkappe jAva jhiyAyati / tae NaM puMDarIyassa ammadhAI tatthAgacchati, jAva taM tahA pAsati 2 puMDarIyassa sAhati, se'vi ya NaM aMtauraparivAlasaMparivuDe tatthAgacchati 2 tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM jAva dhanne'si NaM savva jAva tusiNIe, tae NaM puMDarIe evaM vayAsI aTTho bhaMte ! bhogehiM ?, haMta aTTho, tae NaM koDuMbiyapurise saddAvei 2 kalikulaseNevAbhisitto rAyabhiseeNaM jAvarajjaM pasAsemANe viharati / tase puMDarI sayameva paMcamuTThiyaM loyaM karei 2 cAujjAmaM dhammaM paDivajjai 2 kaMDaroyassa AyArabhaMDagaM savvasuhasamudayaMpiva giNhati 2 imaM abhigyahaM giNhati kappati me therANaM aMti dhammaM paDivajjettA pacchA AhAraM AhArittaettikaTTu therAbhimuhe nigge| kaMDarIyassa u taM paNIyaM pAnAbhoyaNaM AhAriyassa no sammaM pariNayaM, veyaNA pAubbhUyA ujjalA viulA jAva durahiyAsA, tae NaM se rajje ya jAva aMteure ya mucchie jAva ajjhAvavanne aTTaduhavasaTTe akAmae kAlaM kiccA sattamIpuDhavIe tettIsasAgarovamaTThiIe jaae| puMDarIe'vi ya NaM there pappa tesiM aMtite doccaMpi cAujjAme dhamme paDivajjati, aTTamakhamaNapAraNagaMsi ne jAva AhAreI, tena ya kAlAIkkaMtasIyalalukkha arasiviraseNaM apariNatena veyaNA durahiyAsA jAyA, tae NaM se adhAranijjamitikaTTu karayalapariggahiyaM jAva aMjali kaTTu namo'tthu NaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM jAva saMpattANaM namo'tthu NaM therANaM bhagavaMtANaM mama dhammAyariyANaM dhammovaesayANaM puvvipi ya NaM mae therANaM aMtite savve pANAivAe paccakkhAe jAvajjIvAe jAva savve akaraNijje joge paccakkhAe, idArnipi tesi ceva NaM bhagavaMtANaM aMtite jAva savvaM pANAtivAyaM jAva savvaM akaraNijjaM jogaM paccakkhAmi, jaMpi ya me imaM sarIragaM jAva eyaMpi carimehiM UsasAnIsAMsehi vo sirAmitti, evaM AloiyapaDikkate samAhipatte kAlamAse kAlaM kiccA savvaTTasiddhe tettIsasAgarovamAU deve jAe, tao caittA mahAvidehe sijjhihitti / tAmA tumaM dubbalattaM baliyattaM vA giNhAhi, jadhA so kaMDarIo teNaM dobbaleNaM aTTaduhaTTavasaTTo sattamIe uvavanno, puMDarIto, paDipunnagalakavolo savvasiddhe uvavanno, evaM devAnuppiyA ! balito dubbalo vA akAraNaM, ittha jhANaniggahA kAyavvo, jhANaniggaho paramaM pamANaM / tattha vesamaNo aho bhagavayA AkUyaM nAyaMti ettha atIva saMvegamAnnotti vaMdittA paDigato / tattha vesamaNassa ego sAmAnito devo, tena taM puMDarIyajjhayaNaM ogAhiyaM paMcasayANi saMmattaM ca paDivannotti, keI bhaNaMti-jaMbhago so / tAhe bhagavaM kallaM ceiyANi vaMdittA paccoruhati, te tAvasA bhati-tujhe amhANaM AyariyA amhe tubbhaM sIsA, sAmI bhaNati tujjhaM amhaM ca tilayagurU AyariyA, te bhaMgati-tumbhavi anno Ayario ?, tAhe sAmI bhagavao guNathavaNaM karei, te pavvaiyA, devayAe liMgAnI uvaniyANi, tAhe te bhagavayA saddhi vaccati bhikkhAvelA ya jAyA, bhagavaM bhaNati - kiM Anijjau ?, te bhAMti - pAyaso, bhagavaM ca savvaladdhisaM punno paDiggahagaM mahusaMjuttassa pAyasassa bharittA Agato, tAhe bhaNati parivADIe ThAha, te ThiyA, bhagavaM ca Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-10,[ ni. 305 ] 277 akkhINamahAnasito, te dhAyA, te suTTayaraM AuTTA, tAhe sayamAhAreti, tAdhe punaravi paTTaviyA / tesiM ca sevAlabhakkhagANaM jemaMtANaM ceva kevalaNANaM uppannaM, dinnassa vagge chattAicchattaM pecchaMtANaM, koDinAssa vagge sAmi daTTaNa uvavanaM / goyamasAmI puraoM pakaDDamAno sAmi payAhiNIkareti, tevi kevaliparisaM pahAviyA, goyamasAmI bhaNai-edha sAmi vaMdaha, sAmI bhaNai-goyamA! mA kevalI AsAehi, goyamasAmI AuTTo micchAdukkaDaM kreti| tao goyamasAmissa suTTayaraM adhitI jAyA, tAdhe sAmI gAyama bhaNati-kiM devANaM vayaNaM gijhaM ? Ato jinANaM?, goyamo bhaNati-jinavarANaM, to kIsa adhirti karesi?, tAdhe sAmI cattAri kaDe panavei, taMjahA-suMbakaDe vidalakaDe cammakaDe kaMbalakaDe, evaM sAmIvi goyamasAmoto kaMbalakaDasamAno. ki ca-cirasaMsaTTo'si me goyamA! jAva avisesamaNANattA bhavissAmA, tAdhe sAmI dumapattayaM nAma ajjhayaNaM pannavei / devo vesamaNasAmAnito tato caittA NaM tuMbavanasanivese dhanagirInAma gAdhAvaI, so ya pavvatiukAmo, tassa ya mAyApiyaro vAreMti, pacchA so jattha 2 vareMti tattha 2 vippariNAmeti jahA ahaM pavvaiukAmo, tassa ya tayaNurUvassa gAhAvatissa dhUyA suNaMdA nAma, sA bhaNai-mamaM deha, tAdhi sA dinnA, tIse ya bhAyA ajjasamito nAma puvvapavvatito, tIse ya sunaMdAe kucchisiso devo uvavanno, tAdhe bhaNati dhanagirI-esa te gambho biijjio hohii, so sIhagirissa pAse pavvatito, imovi navaNhaM mAsANaM dArato jAto // ityAdi bhagavadvairisvAmikathA AvazyakacuNito'vaseyA ityukto nAmaniSpannanikSepaphaH, samprati sUtrAlApakanippanikSepAvasaraH, sa ca sUtre satItyataH sUtrAnagame sUtramuccAraNIyaM, taccedammU. (291) dumapattae paMDuyae jahA, nivaDai rAigaNANa acce| evaM manuyANa jIviyaM, samayaM goyama! mA pmaaye| vR. drumo-vRkSastasya patraM-palAzaM tadeva tathAvidhAvasthAM prApyAnukampitaM drumapatrakaM 'paMDurae'tti ArpatvAt pANDurakaM kAlapariNAmatastathAvidharogAdervA prAptavalakSabhAvaM, yena prakAreNa yathA, 'nipatati' zithilavRntabandhanatvAd, bhrazyati, prakramAt drumata eva, rAtrigaNAnAM dinagaNAvinAbhAvitvAdupalakSaNatvAdvA rAtrindivasasamUhAnAm 'atyaye' atikrame, 'evam' ityevaMprakAraM 'manuSyANAM' manujAnAM, zeSajIvopalakSaNaM caitat, 'jIvitaM' AyuH, tadapi hi rAtrindivagaNAnAmatikrame yathAsthityA sthitikhaNDakApahArAtmake nAdhyavasAyAdinA janitenopakramaNena vA jIvapradezebhyo bhrazyatItyevamucyate. yatazcaivamato'tyantaniruddhaH kAla: samayastam, apizabdasya gamyamAnatvAtsamayamapyAstAmAvalikAdi, 'gautama' iti gautamasagotrasyendrabhUterAmantreNaM 'mA pramAdI:' mA pramAdaM kRthAH, zepaziSyopalakSa NaM ca gautamagrahaNam, uktaM hi niyuktikatA-'tanissAe bhagavaM sIsANaM dei anusarddhi', atra ca pANDurakapadAkSipta yauvanasyApyanityatvamAvizcikIrSurAha niyuktikRtni.[ 307] pariyaTTilAvanaM calaMtasaMdhi muyNtbiNttaagN| pattaM ca vasanapanaM kAlappattaM bhaNai gAhaM / ni.[ 308] jaha tubbhe taha amhe tuTava a hohihA jahA amhe / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-10 / 291 appA paDataM paMDuravattaM kisalayANaM // ni. [ 309 ] navi atthi navi a hohI ullAvo kisalapaMDupattANaM / umA khalu esa kayA bhaviyajanavibohaNaTTAe || 1 vR. parivartitaM-kAlapariNatyA'nyathAkRtaM lAvaNyam-abhirAmaguNAtmasyeti parivartitalA - vaNyaM yato na tasya prAgiva saukumAryAdi vidyate, tathA calantaH- zithilIbhavantaH sandhayoyasmiMstattathA, ata eva 'muyaMta- veMTAgaM 'ti muJcat-tyajat sAmarthyAd vRkSaM vRntakaM - patrabandhanaM yasya tat muJcantakaM, vRntasya vRkSamocane patrasya patanameva bhavatIti patadityuktaM bhavati, 'patraM'(ca) parNaM, vyasanam - ApadaM prAptaM vyasanaprAptaM tathA kAlaH - prakramAt patanaprastAvastaM prAptaM - gataM kAlaprAptaM ' bhaNati' abhidhatte, goyata iti gAthA tAM - chandovizeSarUpAM // tAmevAha 'yathA' iti sAdRzyate, tato yathA yUyaM samprati kizalayabhAvamanubhavatha snigdhAdiguNairgarvamuddhahatha asmAnupahasatha, tathA vayamapyatItadazAyAM, tathA yUyamapi ca bhaviSyatha yathA vayamiti, jIrNa bhAve hi yathA vayamidAnIM vivarNavicchAyatayopahAsyAni, evaM yUyamapi bhAvInIti, 'appAhei' tti uktanyAyenopadizati piteva putrasya 'patat' bhrazyat 'pANDurapatraM' jIrNapatraM 'kisalayA-nAm' abhinavapatrANAM / nanu kimevaM patrakisalayAnAmullApaH sambhavati ? yenedamucyate, 'nevAsti' naiva vidyate naiva bhaviSyati upalakSaNatvAt naitra bhUtaH ko'sau ? - 'ullApaH ' vacanaM keSAM ? - 'kizalayapANDupatrANAm ' uktarUpANAM, ArSatvAcca yalopaH, tadiha kimevamuktamityAha - 'upamA' upamitiH, khalu evakArArthatvAt, tataH upamaiva, 'eSA' anantarako ktA 'kRtA' vihitA 'bhaviyajanavibohaNaTThAe'tti pratItameva / yatheha kizalayAni pANDupatreNAnuziSyante tathA'nyo'pi yauvanagarvito'nuzAsanIyaH, tathA caitadanuvAdinA vAcakenAvAci"paribhavasi kimiti lokaM jarasA parijarjarIkRtazarIram / acirAt tvamapi bhaviSyasi yauvanagarvaM kimudvahasi ? | " tadevaM jIvitayauvanayoranityatvamavagamya na pramAdo vidheya iti gaathaatryaarthyuktsuutrgmaarthH|| punarAyuSo'nityatvaM khyApayitumAha- mU. (292 ) kusagge jaha osabiMdue, thovaM ciTThati laMbamAnae / evaM manuyANa jIviyaM, samayaM0 // vR. kuzo - darbhasadRzastRNavizeSaH, tanutaratvAcca tasyopAdAnaM, tasyAgraM prAntastasmin, 'yathA' ityupamApradarzakaH, avazyAyaH - zaratkAlabhAvI zlakSNavarSastasya bindureva bindukaH avazyAyabindukaH, 'stokam' alpAlAmiti gamyate, 'tiSThati', Aste, 'lambamAnaka: ' manAg nipatad, baddhAspado hi kadAcit kAlAntaramapi kSametetyevaM vizeSyate, 'evam' ityuktasadRzaM 'manujAnAM' manuSyANAM manujagrahaNaM ca prAgvat, 'jIviyaM' ti jIvitaM yata evaM tataH samayamapi gautama! mA pramAdIriti sUtrArthaH // amumevArthamupasaMharannupadezamAha - mU. ( 293 ) ii ittariyami Aue, jIvitae bahupaccavAyae / vihaNAhi rayaM purAkaDaM, samayaM0 // vR. 'iti' ityuktayAyena ' itvare' ayanazIle, ko'rthaH ? - svalpakAlabhAvini eti - Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-10,[ni. 309] 279 upakramahaMtubhiH anapavartyatavA yathAsthityaivAnubhavanIyatAM galchatIti AyuH, taccaivaM nirupakrameva tasmin, tathA'nukampitaM jIvitaM jIvitakaM cazabdasya gamyamAnatvAt tasmizca, arthAt sopakramAyuSi, bahavaH-prabhUtAH pratyapAyA-upaghAtahetavo'dhyavasAnanimittAdayo yasmiMstathA, anena cAnukampyatAheturAviSkRtaH, evaM coktarUpadrumapatrodAharaNata: kuzAgrajalabindUdAharaNatazca manujAyunirupakramaM sopakramaM cetvaram, ato'syAnityatAM matvA 'vidhunIhi' jIvAt pRthak kuru 'rajaH' karma 'purekaDaMti' purA-pUrvaM tatkAlApekSayA kRtaM-vihitaM, tadvidhuvanopAyamAhasamayamapi gautama! mA pramAdIH, paThanti ca-evaM maNuyANa jIvie ettirie bahupaccavAyae'tti sugamameveti sUtrArthaH // syAt-punarmanuSyabhavAvAptA-vudyasyAma ityAhamU. ( 294) dulahe khalu mAnusa bhave, cirakAlenavi svvpaanninnN| gADhA ya vivAga kammuNo, samayaM0 / / vR. 'durlabho' duravApaH, khaluH' vizepaNe, akRtasukRtAnAmiti vizeSaM dyotayati, 'mAnupo' manuSyasambandhI 'bhavo' janma "cirakAlenApi' prabhUtakAlenApi, AstAmalpakAlenetyapizabdArthaH, 'sarvaprANinAM' sarveSAmapi jIvAnA, na tu muktigamanaM prati bhavyAnAmiva keSAJcit manujabhavAvApti prati sulabhatvavizeSo'sti, kimevamata Aha-'gADhA' vinAzayitumazakyatayA dRDhAH 'ca' iti yasmAt, 'vipAkakammuNo'tti vipAkA:-udayAH karmaNAM-manuSyagatividhAtiprakRtirUpANAM, yata evamataH samayamapi gautama ! mA pramAdIriti sUtrArthaH / kathaM punarmanujatvaM durlabhaM, yadvA yaduktaM sarvaprANinAM durlabhaM manujatva'miti, tatra ekendriyAdiprANinAM tadurlabhatvaM darzayitukAma: kAyasthitimAhamU. ( 295) puDhavIkAyamaigao ukkosaM jIvo ya saMvase / kAlaM saMkhAtIyaM samayaM goyama! mA pmaaye|| vR. pRthvI-kaThinarUpA saiva kAyaH-zarIraMpRthvIkAyastamatizayena mRtvA 2 tadutpattilakSaNena gataH-prAptaH atigataH, 'ukkosaM'tti utkarSato jIvaH' prANI 'tuH' pUraNe 'saMvaset' tadrUpatayaivAvatiSTheta 'kAla' saGkhyAtItaM, asaGkhyamityarthaH, yata evamataH samayamapi gautama! mA pramAdIriti / ma.(296) aaukaaym0|| mU.(297) teukaay0|| mU.(298) vaaukaay0|| vR. evamapkAyatejaskAyavAyukAyasUtratrayamapi vyaakhyeyN| mU.(299) vaNassaikkAya0 ukkosN0| kAlamanaMtaduraMta samaya0 // vR. tathA vanaspatisUtraM ca, navaraM kAlamanantamiti, anantakAyikApekSametat, pratyekavanaspatInAM kAyasthiterasaGghayAtatvAt, tathA duSTo'nto'syeti durantastam, idamapi sAdhAraNApekSayaiva, te hyatyantAlpabodhatayA tata uddhatA api na prAyo viziSTaM mAnuSAdibhavamApnuvanti / / iha ca 'kAlaM saGghayAtIta miti vizeSAnabhidhAne'pyasaGkhayotsappiNyavasarpiNImAnam, 'anantamiti cAnantotsarpiNyavasarpiNIpramAnamityavagantavyaM, yata AgamaH Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 PS4 'assaMkhosappiNiussappiNIu egaMdiyANa u cauNhaM / tA cetra U anaMtA vaNassatIe u boddhavvA // " beiMdiyakAya ukko0 / mU. ( 300 ) kAlaM saMkhijjasanniyaM samayaM0 // vR. tathA dve - dvisaGkhye indriye - sparzanarasanAkhye yeSAM te dvindriyAH- kRmyAdayaH, tatkAyamatigata utkarSato jIvastu saMvaset kAlaM saGghayeyasaJjitaM saGkhyAtavarSasahasrAtmakam, ataH samayamapi gautama ! mA pramAdIH // uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-10/299 mU. ( 301 ) teiMdiya0 // mU. ( 302 ) uridiya0 // vR. evaM trIndriyacaturindriyasUtre api bhAvanIye / / mU. ( 303 ) paMcidiyakAyamaigao ukkosaM0 / sattaTTabhavaggahaNe samayaM0 // vR. tathA paJca indriyANi-sparzanAdIni yeSAM te tathA, te cottaratra devanArakayorabhidhAnAt manuSyatvasya durlabhatvena prakrAntatvAttiryaJca eva gRhyante, tatkAyamatigataH, tatkAyotpanna ityarthaH, utkarSato jIvastu saMvaset sapta vA aSTa vA saptASTAni tAni ca tAni bhavagrahaNAni ca - janmopAdAnAni saptASTabhavagrahaNAni yataH ataH samayamapi gautama ! mA pramAdIH / mU. ( 304 ) deve narae ya gao, ukkosaM0 / ekke bhavaggahaNe, samayaM0 // vR. tathA devAnnairayikAMzca atigata utkarSato jIvastu saMvaset ekaika bhavagrahaNaM, tataH paramavazyaM nareSu tiryakSu votpAdAt / yadvA 'ukkosaMti' utkRSyate tadanyebhya ityutkarSastamutkRSTaM kAlaMtrayastriMzatsAgaropamamAnam, 'egegabhavaggahaNaM' ti apergamyamAnatvAdekaikamavagrahaNamapi saMvasati, ato jIvaH saMvaset ataH samayamapi gautama ! mA pramAdIriti sUtradazakArthaH / uktamevArthamupasaMhartumAha pU. (305 ) evaM bhavasaMsAre saMsarati subhAsu bhehiM kammehiM / jIvo pamAyabahulo, samayaM0 // vR. ' evam' uktaprakAreNa pRthivyAdikAyasthitilakSaNena bhavA eva tiryagAdijanmAtmakAH saMstriyamAnatvAt saMsAro bhavasaMsArastasmin, 'saMsaranti' paryaTanti zubhAni ca zubhaprakRtyAtmakAni azubhAni ca - azubhaprakRtirUpANi zubhAzubhAni tai: 'karmabhiH' pRthvIkAyAdibhavanibandhanaiH 'jIva:' prANI pramAdairbahulo - vyAptaH pramAdabahula:, yadvA bahUn - bhedAn lAtIti bahulo madyAdyanekabhedataH pramAdo-dharmaM pratyanudyamAtmakoyasya sa bahulapramAdaH, sUtre ca vyatyayanirdeza: prAgvat, iha cAyamAzayaH- yato'yaM jIvaH pramAdabahulaH san zubhAzubhAni karmANyupacinoti, upacitya ca tadanurUpAsu gatiSvAjavajavI bhAvamupagamya bhrAmyati, tato durlabhatvAt punarmAnuSatvasya pramAdamUlatvAcca sakalAnarthaparamparAyAH samayamapi gautama ! mA pramAdIriti sUtrArthaH // evaM manujabhavadurlabhatvamuktam, idAnIM tadavAptAvapyuttaroguNAvAsiratidurApaivetyAha Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 adhyayanaM-10,[ ni. 309] mU. (306) labhRNa'vi mAnusattaNaM, AyarittaNaM punarAvi dullabhaM / bahave dasuyA milekkhayA, samayaM / / / vR. 'labhvA'pi' prApyApi 'mAnuSatvaM' idaM tAvadatidurlabhamaMtra kaJcittu labdhvA'pItya -- pizabdArthaH, 'AryatvaM' magadhAdyAyaMdezotpattilakSaNaM 'punarapi' bhUyo'pi AkArastvalAkSaNikaH, 'durlabhaH' duravApaM, kimiti / , ata Aha-bahavaH --prabhUtA dasyavo-dezapratyantavAsinazcorAH 'milekkhu yatti mlecchA-avyaktavAco, na yaduktamAryairavadhAryate, te ca zakayavanazabarAdidezodbhavAH, yepvavApyApi manujatvaM janturutpadyate, ete ca sarve'pi dharmAdharmagamyAgamyabhakSyAbhakSyAdisakalAryavyavahArabahiSkRtAstiryakprAyA eveti samayamapi gautama ! mA pramAdIH / mU. (307) laddhavi AriyattaNaM. ahonapaMciMdiyayA hu dullhaa| vigaliMdiyatA hu dIsai, samaya0 // 7. itthamAryadezotpattirUpamAryatvamatidurlabhaM, tathAvidhamapi labdhvA'pi 'Aryatvam' uktarUpam, ahonAni-avikalAni paJcendriyANi-sparzanAdIni yasya sa tathA tadbhAvo'honapaJcendriyatA 'huH' avadhAraNe bhinnakramazca, durlabhA eva, yadvA huH punararthe, ahonapaJcendriyatA punardulabhA, ihaiva hetumAha-vikalAni-rogAdibhirupahatAnIndriyANi yeSAM tadbhAvo vikalendriyatA, huriti nipAto'nekArthatayA ca bAhulyasUcakaH, tatazca yato bAhulyena vikalendriyatA dRzyate tato durlabhaivAhInapaJcendriyatA, tathA ca samayamapi gautama ! mA pramAdIH / mU. ( 308) ahInapaMcidiyattaMpi se lahe, uttamadhammasutI hu dullhaa| micchattanisevae jane, smyN0|| vR. tathA kathaJcidahInapaJcandriyatAmapyuktanyAyato'tirdulAmapi 'sa' iti jantuH 'labheta' prApnuyAt, tathA'pyuttamaH-pradhAno yo dharmastasya zrutiH' AkarNanAtmikA yA sA tathA, 'huH' avadhAraNe bhinna kramazca, tato durlabhaiva, kimiti?, yataH-kutsitAni ca tAni tIrthAni kutIrthAni ca-zAkyAlUkyAdiprarUpitAni tAni vidyante yeSAmanuSTheyatayA svIkRtatvAtte kutIrthanastAnnitarAM sevate yaH sa kutIthiniSevako jano-lokaH, kutIthino hi yaza: satkArAdyeSiNo yadeva prANipriyaM viSayAdi tadevopadizanti, tattIrthakRtAmapyevidhatvAt, uktaM hi ___ "satkArayazolAbhArthibhizca mUDairihAnyatIrthakaraiH / avasAditaM jagadidaM priyaannypthyaanyupdishdbhiH||" iti sukaraiva teSAM sevA, tatsevinAM ca kuta uttamapramAdIH / mU.(309) laddhavi uttamaM suiM, saddahaNA punarAvi dullahA / micchata0 samayaM0 / / vR.kiMca-labdhvA'pi uttamadharmaviSayatvAduttamA tA 'zrutim' uktirUpAM ' zraddhAn' tattvarucirUpaM 'punarAvi'tti punarapi 'durlabhaM' durApam, ihaiva hetumAha-mithyAbhAvo mithyAtvamatattve'pi tattvapratyayarUpaM caM niSevate yaH sa mithyAtvanipevako jano-lokaH, anAdibhavA-- bhyastatayA gurukarmatayA ca tatraiva prAyaH pravRtteH, yata evamataH samayamapi gautama? mA pramAdIH / mU.( 310) dhammapi hu saddahaMtayA, dullabhayA kAraNa phaasyaa| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-10/310 iha kAmuguNehiM mucchiyA, samayaM 0 // 7. anyacca-'dharma' prakramAta sarvajJapraNItam 'apiH bhinnakramaH 'huH' vAkyAlaGkAre, tataH 'zraddadhato'pi' kartumabhilaSanto'pi durlabhakA: kAyena-zarIreNa, upalakSaNatvAnmanasA vAcA ca, 'sparzakA' anuSThAtAraH, kAraNamAha-'iha' asmin jagati kAmaguNeSu' zabdAdiSu 'mUcchitA' mUDhAH, gRddhimanta ityarthaH, jantava iti zeSaH, prAyeNa hyapathyeSveva viSayebhiSvaGgaH prANInAM, yata uktam "prAyeNa hi yadapathyaM tadeva cAturajanapriyaM bhavati / viSayAturasya jagatastathA'nukUla: priyA vipyaaH||" pAThAntarataH kAmaguNairmUcchitA iva mUcchitAH, viluptadharmaviSayacaitanyatvAt, yatazcaivamato durApAmimAmavikalAM dharmasAmagrImavApya samayamapi gautama ! mA pramAdoriti sUtrapaJcakArthaH / / anyacca sati zarIre tatsAmarthya ca sati dharmasparzaneti tadanityatA'bhidhAnadvAreNApramAdodopadezamAhamU. (311) parijUrai te sarIrayaM, kesA paMDuragA (ya) bhavaMti te| se soyabale ya hAyai, samaya0 // mU.(312) pari ckkhuble0|| mU.(313) ghaannble0|| mU.(314) rsnble0|| mU.(315) phaasble0|| svble0|| vR. 'parijIryati' sarvaprakArAM vayohAnimanubhavati 'te' tava zarIrameva jarAdibhirabhibhUyamAnAtayA'nukampanIyamiti zarIrakaM, yadvA 'parijUrai'tti 'nindejUra' iti prAkRtalakSaNatAt parinindatIvA''tmAnamiti gamyate, yathA-dhigmAM kIdRzaM jAtamiti, kimiti?-yata: 'kezAH' zirasijAH, upalakSaNatvAt lomAni ca pANDurA eva pANDurakA bhavanti, pUrva jananayanahAriNo'nyantakRSNA: samprati zuklatAM bhajante 'te' tava, punastezabdopAdAnaM bhitravAkyatvAt upadezAdhikAratvAccAduSTam, evamuttaratrApi, tathA 'se' iti tat yat pUrvamAsit zrotrayo:-karNayorbalaMdUrAdizabdazravaNasAmarthya zrotrabalaM, 'ca:' samuccaye, hIyate' jarAtaH kSayamupaiti, yadvA-zarIrajIrNatA'vasthAbhAvyetadvayamapi yojyaM, yathA-parijIryate zarIrakaM tathA ca sati kezAH pANDurakA bhavanti 'se' ityatha zrotrabalaM hIyate yata: tataH zarIrasya tatsAmarthyasya cAsthiratvAt samayamapi gautama! mA pramAdIH / evaM sUtrapaJcakamapi neyaM / navaramiha prathamataH zrotropAdAnaM pradhAnatvAt. pradhAnatvaM ca tasmin sati zeSendriyANAmavazyaM bhAvAt paTutarakSayopazamajatvAcca, tathopadezAdhikArAdupadezasya ca zrotagrAhyatvAt / tathA ca "sarvabalaM'miti sarveSA-karacaraNAdyavayavAnAM svasvavyApArasAmarthya, yadvA sarveSAM-manovAkkAyAnAM dhyAnAdhyayacakramaNAdiceSTAvipayA zaktiriti sUtraSaTkArthaH / / jarAta: zarIrazaktiruktA, samprati rogatastAmAha Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-10,[ ni. 309] 283 mU. (317) araI gaMDaM visUIyA, AyaMkA vivihA phusaMti te| vihaDai viddhasai te sarIrayaM, samayaM / / / vR. 'aratiH' vAtAdijanitAzcittodvegaH 'gaNDaM'gaDu, vidhyatIva zarIraM sUcibhiriti visUcikA-ajIrNavizeSaH, ADiti sarvAtmapradezAbhivyAptyA taGkayanti-kRcchrajIvitamAtmAnaM karvantItyAtaGkAH-sadyoghAtino rogavizeSAH 'vividhAH' anekaprakArAH 'spRzanti' parAmazanti 'te' tava, zarIrakamiti gamyate, tatazca 'vipatati' vizeSaNa balApacayAdapaiti 'vidhvasyate' jIvavipramukta ca vizeSaNAdha:patita te zarIrakam, ata: samayamapi gautama ! mA pramAdIH, sarvatra ca vartamAnanirdezaH prAgvat / kezapANDuratvAdikaM yadyapi gautame na sambhavati tathApi tannizrayA zepaziSyapratibodhanArthatvAdaduSTamiti sUtrArthaH / yathA cApramAdo vidheyastathA cAhamU. ( 348) vucchida sinehamappaNo, kumuyaM sAraiyaM va paanniyN| se savvasiNehavajjie, smyN0|| vR. 'vocchida'tti vividhaiH prakArairut-prAbalyena chinddhi apanaya vyucchinddhi, kam ?'sneham' abhiSvaGga, kasya sambandhim? -AtmanaH, kimiva?-'kumudamiva' candrodyotavikAzyutpalamiva sAraiyaMva'tti sUtratvAccharadi bhavaM zAradaM, vetyupamArtho bhinnakramazca prAgyojitaH 'pAnIyaM' jalaM, yathA tat prathamaM jalamagnamapi jalamapahAya vartate tathA tvamapi cirasaMsRSTAciraparicitatvAdibhirmadviSayasnehavazago'pitamapanaya, apanIya ca 'se' ityarthAnantaraMsarvasnehavarjitaH san samayamapi gautama ! mA pramAdIH / iha ca jalamapahAyatAvati siddhe yacchAradazabdopAdAnaM tacchAradajalasyeva snehasyApyatimanoramatvakhyApanArthamiti sUtrArthaH / / kiJcamU.( 319) ciccA na dhanaM ca bhAriyaM, pavvaio hisi angaariyN| mA vaMtaM punovi Avie, smyN0|| vR. 'tyaktvA' parihatya 'na' iti vAkyAlaGkAre dhanaM' catuSpadAdi cazabdo bhitrakramaH, tato 'bhAryAM ca' kalatraM ca 'pravrajitaH' gRhAnniSkrAntaH, 'hiH' iti yasmAt 'sI'ti sUtratvenAkAralopAt 'asi' bhavasi anagAriyaM' ti anagAreSe-bhAvabhikSuSu bhavamAnagArikamanuSThAnaM casya gamyamAnatvAt tacca pratipannavAnasIti zeSaH, yadvA pravrajita:-pratipannaH 'anagAriyaM ti anagAritam, ato 'mA' iti niSedhe, 'vAntam' udgIrNaM 'puNovi'tti punarapi 'Avie'tti Apiba, kintu samayamapi gautama ! mA pramAdoriti sUtrArthaH / kathaM ca vAntA''pAnaM na bhavatItyAhamU.( 320) avaujhiya mittabaMdhavaM, viulaM ceva dhnnohsNcyN| mAtaM biiyaM gavesae samaya0 // vR. 'apohya' tyaktvA, mitrANi ca-suhRdo vAndhavAzca-svajanA iti samAhAre mitrabAndhavaM, 'vipulaM' vistIrNaM 'caH' samuccaye bhinnakramazca eva' iti pUraNe, tato dhanaM-kanakAdidravyaM, tasyaudhaH-samuhastasya paJcayo-rAzIkaraNaM dhanaughasaJcayastaM ca, mA 'taditi' mitrAdikaM, dvitIyaM, punargrahaNArthamiti gamyate, gaveSaya' anveSaya, tatparityAgAt zrAmaNyamaGgIkRtya punastadabhiSvaGga-- vAn mA bhaH, tyaktaM hitadvAntopamaM tadabhiSvaGgazca vAntA''pAnaprAya ityabhiprAyaH, kintu samayamapi gautama! mApramAdIriti sUtrArthaH / itthaM pratibandhanirAkaraNArthamabhidhAya darzanavizuddhayarthamidamAha-- Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-10/321 mU. ( 321) nahu jine ajja dosai, bahumagha dIsai mggdesie| saMpai neAue pahe, samayaM / / / vR. 'na hu' naiva 'jina:' tIrthakRd 'adya' asmin kAle 'dRzyate' avalokyate, yadyapIti gamyate, tathApi 'bahumae'tti panthAH, sa ca dravyato nagarAdimArgaH, bhAvatastu sAtizayazrutajJAnadarzanacAritrAtmako muktimArgaH, tatreha bhAvamArgaH parigRhyate, 'dRzyate' upalabhyate 'maggadesiya'tti bhAvapradhAnatvAnnirdezasya mArgatvena arthAnmukterdezito-jinaiH kathito mArgadezitaH, ayamAzaya:yadyapi samprati jino na dRzyate tadupadiSTastu mArgo dRzyate, na caivaMvidho'yamatIndriyArthadarzinaM jinaM vinA sambhavati ityasandigdhacaMtasA bhAvino'pi bhavyA na pramAdaM vidhAsyantIti, ata: 'samprati' idAnIM satyapi mayIti bhAvaH, 'naiyAnike' nizcitamuktyAkhyalAbhaprayojane 'pathi' mArge samayamapi gautama! kevalAnutpattitaH saMzayavidhAnena mA pramAdI:, yadvA-trikAlaviSayatvAt sUtrasya bhAvibhavyopadezakamapyetat, tato'yamarthaH-yathA''dyamArgopadezakaM nagaraM cApazyanto'pi panthAnamavalokayantastasyAvicchinnopadezatastatprApakatvaM nizcinvanti tathA yadyapyadyajina upalakSaNatvAnmokSazca naiva dRzyate tathA'pi taddezitaH panthA-mAryamAnatvAta mArgoMmokSastasya 'dasiya'tti sUtratvAddezako mArgadezako dRzyate, tatastasyApi tatprApakatvaM mAmapazyadbhirapi bhAvibhavyainizcetavyaM, yatazcaivaM bhAvibhavyAnAmupadizyate ataH sampratItyAdi prAgvat, dvividhA'pi tAvaditthaM vyAkhyA sUcakatvAt, sUtrasyeti gAthArthaH / atraivArthe punarupadizanAhamU. (322) avasohiyaM kaTaMgApaha, oinno'si pahaM mhaalyN| gacchasi maggaM visohiyA, samayaM0 / / vR.'avasohiya'tti avazodhya-apasArya pRthakkRtya parihatyetiyAvat, kam?- 'kaMTayApahaM'ti AkAro'lAkSaNikaH, kaNTakAzca dravyato babbUlakaNTakAdayaH bhAvatastu carakAdikuzrutayastairAkulaH panthAH kaNTakapathastaM, tatazca 'avatIrNo'si' anupraviSTo bhavasi 'pahaMti panthAnaM 'mahAlaya'ti mahAntaM mahatAM vA''layaH-Azrayo mahAlayaH, sa ca dravyato rAjamArgaH bhAvatastu mahadbhistIrthaGkarAdibhirapyAzritaH samyagdarzanAdimuktimArgastaM, kazcidavatIrNo'pi mArga na gacchet ata Aha-'gacchasi'-yAsi mArga, na punaravasthita evAsi, samyagdarzanAdyanupAlanena muktimArgamanapravRttatvAdbhavataH, tatrApyanizcaye'pAyaprAptireva syAt ityAha-'vizodhya' iti vinizcitya, tadevaM pravRttaH san samayamapi gautama ! mA pramAdIriti sUtrArthaH / / evaM ca pUrveNa darzanavizuddhimanena ca mArgapratipattimabhidhAya tatpratipattAvapi kasyacidanutApasambhava iti tannirAcikIrSayA''hamU. (323) abale jaha bhAravAie, mA magge visme'vgaahiyaa| pacchA pacchAnutAvae, samayaM / / / vR. 'abala:' avidyamAnazarIrasAmarthya: 'yathA' ityaupamye bhAraM vahatIti bhAravAhakaH 'mA' niSedhe 'magge' tti mArga 'visame'tti viSamaM mandasattvairatidustaram 'avagAhiya'ti avagAhya pravizya, tvaktAGgIkRtabhAraH sanniti gamyate, 'pazcAt' tatkAlAnantaraM 'pazcAdanutApakaH' pazcAttApakRt, bhUriti zeSaH, idamuktaM bhavati-yathA kazciddezAntaragato bahubhipAyaiH svarNAdika Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-10,[ ni. 309] 285 mupAyaM svagRhAbhimukhamAgacchannatibhIrutayA'nyavastvantarhitaM svarNAdikaM svazirasyAropya katicidinAni sabhyaguvahati, anantaraMca kvacidupalAdisaMkule pathi aho| ahamanena bhAreNA'5krAnta iti tamutsRjya svagRhamAgata: atyantanirdhanatayA'nutapyate--kiM mayA mandabhAgyena tatparityaktamiti?, evaM tyamapi pramAdaparatayA tyaktasaMyamabhAra: sannevaMvidho mA bhUH, kintu samayamapi gautama ! mA pramAdIriti satrArthaH / / bahvidamadyApi nistaraNIyamalpaM ca nispIrNamityabhisandhinotsAhabhaGgo'pi syAditi tadapanodAyAhamU. ( 324) timro husi annavaM mahaM, kiM puna ciTThasi tIramAgao? | abhitura pAraMgamittae, smyN0|| vR. 'tinno hu si'tti tIrNa evAsi, arnavamivArNavaM 'mahaMti mahAntaM guruM, kimiti prazne punariti vAkyopanyAse, tataH kiM punastiSThasi ?, 'tIraM' pAram 'AgataH' prAptaH, kimuktaM bhavati? - bhava utkRSTasthitIni vA karmANi bhAvato'rNava ityucyate, sa ca dvividho'pi tvayottIrNaprAya eva iti kena hetunA tIraprApto'pyaudAsInyaM bhajase?, naivedaM tavocitamityAzayaH / kintu 'abhitura'ni abhi-Abhimukhyena tvarasva-zIghro bhava, 'pAraM' paratIraM bhAvato muktipadaM 'gamittae'tti gantum, atazca samayamapi gautama! mA pramAdIriti sUtrArthaH / / athApi syAt-mama pAraprAptiyogyataiva na samasti, ata Aha-athavA zeSaziSyApekSayA kimasyApramAdasya phalam ? yatpunaH punarayamupadizyate ityAhamU. ( 325) akalevaraseNimUsiyA, siddhiM goyama! loyaM(ya) gcchsi| khemaM ca sivaM anuttaraM, samaya0 // vR. kalevaraM-zarIram avidyamAnaM kaDevaramepAmakaDevarA:-siddhAsteSAM zreNiriva zreNiryayottarottarazubhapariNAmaprAptirUpayA te siddhipadamArohanti(tAM), kSapaka zreNimityarthaH / yadvA kaDevarANi-ekendriyazarIrANi tanmayatvena teSAM zreNiH kaDevarazreNiH-vaMzAdiviracitA prAsAdAdipvArohaNahetuH, tathA ca yA nasA akaDevarazreNi:-anantaroktarUpaiva tAm 'ussiya'tti utsRtAM, gamiSyasIti sambandhaH, yadvA 'ussiya'tti ucchrityevocchritya-uttarottarasaMyamasthAnAvAptyA tAmacchritAmiva kRtvA 'siddhim' iti siddhinAmAnaM 'goyama! loyaM gacchasi'tti prAgvallokaM gamiSyasi, saMzayavyavacchedaphalatvAccAsya gamiSyasyeva, 'kSemaM' paracakrAdhupadravarahitaM, "ca:' samuccaye bhitrakramazca, 'zivamanuttaraM ca tatra zivamazeSaduritopazamena anuttaraM nAsyottaramanyat pradhAnamastItyanuttaraM, sarvotkRSTamityarthaH, yatazcaivaM tataH samayamapi gautama! mA pramAdIriti sUtrArthaH samprati nigamayannupadezasarvasvamAhamU.(326). buddhe parinivvue care, gAma gae nagare va sNje| saMtimaggaM ca bUhae, samaya0 // vR. 'buddhaH' avagataheyAdivibhAgaH 'parinirvRtaH kaSAyAgnyupazamataH samantAt zItIbhUtaH 'care:' Asevasva, saMyamamiti zeSaH, 'gAma'tti supo lopAt grAme 'gataH' sthito nagare vA, upalakSaNatvAdaraNyAdiSu vA, kimuktaM bhavati ? - sarvasminnanabhiSvaGgavAn, samyag yataHpApasthAnebhya uparataH saMyataH, zAmyantyasyAM sarvaduritAnIti zAnti:-nirvANaM tasyA mArgaH Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-10/226 panthAH yadvA zAntiH- upazama: saiva muktihetutayA mArgaH zAntimArgo, dazavidhadharmopalakSaNaM zAntigrahaNaM, cazabdo bhinnakrama:, tato bRMhayezca-bhavyajanaprarUpaNayA vRddhi naye:, tataH samayamapi gautama! mA pramAdIriti sUtrArthaH / itthaM bhagavadabhihitamidamAkarNya gautamo yat kRtavAMstadAhamU. (327) buddhassa nisamma bhAsiyaM, sukahiyamaTThapadovasohiyaM / rAgaM dosaMca chidiyA, siddhigaI gae goyame // vR. 'buddhasya' ke valAlokAvalokitasamastavastutattvasya prakramAcchImanmahAvIrasya 'nizamya' AkarNya bhASitam' uktaM, suSTha-zobhanena nayAnugatatvAdinA prakAreNa kathitaM-prabandhena pratipAditaM sukathitam, ata evArthapradhAnAni padAni arthapadAni tairupazobhitaM-jAtazobhamarthapadopazobhitaM 'rAgaM' viSayAdyabhiSvaGgaM 'dveSam' apakAriNyaprItilakSaNaM, 'ca:' samuccaye chittvA' apanIya siddhigarti' muktigati 'gataH' prAptaH 'gautamaH' indrabhUtinAmA bhagavatprathamagaNadhara iti sUtrArthaH / / itiH' parisamAptau 'bravImi' iti pUrvavat, ityukto'nugamaH, samprati nayAH, te ca pUrvavat / adhyayanaM-10 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayana sUtre saniyuktiH saTIkaM samAptam adhyayanaM - 11- bahuzrutapUjAvR.uktaMdazamamadhyayanaM, sAmpratamekAdazamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-ihAnantarAdhyayane'pramAdArthamanuzAsanamuktaM, tacca vivekinaiva bhAvayituM vivekazca bahuzrutapUjAta upajAyata iti bahuzrutapUjocyate ityanena sambandhenA''yAtasyAsyAdhyayanasya catvAryanuyogadvArANi prarUpa'yitavyAni, yAvatrAmaniSpane nikSepe 'bahusUtrapUjA bahuzrutapUje"ti vA nAma, atastannikSepapapratipipAdayiSayedamAha niyuktikRtani.[310] bahu sue pUjAe yatiNhaMpi caukkao ya nirkheyo| davvabahugeNa bahugA jIvA taha puggalA cev|| vR. 'bahu'tti bahoH 'sue'tti zatamukhatvAt prAkRtasya sUtrasya zrutasya vA 'puyAe ya'tti pUjAyAzca trayANAmapi' amISAM padAnAM 'catuSkastu' catuSparimAna eva 'nikSepaH' nyAsaH, sa ca nAmAdiH, tatra nAmasthApane kSunne, dravyatastu bahvabhidhAtumAha-'davvabahueNa'tti ArSatvAt dravyato bahutvaM dravyabahutvaM tena 'bahukA:' prabhUtAH 'jIvAH' upayogalakSaNAH, tathA 'pudgalA:' sparzAdilakSaNAH, cazabdaH pudgalAnAM jIvApekSayA bahutaratvaM khyApayati, te hyekai kasmin saMsArijIvapradeze'nantAnantA eva santi, 'evaH' avadhAraNe, jIvapudgalA eva dravyabahavaH, tatra dharmAdharmA''kAzAnAmekadravyatvAt kAlasyApi tattvata: samayarUpatvena bahutvAbhAvAditi ni.[311] .. bhAvabahaeNa bahugA caudasa puvvA anNtgmjuttaa| ___bhAve khaovasamie khaiyaMmi ya kevalaM nANaM // vR. bhAvabahugeNaM'ti prAgvat bhAvabahutvena bahuga'tti bahukAni 'caturdaza' caturdazasaGghayAni Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 adhyayanaM-11,[ ni.311] 'putva'tti pUrvANyutpAdapUrvAdIni 'anaMtagamajutta'tti anantA-aparyavasitA gamyate vastusvarUpamebhiriti gamA-vastuparicchedaprakArA: nAmAdayastairyuktAni-anvitAnyanantagamayuktAni, paryAyAdhupalakSaNaM ca gamagrahaNam, uktaM hi-"anaMtA gamA anaMtA pajjavA anaMtA hetU' ityAdi, ane tadAtmakatvAt, pUrvANAM teSAmapyAnantyamuktaM, kva punaramUni bhAve vartante yena bhAvabahanyucyante ityAha-'bhAva' ityAtmaparyAya kSAyopazAmake caturdaza pUrvANi vartante iti prakramaH, Aha-kina kSAyike bhAve kiJcidbhAvabahu?, astItAha-'kSAyike ca' karmakSayAdutpanne punaH kevalajJAnam, anantaparyAyatvAt, tadapi bhAvabahukamiti gAthArthaH / / uktaM bahu, samprati sUtraM zrutaM vA''hani.[ 312] davvasuya poMDavAi ahavA lihiyaM tu putthyaaiisuN| bhAvasuyaM puna duvihaM sammasuyaM ceva micchasuyaM // vR.'davvasuya'tti anusvAralopAt dravyasUtraM dravya zrutaM ca, tatrA''dyaM puNDajAdi, dvitIyamAha'athavA' iti pakSAntarasUcakaH, tato dravya zrutaM 'likhitam' akSararUpatayA nyastaM pustakAdiSu, tuzabdAd bhASyamAnaM vA dravyazrutamucyate, bhAvazrutaM puna: 'dvividhaM' dvibhedaM 'samyakzrutaM caiva' iti prAgvat tato mithyA zrutaM ceti gAthArthaH / etatsvarUpamAhani.[313] bhavasiddhiyA u jIvA sammadiTThI u jaM ahijjaMti / taM sammasueNa suyaM kammaTThavihassa sohikrN| ni.[314] micchaTThiI jIvA abhavasiddhI ya jaM ahijjaMti / taM micchasueNa suyaM kammAdAnaM ca taM bhaNiyaM // vR. bhave bhavyA vA siddhireSAmiti bhavasiddhikA bhavyasiddhikA vA, 'tuH' avadhAraNe, eta eva 'jIvAH' prANinaH, te'pi sammaddiTThI u'tti samyagdaSTya eva yat' iti zrutam 'adhIyate' paThanti 'taM sammasueNa'tti samyak zrutazabdena 'zrutam' iti prakramAd bhAvazrutam, ucyate iti shessH| Aha-bhASyamAnatvenAsyakathaM na dravya zrutatvam?, ucyate, anenaitajjanita upayoga evopalakSita iti na doSaH, evamanyatrApi bhAvanIyaM / tanmAhAtmyamAha-'kammaTTavihassa'tti aSTavidhakarmaNa: 'zuddhikaram' apanayanakartR / / mithyAzrutamAha-mithyAdRSTya jIvAH, bhavyA iti gamyate, 'abhavyasiddhayazca' abhavyAH yadadhIyate tat 'mithyA zrutena' mithyA zrutazabdena 'zrutam' itIhApi bhAva zrutaM bhaNitamiti sambandhaH, karma-jJAnAvaraNAdi AdIyate-svIkriyate'nena jantubhiriti kAdAnaM-karmopAdAnahetuH, 'caH' samuccaye, 'tat' zrutaM 'bhaNitam' uktamiti gAthAdvayArthaH / / idAnI pUjA, sA'pi nAmAdibhedatazcaturdheva, tatrA''dye sugame, dravyapUjAmAhani.[315] IsaratalavaramADaMbiANa siviNdkhNdvinnhuunnN| jA kira kIrai pUA sA pUA davyao hoi / / vR. Izvarazca-dravyapatiH talavarazca-prabhusthAnIyo nagarAdicintaka: maDamba-jaladurgaM tasmin bhavo mADambika:-tabhoktA ca IzvaratalavaramADambikAsteSAM, tathA zivazca-zambhuH indrazcapurandara: skandazca-svAmikArtikeya: viSNuzca-vAsudevaH zivendraskandaviSNavasteSAM, yA kila kriyate pUjA sA pUjA 'dravyataH' dravyanikSepamAzritya bhavati, dravyapUjeti yo'rthaH, kilazabda Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-11/327 stvihApAramArthikatvakhyApakaH, dravyato'pi hi bhAvapUjAhetureva pUjotyate, iyaM tu dravyArthamapradhAnA vA pUjeti dravyapUjA, ato'pAramArthikyeva, etadabhidhAnaM tu dravyazabdasyAnekArthatvasUcakamiti gAthArthaH / / bhAvapUjAmAhani.[316] titthayarakevalINaM siddhAyariANa savvasAhUNaM / jA kira kIrai pUA sA pUA bhAvao hoi / / vR. tIrthaGkarAzca arhantaH kevalinAzca-sAmAnyenaivotpatrakevalA: tIrthakarakevalinasteSAM, 'siddhAcAryANAM' pratItAnAM, tathA sarvasAdhUnAM, kA?-yA kila 'kriyate' vidhIyate pUjA sA pUjA bhAvataH' bhAvanikSepamAzritya bhavati, kilazabda: parokSAptavAdasUcakaH, tIrthaGkarAdipUjA hi sarvA'pi kSAyopazamikAdibhAvavartina eva bhavatIti bhAvapUjaiva, yattu puSpAdipUjAyA dravyastavatvamuktaM tadravyaiH-puSpAdibhiH stava iti vyutpattimAzritya sampUrNabhAvastavakAraNatvena veti gAthArtha: / / samprati prastutopayogyAhani.[317] je kira caudasapuvvI savvakkharasannivAiNo niunnaa| jA tesi pUyA khalu sA bhAve tAi ahigaaro|| vR. 'ye' prAgvat 'kila' iti vAkyAlaGkAre 'caturdazapUrviNaH' caturdazapUrvadharAH sarvANisamastAni yAnyakSarANi-akArAdIni teSAM sannipAtanaM-tattadarthAbhidhAyakatayA sAGgatyena ghaTanAkaraNaM sarvAkSarasannipAtaH sa vidyate adhigamaviSayatayA yeSAM te'mI sarvAkSarasannipAtinaH 'nipuNA:' kuzalAH, yA teSAM' caturdazapUrviNAM pUjA' ucitapratipattirUpayA, upalakSaNaM ceyaM zeSabahuzrutapUjAyAH, prAdhAnyAccAsyA evopAdAnaM, 'khalu' nizcitaM, sA 'bhAve' bhAvaviSayA, 'tayA' bahuzrutapUjAlakSaNayA bhAvapUjayA iha 'adhikAraH' prakRtamiti gAthArthaH / ityukto nAmaniSpatranikSepaH, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedammU. (328) saMjogA vippamukkassa, anagArassa bhikkhunno| AyAraM pAukkarissAmi, Anupuci suNeha me|| va.saMyogAdvipramuktasyAnagArasya bhikSo: AcaraNamAcAra:-ucitakriyA vinaya itiyAvat, tathA ca vRddhA:-'AyArotti vA vinaotti vA egaTTha'tti sa ceha bahuzrutapUjAtmaka eva gRhyate, tasyA evAtrAdhikRtatvAt, taM prAduSkariSyAmi' prakaTayiSyAmi AnupUrvyA, zRNuta 'me' mama kathayata iti zeSaH iti sUtrArthaH / iha ca bahuzrutapUjA prakrAntA, sA ca bahuzrutasvarUpaparijJAna eva kartuM zakyA, bahuzrutasvarUpaM ca tadviparyayaparijJAne tadviviktaM sukhenaiva jJAyata ityabahuzrutasvarUpamAhamU. (329) je yAvi hoi nibije, thaddhe luddhe anigghe| abhikkhaNaM ullavaI, avinIe abhussue| vR. 'je yAvi'tti yaH kazcit, cApizabdau bhinnakramAvuttaratra yokSyete, 'bhavati' jAyate nirgato vidyAyAH-samyakazAstrAvagabharUpAyAH nividyaH, apizabdasambandhAt savidyo'pi, yaH 'stabdhaH' ahaGkArI 'lubdhaH' rasAdigRddhimAn, na vidyate indriyanigrahaH-indriyaniyamanAtmako'syeti anigrahaH 'abhIkSNaM' punaH punaH ut-prAbalyenAsambaddhabhASitAdirUpeNa lapati-vakti ullapati Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 11, [ ni. 317] 289 'avinItazca' vinayavirahita: 'abahussue 'tti yattadornityAbhisambandhAt so'bahuzrutaH, ucyate iti zeSa:, savidyasyApyabahuzrutatvaM bAhuzrutyaphalAbhAvAditi bhAvanIyam, etadviparItastvarthAd bahuzruta iti sUtrArthaH // kutaH punarIdRzamabahuzrutatvaM bahuzrutatvaM vA labhyata ityAhaaha paMcahi ThANehiM, jehiM sikkhA na labbhai / thaMbhA kohA pamAeNaM, rogeNAlasseNa ya // bhU. ( 330 ) vR. 'atha' ityupanyAsArthaH paJcabhiH ' paJcasaGkhyaiH tiSThantayeSu karmmavazagA jantava iti sthAnAni tai:, 'yai:' iti vakSyamAnairhetubhiH- zikSaNaM kSikSA grahaNAsevanAtmikA 'na labhyate' nAvApyate, tairIdRzamabahuzrutatvamavApyata iti zeSaH, kaiH punaH sA na labhyate ? ityAha- 'stambhAt' mAnAt 'krodhAt' kopAt 'pramAdena' madyaviSayAdinA 'rogeNa' galatkaSTAdinA 'Alasyena' anutsAhAtmanA, zikSA na labhyata iti prakramaH caH samastAnAM vyastAnAM ca hetutvameSAM dyotayati // itthamabahuzrutatvahetUnabhidhAya bahuzrutatvahetUnAha , mU. ( 331 ) aha aTTahiM ThANehiM, sikkhAsIletti vuccai / ahassire sayAdaMte, na ya mammamuyAhare // vR. athASTabhiH sthAnaiH zikSAyAM zIlaH - svabhAvo yasya zikSAM vA zIlayati- abhyastatIti zikSAzIla:-dvividhazikSAbhyAsakRd, itizabdaH svarUpaparAmarzaka:, ucyate tIrthakRdgaNadharAdibhiriti gamyate, tAnyevAha - 'ahassire 'tti 'tRna ira' iti prAkRtalakSaNAdahasanazIlaH ahasitAna sahetukamahetukaM vA hasanevAste, 'sadA' sarvakAlaM ' dAnta:' indriyanoindriyadamavAn 'na ca' naiva 'marma' parApabhrAjanAkAri kutsitaM jAtyAdi 'udAharet' udghaTTayeta / nAsIle na visIle nasiyA ailolue| akohaNe saccarae, sikkhAsIleti vuccai // mU. ( 332 ) vR. 'na' naiva 'azIla: ' avidyamAnazIlaH, sarvathA vinaSTacAritradharma ityarthaH, na 'vizIlaH ' virUpazIla:, atIcArakaluSitavrata itiyAvata, 'na syAt' na bhaved, iha pUrvatra ca sambhAvane liT 'atilolupaH' atIva rasalampaTaH, 'akrodhanaH' aparAdhinyanaparAdhini vA na kathaJcit krudhyati, satyam - avitathabhASaNaM tasmin rataH - AsaktaH satyarataH iti, nigamayitumAhazikSAzIla 'iti' ityanantaroktaguNabhAg ucyate, sa ca bahuzruta eva bhavatIti bhAvaH / iha ca sthAnaprakrame'pyevamabhidhAnaM dharmadharmiNoH kathaJcidananyatvakhyApanAthaM, vizeSAbhidhAyitvAcca kvacit keSAJcidantarbhAvasambhave'pi pRthagupAdAnaM, parihAradvayamapIdamuttaratrApi bhAvanIyamiti sUtratrayarthaH // kiJca - abahuzrutatve bahuzrutatve vA'vinayo vinayazca mUlakAraNaM, tattvata uktahetUnAmapyanayorevAntarbhAvAt, na ca avinItavinItayoH svarUpamavijJAna tau jJAtuM zakyAviti yaiH sthAnairavinIta ucyate yaizca vinItastAnyabhidhAtumAha mU. ( 333 ) aha coddasahi ThANehiM, vaTTamANo u sNje| avinIe vuccatI so u, nivvANaM ca na gacchai // vR. 'atha' iti prAgvat, caturbhiradhikA daza caturdaza teSu caturdazasaGghayeSu sthAneSu, sUtre cu 28/19 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-11/233 subbyatyayena saptamyarthe tRtIyA, 'vartamAnaH' tiSThan 'tuH' pUraNe 'saMyataH' tapasvI, avinIta ucyate, 'sa tu' ityavinItaH punaH, kimityAha-'nirvANaM ca' mokSaM, cazabdAdihaiva jJAnAdIMzca 'na gacchati' na prApnoti / / kAni punazcaturdaza sthAnAnityAha-- mU.(334) abhikkhaNaM kohI bhavai, pabaMdhaM ca pkuvvi| mittijjamAno vamati, suyaM labhRNa mjji|| vR. 'abhIkSNaM' punaH punaH, yadvA-kSaNaM kSaNamami abhikSaNam-anavarataM 'krodhI' krodhanaH bhavati, sanimittanimittaM vA kupyanevAste, 'prabandhaM ca' prakRtatvAt kopasyaivAvicchedAtmakaM 'pakuvvai'tti prakarSeNa kurute, kupitaH san sAntvanairanekairapi nopazAmyati, vikathAdiSu vA'vicchedena pravartanaM prabandhastaM ca prakurute, tathA 'mettijjamAno'tti mitrIyyamAno'pi mitraM mamAyamastvitISyamAno'pi apizabdasya lutanirdiSTatvAt 'vamati' tyajati, prastAvAnmitrayitAraM maitrI vA, kimuktaM bhavati?-yadi kazciddhArmikatayA vakti-yathA tvaM na vetsItyahaM tava pAtraM lepayAmi, tato'sau pratyupakArabhIrutayA prativakti-mamAlemetena, kRtamapi vA kRtaghnatayA na manyata iti vamatItyucyate, tathA 'suyaM'ti apergamyamAnatvAt zrutamapi-Agamamapi labdhvA' prApya 'mAdyati darpa yAti, kimuktaM bhavati? -zrutaM hi madApahArahetuH, sa tu tenApi dapyati / mU. ( 335) avi pAvaparikkhevI, avi mittesu kuppti| - suppiyassAvi mittassa, rahe bhAsai pAvagaM / / vR.tathA 'api:' sambhAvanAyAM, sambhAvyata etat, yathA'sau pApaiH-kathaJcit samityAdiSu skhalitalakSaNaiH parikSipati-tiraskRruta ityevaMzIlaH pAparikSepI, AcAryAdInAmiti gamyate, tathA apiH' bhitrakramaH, tataH 'mitrebhyo'pi' suhRdyo'pyAstAmanyebhyaH 'kupyati' krudhyati, sUtre tu caturthyarthe saptamI, "krudhidruheA'sUyArthAnAM yaM prati kopa" ityaneneha caturthIvidhAnAt, tathA 'supriyasyApi' ativallabhasyApi mitrasya rahasi' ekAnte bhASate' vakti pApameva pApakaM, kimuktaM?-agrataH priyaM vakti pRSThastu pratisevako'yamityAdikamanAcAramevAviSkaroti / mU.( 336) painnAvAI duhile, thaddhe luddhe anigghe| asaMvibhAgI aciyatte, avinIetti vucci|| vR. tathA prakIrNam-itastato vikSiptam, asambaddhamityarthaH, vadatijalpatItyevaMzIlaH prakIrNavAdI, vastutattvavicAre'pi yatkiJcanavAdItyarthaH, athavA-ya: pAtramidamapAtramidamiti vA'parIkSyaiva kathaJcidadhigataM zrutarahasyaM vadatItyevaMzIlaH prakIrNavAdI iti, pratijJayA vAidamitthameva ityekAntAbhyupagamarUpayA vadanazIlaH pratijJAvAdI, tathA 'duhIla'tti drohaNazIlodrogdhA, na mitramapyanabhidruhyAste, tathA 'stabdhaH' tapasvyamityAdyahaLUtImAn, tathA 'lubdhaH' annAdiSvabhikAGkSAvAn, tathA 'anigrahaH' prAgvat, tathA'saMvibhajanazIlaH asaMvibhAgI, nA''hArAdikamavApyatigarddhano'nyasmai svalpamapi yacchati, kintvAtmAnameva poSayati, tathA 'aciyatte'tti aprItikAra:-dazyamAnaH sambhASyamAno vA sarvasyAprItimevotpAdayati, evaMvidhadoSAnvitaH avinIta ucyate iti nigamanam / itthamavinItasthAnAnyabhidhAya vinItasthAnAnyAha Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-11,[ ni. 317] mU. (337) aha pannarasahi ThANehiM, suvinIetti vucci| nIyAvittI acavale, amAI akuUhale // vR. atha paJcadazabhiH sthAnaiH suSTu-zobhano vinIto-vinayAnvitaH suvinIta ityucyate, tAnyevAha-"niyAvitti'tti nIcam-anuddhataM yathA bhavatyevaM nIceSu vA zayyAdiSu vartata ityevaMzIlo nIcavartI-guruSu nyagvRttimAn, yathA''ha "nIyaM sejjaM gaI ThANaM, niyaM ca AsanAni y| niyaM ca pAya vaMdejjA, nIyaM kujjA ya aMjali // " 'acapala:' nA''rabdhakAryaM pratyasthiraH, athavA'capalo-gatisthAnabhASAbhAvabhedatazcaturdhA, tatra-gaticapala:-dratacArI, sthAnacapala:-tiSThannapi calannevAste hastAdibhiH bhASAcapala:asadasabhyAsamIkSyAdezakAlapralApibhedAccaturdhAH, tatra asad-avidyamAnamasabhyaMkharapuruSAdi asImakSya-anAlocya pralapantItyevaMzIlA asadasabhyAsamIkSyapralApinastrayaH, adezakAlapralApI caturthaH atIte kArye yo vakti-yadidaM tatra deze kAle vA'kariSyat tataH sundaramabhaviSyad, bhAvacapala: sUtre'rthe vA'samApta eva yo'nyad gRhNAti, 'amAyI' na manojJamAhArAdikamavApya gurvAdivaJcakaH, 'akutUhala:' na kuhukendrajAlAdhavalokanaparaH, mU. (338) appaM ca ahikkhivati, pabaMdhaM ca na kuvvi| mittijjamAno bhajati, suyaM laddhaM na mjjti|| vR. 'alpaM ca' iti stokameva adhikSipati' tiraskRrute, kimuktaM bhavati?-nAdhikSipatyeva tAvadasau kaJcana, adhikSipan vA kaJcana kaGkaTukarUpaM dharma prati prerayantralpamevAdhikSipati, abhAvavacano vA'lpazabdaH, tathA ca vRddhA:-"alpazabdo hi stoke'bhAve ca", tato naiva kaJcanAdhikSipati, prabandhaM coktarUpaM na karoti, mitrIyyamAnaH' uktanyAyena bhajate' mitrIyitAramupakurute, natu pratyupakAraMpratyasamarthaH kRtaghno vA, zrutaM labdhvA na mAdyati, kintu madadoSaparijJAnataH sutarAmavanamati, mU. (339) na ya pAvaparikkhevI, na ya mittesu kuppti| appiyassAvi mittassa, rahe kallANa bhAsai / / vR. 'na ca' naiva 'pApaparikSepI' uktarUpaH, na ca mitrebhyaH kRtajJatayA kathaJcidaparAdhe'pi kupyati, apriyasyApi vidhatte tathA'pyekamapi sukRtamanusmaran na rahasyapi taddoSamudIrayati, "ekasukRtena duSkRtazatAni ye nAzayanti te dhnyaaH| na tvedakadoSajanito yeSAM kopa: sa ca kRtaghnaH / / " mU.(340) kalahaDamaravajjae, buddhe (a) abhiaaie| hirimaM paDisaMlINo, suvinIetti vuccai / / vR.iti, kalahazca-vAciko vigrahaH DamaraMca-prANighAtAdibhistadvarjako, 'buddho' buddhimAn, etacca sarvatrAnugamyata eveti na prakRtasaGkhyAvirodhaH, abhijAtie'tti abhijAti:-kulInatA tA gacchati-utkSiptabhAranirvAhaNAdinetyabhijAtigaH, hI:-lajjA sA vidyate'sya hrImAn, kathaJcit kaluSAdhyavasAyatAyAmapyakAryamAcaran lajjate, 'pratisaMlInaH' gurusakAze'nyatra vA kArya Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-11/340 vinA na yatastatazceSTate, prastutamupasaMharanAha-'suvinitaH' suvinitazabdavAcyaH iti' ityevaMvidhaguNAnvitaH ucyate, iti sUtrASTakArthaH / / yazcaivaM vinItaH sa kIhak syAdityAha"mU. ( 341) vase gurukule niccaM, jogavaM uvahANavaM / piyaMkare piyaMvAI se sikkhaM laddhamarihati // vR. 'vaset' AsIta kva?-gurUNAm, AcAryAdInAM kulam-anvayo gaccha ityarthaH gurukulaM tatra, tadAjJopalakSaNaM ca kulagrahaNaM, 'nityaM' sadA, kimuktaM bhavati?-yAvajjIvamapi gurvAjJAyAmeva tiSThet, uktaM hi-"nANassa hoi bhAgI" ityAdi, yojanaM yogo-vyApAraH, saceha prakramAddharmagata eva tadvAn, atizAyane matup, yadvA yogaH-samAdhi: so'syAstIti yogavAn, prazaMsAyAM matupa, upadhAnatam-aGgAnAdhyayanAdau yathAyogamAcAmlAditapovizeSastadvAn, yadyasyopadhAnamuktaM na tat kRtchbhIrutayotsRjyAnyathA vA'dhIte zRNoti vA, priyam-anukUlaM karotIti priyaGkaraH, kathaJcit kenacidakRto'pi na tatpratikUlamAcarati, kintu mamaiva karmaNAmayaM doSa ityavadhArayannapriyakAriNyapi priyameva ceSTate, ata eva ca "priyameva'tti kenacidapriyamukto'pi priyameva vadatItyevaMzIlaH priyavAdI, yadvA-'priyaGkaraH' AcAryAderabhimatAhArAdibhiranukUlakArI, evaM 'priyavAdyapi' AcAryAbhiprAmayAnuvartitayaiva vaktA, tathA cAsya ko guNa ityAha-'sa' evaMguNaviziSTaH 'zikSA' zAstrArthagrahaNAdirUpAM labdhum' avAptum 'arhati yogyo bhavatIti, anenaiva avinItastvetadviparItaH zikSA labdhuM nAhatItyarthAduktaM bhavati, tathA ca yaH zikSAM labhate sa bahuzrutaH itara stvabahuzruta iti bhAva iti sUtrArthaH / evaM ca savipakSaM bahuzrutaM prapaJcato'bhidhAya pratijJAtaM tatpratipattirUpamAcAraM tasyaiva stavadvAreNAhamU. ( 342) jahA saMkhaMmi payaM nihiyaM, duhaovi viraayaa| evaM bahussue bhikkhU, dhammo kittI tahA suyN| vR. 'yathA' iti dRSTAntopanyAse 'zo' jalaje 'payo' dugdhaM nihitaM' nyastaM' duhaovitti dvAbhyAM prakArAbhyAM dvidhA, na zuddhatAdinA svasambandhiguNalakSaNainaikenaiva prakAreNa, kintu svasambandhyAzrayasambandhiguNadvayalakSaNena prakAraddhayenApItyapizabdArtha:, 'virAjate' zobhate, tatra hi na tat kaluSIbhavati, na cAmlatAM bhajate, nApi ca paristravati, 'evam' anena prakAreNa bahuzrute 'bhikkhu'tti ArSatvAd bhikSau-tapasvini, 'dharmaH' yatidharmaH 'kIrtiH' zlAghA 'tathA' iti dharmakIrtivat 'zrutam' Agamo, virAjata iti sambandhaH, kimuktaM bhavati?-yadyapi dharmakItizrutAni nirupalepatAdiguNena svayaM zobhAbhAjji tathApi mithyAtvAdikAluSyavigamato nirmalatAdiguNena zaGkha iva payo bahuzrute sthitAnyAzrayaguNena vizeSata: zobhante, tAnyapi hi na tatra mAlinyam anyathAbhAvaM hAni vA kadAcana pratipadyante, anyatra tvanyathAbhUtabhAjanasthapayovadanyathA'pi syuH, vRddhAstu vyAcakSate_ 'yathe' tyaupamye, 'saMkhaMmi' saMkhabhAyaNe 'payaM' khIraM nihitaM' ThavitaM nyastamityarthaH, 'duhato' ubhayato saMkho khIraMca, ahavA ThavaMtaokhIraMca, saMkhena parissavati na ya aMbIbhavati, 'virAyati' sobhati, 'eva'mupasaMhAro anumAne vA 'bahusuo' suttatthavisArato, jAnaka ityarthaH, 'tassa' evaM bhikkhubhAyaNe ditassa dhammo bhavati kittI jaso tathA suyamArAdhiyaM bhavati, apatte ditassa Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-11,[ni.317] 293 asuyameva bhavati, ahavA ihaloe paraloe ya sohai pattadAI, ahavA evaMguNajAie bhikkhU bahussue bhavati, dhammo kittI jaso ya havai, suyamArAhiyaM havai, ahavA ihaloe paraloe ya virAyai, ahavA sIleNa ya sueNa ya" iti sUtrArthaH / / punarbahu-zrutastavamAhamU.(343) jahA se kaMboyANaM, Aine kathae siyaa| Ase javeNa pavare, evaM havai bhusse| vR. 'yathA' yena prakAreNa 'sa' iti pratIta: 'kAmbojadezodbhavAnAM prakramAdazvAnAM, nirdhAraNe SaSThI, 'AkorNaH' vyAptaH, zIlAdiguNairiti gamyate, 'kanthakaH' pradhAno'zlo, yaH kila dRSacchakalabhRtakutupanipatanadhvanerna santrasyati, syAt' bhavet 'azva:' turaGgamaH 'javena'vegena pravaraH' pradhAnaH 'evam' ityupanaye tata IdRzo bhavati bahuzrutaH, jinadharmaprapannA hi vatinaH kAmbojA ivAzvepu jAtijavAdibhirguNairanyadhArmikApekSayA zrutazIlAdibhirvarA eva, ayaM tvAkIrNakanthakAzvavat teSvapi pravara iti sUtrArthaH / kiJcamU. ( 344) jahAinnasamArUDhe, sUre dddhprkkme| ubhao naMdighoseNaM, evaM havai bahussae / / vR. yathA AkIrNaM-jAtyAdiguNopetaM turaGgamaM samyagAruDha:-adhyAsitaH AkIrNasamArUDhaH, so'pi kadAcit kAtara eva syAdata Aha-'zUraH' cArabhaTaH dRDhaH- gADha: parAkramaH-zarIrasAma rthyAtmako yasya sa tathA, 'ubhau'tti ubhayato vAmato dakSiNatazca yadvA'grataH pRSThatazca 'nandIghoSeNa' dvAdazatUryaninAdAtmake na, yadvA AzIrvacanAni nAndI jIyAstvamityAdIni tadghoSeNa bandikolAhalAtmakena, lakSaNe tRtIyA, evaM bhavati bahazrutaH, kimuktaM bhavati?-yathaivaMvidhaH zUro na kenacidabhibhUyate na cAnyastadAzritaH, tathA'yamapi jinapravacanaturaGgAzrito dRpyatparavAdidarzane'pi cAtrastaH tadvijayaM ca prati samartha: ubhayatazca dinarajanyoH svAdhyAyaghoSarUpeNa svapakSaparapakSayorvA ciraM jIvatvasau yenAnena pravacanamuddIpitamityAdyAzIrvacanAtmakena nAndIghoSeNopalakSitaH paratIthibhiratIva madAvalitairavi nAbhibhavituM zakyaH, na cAtra pratapatyetadAzrito'nyo'pi kathaJcijjIyata iti sUtrArthaH / tathAmU. (345) jahA kareNuparikinne, kuMjare shihaaynne| balavaMte appaDihae, evaM bhavai bhusse|| vR. 'yathA' kareNukAbhiH-hastinIbhiH parikIrNaH-parivRto yaH sa tathA, na punarekAkyeva 'kuJjaraH' hastISaSTiAyanAnyasyeti SaSTihAyana:-SaSTivarSapramANaH, tasya hi etAvatkAlaM yAvat prativarSa balopacayaH tatastadapacaya ityevamuktam, ata eva ca 'balavaMte'tti balaM-zarIrasAma rthyasyAstIti balavAn san apratihato bhavati, ko'rthaH?-nAnyairmadamukhairapi mataGgajaiH parAMmukhIkriyate, evaM bhavati bahuzrutaH, so'pi hi kareNubhiriva paraprasaranirodhinIbhirautpattikyAdibuddhibhividyAbhizca vividhAbhirvRtaH STihAyanatayA cAtyantasthiramatiH, ata eva ca balavattvenApratihato bhavati, darzanopahantRbhirbahubhirapi na pratihantuM zakyata iti sUtrArthaH // anyaccama.(346) jahA se tikkhasiMge, jAyakkhaMdhe viraayaa| vasame jUhAhivatI, evaM bhavati bhussue|| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-11/346 vR. yathA sa tIkSNe-nizitAgre zRGge-viSANe yasya sa tathA, jAta:-atyantopacitIbhUtaH skandhaH-pratIta evAsyeti jAtaskandhaH, samastAGgopAGgopacitatvopalakSaNaM caitat, tadupacaye hi zeSAGgAnyupacitAnyevAsya bhavanti, 'virAjate' vizeSeNa rAjate-zobhate 'vRSabhaH' pratIto, yUthasya- gavAM samUhasyAdhipatiH-svAmI yUthAdhipatiH san, evaM bhavati bahuzrutaH, so'pi hi parapakSabhettRtayA tIkSNAbhyAM svazAstraparazAstrAbhyAM zRGgAbhyAmivalopalakSitaH gacchagurukAryadhurAdharaNadhaureyatayA ca jAtaskandha iva jAtaskandhaH, ata dhava ca yUthasya-sAdhvAdisamUhasyAdhipatiH--AcAryapadavIM gataH san virAjate iti sUtrArthaH / / anyaccamU. ( 347) jahA se tikkhadADhe, odagge dupphNse| sIhe miyANa pavare, evaM bhavai bhussue|| vR. yathA sa tIkSNA:-nizitA daMSTrAH-pratItA eva yasya sa tIkSNadaMSTraH, 'udagraH' utkaTa udagravaya:sthitatvena vA udagraH, ata eva 'duppahaMsae'tti duSpradharSa eva duSpradharSaka:-anyardarabhibhava: "siMha:' kezarI 'mRgANAm' AraNyaprANinAM pravaraH' pradhAno bhavati, evaM bhavati bahuzrutaH, ayamapi hi parapakSamettRtayA tIkSNadaMSTrAbhiriva naigamAdinayaiH pratibhAdiguNodagratayA ca durabhibhavaH ityanyatIrthAnAM mRgasthAnIyAnAM pravara eveti sUtrArthaH / / aparaM cama.(348) jahA se vAsudeve, sNkhckkgdaadhre| appaDihayabale johe, evaM bhavai bhussue|| vR.yathA sa 'vAsudevaH' viSNuH, zaGkhazca-pAJcajanyaH cakraM ca-sudarzanaM gadA ca-kaumodakI zaGkhacakragadAstAdhArayati-vahatIti zaGkhacakragadAdharaH, apratihatam-anyaiH skhalayitumazakyaM balaM-sAmarthyamasyetyapratihatabalaH, kimuktaM bhavati?-ekaM sahajasAmarthyavAnanyacca tathAvidhAyodhAnvita iti, yudhyatIti yodhaH-subhaTo bhavati, evaM bhavati bahuzrutaH, so'pi hyekaM svAbhAvikapratibhAprAgalbhyavAn aparaM zaGkhacakragadAbhiriva samyagdarzanajJAnacAritrairupaita iti, yodha iva yodhaH karmavairiparAbhavaM pratIti sUtrArthaH // aparaMmU. (349) jahA se cAurate, cakkavaTI mhiddddie| coddasarayaNAhivaI, evaM havai bhussue| 7. yathA sa catasRSvapi dikSvanta:-paryanta ekatra himavAnanyatra ca diktraye samudraH svasambandhitayA'syeti caturantaH, caturbhirvA-hayagajarathanarAtmakairantaH-zatruvinAzAtmako yasya sa tathA, 'cakravartI' SaTkhaNDabharatAdhitaH, mahatI RddhiH-samRddhirasyeti mahaddhikaH-divyAnukArilakSmIkaH, caturdaza ca tAni ratnAni ca caturdazaratnAni, tAni cAmUni "senAvai gAhAvai purohiya gaya turaMga vaiga itthii| cakkaM chattaM camma maNi kAgiNI khagga daMDo y||" teSAmadhipatiH caturdazaratnAdhipatiH, 'evaM bhavati bahuzrutaH so'pi hyAsamudramahImaNDalakhyAtakItiH tisRSudikSvanyatra cabandIbhUtavidyAdharavRnda iti dikcatuSTavyApikIrtitayA caturanta ucyate, caturbhirvA dAnAdidharpharanta:karmavairivinAzo'syeti caturantaH, RddhayazcAmaauMSadhyAdayazcakravartinamapi yodhayedityevaMvidhapulAkalabdhyAdayazca mahatya evAsya bhavanti, santi cAsyApi caturdazaratno Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 11, [ ni. 317] 295 tapamAni sakalAtizayanidhAnAni pUrvANIti kathaM na cakravartitulyatA'syeti sUtrArthaH // anyacca - jahA se sahassakkhe, vajjapANI puraMdare / sakke devAhivaI, evaM havai bahussae || mU. ( 350 ) vR. yathA sa sahasramakSINyasyeti sahasrAkSaH sahasralocana:, atra ca sampradAyaH - 'sahassakkhatti paMca maMtisayA devANaM tassa, tesi sahassaM acchINaM, tesi nIIe vikkamati, ahavA jaM sahasseNaM acchINaM dIsati taM so dohiM acchIhiM abbhahiyagarAgaM pecchatI 'ti / vajravajrAbhidhAnamAyudhaM pANAvasyeti vajrapANiH, lokokatvA ca pUrdAraNAt purandaraH, ka IdRgityAhazako 'devAdhipatiH ' devAnAM svAmI, evaM bhavati bahuzrutaH, so'pi hi zrutajJAnenAzeSAtizayaratnanidhAnatulyena locanasahastreNeva jAnIte, yazcaivaM tasyaivavidhatvopalakSaNaM, vajramapi lakSaNaM pANI sambhavatIti vajrapANiH, pUzca zarIramapyucyate, tadvikRSTatapo'nuSTAnato dArayatIva dArayatIti purandaraH, zakravat devairapi dharme'tyantanizcalatayA pUjyata iti tatpatirapyucyate, tathA cAha - "devAvi taM namasaMti, jassa dhamme sayA maNo "tti sUtrArthaH / api ca mU. ( 351 ) jahA se timiraviddhase, uttiTuMti divAgare / jalate iva teeNaM, evaM bhavai bahussue / vR. yathA saH timiram-andhakAraM vidhvaMsayati - apanayati timiravidhvaMsaH, 'uttiSThan ' udgacchan 'divAkaraH' sUrya:, sa hi UrdhvaM nabhobhAgamAkrAmannatitejasvitAM bhajate avataraMstaM na tathetyevaM viziSyate, yadvA utthAnaM prathamamudgamanaM tatra cAyaM na tIvra iti tIvratmAbhAvakhyApakametat, anyadA hi tIvro'yamiti na samyag dRSTAntaH syAt, 'jvalanniva' jvAlAM muJcanniva 'tejasA ' mahasA, evaM bhavati bahuzrutaH, so'pi hyajJAnarUpatimirApahAraka: saMyamasthAneSu vizuddhavizuddhatarAdhyavasAyata upasarpastapastejasA ca jvalanniva bhavatIti sUtrArthaH // anyaccajahA se uDuvaI caMde, nakkhattaparivArie / mU. ( 352 ) paDipunne punimAsIe, evaM bhavai bahussae // vR.yathA saH uDUnAM-nakSatrANAM patiH prabhuH uDDapatiH, ka ityAha-'candraH' zazI, 'nakSatraiH ' azvinyAdibhiH, upalakSaNatvAdgrahaistArAbhizca parivAraH - parikaraH saJjAto'syeti parivAritaH nakSatraparivAritaH 'pratipUrNa:' samastakalopetaH, sa cedRk kadA bhavati ? ata Aha- paurNamAsyAm / iha ca candra ityukte mA bhUnnAmacandrAdAvapi sampratyayaH ityuDupatigrahaNaM, uDupatirapi ca kazcidekAkyeva bhavati mRgapativat ata uktaM nakSatra parivAritaH so'pyaparipUrNo'pi dvitIyAdiSu sambhavatIti paripUrNa: paurNamAsyAmityuktaM, evaM bhavati bahuzruta:, asAvapi hi nakSatrANAmivAnekasAdhUnAmadhipatiH tathA tatparivAritaH sakalakalopetatvena pratipUrNazca bhavatIti sUtrArthaH // jahA se sAmAiyANaM, koTTAgAre surakkhie / nAnAdhannapaDippunne, evaM havai bahussue || mU. ( 353 ) vR. yathA sa 'sAmAiyANaM 'ti samAja: samUhastaM samavayanti sAmAjikAH - samUhavRttayo lokAsteSAM paThanti ca - 'sAmAiyaMgANaM 'ti tatra ca zyAmA-atasI tadAdIni ca tAni aGgAnI ca upabhogAGgatayA zyAmAdyaGgAni dhAnyAni teSAM 'koTTAgAre 'tti koSThA-dhAnyapalyAsteSAmagAraM Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-12/353 tadAdhArabhUtaM gRham, upalakSaNatvAdanyadapi prabhUtadhAnyasthAnaM, yatra pradIpanakAdibhayAt dhAnyakoSThAH kriyante tat koSThAgAramucyate, yadivA koSThAn A-samantAt kurvate tasminniti koSThAgAraH, "akartari ca kArake sajJAyAM" miti dhanu, tathA suSTuprAharikapuruSAdivyApAraNadvAreNa rakSitaHpAlito dasyumRSikAdibhyaH surakSitaH, saca kadAcit pratiniyatadhAnyaviSayo'pratipUrNazca syAt ata Aha- nAnA-anekaprakArANi dhAnyAni-zAlimudgAdIni taiH pratipUrNo-bhRta: nAnAdhAnyapratipUrNaH, AdyapakSe tu vizeSaNe napuMsakaliGgatayA neye, evaM bhavati bahuzrutaH, asAvapi sAmAjikalokAnAmiva gacchavAsinAmupayogibhirnAnAdhAnyairivAGgopAGgaprakIrNakAdibhedaiH zrutajJAnavizeSaiH pratipUrNa eva bhavati, surakSitazca pravacanAdhAratayA, yata uktam-"jena kulaM AyattaM taM purisaM AyareNa rakkheha" ityAdIti sUtrArthaH / / api camU.(354) jahA sA dumAna pavarA, jaMbUnAma suNdsnnaa| anADhiyassa devassa, evaM havai bahussae / vR. yathA sA drumAnAM madhye pravarA-pradhAnA jambU: nAmnA-abhidhAnena sudarzanA nAma sudarzanA, na hi yatheyamamRtopamaphalA devAdyAzrayazca tathA'nyaH kazcid drumo'sti, drumatvaM phalavyavahArazcAsyAstatpratirUpatayaiva, vastutaH pArthivatvenoktatvAt, vajravaiDUryAdimayAni hi tanmUlAdIni tatra tatroktAni, sA ca kasyetyAha-'anAhatasya' anAdRtanAmno 'devasya' jambUdvIpAdhipate ya'ntarasurasya Azrayatvena sambandhinI, evaM bhavati bahuzrutaH, so'pihyamRtopamaphalakalpazrutAnvito devAdInAmapi ca pUjyatayA'bhigamanIyaH zeSadrumopamasAdhuSu ca pradhAna iti sUtrArthaH / / mU.(355) jahA sA naINa pavarA, salilA saagrNgmaa| sIyA nIlavaMtapavahA, evaM havai bhusse| vR. yathA sA 'nadInA' saritAM 'pravarA' pradhAnA salilaM-jalamasyAmastIti, arzaAderAkRtigaNatvAdacisalilA-nadI, sAgaraM-samudraM gacchatIti sAgaraGgamA-samudrapAtinityarthaH, na tu kSudranadIvadapAntarAla eva vizIryate, 'zItA' zItAnAmnI, nIlavAn- meroruttarasyAM dizi varSadharaparvatastataH prabhavati pAThAntarataH pravahati vA nIlavatprabhavA nIlavatpravahA vA, 'evaM' zItAnadIvadbhavati bahuzrutaH, asAvapi hi saritAmivAnyasAdhUnAmazeSazrutajJAninAM vA madhye pradhAno vimalajalakalpa zrutajJAnAnvitazca, tathA sAgaramiva muktimevAsau gacchati, taducitAnuSThAna evAsya pravRttatvAt, na hyanyadarzaninAmiva devAdibhava evAsya vivekino vAJchA, tathA ca kathamasya teSAmiva prAyo'pAntarAlAvasthAnaM?, nIlavattulyAcca ucchritocchritamahAkulAdevAsya prasUtiH, kathamivAnyathaivaMvidhayogyatAsambhava iti sUtrArthaH / kiJcamU.(356) jahA se nagANa pavare, sumahaM maMdare giri| nAnosahIpajjalie, evaM havai bhussue| vR.yathA sa'nagAnAM' parvatAnAM madhye 'pravaraH' atipradhAnaH 'sumahAn' atizayagururatyucca itiyAvat, 'mandaraH' mandarAbhidhAnaH, kaH punarasau ? ityAha-'giriH, kimuktaM bhavati?-meruparvataH, 'nAnauSadhibhiH' anekavidhaviziSTamAhAtmyavanaspativizeSarUpAbhiH prakarSeNa jvalitodIptaH nAnauSadhiprajvalitaH, tA hyatizAyinyaH prajvalantya evAsata iti tadyogAdasAvapi prajvalita ityuktaH, yadvA-prajvalitA nAnauSAdhayo'sminniti prajvalitanAnauSadhiH, prajvalitazabdasya tu Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-11,[ ni.317] paranipAtaH prAgvat, evam' iti mandaravat bhavati bahuzrutaH, zrutamAhAtmyena hyasAvatyantasthira iti zeSagirikalpAparasthirasAdhvapekSayA pravara eva bhavati, tathA'ndhakAre'pi prakAzanatyanvitA AmA~ padhyAdayastatrAtipratItA eveti sUtrArthaH / kiM bahunA?mU. ( 357) jahA se sayaMbhUramaNe, udahI akkhode| nAnArayaNapaDiputre, evaM bhavai bhussue| vR. yathA sa svambhUramaNaH' svayambhUramaNAbhidhAnaH 'udadhiH' samudraH akSayam-avinAzyudakaM-jalaM yasmina sa tathA, nAnAratne:- nAnAprakArairmarakatAdibhiH pratipUrNo- bhata: nAnAratnapratipUrNaH, evaM bhavati bahuzrutaH, ayamapi hyakSayasamyagjJAnodako nAnA'tizayaratnavAMzca bhavati, yadivA' kSata udayaH-prAdurbhAvo yasya so'kSatodaya iti sUtrArthaH / / sAmpratamuktaguNAnuvAdataH phalopadarzanatazca tasyaiva mAhAtmyamAhamU. ( 358) samuhagaMbhIrasamA durAsayA, acakkiyA keNai dupphNsyaa| suyassa punnA viulassa tAiNo, khavettu kammaM gaimuttamaM gyaa| vR.'samuddagaMbhIrasama'tti ArpatvAdgAmbhIryeNa-alabdhamadhyAtmakena guNena samA gAmbhIryasamA; samudrasya gAmbhIryasamA: samudragAmbhIryasamAH, 'durAsaya'tti duHkhenAzrIyante-abhibhavabuddhayA''sAdyante vA-jetuM sambhAvyante kenApIti durAzrayA durAsadAvA, ata eva acikkiya'tti acakitA:--atrAsitAH, kenaciditi parISahAdinA parapravAdinA vA, tathA duHkhena pradhaya'nteparAbhUyante kenApIti duSpavarSAsta eva duSpradharSakAH, ka evaMvidhAH ? ityAha-'suyassa punA viulassa'tti-suvyatyayAcchrutena-Agamena pUrNAH- paripUrNA vipulena-aGgAnaGgAdibhedato vistIrNena tAyinaH trAyiNo vA, evaMvidhAzca bahuzrutA eva, tAneva phalato vizeSayitumAha'kSapayitvA' vinAzya 'karma' jJAnAvaraNAdi, gamyata iti gatistAm, 'uttamA pradhAnAM, muktimitiyAvat, 'gatAH' prAptAH, upalakSaNatvAdgacchanti gamiSyanti ca / iha caikavacanaprakrame'pi bahuvacananirdezaH, pUjyatAkhyApanArthaM vyAptipradarzanArthaM ceti sUtrArthaH / itthaM bahuzrutasya guNavarNanAtmikAM pUjAmabhidhAya ziSyopadezamAhama.(359) tamhA suyamahidvejjA, uttmmddhvgese| jena'ppANaM paraM ceva, siddhiM sNpaaunnijjaasi|ttibemi vR. yasmAdamI muktigamanAvasAnA bahuzrutaguNAH tasmAt 'zrutam' Agamam 'adhitiSThet' adhyayanazravaNacintanAdinA''zrayeta, uttamaH-pradhAno'rtha:-prayojanama-uttamArthaH,saca mokSa eva taM gaveSayati' anveSayatIti uttamArthagaveSakaH, yena kiM syAdityAha- 'yena' zrutAzravaNena 'AtmAnaM' svaM paraM' cAnyaM tapasvyAdikaM evaH' avadhAraNe bhinnakramazca samprApayedityasyAnantaraM draSTavyaH, tataH 'siddhi' muktigati 'saMpAuNijjAsi'tti samyak prApayedeva, neha kazcit sandeha iti sUtrArthaH / / 'itiH parisamAptau 'bravImi' iti pUrvavat, ukto'nugamaH, samprati nayAste'pi puurvvdev|| adhyayanaM - 11 samAptam muni dIparatna sAgareNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayana sUtre ekAdaza adhyayanasya bhadrabAhusvAmi viracitA niyuktiH evaM zAntyAcArya viracitA TIkA parisamAptA Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-12/359 adhyayanaM - 12- harikezIya) vR. vyAkhyAtamekAdazamadhyayanamadhunA dvAdazamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-anantarAdhyayane bahuzrutapUjoktA, iha tu bahuzrutenApi tapasi yalo vidheya iti khyApanArthaM tapaHsamRddhirupavarNyata ityanena sambandhenAyAtasyAsyAdhyayanasya caturanayogadvAracarcA prAgvat tAvadyAvannAmaniSpannanikSepe'sya harikezIyamiti nAma, ato harikezanikSepamAha niyuktikRtni.[318] nAmaM ThavaNAdavie0 / / ni.[319] jaannysriirbhvie0|| ni.[320] hariesanAmagoaMveaMto bhAvao a harieso! tatto samuTThiyamiNaM harie sijjati ajjhayaNaM / / vR. harikeze nikSepazcaturvidho nAmAdiH, tatra nAmasthApane kSunne, dvividho bhavati 'dravye' dravyaviSayaH-AgamanoAgamatazca, tatra Agamato jJAtA'nupayukto, noAgamatazcasa trividho-jJazarIrabhavyazarIratadvayatiriktazca, sa punaH trividha:-evabhaviko baddhAyuSko'bhimukhanAmagotrazca, harikezanAmagotraM vedayan bhAvatastu harikeza ucyate, tato'bhidheyabhUtAt samutthimidaM harikezIyaM ityadhyayanamucyate iti zeSaH, iti gAthAtrayArthaH |smprti harikezavaktavyatAmAha niyuktikRt ni.[321] puvvabhave saMkhassa u juvaranno aMtiaMtu pvvjjaa| jAImayaM tu kAuM hariesasakulaMmi aayaao|| ni.[ 322] mahurAe saMkho khalu purohiasuo a gayaure aasii| daTThaNa pADihera huyavaharatthAi nikkhNto|| ni. [ 323] hariesA caMDAlA sovAga mayaMga bAhirA paannaa| sANadhaNA ya mayAsA susANavittI ya nIyA ya / / ni.[ 324] jammaM mayaMgatIre vANArasigaMDitidugavanaM c| kosaliesu subhaddA isivaMtA jannavADaMmi / / ni.[ 325] balakuTTe balakoTTo gorI gaMdhAri suvingvsNto| nAmanirutti chaNasappa saMbhavo duMduhe biio|| ni.[326] bhaddaeNeva hoavvaM pAvai bhadANi bhddo| saviso hammae sappo, bheruMDo tattha mucci|| ni.[327] itthINa kahittha vaTTaI, janavayarAyakahittha vttttii| paDigacchaha ramma tiMduaM, aisahasA bahumuMDie jane // vR. etadakSarArthaH sugama eva, navaraM aMtiyaM tu' iti antike-sapIme, 'tuH' pUraNe, pADiheraM'ti pratihAro-dauvArikastadvatsadA sannihitavRttirdevatAvizeSo'pi pratihArastasya karma prAtihArya, tacceha hatavaharathyAyAH zItalatvaM, tathA harikezAzcANDAlAH, zvapAkA: mAtaGgA bAhyAH pANAH zvadhanAzca mRtAzAH zmazAnavRttayazca nIcAzcetyekArthikAH, tathA 'mayaGgatIre'tti mRteva mRtA vivakSitabhUdeze tatkAlApravAhiNI sA cAsau gaGgA ca mRtagaGgA tasyAstoraM tasmin RSivantA Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-12,[ni.327] RSityaktA, tathA bhadra eva bhadrako yo na kasyacidazubhe pravartate, bhadrANI-kalyANani, tathA strINAM kathA tAsAM nepathyAbharaNabhASAdiviSayA 'atra' asmin yatyAzrame pravartate, 'janava yarAyaka ha'tti janapadaka thA mAlavakAdidezaprazaMsAnindAtmikA rAjaka thA ca rAjJAM zauryAdiguNavarNa nAdirUpA, 'paDigacchaha'tti tivyatyayAt pratigacchAmo-nivattAvahe, 'ayo' tyAmantraNe 'sahase'tyaparyAlocya, ko'rthaH?-aparIkSitayogyatAvizeSo, 'bahurmuNDito jano' muNDamAtreNaiva gRhItadIkSaH prAyo jano, gRhItabhAvadIkSastu svalpa eveti bhAvaH / tathehAdyagAthAya eva pAdadvayaM dvitIyagAthayA spaSTIkRtaM, tatastRtIyapAdaH spaSTa eveti, zeSagAthAbhizcaturthapAdasya pryaaydrshntsttsuucitaarthaabhidhaantshcaabhivynyjnN| bhAvArthastu kathAnakAdavaseyaH, tatra ca sampradAya:- mahurAe nayarIe saMkho nAma juvarAyA, so dhamma souM pavvatito, viharaMto ya gayauraM go| tahiM ca bhikkhaM hiMDaMto egaM ratthaM patto, sA ya kira atIva upahA mummurasamA, 'uNhakAle na sakati purohiyaputto pucchatio-esA ratthA nivvahati?, so purohiyassa putto ciMteti__esa Dajjhautti nibvahati ii vuttaM, so paTThio, iyaro ya aliMdaTThio pecchati aturiyAe gaIe vaccaMtaM taM, so AsaMkAe uinno taM ratthaM, jAva sA tassa tavappabhAveNaM sItIbhUyA, AuTToaho imo mahAtavassI mae AsAdito, ujjANaTThiyaM gantuM bhaNati-bhagavaM! mae pAvakammaM kayaM, kahaM vA tassa muMcejjAmi?, tena bhaNati-pavvayaha, pavvaito, jAtimayaM rUvamaya ca kAuM mao, devalogagamanaM, cuo saMto mayagaMgAe tIre balakoTTA nAma hariesA, tesiM ahivaI balakoTTo nAma, tassa duve bhAriyAo-gorI gaMdhArI ya, gorIe kucchisi bhaNNati-mahappA te putto bhavissati, samaeNa pasUyA, dArago jAo kAlo virUo puvvabhavajAirUvamayadoseNaM, balakoTTesu jAutti balo se nAmaM kayaM, bhaMDaNasIlo ashnno| annayA te chaNeNa samAgayA bhuMjaMti suraM ca pibaMti, so'vi aNiyaNiyaM kareitti nicchUDho acchati samaMtao paloeMto, jAva ahI Agato, uTThiyA sahasA savve, so ahI nehiM mArio, atramuhuttassa bheruMDasappo Agato, bheruMDo nAma divvago, bhIyA puno uTThiyA, nAe divvagottikAUNa mukko, balassa ciMtA jAyA-aho sadoseNa jIvA kilesabhAgiNo bhavaMti-tamhA "bhaddaeNeva hoyavvaM, pAvati bhaddANi bhddo| saviso hammati sappo, bheruMDo tattha maccati / / " evaM citeMto saMbuddho pavvatio / viharaMto vANArasiM gao, ujjANaM teMduyavaNaM, teMdugaM nAma jakkhAyayaNaM, tattha gaMDIteMdugo nAma jakkho parivasati, so tattha anunnaveuMThito, jakkho uvasaMto, anno jakkho anahiM vaNe vasati, tatthavi anne bahU sAhUNo ThiyA, so ya gaMDIjakkhaM pucchatina dIsasi?, puNAI tena bhaNiyaM-sAhuM pajjuvAsAmi, tattha ya teMdueNa diTTho, so'vi uvasaMto, so bhaNati-mamavi ujjANe bahave sAhU ThiyA, ehi pAsAmo, te gayA, te'pi samAvattIe sAhaNo vikahamAnA acchaMti, tato so jakkho imaM bhaNati __ "itthINa kaha'ttha vaTTai, janavayarAyakahattha vttttii| paDigacchaha ramma teMdugaM, aisahasA bahumuMDie jane / / " Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 1 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-12 / 359 aha annayA jakkhAyayaNaM kosaliyarAyadhUyA bhaddA nAma pupphadhUvamAdI gahAya acciraM niggayA payAhiNaM karemAnA taM daDUNa kAlaM vigarAlaM chittikAUNa niTTUhati, jakkheNa ruTTheNa annaiTThA kAya, nIyA nIyagharaM, AvesiyA bhaNati te navaraM muMcAmi jai naM tasseva deha, taM ca sAhati - jahA eIe so sAhU odUDho, snAvi jIvauttikAUNa dinnA, mahattariyAhiM samaM tatthANIyA, rattiM tAhiM bhaNNati- vacca patisagAsaMti, paviTThA jakkhAyayaNaM, so paDimaM Thio necchati, tAhe jakkhova isisarIraM chAiUNa divvarUvaM daMseti, puNo muNirUvaM, evaM savvaratti velaMbiyA, pabhAe necchatti kAUNaM pavisaMtI sagharaM purohieNa rAyA bhaNio - esA risibhajjA baMbhaNANaM kappaitti, dinA tasseva / so ya janne dikkhijjikAmo sA annena laddhA, sAvi jannapattittikAUNa dikkhiyaa| ityuktaH sampradAyo'vasatizca nAmaniSpannanikSepaH, samprati sUtrAlApakaniSpatrasyAvasaraH, sa ca sUtre sati sambhavatyataH sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM taccedamsovagakulasaMbhUo, guNuttaradharo munI / hariesa balo nAma, Asi bhikkhU jiiMdio // mU. ( 360 ) vR. zvapAkA:--cANDAlAsteSAM kulam-anvayastasmin sambhUtaH - samutpannaH zvapAkakulasambhUta:, tatkiM tatkulotpattyanurUpa evAyamuta netyAha-guNeSUttarAH - pradhAnA guNottarAH - jJAnAdayaH tAn dhArayati guNottaradharaH, paThanti ca - 'anuttaradhare' tti, tatra na vidyate uttaram - anyatpradhAnameSAmityanuttarAH, te ca prakramAtprakarSaprAptA jJAnAdaya eva guNAstAn dhArayatyanuttarodharo, yadvA anuttarAn guNAn dhArayatItyanuttaradhara iti mayUravyaMsakAdiSu draSTavyo, muNati-pratijAnIte sarvvaviratimiti muniH, zvapAkakulotpanno'pi kadAcitsaMvAsAdinA'nyathaiva pratItaH syAdata Aha- harikezaH sarvatra harikezatayaiva pratIto balo nAma- balAbhidhAnaH Asad abhUta, tasya ca munitvaM pratijJAmAtreNApi syAdata Aha-'bhikkhU' ttibhinatti-yathApratijJAtenAnuSThAnena kSudhamaSTavidhaM vA karmeti bhikSuH, ata eva jitAni - vazIkRtAnIndriyANi - sparzanAdInyaneneti jitendriya iti sUtrArthaH // mU. ( 361 ) irieNabhAsAe, uccArasamiIsu ya / jao AyANanikkheive, saMjao susamAhio // 9 vR.IraNamIryyA eSyata ityeSaNA anayordvandvastatastAbhyAM sahitA bhASyata iti bhASA IryeSaNAbhASeti madhyamapadalopI samAsaH, tasyAM tathA uccAraM purISapariSThApanamaSIhoccAra uktaH, prazravaNapariSThApanopalakSaNaM caitat, tadviSayA samitiH- samyaggamanaM, tatra samyakpravarttanamitiyAvat, uccArasamitiH, tasyAM ca yatata iti yato yatnavAn, tathA AdAnaM ca-grahaNaM pIThaphalakAdenikSepazca-sthApanaM tasyaiva AdAnanikSepaM tata ihApi cakArAnuvRttestasmiMzca, iha ca 'uccArasamiesu'tti ekatve'pi bahuvacanaM sUtratvAt, samitizabdazca madhyavyavasthito DamarukamaNirivAdyantayorapi sambadhyate, tatazca IryAsamitAveSaNAsamitau bhASAsamitAvAdAnanikSepasamitAviti yojyaM, yadvA IryeSaNAbhASoccAramitiSvatyekameva padaM, 'bhAsAe' iti ca ekAro'lAkSaNikaH, sa caivaM kIdRgityAha- saMyataH - saMyamAnvitaH susamAhitaH - suSThusamAdhimAniti sUtrArthaH // tathA mU. ( 362 ) managutto vayagutto, kAyagutto jiiMdio / 4 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 adhyayanaM-12,[ni. 327] bhikkhaTThA baMbhaijjami, jannavADamuvaDhio / / vR.manoguptyA-manoniyantraNAtmikayA guptaH-saMvRto manogupto, madhyamapadalopI samAsaH, mano guptamasyeti vA manoguptaH, AhitAgnyAditvAcca guptazabdasya paranipAtaH, evaM vAgguptoniruddhavAkaprasaraH, kAyaguptaH, asatkAyakriyAvikalo, jitendriyaH prAgvat, punarupAdAnamasya kAdAcitkatvanirAkaraNArthamatizayakhyApanArthaM vA, bhikSArtha' bhikSAnimittaM, na tu niSprayojanameva, niSprayojanagamanasyAgame niSiddhatvAt, 'baMbhaijjami'tti brahmaNAM-brAhmaNAnAmijyA-yajanaM yasmin so'yaM brahmajyastasmin, 'jannavADaMti yajJavATe yajJapATe vA 'upasthitaH' prApta iti sUtrArthaH / / ta ca tatrA''yAntamavalokya tatratyalokA yadakarvvastadAhamU. ( 363) taM pAsiUNamijjaMtaM, taveNa prisosiyN| paMtovahiuvagaraNaM, uvahasaMti anaariyaa|| vR.'ta'miti balanAmAnaM muni 'pAsiUNaM'ti dRSTvA-nirIkSya 'ejjaMta'nti AyAntamAgacchantaM tapasA-SaSThASTamAdirUpeNa pari-samantAcchoSitam-apacitIkRtamAMsazoNitaM kRzIkRtamitiyAvat parizoSitaM, tathA prAntaM-jIrNamalInatvAdibhirasAramupadhi:-varSAkalpAdiH sa eva ca upakaraNaM-dharmazarIropaSTambhaheturasyeti prAntopadhyupakaraNastaM, yadvopadhiH sa evopakaraNamaupagrahikaM, dvandvagarbhazca bahubrIhiH, 'uvahasaMti'tti uhasanti AryA:- uktaniruktA na tathA anAryAH, yadvA anAryA-mlecchAH, tatazca sAdhunindAdinA anAryA iva anAryA iti suutraarthH|| kathaM punaranAryAH?, kathaM copahasitavantaste? ityAhamU.(364) jAimayaM paDithaddhA, hiMsagA ajiiNdiyaa| abaMbhacAriNo bAlA, imaM vynnmbbvii|| mU. (365) kayare AgacchaI dittarUve?, kAle vikarAla phukknaase| omacelae paMsupisAyabhUe, saMkaradUsaM parihariya kNtthe|| . vR. jAtamido-jAtidarpo yaduta brAhmaNa vayamiti tena pratistabdhAH pAThAntarataH pratibaddhA vA ye te tathApa 'hiMsakA:' prANyupamaIkAriNaH 'ajitendriyA' na vazIkRtasparzanAdayo'ta evAbrahma-maithunaM taccarituM-AsevituM zIlaM dharmo vA yeSAM te'mI abrahmacAriNo, varNyate hi tanmate maithunamapi "dharmArthaM putrakAmasya, svadAreSvadhikAriNaH / RtukAle vidhAnena, tatra doSo na vidyate // " tathA aputrasya gatirnAstI'tyAdi, ata eva vAlA iva bAlakrIDitAnukAriSvagnihotrAdiSu tatpravRtteH, uktaM hi kenacid-"agnihotrAdikaM karma, bAlakrIDeti lakSyate" IdRzAste kimityAha-'idaM' vakSyamAnalakSaNaM 'vacanaM' vacaH 'abbavipatti ArSatvAdvacanavyatyayena abruvanauktavantaH / ki tadityAha- kayare'tti kataraH, ekArastu prAkRtatvAt, tathA ca tallakSaNaM-'e hoti ayAraMte' ityAdi, evamanyatrApi, Agacchati-AyAti, paThyate ca-'ko re Agacchai'tti, te hyanyo'nyamAhuH-ko'yamIhaka 'ra' iti ladhorAmantraNaM sAkSepavacaneSu ca dRzyate, 'dittarUve'tti dIptaM rUpamasyeti dIptarUpaH, dIptavacanaM tvativIbhatsopalakSakam, atyantadAhiSu sphoTake zItala Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-12/365 kavyapadezavat, vikRtatayA vA durdarzamiti dIptamiva dIptamucyate, kAlo varNato vikarAlo danturatAdinA bhayAnaka: pizAcavat sa eva vikarAlaka: 'phokka'tti dezIpadaM, tatazca phokkA-agre sthUlonnatA ca nAsA'syeti phokanAsaH avamAni-asArANi laghutvajIrNatvAdinA celAnivastrANyasyetyavamacelakaH, pAMzunA-rajasA pizAcavadbhUdato-jAta: pAMzupizAcabhUta: gamakatvAtsamAsaH, pizAco hi laukikAnAM dIrghazmazrunasvaromA punazca pAMzubhiH samavidhvasta iSTaH, tataH so'pi niSparikarmatayA rajodigdhadehatayA caivamucyate, 'saMkare'ti saGkaraH, sa ceha prastAvAttRNabhasmagoyamAGgArAdimIlaka ukkuruDiketiyAvat tatra duSyaM-vastra saGkaraduSyaM, tatra hi yadatyantaniSkaTaMnirupayogI tallokairutsRjyate, tatastatprAyamanyadapi tathoktaM, yadvA ujjhitadharmakamevAsau gRhNAtItyevamabhidhAnaM, 'parihariya'tti parivRttya, nikSipyetyartha: kva? - 'kaNThe' gale, sa hyanikSiptopakaraNa iti svamupadhimupAdAyaiva bhrAmyati, atra kaNThaikapArzva: kaNThazabda iti kaNThe parivRttyetyucyata iti sUtradvayArthaH / / itthaM dUrAdAgacchannuktaH, sannikRSTaM cainaM kimUcurityAhamU. (366)kayare tuma iya adaMsaNijje?, kAe va AsA ihamAgao'si? / omacelagA paMsupisAyabhUyA, gaccha kkhalAhi kimihaM Thio'si / / vR. katarastvaM, pAThAntarazca-kore tvam, adhikSepe rezabdaH 'itI' tyevamadarzanIyo-draSTumanaha:, 'kayA vA kirUpayA vA?, AsA ihamAgao'si'tti acAM' sandhilopau bahula' mitivacanAdekAralepo, makAsthAgamikaH, tata AzayA-vAJchayA 'iha' asminyajJapaTTake Agata:prApto'si-bhavasi, abamacelaka: pAMsupizAcabhUta iti ca prAgvat, punaranayorupAdAnamatyantAdhikSepadarzanArthaM, gaccha-pravraja, prakramAdito yajJavATakAt, 'khalAhi'tti dezIpadamapasaretyasyArthe vartate, tato'yamarthaH-asmadRSTipathAdapasara, tathA kimiha sthito'si tvaM ?, naiveha tvayA sthAtavyamiti bhAva iti sUtrArthaH / evamadhikSipte'pi tasmin munau prazamaparatayA kiJcidapyajalpati tatsAnnidhyakArI maNDItindukayakSo yadaceSTata tadAhamU. (367) jakkho tahi tiduyarukkhavAsI, anukaMpao tassa mhaamuniss| pacchAyaittA niyagaM sarIraM, imAiM vayaNAI udAharityA / / vR. yakSo-vyantaravizeSaH, tasmin avasaraiti gamyate, tinduko nAma vRkSastadvAsI, tathA ca sampradAyaH-tassa tiMdugavaNassa majjhe mahaMto tiMdugarukkho, tahiM so vasati, tasseva heTThA ceiyaM, jattha so sAhU ciTThati / 'anukaMpau'tti anuzabdo'nurUpArthe tatazcAnurUpaM kampate-ceSTata ityanukampaka:-anurUpakriyApravRttiH, kasyetyAha-'tasya' harikezabalasya mahAmuneH' prazasyatapasvinaH 'pracchAdya' prakarSaNAvRtya nijakam-AtmIyaM zarIraM, ko'bhiprAya:? -tapasvIzarIra evAziSya svayamanupalakSyaH sannimAni-vakSyamAnAni 'vacanAni' vacAMsi 'udAharittha'tti udAhArSIdudAhRtavAnityarthaH, iti sUtrArthaH / / kAni punastAni?, ityAhamU. (368) samaNo ahaM saMjau baMbhayArI, virao dhnpynnprigghaao| parappavittassa ubhikkhakAle, annassa aTThA ihbhaagomi|| vR. zramaNo-muniH aha' mityAtmanirdezaH, kimabhidhAnata evetyAzaGkayAha-samyag yataH ___ Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-12,[ ni.327] 303 saMyataH-asadvayApArebhya uparataH, ata eva ca brahmacArI-bravaryavAn, tathA virato nivRttaH, kuto?- dhanaM ca pacanaM ca parigrahazca dhanapacanaparigrahamiti samAhAra: tasmAt, tatra dhanaM catuSpadAdi pacanamAhAraniSpAdanaM parigraho dravyAdiSu mUrchA, ata eva ca parasmai pravRttaMparaiH svArthaM niSpAditatvena parapravRttaM tasya, turavadhAraNe, tataH parapravRttasyaiva, na tu madarthaM sAdhitasyeti bhAvaH, 'bhikSAkAle' bhikSAprastAve, kadAcidakAlo'yaM brUyAdityevamuktaM, 'annasya' azanasya aTTha'tti sUtratvAdAya, bhojanArthamiti bhAvaH, 'iha' asmin yajJavATake Agato'smi, anena yaduktaM-katara tvaM kimihAgato'si?, tatprativacanamuktam, evamukte ca te kadAcidabhidadhyuH-neha kiJcit kasmaiciddIyate na vA deyamastyata Ahama.(369) viyarijjai svajjai zujjai ya, annaM pazrayaM bhavayANameyaM / jANAhi me jAyaNajIvinutti, sesAvasesaM lahao tvssii| vR. 'vitIryate' dIyate dInAnAthAdibhyaH khAdyate khaNDakhAdyAdi, bhujyate ca bhaktasUpAdi, adyata ityannaM sa sarvamapi sAmAnyenocyate, tadapyalpameva syAdata Aha-'prabhUtaM' bahu, prabhUtamapi parakIyameva syAt, ata Aha-'bhavatA' yuSmAkameva sambandhi 'etaditi pratyakSaM, tathA ca 'jAnIta' avagacchata 'me'tti sUtratvAnAM jAyaNajIvino'tti yAcanena jIvanaM-prANadhAraNamasyeti yAcana jIvanaM, ArSatvAdikAraH, paThyate ca-'jAyaNajIvaNo'tti, itizabdaH svarUpaparAmarzakaH, tata evaMsvarUpaM, yatazcaivamato mahyamapi dadadhvamiti bhAvaH, kadAcidutkRSTamevAsau yAcata iti teSAmAzayaH syAdata Aha, athavA jAnIta mAM yAcanajIvinaM-yAcanena jIvanazIlaM, dvitIyArthe SaSThI, pAThAntaretu prathamA, 'itI'tyasmAddhetA:, kimityAha-zeSAvazeSam-uddharitasyApyuddharitam, antaprAntamityarthaH, labhatAM-prApnotu, tapasvI-yatirvarAko vA bhavadabhiprAyeNa, anenAtmAnaM nirzitIti sUtradvayArthaH / / evaM yakSeNokte yajJavATavAsinaH prAhu:mU. ( 370) uvakkhaDaM bhoyaNa mAhaNANaM, attaTThiyaM siddhamihegapakkhaM / naU vayaM erisamanapANaM, dAhAmu tujhaM kimihaM Thio'si? / / vR. 'upaskRtaM' lavaNavesavArAdisaMskRtaM 'bhoyaNa'tti bhojanaM mAhanAnAM-brAhmaNAnAM Atmano'rthaH AtmArthastasmin bhavamAtmAthikaM, brAhmaNairapyAtmanaiva bhojyaM na tvanmasmai deyaM, kimiti?, yataH siddhaM-niSpannaM 'iha' asmin yajJe eka: pakSo-brAhmaNalakSaNo yasya tadekapakSaM, kimuktaM bhavati? -yadasminnupaskriyate na tadbrAhmaNavyatiriktAyAnyasmai dIyate, vizeSatastu zUdrAya, yata uktam "na zUdrAya matiM dadyAnocchiSTaM na haviH kRtm| na cAsyopadized dharma, na cAsya vratamAdizet / / " yatazcaivamato'na tu' naiva vayabhIdRzamuktarUpaM annaM ca-odAnAdi pAnaM ca -drAkSApAnAdyannapAnaM 'dAhAmo'tti dAsyAmaH 'tajhaM titubhyaM, kimiha sthito'si?. naivehAvasthitAvapitava kiJciditi bhAva iti sUtrArthaH / yakSa AhamU.(371) thalesu bIyAiM vayaMti kAsayA, taheva ninnesu ya aassaae| eyAi saddhAi dalAha majjhaM, ArAhae punamiNaM khu khittaM / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-12/371 __ vR. 'sthaleSu' jalAvasthitivirahiteSUcca bhUbhAgeSu 'bIjAni' godhUmazAlyAdIni 'vapanti' ropayanti kAsaga'tti karSakAH kRSIvalAH, tathaiva' yathoccasthaleSvevameva 'nimneSu ca nIcabhUbhAgepuca AsasAe'tti AzaMsayA-yadyatyantapravarSaNAM bhAvi tadA sthaleSu phalAvAptirathAnyathA tadA nimneSvityevamabhilASAtmikayA, etayevaitayA-etadupamayA, ko'rthaH ? -uktarUpakarSakAzaMsAtulyayA 'zraddhayA' vAJchayA 'dalAha'tti dadadhvaM mahyaM, kimuktaM bhavati ? -yadyapi bhavatAM nimnopamatvabuddhirAtmani mayitu sthalatulyatAdhI: tathApi mahyamapi dAtumucitam, atha syAd-evaM datte'pi na phalAvAptirityAha-'ArAhae punamiNaM khu'tti khuzabdasyAvadhAraNArthasya bhinnakramatvAdArAdhayedeva-samantAtsAdhayedeva, nAtrAnyathAbhAvaH, 'puNyaM zubhamidaM-paridRzyamAnaM kSetramiva kSetraM puNyazasyaprarohahetutayA, AtmAnameva pAtrabhUtamevamAha, paThyate ca-'ArAhagA hohima punnakhetta'nti ArAdhakA-AvarjakA gamyamAnatvAtpuNyasya bhavata, anena dAnaphalamAha, kuta etadityAha-idaM puNyakSetraM-puNyaprAptihetuH kSetraM yata iti gamyate, iti sUtrArthaH / / yakSavacanAnantaraM ta idamAhu:mU. (372) khittANI amhaM vijhyANi loe, jahiM pakinnA viruhati punnaa| je mAhaNA jAivijjovaveyA, tAI tu khittaaiisupeslaaii| vR. kSetrANI'ti kSetropamAni prAtrANyasmAkaM viditAni' jJAtAni, vartanta iti gamyate, loke' jagati 'jahiM'ti vacanavyatyayAdyeSu kSetreSu prakIrNAnIva prakIrNAni-dattAnyazanAdIni 'virohanti' janmAntaropasathAnata: prAdurbhavanti pUrNAni' samastAni, na tu tathAvidhadoSasadbhAvataH kAnicideva, syAdetad-ahamapi tanmadhyavaryevetyAzaGkayAha-ye 'brAhmaNAH' dvijAH, te'pi na nAmata eva, kintu jAtizca-brAhmaNajAtirUpA vidyA ca-caturdazavidyAsthAnAtmikA tAbhyAm 'uvaveya'tti upetA-anvitA jAtividyopetAH, tAI tu'tti tAnyeva kSetrANi 'supesalANi'tti supezalaM nAma zobhanaM prItikaraM vA iti vRddhAH, tatazca supezalAni-zobhanAni prItikarANi vA, na tu bhavAdRzAni zUdrAtIni, zUdrajAtitvAdeva vedAdividyAbahiSkRtAnIti, yata uktam "samamazrotriye dAnaM, dviguNaM brAhmaNabruve / sahasraguNamAcArye, anantaM vedpaarge|" iti sUtrArtha: yakSa uvAcamU. (373) koho ya mAno ya vaho ya jesi, mosaM adattaM ca parigahaM c| te mAhaNA jAivijjAvihINA, tAiMtu khittaaiisupaavyaaii|| vR. 'krodhazca' roSa: 'mAnazca' garvaH, cazabdAnmAyAlobhau ca, 'vadhazca' prANighAto 'yeSA' miti prakramAdbhavatAM brAhmaNAnAM 'mosaM'ti mRSA-alIkabhASaNaM 'adatta'ti pade'pi padaikadezasya darzanAtsatyabhAmA satyetivat adattAdAnamuktaM, cazabdAnmaithunaM, parigrahazca' gobhUmyAdisvIkAra:, astIti sarvatra gamyate, 'te' iti krodhAdyupetA yUyaM brAhmaNA jAtividyAbhyAM vihInArahitA jAtividyAvihInAH, kriyAkarmavibhAgena hi cAturvarNyavyavasthA, yata uktam ___"ekavarNamidaM sarvaM, pUrvamAsIdhudhiSThira! / kriyAkarmavibhAgena, cAturvarNya vyavasthitam / / 1 / / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 adhyayanaM-12,[ni.327] brAhmaNo brahmacaryeNa, yathA zilpena zilpikaH / anyathA nAmamAtraM syaadindrgopkkiittvt||2|| / na caivaMvidhakriyA brahmacaryAtmikA kopAyupeteSu tattvataH sambhavatyato na tAvajjAtisambhavaH, tathA vidyApi sacchAstrAtmikA, sacchAstreSu ca sarveSvahiMsAdipaJcakameva vAcyaM, yata uktam "paJcaitAni pavitrANi, sarveSAM dhrmcaarinnaam| ahiMsA satyamasteyaM, tyAgo maithunvjnm||" tadyuktvayaM ca tattajjJAnAdeva bhavati, jJAnasya tu viratiH phalaM rAgAdyabhAvazca, yata uktam __ "tajjJAnameva na bhavati yasminnudite vibhAti rAgagaNaH / tamasaH kuto'sti? zaktirdinakarakiraNAgrataH sthaatum||" / na caivamagnyAdyArambhiSu kopAdimatsu ca bhavatsu virate rAgAdyabhAvasya ca sambhavo'sti, na ca nizcayanayamatena phalarahitaM vastu sat, tathA ca nizcayo yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasadityAha, tataH sthitametat-'tAI tu'tti turavadhAraNe bhinnakramazca, tatazca tAni bhavadviditAni brAhmaNalakSaNAni kSetrANi supApakAnyeva, na tu supezalAni, krodhAdhuSetatvenAtizayapApahetutvAditi sUtrArthaH / kadAcite vadeyu:-vedavidyAvido vayamata eva ca brAhmaNajAtayastatkathaM jAtividyAvihInA ityuktAvAnasItyAhamU.(374 ) tubhittha bho! bhAraharA girANaM, aTuM na yANAha ahijja vee| uccAvayAI muNiNo caraMti, tAiMtu khittAI supeslaaii| va.yUyamatreti-loke 'bho' ityAmantraNe bhAraM dharantIti bhAradharAH, pAThAntarato vA-'bhAravahA' vA, kAsAM?- 'girAM' vAcAM, prakramAdvedasambandhinInAm, iha ca bhArastAsAM bhUyastvameva, kimiti bhAradharA bhAravahA veti ucyate, yato'rtham abhidheyaM na jAnItha-nAvabudhyadhve ?, 'ahijja'tti apergamyamAnatvAdadhItyApi 'vedAn' RgvedAdIn, tathAhi-'AtmA vA re jJAtavyo mantavyo nididhyAsitavyaH" tathA "karmabhirmRtyumRSayo niSeduH, prajAvanto dravinamanvicchamAnAH, athAparaM karmabhyo'mRtatvamAnazuH, pareNa nAkaM nihitaM guhAyAM, vibhrAyate yadyatayo vizanti / vedAhamenaM puruSaM mahAntaM, tameva viditvA amRtatvameti / / 'nAnyaH panthAH ayanAye' tvAdivacanAnAM yadyarthavettAra: syustatkimitthaM yAgAdi kurtIran?, tatastattvato vedavidyAvido bhavantA na bhavanti, tatkathaM jAtividyAsampannatvena kSetrabhUtAH syuH? / kAni tarhi bhavadabhiprAyeNa kSetrANItyAha-'uccAvayAI'tti uccAvacAni-uttamAdhamAni munayazcaranti-bhikSAnimittaM paryaTanti gRhANi, ye iti gamyate, na tu bhavanta iva pacanAdyArambhapravRttayaH, ta eva paramArthato vedArthaM vidanti, tatrApi bhaikSavRttereva samarthitatvAt, tathA ca vedAnuvAdinaH "cared mAdhukarI vRttimapi mlecchakulAdapi / ekAnaM naiva bhuJjIta, bRhaspatisamAdapi / / " 28/20] Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-12/374 ___ yadivoccAvacAni-vikRSTAvikRSTatayA nAnAvidhAni, tapAMsIti gamyate, uccavratAni vA zeSavratApekSayA mahAvratAni ye munayazcaranti-Asevante, na tu yUyamivAjitendriyA azIlA vA, tAnyeva munilakSaNAni kSetrANi supezalAnIti prAgvaditi sUtrArthaH / itthamadhyApakaM yakSeNa nirmukhIkRtamavalokya tacchAtrAH prAhuHmU.(375) ajjhAvayANaM paDikUlabhAsI, pabhAsase kinu sagAsi amhaM?/ atri eyaM vinassau annapANaM, na ya NaM dAhAmu tumaMniyaMThA!|| vR. adhyApayanti-pAThyantItyadhyApakA:- upAdhyAyAsteSAM pratikUla-pratilomaM bhASate vaktItyevaMzIlaH pratikUlabhASI san prakarSeNa bhASase-brUSe prabhASase, kimiti kSepe, turityakSamAyAM, tatazca dhig bhavantaM na vayaM kSamAmahe yaditthaM bhavAn brUte sakAze-samIpe 'amhaM ti asmAkam, api: sambhAvanAyAM, 'etat' paridRzyamAnaM 'vinazyatu' kvathitatvAdinA svarUpahAnimApnotu 'annapAnam' odanakAJjikAdi, 'na ca' naiva 'na'miti vAkyAlaGkAre 'dAhAmu'tti dAsyAmastava he nirgrantha! niSkriJcana!, gurupratyanIko hi bhavAn, anyathA tu kadAcidanukampayA kiJcidantaprAntAdi dadyAmo'pIti bhAva iti sUtrArthaH / / yakSa AhamU. (376) samiIhiM majjhaM susamAhiyassa, guttIhi guttassa jiiNdiyss| jar3a me na dAhittha ahesaNijjaM, kimajja janmANa labhittha laabhN?|| vR. samitibhiH-IryAsamityAdibhirmahyaM suSThasamAhitAya-samAdhimate susamAhitAya guptibhiHmanoguptyAdibhirguptAya jitendriyAyeti ca prAgvat, sarvatra ca caturthyarthe SaSThI, 'yadI'tvabhyupagame 'me' mA 'majjhaMtItyasya vyahitatvAt kriyA prati punarupAdAnamaduSTameva'nadAsyatha' na vitariSyatha, athe'tyupanyAse Anantarye vA, eSaNIyam' eSaNAvizuddhamannAdikaM, kinakiJcidityarthaH, 'ajja'tti adya ye yajJAsteSAmidAnImArabdhayajJAnAM, yadvA 'ajja'tti he AryA ? yajJAnAM 'labhistha'tti sUtratvAllapsyadhve-prApsyadhvaM 'lAbha' puNyaprAptirUpaM, pAtradAnAdeva hi viziSTapuNyAvAsiH, anyatra tu tathAvidhaphalAbhAvena dIyamAnas hAnireva, uktaM hi "dadhimadhudhRtAnyapAtre kSiptAni yathA''zu naashmupyaanti| evamapAtre dattAni kevalaM nAzamupayAntI ||"ti sUtrArthaH / / itthaM tenokte yadadhyApakapradhAna Aha taducyatemU. (377) ke ittha khattA uvajoiyA vA, ajjhAvayA vA saha khaMDiehiM?/ eyaMkhu daMDeNa phaleNa hatA, kaMThami dhitUNa khalijja jo nnN|| vR.ke 'atre'tyetasmin sthAne 'kSatrAH' kSatriyajAtayo varNasaGkarotpannA vA tatkarmaniyuktAH 'uvajoiya'tti jyotiSaH samIpe ye ta upajyotiSasta evopajyotiSkA:-agnisamIpatino mahanasikA Rtvijo vA 'adhyApakA:' pAThakAH, te vA ubhayatra vA vikalpe 'sahe'ti yuktAH, kaiH? -'khaNDikaiH' chAtraiH, ye kimityAha-'enaM' zravaNakaM 'daNDena' vaMzayaThyadinA 'phalena' bilvAdinA 'hate'ti hatvA-tADayitvA yadvA 'daNDene'ti kRparAbhidhAtena 'phalena' ca maSTiprahAraNati vRddhAH, tatazca 'kaNThe' gale 'gRhItvA' upAdAya 'khale jja'tti skhalayeyu:niSkAzayeyuH, 'yo'tti vacanavyatyayAdye itthametadabhighAte niSkAzane vA zaktAH, 'nami'ti Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 adhyayanaM-12,[ ni. 327] vAkyAlaGkAre iti sUtrArthaH / / atrAntare yadabhUttadAhamU.(378) ajjhAvayANaM vayaNaM sunittA, uddhAiyA tattha bahU kumaaraa| daMDehiM vittehiM kasehiM ceva, samAgayA taM isi taalyNti|| vR. adhyApakAnAm-upAdhyAyAnAm, ekatve'pi pUjyatvAdvahuvacanaM, 'vacanam' uktarUpaM 'zrutvA' AkarNya 'uddhAvitA' veyena prasRtAH 'tatra' yatrAsau munistiSThati 'bahavaH' prabhUtA: 'kumAra' dvitIyavayovartinazchAtrAdaya iti gamyate, te hi krIDanakaparA ityahI krIDanakamAgatamiti rabhasato 'daNDaiH' vaMzayaSTayAdibhitraiH-jalajavaMzAtmakaiH 'kazaiH' vaghravikAraiH, ca: samuccaye, eveti pUraNe, 'samAgatAH' samprAptA militA vA tamRSi-muni tADayanti' nanti, sarvatra vartamAnanirdezaH prAgvat iti sUtrArthaH / / asmizcAvasaremU. ( 379) ranno tarhi kosaliyassa dhUyA, bhaddatti nAmena aniNdiyNgii| taM pAsiyA saMjaya hammamAnaM, kuddhe kumAre parinivvavei / / vR. 'rAjJo' nRpatestatra-yajJavATe kozalAyAM bhava: kauzalikastasya dhUya'tti duhitA bhadreti 'nAmnA' abhidhAnena 'aninditAGgI' kalyANazarIrA 'taM' harikezabalaM 'pAsiya'tti dRSTavA 'saJjaya'tti saMyataM tasyAmapyavasthAyAM hiMsAdeH samyaguparataM 'hanyamAnaM' daNDAdibhistADayamAnaM 'kruddhAnaM' kopavata: 'kumArAn' uktarUpAn 'parinirvApayati' kopAgnividhyApanAt samantAt zItIkaroti upazamayatItiyAdaviti sUtrArthaH / / sA ca tAn parinirvApiyantI tasya mAhAtmyamatini:spRhatAM cAhamU.( 380) devAbhiogeNa nioieNaM, dinA muranA manasA na jhaayaa| nariMdadeviMda'bhivaMdieNaM, jenAmi vaMtA isiNA sa eso|| vR. devasya-amarasyAbhiyogo-balAtkAro devAbhiyogastena 'niyojitena' vyApAritena na tvapriyetikRtvA 'dinnAmu'tti dattA'smi, ahaM yasmai iti gamyate, dattA ca kena?-rAjJA prakramAtkauzalikena, tathApi maNasa'tti apergamyamAnatvAnmanasA'pi-cittenApi'nadhyAtA'nacintitA nAbhilaSitetiyAvat, prakramAdetena muninA, kIdRzena?-narendrAzca-nRpatayo devendrAzca-zakrAdayo narendradevendrAstairabhi-Abhimukhyena vanditaH-stuto narendradevendrAbhivanditastena, anabhidhyAtA'pi nRpoparodhataH svIkRtA syAdata Aha-yenAsmyahaM 'vAntA' tyaktA RSiNA' muninA, sa eSa yuSmAbhiryaH kadarthayitumArabdhaH, tato na kadarthayitumucita iti bhAvaH, punarimamevA) samarthayitumAhamU.( 381) eso hu so uggatavo mahappA, jiiMdio saMjao bNbhyaarii| jo me tayA nicchaI dijjamAnI, piuNA sayaM kosalieNa ranA / vR. 'eso hu so'tti, eSa eva sa na manAgapyatra saMzayaH, ugraM-utkaTaM dAruNaM vA karmazatrUn prati tapaH-anazanAdyasyeti ugratapAH, ata eva mahAna-prazasyA viziSTavIryollAsata AtmA asyeti mahAtmA, jitendriyaH saMyato brahmacArI ca prAgvat, sa iti ka? ityAha-yo 'mi'tti mAM 'tadA' tasmin vivakSitasamaye 'necchati' nAbhilaSati 'dIyamAnAM' nisRjyamAnAM, kena?-'pitrA' janakena 'svayaM' AtmanA, na tu pradhAnapreSaNAdinA, tenApi kIdRzA?-kauzalikena rAjJA, na Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-12/381 tvitarajanasAdhAraNena, tadanena vibhUtAvapi ni:spRhatvamuktaM, punastanmAhAtmyamAhamU. ( 382) mahAjaso esa mahAnubhAgo, ghoravao ghoraparakkamo y| mA eyaM hIlaha ahIlanijaM, mA sace teeNa bheniddahijjA / / vR. 'mahAyasA' aparimitikoti: 'eSa' pratyakSo munirmahAnubhAga:-atizayAcintyazaktiH, pAThAntarato mahAnubhAvo vA, tatra cAnubhAvaH-zApAnugrahasAmarthya, 'ghorakhato' dhRtAtyantadurddharamahAvrataH 'ghoraparAkramazca' kaSAyAdijayaM prati raudrasAmarthyo, yato'yamIhak tataH kimityAha'mA' iti niSedhe 'ena' yati 'hIlayata' avadhUtaM pazyata 'ahIlanIyam' avajJAtumanucittaM, kimityAha Aha-mA sarvAn-samastAMstejasA-tapomAhAtmyena 'me' bhavato nirghAkSIdbhasyasAtkArSId, ayaM hi hIlito yadi kadAcidruSyettadA sarca bhasmasAdeva kuryAditi bhAva iti sUtratrayArthaH / / atrAntare mA bhUdetasyA vacanaM mRSeti yadyakSaH kRtavAMstadAhamU.( 383) eyAiM tIse vayaNAiMsuccA, pattIi bhaddAi subhaasiyaaii| isissa veyAvaDiyaTThayAe, jakkhA kumAre viNivArayati / / vR. 'etAni' anantaroktAni 'tasyAH' anantaroktAyAH 'vacanAni' bhASitAni 'zrutvA' nizamya patyA:' yajJavATakAdhipateH somadevapurohitasya, tasyaiva vA muneriti gamyate, 'bhadrAyA' bhadrAdhibhAnAyAH 'subhASitAni suktAni vacanAnIti yojyate, RSeH-tasyaiva tapasvinaH 'veyAvaDiTThayAe'tti sUtratvAdvaiyAvRttyArthametat pratyanIkanivAraNalakSaNe prayojane vyAvRttA bhavAma ityevamarthaM yakSAH, yakSaparivArasya bahutvAt bahuvacanaM, kumArAn prakramAttAnevopahantRn 'vinipAtayanti' vividhaM nitarAM pAtayanti-bhUmau vilolayanti, paThyate ca-'vinivArayati'ti vizeSeNopahatiM kurvato nirAkurvanti, mU. (384) te ghorarUvA Thia aMtalikkhe, asurA tarhi taM jANaM taalyNti| te bhinnadehe ruhiraM vamaMte, pAsittu bhaddA iNamAhu bhujjo| vR. tathA 'te' iti yakSAH 'ghorarUpA' raudrAkAradhAriNaH 'Thiya'tti sthitAH antarikSe' AkAze 'asurA' AsurabhAvAnvitatvAt ta eva yakSAH tasmani' yajJavATe 'tam' upasargakAriNaM 'janaM' chAtralokaM 'tADayanti' anti, tatastAn kumArAn bhinnA-vidAritAH prakramAdyakSaprahArairdehA:zarIrANi yeSAM te bhinnadehAstAn rudhiraM-zoNitaM vamataH-udgirataH 'pAsatti'tti dRSTvA 'bhadrA' saiva kauzalikarAjaduhitA 'idaM vakSyamAnaM 'Ahutti vacanavyatyayenAha-brUte bhUyaH' punariti sUtradvayArthaH / kiM tadityAhamU. ( 385) giriM naherhi khaNaha, ayaM daMtehiM khaayh| jAyateyaM pAyehi haNaha je bhikkhaM avamannaha / / va. 'giriM' parvataM 'nakhaiH' kararuhai: "khanatha' vidArayatha, iha ca mukhyakhananakriyAdyasambhavAdivavatimanteraNApyupamArtho gamyate, tatazca khanatheva khanatha, 'ayo' lohaM 'dantaiH' dazanaiH khAdatheva khAdatha, jAtatejasam-agniM pAdai:-caraNairhatheva hatha, tADayayetyarthaH, ye vayaM ki kurmaH ityAhaye yUyaM bhikSu prakramAdenaM avamannaha'tti avamanyadhve-avadhIrayatha, anarthaphalatvAt, bhikSvapamanAsyeti bhAvaH, kathamidamityAha Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-12,[ni. 327] 309 mU. (386) AsIviso uggatavo mahesI, ghoravao, ghoraparakkamo y| agarni va pakkhaMda payaMgasenA, je bhikkhaM bhattakAle vheh|| va. Asyo-daMSTrAstAsu viSamasyetyAsIviSa:-AsIvibalabdhimAna, zApAnugrahasamartha ityarthaH, yadvA AsIviSa iva AsIviSaH, yathA hi tamatyantamavajAnAno mRtyumevApnoti, evamenamapi munimavamanyamAnAnAmavazyaM bhAvi maraNamityAzayaH, kutaH punarayamevaMvidho?, yataH-ugratapAH prAgvat, 'mahesi'tti mahAn-bRhan zeSasvargAdyapekSayA mokSastamicchati-abhilaSatIti mahadeSI maharSirvA, ghokhato ghoraparAkramazca pUrvavata, yatazcaivamataH 'agaNiva'tti agni-jvalanaM, vAzabda ivArtho bhinnakramazca, tataH 'pakkhaMda'tti prastakandatheva-AkrAmatheva, keva?-'pataMgasena'tti upamArthasya gamyamAnatvAtpataGgAnAM-zalabhAnA seneva senA-mahatI santatiH pataGgasenA tadvat, yathA hi asau tatra nipatantyAzu ghAtamApnotyevaM bhavanto'pIti bhAvaH, ye yUyamanukampitaM bhikSu bhikSukaM 'bhaktakAle' bhojanasamaye, tatra dInAdevazyaM deyamiti ziSTasamayo yUyaM tu na kevalaM na yacchata kintu tatrApi 'vadhaha'tti vidhyatha-tADayatha, ayamAzayo-yato'yamAsIviSAdivizeSaNAnvito munirato girinakhakhananAdiprAyameva yadenaM bhaktakAle'pi bhaktArthinamitthaM vidhyatha / mU.(387) sIseNa evaM saraNaM uveha, samAgayA savvajanena tumhe| jai icchaha jIviyaM vA dhanaM vA, logapi eso kuvio DahijjA / / vR.athasvakRtyopadezamAha-'zIrSaNa' zirasA 'ena' muni zaraNArtha' rakSaNArthamAzrayamupetaabhyupagacchata, kimuktaM bhavati ?-ziraHpraNAmapUrvakamayamevAsmAkaM zaraNamiti prapadyadhvaM, 'samAgatAH' sammilitAH 'sarvajanena' samastalokena, sahArthe tRtIyA, 'yUyaM bhavanto, yadIcchataabhilaSata jIvitaM' prANadhAraNAtmakaM dhanaM vA dravyaM, na tasmin kupite jIvitavyAdirakSAkSamamanyaccharaNamasti, kimityevamata Aha-'lokamapi' bhuvanamapyeSa kupita:-kruddho 'dahed' bhasmAtkRryAt, tathA ca vAcakaH "kalpAntogrAnalavatprajvalanaM tejasaikatasteSAm / / " tathA laukikA apyAhuH "na tat dUraM yadazveSu, yavAgnau yacca mArute / viSe ca rudhiraprApte, sAdhau ca kRtanizcaye / / " iti sUtratrayArthaH // samprati tatpatistAn yAdRzAn dadarza dRSTvA ca yadaceSTata tadAhamU.( 388) avaheDiyapiTisauttamaMge, psaariyaabaahuakmmciddh'e| ninbheriyacche ruhiraM vamaMte, uDDemuhe niggayajIhanite // vR. 'ave'tyadho 'heDiya'tti heThitAni-bAdhitAni, kimuktaM bhavati ?-adhonAmitAni, paThanti ca 'AvaDie'tti tatra sUtratvAdavakoTitAni-adhastAdAmoTitAni 'paTTi'tti pRSThaM yAvat tadabhimukhaM vA santi-zobhanAnyutmAGgAnI yeSAM te avaheThitapRSThasadettamAGgaH avakoTitapRSThasaduttamAGgo vA, prAgvanmadhyapadalopI samasAstAn, 'pasAriyAbAhuakammaciTTha'tti prasAritAviralIkRtA bAhavo-bhujA yairyeSAM vA te tathA tataste ca te akarmaceSTAzca-avidyamAnakarmahetuvyApAratayA prasAritabAhyakarmaceSTAstAn, yadvA kriyanta iti kAraNi-agnau samitprakSepa Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-12/388 NAdIni tadviSayA ceSTA karmaceSTeha gRhyate-'nibbheriya'tti prasAritAnyakSINi-locanAni yeSAM te tathoktAstAn, rudhiraM vamad-udgirat 'uTuMmuha'tti UrdhvamukhAn-unmukhIbhUtavakrAn, ata eva nirgatAni-ni:sRtAni jihvAzca pratItA netrANi ca-nayanAni jihvAnetrANi yeSAM te tathA tAn, mU. ( 389) te pAsiyA khaMDiya kaTThabhUe, vimaNo visanno aha mAhaNo so| isiM pasAei sabhAriyAo, hIlaM ca niMdaM ca khamAha bhaMte !" vR.'tAni'tyuktarUpAn 'dRSTvA' avalokya 'khaMDiya'tti ArSatvAtsupo luki khaNDikAnchAtrAn kASThabhUtAn-atyantanizceSTatayA kASThopamA vigatamiva vigataM mana:-cittamasyeti vimanAH, viSaNNa:-kathamamI pravaNIbhaviSyantIti cintayA vyAkalita: 'athe ti darzanAnantaraM 'brAhmaNo' dvijAti: 'sa' iti somadevanAmA 'RSi' tameva harikezabalanAmAnaM muni prasAdayati' prasatti grAhayati, saha bhAryayA-patnyA tayaiva bhadrAbhidhAnayA vartate iti sabhAryAkaH, kathamityAha-hIlAM ca-avajJAM nindAM ca-doSoddhaTTanaM 'khamAha'tti kSamasva sahasva bhaMteti' sUtradvayArthaH / / punaH sa prasAdanAmevAhamU. (390) bAlehiM mUDhehi ayANaehiM, jaM holiyA tassa khamAha bhaMte ! mahappasAyA isiNo havaMti, na hu munI kovaparA hvNti|| vR.bAlaiH-zizubhirmUDhai:-kaSAyamohanIyodayAdvicittatA gataiH ata eva cAjJaiH-hitAhita - vivekavikalaiH 'yadi'tyupapradarzane 'hIlitA:' avajJAtAH tassa'tti sUtratvAt tat 'khamAha'tti kSamadhvaM bhadanta !, anenaitadAha-yato'mI zizavo mUDhA ajJAnAzca tatkimeSAmupari kopena ?, yato'nukampanIyA evAmI, uktaM ca kenacid-"AtmadruhamamaryAdaM, muuddhmujjhitstpthm| sutarAmanukampeta, nrkaacissmdindhnm||" kiM ca-mahAn prasAda:-cittaprasattirUpo yeSAM te mahAprasAdA RSayaH-sAdhavo bhavanti, vyatirekamAha-'na huttina punarmunayo-yatayaH kopaparAH' krodhavazagA bhavanti, bhinnavAkyatvAcca munigrahaNamaduSTameveti sUtrArthaH / / munirAhamU.(391) pucci ca iNhi ca anAgayaM ca, manappaoso na me asthi koii| jakkhA hu veyAvaDiyaM kariti, tamhA hu ee nihayA kumaaraa| vR. 'puTiva ca'tti pUrvaM ca purA idAnIM ca-asmin kAle 'anAgaya ce'ti anAgate ca bhaviSyatkAle manaHpradveSa:-cittAnuzayalakSaNo na 'me' mamAstItyupalakSaNatvAdAsIbhaviSyati ca, 'ko'pi'tyalpo'pi, iha ca bhAvini pramAnAbhAve'pi 'anAgataM pratyAcakSa' iti vacanAdanAgatasyApi tasya niSiddhatvAcchutajJAnabalataH kAlatrayaparijJAnasambhavAccaivamabhidhAnaM, paThanti ca 'puvvi ca pacchA va taheva majjhe' tatra ca pUrva vA pazcAdveti viheThanakAlApekSaM tathaiva madhye viheThanakAla eva, na ca kumArAvaheThanAdidarzanAtpratyakSaviruddhatA zaGkanIyA, 'yakSA' devavizeSA 'hu'riti yasmAdvaiyAvRttyaM-pratyanIkapratighAtarUpaM 'kurvanti' vidadhati, 'tamha'tti tasmAt huravadhAraNe tatastasmAdeva hetorete-purotino nitarAM hatA:-tADitA nihatAH kumArAH, na tu manaHpradveSo'tra heturiti bhAva iti sUtrArthaH / / samprati tadguNA kRSTacetasa upAdhyAyapramukhA idamAhuHmU.(392) attha ca dhammaM ca viyANamAnA, tunbhe navi kuppaha bhuuipnnaa| tubhaM tu pAe saraNaM uvemo, samAgayA sabajanena amhe| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 adhyayanaM-12,[ ni. 327] vR.aryata ityartho-jJeyatvAtsarvameva vastu, iha tu prakramAcchubhAzubhakarmavibhAgo rAgadveSavipAko vA parigRhayate, yadvA artha:-abhidheya: sacArthAcchAstrANAmeva tu, cazabdastadgatAnekabhedasaMsUcakaH, dharmaH-sadAcAro dazavidho vA yatidhammastaM ca 'viyANamAne'tti vizeSeNa vividha vA jAnantaH-Agacchanto yUyaM 'nApi' naiva kupyatha-krodhaM kurudhvaM, bhUtiprajJA iti, bhUtirmaGgalaM vRddhI rakSA cetI vRddhAH, prajJAyate'nayA vastutatvamiti prajJA, tatazcaH bhUtiH-maGgalaM sarvamaGgalottamatvena vRddhiA vRddhiviziSTatvena rakSA vA prANirakSakatvena prajJA-buddhirasyeti bhUtiprajJaH, atazca 'tubbhaM tu tituzabdasyaivakArArthatvAt yuSmAkameva pAdau-caraNau zaraNamapemaH-upagacchAmaH samAgatAH-militAH, kena saha?-sarvvajanena, vayamiti sUtrArthaH / / kiM ca - mU. ( 393) accemu te mahAbhAgA! na te kiMcana naaccimo| bhuMjAhi sAlimaM kUraM, nANAvaMjasaMjuyaM // vR.'arcayAmaH' pUjyAmaste-tava sambandhi sarvamapIti gamyate, praviza piNDimityukte yathA gRhamiti bhakSayeti ca, mahAbhAga! atizayAcintyazaktiyuktatveneti, naiva 'te' tava kiJciditi caraNareNvAdikamapi nArcayAmo-na pUjayAmo, api tu sarvvamarcayAmaH, asya ca pUrveNaiva gatArthatve punarabhidhAnamanvayavyatirekAbhyAmukto'rthaH sukhAvagamo bhavatItikRtvA, athavA arcayAmaste iti subbyatyayAttvAm, anena svatastasya pUjyatvamuktaM, uttareNa tu tatsvAmitvamapi pUjyatAheturiti, tathA bhuGketo gRhItveti gamyate 'zAlima'nti zAlimayaM, ko'rthaH?-zAliniSpanna 'kUram' odanaM nAnAvyaJjanaiH-anekaprakArairdadhyAdibhiH saMyutaM-sammizraM nAnAvyaJjanasaMyutaM, na tvekameveti sUtrArthaH // anyaccamU. (394) imaM ca me asthi pabhUyamanna, taM bhuMjasU amha anugghtttthaa| bADhaMti paDicchai bhattapAnaM, mAsassa U pAraNae mhppaa|| vR. 'idaM ca' pratyakSata eva paridRzyamAnaM 'me' mamAsti-vidyate 'prabhUtaM' pracUramannaM-maNDakakhaNDasvAdyAdi samastamapi bhojanaM, yatprAk pRthagodanagrahaNaM tattasya sarvAnnapradhAnatvakhyApanArthaM, tadbhuGgAsmAkamanugrahArtha-vayamanugRhItA bhavAma iti hetoH, evaM ca tenokte munirAha-'bADham' evaM kurma itItyevaM bruvANa iti zeSaH, 'pratIcchati' dravyAditaH zuddhamiti gRhNAti, bhaktapAnamuktarUpaM, 'mAsassa u'tti mAsAdeva, yadvA anta ityadhyAhiyate, tatazca mAsasyaivAnte yatpAryate-- paryantaH kriyate gRhItaniyamasyAneneti pAraNaM tadeva pAraNakaM, bhojanamityuktaM bhavati, tasmintannimittaM, 'nimittAtkarmasaMyoge saptamiti' saptamI, mAhAtmyeti prAgvat iti sUtrArthaH / / tadA ca tatra yadabhUttadAhamU. (395) tahiyaM gaMdhodayapupphavAsaM, divvA tahiM vasuhArA ya vutttthaa| pahayA duMduhIo surehi, AgAse ahodAnaM ca puDhe / / vR. 'tahiyaM ti tasmin munau bhaktapAnaM pratIcchati yajJavATe vA gandhaH-AmodatastatpradhAnamudakaM-jalaM gandhodakaM taccA puSpANi ca-kusumAni teSAM varSa-varSaNaM gandhodakapuSpavarSa, surairiti sambadhAt kRtamiti gamyate, divyA-zreSThA yadivA divi-gagane bhavA divyA, tarhiti tasmineva nAnyatra, anena kathamiyatAmekatra kalyANAnAM mIlaka ityanyatraivAnyataratkalyANAntaraM bhaviSyatI Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-12/315 tyAzaGkA nirAkRtA, vasu-dravyaM tasya dhArA-satatapAtajanitA santatirva'dundubhayo' devAnakAH, upalakSaNatvAccheSAtoyAni ca, kaiH?- 'suraiH' devaiH, tathA taireva 'AkAze' nabhasi 'aho' iti vismaye, vismayanIyamidaM dAnaM, ko'nyaH kilaivaM zaknoti dAtuM ?, evaM dattaM sudattamiti ca 'ghuSTaM' saMzabditamiti sUtrArthaH // te'pi brAhmaNa vismatamanasa idamAhuHmU. ( 396) sakkhaM khu dIsai tavoviseso, na dIsaI jAIvisesa koii| sovAgaputtaM hariesasAhu, jasserisA iDDi mhaanubhaagaa| vR.'sAkSAt' pratyakSaM 'kha'riti nizcitaM avadhAraNe vA tata: sAkSAdeva 'dRzyate' avalokyate, kA'sau ?-tapo-lokaprasidyA vratamupavAsAdirvA tasya vizeSo-viziSTatvaM mAhAtmyamitiyAvattapovizeSo, 'na' naiva dRzyate 'jAtivizeSo' jAtimAhAtmyalakSaNaH ko'pI'ti svalpo'pi, kimityevamata Aha-yata: svapAkaputraH- cANDAlasuto harikezazcAsau mAtaGgatvena prasiddhatvAt sAdhuzca patitvAddharikezasAdhuH, paThyate ca-'sovAgaputtaM hariesasAhu'nti, atra ca pazyateti zeSaH, kadAcidanya eva kazcidata Aha-yasyezI-dRzyamAnarUpA RddhiH-devasannidhAnAtmikA sampat mahAnubhAgA-sAtizayamAhAtmyA, jAtivizepe hi sAti sarvottamatvAdbrAhmaNajAtestadvatAmasmAkameva devA vaiyAvRttyaM kuryuriti bhAva iti suutraarthH|| sAmprataM sa eva munistAnupazAntamithyAtvamohanIyodayAniva pazyanidamAhama.(397)kiM mAhaNA! joisamArabhaMtA, udaeNa sohiM bahiyA vimgghaa?| jaM maggahA bAhiriyaM visohiM, na taM sudiTTha kusalA vayaMti / / vR. 'ki'miti kSepe, tato na yuktamidaM, yat 'mAhanA' brAhmaNA ! 'jyotiH' agni samArabhamAnAH' prastAvadyAgakaraNataH pravarttamAnAH, yAgaM kurvanta ityarthaH, 'udakena' jalena 'sohi'ti zuddhi nirmalatAM 'bahiya'tti bAhyAM, ko'rtho ?-bAhyahetukA, yAgaM hi samArabhamAnairjalena yA zuddhiAryate tatra yAganAne eva tattvato hetutveneSTe, te ca bhavadabhimate bAhye eveti 'vimArgayatha' vizeSeNAnveSayatha, kimevamupadizyata ityAha-yadhUpaM mArgayatha bAhyAM-bAhyahetukAM vizuddhi, na tat sudRSTa-suSTu prekSitaM 'kuzalAH' tattvavicAraM prati nipuNA vadanti pratipAdayantIti sUtrArtha; yathA cetat sudRSTaM na bhavati tathA svata evAhamU. (396) kusaM ca jUvaM taNakaTThamaggiM, sAyaM ca pAyaM udayaM phusNtaa| pANAI bhyAiM viheDayaMtA, bhajjo'vimaMdA! pakareha paavN| ..'kuzaM ca' darbha ca 'yUpaM' pratItameva tRNaM ca-vIraNAdi kASThaM-samidAdi tRNakASTham agni-pratItaM, sarvatra parigRhNanta iti zeSaH, sAyaM' sandhyAyAM, cazabdo bhinnakramastataH 'pAya'ti prAtazca prabhAte udakaM-jalaM 'spRzantaH' AcamanAdiSu parAmRzantaH 'pANAiMti prANayogAt prANino yadvA prakarSaNAnantIti-vasantIti prANAH-dvIndriyAdayaH, sambhavanti hi jale pUtarakAdirUpAsta iti, bhUyAI' iti bhUtAn-tarUn 'bhUtAzca taravaH smRtA' iti vacanAt, pRthivyAyekendriyopalakSaNaM caitat "viheDayaMti'tti viheThayanto-vizeSeNa vividhaM vA bAdhamAnAH vinAzayanta ityarthaH, kimityAha-'bhUyo'pi' punarapi, na kevalaM purA kinta vizuddhikAle'pi jalAnalAdijIvopamaIto 'mandAH' jaDAH 'prakurutha' prakarSeNopacinutha yUyaM, 'kiM tat ?-pApam-azubhakarmA, Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 12, [ ni. 327 ] 313 ayamAzayaH - kuzalA hi karmmamalavilayAtmikAM tAttvikImeva zuddhi manyante, bhavadabhimatayAgastrAne ca yUpAdiparigrahajalasparzAvinAbhAvitvena bhUtopamarddahetutayA pratyuta karmmamalopacayanibandhane eveti nAtaH tatsambhava iti kathaM taddhetukazuddhibhArgaNaM sudRSTaM te vadeyuH ?, tathA ca vAcakaH"zaucamAdhyAtmikaM tvaktvA, bhAvazuddhayAtmakaM zubham / jalAdizaucaM yatreSTaM mUDha vismApakaM hi tadi || " ti sUtrArthaH // itthaM tadvacanataH samutpannazaGkAste yAgaM prati tAvadevaM papracchuHmU. (399 ) kahaM care bhikkhu ! vayaM jayAmo ?, pAvAI kammAI paNullayAmo / akkhAhi Ne saMjaya jakkhapUiA, kahaM sujaI kusalA vayaMti ? // vR. 'kathaM' kena prakAreNa 'cari'tti 'vibhASA kathami liM' ca iti liGivacanavyatyaye vacanavyatyayAccaremahi-yAgArthaM pravartemahi, he bhikSo ! mune! vayamityAtmanirdeza:, tathA 'yajAmo ' yAgaM kurmmaH, kathamiti yoga: ?, pApAni - azubhAni karmANi puropacitAvidyArUpANi 'papula yAmo' tti praNudAmaH prerayAmo, yeneti gamyate, 'AkhyAhi' kathaya 'naH' asmAkaM 'saMyataH ' pApasthAnebhyaH samyaguparata: 'yakSapUjita' yakSAcita !, kimuktaM bhavati ? - yo hyasmadviditaH karmmapraNodanopAyatvena yAgaH sa yuSmAbhirdUSita iti bhavanta evAparaM yAgamupadizantu, kaMdAcidaviziSTameva yajanamupadizedityAzaGkayAha-kathaM kena prakAreNa 'sviSTaM' zobhanaM yajanaM 'kuzalA' uktarUpA 'vadanti' pratipAdayanti na taM sudinaM kusalA vayaMti'tti kuzalamukhenaiva muninA dUpitamiti tairapi tathaiva pRSTamiti sUtrArthaH // munirAha bhU. (400) chajjIvakAe asamArabhaMtA, mosaM adattaM ca asevamAnA / pariggahaM itthiu mAna mAyaM, eyaM paritrAya caraMti daMtA // vR. SaD jIvakAyAn pRthivyAdIn 'asamArabhamAnA' anupamarddayantaH 'mosaM 'ti mRSA alIkabhASaNaM 'adattaM ce' tyadattAdAnaM cAnAsevamAnAH - anAcarantaH parigrahaM mUrcchA striyoyoSito 'mAna'tti mAnam - ahaGkAraM mAyAM paravaJcanAtmikAM tatsahacAritvAtkopalobhau ca, 'etad' anantaroktaM parigrahAdi 'parijJAya' jJaparijJayA sarvvaprakAraM jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA ca pratyAkhyAya 'carejja danta' tti vacanavyatyayAccareyuryAge pravarteran, bhavanta iti gamyate, paThanti ca - ' 'caranti daMta 'tti atra ca yata evaM dAntAzcarantyato bhavadbhirapyevaM caritavyamiti bhAva iti sUtrArthaH / / prathama praznaprativacanamuktaM, zeSapraznaprativacanamAha . mU. (401 ) susaMvuDA paMcahiM saMvarehiM, iha jIviyaM anavakaMkhamAno / vosaTTakAo suicattadeho, mahAjayaM jayai jatrasiddhaM // vR. suSThu saMvRttaH sthagitasamastA zravadvAraH susaMvRtaH, kai: ? paJcabhiH paJcasaGghayaiH saMvarai:prANAtipAtaviratyAdivrataiH 'ihe' tyasmin manuSyajanmani, upalakSaNatvAtparatra ca 'jIvitaM' stAvAdasaMyamajIvitam 'anavakAGkSan' anicchan, yadvA apergamyamAnatvAjjIvitamapiAyurapyAstAmanyaddhanAdi, anavakAGkSan, yatra hi vratabAdhA tatrAsau jIvitamapi na gaNayati, ata eva vyutsRSTo - vividhairupAyairvizeSeNa vA parISahopasargasahiSNutAlakSaNenotsRSTaH - tyaktaH kAya:zarIramaneneti vyutsRSTakAyaH, zuciH - akaluSavrataH sa cAya tyaktadehazca - atyantaniSprati - -. - Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-12 / 401 karmmatayA zucityaktadeho mahAn jayaH - karmmazatruparAbhavanalakSaNo yasmin yajJa zreSThe'sau mahAjayastaM kriyAvizeSaNaM vA mahAjayaM yathA bhavatyevaM yajate yatiriti gamyate, tato bhavanto'pyevameva yajantAmiti bhAvaH, tiDavacanavyatyayena vA 'jayai'tti yajatAM, kamityAha- 'janaseTTaM' ti prAkRtatvAcchreSThayajJaM, zreSThavacanena caitadyajana eva sviSTaM kuzalA vadanti, eSa eva ca karmmaprANodanopAya ityuktaM bhavatIti sUtrArthaH // yadIhagguNaH zreSThayajJaM yajate atastvamapIdRgguNa eva, tathA ca taM yajamAnasya kAnyupakaraNAni ko vA yajanavidhirityabhiprAyeNa ca evamAhuH mU. (402 ) ke te joI ke va te joiThANA ?, kA te sUyA kiM ca te kArisaMga ? 1 ehAya te kayarA saMti bhikkhU !, kayareNa homeNa huNAsi joI ? || vR. kiM, ayamartha:- kiMrUpaM 'te' tava 'jyoti'riti agniH 'ke va te joiThANe 'tti kiM vA te. - tava jyotiH sthAnaM yatra jyotirnidhIyate, kA zruvo ? - dhRtAdiprakSepikA darvyaH, 'kiM ca 'tti kiM vA karIpaH - pratItaH sa evAGgam agnyuddIpanakAraNaM karIpAGgaM yenAsau sandhukSyate, edhAzcasamidho yakAbhiragniH prajvAlyate, 'te' tava katarA iti-kA: ? 'saMti' tti casya gamyamAnatvAcchAntizca duritopazamanaheturadhyayanapaddhatiH katareti prakramo, 'bhikSu' iti bhikSo ! katareNa 'homena' havanavidhinA, samena dhAvatItyAdivat tRtIyA, juhoSi- AhutibhiH prINayasi, kiM ? - jyotiH - agnim, SaDjIvanikAyasamArambhaniSedhena hyasmadabhimato homaH tadupakaraNAni ca pUrvva niSiddhAnIti kathaM bhavato yajanasambhavaH ? iti sUtrArthaH // munirAha mU. (403 ) tavo joI jIvo joIThANaM, jogA suyA sarIraM kArisaMgaM / kamma ehA saMjamajoga saMtI, homaM huNAmI isiNaM pasatthaM // vR. ' tapo' bAhyAbhyantarabhedabhinnaM, 'jyotiH' agniH, yathA hi jyotirindhanAni bhasmIkarotyevaM tapo'vi bhAvendhanAni - karmANi, jIvo-janturjyotiH sthAnaM, tapojyotiSastadAzrayatvAt, yujyante-sambandhyante svakarmmaNeti yogAH - manovAkkAyAH zruvaH, te hi zubhavyApArA: snehasthAnIyAH, tapojyotiSo jvalanahetubhUtAH tatra saMsthApyanta iti, zarIraM karISAGkaM tenaiva hi tapojyotiruddIpyate, tadbhAvabhAvitvAttasya, 'karma' uktarUpaM edhAstasyaiva tapasA bhasmIbhAvanayanAt, 'saMjamajoga' tti saMyamayogA: saMyamavyApArAH zAntiH sarvvaprANyupadravApahAritvAtteSAM tathA 'homa'nti homena juhoti tapojyotiriti gamyate, RSINAM munInAM sambandhinA 'pasatthaM ti prazastena jIvopaghAtarahitatvena vivekibhiH zlAghitena samyak cAritreNeti bhAva:, anena ca katareNa homena juhoSi jyotiriti pratyuktamiti sUtrArtha: / / tadetena 'kiM mAhanA joisamArahaMtA' ityAdinA lokaprasiddhayajJAnaM snAnasya ca niSiddhatvAdyajJasvarUpaM taiH pRSTaM kathitaM ca muninA / / , - idAnIM snAnarUpaM pipRcchiSava idamAhuH mU. (404) ke te harae ke ya saMtititthe ?, kahaMsi nhAo va rayaM jahAsi ? 1 Ayakkha Ne saMjaya jakkhapUiyA, ! icchAsu nAuM bhavao sagAse // vR. kaste - tava 'hUda: ' nadaH ?, 'ke ca te saMtititthe 'tti kiM ca te tava zAntyai- pApopazamananimittaM tIrtha- puNyakSetraM zAntitIrtham, athavA 'kAnica' kiMrUpANi 'te' tava 'santi' vidyante 'tIrthAni ' saMsArodadhitaraNopAyabhUtAni, lokaprasiddhatIrthAni hi tvayA niSiddhAnIti, tathA ca s' Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12, [ni. 327] adhyayanaM - 1 315 'kahiMsi nhAo ve' ti vAzabdasya bhinnakramatvAtkasmin vA snAtaH zucirbhUto raja iva raja:karmma jahAsi tyajasi tvaM ?, gambhIrAbhiprAyo hi bhavAMstat kimasmAkamiva bhavato'pi hRdatIrtha eva zuddhisthAnamanyadveti na vidma iti bhAva:, 'AcakSva' vyaktaM vada saMyata ! yakSapUjita ! 'icchAmaH ' abhilApAmo 'jJAtum' avagantuM 'bhavataH ' tava 'sakAze' samIpe iti sUtrArtha: // munirAhadhamme harae baMbhe saMtititthe, anAvile attapasannalese / mU. (405) jahiM sinhAo vimalo visuddho, susaibhUo pajahAmi dosaM // vR. 'dharmmaH' ahiMsAdyAtmako hRdaH karmmarajo'pahantRtvAdbrahmeti brahmacaryaM zAntitIrthaM, tadAsevanena hi sakalamalamUlaM rAgadveSAbunmUlitAveva bhavataH, tadunmUlanAcca na kadAcinmalya sambhavo'sti, satyAdyupalakSaNaM caitat, tathA cAha "brahmacaryeNa satyena tapasA saMyamena ca / mAtarSirgata: zuddhi, na zuddhitIrthayAtrayA // " athavA 'brahme 'ti brahmacaryavanto matublopAdabhedopacArAdrA sAdhava ucyante, ccaikavacanaM, 'saMti' vidyante tIrthAni mameti gamyate, uktaM hi " sAdhUnAM darzanaM zreSThaM, tIrthabhUtA hi sAdhavaH / tIrthaM punAti kAlena, sadyaH sAdhusamAgamaH // " kiM ca-bhavatpratItatIrthAni prANyupamarddahetutayA pratyuta malopacayanimittAnIti kutasteSAM zuddhihetutA ?, tathA coktam "kuryAdvarSasahasraM ta, ahanyahani majjanam / sAgareNApi kRtsnena, vadhako naiva zuddhayati / / " hRdazAntitIrthe eva vizinaSTi- 'anAvile' mithyAtvaguptivirAdhanAdibhirakaluSe anAvilatvAdevAtmano - jIvasya prasannA- mAnagapyakaluSA pItAdyanyatarA lezyA yasmiMstadApta prasanna lezyaM tasmin, athavA AtA prANinAmiha paratra ca hitA prAptA vA taireva prasannalezyA--uktarUpA yasmiMstadAptaprasanna lezyaM tasminnevaMvidhe dharmmahUde, brahmAkhyazAntitIrthe ca yadA brahmazabdena brahmacaryavanta ucyante tatpakSe vacanavipariNAmena vizeSaNadvayaM vyAkhyeyaM, 'jahiMsi 'tti yatrAsmi snAta iva snAtaH - atyantazuddhibhavanAdvimalo - bhAvamalarahito'ta evAtI (va) vizuddho-gatakalaGkaH, 'susItIbhUo' tti suzItIbhUto rAgAdyutpattivirahataH suSThu zaityu prAptaH, paThyate ca- 'susIlabhUo' tti suSThu - zobhanaM zIlaM samAdhAnaM cAritraM vA bhUtaH - prAptaH suzIlabhUtaH 'prajahAmi' prakarSeNa tyajAmi dUSayanti - vizuddhamapyAtmAnaM vikRtiM nayatIti doSaH - karmma taM, anenaitadA- mamApi hUdatIrthe eva zuddhisthAnaM paramevaMvidhe eveti, nigamayitumAha mU. (406 ) evaM siNANaM kusaleNa dihUM, mahAsiNANaM isiNaM pasatthaM / jahi sinhAyA vimalA visuddhA, mahArisI uttamaM ThANaM patti // vRM. 'etadi 'tyanantaramuktaM ' snAnaM' rajohInaM 'kuzalaiH' prAguktarUpairdaSTaM-prekSitabhidameva ca mahAsnAnaM, na tu yuSmatpratItam, asyaiva sakalamalApahAritvAd, ata eva cedaM RSINAM prazastaMprazaMsAspadaM, na tu jalasnAnavatsadoSatayA nindyam, asyaiva phalamAha - 'jahiMsi' tti subvya - suvyatyayA Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-12 / 406 tyayAdyena snAtA vimalA vizuddhA iti ca prAgvat maharSayo - mahAmunaya uttamaM sthAnaM muktilakSaNaM 'prAptAH ' gatA iti sUtradvayArthaH // iti parisamAptau, bravamIti pUrvavad, gato'nugamaH, samprati nayAste ca prAgvadeva || adhyayanaM - 12 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayanasUtre dvAdazaadhyayanasya bhadrabAhusUriviracitA niryuktiH evaM zAntyAcArya viracita TIkA parisamAptA adhyayanaM - 13- citrasaMbhUtiya vR. vyAkhyAtaM harikezIyaM nAma dvAdazamadhyayanam, adhunA trayodazamamArabhyate, asya cAyamabhisaMbandhaH--ihAnantarAdhyayane zrutavattapasyapi yatno vidheya iti khyApayituM tapaH samaddhirabhihitA, iha tu tatprAptAvapi nidAnaM pariharttavyamiti darzayituM yathA tat mahApAyahetustathA citrasaMbhUtodAharaNena nidarzyata iti, janena sambandhenAyAtasyAsyAdhyayanasyAnuyogadvAracatuSTayacarcA prAgvadyAvannAmaniSpannanikSepe citrasaMbhUtIyamiti nAma, atazcitrasaMbhUtanikSepAbhidhAnAyAha niyuktikRtni. [ 330 ] citte saMbhUaMmi a nikkhevo caukkao duhA davve / AgamanoAgamao noAgamao a so tiviho / jANagasarIrabhavitavyatiritte ya so puno tiviho / egabhavia baddhAU abhimuhao nAmagoe ya // cittesaMbhUAuM veaMto bhAvao a nAyavvo / tatto samuTThiamiNaM ajjhayaNaM cittasaMbhUyaM // ni. [ 331 ] ni. [ 332] ni. [ 333 ] vR. gAthAtrayaM spaSTameva, navaraM 'cittesaMbhUyAuM' ti ekAro'lAkSaNikaH, 'tataH samutthita' miti tAbhyAM citrasambhU tAbhyAmabhidheyabhUtAmAgataM, 'tesuM 'ti ca pATe tayoH 'samutthita 'miti bhavaM citrasaMbhUtIyaM, 'vRddhacchaH' iti chapratyaye vRddhasaJjJA tu 'vA nAmadheyaM yasye 'ti vacanAt // sampratikAvimau citrasaMbhUtau ? kena cAnayoratrAdhikAraH ? ityAzaGkayAhasAgae caMDavaDiMgasayassa putto a Asi municaMdo / so'vi a sAgaracaMdassa aMtie pavvae samaNo || taNhAchuhAkilaMtaM samaNaM daTThUNa aDavinIhutaM / paDilAhaNA ya bohI pattA govAlaputtehiM // tatto dunni dugachaM kAuM dAsA dasanni AyAyA / duni a usuArapure ahigAro baMbhadatteNaM // ni. [ 334 ] ni. [ 335 ] vR. gAthAtrayamasyApyakSarArthaH spaSTa eva, navaraM 'pavvae samaNo 'tti prAvrAjIt samAnaM mano'syeti samanA:- sarvatrAraktadviSTacittaH san, yadvA zrAbhyatIti zramaNaH --tapasvI san nizcayanayApekSaM caitat, "neraie neraiesu uvavajjati" ityAdivat, tathA 'aDavinIhuttaM' ti aTavIni:sRtam, araNyAnniSkrAntamityarthaH / bhAvArthastu kathAnakagamyaH, taccedam- asti kosalAlaGkArabhUtaM sAketaM nAma nagaraM, tatra cAbhUdadhigatajIvAjIvAditattvazcandrAvataMsako nAma rAjA, tasya ca dhAriNI devI, Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 13, [ni. 335 ] 317 tadaGgajeo municandra:, sa ca rAjA'nyadA samutpatrasaMvegastameva sutaM rAjye'bhipivya pravrajyAmazizriyat, pratipAlya ca pravrajyAmapagatamalakalaGko 'pavargamagamat / anyadA ca sAgaracandrAcAryA bahuziSyaparivRtAstatrAgatAH nirgatazca municandranRpatistadvandanAya. dRSTAzcAnena sUrayaH stutvA ca tAnupaviSTastadantike, zrutazca tatkathito vizuddha dharmaH, samutpannazcAsya tatkaraNAbhilApa:, tataH svasutaM rAjye nivezya pratipanno'sau zrAmaNyaM gRhItA cAnena grahaNAsevanobhayalakSaNA zikSA, pravRttAzcAnyadA susArthena sagacchAH sAgaracandrasUrayo 'dhvAnaM, municandramunizca taiH samaM vrajan guruniyogAdekAkyeva bhaktapAnanimittaM kvacitpratyantagrAme prAvizat, praviSTe cAsmin pravRttaH sArtho gantuM pracalitAH sahAnena sUrayo, vismRtazcAyameSAM prasthitazca kSaNAntareNa gRhIta bhaktapAnastadanumArgeNa, patitazca mUDhadikcakravAla: sArgaveSaNAparo, mArgAtparibhraSTo bhramadanekazArdUlajAlAM dvipakadambakabhajyamAnazIlazallakIprabhRtitarunikarAmanarvApAratayA ca saMsArAnukAriNIM vindhyATava, tatra cAsau paribhraman girikandarANyatikrAmannatinimnonnatabhUbhAgAn pazyan bhayAnakAnekadvIpitarakSAcchabhallAdizvApadAn uttIrNastRtIyadine, tadA ca kSutkSAmakukSiH zuSkoSThakaNThatAlurekatra vRkSacchAyAyAM mUrcchAvazanaSTaceSTo dRSTazcatubhirgopAladArakaH, utpannA amISAmanukampA, siktatvaritamAgatya gorasonmizrahatijalena, pAyito'sau tadeva, samAzvastazca nIto gokulaM, pratijAgaritazca tatkAlocitakRtyena pratilAbhitaH prAsukAnnAdinA, kathitasteSAmanena jinapraNItadharmaH, gRhItazcAyametairbhAvagarbhaM, gatazcAsau vivakSitasthAnaM, taM ca maladigdhadehamavalokya dvayoH samajani jugupsA, tadanukampAtaH samyaktvAnubhAvatazca nirvarttitaM caturbhirapi devAyuH, jagmuzca devalokaM, tatazcyutau cAkRtajaDugupsau tu katicidbhavAntaritau dvAviSukArapure dvijakule jAtau tadvaktavyatA ca ipukArIyanAmyanantarAdhyayane'bhidhAsyate, yau ca dvau jugupsakau tau dazArNajanapade brAhmaNakule dAsatayotpannau tayozca ya iha brahmadatto bhaviSyati tenAtrAdhikArI, nidAnasyaivAtra vaktumupakrAntatvAttenaiva ca tadvidhAnAd, dvitIyasya tu prasaGgata evAbhidhIyamAnatvAt, iha ca nAmaniSpannanikSepe prastute prasaGgato'rthAdhikAro'pyukta iti gAthAtrayabhAvArthaH / ukta nAmaniSpannanikSepaH, samprati sUtrAlApakaniSpatrasyAvasara ithi sUtramuccAraNIyaM, taccedam pU. (407 ) jAIparAjio khalu kAsi niyANaM tu hatthiNapuraMbhi / culanIi baMbhadatto uvavanno nalina (pauma) gummAo // vR. 'jAtiparAjita:' iti jAtyA - prastAvAccANDAlAkhyA parAjitaH - abhibhUtaH, sa hi vArANasyAM hastinAgapure ca vakSyamAnanyAyato nRpeNa namucinAmnA ca dvijena cANDAla iti nagaraniSkAsananyakkArAdinA purA janmanyapamAnita ityevamuktaH, yadvA jAtibhiH - dAsAdinIcasthAnotpattibhiruparyuparijAtAbhiH parAjita iti parAbhavaM manyamAno'ho ! ahamadhanyo yaditthaM nIcAsveva jAtiSu punaH punarutpanna iti, 'khaluH' vAkyAlaGkAre, sa caivaMvidhaH kimityAha- 'kAsi 'tti akArSIt kimityAha- 'nidAna' cakravatti padAvAptirmama bhavedityevamAtmakaM 'tu: ' pUraNe, kvedaM kRtavAn ? ityAha- 'hatthiNapuraMmi' tti hastinAgapure, culanyAM brahmadattaH 'uvavanno 'tti utpanna: 'padmagulmAt' iti nalinagulmavimAnAccyutveti zeSa:, iti sUtrAkSarArthaH // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-13/407 bhAvArthastvayam-sahi brahmadattaH pUrvajanmani vArANasyA saMbhUtanAmA caNDAlazcitazca tajjyeSTha AsIt, tatra ca namucinAmA brAhmaNo mamAntaHpuramapaSitamanenetyutpannakopena rAjJA samapito mAraNanimittaM mAtaGgAdhipasya tatpituH, uktazcAyametena-yati matsutau sakalakalAkalApakuzalau vidhatse tato'sti te jIvitamanyathA neti, prArabdhaM ca tadarthinA'nena tadgRhaevAtiguptasthAnasthitena tadadhyApana, grAhito tau vyAkaraNavINApura:sarAH sakalA api kalAH, anyadA ca zuzrUSAparAyAM tanmAtari mohodayAdayamupapatitvamAjagAma, jJAtastajjanakena, iSTazca mArayituM, jJAtaM tattAbhyAM, jJApitaM cAsmai, upAdhyAyo'yabhAvayostato mA bhUdasyApaditi, tadavagamAcca palAyito'sau tataH sthAnAt, prApto hastinAgapuraM, kRtaH sanatkumAracakravartinA mntrii| itazca to citrasaMbhUtau sAtizayagItakalAkSiptaruNIjanAtyAsaktihetutayA tyAjitaspRzyAspRzya vibhAgau janena rAjJe niveditau, yathAvinAzitaM nagaramAbhyAM, niSiddhastena nagarasyAntastatpracAraH, kadAcicca tAvatikutUhalatayA kaumudUmahavilokanArthamAgato, dRSTau janena, karthitAvatyartha, pravavrajatuzca tata evotpannavairAgyau, jAtau vikRSTataponiSTaptadehI, prAptAzcAbhyAM tejolezyAdilabdhayaH, samApattitazca gatau hastinAgapuraM, praviSTo mAsakSapaNapAraNake tatra bhikSArthaM saMbhUtayatiH, dRSTazca namu cinA, jAto'sya cetasi duradhyavasAyo-maduzcaritamayaMprakAzayiSyatIti, nirbhatsito-dhig muNDa cANDAla! kva nagarasyAntaH'praviSTo'si? ityAdiniSTuravacobhiH, prahata iSTakopalazakalAdibhistatparijanena, tadanu ca samastalokena, kupitazcAsau tebhyaH samastajanadahanakSamAsAtejolezyAM moktumupacakrame, tatra ca mukhaviniryadvahaladhUmapaTalAndhakAritadikcakravAle vyAkulitaH sAntaHpuraH sanatkumAracakravartI sakalo nagaralokazca samAyAtasvatpAveM, tadRttAntazravaNatazcitrazca, prArabdhastairanekadhA sAntvanavacanairupazamayituM, tathA'pi tatrAtmAnamasmaratyatikopavazage bhagavati mA bhUdasmAkamakasmAdbhasmIbhavanamiti strIratnasahito mahIpatistaM kSamayAmbabhUna, yathA-bhagavan ! kSamitavyamasmAkamidamiti, asmizcAntare strIratnakomalAlakasparzasamutpannatadabhilASo vigalitAnuzayazcANDAlajAtireva mamaivamanekadhA kadarthanAheturiti cintayaMzcitrayatinA nivAryamAno'pi yadi mamAsya tapasaH phalamasti tadA'nyajanmani cakravattitvameva mama bhayAd yenAhamapyevaM lalitalalanAvilAsAspadamuttamajAtizca bhavAmIti nidAnavazago'nazanaM prpede| tataH sa tapo'nubhAvato nalinagulmavimAne vaimAnikatvenAjani, tatazca cyutazculanyAM brahmadattaH samutpede / kva? ityAha - mU.(408/1) kapile saMbhao vR. 'kAmpilya' iti paJcAlamaNDalasya tilaka iva kAmpilyanAgni ganare 'saMbhUta' iti pUrvajanmani sNbhuutnaamaa| amuMpAdamatikrAntasUtrottarapAdadvayaM caitadgaditArthaprasaGgAyAtArthAntarAbhidhAnadvArataH spRzan sUtraspazikaniyuktimAha niyuktikRtni.[ 336] rAyA ya tattha baMbho kaDao taio kaNeradattoti / rAyA ya pupphacUlo dIho puna hoi koslio|| ni.[337] ee paMca vayaMsA savve saha dAradarisiNo bhoccaa| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - adhyayanaM-13,[ni.337 ] saMvaccharaM anUnaM vasaMti ikkikkarajaMmi / / ni.[338] rAyA ya baMbhadatto dhanuo senAvaI a vrdhnuo| iMdasirI iMdajasA iMduvasu culnideviio|| vR. rAjA ca tatra pAJcAlesukAmpilye 'brahma' iti brahmanAmA kAsIjanapadAdhipaH kaTakastRtIyaH kuruSu gajapurAdhipatiH kaNerudatta iti rAjA ca aGgeSu campAsvAmI puSpacUlo yaH kila brahmapatnyAzculinyA bhrAtA 'dIrgha iti dIrghapRSTha: punarbhavati kauzalika: sAketapurAdhipatiH ete'nantaroktAH paJca vayasyAM sarve' samastAH saha dArAn pazyantItyevaMzIlA: sahadAradarzinaH, kimuktaM bhavati? - ekakAlakRtakalatrasvIkArAH samAnavayasa itiyAvat 'bhocca'tti bhUtvA saMvvatsaraM varSam 'anyUna' paripUrNa vasanti' Asate, tatkAlApekSayA vartamAnatA, 'ekaikarAjye ekaikasaMbandhini nRptitve| ___ eSa tAvadgAthAdvayArthaH, tRtIyagAthA tu tAtparyato vyAkhyAyate-brahmarAjasyendra zrIpramukhAzcatasro devyaH, tatra ca culanyAH putro'jani, dhanurnAmnaH senApaterapi tatraivAhani sutaH samudapAdi, kRtAni dvayorapi maGgalakautukAni, dattAni ca dInAnAthebhyo dAnAni, vihitaM ca svasamaye rAjapatrasya brahmadatta iti nAma, itarasya tu varadhanuriti, kAlakrameNa ca jAtau kalAgrahaNocittau, grAhitI sarvA api kalAH, asmizcAntare maraNaparyavasAnatayA jIvalokasya mRto brahmarAjaH, kRtamauddharvadehikam, atikrAnteSu ca katipayadineSu tadvayasyairabhiSikto rAjye brahmadattaH, paryAlocitaM ca taiH-tathaiSa nAdyApi rAjyadhurAdharaNadhaureya iti pAlayitumucitaH katicitsaMvatsarANi, niropistaistatra dIrghapRSThaH, gatAH svasvadezeSu kaTakAdayaH, jAtazca sarvatrApratihatapravezatayA dIrghapRSThasya saha culanyA sambandhaH, jJAtaM caitadantaHpurapAlikayA, nyavedi ca tayA dhanurnAmnaH senApatimantriNaH sakalamapi tadvRttaM, nirUpitastena varadhanuryathA na kadAcitkumArastvaMyA moktavya iti, ArabdhazcAsau tathaivAnuSThAtum, anyadA cAyaM viditadIrghapRSThaculanIvRttAntaH kenacidupAyenAmU nivArayAmIti vijAtizakunikasagrahaNakamAnIya kumArAyopaninye, taccAtiniyamitamAdAyAntaHpurasyAntaH kilAnyo'pi ya evaM duSTazIlaH so'smAbhiritthaM niyantraNIya iti tau svayaM svasahacaraizca DimbhairudghoSayantau pratidinamitazcetazca bhramitumArabdhau, upalabdhaM ca tattAbhyAmanuSThIyamAnaM dIrghapRSThena, kupitazcAsau kumArAya, bhaNitA ca culanI-yathA'yamupAyena kenApi vinAzyatAM yato na viSakandala ivaiSa upekSita: kSemaGkaro'smAkaM bhaveteti, pratipatraM ca tattayA durantatayA mohodayasya, nirUpitazca tAbhyAmupAya:- yathA'smai puSpacUlamAtulena svaduhitA puSpacUlA nAma pUrvadatteti tAmasau pariNAyyate, kAryate caitacchayanAya jatugRham, etazca tanmantritamazeSamapi tathaivAntaH purarakSikayA niveditaM dhanoH, tenApi vinaSTametaditi paryAlocya kumArasaMrakSaNAya prayatnaH kartumupacakrame, tathAhi-pRSTo'sAvanena dIrghapRSTho yathA vayamidAnI vRddhAstatkimidAnImapareNa ?, yuSmAbhiranujJAtA dharmamevaitatkAlocitaM kurmaH, tenAlocitaM-yathaiSa durAtmA dUrastho na sUndara iti, uktazca___ yathaitattvadrahitamakhilamapi rAjyaM vinazyatyata ihaiva sthito japahomadAnAdibhirdharmamupacinu, tena coktaM-yadAdizanti bhavantaH, ityuktvA ca gataH svagRhaM, kAritaM cAnena bhAgIrathyAstaTe Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-13/408 svanivAsasthAnaM, nirUpitaM tatra satraM, khAnitA ca tatra pratyayikapuruSairjatugRhaM yAvatsuraGgA, jJApitA'sau varadhanoH, itazca gaNitaM tatpariNayanalagnaM, niSpannaM ca jatugRhaM, preSitA ca mantravacanato'nyaiva kanyakA mAtulena, samAgato lagnadinaH, kRtaM sarvasamRddhyopayamanaM, zAyitazca rajanyAM jagahe kumAraH, pradIpitaM ca taddvAra eva suptajanAyAM rajanyAM, jJAtaM cAsannasthitena varadhanunA, utthApita: kumAro, dRSTaM ca sarvataH pradIptametena, uktazca varadhanu:-mitra! kimidAnI kriyitAmiti, tenoktaM-mA bhaiSIH, yataH prativihatamatra tAtena, atrAntare cAgataM nAgakumAradvayAnukAri bhuvanamudbhidya puruSadvayam, abhyadhAzca tat-mA bhaiSTAm, AvAM hi dhanorgRhajAtau dAsaceTakau, tatkriyatA prasAdo, nirgamyatAM suGgAmArgeNa, ityuktau ca tau gatau suraGgAdvAraM, dRSTaM ca tatra pradhAnagazvadvayam, uktaM ca tAbhyAM ceTakAbhyAm etAvAruhya dezAntarApakramaNenAtmAnaM rakSatAM dIrdhapRSThAbhavantau yAvatkvacidavasaraH zubho bhavati, tatastadvacanamAkarNya kiM kimetat ? ityAkulitacetaso brahmadattasya kathitaH sarvo'pi varadhanunA culanIvRttAntaH, abhihitaM ca-yathedamevedAnI prAptakAlamiti, vinirgatau ca tatpradhAnamazvayugalamAruhyeti tRtIyagAthAtAtparyArthaH / evaM ca prAptAvasarA brahmadattahiNDI, tatastatra ye kanyAlAbhA ye ca tatpitarastadupadarzanAya gAthApaJcakamAhani.[339] citta a vijjumAlA vijjumaI cittasenao bhaddA / paMthaga nAgajasA puna kittimaI kittiseno y|| ni.[340] devI a nAgadattA jasavai rayaNavai jakkhaharilo y| vacchI a cArudatto usabho kaccAiNI ya silo / / ni.[341] dhanadeve vasumitte sudaMsaNe dArue ya niaddille| putthI piMgala poe sAgaradatte a diivsihaa|| ni.[342] kaMpille malayavaI vanarAI siMdhudatta somA y| taha siMdhusena pajjutrasena vANIra paigA y|| ni.[343] hariesA godattA kaNerudattA kanerupaigA y| kuMjarakaNeruseNA isivuDDI kurumaI devii|| vR. idaM ca sopaskAratayA vyAkhyAyate-'citrazca' citranAmA janakasta hitarau vidyunmAlA vidyunmatI ca, tathA citrasenaka: pitA bhadrA ca taddahitA, tathA panthakaH pitA nAgajasA kanyakA, punaH samuccaye, tathA kIrtimatI kanyA kIrtisenazca ttpitaa| tathA devI ca nAgadattA yazomatI ratravatI ca, pitA ca sarvAsAmapi yakSaharilaH, 'ca:' samuccaye, vacchI ca kanyA cArudatta: pitA, tathA vRSabho janakaH, kAtyAyanasagotrA tatsutA zilA naam| tathA dhanadevo nAma vaNika aparazca vasumitro'nyazca sudarzano dArukazca nikRtimAn' mAyAparaH, catvAro'mI kukkuTayuddhavyatikaremilitAstatra ca pustI nAma kanyakA, tathA piGgalA nAma kanyA potazca tatpitA, sAmastattazca vaNika tadaGgajA ca dIpazikhA / tathA kAmpilyaH pitA malayavatI duhitA, tathA vanarAjI nAma kanyA tajjanakazca sindhudattaH, tathA tasyaivAnyA somA ca nAma kanyA, tathA sindusenapradyumnasenayoryathAkramaM vAnIranAmnI pratikAbhidhAnA ceti, paThyate ca 'pratibhA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-13,[ ni. 343] 321 ve'ti, dve duhitrau| tathA harikezA godanA kareNudattA kareNupadikA ca, 'kuMvarakareNuseNa'tti senAzabdasya pratyekamabhisaMvandhAtkuJjarasenA karaNusenA ca, RpivRddhiH kurumatI ca devI sakalAnta: purapradhAnA aSTau, kurumatI ca strIratnaM, brahmadattenAvApteti sarvatra zepaH, atiprasiddhatvAcca tadaitajjanakanAmnAmanabhidhAnamiti gAthApapaJcakArthaH / / adhunA yepu sthAneSu asau bhrAntastAnyabhidhAtumAhani.[ 344] kaMpillaM giritaDagaM caMpA hatthiNapuraM ca saaeyN| samakaDagaM osANaM(naMdosA)vaMsIpAsAya samakaDagaM / / ni.[345] samakaDagAo aDavI taNhA vaDapAyavaMmi sNkeo| ___ gahaNaM varadhanuassa ya baMdhanamakkosaNaM ceva / / ni.[ 346] so hammaI amacco dehi kumAraM kahiM tume noo?| guliyavireyaNapIo kavaDamao chaDDio tehiM / ni.[ 347] taM soINa kamAro bhIo aha uppahaM palAitthA / kAUNa therarUvaM devo vohesia kumAraM / / / ni.[ 348] vaDapuragabaMbhathalayaM vaDathalagaM ceva hoi kosaMbI vANArasi rAyagihi giripura muhurA ya ahichttaa|| ni.[349] vanahatthI akumAraM jaNayai AharaNa vsngunnluddho| vaccaMto a purAo ahichattaM aMtarA gaamo|| ni.[ 350] gahaNaM naIkuDaMgaM gahaNatarAgANi purishiayaanni| dehANi punnapattaM piaM khuNo dorao jaao| ni.[ 351] , supaiDe kusakuMDi gahanatarAgANi purishiayaanni| dehANi punapattaM piaM khuNo dArao jAo / ni.[ 352] iMdapure ruddapure sivadatta visAhadatta dhuuaao| vaDuattaneNa lahai kannAo dunni rajjaM ca / / ni.[ 353] rAyagihamihilahatthiNapuraM ca caMpA taheva saavtthii| esA u nagarahiMDI boddhavvA baMbhadattassa / / ni.[ 354] rayaNuppayA ya vijao boddhavvo doharosamukkhe y| __saMbharaNanalinigummaM jAIi pagAsaNaM cev|| vR. gAthA ekAdaza, AsAmapi tathaiva vyAkhyA, kAmpilyaM puraM yatrAsya janma, tato'sau gato giritaTakaM sanivezaM tasmAccampAMtato hastinAgapuraM cAnantaraMca sAketaM sAketAtmakaTakaM, tatazca nandinAmakaM saMnivezaM, tato'vazyAnakaM nAma sthAnaM, tato'pi cAraNyaM paribhramana vaMzIti-vaMzagahanaM tadupalakSitaM prAsAdaM vaMzIprAsAda, tato'pi samakaTakaM / / samakaTakAdaTavIM, tAM ca paryaTato brahmadattasya tuDatizayataH zuSkakaNThauSThatAlatA'jani, tatastenokto varadhanuH-bhrAta: ! bAdhate mAM tRT, tadupAhara kuto'pi jalam, atrAntare dRSTo'nena 28/21 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-13/408 niTakavartI kaTapAdapaH, zAyitastatra zItalacchAye tatpallavoparacita zrastare brahmadattaH, kRtazca varadhanunA tena saha saGketa:- yathA yadi mAM kathaJciddIrdhaprahitapuruSAH prApsyanti tato'hamanyoktyA'bhijJAnaM kariSye, tata itastvayA palAyitavyamiti, gato'sau jalAnveSaNAya, dRSTaM caikatrapadminIkhaNDamaNDitaM sara:, gRhItaM ca padminIpatrapuTake jalaM, pravRttasya ca brahmadattAbhimukhamAgantuM grahaNaM tahaTAsannadeze, kathaJcidupalabdhatadapasaraNavRttAntairdIrghapRSThaprahitapuruparatiroSavadbhivaradhanorbandhanaM vallIvitAnena AkrozanaM caiva duSTavacasA kRtaM / anyacca-sa hanyate muSTiprahArAdibhiramAtyo-varadhanuH, bhaNyate ca-yathA 'dehI ti Dhokya kumAramare ! durAcAra ! kva punarasau nItastvayA rAjaputra iti?, atrAntare saGketamanusaratA paThitamidamanena "sahakAramaJjarImanudhAvati madhupo vimucya madhu madhuram / ___ kamale kalayan pazcAtsaGkocakRtAM khatanubrAdhAm / / ' galIyavireyaNapIto'tti prAkRtatvAtpItavirecanagulikaH, sa hi tairgrahItumupakrAnto'nyathA''tmano vimuktimanavagacchan pUrvalabdhAM virecanaguTikAM prathamameva payasA pItavAn, viraktazca tayA, jAtAzca mukhe phenabubudAH, evaM ca kapaTena mRtaH kapaTamato mRta iti 'charditaH' tyaktastaiH / itazca tatpaThitaM zrutvA kumAro 'bhItaH' iti trastaH 'atha' anantaram 'uppaha'ti utpathena 'palAyittha'tti palAyitavAn, tathA ca taM palAyamAnamavalokya kRtvA sthavirarUpaM devaH kimasya sattvamastyuta neti parIkSaNArthaM vAhesiapatti vAhitavAn vyaMsitavAnityarthaH kuvAraM! __ tatazca paribhramato vaTapurakaM tasmAcca brahmasthalakaM vaTasthalakaM caiva bhavati vizrAmaviSayaH kauzAmbI vArANasI rAjagRhaM giripuraM mathurA ahicchatrA c| tato'pi gacchatA'raNyAnIM praviSTena dRSTAstApasAH, pratyabhijJAtazca tairbrahmarAjasyAsmannijakasya suta iti, dhRtazcAturmAsI, tatra ca tApasakumArakai: saha krIDataikasmin dine'valokito vanahasti, samutpannaM ca nRpasutasulabhamasya kutUhalaM, prArabdhazca vividhagajazikSAbhiramuMkhedayituM, ArUDhazca niSpandIkRtya tatpRSThaM, pravRttazcAsau kumArApaharaNAya, vIkSitazca kiyadapidUraMgatenaikastaruH, lagnazca tadadho vrajati hastini viTapaikadeze kumAraH, apakrAnte ca kariNi tatastarorittIryavimUDhadigbhAgo bhramitumArebhe, bhrAmyaMzcAraNyAdvinirgatya gato vaTapuraM, vaTapurAcca prasthitaH zrAvasti, gacchaMzca prAptastathAvidhamekamantarA grAma, upaviSTazca tannikaTaviTapini vizramituM, dRSTazcaikena tatratya zreSThinA, nItazca tena svaM gRhaM, kRtaM cAbhyAgatakarttavyaM, pariNAyitazca nemittikAdezataH svaduhitara, upacaritazca bhujaganirmokasadRzaivividhavasanairlagnendranIlAdipradhAnamaNibhiH kaTakakeyUrakuNDalAdibhizcAbharaNaH, tatastadguNalubdhamAnasaH sthitastatraiva kiyatkAlaM, janayati tadA tadduhitari kumaarN| itazca prAptAH kRtAntAnukAriNo dIrghapRSThaprahitapuruSAH, prArabdhAH samantatastamavalokituM, upalabdhatadvRttAntazca naSTastadbhayAt, pracalitazca supratiSThapurAbhimukhaM gantuM, tatra ca militaH kazcidviTaH kArpaTiko, dRSTaM cAbhimukhamAgacchat kiJcit tathAvidhaM mithunakaM, dRSTvA ca tadaGganAM udArarUpAM kumAramayamavocat-yadi yuSmatprasAdataH kathaJcidenAM kAmayeya iti, tatastaduparodhAttenoktaM-praviza tahi vaMzIkuDaGga, sthitaH pathi kumAraH prAptaM ca mithunaM, uktastatpatiHmadIyaM kalatramiha garbhazUlAbhyAhatamAste tadvisarjaya kSaNamekaM svakIyapatnI, visarjitA cAsau Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-13. ni. 354 ] 323 tanAnukampApareNa, dRSTazca tayA'sau, jAtastasyApi tadanurAgaH, pravRttaM ca tayormohanaka, evaM ca kiyatImapi velAmatikramya vinirgatA'sau kuDaGgAt, uktaM cAtmAnaM khyApayituM kumAraM prati, yathA-gahanaM nadIkaDaGga tato'pi gahanatarANyeva gahanatarakANi purupahRdayAni bhavanti, ayaM cAnena dhvanito'rthaH-yathA vayaM jAnIma: strIhadayAnyatigahanAni bhavaccittena ca tAnyapi jitAnItyuktvA prati pratyAyayitumAha-'dehANinti dehIdAnI 'pUrNapAtram' akSatabhRtabhAjanaM priyaM khalu 'naH' asmAkaM yaddArako jAta iti, te (iti) vaktavye yanna ityuktaM tadaikyaM dyotayituM, ityuktvA ca tayA dhUrtyA gRhItaM brahmadattottarIyaM, gatA ca patyaivasaha, tatazca nirgato'sau kuDaGgAtkRtaparihAsa: pravRtto gantuM, prApta: supratiSThaM, tatra ca kusakuNDI nAma kanyA 'bhikuMDivittAsiyaMmi jiyasattuM'ti ApatvAdubhayatra subyatyayaH. 'bhikuNDivitrAsitAd' bhikuNDinAmanRpatiniSkAzitAt 'jitazatroH' jitazatrunAmanRpateH sakAzAnmathurAto'hicchatrAM vrajan 'antare' antarAle 'labhate' prApnoti / tathendrapure zivadatto nAma rudrapure ca vizAkhadattAbhidhAnastadduhitarau 'baTukatvena' dIrghapRSThapuruSabhItyA kRtabrAhmaNaveSeNa labhate kanye dve rAjyaM c| tato rAjagRhaM mithilA hastinAgapuraM campAM tathaiva zrAvastIm, abhramIditi zeSaH eSA tu' anantaramupadazitA nagarahiNDirboddhavyA brahmadattasyeti / evaM ca bhramato'sya militAH kaTakakareNudattAdayaH pitRvayasyAH, gRhItA: kiyanto'pi pratyantarAjAnaH, samutpannaM cakraralaM, prArabdhastadupadarzitamArgeNa digvijayaH, prAptaH kAmpilye, nirgatastadabhimukhaM dIrghapRSTho, lagnamanayorAyodhanaM, vinipAtito'sau brahmadattena, evaM ca boddhavyastasya dIrghapRSThaviSayaroSamokSazca, atrAntare militA: pariNItakanyApitaraH, samutpannAni ca yathA'vasaraM zeSaratnAni, sAdhitaM SaTakhaNDamapi bharataM, prAptAzca navApi nidhayaH, pariNataM cakravartipadaM, evaM casukRtaphalamupabhuJjato'tikrAntaH kiyAnapi kAlaH, anyadA copanItaM devatayA mandAradAma, samutpannaM taddarzanAdasya jAtismaraNaManubhUtAni mayaivaMvidhakusumadAmAni, ahaM hi nalinagulmavimAne devo'bhavaM / ityekaadshniyuktigaathaarthH| itthaM tAvatkAmpilye saMbhUtazcakravartI jAtaH, citrasya tu kA vArtetyAhamU.(408/2) citto puNa jAo purimtaalNmi| sidvikulaMmi visAle dhamma soUNa pvvio|| vR. pAdatrayaM, citraH punarjAtaH purimatAle, sa hi citranAmA maharSiH tatra saMbhUtinAmni bhrAtari tathA'nazanaM pratipannavatyaho duranto mohazcitrA karmapariNatizcaJcalaM citamityAdi vicintya caturvidhamapyAhAraM pratyAkhyAtavAn, mRtvA ca paNDitamaraNena samutpannastatraiva nalinagulmanAmni vimAne, tatastatra svasthitimanupAlyotpannaH purimatAlapure, tatrApi kvetyAha- zreSThikule' vaNikpradhAnAnvaye 'vizAle' vistIrNe putrapautrAdivRddhimati, prAptavayAzca tathAvidhasthavirasannidhau 'dharma' yatidharma kSAntyAdikaM zrutvA' AkarNya pravajitaH' pravrajyAM pratipannavAn iti sUtrabhAvArthaH / / tataH kimityAhamU. (409) kaMpillaMmi anayare samAgayA do'vicittsNbhuuyaa| suhudukkhaphalavivAgaM karhiti te ikmikkss| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-13/409 __ vR. kAmpilye ca nagare-brahmadattotpattisthAne 'samAdatau' militau dvAvapi citrasaMbhUtau janmAntaranAmataH 'sukhaduHkhaphalavipAkaM' sukRtaduSkRtakarmAnubhavarUpaM 'kahaMti'tti kathayataH smeti zeSaH, tatazca kathitavantau to citrajIvayatibrahmadatto 'ekkamekkassa'tti ekekasya parasparamitiyAvat iti sUtrAkSarArthaH / / bhAvArthastu niyuktikRtocyateni.[355] jAIi pagAsa niveyaNaM ca jAIpayAsaNaM citte / cittassa ya AgamaNaM iddvipriccaagsuttttho| vR. tadA hi brahmadatto jAtismaraNopalabdhasvajAtInAM 'dAsA dasannaye AsI' ityAdinA sArddhazlokena janAya prakAzanaM nivedanaM ca-ya imaM dvitIyazlokaM pUrayati tasmai rAjyArddhamahaM prayacchAmIti vihitavAn, tatastadarthinA janenodghaSyate, tad grAmanagarAkArAdiSu paThyamAnaM cAkaNitaM karyopakA citrajIvayatinA, tatastathAvidhajJAnAtizayopayogataH svajAtIrupalabhya jAto'syAbhiprAyo yathA-gatvA taM janmAntaranijabhrAtaraMsaMbhUtajIvamavabodhayAmIti, prasthitastataH sthAnAt, prAptaH krameNa kAmpilyaM, sthitastadvahirudyAne, zrutazcAraghaTTikaparipaThyamAnaH sArddhazlokaH, pUritazcAnena dvitIyazlokaH, avadhAritazcAraghaTTikena, dhAvitazcAsau nRpasakAzaM rAjyalobhena, paThitaM caitena tatpurataH, paripUrNa zlokadvayaM, jAtastadAkarNanAttasya cittAvezaH, niruddhazcatajjanitamUrcchayA''zvAsamArgo, nimIlitaM locanayugalaM, luThitaH sa AsanAt, nipatito bhuvi, kimetat kimetadityAdinA''kulitaH sarvo'pi tatpaparicchadaH, dRSTazca tenAraghaTTikaH, tADita: pANiprahArAdibhiH, AraTitametena-na mayaitatpUritaM na mayeti, kintvanyenaiva bhikSuNaitatkalikandamUleneti, atrAntare labdhA cetanA, prAptaM ca svAsthyaM cakravarttinA, uktaM ca-kvAsau zlokapUrayitA''sta iti ?, ___ kathitastadvyatikaro yathA-kenaci bhikSuNaitatpUritaM na tvamuneti, pRSTaM ca punaranena harSotphullanayanayugalena-kva tarkhasAviti, kathitamAraghaTTikena-deva! madIyavATikAyAM, etaccAkarNya pracalita: sabalavAhanaH sakalAnta: purasamanvitazca tadarzanAya, prAptastadudyAnaM, dRSTo muniH, vanditaH sabahumAnaM, upavezitazcaikAsane, papracchatuH parasparamanAmayaM, kathayAmAsatuzca yathAsvamanubhUtasukhaduHkhaphalavipAkaM, tatkathanAnantaraMca varNitA nijasamRddhizcakravartinA, prarUpitastadvipAkadarzanatastatparityAgazcitrayatinA, etAvAneva prastutAdhyayanasUtrasyArtho'bhidheya iti sUtraniyuktigAthayorbhAvArthaH / samprati yaduktaM-'sukhaduHkhaphalavipAkaM tau kathayAmAsatu'riti, tatra cakravartI yathA kathayAmAsa tathA sambandhapurassaramAhamU.(410) cakkavaTTI mahiDDIo, baMbhadatto mhaayso| bhAyaraM bahumAnena, imaM vynnmbvvii| mU. (411) Asimo bhAyarA do'vi, annmnnvsaannugaa| annamantramanUrattA, annmntrhiesinno|| mU.(412) dAsA dasannaye AsI, miA kAliMjare nge| haMsA mayaMgatIrAe, sovAgA kaasibhuumie|| mU.(413) devA ya devalogami, Asi amhe mhiddddiaa| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-13,[ ni. 355 ] 325 imA no chaTThiyA jAI, annamantreNa jA vinA / / vR. cakravartI 'maharddhikaH' vRhadvibhUitibrahmadatto mahAyazAH 'bhrAtaraM' janmAntarasodarya 'bahumAnena' mAnasapratibandhena 'idaM vakSyamAnalakSaNaM vacanaM' vAkyaM abravIda' ityuktavAna, yathA 'Asimo'tti abhRvAvAM bhrAtarau dvAvapi 'anyo'nyaM' vantau, tathA anyau'nyahinaipiNau' parasparazubhAbhilApiNau, punaH punaranyo'nyagrahaNaM ca tulyacinatAtizayakhyApanArthaM, makArazca srvtraalaakssnnikH| kepu punarbhaveSvitthamAvAmabhUvetyAha-dAsau 'dazArNe' dazArNadeze 'Asi'tti abhUva, mRgau 'kAliJjare' kAliJjaranAmni nage, haMsau 'mRtagaGgAtore' uktarUpe, 'zvapAkau' cANDAlo 'kAsibhUmie'tti kAzIbhRmyAM kAzyabhidhAne janapade, devau ca devaloke saudharmAbhidhAne'bhUva 'a 'tti AvAM maharddhiko na tu kilbipiko, 'imA me'tti 'imA no 'tti vA ubhayatreyamAvayoH papThyeva paSThikA jAtiH, kIdRzI yetyAha-'annamantreNaM'ti anyo'nyena parampareNa yA vinA, ko'rthaH? - parasparasAhityarahitA, viyuktayoryaketi bhAva iti sUtracatuSThayArthaH / / itthaM cakravartinokte munirAhamU. (414) kammA niyANappagaDA, tume rAya! viciNtiyaa| tesi phalavivAgaNaM, vippogmuvaagyaa| vR. 