Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Na40 naya-darpaNa bhAga 1-2 lekhaka zrI jinendra vargI, kSullaka ekamAtra vikretA rozanalAla jaina eNDa sansa paM0 cainasukhadAsa mArga, jayapura-3
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka zrI sau premakumArI jaina smAraka gra thamAlA zrI dA. vI rA va rA bhU rA rA sara seTha sarUpacadajI hukamacadajI di jaina pAramArthika sasthAe, a~varIbAga, indaura (ma.pra) sitambara, 1972 mUlya : tIsa rupaye mudraka :-maoNDarna priMTarI li , 55, kaDAvaghATa menaroDa indaura (ma. pra)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kSullaka jitendra kumArajI ( graMtha lekhaka )
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA samasta bhedabhAva se rahita tathA pakSapAta se zUnya, sAmyadRSTi vItarAga guruo kA upadeza yadyapi sarva jana-kalyANa ke artha hotA hai, parantu are re ! duSTa pakSapAta va sAmpradAyikatA ! tere gADha AvaraNa ko cheda kara vaha kaise pAra ho / moha kaho yA kaho mithyAtva, ekAnta kaho yA kaho ajJAna, bhrama kaho yA kaho pakSapAta, ye saba sAmpradAyikatA ke ekArthavAcI nAma hai / isake gahana paTala dvArA AcchAdita vyakti kA trilokadazI antarrarya kaise prakAzita ho ? isakI bU se vAsita vyakti ke nathano meM adhyAtma sugandhikA praveza kaise ho? isake raMgIna cazme ko caDhA kara tatva kA vAstavika ujjvalarUpa kaise pratIti gocara ho / isa para bhI khyAti lAbha kA pravala AkarSaNa, loka-prazaMsA kA mIThA viSa, tanika mAtra kSayopazama ho jAne para vidvattA kA ahaMkAra, tathA bhASaNa kalA kA jhUThA garva / eka karelA dUsare nIma cddh'aa| eka tarapha vItarAgiyo ki dhImI dhImI madhura pukAra aura dUsarI ora sAmpradAyikatA va lokepaNA kI bhayakara garjanAye, kaise sunAI de ? vItarAga va sAmya dRSTi hue binA vizva kA sundara vyApaka rUpa koI kaise dekha sakatA hai, jisako dekha kara vyakti kRtakRtya ho jAtA hai| uparokta jhUThe garva ke kAraNa vyakti samajha baiThatA hai ki mai jo jAnatA hU~ vasa vahI ThIka, isake atirikta dUsare sabhI kI bAta niHssAra hai| aura kevala usakI bAhya prabhAvanA ko dekhakara jagata bhI khica jAtA hai usakI tarafa / vaha samajha baiThatA hai-oha ! mai bahuta bar3A ho gayA / mere upadeza me 10,000 zrotA Ate hai / kue kA meDhaka becArA isase adhika soca bhI kyA sakatA hai, mAno 10,000 yA 50,000 vyaktiyo me hI samasta vizva sImita hai / jagata becArA kyA jAne tatva ko, kevala prabhAvanAvaza usakI AvAja me hI apanI AvAja milAkara bolane lagatA hai, ki vAstava me yahI satya hai, mAno usako IzvarIya adhikAra prApta huA ho sacce va jhUThe kA sarTIphikeTa dene kaa|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ are bhole vyaktiyo ! yadi sacce va jhUThe kI parakha karane kI sAmarthya tumhAre me hotI to saMsAra kI isa gaharI daladala meM phaMse hue kyoM chaTapaTAte hote ? cArvAka, naiyAyika, vaizeSika, sAkhya, yoga, karmamImAsA, daivImImAMsA, jJAna mImAsA, bauddha va jaina Adi anekoM sampradAya hai| anya sampradAyo kI to vAta hI nahIM, kyoMki unheM to ekAntavAdI kI upAdhi hI pradAna kara dI gaI hai, para Azcarya to jaina sampradAya ke una vartamAna paDita va sAdhu tyAgI varga para AtA hai jo ki apane ko anekAntavAdI kahate hue bhI sAkSAta pakSapAta kI khAI me par3e hue dUsaro ko prakAza dikhAne cale hai, aura svaya andhakAra me rahate hue jinhe yaha bhI patA nahIM ki jisa bAta ko tuma anekAnta ke nAma se pracAra karane cale ho, vahI to ekAnta hai / kyoki yadi aisA na hotA to dUsaro kI dRSTi kA nirAkaraNa karane kI kyA AvazyakatA thii| ___aneko vicAraka hue aura hoge| yaha koI Avazyaka nahIM ki jitanA kucha upadeza prApta ho cukA hai, basa utanA hI hai / prakAza bhI ananta hai aura vizva bhI, vuddhiye bhI ananta hai aura anubhava bhii| phira kaise ise zAsro ke panno me sImita karake rakhA jA sakatA hai, jo ki una patro ko ulaTa-pulaTa kara kisI bAta kI satyatA kI sAkSI lenI pdd'e| are prabho! yadi tU isa gambhIra rahasya ko samajhanA cAhatA hai to anekAnta va syAdvAda kI zaraNa me A, jahA Akara ki tujhe jagata me kisI bhI laukika yA pAralaukika vyakti kI vAta galata pratIta hogI hI nhiiN| jahA Akara ki vajAya dUsare kA niSedha karane ke tU apanI buddhi ko dUsaroM kI dRSTi ke anusAra banA kara usake abhiprAya ko samajhane kA abhyAsa kara skegaa| tava tere hRdaya me dveSa ke sthAna para prema, kaTutA ke sthAna para mAdhurya, aura sakucita hRdaya ke sthAna para vyApaka prakAza pragaTa hogaa| jagata me jo kucha bhI, jisa kisI bhI, vyakti yA sampradAya dvArA kahA jA cukA hai. kahA jA rahA hai yA Age kahA jAyegA, vaha sava kisI na kisI apekSA satya kI sImA ko
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullaMghana nahI kara sakatA, aura phira vicAraka jJAniyoM kI to bAta hI kyA? kyoki ve niSprayojana va nirarthaka bAta kahate hI nhii| yadi vAstava me kalyANa kI icchA hai, yadi vAstava me anekAnta kA rUpa dekhanA cAhatA hai, yadi vItarAgiyoM ke abhiprAya ko samajhanA cAhatA hai to pakSapAta va lokeSaNA kI khAI se bAhara nikala aura dekha vizva kitanA bar3A hai / dUsare kA niSedha karane kI bajAya apanI ekAnta buddhi kA niSedha kara / aura isa prayojana kI siddhi ke artha AdyopAnta par3ha isa 'naya darpaNa' zAstra ko, eka bAra nahI kaI bAra / isame aneko mUladhAraNAoM va abhiprAyoM kA paricaya 'naya' ke nAma se diyA gayA hai| unake atirikta bhI anantoM dhAraNAye va abhiprAya sambhava hai| una sabake jhagar3e ko dUra karake uname paraspara maitrI / utpanna karanA hI isakA phala hai / jina vItarAgI guruoM ke parama prasAda se yaha amUlya nidhi mujhe prApta huI hai, mai unake caraNAmbujo kI gandha kA lolupa ho unhI ma lIna ho jAnA cAhatA huuN| seTha zrI rAjakumArasiMhajI ne jina uttama bhAvanAoM se isa grantha ko artha yoga diyA hai vaha unako kalyANa dAyaka ho / bra0 zrI bAbUlAlajI ko isake prakAzana me anathaka parizrama karanA par3A hai, prabhu unako isakA yathArtha phala pradAna kare / isake atirikta bhI jina jina mahAnubhAva ne isame sahayoga diyA hai ve saba zreyasasiddhipUrvaka ni.zreyasa lAbha prApta kare / syAhAda jaise gambhIra va jaTila nyAya kA prarUpaNa karanA mujha jaise buddhihIna bAlaka ke liye aisA hI hai jaisA ki meDhaka dvArA bhagavAna kA -guNAnuvAda kiyA jAnA / phira cahu ora prasArita ekAnta kI aTUTa jhaDapo se pIDita hRdaya ke rudana me se yaha jo kucha svata pragaTa ho gayA hai vaha saba guruoM kA pratApa hai / isa grantha ko adhika se adhika prAmANika banAne ke liye hara bAtakI pUSTi me Agama ke aneko pramANa uddhRta kiye gae hai / phira bhI truTiye honI avazyambhAvI hai, jinake liye vidvajjana mujhe kSamA kare. aura unako yathAyogya sudhAra karake mujhe kRtArtha kare / lekhaka
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhAra prastuta grantha nyAya zAstroM ke gahana mathana se prApta navanIta kA pratinidhitva karane kA vyartha hI garva kara rahA hai, kyoMki isa ke lekhaka ne kabhI nyAya paDhA aura na kabhI usakI sUkSmatAo kA paricaya prApta kiyA hai / phira bhI usane itanA baDA du sAhasa kisake bala para aura kyo kara kiyA isakA uttara vaha isake atirikta kucha nahIM de sakatA, ki ajamera va indaura kI bhavya maNDaliyoM kI preraNA ke phala svarUpa hI isakA nirmANa ho gayA hai, jisame apane kartRtva kA abhimAna karanA aisA hI hai, mAno coTI pahADa ko uThAkara lA rahI ho / isake kartRtva kA vAstavika zreya to gurudeva zrI zubhacandrAcArya ko hI hai, jina ke dvArA pradatta prakAza me ki una zabda vargaNAo kA sagraha huA hai| phira bhI pa vaMzIdharajI siddhAta zAstrI indaura kA lekhaka hRdaya se AbhArI hai ki unhone apanA amUlya samaya dekara isa grantha kA godhana karane meM usakI sahAyatA kI hai aura isa gratha ko kadAcita grantha kahalAne kA adhikArI banAyA hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva zrImatI sau premakumArIjI kAzalIvAla / 17 maiM - - almanitatistinianim al - -
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI sau. premakumArIdevI kA saMkSipta paricaya zrI sau. premakumArI devI zrI0 dAnavIra rAyabahAdura jainarala tIrthabhaktaziromaNi zrImaMta seTha rAjakumAra siMha jI ema e. ela ela bI. indaura kI dharmapalI aura aneka pada vibhUSita rAvarAjA jaina divAkara sva. zrImaMta seTha hukamacanda jI sAhaba kI putravadhU thii| ApakA janma zrImAn seTha phalacanda jI sivanI ( mAlavA ) - nivAsI ke yahAM huA thaa| zrI hukamacanda jI pATanI, bI.e. ela ela.vI., ma pU selsamena dI rAjakumAra milsa indaura kI Apa vahana thii| vikrama saM 1984 me jaba ApakA vivAha huA thA, usa samaya ApakI umna 12 varSa kI aura zrI0 bhaiyAsAhaba rAjakumAra siha jI kI umra 14 varSa kI thii| __ sau premakumArIjI ne hindI sAhitya sammelana kI vizArada parIkSA uttIrNakara sAhityaratna taka adhyayana kiyA thA tathA sarvArthasiddhi Adi ucca dharma gratho kA jJAna prApta kiyA thaa| Apa atyanta vinamra, sevAbhAvI aura dhArmika mahilA thii| zrImatI dA. zI. seThAnI sAhaba kaMcanabAI jI (dharma patnI zrImata sara seTha hukamacada jI sAhaba) ke pratyeka sAmAjika, dhArmika eva gAIsthika kArya me sadA sAtha rahA karatI thii| zrI sau0 dA . zI. kacanabAI di0 jaina zravikAzrama, zrI sau. dA.zI. kacanabAI prasUti
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) gRha evaM vidhavA sahAyatA phaDa Adi pAramArthika sasthAoM ke saMcAlana me zrI pUjya mA sAhaba ko sahayoga detI rahatI thiiN| Apa pratidina jinendra pUjana, sAmAyika aura svAdhyAya kiyA karatI thI tathA ghara me sabhI para ApakI dhArmikatA aura premapUrNa vyavahAra kA prabhAva thaa| Apa indaura kI mahilA maMDala Adi saMsthAo kI koSAdhyakSA va matriNI Adi kA kAryabhAra sabhAlakara mahilA samAja kI sevA me salagna rahatI thii| Apake sa0 1987 me prathama putraratna zrI rAjA vahAdura siha jI kA janma huA / pazcAt zrI mahArAjA vahAdurasihajI, zrI jambU kumAra siha jI, zrI vighullatA bAI, ci0 candrakumArajI aura ci0 yazakumAra jI hue / tRtIya putra zrI vIrendrakumAra siha jI kA 7 varSa kI umra me svargavAsa ho gayA / zrI rAjAvahAdura siha jI, zrI mahArAjA bahAdura siha jI aura jambU kumAra siha jI kA zubha vivAha sapanna ho cukA hai / Apa tIno hI ucca zikSA prApta kara apane pharma ke kAmo ko sabhAla rahe hai aura samAja sevA me sadA Age rahate hai / ci0 vighullatAbAI kA vivAha zrImAna seTha bhaMvaralAla jI sAhaba seThI (zrI seTha vinodIrAma jI vAlacada jI) ke supautra aura zrImAn kailAzacandra jI ke suputra kuvara nalinacandra jI ke sAtha huA hai| ___Apake vaibhavasapanna vizAla parivAra me zrImaMta bhaiyA sAhaba rAjakumAra siMha jI ema. e ela ela bI kI vahana aura ApakI nananda zrImatI sau0 ratnaprabhA devI (dharma patnI, zrImAn vA bhR rA va seTha lAlacanda jI seThI, ujjaina) zrImatI sau candraprabhA devI (dha pa zrImAn seTha ratanalAla modI, indaura) zrImatI sau sneharAjAvAI (dha pa zrImAn rAjamala jI seThI indaura) kA Apako pUrNa sneha evaM sahayoga prApta thaa| zrImaMta bhaiyA sAhaba rAjakumAra siMha jI ke jyeSTha bhrAtA dA vI , rA va, rA bhU, rAvarAjA, lophTineTa karnala, zrImata seTha
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ -(3) hIrAlAla jI sA kAzalIvAla (zrI tilokacaMda jI kalyANamala jI) evaM laghubhrAtA zrImAn seTha devakumArasiMha jI kAzalIvAla ema e. ( zrI aukAra jI kastUracanda jI ) tathA bahanoI zrImAn sara seTha bhAgacadajI sonI, ajamera Adi samAjamAnya evaM prasiddha mahAnubhAva hai / saM. 1956 me sau0 premakumArI jI ko akasmAta zarIra me sAmane kI ora gaThAna uThI thI jisakA Aparezana baMbaI meM ho gayA thaa| usa samaya se DaoNkTaro ko kesara kA saMdeha ho gayA thaa| zrImatI sau. premakumArI jI, yaha mAlUma hote hI apanA pUrA samaya dharmArAdhana me dene lagI thii| saM0 1958 kI pharvarI me jaba ci0 vidyullatAbAI ke vivAha kA maMDapa muhUrta thA, phira dUsarIbAra Apake gaThAna uThI aura usI dina Apako baMbaI jAnA pdd'aa| apanI suputrI ke 20-21958 ke vivAha ke pazcAta 3 mArca 1958 ko bhaiyA sAhaba rAjakumAra siha jI ne Apako apanI tRtIya putravadhU sau. urmilA devI (suputrI zrI0 seTha gaNapatarAya jI seThI, lADan) ke sAtha amerikA ke lie baMbaI prasthAna kiyaa| landana meM jahA Apake tRtIya suputra zrI jambUkumArasiMha jI adhyayana kara rahe the, do dina Thahara kara vahAM se amerikA pahu~ca kara 9 mArca 1958 ko nyUyArka ke bar3e hAspiTala me bhatI karA diyaa| vahA ApakI jAca hokara Aparezana karA diyA gyaa| kucha dina bAda DAkTara se jJAta huA ki ArAma nahI hokara kesara kA asara lIvara me pahuMca gayA hai| roga ko asAdhya jAnakara bheyA sAhaba ne bhArata lauTanA nizcita kara liyA thA, para sau premakumArIjI kA svAsthya jyAdA bigaDa jAne se havAI jahAja kA rijarvezana kesila karAnA par3A / bhaiyA sAhaba ne apanI viduSI dharmajJa 'dharmapatnI ko dharma meM pUrA sAvadhAna kiyA aura Akhira 30 aprela 1958 kI rAtri ko 11 // baje zrI 1008 candraprabha bhagavAna (Apake indra bhavana me sthita jina cetyAlaya kI mUla nAyaka pratimA)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA smaraNa karate hue zAMtacitta se ApakA svargavAsa ho gayA / amarikA me hI 1 maI ko Apake zarIra kA dAha saMskAra kara diyA gyaa| kevala 42 varSa kI umra me 30 varSa taka sAtha rahane vAlI apanI paramapriya sahadharmiNI patnI ke isa viyoga se bheyA sAhaba rAjakumArasihajI ko va samasta parivAra ko mahAna du.kha honA svAbhAvika thA / sasAra me adhika se adhika jo upacAra ho sakatA thA, tatparatApUrvaka karane meM koI bAkI nahI rakhA aura bambaI me va videza me eka kSaNa ke lie bhI nahI chor3A aura apanA karttavya nibhAyA parantu bhavitavya durnivAra hai / dAmpatya jIvana aura pati-patnI ke prema kA yaha anukaraNIya udAharaNa hai jisake pariNAmasvarUpa bheyA sAhaba ne usa samaya apanI 44 varSa kI umra hone para bhI dUsare vivAha kA vicAra taka nahIM kiyA / ___ zrI di. jaina mahilA samAja indaura kI ora se zrI sau. premakumArI ke svargavAsa para zoka sabhA huI thI tathA bAhara se saikar3oM sthAno para goka sabhA eva zoka savedanA sUcakatAra va patro dvArA zoka satapta parivAra ke prati hArdika sahAnubhUti prakaTa kI gaI thii| ApakI terahavI ke uThAvane ke nimitta se koI jAti bhoja nahIM kiyA gayA thaa| Apake nAma se kaI varSo se zrI zAtilAtha di. jaina jinAlaya, sara hukamacada mArga, indaura me sau. premakumArI di jaina jJAnavarddhinI pAThagAlA sthApita hai| zrI pUjya kSullaka jinendrakumArajI ne indaura me padhArakara indrabhavana me nayo ke viSaya me vodhapUrNa pravacana dekara unhe lipivaddha kara diyA thA / zrImata seTa rAjakumArajI sAhava ne usa racanA ko prastuta gratha 'nayadarpaNa' ke do bhAgo me apanI svargastha dharmapatnI kI smRti meM prakAzita karA diyA hai aura use zrI sa hu di jaina pAramArthika sasthAeM indaura ko bheTa kara diyA hai jisakI Aya se Age prakAzana hotA rhegaa|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI naM. viSaya pRSTha / naM. viSaya pRSTha - 1 pakSapAta va ekAntaH- 4 pramANa va naya:1 pakSapAta kA viSa 1 1 abhyAsa karane kI preraNA 47 2 vacano meM antaraga bhAvo kI 4 2 akhaDita jJAna kA artha 46 jhalaka 5 samyakU va mithyAjJAna:3 pakSapAta kA kAraNa 1 naya prayoga kA prayojana 56 4 kucha aura bhI hai 2 sazayAdi va usakA kAraNa 57 5 vaijJAnika bana ___ akhaDa cintraNa kA abhAva 6 Agama meM saba kucha nahI 10 3 samyak va mithyAjJAna ke 56 7 koI bhI mata sarvathA jhUTha nahI 13 lakSaNa 8 anekAntavAda kA janma 16 4 Agama jJAna meM samyak va 60 2 zabda va jJAna sambandha mithyApanA 1 paDhane kA prayojana zAti 18 5 pratyakSa jJAna me samyak va 61 2 pratyakSa va parokSa jJAna 16 / mithyApanA 3 prativimba va civaNa 22 6 samyagjJAna me anubhava kA 64 4 zavda kI asamarthatA 25 sthAna 5 vastu ko khaNDita karake 27 7 kAlpanika citraNa samyagjJAna 66 pratipAdana kI paddhati nahI 3 vastu va jJAna sambandha- 8 Agama kI satyArthatA 68 1 alpajJatA kI bAdhakatA pakSa- 31 6 jJAnI ke sAnnidhya kA 66 pAta va ekAnta samyagjJAna prApti me sthAna 2 vastu anekAgI hai 36 / 10 vastu paDhane kA upAya 3 vizleSaNa dvArA parokSajJAna 36 / 11 kucha lakSaNa 4 parokSajJAna kA jJAnapanA 42 / 6 dravya sAmAnyaH5 kucha zabdo ke lakSaNa 45 / 1 nayo ko jAnane kA prayojana 85 / . .
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 dravya va usake go kA paricaya 3 paryAya 4 vastu ke svacatuSTaya 5 sAmAnya va vizeSa 6 sArAza 7 dravya ke ago sambandhI samanvaya 2 jJAna 3 carita 4 zraddhA 5 vedanA 6 zuddhAzuddha bhAva paricaya 7 kSAyikAdi cAra bhAva 8 pAriNAbhika bhAva 6 bhAvo kA svAmitva 10 vastu meM pAco bhAvo kA darzana ( 2 ) 87 7 AtmA va usake aga. - 1 AtmA sAmAnya kA sakSipta 115 paricaya samanvaya sapta bhaMgI - - 65 66 101 105 107 118 120 122 123 124 128 130 134 136 11 Atma kI dravya paryAyo kA 140 paricaya 12 pAriNAmikAdi bhAvo kA 145 1 sapta bhaga sAmAnya kA 148 paricaya 2 vastu ke vaktavya avaktavya 150 do aga 3 sva para catuSTaya 4 asti nAsti bhaga 5 avaktavya aga 6 sAta bhago kI utpatti 7 sAta bhago kI sArthakatA sAta bhago ke lakSaNa 6 sapta bhagI ke kAraNa prayojanAdi 10 zakA samAdhAna 6 naya kI sthApanAH -- 1 vaktAkA prayojana 2 naya kA lakSaNa 3 artha, jJAna va vacana naya 4 vacana kaisA honA cAhiye 5 pratyeka zabda eka naya hai 150 152 155 156 158 160 162 164 167 171 174 175 176 6 naya prayoga se lAbha 183 7 vastu me naya prayoga kI 184 rIti 8naya kA udAharaNa, lakSaNa, 187 kAraNa va prayojana nayo ke mUla bhedo kA 160 paricaya 10 Agama va adhyAtma paddhati 193 11 naya cArTa 164 10 mukhya gauNa vyavasthAH - 1 mukhya gauNa vyavasthA kA 195 zrartha 2 vizeSaNa vizeSya vyavasthA 202 3 kisako mukhya kiyA jAya 204
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - 11 zAstrIya naya sAmAnyaH- | 3 RjusUtra naya ke kAraNa va 364 1 jJAna artha va zabda naya 210 prayojana 2 vastu ke sAmAnya va vizeSa 215 4 RjusUtra naya ke bheda prabheda 365 aMza va zakSaNa 3 dravyArthika naya sAmAnya 217 - 5 RjusUtra naya sambandhI 373 4 sapta naya sAmAnya' - 222 zakAye / 5 sAto nayo kI uttarottara 226 / 11 zabdAdi tIna nayasUkSmatA 1 vyajana naya sAmAnya kA 382 12 naigama nayaH paricaga 1 naigama naya sAmAnya 231 2 tIno kA viSaya ekatba 386 2 naigama naya ke bheda prameda 246 3 tIno me uttarottara 388 3 bhUta bhAvi va vartamAna naigama 247 sUkSmatA 4 dravya naigama naya 265 4 vacana ke do prakAra 5 paryAya naigama naya 274 5 vyabhicAra kA artha 6 dravya paryAya naigama naya' 283 6 zabda naya kA lakSaNa 7 naigama naya ke bhedoM kA 262 7 zabda naya ke kAraNa samanvaya va prayojana 8 samabhirUDha naya ke lakSaNa 417 13 saMgraha va vyavahAra nayaH 6 samabhirUDha naya ke kAraNa 428 1 mahAsattA va avAntara sattA 303 | va prayojana 2 sagraha va vyavahAra naya 306 10 evabhUta naya kA lakSaNa 431 3 sagraha naya vizeSa 314 | 11 eva bhUta naya ke kAraNa va 444 4 vyavahAra naya sAmAnya 316 / prayojana 5 vyavahAra naya vizeSa 325 | 12 tIno nayo kA sasanvaya 445 / 6 sagraha va vyavahAra naya 326 | 16 davyArthika naya-- 14 RjusUtra naya I dravyArthika naya sAmAnya -- 1 RjusUtra naya sAmAnya 336 | 1 SoDaza naya prakaraNa 456 paricaya paricaya 2 RjusUtra naya nAmAnya ke 340 | 2 dravyArthika naya sAmAnya ke 458 lakSaNa lakSaNa mm x x
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) 3 dravyArthika naya sAmAnya ke 461 | 18 dravyArthika ke bheda prabhedo 532 // kAraNa va prayojana kA samanvaya 17 paryAyArthika nayaII zuddhAzuddha dravyArthika nayaH 1 paryAyArthika naya sAmAnya 541 4 dravyArthika naya ke bheda 474 kA lakSaNa 5 zuddha dravyArthika naya 476 2 paryAyArthika naya ke kAraNa 555 6 azuddha dravyAdhika naya 461 va prayojana III dravyArthika naya dazaka:- 3 paryAyArthika naya ke bheda 557 prabheda 7 dravyArthika naya dazaka 466 4 paryAyArthika naya vizeSa ke 561 / paricaya lakSaNAdi 8 svacatuSTaya grAhaka zuddha 500 5 paryAyArthika naya ke bhedo 575 dravyArthika naya 6 paracatuSTaya grAhaka azuddha 503 / kA samanvaya dravyArthika naya 18 nizcaya naya-- 10 bheda nirapekSa zuddha. 506 ! 1 adhyAtma paddhati paricaya 586 / dravyArthika naya 2 adhyAtma nayoM ke bheda 563 11 bheda sApekSa azuddha 506 prabheda dravyArthika naya 3 nizcaya naya sAmAnya kA 567 12 utpAda vyaya nirapekSa sattA 511 / lakSaNa grAhaka zuddha dravyArthika naya' 4 nizcaya naya sAmAnya ke 608 / 13 utpAda vyaya sApekSa sattA 514 , kAraNa va prayojana grAhaka azuddha dravyArthika naya / 5 nizcaya naya ke bheda prabheda 611 14 parama bhAva grAhaka zuddha 517 | 6 zuddha nizcaya naya kA 612 dravyArthika naya lakSaNa / 15 anvaya grAhaka azuddha 522 | 7 zUddha nizcaya naya ke kAraNa 620 dravyArthika naya va prayojana | 16 ko pAdhi nirapekSa zuddha 527 / 8 eka deza zuddha nizcaya naya 622 dravyArthi naya kA lakSaNa 17 kamo pAdhi sApekSa azuddha 530 ha eka deza zuddha nizcaya naya 628 dravyArthika naya ke kAraNa va prayojana
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) - 715 10 azuddha nizcaya naya kA 621 | 20 vizuddha adhyAtma nayaHlakSaNa 1 vizuddha adhyAtma paricaya 661 1 11 azuddha nizcaya naya ke 625 2 nizcaya naya 666 kAraNa ya prayojana 3 vyavahAra naya sAmAnna 702 12 yizcaya naya sambandhI 636 4 sadbhUta vyavahAra naya 704 zakA samAdhAga sAmAnya | 16 vyavahAra naya-- 5 upacarita anupacarita 707 1 vyavahAra naya sAmAnya 642 / sadbhUta vyavahAra naya kA paricaya 6 asadbhuta bhyavahAra naya 710 2 upacAra ke bheda va lakSaNa 643 sAmAnya 3 vyavahAra naya sAmAnya kA 653 7 upacarita anupacarita 713 lakSaNa asadbhUta vyavahAra naya 4 vyavahAra naya ke kAraNa va 658 | 8 zakA samAdhAna prayojanAdi 21 anya anekoM naya.5 vyavahAra naya ke bheda 665 1 nayo ke kasakhyAta bheda 718 prabheda 2 nayo ke bheda prabhedo kA 710 6 sadbhUta vyavahAra kA 666 pradarzaka cArTa lakSaNa 3 sarva nayo kA mUla nayo me 724 7 sadbhUta vyavahAra ke kAraNa 668 antarbhAva prayojanAdi 22 nikSepa.8 zuddha sadbhuta vyavahAra naya 668 1 naya aura nikSepa me antara 736 6 azuddha vyavahAra 2 nikSepa sAmAnya 70 10 asadbhuta vyavahAranaya kA 675 lmb 3 nikSepa ke bheda prabheda 744 11 asadbhUta vyavahAra naya ke 678 4 nAma nikSepa 745 kAraNa prayojanAdi 5 sthApanA nikSepa 746 | 12 upacarita sadbhuta vyavahAra 676 6 dravya nikSepa 750 naya 7 bhAva nikSepa 761 13 anuparita asadbhuta 684 8 nikSepa ke kAraNa prayo- 765 vyavahAra naya janAdi 14 vyavahAra naya sambandhI 698 6 nikSepo kA nayo me 767 zakA samAdhAna antarbhAva
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ naya darpaNa maMgalAcaraNa khaNDa jJAna ke pakSapAta taja, eka aneka lakhA pratyakSa / ta kaThoratA jJAna saralatA, anekAnta kI vyApakatA lakha || antara tama hara antara bala se, jJAna kalA vikasI jagamaga / candra pArzva aru bAhUbali ko, nita mastaka ho nata zata-zata || 1 pakSapAta va ekAnta dinAka 22-23/6/60 pravacana naM. 1 1. pakSapAta kA viSa 2. 3. 6. 8. 4. pakSapAta kA, kAraNa Agama meM saba kucha nahI anekAnta vAda kA janma | vacanoM meM antaraka bhAvoM kI jhalaka kucha aura bhI haiM 5. vaijJAnika bana 7. koI bhI mata sarvathA jhUTha nahI raat antara prakAza se sakala vizva kA eka kSaNa me avalokana 1 pakSapAta kara lene ke kAraNa samasta pakSoM se atIta, he parama guru ! kA viSa mere bhI hRdaya ke pakSapAtoM ko vinaSTa kIjie, jina pakSapAtoM ke kAraNa ki merA hRdaya itanA kar3A banA huA hai ki mujhe Aja kisI kI bAta sunane taka kI bhI sAmarthya nahIM hai, jisake kAraNa ki maiM hita ke Azraya para bhI apanA ahita hI kara baiThatA hU~ / ina pakSapAtoM ke kAraNa maine apanA jJAna itanA jaTila banA liyA hai tathA ise itanA sImita va saMkucita kara liyA hai, ki isameM kisI bhI naI bAta ko,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pakSapAta va ekAnta 1. pakSapAta kA viSa bhale hI vaha mere hita kI kyoM na ho, praveza pAne taka ko bhI avakAza nahI rahA hai| merI dhAraNA se vilakSaNa yA viparIta koI eka zabda mAtra bhI Aja mujha me kSobha utpanna kara detA hai aura mai andara hI andara jalatA yA kuDhatA huA vyAkula ho uThatA huuN| ina pakSapAtoM ne Aja mere andara se koI bhI naI bAta sunane va sIkhane kI jijJAsA taka ko dho DAlA hai, aura maiM calA jA rahA hU~ ahaMkAra ke ghor3e para savAra huA kisa dizA me, yaha svayaM mai nahI jAnatA, sabhavataH aise aMdhakAra kI ora jahAM mujhe merI dhAraNA ke atirikta kucha dikhAI na de| he nAtha ! advitIya teja kA upAsaka bana kara bhI me prakAza kI bajAye andhakAra meM hI khoyA jA rahA huuN| merI rakSA kre| mere hRdaya me bhI prakAza jAgRta kreN| merI sakucita dRSTi ko hara kara isako vyApakatA pradAna kare / isakI jaTilatA ko khokara isame saralatA kA bIjAropaNa kare / mai bar3A vRkSa banA rahane kI bajAya aba eka choTA-sA paudhA bana jAnA cAhatA hU~, jo ki bar3I se bar3I AdhI se bhI TUTane na pAye, balki tanika sI havA Ane para bhI jhuka jaaye| choTe vyakti ko choTA hI bane rahanA yogya hai / abhimAna va ahaMkAra ke bala para meM jhUTha mUTha apane ko bar3A samajhane lagA aura jhukanA bhUla gyaa| nAtha! mujhako aba jhukanA sikhA diijie| kisI kI bhI bAta sunakara mere andara kSobha utpanna hone kI vajAya usake samajhane ke prati jhukAva honA caahiye| ' are re ! dekho isa pakSapAta kA viSailA phala, jisane sunane taka kI sahiSNutA bhI Aja mujha me nahI chor3I hai, apane hita ko jAnane kI pAtratA kahA se Aye, jaba kisI kI bAta sunUgA hI nahIM to jAnUgA kaise, aura binA jAne mere jIvana kA kalyANa va utthAna hogA kaise ? kadAcita kisI kI bAta ko sunakara yA par3hakara yA svaya apanI vicAraNA ke vala para jAnakara, mere andara jo yaha dhAraNA utpanna ho gaI hai,ki maiM sava kucha sIkha gayA hU~; isake atirikta sIkhane ko aba kucha zeSanahI rahA hai, vaha kitanI viSailI hai, isako Aja taka mai jAna na sakA / kheda
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pakSapAta va ekAnta 1. pakSapAta kA viSa to isa bAta kA hai ki ApakI zaraNa me Akara bhI maiM apanI usa bhUla ko pakar3a na sakA / maine ApakI kalyANakArI vANI ko anekoM jJAnI janoM ke mukha se sunA, parantu sunane va sIkhane ke liye nahIM, balki upadeSTA ko sunAne va sikhAne ke liye, usake doSa nikAlakara use parAsta karane va nIcA dikhAne ke liye| jo bAta svayaM mere kalyANa ke liye mujhe vatAI jAtI hai, usI me meM kucha virodha kI jhalaka dekhane lagA, vAdavitaDA va zAstrArtha karane lagA, aura Azcarya yaha hai ki isa vitaMDA kA nAma maine rakhA dharma carcA, aura isa prakAra sadA hita me se ahita, amRta me se viSa, sAmyatA me se pakSa-poSaNa, virAgatA me se dveSa, zAti me se vyAkulatA hI paDhatA AyA huuN| dhikkAra ho isa mere pakSapAta ko| prabhu ! isa duSTa se merI rakSA kre| ___ahitakArI laukika bAtoM me, pratidina ke vyApAro me to kabhI maiM isa prakAra kI bhUla nahIM karatA / vahAM to isa prakAra kI asahiSNutA kI jhAkI mujha me pragaTa nahI ho pAtI / vahAM to mai bajAya apanA vyApAra dUsaroM ko sikhAne ke sadA dUsare kA vyApAra sIkhane va jAnane kA prayatna karatA rahatA hU~, apanI bAta ko gupta rakhakara dUsare kI bAta ko jisa kisa prakAra bhI jAnane kI icchA karatA rahatA hU~, para yahAM kalyANa mArga me to ulTA hI krama ho gayA hai / yahAM to mai dUsare kI bAta sunane va sIkhane kI bajAya apanI hI bAta dUsaroM ko sunAne va sikhAne kA prayatna kiyA karatA huuN| vaMhA to kamAI ko svayaM hI bhogatA thA, kisI kI najara lagane taka se usakI rakSA kiyA karatA thA, parantu yahAM apanI jAnI huI bAta ko binA prayojana ke bhI mai sabako denA cAhatA hU~ / lene vAle kI icchA ho yA na ho, usa para lAda denA cAhatA huuN| yaha bAta yadi kalyANa bhAvanA se kI hotI taba to acchA hI thA, parantu Upara se kalyANa bhAvanA me raMgA vaha merA parizrama antaraMga meM dekhane para kucha ulTA-sA hI dIkha par3atA hai| vahA dUsare ke kalyANa kI bhAvanA kahAM hai| vahAM to hai kevala merA ahaMkAra va abhimAna, vidvatA kA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pakSapAta va ekAnta 4 2 vacano meM ataraga bhAvo kI jhalaka pradarzana tathA adhika se adhika apane hAmiyo va anuyAyiyoM kI saMkhyA me vRddhi karane kI bhAvanA / vahA par3e hai lokeSaNA va svArtha, aura isa prakAra kalyANa me se nikalI bhI vaha bAta mere va sunane vAle dono ke liye akalyANakArI ho jAtI hai / mere liye to akalyANakArI hai isaliye, ki mai usame apanI 2. vacano me lokeSaNA va svArtha kA hI pradarzana karatA hU~ / usame bhale ataraga bhAvo kalyANa ho para vaha mai dekhane kA prayatna hI kaba karatA kI jhalaka huuN| mujhe to usame dikhAI detI hai korI vidvatA va mere pakSa kA poSaNa / abhimAna ke darzana karate rahane para saralatA kaise A sakatI hai| aura dUsare ke liye akalyANakArI ho jAtI hai isaliye, ki abhimAna me ragI huI usa bAta me sunane vAle becAre ko abhimAna ke atirikta dikhAI hI kyA degA? zabda to jar3a hai| vAstava meM usakA rahasya to usa bhAvanA me chipA par3A hai, jisake AdhAra para ki vaha nikala rahA hai| zabda mukha se kabhI akelA nahIM nikalA karatA, balki apane sAtha kucha aura vastu ko lekara hI vaha pragaTa hotA hai / vaha vastu adRSTa va avyakta bhale ho para use sunane vAlA mahasUsa avazya kara letA hai| jaise ki--mai krodha yA dveSa ko hRdaya me rakhakara yadi Apako yaha ne zabda kahUM ki, "vItarAga kI zaraNa me Akara bhI tU yaha zAstrArtha karatA hai, vAda-vivAda karatA hai / tujhe lajjA nahI aatii|" aura yahI vAkya Apake hita ko va sAbhyatA ko hRdaya me dhara kara yadi kahU ki"bho bhavya! vItarAga kI zaraNa me Akara bhI tU yaha zAstrArtha yA vAda-vivAda - karatA hai, kyA lajjA nahI AtI," to Apa spaSTa rUpa se isa eka hI vAkya me se do artho kA grahaNa kiye binA nahIM rahege / yadyapi lekhanI me usa bhAva kA pradarzana kiyA jAnA azakya hai, para anumAna kiyA jA sakatA hai| donoM bhAvoM ko dhAraNa karane ke kAraNa merI mukhAkRti va zabdoM ke sAtha-sAtha sunAI dene vAlI va dIkhane vAlI karkazatA va saumyatA kyA isa eka hI vAkya ke artha kA prabhAva Apa para judA-judA na DAlegI?
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. vacano me ataraMga bhAvo kI jhalaka 5 1 pakSapAta kA viSa pahilA vAkya sunakara Apako krodha tathA dUsarA vAkya sunakara kucha pazcAtApa hI hogA / basa siddhAnta nikala gayA / krodha se nikale zabda kA artha hai krodha aura sAmyatA se nikale zabda kA artha hai sAmyatA / antaraga ke jisa abhiprAya me se zabda utpanna hotA hai usakA artha va prabhAva bhI vahI hotA hai, bhale hI usa zabda kA artha kucha bhI ho / karkaza bhI vacana . hitakArI, va mIThe bhI vacana ahitakArI hote dekhe jAte hai / usakA kAraNa kevala vaktA ke andara me baiThA apanA pariNAma hI hai / isIlie jisa bAta ko mai dharma carcA kahatA AyA hUM vaha vAstava meM abhimAna carcA banatI rahI haiM / aura isa prakAra dharma ke nAma para mai sadA apane va dUsare ke jIvana me viSa gholatA calA A rahA hU / maje kI bAta yaha hai ki bAta karatA hUM kalyANa kI / nAtha ! kalyANa pakSapAta me nahI saralatA me se nikalegA / dUsare ko samajhAne se nahI svayaM samajhane se nikalegA / abhimAna se nahI sAmyatA se nikalegA / yadi vAstava me kalyANa kI bhAvanA rakhI hotI to carcA yA samajhane samajhAna kA Dhaga hI badala jAtA | merI bAta sAMmyatA me se nikala rahI hai, yA agale kI _bAta me 'sAmyatA se suna rahA hU yA abhimAna se, yaha bAta kisI anya se pUchakara nirNaya karane kI AvazyakatA nahI, hRdaya svaya isa bAta kA sAkSI hai / itanA hI saMketa karanA yahA paryApta hai kalyANArtha va hitArtha hai, ahaMkAra poSaNArtha nahI / ata bho cetana ! samasta antaraMga ke pakSapAto va purAnI dhAraNAoM ko dabAkara aba isa amRta rasa kA pAna karane kA prayatna kara / dUsare ko samajhAne kA bhAva dabAkara svayaM samajhane kA prayatna kr| apane hita kI bhAvanA jAgRta karake use suna va samajha / bhale hI tU aisA mAnatA ho ki meM to vaha bAta acchI taraha samajhatA hU / bhale hI tere sAtha vidvattA kI upAdhi lagI ho, para vAstava meM usa bAta kA rahasyArtha Aja taka tU sIkha nahI pAyA / yadi sIkha pAtA to antaraMga se nikalI yaha zabdoM kI khecAtAnI zeSa na raha pAtI / pakSapAta kA sthAna saralatA ne le liyA hotA / ki yaha bAta
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pakSapAta va ekAnta - 3 pakSapAta kA kAraNa - isa pakSapAta kI utpatti ke kaI kAraNa hai / unako bhI jAna 3. pakSapAta kA lenA yahA Avazyaka hai, kyoki unako jAne binA kAraNa meM sAvadhAnI kisa dizA me va gA, aura sAvadhAnI varte binA pakSapAta ko dUra bhI kaise kara sakUgA / kevala zabdo me hI bAta kara rahA hUM ki "pakSapAta burA hai| ise dUra ho jAnA cAhiye / " aura aisA hI Age karatA rahU~gA / na aba taka apanI bhUla ko svIkAra karake use dUra karane para prayatna kiyA hai aura na hI karUgA / pakSapAta dUra kaise hogA ? bhUla ko jIvana meM khoje binA kevala bAta karane se bhUla dUra na hogI / bhUla dUra karane ke liye prayAsa karanA hogA, bala lagAnA hogA / para prayatna prArambha karane se pahale bhI usa bhUla ko jAnanA Avazyaka hai / ataH aba suna, gurudeva tujhe vaha bhUla batA rahe hai, jisake bala para ki yaha pakSapAta janmA tathA puSTa huA hai / pahilA kAraNa hai kisI bAta ko pUrA na sunanA tathA adhUrA hI sunakara tRpta ho jAnA / jaise koI eka jJAnI jisake hRdaya me aneko bAte kahane ke lie par3I hai, kucha bAta kaha rahA hai / maine use Aja sunaa| para kala mai sunane na jA sakA / kala Apane sunA hama dono ko hI ve bAte acchI lagI, aura samajha baiThe ki jIvana kI bhalAI kA sarvasva hamane sIkha liyA, arthAt itanA hI kucha paryApta hai, isase adhika vaha vaktA aura kahegA hI kyA / eka ahakAra va abhimAna utpanna ho gayA ki maine eka naI bAta sIkhI hai, jo anya sAdhAraNa vyakti -- nahI jAnate / mai usa bAta kA uname pracAra karane lagA / naI bAta sunakara unake andara se svAbhAvika prazasA ke bhAva nikala par3e, jisane merI lokeSaNa ko uttejita kara diyA, abhimAna ko aura bala diyA, jJAna me karaDAI A gii| kisI ke sAmane jhukanA mai bhUla gayA, arthAt kisI anya kI bAta samajhane kI pahilI bhAvanA vilupta ho gaI, kyoki apanI dhAraNA ke AdhAra para Aja meM saba kucha - mAno jAna cukA hU~, yA yU kahiye ki sarvajJa bana cukA hU~-binA isa bAta ko vicAre
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pakSapAta va ekAnta 4. kucha aura bhI hai ki yaha viSa mere jIvana ko kisa burI taraha hanana kara rahA hai / mai aura Apa donoM hI samAna rUpa se mAtra apanI-apanI dhAraNAoM ko, hI saccI samajhakara dUsare kI dhAraNAoM para AkSepa karake unhe jhUThI ThaharAne kA prayAsa kara rahe haiN| donoM ke hI prazaMsakoM kI saMkhyA barAbara bar3hatI jA rahI hai / hama donoM hI eka dina usa adRSTa zakti dvArA kheca lie jAte hai, jisakI goda meM jAkara saba vizrAma pAte hai / arthAt mRtyu ke anna bana jAte hai / parantu hamAre usa pakSa kA pracAra sadA ke lie una anuyAiyo ke hAtha meM vAda-vivAda va zAstrArtha kA eka zastra banakara raha jAtA hai, jisake dvArA paraspara me lar3ate rahane me hI ve becAre dharma kI kalpanA karake, svayaM apane jIvana me Aga lagAte rahate hai / oha ! kitanI dayanIya hai unakI dazA / prabhU ke atirikta kauna unakI rakSA karane meM samartha hai ? pakSapAta kI utpatti kA dUsarA kAraNa yaha hai ki apanI buddhi se kadAcita koI naI bAta jAna lene para ahaMkAra vaza vahI pahilI prakriyA cala nikale, yA mai to svayaM ahaMkAra ke vaza me na paDUM para merI usa bAta ko sunakara mere anuyAI ahaMkAra ke zikAra ho jAye / mai anya bAte jAnane kI sAdhanA karatA rahUM para isI jIvanakAla me use pUrI na kara sakU, aura adhUrI sAdhanA rahate-rahate hI mRtyu ke dvArA pukAra liyA jAU~ / tAtparya yaha hai ki pakSapAta kA mUla kAraNa hai adhUrI bAta kA jaannaa| pakSapAta zodhana ke do hI upAya ho sakate hai / yA to pUrI kI / 4. kucha ora pUrI bAta jAnalI jAye, aura yA adhUrI bAta ke sAtha bhI hai sAtha yaha avadhAraNa kara liyA jAye kI jo kucha mai jAna pAyA hU, vaha pUrI bAta kA anantavA aza bhI nahI hai / isake atirikta bhI bahuta kucha jAnane ko abhI zeSa hai / so pahilA upAya to vartamAna me lage hAthoM honA kucha asambhava sA pratIta hotA hai, bhale hI aage|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pakSapAta va ekAnta ___5 vaijJAnika vana jAkara sabhava ho, aura tava to zodhana kA koI prazna hI nahI rhegaa| parantu vartamAna meM dUsarA upAya hI vizeSa prayojanIya sabhava hai / terI vahiyo me ava taka kevala unhI bAtoM ke khatiyAna to hoye hue hai jo ki tU jAnatA hai, para una bAtoM kA khatiyAna vahAM nahI hai jo ki tU nahI jAnatA / aura ho bhI kaise, jo bAta jAnI hI nahI usakA khatiyAna kara hI kaise sakatA hai ? ata bhaaii| saba khAto ke atirikta vahA eka khAtA aura bhI DAla le| usakA zIrpaka hogA "kucha aura bhI hai|" itanA hI yadi kara pAyA to terI pravRtti meM bahuta bar3A antara paDa jAyagA / kyoki khAlI par3e usa khAte ke antargata tU barAbara indrAja karane kA prayatna karatA rahegA, jo ki tere andara naI naI vAteM jAnane va khojane kI jijJAsA utpanna kara degaa| basa aba tU dUsare kI bAta kA niSedha karane kI bajAya use samajha kara yathAyogya rUpa se phiTa viThAne kA prayatna kiyA karegA , aura isa prakAra usa khAte me nita naye naye indrAja hote rahege, arthAt tere jJAna me vRddhi hotI rhegii| pakSapAta vRddhi ke mArga me saba se bar3I ar3acana hai / aura uparokta jijJAsA vRddhi ke mArga kI saba se baDI sahAyaka / .. prabho ! laukika va alaukika kisI bhI bAta ko pakSapAtI va 5 vaijJAnika sAmpradAyika banakara jAnA nahIM jA sakatA, kyoki vana aisI dRSTi me saMkIrNatA vAsa karatI hai / merI hI bAta saccI hai anya saba kI 'jhUThI' aisA sA abhiprAya andara me chipA baiThA rahatA hai, jo anya kI bAta sunane taka kI AjJA nahI detA / eka vaijJAnika kI bhAti svatatra vyApaka va jijJAsu dRSTi rakhane se hI naI naI bAte jAnI jA sakanI saMbhava hai / dekha ! eka vaijJAnika kI jijJAsA, kyA kabhI use bhI kisI sAhitya kA niSedha karatA huA sunA hai tUne ? yaha pustaka to mai nahI par3hagA, yA isa vyakti kI bAta to mai na sungA, kyoki yaha mere guru kI likhI huI nahI hai yA yaha bAta merI dhAraNA ke anukUla nahI hai, kyA aisA vicAra kabhI vaijJAnika ko
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pakSapAta va ekAnta 5. vaijJAnika vana .. AtA hai, aura kyA aisI saMkIrNatA me se kabhI bhI Aja ke vijJAna kI unnati dRSTigata ho sakatI thI? Aja ke vijJAna kA marma udAratA hai| pratyeka vaijJAnika kucha naI bAta kI khoja karane ke liye tat savadhI sArA sAhitya jo bhI use upalabdha hotA hai par3hatA hai, cAhe vaha kisI bhI deza va vyakti kA kyo na ho / hareka vidvAna se tatsabadhI carcA karake usake vicAro meM se koI tathya nikAlane kA prayAsa karatA hai, usakA nirAkaraNa karane kA nhii| apanI buddhipara jora dekara usake abhiprAya ko samajhane kA prayatna karatA hai / "yaha becArA kyA jAne, kyoMki isane mere garu se zikSA pAI hI nahI, isaliye isakI bAta sunanA bekAra hai," aisA vicAra svapna me bhI usako nahI AtA / para tU to tanika apanI dhAraNAo ko paDha kara dekha ki kyA terI dRSTi bhI vaisI hI hai yA usase viparIta ? .. . / yadi aba taka nahIM to aba aisI dRSTi kA nirmANa kara, tabhI sarvajJatA kA upAsaka kahA jA sakegA, aura kucha sIkha kara apane jIvana, me koI naI bAta kA aviSkAra kara sakegA, anyathA nahI / jisa prayojana ko lekara tU gurudeva kI zaraNa me AyA hai, vaha prayojana svata. eka vijJAna hai / antara kevala. itanA hai ki Aja kA dIkhane vAlA vijJAna bhautika hai aura yaha AdhyAtmika / vaha dRSTa hai aura yaha adRSTaH / usake anusaMdhAna ina jar3a padArtho para hote hai aura isakA anusaMdhAna jIvana para / usakI khoja bAhara me kI jAtI hai aura isakI khoja andara me / usakI prayogazAlAoM me lohe va bijalI ke yatra rakhe hai, aura isakI prayogazAlA meM vicAraNAo va vedanA ke yatra rakhe hai / isaliye svatatra dRSTi se suna, saralatA se suna, saralatA se vicAra kara, aura tathya khojane kA prayatna kara / ' zabda me aTakane kI bajAya zabda ke saketa para dRSTi le jAne kA prayatna kr| vahA vizva paDA hai / zabda becAre me utanI sAmarthya kahA ki usakA pUrNarUpeNa pratinidhitva kara ske| . ! .
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pakSapAta va ekAnta 6. Agama me saba kucha nahIM kyA kisI bhI sAhitya ko vaijJAnika dRSTi se pUrNa kahA jA 6 Agama me sava sakatA hai , arthAt jo kucha vahA likhA hai usake ati kucha nahI rikta koI bhI naI bAta kisI ke hRdaya me utpanna hI na ho, kyA yaha saMbhava hai ? Aja hama dekha rahe hai nitya naI naI bAteM vaijJAniko kI buddhi me A rahI hai, jo Aja se pahile kahI likhI huI na thii| jo bhI naI bAta dhyAna me AtI hai vaha hI sAhitya kA eka aga bana jAtI hai, aura isa prakAra barAbara vaijJAnika sAhitya me vRddhi hotI jA rahI hai| isaliye AdhyAtmika vijJAna kI dizA meM bhI tujhe yahI samajhanA cAhiye, ki isa sabadhI jo sAhitya yA Agama Aja mujhe upalabdha hai vaha pUrNa ho aisA nahI hai / yaha to pUrNa kA anantavAM bhAga bhI nahIM hai| isake atirikta bahuta kucha aura hai, jo isa mArga me Aye vaijJAnikoM kI vicAraNAo me, kadAcita svatatrarUpega AgepIche A jAnA saMbhava hai / Agama ke atirikta yadi koI bhI naI bAta sAmane AtI hai to usake prati jo tere andara Aja kucha sazaya sA dikhAI detA hai, yaha usI pakSapAta kI sakIrNa dRSTi se nikala rahA hai, jo batA rahA hai ki tU abhI vaijJAnika nahIM bana sakA hai| kyA bar3e se bar3A vidvAna bhI yaha dAvA kara sakatA hai, ki basa jo maMne jAna liyA usake atirikta aura kucha nahIM, saMbhavata. eka varSa kA bAlaka bhI - akasmAt hI Apako aisI bAta batA de, jisako sunakara Apa Azcarya me paDa jaaye| bhale hI vaha utanI tathA ve saba bAte na jAnatA ho jitanI aura jo ki Apa jAnate hai,parantu eka naI bAta jo usane aba batAI hai vaha avazyameva aisI hai jo ki Apa nahI jAnate / isaliye yaha bhI koI niyama nahIM ki vidvAna loga hI koI naI bAta khoja sakate hai / kadAcit mUrkha va tuccha buddhi jIva bhI koI aisI bAta mAnava ke sAmane lA sakatA hai, jisase kI mAnava aba taka aparicita rahA ho| basa isI prakAra bhale hI mai yA Apa isa tuccha dazA me Agama ke pAra
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pakSapAta va ekAnta 1. pakSapAta va ekAnta 116. Agama me saba kucha nahI ko na pA sake, parantu yaha sabhava hai ki hamArI vicAraNAoM me koI aisI naI bAta A jAye, jo ki upalabdha Agama me likhI na mile| isaliye pratyeka bAta kI jAca Agama se kI jAnI sabhava nahI / buddhi hI vAstavika yaMtra hai| para vaha buddhi vaijJAnika honI cAhiye, arthAt use rUDhi se paDhane kI bajAye vastu ko par3hane kA abhyAsa honA cAhiye / bAta kucha arocaka sI lagegI parantu kiyA kyA jAye satya bAta pahale pahala kar3avI lagA hI karatI hai / dhairya va zAnti se vicAra kare to arocaka na hogI balki terI dRSTi kI sakIrNatA ko dho ddaalegii| yahA yaha tarka utpanna ho rahA hogA ki dRSTAnta rUpa se batAyA gayA sAhitya to alpajJo dvArA racA gayA hai, parantu yaha Agama to sarvajJatA kI upaja hai, isaliye yaha to pUrNa hI hai / isake atirikta naI bAta AnI sabhava nahI, aura yadi AtI hai to vaha jhUTha hai| parantu bhAI ! aisA nahI hai / yadi sAkSAt gaNadharadeva dvArA likhA gayA hotA, to bhI terI bAta calo kisI aMza me svIkAra kara lI jAtI,parantu yaha to unakA likhA huA bhI nahIM hai| yaha to pIche se bhAye hue AcAryoM dvArA likhA gayA hai, jo bhale hI vidvAna va buddhimAna rahe ho, para sarvatra na the / aura isaliye Agama meM vahI bAteM A sakI joki ne jAnate the| unake atirikta aura kahA se AtI? vaha bhI sArI kI sArI lipibaddha ho gaI ho, aisA bhI nahI hai jaisA ki kahA hai| / prajJApanIyabhAvAnantabhAgastu, anabhilApyAnA / prajJApanIyAnA puna anantabhAgaH zrutanibaddhaH / gommaTasAra jIva0 / 334 "anubhava me Aye avaktavya bhAvo kA anantavA bhAga mAtra hI kathana kiyA jAne yogya hai aura kathanIya bhAva kA bhI anantavA bhAga zrutinibaddha ho pAyA hai|" isake Upara bhI yadi itihAsa para dRSTi DAleM
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pakSapAta va ekAnta 12 6. Agama meM saba kucha nahI to patA calegA ki kitanI vipattiyAM isa sAhitya ke Upara Aja taka A cukI hai / yahI saubhAgya samajhiye ki yaha kucha bacA khucA bhAga kisI prakAra avazeSa raha pAyA hai / tAtparya yaha ki usa lipibaddha kA vahu bhAga' sAmpradAyika vidveSa kI jvAlA me svAhA ho cukA hai / Apake zAstro ko jalA jalAkara hamAma garma kiye gaye hai | kaise kaha sakate ho ki isa Agama se bAhara koI bAta Apake hRdaya yA mere hRdaya me nahI A sakatI hai / bhAI ! aba kadAgraha ko chor3a jIvana me kucha - karane kI bhAvanA utpanna kara" / uparokta sarva kathanapara se aisA abhiprAya grahaNa na kara lenA ki mai Agama kA niSedha kara rahA hU / yaha bAta to tIna kAla me bhI honI sabhava nahI hai / Agama kA hI upakAra hai, jo mai yaha svataMtra dRSTi kI bAta kahane kA sAhasa kara rahA hU~ / kyoki jo siddhAnta yahAM paDhAyA jAnA abhISTa hai vaha svayaM svataMtratA ke poSaNArtha, kadAgraha ke nirAkaraNArtha va vicArajJa banane kI preraNArthaM hI hai| kisI bhI bAta kA nirNaya karane ke liye Agama hI alpajJI kA mukhya AdhAra hai / isake vinA hamAre liye sarvatra adhakAra hai / parantu kahane kA tAtparya to yaha hai ki kadAcit koI bAta aisI apane vicAra me svaya A jAye yA kisI se sunane me A jAye jisakA jikra Agama me na mile, to usa ko nirarthaka samajhakara chor3a nahIM denA cAhiye, balki yukti va anubhava se usakA bhI nirNaya karane kA prayatna karanA cAhiye aura isa prakAra barAbara AdhyAtmika vijJAna ke sAhitya ko vRddhi dAna dete rahanA cAhiye / hAM ! anubhava kiye binA kevala kalpanA ke AdhAra * para kucha kahanA va likhanA yogya nahI, kyoki usase kadAcit bhavya prANiyoM kA ahita ho sakatA hai /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pakSapAta va ekAnta , 13 7. koI bhI mata sarvathA jhUThA nahIM ___aura aisI dRSTi utpanna ho jAne para loka me pracalita koI bhI 7. koI bhI bAta sarvathA mithyA nahI lagegI / Agama me 363 mata sarvathA ekAnta mato yA mAnyatAoM kA kathana AtA hai, jinako jhUThA nahI hama mithyA mata kahate hai| para eka vaijJAnika kI dRSTi me koI bhI mata sarvathA mithyA nahI hotaa| sarvatra hI kucha na kucha satya avazya hai kyoki mUrkha se mUrkha vyakti bhI be sira paira kI koI bAta kahanA sunAI nahI detA hai / jo koI bhI vyakti kucha kahatA hai, vaha kucha apanA abhiprAya rakhakara ho kahatA hai / yadi usake abhiprAya ko paDhane kA prayatna kiyA jAye, athavA zabdo me na aTakakara usake vAcya saMketa para jA kara sparza kiyA jAye, to usakI bAta me chipI satyatA spaSTa prakAzita ho jAtI hai| koI bhI zabda sarvathA jhUThA honA saMbhava hI nahI hai| jitane bhI zabda hai unake vAcyArtha isa loka meM maujUda avazya hai| aura isa prakAra aise dRSTAta jo ki sarvathA jhUTha kI siddhi ke artha 'diye jAte hai, jaise ki 'gadhe kA sIga va AkAza puSpa', ve bhI sarvathA jhUTha ho aisA nahI hai / kyoki bhale hI prAkRtika saMyoga ko prApta aisA koI padArtha jhUTha ho, para pRthaka pRthaka una padArthoM kI sattA loka me hai / aura isa prakAra kisI apekSA se gadhe kA sIga kaha denA bhI satya ho jAyegA, jaisA ki mere svAmitva me paDA yaha paina 'merA paina' aisA kahA jAtA hai, usI prakAra yadi gadhe ko sajAne ke liye usake sira para kRtrima rUpa sIga rakha diye jAye,jaise ki Apane kahI pradarzaniyoM me yA anyatra manuSya ke muha vAlA sarpa dekhA hai| vaha kevala kRtrima lAga hotI hai, prAkRtika satya nahI / kRtrima rUpeNa vaha avazya satya hai / to gadhe ke sIMga bhI kahane meM koI virodha na hogA, yadi aisA - zabda sunakara dRSTi usI vizeSa gadhe para jAye, anya para na jAye to aura saMyoga ko : kRtrima hI samajhA jAye prAkRtika nahI to| buddhi kA prayoga kareM to zabdoM parase vaktA ke tAtparya ko samajhA jA sakatA hai, parantu yadi zabda meM hI
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pakSapAta va ekAnta - 14 7. koI bhI mata sarvathA jhUThA nahI aTakA jAya to gadhe kA sIga na tIna kAla me kabhI huA hai aura na kabhI ho skegaa| virodha ko dRSTi me rakhakara sahaja prayojana kabhI par3hA nahI jA sakatA, jaisA ki dRSTAnta para se jAnA jA sakatA hai / saralatA pUrvaka yathAyogya sabhAvanA kA vicAra karane para hI vaha paDhA jAnA sabhava hai / laukika mArga meM prayukta vAkyoM para se to vaha hama ThIka ThIka abhiprAya ko hI pakar3ate hai, apanI ora se usame khecA tAnI karane kA prayoga nahIM karate / 'merA paina' kahane para ThIka ThIka hI abhiprAya samajha jAte hai, para yahA isa alaukika mArga meM prayukta vAkyo me khecAtAnI avazya hone lagatI hai| isakA kAraNa dRSTi me par3e pakSapAta ke atirikta anya kucha nahI / yadi pakSapAta na rahe to 363 ke 363 mato me kisI na kisI apekSA satya dIkhane lge| unake upadeSTA mUrkha na the / buddhimAna va tArkika the / kapolakalpita va sarvathA ayukta bAta ko svIkAra bhI kauna karatA hai ? aura be sira paira kI bAta kA vicAra AtA bhI kise hai ? kucha bAta pratIti me pratyakSa hone para hI kisI ko kucha batAyA jA sakanA sabhava hai / basa to aneko vicArajJoM ne apanI vicAraNAo ke AdhAra para vastu me sekoI tathya nikAlA aura usa hI kA upadeza diyaa| vaha tathya vastu me avazya hai, tabhI to nikala pAyA, nahI to nikalatA kaise ? isaliye jo jo bhI bAta ve kaha rahe hai ve saba satya hai / phira bhI unhe mithyA kahA gayA ? usakA kAraNa kevala yahI hai ki unakA vaha satya adhUrA hai / apane saMtya kI sthApanA ke sAtha sAtha vaha anya ke satya ko svIkAra nahI karate, balki usakA niSedha karate hai| isa para se unakA pakSapAta pradazita hotA hai| basa isa pakSapAta ke kAraNa una saba ko mithyA kahA gayA hai|ydi una saba kA paraspara sammela-baiThAkara yathA yogya rIti se unako svIkAra kiyA jAve to ve saba satya hai / jaise ki 363matoM ko mithyA batAkara svayaM gommaTasAra me AcArya deva kaha rahe hai|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 7. koI bhI mata sarvathA jhUThA nahI 1. pakSapAta va ekAnta yAvaMto vacanapaMthA tAvaMtazcaiva bhavanti nayavAdAH / yAvaMto nayabAdAstovaMtascaiva bhavanti para samayAH / / 894 / / para samayAnA vacanaM mithyA khalu bhavanti sarvathA bacanAt jainAnA punarvacana samyak khalu kathaMcidvacanAt // 895 / / artha --- para samayI jisa vacana ko kaha rahe hai tisa hI ko sarvathA ekAntapane kara kahe hai / tisake pratipakSI ko nAhI kahe hai / para vastu hai so tisa rUpa bhI hai aura tisa ke pratipakSI svarUpa bhI hai / tAtai tini kA vacana asatya hai / jisa vacana ko jainI ( anekAntavAdI) kaha hai, tisako koI eka prakAra kari kahe haiM sarvathA niyama nAhI kahe haiM / vastu bhI tisa rUpa koI eka prakAra kari hI hai / tAtai jainI ke vacana satya hai / satyatA ko asatya batAne kA prayojana nahI hai balki dUsare mata kA niSedha karane kA jo kadAgraha varta rahA hai use asatya batAyA jA rahA hai / usa mata kA niSedha nahI, kadAgraha kA niSedha hai / aba tujhe yaha dekhanA hai ki kahI mere andara to isa prakAra kA koI kadAgraha nahI par3A hai / so zabdoM para se nirdhArita nahI kiyA jA sakatA / zabdo me pUchane para to meM anekAntavAdI hU~ hI / anekAntavAdiyo kA ziSya jo hU~ | jaina mata anekAnta mata hai aura meM bhI jainI hU~ / isaliye - merI to saba bAte satya hI hai / Upara niyama jo banA diyA gayA hai ki jainiyoM kI bAta saccI aura anya kI bAta jhUThI / prabho ! aisA artha -karane kA prayatna na kr| yahAM sampradAyikatA ko avakAza nahI / jaina sampradAya jaina mata nahI hai anekAntika dhAraNAoM kA nAma jaina mata hai / mata anekAnta avazya hai, para mai anekAntika hU~ yA nahI, vicAra to isa bAta kA karanA hai / vAstava me anekAntika nahI hUM | kyoMki yadi huA hotA to kisI kA bhI niSedha na karatA, saba ko yathAyogya rUpa se
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 1 pakSapAta va ekAnta, / 16 8 anekAnta vAda kA janma svIkAra kara letA / andhoM kI-bhAti hAM me hA milAne ko nahI kahA jA rahA hai, balki buddhi pUrvaka una matoM me par3I satyatA kI khoja karane ko kahA jA rahA hai / aura isI prakAra 363 hI nahIM, asaMkhyAte mata yA satya ke rUpa ho sakate hai / jitane bhI vacana paMtha hai saba me kucha na kucha satya hai / yadi khoje to avazya milegA aura yadi pahile hI nipedha kara de to kyA milegA / aura usa niSedha kiye gaye eka satya ke abhAva me terI adhUrI mAnyatA bhale hI vaha jaina Agama ke AdhAra para ho, satya kaise ho skegii| 363 mato kA eka guladastA banAye tabhI satya ke darzana ho sakate haiM / yadi iname se eka bhI phUla nikAlakara alaga kara deto 362 matoM se nizcita hI guladastA zobhA ko prApta na ho skegaa| arthAt eka mata kA bhI niSedha karake yadi asaMkhyate matoM ko svIkAra kare to ekAnta kahalAyegA, anekAnta nahI / jaina hokara bhI yadi meM kisI kA niSedha karatA hai aura use samajhane kA prayatna nahIM karatA to mai vAstavika jaina yA anekAntI nahI huuN| mujhe ekAtI yA kadAgrahI hI kyo na kahA jAya ? isa prakAra ke ekAnta kadAgraha ke phala svarUpa hama sadA se paraspara anekAnta vAda meM lar3ate-jhagar3ate cale A rahe hai / Aja taka hamane yathArtha kA janma dRSTi se na jAgRta kI aura na apane hita ko khoja sake / vItarAgamArga me se bhI dveSa kA poSaNa karate rahe / jaba vIra prabhujanasamparka me Aye aura unhoMne logoM meM phaile isa duSTa kadAgraha kA sAkSAta kiyA to mAno unakA hRdaya ro uThA / are bhavya jIvoM ! laukika dizA me to sarvadA apanA ahita hI karate ho, para isa alaukika dizA meM bhI Akara usakA hI prayoga ? sambhalo, jisa prakAra saralatApUrvaka laukika vyApAroM me bolI gaI bhASA ke artha yathAyogya rUpa se svataH lagA lete ho, usI prakAra yahAM kyoM nahI lagAte / yahAM jJAna meM karaDAI karake yaha kadAgraha va pakSapAta kisake liye karate ho / yAda rakho yaha svayaM ApakA hI ghAta kara rahA hai, dUsaroM kA nahI /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pakSapAta va ekAnta 17 7. koI bhI mata sarvathA jhUThA nahI laukika viSaya to dRSTa hai, isaliye unake sabadha me to tU sahaja ThIka-ThIka abhiprAya ko grahaNa kara letA hai / ulaTI bhASA kA bhI sIdhA artha lagA letA hai / para yaha adhyAtma viSaya adRSTa hai / aura isI kAraNa yathA yogya rIti se sahaja isakA ThIka-ThIka abhiprAya samajhanA, tujhe avazya kaThina hI nahI, asambhavasA pratIta ho rahA hai / ataH hama tujhako eka kuMjI pradAna kare, jisako lagAkara tU isa mArga kI gUDha se gUDha va rahasyamayI bAtoM kA saralatA se artha lagAne meM saphala ho jaayegaa| aura yadi kucha dino taka isa kujI kA prayoga karake artha lagAne kA abhyAsa karatA rahA, to eka dina svayaM abhyasta ho jaayegaa| aura tava tujhe binA isa kujI ke prayoga ke hI sahaja hI rahasyamayI va jaTila dIkhane vAlI bAto kA ThIka-ThIka artha svata. samajha me Ane lgegaa| usa kujI kA nAma hI haiM anekAntavAda, sAmyavAda yA syAvAda /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ dinAMka 26-6-60 pravacana na. 2 zabda va jJAna sambandha 1. paDhane kA prayojana, zAti 2. pratyakSa va parokSa jJAna, 3. pratibimba va citraNa, 4. zabda kI asatA, 5. vastu ko khaDita karake pratipAdana kI paddhati / 1. sampUrNa pakSoM se atIta he saralatA ke pratIka ! pakSo kI Aga meM jalate hue isa tRNa para aba dayA kIjiye isako paDhane kA bhI saralatA pradAna kIjiye / saralatA A sakanI kaise prayojana saMbhava hai, isake liye mujhe yaha vicAranA hai ki pakSapAta kI yaha dAha kahAM baiThI huI hai ? uttara spaSTa hai, ki jJAna me, jaise ki pahile batA diyA gayA hai, pakSapAta kA kAraNa adhUrI bAta kA jAnanA hai / adhUrI bAta jAnane se acchA to bilkula na jAnanA zAti 1 hI hai / kyoMki vilkula na jAnane vAle jaldI par3ha jAte haiM, parantu adhUrA jAnane vAle bajAya paDhane ke virodha utpanna karake apanA va dUsare kA ahita kara baiThate hai / skUla meM par3hane vAlA eka bAlaka kyoki kucha nahI
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 zabda va jJAna sambandha 14 1. paDhane kA prayojana zAti jAnatA, isaliye saralatA se apane guru kI batAI hara bAta ko svIkAra karatA huA eka dina guru se bhI adhika paDha jAtA hai / bhale aba guru se unhI bAtoM ke sabaMdha meM tarka karane lage jo ki pahile sarala vRtti se grahaNa kara lI gaI thI, para paDhate samaya usane tarka bilkula nahIM kI thI / yadi aisA karatA to bilkula paDha na sakatA thaa| ataH bho bhavya ! yadi tarka hI karanA abhISTa hai ho to ise usa samaya ke liye rakha chor3a jabaki tU sampUrNa bAta paDha cukegA, jaba ki terA jJAna adhUrA na raha jAyegA / aura yadi aisA kadAcita ho pAyA to, antaraga me sAmyatA jAgRta ho jAne ke kAraNa tujhe tarka karanA rucegA hI nahI / bhale koI galata kaha rahA ho| para tU cupa hI rahegA / yahI hai saralatA va sAmyatA kI pahicAna / yaha alaukika kalyANa kA mArga hai, zAnti kA mArga hai / kisI bhI mUlya para apanI zAnti ko ghAtane kA prayatna na kara / hara prakAra isakI rakSA karatA cala / jo kucha bhI sIkha, nija zAnti ke artha sIkha / yadi aisA abhiprAya rakhakara sIkhane kA prayatna karegA, to avazyameva tere mArga me Ane vAlI pakSapAta kI bAdhA dUra ho jAyagI aura sarala vRtti pragaTa ho jaayegii| Agama kA eka-eka zabda zAnti kI siddhi ke artha hI hai / tere jJAna ko jaTila banAne ke liye nahI, saralatA utpanna karane ke liye hai / ___ hAM, to kisI navIna vastu ko pUrI kI pUrI paDhana ke upAya tIna ho ho sakate haiM yA to vaha vastu sAkSAta rUpa se dekha va 2. pratyakSa ve. sUgha va cakhalI jAya, yA usa vastu kA koI citra dekha parokSa jJAna liyA jAyaM, aura yA usa vastu se kicita mela khAtI - kucha anya-anya vastuo ke AdhAra para apane anumAna ko khecakara, asalI vastu ke anurUpa kucha rUpa rekhAye jJAna paTa para utpanna karalI jAye / jaise ki skUla meM bacce ko par3hAne ke lie, yA usako vahI vastu dikhAI jAtI hai yA usakA citra yA usake anurUpa anya koI vastu 'ka se kabUtara' kahA aura sAtha me kabUtara kA citra
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. zabda va jJAna sambandha 2. pratyakSa va parokSa jJAna dikhAyA, jisase ki bAlaka spaSTa samajha sake ki kabUtara zabda kisa vastu kI ora saketa kara rahA hai / para yaha usI samaya saMbhava hai jaba ki usane vaha pakSI pahile dekhA ho, bhale usakA nAma saMbhavataH vaha jAna na pAyA ho / aba citra dekhakara vaha yaha samajha gayA ki isako kabUtara zabda se volakara batAyA jAtA hai / aura isI prakAra yadi citra dekhakara bhI usakA sazaya dUra na ho, arthAt vaha padArtha yadi usane pahile dekhA na ho, to guru use vaha padArtha hI sAmane dikhA detA hai yA yadi vaha padArtha dikhAyA jAnA sabhava na ho to, usake anurUpa koI anya padArtha dikhAkara use santuSTa kara detA hai / jaise siMha ko batAne ke laye billI ko dikhAkara vaha itanA batA detA hai, ki bhAI ! isI zakala va banAvaTa kA vaha jAnavara gadhe jitanA bar3A hotA hai / arthAt eka vastu ko batAne ke liye do dRSTAnta dekara anumAna ke paTa para lagabhaga vastu ke anurUpa citra khIcane kA prayatna karatA hai / tAtparya yaha hai ki tIna prakAra se use usa vastu kA paricaya diyA jA sakatA hai / pahile to vastu dikhAkara, dUsare vastu kA citra dikhAkara, tIsare anya-anya vastuoM ke AdhAra para anumAna me parokSa citraNa yA usa vastu ke anurUpa kucha rekhAyeM khecakara / Upara ke do upAya to tabhI saMbhava ho sakate hai jabaki vaha padArtha sahaja dRSTa ho, para yadi padArtha adRSTa va anupalabdha ho taba to tIsare mArga ke atirikta aura koI Azraya nahI hai / jaise ki mai amerikA gayA aura koI eka navIna phala khAkara dekhA / yahA lauTakara yadi mai usa phala se ApakA paricaya karAnA cAhU to yaha tIsarA mArga hI apanAnA hogA / pahale do mArga nahI apanAye jA sakate , kyoMki vaha phala na bhArata me upalabdha hotA hai aura na hI Apane pahile use kabhI dekhA hai| kevala phala kA nAma lene se Apa kucha na samajha sakege / aba mere pAsa eka hI mArga raha gayA ki meM dRSTAtarUpa meM kucha aise phalo ko chATakara sAmane lAU, jo ki usake rUpa raMga gandha va svAda kA kiMcita
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. zabda va jJAna sambandha 212 pratyakSa va parokSa jJAna pratinidhitva kara sakate hoM / yaha sArI bAte kisI eka hI dRSTAMta meM upalabdha ho sake yaha asabhava hai, kyoki eka hI sthAna para to yaha sArI bAte usI phala me pAI jA sakatI hai, anyatra nahI / isIliye usakA pUrA-pUrA pratinidhitva karane vAlA koI eka hI dRSTAnta to diyA hI nahI jA sakatA / hA anekoM dRSTAnto kA sammela karake use kadAcita batAyA jAnA saMbhava hai / mai use isa rUpa me batA sakatA hai, vaha papIte jitanA bar3A hotA hai, usakA vajana Adha sera se tIna pAva taka hotA hai, vaha papIte kI hI bhAMti Upara se sApha hotA hai, anAnAsa kI bhAti phunasiyoM vAlA nahI hotA, vaha seba kI bhAMti kaThina hotA hai, papIte kI bhAti narama nahI, usakA raga bhI Upara se seva kI bhAti lAla hotA hai para cIrane para andara se vaha pIlA nikalatA hai jaise ki Ama, usame bIja kharabUje jaise hote hai, saradhe kI bhAti kucha-kucha gandha hotI hai, aura svAda aMgUra va nIbU milAkara jaisA ho jAye lagabhaga vaisA hotA hai / isa prakAra usake rUpa raMga gaMdha svAda va bIja Adi batalAne ke liye maine pRthaka-pRthaka dRSTAnta dekara, Apake anumAna me lagabhaga usa phala ke anurUpa citra banAne kA prayatna kiyaa| yaha ThIka hai ki tat saMbaMdhI spaSTa va vizada jJAna to tabhI ho sakanA sabhava hai jabaki usakA Apa pratyakSa karale, para phira bhI use batAne ke liye 'uparokta dRSTAnto va zabdoM para se Apake anumAna ne khecakara koI dhundhalI sI rUparekhA ye Apake hRdaya paTa para avazya banA dI hai, jo bhale hI pUrNarUpeNa usa phala ke anurupa na ho parantu lagabhaga usake anurUpa avazya hai / yadi phalo kA eka Dhera Apake sAmane kadAcita lAyA jAya to Apa una rUparekhAo ke AdhAra para turanta yaha pahicAna lege ki yahI vaha phala hai jisake sabaMdha me usa dina batAyA gayA thaa| isaliye bhale spaSTa na sahI para yaha dhundhalI sI sazaya ke sAtha vartane vAlI rUparekhAye bhI usa phala sabadhI pratyakSa jJAnavata hI hai / ise parokSa jJAna kahate hai / yaha yadyapi pratyakSavata vizada nahIM hotA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 zabda vajJAna samvandha pratyakSa na - 2 zabda va jJAna samvandha 222 pratyakSa va parokSa jJAna parantu pratyakSa ke anurupa avazya hotA hai, aura isaliye parokSa jJAna sarvathA jhUThA ho aisA nahIM hai / yaha bhI saccA va ThIka hI hai| jisa padArtha ke savadha me yaha adhyAtma vijJAna hame kucha batAtA hai vaha padArtha sAdhAraNata. dRSTa nahIM hai, aura isIliye uparokta mArga hI pakar3anA par3egA / arthAt pahale kucha zabdo va dRSTAnto ke AdhAra para usakA parokSa anumAna karAyA jAnA hI saMbhava ho sakegA / yaha parokSa jJAna itanA hI kArya kArI hai ki kadAcita usa padArtha ke sAmane Ane para ni sadeha use pahicAna jAye, ki yahI vaha padArtha hai jisakA parokSajJAna karAyA gayA thA, isase adhika kucha nahI / binA pratyakSa kiye to parokSa jJAna sadA sazaya ke sAtha hI vartA karatA hai, isI liye adhyAtma jJAna anubhavapradhAna batAyA gayA hai / phira bhI parokSa jJAna prathama bhUmikA me atyanta hitakArI va saccA hai / zAbdika sthUla sazaya vahA nahI rahatA, kevala rasAsvAdana sabadhI hI rahatA hai, jisakA upAya anubhava ke atirikta aura kucha nahI / aura anubhava aisI cIja hai ki pratyeka vyakti apanA apanA kara to sakatA hai para dUsare ko de va dikhA nahI sakatA / yahI baDI kaThinAI hai| aba yaha vicAranA hai ki parokSa jJAna kaisA honA cAhiye / jJAna 3. prativimba kA kAma vastu ko jAnanA hai| vastu jaisI hai vaisI va citraNa kI vaisI jAnane ko jJAna kahege yA kucha hInAdhika yA anya prakAra jAnane ko ? so yaha kahane kI AvazyakatA nahIM ki vastu jaisI hai vaisI hI jAnane ko jJAna kaha sakege / jAmaphala ke jJAna ko hama seva kA jJAna kese kaha sakate hai ? bhale hI dRSTAMta rUpa se seba ko vatAne ke liye usako darzAyA jAnA abhISTa ho| dRSTAMta para se dRSTAta ko pakaDe tabhI vaha parokSa jJAna sacce kI koTI ko sparza kara sakatA hai, dRSTAnta yA zabda me aTake tava nhii| dekho meM yaha ghar3I Apako dikhAkara pUchatA hU~ ki bhAI ! tumane ise jAnA ? vatAo to isakA raga kaisA hai ? aura Apa kahe ki harA,
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. zabda va jJAna sambandha 23 3. pratibimba va citraNa to batAiye Apane kyA jAnA ? yaha to Apake netra me vikAra hai, Apa ko pIlA bhI harA dikhAI detA hai aura yA Apane ise dekhA hI nahI, kevala kalpanA se adho ko bhAMti yU hI batA rahe ho| jJAna to ise pIlA hI dekha sakatA thA anya rUpa vaha dekha sake aisA saMbhavahI nahIM hai| basa isI prakAra vastu ko dekhe binA jo koI bhI bAta usake sabadha me kahanA parokSa jJAna nahI kahalAtA / vaha to pratyakSavat hotA hai / kisI vastu kA citraNa sAmane dIvAra para khecane ke do upAya hai / yA to dIvAra para vastu ke sAmane eka darpaNa laTakA de yA usa vastu ke rUpa kI DrAiga yA penTiga vahA kara de / tIsarA to koI upAya nahI / darpaNa me to sahaja hI usa vastu kA citraNa A jAtA hai, para DrAiga karane ke liye to bahuta dera lagegI / eka eka lakIra khecakhecakara use batAnA hogA darpaNa kA citraNa pratibiba kahalAtA hai para DrAiga ko pratibiba nahI kaha sakate, ise citra hI kaheMge / pratibiba se hInAdhika honA asabhava hai para citra me yadi maiM cAhU~ to hInAdhikatA kara sakatA huuN| para yadi aisA kara dU to kyA citra saccA kahalAyegA ? nahI / dekho yaha pustaka hai / darpaNa ke sAmane le jAtA huuN| dekhiye sAmane darpaNa me / kyA eka bhI akSara vahAM pratibiba me kama yA adhika ho pAyA hai ? nahI / jaisA kucha yahA likhA hai vaisA va utanA hI vahAM AyA hai| yadi meM isa pustaka ke isa pRSTha kA citraNa khIcane lage to sabhava hai ki galatI se koI eka zabda usame kama likha pAU~ , parantu yadi aisA ho gayA to kyA usa citraNa ko isa pRSTha ke anurUpa kahA jA sakegA ? nhii| . pratibimba va citraNa dono me mahAna antara hai / pratibimba saccA hI hotA hai para citraNa jhUThA va kalpita bhI ho sakatA hai / pratibimba sahaja hotA hai aura citraNa kRtrima hotA hai / pratibimba paDane me dera nahI lagatI para citraNa banAne me dera lagatI hai / pratibimba me koI rekhA pahale Aye aura koI pIche, aisA krama nahI hotA para citraNa krama ke binA banAyA hI nahIM jA sktaa| usame to aneko rekhAyeM
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 3. pratibimba va citraNa pahile pIche banAI jAnI hI sabhava hai / pahile hI kSaNa me sArI rekhAye banAI jA sake yaha saMbhava nahI hai / pratibimba me hinAdhikatA honI sabhava nahI hai para citraNa me kI jAnI saMbhava hai / isaliye pratibimba sadA saccA hotA hai para citraNa jhUThA va saccA donoM prakAra kA / zabda va jJAna sambandha dekhiye yahA ratna va viSTA do padArtha rakhe hoM, to kyA darpaNa isa prakAra kA viveka karegA ki ratna ko to apane andara le lUM aura viSTA ko choDa dU ? pratibimba me to donoM hI yugapata A jAyege / vahA acche bure kA viveka nahI / parantu citraNa me merI kalpanA kArya karatI hai isaliye arucikara hone ke kAraNa yadi meM viSTA ko citrita na karake kevala ratna ko citrita karU, to kyA merA vaha citraNa pratibimba ke anurUpa ho sakegA ? nahI / aura isaliye vaha citraNa saccA nahI kahA jAyegA / java eka vastu kA citraNa hI khecanA hai to acche bure kA prazna kyoM ? citraNa ko pratibimba ke anusAra banAne kA prayatna kare tabhI vaha saccA ho sakegA / jJAna vAstava meM eka darpaNavata hai / jo vastu isake pratyakSa hotI hai usakA to tadanurUpa pratibimba isame avazya paDatA hI hai, bhale hI vaha vastu acchI ho yA burI / acchI ko pratibimba rUpa se grahaNa karanA aura burI ko chor3a denA jJAna kA kAma nahIM / mAsa va phala dono ko hI yaha to pratibimbake rUpa meM grahaNa kara legA / jJAna chor3anA nahI jAnatA / Agamokta heyopAdeya kA viveka jJAna ke pratibimba sabadhI nahI hai / valki cAritra sabadhI hai / binA jAne to heya va upAdeya kA bheda bhI kaise ho sakegA / jJAna kA kAma to sahaja pratibimboM ko grahaNa karane kA hai chor3ane kA nahI / pratyakSa viSayoM ke sabaMdha me to yaha niyama svata. prAkRtikarUpa se pala hI rahA hai / yahAM to apratyakSa viSaya ke saMbaMdha me kucha jAnanA abhISTa hai / isa viSaya kA pratibimba to par3a nahI sakatA / bhale hI Age jAkara jJAna meM vaha zakti jAgRta ho jAye ki isa padArtha kA bhI sahaja pratibimba grahaNa kara sake, para Aja to usame vaha
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. zabda va jJAna sambandha 4. zabda kI asamarthatA zakti nahIM hai| yahA to na0 2 vAlA arthAta citraNa khecane kA upAya hI apanAnA hogaa| isaliye isa citraNa ko parokSarUpa se aisA hI banAne kA prayatna kareM ki mAno yaha pratibimba hI ho, aura jaisA ki pahale batA diyA jA cukA hai, aisA honA tabhI saMbhava hai jaba ki jaise jaise aura jisa jisa prakAra bhI vastu dikhAI de, usako usa prakAra hI citra me avakAza de diyA jAye, eka rekhA mAtra bhI chUTane na pAye, bhale hI vaha terI ruci ke anukUla ho yA pratikUla / ruci aura vastu hai aura jJAna aura ruci cAritra kA aga hai aura jJAna jJAna kA / yahA jJAna kI bAta calatI hai, cAritra kI nahI, isaliye isa prakaraNa me hitaahita yA acche bure kA prazna nahI AnA cAhiye / yahA to kevala tIna bAte sAmane hai-padArtha, jJAnapaTa va citrakAra anumAna / vartamAna avasthA me darpaNa meM pratibimbavata adhyAtma ke pratyakSa jJAna kI to Apa se bAta karanA hI nirarthaka hai, kyoki 4. zabda kI vaha sAdhana abhI Apake pAsa nahI hai, bhale hI Age jAkara __ asamarthatA ho jAye / aba to prazna yaha hai ki isa adRSTa viSaya ko Apake jJAna paTa para citrita kaise kiyA jAye / yaha to pahile hI spaSTa kiyA jA cukA hai ki citrita vahI kara sakegA jisane ki kisI bhI rUpa me dhandhalA mAtra sA bhI usakA pratyakSa kiyA ho| kevala sune hue zabdoM ko duharAne se se aisA honA sabhava nahIM / khaira yahA to prazna hai ki citra; kaise kiyA jAve ? isa nATaka ke pramukha pAtra tIna hai-vastu, vaktA va shrotaa| vaktA vastu ko jAnatA hai aura zrotA jAnane kI jijJAsA rakhatA hai / vaktA usa adhyAtma viSaya se bhalIbhAti paricita hai / vaha adRSTa vastu usake hRdaya me pratyakSa hai / zrotA ko usakA paricaya prApta karane kI jijJAsA hai / Apake hRdaya me usa vastu ko maiM kaise pahucAU~ ? upara ke dRSTAnta me to lekhanI, padArtha va citra ke bIca kA mAdhyama thI / lekhanI dvArA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 zabda va jJAna sambandha 26 4. zabda kI asamarthatA padArtha kA citraNa kAgaja para kiyA jA sakatA hai para hRdaya paTa para nahIM / yahAM mere aura Apake vacana hI eka mAdhyama hai, vahI eka vastu setu (pula) hai jisake dvArA ki mere hRdaya kA citra Apake hRdaya taka pahuMca sake / samasyA baDI kaThina hai| vipaya adRSTa va anupama hai aura mAdhyama hai vacana jo yaha kAma karane kA paryApta sAdhana nahIM hai| kyoki usakI zakti sImita hai / isaliye ki eka to vaha vastu kA pratyakSa karAne meM asamartha hai, aura dUsare isaliye ki vaha ekadama vastu kI vyAkhyA kara sake itanI bhI sAmarthya usame nahI / vastu ke Tukar3e karake una TukaDo kI Age pIche ke krama se vaha kicita vyAkhyA karane kA prayAsamAtra kara sakatA hai, basa itanI sI sAmarthya usame hai / isake atirikta eka aura bhI kaThinAI yahA sAmane A rahI hai / vaha yaha ki vacana do prakAra ke hote hai / eka jJAtA ke mukha se nikalane vAle, dUsare isa Agama ke patro para likhe hue' / mukha se nikalane vAle, vacano me to phira bhI kucha antaraga ke bhAvo kI jhalaka dikhAI de jAtI hai, kucha vaktA kI mukhAkRti para Ane vAle hAva bhAva ke dvArA, kucha hAtho va zarIra ke saketo ke dvArA aura kucha vacana ke sAtha Ane vAlI karkagatA va mRdutA Adi ke dvArA parantu yahA likhe vacanoM me to usakA bhI abhAva hai / ata zAstro ke zabdo ko paDhakara bhAvo kA paDhA jAnA atyanta kaThina hai, aura bhAvo se zUnya artha yA citraNa lekhaka ke jJAna ke anurUpa na hone ke kAraNa saccA nahI kahA jA sktaa| ___ eka aura bhI samasyA hai / vaha yaha ki eka hI zabda bhinna-bhinna sthalo para bhinna-bhinna artho meM prayukta hotA hai / jaise 'dUdha garma hai' isa vAkya me garma zabda kA artha sparzana indriya sabadhI garmI hai. parantu Apa to vahuta garma hai' isame garma zabda kA artha krodhI ho jAtA hai / yadi yahA bhI pahile jaisA hI artha lagA d to kyA vaha ThIka hogA ? pahilI garmI ko dUra karane kA upAya use pAnI me rakhanA hai, para dUsarI garmI ko dUra karane kA upAya zAnti dhAraNa karanA hai| yadi yahA bhI pAnI kA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 zabda va jJAna sambandha 27 5 vastu ko khaMDita karake __ pratipAdana karane kI paddhati prayoga karUM aura laga Apa para pAnI ke kalaze undhAte to kyA ApakI garmI dUra ho - pAyegI ? tIsare prakAra se 'ApakA zarIra Aja kucha garma hai' isa vAkya me paDe garma zabda kA artha jvara roga hai, jo na pAnI meM rakhane se dUra ho sakatA hai aura na zAnti dhAraNa karane se, balki yogya auSadhi kA sevana karanA hI isakA upacAra hai / laukika va viSayo me yadyapi yathAsthAna usa zabda kA Apa ThIka ThIka hI artha samajha jAte hai, para yahA likhe zabda jisa adRSTa padArtha kI ora saketa kara rahe hai usakA paricaya na hone ke kAraNa, bhinna-bhinna sthaloM me yathA yogya artha lagAne meM bar3I kaThinAI par3atI hai, jaba taka ki buddhi kA prayoga karake usakA abhyAsa na kara liyA jAve / eka hI zabda Apake laukika prayoga me kucha aura artha kA pratipAdana karatA hai, DAkTarI kI bhASA me kisI aura artha kA, artha zAstra ko paribhASA me kisI aura artha kA aura adhyAtma zAstra kI paribhASA me kisI aura artha kA / ata. zabdo ke yathA yogya artho se bhI paricaya prApta karanA atyanta Avazyaka hai| vacana kI asamarthatA ko dekhate hue hame yaha bAta khojanI hai, ki ise mAdhyama banAkara kisa prakAra vaktA apane abhinako prAya ko zrotA para pragaTa kara sakatA hai, aura zrotA khaDita karake kisa prakAra usako samajha sakatA hai / do prakAra pratipAdana karane se yaha kAma kiyA jA sakatA hai, yA to vaktA apane kI paddhati hRdaya ko cIrakara Apako vaha viSaya dikhAde aura yA zabdo ke dvArA pratipAdana karake, Apa ke anumAna ko kucha kheca kara, usake nikaTa pahucA de / pahilA upAya to kalpanA mAtra hai / dUsarA upAya hI prayojanIya hai / isake liye eka dRSTAta detA hai| eka kapaDe kA mIla jo indaura me lagA hai bambaI le jAnA abhIpTa hai / kyA koI hanumAna aisA hai jo parvata taka isa sAre ko eka dama uThAkara calatA calAtA mIla bambaI me rakha Aye ? nahI aisA to honA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 zabda vajJAna sambandha 28 5. vastu ko khar3ita karake pratipAdana karane kI paddhati kalpanA mAtra hai, sabhava nahIM hai / hA, isako eka prakAra avazya vambaI uThAkara le jAyA jA sakatA hai / isako pahile kholakara isake Tukar3e Tukar3e kara lIjiye, aise Tukar3e jo ki pRthaka pRthaka AsAnIse hAtha yA krena dvArA uThAkara gAr3I me lAde jA sake / aura isa prakAra kaI gAr3iyo me Age pIche lAdakara, pahile pIche una gAr3iyoM dvArA vambaI le jAkara usI prakAra utAra lie jaaye| sAre Tukar3e yA khaDa ikaTThe ho jAne para 'puna unako pUrvavata yathA sthAna jor3a de| vasa mIla uThakara calA gyaa| ___yahA yaha bAta vicAraNIya hai ki gAr3I me ladAna karane ke liye kyA yaha niyama hai ki pahile amuka hI khaMDa lAdA jAya, yA gADiyo ko vambaI bhejane ke liye kyA yaha niyama hai ki amuka hI gADI pahile bhejI jAya ? nahIM, apanI AvazyakatA ke anusAra koI bhI khaDa kabhI bhI lAda do / niyama koI nahI lagAyA jA sakatA / hA, vambaI pahucane ke pazcAta unhe yathAsthAna hI jar3anA hogA, nahI to mazIna kAma na kregii| yadi thoDA sA bhAga mAtra hI pahu~ca jAne para mai Apa se kahU~ ki jitanA bhAga AyA hai utanA to phiTa karake cAla kAra dIjie, kyo vyartha harja karate ho, to kyA yaha sabhava ho sakegA? nahIM, pUrA kA pUrA mIla java taka phiTa na ho jAye taba taka usase kAma nahIM liyA jA sktaa| yadi eka garArI kI bhI kamI rahI to sArI mazIna bekAra hai| vasa isI prakAra vaktA ko apane hRdaya koSa meM par3A vaha adRpTa padArtha, zrotA ke hRdaya deza taka pahucAne ke liye, usa padArtha ko jJAna me hI khaMDita karake Tukar3e Tukar3e kara denA pdd'egaa| phira eka eka khaMDa ko vacana setu ke dvArA zrotA ke karNa pradeza taka pahuMcAnA pdd'egaa| yadi yahA zrotA vaktA ko sahayoga na de, arthAt karNa pradeza ko prApta usa zabda ke bhAvArtha kau na samajhe aura use samajha kara hRdaya kopa taka na le jAye, to vaktA kA sArA prayAsa
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. zabda va jJAna sambandha 26 5. vastu ko khaMDita karake pratipAdana karane kI paddhati viphala gayA smjho| pakSapAta ke sadbhAva me to aisA kiyA jAnA zrotA ke dvArA saMbhava hI nahI hai, kyoMki usa sthiti meM to vaha kevala niSedha karanA hI sIkhA hai grahaNa karanA nahI / parantu yadi pakSapAta na bhI ho taba bhI yadi pramAda vaza uparokta sahayoga na de to kAma calane vAlA nahIM hai| vaktA ke vacana kA kArya Apake karNa pradeza para jAkara samApta ho jAtA hai / isase Age vaktA kA kartavya zeSa nahI raha jAtA balki zrotA kA kartavya raha jAtA hai| isI prakAra bArI bArI Age poche apane andara ke una sarva khaMDoM ko zrotA ke hRdaya paTa taka pahu~cAnA paDegA / java sAre khaMDa zrotA ke hRdaya deza me utara jAye taba zrotA ko kahA jAyegA ki bhAI ! aba ina saba ko yathAsthAna jaDa de, aura phira dekha usa pUre ke pUre padArtha ko eka dama / basa yaha hai usa padArtha kA citraNa jo mere andara par3A hai| ____ uparokta dRSTAtavat yahAM bhI yaha niyama nahI hai ki mai amuka hI aga yA khaDa kI bAta pahile kahU~ aura amuka kI piiche| merI, apanI icchA se mai zrotA ke jIvana yA abhiprAya ko paDha kara usame dikhane vAlI kamiyo kI pUrti ke artha, jisa kisI bhI khaDa yA aMga-ko pahile yA pIche kaha sakatA huuN| isa kathana kA krama merI icchA para hai, niyamita nhiiN| niyamita yaha avazya hai ki mai krama - se, jisa prakAra bhI, pRthaka pRthaka , ve sampUrNa aga, Apake anumAna taka pahuMcA duu| aura ApakA bhI . yaha karttavya avazya hai, ki jaba taka sampUrNa aMga sunakara nirNaya na kara liyA jAye usa samaya taka , dhairya pUrvaka sunate cale jAye, binA isa bAta kI utAvala kiye, ki.mai vaha aMga abhI taka kyo nahI kaha pAyA, jo ., ki pahale se ApakI dhAraNA. me par3A huA hai| kathana krama me yathAsamaya vaha aga bhI avazya kahA jAyagA aisA vizvAsa. rakhie, aura kSobha unpanna na hone diijiye| bajAya mere jJAna kI kamI ko dekhane
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 zavda va jJAna sambandha 30 5. vastu ko khaMDita karake pratipAdana karane kI paddhati ke apane jJAna kI kamI ko dUra karate jAiye , arthAt usa kucha aura bhI, vAle khAte meM merI sArI bAte jamA karate jAiye / aura anta me jAkara usa apane vAlI bAta ko bhI inhI me milAkara una saba ko eka DhAce me jor3a diijiye| yaha prayAsa svaya Apako karanA hogaa| meM to kevala saketa de sakatA huuN| ____ mai bhI alpajJa hU / ho sakatA hai ki mai usa aga kI vAta na vatA pAU~jo ki ApakI dhAraNA me par3A huA hai / ata prArthanA hai ki jisa prakAra meM apanI dhAraNA me paDI sarva vAte Apako batA rahA hU~, unako sunane va samajhane ke pazcAt , Apa apane vAlI bAta bhI mujhako samajhA de, tAki meM bhI apane 'kucha aura bhI' vAle khAte me usakA i dAja kara sakU / parantu vIca me merI bAto kA krama kATa kara use vatAne kA prayatna na kre| pratIkSA kare, sabhavata vaha bAta mere krama me A hI jaaye| ____ isa sarva kathana para se eka siddhAnta nikAla kara nIce likha detA hU~.-'. 1. vaktA ke jJAna me paDA akhaMDa padArtha 2. usa padArtha ko khaDita karanA . 3. pratyeka khaDa ko tadanurUpa vacano ke rUpa meM parivartita karake * zrotA ke kAna taka pahu~cA denA / . . ye tIna bAte to vaktA ke liye hai| aba tIna bAte zrotA ke liye suniye jinakA krama Upara vAle krama se ulaTA hai:-- : - 1 vacanoM ko suna kara unako tadanurUpa bhAvo me parivartita krnaa| 2. una sarva khaDoM ko pRthaka pRthaka hRdaya koSa me dhAraNa karanA / 3 una khaMDoM ko eka DhAMce ke rUpa me jor3akara use akhaDa rUpa me parivartita kara denA aura isa prakAra Apake andara khicA citraNa mere jJAna me par3e prati vimba ke anurUpa ho jaayegaa| jo ki Age jAkara kadAcita pratibimba kA rUpa dhAraNa kara pAye /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ dinAMka 24-9-60 pravacana na 3 T-S = 3 vastu va jJAna sambandha 1. alpajJatA kI bAdhakatA pakSapAta va ekAnta, 2. vastu anekAgI hai, 3. vizleSaNa dvArA parokSa jJAna, 4. parokSa jJAna kA jJAna panA, 5. kucha zabdoM ke lakSaNa / jIvana nAma hai jJAna kA kyoMki mai jJAna ke prakAza ke atirikta 1. alpajJatA kI ~~ 71 aura kucha nahI hU~ / yaha bAhara meM dikhane vAlA rUpa to vAstava me merA nahIM hai / maiM to antara bAdhakatA pakSa- me prakAzamAna caitanya tatva hU~ / isaliye jIvana pAta va ekAnta ke bhAra kA kAraNa vAstava meM jJAna kA bhAra hI hai / jJAna kA bhAra kyA hai ? jJAna kA bhAra hai jJAna meM par3I asvAbhAvika khecAtAnI jise pakSapAta yA ekAMta kahate hai / isa khecAtAnI kA kAraNa kyA hai ? isakA kAraNa hai vartamAna alpajJatA yA jJAna hInatA / kyoMki yaha pakSapAta unhI viSayo ke 1
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 vastu va jJAna sambandha 32 1. alpajJatA kI bAdhakatA pakSapAta va ekAnta sambandha me dekhane ko milatA hai, jinakA Aja taka sparza ho nahI pAyA hai / laukika pratyakSa viSayoM ke sambandha meM kisI ke andara bhI koI pakSapAta dekhane me nahI AtA / una viSayo ke sambandha me me to meM jo kucha bhI, jisa kisI bhI abhiprAya se kahU, to Apa sava kyA eka bAlaka bhI, vaha kucha hI usa hI abhiprAya se kahA gayA samajha letA hai, virodha nahI karatA / unake sambandha me to, me Apake lakSya ko jisa ora bhI khecanA cAhU~ sahaja khicA jAtA hai para adRSTa viSayo ke sambandha meM aisA nahI ho rahA hai / vahA avazya kucha khecAtAnI prArambha ho jAtI hai / jaise ki 'agni' zabda kahane para Apa saba agni ko yathA sthira rUpa meM jAna jAte hai, eka zabda kA saketa hI Apake lakSya ko yathAsthAna pahucA dene ke liye paryApta hai, para 'AtmA' zabda kahane para Apa bajAye AtmA nAma kA padArtha paDhane ke AtmA nAma kA zabda paDhane me, tathA isa sambandhI una bAtoM ko paDhane meM aTaka jAte hai, jo ki Apane Aja taka usake sambandha me paDha kara yA sunakara sIkhI hai / aura kyoki ve adhurI hai isaliye Apa tatsambandhI una bAto ko sunakara to prasanna hote hai jo ki Apa jAnate hai, para koI usake saMbaMdha kI naI bAta yA ApakI dhAraNA se virodhI yA viparIta bAta Apako kSobha utpanna karAye binA nahI rahatI / kAraNa hai ApakI alpajJatA / kyoki yadyapi AtmA nAma padArtha me vaha virodhI bAta bhI paDI hai, para use svIkAre kaise, jabaki Aja taka Apane vaha paDhI hI nahI / vaha to Apako aisI hI pratIta hone lagatI hai mAno yaha bAta ApakI dhAraNA kA nirAkaraNa karane ke liye hI maiM kaha rahA hU~ / yadi kadAcita AtmA padArtha kA bhI agnivata sAkSAtkAra kara liyA hotA to aisA hone na pAtA, aura kyoki yaha pakSapAta jIvana me kucha kSobhasA utpanna karatA hai isaliye yaha jIvana kA bhAra hai ajJAna hai / ise dUra karanA hI prayojanIya hai / pahilI jAnI huI bAta ke atirikta anya bAta jAnane ke niSedha kI jo yaha bhAvanA andara me dekhI jAtI hai, isakA nAma hI jJAna -
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. vastu va jJAna sambandha 33 1. alpajJatA kI bAdhakatA "pakSapAta va ekAnta kI kaThoratA va ekAta --hai| isako dUra karake agni ke jJAnavata jo koI bhI bAta sarala rIti se jaisI hai vaisI svIkAra karane kI bhAvanA kA nAma hI jJAna kI saralatA hai| vahI anekAta hai / so kaise, vaha spaSTa kiyA jaayegaa| agni uSNa, hai yaha to Apa saba svIkAra karate hI haiM, para agni zItala hai yaha kaise svIkAra karege? phira bhI mai jaba aisA samajhAtA hU~-ki dekho ApakA hAtha jala jAye to Apa usakA upacAra kaise karate hai ? agni para seka kara / bhale hI usa samaya kucha jalana sI pratIta ho para Age jAkara usakI jalana bajAya bar3hane ke zAnta ho jAtI hai, aura Apake hAtha me usa sthAna para AvalA par3ane nahI pAtA / basa dAha ko zAnta karane kI yaha zakti-agni me hai, isI ko agni kI zItalatA samajho; jalavata zItala kahane kA abhiprAya nahIM hai / taba Apa saralatA se use svIkAra kara lete ho, kyoki vaha bAta Apa pratyakSa dekha rahe hai / isI prakAra hima me jalAne kI zakti hai jo sardI ke dinoM meM komala komala paudho ko jalate hue dekhakara pratIti me AtI hai / so bhI Apa yathAyogya rUpa me avazya svIkAra kara lete hai| aura isI prakAra pratyeka dRSTa padArtha ke sambandha me do paraspara virodhI bAtoM ko Apa yathAyogya rUpa meM sahaja svIkAra kara lete hai| para AtmA padArtha ke sambandha me paraspara virodhI bAte Apake gale utaranI kaThina par3atI hai| usI ke phala svarUpa Aja baDe bar3e vidvAna bhI paraspara me eka dUsare para AkSepa kara karake unakA virodha karane meM hI apanA samaya va jIvana barbAda kara rahe hai / dainika va sAptAhika patra unake Antarika dvanda kA yuddhakSetra banakara raha gaye haiN| eka kevala upAdAna upAdAna kI raTa lagA rahA hai| aura dUsarA kevala naimittika bhAvoM yA nimitto kI / eka jJAna mAtra kI mahimA kA bakhAna karake kevala jAnane jAnane kI bAta para jora lagA rahA hai, aura dUsarA kevala vratAdi bAhya cAritra rakhane kI bAta para / itanA karane meM bhI koI harja na huA hotA yadi yaha hI bAteM eka dUsare kA niSedha karatI huI pragaTa na huI hotI / parantu yahAM to apane mata
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 vastu va jJAna sambandha 34 1. alpajJatA kI bAdhaka pakSapAta va ekAnta ke poSaNa ke sAtha sAtha anya virodhI mata kA bar3A tIvra va kaTuH niSedha dRSTigata hotA haiN| phala nikalA dveSa va kaTutA / yahI to hai jIvana | kA bhArA prabho! yahA lar3ane kI kyA bAta hai ? yadi zabda kI bajAya vastu ko par3he to donoM bAte vahAM par3I haiN| bhale virodhI sI lagatI hoM para unakA vahA kisI na kisI rUpa me sadbhAva hai avazya / kitanA acchA hotA ki una saba bAtoM kA sahaja svIkAra karake donoM virodhI bAtoM ko apane vaktavya me yathAsthAna avakAza diyA hotA aura isa vartamAna kI niSedha karane kI bAta ko dabA detA / aisA karatA to svayaM tere liye terI vidvattA sArthaka ho gaI hotii| para yaha saba usa samaya taka honA kaThina hai, jaba taka ki AtmA kA sAkSAta na kara liyA jAya, yA jaba taka ki tatsambandhI sarva bAtoM kA citraNa Apake hRdaya paTa para parokSa rUpa se na A jAye / ataH yaha virodha hI batA rahA hai ki jJAna adhUrA hai / bhale hI Apa donoM bAtoM ko zabdoM me svIkAra karate ho parantu una donoM me eka ko adhika kheMca kara batAne ke tathA dUsarI ko dabAne ke prayatna kI bhAvanA, jJAna kI kaThoratA ko darzA rahI hai| jJAna kI saralatA me to aisA nahIM honA cAhiye / kyoMki jaisA kala batAyA gayA thA jJAna kA kAma to jAnanA hai| usake liye koI acchA burA nahI hotA, heya upAdeya nahI hotA, grAhya va tyAjya nahI hotA jaisA ki agni kI uSNatA va zItalatA donoM ho yathAyogya rUpa se jJAna ke liye grAhya hai, vaise hI AtmA kA jJAna zarIrIpanA va bhautika zarIrIpanA, AtmA kA vItarAga bhAva va krodha donoM hI yathAyogya rIti se jJAna ke liye grAhya hai| bhale hI cAritra sambandhI vicAra karane me iname se koI grAhya va koI tyAjya ho jAye, parantu jJAna me to aisA nahIM hotA, kyoki jJAna to darpaNa hai| jo bhI jaisI aura kaisI bhI, tathA jisa rUpa me bhI vastu sAmane par3I hai, vaha hI aura vaise hI tathA usa rUpa me hI usa vastu kA prati-, vimba usame to sahaja par3a jAnA caahiye| yadi Apa use rokane kA prayatna karate hai to isakA artha yaha huA, ki Apa apane jJAna ko
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. vastu va jJAna sambandha 1. alpajJatA kI bAdhaka pakSapAta va ekAnta +1 sahaja darpaNa rUpa se dekhane kA prayAsa nahI karate, balki ise bleka borDa ke rUpa me prayoga kara rahe hai, jisa para Apa jisa bAta kA cAheM citraNa kare aura jisa bAta kA cAhe na kare, jise cAhe banA le jise cAheM miTA deN| yaha to kRtrima hai / svAbhAvika jJAna kI svacchatA meM to aisA honA asambhava hai / ataH vahAM virodha va khecAtAnI ko avakAza nahI / vahA svIkAra paDA hai / basa yahI hai jJAna kI saralatAM / , 1 yaha yAda rakhanA- ki yaha sArA lambA prakaraNa kevala eka jJAna mAtra ko dRSTi me rakhakara kahA jA rahA hai, cAritra ko nahI / isaliye isa prakaraNa me yathAyogya, rIti se svIkRti ko hI avakAza hai, niSedha ko nahIM, isakA yaha bhI tAtparya nahI ki anahonI be sira paira kI bAta ko svIkAra karane ko kahA jA rahA ho, kyoki jisake hRdaya me pakSapAta nahI aura jisane jJAna ko sarala banA kara kahanA prArambha kiyA ho, aisA koI bhI vyakti be sira paira kI vAta bhalA kahane hI kyoM lagA / hA zAstrArtha va virodhI saMbhASaNoM tathA vAda vivAda ke kutarkoM me avazya aisA honA sabhava hai / para yahAM to vaisA vAtAvaraNa nahI hai aura na hI hone denA cAhiye, yahAM eka prazna ho sakanA saMbhava hai ki Agama me to jJAna ko heyopAdeya ke nirNaya karane vAlA batAyA gayA hai, aura yahA usako heyopAdeya ke viveka rahita batAyA jA rahA hai / so ThIka hai bhAI tU bhI ThIka hI kahatA hai | Agama kI bAta satya hai aura yahA vAlI bAta bhI satya hai, yahI to buddhi kA abhyAsa karanA abhISTa hai / isa prakAra kI virodhI bAte sarvatra kathana krama meM AyeMgI / usakA yathAyogya artha samajhane kA abhyAsa kara, niSedha va virodha utpanna karane kA nahI / dekha mai samajhAtA hU~ / AtmA to jJAnasvarUpa hai, isakA cAritra bhI jJAnasvarUpa hai aura zraddhA bhI jJAnasvarUpa hai / jJAna ke atirikta cAritra aura zraddhA koI bhinna vastu nahIM hai, saba eka-meka hai | cetana 1
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 vastu va jJAna sambandha 36 2. vastu anekAMgI hai ke saba guNa cetana hai / jJAna kA hI nAma usa samaya cAritra ho jAtA hai javaki isame heya ko tyAga kara upAdeya mAtra ko grahaNa karane kA prayatna va jhukAva jAgRta ho gayA ho| isI prakAra jJAna kA hI nAma zraddhA va ruci ho jAtA hai jaba-ki isame "tU aisA hI kisI prakAra kara, yahI jIvana kA sAra hai, aura saba to nirarthaka hai. / are tU jAnane ke pazcAt bhI kyo isako prApta karane kA udyama nahIM karatAH ityAdi isa prakAra ke bhAva jAgrata hote hue pratibimbita se ho gaye hoN| aura jJAna kA nAma hI jJAna hai, jaba ki yaha sahaja darpaNavat saba kucha jo bhI sAmane Aye usI ko nigala kara apane andara dharane ke liye tatpara ho rahA hai, cAhe vaha viSTA hoM yA amRta / batA donoM bAto me aba virodhaM kahA rahA / isI prakAra sarvatra buddhi kA prayoga karake yathAyogya rIti se artha lagAne kA abhyAsa karanA cAhiye, tabhI Agama kI gahanatA ko sparza kara sakegA anyathA nhiiN| isI kA nAma hai syAdvAda yA do virodhIvata dIkhane vAlI bAtoM kA samanvayaM yA anekAnta / / ... 1577 bhAI vastu me eka do dasa-pAca hI nahI aneko arthAt anantoM .: bhAva par3e hai| usameM se aneko bAte paraspara 2. vastu ane virodhI bhI hai| yadyapi sAdhAraNataH vicArane para - kAGgI hai yaha bAta gale utaratI nahI ki do virodhI bAteM - eka hI sthAna para yA eka hI vastu me raha sakatI hoM, para vAstava meM hai-aisA hii| vastu paDhe to patA cala jAye jaise kI pUrva kathita dRSTAta me batAyA jA cukA hai ki agni meM uSNatA va gItalatA, hima me zItalatA va "dAhakatA, donoM yathAyogya rUpa se eka sthAna para par3e hai| eka hI sthAna para rahate hue bhI uname koI jhagaDA hone nahIM pAtA, kyoMki vaha aise virodhI nahI hai| jaise ki Apa samajha rahe hai| vaha virodha vicAraNA dvArA hI pakar3A jAne yogya hai, spaSTa dIkhane yogya nhii| jisa prakAra kI sparzanendriya-sabaMdhI
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. vastu va jJAna sambandha 2. vastu anekAgI hai uSNatva vahAM hai usI prakAra' kI zItalatva yadi maiM kahU~ to avazya hI virodha ThIka hogA, para upNatva kisI aura prakAra kI aura zItalatva kisI aura prakAra kahU~ to virodha kA kAma nahI, jaisA ki pahile Apa svIkAra kara cuke hai| basa isI prakAra sarvatra samajhanA / pratyeka vastu me paraspara virodhI aMga vAsa karate hai, para ve virodhI aga zabdoM meM hI virodhIvat bhAsate hai, vastu me nahI / kyoM ki vahAM ve virodha eka hI prakAra ke nahIM hai balki bhinna prakAra ke hai| eka hI vastu eka roga kI auSadhi hone se amRta kahI jA sakatI hai, aura kisI anya roga ke liye hAnikAraka hone se viSa kahI jA sakatI hai / isI prakAra sarvatra' yathAyogya rIti se jAnanA yogya hai, buddhi ke prayoga kI AvazyakatA hai, tarka kI nahI kyoMki vastu kA svabhAva tarka se dUra hai| use to jaisA hai vaisA paDhane kA sahaja prayatna honA cAhiye usI me jJAna kI sArthakatA hai / vastu me aneka aMga dekhane ko milate hai / kucha to aise hai jo sadA vidyamAna rahate hai, jaise bhale hI Ama kaccA ho ki pakkA yA saDA huA, usame koI na koI raga koI na koI gadha koI na koI svAda avazyameva rahatA hI hai / arthAt koI na koI sAmAnya netra indriya kA viSaya, koI na koI sAmAnya nAsikA indriya kA viSaya, koI na koI sAmAnya rasanA indriya kA viSaya rahatA hI hai / vastu ke isa trikAlI aga ko to guNa zabda dvArA sUcita kiyA jAtA hai / pratyeka guNa ke antargata bhI aneko aga dekhane me Ate hai jo kAla krama se barAbara badalate rahate hai| jaise ki kaccI avasthA me Ama kA svAda khaTTA thA, pakI avasthA me mIThA aura sar3I avasthA me kucha aura sA hI ho jAtA hai / yadyapi tIno hI avasthAo me sAmAnya jivhA indriya kA viSayabhUta rasa nAma kA guNa vahA hai, para pratyeka avasthA me vaha bhinna-bhinna rUpa se pratIti' meM AtA hai| rasa guNa ke parivartanazIla - ina khaTTe mIThe Adi ago kA nAma paryAya hai| guNoM
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. vastu va jJAna sambandha . 2. vastu anekAgI hai ke pRthaka kara lene para vastu kucha nahI rahatI 'jaise ki raMga, gaMdha va svAda nikAla lene para Ama tAsa kA koI padArtha nahIM rahatA, yA uSNatA prakAzatva Adi bhAva nikAla lene para agni nAma kA koI padArtha nahIM rhtaa| isaliye aneka guNo kA samudrAya rUpa hI, vastu siddha hotI hai| isI prakAra- paryAyoM ke pRthaka kara lene para guNa kucha nahI rahatA / jaise ki khaTTA, mIThA, caraparA Adi sarva bhAva nikAla lene para jilhA kA sAmAnya viSaya yA rasa nAma kA guNa kise kahege / ' isaliye paryAyoM ke samUha ko guNa kaha sakate hai| aneka paryAyo ke kramavartI (Age pIche pratIti meM Ane vAle) samudAya kA nAma eka guNa hai / aura aneka guNo ke akramavartI (eka hI samaya pratIti me Ane vAle rUpa, rasa, gadha, varNa) vata samudAya kA nAma vastu hai / ataH vastu aneka guNoM va paryAyo ke samudAya ke atirikta aura kucha nhii| . ina guNo va paryAyoM ke kAraNa vastu meM anekoM virodhI bAte bhI dekhane me AtI hai| jaise ki eka kuttA badala kara manuSya bana gayA / kutte kI avasthA me to usakI kalpanAye yA saMkalpa vikalpa kutte kI jAti ke hI the manuSya kI jAti ke nhiiN| vahAM to vaha kisI ko kATane yA bho bhoM karane kA yA duma hilAne kA vikalpa karatA thA / para manuSya hone para usa prakAra ke vikalpa nahIM karatA, yahAM dhana kamAne kA vikalpa karatA hai jo kutte ke rUpa me nahI karatA thaa| isa prakAra jJAna ke antargata hone vAlI kalpanAye badala gaI hai| para phira bhI. kutte aura manuSya kI una saba kalpanAo me ota-prota jJAna kA samAnajAtIyapanA jyo kA tyoM hai| isI prakAra pahile to AkAra caupAyA thA aura aba do pAyA hai, para AkAra sAmAnyapane kI jAti jyo kI tyo rahI, vaha to badalakara jJAna jAti rUpa ho nahI gii| isa prakAra sarva guNa hI mAnoM, badala gaye; aura ina jJAna va AkAra Adi sarvaguNo kI samudAyabhUta, vaha vastu bhI badala kara kutte se manuSya
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. vastu va jJAna sambandha , 3 3. vizleSaNa dvArA parAkSa jJAna bana baiThI, para badala jAne para bhI jIva sAmAnya kI jAtIyatA to jyoM kI tyo hI rahI, vaha to badalakara jar3a rUpa huI nahIM isa prakAra sarva guNoM va akhaMDa vastu meM parivartana A jAne para bhI guNoM va vastu kI usa usa jAti, kA jyoM kA tyoM bane - rahanA to guNa va vastu kI nityatA hai, aura una una kI avasthAoM kA badalate rahanA una hI guNoM va. vastu kI anityatA hai / isa prakAra eka hI vastu nityarUpa se bhI dekhI jA sakatI hai| aura anityarUpa se bhI 1 samAna jAtIyapane kI apekSA nitya rUpa se, aura avasthA me pheraphAra ho jAne kI apekSA anitya rUpa se / vastu ke isa anekAMgIpane ko hI anekAnta kahate hai / kyoki jaise ki pahile batAyA jA cukA hai, eka hI zabda bhinna-bhinna sthaloM pr| bhinna-bhinna arthoM meM prayukta huA karatA hai| isakA kAraNa hai yaha ki kathanIya bhAva to adhika haiM aura zabda thor3e / isaliye jaba taka eka hI zabda ko anekoM bhAvoM kA vAcaka bhinna-bhinna sthalo para na banAyA jAya, vyavahAra nahIM cala sktaa| yahA 'anta' zabda kA artha 'samApti' nahIM hai balki vastu ke aMga yA vastu ke dharma yA vastu ke svabhAva (guNa-paryAyAdi) hai| ataH vastu ko anekAnta, anekAga, aneka dharmAtmaka, aneka svabhAvI, aneka guNAtmaka, guNa piMDa Adi nAmo se pukArA jAtA hai / zabda kA artha eka bAra nirNaya ho jAne para Age-Age isa prakaraNa me vaha zabda usI artha meM prayukta huA samajhanA / zabda sabaMdhI zakA na karanA kyoMki zabdo kA pakSa nahI hai / Apa jo bhI cAhe nAma rakha sakate hai, usa usa-bhAva ko darzAne ke liye| jaisA ki kala batAyA gayA thA, vastu ko par3hane yA par3hAne kA krama vastu ko khaMDita karake hI honA sambhava 3 vizleSaNa hai / yahA vastu ko khaMDita karane se tAtparya kulhAr3I lekara use cIranA nahIM hai| balki jJAna me hI dvArA / parokSa jJAna usakA vizleSaNa karanA hai, usakA analysis 1 ' karanA hai| vastu ko paDhane kA yahI vaijJAnika DhaMga
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 vastu va jJAna sambandha 40 3 vizleSaNa dvArA parokSa jJAna hai| isI ke dvArA Aja kA vijJAna bahuta-sI kRtrima vastueM banAne me saphala ho sakA hai| ve vastueM bilkula prAkRtika jaisI hI hotI hai / inhe sinthaiTika ( Synthetic ) padArtha kahate haiN| Aja to aise padArtho kA bahuta prayoga ho rahA hai| banAvaTI sugadhiyeM jinhe esainsa ( Essence ) kahate haiM isI vizleSaNa kI upaja hai / yadyapi prAkRtika padArthoM meM se nikAlI nahI jAtI para prAkRtika jaisI hI hotI hai jaise ki gulAba kI sugadha ('Assense ) gulAba me se nikAlI nahIM jAtI / aisA karane se vaha bahuta mahagI pdd'egii| vaha to kucha bekAra-sI vastuoM, ghAsa, phUsa Adi me se nikAlI jAtI hai / upAya usI vizleSaNa se nikalA hai / gulAba kA vizleSaNa karake usame par3e kucha mUla tatva ( Elements ) khoja nikaale| yadyapi ina mUla tatvo kA mizrita rUpa me eka sthAna para milanA to gulAba me hI sabhava hai, para pRthaka-pRthaka rUpa me yaha tatva kinhI anya padArtho me bhI arthAt ghAsa va kinhI jhAr3iyoM kI jar3oM me bhI pAye jAte hai / unako vahA-vahAM se vijJAna ne khoja nikAlA / pRyaka-pRthak vaha-vaha tatva vahA-vahAM se nikAlakara-pRthaka-pRthaka zIziyo me bhara liye gaye / aba inako yathAyogya hInAdhika mAtrA me paraspara milAne se gulAba kI, khasa khasa kI, kele kI ityAdi aneko sugandhiyoM kI upalabdhi honI saMbhava hai, jo bilkula prAkRtikavata hI hotI hai / antara kevala itanA hai, ki prAkRtika una padArthoM me to ve tatva prakRti ne sammizraNa kiye haiM, para yahAM vahI prakyiA mAnava dvArA kI gaI hai, aura isIliye use banAvaTI (Synthetic) kahate hai / pRthaka-pRthaka una tatvoM me koI bhI gaMdha pratIti me nahI AtI para mizrita ho jAne para svataH gulAba Adi kI gaMdha pragaTa ho jAtI hai / ise hI vastu kA vizleSaNa karanA kahate hai.| jJAna me advitIya zakti hai / yaha kisI vastu ko binA chinna-bhinna kiye bhI usake Tukar3e kara sakatA hai, arthAt usakA vizleSaNa, kara sakatA hai| jaise ki DAkTara loga batAyA karate hai, ki saMtare me itane aMza to pauSTika
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. vastu va jJAna sambandha 3 vizleSaNa - dvArA parokSa jJAna viTemina par3e haiM jo svAsthya ko lAbhadAyaka hai, itane aMza - isame tejAba yA. ( Acid ) hai jo pAcaka hai, itane aMza `isame anya anya -tatva bhI hai, jo saMbhavata: svAsthya ko hAnikArakaM par3e / tAjI 1 41 , avasthA me isake guNa- uparokta prakAra dRSTa hote hai / para yadi yahI sar3a jAye to vahI guNa kucha badala jAte hai / uname mAdaka zakti pragaTa ho jAtI hai / kaccI hAlata meM vahI guNa kisI aura rUpa se upayukta hote haiN| isI prakAra agni kA bhI vizleSaNa kiyA jAtA hai / vaha uSNa hotI hai, dAhaka hotI hai aura pAcaka hotI hai, vaha prakAzaka hotI hai, UrdhvagAmI hotI hai| IMdhana me rahane para usame vaha UrdhvagAmI va prakAzapanA spaSTa dikhAI detA hai, para Aro (goye) meM rahane para vaha dRSTa nahI ho pAtA, rAkha mida bI hAlata me usakI uSNatva Adi zaktiye bhI dRSTa nahI ho pAtI, tathA anekoM anya rItiyoM se isakA vizleSaNa karake ise khaMDita kiyA jA sakatA hai, yadyapi aisA karane se agni khaMDita nahI hotI 1=-= +91 TE POSIT F S prazna hotA hai ki vastu kA isa prakAra vizleSaNa karane se bhale ko hI DAkTaroM ko - yA vaijJAnikoM ko apanI khoja meM sahAyatA milatI ho, para hamAre liye yahA aisA karane se kyA lAbha, yahAM to jJAna kI bAta calatI hai / vastu dekhI yA batAI aura jAna lI, adhika TaTe me paDane kI kyA AvazyakatA / ThIka hai bhAI vizleSaNa karane kI koI AvazyakatA nahI huI hotI yadi sArI vastuye- tumhe pratyakSa ho sakI hotI / adRSTa - vastu ko dRSTavat tere jJAna paTa para citrita karane ke liye vastu kA vizleSaNa karanA atyanta upayogI hai / binA vizleSaNa kie vastu ko vAcya nahI banAyA jA sakatA / jo vastueM Apane sAkSAt dekhI huI haiM unake saMbaMdha meM to kevala eka zabda kA saMketa hI paryApta ho jAtA hai, Apake lakSya ko usa ora khecane meM / parantu jisa padArtha kA T -
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. vastu va jJAna sambandha 42 4. parokSa jJAna kA jJAnapanA sAkSAt nahI ho pAyA usake liye bhI kyA eka hI zabda kahanA paryApta ho sakegA ? jaise agni to ApakI jAnI dekhI vastu hai, ataH isako ! batAne ke liye to 'agni' yaha eka zabda hI paryApta hai, parantu jaisA ki pahale batAyA jA cukA hai usa amerikA ke phala ke saMbaMdha meM bhI yadi mai eka zabda kA saMketa Apako dUM to kyA paryApta hogA ? bhale hI usake liye paryApta ho jAe jisane ki use dekhA aura cakhA hai, para Apake liye to aisA na ho skegaa| to Apako usakA paricaya kaise karAye, jabaki vaha phala mere pAsa nahI / vizleSaNa ke atirikta aura mArga hI kyA hai? vizleSaNa dvArA use khaDita karake aneko aMgoM meM vibhAjita kiyA gayA / bar3ApanA va choTApanA, kaTorapanA va naramapanA, raMga va rUpa, sugandha va durgandha, svAda, bIja, zakala sUrata, svAsthya ko lAbhadAyaka hAnikAraka ityAdi / ina tathA anya bhI anekoM ago meM vibhAjita karake eka-eka aMga sabaMdhI vaha dRSTAta sAmane lAye gaye jo Apake jAne dekhe hai, tathA jo lagabhaga una una aMgo kA kucha pratinidhitva kara sakate hai / una-una dRSTAto para se pRthaka-pRthaka una una aMgoM ko Apake jJAna meM utArA gyaa| phira Apako ina saba aMgoM ko jJAna meM hI ekatrita karane ke liye kahA gayA / basa usa phala kA dhudhalA sA AkAra yA rUpa rekhA Apake hRdaya paTa para akita ho gaI, jo yadyapi atyanta spaSTa to nahI para itanI spaSTa avazya hai, ki vaha phala kadAcita jIvana meM dekhane kA avasara mile to turanta use pahicAna jAo ki yahI vaha phala hai / 1 4. parokSa jJAna isa para se jAnA jA sakatA hai ki Apake jJAna paMTa para khicI yaha rUpa rekhAye usa phala ke anurUpa hI hai / yadi aisA na huA hotA arthAt yaha kisI anya padArtha saMtare Adi kA jJAnapanA ke anurUpa huI hotI to, Apa kabhI bhI usa phala ko pahicAna na sake hote / yadyapi ApakA yaha jJAna usa - phala ke pratibimbarUpa nahIM hai para citraNarUpa avazya hai / pratibimba aura citraNa me yadyapi vizadatA va spaSTatA kI apekSA mahAna antara
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. vastU va jJAna sambandha 13 4. parokSa jJAna kA jJAnapana hai para AkAra sAmAnya kI apekSA koI antara nahI isaliye donoM hI sacce hai / yahA jJAna do prakAra kA siddha ho gayA-eka pratibimbarUpa aura eka citraNarUpa / pratibimbarUpa to padArtha ke pratyakSadvArA hI honA saMbhava hai, isIliye use pratyakSa jJAna kahate hai / parantu kyoMki uparokta prakAra citrita jJAna zabdoM Adi ke AdhAra para se, anya padArtha ko samajhAne ke anumAna ke AdhAra para utpanna huA hai, isaliye ise parokSa jJAna kahate haiN| vastu kA vizleSaNa karake batAye va jAne binA parokSa jJAna honA asambhava hai| kyoMki jo padArtha guruoM ko Agama me batAnA abhISTa hai vaha pratyakSa nahI hai, ataH vizleSaNa karake vacanoM dvArA hI batAne vAle mArga kA Azraya lenA pdd'aa| yadi pratyakSa dikhAyA jA sakA hotA to isa mArga ko apanAne kI koI AvazyakatA na thii| isaliye Agama jJAna ko parokSa jJAna kahA jAtA hai / pratyakSa va parokSa jJAna me mahAn atara hai / pratyakSa jJAna me svAbhAvika grahaNa hotA hai aura parokSa jJAna meM kRtrima / svAbhAvika grahaNa me galatI honI asambhava hai para kRtrima grahaNa me usakI bahuta sambhAvanA hai| isaliye parokSa jJAna ke sabadha me bahuta sAvadhAnI bartane kI AvazyakatA hai / kadAcita aisA ho jAyA karatA hai ki vastu kA parokSa jJAna bhI ho nahI pAtA aura vyakti mithyA abhimAna kara baiThatA hai ki mujhe vaha jJAna hai / dUsare ke liye to nahI, para apane liye avazya vaha ahakAra ghAtaka ho jAtA hai / isaliye svahitArtha isa parokSa jJAna ke sabadha me kucha aura bAte bhI vicAraNIya va dhAraNIya hai / sarva pramukha bAta isake sabadha me yaha hai, ki jJAna cAhe pratyakSa ho yA parokSa, usI samaya jJAna nAma pA sakatA hai jaba ki vaha vastu kI kicita anurUpatA ko prApta ho cukA ho / so ina donoM jJAnoM meM
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 vastu va jJAna sambandha 44 4. parokSa jJAna kA jJAnapanA pratyakSa jJAna to sahaja hI vastu ke anurUpa ho jAtA hai, kyoMki vaha to vastu kA pratibimba hI hai, aura pratibimba sarvathA anurUpa hotA hI hai| para parokSa jJAna me vastu ke anurUpa hone meM kucha bAdhAye hai, vahI ya jAnanI abhISTa hai| ___ bhale hI vizleSaNa dvArA apane prayojana kI siddhi ke artha vastu ko khaDita kara liyA gayA ho para vAstava me vastu khaDita nahI hai / jaise ki yadi uSNatA ko pRthaka nikAla liyA jAya to na to uSNatA nAma kI koI vastu raha pAyegI aura na agni hI apanA satva surakSita rakha skegii| guNa va paryApa dravya ke aMga haiM', inako dravya se pRthak nahI kiyA jA sktaa| vastu sarva aMgoM kA samudAyarUpa hI hai| aura isaliye tadanusAra jJAna bhI una aMgoM kA samudAyarUpa hI honA caahiye| jaise vastu una sabakA akhaMDa eka pinDa hai, usI prakAra jJAna meM grahaNa kiye gaye sarva pRthaka pRthak bhAvoM yA agoM kA eka pinDarUpa akhaMDa jJAna hue binA kevala una ago kA pRthaka pRthaka jJAna, jJAna nAma pA nahIM sktaa| kyoMki usa prakAra kI pRthaka pRthaka koI vastu loka meM jaba hai hI nahI to usa jJAna ko kisake anurUpa kahoge / vAstava me aisA pRthaka pRthaka agoM ke jJAna kA AdhAra kevala zabda hai, vastu nhii| isa prakAra ke khaDita yA zAbdika jJAna ko parokSa jJAna nahIM kahate, vaha to vAstava me mithyA jJAna hai, ajJAna hai, andhakAra me likhe kucha zabda mAtra hai| aisA jJAna jIvana me saralatA na lA sakegA, aura vastu rahasya se sarvathA zUnya yaha jJAna kevala ahakAra va abhimAna kA poSaNa karatA huA isameM vahI pakSapAta kA viSa ghola degaa| ata. bhAI ! yadi parokSa jJAna hI karanA hai to kucha apanI buddhi para jora DAla kara use eka advaita va akhaMDa rUpa dene kA prayatna kre| isa parokSa jJAna ke mArga me yaha sarvathA pramukha bAta hai, isake abhAva meM saba kucha khara, viSANavat hai| isI bAta kA spaSTIkaraNa kala kiyA jaayegaa| Az2a ke prakaraNa meM kucha- zabdoM ke lakSaNa karane me Aye unako
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAna sambandha 45 5. kucha zabdo ke lakSaNa ko yahA doharA denA yogya hai tAki vaha smRti se utarane ke lakSNa na paaye| - 1. apanI 'dhAraNA ke anukUla hI bAta ko sunane va kahane kI, tathA usase viparIta anya bAta ko sunane va kahane kA niSedha karane kI bhAvanA se nikalane vAlI jJAna kI khecA tAnI kA nAma, ekAnta yA pakSapAta hai| 2. aneka dharmAtmaka vastu ke aMgabhUta guNoM va paryAyoM ke eka akhaMDa samudAyarUpa vastu ko, anekAnta yA anekavarmAtmaka kahate hai| 3. anekAnta vastu ke anurUpa hI aneka agoM ke eka akhaMDa jJAna ke citraNa ko, anekAnta jJAna kahate hai| 4. anekAnta ke AdhAra para vastu kA vizleSaNa karake usake aMgoM ko pRthaka pRthaka kathana karane kI paddhati ko anekAnta vAda yA syAdvAda kahate hai| 5. dRSTa vastu kA sAkSAtkAra hone para jo pratibimba rUpa se jJAna me usa anekAnta vastu kA akhaMDa grahaNa hotA hai, use pratyakSa jJAna kahate hai| vaktA apane jJAna ke AdhAra para jo dRSTAtoM Adi ke dvArA nirUpaNa karake, zrotA ke jJAna paTa para usa anekAnta vastu kA eka akhaMDa citraNa banA pAtA hai, usakA nAma parokSa jJAna hai| 7. anekAnta vastu ke pRthak pRthak agoM kA kevala zAbdika grahaNa ajJAna yA mithyA jJAna hai (parokSa jJAna nahI) 8. anekAnta vastu ke sarva agoM kA vastu ke anurUpa eka akhaMDa citraNa hI jJAna nAma pAtA hai / ___ 9. vastu ke trikAlI aMgoM kA nAma guNa hai /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. vastu va jJAna sambandha pratyeka 10. hai | 5. kucha zabdo ke lakSaNa guNa ke kSaNavartI parivartanazIla aMgoM kA nAma paryAya 1 46 11. aneka paryAyoM kA samUha guNa hai aura aneka guNoM kA samUha vastu hai /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANa va naya -- dinAka 25-6,60 pravacana na.4 - 1. abhyAsa karane kI preraNA, 2. akhar3ita jJAna kA artha / jIvana kI malinatA jJAna kI malinatA se hai aura jJAna kI malinatA khecAtAnI yA ekAnta rUpa hai / anekAnta bhyAsa rUpa gurudeva kI zaraNa me Akara, inakI saralatA ko karane kI preraNA par3ha kara, jIvana ke isa maila ko yadi dhone kA prayAsa karUM to kyA saMbhava na ho sakegA?' avazya ho skegaa| abhyAsa meM bar3I zakti hai| zarIra kA maila chur3Ane ko sAbuna kA prayoga hotA hai aura jJAna kA maila char3Ane ko abhyAsa kA / isake atirikta anya mArga nhiiN| sAmane AI huI koI bhI bAta kisa prakAra yathA sthAna phiTa biThAI jAya, yaha kArya abhyasta vyakti hI kara sakatA hai, sarva sAdhAraNa jana nahIM aura isIliye use jJAnI kahA jAtA hai| hara vyakti jJAnI ho sakatA hai, zakti usake pAsa hai, yadi prayoga kare to|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. pramANa va naya 48 1. abhyAsa karane kI preraNA gurudeva Apako ajJAnI yA mithyA dRSTi kaha rahe hai- isaliye nahI ki Apako cir3hAnA abhISTa hai balki isaliye ki bhUla darzAkara Apako jJAnI banAnA abhISTa hai / bhUla svIkAra kiye binA bhUla dUra hotI nahI / yadi yaha zabda sunakara cir3ha sI utpanna hotI hai to bhAI ! le hama saba tujhako Aja se jJAnI va samyagdRSTi kahane lagege / hamArA kyA jAyegA, bigar3egA to terA hI / terA hI ahaMkAra puSTa ho jAyegA, jisake kAraNa tU apanA vaha maila dhone kA prayAsa na karegA / jaisA ki Aja taka karatA AyA hai / zAbdika jJAna ke abhimAna ke AdhAra para tU apane ko jJAnI mAnatA huA dUsare ko hI samajhAne kA prayatna karatA rahegA, para svayaM samajhane kA prayatna na kara sakegA / batA kyA lAbha hogA ? bhAI ? isa jhUThe ahaMkAra se to sabhava hai hI nahIM, dhairya chor3a baiThane se bhI mana zodhana saMbhava nahI hai / dhairya pUrvaka bAlakvata calanA sIkhane me dattacitta hokara prayAsa va abhyAsa kareM / 1 I e Aja kA buddhipUrvaka prAraMbha kiyA gayA abhyAsa eka dina abhyasta ho jAne para abuddhipUrvaka kI koTi ko praveza kara jaaegaa| bilkula usa prakAra jisa prakAra ki bAlaka calanA sIkhate hue pahile to eka eka paga soca vicAra kara uThAtA va rakhatA hai, giratA bhI hai, para abhyasta ho jAne para vaha binA vicAra kiye daur3ane lagatA hai, aura giratA bhI " - nahI hai, pratyeka paga Apa hI Apa ThIka uThane lagatA hai / usI prakAra yadi Aja se buddhipUrvaka Agama vAkya kA artha ThIka baiThAne kA abhyAsa prAraMbha karegA to hara bAta para vicAra karanA par3egA, kahI kahI bhUlegA bhI, para abhyasta ho jAne para sahaja hI pratyeka bAta kA artha tU ThIka baiThAne meM samartha ho jAegA !- taba vizeSa vicAra karane kI bhI AvazyaktA na par3egI 1 " F " STRE T' basa jaba taka vaha abhyAsa hotA nahI taba taka hI tU ajJAnI- kahA jA rahA hai, abhyAsa ho jAne ke pazcAt jJAnI bana jAvegA - ! ataH
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 2. akhaMDita va khaDita jJAna kA artha vartamAna ke abhimAna ko dUra karake apane jIvana kI kamI ko dekha, zAbdika jJAna para saMtoSa mata kara, isakA koI mUlya nahIM / bhale hI terI dhAraNA itanI prabala ho ki sArA Agama tujhe yAda ho, para usa sAre Agama jJAna kA mUlya eka kauDI bhI nahI hai / so hI bAta Aja darzAI jAyegI, jarA dhyAnapUrvaka suna / dherya va zAMti se vicAra, cir3hane kA prasaMga mata Ane de, tere apane kalyANa ke liye hI saba kucha batAyA jA rahA hai / nija kalyANa ko dRSTi meM rakha kara, sune to avazya jAnI ho jAyegA / parantu yadi pUrvavat aba bhI usI zAbdika jJAna para itarAtA rahA to bhAI ! marjI hai terI / karegA to vahI jo tujhe acchA lagatA hai, maiM to kevala saMketa de sakatA hU~ / kucha dRSTAta batAkara tere andara me usa abhyAsa karane kA upAya jAgRta karane kA koI mArga tujhe darzA sakatA hU, para apanA abhyAsa tujhe de nahI sakatA / ataH prabho ! A, tujhe vaha abhyAsa karane kA krama darzAye / use hI anekAta - vAda yA nayavAda ke nAma se pukArA jAtA hai / pramANa va naya ka kala ke prakaraNa me khaDita va akhaMDita jJAna ke prati saMketa diyA gayA thA jo aba taka kevala zAbdika rUpa dhAraNa kie baiThA hai, spaSTa nahI ho pAyA hai / ataH prazna hai ki jJAna ke akhaDitapane se kyA tAtparya ? usI ko Aja eka dRSTAMta dvArA spaSTa karatA hU~ / suno / 2. akhaMDita va khar3ita jJAna kA artha kala do bAte batAI thI ki eka jJAna hotA hai pratibimba rUpa aura eka hotA hai citraNarUpa / donoM hI satya ho sakate hai yadi ve jJeya vastu ke anurUpa hoN| ina donoM meM pratibimba to niyama se anurUpa hI hotA hai vaha to jhUThA yA mithyA ho hI nahI sakatA, para citrita jJAna mithyA va samyak dono prakAra kA ho sakatA hai kyoki yaha pratyakSa nahI parokSa hai, dRSTa viSaya sabadhI nahI adRSTa viSaya sabadhI hai| isakA AdhAra vastu nahI zabda hai jo vaktA ke mukha se nikalakara Apake karNa
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. pramANa va naya 50 2. akhaDita va khaDita jJAna kA artha pradezo taka pahuca rahe hai, yA jo Apa Agama me paDha kara netra dvArA grahaNa kara rahe haiM / vaktA ke to zabda satya hai kyoMki ve to usa antaraMga me paDe citraNa ko khaDita karake nikala rahe hai, para Apa me vahI zabda ! satyatA kA rUpa usa samaya taka dhAraNa nahI kara sakate, jaba taka ki Apake hRdaya paTa para bhI ina zabdo ke bhAvo ko ekatrita karake, vahIM citraNa akita na ho jaae| dRSTAMta rUpa se TelIvijana saiTa (Television Set) le liijie| eka citra Aja eka sthAna se ve tAra ke tAra (Wire less) dvArA dUsare sthAna para bheja diyA jAtA hai / amerikA meM bolane vAle vaktA ke vacana sunane ke sAtha sAtha Aja Apa unakA citra bhI apane ghara vaiThe hue hI apane TelIvijana saiTa kI skrIna para dekha sakate ho| kisa prakAra citra vahA se yahAM AnA saMbhava ho sakA? yaha bAta to Apa jAnate hai, ki yaha kArya bijalI ke mAdhyama dvArA kiyA jAtA hai| para vijalI to dhArA rUpa hai, eka samaya meM sArI kI sArI pragaTa ho sake aisI nahI hai, vaha to bahane vAlI hai, para citra to dhArA rUpa nahIM hai, vaha to sArA kA sArA eka dama hI dekhA jAtA hai / vacana to dhArA rUpa hote hai, eka ke pIche eka Ate hai, para citra to isa prakAra nahIM hotA ki usakA eka aMga arthAt sira pahale dikhAI de, nAka usake pIche pAva anta me / vaha to sArA kA sArA eka hI samaya dRSTa hotA hai| ata. vacano ko vijalI kI dhArA rUpa se parivartita kiyA jAnA bhale sabhava ho sake, para citra ko dhArA banAnA kaise saMbhava hai, aura usako dhArA banAye binA bijalI rUpa se parivartana kaise sabhava hai / so bhAI ! ThIka hai, citra vAstava meM svayaM dhArA rUpa nahI hai arthAt Age pIche dekhA jAne yogya bhI nahI, vaha to akrama rUpa se eka dama hI dekhA jAtA hai, para vijJAna ne use dhArA kA rUpa de diyA hai| TelIvijana ke siddhAMta me jo prakriyA calatI hai vahI yahAM jJAna paTa para calanI cAhiye / TelIvijana meM pahale kaimare meM grahaNa kiye gaye
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. pramANa va naya 51 2 akhaDita va khaDita jJAna kA artha akhaDita citra ko khaDita karake dhArA kA rUpa diyA jAtA hai / phira bijalI ke rUpa meM parivartita kiyA jAtA hai, aura vaha bijalI kI dhArA ApakI tarapha pheka dI jAtI hai / sTezana kA kAma samApta ho gayA Apake ghara para rakhA TelIvijana saiTa usa bijalI kI dhArA ko grahaNa karatA hai / dhArArUpa bijalI ko citra meM parivartita karatA hai, aura phira sakrIna para usa dhArA ko eka akhaDita rUpa dekara eka akrama vAstavika citra banA detA hai, jo bilkula usa mUla citra ke anurUpa hotA hai, jisake AdhAra para ki vaha bijalI kI dhArA banAI gaI thI / yadi usake anurUpa na ho to isa citra ko saccA nahI kahA jA sakatA / bhautika 'vijJAna me to kabhI bhI aisI bhUla nahI ho pAtI ki dhArA para se banAyA gayA vaha citra mUla 'citra ke anurUpa na ho sake, para cetna vijJAna me bhUla ho jAtI hai kyoMki yahAM buddhi kA prayoga hai / yahA jJAna ke sAtha sAtha vyakti kI apanI rUci va vizvAsa bhI kAma kara rahe hai / prazna hai ki citra ko dhArA aura dhArA se punaH akhaDa citra banA dene kI vaha prakriyA kyA hai ? so yadi yahA koI isa betAra ke vijJAna ( Wireless scince ) se paricita vyakti baiThA ho to turanta merA Azaya samajha jAyegA, para Apa saba to use na samajha sakeMge, isaliye isI dRSTAta ko aura sarala banA kara Apake sAmane lAtA hU~ | yAda rahe ki dRSTAta kisI abhiprAya ko samajhAne ke liye diyA jAtA hai, dRSTAMta paDhane ke liye nahI / ata dRSTAta me samajhAye gaye citra kI dhArA va dhArA para se citra nirmANa ke krama se Apa usI prakRta ko paDhane kA prayatna karanA, ki khaDita yA dhArArUpa jJAna aura akhaDita citrarUpa jJAna kise kahate hai, ina donoM meM kyA antara hai tathA binA citrarUpa jJAna ke vaha zAbdika dhArArUpa jJAna kyo jhUThA va nirarthaka batAyA jAtA hai| dekhie yaha eka candramA kA citra maine bleka borDa para khecA / Apa saba dekha rahe hai ise / aba meM kahatA hU~ ki ise dhArA rUpa citra banAiye,
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. pramANa va naya 52 2 akhaDita va khaDita jJAna kA artha aisA ki jyo kA tyoM isa sUkSma chidra ke dvAra se yaha isa Dabbe me praveza pA sake / Apa vicArate hoge ki kyA yaha bhI sambhava hai ki lamvAI caur3AI va moTAI ko rakhane vAlA yaha citra, isa chidra me praveza pA jaaye| kucha anahonI sI bAta dIkhatI hai, para vAstava me aisA nahIM hai / Ao hama ise isa chidra ke mArga se jyoM kA tyo isa Dabbe me praveza karake dikhaaye| yadi isa citra ko bleka borDa kI bajAya eka lambe dhAge para utAra diyA jAye aura vaha dhAgA dhIre dhIre isa chidra ke mArga se Dabbe me DAla diyA jAye to kyA citra jyo kA tyo Dabve me na pahuca jAyegA? para yaha bAta bhI kucha aTapaTI sI lagatI hai| dhAge para citra ko kaise utAre? so bhAI! vaijJAnika kI bhAti vicAra kare to saba kucha sambhava ho sakatA hai| dekho mai batAtA hU~ isakA upAya aura kitanA sarala hai| yahA isa lambe dhAge ko isa gatte ke choTe se TukaDe para Upara se nIce taka lapeTa dIjie, isa prakAra ki pratyeka dhAge kA lapeTa eka dUsare se saTa kara rahe, jaise ki hukke para dhAge lapeTe jAte hai| isa prakAra karane se dhArA rUpa yaha lambA dhAgA eka kAgaja yA vorDavat cauDA tAnA bana gayA aba yaha borDa para ke candramA kA citra isa tAne para syAhI se banA dIjie / kyA banAnA saMbhava nahI hai ? nahI, yaha to sambhava hai / jisaprakAra kAgaja para citra DrAiMga karate hai yahAM bhI kara sakate hai| acchA dekho yaha citra dhAge ke isa tAne para bana gyaa| aba lIjie isa dhAge kA eka sirA pakaDa' kara khecanA prAraMbha kIjie, aura isa chidra ke mArga se yaha dhAgA isa Dabbe me praveza karA dIjie / dhIre dhIre gatte ke Tukar3e para se dhAgA ughaDatA yA khulatA jAyegA aura Dabbe meM jAkara ikaTThA ho jaaygaa| kyA citra Dabbe me nahI pahuca gayA hai ? avazya pahuMca gayA hai| aba yaha vicAranA hai ki kyA dhAge kA yaha Dhera jo Dabbe me yo hI paDA haA hai koI citra ke rUpa me dikhAI detA hai ? nahI yadi aisA koI
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. pramANa va naya 53 2. akhaMDita va khaMDita jJAna kA artha lambA citrita dhAgA Apake sAmane lAUM aura Apase pUchU ki isa dhAge para Apako kyA dikhAI detA hai to kyA kahege ? kevala kucha kucha antarAla para par3e syAhI ke kAle dAga, aura kucha bhI nhiiN| maiM kahatA hU~ isa para candramA kA citra khicA hai para kyA Apa dekha sakeMge ? dekha to sakege para dhAge kI isa hAlata me nahI / yadi punaH Apa isa dhAge ko utane hI bar3e kisI gatte para pUrvavat saTA saTA kara lapeTa de, to kyA ye dhAge para ke kAle kAle dAga eka dUsare ke nikaTa samparka me yathA sthAna Akara candramA kA citra na bana baiThege ? avazya bana baitthege| yadi Apa lapeTe to bhI aura eka bAlaka lapeTe to bhii| parantu dhyAna rahe ki gatte kA vaha Tukar3A jisa para ki Apa ise lapeTane baiThe he bilakula utanA hI bar3A va utanA hI moTA ho jitanA ki pahilA thaa| yadi eka bAla kA pharka raha jAyegA to ye kAle dAga yathAsthAna eka dUsare kI nikaTatA ko prApta na ho sakege, balki kucha kucha saTaka jAyege, aura dhAge ke isa tAne para kucha bikharI huI kAlI kAlI bUnde sI hI dIkha pAvegI, candramA nhii| yadi dhAge kA ThIkabaThIka tAnA uparokta prakAra tana pAye to usa para pragaTa hone vAlA vaha candramA kA citra bilkula vaisA hI hogA yA unase kucha bhinna rUpa kA! utanA hI bar3A hogA yA choTA bar3A ? spaSTa hai ki vaisA hI va utanA hI bar3A hogA / aura isa prakAra eka akhati citra ko dhArA kA rUpa dekara use punaH akhaDita citra banA diyA gayA / uparokta prakaraNa me do bAte pramukha hai , jinake sabadha me vicAra karanA hai-eka hai dhAge para kA citraNa jise maiM Age Age 'dhArArUpa citraNa' isa zabda dvArA kahUgA, dUsarA hai dhAge kA tAnA karane ke pazcAt pragaTA citraNa jise mai 'akhaDita citraNa' isa zabda se kahUgA / dhArArUpa citraNa me dekhane para Age pIche par3e kAle dhabbo ke atirikta kucha dikhAI nahI detA / akhaDita citraNa me vahI kAle dhabbe eka citra kA sundara rUpa dhAraNa kara lete hai| kAle dhabbo ko dekhane para Apa kucha
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pramANa va naya - 54 2. akhaDita va khaMDita jJAna kA artha . nahI jAna pAte para akhaMDita citraNa dekhane para candramA Apako pratyakSa prativimvavat dIkhane lagatA hai| dhArArUpa citraNa ke una dhabbe me candramA hai avazya para kevala usake liye jo ki use akhaMDita citraNa kA rUpa de pAyA hai, sarva sAdhAraNa ke liye usame candramA hai hI nahIM, kyoMki use vahA usa kI pratIti hotI hI nhiiN| isaliye usake liye una dhabbo kA koI mUlya nahI, para akhaDita citraNa vanAne vAle ke liye vahRta mUlya rakhate hai| ___ isI para se siddhAMta nikAlanA hai / vaktA ke dhArA pravAhI vacana, vAstava me usake hRdaya paTa para khice hue vastu ke prativimva yA citraNa kA khaDita rUpa hai / yA yo kahiye ki usake hRdaya paTa para khicA citraNa akhaDita citraNa hai jo vastu ke anurUpa hai, aura usake vacana usI vastu kA dhArA rUpa citraNa hai / yaha vacano me nivaddha dhArA rUpa citraNa Apa karNa indriya dvArA grahaNa karate hai / isame Apako kevala Age pIche sune jAne vAle kucha zabdo mAtra kI hI pratIti ho pAtI hai / jo kevala usa dhArArUpa citraNa para ke dhabbovat hai / yadi isa dhArA ko tAnArUpa tAna kara Apa isako akhaDita citraNa meM parivartita kara sake, to ve zabda rUpa dhabbe Apake liye bhI vastubhUta bana jAyege, vilkula usI prakAra jisa prakAra ki vaktA ke liye hai| isake dvArA Apake hRdaya paTa para banAyA gayA akhaDita citraNa vilkula vaktA ke citraNa ke anurUpa hI hogaa| akhaDita citraNa meM parivartita hone se pahile zabda rUpa dhabbo kA Apake liye koI mUlya nahI, isaliye ve vaktA ke liye sArAtmaka hote hue bhI Apake liye ni sAra hai| isa akhaDita citraNa rUpa jJAna ko hI Agama me pramANa zabda kA vAcya banAyA gayA hai, aura kyoki isame koI saMzaya yA viparItapanA yA 'kyA kucha hai yA nahI' isa prakAra ke anadhyavasAyapane kA abhAva rahatA hai, isaliye isI akhaMDita citraNarUpa pramANa jJAna ko hI samyagjJAna
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. pramANa va naya 55 2. akhaMDita va khaDita jJAna kA artha kahA jAtA hai / akhaMDita citraNa bana jAne ke pazcAt dhArA rUpa citraNa vAle jJAna me par3he hue pRthaka pRthaka bhAva jo dhArA pravAhI vacanoM para se grahaNa karane meM Aye hai, naye jJAna kahalAtA hai / pramANa jJAna anekAnta vastu ke anurUpa akhaDa citraNa hone ke kAraNa anekAnta hai, aura naye jJAna usa anekAnta vastu ke pRthaka pRthaka agoM ke khaDita citraNa rUpa hone ke kAraNa ekAgI yA ekAnta hai /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambhaka va mithyA jJAna dinAka 27-6-60 pravacana na. 5 1 naya prayoga kA prayojana, 2. sezayAdi va usakA kAraNa akhaDa citraNa kA abhAva, 3 samyaka va mithyA jJAna ke lakSaNa 4. Agama jJAna me samyak va mithyApanA, 5 pratyakSa jJAna meM samyak va mithyApanA, 6 samyagjJAna meM anubhava kA sthAna, 7. kAlpanika citraNa samyajJAna nahI, 8 pAgama kI satyArthatA, jJAnI ke sAnnidhya kA samyagjJAna prApti meM sthAna, 10. vastu par3hane kA upAya, 11 kucha lkssnn| hRdaya kI saralatA kA AdhAra jJAna kI saralatA hai arthAt yathA yogya rIti se vastu ke pratyeka aMgoM kA tathA uname 1 naya prayoga dikhane vAle virodho kA sahaja svIkAra hI jJAna kI kA prayojana, saralatA hai / usI prayojana kI siddhi ke artha athavA vAda vivAda rUpa kaTutA va jJAna kI khecAtAnI rUpa ekAnta
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyak va mithyA jJAna 2 sazayAdi va usakA kAraNa akhaDa citraNa kA prabhAva ko zamana karane ke artha, usa anekAnta siddhAta kA janma huA hai, aura yahA bhI yaha naya vivaraNa isI liye cala rahA hai / pramANa, naya, ekAnta va anekAnta yaha cAra bAte mukhyata isa prakaraNa me jAnane yogya hai / yaha cAroM samyak hI hote hoM aisA nahI hai / yaha cAro ke cAroM mithyA bhI hote hai / samyak pramANa, mithyA pramANa, samyaknaya, mithyAnaya, samyaganekAnta, mithyA anekAnta, samyagekAnta, mithyA ekAnta isa prakAra ina cAroM ke ATha rUpa ho jAte hai, tathA isI prakAra vastu ke pratyeka aMga ke, apekSAvaza do virodhI bheda utpanna ho jAyA karate hai / ina virodho ko dUra karane ke artha hI isa anekAnta vAda yA naya vAda kA prayoga karane me AtA hai / ise hI syAdvAda kahate hai / kisI apekSA se vastu kA vaha aMga ThIka bhAsatA hai aura kisI anya apekSA se vaha ThIka nahI bhAsatA / pratyeka vastu ke virodho ko kholA jAnA to yahAM asambhava hai / usake liye to buddhi hI eka mAtra sAdhana hai / yahA to buddhi ko isa prakAra ke virodho kA ThIka ThIka artha baiThAne kA abhyAsa karAnA abhISTa hai eka patha aura do kAja / samyak mithyA, pramANa va naya bhI jAne jAye aura ThIka ThIka artha baiThAne kA abhyAsa bhI prAraMbha ho jAye isaliye yahA yaha bAta spaSTa karane me AyegI ki apekSAye kisa prakAra lAgU kI jAtI hai, aura unhe lAgU karake artha kaise nikAlA jAtA hai / 57 kala vAle prakaraNa me ina cAro ke lakSaNa batA diye gaye hai, Aja yaha batAyA jAtA hai ki cAro hI mithyA va samyak kyo ho jAte hai / yahA yaha bAta samakSa lenI cAhiye ki samyak jJAna use kahate hai jo pratibimbavat kA pratyakSavata atyanta spaSTa ho, jisame koI sazaya na ho arthAt 'aise hai ki aise hai' aisA bhAva pratItI me na AtA ho / jisame viparyyAtA na ho arthAt bilkula ulTA pratibhAsa na hotA ho / aura jisame anadhyavasAya na ho arthAt " kyA kucha hai kyA pratItI meM sazayAdi va usakA kAraNa akhaDa citraNa kA AbhAva
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyak mithyA jJAna 58. 2. saMzayAdi va usakA kAraNa akhaDa citraNa kA abhAva / AtA nhiiN| andhakAra meM hAtha mAranevaMt yA andho ke tIra calAnevat kucha kara bhale rahA hUM para kucha patA calatA nahIM ki kyA kara rahA hU~ / jo zabda sune va paDhe basa unako doharA mAtra rahA hUM, unake bhAvo kA mujhe kucha patA nhiiN|" isa prakAra kA bhAva jahA na pAyA jAye / ina tIno vAto se rahita spaSTa, ni.sazaya, dRDha va pratyakSa vat dIkhane vAle vastu ke citraNa ko samyakjJAna kahate hai| tathA ina tIno bAto sahita jJAna ko mithyAjJAna kahate haiN| aba vicAra karanA yaha hai ki yaha tInoM bAte kahA aura kyo utpanna hotI hai| jaise ki kala vAle dRSTAta para se spaSTa karane meM AyA thA, jahA akhaDita citraNa kA jJAna nahI hotA vahA hI vAstava meM usake dhArA rUpa citraNa kA jJAna bhI nahI ho sktaa| kyoMki dekhane para vaha dhArA rUpa citraNa kevala dhAge para Age pIche paDe kucha kAle dhabbo ke atirikta kucha bhI na bhAsegA aura isaliye bhale hI mere kahane para Apa yaha svIkAra kara le ki ThIka hai, isa dhAge para candramA kA citra hai, para vAstava meM yaha bAta Apake hRdaya para para spaSTa nahIM ho paayegii| yaha kevala zAbdika svIkAra hogA , hArdika nhii| hArdika svIkAra to tabhI ho sakatA hai jaba ki Apa apane jJAna paTa para anumAna ke AdhAra para usa dhAge ko kadAcita tAna kara usa para par3e una dhabboM ko eka akhaDa candramA ke citra rUpa se dekha pAye / isaliye spaSTa hai ki akhaDita citraNa ke abhAva meM usaM citraNa ke ve dhArA rUpa khaMDa Apake hRdaya me yaha tInoM bAte avazya utpanna kara dege| yA to Apa vicArane lagege ki na mAlUma isa dhAge para yaha kAle dAga DAla kara kyoM ise gandI kara diyA gayA aura yahI ApakA anadhyavasAya kahalAyegA / yA Apa vicArege ki isa para candramA kA citra batAyA jA rahA hai parantu hai yA nahI kauna jAne--aura yahI ApakA saMzaya khlaaye| yA Apa vicAreMge ki are mujhe dhokA dene ke liye hI , merI parIkSA lene ke liye hI yA merI haMsI uDAne ke liye hI yaha mujha ko isa dhAge para candramA ke citra kA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyaka mithyA jJAna 56 3 samyaka va mithyA jJAna ke lakSaNa - sadbhAva kaha rahe hai, para vAstava me vahAM vaha hai hI nahIM, vahAM to kevala kucha dhabbe mAtra hai-basa yahI ApakA viparyaya bhAva hogaa| isase siddha huA ki avazyameva akhaDita citraNa kI anupasthiti me jJAna meM tInoM bAte hotI hai| eka dUsare dRSTAta para se bhI isa bAta ko puSTa karatA hU~ dekhiye yaha mahala hai| ITa patyaroM va lakar3I ke daravAje Adi 3. samyaka va anekoM aMgoM ko jor3akara banAyA gayA hai / jaba isako mithyA jJAna banAne ke liye ITa pattharo va ina daravAjoM Adi kA Dhera ke lakSaNa, bAhara lagA huA thA, taba una ITa pattharo me yaha mahala thA yA nahI ? kahanA hogA ki thA bhI aura nahI bhii| kyoki usa vyakti ko to vaha spaSTa dikhAI detA thA jisake hRdaya me ki isa mahala kA nakzA maujUda thA, para usa vyakti ko vaha pratIti meM nahI AtA thA jisake hRdaya meM isakA nakazA nahIM thA isaliye akhaDita citraNa rUpa nakazA hRdaya paTa me rahane para yaha kahA jAnA ki ina I ToM me mahala chipA hai--yaha bAta samyak va spaSTa hai, saMzayaH viparyAya anadhyavasAya rahita hai / para akhaDita citraNa se zUnya hRdaya ke liye--- yaha kahanA ki isame mahala chipA hai, kevala zabda mAtra hai, sunI sunAI bAta hai, pralApamAtra hai, vAk gaurava ke atirikta kucha nahI kyoki vahA yaha bAta bilkula adhakAra me par3I hai, aspaSTa hai, sazayAdi sahita hai, nisAra va akAryakArI hai / kyoki aisA vyakti unake rahate hue bhI mahala kA upabhoga nahIM kara sakatA, use barasAta me bhIganA hI paDegA, aura daji Adi bhI dhIre dhIre barasAta dhUpa Adi ke dvArA galakara bekAra ho jaayege| / isI prakAra Agama ke andara paDe zabdoM kA Dhera adhyAtma vijJAna rUpa mahala ke aMga avazya hai, parantu kevala usake liye, jisake hRdaya paTa para ki vijJAna kA akhaDita citraNa vidyamAna hai / isase zUnya hRdaya ke
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 samyak va mithyA jJAna 60 4 Agama jJAna meM samyak va . . mithyApanA liye to vaha adhyAtma vijJAnarUpa na hokara kevala zabda mAtra hai / isaliye pahile vyakti ke liye, yaha Agama zAna sArarUpa hai aura dUsaro ke liye ni sAra / pahile ke liye pramANa hai aura dUsaroM ke liye pramANa bhAsa yA apramANa / pahile ke liye ago kA yathAsthAna jaDita samudAya rUpa hai, aura dUsaro ke liye pRthaka pRthaka par3e tathA bhAva zUnya zabdoM kA Dhera mAtra / isaliye yahI Agama pahile vyakti ke liye saMzayAdi rahita hai aura dUsaro ke liye sazayAdi sahita / bhale hI 11 aMga paDha le, dhAraNA itanI prabala kara le ki sArA Agama kaMTha me par3A ho para vaha sava uparokta rIti se akhaDita citraNa rUpa pramANa se nirapekSa rahane ke kAraNa sagayAdi rahita nahI ho skegaa| basa sAra nikala AyA ki vastu ke akhaDita anekAgI citraNa kA hRdaya paTa para sadbhAva rahane para to pramANanaya Adi cAroM samyak hai, aura usake abhAva me cAro mithyA / yahI vaha sAra hai jisako paDhanA hai| ahakAra va mithyA abhimAna apane liye hI ghAtaka hai| ataH bhAI aba isa abhi4 aAgama jJAna mAna ko choDa ki mujhe Agama jJAna hai / aura ise samkme samyaka va jJAna kahA gayA hai, ata. meM samyagjJAnI huuN| apane andara mithyApanA jhukakara usa akhaDa citraNa kI khoja kara / yadi vaha vahA nahI hai to avazya hI tatsavadhI sazaya, viparyaya yA anadhyavasAya maujUda hai aura isaliye vaha terA Agama jJAna samyagjJAna nahIM hai, mithyA jJAna hai| jhuMjhalAne kI bAta nahI / sudhAra karake unnati karane kI bAta hai| aura dekhiye yahI se anekAnta udaya hokara apanA paricaya de rahA hai, eka vastu me do ago kA pradarzana kara rahA hai / Agama sarvathA samyagjJAna nahIM, yahI Agama yA jina vANI samyak bhI hai aura mithyA bhii| are are | jina vANI ko yahA mithyA kahA jA rahA hai| bhAI ! jhujhalAne kI bAta nahI / yaha terI jhujhalAhaTa hI vAstava me khecAtAnI rUpa ekAta hai| yathA yogya rIti se artha lagAne kA abhyAsa yahA se hI
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyak mithyA jJAna 5. pratyakSa jJAna me samyak va mithyApanA prArabha kr| isa vAkya kA artha isa prakAra samajha ki kisI vyakti ke liye yaha samyak hai aura kisI ke liye mithyA / jina guruoM se yaha AyA hai unake liye to samyak hI hai yA jinhone ise paDha kara guruoM ke jJAna ke anurUpa hI adhyAtma kA koI akhaDita yathArtha citraNa hRdaya paTa para banA liyA hai, unake liye bhI yaha samyak hai / parantu unake liye jo ki usa citraNa se zUnya hai, yaha mithyA hai| isI prakAra eka hI bAta bhinna bhinna apekSAo va AzrayoM se virodha ko prApta ho jAyegI, isI kA nAma anekAta hai| yahA isa sthala para eka dUsare prazna kA bhI spaSTIkaraNa kara denA caahiye| vaha yaha ki paraso ke prakaraNa me mai yaha batA 5 pratyakSa jJAna cukA hU~ ki vastu ko pratyakSa dekhane para jo pratibimba me samyaka va rUpa jJAna utpanna huA karatA hai vaha to sarvadA ThIka hI mithyApanA hotA hai, arthAt samyak hI hotA hai, usame to hInAdhikatA yA viparItatA yA saMzayAdi utpanna hone sabhava hI nahIM hai / aura parokSa jJAna rUpa jo citraNa hai, vaha ThIka bhI ho sakatA hai aura galata bhii| so yaha dUsarI parokSa jJAna saMbadhI bAta to Agama se mela khAtI hai para pahalI bAta Agama se virodha ko prApta ho jAtI hai / kyoki yahA jisa pratyakSa jJAna ko dRSTi meM rakhakara bAta kI jA rahI hai vaha idriya pratyakSa ke saMbaMdha kI hai / ise Agama me matijJAna kahA gayA hai| aura use vahA samyak aura mithyA donoM prakAra kA batAyA hai / jabaki use mai samyak hI hone kA nizcaya kara rahA huuN| dUsare paramArtha pratyakSa jJAna me bhI bhale hI manaH paryAya va kevalajJAna ke sAtha to yaha niyama lAgU ho jAtA ho, para avadhijJAna ke sAtha yaha niyama lAgU nahI ho sakatA, kyoki usako bhI donoM prakAra kA batAyA gayA hai| prazna bahuta sundara hai aura prakaraNavaza isakA spaSTIkaraNa' yahAM kiyA bhI jAnA cAhiye / so bhAI ! ThIka hI kahatA hai / Upara se dekhane
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. pratyakSa jJAna me samyak va mithyApanA 5 samyak mithyA jJAna 62 para to virodha spaSTa hai hI / isa se inkAra nahI kiyA jA sakatA / para yahA buddhi para jora dekara vicArane kA prayatna kare to vaha virodha virodha nahI raha pAyegA / Agama vAlI bAta bhI ThIka hI dikhAI degI, aura merI bAta bhI / basa yahI to hai anekAnta siddhAta kI mahimA | 'para buddhi lagAye binA isakA sparza kaThina hai / prakaraNavaza Age Age bhI isI prakAra ke aneko prazna Ayege aura vahA una para anekAnta kA prayoga karake dikhAyA jAyegA, yA yo kahiye ki bhinna bhinna apekSAye lagA lagAkara virodhoM ko dUra karake dikhAyA jAyegA / isa para se hI apekSA ke prayoga karane kA upAya grahaNa kara lenA, kyoki pRthaka se koI adhyAya kevala apekSA lAgU karane ke viSaya me sabhavat. Ane na pAye / apekSA lAgU karane ko dRSTAnta cAhiye, jina para ki vaha lAgU karake dikhAI jAye / yahA vaha dRSTAta sahaja upalabdha ho rahe haiM / apekSA lAgU karane ke sabadha me koI saiddhAtika niyama nahI hai, buddhi kI spaSTatA hI mAtra eka sAdhana hai / bhinna bhinna sthalo para bhinna bhinna rUpa se unako lAgU kiyA jAtA hai / yadyapi Age Ane vAle nayoM ke viSaya para se usakA kicita anumAna lagAyA jA sakatA hai, para vAstavika upAya to nija kA abhyAsa hI hai / ata jisa prakAra pahile prazna meM Agama jJAna ko mithyA va samyak dono prakAra kA siddha kara diyA gayA yahA bhI pratyakSa jJAnoM meM sarvathA samyakpanA kisI apekSA siddha kiyA jA sakatA hai / dRSTAMta para se apane jJAna ko mAMjane kA abhyAsa kara, tAki svataMtra rIti se svata. vaha isa prakAra ke praznoM kA hala kara sake / terA apanA abhyAsa tere kAma AyegA / hara samaya jJAniyoM kA samparka bane rahanA bahuta kaThina hai / aura phira unase karAyA gayA spaSTIkaraNa kevala eka viSaya ke saMbaMdha me hI ho sakegA, sarva viSayoM ke sabaMdha me kaise hogA / terI jJAna kI saralatA to jaba hai jaba ki sarva viSayo saMbaMdhI spaSTIkaraNa ho jAe, mUla va prayojana --bhUta viSaya saMbaMdhI sazayAdi na rahe / aura yaha kAma kevala apane jJAna ke abhyAsa se hI honA saMbhava hai / 1
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 samyak va mithyA jJAna 5. pratyakSa jJAna me samyak va mithyApanA dekha' prazna kA spaSTIkaraNa karake dikhalAtA huuN| yaha bAta yAda rakhane kI hai ki kisI bhI zabda yA vAkya kA artha lagAne se pahile yaha dekha lenA Avazyaka hai ki vahA prakaraNa kyA cala rahA hai| prakaraNa ke bheda se eka hI zabda yA vAkya ke artha va bhAva me antara par3a jAyA karatA hai| mai jJAna kI pratyakSatA kA AdhAra sarva sAdhAraNa viSaya le rahA hU~ aura Agama me kevala adhyAtma viSaya ke AdhAra para kathana kiyA gayA hai| mere prakaraNa meM samyak va mithyApane kA mApa daMDa vistRta hai aura vahA sakucita / yahA to jisa kisa viSaya sabaMdhI bhI sazayAdi kA abhAva hone para usa viSaya sabaMdhI samyak jJAna honA batAyA jA rahA hai aura vahAM kevala AtmA ke viSaya me saMzayAdi dUra ho jAne ko samyagjJAna kahA jA rahA hai / dekha prakaraNa ke bheda se kitanA bar3A antara par3a gyaa| eka vyakti sarpa ko sarpa rUpa dekhatA hai aura dUsarA vyakti 'use rassI samajhatA hai / donoM me kisakA jJAna samyak huA? spaSTa hai ki pahile kA, parantu yahA samyak panA AtmavijJAna ke prati saketa nahI kara rahA hai, para kevala sarpa jJAna ke prati saMketa kara rahA hai| jaba ki Agama me yahAM taka kaha diyA hai ki samyagjJAnI to sarpa ko rassI dekhe to bhI usakA jJAna samyak aura mithyA jJAnI sarpako sarpa dekhe to bhI usakA jJAna mithyA hai / yaha bAta kaise svIkArI jA sakatI hai ? kyA sAdhAraNataH dekhane para ise pakSapAta yA sApradAyikatA na kahege ? parantu prakaraNa para se arya lagAne para isame pakSapAta kI bU na AyegI? Agama me samyak jJAna kA mApa daDa hai kevala Atma vijJAna, aura isIliye Atma vijJAna zUnya sarva vyakti Atma vijJAna kI apekSA mithyA jJAnI hai, bhale hI anya viSayoM sabaMdhI unakA jJAna samyak ho / para samyakpane ke mApa daMDa ko vistRta karake yadi sarva viSayaka vijJAna kara diyA jAye to hara vyakti ko kinhI eka do, dasa, pacAsa viSayoM sabaMdhI samyaka jJAna hai, una viSayoM kI apekSA vaha samyakjJAnI hai, usake atirikta anya viSayoM kI apekSA mithyA jJAnI hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyak va mithyA jJAna 64 isa prakAra sarva viSayoM ke vijJAtA sarvatra deva ko chor3akara hara vyakti kisI apekSA se samyagjJAnI hai aura kisI viSaya kI apekSA mithyAjJAnI / jaise ki DAkTarI vijJAna kI apekSA DAkTara loga, mazIna vijJAna kI apekSA enjiyara loga, aNu vijJAna kI apekSA amerikA va rUsa ke vaijJAnika vizeSa hI samyagjJAnI kahe jA sakate hai, vItarAgI guru nahI / aura AtmavijJAna kI apekSA vItarAgI guru vA anya alpa bhUmikA me sthita koI bhI anubhavI vyakti hI samyagjJAnI kahA jA sakatA hai, UparavAle DAkTara Adi nahI, kyoMki ve usa viSaya ko jAnate nahI / isI prakAra sarvatra lAgU karanA / aba batAo ki merI vAta va ApakI bAta me virodha kahA rahA ? usa usaviSaya kA indriya pratyakSa karake usa usa vipaya sabaMdhI yathArtha pratibimba ko jJAna meM lene para kyA usa usa viSaya saMbaMdhI saMzaya viparyyaya va anadhyava sAya rahanA sabhava hai ? kyA vaha vaha viSaya usake jJAna me atyanta spaSTa nahI ho jAtA ? kyA usa usa viSaya kA pratyakSa karane ke liye AtmA kA pratyakSa karanA bhI Avazyaka hai, aura yadi nahI to kyo vaha usa usa viSaya sabadhI samyagjJAnI na kahalAyegA usame usa viSaya saMbaMdhI samyagjJAna kA lakSaNa ( saMzaya viparyaya anadhyavAsa rahitatA ) ghaTita hotI hai ? parantu jaba taka AtmA sabaMdhI pratyakSa nahI ho jAtA yA AtmA saMbaMdhI parokSa akhaDa citraNa kA bhAva kyo ki usake hRdaya paTa para akita nahI ho jAtA, taba taka bhale sarva laukika viSayo kA sAkSAta kara pAyA ho tathA sarva Agama ko dhAraNA va smRti meM vaiThA liyA ho, vaha AtmA vijJAna kI apekSA to mithyA jJAnI hI rahegA, kyoki Atma vijJAna ke sabadha me mithyA jJAna ke lakSaNa, sazayAdi kA sadbhAva vahA ghaTita hotA hai / samyagjJAna va mithyAjJAna ko aura adhika spaSTa karane ke liye puna. aura dRSTAnta detA hU~ / dekho Aja to aNu kA yuga cala rahA hai| rUsa va amerikA aNu vijJAna me varAvara pragati karate jA rahe hai / para bhAratavarSa Aja taka usa viSaya ko spaSTa sparza karane meM asaphala rahA hai / kyA usane aNu sambandhI 5. pratyakSa gAna meM samyaka va mithyApanA samyagjJAna meM anubhava kA sthAna
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyaka va mithyAjJAna 65 6. samyagjJAna meM anubhava kA sthAna sAhitya yA Agama nahI par3hA ? DAkTara bhAve jo Aja bhAratIya aNu vijJAna zAlA ke adhyakSa hai bar3e vidvAna vyakti hai / aNu saMbadhI koI bAta nahIM jo unhone na par3hI ho, tathA jo tarka va yukti kI kasauTI para kasakara unhoMne dhAraNA me na baiThA rakhI ho / phira bhI saphalatA kyoM nahI ? kAraNa eka hI hai ki yaha sArA jJAna vAstava meM zAbdika jJAna hai, yaha sArA nirNaya zAbdika nirNaya hai, para aNu : vijJAna kA koI spaSTa akhaMDa citraNa hRdaya paTa para abhI akita nahIM ho sakA hai / use aMkita karane kA to prayAsa kiyA jA rahA hai / isI kA nAma to khoja ( Research ) hai / yadi vaha citraNa aMkita ho gayA hotA to khoja kI kyA AvazyakatA rhtii| vAstava me aNu siddhAnta kA zAbdika paricaya pA lene para bhI usake citraNa yA anubhava yA darzana ke abhAva ke kAraNa , unake hRdaya me tatsambandhI sazayAdi barAbara beThe hue hai, jinako dUra karane ke liye ki vaha anusaMdhAna kara rahe hai para saphala ho nahI paate| isaliye unake isa aNu sabaMdhI jJAna ko samyaka kahoge yA mithyA ? spaSTa hai ki unakA vaha aNu jJAna samyak nahI, mithyA hai / Atma vijJAna kI apekSA nahI, aNuvijJAna kI apekSA / isaliye siddhAnta acala rahA ki akhaMDa citrarUpa jJAna yA anubhava ke abhAva me usa viSaya ke aMgoM kA khaMDita zAbdika jJAna mithyA jJAna hai / rUsa va amerikA ke pAsa bhI zAbdika jJAna utanA hI tathA vaha hI hai, para usake vaijJAnikoM ke hRdaya paTa para tatsabaMdhI eka spaSTa citraNa yAnI akhaMDa citraNa akiMta hai / arthAt unhe tatsaMbadhI anubhava hai / isI se aNu jJAna kI apekSA unakA jJAna samyak hai| isI prakAra hama dekhate hai ki eka iMjIniyara jisane 16 sAla zikSaNa meM khoye, vaha eka mazIna ko ThIka karane me kadAcita phaila ho jAtA hai, para eka anubhavI mistrI jisako par3hAI ke nAma kucha nahIM AtA, use turanta hI ThIka kara detA hai / kAraNa ? usakA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 samyak va mithyA jJAna 66 7. kAlpanika citraNa, samyagjJAna nahIM jAna anubhavAtmaka hai, aura iMjIniyara kA zabdAtmaka | mistrI bhale kisI ko paDhA na sake parantu usa mazIna sabadhI usakA jJAna spaSTa hai, aura ijIniyara anekoM ko zAbdika jJAna paDhA de para mazIna savadhI usakA jJAna aspaSTa va mithyA hai| aba taka ke prakaraNa para se samyak va mithyA jJAna ke nimna lakSaNa nikala pAye hai| 1. kisI viSaya saMvadhI eka akhaMDa citraNa kA hRdaya paTa para akita honA yA usa sabadhI anubhava honA samyak jJAna hai / 2. aise akhaDa citraNa yA anubhava ke abhAva me sarva zAbdika Agama jJAna bhI mithyA jJAna hai| ina lakSaNoM meM abhI aura vizadatA lAnI abhISTa hai / kevala kAlpanika / zAbdika jJAna hI mithyA ho aisA nahIM hai, kadAcita citraNa samyagjJAna - una zabdoM ke bhAvoM kA grahaNa bhI mithyA jJAna ho nahI sakatA hai / vaha kaba so hI Age batAtA huuN| - dekhiye vahI ITa pattharoM vAlA dRSTAnta le lIjiye / mai yadi una ITa pattharoM se eka mahala to banAkara khar3A kara lU, para binA soce-vicAre jo koI vastu usame jahA kahI bhI phiTa kara duu| arthAt yaha darvAjA to vahAM chata me khola dU jahAM pakhA lagA hai aura paMkhA yahA khar3A kara dU jahA mai baiThA huuN| khir3akI vahAM lagA dU jahAM isa Atiza-khAne para yA zelpha para kucha citra Apane sajAkara rakhe hai, vaha rozanadAna vahA pRthvI me gAr3a dU jahAM vaha pAyedAna par3A hai, ina tasvIroM ko pharza para bakhera dU aura yaha sophA seTa dIvAra para TAMga dU, to batAiye merA yaha mUryo kA sA kArya kyA mere kisI bhI kAma A sakegA? kyA aise banAye gaye mahala kA mai kisI prakAra bhI upabhoga kara sakUgA aura kyA vaha
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyak va mithyA jJAna 67 7 kAlpanika citraNa samyagjJAnanahI mahala sajJA ko prApta bhI ho sakegA? bhale hI dUra se dekhane para vaha mahala hI bhAsatA ho, kyoMki dIvAre to ThIka hI khar3I huI dIkhegI, para pAsa Ane para kyA ApakI hasI ruka sakegI? aura isa prakAra I To, darvAjoM va pharnIcara Adi ko jor3akara eka akhaDa rUpa de dene para bhI ITa patthara Adi eka mahala kA kAma na de sakege, aura isaliye unakA mUlya aba bhI ITa pattharo se adhika kucha na ho sakegA / sambhavata usase bhI kucha kama ho jAye / kyoki cinane se pahile to ve saba bece bhI jA sakate the, para aba to ve bece bhI nahIM jA sakate / yadi isa mahala ko tor3akara bhI unako becane kA prayAsa kiyA jAye to koI inake kitane Take degA, kyoki aba vaha saba purAne ho cuke hai / basa isI prakAra yadi usa pUrvokta zAbdika dhArArUpa citraNa ko arthAt Agama jJAna ke agoM ko paraspara jor3akara bhI yadi mai eka akhaDa rUpa pradAna kara dU, parantu unako yathA sthAna phiTa na baiThAkara binA vicAre unakA jo so bhI artha grahaNa kara lU to kyA mere vaha kucha kAma A sakegA? jo aga jahA lAgU hotA ho, jisa aga kA jisa apekSA se jo artha hotA hai vaha na karake jahAM kahI bhI use lAgU kara dU, to batAiye una Agama jJAna ke aMgo kA kyA mUlya rhaa| sambhavata jur3ane se pahile to kucha kAma A bhI jAte, kyoki vahAM taka to unakA artha samajhane va phiTa baiThAne kI jijJAsA thI jo ki kinhI jJAniyo ke samparka me Akara kadAcit pUrI kI jA sakatI thI, para aba to eka abhimAna jAgRta ho cukA hai, jisane ki use jijJAsA kA bhI galA ghoTa diyA hai| batAo aisI hAlata me unakA kyA mUlya ? kyA yaha saba jJAna bekAra nahIM hai ? aisA karane para bhale hI sAdhAraNatayA usame sazayAdi kI pratIti na hone pAve kyoki usakA UparI DhAcA kucha jur3A huA sA dikhAI detA hai, para antaraga me jhukakara ve saMzayAdi aba bhI avazya par3he jA sakate hai / isa rUpa meM ki "are ! bhale bahuta Agama paDha liyA ho aura tarka Adi
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 5. samyaka va mithyA jJAna 68 8. Agama jJAna kI satyAthatA bhI karane sIkha liye hoM, bhala hI anekoM ko Agama par3hA diyA ho aura par3hA rahA ho, bhale hI loga merI vidvatA kI prazaMsA karata ho, bhale hI maine bar3e-bar3e zAstrArtho me vijaya prApta kI ho, para jIvana me se to vaha rasa Ane pAyA nahI jisake prati ki yahA saMketa kiyA gayA hai|" aura isaliye ina saMzayAdi ke sadbhAva me isa kAraNa prakAra kA nirNaya kiyA gayA bhI Agama jJAna mithyA jJAna hai / aba prazna hotA hai, phira kaise kiyA jAye / Agama hI Aja ke adhyAtma jJAna kA pramukha AdhAra hai aura 8. Agama jJAna isa hI bekAra siddha kara diyA gayA, to kyA kI satyArthata ava jIvana vikAsa kA koI upAya nahI ? nahI aisA nahI hai bhAI! Agama tIsarI cakSu hai / yaha bilkula bekAra ho aisA nahIM hai / vartamAna kAla me isakI upalabdhi honA hamArA bar3A bhArI saubhAgya hai / ruDhi mAtra se isako na paDhakara yadi buddhi para jora de dekara par3he, yadi utAvala na kare, zAstra pUrA karane kI bajAye isake eka eka zabda para eka eka vAkya para sUkSma va gahana vicAra kare, usaka saketo ko apane jIvana me khoje, andara me khoje, bAharame khoje, aura usa samaya taka caina na pAve jaba taka ki usa vAkya kA vAkyArtha tujhe mila nahIM jaataa| aura isa prakAra dhIre dhIre karake anekoM vAkyArthoM kA paricaya mila jAne para unake dRSTasayaugAdika va adRSTa prabhAva Adika ko yathA yogya par3hane kA prayatna karate hue, unakA paraspara yathA yogya rIti se sammelana baiThAye, to avazyameva Agama ke upakAra kA bhAna hue, binA na rahe, arthAt usa AtmavijJAna kI prApti kiye binA tU na rahe / Upara vAle prakaraNoM me vAstava me. Agama kA niSedha nahIM kiyA hai, Agama kA doSa nahI batAyA hai, Agama ko mithyA nahI kahA hai, Agama par3hane vAle kA doSa batAyA hai, aura usI ke jJAna ko mithyA kahA hai / Agama to sarvadA grAhya hI hai, vaha to apane andara
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyaka va mithyA jJAna 66 6. jJAnI ke sAnidhya kA samyagjJAna prApti me sthAna pUrNataH, nirdoSa hI hai, vaha to apane pratipAdita viSayo kI apekSA samyak hI hai / ataH bhAI ! aba usake vAkyoM kA ThIka ThIka artha baiThAne kA abhyAsa kara / yadyapi yaha kArya bar3A kaThina hai aura samasyA bar3I jaTila hai para saMmbhava hai asaMbhava nhiiN| saubhAgyavaza yadi jJAnI ke sa nidhya kisI jJAnI arthAt Agama rahasya ke jJAtA arthAt kA samyagjJAna AtmAnubhavI kA sayoga prApta ho jAye, to kucha prApti meM suvidhA ho sakatI hai, kyoki bhinna bhinna avasaroM sthAna para upajane vAlI gutthiyoM va zakAoM kA samAdhAna va sammelana baiThAkara kisa prakAra virodhoM ko dUra karanA hai aura artha phiTa baiThAnA hai yaha usake pAsa meM rahakara ho paDhA jA sakatA hai| isakI koI Treniga nahIM hotii| dekha laukika vyApAro me bhI saiddhAntika jJAna prApta karane ke pazcAt isase pahile ki vaha usa vyApAra ko prArambha kare chAtra ko kisI abhyasta vyakti ke samparka meM kucha dina ke liye rahanA par3atA hai| pustako se paDhA jA sakatA hai para kar3hA nahIM jA sakatA / kaDhA jAne kA eka mAtra upAya jJAnIjanoM kA saMsarga hI hai / isI se ela. ela. bI. yA vakAlAta paDha lene ke pazcAt usa chAtra ko kama se kama 6 mahIne kisI vakIla ke sAtha rahakara vakAlAta me kisa prakAra usa siddhAnta ko lAgU kiyA jAtA hai, yaha bAta paDhanI paDatI hai / isa prakAra 6 mahIne ke abhyAsa binA use vakAlAta kA lAisesa nahI diyA jaataa| isI prakAra DAkTarI par3hane ke pazcAt kucha samaya ke liye kisI hozyAra DAkTara ke pAsa, aura ijIniyarariMga paDha jAne ke pazcAt kucha samaya ke liye kisI bar3e kArakhAne me rahakara kAma sIkhanA paDatA hai jo atyanta Avazyaka hai| isa kaDhAI ke binA kitAbI paDhAI bekAra hai / isI prakAra yadyapi Agama jJAna mahAn upakArI hai para use paDhane ke pazcAt usame baDhane ke liye kucha samaya ko