'karmANi jJAnAvaraNAdIni nitarA dIyante-lUyante dIyante vA khaNDyante tathAvidhasAnubandhaphalAbhAvatastapaH-prabhRtInyaneneti nidAnaM-sAbhiSvaGgaprArthanArUpaM tena prakarSeNa kRtAnivihitAni nidAnaprakRtAni, nidAnavazanibaddhAnIti yo'rthaH, tvayA rAjan ! vicintitAnIti, taddhetubhUtArtadhyAnAdidhyAnataH karmANyapi tathocyante 'tepAm' evaMvidhakarmaNAM phalaM cAsau vipAkazca-zubhAzubhajanakatvalakSaNaH phalavipAkastana, yadvA karmANi-anuSThAnAni 'niyAnapayaDa'tti nidAnenaiva zeSazubhAnuSThAnasyAcchAditatvAtprAgvatprakaTanidAnAni tvayA rAjan ! vicintitAni kRtAnItiyAvata, teSAM phalaM kamAtkarma tadvipAkena 'viprayogaM viraha 'upAgatau' prAptau, kimuktaM bhavati ?-yattadA tvayA'smannivAritenApi nidAnamanuSThitaM tatphalametad yadAvayostathAbhUtayorapi viyoga iti sUtrArthaH / itthamavagataviyogahetuzcakrI punaH praznayitumAhamU. (415) saccasoappagaDA, kammA mae purA kddaa| te ajja paribhuMjAmo, kiM nu cittevi se thaa?|| vR. satyaM-mRSAbhASAparihArarUpaM zaucam-amAyamanuSThAnaM tAbhyAM prakaTAni-prakhyAtAni karmANi-prakramAcchubhAnuSThAnAni zubhaprakRtirUpANi vA mayA purA kRtAni, yAnIti gamyate, tAni 'adya' asminahani, zeSatadbhavakAlopalakSaNaM caitat 'paribhuMjAmo'tti paribhuJje-tadvipAkopanatastrIratnAdiparibhogadvAreNa vedaye, yatheti gamyate, kimiti prazne, 'nu' iti vitarke, 'citro'pi' citranAmA'pi, ko'rthaH ? - bhavAnapi 'se' iti tAni tathA paribhuGkte ?, naiva bhukte, mikSukatvAdbhavataH, tathA ca kimiti bhavatA'pi mayaiva sahopAjitAni zubhakarmANi viphalAnijAtAnItyAzaya iti sUtrArthaH / / munirAha mU.(416) savvaM suciNNaM saphalaM narANaM, kaDANa kammAna na mukkhu atthi| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-13/416 atthehi kAmehi a uttamehiM, AyA mamaM putraphalovaveo // vR. 'sarva' niravazeSaM 'sucIrNaM zobhanamanuSThitaM tapaH prabhRtIti gamyate, cIrNazabdasya 'sucIrNa' proSitavrata' mityAdirUDhita: sAdhutvaM, saha phalena varttata iti salena varttata iti saphalaM narANAmiti, upalakSaNatvAdazeSANAmapi prANinAM kimiti ?, yataH kRtebhyaH - arthAdavazyavadyatayoparacitebhyaH karmabhyo na 'mokSaH ' muktirastIti, dadati hi tAni nijaphalamavazyamiti bhAvaH, prAkRtatvAcca suLyatyayaH, syAdetat-tvayaiva vyabhicAraityAha-'arthe:' dravyairathairvA-prArthanIyaiH, vastubhiriti gamyate, kAmaizca-manojJazabdAdibhiH 'uttamai: ' pradhAnaiH, lakSaNe tRtIyA, tata etadupalakSitaH sannAtmA mama puNyaphalena-zubhakarmaphalenopapetaH - anvitaH sa puNyaphalopapetaH iti // yathA tvaM 'jAnAsi' avadhArayasi 'saMbhUta!' pUrvajanmani saMbhUtAbhidhAna ! 'mahAnubhAgaM' bRhanmAhAtmyaM 'maharddhikaM' sAtizayavibhUtiyuktam ata eva puNyaphalopetaM citramapi 'jAnIhi ' avabuddhasva'tathaiva' aviziSTameva 'rAjan!' nRpa !, kimityevamata Aha- RddhiH - sampat dyutiH - dIptistasyApIti-janmAntaranAmatazcitrAbhidhAnasya, mamApIti bhAvaH, cazabdo yasmAdarthe, tato yasmAtprabhUtA-bahvItyarthaH, yadvA''tmA mama puNyaphalopeta iti, anena citra evAtmAnaM nirdizati, tathA jAnIhi saMbhUta ityAdau Atmetyanuvarttate, arthavazAcca vibhaktipariNAmaH, tatazcaivaM yojyate - he saMbhUta! yathA tvabhAtmAnaM mahAnubhAgAdivizeSaNaviziSTaM jAnAsi tathA citramapi jAnIhi citranAmno mamApi gRhasthabhAve evaMvidhatvAdeveti bhAvaH, zeSaM prAgvat // mU. ( 417 ) : jAnAhi saMbhUya ! mahAnubhAgaM, mahiDDiyaM punnaphalovaveyaM / cittaMpi jAnAhi taheva rAyaM!, iDDI juI tassavi appabhUA // mU. ( 418 ) mahattharUvA vayaNappamUyA, gAhAnugIyA narasaMghamajjhe / TW jaM bhikkhuNo sIlaguNovaveyA, iha'jjayaMte samaNo'mhi jAo // vR. yadi tavApyevaMvidhA samRddhirAsIt tatkimiti pravrajita ityAha- mahAn - aparimito'nantadravyaparyAyAtmakatayA'rthaH - abhidheyaM yasya tanmahArthaM rUpaM svarUpaM na tu cakSurgrAhyo guNaH, tato mahArthaM rUpaM yasyAH sA tathA, mahato vA'rthAn jIvAditattvarUpAn rUpayati darzayatIti mahArtharUpA, 'vayaNappabhUya'tti vacanena aprabhUtA alpabhUtA vA alpatvaM prAptA vacanAlpabhUtA vacanAtprabhUtA vA stokAkSaretiyAvat, keyamIdRzItyAha - gIyata iti gAthA, sA cehArthAddharmAbhidhAyinI sUtrapaddhatiH, anviti - tIrthakRdgaNadharAdibhyaH pazcAdgItA anugItA, ko'rthaH ? - tIrthakarAdibhyaH zrutvA pratipAditA sthavirairiti zeSaH, anulomaM vA gItA'nugItA, anena zrotranu - kUlaiva dezanA kriyate iti khyApitaM bhavati / kvetyAha- narANAM puruSANAM saGghaH- samUhastanmadhye, gAthAmeva punarvizeSayitumAha- 'yAM' gAthAM 'bhikSavaH' munayaH zIlaM cAritraM tadeva guNa:, yadvA guNaH pRthageva jJAnaM tataH zIlaguNena zIlaguNAbhyAM vA cAritrajJAnAbhyAmupetAH - yuktAH zIlaguNopetAH 'iha' asmin jagati 'aJjayaMte 'tti arjayanti paThanazravaNatadarthAnuSThAnAdibhirAvarjayanti / yadvA 'jaM bhikkhuNo' ityatra zrutveti zeSaH, tato yAM zrutvA 'jayaMti 'tti 'iha' asmin jinapravacane 'yatante' yatnavanto bhavanti, sopaskAratvAtsA mayA'pyAkaNitA, tataH 'zramaNa: ' tapasvI asmi ahaM jAto, na tu duHkhadagdhatvAditi bhAvaH, paThyate ca - 'sumaNo 'tti sumanAH 326 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 13, [ni. 355 ] mU. ( 419 ) zobhanamanA iti sUtratrayArthaH / itthaM muninA'bhihite brahmadattaH svasamRddhyA nimantrayitumAhauccoae mahukakke ya baMbhe, paveiyA AvasahA ya rammA / imaM hiM vittadhanappabhUyaM, pasAhi paMcAlaguNovaveyaM // vR. uccAdayo madhuH karka:, vazabdAnmadhyAM brahmA ca paJca pradhAnAH prAsAdAH, praveditAH, mama varddhakipuraHsaraiH surairupanItA ityarthaH, 'AvasathAzca' zeSabhavanaprakArA 'ramyAH ' ramaNIyAH, pAThAntaratazca AvasathA: atiramyAH atiramyA:- surabhyA vA, ete tu yatraiva cakriNe rocate tatraiva bhavantIti vRddhAH kiJca - 'idaM' pratyakSaM 'gRham' avasthitaprAsAdarUpaM vittaM pratItaM tacca taddhanaM ca- hiraNyAdi tenopetaM - yuktaM vittadhanopetaM, paThanti ca 'cittadhaNappabhUyaM 'ti, tatra prabhUtaM bahu citram- AzcaryamanekaprakAraM vA dhanamasminniti prabhUtacitradhanaM, sUtre tu prabhRtazabdasya paranipAtaH prAgvat, 'prasAdhi' pratipAlaya paJcAlA nAma janapadastasmin guNA- indriyopakAriNo rUpAdayastairUpetaM paJcAlaguNopetaM, kimuktaM bhavati ? - paJcAleSu yAni viziSTavastu tat tadgeha eva tadAsIt / 1 mU. ( 420 ) * neTTehi gIehi ya vAiehiM, nArIjanAhiM parivArayaMto / bhuMjAhi bhogAI imAI bhikkhu !, mama roaI pavvajjA hu dukkhaM // vR. kiM ca 'naTTehiM 'ti dvAtriMzatpAtropalakSitairnATyarnRtyairvA vividhAGgahArAdisvarUpairgIta:grAmasvaramUrcchanAlakSaNaiH, casya bhitrakramatvAt, 'vAiehi' ti vAditraizca mRdaGgamukundAdibhiH 'nArIjanAn' strIjanAn- paridRzyamAnAn, sUtratvAt sarvatra liGgavyatyayaH, bhikSo !, iha tu yadgajaturaGgamAdyanabhidhAya strINAmevAbhidhAnaM tat strIlolupatvAttasya, tAsAmeva vA'tyantAkSepakatvakhyApanArthaM, kadAciccitro vadeditthameva sukhamityAha-mahyaM rocate' pratibhAti pravrajyA, 'huH ' avadhAraNe bhinnakramazca, duHkhameva, na manAgapi sukhaM, duHkhahetutvAditi bhAva iti sUtradvayArthaH // itthaM cakriNokte muniH kiM kRtavAn ? ityAha mU. (421 ) taM puvvaneheNa kayAnurAgaM, narAhivaM kAmaguNesu giddhaM / dhammassio tassa hiyAnupehI, citto imaM vayaNamudAharitthA // 327 vR. 'taM' brahmadattaM 'pUrvastrehena' janmAntaraprarUDhapraNayena 'kRtAnurAgaM' vihitAbhiSvaGgaM narAdhipaM ' rAjAnaM 'kAmAguNeSu' abhilaSyamAnazabdAdipu 'gRddham' abhikAGkSAnvitaM 'dharmAzritaH' dharmasthitaH 'tasya' iti cakriNaH hitaM--pathyam anuprekSate-paryAlocayatItyevaMzIlo hitAnuprekSI-kathaM nu nAmAsya hitaM syAditi vicintanaparazcitrajIvayatiridaM vAkyaM pAThAntarato vacanaM vA 'udAharittha' tti 'udAhRtavAn' uktavAniti sUtrArthaH // kiM tadudAhRtavAnityAha mU. (422 ) savvaM vilaviyaM gIyaM, savvaM naTTaM viDaMbaNA / savve AbharaNA bhArA, savve kAmA duhAvahA / vR. 'sarvam' azeSaM vilapitamiva vilapitaM nirarthakatayA ruditayonitayA ca tatra nirardhakatayA mattabAlakagItavat ruditayonitayA ca virahAvasthamRtaproSitabhartRkAgItavat, kimityAha- 'gItaM' gAnaM, tathA sarvaM 'nRtyaM' gAtravikSepaNarUpaM viDambitamiva viDambitaM, yathA hi yakSAviSTaH pItamadyAdirvA yatastato hastapAdAdIn vikSipati, eva nRtyannapIti, tathA sarvANi 'AbharaNAni ' Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-13/422 mukuTAGgadAdIni 'bhArAH' tattvato bhArarUpatvAttaM SAM, tathAvidhavanitAbhartRkAritasuvarNa- . sthagitazilAputrakAbharaNavat, sarve kAmAH' zabdAdayo 'duHkhavahAH' mRgAjInAmiyAyatau duHkhAvAptihetutvAt, matsareAvipAdAdibhizcittavyAkulatvotpAdakatvAnarakAdihetutvAcceti / mU. (423) bAlAbhirAmesu duhAvahesu. na taM suhaM kAmaguNesu rAyaM / virattakAmAna tavodhanAnaM, jaMbhikkhuNaM sIlaguNe rayANaM / / vR. tathA bAlAnAM-vivekarahitAnAmabhirAmA:-cittAbhiratihatavo ye teSu 'duHkhAvaheSu' uktanyAyena duHkhaprApakeSu na tatsukhaM 'kAmaguNeSu' manojJazabdAdipu, sevyamAneSviti zeSaH, 'rAjana!' pRthvIpate! 'virattakAmAnaM'tti prAgvat, kAmaviraktAnAM-viSayaparADyukhAnAM tapa eva dhanaM yeSAM te tapodhanAsteSAM yatsukhamiti sambandhaH, 'bhikSuNAM' yatInAM zIlaguNayovA sUtratvAda 'ratAnAM' AsaktAnAmiti sUtradvayArthaH / / bAletyAdisUtraM cUNikRtA navyAkhyAtaM, kvacittu dRzyata ityasmAbhirunItaM // samprati dharmaphalopadarzanapura:saramupadezamAhamU. (4 24) nariMda jAI ahamA narANaM, sovAgajAI duhao gyaannN| jahiM vayaM savva janassa vesA, vasIa sovaagnivesnesuN| vR.'narendra!' cakravartin ! jAyante'syAmiti jAtiH adhamA' nikRSTA narANAM' manuSyANA madhye 'zvapAkajAtiH' cANDAlajAtiH 'duhato'tti dvayorapi 'gatayoH' prAptayoH, kimuktaM bhavati? -yadA''vAM zvapAkajAtAvutpannau tadA sarvajanagarhitA jAtirAsIt, kadAcittAmavApyApyanyatraivoSitau syAtAmityAha-yasyAM vayaM prAgvacca bahuvacanaM, 'sarvajanasya' azeSalokasya 'dvaiSyo' aprItikarau 'vasIya'tti avasAya-upito, kepu?-zvapAkAnAM nivezanAni-gRhANi zvapAkanivezanAni teSu, kadAcittatrApi vijJAnavizeSAdinA'hIlanIyAveva syAtAmityAhamU.(425) tIse a jAIi u pAviyAe, vucchA musovaagnivesnnesuN| savvassa logassa duguMchaNijjA, ihaMtu kammAI purekaDAI / / 7. tasyAM ca jAtau zvapAkasambandhiyAM ca, 'tuH' vizeSaNe, tatazca jAtyantarebhya: kutsitatvaM vizinaSTi, pApaiva pApikA tasyAM kustitAyAM, pApahetubhUtatvena vA pApikA tasyAM, prApikAyAM vA narakAdikugateriti gamyate, 'vucche'ti uSito 'mu' ityAvAM, keSu? -zvapAkanivezanepu, kIdRzau?-sarvasya lokasya 'jugupsanIyau' hIlanIyau 'iha' ityasmin janmani 'tuH punararthastata iha punaH 'karmANi' zubhAnuSThAnAni 'purekaDAI'ti pUrvajanmopArjitAni viziSTajAtyAdinibandhanAnIti zeSaH, tata utpannapratyayaiH punastadupArjana eva yatro vidheyo na tu viSayAbhiSvaGgavyAkulitamAnasaireva stheyamiti bhAva iti|| / mU. (426) so dAni siM rAya ! mahAnubhAgo mahiDio punnphlovveo| caittu bhogAiM asAsayAI, AyANaheuM abhinikhmaahi|| vR. yatazcaivamataH 'saH' iti yaH purA saMbhUtanAmA'nagArA AsId 'idAnIm' asmin kAle 'sa'tti pUraNe yadvA dANirsi'ti dezIyamASayedAnIM rAjA mahAnubhAgo maharddhikaH puNyaphalopetazca san dRSTadharmaphalatvenAbhiniSkrometi sambandhaH, athavA sopaskAratvAdyat sa eva tvamidAnIM rAjA mahAnubhAgatAdyanavita iha jAtastatkarmANi purAkRtAnIti pUrveNa sambandhaH, ko'rthaH ? - Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-13,[ni. 355 ] 329 purAkRtakarmavijambhitamevaitat. kathamanyathA tathA bhUtasya vaMvidhasamRddhavAptiriti bhAva;, yatazcaivamato'bhiniSkrAmeti sambandhaH, kiM kRtvetyAha-'tyaktvA' apahAya bhujyanta iti bhogA:dravyanicayAH kAmA vA tAn 'azAzcatAn' anityAn AdIyate-sadvivekai hyata ityAdAnaHcaritradharmastaddhetorabhiniSkrAma-Abhimukhyena prajito bhava, gRhasthatAyAM hi na sarvaviratirUpacAritrambhava iti bhAvaH, paThanti ca-'AyANamevA anuciMtayAhI'ti, spaSTamiti sUtratrayArthaH / / ka evamakaraNe doSa ityAhamU. (427) iha jIvie rAya ! asAsami, dhaniyaM tu punnAiM akubvmaano| se soaI maccamuhovanIe. dhamma akAUNa parami loge| vR.iha' jIvite' manuSyasambandhinyAyupi rAjan! azAzvate' asthire dhaniyaM tu'tti atizaye naiva na tu dhvajapaTaprAntAdyanyAsthiravastu sAdhAraNatayA 'puNyAni' puNyahetubhUtAni zubhAnuSThAnAnyakurvANa: 'saH' iti puNyAnupArjaka: 'zocate' duHkhArttaH pazcAtApaM vidhate, mRtyu:AyuHparikSayastasya mukhamiva mukhaM mRtyumukhaM-zithilIbhavadvandhanAdyavasthA tadupanItasta - thAvidhakarmabhirupaDhaukito mRtyumukhopanItaH san 'dharma' zubhAnuSThAnam 'akRtvA' ananuSThAya 'pami'tti casya gamyamAnatvAt parasmizca 'loke' janmAntararUpe, gata iti zeSaH, narakAdiSu hyasahyAsAtavedanAditazarIraH zazinRpativatki na mayA tadaiva sadanuSThAnamanuSThitamiti khidyata evAdharmakArIti sUtrArthaH / syAdetat-mRtyumukhopanItasya paratra vA duHkhAbhihatasya svajanAdayastrANAya bhaviSyanti, tato na zociSyante ityAzakyAhamU.(428) jaheha sIho va miyaM gahAya, maccU naraM nei hu aNtkaale| na tassa mAyA va piyA va bhAyA, kAlaMmi taMmaMsaharA bhavaMti / / vR.'yathe' tyaupamye 'ihe'ti loke 'siMha:' mRgapatiH, veti pUraNe, yadvA vAzabdo'yaM vikalpArthe, tato vyAghrAdirvA 'mRgaM' kuraGga 'gRhItvA' upAdAya prakramAtkhamukhaM paralokaM vA nayatIti sambandhaH, evaM 'mRtyuH kRtAntaH 'naraM' puruSaM nayati hu:' avadhAraNe, tato nayatyeva, kadA? -antakAle jIvitavyAvasAnasamaye, kumuktaM bhavati?-yathA'sau siMhane nIyamAno na tasmai alam, evamayamapi janturmRtyunA, kadAcitsvajanastatra sAhayyaM kariSyatyata Aha-na tasyamRtyunA nIyamAnasya mAtA vA pitA vA 'bhAya'tti vAzabdasyeha gamyamAnatvAbhrAtA vA 'kAle tasmin' jIvitAntarUpe aMza-prakramAjjIvitavyabhAgaM dhArayanti-mRtyunA nIyamAnaM rakSantItyaMzadharAH, yathA hi nRpAdau svajanasarvasvamapaharati svadravinadAnataH svajanAdibhistadrakSyate naivaM svajIvitavyAMzadAnatastajjIvitaM mRtyunA nIyamAnam, uktaM hi ___ "na pitA bhrAtaraH putrA, na bhArya na ca bAndhavAH / na zuktAH maraNAttrAtuM, zaktAH sNsaarsaagre|" iti, athavAuMzo-duHkhabhAgastaM haranti-apanayanti ye te'zaharA bhavantIti, idamevAbhivyanakti, AdyavyAkhyAne tu syAdetad-jIvitArakSaNe'pi duHkhAMzahAriNo bhaviSyantyata AhamU, (429)na tassa dukkhaM vibhayaMti nAyao, na mittavaggA na suA na bNdhvaa| ikko sayaM paccanuhoi dukkhaM, kattAramevaM anujAi kmm| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 uttarAdhyayana- - mUlasUtram - 1-13 / 429 'vR. na tasya mRtyunA nIyamAnasya tatkAlabhAvinA duHkhenAtyantapIDitasya duHkhaM zArIraM mAnasaM vA 'vibhajanti' vibhAgIkurvanti 'jJAtaya: ' dUravarttinaH svajanA na 'mitravargA' suhRtsamUhA na 'sutA:' putrAna 'bAndhavAH' nikaTavarttinaH svajanAH, kintu ekaH - advitIya: 'svayam' AtmanA 'pratyanubhavati' vedayate 'duHkha' klezaM kimiti ?, yataH 'kartArameva' upArjayitArameva 'anuyAti' anugacchati, kiM tat ? - karma, yena tatkRtaM tasyaiva phalamupanayatIti bhAva iti sUtradvayArthaH // itthamazaraNatvabhAvanAmabhidhAyaikatva bhAvanAmAha mU. (430 ) ciccA dupayaM ca cauppayaM ca khittaM siMhaM dhaNadhanaM ca savvaM / kammappabIo avaso payAI, paraM bhavaM suMdara pAvagaM vA // vR. ' tyaktvA' utsRjya 'dvipadaM ca' bhAryAdi 'catuSpadaM ca ' hastyAdi ' kSetram ' ikSukSetrAdi 'gRhaM' dhavalagRhAdi 'dhaNa' tti dhanaM- kanakAdi 'dhAnyaM' zAlyAdi, cazabdAd vastrAdi ca, 'sarva' niravazeSaM tataH kimityAha-karmaivAtmano dvitIyamasyeti karmAtmadvitIya: 'avazaH' asvatatraH prakarSeNa yAti prApnoti prayAti, kaM ? - 'param' anyaM bhavaM' janma 'suMdara' tti bindulopAt 'sundaraM' svargAdi' pApakaM vA' narakAdi, svakRtakarmAnurUpamiti bhAvaH // tatra kimanyadarzaninAmiva sazarIra eva bhavAntaraM yAtyuta anyatheti ?, ucyate, audArikazarIrApekSayA'zarIra eva, tarhi tattyaktvetyatra kA vArtetyAha mU. (431 ) - taM ikkagaM tucchasarIragaM se, ciIgayaM dahiuM pAvageNaM / bhajjA ya puttAvi ya nAyao a, dAyAramannaM anusaMkarmati // vR. 'tad' iti yattena tyaktam 'ekam' advitIyaM tadvitIyasya jantoranyatra saGkramaNAt tUccham asAramata eva kustitaM zarIraM zarIrakam, anayostu vizeSaNasamAsaH, 'se' tasya bhavAntaragatasya saMbandhi cIyantemRtakadahanAya indhanAni asyAmiti citaH - kASTharacanAtmikA tasyAM gataM sthitaM citigataM dagdhvA 'tuH' pUraNe 'pAvakena' agninA bhAryA ca putro'pi ca jJAtayazca 'dAtAram' abhilaSitavastusampAdayitAramanyam 'anusaGkrAmanti' upasarpanti, te hi gRhamanenAvaruddhamAsta iti tadbahirniSkAzya janalajjAdinA ca bhasmAsAtkRtya kRtvA ca laukikakRtyAnyAkrandya ca katiciddinAni punaH svArthatatparatayA tathAvidhamanyamevAnuvarttante, na tu tatpravRttimapi pRcchanti, AstAM tadanugamanamityabhiprAya iti sUtradvayArthaH / kiJca mU. ( 432 ) uvaNijjaI jIviyamappamAyaM, vaNNaM jarA harar3a narassa rAyaM ! / paMcAlarAyA! vayaNaM suNAhi, mA kAsi kammAI mahAlayAi // vR. 'upanIyate' Dhokyate prakramAnmRtyave tathAvidhakarmabhiH 'jIvitam' AyuH 'apramAdaM' pramAdaM vinaiva, AvIcImaraNato nirantaramityabhiprAyaH, satyapici jIvite 'varNa' susnigdhacchAyAtmakaM 'jarA' vizrasA 'harati' apanayati 'narasya' manuSyasya 'rAjan!' cakravarttiM !, , yatazcaivamataH 'paJcAlarAja !' paJcamaNDalodbhavanRpate ! 'vacanaM' vAkyaM zRNu' AkarNaya, kiM tat ? - mA kArSIH, kAni ? - 'karmANi' asadArambharUpANi 'mahAlayANi 'tti atizayamahAnti, mahAn vA laya:karmAzleSo yeSu tAni, ubhayatra paJcendriyavyaparopaNakuNimabhakSaNAdInIti sUtrArthaH / evaM muninokte nRpatirAha - Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 adhyayanaM-13,[ ni. 355] mU. (433) ahaMpi jANAmi jaheha sAhU ! jaM me tumaM sAhasi vakkameyaM / bhogA ime saMgakarA bhavaMti, je dujjayA ajjo! amhaarisehiN| vR. ahamapi, na kevalaM bhavAnityApizabdArthaH, 'jAnAmi' avabudhye, tathA iti zeSaH, 'yathA' yena prakAreNa 'iha' asmin jagati sAdho ! yat 'me' mama tvaM 'sAdhayasi' kathayasi vAkyam' upadezarUpaM vacaH etat' yadanantaraM bhavatoktaM, tat kiM na vipayAn parityajasyata Aha-'bhogAH' zabdAdayaH 'ime' pratyakSA: 'saGgakarAH' pratibandhotpAdakA bhavanti ye yattadozca nityAbhisambandhAtte duHkhena jIyante-abhibhUyante iti durjayA: dustyajA itiyAvat 'ajjo'tti Arya ! asmAdRzaiH, gurukarmabhirjantubhiriti gamyate, paThyate ca-'ahaMpi jANAmi jo ettha sAro' pAdatrayaM tadeva, ahamapi jAnAmi yo'tra sAro-yadiha manujajanmani pradhAnaM cAritradharmAtmakaM, casya gamyamAnatvAt, yacca me tvaM sAdhayasi, zeSaM prAgvaditi sUtrArthaH / kiJcamU. (434) hathiNapuraMmi cittA! daTTaNaM naravaI mahiDDiyaM / kAmabhogesu giddheNaM niyANamasubhaM kdd|| vR. hastinAgapure 'cittA' iti AkAro'lAkSaNika:, he 'citra!' citranAman mune ! dRSTvA 'narapati' sanatkumAranAmAnaM caturthacakravarttinaM 'maharddhikaM' sAtizayasampadaM 'kAmabhogeSu uktarUpeSu 'gRddhena' abhikAGkSAvatA 'nidAnaM' janmAntare bhogAzaMsAtmakam 'azubhAnuvandhi 'kRtaM' nivatitamiti // kadAcittatra kRte'pi tataH pratikrAntaH syAdata Ahama.(435) tassa me appaDikaMtassa, imaM eyArisaM phlN| jANamAno'vi jaM dhamma, kAmabhogesu mucchio|| vR.'tassa'tti suvyatyayena tasmAt nidAnAt 'me' mama 'apratinivRttasya, tadA hi tvayA bahudhocyamAne'pi na maccetasaH pratyAvRttibhUditi, 'idametAdRzyam' anantaravakSyamAnarUpaM 'phalaM' kAya, yat kIdRgityAha-'jANamAno'vi'tti prAkRtatvAt 'jAnannapi' avavudhyamAno'pi yadahaM 'dharma' zrutadharmAdikaM kAmabhogeSu mUrchitaH-gRddhaH, tadetatkAmabhogeSu mUrchanaM mama nidAnakarmaNaH phalam, anyathA hi 'jJAnasya phalaM viratI'riti kathaM na jAnato'pi dharmAnuSThAnAvAptiH syAditi bhAva iti sUtradvayArthaH / / punardidAnaphalamevodAharaNato darzayitumAhamU.(436) nAgo jahA~ paMkajalAvasanno, dardU thalaM nAbhisamei torN| evaM vayaM kAmaguNesu giddhA, na bhikkhuNo maagmnuvvyaamo|| vR. 'nAgaH' hastI 'yathe'ti dRSTAntopadarzakaH paGkapradhAnaM jalaM yatkalamucyate tatrAvasannonimagnaH paGkajalAvasanaH, san 'dRSTvA' avalokya 'sthalaM' jalavikalabhUtalaM 'na' naiva 'abhisameti' prApnoti 'toraM' pAram, apergamyamAnatvAttIramapyAstAM sthalamiti bhAvaH, ityevaMvidhanAgavat vayamityAtmanirdeza 'kAmaguNeSu' uktarUpeSu 'gRddhAH' mUcchitA na 'bhikSoH' sAdhoH 'mArga' panthAnaM sadAcAralakSaNam 'anuvrajAma:' anusraamH| abhI hi paGkajalopamAH kAmabhogAH, tatastaparantratayA na tatpaparityAgato nirapAyatayA sthalamiva munimArgamavacchanto'pi paGkajalAvamagnagajavadvayamanugantuM zaknuma iti sUtrArthaH / punaranityatAdarzanAya munirAha mU. (437) accei kAlo tUraMti rAio, na yAvi bhogA purisANa niccaa| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-13/437 uvicca bhogA purisaMcayaMti, dumaM jahA khINaphalaM va pkkhii| va. 'atyeti' atikrAmati kAlaH yathA''ya:kAlaH, kimityevamucyate ?, ata Aha'tvanti'zIghraM gacchanti 'rAtrayaH' rajanyaH, dinopalakSaNaM caitat, tato'nena jIvitavyasyAnityatvamuktam, uktaM hi "kSaNayAmadivasamAsacchalena gacchanti jiivitdlaani| iti vidvAnapi kathamiha gacchasi nidrAvaza rAtrI ? / / " athavA 'atyeti' atIvayAti, ko'sau ?-kAlaH, kuta etat ? - yatastvaranti rAtrayo, na cApi bhogAH puruSANAM nityAH' zAzvatAH, apebhinnakramatvAtra kevalaM jIvitamuktinItito na nityaM, kintu bhogA api, yata upetya svapravRttyA na tu purupAbhiprAyeNa bhogAH puruSaM 'tyajanti' pariharanti, kamiva ka ivetyAha-'drumaM' vRkSaM yathA kSINAnivinaSTAni phalAni yasyAsau kSINaphalastaM. 'vA' ityaupamye, uktaM hi-"piva miva viva vAivArthe" bhinnakramazcAyaM, tataH 'pakSIva' vihaga iva, phalopamAni hi puNyAni, tatastadapagame kSINaphalaM vRkSamiva puruSaM pakSivadbhogA vimuJcantIti sUtrArthaH / / yata evamataHmU.( 348) jaI'si bhoge caiuM asatto, ajjAI kammAI karehi raayN!| dhamme Thio savvapayANukaMpI, taM hohisi devo io viuvvii| vR. yadi tAvadasi tvaM bhogAn 'tyuktam' apahAtum 'azaktaH' asamarthaH, paThyate ca-'jai taMsi bhoge caituM asatte'tti, yadi caivaM tAvatkartuM na zaktastataH kimityAha-'AryANi' heyadharmebhyaH-atinistriMzatAdibhyo dUrayAtAni ziSTajanocitAnItiyAvat 'karmANi' anuSThAnAni kuru rAjan ! 'dharme' prakramAdgRhasthadharme samyagdaSTyadiziSTAcaritAcAralakSaNe sthitaH san 'sarvaprajAnukampI' samastaprANidayAparaH, tataH kiM phalamityAha-'tataH' ityAryakarmakaraNAd bhaviSyasi 'devaH' vaimAnikaH 'itaH' ityasmAnmanuSyabhavAdananta viuvbi'tti vaikriyazarIravAnityartha iti vRddhAH, gRhasthadharmasyApi samyaktvadezaviratirUpasya devalokaphalatvenoktatvAditi bhAva iti sUtrArthaH / / evamukto'pi yadA'sau na kiJcitpratipadyate tadA tadavineyatAmavadhArya munirAhamU. (439) na tujjha bhoge caIUNa buddhI, giddho'si aarNbhprirghesuN| mohaMkao itiuvippalAvo, gacchAmi rAyaM! aamNtio'si| vR.'ne'ti pratiSedhe tava bhogAn' zabdAdIn, upalakSaNatvAdanAryakarmANi vA, caiUNa'tti yuktuM, yadvA sopaskAratvAdbhogAMstyaktvA dharmo mayA vidheyaiti 'buddhiH' avagatiH, kintu 'gRddhaH' mRcchitaH asi bhavasi, kepu?-'ArambhaparigraheSu' avadyaheteSuvyApAreSu catuSpadadvipadAdisvIkAreSu ca, 'moha'ti moghaM niSphalaM yathA bhavati evaM, subyatyayAdvA mogho-niSphalo mohena vA-pUrvajanmani mama bhrAtA''sIditi snehalakSaNena kRtaH' vihitaH etAvAn 'vipralApa:' vividhavyarthavacanopanyAsAtmakaH, sampratI tu 'gacchAmi' vrajAmi rAjan ! AmantritaH-saMbhASitaH, anekArthatvAddhAtUnAM pRSTo vA 'asi' bhavasi, ayamAzayaH-anekadhA jIvitAnityatvAdidarzanadvAreNAnuzipyamAnasyApi guNAdhikaklizyamAnAvineyepu" iti sUtrArthaH / / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 adhyayanaM-13,[ ni. 355 ] itthamuktvA gate munau brahmadattasya yadabhuttadAhamU.(440) paMcAlarAyA'viya baMbhadatto, sAhussa tassa vayaNaM avaauN| antare bhaMjiya kAma bhoge, anatare so narae pvito|| 7. 'paMcAlarAA'viya'tti 'api' punararthaH, 'caH' pUraNe, tataH paJcAlarAjaH punarbrahmadattobrahmadattAbhidhAnaH 'sAdhoH' tapasvinaH 'tasya' anantaroktasya 'vacana' hitopadezadarzakaM vAkyam 'akRtvA' vajratandulavadgurukarmatayA'tyantadurbhedatvAdananuSThAna anuttarAn' sarvottamAn ' bhuMktvA' anupAlya 'kAmabhogAn' uktarUpAn 'anuttare' sthityAdibhiH sakalanarakajyeSThe'pratiSThAna itiyAvat 'sa' brahmadattaH 'narake' pratIte 'praviSTaH' tadantarutpannaH, tadanana nidAnasya narakaparyavasAnaphalatvamupadarzitaM bhavatIti suutraarthH|| iha cAsya zeSavaktavyatAsUcikA api niyukti-gAthAH paJca dRzyante, tadyathAni.[ 355] itthIrayaNapurohiyabhijjANaM vuggaho vinaasNmi| senAvaissa bheo vakkamaNaM ceva puttANaM // ni.[ 356 ] saMgAma atthi bheo maraNaM puna cUyapAyavujjANe / kaDagassa ya nibbheo daMDo a purohitykulss| ni.[357] jaugharapAsAyaMmi a dAre ya sayaMvare a thAle / . tatto a Asae hathie a taha kuMDae ceva / / ni.[358] kukkaDarahatilapatte suMdasaNo dArue ya nayanille / pattacchijjasaMyavara kalAu taha Asane ceva / / ni.[ 359] kaMcuyapajjunami a hattho vaNakuMjare kurumaI a| ee kannAlaMbhA boddhavvA baMbhadattassa / / vR. etAstu viziSTasampradAyAbhAvAtra viviynte| samprati prasaGgata eva citravaktavyatocyatemU.(441) citto'vi kAmehiM virattakAmo, udattacArittatavo mhesii| anuttaraM saMjama pAlaittA, anuttrNsiddhigiNgo|tibebhi| vR. 'citro'pi' janmAntaranAmatazcitrAbhidhAnastapasvyapi, atrApi apiH' punararthe, tatazcitraH punaH 'kAmebhyaH' abhilaSaNIyazabdAdibhyo viraktaH-parADamukhIbhUtaH kAmaH-abhilASo'syeti viraktakAmaH udAttaM-pradhAnaM cAritraM ca sarvaviratirUpaMtapazca-dvAdazavidhaM yasya ca udAttacAritratapAH, pAThAntarataH-udagracAritratA vA maheSI maharSirvA, anuttaraM' sarvasaMyamasthAnoparivartinaM 'saMjama'tti saMyamam-AzravoparamANidakaM pAlayitvA' Asevya anuttarAM' sarvalokAkAzoparivartinImatipradhAnAM vA 'siddhigati muktinAmnI gati 'gataH' prApta iti sUtrArthaH / / 'iti' parisamAptau, bravamoti pUrvavat / ukto'nugamaH, samprati nayAste ca pUrvavat / adhyayanaM 13 samAptam muni dIparalasAgareNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre trayodazamadhyayanaM saniyuktiH saTIkaM samAptam Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 ni. [ 360 ] ni. [ 361 ] ni. [ 362 ] uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-14/441 adhyayanaM 14 - iSukAriya - vR. vyAkhyAtaM trayodazamadhyayanaM citrasambhUtIyam, adhunA caturdazamArabhyate, asya ccAyamabhisambandha:-ihAnantarAdhyayane mukhyato nidAnadoSa uktaH prasaGgato nirnidAnatAguNazca, atra tu mukhyataH sa evocyate ityanena sambandhenAyAtamidamadhyayanam, asya cAnuyogadvAracatuSTayacarcaH prAgvattAvadyAvannAmaniSpannanikSepe iSukArIyamiti nAma, ata ipukAranikSepamabhidhAtumAhausuAre nikkhevo cau0 // jANaga maviya sarIre0 // usuAranAmagoe veyaMto bhAtrao a usuA / tatto samuTThiyamiNaM usuArijjati ajjhayaNaM || ni. [ 363 ] ni. [364] vR. gAthAtrayaM spaSTameva, navaramiSukArAbhilApena neyaM, tathA yadiSukArAtsamutthitaM tattasmai prAyau hitameva bhavatIti iSukArAya hitamipukArIyamucyate, prAdhAnyAcca rAjJA nirdeza:, anyathA paDbhyo'pyetatsasutthAnaM tulyameveti // samprati ko'yamipukAra iti tadvaktavyatAmAhapuvvabhave saMghaDiA saMpIA annamannamanurattA / bhUttUNa bhogabhoe niggaMthA pavvae samaNA // kAUNa ya sAmannaM paumagumme vimANi uvavannA / paliovamAI cauro ThiI ukkosiA tesiM // tatto ya cuA saMtA kurujanavayapuravaraMmi asuAre / chAvi janA uvavannA carimasarIrA vigayamohA // rAyA usuyAro yA kamalAvai devi aggamahisI se / bhigunAme ya purohiya vAsiTThA bhAriA tassa // usuArapure nayare usuArapurohio a anavacco / ni. [ 365 ] ni. [ 366 ] ni. [367 ] ni. [ 368 ] ni. [ 369 ] ni. [ 370 ] ni. [ 371] ni. [ 372 ] ni. [ 373] puttassa kae bahuso paritappaMtI duaggAvi // kAUNa samaNarUvaM tahiaM devo purohiaM bhaNai / horhiti tujjha puttA dunni jaNA devalogacuA / / tehi a pavvaiavvaM jahA ya na kareha aMtarAyaM Nhe / te pavvaiA saMtA bohehiMtI janaM bahuaM // taM vayaNaM soUNaM nagarAo niti te vayaggAme / va Mti ate tahiaM gAhiMti a NaM asabbhAvaM // ee samaNA dhuttA peyapisAyA ya porusAdA ya / mAsi alliahA mA bhe puttA ! vinAsijjA // dahUNa tahi sama jAI porANiaM ca sariUNaM / bohita'mmApiaraM usuAraM rAyaputtaM ca // sImaMdharo ya rAyAbhigU a vAsiTTha rAyapattI ya / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 14, [ ni. 373 ] 335 vaMbhaNI dAragA caiva chappee parinivvuA / vR. AsAmakSarArthaH spaSTa eva, navaraM 'saMghaDiya'tti samyag ghaTitA:- parasparaM snehena saMbaddhA vayasyA itiyAvat, te'pi kadAcidvigalitAntaraprItayo'pi dAkSiNyAjjanalajjAditastathA syurata Aha-'saMprItAH' samyagAntaraprItibhAjaH, tathA 'anyo'nyamanuraktAH ' atizayakhyApana'phalatvAdatyantasnehabhAjaH, athavA 'saMghaDiya'tti dezIpadamavyutpannameva mitrAbhidhAyi, prItirbAhyA anurAgastu bhAvata: pratibandhaH, paThyate ca - 'ghaDiyAu' tti ghaTitA-malitAH, tathA 'bhoga bhoge'tti bhoktuM yogyA bhogyA ye bhogAstAn bhogyabhogAn bhogabhogAn vA'tizAyino bhogAn, pAThAntarataH kAmabhogAn vA, 'niggaMthA pavvae samaNa'ti nirgranthAH - tyaktagranthAH 'prAvrajan' pravrajyAM gRhItavantaH, tatazca 'zramaNAH ' tapasvino'bhUvanniti zeSaH / 'duyaggAvi' tti dezIpadaM prakramAcca dvAvapi dampatI, tathA 'antarAyaM' vighnaM 'he' ti anayo:, tathA 'niMti'tti niryanti Adhikyena gacchanti kaM ? - 'vrajagrAmaM' gokulaprAyagrAmaM, pratyantagrAmamityarthaH, 'gArhiti anaM asabbhAvaM 'ti grAhayato 'sadbhAvamasantam asundaraM vA'rthaM sAdhupretatvAdilakSaNaM pretAH 'pizAcAzca' pizAcanikAyotpannAH 'poruSAdAzca' prastAvAtpuruSasambandhimAMsabhakSakA rAkSasA itiyAvat, 'tesiM' ti sUtratvAt tAn 'alliyaha'tti AlIyetAmAzrayatAM kimityata ADa-mA 'me' bhavantau putrau vinazyetAmiti / atra ceSukAramiti rAjyakAlAnAmnA sImandharazceti maulikanAmneti sambhAvayAmaH iti gAthaikAdazakAvayavArthaH // bhAvArthastu sampradAyAdavaseyaH, sa cAyaM je' te dona govadArayA sAhuanukaMpayAe laddhasaMmattA kAlaM kAuNa devaloge uvavannA, te tao devalogAu caiuM briiphaiTThiyanayare ibbhakule dovi bhAyaro jAyA, tattha tesiM annevi cattAri ibbhadAragA vayaMsiyA jAyA, tatthavi bhoge bhuMjiuM tahArUvANaM therANaM aMtite dhammaM soUNa pavvaiyA, sucirakAlaM saMyamaM anupAleUNa bhattaM paccakkhAuM kAlaM kAUNa sohamme kappe paumagumme vimAne chAvi janA caupaliovamaThitiyA devA uvavannA, tattha je te govavajjA devA te caiUNa kurujaNavae usuyArapure nayare ego usuyAro nAma rAyA jAto, bIo tasseva mahAdevI kamalAbaInAma saMvuttA, latio tassa ceva rAiNo bhigunAma purohito saMvutto, cauttho tassa ceva purohiyassa bhAriyA saMvRttA vasiThThA gotteNa jasAnAmaM / so ya bhigu anavacco gADhaM tappae avaccanimittaM, uvAyaNae devayANi pucchai nemittie / te do'vi puvvabhavagovA devabhave vaTTamAnA ohiNA jANiuM jadhA amhe eyassa bhigussa purohiyassa puttA bhavissAmo, tao samaNarUvaM kAUNa uvagayA bhigusabhIvaM, bhiguNA sabhArieNa baMdiyA, suhAsaNatthAya dhammaM kaheMti, tehiM dohivi sAvagavayANi gahiyANi, purohieNa bhannatibhagavaM ! amhaM avaccaM hojjatti ?, sAhUhiM bhannati-bhavissaMti duve'vi dAragA, te DaharagA caiva pavvassaMti, tesiM tubbhehiM vAghAo na kAyavvoM pavvayaMtANaM, te subahuM jana saMbohissaMtitti bhaNiUNa paDigayA devA, nAticireNa caiUNa ya tassa purohiyassa bhAriyAe vAsiTThIe duve udare paccAyAyA, tato purohito sabhArito nagaraviniggato paccaMtagAme Thito, tattheva sA mAhiNI pasUyA, dAragA jAyA, tao mA pavvaissaMtitti kAuM mAyAvitehiM vuggA Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-14/441 hijjati--jahA ee pavvaiyagA divvarUvAiM ghetuM mAraMti, pacchA tersi maMsaM khAyaMti, mA tubbhe kayAI eesiM alliyssh| annAyA te tammi gAme ramaMtA bAhiM niggayA, io ya addhANapaDivannA sAha AgacchaMti, tato te dAragA sAhU dadruma bhayabhIyA palAyaMtA egammi vaDapAyave ArUDhA, sAhUNo samAvattIe gahiyabhattapAnA tammi ceva vaDapAyavahiDheThiyA, muhuttaM ca vIsamiUNaM bhuMjiuM payattA, te vaDArUDhA pAsaMti sAbhAviyaM bhattapANaM, natthi maMsaMti tao citiuM payattA-kattha amhehiM eyArisANi rUvANi diTThapuvvANitti ?, jAI saMbhariyA, saMbuddhA, sAhuNo vaMdiuM gayA ammApiusamIvaM, mAyAvittaM saMbohiUNa saha mAyAvitte pavvayA, devI saMbUddhA, devIe rAyA saMbohio, tAnivi pavvaiyANi, evaM tAni chAvi kevalanANaM pAviUNa nivvANamuvagayANi tti| iha tu sUtroktasyApyarthasyAbhidhAnaM prasaGgata itydossH| ukto nAmaniSpatro nikSepaH, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedammU. (442) devA bhavittANa pure bhavaMmI, keI cuyA egvimaanvaasii| pure purANe isuyAranAme, khAe samiddhe surlogrmme|| vR.'devAH' surAH 'bhUtvA' utpadya 'pure bhavaMmi'tti anantarAtItajanmani kecit' ityanirdiSTanAmAnaH 'cyutAH' bhraSTAH ekasmin padmagulmanAmni vimAne vasantItyevaMzIlA ekavimAnavAsinaH 'pure' nagare 'purANe' cirantane ipukAranAmni 'khyAte' prathite 'samRddhe' Rddhimatyata eva 'suralokaramye' devalokavadramaNIye te ca kiM sarvathopabhuktapuNyA eva tatazcyutA utAnyathetyAhamU. (443)sakammaseseNa purAkaeNaM, kulesu ugge(sudate0) su ya te psuuaa| nicinnasaMsArabhayA jahAya, jiNiMdamaggaM saraNaM pavanA / / vR.svam-AtmIyaM karma-puNyaprakRtilakSaNaM tasya zeSam-uddharitaM svakarmazeSastena, lakSaNe tRtIyA, 'purAkRtena' pUrvajanmAntaropAjatena 'kuleSu' anvayeSu 'udAtteSu' ucceSu 'caH' pUraNe, 'te' iti ye devA bhUtvA cyucA: 'prasUtA:' utpannAH, 'nivina'tti ArpatvAt 'nirvinnA:' udvignAH, kutaH?-saMsArabhayAt, 'jahAya'tti parityajya, bhogAdIniti gamyate, kimityAha-'jinendramArga' tIrthakRdupadarzitaM samyagdarzanajJAnacAritrAtmakaM muktipathaM 'zaraNam' apAyarakSAkSamamAzrayaM 'prapannAH' abhyupagatA itydhyynaarthsuucnm| kazca kiMrUpa: san jinendramArga zaraNaM prapanna ityAhamU. (444) pumattamAgamma kumAra do'vi, purohio tassa jasA ya pttii| visAlakittI ya tahesuAro, rAya'ttha devI kamalAvaI y|| vR. 'puMstvaM' puruSatvam 'Agamya' prApya 'kumAra'tti 'kumArI' akRtapANigrahaNau dvau, api:' pUraNe, sulabha bodhikatvena prAdhAnyakhyApanArthaM cAnayoH pUrvamupAdAnam, purohitastRtIyastasya jasA ca nAmnA patnI caturthaH, vizAlakIrtizca' vistIrNayazAzca tatheSukAro nAma rAjA paJcamaH, 'atra' etasmina bhave 'devI' iti pradhAnapatni, prakramAttasyaiva rAjJaH kamalAvatI nAmnA SaSTha iti sUtratrayArthaH 11 samprati yathaiteSu jinendramArgapratipattiH kumArayorjAtA tathA darzayitumAhamU. (445) jAIjarAmaccubhayAbhibhRyA, bhivihaaraabhinividdhicittaa| saMsAracakkassa vimukkhaNaDA, daTTaNa te kAmaguNe virattA / / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 14, [ ni. 373] mU. (446 ) piyaputtagA dutrivi mAhanassa, sakammasIlassa purohiyassa / saritu pAMrANiya tattha jAI, tahA suciNNaM tava saMjamaM ca // vR. jAti: - janma jarA vizrasA mRtyu: - prANatyAgalakSaNastebhyo bhayaM sAdhvasaM tenAbhibhUtaubAdhita jAtijarAmRtyubhayAbhibhRtau, pAThAntaratazca jAtijarAmRtyubhayAbhibhUte satyarthAt saMsArijane bahiH saMsArAdvihAraH - sthAnaM bahirvihAraH, sa cArthAnmokSastasminnabhiniviSTaM baddhAgrahaM cittam-antaHkaraNaM yayostoM, tathA saMsArazcakramiva cakraM bhramaNopalakSitatvAtsaMsAracakraM tasya vimokSagArthaM parityAganimittaM dRSTvA' nirIkSya sAdhUniti zeSaH, yadvA 'dRSTve' ti prekSya muktiparipanthino'mI kAmaguNA iti paryAlocya 'tau' anantaroktau 'kAmaguNe' tti subvyatyayAt 'kAmaguNebhyaH' zabdAdibhyo viSayasaptamI vA 'viraktI' parAGmukhIbhUtau priyo - vallabhau tau ca tau putrAveva putraka, dvAvapi naika eva ityapizabdArthaH 'mohanasya' brAhmaNasya 'svakarmazIlasya' yajanayAjanA-disvakIyAnuSThAnaniratasya 'purohitasya' zAntikartuH 'saritu' tti smRtvA 'porANiya' ti sUtratvAtpurANAmeva paurANika - cirantanIM 'tatre' ti sanniveze kumArabhAve vA, varttamAnAviti zeSaH, 'jAti' janma tathA 'sucinnaM 'tti sucIrNaM sucaritaM vA nidAnAdinA'nupahatatvAt tapaH - anazanAdiH, prAkRtatvAdvindulopa:, saMyamaM ca tapaH saMyamamiti samAhAradvandvo vA atra kAmaguNaviraktireva jinendramArgapratipattiriti sUtradvayArthaH // tatastau kimakAm ? ityAha 1 mU. (447) te kAmabhogesu asajjamAnA, mAnussaesuM je yAvi divvA / mukkhAbhikaMkhI abhijAyasaddhA, tAtaM uvAgamma imaM udAhu // vR. 'tau' purohitaputrau 'kAmabhogeSu' uktarUpeSu 'asajjamAna'tti asaMsajatau saGgamakurvantau 'mAnuSyakeSu' manujasamvandhiSu ye cApi 'divyAH ' devasambandhinaH kAmabhogAsteSu ceti prakramaH. 'mokSAbhikAGkSiNau' muktyabhilASiNI 'abhijAta zraddhau' utpannatattvarucI 'tAtaM' pitaramupAgamya 'idaM' vakSyamAnaM 'udAhu' tti udaahrtaam| tayorhi sAdhudarzanAnantaraM kvAsmAbhiritthaMbhUtAni rUpANi purA'pi dRSTAnIti cintayatorjAtismaraNamutpannaM, tato jAtavairAgyau pravrajyAbhimukhAvAtmamutkalIkaraNAya tayozca pratibodhotpAdanAya vakSyamAnamuktavantAviti sUtrArthaH // yacca tAvuktavantau tadAha mU. ( 448 ) 337 - asAsayaM daThThe imaM vihAra, bahuaMtarAya na ya dIhamAuM / tamhA hiMsi na raI labhAmo, AmaMtayAmo carisAmu monaM // 'vR. 'azAzvatam' anityaM dRSTvA 'imaM' pratyakSaM viharaNaM vihAraM, manuSyatvenAvasthAnamityarthaH, bhaNyate hi "bhogabhogAI bhuMjamAne viharati "ti, kimityevamata Aha- bahavaH -- prabhUtA antarAyAH - vighnA vyAdhyAdayo yasya tadbahvantarAyaM, bahvantarAyamapi dIrghatvA (ghA) sthAyi syAdityAha-'naca' naiva 'dIrghaM' dIrghakAlasthityA 'AyuH 'jIvitaM, samprati palyopamAyuSkatAyA apyabhAvAt, yata evaM sarvamanityaM tasmAd 'girhasi 'nti 'gRhe' vezmani na 'ratiM' dhRti 'labhAmo 'tti labhAvahe - ha-prApnuvaH, atazca 'AmantrayAvahe' pRcchAva AvAM yathA 'cariSyAmaH' AsevidhyAvahe 'mauna' munibhAvaM saMyamamiti sUtrArthaH // evaM ca tAbhyAmukte 28/22 - Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA 338 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-14/449 mU. (449) aha nAyao tattha munIna tesiM. tabassa vAdhAyakaraM vyaasii| imaM vayaM veyavio vayaMti, nahA na hAI asuANa laaNgo|| vR.' atha' anantaraM nAyane santAnaM karoti pAlana ca sarvApadbhya iti tAta: sa eva tAtakaH 'tatra' tasmina maMniveze'vasare vA 'munyoH' bhAvataH pratipannAmunibhAvayA: 'tayoH' kumArayoH 'tapasaH' anazanAdaH upalakSaNatvAcpasaddharmAnuSThAnasya ca 'vyAdhAtakaraM bAdhAvidhAyi, vacanamiti zapaH, 'vayAsini avAdIta. yadavAdIttadAha imAM vAcaM vedavido vadanti' pratipAdayanti, yathA--'na bhavati' na jAyate 'asutAnAm' avidyamAnaputrANAM 'lokaH' paralokaH, taM vinA piNDa-. pradAnAdyabhAva gatyAdyabhAvAt, tathA ca vedavacaH-'anapatyasya lokA na santi", tathA'nyara pyuktam - "putreNa jAyate lokaH, ityeSA vaidikI zrutiH / atha putrasya putreNa, svargaloke mahIyate / / " "aputrasya gati sti, svago naiva ca naiva c| gRhidharmamanuSThAya, tana svarga gamipyati / / " mU.(450) ahijja vee parivissa vippaM, putte pariSTuppa gihaMsi jaayaa!| bhuccA na bhoe saha itthiyAhiM, AranagA hoha munI pstthaa|| vR. yata evaM tasmAd 'adhItya' paThitvA 'vedAn' RgvedAdIn 'pariveSya' bhojayitvA 'viprAn' brAhmaNAn, tathA putrAn pratiSThApya' kalAkalatragrahaNAdinA gRhasthadharme nivezya, kIdRzaH putrAna?--gRhe jAtAn, na tu gRhItapratipannakAdIn, pAThAntare ca-putrAn 'pariSThApya' svAmitvena nivezya gRhe 'jAya'tti he jAtI-putrau !, tathA 'bhuktvA' bhuktvA 'Na' iti vAkyAlaGkAre bhogAna' zabdAdIna saha 'strIbhiH' nArIbhistato'raNye bhavI AraNyo, 'araNyAnno vakyatavyaH' (ara.. gayAnnaH / vArtikaM) iti napratyayaH, AraNyAveva AraNyako- AraNyakavratadhAriNI 'hoha'tti bhavata- sampadyethA yavA 'manI' tapasvinau 'prazastI' zlAghyo, itthameva brahmacaryAdyAzramavya . vasthAnAt, uktaM hi-"brahmacArI gRhasthazca, vAnaprasthA yatistathe"ti, iha ca adhotya vedAni' tyanana brahmacaryAzrama uktaH parivaSyatyAdinA ca gRhasthAzramaH AraNyakAvityanena ca vAna prasthAzrama: munigrahaNena ca yatyA zrama iti sUtradvayArthaH / itthaM tenokta kumArako yadakArTI tadAha... mU. (451) soariMgaNA AyaguNidhaneNaM, mohAnilA pjjlnnaahiennN| saMtattabhAvaM paritappamAnaM. loluppamAnaM bahuhA bahuM ca / / va.sutaviyogasA:bhAvanAjanitaM manoduHkhamiha zoka: sa cAgniriva zokAgnistena, Atmano guNA AtmaguNA:-karmakSayopazamAdisamudbhUtAH samyagdarzanAdayasta indhanamivendhanaM dAhyatayA yasya sa tathA tena, anAdikAlasahanastitvena rAgAdayo trA''tmaguNAsta indhanamudIpakatayA yasya sa tathA tana, moho bhadatA jJAnamitiyAvata so'nila iva mohAnilastasmAdadhika-mahAnagara.. dAhAdibhyo'pyAMla prajvAlanaM prayApaNa dIpanamasyati adhikaprajvalanaH, yahA prajvalanenAdhika itarAgnyApekSayA bastena patra prAka natvAdadhikazabdasya panipAtaH, tathA samiti-samantAt tama iva tamaH anitatve nAva: antaHkaraNamasvAgatAramAvastam, ata eva ca 'paritapyamAna' Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-14,[ni. 373 ] 339 samantAddahyamAnam, arthAt zarIre dAhasyApi zokAvezata utpatteH, lolupyamAnaM tadviyogazaGkAvazotpatrAduHkhaparazubhiratizayena hRdi chidyamAnaM, vRddhAstu vyAcakSate -'lolupyamAnaM'ti lAlapyamAnaM- 'bharaNapopaNakulasaMtANesu ya tunbhe bhavissaha'ni, 'bahudhA' anekaprakAraM 'bahu' ca prabhUtaM yathA bhavatyevaM lolupyamAnaM lAlapyamAnaM veti sambandhaH, mU.(452) purohiyaM taM kamaso'nuNaMtaM. nimaMtayaMtaM ca sue dhanenaM / jahakkama kAmaguNehiM caiva, kumAragA te pasamikkha vakaM / vR. 'purohitaM' 'purodhasaM' 'taM'miti prakrAntaM 'kamaso'tti krameNa- paripAThyA 'anunayantaM' svAbhiprAyeNa prajJApayantaM nimantravantaM ca - to bhogerupacchandayantaM 'sutau' putrau dhanena' dravyeNa yathAkramaM prakramAnatikrameNa 'kAmaguNaH' abhilapaNIyazabdAdivipayaiH, pAThAntarataH-kAmaguNeSu vA, 'ca:' samuccaye eva' iti pUraNe, kumArako tAvanantaraprakrAntau 'prasamIkSya' prakarpaNAjJAnAcchAditamatimAlocya vAkyaM' vaco vakSyamAnamuktavantAviti gmyte| ma.(453) veA adhIA na bhavati tANaM, bhuttA diyA niti tamaM tmennN| jAyA ya puttA na havaMti tANaM. ko nAma taM anumatrijja evaM? / / va. kiM tadityAha 'vedAH' RgvedAdayaH 'adhItAH' paThitA na bhavanti' jAyante 'trANaM' zaraNaM, tadadhyayanamAtrato durgatipatanarakSaNAsiddhaH, uktaM hi tairapi - "akAraNamadhIyAno, brAhmaNastu yudhisstthirH| dupkulenApyadhIyante, zIlaM yasya sa rocte|" (tathA) "zilpamadhyayanaM nAma, vRttaM braahmnnlkssnnm| vRttasthaM brAhmaNaM prAhurnetarAn vedjiivkaan||" tathA 'bhujjatti antarbhAvitaNyarthatvAdbhojitAH 'dvijAH' brAhmaNAH 'nayanti' prApayanti tamorUpatvAttamo-narakastattamasA-ajJAnena yadvA tamaso'pi yattamastasmin-atiraudre rauravAdinarake namiti vAkyAlaGkAre, te hi bhojitAH kumArgaprarUpaNapazuvadhAdAveva karmopacayanibandhane asaddhayApAre pravartanta ityasatpravarttanatastadbhojanasya narakagatihetutvameva, anena ca teSAM nistArakatvaM durApAstamityarthAduktaM, tathA 'jAtAzca' utpannA: 'putrAH' sutA na bhavanti 'trANaM' zaraNaM narakAdigatau nipatatAmiti gamyate, uktaM hi tanmatAnusAribhirapi "yadi putrAdbhavetsvargo, dAnadharmo na vidyte| muSitastatra loko'yaM, dAnadharmo nirarthakaH / / " bahuputrA dulI godhA, tAmracUDastathaiva c| teSAM ca prathamaM svargaH, pazcAlloko gamiSyati / " yatazcaivaM tataH ko nAma? na kazcitsambhAvyate yaste-tavAnumanyeta-zobhanamidamityanujAnIyAtsaviveka iti gamyate, 'etad' anantaramuktaM vedAdhyayanAditritayamiti, bhuktvA bhogAniti ca caturthopadezaprativacanamAhamU.(454)khaNamittasukkhA bahukAladukkhA, pagAmadukkhA anigaamsukkhaa| saMsAramukkhassa vipakkhabhUA, khANI anatthANa u kAma bhogaa| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-14/454 vR. kSaNamAtraM saukhyaM yeSu te tathA, bahukAlaM narakAdiSu duHkhaM zArIraM mAnasaM ca yebhyaste tathAvidhAH, kadAcitkhalpakAlamapi sukhamatizAyi syAd duHkhaM tvanyatheti svalpakAlamapi tabahukAlabhAvino'piduHkhasyopahantR syAdata Aha-prakAmam-atizayenaduHkhaM yebhyaste tathA, 'anikAmasaukhyAH' aprakRSTasukhA:, IdRzA apyAyatau zubhaphalAH syurata Aha-saMsArAnmokSovizleSaH saMsAramokSo nirvRttirityarthastasya vipakSabhUtA:-tatpratibandhakatayA'tyantapratikUlA:, kimityevaMvidhAste ityAha-khaniriva khani:-AkaraH 'anarthAnAm' ihaparalokaduHkhAvAptirUyANAM, tuzabdo'vadhAraNe bhitrakramazca tataH khanirave, ke evaMvidhA: ?- 'kAmabhogA:' uktarUpAH, anarthakhanityameva spaSTayitumAhamU. (455) parivyayaMte aniyattakAme, aho arAo pritppmaane| annappamatte ghanamesamAne, papputti maccuM puriso jaraM ca // vR.'parivrajan' viSayasukhalAbhArthamitastato bhrAmyan 'anivRttakAmaH' anuparatecchaH san 'aho ya rAo'tti ArSatvAccasya ca bhinnakramAdahni rAtrau ca aharnizamitiyAvat 'paritapyamAnaH' tadavAptyai samantAccintAgninA dahyamAnaH, anye-suhRtsvajanAdayaH, athavA'nnaM-bhojanaM tadarthaM pramattaH-tatkRtyAsaktacetA anyapramatta: annapramatto vA dhanaM' vittaM 'esamAne'tti 'eSayan' vividhopAyairgaveSayamAnaH 'pappotti' prApnoti 'mRtyuM' prANatyAgaM, ko'sau? -puruSaH 'jarAM ca' vyohaanilkssnnaam| mU.(456) imaM ca me atthi ime ca natthi, imaM ca me kicca ima akiccN| taM evamevaM lAlappamAna, harA harAMtiti kaha pmaao?|| vR.kiJca-idaM ca me'sti rajatarUpyAdi na kartumucitaM 'ta'miti puruSamevameva-vRthaiva lAlapyamAnam' atyarthaM vyaktavAcA vadantaM haranti-apanayantyAyuriti harA:-dinarajanyAdayo vyAdhivizeSA vA 'haranti' janmAntaraM nayanti, upasaMhartumAha-'itI'tyasmAddhetoH kathaM' kena prakAreNa 'pramAdaH' anudyamaH prakramAddharme kartumucita iti zeSa: ?, iti sUtrapaTkArthaH / / samprati tau dhanAdibhirlobhayituM purohitaH prAhamU. (457) dhanaM pabhUyaM saha itthiyAhiM, sayaNA tahA kAmaguNA pgaamaa| tavaM kae tappae jassa logo, taM saba sAhINamiheva tujhN| vR. 'dhanaM' dravyaM 'prabhUtaM' pracuraM 'saha strIbhiH' samaM nArIbhiH 'svajanAH' pitRpitRvyAdayaH, tathA 'kAmaguNA:' zabdAdayaH 'pagAma'tti 'prakAmAH' itizAyinaH 'tapa:' kaSTAnuSThAnaM kRte' nimittaM 'tapyate' anutiSThati 'yasya' dhanAdeH 'loke:' janastat 'sarvam' azeSaM 'svAdhInam' AtmAyattam ihaiva' asminneva gRhe 'tujhaM'ti sUtratyAdhuvayoH, yadyapi ca tayoH striyastadA na santi tathA'pi tadavAptiyogyatA'stIti tAsAmabhidhAnamiti sUtrArthaH / tAvAhatuHmU. (458) dhanena kiM dhammadhurAhigAre?, sayaNena vA kAmaguNehiM cev| samaNA bhavassAmu guNohadhArI, barhivihArA abhigamma bhikkhaM / / vR. 'dhanena' dravyeNa kiM ?, na kiJcidityarthaH, dharma evAtisAttvikairuhyamAnatayA dhUriva dhUrdharmadhurA tadadhikAretatprastAve svajanena vA kAmaguNaizcaiva?, tathA ca veda'pyuktaM-"na prajayA Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 adhyayanaM-14,[ ni. 373] na dhanena tyAgenaikenAmRtatvamAnazu"rityAdi, tataH 'zramaNau' tapasvinau bhaviSyAva:, guNoghaMsamyagdarzanAdiguNasamUhaM dhArayata ithyevaMzIlau guNaughadhAriNau bahi:- grAmanagarAdibhyo bahirvatitvAd dravyato bhAvatazca kvacidaprativaddhatvAda vihAra:- viharaNaM yayostau bahivihArau apratibaddhavihArAvitiyAvat 'abhigamya' Azritya 'bhikSA' zuddhoJchAM tAmevAhArayantAviti bhAva iti sUtrArthaH / / AtmAstitvamUlatvAtsakaladharmAnuSThAnasya tannirAkaraNAyAha purohitaH - mU.(459) jahA ya aggI araNIu saMto, khIre ghayaM tillamahA tilesu| emeva jAyA sarIraMmittA, saMmucchaI nAsai nAvaciDhe / / vR. 'yathe' tyaupamye cazabdo'vadhAraNe, yathaiva 'agniH' vaizvAnaraH 'araNiu'ti araNita:agnimanthanakASThAd 'asan' avidyamAna eva saMmRrchati, tathA kSIre ghRtaM telamatha tileSu, evameva 'he jAtI' putrau ! 'sarIraMsitti zarIre kAye 'sattvAH' prANinaH 'samucchaMti'tti saMmUrchanti, pUrvamasanta eva zarIrAkArapariNatabhUtasamudAyata utpadyante, tathA cAhuH- "pRthivyapastejovAyuriti tattvAni, etebhyazcaitanyaM, madyAnebhyo madazaktivat", tathA 'nAsai'tti nazyanti-abhrapaTalavatpralayamupayAnti nAvaciTTe'tti na punaH avatiSThante-zarIranAze sati nakSaNamapyavasthitibhAjo bhavanti, yadvA zarIre satyapyamI sattvA nazyanti, nAvatiSThante, jalabudrudavat, uktaM hi-"jalabudbudavajjIvAH" atraca pratyakSato'nupalambha eva pramAnaM, na hyasau zarIrezarIravyatirikto vA bhavAntaraprAptI pratyakSata upalabhyata iti nAsti, zazaviSANavaditi bhAva iti sUtrArthaH / / kumArakAvAhatu:mU. (460) no iMdiyaggijjhu amuttabhAvA, amuttabhAvA ciya hoi nicco| ajjhatthaheuM niyaya'ssa baMdho, saMsAraheuM ca vayaMti baMdhaM / / vR.'no' iti pratipedhe indriyaiH- zrotrAdibhirgrAhyaH-saMvedya indriyagrAhyaH, sattva iti prakramaH, asattvAdevAyamindriyAgrAhya ithyAzakyAha-'amUrtabhAvAt' indriyagrAhyarUpAdyabhAvAt, ayamAzaya:-yadindriyagrAhyaM sannopalabhyate tadasaditi nizciyate, yathA pradezavizeSe ghaTo, yattu tadgrAhyameva na bhavati na tasyAnupalambhe'pyabhAvanizcayaH, pizAcAdivat, tadviSayAnupalambhasya saMzayahetutvAt, na ca sAdhakabAdhakapramAnAbhAvAt saMzayaviSayataivAstviti vAcyaM, tatsAdhakasyAnumAnasya sadbhAvAt, tathAhi-astyAtmA ahaM pazyAmi jighrAmItyAdyanugatapratyayAnyathAnupapatteH, AtmAbhAve hIndriyANyeva draSTTaNi syaH, teSu ca parasparaM vibhinneSvahaM pazyAmi jighrAmItyAdiranugato'hamitipratyayo'nekeSvivapratipattRSu na syAt, uktaM hi "ahaM zRNomi pazyAmi, jidhrAbhyAsvAdayAmi c| cetayAmyadhyavasyAmi, badhyAmItyevamasti saH // " vRddhAstu vyAcakSate-amUrtatvAnoindriyagrAhyo, noindriyaM ca mano, manazcAtmaiva, ataH svapratyakSa evAyamAtmA, kasmAt ?, ucyate, kAlyakAryavyapadezAt, tadyathA-kRtavAnahaM karomyahaM kariSyAmyahamuktavAnahaM bravImyahaM jJAtavAnahaM jAne'haM jJAsye'hamiti yo'yaM trikAlakAryavyapadezaheturahaMpratyayo nAyamAnumAniko na cAgamikaH, kiM tarhi ?, pratyakSakRta evAyam, anenaivAtmAnaM pratipadyasva, nAyamanAtmake ghaTAdAvupalabhyata iti, tathA'mUrtabhAvAdapi ca bhavati nityaH, tathAhi-yadravyatve satyamUrtaM tanityaM, yathA vyoma, amUrtazcAyaM dravyatve satyanena Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-14/460 vinAzAnavasthAne pratyukte, na caivamamUrttatvAdeva tasya vandhAsambhavaH sambhave vA sarvasya sarvadA tatprasaGga iti vAcyaM, yataH 'ajjhatthaheuM niyaya'ssa baMdho' adhyAtmazabdena AtmasthA mithyAtvAdaya ihocyante, tatastaddhetuH-tannimitto'parasthahetukRtatve'tiprasaGgAdidoSasambhavAniyato-nizcito na saMdigdho, jagadvaiccitryAnyathAnupapatteH, 'asya jantorbandhaH-karmabhiH saMzlepaH, yathA hyamUrtasyApi vyomno mUtairapi ghaTadibhiH sambandhaH evamasyApyamUrtasyApi mUtairapi karmabhirasau na virudhyate, tathA cAha "arUpaM hi yathA''kAzaM, rUpidravyAdibhAjanam / tathA hyarUpI jIvo, ruupikrmaadibhaajnm||" iti, mithyAdihetutvAcca na sarvasya sarvadA tatprasaGga ityadopaH, evaM hi yepAmeva mithyAtvAditaddhetusambhavastepAmevAsau na tu tadvirahitAnAM siddhAnAmapi, tathA saMsAra:-caturgatiparyaTanarUpastaddhetuM ca-tatkAraNaM badanti 'bandhaM' karmabandham, etenAmUrtatvAdyomna iva niSkriyatvamapi nirAkRtamiti sUtrArthaH / / yata evamastyAtmA nityo'ta eva ca bhavAntarAnuyAyo tasya ca bandho bandhAdeva mokSa ityataHmU. (461) jahA vayaM dhammamajANamAnA, pAvaM purA kammamakAsi mohaa| orujjhamAnA parirakkhayaMtA, taM neva bhujjo'vismaayraamo|| vR. 'yathA' yena prakAreNa vayaM 'dharma' samyagdarzanAdikam 'ajAnAnAH' anavabudhyamAnAH 'pAva' pApahetuM 'purA' pUrvaM 'karma' kriyAm 'akAsi'tti akArpa kRtavanta: 'mohAt' tattvAnavabodhAt 'avarudhyamAnAH' gRhAnirgamamalabhamAnAH 'parirakSamAnAH' anujIvibhiranupAlyamAnAH 'tad' iti pApakarma 'neva'tti naiva bhUyo'pi' punarapi samAcarAmaH' anutiSThAmo, yataH sampratyupa-- labdhamevAsmAbhirvastutattvamiti bhAvaH, sarvatra ca 'asmado dvayozceti dvitve'pi bahuvacanamiti mU. (462) abbhAhayami logami, savvao privaarie| amohAhi paDatIhi, gihasi na raiM lbhe| vR. 'abhyAhate' Abhimukhyena pIDite 'loke' jane 'sarvatra' sarvAsu dikSu 'parivArite' pariveSTite 'amodhAbhiH' avandhyAmiH, praharaNopamAbhiH patantIbhi' AgacchantIbhiH 'gihaMsi'tti gRhe tasya copalakSaNatvAd gRhavAse na 'ratim' Asakti 'labhe'tti labhAvahe, yathA hi vAgurayA pariveSTito mRgo'modhaizca praharaNaiAdhenAbhyAhato narati labhate, evamAvAmapoti sUtrArtha: / / bhRgurAhamU.(463) kena anbhAhao loo, kena vA privaario| kA vA amohA vuttA?, jAyA! ciMtAvaro humi|| vR. kena vyAdhatulyenAbhyAhato lokaH?, kena vA vAgurAsthAnIyena parivAritaH?, kA vA 'amoghA' amodhapraharaNopamA abhyAhatikriyAM prati karaNatayoktA?, 'jAtau !' putrau cintApara: 'humi'tti bhavAmi, tato mamAvedyatAmayamartha iti bhAva iti sUtrArthaH / / tAvAhatuHmU.(464) maccuNA'bhAhao loo, jarAe privaario| ___ amohA rayaNI vuttA, evaM tAya! viyaannh|| vR. mRtyunA' kRtAntenAbhyAhato lokaH, tasya sarvatrApratihataprasaratvAt, jarayA parivAritaH, Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 14, [ ni. 373 ] 343 tasyA eva tadabhidhAta yogyatApAdanapaTIyatvAt, amoghA 'syaNi 'tti rajanya uktA: divasAvinAbhAvitvAttAsAM divasAzca tatpatane hyavazyaMbhAvI janasyAbhidhAtaH, evaM tAta ! 'vijAnIta' avagacchateti sUtrArthaH // kiJcamU. (465 ) jA jA baccai rayaNI, na sA paDiniyattaI / ahammaM kuNamAnassa, ahalA jaMti rAio // vR. yA yA 'vaccati' vrajati 'rajanI' rAtrirupalakSaNatvAddinaM ca na sA 'pratinivarttate' punarAgacchati, tadAgamane hi sarvadA saivaikA janmarAtriH syAttato na dvitIyA maraNArAtriH kadAcitprAduSpyAt, tAzcAdharmaM kurvato jantoriti gamyate aphalA yAnti rAtrayaH, adharmanibandhanaM ca gRhasthatetyAyupo'nityatvAdadharmakaraNe ca tasya niSphalatvAttatparityAga eva zreyAniti bhAvaH / itthaM vyatirekadvAreNa pravrajyApratipattihetumabhidhAya tamevAnvayamukhenAhajA jA vaccai rayaNI, na sA paDiniyattaI / dhammaM tu ca kuNamAnassa, saphalA jaMti rAIo // mU. ( 466 ) vR. 'jA je 'tyAdi pUrvavat, navaraM 'dhammaM ca ' tti cazabdaH punararthe dharmaM punaH kurvataH saphalA dharmalakSaNaphalopArjanato, na ca vratapratipatti vinA dharma ityato vrataM pratipatsyAvahe ityabhiprAya iti sUtradvayArthaH // itthaM kumAravacanAdAvirbhUtasamyaktvastadvacanameva puraskurvan bhRgurAhamU. ( 467 ) eo saMvasittANaM, duhao saMmattasaMjuyA / pacchA jAyA ! gamissAmo, bhikkhamAnA kule kule // 1 vR. 'ekata: ' ekasmina sthAne 'samuSya' sahavAsitvA 'duhato' tti dvayaM ca dvayaM ca dvaye AvAM yuvAMca, vyaktyapekSayA bahuvacanaM puruSaprAdhAnyAcca puMliGgatA, 'samyaktvasaMyutAH ' samyaktvenatattvarucilakSaNena saMyutAH - sahitAH upalakSaNatvAddezaviratyA ca 'pazcAd' yauvanAvasthottarakAlaM, ko'rthaH ? - pazcime vayasi, 'jAta' putrau ! 'gamiSyAmaH ' vrajiSyAmo vayaM grAmanagarAdipu, mAsakalpAdikrameNeti zeSa:, arthAcca pravrajyAM pratipadya, 'bhikSamAnA: ' yAcamAnAH, piNDAdikamiti gamyate, kva ? - 'kule kule' gRhe gRhe na tvekasminneva vezmani, kimuktaM bhavati ? - ajJAtoJchavRttyeti sUtrArthaH // kumArAvAhatuH - mU. ( 468 ) jassa'tthi maccuNA sakkha, jassa va'tthi palAyanaM / jo jANai na marissAmi, so hu kaMkhe sue siyA / / vR. 'yasya' ityanirdiSTasvarUpasya 'asti' vidyate 'mRtyunA' kRtAntena 'sakhyaM' mitratvaM, yasya cAsti 'palAyanaM' nazataM, mRtyoriti prakramAH, . tathA 'jo jANai 'tti yo jAnIte yathA'haM na mariSyAmi, 'so hu kaMkhe sue siya'tti sa eva 'kAGkSati' prArthayate 'zvaH' AgAmini dine syAdidamiti gamyate / na ca kasyacinmRtyunA saha sakhyaM tato vA palAyanaM tadabhAvajJAnaM vA / mU. (469 ) ajjeva dhammaM paDivajjayAmo, jahiM pavanA na puNabbhavAmo / anAgayaM neva ya atthi kiMcI, saddhAkhamaM no viNaittu rAgaM / vR. ato'dyaiva 'dharma' prakramAdyatidharmaM 'paDivajjayAmo 'tti 'pratipadyAmahe' aGgIkurmahe, tameva phalopadarzanadvAreNa vizinaSTi- 'jahiM 'ti ArpatvAdyaM dharmaM 'prapannAH ' AzritAH 'na punabbha Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 - uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-14 / 469 vAmI 'ti na punarbhaviSyAmo na punarjanmAnubhaviSyAmaH, tannibandhanabhRtakarmApagamAt, jarAmaraNAdyabhAvopalakSaNaM caitat, kiJca- 'anAgatam' aprAptaM naiva cAsti kiJciditi manoramamapi viSayasaukhyAdi anAdau saMsAre sarvasya prAptapUrvatvAttato na tadarthamapi gRhAvasthAnaM yuktamiti bhAvaH, yadvA 'anAgatam' AgativirahitaM naiva cAsti kiMcit, kintu sarvamAgatimadeva jarAmaraNAdi vyasanajAtaM, dhruva bhAvitvAdasya bhavasthAnAM, yadvA'nAgataM yatra mRtyurogatirnAsti tatra kiJcitsthAnamasti, yatazcaivamata: zraddhA- abhilASaH kSamaM yuktamihaloka paralokayojha zreyaH prAptinimittamanuSThAnaM kartumiti zeSaH, 'na' iti no'smAkaM 'ninIya' apasArya, kaM ?- 'rAgaM' svajanAbhiSvaGgalakSaNaM, tattvato hi kaH kasya svajano na vA svajana ipti, uktaM ca- "ayaM NaM' bhaMte! jIve egamegasa jIvassa mAittAi (piyatAe) bhAittAe puttattAe dhUyattAe suNhattAe bhajjatAe suhisayaNasaMbaMdhasaMthuyattAe uvavannapuvve ?, haMtA goyamA !, asati aduvA anaMtakhutto" ti, iti sUtradvayArthaH / / tatastayorvacanamAkarNya purohita utpannavratagrahaNapariNAmo brAhmaNIM dharmavighnakAriNI matvedamAha mU. ( 470 ) pahINaputtassa hu natthi vAso, vAsiddhi ! bhikkhAyariyAi kAlo / sAhAhi rukkho lahaI samAhiM, chinAhiM sAhAhiM tameva khANuM // vR. prahINa - prabhraSTau putrau yasmAtsa prahINaputraH, athavA prAkRte pUrvAparanipAtasyAtantratvAputrAbhyAM prahINa: - tyaktaH putraprahINaH tasya 'hu: ' pUraNe 'nAsti' na vidyate 'vAsaH' avasthAnaM, mama gRha iti gamyate, vAziSTi ! - vaziSTagotrodbhave, gauravakhyApanArthaM gotrAbhidhAnaM tacca kathaM nu nAma dharmAbhimukhyamasyAH syAditi, bhikSAcaryAyAH - bhikSATanasya, upalakSaNaM caitad vratagrahaNasya kAla:- prastAvo varttata iti zeSaH / kimityevamata Aha- 'zAkhAbhiH ' pratItAbhiH 'vRkSa:' drumaH 'labhate' prApnoti 'samAdhi' svAsthyaM, 'chinnAbhiH ' dvidhAkRtAbhiH zAkhAbhiH 'tameva' vRkSaM yastAbhiH samAdhimAptavAn 'khANuM 'ti sthANuM jano'pyupadizatItyupaskAraH, yathA hi tAstasya zobhAsaMrakSaNasahAyakRtyakaraNAdinA samAdhihetavaH evaM mamApyetau sutAvatastadvirahito'hamapi sthANukalpa eveti kiM mamaivaMvidhasya svaparayoH kaJcidupakAramapuSNata eva gRhavAsenetyabhi prAyaH / mU. (471) paMcAvihUNo va jaheva pakkhI, bhiccavvihUNo va raNe nariMdo / vivannasAro vaNiuvva poe, pahINaputtomi tahA ahaMpi / / - vR. kiJca-pakSAbhyAM-patatattrAbhyAM vihIno-virahitaH pakSavihInaH, 'vA' dRSTAntAntarasamuccaye, yathA 'iha' asmiloke 'pakSI' vihaGgamaH palAyitumapyazakta iti mArjArAdibhirabhibhUyate / tathA bhRtyAH padAtayastadvihIno, vA prAgvat, 'raNe' saGgrAme 'narendraH ' rAjA zatrujanaparAjayasthAnameva jAyate, tathA vipanna: - vinaSTaH sAro - hiraNyaratnAdirasyeti vipannasAro vaNik sAMyAtriko, veti prAgvat, 'pote' pravahaNe bhinna iti gamyate nArvAg na ca parata ityudadhimadhyavartI viSIdati, putraprahINo'smi tathA'hamapi, ko'rthaH ? - pakSabhRtyArthasArabhUtAbhyAM sutAbhyAM virahito'hamapyevaMvidha eveti sUtradvayArthaH // vAziSTyAha mU. ( 472 ) susaMbhiyA kAmaguNA ime te. saMpiMDiyA aggarasA pabhUyA | 1 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-14,[ni.373] 345 bhuMjAmu tA kAmaguNe pagAmaM, pacchA gamissAmu phaannmgN|| 7.suSTu-atizayena saMbhRtA:-saMskRtAH susaMbhRtAH, ke te?-'kAmaguNA' veNuvINAkvanitakAkalIgItAdayaH 'ime' iti svagRhavartinaH, tAn pratyakSatayA nirdizati, 'te' tava tathA 'saMpiNDitAH' samyakapaJjIkatA: 'aggarasati cazabdasya gamyamAnatvAdagryA rasAzca-pradhAnA madhurAdayazca prabhUtAH-pracurAH, kAmaguNAntargatatve'pi rasAnAM pRthagupAdAnamatigRddhihetutvAcchabdAdiSvapi caiSAmeva pravartakatvAt, kAmaguNavizeSaNaM vA agryA rasAsta eva zRGgArAdayo vA yepute tathA, vRddhAstvAhuH-rasAnAM-sukhAnAmagraM rasAgraM ye kAmaguNAH, sUtre ca prAkRtatvAdagrazabdasya pUrvanipAtaH, 'bhuMjAmo'tti bhuJjImahi 'tat' tasmAdamI susaMbhRtAdivizeSaNaviziSTAste ca svAdhInAH santi, 'kAmaguNAn' uktarUpAn 'prakAmam' atizayena, tato bhuktabhogA: 'pazcAd' iti vRddhAvasthAyAM 'gamiSyAmaH' pratipatsyAmahe 'pradhAnamArga' mahApurupasevitaM pravrajyArUpaM muktipathamiti sUtrArthaH / / purohitaH prAhamU.(473) bhuttA rasA bhoI! jahAi Ne vao, na jIviyaTThA pajahAmi bhoe| lAbhaM alAbhaM ca suhaM ca dukkhaM, saMcikkhamAno carisAmi monaM / / vR. 'bhuktAH' sevitA: 'rasAH' madhurAdayaH, upalakSaNatvAccheSakAmaguNAzca, yadvA rasA iha sAmAnyenevAsvAdyamAnatvAdbhogA bhaNyante 'hoti'tti he bhavati!, AmantraNavacanamatat, 'jahAti' tyajati 'naH' ityasmAn vayaH zarorAvasthA kAlakRtocyate, sA cehAbhimatakriyAkaraNakSamA gRhyate, tatazca yato bhuktA evAneka zo bhogA vayazcAbhimatakriyAkaraNakSama jahAti, upalakSaNatvAjjIvitaM ca, tato yAvannaitattyajati tAvaddIkSAM pratipadyAmaha ityabhiprAyaH, taktiM vayaHsthairyAdyarthaM dIkSAMpratipadyase?, ucyate hi kaizcit dokSAvayaHsthairyAdividhAyinItyAzaGkayAha'na' iti niSedhe jIvitam-asaMyamajIvitam, upalakSaNatvAdvayazca tadarthaM prajahAmi' prakarSaNa tyajAmi bhogAn' zabdAdIn, kintu 'lAbham' abhimatavastvAptirUpam alAmaMca' tadabhAvarUpaM 'sukham' abhilaSaNIyaviSayasambhogajaM, casya bhinnakramatvAd 'duHkhaMca' bAdhAtmakaM 'saMcikkhamAno'tti samatayA IkSamAnaH-pazyan, kimuktaM bhavati?-lAbhAlAbhayostathA sukhaduHkhayorupalakSaNatvAjjIvitamaraNAdInAM ca samatAmeva bhAvayan 'caripyAmi' Asevipye, kiM tat ? - 'maunaM' munibhAvaM, tato muktyarthameva mama dIkSApratipattiriti bhAva iti sUtrArthaH / / vAziSTayAhamU. (474 ) mA hU tuma sodariyANa saMbhare, juno va haMso pddisoygaamii| bhuMjAhi bhogAimae samAnaM, dukkha khu bhikkhAyariyA vihaaro|| vR. 'mA' iti niSedhe 'hU:' iti vAkyAlaGkAre tvaM sodare zayitAH sodaryAH, 'sodarAdya iti yaH pratyayaH, te ca samAnakukSibhavA bhrAtarasteSAm, upalakSaNAtvAccheSasvajanAnAM bhogAnAM ca, "saMbhare'tti asmApIH, ka iva?-'junno va haMso'tti ivazabdasya bhinnakramatvAt 'jIrNaH' vayohAnimupagato 'haMsa iva' pradhAnapakSIva pratikUlaM srotaH pratisrotastadgAmI san, kimuktaM bhavati ? - yathA'sau nadIsrotasyatikaSTaM pratikUlagamanamArabhyApi tatrAzaktaH punaranusrota evAnudhAvati, evaM bhavAnapi duranucaraM saMyamabhAraM voDhumasamarthaH punaH sahodarAdIn bhogAn vA smariSyati, tadidamevAstu, bhuGga bhogAn mayA 'samAnaM'ti saha 'duHkha'miti duHkhahetuH 'khu' Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-14/474 iti khalu nizcitaM 'bhikSAcaryA' bhikSATanaM 'vihAraH' grAmAdiSvapratibaddhavihAro, dIkSopalakSaNaM caitaditi sUtrArthaH / / purohita AhamU. (475) jahA ya bhoI ! tanuyaM bhuyaMge. nimmoaNi hicca palAi mutto| emae jAyA pajahaMti bhoe, te'haM kahaM naannugmissmiko?|| vR. yathA he bhavati ! paThyate ca-'bhogi'tti he bhogini ! tanuH-zarIraM tatra jAtAM tanujAM 'bhujaGgamaH' sarpaH 'nirmocanIM' nirmokaM hitvA 'paryeti' samantAdgacchati 'muktaH' iti nirapekSo'nabhiSvakta ityarthaH, 'emae'tti evametau, paThyate ca 'imeti'tti atra ca tatheti gamyate, tatastathemau 'te' tava 'jAtau putro pajahaMti' prajahItaH prakarpaNa tyajato bhogAn, tataH kimityAhato bhogAMstyajantI jAtau ahaM kathaM na 'anugamipyAmi' pravrajyAgrahaNenAnusariSyAmi 'eka:' advitIyaH ? / yadi tAvadanayo: kumArakayorapIyAn viveko yannirmokavadatyantasahacaritiAnapi bhogAn bhujaGgavattyajatastatkimiti bhuktabhogo'pyahametAnna tyakSyAmi?, kiM vA mamAsahAyasya gRhavAseneta bhaavH| mU. (476) chiditu jAlaM abalaM va rohiyA, macchA jahA kAmaguNe phaay| dhoreyasIlA tavasA udArA, dhIrA ha bhikkhAyariyaM caraMti / / vR. tathA 'chittvA' dvidhAkRtvA tIkSNapucchAdinA 'jAlam' AnAyam 'abalabhiva' jIrNatvAdinA niHsAramiva, valIyo'pIti gamyate, 'rohitAH' rohitajAtIyAH 'matsyA' mInAzcarantIti sambandhaH, 'yathai ti dRSTAntopadarzane, yattadozca nityasambandhAttatheti gamyate, tatastathA jAlaprAyAn kAmaguNAn 'prahAya' parityajya, dhurivahanti dhaureyAsteSAmiva zIlam-utkSiptabhAravAhitAlakSaNaM svabhAvo yeSAM te dhaureyazIlA: 'tapasA' anazanAdinA 'udArA:' pradhAnAH 'dhIrAH' sattvavantaH huriti yasmAd bhikSAcaryA 'caranti' Asevante, vratagrahaNopalakSaNametad, ato'hamapItthaM vratameva grahIpye iti bhAva iti sUtradvayArthaH / itthaM tatpratibodhita brAhmaNyAhama.(477) naheva kuMcA samaikkamaMtA, tayANi jAlANi dalittu hNsaa| paliMti puttA ya paI ya majjhaM, te'haM kahaM nANugamissamikkA? / / va.'nabhasIva' AkAza iva'krauzcA:' pakSivizeSAH 'samatikrAmantaH' tAMstAn dezAnullaGgayanta: 'tatAni' vistIrNAni 'jAlAni' bandhanavizeSarUpANyAtmano'narthahetun 'dalayitvA' bhittvA 'haMsa'tti cazabdasya gamyamAnatvAddhasAzca 'paliMti'tti pariyanti-samantAdgacchanti 'putrau ca' sUtau 'patizca' bhartA mama sambandhino, gamyamAnatvAdetat (na)jAlopamavipayAbhiSvaGga bhittvA nabha:kalpe nirupalepatayA saMyamAdhvani tAni tAni saMyamasthAnAni atikrAmantastAnahaM kathaM nAnugamiSyAmyekA satI?, kintvanugamiSyAmyeva, evaMvidhavayasAM hi strINAM bhartA vA putro vA gatiriti, yadivA jAlAnibhittveti haMsAnAmeva sambadhyate, samatikrAmantaH svAtantrayeNa gacchanta iti tu krauJcAnAM, tatazca krauJcodAharaNamajAkalatrAdibandhanasutApekSa, haMsodAharaNaM tu tadviparItapatyapekSamiti bAvanIyamiti suutraarthH|| itthaM caturNAmapyekavAkyatAyAM pravrajyApratipattau yadabhUttadAhamU.(478) purohiyaM taM sasuyaM sadAraM, succA'bhinikkhamma pahAya bhoe| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-14,[ni.373 ] 347 kuDubasAraM viuluttamaM taM, rAyaM abhikkhaM samuvAya devii|| vR. 'purohitaM' purodhasaM 'tama' iti bhRgunAmAnaM 'sasutaM' putradvayAnvitaM 'sadAraM' sapatnIkaM 'zrutvA' Akarya abhiniSkramya' gRhAnirgatya 'prahAya' prakarpaNa tyaktvA bhogAn' zabdAdIn pravrajitamiti gamyate, 'kuTumbasAraM' dhanadhAnyAdi vipulaMca-vistIrNatayA uttamaMca-pradhAnatayA vipulottamaM taditi yatpurohitena tyaktaM gRhNantamiti zepaH, 'rAya'ti rAjAnaM nRpatim abhIkSNaM' punaH punaH 'samuvAca' samyaguktavatI 'devI' kamalAvatI nAma tadagramahipI, kimuktavatItyAhamU.(479) vaMtAsI puriso rAyaM!, na so hoi psNsio| mAhaNeNa pariccattaM, dhanaM aadaaumicchsi| vR.vAntam-udgorNamazituM- bhoktuM zIlamasyeti vAntAzI 'puruSaH' pumAn, ya iti gamyate, 'rAjan !' nRpa ! na sa 'bhavati prazaMsitaH' zlAdhito vidvadbhiriti zeSaH, syAdetat-kathamahaM vAntAtrItyata Aha-brAhmaNena 'parityaktaM' parihataM 'dhanaM' dravyam 'AdAtuM' gRhItumicchasi, parihatadhanaM hi gRhItojjhitatvAdvAntamiya tattadAdAtumicchaMstvamapi vAntAzIva, na cedamucitaM bhavAdRzAmityabhiprAyaH / athavA kAkvA nIyate-rAjan ! vAntAzI yaH sa prazasyo na bhavatyato brAhmaNena parityaktaM dhanaM tvamAdAtumicchasi naivaitadbhavata ucitaM, yatatvamapyevaM vAntA - zitayA'zlAdhya eva bhaviSyasIti kAkvarthaH / / mU. (480) savvaM jaga jai tuhaM, saca vAvi dhanaM bhve| savapi te apajjattaM, neva tANAya taM tv| vR.kiM ? -'sarva' niravazeSaM 'jagad' bhuvanaM, bhavediti sambandhaH, 'yadI' tyasyAyamarthaH-na saMbhavatyevaitat, kathaJcitsambhave vA 'tuhanti tava sarvaM vA'pi dhanaM-rajatarUpyAdidravyaM bhavet yadi tavetIhApi yojyate, tadA sarvamapi 'te' tava 'aparyAptam' azaktam, icchAparipUrti pratIti zepaH, AkAzasamatvena tasyA aparyavasitatvAt, tathA naiva 'bANAya' jarAmaraNAdyApadapanodAya 'taditi sarvaM jagaddhanaM vA bhavati te, iha ca punaH punaH sarvazabdasya yupmadazcopAdAnaM bhinnavAkyatvAdapunaruktamiti bhAvanIyaM, pUrveNa garhitatvamanena cAnupakAritA purohitadhanAdyagrahaNahetumAdarzya sampratyanityatAM taddhetumAhamU.(481) marihisi rAyaM ! jayA tayA vA, manorame kAmaguNe phaay| ikko hu dhammo naradeva! tANaM, na vijjaI ajjamiheha kiM ca // 7. 'mariSyasi' prANAMstyakSyasi 'rAjan !' nRpa ! 'yadA tadA vA' yasmistasmin vA kAle'vazyameva marttavyaM, 'jAtasya hi dhruvo mRtyu'riti, uktaM hi ___ "kazcittAvattyavA dRSTaH, zruto vA zaGkito'pi vaa| kSitau vA yadivA svarge, yo jAto na mariSyati / / " tatrApi ca kadAcidabhilaSitavastvAdAyaiva maripyatItyata Aha-'manoramAn' cittahlAdakAn 'kAmaguNAn' uktarUpAn 'prahAya' prakarSeNa tyaktvA 'tvam' ekAkyeva mariSyasi, na kiJcidanyattvayA saha yAsyatItyabhiprAyaH / tathA 'ekko hu'tti eka eva-advitIyaH 'dharma eva' samyagdarzanAdirUpaH 'naradeva !' nRpa ! 'trANaM' zaraNamApatparirakSaNe kSamaM 'Dana vidyate' nAsti Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-14/481 'anyada' aparam 'ahehe ti vIpsAbhidhAnaM sambhramakhyApanArtha, 'kiJciditi svajanadhanAdikaM, yadivA 'ihe'ti loke 'ihe'tyasmin mRtyau dharma evaikastrANaM, muktihetutvena, nAnyatkiJcit, tataH sa evAnuSTheya iti bhAva, iti sUtracatuSTayArthaH / / yatazca dharmAdRte nAnyantrANamata:mU. (482) nAhaM rame pavikhaNi paMjare vA, saMtANachinnA carisAmi monN| akiMcaNA ujjukaDA nirAmisA, prigghaarNbhniyttdosaa|| va.'ne'ti niSedhe, 'ahamityAtmanirdeze 'rame' iti ratimavApnomi 'pakkhiNi paMjareva'tti vAzabda aupamye bhintrakramazca tataH 'pakSiNIva' zakunikeva sArikAdiH 'paJjare' pratIta eva, kimuktaM bhavati ?- yathA'sau du:khotpAdini paJjare na rati prApnoti evamahamapi jarAmaraNAyupadravidrute bhavapaJjare na rame, atarichannasantAnA prakramAd vinAzitasnehasantatiH satI, chinazabdasya sUtre paranipAtaH prAgvat, 'cariSyAmi' anuSThAsyAmi 'maunaM' munibhAvam, avidyamAnaM kiJcanaM-dravyato hiraNyAdi bhAvataH kaSAyAdirUpamasyA ityakiJcanA, ata eva RjumAyAvirahitaM kRtam-anuSThitamasyA iti RjukRtA, kathaM caivaMbhUtetyAha-niSkrAntA AmiSAdgRddhihatorabhilaSitavipayAdeH nirgataM vA AmidopA:-abhiSvaGganistuzatAdayasyebhyo nivRttAuparatA parigrahArambhadoSanivRttA, yadvA parigrahArambhanivRttA ata eva cAdoSA-vikRtivirahitA, anyovishessnnsmaasH| mU. (483) davaggiNA jahA rane, DajjhamAnesu jNtusuN| anne sattA pamoyaMti, rAgaddosavasaM gayA / vR.aparaM ca 'davAgninA' dAvAnalena yathA 'araNye' vane 'dahyamAneSu' bhasmasAtkriyamAneSu 'jantuSu' prANiSu 'anye' apare 'sattvAH' prANino'vivekinaH 'pramodante' prakarSeNa haSyanti, kimityevaMvidhAste ityAha-rAgadveSayorvaza:-AyattatA rAgadveSavazastaM gtaaH-praaptaaH| mU. (484) evameva vayaM mUDhA, kAmabhogesu mucchiyaa| DajhamAnaM na bujjhAmo, rAgahosaggiNA jgN| vR. 'evamevaM'ti bindoralAkSaNikatvAdevameva vayaM 'mUDha'tti 'mUDhAni' mohavazagAni 'kAmabhogeSu' uktarUpeSu 'mucchiya'tti mUrchitAni gRddhAni dahyamAnamiva dahyamAnaM na budhyAmahe' nAvagacchAmo rAgadvepAvagniriva rAgadveSAgnistena, kiM tat? -'jagat' prANisamUha, yo hi saviveko rAgAdimAMzca na bhavati sa dAvAnalena dahyamAnAnanyasattvAnavalokya ahamapyevamanena dahanIya iti tadrakSaNopAyatatpara eva bhavati, na tu pramAdavazagaH san pramodate, yastvatyantamajJo rAgAdimAMzca sa Ayatimacintayan hRSyati na tu tadupazamanopAye pravartate, tato vayamapi bhogAparityAgAdevaMvidhAnyeveti bhAvaH / ye tvevaMvidhA na bhavanti te kiM kurvantItyAhamU.(485) bhoge muccA vamittA ya, lhubhuuyvihaarinno| AmoamAnA gacchaMti, diyA kAmakamA iva / / vR.'bhogAn' manojJazabdAdIn 'bhocca'tti 'bhuktvA' Asevya punaruttarakAlaM 'vAntvA ca' apahAya vipAkadAruNatvAllaghuH-vAyustadvadbhUtaM-bhavanameSAM laghubhUtAH, ko'rtha: ?-vAyUpamAH tathAvidhAH santo viharantItyevaMzIlA: laghubhUtavihAriNaH-apratibaddhavihAriNa ityarthaH, yadvA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 14, [ ni. 373 ] 349 laghubhUtaH - saMyamastena vihartuM zIlaM yeSAM te tathAvidhAH, A-samantAnmodamAnA hRSyanta AmodamAnA:, tathAvidAnuSThAneneti gamyate, gacchanti viyakSitaM sthAnamiti zeSaH, ka iva ? - 'diyA kAmakamA iva' ti ivazabdo bhitrakramastato dvijA itra-pakSiNa itra kAma:- abhilASastena krAmatIti kAmakramAH, yathA pakSiNaH svecchayA yatra yatrAvabhAsate tatra tatrAmodamAnA bhrAmyanti evamete'pyabhiSvaGgasya paratantratAhetorabhAvAdyatra yatra saMyamayAtrAnirvahaNaM tatra tatra yAntItyAzayaH / punarvahirAsthAM nirAkurvantyAhamU. (486 ) ime ya baddhA phaMdati, mama htth'jjmaagyaa| vayaM ca sattA kAmesu, bhavissAmo jahA ime // , vR. 'ime' ityanubhUyamAnatayA pratyakSAH zabdAdaya:, 'ca: ' samuccaye 'vaddhA:' niyantritA anekadhopAyai rakSitA ithyarthaH, ete kimityAha-spandanta iva spandante asthitidharmatayA, ye kIdRza ityAha- 'mama hattha'jjabhAga - ya'tti 'mame' tyAtmanirdeze upalakSaNatvAttava ca 'hastaM ' karam, Arya ! adya vA 'AgatAH ' prAptAH ko'rthaH ? - svavazAH, Atmano'jJatAM darzayitumAha'vayaM ca satta'tti vayaM punaH 'saktAni ' saMbaddhAni abhiSvaGgavantItyarthaH, abahutve'pyasmadordvayozceti bahuvacanaM, 'kAmeSu' abhilaSaNIyazabdAdiSu evaMvidheSvapi cAmISvabhiSvaGga iti mohavilasitamiti bhAvaH, yadvA 'ime ce 'tti cazabdAdvayaM ca spandAmaha iva spandAmahe AyuSazcalatayA paralokagamanAya, zeSaM tathaiva, yata evamato bhaviSyAmo yatheme purohitAdayaH, kimuktaM bhavati ? - yathA'bhizcaJcalatvamavalokyaite parityaktAstathA vayamapi tyakSyAma iti / syAdetad-asthiratve'pi sukhahetutvAtkimityamI tyajyante ityAha mU. (487 ) sAmisaM kulalaM dissA, bajjhamAnaM nirAmisaM / AmisaM savvamujjhittA, viharissAmo nirAmisA // vR. sahAmiSeNa pizitarUpeNa vartata iti sAmiSastaM kulalamiha gRghraM zakunikAM vA 'dRSTvA' avalokya 'bAdhyamAnaM' pIDyamAnaM pakSyantarairiti gamyate, nirAmiSam - AmiSavirahitamanyathAbhUtaM dRSTvati gamyate, 'Amipam' abhiSvaGgahetuM dhanadhAnyAdi 'sarvaM' niravazeSam 'ujjhitvA' tvaktvA 'viharissAmo 'tti viharapyAmyapratibaddhavihAritayA cariSyAmItyarthaH, 'nirAmiSA' parityaktAbhiSvaGgahetuH / uktAnuvAdenopadeSTumAha pU. (488 ) giddhovame ya naccA NaM, kAme saMsAravaDaNe / urago suvannapAsivva, saMkamAno taNuM care // vR. gRdhreNopamA yeSAM te gRddhopamAstAnuktanyAyena, 'tuH' samuccaye bhinnakramazca yokSyate, 'jJAtvA' avabudhya, namiti prAgvat, kAn ? - prakramAdviSayAmiSavato lokAn 'kAmAzca' viSayAMzca 'saMsAravarddhanAn' saMsAravRddhihetUn jJAtveti sambandhaH, athavA kAmayanta iti kAmA iti vyutpattyA kAmayogAdvA'tyantagRddhikhyApanArthaM kAmA viSayiNa evoktA atastAn gRddhopamAn saMsAravarddhanAMzca jJAtvA kimityAha- 'uragosuvannapAse va 'tti ivazabdasya bhinnakramatvAt ArSatvAcca 'uraga iva' bhujaga iva 'sauparNeyapArzve ' garuDasamIpe 'zaGkamAnaH ' bhayatrastastanviti stokaM mandaM yatanayetiyAvat 'care:' kriyAsu pravarttasva, asyAyamAzaya: - yathA saurpaNeyopamairviSayairna bAdhyase Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 tathA saMyamamAsevasva, tatazca kimityAhamU. ( 489 ) uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-14/488 nAguvva baMdhanaM chittA, appaNo vasahiM ve| iti etthaM mahArAyaM !, usuAritti me suyaM // " vR. 'nAgovva' arddha spaSTam, AzayazcAyaM yathA nAgaH bandhanaM varatrAndukAdi 'chittvA dvidhA vidhAyAtmano 'vasati' vindhyATavIM vrajati, evaM bhavAnapi karmabandhanamupahatyAtmano vasatiHkarmavigamataH zuddho yatrAtmA'vatiSThate sA ca muktireva tAM vrajeH, anena dIkSAyAH prasaGgata: phalamuktam / evaM copadizya nigamayitumAha- 'etad' yanmayoktaM 'pathyaM' hitaM 'mahArAja !' prazasya bhUpate ? 'iSukAra !' iSukAranAman !, etacca na mayA svamanISikayaivocyate kintu 'iti' ityetanmayA 'zrutam' avadhAritaM sAdhusakAzAditi gamyata iti sUtrASTakArthaH // evaM ca tadvacanamAkarNya pratibuddho nRpa:, tatazca yattau dvAvapi cakratustadAha pU. ( 490 ) caittA vipulaM rajjaM, kAmabhoge a ducce| nivvisayA nirAmisA, ninnehA niSpariggahA // sammaM dhammaM viyANittA, ciccA kAmaguNe cre| tavaM parijjha' hakkhAyaM, ghoraM ghoraparakkamA ! // - mU. ( 491 ) vR. ' tyaktvA' prahAya 'vipulaM' vistIrNa 'rASTra' maNDalaM, pAThAntarato rAjyaM vA 'kAmabhogAMzca' uktarUpAn 'dustyajAn' duSparihArAn 'nirvipayau' zabdAdiviSayarahitau ata eva nirAmiSau, yadvA viSayo- dezastadvirahitau rASTraparityAgataH kAbhogAtyAgatazca nirAmiSau-abhiSvaGgahetuvirahitau, kutaH punarevaMvidhau ?, yato 'ni: snehau' niSpratibandhau 'niSparigrahau' kvacidavidyamAna-svIkArau 'samyag' aviparItaM ' dharmaM zrutacAritrAtmakaM 'vijJAyaM' vizeSato'vabuddhaya'cecca' ti tyaktvA 'kAmaguNAn' zabdAdIn 'varAn' pradhAnAn pUrvavizeSaNairgatAthatve'pi punarabhidhAnamatizayakhyApakaM, 'tapaH' anazanAdi 'pragRhya' abhyupagamya 'yathAkhyAtaM' yena prakAreNa tIrthakarAdibhiH kathitaM 'ghoram' atyantaduranucaraM ghorakarmA- vairiNaH prati raudraH parAkramo dharmAnuSThAnaviSayasAmarthyAtmako yayostau tathA devInRpau tathaiva ca kRtavantAviti zeSa iti sUtradvayArthaH // samprati samastopasaMhArAmAhamU. ( 492 ) evaM te kamaso buddhA, savve dhammaparAyaNA / jammamaccubhauvviggA, dukkhassaMtagavesiNo / vR. 'evam' amunA prakAreNa 'tAni' anantaramuktarUpANi SaDapi 'kramaza:' abhihitaparipATya 'buddhAni' avagatatattvAni 'sarvANi' azeSANi 'dharmaparAyaNAni ' dharmaikaniSTAni, paThayate ca'dhammaparaMpara'tti paramparayA dharmo yeSAM tAni paramparAdharmANi, prAkRtatvAcca paramparAzabdasya paranipAtaH, tathA hi- sAdhudarzanAtkumArakayoH kumAravacanAttatpitrostadavalokanAtkamalAvatyAstato'pi ca rAjJa iti paramparayaiva dharmaprAptiH, janmamRtyubhayebhyaH - uktarUpebhya evodvignAnistAni janmamRtyu bhayodvignAni 'duHkhasya' asAtasyAntaH - paryantastadgaveSakANi tadanveSakANi sApekSa syApi samAso yathA devadattasya gurukulamiti / punastadvaktavyatAmevAhasAsaNi virAyamohANaM, puvvi bhAvaNabhAviyA / mU. (493 ) Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 14, [ ni. 373 ] acireNaiva kAlena, dukkhassaMtamuvAgayA / / - vR. 'zAsane' darzane vigatamohAnAm - arhatAM 'pUrva' mityanyajanmani bhAvanayA - abhyAsarUpayA bhAvitAni vAsitAni bhAvanAbhAvitAni, yadvA bhAvitA bhAvanA yaistAni bhAvita bhAvanAni, pUrvottaranipAtasyAtantratvAd. ata evAcireNaiva svalpenaiva kAlena 'duHkhasyAntaM' mokSam 'upAgatAni' prAptAni sarvatra ca prAkRtatvAtpuMlliGganirdezaH / mandamatismaraNAyAdhyayanArthamupasaMhartumAharAyA saha devIe, mAhaNo u purohio / mAhaNI dAragA ceva, savve te parinivvuDi // ttibemi mU. ( 494 ) vR. 'rAjA' ipukAraH saha 'devyA' kamalAvatyA brAhmaNazca purohito bhRgunAmA brAhmaNI tatpatnI yasA dArakau tatputrI caiveti pUrvavatsarvANi tAni 'parinirvRtAni' karmAgnyupazamataH zItIbhUtAni muktiM gatAnItiyAvaditi sUtratrayArthaH // 'iti' parisamAptau bravamIti puurvvt| ukto'nugamaH, samprati nayAste ca pUrvavat / adhyayanaM - 14 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayasUtre caturdazaadhyayanasya bhadrabAhusUriviracitA niryuktiH evaM zAntyAcAryaviracitA TIkA parisamAptA adhyayanaM 15- sabhikSukaH - 351 7 vR. vyAkhyAtaM caturdazamadhyayanaM samprati paJcadazamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH - ihAnantarAdhyayane nirnidAnatAguNa uktaH, sa ca mukhyato bhikSoreva, bhikSuzca guNata iti tadguNA anenocyanta ityanena sambandhenAyAtasyAsyAdhyayanasya catvAryanuyogadvArANi pUrvavadvayAvarNyAni tAvadyAvannAmaniSpannanikSepe sabhikSukamiti nAma, tatra ca sazabdo bhikSuzabdazca dazavaikAlika eva nikSiptastathA'pi sthAnAzUnyArthaM bhikSunikSepamAha niyuktikRt ni. [ 374 ] ni. [ 375 ] nikkhevo bhikkhumI cauvviho0 // jANayasarIrabhavie tavvairitte a niNhagAIsu / jo bhidei khuhaM khalu so bhikkhU bhAvao hoi // vR. 'nikSepa: ' nyAsaH bhikSau vicArye catuvidhA nAmasthApanAdravya bhAva bhedAt, tatra nAmasthApane kSuNNaM dvividho bhavati dravye vicArye Agamato noAgamataH, tatrAgamato bhikSupadArthajJastatra cAnupayukto, noAgamatazca sa trividha:-'jANagasarIrabhavie' tti jJazarIrabhavyazarIre tadvyatiriktazca tatrAdyau sugamAveva tadyatiriktastu dravyabhikSurnihnavAdiSu, Adi zabdAtsarajaskAdiSu cAnyataro vivakSita iti gamyate, dravyatvaM cAsya rAgAdilakSaNakSuddhettRtvAbhAvAt, bhAvabhikSumAha- yo 'bhinatti' vidArayati kSudhaM 'khaluH' avadhAraNe bhinnakramazca, tataH sa eva bhikSurbhAvato bhavatIti gAthAdvayArathaH // iha ca bhinattItyuktamataH kartuka raNakarmabhiH prayojanaM, sakarmakatvAdbhideH, ata Aha ni. [ 376 ] - bhettA ya aNaM vA nAyavvaM bhidiyavvayaM 1 ikkikkaMpi a duvihaM davve bhAve a nAyavvaM // Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-15/494 ni.[ 377] rahakAraparasumAI dArugamAI a davvao huti| sAha kamma'TThavihaM tavo a bhAvaMmi nAyavyo / / ni.[378] rAgadosA daMDA jogA taha gAravA ya sallA y| vigahAo santrAo suhaM kasAyA pamAyA y|| va.bhettA ca kartA yo bhinatti, bhedanaM karaNaM yena bhinatti 'vA' samaccaye 'jJAtavyaM' boddhavyaM bhettavyameva bhettavyakaM karma yadbhidyate, 'caH' samuccaye, 'eva' iti pUraNe, 'ekaikamapi ceti bhettA bhedanaM bhettavyakaM ca dvividhaM dvibhedaM dravye bhAve ca vicAryamAne 'jJAtavyam' avagantavyaM / tatra dravye 'rahagAraparasumAi'ti Adizabdasya pratyekamabhisambandhAtad rathakAra:-takSakastadAdivyato bhattA, AdizabdAdayaskArAdipagraha: parazuH-kuThArastadAdivyato bhedanam, AdizabdAd ghanAdayo gRhyante, 'dArugamAI ya'tti dArukaM-kASThaM tadAdi ca dravyato bhedyama, AdizabdAlohAdi parigrahaH, bhavantIti sarvApekSaM bahuvacanam / 'sAdhuH' tapasvI 'karma' jJAnAvaraNAdi 'aSTavidham' aSTaprakAraM 'tapazca' anazanAdi bhAve vicArye bhettA bhettavyaM bhedanaM ca krameNa jJAtavyam / itthaM jo bhiMdaI khuhaM khalu' iti grahaNakavAkyaM gataM, bhinattIti vyAkhyAya kSudhaM vyAkhyAtumAha 'rAgadvaSo' uktarUpo 'daNDAH' manodaNDAdayo 'yogAH' karaNakAraNAnumatirUpAH, paThanti ca-'rAgaddosA chuhaM daMDA' atra ca 'chuhaM ti kSudh-bubhukSA ucyate, tathA 'gauravANi ca' RddhigauravAdIni zalyAnica' mAyAzalyAdIni vikathA:' strIkathAdayaH 'saJjJAH' AhArasaJjAdayaH, 'khuhaM'ti etadbhAvabhAvitvAdaSTavidhakarmarUpAyAH kSudhaH etAnyapi kSudityucyante, prAkRtatvA cca napA nirdezaH, 'kaSAyAH' krodhAdayaH 'pramAdAzca' madyAdayaH kSuditi sambandhanIyamiti gAthAtrayArthaH // upasaMhartRmAhani.[ 379] eyAI tu khuhAI je khalu bhidaMti suvvayA riso| te bhinnakammagaMThI uviti ayarAmaraM ThANaM // vR. 'etAni' rAgAdoni'khuhAIti kSucchabdavAcyAni ye khalu bhiditi' vidArayanti, khaluzabda evakArArtho bhindantyeveti zobhanAni anaticAratayA vratAni-prANAtipAtaviratyAdIni yeSAM te suvratAH 'RSayaH' munayaH, te kimityAha-bhinnaH karmaivAtidurbhedatayA granthi: karmagranthi3ste tathAvidhAH 'upayAnti' prApnuvanti 'ajarAmaraM sthAnaM' muktipadamiti gAthArthaH / / ukto nAmaniSpannanikSepaH, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedammU. (495) monaM carissAmi samicca dhamma, sahie ujjukaDe niyaannchinne| saMthavaM jahijja akAmakAme, anAyaesI paribbae sa bhikkhU / vR. muneH karma maunaM tacca samyakcAritraM carissAmo'tti sUtratvAt cariSyAmi-AseviSye ityabhiprAyeNetyupaskAraH, 'sametya' prApya'dharma' zrutacAritrabhedaM dIkSAmityuktaM bhavati, 'sahitaH' samyagdarzanAdibhiranyasAdhubhirveti gamyate, svasmai hitaH svahito vA sadanuSThAnakaraNataH, kazcaivam ? -RjuH-saMyamastatpradhAnaM Rju vA-mAyAtyAgataH kRtam-anuSThAnaM yasyeti RjukRtaH, IdRkka ityAha-nidAnaM-viSayAbhiSvaGgAtmakaM, yadivA 'nidAna bandhane' tatazca karaNe lTUT, nidAnaMprANAtipAtAdikarmabandhakaraNaM chinnam-apanItaM yena sa tathA, ktAntasya paranipAtaH prAgva Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-15,[ni. 379] 353 tprAkRtatvAt, chinanidAno vA apramattasaMyata ityarthaH, 'saMstavaM' pUrvasaMstutairmAtrAdibhiH, pazcAsaMstutaizca zvazrvAdibhiH paricayaM 'jahyAt' tyajet, 'zaki ca liG ityanena zakyArthe li tataH saMstavaM hAtuM zakto ya iti, evaM liDarthabhAvanA sarvatra kAryA, tathA kAmAn-icchAkAmamadanakAmabhedAn kAmayate-prArthayate yaH sa kAmakAmo na tathA akAmakAma: yadvA'kAmo-mokSastatra sakalAbhilASanivRttestaM kAmayate yaH sa tathA, ata eva ajJAtaH-tapasvitAdibhirguNairanavagataH eSayate-grAsAdikaM gaveSayatItyevaMzIlo'jJAtaiSI 'parivrajed' aniyatavihAritayA viharet 'sa bhikkhutti' yattadornityAbhisambandhAd ya evaMvidhaH sa bhikSuH, anena siMhatayaiva viharaNaM bhikSutvanibandhanamuktamiti sutrArthaH / / tacca siMhatayA viharaNaM yathA syAttathA vizeSata AhamU.(496) rAovarayaM carijja lADhe, virae vedviyaa''yrkkhie| panne abhibhUya savvadaMsI, je kamhivi na mucchie sa bhikkhU // vR. rAga:-abhiSvaGga uparato-nivRtto yasmitadrAgoparataM yathA bhavatyevaM 'cared' viharet, ktAntasya paranipAta: prAgvat, anena maithunanivRttiruktA, rAgAvinAbhAvitvAnmaithunasya, yadvA''vRttinyAyena 'rAtovarayaM'ti rAtryuparataM 'caret' bhakSayedityanenaiva rAtribhojananivRttirapyuktA, 'lADhe'tti sadanuSThAnatayA pradhAno virata:-asaMyamAtrivRttaH, anena ca saMyamasyAkSepAtprANAtipAtanivRttiH sAvadhavacananivattirUpatvAdvAksaMyamasya mRSAvAdanivRttizcAbhihitA beditavyA, vedyate'nena tattvamiti vedaH-siddhAntastasya vedanaM vittayA AtmA rakSito-durgatipatanAntrAto'neneti vedavidAtmarakSitaH, yadvA vedaM vettIti vedavit, tathA rakSitA AyA:-samyagdarzanAdilAbhA yeneti rakSitAyaH, rakSitazabdasya paranipAtaH prAgvat, 'prAjJaH' heyopAdeyabuddhimAn 'abhibhUya' parAjitya parISahopasargAniti gamyate, 'sarvaM' samastaM gamyamAnatvAtprANigaNaM pazyatiAtmavatprekSata ityevaMzIlaH, athavA'bhibhUya rAgadveSau sarvaM vastu samatayA pazyatItyevaMzIla: sarvadarzI, yadivA sarvaM dazati-bhakSayatItyevaMzIlaH sarvadaMzI, uktaM hi "paDiggahaM saMlihittA NaM, levamAyAe sNje| duggaMdhaM vA sugaMdhaM vA, savvaM bhuMje na chaDDae / / " ata eva yaH kasmiMzcitsacittAdivastunina mUcchitaH-pratibaddhaH, etena parigrahe nivRttebhidhAnamapratibaddhazca kathamadattamAdadIta? ityadattAdAnanivRttezca, tathA ca ya evaM mUlaguNAnvitaH sa bhikSurityuktaM bhavatIti sUtrArthaH / / anyaccamU. (497) akkosavahaM vidittu dhIre, munI care lADhe niccmaaygutte| avvaggamane asaMpahiDhe, jo kasiNaM ahiAsae sa bhikkhuu|| vR. AkrozanamAkrozaH-asabhyAlApo vadho-ghAtastADanaM vA, anayoH samAhAradvandve AkrozavadhaM tadvidityA svakRtakarmaphalametaditi matvA 'dhIra:' akSobhyaH samyak soDhetiyAvat 'muniH' yati: 'caret' paryaTad aniyatavihAratayeti gamyate, tatazcAnenAkrozavadhacaryAparISahasahanamuktaM, 'lADhe'tti prAgvat, 'nityam' iti sadA 'AtmA' zarIram, Atmazabdasya zarIravacana28/23 naaygutte| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 syApi darzanAt uktaM hi uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-15/197 " dharmabhRtyagnidhIndvakaM tvaktattvasvArthadehiSu / zIlAnilamanoyatnaikavIryeSvAtmanaH smRtiH |" iti, - tena gupta Atmagupto na yatastataH karaNacaraNAdivikSepakRt, yadvA gupto- rakSito'saMyamasthAnebhy AtmA yena sa tathA avyagram-anAkulamasamaJjasacintoparamato mana:--cittamasyetyavya gramanA na saMprahRSTaH asaMprahRSTaH- AkrozAdiSu na praharSavAn, yathA kazcidAha - "kazcit pumAn kSipati mAM parirUpavAkyaiH, zrImatkSamAbharaNametya mudaM vrajAmi" ityAdi, prakRtopasaMhAramAha-yaH 'kRtsnam' utkRSTAdibhedataH samastamAkrozavadham 'adhyAste' sahate samatayeti gamyate, sa bhikSuriti sUtrArthaH // kiM ca mU. (498 ) paMta sayanAsanaM bhattA, sIuNhaM vivihaM ca daMsamasagaM / avvaggamane asaMpahiTTe, jo kasiNaM ahiAsae sa bhikkhU // - vR. 'prAntam' avamaM zayanaM ca saMstArakAdi AsanaM ca-pIThakAdi zayanAsanam upalakSaNatvAdbhojanAcchAdanAdi ca 'muktvA' sevitvA zItaM coSaNaM ca zItoSaNam uktarUpaM, casya gamyamAnatvAttacca sevitvA 'vividhaM ca ' nAnAprakAraM daMzAzca mazakAzca daMzamazakaM prAg vyAkhyAtameva prApyeti zeSa, matkuNAdyupalakSaNaM caitat, avyagramanA asaMprahRSTo yaH kRtsnamadhyAste sa bhikSuriti prAgvat / iha ca prAntaM zayanAsanaM bhuktveti atisAttvikatAdarzanArthaM, prAntazayanAditAyAM hi suduHsahAH zItAdayaH, anena zItoSNadaMzamazakaparISahasahanamuktamiti sUtrArthaH // aparaM - pU. (499) no sakkiyamicchaI na pUaM, novi ya vaMdaNagaM kuo pasaMsaM ? | se saMjae suvvae tavassI, sahie Ayagavesae sa bhikkhU / / vR. 'no' niSedhe 'satkRtaM' satkAramabhyutthAnAnugamAdirUpam 'icchati' abhilaSati, prAkRtatvAcca sUtre dIrghanirdeza:, na 'pUjAM' vastrapAtrAdibhiH saparyAM, 'no api ca' iti naiva ca 'vandanakaM' dvAdazAvarttAdirUpaM, kuta: 'prazaMsAM' nijaguNotkIrttanarUpAM ?, naivecchatItyabhiprAyaH, 'saH' evaMvidhaH samyag yatate sadanuSThAnaM pratIti saMyato'ta eva ca suvrataH suvratantrAcca 'tapasvI' prazasyAtapA:, tathA ca sahitaH samyagjJAnakriyAbhyAM yadvA sa lina Ayatimadhyena ardhAdanuSThAnena varttata iti sahitaH, tata eva cAtmAnaM karmavigamAcchuddhasvarUpaM gaveSayati-kathamayamitthaMbhUto bhavedityanveSayate ya: sa AtmagaveSakaH, yadvA Aya:- samyagdarzanAdilAbhaH sUtratvAdAyato vAmokSastaM gaveSayatItvAya gaveSaka AyatagaveSako vA yaH sa bhikSuriti sUtrArthaH / anena satkArapuraskAraparISahasahanamuktaM, samprati strIparISahasahanamAhamU. (500 ) jena puno jahAi jIviyaM, mohaM vA kasiNaM niyacchaI / naranAriM payahe sayA tavassI, na ya koUhalaM uvei sa bhikkhU // vR. yena hetunA, punaH zabdo'sya sarvathA saMyamaghAtitvavizeSadyotakaH, 'jahAti' tyajati 'jIvitaM' saMyamajIvitaM 'mohaM vA' mohanIyaM vA kaSAyanokaSAyApAyAdirUpaM 'kRtsnaM' samastaM kRSNaM vA zuddhAzayavinAzakatayA 'niyacchati' bandhAti tadevaMvidhaM narazca nArI ca naranArI 'prajahyAt ' prakarSeNa tyajet ya: 'sadA' sarvakAlaM tapasvI, naca 'kutUhalam' abhuktabhogatAyAM stryAdiviSayaM - - Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-15,[ ni. 379] 355 kautukam, upalakSaNatvAdbhuktabhogatAyA smRti ,ca 'upaiti' gacchati sa bhikSuriti sUtrArthaH / / itthaM parISahasahanena bhikSutvasamarthanAt siMhavihAritvamuktvA tadeva piNDavizuddhidvAreNAhamU. (501) chinnaM saraM bhomaM aMtalikkhaM. suvinaM lakkhaNaM daMDa vatthuvijjaM / aMgavigAraM sarassavijayaM, jo vijjAhi na jIvaI sa bhikkhU / / vR. chedanaM chinnaM vasanadazanadArvAdInAM, tadviSayazubhAzubhanirUpikA vidyA'pi chitramityuktA, evaM sarvatra / 'devesu uttamo lAbho' ityAdi, tathA 'sara'tti svarasvarUpAbhidhAnaM, "sajjaM ravai mayUro, kukkuDo risabhaM srN| haMso ratati gaMdhAraM, majjhimaM tu gvele|" ityAdi, tathA- "sajjeNa lahai vitti, kayaM ca na vinssii| gAvo puttA ya mittA ya, nArINaM hoi vllho|" risaheNa uIsAriyaM, seNAvaccaM dhaNANi ya" ityaadi| tathA bhUmiH-pRthvI bhUmau bhavaM bhaumaMbhUkampAdilakSaNaM, yathA "zabdena mahatA bhUmiryadA rasati kmpte| senApatiramAtyazca, rAjA rASTraM ca pIDyate / / " ityAdi / tathA antarikSam-AkAzaM tatra bhavam AntarikSa-gandharvanagarAdilakSaNaM, yathA "kapilaM zasyaghAtAya, mAJjiSTe haraNaM gvaam| avyaktavarNaM kurute, balakSobhaM na saMzayaH // 1 // gandharvanagaraM snigdhaM, saprAkAraM satoraNam / saumyA dizaM samAzritya, rAjJastadvijayaGkaram // 2 // " ityAdi / tathA 'svapnaM' svapnagataM zubhAzubhakathanaM, yathA "gAyane rodanaM brUyAnnatane vdhbndhnm| hasane zocanaM brUyAtpaThane kalahaM tathA // " ityAdi / tathA lakSaNaM' strIpuruSayoryathA 'cakkhusinehe suhito daMtasinehe ya bhoyaNaM miTuM / tayaneheNa ya sokhaM nahanehe hoi paramaghanaM / " ityAdi, gajAdInAM ca yathAyathaM vaalukaapyaadivihitm| tathA 'daMDa'tti 'daNDaH' yaSTitsatsvarUpakathanam, "evapavvaM pasaMsaMti, dupavvA kalahakAriya"tti, ityaadi| tathA 'vAstuvidyA" prAsAdAdilakSaNAbhidhAyizAstrAtmakA "kuTilA bhUmijAzcaiva, vainIkA dvndvjaastthaa| latino nAgarAzcaiva, prAsAdAH kSitimaNDanAH / / 1 / / sUktA: padavibhAgena, karmamArgeNa sundarAH / phalAvAptikarA loke, bhaGgabhedayutA vibhoH / / 2 / / aNDakaistu viviktAste, nirgmaishcaaruruupkaiH| citrapatravicitraizca, vividhaa''kaarruupkaiH||3|| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-15 / 501 ityAdi / tathA 'aGgavikAra:' zira:- sphuraNAdistacchubhAzubhasUcakaM zAstramapyaGgavikAro yathA 'dakSiNAkSispandane priyaM bhaviSyatI 'tyAdi / tathA straraH- podakIzivAdirutarUpastasya viSayaH -- tatsambandhI zubhAzubhanirUpaNAbhyAsaH, yathA "gatistArA svaro vAmaH, podakyA: zubhadaH smRtaH / viparIta praveze tu sa evAbhISTadAyakaH // "durgAsvaratrayaM syAjjJAtavyaM zAkunena naipuNyAt / cilicilizabdaH saphalaH susu madhyazcalacalo viphalaH // " ityAdi / tato ya etAbhirvidyAbhirna jIvati naitA eva jIvikA: zubhAzubha: prakalpya prANAn dhArayati sa bhikSuriti sUtrArtha: // anena nimittalakSaNotpAdanAdoSaparihAra uktaH, samprati mantrAdirUpatadoSaparihArAyAha tathA mU. (502 ) maMtaM mUlaM vivihaM vijjaciMtaM, vamanavireyanaghUmanittasiNANaM / Aure saraNaM tigicchiyaM ca taM parinnAya parivvae sa bhikkhU // - vR. 'mantram' OMkArAdisvAhAparyanto hUkArAdivarNavinyAsAtmakastaM, 'mUlaM' sahadevImUlikAkalpAdi tattacchAstravihitaM mUlakarma vA 'vividhaM' nAnAprakAraM 'vaidyacinta' vaidyasambandhinIM nAnAvidhauSapathyAdivyApArAtmikAM vividhAmityatrApi DamarukamaNinyAyena yojyate, vamanam - udgiraNaM virecanaM-koSThazuddhirUpaM dhUmaM manaHzilAdisambandhi nettaMti- netrazabdena netra saMskAramiha samIrAJjanAdi parigRhyate, snAnam- apatyArthaM mantrauSadhisaMskRtajalAbhiSenaM, 'vamanAdInAM ca snAnAvasAnAnAmiha kRtasamAhArANAM nirdezaH, 'Aure saraNaM'ti, subvyatyayAd 'Aturasya' rogAdipIDitasya 'zaraNaM' smaraNaM hA tAta ! hA mAtaH ! ityAdirUpaM 'cikitsitaM ca' Atmano rogapratIkArarUpaM 'tad' iti yadanantaramuktaM 'paritrAya'tti jJaparijJaya parijJAya pratyAkhyAnaparijJayA ca pratyAkhyAya 'parivrajet' sarvaprakAraM saMyamAdhvani yAyAdyaH sa bhikSuriti sUtrArthaH // aparaM ca mU. (503 ) khattiyagaNauggarAyaputtA, mAhaNabhoI ya vivihA ya sippiNo / no tesi vayai silogapUaM, taM paritrAya parivvae sa bhikkhU / / vR. kSatriyAH --haiheyAdyanvayajA gaNAH- mallAdisamUhAH ugrA:- ArakSakAdayaH rAjaputrAH - 'nRpasutAH, eSAM dvandvaH, 'mAhana bhogikA: ' tatra mAhanA brAhmaNastathA bhogena-viziSTanepathyAdinA caranti bhogikA:- nRpatimAnyA: pradhAnapuruSAH, 'vividhAzca' nAnAprakArA: 'zilpinaH ' sthapatiprabhRtayaH, paThanti ca- 'sippino'nne' tatra cAnye iti zilpivizeSaNamubhayatra ca ya iti zeSaH, 'no' naiva 'teSAM' kSatriyAdInAM 'vadati' pratipAdayati, ke ? - 'zlokapUje' zlokaM - zlAghAM yathaite zobhanA iti, pUjAM ca yathaitAn pUjayateti, ubhayatra pApAnumatyAdimahAdoSasambhavAt, kiMtu 'tadi' ti zlokapUjAdikaM dvividhayA'pi parijJayA parijJAya parivrajedyaH sa bhikSuriti sUtrArthaH // anena vanIpakatvasya parihAra uktaH, sAmprataM saMstavaparihAramAha mU. (504 ) gihiNo je pavvaieNa divA, appavvaIeNa va saMthuyA havijjA / tersi ihaloyaphalaTTayAe, jo saMthavaM na karei sa bhikkhU / / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-15,[ ni. 379] 357 vR. 'gRhiNaH' gRhasthA ye 'pravrajitena' gRhItadIkSeNa dRSTA upalakSaNatvAtparicitAzca 'apravrajitena vA' gRhasthAvasthena saha 'saMstutAH' paricitA bhaveyurgRhiNo ya iti sambandhaH 'tesiM'ti taiH' ubhayAvasthayo: paricittaihibhiH 'ihalaukikaphalArthaM vastrapAtrAdilAbhanimittaM yaH 'saMstavaM' paricayaM na karoti sa bhikSuriti sUtrArthaH / / tathAmU.(505) sayanAsanapAnabhoyaNaM, vivihaM khAimasAimaM presiN| adae paDisehie niyaMThe, je tattha na paosaIsa bhikkhU / / vR. zayanAsanapAnabhojana miti zayanAdIni pratItAni vividham' anekaprakAraM khAdimasvAdima'miti khAdimaMpiNDasvarjUrAdi svAdimam-elAlavaGgAdi, ubhayatra samAhAraH 'paresiM'ti 'parebhyaH' gRhasthAdibhyaH 'adai'tti adadadabhyaH 'pratiSiddhaH' kvacit kAraNAntare yAcamAno nirAkRtaH saH 'nirgranthaH' muktadravyabhAvadagrantho vaH 'tatra' ityadAne 'na praduSyati' na pradveSa yAti punardAsyatItyabhidhAyakakSapakaSivatsa bhikSuriti sUtrArtha: / / anena krodhapiNDaparihAra uktaH, upalakSaNaM caitadazeSabhikSAdoSaparihArasya, idAnIM grAsaiSaNAdoSaparihAramAhamU. (506) jaMkiMcAhArApAnagaM vivihaM, khAimasAimaM paresi laddhaM / jo taM tiviheNa nAnukaMpe, manavayakAyasusaMvuDe je sa bhikkhU / / vR.'yat kiJcit' alpamapi AhArapAnam' azanapAnIyaM vividhaM 'khAimasAimaM'ti casya gamyamAnatvAt svAdimasvAdimaMca uktarUpaM 'paresiM'ti parebhyaH' gRhasthebhyaH 'laddhaM'ti labdhvA' prApya ya: 'taM'ti subbyatyayAttenAhArAdinA 'trividhena' manovAkAyalakSaNena prakAratrayeNa nAnukampate, ko'rthaH |-glaanbaalaadiinopkurute na sa bhikSuriti vAkyazeSaH, yastu manovAkkAyaiH suSTha saMvRto niruddhatathAvidhAhAradyabhilASaH susaMvRtA vA manovAkAyA yasyeti susaMvRtamanovAkkAyaH, tata eva glAnAdInanukampata iti gamyate, sabhikSuH, yadivA 'nAnukampate' ityatra 'nA' puruSo'nukampate (nAnurUpo na kampate) manovAkkAyasusaMvRtaH san sa bhikSuriti sUtrArthaH / / anenArthato gRddhayabhAvAbhidhAnAdaGgAradoSaparIhAra uktaH, samprati dhumaparihAramAhamU. (507) AyAmagaM ceva javodanaM ca, sIyaM sovIrajavodagaM c| . no hIlae piMDaM nIrasaMtu, paMtakulANi parivvae sa bhikkhU // vR.AyAmameva AyAmakam-avazrAvaNaM cazabda uttarApekSayA samuccaye svagatAnekabhedakhyApako vA, 'eva' iti prAgvat, 'yavodanaM ca' yavabhaktaM 'sIya'ti zItaM-zItalamantaprAntopalakSaNaM caitat, sovIra-AcAmlaM yavodakaM ca-yavaprakSAlanaM pAnIyaM sovIrayavodakaM, tacca 'no hIlayet' dhigidaM kimanenAmanojJeneti na nindet, piNDyate-saGghAtyate, ko'rthaH ? gRhibhyaH upalabhya saMmolyata iti piNDastamAyAmakAdyena 'nIrasaM' vigatAsvAda' 'tuH' apyarthastato nIrasamapi, ata eva prAntakulani' tRcchAzayagRhANi daridrakulAni vA yaH parivrajetsa bhikSuriti sUtrArthaH / / anyaccamU.( 508) sadA vivihA bhavaMti loe, divyA mAnusayA tahA tiricchaa| bhImA bhayabheravA usalA, jo succA na bihijjaI sa bhikkhU // vR.'zabdAH' dhvanayaH vividhAH' vimarzapradveSAdinA vidhIyamAnatayA nAnAprakArAM: 'bhavanti' Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-15/508 jAyanat 'loke jagati 'divyAH devasambandhina: 'mAnuSyakAH' manuSyasambandhinastathA 'tairazcA:' tiryakasambandhinaH bhImAH' raudrA: bhayena bhairavA:-atyantasAdhvasotpAdakA bhayabhairavAH 'udArAH' mahAnto yaH 'zrutvA' AkarNya prakramAduktavizeSaNaviziSTAneva zabdAn 'na vyathate' na bibheti dharmadhyAnato na calati vA sa bhikSuriti sUtrArthaH / / anenopasargasahiSNutvaM siMhavihAritAryA nimittamuktaM, samprati samastadharmAcAramUlaM samyaktvasthairyamAhama. (509) vAyaM vivihaM samicca loe, sahie kheyAnagae a koviyppaa| panne abhibhUya savvadaMsI, uvasaMte aviheDae sa bhikkhU / vR. 'vAda' ca svasvadarzanAbhiprAyavacanavijJAnAtmakaM 'vividham' anekaprakAraM, dharmaviSaye'pi hyanekadhA vivadante, yathoktaM "setukaraNe'pi dharmo bhavatyasetukaraNe'pi kila dharmaH / gRhavAse'pi ca dharmo vane'pi vasatAM bhavati dhrmH||" muNDasya bhavati dharmastathA jaTAbhiH savAsasAM dharmaH" ityAdirUpaM sametya' jJAtvA loke sahitaH svahito vA pAgvat khedayatyanena karmeti khedaH-saMyamastenAnugato-yuktaH khedAnugataH 'ca:' pUraNe kovidaH-labdhazAstraparamArtha AtmA'syeti kovidAtmA, panne abhibhUya savvadaMsI uvasaMte'tti prAgvat, 'aviheThaka:' na kasyacidvibAdhako yaH sa bhikSuriti sUtrArthaH / / tathAmU. (510) asippajIvi agihe amitte, jiiMdio sabbao vipymukke| anukkasAI lahu appabhakkhI, ciccA giha egacare sa bhikkhU // va.zilpena-citrapatracchedAdivijJAnena jIvituM zIlamasyeti zilpajIvI na tathA'zilpajIvI 'agRha:' gRhavirahitaH tathA avidyamAnAni mitrANI-abhiSvaGgahetavo vayasyA yasyAsAvamitraH, jitAni-vazIkRtAni indriyANi' zrotrAdIni yena sa tathA, 'sarvata:' bAhyAdabhyantarAcca granthAditi gamyate, vividhaiH prakAraiH prakarSeNa mukto vipramuktaH, tathA anavaH-svalpA: saJjavalananAmAna itiyAvat kaSAyAH-krodhAdayo yasyeti sarvadhanAdityAdini pratyaye'NukaSAyI, prAkRtatvAtsUtre kakArasya dvitvaM, yadvA utkaSAyI-prabalakaSAyIna tathA'nutkaSAyI alpAni-stokAni laghUni-ni: niSpAvAdIni bhakSayituM zIlamasyeti alpalaghubhakSI, sUtre tivyatyayaH prAgvat, 'tyaktvA' apahA bhedabhinnam, eko-rAgadveSarahitaH tathAvidhayogyatAvAptAvasahAyo vA carativiharatyekacaro anenaikAkivihAra upalakSita iti sUtrArthaH / 'iti' parisamAptau, bravImIti pUrvavadeva, adhyayanaM - 15 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre paJcadazamadhyayanaM saniyuktiH saTIkaM samAptam .. adhyayanaM - 16- brahmacaryasamAdhiH vR. ukta paJcadazamadhyayanam, adhunA SoDazamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-ihAnantarAdhyayane bhikSuguNA uktAH, te catattvato brahmacaryavyavasthitasya bhavanti, tadapi ca brahmaguptiparijJAnata Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 16, [ ni. 379] iti vA ihAbhidhIyante ityanena sambandhanAyAtasyAsyAdhyayanasya caturanuyogadvAracarcA prAgvadyAvannAmanippannanikSepe dazabrahmacarya samAdhisthAnamiti nAma, tato dazAdipadAnAM paJcAnAM nikSepaH karttavyaH, tatra ca naikakAdyabhAve dazasambhava ityekakanikSepamAha niyuktikRtni. [ 379 ] nAmaMThavaNAdaviemAuyapayasaMgahekkae ceva / pajjava bhAve a tahA sattee ikkagA huMti // vR. etadarzastu caturaGgIyAdhyayana eva kathita iti na pratanyate / etadanusAratazca dvayAdinikSepaH sukara eveti tamupekSyaiva dazanikSepamAha ni. [ 380 ] dasasu a chakko davve nAyavvo dasapaesio khaMbho / ogAhaNAThiIe nAyavvo pajjavaduge a / vR. dazasu ca nikSeptavyepu paTko nikSepa iti gamyate, sa ca nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhAvabhedAt, tatra nAmasthApane kSutre, 'davve 'tti dravyaviSayeSu dazasu vicAryamAneSu 'jJAtavya: ' avagantavyaH daza pradezAH parimAnamasyeti dazapradezika : skandho dazocyate, dazaparamAnudravyaniSpannatvAt, tathA 'ogAhaNATTiIe' tti skandha evAvagAhanAyAM cintyamAnaH prakramAddazapradezAvagADhaH kSetradazocyate, 'sthitau ca dazasamayasthitikaH sa eva kAladazocyate, upalakSaNaM caitatsarvaM, yata Aha cUrNikRt -" dravyadaza daza sacittAdIni dravyANi, kSetradaza dazAkAzapradezAH, kAladaza daza samayA iti jJAtavyAH " 'pajjava 'tti paryAyA dazasaGkhyatvena vivakSitA bhAvadaza (kSaye) (kvaye) paryAyA ityAha- 'dvike ca' jIvAjIvarUpe 'caH ' pUraNe, tatra jIvaparyAyA vivakSayA kapAyAdayaH, ajIvaparyAyAzca pudgalasambandhino varNAdaya iti / idAnIM brahmanikSepamAhabaMbhaMmi u caukkaM ThavaNAbaMbhaMmi baMbhaNuppattI / davvaMmi vatthiniggahu annANINaM muNeyavvo / bhAve uvatthiniggahu nAyavvo tassa rkkhnndvaae| ThANANi tAni vajjijja jANi bhaNiyANi ajjhayaNe // ni. [ 381 ] ni. [ 382 ] vR. 'baMbhaMmi u' ti brahmaNi punarvicArye 'caukkaM 'ti catuSko nAmasthApanAdravyabhAvabhedAnikSepa iti gamyate, tatra nAmabrahma yasya brahmeti nAma, sthApanAbrahmaNi brAhmaNotpattirvaktavyA, yathA''cAranAmni prathamAGge "ekA maNUsajAI rajjuppattIya do kayA usabhe / tinni ya sippavaNie sAvagadhammaMmi cattAri // " 359 -- ityAdinA niryuktikRtA'bhihitA, 'dravye bastinigrahaH ' upasthanirodhamAtram ' ajJAninAM ' mithyAdRzAM dazabrahmacaryasamAdhisthAnAvagamazUnyAnAM 'muNitavyaH' pratijJAtavyo brahmeti prakramaH, 'bhAve u'ti bhAve punarvicArye bastinigraho 'jJAtavyaH' avagantavyaH, kasya sambandhItyAha'tasya' iti brahmaNo 'rakSaNArthAya' rakSaNaprayojanAya 'sthAnAni' viviktazayanAsanasevanAdIni tAni 'varjayet' pariharedyastasyeti prakramaH, sa ca jJAnyeva, tAni kAnItyAha - yAni 'bhaNitAni ' uktAni 'adhyayane' ihaiva prakrAnta iti gAthAdvayArthaH // caraNanikSepamAhacaraNe chakko davve gaIcaraNaM caiva bhakkhaNecaraNaM / ni. [ 383 ] Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-16/510 khitte kAle jaMmi u bhAve u guNANa AyaraNaM / / / vR. caraNaviSayaH SaTkaH' SaTpariNAma uktarUpo nikSepaH, tatra nAmasthApane gatArthe, dravye gatirUpaM caraNaM gaticaraNaM grAmAdigamanAtmakamityarthaH, 'ca:' samuccaye bhinnakramazca 'eve'tti pUraNe, 'bhakkhaNecaraNaM'ti ekAro'lAkSaNikastato bhakSaNacaraNaM, caraNazabdasyobhayArthatvAt, paThyate hi 'cara gatibhakSaNayoH' iti, cathA 'khette kAle jami'tti yasmin kSetre kAle vA caraNaM caryate vyAvaya'te vA tatkSetracaraNaM kAlacaraNaM ceti prakramaH, bhAve tu 'guNAnAM' mUlottaraguNarUpANAm 'AcaraNam' Asevanamiti gAthArthaH / / samAdhinikSepamAhani.[384] samAhIi caukkaM davvaM davveNa jena u smaahii| bhAvaMmi nANadaMsaNatave caritte anAyavvaM / / vR. samAdhau 'caukvaM'ti pAgvaccatuSko nAmAdinikSepaH, tatra nAmasthApane prasiddhe, 'dravya'miti dravyamasAdhiH 'dravyeNa' mAdhuryAdiguNAnvitena 'yena' hetunA 'tuH' pUraNe 'samAdhiH' svAsthyamupajAyate tadeva smaadhihetutvaatsmaadhiriti| bhAvaMmi nAnadaMsaNatave carite atti sUtratvAdbhAve jJAnadarzanatapAMsi caritraM ca svasvarUpAvirodhenAvasthAnAtsamAdhirjJAtavyaH, yadvA jJAnaM ca darzanaM tapazceti samAhAra: tato jJAnadarzanatapasi caritreca, prakramAdyaH samAdhiH-amISAmeva parasparamavirodhenAvasthAnaM sa bhAvasamAdhiriti jJAtavyamiti gAthArthaH / / sthAnanikSepamAhani.[385] nAmaMThavaNAdavie khittaddhA uDDauvaraI vshii| saMjamapagagaha johe acalagaNaNasaMdhaNA bhaave|| vR. sarvatra sthAnamiti yojanIyaM, nAmasthAnamityAdi, tatra nAmasthAnaM pratItaM, sthApanAsthAnaM tu yo yadguNopeto yasminnAcAryAdipade sthApyate sa eva tiSThatvasmin sthAna iti sthApanAsthAnamucyate, 'dravyasthAnam' AkAzam, atra hi jIvAdidravyANi tiSThantIti, kSetrasthAnamapyAkAzameva, yataH kSetramAkAzaM taccAkAza eva tiSThati, uktaM hi-'AkAzaM tu svapratiSThita miti, addhAsthAnamarddhatRtIyayadvIpasamudrarUpaM samayakSetraM, tatraiva samayAvalikAdyupalakSitasyAddhAkAlasya sthiteH, UrddhasthAnaM' yatrodbharvaM sthIyate, tacca kAyotsargaH, 'uparatisthAnaM' yatra sarvasAvadyavirativApyate, vasatisthAnaM' yatra strIpaNDakAdidopavikale yatinivAsaH, saMyamasthAnaM-zubhazubhatarAdhyavasAyavizeSA yeSu saMyamasyAvasthitiH, pragrahasthAnaM yadyasyAyudhasya grahaNasthAnaM, yodhasthAnam-AlIDhapratyAlIDhAdi, acalasthAnaM yasminna manAgapicalanasambhavaH, tacca mukhyato muktireva, gaNanAsthAnaM yatraikakAdau zIrSaprahelikAvasAne gaNanA'vatiSThate, saMghaNa'tti sandhAnasthAnaM yatra deze truTitamuktAvalyAderekatvaM vidhIyate, 'bhAvasthAnam' audayikAdibhAvAnAM yathAsvamavasthAnaviSaya iti gaathaarthH|| gato nAmaniSpannanikSepaH, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedam mU. (511) suaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM-iha khalu dherehiM bhagavaMtehiM dasabaMbhacerasamAhiThANA pannattA, je bhikkhU succA nisamma saMjamabahule saMvarabahule samAhibahule gutte gutidie guttabaMbhayArI sayA appamatte viharijjA / / vR. zrutaM mayA''yuSmaMstena bhagavataivam 'AkhyAtaM' kathitaM, kathamityAha-sopaskAra Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-16,[ni.385] 361 tvAtsUtrasya yatheti gamyate, tato yatheha kSetre pravacane vA 'khalu' nizcayena sthaviraiH-- gaNadharaiH 'bhagavadbhiH ' paramaizvaryAdiyuktairdazabrahmacaryasamAdhisthAnAni 'prajJaptAni' prarUpitAni, ko'bhi-- rAyaH?-naipAmiyaM svamanIpikA, kintu bhagavatA'pyevamAkhyAtaM mayA zrutaM tato'tramA anAsthAM kRthAH, tAnyeva vizinaSTi-'ye' iti yAni brahmacaryasamAdhisthAnAni bhikSuH zrutvA' AkarNya zabdataH 'nizamya' avadhAryArthataH 'saMjamabahule'tti saMyamam -AzravaviramaNAdikaM bahu itibahusaGghayaM yathAbhavatyevaMlAti-gRhNAti, ___ ko'bhiprAyaH?- vizuddhavizuddhataraM puna: puna: saMyamaM karotIti saMyamabahulaH, mayUravyaMsakAditvAtsamAsaH, yadivA bahula:-prabhUtaH saMyamo'syeti bahulasaMyamaH, sUtre pUrvAparanipAtasyAtantratvAt, ata eva saMvara:-AzravadvAranirodha: tadvahulo bahulasaMvaro vA, tata eva samAdhiHcittasvAsthyaM tadbahulo bahulasamAdhirvA, 'gupH' manovAkkAyaguptibhiH, guptatvAdeva ca guptAni viSayapravRttito rakSitAni indriyANi- zrotrAdInI yena sa tathA, tata eva guptaM navaguptisevanAt 'brahmeti brahmacaryaM caritum-AsevituM zIlamasyeti guptabrahmacArI 'sadA' sarvakAlam 'apramattaH' pramAdavirahitaH 'viharet' apratibaddhavihAritayA caret / / etena saMyamabahulatvAdi dazabrahmacaryasamAdhisthAnaphalamuktam, etadavinAbhAvityAttasyeti sUtrArthaH // mU.(512) kayare khalu therehi bhagavaMtehiM dasabaMbhacerasamAhiThANA pannattA?, ime khalu te jAvaviharijjA, taMjahA-vivittAi sayaNAsaNAiMsevijjA se niggaMthe, to itthIpasupaMDagasaMsattAI sayaNAsaNAiMsevittA havai se niggaMthe, taM kahaM iti cedAyariyAha niggaMdhassa khalu itithapasupaMDagasaMsattAI, sayaNAsaNAI sevamAnassa baMbhayArissa baMbhacere saMkA vA kaMkhA vA vitigicchA vA samuppajjijjA, bheyaM vA labhijjA, ummAyaM vA pAunijjA, dohakAliyaM vA rogAyaMkaM havijjA, kevalipannattAo dhammAo vA bhaMsijjA, tamhA no itthipasupaMDagasaMsattAI sayaNAsaNAI sevittA havai se niggNthe||| vR. katarANItyAdipraznasUtram imAnItyAdi nirvacanasUtraM ca prAgvat, tAnyevAha-'taM jahe'tyAdi, 'tadyathe' tyupanyAse viviktAni' strIpazupaNDakAkIrNatvavirahitAni, zayyate yeSu tAnizayanAni ca-phalakasaMstArakAdIni, Asyate yeSu tAni AsanAni ca-pAdapIThApuJchanAdInizayanAsanAni, upalakSaNatvAtsthAnAni ca seveta' bhajeta ya: sa: 'nirgranthaH' dravyabhAvagranthAniSkrAnto bhavatIti zeSaH / itthamanvayenAbhidhAyAvyutpannavineyAnugrahAyAmumevArthaM vyatirekeNAha__.'no' naiva striyazcadivyA mAnuSyo vA pazavazca-ajaiDakAdayaH paNDakAca-napuMsakAni strIpazupaNDakAstaiH saMsaktAni-AkIrNAni strIpazupaNDakasaMsaktAni 'zayanAsanAni uktarUpANi 'sevitA' upabhoktA bhavati, 'tadi'tyanantaroktaM 'kathaM' kenopapattiprakAreNa ?, 'iti ced' evaM yadi manyase, atrocyate-nirgranthasya khalaM nizcitaM strIpazupaNDakasaMsaktAni zayanAsanAni 'sevamAnasya' apabhuJjAnasya baMbhayArissa'tti apizabdasya gamyamAnatvAd brahmacAriNo'pi sato brahmacarye 'zaGkA vA' kimetAH seve uta netyevaMrUpA, yadivA ihAnyeSAmiti gamyate, tataH zaGkA vA'nyeSAMyathA kimasAvevaMvidhazayanAsanasevI brahmacAryuta neti, 'kAGkSA' vA stryAdyabhilASarUpA 'vicikitsA' vA dharmaM prati cittaviplutiH 'samutpadyate' jAyate, athavA zaGkA Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 stryAdibhiratyantApahRtacittatayA vismRtasakalaptopadezasya- uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-16/512 ityAdikuvikalpAn vikalpayato mithyAtvodayataH kadAcidetatparihAra eva na tIrthakRdbhirukto bhaviSyati, etadAsevane vA yo doSa uktaH sa doSa eva na bhavatyevaMrUpa: saMzaya utpadyate, kAGkSA vA tata eva heto: "satyaM vacmi hitaM vacmi, sAraM vacmi punaH punaH / asminnasAre saMsAre, sAraM sAraGgalocanAH / / " ityAdyabhidhAyakAnyAnyanIlapaTAdidarzanAgraharUpA, vicikitsA vA dharmaM pratikimetAvataH kaSTAnuSThAnasya phalaM bhaviSyati na vA ? tadvarametadAsevanamevAstvityevaMrUpA, 'bhedaM' vA vinAzaM cAritrasyeti gamyate, 'labheta prApnuyAt, 'unmAdaM vA' kAmagrahAtmakaM prApnuyAt strIviSayAbhilASAtirekatasthAvidhacittaviplavasaMbhavAt 'dIrghakAlikaM vA' prabhUtakAlabhAvi rogazcadAhajvarAdirAtaGkadha - AzughAtI zUlAdi rogAtaGkaM 'bhavet' syAt, saMbhavati hi tryAdyabhilASAtirekato ' rocakatvaM tatazca jvarAdIni, kevaliprajJaptAt, 'dharmAt zrutacAritrarUpAt samastAd 'bhrazyet' adhaH pratipatet, kasyacidatikliSTakarmodayAtsarvathA dharmaparityAgasambhavAt, yata evaM tasmAdityAdiniganavAkyaM prakaTArthameveti sUtrArthaH // uktaM prathamaM samAdhisthAnaM dvitIyamAha mU. (513) no itthINaM kahaM kahittA havai se niggaMthe, taM kahamitI cedAyariyA''haniggaMthassa khalu itthINaM kahaM kahemAnassa baMbhayArissa baMbhacere saMkA vA kaMkhA vA vitigicchA vA samuppajjijjA bheyaM vA labhijjA ummAyaM vA pAunijjA dohakAlIyaM vA rogAyakaM havijjA kevalipattrattAo vA dhammAo bhaMsijjA, tamhA no itthINaM kahaM kahijjA | "priyAdarzanamevAstu, kimanyairdarzanAntare: ? / prApyate yena nirvANaM, sarAgeNApi cetasA // " vR. no strINAmekAkinInAmiti gamyate, 'kathA' vAkyaprabandharUpA, yadivA strINAM kathA, - 'karNATI suratopacAracaturA lATI vidagdhapriyA' ityAdikA, athavA jAtikularUpanepathyabhedAccaturdhA strIkathA, tatra jAtirbrAhmaNyAdi: kulam ugrAdi rUpaM mahArASTrikAdi saMsthAnaMtattaddezaprasiddhaM, tAM kathayitA bhavati 'se niggaMthe 'tti ya evaMvidhaH sa nirgranthaH / zeSaM praznaprativacanAbhidhAyi pUrvavaditi sUtrArthaH / tRtIyamAha F - mU. (514 ) no itthIhiM saddhiM saMnisijjAgae viharittA havai se niggaMthe, taM kahaM iti cedAyariyAha- niggaMssa khalu itthINaM saddhiM saMnisijjAgayassa baMbhayArissa baMbhacere saMkA vA kaMkhA vA vitigicchA vA samuppajjijjA bheyaM vA labhijjA ummAyaM vA pAunijjA dIhakAlIyaM vA rogAyakaM havijjA kevalipannattAo vA dhammAo bhaMsijjA, tamhA no niggaMthe itthIhiM saddhi saMnisijjAgae viharai || - vR. no strIbhiH 'sArddha' saha samyag niSIdanti - upavizantyasyAmiti saMniSadyA- pIThAdyAsanaM tasyAM gataH - sthitaH saMniSadyAgataH san 'viharttA' avasthAtA bhavati, ko'rthaH ? - strIbhiH sahaikAsane nopavizet, utthitAsvapi hitAsu muhUrtaM tatra nopavevyamiti samprAdayaH, ya evaMvidhaH sa nirgranthaH, na tvanya ityabhiprAyaH, zeSaM praznaprativacanAbhidhAyi pUrvavaditi sUtrArthaH // caturthamAha Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-16,[ni.385 ] mU.(515) no itthINaM iMdiyAI manoharAI manoramAiM AloittA nijjhAittA havai se niggaMthe. taM kaha iti cedAyariyA''ha-niggaMssa khalu itthINaM iMdiyAI manoharAI manoramAiM jAva nijjhAemANassa baMbhacere saMkA vA kaMkhA vA vitigicchA vA samuppajjijjA bheyaM vA labhijjA ummAyaMvA pAunijjA dIhakAlIyaM vA rogAyakaM havijjA kevalipannattAo vA dhammAo bhaMsijjA, tamhA khalu niggaMthe no itthINaM iMdiyAiM nijjhaai| va.no strINAM 'indriyANi nayananAsikAdIni mana:-cittaM haranti dRSTamAtrANyapyAkSipantIti manoharANi, tathA mano ramayantIti darzanAnantaramanucintyamAnAnyahlAdayantIti manoramANi 'AlokitA' samantAdraSTA ' niLatA' darzanAnantaramatizayena cintayitA, yathA--aho! salavaNatvaM locanayoH, RjutvaM nAsAvaMzasyetyAdi, yadvA 'ADISadarthe' tata 'AlokitA' iMghadRSTA 'nirdhyAtA' prabandhena nirIkSatA bhavati yaH sa nirgranthaH, anyatpratItameveti sUtrArthaH / / paJcamamAha mU. (516) no niggaMthe itthINaM kuTuMtaraMsi vA dUsaMtarasi vA bhittiaMtaraMsi vA kUiyasadaM vA ruiyasa vA gIyasakaMvA hasiyasaha vA thaNiyasavA kaMdiyasadaM vA vilaviyasa vA suNittA havai se niggaMthe, taM kahaM iti cedAyariyAha-itthINaM kuiMtaraMsi vA drasaMtaraMsi vA bhitiaMtaraMsi vA jAva vilaviyasadaM vA suNamAnassa baMbhayArissa baMbhacere saMkA vA kaMkhA vA vitigicchA vA samuppajjijjA bheyaM vA labhijjA ummAyaM vA pAunijjA dohakAlIyaM vA rogAyaMkaM havijjA kevalipannattAo vA dhammAo bhaMsijjA, tamhA khalu nigaMthe no itthoNaM kuDutaraMsi vA jAva suNemAne vihrijjaa|| vR. no strINAM kuDyaM-khaTikAdiracitaM tenAntaraM-vyavadhAnaM kuDyantaraM tasmin vA, dUSyaMvastra tadantare vA, yavanikAntara, ityarthaH, bhittiH- pakkeSTakAdiracitA tadantare, vAzabdaH sarvatra vikalpAbhidhAyI, sthitveti zeSaH, kUjitazabdaM vA' vividhavihagabhASayA'vyaktazabdaM suratasamayabhAvinaM 'ruditazabdaM vA' ratikalahAdikaM mAninIkRtaM 'gItazabdaM vA' paJcamAdihuMkRtirUpaM 'hasitazabdaM vA' kahakahAdikaM 'stanitazabdaM vA' ratisamayakRtaM 'kranditazabda vA' proSitabhartRkAdikRtAkrandarUpaM 'vilapitazabdaM vA' pralAparUpaM zrotA yo na bhavati sa nirgranthaH, zeSaM spaSTamiti sUtrArthaH / / SaSThamAha mU.(517) noniggathe punvarayaM pubakIliyaM anusaritA havai, taM kahaM iti cedAyariyAhaniggaMthassa khalaM itthINaM puvvarayaM puvvakIliyaM anusaramAnassa baMbhayArissa baMbhacere saMkA vA kaMkhAvA vitigicchA vA samuppajjijjA bheyaM vA labhijjA ummAyaM vA pAunijjA dIhakAlIyaM vA rogAyaMka havijjA kevalipannattAo vA dhammAo bhaMsijjA, tamhA khalu no niggaMthe itthINaM puvvarayaM puvvakIliyaM anusarijjA // vR. no nirgranthaH pUrvasmin-gRhAvasthAlakSaNe kAle rataM-styAdibhiH saha viSayAnubhavanaM pUrvarataM, 'pUrvakrIDitaM vA' syAdibhireva pUrvakAlabhAvi durodarAdiramaNAtmakaM vAzabdasya gamyamAnatvAt, 'anusmartA' anucintayitA bhavati, zeSaM prAgvaditi sUtrArthaH / / saptamamAha mU.(518)no nigaMthe paNIyaM AhAraM AhAsarittA havai se nigathe, taM kahaM iti cedAyariyAha-niggaMthassa paNIyaM pAnabhoyaNaM AhAremAnassa baMbhayArissa baMbhacere saMkA vA kaMkhA vA Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 1-16/518 vitimicchA vA samuppajjijjA bheyaM vA labhijjA ummAyaM vA pAunijjA dohakAlIyaM vA rogAyaMka havijjA kevalipattrattAo vA dhammAo bhaMsijjA, tamhA khalu no niggaMdhe paNIya AhAraM AhArijjA | vR. 'no' naiva 'praNItaM' galadvindu upalakSaNatvAdanyamapyatyantadhAtUdrekakAriNam ' AhAram' azanAdikam 'AhArayitA' bhoktA bhavati yaH sa nirgranthaH, zeSaM vyAkhyAtameva, navaraM 'praNItaM pAnabhojanam' iti pAnabhojanayorevopAdAnam, etayoreva mukhyatayA yatibhirAhAryamAnatvAt, anyathA khAdyasvAdye apyevaMvidhe varjanIye eveti sUtrArthaH // aSTamamAha mU. (519 ) no aimAyAe pAnabhoyaNaM ArAhittA havai se niggaMthe, taM kahaM dRti cedAyariyAhaaimAyAe pAnabhoyaNaM AhAremAnassa baMbhayArissa baMbhacere saMkA vA kaMkhA vA vitimicchA vA samupajjajjA bheyaM vA labhijjA ummAyaM vA pAunijjA dIhakAlIyaM vA rogAyakaM havijjA ke valipattAo vA dhammAo bhaMsijjA, tamhA khalu no niggaMthe aimAyAe pAnabhoyaNaM bhujijjA / / vR. 'no' naiva 'atimAtrayA' mAtrAtikrameNa, tatra mAtrA - parimAnaM, sA ca puruSasya dvAtriMzatkavalAH striyA: punaraSTAviMzatiH, uktaM hi " battIsaM kira kavalA AhAro kucchipUrao bhaNio / purisassa mahiliyAe aThThAvIsaM bhave kavalA ||" atikramastu tadAdhikyasevanaM 'pAnabhojanaM' pratItameva 'AhArayitA' bhoktA bhavati yaH sa nirgranthaH, zeSaM tathaiveti sUtrArthaH // navamamAha mU. ( 520 ) no vibhUsAnuvAI havai se niggaMthe, taM kahaM iti cedAyariyAha-vibhUsAvattie vizrUsiyasarIre itthijanasse abhilassaNije havai, tao NaM tassa itthijanenaM abhilasijjamAnassa baMbhayArissa baMbhacere saMkA vA kaMkhA vA vitimicchA vA samuppajjijjA bheyaM vA labhijjA ummAyaM vA pAunijjA dIhakAlIyaM vA rogAyakaM havijjA kevalipannattAo vA dhammAo bhaMsijjA, tamhA khalu no niggaMdhe vibhUsANuvAI siyA / / vR. 'no' naiva vibhUSaNaM vibhUSA- zarIropakaraNAdiSu snAnadhAvanAdibhiH saMskArastadanupAtI, ko'rthaH ? - tatkarttA bhavati yaH sa nirgranthaH, tatkathamiti ceducyate- 'vibhUsAvattie 'tti vibhUSAM varttayituM vidhAtuM zIlamasyeti vibhUSAvartI, tAcchIlikoNin sa eva vibhUSAvarttikaH, sa kimityAha - vibhUSitam- alaMkRtaM snAnAdinA saMskRtamitiyAvat zarIraM deho yasya sa vibhUSitazarIra:, tathA ca 'ujjvalaveSaM puruSaM dRSTvA strI kAmayate' iti vacanAdyuvatijanaprArthanIyo bhavati, Aha ca sUtrakAra:- 'itthijanassa ahilasaNijje havai 'tti, tataH ko doSa ityAha- 'tataH ' strIjanAbhilaSaNIyatvataH, namiti prAgvat, 'tasya' nirgranthasya 'strIjanena' yuvatijanenAbhilaSyamAnassa-prArthyamAnasya brahmacAriNo'pi brahmacarye zaGkA vA, yathA kimetAstAvaditthaM prArthayamAnA upabhuGge ?, Ayatau tu yadbhAvi tadbhavatu, utazvitkaSTAH zAlmalIzleSmAdayo naraka etadvipAkA iti parihAramItyevaMrUpaH saMzayaH, zeSaM prAgvaditi sUtrArthaH // dazamamAha mU. (521) no saddarUvarasagaMdhaphAsANuvAI havai se niggaMthe, taM kahaM iti cedAyariyAha Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-16,[ ni. 385 ] niggaMthassa khalu sadarUvarasagaMdhaphAsANuvAiyassa baMbhayArissa baMbhacere saMkA vA kaMkhA vA vitigicchA vA samuppajjijjA bheyaM vAlabhijjA ummAyaM vA pAunijjA dohakAlIyaM vA rogAryakaM havijjA kevalipatrattAo vA dhammAo bhaMsijjA, tamhA khalu no niggaMthe saddarUvarasagaMdhaphAsANuvAI havai se niggaMthe, dasame baMbhacerasamAhiThANe havai / / , vR. 'no' naiva zabdo-manmanabhASitAdi rUpaM-kaTAkSanirIkSaNAdi citrAdigataM vA stryAdisambandhi raso-madhurAdirabhibRMhaNIyo gandhaH-surabhiH sparzaH-sparzanAnukUlaH komalamRNAlAderetAnabhiSvaGgahetUn anupatati-anuyAtItyevaMzIlaH zabdarUparasagandhasparzAnupAti bhavati yaH sa nirgranthaH / tatkathamiti cedityAdi sugama, dazamaM brahmacaryasamAdhisthAnaM bhavatIti nigamanam / iha ca pratyekaM stryAdisaMsaktazayanAdeH zaGkAdidoSadarzanaM tadatyantaduSTatAdarzakaM pratyekamapAyahetutAM prati tulyabalatvakhyApakaM ceti sUtrArthaH / / [bhavanti ya ittha silogA, taMjahA-] 'bhavanti' vidyante 'atre ti ukta evArthe, kimuktaM bhavati?-uktArthAbhidhAyinaH 'zlokAH' padyarUpAH, 'tadyathA' ityupapradarzane / mU.( 522) jaMvivittamaNAinna, rahiyaM thIjanena yA baMbhacerassa rakkhaDA, AlayaM tu nisevae / vR. jamityAdisUtrANi dsh| yaH viviktaH' rahasyabhUtastatraiva vAstavyastryAdyabhAvAd 'anAkIrNaH' asaMkulastattatprayojanAgatastryAdhanAkulatvAt, 'rahitaH' parityakto'kAlacAriNA vandana zravaNAdinimittAgatena strIjanena, cazabdAtpaNDakai: SiDgAdipuruSaizcaH prakramApekSayA caivaM vyAkhyA, anyatrApi caivaM prakramAdyapekSatvaM bhAvanIyam, uktaM hi-"arthAt prkrnnaallinggaadaucityaaddeshkaaltH| zabdArthAH pravibhajyante, na zabdAdeva kevlaat|| brahmacaryasya' uktarUpasya 'rakSArtha' pAlananimittam 'AlayaH' AzrayaH, sarvatra liGgavyatyayaH prAgvat, yattadornityasambandhAttaM 'tuH' pUraNe 'niSevate' bhajate / mU.(523) manapalhAyajananI, kaamraagvivddddnnii| baMbhacerarao bhikkhU, thIkahaM tu vivjje| vR.manaH-cittaM tasya pralhAdaH aho! abhirUpAetA ityAdivikalpaja AnandastaMjanayatIti manaHprahlAdajanI tAm, ata eva kAmarAgo-viSayAbhiSvaGgastasya vivarddhanI-vizeSeNa vRddhihetuH kAmarAgavivarddhanI tAM, zeSaM spaSTaM, navaraM, 'strIkathAM' "tadvakraM yadi mudritA zazikathA" ityaadiruupaaN|| mU. (524) samaM ca saMthavaM thIhi, saMkahaM ca abhikkhaNaM / baMbhacerarao bhikkha, niccao privjje| vR. 'samaMca' saha saMstavaM' paricayaM strIbhiniSadyA prakramAdekAsanabhogeneti gamyate, 'saMkathAM ca' tAbhireva samaM santatabhASaNoMtmikAm abhIkSNaM' punaH puna 'niccaso'tti nitymnytspssttm|| ma.(525) aMgapaccaMgasaMgaNaM, cArullaviyapehiyaM / baMbhacerarao thINaM, soagijhaM vivjje| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-16/525 vR.aGgAni-ziraHprabhRtIni pratyaGgAni-kucakakSAdIni saMsthAna-kaTIniviSTakarAdisannivezAtmakam, amISAM samAhAranirdezaH, aGgapratyaGgayorvA saMsthAnam-AkAravizeSo'GgapratyaGgasaMsthAnaM cAruzobhanam ullapitaM ca-manmanabhASitAdi tatsahagatamukhAdivikAropalakSaNametat prekSitaM ca-arddhakaTAkSanirIkSitAdi ullapitaprekSitaM brahmacaryarata: strINAM sambandhi cakSuSA gRhyata iti cakSurgrAhyaM sadvivarjayet kimuktaM bhavati?-cakSupi hi sati rUpagrahaNamavazyaMbhAvi, paraM tadarzane'pi tatparihAra eva karttavyo na tu rAgavazagena punaH punastadeva vIkSaNIyamiti, uktaM hi "asakkA rUvamaddaTuM, cakkhugoyaramAgayaM / rAgaddose uje tattha, te vuho privjje|" mU. (526) kuiyaM ruiaMgIya, hasiyaM thaNiya kaMdiyaM / baMbhacerarao thINaM, soagijhaM vivjje| vR. kuiyaMsUtraM prAyo vyAkhyAtameva, navaraM kuDyantAdiSvati zeSaH / / mU.(527) hAsaMkhiI raiMdappaM, sahasAvattAsiyANi y| baMbhacerarao thoNaM, nAnuciMte kyaaivi|| vR, hAsasUtramapi tathaiva, navaraM rati dayitAGgasaGgajanitAM prIti 'darpa' manasvinImAnadalanotthaM garva 'sahasA'vatrAsitAni ca' parAMmukhadayitAdeH sapadi trAsotpAdakAnyakSisthaganamarmaghaTTanAdIni, paThyate ca-'hassaM dappaM raiM ki9 saha bhuttAsiyANi ya' atra ca 'sahe'ti strIbhiH sAddhaM bhuktAni ca-bhojanAni AsitAni ca-sthitAni bhuktAsitAni, zeSaM spaSTaM, navaraM sarvatra pUrvakRtatvaM prkrmaadpekssnniiym|| mU. (528) panIyaM bhattapAnaM ca, khippaM mayavivaDDaNaM / baMbhacerarao bhikkhU, niccaso privjje| vR. paNIyaMsUtraM nigadasiddhameva, navaraM madaH-kAmodreka iha gRhyate, tasya vivarddhanamatibRhakatayA vizeSato vRddhihetuM privrjyet|| mU.(529) dhammaladdhaM miyaM kAle, jattatthaM pnnihaannvN| nAimattaM tu bhujijjA, baMbhacerarao syaa|| vR.dharmAdanapetaM dharmyameSaNIyamityarthaH labdha prAptaM gRhasthebhya iti gamyate, na tu svayamevopaskRtaM, paThyateca, 'dhammaladdhati dharmeNa hetunopalakSaNatvAddharmalAbhena vA na tu kuNDalAdikaraNena labdhaM dharmalabdhaM paThyate ca-'dharmaladdhati dharmaH-uttamaH kSamAdirUpaH, yathA''ha vAcaka:'uttamaH kSamAmArdavArjavasatyazaucasaMyamatapastyAgAkiJcanyabrahmacaryANi dharmaH" iti, taM 'labdhu' prAptuM, kathaM mamAyaM niraticAra: syAt iti, 'mitam' 'addhamasaNassa' ityAdyogamoktamAnAnvitamAhAramiti gamyate, 'kAle prastAve yAtrArtha' saMyamanirvAhaNArthaM na tu rUpAdyarthaM praNidhAnavAn' cittasvAsthyopeto na tu rAgadveSavazago bhuJjIta 'na' iti niSedhe mAtrAmatikrAntaH atimAtra:atirikta ityarthastaM, yadivA 'ISadarthe kriyAyoge, maryAdAyAM paricchada' ityAdinA mAtrAzabdasya maryAdArthasyApi darzanAd 'atimAtram' atikrAntamaryAdaM, tuzabdasyaivakArArthatvAdvayavahitasambandhatvAccA naiva bhuJjIta' abhyavahared brahmacarye rataH-Asakto brahmacaryarataH 'sadA' Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-16,[ni.385 ] sarvakAlaM, kdaacitkaarnnto'timaatrsyaapyaahaarsyaadusstttvaat|| mU.(530) vibhUsaM parivajjijjA, sarIraparimaMDaNaM / baMbhacerarao bhikkhU, siMgAratthaM na dhArae / vR.'vibhUSAm' upakaraNagatA bhutkRSTavastrAdyAtmikAM parivarjayet' pariharet 'zarIraparimaNDanaM' kezazmazrusamAracanAdi brahmacaryarato bhikSuH zRGgArArthe ' vilAsArthaM na dhArayet' na sthApayet na kuryaaditiyaavt|| mU. (531) sadde rUve ya gaMdhe ya, rase phAle taheva y| paMcavihe kAmagaNe, niccaso privjje|| vR. sadde sUtraM spaSTameva, navaraM kAmaH-icchAmadanarUpastasya dvividhasyApi guNA:-sAdhanabhUtA upakArakA itiyAvat, uktaM hi-'guNaH sAdhanamupakArakaM' kAmaguNAstAnevaMvidhAn zabdAdIniti sUtradazakArthaH / / samprati yatprAk pratyekamuktaM zaGkA vA syAdityAdi tadRSTAntataH spaSTayitumAhamU. (532) Alao thIjaNAinno, thIkahA ya mnormaa| saMthavo ceva nArINaM, tAsiM iNdiydrisnnN| mU. (533) kuiyaM ruiyaM gIyaM, hasiyaM bhuttAsiyANi y| panIyaM bhattapAnaM ca, aimAyaM paanbhoynnN| mU.(534) gatta bhUsaNamiTuMca, kAmabhogA ya dujjyaa| narassa'ttagavesissA, visaM tAlauDa jahA / / vR. navaraM 'saMstavaH' paricayaH, sa cehApyekAsanabhogeneti prakramaH, kUjitAdIni hasitaparyantAni kuDyantarAdyavasthitiniSedhopalakSaNAni, bhuktAsitAni ca smRtAnIti zeSaH, tatra bhuktAni-bhogarUpANi AsitAni-stryAdibhireva sahAvasthitAni, hAsyAdhupalakSaNaM caitat, gAtrabhUSaNamiSTaM ceti, cazabdo'pizabdArthaH, tata iSTamapyAstAM vihitaM, tathA kAmyanta iti kAmAH bhujyanta iti bhogAH vizeSaNasamAsaste ceSTAH zabdAdayaH, narasyopalakSaNatvAtsyAdezca AtmagaveSiNaH 'vipaM' garalaH 'tAlapuTaM' sadyoghAti yatrauSThapuyantarvatini tAlamAtrakAlavilambato mRtyurupajAyate, 'yathe' tyaupabhye, tato'yamarthaH-yathaitadvipAkadAruNaM tathA strIjanAkIrNAlayAdyapi, zaGkAdikaraNata: saMyamAtmakabhAvajIvitasyetarasya ca nAzahetutvAditi sUtratrayArthaH / / samprati nigamayitumAha. mU.(535) dujjae kAmabhoge ya, niccaso privjje| saMkAThANANi savvANi, vajijjA pnnihaannvN|| vR.duHkhena jIyanta iti durjayAstAn, 'kAmabhogAn' uktarUpAn niccaso tti nityaM parivarjayet' sarvaprakAraM tyajet 'zaGkAsthAnAni ca' anantaroktAni, pUrvatra casya bhinnakramatvAt 'sarvANi' dazApi varjayed, anyathA AjJA'navasthAmithyAtvavirAdhanAdoSasambhavaH 'praNidhAnavAn' ekAgramanAH / etadvarjakazca kiM kuryAdityAha- . mU.(536) dhammArAme ghare bhikkhU, dhiimaM dhmmsaarhii| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 uttarAdhyayana-mUlasUtram-1-16/536 dhammArAmarae daMte, bNbhcersmaahie| vR. dharma ArAma iva pApa santApopataptAnAM jantUnAM nivRttihetutayA'bhilaSitaphalapradAnatazca dharmArAmastasmin 'caret' gacchet pravartetetiyAvat, yadvA dharme A-samantAdramata iti dharmArAma: 'saMcaret' saMyamAdhvani yAyAd bhikSuH prAgvat 'dhRtimAn' dhRtiH-cittasvAsthyaM tadvAn, sa caivaM dharmasArathiH-"Thio u ThAvae paraM" iti vacanAdanyeSAmapi dharme pravartayitA, tato'nyAnapi dharme vyavasthitAnupalabhya vizeSato dharmArAme rataH- AsaktimAn dharmArAmarataH, tathA ca 'dAntaH' upazAnto brahmacarye samAhitaH-samAdhAnavAn brahmacaryasamAhita iti sUtradvayArthaH / / brahmacaryavizuddhayartho'yaM sarvo'pyupakrama iti tanmAhAtmyamAhamU. (537) devadAnavagaMdhavyA, jkkhrkkhskinnraa| baMbhayAriM namasaMti, dukkaraM je karaMti taM / / vR. devAH-jyotiSkavaimAnikA: dAnavAH- bhuvanapataya: gandharvayakSarAkSasakinnarA:- vyantaravizeSAH samAsaH sukara eva, upalakSaNaM caitadbhUtapizAcamahoragakiMpuruSANAm, ete sarve'pi 'brahmacAriNaM' brahmacaryavantaM yatimiti zeSaH, 'namasyanti' namaskRrvanti 'duSkara' kAtarajanaduranucaraM 'je' iti ya: 'karoti' anutiSThati taditi prakramAdbrahmacaryamiti sUtrArthaH / / samprati sakalAdhyayanArthopasaMhArAmAhamU. (538) esa dhamme dhuve niyae, sAsae jindesie| siddhA sijhati cAnenaM, sijjhissaMti thaapre|| vR.'eSaH' ityanantaroktaH dharmaH' brahmacaryalakSaNaH, dhruvaH parapravAdibhiraprakampyatayA pramANapratiSThita itiyAvat 'nityaH' apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvo dravyArthitayA 'zAzvata:' zazvadanyAnyarUpatayA utpanna(:)paryAyAthitayA, yadvA 'nityaH' trikAlamapi sambhavAt 'zAzvataH' anavaratabhavanAt, ekAthikAni vA nAnAdezajavineyAnugrahArthamuktAni, jinaiH-tIrthakRbhirdezitaHpratipAdito jinadezitaH, asyaiva trikAlagocaraphalamAha-'siddhAH' purA anantAsUtsapiNyavasarpiNISu siddhayanti 'caH' samuccaye mahAvidehe ihApi vA tatkAlApekSayA 'anena' iti brahmacaryalakSaNena dharmeNa setsyanti tathA pare' anye'nantAyAmanAgatAddhAyAmiti sUtrArthaH / / iti' parisamAptau bravImIti pUrvavat / ukto'nugamaH, samprati nayAste ca pUrvavat / / adhyayanaM 16 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayasUtre SoDazaadhyayanasya bhadrabAhusUriviracitA niyuktiH evaM zAntyAcAryaviracitA TIkA parisamAptam 43-1 caturtha-mUlasUtraM "uttarAdhyanAni-1" samAptam | Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvA adhama svAmI | [1] bhAvabharI vaMdanA jemanA dvArA sUtramAM guMthAyela jinavANIno bhavya vAraso vartamAnakAlIna ""Agama sAhityamAM prApta thayo e sarve sUrivara Adi ArSa pUjyazrIone 1 cauda pUrvadhara zrI bhadrabAhu svAmI daza pUrvadhara zrI zaabhavasUri T (anAmI) sarve zruta sthavara maharSio devavAcaka gaNi zrI zyAmAcArya devardhvigaNi kSamAzramaNa jinabhadra gaNi kSamAzramaNa saMdadAsagaNi siddhasena gaNi jinadAsa gaNi mahattara agatsyasiha sUri zIlAMkAcArya abhayadevasUri malayagirisUri kSemakIrtisUri haribhadrasUri AryarakSita sUri (?) droNAcArya caMdra sUri vAdivetAla zAMticaMdra sUri malladhArI hemacaMdrasUri zAMticaMdra upAdhyAya dharmasAgara upAdhyAya guNaratnasUrI | vijaya vimalagaNi vIrabhadra RSipAla | brahmamuni tilakasUri sUtra-niryukti - bhASya -zUrNi - vRtti-AdinA racayitA anya sarve pUjyazrI vartamAna kAlina Agama sAhitya vArasAne saMzodhana-saMpAdana-lekhana Adi dvArA mudrIta/amudrIta svarUpe rajU karyA | sarve zrutAnurAgI pUjyapuruSone AnaMda sAgarasUrijI ] caMdrasAgara sUrijI muni mANeka jinavijayajI punyavijayajI caturavijayajI jaMbu vijayajI amaramunijI kanaiyAlAlajI lAbhasAgarasurijI AcArya tulasI caMpaka sAgarajI smaraNAMjali bAbu dhanapatasiMha paM. becaradAsa pa0 jIvarAjabhAI pa0 bhagavAnadAsa paMrUpendrakumAra paM. hIrAlAla zruta prakAzaka sarve saMsthAo Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama [2] 45 Agama mULa tathA vivaraNanuM zloka pramANadarzaka koSTaka AgamasUtranAma vRtti-kartA 1. AcAra 2. sUtrakRta 3. sthAna 4. samavAya 5. bhagavatI 6. jJAtAdharmakathA 7. upAsakadazA 8. antakRddazA 9. anuttaropapAtikadazA 10. praznavyAkaraNa 11. vipAkazruta 12. aupapAtika 13. rAjaprazniya 14. jIvAjIvAbhigama 15. prajJApanA 16. sUryaprajJapti 17. candraprajJapti 18. jambUdvIpaprajJapti 19thI nirAvalikA 23. (paJca upAGga) 24. catuH zaraNa 25. Atura pratyAkhyAna 26. mahApratyAkhyAna 27. bhaktaparijJA 28. tandula vaicArika 29. saMstAraka 30. gacchAcAra 31. gaNividyA mUla zloka pramANa 2554 zIlAGkAcArya 2100 | zIlAGkAcArya 3700 abhadevasUri 1667 | abhayadevasUri 15751 | abhayadevasUri 5450 abhayadevasUri 812 abhayadevasUri 900 | abhayadevasUri 192 abhayadevasUri 1300 abhayadevasUri 1250 abhayadevasUri 1167 | abhayadevasUri 2120 malayagirisUri 4700 malayagirisUri 7787 malayagirisUri 2296 | malayagiriri 2300 malayagirisUri 4454 zAnticandraupAdhyAya 1100 candrasUri 80 vijayavimalayagaNi 100 guNaratnasUri ( avacUri) 176 AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) 215 AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) 500 vijayavimalagaNi 155 guNarala sUri (avacUri) 175 vijayavimalagaNi 105 AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) iti lokapramANa 12000 12850 14250 3575 18616 3800 800 400 100 5630 900 3125 3700 14000 16000 9000 9100 18000 600 (?) 200 (?) 150 176 215 (?) 500 110 1560 105 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama AgamasUtranAma 32. devendrastava 33. maraNasamAdhi * 34. nizItha 35. bRhatkalpa 36. vyavahAra 37. dazAzrutaskandha 38. jItakalpa 39. mahAnizItha 40. Avazyaka 41. oghaniryukti piNDaniyukti 42. dazavaikAlika 43. uttarAdhyayana 44. nandI 45. anuyogadvAra vRtti-kartA 375 AnandasAgarasUri (saMskRta chAyA) 837 AnandasAgarasUri (saMskRta chAyA) 821 jinadAsagaNi (cUrNa) saGghadAsagaNi (bhASya ) 473 malayagiri + kSemakIrti saGghadAsagaNa (bhASya ) 373 malayagiri [3] * mUla zloka pramANa * saGghadAsagaNa (bhASya ) 896 - ? - (cUrNa) 130 siddhasenagaNi (cUrNa) 4548 ni. 9355 ni. 835 130 haribhadrasUri droNAcArya malayagirisUri 835 haribhadrasUri 2000 zAMtisUra 700 malayagiriri 2000 maladhArIhemacandrasUri * vRtti zlokapramANa 375 837 28000 7500 42600 7600 34000 6400 2225 1000 noMdha : (1) ukta 45 bhAgabha sUtromA vartamAna DANe pahelA 1 thI 11 aMgasUtro, 12 thI 23 upAMgasUtro, 24thI 33 prakIrNakasUtro 34thI u8 chedasUtro, 40 thI 43 mULasUtro, 44-45 cUlikAsUtro na nAme hAsa prasiddha che. (2) ukta zloka saMkhyA ame upalabdha mAhitI ane pRSTha saMkhyA AdhAre noMdhela che. jo ke te saMkhyA mATe matAMtara to jovA maLe ja che. jemake AcAra sUtramAM 2500, 2554, 2525 evA traNa zloka pramANa jANavA maLela che. Avo matabheda anya sUtromAM paNa che. ( 3 ) ( vRtti - Ahi the noMdha che te same rela saMpAddana munI che te sivAyanI para vRtti- cUrNi khAhi sAhitya mudrita } amudrita avasthAmA hAla upalabdha che 4. (4) gacchAcAra bhane maraNasamAdhi nA vikalye caMdAvejjhaya bhane vIrastava prakIrNaka jAve che. 4 zrame "AgamasuttANi" bhAM bhUNa 3ye khane "sAgamahIya" mAM akSarazaH gujarAtI anuvAda rUpe Apela che. temaja nItattva jenA vikalpa rUpe che e 22000 | (?) 7500 7000 7000 16000 7732 5900 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcattvanuM mAdhya ame ''gAmanujJAni''mAM saMpAdIta karyuM che. (5) baudha ane viSNu e baMne niyukti vikalpe che. je hAla mULasUtra rUpe prasidhdha che. je baMnenI vRtti ame ApI che. temaja temAM mAdhvanI gAthAo paNa samAviSTa thaI che. (6) cAra prarvAdha sUtro ane mahAnizIya e pAMca AgamanI koI vRtti Adi upalabdha thavAno ullekha maLato nathI. prIn nI saMskRta chAyA upalabdha che tethI mUkI che. nizIya-vA-nitattva e traNenI pUrtti ApI che. jemAM ddazA ane nItattva e baMne uparavRtti maLatI hovAno ullekha che, paNa ame te meLavI zakyA nathI. jyAre nizItha upara to mAtra vIsamA uddeza HnI ja vRtti no ullekha maLe che. * vartamAna kALe 45 AgamamAM upalabdha nivRttiH + niyukti AcAra-niyukti krama 3. 2. sUtrakRta niyukti rU. vRtva-niyukti ka 4. vyavahAra-nivRtti * 5. dazAzruta0 - niyukti zlokapramANa krama niyukti 450 265 [4] - 180 6. Avazyaka - niryukti 7. oghaniyukti 8. piNDaniyukti 9. dazavaikAlika niyukti 10. uttarAdhyayana- niyukti noMdhaH (1) ahIM Apela hto pramALa e gAthA saMkhyA nathI. '32 akSarano eka zloka'' e pramANathI noMdhAyela roja pramANa che. (2) * vRhattva ane vyavahAra e baMne sUtronI niryutti hAla madhya mAM bhaLI gaI che. jeno yathAsaMbhava ullekha vRttivhAr maharSi e mAdhya uparanI vRttimAM karyo hoya tevuM jovA maLela che. zlokapramANa 2500 1355 835 500 gao (3) koSa ane pinka nivRtti svataMtra mUlama svataMtra saMpAdana gAma-41 (4) bAkInI cha niiivattamAMthI zAzruta nya nirmutti rUpe thayela che. (temaja svarUpe sthAna pAmela che tethI tenuM A saMpAdanamAM paNa che.) upara vRSi ane anya pAMca nivRtti uparanI vRtti ame amArA saMpAdanamAM prakAzIta karI che. jyAM A cha niyuti spaSTa alaga joI zakAya che. (5) niryujJikartA tarIke madravAhayAnI no ullekha ja jovA maLe che. Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama bhASya [5] (vartamAna ANe 45 AgamamA 64 bhASyaM) bhASya zlokapramANa krama | gAthApramANa nizISabhASya 7500 AvazyakabhASya * 483 bRhatkalpabhASya 7600 odhaniyuktibhASya * 322 vyavahArabhASya 6400 piNDaniyuktibhASya * paJcakalpabhASya | 3185 dazavaikAlikabhASya jItakalpabhASya | 3125 10. | uttarAdhyayanabhASya (?) 46 nodha: (1) nizISa , bRhatkalpa ane vyavahArabhASya na l saGghadAsagaNi sopAnu deg42||y che. samAsa saMpAdanamA nizISa bhASya tenI cUrNi sAye mane bRhatkalpa tathA vyavahAra bhASya tenI-tenI vRtti sAthe samAviSTa ghayuM che. (2) paJcakalpabhASya sabhA AgamasattANi bhAga-38 bhAMzAta thay. (3) AvazyakabhASya bhAM yA prmaa|| 483 laNyu bho 183 gAthA mULabhASya 35 cha bhane 300 700 anya me bhASyanI cha. *no samAveza Avazyaka sUtra-saTIkaM bhAM zyoM che. [ vizeSAvazyaka bhASya pUSa4 prasidhdha thayu cha 5 te. samara AvazyakasUtra- 64ranu bhASya nathI bhane adhyayano anusAra nI masagarama vRtti Adi peTA vivaraNo to movara ane nItatva e baMne upara maLe che. jeno sa masabhe 43kha nathI.] (4) oghaniyukti, piNDaniyukti , dazavakAlikabhASya no samAveza tanI tenI vRtti bhAM yo 4 . 5 teno ta vizano 25 samAne bhaNela nathI. [oghaniyukti upara 3000 zloka pramANa mANano ullekha paNa jovA maLela che.] (5) uttarAdhyayanabhASyanI ||yaa niyuktimA laNI yArnu saMmAyache (?) (6) zata aMga - upAMga - prakIrNaka - cUlikA me 35 Agama sUtro 752no cha mAgano ullekha amArI jANamAM Avela nathI. koIka sthAne sAkSI pATha-Adi sva35 bhASyagAthA sevA maNe che. (7) bhASyakartA tarI bhuNya nAma saGghadAsagaNi sevA bhaNesa. che. tema4 jinabhadragaNi kSamAzramaNa bhane siddhasena gaNi no 59 lepa bhaNe cha. 32&i bhaassyn| utA ajJAta ja che. Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] krama vartamAna ANe 45 bhAgamamA 50 cUrNiH cUrNi | zlokapramANa krama cUrNi zlokapramANa 1. AcAra-cUrNi 8300 9. dazAzrutaskandhacUrNi / 2225 | 2. sUtrakRta-cUrNi 9900 10. | paJcakalpacUrNi 3275 | 3. |bhagavatI-cUrNi 3114 | 11.| jItakalpacUrNi 1000 4. jIvAbhigama-cUrNi | 1500 12.| AvazyakacUrNi 18500 (5. jaMbUdvIpaprajJapti-cUrNi 1879 | 13. | dazabaikAlikacUrNi 7000 | 6. nizIthacUrNi 28000 14. uttarAdhyayanacUrNi 5850 7. bRhatkalpacUrNi 16000 | 15. nandIcUrNi 1500 | 8. vyavahAracUrNi 1200 | 16. | anuyogadAracUrNi 2265 nodha:(1) 651 16 cUrNimAthI nizItha , dazAzrutaskandha, jItakalpa meM jA cUrNi abhAvamA - saMpAnamA sabhAbAI gayela. che. (2) AcAra, sUtrakRta, Avazyaka, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, nandI, anuyogadvAra e sAta ja pUjyapAda AgamoddhAraka zrI e prakAzIta karAvI che. dazavaikAlikanI 400 me cUrNi hai agatsyasiMhasUrikRta cha tenuM prazana pUzya zrI. punyavijayajIe karAvela che. (4) jaMbUdvIpaprajJapticUrNi vize hIPune 14041 manAyamuM 42. cha. bhagavatI cUrNi to maNe4 cha, 5 zIta 45 nadhI. tebha4 vRhatkalpa , vyavahAra, paJcakalpa meM stosamecha 595 ta thayAnunama nathI. (5) cUrNikAra tarI jinadAsagaNimahattara-j nAma mudhyatve saMmAya che. 32603 mate amuka jUnA kartAno spaSTollekha maLato nathI. __ "mAgama-paMthAMgI" yinyAmata" vartamAna kALe prANa Agama sAhityanI vicAraNA pachI kharekhara AgamanA pAMca aMgomAM keTaluM ane zuM upalabdha che te jANyA pachI eka prazna thAya ke Agama paMcAMgI nI pAto Beeii Arya cha. aMga-upAMga-prakIrNaka-cUlikA meM u5 mAmI 652 jANa nathI. eTale 35 AgamanuM eka aMga to aprApya ja banyuM. sUtra paratve ! upalabdha niryukti phakta cha che. eTale 39 AgamonuM eka aMga aprApya ja banyuM. Nd sis bhASya, jyAM niyukti sane yAMs cUrNina! samA vartamAna ne suvyavasthita paMcAMgI mAtra Avazyaka sUtra nI gAya. 2 naMdIsUtra bhAM paMcAMgIne pahale saMgrahaNI, pratipattimo vagairenI 46ed cha. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] ( 45 Agama aMtargata vartamAna kALe upalabdha vibhAgo ) sUicanA:- ame saMpAdIta karela kuLa-sarI mAM bekI naMbaranA pRSTho . upara jamaNI bAju kAmasUtra nA nAma pachI aMko Apela che. jemake 1362/pa4 vagere. A aMko te te AgamanA vibhAgIkaraNane jaNAve che. jemake savAramAM prathama aMka zrutajUno che tenA vibhAga rUpe bIjo aMka jUnA che tenA peTA vibhAga rUpe trIjo aMka adhyayanano che. tenA peTA vibhAga rUpe cotho aMka 36 no che. tenA peya vibhAga rUpe chello aMka mUnano che. A mUja gagha ke padya hoI zake. jo gadya hoya to tyAM peregrApha sTAIlathI ke chuTu lakhANa che ane thA/padya ne paghanI sTAIlathI || - goThavela che. pratyeka Agama mATe A rIte ja oblikamAM (1) pachI nA vibhAgane tenA tenA peTA-peTA vibhAga samajavA. jyAM je-te peTA vibhAga na hoya tyAM /-) oblika pachI Desa mukIne te vibhAga tyAM nathI tema sucaveluM che.] (9) nAthAra - zrata :/jUnA/madhyayana dva/ pUnA nAmaka peTA vibhAga bIjA zrutaskandha mAM ja che. (2) sUtrakRta - zrutaskandhaH/adhyayana/uddezakaH/mUlaM (3) thAna - thAnagacyavana/mUne (4) samavAya - samavAya:/pUi (5) bhagavatI - zataka/vargaH-aMtarazataka/uddezakaH/mUlaM ahIM zaninA peTAvibhAgamAM be nAmo che. (1) vada (2) saMtazata kemake zata 21, 22, 23 mAM zatava nA peTA vibhAganuM nAma : ja zAvela che. zata - rU3, 24,35,36,40 nA peTA vibhAgane aMtarata athavA zatazata nAmathI oLakhAvAya che. jJAtAdharmakathA- zrutaskandhaH/varga:/adhyayana/mUlaM pahelA sutAmAM madhyayana ja che. bIjA zrutaja no peTAvibhAga , sAme che ane te vaLa nA peya vibhAgamAM adhyayana che. (7) upAsakadazA- adhyayana/mUlaM antakRddazA- vargaH/adhyayanaM/mUlaM anuttaropapAtikadazA- varga:/adhyayanaM/mUlaM praznavyAkaraNa- dvAraM/adhyayana/mUlaM mAtra ane saMvara evA spaSTa be bheda che jene atravaThA ane saMvara kahyA che. koIka kAra ne badale zrAvadha zabdaprayoga paNa kare che) (11) vipAkazruta- zrutaskandhaH/adhyayana/mUlaM (12) aupapAtika- mUlaM (13) rAnI - mUi Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] (14) jIvAjIvAbhigama - * pratipattiH / uddezakaH /mUlaM Abhabha OM vilAgo artha che to pAtra sama bhATe pratipattiH pachI bhepeTAvilAgi nodhanIya che. bha pratipatti - 3-5 neraiya, tirikkhajoNiya, manuSya deva kovA yAra peTAvilAmo 53 che. tethI tipatti/ (neraiya Adi) / uddezakaH / mUlaM ye rIte spaSTa alaga pADelA che, zreSTha rIte zabhI pratipatti 11 uddezakaH nava navI pAza te peTavilA pratipattiH nAbhe 4 che. (15) prajJApanA- padaM / uddezakaH /dvAraM/mUlaM padanA bheTA vilAsabhAM yAM uddezakaH che, syAMdvAre chepa 16-28nA peTA vibhAgamA uddezakaH ane tenA peTA vibhAgamAM dArUM paNa che. (16) sUryaprajJapti prAbhRtaM / prAbhRtaprAbhRtaM / mUlaM (17) candraprajJapti prAbhRtaM / prAbhRtaprAbhRtaM/mUlaM sAgama 18-175 prAbhRtaprAbhRta na pratipattiH nAma peTA vibhAga che pala uddezakaH Ahi mujaba teno vizeSa vistAra thAyela nathI. (18) jambUdIpaprajJapti- vakSaskAraH / mUlaM adhyayanaM/mUlaM (19) nirayAvalikA (20) kalpavataMsikA - adhyayanaM/mUlaM (21) puSpitA adhyayanaM / mUlaM (22) puSpacUlikA - adhyayanaM / mUlaM (23) vahidazA adhyayanaM/mUlaM Agama 18 thI 23 nirayAvalikAdi nAmartha sAthai bhevA bhaye chetene uganA pAya varga tarI sUtradvAre bhojabhAvelA che. mAM varga-1, nirayAbalikA, varga-2 kalpavataMsikA... vagere bhAvA ( 24 thI 33) catuHzaraNa (Adi dazepayantrA) mUlaM (34) nizIya - uddezakaH / mUlaM (35) bRhatkalpa uddezakaH / mUlaM ( 36 ) vyavahAra - uddezakaH / mUlaM ( 37 ) dazAzrutaskandha dazA / mUlaM (38) jItakalpa ( 39 ) mahAnizItha - - mUlaM adhyayanaM / uddezakaH / mUlaM (40) Avazyaka - adhyayanaM / mUlaM ( 41 ) ogha / piNDaniyukti (42) dazavaikAlika (43) uttarAdhyayana adhyayanaM // mUlaM ( 44 - 45 ) nandI - anuyogadvAra - mUlaM - mUlaM adhyayanaM/uddezakaH/mUlaM Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [91 63 13. 1050 93 | 28. / 6. 15 82 82 amArA saMpAdIta 45 AgamomAM AvatA bhUlano aMka tathA temAM samAviSTa gAthA krama | AgamasUtra | mUlaM gAthA krama krama | AgamasUtra mUlaM | gAthA AcAra | 552 147 / 24. | catuHzaraNa / sUtrakRta 806 723 ] 25. AturapratyAkhyAna 71 / 70 | sthAna 169 26. mahApratyAkhyAnaM 142 142 samavAya | 27. bhaktaparijJA 172 [172 | bhagavatI 1087 114 taMdulavaicArika 11 | 139 jJAtAdharmakathA 241 57 | 29. | saMstAraka 133 / 133 upAsaka dazA 73 13 | 30. gacchAcAra 137 | 137 antakRddazA 12 | 31. gaNividyA anuttaropapAtika 4 | 32. | devendrastava 307 | 307 10.| praznavyAkaraNa 14 | 33. [ maraNasamAdhi 11. vipAkazruta nizISa 1420 12. aupapAtika 35. bRhatkalpa |13. | rAjaprazniya 36. vyavahAra 14. jIvAbhigama 398 | 13 | 37. | dazAzrutaskandha 114 / 15. prajJApanA 622 231 jItakalpa 103 / 103 16. | sUryaprajJapti 214 103 39. mahAnizItha 1528 17. candraprajJapti / 218 107 | 40. . Avazyaka 18. jambUdIpaprajJapti / 365 131 | 41. | oghaniyukti 1165 1165 19. nirayAvalikA 41. piNDaniyukti 712 712 | kalpavataMsikA dazavaikAlika 21. puSpitA | 43. uttarAdhyayana 1731 1640 22. puSpacUlikA / 3 / 1 / 44. nandI 168 23. vahidazA anuyogadvAra 141 FREEEEEEEEEEED 285 56 38. | 42. 565 / 11 noM5 :- 60 gAthA saMdhyAno samAveza mUlaM bhAM tha64 yacha.te mUla sivAyanI malA gAthA sabhApI nahI. mUla za6 me jamo sUtra bhane gAthA ne bhATe no. Apelo saMyuta anu ma che. gAthA baghai4 saMAhanomA sAmAnya saM zaktI DodAyItano asA Apela che. paNa sUtranA vibhAga dareka saMpAdake bhinnabhinna rIte karyA hovAthI ame sUtrAMka judo pADatA nathI. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - [5] kRdantamAlA [s] caityavandana parvamAlA [9] caityavandana saGgraha - tIrthajinavizeSa [8] caityavandana covizI [9] [10] [1] [12] [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21] [22] [23] [24] [10] ~: amArA prakAzano :-~ - saptAGga vivaraNam abhinava hema laghuprakriyA - 1 abhinava hema laghuprakriyA - 2 - saptAGga vivaraNam abhinaya hema laghuprakriyA - 3 abhinava hema laghuprakriyA 4 saptAGga vivaraNam saptAGga vivaraNam - - [25] [es] [27] [28] [29] [0} [31] [32] [33] [34] [35] zatrunaya mati gAvRtti-yo] abhinava jaina paJcAGga - 2046 * abhinava upadeza prAsAda - 1- zrAvaka kartavya - 1 thI 11 abhinava upadeza prAsAda - 2- zrAvaka kartavya - 12 thI 15 abhinava upadeza prAsAda - 3- zrAvaka kartavya - 16 thI 36 navapada - zrIpAla (zAzvatI oLInA vyAkhyAna rUpe) samAdhi maraNa [vidhi - sUtra - padya - ArAdhanA-maraNabheda-saMgraha] caityavaMdana mALA [779 caityavanaMdanono saMgraha] tatvArtha sUtra prabodhaTIkA [adhyAya-1] tatvArtha sUtranA Agama AdhAra sthAno siddhAcalano sArthI [AvRtti - be] caitya paripATI amadAvAda jinamaMdira upAzraya Adi DirekTarI zatruMjaya bhakti AvRtti - be] zrI navakAramaMtra navalAkha jApa noMdhapothI zrI cAritra pada eka karoDa jApa noMdhapothI zrI bAravrata pustikA tathA anya niyamo - [AvRtti - cAra] abhinava jaina paMcAMga - 2042 [sarvaprathama 13 vibhAgomAM zrI jJAnapada pUjA aMtima ArAdhanA tathA sAdhu sAdhvI kALadharma vidhi zrAvaka aMtima ArAdhanA [AvRtti traNa] vItarAga stuti saMcaya [1151 bhAvavAhI stutio] pUjya AgamoddhAraka zrI nA samudAyanA) kAyamI saMparka sthaLo tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-1 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-2 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-3 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-4 . Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] [3] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-5 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TakA - adhyAya[38] tatvAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-7 [34] tatvAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-8 [40] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-9 [41] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA-adhyAya-10 prakAzana 1 thI 41 abhinavazruta prakAzane pragaTa karela che. [42] AyAro [AgamasuttANi-] paDhama aMgasuttaM [43] sUyagaDo [AgamasuttANi-2] bIaM aMgasuttaM [44] ThANaM [AgamasuttANi-3] taiyaM aMgasuttaM [45] samavAo [AgamasuttANi-4] cautthaM aMgasuttaM [46] vivAhapannati [AgamasuttANi-5] paMcamaM aMgasuttaM [47] nAyAdhammakahAo [AgamasuttANi-6] cha aMgasuttaM [48] uvAsagadasAo [AgamasuttANi-7] sattamaM aMgasuttaM [49] aMtagaDadasAo [AgamasuttANi-8] abhaM aMgasutaM [50] anuttovavAiyadasAo [AgamasuttANi-9] navamaM aMgasutaM [51] paNhAvAgaraNaM [AgamasuttANi-10] dasamaM aMgasuttaM [52] vivAgasUrya [AgamasuttANi-11] eksarasamaM aMgasuttaM [53] uvavAiyaM [AgamasuttANi-12] paDhamaM uvaMgasuttaM [54] rAyappaseNiyaM [AgamasuttANi-13 ] bIaM uvaMgasuttaM [55] jIvAjIvAbhigamaM [AgamasuttANi-14 ] taiyaM uvaMgasuttaM [56] patravaNAsuttaM [AgamasuttANi-15] cautthaM uvaMgasutaM [57] sUrapannatiH [AgamasuttANi-16] paMcama uvaMgasuttaM [58] caMdapatrattiH [AgamasuttANi-17 ] chaTTaM uvaMgasuttaM [59] jaMbUddIvapannati [AgamasuttANi-18] sattama uvaMgasuttaM [60] nirayAvaliyANaM [AgamasuttANi-19 ] aTTamaM ubaMgasuttaM [61] kappavaDiMsiyANaM [AgamasuttANi-20] navamaM ubaMgasuttaM [62] puphiyANaM [AgamasuttANi-21] dasamaM uvaMgasuttaM [63] pupphacUliyANaM [AgamasuttANi-22 ] ekarasamaM uvaMgasutaM [64] vaNhidasANaM [AgamasuttANi-23] bArasamaM uvaMgasuttaM [65] causaraNaM [AgamasuttANi-24] paDhamaM paINNagaM [66] AurapaccakkhANaM [AgamasuttANi-25] bIaM paINNagaM [67] mahApaccakkhANaM [AgamasuttANi-26] tIiyaM paINNagaM [68] bhattapariNNA [AgamasuttANi-27 ] caratthaM paINNagaM Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 69 ] [ 70] taMdulaveyAliyaM saMthAragaM [ 71] gacchAyAra [72] caMdAvejjhayaM [ 73] gaNivijjA [74] deviMdatthao [ 75 ] maraNasamAhi [ 76 ] vIratthava [77] nisIha [ 78 ] [79] cacahAra [20] dasAsuyakkhaMdhaM [ 81] jIyakappo [ 82] paMcakampabhAsa [83] mahAnisIhaM [84] AvasarasayaM [85] ohanijatti [86] piMDanitti buhatkappo [87] dasaveyAliyaM [88] utarajjhayaNaM [89] naMdIsUrya [90] anuogadAraM [ 91] khAyAra [2] sUyagaDa - [3] - [4] samavAya [ya] vivAhapazatti - [12] [AgamasuttANi-28 ] [AgamasuttANi - 29 ] - [AgamasuttANi- 30 / 1 ] [AgamasuttANi 30 / 2 ] [AgamasuttANi 31 ] [AgamasuttANi- 32 ] [AgamasuttANi- 33/1] [AgamasuttANi- 33 / 2 ] [AgamasuttANi- 34 ] [AgamasuttANi- 35 ] [AgamasuttANi 36 ] [AgamasuttANi 37] [AgamasuttANi- 38/1 ] [AgamasuttANi - 38 / 2 ] [e] nAyAdhammamhA - [1] upAsagahasA - gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda zubharAtI anuvAda [8] aMtagarahasA - [9] anuttaroSapAtikadasA- gujarAtI anuvAda [10] parAvAgarasa - paMcamaM paINNagaM chapaNNagaM [AgamasuttANi-39 ] [AgamasuttANi 40 ] [AgamasutANi-41/1 ] [AgamasutANi - 41/2 ] [AgamasuttANi 42 ] [AgamasuttANi-43 ] [AgamasutANi-44 ] [AgamasutANi 45 ] prakAzana 42 thI 90 Agamazruta prakAzane pragaTa karela che. sattamaM paINNagaM-1 sattamaM paNNagaM - 2 aTTamaM paINNagaM navamaM paINNagaM dasamaM paINNagaM- 9 dasamaM paINNagaM - 2 paDhamaM cheyasutaM bIaMcheyasutaM taiyaM cheyasuttaM cautthaM cheyasuttaM paMcamaM cheyasutaM - 9 paMcamaM cheyasutaM - 2 chaThThe cheyasutaM paDhamaM mUlasutaM bIaM mUlasutaM - 1 bIaM mUlasutaM-2 taiyaM mulasuttaM gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-1] gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-1] gujarAtI anuvAda paDhamA cUliyA bitiyA cUliyA utthaM mUlasutaM [AgamadIpa-1] [AgamadIpa-1] [AgamadIpa-2] AgamadIpa-3]. [AgamadIpa-3] [khAgamaddIpa-3] [AgamadIpa-3] gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] paheluM aMgasUtra bIjuM aMgasUtra trIjuM aMgasUtra cothuM aMgasUtra pAMcamuM aMgasUtra chaThThuM aMgasUtra sAtamuM aMgasUtra AThamuM aMgasUtra navamuM aMgasUtra dazamuM aMgasUtra Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [13]. [11] vivAgasUya - [12] uvavAiya [103] rAyappaNiya[14] jIvAjIvAbhigama[10] pannavaNAsura [10] sUrapatti - [10] caMdapannati - [108] jaMbuddIvapannati - [19] nirayAvaliyA[11] kaSpavaDisiyA - [111) pusphiyA[12] puSkacUliyA - [113] vahidasA - [114 causaraNa - [115] AurappaccakakhANa - [11] mahApaccakhANa - [117] bharapariztA - [118] taMdulAliya[11] saMthAraga - [12] gacchAcAra - [121 caMdAvejIya[122) gaNivijjA[123 deviMdatya[124] vIrathava[125] nisIha[12] buhatakaM[117] vavahAra- - [28] dasAsuyakhaMdha - [1ra jayakappo - [13] mahAnisIha[131] Avasmaya - [132] ohanijutti[133 piMDanistuti[13] dasayAliya gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] agiyAramuM aMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-4] paheluM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-4] bIjuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-4] trIjuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-4] cothuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda AgamadIpa-5 pAcamuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-pa chaThTha upAMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5 sAtamuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5 AThamuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5 navamuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5] dazamuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5] agiyAramuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5] bAraNuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] pahelo prayatno gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] bIjo paDyo gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] trIjo payazo gujarAtI anuvAda (AgamadIpa- cotho paDyo gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] pAMcamo payatro gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-che chaThTho paDyo gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] sAtamo payagno-1 gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-] sAtamo payatrI-2 gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] AThamo payajJo gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] navamo payazo. gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] dazamo payajJo gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] paheluM chedasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-ko bIjuM chedasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa- trIjuM chedasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa- cothuM chedasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] pAMcamuM chedasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa- chaThTha chedasUtra gujarAtI anuvAda (AgamardIpa-7 paheluM mUlasutra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-7] bIjuM mUlasutra-1 gujarAtI anuvAda AgamadIpa-7] bIjuM mUlasutra-2 gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] trIjuM mulasUtra ) Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] [15] Gttajaya- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-7] cothuM mUlasutra [135] nahIsukta - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] pahelI cUlikA [137] anuyogaddhAra - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] bIjI cUlikA | prakAzana 91 thI 137 AgamadIpa prakAzane pragaTa karela che. [138] dIkSA yogAdi vidhi [139 45 Agama mahApUjana vidhi [140] AcArAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-1 [141] sUtrakRtAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-2 [142] sthAnAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-3 [143] samavAyAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-4 [144] bhagavatIaGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-5/6 [145] jJAtAdharmakathAsUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-7 [146] upAsakadazAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-7 [147] antaddazAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-7 [148] anuttaropapAtikadazAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [149] praznavyAkaraNAmasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-7 [150] vipAkazrutAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-8 [151] aupapAtikaupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-8 [152] rAjaprazniyaupAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-8 [153] jIvAjIvAbhigamaupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-9 [154] prajJApanAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-10/11 [155] sUryaprajJaptiupAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-12 [156] candraprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka 12 [157] jambUdvIvaprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-13 [158] nirayAvalikAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasattANi saTIkaM-14 [159] kalpavataMsikAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [160] puSpitAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-14 [161] puSpacUlikAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [162] vaNhidasAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-14 [163] catuHzaraNaprakIrNakasUtra saTIka AgamasuttANi saTIka-14 [164] AturapratyAvyAnaprakIrNakasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-14 [165] mahApratyAkhyAnaprakIrNakasUtra sacchAyaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [166] bhaktaparijJAprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasuttANi saTIka-14 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] [167] taMdulavaicArikaprakIrNakasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-14 [168] saMstArakaprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [169] gacchAcAraprakIrNakasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [170] gaNividyAprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [171] devendrastavaprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [172] maraNasamAdhiprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [173] nizIthachedasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-15-16-17 [174] bRhatkalpachedasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-18-19-20 [175] vyavahArachedasUtraM saTIka Agagama suttANi saTIka-21-22 [176] dazAzrutaskandhachedasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-23 [177] jItakalpachedasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-23 [178] mahAnizIthasUtraM (mUla) AgamasuttANi saTIka-23 [179] AvazyakamUlasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-24-25 [180] oghaniyuktimUlasUtraM saTIka Agama suttAmi saTIkaM-26 [181] piNDaniyuktimUlasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-26 [182] dazavaikAlikamUlasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-27 [183] uttarAdhyayanamUlasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-28-29 [184] nandI-cUlikAsUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-30 [185] anuyogadvAracUlikAsUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-30 prakAzana 139 thI 185 Agamata prakAzane pragaTa karela che. -: saMpa sthaNa: "Agama ArAdhanA kendra, zItalanAtha sosAyaTI vibhAga-1, phaleTa naM-13, 4the mALe zrI naminAtha jaina derAsarajI pAchaLa, bahAI senTara, khAnapura amadAvAda-1 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] ___ "AgamasuttANi-saTIka" mA 1 thI 30 nuviva295 bhAga-8 AgamasuttANi samAviSTAAgamAH bhAga-1 AyAra bhAga-2 sUtrakRta bhAga-3 sthAna bhAga-4 samavAya bhAga-5-6 bhagavatI (aparanAma vyAkhyAprajJapti) bhAga-7 jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRddazA, anuttaropapAtikadazA, praznavyAkaraNa vipAkazruta, aupapAtika, rAjaprazniya bhAga-9 jIvAjIvAbhigama | bhAga-10-11 prajJApanA bhAga-12 sUryaprajJapti, candraprajJapti bhAga-13 jambUdvIpaprajJapti bhAga-14 niravAyalikA, kalpavataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA vahidazA, catuHzaraNa, AturapratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna, bhaktaparijJA, tandulavaicArika, saMstAraka, gacchacAra, gaNividyA, devendrastava, bharaNasamAdhi bhAga-15-16-17 | nIzItha |bhAga-18-19-20 bRhatkalpa bhAga-21-22 vyavahAra bhAga-23 dazAzrutaskandha, jItakalpa, mahanizItha bhAga-24-25 Avazyaka bhAga-26 oghaniyukti, piNDaniyukti bhAga-27 dazavaikAlika bhAga-28-29 uttarAdhyayana bhAga-30 nandI, anuyogadvAra - - Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASya netrational FOP Private & Personal Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo namo nimmala daMsaNassa AgamasuvANi (saTIkaM) bhAga: - 29 saMzodhaka sampAdakazca : mani dIparatnasAgara Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabrahmacArI zrI neminAthAya namaH namo namo nimpala daMsaNassa zrI AnaMda - kSamA-lalita - suzIla-sudharmasAgara gurUbhyo namaH Agama suttANi (saTIkaM) bhAgaH 29 43-2 uttarAdhyayanAni - mUlasUtram - 2 saMzodhaka : sampAdakazca : muni dIparatnasAgara ravivAra 2056 tA. 14-4-2000 45 - Agama suttANi-saTIkaM mUlya rU. 11000/ Agama zruta prakAzana caitra suda 11 : saMparka sthala :* " Agama ArAdhanA kendra" zItalanAtha sosAyaTI vibhAga- 1, phleTa naM. 13, 4 thI maMjhila, vhAyasenTara, khAnapura, ahamadAbAda (gujarAta ) Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2 uttarAdhyayana-mUlasUtrasya viSayAnukramaH | pRSThAGa: malAGaH adhyayanAni / pRSThAGkaH |mlaangH| adhyayanAni 539 | -559/17-pApazramaNIyaM -613 18-saMyatIyaM 3-1075 27-khalukIyaM 9-1111 28-mokSamArga gatiH 23 -1188 29--samyaktva parAkrama | 131 -712 19-mRgAputrIyaM -772 20-mahAnirgranthIyaM 41-1225/30- tapomArgagatiH -796/21-samudrapAlIyaM 57-1246 31-caraNavidhiH -84622-rathanemiyaM 63-1357/32-pramAdasthAnaM 197 -935/23-kezi-gautamIyaM 73/-138233-karmaprakRtiH 218 -962/24-pravacanamAtA 89/-1443 34-lezyAdhyayanaM 227 |-1006/25-yajJIyaM 97/-1464/35-anagAra-mArgagatiH | 242 |-1058/26-sAmAcArI 110|-1731/36-jIvAjIva vibhaktiH 249 adhyayanAni-1 ArambhAt 16-gatAH bhAga: 28 adhyayanAni-17 ArambhAt 36-atra eva vartate Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arthika anudAtA, pa.pU. mAlavabhuSaNa tapasvI AcAryadeva zrI navaratnasAgara sUrIzvarajI 1] ma. sA.nI preraNAthI zrI lAlabhAI devacaMda zAha taraphathI - nakala epha. pa.pU. saraLa svabhAvI zrImad bhagavatIsUtra vyAkhyAna paTu AcAryadeva zrI naradevasAgarasUrIzvarajI ma.sA. tathA pUjyazrInA ziSyaratna tapasvI gaNivaryazrI caMdrakIrtisAgarajI ma.sA.nI preraNAthI zrI puruSAdAnIya pArzvanAtha bhai. mUrti. jaina saMgha, devakInaMdana sosAyaTI, amadAvAda taraphathI nakala epha. pa.pU. zAsana prabhAvaka-kiyArAgI AcAryadevazrI vijaya cakacaMdra || sUrIzvarajI ma.sA.nI preraNAthI eka sagruhastha taraphathI nakala eka. -pa.pU. sAhityapremI munirAja zrI sarvodaya sAgarajI ma.sA.nI preraNAthI-"acalagacchAdhipati pa.pU.A.bha. zrI guNasAgarasUrIzvarajI ma.sA.nA ziSyaratna pa.pU. munirAja zrI cAritraratnasAgarajI ma. nI 19mI aThThAi nimitte zrI cAritraratna phA. ce. TrasTa taraphathI nakala epha. -pa.pU, vaicAvRtyakArikA sAdhvI zrI malayAzrIjI ma.sA.nA ziSyA vyavahAra vicakSaNA pU. sAdhvI zrI hitajJAzrIjI ma.nI preraNAthI jenA ArAdhanA maMdira "jJAnakhAtA" taraphathI nakala eka. -pa.pU. saumyamUrti sAdhvIzrI samyaguNAzrIjI ma.nI preraNAthI pa.pU. | gurumAtA-vAtsalyamUrti sA. zrI ratnatrayAzrIjI ma.nI paMcamI puSyatithi nimitte zrImatI lIlamabena prANalAla pI. dAmANI taraphathI nakala eka. -pa.pU, svanAmadhanyA sA. zrI samyaguNAzrIjI tathA teonA ziSyA sA.zrI samajJAzrIjInI preraNAthI-2053nA yazasvI cAturmAsa nimitte zrI pArzvapadmAvatI jaina saMgha, pArUlanagara, amadAvAda taraphathI nakala be. -pa.pU. ratnasacArAdhanA sAdhvIzrI samyaguNAzrIjI tathA teozrInA ziSyA sA. zrI samajJAzrIjInI preraNAthI saMvata 2054nA nirmaLa ArAdhanAmaya cAturmAsanI smRtimAM-ghATaloDiyA (pAvApurI) jena che. mUti. saMgha, amadAvAda taraphathI nakala epha. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pa. pU. sAdhvI zrI ratnatrayAzrIjI ma, nA parama vineyA sA. zrI samyaguNAzrIjInI preraNAthI teonA saMsArIbhAIzrI indravadanabhAI dAmANInA anurmAdanIya puruSArthathI "Agama dIpa-saMpuTa"nA badalAmAM mAma rakamamAMthI-nakala cAra. -pa.pUprazamarasanimagnA sAdhvIzrI prazamazIlAzrIjI ma.nI preraNAthIsametazikhara tithadvArikA pa.pU. sAdhvIzrI raMjanazrIjI ma.sA.nA ziSyA apratima vaicAvRtyakArikA sA. zrI malayAthIjI tat ziSyA sA. zrI narendrazrIjI-tat ziSyA sA. zrI pramukhazrIjI ma.nA. AtmazreyArthe. arihaMta TAvara, jaina saMgha, muMbai taraphathI nakala eka. -pa.pU. AgamoddhAraka AcAryadevazrI nA samudAyavartI pa.pUjya vaiyAvRtyakArikA sA. zrI malayAzrIjI ma.nA ziSyA pU.sA. zrI kaivalyazrIjI | ma.nA ziSyA pU.sA.zrI bhavyAnaMdazrIjI ma. sA.nA suziSyA miSTabhASI sAdhvIzrI pUrNaprajJAzrIjI ma.sA. tathA temanA vinita zikhyA sA. zrI pUrNadarzitAzrIjI tathA sA. pUrvanaMdItAzrIjInI preraNAthI-sarvodaya pArzvanAtha cerITebala TrasTa, mulunDa muMbaI taraphathI nakala eka. -pa.pUvaicAvRtyakArikA sAdhvIzrI malayAzrIjI ma.nA praziSyA sA. zrI bhavyAnaMdazrIjIma.nA suvinitA sA. zrI kalpaprajJAzrIjI tathA kokIlakaMThI sA. zrI kairavaprajJAzrajI nI preraNAthI -mehula sosAyaTI, ArAdhanAbhavana, subhASanagara, vaDodarAnI baheno taraphathI nakala eka zrI vizAzrImALI tapagacchajJAti-jJAnakhAtuM, jaina pAThazALA, || jAmanagara taraphathI nakala be. -zrI maMgaLa pArekhano khAMco-jena hai. mUrti. saMgha, amadAvAda. taraphathI 2014nA cAtumasa nimitte nakala be. - zrI AphoTA jaina saMgha, vaDodarAnI baheno taraphathI nakala eka, -zrImatI nayanAbena ramezacaMdra zAha, vaDodarAnI preraNAthI AgamonA 1 seTanA badalAmAM prApta rakamamAMthI nakala pAMca. zeSa sarve rakama "amArA"Aja paryata prakAzanonA badalAmAM prApta thayelI che. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo namo nimmala daMsaNassa paMcama gaNadhara zrI sudharmA svAmine namaH 43-2 uttarAdhyayanAni-mUlasUtram - 2 - saTIkaM [ caturtha mUlasUtraM ] [ mUlam + bhadrabAhusvAmi racitAniryuktiH + zAntyAcArya viracitA TIkA: ] adhyayAni 17.......... ..36 adhyayana naM - 17 pApazramaNIyam vR. vyAkhyAtaM SoDazamadhyayanam adhunA saptadazamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH - ihAnantarAdhyayane brahmacaryaguptaya uktAH, tAzca pApasthAnavarjanAdevAsevituM zakyante iti pApa zramaNasvarUpAbhidhAnatastadevAtra kAkvocyata ityanena sambandhenAyAtamidamadhyayanam, asya ca caturanuyogadvAraprarUpaNA prAgvattAvadyAvannAmaniSpannanikSepe'sya pApazramaNIyamiti nAma, ataH pApasya zramaNasya ca nikSepamAha niyuktikRt ni. [ 387 ] ni. [ 388 ] ni. [ 389 ] vR. 'pApe' pApaviSaya: 'chakkaM 'ti SaTkaH SaTparimAno nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhAvabhedAnikSepa iti gamyate, tatra ca nAmasthApane sujJAne, dravye vicArye Agamato jJAtA'nupayuktaH, no Agamatastu vyatiriktamAha-'sacittAcittamIsagaMceva'tti, iha ca pApamiti yojyate, prAkRtatvAcco bhayatra bindulopaH, tatra sacittadravyapApaM yadvipadacatuSpadApadeSu manuSyapazuvRkSAdiSvasundaram acittadravyapApaM tadeva jIvaviprayuktaM caturazItipApaprakRtayo vA vakSyamANAH, mizradravyapApaM tathAvidhadvipadAdyevAzubhavastrAdiyuktaM tatzarIrANi vA jIvaviyuktaikadezayuktAni, santi hi jIvazarIreSvapi jIvaviyuktAH nakhakezAdayastadezadezAH uktaM hi 2 3 pAve chakaM davve sacitAcittamIsagaM ceva / khittaMmi nirayamAI kAlo aidussamAIo // bhAve pAvaM iNamo hiMsa musA coria ca abbaMbhaM / tatto pariggaho ccia aguNA bhaNiA ya je sutte // samaNe caukkanikkhevao u davvaMmi nihnagAIA / nANI saMjamasahio nAyavvo bhAvao samaNo // - "tasseva dese cie tasseva dese anuvacie "tti, jIvapradezApekSameva hi tatra citatvamanupacitatvaM vA vivakSitaM pApaprakRtiyukto vA jantureva mizradravyapApamucyate, 'ceve 'ti prAgvat, kSetre vicArye 'pApa' narakAdipApaprakRtyudayaviSayabhUtaM yatra tadudayo'sti, 'kAla' iti kAlapApaMduSpamAdiko yatra kAlAnubhAvata: prAya: pApodaya eva jantUnAM jAyate, AdizabdAdanyatra vA Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-17/539 kAle yatra kasyacijjantostadudayaH, bhAve vicArayitumupakrAnte pApam 'idam' anantarameva vakSyamANaM 'hiMsa'tti hiMsA pramattayogAtprANavyaparopaNaM 'mRSA' asadabhidhAnaM 'cauryaM ca' stainyam 'abrahma' maithunaMtata: 'parigrahaH mUrchAtmakaH 'apiH' samuccaye 'caH' pUraNe 'guNAH samyagdarzananAdayastadvipakSabhUtAH aguNA:-mithyAtvAdayo doSAH, no vipakSe'vi darzanAdamitrAdivat, 'bhaNitAH' uktAH, 'tuH' samuccaye vyavahitakramazca, aguNAzca ye 'sUtre' Agame anyatra ihaiva vA prstutaadhyyne| __ 'zramaNe' zramaNaviSayaH 'catuSkanikSepakaH' nAmAdiH 'tuH' pUraNe nAmasthApane pUrvavat, dravye nihnavAdaya eva nihnavAdikAH uktarUpAH 'jJAnI' prazaMsAyAM matvarthIyotpatteH prazastajJAnavAn samiti-samyaka sadanuSThAnapravRttyA yamanaM-pApasthAnebhya uparamaNaM saMyamazcAritramitiyAvattena sahita:-yuktaH saMyamasahito jJAtavyo bhAvataH zramaNa iti gAthAtrayArthaH / / samprati prastute yojayannAhani.[390] je bhAvA akaraNijjA ihamajjhayaNaMmi vnniajinehi| te bhAve sevaMto nAyavvo paavsmnnotti|| vR.ye bhAvAH' saMsaktApaThanazIlatAdayo'rthAH 'akaraNIyAH kartumanucitAH 'iha' prastute - dhyayane 'vanniya'tti varNitAH prarUpitAH 'jinaiH' tIrthakRjhistAn bhAvAn sevamAnaH' anutiSThAn 'jJAtavyaH' avaboddhavyaH pApena-uktarUpeNopalakSitaH zramaNaH pApazramaNaH, itizabdaH pApazramaNazabdasya svarUpaparAmarzaka iti gAthArthaH / / etadviparItAstu zramaNAH, teSAM phalamAhani.[ 391] eyAiM pAvAiM je khalu vajaMti suvvayA riso| te pAvakammamukkA siddhimaviggheNa vaccaMti / / vR. etAni etadadhyayanoktAni 'pApAni' pApahetubhUtAnizayAlutAdIni 'ye' ityanirdiSTarUpAH 'khaluH' vAkyAlaGkAre 'varjayanti' pariharanti suvratA RSayaH pUrvavat, te pApaM ca tatkarma ca pApakarma tena upalakSaNatvAtpuNyakarmaNA ca muktAH-tyaktAH pApakarmamuktA siddhi siddhigatim 'avighnena' antarAyAbhAvena vaccaMti'tti 'vrajanti' gacchantIti gAthArthaH / / gato nAmaniSpannanikSepaH, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedammU. (531) je kei u pavvaie niyaMThe, dhamma suNittA vinovvnne| sudullaha lahiuM bohilAbhaM, viharijja pacchA ya jahAsuhaM tu // vR. 'yaH kazcit' ityavivakSitavizeSaH 'tuH' pUraNe, paThanti ca - 'je ke ima'tti tatra ca 'ime'tti ayaM pravrajitaH niSkrAntaH nirgranthaH prAgvat, kathaM punarayu pravrajita ityAha-'dharma' zrutacAritrarUpaM 'zrutvA nizamya vinayena-jJAnadarzanacAritropacArAtmake nopapatro-yukto vinayopapatraH san 'sudurlabham' atizayaduSprApaM 'labhiuM'tti labdhyA 'bodhilAbhaM' jinapraNItadharmaprAptirUpam, anena bhAvapratipattyA'sau pravrajita ityuktaM bhavati, sa kimityAha-'viharet' caret, 'pazcAt' pravrajanottarakAla 'ca:' punarartho vizeSadyotakastatazca prathamaM siMhavRttyA pravrajya pazcAtpunaH 'yathAsukhaM' yathA yathA vikathAdikaraNalakSaNena prakAreNa sukhamAtmano'vabhAsate tuzabdasyaivakArArthatvAdyathAsukhameva zRgAlavRttyaiva viharedityartha: uktaM hi-"sIhattAe nikkhaMto Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 17, [ ni. 391] sIyAlattAe viharati "tti, sa ca guruNA'nyena vA hitaiSiNA'dhyayanaM prati prerito yadvakti tadAhasijjA daDhA pAuraNaM mi atthi, uppajjaI bhuttu taheva pAuM / mU. (540) jANAmi jaM vaTTai Ausutti !, kiM nAma kAhAmi ? suraNa bhaMte! // vR. 'zayyA' vasati: 'dRDhA' vAtAtapajalAdyupadravairanabhibhAvyA, tathA 'prAvaraNaM' varSAkalpAdi 'me' mamAsti, kiJca- 'utpadyate ' jAyate ' bhoktuM' bhojanAya tathaiva 'pAtuM' pAnAya yathAkramamazanaM pAnaM ceti zeSaH tathA 'jAnAmi' avagacchAmi' yadvarttate' yadidAnImasti 'AyuSmanniti prerayiturAmantraNamiti, etasmAddhetoH kiM nAma ?, na kiJcidityarthaH 'kAhAmi' tti kariSyAmi 'zrutena' AgamenAdhItenetyadhyAhAraH, 'bhaMte' tti pUjyAmantraNam, iha ca prakramAtkSepe, ayaM hi kilAsyAzayo yathA ye bhavanto bhadantA adhIyante te'pi nAtIndriyaM vasta kiJcAmavabudhyante, kintu ?, sAmpratamAtrekSiNa eva, taccaitAvadasmAsvevamapyasti, tatki hRdayagalatAluzoSavidhAyinA'dhIteneti ?, evamadhyavasito yaH sa pApazramaNa ityucyata itIhApi siMhAvalokitanyAyena saMbadhyata iti sUtradvayArthaH // kiMca mU. (541 ) je kei u pavvaIe, niddAsIle pagAmaso / bhuccA piccA suhaM suaI, pAvasamaNitti vuccaI // vR. yaH kazcitpravrajita: 'nidrAzIlaH ' nidrAluH 'prakAmaza:' bahuzo 'bhuktvA' dadhyodanAdi 'pItvA' takrAdi 'sukhaM' yathA bhavatyeya sakalakriyAnuSThAnanirapekSa eva 'svapiti' zete, paThyate ca-'basai'tti 'vasati' Aste grAmAdiSu, sa itthambhUtaH kimityAha- pApazramaNa iti 'ucyate ' pratipAdyata iti sUtrArthaH // itthaM na kevalamanadhIyAna eva pApa zramaNa ucyate, kintuAyariyauvajjhAehiM, suaM vinayaM ca gaahie| mU. (542 ) te ceva khisaI bAle, pAvasamaNiti buMccaI // vR. AcAryopAdhyAyai: 'zrutam' AgamamarthataH zabdatazca 'vinayaM ca ' uktarUpaM 'grAhita: ' zikSito yairiti gamyate ' tAneva' AcAryAdIn 'khrisati' nindati 'bAlaH ' vivekavikalo gamyamAnatvAdyaH sa pApazramaNa ityucyata iti sUtrArthaH // itthaM jJAnAcAranirapekSaM pApa zramaNamabhidhAya darzanAcAranirapekSaM tamevAhamU. (543 ) - - - AyariyauvajjhAyANaM, sammaM no paDitappaI / appaDipUae thaddhe, pAvasamaNiti vaccaI // bR. AcAryopAdhyAyAnAM 'samyag' avaiparItyena 'na paritapyate' na tattatiM vidhatte, darzanAcArAntargata vAtsalyavirahito na tatkAryeSvabhiyogaM vidhatta iti bhAvaH, 'apratipUjakaH ' prastAvAdarhadAdiSu yathocitapratipattiparAMmukhaH 'stabdha:' garvAdhmAtaH kenacitpreryamAno'pi na tadvacanata: pravarttate yaH sa pApazramaNa ityucyata iti sUtrArthaH // samprati cAritrAcAravikalaM tamevAhasaMmaddamANe pANANi, bIyANi hariyANi ya / mU. ( 544 ) asaMjae saMjaya mantramANe, pAvasamaNitti vuccaI || vR. 'saMmardan ' hiMsan 'prANAni 'ti prANayogAt prANinaH - dvIndriyAdIn 'bIjAni ' zAlyAdIni 'haritAni ca' dUrvA MkurAdIni sakalaikendriyopalakSaNametat, spaSTaracaitanyaliGgatvAcaita Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2-17/544 dupAdAnam, ata evAsaMyatastathA'pi 'saMjaya mantramANe 'tti sopaskAratvAtsaMyato'hamiti manyamAnaH, anena ca saMvignapAkSikatvamapyasya nAstItyuktaM, pApazramaNa ityucyate // saMthAraM phalagaM pIr3ha, nisijjaM pAyakaMbalaM / appamajjiyamAruhaI, pAvasamaNitti vuccai // mU. (545 ) vR. tathA 'saMstAraM' kambalyAdi 'phalakaM' campakapaTTAdi 'pITham ' AsanaM 'niSadyAM' svadhyAyabhUmyAdiyAM yatra niSadyate 'pAdakambalaM' pAdapuJchanam 'apramRjya' rajoharaNAdinA'saMzodhya upalakSaNatvAdapratyupekSya ca 'Arohati' samAkrAmiti yaH sa pApazramaNa ityucyate // davadavassa caraI, pamatte a abhikkhaNaM / mU. (546 ) ullaMghaNe a caMDe a, pAvasamaNitti vuccai || vR. tathA ' davadavaspatti drutaM drutaM tathAvidhAlambanaM vinA'pi tvaritaM 2 'carati ' gocaracaryAdiSu paribhrAmyati, 'pramattazca' pramAdavazagazca bhavatIti zeSaH 'abhIkSNaM' vAraM vAram 'ullaGghanazca' bAlAdInAmucitapratipattyakaraNato'dhaH karttA 'caNDa' krodhanaH, yadvA 'pramataH' anupayukta IryAsamitau ullaGghanazca vatsaDimbhAdInAM caNDazcArabhaTavRttyAzrayaNataH, , zeSaM tathaiva 1 paDilehei pamatto, avaujjhai pAyakaMbalaM / paDilehAanAutte, pAvasamaNitti vuccai // mU. (547) vR. tathA 'pratilekhayati' anekArthatvAtpratyupekSate pramataH san 'avaujjhai 'tti 'apojjhati' yatra tatra nikSipati, pratyupekSamAno vA apojjhati, na pratyupekSata ityarthaH, kiM tat ? - pAda kambalaM pAtrakambalaM vA pratItameva, samastopadhyupalakSaNaM caitat sa evaM 'pratilekhanA'nAyaktaH ' pratyupekSAnapayuktaH, zeSaM tathaiva || mU. (548 ) paDilehei pamatte, se kiMci hu nisAmiA / guruM paribhAvae nicca, pAvasamaNitti vuccai // vR. tathA pratilekhayati pramattaH san 'kiMci hu'tti 'huH' apizabdArthaH, tataH kiJcidapi vikathAdIti gamyate, 'nisAmia' tti 'nizamya' AkarNya tatrAkSiptacittatayeti bhAva:, 'guruparibhAsaya'tti gurun paribhASate - vivadate guruparibhASakaH, pAThAntarato guruparibhAvakaH, 'nityaM' sadA, kimuktaM bhavati ? - asamyakpratyupekSamAno'nyadvA vitathamAcaran gurubhizcoditastAneva vivadate'bhibhavati vA'sabhyavacanaiH, yathA svayameva pratyupekSadhvaM yuSmAbhireva vayamitthaM zikSitAstato yuSmAkamevaiSa doSa ityAdi, zeSaM tathaiva, guruparibhASikatvaM pramattatvasya ca nizamanahetutvaM pUrvasmAdvizeSa iti na paunaruktyam / kiJca } mU. (549) bahumAI pamuharI, thaddhe luddhe aniggahe / asaMvibhAgI aciyatte, pAvasamaNitti vuccai // vR.' bahumAyo' prabhUtavaJcanAprayogavAn prakarSeNa mukharaH pramukharaH stabdho lubdha iti ca prAgvat, avidyamAno nigrahaH - indriyamano indriyaniyantraNAtmako'syetyanigrahaH, saMvibhajatiguruglAnabAlAdibhya ucitamazanAdi yacchatItyevaMzIlaH saMvibhAgI na tathA ya AtmapoSakatvenaiva so'saMvibhAgI 'aciyatte 'ti gurvAdiSvaprItimAn zeSaM pUrvavat // anyacca Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 17, [ ni. 391 ] mU. (550 ) 7 vivAyaM ca udIrei, adhamme attapanhahA / vuggahe kalahe ratte, pAvasamaNitti vuccai // vR. virUpo vAdo vivAdaH - vAkkahastaM 'ca: ' pUraNe 'udIrei' tti kathaJcidupazAntamapyutprApta'nAdinA vRddhi nayati, 'adharmaH' avidyamAnasadAcAraH 'attapaNhaha 'tti Atmani prazna: AtmapraznastaM hantyAtmapraznahAH, yadi kazcitparaH pRchet kiM bhavAntarayAyI AtmA uta neti ?, tatastameva praznamativAcAlatayA hanti, yathA - nAstyAtmA pratyakSAdipramANairanupalabhyamAnatvAt, tato'yukto'yaM praznaH, sati hi dharmiNi dharmAzcintyanta iti, paThyate ca-' -'attapannaha'tti tatra ca AtAMsiddhAntAdizravaNato gRhItAmAtAM vA ihaparalokayoH sadbodharUpatayA hitA prajJAm-Atmano'nyeSAM vA buddhi kutarkavyAkulakIraNato hanti yaH sa AttaprajJAhA AptaprajJAhA vA, 'vuggahe 'ti vyudgrahe daNDAdighAtajanite virodhe 'kalahe' tasminneva vAcike 'raktaH' abhivaSvaktaH, zeSaM prAgvat // mU. (551 ) athirAsane kukuIe, jattha tattha nisIaI / Ami anAutte, pAvasamaNitti vuccai // vR. aparaM ca asthirAsanaH kukucaH kukuco vA dvayamapi pUrvavat, 'yatra tatra' iti saMsaktasarajaskAdAvapItyarthaH 'niSIdati' upavizati 'Asane' pIThAdau 'anAyuktaH' anupayuktaH san, zeSaM prAgvat // bhU. (552 ) sasarakkhApAo suaI, sijjaM na paDilehaI / : saMdhAraeanAutto, pAvasamaNitti buccai // vR. tathA saha rajasA vartete iti sarajaskau tathAvidhau padau yasya sa tathA 'svapiti 'zete, kimuktaM bhavati ? - saMyamavirAdhanAM pratyabhIrutayAM pAdAvapramRjyaiva zete, tathA 'zayyAM vasatiM na pratilekhayati, upalakSaNatvAnna ca pramArjayati, 'saMstArake' phalakakambalAdau, supta iti zeSaH, 'anAyuktaH ' "kukkuDipAyapasAraNa AyAmeuM puNovi AuMTe" ityAdyAgamArthAnupayuktaH, anyattathaiveti sUtranavakArthaH // idAnIM tapaAcArAtikramataH pApazramaNamAhaduddhadahIvigaIo, AhArei abhikkhaNaM / - mU. (553 ) arae a tavokamme, pAvasamaNitti vuccaI // vR. dugdhaM ca kSIraM dadhi ca-tadvikAra eva dadhidugdhe, sUtre ca prAgvad, vikRtihetutvAdvikRtI, upalakSaNatvAd dhRtAdyazeSaMvikRtiparigrahaH, 'AharAyati' abhyavaharati 'abhIkSNaM' vAraM vAraM, tathAvidhapuSTAlambanaM vinA'pIti bhAvaH, ata eva 'aratazca' aprItimAMzca 'tapaHkarmaNi' anazanAdau zeSaM prAgvat // api ca mU. (554) ; atthaMtaMmi ya sUraMmi, AhArei abhikkhaNaM // coio paDicoei, pAvasamaNitti vuccaI / / vR. 'atyaMtaMbhi ya' tti 'astAnte' astamayaparyante, 'caH pUraNe, udayAdArabhyeti gamyate, 'sUrye' bhAsvati AhArayatya bhIkSaNaM, kimuktaM bhavati ? - prAtarArabhya sandhyAM yAvatpunaH punarbhukte, yadivA ' atyaMtamayaMmi ya'tti astamayati sUrye AhArayati, tiSThati tu kimucyate ? iti bhAvaH, kimekadaivetyAha- 'abhIkSNaM' punaH punaH dine dine ityuktaM bhavati, yadi cAsau kenacindi Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2 - 17 / 554 tArthasAdhunA codyate, yathA-AyuSman ! kimevaM tvayA''hAratatpareNaiva sthIyate ?, durlabhA khalviyaM manujatvAdicaturaGgasAmagrI, tata enAmavApya tapasyevodyantumucitamiti, tataH kimityAha - 'cAio paDicorae 'tti coditaH san praticodayati yathA kuzalastvamupadezakarmaNi na tu svayamanuSThAne, anyathA kimevamavagacchannapi bhavAnna vikRSTaM tapo'nutiSThati ?, zeSaM tathaiva / AyariyapariccAI, parapAsaMDasevae / gANaMgaNie dubbhUe, pAvasamaNitti vuccaI // mU. (555) vR . ' AcAryaparityAgI' te hitapaHkarmaNi viSIdantamudyamayanti, AnItamapi cAnnAdi bAlaglAnAdibhya dApayantyato 'tIvAhAralaulyAttatparityajanazIlaH parAn - anyAn pASANDAnasaugataprabhRtIn 'mRdvI zayyA prAtarutthAya peyA' ityAdikadabhiprAyato'tyantamAhAraprasaktAMstata eva hetoH sevate - tathA tathA'pasarpatIti parapASaNDasevaka:, tathA ca svecchApravRttatayA 'gANaMgaNie 'tti gaNAgaNaM SaNmAsAbhyantara eva saMkrAmatIti gANaGgaNika ityAgamikI paribhASA, tathA cAgamaH--'chammAsa'bdhaMtarato gaNA gaNa saMkamaM karemANo" ityAdi, ata eva ca 'durnindAyAM', tatazca 'du:' iti ninditaM bhUtaM - bhavanamasyeti durbhUtaH, durAcAratayA nindyo bhUta ityarthaH, aparaM tathaiveti sUtratrayArthaH / samprati vIryAticAravirahatastamevAha mU. (556 ) sayaM gehaM pariccajja, paragehaMsi vAvare / nimittena ya vavaharaI, pAvasamaNitti vuccaI // vR. svameva svakaM, nijakamityarthaH, 'gehaM' gRhaM 'parityajya' parihRtya pravrajyAGgIkaraNataH 'paragehe' anyavezmani 'vAvare' tti vyApriyate-piNDArthI san gRhiNAmAptabhAvaM darzayan svatastatkRtyAni kurute, paThyate ca - 'vavahare' tti tata eva hetorvyaharati- gRhinimittaM krayavikrayavyavahAraM karoti, 'nimittena ca ' zubhAzubhasUcakena 'vyavaharati' dravyArjanaM karoti, aparaM ca pUrvavat / mU. (557) saMnAipiMDaM jemei, nicchaI sAmudAniyaM / gihinisijjaM ca vAhei, pAvasamaNitti vuccaI // vR.'sannAya'tti svajJAtayaH-svakIyasvajanAstairnijaka iti yathepsito yaH snigdhamadhurAdirAhAro dIyate sa svajJAtipiNDastaM 'jemati' bhuMkte, 'necchati' nAbhilaSati samudAnAni bhikSAsteSAM samUhaH sAmudAnikam, 'acitta hastidhenoSThakaM' iti Thak, bahugRhasambandhinaM bhikSAsamUhamajJAtoJchamitiyAvat, gRhiNAM niSadyA- paryaGkatRlyAdikA zayyA tAM ca 'vAhayati' tti sukhazIlatayA''rohati zeSaM tathaiveti sUtradvayArthaH // sampratyadhyayanArthamupasaMharannuktarUpadoSo sevanaparihArayoH phalamAha mU. (558 ) eyArise paMcakusIlasaMvuDe, rUvaMdhare munipavarANa hiDime / ayaMsi loe visameva garahie, na se ihaM neva paratthaloe / / vR. 'etAdRza: ' yAdRza ukta 'paJce 'ti paJcasaGghayaH kRtsitaM zIlameSAM kuzIlAH- pArzvasthAdayaH samAhatA: paJcakuzIlaM tadvadasaMvRttaH - aniruddhAzravadvAraH paJcakuzIlAsaMvRto rUpaM rajoharaNAdikaM . veSaM dhArayati rUpadharaH sUtre tu prAkRtatvAdvindunirdezaH, 'munipravarANAm' atipradhAnatapasvinAM 'hiTTimo' adhastAdvartI, atijaghanyasaMyamasthAnavattitvAnnikRSTa ityarthaH / etatphalamAha - Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-17,[ni.391] 'ayaMsi'tti asmin 'loke' jagati vipamiva'tti gara iva 'garhitaH' nindito, bhraSTapratijJo hi prAkRtajanairapi nindyate dhigenamiti, ata eva na sa'iha' itIha loke 'naiveti nApi paratra loke, paramArthataH sanniti zepaH, yo hi naihikamAmupvikaM vA kaJcana guNamupArjayati sa tadguNanAyAmapravezatastattvato'vidyamAna eveti| mU. (559) je vajja ee u sadA udose, se subbae hoi munIna mjjhe| ayaMsi loe amayaM va pUie, ArAhae duhao logamiNaM / tibemi|| vR. yaH 'varjayati' parityajati 'etAn' uktarUpAn 'sayA utti sadaiva doSAn yathAsukhavihArAdipApAnuSThAnarUpAn sa tathAvidhaH 'suvrataH' niraticAratayA prazasyavrato bhavati munInAM madhye, kimuktaM bhavati?- bhAvamunitvenAsau muni madhye gaNyate, tayA vA'smin loke 'amRtamiva' surabhojyamiva 'pUjitaH' abhyarhita ArAdhayati 'duhato logamiNaM'ti ihalokaparalokabhedena dvividhaM lokam 'iNaM'ti imamanena cAtipratItatayA pratyakSaM nirdizatIti, ihaloke ca sakalalokapUjyatayA paraloke ca sugatyavAptaH, tataH pApavarjanameva vidheyamiti bhAva iti sUtradvayArthaH / / 'iti' parisamAptau, bravamIti pUrvavat, nayA api tthaiv|| adhyayanaM - 17 samAsam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayanasUtre saptadazaadhyayanasya bhadrabAhusvAmiracitA niyukti evaM zAntyAcArya viracitA TIkA prismaaptaa| (adhyayanaM 18- saMyamIya) vR. uktaM saptadazamadhyayanam, adhunA'STAdazamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH, ihAnantarAdhyayane pApavarjanamuktaM, tacca saMyatasyaiva, sa co bhogaddhityAgata eveti sa eva saMjayodAharaNata ihocyata ityanena sambandhenAyAtamidamadhyayanam, asya ca caturanuyogadvAraprarUpaNA prAgvadyAvatrAmaniSpannAnikSepe saMjayIyamiti nAma, tataH saJjayazabdanikSepAyAha niyuktikRtni.[392] nikhevo saMjaijjaMmi cau0 / / ni.[393] jaanngsriirbhtrie| ni.[394] saMjayanAmaM goyaM veyaMto bhAvasaMjao hoi / tato samaTriyamiNaM ajjhayaNaM saMjaijjati / / vR.gAthAtrayaM vyAkhyAtaprAyaM, navaraM 'nikkhevo saMjaijjami'tti 'nikSepaH' nyAsaH saJjayIyAdhyayane arthAtsaJjayasyeti gamyate / tathA ca tRtIyagAthAyAM 'saMjayanAmaM goyaM veyaMto' ityuktaM 'tata' iti saJjayAdabhidheyabhUtAt, 'samutthitam' utpannam idaM adhyayanaM saJjayIyamiti, tasmAddhetorucyata iti gAthAtrayArthaH / ityukto nAmaniSpatranikSepaH, samprati sUtrAlApakaniSpatrasyAvasaraH, sa ca sUtre sati bhavatyata: sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedam- . mU. (560) kaMpille nayare rAyA, udinnblvaahnne| nAmeNaM saMjao nAma, migavyaM uvnigge| vR.kAmpilye nagare 'rAjA' nRpatirudIrNam-udayaprAptaM balaM-caturaGgavAhanaM ca-gillithillayA Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-18/560 dirUpaM yasya so'yamudIrNabalavAhanaH yadvA balaM-zarIrasAmarthya vAhanaM--gajAzvAdi, padAtyupalakSaNaM caitat, sa ca 'nAmnA' abhidhAnena saJjayaH 'nAma' iti prAkAzye, tato'yamarthaH-saMjaya iti nAmnA prasiddho, mRgavyAM-mRgayAM pratIti zeSaH, upa-sAmIpyena nirgato-niSkrAnta upanirgatastata eva nagarAditi zeSa iti sUtrArthaH / sa ca kIdRg vinirgataH kiM ca kRtavAnityAha hayAnIe gayAnIe, rahAnIe taheva y| pAyattAnIe mahayA, savao parivArie / mU. (562) mie chubhittA hayagao, kNpillujjaannkesre| bhIe saMte mie tattha, vahei rasamucchie / vR. pAThasiddhaM, navaraMpadAtInAM samUha: pAdAtaM tasyAnIkaM-kaTakaM pAdAtAnIkaM tena, subbyatyayaH prAgvat, evaM pUrveSvapi, 'mahatA' bRhatpramANena mRgAn kSiptvA kaMpillujjANakesari'tti tasyaiva kAmpIlyasya nagarasya sambandhini kezaranAmnyudyAne 'bhItAn' trastAn sato 'mitAn' parimitAn 'tatra' teSu mRgeSu madhye 'vahei'tti vyathati hanti vA, zarairiti gamyate, rasaH-tatpizitAsvAdastatra mUcchito-gRddho rasamUrchita iti suutrdvyaarthH|| amumevArthaM sUtrasparzikaniyuktyiA spaSTayitumAhani.[395] kaMpillapuravaraMmi a nAmeNaM saMjao nrvriNdo| so senAe sahio nAsIraM niggao kyaai|| ni.[396] hayamArUDho rAyA mie chuhittANa kesrujjaane| te tattha u uttatthe vahei rasamucchio saMto / / vR. gAthAdvayaM pratItameva, navaramiha nAsIraM-mRgayAM prati uttrastAn' atibhItAniti gAthAdvayArthaH / / atrAntare yadabhUttadAha sUtrakRtmU. (563) aha kesaraMmi ujjAne, anagAre tavodhane / sajjhAyajhANajutto, dhammaNjhANaM jhiyaayi| vR.'atha' anantaraMkezare udyAne'nagArastapodhanaH svAdhyAyaH-anuprekSaNAdiAna-dharmadhyAnAdi tAbhyAM yukto-yathAkAlaM tadAsevakatayA sahitaH svAdhyAyadhyAnayukto'ta eva dharmadhyAnam' AjJAvijayAdi 'jhiyAyai'tti dhyAyati cintayati kva? / mU. (564) apphovamaMDavaMmI, jhAyaI jhviyaasve| tassAgae mie pAsaM, vahei se narAhive / / vR. 'apphovamaMDavaMmi'tti apphovamaNDavamiti vRkSAdyAkINe, tathA ca vRddhAH-apphova iti, kimuktaM bhavati?-AstIrNe, vRkSagucchagulmalatAsaMchana ityarthaH, 'maNDape' nAgavallayAdisambandhini dhyAyati dharmadhyAnamiti gamyate, punarabhidhAnamatizayakhyApakaM, jhaviyatti-kSapitA nimUrlitA AzravAH-karmabandhahetavo hiMsAdayo yena sa tathA, 'tasya' ityuktavizeSaNAnvitasyAnagArasya pArzva' samIpamiti sambandhaH, AgatAn' prAptAn mRgAn 'vaheiti'tti vidhyati hanti vA'sa' iti saJjayanAmA narAdhipaH' rAjeti suutrdvyaarthH|| amumevArthasavizeSamAha niyuktikRtni.[ 397] . aha kesaramujjAne nAmeNaM gaddabhAli angaaro| apphovamaMDavaMmi ajhAyai jhANaM jhviadoso|| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-18,[ni. 397 ] vR.aheti gAthA vyAkhyAtaprAyaiva, navaraM nAmnA' abhidhAnena gardabhAli-gardabhAlinAmetyarthaH, 'jhaviya'tti kSapitA doSA:-karmA zravahetubhUtA hiMsAdayo yena sa tthaa|| punastatra yadabhUttadAhamU.(565) aha Asagao rAyA, khippamAgamma so trhi| hae mie u pAsittA, anagAraM tattha paasii|| vR. atha' anantaram 'azvagataH' turagArUDho rAjA 'kSipraM' zIghramAgatya 'sa' iti saJjayanAmA 'tasmin' yatra maNDape sa bhagavAn dhyAyati, 'hatAn vinAzitAn mRgAntuzabda evakArArthastato mRgAneva, na punaranagAramityarthaH, 'pAsitta'tti dRSTvA 'anagAraM' sAdhuM'tatra' iti tasminneva sthAne pazyatIti sUtrArthaH / tataH kimasAvakArSIdityAhamU.(566) aha rAyA tattha saMbhaMto, anagAro mnaa''ho| - mae u maMdapugneNaM, rasagiddheNa ghaMtuNA / / vR.atha rAjA 'tatre'to tadarzane sati saMbhrAntaH' bhayavyAkulo, yathA'nagAro-munirmanAgitistokenaiva AhataH' vinAzitaH, tadAsannamRgahananAdityabhiprAyaH, mayA tu mandapuNyena 'rasagRddhena' rasamUchitena 'ghaMtuNa'tti ghAtukena hanana zIlenetyarthaH / tatazcamU. (567) AsaM visajjaittANaM, anagArassa so nivo| vinaeNaM vaMdaI pAe, bhagavaM! ittha me khame / / vR.'azvaM' turagaM 'visRjya' vimucya NaM' prAgvat, 'anagArasya' uktasyaiva saH' saJjayanAmA nRpaH 'vinayena' ucitapratipattirUpeNa 'vandate' stauti 'pAdau' caraNau, atyAdarakhyApakaM caitat 'pAdAvapi tasya bhagavataH stavanIyAviti, vakti ca-yathA bhagavan ! 'atra' etasmin mRgavye, mama aparAdhamiti zeSaH, 'kSamasva' sahasva / / mU. (568) aha monena so bhagavaM; anagAro jhaannmssio| rAyANaM na paDimatei, tao rAyA bhyddo||| vR.'artha' ityanantaraM 'maunena' vAgnirodhAtmakena 'so'ttisa gardabhAlinAmA bhagavAn anagAraH 'dhyAna' dharmadhyAnama 'AzritaH sthitaH 'rAjAna' napaM 'na pratimantrayate' na prativakti yathA'haM kSamiSye na veti, 'tataH' tatprativacanAbhAvato'vazyamayaM kruddha iti na kimapi mAM prabhASate iti rAjA 'bhayadrutaH' atIva bhayatrasto, yathA na jJAyate kimasau kruddhaH kariSyatIti, uktavAMzca yathAmU.(569) saMjao ahamassIti, bhagavaM! vAhirAhi me| kuddhe teeNa anagAre, dahijjA nrkoddio|| vR.'saJjayaH saJjayanAmA rAjA'hamasmi, mA bhUtrIca evAyamiti sutarAM kopa ityetadabhidhAnamiti, 'iti' asmAddhetorbhagavan ! 'vAharAhi'tti vyAhara-saMbhASaya 'me' iti subbyatyayAnmAm, athApi syAt-kimevaM bhavAn bhayadruta ityAha-'kruddhaH kupitaH 'tejasA' tapomAhAtmyajanitena tejolezyAdinA 'anagAra:' muniH 'dahet' bhasmasAtyakuryAt narakoTI:, AstAM zataM sahasraM veti, ato'tyantabhayadruto'hamiti sUtracatuSTayArthaH / idameva vyaktIkartumAha niyuktikRtni.[398] aha Asagao rAyA taM pAsiasaMbhamAgao tattha / bhaNai a hA jaha iNhi isivajjhAe manA litto|| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-18/569 ni.[399] vIsajjiUNa AsaM aha anagArassa ei so paasN| vinaeNa vaMdiUNaM avarAhaM te khamAvei / / ni.[ 400] aha monamassio so anagAro navaraI na vaahri| tassa tavateyabhIo iNamaTuM so udaahri|| ni.[ 401] kaMpillapurAhivaI nAmeNaM saMjao ahaM raayaa| tujjha saraNAgao'mhi niddahihA mA mi teeNaM / / vR. gAthAcatuSTayaM spaSTameva, navaraM taM pAsiya 'saMbhamAgato'tti muniratra dRzyata ityasAvapi mayA viddho bhaviSyatItyAkulatvamApanno, 'bhaNatica' vakti ca 'hA' iti khede yathedAnIM 'isivajjhAe'tti RpihatyayA manAgapi lipto'haM-svalpenaivanaspRSTaH 'tubbha'tti tava 'zaraNAgato'smi' tvAmeva zaraNam-AzrayaM pratipanno'smi, tatazca nirdhAkSI; 'mA' niSedhe 'mi' iti mAM 'tejasA' tapojananiteneti gamyate, iti gAthAcatuSTayArthaH / itthaM tenokte yanmuniruktavAMstadAhamU.(570) abhao patthivA! tujhaM, abhayadAyA bhvaahiy| anicce jIvalogami, kiM hiMsAe pasajjasi? / / vR. 'abhao'tti abhayaM-bhayAbhAvaH 'pArthiva!' nRpate ! AkAro'lAkSaNikaH, kasya?'tubbhaM"ti tava, na kazcittvAM dahatIti bhAvaH, itthaM samAzvAsyopadezamAha-'abhayadAtA ca' prANinAM vANakartA bhavAhi ya'tti bhava, yathA hi bhavato mRtyubhayamevamanyeSAmapIti bhAvaH, cazabdo yojita eva, amamevAeM sahetukaM vyatirekadvAreNAha-'anitye' azAzvate 'jIvaloke' prANigaNe, kimiti pariprazne 'hiMsAyAM' prANivadharUpAyAM 'prasajasi' abhiSvakto bhavasi?, jIvalokasya hyanityatve bhavAnapyanityastatkimiti-kena hetunA svalpadinakRte pApamitthamupArjayasi?, naivedamucitamiti 'bhAvaH / itthaM hiMsAtyAgamupadizya rAjyaparityAgopadezamAha- . mU. (571) jayA savvaM pariccajja, gaMtavyamavasassa te| anicce jIvalogami, kiM rajami psjjmi?|| vR. yadA 'sarva' kozAntaHpurAdi parityajya-ihaiva vimucya gantavyaM bhavAntaramiti zeSaH, tadapi na svavazasya kintu avazasya-asvatantrasya 'te' tava, kva sati?-anitye jIvaloke, tataH ki 'rAjye' nRpatitve prasajasi?, rAjyaparityAga eva yukta iti bhAvaH, pAThAntaratazca kiM hiMsAyAM prasajasi?, iha ca punarvacanamAdarAtizayakhyApanArthamiti na punaruktA / jIvalokAnityatvameva bhAvayitumAhamU.(572) jIviyaM ceva rUvaM ca, vijjusNpaaycNclN| jatthataM mujhasI rAyaM!, piccatthaM naavbujjhsii| vR.'jIvitam' AyuH 'ca:' samuccaye 'eve'ti pUraNe 'rUpaMca' pizitAdipuSTasya zarIrazobhAtmakaM vidyutaH saMpAtaH-calanacamatkAro vidyutsampAtastadvaccaJcalam-atIvAsthiraM vidyutsampAtacaJcalaM 'yatra' jIvite rUpe ca taMti tvaM 'muhyasi' mohaM vidhatse, mUDhazca hiMsAdau prasajasIti bhAvaH, 'rAjan' nRpate! 'pretyArtha' paralokaprayojanaM nAvabudhyase, kimuktaM bhavati?- jAnAsyapi na kiM, punsttkrnnmiti|| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-18,[ ni. 401] mU. (573) dArANi ya suyA ceva, mittA ya taha bNdhvaa| jIvaMtamanujIvaMti, mayaM nAnuvvayaMti y|| vR. tathA 'dArAzca' kalatrANi prAkRtatvAnnayA nirdezaH, sutAzcaiva 'mitrANi ca' pratItAnyeva, tathA 'bAndhavAH' svajanA: jIvantam 'anujIvanti' tadupArjitavittAyumabhogata upajIvanti, mRtaM 'nAnuvvayaMti ya'tti cazabdasyApizabdArthatvAdanuvrajantyati na, kiM punaH saha yAsyantIti, tadanena dArAdInAmapi kRtaghnatayA na teSvAsthAM vidhAya dharme udAsitavyamityuktamiti, idaM ca sUtraM cirantanavRttikRtA na vyAkhyAtaM, pratyantareSu ca dadRyata ityasmAbhirunItam / / punastatpratibandhanirAkaraNAyAhamU. (574) noharaMti mayaM puttA. piyaraM prmdukkhiyaa| piyaro atahA putte, baMdhU rAyaM ! tavaM cre|| vR. 'nIharaMti'tti nissArayanti 'mRtam' iti gayAyupaM 'putrAH' sutAH 'pitaraM' janakaM 'paramaduHkhitA:' atizayasaJjAtaduHkhA api, kiM punarye na tathA du:khabhAja iti bhAvaH, pitaro'pi tathA putrAn, 'baMdhu'tti bandhavazca bandhUniti zeSaH, atazca kiM kRtyamityAha-rAjan! tapa upalakSaNatvAddAnAdi 'care:' Asevasveti / / aparaJcamU.(575) tao tena'jjie dabbe, dAre ya prirkkhie| kolaMta'nne narA rAyaM!, hdvtutttthmlNkiyaa| vR. 'tato'tti mRtAniHsAraNAdanantaraM 'tena' iti mitrapitrAdinA 'arjite' viDhapite 'dravye' vitte 'dAreSu ca' kalatraSu ca 'parirakSiteSu' sarvApAyaparipAliteSu, ubhayatrArSatvAdekavacanaM, 'krIDanti' vilasanti tenaiva vittena dAraizceti gamyate 'anye' apare rAjan ! 'haTTatuTThamalaMkiya'tti hRSTA:-bahiH pulakAdimantaH tuSTaH-AntaraprItibhAja: 'alaMkRtAH' vibhUSitAH, yata IdRzI bhavasthitistato rAjan ! tapazcareriti madhyadIpakatvAdanantarasUtroktena sambandhaH // mRtasya ca vRttAnta ityAhamU. (576) tenAvi jaM.kayaM kamma, suhaM vA jai vA duhN| kammuNA tena saMjutto, gacchaI u paraM bhvN| vR. 'tenApi' mRtena yat 'kRtam' anuSThitaM karma 'zubhaM vA' puNDaprakRtirUpaM, yadvA 'sukhaM vA' sukhahetuH 'yadive'tyathavA 'duHkhaM' du:khahetuH pApaprakRtyAtmakamityarthaH / karmaNA tena sukhahetunA duHkhahetunA vA, uttaratra tuzabdasyaivakArthatvAd bhinnakramatvAcca tenaiva, na tu duHkhaparirakSitenApi dravyAdinA saMyuktaH' sahitaH 'gacchati' yAti param' anyaM bhavaM' janma, yatazca zubhAzubhayorevAnuyAyitA tata: zubhahetuM tapa eva careriti bhAva iti sUtrasaptakArthaH / / tatastadvacaH zrutvA rAjA kimaceSTatetyAhamU.(577) soUNa tassa so dhamma, anagArassa aNtie| mahayA saMveganivveyaM, samAvanno nraahivo|| mU.( 578) saMjamo caiuMrajaM, nikkhaMto jinasAsane / gaddabhAlissa bhagavao, anagArassa aNtie| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-18/578 vR.' zrutvA' AkarNya tasya' ityanagarAsya 'sa' iti saJjayAbhidhAno rAjA 'dharmam' uktarUpam 'anagArasya' bhikSoH 'Antike' samIpe 'mahaya'tti mahatA AdareNeti zeSaH, subyatyayena vA mahat, 'saMveganirveda' tatra saMvego-mokSAbhilASo nirveda:-saMsArodvignatA 'samApannaH' prAptaH 'narAdhipa:' rAjA 'saJjayaH saJjayanAmA 'caiuM tyaktvA rAjyaM' rASTrAdhipatyarUpaM 'niSkrAntaH' pravajita: 'jinazAsane' arhaIzane, na tu sagutAdidezite'saddarzane eveti bhAvaH, 'gardabhAle:' gardabhAlinAmno bhagavato'nagArasyAntika iti suutrdvyaarthH| sUtranavakoktamevArthaM spaSTIyatumAha ni.[402] abhayaM tujjha naravaI ! jalabubbuasaMnibhe amaanusse| ki hiMsAi pasajjasi jANato appaNo dakkhaM? // ni.[403] savvamiNaM caiUNaM avassa jayA ya hoi gaMtavvaM / kiM bhogesu pasajjasi?, kipaagphlovmnibhesuN|| ni.[ 404] soUNa ya so dhammaM tassa'nagArassa aMtie raayaa| anagAro pavvaio rajjaM caiDaMguNasamaggaM / / / vR.vyAkhyAtaprAyameva, navaraM 'appaNo dukkhaM ti Atmano duHkhamiti-duHkhajanakaM maraNamiti zeSaH, kipAgaphalopamaNibhesu'nti kimpAkaphalopamA nibhA-chAyA yeSAM te tathA ApAtamadhuratva-pariNatidAruNatvAbhyAM, tathA anagAraH' avidyamAnagRho, jAta iti zeSaH, saca zAkyAdirapi saMbhavedata Aha-'pavavaio'tti prakarSaNa-viSayAbhiSvaGgAdiparihArarUpeNa vajito-niSkrAntaH pravrajito, bhAvabhikSuritiyAvat, tathA guNAH-kAmaguNA manojJazabdAdaya AjJaizvaryAdayo vA taiH samagraM-sampUrNa guNasamagramiti gAthAtrayArthaH / / sacaivaM gRhItapravrajyo'dhigataheyopAdeyavibhAgo dazavidhacakravAlasAcAcArIratazcAniyatavihAritayA viharan tathAvidhasannivezamAjagAma, tatra ca tasya yadabhUttadAhamU. (579) ciccA TuM pavvaIo, khattio pribhaasii| jahA te dIsaI rUvaM, pasannaM te tahA mno| vR. tyaktvA 'rASTaM grAmanagarAdisamudAyaM pravrajitaH' pratipannadokSaH 'kSatriyaH' kSatrajAtiranirdiSTanAmA paribhASate, saJjayamunimityupaskAraH, sa hi pUrvajanmani vaimAnika AsIt, tatazcyutaH kSatriyakule'jani, tatra ca kutazcittathAvidha nimittataH smRtapUrvajanmA tata eva cotpannavairAgyaH pravrajyAM gRhItavAn, gRhItapravrajyazca viharan saJjayamuniM dRSTvA tadvimArthamidamuktavAn-yathA te 'dRzyate' avalokyate 'rUpam' AkRtiH prasanna' vikArarahitaM 'te' tava tathA' tenaiva prakAreNa prasannamiti prakramaH, kiM tat? -'manaH' cittaM, na hyantaH kaluSatAyAM bahirapyevaM prasannatAsambhavaH, mU.(580) kinAme kiMgutte kassadvAe va mAhaNe?, kahaM paDiyarasI buddhe?, kahaM vinIyatti vuccsi?|| vR.tathA 'kiMnAmA' kimabhidhAnaH 'kiMgotra: kimanvayaH 'kassaTTAe vatti kasmaivA' arthAya' prayojanAya 'mAhaNe'tti mA vadhItyevaMrUpaM mano vAk kriyA ca yasyAsau mAhanaH, sarve dhAtavaH pacAdiSu dRzyanta iti vacanAtpacAditvAdac, sa caivaMvidhaH pravajita eva saMbhavatyataH kiM vA prayojanamuddizya pravajitaH, 'kathaM' kena prakAreNa 'praticarasi' sevase, kAn ? -'buddhAn' Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-18,[ ni. 404] AcAryadIn, kathaM vinIya'tti 'vinItaH' vinayavAnityucyata iti sUtradvayArthaH / saJjayamunirAhamU. (581) saMjao nAma nAmeNaM, tahA gutteNa goymo| gaddabhAlI mamAyariyA, vijjaacrnnpaargaa| vR. yaduktaM tvayA-kinAmA tvamiti, tatra saJjayo nAma nAmnA / yaccAvoca:-kiMgotra? iti, tatrAha-tathA 'gotreNa' anveyana gotamaH, ubhayatrAhamiti gamyate, zeSapraznatrayaprativacanamAha'gardabhAlayaH' gardabhAlyabhidhAnA mama AcAryAH' dharmopadezakatvAdinA, vidyate'nayA tattvamiti vidyA- zrutajJAnaM tathA caryata iti caraNaM-cAritraM vidyA ca caraNaM ca vidyAcaraNe tayoH pAragAHparyantagAmino vidyAcaraNapAragAH, evaM ca vadato'yamAzayaH-yathA gardabhAlibhirdharmAcAryajavidyAtAnnittito'haM, vidyAcaraNapAragatvAcca taistanivRttau muktilakSaNaM phalamuktaM, tatastadarthaM mAhano'smi, yathA ca tadupadezastathA gurUna praticarAmi, tadupadezAsevanAcca vinIta iti sUtrArthaH / / itthaM vimRzya tadguNabahumAnAkRSTacetA apRSTo'pi kSatriya idamAhamU.(582) kiriyaM akiriyaM vinayaM, anANaM ca mahAmunI!! eehiM cauhiM gaNehiM, meanne kiM pbhaasii?|| vR. 'kriyA' astItyevaMrUpA, liGgavyatyayAnapuMsakanirdezaH, akriyA' tadviparItA 'vinayaH' namaskArakaraNAdiH, liGgavyatyayaH prAgvat, tathA jJAnaM-vastutattvAvagamastadabhAvo'jJAnaM, 'ca:' samuccaye, 'mahAmune !' samyakpravrajyApratipattiguruparicaryAdikaraNata: prazasyayate ! 'etaiH' kriyAdibhizcaturbhiH tiSThantyeSu karmavazagA jantava iti sthAnAni-mithyA'dhyavasAyAdhArabhUtAni taiH, 'meyanne'tti, mIyata iti meyaM-jJeyaM jIvAdivastu tajjAnantIti meyajJAH kriyAdibhizcaturbhiH sthAnaH svasvAbhiprAyakalpitairvastutattvaparicchedina itiyAvat, 'kim' iti kutsitaM pabhAsai'tti prakarSaNa bhASante prabhASante, vicArAkSamatvAt, tathAhi-ye sAvakriyAvAdinaste'stikriyAviziSTamAtmAnaM manyamAnA apitasya sadA vibhutvAvibhutvakartRtvAkartRtvAdibhivipratipadyante, uktaM hi vAcakaiH-kriyAvAdino nAma yeSAmAtmano'stitvaM pratyavipratipattiH, kintu sa vibhurabhavibhuH kartA'kartA kriyAvAnitaro mUrtimAnamUrtirityevamAdyAgrahopahRtaprItayaste'sti mAtA pitA'sti na kuzalAkuzalakarmavaiphalyaM na na santi gataya ityevaMpratijJAzca, iha ca vibhutvaM vyApitvaM, taccAtmano na ghaTate, zarIra eva talliGgabhUta caitanyopalabdheH, na ca vaktavyamAtmano'vyApitve 'sukhaduHkhabuddhIcchAdveSaprayatna dharmAdharmasaMskArA navAtmaguNA' itivacanAttadguNayodharmAdharmayorapyavyApitvaM, tathA ca dvIpAntaragatadevadattAdRSTAkRSTamaNimuktAdInAM nehAgamanaM syAditi, vibhinnAdezasyApyayaskAntAderayaH prabhRtivastvAkarSaNazaktidarzanAddharmAdharma yorapi zarIramAtravyApitve'pi tadvadviprakRSTavastvAkarSakatvAditi na tAvadvibhurAtmA yujyate / __ tathA'vibhurapyaMguSThaparyAdyadhiSThAno yairiSyate teSAM sakalazarIravyApicaitanyAsattvaM, tadasatvAcca zeSazarIrAvayaveSu zastrAdibhedAdau vedanAnubhavAsaMbhavo, na caitad dRSTamiSTaM vA, evaM sarvadA kartRtvAdikamapi yathA na yujyate tathA svadhiyA vAcyaM 1 / ye tvakriyAvAdinaste'stItikriyAviziSTamAtmAnaM necchantyeva, astitve vA zarIreNa sahaikatvAnyatvAbhyAmavaktavyamicchanti, ekatve hyavinaSTazarIrAvasthitau na kadAcinmaraNaprazastiH, AtmanaH zarIrAnanyatvenAvasthitatvAt, tathA Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-18/582 muktyabhAvAdyanekadoSApattizca, zarIrAnyatvetu zarIracchedAdau tasya vedanA'bhAvaprasaGgaH, tasmAdavaktavya eveti, akriyAvAdityaM caiSAM kathaJcidbhedAbhedalakSaNaprakArAntarAbhAvena tadabhAvasyaivAziSyamANatvAt, ye'pyutpattyanantaramAtmanaH pralayamicchanti teSAmapi tadastitvAbhyupagame'pyanupacaritaparalokAdyasambhavAt tattvatastadasattvamevetyakriyAvAditvam, uktaM hi vAcakaiH-- "ye punarihAkriyAvAdinasteSAmAtmaiva nAsti, na cAvaktavyaH zarIreNa sahaikatvAnyatve prati, utpattyanantarapralayasvAbhAvako vA, tasminnanirNikte ca kartRtvAdivizeSamUDhA eve"ti, amISA tu vicArAkSamatvamAtmA'stitvasya prAkpratyakSAnumAnalakSaNapramANadvayasamadhigamyatvena sAdhanAt, tasya ca zarIrAtkathaJcidbhinnAbhinnarUpatayA tatra tatra vaktavye (vyatve)na / sthApitatvAt, kSaNikapakSasya tu sAmucchedikanihnavavaktavyatAyAmevonmUlitatvAditi 2 / vinayavAdino vinayAdeva muktimicchanti, yata uktaM-"vainayikavAdino nAma yeSAM surAsuranRpatapasvikarituragahariNagomahiSyajAvikazvazRgAlajalacarakapotakAkolUkacaTakaprabhRtibhyo namaskArakaraNAt klezanAzo'bhipreto, vinayAccheyo bhavati nAnyathetyadhyavasitAH" ete'pi na vicArasahiSNavo, na hi vinayamAtrAdihApi viziSTAnuSThAnavikalAdabhilaSitArthAvAptiravalokyate, nApi caiSAM vinayayAhatvaM, yena pAralaukikazreyohetutA bhavet, tathAhi-lokasamayavedeSu guNAbhyadhikasyaiva vinayAhatvamiti prasiddhiH, guNAstu tattvato jJAnadhyAnAnuSThAnAtmakA eva, na surAdInAmajJAnAzravAviramaNAdidoSadUSitAnAmeteSvanyatarasyApi guNasya sambhava iti kathaM yadRcchAyA vidhIyamAnasya tasya zreyohetuteni 3 / / ___ ajJAnavAdinAstvAhuH-yathedaM jagat kaizcid brahmAdivivartta iSyate, anyaiH prakRtipuruSAtmakamaparairdravyAdiSaDebhedaM tadaparaizcaturAryasatyAtmakamitarairvijJAnamayamanyaistu zUnyamevetyanekadhA bhinnAH panthAnaH, tathA''tmA'pi nityAnityAdibhedato'nekadhaivocyate, tatko hyetadveda kiM cAnena jJAtena?,apavargaM pratyanupayogitvAt jJAnasya, kevalaM kaSTaM tapa evAnuSTheyaM, na hi kaSTaM vineSTasiddhiH, tathA cAha-'ajJAnikA nAma yeSAmiyamupadhRtiH, yatheha jJAnAdhigamaprayAso'pavargaM prati akiJcitkaro, dhorairvatatapobhirapavargo'vApyate' iti / vicArAsahatvaM caiSAM vijJAnarahitasya mahato'pi kaSTasya tiryagnArakAdInAmivApavargaM pratyahetutvAt, tadantareNa vratatapopasargAdInAmapi svarUpAparijJAnataH kvacitpravRttyasambhavAditi / eSAM ca kriyAvAdinAmuttarottarabhedato'nekavidhatvaM, uktaM vAcakaiH-"eSAM mauleSu caturyu kalpeSvavasthiteSu tadbhedAH subahavo'vaniruhazAkhAprazAkhAnikaravadavagantavyAH", tatra tAvacchatamazItaM kriyAvAdinAM, akriyAvAdinazca caturazItisaGkhayAH, ajJAnikAH saptaSaSTividhAH, vainayikavAdino dvAtriMzat, evaM triSaSTyadhikazatatrayaM, sarve'pi cAmI vicArAkSamatvAtkutsitaM prabhASante iti sthitamiti sUtrArthaH / na caitatsvAbhiprAyeNaivocyate, kintumU.(583) iha pAukare buddhe, nAyae prinivvudde| vijjAcaraNasaMpanne, sacce sccprkkme| vR. 'itI'tyetat kriyAdivAdinaH kiM prabhASante? ityevaMrUpaM pAukare'tti prAdurakArSItprakaTitavAn 'buddhaH' avagatatattvaH san jJAta eva jJAtaka:-jagatpratItaH kSatriyo vA, sa ceha Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 adhyayanaM-18,[ni. 404 ] prastAvAnmahAvIra eva, 'paranirvRtta:' kaSAyAnalavidhyApanAtsamantAcchItIbhUto vidyAcaraNAbhyAmarthAt kSAyikajJAnacAritrAbhyAM saMpanno-yukto vidyAcaraNasaMpanno'ta eva'satyaH' satyavAka, tathA satyaH-avitathastAttvikatvena pare-bhAvazatravasteSAmAkramaNaM AkramaH-abhibhavo yasyAsau satyaparAkrama iti sUtrArthaH / teSAM ca phalamAha-- mU. (584) paDaMti narae ghore, je narA paavkaarinno| divvaM ca gaI gacchati, carittA dhammamAriyaM / / vR. 'patanti' gacchanti 'narake' sImantakAdau 'ghore' nityAndhakArAdinA bhayAnake ye narAH upalakSaNatvAtstryAdayo vA pAtayati narakAdipujantumiti pApaM tacca hiMsAdhanekadhA, iha tvasatprarUpaNaiva, tatkartum-anuSThAtuM zIlamaSAmiti pApakAriNaH, ye tvevaMvidhAna bhavanti te kimityAha'divyAM ca gati' devalokagatati, cazabdaH punararthe, sa ca pUrvebhyo vizeSadyotakaH, 'gacchanti' yAnti 'caritvA' Asevya dharma:- zrutadharmAdiranekavidhaH, iha ca satprarUpaNArUpaH zrutadharma eva taM, Arya-prAgvat, tadayamabhiprAya:-asatprarUpaNAparihAreNa satprarUpaNAparaNaiva ca bhavatA bhavitavyamiti sUtrArthaH / / kathaM punaramI pApakAriNA ityAhamU. (585) mAyAvuiyameyaM tu, musA bhAsA nirtthiyaa| saMjamamAno'vi ahaM, vasAmi iriyAmi y|| va. mAyayA-zAThyana vuiyaMti-uktaM mAyoktam 'etat' yadanantaraM kriyAdivAdibhiruktaM. 'tuH' evakArArtho bhinnakramazca mAyoktameva, atazcaitat 'mRSA' alIkA 'bhASA' uktiH 'nirarthikA' samyagabhidheyazUnyA, tata eva ca 'saMjamamAno'vi'tti 'apiH' evakArArthastataH saMyacchannevauparamava taduktyAkarNanAditaH 'aham' ityAtmanirdeze vizeSatastatsthirIkaraNArtham, uktaM hi-"Thiyato ThAvae paraM"ti, 'vasAmi' tiSThAmi upAzraya iti zeSaH, 'iriyAmi yatti Ira cagacchAmi ca gocaracaryAdiSviti sUtrArthaH / / idamapi sUtraM prAyo na dRshyte| kutaH punastvaM taduktyAkarNanAdibhyaH saMyacchasItyAha-anantarasUtrAbhAve ca yaduktaM catubhiH sthAnairmayajJAH kiMprabhASante iti, tatkuta ityAhamU.(586) savve te biiyA majjhaM, micchAdiTThI anaariyaa| vijjamANe pare loe, sammaM jANAmi appgN| vR. sarve' niravazepAH 'te' kriyAdivAdinaH 'viditAH' jJAtA mama, yathA'mI 'micchadiddhi'tti mithyA-viparItA paralokAtmAdyapalApitvena dRSTi:-buddhireSAmiti mithyAdRSTayaH tata eva, 'anAryA' anAryakarmapravRttAH, kathaM punasta evaMvidhAste viditA ityAha-'vidyamAne' sati 'paraloke' anyajanmani 'samyag' aviparItaM 'jAnAmi' avagacchAmi 'appagaM'ti AtmAnaM, tataH paralokAtmanoH samyagvedanAt mamaivaMvidhatvena viditAstato'haM taduktyAkarNanAditaH saMyacchAmi kiMprabhASakAcaita iti sUtrArthaH / kathaM punastvamAtmAnamanyajanmani jAnAsItyAhamU. (587) ahamAsI mahApAne, juimaM vrissovme| jA sA pAlI mahApAlI, divvA vrissovmaa|| 29/20 jA Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-18/587 vR. 'ahamAsi'tti ahamabhUvaM 'mahAprANe' mahAprANanAmni brahmalokavimAne 'dyutimAn' dIptimAn 'varisasatovame'tti varSazatajIvinA upamA-dRSTAnto yasyAsau varSazatopamo mayUravyaMsakAditvAtsamAsaH, tato'yamarthaH-yatheha varSazatajIvI idAnI paripUrNAyurucyate, evamahamapi tatra paripUrNAyurabhUvaM, tathAhi-yA sA pAliriva pAli:-jIvitajaladhAraNAdbhavasthitiH, sA cottaratra mahAzabdopAdAnAdiha palyopamapramANA, mahApAlI' sAgaropamapramANA, tasyA eva mahattvAt, divi bhavA divyA varSazatenopamA yasyAH sA varSazatopamA, yathA hi varSazatamiha paramAyuH tathA tatra mahApAlI, utkRSTato'pi hi tatra sAgaropamairevAyurupanIyate, na tUtsapiNyAdibhiH, athavA "yojanaM vistRtaH palyastathA yojanamutsRtaH / saptarAtraprarUDhANAM, kezAgrANAM sa pUritaH // 1 // tato varSazate pUrNe, ekaikaM keshmuddhret| kSIyate yena kAlena, ttplyopmmucyte||2||" iti vacanAdvarSazataiH kezoddhArahetubhirupayA arthAtpalyaviSayA yasyA sA varSazatopamA, dvividhA'pisthitiH, sAgaropamasyApi palyopamaniSpAdyatvAt, tatra mama mahApAlI divyA bhavasthitirAsIdityupaskAraH, atazcAhaM varSazatopamAyurabhUvamiti bhAvaH / mU. (588) se cue baMbhalogAo, mAnussaM bhvmaage| appaNo ya parersi ca, AuM jANe jahA thaa|| vR. 'se' ityatha sthitiparipAlanAdanantaraM 'cyutaH' bhraSTaH 'brahmalokAt' paJcamakalpAt 'mAnuSyaM' manuSyasambandhinaM bhavaM' janma Agata' AyAtaH / itthamAtmano jAtismaraNalakSaNamatizayamAkhyAyAtizayAntaramAha-Atmanazca pareSAM vA AyuH' jIvitaM jAne' avabudhye 'yathA' yena prakAreNa sthitimiti gamyate 'tathA' tenaiva prakAreNa na tvanyathetyabhiprAyaH, iti sUtradvayArthaH // itthaM prasaGgataH paritoSatazcApRSTamapi svavRttAntamAvedyopadeSTumAhamU.(589) nAnA ruiM ca chaMdaM ca, parivajjijja sNjo| anaTThA je sa savvatthA, iha vijjaamnusNcre|| vR. 'nAne' tyanekadhA 'ruci ca' prakramAkriyAvAdyAdimataviSayamabhilASaM 'chandazca' svamatikalpitamabhiprAyam, ihApi nAneti sambandhAdanekavidhaM parivarjayet parityajet 'saMyataH' ytiH| anarthAH' anarthahetavo ye ca 'sarvArthAH' azeSahiMsAdayo gamyamAnatvAttAn varjayediti sambandhaH, yadvA 'savvatthe' tyAkArasyAlAkSaNikatvAsarvatra kSetrAdAvanA iti-niSprayojanA ye ca vyApArA iti gamyate, tAn parivarjayet, 'itI' tyevaMrUpAM 'vidyAM' samyagjJAnarUpAmanvitilakSIkRtya 'saMcareH' tvaM samyak sayamAdhvani yAyA iti sUtrArthaH // anyaccamU. (590) paDikamAmi pasiNANaM, paramaMtehi vA puno| . aho uDimo ahorAyaM, iha vijjA tavaM cer|| vR. pratIpaM kAmAmi pratikrAmAmi-pratinivarte, kebhyaH ?-'pasiNANaM'ti subbyatyayAt 'praznebhya:' zubhAzubhasUcakebhyouMguSThapraznAdibhyaH, anyebhyo vA sAdhikaraNebhyaH, tathA paregRhasthAsteSAM mantrAH paramantrA:-tatkAryAlocanarUpAstebhyaH, 'vA' samuccaye 'punaH' vizeSaNe, Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-18,[ni. 404] vizeSeNa paramantrebhyaH pratikramAmi, atisAvadyatvAtteSAM, sopaskAratvAtsUtrasyAmunA'bhiprAyeNa yaH saMyama pratyutthAnavAn saH 'aho' iti vismaye 'utthitaH' dharmaM pratyudyataH, kazcideva hi mahAtmaivaMvidhaH saMbhavati 'ahorAtram' aharnizam, 'iti' ityetadanantaroktaM vijja'tti vidvAna jAnan 'tavaM'ti avadhAraNaphalatvAdvAkyasya tapa eva na tu praznAdi, 'care:' Asevasyeti sUtrArthaH / / punastatsthirIkaraNArthamAhamU.(591) jaMca me pucchasI kAle, samma suddheNa (buddheNa) ceysaa| . tAI pAukare, buddhe, taM nANaM jinasAsane / / vR.yacca 'me' iti mAM pRcchasi' praznayasi 'kAle' prastAve 'samyagbuddhena' aviparItabodhavatA 'cetasA' cittena, lakSaNe tRtIyA, 'tA' iti sUtratvAttat pAukare'tti 'prAduSkaromi' prakaTIkaromi pratipAdayAmItiyAvat, 'buddhaH' avagatasakalavastutattvaH, kutaH punarbuddho'smyata Aha'taditi yatkiJcidiha jagati pracarati jJAnaM-yathAvidhavastvavabodharUpaM tajjinazAsane'stIti gamyate, tato'haM tatra sthita iti tatprasAdAduddho'smItyabhiprAyaH, iha ca yatastvaM samyagbuddhena cetasA pRcchasyataH pratikrAntapraznAdirapyahaM yatpRcchasi tatprAduSkaromItyataH pRccha yathecchamityaidamparyArthaH / athavA'ta eva lakSyate yathA 'appaNo ya paresiMca' ityAdinA tasyAyurvijJatAmavagamya saJjayamuninA'sau pRSTaH kiyanmamAyuriti, tato'sau prAha-yacca tvaM mAM kAlaviSayaM pRcchasi tatprAduSkRtavAn 'buddhaH sarvajJo'ta tajjJAnaM jinazAsane vyavacchedaphalatvAjjinazAsana eva na tvanyasmin sugatAdizAsane, ato jinazAsana eva yalo vidheyo yena yathA'haM jAnAmi tathA tvamapi jAnISe, zeSaM prAgvaditi sUtrArthaH / punarupadeSTumAhamU. (592) kiriyaM ca roae dhIro, akiriyaM privjje| didvididvisaMpanno, dharma carasa duccaraM / / vR. 'kriyAMca' asti jIva ityAdirUpAMsadanuSThAnAtmikAMvA 'rocayat' tathA tathA bhAvanAto yathA'sAvatmane rucitA jAyate tathA vidadhyAt 'dhIraH' mithyAgbhirakSobhyaH, tathA 'akriyAM' nAstyAtmetyAdikAM mithyAkUparikalpitatattadanuSThAnarUpAM vA 'parivarjayet' pariharet, tatazca 'dRSTayA' samyagdarzanAtmikayA hetubhUtayA 'diTThisaMpanno'tti 'dhordaSTiH zemuSI dhiSaNA' iti zAbdika zruterdaSTiH-buddhiH, sA ceha prastAvAtsamyagjJAnAtmikA tayA saMpanno-yukto dRSTisaMpannaH, evaM ca samyagdarzanajJAnAnvitaH san 'dharma' cAritradharmaM cara' Asevasva suduzcaram' atyantaduranuSTheyamiti sUtrArthaH // punaH kSatriyamunireva saJjayamuni mahApuruSaudAraNaiH sthirIkartumAha-. mU.(593) eyaM punnapayaM succA, atthadhammovasohiyaM / bharaho'vi bhArahaM vAsa, ciccA kAmAI pvve| mU.(594) sagaro'vi sAgaraMtaM, bharahavAsaM nraahivo| issariyaM kevalaM hiccA, dayAe prinibudde| mU. (595) caittA bhArahaM vAsaM, cakavaTTI mhiddddio| pabvajjamabbhuvagao, maghavaM nAma mhaajso|| mU. (516) . saNaMkumAro manussiMdo, cakkavaTTI mhiddddio| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-18/596 puttaM rajje ThavittA NaM, so'vi rAyA tavaM cre|| mU.(597) caittA bhArahaM vAsaM, cakavaTTI mhiddio| saMtI saMtikaro loe, patto gimnuttrN|| mU.(598) ikkhAgarAyavasaho, kuMthUnAma nresro| vikkhAyakittI dhiima, mukkhaM gao anuttaraM / / mU.(599) sAgaraMtaM jahittA NaM, bharahavAsaM nresro| ase a arayaM patto, patto gimnuttrN| mU.(600) caittA bhArahaM vAsaM, cakkavaTTI mhiddio| ciccA ya uttame bhoe, mahApaumo dmNcre|| mU. (601) egacchattaM pasAhittA, mahiM maannisuurnno| hariseno, manussido, patto gimnuttrN| mU. (602) anio rAyasahassehi, supariccAI damaM cre| jayanAmo jinakkhAyaM, patto gimnuttrN|| mU.(603) dasanarajjaM muiyaM, caittA NaM munI care! dasannabhaddo nikkhaMto, sakkhaM sakeNa coio| mU. (604) namI namei appANaM, sakkhaM sakkeNa coio| jahittA rajjaM vaidehI, sAmane pjjuvddio| mU.(605) karakaMDU kaliMgANaM, paMcAlANa ya dummho| namI rAyA videhANaM, gaMdhArANa ya nggii| mU. (606) ee nariMdavasabhA, nikkhaMtA jinsaasne| . putte rajje ThavittA NaM, sAmanne pjjuvddiaa|| mU. (607) sovIrarAyavasaMbho, caittA nmuniicre| uddAyano pabbaio, patto gimnuttrN|| mU. (608) taheva kAsirAyAvi, seo sccprkkmo| kAmabhoge pariccajja, pahaNe kmmmhaavnnN| mU. (609) taheva vijao rAyA, anaTTA kittipvve| rajjaM tu guNasamiddhaM, payahittu mhaayso| mU.(610) tahevuggaM tavaM kiccA, avvakkhittena ceysaa| mahAbalo rAyarisI, addAya sirasA sirN| vR. sUtrANi saptadaza / etat anantaroktaM puNyahetutvAtpuNyaM tacca tat padyate-gamyate'nenArtha iti padaM ca puNyapadaM, puNyasya vA padaM-sthAnaM puNyapadaM-kriyAdivAdisvarUpanAnAruciparivarjanAdyAvedakaM zabdasaMdarbha 'zrutvA' AkarNya, arthyata ityarthaH-svargApavargAdiH dharma:- tadapAyabhUtaH zrutadharmAdistAbhyAmupazobhitaM-vibhUSitamarthadharmopazobhita bharato'pi' bharatanAmA cakravaha~pi, apizabda uttarApekSayA samuccaye 'bhAraha'ti prAkRtatvAbhArataM 'varSa' kSetraM 'tyaktvA' Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-18,[ ni. 404] hitvA 'kAmAIti casya gamyamAnatvAt 'kAmAMzca' viSayAn prAkRtatvAnapuMsakanirdezaH, pavvae'tti praavaajiit| _ 'sagaro'vI' tyAdi sarva mapi spaSTaM, navaraM 'sAgarAntaM' samudraparyantaM diktraye, anyatra tu himavatparyantamityupaskAraH, tathA 'ezvaryam' AjaizvaryAdi kevalaM' paripUrNamananyasAdhAraNaM vA 'dayayA' saMyamena 'parinirvRtaH' ihaiva vidhytakaSAyAnalatvAcchItIbhUto mukto vA / tathA aro ya'tti aranAmA ca tIrthakRccakravartI 'arayaM'ti ratasya rajaso vA'bhAvarUpamaratamarajo vA, pAThAntarato'rasaM vA-zRMgArAdirasAbhAvaM, prAptaH san 'prApta:' gato gtimnuttraaN-muktimityrthH|| tathA tyaktvottamAn bhogAniti, punastyaktvetyabhidhAnaM bhinnavAkyatvAdapaunaruktyaM, 'mahApadmaH' mahApadmanAmA 'care'tti Acarat / / tathA ekaM chatraM-nRpaticihnamasyAmityekacchatrAM tAM, ko'rthaH ?-avidyamAnadvitIyanRpati 'mahIM' pRthvI 'prasAdhya vazIkRtyeti sambandhaH, 'mANanisUraNo'tti daptArAtyahaGkAravinAzakaH 'manuSyendraH' iti cakrI / tathA 'annito'tti anvitaH' yuktaH 'supariccAi'tti suSTha-zobhanena prakAreNa rAjyAdi parityajatItyevaMzIlaH suparityAgI damaM jinAkhyAtamiti sambandhaH, cari'tti acArIccaritvA ca jayanAmA cakrIti zeSaH prApto gtimnuttraam| tathA dazArNo nAma dezastadrAjyaMtadAdhipatyaM muditaM' sakalopadravavirahitaM pramodavat tyaktvA 'NaH' prAgvat 'care'tti acArIta, apratibaddhavihAratayA vihatavAnityarthaH, sAkSAcchakreNa 'coditaH' adhikavibhUtidarzanena dharma prati preritH|| tathA 'niSkriAntAH' prajitA niSkramya ca 'zrAmaNye' zramaNabhAve 'paryupasthitAH' tadanuSThAnaM pratyudyata abhUvanniti zeSaH // tathA sauvIreSu rAjavRSabha:-tatkAlabhAvinRpatipradhAnatvAtsauvIrarAjavRSabhaH 'cecca'tti tyaktvA rAjyamiti zeSaH prAgvat 'muniH' traikAlyAvasthAvedI san 'care'tti acArIt, ko'sau ? -'udAyano'tti udAyananAmA pravrajitaH, caritvA ca kimityAhaprApto gatimanuttarAm // ___ 'tathaiva' tenaiva prakAreNa kAzirAjaH kAzimaNDalAdhipatiH zreyasi-atiprazasye satyesaMyame parAkramaH- sAmarthya yasyAsau zreyaH-satyaparAkramaH 'pahaNe'tti prAhan-prahatavAn karma mahAvanamivAtigahanatayA krmmhaavnm|| __ tathaiva 'vijayaH' iti vijayanAmA 'anaTThA kitti pavvae'tti, ArSatvAd anAtaH-ArtadhyAnavikalaH kIrtyAdInAnAthAdidAnotthayA prasiddhayopalakSitaH san yadvA anArtA-sakaladoSavigamato'bAdhitA kItirasyetyanArttakIrtiH san, paThyate ca 'AnaTThAkiipavvai'tti, AjJAAgamo'rthazabdasya hetuvacanasyApi darzanAdartho-heturasyAH sA tathAvidhA AkRtirarthAnmuniveSAtmikA yatra tadAjJArthAkRti yathA bhavatyevaM prAvAjIdguNaiH-rAjyaguNaiH zabdAdibhirvA samRddhaMsaMpatraM guNasamRddha, pUrvatra tuzabdasyApizabdArthatvAdyavahitasambandhatvAcca gunnsmRddhmpi| __ tathA addAya'tti ArSatvAd 'Adita' gRhItavAMstadgamanena svIkRtavAn ziraseva zirasA ziraHpradAneneva jIvitanirapekSamiti yo'rthaH, "ziraM'ti zira iva ziraH sarvajagaduparivartitayA mokSaH, paThyate ca-'AdAya siraso siriM'ti, atra ca AdAya' gRhItvA 'ziraH zriyaM' sarvottamAM Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-18/610 kevalalakSmI parinirvRta iti zeSaH, iti saptadazasUtrArthaH / itthaM mahApuruSodAharaNairjJAnapUrvakakriyAmAhAtmyamabhidhAyopadeSThamAhamU.(611) kahaM dhIro aheUhiM, ummatto vva mahiM cre?| ee visesamAdAya, sUrA dddhprkkmaa|| vR.'kathaM kena prakAreNa dhIra:' uktarUpa: 'ahetubhiH' kriyAvAdyAdiparikalpitakuhetubhiH 'unmatta iva' grahagRhIta iva tAttvikavastvapalapanenAlajAlabhASitayA 'mahIM' pRthvI 'caret' bhramet ?, naiva caredityarthaH, kimiti?, ye 'ete' anantaroditA bharatAdayaH 'vizeSa' viziSTatAM gamyamAnatvAnmidhyAdarzanebhyo jinazAsanasya 'AdAya' gRhItvA manasi saMpradhAryetiyAvat zUrA dRDhaprarAkramA etadevAzritavanta iti zeSaH, ayamabhiprAyaH-yathaite mahAtmano vizeSamAdAya kuvAdiparikalpikakriyAvAdyAdidarzanaparihArato jinazAsana eva nizcitamatayo'bhUvaMstathA bhavatA'pi dhIreNa satA'sminneva nizcitaM ceto vidheyamiti sUtrArthaH / / kiJcamU.(612) accaMtaniyANakhamA, esA me bhAsiyA vii| atariMsu taraMtege, tarissaMti anaagyaa| vR. atyantam-atizayena nidAnaiH-kAraNaiH, ko'rthaH?-hetubhirna tu parapratyayenaiva, kSamAyuktA'tyantanidAnakSamA, yadvA nidAnaM-karmamalazodhanaM tasmin kSamA-samarthA eSA' anantaroktA pAThAntarataH 'sarvA' azeSA satyA vA 'me' mayA bhASitA' uktA 'vAga' vANI jinazAsanamevAzrayaNIyamityevaMrUpA, anayA'GgIkRtayA 'atIrghaH' tIrNavanta: taranti eke' apare, pAThAntarato'nye, sampratyapi tatkAlApekSayA kSetrAntarApekSayA vetthamabhidhAnamiti, tathA tariSyanti 'anAgatAH' bhAvino, bhavodadhimiti sarvatra zeSa iti sUtrArthaH / / yatazcaivamataHmU.(613) kahaM dhIre aheUhiM, addAyaM priyaavse| savvasaMgavinimmukko, siddhe bhavai nIrae / tibemi|| . vR.kathaM dhIro'hetubhiH 'AdAya' gRhItvA, kriyAdivAdimatamiti zeSaH paryAvaset' parItisarvaprakAramAvaset-tatraiva nilIyeta, naiva tatrAbhiniviSTo bhavediti bhAvaH, paThyate ca-'attANaM pariyAvasi'tti AtmAnaM paryAvAsayed, ahetubhiH kathamAtmAnamahetvAvAsaM kuryAt ?, naiva kuryAdityarthaH / kiM punaritthamakaraNe phalamityAha-sarve-niravazeSAH sajanti karmaNA sambadhyante jantava ebhiriti saGgAH-dravyato dravinAdayo bhAvatastu mithyAtvarUpatvAdeta eva kriyAdivAdastairvinirmukto-virahitaH sarvasaGgavinirmuktaH san siddho bhavati nIrajAH, tadanenAhetuparihArasya samyagjJAnahetutvena siddhatvaM phalamuktamiti sUtrArthaH / itthaM tamanuzAsya gato vivakSitaM sthAnaM kSatriyaH, zeSasaJjayavaktavyatAM tvAha niyuktikRtni.[ 405] kAUNa tavaccaraNaM bahUni vAsANi so dhuykileso| ____taM ThANaM saMpatto jaM saMpattA na soyNti|| vR. sugamaiva, navaraM dhutAH-apanItAH klizyantyeSu satsu jantava iti klezAH-rAgAdayo yena sa dhRtaklezo, yatsaMprAptA na zocante, zokahetuzarIramAnasadu:khAbhAvAditi gAthArthaH / / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-18,[ni. 405] 'itiH' parisamAptau, bravImIti pUrvavat, nayAzca / / adhyayanaM - 18 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre aSTAdazamadhyayanaM saniyuktiH saTIkaM samAptam adhyayanaM 19 mRgAputrIyam / vR.vyAkhyAtamaSTAdazamadhyayanam, adhunaikonaviMzamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-ihAnantarAdhyayane bhogAddhityAga uktaH, tasmAcca zrAmaNyamupajAyate, taccApratikarmatayA prazasyataraM bhavatItyapratikarmatocyata ityanena sambandhenAyAtamidamadhyayanam, asya tu caturanuyogadvAracarcA prAgvadyAvannAmaniSpannanikSepe mRgAputrIyamiti nAmAto mRgAyAH putrasya ca nikSepamAha niyuktikRt ni.[ 406] nikkhevo amiAe caukkao duviho0 / / ni.[407] jANaga maviya sarIre0 / / ni.[ 408] miaAunAmagoyaM veyaMto bhAvao mio hoi| emeva ya puttassavi caukkao hoi nikkhevo|| vR.gAthAtrayaM prAgvat, navaraM mRgAbhilApana neym|| nAmaniruktimAhani.[409] migadevIputtAo balasirinAmA samuTThiyaM jamhA / tamhA migaputtijjaM ajjhayaNaM hoi nAyavvaM // vR.mRgA-nAmnA devI-agnamahiSI tasyAH putraH-suto mRgAdevIputrastasmAdbalazrInAmnaH 'samutthitaM samutpannaM yasmAttasmAnmRgAputrIyaM-mRgAputrIyanAmakaM mRgAzabdena mRgAdevyukteradhyayanamidamiti zeSaH, bhavati 'jJAtavyam' avaboddhavyamiti gaathaarthH||gto nAmaniSpannanikSepaH, samprati sUtrAlApakaniSpannanikSepasyAvasaraH, sa ca sUtre sati bhavati, ataH sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, mU. (614) suggIve nayare ramme, kaannujjaansohie| rAyA balabhaddatti, miyA tssaagmaahisii|| vR. 'sugrIve' sugrIvanAmni nagare 'ramye' ramaNIye kAnanai:-bRhadvRkSAzrayairvanairudyAnaiH-ArAmaiH krIDAvanairvA zobhite-rAjite qAnanodyAnazobhite 'rAjA' nRpo balabhadra iti nAmneti zeSaH, 'mRgA' mRgAnAmnI 'tasya' iti balabhadrasya rAjJaH 'aggamahisi'tti 'agnamahiSI' pradhAnapatnI / / mU. (615) tesiM putte balasirI, miyAputtatti vissue| ammApiUhiM daie, juvarAyA dmiisre| vR. 'tayoH' rAjJoH putraH 'bala zrIH' balazrInAmA mAtApitRvihitanAmnA loke ca mRgAputra iti 'vizrutaH vikhyAtaH, 'ammApiUNaM'ti ammA(mbA)pitroH 'dayita:' vallabhaH 'yuvarAjaH' kRtayauvarAjyAbhiSeko daminaH-uddhatadamanazIlAste ca rAjAnasteSAmIzvara:-prabhurdamIzvaraH, yadvA daminaH--upazaminasteSAM sahajopazamabhAvata Izvaro damIzvaraH, bhAvikAlApekSaM caitt| mU. (616) naMdane so u pAsAe, kolae saha ithihiN| devo doguMdago ceva, niccaM muiymaanso| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-19/616 vR. 'nandane' lakSaNopetatayA samRddhijanake 'saH' mRgAputraH 'tu:' vAkyAntaropanyAsArthaH prAsAde 'krIDati' bilasati 'saha' samaM strIbhiH' pramadAbhiH, ka iva? - 'deva:' suraH 'doguMdago ceva'tti 'caH' pUraNe dogundaga iva, dogundagAzca trAyastriMzAH, tathA ca vRddhAH-"trAyastriMzA devA nityaM bhogaparAyaNA doguMdagA iti bhaNNaMti", "nityaM sadA 'muditamAnasaH' hRSTacittaH // mU.(617) maNirayaNakuTTimatale, pAsAyAloaNe tthio| Aloei nagarassa, cukktiycccre|| vR.sa caivaM krIDan kadAcinmaNayazca-viziSTamAhAtmyazcAndrakAntAdayo ratlAnica-gomeyakAdIni maNiratnAni tairupalakSitaM kuTTimatalaM yasminnasau maNiratnakuTTimatalaH, gamakatvAdbahuvrIhiH, tasmin, Alokyante dizo'smin sthitarityAlokanaM prAsAde prAsAdasya vA''lokanaM prAsAdalokanaM tasmin-sarvoparivarticaturikArUpe gavAkSe vA sthitaH-upaviSTaH 'Alokate' kutUhalataH pazyati, kAni?-'nagarasya' tasyaiva sugrIvanAmnaH sambandhIni 'catuSkatrikacatvarANi' pratItAnyeveti sUtracatuSTayArthaH / tataH kimityAhamU.(618) aha tattha aicchaMta, pAsaI smnnsNjyN| tavaniyamasaMjamadharaM, solddhuNgunnaagrN| mU.(619) taM pehaI miyAputte, diTThIe animisAi u| kahiM mannerisaM rUvaM, diThThapuvvaM mae purA? // mU.( 620) sAhussa darisaNe tassa, ajjhavasANaMmi sohnne| mohaM gayassa saMtassa, jAIsaraNaM samuppanna / / mU.(621) devalogacuo saMto, mAnusaM bhvmaago| sanninANasamuppanne, jAI sarai puraannyN|| [pra.) mU. (622) jAIsaraNe samuppanne, miyAputte mhiddddie| sarai porANiaM jAI, sAmannaM ca puraakyN| vR. 'atha' anantaraM tatra' iti teSu catuSkatrikacatvareSu aticchaMta'nti atikrAmantaM pazyati zramaNasaMyatamiti zramaNasya zAkyAderapi sambhavAttadyavaccheddArthaM saMyatagrahaNaM, tapazca-anazanAdi niyamazca-dravyAdyabhigrahAtmaka: saMyamazca-uktarUpastAn, dhArayati taponiyamasaMyamadharastam, ata eva zIlam-aSTAdazazIlAGgasahasrarUpaM tenADhyaM-paripUrNa zIlADhyaM, tata eva ca guNAnAM, jJAnAdInAmAkara iva gunnaakrtN|| ___ 'tamiti zramaNasaMyataM 'pehai'tti pazyati 'mRgAputraH' yuvarAjaH 'dRSTavA' dRzA 'anamisAi utti tuzabdasyaivakArArthatvAdavidyamAnanimeSayaiva, kva'manye' jAne 'IdRzam' evaMvidhaM 'rUpam' AkAro dRSTapUrvam-avalokitaM mayA 'purA' iti pUrvajanmani?, zeSaM pratItameva, navaram 'adhyavasAne' ityantaHkaraNapariNAme 'zobhane pradhAne kSAyopazamikabhAvavattinItiyAvat 'moha' kvedaM mayA dRSTaM kvedamityaticintAtazcittasaTTajamUrchAtmakaM 'gatasya' prAptasya sataH / / tathA 'sarati'tti smarati paurANikI 'jAti' janma zrAmaNyaM ca' zramaNabhAvaM purAkRtaM' janmAntAnuSThitamiti sUtracatuSTayArthaH // etadevAtispaSTatAhetoranugamaditumAha niyuktikRt Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 19, [ ni. 410 ] ni. [ 410] ni. [ 411] ni. [ 412] ni. [ 413 ] ni. [ 414 ] ni. [ 415 ] ni. [ 416 ] vR. gAthAsaptakaM spaSTameva, navaraM 'dhRtimAn' citasvAsthyavAn 'vajraRSabha 'miti arthAdvaRSabhanArAcaM saMhananaM yasya sa tathA 'caramabhavadhArI' paryantajanmavarttI, tathA 'unnaMdamANahiyao'tti, ut- prAbalyena nandad-AnandaM gacchat hRdayaM mano yasya sa tathA prAkRtatvAcchatRviSaye zAnacU, tathA 'rundAn' vistIrNAn 'mArgAn' vipaNimArgAdIn guNaiH - RjutvasamatvAdibhiH samagrA:- paripUrNA guNasamagrAstAn, tathA zrutasAgarapAragaM dhIramiti taponiyamasaMyamadharamityasya sUtrapadasya hetudarzanadvAratastAtparyavyAkhyAnam, anenaiva ca bhAvabhikSutvamupadarzitam, ata evAnyasyaivaM vizeSaNAyogAcchramaNasaMyatamityAha, saJjJijJAnaM ceha samyagdaza: smRtirUpamatibhedAtmakamiti gAthAsaptakAvayavArthaH / samprati yadasAvutpannajAtismaraNaH kRtavAMstadAhamU. (623) visaesa arajjato, rajjato saMjamaMmi ya / ammApiyaraM uvAgamma, imaM vayaNamabbavI // sugave naraMmi a rAyA nAmena Asi balabhaddo / tassAsi aggamahisI devI umigAvaI nAmaM // tesiM duhavi putto AsI nAmena balasirI zrImaM / vayarosabhasaMghayaNo juvarAyA caramabhavadhArI // udamANahiao pAsAe naMdanaMmi so ramme / kilaI pamadAsahio devo duguMdago ceva / aha annayA kayAI pAsAyatalaMmi so Thio sNto| Aloei puravare ruMde magge guNasamagge // aha picchai rAyapahe volaMtaM samaNasaMjayaM tattha | tavaniyamasaMjamadharaM suasAgarapAragaM dhIraM // aha dehai rAyasuo taM samaNaM amamisAi diTThIe / kahi erisa rUvaM diTTaM mantre mae puvvaM ? || evamanuciMtayaMtassa sannInANaM tahiM samuppanaM / puvvabhave sAmantraM mavi evaM kayaM Asi / / 25 vR. 'visaehi 'tti subvyatyayAd, 'viSayeSu' manojJazabdAdiSu 'arajan' abhiSvaGgamakRrvan kva?-'saMyame' uktarUpe 'caH' punararthaH 'ammApiyaraM'ti ammA (mbA) pitarau 'upAgamya' upasRtya 'idam' anantaravakSyamANaM vacanam 'abravIt' ityAha, iti sUtrArthaH // kiM tadabravIdityAhamU. ( 624 ) suANi me paMca mahavvayANi, naraesa dukkhaM ca tirikkhajoNisu / nivvinnakAmo mi mahaNNavAo, anujANaha pavvaissAmi ammo ! // vR. 'zrutAni' AkaNitAni, anyajanmanItyabhiprAyaH, 'me' mayA 'paJca' iti paJcasaGkhyAni 'mahAvratAni' hiMsAviramaNAdIni, tathA narakeSu 'duHkhaM ca' asAtamihaiva vakSyamANaM 'tirikkhajoNisu 'tti cazabdasyAprayujyamAnasyApi "araharnayamAno gAmazvaM puruSaM pazum" ityAdAviva gamyamAnatvAt tiryagyoniSu ca sarvatra cAyaM nyAyo draSTavyaH, upalakSaNaM caitad devamanuSya bhavayoH, tataH kimityAha-'nivvinnakAmomi'tti 'nirvinnakAma:' pratinivRttAbhilASo'smyahaM kutaH ? - Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-19/624 mahArNava iva mahArNava:-saMsArastasmAd, yatazcaivamataH anujAnIta' anumanyadhvaM, mAmiti zeSaH, 'pavvaissAmI'ti pravrajiSyAmi 'ammo 'tti pUjyataratvAdviziSTapratibandhAspadatvAcca mAturAmantraNaM, yo hi bhaviSyaduHkhaM nAvaiti tatpratikArahetuM vA sa kadAciditthamevAsIta, ahaM tUbhayatrApi vijJa iti kathaM na duHkhapratIkAropAyabhUtAM mahAvratAtmikAM pravrajyAM pratipatsya iti sUtragarbhArthaH / / amumevArthamanuvAdataH spaSTayitumAha niyuktikRtni.[ 417] so laddhabohilAbho calaNe janagANa vaMdiuM bhnni| vIsajjiumicchAmo kAhaM samaNattaNaM taayaa!|| vR.'saH' iti mRgAputro labdhaH-prApto bodhilAbho-jinadharmaprAptirUpo yena sa tathA, 'caraNAn' pAdAn 'janakayoH' mAtrApitrorvanditvA bhaNati, yathA 'visarjayitum' mutkalayituM vayamAtmAnamiti gamyate 'icchAmaH' abhilaSAmaH, kimiti?, yataH 'kAhaM'ti vacanavyatyayAtkariSyAmaH 'zramaNatvaM' pravrajyAM 'tAta !' iti pitaH !, upalakSaNatvAnmAtazceti gAthArthaH / idAnIM tau kadAcidbhogairupanimantrayeyAtAmityabhiprAyato yattenoktaM tatsUtrakRdAhamU. (625) ammatAya! mae bhogA, bhuttA visphlovmaa| pacchA kaDayavivAgA, anubNdhduhaavhaa| mU. (626) imaM sarIra aniccaM, asuI asuisaMbhavaM / asAsayAvAsamiNaM, dukkhakesANa bhAyaNaM / / mU. ( 627) __ asAsae sarIraMbhi, raI novlbhaamhN| pacchA purA va caiyavve, phennbubbysNnibhe| vR. sUtratrayaM pratItArthameva, navaraM viSamiti-viSavRkSastasya phalaM viSaphalaM tadupamAH, tadupamatvameva bhAvayitumAha-pazcAtkaTuka iva kaTuko'niSTatvena vipAko yeSAM te tathA, ApAta eva madhurA iti bhAvaH, anubandhaduHkhAvahAH' anavacchinnaduHkhadAyinaH, yathA hi viSaphalamAsvAdyamAnamAdau madhuramuttarakAlaM ca kaTukavipAkaM sAtatyena ca duHkhopanetR evamete'pIti, kiJcaamI kAmA: sparzapradhAnAH, sparzazca zarIrAzrayaH, taccedaM zarIram 'anityam' azAzvatam 'azuci' svAbhAvikazaucarahitam 'azucisaMbhavam' azucirUpazukrazoNitotpannam, azAzvata:-kathaJci davasthitatve'pyanitya AvAsa:-prakramAjjIksyAvasthAnaM yasminnityazAzvatAvAsaM, puna: 'idami'tyabhidhAnamatIvAsAratvAvezasUcakaM, duHkham-asAtaM taddhetava: klezA:-jvarAdayo rogA duHkhaklezA zAkapArthivAdivatsamAsasteSAM 'bhAjana' sthAnaM, yatazcaivamato'zAzvate zarIre 'rati' cittasvAsthyaM 'nopalabhe' na prApnomyahaM, bhogeSu satsvapIti gamyate, zarIrAzrayatvAtteSAmiti bhAvaH, zarIrAzAzvatatvamevA-pazcAtpurA vA tyaktavye zarIre iti prakramaH, taddhi pazcAditi bhuktabhogAvasthAyAM vArdhakyAdau, purA abhuktabhogitAyAM vA bAlyAdau tyajyata iti, yadvA pazcAditi-yathAsthityAyuHkSayottarakAlaM purA vetyupakramamahetorvarzatAdyAsaMkalitajIvitapramANAtprAgapi tyaktvaye' avazyatyAjye 'phenabuddhadasaMnibhe' kSaNadRSTanaSTatayA, anenAzAzvatatvameva bhAvitamiti na paunaruktyamiti suutrtryaarthH|| evaM bhoganimantraNaparihAramabhidhAya prastutasyaiva saMsAranirvedasya hetumAha Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 adhyayana-19,[ni. 417 ] mU. (628) mAnusatte asAraMbhi, vAhIrogANa aale| jarAmaraNapatthaMmi, khaNapi na ramAmahaM / / mU.(629) jamma dukkhaM jarA dukkhaM, rogA ya maraNANi y| aho dukkho hu saMsAro, jattha kIsaMti jNtunno| mU. (630) khitaM vatthu hiranaM ca, puttadAraM ca bNdhvaa| caittA na imaM deha, gaMtavvamavassa me|| mU. (631) jaha kiMpAgaphalANaM, pariNAmo na suNdro| evaM bhuttANa bhogANaM, pariNAmo na suNdro| 7.sUtracatuSTayaM spaSTaM, navaraM vyAdhya:--atIva bAdhAhetavaH kuSThAdayo rogAH-jvarAdayasteSAma 'Alaye' Azraye 'jarAmaraNagraste vArdhakyamRtyukroDIkRte, anena mAnuSatvAsAratvameva bhAvitaM, kSaNamapi 'na rame' nAbhirati lbhe'hmiti| itthaM manuSyabhavasyAnubhUyamAnatvena nirvedahetutvamabhidhAya samprati caturgatikasyApi saMsArasya tadAha- jamma'mityAdinA, atra ca aho iti sambodhane 'dukkho hutti duHkhahetureva saMsAro janmAdinibandhanatvAttasya 'yatra' yasmin gaticatuSTayAtmake saMsAre 'klizyanti' bAdhAmanubhavanti, janmAdiduHkhaireveti gamyate, 'jantavaH' prANinaH, iha ca duHkhAnubhavAdhAratyena saMsArasya duHkhahetutvamiti bhAvaH / tathA 'khetta' mityAdineSTaviyogo'zaraNatvaM ca saMsArAtrirvedaheturuktaH, tathA kimpAko-vRkSavizeSastasya phalAnyatIva sukhAdAni, anena copasaMhArasUtreNodAharaNAntaradvAreNa bhogadurantataiva nirvedaheturuktA iti suutrctussttyaavyvaarthH|| itthaM nirvedahetumabhidhAya dRSTAntadvayopanyAsataH svAbhiprAyameva prakaTayitumAhamU.(632) adANaM jo mahaMtaM tu, apAhejjo pvjjii| gacchaMto se duhI hoi, chuhaatnnhaaipiiddio|| mU.(633) evaM dhamma akAUNaM,jo gacchai paraM bhvN|| gacchaMto se duhI hoI, vAhirogehiM piiddio|| mU.(634) addhANaM jo mahaMtaM tu, sapAhejjo pvjjii| gacchaMto se suhI hoi, chuhaathaavivjjio|| mU.(635) evaM dhammapi kAUNaM, jogacchai paraM bhvN| gacchaMte se suhIhoi, appakkame aveynne| mU. (636) jahA gehe palitaMmi, tassa gehassa jo phuu| sArabhaMDANi noNei, asAraM avaujjhai / / mU. (637) evaM loe palitami, jarAe maraNena y| appANaM tAraissAmi, tunbhehi anumnio|| vR.sUtraSaTkaM prakaTArthameva, kevalamatra prathamasUtreNa dRSTAnta uktaH, atra ca 'adhvAnaM' mArga pathi sAdhu pAtheyaM-sambalakaM tadyasyAvidyamAnaM so'pAtheya: 'prapadyate' aGgIkRrute, kSuttRSNApIDitatvaM ceha duHkhitvabhavane hetuH| dvitIyasUtreNa dArTAntikoSadarzanaM, vyAdhirogapIDitatvaM cAtra duHkhitvabhavane nimittaM, dAridyAdipIDopalakSaNaM caitt| uttarasUtradvayena caitatsUtradvayoktasyaivArthasya Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 uttarAdhyayana- mUlasUtram -2-19/637 vyatireka uktaH, tatra sukhitve hutaH kssuttRssnnaavivrjittvmuktm| 'dharma' pApaviratirUpam 'apiH ' pUraNe ' kRtvA' vidhAya gacchannupalakSaNatvAdgatazca 'saH' iti dharmakartA prakramAtmAtheyopamadharmasahitaH sukhI bhavati, sukhitve cAlpakarmatvaM heturavedanatvaM ca, atra ca prastAvAtkarma pApaM vedanA cAsAtarUpA gRhyate, anena dharmakarmakaraNAkaraNayorguNadoSadarzanAddharmakaraNAbhiprAyaH prakaTitaH / mU. (638 ) mU. (639) 'jahe' tyAdinA ca sUtradvayena tameva dRDhayati, atra ca yathA sArabhANDAni - mahAmUlyavastrAdIni 'nInei 'tti niSkAzayati 'asAraM' jaradvastrAdi 'avaujjhai 'tti apohati-tyajati, evaM 'loke' jagati 'palittaMmi' tti pradIpta iva pradIpte atyAkulIkRte 'AtmAnaM' sArabhANDatulyaM 'tArayiSyAmi' jarAmaraNapradIptalo kapAraM neSyAmi, dharmakaraNeneti prakramaH, asAraM tu kAmabhogAdi tyakSyAmiti bhAva:, anena dharmakaraNe vilambAsahiSNutvamuktaM, yuSmAbhiriti dvitve'pi pUjyatvAd bahuvacanam, 'anumannio 'tti anumataH - abhyanujJAta iti sUtrapaTkAvayavArthaH / evaM ca tenoktetaM biMta'mmApiyaro, sAmannaM putta ! duccaraM / guNANaM tu sahassANi, dhAreyavvAiM bhikkhuNA || samayA savvabhUesu, sattumittesu vA jage / pANAivAyaviraI, jAvajjIvAya dukkaraM // niccakAla'ppamatteNaM, musAvAyavivajjaNaM / bhAsiyavvaM hiyaM sacca, niccAutteNa dukkaraM // daMtasohaNamAissa, adattassa vivajjaNaM / anavajjesaNijjassa, giNhaNA avi dukkaraM // viraI ababhacerassa, kAmabhogarasannuNA / ugmaM mahavvayaM baMbha, dhAreyavvaM sudukkaraM / / dhanadhanapesavaggesu, pariggahavivajjaNaM / sabvAraMbhapariccAgo, nimmamattaM sudukkaraM // caDavvihe'vi AhAre, rAI bhoynnvjjnnaa| saMnihIsaMcao ceva, vajjeyavvo sudukkaraM // chuhA taNhA ya sIuNhaM, daMsamasagA ya veyaNA / akkosA dukkhasijjA ya, tanaphAsA jallameva ya // mU. ( 640 ) mU. ( 641 ) mU. (642 ) pU. ( 643 ) mU. ( 644 ) mU. (645 ) pU. (646 ) tAlaNA tajjaNA ceva, vahabaMdhaparIsahA / dukkhaM bhikkhAyariyA, jAyaNA ya alAbhayA / kAvoyA jA imA vittI, kesaloo a dAruNo / mU. (647 ) mU. ( 648 ) dukkhaM baMbhavvayaM ghoraM, dhAreuM amahappaNo // suhoio tumaM puttA!, sukumAlo sumajjio / na husI pabhU tumaM puttA!, sAmannamanupAliyA // jAvajjIvamavissAmo, guNANaM tu mahabbharI / garuo lohabhAru vva, jo puttA ! hoi duvvaho // mU. (649 ) - Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 19, [ ni. 417 ] mU. ( 650 ) mU. ( 651 ) mU. (652 ) mU. (653) mU. ( 654 ) mU. (655 ) mU. (656 ) mU. ( 657 ) vR. sUtravizati: saMgamaiva, navaraM 'ta' miti balazriyaM mRgAputrAparanAmakaM yuvarAjaM 'biti' ti brUtaH - abhidhatta: 'ammApiyaro 'tti ambApitarau zrAmaNyaM putra ! duzcaraM, yatastatra 'guNAnAM' zrAmaNyopakArakANAM zIlAGgarUpANAM sahasrANi 'dhArayitavyAni ' Atmani sthApayitavyAni, prAktuzabdasyaivakArArthasyeha sambandhAddhArayitavyAnyeSa vratagrahaNa iti gamyate ' bhikSuNA' bhikSaNazIlena satA, paThyate ca- 'bhikkhuNo 'tti bhikSoH sambandhinAM guNAnAmiti yogaH / tathA 'samatA' rAgadveSAvidhAnatastulyatA 'sarvabhUteSu' samastajantuSu, udAsIneSviti gamyate, 'zatrumitreSu vA' apakAryupakAriSu, 'jagati' loke, anena sAmAyikamuktaM, tathA 'prANAtipAtavirati:' prathamavratarUpA 'jAvajjIva (vA ya) 'tti yAvajjIvaM 'duSkaraM' duranucarametaditi zeSaH / nityakAlApramattenetyapramattagrahaNaM nidrAdipramAdavazago hi mRSA'pi bhASeteti, nityAyuktenasatatopayuktena anupayuktasyAnyathA'pi bhASaNasaMbhavAd, etacca duSkaraM yaccAnvayavyatirekAbhyAmekasyApyarthasyAbhidhAnaM tatspaSTatArthamaduSTamevetyevaM sarvatra bhAvanIyam, anena dvitiiyvrtdusskrtvmbhihitm| 'daMtasohaNamAdissa'tti, makAro'lAkSaNikaH, apizabdasya gamyamAnatvAt, 'dantazodhanAderapi' atitucchasyAstAmanyasya, tathA'navadyaiSaNIyasya dattasyApIti gamyate 'giNhaNa'tti grahaNamiti tRtIyavrataduSkaratvoktiH / AgAse gaMgasouvva, paDisouvva duttaro / bAhAhiM sAgaro ceva, tariyavvo ya guNoyahI // vAluyAkavale ceva, nirassAe u saMjame asidhArAgamanaM ceva, dukkaraM cariDaM tavo // ahibegatadiTThIe, caritte putta duccare / javA lohamayA ceva, cAveyavvA sudukkaraM / / jahA aggisihA dittA, pAuM hoi sudukkaraM / taha dukkaraM kareDaM je, tArunne samaNattaNaM // jahA dukkhaM bhareuM je, hoi vAyassa kutthalo tahA dukkhaM kareDaM je, kIveNaM samaNattaNaM // jahA tulAe toleu, dukkaraM maMdarI girI / tahA nihuanIsaMkaM, dukkaraM samaNattaNaM // jahA bhuyAhi tariDaM, dukkaraM rayaNAyaro | tahA anuvasaMteNaM, dukkaraM damasAyaro // bhuMja mAnussae bhoe, paMcalakkhaNae tumaM / bhuttabhogI tao jAyA!, pacchA dhammaM carissasi // / 'kAmabhogarasannuna' tti kAmabhogAH - uktarUpAsteSAM rasaH - AsvAdaH kAmabhogArasaH yadvA rasA:- zRGgArAdavastataH kAmabhogAzca rasAzca kAmabhogArasAstajjJena, tadajJasya hi tadanavagamAttadviSayo'bhilApa eva na bhavet tathA ca sukaratvamapi syAdityAzayenaivamabhidhAnam, anena caturthavrataduSkaratvamuktam / 29 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-19/657 parigrahaH satsu svIkArastadvivarjanaM, tathA sarve-niravazeSA ye ArambhAH-dravyotpAdanavyApArAstatparityAgaH, anena nirAkAsAtvamuktaM nirmamatvaM ca, gamyamAnatvAccasya, sarvatra mameti buddhiparihAraH, ane pnycmhaavrtdusskrtoktaa| saMnidhIyate narakAdiSvanenAtmeti saMnidhiH-dhRtAderucitakAlAtikrameNa sthApanaM sa cAso saJcayazca saMnidhisaJcayaH sa caiva varjayitavya ityetatsuduSkaram, anena SaSThavrataduSkaratvamukta, divAgRhItadivAbhuktAdibhaGgacatuSTayarUpatvAttasya / 'chuhe'tyAdinA parISahAbhidhAnam, atraca 'daMzamazakavedanA' tadbhakSaNotthaduHkhAnubhavarUpA 'duHkhazayyA ca' viSamonatatvAdinA du:khaheturvasatiH, 'tADanA' karAdibhirAhananaM 'tarjanA' aMgulibhramaNabhUtkSepAdirUpA vadhazca-lakuTAdiprahAro bandhazca-mayUrabandhAdistAnena parISahau vadhabandhaparISahauM, 'yAJcA' prArthanA cakAro'nuktAzeSaparISahasamuccayArthaH, duHkhazabdazceha kSudduHkhamityAdi pratyekaMyojanIyaH, iha cabandhatADane vadhaparISahe'ntarbhavataH,tarjanA Akroze, bhikSAcaryA ca yAJcayAM, bhedopAdAnaM ca vyutpattyarthamiti bhAvanIyaM, kapotAH-pakSivizeSAstaSAmiyaM kApotI yeyaM vRtti:-nirvahaNopAyaH, yathA hi te nityazaGkitAH kaNakITakAdigrahaNe pravartante, evaM bhikSurapyeSaNAdoSazaGkayeva bhikSAdau pravartate, sA ca duranucaratvena dArayati kAtaramanAMsIti dAruNetyuttareNa yogaH, abhidheyavazAcca liGgavipariNAmaH, upalakSaNaM caitatsamastottaraguNAnAmiti, yacceha brahmavratasya punardIratvAbhidhAnaM tdsyaatidusskrtvkhyaapnaarthm| upasaMhAramAha-sukhaM-sAtaM tasyocito-yogyaH sukhocitaH 'sukumAraH' akaThinadehaH 'sumajjitaH' suSThastrapitaH, sakalanepathyopalakSaNaM caitat, iha ca sumajjitatvaM sukumAratve hetuH, ubhayaM caitatsukhocitatve, atazca 'na husi'tti naiva asi-bhavasi 'prabhuH' samarthaH zrAmaNyam' anantaroditaguNarUpam 'anupAleu'nti anupAlayitum, iha ca sukhocitatvAbhidhAnamanIdRzo hIdRzaM duHkhamapi na duHkhamiti mnyte| punaraprabhutvamevodAharaNaiH samarthayitumAha-'avizrAmaH' yatroddhRte na vizramyate' 'guNAnAM' yatiguNAnAM, 'tuH' pUraNe 'mahAbharaH' mahAsamUho guruko lohabhAra iva yo durvahaH sa voDhavya iti zeSaH, tvaM tu sukhocitta ityato na prabhurasItyuttaratrApi yojanIyam / / ___ AkAze gaGgAzrotovad dustara iti yojyate, lokarUDhya caitaduktaM, tathA 'pratizrotovat' yathA pratIpaM jalapravAho 'dustara:' duHkhena tIryata iti, bAhubhyAM 'sAgaro ceva'tti, sAgaravacca dustaro yaH saH 'taritavyaH' pAragamanAyAvagAhayitavyaH, ko'sau?, guNAH-jJAnAdayasta udadhiriva guNodadhiH, kAyavAMmanoniyantraNA cAtra duSkaratve hetuH, 'nirAsvAdaH' nIraso viSayagRddhAnAM vairasyahetutvAt / / 'ahI'tyAdi, ahirivaiko'nto-nizcayo yasyAH sA tathA, sA cAsau dRSTizcaikAntadRSTistayAananyAkSiptayA, ahipakSe dazA, anyatra tu buddhayopalakSitam, ekAntadRSTikaM vA cAritraM duzcaraM, viSayebhyo manaso durnivAratvAditi bhAvaH, 'javA lohamayA ceva'tti evakArasyopamArthatyAdyavA lohamayA iva carvayitavyAH, kimuktaM bhavati?-lohamayayavacarvaNavatsuduSkaraM cAritram / / 'agnizikhA' agnijvAlA' dIpte' tyujjavalA jvAlAkarAlA vA, dvitIyArthe cAtra prathamA, Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-19,[ni.417] tato yathA'gnizikhAM dIptAM pAtuM suduSkaraM, nRbhiriti gamyate, yadivA liGgavyatyayAt sarvadhAtvarthatvAcca karote: 'suduSkarA' suduHzakA yathA'gnizikhA dIptA pAtuM bhavatIti yogaH, evamuttaratrApi bhAvanA, 'je' iti nipAtaH sarvatra pUraNe, kotthala iha vastrakambalAdimayo gRhyate, carmamayo hi sukhenaiva bhriyeteti, 'klIbena' niHsattvena 'nibhRtaM ni:zaGka' mityatra nibhRtaM-nizcalaM viSayAbhilASAdibhirakSobhyaM 'ni:zaGka' zarIrAdinirapekSaM zaGkAkhyasamyaktvAticAravirahitaM vA / / 'anupazAntena' utkaTakaSAyeNa, iha ca damasAgara ityanena prAdhAnyakhyApanArtha kevalasyaivopazamasya samudropamAbhidhAnaM, pUrvatra tu guNodadhirityanena niHzeSaguNAnAmiti na paunaruktyaM // yatazcaivaM tAruNye duSkarA pravrajyA'to mujhetyAdinA pitarau kRtyopadezaM brUtaH, bhujyanta iti bhogAstAn 'paJcalakSaNakAn' zabdAdipaJcakasvarUpAn 'tataH' iti bhogabhukteranantaraM 'jAya'tti jAtaputra: 'pazcAditi vArdhakye 'carissasi'tti careriti viMzatisUtrAvayavArthaH / / samprati tadvacanAnantaraM yanmRgAputra uktavAMstadAhamU. (658) taM vita'mmApiyaro, evameyaM jhaaphuddN| ihaloge nippavAsassa, natthi kiMcivi dukrN| mU.(659) sArIramAnasA ceva, veyaNA uanNtso| mae soDhAo (i) bhImAo (iM), asaraI dukhabhayANi y|| mU. (660) jarAmaraNakaMtAre, cAurate bhyaagre| mayA soDhANi bhImAI, jammAI maraNANi y|| mU.(661) jahA ihaM aganI uNho, itto'naMtaguNo thi| naraesu veyaNA uNhA, assAyA veiyA me| mU. (662) jahA iha imaM sIyaM, itto'naMtaguNaM thiN| naraesu veyaNA sIyA, assAyA veiyA mae / mU.(663) kaMdato kaMdukuMbhIsu, uddhapAo ahosiro| huyAsane jalaMtami, pakkapuvbo anNtso|| mU. (664) mahAdavaggisaMkAse, marumi virvaalue| kAlaMbavAluAe u, daDapubyo anNtso|| mU.(665). rasaMto kaMdukuMbhIsu, uDTuM baddho abNdhvo| karavattakarakayAIhiM, chitrapuco anNtso|| mU.(666) aitikkhakaMTagAinne, tuMge siNbaalipaayve| kheviyaM pAsabaddhaNaM, kaDDokazAhi dukrN| mU.(667) mahAjaMtesu ucchuvA, ArasaMto subheravaM / pIliomi sakammehi, pAvakammo anNtso|1| mU. (668) kUvaMto kolasuNaehi, sAmehiM sabalehi y| paDio phAlio chino, vipphuraMto anegso|| mU. (669) asIhiM ayasivannehi, bhallIhiM paTTisehi y| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 mU.(670) mU. (671) mU. (672) mU.(673) mU. (674) mU. (675) mU. (676) mU. (677) uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-19/669 chino bhinno vibhinno ya, uvavanno pAvakammuNA / avaso loharahe jutto, jalaMte smilaajue| coio tuttajutehi, rujjho vA jaha paaddio| huAsane jalaMtami, ciAsu mahiso viv| daddho ekko a avaso, pAvakammehiM paavio|| balA saMDAsatuMDehi, lohatuMDehiM pakkhihi / vilutto vilavaMto'haM, ddhNkgiddhehiN'nNtso|| tahAkilaMto dhAvato patto veyaraNi niN| jalaM pAhaMti ciMtato, khuradhArAhiM vivaaio| uNhAbhitatto saMpatto, asipattaM mhaavnN| asipattehiM paMDatehiM, chinapuvo anegso|| muggarehi musuMdIhi, sUlehiM musalehi y| gayAsaMbhAgagattehi, pattaM dukkhaM anNtso|| khurehiM tikkhadhArAhi, churiyAhi kappaNIhi y| kappio phAlio chino, ukitto aanegso|| pAsehiM kUDajAlehi, mio vA avaso ahaM / vAhio baddharuddho a, vivaso ceva vivaaio| galehiM magarajAlehi, vaccho vA avaso ahN| ullio phAlio gahio, mArio a anNtso|| vidaMsaehiM jAlehi, lippAhi sauNo viva! gAhio laggo a baddho a, mArio a anNtso|| kuhADaparasumAIhi, vaDaIhiMdumo viv|| kuTTio phAlio chinno, tacchio a anNtso|| caveDamuDhimAIhiM, kumArehiM ayaM piv| tADio kuTTio bhinno, cunio a anNtso|| tattAitaMbalohAI, tauAIsIsagANi y| pAio kalakalaMtAI, ArasaMto subherakhaM / / tuhappiyAI maMsAI, khaMDAiMsullagANi y| khAvio mi samaMsAI, aggivannAiM negso|| tuhaM piyA surA siha, merao a mahUNi y| pajjio mi jalaMtIo, vasAo ruhirANi y|| niccaM bhIeNa tattheNaM, duhieNaM vahieNa y| paramA duhasaMbaddhA, veyaNA veiyA mae / tivvacaMDappagADhAo, dhorAo aidussahA / mU.(678) mU. (679) mU.(680) mU. (681) mU.(682) mU. (683) mU.( 684) mU. (685) mU. (686) Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 19, [ ni. 417] pU. ( 687 ) mahabbhayAo bhImAo, naraesuveiyA mae // jArisA mAnuseloe. tAyA! dIsaMti veyaNA / itto anaMtaguNiyA, naraesuM dukkhaveyaNA // savvabhavesu assAyA, veyaNA veiyA mae / nimisaMtaramittapi, jaM sAyA natthi veyaNA // pU. ( 688 ) vR. sUtrANyekatriMzam pratItAnyeva, navaraM 'tad' anantaroktaM 'biMti 'ti vacanavyatyayAttaro brUte ambApitarau mRgAputra iti prakramaH, 'eva' miti yathoktaM bhavadbhy tathA 'etat' pravrajyAduSkaratvaM 'yathAsphuTaM' satyatAmanatikrAntamavitathamiti yAvat, tathA'pIhaloke 'niSpipAsasya' niHsa :spRhasya, ihalokazabdena ca 'tAtsthyAttadyapradeza' itikRtvA aihalaukikAH svajanadhanasambandhAdayo gRhyante, 'nAsti' na vidyate ' kiJcit' atikaSTamapi zubhAnuSThAnamiti gamyate, 'apiH ' saMbhAvane 'duSkaraM' duranuSTheyaM, bhogAdispRhAyAmevAsya duSkaratvAditi bhAvaH // ni:spRhatAhetumAha-'zArIre' tyAdinA, tatrApyAdyasUtradvayena sAmAnyena saMsArasya duHkharUpatvamuktam, iha ca zarIramAnasayorbhavAH zArIramAnasyo vedanA: prastAvAdasAtarUpA: 'dukkha bhayANi yatti duHkhotpAdakAni rAjaviDvarAdijanitAni (bhayAni) duHkhabhayAni, jarAmaraNAbhyAmatigahanatayA kAntAraM jarAmaraNakAntAraM tasmizcatvAro - devAdibhavA antA - avayavA yasyAsau caturantaH - saMsAraH tatra 'soDhAni' tadutthaveda nAsahanenAnubhUtAni 'bhImAni' atiduHkhajanakatvena raudrANi || 33 - zArIramAnasyo vedanA yatrotkRSTAH soDhA yathetyAdibhiH sUtraistadAha-yathA 'iha' manuSyaloke'gniruSNo'nubhUyate 'ata' ityevamanubhUyamAnAdanantaguNaH 'tarhi' ti tepu, yeSvahamutpanna iti bhAvaH, tatra ca bAdarAgnerabhAvAtpRthivyA eva tathAvidhaH sparza iti gamyate, tatazcoSNAnubhavAtmakatvena 'asAta: ' duHkharUpA veditA mayA, paThanti ca- 'itto 'naMtaguNA tarhi' ti atra cAtaH: - ihatyAgneranantaguNA narakeSUSNAca vedanA veditA mayeti yojyam // - tathA 'idaM' yadanubhUyate 'iha' manuSyaloke 'zItaM' tacca mAghAdisaMbhavaM himakaNAnuSaktamAtyantikaM parigRhyate, ihApi paThanti - 'eto'naMtaguNA tahiM' ti prAgvat, 'kaMdukumbhISu' pAkabhAjanavizeSarUpAsu lohAdimayISu 'hutAzane' agnau devamAyAkRte, mahAdavAgniA saMkAza:sadRzo'tidAhakatayA mahAdavAgnisaGkAzastasmin, iha cAnyasya dAhakatarasyAsaMbhAditthamupamAbhidhAnam, anyatheha tyAgneranantaguNa eva tatroSNapRthivyanubhAva uktaH, 'marau' iti maruvAlukAnivaha iva tAtsthyAttadyapadezasaMbhavAdantarbhUtevArthatvAccAta eva vajravAlukAnadIsambandhipulinamapi vajravAlukA tatra, yadvA vajravadvAlukA yasmiMsta (smin sa ta ) thA tasminnarakapradeza iti gamyate, 'kadambavAlukayAM ca' tathaiva kadambavAlukAnadIpuline ca mahAdavAgnisaGkAza iti yojyate / 'Urdhvam' upari vRkSazAkhAdau ' baddhaH' niyantrito mA'yamito naGkSIdityabAndhava iti ca tatrAzaraNatAmAha, karapatraM pratItaM krakacamapi tadvizeSaM eva 'khediyaM 'ti khitraM khedaH klezo'nubhUtaH kSipitaM vA pApamitI gamyate. 'kaDDhokaDDhAhi' ti karpaNApakarSaNaiH paramAdhArmika S 29 3 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-19/688 kRtaiH 'duSkaram' iti dusshm|| ___ 'ucchva'tti vAzabda upamArthe, tata ikSurikha Asaran' Akrandan 'svakarmabhiH' hiMsAdhupArjitairjJAnAvaraNAdibhiH 'pApakarmA' pApAnuSThAnaH / / 'kRvaMtI'tti kRjana, kolasuNaehi ti sUkara-- svarUpadhAribhiH zyAmaiH zabalaizca paramAdhArmikavizeSaiH 'pAtito' bhuvi 'phATito' jIrNavastravat 'chinno' vRkSavadubhayadaMSTrAdibhiriti gamyate 'visphuran' itastatazcalan 'arasAhiti praharaNavizepaiH, paThyate ca-'asIhiti asibhiH' khaGgaiH ata eva 'atasI'tyatasIpuSpaM tadvarNAbhiH-- kRSNAbhiH 'paTTizaizca' praharaNavizaSaiH 'chintraH dvidhAkRtaH 'bhinna' vidAritaH 'vibhinnaH' sUkSmakhaNDIkRtaH, darzanaM paapaanusstthaanprihaarytaakhyaapnaarthm|| ___ 'loharathe' lohamayazakaTe 'jutto'ti yujerantarbhAvitaNyarthatvAdyojitaH paramAdhArmikairiti sarvatra gamyate, 'jvalati' dIpyamAne, kadAciddAhabhItyA tato nazyedapItyAha-samilopalakSitaM yugaM yasmin sa tathA tatra samilAyute vA, pAThAntaratazca jvalatsamilAyuge, 'coio'tti preritaH 'totrayAH' prAjanakabandhanavizeSairmaghiTTanAhananAdhyAmiti gamyate, 'rojjhaH' pazuvizepaH 'vA' samuccaye bhinnakramaH 'yathA' aupamye tato rojjhavatpAtito vA lakuTadipiTTaneneti gamyate, hutAzane jvalita, ketyAha-'citAsu' paramAdhArmikanirmitendhanasaJcayarUpAsu 'mahiso viva'tti, piva miva viva vA ivArthe' iti vacanAt, mahiSa iva 'dagdhaH' bhasmasAtkRtaH 'pakvaH' bhaTivIkRtaH 'pAvito'tti pApamasyAstIti bhUmni matvarthIyaSThaka pApika: 'balAt' haThAt saMdaMzaH-pratItastadAkRtIni tuNDAni-mukhAni yeSAM te saMdaMzatuNDAstaiH, tathA lohavaniSThuratayA tuNDAni yeSAM tailohtunnddeH 'pakkhihi ti pakSibhirDaGkagRddhairiti yogaH, ete ca vaikriyA eva, tatra tirazcAmabhAvAt, 'viluptaH' vividhaM chinaaH|| tasya caivaM kadarthyamAnasya tuDutpatto kA vArtetyAha-tRSNayA klAnto-glAnimupagatastRSNAklAnta: 'pAhaMti'ti pAsyAmIti cintayan 'khuradhArAhi'nti kSuradhArAbhiraticchedakatayA vaitaraNIjalommibhiriti zeSaH, vipATitaH, pAThAntaratarazca vipAditaH-vyApAdita ityarthaH, uSNenavajravAlukAdisambandhinA tApenAbhi-Abhimukhyena tapta uSNAbhitaptaH saMprApto'sayaH- khagAstadvabhedakatayA patrANi-parNAni yasmistadasipatraM, 'mudgarAdibhiH' AyudhavizeSairgatA-naSTA AzA-paritrANocaramanorathAtmikA yatra tadgatAzaM yathA bhavatyevaM 'bhaggagattehi'ti bhagnagAtreNa satA prAptaM duHkhamiti yogaH, kalpita: vastravat khaNDitaH kalpanIbhiH pATItaH dvidhAkRtaH UrdhvaM churikAbhizchinnaH khaNDitaH kSurairiti pazcAnupUrvyA sambandhaH, itthaM ca 'ukkaMto ya'ti utkrAntazcAyuHkSaye mRtazcetyarthaH, pAThAntarato votkRta:-tvagapanayanena pratyekaM vA kSurAdibhiH kalpitAdInAM smbndhH|| 'pAzaiH kUTajAlaiH' pratItaireva bandhanavizeSaiH, 'avazaH' paravazaH 'vAhitaH' vipralabdhaH, paThyate ca-'grahito'tti gRhIto baddho bandhanenaruddho bahiH pracAraniSedhanena, anayorvizeSaNasamAsaH, 'vivAito'tti vipAdito vinAzita ityarthaH, tathA 'galaiH' baDizarmakaraiH-makarAkArAnukAribhiH paramAdhArmikai rjAlaizca-tadviracitairvikriyairanayordvandvaH, samuhavAcI vA jAlazabdastatpuruSazca samAsaH, tathA 'ulliu'tti ArghatvAd ullisvito galaiH pATito makarairgRhItazca jAlaiH, yadvA Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-19,[ ni.417] 35 gRhIto'pi makarajAlaireva mAritazca sarvairapi, vizeSeNa dazantIti vidaMzakA:-zyenAdayastairjAlaiHtathAvidhabandhanaiH 'leppAhiM'ti lepairvajralepAdibhiH zlaiSadravyaiH 'sauNoviva'tti 'zakuna iva' pakSIva gRhIto vidaMzakailaiizca lagnazca 'zliSTo' lepadravyairbaddhaH, tairjAlaizca, mAritazca sarvairapi, 'kuTTita: sUkSmakhaNDIkRtaH pATitazchinnazca prAgvat, takSitazca tvagapanayanato druma iveti sarvatra yojyAM / __ 'caveDamuThThimAIhi'ti capeTAmuSTyadibhiH pratItaireva 'kumAreH' ayaskAraiH 'ayaM piva'tti aya iva dhanAdibhiriti gamyate 'tADitaH' AhataH kuTTitaH' iha chinnaH 'bhinnaH' khaNDIkataH 'cUrNitaH' zlakSNIkRtaH prakramAtparamAdhArmikai: taptatAmrAdIni vaikriyANi pRthavyanubhAvabhUtAni vA 'kalakalaMta'tti atikvAthata: kalakalazabdaM kurvanti / tava priyANi mAMsAni khaNDarUpANi 'sollagANi'tti bhaDijIkRtAni smArayitveti zeSaH, svamAMsAni maccharIrAdevotkRtyotkRtya DhaukitAni 'agnivarNAni' atitaptatayA'gnicchAyAni surAdIni madyavizeSaNarUpANi, ihApi smArayitveti zepaH, 'pajjitomi'tti pAyito'smi 'jalaM tIo'tti jvalantiriva jvalantIratyu SNatayA vazA rudhirANi ca, jvalantIti liGgavipariNAmena sambandhanIyam // _ 'nicca' mityAdi, narakavaktavyatopasaMhartR sUtratrayam, atra ca 'bhItena' utpannAsAdhvasena tathA 'trasI udvege' 'trastena' udvigrenAta eva 'duHkhitena' saMjAtavividhaduHkhena 'vyathitena ca' kampamAnasakalAGgopAGgatayA calitena, duHkhasaMbaddheti vedanAvizeSaNaM sukhasambandhinyA api vedanAyAH sambhavAd, 'vedite'ti cAnubhUtA, tIvrA anubhAgato'ta eva caNDAH- utkaTAH pragADhA:gurusthitikAstata eva 'ghorAH' raudrAH 'atidussahA:' atyantaduradhyAsAstata eva ca mahadbhayaM yakAbhyastA mahAbhayAH, paThyate ca-mahAlayAH-mahatyaH, 'bhImAH' zrUyamANA api bhayapradAH, ekAthikAni vaitAnyatyantabhayotpAdanAyoktAni, iha ca vedanA iti prakramaH / / kathaM punastasyAstIvAdirUpatvamityAzaGkaya jArise' tyAdinA ihatyavedanApekSayA narakaduHkhavedanAyA anantaguNatvamAha-'veyaNa'tti prakramAd duHkhavedanA / / na kevalaM naraka eva duHkhavedanA mayA'nubhUtA kintu sarvAsyapi gatiSviti punanigamanadvAreNAha-'savve' tyAdinA, iha ca 'asAtA' duHkharUpA nimeSa:-akSinimIlanaM tasyAntaraMvyavadhAnaM yAvatA kAlenAsau bhUtvA punarbhavati tanmAtramapi-tatparimANamapi kAlamiti zeSaH 'yad' iti yasmAt 'sAtA' sukharUpA nAsti vedanA, tattvato vaiSayikasukhamasukhameva, ISyAdyanekaduHkhAnuviddhatvAdvipAkadAruNatvAcca / / sarvasya cAsya prakaraNasyAyamAzayaH-ya evamahaM nimeSAntaramAtramapi kAlaM na sukhaM labdhavAn sa kathaM tattvataH sukhocitaH sukumAro veti zakyate vaktuM?, yena ca narakeSvatyuSNazItAdayo mahAvedanA anekazaH soDhAstasya mahAvratapAlanaM kSudAdisahanaM vA kathamiva bAdhAvidhAyi?, tattvastasya paramAnandahetutvAt, tatpravrajyaiva mayA pratipattavyetyekatriMzatsUtrAvayavArthaH / tatraivamuktyoparate-- mU. (689) taM vita'mmApiyaro, chaMdeNaM putta ! pvvyaa| navaraM puna sAmanne, dukkhaM nippaDikammayA / / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-19/689 - vR. 'taM' mRgAputraM bruto'mbApitarau chanda:-abhiprAyastena svakIyeneti gamyate, kimuktaM bhavatI?-yathA'bhirucittaM putra! 'pravraja' prajito bhava, 'navaram' iti kevalaM 'punaH' vizeSaNe 'zrAmaNye' zramaNabhAve 'duHkhaM' duHkhahetu: 'niSpratikarmatA' kathaJcidrogotpattau cikitsA'-- karaNarUpeti sUtrArthaH / itthaM janakAbhyAmuktemU.(690) so bita'mmApiyaro, evameyaM jhaaphuddN| parikammako kuNaI, arane migapakkhiNaM?" mU. (691) egabhUo arane vA, jahA U caraI migo| evaM dhammacarissAmi, saMjameNa taveNa y|| mU.( 692) jayA migassa AyaMko, mahAraNNami jaayii| acchataM rukkhamUlabhi, ko NaM tAhe cigicchii?|| mU.(693) kovA se osaha dei, ko vA se pucchaI suh| ko se bhattaM va pAnaM vA, Aharitu paNAmaI? || mU.(694) jayA ya se suhI hoi, tayA gacchai goarN| bhattapANassa aTThAe, vallarANi sarANi y|| mU. (695) khAittA pANiyaM pAuM, vallarehiM sarehi y| migacAriyaM carittA NaM, gacchaI migacAriyaM / mU. (616) evaM samuTThie bhikkhU, evameva anege| migacAriyaM carittA NaM, uDDaM pakkamaI disN|| mU.(967) jahA mie ega anegacArI, anegavAse dhuvagoare / evaM munI goyariyaM paviTe, no hilae novi ya khisaijA / / vR.'sa' iti yuvarAja: 'binti'tti ArpatvAd brUte'mbApitarau, yathaitanniSpratikarmatayA duHkharUpatvaM yuvAbhyAmuktaM yathAsphuTamiti prAgvat, paraM paribhAvyatAmidaM-parikarma rogotpatau cikitsArUpaM ka: karoti?, na kazcidityarthaH, kva?-araNye, keSAM?-mRgapakSiNAm, athacaite'pi jIvanti vicaranti ca, tataH kimasyA duHkharUpatvamiti bhAvaH, yatazcaivamataH 'ega'tyAdi sarvaM spaSTameva, navaram 'ekabhUtaH' ekattvaM prApto'raNye, 've'ti vA pUraNe 'jahA utti yathaiva evamityekabhUtaH saMyamena tapasA ceti dharmacaraNahetuH, yadA AtaGkaH' AzughAtI rogo, 'mahAraNya' iti mahAgrahaNamamahati zaraNye'pi kazcitkadAcitpazyet dRSTvA ca kRpAtazcikitsedapi, zrUyate hi kenacidbhiSajA vyAghrasya cakSurudaghATitamaTavyAmiti, vRkSamUla iti tathAvidhAvAsAbhAvadarzanaM, 'ko 'ti avAM sandhilopau bahula' mitivacanAdajalope ka enaM 'tadA' AtaGkotpattikAle cikitsati-auSadhAdhupadezena nIrogaM kurute ?, na kazcidityarthaH, cikitsake cAsati ko veti vAzabdaH samuccaye auSadhaM ddaatiityevmuttrottraapraaptirupdrshniiyaa|| AhAritu'tti Ahatya 'praNAmayet' arpayet, 'aH paNAma' iti vcnaat|| __ kathaM tarhi tasya nirvahaNamityAha-pradA sa sukhI bhavati, svata eva rogAbhAva iti gamyate, 'gacchati'yAti gauriva paricitetaramabhUbhAgaparibhAvanArahitatvena caraNaM-bhramaNamasminniti gocarastaM Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 adhyayanaM-19,[ ni. 417 ] bhaktamiva bhaktaM tadbhakSyaM-tRNAdi tacca pAnaM ca bhaktapAnaM tasya 'arthAya' prayojanAya, gocarameva vizeSata Aha-'vallarANi' gahanAni, uktaJca-"gahaNamavANiyadesaM ranne chettaM ca vallaraM jANa" 'sarAMsica' jlsthaanaani| svAditvA nijabhakSyamiti gamyate, vallareSu saraHsu veti subbyatyayena neyaM, tathA mRgANAM caryA-itazcetazcotplavanAtmakaM caraNaM mRgacaryA tAM, 'mitacAritAM' vA parimitibhakSaNAtmikAM 'caritvA' Asevya parimitAhArA eva hi svarUpeNaiva mRgA bhavanti, vizepAbhidhAyitvAcca na paunaruktyaM, tatazca 'gacchati' yAti mRgANAM caryA-ceSTA svAtantrayopavezanAdikA yasyAM sA mRgacaryA-mRgAzrayabhUstAm / anena ca sUtrapaJcakena dRSTAMta uktaH, uttareNa sUtradvayenAtmanyetadupasaMhAraH, iha ca eva miti mRgavatsamutthitaH-saMyamAnuSThAnaM pratyudyatastathAvidhA''taGkotpattAvapi na kazcit cikitsA'bhimukha iti bhAvaH, 'evameva' mRgavadeva anegaya'tti anekago yathA hyasau vRkSamUle naikasminnevAste kintu kadAcitkvacidevameSo'pyaniyatasthAnasthatayA, paThyate ca-'anieyaNe'tti 'aniketanaH' agRhaH, sa caivaM mRgacaryA caritvA mRgavadAtaGkAbhAve bhaktapAnArthaM gocaraM gatvA tallabdhabhaktapAnopaSTambhatazca viziSTasamyagjJAnAdibhAvataH zukladhyAnArohaNAdapagatAzeSakAMza UrdhvaM dizamiti sambandhaH prakarNa kAmati-gacchati prakrAmati, kimuktaM bhavati ?- sarvoparisthAnasthito bhavati, nivRta itiyAvat, evaM ca nirvRtireveha mRgacaryopamArthata uktA, tatra hi mRgopamA munaya ita itazcApratibaddhavihAritayA vihatya gcchntiiti| mRgacaryAmeva spaSTayitumAhayathA mRgaH 'ega'tti 'ekaH' advitIyaH 'anekacArI' naikatraiva bhaktapAnArthaM caratItyevaMzIlaH, 'anekavAsaH' naikatra vAsa:-avasthAnamasyAstIti, 'dhruvagocarazca' sarvadA gocaralabdhamevAhAramAhArayatIti, 'evaM' mRgavadekatvAdivizeSaNaviziSTo muniH 'gocaryAM' bhikSATanaM praviSTo na 'holayed' avajAnIyAt kadazanAdIti gamyate, nApi ca 'khisaejja'tti nindettathAvidhAhArAprAptau svaM paraM vaa| ___ iha ca mRgapakSiNAmubhayeSAmupakSepe yanmRgasyaiva punaH punardaSTAntatvena samarthanaM tattasya prAyaH prazamapradhAnatvAditi sampradAya iti suutraassttkaarthH|| evaM mRgacaryAsvarUpamuktvA yattenoktaM yacca pitRbhyAM pitRvacanAnantaraM ca yadasau kRtavAMstadAhamU. (618) migacAriyaM carissAmi, evaM puttA! jhaasuhN| ammApiUhiM'nunnAo, jahAi uvahi to| mU. (699) migacAriyaM carissAmo, svvdukkhvimukkhnni| tubbhehiM abma ! 'nunnAo, gaccha putta ! jhaasuhN| mU. (700) evaM so ammApiyaraM, anumAnittA na bhuvihN| mamattaM chiMdaI tAhe, mahAnAguvva kaMcuyaM / / mU.(701) iDDI vittaM ca mitte ya, puttadAraM ca naayo| reNuaMva paDe laggaM, niddhaNitA na niggo| vR. gAthA catuSTayaM spaSTameva, navaraM mRgasyeva caryA-ceSTA mRgacaryA tAM niSpratikarmatAdirUpAM cariSyAmIti balazriyA yuvarAjenokte pitRbhyAmabhANi-eyaM yathA bhavato'bhirucitaM tathA Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-19/701 yathAsukhaM te'stviti zeSaH, evaM cAnujJAtaH san 'jahAti' tyajati upadhim-upakaraNamAbharaNAdi dravyato bhAvatastu chayAdi yenAtmA naraka upadhIyate, tatazca pravrajatItyuktaM bhavati / uktamevArthaM savistaramAha-'savvadukkhavimokkhaNi' sakalAsAtavimuktihetuM 'tubbhehi ti yuvAbhyAmamba! upalakSatvAptipatazca 'anujJAtaH' anumataH san, tAvAhatuH-gaccha mRgarcayeti prakramaH putra ! 'yathAsukhaM sukhaantikrmenn| 'anumanya' anujJApya 'mamatvaM' pratibandhaM 'chinatti' apanayati mahAnAga iva kaJchuka, yathA'-- sAvatiropadhityAga uktaH, bahirupadhityAgamAha-'Rddhi' karituragAdisampadaM 'vittaM' dravyaM 'nAyao'tti 'jJAtIn' sodarAdIn 'nibhRNitta'tti nirddhayeva nirddhaya tvaktvetiyAvat 'nirgataH' niSkrAnto gRhAditi gamyate, pravajita iti so'rthaH / iti sUtracatuSTayArthaH // ni.[418] nAUNa nicchayamaI eva karehitti tehiM so bhnnio| dhanno'si tumaM puttA ! jaMsi viratto suhsesu|| ni.[ 419] sIhattA nikkhamiuM sIhattA ceva viharasU puttA ! | jaha navari dhammakAmA virattakAmA uviharaMti / / ni.[420] nANena daMsaNena ya critttvniymsNjmgunnehiN| ___khaMtIe muttIe hohi tumaM vaDDamAno u|| ni.[421] saMvegajaNiahAso mukkhgmnnbddhciNdhsnnaaho| ammApiUNa vayaNaM so paMjalio pddicchiiy|| vR. gAthAcatuSTayaM pAThasiddhameva, navaramAdyagAthAtrayeNa 'evaM putra ! yathAsukha' mityetatsUcitArthAbhidhAnato vyAkhyAtaM, caturthagAthayA tvavaziSTasUtraM bhAvArthAbhidhAnataH, 'sukhazatebhya' iti bahutvopalakSaNaM zatagrahaNaM, 'sIhattA' iti siMhatathA 'niSkramya' pravrajya siMhatayaiva vihara 'putra!' iti jAta!, kimuktaM bhavati?- yathA siMha:svasthAnAdinirapekSa eva niSkAmati, niSkramya ca tathaiva nirapekSavRttyA viharati, evaM tvamapi vihareti, 'navaraMti paraM dharma eva kAma:- abhilASo yeSAM te dharmakAmAH, 'viraktakAme'tti prAgvat kAmaviraktAH' viSayaparAMmukhAH, 'caritrataponiyamasaMyamaguNaiH 'rityatra cAritrAntargatatve'pi tapaHprabhRtInAmupadezAtsAmAnyavizeSayozca kathacidbhinnatvAcca na paunaruktyaM, tathA saMvego-mokSAbhilASastena janito hAso-mukhavikAzAtmako'syeti saMvegajanitahAsaH-muktyupAyo'yaM dIkSetyutsavamiva tAM manyamAnaH prahasitamukha ityarthaH, paThanti ca-'saMvegajaNiyasuddhoti spaSTameva, tathA mokSo-muktistadgamanAya baddhamitidhRtaM cihna-dharmadhvajAdi tadeva sannAho-durvacanazaraprasaranivArakaH kSAntyAdi, yena sa tathA, 'paDicchIya'tti pratyaiSIt' pratipannavAniti gaathaactussttyaarthH|| tato'sau kIdRk saJjAta ityAhamU. (702) paMcamahavvayajutto paMcasamio tiguttigutto / sabhitarabAhirie, tavokammami ujjuo| mU.(703) nimmamo nirahaMkAro, nissaMgo cttgaarvo| samo a sababhUesu, tasesu thAvaresu / mU. ( 704) lAbhAlAbhe suhe dukkhe, jIvie maraNe thaa| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 adhyayanaM-19,[ni. 421] samo niMdApasaMsAsu, tahA maanaavmaano|| mU. (705) ___gAravesu kasAesu. daMDasallabhaesu / niyatto hAsasogAo, aniyANo abNdhnno| mU.( 706) anissio iha loe, paraloe anissio| vAsIcaMdanakappo a, asane anasane thaa|| mU.(707) appasatthehiM dArehi, sbopihiyaasvo| ajjhappajhANajogehi, pasatthadamasAsano / / vR. sUtrapaTakaM nigadasiddhameva, navaraM 'sabhitarabAhirie'tti sahAbhyantaraiH-prAyazcittAdibhirvAzci-anazanAdibhirbhedairvarttata iti sabAhyAbhyantaraM tasmina, pradhAnatvAcca prathamamabhyantaropAdAnaM / / 'nirmama:' mamatvabuddhiparihArataH 'nissaGgaH' saGgahetudhanAdityAgataH 'samazca' na rAgadveSavAnnirmamatvAdereva // lAbhelydinA samatvameva prakArAntareNAha, atra ca 'samaH' na lAbhAdau cittotkarSabhAga nApyalAbhAdau dainyavAn, jIvite maraNe samo, naikatrApyAkAGkSAvAn, 'mAnAvamAnao'tti mAnApamAnayoH, gauravAdIni sUtre subbyatyayena saptamyantatayA nirdiSTAni paJcamyantatayA vyAkhyeyAni, nirvRtta iti ca sarvatra sambandhanIyam, 'abandhanaH' rAgadveSabandhanarahitaH / ___ ata eva anizritaH' ihaloke paraloke vA'nizrito nehalokArthaM paralokArthaM vA'nuSThAnavAn 'no ihalogaTThayAe tavamahiDhejjA no paralogaTThayAe tavamahiDhejjA' ityAdyAgamAt punaranizritAbhidhAnaM ca mandamativineyAnugrahArthamaduSTameva, vAsIcandanakalpa ityanena samatvameva vizeSata Aha, vAsIcandanazabdAbhyAM ca tadvayApArakapurupAvupalakSitau, tatazca yadi kilaiko vAsyA takSNoti, anyazca gozIdinA candanenAlimpati, tathA'pi rAgadveSAbhAvato dvayorapi tulyaH, kalpazabdasyeha sadRzaparyAyAtvAt, 'anazane' iti ca naJA'bhAve kutsAyAM vA, tatazcAzanasyabhojanasyAbhAve kutsitAzanabhAve vA kalpaH, iha ceSTito'dhikArANAM pravRttiriti pUrvatra samastamapi kalpa ityanuvartate, 'aprazastebhyaH prazaMsA'nAspadebhyaH 'dvArebhyaH' karmopArjanopAyebhyo hiMsAdibhyaH 'sarvataH' sarvebhyo ya AzravaH-karmasaMlaganAtmakaH sa pihitaH-tadvArasthaganato niruddho yenAsau pihitAzravaH, sApekSasyApigamakatvAtsamAsaH, yadvA'prazastebhyo dvArebhya: sarvebhyo nirvRtta iti gamyate, ata eva pihitAzravaH, kaiH punarayamevaMvidhaH?- adhyAtmetyAtmani dhyAnayogAHzubhadhyAnavyApArA adhyAtmadhyAnayogAsteH, adhyAtmagrahaNaM tu parasthAnAM teSAmakiJcitkaratvAd, anyathA'tiprasaGgAt, prazastaH prazaMsAspado damazca-upazamaH zAsanaM ca-sarvajJAgamAtmakaM yasya sa prazastadamazAnasa iti sUtrapaTkArthaH / samprati tatphalopadarzanAyAhamU.(708) evaM nANena caraNena, dasaNena tavena y| bhAvanAhi visuddhAha, samma bhAvi ttu appyN|| mU. (709) bahuyANi uvAsANi, saamtrmnupaaliyaa| mAsieNa u bhatteNaM. siddhiM patto anuttaraM / / vR.sUtradvayamuttAnArthameva, navaraM bhAvanAbhiH' mahAvratasambandhinIbhirvakSyamANAbhiranitya Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2 - 19/709 tvAdiviSayAbhirvA 'vizuddhAbhiH ' nidAnAdidoSarahitAbhirbhAvayitvA - tanmayatAM nItvA 'appayaM 'ti AtmAnaM, 'mAsieNa u bhatteNaM' ti mAse bhavaM mAsikaM tena tuH pUraNe 'bhaktena' bhojanena mAsopavAsopalakSaNakatvAdasya mAsopavAsenetiyAvat 'siddhi' niSThitArthatAM sakalakarmakSayeNeti gamyate, 'anuttarAM' sakalasiddhipradhAnAm, anenAJjanasiddhayAdivyavacchedamAheti sUtra-dvayArthaH // iDDItyAdisUtrakadambakasya tAtparyArthamAha niyuktikRt ni. [ 422 ] 40 iDDIe nikkhato kAUM samaNattaNaM paramaghoraM / tattha gao so dhIro jattha gayA khINasaMsArA // vR. sugamaiva, navaram, 'RddhayA' dInAnAthadAnAdikayA vibhUtyA niSkrAntaH san 'paramadhoraM ' kAtarajanAtizayaduranucaraM yatra gatAH kSINasaMsArA iti mokSa ityabhiprAya iti gAthA'vayavArthaH // sAmprataM sakalAdhyayanArthopasaMhAradvAreNopadizannAha sUtrakRta mU. ( 710 ) evaM karaMti saMbuddhA, paMDiyA paviyakkhaNA / viniyati bhogesu, miyAputte jahAmisI // vR. vyAkhyAtaprAyameva saMgatA prajJA yeSAM te saMprajJAH saMpannA vA jJAnAdibhiH 'jahAmisi' tti makAro'lAkSaNiko yathetyaupamyAbhidhAyI 'RSi: ' muniriti sUtrAvayamArthaH / itthamanyoktyopadizya punarbhaGgayantareNopadizannAha mU. ( 711) mahampabhAvassa mahAjasassa, miyAiputtassa nisamma bhAsiyaM / tavappahANaM cariyaM ca uttamaM gaippahANaM ca tiloavissutaM // mU. ( 712) viyANiyA dukkhavivaDDhaNaM dhanaM, mamattabaMdhaM ca mahAbhayAvahaM / suhAvahaM dhammadhuraM anuttaraM, dhAreha nivvANaguNAvahaM mahaM // ttibemi // vR. sUtradvayaM nigadasiddhameva, navaraM mRgAputrasya ' bhASitaM' saMsAraduHkharUpatAvedakaM yattena pitroH purata uktaM, pradhAnaM tapo yatra carite tatpradhAnatapo, vyatyayanirdezazca prAgvat, 'caritaM ' ca ceSTitaM 'gatippahANaM ca' iti pradhAnagati ca muktimiti yo'rthaH, 'trilokavizrutAM' jagantritayapratItAm, anena ca phalalipsavo hi prekSAvantaH pravarttanta iti kAkvA phalamAha etAnizamanAzca mamatvaM bandha iva satpravRttividhAtitayA mAtvabandhastaM ca, mahAbhayAvahaM tata eva caurAdibhyo mahAbhayAvahaM tata eva caurAdibhyo mahAbhayAvApteH, dharmo dhUriva mahAsattvaruhyamAnatayA dharmadhurA-mahAvatrapaJcakAtmikA tAM, tathA nirvANaguNA- anantajJAnadarzanavIryasukhAdayastadAvahAM- tatprApikAM dharmadhurAM dhArayateti sambandhaH / iha ca nivArNaguNAvahatvaM sukhAvahatve hetu: 'mahaMti' aparimitamAhAtmyatayA mahartI, sUtratvAccaivaM nirdeza iti sUtradvayArthaH // 'iti' parisamAptau bravImIti pUrvavat ukto'nugamaH, samprati nayAste'pi prAgvadeva || adhyayanaM 19 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayanasUtre ekonavizaMtitamadhyayanaM saniryuktiH saTIkaM samAptam Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-20,[ni. 423] adhyayanaM 20 mahAnirgranthIyaM vR. vyAkhyAtamekonaviMzamadhyayam, adhunA viMzatitamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-- anantarAdhyayane niSpannatikarmatoktA, iyaM cAnAthatvaparibhAvanenaiva pAlayituM zakyeti mahAnirgranthahitamabhidhAtumanAthataivAnekadhA'nenocyate ityanena sambandhenAyAtamidamadhyayanam, asya ca caturanuyogadvAraprarUpaNA prAgvat yAvannAmanippannanikSepe mahAnirgranthIyamiti nAma, kSullakapratipakSazca mahAn iti kSullakasya nirgranthasya ca nikSepamAha niyuktikRtni.[423] nAmaM ThavaNAdavie khitte kAle aThANa pai bhaave| eesi khuDDagANaM paDivakkha mahaMtagA huMti / / ni.[424] nikkhevo niyaMThami caukkao duviha0 / / ni.[ 425] jANagasarIrabhavie tavvairitte aninnhgaaiisu| bhAve paMcavihe khalu imehiM dArehi so neo|| vR.atra ca nAmasthApane sugame, dravyakSullakAdIni kSullakanirgranthIyAdhyayana eva mahatpratipakSa vyAkhyAnayadbhirvyAkhyAtAnIti na punaH prtnynte| 'nikkhevo niyaMThaMmI'tyAdi pratItArthaM, navaram 'ebhiH' iti vakSyamANaiH 'dvAreH' vyAkhyAnopAyaiH 'saH' iti nirgrantho jJeya iti gAthAtrayArthaH / / tAni cAmUni dvArANi ni.[426] pannavaNa 1 veya 2 rAge 3 caritta 5 paDisevaNA6 nANe 7 / tittha 8 liMga 9 sarira 10 khitte 11 kAla 12 gai 13 Thii 14 saMjama 15 nigAse 16 // ni.[427]joga 17 vaoga 18 kasAe 19 lesA 20 pariNAma 21 baMdhane 22 udae 23 kammodIraNa 24 uvasaMpajahaNa 25 sannA 26 ya AhAre 27 / / ni.[ 428 ] bhAvA 28 ''garise 29 kAlaM 30 tare 31 samugdhAya 32 khitta 33 phusaNA ya 34 / bhAve 35 pariNAme 36 khalu mahAniyaMThANa appabahU 37 // vR. tatra prajJApanA-svarUpanirUpaNaM, taccaiSAM kSullakanirgranthIyAdhyayana evAbhihitamiti nehAbhidhIyate 1 dvaarN| ___ 'veda'tti vedaH-strIpunapuMsakabhedaH, tatra pulAkaH punapuMsakavedayorna tu strIvede, tatra tathAvidhalabdherabhAvAt, bakuzaH strIpuMnapuMsakavedastepu triSvapi, evaM pratisevanAkuzIlo'pi, kapAyakuzIlaH, savedo vA syAdavedo vA, yadi savedastriSvapi vedeSu, athAveda upazAntavedaH kSINavedo vA, nirgranthastvaveda eva, so'pyuzAntavedaH kSINavedo vA, evaM snAtako'pi, na tvasAvupazAntavedaH, kSINamohatvAt, 2 dvaarN| _ 'rAga' iti pulAkabakuzapratisevakakaSAyakuzIlA: sarAgA eva, kapAyodayavartitvAtteSAM, nirgrantho vItarAgaH, sacopazAntakapAyavItarAgaH kSINakaSAyo vA vItarAgaH, evaM snAtako'pi, navaramayaM kSINakaSAyavItAga eva 3 / dvaarN| 'kappo'tti 'kalpa:' sthitAsthitakalpo jinakalpAdirvA, tata eva pulAkAdayaH ki sthitakalpe'sthitakalpe vA?, dvayorapi syuH, sthavirakalpAdirUpakalpApekSayA tu pulAka: Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-20/712 sthavirakalpe jinakalpe vA, na tu kalpAtItaH, tathA cAgamaH- "pulAe NaM bhaMte ! kiM jinakappe hojjA? therakappe hojjA? kappAIe hojjA?, goyamA ! jinakappe vA hojjA therakappe vA hojjA no kappAtIte hojja"tti, anye tvAH- sthavirakalpa eveti, bakuzapratisevanAkuzIlAvapi jinakalpe sthavirakalpe vA, na tu kalpAtIto kapAyakuzIlastripvapi syAt, nirgranthasnAtakArau kalpAtItAvapi 4 / dvaar| 'caritta'miti pulAkabakuzapratisevanAkuzIlA: sAmAyikacchedopasthApanIyayoH, kapAya - kuzIlazcaitayoH parihAravizuddhasUkSmasaMparAyayozca, nirgrantho yathAkhyAta eva, evaM snAtako'pi 5 / dvaarN| 'paDisevaNa'tti, pulAkaH pratisevako nApratisevakaH, sa hi mUlaguNottaraguNAnAmanyatamavirAdhanAta eva bhavati, bakuzo'pi pratisevaka eva, navaramuttaraguNavirAdhanAtaH, pratisevanAkuzIlaH pulAkavat, kapAyakuzIlanimranthasnAtakA apratisevakA eva 6 dvAraM / _ 'nANa'tti pulAkabakuzapratisevakA dvayo jJAnayostripuvA, tatra dvayormatizrutayostripumatizrutAvadhiSu, iha ca pulAkasya zrutaM navamapUrvatRtIyAcAravastuna Arabhya yAvannaya pUrvANi, uktaM hi"Arato parao vA naladdhI labhai" kapAyakuzIlo dvayostriSu caturyuvA, tatra dvayomatizrutayostriSu matizrutAvadhiSu matizrutamanaHparyAyeSu (vA caturyu) matizrutAvadhimanaHparyAyeSu, nirgrantho'pyevameva, snAtakastu kevalajJAna eva, zrutajJAne tu kaH kutra varttate ital kSullakanirgranthIya evoktatvAnna punarucyate 7 dvaarN| ___ "tittha'tti iha ca tIrtha' yattIrthakareNa kriyate, pulAko bakuzapratisevakau ca tIrthe, kaSAyakuzIlastu tIrtha'tIrthe vA, atIrthe ca bhavan tIrthakaro vA syAt pratyekabuddho vA, evaM nirgranthasnAtakAvapi 81 dvaarN| _ 'liMga'tti liGgaM dvidhA-dravyabhAvabhedAt, tatrAmI dravyataH svaliGge anyaliGge gRhiliGge vA syuH, bhAvatastu svaliGga eva 9 / dvAraM / ___ 'sarire'tti pulAkastriSvaudArikataijasakArmaNeSu, bakuzapratisevanAkuzIlau triSu catuSu vA, vaikriyasyApi tayoH saMbhavAt, kaSAyakuzIlo'pyevaM paJcasu ca, tasyAhArake 'pi sambhavAt, nirgranthaH snAtakazca pulAkavat 10 / dvaarN| ___ 'khetta'tti 'kSetraM' karmabhUmyAdi, tatra janma sadbhAvaM ca pratItya paJcApyamI karmabhUmAmeva syuH, yathAsambhavaM ca saMharaNa pratItya karmabhUmAvakarmabhUmau vA 11 / dvAraM / 'kAlotti kAlataH paJcApi pulAkAdayo janmataH sadbhAvatazcAvasarpiNyAM suSmaduSSmAduNmasuSamAduNmAbhidhAneSu kAleSu syuH, utsarpiNyA duSmasupamAsupamaduppayoH, idaM ca bharatairAvatadazake, videhapaJcakepu caturthakAlapratibhAge yathAsambhavaM saMharaNaM pratItya yathoktAdanyatrApi kAle syuH, prajJaptyabhiprAyastvayaM-janmataH sadbhAvatazca pulAko'vasarpiNyAM suSmaduSpamaduSpamasupamAkAle ca, na tu zeSepu, utsarpiNyAM janmato duSpamAyAM duSpamAsuSamAyAM suSamAduSyamAyAM, sadbhAvazca duSpamAsuSamAyAM suSamAduSpmAyAM ceti bharatairAvatayoH, mahAvidehe tu caturthapratibhAge paJcApi sarvadaiva syuH, yathAsambhavaM saMharaNato na kadAciniSidhyante, navaraM tatpulAkasya nAsti, Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-20,[ ni, 428 ] snAtakAdInAM tu pUrvasuhatatvena tatsaMbhavaH, uktaM hi-"pulAgaladdhIe vaTTamAno na sakkijjai uvasaMhariGa, tahA siNAiyANaM jo saMharaNAdisaMbhavo so pucovasaMhariyANaM,jao kebaliyAdiNoM novasaMharijaMti"tti 12 / dvAraM / ___ 'gati'tti 'gatiH' prAguktaiva navaramihArAdhanAvirAdhanAkRto vizeSa ucyate -tatra pulAko'.. virAdhAnAd indrapUtpadyate, virAdhanAtastvindrasAmAnikatrayastriMzalokapAlAnAmanyatameSu, evaM vakuzapratisevanAkuzIlAvApi, kaSAyakuzIlaH punaravirAdhanayA indreSvahamindrepu vA jAyate, virAdhanayendrAdInAmanyatamepu, nirgranthastvahamindreSvevotpadyate 13 / dvAraM / ___ 'Thiti'tti, pulAkasya jaghanyena palyopamapRthakvaM sthitirutkRSTato'STAdaza sAgaropamANi, bakuzapratisevanAkaSAyakuzIlAnAmapi jaghanyata: palyopamapRthaktvamutkRSTato bakuzapratisevakayoviMzatisAgaropamANi, kaSAyakuzIlasya tu trayastriMzat, nirgranthasyAjaghanyotkRSTA trayastriMzadeveti 14 / dvaarN| 'saMjame 'tti pulAkabazukapratisevakakaSAyAkuzIlAnAmasaGkhayeyAni saMyamasthAnAni, nirgranthasnAtakayorajaghanyotkRSTamekameva saMyamasthAnaM 15 / dvaar| 'nigAsi'ti, ArNatvAtsamA(mo)lope sanikarSaH-svasthAnaparasthAnApekSayA tulyAdhikahInatvacintanaM, tatra ca saMyamasthAnApekSayA sarvastokaM nirgranthasya, snAtakasya caikamajadhanyotkRSTaM saMyamasthAnaM tataH pulAkasyAsaGghayeyaguNAni, evaM bazukapratisevakakaSAyAkuzIlAnAmapi pUrvapUrvApekSyA'saGghayeyaguNatvaM bhAvatIyam, amISAM ca paJcAnAmapi pratyekamanantAzcAritraparyAyAH, yata uktam-"pulAkasya NaM bhaMte ! kevatiyA carittapajjavA pannattA?, goyamA! anaMtA caritta - pajjavA pAttA, evaM jAva siNAyassatti" tathA ca-cAritraparyAyApekSayA svasthAnaM sannikarpacintAyAM pulAka: pulAkasya caritraparyAyaH syAddhInastulyo'dhiko vA, tatra hIno'dhiko vA bhavannanantAsaGghayasaGkhayeyabhAgasaGkhyAtAsaGkhyAtAnantaguNalakSaNena SaTkasthAnake syAt, evaM bakuzapratisevakakaSAyAkuzIlA ati svasthAnahInAdhika cintAyA SaTsthAnapatitA eva, nirgranthasnAtakau tu svasthAnacintAyAM tulyAveva, parasthAnasantrikarSacintAyAM pulAko bakuzapratisevakanirgranthasnAtake bhyazcaritraparyAyairanantaguNahIno na tu tulyo'dhiko vA, kapAyakuzIlApekSayA SaTsthAnapatitaH, tathA cAgamaH- "pulAe NaM bhaMte ! bausassa paraTTANasanigAseNaM carittapajjavehiM ki hoNe tulle abbhahie?, goyamA! hIne no tulle no abbhahIe, anaMtaguNahIne, evaM paDisevaNAkusIlassavi, kasAyakusIleNa samaM chaTThANavaDie, jaheva saTThANaniyaMThassa, jahA bausassa evaM siNAyassavi" kecittu pratisevanAkuzIlApekSayApi paTsthAnapatita ityAhuH, bakuzaH pulAkApekSayA caritraparyAyairanantaguNAdhika: pratisevakakapAyakuzIlau tu prati SaTsthAnapatita: nimranthasnAtakAbhyAmanantaguNahInaH, evaM pratisevakakaSAyakuzIlayorapi parasthAnasaMnikarSo vAcyo navaraMkaSAyakuzIla: pulAkApekSayA SaTsthAnapatitaH, nirgranthasnAtakau pulAkAdyapekSayA'nantaguNAdhikAviti 16 / dvaarN| 'joga'tti pulAkAdInAM nirgranthAvasAnAnAM manovAkAyAstrayo'pi yogAH syuH, snAtaka: sayogo'yogo vA syAt 17 / dvaarN| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-20/713 'uvaoga'tti, pulAkAdayazcatvAro matizrutAvadhimana: paryAyabhedatazcaturbhede sAkAropayoge cakSuracakSuravadhivikalpatastrividhe cAnAkAropayoge syuH, snAtakaH kevalajJAnadarzanAkhyayordvayoreva 18 / dvAraM / ___ 'kasAya'tti pulAkabakuzapratisevakA: saMjvalanakaSAyaizcatuH kaSAyAH kaSAyakuzIlazcaturSu saMjvalanakrodhAdiSu tripu dvayorekasmin vA syAt, nirgrantho'kaSAyaH sa copazamata: kSayato vA, evaM snAtako, navaramasauM kSINakaSAya eva 19 / dvaarN| ___ "lesa'tti pulAkabakuzapratisevakAH pItapadmazuklAbhidhAnAsu tisRSu lezyAsu, kaSAyakuzIlaH SaTsvapi, nirgranthaH zuklezyAyAM, snAtakastasyAmevAtizuddhAyAm, 20 / dvaarN|| 'pariNAme ya'tti pulAkabakuzapratisevakakaSAyakuzIlA varddhamAne hIyamAne'vasthite vA pariNAme syuH, nirgranthasnAtakau varddhamAnavasthitapariNAmAveva, tatra ca pulAkadayastrayo varddhamAne pariNAme, avasthite tu jaghanyenaikaM samayaM, samayAnantaraM kapAyakuzIlatvAdigamanane maraNena vA, navaraM pulAkasya maraNaM nAsti, uktaM ca-"pulAke tattha no mrti"tti| utkRSTenAntarmuhUrtam, evaM hIyamAne'pi, avasthite tu jaghanyenaikaM, samayam utkRSTenAntarmuhUttaM, tathA cAgamaH-"niyaMThe NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM vaddhamANapariNAme hojjA?, goyamA! jahaneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNapi aMtomuhuttaM / kevaiyaM kAlaM avaTThiyapariNAme hojjA?, goyamA? jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM'ti / apare vyamRtkRSTatA'vasthitapariNAme sapta samayAnityAduH, snAtako jaghanyena utkRSTena ca varddhamAnapariNAme'ntarmuhUrtamavasthitapariNAme jaghanyato'ntarmuhUrtamutkuSTena dezonAM pUrvakoTIm 21 / dvaarN| ___ 'baMdhana'tti karmabandhanaM, tatrAyurvarjAH, sapta karmaprakRtI: pulAkobandhAti, bakuzapratisevako tu sapta aSTau vA, AyuSo'pi taryorbandhasambhavAt, kaSAyakuzIlA'STau sapta paDvA''yurmohavarjAH, nirgranthastvekameva sAtaM, snAtako'pyevamabandhako vA 22 / dvaarN| 'udaya'ti karmodayaH, pulAkabakuzapratisevakakaSAyAkuzIlA aSTavidhamapi karma vedayante, nirgrantho mohavarjAH sapta, snAtako vedyAyurnAmagotrAkhyAzcatasraH 23 / dvaarN| . 'kammodIraNa'tti pulAka AyurvedanIyavarajAH SaTkarmaprakRtirudIrayati, bakuzapratisevakAvaSTAvAyurvarjAH, sapta SaD AyurvedanIyavarjAH, kaSAyastvete eva dve anudIrako vA 24 / dvAraM / ___ 'uvasaMpajahaNa'tti uvasaMpadanam-upasampada-anyarUpapratipattiH, sAcahAnaMca-svarUpaparityAga upasampaddhAnaM, tatra pulAkaH pulAkatAM tyajastAM parityajati kapAyakuzIlatvamasaMyamaM vopasampadyate, ko'bhiprAyaH?-na rUpAntarApatti vinA pUrvarUpaparityAgo nApi tatparityAgaM vinA tadApattiH, kathaJcinnityAnityarUpatvAdvastunaH, evaM sarvatra bhAvanIyaM, bakuzo'pi bakuzatAM tyajan tAM parityajati pratisevakatvaM kaSAyakuzIlatvamasaMyama saMyamAsaMyamaM vopasaMpadyate, pratisevanAkuzIlaH pratisevanAkuzIlatvaM tyaMjastatparityajati pulAkAditrayaM nirgranthatvamasaMyama saMyamAsaMyamavopasampadte, nirgrantho nirgranthatvaM tyajastatparityajati kapAyakuzalItvaM snAtakatvamasaMyama vopasampadyate, snAtaka: snAtakatvaM tyajastatparityajati siddhigatimupasampadyate 25 / dvAraM / 'sanna'tti saJjJA, tatra pulAkanimranthasnAtakA nosaJopayuktAH, bakuzapratisevakakaSAya Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-20,[ ni. 428] kuzIlAH saJopayuktA no saJopayuktA, 26 / dvaarm|| ___ 'AhAra'tti pulAkAdayo nirgranthAvasAnA AhArakA eva, snAtakastu AhArako'nAhArako vA 27 / dvaarN| tathA bhava'tti pulAkadayazcatvAro jaghanyata ekaM bhavagrahaNamutkRSTatastu pulAkanirgranthayostrINi, bakuzapratisevakakapAyakuzIlAnAmaSTau snAtakasyAjaghanyotkRSTamekameva 28 / dvAraM / ___ 'Agarisa'ttiAkarSaNamAkarpaH, sa ceha sarvaviratergrahaNamokSau, pulAkAdInAM caturNA jaghanyenaikabhavika eva evAkarSaH, utkRSTena pulAkasya trayo bakurapratisevakakaSAyakuzIlAnAM zatazo, nirgranthasya dvau, snAtakasyAjaghanyotkRSTa ekaH, nAnAbhavikAkarSAyepakSayA pulAkAdInAM caturNA jaghanyena dvau utkRSTena pulAkasya sapta, bakuzasya kuzIlayasya ca sahasrazo, nirgranthasya paJca, snAtakasya tu nAstyeva 29 / dvAraM / ___ 'kAle'tti pulAko jaghanyata utkRSTatazcAntarmuhUrta yAvadbhatavita, bakurapratisevakakaSAyakuzIlAstu jaghanyenaikasamayamutkRSTena dezonAM pUrvakoTiM, nimrantho'pi jaghanyata ekaM samayamutkeSTanAntarmuhUtaM, tathA ca bhagavatyAm-"niyaMThe pucchA, goyamA ! jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhattaM" anye tu nirgrantho'pi jaghanyata utkRSTazcAntarmuhUrtameveti manyante, snAtako jaghanyenAntarmuhUrtamutkRSTato dezonAMpUrvakoTim, evamekajIvApekSayA, bahujIvApekSayA tu pulAkanirgranthoM jaghanyata ekaM samayamutkeSTanAntarmuhUrta, bakuzaH sarvAddham, evaM pratisevakakaSAyakuzIlAsnAtakA api 30 / dvaarm| 'aMtare ya'tti pulAkAdInAM caturNAmantaraM jaghanyenAntarmuhUrtamutkRSTato'nantaM kAlaM, sa ca kAlato'nantA utsarpiNyavasarpiNyaH, kSetrata upArddhapudgalaparAvarto dezonaH, snAtakasya nAstyantaram, itthamekaM prati, bahUnAMtu pulAkAnirgranthAnAM jaghanyenaikasamaya utkRSTena pulAkasya saGkhayeyAni varSANi nirgranthasya SaNmAsAH, uktaM hi-'sediniyamA chammAsAupaDivajjaMtitti' zeSANAM nAstyeva 31 / dvaarN| _ 'samugghAya'tti pulAkasya vedanAkaSAyamAraNAntikasamudghAtAstrayo, bakuzapratisevakayosta eva vaikriyataijasAnvitAH paJca, kaSAyakuzIlasya tu ta evAhArakasahitAH SaD, nirgranthasyaiko'pi nAsti, snAtakasya kevalisamudghAta eka: 32 / dvaarN| 'khetta'tti pulAkAdayazcatvAro lokasyAsaGkhayeyabhAge no saGkhayeyabhAge na saGghayeyeSvasaGghayeyeSu vA bhAgeSu nApi sarvaloke, snAtako'saGkhyeyabhAge'saGkhyeyeSu bhAgeSu sarvaloke vA, na zeSeSu, tathA ca prajJapti:- "siNAe pucchA, goyamA! no saMkhijje bhAge hujjA asaMkhijje bhAge hujjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA asaMkhijjesu bhAgesu hujjA savvaloe vA hojjati" cUrNikArastvAha-saGghayeyabhAgAdiSu sarveSu bhavati 33 / dvaarN| 'phusaNA utti sparzanA ca kSetravadvAcyA 34 / dvaarN| 'bhAve'tti pulAkAdayasrayaH kSAyopazamike bhAve nirgrantha aupazamike kSAyike vA, snAtaka: kSAyike, iha tu pulAkAdayo nirgranthAH, nirgranthatvaM tu cAritranimittamiti taddhetubhUtasyaiva bhAvasya Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2 -20/713 vivakSitatvAditthamabhidhAnam, anyathA manuSyatvAderaudayakAderapi bhAvasya sambhavAt 35 / 'pariNAma' tti pulAkAH pratipadyamAnakAH kadAcitsanti kadAcitreti, yadA santi tadA jaghanyenaikAM dvau vA trayovA, utkRSTaH zatapRthaktvaM, pUrvapratipanA api yadi syustadA jaghanyena tathaivAtkRSTena sahasrapRthaktvaM, bakuzAH pratipadyamAnakA yadA syustadA jaghanyenotkRSTena ca pulAkavadvAcyA, pUrvapratipatrakAstu, jaghanyena koTizatapRthaktvamutkRSTenAti tadeva, evaM pratisevakA api, kapAyakuzIlAH pratipAdyamAnakA jaghanyena tathaiva utkRSTena sahasrapRthaktvaM, pUrvapratipannA jaghanyenotkRSTena ca koTisahasrapRthaktvaM, nirgranthAH pratipadyamAnakA jaghanyena tathaiva utkRSTena dvipaSTayadhikaM zataM, tatrASTottaraM zataM kSapakANAM catuSpaJcAzadupazamakAnAM, pUrvapratipannakA api yadA syustadA jaghanyena tathaiva utkRSTena zatapRthaktvaM, snAtakAH pratipadyamAnakA jaghanyena tathaiva utkRSTenASTottaraM zataM pUrvapatipannakAstu jaghanyenotkRSTena ca koTipRthaktvam, iha ca jaghanyata utkRSTatastu pRthaktvamevocyate, tatra tajjaghanyaM laghutaramutkRSTaM bRhattaramiti bhAvanIyaM 36 | dvAraM / 'khalu mahAniggaMthANa appabahu' ti 'khaluH' vAkyAlaGkAre mahAnirgranthAnAM dravyanirgranthApekSayA'mISAmeva prazasyamunInAmalpabahutvaM vAcyamiti zeSaH, tathA sarvastokA nirganthAstataH pulAkAH saGkhyeyaguNAH, pulAkebhyaH snAtakAH, snAtakebhyo bakuzAH, bakuzebhyaH pratisevakAH, pratisevakebhyaH kaSAyakuzIlA iti 37 dvAragAthAtrayArthaH // sAmprataM nirgranthaniruktidvAreNopasaMharannAha ni. [ 429] 46 savAjjagaMthamukkA abdhaMtarabAhireNa gaMtheNa / esA khalu nijjuttI mahAniyaMThassa suttassa // nAmanippannanikSepa:, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIya, taccedamsiddhANa namo kiccA saMjayANaM ca bhAvao / atthadhammagaI tacca, anusiTThi suNeha me // vR. sitaM - baddhamihASTavidhaM karma tad dhmAtaM- bhasmasAdbhUtameSAmiti siddhA: - dhyAnAnalanirdagdhASTakarmendhanAH, ukta hi "siyaM dhaMtanti siddhassa, siddhattamuvajAyati "tti, tebhyaH, ko'bhiprAyaH ? - tIrthakarasiddhebhya itarebhyazca 'namo' namaskAraM ' kRtvA' - vidhAya 'saMyatebhyazca' sakalasAvadyavyApAroparatebhya AcAryopAdhyAyasarvasAdhubhyaH itiyAvat 'bhAvataH ' paramArthato na tu saMvRttyaiva, itthaM paJcaparameSThirUpeSTadevatAstavamabhidhAyAbhidheyAditrayamevAha- arthazca dharmazcArthadharmo yadivA'rdhyate-hitArthibhirabhilapyate ityarthaH, sa cAsau dharmazcArthadharmastatasyostasya vA gatiH -- gatyarthAnAM jJAnArthatayA hitAhitalakSaNA svarUpaparicchattiryayA yasyAM vA sA'rthadharmagatistAM, pAThAntarato'rtha dharmavartI vA 'taccaM 'ti tathyAm-aviparItAm ' anuziSTi' hitopadezarUpAM zikSAM ' zRNuta' AkarNayata 'me' iti mama mayA vA kathayataH kathyamAnAM veti zeSa:, sthaviravacanametat anena ca pUrvottarakAlabhAvikriyAdvayAnugatai kakartR pratipAdanenAtmano nityAnityatvamAha, ekAntanityatve hyavicalitarUpatvAnna pUrvakriyAkartRtvasvarUpaparihAreNottarakriyAkartRtvAkhyasvarUpAntarasambhavaH, ekAntAnityatvapakSe tu kSaNadhvaMsitvAduttarakriyAkAla Atmano'sattvameveti naikAntanityAnityapakSayoH pUrvottarakriyAnugataikakartRsambhava iti bhAvanI - vR. prAgvat / gato mU. ( 713 ) Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 20, [ ni. 429] yam, iha cAnuziSTarabhidheyA, arthadharmagatiH prayojanam, anayozca parasparamupAyopeyabhAvalakSaNaH sambandhaH sAmarthyAdukta iti sUtrArthaH // mU. ( 714 ) mU. ( 715 ) mU. ( 716 ) samprati dharmakathAnuyogatvAdasya dharmakathAkathanavyAjena pratijJAtamupakramitumaha-pabhUyarayaNo rAyA, seNio magahAhivo / vihArajattaM nijjAo, maMDikucchi si ceie / nAnAdumalayAinnaM, nAnApakkhiniseviyaM / nAnAkusumasaMchannaM ujjAnaM naMdanovamaM // tattha so pAsae sAhu, saMjayaM susamAhiyaM / nisannaM rukkhamUlaMmi, sukumAlaM suhoiyaM // tassa rUvaM tu pAsittA, rAiNo taMmi sNje| accaMtaparamo AsI, aulo rUvavimho // aho vanno aho rUvaM, aho ajjassa somayA / aho khaMtI, aho muttI, aho bhoge asaMgayA || tassa pAe u vaMdittA, kAUNa ya payAhiNaM / nAidUramaNAsatre, paMjalI paDipucchaI // mU. ( 717 ) mU. ( 718 ) mU. ( 719 ) mU. ( 720 ) taruNo'si ajjo ! pavvaio, bhogakAlaMmi saMjayA ! | uvaDio'si sAmane, eamadvaM suNemu tA // vR. sUtrasatakaM pAThasiddhameva, navaraM prabhRtAni ratnAni - marakatAdIni pravaragajAzvAdirUpANi vA yasyAsau prabhUtaratnaH 'vihArajatta 'nti subvyatyayAd vihArayAtrayA krIDArthamazvavAhanikAdirUpayA 'niryAtaH' nirgato nagarAditi gamyate, 'maMDikucchisi 'tti maNDikukSau maNDikukSinAmni 'caitye' ityudyAne / tadeva nAnetyAdinA vizinaSTi- 'sAhuM saMjayaM susamAhiyaM 'ti, sAdhuH sarvo'pi ziSTa ucyate tadvayavacchedArthaM saMyatamityuktaM, so'pi ca bahiH saMyamavAnnihnavAdirapi syAditi suSThu samAhito-manaH samAdhAnavAn susamAhitastamityuktaM, 'suhoiyaM 'ti sukhocittaM zubhocitaM vA / 47 'atyantaparamaH' atizayapradhAna: 'atulaH ' ananyasadRzo rUpaviSayo rUpavismaya: 'aho ?' ityAdinA vismayarUpamuktam, iha ca 'aho ?' ityAzcarye 'varNaH' susnizro gauratAdi: 'rUpam' AkAraH 'saumyatA' 'candrasyeva draSTurAnandadAyitA 'asaGgatA' niHspRhatA, pAdavandanAnantaraM pradakSiNA'bhidhAnaM pUjyAnAmAloka eva praNAmaH kriyata iti khyApanArthaM, tathA cAgamaH - "Aloe jinapasimANa paNAmaM kareti "tti / 'pratipRcchati' praznayati, taruNetyAdinA praznasvarUpamuktam, iha ca yata eva taruNo'ta eva pravrajito bhogakAla ityucyate, tAruNyayasya bhogakAlatvAt, yadvA tAruNye'pi rogAdipIDAyAM na bhogakAlaH syAdityevamabhidhAnaM, so'pi kadAcitsaMyame 'nudyata eva syAt tvaM punarupasthitazcakRtodyamazca zrAmaNye, paThanti ca 'uvahito'si 'tti, enam, 'artha' nimittaM yenArthena tvamIdRzyAmapyavasthAyAM pravrajitaH zRNomi 'tA' iti tAvat, pazcAttu yattvaM bhaNiSyasi tadapi zroSyAmIti Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-20/720 bhAva iti zlokasaptakArthaH / / itthaM rAjJokte munirAhanU.(721) anAho mi mahArAyaM!, nAhI majjha na vijjii| anukaMpayaM suhiM vAvi, kaMcI nAhi tume mhN| vR.'anAtha:' asvAmiko'smItyahaM 'mahArAja!' prazasyanRpate!, kimityevaM ? yato 'nAtha:' yogakSemavidhAtA mama na vidyate, tathA 'anukaMpagaM'ti ApatvAdanukampako yo mAmanukampate, 'surhiti tata eva suhRd 'vAvi'tti prAgvadeva'kaMcitti kazcinna vidyate, mameti sambandhaH, 'nAhiti prakramAdanantaroktamarthaM jAnIhi tumi'tti tvaM, paThyate ca-"kaMcI nAbhisamemahaM' kaJcidanukampakaM suhRdaM vA'pi 'nAbhisamemi' nAbhisaMgacchAmi, na kenacidanukampena suhadA vA saGgato'hamityAdinA'rthena tAraNuye'pi pravajita iti bhAva iti sUtrArthaH / / evaM ca muninoktemU. (722) to so pahasio rAyA, seNio mghaahivo| evaM te iDDimaMtassa, kahaM nAho na vijjaI? // ma.