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyaka va mithyA jJAna - 70 10. vastu paDhane kA upAya kisI jJAnI kA samparka atyanta Avazyaka hai , jisake binA usakA artha ThIka samajhanA bahuta kaThina hai aura isaliye usake binA vaha jJAna vekAravata hai| dRSTAnta me to gRhastha sabadhI tathA arthopArjana saMbaMdhI lAlaca rahane ke kAraNa itanA samaya kisI ke pAsa rahanA bhI gavArA kara letA hai / para yahAM to kucha bhI lAlaca nahI hai, so kyoM kisIke pAsa rahakara samaya gavAyA jAye, aisI dhAraNA par3I hai, phira tU hI batA ki kaise isakA artha samajhane kA upAya tU sIkha skegaa| bhAI ! laukika vyApArokta yaha bhI to eka vyApAra hai yadi jIvana me isakI koI AvazyakatA hai, to avazya hI samaya kisa jisa prakAra bhI nikAlanA hI par3egA, aura yadi isakI koI AvazyakatA hI nahIM to artha samajha kara bhI kyA kregaa| phira bhI sava yahA ekatrita hue ho aura mujhase pUchate ho to apanI yogyatAnusAra kucha batAne kA prayatna karUMgA hii| para itanA batA denA cAhatA hU~ ki vaha merA batAyA huA bhI to pUrvavat zAbdika jJAna kA hI aMga mAtra vanakara raha jAyagA / usakA bhI rahasyArtha kaise samajhA jA sakegA jaba taka ki usa par3he hue kA prayoga kara karake artha nikAlane kA svaya prayAsa na karegA, aura artha na nikalane para kisI se pUchegA nhii| le batAtA hU~ , samajha / Agama zabdo kA artha tujhe vastu me jAkara yaha bAta pahile hI hRdaya me dRDha baiThA le / zabda 10. vastu ke yAda karane ke prati jo mahimA tujhe Aja vartatI paDhane kA hai use dho DAla aura vastu ko paDhane kA yatna upAya kr| vastu ko paDhane ke liye pahile yaha krama hai, ki vastu ko khaDita karake dekha / phira usake pratyeka khaDa kA sUkSma dRSTi se nirIkSaNa kara aura usake bhAva ko
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 5. samyaka va mithyA jJAna 71 10. vastu par3hane kA upAya hRdaya paTa para aMkita kara / aisA kara cukane para una khaMDita bhAvo ko punaH jJAna me akhaMDa rUpa pradAna kara, aura dekha kyA vaisA hI rUpa bana pAyA hai jaisA ki mUlabhUta vastu kA use khaDita karane se pahile thA ? yadi nahI to una khaDo ko puna. dekha ki kaunasA khaDa ThIka sthAna para baiThane nahI pAyA hai| use yathAsthAna para baiThA kara phira dobArA ina sAre khaMDoM ko eka akhaDita rUpa dekara dekha aura yaha prakriyA barAbara usa samaya taka karatA raha, jaba taka ki vastu kA vahI rUpa na bana jAye jo ki ,isakA thaa| ___jaise ki eka mazIna ko par3hane ke liye Avazyaka hai ki pahile ise kholakara isake purje purje kara de / phira ina purjo ko yathAsthAna joDane kA prayatna karate hue inhe eka akhaDa rUpa de, aura dekha mazIna kAma karane lagI yA nhiiN| yadi nahI to punaH parIkSA kara, garAriyo ko idhara se udhara palaTa palaTA kara lagAkara dekha, aura usa samaya taka barAbara aisA karatA raha jaba taka ki mazIna kAma na karane lge| yadyapi pahilI bAra aisA karane me tujhe bahuta parizrama karanA paDegA, buddhi para bhI bahuta jora denA par3egA para Age ko yaha kAma tere liye bacco kA khela ho jAyagA / svata. eka bhI koI purjA TUTa jAya yA bigar3a jAya to Akha mIca kara ThIka kara degaa| isI prakAra vastu kA vizleSaNa karake jor3ane me eka bAra to buddhi para bahuta jora denA par3egA hii| dekha aba vastu kA vizleSaNa karatA huuN| usa akhaDita rUpa ko ! khaMDita karake use eka dhArA ke rUpa meM parivartita karatA huuN| pahile batAyA jA cukA hai ki aneko Age pIche hone vAlI apanI paryAyo kA piDa to eka guNa hai aura eka hI samaya me sAtha sAtha rahane vAle aise aneko pRthaka pRthaka guNo kA piDa vastu hai / guNa eka sAtha rahate hai aura paryAya Age pIche / ye guNa aura paryAye hI vastu ke aga hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyaka va mithyA jJAna 72 10. vastu paDhane kA upAya yaha siddhAnta vastu ke vizleSaNa kA mUla AdhAra hai / nIce ke citraNa para se yaha bAta spaSTa ho jaaygii| 5 10 15 20 | 25 30 citra na 1 Urdhva pracaya kramavartI, paryAya (Age pIche rahane, vAlI, vyatirekI 13 24 26 2 | 7 | 12 | 17 | 22 | 27 1, 16, 21 26 ka kha ga gha ca cha (eka sAtha rahane vAle, anvayI, sahavartI, yA akramavatI guNa) tiryakapracaya kalpanA karo ki uparokta citra me eka vastu pradarzita kI gaI hai, jisame ka, kha, ga, gha, ca, cha, yaha 6 guNa hai, jo eka hI samaya vastu me pAye jAte hai, Age pIche nhii| isIliye inheM akramavatI yA sahavartI aMga kahate hai inake sAtha sAtha rahane me koI virodha nahI isaliye inako anvayI kahate hai| kyoki yaha isa citra me paTa lAina para arthAt ( Horizental Axis ) para dikhAye gaye hai isaliye inako Agama me tiryagpracaya kahA jAtA hai / eka ke Upara eka cinI gaI 1, 2, 3 Adi usa guNa kI paryAya hai / kyoki yaha krama se Age pIche hotI hai isIliye inhe kramavartI aMga kahate hai / kyoki eka paryAya ke rahate usI guNa kI dUsarI paryAya nahIM hotii| do paryAyo ke sAtha sAtha hone me virodha hai isaliye inhe vyatirekI kahate hai / kyoki Upara khar3I lAina (Vartecal Axis ) para dikhAI gaI hai isaliye inako Urdhvapracaya kahate hai / yahA dRSTAMta meM pratyeka guNa kI pAMca pAMca paryAyoM ko grahaNa kiyA hai : na. eka se pAca taka ki paryAyeM 'ka' nAma guNa kI hai naM. 6 se 10
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyaka va mithyA jJAna 73 10. vastu paDhane kA upAya taka 'kha' nAma guNa kI hai naM. 11 se 15 taka 'ga' taka nAma guNa kI hai na. 16 se 20 taka 'gha' nAma guNa kI hai na. 21 se 25 taka 'ca' nAma guNa kI hai aura aura na. 26 se 30 taka 'cha' nAma guNa kI hai / isa prakAra vastu kI kula paryAyeM 5-6 30 tIsa ho jAtI hai / jaisA ki pali batAyA jA cukA hai ki paryAyo se rahita guNa kucha nahI aura guNoM se rahita vastu kucha nahI ina 30 paryAyoM kA samUha hI vastu hai / vastu ko 30 bhAgoM me khaNDita karanA hI vastu kA vizleSaNa karanA hai / aba yaha dekhanA hai ki isa vastu kA kathana kyA isa prakAra karane me koI bhI zabda samartha hai ki eka hI zabda 30 kI 30 ina 6 jAti kI pRthaka pRthaka paryAyo kA nirUpaNa kara sake ? nahIM bhI aura hai bhI / naye zrotA ke liye to nahI, para paricita zrotA ke liye usa vastu kA nAma mAtra kahanA hI sarva 30 kI 30 paryAyo se samaveta vastu kA ThIka ThIka pratinidhitva karane ko paryApta hai / jisa prakAra ki 'agni' aisA eka hI zabda Apake liye agni kI sampUrNa zaktiyo ( Qualification ) se yukta agni nAma ke padArtha kA pratinidhitva karane ko paryAta hai / kAraNa ki agni kA citraNa Apake hRdaya paTa para spaSTa hai / parantu 'AtmA' kA spaSTa citraNa Apake hRdaya paTa para nahI hai / taba kaise 'AtmA' nAma kA eka zabda pUrNa rUpeNa Apake liye AtmA padArtha kA pratinidhitva kara sakegA ? aura yadi pahile sune hue aura sIkhe hue 'AtmA' nAma zabda ke citraNa ke AdhAra para aba bhI Apa usakA nAma mAtra sunakara tRpta ho jAye, to bhI Apake hRdaya paTa para usakA spaSTa citraNa to bana pAyegA / usake liye to mujhe Apako isa AtmA nAma padArtha kA pRthaka pRthaka vistRta nirupaNa karanA par3egA, bilkula usI prakAra jisa prakAra ki usa amerikA ke phala kA pratipAdana karane ke ziye karanA par3A thA / aura yaha kAma eka zabda ke dvArA honA asaMbhava hai / eka eka paryAya kA pRthaka pRthaka vistRta nirupaNa karane ke liye lambe lambe kathana krama kI AvazyakatA par3egI / pRthaka pRthaka aneko dRSTAntoM dvArA usakA bhAva citrita karane kI AvazyakatA par3egI / ora isaliye sabhavata. mahInoM taka maiM ina sArI 30 kI 30 paryAyo kA pratipAdana samApta kara pAU~ /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. sabhyaka va mithyA jJAna 74. 10. vastu paDhane kA upAya vicAranA to yaha hai ki ina paryAyoM kA pRthaka pRthaka pratipAdana kyA ina khaDita paryAyo ko darzAne ke liye kara rahA huuN| yA akhaDita vastu kA paricaya dilAne ke liye ? merA yaha prayAsa to akhaDita vastu ko darzAne ke liye hai / para yadi Apa una-una eka-eka pRthakapRthaka paryAyoM ko to samajhe para unako paraspara me yathA sthAna jar3a kara apane jJAna me una saba kA eka advaita yA khaMDita citraNa na banA sake, to kyA Apa inako 30 pRthaka-pRthaka padArtha hI na samajha baitthege| aisA hI hogA aura aisA hI ho rahA hai / kathana krama me to pahile naM. 1 phira naM. 2, phira naM. 3 aura isI prakAra nambara vAra 30 kI vyAkhyA kI jAyegI, arthAt kathana krama me isa vastu kA citraNa nimna prakAra kA ho jaaygaa| citra na 2 2/ 3 4 5 6 7 8 9/10/11/12/13,1415/16) 17/18/16/20/21/2223,24/2526/27/282630 aura isaliye jaba Apa naM. 8 kI bAte sunate hue hoge to pahile sunI huI naM. eka kI bAta bhulA cuke hoge, aura jaba na. 17 kI bAta sunate hoge to na. 8 kI bAta ko bhulA cuke hoge| isa prakAra sunane se to padArtha kA citra banAyA jAnA sabhava nahI hai, kyoki isa prakAra to sarva aga pRthaka -pRthaka bhI Apake hRdaya koSa me praveza na pA sakege, yadi yaha 30 ke 30 Apake smRti paTa para utarate bhI cale jAye to bhI yaha vahAM mAtra pRthaka-pRthaka svatatra vastuo kA rUpa dhAraNa karake citrita hone kA prayanna karane lagege / ___ arthAt na 1 kA nAtA na. 8 se kucha na ho sakegA aura na. 8 kA na 17 se kucha na ho sakegA aura yadi aisA bhI ho pAyA to kyA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyaka va mithyA jJAna 75. 10. vastu paDane kA upAya 30 kI.30 ko dhAraNa karake bhI Apane kucha dhAraNa kiyA kahA jAyagA ? nahI kyoMki isa prakAra kI pRthaka-pRthaka svatatra padArtho kI sattA loka me hai hI nhii| na 17 kA pRthaka padArtha loka me Apako kahA dekhane ko milegA? aura isaliye yaha 30 pathaka -pRthaka citraNa vastu ke anusAra na ho skege| ___basa yahI vaha bhala hai jise mukhyata dUra karanA hai / Apane ina 30 kI bAta pahile bhI paDhI yA sunI avazya hai, para unakA bhAva aba taka bhI koI akhaDita rUpa me dhAraNa nahIM ho pAyA hai| tabhI to Apa cAritra kI bAta ko pRthak svatatra vastu aura jJAna ko pRthak svatatra vastu samajhakara prazna karane lagate ho| jaisA ki paraso ke prakaraNa me prazna upasthita huA thA ki jJAna kA kArya heya va upAdeya ke viveka sahita saba kucha sahaja grahaNa karanA hai yA inake viveka se rahita / aura taba maine uttara diyA thA ki donoM pRthak-pRthak do paryAyoM kI apekSA satya hai| cAritra kI apekSA pahilI bAta aura jJAna kI apekSA duusrii| parantu saMtuSTa na hokara Apa phira pUcha baiThe the ki Agama me to isa prakAra heyopAdeya kA viveka karane vAlA jJAna ko hI batAyA hai| basa yahI to hai vaha pRthakatA jisake prati mai saketa kara rahA hU~, aura isI kA spaSTIkaraNa usa roja isa Dhaga se kiyA thA ki bhAI ! jJAna va cAritra bhinna-bhinna svatatra vastue thoDe hI hai, ki jaba cAritra hogA to jJAna na hogA aura jaba jJAna hogA to cAritra na ho skegaa| vaha to . sarvatra jJAna rasa vAlA hI pramukhata : hai| usakA / cAritra bhI to jJAnAtmaka hai aura jJAna bhI cAritrAtmaka hai| dono eka akhaDa rasa rUpa hai / cAritra kI ora jhuke hue arthAt jIvana me heya kA tyAga va upAdeya kA grahaNa karake jIvana ko DhAlane kA prayatna karane, athavA caraNa karane ke prati jhuke hue jJAna kA nAma hI cAritra hai, aura isaliye hepopAdeya kA viveka rakhane vAlA jJAna ko kahanA kauna jhUTha hai| bheda karake kathana karane meM to cAritra kA kAma kahege aura akhaDa
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyaka va mithyA jJAna 76 10. vastu paDhane kA upAya abheda rUpa dekhane para saba eka jJAna kA hI kAma hai yA AtmA kA hI kAma hai | isI prakAra jaba sAta tatvoM kI bAta calatI hai to tU inhe kahA khojane kA prayAsa karatA hai; jIva ko sasthAvara bhedo me ajIva pula Adi pAca dravyo me, Asrava ko nAva ke chidra me, bandha ko kisI kAlpanika phuka sarIkhI AtmA ke pradezoM me savara ko nAva chidra rokane me, nirjarA ko pAla meM dabAye gaye kacce Ama me, aura mokSa ko loka zikhara para kisI patthara kI zilA me / arthAt ina sAtoM bAto ko dAnta me khojane kI bajAye dRSTAtoM meM khojane lagatA hai / kabhI apane jIvana kI ekatA meM ina sAto kA akhaDa rUpakhojane kA prayatna kiyA hai ? nahI, to bhalA phira sAta ke sAta tatva yAda karake bhI tUne kyA yAda kiyA ? sArI umra carcA me ki bitA dI para sIkhA kyA ? ise Agama kA rahasyArtha nahI kahate / ise hI to meM zAbdika jJAna ke nAma se kaha rahA hU~ / 1 ina sAto kA akhaDa citraNa jo ki Agama ko janAnA abhISTa hai vaha to aisA hai, ki me eka 'jIva' yA cetana hU~ / yaha zarIra rUpa 'ajIva' mere jIvana kA kalaka hai / isake AdhAra para jo bhI mana vacana kAma kI kriyA nitya karatA hU~ vaha mere jIvana kA aparAdha hI 'Asrava' hai / puna. puna vaha aparAdha karake barAbara unakA poSaNa karatA A rahA hU~ aura isa prakAra jIvana me eka prabala saMskAra utpanna kara liyA hai, jo ki puna: puna: vaha vaha aparAdha karane ke liye mujhe prerita karatA hai - usI kA nAma 'bandha' hai / mana ko kAbU meM karake usakI cacalatA ko rokakara use zAnti me sthira karane kA prayAsa kare to vacana va zarIra kI kriyAye svata. kAbU meM A jAye, yahI 'savara' hai| dhIre dhIre abhyAsa karate karate, adhikAdhika bala ke sAtha bar3I se bar3I pratikUlatA me bhI mana kI sthiratA ko banAye
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyaka va mithyA jJAna 77 10. vastu paDhane kA upAya rakhane kI zakti utpanna ho jAyagI, aura isa prakAra ve saskAra khaDa khaMDa ho jAyeMge' yahI nirjarA hai / aura saskAro va aparAdho se zUnya pUrNa zAMta jIvana hI mokSa hai / yaha hai sAta tatvoM kA akhaMDa grahaNa ! eka me sAta aura sAta me eka dikhAI de| use akhaDa jJAna kahate hai , aisA abhiprAya hai| isa prakAra ke akhaDa jJAna ke abhAva me una sAtoM kA pRthak grahaNa mithyA grahaNa hai / kyoki jIvana se pRthaka Asrava Adi kI sattA hI loka me nahIM hai| yaha hai vaha 30 aMgo kI pRthakatA / vAstava me cAritra nAma kA pRthak koI padArtha nahI aura cAritra se zUnya jJAna nAma kA koI padArtha nhiiN| para phira bhI jaba cAritra vAle aMga ko samajhAyA jAyegA to jJAna vAle aMga kI bAta Ane na pAyegI / aura jaba jJAna ko samajhAyA jAyagA to cAritra ke aMga kI bAta Ane na pAyegI / isaliye donoM pRthak-pRthak svataMtra padArtha bhAsane lagege / bhale hI zabdoM me Apa svIkAra karate rahe ki nahI donoM pRthaka-pRthaka nahI eka haiM, para yathA sthAna unako pUrNa cokaura citraNa me jar3e binA Apake jJAna paTa para unakA pRthak-pRthak hI akita honA anivArya hai / ise mithyA ekAnta kahate hai, kyoki vaha apakA citraNa kisI bhI sattAtmaka vastu ke anurUpa nahI hai / Apa kahe ki Agama me dravya guNa, paryAya tInoM ko sat svIkAra kiyA hai / so bhAI ! inako pRthakpRthakAsvataMtra sat svIkAra kiyA hai yA eka hI padArtha me jur3e hue eka rasa rUpa aMgoM ke rUpa meM sat svIkAra kiyA hai ? yaha bAta hI tere jAnane kI hai / parantu, zabda me unakA eka sata rUpa pratipAdana karanA azakya hai / eka bAra Apa samajhakara una 30 ke 30 agoM ko yathA sthAna baiThAkara yadi eka akhaMDa citraNa banA pAye, to mai Age pIche bhI arthAt kaTamA rUpa meM bhI yA AnapUrvI rUpa meM yadi kadAcita unakI vyAkhyA karUM, to Apa turanta saba kucha samajha jAyege, parantu aisA kiye binA nahI / isaliye kartavya to yaha hai ki pahile nambara vAra 1 se 30 taka kI vyAkhyA ko sune ina sarva aMgoM ke pRthaka pRthaka bhAvoM ke citraNa ko
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyaka va mithyA jJAna 75 10. vastu paDhane kA upAya, grahaNa kare dhairya rakhe, 30 ke 30 bhAvoM ko grahaNa karake bhI ahakAra na kare, satuSTa na ho| ava inako yathA sthAna jar3a kara ina saba ko rasAtmaka akhaDa rUpa pradAna kare bilkula isa prakAra ki jisa prakAra citra na 1 me hai arthAt citra naM . 2 ko citra na 1 me parivartita kare / kyoki Agama me yA kisI bhI upadeSTA ke vacano me aisA honA sabhava nahI, ki jisa krama me na 1 se na 30 taka Apane una sarva agoM kA nirNaya kiyA hai usI krama me ve pragaTa ho| kahA to sava Age pIche koI bhI kahI, kaTamA rUpa se prakaTa ho jaayege| aura yadi uparokta prakAra dono spaSTa citraNa Apake hRdaya me na hoge, to avazyameva una vaktavyo yA lekho me dIkhane vAle virodho me tathA una pahile va pIche vAle aMgo me paraspara sammelana baiThane paayegaa| isI se kucha virodha sA bhAsane lgegaa| aura Apa kahane lagege ki pahile to kucha kahA aura ava kucha kaha rahe ho, kucha samajha me nahI AtA / jaise ki jaba yaha vAta sunoge ki'cAritra' hI dharma hai to kaha vaiThoge ki phira 'zraddhA dharma kA mUla hai yaha kyo kahate ho? aura java sunoge ki jJAnadhArA meM sthiti pAnA hI mukti kA kAraNa hai taba kahane lagoge ki phira to yaha saMbhava va vratAdi dhAraNa nirarthaka hI rahA-ityAdi, aura yahI Aja ho rahe hai / ata. uparokta prakAra nirNaya karake donoM citraNa vanAne kI AvazyakatA hai / isI prakAra abhyAsa kara karake jaba taka isa koTI me nahI pahuMca jAte ki kisI bhI guNa yA paryAya kI bAta sunane yA par3hane para yathA sthAna dRSTi pahu~ca jAye, usa samaya taka hRdaya paTa para vaha citraNa huA nahIM kahA jA sktaa| yahA to isase bhI Upara jAna hai / kyoki aisA to kadAcita zAbdika citraNa ke dvArA bhI honA saMbhava hai ki sune yA paDhe zabdoM kA artha yathA sthAna kara sammelana baiThA diyA jAye, parantu vAstavika citraNa to use kahate hai ki aisA pratIti
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. sabhyaka va mithyA jJAna .76 10. vastu paDhane kA upAya me Ane lage ki yaha hai vaha AtmA nAma kA padArtha, yahAM rakhA huA, mere hRdaya paTa para-bilkula usa prakAra jisa prakAra agni nAma padArtha ke citraNa kI pratIti hotI hai| parantu Atma nAma ke adRSTa padArtha kA isa prakAra kA citraNa to Age jAkara usa hI samaya honA sabhava hai, jaba ki usakI zAnti kA rasAsvAdana ho jAye, aura vaha zabdo me samajhAyA jAnA asabhava hai| vaha to jIvana ke DhalAva se utpanna ho sakatA hai, aura kadAcita jIvana para se hI paDhA bhI jA sakatA hai| antima lakSya to vaha hai / isaliye zAbdika uparokta abhyAsa para bhI satoSa pA lenA yogya nahIM , para Age bar3hate rahanA hI yogya hai, ki anasaMdhAna dvArA usakA pratyakSa sAkSAta na kara le| , para pratyakSa karane se pahile isa parokSa citraNa ko avazya AvazyakatA pdd'egii| bilkula usI prakAra jisa prakAra ki vaijJAnika mArga me prAyogika ( Practical ) anusadhAna se pahile saiddhAntika zikSaNa kI AvazyakatA par3atI hai| isake binA prayoga (Experiments ) hI kiye nahIM jA sakate, AviSkAra kaise bane / aura kyoki yaha parokSa. citraNa pratyakSa citraNa ke anurUpa hI hogA, isaliye ise bhI. kadAcita va kathacita samyak pramANa kaha dete hai / vAstava me to samyaka pramANa vaha pratyakSa citraNa hI hai| ata. Agama rUpa bhI pramANa usI ke liye hai jisane pratyakSa citraNa kI prApti ke prati agrasara , kara use khoja nikAlA hai / phira bhI upAya to yahI hai| binA zAbdika Agama kA Azraya liye anusaMdhAna karanA asabhava hai / ataH vartamAna sthiti me vastu kA uparokta prakAra vizleSaNa karake aMgoM ko yathA sthAna baiThAne kA abhyAsa karanA hI tere Apake liye kArya kArI hai| dhairya pUrvaka abhyAsa kreN| bar3A ulajhA huA kathana kiyA hai jisame aneko pramukha pramukha zabdo ke lakSaNa banAne me Aye hai / tAki Age Age
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. sabhyaka va mibyA jJAna 11. kucha lakSaNa ke prakaraNo me una una zabdo kA prayoga hone para Apa usa usa zabda kA vahI vahI artha samajhe jo ki mujhe abhipreta hai, vaha artha na samajhe jo ki pahile se kadAcita Apa jAnate hai / tabhI mere vaktavya ko Apa samajhane me saphala ho sakege / ataH yahAM una sarva zabdoM ke lakSaNa eka sthAna para saMgrahIta karane yogya hai / 11. kucha lakSaNa 1. guNa - vastu ke trikAlI aga ko guNa kahate hai | 2. paryAya - guNa ke kSaNavartI parivartanazIla aMga ko paryAya kahate hai / 80 3. vastu guNa va paryAyo ke eka akhaMDa trikAlI dhruva piDa kA nAma vastu hai / aneko agoM kA piDa hone ke kAraNa vastu anekAnta hai / 4. anekAnta ( 1 ) 5. ekAnta 6. pramANa aneka ago kA piDa honA hI vastu kA anekAga yA anekAntapanA hai / ( 2 ) isa anekAnta vastu ke anurUpa jJAna me pratibimba yA hRdaya paTa para khicA akhaMDa citraNa kA sadbhAva, jJAnakAra anekAntapanA hai / (1) ina anekoM meM se koI bhI eka Dho Adi adhUre aMga, vastu kA ekAntapanA hai / ( 2 ) ina adhUre aMgo kA yathA sthAna jJAna ke citraNa me grahaNa, jJAna kA ekAntapanA hai / (1) vastu ke aneka aMgo kA eka sAtha hRdaya paTa para vastu ke anurUpa, eka rasAtmaka (Burned) akhaNDa citraNa kI pratyakSa pratIti ho, pramANa jJAna hai /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 . samyaka aura mithyA jJAna 1 11. kucha lakSaNa __. / (2) isa pratyakSa pratIti ke AdhAra para nikale - zabda va Agama bhI pramANa hai| (3) pramANa jJAna kI viSayabhUta vaha akhaNDa - vastu bhI pramANa hai| 7. naya (1) usa pramANa rUpa citraNa kI pratIti meM se koI eka aMga kA pRthaka vicAra, naya / jJAna hai| (2) usa naya jJAna ke AdhAra para bolA yA likhA gayA zabda, naya zabda yA naya vacana haiN| (3) naya jJAna kA viSayabhUta vastu kA vaha ___aMga bhI, vastu kI naya hai / 8. pratyakSajJAna:-- vastu ke anurUpa jJAna paTa para paDA sahaja pratibimba pratyakSa jJAna hai / 9. parokSa jJAna:- zabdoM va bhAvoM ke anumAna ke AdhAra para jJAna paTa para khecA gayA vastu anurUpa kRtrima akhaDa citraNa, parokSa jJAna hai| ina nau lakSaNo me pahile tIna lakSaNa kevala vastu ke saMbadha me hI lAgU hote hai| agale do lakSaNa vastu va jJAna donoM ke saMbaMdha me lAgU hote hai| agale do lakSaNa jJAna va zabda va vastu tIno ke saMbadha me lAgU hote hai| yahAM naM. 4 se na. 9 taka ke 6 lakSaNa jo jJAna me lAgU hote hai uname samyak va mithyApanA darzA denA abhISTa hai| yahI bAta isa adhyAya meM samajhAI gaI hai| phira eka bAra doharA detA huuN| hRdaya paTa para vastu ke anurUpa akhaMDa citraNa rUpa pramANa jJAna yA anubhava ke sadbhAva ke
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyaka aura mithyA jJAna 2 :11. kucha lakSaNa sAtha sAtha vartane vAle, saba lakSaNa samyak haiM aura usake abhAva me mithyaa| isI ko pramANa kI sApekSatA kahate haiM / isI pramANa kI sApekSatA ke AdhAra para nIce ina chahoM ke lakSaNa karane me Ate hai / jisako mai akhaMDa citraNa kahatA calA AyA hU usI ko Agama meM anubhava nAma se kahA hai| ataH nIce usI artha meM anubhava zabda kA prayoga karUgA / ____ isa para se yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki anubhava jJAnI hI yathArthataH nayoM kA prayoga kara sakatA hai, zabdAgama jJAnI nhiiN| aura isaliye jo zabdAgama bhI bhalI bhAti jAnate nahI unake dvArA to "nizcayanaya va vyavahAranaya" isa prakAra ke zabdoM kA prayoga to Aja ho rahA hai vaha sArthaka kaise ho sakatA hai ? vaha to kevala pralApa mAtra hai| vaha becAre nya kA nAma to lete hai para naya ko jAnate nhii| anekAnta - 1 ... 1 vastu ke anurUpa hRdaya paTeM para khice 'akhaMDa citraNa rUpa pramANa ko yA anubhava jJAna ko samyaka anekAnta kahate hai / 2. vastu ke saMpUrNa virodhI agoM / kA akhaMDa grahaNa samyak ane .. kAnta hai| . . . . ka - - ekAnta 1. uparokta pramANa jJAna yA anubhava ke sApekSa vastu ke eka __do Adi adhUre aMgo kA vikalpa jJAna samyak ekAMta hai / / 2. paraspara meM yathA sthAna samela baiThAte hue pRthaka pRthaka aMgoM kI . mitratA kA jJAna samyagekAnta hai / pramANaH 1. vastu ke anurUpa hI anekAGga vastu kA hRdaya paTa para akhaMDa citraNa yA anubhava samyak pramANa hai /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 : samyaka aura mithyA jJAna 83 ' -11: kucha lakSaNa 2. uparokta samyak pramANa ke AdhAra para bolA yA likhA gayA 4 -- upadeza Agama bhI, samyak pramANa hai / MF - 1 """ - mithyA lakSaNaH 'FR 1. usa akhaMDa citraNa rUpa pramANa se nirapekSa arthAt anubhava zUnya ke saMpUrNa aMgoM kA zAbdika grahaNa mithyA vastu anekAnta hai / 2. vastu ke saMpUrNa aMgoM kA pRthaka pRthaka grahaNa mithyA "anekAnta hai / 1. uparokta pramANa yA anubhava se nirapekSa vastu ke eka do Adi agoM kA adhUrA zAbdika grahaNa mithyA ekAnta hai / 2, paraspara me yayAsthAna sammela se rahita pRthaka pRthaka, bikhare hue aMgoM kA paraspara virodhI khaMDita grahaNa mithyA ekAnta hai| 1. vastu ke anurUpa citraNa yA anubhava ke abhAva meM kevala zabdoM ke AdhAra para kA kalpita ti grahaNa mithyA pramANa hai / 4 1 2. uparokta mithyA pramANa ke AdhAra para diyA gayA upadeza va likhA gayA zAstra bhI mithyA pramANa hai / 3. - samyagjJAna anekoago ke yugapata grahaNa svarUpa hone ke kAraNa samyak anekAnta hai / " naya . 1. pramANa jJAna yA anubhava jJAna ke sadbhAva me tatsApekSa khaDita jJAna yA agoM kA pRthaka pRthaka vikalpa samyaknayajJAna hai / yA likhA 2. uparokta samyakunaya jJAna ke AdhAra para bolA gayA vacana va vAkya vyaktavya bhI samyaknaya hai / 3. pRthaka pRthaka agoM kA sApekSa rUpa jJAna hone ke kAraNa yaha samyagekAnta hai /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. samyaka aura mithyA jJAna 84 11. kucha lakSaNa pratyakSaH 1. adhyAtma vijJAna ke prakaraNa me nija caitanya tatvasaMbaMdhI pratyakSa, arthAt zAti rasa ke anubhava ho jAne para, hone vAlA koI bhI indriya pratyakSa jJAna, yA avadhi manaH paryaya AdipratyakSa jJAna, samyak pratyakSa jJAna kahalAtA hai / parokSajJAna yA jJAna . . 1. uparokta AtmAnubhava ke rahate jisa kisI bhI viSaya kA ' pramANa jJAna samyak-jJAna hai| mithyA lakSaNa: '3. mithyA pramANa aneko azo ke pRthaka pRthaka rUpa se khaMDita grahaNa hone ke kAraNa mithyA anekAnta hai| 1. pramANa jJAna yA anubhava jJAna se zUnya usase nirapekSa pRthaka pRthaka agoM kA jJAna mithyAnaya jJAna hai| 2. uparokta mithyA naya jJAna ke AdhAra para bole gae yA likha gae zabda bhI mithyA naya vAkya hai / 3. pRthaka pRthaka aMgo kA svataMtra rUpa khaMDita grahaNa hone ke kAraNa yaha mithyA ekAMta hai| 1. bhale, hI anya padAthoM kA pratyakSa jJAna ho jAne para adhyAtma prakaraNa me Atma zAti ke anubhava rahita vartanevAlA indriya pratyakSa va avadhi pratyakSa mithyA pratyakSa jJAna hai| " 2. uparokta AtmAnubhava ke abhAva me anya viSayoM kA spaSTa pramANa, jJAna rUpa citraNa bhI mithyA jJAna hai /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya sAmAnya 1.nayoM ko jAnane kA prayojana, 2. dravya va usake aMgoM kA paricaya, 3. paryAya, 4. vastu . ke svacatuSTaya,5. sAmAnya va vizeSa6. sArAMza 7. dravya ke aMgoM sambandhI samanvaya 1. nayoM ko jAnane binA prayojana ke koI kArya karanA puruSArtha ko kA prayojana vyartha khonA hai, so buddhimAnoM kA kArya nahIM / isIliye vartamAna kA yaha nayakA prakaraNa sIkhane va sikhalAne ke isa kArya kA bhI prayojana barAbara dRSTi meM baiThAye rakhanA cAhiye / isakA prayojana vyartha sIkhanA athavA vidvAna banakara dUsare ko samajhAne kI bhAvanA ko uttejita karanA nahIM hai, balki jJAna me saralatA utpanna karake isame par3e ekAnta yA khecAtanI kA abhAva karake isakI saralatA kA rasa pAna karane mAtra ke atirikta anya kucha nahIM hai /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya 86 1. nayo ko jAnane kA prayojana, dRSTa padArthoM me to vaha khecAtAnI utpanna honA saMbhava nahI, kyoki vahAM to vastu ke sampUrNa aMgoM kA yathA sthAna citraNa rUpa pramANa va anubhava jJAna maujUda hai, jaise ki agni ke sambandha me mai Apase cAhe kucha bhI kahU Apa use sahaja svIkAra kara lete hai agni ko uSNa kahUM taba bhI svIkAra kara lete hai aura use kathacit zItala kahUM taba bhI svIkAra kara lete hai / ise upayogI kahUM taba bhI svIkAra kara lete hai aura ise bhayAnaka kahUM to bhI svIkAra kara lete hai / vahA to ise upayogI sunakara svataH ApakI dRSTi bhojana pakAne va paDhane Adi kAryoM me nitya sahAyaka banane rUpa se isake aneka upayogI aMgoM para, par3a jAtI hai| aura bhayAnaka sunakara svataH isake usa pracaNDa rudra rUpa para paDa jAtI hai, jisame ki bar3e bar3e nagara taka kSaNabhara me bhasma hokara rAkha ke Dhera bana gaye hai / vahAM to Apako saMzaya va zaMkA nahI hotI ki "vAhaz2I | Apa ise bhayAnaka kase kahate hai / isa prazna ko spaSTa karane ke lie Apako kisI bhI carcA kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| hAtha para rakhe Amale vat mAno ve sArI bAte Apake hRdaya kI bAte hI hoN| kAraNa yahI hai ki agni kA anekAgI pUrNa citraNa Apake hRdaya paTa para spaSTa hai / Aga ke sampUrNa aMga Apako yathA sthAna jar3e hae spaSTa dikhAI de rahe hai / jisa bhI aga kI bAta AI aura Apane use yathA sthAna phira baiThA lii| isI ko mai jJAna kI saralatA kahatA huuN| parantu yaha bAta adRSTa jo yaha adhyAtma viSaya isake sabaMdha meM dekhane me nahI AtI / isa viSaya kI anekoM ulaTI sIdhI bAte sAmane Ane para Apako virodha bhAsane lagatA hai / apanI ruci kI vAtako Apa saralatAse svIkAra kara lete hai, parantu usase viparIta bAta Apake citta me eka baukhalAhaTa sI utpanna kara detI hai / jaise ki jaba mai yaha kahUM ki bhagavAna vIra pUrNarUpeNa dharma kI mUrti haiM. / taba to Apa prasannatA va saralatA pUrvaka svIkAra kara lete haiM, para jaba yaha
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya . .. 7 2 dravya va usake aMgo kA paricaya kahUM ki bhagavAna vIra-to yahA bar3e pApI dikhAI de rahe hai, to Apa ekadamaH cauka uThate hai| isakA kAraNa kyA? kevala yahI ki unake akhila jIvana kA yA unake sampUrNa aMgo kA citraNa yA pramANa jJAna Apako nahI hai / kevala sunI sunAI: kucha bAteM ApakI bhakti me par3I haiM / ina sabako yathA syAna jar3e binA ve saba bhI vAstava me Apake liye upayogI nahI hai / ataH jo koI bhI jAne spaSTa citraNa sahita jAne, yahI isa nayake prakaraNako jAnane kA prayojana hai / * : isa prayojanakI siddhi ke artha vastu tathA usake dhruva va kSaNika 2. dravya va usake sampUrNa aMgoM kA yathA yogya sAmAnya paricaya honA ! ago kA paricaya: atyanta Avazyaka hai / usake abhAva me nayo kA kathana Age cala na skegaa| kyoki nayoM ko una aMgo para hI to lAgU karake prayogame lAnA hai / khAlI nayo ke nAma va lakSaNa jAnane se to uparokta prayojana kI siddhi ho nahI sakatI / yadyapi dravyo ke aMgoM kA kathana karanA yahAM abhISTa nahIM hai, .... kyoki vaha eka svataMtra viSaya hai, aura naya samajhane ke liye Apa saba ko yaha viSaya to AtA hI hogA, yaha bAta anukta rUpa se svIkRta (Understood) hai / parantu phira bhI aisA pratIta hotA hai ki vAstava meM aisA nahI hai, sambhavataH Apa me se kucha to usa viSaya me abhyasta ho para kucha usase anabhijJa hI hoM / ataH yogya to yaha thA ki pahile usa viSaya kA pUrNa paricaya prApta karake yahA Ate, parantu aba yadi AhI gaye ho aura itane dina se suna rahe ho to Apa ko nirAza karanA yogya nahI / isalie yadyapi isa prakaraNa me usa viSaya kA vistRta va pUrA paricaya to diyA na jA sakegA, kyoMki usakA varNana hI sambhavataH mahInoM meM pUrA ho pAve, aura taba yaha mUla viSaya pIche raha jAregA / ataH prayojana vaza yahAM usa viSaya kA sakSipta paricayaM de denA hI paryApta samajhatA huuN| paricita vyaktiyo
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya 88 2. dravya va usake aMgoM kA paricaya ko usase vaha tAjA ho jAyegA, aura aparicita vyaktiyoM ko kucha dhundhalA sA anumAna ho jAyegA, jo ki agale prakaraNoM ke liye unake hRdaya me bhUmikA kI sthApanA kara degA, aura vaha una prakaraNoM kI saralatA se pakaDane ke yogya ho jAyege / ___ isa viSaya sambandhI kucha mukhya siddhAnta hI nIce nirdhArita kiye jAte hai / yadyapi pahile bhI unake sabaMdha me saMketa A cuke hai para yahA eka hI sthala para saba ko saMgRhIta karanA tathA unhe aura adhika vizadatA pradAna karanA abhISTa hai / kala vAle dRSTAMta meM bhI yadyapi una agoM kA saketa kiyA gayA, aura unhe 30 pRthaka pRthaka koSTako me sthApina karake eka sampUrNa vastu kA paricaya dilAne kA prayatna kiyA gayA para vAstava me ve 30 aMga vastu me isa prakAra koSTakoM meM par3e huye nahI hai / bhale samajhAne ke liye yahAM yaha koSTaka banA diya gaye hoM, para vahA to ve eka rasa rUpa hokara par3e hai| so kaise vahI yahA spaSTa kiyA jAyegA / vastu aneka guNoM va paryAyoM kA piDa hai, para guNa va paryAya usake aga hai / una aMgo se rahita vastu kucha bhI nahIM / jaise ki Ama apane kisI vizeSa raMga, svAda, gaMdha, sparza ke atirikta kucha nahIM / inhe pRthaka kara liyA jAya to Ama nAma kA koI padArtha rahatA nahI / parantu inheM pRthaka kiyA jAnA sambhava nahI / kyo ki yahA~ piNDa yA samUha se tAtparya yaha nahI hai ki jaise borI me anAja bharA hai vaise vastu nAma kI borI me koI guNa va paryAya bharI hai, aura isa prakAra borI rUpa vastu alaga ho aura guNa paryAya alg| yA aise bhI nahI hai jaise ki aneka lakar3iyoM ko bAdha kara eka gaTThA banA liyA gayA ho, jisa me borI rUpa gaTTe kI pRthakatA to yadyapi nahI raha pAI hai, parantu ina aMgoM rUpa lakar3iyoM kI pRthakatA dRSTa hotI hai, jinako kabhI bhI bakherA jA sakatA hai yA bAMdhA jA sakatA
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya para 2. dravya va usake aMgo kA paricaya hai / yA vRkSa me lage TahanI phUlo pattoM vata bhI vaha samUha nahIM hai kyoMki yahAM yadyapi vaha samUha kisI ke dvArA bAMdha kara banAyA to nahIM gayA hai, para bakherA avazya jA sakatA hai tathA una DAlI pattoM Adi kI pRthakatA bhI dRSTa hai / yahAM to samUha se tAtparya eka rasa rUpa hokara rahanA hai, jo samUha na banAyA jA sake aura na bigAr3A jA sake / jaise ki Ama meM rahane vAle usake guNa na usame bhare jA sakate hai aura na nikAle jA sakate hai / tathA jina guNoM ko kalpanA dvArA pRthaka kara lene para Ama nAma kI koI borI rUpa vastu zeSa raha jAye aisA bhI nahIM hai / isa prakAra vastu aneka guNa va paryAyo kA eka rasa rUpa piNDa hai| ! . .., 2 guNa vastu ke sAmAnya aMga kA nAma hai jo vastu me sarvadA pAyA jAtA hai / bhale hI usakI avasthA badala jAye para vaha apanI jAti sAmAnya yA abhuka indriya kA viSaya sAmAnya badala kara dUsarI indriya kA viSaya bana baiThe aisA kabhI nahI ho sakatA jaise ki Ama kA harA panA badala kara bhale pIlA ho jAye para netra indriya kA viSaya sAmAnya raMga panA hara hAlata me usame vidyamAna rahatA hai / ataH bhale hI laukika vyavahAra me hama hare pIle Adi kI raga guNa samajhate hoM para vaha guNa nahIM, vaha to badalane vAlA aMga hai / raMga nAma kA guNa to ina hare pIle pane me, eka netra indriya ke viSaya sAmAnya rUpa se rahane vAlA sthAyI aMga hai, jo hare pane me bhI hai aura pIle pane me bhI vAstava meM jo bhI aMga dRSTa hotA hai vaha paryAya hI hotI hai / guNa va vastu kabhI anubhava meM nahI lI jA sakatI, para buddhi ke dvArA pakar3I jA sakatI hai, anubhava me to vastu ke aneka guNoM kI usa samaya kI paryAya hI AyA karatI hai / aura isI liye usa samaya sampUrNa vastu una paryAyoM ke samha rUpa hI bhAsatI hai / paryAyoM ko hI vyavahAra me guNa rUpa svIkAra karake use una guNoM ke samudAya rUpa kaha
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya-sAmAnya :75 6 0 2 dravya va usake aMgo kA paricaya - - diyA jAtA hai / una paryAyoM ke anubhava ke atiriktaH vastu kA pRthaka anubhava nahIM huA karatA / jaise ki hare pane va khaTTe pane Adi ke anubhava ke atirikta Ama kA pRthakA anubhava nahI / aura isa prakAra sAmAnyataH kahe jAne vAle hare, pIle Adi -guNAnahI-raMga "guNa kI paryAya hai : / khaTTA mIThA Adi rasa guNa nahI rasa guNa paryAya hai| ataH guNa-vaha jo sAmAtya-rUpAse vastu.me sarvadA pAyA :jAveta sarvadA zabda kAla sUcaka hai arthAt bhUta, bhaviSyataH vara vartamAna tInoM, kAloM meM pAyA jAye / jisakI vastu-meM na kabhI nacIna utpatti huI ho aura na kabhI vinAza ho sakatA ho / isIliye vastu kA trikAlI, yAH dhruva aga svIkArA gayA hai| isaliye vastu me jitane guNa hai utane hI sadA bane rahate hai| aisA nahI hotA ki Aja usameM 3 guNa hai aura kala ko cAra ho jAye aura parasoM ko do hI raha jaaye| kyoMki guNo ke nikale vinA unakI saMkhyA meM hAni, aura guNoM ke praveza binA unakI saMkhyA me vRddhi honI asaMbhava hai| : '. . . . . . . . guNa vastu me sarvatra vyApa kara-rahate hai / sarvatra zabda kSetra sUcaka hai arthAt vastu ke eka eka kaNa me pratyeka guNa mAnoM - - otaprota hokara samAyA rahatA hai / aisA nahIM hotA ki eka kone me, to rasa. nAma kA guNa baiThA ho aura dUsare kone me raMga nAma kA gunn| vastu, ko tor3a kara usakA choTe se choTA hissA bhI yadi pRthaka nikAla kara.. dekhe to vahA sAre hI vastu ke guNa dikhAI dege / arthAta jahAM. jahA vastu hai vahA vahA usakA pratyeka guNa hai| jahAM jahA eka guNa hai- vahA vahA dUsare Adi aneka guNa hai / jaise Ama me jahAM raga hai vahA hI koI na koI svAda bhI hai, aura vahA hI koI na koI gandha bhI hai ityAdi / inako sakor3a kara sakucita kiyA jAnA bhI sabhava nahI hai| 4 yahAM taka to vastu ko guNo ke samudAya rUpa se dekhA aura aba ise paryAyo ke samudAyarUpa se dekho| yadi kevala guNa * hI guNa huye
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya ...--- , . .. 11 2. dravya va usake ago kA paricayaH TH . hote to vastu, sarala. (Simple) rahatI aura ; ise samajhane meM bhI kaThinatA na pdd'tii| na, paryAyo ne ise jaTila (Complex) banA diyA hai, isalie samajhane meM bhI dikkata par3atI hai, kyoMki paryAya badalane vAle aMgo kA nAma hai, jisake kAraNa-kti vastu pratikSaNa-kucha badalatI sI pratIta hotI hai / yadyapi thor3e samaya taka to usame parivartana dekhate rahate hue bhI hama usameM vahI pane kI pratIti ko. khote nahI, para adhika samaya gujara jAne para tathA usakA parivarvana bahuta-sthUla ho jAne para hama usameM se 'vahI pane' kI pratIti ko bhUla jAte hai, aura use koI naI vastu samajhane lagate hai / jaise ki apane--putra ko bacce se yuvA hote taka to Apa, 'yaha vahI merA putra hai| isa prakAra kI bAta basabara yAda rakhate ho, parantu-mRtyu ke pazcAta vahI prANI. jaba anyatra- janma lekara Apake sAmane AtA hai to Apa use vahI. na samajha kara koI nayA hI vyaktiH samajhane lagate ho| basa yahI vahaulajhana hai jise dUra karanA abhiSTa hai.| avasthA badala jAne se yadyapi. vastu kA anubhavanIya dRSTa rUpa badala- to jAtA hai para vAstava me vastu vahI kI vahI rahatI hai, dUsarI nahI, bana jaatii| jaise ki viSTA badala kara anna bana baiThI, to bhI vastu aryAta ve paramANu : jina' para ki yaha donoM avasthAye nRtya kara rahI hai, vahI ke vahI rahe / ... ... 5. kyoki guNo ke piNDa kA nAma hI vastu hai, guNo se pRthaka vaha koI svataMtra padArtha nahIM isalie vastu kI paryAyo ke parivartana kA AdhAra bhI guNo kA-parivartana hai| una sarva kA sAmUhika eka parivartana hI vastu kA parivartana hai, una saba kI sAmUhika-eka paryAya hI vastu kI paryAya hai / jaise ki raga kA kAlA ho jAnA, gadha kA durgadhita ho jAnA rasa kA kasAyalA, ho jAnA, aura sparza kA pilapilA ho jAnA hI Ama kA sar3a jAnA hai, ina se atirikta aura kucha nahI paryAya badalane para vAstava me guNa hI badalA huA pratIta hotA hai / aura sarva guNo ke badalane para vastu hI badalI huI pratIta hotA hai / parantu
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 2. dravya va usake aMgo kA paricaya badalanA do prakAra se ho sakatA hai / rasa badala kara raMga bana jAye yaha bhI badalanA hai aura khATThA rasa badala kara mIThA rasa bana jAye yaha bhI badalanA hai / basa yahAM badalane kA artha pahalI jAti kA badalanA nahIM hai balki dUsarI jAti kA hai| jahAM ki anubhava rUpa svAda badala jAne para bhI rasa panA nahI badalatA / ise kahate hai badalate huye bhI nahI badalanA, nitya meM anityatA aura phira virodha nahIM / apAra hai isa anekAnta kI mahimA | 6. dravya sAmAnya yaha badalanA aisA bhI na samajhanA ki guNa yA vastu nAma kA koI paMdArtha to nIce nizcala par3A rahe, aura paryAya usake Upara hI Upara badalA kare, jaise ki cakkI kA nicalA pATa to nizcala rahe aura usake upara uparalA pATa barAbara ghUmA kare, barAbara ghUmate rahate bhI nicale pATa meM vaha koI phera phAra na kara sake / so bhAI ! aisA nahI hai / vastu, guNa va paryAya bhale hI pRthaka pRthaka zabdoM ke dvArA kahe jA rahe ho, para vAstaka me saMttAbhUta pRthaka pRthaka padArtha nahI hai, jo eka to badala jAye aura eka jukA tU banA rahe / vAstava meM yaha tIna hai hI nahI, yaha eka hI hai phira bhI usakI zaktiyoM kA vizlebaNa karane ke lie, ise tIna bhAgoM meM bATa liyA gayA hai / yaha vibhAjana kAlpanika hai, vAstavika yA vastu bhUta nahI / aura isa liye paryAya badalane para kathacita guNa va vastu hI badala jAtI hai| vastu va guNa kA na badalanA to kevala usame vahI jAti va vyaktipane kI pratIti hai / rasa badala kara bhI raMsa jAti rUpa hI rahA, aura vastu badala kara vahI paramANu hI rahA dUsaroM paramANu nahI bana gayA / aisI dhruvatA samajhanA para kathana me bheda Aye binA na rahegA / Apa sarvatra uparokta prakAra usa me eka rasa rUpa artha hI grahaNa karate rahanA / 6. uparokta vaktavya para se yaha jAnA gayA ki paryAya guNa ke hI parivartanazIla aMga kA nAma hai, jo pratyeka kSaNa badalatA rahatA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.dravya sAmAnya 3 2. dravya va usake aMgokA paricaya hai / isa liye vastu meM isakI sthiti sarvatra to mila sakatI hai para sarvadA nhii| yahI guNa va paryAya me antara hai vaha to vastu meM sarvatra va sarvadA pAyA jAtA hai, aura yaha sarvatra rahate huye bhI sarvadA nahI rahatI / sarvatra to isalie rahatI hai ki yaha guNa kA vizeSa aMga hai, aura apane apane guNa me vyApa kara rahatI hai / aura kyoki guNa sarvatra vyApa kara rahatA hai, isaliye yaha bhI sarvatra vyApa kara rahatI hai, jaise ki Ama ke gadha kI sugadhita paryAya sAre Ama me vyApta hokara rahatI hai| para sarvadA nahI rahatI, badala jAtI hai, badala kara jo bhI prakaTa hotI hai vaha bhI sarvatra hI rahatI hai para sarvadA nahI / eka samaya me eka guNa kI eka hI paryAya raha sakatI hai do nahI / jaise jaba rasa khaTTA hai to mIThA panA vahA nahI raha sktaa| 7. uparokta sarva vaktavya para se bhalI bhAMti samajhA jA sakatA hai ki yadi vastu ko anubhava karane jAye to usa samaya usame utanI hI paryAya dikhAI deMgI jitane ki guNa / yA kala vAle zikSaNa me par3he to yo kahiye ki trikAlI vastu ke kula 30 aMgo me se kevala 6 aMga hI sAkSata dRSTa ho sakeMge / 30 ke 30 aMga hara samaya vastu me nahI rahate / jaba 'ka' me na. 1 vAlA aga dRSTa hogA to usake sAtha rahane bAle 'kha' Adi guNo ke na . 6 11, 16, 21, 26, yaha aga hI dRSTa ho sakege / arthAt eka lAina meM dikhAye gaye, cha: aga hI eka samaya meM dRSTa ho skege| agale samaya me 2, 12, 17, Adi dRSTa ho sakege upara nIce vAle koI bhI aga vastu me sAtha eka nahI dekhe jA sakate hai / parantu jJAna kI vicitratA hai ki usame yaha 30 ke 30 aMga eka sAtha dekhe jA sakate hai / vastu aura jJAna ke anubhava me yaha antara hI vAstava me vAdavivAda yA dRSTiyoM kI vibhinnatA kA kAraNa bana jAtA hai / dekho yadi Apa apane jIvana para dRSTi DAla kara dekheM to Apako bAhara se apane ko dekhane para to vartamAna kI yaha prauDha avasthA hI dikhAI detI hai aura isa saMbaMdhI hI aneko bAte /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 dravyaM sAmAnya 64 2. dravya va usake prago kA paricaya para yadi jJAna meM utara kara Ise hI dekheM to vahA to bacapana rUpa bhUtakAla kI paryAya, vartamAna kAla kI paryAya, aura anumAna ke AdhAra para Age Apa kyA karege isa sambandhI rUpa rekhAo ke rUpa se paDI, bhaviSyata kAla sambandhI kucha paryAye bhI dikhAI detI hai / 'isI ke AdhAra para Apa Aja bhI yaha kaha uThate haiM" "are mere bacapana ke yaha dina kitane pyAre hai | kyA hI acchA ho ki yaha jisa prakAra jJAna meM baiThe usI prakAra bAhara meM pragaTa ho jAye / " aura yaha bhI kadAcita kaha baiThate hai ki "tumheM vizvAsa Aye yA na AyeM para me to abhI nikaTa bhaviSya meM amuka amuka vyApAra karake kroDapati vana jAne vAlA hUM / isameM sazaya ko avakAza nahIM / basa jAno ki mai Aja kroDapati hI hU~ | aura isI jJAna ke nizcaya para Apa logoM kA rupayA bhI karja le lekara vyApAra me lagA dete hai basa isI prakAra sarvatra jAnanA / arthAt jJAna vastu se kucha adhika hai kyoMki jJAna me to eka paryAya jAna lene ke pazcAta usakA citra vahA Tika jAtA hai, vahAM se miTane nahI pAtA, para vastu me se vaha paryAya miTa jAtI haiM / 3 TIFI P-F 8. imalie vastu ko cAra prakAra se 1. trikAlI eka akhaDa vastu ke rUpa me 2. rUpa vastu ke rUpa me 3. kisI trikAlI sampUrNa akhaMDa guNa ke rUpa me aura 4 : usa guNa kI samaya vartI eka paryAya ke rUpa me kala vAle 30 aMgo ke citraNa me 30 ke 30 ago ko eka sAtha dekhe to trikAlI vastu ke darzana kahe jAte hai, naM. 1, 6, 11, 16, 21, 26, vAlI par3I huI pakti ko dekhe to eka samaya vartI eka akhaDa vastu ke darzana kahe jAte hai / na. 1 se naM. 5 taka kI khar3I paMkti ko dekhe to trikAlI sampUrNa eka 'ka' guNa ke darzana kahe jAte hai / aura kisI eka koSTaka ko dekhe to kisI bhI guNa kI eka paryAya kA darzana kahA jAtA hai / pramANa jJAna trikAlI pUrNa vastu ke darzana kA nAma hai / kyoki hAthI ke pAva me sava kA pAva, jahA trikAlI vastu ho vahAM b A samajhA jA sakatA hai - - samayavartI akhaMDa piNDa
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ A 6. dravya sAmAnya 3. paryAya eka samayoM kI to hogI hI, para kevala eka 'samaya kI vastu meM trikAlI kaise samAyagI isa trikAlI darzana abhAva ke meM hI vaktA kI bAta kadAcita samajha meM nahIM AtI, aura bhaMjhalAharTa sI utpanna hone lagatI hai, jaise ki mahAvIra prabhu ko pApI suna kara Apa meM huI thii| - - . . .' prabho! mahAvIra prabhu kA trikAlI citraNa : dRSTi'-'me' rakhakara unake sarva aMgo me se jarA bhIla kI paryAya vAlA aMga to uThAkara dekhe / kyA vaha pApI nahIM hai ? kyA pApI rUpa se dIkhane vAlA vaha vyakti koI aura hai ? bhale usa samaya : usakA nAma-kucha aura ho, para vyakti to vahI hai| phira yaha jhuMjhalAhaTa kyoM ? maine jhUTha kyA kahA Apa bhI to svaMya: aneko bAra aisA, kahate hai / - kyA bhUla gaye ? yAda karo vaha dina jaba Apa mujhe dIvArA pare khice usa bhIla ke citra ko darzAte huye kaha rahe the, ki yaha mahAvIra svAmI kA jIva thaa| vartamAna kAla sambandhI bhASA kA prayoga kiyA thA / bhUtakAla sambandhI prayoga to taba karate jo citra sAmane na hotaa| basa usI prakAra bhale dIvAra para khicA citrAnAhI para hRdaya paMTa para khicA vaha citra aba bhI mere sAmane pratyakSa hai, jisake AdhAra para ki mai unhe 'pApI hai' aisA kaha rahA hUM 'pApIthe' aisA nahI kaha rahA hU / isI prakAra sarvatra jaannaa| . . . . - / / - dravya va usake ago kA sAmAnya paricaya de dene ke pazcAta 3. paryAyaH unakI kucha vizeSatAo ko bhI jAna lenA yogya hai| guNa va paryAyo kA eka akhaDa piNDa dravya hai aisA batA diyA gayA / ataH yaha kahA jA sakatA hai ki ye guNa va paryAya isa dravya ke aga yA vizeSa hai, tathA dravya svayaM aMgI hai / yadyapi pahile payAya zabda kA prayoga parivartana zIla aMga ke liye kiyA gayA hai, parantu vAstaba me isa zabda kA artha hai vastu ke vizeSa, ve bhale guNa rUpa ho ki parivartana zIla paryAya rUpa / ve vizeSa hI do prakAra ke hote hai-akrama vartI yA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya . 3. paryAya sahavartI tathA krama vrtii| jo sadA pAye jAye unheM akrama vartI yA sahavartI kahate haiM aura jo Age pIche pAye jAye unhe RmavartI kahate hai| isa prakAra guNa to akrama vartI vizeSa hai aura paryAya kramavartI vizeSa hai| ye donoM hI sAmAnyataH paryAya zabda ke vAcya hai, parantu samajhane va samajhAne meM bhrama na par3e isaliye akramavartI paryAya ke liye 'guNa' zabda aura kramavartI paryAya ke liye 'paryAya' zabda nizcita kara diye gaye hai / kramavartI yA parivartana zIla paryAya bhI do prakAra kI hotI haiMdravya paryAya va guNa paryAya yA vyaMjjana paryAya va arthaparyAya donoM zuddha va azuddha ke bheda se do do prakAra kI ho jAtI haiN| unhI kA trama se kathana kiyA jaayegaa| yahAM dravya paryAya va guNa paryAya kA vizeSa spaSTIkaraNa karanA ipTa hai / dravya ke mukhyataH do lakSaNa karane me Ate hai "guNo ke samudAya ko dravya yA vastu kahate hai" aisA eka lakSaNa to prakRta kathana meM samajhAyA hI jA cukA hai| parantu isake atirikta dravya kA. eka dUsarA lakSaNa bhI prasiddha hai| "guNoM ke Azraya yA AdhAra ko dravya kahate hai / arthAt jisa me guNa pratiSThata hote haiM yA rahate hai- vaha dravya hai / pahilA lakSaNa abheda dRSTi se kiyA gayA hai aura dUsarA bheda dRSTi se / isalie pahile lakSaNa me guNoM ke samudAya se pRthaka kisI anya svatatra dra ya kI pratIti nahIM hotii| parantu dUsare lakSaNa me aisI sI pratIti hotI hai mAno dravya judA hai aura guNa judA / dravya bhAjana hai aura guNa usa bhAjana meM rakhe jAne yogya koI padArtha / ataH spaSTa hai ki dravya pradezAtmaka honA cAhiye, arthAta kucha lambAI caur3AI va moTAI ko dhAraNa karane vAlA honA cAhiye, nahI to vaha bhAjana ke rUpa me kalpita nahIM kiyA jA sakatA / aise pradezAtmaka dravya meM guNa sarvatra vyApa kara rahate haiM / isa para se kevala yaha bAta darzAne kA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya 17 ____.. -3 paryAya prayatna kiyA gayA hai ki dravya kSetra yA pradeza pramukha hotA hai aura guNa bhAga pramukha / jaise 'Ama' kahane para usa AkRti vizeSa kA phala lakSya me AtA hai, aura 'mIThA' kahane para usa ke svAda kA bhAva dRSTi meM AtA hai| - uparokta kathana para se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki dravya pradezAtmaka svIkAra kiyA gayA hai, jaba ki guNa bhAvAtmaka / isaliye dravya va guNa kI paryAya ke lakSaNa karate samaya bhI yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhiye ki dravyaparyAya pradezapramukha mAnI jAtI hai aura guNa paryAya bhAva pramukha / isI liye Agama me dravyapayoya kA lakSaNa usa vastu yA dravya kA sasthAna yA AkRti kiyA gayA hai, aura pradeza yA sasthAna se atirikta usake anya sarva guNo kI paryAya ko guNa paryAya nAma diyA gayA hai| isa prakAra dravyaparyAya ke do lakSaNa svIkAra kiye gaye hai| dravya ke lakSaNa naM. 1 ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki sampUrNa guNo kI kisI eka vivakSita samaya kI pRthaka pRthaka sampUrNa paryAyoM kA samUha hI usa vivakSita samaya kA dravya hai yahI dravya paryAya hai / dravya ke lakSaNa naM. 2 ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki dravya ke Azrita aneka guNo me se kevala pradezatva guNa kI paryAya ko dravyaparyAya kahate hai aura usase atirikta anya sarva guNo kI pRthak pRthak paryAya ko guNa paryAya kahate hai| dravya paryAya kA dUsarA nAma vyajjanaparyAya aura guNa paryAya kA dUsarA nAma arthaparyAya bhI hai| dUsare prakAra se bhI artha va vyajjana paryAya ke lakSaNa kiye gaye hai| vastu meM jo parivartana sthUla dRSTa se dekhane meM AtA hai, usake saMbaMdha meM vicAra karane se patA calatA hai ki vaha parivartana vAstava meM pratikSaNa hone vAle kisI sakSma parivartana kA phala hai| jaise bAlaka se vRddha hone
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 dravya sAmAnya 18 3. paryAya vAle purupa me jo buDhApA dRSTa ho rahA, hai vaha kyA usame eka dama A gayA yA dhIre dhIre hI AyA hai ? uttara spaSTa hai ki eka dama AnA asambhava hai, dhIre dhIre hI AyA hai / tava prazna hotA hai ki kava se AnA prArabha huA hai, kyA 10 varSa pUrva se yA 25 varSa pUrva se ? sUkSma rUpa se vicAra karane para isa prakAra kI koI sImA nahI vAndhI jA sakatI / vAstava me to paidA hone ke uttara kSaNa me hI vaha manuSya apane buDhApe ke prati eka paga Age baDha gayA thaa| aura isI prakAra dUsare tIsare Adi kSaNo me bhI varAvara vuDhApe ke prati gamana karatA huA, apanI Ayu ke anekoM kSaNa, mAsa va varpa pIche chor3atA gayA, aura Aja 80 varSa paJcAta vaha pUrNa rUpeNa bUr3hA dikhAI de rahA hai| isI prakAra vastra dhulane ke uttara kSaNa se hI mailA honA prArabha ho gayA / stambha banane ke uttara kSaNa se hI rjINa honA zurU ho gayA / ____ yadi prathama kSaNa me hI vastu ke andara koI parivartana na AtA to dUsare kSaNa me bhI na AtA / aura isa prakAra tIsare cauthe Adi kSaNo me bhI na AtA / tava to vastu vadalatI hI kaise ? ata. siddha huA ki jo parivartana dRSTa hotA hai vaha vAstava me koI eka parivartana nahI hai, balki anantoM kSaNika parivartano kA sAmUhika phala hai / bhale hI apanI alpajJatA ke kAraNa hama usa kSaNika parivartana ko jAna na sake para uparokta yukti para se siddha avazya kara sakate hai| isa sUkSma parivartana ko yA prati kSaNavartI sUkSma paryAya ko artha paryAya kahate hai aura unake sAmUhika phala svarUpa dikhane vAlI sthUla paryAya ko vyaJjana paryAya kahate haiM, kyoki vaha atyanta vyakta hai / sUkSma artha paryAya pratyeka vastu me pratikSaNa svabhAva se hI hotI rahatI hai, ataH ve tarka kI viSaya nahI hai| ye donoM hI artha va vyaJjana paryAya bhI do do prakAra kI hotI haizuddha va azuddha tahAM zuddha dravyoM kI dono hI paryAya zuddha hai aura azuddha dravyoM
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya 4. vastu svacatuSTaya kI donoM hI paryAye azuddha hai / mukta jIva va paramANu kI sarva paryAya zuddha aura saMsArI jIva va sthUla skandho yA dRSTa jar3a padArtho kI sarva paryAya azuddha hai, kyoki ve aneka dravyo ke sayoga se utpanna huI hai / paha inakA sakSipta paricaya hai, vistAra to Agama se hI jAnA jA sakatA hai / SE guNa va paryAya rUpa nitya va anitya aMgoM kA adhiSThAna vaha 4. vastu ke dravya pradezAtmaka honA cAhiye arthAta kisI na kisI svacatuSTaya AkRti yA saMsthAna vAlA honA cAhiye, yaha bAta pahile vAle prakaraNa meM batAI gaI hai / isI para se vastu me anya prakAra se bhI cora aga par3hane me Ate hai / guNa va paryAyoM ko dhAraNa karane vAlI vastu svaya eka dravya hai / usa dravya kA AkAra yA saMsthAna usakA kSetra hai, kyoki AkAra kSetrAtmaka parimANa vAlA hotA hai / pariNamana zIla paryAye usa dravya kA kAla hai, kyoki paryAyoM kI sthiti kAla parimANa vAlI hotI hai / usake guNa dravya ke svabhAva kahalAte hai kyoki ve bhAvAtmaka hote hai / dravya ke kSetra, kAla va bhAva ye vastu ke svacatuSTaya kahalAte hai / sAmAnya yA vizeSa koI bhI padArtha isa catuSTaya ko tIna kAla me ullaghana karake apanI sattA surakSita nahI rakha sakatA / jaise ki dravya sAmAnya svaya dravya hai, usakA AkAra usakA kSetra hai, apanI trikAla gata paryAyoM me 'anusyUta rahane ke kAraNa anAdyananta yA trikAla sthAyI usakA kAla hai / aneka guNo meM anusyUta eka akhaMDa svabhAva usakA bhAva hai isI prakAra guNa dravya se pRthak apanI sattA na rakhane ke kAraNa svaya dravya hai, dravya me sarvatra vyApa kara rahane ke kAraNa dravya kA AkAra yA kSetra hI usakA AkAra yA kSetra hai, apanI trikAla vartI payAyoM meM anuspUta rahane ke kAraNa anAdyananta yA trikAla sthAyI usakA kAla hai / usakI apanI pUrNa zakti hI usakA bhAva hai / isI prakAra paryAya - bhI 1 1
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 dravya sAmAnya 4. vastu ke svacatuSTaya dravya se pRthak apanI sattA na rakhane ke kAraNa svayaM dravya hai, dravya me sarvatra vyApakara rahane ke kAraNa dravya kA AkAra yA kSetra hI usakA AkAra yA kSetra hai, eka kSaNa sthAyI hone ke kAraNa kSaNa mAtra usakA kAla hai, usa kSaNa me pragaTa huI guNa kI zakti kA kucha aMza hI usakA bhAva hai kyoki guNa kI kisI paryAya me zakti aza adhika pragaTa rahate hai aura kisI me kama, jaise ki vAlaka kI paryAya me jJAna guNa kI zakti kama vyakta hotI hai aura yuvA avasthA me adhik| dravya guNa va paryAya kA kSetra kAla va bhAva kyoki sarvatra samAna nahI rahatA hai, hIna yA adhika dekhA jAtA hai, isaliye inakI hInAdhikatA ko mApane ke liye kisI eka gaja yA yUniTa kI AvazyakatA paDatI hai / mApane ke choTe se choTe paimAne ko yUniTa kahate hai / kSetra kA choTo se choTA bhAga kSetra kA yuniTa hai aura isI prakAra kAla va bhAva kA bhI apanA apanA choTe se choTe bhAga usa usakA yUniTa hai| yUniTa dvArA kSetrAdi kA parimANa jAnA jAtA hai, para yUniTa kA pramANa anya ke dvArA nahI jAnA jAtA, kyoki vaha Adi madhya anta kI kalpanA se rahita vibhAgI hotA hai| kisI pudgala skandha arthAta dRSTa paryAya kA vibhAjana karate jaaye| isa prakAra isakA jo aisA antima bhAga prApta ho jisakA punaH vibhAjana na kiyA jA sake usakA nAma 'paramANu' hai| vaha saba se choTA dravya hai / ataH kisI skandha me dravya kA parimANa jAnane ke lie paramANu eka yUniTa hai / yaha paramANu jitanI jagaha gheratA hai vaha saba se choTA kSetra hai use eka pradeza kahate hai / athavA kSetra kA kalpanA dvArA vibhAjana karate jAne para jo aisA antima bheda prApta ho jisakA punaH vibhAga na kiyA jA sake use eka 'pradeza' kahate hai / yaha kSetra mApane kA yaniTa hai| isI prakAra kisI kAla ke parimANa ko kalpanA dvArA ghaTA, minaTa sakenDa Adi ke krama se vibhAjita karate jAne para jo antima
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.dravya sAmAnya 5. sAmAnya va vizeSa tatva paricaya bhAga prApta ho jisakA Age vibhAga kiyA jAnA sabhava na ho, use eka 'samaya' kahate hai / yaha choTe se choTA kAla hai| isase kAlakA parimANa jAnA jAtA hai / isI prakAra kisI guNa kI zakti kA kalpanA dvArA vibhAjana karate jAne para usakA jo antima bhAga prApta ho, jisakA punaH vibhAga kiyA jAnA sambhava na ho, use eka 'avibhAga praticcheda' kahate haiM / yaha saba se choTe bhAva hai / isake dvArA guNa yA ' bhAva kI zakti kA parimANa jAnA jAtA hai / / paramANu dravya kA yUniTa hai, pradeza kSetra kA yUniTa hai, samaya kAlakA yUniTa hai aura avibhAga praticcheda bhAvakA yUniTa hai, ina ke / dvArA usa usa kI hAni vRddhi kA pramANa mApA jAtA hai / isa prakAra dravya guNa va paryAya ina tIno ko catuSTaya me gabhita kara diyA gayA Age Age ke prakaraNo me isI catuSTaya ke AdhAra para vastu kA yA nayoM kA kathana kiyA jAyegA, ataH inako dRDhataH hRdayagama kara lenA yogya hai| dravya kSetra kAla va bhAva isa catuSTaya rUpa se vastu kA vibhAjana 5. sAmAnya va kara diyA gayA / aba ina cAro me sAmAnya va vizeSa viSeya tatva bhAva rUpa dvaita darzAtA huuN| jisa vikalpa me anya bheda paricaya sambhava na ho use vizeSa kahate hai, aura isa prakAra ke aneka vizeSoM me anugata koI eka akhaNDa bhAva sAmAnya zabda kA vAcya hai arthAt jisake antargata anekoM vizeSa yA bheda dekhe jA sakeM use sAmAnya kahate hai| -- sat kI apekSA samasta jaDa va cetana dravyoM kA samUha rUpa sarva vyApI yaha akhaNDa vizva sAmAnya sat hai / kyoMki isake antargata jIva ajIva Adi anekoM anya dravya jAtiye pAI jAtI hai / ise mahA sattA bhI kahate hai / antargata bheda svarUpa jIva ajIva dravya jAtiye isa ke
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 6 dravya sAmAnya 5. sAmAnya va vizeSa tatva paricaya vizeSa hai| unhe avAntara sattA bhI kahate hai / mahA sattA va avAntara sattA kA yaha sakSipta paricaya hai| isakA vizada varNana Age yathAsthAna kiyA jAyegA / sat ke ina avAntara vizeSo me bhI nimna prakAra sAmAnya va vizeSa kA vibhAjana kiyA jA sakatA hai / dravya kI apekSA jIva yA ajIva jAtiye sAmAnya dravya hai, kyoki inake antargata manuSya tirya ca Adi athavA pundala dharma, adharma, AkAza, kAla Adi anya bheda prabheda pAye jAte hai / ise jIva yA ajIva dravya sAmAnya kahate hai, aura isake antargata pAye jAne vAle uparokta bheda usake vizeSa hai / dravya ke ina vizeSo me bhI sAmAnya va vizeSa kA vibhAga kiyA jA sakatA hai / jaise manuSya jAti sAmAnya manuSya hai, kyoki isake antargata Aryamleccha aneko jAtiye, pAI jAtI hai / aura isa me pAye jAne vAle uparokta bheda usake vizeSa hai / Arya mleccha Adi ina vizeSo me bhI sAmAnya va vizeSa kA vibhAga kiyA jA sakatA hai / ___ Arya manuSya sAmAnya hai, kyoki isake antargata devadatta indradatta Adi anekoM vyakti pAye jAte hai / aura isame pAye jAne vAle uparokta bheda vizaSa hai / isI prakAra paramANa ajIva dravya kA antima vizeSa hai| isa prakAra sAmAnya va vizeSa vibhAga kI yaha aTUTa zrRMkhalA taba taka calatI rahatI hai jaba taka ki antima vaha vizeSa prApta na ho jAye jisame ki anya bheda dikhAI na de sake / iname se prathama vikalpa sarvathA sAmAnya hai aura antima vikalpa sarvathA vizeSa / ina ke mAdhya ke sarva bheda kathAJcita sAmAnya va kathAJcita vizepa, hai| sAmAnya isaliye ki uname avAntara bheda dikhAI dete hai aura vizeSa isaliye
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya 103 5. sAmAnya vizeSa tatva paricaya ki apane se Upara vAle vikalpa meM svayaMbheda rUpa se rahate hai| isa prakAra apane se Upara kI apekSA sarva bheda vizeSa kahalAte hai, aura apane avAntara bhedoM kI apekSA vahI sAmAnya kahalAte hai| sAmAnya va vizeSa vibhAga kA kraya kSetra kAla va bhAva meM bhI sarvatra isI prakAra jAnanA / kathana ko sarala banAne ke liye unake madhya vAle avAntara bhedo ko chor3a kara kevala sarva prathama sAmAnya va antima vizeSa ko hI darzAyA jAyegA / kSetra kI apekSA sarva vyApI eka akhaNDa vizva kA AkAra sAmAnya kSetra hai, kyoki isake antargata ananto pradezoM kA vibhAga kiyA jAnA sambhava hai| eka pradeza isakA vizeSa hai, kyoki usame anya pradezo kI kalpanA sambhava nahIM / ina donoM ke madhya me sAmAnya jIva dravya kAloka pramANa asaMkhyAta pradezI AkAra, yA manuSya kA sImita asakhyAta pradezI AkAra, athavA pudgala skandho ke yathA yogya baDe choTe sarva hI dRSTa AkAra avAntara sAmAnya yA vizeSa kSetra hai / pudgala skandhoM me se koI ananta pradezI hotA hai / koI asaMkhyAta yA saMkhyAta pradezI / paramANu kA eka hI pradeza hotA hai / kAla kI apekSA anAdi se anata 'parya ta eka akhaNDa kAla kI dhArA trikAlI sAmAnya kAla hai, kyoki isake antargata anekoM samayo kA vibhAga kiyA jAnA sambhava hai| eka samaya mAtra kAla vizeSa kAla hai| ina dono ke madhya me saikaNDa, minaTa, ghaNTA, dina, pakSa, mAsa, varSa, kalpa Adi avAntara sAmAnya yA vizeSa kAla hai / kAla kA artha yahA kAla nahI balki utanI utanI sthiti pramANa dravya kI paryAye hai, yaha bAta na bhuulnaa| bhAva kI apekSA pUrNa zakti yukta trikAlI, sAmAnya guNa kA bhova sAmAnya hai, kyoki usame aneko avibhAga praticcheda kA - vibhAjana
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 5. sAmAnya va vizeSa tatva paricaya kiyA jAnA sambhava hai / aura eka avibhAga praticcheda usakA viSeza hai / ina donoM ke madhya meM hInAdhika jJAna kI pragaTatA kI bhAti anekoM avAntara sAmAnya va vizeSa bhAvoM kI kalpanA kI jA sakatI hai / 6. dravya sAmAnya dravya kSetra kAla va bhAva cAroM me hI isa prakAra sAmAnya va vizeSapanA dekhA jA sakatA hai / tahA sAmAnya catuSTaya se sahita dravya yA sat sAmAnya dravya yA sat kahA jAtA hai aura vizeSa catuSTaya se yukta dravya yA sat vizeSa dravya yA sat kahA jAtA hai / avAntara catuSTaya se yukta dravya yA sat avAntara sAmAnya yA vizeSa dravya yA sat kahA jAtA hai / nayoM kA kathana samajhane ke liye sAmAnya tathA vizeSa kI vyAkhyA dhyAna me rakhanI atyanta Avazyaka hai, kyoki bahuta Age jAkara nayo ke mUla va uttara bhedo ke lakSaNa Adi karate samaya 'sAmAnya va vizeSa yaha do zabda hI pramukhata' prayukta karane me Ayege / jaise ki sAmAnya sat yA sAmAnya dravya kI hI sattA ko svIkAra karake vizeSa dravya kI sattA ko gauNa karane vAlA dravyArthika naya hai, aura kevala vizeSa dravya yA sat dravya kI sattA ko svIkAra karake sAmAnya sattA ko gauNa karanevAlA paryAyArthikaya naya hai / tahA bhI dravyarthika naya ke do bheda he zuddha va azuddha / mahAsattA rUpa prathama sAmAnya kI hI sattA ko svIkAra kare - so zuddha dravyArthika hai, aura avAntara sAmAnyoM kI sattA ko svIkAra kare so azuddha dravyArthika hai / mahA sattA eka hI hai, ataH usako viSaya karane vAlA zuddha dravyAthika bhI eka hI hai / avAntara sattA aneka hai ataH usako viSaya karane vAle azuddha dravyArthika bhI aneka hai / isI prakAra paryAyArthika naya bhI do prakAra hai-- zuddha va azuddha / eka antima vizeSa kA grAhaka zuddha paryAyArthika naya eka hai aura avAntara vizeSo kA grAhaka azuddha paryAyArthika aneka bhedarUpa hai |
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya 1056. sArAza 105 ..'6. sArAza uparokta sarva kathana para se yaha siddhAntika niyama / nikale 6. sArAza 'jo yAda kara lene yogya hai-- 1. guNava paryAyoM kA eka rasarUpa akhanDapiNDa dravya hai| ataH guNa ve paryAya isake vizeSa haiN| 2. vizeSa kA nAma hI paryAya hai / vaha do prakAra haiakramavartI va kramavatI / akramavartI paryAya ko guNa aura kramavatI ko paryAya kahate hai / -- 3. guNa vastu ke sAmAnya aga hai / ve isame sarvadA va sarvatra - vyApakara-rahate hai / 4. paryAya guNa ke vizeSa parivartanazIla aMga haiM / 5. paryAya ke badala jAne para guNa yA vastu badalate hue ___ bhI nahI bdlte| 6. eka paryAya vastu me sarvatra to rahatI hai para sarvadA nahIM 7 ..vastu me kevala eka guNa kI,eka paryAya hI dRSTa hotI - hai, sarva nahI / anubhava yA pratyakSa paryAyoM kA hotA hai vastu va guNa kA nhii| 8. jJAna vastu se adhika hai| isameM vastu kI trikAlI , - paryAye dRSTa hoto hai / vastu me kevala eka samaya kI . hI paryAya dRSTa hotI hai| 9. eka guNa kI paryAya ko guNa paryAya kahate hai / 10. aneka guNo kI eka samayavartI eka eka paryAyoM ke ..samUha ko dravya paryAya kahate hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya 1.6 6. sArAza 11. athavA dravya ke AkAra yA saMsthAna sambandhI paryAya ko dravya paryAya kahate hai, aura isase atirikta anya guNo ko paryAyoM ko guNa paryAya kahate hai / 12. dravya paryAya ko vyaJjana paryAya aura guNa paryAya ko artha paryAya kahate hai / athavA sUkSma paryAya ko artha paryAya va sthUla paryAya ko vyaJjana paryAya kahate hai / 13. guNa va paryAya kA adhiSThAna dravya kahalAtA hai| vaha AkAra vAna hotA hai| 14. dravya ke AkAra yA saMsthAna ko usakA kSetra kahate hai / usakA sUkSmatama bhAga pradeza kahalAtA hai| 15. dravya, guNa va paryAyoM kI sthiti usa usa kA kAla kahalAtA / usakA sUkSmatama bhAga eka samaya kahalAtA hai / artha paryAya kI sthiti eka samaya hai, tathA vyaJjana / paryAya kI sthiti minTa, ghaNTe, dravarSAdi 16. guNa yA guNa paryAya kA nAma hI bhAva hai| usakA sUkSma tama bhAga eka avibhAga praticcheda kahalAtA hai / 17. yaha dravya kSetra kAla va bhAva vastu ke svacatuSTaya ___ - kahalAte hai| - .. 18. antima nivizeSa bhAga ko vizeSa kahate hai, jaise pradeza samaya Adi aura aneka vizeSo me anugata eka tatva sAmAnya kahalAtA hai| :- . . . 19. sAmAnya catuSTaya svarUpa tatva sAmAnya aura vizaSa , . catuSTaya svarUpa tatva vizapa kahalAte haiM /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya 107 7. dravya va aMgo sambandhI - samanvaya dravya ke isa ulajhe huye rUpa ko aura adhika spapTa karane dravya va ago ke liye yahAM kucha praznottara sabaMdhI samanvaya karanA Avazyaka hai| 1 prazna--- guNa va guNa paryAya meM kyA antara hai uttara- (i) guNa paryAya usa guNa kI eka samaya kI vyakti kA nAma hai jo agale samaya meM badala jAtI hai, aura guNa usa zakti kA nAma hai jisa ke AdhAra para ki vaha paryAya badalatI rahatI hai, yA jisa para ki ve saba Age pIche hone vAlI paryAya nRtya karatI hai| (ii) guNa paryAya usakI eka samaya kI vyakti kA nAma hai aura guNa usakI tIna kAla kI sarva vyaktiyoM ke samUha kA nAma hai, unake eka akhaDa piNDa kA nAma hai| akhaMDa piNDa kA rUpa Age prazna na. 3 me darzAyA jAyegA / 2. prazna --- dravya va dravya paryAya me kyA antara hai uttara:- dravya usa trikAlI piNDa rUpa guNoM kA samUha hai dravya paryAya una sarva guNo kI eka samaya kI pRthaka pRthaka paryAyo kA samUha / trikAlI guNoM kA samUha trikAlI dravya aura guNo kI eka samaya kI paryAyo kA samUha eka samaya kA dravya / trikAlI dravya ko dravya kahate hai aura eka samaya ke dravya ko dravya paryAya / yaha bhI agale prazna ke arntagata Ane vAle dRSTAta- para se spaSTa ho jaayegaa| isake atirikta dravya ke saMsthAna yA AkRti ko bhI dravya paryAya kahate hai / 3. praznaH-- dravya me yA guNa me paryAya, bhale sarvatra vyApakara rahatI ho -, para sarvadA vyApakara nahIM rahatI, aisA niyama kara diyA gayA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya 108 dravya va go sambandhI samanvaya hai / isa niyama ke anusAra guNa me yA dravya me eka samaya meM eka hI paryAya ho sakI hai, do nahI / phira eka samaya meM trikAlI paryAyo ko kaise dekhA jA sakatA hai ? uttara prazna ThIka hai / vastu me va vastu ke jJAna me kucha antara hai / yaha antara terI, dRSTi meM spaSTa nahI hai, yahI kAraNa hai isa prazna kI jAgRti kA hai / 17 7 vastu meM paryAya utpanna hokara vinaSTa ho jAtI hai, phira dikhAI nahI detI, parantu kyA jJAna me bhI aisA hotA haiM ? vahAM to vaha eka paryAya ko jAna liyA to sarvadA ke liye jAna liyA / vahA vaha vinaSTa paryAya dikhanI banda ho jAye aisA nahI ho sakatA / kyoMki vaha vahA smRti kA viSaya bana jAtI hai / isI prakAra anutpanna paryAya yA bhaviSya kAla sambandhI paryAya bhale hI vastu me vyakta na ho, para anumAna ke AdhAra para jJAna me vaha vyakta hai / jaise ki Apa apanI hone vAlI mRtyu ke samaya kI avasthA kA yA buDhApe kI avasthA kA pahile hI se nirNaya kiye baiThe ho / / - T P Apa apane jIvana para dRSTi DAla kara dekhe to ApakI dRSTi me Apa kA bacapana avyakta nahI hai, pratyakSavat hai / Aja kI avasthA to vyakta hai hI, aura Age kI vuDhApe vAlI avasthA bhI vyakta va hI hai / isa prakAra Apake jJAna me vastu kI tIno kAlo kI paryAye paMr3I hai| hIna jJAna meM yaha paryAya kucha kama hai, jJAna adhika ho jAne para yaha kucha adhika ho jAtI hai, aura pUrNa ho jAne para vastu kI trikAlI pUrI kI pUrI paryAyo ko pakar3ane meM samartha ho jAyegA / parIkSA jJAna me yaha kucha aspaSTa sI hai, vizeSat bhaviSyata kAla sambandhI, para pratyakSa jJAna me yaha sarva spaSTa hogI cAhe bhUta kAla kI ho yA bhaviSyat - TO
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya . 106 7. dravya va ago sambandhI samanvaya kAla- kI / naya pramANa jJAna kA aga hai vastu kA nahIM, ata, yahA jJAna para se vastu ko paDhanA hai, vastu para se nahI / jo vastu ko hI paDhane jAyege to vahA to eka samaya kI paryAya hI milegI, tInoM kAloM kI paryAyoM kA avasthAna vahA asambhava hai| loka me aika aisA mata hai ki vastu me jitanI paryAya ho cukI hai ve bhI vastu me abhI taka baiThI huI hai, aura jitanI hone vAlI hai ve bhI saba isame pahile hI se vidyamAna hai / mAnoM vastu trikAlI paryAyo kA koSa hai| eka eka karake ve paryAya bAhara AtI rahatI hai aura puna: usame praveza karatI rahatI hai / dRSTAnta ke rUpa me unakA kahanA hai, ki zabda AkAza kI paryAya hai, aura jitane bhI zabda Aja taka rAmAyaNa' yA mahAbhArata kAla meM utpanna huye hai yA usase pahile ho cuke hai yA Age hone vAle hai, ve saba AkAza meM vidyamAna hai vaijJAnika kisI yatra vizeSa ke dvArA uname se jo cAhe vartamAna me suna sakatA hai / so bhAI ! aisA nahIM hai / jJAna me una zabdoM kA bhAna vidyamAna raha sakanA sambhava hai, para AkAza me nahI, na hI vaijJAnika koI aisA yatra banA sakatA hai ki rAmAyaNa kAla kI AvAje vartamAna me suna sake / reDiyo me sune jAne vAle zabda to vartamAna samaya me pragaTa ho rahe hai, vahI hai, bhUta bhaviSyata kAla vAle nhiiN| isaliye reDiyo para se usa mata kI puSTi kI jAnA sambhava nahI / 4 praznaH- jJAna me una trikAlI paryAyoM ko kaise dekhA jA sakatA hai ? - uttara -- Apa apane sAre jIvana kI eka philma taiyyAra kIjiye jaisI ki sinemA kI philma hotI hai / isame bacapana kA phoTo spaSTa hai, skUla ke jIvana kA phoTo spaSTa hai, pikanika para gaye the vaha phoTo bhI spaSTa hai, Apake vivAha kA phoTo spaSTa hai,
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya * 110 7. dravya sAmAnya va ago sambandhI samanvaya Aja kA phoTo spaSTa hai, Age Ane vAle bur3hApe va mRta avasyA kA phoTo kucha aspaSTa hai / para aspaSTatA jJAna kI kamI ke kAraNa hai / pratyakSa jJAna me yaha bhI spaSTa ho jAtA hai / yaha to Apake choTe jIvana kI philma huI / dekhiye me apane pUrNa jIvana kI philma khecakara dikhAtA hU~, jo mere jJAna me pratyakSa paDI huI hai| dekhiye isame na.1 kA phoTo nigoda kA rUpa hai, dUsarA phoTo ghAsa ke rUpa kA, tIsarA Agni ke rUpa kA aura isI prakAra yaha dekhiye Age Age vAyu, kIr3A, cITI, makkhI, bhavarA, tatayA, ciDiyA, totA, machalI, sarpa, vRkSa, nArakI, gAya, baila, ghoDA, deva phira kIDA, cUhA, manuSya, yaha yahA taka to bhUta kAla kI 22 avasthAoM ke phoTo nambara vAra isa para citrita hai / aura Age caliye / dekhiye yaha deva, phira manuSya, muni, arhata aura yaha dakhiye siddha isa prakAra yaha pAMca phoTo bhaviSya kAla kI sArI yathA yogya avasthAoM ke bhI nambara vAra isa para spaSTa citrita hai / basa mere jIvana kI 27 phoTo vAlI philma taiyyAra ho gii| isame na pahale kI koI paryAya chuTa pAI hai aura na pIche kI / sinemA kI philmavat isako dekhane ke do tarIke hai / (i) yA to ise mazIna para calA kara jaise sAdhAraNata dekhane me AtI hai usa prakAra dekhale / (i) aura yA ise sAmana dIvAra para lambI laTakA kara dekhate / yA yoM kahiye ki kisI aisI kalpanika mazIna ke dvArA dekhale jisase ki usa sArI lambI philma ke AkAra yathA sthAna jar3a haye sAmane parde para, eka laMbI phailI haI philma ke rUpa meM hI A jaaye|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya - 111 7. dravya va aMgo sambadhI samanvaya naM. 1 vAle DhaMga se dekhane para toM usameM bhAga daur3a hotI dikhAI degI jaise ki roja dekhane me AtA hai / para naM. 2 vAle r3haMga se dekhane para to saba phoTo yathA sthAna jar3e huye sthira dikhAI deMge / pahile DhaMga se dekhane para Apako dRSTi ke sAmane eka samaya me eka hI phoTo AtA hai, vaha Age saraka jAne ke pazcAta phira dUsarA AtA hai, parantu dUsare DhaMga se dekhane para isa prakAra krama nahI rahatA, sAre phoTo eka sAtha dRSTi me A rahe hai / yA yo kahiye pahile DhaMga me to Age Age ke phoTo dekhate samaya pIche aura Age saMkha mUMde lI jAtI haiM para dUsare DhaMga me Akha barAbara khulI rahatI hai / basa pratyeka vastu ko bhI par3hane ke do DhaMga hai usakI prI philma me se usakA eka eka phoTo krama se dekha kara yA usakI sArI kI sArI philma ko eka sAtha dekha kara / pahale DhaMga se eka samaya kA dravya- yA dravya paryAya dekhI jAtI hai aura dUsare DhaMga se trikAlI dravya / pahile DhaMga se vastu badalatI huI dikhAI degI para dUsare DhaMga se sthira, mAnoM usakI sArI paryAye vastu meM pahile se TAkI se khoda dI gaI ho / yaha bAta vizeSa dhyAna meM rakhane yogya hai, kyoki Age trikAlI jJAna kI bAta AyegI vahAM yaha batAyA jAyegA ki isa jJAna meM vastu badalatI nahI, sadA jUkI tU banI rahatI hai / dravya, guNa paryAya kA spaSTa citraNa khecaMkara dikhAIye / uttara ThIka hai dekhiye / pahile eka guNa 'ka' nAma kA lIjiye / - isakI sArI trikAlI paryAyoM kI eka philma banA kara hRdaya paTa para bichA lIjiye | aba dUsarA 'kha' nAma kA guNa lIjiye 5 prazna www -- y
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. dravya sAmAnya 112 7. dravya va aMgo sambandhI samanvaya 1 isakI bhI sArI trikAlI paryAyoM kI eka philma banA kara hRdaya paTa para usa pahilI philma ke nIce usake barAbara meM saTA kara bichA dIjiye | isI prakAra tIsare 'ga' nAma ke guNa kI va cauthe 'gha' nAma ke guNa kI bhI trikAlI paryAyoM kI philma banAkara unake nIce eka dUsare se saTA kara bichA dIjiye, jaise ki nIce citra me dikhAyA gayA hai / ka | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 X kha | 1 | 2 | 3 |4 ga ' ' m X 1) 1) 8 9 10 11 12 13 4 | 5 | x 7 gha 1 2 3 4 5 x 7 86 10 11/12/13 86 10 11 12 13 C 8 610 11 1213 # citra meM 'ka' 'kha' 'ga' va 'gha' nAma ke cAra guNoM kI cAra philmo ko Upara nIce barAbara barAbara saTA kara bichAyA gayA hai / pratyeka guNa kI philma me Age pIche 13 avasthAoM ke phoTo hai / kalpanA kIjiye ki yaha samaya jisa samaya ki Apa vicAra karane baiThe hai vastu kI naM. 6 vAlI avasthA kA samaya hai / ataH naM. 6 kI paryAya to vartamAna kI paryAya hai naM. 1 se 5 taka bhUta kAla kI paryAya hai aura 7 se 13 taka bhaviSya kAla kI paryAyo hai / isa prakAra yaha citra trikAlI paryAyoM kA pratinidhitva kara rahA hai philma me naM. 6 vAle pRthaka pRthaka 4 phoTuoM ko pRthaka pRthaka dekhe to, yaha una 'ka' Adi 4 guNoM kI-4 guNa paryAye hai jo dravya me eka hI samaya meM vidyamAna hai / kyoMki guNa paryAyoM ka samUha ko dravya paryAya kahate hai isaliye Upara se nIce kI ora
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 dravya sAmAnya 114 7. dravya va ago sambandhI samanvaya ThIka prakAra philma ke rUpa meM bAye se dAye ko darzAyA jA sakatA hai / para guNo kA piNDa citraNa meM dikhAyevata Upara se nIce ko nahI dikhAyA jA sakatA / kyoki guNa isa prakAra vastu me upara nIce nahIM hote, ve to jIre ke pAnI vata eka rasa hote hai / parantu kyA kiyA jAye, eka rasa kA citraNa khaicA jAnA asambhava hai / ata dAye se bAye kI ora paryAya mAlA kA philma rUpa citraNa to yathArtha hI samajhanA, para upara se nIce kI ora guNo ke samUha kA citraNa kAlpanika jAnanA / kucha bhI ho bhAva par3ane kA prayatna kare, aura kisI prakAra samajhAne kI yogyatA nahI hai / - - -
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ -: prAtmA va usake aMga : dinAMka 12 / 10 / 60 1. AtmA sAmAnya kA saMkSipta paricaya, 2. jJAna, 3. cAritra, 4. zraddhA, 5. vedanA, 6. zuddhAzuddha bhAva paricaya, 7, kSAyikAdi cAra mAva, 8. pAriNAmika bhAva 9. mAvoM kA svAmitva, 10. vastu meM pAMcoM bhAvoM kA darzana, 11. AtmA kI dravya paryAyoM kA paricaya, 12. pAriNAmikAdi bhAvoM kA samanvaya / naya darpaNa kA yaha viSaya pramukhata. apane jIvana me hita va 1 AtmA sAmAnya kA saralatA utpanna karane ke prayojana se sakSipta paricaya paDhA va paDhAyA jA rahA hai, tathA Agama ka gUDha va rahasya mayI vAkyo kA yathArtha bhAvArtha jAnane kA abhyAsa
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. aAtmA va usake aga 1. AtmA sAmAnya kA sakSipta paricaya karAne ke liye bhii| kyoki Agama me bhI Atma padArtha ke sambandha me hI pramukhata. kathana karane me AyA hai, ata. vahA bhI AtmA ke aneko ago kA bhinna-bhinna dRSTiyoM va nayoM se kathana milatA hai| ina dono prayojano kI siddhi ke artha yahA bhI Atma padArtha kA kincit paricaya karA diyA jAnA Avazyaka hai| kyoki aisA kiye vinA Agama ke prakaraNo me nayoM ko lAgU kiyA jAnA sambhava na ho sakegA / dusare, Agama me nayo ke udAharaNa bhI yadi khojane jAUgA to vahA kevala AtmA para lAgU karake hI darzAye hue upalabdha ho sakege, anya sAmAnya padArtho va vastuoM para nahI / ata. Atma padArtha ke sambandha me sakSipta paricaya prApta karanA hI isa sthala para atyanta Avazyaka hai| vaise to Atma padArtha bar3A vicitra va jaTila hai / eka to isaliye ki ananto zaktiyo kA panja hai, aura dUsare isaliye ki yaha adRSTa hai / isakA anubhava yA darzana Aja taka kabhI huA nahI / ataH samajhane va samajhAne me vahuta kaThinAiye par3egI / ataH binA vistRta kathana kiye, viSaya pUrNa rUpeNa spaSTa honA asambhava hai| parantu yahA yaha viSaya prakRta nahIM hai| ataH sakSipta paricaya hI batAyA jA sakegA, so dhyAna dekara sunanA / vastu sAmAnya vat AtmA ke bhI anaMko aMga hai, jinhe yahA zaktiyoM ke rUpa meM darzAyA jA rahA hai / iname se kucha trikAlA zaktiyA hai jo gaNa rUpa hai, aura kucha kSaNika yA parivartanazIla zaktiyA he jo paryAya hai| trikAlI zaktiye isame pramukhata. cAra he--jJAna, caritra, zraddhA va vedanA / inhI kI sAmAnya vA vizeSa vyAkhyA karane me AtI hai / zaktiyo kA paricaya pAne se pahile yaha vAta dhyAna me baiThA lenI cAhiye ki AtmA nAma kA padArtha ina indriyo se dekhA va jAnA nahI jA sakatA, kyoki isame ina
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. AtmA va usake aMga 117 1. AtmA sAmAnya kA sakSipta paricaya indriyo ke viSaya jo rUpa, rasa, gandha, sparza hai ve pAye nahIM jAte / isa padArtha kA anubhava kevala vicAraNAoM rUpa se hotA hai / yaha jo putalA baiThA dikhAI de rahA hai so do padArtho ke sammizraNa se banA huA hai zarIra va AtmA / inadono kI zaktiye vartamAna me dUdha pAnI vat ghulamila kara isa prakAra eka meka ho gaI hai, ki patA nahIM calatA kauna zakti zarIra kI hai aura kauna AtmA kI / so ina dono kI zaktiyoM ko pRthaka pRthaka par3hane kA kAma tabhI siddha ho sakatA hai jaba ki inako pRthak pRthak nikAla kara dekhA jAye, aura yaha sambhava nahI / kadAcita zarIra ko pRthaka karake dekhA jA sake para AtmA ko to nahI / ___yadi mRtyu ke pazcAt isa zarIra ko par3he to patA calegA, ki isa me kucha zaktiye to aba bhI raha gaI hai aura kucha zaktiye isame se nikala gaI hai / basa jo zaktiye nikala gaI hai ve sarva hI AtmA kI thI aisA jAna lenA / ve zaktiye na isakI thI aura na isame raha sakatI thii| AtmA kI thI aura isIliye AtmA ke sAtha calI gaI, jahAM kahI bhI isa zarIra se pRyaka hokara gaI hai / isa prakAra pUrNa zaktiyoM me se una nikalane vAlI zaktiyoM kA vicAra karU~ to AtmA kI zaktiyo kA spaSTa paricaya ho jAyegA / aba vicAra kara dekhiye ki kisa cIja kA pramukhata. abhAva huA hai / prakAza tathA vicAraNAoM va cintavanAoM kA / aura to yahAM saba kucha par3A hai / AMkha, nAka, kAna saba j kA tU hote hue bhI, unakA prakAza jAtA rahA / aba ve jAna kucha nahIM pA rahI hai / ata samajha lIjiye ki yaha jo chUkara kucha andara meM mahasUsa hotA thA, yaha jo cakha kara khaTTA mIThA sA mahasUsa hotA thA, yaha jo sU gha kara kucha durgandhI yA sugandhI kA citraNa andara me AtA thA, yA jo kucha dekhakara prakAza sA yA vastuo kA spaSTa AbhAsa sA dekhane meM AtA thA, tathA suna kara jo kucha jhakAra va gujAra sI pratIti me AtI thI, vaha saba ina indriyo ko nahIM AtI thI balki AtmA ko AtI thI / yadi
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. AtmA va usake aMga 118 2 jJAna aisA na huA hotA to aba bhI ina iMdriyo ko yaha kAma karate rahanA cAhiye thA / tathA anya bhii| 2. jJAna yaha upara batAI gaI sarva zaktiye jJAna rUpa hI samajhanA jJAna nAma jAnane kA hai / jAnanA upara pramANa ina pAMca indriyoM se bhI ho rahA hai tathA eka adRSTa indriya arthAt mana se bhI mana se hone vAlA jAnanA vicAraNAoM rUpa hai / AtmA indriyoM vAlA nhii| yaha jAnanA va vicAraNA usIkA kAma hai / vasa ise hI jJAna kahate he AtmA kI samasta zaktiyA cAhe vaha cAritra ho -yA zraddhA va vedanA, sarva vicAraNAtmaka hai yA prakAzAtmaka hai ata paramArthata saba hI jJAna rUpa hai / vartamAna me yaha jAna do prakAra se anubhava me A rahA hai eka to ina chahoM indriyoM ke AdhAra para hone vAlA tathA dUsarA zekha cillI kI kalpanAoM vat, kar3I baddha korI kalpanAoM rUpa se, yA kisI bhI padArtha ko jAnane ke sAtha sAtha usame iSTatA va aniSTatA kI kalpanA rUpa se, jina kalpanAoM kA AdhAra koI vastu nahI hotI, balki andara me par3e hI kucha pahile Akara hote hai / una AkAro kA smaraNa kara karake hI ve kalpanA jAgRta huA karatI hai / indriyo kA jJAna kisI vastu ko Azraya karake hI vartatA hai / ataM jJAna do prakAra kA kahA jA sakatA hai| indriya jJAna va kalpanA vijJAna / kalpanA vijJAna vicAraNA rUpa hotA hai yaha vicAraNA do prakAra kI hotI hai eka to kisI vastu ko sAmane rakha kara kI jAne vAlI tathA eka kevala 'smRti va anumAna ke AdhAra para / pahilI jAti kI vicAraNA ko indriya jJAna me hI sammilita kara lIjiye aura dUsarI ko pRthaka rahane dIjiye / isa indriya jJAna ko hama va Agama 'matijJAna' isa nAma se pukArate haiM tathA dUsare kalpanAo rUpa jJAna ko 'zruta jJAna' kahA jAtA hai| yaha donoM hama me hI nahI balki cITI Adi kSudra jantuo taka me dekhane me AtA hai / isake atirikta avadhi jJAna kucha bhUta va bhaviSyata
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. AtmA va usake aga 116 2 jJAna kAla sambandhI vilupta bAto ko prati bimba rUpa se jAna jAyA karatA hai, aura manaH paryaya jJAna samakSa Aye huye kisI bhI prANI ke mana meM 'kyA vicAra A rahA thA yA Age AyegA' yaha saba pratyakSa pratibimba rUpa se jAna jAyA karatA hai| avadhi jJAna to yathA yogya rIti se gRhasthoM va sAdhuo donoM ko ho sakanA saMbhava hai para manaH paryaya jJAna bar3e baDe tapasvI yogiyo ko hI honA sabhava hai isake atirikta eka aura bhI jJAna hotA hai jise kevalajJAna' kahate hai / yaha sakala vizva kI vartamAna kAla sabadhI bhUtakAla sabadhI va bhaviSyat kAla saMbadhI sarva dRSTa va adRSTa bAto ko pratibiba vat pratyakSa eka hI bAra jAnane meM samartha hai / yaha jJAna AtmA kI pUNa vikasita avasthA hai| jise siddha avasthA yA nirguNa avasthA kahate hai| isa prakAra mati zruta avadhi mana. paryaya va kevala ye pAcoM jJAna kI hI vizeSa zaktiyAM hai| ye pAco jisame se sphurAyamAna hote hai yA yoM kahiye ki jisake upara nRtya karate hai, arthAta kabhI hIna rUpa se aura kabhI adhika rUpa se pragaTa hote va vilIna hote rahate haiM, usa sAmAnya zakti kA nAma hI jJAna hai| isakA kAma to jAnanA mAtra hai / bhale mati rUpa se jAne, yA zruta rUpa se, avadhi rUpa se yA manaH paryAya rUpa se, yA kevala rUpa se- ye pAcoM to kabhI yA kisI AtmA me pragaTa dRSTa hote hai aura kabhI nahI isa liye kSaNika yA parivartana zIla aGga hai, paryAya haiM / para vaha jAnane kI trikAlI zakti so jJAna hai / so usame to jAnane kI ananta zakti hai, bhale hI bartamAna me pUrNa rUpeNa pragaTa na dIkhatI ho / pragaTa me dIkhane vAlI ko vyakti va andara meM chipI huI ko zakti kahate hai / jaise yadi pUcha ki dIpaka kI lau me kitane padArthoM kA jalA deno kI zakti hai, to Apa yahI kahege ki yadi sArA vizva bhI sAmane Aye to use bhI jalAde, aura phira bhI na thake / parantu vartamAna
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 AtmA va usake aga 120 3 cAritra me to itanI vyApaka dikhAI detI nahI choTI sI dIkhatI hai| basa isa andara me chipI zakti kA nAma zakti hai aura pragaTa dIkhane vAlA vartamAna kA choTAsA rUpa usa agni sAmAnya kI vyakti hai| isI prakAra jJAna ko samajhanA / vaha jAnane kI ananta zakti rakhatA hai jo bhI sAmane A jAye usa hI jAna jaaye| kyA jAnatA huA yaha thakegA kabhI ? nahI / sarva vizva bhI sAmane Aye to jAna jAye aura phira bhI na thake / yadi aise aise ananto vizva bhI ho to bhI jAna le aura phira bhI na thake / basa isI kA nAma jJAna kI zakti hai / usa kA mati zruti Adi rUpa to vartamAna kI choTI choTI sI vyakti mAtra hai / isa zakti ko guNa sAmAnya samajho aura vyakti ko usakI parivartana zIla paryAya / mati, zruti, avadhi, va mana. paryaya isa kI choTI vyakti hai, aura kevala jJAna isa kI pUrNa va pracaNDa vyakti yA rUpa hai| sarva zakti vahA vyakta yA pragaTa ho jAtI hai arthAta isa samasta vizva ko to yaha jAna hI letA hai, parantu yadi aura bhI ho to bhI jAna jAye / jaba aura hai hI nahIM to jAne kyA ? ise hI sarvajJatA kahate hai / so isa prakAra jAnanA nAma to jJAna zakti hai / aba cAritra zakti ko suniye / yadyapi yaha bhI jJAna va vicAraNa 3. cAritra rUpa hI hai para kyoki isakA anubhava dUsare prakAra se hotA hai ____ isaliye isakA dUsarA nAma rakha diyA hai / yA yo kahiye ki jAnane kA hI jaba aisA sA Dhaga hotA hai to usa jJAna ko hI cAritra nAma de diyA jAtA hai / yaha jo nitya hI rAga va dveSAdi va trodhAdi bhAva vicAraNAoM me uThate' va dabate dikhAI dete hai, basa isI ko hama cAritra nAma kI zakti kahate hai / koI bhI zakti apanI vyakti ke AdhAra para hI janAI jA sakatI hai yA yo kahiye ki koI bhI gaNa sAmAnya apanI paryAya ke AdhAra para hI janAyA jA sakatA hai / jaise ki ragapanA darzAne ke liye harA panA va pIlA pAnA hI dikhAnA par3atA hai| pahile' bhI batAyA jA cukA hai ki anubhava guNa kA nahIM huA karatA, valki paryAya kA hotA hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 AtmA va usake aMga 121 3 cAritra usI ke AdhAra para guNa rUpa trikAlI zakti kA anumAna lagAyA jA sakatA hai upara jJAna ke prakaraNa meM bhI yahI bAta lAga hotI hai| aura Age bhI yahI lAgU hogI vyakti yA paryAyo kI ora lakSya dilAkara usa zakti sAmAnya ko anumAna kA viSaya banAne kA prayatna kiyA jAyegA / ___ cAritra gaNa kI kaI vyaktiye hame pratyakSa anubhava me AtI hai / uname se 13 pradhAna hai 1 krodha, 2 abhimAna, 3 mAyAcAra, 4 lobha, 5 hAsya bhAva, 6 kisI padArtha ke prati rati va Asakti bhAva, 7 kisI padArtha ke prati kA arati yA arUci bhAva 8 zoka bhAva, 9 bhaya bhAva, 10 glAni va ghRNA bhAva 11 strI, 12 puruSa va 13 napu saka me uThane vAle usa usa jAti ke maithuna va kAma sevana rUpa bhAva / yaha teraha ke teraha bhAva sarva janasamata hai / inhe hI sakSepa me kahe to do zabda rAga va dveSa dvArA kahA jA sakatA hai| rAga bhAva kahate hai ArkaSaNa bhAva ko aura dveSa bhAva kahate hai haTAva ke bhAva ko / so uparokta 13 me se krodha, mAna, arati, zoka, bhaya va juguNsA ye 6 bhAva to dveSa rUpa hai aura mAyA, lobha, hAsya, rati, va tonI prakAra ke maithuna bhAva ye sAta rAga rUpa hai / so jJAna kI ina rAga dvepa me ragI huI vicAraNAo kA nAma cAritra hai| ina uparokta rAga dveSa kA to hame paricaya hai kyoki yaha to hamAre jIvana ke aGga hai, para ina se viparIta vItarAgatA se paricaya nahI hai / vAstava me cAritra kI ananta zakti usa vItarAgatA me hI nihita hai / usa vItarAgatA kI kiMcita pahicAna nimna bhAvo para se kI jA sakatI hai jo ki uparokta 13 se viparIta bhAva hai / krodha ke viparIta kSamA hai, jo isa prakAra se pragaTa hotA hai ki are ! jAne bhI de kyA lege laDakara / jA bhAI jA / terI karanI tere sAtha / abhimAna ko dabAte huo mArdava bhAva pragaTa hotA hai jisakA rUpa
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 AtmA va usake aga 122 kucha isa prakAra kA hotA hai, ki are kAhe ko apane vaDappana para itarAtA hai / choTA hI banA rahanA ThIka hai / beTA banakara saba ne khAyA hai bApa banakara kisI ne nahI / mAyA se viparIta sarala yA Aryatva bhAva hai / jisakA rUpa kucha isa prasa prakAra kA hotA hai, ki kyA rakhA hai chala kapaTa karane va Dhoga racAne me / jo kucha mana me hai spaSTa kyo nahI kaha detA / lobha se viparIta zauca yA satoSa bhAva hai, jo isa rUpa se pragaTa hotA hai, ki are kyA rakhA hai adhika bhAga daur3a karane me / jo AnA hogA A jAyegA / tathA isI prakAra sayama bhAva, tyAga bhAva, satya bhAva, merA yahA kucha nahI aisA AkiMcanya bhAva, va brahmacarya Adi bhAva saba rAga va dveSa se viparIta vItarAgatA vairAgya ke pariNAma hai / ise hI vItarAgatA, sAmyatA mAdhyasthatA, saralatA, santoSa va zAti Adi zabdo se kahA jAtA hai. 1 4. zradrA krodhAdi bhAvo se prANI thaka jAtA hai, Uba jAtA hai / para ina vItarAga pariNAmo se thakatA nahI, isaliye yaha cAritra kI nirmala vyakti hai, krodhAdi malina vyaktiye hai / nirmala vyaktiyoM ko svAbhAvika bhAva yA zuddha bhAva yA samyaka cAritra aura malina vyaktiyo - ko vibhAvika yA azuddha bhAva yA mithyA cAritra bhAva kahate hai / yaha zuddha va azuddha bhAva jisa eka jAtIya vicAraNAo meM se nikala rahe : hai usI kA nAma hama cAritra zabda se karate hai / fri 4 zraddhA - hita va ahita ke viveka ko zraddhA kahate hai / yaha bhI vicAraNAo kA hI eka rUpa hai / "yahI mere liye hitakArI hai, ise hI prApta karanA cAhiye / yaha mujhe zighrAtizIghra kaise mile " aisI jijJAsA rUpa se jI jIvana ko usakI prApti ke prati preraNA de, use zraddhA kahate hai / Aja kA yaha viveka kucha ulaTA hai / dhanAdi kI Asakti me hita kI zraddhA hai aura vItarAgatA va tyAga meM ahita kI / parantu yaha kyoki jIvana me cintAoM kA kAraNa bana rahI hai isaliye
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. AtmA va usake aga 123 5 vedanA ise viparIta zraddhA, azuddha zraddhA, vibhAvika zraddhA yA mithyA zraddhA kahate hai / kadAcit vItarAgatA kA rasa A jAne para yaha badala kara vIrAgatA me hita kI aura rAga dveSa me ahita kI zraddhA rUpa ho jAye to, use svabhAvika zraddhA zaddha zraddhA yA samyaka zraddhA kahate hai / yaha to zraddhA kI pragaTa dIkhane vAlI vyaktiye yA paryAya hai / inake nIce chipI huI vaha zakti jisake AdhAra para ki yaha jAgRta hotI hai aura badalatI rahatI hai use zraddhA guNa va zraddhA zakti kahate hai / __5. vedanA yaha jo kucha jIvana me cintAo kA bhAra sA mahasUsa karane meM AtA hai yA suI cubhane para yaha jo pIDA sI mehasUsa hotI hai, yA kar3avA bAdAma muha me Ane para kucha vahuta burA burA sA lagane lagatA hai, yA mIThAI khAkara kucha majA sA AtA pratIta hotA hai, use vedanA kahate hai / yahA vedanA kA artha pIr3A nahI hai balki vedana karane kI yA mehasUsa karane kI zakti kA nAma hai / jAnane va mehasUsa karane me kucha antara hai| bAlUzAhI kA mIThAsa isa jAti kA hotA hai yaha to bAlUzAhI ko jAnanA hai aura bAlUzAhI kA miThAsa lete hue usame jo tanmayatA sI ho jAtI hai, "A hA hA bahuta svAda hai" kucha isa prakAra kA bhAva AtA hai use vedanA kahate hai / yaha do prakAra kI hotI hai sukha kI va du.kha kI, zAnti kI va azAnti kI, cintAoM kI va nizntitA kI, vyAkulatA kI va nirAkulatA kI icchAo kI va santoSa kI ityAdi / iname sa sukha zAnti nirAkulatA Adi isa vedanA kI svAbhAvika va * zuddha vyaktiye hai aura dukha azAnti, vyAkulatA Adi vibhAvika va azuddha yaktiye hai / yadyapi yaha bhI vicAraNAo rUpa hI hai para jAnane mAtra se kucha pRthaka prakAra kI hai| ye du kha va sukhAdi to vyaktiye va paryAye hai / yaha saba jisame vAsa karatI hai vaha vedanA nAma kA guNa, trikAlI zakti hai /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 AtmA 124 6 zuddhA zuddha bhAva paricaya isa prakAra ina cAra zaktiyoM kA sakSipta paricaya diyA gayA / 6 . zuddhAzuddha bhAva aura bhI bahuta kucha hai para samaya thor3A hone ke kAraNa paricaya vistAra nahI kiyA jA sakatA yahA itanA hI samajhanA cAhiye ki AtmA to jJAnapuja hai / yaha jJAna hI aneka prakAra se pragaTa hokara bhinna bhinna zaktioM rUpa bana baiThatA hai / Upara kI cAroM zaktiyo me se jJAna me to zuddha panA va azuddha panA hotA nahI / vahA to hIna jJAna panA na adhika jJAna panA hotA hai / so vahA to hIna jJAna pane kA nAma hI vibhAva va jJAna kI azuddhatA hai aura adhika yA pUrNa jJAnapane kA nAma hI svabhAva yA jJAna kI zuddhatA hai / para cAritra, zraddhA va vedanA, me zuddhapanA va azuddha panA hotA hai, jaisA ki darzA diyA gayA / zAti rUpa se pragaTa hone ko yahA zuddha panA aura azAti rUpa se pragaTa hone ko azuddha panA kahate hai / sarvatra hI yaha zuddha panA va azudhda panA tIna prakAra kA ho sakatA hai| 1. pUrNa zudhda, pUrNa azudhda, tathA 3. zudhda va azudhda kA mizraNa / pUrNa kA artha hai pUrNa zAti me sthita hone para pragaTe bhAva, pUrNa azuddha kA artha hai pUrNa azAti yA cintAoM meM ulajhe hue bhAva aura zudhdAzudhda rUpa mizrita bhAvoM kA artha hai kucha zAnti tathA sAtha hI sAtha kucha azAnti me basane vAle bhAva / pUrNa zuddha va pUrNa azuddha to ThIka prakAra samajha me A jAtA hai para zuddhAzuddha rUpa mizrita bhAva kucha ulajhana utpanna kara rahA hai / isa ko spaSTa karane kA prayatna karatA hu / dekho,ye ghara para bilo kara nikAlA gayA eka sera pUrNa zuddha dhI hai aura yaha hai eka sera pUrNa azuddha va nakalI ddaalddaa| yaha lo dono ko milA dIjiye / aba yaha milA huA vaha ghI zuddha kahalAyegA yA azuddha ? kahanA hogA ki na pUrNa zuddha, na pUrNa azuddha valki ise to mizrita kahanA hogA, yA zuddhAzuddha kahanA hogaa| yadyapi zuddha va azuddha to eka eka hI kITi ke ho sakate hai, para zuddhAzuddha
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. AtmA va usake aga 125 6. zuddhA zuddha bhAva paricaya to asakhyAto koTiyo ke ho sakege / eka tolA zuddha va zeSa sarva azuddha kA milA huA bhI zuddhAzuddha hai, AdhA AdhA milA huA bhI zuddhAzuddha hai, aura eka tolA azuddha aura zeSa sarva zuddha milA huA bhI zuddhAzuddha hai / tathA ina ke bIca meM eka eka aMza zuddha kA baDhAte ye aura sAtha sAtha eka eka aza azuddha kA ghaTAte huye asakhyAtoM bheda zuddhAzuddhake ho jAyege / jisakA aza adhika hogA, ghI usI ora kuchajhukatA huA sA pratIti me AyegA / jaisA ki sugandhita va durgandhita do padArthoM ko milAne para yadi sugandhi kA aza usame adhika hai to sArA kA sArA mizraNa kucha sugadhita sA pratIta hogA / jU jU sugadhikA aMza baDhatA jAyegA tU tU adhika adhika sugadhita pratIti me Ane lagegA / durgandha utanI utanI hI ghaTatI jAyegI / isa mazraNa me baDhate baDhate zuddha ghI to pUrA sera ho jAye aura ghaTate ghaTate azuddha ghI isame se bilkula nikala jAye to yaha puna. zuddha kahalAne lagegA / usa isI prakAra AtmA me samajhanA / cAro guNo kI kucha zuddha aura azuddha vyaktiye milI huI par3I ho, taba use usa usa guNa kA zuddhAzuddha bhAva kahate hai / jaise cAritra me tIvra kodha A jAne para tIvra dAha pratIti me AI so to pUrNa azuddhatA huI / ava mere samajhAne va sAntavanA dene para kucha samajha kara usa vyakti para aisA bhAva pragaTa huA ki acchA, jo marjI meM Ave kara mujhe kyA / taba tIvra dAha kucha halakI sI huI pratIta huii| basa jitanI halakI huI utanI kSamA A gaI / yaha pahilI sthiti hai, jo ki abhI kSamA rUpa dIkhane nahI pAI, kyoki abhI bhI isame krodhakA aza adhika hai ataH krodha hI mukhyata pratIti me A rahA hai / Age jAkara dhIre dhIre dAhamanda par3atI gaI / samajhiye kSamA kA aza baDhatA gayA aura krodha kA aza utanA hI kama hotA gayA / Adhama sUta Ane para Apa pUrvavata apane kAma me laga gaye, para andara me thoDe thor3e kuDha abhI bhI rahe ho / Age kSamA aura bar3hI aura krodha kucha kama huA, to kucha zAnti sI pratIta hone
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. AtmA va usaka aga 126 6. zuddhA zuddhabhAva paricaya lagI jo barAbara baDhatI gaI, yahA taka ki krodha sasApta ho gayA aura usakA sthAna kSamA ne le liyA Apa pUrva vata zAnta ho gye| yaha saba pahile se lekara isa antima taka ke zuddhAzuddha aMga kahalAyege / isI prakAra sarvatra jAnanA ! yahA cAritra sabadho zuddhAzuddha bhAba ko maiM ne laukika dRSTi se dRSTAnta rUpa me samajhAyA hai| Agama kI apekSA to yaha saba azuddha bhAva hI hai / jaba taka pAramArthika antaraMga zAnti rUpa kSamA kI rekhA hRdaya me pragaTatI nahI taba taka kI kSamA Adi vAstava me azuddha hI hai| jJAna kA pUrNa azuddha bhAva pUrNa andhakAra rUpa jisame kucha bhI jAnA na jA sake, zuddha bhAva hai pUrNa prakAza jisame samasta vizva jAnA jA sake jaise ki bhagavAna me hai, aura zuddhAzuddha bhAva adhUrA prakAza jaise hama sabho me hai / kucha jAnate hai aura kucha nahI jAnate hai| so saba me varAvara nahI hai / kisI meM zuddhatA rUpa prakAza kA aza adhika hai aura kisI me adha kAra adhika hai / jaise ki yahAM jo bAta ko pakaDa sakate hai uname prakAza kA aza adhika hai ora jo bilkula nahIM samajha pAte uname adhakAra kA aza adhika hai / - - cAritra kA pUrNa zuddha bhAva hai pUrNa vItarAgatA jaisA ki arhanta va siddha bhagavAna me hai| isakA pUrNa azuddha bhAva hai viSayo me pUrNa rUpeNa phasakara nitya krodhAdi bhAvoM meM ulajhe rahanA / krodha jAye to mAna A baiThe aura mAna jAye to mAyA / jaisA ki jana sAdhAraNa me hotA hai| isakA zuddhAzuddha bhAva hai rAga me rahate huye bhI vItarAgatA kA abhyAsa karane' rUpa / jaise ki gahastha meM rahate huye bhI kucha vrato ko dhAranA va viSayo kA kucha tyAga karanA / zraddhA kA pUrNa zuddha bhAva hai viveka kA nizcalapanA / lokake sarva kArya karate hue bhI "merA makAna amuka hI sthAna para hai, merA putra
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. AtmA va usake aga 127 6. zuddhA zuddha bhAva paricaya vilAyata me jItA jAgatA vidyamAna hai hI" isa prakAra ko dRr3ha zraddhA adara me par3I rahanA / usame pocatA na AnA, usame kampana na AnA, usa me kucha dhundhalA pana na AnA / isI prakAra rAgAtmaka laukika kArya karate hue bhI "yaha kA kArya mere liye ahita kara hai" vItarAgatA hI hitakara hai / aisA nizcala bhAva andara meM bane rahanA / zraddhA kA pUrNa azuddha bhAva hai viveka kA pUrA abhAva, ahita me hita kI zraddhA jaise kiH "dhana hI mere liye to hita kArI hai, mujha zAnti nahI cAhiye ityAdi" / isa kA zuddhAzuddha bhAva hai utAra caDhAva rUpa / cintAye baDha jAne para to "are Aja hI choDakara bhAga isa dhadhe ko, isase bar3A ahita aura kucha nahI ho sakatA" esA sA bhAva pragaTa ho jAnA / aura cintAya kucha kama hone para tathA viSa yo kI upalabdhi ho jAne para vaha bhAva daba sA jAnA, uparokta prakAra pragaTa na ho pAnA / aura isa prakAra barAbara usakI dRDhatA me hAni vRdhdi hote rahanA zraddhA kA zuddhAzuddha bhAva hai| - vedanA kA pUrNa zuddha bhAva hai pUrNa zAnti me nizcala sthiti, icchAoM kA pUrNa abhAva / pUrNa azuddha bhAva hai pUrNa azAnti, icchAoM, me sadA jalate rahanA / ora zuddhAzuddha bhAva hai azAti me kucha kabhI aura kucha kucha zAti kI pratIti jo kabhI bar3ha jAtI hai aura kabhI ghaTa jAtI hai|' !' zuddha bhAva kI vyakti do prakAra kI ho sakatI hai| eka thoDI dera ke liye pUrNa zuddha hokara phira azuddha yA zuddhAzudhda ho jAne vAlI jaise ki gadalA pAnI gAda baiThane para thoDI dera ko pUrNa zuddha ho jAtA hai para hilane para phira azuddha ho jAtA hai / aura dUsarI sarvadA ke liye pUrNa zuddha hokara phira kabhI bhI azuddha yA zuddhAzuddha hone kI sambhAvanA na rahe aisI zuddha / jaisA ki ubAla kara sukhAyA gayA gahU kA dAnA sadA ke liye aba ugane kI zakti ko kho baiThA hai /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 AtmA va usake aga _ 128 7. kSAyikAdi cAra bhAva isI prakAra eka kSaNa ko hita kA bhAna hone para "are are ? yahI mere liye hitakara hai yaha anya saba to mere zatra hai, ,'isa prakAra kA bhAva jAgRta hokara bhI anya kAma dhandhoM meM phaMsane para use bhUla jAnA yaha kSaNika pUrNa zuddha bhAva hai / aura arha ta bhagavAna me pragaTI vItarAgatA aba kabhI naSTa na hogI yaha sthAyI pUrNa za ddha bhAva hai / Agama bhASA me kSaNika zuddha bhAva ko aupazamika bhAva kahate hai, sthAyI 7. kSAyikAdi pUrNa zaddha bhAva ko kSAyika bhAva kahate haiN| pUrNa azuddha cAra bhAva, bhAva ko audayika bhAva kahate hai ora zuddhAzuddha bhAva ko kSAyopazamika bhAva kahate hai| yaha cAroM hI bhAva to anubhava meM Ane vAlI vyakti yA paryAya hai / kyoMki utpanna hotI tathA vinAza pAtI hai / cAro jJAnAdi guNoM me yathA yogya rItayaH ina cAroM bhAvo me se sAre yA kucha pAye jAne sambhava hai / jaise cAritra va zraddhA to aise guNa hai jo kSaNa bhara atyanta nirmalatA rUpa se pragaTa hokara punaH malina ho jAye / para jJAna va vedanA me aisA nahI hotA / jJAna yadi eka bAra pUrNa ho jAye to phira hIna hone kA kAma nahIM jaisA ki dekhane me bhI AtA hai, ki jAnI huI vastu bhulAne se bhI nahIM bhUlatI, ata. usameM kSaNika zudhdatA nahIM hotI, hotI hai to sthAyI hI hotI hai aura isI prakAra vedanA yA sukha me bhI samajhanA / ata. cAritra va zraddhA to kSAyika, aupazamika, audayika va kSAyopazamika cAro prakAra se raha sakatI hai, para jJAna va vedanA yA sukha kevala tIna prakAra se / ve aupazamika nahIM hote| Atma ke ina cAro bhAvo me koI to aisA hai jo sAdi sAnta hai / koI anAdi sAnta hai, koI sAdi ananta hai / para anAdi ananta koI nahI hai / athAt koI bhAva to aisA hai ki vaha pahile to thA nahI phira utpanna ho gayA, phira vinaSTa ho gayA phira kucha samaya pazcAta utpanna ho gayA / arthAta jisa kA Adi bhI ho ora anta bhI ho vaha
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. AtmA va usake aga 126 7. kSAyikAdi cAra-rabhAva to sAdi sAnta hai / koI bhAva. aisA hai jo pahile se calA AtA hai, kabhI paidA nahIM huA thA parantu vinaSTa avazya ho jAtA hai, aise bhAvo ko anAdi sAnta kahate hai / koI bhAva aisA hai jo pedA hokara phira kabhI vinaSTa nahI hotA, use sAdi ananta kahate hai / so audayika bhAva to anAdi sAnta hai tathA sAdi sAnta bhI aupazamika bhAva sAdi sAnta hI hai / kSAyika bhAva sAdi ananta hI hai / aura kSAyopazamika bhAva sAdi sAnta va anAdi sAnta donoM hai / jJAna kA kSAyopazamika bhAva anAdi sAnta hai tayA zeSa guNoM kA sAdi sAnta / kyoM ki ina cAroM meM Adi va anta kI apekSAye paDatI hai isaliye inheM utpanna dhvaso bhAva kahA jAtA hai / isI se yaha paryAya rUpa hai, zakti sAmAnya rUpa yA guNa rUpa nahIM hai / kyoki yaha cAro hI bhAva anya vAhya padArtho ke Azraya ke sadbhAva yA abhAva se utpanna hote haiM isaliye inhe parAzrita yA para sApekSa bhAva kahA jAtA hai / jaise ki krodha bhAva, binA kisI dUsare vyakti kI ora lakSya le jAya utpanna nahIM ho sakatA / hitAhita kA viveka bhI yA to loka ke kisI padArtha ke grahaNa kI ora lakSya le jAkara utpanna hotA hai, yA usa padArtha ko tyAgane ke prati lakSya le jAkara utpanna hotA hai / aura isa prakAra sarva azuddha bhAva to kisI padArtha kA Azraya lene se tathA sarva zuddha bhAva usa usa padArtha kA Azraya choDane se utpanna hote hai / zuddhAza ddha bhAva kiMcita grahaNa va kiMcita tyAga se utpanna hote hai| isaliye ye cAro hI bhAva para sApekSa hai / athavA karmoM ke udaya va kSaya Adi kI apekSA rakhate haiM, isaliye para sApekSa hai / karmo ke udaya se arthAt unake jAgRta rahane se hove so audayika, karmoM ke kSaya arthAt vidagdha ho jAne se utpanna ho so kSAyika, aura karmoM ke kSayopazama se arthAt kiMcita daba jAne se va kiMcita jAgRta rahane se utpanna ho so kSAyopazamika bhAva kahalAte hai / isaliye yaha cAroM para ke sadbhAva yA abhAva kI apekSA rakhate haiM / yadyapi kSAyika bhAva
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 AtmA va usake aga 130 8. pAriNAmika bhAva jaiseki siddha prabhu kA pUrNa vItarAga cAritra kisI para padArtha kA Azraya grahaNa karane ke rUpa yA tyAga karane rUpa nahI hai parantu isa kI utpatti, para ke tyAga pUrvaka huI thI, itanA hI isame para sApekSa panA hai| kSAyikAdi cAra bhAvoM ko samajha lene ke pazcAt usa bhAva ko 8. pAriNAmika pramukhataH samajhanA yogya hai, jisake upara ki yaha cAro ___ bhAva bhAva nRtya kara rahe hai / use pAriNAmika bhAva kahate hai| se trikAlI vastu kA svabhAva samajhanA, jisame ki para padArtha ke grahaNa kI yAtyAga kI, nikaTatA kI va dUratA kI, karmo ke udaya kI yA kSaya kI koI apekSA nhii| isako samajhanA jarA kaThina par3egA, kyo ki isakI trikAlI zudhda bhAva ke rUpa meM pratIti hotI hai| zudhda bhAva do prakAra ke ho jAte hai / eka to para kI apekSA kA abhAva hone para pragaTa kSAyika va aupazamika bhAva, aura eka vaha jisame para kI apekSA na thI aura na haTI hai, jo sadA se zuddha thA aura sadA zuddha rahegA / yahA bar3A saMzaya khar3A ho jAtA hai aura kadAcita mrama kA kAraNa bhI bana baiThatA hai / ataH sUkSma dRSTi se samajhane kA prayatna karanA / . ___ yaha kathana trikAlI dhruva zakti yA bhAva kI apekSA vicArA jAnA cAhiye / yadi vyakti para arthAt pragaTa jo anubhava me A rahA hai aisI paryAya para dRSTi calI gaI to aniSTa ho jAyegA / kyoki yA to yaha prazna uTha khar3A hogA ki rAga me rahate huye bhI AtmA ko zuddha kaise kahA jA sakatA hai, aura yA yaha abhimAna utpanna ho jAyaMgA ki maiM to trikAlI zuddha hUM atarAgadveSAdi merA aparAdha hI nahIM, mai inheM karatA hI nahI, vartamAna meM jo dekhane meM AtA hai vaha to bhrama mAtra hai / ata: vyakti aura zakti kA viveka rakhakara hI samajhanA yogya hai / vyakta rUpa jitane bhI bhAva hai vaha to saba ke saba audAyikAdi cAro me se hI koI na koI ho sakate hai / ...
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. prAtmA va usake aga 8. pAriNAmika bhAva jaise ki pahile batA diyA gayA ki anubhava sadA paryAya kA huA karatA hai guNakA nahI, arthAta vyakti kA hotA hai zakti to vaha hai jo ina saba vyaktioM ke pIche chipI baiThI hai / dRSTAta para se samajhiye "svarNatva" yaha zabda sunakara Apa ise zuddha kahege yA azuddha ? khAna me se nikale svarNa pASANa me paDe svarNatva me aura phAse me par3e svarNatva me kyA antara hai / khoTe sone meM par3A aura khare sone me par3A svarNatva kyA bhinna bhinna hai ? svarNatva to jahA bhI hai svarNatva hai / svarNatva kyA kabhI khoTA ho sakatA hai ? svarNatva to kevala usa bhAva vizeSa kA nAma hai jo kevala pIlepane, camakadAra pane va bhArIpane rUpa se pratIti meM AtA hai / yaha to bhAva vAcaka saMjJA (Abstract Noun) hai / isaliye bhale svarNa,me khoTa milAyA jA sakanA va nikAlA jA sakanA sambhava ho, para svarNapane me to khoTa milAnA nikalanA sambhava nahIM / yadi mai pU cha ki svarNa pane kA kyA AkAra, to kyA batAyege Apa? kyA ise phAse kI zakala kA batAyege yA kaNThe kI zakala kA / phAse yA kaNThe kI zakale sone kI to kahI jA sakatI hai, para sone pane kI nahI / eka tole ke jevara me aura pAMca tole ke jevara me sonA to kama yA jyAdA kahA jA sakatA hai, para kyA eka tole vAle me sonA panA kama kaha sakege kabhI ? svarNa kI eka kaNikA me sone pane kA jo eka sAmAnya bhAva vidyamAna hai vahI pAMca tole ke jevara me hai / sonA zuddha aura azuddha ho sakatA hai, para sone pane kA bhAva nhii| basa isa sone pane ke bhAva ko, jo anumAna me A sakatA hai para vyakta nahI dekhA jA sakatA, Apa svarNa kA pariNAmika bhAva yA usakI zakti samajhe / yaha hai svarNa kA trikAlI za ddhapanA / pakA kara zuddha kiye gaye sone kI zuddhatA me aura isa trikAlI zuddhatA me mahAna antara hai, kyoMki vaha kRtrima hai aura yaha svAbhAvika vaha kArya hai aura yaha kAraNa / yadi sone me yaha sone pane kA svabhAva na hotA to bhaTTI para car3hAne se nikala kaise pAtA ? vahI to nikalA hai jo svabhAva rUpa se pahile se usame vidyamAna thaa| bhAva vAcaka saMjJA para se anumAna lagAyA jA
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. AtmA va usake aMga - 132 8. pAriNAmika bhAva sakatA hai ki pAriNAmika bhAva kise kahate haiM / vaha zakti rUpa hotA hai vyakti rUpa nahI / 12 1 T 1 isI prakAra AtmA kA jJAna guNa le lIjiye / bhalaM hI Aja usa kI hIna vyakti ho / hame jJAna atyanta alpa pragaTa ho parantu isake jJAna pane me kyA kamI hai / arthAta hamArA hIna jAnanA bhI jAnanA mAtra hai aura arhanta prabhU kA pUrNa jAnanA bhI jAnanA mAtra hai| nigo diyA me bhI jAnana panI vaisA hI hai jaisA ki prabhu me / jAnana 'pane meM hInAdhikatA yA zuddhatA azuddhatA kyA ? vaha to jAnana kI jAti kA eka bhAva sAmAnya hai / vahI jJAna kA pariNAmika bhAva samajhiye / jo na kabhI parakA saMyoga letA hai aura na chor3atA hai / vaha to zakti mAtra hai, para ko jAnanA to vyakti me hai / jAnana bhAva ke liya na koI sva hai aura na para, vaha to jAnanA mAtra hai / vaha na kabhI zuddha hotA hai na azuddha vaha to trikAlI zuddha hI hai / yahA zuddha kA artha ThIka ThIka prakAra samajhanA / eka zuddha to hotA hai azuddhi ko dUra karakre use to kSAyika bhAva kahate hai / eka zuddha hotA hai nirpekSa, jisame na azuddhi kI apekSA hotI hai aura na zuddhi kI / zabda eka hai aura isame pradarzita bhAva do, ata. ulajhanA nahI / Age ke prakaraNoM me zuddha zabda kA prayoga bahuta karane meM AyegA, kahI to isa trikAlI zuddha ke artha me aura kahI usa kRtrima zuddha ke artha me / ata. vahA zuddha-zuddha me viveka banAye rakhanA / kSAyika zuddha ko sApekSa aura pAriNAmika zuddha ko nirpekSa hI samajhate rahanA / lekhana me bhAva darzAyA jAnA asambhava hai / ataH bhAva vAcI sajJA arthAt (Abstract Noun) para se jo sAmAnya bhAva pakar3a me AtA hai use hI Agama bhASA me pAriNAmika bhAva kahate hai / kyoMki yaha kisI bhI padArtha ke saMyoga va viyoga kI apekSA nahI rakhatA ataH yaha
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. AtmA va usake aga 133 . 5. pAriNAmika bhAva sarvathA nirapekSa hai / isame hAni vRddhi yA zuddhi-azuddhi nahIM hotI ataH trikAlI zuddha hai / isame sAdi anAdi pana kI vivakSA bhI nahI hotI, ata yaha koI paryAya to hai hI nahI / para ise guNa bhI kaha nahIM sakate / kyoki jAnanA aura bAta hai jAnane kI.zakti aura bAta hai, aura jAnana panA aura bAta hai / jAnana pane ko dhAraNa karane vAlI zakti kA nAma jAnana zAvita yA jJAna guNa hai / para jAna na panA to svaya koI zakti nhii| zakti to use kahate hai jo ki kucha kArya kara sake, arthAta jo paryAya rUpa se badala kara pragaTa ho jAye use to guNa va zakti kahate hai, parantu jisameM pragaTa hone va daba jAne kI koI apekSA hI nahI par3atI ho, use zakti nahI kaha sakate vaha to usa zakti kA sAra yA abstract hai| jaisA ki Upara ke dRSTAMtoM se siddha kiyA gayA / isake atirikta bhI garmI panA, rasa panA, ityAdi jitane bhI bhAva sAmAnya guNo kA sAra darzAne ke liye, yA cinmAtra, jar3amAtrAdi bhAva, akhaMDa va eka rasarUpa vastuo kA sAra darzAne ke liye prayukta karane me Ate hai ve saba una una guNoM va vastuoM ke pAriNAmika bhAva samajhane / Upara jise zakti kahate Aye the, use hI yahA aura adhika sUkSma banAkara zakti se bhI dUra kevala akhaNDita dhruva bhAva sAmAnya rUpa se siddha kiyA hai / pAriNAmika mAva ke sambandha meM nimnaniyama yAda rakhaneH 1 yaha vastu yA guNa kA sAra mAtra bhAva hotA hai| jaise ki jAnana mAtra yA svarNatva / 2 isame hAni vRddhi rUpa utpatti va vinAza kA prazna karane taka ko avakAza sambhava nahI / 3 yaha trikAlI dhruva bhAva vyakta nahI hotA balki anumAna ke AdhAra para pratIti meM A jAtA hai|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. AtmA va usake aga 134 6. bhAvo kA svAmitva 4 yadyapi yaha svayaM utpatti vinAza rUpa paryAyoM se atIta hai, para vastu yA guNa kI pratyeka paryAya me isa kI jhalaka ota prota . hai / yaha na ho to vaha vaha paryAya apane eka jAtIya bhAva ko sthira na rakha ske| 5 yaha zuddha va aza ddha pane se atIta trikAlI zuddha hai| isakI zuddhatA kSAyika bhAva vata azuddhi ko dUra karake utpanna nahIM hotii| ataH kSAyika bhAva kI zuddhatA aura isakI zuddhatA' me mahAna antara hai| 6 yaha anya kisI bhI padArtha ke saMyoga viyoga se tathA apekSAoM se atIta sarvathA nirpekSa sahaja siddha bhAva hai / 7 yaha svabhAva rUpa hai / isa prakAra Atma nAma padArtha ke cAra pramukha guNo kA, unakI pramukha 6 bhAvo kA pramukha paryAyoM kA, una paryAyo kIzuddhatA va azuddhatAka svAmitva isakSaNika zudhdatA azadhdatA ke AdhAra bhUta kSAyika Adi cAra bhAvo kA, tathA trikAlI dhruvabhAva samAnya rUpa pacama parama pAriNAmika bhAva kA paricaya dekara, Atma padArtha kI dhuMdhalIsI rUpa rekhAyeM Apake hRdaya para paTa banAne kA prayatna kiyA gayA, tAki Age Ane vAle prakaraNoM me nayo ko lAgU karate samaya kucha suvidhA rahe / yahA taka to guNo ke AdhAra para bAta kI / aba Atma padArtha rUpa akhaNDita vastu ke AdhAra para karakai darzAne me AtI hai| AtmA pradAtha sAmAnyata tIna prakAra se vicAra ne me AyA hai sAdhAraNa sasArA AtmA, siddha AtmA va sAdhaka AtmA / sAdhAraNa sasArI AtmA me kevala tIna bhAva hI hote hai. pAriNAmika, audAyika va kSAyApa zamika / pariNAmika to svabhAva rUpa hone ke kAraNa saba me hai hii|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. AtmA va usake aga 1356. bhAvo kA svAmitva audAyika bhAva bhI cAritra va zradhdA me viparItatA rUpa se tathA vedanA meM du kha rUpa se vyakta ho hI rahA hai| ina tIno me kSAyopazamika bhAva nahI hai audAyaka hai / prazna hotA hai ki sAdhAraNa jIvo meM kSAyopazamika bhAva kyA hai / so yahAM jJAna me kSayopazamika va audayika dono bhAva pAye jAte haiM / jaba taka pUrNa jJAna pragaTa hotA nahI tava taka jJAna kA kucha bhAga to vyakta rahatA hai, aura kucha dabA rahatA hai / koI bhI jIva aisA nahIM jisame jJAna pUrNa rUpeNa daba gayA ho arthAta zata pratizata andhakAra ho / nigodiyA taka me bhI 1 pratizata prakAza pragaTa rahatA avazya hai, bhale vaha kucha kAryakArI ho yA na ho| jJAna me hI yaha nitya vyaktAvyakta pane kI bAta lAgU hotI hai, anya guNo me nahI / kyoki anya guNoM me to zudhdatA va aza dhdatA kA artha anurUpatA va viparItatA hai, para jJAna sadA hI jAnane rUpa rahatA hai / isakA viparIta pariNamana sambhava nahI / isakI vyakti me hInatA adhikatA rahatI hai, para anya guNoM kI vyakti me, hInatA adhikatA nahIM rhtii| vahA to zudhda vyakti kI hInatA va azudhda vyakti kI adhikatA yA azudhdatA kI hInatA aura zudhda kI adhikatA rahatI hai / para guNa sAmAnya kI vyakti kI apekSA hInatA adhikatA vahAM nahIM rahatI / jJAna me hI vaha sambhava hai / ata jitane aMza meM jJAna pragaTa vyakta hai vaha usa" jJAna guNa kA kSAyopazamika bhAva hai, aura jitane aza me usa kI vyakti kA abhAva hai yA andhakAra hai utane aMza meM usakA audayika bhAva hai| isaliye pratyeka saMsArI jIva me jJAna ke kSAyopamika va audayika donoM bhAva vidyamAna rahate hai| jJAna kA pUrNa audayika bhAva kisI meM bhI nahI hotA / isI liye sasArI jIvoM me tIna bhAvo kA sadbhAva batAyA gayA / siddha jIvoM me pAriNAmika to hai hii| zeSa cAroM meM se kevala kSAyika bhAva hai / kyoMki kisI guNa me azu dhdi rUpa se yA jJAna me hInatA rUpa se audayika bhAva sarvathA nhii| audayika ke abhAva me kSAyopa
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. AtmA va usake agaM 136 10 vastu me pAco bhAvo kA darzana zamika va aupamika bhI kaise ho sakate hai / kyoMki jaba agadi hai hI nahI to usakA kucha dera ke liye davanA yA usame Azika kamI hone kA prazna hI kaise ho sktaa| ': / / / / . ___ hA~ sAdhaka jIvaM me pAco bhAva upalavya ho sakate hai / pAriNAmika to hai hI / jaba-taka jJAna me kucha bhI kamI hai taba taka vahA audayika bhAva vidyamAna hai| sAdhaka me vedanA guNa to pUrNa zAnta honA sambhava nahIM hai / hAM Azika zAti Ane ke kAraNa se vahA kSAyopazamika sukha hai / cAritra va zradhdA yaha donoM guNa kSAyika, aupazamika yA kSAyopazamika tIno prakAra ke ho sakate hai / isa prakAra yathA yogya rIti se vahA pAMcoM bhAvo kI vyakti sidhda hai / - aba ina pAcoM bhAvo ko yathA yogya rIti se vastu me yA AtmA 10 vastu me me kaise paDhA jAye so dRSTAta dekara samajhAtA huuN| mere pAco bhAvo pAsa eka sone kA jevara hai / ise sudhavAnA abhISTa kA darzana- hai| zodhana karane ke liye isako galA kara isame kucha cAndI milA dI gii| aba yaha bajAye sunaharI ke sapheda dIkhane lgaa| sapheda hote huye bhI ise hama sonA hI kaha rahe haiM / yaha to isakA audayika bhAva samajhiye, kyoki isame para padArtha ke saMyoga se atyanta tanmayatA-itanI ki apanA sunaharI rUpa bhI kho baiThA, pAI jAtI hai / aba ise tejAba me DAlakara agni para pakane ke liye rakha diyA gayA / dhIre dhIre cAndI anya tAmbe Adi khoTa ko lekara tejAba me ghulane lagI / jU jU vaha tejAba me ghulane lagI tUtU sone kI una sapheda Daliyo kA raga kucha kucha badalane lagA / pUrA nahIM badalA / yaha usakA kSAyopazamika bhAva samajhiye / kucha dera ke pazcAta cAndI sArI kI sArI tejAba me ghula gaI usake sAtha sAtha aura sArA khoTa bhI ghula " gayA, aura sone kI choTI choTI Daliye pRthaka par3I raha gii| tejAba nikAla kara pRthaka bartana me kara diyA gayA / andara par3I svarNa kI
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. AtmA va usake aga 137 10. vastu me pAco - bhAvoM kA darzana Daliyo ko dhokara sApha kara liyA gyaa| aba ina kA rUpa lAla patthara kI bajarI vata dIkhatA hai / ydypi| - andara kA khoTa sarvathA nikala gayA parantu aba bhI bAhara. me kucha kamI hai / "so andara kI apekSA to yaha pUrNa zuddha hai aura bAhara kI apekSA kucha azuddha / yahAM isake andara me to kSAyika bhAva samajhiye / kyoki khoTa kA kSaya ho gayA hai, aura bAhara me audAyika bhAva samajhiye / aba ina DaliyoM ko Aga para galAne ke liye rakha diyaa| galane ke pazcAta sAce me bhara kara isakA phAsA banA diyA gyaa| aba isakA bAhara kA rUpa bhI sunaharI va camakadAra ho gyaa| andara aura bAhara donoM dRSTiyo se yaha aba zudhda hai / so yaha isakA pUrNa kSAyika bhAva samajhiye / parantu isake audayika, kSAyopAzamika va kSAyika tIno bhAvoM me dIkhane vAle svarNatva me kyA antara par3A ? jo svarNa tva pahilI avasthA me thA vahIM dUsarI meM thA aura vahI aba isa antima avasthA me hai / vaha to na azudhda huA thA aura na zudhda huaa| na cAndI ke sAtha saMyoga ko prApta ho sakA thA aura va sayoga ko kSaya kara pAyA hai / ata. vaha to trikAlI zudhda hI rahA / basa yahI svarNatva isakA pAriNAmika bhAva smjhiye| yadi mai pUch ki hAra kA rUpa yA zakala kyA hai to turanta usakA phoTo mere sAmane rakha dege / yadi pUcha ki phAse kA AkAra kyA hai to usakA bhI phoTo mere sAmane rakha dege| para yadi pUcha ki svarNatva kA AkAra kyA hai to usakA koI phoTo na rakha sakege, aura kahege ki svarNatva to bhAva vAcaka hai, usakA AkAra ho hI nahIM sakatA, vaha to kevala jAnA jA sakatA hai / isI prakAra audayika bhAva kA bhI AkAra ho sakatA hai, kSAyika bhAva kA bhI AkAra ho sakatA hai, para pAriNAmika bhAva kA koI AkAra nahIM ho sktaa| aba yadi maiM pUcha ki batAiye to sahI ki isa pRthivI para kula aise hAra kitane hoge| to anumAna ke AdhAra para Apa kaha sakege ki
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. vastu me pAcoM bhAvI kA darzana 7. AtmA va usake aga 138 10 lAkha hAra hoMge / yadi pUcheM ki svarNa isa pRthivI para kitanA hogA, to bhI anumAna ke AdhAra para sAre hAro me sAre kuMDalo me sAre anya jevaro va sAre phAsoM meM dIkhane vAle svarNa ko jor3a kara kaha sakeMge, ki lagabhaga hogA / 10 Tana sonA sArI pRthivI para / yadi pUcha ki batAiye kula svarNatva kitanA hogA to kyA kheNge| Apa ? svarNatva kA kyA kitanA utanA panA ? vaha to eka bhAva hai / eka rattI svarNa me bhI utanA hI, aura 10 Tana svarNa me bhI utanA hI / hAra meM bhI utanA hI aura phAse meM bhI utanA hI / khoTe svarNa meM bhI vaisA va utanA hI aura khare svarNa me bhI vaisA va utanA hI / basa isI para se anumAna lagA lIjiye ki pAriNAmika bhAva eka hotA hai na aneka, vaha to eka aneka kI kalpanA se atIta eka rUpa hotA hai / vaha na vajana me itanA hotA hai na kitanA / vaha to itane kitane kI kalpanA sa atIta apane jitanA hI hotA hai / isI prakAra sarvatra samajhanA / pAriNAmika bhAva kA trikAlI zudhda panA vAstava me zudhdatA azuddhatA kI kalpanA se atIta koI avaktavya zuddhatA hai / yaha anumAna gamya hai zabda gamya nahI / yaha kSAyika bhAva kI zuddhatAvata nahI hai / vaha to azuddhatA kA abhAva karane para pragaTa huA vaktavya va dRSTa bhAva hai / isI prakAra pAriNAmika bhAva kA eka panA, eka aneka pane kI kalpanA se atIta koI avaktavya eka panA hai / yaha anumAna gamya hai zabda gamya nahI / kSAyika bhAva kA eka jAtIya panA to aneka phAso me dIkhane vAlA ekI bhAva hai / so anekatA sApekSa hai / isI prakAra anya sArI bAte bhI isa pAriNAmika bhAva me jaba jahA tahAM batAne me AyegI, taba zabdo me aisA lagegA ki yaha to kSAyika bhAva me bhI batAI gaI hai / parantu uname kA yaha mahAna antara anumAna me le lenA / sarvatra ya hI samajhanA ki pAriNAmika bhAva me darzAI jAne vAlI va e saba vAte avaktavya va va adRSTa hai, aura kSAyika bhAva meM dIkhane vAlI vahI bAte vaktavya va } 1
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. vastu meM pAcoM bhAvo kA darzana 7. AtmA va usake aga 136 dRSTa | kyoki kSAyika bhAva vyakti rUpa hai, aura pAriNAmika bhAva zakti se bhI atIta eka bhAva mAtra / " AtmA padArtha meM yaha sarva bhAva isa rUpa meM paDhe jA sakate hai / Apa kA krodha me bharA AzAnta bhAva tathA zarIra sahita kA AkAra audayika bhAva hai kyoki anya padArthoM va zarIrAdi ke sayoga kI apekSA rakhate hai / ApakA kiJcata kSamA kI aura jhukatA huA para krodha aMza mizrita kucha zAMta va kucha azAMta bhAva tathA vartamAna kA pragaTA adhUrA jJAna, kSAyopazamika bhAva hai, kyoki zuddhatA azuddhatA mizrita hai / 11 ve guNasthAna me jAkara utpanna huA, eka kSaNa ke liye trodha ke pUrNa taya. dabajAne se upajA pUrNa kSamA rUpa zAMta bhAva aupazamika bhAva hai / kyoMki eka kSaNa ke pazcAta hI puna. koI bhI sUkSma yA sthUla krodha kA aMza vahAM jAgRta ho jAyegA | ahaM ta avasthA me pragaTe pUrNa kSamA rUpa zAMta bhAva tathA pUrNa kevala jJAna kSAyika bhAva hai, kyoki aba yaha bhAva kabhI vinaSTa nahI hoMge / unakA zarIra sahita kA AkAra audayika bhAva hai kyoMki zarIra kI apekSA sahita hai / siddha avasthA me rahA pUrNa kSamA rUpa zAta bhAva va kevala jJAna to kSAyika bhAva hai hI, para zarIra rahita kA unake apane pradezoM kA zarIra ke samAna AkAra bhI una kA kSAyika bhAva hai, kyoki isa AkAra me zarIra kI apekSA aba nahI rahI hai / isI prakAra anya guNo me bhI yathA yogya lAgU kara lenA / parantu ina saba uparokta bhAvo se atIta vaha zAMti kA trikAlI bhAva, jisameM se ki yaha kSAyika bhAva rUpa zAMti va jJAna vyakta hue hai, yadi yaha na hotA to yaha vyakti kahAM se pragaTa hotI isa anumAna para jo jAnA jAtA hai, cAroM bhAvoM me jo vyApta hai, AtmA kI saba hI avasthAoM meM jo rahatA hai, jo na to audayika bhAva me vinaSTa ho pAyA aura na kSAyika bhAva me navIna jAgRta huA hai, jisame utpatti va vinAza kA prasaMga hI nahI, aisA zAMti va jAnane pane kA sahaja svabhAva ApakA pAriNAmika
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ '7. AtmA va usake aMga 140 11. AtmAkI dravya paryAyoM kA paricaya bhAva hai / Apake asaMkhyAta pradeza sAmAnya, jisame AkAra kI koI apekSA nahI para jinake AdhAra para Akara vyakta hotA hai, Apako 'pAriNAmika bhAva hai / ityAdi AtmA ko anya prakAra bhI par3hA jA sakatA hai| AtmA anAdi 11 AtmA kAla se anaMta kAla taka kA eka rasa rUpa trikAlI kI dravya akhaNDa piNDa rUpa vastu yA dravya hai / isa loka me yaha paryAyo kA aneko rUpo meM pAyA jAtA hai| inhI rUpoM ko isa paricaya ke bheda prabheda kahate hai| isame jJAna, cAritra, zraddhA, vedanA, Adi anekoM trikAlI guNa nivAsa karate haiN| yaha bhI isake hI bheda yA aga kahe jAte hai / ina sarva guNo kI zuddha yA azuddha aneko 'paryAya una una guNoM ke bheda yA kSaNika aGga hai ve bhI isI ke bheda yA aGga kahe jAte hai / isa prakAra aneka prakAra ke nitya va kSaNika bhedo kA trikAlI puJja va akhaNDa AtmA eka hai| ina sarva bhedo ko Agama me bheda zabda ke dvArA yA aGga, aza, khaNDa, vizeSaNa, lakSaNa, tathA dharma, guNa, paryAya Adi zabdo dvArA kahA gayA hai / aura ina sarva zabdo ke sAmane, ina bhedo ke abheda rUpa usa piNDa dravya, ko kramaza abheda zabda ke dvArA yA aGgI, azI, akhaNDa, vizeSya, lakSya, dharmI, guNI paryAyI Adi zabdoM dvArA kahA gayA hai| arthAt yadi usa bheda ko bheda zabda ke dvArA kahe to abheda piNDa rUpa dravya ko "abheda' zabda ke dvArA kahate hai, yadi use 'aGga' zabda ke dvArA kahe to dravya ko aGgI arthAta ago vAlA kahate hai| isI prakAra bheda ko 'aMza' to dravya ko aMzI (azo vAlA), bheda ko 'khaNDa' to dravya ko 'akhaDa' bheda ko vizeSaNa, to dravya ko 'vizeSya' (vizaSa No dvArA jisake prati saMketa kiyA jAya) bheda ko 'lakSaNa' to dravya ko 'lakSya' (lakSaNo dvArA jisako lakSya me liyA jAye), bheda ko 'dharma' to dravya ko 'dharmI' bheda ko 'guNa' to dravya ko 'guNI' bheda ko paryAya to dravya ko 'paryAyI'
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 AtmA va usake aga 141 . 11: 'AtmokI dravya paryAyo kA paricaya tathA anya bhI tathA yogya rUpa meM isI prakAra kahA jAtA hai / Amane sAmane ke yaha zabda Agama meM jor3oM ke rUpa meM prayoga karane me Ate hai| bheda-abheda, khaMDa-akhaMDa piMDa, aMga-aMgI, aza-azI, guNa, guNI paryAya-paryAyI,, "dharma-dharmI vizeSaNa-vizaSya, lakSaNa, lakSya ityAdi / bheda do prakAra se dekhane meM Ate haiM-dravya meM dIkhane vAle arthAta dravya paryAya aura guNameM dikhane vAle arthAta guNa paryAya / dravya paryAya aura guNa paryAya kA kathana pahile vAle adhikAra meM kiyA jA cukA hai / yahAM jIva yA AtmA kI dravya paryAyoM kA kiJcita paricaya de danA yogya hai / anya jo jar3a padArtha unameM bhI tathA yogya rUpa me dravya paryAyoM ke bheda jAna lenA / jIva dravya do rUpoM meM pAyA jAtA hai mukta va sasArI / mukta to eka hI rUpa meM pAyA jAtA hai, para sasArI do rUpoM meM pAyA jAtA sthAvara va trasa / sthAvara pAca rUpoM meM pAyA jAtA hai pRthivI, jala, agni, vAyu, vanaspati / ye saba bhI do do rUpo me pAye jAte hai / sUkSma-sthUla yA bAdara / trasa cAra rUpoM me pAye jAte hai do indriya trIndriya, caturendriya paJcendriya / paJcendriya do rUpo me pAye jAte haiM sajJI, asaMjJI arthAta manavAlA binA manavAlA aura isI prakAra vaha vaha bheda Age Age apane uttara bhedoM va rUpoM meM nivAsa karatA huA aneka prabhedoM rUpa se pAyA jAtA hai / isa kA spaSTa bhAva nimna cArTa para se grahaNa kiyA jA sakatA hai /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sAmanA kara 49 7. AtmA va usake aga 142 11. prAramA kI dravya paryAyo kA paricaya prAtmA mukta sasArI vasa sthAvara / / / / / / / pRthvI jala agni vAyu vanaspati do tIna caturendriya paMcendriya indriya indriya bhavarA kIDA cITI sajJI asaMjJI tiryaca tiryaNca manaSya nArakI sAta naraka deva jalacara thalacara nabhacara | bhavana vyaMtara jyotiSI vimAna vAsI vAmI bhoga bhUmija bhUmija kubhoga kalpa bhUmija kalpAtIta Arya mlekSa yaha uparokta sarva bheda eka trikAlI jIva ke peTa me par3e hai| parantu dekhane para pratIta hotA hai, ki ina meM se eka bhI bheda ko hama jIva kA guNa yA guNa kI paryAya nahIM kaha sakate, para use jIva dravya kI eka avasthA yA paryAya avazya kaha sakate hai / jaise mamuSya ko jIva kA guNa yA jJAnAdi guNa kI paryAya nahI kahA jA sakatA, para jIva kI hI eka kSaNika avasthA yA paryAya avazya kahA jA sakatA hai| aura isa prakAra paryAya do sthAna para pAI jAtI hai gaNoM me aura
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 AtmA va usake aga 143 dravya me bhI guNa me to jJAna kI mati, zruti Adi, cAritra kI rAga + vItarAgatAdi, zraddhA kI sabhyak mithyA zraddhAdi, vedanA kI zAMti azAMti Adi, ye paryAya haiN| aura dravya meM uparokta sarva bheda paryAya hai / 11. zrAtmAkI dravya paryAyoM kA paricaya * T paryAya kSaNika bhAva ko kahate hai / kSaNa bhI bar3A va choTA ho sakatA hai | bar3A to itanA ki kalpoM lambA aura choTA itanA ki eka saikainDa kA bhI asaMkhyAtavA bhAga / ataH yahAM kSaNika bhAva yA bheda kA artha yaha na samajhanA, ki isa choTe kSaNa vAlI avasthA ko hI kSaNika avasthA yA paryAya kahate hai| trikAlI kI apekSA sarva hI bheda usa kI kSaNika avasthAyeM hai kyoMki ve kabhI avazya utpanna hotI hai aura kabhI avazya vinaza jAtI hai / ina me koI adhika kAla taka sthita raha kara vinazatI hai aura koI usa choTe kSaNa mAtra ke liye raha kara vinaza hai / para kyoMki vinaza jAtI hai, isa liye kahA jAyagA sabako paryAya | T aura isa prakAra mukta jIva bhale na vinaze para utpanna avazya huA hai / isaliye yaha trikAlI jIva kI eka sAdi ananta paryAya hai / isa kA kAla jIva sAmAnya ke anAdI anata kAla kI apekSA bahuta choTA hai / sasArI jIva bhI isI prakAra bhale kabhI utpanna na huA ho para kadAcita vinaza kara mukta avazya ho sakatA hai, isaliye yaha trikAlI jIva kI eka anAdi sAnta paryAya hai / isakA kAla bhI jIva samAnya ke anAdi ananta kAla kI apekSA bahuta choTA hai / para phira bhI apane apane uttara bhedo kI apekSA ina kA kAla bahuta adhika lambA hai | trasa jIva utpanna hote tathA marate rahate hue bhI dhArA pravAhI rUpa se punaH puna. trasa hI hote rahe, bIca me kabhI sthAvara na ho pAye to vaha kAla trasa jIva kA kAla kahA jAtA hai / para sasArI sAmAnya kI apekSA to vaha bahuta choTA hai sthAvara jIva bhI trasa vata barAbara maratA aura janma letA, yadi dhArA rUpa se puna: puna: sthAvara hI hotA
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. aAtmA va usake aga 144 . 11. grAtmA kI dravya paryAyo kA paricaya rahe, bIca me trasa na bane, to yaha kAla sthAvara kAla kahalAtA hai / yaha yadyapi trasa ke kAla se bahuta lambA hai, para sAmAnya sasArI jIva ke kAla se vahuta choTA hai| isI prakAra sthAvara ke pRthivI Adi pratyeka bheda kA pRthaka pRthaka dhArA rUpa kAla sthAvara sAmAnya se bahuta choTA hai / aura do indriya Adi trasa ke pratyeka bheda kA dhArA rUpa kAla trasa sAmAnya se bahuta choTA hai / Age bhI isI prakAra pratyeka uttara bheda, kA kAla apane mala sAmAnya bheda kI apekSA adhika adhika choTA hotA calA jaayegaa| yahA taka kI manuSya kA dhArA rUpa kAla arthAta mara mara kara punaH punaH manuSya hI banatA rahe to anumAnata adhika se adhika cAra pAMca vAra. hI bana pAyegA / aura isa prakAra manuSya kA kAla lagabhaga adhika se adhika 400 varSa lagA lIjiye / yahA Agama kA AdhAra na lekara sthUla rUpa se samajhAyA jA rahA hai aisA samajhanA / Agama meM karmabhUmija va bhogabhUmija manuSya va striyo ko milA kara manuSya kA sAmAnya kAla 3 palya va 47 pUrva koDi kahA gayA hai usa kI yahAM apekSA nahI hai| yaha kAla yA Agama kathita usakA 3 palyAdi kAla to apane pUrva me paDe 'sajJI' ke kAla se bahuta choTA hai / aura Aja dIkhane vAre Apake isa bhava kA kAla to kevala 80 varSa hI hai / jo usa dhArA pravAhI sAmAnya manuSya ke kAla se bhI bahuta choTA hai, isa kI bhI eka yuvAvasthA kA kAla kevala 45 sAla (15-60 taka kI Ayu vAlA) raha jAtA hai, jo usa eka bhava se mI choTA hai / aura isa se bhI Age yadi aura sUkSma dRSTi se dekhe to yaha yuvAvasthA pratikSaNa buDhApe kI aura jA rahI hai| taba to isa kA eka kSaNika bheda kevala usa choTe kSaNa jitanA hI raha jAtA hai| isa prakAra hamane dekhAki pratyeka nIce nIce ke bheda kA kAla Upara Upara ke bheda se barAbara adhikAdhika choTA hotA huA anta me eka kSaNa mAtra bana baiThA / ataH una lambe kAloM meM sthita jIva kI
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 12 pAriNAmikAdi bhAvo kA samanvaya avasthA yA paryAyoM ko bhI kSaNika hI kahA jAyegA / jIva dravya ke ina kSaNika bhedo ko hama dravya paryAya kahate hai paryAya to isaliye ki yaha sarva bheda kSaNika hai, trikAlI nahI / aura dravya isaliye ki iname se koI bhI bheda jIva ke kisI eka guNa kI kisI paryAya vizeSa rUpa nahI hai, balki sarva hI guNoM kI utane lambe kSaNo taka Tikane vAlI kSANika zuddha yA azuddha paryAyo kA eka rasa rUpa piNDa hai / arthAt ina sarva jIva ke bhedo me kisI na kisI rUpa me jJAna, cAritra, zraddhA va vedanA Adi guNa akhaNDa rUpa se pAye jAte haiM / isaliye ina bhedo ko dravya paryAya kahate hai | 7 zrAtmA va usake aga 12 pAriNAmikAdi bhAvo kA samanvaya AtmA ke ina bhAvo ke vizeSa spaSTIkaraNArtha kucha gaMkA samAdhAna kiyA jAnA yahA Avazyaka hai / (1) praznaH -- eka akhaNDa vastu me pAriNAmika va audayikAdi bhAvo kA viveka kaise kiyA jAye ? uttara dravya ke agoM kA samanvaya karate hue pahile vAle adhyAya meM batAyA jA cukA hai ki vastu kI philma banA kara use do Dhago se par3hA jA sakatA hai eka to pRthaka pRthaka phoTuo ko dekha kara aura dUsare sArI kI sArI philma ko phailA kara / isI meM tIsarA Dhaga aura dekhiye | 1 lIjiye pUrvokta 27 phoTo vAlI mere jIvana kI isa philma ko phailA lIjiye | dekhiye pratyeka phoTo me se chana kara kucha prakAza A rahA hai / kisI phoTo me se kama aura kisI me se adhika, kisI me se kisI AkAra kA aura kisI me se kisI AkAra kA / yadi isa prakAra sAmAnya ko paDhe to pRthaka pRthaka phoTuoM me se chana kara Ane vAle usa prakAza kI jAti me kyA antara
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 aAtmA va usake aga 146 12 pAriNAmikAdi bhAvo kA samanvaya hai ? yadi pahile phoTo ke prakAza me baiTha kara pustaka paDhanA cAhe to bhI vaise hI paDhI jAyegI / aura anta vAle phoTo ke prakAza me paDhe taba bhI vaisI hI par3hI jAyegI / yaha bAta avazya hai ki pahile phoTo se prakAza bahuta kama A rahA hai kyoki vahA kAlA bhAga adhika hai, aura anta ke phoTo se prakAza pUrA A rahA hai kyoM ki yahA kAlA bhAga bilkula nahIM hai, para prazna to yaha hai ki paDhate samaya kyA donoM me pRthaka pRthaka prakAra ke akSara dikhAI dege ? dUsare prakAra se bhI yaha prakAza sAmAnya dekhA jA sakatA hai| yadi philma ko mazIna para caDhA kara mazIna bahuta adhika tejI se calA de, to parde para citra nahI Ayege, kevala eka dhundhalA sA sthira prakAza Akara raha jAyegA, jo Adi se antaparyanta jaba taka mazIna calatI rahegI jU kA tU banA rhegaa| philma me se Ane vAlA yaha prakAza sAmAnya merI sarva paryAyo me sthira rahane vAlA caitanya sAmAnya hai / pahilI nigoda avasthA me bhI vaisA va vahI thA aura anta kI siddha avasthA me bhI vaisA va vahI hai / isa me koI antara paDA nahI / yaha bhagaH pAriNAmika bhAva hai / dUsare prakAra se bhI sArI paryAyo ko milA julAkara eka meka kara DAle jo dhudhalA sA prakAza mAtra dikhAI degA vaha pAriNa mika bhAva hai / bhale dhundhalA ho ki spaSTa para hai to prakAza hI / yaha prakAza panA pAriNAmika bhAva hai, dhundhalA panA nahI / isa kAra akhaNDa vastu me pAriNAmika bhAva paDhAyA gyaa| aba isI philma me audayika Adi bhAva dekhiye / yaha jo na0 1 se na0 24 taka ke bhUta kAlIna phoTo dikhAI de rahe hai ve saba mere audayika bhAva kA pradarzana kara rahe hai / naM0 25 me muni ke rUpa vAlA phoTo mere kSAyopazamika bhAva ko darzA rahA hai / naM 26 me arha ta rUpa vAlA phoTo kSAyika va audayika dono bhAvoM ko darzA rahA hai-zarIra
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 7 AtmA va usake aga 147 12. pAriNAmikAdi bhAvo kA samanvaya kA AkAra audayika hai aura antaraga zAti kA rUpa kSAyika / na0 27 me siddha ke rUpa vAlA phoTo sarvathA kSAyika bhAva kA pratinidhitva kara rahA hai| isa prakAra hama ne dekhA ki pariNAmika bhAva rUpa prakAza sAmAnya to sarva phoTuo me sthira rahA, badalA nahI, parantu audayikAdi bhAva badala gaye hai / pAriNAmika bhAva sArI kI sArI lambI philma me hai / para audayikAdi koI eka bhAva sArI philma me nahI hai| jahAM audayika hai vahAM kSAyika nahI, jahAM kSAyika hai vahA audayikAdi nhii| ataH yaha audayikAdi bhAva to paryAya rUpa hai aura utpanna dhvasI hai, isIse ina ko kSAyika kahA jA rahA hai| para pAriNAmika bhAva trikAlI hai, utpanna dhvasI nahI hai| isa prakAra eka hI padArtha kI philma meM eka hI samaya yaha cAro arthAt pAriNAmika, audayika, kSAyopazamika va kSAyika bhAva par3he jA sakate hai. para vastu me pAye nahIM jA sakate hai, kyoMki vahA saba paryAya eka sAtha nahI rahatI / 2 prazna - cAra bhAvo kA to kathana kiyA para aupazamika bhAva kA nahI kiyA ? uttara.- aupazamika bhAva ko jAna bUjha kara chor3a diyA hai / isake kaI kAraNa hai / pahilA kAraNa to yaha hai ki yaha bhAva bahata thoDe samaya taka TikatA hai isaliye isakA dRSTAta diyA jAnA bahata kaThina par3atA hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki naya prakaraNa me isakI mukhyatA nahI hai / Agama me kahI bhI isa bhAva para naya lAgU karake nahI dikhAI gaI hai / tIsarA kAraNa yaha hai ki yaha apane thor3e mAtra samaya me kSAyika vat atyanta zuddha va nimala rahatA hai, ata zuddhatA kI apekSA kSAyika va aupazamika me koI antara nahIM / kevala donoM ke kAla me antara hai, para naya vivaraNa me kAla kA grahaNa nahI vastu ke bhAva kA grahaNa hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ -: sapta bhaMgI :1. sapta maMga sAmAnya kA paricaya, 2. vastu ke vaktavya avaktavya do aMga, 3. svavapara catuSTaya,4. asti nAsti maMga, 5. sAta maMgoM kI utpatti 6. sAta maMgoM kI sArthakatA, 7. sAta maMgoM ke lakSaNa 8. sapta bhaMgI ke kAraNa prayojanAdi, 9. zaMkA samAdhAna jina vANI kI eka eka bAta alaukika hai / tatvo ke pratyakSa se 1. sapta bhaga ati dUra tatsambandhI vivAda draha me ghumera khAte sAmAnya kA paricaya laukika janoM ke kolAhala ko zAnta karane ke liye, tatvoM ke antaH svarUpa meM DuvakI lagAkara mahAn puruSoM ke dvArA nikAlA huA yaha sapta bhaga siddhAta bhI alaukika hai / isakI bhUmikA kalpanA nahI manovijJAna hai ! laukika va alaukika kisI bhI viSaya
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. sapta bhagI 146 1.saptabhaMga sAmAnya kA paricaya kA jJAna karate yA karAte hue yaha sAta bhaMga svataH utpanna ho jAte hai / aba taka vastu ke anekoM agoM kA tathA sAmAnya va vizeSa kA svarUpa darzAyA gyaa| ina apane sarva agopAMgo se samaveta vastu sadA hI iname sthita rahatI hai, na to iname se kisI bhI vizeSa kA tyAga kara sakatI hai, aura na kisI anya vastu ke kisI eka bhI sUkSma yA sthUla vizepa ko grahaNa kara sakatI hai / vastu kI isa svataMtratA ko darzAnA hI isa siddhAMta kA prayojana hai / yadyapi loka me koI viSaya aisA nahIM ki jinakA jJAna ina sAtoM bAto se nirpekSa ho rahA ho, parantu indriya pratyakSa va sulabha hone ke kAraNa usa jJAna me ina sAta bAto kA sthUla dRSTi se sAkSAta ho nahI pAtA / parantu sUkSma dRSTi se dekhane para to ye sAto bAte usa sAdhAraNa prati dina ke jJAna me bhI avazya dikhAI detI hai| isakA kAraNa hai vastu kA aneka dharmoM se yugapata sparza aura una sava ko yugapata kaha sakane meM asamartha vacana aura ina dono kA paraspara vAcya vAcaka sambandha jisa prakAra vastu me aneka dharmo kI yugapata -sattA hai usa prakAra kI yugapata vAcakatA vacana me nahI, aura jisa prakAra unhI dharmo kI kramika vAcakatA vacana me hai usa prakAra unakI kramika sattA vastu me pAI nahIM jaatii| ghaTa yA svarNAdi padArtho ke dSTAMtoM ke AdhAra para zIghra hI ina sAtoM kI vyAkhyA ho jAne ke kAraNa aisA pratIta hone lagatA hai ki ye bhaga itane Avazyaka nahI jitanA ki inheM kahA jAtA hai, yadi inako Avazyaka bhI mAnA jAye to kevala eka vA do bhagoM se hI kAma cala sakatA hai / parantu vAstava meM aisA nahI hai / pratyeka bAta ko jAnane ke liye ye sAta hI bhaga utpanna hote hai, hInAdhika nahI / yaha bAta taba pratIti me AtI hai jabaki lakSya padArtha aba taka sarvathA adRSTa, atIndriya, ananubhUta va aMzruta yA binA jAnA dekhA rahA ho / ve sAta bhaga
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 sapta bhaMgI 150 2 vastu ke vaktavya va avaktavya do aMga 3 stra va para catuSTaya ye hai-1. asti, 2. nAsti, 3. asti nAsti, 4. avaktavya, 5. astiavaktavya, 6 nAsti avaktavya, 7 asti nAsti avaktavya / kalpanA karo ki aise ajJAta padArtha kA jJAna atyanta aniSNAta 2. vastu ke vaktavya zrotA ko karAne ke liye koI bhI jJAnI vaktA va avaktavya do aga kyA karegA ? vaha jAnatA hai ki pratyeka padArtha kI bhAti isame bhI do mukhya aza vidyamAna hai-eka vaktavya aura dUsarA avaktavya / vaktavya aza ke jJAna ke binA avaktavya aMza kI pakar3a honI asambhava hai, aura aza avaktavya aMza ke bhAna binA vaktavya aza kA jJAna nirarthaka hai| isI kAraNa pratyeka vijJAna ke do aMga hai eka siddhAM tika (Theoritical) aura dUsarA anusandhAnika (Practical)dono me siddhAtika aga vaktavya hai tathA sunA jAne yogya bhI, aura anusaMdhAnika aga avaktavya para anubhavanIya hai / yaha avaktavya aga bhI "avaktavya hai" aise vacana dvArA pragaTa kiyA jA sakane ke kAraNa kathAcita vaktavya hai| yahAM yaha jo pahilA vaktavya aga hai vaha do prakAra kA hai-eka to vivakSita padArtha ke sva dharmo kI usa usa rUpa se vyAkhyA svarUpa dUsarA unhI dharmo ke samAna anya padArthoM ke dharmo ke niSedha svarUpa jaise ki "yaha vastra lAla hai kAlA nahIM' aisA kahanA / pahile kA nAma asti dharma hai aura dUsare kA nAsti / vastu ke sva catuSTaya kA svarUpa pahile darzAyA jA cukA hai| 3. sva va para dravya guNa va paryAya Adi vastu ke sarva vizeSoM kA isI meM catuSTaya antarbhAva ho jAtA hai, isaliye kathana paddhati ko sarala banAne ke liye, sAmAnya va vizeSa vastu kA kathana karate samaya, vastu, ke isa svacatuSTaya kA Azraya lenA hI paryApta hai / guNa va paryAyoM kA adhiSThAna 'dravya' kahalAtA hai, usa dravya kA saMsthAna yA AkRti usakA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 sapta bhagI 151 3 sva va para catuSTaya - sva kSetra hai, usakI paryAye hI usakA svakAla hai aura usake guNa usakA sva-bhAva hai / vastu isa catuSTaya se gumphita eka rasa rUpa hai| kahane mAtra ke liye hI ye cAra hai, vAstava meM eka hI hai, kyoMki tIna kAla me kabhI ye bikhara kara vastu se pRthaka nahI ho sakate, yA yoM kaha lIjiye ki isase zUnya vastu asat hai| loka me anantoM vastuye hai-jo sarva cetana va acetana ina do pramukha jAtiyoM me yA mUrta va amUrta ina do pramukha jAtiyoM meM vibhAjita kI jA sakatI hai / ve sarva hI apane apane vizeSoM me avasthita rahane ke kAraNa apane apane hI catuSTaya kI svAmI hai / isaliye vastu kA apanA eka catuSTaya to usakA sva catuSTaya hai aura apane se anya sarva vastuo ke aneka catuSTaya usake liye anya catuSTaya hai yA para catuSTaya hai / jaise ki meM aura Apa donoM hI jIva dravya hai, donoM hI sasthAna vAle hai, dono hI paryAya vAle hai, aura donoM hI guNa piNDa haiM / parantu Apa Apa hI hai aura maiM meM hI hU~, Apa kA sasthAna ApakA hI hai aura merA sasthAna merA hI hai, Apa ke rAgAdi vikalpa Apake hI hai aura mere rAgAdi bikalpa mere hI hai, Apake jJAnAdi guNa Apa ke hI hai aura mere -jJAnAdi guNa mere hI hai / Apa kabhI bhI mai rUpa se nahI hai aura maiM kabhI Apa rUpa se nahIM hU~, isI prakAra ApakA saMsthAna rAgAdi va jJAnAdi kabhI mere nahI hai aura merA saMsthAna rAgAdi va jJAnAdi kabhI Apake nahIM hai / yadyapi ApakA yaha catuSTaya bilkula merI jAti kA hai parantu mere vAlA hI nahI hai aura isI prakAra merA bhI catuSTaya Apake vAlA nahI hai / isaliye ApakA catuSTaya Apake liye to sva catuSTaya hai para mere liye vahI para catuSTaya hai, tathA merA catuSTaya mere liye to svacatuSTaya hai aura Apake liye vahI para catuSTaya hai / isI prakAra jagata ke sarva padArthoM meM lAgU krnaa| ,
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 sapta bhagI 152 4 asti nAsti bhaga uparokta prakAra pratyeka padArtha kI sattA tabhI siddha kI jA sakatI 4 asti hai, jabaki usa padArtha ko cAro hI apekSAoM se anya nAsti bhaga padArtha se vyAvRtta kara diyA jAye, anyathA to padArtho kA paraspara me sammela ho jAne ke kAraNa athavA dono ke catuSTayoM me paraspara AdAna pradAna ho jAne ke kAraNa sarva sakara va sarva zUnya doSo kA prasaga prApta hotA hai| arthAt yadi padArtha ke liye apane hI catuSTaya me rahane kA niyama na ho to kadAcita yaha saMbhava hai, ki vaha anya ke catuSTaya ko chIna le aura apanA catuSTaya kisI anya ko de de / aura yadi aisA ho jAye to me to Apa bana jAU~ aura Apa mai vana jAye, athavA jIva to jaDa bana jAye aura jar3a jIva vana jAye / isa prakAra loka me padArtho kI sattA kI tathA svabhAva kI koI bhI nizcita vyavasthA na raha jAye / bhojana karate karate hI jivhA para paDA huA grAsa cUhA banakara jivhA ko kATa khAye / parantu na to aisA kabhI huA hai ki aura na ho sakatA hai| isI bAta ko eka siddhAta ke rUpa me yadi kahane lagU to aisA kahUgA, ki pratyeka padArtha svacatuSTaya me hI avasthita hai, para catuSTaya me nahI, athavA sva catuSTaya hI usake liye sat svarUpa hai para catuSTaya nahI, athavA sva catuSTaya kI apekSA hI usa vastu kA astitva hai, para catuSTa ko apekSA nhii| yA yo kaha lIjiye ki sva catuSTaya kI apekSA to vaha aura usakI apekSA sva catuSTaya to astitva rUpa hai yA astitva svabhAvI hai, aura paraM catuSTayaM kI apekSA vaha aura usakI apekSA para catuSTaya nAstitva rUpa hai yA nAstitva svabhAvI hai / udAharaNArtha Apa apane sva-catuSTaya kI apekSA to astitva rUpa he aura mere catuSTaya kI apekSA nAstitva rUpa hai / yadi donoM hI catuSTayo kI apekSA Apa astitva rUpa yA astitva svabhAvI hoge to hama do na hokara nizcaya se eka hI ho jAyege, aura isa prakAra sakala vyavasthA vicchinna ho jaayegii| / / / / / /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 sapta bhagI 153 4 asti nAsti bhaga __ isa sarva kathana para se yaha tAtparya nikalA ki vastu me do virodhI dharma vidyamAna hai-astitva dharma va nAstitva dharma / arthAta vastu sarvathA sattA svarUpa hI ho aisA nahIM hai vaha kisI apekSA asat bhI hai| yahAM yaha zaMkA karanI yogya nahIM ki vastu ko asat mAnane para to usake abhAva kA prasaga hogA, athavA eka hI sthAna para, virodha ko prApta ye astitvaM va nAstitva do dharma paraspara me lar3akara eka dUsare kA vinAza kara dege, aura vastu zUnya mAtrA banakara raha jaayegii| kyoki yahAM jina virodhI dharmoM kI sthApanA kI gaI hai vaha do bhinna bhinna apekSAoM se kI gaI hai, eka hI apekSA se nahI / arthAta astitva to sva catuSTaya kI apekSA / yadi astitva va nAstitva dono hI sva catuSTaya kI yA para catuSTaya kI apekSA kahe gaye hote to avazya donoM meM jhagaDA ho jAtA / dRSTi bheda se dono dharma paDhe jA sakate hai, parantu sthUla vuddhi se nahIM / uparokta siddhAnta ke Azraya para jaba hama yaha kahane jAte hai ki ghaTa to 'ghaTa' hI hai 'paTa' nahI, yA ghaTa sva catuSTaya kI apekSA hI astitva rUpa hai, parantu paTa kI apekSA to vaha nAstitva rUpa hI hai, taba svata hI aisA sA lagane lagatA hai ki ghaTa kA astitva darzAnA mAtra hI paryApta thA, paTa kA nAstitva kahane kI kyA AvazyakatA ? kyoki ghaTa kA astitva hI svaya paTa ke nAstitva svarUpa hai / 'yahA prakAza hai' aisA kahane mAtra se hI usa sthala para andhakAra kA abhAva siddha ho jAtA hai, taba use arthAta nAstitva ko bhI pRthaka se kahanA vAk gaurava ke atirikta aura kyA hai ? so aisI AzakA karanI yogya nahIM, kyoMki bhale hI sAdhAraNa tathA kSetra va bhAva kI apekSA pRthaka pRthaka viSayoM me usakI koI AvazyakatA na par3atI ho. parantu vizeSa tathA kSetra va bhAva kI apekSA eka yA samAna dIkhane vAle apRthaka yA pRthaka pRthaka viSayoM meM usakI AvazyakatA avazya par3atI hai| jaise ki ghaTa va paTa Adi, kSetra kI apekSA pRthaka pRthaka padArthoM me
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. sapta bhaMgI 154 4. asti nAsti bhaga svarUpa kI apekSA bhI binA kahe bhI eka kI dUsare me nAsti kA grahaNa ho jAtA hai, parantu jIva va zarIra yA khoTe svarNa me rahane vAlA svarNa va tAmbA, aise jo kSetra se apRthaka padArtha hai, uname binA batAye kisI aniSNAta vyakti ko, unakI eka dUsare meM nAsti kA bhAna honA asambhava hai / isI prakAra ghaTa va paTa ye donoM to bhAva yA bhinna hai kSetra kI apekSA bhI pRthaka pRthaka hai ? kahe bhI pRthakatA kA jJAna ho jAtA hai, parantu svarNa va pItala yA aise hI anya padArtha jo svarUpa kI apekSA samAna dikhate hai, uname binA batAye kisI aniSNAta vyakti ko svarUpa kI pRthakatA kA jJAna kaise ho sakatA hai / svarNa ke pItAdi guNoM kA paricaya pA lene para bhI vaha pItala me svarNa ke bhrama ko kaise dUra kara sakatA hai, kyoki pItala bhI svarNa vat pIlA hai / ataH ina me to binA ata eka hI jAti ke aneka guNoM me tathA mizrita padArthoM ke bhinna bhinna guNo me paraspara vyatireka batAye binA vivakSita padArtha kA avivakSita padArtha se pRthakkaraNa karanA dussAdhya hai / aisA na hone ke kAraNa hI anabhijJa vyaktiyo ke dvArA pItala va svarNa me tathA zuddha va azuddha svarNa me bheda dekhanA atyanta kaThina hai / ata kisI bhI padArtha kI spaSTa sattA kA bhAva tabhI sambhava hai, jabaki usase uparokta prakAra astitva va nAstitva dono dharma svIkAra kiye jAye / 4 ye astitva va nAstitva do dharma hI mUla hai kyoMki agale pAMca kA AdhAra yahI hai tathA yahI vaktavya bhI haiM kyoMki sva va para kI apekSA se vikalpoM ko grahaNa karane vAle hai / ina donoM dharmo kA kSetra atyanta vyApaka hai / jisa prakAra sva para catuSTaya para lAgU karake paraspara virodhI asti va nAsti svabhAva vAlI vastu siddha hotI hai, usI prakAra apane hI andara me rahane vAle sAmAnya va vizeSa ina dono agoM meM bhI paraspara virodhI dharma vAlI vastu dekhI jA sakatI hai / sva dravya kA sAmAnya bhAva dekhane para vaha
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 sapta bhagI 5. avaktavya bhaga abheda hai aura guNa paryAyAdi vizeSa bhAva dekhane para vaha bheda rUpa hai / isaliye vaha bhedAbhedAtmaka hai| sva kSetra meM sAmAnya bhAva ko dekhane para vaha akhaDa hai aura usI ke vizeSa pradeza dekhane para vaha khaDa rUpa hai| isaliye vaha khaDitAkhaDita hai / svakAla me sAmAnya bhAva ko dekhane para vaha nitya hai aura usI ke bizeSa kAla yA paryAyo ko dekhane para vaha anitya hai / isaliye vaha nityAnitya hai| svabhAva me sAmAnya bhAva ko dekhane para vaha svalakSaNa bhUta eka svabhAvI hai aura usI ke vizeSa guNa dekhane para vaha aneka svabhAvI hai / isaliye vaha ekAneka svabhAvI hai / isa prakAra vastu me asti-nAsti, bheda-abheda, khaMDa-akhaDa, nitya-anitya, eka-aneka Adi anekoM virodhI dharma eka hI sthAna meM va eka hI kAla me dekhe jA sakate hai| ina saba virodhI dharmoM kA pratinidhitva eka asti-nAsti kararahA hai / vaktavya bhaMga ke do bhedo (asti va nasti) kA kathana kara diyA 5. avaktavya gayA aba dUsare avaktavya bhaMga ko bhI batAtA hU~ / vastu bhaMga me do prakAra se avaktavyatA dekhI jA sakatI hai-eka to usake eka rasa rUpa akhaDa svAda kI tarapha se, aura dUsare kathana krama kI asamarthatA ke kAraNa se / ina dono me pahilA bhAva arthAta vastu kA akhaDa svarUpa kyoki anekAntAtmaka hai, isaliye jAnA to jA sakatA hai para kahA nahIM jA sakatA, jaise jIre ke pAnI kA akhaDa svAda / dUsarI avaktavyatA kathana krama kI asamarthatA ke kAraNa se hai / asti nAsti bhago kA varNana karate hue vastu me astitva aura nAstitva nAma ke do virodhI dharmoM kI sthApanA kara dI gii| ye donoM dharma vastu me yugapata pAye jAte hai, parantu yugapata kahe nahI jA sakate / krama pUrvaka hI kahe jA sakate hai, parantu vastu me Age pIche krama rUpa nahI hai / vastu ke sambandha me na use kevala asti kahane se kAma calatA hai / aura na kevala nAsti / aisA koI zabda nahI jo akelA do virodhI dharmoM ko vyakta kara sake, isaliye koI bhI zabda pUrNarUpeNa vastu svarUpa