(723) homi nAho bhayaMtANaM, bhoge bhuMjAhi saMjayA !! mittanAIparivuDo, mAnussaMkhu sudullahaM / / vR.sUtradvayaM pratItArthameva, navaram 'eva miti dRzyamAnaprakAreNa 'RddhimataH vismayanIyavarNAdisampattimataH katham' iti kena prakAreNa nAtho na vidyate ?, tatkAlApekSayA sarvatra vartamAnanirdezaH, "yatrAkRdistatra guNA vasanti" tathA 'guNavati dhanaM tataH zrIH zrImatyAjJA tato rAjya'miti hi lokapravAdaH, tathA ca na kathaJcidanAthatvaM bhavataH saMbhavatIti bhAvaH, yadi cAnAthataiva bhavataH pravrajyApratipattihetustataH 'homi'tti bhavAmyahaM 'bhadantAnAM' pUjyAnAM, tatazca mayi nAthe mitrANi jJAtayo bhogAzca tava sulabhA evetyabhiprAyeNa bhogatvAdyuktavAn, mAnuSyaM khalu sudurlabhamiti ca hetvabhidhAnamiti sUtradvayArthaH // munirAha- . mU. (724) appaNAvi anAho'si, seniyA! mghaahivaa| appANA anAho saMto, kahaM nAho bhvisssi?|| mU. (725) evaM vutto nariMdo so, susaMbhaMto suvimhio| vayaNaM assuapuvvaM, sAhuNA vimhayaM nio / / mU.(726) assA hatthI manussA me, puraM aMteuraM ca me| bhuMjAmi mAnuse bhoe, ANA issariyaM ca me / / mU. (727) erise saMpayaggami, svvkaamsmppio| kahaM anAho bhavaI?, mA hu bhaMte ! musaM ve| va.'appaNAvi' sUtraM sugameva, evaM ca muninokte evaM satratrayaM spaSTameva, navaramAdyasya ghaTanaivasa zreNikanAmA narendrovismayAnvitaH prAgapirUpAdiviSayavismayopetaH san 'evam' uktanItyA vacanamAtmanA'pyanAthastvamityAdirUpamazrutapUrva sAdhunoktaH susambhrAntaH-atyAkulaH suvismitazca-atIva vismayopeto bhUtvoktavAniti zeSaH, yaduktavAMstadAha-'assA' ityAdinA sUtradvayena, atra cAzvA se santItyAdikriyA sarvatrAdhyAharttavyA, ata eva bhunajmi 'mAnusi'tti mAnuSyakAn bhogAn 'AjJA' assakhalitazAsanAtmikA 'aizvaryaM ca' dravyAdisamRddhiH, yadvA Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 adhyayanaM-20,[ ni. 429] AjJayA aizvaryam - prabhRtvaM AjJaizvarya, tathA ca 'IdRze' anantaramuktarUpe sampadAmagraM sampadagraMsamRddhiprakarSastasmin sati, paThyate ca-'erise saMpayAyaMmi'tti tatra ca sampadAmAyo-lAbhaH sampadAyastasmin 'savvakAmasamappiya'tti prAkRtatvAt samarpitasarvakAme 'kathaM' kena prakAreNa 'anAtha:' asvAmI bhavaI'tti puruSavyatyayena bhavAmi 'mA hutti huzabdastasmAdarthe, yata evaM tasmAnmA bhadanta ! mRpA 'vae'tti vAdI:, paThanti ca-'bhaMte ! mA hu musaM vaya'tti sUtratrayArthaH / yatistamuvAcamU. (728) na tumaM jANasi a nAhassa, atthaM pucchaMca ptthivaa| jahA anAho bhavaI, sanAho vA nraahiv!| mU. (729) suNehi me mahArAyaM., avvakkhitteNa veysaa| jahA anAho bhavaI, jahA mea pavattiyaM / / mUu(730) kosaMbInAma nayarI, puraannpurbheyinnii| tattha AsI piyA majjhaM, pbhuuydhnsNco|| mU. (731) paDhame vae mahArAyaM!, aulA me acchiveynnaa| ahutthA tiulo dAho, savvagattesu ptthivaa!|| mU. (732) satthaM jahA paramatikkhaM, sriirvivrNtre| pavisijja arI kuddho, evaM me acchiveyaNA / / mU. (733) tiaM me aMtariccha, ca uttimaMgu ca piiddii| iMdAsanisamA ghorA, veyaNA paramadAruNA / / mU. (734) uvaTThiyA me AyariyA, vijjaamNtcigicchgaa| abIA satthakusalA, mNtmuulvisaaryaa|| mU. ( 735) te me tigicchaM kuvvaMti, cAuppAyaM jhaahiyN| na ya me dukkhA vimoyaMti, esA majjha anaahyaa| mU. (736) piyA me sabbasAraMpi, dijjAhi mama kAraNA! naya dukkhA vimoyaMti, esA majjha anaayhaa|| mU. (737) __ mAyA(vi) me mahArAya!, puttsogduhdiyaa| na ya dukkhA vimoyaMti, esA majjha anaayhaa|| mU. (738) bhAyarA me mahArAya!, sagA jittttknitttthiyaa| na yadukkhA vimoyaMti, esA majjha anaayhaa| mU. ( 739) bhaiNIo me mahArAya!, sagA jittttknihgaa| naya dukkhA vimoyaMti, esA majjha anAyahA / / mU. (740) bhAriyA me mahArAya!, anurttmnuvvyaa| aMsupunnehi nayanehi, uraM me prisiNcii| mU.(741) annaM pAnaM ca nhANaM ca, gNdhmlvilevnnN| 29/4 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-20/741 mae nAyamanAyaM vA, sA bAlA novbhuNjii|| mU.(742) khaNapi me mahArAya!, pAsAovina phittttii| na ya dukkhA vimoyai, esA majjha anaayhaa|| mU.( 743) tao'ha evamAhaMsu, dukkhamA hu puno puno| veyaNA anuhaviuMje, saMsAraMmi anaMtae / mU.( 744) sayaM ca jai muMcijjA, veyaNA viulA io| khaMto daMto nirAraMbho, pavaIo anagAriyaM / / mU.(745) evaM ca ciMtaittA NaM, pAsutto mi bNdhve| pariyattaMtIi rAIe, veyaNA me khayaM gyaa| mU. (746) tao kalle, pabhAyaMmi, AucchittA na bNdhve| khaMto daMto nirAraMbho, pavvaIo anagAriyaM / / mU.( 747) to'haM nAho jAo, appaNo a parassa y| savvesiM ceva bhUyANaM, tasANaM thAvarANa ya / / vR.viMzatiH sUtrANi prAya: pratItArthAnyeva, navaraM na tumaM jANe anAhassa'tti na tvaM 'jAnISe' avabudhyase, anAthasyeti anAthazabdasyArthaM ca-abhidheyamutthAM vA-utthAnaM mUlotpatti kenAbhiprAye bhayokta ityevaMrUpAM, paThyate ca-'atthaM potthaM vatti artha protthAvA-prakRSTotthAnarUpAmata eva yathA'nAthaH sanAtho vA bhavati tathA ca na jAnISe iti sambandhaH / / zRNu 'me' mama kathayata iti zeSaH, kiMtadityAha-yathA'nAtho bhavatItyanAthazabdasyAbhidheyaH puruSo bhavati, yathA 'meya'tti mayA ca pravartitamiti-prarUpitamanAthatvamiti prakramaH, anenotthaanmuktm|| _ 'purANapurabheyiNi'tti, purANapurANi bhinatti-svaguNairasAdhAraNatvAi~dena vyavasthApayati purANapurabhedinI, bahulavacanAtkartari lyuT, paThyate ca-'nagarANa puDabheyaNutti liGgavyatyayAnagarANAM madhye puTabhedanaM, punaridamuktaM bhvti-prdhaangnrii|| prathame vayasi, iha prakramAdyauvane 'atulA' anupamA akSNorvedanA-akSirogajanitA vyathA, 'ahottha'tti abhUt 'tiule'tti ArSatvAt 'todakaH vyathaka: 'sarvagotreSu' sarvAGgeSu, paThyate ca 'viulo dAho savvaMgesu ya'tti gatArthaM, 'sarIravivaraMtare'tti zarIravivarANi-karNarandhrAdIni teSAmantaraM-madhyaM zarIravivarAntaraM tasmin 'pavesejja'tti 'pravezayet' prakSipet, zarIravivaragrahaNamatisukumAratvAdAntaratvaco gADhavedanopalakSaNaM, paThyate ca-'sarIrabIyaaMtare Avelijja'tti zarIrabIja-saptadhAtavastadantaretanmadhye 'ApIDayed' gADhamavagAhayet, 'eva'mityApIDyamAnasya zastravat 'me' mamAkSivedAnA, ko'rthaH? - yathA tadatyantabAdhAvidhAyi tthaissaapiiti| __ "trika'miti kaTibhAgam 'antarA'madhye 'icchAM vA' abhimatavastvabhilASu na kevalaM bahistrikAyeveti bhAvaH 'pIDayati' bAdhate, vedaneti sambandhaH, tatkAlApekSayA ca vartamAnanirdezaH, evamanyatrApi, indrAzaniH-indravajraM tatsamAnA-tulyA atidAhotpAdakatvAditi bhAvaH 'ghorA' pareSAmapi dRzyamAnA bhayotpAdanI 'paramadAruNA' atiivduHkhotpaadikaa| kiM na kazcittAM pratikRtavAnityAha-'upasthitAH' vedanApratIkAraM pratyudyatAH 'me' mama Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-20,[ni. 429] 'AcAryAH' iti prANAcArya vaidyA itiyAvat, 'vidyAmantracikitsakA:' vidyAmantrAbhyAsa--uktarUpAbhyAM vyAdhipratikAraH, 'advitIyAH' ananyasAdhAraNatayA tathAvidhadvitIyAbhAvAt, 'satthakusala'tti zastreSu zAstreSu vA kuzalAH zastrakuzalA zAstrakuzalA vA, paThyate ca 'nAnAsatthatthakusala'tti sugama, mantrANi ca-uktarUpANi mUlAni ca-oSadhayastepu vizAradAH-vijJA mntrmuulvishaardaaH| naivopasthAnamAtreNaiva te sthitAH kinta te me cikitsAM karvanti 'cAuppayaM ti 'catuSpadA bhiSagbhaiSajAturapraticArakAtmakacaturbhA(tmakabhA)gacatuSTAtmikAM 'jahAhiyaM'tti 'yathAhitaM' hitAnatikrameNa yathA'dhItaM vA-gurusampradAyAgatavamanavirecakAdirUpAM, tataH kimityAha-na caivaM kurvanto'pi 'duHkhada' evaMvidharogajanitAdasAtAd 'vimocayanti' vizeSeNa mutkalayanti, eSA duHkhAvimocanAtmikA mamAnAthatA / / anyacca-'sarvasAramapi' niHzeSapradhAnaM vasturUpaM 'dijjAhi'tti dadyAt na tvevamAdaravAnapi duHkhAt 'vimocayaMti'tti vacanavyatyayAdvimocayati, evaM sarvatra / / tathA putraviSayaH zokaH putrazokaH, hA ! kathamitthaM duHkhI matsuto jAta ityAdirUpastato duHkhaM tena 'aTTiya'tti AtI 'addiya'tti vA 'arditA' ubhayatra pIDitetyarthaH, tataH putrazokaduHkhArtA putrazokaduHkhAditA vaa|| tathA 'saga'tti lokarUDhitaH saudaryAH svakA vA-AtmayA vA / tathA 'bhaINi'tti bhaginyaH / / ___ aparaM ca bhAryA patnI 'anuraktA' anurAgavatI 'anuvvaya'tti anviti-kulAnurUpaM vratamAcAro'syA anuvratA pativrateti yAvat, kyo'nurUpA vA, paThyate ca-'anuttaramanuvvaya'tti, iha ca makAro'lAkSaNikaH, anutarA-atipradhAnA 'ura'nti 'uraH' vakSaH 'pariSiJcati' samantAsplAvayati // snAtyaneneti snAna-gandhodakAdi mayA jJAtamajJAtaM vetyanena sadbhAvasAratAmAha, paThyate ca-'tArisaM' rogamAvanne'tti 'tAdRzam' uktarUpaM 'rogam' akSirogAdikam 'Apanne' prApte mayIti gamyate, seti-bhAryA bAleva bAlA-abhinavayauvanA 'nopabhukte' nAsevate / / / ____ 'pAsAo'vina phiTTaItti, api: cazabdArthaH, matparvAcca nAphyAti, sadA sannihitaivAste, anena tasyA ativatsalatvamAha / / 'tataH' iti rogApratikAryatAnantaramaham 'evaM vakSyamANaprakAreNa Ahesu'tti uktavAn, yathA 'dukkhamA hutti, hu evakArArtha, tato duHkSamaiva-duHsaheva punaH punaH 'vedanA' uktasvarUpA rogavyathA 'anubhavitaM' vedayitaM je iti nipAtaH paraNe / / yatazcaivamataH 'sayaM ca'tti cazabdo'pizabdArthastataH sakRdapi-ekadA'pi yadi mucye'hamiti gamyate, kuta:?-'veyaNa'tti vedanAyAH 'viula'tti vipulAyAH-vistIrNAyA: 'itaH' ityanubhUyamAnAyAH, tataH kimityAha-'kSAntaH' kSamAvAn 'dAntaH' indriyanoindriyadamena pavvaie anagAriya'tti, 'pravrajevaM' gRhAniSkAmeyaM tatazca 'anagAratAM' bhAvabhikSutAmaGgIkRyAmiti zeSaH, yadvA 'pravrajeyaM' pratipadyeyamanagAritAM yena saMsArocchittato mUlata eva na vedanAsambhavaH syaaditi| 'evaM ca ciMtaittA NaM'ti na kevalamuktvA cintayitvA caivaM' pAsuttomi'tti prasuto'smi 'pariyaTTatiya'tti parivarttamAnAyAm-atikrAmatyAM 'tataH' vedanopAmAnantaraM 'kallu'tti kalyo nIrogaH san 'prabhAte' prAtaH, yadvA kalla' iti cintAdinApekSayA dvitIyadine prakarSeNa vajito Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 , uttarAdhyayana- - mUlasUtram9-2-20 / 748 gataH pravrajitaH ko'rthaH ? - pratipannavAnanagAritAm // tata iti pravrajyApratipatterahaM nAtho jAta:saMvRtto, yogakSemakaraNakSama iti bhAvaH, 'AtmanaH ' svasya 'parasya vA' anyasya puruSAdeH sarveSAM bhUtAnAM - jIvAnAM trasAnAM sthAvarANAM ceti trasasthAvarabhedabhinnAnAmiti viMzatisUtrAvayavArthaH // kimiti pravrajyApratipattyanantaraM nAthastvaM jAtaH purA tu na ityAhaappA neI veyaraNI, appA me kuuddsaamlii| mU. ( 748 ) appA kAmaduhA ghenU, appA me naMdanaM vanaM // vR. 'Atme' ti vyavacchedaphalatvAdvAkyasyAtmaiva nAnya: kazcit kimityAha- 'nadI' sarit 'vaitaraNI' narakanadyA nAma, tato mahA'narthahetutayA narakanadIva, ata evAtmaiva kUTamiva jantuyAtanAhetutvAcchAlmalI kUTazAlmalI narakodbhavA / tathA''tmaiva kAmAn-abhilASAn dogdhi - kAmitArthaprApakatayA prapUrayati kAmadudhA dhenurivadhenuH, iyaM ca rUDhita uktAH, etadupamatvaM cAbhilASitasvargApavargAvAptihetutayA, Atmaiva 'me' bhama 'nandanaM' nandananAmakaM 'vanam' udyAnam, etadaupamyaM cAsya cittapralhattihetutayA / mU. ( 749 ) - -- appA kattA vikatA ya, duhANa ya suhANa y| appA mittamamittaM ca, duppaTThiyasupaTTio // vR. yathA caitadevaM tathA''ha - Atmaiva 'kartA' vidhAyako duHkhAnAM sukhAnAM ceti yogaH, prakramAccAtmana eva 'vikaritA ca' vikSepakazcAtmaiva teSAmeva, atazcAtmaiva 'mitram' upakAritayA suhRt' amittaM 'ti' amitraM ca ' apakAritayA'suhRt / kIdRk san ? - 'duppaTThiyasuppaTThio'tti, duSTaM prasthitaH - pravRtto duSprasthitaH durAcAravidhAtetiyAvat suSThu prasthitaH suprasthitaH sadanuSThAnakartetiyAvat yo'rthaH etayorvizeSaNasamAsaH, duSprasthito hyAtmA samastaduHkhaheturiti vaitaraNyAdirUpaH suprasthitazca sakalasukhaheturiti kAmadhenvAdikalpaH / tathA ca pravrajyA'vasthAyAmeva suprasthitatvenAtmano'nyeSAM ca yogakaraNasamarthatvAnnAthatvamiti sUtradvayagarbhArthaH // punaranyathA'nAthatvamAha mU. ( 750 ) imA hu annAvi anAhayA nivA !, tAmegacitto nihuo suNehi me / niyaMThadhammaM lahiyANavI jahA, sIyaMti ege bahukAyarA narA / / bR. 'iyam' anantarameva vakSyamANA 'huH' pUraNe 'anyA' aparA 'api: ' samuccaye 'anAthatA' asvAmitA, yadamAvato'ha nAtho jAta ityAzayaH, 'niva'tti nRpa 'tA' mityanAthatAm, 'ekacitta: ' ekAgramanAH 'nibhRtA: ' sthiraH zRNu, kA punarasAvityAha-nirgranthAnAM dharmaH --AcAro nirgranthadharmastaM 'labhiyANavi 'tti labdhvA'pi 'yathA' ityupapradarzane 'sIdanti' tadanuSThAnaM prati zithilImavanti 'eke' kecana ISadaparisamAptAH kAtarAH - niHsattvAH bahukAtarAH 'vibhASA supobahu ca purastAttvi' ti prAgbahucapratyayaH, ye. hi sarvathA niH sattvAste mUlata eva na nirgranthamArga pratipadyanta ityevamucyate, yadivA kAtarA eva bahavaH saMbhavantIti bahuzabdo vizeSaNaM 'narAH ' puruSAH sIdantazca nAtmAnamanyazca rakSayituM kSamA itIyaM sIdanalakSaNA'parA'nAthateti bhAvaH // mU. ( 751) je pavvaittANa mahavvayAI, sammaM (ca) no phAsayaI pamAyA / aniggahappA ya rasesu giddhe, na mUlao chiMdai baMdhanaM se // Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-20,[ni. 429] vR. 'jo pavvaittANe'tyAdi sUtrANi sIdanasyaivAnekadhA svarUpAnuvAdataH phaladarzakAni spaSTAnyaiva navaraM 'no spazati' iti nAsevate 'pramAdAt' nidrAderanigRhIta:- avidyAmAnaviSayaniyantraNa AtmA'syetyanigrahAtmA, ata eva 'raseSu' madhurAdiSu gRddhaH' gRddhimAn badhyate'nena karmeti bandhanaM-rAgadveSAtmaka 'se'iti sH|| mU. ( 752) AuttayA jassa ya natthi kAvi, iriyAi bhAsAi thesnnaae| AyANanikkhevaduguMchaNAe, na vIrajAyaM anujAi mggN|| vR. 'AyuktatA' dattAvadhAnatA 'kAciditi svalpA'pi 'AyANanikkheduguMchaNAe'tti AdAnanikSepayoH-upakaraNagrahaNanyAsayorjugupasanAyAm, iha coccArAdInAM saMyamAnupayogitayA jugupsanIyatvenaiva paristhApanA jugupsanokta, saIdRkkimi-tyAha-vIrairyAto-gato vIrayAtastam 'anuyAti' anugacchati, neti sambandhaH, alpasattvatayeti bhAvaH, ka?- 'mArga' samyagdarzanAdikaM muktipthm|| mU. ( 753) ciraMpi se muMDaraI bhavittA, athiravvae tavaniyamehi bhtttthe| ciraMpi appANa kilesaittA, na pArae hoi hu saMparAe / vR.tathA ca 'ciramapi' prabhUtakAlamapi muNDaeva-muNDana eva kezApanayanAtmanizeSAnuSThAnaparAGmukhatayA ruciryasyAsau muNDaruciH, asthirANi-gRhItamuktatayA calAni vratAnyasyetyasthiravrata: 'taponiyamebhyaH' uktarUpebhya: 'bhraSTaH' cyutazciramapi 'appANa'tti AtmAnaM 'klezayitvA' locAdinAM bAdhayitvA, Atmanaiveti gamyate, na 'pAragaH' paryantagAmI bhavati 'huH' vAkyAlagAre saMparAe'tti saparAyanti-bhRzaM paryaTantyasmin jantava iti samparAyaH-saMsArastasya, sUtre ca subbytyaayaatsptmii|| mU. (754) pulleva muTThI jaha se asAre, ayaMtite kUDakahAvaNe y| rADhAmaNI veruliyappagAse, amahAdhara hoi hu jaannesu|| vR.sa caivaMvidhaH polletyantaH zuSirA 'eva' ityavadhAraNe tena pollaiva, na manAgapi niviDA 'muSTiH' aMgulisannivezavizeSAtmikA 'yathA' iti sAdRzye, paThyate vA-pollAramuTThI jaha'tati ihApi 'pollara'tti zuSirA, asAratvaM cobhayorapi sadarthazUnyatathA 'ayaMtiya'tti 'ayantritaH' aniyamitaH kUTakArSApaNavat, vAzabdasyahopamArthatvAt, yathA hyasau na kenacitkUTatayA niyantrate, tathaiSo'pi gurUNAmapyavinItatayopekSaNItvAt, 'rADhAmaNi'tti kAcamaNirvaiDUryavatprakAzatepratibhAsata iti veDUryaprakAza:-vaiDUryamaNisadRzaH 'amahArdhakaH' ityamahAmUlyo bhavati, 'ca:' samuccaye bhinna-kramastato'mahArdhakazca 'jANaesu'tti jJeSu mugdhajanavipratArakatvAttasya / / mU. (755) kusIlaliMga iha dhAraittA, isijjhayaM jIviya buuhittaa| asaMjae saMjaya lappamANe, viNidhAyamAgacchai se cirNpi|| vR. kuzIlaliGga pArzvasthAdiveSam 'iha' asmin janmani dhArayitvA'RSidhvaja' municihna rajoharaNAdi 'jIviya'tti ArSatvAjjIvikAyai 'bRhayitvA' asaMyamajIvitaM jIvikAM vAnirvahaNopAyarUpAM bRMhayitveti-poSayitvA'ta evAsaMyataH san 'saMjaya lappamANe ti prAkRtatvAtsopaskarAtvAcca saMyamatamAtmAnaM lapan, paThyate ca-'saMjayalAbhamANe'tti ArSatvAt saMyata Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-20/755 lAbha:-svargApavargAprAptirUpastaM manyamAno mamAyaM bhaviSyatIti gaNayan 'vinighAtaM' vividhAbhighAtarUpam 'Agacchati' AyAti sa 'ciramapi' prabhUtakAlamapyAstAmalyaM narakagatvAdAviti bhaav:|| mU.(756) visaMtu pIyaM jaha kAlakUDa, haNAi sattha jaha kugghii| eseva dhammo visaovakno, haNAi veyAla ivAvivanno / / vR. ihaiva hetumAha-viSaM pibantIti ArSatvAtpItaM yathA 'kAlakUTa' kAlakUTanAmakaM 'haNAi'tti hanti, casya ca gamyamAnatvAt, zastra ca, yathA kutsitaM gRhItaM kRgRhItam 'eseva'tti eSa evaM viSAdivat 'dhammo'ttidharmo-yatidharmaH 'viSayopapannaH' zabdAdiviSayayukto hanti, durgatipAtahetutvena, dravyayatimiti zeSa: 'vetAla ivAvivanna'tti avipannaH aprAptavipat mantrAdibhiraniyantrita ityarthaH, paThyate ca-'veyAla ivAvibaMdhaNo'tti iha ca 'avibandhanaH' avidyamAnamantrAdiniyantraNaH, ubhayatra sAdhakamiti gmyte|| mU. ( 757) jo lakkhaNaM suviNa pauMjamANo, nimittkouuhlsNpgaaddhe| kuheDavijjAsavadArajIvI, na gacchaI saraNaM taMmi kaale| vR.yo lakSaNaM 'suvino'tti svapnaM coktarUpaM 'prayuJjAnaH' vyApArayan nimittaM ca-bhaumAdi kautukaM ca-apatyAdyarthaM snapanAdi tayoH saMpragADha:-atizayAsakto nimittakautukasaMpragADhaH 'kuheDavijja'tti kuheTakavidyA-alIkAzcaryavidhAyimantratantrajJAnAtmikAstA eva karmabandhahetutayA''zravadvArANi tairjIvituMzIlamasyeti kaheTakavidyA''zravadvArajIvI 'na gacchati' na prApnoti 'zaraNaM' trANaM duSkRtarakSAkSamaM 'tasmin' phalopabhogophlakSite 'kAle' samaye / / mU. (758) tamaMtameNeva use asIle, sayA duhI vippriyaasuvei| saMdhAvaI naragatirikkhajoNI, monaM virAhitu asaahuruuve|| vR.amumevArtha bhAvayitumAha-'tamaMtameNeva utti atimithyAtvopahatatayA 'tamastamasaiva' prakRSTAjJAnenaiva 'tuH pUraNe 'saH' dravyayatiH azIlaH sadA duHkhI virAdhanAjanitaduHkhenaiva 'vippariyAsuvei'tti viparyAsaM tattvAdiSu vaiparItyam 'upaiti' upagacchati, tatazca 'saMdhAvati' satataM gacchati narakatiryagyonI: 'maunaM' cAritraM virAdhya 'asAdhurUpaM tattvato'yatisvabhAvaH san, anena virAdhanAyA anubandhavatphalamuktam / / mU. (759) uddesiyaM kIyagaDaM niyAgaM na muccaI kiMci anesnnijjN| aggIvivA savva bhakkhI bhavittA, io cuo gacchai kaTTa pAvaM / / vR. kathaM punamaunaM virAdhya kathaM vA nArakatiryaggatIH saMdhAvatItyAha-'uddesiya'mityAdi, krayaNaMkrItaM tena kRtaM-nivartitaM krItakRtaM nityAgaM' nityapiNDam 'aggIviva'tti agniriva prAkRtatvAdAkAraH sarvam-aprAzukamapi bhakSayatItyevaMzIlaH sarvabhakSI bhUtvA kRtvA capApamiti yogaH, 'gacchati' yAti kugatimiti shessH|| mU. (760) nataM arIkaMTha chittA karei, jaM se kare appaNiyA durppaa| se nAhiI maccumuhaMtu patte, pacchAnutAveNa dyaavihuunno| vR.yatazcaivaM duzcaritaireva durgatiprAptirata: 'na' naiva tam' iti prastAvAdana) kaNThachattA' prANahartA Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-20,[ ni. 429] 'se' tasya 'durapya'ttiM prAkRtatvAt 'durAtmatA' duSTAcArapravRttirUpA, nacainAmAcaratrapi janturatyantamUr3hatayA vetti, tataH kimuttarakAlamapi na vetsyatItyAha' saH' durAtmatAkartA jJAsyati prakramAd durAtmatAM mRtyumukhaM tu' maraNasamayaM punaH prAptaH pazcAdanutApena-hA duSTha mayA'nuSThitamityevaMrUpeNa, dayA-saMyamaH satyAdhupalakSaNamahiMsA vA tadvihInaH san, maraNasamayo hi prAyo'timandadharmasyApi dharmAbhiprAyotpattirityevamabhidhAnaM, yatazcaivaM mahA'narthahetuH pazcAttApahetuzca durAtmatA tata Adita eva mUDhatAmapahAya parihartavyeyamiti bhAvaH // mU. (761) niratthayA naggaruI u tassa. je uttamaDhe vivyaasmei| imevi se natthi parevi loe, duhao'vi se jhijjhai tattha loe| vR.yastu mRtyumukhaprApto'pi na tAM vetsyati tasya kA vArttatyAha-'niDIe' ityAdi, nirarthikA tuzabdasyaivakArArthasyeha sambandhAt 'nirarthakaiva' niSphalaiva nAgnye zrAmaNye raci:- icchA nAgnyarucistasya'je uttamaTuM'ti subbyatyayAdapezca gamyamAnatvAd 'uttamArthe'pi' paryantasamayArAdhanArUpe'pi AstAM pUrvamityapizabdArthaH "viparyAsaM' durAtmatAyAmapi sundarAtmatAparijJAnarUpam 'eti' gacchati, itarasya tu kathaJcitsyAdapi kiJcitphalamiti bhAvaH, kimevamucyate?, yataH 'imevi'tti ayamapi pratyakSo loka iti sambandhaH, 'se' iti tasya 'nAsti' na vidyate, na kevalamayameva paro'pi loko-janmAntaralakSaNaH, tatraihalokAbhAvaH zarIraklezahetulocAdisevanAt paralokAbhAvazca kugatigamanataH zArIramAnasaduHkhasambhavAta, tathA ca 'duhato'vittidvidhA'pi aihikapAratrikArthAbhAvena 'sa jhijjhai'tti, sa aihikapAratrikArthasampattimato janAn vilokya dhigmAmapuNyabhAjanamubhayabhraSTatayeti cintayA kSIyate, 'tatra' ityubhayalokAbhAve sati 'loke' jgti|| mU. (762) emeva'hAchaMdakusIlarUve, maggaM virAhittu jinuttamANaM / kurarI vivA bhogarasAnugiddhA, niddhasoyA paritAvamei / / vR.yaduktaM sa jJAsyati pazcAdanutApeneti, tatra yathA'sau paritapyate tathA darzayannupasaMhAramAha'evameva' uktarUpeNaiva mahAvratAsparzAdinA prakAreNa 'yathAcchandAH' svaruciviracitAcArAH kuzIlA:-kutsitazIlAstadrUpaH-tatsvabhAvaH 'kurarIva' pakSiNIva 'niraTThasoya'tti nirarthoniSprayojanaH zoko yasyAH sA nirarthazokA paritApaM' pazcAttAparUpam 'eti' gacchati, yathA caiSA''miSagRddhA pakSyantarebhyo vipatprAptau zocate na ca tataH kazcid vipatpratIkAra iti, evamasAvapi bhogarasagRddha aihikAmuSmikAnarthaprAptau, tato'sya svaparaparitrANAsamarthatvenAnAthatvamiti bhAva iti trayozadasUtrArthaH / etat zrutvA yatkRtyaM tadupadeSTumAhamU. (763) succANa mehAvi subhAsiyaM, imaM anusAsanaM naanngunnovveyN| maggaM kusIlANa jahAya savvaM, mahAniyaMgaNa vae phennN| vR. sugama, navaraM 'mehAvipatti medhAvin ! suSTha-zobhanaprakAreNa bhASitaM subhASitam 'imam' ityanantaroktam 'anuzAsanaM viSadanadoSadarzanenArthAvRttyA zikSaNaM jJAnasya guNo jJAtvA viramaNAtmakastena, jJAnaguNAbhyAM vopapetaM-yukta jJAnaguNopapetaM 'vayetti vrajestvaM 'paheNaM'ti pathA' mArgeNa mahAnirgranthAnAmiti sambandhaH / tataH ki phalamityAha Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-20/764 mU. (764) carittamAyAraguNanie tao, anuttaraM saMjama pAliyA nnN| nirAsave saMkhaviyA na kamma, uvei ThANaM viluuttamaM dhuvaM / / vR. 'carittamAyAraguNanie'tti makAro'lAkSaNikaH, caritrasyAcaraNam AcAra:-AsevanaM sa eva guNaH, yadvA guNojJAnaM tatastena tAbhyAM vA'nvitazcAritrAcAraguNAnvitaH 'tataH' mahAnigranthamArgagamanAda, anuttaraM' 'saMjamapAliyA NaM'ti 'saMyama' yathAkhyAtacAritrAtmakaM 'pAlayitvA' Asevya 'nirAzravaH' hiMsAdyAzravarahitaH san kSapayitvA yadivA 'saMkhaviyA NaM'ti 'saGghapayya' saMkSayaM nItvA 'karma' jJAnAvaraNIyAdi upaiti' upagachanti sthAnaM' padaM vipulaMca tadanantAnAmapi tatrAvasthiteruttamaM ca pradhAnatvAd vipulottamaM 'dhruvaM' nityaM muktipadamitiyAvaditi sUtrArthaH / / mU.(765) evuggadaMte'vi mahAtavodhane, mahAmunI mahApadaNe mhaayse| mahAniyaMuijjamiNaM mahAsuaM se kAhae mahayA vitthareNaM / / vR. 'evam' uktaprakAreNa se kAhae'tti sa zreNikapuSTo munirakathayat, tatkAlApekSayA kathayati veti sambandhaH, ugraH-utkaTaH karmazatrujayaM prati sa eva 'dAntaH' prAgvat ugradAntaH apiH pUraNe mahApratijJaH' atidRDhavratAbhyupagamo' eva mahAyazA mahAnirgranthebhyo hitaM mahAnigranthIyam, 'idam' anantaroktaM, zeSaM spaSTamiti sUtrArthaH / tatazcamU. (766) tuTTho a seNio rAyA, iNamudAhu kyNjlii| __anAhayaM jahAbhUyaM, suTTa me uvdNsiyN| mU. (767) tujhaM suladdhaM khu manussajamma, lAbhA suladdhA ya tume mhesii!| tunbhe saNAhA ya sabaMdhavA ya, jaMbhe ThiyA maggi jinuttamANaM / / mU. (768) tasi nAho anAhANaM, savvabhUyANa saMjayA!! khAmemi te mahAbhAga!, icchAmi anusAsiuM / / mU. (769) pucchiUNa mae tubbhaM, jhANavigyo ya jNko| nimaMtiyA ya bhogehi, taM savvaM marisehi me| vR.sUtracatuSTayaM spaSTameva, navaraM tRSTazceti, 'caH' punararthe bhitrakramazca, tataH zreNika: punaridamAha'yathAbhUtaM yathA'vasthitam upadarzitaM tvayeti prakramaH, 'suladdhaM khu'tti sulabdhameva 'lAbhAH' varNarUpAdyavAptirUpA dharmavizeSopalambhAtmakA vA sulabdhA uttarottaraguNaprakarSahetutvAt, sanAthAzca sabAndhavAzca tattvata iti gamyate, 'yad' yasmAd 'bhe' iti bhavanto, jinottamamArgasthitatvaM sulabdhajanmatvAdau hetuH 'taMsi'tti pUrvArddhana punarupabRMhaNA kRtA, uttarAddherna tu kSamaNopasaMpannate darzite, iha tu 'te'tti tvAM / anusAsiuMti 'anuzAsayituM' zikSayitumAtmAnaM bhavateti gamyate, punaH kSamaNAmeva vizeSata Aha-pRSTvA kathaM tvaMprathamavayasi pravajita' ityAdi paryunuyujya nimantritAzca bhogairyaditi sambandha iti sUtracatuSTayArthaH / sakalAdhyayanArthopasaMhAramAhamU. ( 770) evaM thuNitANa sa rAyasiho, anagArasIhaM paramAi bhttie| saoroho ya sapariyaNo sabaMdhavoya dhammAnuratto vimalena ceyasA / / mU. (771) UsasiyaromakUvo, kAUNa ya pyaahinnN| abhivaMdiUNa sirasA, aiyAo nraahiyo| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to adhyayanaM-20,[ ni. 429] mU. ( 772) iyaro'vi guNasamiddho tiguttigutto tidaMDavirao y| vihaga iva vippamukko viharai vasuhaM vigymohu|| vR. rAjA cAsau siMhazcAtiparAkramavattayA rAjasiMhaH, anagArasya ca siMhatvaM karmamagAn pratyatidAruNatvAt prazaMsAkhyApakaM vA ubhayatra siMha iti, 'sAvarodha:' sAntaHpuraH saparijanaH' saparivAra: 'vimalena' vigata mithyAtvamelena / uccasitAivocchasitAH-udbhinnA romakUpAromarandhrANi yasyAsAvucchasitaromakUpaH 'atiyAto'tti atiyAtaH' gataH svasthAnamiti gamyate, 'itaraH' saMyataH so'pi hi 'vihaga iva' pakSIva 'vipramuktaH' kvacidapi pratibandhavirahito viharatIti vartamAnanirdezaH prAgvat, 'vigatamoha:' vigatavaicittya, zeSaM sugamamiti sUtratrayArthaH / / 'iti' parisamAsau, bravImIti pUrvavat / ukto'nugamaH, samprati nayAste'pi prAgvadeva / / adhyayanaM - 20 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayanasUtre viMzatitamadhyayanasya bhadrabAhusvAmiviracitA niyuktiH evaM zAntyAcArya viracitA TIkA prismaaptaa| (adhyayanaM 21 samudrapAlitaM ) vR. vyAkhyAtaM mahAnirgranthIyaM nAma viMzatitamamadhyayanam, idAnImekaviMzamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-anantarAdhyayane'nAthatvamanekadhoktam, iha tu tadAlocanAdviviktacaryayaiva caritavyamityabhiprAyaNe saivocyata ityanenAbhisambandhenAyAtasyAdhyayanasya prAgvadanuyogadvAracatuSTayaM prarUpyaM tAvad yAvannAmanippannanikSepe samudrapAlIyamiti nAmAta: samudrapAlanikSepAbhidhAnAyAha niyuktikRtni.[430] samuddeNa pAliaMmi a nikkhevu caukkao duviha dvv| ni.[431] samuddapAliAU veyaMto bhAvao ya naayvyo| tatto samuTThiamiNaM smuddpaalijjmjjhynnN|| vR.gAthAdvayaM pratItArthameva, navaraM samudrapAlanikSepaprastAve yatsamudreNa pAlita ityuktaM tatsamudrapAla ityatra samudreNa pAlyate smeti samudrapAla iti vyutpattikhyApanArthamiti gAthAdvayArthaH / / gato nAmaniSpanno nikSepaH, samprati sUtrAlApakAniSpannanikSepAvasaraH, sa ca sati sUtra iti sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedammU.(773) caMpAe pAlie nAma, sAvae Asi vaannie| mahAvIrassa bhagavao, sIso so umahappaNo / / mU. (774) niggaMthe pAvayaNe, sAvae se vikovie| poeNa vavaharate, pihuMDaM nyrmaage| mU. ( 775) pihuMDe vavaharaMtassa, vANio dei dhuuarN| taM sasattaM paigijjha, sadesamaha ptthio| mU. (776) aha pAliyassa dharaNI, samudaMmi psvii| aha dArae tarhi jAe, samuddapAlitti naame| Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-21/777 mU. (777) khemeNa Agae caMpa, sAvae vANie ghrN| saMbaDDaI ghare tassa, dArae se suhoie| mU. (778) bAvattarIkalAo a, sikkhie niiikovie| jubvanena ya apphunne, surUve piydsnne|| mU.(779) tassa rUvavaI bhajaM, piyA Anei ruuvirnni| pAsAe kIlae ramme, devo doguMdago jahA / / mU.( 780) aha annayA kayAI, pAsAyAloane tthiio| vajjhamaMDanasobhAga, vajjhaM pAsai bjjhgN|| mU. ( 781) taM pAsiUNa saMviggo, samuddapAlo innmbbvii| aho asuhAna kammANaM, nijANaM pAvagaM imaM / / mU. (782) saMbuddho so tahiM bhayavaM paramaM sNvegmaago| Apuccha'mmApiyaro, pabbae anagAriyaM / / vR. sUtrANi daza ! idamuttaraM cAdhyayanaM kvacitsopaskAratayA vyAkhyAsyate-'campAyAM' campA'bhidhAnAyAM pari pAlito nAma sArthavAhaH 'zrAvakaH' zramaNopAsaka: 'AsIt' abhUda vaNigeva vaNijaH-vanigjAti: mahAvIrasya bhagavataH 'ziSyaH' vineyaH sa iti, satuH vizeSaNe 'mahAtmanaH' prazasyAtmanaH / sa ca kIdRgityAha-'nainthe' nirgranthasambandhini 'pAvayaNe'tti pravacane zrAvakaH saH iti pAlito vizeSeNa kovidaH-paNDito vikovidaH, ko'rthaH?-viditajIvAdipadArthaH 'potena vyavaharan' pravahaNavANijyaM kurvan 'pihaNDaM pihuNDanAmaka nagaram 'AgataH prAptaH / tatra ca pihuNDe vyavaharate tadguNAkRSTacetAH kazcidvANijo 'dadAti' yacchati 'dhUyaraM ti duhitaram, udUDhavAMzca tAmasau, sthitvA ca tatra kiyantamapi kAlaM tAM 'sasattvA' mityApannasattvAM parigRhya' AdAya svadezam 'atha' anantaraM prasthitaH' clitH| tatra cAgacchato'tha pAlitasya gRhiNI 'samudre' jaladhau 'prasUte' garbha vimuJcati smeti zeSaH, 'athe'tyupanyAse 'dArakaH' sutaH tasminu' iti prasavane 'jAtaH' utpannaH samudrapAla iti 'nAmato' nAmAzritya / krameNa cAgacchan 'kSemeNa' kuzalenAgatazcampAyAM zrAvako vANijaH 'gharaM ti casya gamyamAnatvAd, gRhaM ca svakIyaM, kRtaM ca tatra vardhApanakAdi, saMvarddhate ca 'gRhe' vezmani, 'tasya' iti pAlitAbhidhAnavaNijo dArakaH saH 'sukhocitaH' sukumaarH| evaM ca prAptaH kalAgrahaNayogyatA dvisaptatikalAzca zikSitaH, zikSate vA pAThAntarataH, jAtazca 'nItikovidaH' nyAyAbhijJaH, 'jovvanena ya apphunne"tti, casya bhinnAkramatvAdyauvanena ApUrNazca paripUrNazarIrazca, paThyate ca'jovvanena ya saMpanne'tti, tatra ca 'saMpannaH' yukto'ta eva surUpaH' susaMsthAnaH 'priyadarzana:' srvsyaivaannddaataa| pariNayanayogyatAM ca tasya vijJAya 'rUpavatI' viziSTAkRti bhAryAM patnIM 'pitA' pAlitavaNim 'Anayati' tathAvidhakulAdAgamayati rUpiNI' rUpiNInAmnI, pariNAyitazca tAmasau, prAsAde krIDati-ramati tayA saha 'ramye' abhiratihetau devo dogundako yathA / athAnyadA kadAcit 'prAsAdAlokane' uktarUpe sthita: sanvadhamarhativadhyatsasya maNDanAni-raktacandanakaravIrAdIni Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-21,[ni.431] 59 tai: zobhA-tatkAlocitaparabhAgalakSaNA yasyAsau vadhyamaNDanazobhAkarataM vadhyaM' vadhArha kaJcana tathAvidhAkAryakAriNaM pazyati-bAhya-nagarabahirvatipradezaM gacchatIti bAhyagastaM, ko'rthaH? - bahiniSkrAmantaM, yadvA vadhyagam' iha vdhyshbdenopcaaraadvdhybhuumiruktaa| tathAvidhaM vadhyaM dRSTvA saMvegaH-saMsAravaimukhyato muktyabhilASsataddhetutvAtso'pi saMvegastaM samudrapAla: 'idaM' vakSyamANamabravIt, yathA-aho ! 'azubhAnAM karmaNAM' pApAnAmanuSThAnAnAM 'niryANam' avasAnaM pApakam' azubham 'idama' pratyakSaM yadasau varAko vadhArthamitthaM nIyata iti bhAvaH / evaM paribhAvayan, 'saMbuddhaH' avagatatattvaH 'sa:' vaNikaputraH 'to'ti tasminneva prAsAdAlokane 'bhagavAn' mAhAtmyavAn, mAhAtmye'pi bhagavacchabdasya darzanAt, paraM-prakRSTaM saMvegamAgataH, tatazcApRcchaya mAtApitarau 'pavvaye'tti 'prAvrAjIt' prakarSeNa gatavAn, ko'rthaH?pratipannavAn, 'anagAritAM' nissaGgatAmiti suutrdshkaarthH| samprati anuvAdo'pi spaSTatAheturvyAkhyAGgamiti khyApanAyaivoktamevArthamanuvadan vizeSaM ca vadannAha niyuktikAra:ni.[ 432] caMpAe satthavAho nAmeNaM Asi pAlio nAma / vIravarassa bhagavao so sIso khiinnmohss|| ni.[433] aha annayA kayAI poeNaM gnnimdhrimbhriennN| to nagaraM saMpatto pIhuMDaM nAma nAmeNaM / ni.[434] vavaharamANassa tahiM pihaMDe dei vANio dhuuaN| taMpi a patti dhittUNa niggao so sdesss| ni.[ 435] ahasA satthAhasuA samuddamajjhami pasavaI puttaM / piadasaNasavvaMgaM nAmeNa samuddapAlitti / / ni.[436] khemeNaM saMpatto so pAlia sAvago gharaM niyayaM / dhAIdasaddhaparikhuDo aha vaDDai so udahinAmo / ni.[437] bAvattari kalAo a sikkhio nIikovio jaahe| to juvvanamupphanno jAo piadaMsaNo ahiaM !! ni.[438] aha tassa piA patti ANeI rUviNitti nAmeNaM! ___causaTThiguNoveyaM amaravahUNaM sarisarUvaM // ni.[439] aharUvinIi sahio kIlai so bhavanapuMDarIaMmi / doguMdaguvva devo kiMkaraparivArio niccaM // ni.[ 440] aha annayA kayAI oloanasaMThio sdeviio| vajhaM naunijjaMtaM annijjaMtaM jnsehiN|| ni.[441] aha bhaNai sanninANI bhIo saMsAriANa dukkhANaM / nIANa pAvakammANa hA jahA pAvagaM inmo|| ni.[ 442] saMbaddho so bhayavaM saMvegamanuttaraM ca sNptto| ApucchiUNa jaeNa nikkhaMto khAyajasakittI / / vR.vyAkhyAtaprAyA eva, navaraM vIravarassa'tti nAmato'nye'pi vIrAH saMbhavanti sa tu bhagavAn Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-21/782 bhAvato'pi vIra iti prAdhAnyakhyApakaM varagrahaNam, anena bhagavatsamakAlatAmapyassa darzayati, 'gaNimadharimabharieNaM"ti gaNimaM-pUgaphalAdi dharimaM-suvarNakAdi / priyadarzanAni-sakalajanAbhimatAvalokanAni sarvANyaGgAni-ziraura:prabhRtInyasyeti priyadarzanasarvAGgastam / 'dhAIdasaddhaparivuDe'tti dazArddhadhAtrIparivRto, dazAddhaM ca paJca tAzca kSIramajjanamaNDana krIDanAGkadhAtryaH, 'udadhisamAnArthasamudrapadopalakSitAbhidhAnaH samudrapAlanAmeti yAvat / 'jovvanamapphunna'tti makAro'lAkSaNiko jAtaH priyadarzana: 'adhika'mityatizayena savizeSalAvaNyahetutvAd yauvanasya, catuHSaSTiguNA azvazikSAdikalASTakarahitAH kalA eva vijJAnAparanAmikA ucyante, 'bhavanapuNDarIke' bhavanapradhAne, puNDarIkazabdasyeha prshNsaavcntvaat| vadhyaM pazyatIti zeSaH, 'nInijjaMta'nti nIyamAnam ('anijjaMta'nti) 'anvIyamAnam' anugamyamAnaM janazatairavivekabhiriti gamyate, paThanti ca-'vajjhaM nonIjaMtaM pecchai to so janavaehi ti spaSTa, saJI-samyagdRSTiH sacAsau jJAnI casajJijJAnI 'bhIta:' trastaHsan sAMsArikebhyo duHkhebhya iti, ArSatvAcca suLyatyayaH, kiM bhaNatItyAha-'nIcAnAM' nikRSTAnAM 'pApakarmaNAM' pApahetvanuSThAnAnAM cauryAdInAM 'hA' iti khede yathA pApakaM phalamiti gamyate, 'iNamo'tti 'idaM' pratyakSaM, kimuktaM bhavati?-yathA'sya caurasyAniSTaM phalaM pApakarmaNAM tathA'smA'zAmapIti niyuktigAthaikAdazakArthaH / / pravrajya ca yadasau kRtavAMstadAha sUtrakRtmU.(783) jahijja sagaMtha mahAkilesa, mahaMtamohaM kasiNaM bhyaanngN| pariyAyadhamma ca'bhiroaijjA, vayANi solANi parisahe y|| mU. ( 784) ahiMsA saccaM ca atenagaM ca, tatto abaMbhaM aparigahaM c| paDivajjiyA paMca mahabbayANi, carijja dhamma jinadesiyaM viuu| mU. (785) savvehiM bhUehi dayAnukaMpI, khaMtikkhame sNjybNbhyaarii| sAvajjajoge parivajjayaMto, carinja bhikkhU susmaahiiNdie| mU.(786) kAlena kAlaM viharijja rakhe, balAbalaM jANiya appaNo a| sIho va saddeNa na saMtasijjA, vaijoga succA na asbbhmaahuu|| mU. (787) uvehamANo u parivvaijjA, piyamappiyaM savva titikkhijjaa| nasavva savvattha'bhiroaijjA, na yAvi pUyaM garihaM ca sNje|| mU. (788) anega chaMdA miha mAnavehi, je bhAvao se pakarei bhikkhU / bhayabheravA tattha uiMti bhImA, divvA manussA aduvA tiricchaa| mU. (789) parIsahA dubbisahA anege, sIyaMti jatthA bahukAyarA nraa| se tattha patte na vahijja paMDie. saMgAmasIse iva naagraayaa| mU. (790) sIosiNA daMsamasagA ya phAsA, AyaMkA vivihA phusaMti deh| akukuo tattha'hiyAsaijjA, rayAI khevijja puraakddaaiN| mU. (791) pahAya rAgaM ca taheva dosaM, moha, ca bhikkhU sayayaM viykhnne| meruvva vAraNa akaMpamANe, parIsahe Ayagutte shijjaa| mU.(792) aNunae nAvaNae mahesI, na yAvi pUrya garihaM ca sNje| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 adhyayanaM-21,[ ni. 442] se ujjaM bhAvaM paDivajja saMjae, nivvANamaggaM virae uvei|| mU. ( 793) arairaisahe pahINasaMthave, virae Ayahie phaannvN| paramaTThapaehi ciTui, chinnasoe amame akiMcane / / mU. (794) vivattalayanAI bhaiNja tAI, nirovalevAiM asNthddaaiN| __isIhiM cinnAI mahAyasehi, kAraNa phAsijja priishaaii|| mU.(795) satrANanANovagae mahesI, anuttaraM cariyaM dhmmsNcyN| anuttarenANadhare jasaMsI. obhAsaI sUrie vN'tilikkhe| vR.trayodaza sUtrANi prAyaH sugamAnyeva, navaraM hitvA' tyaktvA saMzcAsau granthasya sadbhagranthaH, prAkRtatvAdvindulopastaM, paThanti ca-'jahittaM saMgaM catti jahAya saMgaM ca'tti vA ubhayatra hitvA 'saGga svajanAdipratibandhaM 'ca:' pUraNe nipAtaH, mahAn klezo yasmAdyasmin vA taM mahAkleza, 'mahaMtamohaM'ti mahAn moha:-abhiSvaGgo yasmin yato vA taM tathAvidhaM, 'kasiNaM'ti kRtsnaM kRSNaM vA kRSNalezyApariNAmahetutvena 'bhayAnakaM' mahAklezAdirUpatvAdeva vivekinAM bhayAvaha 'pariyAya'tti prakramAt pravrajyAparyAyastatra dharmaH paryAyadharmastaM, cazabdaH pAdapUraNe, abhiroyaejja'tti ArSatvAd hastanyarthe saptamI, tataH 'abhyarocata' abhirocitavAna tadanuSThAnaviSayAM prItiM kRtavAna, upadezarUpatAM ca tantranyAyena khyApayitumitthaM prayogaH, yadvA''tmAnamevAyamanuzAsti-yathA he Atman ! saGgaM tyaktvA pravrajyAdharmamabhirocaye bhavAn, evamuttarakriyAsvapi yathAsambhavaM bhAvanIyaM, pravrajyAparyAyadharmameva vizeSata Aha-'vratAni' mahAvratAni 'zIlAni' piNDavizuddhayAdhuttaraguNarUpANi 'parISahAn' iti bhImasenanyAyena parISahasahanAni ca / etadabhirucya tadanantaraM ca yat kRtavAMstadAha-ahiMsAM satyamastainyakaM ca 'tatto a baMbhaM apariggahaM ca'tti tatazca brahmacaryamaparigrahaM ca 'pratipadya' aGgIkRtya 'abbabhapariggahaM ca' iti tu pAThe parivarNaM cetyadhyAhArya 'paJca mahAvratAni' uktarUpANi 'carejjatti prAgvacarat, nAGgIkRtyaiva tiSThediti bhAvaH, 'dharma' zrutacAritrarUpaM jinadezitaM 'viU'tti vidvAn jaanaanH| 'savvehiM bhaehi' subbyatyayAt 'sarveSu' azeSeSu prANiSu dayayA-hitopadezAdidAnAtmikayA rakSaNarUpayA vA'nukampanazIlo dayAnukampI pAThAntarato dayAnukampo vA, kSAntyA na tvazaktyA kSamatepratyanIkAdhudIritadurvacanAdikaM sahata iti kSAntikSamaH, saMyata iti saMyataH sa cAsau brahmacArI ca saMyatabrahmacArI ca saMyatabrahmacArI pUrvaM brahmapratipattyA gatatve'pi brahmacArItyabhidhAnaM brahmacaryasya duranucaratvakhyApanArtham, anena ca mUlaguNarakSaNopAya uktH| __ 'kAlena kAlaM'ti rUDhitaH kAle-prastAve yadvA kAlena-pAdonapauruSyAdinA kAlamitikAlocitaM pratyupekSaNAdi kurvannati zeSaH, 'rASTra maNDale 'balAbalaM' sahiSNutvAsahiSNutvalakSaNaM jJAtvA''tmanaH yathA yathA''tmanaH saMyamayogahAnirna jAyate tathA tathetyabhiprAya:, anyacca siMhavat 'zabdena' prastAvAdbhayotpAdakena na samatrasyat' naiva sattvAccalitavAn, siMhadRSTAntAbhidhAnaM ca tasya sAttvikatvenAtisthiratvAt, ata eva ca vAgyogam arthAd duHkhopAdakaM 'socca'tti zrutvA 'na' naiva asabhyam' azlIlarUpam 'Ahu'tti uktavAn / tahi kimayamakarodityAha-'upekSamANaH' tamavadhIrayan paryavrajat, tathA 'priyam' anukUlama 'apriyam' Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 uttarAdhyayana- - mUlasUtram- -2-21/795 ananukulaM 'savva titikkhaejja' tti sarvam 'atitikSata' soDhavAn, kiJca 'na savva 'tti sarvaM vastu sarvatra sthAne'bhya rocayata, na yathAdRSTAbhilASuko'bhUditi bhAvaH, yadivA yadekatra puSTAlambanataH sevitaM na tatsarvam-abhimatAhArAdi sarvatrAbhilaSitavAn, na cApi pUjAM gaha vA'bhyarocayateti sambandha:, iha ca garhAto'pi karmakSaya iti kecidatastanmatavyavacchedArthaM grahaNaM yadvA garhA - parApavAdarUpA / nanu bhikSorapi kimanyathAbhAvaH saMbhavati ? yenetthamitthaM ca tadguNAbhidhAnamityAha'anega' tti vRttArddha, tatra ca ' anega'ti aneke 'chandA:' abhiprAyAH saMbhavantIti gamyate, 'miha'tti makAro'lAkSaNika: 'iha' jagati 'mANavehiM' ti subvyatyayAnmAnaveSu 'je' iti yAnanekAn chandAn 'bhAvataH 'tattvatvRttyaudAyikAdibhAvato vA saH 'prakaroti' bhRzaM vidhatte 'bhikkhU'tti apizabdasya gamyamAnatvAd bhikSurapi-anAgAro'pi san, ata itthamitthaM ca tadguNAbhidhAnamiti bhAvaH / aparaJca-'bhayabhairavAH' bhayotpAdakatvena bhISaNAH 'tatra' iti brahmapratipattau 'uiMti' tti 'udyanti' udayaM yAnti, paThyate ca-'uveMti 'tti, upayanti bhayabhairavA ityanenApi gate bhImA iti punarabhidhAnamatiraudratAkhyApanAyoktaM, 'divyA' ityAdAvapusargA iti gamyate, 'ticitcha'tti tairazcAH || tathA 'parisaha ' tti parISahAzca udyantIti sambandhaH, 'sIdanti' saMyamaM prati zithilIbhavanti 'jattha'tti yatra- yeSUpasargeSu parISaheSu ca satsu 'se' iti saH 'tatra' teSu 'patte' tti vacanavyatya- yAtprApteSu prApto vA- -anubhavadvAreNAyAto na ('vyatheta' syAt' vyathAbhItazcalIto vA sattvAd, bhikSuH san 'saMgrAmazIrSa iva' yuddhaprakarSa iva 'nAgarAjaH' hastirAjaH / 'sparzI : ' tRNasparzAdayaH 'AtaGkA: ' rogAH 'spRzanti' upatApayanti 'akukkuya'tti ArSatvAt kutsitaM kUjati-pIDitaH sannAkrandati kukUjo na tathetyakukUja:, paThyate ca - 'akakkare' tti kadAcidvedahanA''kulito na karkarAyitakArI, anena cAnantarasUtrokta evArtho vispaSTatArthamanvayenoktaH, evaMvidhazca sa rajAMsIva rajAMsi - jIvamAlinyahetutayA karmANi 'khevijje 'ti akSipat parISahasahanAdibhiH kssiptvaan| 'moha(m)' iti mithyAtvahAsyAdirUpo'jJAnaM vA gRhyate, AtmanA guptaH AtmaguptaHkUrmavatsaMkucitasarvAGgaH, anena parISahasahanopAya uktaH / kiJca- 'nayAvi pUyaM garihaM ca saMjaye 'tti na cApi pUjAM garhAM ca pratIti zeSaH 'asajat' saGgaM vihitavAn, tatra ca anunnatatvamanavanatatvaM ca heturbhAvataH, unnato hi pUjAM prati avanatazca garhAM prati saGgaM kuryAnna tvanyayeti bhAva:, pUrvatrAbhiruciniSadha uktaH, ihaM tu saGgasyeti pUrvasmAdvizeSa:, 'sa' iti 'saH' evaMguNaH 'RjubhAvam' ArjavaM 'pratipadya' aGgIkRtya saMyato 'nirvANamArgaM' samyagdarzanAdirUpaM virataH san 'upaiti' vizeSeNa prApnoti, varttamAnanirdeza ihottaratra ca prAgvat / tataH sa tadA kIdRzaH kiM karotItyAha- aratitaratI saMyamAsaMyamaviSaye sahate na tAbhyAM bAdhyata ityaratiratisahaH, 'pahINasaMthave 'tti prakSINasaMstavaH saMstavaprahINo vA, saMstavazca prarvapazcAtsaMstavarUpo vacanasaMvAsarUvo vA gRhibhiH saha, pradhAnaH sa ca saMyamo muktihetutvAt sa yasyAstyasau pradhAnavAn, paramaH -pradhAno'rthaH puruSArtho vA'nayoH karmadhArayo paramArtho mokSaH padyate gamyate yaistAni paramArthapadAni samyagdarzanAdIni subvyatyayAt taSu tiSThati avirAdhakatayA''ste 'chinnasoya'tti chinnazokaH chinnAni vA zrotAMsIva zrotAMsi - mithyAdarzanAdInI - - Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 21, [ni. 442 ] yenAsau chinnazrotA: ata evAmamI 'kiJcanaH, iha ca saMyamavizeSaNAmAnantyAttadabhidhAyipadAnAM punaH punarvacane'pi na paunaruktayaM, tathA 'vivaktalayanAni' stryAdivirahitopAzrayarUpANi viviktatvAdeva ca 'nirovalevAI'ti nirupalepAni-abhiSvaGgarUpolepavarjitAni bhAvato dravyatastu tadarthaM nopaliptAni 'asaMsRtAni' bIjAdibhiravyAptAni ata eva ca nirdoSatayA 'RSibhi:' munibhiH 'cIrNAni ' AsevitAni, cIrNazabdasya tu 'sucIrNaM proSitavrata' mitivatsAdhutA, 'phAsejja'tti aspRzat, soDhavAnityarthaH, puna: puna: parISahasparzanAbhidhAnamatizayakhyApanArthaM, tataH sa kIdRgabhUdityAha 'saH' iti samudrapAlanAmA munirjJAnamiha zrutajJAnaM tena jJAnam - avagamaH prakramAd yathAvatkriyAkalApas tenopagato-yukto jJAnajJAnopagataH, pAThAntarataH - santi-zobhanAni 'nANe' tyanekarUpANi jJAnAni-saGgatyAgaparyAyadharmAbhirucitattvAdyavabodhAtmakAni tairupagata: sannAnAjJAnopagataH 'dharmasaJcayaM' kSAtyAdiyatidharmasamudayam 'anuttarenAna dhare 'tti ekArasyAlAkSaNikatvAdanuttarajJAnaM-kevalAkhyaM taddhArayatyanuttarajJAnadharaH, paThyateca- 'guNottaraM nAnadhare 'tti, ca guNottaro - guNapradhAno, jJAnaM prastAvAtkevalajJAnaM taddharaH, ekArasyAlAkSaNikatvAd guNottaraM yad jJAnaM taddharo vA'ta eva yazasvI 'obhAsai ya'tti avabhAsate prakAzate sUryavadantarikSe, yathA nabhasi sUryo'vabhAsate tathA'sAvapyutpannakevalajJAna iti trayodazasUtrArthaH // sampratyadhyayanArthamupasaMharaMstasyaiva phalamAha 63 mU. ( 796 ) duvihaM khaveUNa ya punnapAvaM, niraMjane savvao vippmukke| tarittA samudda va mahAbhavohaM, samuddapAle apunAgamaM gae / ttibemi // vR. 'dvividhaM' dvibhedaM ghAtikarmabhavopagrAhibhedena 'puNyapApaM' zubhAzubhaprakRtirUpaM 'niraJjanaH' karmasaGgarahitaH, paThyate ca- 'niraMgane 'tti aGgergatyarthatvAt niraGganaH - prastAvAtsaMyamaM prati nizcalaH zailezyavasthAprApta itiyAvat, ata eva 'sarvataH' iti bAhyAdAntarAcca prakramAdabhiSvaGgahetoH 'tIrtvA' ullaGghaya 'samudramiva' atidustaratayA mahAMzcAsau bhavaughazca- devAdibhavasamUhastaM, zeSaM spaSTamiti sUtrArthaH // amumevArthaM spaSTayitumAha niryuktikRt ni. [ 443 ] kAUNa tavaccaraNaM bahUni vAsANi so dhuyakileso / taM ThANaM saMpatto jaM saMpattA na soyaMti // vR. sugamaiva / 'iti' parisamAptau bravImiti pUrvavat / ukto'nugamaH, samprati nayAste'pi prAgvat // adhyayanaM - 21 samAtam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayanasUtre ekaviMzatitamadhyayanaM saniryuktiH saTIkaM parisamAptam adhyayanaM - 22 - rathanemIya vR. vyAkhyAtaM samudrapAlIyaM nAmaikaviMzamadhyayanam, adhunA dvAviMzamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH - anantarAdhyayane viviktacaryo ktA, sA ca caraNasahitena dhRtimatA caraNa eva zakyate Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-22/797 kartumato rathanemivaccaraNaM tatra ca kathaJcidutpannavizrotasikenApi dhRtizcAdheyetyanenIcyata ityamunA sambandhenAyAtamidamadhyayanam, asyApi caturanuyogadvAracarcA prAgvadvidhAya nAmaniSpannanikSepa evAbhidheya iti cetasi vyavasthApyAha niyuktikRtni.[444] rahanemInikkhevo caukkao duviha hoi davvaMmi / ni.[445] jANaga sarIraM bhviyN0|| ni.[ 446] rahaneminAmagoaM veaMto bhAvao a rhnemi| tatto samuTThiyamiNaM rahanemijjati ajjhayaNaM / / vR.prAgvavyAkhyeyaM, navaraM sthanemizabdoccAraNamiha vizeSa: ityavasito nAmaniSpannanikSepaH, samprati sUtrAlApakaniSpannanikSepAvasaraH, sa ca sUtre sati bhavatyataH sUtrAnugane sUtramuccAraNIyaM, mU. (797) soriyapuraMmi nayare, Asi rAyA mhddddie| vasudevattinAmeNaM, raaylkkhnnsNjue| mU. (798) tassa bhajjA duve Asi, rohiNI devaI tahA! tAsiMduNhapi do puttA, iTTA (je) raamkesvaa|| mU. (799) soriyapuraMmi nayare, AsirAyA mhddddie| samuddavijaye nAma, raaylkkhnnsNjue|| mU.(800) tassa bhajjA sivA nAma, tIse putto mhaayso| bhayavaM ariSTanemitti, loganAhe dmiisre| mU.(801) so'riTuneminAmo a, lkkhnnssrsNjuo| aTThasahassalakkhaNadharo, goyamo kaalgcchvi| mU.(802) vajjarisahasaMghayaNo, samacauraMso jhsodro| tassa rAImaI kana, bhajjaM jAyai kesvo|| mU.(803) aha sA rAyavarakannA, susIlA caarupehinnii| savvalakkhaNasaMpannA, vijjusoaamnnippbhaa|| mU.(804) ahAha janao tIse, vAsudevaM mahaDDiyaM / ihAgacchau kumaro, jA se katraM dadAmahaM / / mU.(805) savvosahIhiM ehavio, kykouuymNglo| divvajuyalaparihio, AbharaNehiM vibhuusio| mU.(806) mattaM ca gaMdhahitthaM ca, vAsudevassa jiTThayaM / ArUDho sohaI ahiyaM, sire cUDAmaNI jhaa| mU.(807) aha UsieNa chatteNa, cAmarAhi ya sohio| dasAracakkeNa tao, savvao privaarie| mU.(808) cauraMgiNIe senAe, rajhyAe jhkkm| tuDiyANaM sanninAeNaM, divveNaM gaganaM phuse| mU.(809) eyArisIi iDDIe, juie uttamAi y| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 22, ni. 446 ] mU. ( 810 ) mU. (811 ) niyagAo bhavanAo, nijjAo vaNhipuMgavo // aha so tattha vijrjjato, dissa pAne bhyhue| vADehi paMjarehiM ca, saMniruddhe sudukkhie // jIviyaMtaM tu saMpatte, maMsaTTA bhakkhiyavvae / pAsittA se mahApatre, sArahiM iNamabbavI // kassa(a) TThA ime pANA, ee savve suhesiNo / vADehi paMjarehiM ca, saMniruddhA ya acchahi ? | mU. ( 812 ) vR. sUtraSoDazakaM prAya: prakaTArthameva, navaraM rAjeva rAjA tasya lakSaNAni cakrasvastikAMkuzAdIni tyAgasatyazauryAdIni vA taiH saMyuto yukto rAjalakSaNasaMyuto'ta eta rAjetyuktaM, 'bhajjA duve Asi'tti bhArye dve abhUtAM, 'tAsi' nti tayo rohiNIdevakyodvau putrau 'iSTau ' vallabhau 'rAmakesavau' balabhadravAsudevAya bhUtAmitihApi yojyate, tatra rohiNyA rAmo devakyAzca kezavaH, iha ca rathanemivaktavyatAyAM kasyAyaM tIrtha iti prasaGgena bhagavaccarite'bhidhitsite'pi tadvivAhAdiSUpayoginaH kezavasya pUrvotpannatvena prathamamabhidhAnaM, tatsahacaritatvAccA rAmasyetibhAvanIyaM, puna: sauryapurAbhidhAnaM ca samudravijayavasudevayorekatrAvasthitidarzanArtham, iha ca rAjalakSaNasaMyuta ityatra rAjalakSaNAni - chatracAmarasiMhAsanAdinyapi gRhyante / damina: upazaminasteSAmIzvaraH - atyantopazamavattayA nAyako damIzvaraH kaumAra eva kSatamAravIryatvAttasya / 'lakkhaNasarasaMjuto' tti prAkRtatvAtsvarasya yAni lakSaNAni - saundaryagAmbhIryAdIni taiH saMyutaH svaralakSaNasaMyutaH, lakSaNopalakSito vA svaro lakSaNasvaraH prAgvanmadhyapadalopI samAsa:, tena saMyuto lakSaNasvarasaMyutaH, paThanti ca- 'vaMjanassarasaMjuo' tti vyaJjanAni-prazastatilakAdIni svaro- gAmbhIryAdiguNopetatsatsaMyutaH 'aSTasahasralakSaNadharaH' aSTottarasahastrasaGkhyazubhasUcakakarAdirekhAdyAtmakacakrAdilakSaNadhAraka : 'gautamaH ' gautamasagotra: 'kAlakacchaviH' kRssnntvk| 'jhasodaro 'tti jhaSo-matsyastadudaramiva tadAkAratayodaraM yasyAsau jhaSodaro, madhyapadalopI samAsaH, itazca gateSu dvArakApurI yaduSu nihate jarAsindhanRpatAvadhigata bharatArddharAjya: kezavo yauvanasthe'riSTanemini samudravijayAdezato yadaceSTata tadAha-'tasya' ariSThanemino rAjImata bhAryAM gantumiti zeSaH, yAcate kezavastajjanakamiti prakramaH / sA ca kIdRzItyAha-'atha' ityupanyAse, rAjavara ihograsenastasya kanyA rAjJo vA tasyaiva varakanyA rAjavarakanyA suSThu zIlaM svabhAvo yasyAH sA suzIlA cAru prekSituM - avalokituM zIlamasyA: cAruprekSiNI, nAdhodRSTitAdidoSaduSTA, 'vijjusoyAmaNippaha' tti vizeSeNa dyotatedIpyata iti vidyut sA cAsau saudAmanI ca vidyutsaudAmanI, athavA vidyadagniH saudAminI ca taDit anye tu saudAminI pradhAnamaNirityAhuH / 65 'atha' iti yAJcA'nantaramAha janakastasyAH -rAjImatyA ugrasena ityuktaM, 'jA se 'tti suvyatyAd yena tasmai ' dadAmi' vivaahvidhinopddhaukyaamyhm| evaM ca pratipannAyAmugrasenena rAjImatyAmAsanne ca krauSThikyAdiSTe vivAhalagne yadabhUttadAha-sarvAzca tA auSadhayazca jayAvijayaddhi 29 5 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-22/812 vRddhayAdayaH sarvoSadhayastAbhiH stapitaH-abhiSiktaH, kRtakaitukamaGgala ityatra kautukAnilalATasya muzalasparzanAdIni maGgalAni ca-dadhyakSatadUrvAcandanAdIni 'divvajuyalaparihiya'tti prAgvatparihitaM divyayugalamiti prastAvATUSyayugalaM yena sa tathA, vAsudevasya sambandhinamiti gamyate, jyeSThameva jyeSThakam-atizayaprazasmamativRddhaM vA guNaiH paTTahastinamityarthaH, zobhata iti vartamAnanirdezaH prAgvat, 'cUDAmaNiH' shiro'lngkaarrtnm| 'atha' anantaram "ucchritena' uparidhRtena pAThAntaratazca-zvetocchritena 'cAmarAhi yatti cAmarAbhyAM ca zobhita: 'dasAracakkeNaM'ti dazArhacakreNa yadusamUhena 'caturaGgiNyA' hastyazvaradhapadAtirUpAGgacataSTayAnvitayA 'racitayA' nyastayA 'yathAkrama' yathAparipATI tUryANAM-mRdaGga-- paTahAdInAM saninAdeneti-saMnahata ityAdiSu samo bhRzArthasyApi darzanAdatigADhadhvaninA 'divyena' iti pradhAnena devAgamanasyApi tadA sambhavAddevalokodbhavena vA 'gayaNaM phuse'tti ArSatvAda, 'gaganaspazA' atiprabalatayA nabho'GgaNavyApinA, sarvatra calakSaNe tRtIyA, 'etAdRzyA' anantarAbhihitarUpayA 'RddhayA' vibhUtyA 'dyutyA' dIptyA, uttaratra cazabdo'bhinnakramato dyutyA cottamayopalakSItaH sannijakAdbhuvanAt 'niryAtaH niSkrAntaH vRSNipuGgavaH yAdavapradhAno bhagavAnariSThanemiritiyAvat / tatazcAsau krameNa gacchan prApto vivAhamaNDapAsatradezama, 'atha' anantaraM sa tatra 'niryan' adhikaM gacchan 'dissaMpatti dRSTvA avalokya 'prANAn' sa 'prANinaH' mRgalAvakAdIn 'bhayadrutAn' bhayatrastAn vATairiti-vATakaiH-vRttivaraNDakAdiparikSiptapradezarUpaiH 'paJjarezca' bandhanavizeSaiH 'sanniruddhAn' gADhaniyantritAn, pAThAntaratastu-baddharuddhAn, ata eva suduHkhitAn, tathA jIvitasyAnto-jIvitAnato maraNabhityarthastaM saMprAptAniva saMprAptAn, atipratyAsatratvAttasya, yadvA jIvitasyAntaH-paryantavartI bhAgastamuktahetoH saMprAptAn 'mAMsArtha' masanimittaM ca bhakSayitavyAn mAMsasyaivAtigRddhihetutvena tadbhakSaNanimittatvAdevamuktaM, yadivA 'mAMsenaiva mAMsamupacIyate' iti pravAdato mAMsamupacitaM syAditi mAMsArthaM bhakSayitavyAnavivekabhiriti zeSaH, 'pAsitta'ti dRSTvA, ko'rthaH?-uktavizeSaNaviziSTAn hadi nidhAya 'saH' iti bhagavAnariSTanemimahatI prajJAprakramAnmatizrutAvadhijJAnatrayAtmikA yasyAsau mahAprajJaH 'sArathi pravarttayitAraM prakramAdgandhahastino hastipakamitiyAvat, yadvA'ta eva tadA rathArohaNamanumIyata iti rathapravartayitArAm / ___ 'kassa?'tti kasya 'arthAt' nimittAdime prANAH, ete sarve 'ime' ityanenaiva ca gate ete iti punarabhidhAnamatisArdrahadayatayA punaH punasta eva bhagavao hRdi viparivattanta iti khyAphnArthaM, yadivA 'ime' pratyakSAH 'ete' samIpataravattinaH, uktaM hi 'idama: pratyakSagataM samIpataravatti caitado rUpam' paThyate ca-'bahupAne'tti pratItaM, 'sukhaiSINaH' sAtAbhilASiNaH 'sanniruddhe ya'tti sanniruddhAH 'ca' pUraNe 'acchihi'tti Asata iti SoDazasUtrArthaH // evaM ca bhagavatoktemU. (813) aha sArahI tao bhaNai, ee bhaddA u paanninno| tujhaM vivAhakami , bhoAveuM bahuM janaM / / vR. sugamameva, navaram 'atha' iti bhagavadvacanAnantaraM 'bhaddA u'tti 'bhadrA eva' kalyANA eva na tu zvazRgAlAdaya eva kutsitAH anaparAdhatayA vA bhadrA ityuktaM bhavati, tava 'vivAhakArye' Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-22,[ ni. 446] pariNayanarUpaprayojane 'bhoyAveuM'ti bhojayitum, anena yaduktaM 'kasyAditi tatpratyuttaramuktamiti sUtrArthaH / itthaM sArathinokte yadbhAgavAn vihitavAMstadAhamU.(814) soUNa tassa vayaNa, bhupaannivinaasnnN| ciMtei se mahApanne, sAnukkose jiehi u|| mU.(815) jai majjha kAraNA ee, hammati subahU jiyaa| na me eyaM ti nissesaM, paraloge bhavissaI / / mU.(816) so kuMDalANa juyalaM, suttagaM ca mhaayso| AbharaNANi ya savvANi, sArahissa pnnaamii| mU.(817) manapariNAmo akao, devA ya jahoiyaM smoiinaa| saviDii saparisA, nikkhamaNaM tassa kaauNje|| mU.(818) devamanussaparivuDo, siviyArayaNaM tao smaaruuddho| nikkhamiya bAragAo, revayami Thio bhayavaM / mU.(819) ujjAne saMpatto, oino uttmaausiiyaao| sAhassIe parivuDo aha nikkhamai ucittaahiN|| mU.(820) aha so suMgaMdhagaMdhie turiyaM muakuNcie| sayameva lucaI kese, paMcadvihiM smaahio|| vR. sugamameva navaraM 'tasya' iti sAratheH bahUnAM-prabhUtAnAM prANAnAM-prANinAM vinAzanaMhananamarthAdibhidheyaM yasmistadbahuprANavinAzanaM saH' bhagavAn 'sAnukrozaH' sakaruNaH, keSu?'jiehi utti jIveSu 'tu' pUraNe / mama kAraNAditihetormadvivAhaprayojane bhojanArthatvAdabhISAmityabhiprAyaH, 'hammaMti'ti hanyante vartamAnasAmIpye laT, tato haniSyanta ityarthaH, pAThAntarataH 'hammihaMti'tti spaSTaM, 'subahavaH' atiprabhUtAH 'jiya'tti jIvAH, etaditi jIvahananaM 'tuH' evakArArtho netyanena yojyate, tataH 'na tu' naiva 'nissesaM'tti 'niHzreyasaM' kalyANaM paraloke bhaviSyati, pApahetutvAdasyeti bhAvaH, bhavAntareSu paralokabhIrutvasyAtyantamabhyastatayaivamabhidhAnamanyathA caramazarIratvAdatizayajJAnitvAcca bhagavataH kuta evaMvidhacintAvasara: ?, evaM ca viditabhagavadAkUtena sArathinA mociteSu sattveSu paritoSitA'sau yatkRtvAMstadAha-'so' ityAdi suttakaM ce'tti kaTIsUtram, aparyatIti yogaH, kimetadevetyAha-AbharaNAni ca sarvANi zeSANIti gamyate, tatazca 'manaHpariNAmazca' abhiprAyaH kRto niSkramaNaM pratIti gamyate, 'devAH' caturnikAyA eva 'yathocitam' aucityAnatikrameNa samavatIrNAH, pAThAntarataH samavapatitAH, cakArAbhyAM ceha samuccayArthAbhyAmapi tulyakAlatAyA dhvanyamAnatvAttadaiveti gamyate, 'sarvardhA' samastavibhUtyA 'sapariSadaH' bAhyamadhyAbhyantaraparSantrayopetAH 'niSkramaNam' iti prakramAniSkramaNamahimAnaM 'tasya' iti bhagavato'riSThaneminaH kattuM 'je' iti nipAtaH puurnne| _ 'zibikAratna' devanirmitamuttarakurunAmakamiti gamyate, 'tataH tadanantaraM 'samArUDhaH' adhyAsIna: 'niSkramya' nirgatya 'dvArakAtaH' dvArakApuryAH 'raivatake ujjayante 'sthitaH gamanAnivRttaH / tatrApi katarapradezaM prAptaH sthita ityAha-'udyAnaM' sahasrAmravaNanAmakaM saMprAptaH, tatra cAvatIrNaH Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2 - 22 / 820 'sIyAto' tti zibikAtaH 'sAhassIya'tti sahasreNa pradhAnapuruSANAmiti zeSaH 'parivRtta: ' pariveSTitaH 'athe' tyAntarye 'niSkrAmati' zrAmaNyaM pratipadyate 'tuH' pUraNe 'cittAhiM' ti citrAsu citrAnAmni nakSatre / kathamityAha- 'sugandhigandhikAn' svabhAvata eva surabhigandhIn 'tvaritaM' zIghraM 'mRdukatvakuJcitAn' komalakuTilAn'svayameva' Atmanaiva 'luJcati' apanayati kezAn 'paJcASTAbhiH ''paJcamuSTibhiH 'samAhita: ' samAdhimAn, sarvaM sAvadyaM mamAkartavyamiti prtijnyaarohnnoplkssnnmett| mU. (821 ) iha tu vandikAcArya: sattvamocanasamayesArasvatAdiprabodhanabhavanagamanamahAdAnAnantaraM niSkamaNAya purInirgamamupavarNayAMvabhUveti sUtrasaptakArthaH / evaM ca pratipannapravrajye bhagavativAsudevo a NaM bhaNaI, luttakesaM jiiMdiyaM / icchiyamanorahe turiyaM, pAvasU taM damIsarA ! // nANeNaM daMsaNeNaM ca, cariteNaM taveNa ya / khaMtie muttIe, vaddhamAno bhavAhiya / / evaM te rAmakesavA, dasArA ya bahU janA / arinemiM vaMdittA, aigayA bAragAuriM // mU. ( 822 ) mU. ( 823 ) vR. sUtratrayaM spaSTaM, navaraM vAsudevazceti cazabdAdbalabhadrasamudravijayAdayazca 'luptakezam' apanItiziroruhaM IpsitaH - abhilaSitaH sacAsau manorathazca bhagavanmanorathaviSayatvAnmaktirUpo'rtha IpsitamanorathastaM 'turiyaM'ti tvaritaM 'pAvasu 'tti prApnuhi, ArzIrvacanatvAdasya AziSi 'liTloTA' vityAziSi loT // 'tam' iti tvaM 'varddhamAnaH' iti vRddhibhAk 'bhavAhi ya'tti bhava, cazabda aashiirvaadaantrsmuccye| 'evam' uktaprakAreNa 'vanditvA' stutveti yoga:, iha caivaMvidhAzIrvacanAnAmapi guNotkarSasUcakatvena stavanarUpatvamaviruddhamiti bhAvanIyaM, 'dasArA ya'tti dazArhAH, cazabdo bhinnakramastataH 'bahu'tti bahavo janAzca 'atigatAH ' praviSTA iti sUtratrayarthaH // tadA ca kIdRzI satI rAjImatI kimaceSTatetyAha mU. ( 824 ) mU. (825) soUNA rAyakannA, pavvajjaM sA jinassa u / nIhAsA unIrAnaMdA, sogeNa u samucchiyA / / rAImaI viciMte, dhiratthu mama jIviyaM / jA'haM teNaM paricattA, seyaM pavvaiDaM mama // aha sA bhamarasaMnibhe, kuccphnngppsaahie| sayameva luMcaI kese, dhiimaMtI vavissayA // mU. ( 826 ) vR. sUtratrayaM spaSTaM, navaraM niSkrAntA hAsAnnirhAsA, cazabdo bhinnakramastato nirAnandA ca, 'samavasRtA' avaSTabdhA / dhigastu mama jIvitamiti svajIvitanindodbhAvakaM khedavaco, yA'haM tena parityakteti khedahetupadarzanaM, tatazca 'zreyaH' atizayaprazasyaM 'pravrajituM' pravrajyAM pratipattuM mama yenAnyajanmanyapi naivaM duHkhabhAginI bhaveyamiti bhAvaH / itthaM cAsau tAvadavasthitA yAvadanyatra pravihRtya tatraiva bhagavAnAjagAma, tata utpannakevalasya bhagavato nizamya dezanAM vizeSata utpannavairAgya kiM kRtavatItyAha- 'ahe 'tyAdi, 'atha' anantaraM Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-22,[ni. 446] 'sA' rAjImatI 'bhramarasannibhAn' kRSNatayA AkuJcitatayA ca, kUrcI-gUDhakezonmocako vaMzamayaH phaNaka:-kaGkatakastAbhyAM prasAdhitAH-saMskRtA ye tAn svayam' Atmanaiva 'luJcati' apanayati, bhagavadanujJayeti gamyate, 'kezAn' kacAn 'dhiimaMti'tti dhRtimati vyavasiteti-adhyavasitA satI, dharma vidhAtumiti zeSa iti sUtratrayArthaH // tatpravrajyApratipattau camU.(827) vAsudavo aNaM bhaNai, luttakesi jiiNdiyN| saMsArasAgaraM ghoraM, tara kanne ! lahuM lhN| vR. spaSTameva, navaraM tara' ityullaGghaya: AzIrvacanatvAdayamapyaziSi loT, 'laghu laghu' tvaritaM tvaritaM, saMbhrame dvirvacanamiti sUtrArthaH / / taduttaravaktavyatAmAhamU. (828) sA pavvaIyA saMtI, pavvAvesI tahiM bh| sayanaM pariyaNaM ceva, sIlavaMtA bhussuaa| mU.(829) giri revayayaM jaMtI, vAsenollA u aNtraa| vAsaMte aMdhayAraMmi, aMto layaNassa sAThiyA / / mU. (830) cIvarANi visAraMtI, jahA jAyatti paasiyaa| rahanemi bhaggacitto, pacchA diTTho atIivi / / mU. (831) bhIyA ya sA tahiM dardU, egate saMjayaM tayaM / bAhAhi kAuMsaMgurpha, vevamANI nisiiyii| vR. sUtracatuSTayaM spaSTameva, navaraM'sA' iti rAjImatI pavvAvesi'tti prAvivrajat-pravrAjitavatI 'tahi'ti tasyAM dvaarkaapuri| raivatakam' ujjayantaM yAntI' gacchanti, bhagavadvandanArthamiti gamyate, 'varSeNa' vRSTayA ulla'tti ArdrA stimitasakalacIvaretiyAvat, antare' tyantarAle'rddhapathaityarthaH, 'vAsaMti'tti varSati, nIrada iti gamyate, 'andhakAre' apagataprakAze, kasmin?-'antaH' madhye, uktaM hi-'antaHzabdo'dhikaraNapradhAnaM madhyamAha'layanamiha guhA tasyAM 'sA' rAjImatI 'sthitA' ityAsitA, asaMyamabhIrutayeti gamyate, tatra ca'cIvarANi' saGghATyAdivastrANi 'visArayantI' vistArayantI ata eva 'yathAjAtA' anAcchAditazarIratayA janmAvasthopamA 'itI' tyevaMrUpA 'pAsiya' tti dRSTva(STA), tadarzanAcca 'rathanemiH' rathaneminAmA muniH bhagnacittaH bhagnapariNAma: san prakramAtsaMyamaM prati, sa hi tAmudArarUpAmavalokya samutpannatadabhilASAtirekaH paravazamanAH samajani, pazcAdRSTazca 'tayA' rAjImatyA 'api' punararthe, prathamapraviSTaihi nAndhakArapradeze kiJci davalokyate, anyathA hi varSaNasambhramAdanyAnyAzrayagatAsu zeSasAdhvISvekAkinIpravizedapi na tatreyamiti bhAvaH, bhItA ca mA kadAcidasau mama zIlabhaGgaM vidhAsyatIti, 'tasmina' iti layane dRSTvA 'ekAnte' vivekte 'takam' iti rathanemi, kiM kRtavatyasAvityAha- 'bAhAhi'ti bAhubhyAM kRtvA 'saMgopaM parasparabAhagumphanaM stanoparimarkaTabandhamitiyAvata.'vepamAnA' zIlabhaGgabhayAtkampamAnA 'niSIdati' upavizati, tadAzleSAdiparihArArthamiti bhAva iti sUtracatuSTayArthaH / / atrAntaremU.(832) aha so'virAyaputto, smuddvijyNgo| bhIyaM paveviraM duTuM, imaM vkkmudaahre|| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2 - 22/822 rahanemI ahaM bhadde !, surUve ! cArubhAsiNI ! / mamaM bhayAhi suanu!, na te pIlA bhavissaI // ehi tA bhuMjimo bhoge, mAnus khu sudullAhaM / bhuttabhogA puno pacchA, jinamaggaM carissimo // mU. ( 834 ) vR. athaca 'so'pI 'ti sa punaH 'rAjaputra: ' rathanemiH bhItAM pravepitAM ca prakramAdrAjImatIm 'udAhare 'tti udAharat uktavAn, kiM tadityAha - ' rathanemirahamiti, anenAtmani rUpavattyAdyabhimAnataH svaprakAzanaM tasyAbhilASotpAdanArthaM vizvAsavizasanahetvanyazaGkAnirAsArthaM vA svanAmakhyApanaM, 'mamaM 'ti mAM 'bhajasva' sevasva sutanu ! na 'te' tava 'pIDA' bAdhA bhaviSyati, sukhahetutvAdviSayasevanasyeti bhAva:, yadvA tAM sasambhramAM dRSTaivamAha - 'ma ma bhayAhi 'tti mA mA bhaiSIH sutanu ! yato na 'te' tava pIDA bhaviSyati, kasyacidiha pIDAhetorabhAvAt, pIDayA zaGkayA ca bhayaM syAdityevamuktam, 'ehi' Agaccha 'tA' iti tasmAttAvadbhA mAnuSyaM 'khuH' iti nizcitaM sudurlabhaM tadetadavAptAvidamapitAvadbhogalakSaNamasya phalamupabhuJjamahe ityAzayaH, bhuktabhogAH punaH 'pazcAd' iti vArddhakye 'jinamArga' jinoktamuktipathaM 'carissAmo 'ti cariSyAmaH zeSaM spaSTamiti sUtratrayarthaH // tato rAjImatI kimaceSTatetyAha mU. (835) mU. ( 836 ) daTTaNa rahanemiM taM bhaggujjoyaparAiyaM / rAImaI asaMbhaMtA, appANaM saMvare tarhi / / ahasA rAyavara, kannA, suTThiyA niyamavvae / jAI kulaM ca sIlaM ca, rakkhamANI tayaM vade // jai'si rUveNa vesamaNo, lalieNa nalakUbaro / tahAvi te na icchAmi, jai'si sakkhaM puraMdaro // dhiratthu te jaso kAmI !, jo taM jIviyakAraNA / mU. (837) pU. ( 838 ) mU. ( 839 ) mU. ( 840 ) mU. ( 841 ) vaMta icchasi AveDaM, seyaM te maraNaM bhave // ahaM ca bhogarAyassa, taM ca'si aMdhagavahiNo / mA kule gandhaNA homo, saMjama nihuo cara // jai taM kAhisI bhAvaM, jA jA dicchasi nArio / vAyAviddhuvva haDo, adviappA bhavissasi // govAlo bhaMDavAlo vA jahA taddavya' nissAro / evaM anIsAro taMpi, sAmantrassa bhavissi // kohaMmANaM nigiNhitA mAyaM lobhaM ya savvaso iMdiyAI vasekAuM appANaM ullasaMharaM / vR. sUtrasaptakaM pAThasiddhaM, navaraM 'bhaggujjoyaparAiyaM 'ti bhagnodyogaH - apagatotsAhaH prastAvAtsaMyame sa cAsau parAjitazca - abhibhUtaH strIparISaheNa bhagnodyogaparAjitastam 'asambhrAntA' nAyaM balAdakArye pravarttayitetyabhiprAyeNAtrastA 'AtmAnaM' svaM 'saMvare 'ti samavArItAcchAditavatI cIvarairiti gamyate, 'tasmin' iti layanamadhye pIDayA zaGkayA ca bhayaM syAdi mU. ( 842 ) 1137 11 70 pU. ( 833) Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-22,[ ni.446 ] tyevamuktaM / 'susthitA' nizcalA 'niyamavrate' itIndriyanoindriyaniyamane pravrajyAyAM ca jAti kulaM zIlaM ca 'rakkhamANI'tti rakSantI, zIladhvaMse hi kadAcidasyA evaMvidhaiva jAtiH kulaM ceti sambhAvanAtaste api vinAzite syAtAmityevamuktaM, yadyapi 'asi' bhavasi 'rUpeNa' AkArasaundaryeNa 'vaizramaNaH' dhanadaH 'lalitena' savilAsaceSTitane 'nalakUbara:' devavizeSa: 'te' iti tvAM sAkSAt' samakSaH 'purandaraH' indro rUpAdyanekaguNAzrayo ya iti bhAvaH, rUpAdyabhimAnI cAyamityevamuktaH / / aparaM ca-dhigastu 'te' tava pauruSamiti gamyate, ayaza:kAminniva ayazaH kAmin !-- akIrtyabhilASin !, durAcAravAJchitayA, yadvA 'te' tava yazo-mahAkulasaMbhavodbhUtaM dhigastviti sambandhaH 'kAmin!' bhogAbhilASin! 'jIvitakAraNAt' jIvitanimittamAzritya, tadanAsevane hi tathAvidhadazAvAptau maraNamapi syAdityevabhidhAnaM, 'vAntam' udgINa yat zRgAlairapi parihataM tadicchasyApAtaM, yathA hi kazcidvAntamApAtumicchatyevaM bhavAnapi pravrajyAgrahaNatastyaktAn bhogAn punarApAtumivApAtum- upabhoktumicchati ataH 'zreyaH' kalyANaM 'te' tava maraNaM bhavet, na tu vAntApAnaM, tato maraNasyaivAlpadoSatvAt, anUditaM caitad "vijJAya vastu nindyaM tyaktvA gRhNanti kiM kvacitpuruSAH? / vAntaM punarapi bhukte na ca sarvaH saarmeyo'pi||" 'ahami' tyAtmanirdeze 'caH' pUraNe bhojarAjasya' ugrasenasya tvaM ca asi' bhavasi andhakavRSNe:, kule jAta ityubhayatra zeSaH, atazca 'mA' iti niSedhe 'kule' anvaye 'gaMdhaNe'tigandhanAnA' sarpavizeSANAM 'homo'tti bhUva, tacceSTitAnukAritayeti bhAvaH, te hi vAntamapi viSaM jvaladdhahripAtabhIrutayA punarapi pibanti, tathA ca vRddhAH-"sappANaM kila do jAIo-gaMdhaNA ya agaMdhaNA ya, tattha gaMdhaNA nAma je Dasie maMtehiAkaDDiyAtaM visaM vaNamuhAto AviyaMti, agaMdhaNA uNa avi maraNamajjhavasaMti na ya vNtmaaiyNti| kiM tarhi kRtyamityAha-saMyamaM nibhRtaHsthira: 'cara' Arovasva, yadi tvaM bhAvaM' prakramAdbhogAbhilASarUpaM yA yAH 'dicchasitti drakSyasi tAsu tAsviti gamyate, tataH kimityAhavAtenAviddhaH-samantAttADito vAtAviddho bhramati itiyAvat, haTho-vanaspativizeSaH sa ivAsthitAtmA-caJcalacittatayA'sthirasvabhAvaH / 'gopAlaH' yo gAH pAlayati 'bhANDapAlo vA' ya: parakIvAni bhANDAni bhATakAdinA pAlayati, paThayate ca -'daNDApAlo pA' nagararakSako vA yathA 'tadravyasya gavAdeH satatarakSaNIyasya 'anIzvaraH' aprabhuH, viziSTatatphalopabhogAbhAvAt, evamanIzvaratvamapi zrAmaNyasya bhaviSyasi, bhogAbhilASatastatphalasyApi viziSTasyAbhAvAditi bhAva iti sUtrasaptakArthaH / evaM tayokto rathanemiH kiM kRtavAnityAhamU.(843) tIse so vayaNaM succA, saMjaIe subhaasiyN| aMkuseNa jahA nAgo, dhamme saMpaDivAio / / mU.(844) managutto, vayagutto, kAyagutto jiiNdio| sAmanaM niccalaM phAse, jAvajjIvaM dddbbo| vR.sUtradvayam tasyAH' rAjImatyAH 'sa:' rathanemiH 'vacanam' anantaroktAnuziSTirUpaM zrutvA' ___ Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2-22/844 AkarNya 'saMyatAyA: ' pravrajitAyA: suSThu - saMvegajanakatvena bhASitam uktaM subhASitam 'aMkuzena' pratItena yathA 'nAga: ' hastI pathIti zeSaH, evaM 'dharme' cAritradharme 'saMpaDivAio 'tti saMpratiyAtita: ' saMsthitaH, tadvacasaiveti gamyate / atra ca vRddhasaMpradAyaH- "neurapaMDiyAkkhAnayayaM bhaNiUNa jAva tato rudveNa rAiNA devI meMTho hatthI ya tatrivi chinakaDage caDAviyANi, bhaNio ya meMTho - etthaM vAhehI hatthi vAhehi hatthi, dohi ya pAsehiM veNuggahA ThaviyA, jAva ego pAo AgAse Thavio, jo bhAi-kiM esa tiriyo jANai ?, eyANi mAreyavvANi, tahAvi rAyA rosaM na muJcati, tato a tini pAyA AyAse kayA, egena Thito, logena akkaMdo kato-kimeyaM hariyaNaM vAvAijjati ?, rannA miTho bhaNio-tarasi niyatteuM ?, bhaNai - jai duyaggANavi abhayaM desi dinaM, tato aMkuseNa niyattio hatthitti / " - iha cAyamabhiprAyaH - yathA'yamIdRgavastho dviSo'kuzavazataH pathi saMsthita evamayamapyutpannavizrotasikastadvacenana ahitapravRttinirvattakatayA'kuzaprAyeNa dharma iti, tatazca zrAmaNyaM 'nizcalaM' sthiraM 'phAse 'tti asmAkSId-AsevitavAn, zeSaM spaSTamiti sUtradvayArthaH // ubhayorapyuttaravaktavyatAmAha mU. ( 845 ) uggaM tavaM carittA gaM, jAyA dunnivi kevalI / savvaM kamma khavittA NaM, siddhiM pattA anuttaraM // vR. ugraM karmaripudAraNatayA 'tapaH' anazanAdi 'carittANaM' ti caritvA 'jAtau' bhUtau 'dvAvapI' tti rathanemirAjImatyau 'kevalI' ti kevalinau 'sarvaM' niravazeSaM 'karma' bhavopagrAhi 'khavittA NaM' tti kSapayitvA siddhiM prAptAvanuttarAmiti sUtrArthaH // samprati niryuktiranuzriyate ni. [ 447 ] ni. [ 448 ] ni. [ 449 ] soriyapuraMmi nayare AsI rAyA samuddavijaotti / tassAsi aggamahisI sivatti devI anujjaMgI // tesi puttA cauro arinemi taheva rahanemI / taio a saccanemI cautthao hoi daDhanemI // jo so arinemI bAvIsaimo ahesi so arihA / rahanemi saccanemI ee patteyabuddhA u // rahane missa bhagavao gihatthae caura huMti vAsasayA / saMvacchara chaumattho paMcasae kevalI huMti // navavAsasae vAsAhie u savvAugassa nAyavvaM ! eso uceva kAlo rAyamaIe u nAyavvo / ni. [ 450 ] ni. [ 451] vR. atra ca prathamagAthayA rathanemeranvaya uktaH / 'tesiM' ti 'tayo: ' samudravijayazivAdevyoH, 'prasaGgatazceha zeSaputrAbhidhAnam, 'ahesi 'tti abhUt, ha ca yadariSTanemerarhattvaM rathanemezca pratyekabuddhatvamuktaM tadarhadbhrAtRtvena svaguNaprakarSeNa ca rathanemermAhAtmyakhyApanArtham / caturthagAthayA paryAyaparimANAbhidhAnaM, tatra catvAri varSazatAni gRhasthaparyAyaH varSa chadmasthaparyAya: varSazatakapaJcakaM kevaliparyAya iti militAni nava varSazatAni varSAdhikAni sarvAyurabhihitam, eSa 'caivatviti catuzabdau pUraNe, tata eSa eva ca varSAdhikavarSazatanavakalakSaNaH, zeSaM spaSTamiti - Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 adhyayanaM-22,[ ni. 451] gAthApaJcakArthaH / samprati pratibhagnapariNAmatayA mA bhUdrathanemau kasyacidavajJeti sUtrakRdAhamU.(846) evaM kareMti saMbuddhA, paMDiyA priykkhnnaa|| viniyaTTati bhogesuM, jahA so purusottamo / tibemi vR.'evam' iti vakSyamANaM 'kurvanti' vidadhati saMbuddhAH' bodhilAbhataH paNDitAH' buddhimattvena 'pravicakSaNA:' prakarpaNa zAstrajJatayA na tvanIdRzAH, kimityAha-avizeSeNa kithaJcidvizrotAsikotpattAvapi tannirodhalakSaNena nivartante, 'bhogesunti bhogebhyo yathA saH 'puruSottamo' rathanemiH, anIdRzA hyekadA bhagnapariNAmA na punaH saMyame pravartituM kSamAH, tato bhogavinivarttanAt saMbuddhAdivizeSaNAnvitatvena kathamayamavajJAspadaM bhavediti bhAvaH, upadezaparatayA vA prAgvadyAkhyeyamiti sUtrArthaH // iti parisamAptau, bravImIti pUrvavat, ukto'nugamaH, samprati nayAH, te'pi prAgvadeva adhyayanaM - 22 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre dvAviMzatitamadhyayanaM saniyuktiH saTIkaM samAptam adhyayanaM 23 kezi gautamIyaM vR. vyAkhyAtaM rathanemIyanAmakaM dvAviMzatitamamadhyayanam, adhunA trayoviMzatitamArabhyayate, asya cAyamabhisambandhaH--ihAnantarAdhyayane kathaJcidutpannavizrotasikenApi rathanemivaddhRtizcaraNe vidheyetyabhihitam, iha tu pareSAmapi cittaviplutimupalabhya ke zigautamavattadapanayanAya yatitavyamityabhiprAyeNa yathA ziSyasaMzayotpattau kezipRSTena gautamena dharmastadupayogi ca liGgAdi varNitaM tathA'nenAbhidhIyata ityamunA sambandhena prAptasyAsyAdhyanasya prAgvadupakramAdi pratipAdyaM yAvannAmaniSpannanipekSe kezigautamIyamiti nAma, ata: kezigautamazabdayonikSepo'bhidheyaH, tatra ca vartamAnatIrthAdhiprathamagaNadharatayaitattIrthApekSayA gautamasya jyeSThatvAdAdau tadabhidhAnasya tadanu kezizabdasya nikSepamAha niyuktikRt ni.[452] nikkhevo goamaMmI caukkao duvi0 / / ni.[ 453] jANaga sarIraM bhaviyaM0 / / ni.[454] goyamanAmAgoyaM veyaMto bhAvagoyamo hoi| emeva ya kesissavi nikkhevo caukkao hoi / / vR. gAthAtrayaM prAgvanAvaraM gautamAbhilASa eva vizeSaH, 'evameva' uktaprakAreNaiva kezerapi' kezizabdasyApi nikSepa(:) catuSkako bhavati, jJAtavya iti zeSaH, gAthAtrayArthaH / / nAmAnvarthamAhani.[455] goama kesIo A saMvAyasamuTThiyaM tu jamheyaM / to kesigoyamijjaM ajjhayaNaM hoi nAyavvaM // vR.gautamAt kezinazca saMvAdaH-parasparabhASaNaM vacanaikyaM vA yatastayostAtparyata ekArthAbhidhAyitayai(tai)va tataH saMvAdAtsamutthitam-utpannaM saMvAdasamutthitam, anena bhAvArtha uktaH, tuH avadhAraNe, tato gautamatkezinazca saMvAdasamutthitameva yasmAdetat-prastutaM tataH kezigauta Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-23/847 mayorbhavamityarthe 'nAmadheyena nAmadheyatve'sye'ti vRddhasaGghatvAt, 'vRddhAcchaH' iti chapratyaye kezigautamIyamadhyayanaM bhavati' jJAtavyamiti gAthArthaH / ukto nAmaniSpannanikSepaH, idAnIM sUtrAlApakaniSpannanikSepAvasaraH, saca sUtre sati bhavatIti sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedamma.(847) jine pAsitti nAmeNaM, arahA logpie| saMvuddhappA ya savvannU, dhammatitthayare jine / va. 'jinaH' parISahopasargajetA pArzva iti nAmnA'bhUditi zeSaH, sa cAnyo'pi saMbhavatyata Aha-arhati devendrAdivihitAni vandananamaskaraNAdInyarhan tIrthakRdityarthaH, ata eva lokapUjitaH saMbuddhaH-tattvAvagamavAnAtmA'syeti saMbuddhAtmA, 'ca: pUraNe, sa cAnutpannAkevalo'pi syAdityAha-'sarvajJaH' sakaladravyaparyAyavit, tathA dharma eva tIryate bhavAmbhodhiraneneti tIrthaM dharmatIrthaM tatkaraNazIlo dharmatIrthaMkara: 'jinaH' jitasakalakarmA, bhavopagrAhikarmaNAmapi dagdhajjusaMsthAnatayaiva tena vyavasthApanAt, muktyavasthA'pekSayA vA, paThayate ca'arihA loyvissue| savvannU savvadaMsI ya, dhammatitthassa desae / / ' spaSTameveti sUtrArthaH / / tataH kimityAhamU.(848) tassa logapaIvassa, Asi sIse mhaayse| kesI kumArasamaNe, vijjaacrnnpaarge| mU. (849) ohinANasue buddhe, siissNghsmaaule| gAmAnugAmaMrIyaMte, se'vi saavtthimaage| mU. (850) tiMduyaM nAma ujjANaM, taMmi nyrmNddle| phAsaesijjasaMthAre, tattha vaasmuvaage| vR. 'tasya' iti pArzvagAmno'rhato loke pradIpa iva pradIpastadgatasakalavastuprakAzakatayA lokapradIpastasyAsIcchivyo mahAyazAH 'keziH' kezinAmA kumArazcAsAvapariNItatayA zramaNazca tapasvitayA kumArazravaNo vidyAcaraNe-jJAnacAritre tayoH pAragaH-paryantagAmI vidyAcaraNapAragaH, 'ohinANasue'tti subbyatyavAdavadhijJAnazrutAbhyAM maipuvvaM jeNa suyaM'ityAgamAtmatipUrvakatayA zrutasya matyA ca 'buddhaH' avagataheyopAdeyavibhAgo vizeSAbhidhAyitvAdasyApunaruktatA, ziSyANAM saGghaH-samUhastena samAkula:-AkIrNaH paribaMhita itiyAvat ziSyasaGghasamAkulo grAmAnugrAmaM pUrvavat 'rIyaMte'-tti 'rIyamANaH' viharan 'zrAvastI' zrAvastInAmnI, 'tammi'tti tasyAH zrAvastyAH 'nagaramaNDale' puraparikSepaparisare 'prAsuke' svabhAvikAgantukasattvarahite, ketyAha, zayyA-vasatistasyAM saMstAraka:-zilAphalakAdiH zayyAsaMstArakastasmin 'to'ti tindukodyAne vAsam,-avasthAnam 'upAgataH' prAptaH, zeSaM spaSTamiti sUtratrayArthaH |t asmizcAntare yadabhUttadAhamU.(851) aha teneva kAleNaM, dhammatitthayare jine| bhayavaM vaddhamAnutti, sabalogami vissue| mU.(852) tassa logapaIvassa, Asi sIse mhaayse| bhayavaM goyame nAma, vijjaacrnnpaarge| Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 23, [ ni. 455 ] mU. ( 853 ) bArasaMgaviU buddhe sIsasaMghasamAule / gAmAnugAmaM rIyaMte, se'vi sAvatthimAgae // kuTugaM nAma ujjANaM, taMmi nayaramaMDale / phAsuesijjasaMthAre, tattha vAsamuvAgae / mU. ( 854 ) vR. spaSTameva, navaram 'atha' iti vaktavyAntaropanyAse 'teneva kAleNaM 'ti tasminneva kAle, sUtratvAtsaptamyarthe tRtIyA, varddhamAno nAmnA'bhUditi zeSaH, 'vizrutaH' vikhyAtaH, gautamo nAmeti gotranAmato'nyathA hi indrabhUtyabhidhAna evAsau, 'bArasaMgaviu 'tti dvAdazAGgavit 'se'vi 'tti so'pi gautamanAmA bhagavAn 'tammi'nti ihApi tasyAH zrAvastyA iti sUtracatuSTayArthaH // tataH kimajanItyAha mU. (855) mU. (856) mU. (857) ke sIkumArasamaNe, goyame a mahAyase / ubhao'vi tattha viharIMsu, allINA susamAhiyA / / ubhao sIsasaMghANaM, saMjayANaM tavissaNaM / tattha ciMtA samuppannA, guNavaMtANa tAiNaM // ke riso vA imo dhammo, imo dhammo va keriso ? 1 AyAradhammappaNihI, imA vA sA va kerisI ? | cAujjAmo a to dhammo, jo imo paMcasikkhio desio vaddhamANeNaM, pAseNa ya mahAmunI // acelago a jo dhammo, jo imo saMtarutaro / egakajjapavannANaM, visese kiM nu kAraNaM ? // mU. (858) mU. ( 859 ) vR. tatau 'ubhayovi 'tti ubhAvapi kezigautamau 'tatra' iti zrAvastyAM 'viharisu 'tti vacanavyatyayAd vyahA, vihRtavantAvityarthaH, 'allINa' tti 'AlInau' manovAkkAyaguptAvAzritau vA, prakramAttasyAmeva puri, yadvA 'alInau' pRthagavasthAnena parasparamazliSTau 'susamAhitau' suSThu jJAnAdisamAdhimantau 'ubhayoH ' dvayoH tayoreva kezigautamayoH 'ziSyasaGghAnAM' ziSyasamUhAnAM 'saMyatAnAM' saMyaminAM 'tapasvinAM' viziSTatapo'nvitAnAM ' tatre' ti tasyAmeva zrAvastIpuri 'cinte' ti vakSyamANavikalpA guNAH samyagdarzanAdayastadvatAM, 'tAiNaM 'ti prAgvat tAyinAM trAyiNAM vA, cintAsvarUpamAha-'kIdRza: ?' kiMsvarUpaH 'vA' vikalpe punararthe vA 'imo 'tti ayamasmatsambandhI 'dharmaH' mahAvratAtmakaH 'aya' miti paridRzyamAnagaNabhRcchisambandhI 'dhammo va'tti vAzabdo bhinnakramastatazcAyaM vA dharmaH kIdRza: ?, AcaraNamAcAro - veSadhAraNAdiko bAhyaH kriyAkalApa ityarthaH, sa eva sugatidhAraNAddharmaH prApyate hi bAhyakriyAmAtrAdapi navamagraiveyakamitikRtvA, tasya praNidhiH - vyavasthApanamAcAradharmapraNidhiH, 'imAvi 'tti prAkRtatvAdayaM vA'matsambandhI 'sAva'tti tata eva sa vA dvitIyayatisatkaH, ayaM cAzayaH - asmAkamamISAM ca sarvajJapraNIta eva dharmastatikamasyaitatsAdhanAnAM ca bheda iti tadetadavaboddhumicchAmo vayamiti / , uktAmeva cintAmabhivyaktIkartumevAha - 'cAujjAmo yatti cAturyAmaH - mahAvratacatuSTayAtmako yo dharmaH 'dezitaH ' kathitaH 'pArzvena' pArzvanAmnA tIrthakRteti sambandhaH, 'jo imo 'tti 75 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2-23/859 cakArasya prazlepAd yazcAyaM paJca zikSA: -- prANAtipAtAdiviramaNopadezAtmikA: saMjAtA yasminasau paJcazikSitaH, tArakAderAkRtibhaNatvAditac, yadvA paJca zikSitAni - uktazikSArUpANi yasminnasau paJcazikSito varddhamAnena dezita iti yoga:, 'mahAmuni 'tti subvyatyayAnmahAmuninetyubhayorapi vizeSaNaM mahAmunInA vA anayoviMzaSe kiM nu kAraNamityuttareNa sambandhaH, anena dharmaviSayaH saMzayo vyaktIkRtaH / sampratyAcAradharmapraNidhiviSayaM tamevAbhivyanakti- 'acelakazca' uktanyAyenAvidyamAnacelakaH kutsitacelako vA yo dharmo vardhamAnena dezita ityapekSyate, tathA 'jo imo 'tti pUrvavad, yazcAyaM sAntarANi varddhamAnasvAmisatkayativastrApekSayA kasyacitkadAcinmAnavarNavizeSato vizeSitAni uttarANi ca - mahAdhanamUlyatayA pradhAnAni prakramAdvastrANi yasminnasau sAntarottaro dharmaH pArzvena dezita itIhApekSyate, ekaM kAryaM muktilakSaNaM phalaM tadarthaM prapannau - pravRttAvekakAryaprapannau tayoH prakramAtpArzvavarddhamAnayoH, ubhAvapi hi muktyarthameva pravRttAvitikRtvA, 'vizeSe' uktarUpe 'kimi 'ti saMzaye 'nu' vitarke 'kAraNaM' hetuH ?, kAraNabhedena hi kAryabhedasambhava iti bhAvaH, zeSaM spaSTamiti sUtrapaJcakArthaH // evaM ca vineyacintotpattau yatkezigautamAvakA tadAha mU. ( 860) mU. ( 861 ) aha te tattha sIsANaM, vinAya paviyakkiyaM / samAgame kathamaI, ubhao kesigoyamA // goamo paDiruvannU, sIsasaMghasamAule / jidvaM kulamavikkhato, hiMduyaM vanamAgao // kesI kumArasamaNe, goamaM dissamAgayaM / paDirUvaM paDivatti, sammaM saMpaDivajjaI // palAla phAsUaM tattha, pacamaM phusutinAni ya / goyamassa nisijjAe, khrippaM saMpaNAmae // mU. (862) mU. (863) vR. 'athe' tyanantaraM 'te' iti tau prakrAntau 'tatre 'ti zrAvastyAM prakarSeNa vitarkitaM vikalpitaM pravitArkitaM ' samAgame' mIlake 'kRtamatI' vihitAbhiprAyAvabhUtAmiti zeSaH, kesigoyame' tti kezigautama, tatazca 'paDirUvannu' tti pratirUpavinayo - yathocittapratipattirUpastaM jAnAtIti pratirUpajJa: 'jyeSThaM' prathamabhAvitayA 'kulaM' pArzvanAthasantAnam 'apekSamANaH ' vigaNayan 'pratirUpAm' ucitAM 'pratipattim' abhyAgatakarttavyarUpAM 'samyag ' avaiparItyena samiti-sAMmukhyena pratipadyate - aGgIkaroti saMpratipadyate / pratipattimevAha - 'palAlaM' pratItaM 'prAsukaM' vigatajIvaM 'tatre' ti tasmistindukodyAne 'paMcamaM'tti vacanavyatyayAt 'paJcamAni' paJcasaGkhyApUraNAni, kAnItyAha-kuzatRNAni, cazabdAdanyAnyapi sAdhuyogyatRNAni, paJcamatvaM caiSAM palAlabhedApekSayA, tasya hi zAlydisambandhibhedApekSayA catvAro bhedAH, yata uktam "tinapanagaM puna bhaNiyaM, jinehiM kammaTThagaMThimahaNehiM / sAlI vIhI koddavarAlagaranne tinAI ca // ' Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 23 [ ni. 455 ] 77 gautamasya 'nipadyAyai' niSadyAnimittamupavezanArthamityarthaH, 'saMpaNAmae 'ti samarpayati, zeSaM sUtrasiddhameveti sUtracatuSTayArthaH / tau ca tatropaviSTau yathA pratibhAtastathA''hakesI kumArasamaNe, goame ya mahAyase / ubhao nisannA sohati, caMdasUrasamappahA // mU. ( 864 ) vR. nigadasiddhaM, navaraM 'sohaMti 'tti zobhate candrasUryasamA prabhA - chAyA yayostau tathA candrasUryopamAvitiyAvaditi sUtrArthaH // tatsaGgame ca yadabhUttadAha mU. ( 865 ) samAgayA bahU tattha, pAsaMDA kougAsiyA / gihatthANa anegAo, sAhassIo samAgayA // devadAnavagaMdhavvA, jakkharakkhasakiMnarA / addissANa ya bhUANaM, Asi tattha samAgamo // mU. ( 866 ) vR.'samAgatAH' militAH pASaNDaM - vrataM tadyogAt 'pASaNDA: ' zeSavratinaH kautukaM kutUhalam AzritAH-pratipannAH kautukazritAH, paThyate ca- 'koDagAmiga 'tti, tatra kautukAt mRgA iva mRgA ajJatvAtprAkRtatvAdAmitakautukA vA, 'sAhassIo 'tti sUtratvAtsahasrANi / devAjyotiSkavaimAnikAH dAnavAH bhavanapatayo gandharvayakSAdayo vyantaravizeSAH samAgatA iti pUrveNa sambandhaH, ete cAnantaramadRzyavizeSaNAd dRzyarUpAH, adRzyamAnAM ca bhUtAnAM kelIkilavyantaravizeSANAmAsIt 'samAgamaH ' mIlakaH, zeSaM sugamamiti sUtradvayArthaH // " samprati tayorjalpamAha mU. ( 867 ) mU. ( 868 ) tao kesI aNunnAe, goamaM iNamabbavI // vR. 'pRcchAmi' praznayAmi 'te' iti tvAM 'mahAbhAga !' atizayAcintyazakte ! 'abravIt' uktavAn 'tata:' tadvacanAnantaraM kezi 'bruvantam' abhidadhataM 'tuH' punararthe bhinnakramazca kezi punarbuvantamiti yojyate, 'jahicchaM' ti icchAyA anatikrameNa yathecchaM yadavabhAsata ityartho'nujJAna iti - anumato gautameneti prakramaH, zeSaM pratItamiti sUtradvayArthaH // yaccAsau gautamaM pRSTavAMstatsaMgrAhakaM niryuktikRd dvAragAthAtrayamAhani. [ 456 ] sikkhAvae a liMge a, sattUNaM ca parAjae / pAsAvagattaNe ceva, taMtUddharaNabaMdhane // aganiniSvAvaNe ceva, tahA duTThassa niggahe / tahA pahaparitrAya, mahAso anivAraNe // saMsArapAragamane, tamassa a vighAyaNe / ThANovasaMpayA ceva, evaM bArasasU kamo || ni. [ 457 ] ni. [ 458 ] vR. etacca yathA'vasaraM sUtravyAkhyAna eva vyAkhyAsyate, tatra prathamaM 'sikkhAvaya'tti dvAram, atra ca zikSA - abhyAsastatpradhAnAni vratAni pratidinaM yatibhirabhysyamAnatayA zikSAvratAni pucchAmi te mahAbhAga !, kesI goyamamabbavI / tao kesiM buvaMtaM tu, goyamo iNamabbavI // puccha bhaMte! jahicchaM te, kesi goyamamabvavI / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-23/868 zikSApadAni vA--prANivadhaviramaNAdIni, satsu hi teSu zeSA'pi zikSA ziSyopadezAtmikA saMbhavatIti / etadadhikRtyAha sUtrakRtmU. (869) cAujjAmo a jo dhammo, jo imo pNcsikkhio| desio vaddhamANeNaM, pAseNa ya mahAmunI / / mU.(870) egakajjapavanANaM, visese kiM nu kAraNe? | dhamme duvihe mehAvI, kaha viSpaccao na te? / / vR. 'caturyAmaH' hiMsA'nRtasteyaparigrahoparamAtmakavratacatuSTayarUpaH 'paJcazikSitaH sa eva maithunaviramaNAtmakapaJcamavratasahitaH / itthaM ca 'dharme' sAdhudharme 'dvividhe' dvibhede he 'medhAvin!' viziSTAvadhAraNazaktyanvita! kathaJcit (kathaM vipra) pratyayaH' anAzvAso na 'te' tava?, tulye hi sarvajJatve kiMkRto'sau matabheda ityabhiprAyaH, zeSaM prakaTArthameveti sUtradvayArthaH / eva kezinoktemU. (871) tao kesi buvaMtaM tu, goyamo innmbbvii| pannA samikkhae dhammatattaM tattavinicchiyaM / / mU.(872) purimA ujjujaDDA u, vakkajaDDA ya pcchimaa| majjhimA ujjupannA u, tena dhamme duhA ke| mU.(873) purimANaM dubbisujjho u, carimANaM durnupaalaao| kappo majjhimagANaM tu, suvisujjho supaalo|| vR. 'tataH' tadanantaraM kezi bruvante tuH pUraNe'vadhAraNe vA tato bruvantameva jalpAdanuparatameva, anenAdarAtizayamAsannalabdhapratibhatAM ca gautamasyAha / kiM tadavravIdityAha-'prajJA' buddhi: 'samIkSate' samyak pazyati, kiM tadityAha-'dhammatattaM'ti binduralAkSaNikastataH 'dharmatattvaM' dharmaparamArthaM tattvAnAM-jIvAdInAM vinizcayo-viziSTanirNayAtmako yasmistattathA, idamuktaM bhavati-na vAkya zravaNamAtrAdeva vAkyArthaniNaryo bhavati, kintu prajJAvazAt, tataH 'purami'tti 'pUrve' prathamatIrthakRtsAdhavaH 'ujjujaDDe'ti Rjavazca prAJjalatayA jaDAzca tata eva duSpratipAdyatayA RjujaDAH, turiti yasmAt 'vakkajaDDA ya'tti, vakrAzca vakrabodhatayA jaDAzca tata eva svakAnekakuvikalpo vivakSitArthapratipattyakSamatayA vakrajaDA: 'ca:' samuccaye 'pazcimAH' pazcimatIrthakRdyatayaH 'madhyamAstu' madhyamatIrthakRtsambandhitapasvinaH, RjuprajJAH' Rjavazca te prakaNa jAnantIti prajJAzca sukhenaiva vivakSitamarthaM grAhayituM zakyanta iti RjuprajJAH, tena hetunA dharmo dvibhedaH 'kRtaH' vihitaH, ekakAryapratipannatve'pIti prkrmH| __ yadi nAma pUrvAdInAmevaMvidhatvaM tathA'pi kathametad dvaividhyamityAha-'purimANaM'ti pUrveSAM duHkhena vizodhyo vizodhayituM-nirmalatAM netuM zakyo durvizodhyaH, kalpa iti saMbadhyate, te hyatiRjutayA gurubhiranuziSyamANA api na tadanuzAsanaM svaprajJA'parAdhAdyathAvatpratipattuM kSamanta iti teSAmasau durvizodhya ucyate, tuzabda uttarebhyo vizeSa dyotayati, 'caramANAM' caramatIrthakRttapasvinAM duHkhenAnupAlyata iti duranupAlaH sa eva duranupAlakaH 'kalpa:' yatikriyAkalApaH, te hi vakratvena ku vikalpAkulitacittatayA kathaJcijjAnAnA api na yathAvadanuSThAtumIzate, Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 adhyayanaM-23,[ni.458] madhmamakAnAM tu sukhena vizodhyo-vizodhayituM zakyaH suvizodhyaH, 'supAula'tti cazabdasya gamyamAnatvAtsupAlazca, ko'sau ?-kalpa: itIhApi yojyate, te hi RjuprajJA iti samyagamArgAnusAribodhatayA sukhenaiva yathAvadagacchanti pAlayanti ca, ataste caturyAmoktAvapi paJcamamapi yAmamuktahetorsatuM pAlayituM ca kSamA iti tadapekSayA pArzveNa caturyAma uktaH, pUrvapazcimAzcoktanItito netthamiti RSabhavarddhamAnAbhyAM paJcamaM vratamuktam, ayamarthaH-na yAdRzAdvAcakAdekasya zroturvivakSitArthapratipattistAdRzAdevAzeSANAmapi, svaprajJA'pekSayA hi ko'pi kIdRzAdeva vAcakAdekamapyarthaM pratipadyata iti vicitraprajJavineyAnugrahAyopAttAdvAcakabhedAdeva dharmasya dvaividhyaM, na tu vastubhedAt, yadvAcakabhede'pi vastuto vratapaJcakasyaivAtra vivakSitatvAt, prasaGgatazcehAdyajinAbhidhAnamiti sUtratrayArthaH / / itthaM gautamenokte kezirAhamU. (874) sAhu goyama! pannA te, chino me saMsao imo| anno'vi saMsao majjhaM, taM me kahasu goymaa!| mU.(875) acelao a jo dhammo, jo imo sNtruttro| desio vaddhamANeNaM, pAseNa ya mhaamnii|| mU.(876) egakajjapavanANaM, visese kiM nu kAraNaM?/ liMge duvihe mehAvI!, kahaM vippaccao na te? vR.'sAdhu'tti sAdhuH-zobhanA gautama! 'prajJA' buddhi: 'te' tava, yataH 'chinnaH' apanItastvayeti gamyate, mama 'saMzayaH' sandehaH 'imo'tti ayam-uktarUpaH, paThanti ca-'pannAe'tti, tatra ca sAdhu yathA bhavatyevaM gautama ! 'prajJayA' buddhayA chinno me saMzayo'yaM, tvayeti vyAkhyeyaM, vineyApekSaM cetthamabhidhAnaM, na tu tasya matizrutAvadhijJAnatrayasamanvitasyaivaMvidhasaMzayasambhava iti sarvatra bhaavniiym| 'anyo'pi vakSyamANaH saMzayo mamataM me kathaya gautama!, tadviSayamapyarthaM yathAvatpratipAdayeti bhaavH| atra ca dvitIyaM dvAraM liMga'tti, liGgayate-gamyate'nenAyaM vratIti liGga-varSAkalpAdirUpo veSaH, tadadhikRtyAha-'acelao' ityAdi, prAg vyAkhyAtameva, navaraM 'mahAmuni'tti mahAmune !, paThanti ca 'mahAjasa'tti mahAyazAH, liGge dvividhe-acelakatayA vividhavastradhArakatayA ca dvibheda sUtratrayArthaH / / evaM kezinA'bhihite gautamavaco'bhidhAyakaM sUtratrayammU.(877) kesi evaM buvANaM tu, goyamo iinnmbbvii| vitrANeNa samAgamma, dhammasAhaNamicchiyaM / / mU. (878) paccayatthaM ca logassa, nAnAvihavikappaNaM! jattatthaM gahaNatthaM ca, loge liMgapaoaNaM / / mU. (879) ahaM bhave painnA u, mukkhsbbhuuysaahnnaa| nANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ceva nicchae / / vR. atra ca viziSTaM jJAnaM vijJAna-tacca kevalameva tena samAgamya yadyasyocittaM tattathaiva jJAtvA 'dharmasAdhanaM' dharmopakaraNaM varSAkalpAdikam 'icchiya'nti 'iSTam' anumataM pArzvanAthavarddhamAnatIrthakRdbhyAmiti prakramaH, varddhamAnavineyAnAM hi raktAdivastrAnujJAne vakrajaDatvena Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2-23/879 vastraraJjanAdiSu pravRttiratidurnivAraiva syAditi na tena tadanujJAnaM, pArzvaziSyAstu na tatheti raktAdInAmapi (dharmopakaraNatvaM tenAnujJAtamiti bhAva:, kiJca - pratyayArthaM vA amI vratina iti pratItinimittaM, kasya? - lokasya, anyathA hi yathA'bhirucittaM veSamAdAya pUjAdinimittaM viDambakAdayo'pi vayaM vratina ityabhidadhIran, tato vratiSvapi na lokasya vratina iti pratItiH syAt, kiM tadevamityAha- 'nAnAvidhavikalpanaM' prakramAnnAnAprakAropakaraNaparikalpanaM, nAnAvidhaM hi varSAkalpAdyupakaraNaM, yathAvadyatiSveva saMbhavatIti kathaM na tatpratyayahetuH syAt ?, tathA yAtrAsaMyamanirvAhastadarthaM, vinA hi varSAkalpAdikaM vRSTyAdau saMyamabAdhaiva syAt, grahaNaMjJAnaM tadarthaM ca, kathaJciccitaviplavotpattAvaci gRhNAtu - yathA'haM vratItyetadathaM, loke liGgasya- veSadhAraNasya prayojanamiti - pravarttanaM liGgaprayojanam / 'adhe' tyupanyAse 'bhave pannA utti tuzabdasyaivakArArthatvAbhinnakramatvAcca bhavedevo pratijJAnaM pratijJA - abhyupagamaH prakramAtpArzvavarddhamAnayo:, pratijJAsvarUpamAha- 'mokkhasambhUyasAhaNa' tti mokSasya sadbhUtAni ca tAni tAttvikatvAtsAdhanAni ca hetutvAnmokSasadbhUtasAdhanAni, kAnItyAha- 'jJAnaM ca' yathAvadavabodhaH 'darzanaM ca' tattvaruci: 'cAritraM ca ' sarvasAvadyaviratiH 'eve' tyavadhAraNe, sa ca liGgasya muktisadbhUtasAdhanatA vyavacchinatti, jJAnAdyeva muktisAdhanaM na tu liGgamiti zrUyate hi bharatAdInAM liGgaM vinA'pi kevalajJAnotpattiH, 'nizcaye' iti nizcayanaye vicArye, vyavahAranaye tu liGgasyApi kathaJcinmuktisadbhUtahetuteSyata eva tadayamabhiprAya:- nizcayastAvaliGgaM pratyAdriyata eva na, vyavahAra eva tUktahetubhistadicchatIti tadbhedasya tattvato'kiJcitkaratvAnna viduSAM vipratyayahetutA, zeSaM spaSTamiti sUtratrayArthaH // sAhu goyama ! pannA te, chinno me saMsao imo / anno'vi saMsao majjha, taM me kahasu goyamA ! // mU. (880 ) 80 mU. ( 882 ) vR. prAgvat / atra ca tRtIyadvAraM zatrUNAM parAjaya iti etadadhikRtyAha-mU. (881) anegANa sahassANaM, majjhe ciTThasi goyamA ! | te a te abhigacchaMti, kahaM te nijjiyA tume ? // ege jie jiyA paMca, paMca jie jiyA dasa / dasahA u jiNittA NaM, savvasattU jiNAmahaM // sattU a ii ke vRtte ?, kesI goyamamabbavI / tao kesiM buvaMtaM tu, goyamo iNamavbavI // egappo ajie sattU, kasAyA iMdiyANi ya / te jiNittU jahAnAyaM, viharAmi ahaM munI // mU. (883) mU. ( 884 ) vR. avidyamAnameka iti-bhAvapradhAnatvAnnirdezasyaikatvaM yeSu te'nekAsteSAm anekAnAMbahUnAM sahasrANAM prakramAcchatrusambandhinAM madhye tvaM 'tiSThasi ' Asse gautama !, 'te ca' anekasahasrasaGkhyAH zatravaH 'te' iti sUtratvAttvAmabhilakSIkRtya gacchanti-dhAvanti, arthAjjetum, itthaM caitat kevalAnutpattidarzanAt, dRzyate ca tajjaphalamapi tava prazamAdi, tat 'kathaM' kena prakAreNa 'te' ityuktarUpAH zatravaH 'nirjitAH' abhibhUtAstvayA ?, bhUyastvAdabhiyoktRtvAcca Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-23,[ni.458] 81 tepAmiti bhAvaH / itthaM kezinokte gautama Aha-'ekasmin' sakalabhAvazatrupradhAne Atmani 'jite' abhibhUte jitAH paJca, katham ? eka: sa evAnye ca catvAraH kaSAyAH, tathA 'paMca jie'tti sUtratvAtpaJcasu jiteSu jitA daza, atrApi paJcoktA evAparANi ca paJcendriyANi, tataH 'dazadhA' dazaprakArAnuktarUpAn 'tuH' punararthe zatrUn jitvA 'NaM'ti prAgvat 'sarvazatrUn' nokapAyAdI staduttarottarabhedAMzcAnekasahasrasaGghayAn 'jayAmi' abhibhavAbhyahaM, tadanane prathamataH pradhAnajayo--jayanaprakAra uktaH, tatazca sattU yaii'tti 'ca:' pUraNe iti bhinnakramo jAtau caikavacanaM, tataH zatruH ka ukta iti kezirgautamamabravIt, nanu yadyasau zatrUnapi na vetti kathaM tanmadhyagatastvaM tiSThasItyAdikamanena prAguktam ?, ucyate, ajJajanapratibodhArthaM sarvA api jJapRcchA evaitAH, uktaM hi prAg 'jJAnatrayAnvito'sAviti kathamasyaivaMvidhavastvaparijJAnasambhava' iti, uttarArdhaM praagvt| eka Atmeti-jIvazcittaM vA'tati-gacchati tAMstAn bhAvAn arthAnveti vyutpatteH 'ajitaH' avazIkRtaH anekAnarthAvAptihetutvAcchatruriva zatrustathoktahetoreva 'kaSAyAH' krodhAdayaH 'indriyANi' sparzanAdIni, cazabdAnokaSAyAdayaH kaSAyAdhuttarottarabhedAzca, ajitAH zatrava iti vacanavipariNAmena yojyate / iha ca kaSAyANAM prathamata upAdAnamindriyANAmapi kaSAyAvazata evAnarthahetutvakhyApanArthaM, sampratyupasaMharavyAjena tajjaye phalamAha-'tAn' uktarUpAn zatrUn 'jitvA' abhibhUya yathAnyAyaM' yathoktanItyanatikrameNa tato viharAmi-tanmadhye'pi tiSThanapratibaddhavihAritayeti gamyate, teSAmeva pratibandhahetutvena tadvibandhakAbhAvAditi bhAvaH, 'aha' mityAtmanirdezaH 'mune' iti kezyAmantraNamiti sUtracatuSTayArthaH / evaM gautamenAbhihitemU. ( 885) sAhu goyama! pannA te, chino me saMsao imo| __anno'vi saMsao majjhaM, taM me kahasu goymaa!|| vR. praagvt|| samprati 'pAsAvagattaNaM'ti caturthadvAramadhikRtyAhamU.(886) dIsaMti bahave loe, pAsaMbaddhA sriirinno| mukkapAso lahunbhUo, kahaM taM viharasI munii!?|| mU. (887) te pAse savvaso chittA, nihaMtUNa uvaayo| mukkapAso lahunbhUo, viharAmi ahaM munI? // mU.(888) pAsA aiha ke vuttA?, kesI goymmbbvii| kesi evaM buvaMtaM tu, goyamo innmbbvii|| mU.(889) rAgahosAdao tivvA, nehapAsA bhyNkraa| te chidittu jahAnAyaM, viharAmi jhkkm| vR. sUtracatuSTayaM spaSTameva navaraM pAzairbaddhA-niyantritAH pAzabaddhAH zarIriNaH' prANinaH, 'muktapAzaH' tyaktapAzo'ta eva laghubhUto-vAyuH, tato laghubhUta iva laghubhUtaH srvtraaprtibddhtvaat| gautama Aha-'te' iti tAn-lokabandhakAna pAzAn 'saddazo'tti sUtratvAtsarvAn 'chittvA' boTayitvA 'nihattha' punarbandhAbhAvalakSaNenAtizayena vinAzya, katham - 'upAyata:' sadbhUta 129/6 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-23/889 bhAvanA'bhyAsAt / tataH pAzAzca-pAzazabdavAcyAH ke 'vutte'ti uktaaH| rAgadveSAdayaH, AdizabdAnmohaparigrahaH 'tIvrAH' iti gADhAH, tathA 'neha'tti snehA:-putrakalatrAdisambandhAste pAzA iva pAravazyahetutayA pAzA ityuktA iti kramaH, atigADhatvAcca rAgAntargatatve'pyamISAMpunarupAdAnaM, bhayaGkarAH' anarthahetutayA trAsotpAdakA 'yathAkramam' iti kramoyativihita AcArastadanatikrameNeti sUtracatuSTayArthaH / / / mU.(890) sAhu goyama! pannA te, chinno me saMsao imo| anno'vi saMsao majjha, taM me kahasu goyamA! / / vR. pUrvavat / samprati 'tantUddharaNabaMdhaNe'tti paJcamadvArAvasaraH, tatra ca tanyate bhavo'neneti tantuH-bhavatRSNA sa eva bandhahetutvAdvandhanaM tasyoddharaNam-unmUlanaM tantubandhanoddharaNaM, prAgvatparanipAtaH / tadadhikRtyAhamU.(891) aMto hiayasaMbhUyA, layA ciTThaI goyamA ! / phalei visabhakkhINaM, sA u uddhariyA kahaM ? / / mU.(892) taM layaM savvaso chittA, uddharittA samUliyaM / viharAmi jahAnAyaM, mukkomi visbhkkhnnN|| mU. (813) layA ya iti kA vuttA?, kesI goymmbbvii| kesimevaM buvaMtaM tu, goyamo innmbbvii|| mU.(894) bhavataNhA layA vuttA, bhImA bhiimphlodyaa| tamucchittu jahAnAyaM, viharAmi mahAmunI / / vR.hRdayasyAntarantarhRdayaM-mana ityarthastatra saMbhUtA- utpannA latA 'tiSThati' Aste he gautama!, 'phalei visabhakkhINaM'ti ArSatvAtphalati viSayadbhakSyanta iti viSabhakSyANi-paryantadAruNatayA viSopamAni phalAnIti gamyate, sA punaH 'uddhRtA' utpATitA tvayeti gamyate, 'kathaM' kena prakAreNa, iti kezipraznaH / gautama Aha-'tAm' ityuktavizeSaNAM latAM 'savvaso'tti sarvataH 'chitvA' khaNDIkRtya 'uddhRtya' utpATya samUlAmeva samUlikAM rAgadveSalakSaNamUlanirmUlanena yathAnyAyaM viharAmIti prAgvat, anena sarvacchedasamUloddharaNaM coddharaNaprakAra uktaH, tatphalamAha-mukto'smi 'visabhakkhaNaM'ti subbyatyayAd viSabhakSaNAd-viSaphalAbhyavahAropamAt kliSTakarmaNaH / 'late'tyAdi spaSTaM, bhavaH-saMsArastasmin tRSNA lobhAtmikA bhavatRSNA latoktA bhImA' bhayadA svarUpataH kAryatazca bhImo duHkhahetutayA phalAnAmAkliSTakarmaNAmudayaH-paripAko yasyAH sA tathA, na ceha prAg latAmAtrasyaiva prazna iti vizeSaNAbhidhAnamayuktaM, savizeSaNAyA eva tasyAH prakrAntatvAt, prakramApekSatvAcca praznasya, zeSamupasaMhArAbhidhAyIti sUtracatuSTayArthaH // mU. (895) sAhu goyama! pannA te, chintro me saMsao imo| ano'vi saMsao majjhaM, taM me kahasaM goyamA / / vR. gatArtham / 'agninirvApaNaM ceva'tti SaSThadvAramaGgIkRtyAhamU.(896) saMpajjaliyA ghorA, aggI ciTThai goymaa!| je Dahati sarIratthA, kahaM vijjhAviyA tume?|| Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 adhyayana-23,[ ni. 458] mU. (897) mahAmehapasUyAo, gijjha vAri jluttm| siMcAmi sayayaM te u sittA no va Dahati me| mU.(898) aggI a iha ke vutte?, kesI goymmbbvii| tao kesi, buvaMtaM tu, goyamo iinnmbbvii|| mU.(899) kasAyA aggiNo vuttAH, suasIlatavo jlN| suyadhArAbhihayA saMtA, bhinnA hu na Dahati me / / vR.suutrctussttym| samantAtprakarSeNa jvalitAH saMprajvalitA ata eva 'ghorAH' raudrAH 'aggI ciTThaitta ArSatvAdvacanavyatyayAttato'gnayastiSThAnti he gautama ! ye dahantIva dahanti paritApakAritayA 'zarIrasthAH dehasthAH, na bahirvatina ityarthaH, ete ca yadyapyAtmasthAstathA'pi zarIrAtmanoranyo'nyAnugamakhyApanAyetthamuktAH, kathaM vidhyApitA:' nirvApitAstvayA? / gautama AhamahAmeghAt prasUtam-utpanna mahAmedhaprasUta tasmAt, mahAzrotasa iti gamyate, gijjha'tti gRhItvA vArayati tRSNAdidoSAniti vAri-pAnIyaM 'jalottama' zeSajalApekSayA pradhAnaM tena 'siJcAmi' ukSAmi vidhyApayAmItiyAvat, 'satatam' anavarataM, 'ta utti tuzabdasya bhinna(:) kramastatastAnagnIn, prasaGgatastetsecanaphalamAha-siktAstu 'no ve'ti naiva dahanti 'me'tti mAM, paThyate ca'sayayaM dehitti, iha ca dehasthitatvenAgnayo'pi dehA uktAH, uktaM hitAsthyAttadvayapadeza'iti, anye tu pUrvasUtraM paThanti-'jA Daheti sarIratthe'ti, atra tu paThanti-'siMcAmI sayayaM taM tu' iti, iha ca 'taM' mityagnimanyat prAgvad, ekavacanAntatvameva tu sarvatra vishessH|| __"aggI yetyAdi prAgvat, navaramagniprazno mahAmeghAdipraznopalakSaNaM, kaSAyAH' krodhAdayaH agnayaH paritApakatayA zoSakatayA coktAstIrthakRddhiIriti gamyate, zrutaM cehopacArAtkaSAyopazamahetavaH zrutAntargatopadezAH zIlaM ca-mahAvratAni tapazca-anazanagrAyazcittAdi zrutazIlatapa iti samAhAraH-tatkimityAha-jalaM-pAnIyamupalakSaNatvAccAsya mahAmeghastrijagadAnandakatayA zeSameghAtizAyitvena bhagavAMstIrthakaro mahAzrotAzca tata utpanna AgamaH, uktamevArthaM savizeSamupasaMharanAha-zrutasya AgamasyopAlakSaNatvAcchIlatapasozca dhArA iva dhArA-AkrozahananatarjanadharmabhraMzeSUtarobhAvasyAlAbharUpatAdisatatapibhAvanAstAbhirAbhihatAH-tADitAH zrutadhArAbhihatAH santaH prakramAduktarUpA agnayaH 'bhinnAH' vidAritAstadabhidhAtena lavamAtrIkRtA itiyAvat 'huH' pUraNe na dahanti mAmiti sUtracatuSTayArthaH / / mU.(900) sAhu goyama! pannA te, chinno me saMsao imo| anno'vi saMsao majjhaM, taM me kahasu goymaa!|| vR. prAgvat ! 'duSTAzvanigraha' iti saptamadvAramurarIkRtyAhamU.(901) ayaM sAhassio bhImo, duTThasso pridhaavii| jasi goyama! ArUDho, kahaM tena na hIrasi? | mU. (902) pahAvaMtaM nigiNhAmi, suyarassIsamAhiyaM / na me gacchai ummaggaM, maggaM ca pddivjji| mU. (903) asse a ii ke vutte?, kesI goymmbbvii| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-23/903 tao kesi buvaMtaMtu, goyamo iNamabbavI / / mU.( 904) mano sAhassio bhImo, duTThasso pridhaavii| taM sammaM tu nigiNhAmi, dhammasikkhAi kNthgN|| vR. suutrctussttym| 'ayaM pratyakSaH sahasA-asamIkSya pravartata iti sAhasiko bhImaH prAgvat, duSTazcAsAvakArya pravRttyA'zvazca duSTAzvaH 'paridhAvati' samantAdgacchati, yaH kIdRgityAha-yaM duSTAzvamabhibhavasi, yadivA 'yaMsi'tti yasmin he gautama! 'ArUDhaH' caTitaH, anArUDhasya hi na vakSyamANApAyaheturasau syAdityevamabhidhAnaM, tataH kathamIti prazne 'tena' iti duSTAzvena na hiyase' prastAvanonmArga niiyse?| gautama Aha-'pradhAvantam' unmArgAbhimukhaM gacchantaM 'nigRhNAmi' niruNadhmI, kIdRzaM tamityAha-zrutam, Agamo niyantrakatayA razmiriva razmiH-pragrahaH zrutarazmistena samAhitobaddhaH zrutarazmisamAhitastam, ato na 'me' mama sambandhi duSTAzcaH 'gacchati' yAti 'unmArgam' utpathaM, tato na mama tena haraNamiti bhAvaH, tatazca kimudAsta evetyAha-'mArga ca' satpathaM punaH 'pratipadyate' aGgIkurute / 'asse ya' ityAdi sugama, navaraM manaH' cittam, iha ca sAhasika ityAdyabhidhAnaM prakramAnusmaraNArthaM, vizeSamupadarzayannupasaMhAramAha-taM samyag nigRhNAmi dharmaviSayA zikSA-upadezo dharmazikSA tayA, yadvA zikSA-abhyAsastato 'dharmazikSAyai' dharmAbhyAsanimittaM kanthako-jAtyAzvastatazca kanthakamiva kanthakaM, kimuktaM bhavati?-duSTAzvo'pi nigrahaNayogyaH kanthakaprAya eveti sutracatuSTayArthaH / / kezirAhamU. (905) sAhu goyama! pannA te, chinno me saMsao imo| anno'vi saMsao majjhaM, taM me kahasu goymaa!|| vR. sAhusUtraM tthaiv| tathA 'pathaparijJAte' tyaSTamaM dvAramAzrityAhamU. (906) kuppahA bahave loe, jesi nAsaMti jNtvo| addhANe kaha vaTTato, taM na nAsasi goyamA!? | mU.(907) je amAgeNa gacchati je a ummggpttttiyaa| te savve viiyA majjhaM, to na nassAmahaM munI! / / mU. ( 908) agge a iti ke butte?, kesI goymmbbvii| tao kesi buvaMtaM tu, goyamo innmbbvii|| mU. (909) kuppavayaNapAsaMDI, savve ummggptttthiyaa| sammAgaMtu jinakkhAyaM, esa mAge hi uttame / / vR. sUtrANi ctvaari| kutsitAH pathAH kupathA:-azobhanamArgAH 'bahavaH' aneke 'loke' jagati 'yaiH' kupathaiH 'nazyanti' sanmArgAdbhazyanti 'jantavaH' prANinaH, tatazcAdhvani prastAvAtsanmArge 'kahanti kathaM vartamAnastvaM na 'nazyasi ?' satpathAcyavase ? he gautama ! / gautama Aha-'ye' kecit 'mArgeNe'ti sanmArgeNa 'gacchanti' yAnti ye ca 'unmArgaprasthitAH' utpathapravRttAH, te 'sarve' niravazeSA viditAH-pratItA mama, na caite pathApathaparijJAmantareNa samyag jJAyanta iti saivAnena bhaGgayantareNAktA, vicitratvAcca RSINAM sUtrakRterevamabhidhAnaM, tatazca Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-23,[ni. 458 ] "tata' iti pathApathaparijJAto na nazyAmyahaM mune! ye hi svayaM kupathasatpathasvarUpAnabhijJA bhavanti te bahutarakupathadarzanAtteSveva supathabhrAntyA nazyeyuH, ahaM tu na tatheti kathaM bahutarakupathadarzane'pi nazyeyamiti bhaavH?| _ 'magge'tyAdi (sUtra) sugama, navaraM mArga:-sanmArgaH kaH?, upalakSaNatvAtkumArgAzca ke?, kupravacaneSu-kapilAdiprarUpitakutsitadarzaneSu pApaNDino-vratinaH kupravacanapASaNDinaH sarve unmArgaprasthitAH, bahuvidhApAyabhAjanatvAtteSAmiti bhAvaH, anenApi bhaGgayA kupravacanAni kupathA ityuktaM bhavati, 'sanmArgaMtu' prazastamArga punarvidyAditi zeSa: 'jinakhyAtaM' jinapraNItaM mArgamiti prakramaH, kutaH ityAha-eSa mArgo 'hI'ti yasmAd 'uttamaH' anyamArgebhyaH pradhAnaH, tasmAdayameva sanmArga ityabhiprAyaH, uttamatvaM cAsya praNetRNAM rAgAdivikalatveneti bhaavniiymiti| mU.(910) sAhu goyama! pannA te, chinno me saMsao iho| anno'vi saMsao majjhaM, taM me kahasu goyamA!" vR. sAdhusUtraM prAgvat ! samprati 'mahAzrotonivAraNe'tti navamadvAramurarIkRtyAhamU. (911) __ mahAudagavegeNaM, vujjhamANANa paanninnN| saraNaM gaI paiSTuM ca, dIvaM kaM mannasI? munii|| mU.(912) asthi ego mahAdIvo, vArImajjhe mhaalo| mahAudagavegassa, gaI tattha na vijjii|| mU. (913) dIve aii ke vRtte?, kesI goymmbbvii| tao kesi buvaMtaM tu, goyamo innmbbvii| mU. (914) jarAmaraNavegeNaM, vujjhamANANa paanninnN| dhammo dIko paiTThA ya, gaI srnnmuttmN|| vR.sUtracatuSTayam, mahadudakaM yatra tat mahodakaM prakramAnmahAzrotastasya vego-rayo mahodakavegastena 'uhyamAnAnAM nIyamAnAnAM pANiNaM'ti prANinAM zaraNaM tanivAraNakSamamata eva gamyamAnatvAd gati tata eva ca pratItya-Azritya tiSThantyatra duHkhAbhihatAH prANina iti pratiSThA, 'anyatrApI'ti(vA0) vacanAdtAM ca dvIpaMkaM manyase? mune! nAstyeva kazcana tAdRzo dvIpa iti praznayiturAzayaH / gautama Aha asti-vidyate eko mahAMzcAsau prazasyatayA dvIpazca mahAdvIpaH, kva?'vArimadhye' jalasyAntaH samudrAntarvartyantaradvIpa ityarthaH / kIdRz?-'mahAlao'tti mahAn-uccastvena vistIrNatayA ca ata eva mahodakavegasyakSubhitapApAlakalazavAterItapravRddhajalamahAzrotovegasya 'gatiH' gamanaM 'to'ti mahAdvIpe na vidyte| 'dIve' ityAdi, gtaarthN| jarAmaraNe eva ca nirantarapravAhapravRttatayA vega: prakramAdudakamahAzrotaso jarAmaraNavegastenohyamAnAnAmaparAparaparyAyamayanena 'prANinAM' jIvAnAM dharmaH' zrutadharmAdiH dvIpa iva dvIpa ukta iti prakramaH, sahI bhavodadhimadhyavartI muktipadanibandhanatayA na jarAmaraNavegena gantuM zakyata iti, tatra tathAvidhajarAmaraNAbhAvAd, ata eva vivekinastamAzritya tiSThantIti pratiSThA, tathA gatiH zaraNaM cottamaM praagvt|| ihApi dvIpamAtrapraznAbhidhAne'pizeSAbhidhAnaM prakramopalakSaNatvAttatpraznasyeti bhAvanIyamiti Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-23/914 sUtracatuSTayArthaH // mU.( 915) sAhu goyama! pannA te, chinno me saMsao iho / anno'vi saMsao majjhaM, taM me kahasu goymaa!|| vR. sAhusUtramuktArtham / idAnIM saMsArapAragamanAkhyaM dazamadvAramAzrityAhamU.(916) ___ annavaMsi mahohaMsi, nAvA vipridhaavii| jasi goyamamArUDho, kahaM pAraMgamissasI? // mU. (917) jA u assAviNI nAvA, na sA pArassa gaaminnii| jAnirassAviNI nAvA, sA upArassa gaaminnii| mU.(918) nAvA aii kA vuttA?, kesI goymmbbvii| tao kesi buvaMtaM tu, goyamo innmbbvii|| mU.(919) sarIramAhu nAvatti, jIvo vuccai naavio| saMsAro annavo vutto, jaMtaraMti mahaseNio / vR. sUtracatuSTayaM, annavaMsi mahohaMsitti, 'arNave' samudre 'mahaudhe bRhajjalapravAhe 'nAvA viparidhAvaI ti 'nauH' droNI 'viparidhAvati' vizeSeNa samantAdgacchati, yAM' nAvam 'asi' bhavasi, yasyAM vA nAvihe gautama! AruDhaH' caTitastvamiti gamyate, tataH kathaM kena prakAreNa 'pAraM' paryantaM prakramAdarNavasya 'gamiSyasi?' yAsyasi?, na kathaJciditi praSTarAzayaH / gautama Aha-'jA utti yA 'tuH' pUraNe AzrAvinI-jalasaMgrAhiNI pAThAntarataH sAzrAvinI vAsahAzrAvibhiH-jalapravezAntivataiH prakramAtsandhibhirvarttata itikRtvA 'nauH' droNI na sA'pArasya' prastAvAtsamudraparyantasya 'gAminI' avazyaMyAyinI, 'jA nirassAvinI ti uttaratra tuzabdasya bhinnakramatvAd yA punarniSkrAntA AzrAvibhyaH prAgvat sandhibhyo nirAzrAvinI nauH sA pArasya' uktarUpasya 'gAminI' avazyaM pAraprApikA, tato'haM nirAzrAvinImArUDha upAyataH pAragAmyeva bhaviSyAmIti bhaavH| 'nAve'tyAdi pratItArthaM, navaraM nAvastaraNatvAttaritA tAryaM ca pRSTamevAta evottaramAha-zarIram 'AhuH' bruvate nauriti, tasyaiva samyagdarzanAdi vayAnuSThAnahetutayA, bhavodadhinistArakatvAjjIva: 'ucyate' pratipAdyate tIrthakRdbhiriti zeSo nAvikaH, sa yuktarUpayA nAvA bhavodardhitaratIti, saMsAra: 'anavaH' samudra uktaH, tasyaiva tattvatastAryatvAt, 'yaM' saMsAramarNavaprAyaM taranti 'mahesiNo'tti prAgvanmahadeSiNo maharSayo vA, tadA ca tathAvidhamaharSINAM pratyakSatvAt zrotRpratItyarthametaditi sUtracatuSTayArthaH // mU.(920) sAhu goyama! pannA te, chino me saMsao imo| anno'vi saMsao majjhaM, taM me kaisu goymaa| vR. sAhusUtraM praagvt| adhunA 'tamasazca vidhATane' tyekAdazadvAramadhikRtyAhamU.(121) aMdhayAre tame ghore, ciTuMti pANiNo bhuu| ko karissai ujjoyaM?, sabalogaMmi paanninnN|| mU.( 922) uggao vimalo bhAnU, svvlogpbhNkro| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-23,[ ni. 458 ] so karissai ujjoyaM, savvalogami paanninnN| mU.( 923) bhAnU a iti ke vutte?, kesI goymmbbvii| tao kesi buvaMtaM tu, goyamo iNamabbavI / / mU. ( 924) uggaokhINasaMsAro, savayU jinbhkkhro| so karissai ujjoyaM, sabalogami pANiNaM / / vR.sUtracatuSTayaM, andhamivAndhaM cakSuHpravRttinivartakatvenArthAt janaM karotItyandhakArastasmin 'tamasi' pratIte 'ghore' bhayAnake tiSThanti prANIno bahavaH, ka: kariSyatyudghotaM 'sarvaloke' samastajagati prANinAM?, na kaJcittAdRzaM nirdhArayAma iti bhaavH|| gautama Aha-'udgata:' uditaH 'vimalaH' nirmalaH bhAnuH' AdityAH 'savvalogapahaMkare'tti sarvalokaprabhAkaraH-sakalajagatprakAzavidhAtA, 'bhANa ya'tti bhAnuH ka ukto ya udyotaM kariSyatItiprakramaH, "udgataH' udayaM prAptaH kSINasaMsAra:' apagatabhavabhramaNaH sarvajJaH 'jinabhAskaraH' arhadAdityaH 'udghotaM' samastavastuprakAzanaM, tacca tamovighaTTanAdeveti tadevAnena bhaGgayoktaM, zeSaM spaSTamiti sUtracatuSTArthaH / / mU.( 925) sAhu goyama! pannA te, chinno me saMsao imo| anno'vi saMsao majjhaM, taM me kaisu goymaa| .. vR. sAhusUtraM tathaiva / sthAnamevopasaMpadyate-prApyata iti sthAnopasampat-prApyaM sthAnamiti dvAdazaM dvAramaGgIkRtyAhamU. (926) sArIramAnase dukkhe, bajjhamAnAna paanninnN| khemaM sivaM anAbAha, ThANaM kiM mannasI? munI! / / mU.( 927) atthi egaMdhuvaM ThANaM, logaggami duraaruh| jattha natthi jarA macca, vAhiNo veyaNA thaa|| mU. (928) ThANe aii ke vutte?, kesI goymmbbvii| tao kesi buvaMtaM tu, goyamo iNamabbavI / / mU.(929) nivvANaMti, abAhaMti, siddhI logaggameva y| khema sivaM anAbAhaM, jaMtaraMti mahesiNo / / mU. (930) taM ThANaM sAsaryavAsaM, logaggaMmi durAruha, / jaM saMpattA na soyaMti, bhavohaMtakarA munI! / / vR. sUtrANI paJca pratItAnyeva, navaraM sArIramAnase dukkhe'tti ArSatvAccharIramAnasairduHkhaiH 'bajjhamAnAnaM' bAdhyamAnAnAM pIDyamAnAnAM, paThyate ca-'paJcamAnAnaM ti pacyamAnAnAmiva pacyamAnAnAmatyAkulIkriyamAnatayA 'prANinAM' jIvAnAM kSemaM vyAdhirahitatayA zivaM sarvopadravAbhAvataH anAbAdhaM svAbhAvikabAdhApagamatastiSThantyasmiAha-asti 'ekam' advitIyaM 'durAruha"ti duHkhenArudyate-adhyAsyata iti durAroha, durApeNaiva samyagdarzanAditrayeNa tadavApyata itikRtvA, vedanAzceha zArIramAnasaduHkhAnubhavAtmikAH, tatazcAsya vyAdhyabhAvena kSematvaM jarAmaraNAbhAvena zivatvaM, vedanA'bhAvenAnAbAdhakatvamuktamiti yathAyogaM bhAvanIyaM, sthAnaM kimuktaM?-dhruvAdi Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2-23/930 vizeSeNa viziSTamiti prakramaH, nirvAnti- karmAnalavidhyApanAcchItIbhavantyasmin jantava iti nirvANaM, itizabdaH svarUpaparAmarzako, yatrApi nAsti tatrApyadhyAharttavyaH, tata ucyata ityadhyAhRtya nirvANamitizabdena yaducyata ityAdibhAvanA vidheyA, 'abAha'nti avidyamAnazArIramAnasapIimiti prAgvat / siddhayati-niSThitArthA bhavantyasyAM jantava iti siddhiH 'lokAgraM' sarvajagaduparivatti 'eve 'ti paraNe 'ca: ' samuccaye kSemaM zivamanAbAdhamiti ca prAgvat, tathA yat 'taranti' plavante gacchantItyarthaH, tatsthAnamuktamiti prakramaH, savizeSaNasya pRSTatvAttadeva vizinaSTi- 'sAsayaMvAsaM 'ti bindoralAkSaNikatvAt 'zAzvatavAsaM' nityAvasthiti dhruvamitiyAvat, lokAgre durArohapumalakSaNatvAjjarAdyabhAvavat, prasaGgatastanmAhAtmyamAha - yatsaMprAptA na zocante, kIdRzAH santa ityAhabhavA-nArakAdayastepAmoghaH-punaH punarbhavarUpapravAhastasyAntakarAH - paryantavidhAyino bhavaudhAntakarAH 'muni'tti munaya iti sUtrapaJcakArthaH // mU. (931 ) sAhu goyama ! pannA te, chinno me saMsao imo / namo te saMsayAIya!, savvasuttamahoyahI // vR. navaraM namo'stviti zeSaH 'te' tubhyamiti 'saMzayAtIta ! ' sandehAtikrAnta ! sarvasUtrANAM mahodadhiriva mahodadhiH sAmAstyena tadA dhAratayA tatsaMbodhanaM sarvasUtramahodadhe!, anenopabRMhaNAgarbhaM stvnmaah| praznopasaMhAramAha niryuktikRt- 'evaM bArasasu kkamo 'tti, evamityuktarUpo dvAdazasu pratipAditaprazneSu 'prakramaH ' paripATI, kimuktaM bhavati ? - anenaiva krameNAmI kezinA kRtAH, tathAhi dharmArthatvAtsarvAnuSThAnasya zikSAvratarUpatvAccAsya prathamatasteSAM praznaH, * tato liGgapAlyAnyetAnIti liGgasya, satyapi ca liGge nAtmAdizatrujayaM vinA'sau sukhena pAlayituM zakyata iti zatrujayasya, teSvapi kaSAyaH evotkaTAstadAtmakau ca rAgadveSAviti pAzAvakarttanasya, tatrApi lobha eva duranta iti latocchedasya, taducchedo'pi na kaSAyanirvApaNaM vinetyagninirvApaNasya, tadvidhyApanamapi na manasyanigRhIta iti duSTAzvanigrahasya tannigrahe'pi ca na samyakpathaparijJAnaM vinA'bhimatapadaprAptiriti tasya samyakpathazca jinapraNItadharma eveti tasyaiva sanmArgatvakhyApanAya mahAzrotonivAraNasya tatastatraiva dADharyotpAdanArthaM saMsArapAragamanasya atha yadyayameva sanmArgastatkimityanye'pi na vadantItyAzaGkayAnyepAmajJatvakhyApanArthaM tamovighaTanasya, evamapi kimanena sanmArgeNa sthAnamavApyamityAzaGkAsambhave sthAnopasampada iti gAthApadatAtparyArthaH // punastadvaktavyatAmeva sUtrakRdAhamU. (932) evaM tu saMsae chitre, kesI ghoraparakkame / abhivaMdittA sirasA, goyamaM tu mahAyasaM // paMcamahavvayaM dhamma, paDivajjai bhAvao / purimassa pacchimaMmI, magge tattha suhAvahe // mU. (933) vR. 'evaM tu 'tti amunaiva prakAreNa 'saMzaye' uktarUpe 'chinne' apanIte, ubhayatra jAtAvekavacanaM, zeSaM spaSTaM, navaraM 'bhAvataH' ityabhiprAyataH, pUrvaM hi caturyAma eva dhamaH pratipattavya ityabhiprAya AsIt, adhunA tu paJcayAma iti, kva punarayaM paJcayAmo dharma ityAha- 'purimassa' tti pUrvasya, Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 adhyayanaM-23,[ ni.458 ] ko'rthaH ?-Adyasya sopaskAratvAtsUtrasya tIrthakRto'bhimate 'pazcime' pazcimatIrthakRtsambandhitayA 'mArge' pathi 'tatre'ti prakrAnte tatra vA tindukodyAne 'zubhAvahe' kalyANaprApake mArgasya vizeSaNamiti suutrdvyaarthH|| sampratyadhyayanArthopasaMhAravyAjena mahApurupasaGgamaphalamAhamU.(934) kesIgoamao niccaM, tami Asi smaagme| . suyasIlasamukkariso, mhtthtthviniccho|| vR. kesigautamata' iti kezigautamAvAzritya 'nityaM sadA tatpuryavasthAnApekSayA 'tasmin' prakrAntasthAne AsIt 'samAgame' mIlake, kimAsIdityAha- zrutaM-zrutajJAnaM zIlaM-cAritraM tayoH samutkarSa:-prakarSaH zrutakIlasamutkarSaH, tathA mahArthA-mahAprayojanA muktisAdhakatvena ye'rthA:zikSAvratAdayasteSAM vinizcayo-viziSTo nirNayo mahArthArthavinizcayaH, tacchiSyANAmiti gamyate, 'kesi'tti sublopAtkezervA gautamataH gautamagaNadharApekSayA'yakarSavat zrutAdimattvAditthamuktam, idaM tu kvacid dRSTamiti vyAkhyAtamiti sUtrArthaH / zeSaparSado yadabhUttadAha mU.( 935-1) tosiA parisA savvA, saMmaggaM smutttthiyaa| vR. 'toSitAM' paritoSaM nItA 'pariSat' sadevamanujAsurA sabhA 'sarvA' niravazeSA 'sanmArga' muktipathamanuSThAtumiti gamyate, 'samupasthitA' pAThAntarataH 'paryupasthitA' vA ubhayatrodyatA, ane kAkvA prssdphlmaah|| itthaM sadbhUtaguNagarbhasaccaritravarNanadvAreNa tayoH stavanamuktvA praNidhAnamAha mU. (935-2) madhuyA te pasIyaMtu, bhayavaM kesI goyamu / tibemi| vR. saMthuetyuttarArddha / 'saMstutau' samyagabhivanditau 'tau' uktarUpo 'prasIdatAM' prasAdaparau bhavatAM bhagavatkezigautamAviti suutraarthH| . 'iti' parisamAptau, bravamIti pUrvavat / ukto'nugamaH, samprati nayAste'pi prAgvat / / adhyayanaM - 23-samAptam . muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayanasUtre trayoviMzatitamadhyayanaM bhadrabAhusUriracitA niyuktiH evaM zAntyAcAryaracitA TIkA parisamAptA (adhyayanaM-24-pravacanamAtA) vR. vyAkhyAtaM trayoviMzatamadhyayanaM, samprati caturviMzamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaHanantarAdhyayane pareSAmapi cittaviplutimupalabhya tadapanayanAya kezigautamavadyatitavyamityuktam, iha tu tadapanayanaM samyagvAgyogata eva, saca pravacanamAtRsvarUpaparijJAnata iti tatsvarUpamucyata ityanena sambandhenAyAtamidamadhyayanam, asya copakramAdicaturanuyogadvAracarcA prAgvatsukaraiva yAvanAmaniSpannanikSepe pravacanamAtRpravacanamAtamiti vA dvipadaM nAma, tatra tAvatpravacananikSepAbhidhAnAyAha niyuktikRtni.[459] nikkhevu pavayaNami(ya) cauvviho duviho ya hoi dvvNmi| AgamanoAgamao noAgamo aso tiviho / - Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2-24 / 936 jANagasarIrabhavie tavvairitte kutitthimAIsu / bhAve duvAlasaMgaM gaNipiDagaM hoi nAyavvaM // mAyaMmi u nikkhevo cautriho duviho0 // jANagasarIrabhavie tavvairitte a bhAyaNe davvaM / bhAvami a samiIo mAyaM khalu pavayaNaM jattha // vR. nikkhevetyAdi gAthAzcatasraH, nikSepaH pravacane caturvidho-nAmAdiH, tatra nAmasthApane kSutre evetyanAdRtya dravyanikSepamAha - dvividho bhavati 'dravye' vicArye, nikSepa iti gamyate, 'dvaividhyamevAha- Agamato noAgamataH, tatrAgamato jJAtA tatra cAnupayogavAn, noAgamatastu sa trividhaH / kathamityAha- 'jANagasarIrabhavie tavvatiritte ya'tti, jJazarIrabhavyazarIre prakramAtpravacane tadvyatiriktaM 'kutitthimAIsu'tti kutIrthyAdiSu pravacanamAdizabdAtsutIrtheSu ca RSabhAdisambandhiSu pustakAdinyastaM bhASyamANaM vA, bhAve 'dvAdazAGgam' AcArAdidRSTivAdaparyantaM gaNina:AcAryAsteSAM piTakamiva piTakaM sarvasvA''dhAro gaNipiTakaM 'bhavati' jJAtavyaM pravacanaM, nanyevaM dRSTivAdAntargatatvAtsakalakudRTInAmapi bhAvapravacanataiva prAptA ?, ucyate, astyetat, kintvekapakSAvadhAraNaparatayA'saddRSTitvAdravyapravacanataivA''sAmiti noktadoSApattiH // mAtazabda nikSeptumAha-'mAte' mAtazabde 'tuH' pUraNe nikSepazcaturvidho nAmAdiH, dvividho bhavati dravye - Agamano AgamataH, tatrAgamatastathaiva, noAgamatazca sa trividho- jJazarIrabhavyazarIre tadvyatiriktaM ca ' bhAjane' kAMsyaprAtrAdau 'dravyam' modakAdi, prastAvAdyatra mAtam - antaH prAptAvasthiti tadravyaM mAtamucyate, bhAve ca 'samitayaH' IryAsamityAdayo mAtA abhidhIyante 'mAtam' antaravasthitaM 'khalu' nizcitaM 'pravacanaM' dvAdazAGgaM 'yatra' iti yAsu / tadevaM niryuktikRtA mAtazabdo nikSiptaH, yadA tu mAya'tti padasya mAtara iti saMskArastadA dravyamAtaro jananyo bhAvamAtarastu samitayaH, etAbhyaH pravacanaprasavAt, uktaM hi "eyA pavayaNamAyA duvAlasaMgaM pasUyAto"tti, sujJAnatvAcca etannikSepa upekSita iti gAthAcatuSTayArthaH // samprati nAmAnvarthamAhaavi samisu a duvAlasaMgaM samoarai jamhA / tamhA pavayaNamAyA ajjhayaNaM hoi nAyavvaM // ni. [ 463 ] 90 ni. [ 460 ] ni. [ 461 ] ni. [ 462 ] , vR. 'aSTAsvapi' aSTasaGkhyAsvapi samitiSu 'dvAdazAGgaM' pravacanaM samavatarati - saMbhavati yasmAt, tAzcehAbhidhIyanta iti gamyate, tasmAtpravacanamAtA pravacanamAtaro vopacArata idamadhyayanaM 'bhavati' jJAtavyamiti gAthArthaH // gato nAmaniSpanno nikSepaH, samprati sUtrAlApakaniSpannanikSepAvasaraH, sa ca sUtre sati bhavatIti sUtrAnugame sUtramaccAraNIyaM taccedam'aTTappavayaNamAyAo, samiI guttI taheva ya / paMceva ya samiIo, tao guttIu AhiyA / / iriyAbhAsesaNAdAne, uccAre samiI iya / managuttI, vayaguttI, kAyaguttI u aTTamA // eyAo aTTha samiIo, samAsena viyAhiyA / duvAlasaMga jinakkhAyaM, mAyaM jattha upavayaNaM // mU. ( 936 ) mU. ( 937 ) mU. ( 138 ) - Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-24,[ni. 463] vR. sUtratrayaM prakaTArthameva, navaraM 'samiti'tti samitayaH 'gutti'tti guptayaH, tatra ca samitiHsamyaka-sarvavitpravacanAnusAritayA itiH-AtmanaH ceSTA samitiH tAntrikI saJjJA IryAdiceSTAsu paJcasu, gopanaM gupti:-sabhyagyoganigrahaH tathaiva ceti samuccaye, uktaM hi-'samyagayoganigraho gupti'riti bhavantvetAH pravacanamAtAH, aSTasaGkhyatvaM tu kathamAsAmiti saMzaye samitinA paJcatvaM guptInA ca trikatvamuktam 'AhiyA' iti AkhyAtA:-kathitAH, tIrthakRdAdibhiriti gamyate, tA evaM nAmagrAhamAha-IraNamIryA-gatipariNAmo bhASaNaM taM karotIti nika tataH strIliGke bhAve yuTi eSaNA AdAnaM-grahaNaM prAtAdeH nikSepepalakSaNametat tata eSAM samAhAre IryAbhASaiyaNAdAnaM tasmina. 'uccAre samiI iya'tti casya bhinnakramatvAduccArazabdasya copalakSaNatvAduccArAdipariSThApanAyAM ca samitiH, asya ca pratyekamabhisambandhAdIryAsamitirityAdirabhilApo vidheyaH, 'iti' parisamAptau, etAvatya eva samitayaH, tathA manaso guptirmanoguptiriti tatpuruSaH, evamuttarayorapi, nigamanamAha "etAH' ityanantaroktAbhidhAnA aSTa samitayo, gusInAmapi 'pravacanavidhinA mArgavyavasthApanamunmArgagamananivAraNaM gupti'riti vacanAtkaJcitsacceSTAtmakatvAtsamitizabdavAcyatvamastItyevamupanyAsaH, yattu bhedenopAdAnaM tatsamitinAM pravIcArarUpatvena guptInAM pravIcArApravIcArAtmakatvenAnyo'nyaM kathaJcidbhedAt, tathA cAgamaH "samio niyamA gutto gutto samiyattaNaM bhiyvvo| kusalavaimadIraMto jaM vaigutto'vi smio'vi||" 'samAsena' sakalAgamasaMgraheNa vyAkhyAtAH, jinAkhyAtaM mAtam uttaratra tuzabdasyaivakArArthasya bhinnakramatvAt 'mAtameva' antarbhUtameva 'yatra' iti yAsu 'pravacanam' AgamaH, tathAhi-IryAsamitI prANAtipAtaviramaNavratamavatarati, tadvRttikalpanAni ca zeSavratAni tatraiyAntarbhAvamupayAnti, teSu ca na tadasti yanna samavatarati, yata uktam "paDhamaMmi savvajIvA bIe carime ya svvdvvaaii| sesA mahavvayA khalu tadekkadeseNa nAyavvA / / " ityarthataH sarvamapi pravacanamiha mAtamucyate, bhASAsamitistu sAvadhavacanaparihArato niravadyavacobhASaNAtmikA tayA ca vacanaparyAyaH sakalo'pyAkSipta eva, na ca tadbahirbhUtaM dvAdazAGgamasti, evameSaNAsamityAdiSvapi svadhiyA bhAvanIyaM, yadvA sarvA apyamUzcAritrarUpAH, jJAnadarzanAvinAbhAvi ca cAritraM, na caitatrayAtiriktamanyadarthato dvAdazAGgamiti sarvAsvapyetAsu pravacanaM mAtamucyate, anyathA vA''gamAvirodhenAbhidheyamiti suutrtryaarthH| tatreryAsamitisvarUpamAhamU.(139) AlaMbanenaM kAleNaM, maggeNa jayaNAi y| caukAraNaparisuddhaM, saMjae iriyaM rie| mU. ( 140) tattha AlaMbaNaM nANaM, dasaNaM caraNaM thaa| kAle ya divase vutte, magge upphvjjie| mU.( 941) davvao khittao ceva, kAlao bhAvao thaa| jayaNA caulvihA vuttA, taM me kittayao suNa / / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-24/942 mU. ( 942) davyao cakkhusA pehe, jugamittaM ca khitto| kAlao jAva roijjA, uvautto ya bhaavo|| mU.( 943) iMdiyatthe vivajjittA, sajjhAyaM ceva pNchaa| tammuttI tatpurakAre, uvautte riyaM rie| vR.Alambanena kAlena mArgeNa yatanayA ca catuSkAraNaiH-ebhirevAlambanAdibhiH parizuddhAnirdoSA catuSkAraNaparizuddhA tAM 'saMyataH' yatiH 'iyA~' gati 'riye'tti rIyeta anuSThAnaviSayatayA prApnuyAt, yadvA subbyatyayAccatuSkAraNaparizuddhayA IryavA 'rIyeta' gacchet / AlambanAdInyeva vyAkhyAtumAha-'tatra' teSvAlambanAdiSumadhye AlambanaM yadAlambya gamanamanujJAyate, nirAlambanasya hi nAnujJAtameva gamanaM, tatkimityAha-'jJAna' sUtrArthobhayAtmakAgamarUpaM 'darzana' darzanaprayojana (zAstra) 'caraNaM' cAritraM, tathAzabdo'nuktasamuccayArthaH, tena dvitrAdibhaGgasUcakaH, tato'yamartha:pratyekaM jJAnAdInyAzritya dvikAdisaMyogato vA gamanamanujJAtam, Alambaneneti vyAkhyAtaM, kAleneti vyAcaSTe-kAlazca prastAvAdIyA divasa uktaH, tIrthakRdAdibhiriti gamyate, rAtrau hyacakSuviSayatvena puSTatarAlambanaM vinA nAnujJAtameva gamanaM, mArgeNeti dvAraM vyAkhyAtumAha-mArga ima sAmAnyena panthAH sa utpathena-unmArgeNa varjito-rahita utpathavajita ukta iti sambandhaH, utpathe hi vrajata AtmasaMyamavirAdhanAdayo doSAH / ___ yataneti vuvUparAha-'davvato' ityAdi, sugamameva, navaraM 'tAm' iti caturvidhayatanAM me 'kIrtayataH' samyaksvarUpAbhidhAnadvAreNa saMzabdayataH zRNu' AkarNaya ziSyeti gamyate / yathApratijJAmevAha-'dravyata' iti jIvAdikaM dravyamAzrityeyaM yatanA-yat 'cakSuSA' dRSTayA 'prekSeta' avalokayet, prakramAjjIvAdikaM dravyama, avalokya ca saMyamAtmavirAdhanAparihAreNa gacchediti bhAvaH, 'yugamAnaM ca' caturhastapramANaM prastAvAtkSetraM prekSeta, iyaM kSetrato yatanA, kAlato yatanA yAvat rIyijja'tti rIyate yAvantaM kAlaM paryaTanti tAvatkAlamAneti gamyate, upayuktazca bhAvatodattAvadhAno yadrIyate, iyaM bhAvamaGgIkRtya ytnaa| upayuktatvameva spaSTayitumAha-'indriyArthAn' zabdAdIn 'vivarya' tadanadhyavasAnataH parihRdaya, svAdhyAyaM caiva 'ca:' samuccaye evakAro'pizabdArthaH, tato'yamarthaH-na kevalamindriyArthAn vivarNya kintu svAdhyAyaM cApi 'paJcadhe'ti vAcanAdibhedataH paJcaprakAra, gatyupayogopadhAtitvAt, tatazca tasyAmeveryAyAM mUrti:-zarIramAdvayApriyamANA yasyAsau tanmUrtiH, tathA tAmeva puraskaroti-tatraivopayuktatayA prAdhAnyenAGgIkuruta iti tatpuraskAraH, anena kAyamanasostatparatoktA, vacaso hi tatra vyApAra eva na samasti, evamupayuktaH sannIrvAM rIyeta yatiriti zeSaH, sarvatra ca saMyamAtmavirAdhanaiva vipakSe doSa iti sUtrapaJcakArthaH / / samprati bhASAsamitimAhamU.(944) kohe mAne ya mAyA ya, lobhe ya uvuttyaa| hAse bhaya moharie vigahAsa taheva y|| mU. ( 945) eyAiM aTTha gaNAI, parivajjitu sNjo| asAvajaM miyaM kAle, bhAsaM bhAsijja patravaM / / vR. krodhe mAne ca mAyAyAM lobhe ca upayuktatA' krodhAdhupayogaparatA tadekA yatanetiyAvat, Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-24,[ni.463] hAse 'bhaya'tti bhaye maukharye vikathAsu tathaivopayuktateni sambandhaH, tatra krodhe yathA kazcidatikupitaH pitA prAha-na tvaM mama putraH, pArzvavartino vA prati prAha-bandhIta bandhItainamityAdi, mAne yathA kazcidabhimAnAdhmAtacetA na kazcinmama jAtyAdibhastulya iti vakti, mAyAyAM yathA paravyasanArthamaparicitasthAnavattI sutAdau bhaNati-nAyaM mama putro na cAhamassa pitetyAdi, lobhe yathA kazcidvaNik parakIyamapi bhANDAdikamAtmIyamabhidhatte, hAsye yathA kelIkilatayA kaJcana tathAvidhaM kulInamapyakulInamityullapati, bhaye yathA tathAvidhamakAryamAcarya sa tvaM yena tattadAcaritamiti pRSTaH prAha-nAhaM tadA'smin deze evAbhUvamityAdi, maukhaye yathA mukharatayA yattatparaparivAdAdi vadatrAste, vikathAsu'styAdikathAsu-'aho!' kaTAkSavikSepAstasyAH' ityAdikamAha, paThyate ca "kohe ya mAne ya mAyA ya lobhe ya tehava y| hAsabhayamoharIe, vikahA ya taheva y||" gatArthameva / 'etAni' anantaramuktarUpANyaSTau sthAnAni 'parivarNya' parihatya saMyataH kimityAha-'asAvadhAM' nirdoSAM tAmapi 'mitA' stokAM yAvatyupayujyate tAvatImeva 'kAle' prastve 'bhASAM' vAcaM 'bhASeta' vadet prajJA-buddhistadvAniti sUtradvayArthaH // eSaNAsamitimAhamU.(146) gavesaNAe gahaNe ya, paribhogesaNA ya jaa| AhArovahisijjAe, ee tinni visohe| mU.(147) uggamuppAyaNaM paDhame, bIe sohijja esnnN| paribhogAMmi caukkaM, visohijja jayaM jii| vR.'gaveSaNAyAm' anveSaNAyAM 'grahaNe ca' svIkAre, ubhayatra prAkRtatvAdepaNeti sambadhyate, taso gaveSaNAyAmeSaNA grahaNe caiSaNA, paribhoga-AsevanaM tadvipayaiSaNA paribhogaiSaNA ca yA, 'AhArovahisejjAe'tti vacanavyatyayAd 'AhAropadhizayyAsu' pratItAsu 'etA:' uktarUpA eSaNAH sUtratvAliGgavyatyAttisraH 'vizodhayet' nirdoSA vidadhyAt, paThyate ca "gavesaNAe gahaNeNaM, paribhogesaNANi y| __ AharamuvahiM sejjaM, ee tinni visohiya ||"tti, / asya ca gaveSaNAdibhirAhArAdIni trINi vizodhayediti saGkepArthaH / kathaM vizodhayedityAhaudgamazcotpAdanA codgamotpAdanamiti samAhAraH, tatkimityAha-vizodhayedityuttareNa sambandhaH, kimuktaM bhavati?-AdhAkarmAdidoSaparihArata udgamaM dhAtryAdidoSaparityAgatazcotpAdanAM zuddhAmAdadhIta 'paDhame'tti prathamAyAM gaveSaNaiSaNAyAM, bIya'tti dvitIyAyAM grahaNaiSaNAyAM zodhayecchaGkitAdidoSatyAgataH 'eSaNAM' grahaNakAlabhAvigrAhyagatadoSAnveSaNAtmikAM, 'paribhoga' iti paribhogaiSaNAyAM catuSkaM piNDazayyAvastrapAtrAtmakam, uktaM hi-piMDaMsejjaM ca vatthaM ca, cautthaM pAyameva ya"tti, vizodhayet, iha catuSkazabdena tadviSaya upabhoga upalakSitaH, tatastaM vizodhayediti, ko'rthaH?-udgamAdidoSatyAgataH zuddhameva catuSkaM paribhuJjIta, yadivodgamAdInAM doSopalakSaNatvAt 'uggama'tti udgamadoSAn 'uppAyaNaM'ti utpAdanAdoSAn 'esaNa'tti epaNAdoSAn vizodhayet, 'catuSkaM ca' saMyojanApramANAGgAradhUmakAraNAtmakam, aGgAra Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-24/947 dhUmayormohanIyAntargatatvenaikatayA vivakSitatvAt visodhayatet ubhayatra zodhanamapanayanaM, 'jaya'ti yatamAnaH 'yatiH' tapasvI, vyAkhyAdvaye'pi ca punastasyA evaM kriyAyA abhidhAnamatizayakhyApanArthamiti sUtradvayArthaH / idAnImAdAnanikSepaNasamitimAhamU. (948) ohovahovagahiyaM, bhaMDayaM duvihaM munii| giNhato nikkhivaMto ya, pauMjijja imaM vihiN|| mU.(949) cakkhusA paDilehitA, pamajjijja jayaM jii| Adie nivikhavijjA vA, duhao'vi samie syaa|| vR. 'ohovahovaggahiya'ti upadhizabdo madhyanirdiSTatvAt DamarukaguNagranthivadubhayatra sambadhyate, tata oghopadhimaupagrahikopadhica bhANDakam' upakaraNaM rajoharaNadaNDakAdi dvividham' uktabhedato dvibhedaM muniH "gRhNan' AdadAnaH 'nikSipazca' kvacitsthApayan 'prayuJjIta' vyApArayet 'imaM' vakSyamANaM 'vidhi' nyaayN| tamevAha-'cakSuSA' dRSTyA 'paDilehittati pratyupekSya' avalokya 'pramArjayet' rajoharaNAdinA vizodhayet yatamAno yatistataH Adie'tti AdadIta' gRhNIyAt 'nikSipedvA' sthApayet 'dahato'vitti dvAvapi prakramAdaudhikopagrAhikopadhI, yadivA 'dvidhA'pi' dravyato bhAvatazca 'samita:' prakramAdAdAnanikSepaNAsamitimAn san 'sadA' sarvakAlamiti suutrdvyaarthH|| samprati pariSThApanAsamitimAhamU.( 950) uccAraM pAsavaNaM, khelaM siMghANa jalliyaM / AhAraM uvahiM deha, annaM vAvi thaavihN| mU.(951) anAvAyamasaMloe anavAe ceva hoi sNloe| AvAyamasaMloe AvAe ceva sNloe| mU.(952) anavAyamasaMloe, prss'nuvghaaie| same ajjhusire vAvi, acirakAlakami y|| mU.(953) vicchinne dUramogADhe, nAsanne bilvjjie| tasapANabIyarahie, uccArAINi bosire|| vR. 'uccAraM' purISaM 'prazravaNaM' mUtraM 'khelaM' mukhavinirgataM zleSmANaM 'siMghANaM'ti nAsikAniSkrAntaM tameva 'dalliyaM ti ArSatvAt jallo-malastam 'AhAram' azanAdikam 'upadhi' varSAkalpAdi 'deha' zarIram 'anyadvA' kAraNato gRhItaM gomayAdi apiH' pUraNe tathAvidhaM pariSThApanArha prakramAtsthaNDile vyutsRjedityuttareNa sambandhaH / _sthaNDilaM ca dazavizeSaNapadaviziSTamiti manasyAdhAya tadgatAkhilabhaGgopalakSaNArthamAdyavizeSaNaSadayorbhaGgaracanAmAha-avidyamAna ApAta:-svaparobhayapakSasamIpAgamanarUpo'sminnityanApAtaM sthaNDilamiti gamyate, 'asaMloe'tti sUtratvAdihottaratra ca liGgavyatyaye na vidyate saMloko-dUrasthitasyApi svapakSAderAloko yasmiMstattatheti prathamo bhaGga 1, 'anApAtaM caiva bhavati saMlokaM' yatrApAto nAsti saMlokazcAstIti dvitIyo bhaGgaH 2, ApAtamasaMloka'miti yatrApAto'sti na ca saMloka iti tRtIyobhaGgaH 3, 'ApAtaM caiva saMlokaM' yatrobhayamapi saMbhavatIti Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-24,[ni. 466 ] caturthobhaGgaH 4, iha cApAtasaMlokamiti ca arzaAderAkRtigaNatvAnmatvarthIye'ci draSTavyaM kAkvA dazavizeSaNapadajJAnArthaM, tAni yAdRze sthaNDile vyutsRjettadAha-anApAte asaMloke, kasya punarayamApAtaH saMlokazcetyAha___ 'parasya' svapakSAdeH, gamakatvAccobhayatra sApekSatve'pi samAsaH, upaghAta:-saMyamAtmapravacanabAdhAtmako vidyate yatra tadupadhAtikaM na tathA'nupadhAtikaM tasmin, tathA same' nimnonnatatvavajite 'azuSire vA'pi' tRNaparNAdyanAkIrNe 'acirakAlakRte ca' dAhAdinA svalpakAlanirvatite, cirakAlakRte hi punaH saMmUrchantyeva pRthvIkAyAdayaH, 'vistIrNe' jaghanyato'pihastapramANe 'dUramavagADhe' jaghanyato'pyadhastAccaturaGgalamacittIbhUtte 'nAsanne' grAmArAmAderdUravartini "bilavajite' maSakAdirandhrarahite trasaprANAzca-dvIndriyAdayo bIjAni ca-zAlyAdIni, sakalaikendriyopalakSaNametat, taistatrasthairAgantukaizca rahitaM-varjitaMtrasaprANabIjarahitaM tasmin, sthaNDila iti zeSaH, 'uccArAdIni uktarUpANi 'vyutsRjet' pariSThApayet / iha coccAraMprazravaNamityAdAvukte'pi punaruccArAdInItyabhidhAnaM vismaraNazIlasmaraNArthamaduSTameveti sUtracatuSTayArthaH / / sampratyuktamupasaMharan vakSyamANArthasambandAbhidhAnAyAhamU.( 954) eyAo paMca samiIo, samAsena viyaahiyaa| itto utao guttIo, vucchAmi anupubbso|| vR.nigadasiddhaM, navaram 'etto'tti atazca samitipratipAdanAnantaraM tao'tti tistraH 'anupuvvaso'tti ArSatvAdAnupUrvyA krameNetyarthaH / tatrAdyAM manoguptimAhamU. (955) saccA taheva mosA ya, saccAmosA taheva y| cautthI asaccamosA ya, managuttI caubvihA / / mU.(956) saMraMbhasamAraMbhe, AraMbhe ya taheva y| manaM pavaTTamANaM tu, niyattijja jayaM jii| vR.sadbhyaH-arthAtpadArthemyo hito-yathAvadvikalpanenApta: satyo manoyogastadviSayA manoguptirapyupacArAtsatyA, tathaiva mRSA ca-tadviparItamanoyogaviSayA, 'satyAmRSA' ubhayAtmakamanoyogagocarA, tathaiva ceti samuccaye, caturthI 'asatyAmRSA' ubhayasvabhAvavikalamanodalikavyApArarUpamanoyogagocarA manoguptiH, prakramAcca sarvatraivaM yojanA, upasaMhAramAha-manogupti; 'caturvidhA' uktabhedazcaturbhedA; asyA eva svarUpaM nirUpayan kAkvopadeSTumAha-saMrambhaH-saGkalpaH sa ca mAnasaH, tathA'haM dhyAsyAmi yathA'sau mariSyatItyevaMvidhaH, samArambhaH-parapIDAkaroccATanAdinibandhanaM dhyAnam, anayoH samAhArastasmin, ArambhaH-atyantaklezataH paraprANApahArakSamamasubhadhyAnameva tasmin 'ca:' samuccaye tathaiva' tecaivAgamapratItena tatra manaso'sannivezAtmakena prakAreNa 'ca: pUraNe manaH cittaM pravartamAna' vyApriyamANaM 'tuH' vizeSaNe 'nivartayet' niyamayet 'jayaMti yatamAna: 'yati:' tapasvI / vizeSazcAyamiha-zubhasaGkalpeSu manaH pravartayet, pravIcArApravIcArarUpatvAdguseriti sUtradvayArthaH / / vAgaguptimAhamU.(157) . saccA taheva mosA ya, saccAmosA taheva y| cautthI asaccamosA ya, vayaguttI cucihaa|| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 mU. (958 ) saMraMbhasamAraMbhe, AraMbha ya taheva ya / vayaM pavattamANaM tu, niyattijja jayaM jaI || vR. sUtradvayamanantaraM vyAkhyAtameva, navaraM manoguptisthAne vAggutiruccArayitavyA, tathA satyA vAk jIvaM jIvamiti prarUpayataH asatyA jIvamajIvamiti satyAmRSA kAcidvivakSitasamaye manuSyazatamutpannamuparataM ceti asatyAmRSA tu vidhehi svAdhyAyaM naitatsadRzamanyattapo'stItyAdi, tathAvAcika: saMrambha:-paravyApAdanakSamakSudravidyAdiparAvarttanAsaGkalpasUcako dhvanirevopacArAtsaGkalpazabdavAcyaH san, samArambhaH - paraparitApakaramantrAdiparAvarttanam 'Arambha:' tathAvidhasaMklezataH prANinAM prANavyaparopakSaNakSamamantrAdijapanamiti sUtradvayArthaH // idAnIM kAyaguptimabhidhAtumAhamU. ( 959 ) uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2 - 24 / 958 ThANaM nisIyaNe ceva, taheva ya tuyaTTaNe / ullaMghaNa pallaMghaNa, iMdiyANa ya juMjaNe // saMraMbhasamAraMbhe, AraMbha ya taheva ya / mU. ( 960 ) kAyaM pavattamANaM tu, niyattijja jayaM jaI // vR. 'sthAne' UddharvasthAne 'nisIyaNa'tti 'niSadane' upavezane, caH tayoreva vicitrabhedasamuccayArthaH, 'eva' iti pUraNe, tathaiva ca ' tvagvarttane' zayane 'ullaGghane' tathAvidhanimittata UrdhvabhUmikAdyutkramaNe garttAdyatikramaNe vA 'pralaGghane' sAmAnyena gamane, ubhayatra sUtratvAtsupo luka, 'indriyANAM ca' sparzanAdInAM 'juMjaNe 'tti yojanaM - zabdAdiviSayeSu vyApAraNaM tasmin, sarvatra ca varttamAna iti zeSaH, sthAnAdiSu varttamAnaH saMrambhaH- abhighAto yaSTimuSTyAdisaMsthAnameva saGkalpasUcakamupacArAtsaGkalpazabdavAcyaM sat samArambhaH paritApakaro muSTyAdyabhighAtaH, tata: saMrambhazca samArambhazca saMrambhasamArambhaM tasmin, 'Arambhe' prANivadhAtmani kArya pravarttamAnaM nivarttayet, zeSaM prAgvaditi sUtradvayArthaH // samprati samitiguptyoH parasparavizeSaM svayaM sUtrakRdAhamU. (961 ) eyAo paMca samiIo, caraNassa ya pavattaNe / guttI niyattaNe'vuttA, asubhatthesu ya savvasI // vR. 'etA:' anantaroktAH paJca samitayazcaraNaM cAritraM sacceSTetiyAvat tasya pravartane pUrvatra cazabdasya bhinnakramatvAdavadhAraNArthatvAcca pravarttane eva, kimuktaM bhavati ? - sacceSTAsu pravRttAveva samitaya:, tathA 'guttI' tti guptayo nivarttane'pyuktAH 'azubhArthebhyaH' azobhanamanoyogAdibhyaH, sUtre tu subvyatyayena paJcamyarthe saptamI, 'savvaso 'tti sarvebhyo'pizabdAccaraNapravarttane ca, upalakSarNa caitat zubhArthebhyo'pi nivRtteH, vAkkAyayornirvyApAratAyA api guptirUpatvAt uktaM hi gandhahastinA - " samyagAgamAnusAreNAraktadviSTapariNatisahacaritamanovyApAraH kAyavyApAro vAgvyApArazca nirvyApAratA vA vAkkAyayorgupti" riti, tadanena vyApArAvyApArAtmikA gusirukteti sUtrArthaH // sampratyadhyayanArthamupasaMharannetadAcaraNaphalamAha mU. ( 962 ) eyA pavayaNamAyA, je samma Ayare munI / so khippaM savvasaMsArA, vippamuccai paMDie // ttibemi // vR. spssttmev| navaraM, 'samyak 'avaiparItyena na tu dambhAdineti sUtrArthaH // 'iti' parisamAptau, Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 adhyayanaM-24,[ ni. 466] bravImIti pUrvavat / ukto'nugamaH, samprati nayAH, te'pi prAgvat / / adhyayana-24-samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre caturviMzamimamadhyayanaM saniyuktiH saTIkaM parisamAptA (adhyayanaM-25-'yajJIya' vR. vyAkhyAtaM caturviMzamadhyayanam, adhunA paJcaviMzamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaHanantarAdhyayane pravacanamAtaro'bhihitAH, iha tu tA brahmaguNasthitasyaiva tattvato bhavantIti jayaghoSacaritavarNanAdvAreNa brahmahuNA ucyanta ityanenAbhisambandhenAyAtamidamadhyayanam, asya cAnuyogadvAracatuSTayacarcA prAgvadyAvanAmaniSyannanikSepe yajJIyamiti nAmAto yajJanikSepAyAhani.[464] nikkhevo jannami a caukka o duviho ya hoi dvvNmi| AgamanoAgamao noAgamao aso tiviho / / ni.[ 465] jANagasarIrabhavie tabvairitte a maahnnaaiisuN| tavasaMjamesu jayaNA bhAve janno muneyvvo|| ni.[466] jayaghosA anagArA vijayaghosassa jnnkicvNmi| ___tatto samuTThiyamiNaM ajjhayaNaM jatraijjati / / va.nikSepo yajJe catuSkako-nAmAdiH, dvividho bhavati dravye-AgamanoAgamataH, tatrAgamataH prAgvat, noAgamatazca 'sa' iti yajJastrividhaH jJazarIrabhavyazarIre tadvayatiriktazca, 'mAhaNAisunti mAhanAdInAM prakramAd yajJa Adi-zabdAttathAvidhanRpatyAdiparigrahaH, tairhi prANihiMsopalakSita evAyaM kriyate, tataH sa bhAvayajJaphalAprasAdhakatvAd dravyayajJa ucyate, bhAvayajamAha-'tapa:saMyameSu' prasiddheSveva 'yatanA' tadanuSThAnAdarakaraNarUpA bhAve yajJaH 'munitavyaH' pratijJAtavyaH, ahorthe cAyaM kRtyaH, tataH svargAdiyajJaphalaprasAdhakatayaiSa eva yajJaH pratijJAtumucito, na tvanyaH, tasya pratyutAnarthahetutvAta, jayaghoSAdanagArAdvijayaghoSasya yajJakRtye' yajJakriyAyAmAgatAta jAtamiti zeSaH, tatazca yajJasyaiva prAdhAnyavivakSayA 'tataH' iti yajJAt samutthitamidamadhyayanaM yajJIyamiti, tasmAducyata iti zeSa iti gAthAtrayArthaH // evaM tAvanikSepa uktaH, sampratyanugamAvasaraH, tatropodghAtaniryuktyanugamAntargataM kiJcidabhidhitsurAhani.[467] vAnArasinayarIe do vippA Asi kaasvsguttaa| dhanakanagaviulakosA chakammarayA cuvveyaa|| ni.[468] dovi ajamalA bhAua saMpIA annamannamanurattA! jayaghosavijayaghosA AgamakusalA sadArarayA / / ni.[469] aha annayA kayAI jayaghoso NhAiuMgao gNgN| aha picchai maMDUkkaM sappeNa tahiM gasijjataM / ni.[ 470] sappo'vi a kulaleNaM ukkhitto pADio ya bhUmIe / 29/7. Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram ni. [ 471] ni. [ 472] ni. [ 473] ni. [ 474 ] so'vi akulalo sappaM akkamiuM acchae tattha // sappo'vi kulalavasagao maMDUkaM khAi ciciAiyaM / so'vi akulalo khAyai sappaM caMDehiM gAsehiM // taM annamannaghAyaM jayaghoso pAsiUNa paDibuddho / gaMgAo uttariuM samanANaM Agao vasahiM || so samaNo pavvaio niggaMtho savvagaMthaummuko ! vosiriUNa asAre kesehi samaM parikkese // paMcamahavvayajutto paMcidiasaMvuDo guNasamiddho / ghaDanajayanappahANo jAo samaNo samiapAvo || vR. AsAmakSarArthaH spaSTa eva, navaraM 'kAsavasagotta'tti kAzyapakulotpannAH kAzyapAstaiH samAnaM gotraM yayostau kAzyapasagotra 'chakkammaraya'tti SaT karmANi - yajanayAjanAdhyayanAdhyApanadAnapratigrahAtmakAni teSu ratau - Asaktau SaTkarramatau, tathA dvAdapi 'yamalau' yugmau utpannau 'bhAgya'tti bhrAtarau 'saMprItau' vidyamAnasamyagvAhyaprItI 'anyo'nyamanuraktau' AntaraprItiyogataH parasparasnehavantau, AgamaH- zrutismRtyAdirUpastasmin kuzalAvAgamakuzalau, ata eva svadAraratau / 'hAiuM' ti snAtuM / 'kurareNa' mArjAranAmnA pakSivizeSeNa 'ukkhitto 'tti utkSiptaH, utkSipya ca kathaM nAmasau mriyatAmiti pAtitazca bhUmau 'akkamiu 'nti Akramya - avaSTabhya / sarpaH kuraravazagataH - kurarAdhInatAM prAptaH 'ciciyAyaMtaM 'ti cicimiti kurvantaM 'caNDai: 'vRhatkhaNDanAtroTanato'tyantaraudrai: 'grAsai: ' pratItaiH / 98 'tam' ityuktarUpamanyo'nyaghAtaM- kurarasarpamaNDUkagataM 'pAsiUNaM' ti dRSTvA 'pratibuddhaH ' aho! duranto 'yaM saMsAra ityAdiparibhAvanayA avagatatattvaH 'saH' iti jayaghoSaH samanAH - sahRdayo viziSTA bhogayukta ityarthaH 'pravrajita: ' heyadharmebhyo 'nirgranthaH ' grantharahitaH, sa ca bAhyagrantharahito'pi svAdata Aha- sarvo-bAhya Antarazca yo granthastenonmuktaH sarvagranthonmuktaH, vakSyamAnazramaNavizeSaNAnyetAni, 'vyutsRjya' tyaktvA 'asArAn' paramArthAlocanAyAmapradhAnAn 'kezaiH ' ziroruhai: 'samaM' saha pariklezayantIti pariklezAH - prastAvAtputrakalatrAdisambandhAstAn / ghaTanaMsaMyamayogaviSayaM ceSTanaM yatanaM tatraivopayuktatvaM kRtarUpANi yenAsau zamitapApaH / bhAvArthastvAsAM sampradAyAdavaseyaH, sa cAyam [-2-25/970 - 1 vAnArasIe nayarIe do vippabhAyaro yamalA AsI jayaghosavijayaghosA, annayA jayaghoso pahAiuM gao gaMgaM, tattha pecchai sappeNa maMDUkkaM gasijjaMtaM, sappovi majjAreNa ucchitto, majjAro sappaM akkamiDaM Thio, tathAvi sappo maMDUkaM ciciyaMtaM khAyati, majjArovi sappaM caDaphaData khAyati, annamannaM ghAyaM pAsittA paDibuddho gaMgamuttariUNa sAhusagAse samano jAto tti / iti gAthA'STakArthaH / ityabhihitaM kiJcidupodghAtaniryuktyanugamAntargataM, samprati sUtrasparzikaniyuktyanugamAvasaraH, sa ca sUtre sati bhavatIti sUtrAnugame sUtraccAraNIyaM taccedammAhaNakulasaMbhUo, Asi vippo mahAyaso / jAyAI jamajannami, jayaghosatti nAmao // mU. (963) Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 25 [ ni. 474] mU. ( 964 ) iMdiyaggamanigAhI, maggagAmI mahAmunI / gAmAnugAmaM rIyaMte, patto vANArasiM puriM / / vANArasIi bahiyA, ujjAnaMmi manorame / phAsuesijjasaMthAre, tattha vAsamuvAgae // mU. ( 965 ) vR. sUtratrayaM prAyaH pratItArthameva, navaraM brAhmaNakulasaMbhUta ityanvayAbhidhAnaM, brAhmaNakulasaMbhUto'pi jananIjAtyanyathAtve brAhmaNo na syAdata Aha-vipraH, 'jAyAi' tti avazyaM yAyajIti yAyAjI, kvetyAha- yamAH - prANAtipAtaviratyAdirUpAH paJca ta eva yajJo bhAvapUjAtmakatvAdvivakSitapUjAM prati yamayajJastasmin viSayasaptamIyaM gArhasthyApekSayA vaitadvayAkhyAyate, tatra ca vipro viprAcAraniratatvena, saMbhavati hi kazcittatkulotpanno'pyanyatheti vizeSaNaM, tathA yama iva prANyupasaMhArakAritayA yamaH sa cAsau yajJazca yamayajJaH arthAd dravyayajJastasmin / indriyagrAmaM - sparzanAdikasamUhaM nigRhNAti-svasvaviSayavinivarttanena niyamayatItyevaMzIla indriyagrAmanigrAhI, ata eva 'mArgagAmI' muktipathayAyI 'rIyaMti'tti rIyamAno viharan / 99 - ' vANArasIya vahiya'tti vAnArasyA bahiriti- bahirbhAge yadudyAnamupavanaM tasminniti sUtratrayArthaH // tadA ca tatpuriyadvarttate yaccAsau vidhatte tadAha mU. (966 ) aha teneva kAlenaM, purIe tattha mAhaNe / vijayaghosatti nAmeNaM, jannaM jayai veyavI // aha se tattha anagAre, mAsakkhamanapAraNe / vijayaghosassa jannami, bhikkhamaTThA uvaTThie // mU. (967 ) vR. 'athe' tica vaktavyatAntaropanyAse 'teneva kAlenaM 'ti subvyatyayAttasminneva kAle yatrAsau vAnArasImAjagAma, 'veyavI 'ti vedavit / 'athe 'ti prastutopanyAse 'sa' jayaghoSa: 'tatre' ti yAge 'bhikkhassa' 'tti bhaikSyasyArthe- bhaikSyanimittaM, zeSaM sugamamiti sUtradvayAvayavArthaH // tatra ca bhikSArthamupasthite yadasau yAjakaH kRtavAMstadAhasamuvaTThiyaM tahiM saMta, jAyago pddisehe| mU. ( 968 ) na hu dAhAmi te bhikkha, bhikkhU ! jAyAhi annao // vR. 'samupasthitaM' bhikSArthamAgataM 'yAjakaH' yaSTA sa eva vijayaghoSanAmA brAhmaNa: 'pratiSedhati' nirAkurute yathA 'na hu' naiva dAsyAmi 'te' tubhyaM bhikSAM 'jAyAhi'tti yAcasva 'anyataH ' asmadyatiriktAt / kimityevamata Aha mU. (969) je ya veyaviiDa vippA, jannamaTThA ya je diyaa| joisaMgaviI je ya, je ya dhammANa pAragA // vR. 'je vippA' ityAdi, viprA jAtitaH 'jaNNaTThA ya'tti 'yajJArthA' yajJAprayojanA ye tatraiva vyApriyante ye 'dvijAH' saMskArApekSayA dvitIyajanmAno jyotiSaM- jyotiHzAstramaGgAni ca vidanti ye te jyotiSAGgavidaH, atra ca jyotiSasyopAdAnaM prAdhAnyakhyApakam, anyathA hi zikSA 1 kalpo 2 vyAkaraNaM 3 niruktaM 4 chandovicitaH 5 jyotiSamiti 6 SaDaGgAnItyaGgagrahaNenaiva tadgRhItamiti, dharmANAmupalakSaNatvAd dharmazAstrANAM 'pAragAH' paryantagAminaH, Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-25/969 azeSavidyAsthAnopalakSaNametat, tato ye caturdazavidyAsthAnapAragatAH, mU.( 970) je samatthA samuddhattuM, paraM appANameva y| tesimantramiNaM deyaM, bho bhikkhU ! savvakAmiyaM / / vR.ata eva ca ye 'samarthAH' zaktimantaH samuddhA bhavasamudrAditi gamyate, tesiM'ti suLyatyayAt 'tebhyaH' anantaramuktarUpebhyaH dvijebhyaH savvakAmiya'nti sarvANi kAmAni-abhilaSaNIyavastUni yasmiMstatsarvakAmyaM, yadvA sarvakAmainirvRttaM tatprayojanaM vA sarvakAmikaM, SaDrarasopetamityarthaH, zeSaM spaSTamiti sUtratrayArthaH / / evamukto muniH sa kIga jAtaH? kiM vA kRtavAn ? ityAhama. (971) so tattha eva paDisiddho, jAyageNa mhaamnii| naviruSTo navi tuTTho, uttmtttthgveso| mU.( 972) natraTuM pAnaheuvA, navi nivvAhaNAya vaa| tesiM vimukkhaNaTThAe, imaM vynnmbbvii|| mU.(973) navi jAnasi veyamuhUM, navi jannANa jaM muh| nakkhattANa muhaM jaMca, jaMca dhammANa vA muhN|| mU. (974) __ je samatthA samuddhattuM, paraM appANameva y| natetamaM vijANAsi, aha jAnAsi to bhnn| vR.'saH' iti jayaghoSanAmA tatre'ti yajJe eve'ti evam-uktaprakAreNa 'pratiSiddhaH' nirAkRtaH, kena? - 'yAjakena' yajJakA vijayaghoSabrAhmaNena mahAmuni pi 'ruSTaH' iti roSaM gataH "bahuM paraghare asthi vivihaM khAimasAimaM / na tattha paMDio kuppe, icchA dijja paro na vaa||" ityAdyAgamaparibhAvanAto, nApi 'tuSTaH paritoSaM prAptaH, kintu samatayaiva sthiti iti bhAvaH, kimityevaM?, yata uttamArtho-mokSastameva gaveSayate-anveSayate ityuttamArthagaveSako, mukti vinA'nyatra niHspRha itiyAvat, 'na' naivAnam-odanAdi tadarthaM, pIyata iti kRtyaluTo'nyatrApI' ti vacanAtkarmaNi lyuTi pAnam-AcAmlAdi taddhetuM vA-tannimittaM vA, nApi 'nirvAhaNAya vA' vastrAbhyaGgatailAdinA yApanArthaM sarvatrAtmana iti gamyate, kimarthaM tahi ? ityAha__ 'teSAM' yAjakAnAM 'vimokSArtha' yathA kathaM nu nAmAmI vimuktimApnuyuriti prayojanArtham 'idaM' vakSyamANaM vacanamabravIt, kiM tadityAha-'navitti naiva jAnAsi vedAnAM mukhaM vedamukhaMyatteSu pradhAnaM nApi yajJAnAM yanmukham-upAyo nakSatrANAM mukhaM-pradhAnaM yacca, yacca dharmANAM vA mukham-upAyastad, anena tasya vedayajJajyotidharmAnabhijJatvamuktaM / samprati pAtrAvijJatAmAha'je' ityAdi, vyAkhyAtaprAyameva, navaram, atha jAnAsi tato bhaNetyAkSepAbhidhAnamiti sUtracatuSTayArthaH / evaM ca tatrAkSiptavati bhagavati sa kiM kRtavAnityAhamU.(975) tassakkhevapamukkha ca, acayaMto tahiM dio| sapariso paMjalIhouM, pucchaI taM mahAmuni / / mU.