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapta bhagI 156 6 sAta bhago kI utpatti kA pratipAdana karane meM samartha nahI hai / isI liye vaha avaktavya hai, yA yo kaha lIjiye ki usame avaktavyatA nAma kA dharma hai / ye tIno asti nAsti va avaktavya ( anubhavanIya) aga vastu me 6 sAta bhago yugapata pAye jAte hai / yadyapi vastu kA svabhAva to ina kI utpatti tIno ago me samApta ho jAtA hai parantu usakA jJAna karAne me pravRtta hue vacana krama me ina tInoM ke hI pUrvokta sAta bhaga bana jAte hai | vaha kaise so hI darzAne me AtA hai / kalpanA karo kisI aise viSaya kI (jaise AtmA ) jo atIndriya hai, jisakA yA jisake kisI bhI kArya kA sAkSAtkAra indriyoM dvArA karAyA jAnA asambhava hai / usake sambandha -- me koI jJAnI vaktA vyAkhyA karane lagatA hai, aura vidhi niSedha rUpa se usake vaktavya agoM kI vyAkhyA karate hue use mahInoM yA sAlo bIta jAte hai / isa antarAla me aneko purAne zrotA kisI laukika kArya vaza, yA nirAzA vaza, yA pramAda vaza yA vyAkulatA vaza vyAkhyA ko pUrI sune binA bIca me hI cale jAte hai / aura anakoM naye naye zrotA bIca bIca me Akara use sunane lagate hai / ina saba zrotAoM ko unake dvArA sune hue agoM kI apekSA yadi zreNiyoM meM vibhAjita kare to ve sAta zreNI hI vanegI, cha yA ATha nahI / pahilI zreNI me ve zrotA Ayege jinhoM ne kevala asti agaM hI sunA hai, nAsti va avaktavya aga nahI / dUsarI zreNI vAlo ne kevala nAsti aga sunA hai zeSa do aMga nahI / tIsarI zreNI vAlo ne "avaktavya hai, kevala anubhava gocara hai" isa prakAra kI hI bAta suna lI hai, zeSa do nahI / yaha tIna to eka sayogI zreNiyA hotI haiM / ... tIna siyogI zreNiyA banatI hai pahilI vaha jisane asti va nAsti aMga sune haiM aura avaktavya aMga se sarvathA anabhijJa rahI hai / 1
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 sapta bhaMgI 157 6 sAta bhago kI utpatti dUsarI vaha jisane asti va avaktavya aMga sune haiM para nAsti aMga kA paricaya nahI pAyA hai| tIsarA vaha jisane nAsti va avaktavya aga sune hai para asti aga kA paricaya nahI pAyA hai| eka zreNI tri saMyogI zrotAoM kI bhI hai jinhoM ne tIno bAte pUrI kI pUrI sunI hai| aba yadi vicAra kare to ina zreNiyo me se pahilI chaH zreNiyA vastu svarUpa se itanI hI dUra haiM jitanI ki ve usa samaya thI jaba taka ki unhone kucha bhI na sunA thA / kevala itanA antara avazya par3A hai ki ye aba usa viSaya me vivAda karane ke yogya ho gaye hai / parantu sAtavI zreNI me sthita vyakti vastu svarUpa ke atyanta nikaTa pahu~ca cukA hai / vaha uparokta vivAda me na par3akara usako sAkSAta rUpa jAnane ke liye avaktavya aMga sambandhI anusaMdhAna me juTa jAtA hai, arthAta abheda vastu kA vAstavika svarUpa kyA hai yaha jAnane ke liye udyata ho jAtA hai| usane bhI yadyapi "eka aga avaktavya hai" aisI bAta sunI avazya hai parantu jaba taka usa avaktavya yA anubhavanIya aga kA anusadhAna dvArA pratyakSa kara nahI letA taba taka vaha bhI vAstava me asti nAsti vAle dvi,sayogI bhaga me hI samAviSTa hai / antara kevala itanA hai ki hi saMyogI aga vAlA to avaktavya aMgo se bilkula aparicita rahane ke kAraNa utane mAtrA me vastu svarUpa kA ata samajha letA hai, ataH vaha to anusaMdhAna karatA hI nahIM, para yaha dUsarA jisane una do ago ke atirikta isa avaktavya aMga kI bAta bhI zabdo me sunI hai, vaha vastu svarUpa kA utane mAtra me hI anta samajha kara santuSTa nahI hotA, para kucha aura bhI adRSTa bAta jAnane ke liye anusaMdhAna me pravRtti karatA hai / aura isa prakAra udyama pUrvaka anusaMdhAna me saphala
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 sapta bhagI 158 7 sAta bhago kI sArthakatA ho jAne para vAstavika tri sayogI zreNI me kadAcita praveza pA jAtA hai| asti avaktavya va nAsti avaktavya vAlI dvi sayogI do zreNiyo ne yadyapi 'avaktavya" aisI bAta sunI hai aura anusadhAna ke upAya bhI sune hai para pUrNa vaktavya aga ke bhAna binA vaha unakA sArA jJAna niSphala hai / kyoki aisI avasthA me ve yadi anusadhAna bhI karane lage to andhakAra me idhara udhara hAtha pAva mArane ke atirikta aura kara hI kyA sakege ? itanI bAto ko antara me dhAraNa karake hI ve jJAnI vaktA viva7.sAta bhaMgo kI kSita viSaya ko prArambha karane se pahile, usa ___ sArthakatA aniSNAta jijJAsu zrotA ko isa prakAra samajhAtA hai ki "bho bhavya ! mai tumhe vaha dularbha tatva avazya batAUMgA, parantu eka vacana mujhako denA hogA / vaha yaha ki sampUrNa vyAkhyAna va anusadhAna ko pUrA kiye binA ise bIca meM na chor3anA / yadi terA kSayopazama adhika hai to zIghra hI tU usa tatva ko jAna jaayegaa| parantu yadi kSayopazama hIna hai to adhika samaya lgegaa| isase nirAza mata honA, sAhasa mata choDanA, tathA isase pahile aneka vyaktiyo ne jo adhUrI bAtoM mAtra kA grahaNa kiyA huA hai, ve yadi abhimAna vaza tujhase vivAda karane lage to unase vivAda mata karanA / tathA unhI cha zreNiyo me se kisI vyakti ke dvArA kI huI kisI zakA ko nivAraNa karane meM asamartha raho to bhI isa vyAkhyA para avizvAsa na karanA / tathA vacana dvArA krama se kahe jAne vAle ina asti nAsti va avaktavya ago kA jJAna me krama na rkhnaa| ina sabako eka rasa rUpa karake yugapata anekAntAtmaka vastu svarUpa ko hI grahaNa karane kA prayanta karanA / isa prakAra tuma avazyameva anta me sAtavI zreNI me praveza karake isa tatva ke vAstavika jJAtA ho jAoge ?"
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. sapta bhagI 156 7 sAta bhago kI sArthakatA "usa samaya una cha zreNiyoM ko prApta tathA vivAda grasta una ajJAnI jano ke dvArA uThAye hue kutarkoM kA spaSTIkaraNa binA batAye bhI tumhAre jJAna me svataH prakAzita ho jAyegA, aura tabhI tumako vaha Ananda AyegA jisakA kathana vyAkhyA ke bIca me aneko bAra avaktavya aga ke rUpa meM kahA jAne vAlA hai / " isa prakAra aisA nizcaya ho jAne para ki aba yaha zrotA una sAto bhAgo yA zreNiyoM meM sthita jIvoM ke bhAvoM ko jAna gayA hai tathA isa ke kAraNa isame dhairya va dRr3ha saMkalpa janma le cukA hai, vaha tatsaMbaMndhI vyAkhyA ko prArambha karatA hai, jise sunakara zrotA avazya hI apane lakSya kI prApti meM saphala ho jAtA hai / ataH kisI bhI viSaya kA jJAna karane se pahile ina sAto bhago ko avazya jAnanA cAhiye / yadyapi uparokta dRSTAta me sAta zreNiyo meM sthita pRthaka pRthaka vyaktiyoM kA kathana karake samajhAne me AyA hai, parantu sAtoM bhago kA nizcaya kiye binA kisI eka jIva me bhI bhinna bhinna samayoM meM inameM se hI eka eka karake sAto bhaga utpanna hone sambhava hai / ina sthitiyo se zrotA kI rakSA karanA hI isa siddhAnta kA prayojana hai / jaise kabhI asti rUpa bhaga ko vicAra kara satuSTa hone lagatA hai tathA kabhI nAsti rUpa bhaga ke hI vicAra meM kho jAtA hai, kabhI dono bAto ko chor3a adhavat anusadhAna me hI juTakara vastu kI prApti kI icchA karatA hai / kabhI krama rUpa se pRthaka pRthaka asti nAsti aMgo kA vicAra karatA huA paraspara me bhAsane vAle virodha kI dAha me jalane lagatA hai / kabhI kevala asti aga ke Azraya para hI yA kevala nAsti aMga ke Azraya para hI anusaMdhAna karake phala kI icchA karane lagatA hai ! aura isa prakAra bhinna bhinna samayoM meM chahoM ekAnta zreNiyo me ghUmarI
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 sapta bhagI 160 8. sAto bhago ke lakSaNa khAtA niSphalatA ke kAraNa nirAza huA usa sarva vyAkhyA ko kapola kalpanA mAna baiThatA hai jaba taka yathArtha rItayaH sAtavI 'asti-nAsti avaktavya' rUpa trisayogI zreNI me praveza nahIM pAtA taba taka AniSNAta hI rahatA hai aura isa prakAra apane tathA vaktA ke parizrama ko niSphala karatA hai| parantu sAta bhago se bhalI bhAti paricita ho jAne ke pazcAt alpa tathA adhUrI avasthA me, iname se kisI bhI zreNI ke vicAra ke prati sadA sAvadhAna rahatA huA, dhairya pUrvaka saptama zreNI ko prAnta karake hI caina letA hai| asti nAsti bhaga batAte hue yaha vAta darjA dI gaI, hai ki vastu 7. sAto bhago aneko virodhI dharmo kI piNDa hai| isa anekAnta ke lakSaNa vastu me jahA abheda baiThA hai vahA hI bheda bhI baiThA hai / dravya kI apekSA yA sAmAnya kI apekSA abheda hai aura guNa va paryAyo kI apekSA yA vizeSa kI apekSA bheda hai / jahA ekatva baiThA hai vahAM anekatva bhI baiThA hai / sAmAnya rUpa se ekatva hai aura paryAyo kI apekSA arthAt vizeSa rUpa se anekatva hai jaise eka hI jIva manuSya va pazu Adi aneka rUpa hotA huA pAyA jAtA hai / jahA~ nitya baiThA hai vahA anitya bhI baiThA hai / sAmAnya rUpa se nitya hai aura vizeSa rUpa se anitya hai / aura isI prakAra kAla niyamita va akAla niyamita, karmadhArA rUpa va jJAna dhArA rUpa, niyata va aniyata Izvara va anIzvara svatatra va paratatra ityAdi aneko dRSTiyo ke AdhAra para apanI buddhi se vastu me eka hI samaya me aneko virodhI yugala paDhe jA sakate hai| .isa prakAra eka vastu me vastu pane ko nipajAne vAlI paraspara viruddha zakti yugalo ko prakAzita karane vAlA anekAnta hai / sAdhAraNata. sunane para yadyapi ina yugalo me virodha dikhAI detA hai parantu bhinna bhinna dRSTiyo yA nayo se dekhane para yaha saba vastu me
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. sapta bhagI . 8. sAtoM bhaMgo ke lakSaNa, eka hI samaya dikhAI avazya dete haiN| vastu me yaha eka - rasa rUpa, se par3e hai parantu vacanoM dvArA krama pUrvaka hI kaha kara batAye jA sakate hai yugapata nahI / jisa prakAra advaita rUpa se vastu meM hai usa prakAra vacana me nahI Ate aura jisa prakAra vacana me Ate hai 'usa prakAra vastu me nahI hai| yadi . koI pUche ki krama pUrvaka na kaha kara mujhe to kisI aise DhaMga se - batAiye ki vastu ke anurUpa hI sunane me Ave krama pUrvaka sunane me to, ulajhana par3atI hai, 'taba Apa kyA kahege ?' isa prakAra to kahA nahIM jA sakatA yahI to khege| basa yahA se hI tIna aMga nikala Aye-eka vidhi rUpa aMga jaise eka, nitya, niyati Adi; dUsarA niSedha rUpa aMga jaise aneka, anitya, aniyati Adi tIsarA avaktavya rUpa ag| yaha tInoM hI sapta bhagI ke mUla hai, kyoMki zeSa cAra inhI tIno ke sayogI bhaga hai / asti kA artha kebala astitva guNa nahI parantu vastu me dikhane vAle vidhi Atmaka sarva dharma hai aura isI prakAra nAsti kA artha niSedhAtmaka sarva dharma hai / kathana ko sarala va sambhava banAne ke liye vidhi ke pratinidhi rUpa 'asti' tathA niSedha ke pratinidhi rUpa 'nAsti' ke AdhAra para hI sapta bhagI siddhAnta kI sthApanA kI gaI hai| __ sva catuSTaya se asti hI hai nAsti nahI, aura para catuSTaya se nAsti hI hai asti nahI, sAmAnya rUpa se nitya hI hai anitya nahIM aura vizeSa rUpa se anitya hI hai nitya nahI, sAmAnya rUpa se abheda hI hai bheda nahI aura vizeSa rUpa se bheda hI hai abheda nahI / isa prakAra pratyeka eka eka dharma para do mUla ago ke AdhAra para vidhi va niSedha yA asti va nAsti kA vikalpa kiyA jA sakatA hai / kisI dharma ko darzAne ke liye kevala vidhi darzAnA hI paryApta nahIM balki usameM dRr3hatA lAne ke liye usase virodhI dharma kA niSedha kiyA jAnA bhI sAtha sAtha Avazyaka hai, anyathA saMzaya va anadhyavasAya kA nirAkaraNa nahI ho sktaa|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 sapta 'bhagI....... 162' 6. sapta bhaMgI ke kAraNa prayojanAdi basa isI para se sAtoM maMgoM ke lakSaNa nikala Aye:, 1. kisI dharma ko darzAne ke liye, "isa apekSA se aisA hI hai" - isa prakAra kahanA asti bhaga hai| 2 usI dharma ko aura dRr3ha karane ke liye usake virodhI dharma kA nipedha karate hue, "aisA nahI hI hai" isa prakAra kahanA - nAsti bhaMga hai| . 3. dono ke Age pIche, 'aisA hI hai aisA nahIM hai' isa prakAra kahanA asti nAsti bhaMga hai| 4 yugapata donoM ko eka rasa rUpa se kahane kI asamarthatA ava ktavya bhaMga hai| 5. avaktavya kahane se koI sarvathA avaktavya na mAna baiThe isaliye 'avaktavya hote hue bhI apane apane dharma kA usa apekSA se astitva avazya hai' isa prakAra kahanA asti avaktavya aMga hai| 6. isI prakAra "avaktavya hote hue bhI apane apane se virodhI dharmoM kA usa apekSA se nAstitva avazya hai' isa prakAra kahanA nAsti avaktavya bhaMga hai / 7. 'yadyapi yugapata kahA jAnA asambhava hai para krama se vidhi niSedha dvArA kahA avazya jA sakatA hai, sarvathA avaktavya nahI hai' isa prakAra kahanA sAtavA asti nAsti avaktavya bhaMga hai| kisI bhI ulajhI huI bAta ko kahane kA yaha eka vaijJAnika Dhaga 8. sapta bhaMgI hai jo nitya hI hamAre prayoga me AtA hai, parantu siddhAMta ke kAraNa kA vikalpa na hone ke kAraNa kyoMki hama buddhi pUrvaka prayojanAdi ina bhAgoM kA prayoga nahI karate hai, isaliye yaha
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.sapta bhaMgI .. 163 6 . sapta bhaMgI ke kAraNa prayojanAdi siddhAMta kucha aTapaTA sA lagatA hai, para vAstava meM aisA nahIM hai / kisI ko svarNa kI pahicAna batAte samaya 'yaha svarNa haiM itanA kahanA hI paryApta nahIM hai balki 'isa hI ke jaisA pItala hotA hai para yaha pItala nahI hai' aisA kahanA bhI Avazyaka hai / yadyapi jAnakAra vyaktiyo ko to batAne ke liye aisA kahanA nahIM par3atA para anajAna ko batAne ke liye avazya aisA kahanA par3atA hai, anyathA bhaya hai ki kahI vaha bhUla kara luTe na Aye / yahI hai asti ora nAsti bhaMgoM kA laukika prayoga inhI donoM ke uparokta rItayaH sAta bhaMga bana jAte hai jo bhinna bhinna avasaro para kathana krama meM avazya Ate haiM, vizeSatayaH usa samaya jaba ki anajAna vyakti ko kisI vastu kA paricaya denA abhISTa ho| isaliye yaha siddhAta adhyAtmika dizA me atyanta upayogI hai / yadyapi asti aura nAsti me paraspara virodha hai, para vastuta. aisA nahI hai / virodha avazya ho jAtA yadi jisa dharma ko asti kahA jA rahA hai usa hI dharma ko nAsti kahA jAtA, parantu usase virodhI dharma ko nAsti kahane meM virodha AnA asambhava hai / jaise ki, "agni uSNa hI hai aura uSNa nahI hI hai" aisA kahanA to virodha ko prApta ho jAyegA, parantu, "agni USNa hI hai zItala nahIM hI hai" aisA kahanA virodha ko prApta nahIM ho sakatA balki jJAna kI dRr3hatA ke artha siddha hogA / yadyapi avaktavya kahane se 'vacana dvArA batAnA asambhava hai" aisA . ghoSita hotA hai parantu aisA isa siddhAMta meM se grahaNahonA sambhava nahI hai kyoMki sAtha me rahane vAle asti avaktavya va nAsti avaktavya vAle bhaMga usako kisI prakAra vaktavya banA dete haiN| isa prakAra vaktavya bhI hai aura avaktavya bhI hai aisA pradarzana sAtave bhaMga se ho jAtA hai|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 sapta bhagI 164 6. zakA samAdhAna ata. yaha siddhAta jijJAsu jano ke liye bar3A upakArI hai / anantoM dharmo para pRthaka pRthaka sapta bhaMgI lAgU kI jA sakatI hai, isaliye vastu me ananta sapta bhagiyoM kI siddhi hotI hai| vastu me dIkhane vAle aneko paraspara virodhI dharma to isa siddhAta kI utpatti kA kAraNa hai / kyoki yadi dharmo me paraspara virodha na huA hotA to isa siddhAMta kA janma bhI na huA hotaa| vastu ke ulajhe hue rUpa kA saralatA se paricaya denA, usake sambandha ke sazaya Adi kA nirAsa karake jJAna me duDhatA lAnA isa siddhAta kA prayojana hai| 6. zakA samAdhAna yahA isa viSaya sambandhI kucha zakAo kA samAdhAna kara denA yogya hai| 1. zakA.-"para catuSTaya kI apekSA vastu hai hI nahI arthAta nAstitva svabhAva vAlI hai" isa prakAra vastu kA niSedha kiyA jAnA kaise sambhava hai, kyA jagata meM se usakA abhAva ho gayA hai ? uttara:- nipedha kA artha yahA sarvathA nipedha nahIM hai, balki vivakSita viSaya me se usake atirikta anya viSayo kA niSedha hai| isI bhAva ko siddhAtika bhASA me uparokta prakAra kahA jAtA hai| vastu me para catuSTaya nahI hai, yA para catuSTaya me yaha vastu nahIM hai dono bAte ekArthaka hai / isI ko isa prakAra bhI kahA jA sakatA hai ki para catuSTaya kI apekSA bastu asat hai yA nAsti rUpa hai / yadi aisA na kare to loka ke sarva padArtha milakara eka ho jAye, ati jJAna me una kA pRthaka pRthaka grahaNa na ho sake / 2. zaMkA:- nAstitva svabhAva svIkAra kara lene para usI vastu meM rahane vAle astitva svabhAva ke sAtha virodha A jAyegA?
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...8. sapta bhagI 165 6. zaMkA samAdhAna uttara:- nahI AyegA, kyoMki yahA astitva aura nAstitva kA lakSya eka hI viSaya nahIM hai, balki bhinna bhinna viSaya haiM usI viSaya kI apekSA astitva aura usI viSaya kI apekSA nAstitva kahate to virodha hotA, para bhinna bhinna viSayo' para lAgU hone ke kAraNa virodha nahI AtA / astitva kA artha hai sva catuSTaya yA apane svabhAva kI apekSA astitva aura nastitva kA artha hai para catuSTaya yA anya padArthoM ke svabhAva kI apekSA nAstitva / jaise uSNatA kI apekSA to agni nAma kA padArtha sat hai, parantu zItalatA kI apekSA vaha asat hai, arthAta zItala svabhAva vAlI kisI agni kI sattA loka me nahI hai| yahA eka hI agni me asti va nAsti kA virodha nahIM hai / yadi kahate ki uSNa svabhAva kI apekSA agni sat hai aura usI uSNa svabhAva kI apekSA usakI nAsti hai, to avazya virodha AtA / 3. zakA:-jaba donoM kA eka hI artha hai, to donoM ko pRthaka pRthaka kahanA vacana vilAsa ke atIrikta aura kyA hai ? uttara:-nahI bhAI ! aisA nahIM hai, kyoki "yaha ghaTa hai" aisA kahane ke sAtha sAtha "yaha paTa nahI hai" aisA kahane kI yadyapi koI AvazyakatA vyavahAra me pratIti nahI hotI, anukta bhI usakA svaya grahaNa ho jAtA hai, parantu kaThinatA to vahA paDatI hai, jabaki dUdha pAnI vat ghula milakara do padArtha eka ho gae ho, aura usa ekameka dikhane vAle padArtha me se vizleSaNa karake kisI eka abhiSTa padArtha ko alaga nikAlanA paDe / aura yaha kaThinAI aura bhI baDha jAtI hai jabaki yaha vivakSita padArtha adRSTa ho / jaise ki gAya ke thana se nikale hue zuddha dUdha meM yadi kisI sAdhAraNa vyakti se pUche, to kyA usame pAnI kA astitva svIkAra karegA? yahI to kahegA ki isame pAnI kI eka bUda bhI nahI hai /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. zaMkA sasAdhAna 5. sapta bhagI - aba vicAriye kyA yaha ThIka hai ? kyA sArA kA sArA dUdha hI hai ? dUdha to sambhavataH usame eka pAva hogA, zeSa to pAnI hI hai / Apa bhI cakarA gaye hoMge yaha sunakara / para bhAI ? vicAra kara dekhe to patA cale ki dUdha kA to usameM utanA hI bhAga hai jitanA ki Aga para rakhakara jalAte jalAte zeSa raha jAye, arthAta pAvaDara milka hI vAstavika dUdha hai / jitanA kucha jala gayA vaha to pAnI hai, dUdha nhii| ____vasa sera bhara dUdha me dUdha ko hI spaSTa: darzAne ke liye yaha kahanA hI hogA ki isame dUdha to eka pAva vAlA aMza hI hai, zeSa bAraha chaTAMka vAlA aMza nahI, kyoMki vaha dUdha nahI pAnI hai| aisA kahe binA yadi kevala itanA kahakara chor3a de ki bhAI! yaha eka pAva dUdha hai, yA isa bartana me eka pAva dUdha hai, to batAiye eka aparicita vyakti kyA ulajhana me na par3a jAyegA ? are ! kyA kaha rahA hai yaha, sAkSAta eka sera ko eka pAva batA rahA hai ? yA to isakA dimAga kharAba ho gayA hai yA meraa| isaliye mile jule padArtho me spaSTa pRthakatA darzAne ke liye vivakSita padArtha kI vivi ke sAtha sAtha dUsare vidyamAna padArtho kA aura yadi AvazyakatA paDhe to avidyamAna anya sarva padArtho kA bhI niSedha kiyA jAnA atyanta Avazyaka hai / ataH ye asti va nAsti ke dono hI bhaga sArthaka hai vyartha nahI / isa siddhAMta kA hara samaya zabdo me prayoga huA hI kare aisA Avazyaka nahI, parantu bhAvoM me yaha vidhi niSedha barAvara vanA rahatA hai, aura tabhI loka kA vyavahAra calatA hai / zAstrIya adRSTa va sUkSma viSayoM ko jAnane ke liye buddhi pUrvaka isakA prayoga kiyA jAtA hai / abhyasta ho jAne para bhAvabhAsana ho jAne ke kAraNa, phira vahA bhI zabdoM me isake prayoga kI AvazyakatA nhii| ata yaha vAgvilasa mAtra nahI hai| .
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ naya kI sthApanA 1. vaktA kA prayojana, 2. naya kA lakSaNa, 3. arthajJAna va vacana naya, 4. vacana kaisA honA cAhiye, 5. pratyeka zabda eka naya hai,6. naya prayoga se lAma, 7. vastu meM naya prayoga kI rIti, 8. naya kA udAharaNa lakSaNa kAraNa va prayojana, 9.nayoM ke mUla bhedoM kA paricaya, 10. Agama va adhyAtma paddhati, 11.nayacArTa, - naya darpana ke prakaraNa ke antargata atyaMta jaTila vastu kA va 1. vaktA kA usake asti nAsti Adi aneko paraspara virodhI ' prayojana ago kA paricaya pA lene ke pazcAta, aba dekhanA yaha hai ki kisa prakAra vaktA bolate samaya prayojana vaza, apane vaktavya me mukhya gauNa vyavasthA utpanna karake isa virodha ko dUra karatA hai,
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 1. vaktA kA prayojana arthAta eka bAta para jora dekara dUsarI bAta ko usa samaya davAne kA prayatna karatA hai / isa avasara para zrotA kI dRSTi bhI yadi vaktA ke anurUpa hI rahe taba to vaha kucha samajha sakatA hai, parantu yadi zrotA kI dRSTi kisI dUsare aga ko par3hane kA prayatna karane lage, arthAta vaktA kI dRSTi ke anurUpa na rahane pAye to vaha usakA prayojana paDhane me asaphala rahegA / ata use vaktA kI vaha bAta sunakara yA to kucha bhI samajha nahI AyegA, yA usake hRdaya me vastu ke agake sthAna para vaktA ke prati sazaya praveza kara jAyegA, aura vaha Age sunane kI jijJAsA bhI kho baitthegaa| isa prakAra bhI hita ke sthAna para ahita ho jAnA sambhava hai / ataH naya kI sthApanA karate samaya yahA yaha batA denA Avazyaka hai ki vaktA ke dvArA bole gaye pratyeka zabda me usakA koI vizeSa prayojana va abhiprAya chipA rahatA hai / zrotA ko usakA parijJAna honA atyanta Avazyaka hai / ha naya kI sthApanA vaktA jo kucha bAta karatA hai yA vicAraka jo kucha vicAratA hai, vaha vastu ko nahI balki jJAna ko dekhakara hI bolatA vicAratA hai / isaliye kabhI to vaha vartamAna kAla sambandhI vastu ke sambandha me kahane lagatA hai, aura kabhI bhUta yA bhaviSyata kAla samvandhI vastu ke sambandha me / sampUrNa trikAlI pramANa jJAnarUpa citraNa ko eka sAtha kahane meM asamartha, tathA eka sAtha samajhAnA asambhava hone ke kAraNa, vaha koI eka eka aMga usa sampUrNa me se nikAlakara dikhAne kA prayatna karatA hai / kaunasA aga karba nikAlakara dikhAye, yaha koI niyama nahI / kyoki jJAna meM par3e 30 ago ke citraNa meM koI Age pIche rahane kA niyama nahI hai / eka rasarUpa vastu me aisA koI niyama ho bhI nahI sakatA / yaha to vaktA kI marjI para hai ki jo bhI aMga vaha cAhe pahile kahade, aura jo bhI cAhe pIche kahade / kathana karane ke liye vAstava meM usakA kucha apanA svArtha yA prayojana ADe AtA hai / jaisa ki pAkazAlA me agni jalAte samaya to hAtha saikane kA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ .5 'naya kI sthApanA 169 1 vaktA kA prayojana vikalpa hotA hai, aura dIpaka jalAte samaya usame hAtha saikane kA vikalpa Apako utpanna nahI hotA / bhale Apako jJAna me saba kucha svIkAra hai, para yadi pAkazAlA me jAkara meM Apa se pUcha to Apa yahI kaheMge ki "dekho agni kI kRpA jo hama Aja bhojana pakAne meM saphala ho gaye hai, agni kA pAcakaguNa mahAn hai / " aura isI prakAra dIpaka ke nikaTa le jAkara pUchUto Apa kahege ki "isakA prakAzaguNa mahAn hai|" basa ise hI kahate hai vaktA kA prayojana yA mukhya gauNa vyavasthA / jo kucha bhI usa samaya vaktA kA apanA svArtha yA prayojana hotA hai, vaha usI ke anurUpa aMga ko pramukhata jJAna me se nikAlakara vicAratA yA bAta karatA hai / dIpaka jalAte huye yadi dAhakatA kI mukhyatA rahe to ghara meM Aga lagane ke bhaya se dIpaka kabhI na jalA paaye| kisI aMga kI mukhyatA ke AdhAra para hI kisI kArya vizeSa kI siddhI huA karatI hai, aura kisI aga kI mukhyatA ke AdhAra para hI vacana Rma kA nikalanA sambhava hai / Upara ke dRSTAnta para se kArya kI siddhi vaza pramukhatA darzAI gaI / aba vacana krama meM Ane vAlI pramukhatA bhI dekhiye / vaktA kaunase aMga ko kisa samaya pramukha banA kara kathana kare yaha bAta usake apane prayojana me chipI huI hai, aura yaha prayojana usake andara zrotA ko dekhakara utpanna hotA hai / zrotA me vaha jisa aga kI kamI dekhatA hai usa samaya vaha usI aga ko mukhya karake kathana karane lagatA hai| bhale usa para zrotA ko dRDha karane ke liye use usake atirikta zeSa aMgoM kA usa samaya niSedha hI kyoM na karanA pdd'e| parantu bAhara me dIkhane vAlA vaha niSedha niSedha nahIM hotA, kyoMki jJAna me usakA barAbara svIkAra par3A rahatA hai / jaise kisI nirAza zrotA ko dekhane para, joki yaha kaha rahA ho ki "basa jI rahane do, yaha dharma kI bAta mujha pApI ko sunanI bhI
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. naya kI sthApanA 170 1. vaktA kA prayojana yogya nahI, kyoMki mere liye isa avasthA me isakA apanAyA jAnA asambhava hai," mai use vIraprabhu ke bhUtakAla kA hI citra darzAUMgA aura yahI kahUgA ki "ghabarAtA kyo hai, dekha mahAvIra prabhu kA yaha rUpa / kyA vaha pApI nahI dikhate hai tujhe ? sambhavata. vaha isa avasthA me tujha se adhika pApI haiN| jaba ve UMce uTha gaye to tU kyo uTha na skegaa| nirAzA taja, sAhasa ThAna, Alasa hAna, aura Age bar3ha / tU vIroM kI santAna hai" yahA vIra prabhu ko pApI banAne kA prayojana kyA unhe gAlI denA hai, yA zrotA ko Uce uThAnA ? isI prakAra jaba kisI zrotA ko Alasa me par3A dekhatA hU, joki yaha samajha baiThA hai ki kAphI dharma kara liyA, aura adhika karake kyA karUgA, to use vIra prabhu ke vartamAna kAla kA citraNa darzAUMgA, aura yahI kahUgA ki "basa itane para hI thaka gayA ? are ! tujhe to yahAM pahucanA hai jisa avasthA me ki vIraprabhu Aja hai / terA gumAna mithyA hai| apane jIvana aura inake jIvana ko milAkara dekha, kahA hai tU ? bhAI uTha ! abhI bahuta kucha karanA zeSa hai / santoSa na kara / " yahAM bhI to use UMcA uThAne kA vahI prayojana hai / isI prakAra, aise zrotA ko dekhakara joki bAhya cAritra, vrata, veSa, tapa, upavAsa, zuddha bhojanAdi kI kriyAoM para abhimAna karake apane ko mokSa mArgI yA zAnti pathagAmI mAna baiThA hai, usako to abheda ratnatraya mArga me se jJAnavAlA aga hI pRthaka nikAlakara pramukhata. darzAUgA, aura yahI kahUgA ki terI yaha saba kriyAye nirarthaka hai, unhe chor3a de, jJAna prApta kara, vahI terI unnati kA mArga hai, yaha bAhya kriyA kalApa nahI / yaha phokaTa hai bekAra hai| kyA yahA cAritra chaDAnA abhISTa hai yA use unnati patha para lagAnA ? isI prakAra yadi koI jJAna mAtra prApta karane me aura adhikAdhika granthoM kA adhyayana karane mAtra me santoSa pA gayA ho, to aise vyakti ke sAmane yahI kahUgA ki bhAI! yaha jJAna tere kucha kAma me Ane vAlA nahI / yaha
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 naya kI sthApanA 171 2 naya kA lakSaNa gadhe kA bhAra hai / cAritradhAra vahI amRta va jIvana kA sAra hai| tyAga kara va sAmyatA dhArane kA abhyAsa kara" / kyA yahAM jina vANI kI avinaya karanA abhISTa hai| nahI parantu sarvatra zrotA ko UMce uThAne kA hI mAtra prayojana hai / parantu isa prayojana se anabhijJa Apa mere vaktavyoM kA ulTA artha samajhakara jhujhalAne lagate hai / carcA karane lagate haiM ki yaha to bhraSTAcArI hai / bhagavAna ko pApI kahate nahI hicakatA, vANI kI avinaya karate huye nahI DaratA / basa eka apanI svataMtratA svataMtratA ke rAga alApatA hai / yahI to svacchandatA ke lakSaNa haiN| "cAritra kA niSedha sunakara bhI isI prakAra Apa baukhalA uThate ho aura mujha se lar3ane lagate ho, parantu jJAna kA niSedha sunakara tumhe kucha harSa sA hone lagatA hai| isakA kyA kAraNa ? kevala yahI ki Apako 'nayajJAna' nahI hai / bhale hI nizcaya vyavahAra Adi nayoM ke nAma yAda kiye ho / aura unheM prayoga bhI karate hoM, para vaha kevala kathana mAtra hai, prayojana zUnya hai, andhe ke tIra vat hai / prabhoM ! apane kalyANa ko dRSTi me rakhakara tathA svayaM apane jIvana ko unnata karane ke liye apanI bhUla sunakara ciDanA aba choDa de / yaha cir3acir3AhaTa tere hI liye bAdhaka hai, mere liye nahI / le aba naya kA lakSaNa va svAmitva darzAtA hU~ / nirNaya karane kA prayapna kara / uparokta prakAra prayojana vaza, vastu ke sampUrNa trikAlI aMgo ke 2 naya kA pramANa jJAna rUpa citraNa me se, koI eka aga ko bAhara lakSaNa - nikAlakara kahane kI jo yaha paddhati darzAI gaI hai, isI ko naya vAda kahate hai| isa bAta ko isa prakAra bhI kahane me AtA hai ki bhAI | maine yaha bAta isa prayojana yA abhiprAya se kahI hai| kisI ko galata phahamI utpanna ho jAne para Apa laukika kSetra me bhI to use samajhAne ke tathA galata phahamI dUra karane ke liye yahI bAta kahate ho|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. naya kI sthApanA 172 ...2.. naya kA. lakSaNa basa isI kA nAma naya hai / isame koI khoTA prayojana nahIM rahatA / yA yaha bhI kaha sakate ho ki maiMne yaha bAta isa dRSTi se kahI hai, isa apekSA se kahI hai, yaha mukhyatA rakhakara kahI hai, yaha lakSya rakhakara kahI hai, yA isa naya se kahI hai / isaliye prayojana, abhiprAya lakSya, dRSTi, apekSA, mukhyatA va naya-yaha sAre zabda ekArthavAcI hai / niprayojana naya ke nAma kA prayoga naya nahI kahalAtA / aura isI prakAra koI vizeSa kAraNa rUpa kAryakArI panA dekhe vinA bhI jisa kisa naya kA prayoga karanA naya nahI kahalAtA / naya usI kA nAma hai jo kisI prayojana va kAraNa ko dRSTi me rakhakara pramukhataH darzAne me aaye| isaliye naya sarva sAdhAraNa vyaktiyo ko honI asambhava hai / isakA yathArtha prayoga to pramANa jJAnI yA samyagadRSTi hI kara sakatA hai / usa vaktA ke prayojana vizeSa ko dRSTi meM rakhakara bolA gayA vaha vAkya hI zrotA ke jIvana meM hita utpanna kara sakatA hai, yA yo kahiye ki zrotA ko vastu vyavasthA samajhAne meM saphala ho sakatA hai, arthAt use vastu svarUpa ke nikaTa le jAne meM saphala ho sakatA hai| parantu yaha tabhI sambhava hai jabaki zrotA svayaM, pramukha karake kahe gaye eka eka aga ko samajhakara hRdaya koSa me jamA karatA jAye, aura isa prakAra dhIre dhIre krama se sampUrNa ago ko dhAraNa karake, anta me jAkara unhe paraspara me milAkara eka rasa kara de / jU jU vaha Age Age ke ago ko dhAraNa karegA tU tU use "vastu ke nikaTa jA rahA hai" aisA kahA jaayegaa| isa liye uparokta prayojana vaza bolA gayA naya vAkya zrotA ko vastu ke nikaTa pahuMcAne yA le jAne kI zakti rakhatA hai, aura isI se atyata upakArI hai| kyoki pramANa jJAna ke eka aga ko pramukha karake bolA jAtA hai, isaliye ise ekAta bhI kahate hai / usa eka aMga ko kahate hue zeSa aMga gauNA rUpa se niSiddha bhale ho gaye hoM, para abhAva rUpa se niSiddha
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.. naya kI sthApanA 173 2. naya kA lakSaNa nahI ho pAye hai, jJAna- me aba bhI ve utane hI bala se svIkAra kiye jA rahe hai jitane bala se ki vaha pramukha aNg| vacano me mukhya para adhika jora diyA jA rahA hai aura isa liye bAhara me aisA dikhAI dene lagatA hai, mAno yahI aMga ise svIkAra hai, anya nhii| para jJAna me aisA hone nahI pAtA / yadi jJAna me bhI aisA ho jAye to vaha naya naya nahI rahatI, use nayAbhAsa va mithyAnaya yA mithyA ekAta kahate hai / parantu yaha usI samaya sambhava hai jabaki pramANa jJAna rUpa akhaDa citraNa hRdaya paTa para ho / ataH mukhyatA va gauNatA kA artha sadbhAva va abhAva nahI balki dInoM kA sadbhAva hai, aura samAna zakti rUpa se sadbhAva hai-jaise ki dIpaka me agni kA prakAza mukhya ho jAne para bhI jJAna meM pAcakatA kA koI kama mahatva nahIM ho jAtA / pramAna jJAna trikAlI vastu ke anurUpa hotA hai / vastu me koI guNa mukhya yA yA gauNa nahIM hotaa| vahA to sAre hI mukhya hai / mukhyatA gauNAtA to rAgI prANI kA, svArtha vaza utpanna kiyA gayA mAnasika vikalpa hai / isaliye vastu ke anurUpa pramANa jJAna me bhI mukhyatA gauNatA nahI hotI / vahA saba aga samAna rUpa se pramukha hai / usame sarva agoM kI pramukhatA rahane para hI naya rUpa mukhyatA kI apekSA kA prayoga saccA kahA jA sakatA hai| ataraga me bhI yadi hIna bala vAlI dikhAI de to apekSA saccI nahI hotI / isI kA nAma hai pramANa sApekSa ny| tathA sarva aga apane-apane sthAna para samAna zakti vAle svIkAra karane para hI usa pramukha aga kA apane par3osI anya ago ke sAtha sahayoga rahanA sambhava hai, anyathA nahI / eka aga kI sunate samaya usase virodhI aga kI svIkRti ko barAbara hRdaya paTa para citrita dekhate rahane ko hI nayoM kI paraspara sApekSatA kahatA hai / naya kI pramANa se sApekSatA aura maya kI naya se sApekSatA isa prakAra sApekSatA do prakAra kI ho jAtI hai / apekSA yA naya kI spaSTa batAye binA, 'kisI apekSA se bhagavAna pApI bhI hai'
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. naya kI sthApanA 174 3. athaM jJAna va lakSaNa - aisA bhI kahane meM A sakatA hai| parantu tabhI, jaba ki zrotA yaha jAnatA ho ki yaha kathana bhUtakAla kI paryAya kI apekSA kahA jA rahA hai / yadi zrotA anabhijJa hai to apekSA spaSTa batAnI hI cAhiye, tAki use bhrama utpanna na ho jAye / isa prakAra ko kathana paddhati me 'kathaMcita' zabda kA prayoga hotA hai, jisakA artha hai, kisI apekSA se| Upara ke vaktavya para se naya ke nimna lakSaNa nikalate hai / vaktA va zrotA doMno kA pRthaka pRthaka Azraya lekara isake pRthaka pRthaka lakSaNa nikAlate hai: 1 vaktA ke abhiprAya ko naya kahate hai 2. samyagjJAna yA pramANa jJAna ke vikalpa ko naya kahate haiM 3. jo zrotA kI vastu ke prati le jAye so naya hai / Upara ke do lakSaNa vaktA ko dRSTi me rakhakara diye gaye hai, aura isa para se yaha siddha hotA hai ki vaktA samyagjJAnI hI honA cAhiye / kyoki usI ke jJAna kA vikalpa, naya hai, sarva sAdhAraNa jJAna kA nahI / naM. 3 vAlA lakSaNa zrotA ko dRSTi meM rakhakara kiyA gayA hai jisa para se yaha siddha ho sakatA hai ki naya vacana usI ke liye kArya kArI hai, jo apane pakSapAtoM ko dabAkara vastu ko samajhane kA prayAsa kare / isa prakaraNa meM thor3I aura vizeSatA bhI yahAM jAna lenI Avazyaka 3. artha, jJAna hai, kyoki aba taka hamane naya kI vyAkhyA kA AdhAra va vacana naya jJAna me par3e akhaDa citraNa ko hI banAyA hai, parantu itanA hI mAtra nahI hai / vastu ke aMga tIna sthAna para paDhe jA sakate hai-1. vastu me jAkara, 2. vastu ke anurUpa pramANa jJAna me jAkara, 3. pramANa jJAna me se kisI aga ko mukhya rUpeNa dRSTi me lekara bole
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. naya kI sthApanA 175.. 4. vacana kaisA honA - cAhiye gaye yA likhe gaye vAkyoM meM jAkara / ina tInoM me paraspara kArya kAraNa bhAva hai / vastu jJAna kI satyatA kA kAraNa hai aura jJAna vacana kI. satyatA kA kAraNa hai| isaliye naya ke bhI tIna hI bheda samajha lene cAhiye: 1. vastu naya, arthAt vastu me dIkhane vAle aMga / ise Agama me artha naya kahA jAtA hai| . .. 2. jJAna naya, arthAt pramANa jJAna meM prati bhAsane vAlA .. vastu kA aMga / vastu ke anurUpa jJAna ko jJAna naya kahate . hai / athavA vastu ke AkAra se pratibimbita jJAna ko ... jJAna naya kahate hai| .... 3. vacana naya, arthAta jJAna ke uparokta pratibhAsa ke prakAza___nArtha bole gaye yA likhe gaye zabda / ise Agama me zabda naya yA vyaJja naya bhI kahate hai / vacana naya se isa bAta kA viveka karAyA jAtA hai, ki bole yA likhe gaye zabda aise hone cAhiye jisase ki zrotA yA pAThaka ThIka ThIka hI bAcyArtha ko grahaNa kare, bhrama me na pdd'e| kyoki bhinna bhinna sthalo para bhinna abhiprAya se bole gaye zabdo ke artha me bhI tadanusAra bheda avazya par3a jAtA hai| jisakA khulAsA Age naya ke bhedoM me 'zabda naya' tathA usake bheda prabhedoM kI vyAkhyA karate hue kiyA jaayegaa| artha naya, jJAna naya, aura vacana naya, ina tInoM ke samyak mithyA 4. vacana kaisA pane para dRSTi DAlane se patA calatA hai, ki vastu ke honA cAhiye pramANa jJAtA ke liye, artha naya va jJAna naya to sadA pramANa va naya sAkSepa hI rahate haiM, kyoMki vastu ko dekhate hue yA usa
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. naya kI sthApanA 176 4 vacana kaisA honA, cAhiye sambandhI vicAra karate hue, use vastu meM yA pramANa jJAna meM mukhya banAye hUe aMga ke sAtha sAtha, anya aura bhI avazya hI dikhAI de rahe haiM / ava to prazna yaha hai ki vacana naya ko sApekSa kaise banAyA jAye ? Agama me par3hA hai ki sApekSa naya hI samyak hai, nirpekSa naya mithyA hai, isakA kyA tAtparya ? vacana ko bhI sApekSa banAyA jA sakatA / sApekSatA do prakAra kI hai - pramANa ke prati va anya naya ke prati / vacana meM eka samaya me eka hI aga pramukhata kahA jA sakatA hai, sarva aMgoM kA yugapata kahA jAnA sambhava nahI / phira bhI isako pramANa sApekSa vanAyA avazya jA sakatA hai / so kisa taraha vaha suniye / isa prakAra, ki vastu ke kisI aga vizeSa kA pravacana prAraMbha karane se pahile, usakI bhumikA banA denI cAhiye / jisame usa vastu viSayaka sampUrNa agoM kA saMketa mAtra dekara sakSipa paricaya zrotA ko de diyA jA, "isa prakaraNa ke antaragata sthUlata. yaha yaha viSaya Ayege, so inakA kathana lagabhaga eka mahIne me pUrA kara pAUMgA, ataH ApakA karttavya hai ki viSaya ko eka mahIne taka varAvara sunakara eka mahIne pazcAt hI usa sampUrNa viSaya ke sambandha me apanA kucha nirNaya sthApita karanA, adhUrA sunakara nahI, aura na hI ise adhUrA sunakara choDa denA / kyoki aisA karane se ApakA bhrama vaza ahita hone kI sambhAvanA hai ityAdi / " tathA vaktavya ke bIca vIca me bhI yathA avasara aisA saMketa dete rahanA cAhiye, ki "jitanA Apa aba taka suna pAye hai, yaha pUrA nahI hai / itane mAtra para satoSa pAne kA prayatna na karanA / isake atirikta aura bhI kucha hai / sAraM kA sArA suna kara hI kucha nirdhArita karanA, usase pahile nahI / " isa prakAra ApakA bolA gayA tadviSayaka 1 1 hara vacana pramANa ke prati barAbara saketa karate rahane ke kAraNa, pramANa sApekSa bana jAyegA, jo Apa va zrotA donoM ke liye hitakArI hogA /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. naya kI sthApanA 177 4. vacana kaisA honA cAhiye hita ke isa mArga me ApakA hara vacana hita aura mita va miSTa honA cAhiye / miSTa to use banAyA jA sakatA hai saralatA va prema ko hRdaya meM rakhakara bolane ke dvArA, aura hita banAyA jA sakatA hai use sApekSa banAkara | pramANa ke sAtha vacana kI sApekSatA darzA dI gaI / aba naya ke sAtha sApekSatA suniye / naya ke sAtha sApekSatA ke antargata AtA hai, do virodhI agoM kA kathana bhale eka dina ke vaktavya ke sampUrNa aga na kahe jA sake, kintu eka viSaya ke do aMga kahe jAne sambhava hai / phira bhI mukhya gauNa vyavasthA vaza, usa viSaya ke do virodhI ago me se mukhya aga para adhika jora dekara usakI hI vyAkhyA kI jAnA nyAya saMgata hai / parantu aisA karate huye bhI yadi yaha viveka rakha liyA jAye, ki usa dina kA vaktavya samApta hone ke pazcAt 5 minaTa ke liye yayA yogya rIti se usa virodhI aMga kI kAryakAritA bhI darzA de, to vaha sarvaM ApakA kathana naya sApekSa ho jAyegA jaise ki nimna dRSTAnta se spaSTa hotA hai / kalpanA kare ki mujhe jIva ke cAritra aga kA kathana karanA abhISTa hai | cAritra ke do virodhI bhAga hai / rAga va bItarAgatA / jahA rAga hotA hai vahAM vItarAgatA nahI, aura jahA vItarAgatA hotI vahAM rAga nahI / vItarAgatA kaise prApta kI jAye yaha prakaraNa hai / so spaSTa hai ki maiM jora dekara yaha siddha karane kA prayatna karUgA ki rAga dvArA vItarAgatA kI prApti asambhava hai / kyoMki viSa pAna se amRtatva milanA asambhava hai / dhanTe bhara bolane kA samaya hai / so mujhe cAhiye ki 55 minaTa to usI bAta para jora dekara kahU~, ki rAga ke dvArA vItarAgatA tIna kAla meM prApta ho nahI sakatI, ataH vItarAgatA meM sthiti pA / rAga tyAga kara
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha 178 1 para yaha vicAra kara ki rAgI jIva ke liye aisA kiyA jAnAeka dama sambhava nahI / rAgI ko hI to vItarAga honA hai / vItarAga hI ho gayA to vItarAgatA kI prApti kA prazna hI kyA rahA ? ataH rAga me rahate rahate vItarAgatA kI prApti to rAga ke AdhAra para hI ho sakegI / kevala usa rAga kI dizA meM parivartana karanA hogA / ataH anta ke zeSa 5 miniTa meM yaha batAnA bhI merA karttavya avazya hai, ka bhAI ! rAga avasthA me rAga hI eka mAtra sAdhana hai, ata: isakI dizA bhogoM kI ora se haTAkara dItarAga deva zAstra guru kI ora kara bhogo ke grahaNa ke rAga kI dizA ghumAkara bhogoM ke tyAga kI ora kara / aura isa prakAra rAga to kara, para rAga ke pratikA nahI, vItarAgatA ke prati kA kara / isa prakAra rAga bhI kathAMcita vItarAgatA kA sAdhana isa nicalI bhUmikA me avazya hai / Age jAkara zulka dhyAna me isakA Azya pUrNataH chUTa jAne para, lAgU hogA / ata vItarAgatA ke prati kA rAga sAdhana hai, aura vItarAgatA sAdhya hai / isa prakAra cAritra kI vyAkhyA ke arntagata vItarAgatA aga kA poSaka kathana sApekSa ho gayA / Upara vAlA niyama naya kI sthApanA 4. vacana kaisA honA cAhiye prabho ! yaha mArga kalyANa kA, hai pakSapAta kA nahI / jisa vacana Apa va parakA donoM kA hita ho, vahI bolane yogya hai / tere pAsa buddhi hai, anumAna ke AdhAra para yaha jAnA jA sakatA hai, ki zrotA merA vacana sunakara ahita kI aura to nahI jhuka jAyegA / yadi aisA hotA dikhAI de, to tatkSaNa, apanI mukhya bAta kA virodhI aMga puSTa kara denA yogya hai / dekha 'rAjA vasu kA dRSTAta / yadyapi usake jJAna me satya aura asatya kA nirNaya maujUda thA / vaha yaha jAnatA thA ki isa yajJa ke prakaraNa me 'aja' zabda kA artha 'jo' hotA hai " bakarA nahI" / phira bhI apane kisI svArtha yA pakSa vizeSa vaza usane yaha kaha diyA ki 'aja' kA artha yahA 'bakarA' hI grahaNa karanA cAhiye / yadyapi jJAna me vaha barAbara jAna rahA thA ki vaha bAta asatya hai, para phira
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. naya kI sthApanA 176 5. pratyeka zabda eka naya hai bhI vaha bola gayA / sAdhAraNa vyakti ke rUpa me bolatA taba bhI kucha aura bAta thI, parantu usane yaha bAta nyAya ke sihAsana para baiThakara bolI bolate samaya use yaha vicAra na AyA, ki isa eka choTe se vacana se asakhyAte jIva hisaka hokara apanA akalyANa kara baiThege / aura aisA hI usakA phala huA bhI / isIse vaha usa viSaya sambandhI samyagjJAnI hote hue bhI, adhogati kA pAtra huA / basa isI prakAra tU jisa samaya, zAstra kI gaddI para baiThA hai, usa samaya sAdhAraNa vyakti nahI, guru kA pratinidhi hai| terA eka bhI zabda asaMkhyAte jIvoM ke kalyANa va akalyANa kA kAraNa bana sakatA hai| ataH vacana sambandhI bahuta viveka rakhane kI AvazyakatA hai / bhale hI terA jJAna satya ho, arthAt pramANa ho, parantu yadi kadAcita uparokta viveka zUnya hokara, apane kisI pakSa poSaNa vaza, eka pramukha bAta hI bArabAra kahatA rahegA, aura usakI virodhI bAta ko aza mAtra yA saketa mAtra rUpa me bhI na kahegA, to zrotA becArA kahA jAyegA / vaha kyA jAne ki tere andara me donoM agoM kI sApekSatA maujuda hai / usakA to AdhAra vacana hai / usame sApekSatA Ane para hI vaha kalyANa kI ora jhukegA, anyathA akalyANa kI ora jhukane kI sambhAvanA hai / arthAt "rAga se vItarAgatA kI prApti asambhava hai" barAbara yahI bAta sunate sunate usakI dRSTi kadAcita vItarAga devAdi ke prati se bhI upekSita ho jAyegI, aura isa prakAra vaha ahita kara baiThegA / ataH yadi uparokta viveka utpanna nahIM kara pAyA to aisA na ho ki kadAcita rAjA vasU vAlI upamA ko prApta hokara, ta apanA bhI ahita kara baitth| vItarAgI garuoM kI zaraNa me Akara hita hI ko apanA, ahita ko nhii| prabhu terI rakSA kre| kathana karane kI anekoM dRSTiye ho sakatI hai| jitanI dRSTiyoM 5. pratyeka zabda se mukhya karake kathana kiyA jAtA hai utane hI vacana eka naya hai vikalpa ho jAte haiM / yaha sarva hI vacana vikalpa 'naya'
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha. naya kI sthApanA 180 5 pratyeka zabda eka naya hai ke nAma se kahe jAte hai / bhinna bhinna samaya para vaktA kI dRSTi yA prayojana bhI anizcita rUpa se bhinna bhinna hI hotA hai, ataH yaha dRSTiye yA vacana vikalpa yA naya asakhyAtI ho jAtI hai / jiname se saba kI saba to jAnI yA batAI jAnI asambhava hai, hAM mukhya mukhya kucha daza pAca pacAsa batAI jA sakatI hai / yahA itanA dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai ki kisI bhI kathana ko calAne ke liye vacana yA zabda hI hamAre pAsa eka mAdhyama hai, isaliye kisI bhAva ko darzAne ke liye hame usa bhAva kA kucha na kucha sajJA karaNa karanA avazya par3atA hai, arthAt usa bhAva kA nAma avazya rakhanA par3atA hai / isake binA kathana cala nahIM sakatA / jitane bhI zabda Aja pracalita hai ve sabake saba Age pIche isI prakAra prakAza me Aye hai / eka bAra eka zabda kA prayoga hone ke pazcAta vaha zabda loka me prasiddha ho jAtA hai, aura zabda koSoM me sthAna pA letA hai| aba usakA koI na koI artha hone lagatA hai / aura isI prakAra zabda koSa me barAbara vRddhi hotI jAtI hai / AvazyakatA AviSkAra kI jananI hai / AvazyakatA par3ane para yathA yogya naye zabda bhI, usa usa samaya ke bhAvo va prayojano ke prati saketa dene ke liye, banAye jAte rahate hai / jaise ki Aja bhArata vidhAna me hindI bhASA ko sthAna dene ke liye, hamArI sarakAra ko aneko naye zabdo kA nirmANa karanA par3A / yaha zabda aba to naye ghar3e gaye hai, parantu Age jAkara ve hamAre zAbdika saMgraha ke aga bana jAne para prasidhda va purAne ho jAyege, hameM unake prayoga kA abhyAsa ho jAyagA / isI prakAra nayo ke sambandha me jAnanA / jitane bhI nayo ke nAma Agama me Ate hai, utanI hI naya ho, aisA nahI hai| vaha to kucha bhI nahI hai, aura bhI asakhyAto ho sakatI hai / ve saba kisI na kisI vAcya abhiprAya ke prati saMketa karane kA sAdhana mAtra hai|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyeka zabda eka na hai 9. naya kI sthApanA 181 hareka zabda kA kucha artha usI samaya bana pAtA hai, jaba ki yaha samajha liyA jAya, ki yaha zabda kisa adRSTa bhAva guNa yA paryAya ke prati saMketa karatA hai / yadi yaha samajhe binA kevala vacana hI yAda kiyA jAye, to usakA saMketa kisI bhI sattA bhUta bhAva ke prati usa zrotA kA lakSya le na jA sakegA, aura isaliye nirarthaka rahegA / ata pratyeka zabda ke vAcya bhAva ko grahaNa karake hI zabda ko kahanA va sunanA sArthaka hotA hai / eka bAra bhAva samajhAne ke pazcAta punaH punaH samajhAnA nahI paDatA / phira to eka choTe se zabda mAtra kA saketa bhI usa bhAva ko darzAne ko paryApta hai / isaliye jitane bhI zabda zabda_ koSa me bhare par3e haiM, ve saba hI naya haiM / aura samaya samaya para anekoM zabda yA nayI naya jAgRta ho sakatI hai / Agama meM likhI hai ki nahI likhI hai yaha koI parIkSA nahI hai| na to sArI likhI jA sakatI hai, aura na sArI kahI jA sakatI hai / buddhi kA abhyAsa karane ke liye kucha mAtra ke bhAva darzA kara unake prayoga kI rIti batAyI jA sakatI hai / Age to vaha abhyasta buddhi svaya kAma karegI / kisa sthAna para vaktA kI kyA dRSTi hai, yaha buddhi hI pahicAnegI / usa dRSTi ko pahicAna kara hI zrotA usa dRSTi ko kucha nAma de sakegA / yA kadAcita pUchane para vaktA bhI zrotA kA sakeMta usa dRSTi ke nAma yA naya ke nAma dvArA, usa ora AkRSTa kara sakegA / isa prayojana kI siddhi ke artha Apa svataMtra rUpa se bhI apanI dRSTi ke prati saketa karane ke liye, apane zrotAo ko koI bhI nAma yA zabda apanI aura se nizcita karake batA sakate hai, ki jaba jaba maM 1 yaha zabda kahUMgA taba taba Apa isa zabda kA yaha artha yA bhAva yA dRSTi 'samajha jAnA / ' Age prayoga kiyA jAne para usa zrotA ke liye to vaha zabda apane bhAva kA pratinidhitva karane me saphala ho jAtA hai, parantu dUsare naye zrotA usase kucha bhI bhAva samajha nahIM paate| vaha apanI buddhi ke anusAra usa zabda ke vaha artha lagAne lagate haiM jo ki 1-1
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha naya kI sthApanA 182 5 pratyeka zabda eka __ naya hai unhone pahile se sIkha rakhe hai, aura isI liye vaktA ke ve zabda suna kara bhI vaha usake Azaya ko nahIM samajha pAte, aura kadAcita ulaTA hI samajha baiThate haiM / usa samaya zrotA kA karttavya usa zabda kA vaha artha jAnane kA hai, jisa artha me ki vaktA use usa samaya prayoga kara rahA hai, tabhI vaha zabda naya kahalA sakatA hai / aura isa prakAra jitane zabda hai utanI hI naya hai / jitane zabda paidA kiye jAyege vaha saba naya hai / 'harA' 'pIlA' 'sukha' 'du kha' vaha saba zabda 'naya' hai| kyoMki 'harA' yaha zabda sunakara Apa vaktA kI dRSTi ko turanta pahicAna jAte hai, ki isa samaya ye netra indriya ke kisI usa bhAva ke prati saMketa kara rahA hai jo ki pahile maine kacce Ama meM dekhA thA, aura jo merI dhAraNA meM baiThA huA hai| ___ isI prakAra zabda koSa me jitanI bhI saMjJAye, sarva nAma va vizeSaNa hai ve saba nayoM ke nAma hai, yaha samajhanA / mai kahatA hUM "vaha AdamI Aja dehalI gayA hai" / basa isa vAkya me maine cAra sajJA va sarva nAma kA prayoga kiyA / basa yahI cAra naya ho gii| 'vaha' zabda 'jo usa roja dekhA thA' isa prakAra kI vaktA kI dRSTi kA pratinidhitva kara rahA hai, isaliye isako 'vaha' nAma kI naya kaha lIjiye / 'AdamI" zabda do hAtha do pairo vAle isa putale kI ora saketa kara rahA hai, isa bhAva ko darzA rahA hai, isa liye ise 'AdamI' nAma kI naya kaha lIjiye / 'dehalI' zabda usa sattA bhUta baDe nagara kI ora saketa kara rahA hai, jo Apake hRdaya para citrita hai, isa liye ise 'dehalI' nAma kI naya kaha lIjiye / aura isI prakAra sarvatra lAgU karate huye pratyeka vaha zabda jo zrotA ko saketa dvArA vastu ke nikaTa le jAne meM saphala ho jAye, naya kahalAtA hai / yahI lakSaNa pahile kiyA bhI gayA hai| zrotA na samajha pAye to usa zabda ko naya nahI kahege yaha bAta kucha hAsyaprada sI pratIta hotI hai, tathA vyavahAra meM lAI jAne yogya bhI nahI hai, isaliye saMgraha karaNa dvArA kucha dRSTi vizeSo kA paricaya pA lenA hI paryApta hai|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. naya kI sthApanA 183 6 naya prayoga se lAbha Agama kAroM ne aneka pramukha pramukha dRSTiyoM kA saMgraha karake 6. naya prayoga unakA sajJA karaNa kiyA hai / yadyapi Apa apanI ora se lAbha se bhI usa usa dRSTi ke liye koI apanA zabda niyukta kara sakate haiM, para isa prakAra kI ulajhana me na par3a kara jaisA ki vyavahAra hai, mai unhI Agamokta zabdoM kA prayoga karake vaha vaha dRSTi darzAUgA / ise hI naya ke prayoga kA abhyAsa kahate hai| eka bAra usa zabda kA ThIka ThIka prayoga vAkya para lAgU karanA Apako A jAye to, vaha vaha zabda Apake liye bhI naya rUpa ho jaayegaa| abhyAsa kIjiye, isI kA nAma sIkhanA hai, isI ko naya vAda kahate hai / aura isa prakAra skUloM va kAlejoM me yA Apake dainika vyavahAra me jo bhI yaha zabda vyavahAra pracalita hai vaha saba naya vyavahAra hai / antara kevala itanA hI hai ki vahA zabdo kA prayoga karake bhI usake prayoga kA kAraNa Apa jAna nahI pAte / svataH hI prayoga ho jAtA hai / yahA use hI siddhAta kA rUpa dekara una prayogoM ke lakSaNa kAraNa prayojana Adi darzAye jA rahe hai / isIse kucha vicitra nayA sA lagatA hai / vAstava meM nayA nhiiN| yaha vaijJAnika mArga hai| sAmpradAyika nahI / jainiyoM ke liye hI nahI, hara vyakti ke liye isa siddhAnta kA jAnanA Avazyaka hai| yadi isa siddhAnta kI Treniga prApta kara lI jAye, to vaktA ke vacanoM kA Toka ThIka artha bahuta saralatA se lagAyA jA sakatA hai / ataH yaha naya vAda jainiyoM kI koI mIrAsa ho aisA nhii| kisI bhI vaijJAnika siddhAMta ko, bhale hI Apa usake agra pradAtA arthAta vaijJAnika ke nAma ke AdhAra para jAne yA kahe, para vaha sarva loka ke liye hI satya rUpa se grAhya hai, basa isI prakAra se yahAM bhI samajha kara sAmpradAyika dRSTi kA tyAga kara / isa siddhAnta kI mahattA ko samajha, aura Age Age jIvana meM isakA prayoga kara, tAki pada pada para vaktA va zrotA ke bIca paDane vAlI galata phehamiye dUra ho jaaye| Age Ane vAle lambe prakaraNa me mai yahI darzAne kA prayatna karUgA ki kisa prakAra anekoM bhinna bhinna abhiprAyoM meM raMgA huA vAkya
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 naya kI sthApanA 184 7 vastu meM naya prayoga kI rIti bolane meM AtA hai, aura kisa prakAra usakA ThIka ThIka abhiprAya samajhA jA sakatA hai / tathA vaktA kA usa abhiprAya se vAkya bolane kA kyA prayojana yA svArtha hai, yaha bhI samajhA jA sakanA hai / baktA ke una una abhiprAyo yA bhAvo kA sajJA karaNa karane ke liye mujhe kucha zabda cAhiye / yadyapi maiM apanI ora se bhI unake liye koI zabda nizcita kara sakatA hU para aisA karane se bhale hI Apa mere vaktavyo kA abhiprAya to samajha lege, para Agama vAkyoM kA abhiprAya phira bhI ApakI samajha meM na A sakegA / kyoMki vahAM jo zabda apane abhiprAyoM kA pratinidhitva karane ke liye lekhakoM ne svayaM prayukta kiye hai, unakA artha samajhe binA unakA abhiprAya samajhA jAnA asambhava hai / ata meM Agama kathita hI mukhya mukhya nayo ke prayoga kA rUpa Apako darzAUMgA / 4 vastu ke aneka ago me se vaktA kisI bhI aMga ko kisI bhI vastu me 7 samaya kisI prayojana vizeSa vaza mukhya karake kaha sakatA hai / usa samaya zrotA ko aisA lagegA mAno naya prayoga kI rIti yaha dUsare aMgoM ko yA to bhUla gayA hai, yA unakA niSedha kara rahA hai / dRSTa padArtho me to aise sazaya ko avakAsa hone nahI pAtA, hA adRSTa padArtho me avazya aisA hotA hai / zrotA ke isa sazaya ke nivAraNArtha vaktA una pRthaka pRthaka ago kA svarUpa aneko dRSTAnto va udAharaNo ke AdhAra para Age pIche vistRta rUpa se samajhAtA hai zrotA jaba usa usa aga kA vaha svarUpa samajha jAtA hai taba Age Age ke prakaraNo me puna punaH prakaraNa Ane para vahI svarUpa doharAnA na par3e, isaliye una aMgoM kA sajJAkaraNa kara detA hai, tAki avasara' Ane para kevala eka zabda kahanA hI zrotA ko usa aga taka le jAne me paryApta ho sake / yaha kAma to arthAta vastu ke aneko agoM kA,saMjJAkaraNa to, aba taka ke vistRta kathana me kiyA 1 jA cukA, 1 T f i. " I
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. naya kI sthApanA 185 7. vastu me naya prayoga kI rIti aba kisa zrotA ko samajhAne ke liye, kaunasA aMga uThAkara use usa samaya darzAyA jAye ki vaha hita mArga para agrasara ho sake, yaha vaktA apanI yogyatA para nirbhara hai / ise vaktA kA abhiprAya yA dRSTi kahate hai / yaha niyama karanA to asambhava hai ki vaktA ko amuka hI aMga amukha avasara para kahanA cAhiye, isaliye vaktA kisa dRSTi se kaba kyA bAta kaha rahA hai, yaha viveka utpanna karane ke liye zrotA ko kucha apanA abhyAsa karanA pddegaa| isa prayojana kI siddhi ke artha vaktA kI kucha mukhya mukhya dRSTiyoM kA paricaya prApta kara lenA Avazyaka hai, jina dRpTiyo ke AdhAra para ki hita mArga meM pramukhataH kathana karane meM AtA hai / dRSTi to vaktA kA abhiprAya hai, isalie pratyakSa dikhAI nahIM jA sktii| hA aneka dRSTAntoM va udAharaNoM ke AdhAra para yaha avazya samajhAyA jA sakatA hai, ki amuka avasara para amuka prayojana kI siddhi ke artha, amuka aga kA kathana karane se zrotA para yaha prabhAva par3atA hai / isa prakAra vastu ke agoM kI vyAkhyA kI bhAti hI vaktA kI ina dRSTiyoM kA bhI pRthaka pRthaka vistRta kathana kiyA gayA hai / udAharaNoM va dRSTAnto ke AdhAra para kiye gaye isa vistRta kathana para se jaba zrotA usa dRSTi ke bhAva ko samajha jAtA hai to, usa dRSTi kA bhI koI nAma rakha diyA jAtA hai / yadyapi dRSTi koI padArtha nahI, para usako kisI na kisI nAma se pukArA jAnA sambhava hai| samajhane va samajhAne ke liye nAma yA zabda hI eka mAdhyama hai / - isa dRSTi kA nAma bhI jaba zrotA ko yAda ho jAtA hai, to usake liye vaha nAma vAlA eka zabda kA saketa mAtra hI aba vaktA kI usa dRSTi kA sparza karane ke liye paryApta ho jAtA hai, jisako samajhAne ke liye ki pahile itane lambe vistAra kI AvazyaktA par3I thii| yadi dRSTi kA koI nAma na rakhe to puna punaH usa usa prakAra kA vAkya bolA jAne para vahI dRSTAnta va udAharaNa doharA kara, punaH puna usa dRSTi ko vistAra se samajhAne ke liye yadi itanA vistRta kathana
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 naya kI sthApanA 186 7 vastu meM naya prayoga kI rIti karanA par3e to kathana krama hI nahI cala sakatA / jaise ki rekhA gaNita vijJAna (Geometry ) me eka samasyA ( Problem ) ko hala kara dene ke pazcAta usa samasyA kA koI sajJA karaNa kara diyA jAtA hai / tAki Age Age ke savAloM meM jahA kahI bhI usa prakArakI usa samasyA A jAye, to kevala usa samasyA ke nAma kA havAlA de denA paryApta ho sake, use puna. hala karanA na pdd'e| isI prakAra eka bAra dRSTi ko samajhA dene ke pazcAta usakA saMjJA karaNa kara diyA jAtA hai / tAki Age Age ke prakaraNo me jahAM kahI bhI usI prakAra kI dRSTi A jAye, to kevala usa dRSTi ke nAma kA havAlA yA naya kA nAma denA hI paryApta ho sake, use punaH samajhAne kI AvazyakatA na par3e / yadyapi hara vAkya me vaktA kI koI na koI dRSTi avazya chipI rahatI hai, parantu kathana krama me sarvatra pratyeka vAkya ke sAtha usa dRSTi yA naya kA havAlA dekara hI kathana karanA bhI sambhava nahI hai / kyoki kathana krama to dhArA pravAhI rUpa se bahA calA jAtA hai / vaktA meM svata yathA avasara eka dRSTi ke pIche dUsarI dRSTi jAgRta hotI rahatI hai, aura usa usa dRSTi ke anurUpa vAkya bana banakara usake mukha se nikalate rahate hai / yaha kAma Apa hI Apa ( automatically ) itanI jaldI ho jAtA hai ki svaya vaktA bhI yaha jAna nahI pAtA, ki kyA dRSTi AI thI aura kyA vAkya nikala gayA / kyoM ki bolate samaya yaha vicArA nahI jAyA karatA, ki isa para amuka dRSTi kAma degI, aura amuka prakAra kA vAkya bolanA cAhiye / yaha vaktA ke abhyAsa para nirbhara hai, ki use dhArA pravAhI rUpa se dRSTiye barAbara jAgRta hotI calI jAye / dRSTi utpanna hone para binA vicAre vAkya to svaya bana jAyA karatA hai / " ava zrotA kI ora cala kara dekhiye / yadi zrotA mukhya mukhyaM saba dRSTiyoM yA nayoM se paricita hai, to vaktA kA vAkya sunate hI
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 binA vicAre svata hI vaha usa kI dRSTi ko yaha kisa bAta ko lakSya meM rakhakara yaha vAkya kaha tara to aisA hI hotA hai, para phira bhI kahI kahI use sazaya va zaMkA hone kI sambhAvanA rahatI hai / usa samaya usakI zaMkA ko dUra karane ke liye, dRSTi kA yaha uparokta sajJA karaNa yA naya kA nAma bahuta upayogI paDatA hai / use kevala yaha saMketa kara denA hI paryApta hai ki bhAI ! yaha vAkya maine amuka naya se kahA hai' / basa ina do zabdo ko sunate hI turanta usakA lakSya vaktA ke lakSya se jA TakarAtA hai aura do saikenDa me gutthI sulajha jAtI hai / vaha ThIka ThIka artha samajha jAtA hai aura usakI zakA kathana krama meM vizeSa bAdhaka hone nahI pAtI / basa yahI hai nayoM ke nAma rakhakara una kA prayoga karane, arthAt havAlA dene kA prayojana / 6 naya kI sthApanA 8. naya kA udAharaNa lakSaNa kAraNa va prayojana pahicAna jAtA hai, ki rahA hai | adhika 8 naya kA udAharaNa aba prazna yaha hotA hai, ki vaktA kI una pramukha dRSTiyo yA yoM ko kaise samajhA yA samajhAyA jAye / so yadyapi kaThina kAma hai, parantu sambhava hai / hAM lakSaNa kAraNa va prayojana buddhi kA prayoga avazya mAgatA hai, kyoki naya ke nAma yA zabda ko yAda karake satoSa pAnA nirarthaka hai / vaktA ke bhAva ko pakar3anA hai / bhAvo ko samajhAne yA gale se nIce utArane ke liye dRSTAnta va udAharaNa hI eka mAtra upAya hai / laukika dizA me nitya kahe va sune jAne vAle kucha vAkya udAharaNa ke rUpa me sAmane lAye jAte hai aura zrotA ko kahA jAtA hai ki aisA vAkya bolate yA sunate samaya tumheM virodha kyoM nahI hotA, jabaki vAkya kA zabdArtha bilkula ulTA sA bhAsatA hai / jaise ki apane khilAr3I putra ko dhamakAte hue jaba pitA use yaha kahatA hai ki 'kyo merA paisA vyartha barabAda kara rahA hai / isase acchA to "skUla na jAyA kara" to vaha putra usakA artha ulaTA kyoM nahI samajha jAtA / " skUla na jAyA kara" kA artha kyA kabhI I
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha naya kI sthApanA 188 8. jaya kA udAharaNa, lakSaNa, kAraNa va prayojana bhI vaha yaha samajha pAtA hai, ki pitA mujhe skUla se chuTaTI dilA rahe hai ? vaha to usakA artha yahI samajhatA hai, ki vaha manA to khelane ko kara rahe hai, skUla jAne ko nahI / aba jarA milAiye to sahI vAkya ke zabdArthaM se isa grahaNa kiye gaye artha ko / kyA mela khAtA hai ? dono me spaSTa virodha' hai / khela kA zabda bhI usame AyA nahI phira bhI khela kA artha kaise nikala AyA ? basa ise hI maM dRSTi phI pahicAna kaha rahA hU / laukika dRSTAnta suna kara zrotA kahatA hai ki isa vAkya ko bolane vAle vyakti kA abhiprAya mai samajhatA hUM, isIliye virodha nahIM hotA, bhale zabdArtha kucha bhI ho / basa to pAramArthika mArga me bhI isa jAti kA vAkya Ane 'para aisA hI artha samajha lenA / jaise ki bAhya tyAga me santoSa pAkara abhimAna ko prApta kisI tyAgI ko yadi meM yaha kahU ki, "yaha tyAga tere kucha kAma na aayegaa| isase acchA to isa tyAga ko choDa de, to isa vAkya me se tyAga ko chor3ane kA artha grahaNa na karanA, balki jJAna prApta karane ko kahA jA rahA hai, aisA samajhanA / bhale jJAna zabda vAkya me na A pAyA ho para merI dRSTi me se paDha lenA / kyoki tuma pAramArthika dizA meM prayukta vAkyo kA artha lagAne me va dRSTi ko svataH samajhane me abhI abhyasta nahI hue ho, isaliye sambhava hai ki kadAcita mere vAkya kA ThIka-ThIka artha na lagA sako aura tumhAre hRdaya me saMzaya jAgRta ho jAye / aise avasara para mai usa dRSTi kA pratinidhitva karane vAlA vaha nAma jo ki sajJA karaNa ke dvArA eka vAra nizcita kara liyA gayA hai vola dUgA / vasa tuma samajha lenA ki amaka dRSTi ko lakSya me rakhakara kathana kiyA gayA hai, aura zakA dUra ho jAyegI / , Age ke prakaraNa me dRSTi ko naya zabda ke dvArA hI sarvatra / kahA jAyegA yaha yAda rakhanA /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. naya kI sthApanA 1848. naya kA udAharaNa, lakSaNa, kAraNa va prayojana . yaha jo dRSTi kA bhAva tuma ina udAharaNo - ke AdhAra para grahaNa kara pAye ho, basa yahI usa nAma se cinhita naya kA lakSaNa hai / yA yo kahiye ki ina udAharaNoM ke AdhAra para sidhdAnta rUpa se naya kA lakSaNa nirdhArita kara diyA jAtA hai, tAki zrotA usa lakSaNa ko bhAva sahita zabdo me yAda karale aura vaha nAma sAmane Ane para turata usa bhAva ko pakaDa sake / isa prakAra naya kA koI na koI lakSaNa avazya hotA hai / yaha naya kyo utpanna huI ? isa prazna kA uttara spaSTa hai ki vastu me yA tadanurUpa pramANa jJAna me vastu ke usa aga kA spaSTa pratibhAsa ho rahA hai / aura isa aga ko dekhane se zrotA ke hRdaya para kucha aisA prabhAva par3egA jisase ki vaha vartamAna kI nirAzA va purUSArtha hInatA yA abhimAna ko chor3a kara hita ko jIvana me apanAne ke prati kucha udyamazIla ho jaayegaa| basa yahI naya ke prayoga kA kAraNa hai| zrotA meM heyopAdeya dRSTi utpanna karane ke liye kisI aga ko ubhAranA aura kisI aga kI hAniyo ko darzAnA hI naya prayoga kA prayojana hai / kyoki heyopAdeya dRSTi bane binA zrotA kA kalyANa mArga para Age baDhanA asambhava hai| isa prakAra naya vahI kArya kArI hotI hai jisameM nimna bAteM pAI jAye / ina bAtoM se zUnya kevala zabda mAtra naya kI raTanta nirarthaka va mithyA hai. 1. naya ke bhAva ko kisI na kisI udAharaNa ke Adhara' para nizcita kiyA jAnA caahiye| / 2. nirdhArita bhAva ke AdhAra para zabdoM me usa naya kA __ koI siddhAMtika rUpa pragaTa karane vAlA lakSaNa honA cAhiye /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 6. naya kI sthApanA 6. naya ke mUla bhedo kA paricaya 3. usa naya kA prayoga niSkAraNa nahI sakAraNa honA cAhiye / aura vaha kAraNa Upara darzA diyA gayA hai / usa naya ke nAma kI sArthakatA bhI jAnanI caahiye| 4. usa naya kA koI na koI hitakArI prayojana honA cAhiye / jisame zrotA kA ahita ho, vaha naya kA prayoga nahI kahalAtA / yaha naya kitanI hotI hai, isake liye koI niyama nahIM 6 nayo ke mUla kiyA jA sakatA / kyoki jaise ki pahile bhedo kA paricaya batAyA jA cukA hai jitane zabda hai utanI hI naya ho sakatI hai / phira mI adhyAtma mArga me upayogI mukhya-mukhya dRSTiyo kA pratinidhitva karane vAlI kucha naye Agama me kahI gaI hai / yadyapi yathA avasara apanI ora se nayI nayo kI sthapanA kI jA sakatI hai para yahAM to kevala unhI nayoM kA varNana karanA abhISTa hai jo ki Agama me pahile se AI huI hai / vaise to Agama me bhI nayoM ke aneko bheda prabheda hai para una saba kI utpatti jina do mUla nayo se huI hai unakA nAma dravyArthika va paryArthika naya hai / arthAt naye hai dravyArthika va paryArthika / Age jAkara ina ke hI bheda prabheda bahuta ho jAte hai / yadyapi dravyArthika yA paryArthika naya kA bizeSa vistAra to Age AyegA, para isa sthala para unake sambandha me sAmAnya kathana kara denA abhISTa hai / tAki Age kahe jAne vAle bhedo kI sthApanA ke liye koI bhUmikA taiyAra ho jaaye| pramANa jJAna me to trikAlI dravya par3A hai, usake sampUrNa aMga bhI vahA par3e haiM / pramANa jJAna to ina donoM ko arthAt agI va aMgo ko yuga pata svIkAra karatA hai / parantu dravyArthika naya ina donoM me se
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. naya kI sthApanA 161 6 . nayo ke mUla bhedo kA paricaya ago kI pRthaka-pRthaka sattA ko gauNa karake unake samUha svarUpa kevala aMgoM kI abheda sattA ko hI mukhya rUpeNa ' grahaNa karatA hai, aura paryAyArthika naya abheda agI kI sattA ko gauNa karake kevala eka kisI bhI aMga kI pRthaka-pRthaka sattA ko hI mukhya rUpeNa dekhatA hai / udAharaNArtha dravya guNa va paryAyo kA eka akhaNDa piNDa hai / tahA guNa va paryAye vAstava me apanA koI bhI pRthaka astitva nahI rakhate / ina kA sAmUhika eka akhaNDa .piNDa hI sat hai / vahI dravya hai| jIva jJAnAdi aneka guNo va tiryaca manuSyAdi aneka paryAyo me anusthUla jo eka dhruva tatva hai vahI jIva dravya hai / bAlaka, yuvA va bUr3hA yaha tIna nahI balki eka hI manuSya hai / aisA dravyArthika naya dekhatA hai| isase viparIta eka eka guNa va eka eka paryAya kI pRthaka pRthaka sattA ko darzAnA paryAyAthika naya kAkAma hai / jaise jJAna kucha aura hai aura zradhdA, cAritrAdi kucha aura hai| iname paraspara koI ekatA nahI hai / isI prakAra tiryaMca koI aura hai aura manuSya koI aura iname anus) koI jIva nAmakA anya dhruva tatva loka meM dikhAI nahI detA / isI prakAra bAlaka koI aura thA aura yaha bUDhA vyakti, koI aura hai, ina dono ko eka hI vyakti kahanA bhrama hai / paryAyArthika naya kA aisA abhiprAya rahatA hai / isa prakAra dravyArthika naya to dvaita me advaita karake dekhatA hai / para paryAyArthika naya kevala ekatva ko / . jisa prakAra Upara kAlAtmaka yA parivartana zIla aga kA Azraya lekara kathana kiyA gayA usI. prakAra dravya, kSetra, va bhAva para bhI lAgU karanA / do dravyoM kA nimitta naimittika sambandha dikhAnA dravyArthika hai, aura pratyeka dravya ko pRthaka pRthaka dekhanA paryAyAthika hai / dravya ko aneka pradeza vAlA kahanA dravyAthika dRSTi hai aura eka pradeza mAtra hI use dekhanA paryAyAthika dRSTi hai /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. naya kI sthApanA 162 6. nayo ke mUla bhado kA paricaya isI prakAra aneka paryAyo kA samUha dravya hai aisA kahanA dravyArthika dRSTi hai aura eka vartamAna paryAya mAtra hI dravya hai aisA kahanA paryAyArthika hai / aneka guNo kA samudAya dravya ko dravyAthika hai aura eka guNa mAtra hI dravya kahanA paryAyAthika hai / viyapa Age jAnane me AyegA / yahA yaha prazna ho sakatA hai ki mUla naye do hI kyo kahe ge| jisa prakAra dravya ko viSaya karane vAlA dravyArthika, paryAya ko viSaya karane vAlA paryAyAthika, usI prakAra gaNa ko viSaya karane vAlA eka guNAyika naya bhI kahanA cAhiye thA / so isa prazna kA uttara rAjavAtikArakAra ne nimna prakAra diyA hai (raa.vaa.|5|38|2|501|2.) dravyasya dvAvAtmanI sAmAnya vizeSazceti / tatra sAmAnyamutsargo'nvayaH guNa ityanarthAntaram / vizepo bhedaH payoyoti paryAya zabdaH / tatra sAmAnya viSayo nayo dravyAthika. / vizeSa viSaya paryAyAthikaH / tadubhayaM samuditamayutasiddharUpaM dravyamityucyate, na tadviSayastutIyo nayo bhavitumarhati, vikalAdezatvAnnayAnAm / tatsamudAyo'pi pramANagocaraH sakalAdezatvAt pramANasya / " arthaH-dravya ke sAmAnya aura vizeSa ye do svarUpa hai / sAmAnya, utsarga, anvaya aura guNa ye ekArthaka zabda hai| vizeSa, bheda aura paryAya ye paryAyAthika zabda hai / sAmAnya ko viSaya karane vAlA dravyAthika naya hai, aura vizeSa ko viSaya karane vAlA paryAyAthika / dono samudita-ayutasiddha dravya haiM / ataH guNa jaba dravya kA hI sAmAnya rUpa hai, taba usake grahaNa ke liye dravyAthika se pRthaka guNAthika nAma ke kisI tIsare naya
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. naya kI sthApanA 193 10 Agama paddhati va adhyAtma paddhati kI koI AvazyakatA nahI hai / kyoMki naya vikalAdezI hotI hai / samudAya rUpa dravya sakalAdezI pramANa kA viSaya hai / ina donoM hI nayoM kA kathana do prakAra se karane me 10.Agamapaddhati AtA hai-Agama paddhati se aura adhyAtma paddhati va adhyAtma se / tahA jIva ajIva Adi sarva hI padArtho paddhati kA sAmAnya kathana karanA arthAt dravya sAmAnya sambandhI siddhAMta jAnane ke artha vyAkhyAna karanA Agama paddhati hai| isa paddhati meM jIva dravya kI kucha pradhAnatA aura anya dravyoM kI gauNatA sambhava nahI / yahAM saba hI padArtha eka koTI me hai / unako jAnanA mAtra abhISTa hai, ataH kisI kA bhI niSedha nahI / kauna padArtha heya hai aura kauna upAdeya yaha batAnA yahAM prayojanIya nahI hai / isIliye isa paddhati me nayo ke nAma bhI vastu ke svabhAva kA Azraya karake rakhe gaye hai-jaise dravyAthika, paryAyArthika, bheda grAhaka, abheda grAhaka Adi / adhyAtma paddhati me kevala AtmA arthAt jIva dravya kA hI kathana karanA pramukha hai| AtmA kA svabhAva, usake guNa paryAya, uname bheda abheda tathA usakA anya padArtho ke sAtha nimitta naimittika sambandha Adi sarva bAte batAnA isakA kAma hai / AtmA ke liye kyA kucha heya hai aura kyA kucha upAdeya isa bAta kA viveka karAke usakI zuddhatA va azuddhatA Adi ke vikalpo kA paricaya denA isa adhyAtma paddhati me hI AtA hai / isIliye isa paddhati me nayo ke nAma bhI kevala Atma padArtha kA tathA usake liye iSTa va aniSTa bAto kA Azraya karake rakhe gaye hai-jaise nizcaya, vyavahAra, zuddha, azuddha,sadbhUta, asadbhUta Adi / ina dono me se pahile Agama paddhati ke AdhAra para nayoM kA nirUpaNa kiyA jAyegA, kyoki dravya sAmAnya sambandhI paricaya pAye binA dravya vizeSa arthAt Atma padArtha kA tathA usake liye heya va upAdeya kA nirNaya karanA asambhava hai /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ -: mukhya gauNa vyavasthA :dinAMka 10 / 10 / 60 1. mukhya gauNa vyavasthA kA artha, 2. vizeSaNa vizeSya vyavasthA, 3. kisa ko mukhya kiyA jAye, pahile saketa kiyA gayA thA ki nayo ke mUla bheda do hai / dravyA1 mukhya gauNa thika aura paryAyAthika / ava una hI kA vizeSa vyavasthA spaSTIkaraNa karane me AtA hai| yadyapi vaktA ke kA artha pramANa jJAna me paripUrNa trikAlI akhaNDa vastu par3I hai, vaha use pratyakSa vat dekha sakatA hai para kaha nahIM sktaa| jisa prakAra ki 2 bhAga nIlA, 4 bhAga pIlA aura 6 bhAga lAla raMga milA de to, Apa anumAna ke AdhAra para bhI sambhavata usake mile hue eka raMga ko pratyakSavata dekha to sakege para kaha na skege| kahane ke liye
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. mukya gauNa vyavasthA 166 1. mukhya goNa vyavasthA kA zrartha Apako uparokta nIle pIle va lAla raMgo ke nAma lekara, unako kitane kitane pRthaka pRthaka bhAgoM meM milAyA gayA hai, yaha batAnA hogA, aura koI upAya nahI / isI prakAra akhaNDa vastu kA paricaya dene ke liye usake agoM ke nAma lekara hI batAnA hogA, aura koI upAya nahI hai / 1 pramANa jJAna meM paripUrNa vastu kI do pramukha bAte paDI hai jinake sambandha me pahile prakaraNo me aneko vAra puna puna. kathana A cukA hai - abheda vastu aura usake bheda yA aMga / dono hI bAte jAnanI yogya hai / kyoMki bhedoM ke jAne binA to vastu yA dravya jAnA nahI jA sakatA, aura akhaNDa dravya ke jAne binA ve bheda jAne nahIM kahe jA sakate, kyoki dravya se bAhara pRthaka pRthaka una bhedoM kI sattA loka me hai hI nahI / ina dono bAto ko krama se darzAyA jA sakatA hai / vicAra kareM ki bilkula aparicita va aniSpanna koI zrotA Apake sAmane hai, to kyA kathana krama apanAnA hogA, ki Apa zrotA ke gale yaha donoM bAte utArane meM saphala ho jAye / spaSTa hai ki pahile to Apa pRthaka pRthaka ina bhedo kI vyAkhyA karake ina bhedoM yA aMgoM (guNa va paryAyoM) kA svarUpa use darzAyege / kevala vyAkhyA para se hI nahI para una una ago kA jo koI bhI rUpa usa ke anubhava meM A rahA hai, hai, usake usa anubhava kI ora saMketa karake bhI / jaba pRthaka pRthaka una saba ago ke bhAvo se vaha paricaya prApta kara cukegA to Apa usase kaheMge ki aba ina saba ago ko apane anumAna jJAna me milA julA kara eka rasa kara de, aura dekha ava tujhe kaisA dikhAI detA hai / jaba vaha aisA kara cuke to Apa kaheMge ki dekha aba thoDI dera ke liye una ago vAlI paDhAI ko bhUla jA aura kevala isa eka rasa kI ora dekhakara mujhe batA ki kyA dikhAI detA hai / aba vaha kyA kahegA, isake sivAye ki dikhAI to detA hai para kaha nahI sakatA / isI kA nAma mukhya gauNa vyavasthA hai / so dRSTAnta para se spaSTa ho jAyegI / yadyapi pahile yaha dRSTAnta A cukA hai parantu phira bhI detA hUM ! kalpanA kIjiye ki eka rasa rUpa jIre kA hAjamA pAnI to vaha padArtha
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mukhya gauNa vyavasthA 197 1. mukhya gauNa vyavasthA __ kA artha hai jisakA paricaya denA hai / namaka, mirca, khaTAI, hIga Adi kucha masAle usake guNa rUpa aga hai aura una masAloM ko hInAdhika mAtrA (Ratio) una ago kI paryAya haiM / zrotA ne Aja taka use cAkhakara nahIM dekhA hai / kevala vacanoM para se usako anumAna karAnA hai| bhale hI usa jIre ke pAnI kA svAda pahile na cakhA ho para namaka mirca Adi masAloM kA pRthaka pRthaka svAda usane pahile cakhA hai, arthAt pRthaka pRthaka masAloM kA jJAna usako hai / yadi zrotA ko inakA bhI jJAna na hotA to use kisI prakAra bhI Apa jIre ke pAnI kA zabdoM dvArA paricaya na de sakate, parantu aba usake isa jJAna ko AdhAra banA kara Apa use jIre ke pAnI ke svAda kA paricaya de sakate haiM, bhale hI Apake zabdoM para se vaha usakA asala svAda cakha na sake para kisI bhI prakAra vaha usake khyAla me avazya A jaayegaa| __ isa prayojana kI siddhi ke artha Apa ke vaktavya kA krama paraspara me nimna prakAra hogA: Apa.-kyA kabhI namaka kA svAda cakha kara dekhA hai tUne ? zrotA.-hA / ApaH-kaisA hotA hai ? zrotA. khArA / Apa:-kaisA khArA ? zrotA:-maiM jAnatA hUM para kaha nahIM sktaa| Apa.-acchA to isa khAre svAda ko dhyAna me rakhanA / zrotA.-rakha liyaa| Apa:-basa isI prakAra mirca ke svAda ko, phira khaTAI ke svAda ko, tatpazcAta hIga ke svAda ko, phira jIre ke svAda ko, phira sauTha ke svAda ko kramazaH dhyAna me le lenaa|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mukhya gauNa vyavasthA 168 1. mukhya gauNa vyavasthA kA artha zrotA:-le liyA / Apa.-ina sabakA pRthaka pRthaka svAda ThIka ThIka dhyAna meM A gayA? zrotA -hA A gyaa| Apa'-kyA vatA sakegA ki kaisA kaisA dhyAna meM AyA hai ? zrotA -dhyAna me AyA hai para vatA na sakUgA / aura dhyAna meM bhI pratyakSa va atyanta spaSTa A gayA hai, kyoki maine una una padArtho ko pahile bhinna bhinna avasaro para cakhakara dekhA huA hai| ApaH-khaira dhyAna me AnA cAhiye, mere pUchane kA yahI tAtparya hai / aba eka kAma kara, ki eka sera pAnI le aura isame do tolA namaka milAkara isa pAnI kA svAda anumAna me le ki kyA honA caahiye| zrotA -utanA spaSTa to nahI para phira bhI anumAna me vaha A avazya gayA hai| Apa -aba isa pAnI me eka tolA mirca milAkara isa pAnI ke svAda kA dhyAna kr| zrotA.-kara liyaa| Apa -isI prakAra eka tolA khaTAI, phira eka mAze hIga, phira eka tolA jIrA, phira eka tolA sauTha, krama pUrvaka eka eka karake isa pAnI me milAte jAo aura taba taka krama pUrvaka usa pAnI kA svAda bhI dhyAna meM lete jaao| zrotA.-ThIka hai yaha bhI kara liyA / Apa.-kyA svAda kucha vadalatA huA pratIta huA ?