(976) yANaM ca muhaM bUhi, bUhi jannANa jaM muhN| Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 adhyayanaM-25,[ ni. 474 ] nakkhattANa muhaM bUhi. bUhi dhammANa vA muhN|| mU. (977) je samatthA samuddhattuM, paraM appANameva ya / eyaM meM saMsayaM savvaM, sAhU ! kahaya pucchio|| vR. 'tasya'ti munerAkSepaH -praznastasya pramokSaH - prativacanaM taM 'caH' pUraNe 'acayaMto'ni azaknuvan dAtumiti gamyate 'tasmin' iti yajJe 'dvijaH' brAhmaNaH 'saparyat' sabhA'nvitaH prakRto'JjaliH ubhayakarasaMpuTAtmako yenAsau prAJjalirbhUtvA pRcchati 'ta'miti prakrAntaM mhaamunim| kathaM pRSTavAnityAha-'veyANa' ityAdi, gatArthamava, navaraM 'brUhi' vyaktamabhidhehi, punaH punarbrahItyUccAraNamatyAdarakhyApanArthaM etad' uktarUpaM 'me' mama saMzete'smin mana iti saMzayastaM- saMzayaviSayaM-vedamukAdi sAdho ! kathaya pRSTa ityupasaMhAravacanamiti sUtratrayArthaH / / itthaM pRSTI munirAhamU. (978) aggihuttamuhA veyA, jannaTThI veyasA mhN| nakkhattANa muhaM caMdo, dhammANa kAsavo muhN|| mU. (971) jahA caMdaM gahAiyA, ciTuMte pNjliiuddaa| vaMdamAnA namasaMtA, uttamaM manahAriNo / / mU.( 980) ajANagA janavAI, vijjaamaahnnsNpyaa| mUDhA sajjhAyatavasA, bhAsacchannA ivgginno|| mU. (981) jo loe baMbhaNo vutto, aggI vA mahio jhaa| sadA kusalasaMdiTuM, taM vayaM bUma mAhaNaM / / mU. ( 982) jo na sajjai AgaMtu, pavvayaMto na soaii| ramae ajjavayaNami, taM vayaM bUma mAhaNaM / / mU. (983) jAyarUvaM jahAmaTuM, niddhtmlpaavgN| rAgaddosabhayAIyaM, taM vayaM bUma maahnnN|| mU.(984) tavassiyaM kisaM daMtaM, avaciyamaMsasoNiI suvvayaM pattanivvANaM, taM vayaM bUma maahnnN|| mU.(985) tase pAne viyAnittA, saMgaheNa ya thaavre| jo na hiMsai tiviheNaM, taM vayaM bUma maahnnN|| mU.( 986) kohA vA jaivA hAsA, lohA vA jaivA bhyaa| musaM na vayaI jo u, taM vayaM bUma mAhaNaM / / mU. ( 187) cittamaMtamacittaM vA, appaM vA jaivA bhuN| nagiNhai adattaM jo, taM vayaM bUma mAhaNaM / / mU.(988) divbamAnussatericchaM, jo na sevei mehnnN| manasA kAyavakkeNaM, taM vayaM bUma mAhaNaM / mU. (989) jahA pomma jale jAyaM, novalippai vaarinnaa| evaM alitaM kAmehi, taM vayaM bUma mAhaNaM / / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2-25/990 mU. (190 ) mU. (991 ) mU. ( 992 ) mU. (993) aloluyaM muhAjIviM, anagAraM akiMcanaM / asaMsataM gihatyehiM, taM vayaM bUma mAhaNaM // pasubaMdhA savvaveyA, jaTuM ca pAvakammuNA / na taM tAyaMti dussIlaM, kammANi balavaMtiha // navi muMDieNa samano, na OM kAraNa baMbhaNo / na munI rannavAseNaM, kusacIreNa na tAvaso // samayAe samaNo hoi, baMbhacereNa baMbhaNo / nANeNa ya munI hoi, taveNaM hoi tAvaso / kammuNA baMbhaNo hoi, kammuNA hoi khattio / vaisso kampuNA hoi, suddA havai kammuNA // ee pAukkare buddhe, jehiM hoi siNAyao / savvakammavinimukkaM taM vayaM bUma mAhaNaM // evaM guNasamAuttA, je havaMti diuttamA / te samatthA u uddhattuM paraM appANameva ya // mU. (994 ) mU. (995) mU. (996) vR. aggihottetyAdisUtrANyaSTAdaza prAyaH spaSTAnyeva, navaram, agnihotram - agnikArikA, sA ceha "karmendhanaM samAzritya, dRDhA sadbhAvanAhutiH / dharmAdhyAnAgninA kAryA, dIkSitenAgnikArikA // " - ityAdirUpA parigRhyate, tadeva mukhaM pradhAnaM yeSAM te'gnihotramukhA vedAH, vedAnAM hi dadhyAderiva navanItAdi AraNyakameva pradhAnam, uktaM hi "navanItaM yathA daghnazcandanaM malayAdiva / auSadhibhyA'mRtaM yadvadvedeSvAraNyakaM tathA / / " tatra ca dazaprakAra eva dharma uktaH, tathA ca tadvacaH - "satyaM tapaH santoSa: saMyamazcAritramArjavaM kSamA dhRtiH zraddhA'hiMsetyetaddazavidhamiha dhAme "ti, tatra ca dhAmazabdena dharma eva vivakSitaH, etadanuvAdyuktarUpamevAgnihotramiti, tathA yajJaH prastAvAdbhAvayajJastadarthI 'veyasi 'tti vedena hetunA'syati - azubhAni karmANi kSipatIti niruktavidhinA vedaso-yAgaH, uktaM ca-nirghaNTe"adhvaro veSo veSo makho vedA vitathaH "ityAdi, teSAM mukham upAya:, te hi satyeva yajJArthini pravarttanta iti / nakSatrANAM 'mukhaM' pradhAnaM candraH, tasyaiva tadadhipatitvAt / dharmANAM 'kAzyapaH ' bhagavAnRSabhadevaH 'mukham' upAyaH kAraNAtmakaH, tasyaivAditatprarUpakatvAt, tathA cAraNyakam - "RSabha eva bhagavAn brahmA, tena bhagavatA brahmaNA svayameva cIrNAni brahmANi yadA ca tapasA prAptaH padaM yad brahmakevalaM tadA ca brahmarSiNA praNItAni kAni punastAni brahmANi ?" ityAdi, kiJca bhavatAM brahmANDapurANameva sargAdipurANalakSaNopetatvAtsakalapurANajyeSTham, uktaJca "navanItaM yathA daghnazcandanaM malayAdiva / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-25,[ ni. 474 ] 103 brahmANDaM vai purANebhyastathA praahurmniissinnH||" tadvacastvidam-"iha hi ikSvAkukulavaMzodbhavena nAbhisutena marudevyA nandanena mahAdevena RSabheNa dazaprakAro dharmaH svayameva cIrNaH, kevalajJAnalambhAcca maharSiNo ye parameSThino vItarAgAH snAtakA nirgranthA naiSThikAstepAM pravartita AkhyAtaH praNItastretAyAmAdA" vityAdi, kAzyapasyaiva mAhAtmyakhyApanato dharmamukhatvaM samarthayitumAha-yathA candra grahAdikAH, AdizabdAnnakSatrAdiparigrahaH, 'paMjalIuDa'tti prAgvatkRtaprAJjalayastu 'vandamAnAH stuvanto 'namasyanto namaskuvantaH 'uttama' pradhAnaM 'manohAriNaH' ativinItatayA prabhucittAkSepakAriNastiSThantIti sambandhaH, tathainamapi bhagavantaM devendrapramukhAH samastasurAsuramanujasamUhA ityupaskAraH, paThyate ca "jahA caMde gahAIe, ciTuMtI paMjalIur3A / namaMsamANA vaMdaMtI, uddhttmnnhaarinno||"tti atra yathA 'candre' candraviSaye grahAdikAstiSThantIti(nti) prAJjalipuTAH, ko'rthaH ? - tadAyatyai(ttAe)vAsate, anyacca-namasyantaH prakramAttameva 'vandante stuvanti, anena teSAM bhaktiyuktitAmAha, 'vaMdaMtIuddhatta'tti sandhiprayogeNa itizabdAntarbhAvAditItyevaM prakramAtkAzyapaM tiSThanti prAJjalipuTAstaM ca namasyanto vandante, ke ityAha-'uddhattamanahAriNo'tti auddhatyamahaGkArastatpradhAna mana auddhatyamanastaddharaNazIlA: auddhatyamanohAriNaH-atyantazAntecittavRttayo, yataya ityarthaH, pUrvoparanipAtasyAvAtantratvena vA manaauddhatyahAriNaH, auddhatyagrahaNaM cAsyaiva sakaladoSamUlatvAt, paThanti ca-'uddhattumanagAriNo'tti atra coddhartum-utkSeptuM bhavapaGkamagnamAtmAnamiti gamyate, agAriNogahiNastadviparItA anagAriNo-patayaH, kriyAkArakayojanA prAgvat, iha ca dharmArthinAmeva abhyahitatvAt kAzyapo dharmamukhamityabhiprAyaH / __ anena praznacatuSTayaprativacanamuktaM, samprati paJcamaM praznamadhikRtyAha-'ajANaga'tti ajJA na tattvavedina ityuktaM bhavati, ke te?-yajJavAdino ye bhavataH pAtratvenAbhimatAH, kAsAmityAha'vijjAmAhaNasaMpaya'ti sUtratvAtsuLyatyayaH 'vidyAbrAhmaNasampadAM' tatra ca vidyate-jJAyata Abhistattvamiti vidyA-AraNyakabrahmANDapurANAtmikAstA eva brAhmaNasampado vidyAbrAhmaNasampadaH, tAttvikabrAhmaNAnAM hi niSkiJcanatvena vidyAeva sampadaH, tadvijJatve ca kathamete bRhadAraNyakAdyuktadazavidhadharmavedino yAgamevaM kuryuH?, tathA mUDhAH' mohavantaH sajjhAyatavassa'tti subbyatyayAtsvAdhyAyatapaHsu tattvatastatsvarUpAparijJAnAd, ata eva 'bhAsacchannA iva'ggiNo 'tti ivazabdasya bhinnakramatvAdbhasmacchannA agneya iva, te hi bahirupazamabhAja AbhAnti, atha cAntaH kaSAyavattayA jvalitAH, paThyate ca 'gUDhA sajjhAyatavassa'tti tatra ca 'gUDhAH' bahiH saMvRtimantaH, kena hetunA?-'svAdhyAyatapasA vedAdhyayanopavAsAdinA'ntazca bhasmacchannAgnitulyAH, evaM ca na tattvato bhavadabhimatabrAhmaNAnAM brAhmaNyaM, tadabhAvAccAtmanaH parasya coddharaNena pAtratvaM durApAsatameveti bhaavH| ___ kastarhi bhavadabhiprAyeNa brAhmaNo ? ya: pAtramityAha-'yaH' ityanirdiSTasvarUpaH 'loke' jagati brAhmaNaH 'uktaH' pratipAditaH kuzalairiti gamyate, 'aggI vA mahito jaha'tti beti pUraNe yathetyaupamyebhinnakramazca, tato yathA'gniryattadornityAbhisambandhAttathA 'mahita:' pUjitaH Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-25/996 san 'sadA' sarvakAlam, upasaMhAramAha-kuzala:-tattvAbhijJaiH saMdiSTaH - kathitaH kuzalasandiSTastaM 'tam' ityuktarUpaM vayaM brUmo brAhmaNaM, yadeva hi loke vijJopadiSTaM tadeva vastvabhyupagamAhamiti bhaavH| ita ittarasatrairyAdRzo'sau kuzalasandiSTastatkharUpameva kvacitkathaJcidanuvadan svAbhimataM brAhmaNamAha-yo na svajanenAbhiSvaGgaM karoti AgantuM prAptuM svajanAdisthAnamiti gamyate, Agato vA, tataH 'pravrajan' sthAnAntaraM gacchanna zocate, yathA-kathamahamamunA binA bhaviSyAmIti, tata eva ramate AryANAM-tIrthakRtAM vacanamAryavacanam-Agamastasmin, kimuktaM bhavati?-sarvatra ni:spRhatvenAgamArthAnuSThAnaparatayA tatra ratimAn bhavati, yadvA yona sajatyAgantuM pravrajyAparyAyAdgArhasthyaparyAyamiti gamyate, tathA 'pravrajan' pravrajyAM gRhNana na zocate-na khidyate, kintvidameva manujajanmaphalamiti manyamAnaH sa rabhasaivAbhiniSkrAmati, zeSaM tathaiva, vyAkhyA dvaye'pi ca ni:spRhtaivocyte| tathA 'jAtarUpaM svarNaM tato jAtarUpamiva jAtarUpaM,yaH kIdRzaH san?-'mahAmaDhU'tti makArasyAlAkSaNikatvAnmahAnartha:-prayojanaM muktirUpamasyeti mahArtho, jAtarUpasya tvartho viSayaghAtAdiH, tathA 'niddhaMtamalapAvakaM' nirmAtaM-bhasmIkRtaM tato nitimiva nirmAtaM mala ivAtmano vizuddhasvarUpaghAtitayA pApameva pApakaM yenAsau nimatimalapApako, jAtarUpaM tu prAkRtatvAt pAvakena-agninA nirmAto mala:-kiTTAtmako'syeti pAvakanitimalam, anyacca-rAgazcapratibandhAtmako dveSazca-aprItirUpo bhayaM ca-ihalokabhayAdi rAgadveSabhayAni tAnyatItoniSkrAnto rAgadveSabhayAtIto rAgadirahita ityarthaH, sarvatra liGgavyatyayaH prAgvat, paThyate ca'jAtarUvaM jahAmaTuM'ti 'yathe' tyaupamye AmRSTaM-teja:prakarSAropaNAya manaHzilAdinA samantAtparAmRSTam, anena jAtarUpasya bAhyo guNa uktaH, pAvakanitimalamiti cAntaraH, tato jAtarUpavadvAhyAntaraguNAnvitaH, ata eva rAgIdyatItazca yastaM vayaM brUmo braahmnnm| kiJca-trasaprANino vijJAya 'saGgraheNa' saGkepeNa cazabdAdvistareNa ca, tathA 'sthAvarAn' pRthivyAdIna, yadivA saMgahyata iti saGgraho-varSAkalpAdistena hetunA, jIvarakSArthatvAttasya, ca-zabdo bhinnakramaH, tata eva sthAvarAMzca, paThyate ca-'saMgaheNa sathAvare'tti saMsthAvarAn' sthAvarasahitAn yo 'na hinasti' na vyaparoyati 'etAn' anantaramuktarUpAn 'tuH' pUraNe, paThyate ca'vividhena' manovAkkAyarUpatayA yogeneti gamyate taM vayaM brUmo brAhmaNaM, tathA cAraNyake'pyuktam "yadA na kurute pApaM, sarvabhUteSu dAruNam / karmaNA manasA vAcA, brahma sampadyate tdaa||" tathA krodhAdibhyo mRSAna vadati yastu taM vayaM brUmo brAhmaNam, iha ca mAnasya krodho mAyAyAzca lobha upalakSaNaM, prAyastatsahacaritatvAttayoH, tathA ca tatrApyavAci "yadA sarvAnRtaM tyaktaM, mithyAbhASA vivrjitaa| anavadyaM ca bhASet, brahma sampadyate tdaa|" (kiJca)-- "azvamedhasahasraM ca, satyaM ca tulayA dhRtam / azvamedhasahasrAddhi, satyameva viziSyate // " Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - adhyayanaM-25,[ ni. 474 ] 105 iti 'cittavat' dvipadAdi 'acittaM ca' svarNAdi alpaM vA' saGkhyayA pramANena ca stokaM yadivA 'bahu' tAbhyAmeva pracuraM na gRhNAti 'adattam' anisRSTaM yastaM trayaM brUmo brAhmaNaM, tathA ca tatrApyuktam "paradravyaM yadA ipTvA , Akule hyathavA rahe / dharmakAmo na gRhNAti, brahma sampadyate tadA // " anyazca-divyaviSayatvAddivyaM mAnuSaviSayatvAnmAnuSaM tiryakSu bhavaM tairazcameSAM samAhAro divyamAnuSatairazcaM yo na sevate maithunaM manasA' cittena kAyazca-zarIraM vAkyaM ca-vacanaM kAyavAkyaM tena taM vayaM brUmo brAhmaNaM, tathA ca tatrApyuktam "devamAnupatiryakSu, maithunaM vrjyedydaa| kAmarAgaviraktazca, brahma sampadyate tadA // " api ca-yathA 'pA' kamalaM jale upalakSaNatvAjjalamadhye 'jAtam' utpanna tatparityAgata uparivyavasthAnataH 'nopalipyate' nazliSyate 'vAriNA' jalena, 'eva'miti padmavat"alitapatti aliptaH-azliSTa: kAmyamAnatvAt kAmaiH- manojJaiH zabdAdibhirAbAlyAt taireva vRddhi nIyamAnatayA tanmadhyotpanno'pi yastaM vayaM brUmo brAhmaNaM, tathA ca tatrApyabhidhAyi "yadA sarvaM parityajya, nissaGgo nipparigrahaH / nizcintazca careddharma, brahma sampadyate tadA / / " iti itthaM mUlaguNayogAttAttvikaM brAhmaNamabhidhAyottaraguNayogatastamevAha-'alolupam' AhArA-- divalampaTaM 'muhAjIvipatti suLyatyayAt 'mudhAjIvinam' ajJAtoJchamAtravRtti, paThyate ca-- 'muhAjIvi'tti anagAramakiJcinaM prAgvat 'asaMsaktam' asaMbaddhaM, kaiH? -gRhasthaiH, tRtIyArthe saptamI viSayasaptamI vA, anena kAkvA piNDavizuddhirUpottaraguNayuktatvamuktaM, 'tam' uktaguNayuktamapyevaMvidhaM santaM vayaM brUmo brAhmaNaM, kvacit paThyate ca 'jahittA puvvasaMjogaM, nAisaMge ya bNdhve| 'jo na sajjai bhoehi, taM vayaM bUma baMbhaNaM // ' atra 'pUrvaMsaMyoga' mAtrAdisambandhaM jJAtisaMyo-gAn' svasrAdisambandhAn, ca-zabdo bhitrakamastata: 'bAndhavAMzca' bhrAtrAdIn, zepaM spaSTam, anena cAtini:spRhatAbhidhAnenottaraguNA apyAkSiptA bhvnti| syAdetad-vedAdhyayanaM yajanaM ca bhavAtrAyakamiti tadyogAdeva pAtrabhUto brAhmaNo na tu yathA tvayokta ityAzaGkayAha-pazUnAM-chAgAnAM bandho-vinAzAya niyamanaM yairhetubhiste'mI pazubandhAH 'zvetaM chAgamAlabheta vAyavyAM dizi bhUtikAma' ityAdivkAyopalakSitAH, pAThAntarataH pazavo baddhA yaiste AhitAgnyAderAkRtigaNatvAt ktAntasya paranipAte pazubaddhAH, na tu ye 'AtmA vAre jJAtavyo mantavyo nididhyAsitavyaH' ityAdivAkyopalakSitAH sarvavedAH' RgvedAdayaH 'jaTuM'ti iSTaM yajanaM vA' samuccaye 'pApakarmaNA' pApahetubhUtapazubandhAdyanuSThAnena tu harikezIyAdhyayanoktavidhinetibhAvaH, kimityAha-'na' naiva 'ta'miti prakramAdvedAdhyetAraM yaSTauraM vA 'trAyante' rakSanti bhavAditi gamyate, kiMviziSTaM ? -'duHzIlaM' tAbhyAmeva hiMsAdipravarttanena durAcAraM, kimiti ? ___ Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-25/996 yata: 'karmANi' jJAnAvaraNAdInI 'valavanti' durgatinayanaM prati samarthAni ihe'ti bhavadavagamaviSaye vedAdhyayane yajane ca bhavantIti gamyate, pazubandhAdi pravarttanena tayostadbalAdhAyakatvAditi bhAvaH, anena durgatihetutvAtsvargahetutvamapyanayoH pratyuktam, uktaM hi "yUpaM chittvA pazuM hatvA, kRtvA rudhirkrdmm| yadyevaM prApyate svargo, narake kena gamyate ? // " ato naitadyogAdbrAhmaNaH pAtrabhUto bhavati, kintvanantarAbhihitaguNa eveti bhAvaH / anyaccaneti niSedhe 'apiH' pUraNe 'mUNDitena' kezApanayanAtmakena samaM mano'syekati niruktavidhinA zramaNaH-nirgranthaH, 'na' naiva OMkAro(reNo)palakSaNatvAd 'OM bhUrbhuvaHsva'rityAdhuccAraNarUpeNa brAhmaNaH, tathA na muniraraNyavAsena, kuzo-darbhavizeSastanmayaM cIvaraMkuzacIvaraM, balkalopalakSaNamkatat, tena tApasaH, anUditaM caitadvAcakaiH "muNDanAt zramaNo naiva, saMskArAdbrAhmaNo na vaa| muni raNyavAsitvAdvalkalAnna ca taapso||" bhavatIti sarvatra zepaH / kathamamI tarhi saMbhavantItyAha-'samatayA' rAgadveSAbhAvarUpayA zramaNo bhavati, brahmaNazcaraNaM brahmacarya, brahma ca dvidhA, yata uktam "dve brahmaNI veditavye, zabdabrahmaparaM ca yt| zabdabrahmaNi niSNAtaH, paraM brahmAdhigacchati // " etAni ca parANi brahmANi variSThAni yAni prAgarhisAdInyuktAnIti, etadrUpameveha brahmocyate, tena brAhmaNo bhavati, jJAnena' hitAhitAvagamarUpeNa munirbhavati 'tapasA' bAhyAbhyantarabhedabhinnana bhavati tApasaH, sarvatrAbhidhAnAnyathA'nupapattiriha hetuH, nanu cAnvarthavattve'bhidhAnasyaiSa hetuH, taccAnyathA'piDityAdivatsyAdata Aha-'karmaNA' kriyayA brAhmaNo bhavati, uktaM hi "kSamA dAnaM damo dhyAnaM, satyaM zaucaM dhRti (dayA gh)nnaa| jnyaanvijnyaanmaastikymetdbrhmnnlkssnnm||" tathA 'karmaNA' kSatatrANalakSaNena bhavati kSatriyaH, vaizyaH 'karmaNA' kRSipAzupAlyAdinA bhavati, zUtro bhavati tu 'karmaNA' zocanAdihetupraiSAdisaMpAdanarUpeNa, karmAbhAve hi brAhmaNAdivyapadezA nA''sanneveti, brAhmaNaprakrame'pi yaccheSAbhidhAnaM tanmA bhUnniranukrozateti vyAptidarzanArthaM, kiJca-bhavanmate'pyuktam __ "ekavarNamidaM sarvaM, pUrvamAsIdhudhiSThira! / kriyAkarmavibhAgena, cAturvarNya vyvsthitm||" kimidaM svamanIpikayaivocyate ityAha-'etAn' anantaroktAnahiMsAdyarthAn 'prAdurakArSIt' prakaTitavAn 'buddhaH' avagatatattvaH, paThyate ca-'ee pAukarA dhammA' 'ete' uktarUpAH 'prAduSkarAH' nairmalyakAritayA''tmanaH prakAzahetavaH dharmAH' ahiMsAdayo, yairbhavati snAtakaH' kevalI sarvakarmabhirvinirmuktaH, iha ca pratyAsannamuktitayA sarvakarmavinirmuktaH, subbyatyayAtprathamArthe dvitIyA, 'ta' mityabhihitaguNaM tattvataH snAtakaM vA vayaM brUmo braahmnnm| sampratyupasaMhartumAha-'evam' uktaprakAreNa guNaiH-ahiMsAdibhiH samAyuktAH-samanvitA guNasamAyuktA Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 25, [ ni. 474] 107 ye bhavanti 'dvijottamAH' brAhmaNapradhAnAste 'samarthA:' zaktA: 'tuH ' pUraNe uddhartuM saMsArAditi gamyate arthAnmuktipade vyavasthApayituM 'param' AtmavyatiriktamAtmAnameva vetyaSTAdazasUtragarbhArthaH // abhidhAya cedamavasthito bhagavAn, tatazca - mU. ( 997) mU. (998 ) mU. (999) mAhaNattaM jahAbhUyaM, suDDu meM uvadaMsiyaM // tubbhe jaiyA jannANaM, tubbhe veyavido viU / joisaMgaviU tubbhe, tubbhe dhammANa pAragA / / tubbhe samatthA uddhattuM paraM appANameva ya / tamanuggahaM kareha' mhaM, bhikkhU NaM bhikkhuuttamA || mU. ( 1000 ) vR. sUtracatuSTayaM pratItArtham, 'evam' uktaprakAreNa 'tuH' vAkyAntaropanyAse 'saMzaye' * prAgabhihitarUpe 'chinne' apanote 'vijayaghoSaH ' vijayaghoSanAmA 'ca: ' pUraNe 'brAhmaNa: ' mAhaNa: paThyate ca - 'mAhane' 'samudAya'tti ArSatvAt 'samAdAya' samyag gRhItvA'vadhAryeti yo'rthaH 'tayaM'ti takAM prakramAjjayaghoSavAcaM, 'taM tu' tti taM ca jayaghoSaM mahAmuniM yathaiSa mama bhrAtA epa eva ca mahAmuniriti kiM kRtavAnityAha- 'tuTThe' ityAdi, kecittvanantarasUtre tRtIyapAdamevaM paThanti'saMjANaMto tao taM tu' atra ca 'saMjAnan' sa evAyaM mama saudarya iti pratyamijAnan, yuktaM caitad, yato vakSyati sUtrasparzikaniryuktau - 'saMjANaMto bhAI jayaghosaM jAyago vijayaghoso 'tti, tathA 'tuSTaH' paritopita: 'ca: ' pUraNe vijayaghoSaH 'idaM' vakSyamANam 'udAhu' tti 'udAha' brUte, tatkAlApekSayA varttamAnatA, kRtAJjaliH prAgvat, yadAha taddarzayati- brAhmaNatvaM 'yathAbhUtaM' yathA'vasthitaM su iti-zobhanaM yathA bhavatyevaM tiSThantIti suSThu, auNAdikaH kupratyayaH, 'me' mama 'upadarzitam' iti prakaTitam / kiJca yUyaM 'jaiya'tti yaSTAro yajJAnAM yUyaM 'vedavidaH ' vedajJA: 'vidu'tti vidvAMsaH, yadvA he 'vidaH' yathA'vasthitavastuvedino !, jyotiSAGgavido yUyaM, yUyaM 'dharmANAM' sadAcArANAM pAragAH, bhavatAmeva tattvavettRtvena sarvazAstrAvAridhipAradazitvAnnirvAhitasadAcAratvAccetyabhiprAya:, tathA yUyaM samarthA uddhartuM paramAtmAnameva ca, yuSmAkameva tAttvikaguNasamanvitatvAt, 'tat' tasmAd 'anugrahaM' bhikSAgrahaNenopakAraM 'kuruta' vidhattAsmAkaM 'bhikSo!' tapasvin! namiti vAkyAlaGkAre 'bhikSUttama' yatipradhAna !, yadivA bhikSUNAmuttameti sambandhaH 'bhikSu'tti bhikSo ! iti sUtracatuSTayArthaH // evaM brAhmaNeokte munirAha mU. ( 1001 ) mU. ( 1002 ) na kajjaM majjha bhikkheNaM, khippa nikkhamasU diyA / mA bhamihisi bhayAvatte, ghore saMsArasAgare // avalevo hoi bhogesu, abhogI novalippaI / bhogI bhai saMsAre, abhogI vippamuccaI // ullo sukko yado chUDhA, golayA maTTiyAmayA / mU. ( 1003 ) evaM tu saMsae chinne, vijayaghose ya baMbhaNe / samudAya tao taMtu, jayaghosaM mahAmuniM // tudve ya vijayaghose, iNamuddAhu kayaMjalI / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-25/1003 do vi AvaDiyA kuDDe, jo ullo so'ttha laggaI / / mU. (1004) evaM laggati dummehA, je narA kaamlaalsaa| virattA una lagati, jahA se sukkgole| 7. 'na'tyAdi sUtracatuSTayama, 'na kArya' na prayojanaM mama 'bhikkheNaM'ti bhikSayA samudAnena, kintu kSipraM' zIghraM 'niSkAma' pravraja 'dvija ! brAhmaNa !, bhavanniSkramaNenaiva mama kAryamiti bhAvaH, kimevamupadizyate ityAha-'mA bhramI:' mA paryaTI:, ArSatvAcca sUtre luTaH prayogaH, yadivA mA bhramISyasItyapi na duSTaM, yato mAGiluDukto'yaM tu mA, bhayAniihalokabhayAdIni AvartA yasmintrasau bhayAvatastatra 'ghore' raudre, paThyate ca-'bhavAvatte dohe'tti, atra ca bhavAmanuSyabhavAdayaH, anyatprAgvata, 'dIrgha' Ayate 'saMsArasAgare' bhavasamudre, anena ca viparyayadopa uktaH / etadeva samarthayitumAha 'upalepa:' karmopacayarUpo bhavati bhogesu' zabdAdipubhujyamAnepviti gamyate, bhogIzabdAdibhogavAnna tathA'bhogI 'na' naiva upalipyate' karmaNopadihyate, tatazca bhogI bhramati saMsAre abhogI vipramucyate, mukto bhavatItyarthaH, iha ca gRhasthabhAve bhogitvaM niSkramaNe tu tadabhAva iti gRhibhAvasya sadoSatvAnniSkramaNameva yuktamityuktaM bhavati / yathA bhogeSUpalepastadabhAve cAnyathAtvaM tathA dRSTAntadvAreNa darzayitumAha-'ullo 'tti ArdraH zuSkazcaanArdo dvAvubho 'chuDha'tti kSipto 'golako' piNDako mRttikAmayau, dvAvapi 'Apatitau' prAptau 'kuDye' bhittau, tataH kimityAha-ya ArdraH so 'atre'tyanayormadhye 'lagati' zliSyati prkrmaatkuddye| dApTAntikayojanAmAha-evaM laganti prastAvAtkarmaNA 'durmedhasaH' durbuddhayo ye narAH 'kAmalAlasAH' viSayalampaTAH, viraktAstuzabdasya punararthatvAtkAmabhogaparAGmukhAH punarna laganti, uttaratra tuzabdasya bhinnakramAtvenaivakArArthatayA ca naiva karmaNA saMzliSyante yathA zuSko golakaH, iha cAnvayAnantaraM vyatirekaH sukhenaiva budhyata iti tamuktvA prathamamutkSiptasyApi dRSTAntasya pazcAdabhidhAnamiti sUtracatuSTayArthaH / / yaditthaM prajJApito'sau kRtavAMstadAhamU.(1005) evaM se vijayaghose, jayaghosassa aNtie| anagArassa nikkhaMto, dhammaMsuccA anuttaraM / / vR.'evam' uktaprakAreNa sa vijayaghoSo brAhmaNo jayaghoSasya antike' samIpe 'anagArasya' yateH 'niSkrAntaH' pravrajitaH 'dharmam' ahiMsAdi 'zrutvA' AkarNya 'anuttaraM' pradhAna, paThyate ca-'soccA na kevalaM'ti, tatra ca 'kevalaM' vizuddhamiti sUtrArthaH / / sampratyadhyayanArthamupasaMharannanayorniSkramaNaphalamAhamU.(1006) khavitA puvvakammAI, saMjameNa taveNa y| jayaghosavijayaghosA, siddhiM pattA anuttaraM tibemi|| vR.sugamameva / / sakalAdhyayanatAtparyArthamupadarzayan sUtrasparzikaniyuktimAha niyuktikRtni.[ 475] aha egarAiAe paDimAe so muni vihrmaano| vasuhaM dUijjato patto vANArasiM nayariM / / / ni.[ 476 ] so ujjANanisanno mAsakkhamaneNa kheiyasarIro / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 25, [ ni. 476 ] ni. [ 477] ni. [ 478 ] ni. [ 479] bhikkhaTTa baMbhanijajje uvaDio jannavADaMmi // aha bhAI jayaghosaM kIsa tumaM Agao ? ihaM bhaMte ! ! na hu te dAhAmi io jAyAhi hu annao bhikkhaM // so evaM paDisiddho jannavArDami jAyageNa tahiM / paramatthadisAro neva ya tuTTho navi a ruTTo || aha bhAI anagAro jaM jAyaga! Auso nisAmeha / vayacariya bhikkhacariA diTThA sAhUNa caraNami || ni. [ 480 ] rajjAni u avahAyA rAyasiriM a (ta) nucaraMti bhikkhAe / samanassa mukkassA bhikkhA caraNaM ca karaNaM ca // saMjANato bhAI jayaghosaM jAyago vijayaghoso / asthi upabhUamannaM bhuMjau bhayavaM ! pagAmAe // bhikkheNa na me kajjaM majjha karaNaM tu dhammacaraNeNaM / par3ivajja dhammacaraNaM mA saMsAraMmi hi~Dihisi / / so samaNo pavvaio dhammaM soUNa tassa samaNassa / jayaghosavijayaghosA siddhi gayA khINasaMsArA || ni. [ 481 ] ni. [ 482 ] ni. [ 483 ] 109 vR. gAthAnavakaM vyAkhyAtaprAyameva, navaram, 'egarAiyAe 'tti ekarAtrikyA 'pratimayA' tathA-vidhAbhigrahavizeSarUpayA na tu dvAdazyA bhikSupratimayA, tatra mAsakSapaNAsambhavAt, tathA ca tatsvarUpam-"egarAIyaM bhikkhupaDimaM paDivannassa anagArassa niccaM vosaTTakAe (yassa) jAva ahiyAse0 kappati se aTTameNaM bhatteNaM apANaeNaM vahiyA gAmassa jAva rAyahANIe vA Isi dovi pAe sAha vagAriyapANissa egapoggaladiTThissa animisanayanassa IsipabbhAragaeNaM kAena ahApanihiehiM gattehiM savvidiehiM guttehiM ThANaM ThAittae" ityAdi, tatrASTamamevoktamatra tu vakSyati - 'mAsakSapaNena kheditazarIra' iti / 'viharan' apratibaddhavihAramAcaran, ayaM ca bhAvata ekasthAnasthitasyApi saMbhavatyata ucyate'vasudhA' pRthvIM 'dUijjato 'tti paribhraman tathA 'udyAnaniSatra: ' udyAnAzritaH san mAsakSapaNena kheditaM - zramamAnItaM zarIraM na punarmano'syeti mAsakSapaNakheditazarIraH 'baMbhaNijje 'tti brAhmaNAnAmijyA- pUjA yasmin sa brAhmaNejyastasmin 'io'tti 'itaH ' brAhmaNArthamupaskRtAdAhArAt 'jAyAhi'tti yAcasva, 'huH' avadhAraNe bhinnakramazca tatazca 'anyata eva' asmadyatiriktAt bhikSAM yAcasveti sambandhaH / 'paramaTThadivasAro' tti prAkRtatvAd dRSTaH- upalabdhaH paramArthAya - mokSAya sAraH - prastAvAtkSAntyAdirUpaH pradhAnopAyaH paramArthAnAM vA jJAnAdInAM sAraH - pradhAnaM yenAsau dRSTaparamArthasAraH, tvaM yAjaka! 'Auso'tti AyuSman ! komalAmantraNametat, 'vayacariya' tti ivazabdasya gamyamAnatvAd vratacaryeva bhikSAyai caryA paryaTanaM bhikSAcaryA' dRSTA' vihitatvenopalabdhA tIrthakarAdibhiriti gamyate, sAdhUnAM caryata iti caraNam - AcArastasmin / kiJca- 'rAjyAni' saptAGgAni 'tu:' samuccaye bhinnakramazca 'apahAya' tyaktvA 'rAjyazriyaM' - Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-25/1004 tu chatracAmarAyalaGkArarUpAM kimityAha-'anucaranti' paryaTanti sAdhava iti prakramaH 'bhikSAyai"bhikSArthaM, kimiti ?- zramaNasya turiti yasmAt 'muktasya'ni:saGgasya, akAro'lAkSaNikaH, bhikSetyuSalakSaNatvAdbhitrAcAryA 'caraNaM ca' vratAdi caraNahetutvena 'karaNaM ca' piNDavizuddhAdihetutvena, tato vihitAnuSThAnarUpatvAdrAjarSibhirapi sevitatvAcca bhikSAcaryAyAstadvidhAnArthamahamihAyAto, bhavAMstu dadAtumA vA bhikSAmiti bhaavH| 'saMjAnan' pratyabhijAnAnaH 'pakAmAe'tti ArSatvAtprakAmam-atyarthaM / 'dharmacaraNena' dharmAnuSThAnena bhaveti gmyte| 'saH' iti vijayaghoSaH saha manasA cittena varttata iti samanAH, kimuktaM bhavati?- bhAvato na tu bahirvRttyaiva, tasya zrAmaNasyAntika iti gamyata iti niyuktigaathaanvkaarthH| 'iti' parisamAptau, bravImIti pUrvavat / ukto'nugamaH, samprati nayAH, te'pi prAgvadeva / / adhyayanaM-25-samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre paJcaviMzatitamamadhyayanaM saniyuktiH saTIkaM samAptam (adhyayanaM-26-sAmAcArI) vR.vyAkhyAtaM yajJIyAbhidhAnaM paJcaviMzamadhyayanam, adhunA SaTviMzamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-anantarAdhyayane brahmaguNA uktAH, tadvAMzca yatireva bhavati, tena cAvazyaM sAmAcArI vidheyeti sA'sminnabhidhIyate ityabhisambandhAgatasyAsyopakramAdi prAgvatprarUpyaM yAvannAmaniSpannanikSepe sAmAcArIti nAma, ataH sAma AcAraiti ca nikSeptavyamityabhiprAyeNAha niyuktikRtni.[484] nikkhevo sAmaMmi(ya)cauvviho duvviho hoi dvvNmi| AgamanoAgamao noAgao ya so tiviho|| ni.[ 485] jANagasarIrabhavie tavvairitte a skkraaiisuN| bhAvaMmi dasavihaM khalu icchAmicchAiaM hoi|| ni.[ 486] iccho micchA tahakkAro, AvassiA anisiihiaa| ApucchaNA ya paDipucchA, chaMdaNA ya nimaMtaNA / / ni.[487] uvasaMpayA ya kAle sAmAyArI bhave dasavihA u / eesi tu payANaM patteya parUvaNaM vucchaM / / ni.[488] AyAre nikkhevo caukkao duvvi0 / / ni.[489] jANagasarIrabhavie tavvairitte ya naamnnaaiisuN| bhAvaMmi dasavihAe sAmAyArIi aayrnnaa|| vR.nikkhevoityAdi gAthA: SaT prAya: pratItArthAH, sUtravyAkhyAne ca kAzcidvyAkhyAsyante, navaraM 'tadvyatiriktaM ca' jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM ca dravyasAma zarkarAdiSu, AdizabdAtakSIrAdiparigrahaH, tatazca zarkarAkSIradadhiguDAdInAM yatparasparamavirodhena vyavasthAnaM, bhAve sAma dazavidhaM 'khaluH' avadhAraNe dazavidhamevecchAmithyAdikaM sAmAcArIsvarUpamiti gamyate, Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-26,[ni. 489] 111 bhAvasAmatvaM cAsya tAttvikasya kSAyopazamikAdibhAvarUpatvAt parasparamavirodhena cAvasthAnAt, tathA pratyekaprarUpaNAM vakSye iti pratijJAmabhidhAya yat prarUpaNAnabhidhAnaM tadAvazyakaniryukto kRtatvAttadgAthayoreva caikakartRkatveneha likhitatvAnna duSTamiti bhAvanIyaM, sUtrakramollaGghanaM tu yathAviSayaM sarveSAM sadAkRtyatvena pUrvAparabhAvasyAbhAvapradarzanArthaM, tathA 'tavvairitte ya nAmaNAIsu'nti sopaskAratvAnnAmanadhAvanAdipu sukarANi yAni dravyANi tAni tadyatirikto dravyAcAra ucyate, yata uktam ___ "naamnndhovnnvaasnnsikkhaavnnsukrnnaavirohiinni| davvANi jANi loe davyAyAraM viyANAhi / / " bhAve dazavidhAyA icchAdibhedena sAmAcAryA AcaraNA, atra bahulagrahaNAtstriyAM yuT evamApracchanAdiSvapi, bhAvatvaM tu jIvadravyaparyAyatvAdasyeti gaathaapttkaarthH|| sampratyadhyayananAmAnvarthamAhani.[490] icchAisAmamesuM AyaraNaM vanniaMtu jamhettha! tamhA sAmAcArI ajjhayaNaM hoi nAyavvaM / / vR. 'icchAdisAma'tti subbyatyayAd icchAdisAmasu 'eSu' anantarAbhihiteSu 'AcaraNam' etadviSayamanuSThAnaM varNitaM' prarUpitaM 'tuH' pUraNe yasmAdatrAdhyayane tasmAtsAmAcArIti-sAmAcArInAmakamidamiti prakrame adhyayanaM bhavati jJAtavyam, ayamAzayaH-samAcAro'tra varNyate tataH samAcAre bhavamiti vivakSAyAM zaiSiko'N rUDhitazca strIliGgatA, tathA ca 'TiDDANaj' ityAdinA DIpi sAmAcArIti bhavatIti gaathaarthH|| gato nAmaniSpannanikSepaH, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedammU.(1007) sAmAyAriM pavakkhAmi, svvdukkhvimukkhnni| jaM carittA na nigAnthA, tinnA saMsArasAgaraM / / 7.samAcaraNaM-samAcArastasya bhAvo 'guNavacanabrAhmaNAdibhya' iti SyaJ, tasya caSitkaraNasAmarthyAt striyAmapi vRttiriti 'SidgaurAdibhyazce'ti DIpi sAmAcArI tAM-yatijanetikartavyatArUpAmahaM pravakSyAmi 'sarvaduHkhavimokSaNIm' azeSazArIramAnasAsAtavimuktihetum ata eva yAM sAmAcArI 'caritvA' Asevya 'na' iti vAkyAlaGkAre 'nirgranthAH' yatayastIrNAH saMsArasAgaraM, mukti prAptA iti bhAvaH, upalakSaNatvAcca taranti tariSyanti ceti suutraarthH|| yathApratijJAtamAhamU. (1008) paDhamA AvassiyA nAma, biiyA ya nisiihiyaa| ApucchaNA ya taiyA, cautthI paDipucchaNA / / mU.(1009) paMcamA chaMdaNA nAmaM, icchAkAro achttttho| sattamo micchakAro ya, tahakkAro ya atttthmo|| mU. (1010) . abbhuTThANaM navamA, dasamA uvsNpyaa| esA dasaMgA sAhUNaM, samAyArI paveiyA / vR. sUtratrayaM spaSTameva, navaraMvratagrahaNAdapyArabhya kAraNaM vinA gurvavagrahe AzAtanAdoSasambhavAna Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-26/1010 stheyaM, kintu tato nirgantavyaM, na ca nirgamanamAvazyakI vineti prathamamAvazyakI, nirgatya ca yatrAspade stheyaM tatra naiSedhikIpUrvakameva praveSTavyamiti tadanu naiSedhikI, tatrApi tiSThato bhikSATanAdiviSayAbhiprAyotpattau gurupRcchApUrvakameva tatsAdhanamityanantaramApracchanA, ApracchanAyAmapi guruniyuktena punaH pravattikAle kvacitpraSTavyA eva gurava iti tatpRSThataH pratipracchanA, kRtvA'pi gurvanujJayA bhikSATanAdikaM nAtmambhariNaiva bhavitavyamiti tadanu chandanA prAgagRhItadravyajAtena zeSayatinimantraNAtmikA, tasyAmapi prayoktavya evecchAkAra iti tadanu tasyAbhidhAnam, ayaM cAtyantamavadyabhIruNaiva tattvato vidhIyate, tena ca kathaJcidaticArasambhave AtmA ninditavya iti tadanu mithyAkAraH, kRte'pi ca tasmin bRhattaradoSasambhave gurUNAmAlocanA dAtavyA, tatra ca yadAdizanti guravastattatheti mantavyaM iti tathAkAraH, tatheti pratipadya ca sarvakRtyepadyamavatA bhAvyamiti tadanu tadrUpamabhyutthAnam, udyamavatA ca jJAnAdinimittaM gacchAntarasaGkramo'pi vidheyaH tatra copasampad gRhItavyetyanantaramupasampaduktA, upasaMhAramAha-'eSA' anantaroktA 'dazAGgA' icchAdidazAvayA 'sAdhUnAM' yatInAM sAmAcArI 'praveditA' tIrthakarAdibhirukteti suutrtrygrbhaarthH|| etAmeva pratyavayavaM viSayapradarzanapUrvakaM vidheyatayA'bhidhAtumAhamU. (1011) gamane AvassiyaM kujjA, ThANe kujjA nisIhiyaM / ApucchaNA sayaMkaraNe, parakaraNe paDipucchaNA / / mU.(1012) chaMdaNA dabajAeNaM, icchakAro asaarnne| micchAkAro anidAe. tahakAro pddissue| mU.(1013) anbhuTThANaM gurupUyA, acchaNe uvsNpyaa| evaM dupaMcasaMjuttA, sAmAyArI paveiyA / / vR. 'gamane' tathAvidhAlambanato bahiniHsaraNe AvazyakeSu-azeSAvazyakarttavyavyApAreSu satsu bhavA''vazyakI, uktaM hi-"AvassiyA u AvassaehiM savvehi juttajogasse"tyAdi, tAM 'kuryAd' vidadhyAt, sthIyate'sminniti sthAnam-upAzrayamastasmin pravizanniti zeSaH, kuryAt, kAM?-'naiSedhikI' niSedhenaM niSedhaH-pApAnuSThAnebhya Atmano vyAvarttanaM tasmin bhavA naiSedhikI, niSiddhAtmana etatsambhavAt, uktaM hi-"jo hoinisiddhappA nisIhiyA tassa bhAvao hoi" ityAdi, AGiti-sakalakRtyAdhivyAptyA pracchanA ApracchanA-idamahaM kuryAM na vetyevaMrUpA tAM svayamityAtmanaH karaNaM-kasyacidvivakSitakAryasya nirvartanaM svayaMkaraNaM tasmin, tathA parakaraNe' anyaprayojanavidhAne pratipracchanA, guruniyukto'pi hi punaH pravRttikAle pratipRcchatyeva guruM, sa hi kAryAntaramapyAdizet siddhaM vA tadanyataH syAditi, ubhayatra vA svakaraNaparakaraNe upalakSaNamiti-ucchAsaniHzvAsau vihAya sarvakAryeSvapi svaparasambandhiSu guravaH praSTavyA ataH sarvaviSayamapi prathamataH pracchanamApRcchetyucyate, tathA ca niyuktikRtA sAmAnyenaivAvAci___ "ApucchaNA tu kajje "ti, tathA svaparasambadhini sarvatrApi kRtye guruniyuktena, punaH pravRttikAle yadgurupracchanaM sA pratipRcchA, tathA ca-"puvbaniutteNa hoi paDipuccha" tyAvizeSeNaivoktaM, 'chandanA' uktarUpA vidheyeti zeSaH, evamuttaratrApi, 'dravyajAtena' tathAvidhA Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 26, [ ni. 490 ] 113 zAnAdidravyavizeSeNa prAggRhIteneti gamyate, sUcakatvAtsUtrasya, tathA cAha - "puvvagahieNa chaMdaNaM'ti, icchAsvakIyo'bhiprAyastayA karaNaM- tatkAryanirvartanamicchAkAraH, 'sAraNe' ityaucityata AtmanaH parasya vA kRtyaM prati pravartane, tatrAtmasAraNe yathecchAkAreNa yuSmaccikIrSitaM kAryamidamahaM karomIti, anvAha - " ahagaM tubbhaM eyaM karemi kajjaM tu icchAkAreNaM' ti, anyasAraNe ca mama pAtralepanAdi sUtradAnAdi vA icchAkAreNa kuruteti, tathA cAnvAha" jei abbhatthijja paraM kAraNajAe karejja se koi / tatthavi icchAkAro na kappai balAbhiogo u // " tathA mithyetyalIkaM mithyAkaraNaM mithyAkAra:- mithyedamiti pratipattiH, sA cAtmano nindAjugupsA tasyAM vitathAcaraNe hi dhigidaM mithyA mayA kRtamiti nindyata evAtmA viditajinavacanaiH, tathAkaraNaM tathAkAra:- idamitthaM caivetyubhyupagamaH, sa ca kiM viSayaH ityAha-pratizravaNaM pratizrutaMgurau vAcanAdikaM yacchatyevametadityabhyupagamastasmin tathA cAnvAha "vAyaNapaDisuNaNAe uvaese suttaatthakahaNAe / avitahameyaMti tahA avikappeNaM tahakkAro / / " abhItyAbhimukhyenotthAnam, udyamanamabhyutthAnaM tacca 'gurupUya'tti sUtratvAd gurupUjAyAM, sA ca gauravArhANAm - AcArya glAnabAlAdInAM yathocitAhArabheSajAdisampAdanam, iha ca sAmAnyAbhidhAne'pyabhyutthAnaM nimantraNArUpameva parigRhyate, ata eva niryuktikRtaitatsthAne nimantraNaivAbhihitA 'chaMdaNA ya nimaMtaNe'ti, tathA 'acchaNe 'tti Asane prakramAdAcAryAntarAdisannidhau avasthAne upa-sAmIpyena sampAdanaM gamanaM sampadAditvAtkvipi upasaMpad- iyantaM kAlaM bhavadantike mayA''sitavyamityevaMrUyA, iyaM ca jJAnArthatAdibhedena tridhA, tathA coktam"uvasaMpayA ya tivihA nAne taha daMsaNe carite ya"tti 'evam' ityuktaprakAreNa 'dupaMca saMjutta'tti AryatvAt dvipaJcakasaMyuktAM dazasaMkhyAyuktAmityarthaH, sAmAcArI 'pravedayet' kathayet ArSatvAd guruH ziSyAyeti zeSaH, anena ca guruNA sadA tadupadezaparaiNaiva bhavitavyamityarthata uktaM, paThyate ca - 'esA dasaMgA sAhUNaM, sAmAyArI paveiya'tti, etacca spaSTamiti sUtratrayArthaH // etAvatA dazavidhasAmAcArImabhidhAyau dhasAmAcArIM vivakSuridamAhapuvvillami caubbhAge, Aiccami samuTThie / bhaMDataM paDilehittA, vaMdittA ya tao guruM // pucchijjA paMjaliuDo, kiM kAyavvaM mae ihaM ? | icchaM nioiDaM bhaMte!, veyAvacce va sajjhAe / veyAvacce niutteNaM, kaayvvmgilaayo| sajjhAe vA niutteNaM, savvadukkhavimukkhaNe // mU. ( 1014 ) mU. (1015 ) mU. ( 1016 ) vR. 'puvvillaMmi' tti pUrvasmiMzcaturbhAge Aditye 'samutthite' samudgate, iha ca yathA dazAvikalo'pi paTaH paTa evocyate, evaM kiJcadUno'pi caturbhAgazcaturbhAga uktaH, tato'yamartha:buddhA nabhazcaturdhA vibhajyate, tatra pUrvadiksaMbuddhe kiJcidUnanabhazcaturbhAge yadAdityaH samudeti 29 8 - Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2 - 26 / 1016 tadA, pAdonapauruSyAmityuktaM bhavati 'bhANDakaM' patadgrahAdyupakaraNaM 'pratilekhya' sAmayikaparibhASayA cakSuSA nirIkSyopalakSaNatvAtpramRjya ca 'vanditvA ca' namaskRtya tataH' iti pratilekhanAnantaraM 'gurum' AcAryAdikaM kimityAha-'pRcchet' paryanuyuJjIta prakramAdgurumeva 'paMjaliuDa' tti prAgvatkRtaprAJjaliH, yathA - kiM 'karttavyam' anuSTheyaM 'maye 'tyAtmanirdeza: 'iha' asmin samaye iti gamyate, kadAcidguravo manyeran - svAdhyAyavaiyAvRttayoranyatarasminnevAsya niyoge vAJchetyato brUyAt , 'icchAmi niyoiDaM' ti antarbhAvitaNyarthatvAnniyojayituM yuSmAbhirAtmAnamiti zeSa: 'bhaMte 'tti bhadanta ! 'veyAvacce 'tti vaiyAvRttye - glAnAdivyApAre vAzabdo bhinnakramastataH 'sajjhAe 'tti ArpatvAtsvAdhyAye vA, iha ca pAtrapratilekhanAnantaraM guruM pRcchediti yaduktaM tatprAyastadaiva bahutaravaiyAvRttyavidhAnasambhavAt, yadvA pUrvasminnamazcaturbhAge Aditye samutthite iva samutthite, bahutaraprakAzIbhavanAttasya, bhANDameva bhANDakaM tatastadiva dharmadravinopArjanAhetutvena mukhavastrikAvarpAkalpAdIha bhANDakamucyate, tatpratilekhya vanditvA ca tato guruM pRcchet, zeSaM prAgvat, upalakSaNaM caitad-yata: sakalamapi kRtyaM vidhAya punarabhivandanApUrvakaM praSTavyA eva gurava iti, evaM ca pRSTvA yatkartavyaM tadAha-- vaiyAvRttye 'niyuktena' vyApAritena karttavyaM prakramAt vaiyAvRttyam, 'agilAyau'tti aglAnyaiva zarIrazramamavicintyaivetiyAvat, svAdhyAye vA niyuktena sarvaduHkhavimokSaNe, sakalatapaH karmapradhAnatvAdastha, svAdhyAyo'glAnyaiva karttavya iti prakrama iti sUtratrayArtha: 11 itthaM sakalaudhasAmAcArImUlatvAtpratilekhanAyAstatkAlaM sadAvidheyatvAdgurupAratantrasya taccAbhidhAyautsargikaM dinakRtyamAha mU. ( 1017 ) divasassa cauro bhAge, kujjA bhikkhU viyakkhaNo / tao uttaraguNo kujjA, dina bhAgesu causuvi // paDhamaM porisiM sajjhAyaM, bIyaM jhANaM jhiyAyaI / taiyAe bhikkhAyariyaM, puno cautthIi sajjhAyaM // mU. ( 1018 ) vR. sUtradvayaM spaSTameva, navaraM caturo bhAgAn kuryAd buddhetyupaskAraH, 'tata' iti caturbhAgakaraNAdanantaramiti gamyate uttaraguNAn mUlaguNApekSayA svAdhyAyAdIMstatkAlocitAn 'kuryAd' vidadhyAt kva dina bhAge kamuttaraguNaM kuryAdityAha-prathamAM pauruSIM 'svAdhyAyaM' vAcanAdikaM, sUtrapauruSItvAdasyAH kuryAditIhottaratra ca kriyAntarAbhAve'nuvartyate, dvitIyAM prakramAtpauruSIM dhyAnaM 'jhiyAyai'tti dhyAyet, dhyAnaM cehArthapauruSItvAdasyA arthaviSaya eva mAnasAdivyApAraNamucyate, dhyAyediti vA'nekArthatvAddhAtUnAM kuryAt, iha ca pratilekhanAkAlasyAlpatvenAvivakSitatvAdubhayatra 'kAlAdhvanoratyantasaMyoge' iti dvitIyA, tRtIyAyAM bhikSAcaryA, punazcaturthyAM svAdhyAyam, upalakSaNatvAtRtIyAyAM bhojanabahirgamanAdIni, itaratra tu pratilekhanAsthaNDilapratyupekSaNAdIni gRhyante, itthamabhidhAnaM ca kAlApekSayaiva kRSyAdevi sakalAnuSThAnasya saphalatvAditi sUtradvayArthaH // yaduktaM prathamapauruSIM svAdhyAyaM kuryAttatparijJAnArthamAha mU. ( 1019 ) AsADhe mAse dupayA, pose mAse cuppyaa| cittAsoesu mAsesu, tipayA havai porasI // Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-26,[ ni.490] mU.(1020) aMgulaM sattarattenaM, pakkheNaM tu duaNgulN| vaDDae hAyae vAvi, mAseNaM cauraMgulaM / / mU. (1021) AsADhabahulapakkhe, bhaddavae kattie ya pose y| phaguNavaisAhesu ya nAyavyA omarattA u / / vR.tatra prathamaM pratItameva, dvitIyamapi tathaiva, navaraM saptarAtreNeti, dinAvinAbhAvitvAdrAtrINAM saptAhorAtreNa varddhate dakSiNAyane hIyata uttarAyaNe, iha ca saptarAtreNetyatra sArddhaneti vizeSo draSTavyaH, pakSeNa vyaMgulavRddhabhidhAnAt, anyacca keSucinmAseyu dinacaturdazakenApi pakSa: saMbhavati, tatra ca saptAhorAtreNApyaMgulavRddhihAnyA na kazciddoSaH / / __ keSu punarmAsepu dinacaturdazakenApi pakSasambhava ityAha-'AsADhe'tyAdi, idamapi sugamameva, navaraMbahulapakSa iti bhAdrapadAdiSvapi pratyekamabhisambadhyate, tataH 'AsADhe'tti ApADhe bahulapakSe bhAdrapadAdiSu ca bahulapakSe 'oma'tti 'avamA' nyUnA ekeneti zeSaH, 'ratta'tti padaikadeze'pi padaprayogadarzanAdahorAtrAH, evaM caikadinApahAre dinacaturdazakenaiva kRSNapakSa eteSviti bhAvaH, idaM ca vyavahArataH pauruSImAnaM, nizcayatastu, "ayanAIyadinagaNe aTThaguNegaTThibhAie larcha / uttaradAhiNamAi uttarapayasojjhapakheko / / " atra cAyanam-uttarAyaNaM dakSiNAyanaM ca tasyAtItadinAni-atikrAntadivasAsteSAM gaNaHsamUho'yanAtItadinagaNaH, sa cotkRSTatastrazItaM zataM, taccASTaguNaM jAtAni caturdazazatAni catuHpaSTadhikAni, tatra caikaSaSTayA bhAge hate labdhAni caturvizatiraMgulAni, tatrApi dvAdazabhiraMgulaiH padamiti jAte dve pade, etayozca, 'uttaradAhiNamAI'tti uttarAyaNAdau dakSiNAyanAdau ca 'uttarapada'ttiuttarapadayoH 'sojjha'tti zuddhiH prakSepazazca, tatra hi utsarAyaNaprathamadine catvAri padAnyAsan tatastanmadhyAtpadadvayotsAraNe jAte karkaTasaMkrAntayadine dve pade, dakSiNAyanAdyadine tu dve pade abhUtAM, tanmadhye ca dvayoH kSiptayorjAtAni makarasaMkrAntau catvAri padAni, idaM cotkRSTa-jaghanyadinayoH pauruSImAnaM, madhyamadineSyapyabhihitanItitaH sudhiyA bhAvanIyamiti sUtratrayArthaH / / iha prathamapauruSyAmupalakSaNadvAreNa pratilekhanAyA api vidheyatvamuktaM, pAdonaiva cAsau tatkAlatvena prAk pradarziteti tatparijJAnopAyamAhamU. (1022) jiTThAmUle AsADhasAvaNe chahi aMgulehi pddilehaa| aTThahi biiyatIyaMmI taie dasa aTThahi cutthe|| vR. jiTThAsUtram / jyeSThAmUla iti jyeSThe, ASADhazca zrAvaNazcASADhazrAvaNaM tatra, ko'rthaH ? - jyeSThe zrAvaNe ca SaDbhiraMgulaiH pratyahaM prAgupadiSTapauruSImAne prakSisairiti cehottaratra(ca) gamyate, pratilekheti prakramAtpratilekhasakAlaH, evaM tAvadekasmistrike, tathA'STabhiraMgulairiti sarvatrAnuvarttate dvitIyatrike bhAdrapadAzvayukkArtikalakSaNe pratilekhanAkAlaH, tathA tRtIye prakramAtrike mArgazIrSapauSamAdhAtmani dazabhiH pratilekhanAkAlaH, tathA'STabhizcaturthe prAgvatrike phAlgunacaitravaizAkhasvarUpe pratilekhanAkAlaH iti suutraarthH|| itthaM dinakRtyamabhidhAya rAtrau yadvidheyaM tadAha Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2 - 26 / 1023 ratipi cauro bhAe, bhikkhU kujjA viyakkhaNo / tao uttaraguNe kujjA rAI bho (bhA) gesu causuvi // paDhama porisi sajjhAyaM bIyaM jhANaM jhiyAyaI / taiyAe niddamukkhaM tu cautthI bhujjovi sajjhAyaM // mU. ( 1024 ) " vR. sUtradvayaM spaSTameva, navaraM rAtrimapi na kevalaM dinamityapizabdArthaH / dvitIyAM pauruSa 'dhyAyati dhyAnaM' sUkSmasUtrArthalakSaNaM kSitivalayadvIpasAgarabhavanAdi vA 'jhiyAe 'tti 'dhyAyet' cintayet, tRtIyAyAM nidrAyA mokSaH- pUrvaniruddhAyA mutkalanA nidrAmokSaH svApa ityarthastaM, kuryAditi sarvatra prakramAdyojyaM, vRSabhApekSaM caitat, sAmastyena tu prathamacaramapraharajAgaraNameva, tathA cAgamaH - mU. (1023) " savvesi paDhamajAme dotri u vasabhANa AdimA jAmA / tatito hoi gurUNaM cautthao hoi savvesiM // " zayanavidhizcAyam- bahuparipunnAe porisIe gurusagAsaM gaMtUNaM bhaNati icchAmi khamAsamaNo vaMdiuM jAvaNijjAe, nisIhiyAe matthaeNa vaMdAmi, bahupaDipunnA porisI anujANaha rAisaMthAra, tAhe paDhamaM kAiyAbhUmiM vacvaMti, tAhe jattha saMthArabhUmi tattha vacvaMti, tAhe uvahiMmI uvaogaM karitA yamajjettA u uvahIe dorayaM choDaMti, tAhe saMdhArapaTTayaM uttarapaTTayaM ca paDilehittA dovi ettha lAittA UraMmiThavaMti, tAhe saMdhArabhUmi pamajjaMti, tAhe saMdhArayaM acchuraMti sauttarapaTTayaM, tattha (ya) laggA muhapottiyAe uvarimaM kArya pamajjatitti hiTThillaM rayaharaNeNaM, kappe ya vAmapAse ThaveMti, puno saMthArayaM caDettA- jeTTajjAINa purao ciTTaMtANaM- anujANejjaha, puNo sAmAIyaM tinni vAre kaDDiUNa suyaMti tti / suptAnAM cAyaM vidhiH " 'anujANaha saMthAraM bAhuvahANeNa vAmapAseNaM / pAyapasAraNi kukkuDi ataraMto pamajjae bhUmi // 1 // saMkoe saMDAsaM uvvattaMtI ya kAyapaDilehA / davvAdIuvaogaM ussAsaniruMbhaNAloyaM // 2 // mU. ( 1025 ) iti sUtradvayArthaH / samprati rAtribhAgacatuSTayaparijJAnopAyamupadarzayan samastayatikRtyamAhajaM nei jayA rattiM nakkhattaM taMmi nahacaubbhAe / saMpatte viramijjA sajjhAya paosakAlami // tammeva ya nakkhatte gayaNaM caubhAgasAvasesaMmi / verattiyaMpi kAlaM paDilehittA munI kujjA / / mU. ( 1026 ) vR. yat 'nayati' prApayati parisamAptimiti gamyate yadA rAtriM nakSatraM tasminnabhazcaturbhAge saMprApte 'viramet' nivarteta 'sajjhAya'tti svAdhyAyAt, 'pradoSakAle' rajanImukhasamaye prArabdhAditi zeSa:, tasminneva nakSatre prakramAtprApte, kvetyAha- 'gagaNa' tti gagane, kIdRzi ? - caturbhAgena gamyena sAvazeSaM-soddharitaM caturbhAgasAvazeSaM tasmin 'vairAtrikaM' tRtIyam, apizabdAnnijanijasamaye prAdoSIkAdikaM ca kAlaM 'paDilehitta' ti pratyupekSya pratijAgarya muniH 'kuryAt karoteH sarvadhAtvarthatvAd gRhNIyAt, iha ca kAkvopalakSaNadvAreNa prathamAdiSu nabhazcaturthabhAgeSu saMprApte netari Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-26,[ ni. 490] 117 nakSatre rAtreH prathamAdayaH praharA ityuktaM bhavatIti suutrdvyaarthH|| itthaM sAbhAnyena dinarajanikRtyamupadarzya punavizeSatastadeva darzayaMstAviddanakRtyamAhamU. ( 1027) pubillaMmi caubhAge, paDilehitA na bhaMDayaM / guru vaMdittu sajjhAya, kujjA dukkhvimukkhnniN|| mU.(1028) porisIe caubbhAe, vaMdittA na tao guruN| apaDikkamittu kAlassa, bhAyaNaM pddilehie| mU. (1029) muhapattiM paDilehittA, paDilahijja gucchayaM / gucchagalaiyaMgulio, vatthAI pddilehe| mU.(1030) uDDu thiraM aturiyaM puci tA vatthameva pddilehe| to biiyaM papphoDe taiyaM ca puno pamajjijjA / / mU. (1031) anaccAviyaM avaliyaM anAnubaMdhi amosaliM ceva / chappurimA nava khoDA pANIpANivisohaNaM / mU. (1032) ArabhaDA sammaghA vajjeyacA ya mosalI tiyaa| papphoDaNA cautthI vikkhittA veiyA chaTThA / / mU. (1033) pasiDhilapalaMbalola egAmosA anegruvdhunaa| kuNati pamANi pamAyaM saMkiya gananovagaM kujjA / / mU. (1034) anunAirittapaDilehA avivaccAsA taheva y| paDhamaM payaM pasatthaM sesANi u appasatthANi / / mU. (1035) paDilehaNaM kuNaMto miho kahaM kuNai janavayakahaM vaa| dei va paccakkhANaM vAei sayaM paDicchai vA / / mU.(1036) paDhavI AukkAe teU vAU vaNassai tsaannN| paDilehaNApamatto chaNhapi virAhao hoi| mU. (1037) taiyAe porisIe, bhattaM pANaM gvese| chaNhaM annayarAgaMmi, kAraNami smutttthie| mU.(1038) veyaNaveyAvacce iriyaTThAe ya sNjmtttthaae| taha pANavattiyAe chaTuM puNa dhmmciNtaae| mU.(1039) niggaMtho dhiimaMto niggaMdhIvina karijja chahi cev| ThANehiM tu imehi aNaikkamaNA ya se hoi| mU.(1040) AyaMke uvasAge titikkhayA bNbhcerguttiisuN| ___ pAnidayAtavaheuM sriikhuccheynntttthaae| mU.(1041) avasesaM bhaMDagaM gijjhA, cakkhusA pddilehe| paramaddhajoaNAo, vihAraM vihare munii| mU.(1042) cautthIe porisIe nikkhivittA na bhaaynnN| sajjhAyaM ca tao kujjA, svvbhaavvibhaavnnN|| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-26/1042 mU.(1043) porisIe caumbhAe, vaMdittA na tao guruuN| paDikkamittA kAlassa, sijjaMtu pddilehe| mU. ( 10441) pAsavaNuccArabhUmi ca, paDilehijja jayaM jii| vR.pubbilletyAdisUtrANi saptadaza sArddhAni, tatra sUtradvayaM vyAkhyAtaprAyameva, navaraM 'pUrvasmizcaturbhAge' prathamapauruSIlakSaNe prakramAd dinasya pratyupekSya 'bhANDaka' prAgvadvAMkalpAdi upadhimAdityodayasamaya iti zeSaH, dvitIyasUtre ca pauruSyAzcaturthabhAge'vaziSyamANa iti gamyate, tato'yamarthaH-pAdonapauruSyAM bhAjanaM pratilekhayediti sambandhaH, svAdhyAyaduparatazcetkAlasya pratikramyaiva kRtyAntaramArabdhavyamityAzaGkayetAta Aha-apratikramya kAlasya, tatpratikramA) kAyotsargavidhAya, caturthapauruSayAmapi svAdhyAyasya vidhAsyamAnatvAt / __ pratilekhanAvidhimevAha-'mukhavastrikAM' pratItAmeva pratilekhya pratilekhayet 'gocchakaM' pAtrakoparivaryupakaraNaM, tatazca 'gocchagalaiaMguliu'tti prAkRtatvAdaMgulibhilAto-gRhIto gocchako yena so'yamaMgalilAtagocchakaH 'vastrANi' paTalarUpANi 'pratilekhayet' prstaavaatprmaarjyedityrthH| itthaM tathA'vasthitAnyeva paTalAni gocchakena pramRjya punaryatkuryAttadAha-'UdhvaM' kAyato vastratazca, tatra kAyata utkRTukatvena sthitatvAt, vastratazca tiryakaprasAritavastratvAt, uktaM hiukuDuto tiriyaM pehe jA vilitto' 'sthiraM' dRDhagrahaNena atvaritam' adbhutaM stimitaM yathAbhavatyevaM 'pUrva prathamaM 'tA' iti tAvada 'vastraM' paDalakarUpaM, jAtAvekAvacanaM, paTalakaprakame'pi sAmAnyavAcakavastrazabdAbhidhAnaM varSAkalpAdipratyupekSaNAyAmapyayameva vidhiriti khyApanArtham, ekzabdo bhinnakramastataH 'paDilehi'tti 'pratyupekSetaiva' Arata: paratazca nirIkSetaiva na tu prasphoTayet, athavA bindulopAd 'evam' amunA UrdhvAdiprakAreNa pratyupekSeta na tvanyatheti bhAvaH, tatra ca yadi jantUn pazyati tato yatanayA'nyatra saMkramayamati, tadadarzane ca 'to' iti tataH pratyupekSaNAdanantaraM dvitIyamidaM kuryAt yaduta parizuddhaM sat prasphoTayet-tatprasphoTanAM kuryAdityarthaH, tRtIyaM ca punaridaM kuryAt-yaduta pramRjyAt, ko'rthaH ?-pratyupekSya prasphoTya ca hastagatAn prANinaH pramRjyAdityarthaH, kathaM punaH prasphoTayetpramRjyAdvetyAha- anartitaM prasphoTanaM pramArjanaM vA kurvato vastraM varguvA yathA nartitaM na bhavati 'avalitaM' yathA''tmano vassya ca valitamiti moTanaM na bhavati 'anAnubaMdhi'nti 'ananubandhi' anubandhena-nairantaryalakSaNena yuktamanubandhi na tathA, ko'rthaH?-alakSyamANavibhAgaM yathA na bhavati, Amosalinti sUtratvAdAmarzavattiryagUrdhvamadho vA kuDyadiparAmarzavadyathA na bhavati, uktaM hi-"tiriuDDahaghaTTaNA''musali"ti, tathA kimityAha-'chappurima'tti SaTpUrvAH pUrvaM kriyamANatayA tiryakkRtavastraprasphoTanAtmakA kriyAvizeSA yeSu te SaTpUrvAH, 'navakhoDa'tti khoTakA: samayaprasiddhAH sphoTanAtmakAH karttavyA iti zeSaH 'pANI' pAnitale 'prANinAM' kunthvAdisattvAnAM vizodhanaM pAThAntaratazca-'pramArjana' prasphoTanaM trikatrikottarakAlaM trikatrakasaGghayaM pANiprANivizodhanaM pANIprANipramArjanaM vA kartavyaM / pratilekhanAdoSaparihArArthamAha-ArabhaTAviparItakaraNamucyate tvaritaM vA'nyAnyavastragrahaNe-- nasau bhavi, uktaM hi-"vitahakaraNamArabhaDA turiyaM vA annamantragahaNeNaM' saMmardanaM samardA rUDhitvA Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 26, [ ni. 490 ] 119 strIliGgatA vastrAnta: koNasaMcalanamupadheryAM upari niSadanam, uktaJca - " aMto va hojja konA nisiyaNatattheva sammaddA" varjayitavyeti sarvatra saMbadhyate, 'ca: ' pUraNe 'mosali' tti tiryagUrdhvamadho vA ghaTTanA tRtIyA, 'prasphoTanA' prakarSeNa reNuguNDitasyeva vastrasya jhATanA caturthI, vizleSaNaM vikSiptA paJcamIti gamyate, rUDhitvAcca strIliGgatA, uktaM hi 'liGgamaziSyaM lokAzrayatvAt ' sAca pratyupekSitavastrasyAnyatrApratyupekSite kSepaNaM, pratyupekSamAno vA vastastrIJcalaM yadUrdhvaM kSipati, vedikA 'chaTu' tti paSThI, yatra sampradAyaH- "vetiyA paMcavihA pannattA, taMjahA- uDDhavetiyA ahovetiyA tiriyavetiyA duhatovetiyA egatovetiyA' tattha uDDavetiyA uvariM junagANaM hatthe kAUNa paDilehei, ahoveiyA aho junnagANaM hatthe kAUNa paDilehei, tiriyaveiyA saMDAsasayANaM majjheNa hatthe ghinUNa paDilehei, duhatoveiyA bAhANaM aMtare doSi junnagA kAUNa paDileheti, egato vezyA egaM junnagaM bAhANamaMtare kAuNa paDileheti / " -- evamete SaD doSAH pratilekhanAyAM pariharttavyAH / tathA prazithilaM nAma doSo yadadRDhamanirAyantaM vA vastra gRhyate, pralamvo-yadvipamagrahaNena pratyupekSyamANavastrakoNAnAM lambanaM lolo- yadbhUmau kare vA pratyupekSyamANavastrasya lolanamamISAM dvandvaH, ekAmarzanaM ekAmarzA prAgvat strIliGgatA, madhye gRhItvA grahaNadezaM yAvadubhayato vastrasya yadekakAlaM saMgharSaNamAkarSaNam, uktaJca"pasiDhilamadhanaM anirAiyaM ca visamagahaNaM ca koNe vA / bhUmIkaralolanayA''kaGkaNagahaNegaAmosA // " 'anegarUvadhuNe 'tti anekarUpA cAsau saGkhyAtrayAtikramaNato yugapadanekavastragrahaNato vA dhUnanA ca prakampanAtmikA anekarUpadhUnanA, paThyate ca- 'anegarUvadhUya'tti tatra ca dhutaM - kampanamanyatprAgvat, tathA yatkaroti pramANe- prasphoyadisaGkhyAlakSaNe pramAdam - anavadhAnaM yacca zaGkite - pramAdataH pramANaM prati zaGkotpattau gaNanAM karAMgulirekhAsparzanAdinaikadvitriyasaGghayAtmikAmupagacchati upayAti gaNanopagaM yathAbhavatyevaM gamyamAnatvAtprasphoTanAdi kuryAt, sambhAvane liT so'pi doSa:, sarvatra pUrvasUtrAdanuvartya varjanakriyA yojanIyA, uktaJca" dhunanA tiNha pareNa bahUni vA ghettU ekkao dhuNati / khoDaNapamajjaNAsu ya saMkiya ganane kare pamAdI / / " evaM cAnantaroktadoSairanvitA sadopA pratyupekSaNA, viyuktA tu nirdoSetyarthata uktam / sAmprataM tvenAmeva bhaGgaka nirdezanadvAreNa sAkSAtsadoSAM nirdoSAM ca kiJcidvizeSato vaktumAha-'anUnAi ritta'tti UnA cAsAvatiriktA UnAtiriktA na tathA anUnAtiriktA pratilekhA, iha ca nyUnAtAdhikye sphoTanApramArjane velAM cAzritya vAcye, yata uktam- "khoDaNapamajjavelAsu ceva UnAhiyA muneyavvA" "avivaccAsa'tti vividho vyatyAso-viparyAso yasyAM sA vivyatyAsa na tathA avivyatyAsA- puruSopadhiviparyAsarahitA karttavyeti zeSaH, atra ca tribhirvizeSaNapadairaSTau bhaGgAH sUcitA bhavanti, eteSu ca kaH zuddhaH ko vA'zuddha: ityAha- 'prathamapadam ' ihaivopadarzitAdyabhaGgarUpaM 'prazastaM' nirdoSatayA zlAdhyaM zuddhImitiyAvat, zeSANi tu prakramAtpadAni dvitIyAdibhaGgAtmakAnyaprazastAni teSu nyUnatAdyantamadoSImbhavAt tat kAkvopadeSTumAha-pratilekhanAM kurvan'mithaHkathAM' parasparasaMbhASaNAtmikAM karoti, janapadakathAM vA, stryAdikathopalakSaNametat, Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-26/1044 dadAti vA pratyAkhyAnamanyasmai, vAcayati-aparaM pAThayati, svayaM pratIcchati vA AlApAdikaM gRhNAti, ya iti gamyate, sa kimityAha-'puDhavI ti spaSTaM, navaraM 'puDhavIAukkAya'tti pRthivyapkAyayoH 'pratilekhanApramatto' mitha: kathAdinA tatrAnavahitaH san patrAmapi, AstAmevaikAdInAmityapizabdArthaH, virAdhakazcaivaM-pramatto hi kumbhakArazAlAdau sthito jalabhRtaghaTAdikamapi paloDhayet, tatastajjalena mRdagnibIjakunthvAdayaH plAvyante, plAvanAtazca virAdhyante, yatra cAgnistatrAvazyaM vAyariti vannAmapi dravyato virAdhakatvaM, bhAvatastu pramattatayA'nyathA'pi virAdhakatvameva, uktaM hi "iya davvao u chaNhaM virAhato bhAvato ihrhaavi| uvautto puna sAhU saMpattIe va'vahao u||" tadanena jIvarakSArthatvApratilekhanAyAstatkAle ca pramAdajanakatvena hiMsAhetutvAnmithaH kathAdInAM prihaarytvmuktm| ___ itthaM prathamapauruSIkRtyamuktaM, tadanantaraM dvitIyapauruSIkRtyAbhidhAnAvasaraH, tacca "bIe jhANaM jhiyAyaI" iti vacanena dhyAnamuktam, ubhayaM caitadazavazyakarttavyamatastRtIyApauruSIkRtyamapyevamuta kAraNa evotpanne? ityAzaGkayAha-'taie' ityAdi sugama, navaramautsargikametat, anyathA hi sthavirakalpikAnAM yathAkAlameva bhaktAdigaveSaNaM, tathA cAha-'saikAle care bhikkhU'tti, pannAM kAraNAnAm 'annAyarAyami'tti anyatarasmin kAraNe 'samutthite' saMjAte, na tu kAraNotpatti vineti bhAvaH, bhojanopalakSaNaM ceha bhaktapAnagaveSaNaM, guraglAnAdyarthamanyathA'pi tasya sambhavAt, tathA cAnyatra bhojana evaitAni kAraNAnyuktAni, tAnyeva SaT kAraNAnyAha___ 'veyaNa veyAvacce'tti, subbyatyayAd vedanAzabdasya copalakSaNatvAtkSutpipAsAjanitavedanopazamanAya tathA kSaptipAsAbhyAM(garigato)na garvAdivaiyAvatyakaraNakSamaiti vaiyAvattyAya, tathA 'Iye'tti IryAsamitiH saiva nirjarArthibhirarthyamAnatayA'rthastasmai, 'caH' samuccaye, kathaM nAmAsau bhavatviti?, itarathA hi kSutpipasAbhyAM pIDitasya cakSubhyA'mapazyataH kathamivAsau syAditi?, tathA saMyamArthAya kathaM nAmAsau pAlayituM zakyatAmiti?, Akulitasya hi tAbhyAM sacittAhAre tadvighAta eva syAt, tathA 'pAnavattiyAe'tti prANapratyayaM jIvitanimittama, avidhinA hyAtmatto'pi prANopakramaNe hiMsA syAd, ata evoktam 'bhAviyajinavayanAnaM mamattarahiyANa natthiha viseso| __ appANaMmi paraMmi ya to vajje piiddmubho'vi||" SaSThaM punaridaM kAraNam-yaduta dharmacintAyai ca, bhaktapAnaM gaveSayediti sarvatrAnuvartate, atra ca dharmacintA-dharmadhyAnacintA zrutadharmacintA vA, iyaM hyubhayarUpA'pi tadAkulitacetaso na syAt, ArtadhyAnasambhavAt, iha ca yadyapi vedanopazamanAdInAM zAbdyA vRttyA tadupalakSitabhojanaphalatvena pratItistathA'pi tairvinA taniSedhasUcanAdA* vRttyA kAraNatvamevaiSAmupadarzitaM bhavati, ata eva SaSThamityatra kAraNameva sambandhitam, Aha-etatkAraNotpatau kimavazyaM bhaktapAnagaveSaNaM karttavyamutAnyathetyAha-'nirgranthaH' yatiH dhRtimAn dharmacaraNaM prati 'nirgranthA' tapasvinI sA'pi na kuryAdbhaktapAnagaveSaNamiti prakramaH, SDbhizcaiva sthAnaiH 'tuH' punararthe Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-26,[ ni. 490] 'ebhiH' anantaraM vakSyamANaiH, kimityevamata Aha-'anaikkamaNAi'tti sUtratvAd 'anatikramaNaM' saMyamayogAnAmanullaGghanaM, cazabdo yasmAdarthe, yasmAt 'se'tti tasya nirgranthasya tasyA vA nirgranthatAyAH (nthyAH) 'bhavati' jAyate, anyathA tdtikrmnnsmbhvaat| paTa sthAnAnyevAha-AtaGko-jvarAdirogastasmin, 'upasarga'miti svajanAdiH kazcidupasargamunniSkramaNArthaM karoti, vimarzAdihetorvA devAdiH, tatastasmin sati, ubhayatra tannivAraNArthamiti gamyate, tathA titikSA-sahanaM tayA hetubhUtayA, kva viSaye ityAha-brahmacaryaguptiSu, tA hi nAnyathA soDhuM zakyAH, tathA 'pANidayAtavahe'ti 'prANidayAhetoH' varSAdau nipatapyapkAyAdijIvarakSAyai tapa:-caturthAdirUpaM taddhetozca, tathA zarIrasya vyavacchedaH-parihArastadarthaM ca ucitakAle saMlekhanAmanazanaM vA kurvan, bhaktapAnagavepaNaM na kuryAditi sarvatra yojyaM, kAraNatvAbhAvanA cAbhISAM prAgvat, tadgaveSaNAM ca kurvan kena vidhinA kiyatkSetra paryaTedityAha-'avazeSaM bhikSAprakramAtpAtraniryogoddharitaM, cazabdasya gamyamAnatvAdavazeSaM ca pAtraniryogameva, yadvA'pagataM zeSamapazeSaM, ko'rthaH?- samastaM, 'bhANDakam' upakaraNaM 'gijjhatti gRhItvA cakSuSA pratyupekSeta, upalakSaNatvAtpratilekhayecca, iha ca vizeSata iti gamyate, sAmAnyato hyapratyupekSitasya grahaNamapi na yujyata eva yatInAm, upalakSaNatvAccAsya tadAdAya param' utkRSTam 'ardhayojanAt' ardhayojanamAzritya, lyablope paJcamI, parato hi kSetrAtItamazanAdi bhavet, viharantyasmin pradeza iti vihArastaM "viharae'tti vihret-vicrenmuniH| ___ itthaM vihRtyopAzrayaM cAgatya gurvAlocanAdipurassaraM bhojanAdi kRtvA yatkRryAttadAha-caturthyAM pauruSyAM nikSipya pratyupekSaNApUrvakaM baddhA 'bhAjanaM' pAtraM svAdhyAyaM tataH kuryAt sarvabhAvAjIvAdayasteSAM vibhAvanaM(kaM)-prakAzakaM sarvabhAvavibhAvakaM, paThyate ca-'savvadukkhavimokkhaNaM tiprAgvat, pauruSyAH prakramAccaturthyAH caturbhAge-'caturthAMse zeSa iti gamyate, vanditvA 'tataH' iti svAdhyAyakaraNAdanantaraM 'gurum' AcAryAdi pratikramya kAlasya 'zayyAM' vasati 'tuH' pUraNe pratilekhayet, tatazca pAsavaNuccArabhUmi ca'tti, bhUmizabdasya pratyekamabhisambandhAt prazravaNabhUmi uccArabhUmi ca pratyekaMdvAdazasthaNDilAtmikAMcazabdAtkAlabhUmica sthaNDilatrayAtmikAM pratilekhayet 'jaya'ti 'yatam' ArambhAduparataM yathA bhavati yatamAno vA yatiH, evaM ca saptaviMzatisthaNDilapratyupekSaNAnantaramAdityo'stameti, tathA coktam "caubhAgAvasesAe carimAe paDikkamittu kaalss| uccAre pAsavaNe thaMDilacauvIsaI pehe // 1 // ahiyAsiyA u aMto Asanne majjhi dari tinni tinni bhave / tinneva anahiyAsI aMto chacchacca bAhirato / / 2 / / emeva ya pAsavaNe bArasa cauvIsaiMtu pehettaa| kAlassa ya tinni bhave aha sUro asthamuvayAi / / 3 / / " iti sArddhasaptadazasUtrArthaH / itthaM vizeSato dinakRtyamabhidhAya samprati tathaiva rAtrikarttavyamAhamU.(1044-2) kAussagga tao kujjA, svvdukkhvimukkhnnN|| mU.(1045) desiyaM ca aIyAraM, ciMtijja anupuvvso| Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 mU. ( 1046 ) pU. ( 1047) mU. ( 1048 ) mU. ( 1049) pU. (1050 ) mU. (1051) uttarAdhyayana- -mUlasUtram - 2-26 / 1045 nANamidaMsaNe ceva, caritami taheva ya // pAriyakAussaggo, vaMdittA ya tao guruM / desiyaM tu aIyAraM, Aloijja jahakamaM // paDikkamittANa nissallo, vaMdittANa tao guruM / kAussaggaM tao kujjA, savvadukkhavimukkhaNaM // siddhANaM saMthavaM kiccA, vaMdittANa tao guruM / thuimaMgalaM ca kAUNaM, kAlaM saMpaDi lehae // paDhamaM porisiM sajjhAyaM, bIyaM jhANaM jhiyAyaI / taIyAe niddamukkhaM tu, cautthI bhujjovi sajjhAyaM // porisIe cautthIe, kAlaM tu pddilehe| sajjhAyaM tu tao kujjA, abohaMto asaMjae // porisIe caubbhAe, vaMdittANa tato guruM / paDikkamitta kAlassa, kAlaM tu paDilehae // Agae kAya sagge, savvadukkha vimukkhaNe / kAussaggaM tao kujjA, savvadukkhavimukkhaNaM // rAIyaM ca aIyAra, ciMtijja anupuvvaso / nArNamidaMsaNami, caritami tavaMmiya // pAriyakAussaggo, vaMdittANa tao guruM / rAIyaM tu aIyAraM, Aloijja jahakkamaM // paDikkamittu nissallo, vaMdittA na tao guruM / kAussagaM tao kujjA, savvadukkhavimukkhaNaM // kiM tavaM paDivajjAmi ?, evaM tattha vicitae / kAussaggaM tu pAritA, karijjA jinasaMthavaM // pAriyakAussaggo, vaMdittANa tao guruM / mU. ( 1052 ) mU. ( 1053) mU. ( 1054 ) mU. ( 1055 ) mU. ( 1056 ) mU. (1057) tavaM saMpaDivajjittA, karijja siddhANa saMthavaM // vR. kAussaggamityAdi sArddhAni trayodaza sUtrANi / kAyotsargaM 'tataH ' prazravaNAdibhUmipratilekhanAdanantaraM kuryAtsarvaduHkhavimokSaNaM, tathAtvaM cAsya karmApacahetutvAt uktaM hi"kAussagge jaha suTThiyassa bhajjaMti aMgamaMgAI / taha bhidaMti suvihiA aTThavihaM kammasaMghAyaM // " ti tatra ca sthito yatkuryAttadAha- 'desiyaM 'ti prAkRtatvAdvakArasya lope daivasikaM 'ca: ' pUraNe 'aticAram' atikramaM 'cintayet' dhyAyet 'anupuvvaso'tti AnupUrvyA - krameNa, prabhAtamukhavastrikApratyupekSaNAto yAvadayameva kAyotsargaH uktaM hi "mosamuhanaMtagAI Aloitha desie ya aiyAre / savve samANayittA hiyae dose ThavijjAha / / " kiMviSayamatIcAraM cintayedityAha - 'jJAne' jJAnaviSayamevaM darzane caiva cAritre tathaiva ca / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-26,[ ni. 490 ] 123 pArita:-samApitaH kAyotsargo yena sa tathA vanditvA prastAvAda dvAdazAvartavandanena 'tata' ityatIcAracintanAdanantaraM 'gurum' AcAryAdi'desiyaM'tti prAgvadaivasikaM tuH' pUraNe'tIcAram 'Alocayet' prakAzayed gurUNAmeva 'yathAkramam' AlocanasevanAnyatarAnulomyakramAnatikrameNa pratikramya' pratIpamaparAdhasthAnebhyo nivRtya, pratikramaNaM ca manasA bhAvazuddhito vAcA tatsUtrapAThata: kAyenottamAGganamanAditaH, 'ni:zalyaH' mAyAdizalyarahitaH, sUcakatvAtsUtrasya vandanakapUrvaM kSamayitvA ca vanditvA dvAdazAvarttavandanena 'tataH' ityuktavidheranantaraM 'gurum' AcAryAdikaM kAyotsarga' cAritradarzanazrutajJAnazuddhinimittavyutsargatrayalakSaNaM, jAtAvekavacanaM, 'tataH' guruvandanAdanantaraM kuryaatsrvduHkhvimokssnnm| 'pAriye'tyAdi pUrvArddha vyAkhyAtameva, stutimaGgalaM ca siddhastavarUpaM kRtvA pAThAntaraM vA-'siddhANaM saMthavaM kicca'tti sugamaM, 'kAlam' AgamapratItaM 'saMpaDilehae'tti saMpratyupekSate, ko'rthaH?-pratijAgati, upalakSaNatvAd, gRhNAti ca, evadgatazca vidhiraagmaadvseyH| ___ 'paDham'mityAdi prAgvad, vyAkhyAtameva, navaraM punarabhidhAnamasya punaH punarupadeSTavyameva gurubhirna prayAso mantavya iti khyaapnaarthm| ___ kathaM punazcaturthapauruSyAM svAdhyAyaM kuryAdityAha-paurupyAM caturthyAM 'kAlaM' vairAtrikaM 'tuH' pUraNe 'paDilehiya'tti pratyupekSya-pratijAgarthya prAgvad gRhItvA ca svAdhyAyaM tataH kuryAt 'abodhayan' anutthApayan 'asaMyatAn' agAriNaH, tadutthApane tatpAsthAneSu teSAM prvrtnsmbhvaat| ___ pauruSyAH prakramAccaturthyAzcaturbhAge'vaziSyamANa iti zeSaH, tatra hi kAlavelAyAH sambhava iti na kAlasya grahaNaM, vanditvA tato guruM pratikramya 'kAlasya' vairAtrikasya kAlaM' prAbhAtikaM, tuzabdo vakSyamANavizepadyotakaH, 'paDilehae'tti pratyupekSeta prAgvad gRhNIyAcca, iha ca sAkSAtpratyupekSaNasyaiva punaH punarabhidhAnaM bahutaraviSayatvAt, atra ca sampradAyaH___ "tAhe gurU uThThittA guNaMti jAva carimo jAmo patto, carime jAme savve udvittA verattiyaM ghettuM sajjhAyaM kareMti, tAhe gurU suvaMti, patte pAbhAie kAle jo pAbhAiyakAlaM ghecchati so kAlassa paDikkamiuM pAbhAiyaM kAlaM giNhai, sesA kAlavelAe kAlassa paDikkamaMti, tao AvassavaM kuNaMti" madhyamaprakramApekSaM ca kAlatrayagrahaNamuktam, anyathA hyutsargata utkarSeNa catvAro jaghanyena trayaH kAlA apavAdatazcotkarSeNa dvau jaghanyenaiko'pyanujJAta eva, yata uktam "kAlacaukka ukkAsaeNa jaghannao tinni huMti boddhvvaa| bIyapayaMmi dugaM tu mAyAmayavippamukkANaM / / " atra ca tuzabdAdekasyApyanujJA, tathA cUrNikAra eva amAyAvino tinni vA ageNhaMtassa eko bhavati" paThanti ca "paDhamA porasi sajjhAyaM, bIe jhANaM jhiyAyati / tatiyAe niddamokkhaM ca, caubhAe cutthe||1|| kAlaM tu paDilehittA, abohito asNje| kujjA munI ya sajjhAyaM, savvadukkhavimukkhaNaM / / 2 / / porasIe caubbhAe, sese vaMdittu to guruM / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-26/1057 paDikkamittu kAlassa, kAlaM tu paDilehae / / 3 / / atrApi vyAkhyA, tathaiva, pAThadvaye'pi caturthapraharavizeSakRtyAbhidhAnaprasaGgena punaH praharatrayakRtyAbhidhAnamiti mntvym| 'Agate' prApte 'kAyavyutsarge' ityupacArAt kAyavyutsargasamaye sarvaduHkhAnAM vimokSaNamarthAt kAyotsargadvAreNa yasmin sa tathA tasmin, zeSaM prAgvat, yacceha sarvaduHkhavimokSaNavizeSaNaM punaH punarucyate tadasyAtyantanirjarAhetutvakhyApanArthaM, tatheha kAyotsargagrahaNena cAritradarzanazrutajJAnavizuddhartha kAyotsargatrayaM gRhyate, tatraca tRtIye rAtriko'tIcArazcintyate, yata uktam "tattha paDhamo caritte, daMsaNasuddhIya bIyao hoi| suyanANassa ya tatito navaraM citei tattha imaM / / taie nisAiyAraM"ti rAtriko'ticArazca yathA yadvipayazca cintanIyastathA''ha-rAtrau bhavaM rAtrikaM 'ca:' pUraNe atIcAraM cintayet 'anupuvvaso'tti AnupUrvA-krameNa jJAne darzane cAritre tapasi tazabdAdvIrye ca, zeSakAyotsargeSu caturvizatistavaH pratItazcintyatayA sAdhAraNazceti noktH| tatazca pAritetyAdisUtradvayaM vyAkhyAtameva, kAyotsargasthitazca kiM kuryAdityAha-'ki'miti kirUpaM tapo' namaskArasahitAdi pratipadye'ham, evaM tatra vicintayet-varddhamAno hi bhagavAn SaNmAsaM yAvannirazano vihRtavAn, tatkimahamapi nirazana: zaknomyetAvatkAlaM sthAtumuta neti ?, evaM paJcamAsAdyapi yAvanamaskArasahitaM tAvatparibhAvayet, uktaM hi "ciMte carame u kiM tavaM kAhaM ? / chammAsAmekadiNAdihANi jA porisi namo vA / / " uttarArddha spaSTam, evaduktArthanuvAdataH sAmAcArIzeSamAha-'pArie'tyAdi prAgvat, navaraM 'tapa:' yathAzakti cintitamupavAsAdi saMpratipadya' aGgIkRtya kuryAt siddhAnAM saMstavaM' stutitrayarUpaM, tadanu ca yatra caityAni santi tatra tadvandanaM vidheyaM, tathA cAha bhASyakAra: "vaMdittu niveyaMti kAlaM to ceiyAi yadi atthi| ___ to vaMdaMtI kAlaM jaha ya tuleuM paDikkamaNaM / " iti sArddhatrayodazasUtrArthaH / / sampratyadhyayanArthamupasaMharanAhamU.(1058) esA sAmAcArI, samAseNa viyaahiyaa| jaM carittA bahU jIvA, tinnA saMsArasAgaraM / / tibemi // vR. 'eSA' anantaroktA sAmAcArI dazavidhA, ogharUpA(ca) padavibhAgAtmikA ceha noktA, dharmakathA'nuyogatvAdasya, chedasUtrAntargatatvAcca tasyAH, 'samAsena' saGkepeNa 'viyAhiya'tti vyAkhyAtA, atraivAdarakhyApanArthamasyAH phalamAha-'yA' sAmAcArI 'caritvA' Asevya bahavaH' aneke jIvAstIrNAH saMsArasAgaraM prAgvaditi sUtrArthaH / / 'iti' parisamAptau, bravImiti pUrvavat / ukto'nugamaH, samprati nayAH, te'pi prAgvadeva / / __ adhyayanaM 26 samAptam muni dIparatnasagAreNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayanasUtre SaDviMzatitamadhyayanasya bhadrabAhusvAmiviracitA niyuktiH evaM zAntyAcArya viracitA saTIkaM parisamAptA / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-27,[ ni. 491] (adhyayanaM 27 khaluGkIyaM ) 7. vyAkhyAtaM paDviMzamadhyayanaM, samprati saptaviMzamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaHihAnantarAdhyayane sAmAcArI pratipAditA, sAcAzaThatayaiva, pAlayituM zakyA, tadvipakSabhUtazaThatAjJAna eva ca tadvivekenAsau jJAyata ityAzayena dRSTAntataH zaThatAsvarUpanirUpaNadvAreNAzaThataivAnenAbhidhIyata ityanena sambandhenAyAtamidamadhyayanam, asya caturanuyogadvAraprarUpaNA prAgvadyAvannAmaniSpanne nikSepe khaluGkIyamiti nAma, ataH khaluGka: (nAmataH khalluka) nikSepAyAha niyuktikRt ni. [491] nikkhevo khalukami cavviho / ni. [ 492] jANagasarIrabhavie tavvairite billmaaiisuN| paDilomo savvatthesu bhAvao hoi u khaluko / / vR.'nikkhavo' gAthAdvayaM vyAkhyAtaprAyameva, navaraMbalIvardAdiSvityAdizabdenAzvAdiparigrahaH, nirdhAraNe ceyaM saptamI, tato balIvAdiSu yo galyAdiriti gamyate sa dravyataH khaluGka iti, 'pratilomaH pratikUlaH sarvArthapu, pAThAntarataH 'sarvasthAneSu' jJAnAdiSu bhAvato bhavati khaluGka iti gAthAdvayArthaH / tadvayatiriktadravyakhaluGkasvarUpamAhani. [ 493] avadAlI uttasao jottajugabhaMja tuttabhaMjo a| uppahavippahagAmI eya khalukA bhave gonnaa|| ni. [ 494] jaMkira davvaM khujjaM kakkaDaguruyaM tahA durvnaam| taM davvesu khaluMke vaMkakuDilaveDhamAiddhaM / / ni. [ 495] suciraMpi vaMkaDAI hohiMti anujjijjmaannaaii| karamaMdidAruAiM gayaMkusA iva bittaaii|| vR. 'avadAli'tti avaradAyati zakaTaM svasvAminaM vA vinAzayatItyevaMzIlo'vadArI, uttrasako yo yatkiJcanAvalokyotrasyati, 'juttajugabhaMja'tti yotraM-tathAvidhasaMyamanaM yugaM-- pratItameva te bhanakti-vizAyati yotrayugabhaJjaH, tathA totraM-prAjanakastadbhanakti totrabhaJjakazca, ubhayatra karmaNyam' 'utpathavipathagAmI' utpatha:-unmArgo vipatho-virUpamArgastAbhyAM gamanazIlaH, 'ete' avadAryAdayaH khaluGkA bhavanti' bhaveyuH 'goNAH' balIvardAH, uplkssnntvaadshvaadyshc|amumev prakArAntareNAha-'yaditi sAmAnyanirdeze kile'ti parokSAptavAdasUcakaH 'dravyaM dAdi kubjamiva kubja madhyasthUlatayA karkazaM ca tatkaThinatayA gurukaM cAtinicitapudgalatayA karkazagurukaM, tathA'ta eva duHkhenAvanAmayituM zakyata iti dukhanAmaM, karIrakASThavat, tadravyeSu khaluGgaM vakramanRjutvAt, kuTilaM viziSTakauTilyayogAt 'veDhamAiddhaM ti makAro'lAkSaNikastatazca veSTaiH-granthibhirAviddhaM-vyAsaM veSTAviddham, teSAM vizeSaNasamAsaH / __ ihaiva dRSTAntamAha-'suciramapi' prabhUtakAlamapi 'vaMkaDAi'nti vakrANi, avadhAraNAphalatvAcca vAkyasya vakrANyeya bhaviSyanti na kadAcijubhAvamanubhaviSyanti, 'anujjaijjamANAI ti ekaM svarUpato'nRjUni aparaM ca teSAM kvacitkArye'nupayogAtkenacidanRjUkriyamANAni, kAnyevaMvidhAnItyAha-karamardI-gulmabhedastaddArukAni, tathA 'gayaMkusA iva biMTAIti Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-27/1059 casya gamyamAnatvAd gajAMkuzAnIva vakratayA vRntAni ca-phalabandhanAni, prakramAtkaramA evoktarUpANi / anekadhA dravyakhaluGkAbhidhAnaM ca kAkvA'nekavidhakuziSyadRSTAntapradarzanArthamiti gaathaatryaarthH|| samprati yaduktaM 'pratilomaH sarvArtheSu bhAvato bhavati khaluGka' iti tadabhivyaktIkartumAhani. [ 496] daMsamasagassamAnA jaluyavAvicchuyasamA ya je huMti / te kirahoMti khaluMkA tikkhammiucaMDamaddaviA / / ni. [497] pisuNA parovatAvI bhinnarahassA paraM pribhvNti| nivvianijjA ya saDhA jinavayaNe te kira khaluMkA / / vR.daMzamazakaiH 'samANa'tti samAnAH-- tulyA daMzamazakasamAnAH, te hi jAtyAdibhistadvattudantIti, tathA jalaukAkapicchukasamAnAzca prastAvAcchicyA ye bhavanti, doSagrAhitayA'prastutapRcchAdinodvejakatayA ca, paThanti ca-'jalUkavicchugasamA ya'tti yathAvRzciko'vaSTabdho vidhyatyeya kaNTakena evaM ye ziSyamANA guruM vacanakaNTairvidhyanti 'te' evaMvidhAH kila bhavanti khaluGkA bhAvata iti gamyate, tIkSNA-asahiSNavo mudavaH-alasatayA kAryakAraNaM pratyadakSAzcaNDAH-kopanatayA mArdavena caranti mArdavikAH-zatakRtvo'pi gurupreritA na samyanuSThAnaM prati pravarttante kintvalasA eva, amISA dvndvH|| ___ anyacca-ye kila 'gurupratyanIkAH' AcAryadipratikUlA: kUlavAlakavat 'zabalAH' zabalacAritrayogAt 'asamAdhikArakA:' gurvAdInAmasamAdhAnajanakAH, ata eva pApA: 'adhikaraNakArakAtmAnaH' kalahakartRsvabhAvAH sadanuSThAnaM prati preryamANA yuddhAyaivopatiSThante, 'jinavacane' sarvajJazAsane te kila khaluGkA ityucyanta iti shessH| __ tathA 'pizunA:' sUcakAH, ata eva 'parokyAvi'si paropatApinaH bhinnarahasyA:' vizvastajanakathitarahasyabhedinaH tathA 'param' anyaM 'paribhavanti' yena kenacitprakAreNAbhibhavanti "nivveyaNijja'tti nirvedanIyA nirvedaM prApya prakramAdyatikRtyena, pAThAntarato nirgatA vacanIyAdupadezavAkyAtmakAd ye te nirvacanIyAH, ca: samuccaye bhinnakramazca, tataH 'zaThAzca' mAyAvinaH, paThyate ca-'nivvayA nissIlasaDha'tti sugamameva, 'jinavacane' zrIsarvajJazAsane bhaNitA ye iti zeSaH, te prAgabhihitasvarUpAH kila khaluGkA iti gAthAtrayArthaH / tataH kimityAhani. [499] tamhA khalukabhAvaM caiUNaM paMDieNa purisennN| kAyavvA hoi maI ujjusabhAvaMmi bhAveNaM / / va.tasmAditthaM doSavantaM khalaGgabhAvaM tyaktvA 'paNDitena' buddhimattA puruSeNa upalakSaNatvAt stryAdinA ca karttavyA bhavati 'mati:' buddhiH kva ?-'RjusvabhAve' Arjave bhAve 'bhAvena' paramArthena na tu bahirvRttyaiveti gAthArthaH / / avasito nAmaniSpannanikSepaH, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedammU. (1059) there gaNahare gagge, munI Asi visaare| Ainne gaNibhAvammi, samAhiM pddisNghe|| vR. dharme'sthirAn sthirIkarotIti sthavira: uktaM hi-"thirakaraNA puna thero" gaNaM-guNasamUha Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 27, [ ni. 499 ] 127 dhArayati-AtmanyavasthApayatIti gaNadharaH 'gArgyaH' gargasagotra: tathA muniti-pratijAnIte sarvasAvadyaviratimiti muni: 'AsIt' abhat 'vizAradaH' kuzalaH sarvazAstreSu saMgrahopagrahayorvA, 'AkIrNaH' AcAryaguNairAcArazrutasampadAdibhivyAptaH paripUrNa itiyAvat, 'gaNibhAtre' AcAryatve sthita iti gamyate, 'samAhiM paDisaMghae 'tti samAdhAnaM samAdhiH, sa ca dvidhA- dravyato bhAvatazca, tatra dravyasamAdhiryadupayogAtsvAsthyaM bhavati, yathA (vA) paya: zarkarAdidravyANAM parasparamavirodhaH, bhAvasamAdhistu jJAnAdIni, tadupayogAdevAnupamasvAthyayogAt, tatreha bhAvasamA bhadhirgRhyate, tataH samAdhi 'pratisaMdhatte' karmodayAt truTitamapi saMghaTTayati, tathAvidhaziSyANAmiti gamyate iti sUtrArthaH // samAdhiM ca pratisaMdadhadyathA'sau ziSyebhya upadizati tathA''ha mU. ( 1061 ) vahaNe vahamAnasa, kaMtAraM aivattae / joe vahamAnassa, saMsAro aivattae // vR. uhyate'nena voDhavyamiti vahanaM-- zakaTAdistasmin yojitasyeti gamyate, 'vahamAnasya' samyakpravarttamAnasyottaratra khaluGkagrahaNAdiha vinItagavAderiti gamyate, atikramyAtikramaNasambandhe SaSThI, vAhakAvinAbhUtatvAccAsya vAhakasya ca pAmarakAde: 'kAntAram' araNyam 'ativarttate' sukhAtivarttitayA svayamevAtikramatIti dRSTAntaH, upanayamAha - 'yoge' saMyamavyApAre 'vahata:' tathaiva pravarttamAnasya ihApi prAgvatpravarttakasya cAcAryAdeH 'saMsAra:' bhavaH ativarttate' prAgvat svayamevAtikrAmati, iha ca yogavahanamazaThateti saiva prAgadhyayanArthatvenopavarNitA kalopadarzanadvAreNAneno kteti bhAvanIyamiti sUtrArthaH || tadevaM kathamamI azaThatAmAsevya punarjJAnAdisamAdhimantaH ziSyAH syuriti tasyA guNamabhidhAya tadguNajJAnamiva tadvipakSadoSAvadhAraNamapi tadAsevanAGgamIti tadvipakSabhUtazaThatAdoSA api vAcyAH, te ca kuziSyasvarUpAbhidhAnata evAbhidhAtuM zakyante iti nirvedakatvaM svayaM doSaduSTatvaM ca tatsvarUpavagamayituM dRSTAntopavarNanAyAha mU. ( 1061) mU. ( 1062 ) mU. ( 1063 ) khaluMke jo u joei, bihaMmANe kilissAI / asamAhiM ca veie, tuttao ya se bhajjaI // egaM Dasai pucchaMmi, egaM vidhai'bhikkhaNaM / ego bhaMjai samila, ego uppahapaTTio // ego paDai pAseNaM, nivesai nivijjaI / ukkuddai upphiDaI, saDhe bAlagavI vae / mAI muddheNa paDaI, kuddhe gacchai paDivahaM / mayalakkheNa ciTThAI, vegeNa ya pahAvaI // chinnAle chiMdaI silli, durddate bhaMjaI jugaM / seviya sussuyAittA, ujjuhittA palAyaI // mU. ( 1064 ) mU. ( 1065 ) vR. yadvA dharmakathA'nuyogatvAdasya prathamasUtre garganAmA''cAryaH kathaJcitkuziSyairbhagnasamAdhirAtmanaH samAdhiM prati saMdhatta iti vyAkhyAyate, dvitIyasUtre tu vahane 'vahamANassa 'tti antarbhAvitaNyarthatayA bAhayamAnasya vinItagavAdIn yathA kAntAramativarttate tathA yogyAn ziSyAn Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-27/1065 vAhayamAnasya-kRtyeSu pravartayataH saMsAro'tivarttate, tadvinItatAdarzanAdAtmano vizeSataH samAdhisambhavAditibhAva iti sopaskAratayA vyAkhyAte, itthamAtmanaH samAdhipratisandhAnAya vinItasvarUpaM paribhAvya sa evAvinItasvarUpaM yathA paribhAvayati tthaa''h-khluNketyaadisuutrdvaadshkkm| khaluGkAn yo'nirdiSTasvarUpa: 'tuH' vizeSaNe yojayati-yotkrayati vahana iti prakramaH, sa kimityAha-"vihamAno'ttisUtratvAda vizeSeNa 'ghnan' tADayan 'klAmyati' zramaM yAti, pAThAntarataH klizyati, ata eva 'asamAdhi' cittodvegarUpaM 'vedayate' anubhavati 'totraka:' prAjanakaH, sa ca 'se' iti tasya khaluGkayojayituH bhajyate' atitADanAdbhaGgaM yaati| tatazcAtiruSTaH san yat kurute tadAha-eka 'dazati' dazanairbhakSayati 'pucche' vAladhau, 'ekama' anyaM galiM 'vidhyati' prAjanakArayA tudati, upalakSaNaM caitadazlIlabhASaNAdInAm, 'abhIkSNaM' punaH punaH, atha kimete kurvanti? yena yojayiturevaM nirvedahetava ityAha-'eka:' kazcit khaluGko gau: 'bhanakti' Amardayati, kAM?-'samilAM' yugarandhrakIlikAm, 'eka:' anyastAmabhaMktyA'pi utpatham-unmArga prasthita utpathasthito bhavatIti gmyte| tathA 'eka:' aparaH patati 'pAzrvena' ekagAtravibhAgena, gamyamAnatvAd bhUmau, anyastu 'nivesai'tti nivazati-upavizati, aparazca 'nivijjae'tti zete, para: 'utkUdate' UrdhvaM gacchati 'uphiDai'tti maNDUkavatplavate, anyaH 'zaThaH' zAThyavAn, anyaH kazcid 'bAlagavI vae'tti 'bAlagavIm' avRddhAM gAM 'vrajet tadabhimukhaM dhAvedityarthaH, yadivA''rSatvAdbAlagavIti vyAlagavo-duSTabalIvardaH 'vajeta' gacched anyata iti shessH|| anyazca 'mAyo' mAyAvAn 'mUrjA' mastakena patati, ko'rthaH? -atinissahamivAtmAnamAdarzayan bhuvi zirasA luThati, aparaH 'kruddhaH' kupitaH san 'gacchati pratipathaM' pazcAdvalati, aparaH 'mRtalakSyeNa' mRtavyAjena 'tiSThati' Aste, paThyate ca-'palayaM(yalaM)te na ciTThiya'tti prava(ca)lan prakarSaNa kampamAnastiSThati, kampAnna nivartata ityarthaH, kathaJcitpravaNIkRtaH 'vegena ca pradhAvati' yathA dvitIyo gantuM na zaknoti tathA gacchatIti yo'rthaH / chinnAlaH' tathAvidhaduSTajAtiH kazcit 'chinatti' khaNDayati 'si(svi)lliM'ti razmi saMyamanarajjumitayavAt, aparastu durdAnto bhanakti yugaM, so'pi ca yugaM bhaktvA sussuyAitta'tti sUtkarAn kRtvA, tathA ujjuhitta'tti prerya svAminaM zakaTa ceti gamyate 'palAyate' anyato dhAvatIti sUtrapaJcakArthaH / / itthaM dRSTAntamabhidhAya dArTAntikayojanAmAhamU. (1066) khaluMkA jArisA jujjA, dussIsAvihu taarisaa| joiyA dhammajANami, bhajjatA dhiidubblaa| vR.' khaluGkAH' ihoktarUpA gAvo yAdRzAH 'yojyAH' ghaTTanIyAH, duziSyA api 'huH' avadhAraNe bhinnakramazca, tatastAdRzAdarzayantyevamete'pi, kimiti?-yato 'yojitAH' vyApAritA dharmo yAnamiva muktipuraprApakatayA dharmayAnaM tasmin 'bhajyante' na samyak pravarttante 'dhiidubbala'tti prAkRtatvAd durbaladhRtayo dharmAnuSThAnaM pratIti gamyata iti sUtrArthaH / / dhRtidurbalatvameva teSAM bhAvayitumAha Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 27, [ ni. 499 ] mU. ( 1067) mU. ( 1068 ) mU. (1069) mU. ( 1070 ) mU. ( 1071) mU. (1072 ) jAyapakkhA jahA haMsA, pakkamaMti disodisiM // vR. ' iDDIgAravie' tti RddhA gauravaM zrAddhA Rddhimanto mama vazyAH saMpadyate ca yathAcintita - mupakaraNamityAdyAtmabahumAnarUpamRddhigauravaM tadasyAstIti Rddhigauraviko na guruniyoge pravartate kimetairbhameti ekaH - kazcana, 'ekaH' anyo'treti-duH ziSyAdhikAre 'rasagArave ' tti raseSu-madhurAdiSu gauravaM - gAyasyAsau rasagauravo vAla'lAnAdisamucitAhAradAnatapo'nuSThAnAdau na pravarttate, 'sAyAgAvie 'tti sAte-sukhe gauravaM pratibandhaH sAtagauravaM tadasyAstIti sAtagaurika ekaH, sukhapratibaddho hi nApratibaddhavihArAdau pravarttituM kSamaH ekaH 'sucirakrodhanaH ' prabhUtakAla - kopanazIlaH, ekadA kupitaH kupita evAste, na kRtyeSu pravarttate / bhikSAyAmAlasyakaH-AlasyavAn bhikSA''lasthika eko na vihartumicchati, eko'yamAnabhIruH -- bhikSAM bhramannapi na yasya tasyaiva vezyani praveSTumicchati, yadivA 'omANaM' ti pravezaH sa ca svapakSaparapakSayostadbhIrurgRhipratibandhena mA mAM pravizantamavalokyAnye sAdhavaH saugatAdayo vA'tra pravekSyantIti, 'thaddho 'tti stabdho'haGkAravAn, na nijakugrahAnnamayituM zakya iti prakramaH, ekaM ca duH ziSyam' anusAsaMmi' tti ArSatvAdanuzAsti gururiti gamyate, yadA tvAcArya AtmanaH samAdhiM pratisaMdhatte iti vyAkhyA tadA'nuzAssIti vyAkhyeyaM hetubhiH kAraNaizcoktarUpaiH / sa cAnuziSyamANaH kiM kurute ? ityAha- so'pi duH ziSyaH 'aMtarabhAsilla' tti antarabhASAvAn, guruvacanApAntarAla eva svAbhibhatabhASaka ityarthaH, 'doSameva' aparAdhameva 'prAduSvaka(praka) roti' prakarSeNa vidhatte, na tu ziSyamAno'pi tadvicchedamiti bhAvaH, pAThAntarazca doSameva prabhASate, gurUNAmiti gamyate, na caitAvatA tiSThati, kintvAcAryANAmupalakSaNatvAdupAdhyAyAdInAM dvitIyapakSe tvAcAryANAM satAmAsmAkamiti gamyate, tadityanuziSTayabhidhAyakaM vacanaM vacaH 'pratikUlayati' viparItaM karoti yuktyupanyAsena viparItaceSTayA vA 'amIkSNaM' punaH punaH, na tvekdaivetybhipraayH| iDDIyAravie ege, egintha rasagArave / sAyAgAravie ege, ege sucirakohaNe // bhikkhAlasie ege, ege omANabhIrue thaddhe / egaM ca anusAsaMmI, heUhiM kAraNehiya / / so'vi aMtarabhAsillo, dosameva pakuvvaI / AyariyANaM taM vayaNaM, paDikUlei abhikkhaNaM / / na sA mama viyANAi, navi sA majjha dAhiI | niggayA hohiI mantre, sAhU atro'ttha vaccau // pesiyA paliuMcati, te pariyaMti samaMtao / rAyaviTThi va matratA, kariti bhiuDiM muhe // vAiyA saMgahiyA ceva, bhattapAnehiM posiyA / 7 d yathA pratikUlayati tathA''ha na sA 'mamaM' ti mAM vijAnAti, kimuktaM bhavati ? - gurubhiH 29 9 129 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-27/1072 kadAcitprajJApito yathA-AyuSman ! glAnapratijAgaraNaM mahanirjarAsthAnamityamukasyA api zrAvikAyAH sakAzAdamukamauSadhamAhArajAtaM vA''nIyatAM, tataH sa tayA jJAyamAno'pi pratikUlatayA prAha-na sA zrAvikA mA pratyabhijAnAti, apratyabhijJAnAcca na vetti, naiva sA mahyaM dAsyati vivakSitamauSadhAdIti gamyate iti hetuhetumadbhAvena vyAkhyeyaM, svatantratayA vAnasA mAM vijAnAti, nApi sA mahyaM dAsyatItyAha, yadivA nirgatA gRhAdidAnI sA bhaviSyatIti manye iti vakti, athavA sAdhuH 'anyaH' madyatiriktaH 'atra' vivakSitaprayojane vrajatu, kimahamevaika: saadhursmiitybhidhtte| anyacca 'preSitAH' kvacittathAvidhaprayojane prasthApitAH 'paliuMcaMti'tti tatprayojanAniSpAdane pRSTAH santo'paDhuvate-kva vayamuktAH?, gatA vA tatra vayaM, na tvasau dRSTeti, paThyate ca-'posiyA paliuMcaMti' poSitAH-AhAropakaraNAdinA zrutAdinA ca puSTi nItA apahuvateyathA kimasmAkaM gurubhiH kRtamityapalapanti 'te' duHziSyAH 'pariyaMti' paryaTanti samantataH' sarvAsu dikSu, na gurusannidhau kadAcidAsate, mA kadAcideSAM kiJcitkRtyaM bhaviSyatIti, kathaJcitsaMnidhAne vA kartuM pravRttau 'rAjaveSTimiva' nRpatihaThapravartitakRtyamiva 'manyamAnAH' manasvayadhArayantaH kurvanti 'bhrakRTIm' AvezavazakRtabhratkSaparUpAM 'mukhe' vakre, atyantaduSTatAkhyApakametat tadanyavapurvikAropalakSaNaM c| aparaJca-'vAcitAH' zAstrANi pAThitAH, upalakSaNatvAttadarthaM ca grAhitAH, kimAcAryAntarasatkA evasanta utAnyathetyAha-'saMgRhItAH' parigRhItAzcazabdAd dIkSitA upasthitAzca svayamiti gamyate, eveti pUraNe, bhaktapAnena' ca susnigdhamadhurAdinA, sUtre ca subbyatyayAttRtIyArthe sasamI, 'popitAH' upacitIkRtAH, tathA'pi jAtapakSAH' utpannApatatrA yathA haMsAH prakarSaNa-ativiprakRSTadezAntaragamanalakSaNena krAmanti-gacchanti prakrAmanti 'disodisiM'tti dizi dizi yahacchAvihAriNo bhvntiityrthH| pUrvakasthAnasthitAnAmeva paryaTanamuktam, iha tu dezAntaragamana iti na paunaruktyaM, prAgekaprakrame'pi yadiha bahvabhidhAnaM tadIdRzAM bhUyastvakhyApanArthamiti sUtraSaTkArthaH / / itthaM khaluGkasyeva samilAbhaGgAdinA duHziSyasya dhRtidurbalatvAdinA duSTatvam, ata eva svasvAmiklamAsamAdhijanakatvaM coktam, idAnIM taireva prApitaklamAsamAdhiryadasAvaceSTata tadAhamU.(1073) aha sArahI viciMtei, khaluMke hi smaage| kiM majjha duTThasIsehi?, appA me avsiiaii| mU.(1074) jArisA mama sIsA u, tArisA gligdhaa| galigaddahe caittANaM, daDhaM pagiNhaI tvN| va. 'atheti klamAsamAdhisambhavAnantaraM sArathiriva sArathiH skhalitapravartakatayA''cAryAdiH 'vicintayati' dhyAyati, AcAryasamAdhipratisandhAnapakSe tu athe'tyantarakoktacintAnantaraM 'sArathiH' sa eva gargAcAryaH khalubairiva khaluGkaH-duHziSyaiH, hetau tRtIyA, zramaM-khedamAgataH-prAptaH zramAgataH, te hiduSTagavagavadanekadhA preryamANA api sanmArgagacchanto guruzramahetava eva bhavanti, yadivA samAgataH khalukhairiti ca sahA tRtIyA, yadvicintayati tadAha-kiM?, na Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-27,[ni. 499] kiJcidityarthaH, mamaihikamAmupmikaM vA prayojanaM sidhyatIti gamyate, kai: ? - duSTaziSyaiH, prakramAtpreritaiH, kimevamucyate ityAha-AtmA 'me' mamAvasIdati, etatpreraNAdivyagratayA tathAvidhasvasvakRtyAkaraNena, tata etattyAgato varamudyatavihAreNaiva vihRtamiti bhAvaH / athaitatpreraNAntarAle svakRtyamapikiM na kriyate? ityAha-yAdRzA mama ziSyAH, 'tuH' pUraNe, tAdRzAgaligardabhAH, yadi paramityupaskAra: gardabhagrahaNamatikutsAkhyApakaM, te hi svarUpato'pyatipreraNayaiva pravarttante, tatstatpreraNayaiva kAlo'tikrAmati, na tu tadantarAlasambhava iti bhAvaH, yatazcaivaM tato galiga nivagaligardamAn-duHziSyAMstyaktvA 'dRDhaM' vADhaM 'pragRhNAmi' pAThAntarataH 'parigRhNAti vA' aGgIkurute, tadanuzAsanarUpapalimanthatyAgataH, ekatra sAmAnyena gururanyatra tu garganAmA, kintu 'tapaH' anazanAdIti sUtradvayArthaH / / tataH kIdRzaH san kimasau kurute? ityAhamU. (1075) miumaddavasaMpanne, gaMbhIre susmaahie| viharai mahiM mahappA, sIIbhUeNa appnn| tibemi|| vR.'mRduH' bahirvRttyA vinayavAn 'mArdavasaMpannaH' anta:karaNato'pitAdRgeva, kuzipyasannidhau hi mRdurapi svarUpato'mRdurevAsIt, uktaM hi-prAk-'aNAsavA thUlavayA kusIlA, miuMpi caMDaMpakaraMti sIsA' iti, ata eva 'gambhIraH' alabdhamadhyaH 'susamAhitaH' suSTucittasamAdhAnavAn 'viharati' apratibaddhavihAreNa paryaTati 'mahI' pRthvI mahAtmA zIlaM-cAritraM bhUtaH-prAptaH zIlabhUtastenAtmanA upalakSitaH, yatazcaivaM gurorapi khaluGkatyAgata eva mArdavAdiguNasaMpannateti khaluGka* tAyA ihaivAtmano gurUNAM ca doSahetutvena tattyAgato'zaThataiva sevitavyetyadhyayanatAtparyArthaH / / 'iti' parisamAptau, bravImiti pUrvavat ukto'nugamaH, samprati nayAste'pi praagvdev|| adhyayanaM 27 samAptam muni dIparatnasagAreNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre saptaviMzamadhyayanaM saniyukti: saTIkaM parisamAptam adhyayanaM 28 mokSamArgagatiH) vR. vyAkhyAtaM sataviMzamadhyayanam adhunA'STAviMzamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaHihAnantarAdhyayane'zaThatayaiva sAmAcArI paripAlayituM zakyata iti tAmabhihitavAn, iha tu tadvyavasthitasya nyAyaprAptaiva mokSamArgagatiprAptiriti tadabhidhAyakamidamadhyayanamArabhyate, asya cAnuyogadvAracatuSTayaM prAgvatprarUpaNaM yAvannAmaniSpannenikSepe asya mokSamArgagatiriti nAma ato mokSasya mArgasya gatezca nikSepabhidhAtumAha niyuktikRt ni. [500] nikkhevo mukkhaMmi(ya) caubviho / ni. [501] jANagasarIrabhavie tavvarite aniyalamAIsu / avihakammamako nAyavvo bhAvao mukkho|| ni. [502] nikkhevo maggaMmi(vi) cuvviho|| ni. [503] jANagasarIrabhavie tavvarite a jlthlaaiisuN| Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-28/1076 bhAvaMmi nANadaMsaNatavacaraNaguNA muneyavvA / / ni. [504] nikkhevo u gaIe cauvviho duvvi0|| jANagasarIrabhavie tavvarite apugglaaiisuN| bhAve paMcavihA khalu mukkhagaIe ahIgAro / vR.nikhevotyAdi gAthAH SaT pratItArtha eva, navaraM tavvairitte yaniyalamAIsutti tadvyatiriktazca nigaDAdibhyaH, AdizabdAtkArAgRhAdiparigrahaH, sUtratvAcca paJcamyarthe saptamI, iha ca nigaDAdInAM dravyatvAttanmokSo'pi dravyamokSa uktaH, aSTavidhakarmaNA-jJAnAvaraNAdadiniA muktaHtyakta Atmeti jJAtavyo bhAvato mokSaH, kathaJcidravyaparyAyayorananyatvakhyApanArthamitdhamuktam, anyathA hi kSAyikabhAva evAtmano muktatvalakSaNo mokSa ityucyate, Aha-karmaNo'pi dravyAtvAtkarmakSayalakSaNatvAccAsya kathaM na dravyamokSatA?, ucyate, ihadravyavivakSitatvAtkSAyikabhAvarUpasyaiva cAsyAzritatvAnna doSaH, athavA bhAvazabdo'tra paramArthavacanaH, tathA ca vaktAro bhavanti-ayamatra bhAva:-ayamata paramArtha ityarthaH, tatazcAsyaivaikAntikAtyantikatvena tAttvikatvAdbhAvamokSatvam, itarasya tu tadviparItvAd dravyamokSatvamityanavakAza eva preraNAyAH, 'tavvairiteya jalathalAIsunti jalasthale-pratIte AdizabdAdubhayaparigrahasteSu prakramAdyo mArgAH sa tadvyatirikto dravye munitavya iti saMTaGkaH, bhAvo jJAnadarzanatapazcaraNaguNA jIvaparyAyatvAnmuktipadAvaptinimittatayA ca munitavyo mArga iti prakramaH / tavvairite ya poggalAIsunti sUtratvAttadvyatiriktAcaprakramAdravyagatiH pudgalAdiSu, AdizabdAjjIvaparigrahaH, vyaktibhedavivakSayAca bahuvacananirdezaH, dravyatvaM cAsyA dravyaprAdhAnyavivakSayA, anyathA hi pudgalAdiparyAyatvAdbhaterbhAvarUpataiva, yadivA dravyasya gatiH dravyagatiriti SaSThIsamAsAzrayaNAnna doSaH, bhAve 'paJcavidhA' paJcaprakArA prastAvAdgati rakatiryaGgarAmaramuktyAkhyagamyabhedena, mokSagatyAsiddhigatyA tvadhikAraH, tasyA evehAbhidheyatvAditi gAthASaTkArthaH / / samprati yathA'sya mokSamArgagatiriti nAma tathA darzayitumAhani. [506] mukkho maggo a gaI vanijjai jamha ittha ajjhynne| taM eaM ajjhayaNaM nAyavvaM mukkhmgggii| vR. mokSaH prApyatayA mArgastatprApaNopAyatayA cazabdo bhinnakrama: tataH 'gatizca' siddhigamanarUpA tadubhayaphalatayA 'varNyate' prarUpyate yasmAd 'atre'ti prastute'dhyayane 'tat' tasmAdetadadhyayanaM jJAtavyaM 'mokSamArgagatiH' iti mokSamArgagatinAmakam, abhidheye'bhidhAnopacArAditi bhAva iti gAthArthaH / / ukto nAmaniSpanno nikSepaH, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedammU. (1076) mukkhamaggagaI taccaM (tthaM), suNeha jinbhaasiyN| caukAraNasaMjuttaM, naanndNsnnlkkhnnN| vR. mokSaNaM mokSaH-aSTavidhakarmocchedastasya mArga:-uktarUpastena gatiH-anantaroktA mokSamArgagatistAM, kathyamAnAmiti gamyate, taccaM'ti tathyAm' avitathAM zRNuta' AkarNayata 'jinabhASitAM' tIrthakRdabhihitAM, catvArikAraNAnivakSyamamANalakSaNAni taiH saMyuktA-samanvitA catuSkAraNasaMyuktA tAM, nanvamUni catvAri kAraNAni, karmakSayalakSaNasya mokSasyaiva, matestu Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-28,[ni.506] tadanantarabhAvitvAtsa eve(vane)ti kathaM catuSkAraNavatItvamasyA na virudhyate?, ucyate, vyavahArataH kAraNakAraNasyApi kAraNatvAbhidhAnAdadoSaH, ata eva cAnantarakAraNasyaiva kAraNatvamityAzaGkA'pohArtha masya vizeSaNAsyopanyAsaH, anyathA hi mokSamArgeNa gatiriti vigrahe gati prati mArgasya kAraNatvaM pratIyata eva, tadrapANi cAmuni, catvArikAraNAnIti, tathA jJAnadarzane lakSaNaM-cihna yasyAH sA jJAnadarzanalakSaNAH, yasya hi tatsattA tasyAvazyaMbhAvinI muktiriti nizcIyate, ata eva cAnayormUlakAraNatAM darzayitumitthamupanyAsaH, yadvA mokSe-uktalakSaNe mArgaH-zuddho 'mRjUzuddhA'viti dhAtupAThAttasya gati:-prAptistAM jJAnadarzane-vizeSasAmAnyopayogarUpe lakSaNam-asAdhAraNaM svarUpaM yasyAH sA tathA tAM, na ceha niyuktikRtA mArgagatyoranyathAvyAkhyAnAttadvirodhaH, anantagamaparyAyatvAtsUtrasya, ziSyAsaMmohAya kasyacidevArthasya tenAbhidhAnAt, zepaM prAgvaditi sUtrArthaH / / yaduktaM 'mokSamArgagati zRNeti'tti tatra mokSamArga tAvadAhamU.( 1077) nANaM ca daMsaNaM ceva, caritaM ca tavo thaa| esa maggutti patratto, jinehi vrdNsihi| vR. jJAyate-avabudhyate'nena vastutattvamiti jJAnaM, tacca samyagjJAnameva jJAnAvaraNakSayakSayopazamasamutthaM matyAdibhedaM, dRzyate tattvamasminniti darzanam, idamapi samyagrUpameva, darzanamohanIyakSayopazamopazamasamutpAditamarhadamihitajIvAditattvarucilakSaNAtmazubhabhAvarUpam, 'eva' avadhAraNe bhinnakramazcottaratra yokSyate, caranti-gacchantyanena muktimiti caritram, etadapi samyagrUpameva cAritramohanIyakSayAditrayaprAdurbhUtasAmAyikAdibhedaM sadasatkriyApravRttinivRttilakSaNaM, tapati puropAttakarmANi kSapaNeneti tapo-bAhyAbhyantarabhedabhinnaM yadarhaddhacanAnusAri tadeva samIcInamupAdIyate, itthaM caitt|| sarvatra mokSamArgagatiprastAvAdviparyastajJAnAdInAM tatkAraNatA'nupapatteranyathA'tiprasaGgAttatheti, sarvatra cazabdaH samuccaye, sarvatra samuccayAbhidhAnaM samuditAnAmeva muktimArgatvakhyApakam, eSa eva 'mArga' iti mArgazabdavAcyaH, atyaiva muktiprApakatvAt, 'prajJaptaH' prajJApitaH 'jinaiH' tIrthakRdbhiH varaM-samastavastuvyApitayA'vyabhicAritayA ca draSTuM-prekSituM zIlameSAM te varadarzinastaiH, iha ca cAritrabhedatve'pi tapasaH pRthagupAdAnamasyaiva kSapaNaM pratyasAdhAraNahetutvamupadarzayituM, tathA ca vakSyati-"tavasA (u) visujjhai"tti sUtrArthaH / / mU. (1078) nANaM sa daMsaNaM ceva, carittaM ca tavo thaa| eyaM maggamaNuppattA, jIvA gacchati suggiN| vR. pUrvArddha vyAkhyAtameva, enam' ityanantaramuktarUpaM 'mArga' panthAnam 'anuprAptAH' AzritA jIvAH 'gacchanti' yAnti 'soggai'nti sugati-zobhanagati, prakramAnmuktimiti sUtrArthaH / / jJAnAdIni muktimArga ityuktamatastatsvarUpamihAbhidheyaM, tacca tadbhedAbhidhAne'bhihitameva bhavatItimatvA 'yathoddezastathA nirdeza' iti nyAyato jJAnabhedAnAhamU. (1079) tattha paMcavihaM nANaM, suaM AbhinibohiyaM / ohiyanANaM taiyaM, mananANaM ca kevlN| Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-28/1079 vR. 'tatra' iti teSu jJAnAdiSu madhye 'paJcavidhaM' paJcaprakAraM, kiM tat -jJAna, ka ete paJca prakArA ityAha-zrUyate taditi zrutaM-zabdamAtra, tacca dravyazrutameva, yatpunaH zabdamAkarNayataH svayaM vA vadataH pustakAdinyastAni vA cakSurAdibhirakSarANyupalabhamAnasya zeSendriyagRhItaM vA'rthaM vikalpayato'kSarArUSitaM vijJAnamupajAyate tadiha bhAva zrutaM zrutazabdenoktaM tathA'bhimukho yogyadezAvasthitavastvapekSayA niyata: svasvaviSayaparicchedakatayA'vabodhaHavagamo'bhinibodhaH sa evAbhinibodhikaM, vinayAditvAtsvArthikaSThaka, 'ohi'tti avazabdo'dhaHzabdArthaH, tatazcAdha ityadhastAddhAvati adho'dho vistRtaviSayavedakatayetyavadhiH, auNAdiko Di:, yadvA 'ave'tyadha eva dhAnaM dhAtUnAmanekArthatvAtparicchedo'vapiH, 'upasarge dhoH ki'riti kiH, athavA'vadhiH-maryAdA rUpiSyeSu paricchedakatayA pravRttittyevaMrUpA, tadupalakSitaM jJAnamapyavidhaH, jJAyate'neneti jJAtirvA jJAnaM, tato'vadhizcAsau jJAnaM cAvadhijJAnaM, tRtIyaM tRtIyasthAnavattitvAta, 'mananANaM'ti manaHzabdena dravyaparyAyayoH kathaJcida bhedAt manodravyaparyAyA gRhyante, teSu tattatsaJjivikalpahetuSu jJAnaM manojJAnaM, tAneva hi manaHparyAyajJAnI sAkSAdeva budhyate, na tu bAhyAn, anumAnagamyamAnatvAtteSAm, uktaM hi-"jANati bajjhe'numAnoo'tti, 'caH' samuccaye bhinnakramastataH kevalaM ca, tatra kevalam-ekamakaluSaM sakalamasAdhAraNamanantaM ca jJAnamiti prakramaH, uktaM hi-"kevalamegaM suddhaM sakalamasAdhAraNaM anaMtaM ca !". Aha-nandyAdiSu matijJAnAnantaraM zrutajJAnamuktaM tadiha kimarthamAdita eva zrutopAdAnam ?, ucyate, zeSajJAnAnAmapi svarUpajJAnasya prAyastadadhItvena prAdhAnyakhyApanArthamiti sUtrArthaH / / sAmprataM jJAnazabdasya sambandhizabdatvAdyeSAM tajjJAnaM tAnyabhidhAtumAhamU.(1080) evaM paMcavihaM nANaM, davvANa ya guNANa y| pajjavANaM ca savvesi, nANaM nANIhiM desiyaM / / vR. 'etad' anantaroktaM paJcavidhaM jJAnaM dravanti-gacchanti tAMstAn paryAyAniti dravyANivakSyamANalakSaNAni teSAM, 'ca:' tadgatAnekabhedakhyApako, guNAnAM-rUpAdInAM, caH prAgvat, parIti-sarvataH, ko'rthaH?-dravyeSu guNeSu sarveSvavanti-gacchantIti paryavAsteSAM ca, 'sarveSAm' azeSANAM, kevalApekSayA cAyaM dravyakAtsnarye sarvazabdaH zeSajJAnApekSayA tu prakArakAtsnarye, pratiniyataparyAyagrAhitvAtteSAM, 'jJAnam' avaboSkaM 'jJAnibhiH' atizayajJAnopetaiH kevalibhiritiyAvat 'dezitaM' kthitm| anena ca yadAhuH-jJAnaM jJAnasvarUpasyaiva grAhakaM, bAhyAbhimatasya vastuno jJAnAtiriktasyAsattvAd, ata evoktaM-'svarUpasya svato gati'riti, tannirastam, antaH sukhAdipratibhAsa-- vahiHsthUlapratibhAsasyApi svasaMviditatvAt, naca yugapadvedyamAnayorekasya tAttvikatvamitarasya tvanyathAtvamiti nimittaM vinA kalpayittuM zakyam, athaikatrAvidyopadarzitatvaM tatkalpananimittaM, na, yatastaditaratrApi kiM na kapyate?, nimittaM vinA kalpanAyA ubhayatrAvizeSAt, tathA ca jJAnasyApyabhAvena sarvazUnyatApattirityalaM prasaGgeneti sUtrArthaH / / anena dravyAdiviSayatvaM jJAnasyoktaM, tatra ca dravyAdIni kilakSaNAnItyata Aha- .. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-28,[ni.506] 135 mU.(1081) guNANaM Asao davvaM, egadavvassiyA gunnaa| pajjavANaM tu, ubhao assiyA bhve|| vR.'guNAnAM' vakSyamANAnAm 'AzrayaH' AdhAro yatrasthAsta utpadyante cAvatiSThante pralIyante ca tad dravyam, anena rUpAdaya eva vastu na tadyatiriktamanyaditi tathAgatamatamapAstaM, tathAhiyadutpAdavinAzayorna vasyotpAdavinAzau na tattato'bhinna, yathA ghaTAtpaTo, na bhavatazca paryAyotpAdavinAzayordravyasyotpAdavinAzI, na cAyamasiddho hetuH, sthAsakozakuzUlAdyavasthAsu mRdAdi.. dravyasyAnugAmitvena darzanAta, na cAsya mithyAtvaM, kadAcidanyathAdarzanAsiddheH, uktaM hi . "yo hyanyarUpasaMvedyaH, saMvedyetAnyathA punaH sa mithyA na tu tenaiva, yo nityavagamyate / / " tathaikAsmin dravye svAdhArabhUte AzritAH-sthitA ekadravyAzritAH, ke te? - 'guNAH' rUpAdayaH etena ca ye dravyamevecchanti tadyatiriktAMzca rUpAdInavidyopadarzitAnAhustanmataniSedhaH kRtaH, saMviniSThA hi vipayavyavasthitayo, na ca rUpAdyutkalitarUpaM kadAcitkenacid dravyamavagatamavagamyate vA, atha tadvivarta eva rUpAdayo na tu tAttvikAH kecana tadbhedena santi, nnvevNruupaadivivtto dravyamityapikina kalpyate?, atha tathaiva pratIteH, evaM sati pratItirubhayatra sAdhAraNetyubhayamubhayAtmakamastu, lakSyate'neneti lakSaNaM 'paryavANAM' vakSyamANarUpANAM 'tu:' vizeSaNe 'ubhayoH' dvayoH prAkRtatvAd dravyaguNAyorAzritAH, bhave'tti bhaveyuH' syuH / anena ca ya evamAhuH-yadAdyantayorasat madhye'pi tattathaiva, yathA marIcikAdau jalAdi, na santi ca kuzUlakapAlAdyavasthayorghaTAdiparyAyAH, tato dravyamevAdimadhyAnteSu sat, paryAyA: yunarasatyairAkAzakezAdibhiH sadRzA api bhrAntaiH satyatayA lakSyante, yathoktam "AdAvante ca yannAsti, madhye'pi hi na tattathA / vitathaiH sadRzAH santo'vitathA iva lkssitaaH||" te'pAkRtAH, tathAhi-Adyantayorasattvenamadhye'pyasattvaM sAdhayatAmidamAkUtaM-yatkvacidasattatsarvasmitrisaditi, tatazca mudravye'pyadravyasyAsattvAtsarvasmitrapyasattvaprasaGgaH, atheSTamevaitat, sattAmAtrasyaiva tattvata iSTatvAt, uktaM hi-"sarvamekaM sadavizeSAt" nanvevamabhAve bhAvabhAvAdbhAvasyApi sarvatrAbhAvaprasaGgaH, tasmAdbAdhakapratyayodaya evAsattve nibandhanamiti na kvacidasattva tasyAvazyaMbhAvaH, tato dravyavatparyAyANAmapyabAdhitabodhaviSayatve sattvamastu, tathA guNeSvapi navapurANAdiparyAyAH pratyakSapratItA eva kiyatkAlabhAvinaH, pratisamayabhAvinastu purANatvAdyanyathAnupapatteranumAnato'vasIyante, tatazca dravyaguNaparyAyAtmakamekaM zabalamaNivaccitrapataGgAdivadvA vastviti sthitamiti sUtrArthaH / / Aha-gRhNImo 'guNAnAmAzrayo dravya miti dravyalakSaNaM, taccaivaMlakSaNaM dravyaM kimekamevota tasya bhedo api santItyAhamU.(1082) dhammo adhammo AgAsaM, kAlo puggljNtvo| esa logutti pannatto, jinehiM varadaMsihi // va.'dharma' iti dharmAstikAyaH 'adharma' ityadharmAstikAyaH 'AkAza' mityAkAzastikAya: 'kAlaH' addhAsamayAtmakaH 'pudgalajantava' iti pudgalAstikAyaH jIvAstikAyaH, etAni Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-28/1082 dravyANIti zeSaH, prasaGgato lokasvarUpamapyAha-epa ityAdi, sugamameva, navarameSa itisAmAnyataH pratIto loka itItyesvarUpaH, ko'rthaH? -anantaroktadravyaSaTkAtmakaH, uktaM hi "dharmAdInAM vRttirdravyANAM bhavati yatra tatkSetram / tairdravyaiH saha lokastadviparItaM hyalokAkhyam / / " iti sUtrArthaH / / Aha-kimete'pi dharmAdayo bhedavanta utAnyathA?, ubhayathA'pIti brUmaH, mU. (1083) dhammo adhammo AgAsaM, davvaM ikikamAhiyaM / anaMtAni yadavvANi, kAlo pggljNtvo| vR. dharmo'dharma AkAzaM dravyamiti dharmAdibhiH pratyeka yojyate 'ekaikaM' ekasaGkhyAyA evaiteSu bhAvAd AkhyAtaM tIrthakudbhiriti gamyate, tatkiM kAlAdidravyANyapyevamevetyAha-'anantAni' anantasaGkhayAni svagatabhedAnantyAt 'ca:' punararthe uttaratra yokSyate, kAni?, dravyANi, katamAni?--kAlaH pudgalajantavazcokArUpAH, kAlasya cAnantyamatItAnAgatApekSayeti sUtrArthaH / / eSAM parasparabhedanibandhanaM lakSaNabhedamAhamU.(1084) gailakkhaNo udhammo, ahammo tthaannlkkhnno| bhAyaNaM savvadacANaM, nahaM ogaahlkkhnnN|| mU.(1085) vattaNAlakkhaNo kAlo, jIvo uvoglkkhaanno| nANeNaM daMsaNeNaM ca, suheNa ya duheNa y|| mU.(1086) nANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ca tavo thaa| vIriyaM uvaoge ya, eyaM jIvassa lkkhnnN|| mU.(1087) sabaMdhayAraujjoo, pabhA chAyA tavRti vA / vanarasagaMdhaphAsA, puggalANaM tu lkkhnnN| va. gamanaM gatiH-dezAntaraprAptiH lakSyate'neneti lakSaNaM, gatirlakSaNamasyeti gatilakSaNaH, 'tuH' pUraNe, kA'sau ? - dharmAstikAya:, Aha-siddhe sati vastuno'stitve idamanena lakSyata iti vaktuM yuktam, asya tu sattvamevAsiddham, atrocyate, yadyacchuddhapadavAcyaM tattadasti, yathA stambhAdiH, zuddhapadavAcyazca dharmanAmAstikAyo, nacAyamasiddho hetuH, dharma ityasyaitadvAcakasyAsamastadatvena tathA'bhidheyArthabAdhakapramANAbhAvAt pramANAntarabAdhitaviSayatvAkhyadoSarahita tatvena ca siddhatvAt, na ca svapuSpAdiSu saGketitairduHkhAdizuddhapadairanekAnto, vRddhaparamparAyAtasaGketaviSayANAmevazuddhapadAnAM vAcyatvasyeha hetutveneSTatvAt, nipuNena pratipatrA bhAvyam, anyathA dhUmAderapi gopAlaghaTAdiSvanyathAbhAvadarzanAdepa prasaGgo durnivAra: syAt, uktaM ca "asthiti niviyappo jIvo niyamA u saddato siddhii| ___ kamhA? suddhapayattA dyddkhrsiNgaanumaannaao|" ityAdyalaM prasaGgena, tathA adharmaH' adharmAstikAyaH sthitiH sthAnaM gatinivRttirityarthaH, tallakSaNamasyeti sthAnalakSaNaH, sa hi sthitipariNatAnAM jIvapudgalAnAM sthitilakSaNakArya pratyapekSAkAraNatvena vyApriyata iti tenaiva lakSyata ityucyate, anenApyanumAnameva sUcitaM, taccedamyadyatkAryaM tattadapekSAkAraNavad, yathA ghaTAdi, kAryaM cAsau sthitiH, yacca tadapekSAkAraNaM tadadharmA Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-28,[ni.506] 137 stikAya iti, atra ca naiyAyikAdi: saugato vA vadet-nAsti adharmAstikAyaH, anupalabhyamAnatvAt, zazaviSANavata, tatra yadi naiyAyikAdistadA'sauM vAcyaH kathaM bhavato'pi digAdayaH santi ?, atha digAdipratyayalakSaNakAryadarzanAd, bhavati hi kAryAtkAraNAnuAnam, evaM sati sthitilakSaNakAryadarzanAdayamapyastIti kiM na gamyate?, atha tatra digAdipratyayakAryasyAnya - to'sambhavAtkAraNabhUtAn digAdInanumimImaha iti matiH, ihApyAkAzAdInAmavagAhadAnAdisvasvakAryavyApRtatvena tato'sambhavAdadharmAstikAyasyaiva sthitilakSaNaM kAryamiti kiM nAnumIyate?, athAsau na kadAcid dRSTaH ?, etaddigAdiSvapi samAnam / __ atha saugataH so'pyevaM vaktavya: yathA-bhavataH kathaM bAhyArthasaMsiddhiH?, na hi kadAcidasau pratyakSagocaraH, sAkArajJAnavAdinaH sadAtadAkArasyaiva saMvedanAt, tathA ca tasyApyanupalabhyamAnatvAdabhAva eva, athAkArasaMvedane'pi tatkAraNamarthaH parikalpyate, dhUmajJAna ivAgniH, evaM sati sthitidarzane'pi kiM na tatkAraNasyAdharmAstikAyasya nizcayaH?, athAyamapyabhidadhIta-na kadAcidasau tatkAraNatvenekSita iti, nanu bAhyArthe'pi tulyametat, na hi so'pi tadAkArakAritayA kadAcidavalokitaH, atha manaskArasya cidrUpatAyAmeva vyApAro na tu niyatA (ta)kAraNatve, atastatrArtha: kAraNaM kalpyate, evaM tahi jIvapudgalau pariNAmamAtra eva kAraNaM, sthitipariNato punaradharmAstikAyo'pekSAkAraNatvena vyApriyata iti ki na kalpyate?, athAsau sarvadA sarvasya sannihita ityaniyamena sthitikAraNaM bhavet, nanvevamarthA'pi tarhi svaparagatau vizrasAprayogAvapekSata iti nAnayovizeSamutpazyAmaH, tathA 'bhAjanama' AdhAra: 'sarvadravyANAM' jIvAdInAM 'nabhaH'AkAzama, avagAha:-avakAzastallakSaNamasyetyavagAhalakSaNaM taddhavagADhuM pravRttAnAmAlambanIbhavati, anenAvagAhakAraNatvamAkAzasyoktaM, na cAsya tatkAraNatvamasiddhaM, yato yadyadanvayavyatirekAnuvidhAyi tattatkAryaM, yathA cakSurAdyanvayavyatirekAnuvidhAyi rUpAdivijJAnam, AkAzAnvayavyatirekAnuvidhAyI cAvagAhaH, tathAhi-zuSirarUpamAkAzaM, tatraiva cAvagAho, na tu tadviparite pudgalAdau, athaivamalokAkAze'pi kathaM nAvagAhaH?, ucyate, syAdevaM yadi kazcidavagAhitA bhavet, tatra tu dharmAstikAyasya jIvAdInAM cAsattvena tasyaivAbhAva iti kasyAsau samastu?, nanvevamapi na tatsiddhiH, hetorasiddhatvAt, tadasiddhizcAnvayAbhAvAt, sati hi tasmin bhavanamanvayo, na ca tatsattvasiddhirasti, anvayAbhAve ca vyatirekasyApyasiddhiriti, nanu kathaM na tatsattvasiddhiH ?, atha bhittyAdyabhAva evAkAzamiti, evaM satyAkAzAbhAva eva bhittyAdaya ityapi kiM na bhavati ?, atha tepAM pramANapratItatvAda, ihApi kiM na pramANapratItiH ?, tathAhi-viyati vihaga ityAdi pratItyanyathAnupapattyA'numAnatastatsiddhiH, na ceyaM pratItiranyathA'pi saMbhavatIti na tatastatsiddhiriti (vaktuM) yuktam, evaM hi bhittyAdipratIterapi bhittyAdyabhAve'pi bhAvakalpanayA teSAmapyabhAvaprasaktiH, atha tatpratIteH prAmANyanizcaya iti nAnyathAtvakalpanA, evaM tarhi vaktavyaM-kuto'syAH pramANanizcayaH?, kiM pramANAntarAnugrahAdvAdhakAbhAvAdvA?, yadi pramANAntarAnugrahAt kiM tatpramANAntaraM?, ya ihAbAdhitapratyayaH sa sarvaH pramANaM, yathA sukhAdipratyayaH, bAdhitapratyayAzcAmI bhityA Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2-28 / 1087 dipratyayA ityanumAnamiti cedyadyevamidahyApi yo ya iha pratyayaH sa sarvaH sAlambano yatheha kuNDe dadhIti pratyaya: ihapratyayazcAyam iha vihaga iti pratyayaH ityanumAnamastyeva, athaivamAdhAramAtrasyaiva siddhirnatvAkAzasya, kathaM na tatsiddhiH ?, yadeva hyAdhAramAtraM tadevAkAzamiti vayaM brUmaH, atha bAdhakAbhAvAt, nanu bAdhakamapi viparItapratyayotpattirUpaM, tadabhAvazcobhayatra samAna iti na bhittyAdyabhAva evAkAzaM kintu zupirarUpamanyadeva, tatastadbhAvitvAdavagAhasya kathaM na tatkAraNatvasiddhirAkAzasya ?, evaM ca sthitametad- avagAhena kAryarUpeNa lakSyamANatvAdavagAhalakSaNaM nabhaH, tathA varttante- bhavanti bhAvAstena tena rUpeNa tAn prati prayojakatvaM varttanA sA lakSaNaM-liGgamasyeti varttanAlakSaNaH ko'sau ? - kAlaH idamuktaM bhavati yadamI zItavAtAtapAdayaH RtuvibhAgena bhavanti yacca kecicchazadharakaranikarAnukAripAratIprasavAH anye tu tuhinazilAzakalavizadakundamAlatIkusumavAsavAhinaH apare ca kezaratilakurubakazirISAGkollaprasUnajRmbhamANaparAgabhAjaH taditare ca karidazanasakaladhavalamallikAbahalaparimalahAriNaH pare ca kadambaketakaraja: pUrapUritAmbarA: apare tu saptacchadakusumarajo dhUlidhUsaritavizvavizvambharAH aviziSTavastavaH prakAzante krameNaiva bhuvana bhAgAMstadavazyamamISAM naiyatyahetunA kenApi bhavitavyaM, sa ca kAla ityalaM prasaGgena, sarvathA varttanayA lakSyamANatvAdasti kAla iti sthitaM, tathA 'jIva: ' janturupayogo - matijJAnAdi lakSaNaM rUpaM yasyAsau upayogalakSaNo, matijJAnAdiko chupayogastaddharmaH, sa ca svasaMvidita eveti, tadanubhavato rUpAdyanubhavAdiva ghaTAdirjIvo lakSyata iti tallakSaNamucyate, prapaJcitaM caitadihaiva prAganyatra ceti na punaH pratanyate ata eva 'jJAnena' vizeSagrAhiNA 'darzanena ca' sAmAnyaviSayeNa 'sukhena ca' AhlAdarUpeNa duHkhena ca -tadviparItena prakramAllakSyata iti gamyate, na hi jJAnAdInyujIveSu kadAcidupalabhyanta itikRtvA / samprati vineyAnAM dRDhatarasaMskArAdhAnAya uktalakSaNamanUdya lakSaNAntaramAha- 'jJAnaM ca ' uktarUpamevaM darzanaM caiva caritraM ca tapastathA 'vIryaM' vIryAntarAyakSayopazamasamutthaM sAmarthyalakSaNam 'upayogazca' avahitatvaM kimityAha- 'etat ' jJAnAdi jIvasya lakSaNam, etena hi jIvo'nanyasAdhAraNatayA lakSyata iti / itthaM jIvalakSaNamabhidhAya pudgalAnAM lakSaNamAha 'zabda:' dhvaniH 'andhakAraH 'timiram, ubhayatra sUtratvAtsupo luk 'udyotaH ' ratnAdiprakAzaH 'prabhA' candrAdidIdhiti: 'chAyA' zaityaguNA: 'AtapaH 'ravibimbajanita uSNaprakAzaH, itizabda AdyarthaH, tatazca sambandhabhedAdInAM parigrahaH, vA samuccaye, varNazca - nIlAdiH rasazca tiktAdiH gandhazca-surabhyAdiH, sparzazca zItAdireSAM dvandvaH, itizabdena cAdyArthenaiSAM grahaNe'pi punarupAdAnaM sarvatrAnuyAyitAkhyApanArthaM, 'pudgalAnAM' skandhAdInAM 'tuH' punararthaH lakSaNam, etaireva teSAM lakSyatvAt, Aha-paudgalikatve zabdAdInAM pudgalalakSaNatvaM yuktaM tacca katham ?, ucyate, zabdastAvanmUrttatvAtpaudgaliko, mUrtibhAvo'sya pratighAtavidhAyitvAdibhyaH, uktaM hi"pratighAtavidhAyitvAlloSTavanmUrttatA dhvaneH / J dvAravAtAnupAtAcca, dhUmavacca parisphuTam // " andhakArodyotaprabhANAM tu paudgalikatvaM cakSurvijJAnaviSayatvAt, prayogazcAtra- yatyaudgalikaM na bhavati taccakSurvijJAnaviSayamapi na bhavati, yathA''tmAdayaH, cakSuvijJAnaviSayAzcAndhakArAdayaH, Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-28,[ni, 506] athAlokAbhAvo'ndhakAraM, tathA ca nirupAkhyatvena tasyAsattvamucyate, na, sataH sarvathA niranvayAbhAvasyAbhAvenAbhAvarUpatve'pi nirUpAkhyatvAsiddheH, tathAhi-ghaTasya kapAlAkhyAparyAyAntarotpattirevAbhAvo na punarucchedamAtram, evamalokasyApyandhakArAkhyAparyAyAntarotpattirevAbhAvo na tu tathAvidhaparamANurUpatayA'pyabhAva eva, itthaM caitat, pariNAmitvAdvastunaH, pariNAmasya ca sata eva vastunaH pUrvarUpaparityAgena rUpAntarotpattirUpatvAt jIvasya uktaM hi "pariNAmo hyarthAntaragamanaM na ca sarvathA vyvsthaanm| naca sarvathA vinAzaH pariNAmastadvidAmiSTaH / / " evaM chAyA''tapayorapi paudgalikatvaM vastutvaM ca bhAvanIyaM, tathA sparzanagrAhyatvAccAnayoH paudgalikatvaM, tathAhi-chAyAyAH zaityamAtapasya copNatvaM pratiprANi pratItameveti, atazca yatkaizciducyate-zabdo'mbaraguNa ityAdi, tadapAstaM bhavati- uktazca "aNavaH srvshktitvaaiNdsNsrgvRttyH| chAyA''tapastama; zabdabhAvena pariNAminaH // " ityAdi, varNAdInAM ca paudgalikatvaM suprasiddhameveti sUtracatuSTayArthaH / anena dravyalakSaNamuktaM, paryAyAlakSaNamAhamU.(1088) egattaM ca puhutaM ca, saMkhA saMThANameva y| saMjogA ya vibhAgA ya, pajjavANaM tu lkkhnnN|| vR. ekasya bhAvaH ekatvaM-bhinneSvapi paramANvAdiSu yadeko'yaM ghaTAdiriti pratItihetuH sAmAnyapariNatirUpaM, cazabda uttarApekSayA samuccaye, pRthagbhAvaH, pRthaktvam-ayamasmAtpRthagiti pratyayopanibandhanaM, 'ca:' sarvatra prAgvat, saMkhyAnaM saGghayA-yata eko dvau traya ityAdikA pratItirupajAyate, saMtiSThate'nenAkAravizeSeNa vastviti saMsthAnaM-parimaNDalo'yamityAdibuddhi nibandhanam, eveti pUraNe, 'saMyogA:' ayamaMgulyoH saMyoga ityAdidivyapadezahetavaH, vibhAgAca' ayamito vibhakta iti buddhihetavaH, ubhayatra sambandhibhedena bhedamAzritya bahuvacananirdezaH, cazabdo'nuktAnavapurANatvAdiparyAyopalakSakaH, 'paryavANAm' uktaniruktAnAM, 'tuH' pUraNe 'lakSaNam' asAdhAraNarUpam, ayamabhiprAyaH-yaH kazcidaskhalitapratyayaH sa sarvaH sanibandhano, yathA ghaTAdipratyayaH, askhalitapratyayAzcAmI eko'yamityAdipratyayAH, tato'vazyamamISAM nibandhanena bhavitavyaM, tacca na dravyameva, tasya sadA'vasthitatvena pratiniyatakAlaikatvAdipratyayAnutpattiprasaGgAt, tatazca yadamISAM kAlaniyamenotpattinibandhanaM na tatparyavebhyastattatpariNativizeSarUpebhyo'nyat, guNAnAM tu lakSaNAnabhidhAnaM rUpAdirUpANAM teSAmatipratItvAt prAyo vipratipattyaviSayatvAcceti sUtrArthaH / / itthaM svarUpato viSayatazca jJAnabhidhAya darzanamupadarzanayitumAhamU.(1089) jIvA jIvA ya baMdho ya, putraM pAvA''savo thaa| saMvaro nijjarA mukkho, saMtee tahiyA nv|| mU. (1090) tahiyANaM tu bhAvANaM, sabbhAve uvesnnN| bhAveNa sahatassa, sammattaM ti viyAhiyaM / / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-28/1089 vR. 'jIvA:' uktalakSaNAH ajIvAzca' dharmAstikAyAdaya uktarUpA eva'bandhazca' jIvakarmazoratyantasaMzleSaH puNyaM-zubhaprakRtirUpaMpApam-azubhaM mithyAtvAdi Azravati-Agamacchatyanena karmetvAzravaH-karmopAdAnahetuhiMsAdiH, puNyAdInAM ca kRtadvandvAnAmiha nirdezaH, 'tathe 'ti samuccaye, saMvaraNa saMvara:-guptyAdibhirAzravanirodhaH nirjaraNaM nirjarA-vipAkAttapaso vA karmaparisAraH, 'mokSaH kRtsnakarmakSayAtsvAtmanyavasthAnaM, 'santi' vidyante 'ete' anantaroktAH 'tathyA: avitathA nirupacaritavRttayo, na tu sugatasAmuyolUkAdikalpitapadArthavadvicArAkSamAH, yathA caitadevaM tathA sUtrakRnnAmni dvitIyAGge prapaJcitamiti tata evAvadhAryam, iha tu granthagauravayAnocyate, 'nave'ti navasaGkhyAH , madhyamaprasthAnApekSayA caitad, anyathA saGkepApekSayA jIvAjIvayoreva bandhAdInAmantarbhAvasambhavAt dvitvasaGghayaivAbhidheyAsyAt, tathA ca vakSyati-"jIvA ceva ajIvA ya, esa loge viyAhie"tti, vistaratastu taduttarottarabhedavivakSayA'nantameva syaat| yadyamI nava tathyAstataH kimityAha-'tathyAnAM tu bhAvAnAm' anantaroditajIvAdisvarUpANAM 'sadbhAve' sadbhAvaviSayaM, kimuktaM bhavati?-etadavitathasattAbhidhAyakam 'upadezanaM' gurvAdisambandhinamupadezaM 'bhAvena' anta:karaNena 'zraddadhataH' tatheti pratipadyamAnasya samyAbhAva: samyaktvaM darzanamitiyAvat 'taditi bhAvazraddhAnaM vizeSeNAkhyAtaM tIrthakRdAdibhiriti gamyate, paThanti c-'sbbhaavo(venno)vesnne| bhAveNa usaddahaNA sammattaM hoti AhiaMsadahaNe'ti sUtratvAt zraddhAnaM samyaktvaM bhavatyAkhyAtaM, tacca zraddadhAtyanena jIvAditattvamiti zraddhAnaMsamyaktvamohanIyakarmANukSayakSayopa(zamopa) zamasamutthAtmapariNAmarUpam uktaM hi-"se ya samatte pasatthasammattamohaNIyakammANuveyaNovasamakhayasamutthe pasamasaMvegAiliMge sahe AyapariNAme pannatti"tti, avazyaM hi sa kazcidAtmanaH pariNAmo'sti yena satyapi jIvAdisvarUpAvabodhe kasyacideva samyak pratipatirbhavati na punaH sarvasya, yathA hi satyapi darzane kazcit zaLe zvetimAnaM pratipadyate anyastvanyathAbhAvamiti tatra kAraNavizeSo'numIyate, evamihApi, tatazca jIvAdisvarUpaparijJAnasya samyagbhAvaheturAtmapariNAmavizeSaH samyaktvaM, na tu jJAnasvarUpameva, ata eva hi jJAnAdAvaraNabhedo viSayabhedaH, kAraNabhedo jJAnAkAraNatvaM ca samyaktvaM zrutakevalinoktaM, yattu 'tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanamapAyasadravyatayA samyagdarzanamapAyo matijJAnatRtIyAMza' ityAdi tatkAraNe kAryopacAraM kRtvA''yudhutamityAdivaditi guravo vyAcakSata iti sUtradvayArarthaH // itthaM samyaktvasvarUpabhidhAya tadbhedAnAhamU. (1091) nissagguvaesaruI ANArui suttbiiyruimev| abhigamavitthAraruI kiriyA sNkhevdhmmruii| vR. 'nisagguvaeruti'tti rucizabda: pratyekaM yojyate, tato nisarga:-svAbhAvastena ruciHtattvAbhilASarUpA'syeti nisargaruciH, upadezo-gurvAdinA kathanaM tena ruciryasyetyupadezaruciH, AjJA-sarvajJavacanAtmikA tayA ruciryasya sa tathA, 'suttabIyaruimeva tti ihApi rucizabdasya pratyekamabhisambandhAt sUtreNa-Agamane ruciryasya sa sUcaruciH, bIjamiva bIjaM- yadekapyanekArthaprabodhotpAdakaM vacastena ruciryasya sa bIjaruciH, anayoH samAhAradvandvaH, eveti samuccaye, abhigamo-jJAnaM vistAro-vyAsastAbhyAM, pratyekaM rucizabdo yojyate, tato'bhigamaruci Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 adhyayanaM-28,[ ni.506] vistArucI iti, tathA kriyA-anuSThAnaM saGkepaH-saMgraho dharmaH- zrutadharmAdisteSu ruciryasyeti, pratyekaM rucizabdasambandhAt kriyArucidharmaruciH saGkeparucizca bhavati vijJeya iti zeSaH, yacceha samyaktvasya jIvAnanyatvenAbhidhAnaM tadguNaguNinoH kathaJcidananyatvakhyApanArthamiti sUtrasaGkepArthaH / / vyAsArthaM tu svata evAha sUtrakRtmU.(1092) bhUattheNahigayA jIvA' jIvA ya puna pAnaM c| sahasaMmuiA AsavasaMvaru roei unisggo|| mU.(1093) jo jinadiDhe bhAve cavihe saddahAi sayameva / emeva nannahatti yA nissagaruitti naayvvo|| mU.(1094) ee ceva u bhAve uvaDhe jo pareNa sddhi| chaumattheNa jine va uvaesaruitti naaybbo| mU.(1095) rAgo doso moho annANaM jassa avagayaM hoi| ANAe royaMto so khalu aannaaruiinaam|| mU.(1096) jo suttamahijjaMto sueNa ogAhaI u saMmattaM / aMgena bAhireNa va so suttaruitti nAyavyo / / mU.(1097) egeNa anegAI payAiM jo pasaraI usmmttN| udayavya tillabiMdU so bIyaruitti nAyabbo / / mU.(1098) so hoi abhigamaruI suanANaM jassa atthao did| ___ ikkArasa aMgAI pannagaM dihivAo y|| mU.(1099) davvANa savvabhAvA sabbapamANehiM jassa uvlddhaa| savvAI nayavihIhi ya vitthAraruitti naayvyo|| mU.(1100) daMsaNanANacarite tavavinae sccsmiiguttiisu| jo kiriyA bhAvaruI so khalu kiriyAruI naam| mU.(1101) anabhiggahi ya kudiTThI saMkhevaruIti hoi naaybvo| avisArao pavayaNe anabhiggahio asesesu|| mU. (1102) jo asthikAyadhamma suyadhamma khalu caritadhammaM c| sadahai jinAbhihiyaM so dhammaruitti naayvvo|| vR. bhUtaH sadbhUto'vitatha itiyAvat tathAvidho'rtho-viSayo yasya tadbhUtArthaM jJAnamiti gamyate tena, bhAvapradhAnatvAdvA nirdezaH(sya), bhUtArthatvena-sadbhUtA amI arthA ityevaMrUpeNAbhigatA adhigatA vA paricchinA yeneti gamyate, jIvAjIvAzcoktarUpAH puNyaM pApaMca, kathamamI adhigatA ityAha-'sahasaMmuiatti sopaskAratvAtsUtratvAcca sahAtmanA yA saMgatA matiH saM(sahasaM)matiH, ko'rthaH?- paropadezanirapekSatayA jAtismaraNapratibhAdirUpayA, 'AsavasaMvare yatti AzravasaMvarau, cazabdo'nuktabandhAdisamuccaye, tato bandhAdayazca, tathA 'rocate' zraddhatte, tuzabdasyaivakArArthatvAdrocata eva yo'nyasyAzrutatvAdanantaranyAyenAdhigatAn jIvAjIvAdIneva 'nisarga'iti nisargarucivijJeya, sa iti zeSaH / amumevArthaM punaH spaSTataramevAha Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-28/1102 yaH 'jinadRSTAn' tIrthakaropalabdhAn bhAvAn' jIvAdipa-dArthAn 'caturvidhAn' dravyakSetrakAlabhAvabhedato nAmAdibhedato vA catuSprakArAn'zraddadhAti tatheti pratipadyate 'svayameva' paropa-- dezaM vinA, zraddhAnollesvamAha 'emeya'tti evametadyathA jinairdaSTaM jIvAdi, 'nAnyatheti' naitadviparItaM, 'ca: samuccaye, saIdRgnisargaruciriti jJAtavyaH, nisargeNa rucirasyetikRtvA, upadezarucimAhaetAMzcaivAnantaroktAna bhAvAn' jIvAdIn padArthAn 'upadiSTAn' kathitAn 'pareNa' anyena zraddadhAti, kIdRzA pareNa?-chAdayatIti chadmadhAtikarmacatuSTayaM tatra tiSThati chadmastha:-anutpatrakevalastena, jayati rAgAdinitijinaH, auNAdiko Nak tena cotpannakevalajJAnena tIrthakudAdinA, chadmasthasya tu prAgupanyAsastatpUrvakatvAgjinasya prAcuryeNa vA tathAvidhopadeSTaNAM, sa IdRk kimityAha-upadezaruciriti jJAtavyaH upadezena rucirasyeti hetoH| __AjJArucimAha-'rAgaH' abhiSvaGgaH 'dvepaH' aprItiH 'mohaH' zeSamohanIyaprakRtayaH 'ajJAnaM' mithyAjJAnarUpaM yasya 'apagataM' naSTaM bhavati, sarvathA cAsyaitadapagamAsambhavAddezata iti gamyate, apagatazabdazca liGgavipariNAmato rAgAdibhiH pratyekamabhisaMbadhyate, etadapagamAcca ANAe'tti avadhAraNaphalatvAdvAkyasya AjJayaiva AcAryadisambandhinyA rocamAnaH' kvacitkugrahAbhAvajjIvAdi tatheti pratipadyamAno mASatuSAdivata saH 'khalu' nizcitamAjJArucirnAmetyabhyupagame, tatazcAjJArucirityabhyupagantavyaH, AjJayA rucirasya yataH / sUtrarucimAha-ya: 'sUtram' Agamam 'adhIyAnaH' paThan 'zrutena' iti sUtreNAdhIyamAnena 'avagAhate' prApnoti tuH' pUraNe samyaktvaM, kIdRzA zrutena ? - aGgena' AcAdino 'bAhyena'. anaGgapraviSTenottarAdhyayanAdinA vA, vA vikalpe, 'saH' uktalakSaNo govindavAcakavat, sUtraruciriti jJAtavyaH, sUtrahetukatvAdasya ruceH / bIjarucimAha-'ekena' prakramAtpadena jIvAdinA 'anegAiM payAIti subbayatyayAd 'anekeSu' bahuSu 'padeSu' jIvAdiSu yaH 'prasarati' vyApitayA gacchati 'tuH' evakArArthaH, prasaratyeva, samyaktvamityanena ruciratropalakSitA, tadabhedopacArAdAtmA'pi samyaktvamucyate, upacAranimittaM ca rucirUpeNaivAtmanA prasaraNaM, kveva ka: pasarati ?- udaka iva tailabinduH yathodakaikadezagato'pi tailabinduH samastamudakamAkrAmati tathA tattvaikadezotpatrarucipyAtmA tathAvidhakSayopazamavazAdazeSatattveSu rucimAn bhavati, sa evaMvidho bIjarucitivyaH, yathA hi bIjaMkrameNAnekabIjAnAM janakamevamasyApi ruciviSayabhedato bhinnAnAM rucyntraannaamiti| abhigamarucimAha-sa bhavatyabhigamaruciH zrutajJAnaM yenArthyata ityarthaH-abhidheyastamAzritya 'dRSTam' upalabdhaM, kimuktaM bhavati?-yena zrutajJAnasyArtho'dhigato bhavati, kiM punastat zrutajJAnamityAha-ekAdazAGgAni AcArAdIni, prakIrNakamiti jAtAvekavacanaM, tataH 'prakIrNakAni' uttarAdhyayanAdIni 'dRSTivAdaH' parikarmasUtrAdi, aGgatve'pi pRthagupAdAnamasya prAdhAnyakhyApanArthaM, cazabdAdupAGgAnyaupapAtikAdIni, abhigamAnvitatvAdasya ruceH| vistArarucimAha-'dravyANAM' dharmAstikAyAdInAM sarvabhAvAH ekatvapRthaktvAdyazeSaparyAyAH 'sarvapramANaiH' azeSaiH pratyakSAdibhiryasyopalabdhA-yasya tatra vyApArastenaiva pramANena pratItAH 'savvahiti sarve:' samastaiH 'nayavidhibhiH' naigamAdibhedairamuMbhAvamayamamuMvA'ya nayabheda iccha Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-28,[ni. 506 ] 143 tIti, 'caH' samuccaye sa IdRg vistAraruciriti jJAtavyo, vistAraviSayatvena jJAnasya rucerapi tadviSayatvAdasya jJAnapUrvikA hi ruciH, yata uktam-"saddahai jANati jto"| kriyArUcimAha darzanaM ca jJAnaM ca caritraM ca darzanajJAnacaritraM tasmin prAguktarUpe tathA tapovinaye satyAH-nirupacaritAstAzca tAH samitiguptayazca, yadivA satyaM ca -avisaMvAdanayogAdyAtmakaM samitiguptayazca satyasamitiguptayastAsu yaH kriyAbhAvaruciH, kriyAbhAvaruciH, kimuktaM bhavati? -darzanAdyAcArAnuSThAne yasya bhAvato rucirasti saH 'khala' nizcitaM kriyArUciH nAmeti prakAzaM, bhaNyata iti zepaH, iha ca cAritrAntargatatve'pi tapaH-prabhRtInAM punarupAdAnaM vizeSata epAM muktynggtvkhyaapnaarthm| saGkeparucimAha-anabhigRhItA-anaGgIkRtA kudRSTI:-saugatamatAdirUpA yena sa tathA saGkeparuciriti bhavati jJAtavyaH, 'avizAradaH' akuzalaHpravacane' sarvajJazAsane 'anabhiggahio ya sesesu'tti avidyamAnamabhIti-Abhimukhyena gRhItaM grahaNaM-jJAnamasyetyanabhigRhItaH anabhijJa ityarthaH, 'caH' samuccaye, anabhigRhItazca kve tyAha- zeSeSu' kapilAdipraNItapravacaneSu, saMbhavati hi jinapravacanAnabhijJo'pi zeSapravacanAnabhijJa iti tadyavacchedArthametat, ayamAzayaH-ya uktavizeSaNaH saGkepeNaiva cilAtIputravatprazamAdipadatrayeNa tattvarucimavApnoti sa sngkeprucirucyte| dharmarucimAha-yo'stikAyAnAM-dharmAdInAM dharmo-gatyupaSTammAdirastikAyadharmastaM jAtAvekavacanaM, zrutadharmam' aGgapraviSTAdyAgamasvarUpaM khaluH vAkyAlaGkAre 'caritradharma vA' sAmAyikAdi, vasya cArthatvAt, 'zraddadhAti' tatheti pratipadyate 'jinAbhihitaM' tIrthakRduktaM sa dharmaruciriti jJAtavyo, dharmeSu-paryAyeSu dharme vA-zrutadharmAdau rucirasyetikRtvA, ziSyamativyutpAdanArthaM cetthamupAdhibhedena samyaktvabhedAbhidhAnam, anyathA hi nisargopadezayoradhigamAdau vA kvacitkeSAMcidantarbhAva iti bhAvanIyamiti sUtraikAdazakArthaH / / kaiH punarliGgeridaM dazavidhamapi samyaktvamutpannamastIti zraddheyamityAhamU.(1103) paramatthasaMthavo vA sudiTTaparamatthasevaNA vaavi| vAvannakudasaNavajjaNA ya sNmttsddhnnaa|| vR. paramAzca te tAttvikatvenArthAzcAryamANatvena paramArthAH-jIvAdayasteSu saMstavo-guNakIrtanaM tatsvarUpaM punaH punaH paribhAvanAjanitaH paricayo vA paramArthasaMstavo, vAzabda uttarApekSayaH samuccaye, tathA suSTha-yathAvaddarzitayA dRSTA-upalabdhAH paramArthA-jIvAdayo yaiste sudRSTaparamArthAAcAryAdayasteSAM sevanaM-paryupAsanam, ihottaratra ca (prAkRtatvAt) sUtratvAcca strIliGganirdezaH, vetyanuktasamuccaye, tato yathAzakti tadvaiyAvRtyapravRttizca, 'api:' pUrvApekSaH samuccaye, "vAvanakudaMsaNa'tti darzanazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate tato vyApanna-vinaSTaM darzanaM yeSAM te vyApanadarzanAH-yairavApyApi samyaktvaM tathAvidhakarmodayAdvAntaM, tathA kutsitaM darzanaM yeSAM te kudarzanA:zAkyAdayasteSAMca varjanaM-parihArovyApannakadarzanavarjanaM, mA bhUdetaparihArataH samyaktvamAlinyamiti, 'ca:' samuccaye, samyaktvaM zraddhIyate'stIti pratipadyate'neneti samyaktvazraddhAnaM, pratyekaM ca paramArthasaMstavAdibhirasya sambandhAdekavacanaM, na cAGgAramardakAderapi paramArthasaMstavAdInAM saMbhavAdyabhicAritA, tAttvikAnAmevaiSAmihAdhikRtatvAt, tasya ca tathAvidhAnAmeSAmasaMbhavAditi Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-28/1103 sUtrArthaH / / itthaM samyaktvasya liGgAnyabhidhAya samprati tasyaiva mAhAtmyamupadarzayannidamAhamU.(1104) natthi caritaM saMmattavihUNaM daMsaNe u bhiyvyN| saMmattacaritAI jugavaM puvaM va saMmattaM / / mU.(1105) nAdaMsaNissa nANaM nAnena vinA na hu~ti crnngunnaa| aguNissa natthi mukkho natthi amukkhassa nivvANaM / / vR. 'nAsti' na vidyate upalakSaNatvAnnAsIna ca bhaviSyati, kiM tat ?-cAritraM koDak ? - 'samyaktvavihInaM' darzanena virahitaM, kimuktaM bhavati?-yAvanna samyaktvotpAdo na tAvaccAritraM, kimevaM darzanamapi cAritre niyatamityAha-'darzane tu' samyaktve punaH sati bhaktavyaM- bhavati vA na vA, prakramAccAritram, ato na tattatra niyataM, kimityevamata Aha-samyaktvacAritre 'yugapad' ekakAlamutpadyete iti zeSaH / 'puvvaM vatti pUrvaM cAritrotpAdAt samyaktvamutpadyate tato yadA yugapadutpAdastadA tayoH sahabhAvaH, yadA tu tathAvidhakSayopazamAbhAvato na tathotpAdastadA satyapi samyaktve na cAritramiti taddarzane bhaajymucyte| anyacca "nAdarzaninaH' darzanavirahitasya 'jJAna'miti samyagjJAnaM 'jJAnena vinA' jJAnavirahitAH na bhavanti' na jAyante, ke te?-caraNaguNAH, tatra ca caraNaM-vratAdi guNA:-piNDa-- vizuddhAdayaH, aguNina:' avidyamAnaguNasya caraNavinAbhAvitvAdyathoktaguNAnAmAvidyamAnacaraNa ca, yadivA prAk caraNAntargatA guNAzcaraNaguNA iti vyAkhyAtAstata ihApi ta eva gRhyante, nAsti mokSaH sakalakarmakSayalakSaNo, nAstyamuktasya karmaNeti gamyate 'nivArNa' nirvRttirmukti-- padaprAptiritiyAvat, tadatra pUrvasUtreNa muktyanantarahetorapi cAritrasya samyaktvabhAva eva bhavanaM tanmAhAtmyamuktam, anantarasUtreNa tUtarottaravyatirekadarzaninA zeSaguNAnAM, vyatirekasyAnvayAkSepakatvAditi sUtradvayArthaH / / asya cASTavidhAcArasahitasyaivottarottaraguNaprAptihetuteti tAnAdarzayitumAhamU.(1106) nissaMkiya nikAMkhiya nivitigicchaM amUDhadiTThI y| uvavUhathirIkaraNaM vacchallapabhAvaNe'drute / / vR. zaGkanaM zaGkitaM-dezasarvazaGkAtmakaM tasyAbhAvo ni:zaGkitaM, evaM kAtraNaM kAGkitaMyuktiyuktatvAdahiMsAdyabhidhAyitvAcca zAkyolUkAdidarzanAnyapi sundarANyevetyanyAnyadarzanagrahAtmakaM tadabhAvo niSkAsitaM, prAgvadubhayatra bindulopaH, vicikitsA-phalaM prati sandeho yathA-kimiyata: klezasya syAduta neti?, tantranyAyena 'vidaH' vijJAH te ca tattvataH sAdhava eva tajjugupsA vA yathA-kimamI yatayo maladigdhadehA:?,prAsakajalasnAne hi ka iva doSa: syAdityAdikAnindA tadabhAvo nirvicikitsaM nirvijugupsaM vA, ArSatvAcca sUtra evaM pAThaH, 'amUDhA' RddhimatkRtIrthikadarzane'pyanavagItamevAsmadarzanamiti mohavirahitA sA cAsau dRSTizca buddhirUpA amUDhadRSTiH, sa cAyaM caturvidho'pyAntara AcAra:, bAhyaM tvAha "uvavUha'tti, upabRMhaNamupaLahA-darzanAdiguNAnvitAnAM sulabdhajanmAno yUyaM yuktaM ca bhavAdRzAmidamityAdivacobhistattadguNaparivarddhanaM sA ca sthirIkaraNaMca -abhyupagama (ta) dharmAnuSThAnaM prati viSIdatAM sthairyApAdanamaMpabRMhAsthirIkaraNe, vatsalabhAvo vAtsalyaM-sArmikajanasya Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-28,[ni.506] 145 bhaktapAnAdinocitapratipattikaraNaM tacca prabhAvanA ca-tathA tathA svatIrthonnatihetu ceSTAsu pravarttanAtmikA vAtsalyaprabhAvane, upasaMhAramAha-aSTaite darzanAcArA bhavantItivazeSaH, ebhirevASTabhirAcAryamANasyAsyoktaphalasampAdakateti bhAvaH, etacca jJAnAcArAdhupalakSaka, yadvA darzanasyaiva yadAcArabhidhAnaM tadasyaivoktanyAyena muktimArgamUlatvasamarthanArthamiti sUtrArthaH / / itthaM jJAnadarzanAkhyaM muktimArgamabhidhAya punastameva cAritrarUpamupadidarzayiSurbhedakathanata eva tatsvarUpamupadarzitaM bhavatIti manvAna idamAhamU.(1107) sAmAiya'ttha paDhamaM chedovaDAvaNaM bhave bitiyN| parihAravisuddhIyaM sahamaMtaha saMparAyaM ca / / mU.(1108) akasAya ahakkhAyaM, chaumatthassa jinassa vaa| eyaM cayarittakaraM, cAritaM hoi AhiyaM / / vR. samiti-sAGgatyenaikIbhAvena vA Ayo-gamanaM, ko'rthaH?-pravarttanaM, samAyaH saprayojanamasya sAmAyika, tadasya prayojana"miti Thaka, tacca sakalasAvadyaparihAra eva, tatraiva sati sAGgatyena svaparavibhAgAbhAvena ca sarvatra pravRttisambhavAt, yadvA samo-rAgadveSavirahitaH sa ceha prastAvAccittapariNAmastasminnAyo-gamanaM samAyaH sa eva sAmAyikaM, vinayAderAkRtigaNatvAtsvArthika: Thaka, idamapi sarvasAvadyaviratirUpameva, ceti pUraNe, 'prathamam' Adyam, etacca dvidhA-itvaraM yAvatkathikaM ca, tatvaraM bharatairAvatayoH prathamacaramatIrthakaratIrthayorupasthApanAyAM chedopasthApanIyacAritrabhAvena tatra tadyapadezAbhAvAt, yAvatkathikaM ca tayoreva madhyamatIrthakaratIrtheSa mahAvideheSa copasthApanAmAya abhAvena tadyapadezasya yAvajjIvamapi sambhavAta. tathA chedaH-sAticArasya yateniraticArasya vA zikSakasya tIrthAntarasambandhino vA tIrthAntaraM pratipadyamAnasya pUrvaparyAyavyavacchedarUpastudyuktopasthApanA mahAvratAropaNarUpA yasmistacchedopasthApanaM bhavedvitIyam, tathA pariharaNaM parihAro viziSTataporUpastena vizuddhisminniti parihAravizuddhikaM, taccaitadgAthAbhyo'vaseyam "parihAriyANa u tavo jahanna majjho taheva ukkoso| sIuNhavAsakAle bhaNio dhIrehiM patteyaM // 1 // tattha jahanno gimhe cauttha chaTuM tu hoi mjjhmo| aTThamamihamukkoso itto sisire pavakkhAmi ||2|| sisire ujahannAI chaTThAI dasamacaramago hoii| vAsAsu aTThamAI bArasapajjaMtago neo||3|| pAraNae AyAma paMcasu pagaho dosa'bhiggaho bhikkho| kappaTTiyA ya paidiNa kareMti emeva AyAmaM // 4 // evaM chammAsatavaM cariuM parihAriyA anucrNti| anucarage parihAragayapayaTThie jAva chammAsA / / 5 / / kappaTThio'vi evaM chammAsatavaM karei sesA u| 129/10 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-28/1108 anuparihAragabhAvaM caraMti kaTThiyattaM ca / / 6 / / eveso aTThArasamAsapamAno u vannio kppo| saMkhevao viseso visesasuttAu neyavyo / / 7 / / kappasamattIya tayaM jinakappaM vA uveMti gacchaM vaa| paDivajjamANagA puna jinassagAse pavajjaMti / / 8 / / titthayarasamIvAsevagassa pAse no ya annss| eesiM jaM caraNaM parihAravisuddhigaM taM tu / / 9 / / 'suhumaM taha saMparAyaM ca tti, 'tathe' tyAnantarye, chandobhaGgatayA cai(bhayAccai)vamupanyastaH, sUkSmaH-kiTTIkaraNataH saMparyeti-paryaTati anena saMsAramiti saMparAyo- lobhAkhyaH kaSAyo yasmistatsUkSmasamparAyam, etaccopazama zreNikSapaka zreNyorlobhANuvedanasamaye saMbhavati, yata uktam "lobhANuM vedaMto jo khalu uvasAmao va khamao v| so suhumasaMparAyo ahakhayA UNao kiMci / / " tathA 'akaSAyam' avidyamAnakapAyaM kSapitopazamitakapAyAvasthAbhAvi, iha copazamitakaSAyAvasthAyAmakaSAyatvaM kaSAyAkAryAbhAvAt, 'yathAkhyAtam' arhatkathitasvarUpAnatikramavat, 'chAsthasya' upazAntakSINamohAkhyaguNasthAnadvayavartinaH "jinasya vA' kevalinaH sayogyayogiguNasthAnadvayasthAyinaH, vI samuccaye, yathaitatpaJcavidhamapi cAritrazabdavAcyaM tathA'nvarthata Aha-'etad' anantaroktaM sAmAyikAdi cayasya-rAzeH prastAvAtkarmaNAM riktaMvireko'bhAva itiyAvat tatkarotItyevaMzIlaM cayariktakaraM cAritramiti nairukto vidhiH, AhavakSyati "caritteNa nigiNhAti taveNa ya vi(pari)sujjhati'tti kathaM na tenAsya virodhaH?, ucyate, tapaso'pi tattvatazcAritrAntargatatvAta, bhavati 'AkhyAtaM' kathitamahadAdibhiriti gamyata iti sUtradvayArthaH // samprati tapazcaturthaM kAraNamAhamU.(1109) tavo aduviho vutto, bAhira bhataro thaa| bAhiro chabviho vutto, evamabhitaro tvo|| vR. tapazca dvividhamuktaM, 'bAhira'tti bAhyamAbhyantaraM, tathA tatra bAhyaM paDvidhamuktamevAmitipaDvidhamAbhyantaraM tapa uktamiti sUtrArthaH, bhAvArthastu tapo'dhyayana, evAbhidhAsyate / AhaeSAM muktimArgatve kasya kataro vyApAraH?, ucyatemU.(1110) nANena jANai bhAve, saMmatteNa ya sddhe| caritena nigiNhAi, taveNa prisujjhii| vR. jJAnena' matyAdinA jAnAti' avabudhyate 'bhAvAn' jIvAdIn 'darzanena ca' uktarUpeNa 'saddahi'tti zraddhatte cAritreNa-anantarAbhihitena 'nigiNhAti'tti nirAzravo bhavati, paThyate ca'na giNhati'tti, tatra 'na gRhNAti' nAdatte karmeti gamyate 'tapasA parizuddhati' puropacitakarmakSapaNataH zuddho bhavati, uktaM hi-"saMjame anaNyahaphale tave vodANaphale"tti, iti sUtrArthaH / / anena mArgasya phalaM mokSa uktaH, samprati tatphalabhUtAM gatimAhamU. (1111) khavittA puvvakammAI, saMjameNa taveNa y| Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-28,[ ni. 506] 147 savvadukkhappahINaTThA, pakkamaMti mhesinno| tibemi vR. 'kSapayitvA' kSayaM nItvA 'pUrvakarmANi' pUrvopacitajJAnAvaraNAdIni saMyamaH-samyak pApebhya uparamaNaM cAritramityarthastena tapasA' uktarUpeNa cazabdAjjJAnadarzanAbhyAM ca, nanvevamanantaraM tapasa eva karmakSapaNahetutvamuktam, iha tu jJAnAdInAmapIti kathaM na virodha?, ucyate, tapaso'pyetatpUrvakasyaiva kSapaNahetutvamiti jJApanArthamitthabhidhAnAm, ata eva mokSamArgatvamapi caturNAmapyupapannaM bhavati, tatazca 'savvadukkhappahINaTThatti prAkRtatvAtprakarNa hInAni-hAniM gatAni prakSINAni vA sarvaduHkhAni yasmin yadvA sarvaduHkhAnAM prahINaM prakSINaM vA yasmiMstattathA tacca siddhikSetrameva tadarthayanta ivArthayante sarvArthecchoparame'pi tadgAmitayA ye te tathAvidhAH 'prakrAmanti' bhRzaM gacchanti athavA prahINAni vA sarvaduHkhAnyAzca-prayojanAni yeSAM te tathAvidhAH prakrAmanti siddhimiti zeSaH, mahesiNo'tti maharpayo mahaiSiNo vA prAgvanmahAmunaya iti sUtrArthaH / / 'iti' parisamAptau bravImIti pUrvavat, ukto'nugamaH, samprati nayAH, te'pi prAgvadeva / / adhyayanaM 28 samAsam muni dIparatnasagAreNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre aSTAviMzamadhyayanaM saniyuktiH saTIkaM parisamAptam adhyayanaM 29 samyaktvaparAkrama vR. vyAkhyAtamaSTAviMzamadhyayanamekonatriMzamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-anantarAdhyayane jJAnAdIni muktimArgatvenoktAni, tAni ca saMvegAdimUlAnyakarmatA'vasAnAni ca tathA bhavantIti tAnIhocyante, yadvA'nantarAdhyayane mokSamArgagatiruktA iha punarapramAda eva tatpradhAnopAyo, jJAnAdInAmapi tatpUrvakatvAditi, sa eva varNyate, athavA'nantarAdhyayane muktimArgagatiruktA, sA ca vItarAgatvapUviketi yathA tadbhavati tathA'nenAbhidhIyate, ityanena sambandhavayeNAyAtamidamadhyayanam, asya ca mahApurasyeva catvAryanuyogadvArANi vyAvarNya nAmaniSpannanikSepo'bhidheyaH, sa ca nAmapUrvaka ityetanAmanirdezAyAha niyuktikRtni. [507] AyANapaeNeyaM sammattapakkamati ajjhayaNaM / gunnaM tu appamAyaM ege puNa vIyarAgasuyaM / / vR. AdIyata ityAdAnAm-AdiH prathamamityarthaH, tacca tatpadaM ca-nIrAkAGkSatayA'rthagamakatvena vAkyamevAdAnapadaMtena, upacAratazceha tadabhihitamapi tathoktaM, tata AdAnapradAbhihitena prakramAnAmnA 'ida'miti prastutaM samyaktvaparAkramamiti:-upadarzane, ucyata iti zeSaH 'adhyayanaM' prAguktaniruktaM, vakSyati hi-"ihakhalu sammattaparakkame NAma'jjhayaNe pannatte'tti, guNairhi nirvRttaM gauNaM tuH' avadhAraNe gauNameva, apramAda ityupalakSaNatvAd apramAdazrutam, eke punarvItarAgazrutaM, ko'rthaH ?-saMvegAdayo'tra varNyante, tadrUpa eva ca tattvato'pramAda iti tadabhidhAyizrutarUpa-- tvAdapramAdazrutamiti bruvate, anye tvapramAdo'pi vItarAgatAphala iti tatpradhAnyAzrayaNato vItarAgazrutamiti gAthArthaH / atra cAdAnapadanAmnaH sUtrAntargatatvAtsUtrasparzikaniryuktereva tatra vyApAra iti tadupekSya vItarAgazrutanAma ca tasya keSAJcidevAbhimatatvAt 'madhyagrahaNe Adyantau Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-29/1112 gRhItAveva bhavata' iti nyAyato vA dvayamapyanAdRtyApramAdazrutanikSepamabhidhAtumAha - ni. [508] nikkhevo apamAe cauvi0 / / ni. [509] jANagarbhAva yArIre tavvairite amittbhaaiisu| bhAve annANaasaMvarAIsu hoi naayvvo|| ni. [510] nikkhevo apamAe cuvi0|| ni. [511] jANagabhaviyasarIre tavvairitte aso upaMcaviho / aMDayaboMDayavAlaya vAgaya taha kIDae ceva !! ni. [512] bhAvasuaMpuna duvihaM sammasuaMceva hoi micchasuyaM / ___ ahiyAro sammasue ihamajjhayaNami nAyavyo / / vR.gAthApaJcakaM prAya: pratItArthameva, navaram 'amittamAIsutti amitrAH-zatravaH AdizabdAdyAlAdiparigrahasteSu yo'pramAdaH sa tadyatirikto'pramAda ucyate, dravyatvaM cAsya tathAvidhApramAdakAryAprasAdhakatvAt dravyaviSayatvAdvA, 'bhAva' iti bhAve vicArye ajJAnaM-mithyAjJAnamasaMvara:--aniruddhAzravatA, AdizabdAtkaSAyAparigrahaH, eteSu prakramAdapramAdaH-etajjayaM prati sadA sAvadhAnatArUpo bhavati jJAtavyaH / tathA 'so upaMcavidho'tti, sa iti tat-tadyatiriktasUtraM 'tuH'punararthe paJcavidhaM' paJcaprakAraM, paJcavidhatvamevAha-'aNDajaM' haMsAdyaNDakebhyo yajjAyate yathA kvacitpaTTasUtra, pauNDakaM(boNDaja) yadvamanitindukodbhavaM yathA kasasUtraM, vAlajaM yadUraNakAdikezotpannaM yathorNAsUtraM, vAkajaM-sanAtasyAdivAkebhyo yajjAyate yathA sanasUtraM, kITajaM ca yattathAvidhakoTebhyo lAlAtmakaM prabhavati yathA paTTasUtraM, tathA 'samyak zrutam' aGgapraviSTAdi 'mithyA zrutaM' kanakasaptatyAdi, adhikAra:-prakRtaM samyak zrutena, subvyatyayAtRtIyArtha saptamI, 'iha' adhyayane 'jJAtavyaH' avaboddhavyaH, tadrUpatvAdasyeti gAthApaJcakArthaH / samprati gauNatAmevAsya nAmno vaktumAhani. [513] sammattamappamAo ihamajjhayaNami vannio jeNaM / tamheyaM ajjhayaNaM nAyavvaM appmaaysuaN|| vR. 'sammatta'ti subvyatyayAtsamyaktve upalakSaNatvAjjJAnAdiSu cApramAda uktanyAyena saMvegAdiphalopadarzanataH kAkvA tadanuSThAnaM pratyudyamadarzanena vA 'ihamajjhayaNaMmi'tti ihAdhyayane varNito yena tasmAdetadadhyayanaM jJAtavyam 'apramAdazrutaM' apramAdazrutanAmakamiti gAthArthaH / / gato nAmaniSpatranikSepaH, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedam mU. (1112) suaM me AusaMteNaM bhagavayA evamakkhAyaM-iha khalu sammattaparakkame nAma'jjhayaNe samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNa mahAvIreNaM kAsaveNaM paveie jaM sammaM sadahaittA pattiyAittA royaittA phAsaittA pAlaittA tIraittA kiTTaittA sohaittA ArAhaittA ANAe anupAlaittA bahave jIvA sijhati bujjhati muccaMti parinivvAyaMti savvadukkhANamaMtaM kareMti / / k.'zrutam AkaNitaM 'me' mayA AyuSmanniti ziSyAmantraNama, etacca sudharmasvAmI jambUsvAminaM pratyAha, 'tene ti yaH sarvajagatpratItaH, tenApi kIdRzetyAha-'bhagavatA' samagraizvaryAdimatA prakramAnmahAvIreNa eva'miti vakSyamANaprakAreNa 'AkhyAtaM' kathitaM, tameva prakAramAha-'iha' Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-29,[ ni.513] 149 asmin jagati jinapravacane vA 'khalu' nizcitaM samyaktvamiti guNaguNinorananyatvAtsamyaktvaguNAnvito jIvastasya samyaktve voktarUpe sati parAkramaH-uttarottaraguNapratipattyA kArijayasAmarthyalakSaNo varNyate'sminniti samyaktvaparAkramaM nAmAdhyayanamastIti gamyate, nanvevamidamapi gauNameva nAma tatkimiti niyuktikRtA''dAnapadenaitaduktam?, itare tu gauNe iti, satyametat, kintu nAmno'nekavidhatvasUcanArthaM niyuktikRtetthamuktaM na tvasya gauNatvavyavacchedArtha, tacca kena praNItamityAha-'zramaNena' zrAmaNyamanucaratAdharmakAyAvasthAmAsthitenetyarthaH, bhagavatA mahAvIreNa kAzyapena 'praveditaM' svataH praveditameva bhagavatA mamedamAkhyAtamityuktaM bhavati, anena vaktadvAreNa prastutAdhyayanasya mAhAtmyamAha-- ___ nanu sudharmasvAmino'pi zrutakevalitvAttadvAreNApyasya prAmANyaM sidhyatyeva tatkimevamupanyAsa:?, ucyate, labdhapratiSThairapi gurUpadiSThaM gurumAhAtmyaM ca khyApayadbhiH sUtramarthazcAkhyeya iti khyApanArthamevamupanyAsaH, itthaM vaktRdvAreNasya mAhAtmyamabhidhAya saMprati phaladvAreNAha'yadi ti prastutAdhyayanaM 'samyag' avaiparItyena zraddhAya' zabdArthobhayarUpaM sAmAnyena pratipadya 'pratItya' uktarUpameva vizeSata itthameveti nizcitya, yadvA saMvegAdijanitaphalAnubhavalakSaNena pratyayena pratItipathamavatArya, 'rocayitvA' tadabhihitArthAnuSThAnaviSayaM tadadhyayanAdiviSayaM vA'bhilASAtmAtma utpAdya, saMbhavati hi kvacidguNattayA'vadhArite'pi kadAcidarucirityevamabhidhAnaM, 'phAsitta'ti taduktAnuSThAnataH spRSTavA 'pAlayitvA' tadvihitAnuSThAnasyAtIcArarakSaNena 'tIrayitvA' taduktAnuSThAnaM pAraM nItvA 'kIrtayitvA' svAdhyAyavidhAnataH saMzuddha 'zodhayitvA' taduktAnuSThAnasya tattadguNasthAnAvAptita uttarottarazuddhiprApaNena ArAdhya' yathAvadutsargApavAdakuzalatayA yAvajjIvaMtadarthAseknena, etat sarvaM svamanISikAto'pi syAdata Aha'AjJayA' guruniyogAtmikayA anupAlya' satatamAsevya, yadvA 'spRSTavA' yogatrikeNa manovAkkAyalakSaNena, tatra manasA-sUtrArtho bhayacintanena vacasA-vacanAdinA kAyena-bhaGgakaracanAdinA, evaM pAlanArAdhanayorapi yogatrayaM vAcyaM, 'pAlayitvA' parAvartanAdinA'bhirakSya 'tIrayitvA' adhyayanAdinA parisamApya 'kIrtayitvA' gurovinayapUrvakabhidamitthaM mayA'dhItamiti nivedya 'zodhayitvA' guruvadanubhASaNAdibhiH zuddhaM vidhAya 'ArAdhya' utsUtraprarUpaNAdiparihAreNAbAdhayitvA zeSaM prAgvatravaram AjJayeti jinAjJayA, uktaM hi "phAsiya jogatieNaM pAliyamavirAhiyaM ca emev| tIriyamaMtaM pAviya kiTTiya gurukahaNa jinamAnA / / " evaM ca kRtvA kimityAha-'bahavaH' aneka eva 'jIvAH' prANinaH 'siddhanti' ihaivAgamasiddhatvAdinA, 'budhyante' dhAtikarmakSayeNa, vimucyate' bhavopagrAhikarmacatuSTayena, tatazca parinirvAnti' karmadAvAnalopazamena ata eva sarvaduHkhAnAM zArIramAnasAnAm' antaM' paryantaM kurvanti muktipadAvAptyeti satrArthaH / / / samprati vineyAnugrahArthaM sambandhAbhidhAnapurassaraM prastutAdhyayanArthamAha mU.(1113) tassa NaM ayamaDhe evamAhijjai, taMjahA-saMvege 1 nivvee 2 dhammasaddhA 3 gurusAhammiyasussUsaNayA4 AloyaNA 5 niMdayaNA 6 garihaNayA 7 sAmAie 8 cauvIsatthae Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-29/1113 9 vaMdaNae 10 paDikkamaNe 11 kAussage 12 paccakkhANe 13 thayathuimaMgale 14 kAlapaDilehaNayA 15 pAyacchittakaraNe 16 khamAvaNayA 17 sajjhAe 18 vAyaNayA 19 paripucchaNayA 20 pariyaTTayaNA 21 anuppehA 22 dhammakahA 23 suyassa ArAhaNayA 24 egaggamanasaMnivesaNayA 25 saMjame 26 tave 27 vodAne 28 suhasAe 29 appaDibaddhayA 30 vivittasayanAsanasevaNayA 31 viniva?NayA 32 saMbhogapaccakkhaNe 33 uvahipaccakkhANe 34 AhArapaccakkhANe 35 kasAyapaccakkhANe 36, jogapaccakkhANe 37 sarIrapaccakkhANe 38 sahAyapaccakkhANe 39 bhUttapaccakkhANe 40 sambhAvapaccakkhANe 41 paDirU vayA42 veyAvacce 43 sabvaguNasaMputrayA44 vIyarAgayA45 khaMtI46 muttI47 maddave48 ajjave49 bhAvasacce 50 karaNasacce 51 jogasacce 52 managuttayA53 vayaguttayA54 kAyaguttayA55 maNasamAdhAraNayA56 vayasamAdhAraNayA 57 kAyasamAdhAraNayA 58 nANasaMpannayA 59 daMsaNasaMpatrayA 60 carittasaMpannayA 61 soiMdiyaniggahe 62 cakkhidiyaniggahe 63 ghANidiyaniggahe 64 jibhidiyaniggahe 65 phAsiMdiyaniggahe66 kohavijae 67 mANavijae 68 mAyAvijae 69 lobhavijae70 pijjadosamicchAdasaNavijae 71 selesI 72 akammayA 73 (dvaaraanni)| vR. 'tasye'ti samyaktvaparAkramAdhyayanasya namiti sarvatra vAkyAlaGkAre 'aya' mityanantarameva vakSyamANaH arthaH' abhidheyaH evam' amunA vakSyamANaprakAreNa 'AkhyAyate' kathyate mahAvIreNeti gamyate, tadyatheti vakSyamANatadarthopanyAsArthaH,saMvego 1 nirvedo 2 dharmazraddhA 3 'gurusAhammiyasussUsaNa'tti sArmikaguruzuzrUSaNam ArSatvAccehottaratra ca sUtreSvanyathA pATha: 4 AlocanA 5 nindA 6 gardA 7 sAmayikaM 8 caturvizatistavo 9 vandanaM 10 pratikramaNaM 11 kAyotsargaH 12 pratyAkhyAnaM 13 stavastutimaGgalaM 14 kAlapratyupekSaNA 15 prAyazcittakaraNaM 16 kSamaNA 17 svAdhyAyo 18 yAcanA 19 pratipracchanA 20 parAvartanA 21 anuprekSA 22 dharmakathA 23 zrutasyArAdhanA 24 ekAgramana:saMnivezanA 25 saMyama 26 stapo 27 vyavadAnaM 28 sukhazAyo 29 pratibandhatA 30 vivaktazayanAsanasevanA 31 vinivarttanA 32 sambhogapratyAkhyAnam 33 upadhipratyAkhyAnam 34 AhArapratyAkhyAnam 35 kaSAyapratyAkhyAnam 36 yogapratyAkhyAnaM 37 zarIrapratyAkhyAnaM 38 sahAyapratyAkhyAnaM 39 bhaktapratyAkhyAnaM 40 sadbhAvapratyAkhyAnaM 41 pratirUpatA 42 vaiyAvRttyaM 43 sarvaguNasaMpUrNatA 44 vItarAgatA 45 kSAnti: 46 mukti: 47 mArdavaM 48 ArjavaM 49 bhAvasatyaM 50 karaNasatyaM 51 yogasatyaM 52 manogusatA53 vAgguptatA54 kAyaguptatA55 manaHsAdhAraNA 56 vAksAdhAraNA57 kAyasAdhAraNA 58jJAnasaMpannatA 59 darzanasaMpannatA 60 cAritrasaMpannatA 61 zrotrendriyanigrahaH 62 ghrANendriyanigrahaH 63 cakSurindriyanigrahaH 64 jihvendriyanigrahaH 65 sparzanendriyanigrahaH 66 krodhavijayo 67 mAnavijayo 68 mAyAvijayo 69 lobhaviyajaH 70 premadveSamithyAdarzanavijayaH 71 zailezI 72 akarmateti 73 ityakSarasaMskAraH // mU. (1114) saMvegeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai?, saMvegeNaM anuttaraM dhammasaddhaM jaNayai, anuttarAe dhambhasaddhAe, saMvega havyAmAgacchai, anaMtANubaMdhikohamANamAyAlobhe khavei, kamma nabaMdhai, tappaccaiyaM camicchattavisohi kAUNa daMsaNArAhae bhavai, daMsaNavisohieNaM visuddhAe Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-29,[ ni.513] 151 atthegaiyA tenevaNaM bhagavyahaNeNaM sijhaMti bujjhAMti vimuccaMti parinivvAyaMti savvadukkhANamaMtaM kareMti, sohIe ya NaM visuddhAeM taccaM puno bhagavaggahaNaM naaikkmNti|| va. sarvasya cAsya prayAsasya muktireva phalaM tatra ca pravRttirabhilASapUvikA tadrUpazca saMvega ityAditastamAha-saMvegomuktyabhilASastena bhadanta ! iti pUjyAbhimantraNaM 'jIvaH kiM janayati ?' jantu: kataraM guNamutpAdayatIti yo'rthaH ?, iti ziSyapraznaH, atra prajJApaka: prativacanamAha-saMvegena anuttarAM' pradhAnAM dharma:-zrutadharmAdistatra zraddhA-tatkaraNAbhilASarUpA dharmazraddhA tAM janayati, tadabhAve hi na tatsambhavo, bhAve'pi vA devalokAdiphalaivAsAviti nAnuttaratvamasyAH, tayA'pi kimityAha-anuttasyA dharmazraddhayA saMvegaMtamevArthAdviziSTataraM'havvati zIghramAgacchati, tadyatirekeNa hi viSayAdyabhilASato na tathA'smitrAgamanam, anuttarazraddhAyAM tvanyatra nirabhiSvaGgatayA nAnyathAtvasambhavaH, tato'pi kimityAha-'anantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAn' vakSyamANalakSaNAn kSapayati, tathA 'karma' prastAvAdazubhaprakRtirUpaM 'na bandhAti' na zleSayati, evamapi ko guNaH?, ityAha sakaSAyakSayaH pratyayo-nimittaM yasyAH sA tatpratyayA saiva tatpratyayikA svArthe kan pratyayastAM, 'caH' karmAbandhakatvApekSayA samuccaye, mithyAtvasya 'visohi'tti vizodhanaM vizuddhiHsarvathA kSayo mithyAtvavizuddhistAM kRtvA darzanasya-prastAvAtkSAyikasamyaktvasyArAdhako niraticArapAlanAkadarzanArAdhako bhavati, tathA'pi kimityAha-darzanavizuddhA ca 'vizuddhA' atyantanirmalayA 'asti' vidyate 'egaya'tti ekakaH kazcittathAvidho bhavastenaiva bhavagrahaNena' janmopAdAnena siddhati, kimuktaM bhavati?