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA artha 10 mukhya gauNa vyavasthA 16 1. mukhya gauNa vyavasthA zrotA:-hAM, jU jUM aura aura cIje milA milAkara anumAna karatA jAtA hUM tU tU svAda aura aura hI jAti kA hotA jAtA hai| Apa -sabako milAne para aba kaisA svAda dhyAna me A rahA hai ? zrotA.-bilkUla vijAti prakAra kA koI anaukhA sA svAda bana ___gayA hai| ApaH-namaka mirca Adi kA svAda yAda na rakhanA / bhUla jAnA / zrotA:-acchA bhUla gyaa| ApaH-aba kaisA svAda AtA hai? zrotA:-jAnatA hUM para batA nahI sktaa| Apa:-basa yahI hai vaha jIre ke pAnI kA svAda / basa aba to zrotA prasanna ho jAyegA ora harSa se bharA huA kaha degA ki oha ! yahI hai vaha jIre kA pAnI ? bhale hI use Apake jaisA pratyakSa svAda na AyA ho para usake anurUpa kucha dhundhalA sA bhAna use avazya ho gyaa| isI prakAra AtmA eka padArtha hai / jJAna-cAritra-zraddhA va vedanA isake guNa yA trikAlI aga yA vizeSaNa hai| mati zruta Adi jJAna, rAga rUpa cAritra, bhauktika padArtho me iSTatA rUpa zraddhA, azAnti kI vedanA yaha ina cAro guNo kI sarva jana sAmAnya ke anubhava me Ane vAlI vartamAna artha paryAya hai, manuSyatva vartamAna kI vyaJjana paryAya hai / yaha dono paryAya usa AtmA ke kSaNika aMga yA vizeSaNa hai / ye sarva vizeSaNa zrotA ke apane anubhava me Aye hue hai, jaisA ki adhyAya na'. 7 me siddha kiyA jA cukA hai / zrotA ko isa Atma padArtha kA paricaya dilAne ke liye Apako vahI dRSTAnta me dikhAyA gayA krama apanAnA pdd'egaa|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mukhya gauNa vyavasthA 200 1. mukhya gauNa vyavasthA kA artha jisa prakAra vahA pahile namaka mirca Adi masAlo ke pRthaka pRthaka svAda ko zrotA ke dhyAna me sthApita kiyA gayA thA, usI prakAra yahA pahile mati zruta jJAna va anya kSaNika anubhavanIya agoM ke pRthaka pRthaka bhAvo ko zrotA ke dhyAna meM sthApita kiyA jAyagA / tatpazcAta jisa prakAra vahA krama pUrvaka pAnI meM namaka phira mirca Adi ghola ghola kara usa mizrita svAda ko dhyAna me sthApita kiyA gayA thA, usI prakAra yahA bhI krama pUrvaka jJAna me rAga phira bhogo kI zraddhA aura phira azAnti ko ghola gholakara usake mizrita bhAva ko dhyAna meM sthApita kiyA jAyegA / jisa prakAra anta me jAkara vahA zrotA ko namaka mirca Adi kA svAda bhUla jAne ke liye kahA thA, usI prakAra ata me Akara yahA bhI zrotA ko mati jJAna azAnti Adi ke bhAvo ko bhUla jAne ke liye kahA jAyagA / jisa prakAra vahA eka rasa rUpI jIre ke pAnI kA svAda hI mukhyataH yAda rakhane ke liye kahA gayA thA usI prakAra yahAM bhI una saba khaNDita ago kA eka rasa rUpa caitanya hI mukhyata yAda rakhane ke liye kahA jAyegA / yahI jIva dravya kI eka akhaNDa saMsArI paryAya kA paricaya hai| isI prakAra mati jJAna kI bajAye kevala jJAna aura rAga Adi kI bajAye vItarAgatA, svAtma zraddhA va zAnti ke mizraNa se siddha paryAya kA paricaya bhI diyA jA sakatA hai / tadanantara sasArI va siddha dono paryAyo ko eka aTa philma meM jaDa lene para trikAlI jIva yA AtmA kA paricaya bhI diyA jA sakatA hai / isa krama ke antargata kahe gaye dRSTrAnta va dASTrAnta dono para se yahI paDhane me AtA hai ki pahile vastu ke agoM yA vizeSaNoM kI aura zrotA kA lakSya kheca kara, pIche usa lakSya ko to bhUlane yA dabAne ko ko kahA gayA hai aura una vizeSaNoM ke AdhAra para anumAna me Aye hae kisI eka akhaNDa bhAva yA vizeSa ko grahaNa karane yA yAda rakhane ke liye kahA gayA hai|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mukhya gauNa vyavasthA 2011 mukhya gauNa vyavasthA kA artha basa ise hI gauNa mukhya vyavasthA kahate hai / yAda karake bhI kucha dera ke liye bhUla jAne ko gauNa karanA kahate hai, sarvathA yA sarvadA ke liye bhUla jAne ko nahI / jisa prakAra ki dRSTAnta me jIre kA pAnI kA svAda jAnate hue bhI zrotA ne bhale namaka Adi kA pRthaka pRthaka svAda thor3I dera ke liye dhyAna se ojhala kara diyA ho, para jJAna se use dho DAlanA usake liye sambhava nahI hai, hA thor3I dera ke liye dRSTi se ojhala avazya kiyA jA sakatA hai, arthAta usa samaya taka vaha vicAraNAo me na A sake, isa prakAra use dabAyA avazya jA sakatA hai / basa isI prakAra vicAraNAo me kucha dera ke liye dabA dene ko gauNa karanA kahate hai, ora utanI dera ke liye vicAraNAo ko kisI eka viSaya para kendrita karane ko, usa viSaya ko mukhya karanA kahate hai / yahA bhI mukhya kA artha sarvathA yA sarvadA ke liye use hI vicAraNAoM kA AdhAra banAnA nahIM, balki kevala utane mAtra antarAla ke liye banAnA hai jitane me ki uparokta bAta ko gauNa karake dabAyA gayA hai / kisI anya samaya me sambhava hai ki aura koI nayA hI aga vicAraNA me mukhya ho jAye, yA vahI aMga mukhya ho jAye jise ki aba gauNa kiyA gayA hai / jesai kI isa bAtatrIta kA krama samApta hone para, yadi zrotA se Apa namaka kA svAda pUche, to turanta punaH usakI vicAraNAye namaka para jA lagatI hai, aura jIre ke pAnI ko bhUla jAtI hai / isI prakAra sarvatra samajhanA / yadyapi yahA dRSTAnta me aMgoM yA vizeSaNoM ko gauNa tathA agI va vizepya jo dravya yA padArtha use mukhya karake darzAyA gayA hai / para isakA yaha artha nahI ki mukhya gauNa vyavasthA kA artha vizeSaNa ko gauNa va vizeSa ko mukhya karanA hI hai| balki prayojana vaza kabhI ago yA vizeSaNo ko mukhya aura vizeSa yA padArtha ko gauNa bhI kiyA jA sakatA hai|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ } mukhya gauNa vyavasthA 202 vizeSaNa vizeSya vyavasthA ke bheda va abheda do bhAgo me se, kisI bhI eka ko prayo vastu jana vaza mukhya karake, usa samaya ke liye dUsare bhAga ko gauNa karanA, mukhya gauNa vyavasthA kahalAtI hai / yaha niyama sarvatra Age ke prakaraNo me lAgU hogA / ata acchI taraha yAda kara lenA / o sAtha sAtha yaha na bhUlanA ki yaha niyama jJAna kI apekSA jAnane me hI arthAta Agama paddhati me hI lAga hotA hai, adhyAtma paddhati me nahI / kyoki vahA cAritra kI pradhAnatA se jAnanA hotA hai isaliye vahA mukhya kA artha jIvana ke liye hitakara va upAdeya aura gauNa kA artha jIvana ke liye ahitakara va heya hotA hai / ata Agama paddhati me to kSaNa bhara ke liye hI kisI aMga ko mukhya va kisI aGga ko gauNa kiyA jAtA hai, parantu adhyAtma paddhati me sarvadA ke liye hI kisI aGga ko mukhya yA kisI aGga ko gauNa kiyA jAtA hai arthAta vahAM sarvadA ke liye hI kisI aGga ko grAhya aura kisI aGga ko tyAjya svIkAra kiyA jAtA hai / jaise ki upAdAna kI vahAM sarvadA mukhyatA va nimitta kI vahA sarvadA gauNatA hI rahatI hai / ata adhyAtma paddhati meM mukhya gauNa vyavasthA vidhi niSedha vyavasthA kA rUpa dhAraNa kara liyA karatI hai / tAtparya yaha ki Agama paddhati meM to kabhI dravyArthika naya grAhya ho jAtA hai aura kabhI paryAyarthika naya, para adhyAtma me sarvatra dravyArthika naya hI pradhAna rahatA hai, paryAyArthika yA vyavahAra naya kA sadA niSedha kiyA jAtA hai / kisI bhI aparicita viSaya ko janAne yAjAnane ke liye, sadA hI 2. vizeSaNa vastu ke bhedo va ago ko, vacana krama kA tathA vizeSa vyavasthA zrotA ke jJAna krama kA AdhAra banAyA jAtA hai | isake binA anya mArga nahI / tathA abheda rUpa vastu isa AdhAra para se janAI yA jAnI jAtI hai / ata vastu ke bheda va abheda do bhAgo me se, bheda to guru va ziSya ke madhya AdhAra hotA hai aura abheda
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mukhya gauNa vyabasthA 203 2 vizeSaNa vizeSya vyavasthA vastu Adheya hotI hai / isaliye vaktA va zrotA ke madhya ke vacana krama me sadA hI vastu ke aGga vizeSa rUpa se Azraya kiye jAte hai / isIliye vastu ke ina aMgoM ko vizeSaNa' yaha nAma diyA gayA hai, aura ina vizeSaNo para se vicAra karake aparicita abheda yA akhaNDa vastu ko sparza kiyA jAtA hai, yA sparza karAne kA prayatna kiyA jAtA hai, isaliye abheda ko 'vizeSa kahate hai| jaise ki jo janAve so jJAna tathA jo jAnA jAye so jJeya, jo dikhAve so prakAza aura jo dikhAyA jAya so prakAzaya, isI prakAra jisake AdhAra para janAyA jAye so vizeSaNa aura jo jAnA jAye so vizeSa / isa para se yaha niyama nahI kiyA jA sakatA ki trikAlI akhaNDa vastu hI sarvatra vizeSa svIkArI jAye, aura usake ve sarva bheda prabheda jo adhyAya na.8 me darzAye gaye hai, aura usakI sarva vyaJjana paryAye, sarva guNa, tathA sarva artha paryAye sarvatra vizeSaNa rUpa se grahaNa kiye jAye / jaisAki pahile yaha sarva bheda darzAte samaya adhyAya na . 8 meM bhI darzA diyA gayA hai, aura Age sagraha-vyavahAra naya vAle adhyAya na 12 me bhI spaSTa kiyA jAyegA, vastu kI bheda prabhada vyavasthA me, pahilA pahilA arthAta vahA dikhAye gaye cArTa kI apekSA Upara Upara kA bheda to barAbara apane se Age nIce vAle prabhedo kI apekSA abheda yA agI banatA calA jAtA hai, aura usase Age va nIce ke vaha prabheda usake aGga banate cale jAte hai / yahA taka ki antima sUkSma aGga arthAta sUkSma artha paryAya A jAtI hai jisakA ki Age bheda honA hI sambhava na ho ske| jaise ki trikAlI sAmAnya jIva kI apekSA sasArI va mukta Adi Age ke sarva bheda to aGga hai aura vaha jIva sAmAnya eka aGgI hai / aura saMsArI jIva kI apekSA trasa sthAvara tathA unake Age ke sarva uttara prabheda aGga hai aura saMsArI jIva ekalA aGgI hai / yahA
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. mukhya gauNa vyavasthA 204 jIva sAmAnya va mukta kA prasaMga na hone ke kAraNa, na va aGga hai aura na aGgI / isI prakAra trasa jIva kI apekSA do indriya Adi bheda tathA inake Age ke sarva uttara bheda to aGga haiM aura vaha akelA sajIva aGgI hai | yahA sthAvara jIva kA prasaga na hone se vaha tathA usake sarva pRthivI Adi bheda, na aGga hai na aGgI / aura isI prakAra Age bhI yathA yogya antima bheda taka samajha lenA / aGga aura aGgI kI yaha vyavasthA to dravya va dravya paryAyoM yA vyaJjana paryAyo me lAgU hotI hai / dravya guNoM meM bhI isI prakAra lAgU kI jA sakatI hai / vahA sarva guNa to aGga hai aura dravya aGgI / isI prakAra vyaJjana paryAya va artha paryAyoM me yathA yogya sarva artha paryAye aGga hai aura vyaJjana paryAya aGgI / usake atirikta anya ke vyaJjana paryAya na aGga hai na aGgI / isI prakAra sarvatra Upara Upara bheda aGgI aura nIce nIce ke aGga banate jAte hai, jahA taka ki antima aGga arthAta jJAna kI apekSA mati jJAna kI kSaNika va sUkSma artha paryAya prApta na ho jAye / yahAM itanA avazya samajha lenA cAhiye ki abhI aneka aGgo kA svAmI va samUha hotA hai, ata. aGgI sadA baDA hotA hai aura aGga choTA, yA usakA eka bheda yA bhAga mAtra / 3. kisa ko mukhya kiyA jAye aGga aGgI kI isa vyavasthA me sarvatra aGga ko vizeSaNa banAyA jAtA hai aura aGgI ko vizeSa / kyoki bhedoM para se abheda kA nirNaya karane yA karAne kA niyama siddha kiyA jA cukA hai / yahI vizeSaNa vizeSa vyavasthA hai / 3 kisako vizeSaNa va vizeSa me se kisako mukhya kiyA jAye tathA kisako gauNa, yaha prazna AtA hai ? so bhAI / vastu me jAkara dekhe yA tadrarUpa pramANa jJAna me jAkara dekhe to, vahA vizeSaNa va vizeSa donoM eka sAtha nivAsa mukhya kiyA jAye
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mukhya gauNa vyavasthA 205 3. kisa ko mukhya kiyA jAye karate hue dikhAI dege| kisako mukhya kahe va kisako gauNa ? vahA to donoM hI yugapata samAna rIti se prakAzita ho rahe hai| koI bhI dabA huA yA bhUlA huA nahI hai / isaliye vastu yA pramANa jJAna me to dono hI mukhya hai / isIliye vastu va pramANa jJAna donoM ko nirvikalpa kahA gayA hai / yaha dono hI naya ke vikalpoM se atIta hai| mukhya gauNa vyavasthA naya me hotI hai, vastu va pramANa me nahI / isI se naya ko savikalpa yA samyak zruta jJAna kA vikalpa kahate hai| __ vastu ko jAnate samaya yA anubhava karate samaya to koI vikalpa utpanna nahI huA krtaa| jaiseki saralatA se jIre ke pAnI ko jAnane vAle usa vaktA ko, zrotA ke samparka meM Ane se pahile tatsambandhI koI vikalpa nahIM thA / vaha jIre kA pAnI usake jJAna me citrita rUpa se kevala par3A mAtra thA / hAM vahI vastu jaba kisI ko batAnI yA sunAnI abhISTa ho, yA usa vastu ke aGgo kI vizeSatA para vicAra karanA abhISTa ho, taba avazya usake vizeSaNa va vizeSyoM me mukhya gauNa vyavasthA ke vikalya utpanna ho jAte hai / kyoki aisA kiye binA vaha prayojana siddha honA asambhava hai| kisI vizeSaNa ko mukhya karake hI batAyA jA sakatA hai, kisI vizeSaNa ko mukhya karake hI jAnA jA sakatA hai tathA kisI vizeSaNa ko mukhya karake hI vastu kI vizeSatA para vicAra kiyA jA sakatA hai| ___ batAne yA vicArane kA vikalpa Ane para bhI, vizeSaNa va vizeSa dono me kisa ko mukhya kiyA jAye va kisa ko gauNa, yaha niyama bAndhA nahI jA sakatA / prayojana vaza dono me se kisI ko mukhya kiyA jA sakatA hai aura kisI ko bhI gauNa / yahI Age spaSTa kiyA jAtA hai| pahile yaha dekhanA hogA ki mukhya gauNa karane kA vikalpa kese avasaroM para utpanna huA karatA hai| so kaha sakate hai ki mukhyataH tIna avasaroM para utpanna huA karatA hai|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mukhya gauNa vyavasthA 206 3 kisa ko mukhya kiyA jAye 1. kisI aniSpanna ziSya ko, aparicita vastu kA vacano dvArA paricaya dete samaya / 2. kisI jJAnI yA niSpanna vyakti dvArA parIkSArtha dravya ke vAstavika svarUpa ke sambandha me prazna kiyA jAne para usakA uttara dete samaya, yA usa prazna ke sambandha me vicAra karate samaya / 3. kisI vastu kI vizeSatAo ko pUchate yA vicAra karate smy| ina tInoM me pahilA vikalpa vaktA sambandhI hai, dUsarA vikalpa zrotA sambandhI hai, tIsarA vikalpa kisI bhI vicArajJa sambandhI hai / ina tInoM ke dRSTAnta diye jAte hai / jarA vicAra karanA aura patA cala jAyegA, ki tIno me kisa avasara para vizeSaNa ko mukhya kiyA jAtA hai aura kisa avasara para vizeSya ko| pahile vikalpa kA dRSTAnta to diyA jA cukA hai| jisa para se yaha jAnA jAtA hai ki aniSpanna zrotA ko samajhAne ke liye vaktA ko sarvadA, vizeSaNa ko hI mukhya karake kahanA par3egA vizeSa ko mukhya karake nahIM, kyoMki vizeSa ko mukhya karake kahA hI nahI jA sakatA / arthAta pahile vikalpa me sadA vizeSaNa mukhya va vizeSya gauNa hote hai| ava dUsare vikalpa sambandhI dRSTAnta suniye usa pahile hI dRSTAta se Age kA krama vicAriye / vahA zrotA ko samajhAkara Apane choDa diyA thA / yahAM usakI parIkSA lenI abhISTa hai, ki Apake itane vacana para se vaha ApakA abhiprAya samajha bhI pAyA hai yA nhii| aisA na ho ki vaise hI hAM me hAM milA raha ho, aura ApakA parizrama viphala jA rahA ho Ao zrotA se prazna kare /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mukhya gauNa vvavasthA 207 3. kisa ko mukhya kiyA jAye Apa . -jIre ke pAnI kA svAda tUne jAnA- kaisA AtA hai ? zrotA: - eka abheda vijAtIya prakAra kA svAda hai, kaha nahI sakatA / ApaH -- kyA kisI prakAra bhI kaha nahIM sakate ? zrotA:--jisa prakAra Apane batAyA hai usI prakAra kahane ke atirikta to aura koI upAya sUjhatA nahI / ApaH--acchA batAo namaka jaisA svAda hai vahAM ? zrotA:- nahI / pRthaka pRthaka namaka mirca jaisA nahI hai / ApaH - to phira kaisA hai ? zrotA: -- namaka jaisA to hai para namaka jitanA hI nahI ? isI prakAra AtmA padArtha ke sambandha me yaha uparokta cAra bAte hI kahegA, pRthaka jJAna vAlA hai para jJAna mAtra hI nahI, sarva aMgoM ke nahI jA sakatA / bhI usase pUche to rUpa nahI hai, jJAna abheda rUpa hai, kahA basa to jAna lene ke pazcAta ke dUsare vikalpa meM kevala abheda vastu yA vizeSa hI mukhya hai / jisako darzAne ke liye aGgo yA vizeSaNo kA niSedha kiyA jA rahA hai / yaha niSedha sarvathA niSedha rUpa nahI hai, balki " itanA hI nahI hai kucha aura bhI hai" isa rUpa vAlA hai / isI kA nAma gauNa karanA hai / arthAta dUsare vikalpa meM vizeSya mukhya hai aura vizeSaNa gauNa ho jAte hai / 1 aba yadi usa vastu ke sambandha me Apako svaya vicAra karanA abhISTa ho to bhI uparokta hI dRSTAnta lAgU hogA / antara kevala
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. mukhya gauNa vyavasthA 208 3 kisa ko mukhya kiyA jAye itanA hI hogA ki taba pUchane vAle to Apa hI hogeM para aura zrotA hogA ApakA hRdaya / vahA se bhI vahIM cAra bAte aayegii| jina para se jAnA jA sakatA hai ki vicAra karate samaya bhI vizeSya (aGgI) mukhya va vizeSaNa (aGga) gauNa hote hai| aba tIsare vikalpa ko lIjiye / jIre ke pAnI kI vizeSatAo ke sambandha meM zrotA se yA apane mana se pUcha-kara dekhe ki kyA uttara detA hai| Apa -kyoM bhAI ! isa pAnI me jarA batAo to ki namaka kama hai ki jyAdA? zrotA yA hRdayA -tanika vicAra kara-kucha kama sA lagatA hai / Apa -acchA mirca kama hai ki jyAdA ? zrotA yA hRdaya --punaH tanika cakhakara aura vicAra kara-yaha kucha jyAdA lagatI hai| parantu thor3A sA namaka yadi aura milAde to yaha bhI ThIka ho jaayegii| isI prakAra Atma padArtha ke sambandha meM vicAra karake Apa batA sakate hai ki yaha adhika jJAnI hai ki hIna jJAnI, vidvAna hai ki mUrkha, krodhI hai ki zAnta / isa para se jAnA jAtA hai ki abheda vastu ko jAnate samaya bhI Apa vizeSaNoM ko sarvathA bhUla gaye ho, aisA nahI hai / unake sambandha me pRthaka pRthaka vicAra karane para vaha vizeSaNa usame pRthaka pRthaka bhI bhAsate hue avazya pratIta hote hai / tayA usa samaya abheda svAda pratIti me nahIM aataa| yA yo kahiye ki vastu kI vizeSatA ke sambandha meM vicAra karate samaya vizeSaNa mukhya ho jAte hai aura vizeSa gauNa /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. mukhya gauNa vyavasthA 206 uparokta vistAra para se nimna cAra siddhAnta nikale -- 3. kisa ko mukhya kiyA jAye 1. vastu meM yA tadanurUpa pramANa jJAna meM vikalpa sarvathA nahIM hotA / 'vahA' dono mukhya hai, gauNa koI nahI / mukhyatA gauNatA kA vizeSaNa va vizeSya 2. aniSpanna ziSya ko par3hAte samaya bheda yA vizeSaNa mukhya hote hai aura abheda yA vizeSa gauNa / 3. vastu kI vizeSatAoM ke sambandha me kisI se pUchate yA svaya vicAra karate samaya bhI sadA vizeSaNa yA bheda mukhya aura vizeSya gauNa hotA hai / 4. parantu kisI jJAnI se yA apane hRdaya se svayaM apane anubhava ke sambandha meM bAta karate samaya yA vicArate samaya sadA vizeSya yA abheda mukhya hotA hai aura vizeSaNa yA bheda gauNa |
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrIya naya sAmAnya 1 jJAna artha va zabda naya, 2 vastu ke sAmAnya va vizeSa aMza 3. dravyAthika naya sAmAnya 4. sapta naya sAmAnya vastu ke eka deza ko grahaNa karane vAlA jJAna naya kahalAtA hai, 1. jJAna artha va aisA pahile bhalI bhAti samajhAyA jA cukA hai / aba zabda naya usa naya kI vizeSatAye tathA bheda prema bhedo kA vistAra se kathana prArambha kiyA jAtA hai / vastu ko jAnanA jJAna kA lakSaNa hai, isaliye jitane prakAra kI vastu hotI hai, utanI hI prakAra kA jJAna bhI honA cAhiye / jagata me vastu tIna prakAra kI upalabdha hotI hai - jJAnAtmaka, arthAtmaka aura zabdAtmaka / tahAM jJAna jJeya saMbadha dvArA vastu kA jJAna me jo prativimba yA pratibhAsa par3atA hai use jJAnAtmaka vastu kahate hai / vAcya vAcaka sambandha dvArA vastu kA zabda meM jo pratibhAsa par3atA hai use zabdAtmaka vastu kahate
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 zAstrIya naya sAmAnya 211 1 jJAna artha va zabda naya hai| artha kriyA rUpa se vastu kI jo artha me sattA rahatI hai use arthAtmaka vastu kahate hai / jaise jJAna meM pratibimbita 'gAya' jJAnAtmaka gAya hai| blaika borDa para likhA huA 'gAya' zabda yA mukha se bolA huA 'gAya' zabda zabdAtmaka gAya hai / aura dUdha dene rUpa artha kriyA karane vAlI asalI'gAya' arthAtmaka gAya hai / ina tIno me se jJAnAtmaka vastu svayaM jAnI jA sakatI hai parantu na dUsare ko dikhAI jA sakatI aura na kisI prayoga meM lAI jA sakatI hai-jaise jJAnAtmaka gAya svaya jAnI jA sakatI hai parantu na kisI ko dikhAI jA sakatI hai aura na usase dUdha duha kara peTa bharA jA sakatA hai zabdAtmaka vastu svaya bhI paDhI va sunI jA sakatI hai, dUsare ko bhI paDhAI va sunAI jA sakatI hai, paratu use kisI prayoga me nahI lAyI jA sakatI-jaise ki zabdAtmaka gAya yA 'gAya' nAma kA zabda svaya bhI par3hA va sunA jA sakatA, dUsare ko bhI par3hAyA va sunAyA jA sakatA hai parantu usase dUdha dUha kara peTa nahI bharA jA sktaa| arthAtmaka vastu svaya bhI jAnI va dekhI jA sakatI hai, dUsare ko bhI sunAI va dikhAI jA sakatI hai aura usako prayoga meM bhI lAyA jA sakatA hai-jaise dUdha dene vAlI gAya svaya bhI jAnI va dekhI jA sakatI hai, dUsare ko bhI janAI va dikhAI jA sakatI hai, aura usa se dUdha dUha kara peTa bhI bharA jA sakatA hai| isa prakAra vastu tIna prakAra kI hai-jJAnAtmaka, zabdAtmaka va arthAtmaka / cauthI prakAra kI vastu loka me nahI hai / tIna, prakAra kI vastuo kA jAnane vAlA jJAna bhI tIna prakAra kA honA cAhiye / jJAna do prakAra hai-pramANa rUpa aura naya rUpa / akhaDa vastu ko jAnane vAlA eka rasAtmaka jJAna pramANa kahalAtA hai aura usa vastu ke eka deza ko jAnane vAlA aMza jJAna naya kahalAtA hai / ataH pramANa bhI tIna prakAra kA hai-jJAnAtmaka pramANa-zabdAtmaka pramANa aura arthAtmaka pramANa / pratyakSajJAna-jJAnAtmaka pramANa hai, Agama yA dravya zruta zabdAtmaka pramANa haiM, aura vastu svayaM arthAtmaka pramANa hai| naya bhI
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. zAstrIya naya sAmAnya 212 1. jJAna artha va zabda naya tIna prakAra kI hai-jJAnanaya zabda naya aura artha ny.| bhAvAtmaka ta jJAna rUpa jJAna pramANa ke eka deza ko grahaNa karane vAlA 'jJAna naya' hai| zabdAtmaka zruta jJAna rUpa pramANa ke arthAta Agaya ke eka deza ko grahaNa karane vAlA jJAna 'zabdanaya, hai,arthAta Agama me prayukta aneka prakAra kI yuktiyo vAlA vAkyo kA jJAna 'zabda naya' hai| atha arthAta vastu ke eka deza ko, guNa ko athavA paryAya ko grahaNa karane vAlA jJAna 'artha naya' hai / yadyapi naya ke tIna bheda kara diye gaye jJAna-artha, va zabda / parantu isakA yaha artha nahI zabda yA artha (vastu) svaya naya rUpa hai, naya to svaya jJAna rUpa hI hai / vaha jJAna jisa prakAra kI vastu kA Azraya lekara utpanna hotA hai usa nAma se hI vaha jJAna upacAra se pukArA jAtA hai-jaise ki ghI ke Azraya bhUta dhar3e ko bhI ghI kA ghar3A upacAra se kahA jAtA hai / ataH jJAna ko viSaya karane vAlA jJAna 'jJAna naya, kahA jAtA hai, artha (vastu) ko viSaya karane vAlA jJAna 'artha naya, kahA hai, aura zabda ko viSaya karane vAlA jJAna 'zabda naya, kahA jAtA hai| ye tIna hI naya apane svarUpa se jJAnAtmaka hI hai, zabdAtmaka va arthAtmaka nhii| yahA zaMkA ho sakatI hai ki artha naya aura zabda naya kahanA to ThIka hai, parantu jJAna naya kahanA ThIka nahI hai / isakA bhI kAraNa yaha hai ki jJAna 'artha, ko tathA 'zabda, ko to viSaya karatA dekhA jAtA hai, para jJAna svayaM jJAna ko hI viSaya karatA ho, aisA dekhA nahIM jAtA / so aisI zakA karanA yukta nahI hai, kyoMki dIpaka kI bhAMti 'jJAna, sva para prakAzaka hai / jisa prakAra dIpaka anya padArtho ko to prakAzita karatA hI hai, parantu svayaM ko bhI vaha svayaM hI prakAzita kara letA hai, / use vyakta karane ke liye anya dIpaka kI AvazyakatA nahI par3atI / usI prakAra jJAna anya padArthoM ko to jAnatA hI hai, parantu
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 11. zAstrIya naya sAmAnya 1. jJAna artha va zabda naya svayaM apane ko bhI vaha svayaM hI jAna letA hai "maiM yaha jJAna ghaTa paTa Adi padArtho ko jAna rahA hUM isa prakAra kI anubhava gamya pratIti sarvajana sammata hai / isa pratIti ko utpanna karane ke liye anya jJAna kI AvazyakatA nahI pdd'tii| isaliye siddha huA ki jJAna jisa prakAra artha va zabda ko viSaya karatA hai / usI prakAra svaya apane ko arthAta jJAna ko bhI viSaya karatA hai / isa prakAra jJAna tIna prakAra kI vastuoM ko grahaNa karane ke kAraNa tIna prakAra kA bana jAtA hai-jJAna naya, artha naya aura zabda naya / phira bhI yahA yaha zaMkA ho sakatI hai ki jJAnAtmaka vastu ko bhI zabdo dvArA kaha kara yA likhakara vyakta kiyA jAtA hai, arthAtmaka vastu ko bhI zabdo dvArA kahakara yA likhakara vyakta kiyA jAtA hai aura zabdAtmaka vastu to svayaM zabdo rUpa hai / isa prakAra jaba tInoM nayoM ke viSayo ko vyakti eka zabda dvArA hI kI jAtI hai, taba eka zabda naya hI rahI Ao, anya do naya kahane kI kyA AvazyakatA hai / so aisA kahanA bhI yukta nahI hai| kAraNa ki yahA viSayo kI zabdoM dvArA vyakti kI apekSA nahI hai balki jJAna ke pratibhAsa kI apekSA hai / yaha bAta ThIka hai ki koI bhI bAta zabda vyavahAra ke binA vyakta nahIM kI jAtI, parantu isa kA yaha artha nahI jo bhI zabda bole jAye ve saba zabdAtmaka vastu ko hI vyakta karate hoM jisa prakAra jJAnAtmaka vastu ko viSaya karane vAlA jJAna 'jJAna naya, hai, usI prakAra jJAnAtmaka vastu ko vAcya banAne vAle zabda va vAkya bhI 'jJAta naya, ke kahe jAyege / jisa prakAra arthAtmaka vastu ko viSaya karane vAlA jJAna 'artha naya, kahalAtA hai, usI prakAra arthAtmaka vastu ko vAcya banAne vAle zabda va vAkya bhI 'artha naya, ke kahe jAyege / jisa prakAra zabdAtmaka vastu to jAnane vAle jJAna 'zabda naya, usI prakAra zabdAtmaka vastu ko arthAta svaya zabdo ko vAcya banAne vAle zabda va vAkya 'zabda naya, kahe jAyege / isa prakAra sarvatra jAnanA, nahI to jaba bhI
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. jJAna atha va zabda naya 11 zAstrIya naya sAmAnya 214 samajhAne va samajhAne ke liye kucha bhI pUchA yA kahA jAyagA taba kevala jAyegI anya nayo kI nahI / kathana yadyapi zabdo dvArA me unakA prayoga bhI zabdo para se yaha nahI samajhanA cAhiye / zabda bhI tIna prakAra ka va zabda vAcaka zabda naya kI bAta hI kahI gaI samajhI Age Ane vAlI sabhI nayo kA kiyA jAyagA aura Agama dvArA kiyA jAyagA para isa ki saba kathana zabda naya rupa hai upalabdha hai, jJAna vAcaka artha vAcaka jaise 'vikalpa' zabda jJAna vAcaka hai, jIva zabda artha vAcaka hai, svara va vyajana zabda zabda vAcaka hai jisa prakAra kI vastu ko vAcya banAnA hotA hai usI prakAra ke zabda kA prayoga vaktavya meM kiyA jAtA hai / tahA 'yaha zabda dvArA kahA jA rahA hai isa liye zabda naya hai, isa prakAra nirNaya karanA yogya nahI / balki isa zabda dvArA amuka viSaya ko vAcya banAyA jA rahA hai isa prakAra nirNaya karanA yogya hai / ata naya tIna hI hai- jJAna naya, artha naya va zabda naya ina tIno nayoM ke viSaya ke sambandha me bhI yahA vizeSa prakAra se vicAra kara lenA cAhiye / jJAna, artha va zabda ina tInoM me jJAna saba se bar3I vastu hai, artha usase choTI vastu hai aura zabda sabase choTI hai / so kaise vahI batAtA hU / jJAna sat va asat saba prakAra ke artha ko jAnane ke liye samartha hai / sattA bhUta padArthoM ko to jJAna jAnatA hI hai parantu kalpanA ke AdhAra para gadhe kA sIga, AkAza puSpa, hauA, aTTa, viTTa Adi besara paira kI bAto ko jAnane ke liye use kauna roka sakatA hai ? ata jJAna me artha va zabda janya pratibhAsa bhI hotA hai aura kalpanA janya pratimAsa bhI / kalpanA janya pratimAsa niyama se jJAna vipayaka hI hotA hai, artha va zabda viSayaka nahI / aura usa kalpanA janya pratibhAsa kA viSaya artha hai, va zabda dono se adhika hai, kyoki artha va zabda to sImita hai aura vaha asIma / isaliye jJAna saba se baDI vastu hai / artha va zabda me se artha, bar3A hai aura zabda choTA kyoki dravya
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. zAstrIya naya sAmAnya 215 2. vastu ke sAmAnya va vizeSa aza guNa paryAyoM me sUkSma sthUla rUpa se tathA dravya kSetra kAla bhAva rUpa se rahane vAlA artha to ananta hai, parantu zabda saMkhyAta mAtra se adhika hone hI asambhava hai / dUsarI bAta yaha hai ki zabda kevala sthUla artha ko viSaya kara sakatA hai, sUkSma ko nahI aura jagata me sthUla kI apekSA sUkSma artha bahuta hai / isaliye zabda kA viSaya artha kI apekSA atyanta alpa hai |is prakAra tInoM nayoM ke viSayoM me mahAna va laghu panA jAna lenA cAhiye jJAna naya kA viSaya mahAn hai, artha naya kA usase kama aura zabda naya kA saba se .kama / . Age Ane vAlI sAta nayoM me naigama jJAna naya bhI hai aura artha naya bhI / sagraha, vyavahAra va Rju sUtra ye tIna naye artha naya hI hai / zabda samabhirUDha aura evaMbhta ye tIna zabda naya hI hai / isa prakAra una sAto meM eka naigama naya jJAna naya hai, naigama saMgraha vyavahAra va Rju sUtra ye cAra nayeM artha naya haiM aura zabda samAbhirUDha tathA evaMbhUta ye tIna naya zabda naya hai / Age inhI kA sarala bhASA me dRSTAnta Adi darzA kara vyAkhyAna kiyA jaayegaa| zAstrIya sAta nayoM kA vizeSa vyAkhyAna, prArambha karane se 2. vastu kA pahile yahAM pUrva kathita arthanaya kA sAmAnya sAmAnya va paricaya de denA yogya hai kyoki Agama meM vizeSa aza sarvatra artha naya kA hI kathana kiyA jAtA hai, jJAna va zabda naya kA kathana to kevala una nayo ke lakSaNa karake unakA kiMcita paricaya karAne mAtra ke liye hotA hai| athavA kadAcita kadAcita hI unakA prayoga karane me AtA hai / ata isa graMtha me artha naya kA hI vistAra kiyA jAyegA / ata. jJAna naya yA zabda naya ke vizeSaNa se rahita jitanA kucha bhI kathana yA vistAra yA nayoM ke bheda prabheda Age isa graya me athavA anyatra Agama me kiyA gayA hai vaha saba artha naya kI apekSA hI kiyA gayA samajhanA caahiye|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 zAstrIya naya sAmAnya 216 2 vastu ke sAmAnya va vizeSa aza arthAtmaka vastu kA vizleSaNa karane para usame do mukhya aMga dRSTigata hote hai--sAmAnya aza aura vizeSa aza / aneka artho meM rahane vAlI ekatA ko sAmAnya aza kahate haiM aura eka artha meM rahane vAlI anekatA ko vizeSa aza kahate hai / vaha sAmAnya do prakAra kA hai-tiryak sAmAnya va Urdhva sAmAnya / eka kAlavartI va aneka kSetravartI aneka padArthoM me rahane vAlI ekatA ko tiryak sAmAnya kahate hai-jaise khaDI muDI Adi aneka gauvoM meM rahane vAlA eka gotva sAmAnya / ise sAdRzya sAmAnya bhI kahate haiM, kyoMki isame 'yaha bhI gau hai, yaha bhI gau hI hai, yaha bhI gau hI hai' isa prakAra kA sAdRzya pratyaya prApta hotA hai / eka kAlavartI tathA eka kSetravartI aneka padArtho me rahane vAlI ekatA bhI tiryak sAmAnya hai-jaise ki eka dravya ke aneka sahabhAvI guNoM meM athavA usake aneka pradezoM meM rahane vAlI ekatA; kyoMki isame bhI 'isa guNa va pradeza rUpa bhI vahI eka dravya hai jo ki usa dUsare guNa va pradeza rUpa hai' isa prakAra tadbhAva pratyaya kI prApti ho rahI hai| aneka kAlavartI va eka kSetravartI anekoM mavartI avasthAoM meM anusyUta eka dravya Urdhva sAmAnya hai-jaise Age pIche pragaTa hone vAlI bAlaka yuvA vRddha Adi aneka avasthAo me anusyUta eka manuSyatva, kyoMki yahA bhI, 'yaha bhI vahI manuSya hai jo ki pahile baccA thA' isa prakAra ke ekatva pratyaya kI prApti ho rahI hai / / vizeSa aMza bhI do prakAra kA hai-tiryak vizeSa va Urdhva vizeSa / eka kAla va eka kSetravartI aneka vibhinna padArtho me rahane vAlI vyaktigata pRthakatA tiryak vizeSa hai-jaise aneka gauo me rahane vAlI anekatA, kyoMki yahAM jo yaha gAya hai vahI yaha dUsarI nahI hai' isa prakAra vyatirekI pratyaya prApta hotA hai / / aneka kAlavartI va eka kSetravartI Age pIche hone vAlI eka hI dravya kI aneka paryAyoM me rahane vAlI pRthakatA Urdhva vizeSa hai-jese eka vyakti
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 zAstrIya naya sAmAnya 216 2. vastu ke sAmAnya va vizeSa aza arthAtmaka vastu kA vizlepaNa karane para usame do mukhya aza dRSTigata hote hai--sAmAnya aza aura vizeSa aMza / aneka arthoM meM rahane vAlI ekatA ko sAmAnya aza kahate haiM aura eka artha meM rahane vAlI anekatA ko vizepa aMza kahate hai / vaha sAmAnya do prakAra kA hai-tiryak sAmAnya va Urdhva sAmAnya / eka kAlavartI va aneka kSetravartI aneka padArthoM me rahane vAlI ekatA ko tiryak sAmAnya kahate hai-jaise khaDI muDI Adi aneka gauvoM meM rahane vAlA eka gotva sAmAnya / ise sAdRzya sAmAnya bhI kahate haiM, kyoMki isameM 'yaha bhI gau hai, yaha bhI gau hI hai, yaha bhI gau hI hai' isa prakAra kA sAdRzya pratyaya prApta hotA hai / eka kAlavartI tathA eka kSetravartI aneka padArthoM meM rahane vAlI ekatA bhI tiryak sAmAnya hai-jaise ki eka dravya ke aneka sahabhAvI guNo meM athavA usake aneka pradezoM meM rahane vAlI ekatA; kyoMki isameM bhI 'isa guNa va pradeza rUpa bhI vahI eka dravya hai jo ki usa dUsare guNa va pradeza rUpa hai' isa prakAra tadbhAva pratyaya kI prApti ho rahI hai| aneka kAlavartI va eka kSetravartI aneko amavartI avasyAo me anusyUta eka dravya Urdhva sAmAnya hai-jaise Age pIche pragaTa hone vAlI vAlaka yuvA vRddha Adi aneka avasthAoM meM anusyUta eka manuSyatva, kyoMki yahA bhI, 'yaha bhI vahI manuSya hai jo ki pahile baccA thA' isa prakAra ke ekatva' pratyaya kI prApti ho rahI hai| vizepa aMza bhI do prakAra kA hai-tiryak vizepa va Urva vizeSa / eka kAla va eka kSetravartI aneka vibhinna padArthoM meM rahane vAlI vyaktigata pRthakatA tiryak vizeSa hai-jaise aneka gauoM meM rahane vAlI anekatA, kyoMki yahAM jo yaha gAya hai vahI yaha dUsarI nahI hai' isa prakAra vyatirekI pratyaya prApta hotA hai / / aneka kAlavartI va eka kSetravartI Age pIche hone vAlI eka hI dravya kI aneka paryAyoM me rahane vAlI pRthakatA Urdhva vizeSa hai-jese eka vyakti
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. dravyArthika va paryAyArthika naya sAmAnya 11. zAstrIya naya sAmAnya 217 me Age pIche udaya hone vAlA harSa va viSAda kyoki yahAM bhI jo harSa kA svarUpa hai vahI viSAda kA nahIM hai' isa prakAra kA visadRza pratyaya prApta hotA hai / tAtparya yaha ki eka hI samaya meM aneka padArthoM meM rahane vAlI eka jAtIyatA tathA eka dravya ke aneka guNoM meM rahane vAlA eka anvaya tiryak sAmAnya hai tathA aneka samayavartI aneka paryAyoM me rahane vAlA eka anvaya (anusyUta dravya) urdhva sAmAnya hai / isI prakAra eka samaya meM aneka padArthoM meM rahane vAlI vyaktigata pRthakatA tathA eka dravya ke aneka guNoM meM rahane vAlI visadRzatA tiryak vizeSa hai aura eka dravya kI Age pIche aneka samayoM meM hone vAlI paryAyo kI paraspara asamAnatA urdhva vizeSa hai 'tiryaka' zabda kSetra vAcI hai aura 'urdhva' zabda kAla vAcI / isa prakAra sAmAnya va vizeSa kA svarUpa yathA yogya rUpa se sarvatra samajhanA isa graMtha meM jahAM bhI sAmAnya yA vizeSa ye do zabda prayukta hoM vahA vahA uparokta artho me se yathA yogya koI eka artha samajha lenA / paryAyArthika naya sAmAnya vastu meM nitya - anitya, eka-aneka, sata-asat, tat-atat Adi 3 dravyArthika va anekoM sAmAnya va vizeSa aMza pAye jAte haiM / nityatva, ekatva, sat va tat usake sAmAnya aMza haiM aura anitvatva anekatva asata va atata usake vizeSa aMza hai / ina sarva sAmAnya va vizeSa aMzoM kA eka rasAtmaka akhaNDa piNDa vastu hai / inameM se koI bhI eka aMza jisa dRSTi meM grahaNa kiyA jAya usa dRSTi vizeSa ko naya kahate hai athavA parivartana pAte hue jaise badalate hue bhI usa padArtha meM, 'yaha vahI hai' isa prakAra kA urdhva sAmAnya grahaNa jisa dRSTi se hotA hai use nitya grAhaka sAmAnya dRSTi yA naya kahate haiM, aura usakI parivartana zIla Age pIche kI vibhinna paryAyoM yA avasthAoM meM pRthakatA dekhate hue 'yaha vaha
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. zAstrIya naya sAmAnya 218 3. dravyArthika va paryAyArthika naya sAmAnya nahI hai jo ki pahale thA isa prakAra kA urdhva vizeSa rUpa grahaNa jisa dRSTi se hotA hai use hI anitya grAhaka vizeSa dRSTi kahate haiM--jaise vAlaka,yuvA va vRddha avasthAoM 'vahI to hai' aisA grahaNa karane vAlI dRSTi nitya yA sAmAnya grAhaka hai aura bAlaka se vRddha ho jAne para 'yaha to kucha anya hI hai' aisA grahaNa karane vAlI dRSTi anitya yA vizeSa grAhaka dRSTi kahalAtI hai / sAmAnya grAhaka dRSTi kA nAma dravyAthika naya hai aura vizeSa grAhaka dRSTi kA nAma paryAyArthika naya hai / dravyArthika naya me vastu kI sattA sAmAnya kI mukhya rahatI hai aura usake vizeSAza gauNa rahate hai, tathA paryAyArthika naya meM usake vizepAza mukhya rahate hai aura usakI sattA sAmAnya gauNa rahatI hai / vastu ke do hI mUla aMza hai ata inako grahaNa karane vAlI mUla naye bhI do hai -- dravyArthika va paryAyArthika / inake bhI Age aneka prakAra se bheda prabheda kiye jAyege / tahA dravyArthika naya ke do mukhya bheda hai--abheda grAhaka va bheda grAhaka aura paryAyArthika ke bhI anAdi ananta paryAya grAhaka, anAdi sAnta paryAya grAhaka, sAdi paryAya grAhaka ityAdi aneko bheda ho jAte hai jinakA vizeSa paricaya Age yathA sthAna diyA jAyegA / C guNa paryAya Adi vizeSAMzo ko grahaNa na karake usa vastu kA eka rasa rUpa nirvikalpa va akhaNDa bhAva grahaNa karane vAlI dRSTi kisI bhI padArtha ko abheda dekhatI hai, jaise ki manuSya aisA kahane para bAlaka yuvA Adi ke vikalpo se rahita sAmAnya manuSya kA grahaNa hotA hai / yahI abheda grAhaka dravyArthika dRSTi hai / aura dravya me guNa paryAyoM Adi rUpa se bheda utpanna karake unake samUha rUpa me use dekhanA bheda grAhaka dravyArthika dRSTi hai, jaise 'manuSya' aisA kahane para bAlaka se vRddha paryaMta kI sava urdhvaM vizeSa rUpa avasthAo kA yugapata grahaNa ho jAne 1
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. zAstrIya naya sAmAnya 216 3. dravyArthika va paryAyArthika naya sAmAnya ke kAraNa, bAlaka Adi avasthAoM kA samUha hI manuSya hai, yA uSNatA va prakAzatA Adi tiryak vizeSo kA samUha hI agni hai, isa prakAra ke vikalpa pUrvaka usa usa padArtha kA grahaNa karane meM AtA hai / iname se abheda grAhaka dravyAthika dRSTi ko zuddha dravyAthika naya kahate haiM aura bheda grAhaka dravyAthika dRSTi ko azuddha dravyAthika naya kahate hai| paryAyarthika dRSTi me kAla kRta bheda kI pramukhatA hai / vaha kAla sUkSma va sthUla donoM prakAra kA ho sakatA hai, jisake kAraNa se paryAya bhI sUkSma va sthUla ke bheda se do prakAra kI ho jAtI hai, aisA pahale batAyA jA cukA hai / sUkSma paryAya ko artha paryAya aura sthUla paryAya ko vyaJjana paryAya kahate hai| ina donoM me se koI sI bhI eka paryAya ko mUla dravya se pRthaka karake, eka svataMtra dravya ke rUpa me dekhane vAlI dRSTi paryAyAthika hai / isa dRSTi meM isa paryAya kA mUla dravya ke sAtha koI bhI sambandha dekhA nahI jAtA / dekhA bhI jA sakatA hai jaba ki isa dRSTi me paryAya se atirikta aura koI dravya nAma kA padArtha dIkhatA hI nahI / jaise-ki manuSya manuSya hI hai, ora tiryacaM tiryacaM hI / iname anusyUta rUpa se rahane vAlA ora jIva dravya kauna hai, yaha jAnane me nahI AtA / artha va vyaJjana paryAyoM me se artha paryAya to sarvathA paryAyArthika kA hI viSaya bana sakatI hai / kyoMki ve vyavahAra gamya nahIM hai, para vyaJjana paryAyo me bAlaka, yuvA Adi kucha aisI paryAye bhI hai, jina me anusyUta eka vyakti sAmAnya sarva sammata hai tathA vyavahAra gamya hai / aisI paryAya paryAyArthika va dravyAthika donoM kI viSaya banAI jA sakatI hai / vAlaka Adi ko yadi svatatra vyakti ke rUpa me grahaNa kareM to vaha paryAyAthika kA viSaya bana jAtI hai, aura unhI kA yadi eka vyakti sAmAnya kI kinhI vizeSa avasthAo ke rUpa me grahaNa ho to
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 zAstrIya naya sAmAnya 218 3. dravyArthika ve paryAyArthika naya sAmAnya nahI hai jo ki pahale thA' isa prakAra kA urdhva vizeSa rUpa grahaNa jisa dRSTi se hotA hai use hI anitya grAhaka vizeSa dRSTi kahate hai--jaise vAlaka,yuvA va vRddha avasthAoM 'vahI to hai' aisA grahaNa karane vAlI dRSTi nitya yA sAmAnya grAhaka hai aura bAlaka se vRddha ho jAne para 'yaha to kucha anya hI hai' aisA grahaNa karane vAlI dRSTi anitya yA vizeSa grAhaka dRSTi kahalAtI hai| sAmAnya grAhaka dRSTi kA nAma dravyAthika naya hai aura vizeSa grAhaka dRSTi kA nAma paryAyAthika naya hai| dravyArthika naya me vastu kI sattA sAmAnya kI mukhya rahatI hai aura usake vizeSaza gauNa rahate hai, tathA paryAyAthika naya'me usake vizepAza mukhya rahate hai aura usakI sattA sAmAnya gauNa rahatI hai / vastu ke do hI mala aza hai ataH inako grahaNa karane vAlI mUla naye bhI do hai-dravyAthika va paryAyAthika / inake bhI Age aneka prakAra se bheda prabheda kiye jAyege / tahA dravyAthika naya ke do mukhya bheda hai--abheda grAhaka va bheda grAhaka aura paryAyAthika ke bhI anAdi ananta paryAya grAhaka, anAdi sAnta paryAya grAhaka, sAdi paryAya grAhaka ityAdi anekoM bheda ho jAte hai jinakA vizeSa paricaya Age yathA sthAna diyA jaayegaa| guNa paryAya Adi vizeSAMzo ko grahaNa na karake usa vastu kA eka rasa rUpa nirvikalpa va akhaNDa bhAva grahaNa karane vAlI dRSTi kisI bhI padArtha ko abheda dekhatI hai, jaise ki manuSya aisA kahane para bAlaka yuvA Adi ke vikalpo se rahita sAmAnya manuSya kA grahaNa hotA hai / yahI abheda grAhaka dravyAthika dRSTi hai / aura dravya . me guNa paryAyoM Adi rUpa se bheda utpanna karake unake samUha rUpa me use dekhanA bheda grAhaka dravyAthika dRSTi hai, jaise 'manuSya' aisA kahane para bAlaka se vRddha parya ta kI sava urdhva vizeSa rUpa avasthAo kA yugapata grahaNa ho jAne
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 11. zAstrIya naya sAmAnya .216 3. dravyArthika va paryAyArthika naya sAmAnya ke kAraNa, bAlaka Adi avasthAoM kA samUha hI manuSya hai, yA uSNatA va prakAzatA Adi tiryak vizeSoM kA samUha hI agni hai, isa prakAra ke vikalpa pUrvaka usa usa padArtha kA grahaNa karane meM AtA hai / inameM se abheda grAhaka dravyAthika dRSTi ko zuddha dravyAthika naya kahate haiM aura bheda grAhaka dravyAthika dRSTi ko azuddha dravyAthika naya kahate hai| paryAyarthika dRSTi me kAla kRta bheda kI pramukhatA hai / vaha kAla sUkSma va sthUla donoM prakAra kA ho sakatA hai, jisake kAraNa se paryAya bhI sUkSma va sthUla ke bheda se do prakAra kI ho jAtI hai, aisA pahale vatAyA jA cukA hai / sUkSma paryAya ko artha paryAya aura sthUla paryAya ko vyaJjana paryAya kahate hai| ina donoM meM se koI sI bhI eka paryAya ko mUla dravya se pRthaka karake, eka svataMtra dravya ke rUpa meM dekhane vAlI dRSTi paryAyAthika hai / isa dRSTi meM isa paryAya kA mUla dravya ke sAtha koI bhI sambandha dekhA nahI jAtA / dekhA bhI jA sakatA hai jaba ki isa dRSTi me paryAya se atirikta aura koI dravya nAma kA padArtha dIkhatA hI nahIM / jaise-ki manuSya manuSya hI hai, ora tiryacaM tiryacaM hI / iname anusyUta rUpa se rahane vAlA ora jIva dravya kauna hai, yaha jAnane me nahI AtA / artha va vyaJjana paryAyoM me se artha paryAya to sarvathA paryAyArthika kA hI viSaya bana sakatI haiM / kyoMki ve vyavahAra gamya nahIM hai, para vyaJjana paryAyo me bAlaka, yuvA Adi kucha aisI paryAye bhI hai, jina me anusyUta eka vyakti sAmAnya sarva sammata hai tathA vyavahAra gamya hai / aisI paryAya paryAyAthika va dravyAthika donoM kI viSaya banAI jA sakatI hai / vAlaka Adi ko yadi svatatra vyakti ke rUpa me grahaNa kareM to vaha paryAyAthika kA viSaya bana jAtI hai, aura unhI kA yadi eka vyakti sAmAnya kI kinhI vizeSa avasthAo ke rUpa me grahaNa ho to
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. zAstrIya naya sAmAnya 220 3. dravyAryika va paryAyArthika naya sAmAnya vahI azuddha dravyAthika kA viSaya bana jAtI hai, kyoMki yahA usake sambandha se dravya hI pramukhataH dekhA jA rahA hai| artha va vyaJjana paryAyoM meM se artha paryAya to sarvathA paryAyAthika naya kA hI viSaya bana sakatI hai, kyoMki usame kisI prakAra bhI anya paryAya dikhAI nahIM detI aura isaliye nivizeSa hai| parantu manuSyAdi vyaJjana paryAye sarvathA nivizepa nahIM hai / yadyapi / dravya kI dRSTi se vaha avazya nivizeSa hai kyoki kisI eka vyakti gata manuSya meM anya manuSya kI sattA nahI hai, parantu kSetra kI apekSA usakA asakhyAta pradezI eka akhaNDa kSetra anekoM pradezo me anugata hai, kAla kI apekSA bhI vaha bAlaka yuvA vRddha Adi vizeSa paryAyo me anugata hai aura isI prakAra bhAva kI apekSA bhI bAlaka Adi ke aneka bhAva vizeSo me anagata hai, isaliye kathAcita savizepa bhI hai / isaliye vaha dravyAthika a paryAyAthika donoM nayoM ke vipaya bana sakate hai| manuSya ko yadi bAlaka Adi paryAyo se nirpekSa eka svatatra vyakti kI akhaNDa sattA ke rUpa me grahaNa kare to vaha paryAyArthika kA viSaya hai, aura yadi bAlaka Adi paryAyo ke piNDa rUpa se grahaNa kare to azuddha dravyAthika kA viSaya hai, kyoki yahA aneka paryAyo me anugata eka sAmAnya aza dRSTigata ho rahA hai / isI prakAra dravya kSetra va bhAva meM bhI lAgU kare / dravya kI apekSA eka se adhika dravyo me kisI prakAra kA eka kSetrA va gAha yA nimitta naimittika sambandha dekhanA dravyAthika naya kA viSaya hai, aura sarva anya dravyo ke sambandha se sarvathA rahita eka vyaktigata dravya kI hI svatatra sattA dekhanA paryAyAthika naya kA viSaya hai / isa dRSTi meM na jIva va karma Adi kA saMyoga sambhava hai aura na kisI ke
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 3. dravyArthika va paryAyArthika naya sAmAnya 1 11. zAstrIya naya sAmAnya nimitta se kucha kArya kI siddhi sambhava hai / kSetra kI apekSA eka se adhika pradezo kA paraspara meM sparza dekhanA dravyArthika naya kA viSaya hai jaise dravya aneka pradezI hai / aura kevala eka pradeza kI pRthaka sattA ko dekhanA paryAyArthika naya kA viSaya hai / isa naya se eka pradezI hI dravya ho sakatA hai, isase bar3A nahI / kAla kI apekSA eka se adhika paryAyoM kI paraspara meM ekatA dekhanA dravyArthika naya kA viSaya hai jaise tiryaMca va manuSya Adi rUpa se pariNamana karane vAlA eka hI jIva hai / aura pUrva va uttara paryAyoM se rahita kevala vartamAna paryAya mAtra hI dravya kI sattA dekhanA paryAyArthika naya kA viSaya hai jaise manuSya vizeSa eka svataMtra dravya hai / isa naya se paryAya hI svayaM dravya hai, ataH na dravya paryAya kA kAraNa hai aura na pUrva paryAya hI usakA kAraNa hai / vAstava me vahA kArya kAraNa bhAva hI ghaTita nahI hotA / bhAva kI apekSA eka se adhika bhAvoM kI paraspara meM ekatA dekhanA dravyArthika naya kA viSaya hai, jaise jJAna darzana Adi guNo kA samUha jIva hai / aura kevala svalakSaNa bhUta eka rasAtmaka koI eka va avibhAgI bhAva svarUpa hI dravya ko dekhanA paryAyArthika naya hai / isa naya se eka dravya me aneka guNa nahI ho sakate, tathA kisI eka guNa me bhI zakti kI hAni bRddhi nahI ho sakatI / 1 adhikAra naM 8 ke anta me naya ke bheda prabhedoM kA cArTa diyA gayA hai / pAThaka gaNa eka bAra yahAM usa para dRSTi pAta kara le / vahA nayo ke bheda do apekSAoM se karane me Aye hai - Agama paddhati se aura adhyAtma-paddhati se / ina donoM me pahile Agama paddhati kI apekSA nayo kA prarUpaNa karUMgA / usa me do apekSAye hai - zAstra kI tathA vastu kii| yahAM pahile zAstrIya dRSTi se nayoM kA kathana karUMgA, tatpazcAta vastu kI apekSA se / prakRta me sAta naye hai naigama, saMgraha, vyavahAra, Rju sUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta / iname se naigama, saMgraha va vyavahAra ye tIna naye dravyAthika hai aura RjusUtra naya paryAyA
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ _11. zAstrIya naya mAmanya 222 4 sapta naya paricaya sAmAnya thika / zabdAdi Age tIna kI naye yadyapi zabda naya ke bhedo meM gabhita hai, parantu inako paryAyAthika hI samajhA jAtA hai, kyoMki inakA viSayabhUta zabda svaya eka vyaJjana paryAya hai| naya kI uparokta dono zreNiyo me itanA antara hai ki zAstrIya sAta naye to vipaya bhUta vastu kI uttarottara sUkSmatA ko dRSTi me rakhakara utpanna hue hai aura vastu bhUta agalI naye kevala vastu me dIkhane vAle aneko sarala vikalpo ko dRSTi me rakhakara utpanna hue hai / ina sAta nayoM kI uttarottara sUkSmatA Age vatAI jAne vAlI hai| nayoM ke uparokta sAta bhedo ke nAma hai-naMgama, sagraha, vyavahAra 4 sapta naya Rju sUtra, zabda, samAbhirUr3ha va evbhuut| inake bhI sAmAnya Age aneka uttara bheda ho jAte hai, jaisAki pahile adhikAra na. 8 me nayo kA cArTa banA kara darzAye gaye hai| unakA vizeSa kathana usa usa naya kI vyAkhyA karate samaya kiyA jaayegaa| yahA to kevala inakA sAmAnya va sakSipta paricaya denA hI dRSTa hai / jaisA ki pahile vatAyA gayA hai naigama naya jJAna naya bhI hai aura artha naya bhI hai / ata isa naya ke do lakSaNa hote hai-eka jJAna naya kI apekSA aura eka artha naya kI apekSA / jJAna naya kI apekSA yaha naya sakalpa mAtra grAhI hai / arthAta koI eka vicAraka jaba kevala sakalpa yA kalpanA ke AdhAra para kisI bhI padArtha kA citavana karane lagatA hai athavA koI vaktA apanI usa kalpanA kA kathana karane lagatA hai tava usake jJAna me pratibhAsita vaha kalpita viSaya, yadyapi asat hai parantu naigama naya kI dRSTi se sattAbhUta kahA jAtA hai| naMgama naya jJAna naya hone ke kAraNa sat va asat donoM ko viSaya kara sakatA hai, kyoki kalpanA yA saMkalpa ke liye koI aisA niyama nahIM ki vaha sattAbhUta padArtha ke sambandha me hI utpanna ho / sattAbhUta
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. zAstrIya naya sAmAnya 223 4. sapta naya paricaya sAmAnya gulAba ke phUlo kA seharA aura asattAbhUta AkAza ke phUlo kA seharA dono hI kalpanA me sat hai / artha naya kI apekSA karana para naigama naya kA lakSaNa 'eka ko grahaNa na karake do ko grahaNa karanA' hai / arthAta saMgraha naya ke viSaya bhUta abheda ko, tathA vyavahAra naya ke viSayabhUta bheda ko dono ko hI hI yugapata parantu mukhya gauNa ke vikalpa se grahaNa karanA naigama naya hai / tahA sagraha naya aneko me anugata sAmAnya ko hI grahaNa karake vastu ko eka mAnatA hai aura vyavahAra naya usI vastu me aneko dravya guNa va paryAya gata vizeSoM kA grahaNa karake use aneka rUpa mAnatA hai / jaise 'jIva eka hai' yaha saMgraha naya kahalAtA hai ora 'jIva do prakAra kA hai - sasArI va mukta' yaha vyavahAra naya kahalAtA hai parantu ina dono nayoM ke viSayo ko mukhya gauNa bhAva se yugapata grahaNa karanA naigama naya kA viSaya hai / usame kahI sagraha naya kA abheda viSaya mukhya hotA hai to vyavahAra naya kA bheda viSaya gauNa ho jAtA hai - jaise jo yaha saMsArI va mukta do prakAra kA kahA jA rahA hai vaha vAstava me eka jIva hI hai | kahI vyavahAra naya kA bheda viSaya mukhya ho jAtA hai aura saMgraha naya kA abheda viSaya gauNa ho jAtA hai - jaise yaha jo eka jIva kahA jA rahA hai vahI sasArI va mukta ke bheda se do prakAra kA hai / naigama ke isa - lakSaNa, kA viSaya sattAbhUta padArtha ! hI hai, kyoMki yaha artha naya hai / * saMgraha naya va vyavahAra naya ye donoM artha naye. hai,, isaliye ve sattAbhUta padArtha ko hI abheda yA bheda rUpa viSaya karatI hai / unameM se bhI saMgraha naya eka abheda va sAmAnya padArtha ko, usake uttara bhedoM yA vizeSatAo ko dRSTi se ojhala karake, eka rUpa se grahaNa karatA hai, jabaki vyavahAra naya usake dvArA grahaNa kiye gaye viSaya ke aneka bhedoM ko athavA usakI aneka vizeSatAoM ko darzAtA hai |
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 zAstrIya naya sAmAnya 224 jaise saMgraha naya kI apekSA vRkSa eka padArtha hai, parantu vyavahAra naya kI apekSA vahI vRkSa padArtha Ama, nIbU, Adi anekoM prakAra kA hotA hai / sagraha naya kI apekSA jIva eka hai aura vyavahAra naya kI apekSA vaha do prakAra kA hai - sasArI va mukta ye dono naye dravyAthiMka naya ke antargata hai / iname se saMgraha naya abheda grAhI hone ke kAraNa zuddha dravyAthika hai aura vyavahAra naya bheda grAhaka hone ke kAraNa azuddha dravyArthika hai / 4. sapta naya paricaya sAmAnya Rju sUtra naya bhI artha naya hai, parantu sarvathA vizeSa grAhI hai / yaha padArtha kI kisI eka samaya vartI sUkSma paryAya me hI paripUrNa padArtha kI kalpanA karata / hai, isaliye yaha paryAyArthika naya hai / isa naya kI dRSTi meM padArtha eka samaya sthAyI hai / uttara samaya me usakA sarvathA niranvaya nAza ho jAtA hai, aura koI nayA hI padArtha utpanna hotA hai / zabda samabhirUr3ha va evaMbhUta ye tInoM naye zabda yA vacana naya ke bheda hai | zabda kyoMki svaya eka paryAya hai isaliye bhale hI zabda dravya ko vAcya banAye parantu use viSaya karane vAlI ye naye paryAyArthika hai / ye paryAyArthika naye usa zabda ke vAcyabhUta padArtha ko viSaya na karake kevala usa vAcaka zabda ke sambandha meM hI tarka vitarka karate hai / Rju sUtra paryanta kI aba taka artha nayo me zabda gata sUkSma doSo kA vicAra na karake kinhI bhI zabdoM yA kaise bhI vAkyoM ke dvArA artha kA prarUpaNa kara diyA jAtA thA, parantu ye zabda naya una zabdoM ke artha me athavA unake prayoga me sUkSma se sUkSma bhI doSa na Ane pAye aisA viveka utpanna karAte hai | RjusUtra naya bhinna liMga va saMkhyA Adi ke bhI aneka zabdoM ko ekArtha vAcI mAnakara apane artha kA pratipAdana karane ke liye una zabdoM me koI sA bhI zabda kahIM bhI prayukta kara detA thA /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 zAstrIya naya sAmAnya 225 225 4. sapta naya paricaya, sAmAnya parantu' zabda naya una sarva zabdoM me se samAna liMga va saMkhyA Adi ke hI zabdoM ko ekArtha vAcI svIkAra karatA hai, aura vAkya me unakA hI eka prayoga karatA huA vAkya meM se liga saMkhyA Adi ke vyabhicAra ko dUra karatA hai / jaise 'dAra' Adi 5 puligI zabda, 'bhAryA, Adi 5 strI ligI zabda aura 'kalatra Adi 5 napusaka liMgI zabda ina 15 zabdoM kA RjusUtra kI dRSTi meM eka hI vAcya artha hai parantu zabda naya kI dRSTi meM 'dAra Adi 5 puliMgI zabdo kA anya artha hai, 'bhAryA Adi 5 strI liMgI zabdo kA anya artha hai tathA 'kalatra Adi pAca napusaka ligI zabdoM kA anya hI artha hai, kyoMki iname liMga bheda se bheda pAyA jAtA hai / ' yadyapi zabda naya ekArtha vAcI zabdoM ko svIkAra karatA hai, parantu samAna liMgAdi vAle hI zabdoM ko na ki Rju sUtra vat' bhinna liMgAdi vAloM ko bhI / / samabhirUr3ha usase bhI Age baDha jAtA hai / usakI dRSTi me ekArtha vAcI zabda ho hI nahIM sakate / bhale hI 'dAra Adi pAMca zabdoM kA eka hI liga ho parantu pada bheda se uname bheda pAyA jAtA hai| isaliye samAna ligI bhI una pAMca pAca zabdoM kA pRthaka pRthaka vAcya artha hai / arthAta yaha naya 15 zabdoM ke 15 artha mAnatA hai| parantu itanI bAta avazya hai ki jo bhI zabda vaha apane artha ke liye prayukta karatA hai use sarvathA rUpa se karatA hai, arthAta usa padArtha kI kisI samaya kaisI bhI avasthA yA paryAya kyoM na ho rahI ho athavA va padArtha kucha bhI kArya vyoM na kara rahA ho, parantu vaha sarvadA una 15 zabdoM me se yayA yogya kisI eka zabda kA hI vAcya banAyA jAtA rahegA / jaiseki pUjA karatA ho yA rAjya karatA ho yA yuddha karatA ho, sabhI avasthAoM me 'indra' indra hI hai / evabhUta naya isase bhI Age nikalakara sUkSma se sUkSma bhI doSa ko dUra karatA huA usa eka padArtha ke liye bhinna bhinna samayoM me bhinna
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. zAratIya naya sAmAnya 226 5. sAta nayo meM uttarottara sUkSmatA bhinna zabdo kA prayoga karatA hai / usakI dRSTi me pUjA kA kArya karate samaya indra pujArI ho sakatA hai para indra nahI, aura AjJAdi calAte samaya vahI indra ho sakatA hai parantu pujArI va zaka nahI, yuddha karate samaya vaha zakra hI hai, indra va pujArI nahI ityAdi / meM uttarottara ina nayo meM pahile pahile naya adhika viSaya vAle hai aura Age 5. sAta nayo Age ke naya parimita viSaya vAle hai| sagraha naya sat mAtra ko jAnatA hai aura naigama naya sakalpa mAtra ke sUkSmatA dvArA sat va asat dono ko grahaNa karatA hai / sat meM bhI graha na kevala sAmAnya aza ko grahaNa karatA hai aura naigama naya sAmAnya va vizepa dono ko jAnatA hai, isaliye sagraha naya kI apekSA naigama naya kA adhika viSaya hai / vyavahAra naya sagraha se jAne hue padArthoM ko vizeSa rUpa se jAnatA hai, ora sagraha samasta sAmAnya padArtha ko jAnatA hai, isaliye sagraha naya kA viSaya vyavahAra naya se adhika hai / vyavahAra naya tIno kAlo ke padArtho ko athavA paraspara sambaddha sarva kSetrAzo va bhAvAzo ko jAnatA hai aura Rju sUtra se kevala vartamAna padArtha kA athavA kisI eka avibhAgI kSetra va bhAva kA hI jJAna hotA hai, ataeva vyavahAra kA viSaya Rju sUtra se adhika hai / zabda naya kAla, kAraka Adi ke bheda se vartamAnavyaJjana paryAya ko jAnatA hai, Rju sUtra me kAla AdikA koI bheda nahI hai, isaliye zabda naya se Rju sUtra kA viSaya adhika hai / samabhirUr3ha naya indra zakra Adi paryAyavAcI zabdo ko bhI vyutpatti kI apekSA bhinna rUpa se jAnatA hai, parantu zabda naya me yaha sUkSmatA nahI rahatI arthAta vaha sava paryAyavAcI zabdo ko sarvathA ekArtha vAcaka svIkAra karatA hai ata. samabhirUDha se zabda naya kA viSaya adhika hai / samabhirUDha jAne hue - padArthoM me tatkSaNavartI kriyA ke bheda se vastu ke nAma me bheTa mAnanA evaMbhUta hai. jaise samabhirUDha kI apekSA purandara aura zacIpati
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. zAstrIya naya sAmAnya 2275. sAta nayo me uttarottara sUkSmatA me meda hone para bhI, nagaro kA nAza karate va na karate samaya puranda zanda indra ke artha meM prayukta hotA hai parantu evabhUta kI apekSA nagaro kA nAza karate samaya hI indra ko purandara nAma se kahA jA sakatA hai| ataeva evabhUta se samabhirUr3ha naya kA vipaya adhika hai / anya prakAra se bhI ina sAto nayo kI uttarottara sUkSmatA kA vicAra kiyA jA sakatA hai / yaha nimna prakAraH1. 'pramANa jJAna' bhI vastu ke sAmAnya va vizeSAzoM ko yuga pata grahaNa karatA hai parantu mukhya gauNa ke vikalpa rahita eka rasAtmaka akhaNDa rUpa me, ataH isakA viSaya sabase mahAna hai| 2. 'naigama naya' bhI vastu ke bhedAtmaka va abhedAtmaka donoM sAmAnyo ko yugapata grahaNa karatA hai parantu mukhya gauNa ke vikalpa sahita khaNDi rUpa meM / ataH isakA viSaya pramANa ke viSaya se alpa hai / arthAta bheda va abheda donoM aMzo ko yugapata grahaNa karane para bhI vaha pramANa nahI kahA jA sakatA kyoM ki isakA viSaya mukhya gauNa vyavasthA sahita savikalpa hai, aura pramANa kA viSaya mukhya gauNa vyavasthA se rahita nirviklp| 3 'saMgraha naya' naigama ke viSaya meM se aneka vizeSo rUpa athakA bhedoM rUpa sAmAnya ko chor3akara kevala una vizeSoM yA bhedo me anugata eka abhedAtmaka sAmAnya aza ko hI paripUrNa vastu rUpa se svIkAra karatA hai / ata. isakA viSaya naigama se alpa hai| . . - 4. 'vyavahAra naya' naigama ke viSaya me se abhedAtmaka sAmAnyAMza ko chor3akara usako kevala bhedAtmaka azako arthAta usa eka
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 zAstrIya naya sAmAnya 228 5. sAta nayo meM uttarottara - sUsmatA sAmAnya meM rahane vAle aneka bhedo yA vizeSoM ko yugapata grahaNa karake bhedAtmaka sAmAnya ko paripUrNa vastu svIkAra karatA hai| ata isakA viSaya bhI naigama se alpa hai / abheda grAhI sagraha naya se bhI isakA viSaya alpa hai, kyoki abheda kI apekSA bheda alpa hotA hai| 5. 'Rju sUtra naya' vyavahAra ke viSaya bhUta bhedo va vizeSoM me se bhI kevala antima eka bheda yA vizeSa ko pRthaka nikAla kara use hI paripUrNa vastu rUpa se grahaNa karatA hai / ataH isakA viSaya vyavahAra naya se bhI alpa hai| 6. 'zabda naya' Rju sUtra naya dvArA svIkRta ekArtha vAcI aneka zabdoM meM se kevala samAna liMgAdi vAle kucha kucha zabdoM ko hI ekArtha vAcI svIkAra karatA hai / ata. isakA viSaya Rju sUtra se bhI alpa hai| .. 7. 'samabhirUr3ha naya' zabda naya ke dvArA svIkRta ekArtha vAcI samAna ligI Adi aneka zabdoM me se bhI eka eka zabda kA eka eka hI artha svIkAra karatA hai / ataH isakA vipaya zanda naya se bhI alpa hai| 8. 'evaM bhUtanaya' samabhirUr3ha naya dvArA svIkRti zanda ko bhI vastu kI sarva avasthAoM kA sAmAna rUpa se vAcaka svIkAra na karake, usakI bhinna bhinna avasthAoM ke vAcaka bhinna bhinna zanda svIkAra karatA hai / ata. isa naya kA viSaya samabhirUr3ha naya se bhI alpa hai| isa prakAra vicAra karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki ina sAtoM nayoM meM naigama naya savase adhika sthala hai, saMgraha usakI apekSA
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. zAstrIya naya sAmAnya .. 2265. sAta nayo meM uttarottara sUkSmatA sUkSma hai, vyavahAra usase bhI sUkSma hai aura Rju sUtra vyavahAra se bhI adhika sUkSma hai / Rju sUtra se bhI Age zanda naya sUkSma, samabhirUr3ha sUkSma tara aura evaMbhUta sUkSma tama hai| isa vAta kA vizeSa spaSTIkaraNa una una nayoM ke lakSaNAdi ho jAne ke pazcAta bhalI bhAti ho jaayegaa| inakI uttarottara sUkSmatA ko darzAne ke liye dhavalAkAra ne eka udAharaNa diyA hai| dha / 7 / 28 / gA 1-6 kA anuvAda 1. kisI manuSya ko pApI logoM kA samAgama karate hue dekhakara naigama naya se kahA jAtA hai ki yaha puruSa nArakI hai / / 2. ( jaba vaha manuSya prANivadha karane kA vicAra karake sAmagrI kA saMgraha karatA hai, taba vaha sagraha naya se nArakI kahA jAtA hai| 3. vyavahAra naya kA vacana isa prakAra hai-jaba koI manuSya hAtha me dhanuSa aura bAga liye mRgo kI khoja meM bhaTakatA phiratA hai, taba vaha nArakI kahalAtA hai / 2 / 4. Rju sUtra naya kA vacana isa prakAra hai-jaba AkheTa sthAna para baiThakara pApI mRgo para AghAta kara / vaha nArakI vahalAtA hai / / 5. zabda naya kA vacana isa prakAra hai-jaba jantu prANo se viyukta kara diyA jAye tabhI vaha AghAta karane vAlA hiMsA-karma se saMyukta manuSya nArakI kahA jAye / 4 /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 zAstrIya naya sAmAnya 230 5. sAta nayo me uttarottara sUkSmatA 6. samabhirUDha naya kA vacana isa prakAra hai-jaba manuSya nAraka karma kA bandhaka hokara nAraka karma se sayukta ho jAye tabhI vaha nArakI kahA jAye / 5 / 7. jaba vahI manuSya naraka gati ko pahucakara naraka ke duHkha anubhava karane lagatA hai, tabhI vaha nArakI hai, aisA evabhUta naya kahatA hai /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. naya cArTa dravyAthika (artha naya) A nagama sagraha zAstrIya (dekho Age cArTa na zuddha azuddha dravya vizepa sAmAnya zuddha bhUta vartamAna bhaviSyata dravya naigama paryAya (pAriNAmika artha paryAya bheda kalpanA utpAdana nirapekSa nirapekSa sa naigama grAhaka zaddha azadva sva catuSTaya para grAhaka zuddha grA (bheda sApekSa) . dravya Rja sUtra naigama dravya zabda nagama dvavya sama naMga EPic OFF OF
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ cArTa naM. 2 zAstrIya naya paryAyArthika vyavahAra artha naya zabda naya zuddha azuddha Rju sUtra zabda samAbhirUDha evabhUta azuddha nigama dravya paryAya' naigama vyajana artha paryAya paryAya naigama naigama zuddhadravyArtha paryAya naigama azuddha dravya azuddha dravyArtha zuddha dravya paryAya naigama vyajana paryAya naigama vyajana paryAya naigama bhiruDha dravya eva bhUta naigama
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ naigama naya 1. negama naya sAmAnya, 2. naigama naya ke bheda prabheda, 3. mata vartamAna va mAvi naigama, 4, dravya naigama naya, 5. paryAya naigama naya, 6, dravya paryAya negama naya 7. naigama naya ke medoM kA samanvaya jaisA ki pahale vatAyA jA cukA hai naigama naya atyanta vyApaka 1 naigama naya hai, kyoki yaha jJAna naya hai / jJAna sakalpa mAtrahotA ____sAmAnya hai| vaha sat padArtha sambandhI bhI ho sakatA hai aura asat padArtha samvandhI bhI / sat padArtha sabadhI jJAna to sarva sammata hai hI jaise ki manuSya tathA vRkSAdi saMbadhI jJAna / parantu asat padArtha sambandhI jJAna bhI asiddha nahIM hai| bhale hI AkAza puSpa kI mAlA kI sattA loka me na ho para saMkalpa jJAna usako bhI gUthane me zamartha
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naigama naya 232 1. naigama naya sAmAnya hai / bhale hI gadhe ko sIga na hote ho, para jJAna me sIga vAle gadhe padArtha kI kalpanA honA bhI sambhava hai / artha naya to kevala sattA bhUta ko hI jAna sakatA hai parantu jJAna yA naigama naya kA vyApAra uparokta prakAra se asat padArtha me bhI hotA hai / sattA bhUta padArtha me bhI isa naya kA vyApAra atyanta vistRta hai / saMgraha va vyavahAra dono artha naye isake peTa meM par3I haiN| jJAna naya hone ke kAraNa yaha vastu kI trikAlI paryAyo kA grahaNa yA saMkalpa karane me samartha hai, bhale ho vastu me ve paryAye vinaSTa ho cukI hai yA abhI utpanna nahI huI hai / yaha naya sarva guNoM kI trikAla gocara paryAyo vAle dvaita ko eka mAlA ke rUpa meM gUtha kara use advaita rUpa pradAna kara sakatA hai isaliye artha naya ke antargata bhI dravyAthika ke rUpa meM isakA grahaNa hotA hai / uparokta prakAra isakI vyApakatA kA paricaya nimna lakSaNoM para se AkA jA sakatA hai / 1 lakSaNa na0 1 - pahilA lakSaNa to 'naigama' zabda kI vyutpatti para se liyA gayA hai / 'nigama' zabda kA artha sakalpa hai / usame jo rahe so naigama hai / nigama zabda kA artha hai ' andara se bAhara nikalanA ' / jJAna meM se svaya phUTa kara bAhara nikalanA nigama kahalAtA hai, arthAt zAnta va sthira jJAna me sahasA hI jo vikalpa utpanna hotA hai, use nigama kahate hai / usa nigama yA vikalpa athavA sakalpa meM jo rahe sau naigama hai / isa prakAra naigama naya saMkalpa mAtra grAhI prApta hotA hai / sakalpa bhI do prakAra kA ho sakanA sambhava hai - pramANa bhUta va apramANabhUta / sattAdhArI kisI padArtha ke sambandha me hone vAlA saMkalpa pramANa bhUta hai, jaise rAjakumAra me rAjApane kA saMkalpa athavA
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 233 1. naigama naya sAmAnya rAjabhraSTa vyakti me rAjApane kA saMkalpa athavA nATaka ke kisI pAtra me rAjApane kA saMkalpa, athavA khar3AU yA rAjamudrA Adi meM rAjA kA sakalpa / asat padArtha ke sambandha me hone vAlA sakalpa apramANa bhRta hai, jaise vindhyAputra ke liye AkAza puSpa kA seharA gUthane kA saMkalpa, athavA sIga vAle ghor3e para savArI karane kA sakalpa athavA svapna kI aneko U~TapaTAMga vAtoM ke sambandha meM vicArane kA sakalpa / bhale hI kAma karanA abhI prArambha bhI na kiyA ho, para citta meM use karane kA saMkalpa mAtra pragaTa ho jAne para, vaha kArya jisa dRSTi meM nizcita rUpase samApta ho gayA vat pratibhAsita hone lagatA hai, vahI naigama naya hai, jaise abhI dehalI nahI gaye para dehalI jAne kA vicAra hI karane para "maiM dehalI jA rahA hU~" aisA kahane kA vyavahAra hotA hai / isa prakAra saMkalpa mAtra ke dvArA bhUta kAlIna vastu ko athavA bhavipyata kAlIna vastu ko vartamAna vat dekhA jA sakatA hai, aura isI prakAra apramANa bhUta kAlpanika bAtoM ko bhI jJAna ke vikalpa me sat-svarUpa vat dekhA jA sakatA hai |bs pramANa bhUta va apramANabhUta dono prakAra ke vipayo ko sat svarUpa dekhanA naigama naya kA lakSaNa hai / 2 lakSaNa naM 2 -isa dRSTi kI vyAkatA me vastu ke sAmAnya aMza va vizeSa aza donoM yugapata pRthaka pRthaka dikhAI dete hai| arthAt aneko bhedoM meM rahane vAlI paripUrNa vastu kA grahaNa ho jAtA hai| yahA yaha gakA karanI yogya nahIM ki sAmAnya va vizeSa kA yugapAta grahaNa to pramANa kA viSaya hai, kyoki pramANa va naigama naya ke grahaNa meM atara hai / pramANa bhI sAmAnya va vizeSa donoM aMgo ko yugapata grahaNa karatA hai Ara naigama naya bhI, parantu pramANa kA vaha grahaNa "yaha vizeSa isa sAmAnya ke hai" isa prakAra ke vikalpa se rahita eka rasa rUpa hotA hai, aura naigama naya kA vahI grahaNa uparokta vikalpa sahita hotA hai /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 234 1. naigama naya sAmAnya arthAt eka rasa rUpa akhaNDa vastu me yaha naya usake guNoM va paryAyo ko pRthaka pRthaka jar3A huA dekhatA hai, tathA una guNoM Adi me anusyUta eka akhaMDa sattA ko bhI sAtha hI grahaNa kara letA hai| isa dRSTi me dravya ko aneka guNo va eka eka guNa ko aneka paryAyo me vibhAjita karake dekhA jAtA hai| dravya kI akhaNDatA ko aneka pradezoM meM vibhAjita karake dekhA jAtA hai| isa prakAra advaita me dvaita utpanna karake yaha eka hI dravya ko aneka rUpa dekhatA hai| udAharaNArtha isa naya kI apekSA aneko svatatra sattAdhArI pradeza paraspara me eka dUsare ke sAtha badhakara eka rUpa dhAra tiSTate hai / pramiti to apane kAraNa rUpa pramANa se aura jJapti apane kAraNa rUpa jJAna se bhinna hai / aryAt upAdAna kAraNa va usakA kArya isa dRSTi me bhinna bhinna svataMtra viSaya hai, jo paraspara me sammela ko prApta hokara eka vat dIkhate hai / vaizeSika va naiyAyika logoM ke mata kA AdhAra yaha naigama dRSTi hI hai| 3. lakSaNa na. 3 -jisa prakAra advaita me dvaita dekhatA hai, usI prakAra yaha naya dvaita me advaita bhI dekhatA hai / dvaita me advaita ko tIna prakAra se grahaNa kiyA jA sakatA hai -do dharmoM me ekatA rUpa me, do dharmiyo me ekatA rUpa se tathA dharma va dharmo me ekatA rUpa se| yahA dharma dharmI Adi zabdo se tAtparya dravya, guNa paryAya ke atirikta anya kucha nahI hai / guNa, guNI Adi zabdoM kA prayoga prayojana vaza nahI kiyA gayA hai / vaha prayojana yaha hai ki guNa va 'paryAya' yaha zabda apane apane sImita artha kA hI pratipAdana karate hai / parantu 'dharma' zabda, guNa va paryAya donoM kA yugapata pratinidhitva karatA hai| dharma vastu ke svabhAva ko kahate hai guNa va paryAya donoM hI utpAda, vyaya, dhruvAtmaka vastu ke svabhAva hai / isaliye guNa va paryAya donoM me hI 'dharma' zabda kA artha calA jAtA hai, akelI paryAya bhI vastu kA dharma hai / aura guNa va paryAya donau
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 235 1. naigama naya sAmAnya yugapata bhI vastu kA dharma hai / 'guNa' zabda dvArA 'paryAya' kA grahaNa aura 'paryAya' zabda dvArA 'guNa' kA grahaNa hotA nahI / 'dharma' zabda ke dvArA 'guNa' 'paryAya' dono kA yugapata grahaNa hotA hai, isaliye yahAM 'guNa' va 'paryAya' zabda ke sthAna para 'dharma' zabda ko prayoga kiyA hai / isI prakAradharmI zabda ke liye bhI samajha lenA / guNI, paryAyI, va aMgI Adi sava zabdoM kA artha eka dharmI zabda meM par3A hai / yahAM dharma dharmI Adi kI ekatA kA artha, vizeSaNa vizeSya bhAva rUpa dvaita me advaitatA kA saMkalpa karanA hai / 'sat' sAmAnya ke dhruva svabhAva para se kisI guNa vizeSa ke dhruva svabhAva kA saMkalpa karanA athavA 'sat' sAmAnya ke Udhruva svabhAva para se kisI paryAya vizeSa ke kSaNika svabhAva kA sakalpa karanA do dharmo meM ekatA hai / " saddravya lakSaNam" aise nirvikalpa lakSaNa para se athavA "guNaparyaya vad dravyaM aise vikalpatmaka lakSaNa para se dravya sAmAnya ke abheda va bheda svabhAva kA saMkalpa karanA athavA isI prakAra dravya vizeSa ke lakSaNoM para se usake svabhAva kA saMkalpa karanA do dharmiyoM meM ekatA hai / guNa vizeSa athavA paryAya vizeSa para se kisI dravya vizeSa ke svabhAva kA sakalpa karanA dharma dharmI meM ekatA hai / isakA vizeSa paricaya dravya naigama va paryAya naigama kI vyAkhyA karate samaya diyA jAyegA / 4. lakSaNa na. 4 - aba isakA dUsarI prakAra se bhI lakSaNa samajhiye | naigama naya jaise ki Upara batAyA gayA hai saMgraha va vyavahAra ina dono nayo ke vipaya ko ullaMdhana kara ke apanA koI pRthaka viSaya nahI rakhatA / saMgraha va vyavahAra isI ke aMga haiM, yA yo kahiye ki saMgraha va vyavahAra nayoM meM vyApaka rahane vAlA naigama naya hai, yA yoM kahiye ki saMgraha va vyavahAra nayo ke samUha kA nAma yA unakI ekatA kA nAma hI naigama naya hai / isakA udAharaNa aisA samajhanA jaise ki akhaMDa jIva eka dravya hai / usake mukta saMsArI, trasa, sthAvara, pRthivI JM
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ naya sAmAnya 12 naigama naya 236 Adi tathA eka, do indriya Adi tathA anya bhI aneko bheda hai| pRthaka pRthaka ve saba bheda prabheda to sagraha va vyahAra ke viSaya hai, para naigama naya akelA hI ina saba ko vipaya karatA hai / tAtparya yaha ki naigama naya ke do bheda hai--saMgraha va vyavahAra / 5. lakSaNa na. 5:--ina saba bAtoM ke atirikta yaha vastu meM anya prakAra bhI dvaita utpanna kara detA hai / zabda, zIla, kartA-karma, sAdhanasAdhya, kAraNa-kArya, AdhAra-Adheya, bhUta-vartamAna-bhaviSyata, mAnaunmAna Adi kA Azraya karake yaha vastu me bheda DAla detA hai| kabhI guNa ko sAdhana va dravya ko sAdhya banAkara pratipAdana karatA hai kyoki guNoM para se hI dravya kI siddhi hotI hai| kabhI dravya ko kAraNa auraparyAya ko kArya kahatA huA pragaTa hotA hai / kyoki dravya me hI paryAya pragaTa hotI hai kabhI pUrva paryAya ko kAraNa va uttara paryAya ko kArya batalAne lagatA hai-kyoMki pUrvaM paryAya kA vyaya ho jAne para hI uttara paryAya kI utpatti hotI hai| dravya ko AdhAra tathA guNa va paryAya ko Adheya kahakara vastu me dvaita utpanna karatA hai kyoMki dravya me hI guNa paryAya rahate hai, pRthaka nahI, jaise agni me hI USNatA rahatI hai pRthaka nhiiN| isa prakAra abheda dravya me bhI vizleSaNa dvArA dvaita kA upacAra utpanna karake use vizada banAnA isa naya kA kAma hai / itanA hI nahI, bhinna dravyo me bhI kAraNa-kArya Adi bhAvo ko svIkAra karake vastu kI kArya vyavasthA kA atyanta vyApaka rUpa dRSTi me lAnA bhI isakA kAma hai| upAdana-upAdeya ora nimitta-naimi ttika donoM hI bhAva isa ke viSaya hai| vastu kI sattA ko tathA usakI utpAda vyaya rUpa kArya vyavasthA ko siddha karane ke liye jo kucha bhI jAnane, dekhane va kahane me AtA hai vaha saba isakA viSaya hai| yadyapi Agama paddhati me vastu kA nija vaibhava arthAta usake sva catuSTaya hI darzAne meM pramukhataH Ate hai, para usakI kArya vyavasthA me
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 237 1. naigama naya sAmAnya anya padArtho kA saMyoga tathA unakA paraspara kA nimitta naimittika sammela sarvathA dRSTi se ojhala nahI kiyA jA sakatA / isaliye para catuSTaya ke AdhAra para bhI vAstava me vastu kA nija vaibhava hI darzAnA abhISTa hotA hai / vinA nimitta naimittika sayoga ko jAne vastu kI kArya vyavasthA kA spaSTa jJAna honA asambhava hai / isIse yaha naya atyanta sthUla hai / isa prakAra naigama naya aneko dRSTiyoM se dvaita utpanna kara karake usame advaita kA saMkalpa karatA hai / isIliye isakA nAma naigama hai / kyoki vyAkaraNa kI dRSTi se " jo eka ko nahI jAnatA kintu dvaita ko jAnatA hai" use naigama kahate hai / nIce una sArI dRSTiyoM kA eka hI sthAna para saMgraha kara denA ucita hai, tAki viSaya ko smRti me utArA jA sake / vAstava meM yaha nimna me diye gaye koI pRthaka pRthaka lakSaNa nahIM hai, balki vastu me bheda DAlakara usake abheda ko samajhanA va samajhAnA hI isakA eka saccA lakSaNa hai / vaha bheda hI do prakAra ke hote hai- guNa kRta yA sahavartI bheda tathA paryAya kRta yA kramavartI bheda | eka jo eka kA grAhaka na hokara dvaita kA grAhaka ho use naigama naya kahate hai / ( yaha lakSaNa vyAkaraNakI apekSA nirukti rUpa artha kA dyotaka hai / ) 1 . saMkalpa mAtra grAhI naeNgama naya hai / 2. advaita dravya me guNa paryAyoM kA dvaita dekhane vAlA naigama naya hai | 3. dharma dharmI Adi dvaita meM advaita dekhane vAlA naigama naya hai |
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naigama naya 238 1. naigama naya sAmAnya - 4. sagraha va vyavahAra dono ko vipaya karane vAlA naigama naya hai| 5 kartA karma Adi me bheda karane vAlA naigama naya hai / yaha saba isa naigama naya ke lakSaNa hai / isake aneko bheda prabheda hai, jo Age batAye jaayege| yahA to naigama sAmAnya kA prakaraNa hai, ata isake uparokta lakSaNoM kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama ke uddharaNa dekhiye: 1. lakSaNa naM 1 (saMkalpa mAtra grAhI) 1. rA. vA. / 1 / 33 / 2 / 65 "nigacchanti tasminniti nigamanamAtra vA nigamaH nigame kuzalo bhavo naigamaH / " artha - 'ni' upasarga pUrvaka gama' dhAtu se 'aca' pratyaya karane para nigamana zabda banA hai / aura nigama zabda se kuzala yA bhava artha me 'aN' pratyaya karane para naigama zabda kI siddhi huI hai / (isakA artha saMkalpa karanA hai) 2 A pa. 19 / 23 "naika gacchatIti nigama nigamo vikalpa. statra bhavo naigm.|" artha- jo pracura rUpeNa jAne so nigama / nigama kA artha vikalpa hai| usame hone vAlA jJAna naigama kahalAtA hai| 2 sa si / 1 / 33 / 5 / 507 "anabhinirvRttArthasaMkalpamAtragrAhI naigmH| kazcitpuruSa parigR hItaparazu gacchantamavalokya kazcitpRcchati kimartha , bhavAngacchatIti / sa Aha prasthamAnetumiti / nAsau tadA prasthaparyAyaH sannihitaH, tadarthe -vyApAre sa
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 236 1. naigama naya sAmAnya prayujyate / evaM prakAro loka sa vyavahAraH anabhinirvRttaye sakalpamAtre prsthvyvhaarH| (Age bhI) artha.- anippanna artha me sakalpa mAtra kA grahaNa karane vAlA naya naigama hai / yathA-hAtha meM pharasA le kara jAte hue kisI puspa ko dekhakara koI anya purupa pUchatA hai, Apa kisa kAma ke liye jA rahe hai / vaha kahatA hai, prastha lene ke liye jA rahA hU~ / usa samaya vaha prastha paryAya (mApa) sannihita nahIM hai, kevala usake banAne kA saMkalpa hone se usame prastha vyavahAra kiyA gayA hai| isI prakAra Indhana aura jala Adi ke lAne meM lage hue kisI purupa se koI pUchatA hai ki Apa kyA kara rahe hai / usane kahA bhAta pakA rahA hUM / usa samaya bhAta paryAya sannihita nahI hai, kevala bhAta ke liye kiye gaye saMkalpa me bhAta pakAne kA prayoga kiyA gayA hai / (isa pairegrApha kI saMskRta Upara chor3a dI gaI hai) kramazaH 3. rA. vaa.|1|33|2|65 athavA 'yahAM kauna jA rahA hai' isa prazna ke uttara me koI 'baiThA huA' vyakti kahe ki 'maiM jA rahA haM / ' ina saba dRSTAnto me prastha aura gamana ke yA odana pakAne Adi ke saMkalpamAtrame ve vyavahAra kiye gaye hai / isa prakAra jitanA loka vyavahAra aniSpanna artha ke Alambana se sakalpa mAtra ko viSaya karatA hai vaha saba naigama naya kA viSaya hai / 4 zla. vA- / 1 / 33 / 269 'sakalpo nigamastatra bhavo'yatat prayo janaH / tathA prasthAdi saMkalpaH tadabhiprAya iSyate / "
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naiga ma naya 240 1. naigama naya nAmAnya artha --sakalpa ko nigama kahate hai / usame jo hotA hai sohI naigama hai, aisA isa naya kA prayojana hai / aura prasthAdi lAne Adi kA sakalpa karanA isakA abhiprAya mAnA gyaa| 5 kA. a. / 271 "jo sAhedi adIdaM, viyapparuvaM NegamovissamatthaM ca / saMpatikAlAviTTha, so hUNayo Negamo yo / " arthaH-jo naya atIta bhaviSyata tathA vartamAna ko sakalpa mAtra siddha karatA hai vaha naigama naya hai / 2 lakSaNa naM02 (advaita meM druta grAhI)1 dha / pu 6 pR 181 / 2 "na ekagamo naMgama / " / artha:-jo eka ko viSaya na kare arthAta bheda va abheda dono ko vipaya kare vaha naigama naya hai / 2. dha / pu0 13 / pR. 166 / 1 "naikaMgamonaigamaH dravyaparyAyadvaya mitho vibhinnamicchanna naigama iti yAvat / " arthaH-jo eka ko nahI prApta hotA vaha naigama hai |jo dravya aura paryAya ina donoM ko Apasa me alaga alaga svIkAra karatA hai vaha naigama hai, yaha ukta kathana kA tAtparya hai / ni 3 dha. / pu0 10 sUtra 1|pR 13 "nagama vyavahArANaM gANAvaraNIya veyaNA dazaNAvaraNIya veyaNA veyaNIya-veyaNA mohaNIya veyaNA AuvaveyaNA NAmaveyaNA godaveyaNA aMtarAiyaveyaNA / " arthaH-naigama va vyavahAra naya kI apekSA jJAnAvaraNIya vedanA, darzanAvaraNIyavedanA, vedanIyavedanA, mohanIyavedanA, Ayu
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 1. naigama naya sAmAnya vedanA, nAmavedanA, gotravedanA aura antarAyavedanA, isa prakAra vedanA ATha bheda rUpa hai / yahA eka samaya ke jIva ka akhaNDa bhAva ko ATha bheda DAlakara batAyA jA rahA hai | 12. naigama naya 4 dha / pu 13 / pR 13 / 1 "asaMgahiyaNegamaNayabhAssidUNa logAgAsa padezamettadhammadavvapade sANaM pudha pudha laddhadavvavavaesANamaNNoSNa pAsuvalabhAdo / 3 / avammadavvamadhamyadavveNa pusijjati, takkhadha desa, padesa' paramANUNamasa gahipayaNegamaNaeNa pattadavvabhAvAgameyattadasaNAdo / artha:- asagrAhika naigama naya kI apekSA lokAkAza ke pradeza pramANa aura pRthaka pRthaka dravya sajJA ko prApta hue dharma dravya ke pradezoM kA paraspara me sparza dekhA jAtA hai | 3 | isI prakAra adharma dravya adharma ke sAtha sparza ko prApta hotA hai, kyoki asagrAhika naigama naya kI apekSA dravyabhAva ko prApta hue adharma dravya ke skandha, deza, pradeza aura paramANuo kA ekatva dekhA jAtA hai / ( yahA akhaNDa dravyo me bhI khaNDita karake unake pradezoM ko pRthaka pRthaka dravya rUpa se svIkArA gayA aura isa prakAra advaita me dvaita DAlakara unakA paraspara sammela dikhAyA hai / ) 5 sa ma / 28 1 311 / 3 tatra naigamaH sattAlakSaNa mahAsAmAnyam, avAntarasAmAnyAni ca dravyatvaguNatvakarmatvAdIni, tathAntyAn vizeSAn sakalAsAdhAraNarUpalakSaNAn avAMtaravizeSAzcApekSayA pararUpavyAvarttanakSamAn sAmAnyAn atyantavinilu ThitasvarUpAnabhipreti / "
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naigama naya 242 1. negama naya sAmAnya artha --naigama naya sattA rUpa sAmAnya ko, dravyatva, guNatva, karmatva rUpa avAntara sAmAnya ko, asAdhAraNa rUpa vizepako, tathA para rUpa se vyAvRtta aura sAmAnya se bhinna avAntara vizepo ko jAnatI hai| kramaza-sa ma / 28 / 315 / 24 meM uddhata anyadeva hi sAmAnya mabhinnajJAna kAraNam / vizepo'pyanya aiveti manyate nagamo naya. / / 1 / / artha:-nagama naya ke anusAra abhinna jJAna kA kAraNa sAmAnya dharma, vizeSa dharma se bhinna hai / 6 lakSaNa naM03 (dharma dharmI Adi rUpa dvaita meM advaita) 1 sa ma (281317 / 2 meM uddhata "dharmarmiNodharmadhAmiNozca pradhAno pasarjana bhAvena yadvivakSaNa sa negamo negama / sat cetanyamAtmanItidharmayo. / vastu paryayava dravyamiti dharmiNoH kSaNameka sukhI viSayAsaktajIva iti dharmadhArmiNo / artha ---do dharma athavA do dharmI athavA eka dharma aura eka dharmI ye pradhAna aura gauNatA kI vivakSAko naigama athavA naigamanaya kahate hai| jaise 'sat aura caitanya dono AtmA ke dharma hai| yahA sat aura caitanya dono dharmo me caitanya vizeSya hone se pradhAna dharma hai, aura sat vizeSaNa hone se gauNa dharma hai| 'paryAyavAna dravya ko vastu kahate haiN| yahA dravya aura vastu do miyoM me dravya mukhya aura vastu gauNa hai / athavA 'paryAyavAna vastu ko dravya kahate hai' yahA vastu mukhya aura dravya gauNa hai|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 243 1. naigama naya sAmAnya viSayAsakta jIva kSaNabhara ke liye sukhI ho jAtA hai' yahAM viSayAsakta jIva rUpa dharmI mukhya aura kSaNa bhara ke liye sukhI honA rUpa dharma gauNa hai| kramaza:-- sa ma / 28 / 317 / 5 dharmadvayAdInAmekAntika pArthakyA bhisandhi negamAbhAsa / " arthaH-do dharma, do dharmI athavA eka dharma aura eka dharmI me sarvathA bhinnatA dikhAne ko naigagAbhAsa kahate hai| jaise 1. AtmA me sat aura caitanya paraspara bhinna hai / 2. paryAyavAna vastu aura dravya sarvathA bhinna hai / 3. sukha ora jIva paraspara bhinna hai / 2. zla vA |1|33|21"ydvaa naikagamo yoDatra satata naigamo mataH / dharmayodharmiNo vApi vivakSA dharmamiNoH / artha --jo eka ko viSaya na kare valki sadA dvaita ko viSaya kare use naigama naya mAnA gayA hai / jaise do dharmo meM yA do dhamiyo me athavA dharma va dharmI me ekatA karane meM AtI hai| 4. lakSaNa naM0 4 (saMgraha va vyavahAra ubhaya rUpa) 1 dha / 13 / 01 / 4 / 12 "yaha naya saba nayo ke viSaya ko svIkAra karatA hai| 2 dh0|1|8416"ydsti na tadvayamatilladhya vartateti naigamo nyH| sagrahAsaMgraha svarUpa dravyAthiko naigameti yAvat-ete trayo'pi nayAH nitya vAdinaH sva viSaye paryAyAbhAvataH sAmAnya vizeSa kAlayorabhAvAt / '
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 244 1 naigama naya sAmAnya artha:- jo bhI hai vaha do pane ko ullaghana karake nahI vartatA aisA naigama naya kahatA hai / arthAta jo saMgraha va vyavahAra dono ko chor3akara nahI rahatA vaha naigama naya hai / saMgraha va asagraha arthAta bheda va bheda svarUpa dravyArthika hai vahI naigama hai / naigama saMgraha aura vyavahAra yaha tIno hI naya nijanija viSaya me nityatA batAne vAle hai kyoki una unake apane apane viSaya kI sImA me sAmAnya va vizeSa kAla ke grahaNa kA abhAva hone ke kAraNa vahA paryAya kA bhI grahaNa ho nahI pAtA / ) vartateti saMgraha vyavahArayo paraspara vibhinnobhaya viSayAvalamvano naigamanayaH / " 3 dha. |e|171|4 "yardAsta na tadvayamatillaghya egha / 12 / 303 / 1 (ka pA | 1|183 / 22111 ) ( artha - jo kucha bhI hai vaha saMgraha va vyavahAra arthAt abheda va bheda ina dono ko ullaghana karake nahI vartatA / saMgraha vyavahAra ina dono kI paraspara vibhinnatA ko ubhaya rUpa se arthAta abheda karake viSaya karane vAlI naigama naya hai / ) 5 lakSaNa naM0 5 ( kartA karmAdi bheda pradarzaka ) 1 / 9 / 171 / 4 " yadasti na tadvayamatiladhya vartateti sagraha vyavahAyo paraspara vibhinnobhaya viSayAvalambano naigama naya. / zabda zIla, karma kAryakaraNa, AdhArAdheya, bhUtabhaviSyatavartamAna, meyonmeyAdikamAzritya sthitopracAra prabhava iti yaavt| 11
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 1. naigama naya sAmAnya ( dha. / 12 303 / 1 ) ( ka. pA. 111183 / 22111 ) ina donoM sthAno para bhI uparokta bAta kA poSaNa kiyA gayA hai | ) 245 arthaH- jo kucha bhI hai vaha saMgraha va vyavahAra arthAta abheda va bheda aise do pane ko ullaghana karake nahIM vartatA / asaMgraha va vyavahAra ina dono nayo kI paraspara vibhinnatA ko ubhaya rUpa se arthAta abheda karake viSaya karane vAlA ! naigama naya hai | abhiprAya yaha hai ki jo zabda, zIla, karma, kArya, kAraNa, AdhAra, Adheya, bhUta, vartamAna, bhaviSyata, meya va unmeya, Adi vikalpoM ko Azraya karake rahane vAle upacAra se unnata hone vAlA hai, vaha naigama naya kahA jAtA hai / 2 dh.|12|265-266|0 2-3 " naigama aura vyavahAra naya kI apekSA jJAnAvarNIya (Adi aSTa karmoM) kI vedanA jIva ke hotI hai |2| kathaJcita vaha no jIva ( pugdala karma ) keM hotI hai | 3 |" (artha:- yahA~ jIva va karmoM me nimitta naimittika bhAva dekhakara karmo kI vedanA yA karmoM kA anubhava jIva ko honA svIkAra kiyA gayA hai / vAstava me to unake nimitta se hone vAlI jJAna me hAni vRddhi kI vedanA hI jIva ko hotI hai, karmoM kI nahI / yaha naigama naya kI sthUlatA hai ki nimitta kI vedanA upAdAna meM batAdI gaI / / ) ka0 paa0|1|h257|2678 ''nagama naya kI apekSA kAraNa me kArya kA sadbhAva svIkAra kiyA jAtA hai / isa prakAra naigama naya ke chahoM sAmAnya lakSaNo sambandhI AgaMma kathita uddharaNa batA diye gaye / lakSaNa va udAharaNa pahile
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 1. naigama naya ke bheda prabhada hI batA diye jA cuke hai / vicAra karane se patA calatA hai ki yaha saba ke saba nAma mAtra ko hI pRthaka pRthaka lakSaNa hai / vAstava me to dvaita meM advaita dekhanA hI isakA ekamAtra lakSaNa hai / aba isa naya ke kAraNa va prayojana dekhiye / 12. naigama naya vastu ke akhaNDa piNDa me paDe hue usa hI ke vastu bhUta agoM ke AdhAra para dIkhane vAlAdvaita yA anekapanA hI isa nayakI utpatti kA kAraNa hai / kyoki yadi vastu me yaha dvaita sarvathA na huA hotA to isa prakAra ke dvaita kA saMkalpa honA bhI asambhava thA / prayojana hai abheda kA vizleSaNa karake bheda dvArA abheda kA paricaya denA / aniSNAta zrotA ko aisA dvaita utpanna kiye binA vastu ke advaita kA paricaya denA asambhava hai (sa0 ma0 | 20211114 ) me kahA hai ki . - "abheda mAtra kA jJAna karAne vAlA sAmAnya dharma to anya hai tathA vizeSa rUpa dharma kucha ( usa se ) judA hai, aisA jJAna naigama naya ke dvArA hotA hai / " naigama naya bahuta vyApaka naya hai / ata isakI vyApakatA ko darzAne 2. naigama naya ke ke liye isa naya kA vizleSaNa karanA atyanta bheda prabheda Avazyaka hai / isakA viSaya dravya, guNa va paryAya tIno hai / jAti va vyakti, zuddha va azuddha dravya, zuddha va azuddha paryAya, sthUla va sUkSma paryAya, artha va vyaJjana paryAya saba kucha isa naya ke peTa me samAyA huA hai / ataH viSaya kI apekSA isake aneko bheda prabheda ho jAte hai jo nimna cArTa me darzAye gaye hai /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya bhUta zuddha yA azuddha dravya ---- Rju sUtra naigama sAmAnya vartamAna bhaviSyata zuddha yA azuddha dravyazabda naigama 247 zuddha yA azuddha dravya ---- samabhirUDha nai naigama zuddha dravya naigama dravya naigama paryAya naigama dravya paryAya naigama 3 bhUta vartamAna va bhAvi naigama naya zuddha yA azuddha dravya -- evaM bhUta vizeSa azuddha artha vyanjana graya dravya paryAya paryAya vyanjana naigama naigama naigama paryAya naigama zuddha dravyArtha paryAya --- nagama azuddha dravyArtha paryAya naigama zuddha havya vyanjana paryAya naigama azuddha dravya vyanjana paryAya naigama yadyapi artha va vyaJjana paryAya naigama ke bhI zuddha va azuddha rUpa se grahaNa karane para do do bheda ho jAte hai / parantu unake lakSaNa sAmAnya artha va vyaJjana paryAya naigama me hI garbhita ho jAte hai, ataH yahA unakA pRthaka grahaNa nahI kiyA hai / ina sarva bhedo ke aba krama se lakSaNa Adi darzAye jAyege / pahile kAla sUcaka bhUta, vartamAna va bhAvi naigama kA svarUpa dekhiye / yahA taka dravya kA vizlepaNa usake aneka sahavartI va kramavartI 3. bhUta vartamAna aMgo ke AdhAra para arthAta guNo va paryAyo ke va bhAvi naigama AdhAra para kara kara ke, unake akhaNDatva kA paricaya dilAne ke liye, Agama paddhati kathita zAstrIya sAta nayo kA nirdeza
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 248 3 bhUta vartamAna va bhAvi naigama naya kiyA jA cukA hai / aba Age pIche kI paryAyoM meM kathacita ekatva darzAne ke liye, naigama naya ke kAlakRta bhedo kA vistAra karane meM AtA hai / jaisAki pahile batAyA jA cukA hai, naya pramANa-jJAna ke aza kA nAma hai / pramANa-jJAna me aura vastu me kucha antara hai / vaha yaha ki vastu kA vizleSaNa karane para to usake sAre guNa tathA una saba guNo kI usa samaya vartI eka eka paryAya hI kisI eka samaya me upalabdha hotI hai, parantu pramANa jJAna kA vizleSaNa karane para usa vastu ke sampUrNa guNa tathA unakI trikAla vartI sarva paryAye kisI bhI eka samaya me upalabdha ho jAtI haiM / kAraNa hai yaha ki vastu me sAre guNa to hara samaya rahate hai para sArI paryAye hara samaya nahIM rahatI, eka samaya me eka hI paryAya rahatI hai, jabaki jJAna me hara samaya trikAlI paryAyo kA citraNa par3A rahatA hai / vastu me to paryAya Age pIche hotI hai, para jJAna ke citraNa me sarva paryAya yugapata par3I huI hai / vastu me vartamAna kI eka paryAya hI dikhAI detI hai isaliye vahI sat hai aura bhUta va bhaviSya kI paryAya vinaSTa va anutpanna hone ke kAraNa asat hai, parantu jJAna me eka hI samaya meM bhUta vartamAna va bhaviSyata kI sarva paryAye TakotkIrNavat paDI huI hone ke kAraNa vahA na koI paryAya vinaSTa hotI hai aura na koI anutpanna hai, balki vahA to saba kI saba vartamAna hai, aura isIliye vahA sarva paryAya sat hI hai asat eka bhI nahI / vastu me kAla kRta bheda ke kAraNa paryAye badalatI dikhAI detI hai parantu jJAna me kucha bhI parivartana hotA dikhAI nahIM detA / jahA sarva hI paryAye sat hai vahA parivartana kisa vAta kA ? vastu mai hI bhUta vartamAna va bhaviSyata kA vikalpa hai, jJAna meM nahI, vahAM to saba kucha vartamAna hI hai, bhUtakAla kI paryAya bhI vahAM vartamAna hai aura bhaviSyata kI bhI vartamAna hai / bhale vastu kI apekSA lekara jJAna meM par3I paryAyo para bhUta va bhaviSyata kI mohara lagA de para vahA to bhUta va bhaviSyata koI vastu hI nahI /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 246 3. bhUta rvatamAna va bhAvi naigama naya pramANa jJAna ke laghumrAtA bheda va abheda grAhI isa naigama naya kI ora lakhAne para kisI bhI paryAya ke rUpa me vastuko vartamAna meM hI dekhA va kahA jA sakatA hai| athavA naigama naya jJAna naya hai, jisakA kAma kevala kalpanA karanA hai / yaha Avazyaka nahIM ki kalpanA sadbha ta padArtha ko hI viSaya kre| sadbhata va asadbhAta sarva hI padArtha kalpanA ke viSaya vana sakate hai / bhale hI vartamAna meM bhUta yA bhaviSyata paryAya asat hoM, para kyA kalpanA para bhI yaha pratibandha lagAyA jA sakatA hai, ki vaha dRSTa hI paryAya ko grahaNa kare adRSTa ko nahIM ? kalpanA to vartamAna me hI eka bhikhArI ko rAjA aura rAjA ko bhikhArI banA sakatI hai, parvata ko AkAza me uDA sakatI hai aura sAgara ko parvata ke sthAna para pratiSThita kara sakatI hai / usake liye kucha bhI asat va asambhava nahI / ata vartamAna padArtha me jhUThI yA saccI bhAvi paryAya kA sakalpa karanA athavA vartamAna padArtha me bhUta paryAya kA sAkSAtkAra karanA Adi sava kucha atyanta sahala hai / isI prakAra kisI ardha niSpanna paryAya me pUrNa niSpanna kA sakalpa karanA bhI sambhava hai / uparokta sakalpo ke AdhAra para hI isa jJAna naya ke bhUta, bhaviSya vartamAna aise tIna bheda ho jAte hai jina kA pRthaka pathaka kathana Age kiyA jaayegaa| (1) bhUta naigama nayaH-- jJAna me sakalpa dvArA vartamAna padArtha ko bhuta kAlIna paryAya ke rUpa me dekhanA bhUta naigama naya kahalAtA hai / aisA kahate hue bhUtakAlIna kriyA (Tense) kA prayoga karane meM nahI AtA balki vartamAna kAla sUcaka hI prayoga kiyA jAtA hai, kyoki jJAna me vastu usa paryAya ke sAtha tanmaya rUpa se vartamAna hI dIkha rahI hai|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 12. naigama naya 3. bhUta rvatamAna va ____ bhAvi naigama naya kisI vyakti kA bholA panA dekha kara kadAcita yaha kaha diyA jAtA hai ki 'tU to abhI baccA hI hai' / vAkya me use baccA kaha diyA gayA hai, yadyapi vartamAna me to vaha vaccA nahI balki kaI vaccoM kA pitA hai / phira bhI prayojana vaza use yahA baccA kaha diyA gayA hai / so aisA sunakara mrama me par3ane kI AvazyakatA nhii| usakA bholA panA chur3Akara use catura banAnA abhISTa hai, aise prayojana jAna kara jisa prakAra isa vAkya kA ThIka ThIka artha Apa samajha jAte haiM aura bhrama me nahI par3ate, usI prakAra isa adhyAtma mArga me kadAcita isa prakAra ke vAkya kA prayoga karane me Aye to bhrama me paDanA nahIM cAhiye, balki usa naya ke prayojana ko jAnakara ThIka ThIka artha kA grahaNa kara lenA cAhiye / __isI prakAra kisI aise vyakti ko jo pahile Apake yahA naukarI karatA thA para puNyodaya se Aja dhanavAna bana gayA hai, Apa kadAcita yaha kaha dete hai ki tU vahI merA pahile vAlA naukara hI to hai / yahAM bhI Apa bhUta kAlIna kriyA kA prayoga na karake arthAta 'naukara thA' aisA na kahakara 'naukara hai' aisA vartamAna kAlIna prayoga karate ho / Aja naukara nahI hai, phira bhI 'naukara hai' aisA kahane me ApakA kucha prayojana hai / yA to Apa apane abhimAna vaza use nIcA dikhAnA cAhate ho, yA usakA garva tuDAkara usame saralatA lAnA cAhate ho / aura yathA avasara vAkya me na kahA gayA bhI vaha abhiprAya Apa par3ha lete ho, yaha zakA nahI karate ki vartamAna me to yaha dhanavAna hai, isa naukara hai' aisA kyo kahate ho, 'naukara thA aisA kahiye / naukara vAlI pUrva paryAya aura dhanika vAlI vartamAna paryAya eka hI vyakti me jar3I huI hone ke kAraNa uparokta sakalpa mithyA nahI kahA jA sktaa| isI prakAra adhyAtma mArga me bhI siddha prabhu ko saMsArI tathA bhagavAna vIra ko bhIla kahA jA sakatA hai / atha vA 'Aja dIvAlI ke
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 12. naigama naya 3. bhUta vaMtamAna va __ bhAvi naigana naya dina bhagavAna vIra ko nirvANa huA hai' aisA bhI kadAcita kahane me A sakatA hai| vAstava me to nirvANa Aja nahI huA hai valki pahile huA thA, phira bhI 'huA hai' aisA vartamAna kAlIna prayoga prayojana vaza kiyA jA sakatA hai / dIvAra para khicA huA bhagavAna vIra ke pUrva bhava kA citra dikhAte hue Apa aneko bAra yaha kahate sune jAte ho ki, 'dekho, pahicAnate ho yaha kauna hai ? yaha bhagavAna vIra hai|' yaha bAta sunakara kisI anabhijJa ko yaha sandeha ho sakatA hai ki, 'kyA bhagavAna bIra isI bhIla kA nAma hai ? yadi aisA hai to Aja se unakI pUjA kara nA banda kara detA huuN|'prntu aisA saMzaya karanA yogya nahIM, aura na hI honA sambhava hai yadi bhUta naigama naya ke prayojana seM paricaya ho to| yadyapi vAkya me bhUta kAlIna kriyA kA prayoga na karake vartamAna kAlIna kriyA kA prayoga kiyA hai, para isakA artha yahI hai ki yaha bhagavAna vIra kA bItA huA jIvana hai vartamAna kA nahI / isa bhUta kAlIna jIvana yA citraNa ko dazAne kA prayojana yahI hai ki prANiyo me par3I pAmaratA dUra ho jAye aura vaha yaha samajhane lage, ki jaba vaha aisI nikRSTa avasthA ko ullavana karake bhagavAna bana gaye to mai kyo na vana sakUgA / aisA prayojana pakaDa liyA jAye to bhagavAna kI vartamAna me sasArI yA aparAdhI batAnA bhI anucita na hogA, parantu isa prayojana ko pakar3e vinA to uparokta vAkya volanA mahAna anartha kA kAraNa bana jAyegA, kyoki vAstava me bhagavAna vartamAna me aparAdhI nahI hai / isa prakAra bhUta kAlIna paryAya me vartamAna kA saMkalpa karanA bhata naigama naya kA lakSaNa hai| udAharaNa Upara kahe jA cuke / aba isa lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita uddharaNa dene me Ate hai|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. bhUta vartamAna va bhAvi naigama naya 12. naigama naya 252 1 vR. na. ca. 206 "nirvRttArtha kriyAyA. vartamAna kAle tu yatsamA caraNam / sa bhUta naigama nayo yathAdyadine nivRttirviire| 206 / " 1 (artha-bItI huI kriyA kA vartamAna kAla meM jo grahaNa karane me AtA hai vaha bhUta naigama naya hai - jaise ' Aja dina vIra bhagavAna mokSa padhAre he " aisA kahanA ) 2. naya cakra gadya pR. 12. "atIta sAmprata kRtvA nirvANatvadya yegina / eva vadatirabhiprAyo naigamAtIta vAcakaH / 1 / " (artha:- atIta kAla ko samakSa karake "Aja yogI rAja nirvANa gaye hai" aisA kahane kA jo abhiprAya hai, vaha bhUta naigama naya kA vAcaka hai / ) 3 grA paa|9| pR. 76 "atIte vartamAnAropaNa yatra sa bhUta naigamo yathA adya dIpotsave dina zrI varddhamAna svAmI mokSa gata / artha - atIta kAla me vartamAna kA AropaNa karanA bhUta naigama naya hai / jaise "Aja dIpAvalI ke dina zrI varddhamAna svAmI mokSa padhAre hai" aisA kahanA ) 4 ni sA / tA vR / 16 "bhUta naigama nayApekSayA bhagavatA siddhAnAmapi vyaJjana paryAyatvamazuddhatva ca sambhavati / " ( artha - bhUta naigama naya kI apekSA se siddho ko bhI azuddha vyaJjana paryAya kahanA sambhava hai | ) 5 vR. dra sa / 14 / 48 "antarAtmAvasthAyA tu bahirAtmA bhUta pUrvanyAyena ghRtaghaTavat, paramAtmAvasthAyAM tu punarantarAtma vahirAtmadvayaM bhUta pUrvanayeneti / "
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 1. naigama naya 3. bhUta rvatamAna va bhAvi naigama naya (artha- antarAtmA avasthA me to bahirAtma panA aura paramAtma avasthA me antarAtmA va bahirAtmA dono bhUta pUrva naya se vartamAna hai, jaise pahile ghI bharA huA thA isaliye usa ghar3e ko vartamAna me bhI ghI kA ghaDA kahate hai, bhale aba vaha khAlI hI kyoM na paDA ho / ) isa naya ko anekoM anya nAmoM se bhI pukAra jAtA hai-jaise pUrva prajJApana naya, bhUta anugraha tantra naya, bhUta prajJApana naya, bhUta grAhI naya, bhUtapUrva naya, bhUta bhAva prajJApana naya, bhUta viSaya naya, atItagocara naya, bhUta naya, bhUta pUrvanyAya ityAdi / isa prakAra isa naya ke lakSaNa udAharaNa va uddharaNa to ho cuke, ava isakA kAraNa va prayojana vicaariye| ___ vartamAna jJAna kI kalpanA me spaSTa dIkhane vAlI usa kI trikAlI paryAye isa naya kA kAraNa hai, kyoki yadi vahA ve na dIkhatI to isa prakAra bhUta va vartamAna paryAya ke joDa kA sakalpa karanA hI asambhava thaa| zrotA ko nIcA dikhAnA yA usake pUrva ke acche dina yAda dilA kara usake citta meM usakI vartamAna dazA ke prati pazcAtApa utpanna karAnA, yA usakA garva khaNDita karanA, yA usakI kAyaratA ko dUra karake use unnati patha para agrasara karAnA Adi . aneko isa naya ke prayojana va abhiprAya ho sakate hai| bhAvi naigama naya -- bhUta naigama naya vata bhAvi naigama ko bhI samajhanA / antara kevala itanA hI hai ki vahA bhUta kAlIna vinaSTa paryAya ko vartamAna me Aropita kiyA gayA thA, aura yahA bhAvi kAlIna anutpanna paryAya ko|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 254 3 bhUta rvatamA nava bhAvi naigama naya vahA vinaSTa paryAya ko vartamAna ke sAtha joDane kA sakalpa kiyA gayA thA aura yahA anutpanna paryAya ko / yaha to isa naya kA lakSaNa huA ava udAharaNa suniye / ___kisI eka aise bAlaka ko dekhakara jo ki skUla meM bahuta hoziyAra hai aura sadA parIkSA meM avvala AtA hai tathA jo kaI bAra do do kakSA kI parIkSAye eka sAtha de cukA hai aura baDI buddhimAnI kI vAte karatA hai, Apa sahasA hI yaha kaha vaiThate haiM ki "bhAI ! yaha to koI bar3A AdamI hai| yadyapi hai nahIM para bhaviSyata me banane kI sambhAvanA hai, phira bhI 'he' yA "ho cukA hai" aisA kaha diyA jAtA hai / prayojana hai usako zAvAza de kara usakA utsAha bar3hAne kA, aura kAraNa hai usakI vartamAna yogyatA ko dekhakara usa kA bhaviSya' jJAna me A jaanaa| yadyapi yahA~ yaha nizcaya nahIM hai ki vaha bar3A AdamI hI banegA yA ki bhIkha mAMgegA, parantu yadi isI prakAra vRddhi karatA rahA to isakA bhaviSya ujjavala honA nizcita hI hai, isI sakalpa ke kAraNa aisA kaha diyA gayA hai| isI prakAra adhyAtma mArga me kisI nava jAta sAdhaka ko "tU to bhagavAna hI hai yA apane ko bhagavAna ho gayA hI samajha' aisA kahA jA sakatA hai / yadyapi abhI to gRhastha hai, koI nizciya nahI kI sAdhanA me Age bar3hegA bhI yA nahI, yA kadAcita sAdhanA ko chor3a hI vaiThegA, parantu khyAla me dhundhalA sA kalpita nizcaya karake usake AdhAra para use vartamAna me bhagavAna kahA jA rahA hai / bhagavAna vana jAyegA" aisA bhAvi kAlIna kriyA kA prayoga na karake 'bhagavAna ho cukA hai" aisA bhUta niSpanna kAla sambandhI hI prayoga kara diyA gayA hai, jo Apa ke citta me kadAcita nama utpanna kara sakatA hai, parantu prayojana ko samajha lene para aisA honA asambhava hai / yahAM " bhagavAna ho gayA hai" aisA kahane kA prayojana nahIM hai, balki "yadi
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 12. naigama naya 3 bhUta rvatamAna va __ bhAvi naigama naya sAdhanA karatA rahA to bhagavAna ho jAne kA nizcaya hai" aisA darzAnA abhISTa hai| sAdhanA kI mahimA batAkara use utsAha pradAna karane kA prayojana hai, aura vicAraNA meM rahanevAlA uparokta nizcaya isakA kAraNa hai / aise isa naya ke udAharaNa hue| aniSpanna yA ana hue va anizcita kA vartamAna me nizcita rUpa se niSpanna mAnane kA sakalpa karanA bhAvi naigama naya kA lakSaNa hai / ava isa lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita uddharaNa suniye / 1.va. na. ca. 1207 "niSpannamiva prajalpati bhAvipadArtha naro'___ niSpannam / aprasthe yathA prastho bhaNyate sa bhAvi naigama iti nayaH / 208 / " (artha - aniSpanna bhAvi padArtha ko niSpanna vata kalpanA karanA bhAvi naigama naya hai| jaise ki kulhAr3I lekara jAte hue kisI manuSya se pUchane para vaha kaha detA hai, ki prastha lene jAtA hU~ / yahA parastha paryAya abhI banI nahI, phira bhI kevala sakalpa ke AdhAra para use banI huI vata hI svIkAra kara liyA gayA hai| 2. maya cakra gadya pR. 12. "cittastha padanirvRtta prasthake prsthkythaa| bhAvino bhUtavabdUta naigamo'nAgato mataH / 3 / " "bhAvikAle pariNAmiSyato'niSpanna kriyA vizeSAn vartamAna kAle niSpannA itikathaMna bhAvi negmH|" artha - jaise niSpanna hone vAle aniSpanna prasthaka ko niSpanna kaha diyA jAtA hai, usI prakAra dhyAnastha muni ko mukta
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 3. bhUta rvatamAna va bhAyi naigama naya kahanA, aura isI prakAra bhaviSya me nippanna hone vAle kArya ko bhUtakAla meM niSpanna ho gaye vata svIkAra karane vAlA bhAvi negama naya hai / 3 / bhaviSyata kAla meM pariNamegI aisI aniSpanna kriyA vizepa ko vartamAna kAla me niSpanna kaha denA bhAvi naigama naya hai|) 3 A pA / / ! 76 "bhAvini bhUtavatkathana yatra sa bhAvi __ naigamo yathA arhan siddha ev|" (artha - bhAvi kAla ko jahA bhUtavata kahana meM Aye so bhAvi naigama naya hai jaise--'arhanta bhagavAna siddha hI hai' aisA khnaa|) 4. dha. 7|gaa 1 / 28 "kisI manuSya ko pApI logo kA samAgama karate hue dekha kara naigama naya se kahA jAtA hai ki yaha puruSa nArakI hai|") artha- yadyapi abhI nArakI nahI hai parantu bhaviSya me nArakI ho jAne kA nizcaya avazya hai / isa nizcaya ke AdhAra para use vartamAna me hI nArakI kaha denA bhAvi nagama naya se nyAya sagata hai|) 5 dh.|13|303|31"bhuut va bhaviSyata paryAyoM ko vartamAna rUpa svIkAra kara lene se naigama naya meM yaha vyutpatti baiTha jAtI hai|' 6 sa si / 7 / 19 / 53-54 "zakA:--agAriNo asakala vratatvAt vratitvam na prApnoti ?
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. naigama naya 257 3. bhUta rvatamAna va ___bhAvi naigama naya / sattaraH- naipa dopa, naigamAdinayApekSayA agAriNo'pi vratatvam nagarAvAsavat vratatvayupapadyate / yathA gRhe apavarake vA vasannIya nagarAvAsa, ityucyate. tathA asakala vrato'pi naigama saMgraha vyavahAra nayApekSayA vratIti vyapa dizyate / " (artha- zakA hai ki apUrNa vrata hone ke kAraNa gRhasthI ko vratI panA kaise prApta ho sakatA hai ? isake uttara me kahate hai ki isame koI dopa nahI, kyoki naigama sagraha va vyavahAra nayoM kI apekSA se gRhasthI ko bhI vratIpanA hai / udAharaNArtha jaise ghara me rahane vAle ko 'nagara me rahatA hai' isa prakAra kaha diyA jAtA hai usI prakAra apUrNa vrata hote hue bhI vratI vyapadeza bana jAtA hai / ) 7 vR. dra. sa / 14148 "vahirAtmAvasthAyAmantarAtmaparamAtmadvaya zakti rUpeNa, bhAvi naigamanayena vyakti rUpeNa ca vijJeyam antarAtmAvasthAyA tu" paramAtmasvarUpaM tu zaktirUpeNa bhAvi naigamanayena vyaktirUpeNa ca / " artha- vahirAtmA rUpa avasthA me antarAtmapanA va paramAtmA panA dono zakti rUpa se to nissandeha svIkAranIya hai hI, parantu bhAvi naigama. naya se to ve vyakti rUpa se bhI vahA vidyamAna hai| aura isI prakAra antarAtmA rUpa avasthA meM bhI paramAtma svarUpa yadyapi zakti rUpa se to hai hI, parantu bhAvi naigama naya se bhI vahA hai / isa prakAra bhAvi kAla me bhUta kAla kA saMkalpa bhAvi negama naya se kara liyA jAtA hai|) - '8. pa. dh..130|621 "tebhyo'gipidmastharUpAstadrUpadhAriNaH / guruva syugu ronyAyAnnAnyo'vasthAvizeSabhAk / 621 //
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 258 3. bhUta rvatamAna va bhAvi naigama naya artha- deva hone se pahile bhI, chadmastha rUpa me vidyamAna muni ko deva rUpa kA dhArI hone kari guru kaha diyA jAtA hai / vAstava me to deva hI guru hai| aisA bhAvi naigama naya se hI kahA jA sakatA hai| anya avasthA vizeSa me to kisI bhI prakAra guru sajJA ghaTita hotI nahI / ) isa prakAra sarvatra' bhAvikAla me hone vAle kArya ko vartamAna meM yA bhUtakAla me ho gayA vat kahA jA sakatA hai / parantu yatra tatra viveka zUnya isa naya kA prayoga karake jisa kisI ko bhI sAdhaka yA bhagavAna Adi kaha denA yogya nahIM / kyoki aisA karane se prayojana kI siddhi hone kI bajAye ulTA hI phala kadAcita ho sakanA sambhava hai| jaise ki jJAna zUnya dhArmika kriyAye karane vAle ko vartamAna me aisA kahanA yogya nahI ki merI yaha vyavahArika kriyAyeM bhAvi naigama naya se paramparA mokSa kA kAraNa hai, kyoki jJAna zUnya una kriyAo me mokSa kI sAdhaka zakti kA abhAva hai / ata bhAvi naigama naya kA prayoga vahAM hI karane me AtA hai jahA ki bhaviSyata kAlIna kArya kA koI aza vartamAna me pragaTa ho cukA ho, yA bhaviSyata me vaisA phala hone kA nizcita ho gayA ho| nizcaya artha me hI bhAvi naigama kA prayoga hotA hai jaisA ki nimna uddharaNoM se pragaTa hai| 1. dh.|1|181|4 zaMkA- akSapakAnupazayakAnA kathaM tad (kSAyika aupazamikabhAvAnA) vyapadezaJceta? uttara:- na, bhAvini bhUta vadupacAratastatsiddhe zaMkA - satyevamati prasaGga syAditi cet ? uttaraH-- na, asati pratibandhari maraNe niyamena cAritra moha kSapaNopazamakAriNA tandunmukhAnAmupacAra bhAjAmupa lambhAt /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. naigama naya - 256 3. bhUta vartamAna va __bhAvi naigama naya (gha. / / 206) artha- zaMkA hai ki AThave, nave va dasave guNa sthAna meM na to karmo kA kSaya hai aura na upazama, phira bhI vahAM kSAyika va aupazamika bhAvo kA sadbhAva kaise svIkAra karate ho ? uttara meM kahA ki bhAvi kAla me bhUta kA upacAra karake arthAta bhAvi naigama naya se una bhAvo kI siddhi vahA ho jAtI hai / isa para zaMkA kAra kahatA hai ki aisA karane se to ati prasaMga doSa A jAyegA, kyoki bhAvi naigama naya se to jisa kisI bhI jIva ko kSapaka yA upazAmaka kahA jA sakatA hai ? uttara me AcArya pravara kahate hai ki aisA nahIM hai, kyoMki hama jisa jIva me una bhAvo kA sadbhAva batA rahe hai vaha jIva nizcaya se una bhAvo ko sparza karegA hI, yadi bAdhaka karma kA udaya yA mRtyu na Aye to| isI kAraNa niyama se caritra moha kA kSapaNa va upazamana karane vAle yA aisA karane ke unmukha jIvoM me kSAyika va aupazamika bhAvo kI kathaJcita upalabdhi ho jAtI hai, anya jIvoM me nhii|) 2 dha. 15 / 206 / 8 zakA.--isa prakAra sarvatra upacAra kA Azraya karane para ati prasaMga dopa kyo nahI prApta hogA? uttaraH-nahI, kyoki pratyAsatti arthAta samIpavartI (nizcita) artha ke prasaMga se ati prasaga doSa kA pratiSedha ho jAtA hai| 3. va. dra. sa. 14148 "abhavya jIve. ...antarAtma paramAtma dvaye zakti rUpeNaiva na ca bhAvi naigama nayeneti / " .