- yasminneva janmani darzanasya tathAvidhA zuddhistatraiva muktiM gacchati, yathA marudevI svAminI, yastu na tenaiva siddhati sa kimityAha-zuddhA prakramAdarzanasya vizuddhA 'taccaM'ti tRtIyaM punarbhavagrahaNam-anyajanmopAdAnAtmakaM 'nAtikrAmati'nAtivartate, avazyaM tRtIyabhavagrahaNe siddhatItyarthaH, utkRSTadarzanArAdhakApekSayaitat, "ukkosadasaNe NaM bhaMte ! jIve kaihiM bhavaggahaNehi sijjhijjA?, goyamA ! ukkoseNaM teneva, tato mukke taiyaM nAikkamati !" mU.(1115) nivveeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ?, nivveeNaM divvamAnussatiricchaesu kAmabhoesu nivveyaM havvamAgacchai savvavisuesu virajjai, savvavisaesu virajjamANe AraMbhapariccAyaM karei, AraMbhapariccAyaM karemANe saMsAramAgaM vucchidai siddhimaggapaDivane ya hvi|| vR.saMvegAccAvazyambhAvI nirveda iti tamAha-itaH prabhRti sarvatra sugamatvAna praznavyAkhyA, 'nirvedena' sAmAnyataH saMsAraviSayeNa-kadA'sau tyakSyAmItyevaMrUpeNa divyamAnuSatairazceSu, sUtratvAtkapratyayaH, yathAsambhavaM devAdisambandhiSu kAmabhogeSuktarUpeNa nirveda havvamAgacchati yathA-alametairanarthahetubhiriti, tathA ca sarvaviSayeSu virajyate' azeSazabdAdiviSayaM virAgamApnoti, virajyamAnasteSu ArambhaH-prANyupamardako vyApArastattyAgaM karoti, viSayArthatvAtsarvArambhANAM, tatparityAgaM kurvan 'saMsAramArga' mithyAtvAviratyAdirUpaM vyavacchinatti, tattyAgavata eva tattvata ArambhaparityAgasambhavAt, tadyavacchittau ca suprAya eva siddhimArgaH- samyAdarzanAdi Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-29/1115 ritI siddhimArgapratipatrAzca bhavati / / mU. (1116 ) dhammaddhAe NaM bhaMte! jIve kiMjaNayai?, 2 sAyAsukkhesurajjamANe virajjai agAradhammaM ca NaM cayai, anagArie NaM jIve sArIramAnasANaM dukkhANaM cheyaNabheyaNasaMjogAINaM vuccheyaM karei avvAbAhaM ca NaM suhaM nivvttei|| vR. satyapi nirvede dharmazraddhaiva sakalakalyANanibandhanamiti tAmAha-'dharmazraddhayA' uktarUpAyA sAta-sAtavedanIyaM tajjanitAni saukhyAni sAtasaukhyAni prAgvanmadhyapadalopI samA-- sasteSu vaiSayikasukheSvitiyAvat 'rajyamAnaH' pUrva rAgaM kurvan 'virajyate' viraktiM gacchati, 'agAradharma ca' gRhAcAraM gArhasthyamitiyAvat, cazabdazceha vAkyAlaGkAre, 'tyajati' pariharati, tadatyAgasya viSayaikasukhAnurAganibandhanatvAt, tatazca anagAra'tti prAkRtatvAd 'anagArI' yatiH san jIvaH zArIramAnasAnAM duHkhAnAM kirUpANAmityAha-'chedanabhedanasaMyogAdInA' miti, chedanaMkhaGgAdinA dvidhAkaraNaM bhedanaM-kuntAdinA vidAraNam, AdizabdasyehApi sambandhAttA-DanAdayazca gRhyante, tatazchedabhedanAdInAM zArIraduHkhAnAM saMyogaH-prastAvAdaniSTasambandhaH, AdizabdAdiSTaviyogAdiparigrahaH, tatazca saMyogAdInAM mAnasaduHkhAnAM vizeSeNa-punarasambhavalakSaNenocchedaH - abhAvo vyucchedastaM karoti, tannibandhanakarmocchedeneti bhAvaH, ata eva avyAbAdham' uparatasakalapIDaM mauktamitiyAvat, 'ca:' punararthe bhitrakramastataH sukhaM puna: 'nirvarttayati' janayati, pUrva saMvegaphalAbhidhAnaprasaGgena dharmazraddhAyAH phalanirUpaNamiha tu khyAtatryeNetyapaunaruktyamiti bhaavniiym|| mU.(1117 ) gurusAhammiyasussUsaNayAe NaM bhaMte! jIva kiM jaNei?, 2 vinayapaDivatti jaNei, vinayapaDivanne NaM jIve aNaccAsAyaNasIle neraiyatirikkhajoNiyamanussadevadugAIo niraMbhai, vanasaMjalaNapattibahumANayAe mAnussadevasuggaio nibaMdhai siddhisugaiMca visohei pasatthAhaM ca NaM vinayamUlAiMsavakajjAiM sAhai, atre ya bahave jIve vinaittA havai / / vR.dharmazraddhAyAM cAvazyaM guravaH zuzrUSitavyA iti guruzuzrUSaNamAha-gurUNAM zuzrUSaNaM-paryupAsanaM tena 'vinayapratipattIm' ucitakattavyakaraNAGgIkArarUpAM janayati 'vinayapaDivatre ya'tti prAgvat pratipanna:-aGgIkRto vinayo yena sa tathA 'caH' punararthe jIvaH 'anaccAsAyaNAsIle'tti atIvA''yaM-samyaktvAdilAbhaM zAtayati-vinAzayatItyatyAzAtanA tasyAM zIlaM-tatkaraNasvabhAvAtmakamasyetyatyAzAtanAzIlo na tathA'natyAzAtanAzI:, ko'rthaH ? -guruparivAdAdiparihArakRt, evaMvidhazca nairayikatiryaggonikamanuSyadevadurgatIriti-nairayikAzca tiryaJcazca nairayikatiryazcasteSAM yoniH svArthike ke nairayikatiryagyonike-pratIte 'manuSyadevadurgatI ca' mlecchakilbiSitvAdilakSaNe 'niruNaddhi' niSedhati, taddhetoratyAzAtanAyA abhAvena tatrAgamanAt, tathA varNa:-zlAghA tena saJjavalanaM-guNodbhAvanaM varNasaJjavalanaM bhaktiH-aJjalipragrahAdikA bahumAnam-AntaraprItivizeSa eSAM dvandve bhAvapratyaye ca varNasaJvalanabhaktibahumAnatA tayAprakramAdgurUNAM vinayapratipattirUpayA 'mANussadevasoggaio'tti mAnuSyadevasugatI: viziSTakulaizvaryendratvAdyupalakSitA nibandhAti tatprAyogyakarmabandhaneneti bhAvaH, siddhisoggaI'tti siddhisugatiM ca vizodhayati, tanmArgabhUtasamyagdarzananAdivizodhanena, 'prazastAni' ca Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-29, [ ni.513] 153 prazaMsArapadAni 'vinayamUlAni' vinayahetukAni sarvakAryANIha zrutajJAnAdIni paratra ca muktiM 'sAdhayati' niSpAdayati, tatkimevaM svArthasAdhaka evAsAvityAha-anyAMzca bahUn jIvAn 'vinetA' vinayaM grAhitA, svayaM susthitasyopAdeyavacanAt, uktaM hi. "Thio uThAvae paraM"ti, tathA ca vinayamUlatvAdazeSa zreyasAM tatprApaNena parArthasAdhako'pyasau bhavatyeveti bhaavH| mU.(1118)AloyaNAe NaM bhaMte! jIve kiMjaNei?, 2 mAyAniyANamicchAdarisaNasallANaM mukkhamAgavigghANaM anaMtasaMsAravaddhanANaM uddharaNaM karei ujju bhAvaM ca jaNei, ujju bhAvaM paDivatre ya NaM jIve amAI itthIveyaM napuMsagaveyaM ca na bandhai, pubbabaddhaM ca NaM nijjarai / / vR.guruzuzrUSAM kurvato'pyatIbhArasambhave AlocanAta eva vivakSitaphalaprAptiriti tAmAhaaGiti-sakalasvadoSAbhivyAptyA locanA-AtmadoSANAM guruparataH prakAzanA''locanA tayA mAyA-zAThyaM nidAna- mamAtastapaHprabhRtyAderidaM syAditi prArthanAtmakaM mithyAdarzanaM-sAMzayikAdi etAni zalyAnIva zalyAni tataH karmadhAraye mAyAnidAnamithyAdarzanazalyAni, yathA hi tomarAdizalyAni tatkAladuHkhadAne'pyAyatau duHkhadAyIni evaM mAyAdInyapItyevamucyate tepAM 'mokSavighnAnAM' pApAnubandhakarmabandhanibandhanatvena muktyantarAyANaM, tathA'nantarasaMsAravarddhayantivRddhi nayantItyanantasaMsAravarddhanAni teSAm uddharaNam' apanayanaM karoti, taduddhakaraNatazca 'RjubhAvaMca' ArjavaM janayati 'ujjubhAvapaDivanne ya'tti pratipatrarjubhAvazca jIvaH 'amAyI' mAyArahitastataH puMstvanibandhanatvAdamAyitvasya 'itthiveya'tti prAgvadvinduloye strIvedaM napuMsakavedaM ca na bandhAti, pUrvabaddhaM ca tadeva dvayaM yadvA sakalamapi karma 'nirjarayati' kSapayati, tathA ca muktipadamApnotityabhiprAyaH, uktaM hi "uddhiyadaMDo sAhU acireNa uvei sAsayaM ThANaM / sovi anuddhiyadaMDo saMsArapavaDDao hoti ||"tti mU.(1119) niMdaNayAe NaM bhaMte! jIve kiMjaNei?, 2 pacchAnutAvaM jaNai, pacchAnutAveNaM virajjamANe karaNaguNaseDhi paDivajjai, karaNaguNaseDhipaDivanne ya anagAre mohanijaM kamma ugghaaei|| vR. AlocanA ca duSkRtanindAvata eva saphalA bhavatIti tAmAha-'niMdaNayAe'tti, ArSatvAtrindanam-AtmanaivAtmadoSaparibhAvanaM tena 'pazcAdanutApaM' hA ! duSTamanuSThitamidaM mayetyAdirUpaM janayati, tataH pazcAdanutApena 'virajyAmAnaH' vairAgyaM gacchan karaNena-apUrvakaraNena guNahetukA zreNiH karaNaguNazreNiH sarvoparitanasthitermohanIyAdikarmadalikAnyupAdAyodayasamayAtprabhRti dvitIyAdisamayeSvasaGghayAtaguNapudgalaprakSeparUpA''ntamaurrArtikI, yata uktam "uvarimaThiIi daliyaM heTThimaThANesu kuNai gunnseddhii| guNasaMkamakaraNaM puNa asuhAA suhami pkkhivi||" upalakSaNatvAtsthitidhAtarasaghAtaguNasaMkramabandhAzca viziSTAH, athavA karaNaguNena-apUrvakaraNAdimAhAtmyena zreNi: karaNaguNazreNiH prakramAtkSapaka zreNireva gRhyate, yadvA karaNaM-piNDavizuddhAdi tadupalakSitaguNAnAM jJAnAdInAM zreNi uttarottaraguNaparamparAsvarUpA tAM pratipadyate 'karaNaguNaseDhIpaDivanne yatti prAgvatpratipannakaraNaguNazreNikazcAnagAra: 'mohanIyaM' darzanamohanIyAdi Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-29/1119 karma 'udghAtayati' kSapayati, tatkSapaNe ca muktiprAptirityarthata uktaiva bhavati / / mU. (1120) garihaNAe NaM bhaMte! jIve kiMjaNei?, 2 apuraskAraMjaNei, apuraskAragae NaM jIve appasatthehiMto jogehito niyattaI pasatthehi ya paDivajjai, pasatthajogapaDipane ya NaM anagAre anaMtadhAI pajjave khavei / / __ vR.kazcidAtmano'tyantaduSTatAM paribhAvayan na nindAmAtreNa tiSThet kintu garhAmapi kuryAditi tAmAha-'garihaNayAe'tti garhaNena-parasamakSamAtmano doSodbhAvanane 'apurakAra'ti puraskaraNaM puraskAro-guNavAnayamiti gauravAdhyAropo na tathA'puraskAra:-avajJAspadatvaM taM janayatyAtmana iti gamyate, tathA cApuraskAraMgataH-prAptaH apuraskAragataH- sarvatrAvajJAspadIbhUto jIvaH kadAcikadadhyavasAyotpattAvapi tadbhItita eva 'aprazastebhyaH' karmabandhahetubhyo yogebhyaH 'nivartate' tAn na pratipadyate. prazastayogAMstu pratipadyata iti gamyate, pasatthajogapaDivane ya'tti pratipannaprazastayogo'nagAro'nantaviSayatayA'nante jJAnadarzane hantuM zIlaM yeSAM te'nantaghAtinastAna 'paryavAn' prastAvAt jJAnAvaraNAdikarmaNastadghAtitvalakSaNAn pariNativizeSAn 'kSapayati' kSayaM nayati, paryavAbhidhAnaM ca tadrUpatayaiva dravyasya vinAza iti khyApanArtham, upalakSaNaM caitanmaktiprApteH, tadarthatvAtsarvaprayAsasya, evamanuktA'pi sarvatra muktiprAptireva phalatvena draSTavyA / / mU. (1121) sAmAieNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ?, sAvajjajogaviraI jaNayai / / 7. AlocanAdIni ca sAmAyikavata eva tattvato bhavantIti taducyate-'sAmAyikena' uktarUpeNa sahAvadyena vartanta iti sAvadhA:-karmabandhahetavo yogA-vyApArAstebhyo viratiHuparamaH sAvadyayogaviratistAM janayati, tadviratisahitasyaiva sAmAyikasambhavAt, na caivaM tulyakAlatvenAnayoH kAryakAraNabhAvAsambhava iti vAcyaM, keSucittulyakAleSvapivRkSacchAyAdivatkAryakAraNabhAvadarzanAd, evaM sarvatra bhAvanIyam // . mU. (1122) cauvIsatthaeNaM bhaMte ! jIve kiMjaNei?, daMsaNavisohiM jaNai / / 7. sAmAyikaM ca pratipattukAme tatpraNetAraH stotavyAH, te ca tattvatastIrthakata eveti tatsUtramAha-'caturvizatistavena etadavasarpiNIprabhavatIrthakRdutkIrtanAtmakenadarzanaM-samyaktvaM tasya vizuddhiH-tadupaghAtikarmApagamato nirmalIbhavanaM darzanavizuddhistAM janayati / / mU.(1123) vaMdaNaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei , 2 nIyAgoyaM kammaM khavei uccAgoyaM nibaMdhai sohagaM ca NaM appaDihayaM ANAphalaM nivattei dAhiNabhAvaM ca NaM jnnei|| vR. stutvA'pi tIrthakarAn guruvandanapUrvikaiva tatpratipattiriti tadAha-'vandanake na' AcAryAdhucitapratIpattirUpeNa 'nIcairgotram' adhamakulotpattinibandhanaM karma kSapayati, 'uccaigotraM' tadviparItarUpaM nibandhAti, saubhAgyaM ca' sarvajanaspRhaNIyatArUpam 'apratihataM' sarvatrApratiskhalitamata evAjJA-janena yathoditavacanapratipattirUpA phalaM 'nirvarttayati' janayati, tadvato hi prAya AdeyakarmaNo'pyudasambhavAdAdeyavAkyatA'pi saMbhavatIti, dakSiNabhAvaMca' anukUlabhAvaM janayati lokasyeti gabhyate, tanmAhAtmyato'pi sarvaH sarvAvasthAsvanukUla eva bhavati / __mU.(1124 )paDikkameNaNaM bhaMte ! jIve kiMjaNei?, 2 vayachidAI pihei, pihiyavayachidde puna jIve niruddhAsave asabalacarite aTThasupavayaNamAyAsu uvautte apuhutte suppaNihie vihri|| Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-29,[ ni. 513 ] vR.etadguNasthitenApi madhyamatIrthakRtAM tIrtheSu skhalitasambhave pUrvapazcimayostu tadabhAve'pi pratikramitavyamiti pratikramaNamAha-'pratikramaNena' aparAdhebhyaH pratIpanivartanAtmakena vratAnAMprANAtipAtanivRttyAdInAM chidrANi-aticArarUpANi vivarANi vratacchidrANi 'pidadhAti' sthagayati apanayatItiyAvat, tathAvidhazca kaM guNamavApnotityAha-pihitavratacchidraH punarjIvaH 'niruddhAzravaH' sarvathA hiMsAdyAzravANAM niruddhatvAt, ata evAsabalaM-sabalasthAnairakarburIkRtaM caritraM yasya satathA, 'aSTasu pravacanamAtRSu' uktarUpAsu upayuktaH' avadhAnavAntata evAvidyamAnaM pRthaktvaM-prastAvAtsaMyamodyogebhyo viyuktasvarUpaM yasyAsau apRthaktvaH-sadA saMyamayogavAn (a) pramatto vA pAThAntarAt, tathA 'supraNihitaH' suSTu saMyame praNidhAnavAn, pAThAntarato vA suSTha praNihitAni-asanmArgAt pracyAvya sanmArge vyavasthApitAnIndriyANyaneneti supraNihitendriyaH 'viharati' sayamAdhvani yaati| mU.(1125) kAussaggeNa bhaMte! jIve kiMjaNei?, 2 tIyapaDupannaM pAyacchittaM visohei, visuddhapAyacchitte ya jIve nivvuyahiyae ohariyabharuvva bhAravahe dhammajjhANovagae suhaM suheNaM vihr|| vR.atra cAtIcArazuddhinimittaM kAyotsargaH kartavya iti tamAha-kAyaH zarIraM tasyotsarga:AgamoktanItyA parityAgaH kAyotsargastena, atItaM ceha cirakAlabhAvitvena pratyutpannamiva pratyutpanna cAsanakAlabhAvitayA'tItapratyutpanna 'prAyazcittam' upacArAtprAyazcittAhamatIcAraM 'vizodhayati' tadupAjitapApApanayato'panayati, vizuddhaprAyazcittazca jIvo nirvRttaM-svasthIbhUtaM hRdayam-antaHkaraNamasyeti nirvRttahRdayaH, ka iva? - 'ohariya'tti apahataH-apasArito bhara iti-bhAro yasmAtsa tathA, iveti bhintrakramaH, tato bhAraM vahatIti mUlavibhujAderAkRtigaNatvAkapratyaye bhAravaho-vAhIkAdiH sa iva, bhAraprAyA hatIcArAstatastadapanayane'pahatabharabhAravAha iva nirvRttahRdayo bhavatIti bhAvArthaH, sa ca dhyAna-dharmAdhupagataH prApto dhyAnopagataH pAThAntarataH prazastadhyAnadhyAyI 'sukhaMsukhena' sukhaparamparAvAptyA viharati' ihaparalokayoravatiSThate, ihaiva jIvan muktyavAseriti bhAvaH / / mU.(1126 ) paccakkhANeNaM bhaMte! jIve kiMjaNei?, 2 AsavadArAInirubhai paccakkhANeNaM icchA nirohaM jaNayai icchAnirohaM gae NaM jIve savva davyesu vinIyataNhe sIibhUe vihri| vR. evamapyazuddhamAne pratyAkhyAnaM vidheyamiti tadAha-'pratyAkhyAnena' mUlaguNottaraguNapratyAkhyAnarUpeNA zravadvArANi niruNaddhi, tannirodhahetutvAttasya, upalakSaNaM caitat, puropacitakarmakSaye muktyaGgatvenAsyAnyatroktatvAt, tathA cAha "paccakkhANamiNaM seviUNa bhAveNa jinvruddittuN| pattA'naMtA jIvA sAsayasokkhaM lahuM mokkhaM / / " mU. (1127) thayathuimaMgaleNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ?, 2 nANadaMsaNacaritabohilAbha saMjaNai, nANadaMsaNacarittabohilAbhasaMpanne NaM jIve aMtakiriyaM kappavimAnovavattiyaM ArAhaNaM aaraaheh|| Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-29/1127 vR.atra cottaraguNapratyAkhyAnAntarbhUtaM namaskArasahitAdi, tadgrahaNAnantaraMca yatra sannihitAni caityAni (tatra) tadvandanaM vidheyamityuktaM prAk, tacca na stutistavamaGgalaM vineti tadAha-tatra stavAdevendrastavAdayaH stutaya-ekAdisaptazlokAntAH, yata uktam ___ "egadugatisilogA(thuio) annesiM jAva huMti sttev| devidatthavamAI tena paraM thuttayA hoti ||"tti, tatazca stutayazca stavAzca stutistavAH, stutizabdasya ktyantatvAtpUrvanipAtaH, sUtre tu prAkRtatvAdyAtyayanirdezaH, stutistavA eva maGgalaM-bhAvamaGgalarUpaM stutistavamaGgalaM tena jJAnadarzanacAritrAtmikA bodhinidarzanacAritrabodhistasya lAbho jJAnadarzanacAritrabodhilAbhaH, paripUrNajinadharmAvAptirityarthaH, taM janayati, uktaJca "bhattIe jinavarANaM paramAe khiinnpijjdosaannN| ___ ArogabohilAbhaM samAhimaraNaM ca paaveNti||" jJAnadarzanacAritralAbhabodhisaMpannazca jIvo'ntaH-paryanto bhavasya karmaNAM vA tasya kriyAabhinirvattanamantakriyA, muktirityarthaH, tatazcAntakriyAhetutvAdantakriyA tAm, antakriyAhetutvaM ca tadbhave'pi syAdata Aha-kalpA devalokA vimAnAni-gaveyakAnuttaravimAnarUpANi teSUpapattiryasyAM sA kalpavimAnopapattikA tAM, kimuktaM bhavati?-anantarajanmani kalpAdiSu viziSTadevatvAvAptiphalAM paramparAyA tu muktiprApikAm 'ArAdhanA' jJAnAdyArAdhanAtmikAm 'ArAdhayati' sAdhayati, iyaM caivaMvidhA''rAdhanA tapasvitAyAmapitathAvidhagurukarmANaM tathAvidhakarmavedanA'bhAvavantaM ca jIvamapekSyoktA, antakriyAbhAjanaM ca jIvavastu caturdhA bhavati, tathAhi-kazcitpratipadyApi zrAmaNyaM pAlayannapi saMyamaMtathAvidhagurukarmatayA tathAvidhaviziSTAdhyavasAyAsambhavena tathAvidhakarmavedanAyA abhAvAnA tadbhava eva muktibhAga bhavati, kintu bhavAntare dIrdhaparyAyAvAptyA, yathA sanatkumAracakrI, tathA ca sthAnaGgam___ "tattha khalu ime paDhame aMtakiriyAvatthU-mahAkamme paccAyAe yAvi bhavati, samaNAuso ! se NaM samaNe bhavettA agArAo anagAraM pavvaio uvaTThie neyAuyassa maggassa saMjamabahule samAhibahule(saMvarabahule) lUhe tIraTThIo uvahANavaM dukkhaMkhave tavassI, tassa NaM tahappagAre tave bhavati no tahappagArA veyaNA bhavati, se NaM tahappagAre purisajjAe dIhadIheNaM pariyAraNaM sijjhai bujjhai muccai pariNivvAti savvadukkhANamaMtaM karei, jahA se saNaMkumAre rAyA cAuraMtacakkavaTTI paDhamA aMtakiriyAvatthU 1 / ___ ahAvare docce aMtakiriyAvatthU mahAkammA paccAyAe Avibhavati samaNAuso ! se NaM muMDe bhavittA agArAto anagAriyaM pavvayAi, uvaTThie neyAuyassa jAva uvahANavaM dukkhaM khavei tavassI, tassa NaM tahappagAre tave bhavati, tahappagArA veyaNA bhavati, se NaM tahappagAre purisajAe bhavati, niruddhaNaM pariyAraNaM sijhati jAva savvadukkhANamaMtaM kareti jahA se gayasukumAle" apara: punaralpakarmA zrAmaNyamavApya tathAvidhatapasastathA vedanAyAzcAbhAvAttadabhavabhAvinA dIrghaparyAyeNa nirvANamApnoti, yathA bharatazcakravartI, yathoktam-"ahAvaretacce aMtakiriyAvatthU appakamme paccAvAe yAvi bhavati, samaNAuso ! se NaM muMDe bhavittA agArAo anagAriyaM Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-29, [ ni.513 ] 157 pavvaratti, uvaTThie neAuyassa maggassa saMjamabahule jAva savvadukkhasaMkhave tavassI, tassa NaM no tahappagAre tave bhavati no tahappagArA veyaNA bhavati, se NaM tahappagAre purisajjAe dIheNaM pariyAeNaM sijjhati, jahA se bharahe rAyA cAuraMtacakkavaTTI 3 / " tadanyastvalpakarmA viratimavApya tathAvidhavizuddhAdhyavasAyavazAttathAvidhatapastathAvidhavedanAca labdhyA jhagityeva muktimadhigacchati, yathA marudevI svAminI, tathA ca tatraivoktam"ahAvare cautthe aMtakiriyAvatthU appakamme paccAyAte yAvi bhavati, samaNAuso ! se Na muMDe bhavittA agArAo anagAriyaM pavvatie uvaTThie neyAuyassa magassa saMjamabahule jAva savvadukkhaMkhave tavassI, tassa NaM tahappaMgAre tave bhavati tahappagArA ceva veyaNA bhavati, seNaM tahappagAre purisajAe niruddheNaM pariyAeNaM sijjhai jAva savvadukkhANaM aMtaM kareti, jahA se marudevI bhagavatitti" paThanti ca 'anaMtakiriyaM ArAhaNaM ArAheti ti" atra cAvidyamAnA'ntakriyA- karmakSayalakSaNA tadbhava eva yasyAM sA'nantakriyA tAM paramparAmuktiphalAmityarthaH / / mU.(1128) kAlapaDilehaNAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNei?, 2 nANAvaraNijjaM kama khvei|| vR. arhadvandanAnantaraM svAdhyAyo vidheyaH, sa ca kAla eva, tatparijJAnaM ca kAlapratyupekSaNApUrvakamiti tAmAha-kAla:-prAdoSikAdistasya pratyupekSaNA-AgamavidhinA yathAvannirUpaNA grahaNapratijAgaraNarUpA kAlapratyupekSaNA tayA, jJAnAvaraNIyaM karmakSapayati, yathAvatpravRttyA tathAvidhazubhabhAvasambhavenetibhAvaH / / mU. (1129) pAyacchittakaraNeNaM bhaMte ! jIve kiMjaNei?, 2 pAvakammavisohiM jaNei niraiyAre Avibhavai sammaM ca NaM pAyacchitattataM paDivajjamANe mAgaM ca maggaphalaM ca visohei AyAraM AyAraphalaMca aaraaheii|| vR. kathaJcidakAlapAThe ca prAyazcittaM pratipattavyamiti prakramAyAtaM tatkaraNamAha-tatra pApaM chinatti prAyazcittaM vA vizodhayatIti nairuktavidhinA prAyazcittam, uktaM hi "pAvaM chidati jamhA pAyacchittaMti bhannae teNaM / pAeNa vA'vi cittaM visohae tena pacchittaM ||"ti, taccAlocanAdi tasya karaNaM-vidhAnaM prAyazcittakaraNaM tena pApakarmaNAM vizuddhi:-abhAvaH pApakarmavizuddhistAM janayati niraticArazcApi bhavati, tenaiva jJAnAcArAdyatIcAravizodhanAt, samyak ca prAyazcittaM pratipadyamAno mArgaH-iha jJAnaprAptihetuH samyaktvaM taM ca tatphalaM ca jJAnaM "vizodhayati' nirmalIkurute, tatazcAcaryata ityAcAra:-cAritraM tacca tatphalaM ca-muktilakSaNamArAdhayati, na ca jJAnadarzanayoryugapadbhAvabhAvitvAddhetuphalabhAvAbhAva iti vAcyaM, yata AgamaH __ "kAraNakajjavibhAgo dIvapagAsANa jugvjmmevi| jugavuppannati tahA heU nANassa saMmattaM // " yadvA mArga-cAritraprAptinibandhanatayA darzanajJAnAkhyaM tatphalaM ca cAritraM tata AcAraM cajJAnAcArAdi tatphalaM-mokSamArAyati, athavA 'mAgaMca' muktimArga kSAyopazamikadarzanAdi tatphalaM ca-tameva prakarSAvasthaM kSAyikadarzanAdi, zeSaM prAgvat, vizodhanA''rAdhanayozca sarvatranirati Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-29/1129 cAratayaiva heturiti bhAvanIyam / / mU.(1130) khamAvaNayAe NaM bhaMte! jIve kiMjaNei?, 2 palhAyaNabhAvaMjaNei, palhAyaNabhAvamuvagae ya saccapANabhUyajIvasattesumittIbhAvaM uppAei, mittIbhAvamuvagae ya jIve bhAvavisohi kAUNa nibhae bhavai / / vR.prAyazcittakaraNaM ca kSamaNAvata eva bhavatyatastAmAha-kSamaNA-duSkRtAnantaraM kSamitavyamidaM mayetyAdirUpA tayA 'palhAenaMtabhAvaM jaNayai'tti prahlAdena-Atmano manaHprasattyAtmakenAntarbhA(bhA)vaM-vinAzaM prakramAdanuzasya tajanitacittasaMklezasya ca 'janayati' utpAdayati prahlAdenAntarbhAvamupagatazca, paThanti ca-'palhAyaNabhAvaM jaNayati, palhAyaNabhAvamuvagae yatti, iha ca prahlAdanabhAva:-cittaprasattirUpo'bhiprAyaH, sarve ca te prANAzceha dvitricaturindriyA bhUtAzcataravo jIvAzca-paJcendriyAH sattvAzca-zepajantavaH sarvaprANabhUtajIvasattvAH, uktaM hi "prANA dvitricatuSproktA, bhUtAzca taravaH smRtaaH| jIvAH paJcendriyA jJeyAH, zeSAH sattvA itiiritaaH||" tepu 'mitrIbhAvaM' parahitacintAlakSaNamutpAdayati, tato maitrIbhAvamupagatazcApi jIvaH 'bhAvavizuddhi' rAgadvepavigamarUpAM kRtvA 'nirbhayaH' ihalokAdibhayavikalo bhavati, azeSabhayahetvabhAvAditi bhaavH| mU.(1131) sajjhAeNaM bhaMte ! jIve kiMjaNei ?, 2 nANAvaraNijja kmmkhveii|| vR.evaMvidhaguNAvasthitena svAdhyAye yatitavyamiti tamAha-svAdhyAyena jJAnAvaraNIyamupalakSaNatvAt zeSaM ca karma kSapayati, yata Aha "kammamasaMkhejjabhavaM khavei anusamayameva aautto| annayarammivi joe sajjhAyaMmi ya viseseNaM / " mU. (1132) vAyaNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ?, 2 nijjaraM jaNei suassa ya anusajjaNAe aNAsAyaNAe vaTTai, suyassa ya anusajjaNAe anAsAyaNAe vaTTamANe titthadhamma avalaMbai, titthadhammamavalaMbamANe mahAnijjarAe mahApajjavasAne hvi||| vR. atra ca prathamaM vAcanaiva vidheyeti tAmAha-vakti ziSyastaM prati guroH prayojakabhAvo vAcanA pAThanamityarthastayA 'nirjarAM' karmaparizATanaM janayati, tathA 'zrutasya' Agamasya casya bhitrakramatvAdanAzAtanAyAM ca vartate, tadakaraNe hyavajJAtaH zrutamAzAtitaM bhavet, na tu tatkaraNa iti, paThanti ca-'anusajjaNAe vaTTai' tatrAnuSaGga(a)namanuvartanaM tatra vartate, ko'rthaH ? - avyavacchedaM karoti, tataH zrutasyAnAzAtanAyAmanuSaJjane vA vartamAnaH tIrthamiha gaNadharastasya dharma:-AcAraH zrutadharmapradAnalakSaNastIrthadharmaH yadivA tIrtha-pravacanaM zrutamityarthastaddharma:svAdhyAyastamavalambamAnaH-Azrayan mahatI bahutarakarmaviSayatvAnirjarA'syeti mahAnirjaro mahat-mahApramANaparyavasitatvena prazasyaM vA muktyAvAptyA paryavasAnam-antaH karmaNo bhavasya vA yasya, casya gamyamAnatvAnmahAparyavasAnazca bhavati, muktibhAgU bhavatIti hRdym| mU. (1133) paDipucchaNAe NaM bhaMte ! jIve kiMjaNei?, 2 suttatthatadubhayAI visohei, kaMkhAmohanijaM kammaM vucchidei / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 adhyayanaM-29,[ ni.513] vR. gRhItavAcanenApi saMzayAdhutpattau mudA praSTavyamiti pratipracchanAvasara iti tAmAha- tatra prathamaM kathitasya sUtrAdeH punaH pracchanna pratipracchannaM tena sUtrArthatadubhayAni vizodhayati, saMzayAdimAlinyApanayanena vizuddhAni kurute, tathA kAsA-idamitthamitthaM ca mamAdhyetumucitamityAdikA vAJchA saiva mohayati 'anyatrApI'ti vacanAdanIyari kAGkSAmohanIyaM karma anabhigrahikamithyAtvarUpaM 'vyucchinatti' vishessennaapnyti| mU.(1134) pariyaTTaNayAe NaM bhaMte ! jIve kiMjaNei?, 2 vaMjaNAiMjaNei vaMjaNaladdhiM ca uppaaei|| vR.itthaM vizodhitasyApi sUtrasya mA bhRdvismaraNamiti parAvartanA'vasaraH, tatra ca 'parivaTTaNAe'tti sUtratvAparAvartanA-guNanaM tayA vyajyate ebhirartha iti vyaJjanAni-akSarANi 'janayati' utpAdayati, tAni hivigalatAnyapi guNayato jhagityutpatantItyutpAditAnyucyante, tathA tathAvidhakarmakSayopazamato vyaJjanalabdhi, cazabdAd vyaJjanasamudAyAtmakatvAdvA padasya tallabdhi ca padAnusAritAlakSaNamutpAdayati / / mU.(1135) anuppehAeNaM bhaMte! jIve kiMjaNei?, 2 AuyavajjAosatta kammapayaDIo ghaNiyabaMdhaNabaddhAo siDhilabaMdhaNabaddhAo pakarei, dIhakAlaTiIyAo hassakAlaTiIyAo pakarei, tivvAnubhAvAo maMdAnubhAvAo pakarei, bahuppaesaggAo appapaesagAo pakarei, AuMca NaM kammaM siyaM baMdhai siya nobaMdhai, assAyAveyanijaM ca NaM kammaM no bhujjo bhujjo uvacinai, anAiyaM ca NaM anavayaggaM dIhamaddhaM cAuraMtasaMsArakaMtAraM khippAmeva viiivyi|| vR. sUtravadarthe'pi saMbhavati vismaraNamataH so'pi paribhAvanIya ityanuprekSA prastAvAtsUtrAnuprekSA-cintanikA tayA prakRSTazubhabhAvotpattinibandhanatayA''yuSkavarjAH sapta karmaprakRtiH 'ghaNiyaM ti bADhaM bandhanaM-zleSaNaM tena baddhA nikAcitA ityarthaH 'zithilabandhanabaddhAH' kiJcinmutkalAH, ko'rtha: ?-apavartanAdikaraNayogyAH prakaroti, taporUpatvAdasyAH, tapasazca nikAcitakarmakSapaNe'pi kSamatvAt, uktaM hi-"tavasA unikAiyANaMpi"tti, dIrghakAlasthitikA hasvakAlasthitikAH prakarotIti, zubhAdhyavasAyavazAtsthitisva(ka)NDakApahAreNeti bhAvaH, etaccaivaM, sarvakarmaNAmapi sthiterazubhatvAt, yata uktam "savvAsipi ThitIo subhAsubhANaMpi hoMti asubhaao| mANusatiricchadevAuyaM ca mottUNa sesANaM / / " tIvrAnubhAvAzcatuHsthAnikarasatvena mandAnubhAvAH tristhAnikarasatvAdyApAdanena prakaroti, iha cAzubhaprakRtaya eva gRhyante, zubhabhAvasya zubhAzubhatIvA(vramandA)nubhAvahetutvAt, uktaM hi"subhayapayaDINa visohI(e)tivvamasubhANa saMkileseNaM / anaM hi'visohIe"tti, zubhabhAvena tIvramityanubhAgaM bandhAtIti prakramaH, kvacidimapi dRzyate-"bahupaesaggAo appapaesaggAto kareti" nanu kenAbhiprAyeNAyuSkavarjA: saptetyabhidhAnaM?, zubhAyuSa eva sayatasya sambhavAt, tasyaiva cAnuprekSA tAttvikI, na ca zubhabhAvena zubhaprakRtInAM zithilatAdikaraNaM, saMklezahetukatvAttasya, AhazubhAyurbandho'pyasyAH kiM na phalamuktam?, ucyate, AyuSkaM ca karma syAdvandhAti, tasya tribhAgAdizeSAyuSkatAyAmeva bandha Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-29/1135 sambhavAt, uktaM hi-"siya tibhAge siya tibhAgatibhAge" ityAdi, tatastasya kAdAcitkatvena vivakSitatvAttadvatazca kasyacinmuktiprAptustadvandhAnabhidhAnamiti bhAvaH, aparaM ca 'asAtavedanIyaM' zArIrAdiduHkhahetuM karmacazabdAdanyAzcAzubhaprakRtiH 'no' naiva bhUyobhUyaH upacinoti' bandhAti, bhUyobhUyograhaNaM tvanyatamapramAdataH pramattasaMyataguNasthAnavartitAyAM tadbandhasyApi sambhavAt, anye tvevaM paThanti-'sAyAveyanijaM ca NaM kammaM bhujjo bhujjo uvaciNAti' iha ca zubhaprakRtisamuccayArthazcazabdaH, zeSaM spaSTam, anAdikam' AderasambhavAt, 'ca:' samuccayArtho yokSyate 'anavayagganti anavadat-anapagacchat 'agraM' parimANaM yasya sadA'vasthitAnantaparimANatvena so'yamanavadagro'nanta ityarthastaM, pravAhApekSaM caitat, ata eva 'dIhamaddhaM ti makAro'lAkSaNikaH 'dIrghAkhaM' dIrghakAlaM dIrgho vA'dhvA-tatparibhramaNahetuH karmarUpo mArgo yasmistattathA, catvAra:-caturgatilakSaNA antAH-avayavA yasmistaccaturantaM saMsArakAntAraMkSipramevazIghrameva 'vItIvati'tti 'vyativrajati' vizeSeNAtikrAmati, kimuktaM bhvti?-muktivaapnoti| mU. (1136) dhammakahAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ?, 2 nijjaraM jaNei, dhammakahAe NaM pavayaNaM pabhAver3a, pavayaNapabhAvaeNaM jIve AgamisassabhaddattAe kammaM nibNdhi|| vR. evamabhyasta zrutena ca dharmakathA'pi vidheyeti tAmAha-'dharmakathayA' vyAkhyAnarUpayA nirjarAM janayati, pAThAntarazca pravacanaM 'prabhAvayati' prakAzayati, uktaM ca "pAvayaNI dhammakahI vAdI nemittio tavassI y| vijjA siddho ya kavI advaiva pabhAvagA bhaNiyA / / " 'AgamisassabhaddatAe'tti sUtratvAdAgamiSyaditi-AgAmikAlabhAvi bhadraM-kalyANaM yasmiMstathA tasya bhAvastattA tayA, yadivA''gamiSyatItyAgamaH-AgAmI kAlastasmin zazcadbhadratayA-anavaratakalyANatayopalakSitaM karma nibandhAti, zubhAnubandhi zubhamupArjayatIti bhAvaH / mU.(1137) suyassa ArAhaNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNei?, 2 annANaM khavei, na ya sNkilissi|| vR. itthaM ca paJcavidhasvAdhyAyaratena zrutamArAdhitaM bhavatIti tadArAdhanocyate-zrutasya 'ArAdhanayA' samyagAsevanayA 'ajJAnam' anavabodhaM 'kSapayati' apanayati, viziSTatattvAvabodhAvApteH, na ca saMklizyate' naiva rAgAdijanitasaMklezabhAga bhavati, tadvazato navanavasaMvegAvAH, ___ "jaha jaha suyamo(mava)gAhai aisayarasapasarasaMjuyamapuvvaM / taha taha palhAi munI nvnvsNvegsddhaae|"tti, mU.(1138) egaggamaNasaMnivesaNAe NaM bhaMte! jIve kiMjaNei?, 2 cittanirohaM karei / / vR. zrutArAdhanA caikAgramanaHsaMnivezanAta eva bhavatyatastAmAha-ekamagraM-prastAvAcchubhamAlambanamasyetyekAgraM tacca tanmanazca tasya saMnivezanA-sthApanA, ekAgrevA mana:saMnivezanAtayA cittasyetastata unmArgaprasthitasya nirodho-niyantraNA cittanirodhastaM kroti| mU. (1139) saMjameNaM bhaMte ! jIve kiMjaNei ?, 2 anaNhayattaM jnneh|| vR. evaMvidhasyApi saMyamAdeveSTaphalAvAptiriti tamAha-'saMyamena' paJcA zravaviramaNAdinA 'aNaNhayattaM ti anaMhaskatvam' avidyamAnakarmatvaM janayati, aashrvvirmnnaatmktvaadsy| Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-29,[ ni.513] . mU. (1140) taveNaM bhaMte ! jIve kiMjaNei ?, 2 voyANaM jaNei / / vR. saMyamavato'pi na tapo vinA karmakSaya iti tadAha-'tapasA' vakSyamANena 'vodANaM'ti 'vyavadAnaM' pUrvabaddhakarmApagamato viziSTAM zuddhiM jnyti| - mU.(1141) boyANeNaM bhaMte! jIve kiM jaNei?, 2 akiriyaMjaNer3a, akiriyAe bhavittA tao pacchA sijjhi0|| vR. itthaM vyavadAnasya tapo'nantaraphalatvAtta(sya ta)dAha-vyavadAnena 'akriyam' avidyamAnakriya, ko'rthaH-vyuparatakriyAkhyaM zukladhyAnacaturthaM bhedaM janayati, akriyAkaH' vyuparatakriyAkhyazukladhyAnavartI bhUtvA tata: pazcAt tadanantaraM 'sidhyati' niSThitArtho bhavati 'budhyate' jJAnadarzanopayogAbhyAM ca vastutattvamagavacchati, natu navAtmaguNAtyantocchedAtmakamuktivAdinAmivAbuddhimAn bhavati, mucyate saMsArAna tu 'dagdhendhanaH punarupaiti bhava'mityAdivAdiparikalpitamuktavatpunarihAgamanavAn ata eva parinirvAtItyAdi prAgvat, Aha-anantaraM tapaso vyavadAnaM phalamuktaM, tacca muktyAjyaphalopalakSakamityatidezenoktamiti kiM punastatphalatvena sAkSAdasyAbhidhAnam ?, ucyate sUtrakRtAM vaicitryakhyApanArthaM, te hi parArthodyatacetasaH pareSAM prajJAprakarSApakarSAvapekSya kvacitsAkSAdabhidhAnocitAnapyarthAnaspaSTatayA nirdiSTavantaH kvacittu gamyAnapi ca sAkSAdanyatra tUbhayatheti / mU.(1142) suhasAeNaM bhaMte! jIve kiM jaNei?, anussuyattaMjaNei, anussue NaM jIve anukaMpae anubbhaDe vigayasoge carittamohaNijja kamma khavei / / vR. vyavadAnaM ca satsvapi saMyamAdiSu sukhazAyitAyAmeva bhavatIti tAmevAha, tatra ca sukhaM zete, ko'bhiprAya:?-pravacanazaGkAdInAM paralAbhakAmabhogazarIrasaMbAdhanAdimadanaspRhAdInAMca krameNAbhAvarUpAsu catasRSu sukhazayyAsu sthitatvena manovidhAtA bhAvanirAkulatayA''sta iti sukhazAyi tasya bhAvaH sukhazAyitA, prAkRtatvAtsUtre yalopaH, tayA'nutsukatvaM ko'rthaH ? - paralAbhadivyamAnuSakAmabhogeSu sarvadA niHspRhatvaM, yadivA 'suhasAyAe'tti prAkRtatvAtsukhaMvaiSayikaM zAtayati-tadgamanaspRhAnivAreNanApanayatIti sukhazAtastasya bhAvaH sukhazAtatA tayA, paThanti ca--'suhasAeNaM'ti, tatra ca sukhazAyaH-sukhena zayanaM tena, yadivA sukhazAta:-sukhasya zAtanaM tena jIvaH 'anutsukatvaM' viSayasukhaM prati niHspRhatvaM janayati' utpAdayati, saMyamAdi veva niSpatramAnasatvAt, anutsukazca jIvo'nusaha kampata ityanukampakaH, sukhotsuko hi niyamANamapi prANinamavalokayan svasukharasika evAsIt, ayaM tu tadviparIta iti duHkhena kampamAnamavalokya taduHkhaduHkhitayA svayamapi tatkAla eva kampata iti, tathA 'anudbhaTaH' anulvaNaH 'vigatazokaH' naihikArthabhraMze'pi zocate, muktipadabaddhaspRhatvAt, evaMvidhazca prakRSTazubhAdhyavasAyatazcAritramohanIyaM karma kssypti| mU.(1143) apaDibaddhayANa NaM bhaMte ! jIve kiMjaNei ?, nispaMgattaMjaNei, nissaMgateNaM jIve ege egaggacitte diyA ya rAo ya asajjamANe appaDibaddhe Avi vihri|| vR.sukhazayyAsthitasya cApratibaddhatA bhavatIti tAmabhidhAtumAha-'apratibaddhatayA' manasi 29/11 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-29/1143 nirabhiSvaGgatayA 'niHsaGgatvaM' vahiHsaGgAbhAvaM janayati, niHsaGgatvena jIva eko rAgAdivikalatayA tata eva 'ekAgracitaH' dhamaikatAnamanA ekAgratAvibandhakahetvabhAvAt, tatazca divA vA rAtrau vA'sajan, ko'rthaH?-sadA bahiH-saGgaM tyajannapratibaddhazcApi viharati, ko'bhiprAyaH?vizeSataH pratibandhavikalo mAsakalpAdinodyatavihAreNa pryttti| mU. (1144) vivittasayaNAsaNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNei?, carittaguttiM jaNei, caritagutte NaM jIve vivittAhAre daDhacarite egaMtarae mukkhasvabhAvapaDipane aDavihaM kammagaMThiM nijjarei / / vR. apratibaddhatA ca viviktazayanAsanatAyAM saMbhavatyatastAmAha-viviktAni-stryAdyasaMsaktAni zayanAsanAnyupalakSaNatvAdupAzrayazca yasyAsau viviktazayanAsanastadbhAvastattA tayA 'cAritragupti' caraNarakSAM janayati carittagutte'tti prAgvad, guptacaritrazca jIvo vivikto-vikRtyAdirahita AhAro yasya sa tathA, guptacAritro hi sarvatra niHspRha eva bhavati, tathA dRDhaM-nizcalaM caritramasyeti dRDhacaritrastata evaikAntena-nizcayena rataH-abhiratimAnekAntarataH saMyama iti gamyate, tathA mokSe-muktau bhAvane-anta:karaNena pratipanna-AzritaH mokSabhAvapratipanna: mokSa eva mayA sAdhayitavya ityabhiprAyavAn aSTavidhakarmagranthiriva granthi1bhedatayA'STavidhakarmagranthistaM 'nirjarayati' kSapaka zreNipratipattyA kSapayati / mU. (1145) viNibaTTaNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNei?, pAvakammANaM akaraNayAe abbhuTTei puvvabaddhANa ya nijjarayAe pAvaM niyattei, tao pacchA cAuraMtaM saMsArakatAraM vIIvayai / / vR. viviktazayanAsanatAyAM ca vinivarttanA bhavatIti tAmAha-'vinivarttanayA' viSayebhy AtmanaH parAMmukhIkaraNarUpayA pApakarmaNAM' sAvadyAnuSThAnAnAm akaraNatayA' na mayA pApAni kartavyAnItyevaMrUpayA 'abhyuttiSThate' dharma pratyutsahane, pUrvabaddhAnAM pApakarmaNAmiti prakramaH, cazabdo nirjaranAnantaraM draSTavyaH tataH pUrvabaddhAnAM nirjaranayA cazabdAdabhinavAnupAdAnena ca taditi karma 'nivartayati' vinAzayati, yadivA pApakarmaNAM-jJAnAvaraNAdInAm 'akaraNayAi'tti ArSatvAd 'akaraNena' apUrvAnupArjanenAbhyutiSThate mokSAyeti zeSaH, pUrvabaddhAnAM ca karmaNAM nirjaranayA, anyatprAgvat mU.(1146)saMbhogapaccakkhANeNaM bhaMte! jIve ki jaNei?, AlaMbaNAiMkhavei, nirAlaMbaNassa ya AyayaDiyA jogA bhavanti, saeNaM lAbheNaM saMtUsai parassa lAbhaM no AsAei no takkei no pIhei no patthei no abhilasai, parassa lAbhaM anAsAemANeatakkemANe apIhamANe apatthemANe anabhilasemANe duccaM suhasijjaM uvasaMpajjittA NaM vihri|| vR. viSayanivRttazca kazcitsambhogapratyAkhyAnavAn saMbhavatyatastadAha-samiti-saMkareNasvaparalAbhamIlanAtmakena bhogaH sambhogaH, ekamaNDalIkabhoktRtvamiti yo'rthaH tasya pratyAkhyAnaM-gItArthAvasthAyAM jinakalpAdyabhyutavihArapratipattyA parihAraH sambhogapratyAkhyAnaM tena 'AlambanAni' glAnAdIni 'kSapayati' tiraskurute, sadodyatatvena vIryAcAramevAvalambate, nirAlambanasya cAyato-mokSaH saMyamo vA sa evArtha:-prayojanaM vidyate yeSAmityAyatArthikAH 'yogAH' vyApArA bhavanti prapaJcatazca pravartante, tathA 'svakIyena' AtmIyena lAbhena santuSyati' Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-29,[ ni.513] 163 nirabhilASo bhavati, parasya lAbhaM no tarkayati no spRhayati no prArthayati to abhilaSati, tatra tarkaNaM-manasA yadi mahyamasaudadAtIti vikalpanaM, spRhaNaM-tacchraddhAlutayA''tmana AviSkaraNaM, prArthanaM-vAcA mahyaM dehIti yAcanam, abhilaSaNaM-tallAlasatayA vAJchanam, ekAthikAni vaitAni nAnAdezavineyAnugrahAyopAttAni, evaMvidhazca yaM guNamavApnoti tamevoktAnuvAdenAha 'parassa lAbhaM anAsAemANe'tti, 'anAzayamAnaH'AzAviSayamakurvANA'nAsvAdayan vA'bhuJjAno'tarkayannaspRhayannaprArthayamAno'nabhilaSan 'doccaM'ti dvitIyAM sukhazayyAm 'upasaMpadya' prApya viharati, evaMvidharUpatvAttasyAH, tathA ca sthAnAGgam-"ahAvarA doccA suhasejjA-se NaM muMDe bhavittA agArAo anagAriyaM pavvaie samANe saeNaM lAbheNaM santUsati parassa lAbhaM no AsAeti no takkei no pIhei no patthei no abhilaseti, se NaM parassa lAbhaM anAsAemANe atakemANe apIhemANe apatthemANe anabhilasamANe no maNaM uccAvayaM niyacchati no vinighAyamAvajjai'tti iha ca 'anAsAemANe' ityuttaratra vacanAt sthAnAGge ca darzanAt, pUrvatrApi 'no AsAei'iti(bahu)vacanamanumIyate, tacca gamyatayA na nidiSTaM lekhakadoSeNa vA na dRzyata iti na vidmH| mU.(1147) uvahipaccakkhANeNaM bhaMte! jIve kiMjaNei?, apalimaMthaMjaNei, niruvahie NaM jIve nikkaMkhe uvahimaMtareNa ya na sNkilissi|| vR. sambhogapratyAkhyAnavatazcopadhipratyAkhyAnamapi saMbhavatIti tadAha, tatropadhiH-upakaraNaM tasya rajoharaNamukhavatrikAvyatiriktasya pratyAkhyAnaM na bhayA'sau grahItatya ityevaMrUpA nivRttirupadhipratyAkhyAnaM tena parimantha:-svAdhyAyAdikSatistadabhAvo'parimanthastaM janayati, tathA niSkrAnti upadhernirupadhiko jIvaH 'niSkAGgaH' vastrAdhabhilASarahitaH san, etacca padaM kvacideva dRzyate, upadhimantareNa casya bhinnakramatvAnna saMklizyati na ca mAnasaM zArIraMvA klezamApnoti, uktaM hi-"tassa NaM bhikkhussa no evaM bhavati-parijunne me vatthe sUI jAissAmi saMdhissAmi ukkaMsissAmi tunnissAmi vokkasissAmi" ityiaadi| mU.(1148)AhArapaccakkhANeNaM bhaMte! jIve kiMjaNei?, jIviyAsaMsappaogaMvucchidai, jIviyAsaMsappaogaM vucchidittA jIve AhAramaMtareNa na sNkilissi|| vR. upadhipratyAkhyAtA cAhAramapi pratyAcaSTe, yato jinakalpikAdireSaNIyAlAbhe bahUnyapi dinAnyupASita evAste'ta AhArapratyAkhyAnamAha-'AhArapratyAkhyAnena' aneSaNIyabhaktapAnanirAkaraNarUpeNa jIvite-prANadhAraNarUpe AzaMsA-abhilASo jIvitAzaMsA tasyAH prayogovyApAraNaM karaNaM jIvitAzaMsAprayogastaM vyavacchinatti, AhArAdhInaM hi manujAnAM jIvitamatastatpratyAkhyAne tadAzaMsAsu vyavacchedo bhavati, paThanti ca-"jIviyAsavippaogaM vocchidiya'tti, tatra jIvitAzayA viprayogo-vividhavyApArastaM vyavacchinatti, jIvitAzayA hyAhAra eva mukhyo vyApArastatastapratyAkhyAne zeSavyApAravyavacchedaH sukara eva bhavatIti, tatazca jIvitAzaMsAprayogaM jIvitAzAviprayogaM vA vicchidya jIvaH 'AhAram' azanAdikam 'antareNa vinA na saMklizyati, ko'rthaH?-vikRSTatapo'nuSThAnavAnapi na baadhaamnubhvti| mU. (1149) kasAyapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ?, vIyarAyabhAvaM jaNei Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-29/1149 vIyArAyabhAvaM paDivanne'viya NaM jIve samasuhadukkhe bhavai / / va.etacca pratyAkhyAnatrayamapi kaSAyAbhAva eva phalavaditi tatpratyAkhyAnamucyate-kaSAyapratyAkhyAnena-krodhAdivinivArena vIto-vigato rAgo dveSavigamAvinAbhAvitvAtadvigamasya dve pazcAsyeti vItarAgastabhAvaM janayati, 'vItarAgabhAvapaDivo ya'tti, apicetyasya panararthatvAtpratipannavItarAgabhAvaH punarjIvaH same-rAgadveSAbhAvatastulye sukhaduHkhe yasya sa tathAvidho bhavati, rAgadveSAbhyAM hi tatra vaiSamyasambhavaH, tadabhAve tu smtaivaavshissyte| mU.(1150) jogapaccakkhANeNaM bhaMte!, ajogayaM jaNei, ajogI NaM jIve navaM kammaM na bandhai puvvabaddhaM nijjrei|| vR.niSkaSAyo'pi yogapratyAkhyAnAdeva muktisAdhaka iti taducyate, tatra yogA-manovAkkAyavyApArAstatpratyAkhyAnena-tannirodhalakSaNena 'ayogatvaM' vakSyamANanyAyenAyogibhAvaM janayati, ayogI jIvaH ('navaM' pratyagraM 'karma' sAtavedanIyAdyapi na bandhAti tatkAraNayogAbhAvat,) 'pUrvabaddham' iti bhavopagrahAdikarmacatuSTayamanyasya tadA'saMbhavAt 'nirjarayati' kSapayati / mU. (1151) sarIrapaccakkhANeNaM bhaMte0, siddhAisayaguNattaNaM nivvattei, siddhAisayaguNasaMpanne ya NaM jIve logaggabhAvamuvagae paramasuhI bhvi|| vR.yogapratyAkhyAnata: zarIramapi pratyAkhyAtameva bhavati, tathA'pi tadAdhAratvAnmanovAgyogayostatprAdhAnyakhyApanArthaM tatpratyAkhyAnamevAha, tatra zarIram-audArikAdi tatpratyAkhyAnena siddhAnAmatizayaguNA na kRSNA na nIlA ityAdayo yasya sa siddhAtizayaguNo gamakatvAdbahuvrIhistadbhAvastattvam, uktaM hi-"se na kinhe na nIle na hAlidde" ityAdi 'nirvartayati' janayati, siddhAtizayaguNasaMpannazca jIvo lokAgrabhavatvAt lokAgraM-muktipadam 'upagataH' prAptaH 'paramasukhI' atizayasukhavAn bhavati / mU.(1152) sahAyapaccakkhANeNaM bhaMte0, egIbhAvaMjaNei, egIbhAvabhUe ya jIve egaggaM bhAvemANe appasadde appajhaMjhe appakalahe appatumaMtume saMjamabahule saMvarabahule samAhie AvibhavaH / / vR.sambhogAdipratyAkhyAnAni ca prAya: sahAyapratyAkhyAna eva sukarANi bhavantIti taducyatesahAyAH-sAhayyakAriNo yatayastatpratyAkhyAnena-tathAvidhayogyatAbhAvinA'bhigrahavizeSarUpeNa 'ekabhAvam' ekatvaM janayati 'ekIbhAvabhUtazca' ekatva prAptazca jIva: ekAlambanatvaM bhAvayan' abhyasyan 'appajhaMjha'tti alpazabdo'bhAvavacanaH, tatazcAlpajhaJjhaH-avidyamAnavAkalahastathA'lpakapAya:-avidyamAnakrodhAdiH 'appatumaMtumi tti alpam-avidyamAnaM tvaM tvamiti svalpAparAdhinyapi tvamevaM purA'pi kRtavAn tvamevaM sadA karoSItyAdi punaH punaH pralapanaM yasya satathA, saMyamabahulaH saMvarabahula iti prAgvad, ata eva samAhIe yAvi'tti 'samAhitaH'jJAnAdisamAdhimAMzcApi bhvti| mU. (1153) bhattapaccakkhANeNaM bhaMte0, anegAI bhavasayAI niraMbhai / / vR. evaMvidhazcAnte bhaktapratyAkhyAtA bhavatIti tatpratyAkhyAnamAha-'bhaktapratyAkhyAnena' AhAraparityAgarUpeNa bhaktaparijJAdinA anekAni bhavazatAni niruNaddhi, tathAvidhadRDhAdhyava Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-29,[ ni.513] 165 sAyatayA saMsArAlpatvApAdanAditi bhaavH| ma.(1154 ) sambhAvapaccakkhANeNaM bhaMte?, aniyahi jaNayai, aniyadi paDivanne ya anagAre cattAri kevalikamaMse khavei. taMjahAveNijja AuyaM nAmaMgoyaM, tao pacchA sijjhi| vR. sAmprataM sakalapratyAkhyAnapradhAnaM sadbhAvapratyAkhyAnamAha-tatra sadbhAvena-sarvathA punaHkaraNAsaMbhavAtparamArthena pratyAkhyAnaM sadbhAvapratyAkhyAnaM sarvasaMvararUpA zailezItiyAvata tena, na vidyate nivRttiH-muktiprApya nivartanaM yasmistad anivRtti zukladhyAnaM caturthabhedarUpaM janayati, pAThAntaratazca 'nivRtti dvisamayasthitikasyApi vaidyakarmaNo bandhavyAvRttiM janayati, 'aniyaTTi paDivanne yatti pratipannAnivRttiH pAThAntarataH pratipannAnivRttizcAnagAraH 'catvAri' catuHsaGghayAni kevalinaH 'kammaMsa'tti kArmagranthikaparibhASayAuMzazabdasya satparyAyatvAt satkarmANi kevalisatkarmANi-bhavopagrAhINi kSapayati, zeSaM spssttm| mU. (1155) paDirUvayAe NaM bhaMte ?, lAviyaM jaNei, lahubhUe NaM jIve appamatte pAgaDaliMge pasatthaliMge visuddhasaMmatte sattasamiisamatte savvapANabhUyajIvasattesu vIsasaNijjarUve appaDilehe jiiMdIe vipulatavasamiisamantrAgae Avi bhavai / / vR.etacca pratyAkhyAnaM prAyaH pratirUpatAyAmeva bhavatIti tAmAha-'paDirUvayAe'tti, pratiHsAdRzye, tataH pratIti-sthavirakalpikAdasadRzaM rUpaM-veSo yasya sa tathA tadbhAvastattA tayAadhikopaharaNaparihArarUpayA lAghavamasyAstIti lAghavI tadbhAvo lAghavitA tAM dravyataH svalpopakaraNatvena bhAvatastvapratibaddhatayA janayati, laghubhUtazca jIvaH 'apramattaH' pramAdahetUnAM parihArata itareSAM cAGgIkaraNataH, tathA 'prakaTaliGgaH' sthavirAdikalparUpeNa vratIti vijJAyamAnatvAt 'prazastaliGgaH' jIvarakSaNaheturajoharaNAdidhArakatvAd "vizuddhasamyaktvaH' tathApratipattyA samyaktvavizodhanAt, tathA sattvaM ca-ApatsvavaikalyakaramadhyavasAnakaraM ca samitayazcauktarUpAH samAsA:-paripUrNA yasya sa samAptasattvasamitiH, sUtre niSThAntasya prAkRtatvAtparinipAtaH, tata eva sarvaprANabhUtajIvasattveSu vizvasanIyarUpaH, tatpIDApariharitvAt, 'apaDileha'tti alpArthe naJ, tato'pratyupekSita ityalpopakaraNatvAdalpapratyupekSaH, paThyate ca-'appapaDilehi'tti jitAni-vazIkRtAni yatirahamitipratyAyatkathaJcitpariNAmAnyathAtve'pIndriyANi yena sa tathA, vipulena-anekabhedatayA vistIrNena tapasA samitibhizca sarvaviSayAnugatatvena vipulAbhireva samanvAgato-yukto vipulatapa:samitisamanvAgatazcApi bhavati, pUrvatra samitInAM paripUrNatvAbhidhAnena sAmastyamuktam, iha tu tAsAM sArvatrikatvamiti na paunruktym| mU.(1156) veyAvacceNaM bhaMte?, titthayaranAmaguttaM kammaM nibaMdhai / / vR.pratirUpatAyAmapivaiyAvRttyAdeva viziSTaphalAvAptirityetadanantaraMvaiyAvRttyaM, tatra vyAvRtaHkulAdikAryeSu vyApAravAMstadbhAvo vaiyAvRttya tena tIrthakaranAmagotraM karma nibandhAti, uktaM hi taddhetakIrtanAvasare-- 'veyAvacce samAhI ya'tti / mU.(1157) savvaguNasaMpunnayAe NaM bhaMte?, apunarAvatti, jaNei, apunarAvattiM pattae NaM jIve sArIramANasANaM dukkhANaM no bhAgI bhvi|| vR. vaiyAvRttyavAMzca sarvaguNabhAjanaM bhavatIti sarvaguNasaMpannatAmAha-sarvaguNA-jJAnAdayastaiH Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-29/1157 saMpanno-yuktastadbhAvaH sarvaguNasaMpAtA tayA apunarAvRtti punarihAgamanAbhAvo muktiritiyAvattAM janayati, apunarAvRtti prApta eva prAptako jIvaH zArIramAnasAnAM duHkhAnAM 'no' naiva bhAgI' bhAjanaM bhavati tannibandhanayordaihamanasorabhAvAt, siddhisukhabhAjanemava bhavatIti bhAvaH / mU.(1158)vIyarAgayAe NaM bhaMte0?, nehANubaMdhanANi taNhAnubaMdhanANi ya vucchidai maNunAmaNennesu sadarUvasapharisagaMdhesu saccittAcittamIsaesu ceva virajjai / / vR. sarvaguNasaMpannatA ca rAgadveSaparityAgato jAyata iti vItarAgatAmAha-'vItarAgatayA' rAgadveSApagamarUpayA bandhanAni-rAgadveSapariNAmAtmakAni, tRSNA-lobhastadrupANI bandhanAni tAni ca vyavacchinatti, pAThAntaratazca 'snehAnubandhAni tRSNAnubandhAni ca tatra snehaH-putrAdiviSayaH tRSNA-dravyAdiviSayA tadrU pANyanubandhanAni tu-anugatAnyanukU lAni vA bandhanAni, atidurantatvakhyApanArthaM ca rAgAntagartatatve'pi pRthak tRSNAsnehayorupAdAnaM, tatazca manojJeSu zabdarasarUpagandheSu (sacittAcittamizreSu-stryAdidravyeSu) caiva virajyate, tRSNAsnehayoreva rAgahetutvAt, AhakaSAyapratyAkhyAnaphalena vItarAgatoktaiva tatkimarthamasyAH pRthagupAdAnam ?, ucyate, rAgasyaiva sakalAnarthamUlatvakhyApanArthaM / . mU.(1159) khaMtIe NaM bhaMte?, parIsahe jine // vR. rAgadveSAbhAve ca tAttvikAH zramaNaguNAH, teSu ca prathamavrataparipAlanopAyatvAtkSAntireva prathameti tAmAha, tatra kSAntiH-krodhajayastayA parISahAn' arthAdvadhAdIn 'jayati' priisshaadhyynoktnyaayto'bhibhvti| mU. (1160) muttIe NaM bhaMte?, akiMcaNaM jaNei, akiMcaNe ya jIve atthalolANaM purisANaM apatthanijje bhavai / vR.kSAntisthitenApi na muktiM vinA'zeSavrataparipAlanaM kartuM zakyamiti tAmAha-muktiHnirlobhatA tayA kiJcanAbhAvo'kiJcanaM, ko'rtha:?-niSparigrahatvaM janayati, akiJcanazca jIvo'rthe lolA-lampaTa arthalolAcaurAdayasteSAM na prArthanIyaH-prastAvAdbAdhitumanabhilaSaNIyo bhavati / mU.(1161 )ajjavayAe NaM bhaMte, kAujjuyayaM bhAvujjayayaM bhAsujjuyayaM avisaMvAyaNaM jaNei, avisaMvAyaNasaMpannayAe NaM jIve dhammassa ArAhae bhvi|| 7. lobhAvinAbhAvinI ca mAyeti tadabhAvezvazyaMbhAvyA vamatastadAha-'ajjavayAe'tti sUtratvAd RjuH-avakrastadbhAva ArjavaM tena-mAyAparihArarUpeNa kAyena Rjureva Rjuka: kAryajukastadbhAvastattAkubjAdiveSabhrUvikArAdhakaraNata: prAJjalatA tAM tathA bhAva:-abhiprAyastasmistena vA RjukatA bhAvarjukatA-yadanyadvicintayan lokapaMktyAdinimittam anyadvAcA kAyena vA samAcarati tatparihArarUpA, evaM bhASAyAmRjukatA bhASarjukatA-yadupahAsAdihetoranyadezabhASayA bhASaNaM tatparityAgAtmikA, tathA-'avisaMvAdanaM' parAvipratAraNaM janayati, tathAvidhazcAvivAdanasaMpannatayopalakSaNatvAtkAyarjukatAdisaMpannatayA ca jIvo dharmasyArAdhako bhavati, vizuddhAdhyavasAyatvenAnyajanmanyapi tadavApteH / mU.(1162)maddavayAe NaM bhaMte?, anussiyataMjaNei, anussiyatte NaM jIve miumaddavasaMpanne aTTha mayabANAI nidvvei|| Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-29,[ ni. 513] 167 vR.evaMguNasyApi na vinayaM vinA samagraphalAvAptiH sa ca mArdavAdeveti tadAha-'madavayAe'tti mArdavena gamyamAnatvAdabhyasyamAnena 'miumaddavasaMpanne'tti mRduH-dravyato bhAvatazcAvanamanazIlastasya mArdavaM yatsadA mArdavopetasyaiva bhavati tena saMpanna:-tadabhyAsAtsadA mRdusvabhAvo mRdumAdavasaMpannaH san 'aSTau madasthAnAni' jAtikulabalarUpatapaaizvaryazrutalAbhAvaleparUpANi, uktaM hi-"jAtokulabalarUve tavaIsariesuelAbhe'tti, 'niSThApayati' vinAzayati, paThanti ca"maddakyAe NaM jIve anussiyattaM janeti, anussie NaM jIve miumaddavasaMpanne aTThamayaTThAnANi niTThaveti' atra cAnutsiktatvam-anuddhatatvamanyatprAgvat / mU.(1163) bhAvasacceNaM bhaMte0, bhAvavisohiMjaNei, bhAvavisohIe vaTTamANe arahaMtapatratassa dhammassa ArAhaNayAe abbhuDhei, arahaMtapannattassa dhammassa ArAhaNayAe anbhuddhitA paralogadhammassa ArAhae bhv|| vR. etadapi tattvata: satyavyavasthitasyaiva bhavati, tatrApi ca bhAvasatyaM pradhAnamiti tadAha'bhAvasatyena' zuddhAntarAtmatArUpeNa pAramArthikAvitathatvena bhAvavizuddhi' vizuddhAdhyavasAyAtmikAM janayati, bhAvavizuddhau vartamAno jIvo'hatprajJaptasya dharmasya 'ArAhaNayAe'tti 'ArAdhanayA' anuSThAnena abhyuttiSThate' muktyarthamutsahate, yadivA''rAdhanAyai-AvarjanArthamabhyuttiSThati, arhatprajJaptasya dharmasyArAdhanayA''rAdhanAyai vA'bhyutthAya paraloke-bhavAntarUpe dharmaH paralokadharmastasya, pAThAntarata: paraloke vA''rAdhako bhavati, pretya jinadharmAvAptyA viziSTabhavAntaraprAptyA veti bhaavH| mU. (1164 ) karaNasacceNaM bhaMte ?, karaNasattiM jaNei, karaNasacce vaTTamANe jahAvAI tahAkArI bhv|| vR. bhAvasatyena karaNasatyaM saMbhavatIti tadAha-karaNesatyaM karaNasatyaM yatpratilekhanAdikriyAM yathoktAM samyagupayuktaH kurute tena karaNazaktiM tanmAhAtmyAt purA'nadhyavasitakriyAsAmarthyarUpAM janayati, tathA karaNasatyeM vartamAno jIvo yathAvAdI tathAkArI cApi bhavati, sahi sUtramadhIyAno yathaiva kriyAkAlapavadanazIlaH karaNazIlo'pi tthaiveti| mU.(1165) jogasacceNaM bhaMte ! NaM jIve?, jogevisohei|| vR. evavidhasyaiva yogasatyamapi bhavatIti tadAha-yogA-manovAkkAyAsteSAM satyam-avitathatvaM yogasatyaM tena yogAn 'vizodhayati' kliSTakarmabandhakatvAbhAvato nirdoSAn karoti / mU.(1166) managuttayAe NaM bhaMte? egaggaMjaNei, egaggacitteNaM managutte saMjamArAhae bhv|| vR. etacca satyaM guptyanvitasyaiva bhavatyato yathAkramaM tadabhidhAnaM, tatra ca 'manoguptatayA' manoguptirUpayA jIvaH 'ekAgryaM' prastAvAddhamaikatAnicittatvaM janayati, tathA caikAgracitto jIvo guptam-azubhAdhyavasAyeSu gacchadrakSituM mano yenAsau guptamanAH san, niSThAntasya paranipAtaH prAgvat, saMyamadhArako bhavati, tatra manonirodhasya pradhAnatvAditi bhAvaH / mU. (1167) vayaguttayAe NaM bhaMte?, nimvikArataM jaNei, nimvikAreNaM jIve vaigutte joge ajjhappajogasAhaNajutte yAvi bhvi|| Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-29/1167 vR. 'vAgguptatayA' kuzalavAgudIraNarUpayA 'nirvikAraM' vikathAdyAtmakavAgvikArAbhAvaM janayati, tatazca nirvikAro jIvo vAggupta iti, pravIcArApravIcArArUpatvena dvividhatvAttadgupteH sarvathA vAgnirodhalakSaNavAgguptisamanvitaH sannadhyAtma-manastasya yogA-vyApArA dharmadhyAnAdayasteSAM sAdhanAni-ekAgratAdIni tairyukto'dhyAtmayogasAdhanayukto bhavati, viziSTavAgguptirahito hi na cittaikAgratAdibhAg bhavediti bhAvaH, anye tu 'nivviyAre NaM jIve vayaguttayaM janayati' ityetAvadeva paThanti, tacca spaSTameva / mU.(1968) kAyaguttayAe NaM bhaMte?, saMvaraMjaNayai, saMvareNaM kAyagutte NaM puno pAvAsava- . niroha krei|| vR.'kAyaguptaH' zubhayogapravRttyAtmakakAyaguptimAn 'saMvaram' azubhayoganirodharUpaM janayati. saMvareNa gamyamAnatvAdabhyasyamAnena kAyaguptaH punaH sarvathA niruddhakAyikavyApAra: pApasya 'pAve kamme vere' ityAdivacanAtkarmaNa AzravA-upAdAnahetavo hiMsAdayaH pApAzravAstannirodhaM karoti, tAttvikyA asyA etatphalatvena suprtiittvaat| mU.(1969)manasamAdhAraNayAe NaM bhaMte ?, egaggaM jaNei, egaggaM jaNaittA nANapajjave jaNayai, nANapajajjajave jaNaittA sammattaM visohei, micchattaM canijjarei / / vR.itazca guptitrayAdyathAkramaM manaHsamAdhAraNAdisambhava iti tadAha-tatra 'manasamAhAraNayAe'tti manasaH samiti- samyag ADiti-maryAdayA''gamAbhihitabhAvAbhivyAptyA'vadhAraNA-vyavasthApanaM mana:samAdhAraNA tayA ekAgryam' uktarUpaM janayati, ekAgrayaM janayitvA 'jJAnaparyavAn' viziSTataravastutattvAvabodharUpAn janayati, jJAnaparyavAn janayitvA samyaktvaM vizodhayati, vizuddhatvaM cAsya vastutattvAvagame tadviSayA rucirapi zuddhataraiva saMbhavatItikRtyA, ata eva ca mithyAtvaM ca nirjryti| mU.(1170) vayasamAhAraNayAe NaM bhaMte?, vayasAhAraNaM daMsaNapajjave visohei,vaisAhAraNaM dasaNapajjave visohittA sulahabohiyattaM ca nivvattei dullahabohiyattaM nijjarei / / vR.'vaisamAhAraNayAe'tti vAksamAdhAraNayA' svAdhyAya eva vAgnivezanAtmikayA vAcA sadhAraNA vAksamAdhAraNA, yena te vacaso'pi viSayAH, prajJApanIyA ityarthaH, teSAmevAnyathAtvasambhavena vizeSaNasAphalyAt, iha ca tadviSayA darzanaparyavA apyupacAratastathoktAstatazca vAksAdhAraNAzca te darzanaparyavAzca-samyaktvabhedarUpA vAksAdhAraNadarzanaparyavAstA vizodhayati, . 'davie dasaNasodhI' iti vacanAdravyAnuyogAbhyAsatastadviSayAzaGkAdimAlinyApanayanena vizuddhAn karoti, vAk sAdhAraNadarzanaparyavAn, vizodhya sulabhabodhikatvaM nivartayati, tata eva durlabhabodhikatvaM nirjryti| mU.(1171)kAyasamAdhAraNayAe NaM bhaMte?, carittapajjave visohei, visohittA aha- . kkhAyacaritaM visohei ttA cattAri kevalikammaMse khavei, tao pacchA sijjhai / / vR.'kAyasamAhAraNayAe'tti kAyasamAdhAraNayA' saMyamayogeSu zarIrasya samyagvyavasthApanarUpayA 'caritraparyavAn' cAritrabhedAn kSAyopazamikAniti gamyate vizodhayati, tadunmArgapravRttita eva prAyasteSAmatIcArakAluSyasambhavAt, caritraparyavAn vizodhya yathAkhyAtacAritraM vizodhayati, Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 29, [ ni. 513] sarvathA hyasata utpattyasambhava iti pUrvamapi kathaJcitsadeva yathAkhyAtacAritraM cAritramohohodayamalinitaM tannirjaraNena nirmalIkurute, yathAkhyAtacAritraM vizodhya catvArItyAdi sarvaM prAgvat / mU. ( 1172 ) nANasaMpannayAe NaM bhaMte ?, savvabhAvAbhigamaM jaNei. nANasaMpanne NaM jIve saMsArakaMtAre na vinassaI || nANavinayatavacaritajoge saMpAuNai, sasamayaparasamayavisArae ya asaMghAyanijje bhavai // mU. ( 1173 ) 'jahA sUI sasuttA, paDiyA na vinassaI / tahA jIve sasutte, saMsAre na vinassaI / vR. evaM samAdhAraNAtrayAdyathAkramaM jJAnAditrayasya zuddhiruktA, phalaM punarasya kimityAzaGkAyAM yathAkramametatphalamAha - jJAnamiha prastAvat zrutajJAnaM tatsaMpannatayA jIvaH sarvabhAvAnAmazeSajIvAdipadArthAnAmabhigamo - jJAnaM sarvabhAvAbhigamastaM janayati, tathA saM (tatsaM) panno jIvaH 'cAuraMte 'tti uktanItitazcaturantasaMsArakAntAre naiva 'vinazyati' itastataH paryaTanena muktimArgAdvizeSeNa dUrIbhavati, amumevArthaM dRSTAntadvAreNa spaSTattaramAha yathA 'sUci' pratItA sasUtrA suprApatayA 'na vinazyati' kacava/dipatitA'pi na vizeSeNa dUrIbhavati tathA jIvaH saha sUtreNa - zrutena varttata iti sasUtraH saMsAre na vinazyati, uktaM ca"sUI jahA sasuttA na nassaI kayavaraMbhi paDiyAvi / 169 jIvo tahA sasutto na nassai gaovi saMsAre / / " - tata eva jJAnaM ca- avadhyAdi vinayazca jJAnavinayAdiH tapazca vakSyamANaM cAritrayogAHcAritrapradhAnA vyApArA jJAnavinayatapazcAritrayogAstAn prApnoti, tathA svasamayaparasamayayoH saMghAtanIva: - pramANapurupatayA mIlanIyaH svasamaya parasamayasaMghAtanIyo bhavati, iha ca svasamayaparasamayazabdAbhyAM tadvedinaH puruSA ucyante, teSveva saMzayAdivyavacchedAya mIlanasaMbhavAt / mU. ( 1174 ) daMsaNasaMpannayAe NaM bhaMte ?, bhavamicchattacheyaNaM karei paraM na vijjhAyai, anuttareNaM nANadaMsaNeNaM appANaM saMjoemANe sammaM bhAvemANe viharai // vR. 'darzanasaMpannatayA' kSAyopazamikasamyaktvasamanvitayA bhavahetubhUtaM mithyAtvaM bhavamithyAtvaM tasya chedanaM-kSapaNaM bhavamithyAtvacchedanaM karoti, ko'rthaH ? - kSAyikasamyaktvamavApnoti, tatazca paramiti - uttarakAlamutkR STatastasminneva bhave madhyamajadhanyApekSayA tRtIye turye vA janmantuttara zreNyArohaNena kevalajJAnAvAptau 'na vidhyAyati' na jJAnadarzanaprakAzabhAvArUpaM vidhyAnamavApnoti, kintu 'anuttareNa' kSAyikatvAtpradhAnena jJAnaM ca darzanaM ca jJAnadarzanaM tena 'AtmAnaM' svaM 'saMyojayan' pratisamayamaparApareNopayogarUpatayotpadyamAnena ghaTayan 'saMyojana cabhede'pi syAdata Aha-(sammaM samyak) 'bhAvayan' tenAtmAnamAtmasAnnayan 'viharati ' bhavasthakevalitayA muktatayA vA''ste, paThanti ca "anuttareNa nAnadaMsaNeNaM viharai 'tti / mU. (1975) caritasaMpannayAe NaM bhaMte ?, selesI bhAvaM jaNer3a, selesi paDivatre anagAre cattAri kammaMse khavei, tao pacchA sijjhai // vR. caritrasaMpannatayA 'zailezIbhAvaM' ti zilAnAmime zaila:- parvatAsteSAmIzaH zailezo- meru: sa iva zailezo - munirriruddhayogatayA'tyantasthairyeNa tasyeyamavasthA - zailezI tasyA bhAvaH Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-29/1175 azailezasya vA zailezIbhavanaM zailezIbhAvaH, ityAdiranekadhA vyutpattiH, uktaM hi "seleso kira merU selesI hoi thaa'clyaa| houM va aseleso selIsI hoi thirayAe / / 1 / / ahavA selovva isI selesI hoi so hu thiryaate| seva aselo hoI selIsI hoalovaao||2|| sIlaM va samAhANaM nicchayato savvasaMvaro so ya / tasseso sIleso selesI hoi tayavatthA // 3 // " tamevaMvidhaM zailezIbhAvaM janayati, tajjananAcca zailezIpratipanno 'viharati' Aste'ntarmuhUrttamiti zeSaH, paThanti ca-'selesI paDipanne anagAre cattAri kevalikammaMse khaveti, tato pacchA sijjhati bujjhai' ityAdi praagvt| mU.(1176 ) soiMdiyaniggaheNaM bhaMte0?, maNunAmaNunnesu saddesu rAgaddosaniggahaM jaNei tappaccaiyaM ca NaM kammana baMdhai pucabaddhaM na nijjarei / / vR. caritraM cendriyanigrahAdeva jAyata iti pratyekaM tannigrahamAha-zrotrendriyasya nigrahaHsvaviSayAbhimukhanudhAvato niyamanaM zrotrendriyanigrahastena manojJAmanojJeSu' abhimatetareSuzabdeSu yathAkrama rAgadveSayonigraho rAgadveSanigrahastaM janayati, tathA ca tatpratyikaM-rAgadveSanimittaM karma na bandhAti pUrvabaddhaM ca nirjarayati, tannigrahe zubhAdhyavasAyapravRtteriti bhAvaH / mU.(1177) evaM cakkhidiya0 mU.(1178) ghaannidiy0|| mU.(1179) jibhidiy0|| mU.(1180) phAsiMdiya0 // vR. evaM catakSurindriyanigraheNa, ghrANendriyanigraheNa, jihvendriyanigraheNa, sparzanendriyanigraheNa ca idameva vAcyaM, navaraM catakSurindriyeSvityupacArAccatakSurindriyagrAhyeSu rUpeSviti yo'rthaH, yathApradhAnaM cAtrendriyanirdezaH, prAdhAnyaM ca pATavAdyapekSamiti bhaavniiym| mU.(1981)kohavijaeNaM bhaMte?, khaMti jaNei kohaveyanija kammaM na baMdhai pucanibaddhaM canijjarei / / vR. etannigraho'pi kaSAyavijayAdbhavatyataH krameNa tadvijayamAha-tatra krodhasya vijayodurantAdiparibhAvenodayanirodhaH krodhavijayastena krodhena-kopAdhyavasAyena vedyata iti krodhavedanIyaM-taddhetabhUtapudgala rUpaM karma na bandhAti "jaM veei taM baMdhai"tti vacanAt, tathA pUrvabaddhaM prakramAttadeva nirjasyati, tata eva viziSTajIvaviryollAsAt / mU.(1182) evaM mAnavija0 mddvN|| mU.(1983) mAyA0 ajjvN|| mU.(1184) lobha0 sNtosN|| vR. evaM mAnavijayena, mAyAvijayena, lobhavijayena, cAbhidheyam / mU. (1185)pijjadosamicchAdasaNavijaeNaM bhaMte? nANadaMsaNacarittArAhaNayAe abbhu ___ Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 29, [ ni. 513] 171 i aTThavihassa kammassa kammagaThivimoyaNayAi, tappaDhamayAe jahANupuvvi aTThAvIsaivihaM mohanijjaM kammaM ugghAei, paMcavihaM nANAvaranijjaM navavihaM daMsaNAvaranijjaM paMcavihaM aMtarAya, ee tini kammase jugavaM khavei, tao pacchA anuttaraM anaMtaM kasiNaM paDiputraM nirAvaNaM vitimiraM visuddha logAlogappabhAsagaM kevalavaranANadaMsaNaM samuppADei jAva sajogI havai tAva ya iriyAvahiyaM kammaM nibaMdhai-suhapharisaM dusamayadviIyaM, taM paDhamasamae baddhaM biiyasamae veiyaM taIyasamae nijjannaM, taM baddhaM puTuM udIriyaM veiyaM nijjanniM, seyAle akammaM cAvi bhavai // vR. etajjayazca na premadveSamithyAdarzanavijayaM vinA'taH sa ucyate- 'pijja' tti prema rAga ityarthaH sa ca dveSazca-aprItirUpo mithyAdarzanaM ca- sAMzayikAdi premadvepamithyAdarzanAni tadvijayena 'nANadaMsaNacarittArAhaNayAe 'tti jJAnadarzanacAritrArAdhanAyAm 'abhyuttiSThate' udyacchati premAdinimittatvAttadvirAdhanAyAH, tatazcASTavidhasya karmaNo madhya iti gamyate, 'kammagaMThivimoyaNayAe 'tti karmagranthiH - atidurbhedaghAtikarmarUpatasya vimocanA - kSapaNA karmagranthivimocanA tasyaica, casya gamyamAnatvAttadarthaM cAbhyuttiSThate ityanuvartya yojyate, paThanti ca 'aTThavihakammavimoyaNAe 'tti spaSTam, abhyutthAya ca kiM karotItyAha- 'tatprathamatayA' tatpUrvatayA, na hi tena tatpurA kSapitamAsIditi, AnupUrvyA anatikrameNa yathAnupUrvIma (via)STAviMzatividhaM mohanIyaM karma 'udghAtayati' kSapayati, atra ceyaM kSapaNAnupUrvi - prathamamanantAnubandhinaH krodhAdIn yugapadantarmuhUrttena kSapayati, tadanantabhAgaM ca mithyAtve prakSipati, tatastena sahaiva mithyAtvaM kSapayati, pravarddhamAnAtitIvrazubhapariNAmatvAt, atisaMbhRtadavAnala ivArddhadagdhendhana indhanAntaraM, tato mithyAtvAMzaM samyagmithyAtve prakSipta tatkSapayati, tato'pi tadaMzasahitaM samyaktvaM, tadanu samyaktvAvaziSTadalikasahitamapratyAkhyAnapratyakhyAnAvaraNakapAyASTakaM yugapadeva kSapitatumArabhate, tatkSapaNaM ca kurvanetA: prakRtiH kSapayati, tadyathA "gaiAnupuvvi do do jAINAmaM ca jAva cauriMdI | AyAvaM ujjIvaM thAvaranAmaM ca suhumaM ca // 1 // sAhAramapajjattaM niddAniddaM ca payalapayalaM ca / thINaM khavei tAhe avasesaM jaM ca aTTahaM // 2 // " , tato'pi kiJcitsAvazeSaM napuMsakavedamadhye prakSipya tatsamanvitaM kSapayati, evaM taduddharitasahitaM strIvedaM tadavaziSTAnvitaM ca hAsyAdiSaTkaM tadaMzasahitaM ca puruSavedakhaNDadvayaM yadi puruSa: pratipattA, atha strI napuMsakaM vA tataH svasvavedakhaNDadvayaM tataH kSipyamANavedatRtIyakhaNDasahitaM saMjvalanakopaM kSapayati, evaM pUrvapUrvAzasahitamuttarottaraM kSapayati yAvat saMjvalanalobhaH, tattRtIyakhaNDaM tu saGkhyeyAni khaNDAni kRtvA pRthakAlabhedena kSapayati, tatra ca tatkSapaNAkAla: pratyekaM sarvatra cAntarmuhUrtameva, itthaM caitadarntarmuhUrttasyA saGkhyabhedatvAt, tatastaccaramakhaNDapi punarasaGkhyeyasUkSmakhaNDAni kRtvA tathaiva kSapayati, evaM ca mohanIya kSapayitvA'ntarmuhUrtaM yathAkhyAtacAritramanu bhavaMzchadmasthavItarAgatAdvicaramasamayayoH prathamasamaye nidrApracale nAma prakRtIzca devagatyAdyAH kSayapati, yata uktam "vIsamiUNa niyaMTho dohi u samaehi kevale sese| Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-29/1185 paDhame nidaM payalaM nAmassa imAo payaDIo // 1 // devagati AnupuvvI viuvvi saMghayaNa paDhamavajjAI / annayaraM saMThANaM titthayarAhAraNAmaM ca // 2 // " caramasamaye tu yatkSapayati tatsUtrakRdAha-paJcavidhaM jJAnAvaraNIyaM navavidhaM darzanAvaraNIyaM paJcavidhamantarAyam, 'ee'tti liGgavyatyayAdetAni 'trINyapi' vakSyamANarUpANi 'kammaMse'tti satkarmANi 'yugapat' ekakAlaM kSapayati, sthApanA ceym| 'tataH' iti kSapaNAtaH pazcAd' anantaraM nAsyottaraM pradhAnamanyat jJAnamastItyanuttaram, 'anantam' avinAzitayA viSayAnantatayA ca 'kRtsnaM' kRtsnavastuviSayatvAt, 'paripUrNa sakalasvaparaparyAyaparipUrNavastuprakAzakatvAt 'nirAvaraNam' azeSAvaraNavigamAt "vitimiraM' tatra sati kvacidapyajJAnatimirAbhAvAt 'vizuddha' sakaladoSavigamAt 'lokAlokaprabhAvakaM tatsvarUpaprakAzakatvAt, pAThAntaratazca-'lokAlokasvabhAvaM' saMkrAntalokAlokasakalasvarUpatvAt kevalamasahAyaM varaM zeSajJAnApekSayA jJAnaM ca darzanaM ca jJAnadarzanaM tataH kevalavarazabdAbhyAM vizeSaNasamAse kevalavarajJAnadarzanaM 'samutpAdayati' janayatmAtmana iti gamyate, sa ca yAvat, 'sayogI' manovAkkAyavyApAravAn bhavati tAvacca kimityAha-IraNamIryAgatistasyAH panthA yadAzritA sA bhavati tasmin bhavamadhyAtmAditvA?ki aipithikam, upalakSaNaM ca pathigrahaNaM tiSThato'pi sayogasyesambhavAt, saMbhavanti hi sayogitAyAM kevalino'pi sUkSmA gAtrasaJcArAH, yata Aha___ "kevalI NaM bhaMte ! assi jesu AgAsapaesesu hatthaM vA pAyaM vA ogAhittANaM sAharijjA paNaM bhaMte ! kevalI tesu cevAgAsapaesesu paDisAharittae? no iNamaTe samaTe, kevalissaNaM calAI sarIrovagaraNAI havaMti, calovagaraNattAe kevalI no saMcAeti tesaM cevAgAsapaesesaM hatthaM vA pAyaM vA paDisAharitae" tadevaM pathisthastiSThaccairyApathikaM karma bandhAti. tacca kogityAha-sukhayatIti sukhaH sparza:-AtmapradezaiH sahasaMzleSo yasya tatsukhasparza dvau samayau yasyAH sA dvisamayA tathAvidhA sthitirasyeti dvisamayasthitikaM, dvisamayasthitikatvameva bhAvayitumAhatatprathamasamaye baddham-AtmasAtkRtaM sparzAvinAbhAvitvAccAsya spRSTaM ca, dvitIyasamaye veditam-anubhUtamudayAnyathAnupapattyA cAsyoditaM ca, tRtIyasamaye nirjIrNaM-parizaTitaM, taduttarakAlasthiteH kaSAyahetutvAt, uktaM hi-"jogA payaDipaesaM ThitianubhAgaM kasAyao kuNati"tti, dvisamayasthitikabandhasya tu yogasambhave'vazyambhAvitvAdihAbhidhAnaM, tadavazyambhAvitA tu "no kammehi vivarIyaM jogadavvehi bhavati jiivss| tassAvatthANe nanu siddho dusamayaThitibaMdho / " iti yuktito'vaseyA, atazca tadvaddhaM-jIvapradezaiH zliSTamAkAzena ghaTavat tathA spRSTaM masRNamaNikuDyapatitasthUlazilAzakalacUrNavat, anena vizeSaNadvayena tasya nidhattanikAcitAvasthayorabhAvamAha, 'udIritam' udayaprAptam udIraNAyAstatrAsambhavAt, 'veditaM' tatphalasukhAnubhavanena 'nirjINa kSayamupAgataM 'seyAle yatti sUtratvAd 'eSyatkAle' caturthasamayAdAvakarma Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 29, [ ni. 513 ] cApi bhavati, tajjIvApekSayA punastasya tathAvidhapariNAmAbhAvAt etaccaivaMvidhavizeSaNAntritaM sAtakarmaivAsau bandhAti, yata uktam ul 'appaM bAyara mauyaM bahuM ca rukkhaM ca sukkilaM ceva / 173 maMdaM mahavvayaMti ya sAyAbahulaM ca taM kammaM // " mU. ( 1186 ) ahAuyaM pAlaittA aMtomuhuttaddhAvasesAe joganirohaM karemAno suhumakiriya appaDivAI sukkajjhANaM jhAyamANe tappaDhamayAemaNajogaM niraMbhai vayajogaM niraMbhai ANApAnaniroha karei, IsipaMcahassakkharuccAraNaddhAe ya NaM anagAre samucchinnakiriyaM aniyaTTisukkajjhANaM jhiyAyamAno veyanijjaM AuyaM nAmaM guttaM ca ee cattArivi kammaMse jugavaM khavei // vR. ayaM ca dezonapUrvakoTImantarmuhUrttAdipramANaM vA kAlaM vihRtya yathA zailezImavApyAkarmatAM labhate tathA darzayan zailezyakarmatAdvAramarthato vyAcikhyAsurAha-'athe 'ti kevalAvAptyanantaram 'AyuSkaM jIvitamantarmuhUrttAdiparimANaM pAlayitvA antarmuhUrtaparimANA'ddhA- kAlo'ntarmuhUrtAddhA sA'vazeSam - uddharitaM yasmiMstadantarmuhUrttAddhAvazeSaM tathAvidhamAyurasyetyantamuhUrttAddhAvazeSAyuSkaH san pAThAntaratazcAntarmuhUrttAvazeSAyuSkaH paThanti ca- 'aMtomuhataadbhAvasesAe 'tti prAkRtatvAdantarmuhUrttAzeSAddhAyAM 'yoganirohaM karemANe 'tti yoganirodhaM kariSyamANaH sUkSmA kriyA- vyApAro yasmiMstatsUkSmakriyamapratipatanazIlamapratipAti adha: patanAbhAvAt, zuklaM dhyAnaM 'samudAyeSu hi vRttAH zabdA avayaveSvapi varttanta' iti zukladhyAnatRtIyabhedaM dhyAyan 'tatprathamatayA' tadAdyatayA manaso yogo manoyogaH - manodravyasAcivyajanito vyApArastaM niruNaddhi, tatra ca paryAptamAtrasya saJjJino jaghanyayogino yAvanti manodravyANi tajjanitazca yAvadyApArastadasaGkhyaguNavihInAni manodravyANitadyApAraM ca pratisamayaM nirundhannasaMkhyeya-samayaistatsarvanirodhaM karoti, yata uktam "pajjatamittasannissa jattiyAI jahannajogissa / hoMti manodavvAI tavvAvAro ya jammetto // 1 // tayasaMkhaguNavihINe samae samae niraMbhamAno so / manaso savvanirohaM kuNai asaMkhejjasamaehiM // 2 // " tadanantaraM ca vAco vAci vA yogo bhASAdravyasAcivyajanito jIvavyApArastanniruNaddhi, tatra ca paryAptamAtradvIndriyajaghanyavAgyogaparyAyebhyo'saMkhyeyaguNavihInAMstatparyAyAn samaye samaye nirundhannasaMkhyeyasamayaiH sarvavAgyogaM niruNaddhi, yata uktam - "pajjattamittabiMdiya jahannavaijogapajjavA je u / tadasaMkhaguNavihINaM samae samae niraMbhaMto // 3 // savvavaijogarohaM saMkhAIehi kuNai samaehiM / " "AnApANuniroha'ti AnApAnau - ucchvAsaniHzvAsau tazirodhaM karoti, sakalakAyayoganirodhopalakSaNaM caitat, taM ca kurvan prathamasamayotpannasUkSmapanakajaghanyakAyayogato'saGkhyeyaguNahInaM kAyayogenaikaikasamaye nirundhan dehatribhAgaM ca muJcanasaGkhyeyasamayaireva sarvaM niraNaddhi, yata uktaM ca"tatto ya suhumapaNayassa paDhamasamaovavatrassa ||4|| Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-29/1186 jo kira jahanajoo tayasaMkhejjaguNahINamekke kke / samae niraMbhamAno dehatibhAgaM ca maMcaMto // 5 // raMbhai sa kAyajogaM saMkhAIehi ceva samaehiM / to kayajoganiroho selesIbhAvaNAmeti / / 6 / / " itthaM yogatrayanirodhaM vidhAya Ipaditi-svalpaH prayatnApekSayA paJcAnA husvAkSarANAm aiuRla ityevaMrUpANAmuccaraNamuccAro bhaNanaM tasyAddhA-kAlo yAvatA ta uccAryanta ISatpajhAkSaroccAraNAddhA tasyAMca namiti prAgvat, anagAra: samucchinnA-uparatA kriyA-manovyApArAdirUpA yasmistatsamucchinnakriyaM na nivarttate karmakSayAtprAgityevaMzIlam anivarti zukladhyAnacaturthabhedarUpaM dhyAyan' zailezyavasthAmanubhavanniti bhAvaH, hrasvAkSaroccAraNaM ca na vilambitaM drutaM vA kintu madhyamameva gRhyate, yata Aha "hassakkharAI majjheNa jena kAleNa paMca bhnnti| acchai selesigato tattiyamittaM tao kAlaM / / " evaMvidhazca yatkurute tadAha-vedanIya' sAtAdi 'AyuSkaM manuSyAyuH 'nAma' manujagatyAdi 'gotraM ca' uccairgotram 'ee'tti etAni catvAryapi 'kammaMsi'tti satkarmANi yugapatkSapayati, etatkSapaNAnyAyazca bhASyagAthAbhyo'vaseyaH, tAzcemAH "tayasaMkhejjaguNAe guNaseDhIe raiyaM purAkammaM / samae samae khavayaM kammaM selesikAleNaM // 1 // savvaM khaveti taM puna nillevaM kiMci ducarime samae / kiMcicca hoi carime selesIe tayaM vocchaM / / 2 / / manuyagaijAitasabAyaraM ca pjjttsNbhgmaaejjN| annayaraveyanijjaM narAumuccaM jaso nAmaM / / 3 / / saMbhavato jinanAma narAnupavvI ya crimsmymmii| sesA jinasaMtAto ducarimasamayaMmi niTThati // 4 // " mU. (1187) tao orAliyaM kammAiM ca savvAhi vippajahaNAhiM vippajahittA ujjuseDhIpatte aphusamANagaI uDDa egasamaeNaM aviggaheNaM tattha gaMtA sAgArovautte sijjhai0 vR. 'tataH' iti vedanIyAdikSayAnantaram 'orAliyakammAiM ca'tti audArikakArmaNe zarIre upalakSaNatvAttaijasaM ca 'savvAhi vippajahanAhinti 'sarvAbhiH' azeSAbhirvIzeSeNa vividhaM vA prakarSato hAnayaH-tyAgA viprahANayo, vyaktyapekSaM bahuvacanaM, tAbhiH, kimaktaM bhavati?sarvathA parizATena, na tu yathA pUrvaM saGghAtaparizATAbhyAM dezatyAgataH, 'vippajahittA'vizeSaNa prahAya-parizATya, uktaM hi "orAliyAhi savvAhiM cayai vippajahannAhi jaM bhaNiyaM / nissesatayA na jadhA desaccAraNa so puvvaM / / " cazabdo'traudAyikAdibhAvanivRttisyAnuktAmapi samuccinoti, yata uktam "tassodaiyAbhAvA bhavvataM ca viniyattae jugavaM! Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-29,[ni. 513 ] sammannanANadaMsaNasuhasiddhattANi mottUNaM / / " / RjuH-avakrA zreNiH-AkAzapradezapaMktistAM prApta RjuzreNiprAptaH anuzreNigata itiyAvat, 'aphusamANagai'tti aspRzadgatiriti, nAyamoM yathA nAyamAkAzapradezAntra spRzati api tu yAvatsu jIvo'vagADhastAvata eva spRzati na tu tato'tiriktamekamapi pradezam, 'Urddhavam' upari 'ekasamayena' dvitIyAdisamayAntarAsparzena 'avigraheNa' vakragatirUpavigrahAbhAvena, anvayavyatirekAbhyAmukto'rthaH spaSTataro bhavatIti anuzreNiprApta ityanena gatArthatve'pi punarabhidhAnaM, 'tatra' iti vivakSite muktipada itiyAvat 'gataM'tti gatvA 'sAkAropayuktaH' jJAnopayogavAn siddhatItyAdi yAvadantaM karotItyAdi prAgvat, uktaM hi "ujusedi paDikanno samayapaesaMtaraM aphsmaano| egasamaeNa sijjhai aha sAgArovautto so||"iti, dvAsaptatisUtrArthaH / iha ca cUrNikRtA-"selesI e NaM bhaMte ! jIve kiM jaNai ? akammayaM jaNati, akammayAe jIvA sijjhanti" iti pAThaH, pUrvatra ca kvacitkiJcitpAThabhedenAlpA eva praznA AzritAH, asmAbhistu bhUyasISu pratiSu yathAvyAkhyAtapAThadarzanAditthamunnItamiti / mU.(1188) eso khalu sammattaparakkamassa ajjhayaNassaaTesamaNeNaM bhagavayA mahAvIreNa Apavie patravie parUvie daMsie nidesie uvadaMsie tibemi|| vR.'eSaH' anantaroktaH 'khalu' nizcaye samyaktvaparAkramasyAdhyayanasya arthaH' abhidheyaH zramaNena bhagavatA mahAvIreNa 'Aghavie'tti ArSatvAd 'AkhyAtaH sAmAnyavizeSaparyAyAbhivyAptikathanena prajJApitaH hetuphalAdiprakAzanAtmakaprakarpajJApanena 'prarUpitaH' svarUpakathanena 'darzitaH' nAnAvidhabhedadarzanena 'nidarzita:' dRSTAntopanyAsena 'upadarzitaH' upasaMhAradvAreNa, idamapi cuurnnimaashritmev| 'iti' parisamAptau, bravImIti pUrvavat, gato'nugamaH, samprati nayAH, te'pi tathaiva / adhyayanaM 29 samAptam muni dIparatlasagAreNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayanasUtre ekonatriMzamadhyayanasya bhadrabAhusvAmiviracitA niyuktiH evaM zAntyAcArya viracitA saTIkaM prismaaptaa| (adhyayanaM 30 tapomArgagatiH) vR.vyAkhyAtamekonatriMzamadhyayanam, adhunA triMzattamamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaHanantarAdhyayane'pramAda uktaH, iha tu tadvatA tapo vidheyamiti tatsvarUpamucyate, ityanena sambandhenAyAtamidamadhyayanam, asya caturanuyogadvAraprarUpaNA prAgvadyAvannAmaniSpannanikSepe tapomArgagatiriti tripadaM nAma, ata eva tatpadatrayanikSepAyAha niyuktikRt ni. [514] nikkhevo (u) tavaMmi cuvvi0|| ni. [515] jANagabhavisarIre tavvairitte apNctvmaaii| bhAcaMmi hoi duviho bajjho abhitaro ceva / / ni. [516] maggagaINaM duNhavi puvvuddiTTo cukkniklevo| Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-30/1188 pagayaM tu bhAvamagge siddhigaIe u nAyavvaM / / ni. [517] duvihatavomaggagaI vatrijjai jamha ittha ajjhynne| tamhA eajjhayaNaM tavamaggagaitti nAyavvaM / / va. gAthAcatuSTayaM prAgvata, navaraM 'paMcatavamAi'tti paJcatapaH-paJcAgnitapaH, yatra catasRSvapi dikSu catvAro'grayaH paJcamazca tapanatastalloke prasiddham, AdizabdAllokapratItamanyadapi bRhatapaHprabhRti tapo gRhyate, dravyatvaM cAsyAjJAnamalamalinatvena tathAvidhazuddhanaGgatvAt, tathA bhAve prakramAtapo bAhyamabhyantaraM cAtraiva vakSyamANasvarUpaM / / tathA puvvu ddiTTo'tti pUrvavamokSamArgagatinAmake'dhyayane uddiSTaH-kathitaH pUrvoddiSTaH 'bhAvamaggo'tti subbyatyayAd, 'bhAvamArgeNa' muktipathena taporUpeNa jJAnadarzanacAritrAvinAbhAvityavAd bhAvatapasaH / / ___ nAmaniruktimAha-dvividhaM tapo-bAhyamabhyantaraM ca tadeva mArgo bhAvamArgastatphalabhUtA ca gati:-siddhigatirdvividhatapomArgagatirbhaNyate yasmAdatra-adhyayane tasmAdetadadhyayanaM tapomArgagatiriti jJAtavyam, abhidheye'bhidhAnopacArAditi bhAvaH, iti niyuktigAthAcatuSTayArthaH // gato nAmaniSpanno nikSepaH, samprati sUtrAlApakaniSpatranikSepAvasaraH, tasya ca sUtrAnugamAvinAbhAvitvAt sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedammU.(1189) jahA upAvagaM kamma, raagddossmjjiyN| khavei tavasA bhikkha, tamegaggamaNo sne|| vR. 'yathA' yena prakAreNa 'tuH' avadhAraNe bhinnakramo yokSyate, 'pApakaM karma' jJAnAvaraNAdi rAgadveSAbhyAM samiti-bhRzamarjitam-upAttaM rAgadveSasamajitaM kSapayatyeva tapasA' vakSyamANalakSaNena bhikSuH 'tadekAgramanAH' avahitacitaH zRNviti ziSyamabhimukhIkaroti, mA bhUdanabhimukhopadezanenaitadvaiphalyamiti sUtrArthaH / iha cAnAzraveNaiva sarvathA karma kSapyata iti yathA'sau bhavati mU.(1190) pANivahamusAvAyA adattamehuNapariggahA viro| rAIbhoyaNavirao, jIvo bhavai anaasvo| ma.(1191) paMcasamio tigutto, akasAo jiiNdio| agAravo anissalo, jIvo bhavai anaasvo| vR. sUtradvayaM prAyaH pratItArthameva, navaraM virata iti prANavadhAdibhiH pratyekamabhisambadhyate, tathA bhavatyanAzrava iti-avidymaankrmopaadaanhetuH| dvitIyasUtre'pyanAzravaH-samityAdiviparyayANAM karmopAdAnahetutvenAzravarUpatvAtteSAM cAvidyamAnatvAditi sUtradvayArthaH // evaMviddhazca yAdRzaM karma yathA ca kSapayati AdarAdhAnAya punaH ziSyAbhimukhIkaraNapUrvakaM dRSTAntadvAreNa tadAha-. mU. (1192) eesiM tu vivajjAse, raagddossmjjiyN| khavei taM jahA bhikkhU, taM me egamanA sunn| mU.(1193) jahA mahAtalAgassa, saMniruddhe jlaagme| umsicaNAe tavaNAe, kameNaM sosaNA bhve|| mU.(1194) evaM tu saMjayassAvi, paavkmmniraasve| Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM 30, [ ni. 517 ] bhavakoDIsaMciyaM kammaM tavasA nijjarijjaI || vR. 'eteSAM' tu prANivadhaviratyAdInAmanAzravahaMtUnAM 'vivajjAse' tti viparyAse prANi-vadhAdAvasamitatvAdau ca rAgadvepAbhyAM samarjitam upArjitaM rAgadvepasamarjitaM karmeti gamyate tadyathA kSapayati tanme kathayata iti zeSaH, ekam ekatra prastute vastunyabhiniviSTatvena mano yasyAsAve - kamanAH zRSviti ziSyAbhimukhIkaraNam / 'saMniruddhe' pAlyAdinA niSiddhe 'jalAgame' jalapraveze 'urisacaNAe' ti sUtratvAd 'utsecanena' araghaTTaghaTInivahAdibhirudaJcanena 'tavaNAe 'tti prAgvat 'tapanena' ravikaranikarasantAtaparUpeNa 'krameNa paripATya 'zoSaNA' 'jalAbhAvarUpA bhavet / 'pApakarmanirAzrave' pApakarmaNAmAzravAbhAve 'bhavakoTIsaJcitam' ityatra koTIgrahaNamatibahutvopalakSaNaM koToniyamAsambhavAt karma tapasA 'nirjIryata' Adhikyena kSayaM nIyate, zerpA spaSTamiti sUtratrayArthaH // tapasA karma nirjIryeta ityuktaM, tatra kiM tattapaH ? iti saMzaye bhedAbhidhAnaM vinA'zakyatvAttatsvarUpAbhidhAnasya tadbhedAnAha- mU. (1195 ) so tavo duvihAM vRtto, bAhira byaMtarI tahA / bAhiro chavviho vRtto, evamabhitarI tavo // vR. 'tad' anantaprakAntaM tapo dvividhamuktaM ' bAhira'bbhaMtaro' tti 'bAhyaM' bAhyadravyApekSatvAt prAyo muktyavAsivahiraGgatvAcca 'abhyataraM' tadviparItaM yadivA lokapratItatvAkutIrthikaizca svAbhiprAyeNAsevyamAnatvAdvAhyaM taditarattvAbhyantaram, uktaJca "loke parasamayeSu ca yatprathitaM tattapo bhavati bAhyam / AbhyantaramaprathitaM kuzalajanenaiva tu grAhyam // " anye tvAhuH "prAyeNAntaH : karaNavyApArarUpamevAbhyantaraM, bAhyaM tvanyathe" ti, tatheti samuccaye, bAhyaM 'paDvidhaM' paDbhedamuktamevamiti paDvidhamabhyantaraM tapa uktamiti sambandhaH, sarvatra sUtratvAlliGgavyatyaya iti sUtrArthaH / tatra yathA bAhyaM SaDvidhaM tathA'ha mU. ( 1196 ) anasanamUNo ariyA bhikkhAyariyA ya rasapariccAo / kAyakileso saMlIyaNA ya bajjho tavo hoi // vR. akSarArthaH spaSTa eva // bhAvArthaM tu pratibhedaM sUtrakAra evAbhidhitsustAvadanazanamAhamU. ( 1197 ) ittariyamaraNakAlA ya, anasanA duvihA bhave / ittariyA sAvakakhA, niravakaMkhA u biijjiyA // - 29/12 " vR. 'ittariya' tti itvaramevetvarakaM svalpakAlaM niyatakAlAvadhikamiti yo'rthaH, maraNAvasAnaH kAlo yasya tanmaraNakAlaM prAgvanmadhyapadalopI samAsaH, yAvajjIvamityarthaH, tathA maraNaM kAla: avasaro yasya tanmaraNakAlaM 'ca: ' samuccaye, azyate - bhujyata ityazanamazepAhArAbhidhAnametat, uktaM hi 177 " savvo'vi ya AhAro asaNaM savvo'vi vuccae pAnaM / savvo'vi khAimaMpi ya savvo'viya sAimaM hoi / " Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2.-30/1197 tatazcAvidyamAnaM dazataH sarvato vA'zanamasminnityanazanaM "dvividhaM dviprakAraM bhavat, tatra 'ittariya 'tti itvarakaM sahAvakAGkayA--ghaTikAdvayAdhuttarakAlaM bhojanAbhilASarUpayA vartata iti sAvakAjhaM niSkrAntamAkAGkSAto nirAkAjhaM, tajjanmani bhojanAzaMsAbhAvAt, tuzabdasya bhitrakramatvAd dvitIyaM punarmaraNakAlaM, pAThAntaratazca niravakAvaM dvitiiym| 'yathAddezaM nirdeza'iti nyAyata itvarakAnazanasya bhedAnAhamU. (1198) jo so ittariyatavo, so samAseNa chavciho / seditavo payaratavo. ghano a taha hoi vaggo y|| vR. yattaditvarakaM tapaH-itvarakAnazanarUpamanantaramuktaM tat 'samAsena' saGkepeNa vidhaM, vistareNa tu bahutarabhedamiti bhAvaH / / paDvidhatvamevAha- seDhitavo' ityAdi, atra ca zreNiHpaMktistadupalakSitaM tapaH zreNitapaH taccaturthAdikrameNa kriyamANamiha paNmAsAntaM parigRhyate, tathA zreNireva zreNyA guNitA pratara ucyate, tadupalakSitaM tapaH prataratapaH, iha cAvyAmohArthaM caturthapapASTamadazamAkhyapadacatuSTayAtmikA zreNivivakSyate, sA ca catubhirguNitA poDazapadAtmakaH prataro bhavati, ayaM cAyAmato vistaratazca tulya ityasya sthApanopAya ucyate "ekAdyAdyA vyavasthApyAH, paMktayo'tra ythaakrmm| ekAdIMzca nivezyAnte, kramAtpaMkti prapUrayet // " asyArthaH-eka Adiu~pAM te ekAdayaH - ekakadvikatrikacatuSkAste AdyA yAsu tA ekAdyAdyAH 'vyavasthApyA:' nyasanIyAH "paMvatayaH' zreNayaH 'yathAkrama' kramAnatikrameNa, ko'rthaH? -- prathamA ekAdyA ekakAdArabhya, dvitIyA dvikAdyA dvikAdArabhya, tRtIyA trikAdyA trikAdArabhya, caturthI-catuSkAdyA catuSkAdArabhya, Aha-evaM sati prathamapaMktireva paripUrNA bhavati dvitIyAdyAsta 'na pUryanta eva, tatkathaM pUraNIyAH?, ucyate, ekAdIMzca nivezya vyavasthApyAH 'ante' ityane 'kramAt' iti kramamAzritya 'paMktim' apUryamANA zreNi 'pUrayet' paripUrNAM kuryAt, tatra ca dvitIyapaMktau dvikatrikacatuSkAnAmagre ekakaH, tRtIyapaMktau trikacatuSkayoH paryante ekako dvikaH, caturthapaMktau catuSkAvasAna ekakadvikatrikA: sthApyante, caturthaSaSThASTamadazamaprakramaH, 'dhana' iti dhanatapaH 'ca: pUraNe tatheti samuccaye bhavatIti ca kriyA pratitapobhedaM yojanIyA, atraca poDazapadAtmaka: pratara: padacatuSTayAtmikayA zreNyA guNito dhano bhavati, AgataM catuHSaSTiH 64, sthApanA tu pUvikaiva navaraM bAhalyato'pi padacatuSTayAtmakatvaM vizeSaH, etadupalakSitaM tapo dhanatapa ucyate, 'ca;' samuccaye, 'tathA bhavati vargazca'tIhApi prakramAdvarga iti vargatapaH, tatra ca dhana eva dhanena guNito vargo bhavati, tatazcatuHpaSTizcatuHpaSTayaiva guNitA jAtAni SannavatyadhikAni catvAri sahasrANi, evadupalakSitaM tapo vargatapaH / mU. (1199) tatto ya vAgaggo u paMcamo chaTTao pinntvo| manaicchiyacittattho nAyavyo hoi ittrio|| vR.'tatazca vargatapaso'nantaraM vargavarga' it vargavargatapaH 'tuH' samuccaye 'paJcamaM paJcasaGkhyApUraNam, atra ca varga eva yadA vargeNa guNyate tadA vargavagI bhavati, tathA ca catvAri sahasrANi pannavatyadhikAni tAvataiya guNitAni jAtaikA koTi: saptaSTilakSAH saptasaptatisahasrANi dve zate Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 adhyayanaM-30,[ni.517 ] poDazAdhike, aGkato'pi 16777216, etadupalakSitaM tapo vargavargatapa ityucyate, evaM padacatuSTamAzritya zreNyAditapodarzitam, etadanusAreNa paJcAdipadevapyetatparibhAvanA kAryA, paSThakaM 'prakIrNatapaH' yaccheNyAdiniyataracanAvirahitaM svazaktyapekSaM yathAkathaJcidvidhIyate, tacca namaskArasahitAdi pUrvapuruSAcaritaM yavamadhyavajramadhyacandrapratimAdi ca, itthaM bhedAnabhidhAyopasaMhAramAha-'maNaicchiyacittattho 'tti manasaH-cittasya Ipsita-iSTazcitra:-anekaprakAro'rthaHsvargApavargAdistejolezyAdirvA yasmAttanmaIpsitacitrArthaM jJAtavyaM bhavati 'itvarakaM' prakramAdanazanAkhyaM tpH| mU.(1200) jA sA anasanA maraNe, duvihA sA viyaahiyaa| sIyAramavIyArA, kAyaciTuM paI bhave / / vR. samprati maraNakAlamanazanaM vaktumAha-'jA sA anasanA' iti yattadanazanaM 'maraNe' maraNAvasare dvividhaM tadvizepeNAkhyAtaM-kathitaM vyAkhyAtaM tIrthakRdAdibhiriti gamyate, tadvaividhyamevAhasaha vicAreNa-ceSTAtmakena varttate yattatsavicAraM tadviparItamavicAra, vicArazca kAyavAGmAnobhedAtrividha iti tadvizepaparijJAnArthamAha-'kAyaceSTAm' udvartanaparivartanAdikakAyapravIcAraM 'prati'ti Azritya 'bhavet' syAt, tatra savicAraM bhaktapratyAkhyAnamiGginImaraNaM ca, tathAhibhaktapratyAkhyAne gacchamadhyavartI gurudattAlocano maraNAyodyato vidhinA saMlekhanAM vidhAya tatastrividhaM caturvidhaM vA''hAraM pratyAcaSTe, saca samAzritamRdusaMstArakaH samRtsRSTazarIrAdyupakaraNamamatvaH svayamevodgrAhitanamaskAra: samIpavartisAdhudattanamaskAro vA satyAM zaktau svayamudvarttate, zaktivikalatAyAM cAparairapi kiJcitkArayati, yata uktam "viyaDaNamabbhaTThANaM uciyaM saMlehaNaM ca kAUNaM / paccakkhati AhAraM tivihaM ca cauvvihaM vAvi // 16 // uvvattati pariyattati sayamantraNAvi kArae kiNci| jattha samattho navaraM samAhijaNayaM apaDibaddho ||2||" iGginImaraNamapyuktanyAyataH pratipadya zuddhasthaNDilasthAtA ekAkyeva kutacaturvidhAhArapratyAkhyAnastatsthaNDilasyAntazchAyAta uSNamuSNAcca chAyAM svayaM saMkrAmati, tathA cAha "iMgiyamaraNavihANaM ApavvajjaM tu viyaDaNaM daauN| saMlehaNaM ca kAuM jahAsamAhI jAkAlaM / / 1 / / .. paccakkhati AhAraM cavvihaM niyamao gurusgaase| iMgiyadesaMmi tahA ceTuMpi hu iMgiyaM kuNai / / 2 / / - uvvattai pariyattai kAiyamAIsu hoi u cimAsA - kiccaMpi appaNucciya jhuMjai niyameNa dhIbalio // 3 // " avicAraMtu pAdapopagamana, tatra hi savyAghAtAvyAghAtabhedato dvibhede'pi pAdapavannizceSTatayaiva sthIyate, tathA ca tadvidhiH "abhivaMdiUNa deve jahAvihaM sesae ya gurumaaii| paccakkhAittu tato tayaMtie savvamAhAraM // 1 // Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-30/1200 samabhAvami ThiyappA sammaM siddhaMtabhaNitamaggeNaM / girikaMdaraM tu gaMtuM pAyavagamaNaM aha karei // 2 // savvatthApaDibaddho daMDAyayamAdiThANamiha ThAuM / yAvajjIvaM ciTThai nicciTTho pAyavasamAno / / 3 / / " mU. (1201) ahavA saparikammA aparikammA ya aahiyaa| nIhArimanIhArI AhAraccheao dosuvi|| vR. punadaividhyameva prakArAntareNAha-'athave'tti prakArAntarasUcane saha parikarmaNAsthAnanipadanatvagvartanAdinA vizrAmaNAdinA ca vartate yattasaparikarma aparikarma ca tadviparItam 'AkhyAtaM' kathitaM, tatra saparikarma bhaktapratyAkhyAnamiGginImaraNaM ca. ekatra svayamanyena vA kRtasya anyatra tu svayaMvihitasyodvartanAdiceSTAtmakaparikarmaNo'nujJAnAt, tathA cAha "Ayaparaparikkama bhattapariNNAe do anunnaayaa| paravajjiyA ya iMgiNi cauvihAhAraviraI ya / / 1 / / ThANanisiyaNatuyaTTaNa ittariyAiM jhaasmaahiie| sayameva ya so kuNaI uvasaggaparisaha'hiyAse // 1 // " aparikarma ca pAdapopagamanaM, niSpratikarmatAyA eva tatrAbhidhAnAt, tathA cAgamaH "samavisamaMmi ya paDio acchai jaha pAyavo vva nikaMpo / niccalanippaDikammo nikkhivaI jaM jahiM aMgaM / / 2 / / taM ciya hoi tahacciya navaraM calaNaM prppogaao| vAyAIhiM tarussa va paDiNIyAIhiM taha tassa // 3 // " yadvA parikarma-saMlekhanA sA yatrAsti tatsaparikarma, tadviparitaM tvaparikarma, tatra cAvyAghAte trayamapyetatsUtrArtho bhayaniSThito niSpAditaziSyaH saMlekhanApUrvakameva vidhatte, anyathA'5rtadhyAnasambhavAt, uktaJca "dehammi asaMlihie sahasA dhAUhi khijjmaannaahiN| jAyai aTTajjhANaM sarIriNo crimkaalNmi||4||" iti saparikarmocyate, yatpunarvyAdhAte giribhittipatanAbhidhAtAdirUpe saMlekhanAmavidhAyaiva bhaktapratyAkhyAnAdi kriyate tadaparikarma, uktaJcagame "avi dhAto yA vijjUgiribhittIkoNagA ya vA hojjA / __ saMbaddhahatthapAyAdayo va vAeNa hojjAhi ||1|| .. .. eehi kAraNehiM bAdhAimamaraNa hoi boddhavvaM / parikammamakAUNaM paccakkhAI tato bhattaM / / 2 / / " tathA nirharaNaM nirhAro-girikandarAdigamanena grAmAderbahirgamanaM tadvidyate yatra tannirhAri tadanyadanirhAri yadutthAtukAme vajikAdau vidhIyate, etacca prakArAdvayamapi pAdapopagamanaviSayaM, tatprastAva evAgame'syAbhidhAnAt, tathA cAgamaH-- "pavvajjAI kAuM neyavvaM jAva hoyavocchittI! Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-30,[ ni.517] paMca tule kAUNa ya so pAogamapariNAto ya / / 3 / / taM duvihaM nAyavvaM nIhAriM ceva thmnniihaari| bahiyA gAmAINaM girikaMdaramAi niihaariN||4|| vaiyAisu jaM aMto u?umaNANaM ThAi anihaariN| kamhA? pAyavagANaM jaM uvamA pAyaveNa'tthaM / / 5 / / " AhAra:- azanAdistacchedaH-tannirAkaraNam, AhAracchedaza dvayorapi saparikarmAparikarmaNonihAryaniriNozca sama iti zepaH, ubhayatra tadyavacchedasya tulyatvAditi sUtrapaJcakArthaH / / uktamanazanamUnodaratAmAhamU. (1202) omoaraNaM paMcahA, samAseNa viyAhiyaM / davyao khittakAleNaM. bhAveNaM pajjavehi y|| va. tatrAvama-nyUnamudaraM-jaTharamasyAsAvavamodarastadbhAvaH avamaudarya-nyUnodaratA, paThanti ca..'omoyaraNa'nti tatra cAvamaM ca tadudaraM cAvamodaraM tasmAtkarotyarthe nici lyuTi cAvamodaraNam, avamodarakaraNamityarthaH, tacca 'paMcaha'tti paJcadhA' paJcaprakAraM samAsena' saGkepeNa vyAkhyAtaM, paJcadhAtvamevAha-'dravyata' iti TravyAt hetau paJcamI, kSetraM ca kAlazceti kSetrakAlaM tena bhAvena ca paryAyaizcopAdhibhUtaiH, sarvatra hetau tRtIyA / / mU. (1203) jo jassa u AhAro, tatto omaM tu jo kre| jahojegasitthAI, evaM davveNa U bhve|| va.tatra dravyata Aha-yo yasya 'ta:' pUraNe AhAro-bhojanaM tataH-svAhAradavamam-UnaM'taH' prAgvad yaH kuryAd bhujAna iti zeSaH, ayamatra bhAvArtha:--puruSasya hidvAtriMzatkavalamAna AhAra: striyazcASTAviMzatikavalamAnaH, yata uktaM - "battIsaM kirakavalA AhAro kucchipUrao bhnnio| purisassa mahiliyAe aTThAvIsaM bhave kvlaa||1|| kavalANa ya parimANaM kukkuDiaMDagapamANamettaM tu / jo vA avigiyavayaNo vayaNami chuhijja vIsattho // 2 // " tatazcaitanmAnAdUnaM yo bhuMkte yattadonityamabhisambandhAttasya evam' amunA prakAreNa 'dravyeNa' upAdhibhUtena bhavediti saNaTaGkaH, avamaudAryamiti prakramaH, etacca jaghanyenaikasinathu-yatraikameva sikthu bhujyate tadAdi, AdizabdAtsikthudvayAdArabhya yAvadekakavalabhojanam, evaM cAlpAhArAkhyamavamaudAryamAzrityocyate, yata upArdAdipu teSu kavalanavakAdimAnamevaitat, tathA ca sampradAya:-"appAhAromoyariyA ekkakavalAhAromoyariyA ukkosA sesA ajahannukkosA, avaDDAhAromoyariyA jahanniyA navakavalA ukkoseNaM bArasa sesA ajahannamaNukkosA" ityAdi, etabhedAbhidhAyinI ceyaM gAthA "appAhAra 1 avaDDe 2 dubhAga 3 pattA 4 taheva kiMcUNA 5 / aTTha 1 duvAlasa 2 solasa 3 cauvIsa 4 tahekkatIsA ya // 1 // " mU. (1204) gAme nagare taha rAyahAninigame ya Agare pllii| Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2 - 30 / 1204 kheDe kabbaDadoNamuhapaTTaNamaDaMbasaM bAhe // vR.kSetrAmaudaryamAha prasati guNAn gamyo vA'STAdazAnAM karaNAmiti grAmastasmin, nAmatra karo'stIti nakaraM tasmin, tathA rAjA'nayA dhIyata iti rAjadhAni - rAjJaH pITikAsthAnamityarthaH, nigamayanti tasminnekavidhabhANDAnIti nigamaH prabhUtataravaNijAM nivAso'nayo: samAhArastasmiMzca, Akurvanti tasminnityAkaro - hiraNyAdyutpattisthAnaM tasmin, 'palli'tti subvyatyayAt pAlyante'nayA duSkRtavidhAyino janA iti pallI, nairuktA vidhiH, vRkSagahanAdyAzritaH prAntajananivAsastasyAM kheTyante - utrAsyante'sminnaiva sthitaiH zatrava iti kheTaM--pAMzuprAkAraparikSitam, uktaM hi - " kheDaM puNa hoi dhUlipAyAraM" tasmin karbaTaM - karbaTajanAvAsa:, kunagaramityarthaH, droNyonAvo mukhamasyeti droNamukhaM-jalasthalanirgamapravezaM yathA bhRgukacchaM tAmraliptirvA, patanti tasmin samastadigbhyo janAiti pattanaM, tacca jalapattanaM yajjalamadhyamavarttI, yathA kAnanadvI,: sthalapattanaM ca nirjala bhUbhAgabhAvi yathA mathurA, 'maDaMba 'tti dezIpadaM yasya sarvadivarddhatRtIyayojanAntargrAmo nAsti, samiti - bhRzaM bAdhyante'smin janA iti saMbAdhaH - prabhUtacAturvarNyanivAsa:, karbaTAdInAM cAtra samAhAradvandvastasmin / mU. ( 1205 ) Asamapae vihAre saMnivese samAyaghose ya / thaliseNAkhaMdhAre satthe saMvaTTa koTTe ya // vR. A - sanmAt zrAmyanti tapaH kurvantyasminnityAzramaH - tApasAvasathAdistadupalakSitaM padaM - sthAnamA zramapadaM tasmin, vihAro - bhikSunivAso devagRhaM vA tatpradhAno grAmAdirapi vihArastasmin, 'saMniveze' yAtapdisamAyAtajanAvAse, samAja : -- pathikasamUhaH ghoSo-gokulamanayoH samAhAre samAjaghoSaM tasmin, 'ca: ' samuccaye, sthalyAm ucca bhUbhAge senA-cAturaGgabalasamUhaH skandhAvAraH sa evAzepakheDAdyutalakSito'nayoH samAhAre senAskandhAvAraM tasmina, 'sArthe' gaNimadharimAdibhRtavRSabhAdisaGghAte saMvarttante-piNDIbhavantasmin bhayatrastA janA iti saMvarttastasmin koTTaM - prAkAro 'nayoH samAhAre saMvarttakoTTaM tasmin 'ca: ' samuccaye, kSetra prastAvAdiha samAjikAdiSu ca kSetramevopalakSyate / mU. ( 1206 ) vADesu ya ratthAsu ya gharesu vA evamittiyaM khittaM / kappai u evamAI evaM khitteNa U bhave // vR. 'vADesu' tti vATeSu pATeSu vA vRttivaNDikAdiparikSiptagRhasamUhAtmakeSu' rathyAsu' serikAsu 'gRheSu' pratIteSu, sarvatra vA vikalpe, 'evamityanena hRdayasthaprakAreNa 'ettiya 'nti 'etAvat vivakSAto niyataparimANaM kSetraM 'kalpate' upayogaM yAti paryaTitumiti zeSaH, 'tuH ' pUraNe, evamAdi, AdizabdAdgRhazAlAdiparigrahaH, 'eva' mityamunA kSetraprAdhAnyAdabhigrahagrahaNalakSaNena prakAreNeti 'kSetreNa' iti kSetrahetukaM 'tuH ' pUraNe bhavedamamaudAryamiti prakramaH / / pU. ( 1207 ) peDA ya addhaSeDA gomutti payaMgavIhiyA ceva / saMbukAvaTTAyayagaMtuM pacchAgayA chaTTA // vR. punaranyathA kSetrAvaudAryamAha - 'peDa'tyAdi, atra ca sampradAya: - "peDA peDikA iva caukoNA addhapeDA imIe ceva addhasaMThiyA gharapaDivADI gomuttiyA vaMkAvaliyA payaMgavihI aNiyayA Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-30,[ ni.517] 183 payaMguDDANasarisA 'saMbukkAvarTa'tti zamyUkaH - zaGkhastasyAvarttaH shmbuukaavrtstdvdaavto garara sA zambUkAvartA, sA ca dvividhAyataH sampradAyaH- "abhitarasaMbukkA bAhirasaMbukkA ya, tattha abhaMtarasaMbukkAe saMkhanAbhikhetovamAe Agiie aMto ADhavati bAhirao saMniyaTTai, iyarIe vivajjayo," 'AyayagaMtuMpaccAgaya'tti, atrAyataM-dIrgha prAJjalamityarthaH, tathA ca sampradAya:"tattha ujjuyaM gaMtUNa niyaTTai" 'cha8'tti paSThI, nanvatra gocararUpatvAdbhikSAcAryatvamevAsAM tatkathamiha kSetrAvamaudAryarUpatoktA ?, ucyate, avamaudAryaM mamAstvityabhisambandhinA vidhIyamAnatvAdavamaudAryavyapadezo'pyaduSTa eva, dRzyate hi nimittabhedAdekatrApi devadattAdau pitRputrAdyanekavyapadezaH, evaM pUrvatra nAmAdivipayasyottaratra kAlAdiviSayasya ca naiyatasyAbhigrahatvena bhikSAcaryAtvaprasaGge idamevottaraM vaacym|| mU.(1208) divasassa porisINaM cauNhapi u jattio bhave kaalo| evaM caramAno khalu kAlomANaM muneyavvaM / / vR.kAlAvamaudAryamAha-'divasasya' ahnaH 'pauruSINAM' praharANAM catasRNAmapi 'tuH' prAgvad yAvAn bhavetkAlo'bhigrahaviSaya iti zepaH, 'eva'mityevaM prakramAtkAlena 'caramANa'tti tisubvyatyayAccarataH 'khalu' nizcitaM' kAlomANa'nti kAlenAvamatvaM prastAvAdudarasya kAlAvamatvaM, ko'rtha: ?-kAlAvaudArya muNitavyaM, kAlahetutvAdasyeti bhAvaH, yadivA'-- bhedopacAreNa sa evAbhigRhItakAle carannavamaudAryaM munitavyaH / etadeva prakArAntareNAhamU. (1209) ahavA taiyaporisIe. UNAe ghaasmesNto| caubhAgUNA evA, evaM kAleNa U bhve|| vR.athavA tRtIyApauruSyAmUnAyAM grAsam-AhArameSayan-trividhaipaNayA gaveSayan, nyUnatvameva vizeSata Aha-caturbhAgonAyAM vAzabdAtpaJcAdibhAgonAyAM vA tRtIyapauruSyAm, 'evam' amunA kAlaviSayAbhigrahalakSaNena prakAreNa caratrityanuvartate, kAlane tu bhavadevamaudAryayogAd yatirapyavamaudAryam, autsargikavidhiviSayaM caitat, utsargato hi tRtIyapauruSyAmeva bhikSATanamanujJAtaM, yaduktam-"paMtho bhikkhA ya taiyAe'tti / bhAvAvamaudAryamAhamU.(1210) itthI vA puriso vA alaMkiyo vA'NalaMkiyo vaavi| annayaravayattho vA, anAyareNaM ca vattheNaM / vR. strI vA puruSo vA 'alakuMto vA' kaTakAdyalaGkAravibhUpito vA 'analaMkRto vA'pi' tadviparItaH, tathA'nyataracca tadvayazca-bAlyAdyanyataravayastatstho vA, anyatareNa vA paTTavATakamayAdinA 'vastreNa' vAsasA, lakSaNe tRtIyA, sarvatra vA vikalpe / / mU.(1211) aneNa viseseNaM vanneNaM bhAvamanumuaMte u| evaM caramANA khalaM bhAvomoNaM muneyavvaM / / vR. 'anyena' vizeSAntarAdbhinnena 'vizepeNa' kupitaprahasitAdinA'vasthAbhedena 'varNena' kRSNAdinA prakramAdanyatareNopalakSita: 'bhAva' paryAyamuktarUpamevAlakRtatvAdi 'anumuyaMte u'tti tuzabdasyAvadhAraNa(gArthItvAd'anunmuJcanneva' atyajaneva yadI dAtA dAsyati tato'haM grahISye na tvanyathetyupaskAraH, evaM caran 'khalu' nizcitaM bhAvomoNaM' ti bhAvAvamatvenApalakSitaH Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2 - 30 / 1211 prakramAdudarasya muNitavyaH, yadvA subvyatyayAdevaM carataH khalu subvyatyayAd bhAvAvamatvena hetunA muNitavyamAvamaudAryamiti prakramaH / paryavAnramAdArthamAha mU. ( 1212 ) davve khitte bhAvami ya AhiyA u je bhAvA / eehiM omacarao pajjavacarao bhave bhikkhU / / 'vR. 'dravye ' azanAdau ' kSetre' grAmAdI 'kAle' paurupyAdI 'bhAve ca' strItvAdo 'AkhyAtAH ' kathitAH 'tu:' pUraNe ye 'bhAvA: ' paryAyA ekasikthonatvAdayaH, etaiH sarvairapi dravyAdiparyAyaiH 'omatti' avamamupalakSaNatvAdavamaudAryaM carati Asevate avamacarakaH paryavacarako bhavedibhakSuH, iha ca paryavagrahaNena paryavaprAdhAnyavivakSayA paryavAvamaudAryamuktam, athavA 'eehi avamacarao 'tti 'etebhyaH ' dravyAdiparyIyebhyaH 'avamacarakaH ' nyUnatvAsevaka:, kimuktaM bhavati ? - eka sikthonatvAdAvapi navapurANAdivizeSAbhigrahavAn evaM grAmapaurupI strItvAdiSvapi viziSTAbhigrahataH pUrvasmAnnyUnatvaM bhAvanIyam / Aha- kSetrAvamaudAryAdiSvapyazanAdidravyeNaivodarasyAvamatvamiti kathaM dravyAvamaudAryAdapAM vizeSa: ?, ucyate, kSetrAdihetukatvasyaiva tatra prAdhAnyena vivakSitatvAt tadvivakSA ca dravyAvamaudAryasyApi teSu taddhetukatvAt, yadivA yatrApi dravyato nyUnatvamudarasya nAsti tatrApi kSetrAdinyUnAtAmapekSya kSetrAdyavamaudAryANi bhaNyanta iti praznAnavakAza eveti sUtraikAdazakagarbhArthaH // mU. ( 1213 ) aTThavihagoyaraggaM tu. tahA satteva esaNA / abhiggahA ya je anne, bhikkhAyariyamAiyA // vR. 'aTTavihagoyaraggaM' ti prAkRtatvAd aSTavidhaH - aSTaprakAro'gra:- pradhAna AdhAkarmAdiparihAreNa sa cAsau gaurivacaraNam - uccAvacakulepyavizepeNa paryaTanaM gocarazcASTavidhAnagocaraH, 'tu: ' uttarebhadApekSayA samuccaye, tathA sasaivaiSaNA abhigRhyanta ityabhigrahAH 'caH' samuccaye ye anye etadatiriktAH, te kimityAha- 'bhikkhAyariyamAhiya'tti sUtratvena bhikSAcaryAvipayatvAt bhikSAcaryA vRttisaGkSepAparanAmikA''khyAtAH, atra cASTAvagragocarabhedAH peDAdaya eva jambUkAvatayA dvaividhyAzrayaNataH tathA RjcyAdyAzcAparAyA: prakSepAt, saptaiSaNAzcemAH "saMsaTTamasaMsaTTA uddhaDa taha appalevaDA cetra / uggahiyA paggahiyA ujjhiyadhammA ya sattamiyA // " 'abhigrahAzca' dravyakSetrakAlabhAvaviSayAH, tatra dravyAbhigrahAH - kuntAgrAdisaMsthitamaNDakakhaNDAdi grahISya ityAdayaH kSetrAbhigrahAH - dehalIjaGghayorantarvidhAya yadi dAsyati tato grAhyamityAdayaH, kAlAbhigrahA - sakalabhikSAcaranivarttanAvasare mayA paryaTitavyamityAdayaH, bhAvAbhigrahAstu-hasan rudan baddho vA yadi pratilAbhayiSyati tato'hamAdAsye natvanyathetyevamAdaya iti sUtrabhAvArtha: // abhihitA bhikSAcAryA, rasaparityAgamAha mU. ( 1214 ) khIradahisappamAI, paNIyaM pAnabhoyaNaM / parivajjaNaM rasAgaM tu, bhaNiyaM rasavivajjaNaM // vR. zrIraM - dugdhaM dadhi-tadvIkAraH sarpiH ghRtaM tadAdi, AdizabdAd guDapakkAnnAdiparigrahaH, 'praNItam' atibRMhakaM pIyata iti pAnaM kharjUrarasAdi bhujyata iti bhojanaM-galadvandvodanAdi Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM.30.[ ni.517] 185 anayo: samAhAra pAnabhojanaM sAMparaskaratvAdepA pariSajana' pariharaNaM rasAnAM rasyamAnatvena 'tuH' puraNe' bhaNitam' abhihitaM tIrthakRdAdibhiriti gamyate, rasavivarjanaM nAma bAhyaM tapa iti sUtrArthaH / / mU.(1215) ThANA vIrAsaNAIyA. jIvassa ushaavhaa| uggA jahA dharijjati, kAyakilesaM tamAhiyaM / / vR. sthIyata ebhiriti sthAnAni-kAyAvasthitibhedA vIrAsanaM-yatsihAsanasthitasya tadapanayane tathaivAvasthAnaM tadAdirye pAM tAni vIrAsanAdikAni, AdizabdAdgohohikAsanAdiparigrahaH, sUtratvAlliGgavyatyayAt, locAdhupalakSaNaM caitat, tathA''ha "vIrAsaNa ukkaDagAsamAi loyAio a vinneo! kAyakileso saMsA-vAsaNiveyaheutti // 1 / / " 'jIvasya' jantoH 'tuH' avadhAraNe bhinnakramazna, tataH sukhAvahAnyeya muktisukhaprApakatvena zubhAvahAnyeva vA 'ugrANi' daranaSTeyatayotkaTAni yathA' yena prakAreNa 'dhAryante' ityAsevyante gamyamAnatvAdyatibhiH, 'kAyakilesaM' tamAhiyanti kAyasya klezo-bAdhanaM kAyaklezaH saH 'AkhyAtaH kathitastathaiveti zepaH, iha ca saMsAryAtmanaH kAyAnugatatvena tatkleze yadyapyavazyaM klezasambhavastathA'pi bhAvitAtmanAmasau sannApyasatsama eveti tadanabhidhAnamiti sUtrArthaH / / mU.(1216) egaMtamanAvAe. itthiipsuvivjjie| sayanAsanasevaNayA, vivittaM synaasnN|| vR. 'egaMta'ti subbyatyayAd 'ekAnte' janegAnAkule 'anApAte' syAdyApAtarahite 'strIpazuvivajite' tatraiva sthitastyAdirahite zUnyAmAgadAviti bhAvaH 'sayaNAsaNasevaNaya'tti sUtratvAt zayanAsanasevanaM viviktazayanAsanaM bAhya tapa ucyata iti zepaH, upalakSaNaM caitadepaNIyaphalakAdigrahaNasya, tathA cAnena viviktacaryA nAma saMlInatoktA bhavati, yatastallakSamidam - "AsamujjAnAisu thIpasupaMDagavivajjie ThANaM / phalagAINa ya gahaNaM taha bhaNiyaM esanijjANaM / / " zeSasaMlInatopalakSaNaM cAsau, prAdhAnyAccAsyA eka sAkSAdabhidhAnaM, prAdhAnyaM cendriyAdisaMlInatopakAritvAdasyAH, iyaM cetthaM caturvidhA, yata uktam-- "iMdiyakasAyajoge paDucca saMlIyaNA muNeyavvA / taha jA vivittacariyA pannattA viiyraagehiN||" tatrendriyasaMlanatA zrotrAdibhirindrayaiH zabdAdiSu sundaratarepu rAgadvepAkaraNaM, kapAyasaMlInatA tadudayanirodha udIrNaviphalIkaraNaM ca, yogasaMlInatA ca manoyogAdInAmakuzalAnAM nirodhaH kuzalAnAmudIraNamiti sUtrArthaH / uktamevArthamupasaMharanuttaragranthasambandhAbhidhAnAyAhamU. (1217) eso bAhiragatavo. samAsena viyaahio| abhitaraM tavaM itto, vucchAmi anupuvvso|| 7. 'etat' anantaroktaM bAhyakaM tapaH samAsena vyAkhyAtam, Aha-kiM punarito bAhyAnapasaH phalamavApyate ?, ucyate, ni:saGgatA zarIralAghavendriyavijayasaMyamarakSaNAdiguNayogAt zubhadhyAnAvasthitasya karmanirjaraNamiti, abhyantaratapaH 'itaH' bAhyatapo'bhidhAnAdanantaraM vakSyAmi' Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-30/1217 abhidhAsye 'anupucaso'tti AnupUyeti sUtrArthaH / pratijJAtamAhamU.(1218 / pAyacchittaM vinao, veyAvaccaM taheva sajjhAo : ___ jhANaM ca viussaggo. eso abhitaro tvo|| vR. akSarArthaH sugama eva, bhAvArthaM tu sRtrata evAha sUtrakRtmU.( 1219) AloaNArihAIyaM, pAyacchittaM taM dsvihN| je bhikkhU vahaI samma. pAyacchitaM tamAhiyaM / / vR. AlocanaM vikaTanaM prakAzanamAkhyAnaM prAdupkaraNamityanarthAntaraM, tadarhatyAlocanAhayat pApamAlocanAta eva zudhyati, uktaM hi ___ "AloyaNamarihaMti A majjA loyaNA gurusgaase| jaM pAva vigaDieNaM sujjhai pacchittapaDhameyaM // " AdizabdAtpratikramaNArAdiparigrahaH, iha punarupacArAdevaMvidhapApavizuddhayupAyabhUtAnyAlocanAdInyevAlocanA dizabdenoktAni, upacAranimittaM cAtra viSayaviSayibhAvaH, evaMvidhAni hi pApAnyAlocanAdInAM viSaya AlocanAdIni ca viSayINIti bhAvanIyaM, tathA cAnyatra 'AloyaNapaDikkamaNe'tyAdinA'rhazabdaM vinaiva tadbhedAbhidhAnaM, tadevaMvidhamAlocanAhamAdiryasva tadAlocanArhAdikaM, 'zeSAdvibhASe'ti kapratyayaH, 'prAyazcittam' uktaniruktaM 'tuH' avadhAraNe bhinnakramazca, tataH 'dazavidhameva' dazaprakArameva, dazavidhatvaM cetthama "AloyaNa paDikkamaNe mIsa vivege tahA viussgge| tava cheya mUla aNavaTThayA ya pAraMcie cev||" 'jai'tti ArpatvAd yadbhikSuH 'vahati' Asevate 'samyag' avaiparItyena prAyazcittaM tdaakhyaatm|| vinayamAhamU. ( 1220) abbhuTThANaM aMja(NaMja)likaraNaM, tahevAsaNaM dAyaNaM / gurubhattibhAvasussUsA, vinao esa viyaahio| vR. abhyutthAnamaJjalikaraNamubhayamapi pratItaM 'tathe'ti samuccaye 'eve'ti pUraNe 'Asana - dAyagati sUtratvAdAsanadAnaM pIThAdidAnamityarthaH, gurUNAM-gauravArhANAM bhaktirgurubhaktiH, bhAvaH antaHkaraNaM tena zuzrUSA-tadAdezaM prati zrotumicchA paryupAsanA vA bhAvazuzrUSA, vinaya eSa vyAkhyAtaH / / vaiyAvRttyamAhamU. (1221) AyariyamAIyaMmi, veyAvacce ya dsvihe| AsevaNaM jahAthAmaM, veyAvaccaM tamAhiyaM / / vR. 'AyariyamAi'tti makAro'lAkSaNikastataH 'AcAryAdike' AcArya(yAdi) viSaye vyAptabhAvo vaiyAvRttyam-ucitAhArAdisampAdanam, uktaJca "veyAvaccaM vAvaDabhAvo taha dhammasAhaNanimittaM / annAiyANa vihiNA saMpADaNamesa bhaavttho||" tasmin 'dazavidhe' dazaprakAre, dazavidhatvaM cAcAryAdiviSayabhedAd, uktaM hi "Ayariya 1 uvajjhAya 2 thera 3 tavassI 4 gilANa 5 sehANaM 6 / Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 adhyayanaM -30,[ni.518] sAhammiya 7 kula 8 gaNa 9 saMgha 10 saMgayaM tamiha kAyavvaM / / " 'Asevanam' etadviSayamanuSThAnaM yathAsthAnaM' svasAmarthyanatikrameNa vaiyAvRttyaM tadAkhyAtamiti 3 // svAdhyAyamAhamU. (1222) vAyagA pucchaNA ceva, taheva priyttttnnaa| anuppehA dhammakahA. sajjhAo paMcahA bhave / / va. 'vAyaNe'tyAdi prAgvyAkhyAtaprAyameva 4 / / samprati dhyAnamAhamU.(1223) aTTaruhANi vajjittA, jhAIjjA susmaahie| dhammasukkAiM jhAgAI, jhANaM taM tu buhA ve| vR. RtaM-duHkham, uktaM hi-"Rtazabdo duHkhaparyAyavAcyA zrIyate" Rte bhavamAta, tathA rodayatyaparAniti rudraH-prANivadhAdipariNata Atmaiva tasyedaM karmarodram, AttaM ca raudraM ca Ataraudre, prAkRtatvAcca bahuvacananirdezaH, 'varjayitvA' hitvA dhyAyetsusamAhitaH prAgvat, kimityAhadharma:-kSamAdidazalakSaNastasmAdanapetaM dharmya zuklaM-zuci-nirmalaM sakalamithyAtvAdimalavilayanAt yadvA zugiti-duHkhamaSTaprakAraM vA karma tataH zucaM klamayati-nirasyatIti zaklamanayordvandvastata: dharmyazukladhyAne sthirAdhyavasAnarUpe, ukta hi-"jaM thiramajjhavasANaM taM jhANaM jaM calaM tayaM cittaM"tti, 'dhyAna' dhyAnAkhyaM tapastat tuzabdasyaivakArArthatvAttadeva budhAH vayaMti' vadanti / / adhunA vyutsargamAhamU. (1224) sayanAsana ThANe vA, je ubhikkhU na vaavre| kAyassa viussaggo. chaTTho so prikittio| vR. zayyata iti zayanaM-saMstArakAdau tiryak zarIranivezanaM tatrAsanam-upavezanaM tasmin, ubhayatra sUtratvAtsupormuk 'sthAne' UrdhvaMsthAne 'vA' vikalpe pratyekaM ca yojyate, svazaktyapekSaM sthita iti gamyate, yastu bhikSuH 'na vAvare'tti 'na vyApriyate' na calanAdikriyAM kurute, yattadonityAbhisambandhAdarthavazAd vibhaktipariNAmatazca tasya bhikSoH 'kAyasya' zarIrasya 'vyutsarga: ceSTAM prati parityAgo yaH 'chaTTho so parikittito'tti sUtratvAlliGgavyatyaye SaSTaM 'tat' prakramAdabhyantaraM tapaH 'parikottitaM' tIrthakarAdibhiruktaM, zeSavyutsargopalakSaNaM caitad, aneka-vidhatvAttasya, "davve bhAve ya tahA duvidhussaggo cauvviho dvve| gaNadehovahibhatte bhAve kohA icAtotti / / " iti sUtraSaTkArthaH / / sampratyadhyayanArthamupasaMharannasyaiva phalamAhamU.(1225) evaM tavaM tu duvihaM, jaM sammakaAyare munii| se khippaM savvasaMsArA, vippamuccai pNddie| tibemi|| vR. 'etat' anantaroktasvarUpaM tavaM tu duvihaM'ti tapaH dvividhamapi uktabhedato dvibhedamapi yaH samyak 'Acaret' Asevate muniH sa kSipraM 'sarvasaMsArAt' caturgatirUpAt 'vipramucyate' pRthagbhavati paNDitaH, paThanti ca-'so khavettu rayaM arao, nIrayaM tu gaI gae' iha ca 'Ayare'tti tivyatyayAdAcArIt, atItanirdezazca bhUtabhaviSyatorapyupalakSaNaM, kAlatraye'pi tulyamAhAtmyatvAdasyatatkSetrApekSA(kSayA) veti sUtrArthaH // 'iti' parisamAptau, bravImiti pUrvavat / Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 uttarAdhyayana mUlasUtram-2-30/1225 ityavasito'nugamo, nayAzca prAgvat / / adhyayanaM 3. sagaptam muni dIparatnasagAreNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre triMzattamamadhyayanaM saniyuktiH saTIkaM parisamAptam (adhyayanaM-31-caraNavidhiHvR. vyAkhyAtaM triMzattamamadhyayanama. adhunaikatriMzattamamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH - anantarAdhyayane tapa uktam, iha tu taccaraNavata eva samyag bhavatIti caraNamucyate ityanena sambandhenAyAtasyAsyAdhyayanasya pUrvavadupakramAdidvAracatuSTayaprarUpaNA tAvadyAvatrAmaniSpannanikSepe caraNavidhiriti nAma, atazcaraNavidhizabdanikSepAyAha niyuktikRtni. [519] niklevo caraNaMmi(mI) cauvviho duviho ya hoi davvaMmi / AgamanoAgamao noAgamao ya so tiviho|| ni. [520] jANagasarIrabhavie tavvatiritte ya gibhikkhmaaiisuN| ____ AcaraNe AcaraNaM bhAvAcaraNaM tu nAyavvaM / / ni. [521] nikkhevo u vihIeM cauvviho duviho ya hoi dvvNmi| AgamanoAgamao noAgamao ya so tiviho / / ni. [522] jAgaNasarIrabhavie tavvatiritte ya iNdiytthesuN| .. bhAvavihI puna duvihA saMjamajogo tavo ceva / / vR. gAthAcatuSTayaM spaSTameva, navaraM 'tavvairitta yatti tadyatiriktaM ca gatibhikSAdiSu gati:gamanaM bhikSA-bhakSaNaM, paThyate ca 'cara gatibhakSaNayoH' iti, AdizabdAdAsevAparigrahaH, uktaM hi-"caratirAsevAyAmapi varttate" iti, tata eteSu satsu prakramAdravyameva subbyatyayena gatyAdayo vA bhAvacaraNakAryAkaraNatvena tadvyatiriktadravyacaraNaM, tathA 'AcaraNe' prastAvAjjJAnAdyAcAre 'AcaraNam' anuSThAnaM siddhAntAbhihitaM 'bhAve' vicArye caraNaM 'tuH' vizeSaNe jJAtavyamiti / / tathA 'iMdiyatthesunti indriyANi-sparzanAdIni tepAmarthAH-sparzAdayasteSu prakramAd yaH 'vidhiH' anuSThAnamAsevanamitiyAvat, asyApi dravyatvaM bhAvavidhiphalAsAdhakatvena dravyaprAdhAnyavivakSayA vA, bhAvavidhiH punaH dvividhaH dviprakAra:, dvaividhyamAha-'saMyamayogaH' saMyamavyApAra: 'tapazcaiva' anazanAdyanuSThAnarUpaM, caraNAsevanaM hyatra bhAvavidhiH, sacaivaMvidha eveti gAthAcatuSTayArthaH / / samprati yeneha prakRtaM tadupadarzayatrupadezamAhani. [522] pagayaM tu bhAvacaraNe bhAvavihIe a hoi nApavvaM / caiUNa acaravihiM caraNavihIe ujaiyavvaM / / vR. nigadasiddhA, navaraM, bhAvacaraNena' prastAvAccAritrAcArAnuSThAnena 'acaraNavidhim' anAcArAnuSThAnaM tyaktvA 'caraNavidhau' uktarUpe 'yatitavyaM' yatno nidhaya iti gAthArthaH / / mU. (1226) caiNavihiM pavakkhAmi, jIvassa u suhaavhN| jaM carittA bahU jIvA, tinnA saMsArasAgaraM / / Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 adhyayana-31,[ni.522} vR. caraNasya vidhiH AgamoktanyAya; caraNavidhistaM pravakSyAmi jIvasya 'tuH' avadhAraNe bhinnakramastataH 'suhAvaha'ti sukhAvahameva zubhAvahameva vA, yathA caitadevaM tathA phalopadarzanadvAraNAha-yaM 'caritvA' Asevya bahavo jIvAH 'tIrNAH' atikrAntAH 'saMsArasAgaraM' bhavasamudraM muktimavAptA ityabhiprAya iti sUtrArthaH / / mU.(1227) egao viraI kujjA, egao apavanaNaM / assaMjame niyattiM ca, saMjame ya pavattaNaM // vR.tatra ca 'ekataH' ekasmAt sthAnAd virati viramaNamuparamamitiyAvat 'kuryAt' vidadhyAt 'ekatazca' ekasmizca, AdyAditvAtsaptamyantAttasiH, '' samuccaye bhintrakramaH, pravartanaM ca kuryAditi sambandhaH / etadeva vizepata Aha-'asaMyamAt' hiMsAdirUpAt paJcamyarthe saptamI 'nivRtti ca' parihArarUpAM 'saMyame' uktarUpe casya bhinnakramatvAtpravarttanaM ca kuryAdityanuvartate, 'cazabdAdubhayatra parasparApekSayA smuccye| mU.(1228) rAgaddose ya do pAve. pAvakammapavattaNe / je bhikkhU raMbhaI nicca, se na acchai maMDale / / vR. tathA rAgadvepau' uktarUpau 'ca:' pUraNe 'ho' dvisaGghayau, etadabhidhAnaM ca prAkRte dvitvabahutvayoH saMdigdhatvAd uktArthAnAmapyapUpau drAvAnayetyAdivalloke prayogadarzanAcca, 'pApau' kopAdipApaprakRtirUpatvAta pApakarmANi-mithyAtvAdIni pravartayato-janayata iti pApakarmapravartakau yaH 'bhikSuH' tapasvI 'ruNaddhi' udayasya kathaJciduditayorvA prasarasya nirAkaraNatastiraskurute 'nityaM sadA saH 'nAste' na tiSThati maNDale, paThanti ca-'se na gacchai maMDale'tti 'na' naiva gacchati' yAti bhrAmyatIti yo'rthaH, ubhayatra ca maNDalazabdasya vRddhavyAkhyA-maNDalagrahaNAccaturantaH saMsAra: parigRhyate, muktipadaprAptizcAtra hetuH, evamuttaratra sUtreSvapi nityamityAdi mU.(1229) daMDANaM gAravANaM ca, sallANaM ca tiyaM tiyaM / je bhikkhu jayaI niccaM, se na acchai maMDale // vR.daNyate-cAritraizvaryApahArato'sArIkriyate ebhirAtmeti daNDA-duSprANihitamAnasAdirUpA manodaNDAdayaH, uktaM hi "jaha loe daMDijjai davvaM hIrai ya vajjhae yaavi| iya daMDaMta'ppANaM maNamAI duppaNihiehi / / " teSAM 'trikaM' manodaNDavAdaNDakAyadaNDarUpaM, tathA guru:--lAbhAbhimAnAdhmAtacitta Atmaiva tazAvAstasya vaitAnyadhyavasAnAni gauravANi teSAM trikaM' RddhigauravarasagauravasAtagauravAtmakaM, tathA zalyate-anekArthatvAdvAdhyate janturebhiriti zalyAni teSAM ca 'trikaM' mAyAzalyanidAnazalyamithyAtmakam, ubhayatra 'ca:' samuccaye, trikaM trikamiti ca pratyekaM traividhyAbhidhAnato vyAkhyAtameva, yo bhikSuH 'tyajati' vrjyti| mU.(1230) divve ya je uvassagge, tahA tericchmaanuse| je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // vR.divyAMzcahAsyapradveSavimarzapRthagvimAtrAbhirdevavihitAn upa-sAmIpyena sRjyantedevAdi Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-31/1230 bhirutpAdyanta ityupasargAstAn, tathA tericchamANuse'tti tirazcAmete bhayapradvepAhArahetvapatyalayanasaMrakSaNahetostaiH kriyamANatvAttairazcAH tathA mAnuSANAmete hAsapradveSavimarzakuzIlapratisevanAtmakanimittatastaividhIyamAnatvAnmAnuSakAzca tairazcamAnupakAstAn upalakSaNatvAtpUrvatra cazabdasyAnuktasamuccayArthatvAdvA''tmasaMvedanIyAMzca ghaTTanaprapatanastambhanazleSaNodbhavAn yo bhikSuH 'sahate' smygdhyaaste| mU.(1231) vigahAkasAyasannANaM, jhANANaM ca duyaM thaa| je bhikkhu jayaI niccaM, se na acchai maMDale / / vR.viruddhA virUpA vA kathA vikathA, sA ca strIbhaktajanapadanapatibhedatazcaturdhA, kaSAyAH-- krodhamAnamAyAlobhAH saJjA-AhArabhayamaithunaparigrahAkhyAH, epAM kRtadvandvAnAM pratyekaM catuSkamiti zeSaH, 'jhANANaM ca'tti prAkRtatvAd dhyAnayozca dvikamAtaraudrarUpaM tathA ya bhikSuH 'varjayati' pariharati, catuvidhatvAcca dhyAnasyAtra prastAve'bhidhAnam, / mU.( 1232) vaesu iMdiyatthesu, samiIsu kiriyAsu ya / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale / vR.'vrateSu' hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahaviratilakSaNeSu indriyArtheSu' zabdarUparasagandhasparzeSu 'samitiSu' samityadhyayanAbhihitAsu ca kriyAsu-kAyikyAdhikaraNikIprAdveSikIpAritApanikIprANAtipAtarUpAsu, paThanti ca 'samItIsu ya taheva ya'tti, atra ca cazabdAkriyAsu ceti yo bhikSuH 'yatate' yatnaM kurute yathAvatparipAlanAto vratasamitiSu mAdhyasthyavidhAnatazcendriyAtheSu parihAratazca kriyaasu| mU.(1233) lesAsu chasu kAesu, chakke AhArakAraNe / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // vR.'lezyAsu' vakSyamANarUpAsu SaTsu kAyeSu' pRthivyAdiSu vakSyamANeSveva 'SaTke' paTparimANe 'AhArakAraNe' vedanAdAvuktarUpe yo bhikSuH 'yatate' yathAyogaM nirodhotpAdanarakSAnurodhavidhAnena yalaM kurute / mU.(1234) piMDuggahapaDimAsu, bhayaTThANesu sattam / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // vR. 'piNDAvagrahapratimAsu' AhAragrahaNaviSayAbhigraharUpAsusaMsRSTAdiSvanantarAdhyayanoktAsu saptasviti saMbadhyate, tathA bhayasthAneSu' bhayasya-bhayamohanIyasamutthAtmapariNAmasyotpattinimittatayA''zrayepu ihalokAdiSu prAguktarUpeSu 'saptasu' saptasaGkhayeSu yo bhikSuH 'yatate' ekatra tu pAlanAto'nyatra tadazena bhayAkaraNataH / mU.(1235) maesu baMbhaguttIsu, bhikkhudhammami dsvihe| je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai mNddle|| vR.madA-jAtimadAdayaH prAgabhihitA aSTau teSu, pratItatvAccehAnyatra ca sUtre saGkhyAnabhidhAnaM, brahma-brahmacaryaM tasya gopanaM guptiryakAbhistA brahmaguptayo gamakatvAdvahuvrIhistAsu vasatyAdiSu navasu, uktaM ca Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 31, [ ni. 522] "vasahikahanisijjidiya kuDDitarapuvvakIliyapaNIe / atimAyAhAravibhUsamA ya nava baMbhaguttIo // " bhikSu dharme 'dazavidhe' kSAntyAdibhedato dazaprakAre prAgukta eva yo bhikSuryatate yathAvatpari hArAsevanaparipAlanAdibhiH / mU. ( 1236 ) uvAsagANaM paDimAsu, bhikkhUNaM paDimAsu ya / je bhikkhU jayaI nicca, se na acchai maMDale // vR. upAsate sevante yatInityupAsakA:- zrAvakAsteSAM 'pratimAsu' abhigrahavizeSarUpAsvekAdazasu darzanAdipu uktaM hi "daMsaNavayasAmAiya posahapaDimAavaMbhasacitte / AraMbhapesauddivajjae samaNabhUe ya // " 'bhikSUNAM ' yatInAM 'pratimAsu ca' mAsikyAdiSu dvAdazasu yata AgamaH"mAsAI sasaMtA paDhamAbitatatiya sattarAidinA / aharAiegarAI bhikkhupaDimANa bArasagaM // " yo bhikSuryatate yathAvatparijJanopadezapAlanAdibhiH / mU. ( 1237 ) 191 kiriyAsu bhUyagAmesu, paramAhammiesu ya / je bhikkhU jayaI nicca, se na acchai maMDale | vR. kriyante mithyAtvAdikroDIkRtairjantubhiriti kriyA:- karmabandhanibandhanabhUtAzceSTAstAsvarthAnarthAdibhedatastrayodazasu tathA cAgamaH - "aTThAnaTTAhiMsA'kamhA diTTI ya mosa' dine ya / ajjhatthamANamette mAyAlo bheriyAvahiyA / / " abhUvan bhavanti bhaviSyanti ceti bhUtAni prANinasteSAM grAmAH - saGghAtA bhRtagrAmAsteSvekendriyasUkSmetarAdibhedatazcaturdazasu uktaM hi "egiMdiya suhumiyarA sanniyarA paNidiyA sabiticau / pajjattApajjattagabheeNaM coddasaggAmA ||" dharmeNa caranti dhArmikA ye na tathA te'dhArmikAH paramAzca te sakalAdhArmikapradhAnatayA'dhArmikAzca paramAdhArmikAH- atyantasaMkliSTacetaso 'mbAdayasteSu, te ca paJcadaza, yata uktam"aMbe 1 aMbarisI 2 ceva, sAme 3 sabaletti 4 Avare / ruddo 5 varudda 6 kAle ya 7, mahAkAletti Avare 8 || 1 || asipatte 9 dhanu 10 kuMbhe 11, vAlU 12 veyaraNI iya 13 / kharassare 14 mahAghose 15, ee pannarasAhiyA || 2 || " teSu yo bhikSuryatate yathAkramaM parihArarakSAparijJAnAdibhiH / mU. ( 1238 ) gAhAsolasaehiM, tahA assaMjamaMmi a / je bhikkhu jayaI niccaM, se na acchar3a maMDale | vR. gIyate - zabdyate svaparasamayasvarUpamasyAmiti gAthA - sUtrakRtAGgasya SoDazamadhyayanam, Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-31/1238 uktaM hi 'gAhAsolasamaM hoi ajjhayaNaM' tatazca gAthAdhyayanaM poDazaM yeSu tAni gAthApoDazakAni 'zeSAdvibhApe'ti kapa, suLyatyayAteSu samayAdipu sUtrakRtAdhyayaneSu, uktaJca "samao 1 velAlIyaM 2 uvasammaparitra 3 thoparitrA ya 4 / nirayavibhattI 5 vIratthao ya 6 kusIlANa paribhAsA 7 // 1 // vIriya 8 dhamma 9 samAhi 10 magga 11 samosaraNa 12 ahatahaM 13 gaMtho 14 / yamadIyaM 15 taha gAhA 16 solasamaM hoi ajjhayaNaM / / 2 / / " tathA saMyamanaM saMyamo na saMyamo'saMyamaH sa ca saptadazabhedaH pRthivyAdivipayaH, tathAtvaM cAsya tatpratipakSasya saMyamasya saptadazabhedatvAt, yaduktam "puddhvidgagnimaaruyvnpphtiibiticuupnnidiajjiive| pehopehapamajjaNapariTravaNamaNovaIkAe / / " tasmiMzca yo bhikSuryatate ekatra taduktAnuSThAnato'nyatra tu parihArataH / mU.( 1239) bhaMmi nAyajjhayaNesu, ThANesu y'smaahie| je bhikkhu jayaI niccaM, se na acchai maMDale / / vR. 'brahmaNi' brahmacarye'STAdazamedabhinne, uktaM hi "orAliyaM ca divvaM maNavayakAeNa karaNajoeNaM / anumoynnkaaraavnnkrnnaann'tttthaarsaabNbh||2||" jJAtAni-- udAharaNAni tatpratipAdakAnyadhyayanAni jJAtAdhyayanAni tAni corikSaptajJAtAdInyekAnaviMzatisteSu, yaduktam - "ukkhittaNAe 1 saMghADe 2. aMDe 3 kumme 4 selae 5 / tuMbe ya 6 rohiNI 7 mallI 8, mAyaMdI 9 caMdimA iya 10 // 1 // dAvadae 11 udagaNAe 11, maMDukko 13 teyalI iya 14 / naMdIphale 15 avarakaMkA 16, Aine 17 susa 18 puMDarie 19 // " 'sthAneSu' AzrayeSu kAraNeSvitiyAvat kasyetyAha-samAdhiH-samAdhAnaM jJAnAdiSucittaikAgryaM na samAdhirasamAdhistasya, tAni ca drutaM drutaM gamanAdIni vizaMtiH, tathA ca samavAyAGgam - "vIsaM asamAhiTThANA pannattA, taMjahA-davadavacArI yAvi bhavati 1 apamajjacArI Avi bhavati 2 duppamajjiyacArI bhAvi bhavati 3 atirittasejjAsaNie 4 rAyaNiyaparibhAsI5 therovaghAtie 6 bhUtovaghAtie 7 saMjalaNe 8 kohaNe 9 piTTimaMsie 10 abhikkhaNaM ohAraittA bhavati 11 navANaM ahigaranANaM anuppannANaM uppAettA bhavati 12 porANANaM ahigaraNANaM khAmiyaviosaviyANaM punodIritA bhavati 13 sasarakkhapANIpAe 14 akAlasajjhAyakArae yAvi bhavati 15 sadakare 16 kalahakare 17 jhaMjhakare 18 sUrappamANabhoI 19 esaNAasamiI yAvi bhavati 20 // " ya bhikSuryatate rakSAparijJAnaparihArAdibhiH / mU.(1240) ikkavIsAe savalesuM, bAvIsAe parIsahe / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale / / vR. ekaviMzatau zabalayanti-karburIkurvantyatIcArakaluSIkaraNatazcAritramiti zabalAH Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 adhyayana-31,[ ni. 522] kriyAvizeSAsteSu, tathA cAha "avarAhami payaNuge jena ya mUlaM na vaccae sAhU sabarleti taM carittaM tamhA sabalatti NaM bhaNiyaM !] tAni ca hastakarmAdInyekaviMzatiH, tathA cAgamaH "taM jaha u hatthakammaM kuvvaMte 1 mehuNaM ca sevaMte 2 / rAiM ca zrujamANe 3 AhAkammaM ca bhuMjae 4 // 1 // tatto ya rAyapiMDaM 5 kIyaM 6 pAmicca 7 abhihaDaM 8'cchejja 9 / bhujaMtu sabale U 9 paccakkhiya'bhikkhabhuMjate 10 // 2 // chammAsa'bhaMtarao gaNA gaNaM saMkamaM kareMte ya 11 / mAsabbhaMtara tinni ya dagalevA U karemANe / / 3 / / mAsabbhaMtarao yA mAiTThANAI tinni kuNamANe 12 / pANAtivAyaAuTTi kuvvanta 13 musaM vayaMte ya 14 // 4 // giNhate ya adinnaM 15 AuTTiyaM taha anNtrhiyaae| puDhavIe ThANasejjANisIhiyaM vAvi ceeti 16 // 5 // evaM sasiddhiAe sasarakkhAe citmntsilleluu| kolAvAsapaiTTA kola dhuNA tesi AvAse 17 // 6 // saMDasapANasabIe jAva u santAeNa bhave tahiyaM / ThANAdiceyamANe sabale AuTTiyAe u 18 / / 7 / / AuTThimUlakande pupphe ya phale ya bIya harie y| bhuMjate sabale U 19 taheva saMvaccharassaMto / / 8 / / dasa dagaleve kuvvaMta mAiTThANA dasa ya varisaMto 20 / AuTThiyasIo dagavagdhAriyahatthamatte ya / / 9 / / davvIe bhAyaneNa ya dijjantaM bhattapANa dhettUNaM / bhuMjai sabalo eso, igaviso hoi naayvvo||10|| 'bAvIsaparIsaha'tti dvAviMzatau parISaheSu' parISahAdhyayanenAbhihitasvarUpeSu yo bhikSuryatate prihaaraadi(dhi)shnaadibhiH| mU.(1241) tevIsaIsuyagaDe, rUvAhiesu suresu y| je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale / / vR.tribhiradhikA viMzatistrayoviMzatiH, 'trayasthyazceti trayasAdezaH, tatsaGghayAdhyayanayogAtrayoviMzatisUtrakRta tasmin, trayoviMzatisUtrakRtAdhyayanAni ca puNDarIkAdIni sapta SoDaza ca samayAdIni, tathA cAha "puMDarIya 1 kiriyaThANaM 2 AhAraparina 3 paccakhANaM 4 ca / anagAra 5 adda 6 nAlaMda 7 solasAI ca tevIsaM 8 // " 29/13 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-31/1241 tathA rUpam-ekastenAdhikA: prakramAtsUtrakRtAdhyayanebhyo rUpAdhikAzcaturviMzatirityarthasteSu, keSu? ityAha-sureSu, paThanti ca-deveSu, tatra ca dIvyanti-krIDantIti devA-bhavanapatyAdayasteSu, yadivA dIvyante, stUyante jagatrayeNApIti devAH- arhantasteSu RSabhAditIrthakareSu, uktaM hi "bhavaNavaNajoivemANiyA ya dasa aTTha paMca egavihA! iti cauvIsaM devA keI puna veMti arhNtaa|" yo bhikSuryatate ythaavtprruupnnaadinaa| mU.(1242) paNavIsA bhAvanAhiM ca, uddesesu dasAiNaM / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale / / vR. paNavIsa'tti 'paJcaviMzatau" paJcaviMzatisaGkhyAsu 'bhAvaNAhiti bhAvyanta iti bhAvanAH, tAzceha mahAvrataviSayAIryAsamitiyatnAdayaH parigRhyante, subvyatyayAttAsu, uktaM hi-"paNavIsaM bhAvanAo pannattAo, taM0-iriyAsamiti 1 managuttI 2 vayaguttI 3 AloiUNa pAnabhoyaNaM 4 AyANabhaMDanikkhevaNAsamiI 5, anuvIibhAsaNayA 1 kohavivege 2 lohavivege 3 bhayavivege 4 hAsavivege 5, uggahamaNunavaNayA 1 uggahasIma jAnanayA 2 sayameva uggahaM anunnaviya paribhuMjaNayA 4 sAhAraNabhattapANaM anunnaviya paribhuMjaNayA 5, itthipasupaMDayasaMsattasayaNAsaNavajjaNayA 1 itthikahavivajjaNayA 2 itthINaM iMdiyANi AloyaNavajjaNayA 3 puvvarayapuvvakIliyANaM visayANaM asaraNayA 4 paNIyAhAravivajjaNayA 5, soiMdiyarAgovaraI, evaM paMcavi iMdiyA / / " "uddezeSvi'tyupalakSaNatvAduddezanakAleSu dazAdInAMdazAzrutaskandhakalpavyavahArANAM SDviMzatisaGghayeSviti zeSaH, uktaM hi "dasa uddesaNakAlA dasANa kappassa hoMti chacceva / dasa ceva ya vavahArassa huMti savve'pi chavvIsaM // " yo bhikSuryatato sarvadA pribhaavnaa-prruupnnaakaalgrhnnaadibhiH| mU.(1243) anagAraguNehiM ca, pagappaMmi taheva y| je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale / / vR.anagAraH prAgvattasya guNAH-vrataSTkendriyanigrahAdayaH saptaviMzati-subbyatyayAtteSuca, "vayachakka 6 miMdiyANaM ca niggaho 11 bhAva 12 karaNasaccaM ca 13 / khamayA 14 virAgayAviya 15 maNamAINaM niroho ya 18111 / / kAyANa chakka 24 jogammi juttayA 25 veyaNAhiyAsaNayA 26 / taha mAraNaMtiyahiyAsaNayA 27 ee'nagAraguNA // 2 // " prakRSTaH kalpo-yativyavahAro yasminnasau prakalpaH sa cehAcArAGgameva zastraparijJAdyaSTAviMzatyadhyayanAtmakaM tasmin, uktaM ca "satthaparinA 1 logavijao 2 sIosanijja 3 sammattaM 4 / AvaMti 5 dhuva 6 vimohA 7 uvahANasuyaM 8 mahaparinA 9 / / 1 / / piMDaseNa 10 sejji 11 riya 12 / bhAsA 13 vatthesaNA ya 14 pAesA 15 / Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-31,[ ni.522] uggahapaDimA 16 sattikkasattayA 17 bhAvaNa 24 vimuttI 25 // 1 // " "ugghAya 26 manugghAyaM 27 ArovaNa 28 tivihamo nisIhaM tu / ___ iha aTThAvIsaviho AyArapakappanAmo u||1||" mAsikyAdyAropaNAtmake vA samavAyAGgabhihite'STAviMzatividhe prakalpe tathaiva' tenaiva yathAvadAsevanAprarUpaNAdinA prakAreNa 'tuH' samuccaye bhikSuryatate / / mU.(1244) pAyasuyapasaMgesu(ya), mohaTThANesu ceva y| je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // vR. pApopAdAnAni zrutAni pApazrutAni teSu prasaJjanAni prasaGgAH-tathAvidhAsaktirUpAH pApazrutaprasaGgAH, te cASTAGganimittasUtrAdiviSayabhedAdekonatriMzatteSu, uktaM hi "adunimittaMgAiM divvuppAyaMtalikkha bhomaM ca / aMgaM saralakkhaNa vaMjaNaM ca tivihaM punokke kkaM / / 1 / / suttaM vittI taha vittiyaM ca pAvasuya aunatIsavihaM / gaMdhavvanaTTavatthu AuM dhaNuveyasaMjuttaM // 2 // " moho-mohanIyaM tiSThati-ko'rthaH?-nimittatayA varttate eteSviti mohasthAnAnivArimadhyAvamagnatrasaprANamAraNAdIni triMzatteSu, uktaM hi "vArimajhe'vagAhittA, tase pANe ya hiMsati 1 / chAeNa muhaM hattheNaM, aMtoNAiMgalevaM 2 // 1 // sIsAveDheNa veDhittA, saMkileseNa mArae / sIsammi je ya AhaMtu, duhamAreNa hiMsae 4 // 2 // bahujaNassa neyAraM, dIvaM tANaM ca pANiyaM5 / sAhAraNe gilANaMmi pahUkiccaM na kuvvati 6 // 3 // sAhuM akampadhammo u, jo bhaMsejja uvaDiyaM 71 neyAjyassa mAgassa, avagAraMmi vti||4|| jinAna'netanANINaM, avanaM jo pbhaase| AyariyauvajjhAe, khisae maMdabuddhie 9 // 5 // tesimeva ya nANINaM, sammaM no paritappaI 10 / puno puno ahigaraNaM, uppAe 11 titthabheyae 12 / / 6 / / jANaM Ahammie joe, pauMjati puno puno 13 / kAme vamittA patthei, iha'nabhavie i vA 14 // 7 // abhikkhaM bahussae'haMti, je bhAsaMta'bahussae 15 / tahA ya atavassIvi, je tavassittihaM vae 16 / / 8 / / jAyateeNa bahujanaM, antodhUmeNa hiMsae 971 akiccamappaNA kAuM, kayameeNa bhAsate 18 // 9 // niyaDuvahipaNihIe paliyaMce sAyajogajutte ya 19 / Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-31/1244 vei savvaM musaM vayasi 20, ajjhINaM jhaMjhae sayA 21 // 10 // addhANaMmi pavesittA, jo dhaNaM harai pANiNaM 22 / vIsaMbhettA uvAeNaM, dAre tasseva lubbhati 23 // 11 / / abhikhamakumAre u, kumAre'hanti bhAsae 24 / evamabaMbhayAri baMbhayAritti bhAsae 25 // 12 // jeNevesarIyaM nIe, vitte tasseva lubbhae 26 / tappahAvuTThie vAvi, antarAyaM kareti se 27 / / 13 // seNAvati pasatthAraM, bhattAraM vAvi hiNse| raTThassa vAvi nigamassa, nAyagaM seTThimeva vA 28 / / 14 / / __ apassamAno passAmi, ahaM devatti vA vae 29 ! avaneNaM ca devANaM, mahAmohaM pakuvvati 30 / / 15 / / yo bhikSuryatate tatparihAradvArataH / mU.(1245) siddhAiguNajogesu, tittIsAsAyaNAsu je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 20|| vR. siddhAH-siddhipadaprAptAsteSAmAdauprathamakAla evAtizAyino vA guNAH siddhAdiguNAH siddhAtiguNA vA-saMsthAnAdiniSedharUpA ekatriMzat, uktaM hi "paDisehaNasaMThANe vanna gaMdharasaphAsavee y| panapanadupaNaTThatihA igtiismkaay'sNg'ruhaa||1|| ahavA kammenava darisaNaMmi cattAri Aue paMca Aime aNte| sese do do bheyA khINabhilAveNa igatIsaM // 2 // " tathA 'joga'tti padaikadeze'pi padaprayogadarzanAd yogasaMgrahA yairyogA:-zubhamanovAkkAyavyApArAH samyag gRhyante-svIkriyante te AlocanAnirapalApAdayo dvAtriMzat, uktaM hi "AloyaNA 1 niravalAve 2, AvaIsu daDhadhammayA 3 / anassio vahANe ya 4, sikkhA 5 nippaDikammayA 6 // 1 // annANayA 7 alobhe ya 8, titikkhA 9 ajjave 10 suI 11 / sammadiTTI 12 samAhI ya 13, AyAre 14 vinaovae 15 // 2 // dhiImaI ya 16 saMvego 17, panihI 18 suvihI 19 saMvare 20 / attadosovasaMhAre 21, savvakAmavirattayA 22 // 3 // paccakkhANe 23 viussagge 24, appamAe 25 lavAlave 26 / jhANaM 27 saMvarajoge 28 ya, udae mAraNaMtie 29 // 4 // saMgANaM ca paritrAyA 30, pAyacchittakaraNe iya 31 / / ArAhaNA ya maraNaMte 32, battIsaM jogasaMgahA / / 5 / / " tato dvandve siddhAdiguNayogAH siddhAtiguNayogA vA teSu, tittIsAsAyaNAsuya'tti trayastriMzatsaGkhyAsvAzAtanAsu coktazabdArthAsvahaMdAdivaSayAsu pratikramaNasUtrapratItAsu ratnAdhikasya Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-31,[ ni.522] 197 purataH zikSakagamanAdikAsu vA samavAyAGgAbhihitAsu yo bhikSuryatate yathAyogaM samyakzraddhAnAsevanAvarjanAdinetyekonaviMzatisUtrArthaH / adhyayanArthaM nigamayitumAhamU. (1246) ii eesu je bhikkhU, ThANesu jayaI syaa| khippaM se savvasaMsArA, vippamuccai paMDie / tibemi| vR. 'itI' tyanena prakAreNa 'eteSu' anantaroktarUpesu 'sthAneSu' asaMyamAdiSu yo bhikSuH 'yatate' uktanyAyena yatnavAn bhavati sadA kSipraMsa sarvasaMsArAdvipramucyate paNDita iti suutraarthH|| 'iti' parisamAptau, bravImiti pUrvavat / avasitazcAnuyoge, nayAzca prAgvat // adhyayanaM 31 samAptam muni dIparatnasagAreNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre __ ekatriMzattamadhyayanaM saniyuktiH saTIkaM samAptam adhyayanaM-32-pramAdasthAnaM ) vR.vyAkhyAtaM caraNavidhinAmakamekatriMzamadhyayanam, idAnI dvAtriMzamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-anantarAdhyayane naikadhA caraNabhihitaM, tacca pramAdasthAnaparihArata evAsevituM zakyaM, tatparihArazca tatparijJAnapUrvaka iti tadarthamidamArabhyate, ityanena sambandhenAyAtamidamadhyayanam, asya catvAryanuyogadvArANi yAvannAmaniSpannanikSepastAvatpUrvavadeveti manAsyAdhAya nAmaniSpannanikSepAbhidhAnAyAha niyuktikRt ni. [523] nikkhevo apamAe cuvvi0|| ni. [524] jANagasarIrabhavie tavvairite amjjmaaiisu| niddAvikahakasAyA visaesu bhAvao pmaao| ni. [ 525] nAmaM ThavaNAdavie khittaddhA uDDa uvaraI vshii| saMjamapaggahajohe ayalagaNaNasaMdhaNA bhAve / / vR. nikkhevetyAdigAthAstistraH sugamA eva, navaraM 'majjamAIsu'tti makAro'lAkSaNiko madayatIti madyaM-kASThapiSTaniSpannamAdizabdAdAsavAdiparigrahaH etAni, subvyatyayAcca prathamArthe saptamI, bhAvapramAdahetutvAdravyapramAdaH, 'nidrAvikathAkaSAyAH' uktarUpAH 'visaesa'tti prAgvadviSayAzca bhAvataH' bhAvamAzritya prmaadH| tathA sthAnanikSepe prastAvAtsthAnazabdo nAmAdibhiH pratyekaM yojyate, tatra ca dravyasthAnaMnoAgamato jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM yatsacittAdidravyANAmAzrayaH, kSetrasthAnaM-bharatAdikSetramUrdhvalokAdi vA yatra kSetre sthAnaM vicAryate, addhAkAla: saiva tiSThatyasminniti sthAnamaddhAsthAnaM tacca pRthivyAdInAM bhavasthityAdi samayAvalikAdi vA, UdhvasthAnaM-kAyotsargAdi uparati:-viratistatsthAnaM yatrAsau gRhyate, vasatiH-upAzrayastasthAnaM grAmArAmAdi saMyamaHsAmAyikadistasya sthAnaM-prakarSApakarSavadadhyavasAyarUpaM, yatra saMyamasyAvasthAnaM, taccAsaMGkhayeyabhedabhinnaM, tathAhi samAyikacchedopasthApanIyaparihAravizuddhikAnAM pratyekamasaGkhyeyalokAzapradezaparimANAni saMyamasthAnAni, sUkSmasamparAyasaMyamastvAntamauhUtika ityantamuhUrtasamayaparimANAni tatsthAnAni, Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-32/1246 yathAkhyAtasaMyamastu prakarSApakarSarahIta ekarUpa evetyekameva tatsthAnam, evaM ca sAmAyikAdInAmasaGkhyeyabhedatvAtsamudAyAtmakasya saMyamasthAnasyApyasaGkhyeyabhedatA, kevalamiha bRhattaramasaGkhyeyaM gRhyate, asaGkhyAtAnAmasaGkhyAtabhedatvAt, 'pragrahasthAna' tuprakarSaNa gRhyate'sya vacanamiti pragrahaH-upAdeyavAkyo'dhipatitvena sthApitaH, sa ca laukiko lokottaratazca tasya sthAnaM, tacca laukikaM paJcadhA-rAjayuvarAjamahattarAmAtyakumArabhedAt, lokottaramapi paJcadhaiva-AcAryopAdhyAyapravRttisthaviragaNAvacchedakabhedAta, 'yodhasthAnam' AlIDhAdi'acalasthAnaM' nizcalasthitirUpaM, tatra sAdisaparyavasitAdi paramANvAdInAM, gaNanAsthAnam-ekakAdi sandhAnasthAnaM dravyataH kaJcukAdigataM bhAvasthAnam-audayikAdiko bhAvastiSThantyatra jantava itikRtveti gAthAtrayArthaH / / samprati yenAtra prakRtaM tadupadarzayannupadezasarvasvamAhani. [526] bhAvappamAya pagayaM saMkhAjutte a bhaavtthaannNmi| caiUNaM ca (Na ii) pamAyaM jaiyavvaM appmaayNmi|| vR. bhAvapramAdena uktarUpeNa prakRtam-adhikAraH, tathA 'saMkha'tti saGghayAsthAnaM tadyuktena, casya bhitrakramatvAdbhAvasthAnena ca, ko'thaH?-saGkhyAsthAnena ca, sarvatra subbyatyayane saptamI, atra hi guruvRddhasevAdyabhidhAnataH prakAmabhojanAdiniSedhatazca bhAvapramAdA nidrAdayo'rthAtpariharttavyatvenocyante, te caikAdisaGghayAyogina audayikabhAvasvarUpAzceti bhAvaH, 'tyaktvA' vihAya 'itI'tyevaMprakAraM pramAda, kimityAha-'yatitavyaM' yalo vidheyaH kva ?-'apramAde' pramAda- . pratiyogini dharmaM pratyudyama iti gAthArthaH // asyaivArthasya dRDhIkaraNArthamuttamanidarzanamAhani. [527] vAsasahassaM uggaM tavamAigarassa aayrNtss| jo kira pamAyakAlo ahorattaM tu sNkliaN| ni. [528] bArasavAse ahie tavaM caraMtassa vddhmaannss| jo kira pamAyakAlo aMtamuhuttaM tu sNkliaN| vR. varSasahasra'miti kAlAtyantasaMyoge dvitIyA, tatazca varSasahasrapramANaM kAlaM yAvat 'ugram'. utkaTaM tapaH' anazanAdi Adikarasya' RSabhanAmno bhagavata Acarato yaH kileMti parokSAptavAdasUcakaH 'pramAdakAlaH' yatra pramAdo'bhUt yattadorabhisambandhAto'horAtraM 'tuH' avadhAraNe tato'horAtrameva, kimayamekAvasthAbhAvinaH pramAdasya kAla utAnyathetyAzaGkayAha-saGkalitaH, kimuktaM bhavati?-apramAdaguNasthAnasyAntarmohUrtikatvenAnekazo'pi pramAdaprAptau tadavasthitiviSayabhUtasyAntarmuhUrtasyAGkhayeyabhedatvAtteSAmatisUkSmatayA srvkaalsngklnaayaampyhoraatrmevaabhuut| tathA dvAdaza varSANyadhikAni tapazcarato varddhamAnasya yaH kila pramAdakAla: prAgvatso'ntamuhUrtasya ca bRhattaratvamiti bhAvanIyam, anye tvetadanupapattibhItyA nidrApramAda evAyaM vivakSita iti vyAcakSata iti gAthAdvayArthaH / / itthamuttamanidarzanAbhyAmapramAdAnuSThAne dADharyamApAdya viparyaye doSadarzanadvAreNa punastadevApAdayitumidamAhani. [529] jesiM tupamAeNaM gacchai kAlo niratthao dhmme| . te saMsAramanaMtaM hiMDaMti pamAyadoseNaM / / Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 adhyayanaM-32,[ ni.529] vR.'yeSAM' prANinAM 'tuH' pUraNe pramAdenopalakSitAnAM 'gacchati' vrajati kAlaH 'nirarthakaH' niSprayojanaH kva?-'dharme' dharmaviSaye dharmaprayojanarahitaH ityarthaH, pramAdato hi nazyantyeva dharmaprayojanAni, te kimityAha-saMsAram 'anantam' aparyavasitaM 'hiNDante' bhrAmyanti pramAdadoSeNa' hetuneti gAthArthaH / / yatazcaivaM tataH kiM karttavyamityAhani. [530] tamhA khaluppamAyaM caiUNaM paMDieNa purisennN| daMsaNanANacarite kAyavyo appamAo u|| vR. tasmAt, 'khalu' nizcayena pramAdaM tyaktvA 'paNDitena buddhimatA puruSeNa upalakSaNAtvAtsyAdi ca, darzanaM ca jJAnaM ca cAritraM ceti samAhArastasmin mukitamArgatayA prAgabhihite 'karttavyaH' vidheyaH 'apramAdaH' udyamaH 'tuH' avadhAraNArtha ityapramAda eva na tu kadAcitpramAda:, tasyaivaM doSaduSTatvAditi gAthArthaH / ityavasito nAmaniSpanna nikssepH| mU.(1247 )accaMtakAlassa samUlayassa, savvassa dukkhassa u jo pmokkho| taMbhAsao me paDiputracittA!, suNeha egaggahiyaM hiytth| vR.antamatikrAnto'tyanto, vastunazca dvAvantau-ArambhakSaNaH samAptikSaNazca, tathA cAnyairapyucyate-"ubhayAntAparicchinA vastusattA nityate" ti, tatrehArambhakSaNA(0NalakSaNA')ntaH parigRhyate, tathA cAtyantaH-anAdiH, kAlo yasya so'yamatyantakAlastasya, saha mUlenakaSAyAviratirUpeNa vartata iti samUlakaH (ka:) prAgvattasya, uktaM hi-"mUlaM saMsArassa u huti kasAyA aviratI ya" 'sarvasya' niravazesya, duHkhayatIti duHkhaM-saMsArastasya, asAtaM ceha duHkhaM gRhyate, atra ca pakSe mUlaM rAgadveSau, yaH prakarSeNa mokSayati-mocayatIti pramokSaAtmano duHkhApagamahetuH, pUrvatra tuzabdasyAvadhAraNArthasyeha sambandhAtpramokSa eva, taM 'bhASamANasya' pratipAdayataH, yadivA pramokSa:-apagamastaM bhASamANasyeti; ko'rthaH ?-yathA'sau bhavati tathA brUvANasya 'me' mama pratipUrNa-viSayAntarAgamanenAkhaNDitaM cittaM cintA vA yeSAM te pratipUrNacittAH pratipUrNacintA vA 'zRNuta' AkarNayata, ekAgrasya-ekAlambanasyArthAccetaso bhAva ekAgryaM-dhyAnaM tacca prakramAddhAdi tasmai hitamekAyyahitaM, pAThAntarata-ekAntahitaM vA hitaH-tattvato mokSa eva tadarthamiti sUtrArthaH // yathApratijJAtamAhamU.(1248) nANassa savvassa pagAsaNAe, annANamohassa vivjjnnaae| rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM, egaMtasukkhaM samuvei mokkhaM / / vR.'jJAnasya' AbhinibodhikAdeH 'sarvasya' niravazeSasya pAThAntarataH 'satyasya vA' avitathasya 'prakAzanayA' iti prabhAsanayA nirmalIkaraNenetyarthaH, anena jJAnAtmako mokSaheturuktaH, tathA ajJAnaM-matyajJAnAdi moho-darzanamohanIyamanayoH samAhAre'jJAnamohaM tasva vivarjanAparihAro mithyAzrutazravaNakudRSTisaGgaparityAgAdinA tayA, anena sa eva samyagdarzanAtmako'bhihitaH, tathA 'rAgasya dveSasya ca' uktarUpasya saMkSayeNa' vinAzena, etena tasyaiva cAritrAtmakasyAbhidhAnaM, rAgadveSayoreva kapAyarUpatvena tadupaghAtakatvAbhidhAnAta, tatazcAyamartha:-samyagdarzanajJAnacAritraiH 'ekAntasaukhyaM' duHkhalezAkalaGkitasukhaM samupaiti 'mokSam' apavargam, ayaM ca duHkhapramokSAvinAbhAvityataH sa evopalakSita iti sUtrArthaH / / Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-32/124. nanvastu jJAnAdibhirduHkhapramokSaH, amISAM tu kaH prAptihetuH ?, ucyatemU.(1249) tasseva maggo guruviddhasevA, vivajjaNA bAlajanassa duuraa| sajjhAyaegaMtanisevaNA ya, suttatthasaMciMtaNayAdhiI y|| vR. tasyeti yo'yamanantaraM mokSopAya uktaH 'eSaH' anantaravakSyamANaH 'mArgaH' panthAH prAptihetuH, yaduta guravo-yathAvacchastrAbhidhAyakA vRddhAzca- zrutaparyAyAdivRddhAsteSAM sevAparyupAsanA guruvRddhasevA, iyaM ca gurukulavAsopalakSaNaM, tatra ca suprApAnyeva jJAnAdIni, yaduktam __ "nANassa hoi bhAgI thirayarao daMsaNe caritte y| dhannA AvakahAe gurukulavAsaM na muNcNti||" tti, satyapi cagurukulavAse kusaMsargato na syAdeva tatprAsirityAha-'vivarjanA' vizeSaNa parihAra: 'bAlajanasya' pArzvasthAdeH 'dUrAt' dUreNa, tatsaGgasyAlpIyaso'pi mahAdoSanibandhatvenAbhihitatvAt, tatparihAre'pi ca na svAdhyAyatatparatAM vinA jJAnAdyavAptirityAha-svAdhyAye-uktarUpe ekAntena-itaravyAsaGgaparihArAtmakena nivezanA-sthApanA svAdhyAyaikAntanivezanA sA ca manovAkkAyAnAmiti gamyate, paThanti ca-'sajjhAyaegaMtaNisevaNAe'tti, svAdhyAyasyaikAntaniveSaNA-nizcayenAnuSThAnaM svAdhyAyaikAntaniSevaNA, sA tatrApi 'vRthA zrutacintita' - mitikRtvA'nuprekSaiva pradhAnetyabhiprAyeNAha-sUtrasyArtha:-abhidheyaH sUtrArthastasya saMciMtaNaya'tti sUtratvAtsaMcintanA sUtrArthasaMcintanA, asyAmapi na cittakhyAsthyaM vinA jJanAdilAbha ityAha'dhRtizca' cittasvAsthyamanudvignatvamityarthaH iti sUtrArthaH / / / yatazcaivaMvidho jJAnAdimArgastata etAnyabhilaSatA prAk kiM vidheyamityAhamU.(1250) AhAramicche miyamesanijaM, sahAyamicche niunntthbuddhi| nikeyamicchajja vivegajoga, samAhikAme samaNe tvssii|| vR.'AhAram' azanAdikam 'icchet' abhilaSenmitameSaNIyam, apergamyamAnatvAdicchedapyevaMvidhameva, dAnabhojane tu dUrotsArite eva anevaMvidhAhAra (sa) eva hyanantaroktaM guruvRddhasevAjJAnAdikAraNamArAdhayituM kSamaH, tathA sahAyaM' sahacaramicchedgacchAntarvartI saniti gamyate,a nipuNA-kuzalA artheSu-jIvAdiSu buddhi:-matisyeti nipuNArthabuddhistaM, paThyate ca-'niuNehabuddhi' tatra nipuNA-sunirUpitA IhA-ceSTA buddhizca yasya sa tathA, anIdRzo hi sahAyaH svAcchanyopadezanAdinA jJAnAdikAraNaguruvRddhasevAdibhraMzameva kuryAditi, tathA 'niketam' Azrayamicched vivekaH-pRthAbhAvaH stryAdisaMsargAbhAva itiyAvattasmai yogyam- ucitaM tadApAtAdyasambheva vivekayogyam, viviktAzraye hi stryAdisaMsargAccittaviplavotpattau kuto guruvRddhasevAdijJAnAdikAraNaM saMbhavet ?, samAdhi kAmayate-abhilaSati samAdhikAmaH, atra ca samAdhivyabhAvabhedAdvibhedaH, tatra dravyasamAdhiH kSIrazarkarAdidravyANAM parasparamavirodhenAvasthAnaM bhAvasamAdhistu jJAnAdInAM parasparamabAdhayA'vasthAnaMtadananyatvAcca jJAnAdInAmayameveha gRhyate, tathA ca jJAnAdyavAsukAma ityuktaM bhavati, zramaNastapasvIti prAgvaditi sUtrArthaH / / kAlAdidoSata evaMvidhasahAyAprAptau yatkRtyaM tadAhamU.(1251)na vA labhijjA niuNaM sahAyaM, guNAhiyaM vA guNao samaM vaa| Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-32,[ ni.530] 201 egovi pAvAi vivajjayaMto, viharejja kAmesa asjjmaano| vR. 'na' niSedhe vAzabdazcedarthe tatazca na cet 'labhet' prApnuyAt 'nipuNam' iti nipuNabuddhi 'sahAya' guNaiH-jJAnAdibhiradhikam--argalaM guNAdhikaM vA 'guNataH' iti jJAnAdiguNAnAzritya 'samaM vA' tulyamubhayatrAtmana iti gamyate, 've'ti vikalpe, tataH kimityAha- eko'pi' asahAyo'pi 'pApAni' pApahetubhUtAnyanuSThAnAni 'vivarjayan' vizeSeNa pariharan 'paThyate ca'anAyaraMto'tti anAcaran 'viharet' saMyamAdhyavani yAyAt 'kAmeSu' viSayeSu 'asajan' pratibandhamakurvan, tathAvidhagItarthayativiSayaM caitad, anyathaikAkivihArasyAgame nipiddhatvAt, etadavidhAne ca 'madhyagrahaNe Adyantayorapi grahaNaM bhavatIti nyAyAdAhAravasativiSayo'pyapavAda ukta eva bhavatIti mantavyam / itthaM saprasaGgaM jJAnAdInAM duHkhapramokSopAyatvamuktam, idAnIM teSAmapi mohAdikSayanibandhanatvAttatkSayasyaiva prAdhAnyena duHkhapramokSahetutvakhyApanArthaM yathA teSAM sambhavo yathA duHkhahetutvaM yathA ca duHkhasya prasaGgatasteSAM cAbhAvastathA vi('bhi)dhAtumAhama.(1252) jahA ya aMDappabhavA balAgA, aMDaM balAgappabhavaM jahA y| emeva mohAyayaNaM khaM taNha, mohaM ca taNhAyayaNaM vati / / va. 'yathA ce'tti yenaiva prakAreNANDaM-pratItaM tataH prabhava-utpattiryasyAH sA'NDaprabhavA 'balAkA' pakSivizeSaH, aNDaM balAkAtaH prabhavatIti balAkAprabhavaM yathA ca, kimuktaM bhavati?yathA'nayoH parasparamutpattisthAnatA evameva' anenaiva prakAreNa mohayati-mUDhatAM nayatyAtmAnamiti mohaH-ajJAnaM tacceha mithyAtvadoSaduSTaM jJAnameva gRhyate, uktaM hi-"jaha duvvayaNamavayaNa"mityAdi, Ayatanam-utpattisthAnaM yasyAH sA mohAyatanA to 'khuH' avadhAraNe tato mohAyatanAmeva 'taNha'nti tRSNAM vadantIti sambandhaH, yathoktamohAbhAve hyavazyambhAvI tRSNAkSaya iti, mohaM ca tRSNA''yatanaM yasyAsau tRSNAyatanastaM vadanti, tRSNA hi sati mUrchA, ma.(1253) rAgo ya dosoviya kammabAIyaM, kammaM ca mohappabhava vyNti| kamma ca jAImaraNassa mUlaM, dukkhaM ca jAImaraNaM vyNti|| vR.sA cAtyantadustyajeti rAgapradhAnA tatastayA rAgaupalakSyate sati ca tatra dveSo'pi saMbhavatIti so'pyanayaivAkSipyate tatastRSNAgrahaNena rAgadveSAvuktau, etayozcAnantAnubandhikaSAyarUpayo: sattAyAmavazyambhAvI mithyAtvodayaH, ata evopazAntakapAyavItarAgasyApi mithyAtvagamanaM, tatra ca siddha evAjJAnarUpo mohaH, etena ca parasparaM hetuhetumadbhAvAbhidhAnena yathA rAgAdInAM sambhavastathoktaM, samprati yathaiteSAM duHkhahetutvaM tathA vaktumAha 'rAgazca' mAyAlobhAtmaka: 'dveSo'pi ca' krodhamAnAtmaka: karmajJAnAvaraNAdi tasya bIjaMkAraNaM karmabIjaM, karma casya bhinnakramatvAnmohAtprabhavatIti mohaprabhavaM ca-mohakAraNaM vadanti / 'ca:' sarvatra samuccaye 'karma ca' iti karma punarjAtayazca maraNAni ca jAtimaraNaM tasya 'mUlaM' kAraNaM 'du:khaM' saMsAramasAtapakSe tu duHkhayatIti duHkhaM, ko'rthaH?-duHkhahetuM, casy punararthasya bhitrakramatvAt jAtimaraNaM punarvadanti, tIrthakarAdaya iti gamyate, jAtimaraNasyaivAtizayaduHkhotpAdakatvAt, uktaM hi "maraNAssa jaM dukkhaM, jAyamANassa jNtunno| Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-32/1253 tena dukkheNa saMtatto, na sarati jaatimppnno||" mU. (1254 )dukkhaM hayaM jassa na hoi moho, moho hao jassa na hoi tnnhaa| taNhA hayA jassana hoi lobho, lobho hao jassa na kiNcnnaaii|| vR.yatazcaivamataH kiM sthitimityAha-'duHkham' uktarUpaM hatamiva hataM, kenetyAha-yasya 'na bhavati' na vidyate, ko'sau ?-mohaH, asyaiva tanmUlakAraNatvAt, tato hi karma karmaNazca duHkhamityanantaramevoktaM, hatamiva hatamiti ca vyAkhyAtaM tatkSaye'pi nArakAdigatau svatattvabhAvanAparasyApi kiyato'pi duHkhasya sambhavAt, yadiduHkhasahananaM mohAbhAvAd asAvapi kuta ityAhamoho hato yasya na bhavati tRSNA, ko'rthaH?-tRSNAyA abhAvAnmohAbhAvaH, tadAyatanatvena tasyA abhidhAnAt, tRSNAyA api kuto hananamityAha-tRSNA hatA yasya na bhavati lobhaH, kimuktaM bhavati?-lobhAbhAvAttRSNA'bhAvaH, tRSNAgrahaNenoktanItyA rAgadveSayoruktatvAttayozca lobhakSaye sarvathaivAbhAvAd, ata eva prAdhAnyAllobhasya rAgAntargatatve'pi pRthagupAdAnaM, dRzyate hi pradhAnasya sAmAnyoktAvapi vizeSoktyabhidhAnaM, yathA brAhmaNA AyAtA vaziSTho'pyAyAta iti, sa tahi kena hata ityAha-lobho hato yasya na kiJcidvidyate dravyAdikamiti gamyata iti sUtrArthaH / / santveyaM duHkhasya mohAdayo, hetavo, hananopAyasteSAM kimayamevotAnyo'pyasti? ityAzaGkaya savistaraM tadunmUlanopAyaM vivadiSuH prastAvamAracayatimU.(1255) rAgaM ca dosaM ca taheva moha, uddhattukAmeppa smuuljaalN| je je uvAyA paDivajjiyavvA, te kittaissAmi ahANupuci / / vR. spaSTaM, navaraM yadiha rAgasya prathamamupAdAnaM pUrvaM tu mohasya tat mohasya rAgadveSayozca parasparAyattatvena pUrvAparabhAvasyAniyamAt, tathA uddhartukAmena' ityunmUlayitumicchatA saha mUlAnAmiva mulAnAM-tivrakaSAyodayAdInAM mohaprakRtInAM jAlena-samahena varttata iti samalajAlastam, etacca rAgAdInAM pratyekaM vizeSaNam, 'upAyA:' taduddharaNahetavaH 'pratipattavyAH' aGgIkartavyAH kartumiti gamyate, paThyate ca-'apAyA parivajjiyavvA' iti 'apAyAH' taduddharaNapravRttAnAM vibandhakAriNo'rthAH 'parivarjayitavyAH' parihartavyA iti sUtrAvayavArthaH / / yathApratijJAtamevAhamU. ( 1256) rasA pagAmaM na hu seviyavvA, pAyaM rasA dittikarA nraannN| ditaM ca kAmA samabhiddavaMti, dumaM jahA sAuphalaM va pkkhii|| mU. (1257) jahA davaggI pauriMdhaNe vaNe, samAruo novasamaM uvei / evidiyaggIvi pagAmabhoiNo, na baMbhayArissa hiyAya kssii| mU.(1258) vivattasijjAsaNajatiyANaM, omAsaNANaM dmiiNdiyaannN| narAgasattU dharisei cittaM, parAio vAhirivosehehiM / / mU. (1259) jahA birAlAvasahassa mUle, na musagANaM vasahI pstthaa| emeva itthInilayassa majjhe, na baMbhayArissa khamo nivaaso|| mU. (1260) narUvalAvanavilAsahAsaM, na jaMpiyaM iMgiyaM pehiyaM vaa| itthINa cittasi nivesaittA, dar3ha vavasse samaNe tvssii|| mU. (1261) adaMsaNaM ceva apatthaNaM ca, aciMtanaM ceva akittaNaM c| Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / adhyayanaM-32, [ ni. 530] itthIjanassAriyajhANajuggaM, hiyaM sayA baMbhavae rayANaM // mU.(1262) kAmaM tu devIhiM vibhUsiyAI, na cAiyA khobhiuNtiguttaa| 'tahAvi egaMtahiyaMti naccA, vivittavAso muninaM pasattho / / mU.(1263 )puskhAbhikakhissavi mANavassa, saMsArabhIrussa Thiyassa dhmme| neyArisaMduttamatthi loe, jahatthio baalmnohraao| mU.(1264) eeya saMgA samaikkamittA, suhattarA ceva havaMti sesaa| jahA mahAsAgaramuttarittA, naI bhave avi gaMgAsamANA // mU.(1265)kAmANugiddhippabhavaM khu dukkhaM. savvassa logassa sdevgss| jaMkAiyaM mANasiyaM ca kiM ci, tassaMtayaM gacchai viiyraago|| mU.(1266 ) jahA ya kiMpAgaphalA manoramA, rasena vatreNa ya bhujjmaannaa| ' te khuddae jIviya paccamANA, eovamA kAmaguNA vivaage| vR.rasetyAdi suutraikaadshkm| rasA:' kSIrAdivikRtayaH 'prakAmam' atyartha na niSevitavyAH' nopabhoktavyAH, prakAmagrahaNaM tu vAtAdikSobhanivAraNAya rasA api niSevitavyA eva, niSkAraNaniSevaNasya tu niSedha iti khyApanArtham, uktaM ca "accAhAro na sahe atinidreNa visayA udijjNti| . jAyAmAyAhAro taMpi pagAmaM na bhuNjaami||" . kimityevamupadizyate ityAha-'prAyaH' bAhulyena rasA niSevyamANA iti gamyate, dRpti:dhAtUdrekastatkaraNazIlA dRsikarA dRptakarA vA pAThAntarataH iha ca bhAve ktapratyaya iti dRptaM darpa ucyate, dRzyanta eva hi kurvanto dRptatvamamI prANinAmiti, yadivA dIptaM dIpanaM mohAnalajvalanamityarthastatkaraNazIlA dIptakarAH, keSAM? -narANAmupalakSaNatvAstrayAdInAM ca, udIrayanti hi te upabhuktAsteSAM mohAnalamiti, uktaM hi "vigaI pariNaIdhammo moho jamudijjae udinne y|| suTThavi cittajayaparo kahaM akajje na vaTTihiI ? // " evaM ca ko doSa ityAha-daptaM yadivA dIsaM naramiti prakramaH 'ca:' punararthe jAtivivakSayA ca bahuvacanaprakrame'pyekavacanaM, 'kAmAH' viSayAH 'samabhidravanti' abhibhavanti, tathAvidhasya styAdhabhilaSaNIyatvAtsukhAbhibhavanIyatvAcceti bhAvaH, kamiva ka ivetyAha-'drumaM' vRkSaM 'yathe' tyaupamye, 'svAduphalaM' madhuraphAlanvitaM 'ca' iti bhinnakramaH, tatazca 'pakkhi'tti pakSiNa iva, iha ca drumopamaH puruSAdiH svAduphalatAtulyaM ca dRptatvaM dIsatvaM vA pakSisadRzAzca kAmA iti / ___ anena rasaprakAmabhojane doSa uktaH, samprati sAmAnyenaiva prakrAmabhojane doSamAha-yathA 'davAgniH' dAvAnalaH pracurendhane 'vane' araNye, etadupAdAnaM ca vasati (timiti) kazcidvidhyAko'pi syAditi, 'samArutaH' savAyuH 'nopasama'nti na 'upazamaM vidhyApanAm 'upaiti' prApnoti, evam' iti davAgnivannopazamabhAg bhavati iMdiyaggi'tti indriyazabdenendriyajanito rAga evoktaH, tasyaivAnarthahetutveneha cintyamAnatvAt, so'gniriva dharmavanadAhakatvAd indriyAgniH, so'pi 'prakAmabhojinaH' atimAtrAhArasya, prakAmabhojanasyaiva pavanaprAyatvenAtIva Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-32/1266 tadudIrakatvAd atazcAyaM na brahmacAriNaH 'hitAya' hitanimittaM, brahmacaryavighAtakatvena kasyacid atisusthisyApi, tadanena prakramAbhojanasya kAkvA prihaarytvuktm|| itthaM rAgamuddha kAmena yatpariharttavyaM tadabhidhAya yadatiyatnena karttavyaM tadAha-viviktAstryAdivikalA zayyA-vasatisyasyAmAsanam-avasthAnaM tena yantritA-niyantritA viviktazayyAsanayantritAsteSAm 'avamAzanAnAm' nyUnabhojanAnAM, paThanti ca-'omAsaNAe'tti avamaMnyUnamazanam-AhAro yeSAM te'mi avamAzanAstabhAvo'vamAzanatA-avamaudaryarUpA tathA damitAni-vazIkRtAni indriyANi yaiste tathA teSAM damitendriyANAM, paThyate ca-'omAsaNAIdamiiMdiyANaM'ti, avamamazanaM yatra tapasi tadavamazAnaM tadAdibhistapobhedairdamitAnIndriyANiyaiste tathA teSAM, 'na' naiva rAgaH zatrurivAbhimavahetutayA rAgazatruH 'dharSayati' parAbhavati, kiM tat? -cittaM, kintu sa evetthaM parAdhaSyata iti bhAvaH, ka iva?-'parAjitaH' parAbhUta: 'vyAdhiriva' kuSTAdiH 'auSadhaiH' gaDUcyAdibhirdIhamiti gamyate, anenApi viviktazayyAsanAdInAM kAkvA vidheyatvamuktam, idAnIM tu vivaktazayanAsane yatnAdhAnAya viparyaye dopamAha-yathA biDAlAmArjArAsteSAmAvasatha:-Azrayo biDAlAvasathastasya 'mUle' samIpe na mUSakANAM vasati: 'prazastA' zobhanA, avazyaM tatra tadapAyasambhavAt, evameva strINAM-yuvatInAM paNDakApalakSaNametat nilayonivAsaH strInilayastasya 'madhye' antarnabrahmacAriNaH 'kSamaH' yuktaH, ko'sau ?nivAsa:vasatiH, tatra brahmacaryabAdhAsambhavAditi bhAvaH / vivaktazayyAvasthitAvapi kadAcitstrIsaMpAte yatkarttavyaM tadAha-'na' naiva rUpaM-susaMsthAnatAlAvaNyaM-nayanamanasAmAhlAdako guNo vilAsAviziSTanepathyaracanAdayo hAsa:-kapolavikAsAdireSAM samAhAre rUpalAvaNyavilAsahAsaM na jalpitaM-manmanollApAdi 'iMgiya'tti bindulopAd 'iGgitam' aGgabhaGgAdi 'vIkSitaM' kaTAkSavIkSitAdi 'vA' samuccaye strINAM sambandhi 'cittaMsitti 'citte' manasi 'nivezya' aho! sundaramidaM ceti vikalpataH sthApayitvA 'draSTuM' indriyaviSayatayAM netuM 'vyavasyet' adhyavasyeta zramaNastapasvIti prAgvata, citte nivezyetyanena ca rAgAdyabhisandhiM vinaitadarzanamapi na doSAyeti khyApyate, uktaM hi-'na sakkaM rUvamaTuM' ityAdi, nivezyeti ca samAnakAlatve'pi katvApratyayaH akSiNI nimIlya hstiityaadivt| kimityevamupadizyate ityAha-'adarzanam' indriyAviSayIkaraNaM 'caH' samuccaye 'eva:' avadhAraNe'darzanameva ca 'aprArthanaM ca' anabhilaSaNam 'acintanaM caiva' rUpAdyaparibhAvanam 'akIrtanaMca' asaMzabdanaM, tacca nAmato guNato vA strIjanasyAryadhyAna-dhAAdi tasya yogyaMtaddhatatvenocitamAryadhyAna yogyaM 'hitaM' pathyaM sadA' sarvakAlaM brahmavrate pAThAntarato brahmacarye 'ratAnAm' AsaktAnAM, tataH sthitametat-strINAM rUpAdi manasi nivezya draSTuM vyavasyet / / nanu 'vikArahetau sati vikriyante, yeSAM na cetAMsi ta eva dhIrAH' tatkimiti rAgamuddhartukAmenA viviktazayanAsanatAvidheyetyucyate? ityAzaGkayAha-'kAmaMtu'tti anumatamevaitad yaduta 'devIhivi'tti devIbhirapi' appasabhirapyAstAM mAnuSIbhiratyapizabdArtha: 'bhUSitAbhiH' alaMkRtAbhiH 'na' naiva'cAiya'tti zakitAH kSobhayituM' cAlayituM saMyamAditi gamyate 'tisRbhiH' manoguptyAdiguptibhirguptA: arthAnmunayaH 'tathA'pi' yadapyevaMvidhAzcAlayituM na zakyante tadapyekAnta Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-32,[ ni.530] 205 hitametaditi jJAtvA, kimaktaM bhavati?-saMbhavanti hi kecidabhyastayogino'pi ye tatsaGgataH kSubhyanti, ye'pi na kSubhyanti te'pi strIsaMsaktavasativAse "sAhu tavo vaNavAso" ityAdyavarNAdidopabhAjo bhaveyuriti paribhAvya 'viviktavAso' viviktazayyAsanAtmako munInAM prazasta ityanta vitaNyarthatayA 'prazaMsitaH' gaNadharAdibhiH zlAdhita ityarthaH, ataH sa evAzrayaNIya iti bhAvaH / / etatsamarthanArthameva strINAM duratikramatvamAha_ 'mokSAbhikAGkiNo'pi' muktyabhilApiNo'pi mAnavasya saMsArAt-caturgatirUpAdbhayanazIlo bhIruH saMsArabhIruH, aperihApi sambandhAttasyApitathAsthitasyApi 'dharme' zrutadharmAdau 'na' naiva etAdRzam' IdRzaM dustaraM-duratikramam 'asti' vidyate 'loke' jagati tathA 'striyaH' yuvatayaH 'bAlamanoharAH' nivivekacittAkSepiNyo dustarAH, dustaratve ca bAlamanoharatvaM hetuH, atazcAtidustaratvAdAsAM parihAryatvena viviktazayyAsanameva zreya iti bhAvaH / / nanvevaM strIsaGgAtikamArthamayamupAya upadiSTastathA zeSasaGgAtikramaNArthamati kiM na kazcanopAya upadizyate? ityAha-'yadivA strIsAGgatikrame guNamAha-etAMzca 'saGgAn' sambandhAn prakramAtstrIviSayAn 'samatikramya' ullaGghaya sukhottarazcaiva' akRcchollaGghayAzcaiva bhavanti zeSAH' dravyAdisaGgAH sarvasaGgAnAM rAgarUpatve samAne'pi strIsaGgAnAmevaiteSu pradhAnatvAditi bhAvaH, dRSTAntamAhayathA 'mahAsAgaraM' svayambhUramaNamuttIrya 'nadI' sarit 'bhavet' syAtsukhottaraiveti prakramo vIryAtizayayogata iti bhAvaH, avi gaMgAsamAne ti gaGgA kilamahAnadI tatsamAnA'pi-tatsadRzA'pI, AstAmitarA zudranadItyapizabdArthaH !! yaduktaM "vivittasejjAsaNajattiyANa" -mityatra viviktAvasathamarthato vyAkhyAya "omAsaNANaM damiiMdiyANa" mityatrAvamAzanatvamanantarameva prakrAmabhojananiSedhena samarthitaM, damitendriyatvaM tUttaratra vakSyata ityubhayamupekSya 'na rAgasattU dharisei citta" mityatra kimiti rAgaparAjayaM pratyevamupadizyate? ityAzaGkaya rAgasya duHkhahetutvaM darzayitumAha-kAmAH-viSayAsteSvanugUddhiHsatatAbhikAGkSA anubhAvAnubandha ityAdiSvanoH sAtatye'pi darzanAt, tasyAH prabhavo yasya tatkAmAnugRddhiprabhavaM 'khu'tti khuzabdasyAvadhAraNArthatvAtkAmAnugRddhiprabhavameva, ki tat?-'duHkham' asAtaM sarvasya lokasya-prANigaNasya, kadAciddevAnAM viziSTAnubhAvavattayaivaM na syAdata Aha-'sadevakasya' devaiH samanvitasya, katarattad duHkhamityAha-yat 'kAyika' rogAdi 'mAnasikaM ca' iSTaviyogAdijanyaM kiJcit' svalpamapi, kadAcidetadabhAve'pyetatsyAd ata Ahatasya dvividhasyApi duHkhasyAntameva antakaM- paryantaM gacchati vItarAgaH' vigatakAmAnugRddhirityarthaH / / nanu kAmAH sukharUpatayaivAnubhUyante tatkathaM kAmAnugRddhiprabhavaM duHkham ?, ucyate, 'yathA ca' iti yathaiva kimpAko-vRkSavizeSastatphalAni, apergamyamAnatvAt, 'manoramANyapi' hRdayaGgamAnyapi rasena' AsvAdena 'varNena ca' ruciraraktAdinA cazabdAd gandhAdinA ca bhujyamAnAni' upabhujyamAnAni 'te' iti 'tAni' lokapratItAni kSodayitum-adhyavasanAdibhirupakramakAraNairvinAzayituM zakyata iti kSudraM tadevAnukampyatayA kSudrakaM sopakramityarthastasmin jIvite-AyuSi pacyamAnAni-vipAkAvasthAprAptAni maraNAntaduHkhadAyInIti zeSaH, prAgvacca liGgavyatyayaH, paThyate ca-'te jIviyaM khuMdati paccamANe 'tti tAnikimpAkaphalAni jIvitam Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-32/1266 AyuH 'qhudati' ApatvAt, 'kSodayanti' vinAzayanti vipacyamAnAni, 'etadupamAH kimpA-- kaphalatulyA: kAmaguNAH 'vipAke' phalapradAnakAle, kimuktaM bhavati?-yathA kimpAkaphalAnyupabhujyamAnAni manoramANi vipAkAvasthAyAM tu sopakramAyuSAM maraNahetutayA'tidAruNAni, evaM kAmaguNA api upabhujyamAnA manoramA vipAkAvasthAyAM tu narakAdidurgatidu:khadAyitayA'tyantadAruNA eva, tataH sukharUpatayA pratibhAsanaM sukhahetutve'naikAntikameva, kimpAkaphalAnAM manoramatvena sukhapratibhAse'pyanyathAbhAvAditi sUtraikAdazakArthaH / / ___ itthaM bahutaraguNasthAnAnuyAyitvena rAgasya prAdhAnyatkevalasyaivoddharaNopAyamabhidhAya samprati tasyaiva dveSasahitasya tamabhidhitsurdamitendri yatvaM ca siMhAvalokitanyAyAzrayaNena vyAcikhyAsuridamAhamU.(1267) je iMdiyANaM visayA maNunA, na tesu bhAvaM nisire kyaaii| nayAmaNunnesu manapi kujjA, samAhikAme samaNe tvssii| vR.ye 'indriyANAM' cakSurAdInAM viSayAH' rUpAdayaH 'manojJAH' manoramA: na teSu' viSayeSu 'bhAvam' abhisandhim, apergamyamAnatvAdbhAvamapi prastAvAdindriyANi pravarttayituM, kiM punastatpravarttanamityapizabdArthaH, 'nisRjet' kuryAt 'kadAcit' kasmiMzcitkAle, 'na ca' naiva 'amanojJeSu' amanorameSu 'mano'pi' cittamapi, atrApIndriyANi pravartayitum apizabdArthazca prAgvat 'kuryAt' vidadhyAt, anena vAkyadvayenApIndriyadama uktaH, samAdhiH-cittekAgryaM sa ca rAgadveSAbhAva eveti sa evAnenopalakSyate, tatastatkAmo-rAgadvoSoddharaNAbhilASI zramaNastapasvIti ca prAgavat, nanvevamubhayoddharaNahetutvenendriyadamasya kimiti rAgoddharaNahetuSvabhidhAnam,?, ucyate, hetuprakramAt, na cobhayoddharaNahetutayaikoddharaNahetutA virudhye, yadivA tatrApi rAgasya dveSopalakSaNatvAdubhayoddharaNopAyataiva vivakSitA, kintu eva darpato dveSasambhavAdavamAzanatvasyApyasau bhAvanIyetyalaM prasaGgeneti suutraarthH|| itthaM rAgadveSoddharaNaiSiNo viSayebhyo nivarttanamindriyANAmupadiSTam, adhunA tveteSu tatpravartane rAgadveSAnuddharaNe ca yo doSastaM pratyekamindriyANi tatprasaGgato manazcAzritya darzayitumAhamU.(1268) cakkhussa rUvaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu mnnutrmaahu| taM dosaheuM amaNunnamAhu, samo a jo tasu sa viiyraago| mU.(1269) ruvassa cakkhaM gahaNaM vayaMti, cakkhussa rUvaM gahaNaM vyNti| ___ rAgassa heuM samaNunnamAhu, dosassa heu amnnunnmaahu|| mU. (1270) rUvesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai so vinaasN| rAgAure se jahavA payaMge, Aloalole samuvei maccuM / mU.(1271)je yAvi dosaM samuvei tibvaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkhN| duiMtadoseNa saeNa jaMtU, na kiMci rUvaM avarajjhaI se| mU. (1272) egaMtaratto ruiraMsi rUve, atAlise se kuNaI posN| dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI tena munI viraage| mU. (1273) rUvAnugAsAnugae ya jIve, carAcarehi synnegruuve| Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 32, [ ni. 530] citehi te pariyAvei bAle, pIlei attadvagurU kiliTTe // mU. ( 1274 ) svAnuvAeNa pariggaheNa, uppAyaNe rakkhaNasaMnioge / vae vioge ya kahaM suhaM se, saMbhogakAle ya atittalAbhe ? // mU. (1275) rUve atitte a pariggahaMmi, sattovasatto na uvei tuTThi / atuTThidoseNa duhI parassa, lobhAvile AyayaI adattaM // mU. (1276 ) taNhAbhibhUyassa adattahAriNo, rUve atittassa pariggahe ya / mAyAmukhaM vaDDUi lobhadosA, tatthAvi dukkhA na vimuccai se // mU. (1277) mosassa pacchA ya paratthao ya, paogakAle ya duhI duraMte / evaM adattAni samAyaaMto, rUve atitto duhio anisso // mU. (1278 ) rUvANurattassa narassa evaM, katto suhaM hujja kayAi kiMci ? / / tatthova bhoge'vi kilesadukkhaM, nivvattaI jassa kaeNa dukkhaM // mU. ( 1279 ) emeva rUvaMmi gao paosaM, uvei dukkhohaparaMparAo / paduducitto a ciNAi kammaM, jaM se puno hoi duhaM vivAge // mU. ( 1280 ) rUve virato manuo visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / na lippaI bhavamajjhe'vi saMto, jaleNa vA pukkhariNIpalAsaM // mU. ( 1281 ) soyassa sadda gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu maNunnamAhu / taM dosauM amaNutramAhu, samo a jo tesu sa vIyarAgo // mU. (1282 ) saddassa soyaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu mnnutrmaahu| taM dosaheuM amaNunnamAhu, samo a jo tesu sa vIyarAgo // pU. ( 1283 ) saddesu jo gehimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai so vinAsaM / rAgAure hariNamiuvva maddhe, sadde atitte samuvei maccuM // mU. ( 1284 ) je yAvi dosaM samuvei tivvaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkhaM / durddatadoseNa saeNa jaMtU, na kiMci saddaM avarajjhaI se // egaMtaratte ruiraMsi sadde0 // mU. (1285 ) mU. ( 1286 ) mU. ( 1287 ) mU. ( 1288 ) mU. ( 1289 ) mU. (1290 ) mU. ( 1291 ) mU. ( 1292 ) pU. ( 1293 ) mU. ( 1294 ) mU. (1295 ) saddANugAsANu0 // saddANuvAeNa pariggaheNa0 // sadde atitte0 // taNhAbhibhUyassa0 // mosassa pacchA ya // saddANu0 // emeva saddami0 // sadde virato0 // ghANassa gaMdha gahaNaM vayaMti0 // gaMdhassa ghANaM // 207 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2 - 32 / 1296 mU. (1296 ) gaMdhesu jo gehiM0 rAgAure osahigaMdhagiddhe, sappe bilAo viva nikkhamaMte / / bhU. ( 1297 ) mU. (1298 ) je yAvi dosaM0 // egaMtaratto ruiraMmi gaMdhe // gaMdhAnu0 // mU. ( 1299 ) mU. ( 1300 ) gaMdhANuvA0 // gaMdhe atitte0 // mU. ( 1301 ) mU. ( 1302 ) taNhA0 // mU. ( 1303 ) mosassa0 // mU. ( 1304 ) gaMdhAnu0 // pU. ( 1305 ) emeva gaMdhami0 // mU. ( 1306 ) gaMdhe virato0 // mU. ( 1307 ) jibbhAe rasaM gahaNaM0 // mU. ( 1308 ) rasassa jIhaM gahaNaM vayaMti0 // pU. (1309 ) rasesu jo gehi0 rAgAure baDisavibhinnakAe, macche jahA AmisaMbhogagiddhe // mU. ( 1310-1319 ) jeyAvi dosaM samuvei- yAvat- pokkhariNIpalAM ( jahA 1284 - 1293) kAyassa phAsaM gahaNaM vayaMti0 // phAsassa kArya gahaNaM0 // phAsesu jo gehimu0 / rAgAure sIyajalAvasanne, gAhaggahIe mahise va ranne, 3 // mU. ( 1323 - 1332 )evaM phAsAbhilApe gAthA je yAvi0 yAvat palAsaM ( jahA 1284 - 1293) manassa bhAvaM gahaNaM0 // bhAvassa maNaM ga0 // bhAvesu jo gehiM0 / rAgAure kAmaguNesu giddhe, kareNumaggAvahie va nAge // mU. ( 1336 - 1345) evaM bhAvAbhilApe gAthA je yAvi dosaM mU. ( 1320 ) pU. ( 1321 ) mU. ( 1322 ) mU. (1333 ) mU. ( 1334 ) mU. (1335 ) yAvat pokkhariNIpalAsaM (jahA 1284 - 1293) vR. 'cakkhuse' tyAdi sUtrANyaSTasaMptatiH / tatrApi cakSurAzritya trayodaza / 'cakSuSaH ' cakSurindriyasya rUpyata iti rUpaM -- vaNa: saMsthAnaM vA, gRhyate'neneti grahaNaM, ko'tha ? - AkSepakaM, viziSTena hi rUpeNa cakSurAkSipyate tad 'vadanti' abhidadhati tIrthakRdAdaya iti gamyate, tataH kimityAha'tad' iti rUpaM rAga:- -abhiSvaGgastaddhetuH-tadutpAdakaM 'tuH' pUraNe manojJamAhuH, tathA 'tad' iti rUpameva dostaddhetumamanojJamAhuH, tatastayozcakSuH pravarttane rAgadveSasambhavAttaduddharaNAzaktilakSaNo dopa iti bhAvaH, Aha evaM na kazcit sati rUpe vItarAgaH syAdata Aha Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-32,[ni.530] 'samastu' araktadviSTatayA tulyaH punaryaH 'tayoH' manojJetararUpayoH sa 'vItarAga' iti tathAvidhAbhAvato vItarAgastadavinAbhAvitvAd dveSasya tathaiva vItadveSazca, idamAkRtam-yasyaiva rAgadvapo stastasyaiva tadudIrakatvenAnayostajjanakatvamucyate na tu yaH sama eva, tathA ca na tAvacca-- kSustayoH pravartayet, kathaJcitpravarttane vA samatAmevAlambetetyuktaM bhavati, nanu yadyevaM rUpameva rAgadveSajanakaM tatastaduddharaNAdhinastadgataiva cintA'stu, rUpe cakSurna pravartayedityevaM tu na yuktaiva cakSupazcintA ityAzaGkayAha-rUpasya cakSuH gRhNAtIti grahaNaM, bahulavacanAtkarttarilyuT, tadvadanti, tathA cakSuSo rUpaM gRhyata iti prAgvallayuTigrahaNaM-grAhyaM tadvahanti, anane rUpacakSuSoAhyagrAhakabhAva uktaH, tathA ca na grAhakaM vinA grAhyatvaM nApi grAhyaM vinA grAhakatvamityanayoH parasparamupakAryopakArakabhAva ukto bhavati, etena tvanayo rAgadveSajanane sahakAribhAvaH khyApyate, tathA ca yathA rUpaM rAgadveSakAraNaM tathA cakSurapi, ata evAha rAgasya hetu-kAraNaM prakramAcakSuH saha manojJena grAhyeNa rUpeNa varttate iti samanojJaM, manojJarUpaviSayamityuktaM bhavati, 'AhuH'bruvate, yatra tu 'heuMtamaNunna miti pAThastatra 'taM'ti taccakSurmanojJaM manojJarUpaviSayatvena tato doSo-dveSaH, uktaM hi-"IpyA ropo dveSaH" ityAdi, tasya hetumamanojJam-amanojJarUpaM, pAThAntaratazca hetuM tadamanojJamAhuH, ubhayaprakrame'pi cakSuSa eva vizeSvatvenopadarzanaM, rUpasya pUrvasUtreNaiva, evaM ca rUpacakSuSoH sahitayoreva rAgadveSajanakatvAdyuktamuktaM tAvuddhattuMkAmo rUpe cakSurna pravartayet, yadA tu pAzcAtyapAdatrayaM pUrvavatpaThyate tadA pUrvasUtre cakSuSo rUpaM grahaNaM-grAhyamiti vyAkhyeyaM, tatazcehApi grAhyagrAhakabhAva uktaH, tatra cokta evAbhiprAyaH, tathA yadi cakSU rAgadveSakAraNaM na kazcidvItarAgaH syAdata AhasamazcetyAdi, zepaM sugamam / Aha-astvayaM rAgadveSoddharaNopAyaH, etadanuddharaNe ca ko dopaH? yena taduddharaNArthamitthamupadizyata ityAha-'rUpeSu yo 'gRddhi' gAr2yA rAgamityarthaH, uktaM hi vAcakaiH "icchA mUrchA kAmaH sneho gAyaM mmtvmbhinndH| abhilASa ityanekAni rAgaparyAyavacanAni / / " 'upaiti' gacchati tIvrAm' utkaTAM gRddhervizeSaNaM, sakimityAha-akAle bhavam AkAliMkayathAsthityAyurupararamAdAgeva prApnoti sa 'vinAza' ghAtaM, pAThAntarataH 'klezaM vA' maraNAntabAdhAtmakaM, rAgeNAturo-vihralo rAgAturaH sana 'se' iti sa lokapratIta: 'yathA vA' iti vAzabdasyaivakArArthatvAd 'yathaiva' yenaiva prakAreNa pataGgaH' zalabha: Aloka: atisnigdhadIpazikhAdidarzanaM tasmin lololampaTa AlokalolaH samupaiti 'mRtyuM' prANatyAgaM, tasyApi gRddhA''lokalolatvaM rAga eveti bhAvaH / ___ 'yazca' iti yastu, apIti ca tasminnityanena yokSyate 'doSaM dveSa samutitti vacanavyatyayAt 'samupaiti' samupagacchati rUpevitiprakramaH 'nityaM' sadA na tu kadAcit, sa kimityAha-tasminnapi 'kSaNe' prastAve yasmin dveSa utpannaH "sa' iti saH 'tuH' pUraNe upaiti 'duHkhaM' zArIrAdi, dviSTo hi kimidamaniSTaM mayA dRSTamitimanasA vyAkulIbhavati paritapyate ca dehena, natu yathA rAgamupagacchaMstakAle manojJaviSayAvalokanajanitaM sukhamabhimanyate uttarakAlameva tu duHkhamiti, paThanti ca 29/14 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-32/1345 'samuveMti savvaM ti spaSTaM, yadi rUpadarzanAd dveSamupagacchan duHkhamupaiti tatastathAvidha-rUpadoSeNaivAsya duHkhAvAptiriti prAptamityAzaGkayAha-duSTaM damanaM durdAnta tacca prakramAccakSupastadeva doSo durdAntadopastena 'svakena' AtmIyena jantuH' prANI, na 'kiJcit' svalpamapi rUpaM prakramAdamanojJam 'aparAdhyati' duSyati 'se' tasya, yadi hi rUpamevAparAdhyena kasyaciddeSAbhAvaH syAt, tathA ca muktyabhAvAdayo doSA iti bhAvaH / itthaM rAgadveSayordvayorapyanarthahetutvamuktamidAnIM tu dvepasyApi rAgahetukatvAtsa eva mahA'narthamalamitidarzayaMstasya vizeSataH parihartavyatAM khyApayitumAha-'ekAntarakto' yo na kathaJcidvirAgaM yAti 'rucire' manorame rUpe, kimityAha "atAlisI'tti mAgadhadezIbhASayA 'atAdRze' anyAdaze, tathA ca tallakSaNaM-'razayorlasau mAgadhikAyA'miti, 'se' iti karoti 'pradoSa' dveSaM sundarInanda iva surasundarIrAgataH, sUndayA~ cathA ca duHkhasya 'saMpIDanaM' saGghAtaM, yadvA samiti-bhRzaM pIDA-duHkhakRtAbAdhA saMpIDA tAmupaiti 'bAlaH' ajJaH uktamevArthaMvyatirekamukhenAha-nalipyata iva lipyate, zliSyata ityarthaH, 'tena' dveSakRtaduHkhena muni: 'virAgaH' rAgavirahitaH, tasyaiva tanmUlatvAditi bhaavH|| samprati rAgasyaiva pApakarmopacayalakSaNamahA'narthahetutAM khyApayituM hiMsAdyAzravanimittatAM punarIha ca taddhAreNa duHkhajanakatvaM ca sUtraSaTekanAha-rUpaM prastAvAnmanojJamanugacchati rUpAnaMgamA sa cAsAvAzA ca rUpAnugAzA, rUpaviSayo'bhilASa iti yo'thaH, tadanugatazca jIvaH, paThanti ca-'rUvANuvAyANugae ya jIve'tti tatra rUpANAM-manojJAnAmupAyaiH-upArjanahetubhiranugato-yukta upAyAnugata: sa ca prANI jIvAn 'carAcarAn' trasasthAvarAn 'hinasti' vinAzayati'anekarUpAn' jAtyAdibhedato'nekavidhAn, kAMzcittu 'citraiH' anekaprakAraiH svakAyaparakAyazastrAdibhirupAyairiti gamyate subbyatyayAd yathAsamvabhaM citteSu vA tAniti-carAcarajIvAn parItisarvatastApayati-duHkhayati paritApayati bAla iva bAlaH-vivekavikalatayA'parAMzca pIDayati ekadezaduHkhotpAdanenAtmArthaM guru:-svaprayojananiSThaH 'kliSTaH' raagbaadhitH|| anyacca-rUpAnupAto rUpaviSayo'nupAta: anugamanamanurAga itiyAvat tasmiMzca sati prarigrahaNe' mUrchAtmakena hetunA utpAdane' upArjane rakSaNaM ca-apAyavinivAraNaM sanniyogazca-svaparaprayojaneSu samyagvyApAraNaM rakSaNasanniyogaM tasmin vaye'tti 'vyaye' vinAze 'viyoge' virahe sato'pyanekakAraNajanite, sarvatra rUpasyetiprakramaH, kva sukhaM ?, na kavacit, kintu sarvatra duHkhameveti bhAvaH, 'se' iti tasya jantoH, iyamatra bhAvanA-rUpamUrchito hi rUpavatkarituGgamakalatrAdInAmutpAdanarakSaNArthaM teSu teSu klezahetuSUpAyeSu jantuH pravartate, tathA niyojyApitathAvidhaprayojanotpattau rUpavatkalatrAdi tadapAyazaGkayA punaH punaH paritapyataeveti siddhimevAsyotpAdanarakSaNasaMniyogeSu duHkham, evaM vyayaviyogayorapi bhAvanIyam, anye tu paThanti-'rUvAnurAgeNa pariggaheNaM'ti, tatra rUpAnurAgeNa hetunA yaH parigrahastena, zeSu prAgvat, syAdetatmA bhUdutpAdanAdiSu rUpasya sukhaM, sambhogakAle tu bhaviSyatItyAzaGkayAha-'sambhogakAle ca' upabhogaprastAve ca 'atittalAbhe'tti tarpaNaM tRptaM tRptiritiyAvattassa lAbha:-prAptistRptalAbho na tathA'tRptalAbhaH, kimuktaM bhavati? -bahudhA'pi rUpadarzane rAgiNAM na tRsirasti, yato'nyairapyuktam ___ "na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAbhyati / Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-32,[ ni. 530] havipA kRSNavarmeva, bhUya evAbhivarddhate / / " tathA 'yathA'bhyAsaM vivarddhante viSayAH kauzalAni cendriyANA" miti, tasmin sati kva sukhamiti sambandhaH, uttarottarecchayA hi paritaghyAta eva janturiti, paThanti ca 'atittilA 'tti tRptipraaptybhaave| Aha-evaM parigrahAdduHkhamanubhavatastadbhIrutayA tato nivRttiHpAntarAnArambhaNaM vA kimasya saMbhavatItyAzaGkayAha-rUpe'tRptazca parigrahe ca-taddhipayamUrchAtmake saktaH-sAmAnyenaivAsaktimAn upasaktazca-gADhamAsaktastataH saktazca pUrvamupasaktazca pazcAt saktopasaktaH 'nopaiti' nopagacchati 'tuSTi' paritoSaM santoSamitiyAvat, tathA cAtuSTireva dopo'tuSTidopastena duHkhIyadi mamedamidaM ca rUpavadvastu syAdityAkAGkSAto'tizayaduHkhavAn, sa kiM kuruta ityAha 'parasya' anyasya sambandhi rUpavadvastviti gamyate 'lobhAvilaH' lobhakaluSaH, yaTThA parepa svaM parasvaMprakramAd yadrUpavadvastu tasmin lobho- gAyaM tenAvilaH parasvalobhAvila: 'Adatte' gRhNAti 'adattam' anisRSTa parakIyameva rUpavadvastviti gamyate, anena rAgasyAtiduSTatAM khyApayituM parigrahAddopa-darzane 'pi vizepatastatrAsaktirdoSAntarArambhaNaM cAbhihitaM / / / ___ tatkimasyaitAvAneva doSa utAnyo'pi ? ityAzaGkAyoktadopAnuvAdena dopAntaramapyAha'tRSNAbhibhUtasya' lobhAmibhUtasya tata evAdattaM harati-gRhNAtItyevaMzIlo'dattahArI tasya, tathA rUpe-rUpaviSayo yaH parigrahastasminiti yogaH, casya bhinnakramatvAdatRptasya ca tatrAsantuSTasya mAyApradhAnaM mosaMti-mRSA'lIkabhApaNaM mAyAmRSA 'varddhate' vRddhi yAti, kutaH punaridamittham 'lobhadoSAt' lobhAparAdhAt, lubdho hi parasvamAdatte AdAya ca tadgopanaparo mAyAmRSA vakti, tadanena lobha eva sarvAzravANAmati mukhyo heturityuktaM, tathA rAgaprakrame'pi sarvatra lobhAbhidhAnaM rAge'pi lobhAMzasyaivAtiduSTatAvedanArthaM, tatrApi ko dopaH? ityAha-'tatrApi' mRSAbhASaNe'pi 'duHkhAt' asAtAt 'na vimucyate' na vimuktimAprApnoti saH; kintuH?, duHkhabhAjanameva bhavatIti bhaavaarthH|| du:khAvimuktimeva bhAvayati-'mosassa'tti mRSA, ko'tha:? -anRtabhASaNasya pazcAcca purastAcca 'prayogakAle ca' tadbhASaNaprastAve ca duHkhI san tatra pazcAdidamidaM ca na mayA susaMsthApitamuktamiti pazcAttApataH purastAcca kathamayaM mayA vaJcanIya iti cintAvyAkulatvena prayogakAle ca nAsau mamAlIkabhASitAM lakSayiSyatIti kSobhataH tathA duSTo'ntaHparyavasAnaM tajjanmanyekaviDambanAto vinAzena anyajanmani ca narakAdiprAptyA yasyAsaudaranto bhavati janturiti gamyate, tadevaM mRSAdvAreNAdattAdAnasy duHkhahetutvamuktaM, yadA ca 'mosassa'tti 'moSasya' steyasyeti vyAkhyA tadA sAkSAdeva tasya duHkhahetutvAbhidhAnam, upasaMhAramAha- 'evam' amunoktaprakAreNAdattAni 'samAdadAnaH' gRhNan rUpe'tRptaH san duHkhito bhavati, kIdRzaH san? ityAha-'anizraH' doSavattayA sarvajanopekSaNIya iti kasya-citsambandhinA'vaSTambhena rahitaH, maithunarUpAzravopalakSaNaM caitaditi, prasiddhatvAcca rAgiNAM tasya sAkSAdanabhidhAnaM, yadvA rUpasambhogo'pi mithunakarmakatvAddevAnAmiva maithunameva, tathA ca rAgivacanam "Aloe cciya sA tena piyayamA nehanibbharamanenaM / AbhAsiyavva avagUhiyaca ramiyavva pIyavva / / " tti, saca prakAntaH, evamuttaratrApi strIgatazabdAdisambhogAnAM maithunatvaM smbhaavniiym| uktamo Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-32/1345 vArthaM nigamayitumAha-rUpAnuraktasya narasya evam' anantarasUtrakadambakoktaprakAreNa kutaH sukhaM bhavet ? kadAcitkiJcit, sarvadA duHkhameveti bhAvaH, kimityevaM?, yataH 'tatra' rUpAnurAge 'upabhoge'pi' upabhogAvasthAyAmapi 'klezaduHkham' atRptalAbhatAlakSaNabAdhAjanitamasAtam upabhogameva viziSTi-nivartayati' utpAdayati yasya-ityupabhogasya kRte yadarthaM 'na' iti vAkyAlaGkAre 'duHkhaM' kRcchramAtmana iti gamyate, upobhagArthaM hi jantuH klizyati-tatra sukhaM syAditi yadA ca tadA'pi duHkhaM tadA kuto'nyadA sukhasambhavaH ? iti bhaavH| itthaM rAgasyAnarthahetutAmabhidhAya dveyasyApi tAmatideSTamAha-'evameva' yathA'nuraktasthaiva rUpe gataH pradopaM-dvepam 'upaiti' prApnoti ihaiveti zeSa: 'du:khaudhaparamparAH' uttarottaraduHkhasamUharUpAH, tathA praduSTa-prakarSeNa dviSTaM cittaM yasya tathAvidhaH, casya bhinnakramatvAt 'cinoti vA' bandhAti karma, tat zubhamapi saMbhavatyata Aha-yat 'se' tasya punarbhavati 'duHkhaM duHkhahetuH 'vipAke' anubhavakAle iha paratra ceti bhAvaH, punargrahaNamaihikadu:khApekSam, azubhakarmopacayazca hiMsAdyAzravAvinAbhAvIti tddhetutvmnenaakssipyte| ___ itthaM rAgadvepayoruddharaNArhatAM khyApayituM tadanuddharaNe doSamabhidhAya taduddharaNe guNamAha-rUpe virakta upalakSaNatvAdadviSTazca 'manujaH' manuSyaH 'vizokaH' zokarahitaH saMstanibandhanayo rAgadveSayorabhAvAt 'etena' anantaramupadazitena 'dukkhoharapaMpareNaM'ti duHkhAnAm-asAtAnAmodhAH-saGghAtAsteSAM paramparA-santatirduHkhaudhaparamparA tayA 'nalipyate' naspRzyate bhavamadhye'pi 'san' bhavan, saMsAravaya'pItyarthaH / / dRSTAntamAha-jaleneva vAzabdasyopamArthatvAt 'puSkariNIpalAsa' padminIpatraM jalamadhye'pi saditi zeSaH / itthaM cakSurAzritya trayodaza sUtrANi vyAkhyAtAni, etadanusAreNaiva zeSendriyANAM manasazca svaviSayapravRttau rAgadveSAnuddharaNadopAbhidhAyakAni trayodaza sUtrANi vyAkhyeyAni, navaraM zrotrasye'ti zrotrendriyasya zabdyata iti zabdo-dhvanistaM 'manojhaM' kAkalIgItAdi amanoz2a' kharakarkazAdi, tathA 'hariNamiyabva muddhe'tti, mRgaH sarvo'pi pazurucyate, yaduktam-"mRgazIrSu hastijAtI, mRgaH pazukuGgayoH" iti, hariNastu kuraGga eveti tena vizeSyate, hariNazcAsau mRgazca hariNamRgaH 'mugdhaH' anabhijJaH san 'zabde' gaurigItAtmake 'tRptaH-tadAkRSTacittatayA tatrAtRptimAn / ___'ghrANasya' iti ghrANendriyasya gandhyate-ghrAyata iti gandhastaM 'manojJaM sUrabhim 'amanojJam' asurabhi, tathauSadhayo-nAgadamanyAdikAstAsAM gandhastatra gRddho-gRddhimAnauSadhigandhagRddhaH san 'sappabilAo viva'tti ivazabdasya bhinnakramatvAtsarpa iva bilAniSkraman, sa hyatyantapri(tatpri)yatayA tadgandhaM soDhumazaknuvan bilAnniSkAmati 3 / "jihvayAH' jihvendriyasya rasyate-AsvAdyata iti rasastaM 'manojJa' madhurAdi 'amanojJaM' kaTukAdi tathA baDizaM-prAntanyastAmiSo lohakIlakastena vibhinnakAyo-vidAritazarIro baDizavibhinakAyaH 'matsyaH' mIno yathA''miSasya-mAMsAderbhoga:-abhyavahArastatra gRddha AmiSabhogagaddhaH 4 / kAya ihasparzanendriyaM sarvazarIragatatvakhyApanArthaM cAsyaivamuktaM, tasya spRzyata iti sparzastaM 'manojJaM' mRduprabhRti 'amanojJaM' karkazAdi zItaM-zItasparzavajjalaM - pAnIyaM tatrAvasanna:-avamagna: zItajalAsanno grAhai:-jalacaravizeSairgRhIta:-kroDIkRto grAha Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 32, [ ni. 530 ] gRhIto mahiSa ivAraNye, vasati hi kadAcitkenacidanmocyettApItyaraNyagrahaNam 5 / 'manasaH ' cetaso bhAvaH - abhiprAyaH sa ceha smRtigocarastaM 'grahaNaM' grAhyaM vadantIndriyAviSayatvAttasya, 'manojJaM' manojJarUpAdivipayam 'amanojJaM' tadviparItaviSayam, evamuttaragrantho'pi bhAvavipayarUpAdyapekSayA vyAkhyeyaH, yadvA svapnAkAmadazAdiSubhAvopasthApito rUpAdirapi bhAva uktaH, sa manaso grAhyaH, svapnakAmadazAdipu hi manasa eva kevalasya vyApAra iti, 'kAmaguNeSu' manojJarUpAdiSu 'gRddhaH' AsaktaH 'kareNumaggAvahie va nAge' iti ivArthasya gyabhinnavAnvAt kareNvAkariNyA mArgeNa nijapathenApahRtaH - AkRSTaH kareNumArgApahataH 'nAga iva' hastIva sa hi madAndho'pyadUravartinIkareNumupadarzya tadrUpAdimohitastanmArgAnugAmitayA ca gRhyate saMgrAmAdiSu ca pravezyate tathA ca vinAzamApnotIti dRSTAntatvenoktaH, Aha 213 eva cakSurAdIndriyavazAdeva gajasya pravRttiriti kathamasyAtra dRSTAntatvenAbhIdhAnam ?, ucyate, evametat, manaH prAdhAnyavivakSayA tvetatreyaM, yadivA tathAvidhakAmadazAyAM cakSurAdIndriyavyApArAbhAve manasaH pravRttiriti na doSa:, iha cAnAnupUrvyApi nirdezAGgamitIndriyANAmitthamupanyAsa ityaSTasaptatisUtrAvayavArthaH // uktamevArthaM saGkSepata upasaMhAravyAjenAha mU. (1346 ) evaMdiyatthA ya manassa atthA, dukkhassa heDaM manuyassa rAgiNo / te ceva thevaMpi kayAi dukkhaM, na vIyarAgassa kariti kiMci // vR. 'evam' uktanyAyena 'indriyArthAH ' cakSurAdiviSayA rUpAdayaH cazabdo bhinnakramastato manaso'rthAzca--uktarUpA upalakSaNatvAdindriyamanAMsi ca duHkhasya 'heuM' tti hetavo manujasya rAgiNaH, upalakSaNatvAd dveSiNazca viparyaye guNamAha-'te ceva' indriyamano'rthAH 'stokamapi ' svalpamapi kadAcid duHkhaM 'na' caiva vItarAgasya upalakSaNatvAdvItadveSasya kurvanti 'kiJcidi 'ti zArIraM mAnasaM ceti sUtrArthaH // nanu kazcana kAmabhogeSu satsu (na) vItarAgaH saMbhavati, tatkathamasya duHkhAbhAva ?, ucyatemU. (1347 ) na kAmabhogA samayaM urviti, na yAvi bhogA vigaI urviti / - jetappaosI ya pariggahI ya, so tesu mohA vigaI uvei // vR. 'na' naiva 'kAmabhogAH' uktarUpAH 'samatAM' rAgadveSAbhAvarUpAm 'upayAnti' upagacchanti hetutveneti gamyate, taddhetutve hi teSAM na kazcidrAgadveSavAn bhavet, na cApi 'bhogAH ' bhujyamAnatayA sAmAnyena zabdAdayaH 'vikRti' krodhAdirUpAm, ihApi hetutvenopayantItyanyathA na kazcana rAgadveSarahitaH syAt, ko'nayostarhi hetuH ?, ityAha-ya: 'tatpradoSI ca' teSu viSayeSu pradveSavAn 'parigrahI ca' parigrahabuddhimAn, teSveva rAgItyuktaM bhavati, sa 'teSu' viSayeSu 'mohAt' rAgadveSAtmakAt mohanIyAt vikRtimupaiti, rAgadveSarahitastu samatAmityarthAduktam, uktaM hi pUrva - 'satoreva rAgadveSayorudIrakatvena zabdAdayo hetava' iti, Aha- "samo ya jo tesu sa vIyarAgo" ityanena gatArthametat satyaM tasyaiva tvayaM prapaJcaH, uktaM hi 'ta eva vidhayaH susaMgRhItA bhavantI yeSAM lakSaNaM prapaJcazcocyate' iti sUtrArtha: // kiMsvarUpAH punarasau vikRtiya rAgadveSAzAdupaitItvAhamU. ( 1348 ) kohaM ca mAnaM ca taheva mAyaM, lobhaM durguchaM araI raI ca / hAsaM bhayaM sogapumitthiveyaM, napuMsaveyaM vivihe ya bhAve // Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-32/1349 mu.(1349) AvajaI evamaNegarUve, evaMvihe kAmaguNesu stto| anne ya eyappabhave visese, kArunadINe hirime visso|| vR. krodhaM ca mAnaM ca tathaiva mAyAM lobhaM-catuSTamapyuktarUpaM 'jugupsAM cikitsAm 'ati' asvAsthyaM ratiM ca' viSayAsaktirUpAM 'hAsaMca' vakravikAlalakSaNaM 'bhayaM' sAdhvasaM zokapuMstrIvedamiti samAhAranirdezaH tataH zokaM -prIyaviprayogajaM manoduHkhAtmakaM puMvedastrIviSayAbhilASaM strIvedaM-puruSAbhiSvaGga 'napuMsakaveyaMti napuMsakavedam- ubhayAbhilApaM 'vividhAMzca' nAnAvidhAn 'bhAvAn' harSaviSAdAdInAbhiprAyAn Apadyate' prApnoti, 'evam' amunA rAgadveSavattAlakSaNena prakAreNa 'anekarUpAn' bahubhezananantAnubandhyAdibhedena tAratamyabhedena ca 'evaMvidhAn' uktaprakArAn vikArAniti gamyate, 'kAmaguNeSu' zabdAdiSu 'saktaH' abhiSvaGgavAn upalakSaNatvAd dviSTazca, anyAMzca 'etadInaH kAruNyadIno madhyamapadalopI samAso'tyantadIna ityarthaH, 'hirime'tti 'homAn' lajjAvAn, kopAdyApanno hI prItivinAzAdikamihaivAnubhavan paratra ca tadvipAkamatikaTukaM vibhAvayan prAyo'tidainyaM lajjAM ca bhajate, tathA 'vaissa'tti ArpatvAt 'dveSyaH' tattaddoSaduSTatvAtsarvasyAprItibhAjanamiti sUtradvayArthaH / / yatazcaivaM rAgadveSAveva duHkhamUlabhataH prakArAntareNApi tayoruddharaNopAyAbhidhAnArthaM tadviparyaye doSadarzanArthaM cedamAhama.(1350) kappaM ca icchijja sahAyaliccha, pacchAnutAveNa tvppbhaavN| evaM vikAre amiyappayAre, AvajjaI iMdiyacoravasse / / vR. kalpate-svAdhyAyAdikriyAsu samartho bhavatIti kalpo-yogyastam, apergamyamAnatvAtkalpamapi, kiM punarakalpaM?, ziSyAdIti gamyate, 'necchet' nAbhilapet 'sahAyalicchRtti bindoralAkSaNikatvAt, 'sahAye(yaM') lipsuH mamAsau zarIrasaMbAdhanAdi sAhAyyaM kariSyatItyabhilASukaH san, tathA pazcAditi-prastAvAdyatasya tapaso vA'GgIkArAduttarakAlamanutApaH-- kimetAvanmayA kaSTamaGgIkRtamiti cittabAdhAtmako yasya sa tathAvidhaH cazabdAdanyAdRzazca sambhUtayativad bhavAntare bhogaspRhayAluH, tapaHprabhAvaM prakramAneccheda, yathA-na zakyamaGgIkRtaM tyaktuM paraM yadyasya vratasya tapaso vA phalamasti tata etasmAdihaivAmaSauSdhyAdilabdhirastu, . tadanyAdRzApekSayA tu bhavAntare zakacakrivibhUtyAdi bhUyAditi kimeva niSidhyate ? ityAha'evam' amunA prakAreNa 'vikArAn' doSAn 'amitaprakArAn' aparimitabhedAn 'Apadyate' prApnoti indriyANi caurA iva dharmasarvasvApaharaNAd indriyacaurAstadvazyaH-tadAyattaH, uktavizeSaNaviziSTasya hi kalpyatapaHprabhAvavAJchArUpeNa sparzanAdIndriyavazyatAvazyasaMbhAvinI tatazcottarottaravizeSAnabhilaSataH saMyama prati cittaviplutyavadhAvanAdidoSA api saMbhavantyeveti, evaM ca bruvato'yamAzayaH-tadanugrahabuddhA kalpa puSTAlambane ca tapaHprabhAvaM ca vAJchato'pi na doSaH, athavA kalpamuktarUpaM necchetsahAyalipsuM yadi kathaJcanAmI mama dharmasahAyA bhavantItyevamabhilASukamapyAstAmanyamiti bhAvaH, jinakalpikApekSaM caitat, etena ca rAgasya hetudvayapariharaNamuddharaNopAya uktaH, upalakSaNaM caitadIdRzAmanyeSAmapi rAgahetUnAM ca parihArasya, tataH siddhaMdvayorapyuddharaNopAyAnAM tadviparyaye ca doSANAmabhisandhAnamiti sUtrArtha: / / anantaraMrAgadveSoddha Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 adhyayanaM-32,[ ni.530] raNopAviparyaye yo doSa uktastameva dopAntarahetunA'bhidhAnadvAreNa samarthayitumAha ma.(1351) taosi jAyaMti paoaNAI, nimjjiuNmohmhnvmi| suhesiNo dukkhavinoya (mukkha)naTThA, tappaccayaM ujjamae araagii|| vR.'tataH' iti vikArApatteranantaraM 'se' tasya 'jAyante' utpadyante prayojanAni' viSayasevanaprANihiMsAdIni nimajjitu'mityanta vitaNyarthatvAnnimajjayitumiva nimajjayituM prakramAttameva jantuM moho mahArNava ivAtidustaratayA mohamahArNavastasmin, kimuktaM bhavati ?-yairmohamahArNavanimagna iva jantuH kriyate sa hyutpannavikAratayA mUDha evAsIt viSayAsevanAdibhizca prayojanaiH, sutarAM muhyatIti, kIdRzasya punarasya kimarthaM caivaMvidhaprayojanAni jAyante? ityAha'sukhaiSiNaH'sukhAbhilapaNazIlasya 'duHkhavinodArtha' duHkhaparihArArthaM pAThAntarato duHkhavimonAya vA, sukhaipitAyAM hi duHkhaparihArAya viSayasevanAdiprayojanasambhava iti bhAvaH, kadAcidevaMvidhaprayojanotpattAvapi tatrAyamuddAsIna eva syAd ?, atrocyate-'tatpratyayam' uktarUpaprayojananimittaM pAThantaratastatpratyayAdudyacchati cazabdasyaivakArArtha-tyAdudyacchatyeva, ko'rthaH?-tatpravRttAvutsahata eva, 'rAgI' rAgavAnupalakSaNatvAdvapI ca san, rAgadveSayoreva sakalAnarthasya paramparAkAraNatvAditi sUtrArthaH / kimiti rAgadveSAvataH sakalA'pyanarthaparamparocyate? ityAzaGkayAhamU. (1352) virajjamANassa ya iMdiyatthA, saddAiyA taaviyppgaaraa| na tassa savvepi maNunnayaM vA, nivvattayaMtI amaNunayaM vA / / va.virajyamAnasyeti upalakSaNatvAdadviSatazca 'caH punararthe tato virajyamAnasyAdviSatazca punaH 'indriyArthAH' zabdAdikAH pAThAntarato varNAdikA vA tAvanta iti yAvanto loke pratItAH prakArA: kharamadhurAdibhedA yeSAM te tAvatprakArAH,bahaprabhedA ityarthaH, na tasya' iti manujasya 'sarve'pi samastA api manojJatAM vA 'nirvarttayanti' janayantyamanojJatAM vA(nirvarttayanti)kintu?, rAgadveSakta eva, svarUpeNa hi rUpAdayo na manojJatAmamanojJatAM vA kartumAtmanaH kSamAH kintu rektatarapratipatradhyavasAyavazAd, ucyate cAnyairapi "parivrATkAmukazunAmekasyAM pramadAtanau / kuNapaM kAminI bhakSyamiti tisro vikalpanAH / / " tato vItarAgasya tannirvartanahetvabhAvAtkathamamI manojJatAmanojJatAM vA nirvatayeyuH?, tadabhAve ca kathaM viSayasevanAkrozadAnAdiprayojanotpattiH ? iti, pUrvaM sati manojJatve'manojJatve ca samasya rUpAdInAmakiJcitkaratvamuktam, iha tu manojJatvAmanojJatve api tAdRzasya na bhavata evetyucyata iti pUrvasyAdvizeSa iti sUtrArthaH / / tadevaM "je je upAyA paDivajjiyavva"tti pratijJAtarAgadveSayormohasya ca parasparAyatanatve'pi rAgadveSayoratiduSTatvAtsAkSAt mohasya ca tadAyatanatvAttadvAreNoddharaNopAyAn pratipattavyAnnirUpapya yadA tu "je je avAyA parivajjiyavva"ti(pAThaH) tadA rasaniSevaNAdInapAyAnuktanyAyato'bhidhAyopasaMharannAhamU.(1353) evaM sasaMkappavikappaNAsuM, saMjAyai smymuvttttiyss| atthe ca saMkappayao tao se, pahIyae kAmaguNesu taNhA / / vR. 'evam' uktaprakAreNa svasya-AtmanaH saMkalpA:-prakramAdrAgadveSamoharUpAdhya Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-32/1353 vasAyAsteSAM vikalpanA:- sakaladoSamUlatvAdiparibhAvanAH svasaGkalpavikalpanAstAsUpasthitasya-udyatasyeti sambandhaH, kimityAha-'saMjAyate' samutpadyate 'samaya'ti ArSatvAt 'samatA' mAdhyathyamarthAn-indriyArthAn rUpAdIMzcasya bhinnakramatvAtsaGkalpayatazca-yathA naivaite'pAyahetavaH kintu ? rAgAdaya evetyuktanItyA cintayato yadivA samatA-parasparamadhyavasAyatulyatA sA cAnivRttibAdarasamparAyaguNasthAna eva, etatpratipattRRNAM hi bahUnAmapyekarUpa evAdhyavasAya ityanayaitadupalakSyate, tathA arthAn' jIvAdIn 'saMkalpayatazca' zubhadhyAnaviSayatayA'dhyavasyataH 'tataH' iti samatAyAH 'se' tasya jantoH (sAdhoH) prahIyate' prakarSaNa hAni yAti, kA'sau ?'kAmaguNeSu' rUpAdiSu tRSNA' abhilASo lobha itiyAvat, samatAyAM hi dvividhAyAmapi prAptAyAmuttarottaraguNasthAnAvAptyA kSIyata eva lobha iti / athavA 'evam' uktaprakAreNa 'samakam' ekakAlam 'upasthitasya' udyatasya rAgAdyuddharaNopAyeSviti prakramaH, yadivA 'samayam' etadabhidhAyakaM siddhAntaM pratIti zeSa: 'upasthitasya' taduktArthAnuSThAnodyatasyetyarthaH, kimityAhasvasaGkalpAnAm-AtmasambandhinAM rAgAdyadhyavasAyAnAM vikalpanA-vizepeNa chedanaM svasaGkalpavikalpanA, dRzyate hi chedavAcyapi kalpazabdaH, yathoktam "sAmarthya varNanAyAM ca, chedane karaNe tathA / aupamye cAdhivAse ca, kalpazabdaM vidurbudhAH / / " 'Asuti 'Azu' zIghraM 'saMjAyate' bhavati, paThanti ca-'sasaMkappavikappaNAso'tti, tathA 'atthe asaMkappayato'tti, tatra, ca svasya-AtmanaH saGkalpaH-adhyavasAyastasya vikalpArAgAdayo bhedAsteSAM nAza:-abhAvaH svasaGkalpavikalpanAzaH, tathAko guNaH? ityAha-'arthAna' rUpAdIn 'asaGkalpayataH' rAgAdiviSayatayA'nadhyavasyataH 'tataH' iti svasaGkalpavikalpanAtaH svasaMkalpavikalpanAzAdvA se' tasya prahIyate kAmaguNeSu tRSNevi sUtrArthaH / / tataH sa kIdRzaH san ki vidhatte ? ityAhamU.(1354 ) so vIyarAgo kayasavvakicco, khavei nANAvaraNaM khnnennN| taheva jaM darisaNamAvarei, jaMcaMtarAyaM pakarei kmm| vR. 'saH' iti honatRSNaH 'vItarAgaH' vigatarAgadveSo bhavati, tRSNA hi lobhastatkSaye ca kSINakaSAyaguNasthAnAvAptiriti, tathA kRtasarvakRtya iva kRtasarvakRtyaH prAptaprAyatvAdanane muktaH 'kSapayati' kSayaM nayati 'jJAnAvaraNaM' vakSyamANasvarUpaM 'kSaNena' samayena tathaiva yad 'darzanaM' cakSurdarzanAdi AvRNoti' sthagayati darzanAvaraNamityarthaH, yacca 'antarAyaM' dAnAdilabdhivighnaM prakaroti 'karma' antarAyanAmakamityuktaM bhavati, sa hi kSapitamohanIyastIrNamahAsAgara iva zramopeto vizramyAntarmuhUrtaM tadvicarasamaye nidrApracale devagatyAdinAmaprakRtIzca kSapayati, caramasamaye ca jJAnAvaraNAditrayamiti suutraarthH|| tatkSayAcca kaM guNamavApnoti? ityAhamU.(1355) savvaM tao jANaI pAsaI ya, amohaNo hoi nirNtraae| anAsave jANasamAhijutto, Aukkhae mukkhamuvei suddhe|| vR.'sarva' niravazeSa 'tataH' jJAnAvaraNAdikSayAt 'jAnAti vizeSarUpatayA'vagacchati pazyati ca sAmAnyarUpatayA 'ca:' samuccayArthaH, tata etena bhedaviSayatvAtsamuccayasya pRthagupayogatva Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-32,[ ni.530] manayoH sUcyate, tatazca yaduktaM yugapadupayogavAdinA ___ "manapajjavaNANato nANassa ya daMsaNassa ya viseso / kevalanANaM puna daMsaNanti nANaMti ya samANaM / / tti, tannirAkRtaM bhavati, tathA prajJaptyAmabhihitam--"jaM samayaM jANaMti no taM samayaM pAsaMti, tathA kevalI NaM bhaMte ! ima rayaNappamaM puDhavi AgarehiM heUhiM pamANehiM saMThANehiM parivArahiM jaM samayaM jANai no taM samayaM pAsati?, haMtA goyamA! kevalI na" mityAdi, na cAtra kevalizabdena chadmastha eva zrutakevalyAdivivakSita iti vAcyaM, yata ihAdyasUtre snAtaka eva prastutaH, sa ca dhAtikarmakSayAdeva bhavatIti na tasya chadmasthatA saMbhavet, dvitIyasUtre tu paramANudarzanameva prakrAntaM, tasya ca kevalaM vinA paramAvadhestato vA kiJcinnyUnasyaiva sambhavastatra ca tau vyavaccheditAviti kevalamevAvaziSyate, uktaM ca pUjyaiH "te do'vi viseseuM anno chaumatthakevalI ko so? / jo pAsai paramANuM gahaNamihaM jassa hojjaahi||" na caivamapyasmin vizeSavati sUtre paravaktavyataiveyamityupagantumucitam, uktaM hi "evaM visesiyaMmivi prmymegNtrovogotti| na puna ubhaovaogA paravattavvatti kA buddhI ? / / " ityAdi kRtaM prasaGgena prakRtamucyate-tathA cAmohana:-moharahito bhavati, tathA niSkrAnto'tarAyo(yAt) nirantarAyo'nAzravaH prAgvat , dhyAna-zukladhyAnaM tena samAdhiH-paramasvAthyaM tena yuktaH-sahito dhyAnasamAdhiyuktaH AyuSa upalakSaNatvAnnAmagotravedyAnAM ca kSaya AyuHkSayastasmin sati mokSam 'upaiti' prApnoti 'zuddhaH' vigatakarmamala iti sUtrArthaH / / mU.(1356) so tassa sadhassa duhassa mukkho, jaM bAhaI sayayaM jaMtumeyaM / dIhAmayavippamukko pasattho, to hoi accaMtasuhI kayattho / / vR. 'saH' iti mokSaprApto jantuH 'tasmAt' iti jAtijarAmaraNarUpatvena pratipAditAt 'sarvasmAt' niravazeSAd duHkhAt sarvatra subvyatyayena SaSThI 'muktaH pRthagbhUtaH, yat kIdRzagityAha-'yad' duHkhaM 'bAdhate' pIDayati satatam' anavarataM 'jantuM' prANinam 'enaM' pratyakSamanubhavopadarzanametat, dIrghANi yAni sthitita: prakramAtkarmANi tAnyAmayA iva-rogA iva vividhabAdhAvidhAyitayA dIrghAmayAstebhyo vipramukto dIrghAmayavipramuktaH ata eva 'prazastaH'prazaMsAhaH, tataH kimityAha-'to' iti tata:' dIrghAmayavipramokSAd bhavati' jAyate'tyantam-atikrAntaparyantaM sukhaM-zarmatadasyAstItyatyantasukhI tata eva ca kRtArthaH kRtasakalakRtya iti sUtrArthaH / / ma.(1357)anAikAlappabhavassa eso, sabassa dukkhassa pmukkhmaaNgo| viyAhio jaM samuvicca sattA, kameNa accaMtasuhI bhavaMti // tibemi| vR. 'anAdikAlaprabhavasya' anAdikAlotpannasya 'eSaH' anantaroktaH sarvasya duHkhasya 'pramokSamArgaH' pramokSopAyaH, pAThAntaratazca saMsAracakrasya vimokSAmArgo, vyAkhyAtaH, yaH kIdRzaH? ityAha-'yaM' duHkhapramokSamArga samupetya' samyakpratipadya 'sattvAH' prANinaH 'krameNa' uttarottaraguNapratipattirUpeNAtyantasukhino bhavantIti sUtrArthaH / / Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-32/1357 iti parisamAptau, bravImiti pUrvavat / avasito'nugamo, nayAzca prAgvat / / adhyayanaM 32 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre dvAtriMzamadhyayanaM saniyuktiH saTIkaM parisamAptam (adhyayanaM-33-karmaprakRtiH) vR. vyAkhyAtaM pramAdasthAnAkhyaM dvAtriMzamadhyayanamidAnIM trayastriMzamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-ihAnantarAdhyayane pramAdasthAnAnyuktAni, taizca 'mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH' itivacanAtkarma badhyate, tasya ca kAH prakRtayaH ? kiyatI vA sthiti: ? ityAdisandehApanodAyedamArabhyate, asya ca caturanuyogadvAracarcA prAgvadyAvannAmaniSpannanikSepe karmaprakRtiriti nAma, ataH karmaNaH prakRtezca nikSepAbhidhAnAyAha niyuktikRtni. [531] kammami a nikkhevo cauvviho0 // ni. [532] jANagabhaviyasarIre tavvairitte ca taM bhave duvihaM / kamme nokamme yA kammaMmi a anudao bhnnio| ni. [533] nokammadavvakammaM nAyavvaM leppkmmmaaiiaN| bhAve udao bhaNio kammaTThavihassa naaybvo|| ni. [534] nikkhevo payaDIe cauvvi0 // ni. [535] jANagabhaviyasarIre tavvairitte ca taM bhave duvihaM / kamme nokamme yA kammaMmi a anudao bhnnio| ni. [536] nokamme dabvAiM gahaNapAuggamukragAiM c| bhAve udao bhaNio mUlapayaDi uttarANaM ca / / vR. kammaMmItyAdi gAthAH SaT sugamAH navaraM karmaNi' jJAnAvaraNAdike udayo-vipAkastadabhAvo'nudayo bhaNitaH, kimuktaM bhavati?-anudayAvasthaM karmaiva karmakAryAkaraNAt tadvyatiriktaM dravyakarma, nokarmadravyakarma jJAtavyaM lepyakarmAdikam, AdizabdAtkASThakarmAdiparigrahaH, nokarmatA cAsyajJAnAvaraNAdikarmAbhAvarUpatvAta, dravyakarmatA ca dravyasyapratimAdeH kriyamANatvAt, 'bhAve' vicArye prakramAtkarma udayaH' vipAka: 'bhaNita:' uktaH, ayaM ca kasya sambandhI jJAyatAm ? ityAha-'kammaTThavihassa'tti prAgvadaSTavidhakarmaNo jJAtavyo, jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmodayAvasthaM bhAvakarma, tasyaiva karmakAryakaraNAditi bhaavH|| prakRtinikSepe karmaNi-mUlaprakRtyAdirUpe'nudayastadyatiriktA dravyaprakRtiH, nokarmANi dravyANi grahaNaprAyogyAni yAnyadyApi tAvatra gRhyante grahaNayogyatA cAsti yeSAm, ArSatvAtsupo luka, tathA muktAnyeva muktakAni-yAni karmatayA pariNamayya projjhitAni yathAkramaM puraskRtapazcAtkRtaparyAyatvAd, 'bhAva' iti bhAve vicArye 'udayaH' vipAka: 'bhaNitaH' uktaH prakRtiriti prakramaH, kAsAmityAha-'mUlapagaDi uttarANaM ca' tti mUlaprakRtInAmuttaraprakRtInAM cehaiva vakSyamANAnAmiti / / ityavasito nAmanippannanikSepaH, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM / Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 - - adhyayanaM-33,[ni.536 ] mU. ( 1358) aTTha kammAI vucchAmi, Anupubdhi jhkkm| jehiM baddhe ayaM jIve, saMsAre parivattae / vR. 'aSTa' ityaSTasaGkhayAni kriyante mithyAtvAdihetubhirjIveneti karmANi 'vakSyAmi' pratipAdayiSye 'Anupuvvi'ntI prAgvatsubbyatyayAdAnupUA, iyaM ca pazcAnupUrvyAdirapi saMbhavatyata Aha-'yathAkrama' kramAnatikrameNa pUrvAnupUryetiyAvat, paThanti ca 'suNeha me' iti prAgvat, yAni kIdRzItyAha-'yaiH' karmabhiH 'baddhaH' zliSTaH 'aya'miti pratiprANisvasaMvedyo jIvaH saMsAre parivarttate'jJatAdivividhaparyAyAnubhavanato'nyathA ca anyathA ca bhavati paribhramati vA pAThAntarata iti sUtrArthaH / / yathApratijJAtamAhamU.(1359) nANassAvaranijaM, dasaNAvaraNaM thaa| veyanijjaMtahA mohaM, AukammaM taheva y|| mU.(1360) nAmakammaM ca goyaM ca, aMtarAyaM taheva y| evameyAiMkammAI, adeva ya smaaso|| vR. jJAyate'neneti jJAnam-avabodhastasya Aviyate-sadaNyAcchAdyate'nena paTeneva vivasva-- tprakAza ityAvaraNIyaM kRtyalyuTo bahula' miti vacanAtkaraNe'nIyaH, dRzyate'neneti darzanaMsAmAnyAvabodhastadAviyate vastuni pratIhAreNeva nRpatidarzanamaneneti darzanAvaraNaM, tathA vedyatesukhaduHkhatayA'nubhUyate lihyamAnamadhuliptAsidhArAvaditi vedanIyaM, tathA mohayati jAnAnamapi madyapAnavadvicittatAjananeneti mohastam, AyAti-Agacchati svakRtakarmAvAptanarakAdikugateniSkramitumanaso'pyAtmano nigaDavatpratibandhakatAmityAyuH tadeva karma AyuHkarma tathaiva c| namayatigatyAdivividhabhAvAnubhavanaM pratyAtmAnaM pravaNayati citrakara iva karituragAdibhAvaM prati rekhAkRtimiti'nAmakarma, 'caH' samuccaye, gIyate-zabdyate uccAvacaiH zabdaiH kulAlAdiva mRdravyamata Atmeti gotraM tacca antarA-dAtRpratigrAhakayorantarbhANDAgArikavadvighnahetutayA'yategacchatItyantarAyaM tathaiva ca sarvatrAsadapi karmeti saMbadhyate, upasaMhAramAha-'evam' amunA prakAreNaitAni karmANyaSTaiva 'tuH' pUraNe 'samAsAta:' saGkepeNa, vistaratastu yAvanto jantubhedAstAnyapi tAvantItyanantAnyeveti bhAvaH / / __ atra ca jJAnadarzanasvatattvo'yamAtmetyantaraGgatvAttayorAditastadAvaraNopAdAnaM, samAne'pi ca tayorantaraGgatve jJAnopayoga eva sarvalabdhInAmavAptiH, yaduktam- "savvAo laddhIo sAgArovaogAuttassa"tti, ato jJAnasya prAdhAnyamiti tadAvaraNasya prathamastadanu darzanAvaraNasya tataH kevalino'pyekavidhabandhakasya sAtabandho'stIti vyApitvAdvedanIyassa tato'pi prAyaH saMsAriNAmiSTAniSTaviSayasambandhAtsukhaduHkhe iSTAniSTatA ca rAgadveSAbhyAM tadrUpaM ca prAyo mohanIyamiti tasya tatazcaitatprakarSApakarSabhAvitvAdAyurnibandhanAnAMbabArambhaparigrahatvAlpArambha- . parigrahatvAdInAM tadudbhavaM cAyuSkamiti tasya tadudayazca prAyo gatyAdinAmodayAvinAbhAvIti tato nAmnaH tato'pi ca narakAdinAmodayasahabhAvyeya gotrakarmodaya iti gotrasya tatazcoccanIcabhedabhinnAtprAyo dAnAdilabdhibhAvAbhAvau tayozcAntarAyakSayodayAvantaraGgahetU iti tadanantaramantarAyasyeti sUtradvayArthaH / / itthaM karmaNo mUlaprakRtIrabhidhAyottaraprakRtIrAha Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-33/1361 mU.(1361) nANAvaraNaM paMcavihaM, suaM AbhinibohiyaM / ohiM nANaM taIyaM, mananANaM ca kevlN|| vR.nANAvaraNetyAdi sUtrAdi dvAdaza, jJAnAvaraNaM 'paJcavidhaM' paJcaprakAra, tacca kathaM paJcavidhamityAzaGkAyAmAvaryabhedAdevehAvaraNasya bheda ityabhiprAyeNAvAryasya jJAnasyaiva bhedAnAha-zrutamAbhinibAbhikamavadhijJAnaM tRtIyaM manojJAnaM ca kevalam, etatsvararapaM mokSamArgAdhyayana evoktammU. (1362) niddA taheva payalA niddAniddA ya payalapayalA y| . tato ya thINagiddhI paMcamA hoi naaybvaa|| vR.nidrANaM nidrA, sA ceha sukhapratibodhocyate, yaduktam-"suhapaDibohonidda"tti, tathaive'ti tenaiva nidrAvatkiJcicchubharUpatAtmakena prakAreNa pracalatyasyAmAsIno'pIti pracalA, uktaM hi"payalA hoti Thiyassa u"tti, nidrAnidrA ca' atizayanidrA duHkhapratibodhAtmikA'tizayakhyApanArthatvAd dviruccAraNasya, yaduktam-"duhapaDiboho yaniddanida"tti, evaM pracalApracalA' pracalA'tizAyinI, sA hi caMkramyamANasyApi bhavati, yathoktam-"payalApayalA u caMkama o"tti, cazabdAvubhayatra tulyatAkhyApakau, dve api hyazubhatayA tulye evaite, tata uparIti zeSastatazca prakRSTatarAzubhAnubhAvatayA tAbhya uparivartinI styAnA saMhatopacitetyarthaH RddhiguddhirvA yasyAM sA styAnaddhiH styAnagRddhirvA, prAcyazcaH samuccayArtha iha yojyate, etadudaye ca vAsudevabalArddhabala: prabalarAgadveSodayavAMzcajanturjAyate, ata eva paricintitArthasAdhanyasAvucyate, yaduktam"thINaddhI puna dinaciMtiyassa atthassa sAhaNI pAyaM"tti, 'tuH' pUraNe paJcamI bhavati jnyaatvyaa| mU.(1363) cakkhumacakkhuohissa daMsaNe kevale ya aavrnne| evaM tu navavigappaM nAyabvaMdasaNAvaraNaM / vR. 'cakkhUmacakkhUohissa'tti makAro'lAkSaNikaH, tatazcakSuzcAcakSuzcAvadhizca cakSura- . cakSuravadhIti samAhArastasya darzana iti ca pratyekaM darzanazabdo yojyate tatazcakSurdarzane-cakSuSA rUpasAmAnyagrahaNe acakhUSi-cakSuHsadRzAni zeSendriyamanAMsi tadarzane-teSAM svasvaviSayasAmAnyaparicchede avadhidarzane-avidhanA rUpidravyANAM sAmAnyagrahaNe, tathA kevale ya'tti, prakramAtkevaladarzane-sarvadravyaparyANAM sAmAnyavabodhe, AvaraNametaccakSurdarzanAdiviSayabhedAccaturvidhamata Aha-'evam' ityanena nidrApaJcavidhatvacakSurdarzanAvaraNAdicaturvidhatvAtmakena prakAreNa 'tuH' pUraNe nava vikalpA-bhedA yasya tattathAvidhaM jJAtavyaM darzanAvaraNam / mU. (1364) veyaNiyapi hu(ya) duvihaM sAyamasAyaM ca AhiyaM / sAyassa u bahU bheyA, emevaasaayssvi|| vR. 'vedanIyaM' vedanIyakarma 'api ca' iti pUraNe 'dvividhaM' dvibhedaM svAdyate-AlhAdakatvenAsvAdyata iti nairuktavidhinA 'sAtaM' sukhaM zArIraM mAnasaM ca ihopacArAttannibandhanaM karmaivamuktam, asAtaM ca tadviparItam, 'AkhyAtaM' kathitaM tIrthakRdbhiriti gamyate, 'sAyassa u'tti 'tuH' apizabdArthaH tataH sAtasyApi bahavo bhedAH, na kevalaM jJAnadarzanAvaraNayorityapizabdArthaH, te ca taddhetubhUtabhUtAnukampAdibahubhedatvAd, evameveti bahava eva bhedA asAtasyApi duHkhazokatApAditaddhetubahuvidhatvAdeveti garbhArthaH // Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-33,[ni.536] mU.(1365) mohaniyaMpi ya duvihaM, daMsaNe caraNe thaa| dasaNe tivihaM vuttaM, caraNe duvihaM bhave // vR.mohanIyamapi dvividhaM, na kevalaM vedanIyaM, viSayatazcaitadvidheti dvaividhyamAha-'darzane' tattvarucirUpe 'caraNe' cAritre tathA, kimuktaM bhavati?-darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM ca, tatra 'darzane' darzanaviSayaM prakramAnmohanIyaM trividhamuktaM bhavati, 'caraNe' caraNaviSayaM mohanIyaM dvividhaM bhavet / mU.(1366) saMmattaM cevamicchattaM, sammAmicchattameva y| eyAo titri payaDIo, mohanijjassa dNsnne|| vR.yathA darzanamohanIyatraividhyaM tathA' 'ha-samyagbhAvaH samyaktvaM-zuddhadalikarUpaM yadudaye'pi tattvaruci: syAt 'caive'ti pUraNe mithyAbhAvaH mithyAtvam-azuddhadalikarUpaM yatastattve'tattvamatattve'pi tattvamiti buddhirutpadyate, samyagmithyAtvameva ca-zuddhAzuddhadalikarUpaM yata ubhayasvabhAvatA jantorbhavati, iha ca samyaktvAdayo jIvadharmAstaddhetutvAcca dalikeSvetadyapradezaH, etAstisraH prakRtayo mohanIyassa 'darzane' darzanaviSayasya 6 / mU.(1367) carittamohaNaM kamma, duvihaM tu viyAhiyaM / kasAyamohanijaM ca, nokasAyaM taheva y|| vR. caritre muhyate'neneti mohanaM caritramohanaM karma yataH zraddadhAno'pi yadi kathaJcanAhamenaM pratipadya iti jAnanapi tatphalAdi na tatpratipadyate, uttaratratuzabdasya bhinnakramatvAttatpunardvividhaM vyAkhyAtaM zrutadharairiti zeSaH, paThanti ca 'carittamohanijaM duvihaM vocchAmi anupuvvaso'tti spaSTameva, kathaM tad dvividhamityAha-kaSAyA:-krodhAdayastadrUpeNa vedyate-anubhUyate yattatkaSAyavedanIyaM 'ca:' samuccaye 'nokaSAyam' iti prastAvAnnokaSAyavedanIyaM nokaSAyAH-kaSAyasahavattino hAsyAdayastadrUpeNa yadvedyate 'tathe'ti samuccaye / / mU.(1368) solasavihabheeNaM, kammaM tu kasAyaja / sattaviha navavihaM vA, kammaM noksaayjN|| vR.anayorapi bhedAnAha-SoDazavidhaH-SoDazaprakAro yo bhedo-nAnAtvaM tena, lakSaNe tRtIyA, yadvA SoDazavidhaM bhedena-bhidyamAnatayA cintyamAnaM, prAkRtatvAdanusvAralopaH, karma kriyamANatvAt, 'tuH' punararthe bhinnakramazca, kaSAyebhyo jAyata iti kaSAyajaM "jaM veyati taM baMdhati" itivacanAt kaSAyavedanIyamityarthaH, SoDazavidhatvaM cAsya krodhamAnamAyAlobhAnAM caturNAmapi pratyekamanantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanabhedatazcaturvidhatvAt 'sattaviha'ti prAgvadvindulopAtsaptavidhaM vA karma nokaSAyebhyo jAyata iti 'nokaSAyajaM' nokaSAyavedanIyamityarthaH, tatra saptavidhaM hAsyaratyaratibhayazokajugupsAH SaD vedazca sAmAnyavivakSayaika eveti, yadA tu vedaH strIpunapuMsakabhedena tridheti vivakSyate tadA SaDvisrayo mIlitA nava bhavantIti navavidhamiti / mU.(1369) neraiyatirikkhAU, manussAuM taheva u| devAUyaM cautthaM tu, AukammaM cuvvihN| vR. 'neraiyatirikkhAu'tti AyuHzabdaH pratyekaM yojyate, tatazca niSkrAntA ayAtiSTaphaladaivAttatrotpannAnAM sadvedanA'bhAveneti nirayAsteSu bhavA nairayikAsteSAmAyuH nairayikAyuryena Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-33/1369 teSu dhriyante, tathA tiro'JcantIti- gacchantIti tiryaJcaH, vyutpattinimittaM caitat pravRttinimittaM tu tiryaggatinAma, ete caikendriyAdayaH, tata eSAmAyustiryagAyuryenaiteSu sthitirbhavati, tathA manorapatyAni manuSyAH 'manorjAtAvaNyatau sukce ti yatpratyayaH sugAgamasteSAmAyurmanuSyAyuH 'tathaiva' tadbhAvAvasthitihetutayaiva devA-uktaniruktAstepAmArayurdevAyuryena teSvavasthIyate caturthaM 'tuH' pUraNe, evaM cAyuHkarma caturvidham 9 / mU.(1370) nAmakammaM duvihaM, suhamasuhaM ca AhiyaM / suhassa u bahU bheyA, emeva ya asuhssvi|| vR. nAmakarma dvividhaM, kathamityAha-zobhate sarvAvasthAsvanenAtmeti zubham azubhaM ca tadviparItamAkhyAtaM suhassa'tti zubhasyApi bahavo bhedA evamevAzubhasyApi, tadapi bahubhedamiti bhAvArthaH / tatrottarottarabhedataH zubhanAmno'nantabhedatve'pi vimadhyamavivakSAta: saptatriMzabhedAH, tadyathA-manuSyagati 1 devagati 2 paJcendriyajAti 3 audArika 4 vaikriya 5 AhAraka 6 taijasa7 kArmaNa 8 zarIrANi paJca samucaturasrasaMsthAnaM 9 vajrarSabhanArAcasaMhananam 10 audArika 11 vaikriya 12 AhAraka 13 aGgopAGgAni trINi prazastavarNa 14 gandha 15 razasa 16 sparzAzcatvAra: 17 manuSyAnupUrvI 18 devAnupUrvI 19 cetyAnupUrvIdvayamagurulaghu 20 parAghAtam 21 ucchvAsa 22 Atapa 23 uddyota 24 prazastavihAyogati 25 tathA trasa 26 bAdaraM 27 pajjattaM 28 pratyeka 29 sthira 30 zubhaM 31 subhagaM 32 susvaram 33 AdeyaM 34 yaza:kIrtizceti 35 nirmANaM 36 tIrthakaranAma ceti 37 etAzca sarvA api zubhAnubhAvAt zubhaM, tathA'zubhanAmno'pi vimadhyamavivakSayA catustriMzabhedAH, tadyathA-narakagati 1 tiryaggati 2 ekendriyajAti 3 dvIndriyajAti 4 trIndriyajAti 5 caturindriyajAti 6 RSabhanArAcaM 7 nArAcaM 8 ardhanArAcaM 9 kIlikA 10 sevArtaM 11 nyagrodhamaNDalaM 12 sAti 13 vAmanaM 14 kubja 15 huNDam 16 aprazastavarNa 17 gandha 18 rasa 19 sparzacatuSTayaM 20 narakAnupUrvI 21 tiryagAnupUrvI 22 upaghAtam 23 aprazastavihAyogati 24 sthAvaraM 25 sUkSmam 26 sAdhAraNam 27 aparyAptam 28 asthiram 29 azubhaM 30 durbhagaM 31 duHsvaram 32 anAdeyaM 33 ayaza:kIrtizceti 34 etAni cAzubhanArakatvAdinibandhanatvenAzubhAni, atra ca bandhanasaGghAte zarIrebhyo varNAdyavAntarabhedAzca varNAdibhyaH pRthagna vivakSyanta iti noktsngkhyaatikrmH| mU.(1371) goyaM kammaM duvihaM, uccaM nIyaM ca AhiyaM / uccaM aTThavihaM hoi, evaM niyaMpi AhiyaM / / vR.gotraM karma dvividhamuccamikSvAkujAtAdhuccairvyapadezanibandhanaM, nIcaMca tadviparItamAkhyAtaM, tatroccamityuccairgotramaSTavidhaM bhavati, 'evam' ityaSTavidhatayaiva 'nIcamapi' nIcairgotramapyAkhyAtam, aSTavidhatvaM cAnayorbandhahetvaSTavidhatvAt, aSTau hi jAtyamadAdaya uccairgotrasya bandhahetavaH, tAvanta eva ca jAtimadAdayo nIcairgotrasya tathA ca prajJApanA-"uccAgoyakammasarIrapucchA, goyamA! jAiamaeNaM kulaamaeNaM klaamaeNaM tavaamaeNaM IsariyaamaeNaM suyaamaeNaM lAbhaamaeNaM uccAgoyakammasararIpayogava hoti, nIyAgoyakammasarIrapucchA, goyamA! jAimaeNaM kulamaeNaM" ityAdyAlApakaviparyayaNASTau yAvat "nIyAgoyakammasarIrayogavaM hvti"tti| Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 adhyayana-33,[ ni.536 ] mU.(1372) dAne lAbhe ya bhoge ya, uvabhoge vIrie thaa| paMcavihamaMtarAyaM, samAsena viyAhiyaM / / vR. dIyata iti dAnaM tasmin, tathA labhyata iti lAbhastasmizcaM, bhujyate-sakRdapayujyata iti bhogaH-sakadbhogyaH puSpAhArAdiviSayastatra ca, tathA upetiabhyadhikaM punaH punarupabhujyamAnatayA bhujyata ityupabhoga:-punaH punarupabhogyabhavanAGga-nAdiviSayaH, uktaM hi "saMti bhujjaitti bhogo so puNa aahaarpupphmaaiio| uvabhogo upuNo puNa uvabhujjai va bhavaNavaNiyAI / / " tasmin, vizeSaNa Iryyate-ceSTyate'neneti vIryaM tasmin, 'tathA' samuccaye sarvatrAntarAyamiti prakramaH, tatazca viSayabhedAtpaJcavidhamantarAyaM samAsena vyAkhyAtaM, tatradAnAntarAyaM yatsati viziSTe grahItari deye ca vastuni tatphalamavagacchato'pi dAne pravRttimupahanti, yatpunarviziSTe'pi dAtari yAvanipuNe'pi yAcitari upalabdhiupaghAtakRt tallAbhAntarAyaM, bhogAntarAyaM tu sati vibhavAdau sambadyamAne ca AhAramAlyAdau yadvazAnna baGkte, upabhogAntarAyaM tu yasyodayAtsadapi vastrAlaGkArAdinopabhukte, vIryAntarAyaM yadvazAdalavAnIrugvayaHstha:atha ca tRNakubjhIkaraNe'pyasamartha iti sUtradvAdazakArthaH 12 // itthaM prakRtayo'bhihitAH, sampratyetantrigamanAyottaragranthasambandhanAya cAhamU.(1373) eyAo mUlapayaDIo, uttarAo a aahiyaa| paesAgaM khittakAle ya, bhAvaM cAduttaraM sunn|| vR. etAH' anantaroktA jJAnAvaraNAdirUpA mUlaprakRtayaH, tathA 'uttarAH' ityuttaraprakRtayazca zrutAvaraNAdyAH, cazabdaH zrutAdInAmapyakSarAnakSarAdibhedato bahuvidhatvadanuktabahubhedasUcaka: 'AkhyAtA:' kathitAH pradezAH: paramANavasteSAmagraMparimANaM pradezAgraM 'khettakAle ya'tti kSetrakAlI ca tatra kSiyanti-nivasanti tasminniti kSetram-AkAzaM kAlazcabaddhasya karmaNo jIvapradezAvicaTanAtmakaH sthitikAlaH 'bhAvaM ca' anubhAgalakSaNaM karmaNaH paryAyaM catuHsthAnikatristhAnikAdirasamitiyAvad 'ataH uttara miti ataH-prakRtyabhidhAnAdUrdhvaM bhRNu kathyamAnamiti mU.(1374) savvesiM ceva kammANaM, pesggmnNtgN| gaMThiyasattAIyaM, aMto siddhANa AhiyaM / / vR. 'sarveSAM samastAnAM 'caH' pUraNe 'evaH' apizabdArthe sarveSAmapi na tu keSAJcideva 'karmaNAM' jJAnAvaraNAdInAM pradezAgrAM' paramANuparimANam anantamevAnantakamanantaparamANuniSpannatvAttadvargaNAnAM, taccAnantakaM granthiriva granthiH-ghano rAgadveSapariNAmastaM gacchanti granthigAste ca te sattvAzca granthigasattvAH-ye granthipradezaM gatvA'pitabhedAvidhAnena na kadAcidupariSTAdgantAra: te cAbhavyA evAtra gRhyante tAnatItaM-tebhyo'nantaguNatvenAtikrAntaM granthigasattvAtItaM, tathA antaH' madhye 'siddAnAM' siddhipadaprAptAnAm AkhyAtaM' kathitaM gaNadharAdibhiriti gamyate, siddhebhyo hi karmaparamANavo'nantabhAga eva, tadapekSayA siddhAnAmanantaguNatvAd, ata: saGkhyAmapekSya siddAntarti tadanantakamucyate, ekasamaye grAhyakarmaparamANvapekSaM caitat, uktaM hi-"te ya kammapoggalA bhavasiddhiehiM anaMtaguNA siddANamaNaMtabhAgamittA egegamisamae gahaNamiti"tti, Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-33/1374 paThanti ca-'gaMThi(pa)sattA'NAItti atra vyAkhyAnikavyAkhyA-granthiprasaktAnAMdhanarAgadveSapariNAmagranthi karkazaghanarUDhagranthisamaMtathAvidhapariNAmAbhAvato'bhindAnAnAM sattvAnAM yo bandhaH so'nAdyanantaH-Adyantavikalo jJeyaH, siddhAnAM punaH- bhavipya-siddhInAM bandho'nAdirapi 'anta' iti sAntastathAvidhapariNAmato vyAkhyAto bhagavadbhiriti sUtrArtha !! samprati kSetramAhama.(1375) sadhajIvANa kamaMtu, saMgahe chdisaagyN| savvesuvi paesesu, sabbaM savveNa bddhgN| vR. sarve-ekendriyAdyazeSabhedAste ca te jIvAzca teSAM 'karma' jJAnAvaraNAdi 'tuH' pUraNe saGgraha:-saGgrahaNakriyA tatra yogyaM bhavatItizeSaH, yadivA sarvajIvA 'NaM'ti vAkyabhUSAyAM karmA saMgahe'tti saMgRhNanti, kIdRzaM sadityAha-'chaddisAgaya'nti SaNNAM dizAnAM samAhAra: SaDdirza tatra gataM-sthitaM SaDdizAgatam, atra catasro dizaH pUrvAdaya UrvAdhodigUdvayaM cetiSaDbhavanti, itaM cAtmAvaSTabdhAkAzapradezApekSayocyate, yatra hyAkAze jIvo'vagADhastatraiva ye karma pudgalAste rAgAdisnehaguNayogAdAtmani laganti na kSetrAntarAvagADhAH, bhinna dezasya tadbhAvapariNAmAbhAvAt, yathA hyagniH svadezasthitAn prAyogyapudgalAnAtmabhAvena pariNamayati evaM jIvo'pIti, alpatvAcceha vidizAmavivakSitatvenaSadizAgatamityabhidhAnaM, yato vidigvyavasthitamapi karmAtmanA gRhyate, uktaM hi gandhahastinA-"sarvAsu dikSvAtmAvadhikAsu vyavasthitAn pudgalAnAdatte" iti, tathA kSetraprastAve yadvidignirUpaNaM taccAsAmAkAzAdabhedajJApanArthaM tadbhedena tAsAmapratIte:, tathA ca yatkaizcihizAM dravyAntaratvamuktaM tadapAstaM bhavati, tathA SaDdiggatamapi dvIndriyAdInevAdhikRttya niyamena vyAkhyeyamekendriyANAmanyathA'pi sambhavAt, tathA cAgama: "jIve NaM bhaMte ! teyAkammApoggalANaM gahaNaM karemANe kiM tidisiM kareti cauddisiM karei paMcadisiM karei chaddisiM kare i?, goyamA ! siya tidisiM siya cauddisiM siya paMcadisiM siya chaddisiM kareti, egidiyA NaM bhaMte ! teyAkammapoggalANaM gahaNaM karemANe kiM tidisiM jAvachaddisiM kareti?, goyamA! siya tidisi siya cauddisiM siya paMcadisiMsiya chaddisi karei, beMdiyateMdiyacauridiyapaMciMdiyA niyamA chaddisiM"ti, tacca SaDdiggataM sarveSvapi na tu katipayeSu pradezeSvapi, arthAdAkAzasyoktanyAyAdAtmAvaSTabdheSu karma sarvajIvAnAM saGgrahe yogyaM bhavati, te vA tatsaMgRhNAnti, tatsthakarmapudgalAn pratyAtmano grahaNahetvavizeSAt, tathA 'sarva' samastaM jJAnAvaraNAdi na tvanyataradeva, AtmA hi sarvaprakRtiprAyogyAn pudagalAn sAmAnyenAdAya tAnevAdhyavasAyavizeSAt pRthak pRthag jJAnAvaraNAdirUpatvena pariNamayati, taccaivaMvidhaM karma saMgRhItaM sat kiM kaizcidevAtmapradezairbaddhaM bhavati yadvA sarveNAtmanA? ityAha___ 'sarveNa' samastenA prakramAdAtmanA na tu kiyadbhireva tatpradezai; baddha-kSIrodakavadAtmapradezaiH zliSTaM tadeva baddhakama, anyo'nyasambaddhatayA hi zRGkhalAvayavAnAmiva parasparopakAritvAdAtmanaH pradezAnAM sahaiva yogopayogI bhavato, na tvekaikazaH, tannimittakazca karmabandha iti so'pi sarveNaivatmanA, grahaNapUrvakatvAcca bandhasya tadapyevameva, yadvA tad gRhItaM sat kena saha kiyatkathaM vA baddhaM bhavati? ityAha- "savvesuvi paesesu" subbyatyayAtsarvairapi pradezaiH prakramAdAtmanaH 'sarva' sarvaprakRtirUpaM 'sarveNa' gamyamAnatvAtprakRtisthityAdinA prakAreNa baddhakamiti sUtrArthaH / / Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 adhyayanaM-33,[ni.536 ] mU.(1376) udahIsarinAmANaM, tIsaI koddikoddiio| ukkosiyA hoi ThiI, aMtamuhuttaM jahatriyA / / mU.(1377) AvaraNijjANa duNhapi, veyaNijje taheva y| aMtarAe ya kammami, ThiI esA viyAhiyA / / mU.(1378) jayahIsarisanAmANaM, sattara koddikoddio| mohanijjassa ukkosA, aMtamuhattaM jhnniyaa| mU.(1379) tittIsasAgarovamA, ukkosemaM viyaahiyaa| liI uAukammassa, aMtamuhuttaM jahaniyA / / mU.(1380) udahIsarisanAmANaM, vIsaI koddikoddio| nAmaogANa ukkosA, aMtamuhutaM jhniyaa| vR. udadhiH-samudrastena sadRk-sadRzaM nAma-abhidhAnameSAmudhisadRgnAmAni-sAgaropamANi teSAM triMzatkoTIkoTya: 'ukkosiya'tti utkRSTA bhavati 'sthitiH' avasthAna, tahA muhUrtasyAntaraM antarmuhUrta, muhUrtamapi nyUnamityarthaH, jadhanyaiva jaghanyakA prkrmaatsthitiH| keSAmityAha-'AvaraNIyayoH' anyatraitadyapadezAzravaNAjjJAnadarzaviSayayoH, tato jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIyordvayoparapi, vedanIye tathaiva ca antarAye ca karmaNi sthitirevaM vyAkhyAtA, iha ca SaSThIprakrame'pi vedanIya ityAdau saptamyabhidhAnamanayorarthasya tattvato'bhinnatvAt, ___ "rAjA bhartA manuSyasya, tena rAjJaH sa ucyate / vRkSastiSThati zAkhAsu, tA vA tatreti tasya taaH||" tathA iti vedanIyasyApi jaghanyasthitirantarmuhUrtamAnaiva sUtrakAreNoktA, anye tu 'jaghanyA(aparA) dvAdazamUhUrtA vedanIyaste'ti dvAdazamUhUrtamAnAmevaitAmicchanti, tadabhiprAyaM na vidyaH / udadhisadRzanAmnAM saptatikoTIkoTya mohanIsyoyatkRSTA antarmuhUrta jaghanyakA / trayastriMzatsAgaropamANi ArSatvAcca supo luk, utkRSTena vyAkhyAttA sthitiH 'tuH' pUraNe AyuHkarmaNo'ntarmuhUrtaM jaghanyakA / udadhisadRzanAmnAM viMzatikoTIkoTya nAmagotrayorutkRSTA aSTa muhUrtA jaghanyakA iti suutrpnyckaarthH| itthamutkRSTA jaghanyA ca sthitirmUlaprakRtiviSayA sUtrakAreNAbhihitA, vineyAnugrahArthaM tUttaraprakRtiviSayA pradarzyate-tatrotkRSTA strIvedasAtavedanIyamanujagatyAnupUrvINAM catasRNAmuttaraprakRtInAM paJcadaza sAgaropamakoTIkoTyaH, kaSAyaSoDazakasya catvAriMzannapuMsakAratizokabhayajugupsAnAM paJcAnAM viMzatiH, puMvedahAsyaratidevagatyAnupUrvIdvayAdyasaMhananasaMsthAnaprazastavihAyogatisthirazubhasubhagasukhadAdeyayaza:kIyuccairgotrANAM paJcadazAnAM daza nyagrodhasaMsthAnadvitIyasaMhananayoAdaza sAtisaMsthAnanArAcasaMhananayozcaturdaza kubjArddhanArAcayoH SoDaza vAmanasaMsthAnakolikAsaMhananadvitricaturindriyajAtisUkSmAparyAptakasAdhAraNAnAmaSTAnAmaSTAdaza tiryagmanuSyAyuSoH palyopamatrayaM, avaziSTAnAM tu mUlaprakRtivadutkRSTA sthitiH, jaghanyA tu nidrApaJcakAsAtAvedanIyAnAM SaNNAM sAgaropamasaptabhAgAstrayaH palyopamAsaGkhyeyabhAganyUnA: sAtasya tu dvAdaza muhUrtAH mithyAtvasya palyopamAsaGghayeyabAgonaM sAgaropamaM Adya- . 29/15 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-33/1305 kapAyadvAdazakasya catvAraH sAgaropamasaptabhAgAstAvataivanyUnAH, krodhasya saMjvalanasya mAsadvayaM mAnasya mAso mAsArddha mAyAyAH puMvedasyASTo varSANi zeSanokaSAyamanuSyatiryaggatijAti paJcakaudArikazarIratadaGgopAGgataijasakArmaNasaMsthAnaSaTkasaMhananaSaTkavarNacatuSka-tiryagmanuSyAnupUrvyaguruladhUpaghAtaparAghAtocchvAsAtapoddyotaprazastAprazastavihAyogatiyaza: kIrtivarjatrasAdiviMzatinirmANanIcairgotrANAM SaTSaSTayuttaraprakRtInAM sAgaropamasaptabhAgau dvau palyopamAsaGghayeyabhAganyUnau vaikriyaSaTkasya sAgaropamasahasrabhAgau dvau palyopamAsaGkhyeya-bhAganyUnau AhArakatadaGgopAGgatIrthakaranAmnamantaHsAgaropamakoTIkoTI, nanUtkRSTA'pi etAvatye-vAsAM tisRNAM sthitirabhihitA, satya, tathA'pi tataH saGghayeyaguNahInatvenAsyA jaghanyatvamiti sampradAyaH, kRtaM prasaGgena prakRtaM prastuma iti, tatra yaduktaM pradezAdhe kSetrakAlau ca bhAvaM co(cAta u)ttaraM zRNviti tatra pradezAgraM kSetrakAlau cAbhihitau, samprati bhAvamabhidhAtumAhamU.(1381) siddhAnanaMtabhAgo, anubhAgA havaMti u| savvesuvi paesAga, savvajIvesu (sa) icchiyaM / / vR. 'siddhAnAm' muktAnAmanantabhAgavartitvAdanantabhAgaH 'anubhAgAH' rasavizeSA bhavanti 'tu:' pUraNe' ayaM cAnantabhAgo'nantasaya eveti, anenaiSAmAnantyamevetthaM viziSTamaktaM, samprati pradezaparimANamAha-sarveSvapi prakramAdanubhAgeSu pradizyanta iti pradezA-buddhA vibhajyamAnAstadavibhAgaikadezAsteSAmagraM predazAgraM 'savvajIvesunijjhi(icchi)yaMti 'sarvajIvebhyaH bhavyAbhavyebhyo'tikrAntaM tato'pi teSAmamantaguNatvenAdikatvAditi sUtrArthaH / ___ evaM prakRtipradarzanena prakRtibandhapradezAgrAbhidhAnena ca pradezabandhaM kAloktyA ca sthitibandhaM anena cAnubhAgamabhidhAya yadarthamete prarUpitAstadupadarzayannupasaMhAravyAjenopadeSTubhAhamU.(1382) tamhA eesi kammANaM, anubhAge viyaanniyaa| - eesiM saMvare ceva, khavaNe ya jae buhe| tibemi|| - vR. tamha'tti yasmAdevaMvidhAH prakRtibandhAdayastasmAt 'eteSAm' anantaramuktAnAM karmaNAM' jJAnAvaraNAdInAmanubhAgAnupalakSaNatvAtprakRtibandhAdIzca 'vijJAya' vizeSeNa-kaTukavipAkatvalakSaNena bhavahetutvalakSaNena vA'vabudhya, anubhAgAnAmeva ca sAkSAdupAdAnameSAmevAzubhAnAM prAyo bhavanirvedahetutvAt, 'eSAm' iti karmaNAM 'saMvare' anupAttAnAmupAdAnanirodhe 'ca:' samuccaye 'eve' tyavadhAraNe bhinnamastataH 'kSapaNe ca' upAttAnAM nirjaraNe 'jee'tti 'yatetaiva' yatnaM kuryAdeva, ko'sau ? - "budhaH' tattvAvagamavAniti sUtrArthaH // amumevArthamanuvAdadvAreNa vyaktIkartumAha niyuktikRtni. [537] pagaiThiI anubhAgaM paesakammaM ca suTTa naauunnN| eesi saMvera khalu khavaNe usayAvi jaiavvaM // vR. spaSTaiva / 'iti' parisamAptau bravImIti pUrvavat / ityavasito'nugamaH, samprati nayA:, te'pi prAgvat / / adhyayanaM-33-samAsam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayanasUtre trayastriMzamadhyayanaM saniyuktiH saTIkaM samAptam Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 34, [ ni. 538 ] 227 adhyayanaM - 34- "lezyA' ni. [ 539 ] ni. [ 540 ] ni. [ 541 ] vR. vyAkhyAtaM karmaprakRtinAmakaM trayastriMzamadhyayanaM samprati catustriMzamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-anantarAdhyayane karmaprakRtaya uktAH, tatsthitizca lezyAvazata ityatastadabhidhAnArthamidamArabhyate, asya caivamabhisambandhAgatasyopakramAdidvAraprarUpaNA prAgvatsukaraiva yAvannAmaniSpannanikSepaH, tatra cAsya lezyA'dhyayanamiti nAmAto lezyAdhyayanazabdayornikSepamAha ni. [ 538 ] lesANaM nikkhevo caukkao duviha hoi nAyavvo / jAnagabhaviyasarIrA tavvairittA ya sA puNo duvihA / kammA nokamme yA nokamme huMti duvihA u // jIvANamajIvANa yaduvihA jIvANa hoi nAyavvA / bhavamabhavasiddhiANaM duvihANavi hoi sattavihA || ajIvakammano davvalesA sA dasavihA u nAyavvA / caMdANa va sUrANa ya gahagaNanakkhattatArANaM // AbharaNacchAyaNAdaMsagANa maNikAgiNINa jA lesA / ajIvadavvalesA nAyavvA dasavihA esA // jA davvakammalesA sA niyamA chavvihA u nAyavvA / kiNhA nIlA kAU teU pamhA ya sukkA ya !! duvihA u bhAvalesA visuddhalesA taheva avisuddhA / duvihA visuddhalesA. uvasamakhaiA kasAyANaM / / avisuddha bhAvalesA sA duvihA niyamaso u nAyavvA / pijjami a domi a ahigAro kammalesAe // nokammadavvalesA paogasA vIsasA u nAyavvA / bhAve udao bhaNio chaNhaM lesANa jIvesu // ajjhayaNe nikkhevo caukkao duvuiha hoi nAyavvo jANagarbhAvayasarIraM tavvairittaM ca potthagAIsuM / ni. [ 542 ] ni. [ 543 ] ni. [544] ni. [ 545 ] ni. [ 546 ] I ni. [ 547 ] ni. [ 548 ] ajjhappassANayaNaM nAyavvaM bhAvamajjhayaNaM // vR. lesANamityAdi gAthA ekAdaza, tatra 'lesANaM' ti sUtratvAllezyAyAM, ko'rthaH ? - lezyA - zabdasya nikSepazcaturvidho nAmAdi, 'duviho' ityAdi prAgvad yAvat 'sA puNo duviha'tti, 'sA' vyatiriktalezyA punardvividhA, dvaividhyamevAha - karmaNi nokarmaNi ca tatra karmaNyalpavaktavyaiveti tAmupekSya nokarmaviSayAmAha - 'nokarmaNi' karmAbhAvarUpe bhavati dvividhA 'tuH' avadhAraNArtha iti dvidhaiva / kathamityAha - 'jIvAnAm ' upayogalakSaNAnAm 'ajIvAnAM ca' tadviparItAnAm, ubhayatra lezyati prakrama:, atra ca nokarmatvamubhayorapi karmAbhAvarUpatvAtsambandhibhedAcca dvibhedatvaM tatrApi dvividhA jIvAnAM bhavati jJAtavyA, 'bhavamabhavasiddhiyANaM' ti masyAlAkSaNikatvAt siddhizabdasya ca pratyekamabhisambandhAd bhaviSyatIti bhavA- bhAvinItyarthaH tAdRzI siddhiryeSAM te bhavasiddhikA bhavyAsteSAm abhavasiddhikAnAM' tadviparItAnAM dvividAnAmapyukta Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-34/1383 bhedena prakramA-jjIvAnAM bhavati 'saptavidhA' saptaprakArA ihApi lezyeti prakramaH, atraca jayasiMhasUri: kRSNAdayaH SaT sasamI saMyogajA iyaM ca zarIracchAyAtmakA parigRhyate, anye tvaudArikaudArikamizramityAdibhedataH saptavidhatvena jIvazarIrasya tacchAyAmeva kRSNAdivarNarUpAM nokarmaNi saptavidhAM jIvadravyalezyAM manyante, tathA 'ajIvakammaNo davvalesa'tti ajIvAnAM 'kammaNo'tti ArSatvAnokarmaNi dravyalezyA ajIvanokarmadravyalezyA, tuzabdasyaha sambandhAtsA punardazavidhA jJAtavyA, candrANAM sUryANAM ca grahA-maGgalAdayastadgaNazca nakSatrANi ca-kRttikAdIni tArAzca prakIrNajyotIMSi grahagaNanakSatratArAsteSAm, AbharaNAni ca-ekAvaliprabhRtIni AcchAdanAni ca-suvarNacaritAdIni AdarzAevAdarzakA-darpaNAste cAbharaNAcchAdanAdarzakAsteSAM, tathA maNizca-marakatAdiH kAkiNiH-cakravartiratnaM maNikAkiNyau tayoryA lezayati-zleSayatIvAtmani jananayanAnItilezyA-atIva cakSurAkSepikA snigdhadIptarUpA chAyA ajIvadravyalezyA prakramAncokarmaNi jJAtavyA dazavidhaiSA, atra ca candrAvizabdestadvimAnAni 'tAsthyAttadyapadeza' iti nyAyenocyante, teSAM ca pRthvIkAyarUpatve'pi svakAyaparakAyazastropanipAtasambhavAt tatpradezAnAM keSAJcidacetanatvenAjIvadravyalezyAtvaM draSTavyama, upalakSaNaM cAtra dazavidhatvamevaMvidhadravyANAM rajatarUpyatAmrAdInAM bahutaratvena tacchAyAyA api bahutarabhedasambhavAt, itthaM nokarmadravyalezyAmabhidhAya karmadravyalezyAmAha-yA karmadravyalezyA'gretanatuzabdasambandhAtsA punaH 'niyamAt' avazyambhAvAt SaDvidhA 'jJAtavyA' avaboddhavyA, kathamityAha-kRSNA nIlA 'kAu'tti kApotA teu' taijasI padmA ca zuklA ceti, ihaca karmadravyalezyeti sAmAnyAbhidhAne'pi zarIranAmakarmadravyANyeva karmadravyalezyA, yaduktaM prajJApanAvRttikRtA"yogapariNAmo lezyA, kathaM punaryogapariNAmo lezyA?, yasmAtsayogikevalI zuklalezyApariNAmena vihatyAntarmuhUrte zeSe yoganirodhaM karoti, tato'yogitvamalezyatvaM ca prApnoti, ato'vagamyate-yogapariNAmo lezyati, sa punaryoga: zarIranAmakarmapariNativizeSaH, yasmAduktaM"karma hi kArmaNasya kAryamanyeSAM ca zarIrANA"miti, tasmAdaudArikAdizarIrayuktasyAtmano vIryapariNativizeSaH kAyayogaH, tathaudArikavaikriyAhArakazarIravyApArahatavAgdravyasamUhasAcivyAjjIvavyApAro yaH sa vAgyogaH, tathaivaudArikAdizarIravyApArAhRtamanodravyasamUhasAcivyAjjIvavyApAro yaH sa manoyoga iti, tato yathaiva kAyAdikaraNayuktasyAtmano vIryapariNatiryoga ucyate tathaiva lezyA'pI"ti guravastuvyAcakSate-karmanisyandolezyA, yataH karmasthitihetavo lezyAH, yathoktam "tA: kRSNanIlakApotatejasIpadmazuklanAmAnaH / zleSa iva varNabandhasya karmabandhasthitividhAtryaH ||"iti, yogapariNAmatve tulezyAnAM "yogA payaDipaesaM ThiIanubhAgaM kasAyao kuNati"tti vacanAtprakRtipradezabandhahetutvameva syAt na tu karmasthitihetutvaM, karmanisyandarUpatve tu yAvatkaSAyodayastAvattannisyandasyApi sadbhAvAtkarmasthitihetutvamapi yujyata eva, ata evopazAntakSINamohayoH karmabandhasadbhAve'pi na sthitisambhavo, yaduktam "taM paDhamasamaye baddhaM bIyasamaye veiyaM tatiyasamae nijjina" ti, Aha-yadi karmanisyando Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-34,[ ni.537] 229 lezyA tadA samuccinakriyaM zukladhyAnaM dhyAyata: karmacatuSTayasadbhAve tannisyandasambhavena kathaM nalezyAsadbhAvaH?, ucyate, nAyaM niyamo yaduta nisyandavato nisyandena sadA bhAvyaM, kadAcinisyandavatsvapi vastuSutathAvidhAvasthAyAM tadabAvadarzanAt, yaccoktam-ayogino yogapariNAmAbhAve lezyApariNAmAbhAva iti nizcinumaH-yogapariNAma eva lezyeti, tadapyasAdhakaM, yato razmyAdayaH sUryAdyabhAve na bhavanti, na ca te tadrUpA eva, yata uktam "yacca candraprabhAdyatra, jJAtaM tajjJAtamAtrakam / prabhA pudgalarUpA yattaddharmo nopapadyate / / " anye tvAhu:-kArmaNazarIravatpRthageva karmASTakArakarmavargaNAnippannAni karmalezyAdravyANIti, tattvaM punaH kevalino vidanti / ityuktA dravyalezyA, bhAvalezyAmAha-dvividhA ca bhAvalezyA 'vizuddhalezyA' akulaSadravyasaMparkajAtmapariNAmarUpA tathaiva avizuddhA' ityavizuddhalezyA, tatra dvividhA vizuddhalezyA 'uvasamakhaiya'tti sUtratvAdupazamakSayadajA, keSAM punarupazamakSayau ? yato jAyata iyamityAha-kaSAyANAma, ayamarthaH-kaSAyopazamajA kaSAyakSayajA ca, ekAntavizuddhi cA''zrityaivamabhidhAnam, anyathA hi kSAyopazamikyapi zuklA teja: padme ca vizuddhalezye saMbhavat eveti| __avizuddhabhAvalezyA seti yA prAgupakSiptA 'dvividhA' dvibhedA 'niyamasA utti, ArSatvAta 'niyamena' avazyambhAvena jJAtavyA 'pejjami yatti 'dosaMmiya'tti premaNi ca-rAge doSe ca dvaye, kimuktaM bhavati?-rAgaviSayA dveSaviSayAca, iyaM cArtAtkRSNanIlakApotarUpA, tadevamasyA nAmAdibhedato'nekavidhatve iha kayA'dhikRtamityAha-adhikAraH karmalezyA, ko'rthaH ?karmadravyalezyayA, prAyastasyA evAtra varNAdirUpeNa vicaarnnaat|| __ itthaM nAmAdibhedena lezyoktA, tatra ca vaicitryAtsUtrakRternokarmadravyalezyAyAM bhAvalezyAyAM ca yatprAga noktaM samprati tadAha-'nokarmadravyalezyA' zarIrabharaNAdicchAyA 'paogassa'tti prayogaH-jIvavyApAraH sa ca zarIrAdiSu tailAbhyaJjanamanaHzilAgharSaNAdistena 'vIsasA ya'tti vitrasA-jIvavyApAranirapekSA'bhrendradhanurAdInAM tathAvRttistayA ca jJAtavyA, 'bhAva' iti bhAvalezyA 'udayaH' vipAkaH, iha tUpacArAdudayajanitapariNAmo bhaNitaH SaNNAM lezyAnAM jiivessu| 'ajjhayaNe' tyAdigAthAdvayamadhyayananikSepAbhidhAyi vinayazruta eva vyaakhyaatpraaymiti| ni. [ 549] eyAsi lesANaM nAUNa suhAsuhaM tu prinnaaN| caiUNa appasatthaM pasatthalesAsu jaiavvaM // vR. 'etAsAm' anantaramuktasvarUpANAM lezyAnAM 'jJAtvA' etadadhyayanAnusArato'vabudhya zubhAzubhaM tuH' punararthe tataH zubhAzubhaM punaH pariNAma, kimityAha-'tyaktvA' apahAya'appasatthaM ti 'aprazastA' azubhapariNAmA kRSNAdilezya iti yo'rthaH prazastalezyAsu-zubhapariNAmarUpAsu pItAdyAsu yatitavyaM, yathA tA bhavanti tathA yatno vidheya iti gaathaarthH|| ityavasito nAmaniSpanno nikSepaH, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, taccedammU.(1383) lesajjhayaNaM pavakkhAmi, Anupubbi jhkkm| chaNhapi kammalesANaM, anubhAve suNehi me|| Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-34/1383 vR. lezyAbhidhAyakamadhyayanaM lezyA'dhyayanaM tat 'pravakSyAmi' prakarSeNa-tAsAmeva nAmavarNAdinirUpaNAtmakenAbhidhAsye, AnupUrvyA yathAkramamiti ca prAgvat, tatra ca SaNNAmapi' paTsaGghayAnAmapi vakSyamANabhedena karmalezyAnA' karmasthitividhAtRtattadviziSTapudgalarUpANAm 'anubhavAn' rasavizepAna zRNuta mama kathayata iti zeSa iti sUtrArthaH / / etadanubhAvAzca nAmAdiprarUpaNAtaH kathitA eva bhavantIti tatprarUpaNAya vineyAbhimukhIkaraNakAridvArasUtramAhamU. (1384) nAmAI vArasagaMdhaphAsapariNAmalakkhaNaM tthaannN| ThiiMgaiMca AuM, lesANaM tu suneha me|| dAragAhA / / vR.'nAmAni' abhidhAnAni varNazca-kRSNAdI rasazca-tiktAdirgandhazca-surabhyAdi: sparzazcakarkazAdi pariNAmazcajaghanyAdiH lakSaNaM ca-paJcAzravAsevanAdi, eSAM samAhAre varNagandharasasparzapariNAmalakSaNaM tat, 'sthAnam' utkarSApakarSarUpaM 'sthitim' avasthAnakAlaM 'gati ca' narakAdikAM yato yA'vApyate 'AyuH' jIvitaM ca yAvati ca tatrAvaziSyamANe AgAmibhavalezyApariNAmastadiha gRhyate, lezyAnAM 'tuH' pUraNe 'suNeha me' tti prAgvaditi sUtrArthaH / / atra ca 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyato nAmAnyAhamU. ( 1385). kiNhA nIlA ya kAU ya, teU pamhA taheva y| sukkA lesA ya chaTThA u, nAmAiMtu jhkkm|| vR. kiNhAsUtra spaSTameva / pratyekamAsAM varNAnAhamU. (1386) jImUtaniddhasaMkAsA, gvlriddhgsNnibhaa| khaMjaMjananayananibhA, kiNhalesA uvnnnno| vR. 'jImUyaniddhasaMkAsa'tti prAkRtatvAt snigdhazcAsau sajalatvena jImUtazca-meghaH snigdhajImUtastadvatsamyak kAzateyarNata: prakAzata iti snigdhajImUtasaGkAzA tatsadRzItiyAvat, tathA gavalaM-mahiSabhRGga riSTho-droNakAkaH sa eva riSThaka: yadvA riSTako nAma phalavizeSastatsaMnibhAtacchAyA, 'khaMjaNa'tti khaJjanaM-snehAbhyaktazakaTAkSagharSaNodbhUtamaJjanaM ca-kajjalaM nayanaMlocanam iha copacArAttedakadezastanmadhyavartI kRSNasArastannibhA-tatsamA kRSNalezyA tuH' vizeSaNe sa ca zeSalezyAbhyo varNakRtaM vizeSaM dyotayati, yadvA 'tuH' avadhAraNe bhinnakramazca tataH 'varNata eva' varNamevAzritya na tu rasAdIn, evamuttaratrApi / mU.(1387) nIlAsogasaMkAsA, caaspicchsmppbhaa| veruliyaniddhasaMkAsA, nIlalesA ukno|| vR. nIlazcAsAvazokazca-vRkSavizepo nIlAzokastatsaGkAzA, raktAzokavyavacchedArthaM ca nIlavizeSaNaM, cAsaH-pakSivizeSastasya picchaM-patatra tatsamaprabhA-tattulyadyutiH, snigdhodIpto vaiDUryo-maNivizeSastatsaGkAzA tatsadRzI padaviparyayaH prAgvat nIlalezyA tu varNato nIleti taatprym| mU.(1388) ayasIpuSphasaMkAsA, koilcchdsNnibhaa| pArevayagIvanibhA, kAulesA u vnaao| vR, atasI-dhAnyavizeSastatpuSpasaGkAzA, kokilacchadaH-tailakaNTakaH, tathA ca vRddha Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-34,[ ni. 549] 231 sampradAyaH- "vatrAhigAre jo ettha koilacchado so telakaMTato bhannai"ti, kvacittu paThyate ca-'koilacchavi'tti, tatra kokila:-anyapuSTastasya chavistatsaMnibhA, pAsapataH pakSivizeSastasya grIvA-kandharA nibhA kApotalezyA tu varNataH, kiJcitkRSNA kiJcicca lohiteti bhAvaH, tathA ca prajJApanA-"kAUlesA kAlalohitena vaneNaM sAhijjai"tti, mU. ( 1389) hiMguluyadhAusaMkAsA, trunnaaiccsNnibhaa| suyatuMDapaIvanibhA, teulesA u vanao / / vR. hiGgaluka:-pratIto dhAtuH-pASANadhAtvAdistatsaGkAzA, taruNa ihAbhinavoditaH AdityaH- sUryastatsaMnibhA, zukaH-prasiddhastasya tuNDaM-mukhaM zukatuNDaM tacca pradIpazca tannibhA vA, paThanti ca -'suyatuMDAlattadIvAbhA' anye tu 'suyatuMDaggasaMkAsA' dvayamapi spaSTaM, tejolezyA tu varNato rakteti bhaavaarthH| mU.(1390) hariyAlabheyasaMkAsA, hlihaabhedsNnibhaa| sanAsaNakusumanibhA, pamhalesA uvno|| mU. (1391) saMkhaMkakuMdasaMkAsA, khiirdhaarsmppbhaa| rayayahArasaMkAsA, sukkalesA uvaao|| vR. haritAlo-dhAtuvizeSastasya bhedo-dvidhAbhAvastatsaGkAzA, bhinnasya hi varNaprakarSoM bhavatItibhedagrahaNaM, haridreha piNDaharidrA tasyA bhedastatsaMnibhA, saNodhAnyavizeSo'sanobIyakastayoH kusumaM tannibhA padmalezyA tu varNata:pIteti garbhArthaH / zaGkha:-pratIto'GkomaNivizeSa: kundaH-kundakusumaM tatsaGkAzA, kSIraM-dugdhaM tUlakaM-tUlaM pAThAntarataH pUro vAkSIrapravAhaH, anye tu 'dhAri'tti paThanti, tadgrahaNaM tu bhAjanasthasya hi tadvazAdanyathAtvamapi saMbhavatIti tatsamaprabhA, rajataM-rUpyaM hAro-muktAkalApastatsaGkAzA zuklalezyA tu varNataH zukleti hRdayamiti sUtraSaTkArthaH !! ityukto varNaH samprati rasamAhamU.(1392) jaha kaDuyatuMbaraso nibAraso kaDuyarohiNiraso vaa| ittovi anaMtaguNo raso u kaNhAi naayvvo|| vR. 'yathe'ti sAdRzye tatazca yAdRk kaTukatumbakasya rasa-AsvAdaH kaTukatumbakarasaH 'nimbarasaH' pratItaH kaTukA cAsau rohiNI ca-tvagvizeSaH kaTukarohiNI kaTukatvAvyabhicAritve'pi tadvizeSaNamatizayakhyApakaM tadraso vA, auSadhIvizepo vA kaTukeha gRhyate, 'yathe'ti sarvatrApekSate, ito'pi kaTukatumbakarasAderanantena-anantarAzinA guNanaM guNo yasyAsAvanantaguNo 'rasastu' AsvAdaH 'kRSNAyAH' kRSNalezyAyA: 'jJAtavyaH' avaboddhavyo'tikaTuka iti taatprym| mU.(1393) jaha tikaDuyassa ya raso tikkho jaha hathipippalIe vaa| ittovi anaMtaguNo raso unIlAi naayvyo| vR. 'yathA' yAdRzaH 'trikaTukasya' prasiddhasya rasastIkSNaH-kaTuryathA 'hastipippalyA vA' gajapippalyA vA'to'pyanantaguNo rasastu nIlAyA jJAtavyo'tizayatIkSNa iti hRdayam / mU.(1314) jaha taruNaaMbayaraso tuvarakavitthassa vAvi jaariso| ittovi anaMtaguNo raso ukAUi naayvyo| Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-34/1394 vR. yathA taruNam-aparipakvaM tacca tadAmrakaM ca-AmraphalaM tadrasaH, tuvaraM-sakaSAyaM pAThAntarataH, ArdratvAd, ubhayatra cArthAdapakvaM tacca tatkapitthaM ca-kapitthaphalaM tasya 'vA' vikalpe 'api' pUraNe yAdRzako rasa iti prakramaH ato'pyanantaguNo rasastu 'kAUe'tti kApotAyA jJAtavyo'tizayakaSAya ityaashyH| mU. (1395) jaha pariyaNaMbagaraso pakSakavitthassa vAvi jaariso| ittovi anaMtaguNo raso uteUi naayvyo| vR.yathA pariNataM-paripakvaM yadAmrakaM tadrasa: pakvakapitthasya vA'pi yAdRzako raso'to'pyanantaguNo rasastu 'teUe'tti tejolezyAyA jJAtavyaH AmlaH kiJcinmadhurazcetyaidamparya / mU.(1396) varavAruNIi va raso vivihANa va AsavANa jaariso| mahumeragassa va raso itto pamhAi prennN|| vR.varavAruNI-pradhAnasurA tasyA vA raso yAdRzaka iti yogaH 'vividhAnAM vA' nAnAprakArANAm 'AsavAnAM' puSpaprasavamadyAnAM vA yAdRzako rasa iti sambandhaH, 'mahamerayassava raso'tti madhumadyavizeSo maireyaM-sarakastayoH samAhAre madhumaireyaM tasya vA raso yAdRzako'to varavAruNyAdirasAtpadmAyAH prakramAdrasaH 'parakeNaM ti anantAnantaguNatvAttadatikrameNa vartaka iti gamyate, ayaM ca kiJcidamlakaSAyo mAdhuryavAMzceti bhAvanIyaM, pAThAntarato'pyanantaguNo rasastu padmAyA jnyaatvyH| mU.(1397) khajyUramudiyaraso khIraraso khaMDasakkararaso vaa| itto uanaMtaguNo raso usukAi naayvvo|| vR. kharaM ca-piNDakhajUrAdi mRdvIkA ca-drAkSA etadrasaH tathA 'kSIrasaH' pratItaH khaNDa 'ca-ikSuvikAra: zarkarA ca-kAzAdiprabhavA tadraso vA yAdRza iti zeSaH, ato'pyanantaguNo rasastu zuklAyA jJAtavyo'tyantaramadhura iti garbha iti suutrssttkaarthH|| ukto rasaH, samprati gandhamAhamU. (1398) jaha gomaDassa gaMdho suNagamaDassa va jahA ahimddss| itto vi anaMtaguNo lesANaM appstthaannN|| 7. yathA gavAM mRtakaM-mRtakazarIraM tasya gandhaH zvamatakasya vA tathA yathA'hi:-sarpastamRtakasya gandha iti sambandhaH, sUtratvAnmRtakazabde kalopa: 'ato'pi etatprakArAdapi gandhAdanantaguNo'tidurgandhatayA lezyAnAm 'aprazastAnAma' azubhAnAM ko'rthaH ?-kRSNanIlakApotAnAM, gandha iti prakramaH, iha calezyAnAmaprazastatvaM gandhasyAzubhatve heturiti tadvizeSAdanukto'pyasya vizeSo'vagamyata iti noktH| mU.(1399) jaha surahikusumagaMdho gaMdhavAsANa pissmaannaannN| ittovi anaMtaguNo pasatthalesANa tinnhNpi|| vR. yathA surabhikusumAnAM-jAtiketakyAdisambandhinAM sugandhapuSpANAM gandhaH-parimala: surabhikusumagandhaH, tathA gandhAzca-koSTapuTapAkaniSpannA vAsAzca-itaregandhavAsAH, iha caitadaGgAnyevopacArAdevamuktAni, teSAM, pAThAntaratazca gandhAnAM ca, 'piSyamANAnAM' saMcUrNyamAnAnAM yathA gandha iti prakramaH, tathA cAtiprabalataro'sau prAdurbhavatItyevamabhidhAnam, 'ato'pi' etatprakA ___ Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-34,[ ni.549] 233 rAdapi gandhAd anantaguNaH atizayasugandhitayA prazastalezyAnAM 'tisRNAmapi' taijasIpadmazuklAnAM gandha iti prakramaH, ihApi prazastatvaviseSAdgandhavizeSo'numIyata iti nokta iti mU.(1400) jaha karagayassa phAso gojibbAe va saagpttaannN| ittovi anaMtaguNo lesANaM appasatthANaM / / vR. yathA 'karagayassa'tti krakacasya karapatrasya sparzo gorjihvA gojihvA tasyA vA yathA vA zAko-vRkSavizeSastatpatrANAM sparza iti prakramaH, ato'pi' etatprakArAdapi sparzAdanantaguNaH atyatizAyitayA yathAkramaM lezyAnAmaprazastAnAmAdyAnAM tisRNAM prakramAtsparzo'tikarkazaiti hRdym| mU.(1401) jaha bUrassavi phAso navanIyassa va siriiskusumaannN| __ittovi anaMtaguNo pasatthalesANa tinnhpi|| vR. yathA 'bUrasya vA' pratItasya sparza: 'navanItasya' mrakSaNasya, yathA vA zirISo-vRkSavizeSastatkusumAnAmubhayatra yathA sparza iti prakramaH, 'ato'pi' etatprakArAdapi sparzAd 'anantaguNaH' atisukumAratayA yathAkrama prazastalezyAnAM 'tisRNAmapi' uktarUpANAM sparza iti prakramaH, iha ca yadanekadRSTAntopAdAnaM tannAnAdezavineyAnugrahArthaM, kvaciddhi kiJcitpratItamiti, yadvA nigaditodAharaNeSu varNAditAratamyasambhavAllezyAnAM svasthAne'pi varNAdivaicitryajJApanArthamiti suutrdvyaarthH|| pariNAmadvAramAhamU. ( 1402) tiviho va navaviho vA sattAvIsaivihikkasI vaa| husao teyAlo vAlesANaM hoi prinnaamo|| vR. trividho navavidho vA 'sattAvIsai vihekkasIo vatti vidhazabdo vAzabdazcobhayatra saMbadhyate, tatazca saptaviMzatividha ekAzItividho vA 'dusao teAlo vatti atrApi vidhazabdasya sambandhAt tricatvAriMzadvizatavidho vA lezyAnAM bhavati pariNAmaH-tattadrUpagamanAtmakaH, iha ca 'trividhaH' jaghanyamadhyamotkRSTabhedena 'navavidhaH' yadaiSAmapi jaghanyAdInAM svasthAnatAratamyacintAyAM pratyekaM jaghanyAditrayeNa guNanA evaM punastrikaguNanayA saptaviMzatividhatvamekAzItividhatvaM tricatvAriMzadvizatavidhatvaM ca bhAvanIyam / Aha-evaM tAratamyacintAyAM kaH saGkhyAniyamaH? ucyate, evametat, upalakSaNaM caitat, tathA ca prajJApanA-"kaNhalesA NaM bhaMte ! katividhapariNAmaM pariNamati?, goyamA!tivihaMvA navavihaMvA sattAvIsaivihaMvA ekkAsIivihaM vAvi teyAladusayavihaM vA bahuM vA bahuvihaM vA pariNAmaM pariNamati, evaM jAva sukkalesA" iti sUtrArthaH / uktaH pariNAmaH, samprati lakSaNamAha, tatra camU.(1403) paMcAsavappamatto tIhi agutto chasU avirao y| tivvAraMbhapariNao khuddo sAhassio nro|| vR. paJcAzravA-hiMsAdayastaiH pramattaH-pramAdavAn paJcAzravapramattaH pAThAntarataH paJcAzravapravRtto vA'tastribhiH prastAvAnmanovAkkAyaiH 'aguptaH' aniyantrito manogupyAdirahita ityarthaH, tathA 'SaTsu' pRthvIkAyAdiyu avirataH' anivRttastadupamardakatvAderiti gamyate, ayaM cAtIvArambho'pi syAdata Aha-tIvrA-utkaTAH svarUpato'dhvavasAyato vA''rambhAH-sAvadhavyA Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-34/1403 pArAstatpariNataH tatpravRttyA tadAtmatAM gataH, tathA 'kSudraH sarvasyaivAhitepI kArpaNyayukto vA, sahasA-aparyAlocya guNadoSAn pravartata iti sAhasikaH, cauryAdikRditi yo'rthaH, 'naraH' purupa uplkssnntvaatstryaadi| mU.(1404) niddhaMghasapariNAmo, nissaso ajiiNdio| eyajogasamAutto, kaNhalesaMtu pariName / / vR. 'niddhaMdhasa'tti atyantamaihikAmuSmikApAyazaGkAvikalo'tyantaM jantubAdhAnapekSo vA pariNAmo'dhyavasAyo vA yasya sa tathA 'nissaMso'tti 'nRzaMsaH' nistUMzo jIvAn vihiMsan manAgapi na zaGkate, niHzaMso vA-paraprazaMsArahitaH / 'ajitendriya:' anigRhItendriyaH, aneya tu pUrvasUtrottarArddhasthAna idamadhIyate tacceheti, upasaMhAramAha-ete ca te'nantaroktA yogAzcamanovAkAyavyApArA etadyogA:- paJcAzravapramattatvAdayastaiH samiti-bhRzamADityabhivyAptyA yuktaH-anvitaH etadyogasamAyuktaH kRSNalezyAM 'tuH' avadhAraNe kRSNalezyAmeva pariNamet' tadravyasAcivyena tathAvidhadravyasampatsphiTikavattaduparaJjanAttadrUpatAM bhajet, uktaM hi "kRSNAdidravyasAcivyAtpariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyeva tatrAyaM, lezyAzabdaH prayujyate / / " etena paJcAzravapramattatvAdInAM bhAvakRSNalezyAyA: sadbhAvopadarzanAdamISAM lakSaNatvamuktaM, yo hi yatsadbhAva eva bhavati sa tasya lakSaNaM yathauSpyamagneH, evamuttaratrApi lakSaNatvabhAvanA kaaryaa| mU.(1405) issAamarisaatavo, avijjamAyA ahiiriyaa| gehI paose ya saDhe, rasalolue sAyagavesae y|| vR. nIlalezyAlakSaNamAha-IrSyA ca paraguNAsahanamamarSazca-atyantAbhinivezo'tapazcatapoviparyayo'mISAM samAhAranirdezaH, 'avijja'tti 'avidyA' kusAstrarUpA mAyA-vaJcanAtmikA 'ahIkatA ca' asamAcAraviSayA nirlajjatA 'gRddhiH' abhikAGkSA viSayeSviti gamyate 'pradoSazca' pradveSo matublopAdabhedopacArAdvA sarvatra tadvAn janturucyate'ta eva zaThaH alIkabhASaNAt pramattaH prakarSeNa jAtyAdimadAsevanAt, pAThAntarataH zaThazca mattaH, tathA raseSu lolupo-lampaTo rasalolupaH, sAtaM-sukhaM tadgaveSakazca-kathaM mama sukhaM syAditi buddhimAn, mU. (1406) AraMbhA avirao, khuddo sAhassio nro| eyajogasamAutto, nIlalesaM tu prinnme| vR.'ArambhAt' prANyupamardAt 'avirataH' anivRttaH kSudraH sAhasiko naraH, etadyogasamAyukto nIlalezyAM pariNamet, 'tuH' prAgvatpunarartho vA 4 / / mU.(1407) vaMke vaMkasamAyAre, niyaDille anujjue| paliuMcaga ovahie, micchadiTThI anaarie| vR.'vakra:' vacasA vakrasamAcAraH' kriyayA nikRtimAn' manasA anRjukaH' kathaMcidRjUkartumazakyatayA 'paliucaga'tti pratikuJcaka:-svadoSapracchAdakatayA upadhiH-chA tena caratyaupadhikaH, sarvatra vyAjataH pravRtteH, ekArthikAni vaitAni nAnAdezajavineyAnugrahAyopAttAni, Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 34, [ ni. 549 ] mithyAdRSTiranAryazca prAgvat, mU. ( 1408 ) upphAlagaduduvAI ya, tene aviya maccharI / eyajogasamAuto, kAulesaM tu pariName / / vR. ' upphAlaga' tti utprAsakaM yathA para utprAsyate duSTaM ca rAgAdidopavadyathA bhavatyevaM vadanazIla utprAsakaduSTavAdI'ca: 'samuccaye 'stenaH 'caura: 'ca' prAgvat' apica' iti pUraNe 'matsaraH' parasampadasahanaM sati vA vitte tyAgAbhAva:, tathA cAhuH zAbdikAH - "parasampadAmasahanaM vittA-tyAgazca matsaro jJeyaH " iti, tadvAn matsarI, etadyogasamAyuktaH kApotalezyAM 'tuH' iti punaH pariNamet // nIAvittI acavale, amAI akuUhale / mU. ( 1409 ) vinIyavinae daMte, jogavaM uvahANavaM // 235 + vR. 'nIyAvitti'tti nIcairvRtti:- kAyamanovAgbhiranutsiktaH 'acapalaH' cApalAnupetaH 'amAyI' zAThyananvitaH 'akutUhala: ' kuhakAdiSvakautukavAnata eva 'vinItavinayaH ' svabhyastagurvAdhucitapratipattiH, tathA 'dAntaH' indriyadamena yogaH - svAdyAyAdivyApArastadvAn, 'upadhAnavAn' vihitazAstropacAraH, / mU. ( 1410 ) piyadhamme daDhadhamme, vajjabhIrU hiesae / eyajogasamAutto, teulesaM tu pariName // vR. 'priyadharmA' abhirucitadharmAnuSThAna: 'dRDhadharmA' aGgIkRtavratAdinirvAhakaH, , kimityevam ?, yataH 'vajja'tti varjyaM prAkRtatvAdakAralope avadyaM cobhayatra pApaM tadbhIruH 'hitaiSaka: ' muktigaveSakaH, pAThAntarato hitAzayo vA paropakAracetAH, paThyate ca- 'anAsave 'ti tatra ca na vidyante AzravA - hiMsAdayo yasyAsAvanA zravaH, etadyogasamAyuktastejolezyAM tu pariNamet // mU. (1411 ) payaNukkomAno ya, mAyAlobhe ya pynnue| pasaMtacitte daMtappA, jogavaM uvahANavaM // vR. pratanU - atIvAlpau krodhamAnau yasya sa tathA, caH pUraNe, mAyA lobhazca uktarUpaH pratanuko yasyeti zeSa:, ata eva prazAntaM -- prakar, gopazamavaccittamasyeti prazAntacitaH, dAnta:-3 - ahitapravRttinivAraNato vazIkRta AtmA yena sa tathA, yogAvAnupadhAnavAniti ca prAgvat, / .mU. (1412 ) tahA ya payaNuvAI ya, uvasaMte jiiMdie / eyajogasamAuto, pamhalesaM ta pariName // vR. tathA 'pratanuvAdI' svalpabhApakazcazabdo bhinnakramo yokSyate, 'upazAntaH' anudbhaTatayopazAntAkRtiH 'jitendriyazca' vazIkRtAkSaH, etadyogasamAyuktaH padmalezyAM tu pariNamet // avaruddANi vajjittA, dhammasukkANi saahe| pasaMtacitte daMtappA, samie gutte ya guttesu // mU. ( 1413) vR. 'Arttaraudre' uktarUpe dhyAne 'varjayitvA' parihRtya 'dharmazukle' prAgukte eva zubhadhyAne 'sAdhayeta' satatAbhyAsato niSpAdayet, yaH kIdRzaH san ? ityAha- prazAntacitto dAntAtmeti ca prAgvat, pAThAntaratazca dhyAyati yo vinItavinayo dAntaH 'samita: ' samitimAn 'guptazca' niruddhasamastavyApAraH 'guptibhi:' manoguptyAdibhiH, tRtIyArthe saptamI, - Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-34/1414 mU.(1414) sarAge vIyarAge vA, uvasaMte jiiNdie| eyajogasamAutto, sukkalesaM tu pariName / vR.sa ca 'sarAgaH' akSINAnupazAntakapAyatayA vItarAgo vA tato'nya upazAntaH pAThAntarataH 'zuddhayogo vA' nirdoSavyApAro jitendriyaH prAgvat, sa etadyogasamAyuktaH zuklalezyAM tu pariNamati, iha ca zubhalezyAsu keSAJcidvizeSaNAnAM punarupAdAne'pi lezyAntaraviSayatvAdapaunaruktyaM, pUrvapUrvApekSayottarottareSAM vizuddhitaH prakRSTatvaM ca bhAvanIyaM, viziSTalezyA vA'pekSyaivaM lakSaNAbhidhAnamiti na devAdibhirvyabhicAra AzaGkanIya iti dvAdazasUtrArthaH / / mU.(1415) assaMkhijjANosappiNINa ussappiNINa je smyaa| saMkhAIyA logA lesANa havaMti tthaannaaii|| vR. 'asaGghayeyAnAM' saGkhyAtItAnAm avasarpanti-pratisamayaM kAlapramANaM jantUnAM vA zarIrAyuHpramANAdikamapekSyahAsamanubhavantyavazyamityavapiNyo-dazasAgaropamakoTIkoTiparimANAstAsAM tathA tatparimANAnAmeva utsarpanti-uktanyAyato vRddhimanubhavantyavazyamityutsapiNyastAsAM ye 'samayA:' paramaniruddhakAlalakSaNAH, kiyanta ityAha- saGkhyAtItAH pAThAntarato'saGkhyeyA vA lokA asaGkhyeyalokapramitatvena yathA dazaprasthapramitatvena vrIhayo dazaprasthAH, tato'yamartha:-asaGkhyeyalokAkAzapradezaparimANAnilezyAnAM bhavanti sthAnAni prakarSApakarSakRtAni, azubhAnAM saMklezarUpANi zubhAnAM ca vizuddhirUpANi tatparimANAnIti zeSaH, yadvA asaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNInAM ye samayA gamyamAnatvAttAvanti lezyAnAM bhavanti sthAnAnIti kAlato'saGkhyAtA lokA iti ca kSetrataH sthAnamAnamevoktamiti sUtrArthaH / / mU. ( 1416) muhattaddhaM tu jahannA tittIsA sAgarA muhttaahiyaa| ukkosA hoi ThiI nAyavvA kinnhlesaae| mU.(1417) muhuttaddhaM tu jahannA dsuhipliymsNkhbhaagmbhhiyaa| ___ukkosA hoi TiI nAyavvA niillesaae| mU.(1418) muhuttaddhaM tu jahannA tinudahI pliymsNkhbhaagmbbhhiyaa| ukkosA hoi ThiI nAyabvA kaaulesaae|| mU.(1419) muhattaddhaM tu jahannA doNhu pliymsNkhbhaagmbbhhiyaa| ukkosA hoi ThiI nAyavvA teulesAe / mU. (1420) muhuttaddhaM tu jahannA dasaudahI hoi muhuttabbhahiyA / ukkosA hoi ThiI nAyabbA pmhelesaae| mU. (1421) muhuttaddhaM tu jahanA tittIsaM sAgarA muhutthiyaa| ukkosA hoi ThiI nAyavvA sukkalesAe / vR. muhUrtasyA? muhUrtArddhaH, tatkAlAtyantasaMyoge dvitIyA, iha ca samapravibAgasyAvivakSitatvAdantarmuhUrttamityuktaM bhavati, 'tuH' avadhAraNe tato muhUrtAddhameva jaghanyA 'tettIsa'tti trayastriMzat 'sAgarAIti padaikadeza'pi padaprayogadarzanAtsAgaropamANi 'muhutta'hiya'tti ihottaratra ca muhUrtazabdena muhUrtekadeza evoktaH, samudAyepu hi pravRttAH zabdA avayaveSvapi vartante yathA Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 adhyayana-34,[ ni.549] grAmo dagdhaH paTo dagdha iti, tatazcAntarmuhUrtAdhikAnyutkRSTA bhavati sthititivyA kRSNalezyAyAH, iha cAntarmuhUrtasyAsaGkhyebhedatvAdantarmuhartazabdena pUrvottarabhavasambandhyantarmuharttadvayamuktaM drssttvymevmuttrtraapi| ___ muhUrtArddhastu jaghanyA 'deze'ti dazazaGkhyAni udadhaya ityuktanyAyenodadhyupamAni kosrtha:?-sAgaropamANi 'paliya'tti tathaiva palyopamaM tasyAsaGkhyabhAgastenAdhikAni palyopamA saGkhyeyabhAgAdhikAnyutkRSTA bhavati sthitirjAtavyA nIlalezyAyAH, nanvasyA dhUmraprabhoparitanaprastaTaeva sambhavaH tatra ca 'aMtomuhuttami gae" tyAdivakSyamANanyAyata: pUrvottarabhavAntarmuhUrtadvayapalyopamAsaGkhyeyabhAgAbhyadhikadazasAgaropamaparimANaivAsau kiM noktA?, ucyate, uktaiva, palyopamAsaGkhyeyabhAga eva tasyApyantamuhUrtadvayasyAntarbhAvAt, tadasaGkhyeya-bhAgAnAM cAsakhyeyabhedatvAdihaitAvatparimANasyaivAsya vivakSitatvAnna virodhaH, evamuttaratrApi bhaavniiym| akSarasaMskArastUttareSu kRta eva, navaraM traya udadhayaH sAgaropamANi dvAvudadhI-dve sAgaropame, dazodadhayo-daza sAgaropamANi, 'tettIsaM'ti trayastriMzatsAgaropamANi, paThanti ca sarvatra 'muhutaddA utti, tatra muhUrta(dha) zabdena prAgvadantarmuhUrtasyoktatvAdantarmuhUrtakAlamiti sUtraSaTkArthaH / / samprati prakRtamupasaMharanuttaragranthasambandhamAhamU.(1422) esA khalu lesANaM AheNa ThiI u vaniyA hoi| causuvi gaIsu itto lesANa TiI u vucchaami| vR. spaSTameva, navaram 'odhena' iti sAmAnyena gatibhedAvivakSayetiyAvat, 'catasRSvapi gatiSu' narakagatyAdiSu pratyekamiti zeSaH, ataH' ityodhasthitivarNanAnantaramiti sUtrArthaH / mU.(1423) dasavAsasahassAiM kAui ThiI jahaniyA hoi| tinodahI paliya asaMkhejjabhAgaMca ukkosaa|| mU.(1424) tinudahIpaliovamamasaMkhabhAgo jhnnniiltthiii| dasaudahIpaliovamamasaMkhabhAgaM ca ukkosaa|| mU.(1425) dasaudahIpaliovamamasaMkhabhAgaM jahanniyA hoi| tittIsasAgarAiM ukkosA hoi kinnhaae| mU.(1426) esA neraIyANaM lesANa ThiI uvaniyA hoi| tena paraMvucchAmi tiriyamanussANa devaannN| mU.(1427) aMtomuhuttamaddhaM lesANa ThiI tahi tahiM jA u| tiriyANa narANaM vA vajjitA kevalaM lesN| mU.(1428) muhattaddhaM tu jahannA ukkosA hoi puvvakoDI u| navahiM varisehiM UNA nAyavvA sukklesaae| mU.(1429) esA tiriyanarANa lesANa ThiI u vanniyA hoii| tena paraMvucchAmi lesANa ThiI u devaannN|| mU.(1430) dasavAsasahassAiM kiNhAe ThiI jahaniyA hoi| paliyamasaMkhijjaimo ukkoso hoi kinnhaae| Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 uttarAdhyayana- mUlasUtram-2-34/1431 mU.(1431) jAkiNhAI ThiI khalu ukkosA sA u smymbhhiyaa| jahanneNaM nIlAe paliyamasaMkhaM ca ukkosaa||| mU. (1432) jA nIlAi ThiI khalu ukkosA sA usmymbhhiyaa| jahanneNaM kAUepaliyamasaMkhaM ca ukkosaa| mU.(1433) tena paraMvucchAmI teUlesA jahA surgnnaannN| bhavaNavaivANamaMtarajoisavemAniyANaM ca / / mU. (1434) paliovamaM jahannA ukkosA sAgarA u dunnh'hiyaa| paliyamasaMkhijjeNaM hoI bhAgeNa teuue| mU.(1435) dasavAsasahassAiM teUi ThiI jahaniyA hoi| dunnudahI paliovamaasaMkhabhAgaM ca ukkosaa|| mU.(1436) jA teUi ThiI khalu ukkosA usmybbhhiyaa| jahanneNa pamhAe dasa muhatta'hiyAI ukkosaa|| mU.(1437) jA pamhAi ThiI khalu ukkosA usmybbhhiyaa| jahantreNa sukkAe tittIsamuhuttamabbhahiyA / / vR.dazavarSasahasrANi kApotAyAH sthitirjaghanyakA bhavati, traya udadhayaH 'paliyamasaMkhejjabhAgaM ca'tti sUtratvAt palyopamAsaGkhyeyabhAgaM cotkRSTA, paThanti ca-'ukkosA tinnudahI paliyamasaMkhejjabhAga'hiya'tti spaSTama, iyaM ca jaghanyA ratnaprabhAyAM, tasyAM hi jaghanyato'pi dazavarSasahasrANyAyuriti, utkRSTA ca vAlukAprabhAyAM, tatrApyuparitanaprastaTanArakANAmeva, teSAmetAvatsthitikAnAmasAviti bhaavniiym|| traya udadhayaH palyopamAkhyeyabhAgazca makArasyAlAkSaNikatvAt casya gamyamAnatvAjjavanyA nIlAyAH sthitirdazodadhaya: palyopamAsaGkhyeyabhAgazcotkRSTA, ihApi jaghanyA vAlukAprabhAyAmetAvatsthitikAnAmeva, utkRSTA ca dhUmaprabhAyAmuparitanaprastaTanArakANAM, tatrApi yeSAmetAvatI sthitiriti mantavyA, ihottaratra ca pAThAntaraM dRzyate, tatra ca jaghanyasthitiH samayAdhikatvamuktaM tacca na budhyata iti na tadyAkhyA, dazodadhayaH palyomAsaGkhyeyabhAgo jaghanyikA bhavati prakramAsthitiH kRSNAyA iti sambandhaH, asyAzca dhUmaprabhAyAmetAvatsthitikeSveva nArakeSu sambhavaH, trayastriMzatsAgaropamANi utkRSTA bhavati kRSNAyAH, sthitiritIhApi prakramaH, iyaM ca mahAtamaH-- prabhAyAM, tatraivaitAvatpramANasyAyuSaH sambhavAt, ihaca nArakANAmuttaratra cadevAnAM dravyalezyAsthitirevaivaM cintyate, tadbhAvalezyAnAM parivarttamAnatayA'nyathA'pi sthiteH sambhavAt, uktaM hi "devANa nArayANa ya davvalesA bhavaMti eyaao| bhAvaparAvattIe suraNeraiyANa challesA / / " pUrvoktaM nigamayannuttaraM ca granthaM prastAvayannidamAha-'eSA' anantaroktA niraye bhavA nairayikAsteSAM sambandhinInAM lezyAnAM sthitiH' avasthitiH 'tuH' pUraNe varNitA' AkhyAtA bavati, 'tena'tti sUtratvAttataH 'param' ityagrato vakSyAmi prakramAllezyAnAM sthiti tiryagmanuSyANAM tathA devAnAm / / yathApratijJAtamevAha-'aMtomuttamaddha'tti 'antarmuhurtAddhAm' antarmuhUrttakAlaM Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 34, [ ni. 549 ] 239 lezyAnAM sthitirjaghanyotkRSTA ceti zeSaH, katarA'sau ? ityAha- 'yasmin ' iti pRthivIkAyAdau saMmUrchimamanuSyAdau ca yAH kRSNAdyAH 'tuH' pUraNe tirazcAM manuSyANAM madhye saMbhavanti tAsAm, etA hi kvacitkAzcitsaMbhavanti, yata AgamaH -- "puDhavikAiyANaM bhaMte! kailesAto pantrattAo ?, goyamA ! cattAri lesAo, taMjahA - kaNhalesA jAva teulesA, AuvaNapphaikhAiyANavi evaM ceva, teuvAubeiMdiyateiMdiyattauriMdiyANa jahA neraiyANaM paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! chalesAo kaNhA jAva sukkalesA, mAnussANaM pucchA, goyamA ! cha eyAo ceva, saMmucchimamaNussANaM pucchA, goyamA ! jahA neraiyANaM // nanvevaM zuklalezyAyA apyanturmuhUrtameva sthitiH prAtetyAzaGkyAha-varjayitvA kevalAM zuddhAM lezyAM zuklalezyAmitiyAvat / asyAzca yAvatI sthitistAmAha- 'muhuttaddhaM tu 'tti prAgvadantarmuhUrtameva jaghanyA utkRSTA bhavati pUrvakoTI 'tuH ' vizeSaNe, sa ca jaghanyasthityapekSayA'syA uktameva vizeSaM dyotayati, navabhivarSairnyUnA jJAtavyA zuklezyAyAH sthitiriti prakramaH, iha ca yadyapi kazcitpUrvakoTyayuraSTavArSika eva vratapariNAmamApnoti tathA'pi naitAvadvayaHsthasya varSaparyAyAdarvAk zuklalezyAyA: sambhava iti navabhirvarSainyUnA pUrvakoTirucyate / 'esA' sUtraM spaSTameva / pratijJAtAnurUpamAha--dazavarSasahasrANi kRSNAyAH sthitirjaghanyakA bhavati, bhavanapativyantareSu cAsyAH sambhavasteSAmeva jaghanyato'pyetAvatsthitikatvAt, uktaM ca- "dasa bhavanavaNayarANaM vAsasahassA liI jahatreNaM" ti, 'paliyamasaMkhejjaimo 'tti palyopamAsaGkhyeyatamaH prastAvAd bhAga utkRSTA bhavati kRSNAyAH sthitiriti prakrama, evaMvidhavimadhyamamAyuSAmeva bhavanapativyantarANAmiyaM dRSTavyA / samprati nIlAyAH sthitimAha yA kRSNAyAH sthiti: 'khaluH' vAkyAlaGkAre 'utkRSTA' anantaramuktarUpA 'sA u'tti saiva 'samayamabbhahiya'tti samayAbhyadhikA jaghanyena nIlAyAH, 'paliyamasaMkhijja'tti prAgvatpalyopamAsaGkhyeyazca bhAga utkRSTA sthitirnavaramuktahetoreva vRhattaro'yamasaGkhyeya bhAgo gRhyate / yA nIlAyAH sthitiH khalUtkRSTA 'sAu'tti saiva samayAbhyAdhikA jaghanyena kApotAyAH palyopamAsaGkhyeyazca bhAga utkRSTA sthitiH, etAvadAyuSAmeva bhavanapativyantarANAmime mantavye, ihApyuktahetoreva pUrvasmAdbRhattaro'saGkhyAta bhAgaH parigRhyate / itthaM nikAyadvaya bhAvinImAdyalezyAtrayasthitimupadarzya samastanikAyamAvinIM tejolezyAsthitimabhidhAtuM pratijJAsUtramAha- 'tena' tti tataH paraM pravakSyAmi tejolezyAM, 'yathe 'ti yenAvasthAnaprakAreNa suragaNAnAM bhavati tathetyupaskAraH, kimanyataranikAyAnAmevAmISAmutAnyathetyAhabhavanapativANamaMtarajyotirvaimAnikAnAM caturnikAyAnAmiti yo'rtha:, 'ca: ' pUraNe, pratijJAtamevAha-palyopamaM jaghanyA utkRSTA 'sAgara' tti sAgaropame 'tuH ' prAgvat 'dve' dvisaGkhye adhike-argala, kiyatetyAha-palyopamAsaGkhyeyeneti yogaH, bhavati taijasyAH sthitiriti prakramaH, iyaM ca sAmAnyopakrame'pi vaimAnikanikAyaviSayatayaiva neyA, tatra ca saudharmezAnadevAnAM jaghanyata utkRSTatazcaitAvadAyuSaH sambhavAt upalakSaNaM caitaccheSanikAyate jo lezyAsthite:, tatazca bhavanapativyantarANAM jaghanyato dazavarSasahasrANi utkRSTatastu bhavanapatInAM sAgaropamamadhikaM, vyantarANAM ca palyopamaM jyotiSkANAM tu jaghanyataH palyopamASTabhAgaH, utkRSTastu varSalakSAdhikaM Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-34/1437 palyopamam, etAvanmAtrAyA evaipAM jaghanyata utkRSTatazcAyuHsthiteH smbhvaat| 'dasavAsa sahassAI' ityAdi spaSTameva, navaramana nikAyabhedamanaGgokRtyaiva lezyAsthitiruktA, iha ca dazavarSasahasrANi jaghanyA tejasyAH sthitirabhihitA, prakramAnurUpyeNa tu yotkRSTA kApotAyA: sthitirasAvevAsyAH samayAdhikA prApnoti, adhIyetaca kecanAnantarasUtratrayasthAne'jA kAUi ThiI khalu ukkose'tyAdi tadatra tattvaM na vidmH| padmAyAH sthitimAha-padmAyA: sthitimAha-yA tejasyAH sthitiH khalUtkRSTA 'sA utti saiva samayAbhyadhikA jaghanyeya padmAyAH sthitiriti prakramaH, 'daza tu' iti dazaiva prastAvAtsAgaropamANi muhUrttAdhikAnyutkRSTA, iyaM ca jaghanyA sanatkumAre utkRSTA ca brahmaloke, tayorevaitadAyuSkasambhavAt, Aha-yadIhAntarmuhUrtamadhikamucyate tataH pUrvatrApi kiM na tadadhikamucyate? devabhavalezyAyA eva tatra vivakSitatvAt, pratijJAtaM hi tena paraMvocchAmilesANa ThiI tu devANaM'ti, evaM satIhAntarmuhUrtAdhikatvaM virudhyate, na abhiprAyAparijJAnAt, atra hi prAguttarabhavalezyA'pi "aMtomuhuttaMmi gae"tti vacanAddevabhavasambandhinyeveti pradarzanArthamitthamuktamiti na virodha iti bhAvanIyam / zuklalezyAsthitimAha-yA padmAyAH sthitiH khalUtkRSTA 'sA utti saiva samayAbhyadhikA jaghanyeya zuklAyA: sthitiriti prakramaH, trayastriMzat 'muhuttamabbhaya'tti prAgvamuhUrttAbhyadhikAni sAgaropamANyutkRSTeti gamyate, asyAzca lAntakAbhidhAnaSaSThadevalokAtprabhRti yAvatsarvArthasiddhastAvatsambhavaH, atraivaitAdAyuSaH sadbhAva itikRtveti pnycdshsuutraarthH|| uktaM sthitidvAraM, sAmprataM gatidvAramAhamU.(1438) kiNhA nIlA kAU titrivi eyAo ahmmlesaao| eyAhi tihivi jIvo duggaiM uvvjjii| vR.kRSNA nIlA kApotAstisro'pyetA adharmalezyAH, pApopAdAnahetutvAt, pAThAntarato'dhamalezyA vA, tisRNAmapyavizuddhatvenAprazastatvAt, yadyevaM tataH kimityAha-'etAbhiH' anantaroktAbhiH 'tisRbhirapi' kRSNAdilezyAbhiH 'jIvaH' jantuH 'durgati' narakatiryaggatirUpAm 'upapadyate' prApnoti, subvyatyayAdvA durgatau 'upapadyate' jAyate, saMkliSTatvena tatprAyogyAyuSa eva tadvatAM bandhasambhavAditi bhaavH| mU.(1439) teu pamhA sukkA tinnivi eyAu dhmmlesaau| eyAhi tihivi jIvo suggaiM uvvjjii| vR.tathA taijasI padmA zuklAstisro'pyetA: 'dharmalezyA:' pradhAnalezyAH, vizuddhatvenAsA dharmahetutvAt, tathA cAgama:-"tao lesAo avisuddhAo tao visuddhAo tato pasatthAo tao apasatthAo tao saMkiliTThAo tao asaMkiliTThAo tao duggatigAmiyAo tao sugtigaamiyaao|" ata eva 'etAbhistisRbhiH' taijasyAdilezyAbhirjIvaH 'sogati ti 'sugarti' devamanuSyagatilakSaNAM muktiM vopapadyate, yadvA prAgvatsugatau 'utpadyate' jAyate, tathAvidhAyubandhataH sakalakarmApagamatazceti sUtradvayabhAvArthaH / uktaM gatidvAraM, sAmpratamAyurAvasaraH, tatra ca yasyA lesyAyA yadAyuSo mAnaM tatsthitidvAra evArthato'bhihitam, iha tvidamucyate-avazyaM hi janturyallezyeSUtpadyate tallezya eva mriyate, Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-34,[ ni.549 ] 241 yata AgamaH.. "jallasAiM davcAI pariyAittA kAlaM karei talleso uvavajjai"tti, tatheheva vakSyati "aMtomuhuttaMmi gae" ityAdi tatra janmAntarabhAvilezyAyAH kiM prathamasamaye parabhavAyupa udaya Ahokhiccaramasamaye'nyathA veti saMzayApanodAnAyAhama.(1440) lesAhi sacAhiM paDhame samayaMmi prinnyaahit| nahu kassai utravatti pare bhave asthi jiivss|| ma. (1441) lesAhiMsavAhiM carame samayaMmi pariNayAhiM tu / nahu kassai uvavattipire bhave asthi jiivss| ma.(1442) aMtamuhattaMmi gae aMtamuhattami sesae cev| lesAhiM pariNayAhiM jIvA gacchati prloy|| va. 'lezyAbhiH' uktarUpAbhiH' 'sarvAbhiH' iti paiibharapi prathame samaye tatpratipattikAlApekSayA pariNatAbhiH' prastAvAdAtmarUpatAmApannAbhiH, lakSaNe tRtIyA, 'tuH' pUraNe 'na hu' naiva kasyApi 'uvavatti'tti 'utpatti:' utpAda:, paThyate ca 'navi kassavi uvavAo'tti sugama, 'pare' anyasmin 'bhave' janmani bhavati' vidyate 'jIvasya' jntoH| tathA lezyAbhiH sarvAbhiH carame samaye ' ithyantasamaye pariNatAbhistu nahu' naiva kasyApyutpattiH pare bhave bhavati jiivsy| kadA tahIiM? ityAha__ antarmuhUrte 'gata eva' atikrAnta eva tathA'ntarmuhUrte zepake caiva-avatiSThamAna eva lezyAbhiH pariNatAbhirupalakSitA jIvA gacchanti 'paralokaM' bhavAntaram, itthaM caitanmatikAle bhAvibhavalezyAyA utpattikAle vA'tItabhavalezyAyA antarmuhUrtamavazyambhAvAt, na tviha viparItamavadhAryate-antarmuhUrta eva gata ityantamuhUrta, eva zepaka iti ca, devanArakANAM svasvalezyAyAH prAguttarabhavAntarmuhUrtadvayasahitanijAyu:kAlaM yAvadavasthitatvAt, uktaM hi prajJApanAyAm"jallesAI davvAiM AyatittAM kAlaM kareti tallesesu uvavajjai'tti, tathA 'kaNhalese neratie kaNhalesesu neraiesu uvavajjati kaNhalesesu uvvaTTai, jallese uvavajjai tallese uvvadRti, evaM nIlalesevi kAulesevi, evaM asurakumArA jAva vemANiya"tti, anenAntarmuhUrtAvazeSa AyuSi parabhavalezyApariNAma ityuktaM bhavatIti suutrtryaarthH|| itthaM lezyAnAM nAmAMdyabhidhAya sAmpratamadhyayanArthamupasaMjihIrSurupadezamAhamU.(1443) tamhA eyAsi lesANaM, anubhAvaM viyaanniyaa| appasatthAu vajjittA, pasatthAo ahiTThae muni / tibemi / / vR.'tamha'tti yasmAdetA aprazastA durgatihetavaH prazastAzca sugatihetavastasmAt 'etAsAm' anantaramuktAnAM lezyAnAm 'anubhAgam' uktaMrUpaM 'vijJAya' vizeSeNAvabudhya aprazastA: kaSNAdyAstisro varjayitvA 'prazastAH' tejasyAdyAstisraH 'adhitiSTheta' bhAvapratipattyA''zrayenmuniriti zeSa iti sUtrArthaH / 'iti' parisamAptau, bravImIti pUrvavat, nayAzca praagvt|| adhyayanaM-34-samAptam / muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAditA uttarAdhyayanasUtre catustriMzattam adhyayanasya bhadrabAhusUri viracitA evaM zAntyAcArya viracittA TIkA prismaaptaa| | 29/16 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-35/1443 (adhyayanaM-35-anagAramArgagatiH / vR. vyAkhyAtaM lezyAdhyayananAmakaM catustriMzamadhyayanama, adhunA paJcatriMzamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH- anantarAdhyayane lezyA abhihitAH, tadabhidhAne cAyamAzayaH- azubhAnubhAvalezyAtyAgataH zubhAnubhAvA eva lezyA adhiSThAtavyAH, etacca bhikSuguNavyavasthitena samyagvidhAtuM zakyaM, tadyavasthAnaM ca tatparijJAnata iti tadarthamidamArabhyate, etatsambandhAgatasya cAsyAnuyogadvAracatuSTayaM prAgvavarNanIyaM yAvatrAmanippannanikSepe anagAramArgatiriti nAma, ato'nagAramArgagatInAM trayANAmapi padAnAM nikSepAyAha niyuktikRt ni. [549] anagAre nikkhevo cauvviho duvihe hoi naayvvo| ni. [550] jANagabhaviyasarIre tavvairite aninnhgaaiisu| bhAve sammaddiTTI agAravAsA vinimmukko| ni. [551] maggagaINaM duNhavi puvuddiTTo cukknikkhevo| __ ahigAro bhAvamagge siddhigaIe u nAyavyo / vR. gAthAtrayaM spaSTameva, navaraMtadyatiriktazca nihnavAdipu, AdizabdAdanyeSvapi caritrapariNAmaM vinA gRhAbhAvavatsu, nirdhAraNe saptamI, tatazca yasteSu madhye 'nagAratvena loke rUDha ityupaskAraH, sa tadyatirikto dravyAnagAro, bhAve 'samyagdRSTiH' samyagdarzanavAnnizcayato yatsamyaktvaM tanmaunamiti caritrI agAravAsenAgArapAzena vA prAkRtattvAttRtIyArthe paJcamI vizepeNa-tatpratibandhaparityAgarUpeNa nirmuktaH-tyakto vinirmukto'nagAraiti prakramaH, tathA mArgagatyordvayorapi, pUrvatramokSamArgagatinAmanyadhyayane uddiSTa:-kathita: pUrvoddiSTaH, itthamepAM caturvidhatvena keneha prakRtamityAhaadhikAra: 'bhAvamaggi'tti subbyatyayAd 'bhAvamArgeNa' samyagdarzanajJAnacAritralakSaNena siddhigatyA cArthAdbhAvagatyA upalakSaNatvAdbhAvAnagAreNa ca jJAtavya iti gaathaatryaavyvaarthH| gato nAmaniSpano nikSepaH, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM taccedammU. (1444) suNeha me egamanA, magaM savvannu (buddhehi) desiyN| jamAyaraMto bhikkhU, dukkhAnaMtakaro bhave // vR. 'zRNuta' AkarNayata 'me' mama kathayata iti zepaH, ekAgramanasaH, ko'rtha ? -ananyagatacittAH santaH ziSyA iti zeSa, kiM tat ? ityAha-'mArgam' uktarUpaM prakramAnmukterbudhaiHavagatayathAsthitavastutattvairutpanna kevalairarhadbhiH zrutakevalibhirgaNadharAdibhirvetyuktaM bhavati, dezitaM-pratipAditamarthataH sUtratazca, tameva vizeSayitumAha-'yam' iti mArgam 'Acaran' AsevamAnaH 'bhikSuH' anagAra: 'duHkhAnAM' zArIramAnasAnAmantaH-paryantastatkaraNazIlo'ntakara: 'bhavet' syAt, sakalakarmanirmUlanata iti bhAvaH, tadanenAsevyAsevakasambandhenAnagArasambandhitvaM mArgasya tatphalaM ca muktigatiriti darzitaM, tatazcAnagAramArgaM tadgati ca zRNutetya(rthata) uktaM bhavatIti sUtrArthaH // yathApratijJAtamevAhamU. (1445) gihavAsaM parikhajjA, pancajjAmassie munii| ime saMge viyANijjA, jehi sajjaMti mAnavA / / Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 adhyayanaM-35,[ ni. 551] mU. (1446) taheva hiMsaM aliyaM, cojja abbabhasevaNaM / icchakAmaM ca lobhaM ca, saMjao privjje| ma.(1447) manoharaM cittadharaM, malladhUvanavAsiyaM / sakavADaM paMDarulloyaM, manasAvi na patthae / mU. (1448) iMdiyANi ubhikkhussa, tArisaMmi uvsse| dukarAI [tu dhAreuM] nivAreuM, kAmarAgavivaDDaNe / / mU.(1449) susANe sunnagAre vA, rukkhamUle va ikko| pairike parakaDe vA, vAsaM ttth'bhiroye| mU.(1450) phAsuyaMmi anAbAhe, itthIhiM anbhidde| tattha saMkappae vAsaM, bhikkhU prmsNje| mU.(1451) na sayaM gihAiMkucijjA, neva annehi kaare| gihakammasamAraMbhe, bhUyANaM dissae vho|| mU.(1452) tasANaM thAvarANaM ca, suhumANaM bAyarANa ya / tamhA gihasamAraMbhaM, saMjao privjje| mU.(1453) taheva bhattapAnesu, payaNe payAvaNesu ya / pANabhUyadayaTThAe. na pae na payAvae / mU.(1454) jaladhananissiyA jIvA, puddhviiktttthnissiyaa| hammati bhattapAnesu, tamhA bhikkhU na payAvae / mU. (1455) visappe savvao dhAre, bhupaannvinaasnne| natthi joisame satthe, tamhA joI ndiive|| mU.(1456) hirannaM ca jAyarUvaM ca, manasAvina ptthe| samaliGgakaMcaNaM bhikkha, virae kyvikke| mU.(1457) kiNaMto kaio hoi, vikiNaMto avaannio| kayavikkayami valuto, bhikkhU havai taariso|| ma.(1458) bhikkhiyavyaM na keyavvaM, bhikkhuNA bhikkhvittinnaa| kayavikkao mahAdoso, bhikkhavittI suhAvahA / / mU. (1459) samuyANaM uMchamesijjA, jhaasuttmnnidiyN| lAbhAlAbhaMmi saMtuThe, piMDavAyaM munii|| mU.( 1460) alolo na rase giddho, jinbhAdato amucchio| na rasahAe bhujijjA, javaNaTThAe mhaamunii| mU.(1461) accaNaM rayaNaM ceva, vaMdanaM pUaNaM thaa| iDDIsakkArasammANaM, manasAvina ptthe| ma.(1462) sukaM jhANaM jhiyAijjA, aniyANe akiNcnne| vosaDhakAe viharijjA, jAva kAlassa pjjo|| Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-35/1463 mU.(1463) nijjUhiUNa AhAraM, kAladhamme uvhie| caiUNa mAnusa budi, pahU dukkhA vimuccii| ma.(1464) nimmamo nirahaMkArI, vIyarAo anaasvo| saMpatto kevalaM nANaM, sAsayaM prinibbudde| tibemi|| vR. 'gRhavAsaM gRhAvasthAnaM yadivA gRhameva vA pAravazyahetutayA pAzo gRhapAzastaM 'parityajya' parihatya pravrajyAM' sarvasaGgaparityAgalakSaNAM bhAgavatI dIkSAm 'AzritaH' pratipanno muniH 'imAn' pratiprANi pratItatayA pratyakSAn 'saGgAn' putrakalatrAdIstatpratibandhAn vA 'vijAnIyAt' bhavahetavo'moti vizeSaNAvabudhyeta, nizcayato niSlasyAsattvAjjJAnasya ca viratiphalatvAtpratyAcakSItetyuktaM bhavati, saGgazabdavyutpattimAha-'jehiM'ti subbyatyayAt yeSu 'sajyante pratibadhyante, athavA yaiH saGgaiH 'sajyante' saMbadhyante jJAnAvaraNAdikarmaNeti gamyate, ke te?'mAnavAH' manuSyA upalakSaNatvAdanye'pi jantavaH / 'tathA' iti samuccaye 'eve'ti pUraNe hiMsAM' prANavyaparopaNam 'alIkam' anRtabhASaNaM 'cauryam' adattAdAnam 'abrahmasevanaM' maithunAcaraNamicchArUpa: kAma icchAkAmastaM vA-aprAptavastukAGkSArUpaM 'lohaM ca' labdhavastuviSayagRddhAtmakam, anenobhayenApi parigraha uktastataH parigrahaM ca saMyataH' yati: 'parivarjayet' prihret| anena mUlaguNA uktAH , etadyavasthitasyApi ca zarIriNo'vazyamAzrayAhArAbhyAM prayojanaM, tayozca tadatIcArahetutvamapi kadAcitsyAditi manvAnastatparihArAya sUtrapaTkena tAvadAzrayacintAM prati yatate-'manohara' cittAkSepakaM, kiM tat ?-citrapradhAnaM gRhaM citragRhaM, tadapi kIdRzaM?- mAlyaiH-granthitapuSpaidhUpanaizca-kAlAguruturupkAdisambandhibhirvAsitaM-surabhIkRtaM mAlyadhUpanavAsitaM, saha kapATena pratItena vartata iti sakapATaM tadapi 'pANDurollocaM' zvetavastravibhUSitaM manasA'pyAstAM vacasA 'na prArthayet' nAbhilapet, kiM punastatra tiSThediti bhAvaH / ___ ki punarevamupadizyate ? ityAha-'indriyANi' cakSurAdIni 'tuH' iti yasmAt 'bhikSoH' anagArasya tAdRze' tathAbhUte 'upAzraye' Azraye duHkhena kriyantekarote: sarvadhAtvarthatvAcchakyante duSkarANi-duHzakAnItyarthaH 'tuH evakArArtho duSkarANyeva dhArayitum' unmArgapravRttiniSedhato mArga eva vyavasthApayituM, paThyate-duSkarANi 'nivAretu'ti, tatrApi 'nivArayitum' iti niyantrituM svasvaviSayapravRtteriti gamyate, kIzi?- kAmyamAnatvAtkAmA-manojJA indriyaviSayAsteSu rAga:-abhiSvaGgastasya vivarddhane vizeSeNa vRddhihetau kAmarAgavivaddhane, tathA ca tathAvidhacittavyAkSepasambhavAtkasyacinmUlaguNasya kathaJcidatIcArasambhavo doSa ityevamupadizyata iti bhAvaH / evaM tahi kva kIzi sthAtavyamityAha-'zmazAne' pretabhUmau 'zUnyAgAre' udvasitagRhe 'vA' vikalpe vRkSamUle vA' pAdapasamIpe 'ekadA' ityekasmiMstathAvidhAkAle, paThyateca-'ekkato'tti 'ekakaH' rAgadveSaviyuto'sahAyo vA tathAvidhayogyatayA parAkye' parasambandhini tathAvidhapratibandhenAsvIkRte pAThAntarataH patirikke' dezIbhASayA ekAnte' syAdyasaGkale 'parakRte' paraiHanyairniSpAdite svArthamiti gamyate 'vA' samuccaye 'vAsam' avasthAnaM 'tatra' zmazAnAdau 'abhirocyet' pratibhAsavedAdAtmane bhikSurityuttareiNa yogaH / Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 35 [ ni. 551] 'prAsuke' acittIbhUtabhUbhAgarUpaM, tathA'vidyamAnA vAdhA''tmanaH pareSAM vA''gantukasattvAnAM gRhasthAnAM ca yasmiMstattathA 'strIbhi:' aGganAbhirupalakSaNatvAtpaNDakAdibhizca 'anabhidute' anupadrutaM tadupadravavirahita ityarthaH, etAni hi muktipathapratipanthitvena tatpravRttAnAmupadrava hetubhUtAnItyevamabhidhAnaM 'tatre 'ti prAgaktavizeSaNe zmazAnAdau samyakkalpayet kuryAtsaGkalpayet, kaM ? - vAsaM, bhikSaNazIlo bhikSuH, sa ca zAkyAdirapi syAdata Aha- paramaH -pradhAnaH sa ceha mokSastadarthaM samyag yatate paramasaMyataH, jinamArgaprapanna ityuktaM bhavati, tasyaiva muktimArga prati vastutaH samyagyatnasambhavAt prAgvAsaM tatrAbhirocayedityukte rucimAtreNaiva kazcituSyediti tatra saGkalpayedvAsamityabhidhAnam / nanu kimiha parakRta iti vizeSaNamuktamityAzaGkayAha na 'svayam' AtmanA 'gRhANi' upAzrayarUpANi 'kurvIta' vidadhIta naiva 'anyaiH' gRhasthAdibhiH 'kArayet' vidhApayedupalakSaNatvAnnApi kurvantamanumanyeta, kimiti ?, yato gRhaniSpattyarthaM karmaM gRhakarma-iSTakAmRdAnayanAdi tadeva samArambhaH - prANinAM paritApakaratvAt uktaM hi-"paritAvakaro bhave samAraMbho "tti, yadvA tasya samArambhaH pravarttanaM gRhakarmasamArambhastasmin 'bhUtAnAm' ekendriyAdiprANinAM 'dRzyate' pratyakSata evopalabhyate, ko'sau ? - 'vadhaH ' vinAzaH / bhUtAnAM vadha ityuktaM tantra mA bhUtkeSAJcidevAsAktyizaGkyAha- 'trasAnAM' dvIndriyAdInAM 'sthAvarANAM' pRthivyAdyekendriyANAM 'ca: ' samuccaye teSAmapi 'sUkSmANAm' atizlakSNAnAM zarIrApekSayA na jIvapradezApekSayA, tasyAmRrttatayaivaM prAgavyavahArAyogAt, 'bAdarANAM ca' evameva sthUlAnAM yadvA sUkSmanAmakarmodayAtsUkSmANAM teSAmapi pramAdato bhAvahiMsAsambhavAdvAdasnAmakarmodayAcca bAdarANAm, / upasaMhartumAha-'tamha' tti yasmAdevaM bhUtavadhastasmAdgRhasamArambha 'sayata:' samyahiMsAdibhya uparato 'nagAra ityarthaH 'parivarjayet' pariharet, itthamAzrayacintAM vidhAyAhAracintAmAha-'tathaiva' tenaiva prakAreNa bhaktAni ca - zAlyodanAdIni pIyanta iti pAnAni - payaHprabhRtIni tAni ca bhaktapAnAni teSu, pacanAni ca - svayaM vikledApAdanakvathanAni pAcanAni ca-tAnyevAnyaiH pacanapAcanAni teSu ca bhutavadho dRzyata iti prakramaH, tataH kimityAha-prANAdvIndriyAdayo bhUtAni pRthivyAdIni teSAM dayA rakSaNaM prANabhUtadayA tadarthaM taddhetoH, kimuktaM bhavati?-pacanapAcanapravRttAnAM yaH saMbhavI jIvopadhAtaH sa mA bhUditi na pacetkhato bhaktAdIti prakramo nApi pAcayettadevAnyaiH / amumevArthaM spaSTataramAha-jalaM ca-pAnIyaM dhAnyaM ca - zAlyAdi tatrizritAH- tatrAnyatra cotpadya ye tanniyA sthitA dUtarakabhujagelikApipIlikAprabhRtaya upalakSaNatvAttadrUpAzca 'jIvAH' prANina:, evaM pRthvIkASThanizritA ekendriyAdayo hanyante bhaktapAneSu prakramAtpacyamAnAdiSu, yata evaM tasmAdbhikSurna pAcayet, avergasyamAnatvAtpAcayedapi na kiM punaH svayaM pacet, anumatiniSedhopalakSaNaM caitat / 245 amaraM ca visarpatIti visarpa- svalpamapi bahu bhavati, yata uktam- " aNa thovaM vana thovaM aggI thova" mityAdi, sarvataH sarvAsu dikSu dhAreva dhArA - jIvavinAzikA zaktirasyeti sarvato dhAraM sarvadigavasthitajantUpaghAtakatvAt, uktaM ca- "pAINaM paDINaM vAvI" tyAdi, ata eva 'bahuprANavinAzanam' anekajIvajIvitavyaparopakaM 'nAsti' na vidyate 'jyoti: - Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-35/1464 samam' agnitulyaM zasyante-hiMsyante'nena prANina iti zastra -praharaNamanyaditi gamyate tasyAvisarpatvAdasarvatodhAratvAdalpajantRpaghAtakatvAcceti bhAvaH, sarvatra liGgavyatyayaH prAgvat, yasmAdevaM tasmAt 'jyotiH' vaizvAnaraM 'na dIpayet' na jvAlayet, anena ca pacanasyAgnijvalanAvinAvAvitvAttatparihAra eva samarthitaH, itthaM ca vizeSaprakrame ca sAmAnyAbhidhAnaM prasaGgataH zItApanodAdiprayojane'pi tadArambhaniSedhArtham, AdhAkarmAdikA vA vizuddhakoTiranenaivArthataH parihAryoktA, tadaparihAre AvazyambhAvI pacanAnumatyAdiprasaGga iti| nanvevaM jIvavadhanimittatvameva pacanAdeniSedhanibandhanaM, tacca nAsti krayavikrayayorita yuktamevAbhyAM nirvahaNa(meva)mapikasyacidAzaGkA syAdatastadapanodAya hiraNyAdiparigrahapUrvakatvAtayostanniSedhapUrvakaM sUtratrayeNa tatparihAramAha-'hiraNyaM' kanakaM 'jAtarUpaM rUpyaM cakAro'-- nuktAzeSadhanadhAnyAdisamuccaye 'manasA'pi' cittenApyAstAM vAcA 'na prArthayet' mamAmukaM syAditi, apergamyamAnatvAtprArthayedapi na, kiM punaH parigRhNIyAt?, kIdRzaH san? -same-pratibandhAbhAvatastulye leSTukAJcane-mRtpiNDakhaNDakanake asyeti samaleSTukAJcanaH,evaMvidhazca san bhikSuH 'virata: nivRttaH syAditi zeSaH, kutaH?-krayo-mUlyenAnyasambandhinastathAvidhavastunaH svIkAro vikrayazca-tasyaivAtmIyasya tathAvidhavastujAtenAnyasyadAnaM, krayazca vikrayazca krayavikrayamiti samAhAra stasmAt, paJcamyarthe saptamI, viSayasaptamI vA, tatra ca-krayavikrayaviSaye, 'virata:' iti viratimAnityarthaH / kimityevam ? ata Aha- . koNAnaH-parakIyaM vastu mUlyenAdadAna: krayo'syAstIti krayiko bhavati-tathAvidhetaralokasadRza eva bhavati, vikrINAnazca-svakIyaM vastu tathaiva parasya dadadvaNigU bhavati, vANijyapravRttatvAditi bhAvaH, ata eva ca 'krayavikraye' uktarUpe 'vartamAnaH' pravarttamAno bhikSurbhavati na tAdRzo, gamyamAnatvAdyAdazaH sUtrAbhihito bhAvabhikSariti bhaavH| tataH kimityAha-'bhikSitavyaM' yAcitavyaM tathAvidhaM vastviti gamyate, 'na' naiva'kretavyaM' mUlyena grahItavyaM, kena?-bhikSuNA, kIdRzA?-bhikSayaiva vRttiH-vartanaM nirvahaNaM yasyAsau bhikSAvRttistena, uktaM hi-"savvaM se jAiyaM hoinasthi kiMci ajAiyaM"ti, krayavikrayavadbhikSA'pi sadoSaiva bhaviSyatIti mantadhIrmanyate, tata Aha-krayazca vikrayazca krayavikrayaM vyavacchedaphalatvAdasya tadeva mahAdoSamuktanyAyataH, liGgavyatyayazca prAgvat, bhikSayAvRttibhikSAvRttiH zubhaM-ihalokaparalokayo: kalyANaM sukhaM vA tadAvahati-samantAtprApayatIti zubhAvahA sukhAvahA vA, anena krItadoSaparihAra uktaH, sa caashessvishuddhkottigtdossprihaaroplkssnnm| mikSitavyamityuktaM, tacca dAnazrAddhAdivezmani kvacidekatraiva syAdata Aha-'samudAna' maikSaM na tvekabhikSAmeva taccoJchamiva uJcham-anyAnyavezmataH svalpaM svalpamAmIlanAt, madhukaravRttyA hi bhramata Idageva bhavatItyevamuktam, 'eSayet' gaveSavet, etaccotsUtramaSi . syAdityAha-sUtram-AgamastadanatikrameNa yathAsUtram-AgamAbhihitodgamaiSaNAdyabAdhAta ityuktaM bhavati, tata eva 'aninditaM' ziSTanindyena svaparaprazaMsAdihetunA'nutpAdita jAtyAdijugupsitajanasambandhi vA na bhavati, tathA lAbhazcAlAbhazca lAbhAlAbhaM tasmin saMtuSTaHodanAdeH prAptAvaprAptau ca santoSavAn na tu vAJchAvidhuritacitta iti bhAvaH, iha ca lAbhe'pi Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-35,[ ni. 551] 247 vAlonarottaravastuviSayatvena bhAvanIyA, piNDyata iti piNDo zikSA tasya pAtaH patanaM prakramA... tyAtre'sminniti piNDapAtaM bhikSA'TanaM tat 'caret' Aseveta 'muniH' iti tapasvI, pAThAntaratazca piNDasta pAta: piNDapAtastaM gavapayet, ubhayatra ca vAkyAntavipayatvAdaponaruktyam / itthaM ca piNDagavApya yathA bhuJjIta tathA''ha-'alolaH' na sarasAnne prApte lAmpaTyavAn, na 'rase' snigdhamadhurAdau 'gRddhaH' prAptAbhikAGkSAvAn, kathaM caivaMvidhaH?, yataH 'jibbhAdaMte'tti prAkRtatvAdAntA-vazIkRtA jihvA rasanA yenAsaudAgtajihvo'ta eva 'amUchitaH' saMnidherakaraNena tatkAle vA'bhiSvaGgAbhAvena, uktaM hi "no vAmAo haNuyAto dAhiNaM, dAhiNAo vA vAmaM cAlei" evaMvidazca san 'na' naiva 'rasaThThAe'tti rasAI sarasamidamahamAsvAdayAmIti dhAtuvizepo vA rasaH sa cAzeSadhAtUpalakSaNaM tatastudupacaya: syAdityetadarthaM 'na muMjIta' nAbhyavaharet, kimartha ta_tyAha-yApanA-nirvAhaH sa cArthAtsaMyamasya tadarthaM 'mahAmuniH' pradhAnatapasvI, anena piNDavizuddhiruktA / tadevamAdau mUlaguNAn vidheyatayA'bhidhAya tatparipAlanArthamAzrayAhAracintAdvAreNottaraguNAMzca samprati tadavasthita evAtmanyutpannabahumAnaH kazcidarcanAdi prArthayediti taniSedhArthamAha-'arcanA' puSpAdibhiH pUjAM 'racanA' nipadyAdiviSayAM svastikAdinyAsAtmikAM vA'caH' samuccaye 'evaH' avadhAraNe netyanaina saMbhansyate 'vandanaM' namastubhyamityAdi vAcA:bhiSTavanaM 'pUjanaM' viziSTavastrAdibhiH pratilAbhanaM 'tathe ti samuccaye, Rddhizca-zrAvakopakaraNAdisampadAmapaupadhyAdirUpA vA satkArazca-ardhapradAnAdiH sanmAnazca-abhyutthAnAdiH RddhisatkArasanmAnaM tanmanasA'pyAstAM vAcA naiva 'prArthayet' mamedaM syaaditybhilsset| kiM punaH kuryAdrityAha-'zukladhyAnam' uktarUpaM yathA bhavatyevaM 'dhyAyet' cintayet 'anidAnaH' avidyamAnanidAno'kiJcanaH prAgvat, vyutsRSTa iva vyutsRSTaH kAyaH-zarIraM yena sa tathA vidaredapratibaddhavihAritayeti gamyate 'yAvaditi maryAdAyAM 'kAlasya' iti mRtyoH 'pajjayatti' 'paryAyaH' paripATI prastAva itiyAvat, yAvanmaraNasamaya: kramaprApto bhavatIti / __ evaMvidhAnagAraguNasthazca yAvadAyudhihatya mRtyusamaye yatkRtvAyatphalamavApnoti tadAha'nijjUhiUNa'tti paritvajya 'AhAram' azanAdi, tatparityAgazca saMlekhanAkrameNaiva, jhagiti tatkaraNe bahutaradoSasambhavAt, tathA cAgamaH "dehammi asaMlihie sahasA jhAUhi khijjamANAhi / jAyai aTTajjhANaM sarIriNo caramakAlaMmi / / kadA ? -'kAladharme' AyuHkSayalakSaNe mRtyusvabhAve 'upasthite' pratyAsannIbhUte, tathA 'tyaktvA' apahAya 'mAnusaM'ti mAnupI-manuSyasambandhinI bundi' zarIraM'prabhuH' vIryAntarAyakSayato viziSTasAmarthyavAn 'dukkhe'tti 'duHkhaiH' zArIramAnasaiH "vimucyate' vizeSeNa tyajyate, tannibandhanakarmApagamata iti bhAvaH / kIdRzaH san ? ityAha-nirmamaH' apagatamamIkAraH 'nirahaGkAraH' ahamamukajAtIya ityAgrahaGkArarahitaH, IdRzaH kutaH?, yato vItarAgaH prAgvad vigatarAgadveSaH, tathA 'anAzravaH' kA zravarahito mithyAtvAditaddhatvabhAvAt saMprAptaH 'kevalajJAnam' uktarUpaM 'zAzvataM' kadAcidavyavacchedAta parinirvRtaH' asvAsthyahetukarmAbhAvataH sarvathA svasthIbhUta iti viMzatisUtra Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-35/1464 bhAvArtha: / 'iti' parisamAptau, bravImIti pUrvavat / gato'nugamo, nayAzca prAgvat / / adhyayanaM-35-samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitaM sampAditaM uttarAdhyayanasUtre paJcatriMzattamadhyayanaM saniyuktiH saTIkaM samAptam adhyayana-36-jIvAjIvavibhaktiH - vR. vyAkhyAtamanagAramArgagatinAmakaM paJcatriMzamadhyayanam, adhunA paTtriMzamArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH- anantarAdhyayane hiMsAparivarjanAdayo bhikSuguNA uktAH, te ca jIvAjIvasvarUpaparijJAnata evAsevituM zakyanta iti tajjJApanArthamidamArabhyate, asya copakramAdIni catvAryanuyogadvArANi, tatra ca bhASyagAthA:... bhA. [1] "tassa anuogadArA cattAri uvakkame ya nikkheve| anugama nae ya tahA uvakkamA chavihIM tattha / / bhA. [2] avaha'nupubbINAmappamANavattavvayA ya bodravvA / atthahigAre tatto chaTe ya tahA samAyAro / / bhA. [3] savve jahakkameNaM vanneUNaM imo smoyaaro| anupubIe u tahiM uktittaNapuvvI otarae / / bhA. [4] sA iha putvAnupuvvI yacchanupuvvI tahA anaanupuvii| chattIsaiyaM imaM paccha puna paDhame // . bhA. [5] __ ananupuvvIeU egAeguttarAya seddhiie| chattIsagacchagAe guNiyA annonnaduruvRNA / bhA. [6] nAme chavvihanAme tatthavi bhAve khovsmiymmi| jamhA vaTTai bhAve savvasayaM khovsmiyNmi|| bhA. [7] orayati pamAne puna bhAvapamANaM mi taMpi tivihaM tu / guNaNayasaMkhapamANaM oyarati gunnpmaannmi|| bhA. [8] tatthavi nANe tahiyaMpi Agama louttare anaMge y| kAliyasue ya tatto ahavAvI AgamatiyaMmi / / bhA. [9] attaanaMtarapAraMpare ya ubhayaMmi taM samoyaraI / na naesu samoyaraI samoyarai usaMkhaparimAne / / bhA. [10] tatthavi ya kAliyasue akkharapAyAiesu oyaraI / vattavvaya osannaM sasamayavattavva oyarati / / bhA. [11] atthahigAro itthaM jIvAjIvehiM hoi naayvyo| emeva samoyaraI jaM jattha samoyarai daare|| bhA. [12] nikkhevAvasaro puna aha anupatto ya tattha nikkheve| nikkhevo nAsotti ya ThavaNatti va hoMti egaTTA / / Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM.36,ini.552] 249 bhA. [13] so tiha Ahe nAma sottAlAve ya hoi boddhco| tatthoho avisasA ajjhanyaNassavi ya sA cuhaa|| bhA. [14] vannau tahA bihiNA tayaNaMtaramittha nAmaNipphanno / tattha ya nAma arasa u jIvAjIvANa ya vibhattI!" atra ca jIvAjIvavibhaktiriti padatrayaM vartata ityetannikSepAyAha niyuktikRt - ni. [552] nikkhevo jIvaMmi a cauvvihIM duviha hoi naayvyo| ni. [553] jANagabhaviyasarIre tabbairitte a jIvadavvaM tu| bhAvaMmi dasaviho khala pariNAmo jiivdvvss|| ni. [ 554] nikkhevo a(5) jIvaMmi caubiho duviha hoi naayvvo| ni. [555] jANagabhaviyasarIre tavvairitte ajIvadavvaM t| bhAvami dasaviho khalu pariNAmo a(5)jIvadavvassa // ni. [556] nikkhevo vibhattIe'caubviho duviha hoi davvami / ni. [ 557] jANagabhaviyasarIre tavvairitte ya se bhave duvihA! jIvANamajIvANa ya jIvavibhattI tahiM duvihA / / ni. [558] siddhANamasiddhANa ya ajjIvANaM tu hoi duvihA u| rUvINamarUvINa ya vibhAsiyavvA jahA sutte / / ni. [559] bhAvaMmi vibhattIkhalu nAyavvA chavvihimi bhAvaMmi / ahigAro itthaM puNa dabavibhattIi ajjhayaNe / / va.nikkhevetyAdi gAthA aSTa vyAkhyAtaprAyA eva, navaraMtadyatiriktazca'jIvadravyaM dravyajIva ucyata iti prakramaH 'tuH' vizeSadyotakaH, sa cAyaM vizeSaH-yathA na kadAcittatparyAyayiyuktaM dravyaM tathA'pi ca yadA tadviyuktatayA vivakSyate tadA tadravyaprAdhAnyato dravyajIvaH, bhAvetu dazavidhaH 'khaluH' avadhAraNe dazavidha eva pariNAma: karmakSayopazamodayApekSapariNatirUpo jIvadravyasya sambandhI jIvAdananyatvena jIvatayA vivakSito jIva iti prakramaH, tatra ca kSAyopazamikA: SaT paJcendriyANi SaSThaM manaH audayikAH krodhAdayazcatvAro maulitA daza bhavanti / ___ evamajIvanikSepe'pi yadA pudgaladravyamajIvarUpaM sakalaguNaparyAyavikalatayA kalpyate tadA tadyatirikto dravyAjIvaH, bhAve cAjIvadravyasyapudgalasya dazavidhaH pariNAmo'jIva iti prakramaH, sa ca zabdAdayaH paJca zubhAzubhatayA bhedena vivakSitAH, tathA ca sampradAyaH-zabdaspazarasarUpagandhAH zubhAzcAzubhAzceti / tathA vibhaktinikSepe sati vibhaktirbhavet 'dvividhA' dviprakArA, dvaividhyaM cAsyAH sambandhibhedAdeveti tamAha-jIvAnAmajIvAnAM ca, ko'rthaH ?jIvavibhaktiH-jIvAnAM vibhAgenAvasthApanam, evamajIvavibhaktizca, uttaratrApyevameva sambandhibhedAbhedo vyAkhyeyaH, 'tahi ti vacanavyatyayAt 'tayoH' jIvAjIvavibhaktyormadhye dvividhA siddAnAmasiddhAnAMca, 'ajjIvANaM tuM'tti 'tuH' apizabdArthastato'jIvAnAmapi bhavati 'duvihA utti, 'tuH' avadhAraNe tato dvividhaiva rUpiNAmarUpiNAM ca 'vibhApitavyA' vizeSeNa vyaktaM vaktavyA yathA 'sUtre' prakrAntAdhyayanarUpe, iha tu prakramAyAtA'pi paunaruktyaprApteraMsau na Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-35/1465 pratipAdyata iti bhAvaH, 'bhAve' bhAvanikSepe vibhaktiH 'khalu' nizcitaM jJAcavyA paDvidhe bhAve' paTaprakAraudayikAdibhAvavipayA, Aha-evamanekavidhAyAM vibhaktAviha kayA'dhikAra:?, ucyate, adhikAraH' adhikRtam 'atre'ti prastute punaHzabdo vAkyAntaropanyAse 'dravyavibhaktyA' jIvAjIvadravyavibhAgAvasthApanarUpayA, tasyA evAtra pradarzyamAnatvAditi bhAva iti niyuktigAthA'STakAvayavArthaH / ityavasito nAmaniSpannanikSepaH, samprati sUtrAnugame sUtramuccAraNIyaM, mU.(1465) jIvAjIvavibhakti me, suNehegamaNA io| jaMjANiUNa bhikkhU, sammaM jayai sNjme|| vR. jIvAzca-upayogalakSaNA ajIvAzca-tadviparItA jIvAjIvAsteSAM vibhajanaM vibhaktiHtattadbhedAdidarzanato'pi vibhAgenAvasthApanaM jIvAjIvavibhaktistAM 'me' mama kathayata iti gamyate 'zRNuta' AkarNayata ziSyA iti zeSaH, paThanti ca 'suneha mi'tti, kathambhUtAH santa?ekaM-darzanAntaroktajIvAjIvavibhaktAvagatatcena mana:-cittaM yeSAM te ekamanasaH, ihaiva zraddhAnavanta ityuktaM bhavati, 'itaH' ityasmAdanantarAdhyayanAdetadvipayAt zravaNAdvA'nantaraM yAM jIvAjIvavibhaktiM jJAtvA 'bhikSuH' anagAraH pAThAntarata: zramaNo vA samyagiti-prazaMsArtho nipAtaH, tatazca samyakaprazastaM yathA bhavatyevaM 'yatate' yatnavAn bhavati, kva?-saMyame-uktarUpasaMyamaviSaya iti sUtrArtha: / Aha-jIvAjIvavibhaktijJAnamiva lokAlokavibhaktijJAnamapi saMyamayatanAyAM viSayatayopayujyata evetyAhamU.(1466) jIvA ceva ajIvA ya, esa loeviyaahie| ajIvadesamAgAse aloe se viyaahiyaa|| va. 'jIvAzcaivAjIvAzca' vakSyamANAH, ko'rthaH ?-jIvAjIvarUpa: 'eSa'iti pratiprANi pratyakSaH pratIto loko vizeSeNAkhyAtaH-kathito vyAkhyAtastIrthakRdAdibhiriti gamyate, jIvAjIvAnAmeva yathAyogamAdhArAdheyatayA vyavasthitAnAM lokatvAd, 'ajIva'tti, anenAjIvasamudAya upalakSyate, saca dharmAdharmAkAzapudgalAtmakastasya deza ityaMzo'jIvadeza AkAzamalokaH sa vyAkhyAto, "dharmAdInAM vRttidravyANAM bhavati yatra tatkSetram / tairdravyaiH saha lokastadviparItaM hylokaakhym||" iti bhAvArthaH / / iha ca jIvAjIvAnAM vibhaktiH prarUpaNAdvAreNaiveti tAM vidhitsuryathA'sau bhavati tathA''hamU.(1467) dacao khittao ceva, kAlao bhAvao thaa| parUvaNA tesi bhave, jIvANamajIvANa y|| vR. 'dravyataH' dravyamAzritya idamiyabhedaM dravyamiti, 'kSetratazcaiva' idamiyati kSetra iti, 'kAlataH' idamevaMvidhakAla sthitIti, 'bhAvataH' ime'sya paryAyA iti 'tathe ti samuccaye 'prarUpaNA' yathAsvaM bhedAdyabhidhAnadvAreNa svarUpapodarzanaM teSAm' iti vibhajanIyatvena prakrAntAnAM 'bhavet' syAjjIvAnAmajIvAnAM ceti sUtrArthaH // Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-36,[ni.559] tatra svalpavaktavyatvAdravyato'jIvanarUpaNAmAha.. mU.(1468) rUviNo cevAvI ya, ajIvA duvihA bhave / arUvI dasahA vRttA, rUvINo'vicaubvihA / / mU. (1469) dhammatthikAe taddese, tappaese ya aahie| adhamme tassa dese ya, tappaese ya aahie| mU. (1470) AgAse tassa dese ya, tappaese ya aahie| addhAsamae ceva, arUvI dasahA bhave / / vR.rUpasparzAdyAzrayA mUrtistadepAmeSu vA'stIti rUpiNaH 'caH' samuccaye 'eveti pUraNe 'rUvI ya'tti akAraprazleSAtprAgvadvacanavyavatyayAdvA'rUpiNazca, naipAmuktarUpaM rUpamastItikRtvA, ajIvAH 'dvividhAH uktabhedato dvividhAH 'bhave'tti bhaveyuH, tatrApi 'arUvipatti arUpiNaH 'dazadhA' dazaprakArAH 'uktAH' pratipAditAstIrthakRdAdibhiriti zeSaH, pazcAnirdiSTatve'pi coktanyAtayo'nantaratvAdvA'mIpAM prathamata upAdAnaM, rUpiNaH 'api:' punararthastatazca rUpiNaH punaH 'caturvidhAH' catuSprakArA ubhayatrAjIvA iti prkrmH| ___ tatrArUpiNo dazavidhAnAha-dhArayati gatipariNatajIvapudgalAMstatsvabhAva iti dharmaH astayazveha pradezAsteSAM cIyata iti kAya:-saGghAto'stikAyastato dharmazcAsAvastikAyazca dharmAstikAyaH-sakaladezapradezAnugatasamAnapariNatimadviziSTaM dravyaM, tasya-dharmAstikAyasya dizyatepradezA pekSayA samAnapariNatarUpatve'pi dezApekSAyAM asamAnapariNatimAzritya viziSTarUpatayA vivakSyate--upadizyata iti deza:-tribhAgacaturbhAgAdistaddezaH, tathA tasyeti-dharmAstikAyasyaiva prakarpaNAntyatvAtpradezAntarAbhAvataH kvacidapyanugatarUpAbhAvalakSaNena dizyate-prAgvadupadizyata iti pradezo-niraMzo bhAgastatpradeza: 'AkhyAtaH' kathitaH, na dhArayati-gatipariNatAvapi jIvapudgalAMstatsvabhAvatayA nAvasthApayati stityupaSTambhakatvAttasyetyadharmaH pade'pi padaikadezadarzanAdadharmAstikAyaH 'tasya' ityadharmAstikAyasya dezazca' uktarUpa: 'tatpradezazca' tathAvidha evAkhyAtaH, tathA ADiti maryAdayA-svasvabhAvaparityAgarUpayA kAzante-svarUpeNaiva pratibhAsante tasmin padArthA ityAkAzaM, / ___ yadA tvabhividhAvAGtadA ADiti-sarvabhAvAbhivyAptyA kAzata ityAkAzaM tadevAstikAya AkAzAstikAyastasya dezastatpradezazca prAgvat 'AkhyAtaH' kathitaH, tathA'ddhA-kAlastadrUpaH samayo'ddhAsamayo nirvibhAgatvAccAsya na dezapradezasambhavaH, AvalikAdayastu pUrvasamayanirodhenaivottarasamayasadbhAva iti tattvataH samudayasamityAdyasambhavena vyavahArArthameva kalpitA itIha noktAH, upasaMhAramAha-arUpiNaH 'dazavidhA' iti dazaprakArA bhaveyuH pUrvatrikatraye ekasyAsya prakSepAt, eSAM ca yathAkramaM gatisthityavagAhopaSTambhakatvaM varttanA calakSaNamavagantavyaM, tathA cA''sasenaH "jIvAnAM pudgalAnAM ca, gtisthityupkaarinnau| dharmAdharmoM sthitau vyoma, tvavagAhanalakSaNam / / kAlastu vartanAliGgaH" ityAdIti sUtratrayArthaH / / sampratyetAneva kSetrata Aha Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2-36 / 1471 dhammAdhamme ya dosvee, lAMgamittA viyAhiyA / logAloge ya AgAse, samae samayakhittie / 'vR. 'dharmAdharmau' dharmAstikAyAdharmAstikAyau 'caH ' pUraNe drAvapyetau 'lokamAtrau' lokaparimANa vyAkhyAtau, nanu dharmAdharmAvityukte dvAviti gatArthameva dvitvasaGkhyAyA dvivacanenaivAbhidhAnAt satyaM, kintu gatArthAnAmapi dRzyate eva loke prayoga:, tathA cAha jinendrabuddhi: - "yadi gatArthAnAmaprayoga eva syAt pacati devadatta ityatra pacatItyetadgatatiDaivaikatvasyoktatvAd devadatta iti supa ekavacanasyAprAptireva syAditi, lokamAtratvaM cAnayoretadavaSTavyAkAzasyaiva lokatvAt, alokavyApitve tvanayo jIvapudgalayorapi tatra pracAraprasaGgena tasyApi lokatvAvApteH uktaM ca 252 mU. ( 1471 ) z "dharmAdharmavibhutvAtsarvatra jIvapudgalavicArAt / no lokaH kazcitsyAnna ca saMmatametadAryANAm // " tathA caitau loka eva nAloka ityarthAduktaM bhavati, tathA 'logAloge ya AgAse 'tti loke' loke cA''kAzaM sarvagatattvAttasya, 'samaya:' ityaddhAsamayaH samayopalakSitaM kSetraM samaya kSetramarddhatRtIyadvIpasamudrAstadviSayabhUtamasyAstIti samayakSetrikaH, tatparatastasyAsambhavAt, samayamUlatvAdAvalikAdikalpanAyAH te'pyetAvatkSetravarttinaM eva, tathA coktam "samayAvalikApakSamAsartvayanasaJjJittAH / nRloka eva kAlasya, vRttirnAnyatra kutracit // " iti sUtrArthaH // etAneva kAlata AhamU. ( 1472 ) - dhammAdhammAgAsA, tinivi ee anAiyA / apajjavasiyA ceva, savvaddhaM tu viyAhiyA || samaevi saMtaI pappa, evameva viyAhie / AesaM pappa sAIe, sapajjavasieviya // mU. ( 1473 ) 7 vR. dharmazcAdharmazcAkAzaM ca dharmAdharmAkAzAni trINyapyetAni na vidyate AdireSAmityanAdikAni, ityataH kAlAtprabhRtyamUni pravRttAnItyasambhavAt, na paryavasitAnyaparyavasitAnyanantAnItiyAvat, na hi kutazcitkAlAtparata etAni na bhaviSyantIti sambhavaH, caivau prAgvat, tathA ca 'sarvAddhA' sarvakAlaM kAlAtyantasaMyoge dvitIyA, 'tuH' avadhAraNe'taH sarvadA svasvarUpAparityAgato nityAnItiyAvad 'vyAkhyAtAni ' kathitAni, sarvatra liGgavyatyayaH prAgvata, samayo'pi 'santatim' aparAparotpattirUpapravAhAtmikAM 'prApya' Azritya 'evameva' anAdyaparyavasitatvalakSaNenaiva prakAreNa 'vyAkhyAtaH ' prarUpitaH, paThanti ca- 'emeva saMtaI pappa samaevi 'tti spaSTam, 'Adeza' vizeSaM pratiniyatavyaktyAtmakaM 'prApya' aGgIkRtya sAdikaH saparyavasitaH, 'api : ' samuccaye 'ca: ' punararthe bhinnakramazca dezaM punaH prApyeti yojyaH, vizeSApekSayA hyubhUtvA'yaM bhavati bhUtvA ca na bhavatIti sAdinidhana ucyata iti sUtradvayArthaH // itthamajIvAnAmarUpiNAM dravyakSetrakAlaiH prarUpaNA kRtA, samprati bhAvaprarUpaNAvasaraH, tatra cAmUrttatvena nAmISAM paryAyA rUpiparyAyA iva varNAdayaH prarUpyamANA api saMvittimAnetuM zakyAH Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 36, [ ni. 559] 253 anumAnatastvitarathA'pi dravyasya paryAyavikalasyAsambhavAdgamyanta eveti tatprarUpaNAmanAdRtya dravyato rUpiNaH prarUpayitumAhamU. ( 1474 ) khaMdhA ya khaMdhadesAya, tappaesA taheva ya / paramANuNo aboddhavvA, rUvino a cauvvihA // bR. skandanti- zupyanti dhIyante ca-poSyante ca pudgalAnAM vicaTanena caTanena ceti skandhAH 'ca: ' samuccaye skandhAnAM dezA-bhAgAH skandhadezAH caH prAgvat, teSAM skandhAnAM pradezAniraMzA bhAgAstatpradezAH 'tathaiva ce 'ti samuccaye paramAzca te'Navazca paramANavaH - nirvibhAgadravyarUpA: 'ca:' samuccaye 'boddhavyA: ' avagantavyA rUpiNa: 'ca: ' punararthe tato rUpiNa: puna: 'caturvidhAH ' catuSprakArAH // iha ca dezapradezAnAM skandheSvevAntarbhAvAt skandhAH paramANavazceti samAsato dvAveva rUpidravyabhedau, tayozca kiM lakSaNamityAha- 'ekatvena' samAnaparimatirUpeNa 'pRthaktvena' paramANvantarairasaGghAtarUpeNa lakSyanta iti zeSa:, ke evam ? ityAha-skandhaH casya bhinnakramatvAtparamANavazca, skandhA hi saMhatAnekaparamAnurUpAH, paramANavazca paramANvantarairasaMhatibhAjaH // athavA uktanyAyato dvaividhye kathamamI skandhAH paramANavazca jAyante ? ityAha- 'egatteNa' sUtrArddham, ekatvena dvayozca trayANAM yAvadanantAnAmanantAnantAnAM ca pRthagbhUtaparamANUnAmanyo'nyasaGgAtato dvipradezikatvAdyAtmakasamAnapariNatirUpaikabhAvena, tathA 'pRthaktvena ca tatraikatvena kaizcidaNubhiH saMhanyamAnatayaikapariNatirUpeNa pRthaktvena ca tatsamaya eva keSAJcidaNUnAM vicaTanAdbhedAtmakena 'skandhAH ' dvipradezAdaya utpadyanta iti zeSaH cazabdasya prAgvatsambandhAtparamANavazca, ekatveneti tRtIyA, tata ekatvena - asahAyatvena lakSitaM yatpRthaktvaMskandhebhyo vicaTanAtmakaM tonotpadyante, ekatvavizeSaNaM ca yatsasahAyAnAM dvyaNukAdInAM vAstavaM yaccaikatvapariNatAvapi dezAdInAM buddhiparikalpitaM skandhebhyaH pRthaktvaM na tataH paramANava utpadyanta ityAcaSTe, tathA cAha vAcakaH - "saMghAtAd bhedAt saGghAtabhedAditi, ebhyastribhyaH kAraNebhyaH skandhA utpadyante, tathA bhedAdeva paramANu" riti // etAneva kSetrata AhaegatteNa puhutteNaM, khaMdhA ya paramANu / mU. ( 1475 ) loegadese loe a, bhaiavvA te u khittao // (etto kAlavibhAgaM tu, tesi vucchaM cauvvihaM) vR. lokasya caturdazarajjvAtmakasyaikadeza: - ekadyAdisaGkhyAtA saGkhyAtapradezAtmakaH pratiniyato bhAgo lokaikadezastasmin loke ca 'bhaktavyA: ' bhajanayA darzanIyA: 'te' iti skandhAH paramANavazca 'tuH' pUraNe 'kSetramAzritya, atra cAvizeSoktAvapi paramANUnAmekapradeza evAvasthAnAtskandhaviSayaiva bhajanA dRSTavyA, te hi vicitratvAtpariNaterbahutarapradezopacitA api kecidekapradeze tiSThanti yaduktam- "egeNavi se putre dohivi puNNe sarvapi mAijje "tyAdi, anye tu saGkhyeyeSu ca pradezeSu yAvatsakalaloke'pi tathAvidhAcittamahAskandhavadbhaveyuriti bhajanIyA ucyante, 'ataH ' iti kSetraprarUpaNAto'nantaramiti gamyate 'kAlavibhAgaM tu' kAlabhedaM punaH 'teSAM' skandAdInAM vakSye 'caturvidhaM' sAdhanAdisaparyavasitAparyavasitabhedenAnantarameva - Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2-36/ 1475 vakSyamANeneti sUtrArthaH / idaM ca sUtraM SaTpAdaM gAthetyucyate, tathA ca tallakSaNaM" viSamAkSarapAdaM vA pAdairasamaM dazadharmavat / tantre'smin yadasiddhaM gAtheti tatpaNDitaijJeyam // " iti, atra ca daza dharmavadityanena, "daza dharma na jAnanti, dhRtarASTra ! nibodhata // matta: pramatta unmatta:, zrAntaH kruddho bubhukSitaH || tvaramANazca bhIruzca, lubdhaH kAmI ca te daza / / " iti gRhyata iti, pratyantareSu tvantapAdadvayaM na dRzyata eva / / yathApratijJAtamAhasaMtaI pappa te'nAI, appajjavasiAvi a / ThiI paDucca sAIA, sappajjavasiAvi a // mU. (1476 ) mU. ( 1477 ) mU. ( 1478 ) vR. 'santatim' uktarUpAM 'prApya' Azritya 'te' iti skandhAH paramANavazca 'aNAI 'tti anAdayo'paryavasitA api ca, na hi te kadAcitpravAhato na bhUtA na vA na bhaviSyantIti, 'sthiti' pratiniyata kSetrAvasthAnarUpAM 'pratItya' aGgIkRtya sAdikAH saparyavasitA api ca, tadapekSayA hi prathamatastathA'sthitvaivAvatiSThante avasthAya ca na punarna tiSThantItyabhiprAyaH || asaMkhakAlamukkosaM, ikkaM samayaM jahazayaM / ajIvANa ya rUvINaM, ThiI esA viAhiA // anaMtakAlamukkosa, ikkaM samayaM jahannayaM / ajIvANa ya rUvINaM, aMtareyaM viAhiaM // sAdisaparyavasitatve'pi kiyatkAlameSAmavasthiti: ? ityAha- 'asaGkhyakAlam' AgamapratItamutkRSTA, samayamekaM jaghanyakA, ajIvAnAM rUpiNAM pudgalAnAmiti yo'rthaH sthitireSA vyAkhyAtA, jaghanyata ekasamayA utkRSTatastvasaGkhyeyakAlam, asaGkhyeyakAlAtparato '. vazyameva vicaTanAt / itthaM kAladvAramAzritya sthitiruktA, sampratyetadantargatamevAntaramAha-'anantakAlaM' samayaprasiddhamutkRSTamekaM samayaM jaghanyakamajIvAnAM rUpiNAm ' aMtareya'nti antaraM vivakSitakSetrAvasthiteH pracyutAnAM punastatprAptervyavadhAnametad uktarUpaM vyAkhyAtaM, teSA hi vivakSitakSetrAvasthitipracyutAnAM kadAcitsamayAvalikAdisaGkhyAtakAlato'saMkhyAtakAladvA, palyopamAderyAvadanantakAlAdapi sambhavatIti sUtratrayArthaH / etAneva bhAvato vidhAtumAha mU. ( 1479 ) vaNNao gaMdhao ceva, rasao phAsao thaa| saMThANao ya vinneo, pariNAmo tesi paMcahA // mU. ( 1480 ) mU. ( 1481 ) vaNNao pariNayA je u, paMcahA te pakittiyA / kiNhA nIlA ya lohiyA, hAliddA sukilA tahA // gaMdhao pariNayA je ya, duvihA te viyAhiyA / subbhigaMdhapariNAmA, dubbhigaMdhA taheva ya // rasao pariNayA je u, paMcahA te pakittiyA / mU. ( 1482 ) " Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM 36, [ ni.559] titta kaDupakasAyA, aMbilA mahurA thaa|| mU. (1483) phAsao pariNayA je u, aTThahA te pkittiyaa| kakkhaDA mauyA ceva, guruyA lahuyA thaa|| ma.(1484) sIyA uNhA ya niddhA ya, tahA lukkhA ya aahiyaa| iti phAsapariNayA ee, puggalA smudaahiyaa| mU.(1485) saMThANapariNayA je u, paMcahA te pkittiyaa| parimaMDalA ya vaTTA ya, taMsA curNsmaayyaa| mU.(1486) vaNNao je bhave nIle, bhavai se u gNdho| rasao phAsao ceva, bhaie sNtthaannoviy|| mU. ( 1487) vanao je bhave nIle, bhavae se ugNdho| rasao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi ya / / mU.(1488) vAo lohie je u, bhaie se ugNdho| rasao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi y|| mU.(1489) vanao pIae je u, bhaie se ugNdho| rasao phAsao veva, bhaie saMThANaovi y|| mU.(1410) vaNNao sukile je u, bhaie se ugNdho| rasao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi ya / / mU. (1491) gaMdhao je bhave subbhI, bhaie se uvaao| rasao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi y|| mU.(1492) gaMdhao je bhave dubbhI, bhaie se u vnno| rasao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi y|| mU. ( 1493) rasao tittao je u, bhaie se u vtro| gaMdhao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi a|| mU. ( 1494 ) rasao kaDue je u, bhaie se u vno| gaMdhao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi a|| mU. (1495) rasao kasAe je u, bhaie se u bnaao| gaMdhao phAsao ceva, bhaie saMgaNaovi a|| mU.(1496) rasao aMbile je u, bhaie se u vnno| gaMdhao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi // mU.( 1497) rasao mahurae je u, bhaie se u vno| gaMdhao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi a|| mU.(1498) phAsao kakkhaDe je u, bhaie se uvaao| gaMdhao rasao ceva, bhaie saMThANaovi a / / mU. ( 1499) phAsao maue je u, bhaie se u vnno| Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana mUlasUtram - 2-36/1499 gaMdhao rasao ceva. bhaie saMThANaovi / / mU.(1500) phAsao gurue je u, bhaie se uvnaao| gaMdhao rasao ceva, bhaie saMThANaovi // mU.(1501) phAsao lahae je u. bhaie se u vnno| gaMdhao rasao ceva. bhaie saMThANaovi a|| mU.(1502) phAsao sIAe je u, bhaie se uvnaao| gaMdhao rasao ceva, bhaie saMThANaovi a|| mU.(1503) phAsao uNhae je u. bhaie se u vnaao| gaMdhao rasao ceva, bhaie saMThANaovi a|| mU.(1504) phAsao niddhae je u, bhaie se u vtro| gaMdhao rasao ceva, bhaie saMThANaovi // mU.(1505) phAsao lukkhae je u, bhaie se uvnaao| gaMdhao rasao ceva, bhaie saMThANaovi // mU.(1506) parimaMDalasaMThANe, bhaie se u vnaao| gaMdhao rasao ceva, bhaie phAsaovi a|| mU.(1507) saMThANao bhavevaTe, bhaie se uvnnnno| gaMdhao rasao ceva, bhaie phAsaovi a|| mU.(1508) saMThANao bhave taMse, bhaie se uvnnnno| gaMdhao rasao ceva, bhaie phAsaovi a|| mU.(1509) saMThANao ya cauraMse, bhaie se uvnnyaao| gaMdhao rasao ceva, bhaie phAsaovi a|| mU.(1510) je AyayasaMThANe, bhaie se uvnnnno| gaMdhao rasao ceva, bhaie phAsaovi y|| kha. varNato gandhatazcaiva rasataH sparzatastathA saMsthAnatazca, ayamartha:-varNAdanyapaJcAzritya "vijJeyaH' jJAtavya: 'pariNAma;' svarUpAvasthitAnAmeva varNAdyanyathA'nyathAbhavanarUpa: 'teSAm' iti paramANUnAM skandhAnAM ca paJcadhA' paJcaprakArAH, medahetorvarNAdyupadheH paJcavidhatvaditi bhAvaH / pratyekameSAmevottarabhedAnAha-'varNataH pariNatAH' varNapariNAmabhAja ityarthaH 'ye' aNvAdaya: 'tuH' pUraNe paJcadhA te 'prakIrtitAH' prakarpaNa sandehApanetRtvalakSaNena saMzabditAH, tAnevAhakRSNA: kajjalAdivat, nIlA: nIlyAdivat lohitA hiGgulukAdivat hAridrAH haridrAdivat zuklAH zaGkhAdivat 'tathe ti smuccye| _ 'gandhato' ityAdIni spaSTAnyeva navaraM 'subbhi' (gandha)tti surabhigandho yasmin sa tathAvidhaH pariNAmo yeSAM te'mI surabhigandhapariNAmAH zrIkhaNDAdivat, 'dubbhI'tti durabhirgandho yeSAM te durabhigandhA strazunAdivat, tiktAzca kosAtakyAdivat kaTukAzca suNTyAdivat kapAyAzca apakvakapitthAdivattiktakaTukaSAyAH AmlAH AmlavetasAdivat madhurAH zarkAdivat karkazAH Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-36,[ ni.559] 257 pASANAdivat mRdavaH haMsarUtAdivat guravaH hIrakAdivat laghavaH arkatUlAdivat zItA: mRNAlAdivat uSNAH valyAdivat snigdhAH ghRtAdivat rUkSAH bhUtyAdivat, upasaMhAramAha-'itI' tyamunA prakAreNa sparzapariNatAH ete' skandhAdayaH pUraNagalanadharmANa: pudagalAH 'samudAhRtAH' samyakpratipAditAstIkRdAdibhiH / saMtiSThanta ebhiH skandhAdaya iti saMsthAnAni tadrUpeNa pariNatAH parimaNDalAdayaH prAgvavyAvarNitasvarUpA eva 7 / sampratyepAmeva parasparasaMvedhamAha-varNataH 'yaH' skandhAdirbhavetkRSNaH 'bhaie'tti bhAjya: 'se utti sa punaH 'gandhataH' gandhamAzritya surabhigandhI durgandho vA syAt na tu niyatagandha eveti bhAvaH, evaM rasataH sparzatazcaiva bhAjya: saMsthAnato'pi ca, anyatararasAdiyogya evAsau bhavediti hRdayam, atra ca gandhau dvau rasAH paJca sparzA aSTau saMsthAnAni paJca, ete ca mIlitA viMzatirityeka eva kRSNavarNa etAvato bhaGgAn labhate 20, evaM nIlo'pi 20, lohito'pi 20, pItaka itihAridraH so'pi 20, sukkila'tti zuklo'pyetAvata eva bhaGgAn labhata iti 20, evaM paJcabhirapi varNairlabdaM zatam 100 / gandhato yaH skandhAdirbhavet 'subbhi'tti surabhirbhAjyaH sa tu varNato'nyatarakRSNAdivarNavAn syAditibhAvaH, evaM rasataH sparzatazcaiva bhAjya: saMsthAnato'pi ca, iha ca rasAdayo'STAdaza te ca paJcabhirvarNairmIlitaistrayoviMzatirbhavanti 23, evaM ca durgandhaviSaya apyetAvanta eva 23, tatazca gandhadvayena labdhA bhaGgAnAM SaTcatvAriMzat 46 / 14 / satastiktako yastu skandhAdirbhAjya: sa tuvarNato gandhataH sparzatazcaiva bhAjyaH saMsthAnato'pi ca, iha coktanyAyato viMzatirbhaGgAstiktenAvApyante 20, evaM kaTukena 20 kaSAyeNa 20 Amlena 20 madhureNa 20 caitAvanta evAvApyante, evaM ca rasapaJcakasaMyoge labdhaM zatam 100 / sparzataH karkazo yastu skandhAdirbhAjyaH sa tu varNato gandhato rasatazcaiva bhAjya: saMsthAnato'pi ca, iha coktanyAyato varNAdayaH saptadazeti tadyogatastAvata eva bhaGgAnavApnoti 17 / evaM mRduH 17 guru: 17 laghuH 17 snigdhaH 17 rUkSaH 17 zIta 17 uSNazca 17 etAvata eva bhaGgAnavApnoti, evanmIlane ca jAtaM SatrizaM zatama 136 / 17 / . parimaNDalasaMsthAne yo vartata iti zeSaH, bhAjya: sa tu sAmAnyaprakrame'piskandhaH, paramANanA saMsthAnAsambhavAt, varNato gandhato rasatazcaiva bhAjyaH sparzato'pi ca, atra ca varNAdaya uktanItyA viMzatistatastadyogAtparimaNDalena vizatireva bhaGgA labhyante 20, evaM vRttena 20 tryastreNa 20 caturastreNa 20 Ayatenaca 20 pratyekametAvanta eva bhaGgA prApyanta iti saMsthAnapaJcakakabhaGgasaMyoge labdhaM zatm 100, evaM varNarasagandhasparzasaMsthAnAnAM sakalabhaGgasaGkalanAto jAtAni dyazItyadhikAni catvAri zatAni, aGkato'pi 482, sarvatra ca jaatovekvcnN| 32 / __ paristhUranyAyatazcaitaducyate, anyathA pratyekamapyeSAM tAratamyato'nantatvAdanantA eva bhaGgA saMbhavanti, itthaM caitatpariNAmavaicitryaM kevalAgamapramANAvaseyameveti na svamatikalpitahetubhizcittamAkulakarttavyamiti dvaatriNshtsuutraavyvaarthH|| mU.(1511) esA ajIvavibhattI, samAsena viyaahiyaa| 129/17 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ an- - - 258 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-36/1511 itto jIvavitti, vucchAmi anupuvvso|| / vR. 'eSA' anantaroktA'jIvavibhaktirvyAkhyAtA'nantaraM jIvavibhakti vakSyAmi 'anupucaso'tti AnupUvyati sUtrArthaH / / yathApratijJAtamAhamU.(.1512) saMsAratthA ya siddhA ya. duvihA jIvA viyaahiyaa| siddhA negavihA vuttA, taM me kittayao sunn| vR. saMsarantyupalakSaNatvAdavatiSThante ca jantavo'sminniti saMsAro... gaticatuSTayAtmakastatra tiSThantIti saMsArasthA:-narakAdigativattinaste ca siddhAzca prAguktavyutpattayaH, 'dvividhAH' upadarzitabhedatto dvibhedA jIvA vyAkhyAtAH, tatra siddhA: anekavidhAH' anekaprakArA uktAstamiti sUtratvAttAn, paThanti ca-'duvihA jIvA bhavanti tatthANegavihA siddhi tetti, 'me' mama kIrtayata: 'suNa'tti zRNuta, alpavaktavyatvAcca pazcAnirdeze'pi prathamataH siddhabhedAbhidhAnapratijJAnamaduSTamiti sUtrArthaH // anekavidhatvamevaiSAmupAdhibhedata AhamU. (1513) itthIpurisasiddhA ya, taheva ya npuNsgaa| saliMgo annaliMgo ya, gihiliMgo taheva y|| mU.(1514) ukkosogAhaNAe ya, jahannamajjhimAi y| ur3a ahe ya tiriyaM ca, samudaMmi jalaMmi y|| vR. 'itthIpurisasiddha'tti siddhazabda: pratyekamabhisambadhyate tataH striyazca te pUrvaparyAyApekSayA siddhAzca strIsiddhA evaM purupasiddhAzca, tathaiva ca 'napuMsaga'tti, ihottaratra ca prakrameNa siddhazabdayogAnapusaMkasiddhAH svaliGgasiddhAH svaliGgaM ca muktipathaprasthitAnAM bhAvato'nagAratvAdanagAraliGgameva rajoharaNamukhavastrikAdirUpam, anyad-etadapekSayA bhinnaM tacca talliGga cAnyaliGga tasmizca zAkyAdisambandhini siddhAH, 'gRhiliGge gRhasthavedhe siddhA marudevIsvAminIvat, 'tathaive' tyuktasamuccaye cakArastu tIrthAtIrthasiddhAdyanuktabhedasaMsUcakaH, iha ca ye strInirvANaM prati vipratipadyante ta evaM vAcyA:___ iha khalu yasya yatrAsambhavo na tasya tatra kAraNAvaikalyaM, yathA siddhazilAyAM zAlyaGkarasya, asti ca tathAvidhastrISu mukteH kAraNAvaikalyaM, na cAyamasiddho heturyato'syAsiddhatvaM kiM strINAM puruSebhyo'pakRSyamANatvenAhosvinirvANasthAnAdyaprasiddhatvena nirvANasAdhakapramANAbhAvena vA?, tatra yadi tAvat puruSebhyo'pakRSyamANatvena tadA tat kiM samyagdarzanAdiratnatrayAbhAvena viziSTasAmarthyAsattvena puruSAnabhivandyatvena smAraNAdyakartRtvenAmaharddhikatvena mAyAdiprakarSavattvena veti vikalpAH, tatra na tAvatsamyagdarzanAdiratnatrayasyAbhAvena yatastasyAsau kimiviziSTasya prakarSaparyantaprAptasya vA?, yadyaviziSTasya tadA kimiyaM cAritrasyAsambhavenota jJAnadarzananayostrayANAM vA?, yadi cAritrasyAsambhavena tadA so'piki sacelatvena strItvasya cAritravirodhitvena mandatvena mandasattvataya vA ?, yadi sacelatvena tadA celasyApi cAritrAbhAvahetatvaM paribhogamAtreNa parigraharUpatvena vA?, yadi paribhogamAtreNa tadA tatparibhogo'pi tAsAM tatparityAgAzaktatvena gurUpadiSTatvena vA?, na tAvattatparityAgAzaktatvena yataH-"prANebhyo nAparaM priyam" atha ca tAnapi tyajantya etA dRzyante, atha gurUpadiSTatvena tathA sati gurUNAmapi cAritropakAritvena Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-36, [ ni. 559] 259 tAsAM tadupadezaH anyathA vA?, yadi cAritropakAritvena kiM na puruSANAmapi ?. athAbalA evatA balAdapi puruSaH paribhujanyanta iti tadvinA tAsAM cAritravAdhAsambhavo na puruSANAmiti na taMSAM tadupadezaH, uktaM ca- "vastraM vinA na caraNaM tAsAmityarhataucyata / vinA'pi puMsAmiti nyavAryate"ti, evaM sati na celAccAritrAbhAvastadupakAritvAttasya, tathAhi-yadyasyopakAri na tattasyAbhAvahetuH, yathA ghaTasya mRtpiNDAdi, upakAri coktanItyA cAritrasya celam, athAnyatheti prakSaH, ayamapi na kSamo, yato'sau celasya cAritraM pratyaudAsInyena bAdhakatayA vA?, na cedamasminnubhayamapyasti, puruSAbhibhavarakSakatvena tasya tAsu tadupakAritayA anantaramevoktatvAt, nApi celasya parigraharUpatvena cAritrAbhAvahetutvaM, yato mUva parigraha itIhaiva parIpahAdhyayane nirNItaM, yadI ca celasya parigraharUpatA tadA tathAvidharogopasargAdiSu puruSANAmapi celasambhave cAritrAbhAvena muktyabhAvaH syAt, uktaM ca "arzI bhagandarAdiSu gRhItacIro yatina mucyet| upasarge vA cIre" ityAdi, kiJca-celasya parigraharUpatve-"Ame tAlapalaMbe bhinne abhinne vA no kappai niggaMthINaM parigahittae vA" ityAdi nirgranthyA vyapadezazcAgame na zrUyate, ato na sacelatvena cAritrAsambhavaH, nApi strItvasya cAritravirodhitvena yato yadi strItvasya cAritravirodha: syAttadA'vizeSeNaiva tAsAM pravrAjanaM niSedhyeta, na tu vizeSeNa, yathocyate-"gabbhiNI bAlavacchA ya, pavvAveuM na kappai"tti, nApi mandattvatayA, yataH sattvamiha vratatapodhAraNaviSayameSitavyam, anyasyAnupayogitvAt, tacca tAsvapyanalpaM sudurdharazIlavatISu saMbhavati, uktaM ca "brAhmIsundarAjImatIcandanAgaNadharAdyAH / / api devamanujamahitA vikhyAtAH shiilsttvaabhyaam||" ato na cAritrAsambhavena viziSTaratnatrayasyAbhAvaH, itthaM ca cAritrasambhave siddha eva jJAnadarzanasambhavaH, tatpUrvakatvAttasya, uktaM hi-"pUrvadvayalAbhaH punaruttaralAbhe bhavati siddhaH" iti, tadabhAvapakSo'pinAzrayaNIya:, trayAbhAvapakSastvevaM tritayasiddhAvanavasara eva, dRzyante ca sampratyapi tritayamabhyasyantyastAH, uktaM ca-"jAnIte jinavacanaM zraddhatte cariti cAryikAszabalam" iti, atha prakarSaparyantaprAptasyAbhAvaH, evaM tarhi tasyApyabhAvaH kiM kAraNAbhAvena virodhisambhavenavA?, na tAvatkAraNAbhAvena, aviziSTaratnatrayAbhyAsasyaiva tannibandhatvenAgame'bhidhAnAta, tasya ca strISvanantarameva samarthitatvAta, nApi virodhisambhavena, tasyAsmAdRzAmatyantaparokSatvena kenaciddhirodhAnirNayAditi na ratnatrayAbhAvena strINAM puruSebhyo'pakRSyamANatvam, atha viziSTasAmarthyAsattvena, idamapi kathamiti vAcyaM ?, kiM tAvad asaptamanarakapRthvIgamanatvenAhosvidvAdAdilabdhirahitatvenAlpazrutatvenAnupasthApyatApArAJcitakazUnyatvena vA?, tatra na tAvadasaptamanarakapRthvIgamanatvena, yato'tra kiM saptamanarakapRthvIgamanAbhAvo yatraiva janmani tAsAM muktigAmitvaM tatraivocyeta sAmAnyena vA?, tatra tadyAdyo vikalpastadA puruSANAmapi yatra janmani muktigAmitA na tatraiva saptamapRthvIgamanamiti teSAmapi muktyabhAvaprasaGgaH, atha sAmAnyena, atra cAyamAzayo-yathA "chaTTi ca itthiyAo maccA manuyA ya sattamI puDhavIM" ityAgamanavacanAtpuruSANAmeva saptamanarakapRthvIgamanayogya-karmopArjanasAmarthya na strINAmityadhogatau Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-36/1514 puruSatulyasAmarthyAbhAdAdUrdhvagatAvapi tAsAM tadabhAvo'numIyate tatastAsAM purupebhyo'-- pakRSmANateti, tadapyayuktaM, yato yeSAmadhogatau tulyasAmarthyAbhAvasteSAmUrdhvagatAvapyanena bhAvyamiti na niyamo'sti, tathAhi "smucchimbhuygkhgcuppysppitthijlcrehito| sanarehito sattasu kamovavajaMti nresu||" iti vacanAdbhujagacatuSpatsarpakhagajalacaranarANAmadogatAvatulyaM sAmarthyamUrddhagatau tu "sannitirikkhehito sahassAraMtiesu devesu / uppajjaMti paresuvi savvesuvi maannusehito||" iti vacanAdeSAmAsaha srArAntopapAtAttulyameva sAmarthyam, uktaM ca "vissmgtyo'pydhstaaduprissttaattulymaashsraarm| gacchanti ca tiryaJcastadadhogatyUnatA'hetuH // " / ato nAsaptamanarakapRthvIgamanatvena viziSTa sAmarthyAsattvam, athavAvAdilabdhirahitatvena, tadapyacAru, yato yadi vAdAdilabdhimattvena viziSTasAmarthya vyAptamupalabdhaM bhavettatastannivRttI tasya nivRttiH syAt, na caivam, anayoApyavyApakabhAvasya kvacinizcayAt, alpazrutatvaM tu muktyavAptyA'numitaviziSTasAmarthyauSatuSAdibhiranaikAntikamityuddhoSyameva, yadapyanupasthApyatApArAJcitakazUnyatvenetyucyate, tadapyayuktaM, yato na taniSedhAdviziSTasAmarthyAbhAvaH pratIyate, yogyatApekSo hi citra: zAstre vizuddhyapadezaH, yaduktam- ... - "saMvaranirjararUpo bahuprakArastapovidhiH zAstre / rogacikitsAvidiriva kasyApi kthnycidupkaarii|" yacca puruSAnabhivandyatvaM heturuktaH tadapi sAmAnyena guNAdhikapuruSApekSavA?, yadi sAmAnyena tadA'siddhatAdopaH, tIrthakarajananyAdayo hi zakrAdibhirapi praNatAH kimaGga zeSapuruSaiH ?, guNAdikapuruSApekSaM cedgaNadharA api tIrthakRdbhirnAbhivandyata iti teSAmapyapakRSyamANatvam, atha tIrthazabdasyAdyagaNadharAbhidhAyitvAttIrthapraNAmapUrvakatvAccAhaddezanAyA asiddhameva tadanabhivandhatvaM gaNadharANAm, evaM tahi cAturvarNasaGghasyApi tadabhidheyatvAttadantarbhAvAcca strINAmahabhirapi vandyatve kathaM puruSAnabhivandyatvena tAsAM tebhyo'pakRSyamANatvam ?, atha smAraNAdyakartRtvena, evaM sati samAne'pi ratnatraye ziSyAcAryayorAcAryasyaiva muktiH syAtra ziSyasya, smAraNAdyakartRtvena tasya tato'pakRSyamANatvAt, na caitadAgamikaM, caNDarudrAdhAcAryaziSyANAmAgame niHzreyasazravaNAt, athAmahaddhikatvena strINAM puruSebhyo'pakRSyamANatvaM, tathA sati praSTavyo'si-kimAdhyAtmikImRddhimAzritya bAhyAMvA?, tatra na tAvadAdhyAtmikImuktanyAyato ratnatrayasya tAsAM samarthitatvAt, nApi bAhyam, evaM hi mahatyA tIrthakarAdilakSmyAzcetarakSa(re'kSa)triyAdayo na bhAjanamiti teSAmapyamahaddhikatvenApakRSyamANatvAnmuktikAraNavaikalyaprasaGgaH, yadapi mAyAdiprakarSavatvenetyucyate, tadapyasat, tasyobhayorapitulyattvena darzanAdAgame ca zravaNAt, zrUyate hi caramazarIriNAmapi nAradAdInAM mAyAdiprakarSavattvam, ato na tAsAM puruSebhyo'pakRSyamANatvena kAraNAvaikalyasya hetorasiddhatA, yadapi nirvANa Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 adhyayanaM-36,[ ni. 559] sthAnAdyaprasiddhatvenetyuktaM, tadapyasAdhakaM, yato na nirvANasthAnAdiprasiddhi: kAraNAvaikalyasya kAraNaM vyApakaM vA yena tannivRttau tasya nivRtti, athA''ttha yadi strINAM muktikAraNAvaikalyamabhaviSyat muktirapyudapasyat, tathA ca tatsthAnAdiprasiddhirapIti, naivaM, tatsthAnAdiprasiddhi prati muktekhyabhicAritvAbhAvAt, anyathA hi puruSANAmapi yeSAM muktisthAnAdyaprasiddhiteSAM tadabhAprasaGgaH, athaitatsAdhakapramANAbhAvena prakRtahetorasiddhatA, tatrApi tatsAdhakapramANasya ki pratyakSasyAnumAnasyAgamasya vA?, tatra yadi pratyakSasya tadA kiM svasambandhinaH sarvasambandhino vA?, svasambandhino'pi kiM bAhyaM yadyathoditapratyupekSaNAdirUpaM kAraNAvaikalyaM tadviSayasya yadivA''ntaraM yaccAritrAdipariNAmAtmakaM tadgocarasya?, na tAvadAdyasya, strISvapi yathoditapratyupekSaNAderakSaNavidhAnasyekSaNAt, atha dvitIyasya tadA tadabhAvasyAgdRzAM puruSeSvapi samAnatvAttepAmapi kAraNAvaikalyasyAsiddhiprasaGgaH, sarvasambandhinastu pratyakSasyAsarvavidA sattvenAsattvena (vA) kvacinnizcetumazakyatvAt, tadabhAvena prakRtahetorasiddhatetyanudghoSyameva, athAnumAnasya, tadapyasat, tadabhAvasya puruSeSvapi samAnatvAt, na hyagdRzAM strISu puruSeSuvA tattvatastadavyabhicAri liGgamasti yenAnumAnaM syAt, athAstyeva puruSeSvanumAnaM, tathAhi yadutkarSApakarSAbhyAM yasyApakarSotkarSoM tasyAtvantApakarvetadatyantotkarSavadRSTaM, yathA'bhrapaTalApagame savitRprakAzaH, rAgAdyutkarSApakarSAbhyAmapakarSotkarSavacca cAritrAdi, nacarAgAdyapacayaprakarSasyAsambhavo yato yatprakRSyamANahAnikaM tatkvacitsambhavihAniprakarSaniSThamapi dRSTaM, yathA hemani kAlikAkiTTAdi, prakRSyamANahAnayazca rAgAdayaH, tathaiva teSAM prANiSupratItatvAt, nanvetastrISvapi samAnamiti, nApyAgamasya, tasya prastutasyApi sAkSAtstrInirvANAbhidhAyitvenArthatastatkAraNAvaikalyasAdhakatvAt, na ca strIzabdasyAnyArthatvaM parikalpanIyaM, taddhi lokarUDhitaH AgamaparibhASAto vA bhaveta?, na tAvallokarUDhitaH,loke hiyasminnarthe yaH zabdo'nvayavyatirekAbhyAM vAcakatvena dRzyate sa tasyArtho, yathA gavAdizabdAnAM sAsnAdimadAdayo, na ca strIzabdasya stanAdimadAkAramarthamantareNAnyasyAnvayavyatirekAbhyAM vAcyatvena pratItirasti, uktaM ca "stanajaghanAdivyaGgye strIzabdo'rthe na taM vihaayaissH| dRSTaH kvacidanyatra tvagnirmANavakavadgauNaH / / " iti, nApyAgamaparibhASAto yato nAgame kvacitstrIzabdasya paribhASito'rtho yathA vyAkaraNe 'vRddhirAdaijiti vRddhizabdasyAdaicau, dRzyate cAgame'pi lokarUDha evArthe strIzabda: "itthIo jaMti chaTTi" ityAdau, na ca tatrApyarthAntaraparikalpanA, bAdhakaM vinA tadanupapatteH, uktaM ca __ "paribhASito na zAstre manujIvazabdo'tha laukiko'dhigataH / ____ asti ca na tatra bAdhA strInirvANaM tato naM kutaH? // " atha dRSTa evAgame puruSAbhilASAtmani vedAkhye bhAve strIzabdaH, idamapi kuto nizcitaM ?, kiM tAvatstrIzabda itizabdazravaNamAtrAtstrItvasya palyazatapRthaktvAvasthAnAbhidhAnato vA?, na tAvatstrIveda iti zravaNamAtrata iti yuktaM, yadIha strI sAcau vedazca strIveda iti samAnAdhikaraNasamAso bhavettadA strIzabdasyArthAntare vRttirbhavet, tatsadbhAvazca bAdhakAbhAvena vA kalpyeta samAsAntarAbhAvena vA?, na tAvad bAdhakAbhAvena, tatra hi strIzabdasya puruSAbhilASAtmako Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2-36 / 1514 bhAva evArtho bhavet, tathA ca strInirvANasUtre kiM sa eva sAkSAdarthastadupalakSitaM vA zarIraM ?, yadi sa eva tadA kiM tadaiva tad bhAvo vivakSyate bhUtapUrvagatyA vA?, tatra yadi tadaiva tadA nirvANAvasthAyAmapi vedasambhavo na caitadAgamikam, atha bhUtapUrvagatyA tadA devAdI nAmapi nirvANa prApti: tathA ca "suraNAsuraesu catAri hoMti" ityAdyAgama virodha:, teSvapi bhUtapUrva gatyA caturdazaguNasthAnasambhavAt, atha tadupalakSitaM [vA ] puruSazarIraM tadA'sau tadupalakSaNaM tatra niyatavRttiraniyatavRttirvA ?, yadi niyatavRttistadA''gamavirodhaH, parivartamAnatayaiva puruSazarIre vedodayasya tatrAbhidhAnAt na cAnubhavo'pyevamasti, athAniyatavRttiH kathamasau tadupalakSaNam ?. athaivaMrUpamapi gRhAdiSu kAkAdyupalakSaNamIkSyata ityatrApi tathocyate, evaM sati strIzarIre'pi kadAcitpuruSavedasyodayasambhavAt strINAmapi nirvANApattiH, yathA hi puruSANAM bhAvata: strItvamevaM strINAmapi bhAvataH puruSatvasambhavo'sti, bhAva eva ca mukhyaM muktikAraNaM, tathA ca yadyapakRSTenApi strItvena puruSANAM nirvAmamevabhutkRSTena bhAvapuraSatvena strINAmapi kiM na nirvANam ? iti na ca samAsAntarAsambhavena strIveda ityatra samAnAdhikaraNasamAsakalpanaM, striyA vedaH strIveda iti SaSThIsamAsasyApi sambhavAt na cAsya strIzarIrapuruSAbhilASAtmakavedayoH sambandhAbhAvenAyuktatvamiti vAcyaM yatastayo: sambandhAbhAvaH kiM bhinnakarmodayarUpatvena puruSavatstriyA api striyAM pravRttidarzanena vA ?, na tAvadbhinnakarmodayarUpatvena, bhinnakarmodayarUpANAmapi paJcendriyajAtyAdInAM devagatyAdInAM ca sadA sambandhadarzanAt, nApi puruSavatstriyA api striyAM pravRttidarzanena, iyaM hi puruSAprAptau svavedodayAdapi saMbhavatyeva, uktazca -"sA khakavedAttiryagvadalAbhe mattakAminyAH" iti, atha strItvasya palyazatapRthaktvAvasthAnAbhidhAnAdevamucyate, idamapi na sundaraM tatra strItvAnubandhasya vivakSitatvAt saMbhavati hi stryAkaraviccheda'pi tatkAraNa karmodayA vicchedaH tadavicchedAcca puMstvAdyavyavadhAnena punaH strIzarIragrahaNamiti, kiJca - " maNuyagaIe caudasa guNaThANANi hoti' tathA 'paMcidiesu guNaThANANi huMti caudasa' tathA 'caudasa tasesu guNaThANANi huti' tathA 'bhavasiddhigA va savvaTThANesu hoMti" ityAdi strIzabdarahitamapi pravacanaM strInirvANe pramANamasti, strINAmapi puMvanmanuSyagatyAdidharmayogAt, atha sAmAnyaviSayatvAnnedaM strIvizeSe pramANam, evaM sati puruSANAmapi vizeSarUpatA'sti na vA ?, na tAvannAsti, manuSyagativizeSarUpatvAtteSAm, athAsti vizeSarUpatA, tathA sati teSvapi kathametatpramANaM ?, yathA ca teSu pramANaM tathA kiM na strISvapIti ?, atha puruSeSveva tadarthavaditi strISu tasyApravRttiH, evaM sati kiM na viparyayakalpanApi ?, na caivamaparyAptakamanuSyAdInAM devanArakatirazcAM ca nirvANaprasaGgaH, teSAmetadvAkyAviSayatvAt, etadaviSayatvaM cApavAdaviSayatvAt, uktaM hi - "apavAdaviSayaM parihatya utsarga: pravarttate" iti, apavAdazca - "micchAdiTThI apajjattage' tathA 'suranAraesu hoMti cattAri tiriesu jANa paMceva" ityAdirAgama:, Aha ca "manujagatau santi guNAzcaturdazetyAdyapi pramANaM syAt / puMvatstrINAM siddho nAparyAsAdi vadvAdhA ||" iti kRtaM vistareNa / samprati siddhAnevAvagAhanAtaH kSetratazcAha - utkRSTA - sarvamahatI cAsau Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yApAdasyA adhyayanaM-36,[ ni. 559] 263 avagAhante'syAM jantava ityavagAhanAca-zarIramutkRSTAvagAhanA paJcadhanuHzatapramANA tasyAM siddhAH 'caH' samuccaye 'jahanna majjhimAi ya'tti avagAhanAyAmiti prakramAtpratyekaM yojyate tataH 'jaghanyAvagAhanAyo' dvihastamAnazarIrarUpAyAM siddhAH 'madhyamAvagAhanAyAM ca' uktarUpotkRSTajaghanyAvagAhanAntarAlavarttinyAM siddhAH 'urdhvaloke merucUlikAdau siddhAH, saMbhavati hi tatrApi kepAJcitsiddhapratimAvandanAdyarthamupagatAnAM cAraNazramaNAdInAM muktyavAptiH, 'adhazca' adholoke'rthAdadholaukikagrAmarUpe'pi siddhAH, 'tiriyaM ca'tti tiryagloke ca' arddhatRtIyadvIpasamudrarUpe tatrApi kecit 'samudre' jaladhau siddhAH 'jale ca' nadyAdisamvandhini siddhAH, bhUbhUdharAdyazepAspadopalakSaNametat, arddhatRtIyadvIpasamudrepuhina kvacinmuktyavAptiniSedha iti sUtrArthaH / / itthaM strIsiddhAdInabhidadhatA strItvAdiSu siddhasambhava uktaH, samprati tatrApi kva kiyantaH sidhdhanti? ityAzakyAhamU.(1515) dasa ya napuMsaesuM, vIsaM itthiyAsu y| purisesu ya aTThasayaM, samaeNegena sijjhii| mU. ( 1516) cattAriya gihiliMge, annaliMge, daseva y| saliMgeNa ya aTThasayaM, samaenegeNa sijjhii| ukkosogAhanAe u, sijhaMte jugavaM duve / cattAri jahannAe, jahamajjhattaraM syN| mU. (1518) cauruDaloe ya duve samudde, tao jale vIsamahe thev| sayaM ca aThuttara tiriyaloe, samaeNegena usiNjhaI dhuvaM / vR.'daza' dazasaGkhyAzcazabda uttarApekSayA samuccaye 'napuMsakeSu' vaddhitacirpitAdiSu viMzatiH 'itthIyAsu ya'tti strISu ca puruSeSu cASTabhiradhikaM zatamaSTazataM 'samayena' avibhAgakAlarUpeNa 'ekena' ekasaGkhyena, prakRtyAditvAttRtIyA, 'siddhati' niSThitArthaM bhavati, catvAro gRhiliGge'nyaliGge dazaivaca, svaliGgena cASTazataM samayenaikena sidhyti| utkRSTAvagAhanAyAM tu' uktarUpAyAM sidhyataH 'yugapat' ekakAlaM 'dvau' dvisaGkhyau 'catvAraH' catuHsaGkhyAH 'jahatrAe'tti jaghanyAvagAhanAyAM 'javamajjha'tti yavamadhyamiva yavamadhyA-madhyamAvagAhanA tasyAm 'aSTottaraM zatam' aSTottarazatasaGkhyAH , yavamadhyatvaM caiSAM madhyamAvagAhanAyAmutkRSTajaghanyAvagAhanayormadhyavattitvAt, tadapekSayA ca bahutarasaGkhyAtvena sthUlatayaiva bhAsamAnatvAditi bhaavniiymiti| catvAra Urvaloke ca dvo samudre trayo jale viMzatiH 'adhaH' ityadholoke 'tathaiva' tenaiva prakAreNa zataM ca 'aSTottaram' aSTAdhikaM tiryagloke samayenaikena tu siddhati, tuzabdazcazabdazca kvacitpUraNe kvacicca punarthe vyAkhyeyaH / etatsUtrasthAne cAnye sUtradvayamitthaM paThanti "cauro uDDalogaMmi, vIsapahuttaM ahe bhave / sayaM aTThottaraM tirie, egasamaeNa sijjhaI / / duve samudde sijhaMtI, sesajalesu tato jnaa| esA usijjhaNA bhaNiyA, puvvabhAvaM paDucca u||" etacca vyAkhyAtaprAyameveti sUtracatuSTayArthaH / itthaM pUrvabhAvaprajJApanIyanayApekSayA'nekadhA Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-36/1518 siddhAnabhidhAya samprati pratyutpannabhAvaprajJApanIyanayApekSayA teSAmeva pratidhAtAdipratipAdanAyAhamU.(1519) kahiM paDihayA siddhA?, karhi siddhA paiDiyA?/ kahi budi caittA NaM, kattha gaMtUNa sijjhaI? // mU. ( 1520) aloe paDihayA siddhA, loyage ya pitttthiyaa| ihaM budi caittA NaM, tattha gaMtaNa sijjhii| va. 'kveti kasmin 'pratihatAH' skhalitAH, ko'rthaH? -niruddhagatayaH, siddhAH, tathA 'kva' kasmin siddhAH 'pratiSThitAH' sAdyaparyavasitaM kAlaM sthitAH, anyacca-kva baMdi' zarIraM tyaktvA kutra gatvA 'sijjhai'tti vacanavyatyayAt 'siddhanti' niSThitArthA bhavanti / etatprativacanamAha-'aloke kevalAkAzalakSaNe 'pratihatAH' skhalitAstatra dharmAstikAyasyAbhAvena teSAM gaterasambhavAt, uktaM ca- "tato'pyUrdhvaM gatisteSAM, kasmAnIstIti cenmatiH / dharmAstikAyasyAbhAvAt, sa hi heturgateH paraH // " tathA 'lokAgre ca' lokasyopari vibhAge 'pratiSThitAH' sadA'vasthitAH, Aha-UrvaMgamanAbhAve'pyadhastiryagvA gamanasambhavena kathaM teSAM tatra pratisthAnam?, ucyate, kSINakarmatvAtteSAM, karmAdhInatvAccAdhastiryaggamanayoH, taduktam "avastiryagathorvaM ca, jIvAnAM krmjaagtiH| Urvameva tu tAddhAd, bhavati kssiinnkrmnnaam||" . 'ihe' tyanantaraprarUpite tirgagUlokAdau 'bundi' zarIraM tyaktvA tatra' iti lokAgre gatvA 'sijjhati'tti sidhyati, gatveti ca mukhaM vyAdAya svapitItyAdivatktvApratyayaH, pUrvAparakAlavibhAgasyehAsambhavAt, yatraiva hi samaye bhavakSayastasminneva mokSastatra gatizceti, Ahaca vAcaka: "dravyasya karmaNo yadvadutpattyArambhavItayaH / samaM tathaiva siddhasya, gtimokssbhvkssyaaH||" iti sUtradvayArthaH / lokAgre gatvA siddhantItyuktaM, lokAgraM ceSatprAgbhArAyA uparIti yAvati predeze'sau yatsaMsthAnA yatpramANA yadvarNA ca tadabhidhAnAyAhamU.(1521) bArasahi joyaNehi, savvaTThassuvari bhave / IsIpabbhAranAmA 3, puDhavI chattasaMThiyA / / mU.(1522) paNayAla sayasahassA, joanANaM tu aayyaa| tAvaiyaM ceva vicchinnA, tiguNo sAhiya (tasseva) priro| mU.(1523) aTThajoyaNabAhalA, sA majjhami viyaahiyaa| parihAyaMtI carimate, macchIpattAu tnuyyrii|| mU.(1524) . ajjunasuvAmagaI, sA puDhavI nimmalA shaavennN| uttANayachattayasaMThiyA ya bhaNiyA jinvrehi| mU.(1525/1) saMkhaMkakuMdasaMkAsA, paMDarA nimmalA subhaa| vR. dvAdazabhiryojanaiH prakRtyAditvAttRtIyA 'sarvArthasya' sarvArthanAmno vimAnasya 'upari' Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-36,[ ni, 559] . Urdhva 'bhavet' syAt ISatprArabhAreti nAma yasyAH sA IpatprAgbhAranAmA, 'ano bahuvrIhe' riti niSedhAnAntatve'pi DAp na bhavati, ISadAdinAmopalakSaNaM caitat, anekanAmadheyAbhidheyatvAtasyAH, uktaM hi-"Isoti vAIsIpabbhArA i vA tanui vA tanutagutIti vA siddhIti vA siddhAlaeti vA mutI ti vA muttAlaeti vA loyaggei vA loyaggathUbhiyAIi vA loyaparivujjhaNAti vA savvapANabhUyajIvasattasuhAvahAti ve"tyAdi, 'pRthvI' bhUmizchatram-AtapatraM tatsaMsthitamiva saMsthitaM-saMsthAnamasyA iti chatrasaMsthitA, iha ca vizeSAnabhidhAne'pyuttAnamevedaM gRhyate, Aha yato bhagavAn bhadrabAhuH-"uttAnayachattayasaMThiyAu bhaNiyAu jinavarehiti" / paJcattatvAriMzacchatasahasrAn yojanAnAM 'tuH' pUraNe 'AyatA' dIrghA tAvaiyaM ceva'tti tAvatazcaiva prakramAcchatasahasrAn 'vistIrNA' vistarato'pi, paJcacatvAriMzacchatasahasrapramANeti bhAva: trigaNa: 'tasseva'tti prAgvat 'tasmAd' uktarUpAdAyAmAt 'parirayaH' paridhiH, iha ca triguNa ityabhidhAne'pi vizeSAdhikyaM dRSTavyaM "savvaM vaTuMtiguNaM savisesa'miti vacanAt, anyathA hi paJcatrizallakSAdhikayojanakoTirevaitatparimAnaM syAt, tathA ca sUtrAntaravirodho, yatastatroktam "egA joyaNakoDI bAyAlIsaM bhave syshssN| tIsaM ceva sahassA do ceva sayA aunnpnnaa|" iti, paThanti c-'tiunnsaahiypddiryN'ti| aSTau-aSTaGkhyAni yojanAni bAhalyaM-sthaulyamasyA ityaSTayojanabAhalyA 'se' tISatprArabhArA, kiM sarvatrApyevam ? ityAha-'madhye' madhyapradeze vyAkhyAtA, kimityevam ? ata Aha-pari-samantAddhIyamAnA parihIyamAnA 'caramaMte'tti caramAnteSu' sakaladigbhAvartiSu paryantapradezeSumakSikAyA: patraM-pakSo makSikApatram, apizabdasya gamyamAnatvAttasmAdapi tanutarI atiparikRzetiyAvat, hAnizcAtra vizepAnabhidhAne'pipratiyojanamaGgalapRthaktvaM dRSTavyA, tathA cAnyatrAvAci "gatUNa joyaNaM tu parihAyai aMgulapahuttaM"ti / (kecitpaThanti-) "ajjunasuknagamaI sA puDhavI nimmalA sahAvenaM / uttANagachattagasaMThiyA ya bhaniyA jinavarehiM / " tatra cArjunaM-zuklaM tacca tatsuvarNakaM cArjunasuvarNakaM tena nirvRttA'rjunasuvarNakamayI 'sA' itISatprArabhArA 'nirmalA' svacchA, kimupAdhivazataH? ityAha-'svabhAvena' svarUpeNa uttAnakam-uddharvamukhaM yacchatrameva chatrakaM tatsaMsthitA ca bhaNitA' uktA jinavaraiH, prAk sAmAnyatazchatrasaMsthitetyuktamiha tUttAnatvaM tadvizeSa ucyata iti na paunruktym| zaGkhAGkakundAni-pratItAni tatsaGkAzA-varNatastAdRzI ata eva 'paMDure'ti 'pANDurA' zvetA 'nirmalA' niSkalaGkA 'zubhA' atyantakalyANAvahA 'sukhA vA' sukhahetutveneti sArddhasUtratrayArthaH / / ma.(1525/2) sIAe joane tatto, loyaMto uviyaahio| vR. 'sItAyAH' sItAbhidhAnAyAH pRthivyA uparIti zeSaH, yojane 'tataH' iti tasyA uktarUpAyAH 'lokAntaH' lokaSaryantaH 'tuH' pUraNe vyAkhyAta iti sUtrArddhArthaH // nanu yadi yojane lokAntastatki tatra sarvatra siddhAstiSThantyutAnyathA? ityAhamU.(1526) joaNassa u jo tattha, koso uvarimo bhve| tassa kosassa chabbhAe, siddhAnogAhaNA bhve|| Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-36/1526 vR. yojanasya 'tuH' vAkyAlaGkAropanyAse yaH "taMtra' tyevaM vyavasthite suvyatyayena vA 'tattha'tti 'tasya' iSatprAgbhAroparivartinaH paThanti ca-'tassa'tti, kroza:' gavyUtam 'uvarima'tti uparivartI bhavet 'tasye'ti prakrAntasya krozasya 'paGbhAge' satribhAgatrayastriMzadadhikadhanu:zatatritayarUpe siddhAnAm 'avagAhanA' avasthitirbhavediti sUtrArthaH / avagAhanA ca tatazcalanasambhave'pi paramANvAdInAmivaikAdipradezeSu bhavedata Aha-tattha suutrm| kecidanantarasUtrottarAddhamadhIyate-'kosassavi ya jo tattha, chabbhAgo uvarimo bhaveti spaSTaM / tatra ca kim? ityAhamU.(1527) tattha siddhA mahAbhAgA, logArgami piddiyaa| bhavappavaMcaummukkA, siddhi vrgiNgyaa| vR. 'to' tyanantaramupadarzitarUpe 'siddhAH' uktarUpAH 'mahAbhAgAH' atizayAcintyazaktayo lokAgre 'pratiSThitAH' sadAvasthitAH, etacca kutaH? ityAha-bhavA-narakAdayasteSAM prapaJcovistarastenonmuktAH-tyaktAH santaH 'siddhi siddhinAmnI varA cetaragatyapekSayA gatizca gamyamAnatayA varagatistAM gatAH-- prAptAH, ayamAzayaH-bhavaprapaJca eva-calane hetuH sa ca siddhAnAM nAstIti kutasteSAM tatsambhavaH ? iti sUtrArthaH / / tatra gatIno kasya kiyatyavagAhanA? ityAhamU.(1528) usseho jassa jo hoi, bhavaMmi caramaMmi u| tibhAgahInA tatto ya, siddhAnogAhaNA bhve|| vR. utsedha:' ucchrayaH prakramAccharIrasya jassa'tti 'yeSAM' siddhAnAM yaH' iti yatparimAno bhavati bhave' janmani carame' paryantavattini 'tu'vizeSaNe idamapi prAmbhAvaprajJApanIyanayApekSayeti vizeSayati, 'tribhAgahInA' vibhAgonA tatazceti tataH punazcaramabhavotsedhAtsiddhAnAM yattadonityAbhisambandhAtteSAmavagAhante'syAmiti avagAhanA-svapradezasannicitaH, nizcayAbhiprAyeNa sarvasya svaniSThatvAt, iyaM ca zarIravivarApUraNata etAvatItyavagantavyam, uktaM hi-"dehatibhAgo jhusiraM tatpUraNato tibhAgahINa"tti, iti sUtrArthaH / / etAneva kAlataH prarUpayitumAhamU. (1529) egatteNa sAiyA, apajjavasiyAvi the| puhuttena anAiyA, apjjvsiyaaviy|| vR. 'ekatvena' asahAyatvena vivakSitAH sAdikA aparyavasitA api ca, yatra hi kAle te siddhanti sa teSAmAdirasti na tu kadAcinmukterdhasyantIti na paryavasAnasambhavaH 'pRthaktvena' mahattvena bahuttvena sAmastyApekSayetiyAvat, kimityAha- anAdikA aparyavasitA api ca, na hi kadAcite nAbhUvan na bhaviSyanti ceti sUtrArthaH / / sampratyeSAmevopAdhinirapekSaM svarUpamAhamU.(1530) arUviNo jIvaghanA, naanndsnnsniyaa| aulaM suhasaMpattA, uvamA jassa natthi u|| vR.rUpiNaH-uktanyAyena rUparasagadhasparzavantaH tadviparItA arUpiNasteSAM rUpAdyabhAvAt, uktaM hyAgame-"se na kiNhe na nIle" ityAdi, jIvAzca te satatopyuktatayA ghanAzca-zuSirapUraNato nirantaranicitapradezatayA jIvaghanA gamaka tvAdizepaNasya paranipAtaH jJAnadarzane uktarUpe te eva saJjA-samyagbodharUpA saJjAtaiSAmiti tArakAderAkRtigaNatvAditaci jJAnadarzanasajJitA:jJAnadarzanopayogavanto na vidyate tuleva tulA-iyattA paricchedaheturasyeti atulam, aparimitatvAt, Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-36,[ni.559] 267 "siddhassa suhA rAsI savvApiMDito jai hvejjaa| so'naMtavaggabhaito savvAgAse na bhAijjA / / " iti, mukha -zarma samityekIbhAvena duHkhale sAkalaGkitatvalakSaNena prAptAH, sukhameva punarvizinaSTi- uyamA yasya 'nAsti tu' na vidyata eva, yaduktam "loke tatsadRzo hyarthaH, kRtsre'pyanyo na vidyte| upamIyeta tayena, tasmAnirupamaM smRtam // " na ca vipayAbhAvatastatra sukhazabdAbhidheyAbhAva evetyAzaGkanIyaM, caturarthatvAttasya, loke catuvihArtheSu, sukhazabdaH prayujyate / vipaye vedanA'bhAve, vipAke mokSa eva ca / / 1 / / sukho vahniH sukho vAyurviSayeSviha kthyte| .duHkhobhAve ca puruSaH, sukhito'smIti manyate / / 2 / / puNyakarmavipAkAcca, sukhmissttendriyaarthjm| karmaklezavimokSAcca, mokSe sukhamanuttamam // 3 // " tatazca mokSasyaiva tatra sukhazabdAbhidheyatvAdasambhava evAzaGkAyAH, iha ca jIvadhanA ityanena saumatAbhimatamabhAvarUpatvaM mukteH uttaravizeSaNadvayena ca 'sukhaduHkhabuddhIcchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArA navAtmaguNAsteSAmatyantocchittiniHzreyasa'miti vacanAdacetanatvAsukhicatve ca siddhasya naiyAyikAdhabhimate nirAkurute, abhAvarUpatve hi mukterarthakriyAsAmarthyalakSaNatvAdvastuno'ntyakSaNasya kSaNAntarAjananAdavastutvaM, tadavastutve cAvastuno janyatvAyogAttatpUrvasyApi kSaNasya evaM pUrvapUrvakSaNAnAmapi saugatasyAbhAvarUpataiva prApteti pUrvasantAnamicchato mukterapi bhAvarUpatA balAdAyAti, tathA sarvathA''tmaguNocchittirUpatAyAM niHzreyasasyAtmano'pyabhAvaprasaktiH, sarvathA guNAbhAve higuNino'pyabhAva eva, azeSarUpAdyabhAva ivaghaTAderiti sUkSmadhiyA bhaavniiymiti| uktagranthenAvagatamapi vipratipattinirAkaraNArthaM punaH kSetraM svarUpaM ca teSAmAhamU.(1531) loegadese te savve, naanndNsnnsnniyaa| saMsArapAranicchinA, siddhiM vrgiNgyaa|| vR.lokaikadeze pAThAntarato lokAgradeze voktarUpe 'te' iti siddhAH, anena 'muktAH sarvatra tiSThanti, vyomavattAparjitAH' ityapAstaM bhavati, sarvagatatve hyAtmanAmetad bhavet, tathAtve ca sarvatra sarvadA vedanAdiprasaGgaH, tathA sarveniravazeSA jJAnadarzanasaJjitAH saMsArasya pAra:-paryantastaM nistIrNAH-punarAgamanAbhAvalakSaNenAdhikyenAtikAntA: siddhi varagatiM gatAH iti prAgvataiha cAdyena vizeSaNena mA bhUtkepAJcijjJAnasaJjJA pareSAM darzanasa va kevalA, kintUbhe api sarveSAmiti, dvitIyena "jJAnino dharmatIrthasya, kartAraH paramaM pdm|| gatvA''gacchanti bhUyo'pi, bhavaM tIrthanikArataH / / " iti mate teSAmaniSThitArthadoSaprasaGgena punarAvRttiriti, tRtIyena tu kSINakarmatvena svavazatvAdivizeSaNavattve'pyeSA svavazasyAnabhisandhiH kRtakRtyasya ca yathAsvabhAvenAsyopayoga iSTaH, Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2-36 / 1531 'tathAgatiH syAtsvabhAvene' ti vacanAdutpattisamaye satkriyatvamapyastIti khyApyate, idaM ca sUtraM yatra dRzyate tatretthaM neyaM, pratyantareSu ca na dRzyata evetti sUtrArthaH / itthaM yaduktaM "saMsAratthA sa siddhA ya, duvihA jIvA viyAhiya"tti tatra siddhA uktAH, sAmprataM saMsAriNa AhasaMsAratthA u je jIvA, duvihA te viyAhiyA / tasAM ya thAvarA ceva, thAvarA tivihA tahiM // pU. (1532 ) vR. saMsArasthA iti prAgvattuzabdaH siddhebhyaH saGkhyAkRtavizeSadyotako ye jIvA dvividhAste vyAkhyAtAH, dvevidhyamevAha - trasAzca sthAvarAzcaiva, sthAvarAH 'trividhA: ' triprikArA: 'tasmin ' iti dvaividhye sati, alpavaktavyatvAcca paJcAnirdeze'pi prathamataH sthAvarAbhidhAnamiti sUtrArthaH // mU. ( 1533 ) puDhavI AujIvA ya, taheva ya vaNassaI / iccee thAvarA tivihA, tersi bhae suneha me // vR. 'puDhavIAujIvA ya'tti jIvazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate tataH pRthivyeva jIvAH pRthivojIvAH Apo-jalaM tA eva jIvA abjIvAzca tathaiva ca 'vaNassai'tti prakramAdvanaspatijIvAH nanu pRthivyAdIni jIvazarIrANi na tvetAnyeva jIvAH, kAThinyAdilakSaNAni hyamUni jIvAH punarupayogalakSaNAstatkathaM pRthivyAdInyeva jIvA ityuktam ?, ucyate, jIvazarIrayoranyo'nyAnugatvena vibhAgAbhAvAdevamuktaM, na caitadanArSaM, yata uktam- "anno'nnAnugayANaM imaM ca taM catti vibhayaNamajuttaM" ityAdi 'iti' ityuktaprakAreNa 'ete' pRthivyAdayaH sthAvarAstrividhAH / uttaragranthasambandhanArthamAha- 'teSAm' iti pRthivyAdInAM 'bhedAn' vikalpAn 'zrRNuta' AkarNayata 'me' mama kathayata iti zeSa iti sUtrArthaH // mU. ( 1534 ) duvihA puDhavijIvA u, suhumA bAyarA thaa| mU. (1535 ) pajjattamAppajjattA, evameva duhA puno // bAyarA je upajjattA, duvihA te viyAhiyA / sahA svarA ya boddhavvA, saNhA sattavihA tahiM // kiNhA nIlA ya ruhirA ya, hAliddA sukkilA thaa| paMDupaNagamaTTiyA, khalA chattIsaIvihA // mU. ( 1536 ) mU. (1537) puDhavI ya sakkarA vAluyA ya uvale salA ya loNUse / ayatauyatabaMsIsagaruppasuvanne ya vaire ya // mU. (1538 ) hariyAle hiMgulue maNosilAsAsagaMjanapavAle / abbhapaDala'bbhavAlaya bAyarakAe manivihANA // mU. (1539) gomijjae ya ruthage aMke phalihe ya lohiyakkhe y| marayamasAragalle bhuyamoyaga iMdanIle ya // mU. ( 1540 ) caMdanageruyahaMsagabdhaM pulae sogaMdhie ya boddhavve / caMdappabhaverulie jalakaMte sUrakaMte ya // vR. 'dvividhAH ' dvibhedAH pRthivIjIvA: 'tuH ' prAgvat 'sUkSmA: ' sUkSmanAmakarmodayAd 'bAdarA: ' bAdaranAmakarmodayAt, tathA 'pajjattamapajjatta 'tti tatra 'paryAptAH ' AhArazarIrendriyocchA Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 adhyayanaM-36,[ ni. 559] savAGmano'bhinirvRttihetustathAvidhadalikaM paryAptiH, yata uktam "aahaarsriireNdiyussaasvomno'bhinivttii| hoi jao daliyAo karaNaM paisA u pajjattI / / " sA'styeSAmityarzaAderAkRtigaNatvAdaci paryAptAstadviparItAzcAparyAptAH, evaM' ityanena paryAptAparyAptabhedena 'ete' sUkSmA bAdarAzca, paThanti ca-'egamege'tti ekaike dvividhAH punaH pratyekamiti bhAvaH / punareSAmevottarabhedAnevAha..'bAyarA je'tti bAdarA ye punaH paryAptA dvividhAste vyAkhyAtAH, katham? ityAha-'zlakSaNA' iha cUrNitaloSTakalyA mRduH pRthivI tadAtmakA jIvA apyupacArataH zlakSNA evamuttaratrApi, 'kharA:' kaThinA: 'ca' samuccaye 'boddhavyAH' avagantavyAH, zlakSNAH saptavidhAH 'tasmin ityuktruupbheddvye| yathA cAmI saptavidhAstathA''ha-kRSNA nIlAzca 'rudhirAzca' iti lohitA raktA itiyAvat 'hAridrAH' pItAH zaklAH 'tathe ti samuccaye 'paMDu'tti pANDava:--ApANDu: A-ISacchubhratvabhAja itiyAvat, itthaM varNabhedena SaDvidhatvam, ihaca pANDuragrahaNaM kRSNAdivarNAnAmapi svasthAnabhedena bhedAbhedAntarasambhavasUcakaM, panaka:atyantasUkSmarajorUpaH sa eva mRttikA panakamRttikA, panakasya ca nabhasi vivartamAnasya loke pRthivItvenArUDhatvAtpUrvabhedasagRhe'pi bhedenopAdAnaM, tata eva ca mRttiketi pRthvIparyAyAbhidhAnamapi, anye tvAhuH-panakamRttikA maruSu parpaTiketi rUDhA, yasyAzcaraNAbhidhAte jhagityujjRmbhaNaM, kharapRthivIbhedadarzanopakramamAha'kharAH' prakramAdvAdarapRthivIjIvAH SaTtriMzadvidhAH' SaTtriMzabhedAH / tAnevAha-'pRthivI'tibhAmA satya bhAmAvacchuddhapRthivI zarkarAdirUpA yA na bhavati, cazabda uttarabhedApekSayA samuccaye, 'zarkarA' laghUpalasakalarUpA, vAlukA ca' pratItA, 'upalaH' gaNDazailAdiH, zilA ca' dRSat 'loNUse ayataMbatauyasIsayarUppasuvanne yatti lavaNaM ca-samudralavaNAdi Upazca-kSAramRttikA lavaNoSau ayastAnatrapukasIsakarUpyasuvarNAni ca pratItAni, navarameSA sambandhano dhAtava evaivamuktAH, sadA teSu tatsattAdarzanArthaM caivamabhidhAnaM, teSu AmUni prAgapi santyeva, kevalaM malavigamAdAvirbhavanti, 'vajrazca' hiirkH| haritAlo hiGgalako manaHzileti ca pratItA eva, 'sAsagaMjaNapavAle'tti, sAsakazcadhAtuvizeSo'JjanaM-samIrakaM pravAlakaM ca-vidrumaH sAsakAJjanapravAlAni, 'abbhapaDala'bhavAluya'tti abhrapaTalaMprasiddham abhravAlukA-abhrapaTalamizrA vAlukA 'bAdarakAye' iti bAdarapRthvIkAye'mI bhedA iti zeSaH 'maNivihAne'tti casya gamyamAnatvAt 'manividhAnAni ca' manibhedAH kAni punastAni? ityAha-gomejjakazca rucako'GkaH sphaTikazca lohitAkSazca 'maragaya'tti marakato masAragalla: 'bhuyamoyaga'tti bhujamocaka indrInIlaca 6 / caMdanageruyahaMsagabbha'tti candano gerugo haMsagarbhaH pulaka: saugandhikazca boddhavyaH 'caMdappaha'tti candraprabho vaiDUryo jalakAntaH sUrakAntazca / iha ca pRthivyAdayazcaturdaza haritAlAdayo'STau gomejjakAdayazca kvacitkasyacitkathaJcidantarbhAvAccaturdazetyamI mIlitA: SaTtriMdaz bhavantIti sUtrasaptakArthaH / samprati prakRtopasaMhArapUrvakaM sUkSmapRthivIkAyaprarUpaNAmAha mU. (1541) ee kharapuDhavIe, bheyA chttiismaahiyaa| Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-36 / 1541 egavihamanANattA, suhumA tattha viyAhiyA / / vR. ete svarapRthivyAstadavibhAgAcca tatsthajIvAnAM bhedAH paTtriMzadAkhyAtAH, 'egavihamanANatta'tti ArpatvAdekavidhAH, kimityevaMvidhAH?-yato'vidyamAnaM nAnAtvaM-- nAnAmAvo bhedo yeSAM te'mI anAnAtvAH sUkSmAH 'tatre'tti teSu sUkSmabAdarapRthivIjIveSu madhye vyAkhyAtA iti sUtrArthaH / / etAneva kSetrata Aha mU.(1542/1) suhamA ya savvalogami, logadase ya baayraa| vR.sUkSmA: 'sarvaloke' caturdazarajjvAtmake tatra sarvadA teSAM bhAvAt, lokasya dezo-vibhAgo lokadezastasmin 'ca:' punararthe bAdarAsteSAM kvacitkadAcidasattvena sakalavyAptyasambhavAt / / adhunaitatkAlato'bhidhitsuH prastAvanAmAhamU. (1542/2) etto kAlavibhAgaM tu, tesi vuccha cuvvihN|| vR. prAgvaditi sUtrArthaH / yathApratijJAtamAhamU.(1543) saMtaiM pappa'NAIyA, apajjavasiyA viy| ThiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi y|| mU.(1544) bAvIsasahassAI, vAsAnukkosiyA bhve| AuThiI puDhavINaM, aMtomuhutaM jhtriyaa| mU.(1545) asaMkhakAlamukkosA, aMtomuhuttaM jhnnyN| kAyaThiI puDhavINaM, taM kAyaM tu amuMcao / / mU.(1546) anaMtakAlamukkosa, aMtomuhutta jhnnyN| vijaDhami sae kAe, puDhavijIvANa aMtaraM / / . 'santati' pravAhaM prApyAnAdikA aparyavasitA api ca, teSAM pravAhataH kadAcidapyabhAvAsambhavAt 'sthiti' bhavasthitirUpAM'zratItya' Azritya sAdikiAH saparyavasitA api ca, dvividhAyA api tasyA niyatakAlatvAt / yathA caitatathA''ha-dvAviMzatisahasrANi varSANAm 'ukkosiya'tti utkRSTA bhaveta, kA'sau? ityAha-Ayu:-jIvitaM tasya sthitiH-avasthAnamAyuHsthitiH 'pRthivInA'miti pRthivIjIvAnAmantarmuhUrtaM jaghanyikA, asaGkhyakAlamutkRSTA antarmaharU~ jaghanyikA, kA'sau?-kAya iti-pRthivIkAyastasmin sthiti:- tato'nudvarttanenAvasthAnaM kAyasthiti: 'pRthivInAM' pRthvIjIvAnAM 'tam' iti pRthvIrUpaM kAyaM nikAyaM 'tuH' avadhAraNe bhinnakramazca tataH 'amuMcato'tti 'amuJcatAmeva' atyajatAma, itthaM dvividhAyA api sthine yatyadarzanena sAdisaparyavasitatvameSAM, sAmarthyakAlasya prakrAntatvAdantarakAlamAhaanaMtakAlamutkRSTamantarmuhUrta jaghanyaka 'vijadaMmi'tti tyekte svake' svakIye 'kAye' nikAye pRthvIjIvAnAmantaraM, kimuktaM bhavati ?-yatpRthivIkAyAdudvarttanaM yA ca punastatraivotpattiranayorvyavadhAnamiti suutrctussttyaarthH|| etAneva bhAvata AhamU.(1547) eesivaNNao ceva, gaMdhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi, vihANAI shssso|| vR. navaraM varNAdInAM bhAvarUpatvAtteSAM ca saMGkhyAbhedenAbhidhIyamAnatvAdasya bhAvAbhidhAyitA, Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 36, [ ni. 559] 271 upalakSaNaM ceha sahasra iti, varNAditAratamyasya bahutarabhedatvenAsaGkhya bhedatAyA api sambhavAditi sUtrArthaH // itthaM pRthvI jIvAnabhidhAyAbjIvAnAha mU. ( 1548 ) mU. ( 1549 ) mU. (1550 ) mU. ( 1551 ) mU. ( 1552 ) mU. (1553 ) mU. (1554). mU. (1555 ) bR. sUtrASTakaM vyAkhyAtaprAyameva navaraM 'suddhodakaM' meghamuktaM samudrAdisambandhi ca jalam 'ose'tti avazyAya: zaradAdiSu prAbhAtikasUkSmavarSa: 'haratanu' prAta: sasnehapRthivyudbhavastRNAgrajalabinduH 'mihikA garbhAmAseSu garbhasUkSmavarSA 'himaM' pratItameva, saptaiva sahasrANi varSAnAmutkRSTakA bhavet kA'sau ? - AyuHsthitiH 'apAm' ityasjIvAnAmiti sUtrASTakArthaH // mU. ( 1556 ) duvihA vaNassaIjIvA, suhumA bAyarA tahA / pajjattamapajjattA, evameva duhA puno // bAyarA je upajjattA, duvihA te viyAhiyA / sAhAraNasarIrA ya, pattegA ya taheva ya // mU. ( 1557 ) mU. ( 1558 ) patteyasarIrA u, negahA te pakittiyA / mU. ( 1559 ) mU. (1560 ) mU. ( 1561 ) duvihA AujIvA u. suhumA bAyarA thaa| pajjattamapajjatA, evameva duhA puno // bAyarA je upajjattA, paMcahA te pakittiyA / suddhodae ya usse, harayanu mahiyA hime // egavihamanANattA, suhumA tattha viyAhiyA / suhumA savvalogaMmi, logadese ya bAyarA // saMtaI pappaNAIyA, apajjavasiyAvi ya / ThiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyAviya // satteva sahassAI, vAsAnukkosiyA bhave / AuThiI AUNaM, aMtomuhutta jahannayaM // asaMkhakAlamukkosA, aMtomuhutaM jahatrayaM / kAryaThiI AUNaM, taM kAryaM tu amuMcao // anaMtakAlamukkoi, aMtomuhuttaM jahantrayaM / vijami sae kAe AujIvANa aMtaraM / eesiM vannao ceva, gaMdhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi, vihANAI sahassao // rukkhA gucchA ya gummA ya, layA vallI taNA tahA // valaya pavvayA kuhaNA, jalarUhA osahI tiNA / hariyakAyA u boddhavvA, patteyA iti AhiyA // sAhAraNasarIrA u, negahA te pakittiyA / Alue mUlae ceva, siMgabere taheva ya // hirilI sirilI sissirIlI, jAvaI keyakaMdalI / palaMDulasaNakaMde ya, kaMdalI ya kuhavvaye / / Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-36/1562 mU.(1562) . lohiNIhUyathIhU ya, tuhagA ya taheva y| kaNhe ya vajjakaMde ya. kaMde sUraNae taha / / mU. (1563) assakannI ya boddhavvA, sIhakannI taheva y| musuMDhI ya haliddA ya, negahA evamAyao / / mU.(1564) egvihmnaannttaa0|| mU.(1565) saMtaI pppddnaaiiaa0|| mU.(1566) dasa ceva sahassAI, vAsAnukkosiyA bhve| vaNassaINa AuMtu, aMtomuhutta jahanayaM / / mU.(1567) anaMtakAlamukkosA, aMtomuhuttaM jahatrayaM / kAyaThiI panagANaM, taM kAyaM tu amuNco| mU.(1568) anaMtakAlamukkosA, aMtomuhutta jhnnyN| vijami sae kAe, panagajIvANa aNtrN|| mU. (1569) eersi vanAo ceva, gaMdhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi, vihANAI shssso|| vR.sUtrANi caturdaza, prAyo vyAkhyAtAnyeva, navaraMsAdhAraNam-anantajIvAnAmapi samAnamekaM zarIraM yeSAM te'mI sAdhAraNazarIrAH, upalakSaNaM caitadAhArAnapAnagrahaNayorapiteSAM sAdhAraNatvAt, "sAhAraNamAhAro sAhAraNamANapANagahaNaM c| sAhAraNajIvANaM sAharaNalakkhaNaM eyN||" 'pattegA ya'tti 'pratyekazarIrAzca ekamekaM prati pratyekam-ekaikazo vibhinna zarIrameSAmiti pratyekazarIrAH, teSA hi yadekasya zarIraM na tadanyasyeti, yaduktam "jaha sagalasarisavANaM silesamissANa vaTThiyA vttii| patteyasarIrANaM taha hoMti sriirsNghaayaa||1|| jaha vA tilasakuliyA bahuehi tilehi meliyA saMtiI / patteyasarIrANaM taha hoMti sriirsNghaayaa||2||" prakramAjjIvA ye iti zeSa: anekadhA te prakIrtitAH, paThanti ca-'bArasavihabheeNaM patteyA u viyAhiya'tti, 'vRkSAH' cUtAdayaH 'gucchAH' vRntAkIprabhRtayaH 'gulmAzca' navamAlikAdayaH 'latAH' campakalatAdayaH 'vallaya: vapuSyAdayaH 'tRNAni' juJjakArjunAdIni latAvalayAni' nAlikerIkadalyAdIni bhaNyante, teSAM ca zAkhAntarAbhAvena latArUpatA tvaco valayAkAratvena ca valayatA, parvANi-sandhayastebhyo jAtA: parvajAH pAThAntarataH parvagA vA ikSvAdayaH 'kuhaNA:' bhUmisphoTakavizeSAH sarpacchatrakAdayo, jale ruhantIti jalaruhA:- padmAdayaH auSadhayaHphalapAkAntAstadrupANi tRNAni auSadhitRNAni-zAlyAdIni haritAni-tanduleyakAdIni tAnyeva kAyAH-zarIrANyeSAmiti haritakAyAH, cazabda eSAmeva svgtaanekbhedsNsuuckH| ___ 'sAdhAraNazarIrAstvi'ti tuzabdasyApizabdArthatvAt sAdhAraNazarIrA api na kevalaM pratyekazarIrA ityapizabdArthaH, AlUkamUlakAdayaH haridrAparyantAH prAyaH kandavizeSAstattaddeza Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 36, [ ni. 559] prasiddhA: 'evamAdayaH' ityevaMprakArA yeSAmidaM sAdhAraNazarIralakSaNamasti, tadyathA "cakkAgaM bhajjamANarasa, gaMThI cunnaghano bhave / puDhavIsariseNa bheeNa, anaMtajIvaM viyANAhi // 1 // gUDhacchirAgaM pattaM sacchIraM jaM ca hoi nicchIraM / jaMpi ya paNaTThasaMdhi, anaMtajIvaM viyANAhi // 2 // " ityAdi panakA - ullijIvAH, iha ca tadupalakSitAH sAmAnyena vanaspatayo gRhyante, tathA cAnye paThanti'vaNapphaINa AuMtu 'tti, pratyekazarIrApekSayA cotkRSTaM dazavarSasahasramAnamAyuruktaM, sAdhAraNAnAM jaghanyata utkRSTatazcAntarmuhUrttAyuSkamAnaM, uktaM ca- "nioyassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiipannattA ?, goyamA ! jahantreNaM aMtomuhuttaM ukkoseNavi aMtomuhuttaM" kAyasthitaH panakAnAm, ihApi sAmAnyena vanaspatijIvAnAma, ata evAsau sAmAnyena vanaspatijIvAnnigodAn vA'pekSyotkRSTato'nantakAlamucyate, vizeSApekSAyAM hi pratyekavanaspatInAM tathA nigodAnAM bAdarANAM sUkSmANAM cAsaGkhyeyakAlo'vasthitiH, yaduktam- "patteyasarIrabAdaravanapphaIkAiyANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM kAyaThiI pannattA ?, jahantreNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa sattari sAgarovamakoDAkoDIo nioe NaM bhaMte! niodetti kAlao kecciraM hoi ?, jahantreNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM anaMtakAlaM anaMtAo osappiNIo khettao aDDAijjA moggalapariyadvA vA / bAyarani oyapucchA, jahatreNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sattarisAgarovamako DAkoDIo / 273 suhumanigoyapucchA, jahantreNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM "ti / tathA'saGkhyakAlamutkRSTaM panakajIvAnAmantaraM, tata uddhRtya hi pRthivyAdiSUtpattavyaM, teSu cAsaGkhyeyakAlai kAryasthitirihApi tathA'bhidhAnAditi caturdazasUtrArthaH // prakRtamupasaMharanuttaragranthaM ca sambandhayitumidamAha--- mU. ( 1570 ) iccee thAvarA tivihA, samAsena viyAhiyA / itto utase tivihe, vRcchAmi anupuvvaso // vR. 'iti' ityevaMprakArA: 'ete' pRthivyAdayaH sthAnazIlA: sthAvarA: 'trividhA: ' triprakArAH, trayANAmapyamISAM svayamavasthitisvabhAvatvAt, 'samAsena' saGkSepeNa vyAkhyAtAH, vistarato hyamISAM bahutarA bhedA: / 'ataH ' sthAvaravibhakteranantaraM 'tuH ' punararthaH trasAMstrividAn vakSyAmi 'anupuvvaso'tti Anuparyeti sUtrArthaH // mU. ( 1571 ) teU vAU ya boddhavvA, orAlA ya tasA tahA / taccee tasA tivihA, tesiM bhee suNeha me // vR. 'teu' tti tejoyogAttejAMsi - a [trA ] gnayastadvarttino jIvA api tathoktAH, evaM 'vAU'tti vAntIti vAyavo vAtAste ca boddhavyAH, 'orAla 'tti 'udArA: ' ekendriyApekSayA prAyaH sthUlA dvIndriyAdaya itiyAvat 'ca: ' samuccaye trasAH 'tathe 'ti tenAgamoktena prakAreNa, upasaMhAramAha'itI' tyanantaroktAstrasyanti - calanti dezAddezAntaraM saMkrAmantIti trasA: 'trividhA: ' triprakArAH, tejovAyvozca sthAvaranAmakarmodaye'pyuktarUpaM trasanamastIti trasatvaM dvidhA hi tat-gatito 29/18 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-36/1571 labdhitazca, yata uktam- "duvihA khalu tasajIvA--laddhitasA ceva gatitasA ceva"tti, tatazca tejovAyvorgatita udArANAM ca labdhito'pi trasatvamiti, uttaragranthasambandhanAyAha-'teSA'miti tejaHprabhRtInAM bhedAn zrRNuta 'me' mama kathayata iti sUtrArthaH / tatra tAvattejojovAnAhamU.(1572) duvihA teujIvA u, suhamA bAyarA thaa| pajjattamapajjattA, evameva duhA puno| mU.(1573) bAyarA je u pajjattA, negahA te viyaahiyaa| iMgAle mummure aganI, acci jAlA taheva y|| mU.(1574) ukkA vijjU ya boddhavvA, negahA evmaayo| egavihamanANattA, suhamA te viyaahiyaa|| mU.(1575) suhumA savvalogami, logadese ya baayraa| itto kAlavibhAgaM tu, tesiM vucchaM caubvihaM / / mU. (1576) saMtaI pappa'NAIyA, apajjavasiyAvi y| ThiiM paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya / / mU.(1577) titreva ahorattA, ukkosena viyaahiyaa| Au ThiI teUNaM, aMtomuhattaM jahannayaM / / mU.(1578) asaMkhakAlamukkosA, aMtomuhutta jahatrayaM / kAyaThiI teUNaM, taM kAyaM tu amuNco|| mU.(1579) anaMtakAlamukkosaM, aMtomuhuttaM jhnnyN| vijami sae kAe, teujIvANa aNtrN|| mU: (1580) eesi vannao ceva, gaMdhao rsphaaso| saThANAdesao vAvi, vihaannaaiNshssso|| vR. duvihetyAdisUtrANi nava prAyaH prAgvat, navaram 'aGgAraH' vigatadhUmajvAlo dahyamAnendhanAtmakaH 'murmuraH' bhasmamizrAgnikanarUpaH 'agniH' ihoktabhedAtirikto vahniH aciH' mUlapratibaddhA jvalanazikhA, dIpazikhetyanye, 'jvAlA' chinnamUlA jvalanazikhaiveti sUtranavakArthaH / / uktAstejojIvAH, vAyujIvAnAhamU.(1581) duvihA vAujIvA ya, suhumA bAyarA thaa| pajjattamapajjatA, evameva duhA puno| mU.(1582) bAyarA je upajjattA, paMcahA te pkitiyaa| ukkaliyAmaMDaliyAghanaguMjAsuddhavAyA y|| mU.(1583) saMvaTTagavAe ya, negahA evmaaao|| egavihamanANattA, suhamA tattha viyaahiyaa| mU.(1584) suhamA savvalogaMmi, logadese ya baayraa| itto kAlavibhAgaM tu, tesi vucchaM cubdhihN|| mU.(1585) saMtaI pappa'NAIyA, apajjavasiyAvi y| - Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-36,[ni.559 ] TiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi y|| mU.(1586) tinneva sahassAI, vAsAnukkosiyA bhve| AuThiI vAUNaM, aMtomuttaM jahannayaM / / mU.(1587) asaMkhakAlamukkosA, aMtomuhutaM jhnnyN| kAyaThiI vAUNaM, taM kAyaMta amNco|| mU.(1588) anaMtakAlamukkosa, aMtomuhuttaM jahatrayaM / vijami sae kAe. vAujIvANa aNtrN|| mU.(1589) eesi vannao ceva, gaMdhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi, vihANAiM shssso|| vR.duvihetyAdi sUtranavakaM praagvt| paJcadhe' tyupalakSaNam, atraivAsyAnekadhetyabhidAnAt, 'ukkaliyAmaMDaliyAghaNaguMjAsuddhavAyA ya' vAtazabdasya pratyekamabhisambandhAdutkalikAvAtA ye sthitvA sthitvA punarvAnti maNDalikAvAtA-vAtolIrUpAH ghanavAtA-ratnaprabhAdyadhovartinAM dhanodadhInAM vimAnAnAM vA''dhArA himapaTalakalpA vAyavo guJjAvAtA-ye guJjanto vAnti zuddhavAtA-utkalikAyuktavizeSavikalA mandAnilAdayaH, saMvaTTagavAe yatti saMvatakavAtAzcaye bahi:sthitamapi tRNAdi vivakSitakSetrAntaH kSipantIti sUtranavakArthaH / / .. itthaM tejovAyurUpAMstrasAnabhidhAyodAratrasAbhidhitsayA''hama.(1590) orAlA tasA je u, cauhA te pkittiyaa| beiMdiya teiMdiya, cauro paMciMdiyA ceva / / vR. udArAstrasAH 'ye tu' iti ye punaH 'caturdhA' catuSprakArAste prakIrtitAH, yathA caiSAM caturddhAtvaM tathA''ha-'beiMdiya'tti dve indriye-sparzanarasanAkhye yeSAM te'mI dvIndriyAH, etazca nirvRttyupakaraNAkhyaM dravyendriyamabhipretyocyate, bhAvendriyApekSayaikendriyANAmapIndriyapaJcakasyApi sambhavAt, tathA ca prajJApanA-"davvidiyaM paDucca egidiyA jIvA egeMdiyA bhAveMgiyaM paDucca egendiyAvi jIvA beMdiyA teiMdiyA cauridiyA paMciMdiya"tti, evaM zeSeSvapi, tathaiva 'teiMdiya'tti trIndriyA:-yeSAM dve te eva tRtIyAM ghrANaM, 'caurI'tti prakramAccaturindriyA:-yeSAM trIpayuktarUpANi caturthaM cakSuH, paJcendriyAzcaiva-yeSAmetAnyeva catvAri paJcamaM zrotramiti sUtrArthaH / / tatra tAvad dvIndriyavaktavyatAM pratipipAdayiSuridamAhamU.(1591) beiMdiyA uje jIvA, duvihA te pkittiyaa| pajjattamapajjattA, tesi bhae suNeha me|| mU.(1592) kimino somaMgalA ceva, alasA maaivaahyaa| vAsImuhA ya sippIyA, saMkhA saMkhaNagA thaa| mU.(1593) palloyAnullayA ceva, taheva ya vraaddgaa| jalUgA jAlagA ceva, caMdanA ya taheva y|| mU.(1514) iti beiMdiyA ee, negahA evmaayo| loegadese te savce, na savvattha viyAhiyA / / Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-36/1595 mU.(1515) saMtaI pappAnAIyA, apajjavasiyAvi y| ThiiM paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi y|| mU.(1596) vAsAiM bAraseva u, ukkosena viyaahiyaa| beiMdiyaAuThiI, aMtomuhutaM jahannayaM / / mU.(1597) saMkhijjakAlamukkosA, aMtomuhattaM jahAyaM / beiMdiyakAyaThiI, taM kAyaM tu amuNco| mU.(1598) anaMtakAlamukkosaM. aMtomuhutta jahatrayaM / bediyajIvANaM, aMtareyaM viyAhiyaM / / mU.(1599) eesi vanAo ceva, gaMdhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi, vihANAI shssso|| vR. beiMdiyA ityAdi sUtranavakam, idamapi prAyastathaiva, navaraM dvIndriyAbhilApaH karttavyaH, tathA 'kRmayaH' azucyAdisambhavAH 'alasA:' pratItAH 'mAtRvAhakA:' ye kASThazakalAni samobhayAgratayA saMbadhnanti, vAsyAkAramukhA vAsIbhukhAH, 'sippiya'tti prAkRtatvAt zuktayaH 'zaGkhAH' pratItA: 'zaGkhanakA:' tadAkRtaya evAtyantalaghavo jIvAH 'varATakAH' kapardakAH 'jalaukasaH' duSTaraktAkarSiNyaH candanakA-akSAH, zeSAstu yathAsampradAyaM vAcyAH, varSANi dvAdazaivatviti suutrnvkaarthH|| trIndriyavaktavyatAmAhamU.(1600) teiMdiyA ya je jIvA, duvihA te pkittiyaa| pajjattamapajjattA, tesi bhae suNeha me|| mU.(1601) kuMthupivIliuddasA, ukkaludehiyA thaa| taNahArA kadvahArA ya, mAlUgA ptthaargaa|| mU.(1602) kappAsiTrimiMjA ya, tidugA tusrmijgaa| sadAvarI ya gummI ya, boddhavvA iMdagAi y|| mU. (1603) ___ iMdagovasamAiyA, negahA evmaayo| loegadese te savve, na savvattha viyAhiyA / / mU.(1604) saMtaI pappa'NAIyA, apajjavasiyAvi y| ThiiM paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi y|| mU. (1605) egUnavanna horatA, ukkosena viyaahiyaa| teiMdiya AuThiI, aMtomuhattaM jahannayaM / / mU. (1606) saMkhijjakAlamukkosA, aMtomuhataM jahatrayaM / teiMdiyakAyaThiI, taM kAyaM tu amuNco| mU.(1607) anaMtakAlamukkosa, aMtomuhattaM jhnnyN| teiMdiyajIvANaM, aMtareyaM viyAhiyaM / / mU.(1608) eesiM vatrao ceva, gaMdhao rsphaaso| saMgaNAdesao vAvi, vihANAI shssso|| Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 adhyayanaM-36, [ ni. 559] vR.teMdietyAdi sUtranavakam, etadapi pUrvavat, navaraMtrIndriyoccAraNaM vishessH| tathA kunthavaHanuddhariprabhRtayaH pipIlikA:-kITikA: guMmI-zatapadI, evamanye'pi yathAsampradAyaM vAcyAH, ekonapaJcAzadahorAtrANyAyu:-sthitiriti sUtranavakArthaH / / caturindriyavaktavyatAmAhamU. (1609) caridiyA uje jIvA, duvihA te pkittiyaa| pajjattamapajjattA, tesiM bhee suneha me // mU.(1610) aMdhiyA puttiyA ceva, macchiyiA magasA thaa| bhamare kIDapayaMge ya, DiMkaNe kuMkane thaa| mU.(1611) kukkaDe siMgirIDI ya, naMdAvate ya vicchie| Dole bhiMgagiriDio, virilI acchivehe| mU. (1612) acchire mAhale acchi[roDae], vicitte cittptte| ohiMjaliyA jalakArI, ya nIyA taMbagAi yaa|| mU. (1613) ii cauridiyA ee, negahA evmaayo| logassa egadesaMmi, te savve parikittiyA / / mU.(1614) saMtaI pappaDaNAIyA, apajjavasiyAvi y| ThiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi y|| mU.(1615) chacceva ya mAsAU, ukkoseNa viyaahiyaa| cauridiya AuThiI, aMtomutta jahannayaM / / mU.(1616) saMkhijjakAlamukkosaM, aMtomutta jhnnyN| cauridiyakAyaThiI, taM kAyaM tu amuco| mU.(1617) anaMtakAlamukkosaM, aMtomuhattaM jhnnyN| vijami sae kAe, aMtareyaM viyAhiyaM / / mU.( 1618) eesi vatrao ceva, gaMdhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi, vihANAiM shssso|| vR. cauridietyAdi sUtradazakam, idamapi tathaiva, caturindriyAbhilApa eva vizeSaH / etaddedAzca kecidapratItA evAnye tu tattaddezaprasiddhito viziSTasampradAyAccAbhidheyAH, tathA paDeva mAsAnutkRSTaiSAM sthitiriti sUtradazakArthaH / paJcendriyavaktavyatAmAhamU. (1619) paMciMdiyA uje jIvA, caubvihA te viyaahiyaa| ___ neraiya tirikkhA ya, manuyA devA ya aahiyaa|| vR. paJcendriyAstu ye jIvAzcaturvidhAste vyAkhyAtAH, tadyathA-'neraiya tirikkhA yatti nairayikAstiryazcazca manujA devAzca AkhyAtAH' kathitAstIrthakarAdibhiriti sUtrArthaH / / tatra tAvanairayikAnAhamU.(1620) neraiyA sattavihA, puDhavIsU sattasU bhve| rayaNAbha sakkarAbhA, vAluyAbhA ya AhiyA / / mU.(1621) paMkAbhA dhUmAbhA, tamA tamatamA thaa| Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-36/1521 ii neraiyA ee, sattahA parikitiyA / / mU. (1622) logassa egadesaMmi, te savce u viyaahiyaa| ito kAlavibhAgaMtu, tesiM vucchaM cubvihN|| mU.(1623) saMtaI pappa'NAIyA, apajjavasiyAvi yA ThiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi y|| mU.(1624) sAgarovamamegaMtu, ukkosena viyaahiyaa| paDhamAi jahanneNaM, dasavAsasahassiyA / / mU.(1625) titreva sAgarAU, ukkosena viyaahiyaa| duccAe jahantreNaM, egaM tU saagrovmN|| mU.(1626) dasasAgarovamAU, ukkosena viyaahiyaa| cautthIi jahanneNaM, satteva usaagrovmaa|| mU.(1627) dasasAgarovamAU, ukkosaNa viyaahiyaa| paMcamAe jahAneNaM, dasa ceva u sAgarA / / mU.(1628) sattarasasAragAU, ukkosena viyaahiyaa| paMcamAe jahanneNaM, dasa ceva usaagraa|| mU.(1629) yAvIsasAgarAU, ukkosena viyaahiyaa| chaTThIi jahanneNaM, sattarasa sAgarovamA / / mUH(1630) tittIsasAgarAU, ukkosena viyaahiyaa| sattamAe jahantreNaM, bAvIsaM saagrovmaa|| mU.(1631) jA ceva u AuThiI, nerajhyANaM viyAhiyA' sA tesiM kAyaThiI, jahanukkosiyA bhve| mU.(1632) anaMtakAlamukkosaM, aMtomuhattaM jahannayaM / vijami sae kAe, neraiyANaM tu aNtrN|| mU.(1633) eesi vannao ceva, gaMdhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi, vihaannaaiNshssso|| vR.neraietyAdi caturdaza suutraanni| nairayikAH 'saptavidhAH' saptaprakArAH, kimiti?, pRthvISu saptasu'bhave'tti bhaveyuH, tatastadbhedAtteSAM saptavidhatvamiti bhAvaH, kA: punastAH sapta? ityAha'rayaNAbha'tti ratnAnAM-vaiDUryAdInAmAbhAnamAbhAsvarUpataH pratibhAsanamasyAmiti ratnAbhA, itthaM caitat, tatra ratnakANDasya bhavanapatibhavanAnAM ca vividharatnavatAM sambhavAt, evaM sarvatra, navaraM zarkarA-zlakSNapASANazakalarUpA tadAbhA, 'dhUmA "ti yadyapi tatra dhUmAsambhavastathA'pi tadAkArapariNatAnAM pudgalAnAM sambhavAt, tamorUpatvAcca tamaH, prakRSTataratamastvAcca tamastamaH, 'iti' ityamunA prathivIsaptavidhatvalakSaNena prakAreNa nairayikA ete saptadhA prkiirtitaaH| "logasse'tyAdisUtradvayaM kSetrakAlAbhidhAyi praagvt| sAdisaparyavasitatvaM dvividhasthityabhidhAnadvArato bhAvayitumAha-sAgaropamamekaM tUtkRSTena vyAkhyAtA 'prathamAyAM' prakramAnnarakapRthivyAM m Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-36, [ ni.559 ] 279 jaghanyana daza varSasahasrANi yasyAM sA dazavarpasahasrikA, prastAvAdAyuHsthiti rayikANA-- mitIhottarasUtreSu ca drssttvym| trINyeva sAgare'ti sAgaropamANi 'tuH' pUraNe utkRSTena vyAkhyAtA dvitIyAyAM, jahaneNaM'ti uttaratra tuzabdasya puna:zabdArthasya bhinnakramatveneha sambandhAjjaghanyena punarekaM saagropmm| saptava sAgaropamANi tatkRSTena vyAkhyAtA tRtIyAyAM, jaghanyena punastrINyeva sAgaropamANi, daza sAgaropamANi tUtkRSTena vyAkhyAtA caturthyAM, jaghanyeyana saptaiva tu sAgaropamANi / saptadaza sAgaropamANi tUSkRSTaina vyAkhyAtA paJcamyAM, jaghanyena deza caiva tu sAgaropamANi dvAviMzatiH sAgaropamANi tUtkRSTaina vyAkhyAtA SaSThyAM, jaghanyena saptadaza saagropmaanni| trayastriMzatsAgaropamANi tatkRSTena vaykhyAtA saptamyAM narakapRthivyAM, jaghanyena dvAvisatiH sAgaropamANi / / ___ AyuHsthitiruktA, kAyasthitimAha-'yA ce'ti cazabdo vaktavyatAntaropanyAse 'eve'ti bhinnakramaH 'caH' punararthaH, tato yaiva ca purA''yuHsthiti rayikANAM vyAkhyAtA 'si'tti evakArasya gamyamAnatvAtsaivateSAM kAyasthiiitarjadhanyotkRSTA bhavet, itthaM caitat, tata udvRttAnAM punastatraivAnupapatteH, te hi tata uddhRtya kazcijjIvo garbhajaparyApsakasoyayavarSAyuSvevopajAyante, yata uktam-"naragAo uvvaTTA ganbhe pajjattasaMkhajIvIsu / niyaneNa hoi vAso" ityaadi| antaravidhAnAbhidhAyi sUtradvayaM prAgvat, navaramantarmuhUrta jaghanyamantaraM, yadA'nyataranarakAduhRtya kaJcijjIvo garbhajaparyAptakamatsyAdiSUtpadyate, tatra cAtisaMkliSTAdhyavasAyo'ntarmuhUrtamAnAyuH pratipAlya mRtvA'nyatamanaraka evopajAyate tadA labhyata iti bhAvanIyamiti caturdazasUtrArthaH / / itthaM tairayikAnabhidhAya tirazca Aha.... mU.(1634) paMciMdiyatirikkhA u, duvihA te viyaahiyaa| samucchimatirikkhA u, gabbhavatiyA thaa|| mU. (1635) duvihAvi te bhave tivihA, jalayarA thalayarA thaa| khahayarA ya boddhavvA, tersi bhee suNeha me|| mU.(1636) macchA ya kacchabhA ya, gAhA ya magarA thaa| susamArA ya boddhavvA, paMcahA jalayarAhiyA / / mU. (1637) loegadese te savve, na savvattha viyaahiyaa| itto kAlavibhAgaMtu, tesiM vucchaM cubvihN| mU.(1638) saMtaI pappa'NAIyA, apjjvsiyaaviy| ThiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi y|| mU.(1639) ikkA ya pucakoDIo, ukko sena viyaahiyaa| AuThiI jalayarANaM, aMtomuttaM jahannAyaM / / mU.(1640) puvvakoDIputtaM tu, ukko sena viyaahiyaa| kAyaThiI jalayarANaM, aMtomuhutaM jahAyaM / / mU.(1641) anaMtakAlamukkosaM, aMtomuhattaM jhnnyN| vijaDhami sae kAe, jalayarANaM tu aMtaraM / / Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2-36 / 1642 mU. ( 1642 ) mU. ( 1643 ) mU. ( 1644 ) mU. (1645 ) mU. ( 1646 ) mU. (1647 ) mU. (1648 ) mU. (1649 ) mU. ( 1650 ) mU. (1651 ) mU. ( 1652 ) .mU. (1653 ) mU. ( 1654 ) mU. ( 1655 ) mU. ( 1656 ) mU. ( 1657 ) vR. paJcendriyetyAdi sUtrANi paJcaviM (caturviMzatirvyAkhyAtaprAyANyeva, navaramAdyasUtradvayamuddezato bhedAnanantaragranthasambandhaM cAbhidadhAti, atra saMmUrcchanaM saMmUrcchA-atizayamUDhatA tayA nirvRttAH eesa kAo ceva, gaMdhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi, vihANAiM sahassaso / cauppayA ya parisappA, duvihA thalayarA bhave / cauppayA caDavihA u, te me kittayao suNa // egakhurA dukhurA ceva, gaMDIpayasanapphayA / hayamAi goNamAI, yamAI sIhamAiNo || bhuoragaparisappA, parisappA duvihA bhave / gohAI ahimAIyA, ikkikA negahA bhave // loegadese te savve, na savvattha viyAhiyA / ito kAlavibhAgaM tu, tesiM vucchaM cauvvihaM // saMta pappa'NAIyA, apajjavasiyAvi ya / ThiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyAviya // paliovamA u tini u, ukkosena viyahiyA / AuThiI thalayarANaM, aMtomuhutaM jahansrayaM // paliovamA u tinni u, ukko senaM viyAhiyA / puvvakoDIpuhuttaM tu, aMtomuhuttaM jahantrayaM // kAryAThaI thalayarANaM, aMtaraM tesimaM bhave / kAlaM anaMtamukkasaM, aMtomuhuttaM jahannayaM // vijaDhaMmi sae kAe, thalayarANaM tu aMtaraM / camme u lomapakkhI yA, taiyA samuggapakkhiyA // farrurat ya boddhavvA, pakkhiNo ya cauvvihA / loegadese te savve, na savvattha viyAhiyA / / saMta pappa'nAIyA, apajjavasiyAvi ya / ThiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya // paliovamassa bhAgo, asaMkhijjaimo bhave / AuThiI khahayarANaM, aMtomuhuttaM jahannayaM // asaMkhabhAgo paliyassa, ukvosena u sAhio / puvvakoDIpuhutteNaM, aMtomuhuttaM jahannayaM // kAyaThiI khahayarANaM, aMtaraM te (reyaM) viyAhiyaM / kAlaM anaMtamukkasaM, aMtomuhutaM jahannayaM // eesa vannao ceva, gaMdhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi, vihANAI sahassaso || T Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 adhyayanaM-36,[ ni. 559] saMmRcchimAH, yadivA samityutpattisthAnapudgalaiH sahakIbhAvena mRnti tatpudgalopacayAtsamucchritA bhavantItyauNAdika impratyaye saMmUcchimAste ca te tiryaJcaH saMmUcchimatiryaJco ye manaHparyAptayabhAvataH sadA saMmRcchitA ivAvatiSThante, tathA garbhe vyutkrAntiryeSAM te'mI garbhavyutkrAntikAH / jale caranti-gacchanti carerbhakSaNamityartha iti bhakSayanti ceti jalacarAH, evaM sthalaMnirjalo bhUbhAgastasmizcarantIti sthalacarAH, tathA 'khahayara'tti sUtratvAtkham-AkAzaM tasmizcarantIti khacarAH / 'yathoddezaM nirdeza, iti jalacarabhedAnAha-'bhatsyAH ' mInAH 'kacchapA:' kUrmAH gRhNantIti grAhA:- jalacaravizeSA makarAH suMsumArA api tadvizeSA ev|| 'loegadese'tyAdisUtrANi SaT kSetrakAlabhAvAbhidhAyIni, tatheha pRthaktvaM dviprabhRtyAnavAntam / sthalacarabhedAnAha-pari-samantAtsarpanti-gacchantIti parisAH, ekasukharAdayazca hayAdiprabhRtibhiryathAkrama yojyante, tata ekaH khuraH-caraNe yeSAmadhovartyasthivizeSo yeSAM te ekakhurAH - hayAdayaH evaM 'dvikhurAH' gavAdayo gaNDI-padyakarNikA tadvavRttatayA padAni yeSAM te gaNDIpAdAH--gajAdayaH 'saNapphatti sUtratvAtsaha naI-nakharAtmakairvarttanta iti sanakhAni tathAvidhAni padAni yeSAM te sanakhapadA:-siMhAdayaH / 'bhuoragaparisappA yatti parisarpazabdaH pratyekamabhisambadhyate, tato bhujA iva bhujA:-zarIrAvayavavizeSAstaiH parisarpantIti bhujaparisarpAH, uro-vakSastena parisarpantItyuraHparisarpAH, tasyaiva tatra prAdhAnyAt, godhAdayaH ahiH-sarpastadAdaya iti yathAkramaM yogaH, ete ca 'ekaike' iti pratyekam 'anekadhA' anekabhedAH, godherakanakulAdibhedato gonnshaacprlaapaadibhedetH| palyopamAnitutrINyutkRSTena tu sAdhikAni pUrvakoTIpRthaktvena-uktarUpeNa, palyopamAyuSo hitena punastatraivotpadyante, ye tu pUrvakoTyayuSo mRtvA tatraivopajAyante te'pi saptASTa vA bhavagrahaNAni yAvat, paJcendriyanaratirazcAmadhikanirantarabhavAntarAsambhavAt, uktaM hi-"sattaThTha bhavA u tirimaguNa'tti, ata etAvata evAdhikasya sambhava iti bhaavnaa| khacarAnAha-'camme u'tti prakramAt 'carmapakSiNiH' carmacaTakAprabhRtayaH, carmarUpA eva hi teSA pakSA iti, tathA romapradhAnAH pakSA romapakSAstadvantaH romapakSiNaH-rAjahaMsAdayaH 'samudgapakSiNaH' samudgakAkArapakSavantaH, te ca mAnuSottarAbahiIpavartinaH, vitatapakSiNaH' ye sarvadA vistAritAbhyAmeva pakSAbhyAmAsate / iha ca yatkSetrasthityantarAdi pratyekaM proktanena sadRzamapi punaH punarucyate na punaratidizyate tatprapaJcitajJavineyAnugrahArthamevaMvidhA api prajJApanIyAeveti khyApanArthaM cetyaduSTameveti bhAvanIyamiti paJcavi(caturvi)zatisUtrArthaH / / itthaM tirazco'bhidhAya manujAnabhidhAtumAhamU. (1658) manuyA, duvihabheyA u, te me kittayao suna / saMmucchimAi manuyA, gabbhavakkatiyA thaa|| mU. (1659) gambhavakkaMtiyA je u, tivihA te viyaahiyaa| akammakammabhUmA ya, aMtaraddIvagA thaa| mU.(1660) panarasa tIsaivihA, bheA atthtthviisii| saMkhA u kamaso tesiM, iha esA viyAhiyA / / Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-36/1661 mU.(1661) samucchimANa. eseva, bheo hoi aahio| logassa egadesaMmi, te savvevi viyaahiyaa| mU.(1662) saMtaI pappaDaNAIyA, apjjvsiyaaviy| ThiiM paDuccca sAIyA, sapajjavasiyAvi y|| mU.(1663) paliovamAiM tinni ya, ukkosena viyaahiyaa| AuThiI manuyANaM, aMtomuhuttaM jhnnyN| mU.(1664) paliovamAi tini u, ukkosena viyaahiyaa| puvakoDiputteNaM, aMtomahattaM jahannayaM / / mU. (1665) kAyaThiI manuyANaM, aMtaraM tesimaM bhave / anaMtakAlamukkosa, aMtomahataM jhnnyN|| mU.(1666) eesiM vannAo ceva, gaMdhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi, vihANAI shssso|| vR. manuetyAdi sUtranavakaM prAgvat, navaram 'akammakammabhUmA yatti bhUmetyasya pratyekamabhisambandhAtsUtratvAccAkarmabhUmau bhavA akarmabhUmA evaM kArmabhUmAzca, antaram-iha samudramadhyaM tasmin dvIpA antaradvIpAsteSu jAtA antaradvIpajAH / 'panarasatIsaiviha'tti vidhazabdasya pratyekamabhisambandhAtpaJcadazavidhAH kArmabhUmAH, karmabhUmInAM paJcadazasaGkhyatvAt, tadbhede cAmIpAmiha bhedasyAbhidhitsitatvAt, paJcadazasaGkhyAtvaM ca bharatairAvatavidehAnAM trayANAM pratyeka paJcasaMkhyatvAt, triMzadvidhA akarmabhUmAH, atrApyakarmabhUmInAmetAvatsaGkhyatvaM hetuH, tA hi haimavataharivarparamyakahairaNyavatadevakurUttarakururUpA: paTapratyekaM paJcasaGkhyatvena triMzadbhavanti, iha ca kramata ityuktAvapi pazcAnirdiSTAnAmapi kArmabhUmAnAM muktisAdhakatvena prAdhAnyataH prathama bhedAbhidhAnaM, paThanti ca-'tIsaMpannarasavihe ti, tatra ca yathoddezaM sambandho, bhedAzcASTAviMzatirantaradvIpajAnAmiti vibhaktipariNAmena sambandhanIyam, itthaM caitattatsaDakhyatvAdantaradvIpAnAM, te hi himavataH pUrvAparaprAntavidikprasRtakoTiSu trINi trINi yojanazatAnyavagAhya tAvantyeva yojanazatAnyAyAmavistarAbhyAM prathame'ntaradvIpAH, tato'pyekaikayojanazatavRddhAvagAhanayA yojanazatacatuSTayAdyAyAmavistarA dvitIyAdayaH sstt| teSAM ca pUrvottarAdikramAtprAdakSiNyataH prathamasya catuSkasya ekoruka 1 AbhASiko 2 lAGgaliko 3 vaiSANika 4 iti nAma, dvitIyasya hayakarNo 1 gajakarNo 2 gokarNaH 3 zaSkulIkarNaH 4, tRtIyasya Adarzamukho 1 meSamukho 2 hayamukho 3 gajamukhaH 4, caturthasyAzvamukho 1 hastimukhaH 2 siMhamukho 3 vyAghramukhaH 4, paJcamasyAzvakarNa: 1 siMhakarNaH 2 gajakarNaH 3 karNaprAvaraNaH 4, paSThasyolkAmukho 1 vidyunmukho 2 jihvAmukho 3 meghamukhaH 4, saptamasya ghanadanto 1 gUDhadantaH 2 zreSThadantaH 3 zuddhadanta 4 iti, etannAmAna eva caiteSu yugaladhArmikAH prativasanti, taccharIramAnAdyabhidhAyi cedaM gAthAyugalam - "aMtaradIvesu narA ghanusaya aTThasiyA sayA muiyaa| pAlaMti mihunabhAvaM pallassa asaMkhabhAgAU // 1 // Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 adhyayanaM-3:,[ni.559] causaTThI piTThakaraMDayANa manuyANa simaahaaro| __ bhattassa cautthassa aunasIidinANa pAlanayA // 2 // " ete'pi zikhariNo'pi pUrvAparaprAntavidiprasRtakoTipUktanyAyato'STAviMzatiH santi, pUrvasmAccaiSAM bhedenAvivikSitatvAnna sUtre'STAviMzatisaGkhyavirodha iti bhAvanIyam / saMmUrchimAnAm 'eSa eva' ityakarmabhUmAdigarbhajAnAM ya uktaH 'bhedaH' nAnAtvaM bhavatyAkhyAtaH, te hi teSAmeva vAntapittAdiSu saMbhavanti, tathA cAgama:-"gabbhavatiyamanussANaM ceva uccAresu vA pAsavaNesu vA khelesu vA siMdhANesu vA vaMtesu vA pittesu vA pUesu vA soNiesu vA sukke su vA sukkapuggalaparisADesu vA vigayakaDevaresu vA thIpurisasaMjoesu vA gAmaniddhamaNesu vA nagaraNiddhamaNesu vA savvesu ceva asuiThANesu ittha NaM saMmucchimamanussA saMmucchaMti aMgulassa asaMkhejjai bhAgamettAe ogAhaNAe" ityAdi, palyopamAni trINyAyuHsthitiriti yugldhaarmikaapekssyaa| __kAyasthitizca palyopamAni trINi pUrvakoTipRthaktvenAdhikAnIti gamyate, etacca tiryakkAyasthityabhihitAbhiprAyeNa vijJeyam, antarasya cAnantakAlatvaM sAdhAraNavanaspatikAyasthityapekSayetisUtranavakArthaH / / itthaM manuSyAnabhidhAya devAnAhamU.(1667) devA cauvvihA vuttA, te me kittayao sunn| bhomijjavAnamaMtara joisa vemANiyA thaa|| vR.'devAH' uktaniruktAH 'caturvidhAH' catuSprakArA uktAstIrthakarAdibhiriti gamyate, 'te' iti tAndavAn 'me' mama kIrtayataH pratipAdayataH 'zRNu' AkarNaya, ziSyaM pratIdamAha, tatkIrtanaM cana bhedAbhidhAnaM vineti tadbhedAnAha-'bhomijja'tti bhUmau-pRthivyAM bhavA: bhaumeyakA:- bhavanavAsino, ratnaprabhApRthivyantarbhUtatyAttadbhavanAnAm, uktaM hi-"imIse rayaNappabhAe puDhavIe asIuttarajoyaNasayasahassabAhallAe uvariMegaM joyaNasaMhassaM ogAhittA heTThAcegaM' joyaNasahassaM vajjettAmajhe aTThahattarajoyaNasayasahasse, etthaNaM bhavaNavAsINaM devANaM satta bhavaNakoDIo bAvattariMca bhavaNAvAsasayasahassA havaMtIti makkhAyaM" 'vANamaMtara'tti ArSatvAd vividhAnyantarANi-utkarSApakarSAtmakavizeparUpANi nivAsabhatAnivAgirikandaravivarAdIni yeSAM te'mI vyantarAH, uktaM hi "te hyadhastiryagardhvaM ca trInapi lokAn spRzantaH svAtantryAtparAbhiyogAzca prAyeNa pratipatantyaniyatagatipracArAnmanuSyAnapi kvaciddhRityavadupacaranti, tathA vividheSu ca zailakandarAntaravanavivarAdiSu prativasantyato vyantarA ityucyante," 'joisa'tti, dyotayantIti jyotISi-vimAnAni tannivAsitvAddevA api jyotIpi, grAmaH samAgata ityAdau tatrivAsijanagrAmavat, vizeSeNa mAnayanti-upabhuJjanti sukRtina etAnIti vimAnAni teSu bhavA vaimAnikAH, 'tathe'ti samuccaye iti sUtrArthaH / / eSAmevottarabhedAnAhamU.(1668) dasahA u bhavanavAsI, aTThahA vncaarinno| paMcavihA joisiyA, duvihA vemAniyA thaa| vR. 'dazadhA tvi' dazadhaiva 'bhavanavAsi'tti bhavanepu vastuM zIlopAmiti bhavanavAsinaH 'aSTadhA' aSTaprakArA vaneSu-vicitropavanAdipUpalakSaNatvAdanyeSu ca vividhAspadepukrIDaikara Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2.36/1668 satayA carituM zIlame pAmiti vanacAriNaH-- vyantarAH 'paJcadhA' paJcaprakArAH 'joisiya'tti jyotipSu-vimAneSu vA jyotipkA jyotISyeva vA jyotiSkAH, dvividhA vaimAnikAstatheti sRtrArthaH / etAneva ca nAmagrAhamAhamU.(1669) asurA nAgasuvannA, vijjU aggI a aahiyaa| dIvodahI disA vAyA, thaNiyA bhvnvaasinno| mU.(1670) pisAya bhUyA jakkhA ya rakkhasA kinnarA ya kiNpurisaa| mahoragA ya gaMdhavvA aDavihA vANamaMtarA / / mU.(1671) caMdA sUrA ya nakkhattA, gahA tArAgaNA thaa| disAvicAriNo ceva, paMcahA joisaalyaa| mU.(1672) vemAniyA uje devA, duvihA te pkittiyaa| kappovagA ya boddhavvA, kappAIyA taheva ya / / mU.(1673) kappovagA bArasahA, sohammIsAnagA thaa| saNaMkumAramAhiMdA, baMbhalogA ya laMtagA / / mU. (1674) mahAsukkA sahassArA, ANayA pANayA thaa| AraNA accuyA ceva, ii kappovagA suraa|| mU.(1675) kappAiyA uje devA, duvihA te viyaahiyaa| gevijjagAnuttarA ceva, gevijjA navavihA thiN|| mU. (1676) hidvimA hiDimA ceva, hiDimA majjhimA thaa| hiDimA uvarimA ceva, majjhimA hiDimA thaa|| mU.(1677) majjhimA majjhimA ceva, majjhimA uvarimA thaa| uvarimAhiTimA ceva, uvarimA majjhimA thaa|| mU.(1678) uvarimA uvarimA ceva, ii govijjagA suraa| vijayA vejayaMtA ya, jayaMtA appraajiyaa| mU.(1679) sabasiddhagA ceva, paMcahAnuttarA suraa| iivemAniyA ee, nehagA evmaayo|| vR.asuretyAdisUtrANyekAdaza prAyaH pratItAnyeca, navaram 'asurAH' ityasurakumArAH, evaM nAgAdiSvapi kumArazabdaH sambandhanIyaH, sarve'pi hamI kumArAkAradhAriNa eva, yathoktaM"kumAravadeva kAntadarzanAH sukumArA: mRdumadhuralalitagatayaH zRGgArAbhijAtarUpavikriyA: kumAravaccoddhatarUpaveSabhASAbharaNapraharaNAvaraNayAnavAhanAH kumAravaccolvanarAgAH krIDanaparAzcetyataH kumArA ityucynte"| __ 'tArAgaNAH' iti prakIrNakatArakasamUhAH, dizAsu vizeSaNamerupAdakSiNyanityacAritAlakSaNena caranti-paribhramantItyevaMzIlA dizAvicAriNaH, tadvimAnAni okAdazabhirekaviMzairyojanazatairme rozcatasRSvapi divabAdhayA satatameva pradakSiNaM carantIti te'pyevamuktAH, jyotISiuktanyAyato vimAnAnyAlayA-AzrayA yeSAM te jyotirAlayAH / Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * adhyayana-36,[ ni. 559 ] 285 kalpyante indrasAmAnikatrAyastriMzAdidazaprakAratvena devA eteSviti kalpA devalokAstA - nupagacchanti-utpattiviSayatayA prApnuvantIti kalpoSagAH, kalpAn-uktarUpAnatItA:taduparivattisthAnotpannatayA niSkrAntAH kalpAtItAH / sohammIsANaga'tti sudharmA nAma zakrasya sabhA(sA)'sminnastIti saudharma: kalpaH sa epAmavasthitiviSayo'stIti saudharmiNaH, tathezAno nAma dvitIyadevalokastannivAsino devA api IzAnAsta evezAnakA: evamuttaratrApi vyutpattiH kAryAH / grIveva grIvA lokapuruSasya trayodazarajjUparivartI pradezastasminniviSTatayA'tibhrAjiSNutayA ca tadAbharaNabhUtA graiveyA-devAvAsAstannivAsino devA api graiveyAH, na vidyante uttarAH-pradhAnAH sthitiprabhAvasukhadyutilezyAdibhirebhyo'nye devA ityanuttarAH, 'heTThima'tti adhastanA uparitanapakTApekSayA prathamAstrayasteSvapi 'heTThima'tti adhastanAH adhastanAdhastanAH-prathamatrikAdhovartinaH, 'heTThimA majjhimA taha'tti adhastanamadhyamAH' prathamatrikamadhyavartinaH, "hiTTimA uvarimA ceva'tti adhastanoparitanA:' prathamatrikoparivartinaH, madhye bhavA madhyamA-madhyamatrikavattinasteSvapyadhastanA madhyamAdhastanAH, evaM madhyamamadhyamAmadhyamoparitanAH, uparitanAuparivattinasteSvapyadhastanA uparitanAdhastanAH, evamuparitanamadhyamAuparitanoparitanAH, iti' bhedasamAptau, tata etAvadbhedA eva graiveyakAH surAH, abhyudayavighnahetUn vijayanta iti vijayAstathaiva vaijayantAH, 'uNAdayo bahula'miti bahulavacanAt ghaJpratyaye upasargekArasyaikAraH, evaM jayantAH paraiH-anyairabhyudayavighnahebhirajitA-anabhibhUtAH aparAjitAH, sarve'rthAH siddhA iva siddhA yeSAM te sarvArthasiddhAH, te hi vijitaprAyakarmANaH, upasthitabhadrA eva tatrotpattibhAjaH, itItyAdi nigamanam, atra ca vaimAnikA iti vaimAnikabhedAH, sAmAnyavizeSayoH kathaJcidananyatvAd, evamAdaya ityAdizabdasya prakAravacanatvAdevaMprakArA ityekaadshsuutraarthH|| mU.(1680) logassa egadesaMmi, te savve prikittyaa| itto kAlavibhAgaM tu, tesi vuccha cubvihN|| mU.(1681) saMtaI pappANAIyA, apajjavasiyAvi y| ThiiM paDucca sAIyA, spjjvsiyaaviy|| mU.(1682) sAhIyaM sAgaraM ikkaM, ukkosena ThiI bhve| bhomijjANa jahaneNaM, dsvaasshssiyaa| mU.(1683) paliovamamegaMta, ukkosena viyAhiyaM / vaMtarANaM jahaneNaM, dsvaasshssiyaa|| mU. (1684) paliovamamegaM tu, vAsalakkheNa sAhiyaM / paliovamaTThabhAgo, joisesa jhniyaa| mU.(1685) do ceva sAgarAI, ukkosenaM viyaahiyaa| sohammaMmi jahantreNaM, egaM ca paliovamaM / mU.(1686) sAgarA sAhiyA dunni, ukkosena viyaahiyaa| IsAnaMmi jahanneNaM, sAhiyaM pliovmN|| Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 mU. ( 1687 ) mU. (1688 ) mU. ( 1689 ) mU. ( 1690 ) mU. ( 1691 ) mU. (1692 ) mU. ( 1693 ) mU. ( 1694 ) mU. (1695 ) mU. (1696 ) mU. (1697 ) mU. (1698 ) pU. ( 1699 ) mU. ( 1700 ) mU. ( 1701 ) mU. ( 1702 ) mU. ( 1703) uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2-36/ 1687 sAgarANi ya satteva, ukkosena ThiI bhave / sakumAre jahatreNaM, dunni U sAgarovamA // sAgarA sAhiyA satta, ukkosena viyAhiyA / mohiMdami jahatreNaM, sAhiyA dunni sAgarA // dasa ceva sAgarAI, ukko sena viyAhiyA / baMbhaloe jahatreNaM, satta u sAgarovamA // cauddasa u sAgarAI, ukko sena viyAhiyA / laMtagaMmi jahatreNaM, dasa u sAgarovamA // sattarasa sAgarAI, ukko sena viyAhiyA / mahAsukke jahaneNaM, cauddasa sAgarovamA || aTTArasasAgarAI, ukko sena viyAhiyA / sahassAre jahantreNaM, sattarasasAgarovamA // sAgarA auNavIsaM tu, ukko sena ThiI bhave / AnayaMmi jahatreNaM, aTThArasa sAgarovamA // vIsaM tu sAgarAI tuM, ukko sena ThiI bhave / pANayami jahatreNaM, sAgarA auNavIsaI // sAgarA ikkIsaM tu, ukkosena ThiI bhave / AraNami jahantreNaM, vIsaI sAgarovamA || bAvIsasAgarAI, ukko sena ThiI bhave / accuryami jahanneNaM, sAgarA ikkavIsaI // tevIsasAgarAI, ukko sena ThiI bhave / paDhamaMmi jahatreNaM, bAvIsa sAMgarovamA // cauvIsasAgarAI, ukko sena ThiI bhave / biiyami jahantreNaM, tevIsaM sAgarovamA || paNavIsasAgarA U, ukkosena TiI bhave / taiyaMmi jahantreNaM, caDavIsaM sAgarovamA // chavvIsasAgarAI, ukko sena ThiI bhave / cauttharyami jahatreNa, sAgarA paNavIsaI // sAgarA sattavIsaM tu, ukko sena ThiI bhave / paMcamaMmi jahantreNaM, sAgarA u chavIsaI // sAgarA aTThavIsaM tu, ukko sena ThiI bhave / chaTuMmi jahatreNaM, sAgarA sattavIsaI // sAgarA aunatIsaM tu, ukkosena ThiI bhave / sattamaM jahantreNaM, sAgarA aTThavIsaI // Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-36, [ ni. 551] / mU.(1704) tIsa tu sAgarAI. uko sena TiI bhve| aTThamaMmi jahanneNaM, sAgarA aunntiisii| mU. (1705) sAgarA ikatIsaMtu, ukkosena ThiI bhve| navamaMmi jahanneNaM, tIsaI saagrovmaa| mU.(1706) tittIsasAgarA U, ukkosena ThiI bhve| causuMpi vijayAIsuM, jahannA ikktiisii|| mU.(1707) ajahannamanukkosaM, tittIsaM saagrovmaa| mahAvimAnasabaDhe, ThiI esA viyaahiyaa| mU. ( 1708) jA ceva u AuThiI, devANaM tu viyaahiyaa| sA tesi kAThiI, jahanamukkosiyA bhave / / vR. kSetrakAlAbhidhAyi sUtradvayaM prAgvat, sAdisaparyavasitatvabhAvanArthaM sAhIyamityAdi saptaviMzatiH sUtrANi prAyo nigadasiddhAnyeva, navaraM sAhIya'ti prAkRtatvAtsAdhikaM 'sAgara'mitti sAgaropamamekamutkRSTena sthitirbhaved 'bhaumeyakAnAM' bhavanavAsinAm, iyaM ca sAmAnyoktAvapyuttaranikAyAdhipasya balerevAvagantavyA, dakSiNanikAye tvindrasyApi sAgaropamameva, uktaM hi-"camarabali sAraMmahiyaM" 'sesANaM'ti, jaghanyena dazavarSasahasrANi pramANamasyA dazavarSasahasrikA, iyamapi sAmAnyoktAvapi kilvipikANAmeva sthitiH, sthitiprabhAvAdInAM deveSu sahaiva hAsAditi, uttaratrApi bhaavniiym| tathA palyopamaM varSalakSAdhikamiti jyotiSAmutkRSTasthityabhidhAnaM candropekSaM, sUryasya tu varSasahasrAdhikaM palyopamamAyuH, grahANAM tadeva a(na)tariktaM, nakSatrANAM tasyaivA, tArakANAM taccaturbhAgaH tathA palyopamASTabhAgo jyotiSSu jaghanyasthitirityapi tArakApekSameva, zeSANAM palyopamacaturbhAgasyaiva jaghanyasthititvAt, yata uktaM 'caturbhAgaH zeSANA'miti ! iha ca sarvatroktarUpayorutkRSTajaghanyasthityorapAntarAlavattinI madhyamAM sthitiriti drssttvym| tathA 'prathame' idi prakramAd graiveyake'dhastanAdhatane, evaM dvitIyAdiSvapi graiveyaka iti smbndhniiym| avidyamAnaM jaghanyamiti-jadhanyatvamasyAmityajadhanyA tathA avidyamAnamutkRSTamityutkRSTatvamasyAmityanutkRSTA jadhanyA cAsAvanutkRSTA cAjaghanyAnutkRSTA, makAro'lAkSaNikaH, mahacca tadAyuHsthityAdyapekSayA vimAnaM ca mahAvimAnaM tacca tatsarve-niravazeSA arthyamAnatvAdA:-anuttarasukhAdayo yasmista (ttathA tacca ta)tsarvArthaM ca mahAvimAnasarvArthaM tasmin, sthitiriti sarvatrAyuHsthitireva, kAyasthititvAbhidhAne tatrAnantaramanutpattirevetyabhiprAya iti sptviNshtisuutraarthH|| mU.(1709) anaMtakAlamukkosaM, aMtomuhattaM jhnnyN| vijaDhaMmi sae kAe, devANaM hujja aMtaraM / / mU.(1710) eesiM vannao ceva, gaMdhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi, vihANAI shssso|| vR.antaravidhAnAbhidhAyi ca suutrdvyNpuurvvdyaakhyeym| itthaM jIvAnajIvAMzca savistaramupadarthya Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 uttarAdhyayana-mRlasUtram-2-36/1710 nigamayitumAha. mU.(1711) saMsAratthA ya siddhA ya, ii jIvA viyaahiyaa| rUviNo cevAvI ya, ajIvA duvihaaviy|| vR.saMsArasthAzca siddhAzca 'iti' ityevaMprakArA jIvAH 'vyAkhyAtAH' vizeSeNa-sakalabhedAbhivyAptyA prakathitAH, rUpiNazcaiva 'rUvI ya'tti akAraprazleSAdarUpiNazcAjIvA dvividhA api vyAkhyAtA iti yoga iti sUtrArthaH / / yaduktaM 'jIvAjIvavibhakti zRNutaikamanasa' iti tatra jIvAjIvavibhaktimabhidhAya zRNutaikamanasa' iti vacanAt kvaci(kazcit zravaNazraddhAnamAtreNaiva kRtArthatAM manyetAtastadAzaGkApanodArthamAhamU.(1712) ii jIvamajIve ya, succA saddahiUNa y| savvanayANa anumae, ramijjA saMjame munii|| vR. iti' ityevaMprakArAn 'jIvamajIveya'tti jIvAjIvAn 'etAn' anantaroktAn zrutvA' avadhArya zraddhAya ca' tatheti pratipadya sarve ca te nayAzca sarvanayA-jJAnakriyAnayAntargatA naigamAdayastepAmanumata:-abhipretastasmin, ko'rthaH? jJAnasahitasamyakcAritrarUpe 'rameta' ratiM kuryAta, kva?-samyagyamana-pRthivyAdijIvopamardatastRNapaJcakAdyajIvopAdAnAdezcoparamaNaM saMyamastasmin 'muniH' uktarUpa iti sUtrArthaH / saMyamaratikaraNAnantaraM yadvidheyaM tadAhamU.(1713) tao bahUni vAsANi, saamntrmnupaaliyaa| imeNa kamajogeNaM, appANaM saMlihe munii|| vR. 'tataH' tadanantaraM 'bahUni' anekAni varSANi 'zrAmaNyaM' zramaNabhAvam 'anupAlya' Asevya 'anena' anantarameva vakSyamANena kramaH- paripATI tena yoga:-tapo'nuSThAnarUpovyApAraH kramayogastenAtmAnaM 'saMlikhet' dravyato bhAvatazca kRzIkuryAnmuniH, iha ca bahUni varSANi zrAmaNyamanupAlyetyabhidadhatA na pravrajyApratipattyanantaramevaitadvidhirityupadarzitam, uktaM hi ___ "paripAlito ya dIho pariyAo vAyaNA tahA dinaa| nipphAiyA ya sIsA seyaM me appaNo kaauN||" iti sUtrArthaH / / samprati yaduktam - 'anena kramayogena saMlikhedi'ti, tatra ko'sau kramayoga? iti praznasambhave saMlekhagAbhedAbhidhAnapUrvakaM tamAhamU.(1714) bAraseva u vAsAI, saMlehukkosiyA bhve| saMvaccharaM majjhimiyA, chammAsA ya jhniyaa| mU. (1715) paDhame vAsacaukka mi vigaI(vitti) nijjUhaNaM kre| biie vAsacaukkami, vicittaM tu tavaM cre|| mU.(1716) ___ agaMtaramAyAma, kaTTa saMvacchare duve| tao saMvaccharaddhaM tu, nAivigiTuMtavaM cre|| mU.(1717) tao saMvaccharaddhaM tu, vigiTuM tu tavaM cre| parimiyaM ceva AyAma, tami saMvacchare kre|| mU. (1718) koDIsahiyamAyAma, kaTTa saMvacchare munii| Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-36,[ ni. 559] 289 mAsaddhamAsieNaM tu, AhAreNaM tavaM cre|| vR. bArasetyAdi mUtrapaJcakam / dvAdazaiva na tu nyUnAnyadhikAni vA 'tuH' pUraNe 'varSANi' saMvatsarAn saMlekhanaM dravyata: zarIrasya bhAvataH kapAyANAM kRzatA''pAdanaM saMlekhA, saMlekhaneti yo'rthaH, 'ukkosiya'tti utkRSTA sarvagurvI bhavet, 'saMvaccharaM'ti saMvatsaraM-varSa madhyamaiva madhyamikA, SaNmAsAn 'ca:' punarthe bhinnakramastato jaghanyaiva jaghanyikA punaH, paThanti ca'ukkosiyA' ityatra 'ukkosato'tti, anyatra tu 'majjhimautti jhnnto'ti|| ___itthaM saMlekhanAyAstraividhye utkRSTAyA: kramayogamAha-'prathame' Adye 'varSacatuSke' saMvatsaracatuSTaye vartanaM vRttiniyUhanamanu (NaM tat) kuryAt, paThyate ca- 'vigaInijjUhaNaM kare'ti spaSTam idaM ca vicitratapasaH pAraNake, yadAha nizIthacUrNikRt___ 'anne cattArivarise vicittaM tavaM kAuMAyaMbileNa pArei nivvieNa vA pArei"tti, kevalamanena niyuktikatA ca dvitIye varSacatuSTaye etaduktam, atra ca sUtre prathame dRzyata ityubhayathApi karaNe doSAbhAvamanumImahe, tayorasya ca pramANabhUtatvAt, dvitIye varSacatuSke 'vicitraM tu' iti vicitrameva caturthaSaSThASTamAdirUpaM tapazcaret, atra ca pAraNake sampradAya:-"uggamavisuddhaM savvaM kappaNijjaM paareti"tti| ekena-caturthalakSaNena tapasA'ntaraM-vyavadhAnaM yasmistadekAntaram 'AyAmam' AcAmlaM 'kaTTa'tti kRtvA saMvatsarau dvau, 'tataH' tadanantaraM 'saMvatsarArddha' mAsaSaTkaM 'tuH' pUraNe 'na' naiva 'ativikRSTam' aSTamadvAdazAdi tapaH 'caret' Asevet / tataH 'saMvatsarArddha punaH SaNmAsalakSaNaM 'vikRSTam' uktarUpaM 'tuH' evakArArtho vikaSTameva tapazcaret, atraiva vizeSamAha-'parimiyaM ceva'tti, 'caH' pUraNe tata: parimitameva, dvAdaze hi varSe koTIsahitamAyAmam, iha tu caturthAdipAraNaka evetyevamuktam, AyAma-AcAmlaM tasminnanantaraM dvidhA vibhajyopadarzite saMvatsare kuryAt, paThanti ca "parimiyaM ceva AyAma, guNukkassaM muniicre| ___ tatto saMvaccharaddha'nnaM, vigiTuM tu tavaM cre|" itthamekAdazasu varSeSvatikrAnteSu dvAdaze varSe kimasau vidadhyAt ? ityAha-kauTyau-agre pratyAkhyAnAdyantakoNarUpe sahite-malite yasmistatkoTIsahitaM, kimuktaM bhavati?-vivakSitadine prAtarAcAmlaM pratyAkhyAya taccAhorAtraM pratipAlyaM, punardvitIye'hriAcAmlameva pratyAcaSTe, tato dvitIyasyArambhakoTirAdyasya tu paryantakoTirubhe api milite bhavata iti tatkoTIsahitamucyate, anye tvAhuH-AcAmlamekasmin dine kRtvA dvitIyadine ca tapo'ntaramanaSThAya punastRtIyadina AcAmlameva kurvata: koTIsahitamucyate, ubhayArthasaMvAdinI ceyaM gAthA "paTThavaNao ya divaso paccakkhANassa niTThavaNao y| ... jahiyaM samiti dunni utaM bhannai koDisahiyaM tu // " itthamuktarUpaMkoTIsahitamAcAmAmlaM kRtvA 'saMvatsare' varSe prakramAdvAdaze 'muniH' sAdhuH 'mAsa'tti sUtratvAnmAsaM bhUto mAsikastenaivamArddhamAsikena AhAreNa'nti, upalakSaNatvAdAhAra(29/19 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + - 290 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-36/1718 tyAgena, pAThAntara tazca kSapamena 'tapaH' iti prastAvAdbhaktaparijJAnAdikamanazanaM 'caret' anutiSThet, nizIthacUrNisampradAyazcAtra___ "annevi dovi varise cautthaM kAuM AyaMbileNa pArei, ekkArasame ya varise paDhamaM chammAsaM avigiTuM tavaM kAuM kajieNa pArei, bitie chammAse vigiTuM tavaM kAuM AyaMbilena pArei, duvAlasamaM varisaM niraMtaraM hIyamANaM usiNodaeNa AyaMbilaM kareti, taM koDIsahiyaM bhaNaMti jeNAyaMbilassa koDI koDIe milai, jahA ya dIvassa battI tellaM ca samaM niTThAi tahA bArasame varise AhAraMparihAveijahA AhArasaMlekhanA AuyaM ca samaM nivati, itthaM bArasagassa vAsassa pacchimA je cattArimAsA tesu tellagaMDUse nisaDhe dharittu khellamallage niTThahai mA atirukkhattaNao muharjatavisaMvAo bhavissai, tassa ya visaMvAde no saMmaM namokkAra soheti" iti sUtrapaJcakArthaH ! itthaM pratipatrAnazanasyApyazubhabhAvanAnAM mithyAdarzanAnurAgAdInAM ca parihAryatAM tadviparyayANAmAsevyatAM ca jJApayituM yathAkramamanarthahetutAmarthahetutAM ca darzayannAhamU.(1719) kaMdappamAbhiogaM kibbisiyaM mohamAsurata c| eyAo duggaIo maraNami virAhayA hu~ti / / mU.(1720) micchAdasaNarattA, saniyANA hu hiNsgaa| iya je maraMti jIvA, tesiM puna dulahA bohii| mU.(1721) sammadasaNarattA aniyANA sukklesmogaaddhaa| iya je maraMti jIvA sulabhA tesiM bhave bohI / / mU.(1722) micchAdasaNarattA saniyANA knnhlesmogaaddhaa| iya je marati jIvA tesiM puNa dulahA bohii| vR. kaMdappa'tti kandarpabhAvanA prAgvat, pade'pi padaikadezasya darzanAt, evamabhiyogyabhAvanA kilbiSabhAvanA mohabhAvanA AsurataMca'tti AsuratvabhAvanA ca, etAH kandarpAdibhAvanA durgatihetutatayA durgatayo 'naDvalodakaM pAdaroga' iti nyAyAt, durgatizcehArthAddevadurgatiH, tadvazato hi saMvyavahAratazcAritrasattAyAmapyetadvidhanikAyotpattireva, caraNavikalatAyAM tu nAnAgatibhA-janataiva, "jo saMjaovi eyAsu appasatthAsu bhAvanaM kunni| so tabihesu gacchati suresu bhaio crnnhiino||" "kadA? ityAha-'maraNe' maraNasamaye, kIdRzya: satyaH ? ityAha-virAdhikAH samyagdarzanAdInAmiti gamyate bhavanti' jAyante, iha ca maraNa ityabhidhAnaM pUrvametatsattAyAmapyuttarakAlaM zubhabhAve sugaterapi sambhavAt / mithyAdarzanam-atattve tattvAbhinivezarUpaM tasmin raktAH-AsaktA mithyAdarzanaraktAH, samyaktvAdivirAdhanAyAM hyetadAsaktireva bhavati, saha nidAnena-sAbhiSvaGgaprArthanArUpeNa vartanta iti sanidAnAH 'huH' pUraNe 'hiMsakA:' prAmyupamardakAriNaH 'iti' ityevaMrUpA ye 'mriyante' prANAMstyajanti jIvAsteSAM punardurlabhA 'bodhiH' pretya jinadharmAvAptiH / __ samyagdarzanam-uktasvarUpaM tasmin raktAH samyagdarzanaraktAH anidAnA: 'zuklalezyAm' uktalakSaNAm 'avagADhAH' praviSTA iti, ye mriyante jIvAH sulabhA teSAM bhavedbodhiH / Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-36,[ ni. 559] micchAsUtraM prAgvat, nanu punaruktatvAdanarthakamidaM sUtraM, kRSNalezyAvagAhanamapi hiMsakatvena paJcAzravapramanatvAditallakSaNAbhidhAnAdarthata uktameveti, anocyate, naivaM, vizeSajJApanArthatvAdasya, "puvvabhaNiyaM tu pucchA jaM bhaNNati tattha kAraNaM baiNti| paDiseho ya anunnA karaNa (heu) visesovalaMbhA vaa||" vizeSazca sarvatra tathAvidhasaMkliSTapariNAmarUpatA draSTavyA, anyathA hi sAmAnyenaitadvizeSaNaviziSTAnAmapi tadbhave bhavAntare vA bodhidarzanAdyabhicAryevedaM bhavediti / iha cAdyena sUtreNa kandarpabhAvanAdInAM durgatirUpAnarthasya nibandhanatvamuktamarthAcca tadviparItabhAvanAnAM sugatisvarUpArthasya dvitIyena mithyAdarzanaraktatvAdInAM durlabhabodhilakSaNAnarthasya tRtIyena samyagdaniraktatvAdInAM sulabhabodhyAtmakArthasya caturthena uktanItyA mithyAdarzanaraktatvAdInAmeva vizeSajJApanamiti sUtracatuSTayArthaH / / anyacca-jinavacanArAdhanAmUlameva sakalaM saMlekhanAdi zreyo'tastatraivA''darakhyApanAyAnvayavyatirekAbhyAM tanmAhAtmyamAhamU.(1723) jinavayaNe anurattA jinavayaNaM je kareMti bhaavennN| amalA asaMkiliTThA te haMti prittsNsaaraa|| mU.(1724) bAlamaranANi bahuso akAmamaranANi ceva bhuyaanni| . marihati te varAyA jinavayaNaM je na yANaMti / / vR.jinA ihArthAttIrthakRtasteSAmucyata iti vacanam-Agamo jinavacanaM tasmin 'anuraktAH' satataM pratibaddhAH, tathA 'jinavacanam' iti vAcyavAcakayorabhedopacArAjjinavacanAbhihitamanuSThAnaM ye 'kurvanti' anutiSThanti bhAvena' AntarapariNAmena na tu bahirvRttyaiva tata evAvidyamAno mala iti bAvamalastadanuSThAnamAlinyahetumithyAtvAdireSAmityamalAH, tathA 'asaMkliSTAH' rAgAdisaGklezarahitAste bhavanti' jAyante paritaH-samastadevAdibhavAlpatApAdanena samantAtkhaNDita: parimita itiyAvat sa cAsau saMsArazca sa vidyate yeSAM te'mI parItasaMsAriNaH-katipayabhavAbhyantaramuktibhAja iti yo'rthaH, sUtre ca prAkRtatvAdvacanavyatyayaH / ___ 'bAlamaraNaiH' viSabhakSaNodvandhananibandhanaiH 'bahuzaH' anekadhA 'akAmamaraNAni' yAnyatyantaviSayagRdhnutvenAnicchatAM bhavanti taizca, ubhayatra subvyatyayaH prAgvat, 'eva ceti pUraNe 'bahUni' anekAni mariSyante te 'varAkAH' bahuduHkhabhAjanatayA'nukampanIyAH 'jinavacanam' uktarUpaM ye 'na jAnanti' nAvabudhyante jJAnaphalatvAdanuSThAnasya na cAnutiSThantIti sUtradvayArthaH / / / .. yatazcaivamato jinavacanaM bhAvata: karttavyaM, tadbhAvakaraNaM cAlocanayA, sA ca na tacchravaNAni vinA, te ca na hetuvyatirekeNeti yairhetubhiramIbhavanti tAnAhamU.(1725) bahu AgamavinANA samAhiuppAyagA ya gunngaahii| eeNa kAraNeNaM arihA AloyaNaM souN|| vR. bahuH-aGgopAGgAdibahubhedatayA bahvarthatayA vA sa cAsAvAgamazca-zrutaM bahvAgamastasmin viziSTajJAnam-avagama eSAmiti bahvAgamavijJAnAH 'samAhi'tti samAdhe:-uktarUpasyotpAdakAjanakAH, kimuktaM bhavati?-dezakAlAzayAdivijJatayA samAdhimeva madhuragambhIrabhaNitiprabhRti Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2.36/1725 bhirAlocanAdAtRNAmutpAdayanti, cazabdo bhinnakramastataH 'guNaggAhiyatti guNagrAhiNazca upabuMhaNArthaM parepAM samyagdarzanAdiguNagrahaNazIlA: 'eeNa kAraNeNa'nti etaiH' anantarameva vizeSaNatayopAttairbahvAgamavijJAnatvAdibhiH 'kAraNaiH' hetubhiH 'arhAH' yogyA bhavantyAcAryAdaya iti gamyate 'AlocanAM' vikaTanAmarthAtparairdIyamAnAM zrotum' AkarNayitum, ete hyAlocanAzravaNaphalaM pareSAM vizuddhilakSaNaM sampAdayitumIzate, vyatyayazca sarvatra prAgvaditi sUtrArthaH / / itthamanazanasthitena yatkRtyaM tatsaprasaGgamupadarya samprati kandarpAdibhAvanAnAM yatparihAryatvamuktaM tatra yatkurvatA tA bhavanti tatparihAreNaiva tAsAM parihAro na cAjJAtasyAyamiti jJApanArthamAhamU.(1726) kaMdappakokuIyA taha sIlasahAvahAsavigahAhi / vimhAvito ya paraM kaMdappaM bhAvanaM karai / / mU.(1727) maMtAjogaM kAuM bhUIkammaM ca je pauMti / * sAyarasaiDiheuM abhiogaM bhAvanaM kunni| mU. (1728) nANassa kevalINaM dhammAyariyassa sNghsaahuunnN| mAI avanavAI kibdhisiyaM bhAvanaM kuNai / / . mU. (1729) anubaddharosapasaro taha ya nimittami hoi pddisevii| eehi kAraNehiM AsuriyaM bhAvanaM kuNai / / mU. (1730) satthaggahaNaM visabhakkhaNaM ca jalaNaM ca jalapaveso y| anayArabhaMDasevI jammaNamaraNANi baMdhati / / vR.'kaMdappakokuIyA' iti, kandarpaH-aTTahAsahasanam anubhRtAlApAzca gurvAdinA'pi saha niSThuravakroktyAdirUpA: kAmakathopadezaprazaMsAzca kandarpo, yata uktam "kahakahakahassa hasaNaM kaMdappo anhiyA ya sNlaavaa| . kaMdappakahAkahaNaM kaMdappuvaesasaMsA y||" kaukuccadvidhA-kAyakaukrucyaM vAkkaukrucyaM ca, tatra kAyakaukrucyaM yatsvayamahasanneva bhrUnayanavadanAdi tathA karoti yathA'nyo hasati, uktazca "bhumanayanadasaracchaehiM krcrnnknmaaiihiN| __taM taM karei taha taha hasai paro attaNA ahsN|" yattu tajjalpati yenAnyo hasati tathA nAnAvidhajIvavirutAni mukhAtodyavAditAM ca vidhatte tadvAkkakruicyam, uktaM hi __ "vAyAe kukkuio taM jaMpai jena hassae ano| nANAvihajIvarue kuvvai muhatUrae cev||" tataH kandarpazca kokrucyaM ca kandarpakaukrucye kurvaniti zeSaH 'taha'tti yena prakAreNa parasya vismaya upajAyate tathA yacchIlaM ca-phalanirapekSA vRttiH svabhAvazca-paravismayotpAdanAbhisandhinaiva tattanmukhavikArAdikaM hasanaM ca-aTTahAsAdi vikathAzca-paravismApakavividhollAparUpA: zIlasvabhAvahasanavikathAstAbhiH 'vismApayana' savismayaM kurvana 'param' anyaM 'kaMdappaM"ti kandarpayogAtkandarpAste ca prastAvAddevAsteSAmiyamuktAnItyA teSUtpattinimittatayA Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM-36,[ ni. 559] 293 kAndI tAM bhAvyate-AtmasAnnIyate'nayA''tmeti bhAvanA- tadbhAvAbhyAsarUpA tAM karoti' vidhatte, etadanusAreNottaratrApi bhaavniiym| mantrA:-prAguktarUpAsteSAmAyogo- vyApAraNaM mantrAyogastaM kRtvA' vidhAya, yadivA 'maMtAyoga'ti sUtratvAnmantrAzca yogAzca-tathAvidhadravyasambandhA mantrayogaM tat kRtvA' vyApArya 'bhUtyA' bhasmanopalakSaNatvAnmRdA sUtreNa vA karma-rakSArthaM vasatyAdeH pariveSTanaM bhUtikarma, yathoktam"bhUIe maTTiyAe va sutteNa va hoi bhUikammaM tu! vasahIsarIrabhaMDagarakkha"tti, cazabdAtkautukAdi ca je pauMjaMti' prAkRtatvAdyaH prayuGkte, kimarthaM ?, sAta-sukhaM rasA-mAdhuryAdayaH Rddhi:- upakaraNAdisampadetA hetavo-nimittAni yasmistatsAtarasaddhihetuH, ko'bhiprAyaH ?-sAtAdyartham, 'abhiyogaM'ti AbhiyogI bhAvanAM karoti, iha ca sAtarasaddhihetorityabhidhAnaM ni:- spRhasyApavAdata etatprayoge pratyuta guNa iti khyApanArtham, uktaM hi "eyANi gAravaTThA kuNamAno AbhiyogiyaM bNdhe| bIyaM gAravarahio kuvvai ArAhago cev||" "jJAnasya" zrutajJAnAdeH 'kevalinAM' kevalajJAnavatAM dharmopadeSTA ca-AcAryastasya ca saGga pratItaH sAdhavazca saGghasAdhavasteSAmavarNavAdIti sambandhaH, tathA'varNa:-azlAghAtmakaH, sacArya zrutajJAnasya-punaH punasta eva kAyAstAnyeva vratAni tAveva ca pramAdApramAdAvihAbhidheyau, mokSAkiAriNAM ca kiM jyotiryoniparijJAnenetyAdi bhASate, uktazca .."kAyA vayA yate cciya te ceva pamAya appamAyA ya / mokkhAhigAriyANaM joisajoNIhi kiM ca puNo? // " - kevalinAM ca kimeSAM jJAnadarzanopayogI krameNa bhavata uta yugapat ?, yadi tAvatkrameNa tadA jJAnakAle nadarzanaM darzanakAle ca na jJAnamiti parasparAvaraNataiva prAptA, atha yugapattata ekakAlatvAd dvayorapyaikyApattiH, uktazca - "egatarasamuppAe anno'nnAvaraNayA duvennhNpi| kevaladaMsaNaNANANamegakAle ya egattaM // " dharmAcAryasya jAtyAdibhiradhikSepaNAdi, uktazca-- - "jaccAihi avannaM vihasai vaTTai nayAvi uvvaae| ahio chiddappehI pagAsavAdI annnukuulo|" saGghasya ca-bahavaH zvazRgAlAdisaGghAstatko'yamiha saGghaH?, sAdhUnAM ca-nAmI parasparamapi sahante, tata eva dezAntarayAyinaH, anyathA tvekatraivasaMhatyA tiSTheyuratvaritagatayo-mandagatayastato bakavRttiriyameSAmityAdi, yathoktam "avisahaNA'turiyagatI anANuvittIya avi guruunnNpi| khaNamittapIirosA gihivacchalagA ya saMjayaga ||"tti, evaMvidhamavarNaM vaditum-abhidhAtuM zIlamasyetyavarNavAdI, mAyA-zAThyamasta svasvabhAvavinigRhanAdinA'stIti mAyI, yathoktam Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .294 uttarAdhyayana-mUlasUtram-2-36/1730 "gRhai AyasahAvaM ghAyai ya guNe parassa saMtevi / corAvva savvasaMkI gUDhAyAro vitahabhAsi ||"tti kilbipikIbhAvanAM karoti / idAnIM vicitratvAtsUtrakRtermohIprastAve'pi yatkurvatA''surI kRtA bhavati tadAha-anubaddha:--santataH, ko'rthaH?-avyavacchinno roSasya-krodhasya prasarovistAro'syeti anubaddharopaprasaraH, sadA virodhazIlatayA pazcAdananutApitayA kSamaNAdAvapi prasattyaprAptyA vetyabhiprAya:, tathA coktam ___ "niccaM voggahasIlA kAUNa na yAnutappae pacchA / na ya khAmio pasIyai avarAhINaM dvennhpi||" 'tathe'ti samuccaye 'ca:' pUraNe nimittamiha jJeyaparicchittikAraNaM, taccAtItAditrividhakAlabhedAtridhA, uktaM hi "tivihaM hoi nimittaM tIyapaDuppanna'nAgayaM cev| tena vinA u na neyaM najjai teNaM nimittaM tu / / " tadvipaye bhavati' jAyate 'pratisevI' ityavazyaMpratisevako'puSTAlambane'pi tadAsevanAt, 'etAbhyAm' anantaroktAbhyAm 'AsuriyaM'ti AsurIM bhAvanAM karoti / zasyate'neneni zastraM-khaGgArikAdi tasya grahaNaM-svIkaraNamupalakSaNatvAdasyAtmani vadhArtha vyApAraNaM zastragrahaNaM, veveSTi-vyApnoti jhagityAtmAnamiti viSaM-tAlapuTAdi tasya bhakSaNamabhyavaharaNaM viSabhakSaNaM, cazabda uktasamuccayArthaH paryante yokSyate, 'jvalanaM' dIpanamAtmana iti gamyate, jale pravezo-nimajjanaM jalapravezaH, cazabdo'nuktabhRgupAtAdiparigrahArthaH, AcAra:zAstravihito vyavahArastena bhANDam-upakaraNamAcArabhANDaM na tathA'nAcArabhANDaM tasya sevAhAsyamohAdibhiH paribhogA'nAcArabhANDasevA, gamyamAnatvAdetAni kurvanto yatayaH, kimityAhajanmamaraNAnyupacArAttannimittakarmANi 'badhnanti' AtmanA zleSayanti, saMklezajanakatvena zastragrahaNAdInAmanantabhavahetutvAt, anena conmArgapratipattyA mArgavipratipattirAkSiptA, tathA cArthato mohI bhAvanoktA, yatastallakSaNam "ummaggadesao magganAsao mggvippddivttii| moheNa ya mohittA saMmohaM bhAvaNaM kuNai ||"tti, nanu pUrvaM tadvidhadevagAmitvaM bhAvanAphamalamuktamiha tvanyadevAsyA iti na kathaM virodhaH?, ucyate, anantaraphalamAzritya taduditamidaM [dameva cUAM dRzyate, tatraiva jIvetyAdi] tu paramparAphalaM sarvabhAvanAnAmiti bhAvanArthamitthamupanyAsaH, tathA coktam "eyAo bhAvanAo bhAvitA devaduggaI jaMti / tatto ya cuyA saMtA pariti bhavasAgaramanaMtaM / / " iti suutrpnyckaarthH|| iha ca devavaktavyatA'nantarasUtrakadambasthAne sUtradvayameva cUAM dRzyate, tatraikaM "jIvamajIve"tyAdi prAgvad vyAkhyAtameva, tathA "pasatthasajjhANovagae, kAlaM kiccA na saMjae / siddhe vA sAsae bhavati, deve vAvi mhddddie||"tti Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 adhyayana-36,[ ni. 559] . sampratyupasaMhAradvAreNa zAstramAhAtmyaM khyApayitumAha mU. (1731) iti pAukare buddhe, nAyae prinivvue| chattIsaM uttarajjhAe, bhavasiddhIyasaMmae / tibemi| vR. 'iti:' upadarzane 'iti' ityananyataramupavarNitAn 'pAukare'tti sUtratvAt 'prAdupkRtya' kAMzcidarthataH kAMzcana sUtrato'pi prakAzya, ko'rthaH? -prajJApya, kimityAha-'parinirvRtaH' nirvANaM gata iti sambandhanIyam, kIdRzaH san ka ityAha-'buddhaH' kevalajJAnAdavagatasakalavastutattvaH 'jJAtako jJAtajo vA-jJAtakulasamudbhavaH, sa ceha bhagavAn varddhamAnasvAmI 'patriMzad' iti patriMzatsaGkhyA uttarAH - pradhAnA adhIyanta ityadhyAyA- adhyayanAni tata uttarAzca te'dhyAyAzcottarAdhyAyAstAn-vinayazrutAdIn 'bhavasiddhiyasaMmae'tti bhavasiddhikA-bhavyAstepAM samitibhRzaM matA-abhipretA bhavasiddhakasaMmatAstAn, paThanti ca bhavasiddhIyasaMvuDe'tti bhave-tasminneva manuSyajanmani siddhirasyeti bhavasiddhika: sa cAsau saMvRtazcAzravanirodhena bhavasiddhikasaMvRtaH, jJAtavizeNametata, athavA 'pAukare'tti 'prAdurakApIta' prakAzitavAna, zeSaM pUrvavat navaraM 'parinirvRtaH' krodhAdidahanopazamataH samantAtsvasthIbhUtaH, etena "satyAnRtatvasaMdehai:, sarvameva vacastridhA" iti prasiddhestraividhyasambhave'pivacanarUpatvenottarAdhyayanAnAM vaktRdoSahetukatvAdanRtatvasandehayorvaktRdoSAbAvakhyApanenaikAntasatyatvalakSaNaM mAhAtmyamAheti sUtrArthaH / / nayuktikAro'pyetanmAhAtmyakhyApanAyAha adhyayanaM-36 samAptam ni. [560] je kira bhavasiddhIyA parittasaMsAriA ya bhaviA ya / te kira paDhaMti dhIrA, chattIsaM uttarajjhayaNe / / ni. [561] je huMti abhavasiddhIyA garthiasattA anNtsNsaaraa| te saMkiliTTakammA abhaviya uttrjjhaae|| vR.'ye' ityanirdiSTanirdeze 'kila' iti sambhAvane 'bhavasiddhikAH' bhavyAH parItaH- prAgvat parimita: sa cAsau saMsArazca tadvantaH parIttasaMsArikAH 'ata iniThanA'viti matvarthIyaSThan, ko'rthaH? - tathAbhavyatvAkSiptapratyAsatrIbhUtamuktayaH bhavyAH' samyagdarzanAdiguNayogyA bhinnagranthaya iti yo'rthaH, ubhayatra 'ca: samuccaye iti, vyavacchedaphalatvAdvA vAkyasya ta eva, 'kila' iti parokSAptasUcakaH, 'paThanti' adhIyate dhIrAH prAgvat, kAni? ityAha-'chattIsaM'ti SaTtriMzad 'uttarAdhyayanAni' vinaya zrutAdIni, bhavasiddhikAdInAmetatpAThaphalasya samyagjJAnAdeH sadbhAvena nizcayatastatpAThasambhavaH, anyeSAM vyavahArata evetyevmbhidhaanm|| uktamevArthavineyAnugrahAya vyatirekata Aha-ye bhavanti abhavasiddhayaH' abhavyA: prAgvadvacanavyatyayaH, granthi:-uktarUpastadyogAdgranthayasta eva granthikAste ca te sattvAzca granthikasattvAH, abhinnagranthaya ityarthaH, tathA'nantaH-aparyavasitaH saMsAra eSAmityanantasaMsArA-ye na kadAcinmuktisUkhamavApsyanti abhavyAH "bhavvAvi te anaMte" tyAdivacanato bhavyA vA te saMkliSTAni-azubhAni karmANi-jJAnAvaraNIyAdIni eSAmiti saMkliSTakarmANa ityAha, Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 uttarAdhyayana- mUlasUtram - 2 36/1730 'abhaviya'tti sUtratvAd 'abhavyAH' ayogyAH 'uttarajjhAya'tti vacanavyatyayAduttarAdhyAyeputtarAdhyAyaviSaye 'dhyayana iti gamyate, yadvA 'uttara' tti prAgvatpadaikadeze'pi padadarzanAduttarAdhyayanAni tepAmadhyAyaH- pATha uttarAdhyAyastasmin, tadanena viziSTayogyatAyAmeva tAttvikaitadadhyayanasadbhAvalakSaNaM mAhAtmyamuktamiti gAthAdvayArthaH // yatazcaivamatimAhAtmyavanta eva uttarAdhyAyayAstato yadvidheyaM tadAhani. [ 562 ] tamhA jinapannatte anaMtagamapajjavehi saMjutte / ajjhAe jahAjogaM gurUpasAyA ahijjhijjA / / vR. tasmAjjanaiH - zrutajinAdibhiH prarUpatA:- prajJaptAstAn, anantAzca te gamAzca- -arthaparicchittiprakArAH paryavAzcazabdaparyavArthaparyavarUpA anantagamaparyavAstaiH, samiti-samyag bhRzaM vA yuktA:- saMyuktAstAn 'adhyAyAn' prakramAduttarAdhyAyAn 'jahAjogaM 'ti yoga-upadhAnAdirucitavyApArastadanatikrameNa yathAyogaM gurUNAM prasAdaH - cittaprasannatA guruprasAdastasmAddhetoH 'adhIyet' paThet, na tvetadadhyayanayogyatAvAsau pramAdaM kuryAditi bhAvaH, guruprasAdAditi cAbhidhAnamadhyayanArthinA'vazyaM guravaH prasAdanIyAH tadadhInatvAttasyeti khyApanArthamiti gAthArthaH / 'iti' parisamAptau, bravImIti pUrvavat / ukto'nugamaH, samprati nayAH, . te'pi prAgvadeva // muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA saMpAditA uttarAdhyayana sUtrasya bhadrabAhusUriNAviracittA niyukti: ( evaM ) zAntyAcAryeNaviracittA TIkA parisamAptA asti vistAravAnurvyA, guruzAsvAsamanvitaH / Asevyo bhavyasArthAnAM, zrIkoTikagaNadrumaH // 1 // tadutthavairazAkhAyAmabhUdAyatizAlinI / vizAlA pratizAkheva, zrIcandrakulasantatiH // 2 // tasyAmAnacchadanicayasadRkSAvarNAnvayotthaH, zrIdhArApadragaccha prasava bharalasaddharmakiJjalkapAnAt / zrIzAntyAcAryabhRGgo yadidamudagiradvADadhu zrotrapeyaM, tadbho bhavyAH ! tridoSaprazamakaramato gRhyatAM lihyatAM ca // 3 // 43 caturtha mUlasUtraM "uttarAdhyanAni" samAptaM Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ {1] bhAvabharI vaMdanA jemanA dvArA sUtramAM guMthAyela jinavANIno bhavya vAraso vartamAnakAlIna 'AgamasAhitya'mAM prApta thayo e sarve sUrivara Adi Arya pUjyazrIone paMcama gaNadhara zrI sudharmA svAmI daza pUrvadhara zrI zayyabhavasUri devavAcaka gaNi devaddhigaNi kSamAzramaNa saMghadAsagRNa jinadAsa gaNi mahattara zIlAMkAcArya malayagirisUri haribhadrasUri droNAcArya vAdivetAla zAMticaMdra sUri zAMticaMdra upAdhyAya guNaratnasUrI AnaMda sAgarasUrijI jina vijayajI jaMbu vijayajI lAbhasAgarasurijI bAbu dhanapatasiMha paM. bhagavAnadAsa cauda pUrvadhara zrI bhadbAhu svAmI (anAmI) sarve zruta sthavIra maharSio zrI zyAmAcArya vIrabhadra RSipAla brahmamuni tilakasUri - sUtra-niryukti - bhASya - cUrNi - vRtti - AdinA racayitA anya sarve pUjyazrI vartamAna kAlina Agama sAhitya vArasAne saMzodhana-saMpAdana-lekhana Adi dvArA mudrIta mudrIta svarUpe rajU kartA sarve zrutAnurAgI pUjyapuruSone caMdrasAgara sUrijI jinabhadra gaNi kSamAzramaNa siddhasena gaNi agastyasiMha sUri abhayadevasUri kSemakIrtisUri punyavijayajI amaramunijI AcArya tulasI smaraNAMjali AryarakSita sUri (?) caMdra sUri malladhArI hemacaMdrasUri dharmasAgara upAdhyAya vijaya vimalaNi paM. becaradAsa 50 rUpendrakumA2 zveta prakAzaka sarve saMsthAo muni mANeka caturavijayajI kanaiyAlAlajI caMpaka sAgarajI 50 jIvarAjabhAI 50 hIrAlAla Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama [2] 45 Agama mULa tathA vivaraNanuM zloka pramANadarzaka koSTaka AgamasUtranAma vRtti-kartA 1. AcAra 2. sUtrakRta 3. sthAna 4. samavAya 5. bhagavatI 6. jJAtAdharmakathA 7. upAsakadazA 8. antakRddazA 9. anuttaropapAtikadazA 10. praznavyAkaraNa 11. vipAkazruta 12. aupapAtika 13. rAjaprazniya 14. jIvAjIvAbhigama 15. prajJApanA 16. sUryaprajJapti 17. candraprajJapti 18. jambUdvIpaprajJapti 19thI nirayAvalikA 23. (paJca upAGga) 24. catuHzaraNa 25. Atura pratyAkhyAna 26. mahApratyAkhyAna 27. bhaktaparijJA 28. tandula vaicArika 29. saMstAraka 30. gacchAcAra * 31. gaNividyA mUla zloka pramANa 2554 zIlAGkAcArya 2100 zIlAGkAcArya 3700 abhadevasUri 1667 abhayadevasUri 15751 abhayadevasUri 5450 abhayadevasUri 812 abhayadevasUri 900 abhayadevasUri 192 abhayadevasUri 1300 abhayadevasUri 1250 abhayadevasUra 1167 | abhayadevasUri 2120 malayagirisUri 4700 malayagirisUri 7787 malayagirisUri 2296 malayagirisUri 2300 malayagirisUri 4454 zAnticandraupAdhyAya 1100 candrasUri 80 vijayavimalayagaNi 100 guNaratnasUri ( avacUri) 176 AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) 215 AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) 500 vijayavimalagaNi 155 guNaratna sUri ( avacUri) 175 vijayavimalagaNi 105 AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) vRtti zlokapramANa 12000 12850 14250 3575 18616 3800 800 400 100 5630 900 3125 3700 14000 16000 9000 9100 18000 600 (?) 200 (?) 150 176 215 (?) 500 110 1560 105 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7000 | AgamasUtranAma vRtti-kartA * vRtti zloka pramANa lokapramANa 32. devendrastava 375 AnandasAgarasUri (saMskRta chAyA) / 375 |33. | maraNasamAdhi hai 837 AnandasAgarasUri (saMskRta chAyA) 837 34. nizItha 821 jinadAsagaNi (cUNi) 28000 saGghadAsagaNi (bhASya) 7500 35. bRhatkalpa 473 malayagiri kSemakIrti 42600 saGghadAsagaNi (bhASya) 7600 36. vyavahAra 373 | malayagiri 34000 saGghadAsagaNi (bhASya) 6400 |37. | dazAzrutaskandha 896/- ? - (cUNi) 2225 38. | jItakalpa * 130 siddhasenagaNi (cUrNi) 1000 |39.] mahAnizItha 4548 - 40. Avazyaka 130 haribhadrasUri 22000 [41. odhaniyukti ni.1355 droNAcArya (1)7500 | piNDaniyukti ni. 835 malayagirisUri 42. | dazavakAlika 835 haribhadrasUri 7000 43. uttarAdhyayana 2000 zAMtisUri 16000 44. nandI 700 malayagirisUri 7732 |45. | anuyogadvAra 2000 |maladhArIhemacandrasUri 5900 nodha:(1) 61 45 bhAgamasUtromA vartamAna aNe 1 thI 11 aMgasUtro, 12 thI 23 upAMgasUtro, 24thI33 prakIrNakasUtro 4thI 38 chedasUtro, 40 thI. 43 mULasUtro, 44-45 cUlikAsUtrona nAmeTAra prasiddha cha. (2) ukta zloka saMkhyA ame upalabdha mAhitI ane pRSTha saMkhyA AdhAre noMdhela che. je ke te saMkhyA mATe matAMtara to jovA maLe ja che. jemake AcAra sUtramAM 2500, 2554, 2525 evA traNa zloka pramANa jANavA maLela che. Avo matabheda anya sUtromAM paNa che. (3) 6 vRtti-hinoM che te ame 38 saMpAina bhuSanI cha. sipAyanI 555 vRtti-cUrNi sAhitya mudrita amudrita avasthAmA hAla 64 cha deg4. (4) gacchAcAra bhane maraNasamAdhi visya caMdAvejjhaya bhane vIrastava prakIrNaka bhAve cha. abhe "AgamasattANi" bhAM bhUNa 33 ane 'bhAgamahI"bhA akSarazaH gujarAtI anuvAda rUpe Apela che. temaja nItA jenA vikalpa rUpe che e Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vaMtpanuM madhya ame "kAmasuLamAM saMpAdIta karyuM che. (5) zodha ane 6 e baMne niryuvijJa vikalpa che. je hAla mUchasUtra rUpe prasidhdha che. je baMnenI vRtti ame ApI che. temaja temAM mAdhyanI gAthAo paNa samAviSTa thaI che. (Da) cAra pravezI sUtro ane mahAnizIya e pAMca AgamanI koI vRtti Adi upalabdha ghavAno ullekha maLato nathI. prIja nI saMdhrUta chAyA upalabdha che tethI mUkI che. nizItha zAnitajya e traNenI vR iApI che. jemAM ane nItA e baMne uparavRtti maLatI hovAno ullekha che, paNa ame te meLavI zakyA nathI. jyAre nizItha upara to mAtra vIsamA udezanI ja vRtti no ullekha maLe che. ( - vartamAna kALe 45 AgamamAM upalabdha niH + 1355 krama niyukti zlokapramANa | krama niyukti zlokapramANa 1. AcAra-niyukti 450 ___6.| Avazyaka-niyukti 2500 2. sUtravRtta-nivRtti | 266 | 7. lonivi. rU. vRhattva-niryukti ke 8. piNDaniyukti 835 4. |vyavahAra-nimitta * | / 9.! dazavaikAlika-niyukti che. zatruta- nivati | 180 10. | uttarAdhyayana- nivRtta | 700 600 noMdha :(1) ahIM Apela veda nI e gAthA saMkhyA nathI. "3ra akSarano eka zloka'' e pramANathI noMdhAyela che pramANa che. (2) vRddhattva ane vyavahAra e baMne sUtronI nirvatti hAla mANa mAM bhaLI gaI che. jeno yathAsaMbhava ullekha vRttivA2 marSi e maga uparanI vRttimAM karyo hoya tevuM jovA maLela che. (3) ane priniti svataMtra mUkI nema svarUpe sthAna pAmela che tethI tenuM svataMtra saMpAdana mA 15-41 rUpe thayela che. (temaja A saMpAdanamAM paNa che.) (4) bAkInI cha nitimAMthI durAgrutajjanya nivRtti upara pUrSi ane anya pAMca nivina uparanI vRtti ame amArA saMpAdanamAM prakAzIta karI che. jyAM A cha nivatta spaSTa alaga joI zakAya che. (5) nivRttikartA tarIke madravadusthAna no ullekha ja jovA maLe che. Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama 9. 2. 3. 4. 5. [5] vartamAna kALe 45 AgamamAM upalabdha mAdhya zlokapramANa krama 7500 7600 19. 6400 8. 3185 9. 3125 10. bhASya nizISabhASya vRhatkalpabhASya vyavahArabhASya paJcakalpabhASya jItakalpabhASya bhASya AvazyakabhASya oghaniyuktibhASya piNDaniyuktibhASya dazavaikAlikabhASya uttarAdhyayanabhASya (?) noMdha : (1) nizISa, bRhatkalpa ane vyavahArabhASya nA DartA saGghadAsagaNi hovAnuM bhagAya che. abhArA saMpAhanamAM nizISa bhASya tenI cUrNi sAdhe jane bRhatkalpa tathA vyavahAra bhASya tenI - tenI vRtti sAdhe samAviSTa dhayuM che. (2) paJcakalpabhASya sabhArA AgamasuttANi bhAga-38 mAM prAzIta thayuM. (3) AvazyakabhASya bhAM gAthA pramANa 483 sacyuM mAM 183 gAthA mULabhASya 3pe che khane 300 gAthA anya bheDa bhASyanI che. bhenI samAveza Avazyaka sUtra- saTIkaM bhAM yo che. [bhe 3 vizeSAvazyaka bhASya bhUSaNa prasidhdha thayuM che paae| te samaya AvazyakasUtra- 52nuM bhASya nadhI ane adhyayano anusAranI alaga alaga vRtti Adi peTA vivaraNo to lAvazyaka ane nauttattva e baMne upara maLe che, jeno atre ullekha ame karela nathI. (4) oghaniyukti, piNDaniryukti, dazavaikAlikabhASya no sabhAveza tenI tenI vRtti bhAM bhayo 4 che. pArA teno urtA vizeno (ullekha abhone bhaNela nathI. [ oghaniyukti upara 3000 zloka pramANa mAdhvano ullekha paNa jovA maLela che.] - gAthApramANa 483 322 46 63 (5) uttarAdhyayanabhASyanI gAthA niyuktibhAM bhaNI gayAnuM saMbhaNAya che (?) (s) jA rIte aMga - upAMga prakIrNaka cUlikA thI 35 Agama sUtro parano DoI bhAvano ullekha amArI jANamAM Avela nathI. koIka sthAne sAkSI pATha-Adi sva3ye bhASyagAthA bhevA bhaNe che. (7) bhASyakartA tarI mukhya nAma saGghadAsagaNi bhevA bhaNesa che tema4 jinabhadragaNikSamAzramaNa ne siddhasena gaNi no yA use maje che. DeTalA bhASyanA urtA ajJAta ja che. Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] krama cUrNi vartamAna ANe 45mAgamamA 5975 cUrNiH | zlokapramANa krama | cUrNi zlokapramANa |1. AcAra-cUrNi / 8300 / 9. | dazAzrutaskandhacUrNi / 2225 | 2. sUtrakRta-cUrNi 9900 / 10. pnycklpcuurnni| 3275 3. bhagavatI-cUrNi 3114 | 11.] jiitklpcuurnni| 1000 | 4. jIvAbhigama-cUrNi / 1500 12.| AvazyakacUrNi 18500 5. jaMbUdvIpaprajJapti-cUrNi 1879 / 13. | dazavaikAlikacUrNi 7000 / 6. nizIthacUrNi 28000 - 14. | uttarAdhyayanacUrNi 5850 7. bRhatkalpacUrNi | 16000 15. nandIcUrNi 1500 8. vyavahAracUrNi | 1200 | 16. | anuyogadAracUrNi , 2265 nodha:(1) 65 16 cUrNimAMdhI nizItha , dazAzrutaskandha, jItakalpa meM cUrNi amA21 / / saMpAdanamA sabhAvAgaye che. (2) AcAra, sUtrakRta, Avazyaka, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, nandI, anuyogadvAra e sAta Ii pUjyapAda AgamoddhAraka zrI e prakAzIta karAvI che. (3) dazavaikAlikanI jI0 meM cUrNi hai agatsyasiMhasUrikRta chetenuM prAzana pUrIya zrI punyavijayajIe karAvela che. (4) jaMbUdvIpaprajJapticUrNi vizedAra yA praznAyita muMcha.. bhagavatI cUrNita bhaNe4 cha, para 80 prazIta yaI nathI. tabha4 vRhatkalpa , vyavahAra, paJcakalpa trAsamatomache 59 / prazIta yayAnuM mAM nathI. (5) cUrNikAra tarI jinadAsagaNimahattaranna ma bhujyatva saMbhaNAya che. 328 mate amuka jUnA ktano spaSTollekha maLato nathI. ___ "mAgama-yAMjA" yinyAta" 1 vartamAna kALe prApta Agama sAhityanI vicAraNA pachI kharekhara AgamanA pAMca aMgomAM keTaluM ane zuM upalabdha che te jANyA pachI eka prazna thAya ke Agama paMcAMgI! nI bAto. mI yinya cha. aMga-upAMga-prakIrNaka-cUlikA me upAgamo 652 jANa nathI. eTale 35 AgamanuM eka aMga to aprApya ja banyuM. sUtra paratve 6484 niyukti 7 7 7. me 38 bhAgamonu saMga maprApya 4 panyu. mArId sis bhASya, sis niyukti bhane is cuurnnin| mAmA vartamAna ANe suvyavasthita paMcAMgI mAtra Avazyaka sUtranI galAya. 2 naMdIsUtra mAM paMcAMgIne pahale saMgrahaNI, pratipattiyo varanA pakSa 64 cha. Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] ( 45 Agama aMtargata vartamAna kALe upalabdha vibhAgo ) sUicanA - ame saMpAdIta karela kAmasutta-sava mAM bekI naMbaranA pRSTho upara jamaNI bAju gAmasUtra nA nAma pachI aMko Apela che. jemake 136 rapa4 vagere. A aMko te te AgamanA vibhAgIkaraNane jaNAve che. jemake savAramAM prathama aMka kRtazvino che tenA vibhAga rUpe bIjo aMka jUnA che tenA peTA vibhAga rUpe trIjo aMka adhyayana no che. tenA peTA vibhAga rUpe cotho aMka dezavA no che. tenA peTA vibhAga rUpe chello aMka mUnano che. A mUna gadya ke padya hoI zake. je gadya hoya to tyAM peregrApha sTAIlathI ke chUTuM lakhANa che ane mAtha/padya ne padyanI sTAIlathI - || goThavela che. pratyeka Agama mATe A rIte ja oblikamAM (1) pachI nA vibhAgane tenA-tenA peTA-peTA vibhAga samajavA. jyAM je-te peTA vibhAga na hoya tyAM (-) oblika pachI Desa mukIne te vibhAga tyAM nathI tema sucaveluM che.] (1) nAvA - kRta :/jUna/dhyaya/ddezavamUrta pUnA nAmaka peTA vibhAga bIjA grutaskandha mAM ja che. (2) sUtrakRta - zrutaskandhaH/adhyayana/uddezakaH/mUlaM (3) sthAna - sthAna/adhyayana/mUlaM (4) savAra - samavA:mUrta (5) bhagavatI - zataka/vargaH-aMtarazatakaM/uddezakaH/mUlaM ahIM zAinA peTA vibhAgamAM be nAmo che. (1) vA (2) aMtarIta kemake taja 21, 22, 23 mAM zata nA peTA vibhAganuM nAma saf. ja sAvela che. zatava - rU3,34,35,36, 40 nA peTA vibhAgane saMta taja athavA zatazata nAmathI oLakhAvAya che. jJAtAdharmakayA- zrutaskandhaH/varga:/adhyayana/mUlaM pahelA kRtaghamAM adhyayana ja che. bIjA bhRtabdha no peTAvibhAga ya nAme che ane te thaf nA peTA vibhAgamAM adhyayana che. upAsakadazA- adhyayana/mUlaM antakRddazA- varga:/adhyayana/mUlaM anuttaropapAtikadazA- vargaH/adhyayana/mUlaM (10) praphanA - tAra/dhyayana sava ane saMvara evA spaSTa be bheda che jene Azvara ane saMrakSara kahyA che. koIka ne badale zruta zabda prayoga paNa kare che). (11) vipakRta- kRtanya:/avanaM/mUd (12) pati- pUrva (13) zALA - mUi (2) Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] (14) jIvAjIvAbhigama- * pratipattiH /* uddezakaH /mUlaM vilaya che to khabhAgabhayAM (rata nodhanIya che. samakSa mATe pratipattiH pachI bheDa peTavila he pratipatti - 3-bhAM nairaiya, tirikkhajoNiya, manuSya, deva sevA yAra peTAvilAgI par3e che. tethI tipatti/ (neraiya Adi) / uddezakaH / mUlaM khe rIte spaSTa jAga pADelA che, zreSTha rIte dRzamI pratipatti nA uddezakaH nava nadhI patra te peTAvibhAga pratipattiH nAme 4che. (15) prajJApanA - padaM / uddezakaH/dvAraM/mUlaM padanA peTA vilAbhiyAM uddezakaH che, jyAM dvAraM che pakSa pada-28nA peTA vibhAgamA uddezakaH ane tenA peTA vibhAgamAM dvAra paNa che. (16) sUryaprajJapti prAbhRtaM / prAbhRtaprAbhRtaM / mUlaM (17) candraprajJapti prAbhRtaM / prAbhRtaprAbhRtaM/mUlaM Agama 16-17mA prAbhRtaprAbhRta nA pakSa pratipattiH nAma peTA dilAgi che pakSa uddezakaH Ai mujaba teno vizeSa vistAra thAyela nathI. (18) jambUdIpaprajJapti - vakSaskAra /mUlaM (19) nirayAvalikA adhyayanaM/mUlaM (20) kalpavataMsikA - adhyayanaM/mUlaM (21) puSpitA adhyayanaM/mUlaM (22) puSpacUlikA adhyayanaM / mUlaM (23) vahidazA - adhyayanaM / mUlaM - Agama 19 thI 23 nivAtiti nAmathI sAthe jovA maLe che kemake tene upAMganA pAMca varga tarIke sUtradvAre bhojabhASA che. bhAM varga-1, nirayAbalikA, varga-2 kalpavataMsikA ... vagere azavA ( 24 thI 33) catuHzaraNa (Adi dazepayannA) mUlaM (34) nizItha uddezakaH /mUlaM uddezakaH / mUlaM (35) bRhatkalpa (36) vyavahAra uddezakaH / mUlaM ( 37 ) dazAzrutaskandha (38) jItakalpa (39) mahAnizItha - - - mUlaM - dazA / mUlaM adhyayanaM / uddezakaH / mUlaM (40) Avazyaka adhyayanaM / mUlaM ( 41 ) ogha / piNDaniyukti mUlaM (42) dazavaikAlika - adhyayanaM / uddezakaH / mUlaM - (43) uttarAdhyayana adhyayanaM //mUlaM (44-45) nandI - anuyogadvAra - mUlaM - - Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 71 3. 93 47 664 amArA saMpAdIta 45 AgamomAM AvatA mUla no aMka tathA temAM samAviSTa gAthA krama AgamasUtra mUlaM | gAthA | krama AgamasUtra / mUlaM gAthA 1. AcAra | 552 | 147 / 24. catuHzaraNa 63 / 63 sUtrakRta | 806 / 723 / 25. | AturapratyAkhyAna sthAna 1010 169 | 26. ] mahApratyAkhyAnaM 142 142 samavAya 383 27. bhaktaparijJA 172 172 bhagavatI 1087 114 / 28. taMdulavaicArika 161 139 jJAtAdharmakathA 241 saMstAraka 133 133 upAsaka dazA 13 ] 30. / gacchAcAra 137 137 antakRddazA | 31. gaNividyA 82 82 anuttaropapAtika | 13 devendrastava 307 | 307 | praznavyAkaraNa / 33. | maraNasamAdhi | vipAkazruta 47 3 34. | nizISa 1420 aupapAtika 77 bRhatkalpa rAjaprazciya 85 - | 36. / vyavahAra 285 |jIvAbhigama 398 dazAzrutaskandha 114 prajJApanA 622 231 / 38. | jItakalpa 103 103 sUryaprajJapti 214 103 / 39. mahAnizItha 1528 17. candraprajJapti 107 / 40. | Avazyaka | 92 / 21 18. jambUdIpaprajJapti 131 / 41. . odhaniyukti 19. nirayAvalikA | 41. piNDaniyukti 712 / 712 20. | kalpavataMsikA 1 | 42. | dazavakAlika 540 21. puSpitA | 43. uttarAdhyayana 1731 1640 22. | puSpacUlikA 3 / 1 / 44. | nandI 168 23. vahidazA | anuyogadvAra 13. 365 5 - naudha :- 61. gAthA saMjyAno samAveza mUlaM bhAM tha64 14 che. te mUla sivAyanI masara gAthA sama4vI nahI. mUla za me mamo. sUtra mAne gAthA bhane bhATe no peTo saMyukta anukrama che. jAthA badhAMja saMpAdanomAM sAmAnya aMka dharAvatI hovAthI teno alaga aMka Apela che. paNa sUtranA vibhAga dareka saMpAdake bhinnabhinna rIte karyA hovAthI ame sUtraka judo pADatA nathI. Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1] [1] [11] [12] [13] [14] [15] [1] [10]. - amArA prakAzano - abhinava hema laghuprakriyA - 1 - saptAGga vivaraNam abhinava hema laghuprakriyA - 2 - sAptAGga vivaraNam abhinava hema laghuprakriyA - 3 - saptAGga vivaraNam abhinava hema laghuprakriyA - 4 - saptAGga vivaraNam kRdantamAlA caityavandana paryamAlA caityavandana saGgraha - tIrthajinavizeSa caityavandana covizI zatruJjaya bhakti [AvRtti-do] bhanava jaina gharSa - 2046 abhinava upadeza prAsAda - 1- zrAvaka kartavya- 1 thI 11 abhinava upadeza prAsAda-ra-zrAvaka kartavya-12 thI 15 abhinava upadeza prAsAda-3-zrAvaka kartavya-16 thI 36 navapada - zrIpAla (zAzvatI oLInA vyAkhyAna rUpe) samAdhi maraNa [vidhi - sUtra-padya- ArAdhanA-maraNabheda-saMgraha) caityavaMdana mALA [779 caityavanaMdanono saMgraha tatvArtha sUtra prabodhaTIkA aidhyAya-1] tatvArtha sUtranA Agama AdhAra sthAno siddhAcalano sAthI [AvRtti - be caitya paripATI amadAvAda jinamaMdira upAzraya Adi DirekTarI zatruMjaya bhakti [AvRtti - be zrI navakAramaMtra navalAkha japa noMdhapothI zrI cAritra pada eka karoDa jApa noMdhapothI zrI bAravrata pustikA tathA anya niyamo - [AvRtti - cAra abhinava jaina paMcAMga - 204ra sarvaprathama 13 vibhAgomAM] zrI jJAnapada pUja aMtima ArAdhanA tathA sAdhu sAdhvI kALadharma vidhi zrAvaka aMtima ArAdhanA [AvRtti traNa] vItarAga stuti saMcaya [1151 bhAvavAhI stutio] (pUjya AgamoddhAraka zrI nA samudAyanA) kAyamI saMparka sthaLo tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-1 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-2 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-3 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TakA - adhyAya-4 [18]. [20] [21] (23 [24] [25] [26] [2] [31] [32] [33] [34] Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] [3] tatvAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-5 [37] tatvAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya[38] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-7 [39] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-8 [40] tatvAdhigama sUtra abhinava TIkA -adhyAya4i1] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-10 prakAzana 1 thI 41 abhinavazruta prakAzane pragaTa karela che. [42] AyAro [AgamasuttANi-1] paDhamaM aMgasuttaM [43] sUyagaDo [AgamasuttANi-2] bIaM aMgasuttaM [44] ThANaM [AgamasuttANi-3] taiyaM aMgasutaM [45] samavAo [AgamasuttANi-4] cautyaM aMgasuttaM [46] vivAhapannati [AgamasuttANi-5] paMcamaM aMgasuttaM [47] nAyAdhammakahAo [AgamasuttANi-6] chaThaM aMgasuttaM [48] uvAsagadasAo [AgamasuttANi-7] sattamaM aMgasutaM [49] aMtagaDadasAo [AgamasuttANi-8] aTThamaM aMgasuttaM [50] anuttovavAiyadasAo [AgamasuttANi-9] navamaM aMgasuttaM [51] paNhAvAgaraNaM [AgamasuttANi-10] dasamaM aMgasuttaM [52] vivAgasUrya [AgamasuttANi-11] ecarasamaM aMgasutaM [53] uvayAiyaM [AgamasuttANi-12 ] paDhama uvaMgasutaM [54] rAyappaseNiyaM [AgamasuttANi-13 ] bIaM uvaMgasuttaM [55] jIvAjIvAbhigamaM [AgamasuttANi-14] taiyaM uvaMgasuttaM [56] patravaNAsuttaM [AgamasuttANi-15] cautyaM uvaMgasuttaM [57] sUrapannatiH [AgamasuttANi-16] paMcamaM uvaMgasuttaM [58] caMdapannattiH [AgamasuttANi-17 ] chaThaM uvaMgasuttaM [59] jaMbUddIvapannati [AgamasuttANi-18] sattama uvaMgasuttaM [60] nirayAvaliyANaM [AgamasuttANi-19 ] aTThamaM uvaMgasuttaM [61] kappavaDisiyANaM [AgamasuttANi-20] navamaM ubaMgasuttaM [62] puSphiyANaM [AgamasuttANi-21] dasamaM uvaMgasuttaM [63] puSphacUliyANaM [AgamasuttANi-22 ] ekarasamaM uvaMgasuttaM [64] vahidasANaM [AgamasuttANi-23] bArasamaM uvaMgasuttaM [65] usaraNaM [AgamasuttANi-24] paDhamaM paINNagaM [6] AurapaccaskhANaM [AgamasuttANi-25 ] vIaM paINNagaM [67] mahApaJcakkhANaM [AgamasuttANi-26] tIiyaM paINNagaM [68] bhattapariNNA [AgamasuttANi-27 ] cautyaM paINNagaM Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEETTER [69] taMdulayeyAliyaM [AgamasuttANi-28] paMcamaM paINNagaM [70] saMthAragaM [AgamasuttANi-29] chaTuM paINNagaM [71] gacchAyAra [AgamasuttANi-30/1 ] sattamaM paINNAga-1 [72] caMdAvejjhayaM [AgamasuttANi-30/2] sattamaM paINNagaM-2 [73] gaNivijA [AgamasuttANi-31] adumaM paINNagaM [74] deviMdatyao [AgamasuttANi-32] navamaM paINNagaM [75] maraNasamAhi [AgamasuttANi-33/1] dasamaM paINNagaM-1 [76] vIratthava [AgamasuttANi-33/2 ] dasamaM paINNagaM-2 [77] nisIha [AgamasuttANi-34 ] paDhamaM cheyasuttaM [78] buhatkappo [AgamasuttANi-35] bIaM cheyasuttaM [79] vavahAra [AgamasuttANi-36] taiyaM cheyasuttaM [80] dasAsuyakhaMdhaM [AgamasuttANi-37] cautyaM cheyasuttaM [81] jIyakappo [AgamasuttANi-38/1] paMcamaM cheyasuttaM-1 [82] paMcakappabhAsa [AgamasuttANi-38/2 ] paMcamaM cheyasutaM-2 [83] mahAnisIhaM [AgamasuttANi-39] chaTvaM cheyasuttaM [84] AvasassayaM [AgamasuttANi-40] paDhamaM mUlasuttaM [85] ohanijRtti [AgamasuttANi-41/1] bIaM mUlasuttaM-1 [86] piMDanitti [AgamasuttANi-41/2 ] bIaM mUlasuttaM-2 [87] dasaveyAliyaM [AgamasuttANi-42] taiyaM mulasuttaM [88] utaraljhayaNaM [AgamasuttANi-43 ] cautthaM mUlasutaM [89] naMdIsUrya [AgamasuttANi-44] paDhamA cUliyA [90] anuogadAra [AgamasuttANi-45 ] bitiyA cUliyA prakAzana 42 thI 90 Agamazrata prakAzane pragaTa karela che. [81] mAyA2 gujarAtI anuvAda [Agamadipa-1] paheluM aMgasUtra [82] sUya: gujarAtI anuvAda AgamadIpa-1] bIjuM aMgasUtra [8] - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-1] trIjuM aMgasUtra [4] samavAya- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-1] cothuM aMgasUtra [5] vivAhapati - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-2) pAMcamuM aMgasUtra [9] nAyAdhammakahA - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3]. chaThuM aMgasUtra ci7] (vAsanahasa - gujarAtI anuvAda [Agamadipa-3] sAtamuM aMgasUtra [el] maMtagaDasA - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] AThamuM aMgasUtra [anuttaropapAtikadasA- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] navamuM aMgasUtra [100] pAgara- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] dazamuM aMgasUtra - - - Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [13] [101vivAgasUya- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] agiyAramuM aMgasUtra [102 uvavAya gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-4] paheluM upAMgasUtra [10] rAyappAseNiya - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-4] bIjuM upAMgasUtra [104] jIvAjIvAbhigama - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-jo trIjuM upAMgasUtra [105] pannavaNAsura gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-4) cothuM upAMgasUtra [1] sUrapannatti - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] pAcamuM upAMgasUtra [107 caMdapannati - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] chaThTha upAMgasUtra [108] jaMbuddIvapannati - gujarAtI anuvAda [Agamadapa5] sAtamuM upAMgasUtra [19] nirayAvaliyA - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5] AThamuM upAMgasUtra [11] kaSpavaDisiyA - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5 navamuM upAMgasUtra [111] puphiyA - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] dazamuM upAMgasUtra [112] puSkacUliyA - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5] agiyAramuM upAMgasUtra [113 vahidasA - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5, bAramuM upAMgasUtra [14] causaraNa - gujarAtI anuvAda [Agamadapa-4] pahelo patro [115] AripaccakhANa - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-] bIje pavanno [11] mahApaccakhkhANa - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] trIjI patro [117] bharapariNA - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] cotho paDyo [118] taMdulayAliya - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] pAMcamo pADyo [11] saMthAraga - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] chaThTho pAyo [12] gacchAcAra - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] sAtamo pavanno-1 [11] caMdAjhaya- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] sAtamo payo-2 [122] gaNivijja - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-che AThamo payatro [13] devidatya - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] navamo pADyo [24] vIratvava - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] dazamo patro [125] nisIha- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] paheluM chedasUtra [12] buhatakappa - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] bIjuM chedasUtra [17] vavahAra- . gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6) trIjuM chedasUtra [118] dasAsuphabaMdha - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] cothuM chedasUtra [29] jIyakapyo - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] pAMcamuM chedasUtra [13] mahAnisaha- gujarAtI anuvAda AgamadIpa-s] chaThTha chedasUtra [131] Avasmaya - gujarAtI anuvAda AgamadIpa-7] paheluM mUlasutrA [13] ohanijutti - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-7] bIjuM mUlasutra-1 [33] piMDani jutti- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] bIjuM mUlasutra-2 [13] dasayAlaya - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] trIjuM mulasUtra Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] [15] 612yara - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-7 cothuM mUlasutra [135) nIsuta - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-7) pahelI cUlikA [137) anuyogadvAra - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-7] bIjI cUlikA prakAzana 91 thI 137 AgamadIpa prakAzane pragaTa karela che. [38] dIkSA yogAdi vidhi [13] 45 Agama mahApUjana vidhi [140] AcArAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-1 [141] sUtrakRtAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-2 [142] sthAnAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-3 [143] samavAyAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-4 [144] bhagavatIaGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-5/6 [145] jJAtAdharmakathAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-7 [146] upAsakadazAGgasUtra saTIkaM AgamasuttANi saTIka-7 [147] antakRddazAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [148] anuttaropapAtikadazAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [149] praznavyAkaraNAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [150] vipAkazrutAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-8 [151] aupapAtikaupAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-8 [152] rAjanazniyaupAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-8 [153] jIvAjIvAbhigamaupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-9 [154] prajJApanAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-10/11 [155] sUryaprajJaptiupAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-12 [156] candraprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-12 [157] jambUdvIvaprajJaptiupAsUtraM saTIkaM AgamasattANi saTIka-13 [158] nirayAvalikAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-14 [159] kalpavataMsikAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [160] puSpitAupAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-14 [161] puSpacUlikAupAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-14 [162] vahidasAupAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-14 [163] catuHzaraNaprakIrNakasUtra saTIka AgamasuttANi saTIkaM-14 [164] AturapratyAvyAnaprakIrNakasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [165] mahApratyAkhyAnaprakIrNakasUtraM sacchAyaM __ AgamasuttANi saTIka-14 [166] bhaktaparijJAprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasuttANi saTIkaM-14 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] [167] taMdulavaicArikaprakIrNakasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [168] saMstArakaprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [169] gacchAcAraprakIrNakasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-14 [170] gaNividyAprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [171] devendrastavaprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasuttANi saTIka-14 - [172] maraNasamAdhiprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasutANi saTIkaM-14 [73] nizIthachedasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-15-16-17 [174] bRhatkalpachedasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-18-19-20 [175] vyavahArachedasUtraM saTIkaM Agagama suttANi saTIka-21-22 [176] dazAzrutaskandhachedasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-23 [177] jItakalpachedasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-23 [178] mahAnizIthasUtraM (mUla) AgamasuttANi saTIkaM-23 [179] AvazyakamUlasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-24-25 [180] oghaniyuktimUlasUtraM saTIkaM Agama suttAmi saTIka-26 [181] piNDaniyuktimUlasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-26 [182] dazakAlikamUlasUtraM saTIkaM / AgamasuttANi saTIkaM-27 [183) uttarAdhyayanamUlasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-28-29 [184] nandI-cUlikAsUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-30 [185] anuyogadvAracUlikAsUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-30 prakAzana 139 thI 185 Agamazruta prakAzane pragaTa karela che. - - - - saMpa stha: Agama ArAdhanA kendra zItalanAtha sosAyaTI-vibhAga-1, phaleTa naM-13, 4the mALe zrI naminAtha jaina derAsarajI pAchaLa, bahAI senTara, khAnapura amadAvAda-1 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] "AgamasuttANi-saTIkaM" bhaU1 thI 30 nuviv25|| AgamasuttANi samAviSTAAgamAH bhAga-1 AyAra bhAga-2 sUtrakRta bhAga-3 sthAna bhAga-4 samavAya bhAga-5-6 bhagavatI (aparanAma vyAkhyAprajJapti) bhAga-7 jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRddazA, anuttaropapAtikadazA, praznavyAkaraNa bhAga-8 vipAkazruta, aupapAtika, rAjaprazniya bhAga-9 jIvAjIvAbhigama bhAga-10-11 prajJApanA bhAga-12 sUryaprajJapti, candraprajJapti bhAga-13 jambUdvIpaprajJapti bhAga-14 niravAyalikA, kalpavataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA vaNhidazA, catuHzaraNa, AturapratyAkhyAna, mahApratyAkhyA gata parijJA, tandulavaicArika, saMstAraka, gacchAcAra, gaNividyA, devendrastaH / NasamAdhi bhAga-15-16-17/nIzItha bhAga-18-19.20/bRhatkalpa bhAga-21-22 vyavahAra bhAga-23 dazAzrutaskandha, jItakalpa, mahanizItha bhAga-24-25 Avazyaka bhAga-26 oghaniyukti, piNDaniyukti bhAga-27 dazavaikAlika bhAga-28-29 uttarAdhyayana bhAga-30 nandI, anuyogadvAra Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASya Private & Personal Use Only