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 260 3. bhUta vartamAna va ___bhAvi naigama naya (artha-abhavya jIva me to antarAtmA paramAtmA panA kevala zakti rUpa se hI svIkAra kiyA jA sakatA hai para vyakti rupa se to bhAvi naigama naya se bhI kadApi svIkAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki vahA usa kI vyakti kA asambhava panA isa prakAra isa naya ke lakSaNa, udAharaNa va uddharaNa to kaha diye gaye / isa naya ko uttara prajJApana naya tathA bhAvi sajJA vyavahAra bhI kadAcita kahane me AtA hai| aba isa ke kAraNa va prayojana suniye / jJAna kI vartamAna kalpanA meM kisI padArtha ke bhaviSya kA sAkSAta nizcaya honA isa naya kA kAraNa hai| aura vyakti yA sAdhaka ko usake puruSArtha ke liye zAbAza de kara use utsAha pradAna karanA isa naya kA prayojana hai| (3) vartamAna naigama naya bhAvi naigama vat vartamAna naigama me bhI aniSpanna yA apUrNa kArya ko niSpanna yA pUrNa vat svIkAra kiyA jAtA hai / antara kevala itanA hai ki vahA to kArya kI niSpatti kucha dUra hai aura yahA atyanta nikaTa / vahAM to kArya kI niSpatti meM aneko bAdhAye AnI sambhava hai aura yahA aisI koI bAdhA kA AnA khyAla meM nahIM aataa| vahA to kArya kI niSpatti me uparokta kAraNo se kucha sandeha par3A rahatA hai aura yahA nizcaya dRr3ha hotA hai / yadyapi vartamAna kAla sambandhI bhI artha niSpanna kArya kI niSpatti, sUkSma dRSTi se dekhane para to bhaviSyata me hI par3I hai para phira bhI yaha bhAvi kAla bahuta choTA hone ke kAraNa sthUla dRSTi se vartamAna sajJA ko prApta ho jAtA hai| isIliye ise
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. nagama naya 2613 bhUta vartamAna va bhAvi naigama naya bhAvi naigama na kaha kara vartamAna naigama kahA gayA hai / arthAta vartamAna ke aniSpanna kArya ko bhUtavat kahanA vartamAna naigama hai|. ..' udAharaNArtha kalpanA kIjiye ki Apa ne culhe para cAvala pakane ko caDhAye hai / atithi ko bhojana karAnA hai jaba taka una cAvalo meM eka ubAla nahI A jAtA taba taka unakA pakanA kucha dUra dikhAI detA hai aura isIliye utane samaya taka atithi ko pAka zAlA meM bulAne kA sAhasa Apa ko nahIM ho paataa| kyoki yadyapi una ke zIghra hI paka jAne kA anumAna hai para nizcaya nahIM ki kitanI dera lagegI / yA yaha kahiye ki pakegeM to avazya parantu kucha adhika dera lagegI, aura atithi ko pratIkSA me khAlI baiThAnA zobhA nahIM detaa| isaliye usa samaya taka to pUchane para bhI Apa yahI uttara dete hai ki "basa abhI paka jAte hai thor3I dera pustaka paDhiye" / parantu jaba ubAla AjAne ke pazcAt unhe sIjane ke liye nIce koyalo para rakha diyA jAye taba to Apa pUre vizvAsa ke sAtha atithi ko pAka zAlA me le Ate ho ora yahI kahate ho ki "padhAriye khAnA taiyAra hai"| Upara to "abhI paka jAte hai" aura yaha yahA "taiyAra hai", aise donoM me hI prayogo me yadyapi vartamAna kAla me taiyArI kI sUcanA hai, parantu dono me kucha antara hai / pahile prayoga me anizcaya va kucha derI kI sUcanA aura dUsare prayoga me pUrNa nizcaya va pUrNa niSpatti kI sUcanA hai / yadyapi dUsare prayoga ke samaya bhI cAvala pUrNa rItaya. pake nahI, para isa vizvAsa para ki Asana grahaNa karate tathA kullA Adi karate karate ke avazya taiyAra ho jAne vAle hai| parosane me dera karanI na par3egI, Apa unhe pake vat hI samajha rahe hai ! basa pahilA prayoga bhAvi naigama naya kA samajhiye aura dUsarA prayoga vartamAna naigama kA /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 262 3. bhUta vartamAna va bhAvi naigama naya isa prakAra dono me dUra bhaviSya va nikaTa bhaviSya kA hI antara hai| siddhAntika rupa se vicArane para to dUra bhaviSya yA nikaTa bhaviSya dono bhaviSya hI hai / eka kSaNa pIche vAlA samaya bhI vAstava me bhaviSya hI hai aura isaliye ise bhI vartamAna naigama na kaha kara bhAvi , naigama hI kahanA cAhiye, parantu sthUla vyavahAra me nikaTa bhaviSya vartamAna rUpa se hI grahaNa karane me AtA hai / jaise "jo kala karanA so Aja kara aura jo Aja karanA so aba kara" isa vAkya me 'kala' kI apekSA 'Aja kA sArA dina' vartamAna rupa se grahaNa kiyA hai aura 'Aja' kI apekSA 'aba' adhika vartamAna rupa se / 'aba' kI apekSA 'Aja' kA zeSa samaya bhaviSyata meM par3A hai aura 'Aja' kI apekSA 'kala' kA sArA samaya bhaviSya me par3A hai / isI prakAra jU jU nikaTatA AtI jAtI hai tU tU usa bhaviSyata kAla me vartamAna pane kA sakalpa hotA calA jAtA hai| ___ isaliye nikaTa bhaviSya meM niSpanna hone ke nizcaya vAle kArya ke sakalpa ko vartamAna naigama naya kahate hai, aura dUra bhaviSya me niSpanna hone vAle kArya ke saMkalpa ko bhAvi naigama kahate hai| yahI dono me antara hai / sUkSma dRSTi se vicArane para to vartamAna naigama bhI bhAvi naigama hI hai| adhyAtma dizA me bhI udAharaNArtha uparokta prakAra hI Apa kisI aise pragati zIla sAdhaka ko dekha kara jo barAbara adhikAdhika utsAha ke sAtha Age bar3hatA jA rahA hai arthAta gRhastha se zrAvaka hotA hai, vahA bhI kucha kucha mahInoM yA varSa pazcAt Upara Upara kI pratimAye dhAraNa karate hue muni bana jAtA hai, yA muni banane kI atIva jijJAsA rakhate hua muni banane ke unmukha ho jAtA hai / barAbara apanI
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naigama naya 263 3. bhUta vartamAna va bhAvi naigama naya hInatA ko dhikkAratA huA Age baDhane ke liye bala lagA rahA hai, bAhara se muni bhale na bana sakA ho para antaraGga se muni vat hI dhyAna Adi kI sAdhanA karatA huA barAbara vairAgya kI ora bar3ha rahA hai| aise kisI pragati zIla sAdhaka ko yA kisI sAmAnya munirAja ko yA kisI dhyAnastha muni ko vartamAna meM hI Apa siddha kaha sakate hai| "are ! yaha sAdhu nahIM hai sAkSAta prabhu hI hai" aisA nizcaya pUrvaka vAkya bolA jA sakatA hai / yadyapi sAdhu hI hai parantu "sAdhu nahI hai" aisA kahanA, aura prabhu hue nahI phira bhI "prabhu hI hai" aisA kahanA virodha ko prApta hotA hai / parantu nikaTa bhaviSya ma una kA prabhu bana jAne ke sambandha me hRdaya nizcaya aisA kahane me koI virodha nahI Ane detA / vAkya kA artha anukta rupa se bhI svata. Apa ko aisA bhAsa jAtA hai ki, "prabhu nahI hai, sAdhu hI hai, para nikaTa me hI prabhu bana jAne kA nizcaya hai" / ise hI vartamAna naigama naya kahate hai, jo bhAvi naigama naya vat hote hute hue bhI usase pRthaka hai| uparokta udAharaNoM para se isa naya kA lakSaNa banA lIjiye / niSpatti ke nikaTa pahuce hue vartamAna ke aniSpanna yA ardha niSpanna kArya ko pUrNa niSpanna darzAne kA saMkalpa karanA vartamAna naigama hai| aba isa lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita uddharaNa dekhiye| 1 vRha na. c.| 208 tathA A. pa. / 6 / pa. 78. "prArabdhA yA kriyA pacanavidhAnAdi kathayati ya. siddhA / lokeSu pRcchayamAno bhaNyate sa vartamAna nayaH / 208 / "kartu mArabdhamISanniSpannamaniSpanna vA vastu niSpanna na tyathyate tatra sa vartamAna negamo yathA odanaH pacyate"
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 12. naigama naya J ( artha - jo kriyA prArambha kara dI gaI hai - jaisA ki bhAta Adi pAcana vidhi ko prArambha karake bhAta paka gaye hai isa 3. bhata vartamAna va bhAvI naigama naya prakAra, usa kArya ko siddha ho pUchane para jo kaha denA, so 2 gayA huA hI loka meM vartamAna naigama naya hai / 208 / karanA prArambha kara diyA hai para abhI pUrA nahI huA hai, aisA artha niSpanna yA aniSpanna koI kArya yA vastu niSpanna vat kaha dI jAtI hai - jaise " bhAta pakatA hai" aisA kahanA so vartamAna naigama hai | ) 2 naya cakra gadya pR. 12 "aniSpanna kriyA rUpa niSpanna gati sphuTaM / naigamo vartamAna. syAdodana pacyate yathA // 2 / " " vartamAna kAle pariNamato'niSpanna kriyA vizeSAn vartamAna kAle niSpanna vat kathana vartamAna naigama. / " ( artha - aniSpanna kriyA ko spaSTa rUpa se niSpanna kaha denA vartamAna naigama hai-jaise " bhAta pakatA hai" aisA kahanA // 2 // vartamAna kAla me pariNamana karane vAle parantu aniSpanna kArya vizeSa ko vartamAna me niSpanna vat kahanA vartamAna naigama hai 1 ) yaha isa naya ke uddharaNa hue, aba isa ke kAraNa va prayojana dekhiye | kalpanA dvArA kiyA gayA niSpatti kA nirNaya to isa kA kAraNa hai, aura sAdhaka ke prati bahumAna utpanna karake svaya apane jIvana ko kucha preraNA denA athavA sAdhaka ko utsAha pradAna karanA isa naya kA prayojana hai / isa prakAra naigama naya ke kAla kRta bhedo kA nirupaNa karake yaha siddha kara diyA gayA ki trikAla vartI paryAyoM meM se koI bhI eka
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naigama nayaH 265 4 dravya naigama naya paryAya kA vartamAna meM sakalpa karanA naigama naya hai / aba Age isa naya ke dravyArthika va paryAyArthika rupa bhedoM kA nirupaNa karane me AyegA / gaura se sunanA / kAla sUcaka naigama ke bhedoM kA kathana ho cukA / aba isake dharma dharmI ke dvaita rUpa bhedoM kA kathana karanA cAhiye / dravya naigama naya dravya, guNa va paryAya tInoM ko hI dvaita rUpa se yugapata grahaNa karane vAle isa vyApaka naya ko tIna pramukha bhedo meM vibhAjita kiyA gayA hai 4. 1. do dhArmiyoM meM ekatA kA sakalpa 2. do dharmoM meM ekatA kA saMkalpa 3. dharma va dharmI meM ekatA kA sakalpa inhI tIno ko vizeSa spaSTa karane ke liye inake nimna prakAra uttara bheda kiye gaye hai, jo bhale hI nAmo kI apekSA bhinna dIkhate ho parantu uparokta tIna vikalpo se anya apanI pRthaka sattA nahI rakhate / 1. dharmiyo kI apekSA. 1. dravya naigama, 2. zuddha dravya naigama, 3 azuddha dravya naigama, 2. dharmo kI apekSA 1. paryAya naigama, 2 artha paryAya naigama, 3 vyaJjana paryAya naigama, 4 artha vyaJjana paryAya naigama / dharma dharmI kI apekSA 1 dravya paryAya naigama, 2. zuddha dravya artha paryAya naigama, 3 zuddha dravya vyaJjana paryAya naigama, 4. azuddha dravya artha paryAya naigama, 5. azuddha dravya vyanjana paryAya naigama
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 266 4. dravya naigama naya isa prakAra ina tIna ke kula 12 bheda ho jAte hai / inameM bhI dravya naigama, paryAya naigama aura dravya paryAya naigama yaha tIna sAmAnya bheda hai, arthAta una pUrvokta dharma dharmI Adi ke hI paryAya vAcI nAma hai / do dharmiyo me ekatA ke saMkalpa kA nAma hI dravya naigama hai, jisake ki do bheda hai - zuddha va azuddha / isI prakAra do dharmo meM ekatA ke sakalpa kA nAma hI paryAya naigama hai, jisake ki do bheda hai-artha va vyaJjana | dharma dharmI meM ekatA ke saMkalpa kA nAma hI dravya paryAya naigama hai, jisake ki cAra bheda hai - zuddha dravya artha paryAya me, azuddha dravya artha paryAya, zuddha dravya vyaJjana paryAya aura azuddha dravya vyaJjana paryAya | isa prakAra tIna to sAmAnya bheda hai aura zeSa nau unake uttara bheda hai / aba ina kA hI krama se kathana kiyA jAyegA / uname bhI pahile dravya naigama vaktavya hai / itane hI nahI aura bhI aneko vikalpa ina bhedoM me utpanna kiye jA sakate hai, yadi dravya va paryAya ina, sAmAnya vAcI zabdoM ko haTAkara inake sthAna para, inako grahaNa karane vAle sAto nayoM ke nAma lagA kara unake sayogI bhaMga banA diye jAye to jaise - zuddha dravya naigama. - 1. zuddha dravya RjusUtra naigama, 2 zuddha dravya zabda naigama, 3 . azuddha dravya samabhirUr3ha naigama, 4. zuddha dravya evabhUta naigama | azuddha dravya naigama -- 1. azuddha dravya RjusUtra naigama, 2 . azuddha dravya zabda naigama, 3 . zuddha dravya samabhirUDha naigama, 4 azuddha dravya evabhUta naigama / artha paryAya naigama.--1. jJAna artha paryAya naigama, 2 . jJeya artha paryAya naigama, 3. jJAnajJeya artha paryAya naigama
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 4. dravya naigama naya - vyaJjana paryAya naigama.-1.zabda vyaJjana paryAya naigama, 2.samabhi rUr3ha vyaJjana paryAya naigama, 3 evabhUta vyaMjana paryAya naigama, 4. zabda samabhirUDha vyaJjana paryAya naigama, 5. zabda evabhUta vyaJjana paryAya naMgama, 6. samabhirUr3ha evabhUta vyaJjana paryAya naigama artha vyaJjana paryAya naigama --1. zabda artha vyaJjana paryAya naigama, 2. samabhirUDha artha vyaJjana paryAya naigama 3. evaMbhUta artha vyaJjana paryAya naigama dravya paryAya naigama -1. zuddha dravya artha paryAya naigama, 2. zuddha dravya vyaJjana paryAya naigama, 3. azuddha dravya artha paryAya naigama, 4. azuddha dravya vyaJjana paryAya naigama / tathA isI prakAra anya bhI anekoM dvaita rUpa vikalpa utpanna kiye jA sakate hai| 1 dravya naigama naya sAmAnyaH vastu kI parvAha na karake, jJAnagata kalpanAoM me vartate hue hI, "yaha dravya hai, yaha usakA svabhAva hai, yaha paryAya hai, isakA sambandha isa dravya se hai" ityAdi prakAra ke anekoM sakalpa vikalpa jJAna me uThA karate haiM / isa kalpanAgata dvaita ke AdhAra para hI dravya para se dravya kA saMkalpa jaba karane me AtA hai, taba dravya naigama nAma pAtA hai isakA yaha artha na samajha lenA ki eka dravya ke AdhAra para kisI anya dravya kA paricaya pAnA isakA lakSaNa hai, kyoMki
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naigama -naya 26 4 .dravya naigama naya bhinna jAtIya dravyoM me lakSya lakSaNa bhAva honA asambhava hai / taba dravya para se dravya kA saMkalpa karanA isakA kyA artha ? ___ jaisA ki pahile bhalI bhAMti spaSTa kiyA jA cukA hai ki kalpanA ma guNa guNI Adi bheda karane se vastu me bheda nahI ho jAtA phira bhI bhASA me to bheda dIkhatA hI hai / ,vya kA adRSTa rUpa kisI ko samajhAne ke liye usakA kucha na kucha lakSaNa karanA par3atA hai / tava usa eka ke andara hI lakSaNa lakSya bheda utpanna ho jAtA, jaise 'sadravyalakSaNam yA 'guNaparyayavadravyam' yaha do lakSaNa dravya sAmAnya ke karane me Ate hai, aura 'upayogo lakSaNam' yA 'jJAnavAzca jIvo' aise lakSaNa jIva dravya vizeSa ke karane me Ate hai, tathA isI prakAra hI pugdala Adi dravyoM ke bhI yathAyogya rUpa se kucha na kucha lakSaNa karane meM Ate hai / ____ tahA yadyapi 'sat' va 'dravya' koI bhinna bhinna vastue nahI hai, phira bhI 'sat ko dravya kahate hai' yA 'sat dravya hai' yA 'dravya sat hai' isa prakAra kahA jAtA hai / isI prakAra jo guNaparyAyavAna hai vahI dravya hai, phira bhI 'guNaparyAyavAna dravya hai' aisA kahA jAtA hai| isa prakAra eka hI ke andara lakSaNa lakSya bheda karake eka ke AdhAra para dUsare kA paricaya diyA jAtA hai| sarvatra aisA vyavahAra pracalita hai / lakSaNa use kahate hai jisake dvArA yA jisa para se kisI vivakSita vastu ko anya vastuo se pRthaka karake darzAyA jaaye| aura lakSya use kahate hai jise ki darzAyA jAye / isa prakAra donoM me dvaita- bhAsane lagatA hai / yaha kArya mAtra jJAna me sakalpa dvArA kiyA jAtA hai, vastu me nahI / - lakSaNa ko sarvatra gauNa kiyA jAtA hai aura lakSya ko sadA mukhya kyoki jo bAta samajhanI abhISTa ho vahIM mukhya hotI hai, jisake dvArA samajhAyI jAye usakI pramukhatA nahIM hotI / dravya adaSTa hai aura usake kucha kArya va svabhAva dRSTa hai| una dRSTa kAryoM va svabhAvo
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 12. naigama naya 4. dravya naigama naya . . .- - . . para se adRSTa kA anumAna kiyA jAtA hai ata vahI mukhya hai / sarvatra yahI lakSaNa va lakSya me gauNa mukhya vyavasthA kA niyama hai| tahAM dekhanA yaha hai ki lakSaNa kisa naya kA viSaya hai aura lakSya kisa naya kA hai| uparokta udAharaNo me lakSaNa zuddha yA azuddha dravyAthika naya ke vipaya hai, kyoMki 'sat' aisA lakSaNa abheda kA vAcaka hone ke kAraNa zuddha hai aura 'guNa paryAya vAna' aisA lakSaNa bheda kA vAcaka hone ke kAraNa azuddha hai / lakSya jo dravya vaha to svaya dravya hai hI, ata. vaha bhI dravyAthika kA hI viSaya rahA / isa prakAra Upara dravyAthika kA viSaya hI lakSaNa hai aura dravyAthika kA viSaya hI lakSya hai / dravyAthika ke viSayabhUta lakSaNa para se dravyAthika hI ke viSayabhUta lakSya ko samajhA yA samajhAyA jA rahA hai| isIko kahate hai dravya para se dravya kA saMkalpa yA vicAra karanA / kyoki dono me se lakSaNa ko gauNa va lakSya ko mukhya kiyA jAtA hai, isaliye yaha dvaita me advaita yA anekatA meM ekatA kA saMkalpa kahalAtA hai| isa prakAra dvaita me advaita aura advaita me dvaita utpanna karanA hI sarvatra naigama naya kA lakSaNa hai| tahAM dravya para se dravya ke sakalpa kA yA dravyAthika naya ke viSaya parase dravyAthika naya ke hI viSaya ke saMkalpa ko dravya naigama kahate hai / ise hI do 'dhamiyo me ekatA' ina zabdo dvArA kahA gayA hai, kyoki dravyAthika ke vipaya hone ke kAraNa lakSaNa bhI dharmI hai aura lakSya bhii| isa prakAra eka dharmI ke AdhAra para dUsare dharmI kA sakalpa kiyA jAne ke kAraNa yaha do dharmiyoM kI ekatA hai| - yaha sAmAnya dravya naigama kA lakSaNa hai isaliye isame saMgraha naya va vyavahAra naya donoM ke lakSaNa samA jAte hai / udAharaNAtha gAye eka pazu hai| vaha do prakAra kI hotI hai-brAjIla jAti kI aura
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 270 4. dravya naigama naya mArtIya jAti kii| iname mArtIya jAti aneka bheda vAlI haiM / tahA puna eka eka pRthaka pRthaka bheda bhUrI kAlI va sapheda Adi raMgo kI apekSA aneka prakAra kA hai| isI prakAra jIva eka padArtha hai| vahI do prakAra kA hai saMsArI va mukta / uname bhI saMsArI trasa sthAvara Adi ke bhedoM se aneka prakAra kA hai, ityAdi / isa prakAra bheda prabheda DAlanA dravyAthika naigama naya kA viSaya hai| yahA bhI eka dravya ko athavA usake eka bheda ko usI ke uttara bhedo ke AdhAra para vizeSa rUpa se samajhAnA abhISTa hai| dravya svayaM to dravyAthika kA viSaya hai hI, para vaha usake bheda bhI dravyAthika ke hI viSaya hai, kyoMki yathA yogya rUpa se sarva hI bheda dravya paryAya svarUpa hai / iname koI bhI bheda artha paryAya vAlA nahIM hai, jo ki una ko paryAyAthika kA viSaya batAyA jA sakatA / yadyapi ye sarva bheda to paryAya hai dravya nahI, para dravya paryAya hone ke kAraNa inhe dravyAthika ke viSaya rUpa hI svIkAra kiyA jAtA hai / isa prakAra uparokta udAharaNa ko dravya naigama naya kA viSaya banAnA nirvAdha siddha hai / ye saba hI isa vyApaka naya ke lakSaNa va udAharaNa samajhanA / aba ina kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agamokta vAkya suniye / 1. ka pA |puu 11 pu 244 "sarvamekaM sadavizeSot, sarva dvividha jIvA jIvabhedAdityAdi yutayavaSTambhabalena viSayIkRta saMgraha vyavahAranaya viSaya. dravyAthika naigama / " arthaH-abheda dRSTi se dekhane para sakala vizva vyApI sat eka hai / vaha hI jIva va ajIva ke bheda se do prakAra kA hai| isI prakAra se yukti pUrvaka saMgraha va vyavahAra ina donoM nayo ke viSaya ko svIkAra karane vAlA dravyAthika naigama naya hai|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 271 4. dravya naigama naya 2. dha. / pu. 6:pR. 18113. "na egamo naigamaH iti nyAyAta-- zuddhAzuddha dravyAthika naya dvaya viSayaH dravyAthika naigama / " arthaH-- jo eka ko viSaya na kare arthAta bheda va abheda donoM ko viSaya kare vaha naigama naya hai' isa nyAya se jo zuddha dravyAthika aura azuddha dravyAthika dono nayoM ke viSaya ko grahaNa karane vAlA hai vaha dravyAthika naigama naya hai| 3. rA. vA. hi. 1633 / 168 (yadyapi yahA dravya naigama sAmAnya kA lakSaNa nahIM diyA hai, usake bhedo ke lakSaNa avazya diye hai jo Age Ane vAle hai / vahA sarvatra dravya jo lakSya yA vizeSya unako mukhya kiyA hai aura 'sat' athavA 'guNaparyAyavAna' jo lakSaNa yA vizeSaNa inako gauNa kiyA hai| tAtai 'dravya viSai vizeSya ko mukhya aura vizeSaNa ko gauNa karake dravya kA saMkalpa karanA dravya naigama hai' aisA isakA lakSaNa kiyA jA sakatA hai / ) isa prakAra lakSaNa, udAharaNa va uddharaNa ina tIno kA kathana ho cukane ke pazcAta aba isake kAraNa va prayojana vicAriye / dravya para se dravya kA sakalpa karane ke kAraNa dravya naya hai / advaita me lakSaNa lakSya rUpa dvaita ko grahaNa karane ke kAraNa naigama hai| vastu kI tarapha na dekhakara mAtra jJAna ke AkAra me hI saMkalpa dvArA isa prakAra kA dvaita kiyA gayA hai / isaliye bhI yaha naigama naya hai / isaliye isakA 'dravya naigama naya' aisA nAmA sArthaka hai / yaha isa naya kA kAraNa hai / tathA dRSTa kAryo yA svabhAvoM ke AdhAra para aSdRTa va akhaNDa vastu kA paricaya denA isakA prayojana hai| , yahAM itanA avadhAraNa karanA yogya hai ki Age Ane vAle zuddha va azuddha dravya negama nayo ke prakaraNa me 'zuddha' zabda kA artha sarvatra
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 272 4. dravya naigama abheda aura 'azuddha' zabda kA artha bheda grahaNa karanA / arthAta dravya kI eka rasa rUpa sAmAnya akhaNDatA ko dRSTi me lenA hI zuddha dravya dRSTi hai, aura usake antargata rahane vAle guNa paryAya Adi vizepo kA bheda karake unake samudAya rUpa se use dekhanA azuddha dravya dRSTi hai / 2 zuddha dravya naigama naya isakA vizepa vistAra karane kI AvazyakatA nhii| uparokta dravya naigama ke sAmAnya lakSaNa para se hI isakA vistAra jAnA jA jA sakatA hai / antara kevala itanA hai ki yahA lakSaNa zuddha dravyAthika kA viSayabhUta hI honA cAhiye / yA yoM kahiye ki zuddha dravyAthika ke viSayabhUta zuddha dravya para se dravya sAmAnya kA saMkalpa karanA zuddha dravya naigama naya kA lakSaNa hai / jaise 'sat dravya hai' aisA kahanA / tahA 'sat' yaha zabda vastu ke utpAda vyaya va dhruva svarUpa tInoM azo me anuyuta eka sAmAnya bhAva kA dyotaka hai / isaliye jaisA ki Age sagraha naya ke prakaraNa me batAyA jAyegA, yaha abheda sat zuddha dravyAthika saMgraha naya kA vipaya hai / ata yahA zuddha para se dravya sAmAnya kA sakalpa kiyA jA rahA hai / ava isI kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa detA hU / 1. zla. vA. pu. 4ApR 37 'bheda vikalpa rahita sanmAtra vastu kA saMkalpa (zuddha dravya naigama hai)" / 2 rA. vA. hi. / 1 / 33 / 198 "sagraha naya kA vipaya sanmAtra zuddha dravya hai, tAkA yaha naigama naya sakalpa kare hai, jo sanmAtra dravya samasta vastu hai| aise kahe tahA sat to vizeSaNa bhayA, tAtai gauNa bhayA / brahari dravya vizeSya bhayA tAtai mukhya hai| yaha zuddha dravya naigama hai /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naigama naya 273 aba isa naya ke kAraNa va prayojana dekhiye / grAhya lakSaNa zuddha dravyAthika kA viSaya hai isaliye yaha naya zuddha hai / dravya para se dravya kA sakalpa arthAta dravyArthika ke viSaya para se dravyArthika ke viSaya kA saMkalpa karane ke kAraNa dravya naya hai | advaita sat me lakSaNa lakSya dvaita ko grahaNa karane ke kAraNa naigama hai / athavA mAtra jJAna ke AkAra meM hI sakalpa dvArA dvaita kiyA gayA hai, isaliye bhI ise naigama kahA gayA hai / isaliye isakA 'zuddha dravya naigama naya' aisA nAma sArthaka hai| yaha isa naya kA kAraNa hai / tathA dRSTa jo sattA yA astitva rUpa svabhAva usake AdhAra para akhaNDa va adRSTa vastu kA paricaya denA isakA prayojana hai / 3 azuddha dravya naigama naya A 4 dravya naigama naya uparokta zuddha dravya naigama naya kI bhAti isake lakSaNa kA vistAra bhI dravya naigama sAmAnya ke lakSaNa para se jAnA jA sakatA hai / antara kevala itanA hai ki yahA lakSaNa azuddha dravyArthika kA viSayabhUta hI honA cAhiye yA yo kahiye ki azuddha dravyArthika ke viSayabhUta azuddha dravya para se dravya sAmAnya kA saMkalpa karanA azuddha dravya naigama naya kA lakSaNa hai / 1. zlo. vA. |pu 4 / pR 39 " guNa paryAya sakalpa karanA (azuddha dravya jaise 'guNa paryAya vAlA dravya hai' yA jJAnavAna jIva aisA kahanA tahA 'guNa paryAya bAlA' athavA 'jJAnavAna' yaha kahanA to abheda me bheda kI kalpanA hai / vaha azuddha dravyAthika yA vyavahAra naya kA viSaya hai / yaha to lakSaNa hai aura dravya samAnya lakSya hai / isa prakAra yahAM azuddha dravya para se dravya sAmAnya kA sakalpa kiyA jA rahA hai / aba isI kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita uddharaNa detA hU | Adi bheda DAlakara vastu kA naigama naya hai ) / "
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naigama naya 274 5. paryAya naigama naya 2. rA. vA. hi. / 1 / 33 / 168 "jo paryAyavAna hai so dravya hai' tathA guNavAna hai so dravya hai' aisA vyavahAra naya bheda kari kahai hai / tAkA yaha naigama naya sakalpa karai hai| tahA 'paryAyavAna tathA guNavAna' yaha to vizeSaNa bhayA tAtai gauNa hai / bahuri dravya vizeSya bhayA tAtai mukhya bhayA / aise azuddha dravya naigama hai|" ava isa naya ke kAraNa va prayojana dekhiye / grAhya lakSaNa azuddha dravyAthika kA viSaya hai isaliye yaha naya azuddha hai / dravya para se dravya kA sakalpa, arthAta dravyAthika ke viSaya para se dravyAthika ke vipaya kA sakalpa karane ke kAraNa dravya naya hai| advaita sat me lakSaNa lakSya rUpa dvaita ko grahaNa karane ke kAraNa naigama hai / athavA vastu kI apekSA na karake mAtra jJAna ke AkAra ko Azraya kara, sakalpa dvArA dvaita kiyA jAne ke kAraNa bhI ise naigama kahA jAtA hai kyoki naigama naya jJAna naya hai aisA pahile kahA jA cukA hai| isaliye isakA 'azuddha dravya naigama naya' 'aisA nAma sArthaka hai| yaha isa naya kA kAraNa hai / tayA dRSTa jo svabhAva tathA unake kArya, unake AdhAra para akhaNDa va adRSTa vastu kA paricaya denA isakA prayojana hai| ava naigama naya ke uttara bhedoM me jo dUsarA vikalpa, arthAta 5 paryAya naigama do dharmoM meM ekatA kA sasalpa karanA hai, usakA naya kathana calatA hai / dravya naigama naya ke prakaraNa ke prArambha me hI yaha vAta darzA dI gaI hai ki isakA hI dUsarA nAma paryAya naigama naya hai / isake pramukhataH 3 bheda haiM-artha paryAya naigama, vyaJjana paryAya naigama aura artha vyaJjana paryAya naigm| yadyapi artha paryAya naigama ke bhI zuddha artha paryAya naigama va azuddha artha paryAya naigama aise do bheda kiye jA sakate hai, aura isI prakAra
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naMgama naya 275 5. paryAya naigama naya vyaJjana paryAya naigama ke bhI zuddha vyaJjana paryAya' naigama aura aguddha vyaJjana paryAyanaigama aise do bheda kiye jA sakate hai, kyoki artha va vyaJjana dono hI prakAra kI paryAya zuddha aura azuddha ke bheda se do do prakAra kI hai| parantu inakA pRthaka pRthaka kathana yahA~ kiyA nahI gayA hai, kyoki aisA karanA vAggaurava ke atirikta kucha na hogaa| zuddha va azuddha paryAya nayoM ke lakSaNa apanI apanI sAmAnya artha va vyaJjana paryAya vAlI nayo ke samAna hI hote hai / antara kevala itanA hai ki artha va vyajana paryAya naMgamasamAnya me to sAmAnya paryAyoM kA sakalpa karanA abhISTa hai aura unake bhedoM dvArA paryAyo ke zuddha va azuddha vizepo kA saMkalpa karanA abhISTa hai / yahAM lakSya sAmAnya artha va vyaJjana paryAya hai aura vahA lakSya zuddha yA azuddha artha va vyaJjana paryAya hogaa| isa para se yaha kahA jA sakatA hai ki taba to sAmAnya paryAya naigama kA hI kathana karanA paryApta thA kyoki artha va vyaJjana paryAya naigama naye bhI unhI me gabhita ho jAtI hai / so bAta nahIM hai, kyoMki dono ke lakSaNo me kucha antara hai| jaisA ki Age unake lakSaNo para se jAnane meM AyegA yahA artha paryAya naigama me pratyeka guNa kI kramavartI kSaNika paryAya ko arthAta guNa paryAya ko grahaNa kiyA hai, bhale hI vaha sUkSma ho ki sthUla / vyaJjana paryAya me kisI bhI eka trikAlI guNa sAmAnya ko yA vastu ke AkAra ko grahaNa kiyA gayA hai / isake antargata dravya paryAyo kA grahaNa sarvathA kiyA nahI jA sakatA kyoki unako dravya rUpa svIkAra kiyA jAne ke kAraNa dravya naigama kA viSaya banAyA jA cukA hai| sthUla dRSTi meM sthAyI dIkhane vAlI mati jJAnAdi paryAye bhI vyaJjana paryAyeM hai / dravya paryAya vat unako bhI upacAra se guNa rUpa svIkAra karane meM koI virodha nahIM hai|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 276 5 paryAya negama naya paryAya naigama naya me paryAyo kA grahaNa karane ke kAraNa naigama naya kA dravyAthika panA virodha ko prApta nahIM ho sakatA, kyoki yahA do paryAyo me advaita kiyA jAtA hai arthAta eka paryAya para meM dUsarI paryAya kA sakalpa kiyA jAtA hai, jaba ki paryAyAthika naya meM ke eka paryAya kI sattA ke atirikta anya kimI kI sattA hI svIkAra nahI kI jaatii| yaha dvaita bhAva hI isa naya kI dravyAzcikatA kA dyotaka he / ava isake bhedo kA krama se kathana kiyA jAtA hai| 1 paryAya naigama naya sAmAnya -- jaisA ki isakA nAma svaya batA rahA hai, paryAya para se paryAya kA sakalpa karane ko paryAya negama kahate hai / yadyapi dravya naigama kA lakSaNa bhI vilku la inhI zabdo me kiyA gayA hai, parantu dono meM kucha bheda hai / dravya kA lakSaNa dravya ke apane guNa paryAya va svabhAva rUpa ho sakatA hai, parantu paryAya kA lakSaNa apanI paryAya svarUpa nahIM ho sakatA, kyoki jisa prakAra bheda vivakSA dvArA dravya me guNa paryAya dekhe jA sakate hai usa prakAra bheda vivakSA dvArA bhI eka paryAya me anya paryAya nahI dekhI jA sakatI / dravya agI hai aura paryAya aga / agI kA vizeSaNa to aga ho sakatA hai para aga kA vizeSaNa kauna vane ? ekatva me hi tva utpanna karanA asambhava hai| ata. kisI eka guNa kI paryAya kA yA usake svabhAva kA paricaya pAne ke liye usake sAtha kicita mela khAtI anya gaNa kI paryAya kA Azraya lenA anivArya ho jAtA hai| ata. yahA 'paryAya para se paryAya kA sakalpa karanA' isakA artha hai eka gaNa kI paryAya para se anya guNa kI paryAya kA sakalpa karanA / yahI do dharmo kI ekatA kA tAtparya hai / dravya yA abheda kI apekSA, sat va dravya, yA sat va guNa, yA sat va paryAya koI bhinna vastu nahI hai / parantu paryAya yA bheda kI apekSA se sat nAma kA guNa tathA jJAnAdi koI anya guNa, athavA
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naigama naya 277 5. paryAya naigama naya sat kI paryAya tathA kisI anya guNa kI paryAya athavA sat kA anitya svabhAva tathA kisI bhI anya guNa yA paryAya kA anitya svabhAva, yaha saba pRthaka sattA rakhate haiM / isa prakAra yahA do dharmo me ekatA karane ke kAraNa dvaita ko advaita karanA kahA hai, dravya naigama vat adveta ko dvaita karanA nahIM / ___mukhya gauNa vyavasthA to yahA bhI dravya naigama vat hI hai, arthAta jisa guNa yA paryAya ko vizeSaNa rUpa se grahaNa kiyA gayA hai vaha to gauNa kara diyA jAtA hai| aura jise vizeSya rUpa se jAnanA abhISTa hai use mukhya kiyA jAtA hai| ____ yahA dekhanA yaha hai ki lakSaNa kisa naya kA viSaya hai aura lakSya kisa naya kA / so koI bhI artha yA vyaJjana paryAya to niH sadeha paryAyAthika naya kA viSaya hai hI, parantu dravya se pRthaka karake vicArA gayA koI guNa bhI paryAyAthika naya kA hI vipaya haiM / isa prakAra lakSaNa va lakSya dono hI paryAyAthika naya ke viSaya hai| paryAyAthika ke viSaya bhUta eka guNa yA paryAya para se paryAyAthika ke viSayabhUta anya guNa yA paryAya kA sakalpa karanA hI paryAya para se paryAya kA sakalpa karanA hai / . yaha isa naya kI sthApanA huii| isake udAharaNa to Age isa naya ke bhedoM ke kayana me Ane vAle hai| unase pRthaka isakA koI svatatra udAharaNa nahI ho sakatA / ava isakI puSTi va abhyAsa ke liye kucha Agama kathita vAkya uddhata karatA hU / 1 ka. pA. / pra 1 / pR 244|r 3 "Rju sUtrAdinayacatuSTayaviSayaM yuktyavaSTabhabalena pratipana paryAyArthika naigama / " arthaH- RjusUtrAdi cAro paryAyArthikanayoM ke viSaya ko yuktirUpa AdhAra ke vala se svIkAra karane vAlA paryAyArthika naigama hai|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 negama naya 278 - 5. paryAya naigama naya 2. dhApU 6 / / 181 / 2 "na ekagamo naigama iti nyAyAt zuddhAzuddha paryAyArthikanaya dvayaviSaya. paryAyArthika naigm.|" artha:- jo eka ko viSaya na kare arthAta bheda va abheda dono ko viSaya kare vaha naigama naya hai / isa nyAyase jo zuddha paryAyayArthika naya va azuddha paryAyArthika naya ina dono ke viSaya ko grahaNa karane vAlA ho vaha paryAyArthika naigama hai| 3. rA vA hi / 1 / 33 / 168 "paryAyo me vizepaNa bhAva ko gauNa tathA vizeSya bhAba ko mukhya karake paryAya ko vizeSaNa rUpa sakalpa krnaa|" isa prakAra lakSaNa va uddharaNa kA kathana ho cukane ke pazcAta ava isa ke kAraNa va prayojana vicAriye / paryAya para se paryAya kA sakalpa karane ke kAraNa paryAya naya hai / dveta me lakSaNa lakSya bhAva rUpa advaita kA grahaNa karane ke kAraNa naigama hai / athavA vastu kI tarapha na dekha kara isakA vyApAra mAtra jJAna ke AkAra me ho rahA hai, arthAta sakalpa dvArA jJAna ke AkAro me hI uparokta dvaita kA grahaNa kiyA jA rahA hai / isaliye bhI ise naigama kahA gayA hai, kyoki naigama naya kA vyApAra jJAna meM hI hotA hai vastu me nhii| ataH isakA 'paryAya naigama naya' aisA nAma sArthaka hai / yaha isakA kAraNa hai / tathA dRSTa va paricita paryAya ke AdhAra para kisI paryAya ke addaSTa svabhAva kA paricaya denA isakA prayojana hai / 2 artha paryAya naigama naya isakA vizeSa vistAra karane kI AvazyakatA nahI kyoki paryAya naigama sAmAnya ke lakSaNa para se hI vaha jAnA jA sakatA hai| yahA vizeSatA kevala itanI hai ki vizeSaNa rUpa se grahaNa kI gaI paryAya bhI artha paryAya yA guNa paryAya honI cAhiye aura vizeSya rUpa se
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 276 5. paryAya naigama naya sthApana kI gaI paryAya bhI artha paryAya yA guNa paryAya hI honI cAhiye dravya paryAya nahI, kyoki usa kA grahaNa dravya ke rUpa me dravya naigama ke antargata kiyA jA cukA hai| yahAM artha paryAya yA guNa paryAya se tAtparya kisI bhI guNa kI kSaNika paryAya hai / yadyapi sUkSma dRSTi prapyeka paryAya hI kSaNika hotI hai, parantu sthUla dRSTi se kucha paryAya aisI bhI hotI hai jo bahuta kAlaparyanta yA sAre jIvana paryanta jU kI tUM dekhane meM AtI hai / jaise jJAna guNa kI mati jJAna Adi paryAye / isa prakAra kI paryAyoM ko vyajjana paryAya kahate hai / upacAra se inako guNa bhI kaha diyA jAtA hai / ina ke atirikta kucha paryAye aisI / bhI hotI hai jo sthUla dRSTi se dekhane para bhI kSaNa sthAI hI dikhAI detI hai - jaise vipaya sukha yA krodhAdi bhAva / aisI paryAyo ko artha paryAya yA guNa paryAya kahate hai / ina ke kSaNa vartI pane ke kAraNa inhe upacAra se bhI guNa nahI kahA jA sakatA / isake atirikta pratyeka guNa kI prati samayavartI jo eka sUkSma paryAya hotI hai, jo chadmastha jJAna ke agocara hai, use bhI artha paryAya kahate hai / vahA pahilI arthAta sthUla artha paryAya ko azuddha artha paryAya kahate hai aura pichalI arthAta sUkSma artha paryAya ko zuddha artha paryAya kahate hai / atyata mUkSma hone ke kAraNa zuddha artha paryAya ko lakSaNa rUpa se grahaNa nahI kiyA jA sakatA, kyoki lakSaNa sarva jana paricita hI honA cAhiye aisA nyAya hai / ata. yahA artha paryAya naigama ke prakaraNa me azuddha paryAya ko hI lakSaNa va lakSya vanA kara kathana kiyA jA rahA hai / yadyapi artha paryAya naigama do prakAra kI hotI hai - zuddha artha paryAya naigama aura azuddha artha paryAya naigama parantu uparokta kAraNa se zuddha artha paryAya naigama kA udAharaNa bhI sambhava nahI hai | ataH azuddha artha paryAya naigama ke udAharaNa para se usa kA bhI yogya rIti se anumAna
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naMgama naya 280 5. paryAya naigama naya kara lenA / 'krodha kSaNa dhvasI hai' aisA kahanA artha paryAya naigama kA udAharaNa hai| vaise to krodha va kSaNadhvasI panA koI pRthaka pRthaka pAye nahI hai| krodha kA svabhAva hI kSaNadhvasI hai parantu phira bhI isa vAkya me yA aisI vicAraNA me kyoMki krodha kA svabhAva jAnanA abhISTa hai ata vaha to vizeSya hai aura 'kSaNadhvasIpanA' yaha vizeSaNa hai, kyoMki isa ke dvArA usa kA paricaya mila rahA hai| yadyapi pratyeka paryAya svaya kSaNa dhvasI hotI hai, parantu bheda vivakSA se vicAra karane para, utpAda vyaya dhrauvyAtmaka 'sat' ke utpAda vyaya svarUpa anitya aga ke kAraNa se hI paryAyo me vaha kSaNika panA AtA hai / isa prakAra kAraNa kArya kA bheda DAlakara 'utpanna dhvasI' isa bhAva ko to 'sat' guNa kI artha paryAya kahate hai aura krodha' cAritra guNa kI artha paryAya hai / isa prakAra eka guNa kI artha paryAya para se anya guNa kI artha paryAya kA sakalpa karanA artha paryAya naigama naya kA viSaya hai / aba isakI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita vAkya uddhata karatA hai| 1 zto. vA. pu. 4 pR 26 "prati kSaNa dhvasI sukha se deha dhArI sasAriyo kA sakalpa (artha paryAya naigama hai ) / 2 rA. vA hi / 1 / 33 / 198 "prANI ke sukha savedana hai so kSaNa dhvasI hai" yA kA yahU naigama sakalpa kare hai / ava isa naya ke kAraNava prayojana dekhiye / yahAM lakSaNa bhI artha paryAya hai aura lakSya bhI artha paryAya hai| isa prakAra artha paryAya para se artha paryAya kA sakalpa karane yA paricaya pAne ke kAraNa yaha artha paryAya naya hai / dveta karake bhI advaita ko grahaNa karane ke kAraNa naigama hai athavA
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 281 5. paryAya naigama naya jJAna mAtrA ke AkAroM me saMkalpa ke AdhAra para hI yaha dvaita kiyA gayA hai, isaliye bhI isako naigama kahanA yukta hai / isaliye isakA 'artha paryAya naigama naya' aisA nAma sArthaka hai / yaha isakA kAraNa hai| koI bhI arthaparyAya kSaNika hI hotI hai aisA batAnA isakA prayojana hai / 3. vyaJjana paryAya naigamaH-- artha paryAya vat yahA bhI paryAya para se paryAya kA saMkalpa karAnA abhISTa hai| vizepa itanA hai ki vahA to vizeSaNa vizeSya dono kSaNika the aura yahA vizeSaNa vizeSya dono hI sthAyI hone cAhiye / tahA guNa sAmAnya to trikAla sthAyI hone ke kAraNa isa naya ke viSaya vana hI jAte haiM, parantu sthUla dRSTi me sthAyI dikhane vAlI vyaJjana paryAye bhI isa kI vipatha bhUta hai / yaha vAta artha paryAya naigama kA kathana karate samaya batAI jA cukI hai / hA dravya paryAyo kA grahaNa isame sarvathA ho nahIM sakatA, kyoki aneka paryAyo kA piNDa hone ke kAraNa vaha dravya naigama kA viSaya hai / 'jIva me jJAna sat hai' athavA 'sasArI jIva me mati jJAna sat hai' aisA kahanA isa naya ke udAharaNa hai / yahA sat sAmAnya kA nitya aga to vizeSaNa hai aura jJAna va mati jJAna vizeSya hai / isa prakAra sat kI nityatA para se kisI bhI guNa athavA vyaJjana paryAya kI nityatA yA dhruva astitva kA sakalpa karanA vyaJjana paryAya naigama naya hai / yaha to isake lakSaNa va udAharaNa hue, aba isa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita vAkya uddhRta karatA huuN| 1 zlo. vA. / pu 4 / pR. 32 "vastu kA AkAra dekhakara vastu ko jAnane kA sakalpa (vyaJjana paryAya naigama hai)|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 282 5 paryAya naigama naya 2 rA. vA hi / 1 / 33 / 198 "purupa vipa cetanya hai so sat hai / (tAkU yaha naigama naya sakalpa karai hai) / yahA sat nAma vyaJjana paryAya hai, so vizeSaNa hai, (tAte gauNa bhayA) aura caitanya nAmA vyaJjana paryAya hai so vizeSya hai tAtai mukhya hai / yahU vyaJjana paryAya naigama hai| ___ 'sat' kI vyaJjana paryAya astitva rUpa sthAyI sat hai aura caitanya kI vyaJjana paryAyacaitanya kA sthAyI astitva hai / eka vyaJjana paryAya para se dUsarI vyaJjana paryAya kA sakalpa karane ke kAraNa vyaJjana paryAya naya hai / dono ke dvaita kA paraspara me advaita karane ke kAraNa naigama hai athavA isa sarva dvaitAdvaita rUpa grahaNa kA AdhAra mAtra jJAna hai, vastu nahI / usI me sakalpa mAtra dvArA yaha saba vyApAra kiyA jA rahA hai / isaliye 'vyaJjana paryAya naigama naya' aisA isakA nAma sArthaka hai / yaha isakA kAraNa hai / dravya ke sAmAnya astitva para se guNa vizepo ke astitva kA paricaya denA isakA prayojana hai| 4. artha vyabajana paryAya naigama naya - isakA nAma hI svaya apanA pratipAdana kara rahA hai| pUrva kathita artha va vyaJjana paryAya kA ubhaya rUpa hI artha vyaJjana paryAya hai kisI artha paryAyavizeSa para se usake sAtha vartane vAlI kisI anya vyaJjana paryAya kA sakalpa karanA artha vyaJjana paryAya naigama naya hai| jaise 'dharmAtmA kA jIvana sukhI va zAnta hotA hai' aisA kahane para sukha va zAnti hI usa jIvana kI vizeSatA hai, aisA pratIti meM AtA hai| tahA sukha va zAnti to kSaNika hone ke kAraNa artha paryAya hai aura 'jIvana' sthAyI astitva mAtra hone ke kAraNa vyaJjana paryAya hai / artha poya yahA~ vizeSaNa hai aura vyaJjana paryAya vizeSya / isa prakAra artha paryAya para se vyaJjana paryAya kI vizeSatA kA paricaya denA
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 283 6. dravya paryAya naigama naya isa naya kA viSaya hai / yaha to isake lakSaNa va udAharaNa hai / aba isakI puSTi va abhyAsa ke liye kucha Agamokta vAkya uddhRta karatA huuN| 1. zlo. vA.pu. 41pR. 35 "sukha aura jIvatva se jIva ko darzAne ___ kA saMkalpa (artha vyaJjana paryAya naigama naya hai) 2 rA vA.hi. 11 / 33 / 166 "dharmAtmA jIva me sukhajIvI panA hai (tAkU yaha naigama naya sakalpa karai hai) yahA sukha to artha paryAya hai so vizeSaNa hai (tAtai gauNa bhyaa|) bahuri jIvIpanA (vyaJjana paryAya hai so) vizepya hai tAtaM mukhya hai / yaha artha vyaJjana paryAya naigama naya hai|" sukha rUpa artha paryAya para se jIvIpanA rUpa vyaJjana paryAya kI vizeSatA kA paricaya dene ke kAraNa, to yaha artha vyaJjana paryAya naya hai aura jJAna ke hI AkAro me sakalpa dvArA dvaita me advaitatA karane ke kAraNa naigama hai / isaliye isakA 'arthavyaJjanaparyAya naigama naya" aisA nAma sArthaka hai / yaha isa naya kA kAraNa hai / artha paryAya vizepa ke anubhava ke AdhAra para vyaJjana paryAya vizeSa kI sundaratA va asundaratA Adi rUpa vizeSatA kA paricaya denA isakA prayojana hai| aba naigama naya ke uttara bhedo me se tIsarA jo dharmI va dharma 6. dravya paryAya me ekatA ke sakalpa karane rUpa vikalpa hai, usakA naigama naya kathana calegA / dharmI ke svabhAva kA paricaya dene vAlA dravya naigama hai aura dharma ke svabhAva kA paricaya dene vAlA paryAya naigama hai| ata dharmI va dharma kA paraspara sammela karake dikhAne vAle naya kA nAma dravya paryAya naigama hI honA cAhiye / ____dono nayo ke bhedoM ko paraspara milA dene se isa naya ke cAra bheda ho jAtaM hai- 1. zuddha dravya artha paryAya naigama, 2 zuddha dravya
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya paryAya naigama naya azuddha dravya artha paryAya naigama aura 4. 12 naigama naya vyaJjana paryAya naigama, 3 azuddha dravya vyaJjana paryAya naigama | 284 dana bhedo me itanA dhyAna rakhane yogya hai ki sasArI jIvoM ke indriya gamya tathA anubhava gocara kSaNika paryAya yA audayika bhAva to azuddha paryAya rUpa se grahaNa kI gaI hai aura paryAya ke sahaja sattA mAtra svabhAva ko zuddha paryAya rUpa se grahaNa kiyA gayA hai / zuddha paryAya se tAtparya yahA kSAyika bhAva nahI hai / azuddha paryAyo ko dhAraNa karane vAlI dravya paryAya ko azuddha dravya rUpa se grahaNa kiyA gayA hai aura dravya ke sat sAmAnya mAtra svabhAva ko zuddha dravya ke sthAna para samajhA gayA hai / sat eka sAmAnya bhAva hai, jisame sarva guNoM va paryAya kA astitla garbhita hai, isaliye ise zuddha kahate hai | utpAda vyaya va dhruva isakI vizeSatAye hai isaliye yaha nityAnitya hai / isa sahaja svabhAva ke darzana dravya ke trikAlI sat me jaisA hotA hai usI prakAra paryAya kI kSaNika sattA me bhI hotA hai, ata dono hI bhAvo ko yahA zuddha zabda kA vAcya vanAyA gayA hai / Age isa naya ke bhedo kA kathana karate samaya jaba zuddha dravya paryAya nayo kA kathana karane me AyegA tava to zuddha dravya yA sat ko vizeSaNa vanAkara, usa para me zuddha paryAya kA sakalpa kiyA jAyegA, aura java azuddha dravya paryAya nayo kA kathana karane me AyegA taba azuddha payAya ko vizeSaNa vanAkara, usa para se azuddha dravya kA sakalpa kiyA jAyegA / aisA hI niyama yahA prayojana vaza agIkAra kiyA gayA hai / vaha prayojana kyA hai, isa bAta kA uttara Age samanvaya ke antargata kiye jAne vAle zakA samAdhAna me kiyA jAyegA / ava inhI sAmAnya va vizeSa bhedo kA pRthaka pRthaka kathana karane me AtA hai /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 2056 dravya paryAya naigama naya 1. dravya paryAya naigama naya sAmAnya --- dravya ke lakSaNa va svabhAva para se dravya kA sakalpa karane vAle naya ko dravya naigama kahate hai, aura isI prakAra eka guNa kI paryAya para se anya guNa kI paryAya kA sakalpa karane vAle naya kA nAma paryAya naigama naya hai / dono kA sammela karane para, dravya sAmAnya para se paryAya ke samAnya svabhAva kA sakalpa karane vAle athavA paryAya ke dRpTa rUpa para se adRSTa dravya kA sakalpa karane vAleubhayAtmaka naya kA nAma dravya paryAya naigama naya hai / udAharaNa Age yathA sthAna de diye jaayege| aba isakI puSTi va abhyAsa ke liye kucha Agamokta vAkya uddhRta karatA huuN| 1 ka. pA. pu. 1|pR 245 / 1 "dravyAthikanayaviSaya paryAyAthika nayaviSayaJca pratipanna. dravyaparyAyAthika naigmH|" artha-dravyAthika va paryAyAthika ina dono nayo ke viSaya ko ubhaya rUpa se yugapata svIkAra karane vAlA naya dravyaparyAya naigamanaya hai| 2 dha. (pu. 6 / pR. 181 / 3 "dravya paryAyAthika nayadvayaviSaya naigamo dRdjH|" artha--dravyAthika aura paryAyAthika dono nayo ke viSaya ko grahaNa ___ karane vAlA dvadaja arthAta dravyaparyAya naigama hai / jJAna ke AkAro me mAtra sakalpa ke AdhAra para dravya va paryAya donoM me paraspara mukhya gauNa vyAvasthA dvArA, dvaitAdvaita dekhane ke kAraNa isa naya kA 'dravya paryAya naigama' aisA nAma sArthaka hai| yaha isa naya kA kAraNa hai / sattA ke nityAnitya svabhAva sAmAnya
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naigama naya 2866 dravya paryAya na~gama naya para se, arthAt zuddha dravyA para se artha va vyaJjana paryAyoM kI zuddha satA sAmAnya kA athavA azuddha paryAyo para se azuddha dravyo kA paricaya denA isakA prayojana hai| ___zuddha dravya kA artha yahA bhI pUrvavat abheda dravyA arthAta dravyA ke sAmAnya akhaNDa eka rasa rUpa kA grahaNa hai jaise sat / parantu azuddha dravya kA artha yahA audayika bhAva meM sthita azuddha dravyA paryAya hai, jaise sasArI jIva / zuddha paryAya se yahA kisI eka trikAlI guNa kA yA usake kSAyika bhAva kA grahaNa hotA hai / tathA azuddha paryAya se kisI eka guNa kI azuddha paryAya kA athavA azuddha dravyA paryAya kA grahaNa karanA / 2 zuddha dravya artha paryAya naigama nayaH-= zuddha dravya para se zuddha artha paryAya kA sakalpa karanA isa naya kA sakSipta lakSaNa hai| yahAM zuddha dravya yA zuddha paryAya ke sAtha prayukta zuddha zabda kA artha sahaja svabhAva hai, kSAyika bhAva nahI / dravya kA sahaja svabhAva 'sattA sAmAnya' hai jo pAriNAmika bhAva svarUpa hone ke kAraNa zuddha dravyAthika kA viSaya hai, ata: zuddha hai| paryAya kA sahaja svabhAva, jaisA ki svabhAvaanitya paryAyAthika naya yugala kA kathana karate hue Age batAyA jAyegA, paryAya kA kSaNika 'sat' hai, jo svabhAva va vibhAga dono prakAra kI, zuddha va azuddha paryAyoM me tathA artha va vyaJjana paryAyo me samAna rUpa se dekhA jAtA hai / ata. yA isa prakaraNa me sarvatra hI zuddha dravya kA artha dravya kI trikAlI sattA yA 'sat' sAmAnya hai aura zuddha paryAya kA artha paryAya kA kSaNika sat hai / yadyapi trikAlI akhaNDa dravya ke astitva meM paryAyoM kI apekSA bheda DAlanA vyavahAra naya gata azuddhatA kahA jAtA hai, parantu yahA vaha vivakSA nahI hai| yahAM to dravya, guNa yA paryAya kA apanA
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. negama naya 287 6. dravya paryAya naigama naya apanA sat sAmAnya abhipreta hai, jisameM azuddhatA yA bheda kI kalpanA hI honI asambhava hai| kyoki sat to astitva mAtra kA nAma hai / dravya va guNa kA trikAlI satva bhI nivikalpa hai aura paryAya kA kSaNa sthAyI sat bhI utane samaya ke liye nirvikalpa hai| yahA dravya ke sat ko dravyAthika dRSTi se dekhiye aura paryAya ke sat ko paryAyAthika dRSTi se / dravyAthika dRSTi me jisa prakAra ekatva hone ke kAraNa vaha nirvikalpa zuddha hai, usI prakAra paryAyAthika dRSTi meM bhI ekatva rUpa hone ke kAraNa vaha nirvikalpa zuddha hai| dravyArthika sat aura paryAyAthika sat ina donoM meM bhI pahilA to kAraNa rUpa hai aura dUsarA kArya rUpa, kyoki sarvatra paryAya kA upAdAna kAraNa dravya hI hotA hai dravya kA upAdAna kAraNa paryAya nahI / kAraNa para se hI kArya kA paricaya diyA jA sakatA hai, isaliye zuddha dravya va zuddha paryAya ke isa prakaraNa me dravyAthika naya ke viSaya bhUta sat ko sarvatra vizeSaNa aura paryAyAthika ke viSaya bhUta sat ko sarvatra vizeSya banAyA gayA hai / isa prakAra dravya sat rUpa vizeSaNa ko gauNa karake usa para se paryAya sat vizeSya kA mukhya rUpeNa sakalpa karanA zuddha dravya artha paryAya naigama viSaya hai / udAharaNArtha "vartamAna kA yaha kSaNa vartI jJAna, jJAna hI to hai" aisA kahane meM 'jJAna kA astitva' to zuddha : dravyAthika kA viSaya hai aura 'vartamAna jJAna kA kSaNika astitva' zuddha paryAyAthika kA viSaya hai / upayoga kA yaha kSaNika astitva jJAna ke astitva se hI hai / isa prakAra jJAna guNa ke sat para se upayoga rUpa artha paryAya ke sat kA sakalpa karanA, zuddha dravya artha paryAya naigama naya kA lakSaNa hai / isI kI puSTi va abhyAsArtha nimna uddharaNa hai / 1. zlo. vA. pu4| pR 41 "saMsAriyoM meM bhI zuddha sukha kA sakalpa karanA (zuddha dravya artha paryAya naigama naya hai| yahA
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naigama naya 288 6 dravya paryAya naigama naya zuddha sukha' se abhiprAya pAriNAmika sukha svabhAva kA sAmAnya astitva hai / ) 2. rA. vA hi. / 1 / 33 / 196 "sasAra vipai sat vidyamAna sukha hai so kSaNa mAtra hai / (tAkA yaha naigama naya sakalpa karai hai / ) yahA sat zuddha dravya hai so vigeSaNa hai (tAtai gauNa bhayA ) / sukha' hai so artha paryAya hai, so vizeSya hai tAtai mukhya hai / yahU zuddha dravya artha paryAya naigama naya hai / zuddha dravyAthika ke viSaya para se za ddha paryAyAthika kA paricaya dene ke kAraNa yaha za ddha dravya paryAya naya hai / kyoMki paryAyoM ke donoM bhedo me se bhI artha paryAya kA saMkalpa kiyA gayA hai isa liye artha paryAya naya hai / kyoMki sakalpa mAtra ke dvArA jJAna me dravya sat va paryAya sat' isa prakAra ke dvaita me advaita kiyA gayA hai isa liye naigama hai / ata isakA 'zuddha dravya artha paryAya naigama naya' aisA nAma sArthaka hI hai / yaha to isa naya kA kAraNa hai| aura paryAya ke nivikalpa astitva sAmAnya kA paricaya denA isakA prayojana hai| 3. zuddha dravya byaJjana paryAya naigama naya -- zuddha dravya artha paryAya naigama naya vat hI yahA bhI zuddha vyaJjana paryAya se tAtparya, usa usa paryAya kA nirvikalpa ekatva rUpa astitva sAmAnya hai, jo zuddha paryAyAthika arthAta svabhAva anitya paryAyAthika kA viSaya hai, aura zuddha dravya se tAtparya dravya kA nirvikalpa advaita rUpa astitva sAmAnya hai, jo zuddha dravyAthika kA viSaya hai / aise zuddha dravya para se yA dravya sAmAnya rUpa sat para se kisI bhI vyaJjana payAya ke astitva kA sakalpa karanA zuddha dravya vyaJjana paryAya negama naya hai|
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 28 6. dravya paryAya naigama naya ___ udAharaNArtha 'caitanya panA kaho yA Ananda panA kaho saba sat rUpa hI to hai' aisA kahane me caitanya yA Ananda to vyaJjana paryAya hai aura sat sAmAnya dravya hai / isa prakAra dravya sat para se vyaJjana paryAya ke sat kA saMkalpa karanA zuddha dravya vyaJjana paryAya naigama naya hai / isI kI puSTi va abhyAsa nimna uddharaNo para se kiyA jA sakatA hai| 1. zlo vA / pu 4 / pR 45 "jIva ko sat cit rUpa nirNaya kA sakalpa (zuddha dravya vyaJjana paryAya naigama naya hai)|" 2. rA. vA. hi. / 1 / 33 / 166 "citsAmAnya hai so sat hai (tAkU yaha naigama naya sakalpa karai hai ) / yahA 'sat' aisA zuddha dravya hai, so to vizepaNa hai tAtai gauNa hai| 'cit' hai so vyaJjana paryAya hai, so vizeSya hai tAtai mukhya hai / yahU zuddha dravya vyaJjana paryAya naigama bhayA / " zuddha dravyArthika ke viSayabhUta sat sAmAnya para se svabhAva anitya yA zuddha paryAyArthika ke viSayabhUta sat vizeSa' kA paricaya detA hai, isaliye zuddha dravyaparyAya naya hai / paryAya ke dono bhedoM meM se bhI kAla sthAyI vyaJjana paryAya ko mukhyarUpeNa grahaNa karatA hai, isaliye vyaJjana paryAya naya hai| tathA jJAnAkAra meM dravya sat va paryAya sat aisa dvaita me advaita kA sakalpa karatA hai isaliye naigama hai / ata isakA 'zuddha dravya vyaJjana paryAya naigama naya' aisA nAma sArthaka hai / yaha to isakA kAraNa huA aura vyaJjana paryAya ke astitva kA paricaya denA isa kA prayojana hai| 4. azuddha dravya artha paryAya naigama nayaH- azuddha artha paryAya para se azuddha dravya kA sakalpa karanA azuddha dravya artha paryAya naigama naya hai / azuddha zabda kA artha to audayika
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 260 6. dravya paryAya naigama naya bhAva ke atirikta aura kucha ho hI nahI sakatA ata vahI artha yahA grahaNa karanA / kisI guNa vizeSa ke audAyika bhAva para se dravya sAmAnya ke akhaNDa audAyika bhAva kA sakalpa yA anumAna karanA aisA isakA artha huA / tahA vizeSa guNa kA audayika bhAva to vizeSaNa hotA hai aura dravya kA akhaNDa audayika bhAva vizeSya hotA hai / guNa kA audayika bhAva to artha paryAya kahalAtI hai aura dravya kA audayika bhAva dravya paryAya kahalAtI hai / audayika bhAva rUpa artha paryAya azuddha paryAyArthika kA viSaya hai aura audayika bhAva rUpa dravya paryAya azuddha dravyArthika kA viSaya hai / isaliye hI ina dono ko yahA 'azuddha artha paryAya' aura 'azuddha dravya' ina nAmo ke dvArA kahA gayA hai / isa prakAra azuddha artha paryAya para se azuddha dravya ke sakalpa ko isa naya kA lakSaNa banAyA gayA hai / jaise 'indriya sukha kA pratyakSa karane vAlA hI jIva hai' aisA saMkalpa karane me vandriya sukha to artha paryAya hai aura usakA bhoga karane vAlA sasArI jIva azuddha dravya hai / isaliye yahAM azuddha artha paryAya para se azuddha dravya kA saMkalpa kiyA gayA hai / yadyapi artha paryAya rUpa indriya sukha usa jIva dravya se bhinna apanI sattA rakhatI nahI, para use pRthaka svIkAra karake lakSaNa lakSya bhAva rUpa dvaita utpanna kiyA gayA hai viSaya hai / isI kI puSTi va / aise dvaita kA grahaNa hI isa naya kA abhyAsa nimna udAharaNo para se hotA hai / 1 zlo vA . pu 4 / pR 43 " jIva me viSaya janita sukha kA sakalpa ( azuddha dravya artha paryAya naigama hai ) / " #; 2. rA vA hi / 1 / 33 / 166 "viSayI jIva hai so eka kSaNa sukhI hai (yAkU yahU naigama' naya sakalpa kareM hai ) / yahA viSayI jIva hai so azuddha dravya hai so vizeSya hai ( tAtai mukhya
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 261 6. dravya paryAya naigama naya bhayA) / sukha hai so arthaparyAya hai so vizeSaNa hai tAtai gauNa hai / yahU azuddha dravya artha paryAya naigama hai|" azuddha artha paryAya para se azuddha dravya kA paricaya dene ke kAraNa azuddha dravya artha paryAya naya hai, aura jJAnAkAra ke Azraya advaita me lakSya lakSaNa bheda rUpa dvaita kA sakalpa karane ke kAraNa naigama naya hai / isa prakAra isakA 'azuddha dravya artha paryAya naigama naya' aisA nAma sArthaka hai / yaha to isa naya kA kAraNa hai aura azuddha dravya ke svabhAva kA paricaya denA isakA prayojana hai / 5. azuddha dravya vyaJjana paryApa naigama naya - 'azuddha dravya artha paryAya naigama naya' ke samAna hI isake lakSaNa kA vistAra samajhanA / antara kevala itanA hai ki yahA paryAya rUpa se kisI guNa ke audayika bhAva rUpa cirasthAyI va sthUla vyaJjana paryAya kA grahaNa kiyA jAtA hai / yahA bhI dravya azuddha dravyArthika ke viSaya vAlA hI hotA hai aura paryAya azuddha paryAyArthika ke viSaya vaalii| isa prakAra azuddha vyaJjana paryAya ko vizeSaNa yA lakSaNa banAkara usa ke AdhAra para azuddha dravya rUpa lakSya kA sakalpa karanA hI isa naya kA lakSaNa hai| jaise 'daza prANoM se jIne vAlA hI jIva hai' aisA kahane me daza prANa to azuddha vyaJjana paryAya hai aura unase jIne vAlA saMsArI jIva azuddha dravya hai / yahA azuddha vyaJjana paryAya para se azuddha dravya kA saMkalpa kiyA gayA hai| isI bAta kI puSTi va abhyAsa nimna uddharaNa para se hotA hai| 1. zlo vA. |pu 4 |pR 46 "saMsArI azuddha paryAya para se jIva kA sakalpa karanA (azuddha dravya vyaJjana paryAya naigama / naya hai)|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naigama naya 262 7 naMgama naya ke bhedo kA samanvaya 2 rA vA. hi. / 1 / 33 / 166 " jIva hai so guNI hai (tAkU yahU naigama naya saMkalpa karai hai) / yahAM jIva hai so azudhda dravya hai, so vizeSya hai tAtai mukhya bhayA / bahuri guNI hai so vyaJjana paryAya hai / so vizeSaNa hai tAtai gauNa hai / yahU' azuddha dravya vyaJjana paryAya naigama hai|" azuddha vyaJjana paryAya para se azuddha dravya kA paricaya dene ke kAraNa azuddha dravya vyaJjana paryAya naya hai, aura mAtra jJAna ke Azraya para advaita me 'lakSaNa lakSya' bheda rUpa dvaita kA saMkalpa karane ke kAraNa naigama naya hai / isa prakAra isakA azuddha dravya vyaJjana paryAya nagama naya' aisA nAma sArthaka hai / yaha to isa naya kA kAraNa hai aura azuddha dravya ke svabhAva kA paricaya denA isakA prayojana hai|| 7. naigama naya ke isa viSaya ke vistRta vivecana me uThane vAlI bhedo kA samanvaya kucha zaMkAoM kA samAdhAna aba kara denA yogya hai| 1. zaMkA - dravya paryAya naigama ke prakaraNa me zuddha dravya va zuddha paryAya kA artha 'sat' sAmAnya hI kyo grahaNa kiyA ? kSAyika bhAva kyoM nahI ? . uttara - sat svabhAva sarva jana sammata hai aura kSAyika bhAva adRSTa hai isaliye aisA kiyA hai, para kSAyika bhAva ke grahaNa kA niSedha nahI hai| 2 zaMkA- zuddha dravyaparyAya naigama me dravya para se hI paryAya kA saMkalpa karane me kyoM aayaa| paryAya para se bhI dravya kA saMkalpa kyo karake nahIM dikhAyA gayA ? uttaraH- AdhAra yA vizeSaNa sadA hI paricita bhAva svarUpa hotA hai aura Adheya yA vizeSya aparicita / sat sAmAnya
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 263 7. naigama naya ke bhedo kA samanvaya sarva paricita hai para paryAya ke sat kA svIkAra jarA kaThina par3atA hai, isaliye usakA pramukhata. paricaya denA yogya hI hai / tahAM bhI trikAlI sat kAraNa hai aura kSaNika sat kArya, isaliye dravya ke astitva ko hI vizeSaNa banAyA jA sakatA hai / kSaNika astitva svaya asiddha hone ke kAraNa vizeSaNa banAyA jAne yogya nahI hai / 3. zaMkA - sUkSma hone ke kAraNa bhale hI zuddha artha paryAya chadmastha jJAna gamya na ho para kSAyika bhAva rUpa kevala jJAnAdi zuddha vyaJjana paryAye to kinhI jJAnI jano ke anumAna kA viSaya hai / uttara - yaha bAta ThIka hai, ataH kSAyika bhAvo kA grahaNa karane para zuddha vyaJjana paryAya ko zuddha dravya paryAya kA lakSaNa banAyA jA sakatA hai / isame koI virodha nahI / para yahA vistAra bhaya se usakA pRthaka grahaNa nahI kiyA hai / azuddha paryAya para se azuddha dravya kA sakalpa karAne vAle azuddha dravya vyaJjana paryAya naigama naya kI bhAMti hI yahA bhI samajha lenA / yA yo kahiye ki ina dono me lakSaNa ke prati koI vizeSatA na hone ke kAraNa usakA pRthaka grahaNa nahI kiyA hai / 4. zaMkA - azuddha dravya paryAya naigama ke kathana me bhI paryAya para se hI dravya kA saMkalpa kyo karAyA gayA, dravya para se bhI paryAya kA saMkalpa kyoM na karAyA gayA ? uttara dravya anubhaba kA viSaya nahI, paryAya hI hai zuddha ho ki azuddha / ataH paryAya para se hI zuddha yA azuddha dravyoM ke svabhAva kA nirNaya kiyA jA sakatA hai / paryAyoM ke
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 264 7 naigama maya ke bhedo kA samanvaya " paricaya ke binA dravya kA ekAnta paricaya asambhava hone ke kAraNa use sarvathA vizeSaNa nahIM banAyA jA sakatA 5. zaMkA - naigama naya me bhI sarvatra vartamAna kAla sUcaka saMjJA vyavahAra huA hai aura paryAyAthika naya bhI kevala vartamAna samaya ko viSaya karatA hai| taba loka meM pracalita bhUta va bhAvi sajJA tyavahAra kisa naya kA viSaya banegA? uttaraH- aisA vyavahAra naigama naya kA viSaya hI banegA / yadyapi isa prakAra kA prayoga naigama naya ke prakaraNa me kahI bhI karake dikhAyA nahI gayA hai, parantu naigama naya ke dvaita grAhaka lakSaNo para se isa bAta ko spaSTa dekhA jA sakatA hai| "maiM kala dehalI gayA thA, yA maiM kala dehalI jAU~gA" isa prakAra ke sarva prayogoM me adRSTa rUpa se dvaita paDhA jA rahA hai, kyoki kala zabda Aja kI apekSA rakhakara hI pravRtti pAtA hai / dvaita grAhaka dravyAthika naigama naya me aisA grahaNa avazya kiyA jA sakatA hai| kyoki vahA trikAlI paryAyoM me anasyata eka dravya kI upalabdhi hone ke kAraNa', athavA jJAna me saMkalpa mAtra utpanna kara lene ke dvArA, "jo maiM kala dehalI me thA, vahI mai Aja yahA hU~" aisA anubhava kiyA jA sakatA hai / do paryAyo me paraspara sammela dekhe binA athavA kalpanA kiye binA aise prayoga ko avakAza nhii| paryAyAthika naya me kevala eka vartamAna paryAya kA hI grahaNa hone ke kAraNa isa prakAra kA sammela baiThAyA nahI jA sakatA / ataH isa prakAra ke prayoga paryAyAthika naya me garbhita nahI kiye jA sakate /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 6. zaMkA bhUta va bhaviSyata paryAye vartamAna vat kaise dekhI jA sakatI hai ? - 265 7. naigama naya ke bhedo kA samanvaya uttara - yaha bAta bhalI bhAMti samajhA dI gaI hai ki naigama naya kA vyApAra vastu ko trikAlI paryAyoM ke akhaNDa piNDa rUpa se dekhanA hai athavA vastu se sadbhAva va asadbhAva kI parvAha na karake mAtra jJAnAtmaka saMkalpa me usake darzana karanA hai / jisa jJAna me vastu kI trikAlI paryAyeM philma ke phoTuo vat vartamAna meM hI pRthaka pRthaka yathA sthAna jar3I huI dikhAI detI hai, usake liye kyA bhUta aura kyA bhaviSyat ? vahAM to jo koI bhI 'phoTo uThAkara vicAra karo so vartamAna hI hai / athavA jJAnAtmaka saMkalpa meM jisa kisI bhI bAta kA vicAra kareM, so tatkSaNa pratyakSa hone ke kAraNa vartamAna hI hai / jJAnAtmaka saMkalpa ke liye bhUta va bhaviSyata koI vastu hai hI nahI / isI zaMkA kA samAdhAna zrI rAjavArtika maM nimna prakAra kiyA hai / - bhAvisaMjJAvyavahAra iti / tana kiM kAraNam ? bhUta dravyAsanni dhAnAt / bhUta hi kumArataNDulAdidravyamAzritya rAjauda - nAdikA bhAvinI saMjJA pravartate, naca tathA naigamanaya vaSaye kiJcid bhUta dravyamasti yadAzranA bhAvinI saMjJA vijJAyate / " rA. vA / 9 / 33 / 3 / 65 " syAdetat nAya naigamanayaviSaya artha - zakAkAra kA kahanA hai ki vartamAna meM hI rAjakumAra ko - rAjA kahanA athavA taMdula ko bhAta kahanA to koI naigama naya kA viSaya pratIti nahI hotA, kyoki yaha to kevala
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 12. negama naya 266 7. naigama naya ke bhedoM kA samanvaya una una padArtho me bhAvi saMjJA kA vyavahAra mAtra hai| isake uttara me granthakAra kahate hai, ki aisA nahIM hai, kyoki sajJAkaraNa kA vyavahAra to kevala vastu bhUta padArtha meM hI honA sambhava hai, jaise ki rAjakumAra ko yA tadula ko yogyatA ke AdhAra para rAjA va bhAta kaha denA / parantu naigamanaya meM to isa prakAra kA koI vastubhUta padArtha hI sAmane nahI hai, jisako Azraya karake ki isa prakAra kA vyavahAra sambhava ho sake / isa naya kA vyApAra to mAtra kalpanA karanA hai| 7. zaMkA - kevala kalpanA to koI padArtha nahI, phira isa naigama naya kA svIkAra kisa prakAra upayukta hai ? uttara.- nayo ke viSaya meM yaha Avazyaka nahIM ki vyavahAragata upayogitA kA hI vicAra kiyA jAye, yahA to jJAna kI vyApakatA me jo jo bhI pratIti honi sambhava hai, vaha saba hI kisI na kisI naya kA viSaya hai, aisA batAnA abhISTa hai| rAjavAtika kAra isa zakA. kA samAdhAna nimna prakAra karate hai - rA. vA / 1 / 33 / 4 / 95 "syAdetat naigama naya vaktavye upakAro nopalabhyate, bhAvi saMjJA viSaye tu rAjAdAvupalabhyate, tato nAya yukta iti; tannaki kAraNam / apratijJAnAt naitadasmAbhi, pratijJAtam 'upakAre sati bhavitavyam' iti / ki tahi ? asya nayasya viSaya. pradarzayate / api ca, upakAra pratyabhimukhatvAdupakAravAneva /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 12. naigama naya artha - zakAkAra kahatA hai ki bhAvisaMjJA meM to yaha AzA hai ki Age upakAra Adi ho sakate haiM, para naigama naya me to kevala kalpanA hI kalpanA hai, ata: yaha sabhyavahAra ke anupa - yukta hai / isake uttara me grathakAra kahate hai ki nayo ke viSaya ke prakaraNa meM yaha Avazyaka nahI hai ki upakAra yA upayogitA kA vicAra kiyA jAye / yahA to kevala unakA viSaya batAnA hai / athavA sakalpa ke anusAra niSpanna vastu se Age upakArAdi kI sabhAvanA bhI hai hI / 7. naigama naya ke bhedo kA samanvama 8. zaMkA -- (kA. pA. / 1 / 354 / 376 / 10) meM se uddhata ------ "yaha naMgama naya sagrAhika aura asgrAhika ke bheda se yadi do prakAra kA hai, to naigama naya, koI svatantra naya nahI rahatA hai, kyoki usakA koI viSaya nahI pAyA jAtA | ( arthAta yadi saMgraha aura vyavahAra ina dono hI nayo kA viSaya isakA viSaya hai, to isakA apanA koI svataMtra viSaya nahI rahatA / yahA tIna vikalpa ho sakate hai | ) (i) naigama naya kA viSaya saMgraha hai aisA nahI kahA jA sakatA, kyoki usako sagrahnaya grahaNa kara letA hai / (ii) naigama naya kA viSaya vizeSa bhI nahI ho sakatA hai, kyoki use vyavahAranaya grahaNa kara letA hai / (iii) aura sagraha aura vizeSa ke atirikta koI viSaya bhI pAyA nahI jAtA hai, jisako viSaya karane ke kAraNa. naigama naya kA astitva siddha hove ?"
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 268 7. negama naya ke bhedo kA samanvaya uttara -"naigamanaya sagrahanaya aura vyavahAranaya ke viSaya me eka sAtha pravRtti karatA hai, ataH vaha sagraha va vyavahAra naya me antarbhUta nahI hotA hai ; kyoki usakA viSaya ina dono ke viSaya se bhinna hai|" (arthAta ubhaya rUpa se donoM nayoM ke bheda prabhedo me ekatva kI sthApanA karanA isa naya kA svatatra viSaya hai / zaMkA-'yadi aisA hai to do prakAra kA (sagrAhika va asagrAhika) naigama naya nahI bana sakatA,?' uttara -"nahI, kyoki, eka jIva me vidyamAna abhiprAya Alambana ke bheda se do prakAra kA ho jAtA hai / aura abhiprAya ke bheda se usakA AdhArabhUta jIva do prakAra kA ho jAtA hai isame koI virodha nahI hai| isI prakAra naigamanaya bhI Alambana ke bheda se do prakAra kA hai|" (isakA tAtparya yaha hai ki jisa samaya koI vaktA abheda dravya kA Alambana karake dravya kA sAmAnya paricaya denA cAhatA hai, to naigama naya abheda grAhI yA sagrAhika ho jAtA hai / usI ko dravya naigama kahate hai| aura jaba usakI paryAya ko Alambana karake usI dravya kA vizeSa paricaya denA cAhatA hai to naigama naya bhedagrAhI yA asamAhika bana jAtA hai / usI ko paryAya naigama kahate hai| parantu dono bAra paricaya usa akhaNDa dravya kA hI dene ke kAraNa isakA viSaya sagraha va vyavahAra se pRthaka hI rahatA hai / 6 zaMkA -naigamanaya ko dravyAthika kaise kahate ho ? uttara-isa prazna kA uttara (dha. / 118417) dhavalA me nimna prakAra diyA hai|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 7. naigama naya ke bhedo kA samanvaya "ete trayo'pi nayA nityavAdinaH, svaviSaye paryAyAbhAvata: sAmAnyavizeSakAlayorabhAvAt / " 266 artha:-- ye tInoM hI ( naigama, saMgraha va vyavahAra ) naye nityavAdI hai, kyoMki ina tInoM hI nayoM ke viSaya me sAmAnya aura vizeSa kAla kA abhAva hai / ( nityavAdI hone ke kAraNa hI yaha dravyAthika hai | ) 10 zaMkA naigamanaya yadi dravyArthika hai to usake bhedo me paryAya naigama kA grahaNa karake paryAya ko isakA viSaya kaise banAyA sakatA hai ? uttara - yadyapi paryAya naigama meM Upara se dekhane para to aisA hI pratIti me AtA hai ki naigamanaya ne vahA paryAya ko apanA viSaya banA liyA hai, parantu sUkSma dRSTi se vicAra karane para aisA nahI hai / kyoki paryAyArthikanaya use kahate hai, jisame ki kevala eka paryAya ko hI ekatva rUpa se, dravya kI anya sarva paryAyo se pRthaka nikAla kara, eka svataMtra sat ke rUpa me vicArA jAye / usa vicAraNA me usa samaya usase atirikta anya paryAya kI yA anusyUta dravya sAmAnya kI sattA rUpa koI vastu pratIti me nahI AtI / parantuyahAM naigamanaya meM aisA pratIti hone nahI pAtA / yahA to sarvatra dvaita kA grahaNa kiyA gayA hai| yaha naya dravya ke svabhAva ke AdhAra para se dravya kA, aura paryAya ke svabhAva para se paryAya kA, tathA isI prakAra dravya para se paryAya kA aura paryAya para se dravya kA vicAra karatA hai / pRthaka akelI paryAya kA vicAra karanA yahA abhipreta nahI hai / isa dvaita bhAva ke grahaNa ke kAraNa paryAya ko viSaya karane para bhI
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. naigama naya 3000 7. naigama naya ke bhedoM kA samanvaya isakA dravyAthikapanA naSTa nahI hotA / kyoki jaisA ki pahale batAyA jA cukA hai, lakSya-lakSaNa, vizeSya-vizeSaNa athavA kAraNa-kArya Adi dvaita-bhAva dravyAthika dRSTi me hI utpanna kiye jA sakate hai| ekatva grahaka paryAyAthika me aisA koI bheda DAlA nahIM jA sktaa| pRthaka akelI paryAya kA vicAra karanA yahA abhipreta nahI hai / isa dvaita bhAva ke grahaNa ke kAraNa paryAya ko viSaya karane para bhI isakA dravyAthikapanA naSTa nahI hotA / kyoki jaisA ki pahile' batAyA jA cukA hai, lakSaNa-lakSya, vizeSaNa-vizeSya athavA kAraNa-kArya Adi dvaita bhAva dravyAthika me hI utpanna kiye jA sakate hai| ekatva grAhaka paryAyArthika aisA koI bheda DAlA nahI jA sktaa| 11. zaMkA--dravyArthika, paryAyArthika va dravya paryAyArthika naigama me kyA antara hai ? uttara-do dharmiyo me ekatA darzaka dravyArthika naigama hai, do dharmo me ekatA darzaka paryAyArthika naigama hai aura dharmI va usa ke kisI dharma me ekatA darzaka dravya paryAyAthika naigama hai / sagraha va vyavahAra ina dono ke viSayo me, arthAta dravya ke abheda svarUpa va bheda svarUpa meM gauNa mukhya bhAva se ekatA dazAMnA dravyArthika gama kA kAma hai / zuddha va azuddha paryAyo me gauNa mukhya bhAva se ekatA daza niA paryAyarthika naigama kA kAma hai aura eka hI padArtha ke sAmAnya bhAva ke sAtha usI kI zuddha va aza, paryAya kI ekatA daza nA dravya paryAyAthika naigama kA kAma hai / 12 zaMkA.--sAmAnya va vizeSa se kyA tAtparya hai ? uttara-pratyeka padArtha dravya kSetra kAla va bhAvaisa catuSTaya svarUpa hai / ina cAro hI bAto me sAmAnya va viza Sa paDhA jA sakatA hai / aneka vyaktigata dravyo me' anugata
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 12. naigama naya 301 7. negama naya ke bhedo kA samanvaya eka jAti dravyAtmaka sAmAnya hai aura vaha vyakti usakA vizeSa hai / aneka sUkSma pradezoM meM anugata eka akhaNDa sasthAna kSetrAtmaka sAmAnya hai aura vaha eka pradeza usakA vizeSa hai| aneka paryAyo me anugata eka trikAlI sat kAlAtmaka sAmAnya hai, aura eka vartamAna samayavartI paryAya usakA vizeSa hai / aneka zakti azoM yA avibhAgapraticchedoM meM anugata eka guNa bhAvAtmaka sAmAnya hai aura vaha eka zakti aza usakA vizeSa hai| 13 zaMkA -sAmAnya aura vizepa donoM ko grahaNa karane ke kAraNa naigama naya ko pramANapanA prApta ho jAyegA / uttara --nahI hotA, kyoMki pramANa jJAna me bhedAbhedAtmaka samasta vastu kA bodha kisI eka dharma ko gauNa aura kisI eka dharma ko mukhya karake nahI hotA, jabaki naigama naya kisI eka dharma ko gauNa aura kisI eka dharma ko mukhya karake vastu kA grahaNa karatA hai / / 10 sakSipta uparokta sarva lakSaNoM va zakA samAdhAno para se paricaya yahI darzAyA gayA hai ki eka akhaNDa vastu kitane par3akhoM se par3hI jA sakatI hai / kevala akhaNDa piNDa nirvikalpa dravya ko dekhakara usakA sAmAnya paricaya prApta kiyA jAtA hai / isake antargata pahile usake zuddha trikAlI eka sAmAnya svabhAva ko jAnakara aura phira usakI trikAlI anya zuddhAzuddha paryAyoM ke saMgraha ko darzAkara bhI usakA parijJAna kiyA jAtA hai| usI akhaNDa vastu kA vibhava jAnane ke liye zuddha va azuddha dravya kI ora se dekhane kA abhyAsa, dravya naigama tathA usake zuddha va azuddha bhedo dvArA karAyA gyaa| usI akhaNDa eka advaita vastu kA vizeSa paricaya dene ke liye paryAya kI ora se bhI use darzAyA gyaa| pAya-naigama va usake artha
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naigama naya 302 7. naMgama naya ke bhedo kA samanvaya va vyaJjana tathA inake bhI zuddha va azuddha bhedo dvArA isa artha kI siddhi kI gaI / dravya kA ina sarva paryAyo se advaita darzAne ke paryAya naigama va usake zuddha va azuddha bhedo kA janma huA / liye dravya aura isa prakAra vastu me aneka prakAra se dharmo kI apekSA, dharmiyo kI apekSA, dharma va dharmI dono kI apekSA, tathA bhUta vartamAna va bhAvi kAlo kI apekSA dvaita utpanna karake usa eka akhaNDa vastu ko samajhAne kA prayatna kiyA gayA / Age Ane vAle saMgraha va vyavahAra nayo dvArA isI akhaNDa vastu kA vizleSaNa karake isakI kucha vizeSatAo kA paricaya diyA jAyegA, tAki yaha patA cala jAya ki tono kAlo me sthita rahane vAlI vaha vastu apane rUpa badalatI huI kisa prakAra citra vicitra dikhAI diyA karatI hai / d itanA hI nahI balki jJAna kI acintya mahimA kA pradarzana karane ke liye sakalpa mAtra kI zakti kA paricaya bhI isa jJAna naya me diyA gayA hai / jJAna ke dvArA vastu kA sakalpa karane ke liye yaha Avazyaka nahI ki vaha sakalpa grAhya vastu sat svarUpa va pramANabhUta hI ho / jJAna me to aneko vyarthaM apramANabhUta bAte bhI nitya udaya ho hokara vilIna huA karatI hai, jinakI sattA yadyapi bAhya jagata kI apekSA asat hai, parantu antaraga ke jJAnAtmaka jagata kI apekSA vaha sat hai / isa sat ko grahaNa karanA naigama naya kA hI kArya hai, kyoMki yaha jJAna naya hai /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 -: saMgraha va vyavahAra naya : 1. mahA sattA va avAntara sattA, 2. saMgraha naya sAmAnya, 3 saMgraha naya vizeSa, 4. vyava * hAra naya sAmAnya, 5. vyavahAra naya vizeSa, 6. saMgraha vyavahAra naya samanvaya jaisA kI pahile batAyA cukA hai, naigama naya dravyAthika yA jJAna naya hone ke kAraNa atyanta vyApaka hai / sakalpa 1. mahA sattA va gravAntara sattA 4 mAtra grAhI hone ke kAraNa sadbhAva va asadbhAva dono isake viSaya hai / tahA asadbhAva to abhAvAtmaka hone ke kAraNa kevala jJAna naya kA viSaya bana sakatA hai, para artha naya kA nahI / parantu sadbhAva to sadrava hai, ataH vaha jJAna va artha naya dono kA viSaya bana sakatA hai / saMgraha va vyavahAra naya kyoMki artha naya hai, ata. inako jAnane ke liye hame sadbhAva rUpa sata kA vizleSaNa karake usakA vizeSa parijJAna prApta karanA hogA / sat sAmAnya ke
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. sagraha va vyavahAra naya 304 1. mahA sattA va gravAntara sattA do rUpa hai - mahAsattA va avAntara sattA / ina donoM ke do rUpa haisAmAnya va vizeSa / eka vizvavyApI nitya sattA to mahA sattA sAmAnya hai aura avAntara sattA isake vizeSa hai / isI bAta kA vistAra Age kiyA jAtA hai / apane aneka avAntara bhedoM se anugata yaha sat vizva ke raMgamaMca para nRtya karatA huA kaise kaise rUpa dhAraNa karake sAmane AtA hai, aura jagata ke darzako ko Azcarya athavA dhoke me DAla detA hai, aura ve ki karttavyavimUDha se khaDe usake una rUpoM ko pahicAnane meM asamartha yahI jAnane nahI pAte, ki vAstava me ina sarva rUpoM ke pIche chupA huA thA kona ? jyohI una rUpo me ulajhakara ve usa rUpa viziSTa sat se prema karane lagate hai, tyohI vaha apanA rUpa badala kara unako rUlA detA hai / ve yaha jAna nahI pAte ki jo vinaSTa huA hai vaha vAstava me sat nahI thA, valki sat kA eka kSaNika rUpa thA / sat to aba bhI jU kA tU hai / ata. sat tathA usake sarva rUpoM yA bhedo kA paricaya prApta karanA atyanta Avazyaka hai, kyoki aisA kiye binA yaha nitya kA ronA va haMsanA banda nahI ho sakatA / isI prayojana kI siddhi yaha saMgraha va vyavahAra nayayugala, sat me dvaita va adveta utpanna karake karatA hai / 1 vastu kA yadi koI eka sAmAnya lakSaNa ho sakatA hai, to vaha sat hai, jo cetana va acetana sarva hI vastuoM meM vyApakara rahatA hai / arthAta jo kucha bhI hai, vaha hI vastu hai / vaha sat hI do prakAra se dekhA jA sakatA hai - mahA sattA ke rUpa meM aura avAntara sattA ke rUpa 1 me / loka me cetana va acetana aneko padArtha hai jo apanI apanI svataMtra sattAye rakhate hai, arthAta ve sadA se hai aura sadA rahate raheMge / na unako kisI ne kabhI banAyA hai aura na hI unakA kabhI vinAza 2 sambhava hai / yadi dRSTi vizeSa ke dvArA una sarva padArthoM ko pRthaka
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. sagraha va vyavahAra naya 305 1 mahA sattA va ___"avAntara sattA pRthaka na dekhakara uname anugatAkAra sanmAtra bhAva ko dekheM, arthAta unake astitva mAtra ko dekhe, to loka meM 'sat' ke atirikta aura hai hI kyA ? kyoki jo kucha bhI hai vaha sat ko ulladhana nahI kara sakatA / basa isa sat sAmAnya kohI mahA sattA kahate haiM, aura jina pRthaka pRthaka padArthoM me vaha anugata hai ve sarva usake avAntara bheda hI avAntara sattA kahalAte haiM / ina donoM me avAntara sattAye to vastubhUta haiM, kyoki artha kriyAkArI hai, jaise jIva kI artha kriyA jAnanA aura pugdala kI arthakyiA ghaTa paTa Adi kA nirmANa karanA hai / parantu mahA sattA koI vastubhUta svataMtra padArtha nahI hai, vaha to dRSTi vizeSa me Ane vAlI eka kalpanA hai, jo sarva hI bhinna bhinna padArthoM ko eka Dore- meM pirokara unheM ekAkAra kara detI hai| avAntara sattAoM me to dravya, guNa va paryAya Adi ke athavA utpatti vinAza va dhruvatA ke bhAva pAye jA sakate hai, parantu mahA sattA me ina sabakI kalpanA bhI sambhava nahI hai| vaha to eka sAmAnya bhAva mAtra hai, jo vastuo ke astitva ke prati saketa karatA hai| ina donoM ko hI sAmAnya va vizeSa rUpa meM dekhA jA sakatA hai| Aiye atyanta vyApaka abheda dRSTi ke dvArA isa vizva kI sattA kA nirIkSaNa kareM / samasta cetanAcetanAtmaka isa raMgabirage vizva ko eka akhaNDa sat ke rUpa meM dekhiye / yaha samasta vizva 'hai' isake atirikta aura kucha vikalpa karane kI AvazyakatA bhI kyA ? vaha jar3a va cetana padArthoM kA samUha hai, yaha vicArane kI AvazyakatA bhI kyA ? jaisA kucha bhI citra vicitra rUpa vAlA vaha ho, 'vaha hai yA nahIM' itanA hI vicAra kIjiye / spaSTa hai ki vaha to hai hI hai| basa yahI bhAva to 'mahA sattA' zabda kA vAcya hai / yaha mahA sata advaita hai ki dvaita, aisA vicAra karane para vaha dono hI prakAra se pratibhAsita hotA hai, kevala nivizeSa ekyarUpa ho aisA nahI hai / advaita . va. dvaita rUpa dekhane ke liye cAra-vikalpa utpanna hote hai-dravya kI apekSA
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 sagraha va vyavahAra naya 306 1 mahA sattA va - avAntara sattA dvaitAdvaita, kSetra kI apekSA dvaitAdvaita, kAla kI apekSA dvaitAdvaita aura bhAva kI apekSA dvaitAdvaita / - sarva prathama cAro vikalpo se usakI advaitatA ko paDhiye, pIche dvaita bhAva ko paDhA jaayegaa| aisA karane para vaha eka, sarvavyApI, nitya va ekyarUpa hI pratIti me AtA hai| so kaise vahI batAtA huuN| dravya kI apekSA dekhane para, batAiye vaha uparokta dRSTi meM Ane vAlA mahAsat kyA eka hai yA aneka ? aneka padArtho me anugata hone ke kAraNa kyA vaha khaNDita hokara aneka rUpo meM bikhara gayA hai ! uttara spaSTa hai ki nahI, vaha to eka akhaNDita sat hI hai / yaha dravya kI apekSA usame advaita huA / kSetra kI apekSA vicAra karane para vaha adho loka, madhya loka va urdhva loka rUpa se tIna prakAra kA kahA jAne para bhI . kyA tIna bhAgo me vibhAjita ho gayA hai ? uttara spaSTa hai ki nahIM vaha to tIno me anugata eka sarvavyApI bhAva hai / yaha kSetra kI apekSA advaita huA / kAla kI apekSA vicArane para eka ke pazcAt eka rUpa se hone vAlA, satyuga va kaliyuga Adi kAlakrama kA vyavahAra hone para bhI, kyA vaha 'sat' kramavartI aneka bhedo meM vibhAjita ho gayA hai ? uttara spaSTa hai ki nahI ve to trikAla pratIti me Ane vAlA eka nitya bhAva hai / isI prakAra bhAva kI apekSA vicAra karane para, bhinna bhinna padArthoM ke bhinna bhinna guNa dikhAI dene para bhI, kyA 'sat' aneka guNa rUpa ho gayA / kyA vaha bhI cetana-acetana yA mUrta amUrta ho gayA hai ? uttara spaSTa hai ki nahIM, vaha to ina sarva bhAvo me anugata tathA ina sabase vilakSaNa jaisA hai vaisA ekyarUpa hI hai / jise zabda dvArA nahI kahA jA sakatA / yaha bhAva kI apekSA isakA advaita hai / isa prakAra dravyo va bhAvoM ke vikalpa se rahita, tathA kSetra va kAla kI maryAdA se atIta vaha to eka, sarvavyApI, nitya va ekyarUpa hai / dvaita dRSTi se dekhane para yadyapi vaha cetana acetana Adi aneka padArtha rUpa dikhane lagatA hai, para uparokta abheda vyApaka dRSTi me vaha ina sarva vikalpo
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ - .... avAntara sattA 13 sagraha va vyavahAra naya 307 1 mahA. sattA va se pare koI eka sadbrahma mAtra advaita tatva hai / yahI mahA sattA zabda kA vAcya hai| ava tanika bheda yA dvaita draSTi utpanna karake dekhiye / "vaha uparokta sat kyA sarvathA eka hai" aisA vicAra karane para, cetana acetana padArtho rUpa isake avAntara bheda dRSTi se ojhala nahIM kiye jA skte| kyoki nivizeSa sAmAnya kharaviSANa vat hotA hai' aisA nyAya hone ke kAraNa, ina sarva avAntara bhadoM ke abhAva me, vaha sat anugatAkAra rUpa se kina me rahegA ? avAntara bhedoM ke abhAva me usakA bhI abhAva ho jAyegA / jaise Ama nIbU Adi vRkSa vizeSoM ke abhAva me vRkSa sAmAnya kI sattA koI cIja nahI / yaha cetana va acetana sat ho usa mahA sat kI avAntara sattA kahalAtI hai / ina donoM meM se bhI cetana ko yA acetana ko yadi pRthaka pRthaka grahaNa kare, to inhe bhI uparokta prakAra abheda va bheda dono dRSTiyo se paDhA jA sakatA hai / abheda dravya dRSTi se dekhane para pUrvavat hI vaha cetana-sat mukta jIva va sasArI jIva Adi apane avAntara bhedo me anugatAkAra rUpa se rahane vAlA eka hai, kyoMki cetana sAmAnya kI apekSA kyA mukta va. kyA sasArI saba cetana hai / abheda kAla dRSTi se dekhane para kramavartI manuSya tiryancAdi yA bAlaka vRddhAdi aneko avasthAo me anugatAkAra rUpa se nitya sthAyI hai| abheda bhAva kI dRSTi se dekhane para vaha cetana jJAna va caritrAdi apane aneka guNo me anugatAkAra rUpa se rahane vAlA, unake pRthaka pRthaka svarUpa se vilakSaNa koI ekyarUpa bhAva vAlA hai / sattA ke avAntara bhedo me kSetra kI apekSA sarvavyApI panA nahI dekhA jA sakatA, kyoMki unakA kSetra apane apane bhedo taka hI sImita hai| isa prakAra dravya va bhAva kI apekSA nirvikalpa aura kAla kI maryAdA se atIta vaha eka nitya tathA ekyarUpa cidbrahma mAtra advaita tatva hai / yaho avAntara sattA zabda kA
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 sagraha va vyavahAra naya 308 1. mahA sattA va avAntara sattA vAcya hai / isI prakAra pRthaka se acetana ke sambandha me bhI vicArane para, use eka nitya tathA ekya rUpa jaDabrahma mAtra advaita tatva ke rUpa meM dekhA jA sakatA hai / yaha bhI avAntara sattA kA viSaya hai / punaH bheda dRSTi karane para cetana sat makta va saMsArI isa prakAra se do bhedoM meM vibhAjita hai, aura acetana sat pugdala, dharma, adharma, AkAza va kAla isa prakAra se pAca bhedo meM vibhAjita hai| ina sarva hI cetana va acetana ke bhedo ko yadi pRthaka pRthaka abheda sattA ke rUpa me dekhe to pUrva vat hI ve saba hI, apane avAntara bhedo rUpa dravyo me, tathA kramavartI una dravyo kI paryAyo me tathA sahavartI unake aneka guNoM me anugatAkAra rUpa se rahate hue, eka, nitya va ekyarUpa advaita tatva ke rUpa me dekhe jA sakate hai| aura isI prakAra inake bhI Age ke sarva avAntara bheda prabhedo ko pRthaka pRthaka grahaNa karakarake una-una kI pRthaka pRthaka advaita sattA ko dekhA jA sakatA hai / abheda dRSTi se dekha gaye sarva hI sat avAntara sattA kahalAte hai / apane apane avAntara bhedo me anugata rUpa se dekhA gayA pratyeka hI sat advaita hone ke kAraNa sAmAnya hai, aura usake ve avAntara bheda usake vizeSa hai / jaise cetana acetana rUpa avAntara bhedo me sAdRzya astitva rUpa mahA sattA to sAmAnya hai aura ye cetana acetana usake vizeSa hai / isI prakAra mukta va sasArI rUpa avAntara bhedoM me anugata cetana kI avAntara sattA to sAmAnya hai aura ye mukta va sasArI usake vizaSa hai / isa prakAra mahA sattA va avAntara sattAo kI sAmAnya va vizaSa bhAvo rUpa yaha zrakhalA tava taka calatI rahatI hai jaba taka ki vaha antima avAntara bheda prApta nahI ho jAtA jisakA ki Aga bheda kiyA jAnA sambhava na ho / iname se sAmAnya sattA ko svIkAra karane vAlA sagraha naya hai aura vizeSa sattA ko grahaNa karane vAlA vyavahAra naya hai| -
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 sagraha va vyavahAra naya 2. saMgraha naya sAmAnya 306 2. saMgraha naya sAmAnya uparokta sarva vaktavya va udAharaNoM para se saMgraha tya kA lakSaNa nikAlA jA sakatA hai / jAti yA vyakti rUpa se dikhane vAle dravyAtmaka dvaita kA, athavA guNa paryAya Adi rUpa se dIkhane vAle bhAvAtmaka dvaita kA, tathA isI prakAra kSetra va kAla kI sImA kA nirAsa karake, dravya kSetra kAla va bhAva cAroM kI apekSA hI, kisI tatva ko advaita dekhanA saMgraha naya kA lakSaNa hai / isa dRSTi meM mahA sattA yA avAntara sattA, jisa kisI ko bhI dekhA jAye vaha dravya kI apekSA eka kAla kI apekSA nitya aura bhAva kI apekSA svalakSaNabhUta ekyarUpa akhaNDa rasa mAtra dikhAI detA hai / apanI jAti ke aneka dravyoM meM ekatA kI sthApanA karanA saMgraha naya kA kAma hai, jaise 'gAya eka pazu hai' aisA kahanA bhale hI vyakti kI apekSA ve aneka hoM / saMgraha naya vAstava me jAti ko dekhatA hai vyakti ko nahI || cana 1 aba ina lakSaNoM kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita uddharaNa dekhiye : - 1. lakSaNa naM.0 1:- (zuddha dravyArthika kA viSaya bhUta advaita sat) paryAyakalaka 1 ka. pA0 / 1 / 182 / 216 / 1 " zuddha dravyArthika rahita bahubhedaH saMgrahaH / " ( artha - - dravya ke andara dIkhane vAle guNa va paryAyoM ke anekoM bhedo yA aMzo kA saMgraha karake, paryAya kalaka rahita eka akhaNDa va advaita dravya kI sattA ko darzAne vAlA zuddha dravyAthika naya hai | ) 2.A1 pA0 |1e|pR0124 " abhedarUpatayA vastujAta sagraNAtIti saMgraha / "
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. sagraha va vyavahAra naya 310 2 sagraha naya sAmAnya artha- (abheda rUpa se jo vastu kI jAti mAtra ko samUha rUpa se sagraha karake grahaNa kare vaha saMgraha naya hai|) 3. dh0| 6 / 170 / 5"tatra sattAdinA ya sarvasyaparyAyakalakAbhAvena advaitatvamadhyavasyeti zuddha dravyAthikaH sa sagrahaH" (artha-vyavahAra naya ke dvArA kiye gaye dravya ke bheda prabhedoM kI apekSA na karake, sattA Adi rUpa se kiye gaye, sarva bhedoM ke kAraNa se lagane vAle, paryAya rUpa kalaka kA nirAsa karate hue, usake advaita pane ko jo darzAtA hai aisA zuddha dravyAthika naya hI sagraha naya hai / ) . . 4 dh0|13|166| 2 vyavahAramanapekSya sattAdirupeNa sakalavastu sagrahAkaH sagraha naya hai|" artha--vyavahAra naya kI apekSA na karake sattAdirUpa se sakala vastu ko sagraha karane vAlA arthAta usa meM advaita darzAne vAlA sagraha naya hai|)" 500 / 1 / 8412 vidhivyatiriktapratiSedhAnupalambhAta vidhimAtrameva tatvamityavyavasAyaH samastasya grahaNAtsagrahaH / dravyavyatirikta paryAyAnupalAmbhAd dravyameva tatvamityavasAyo vA sagrahaH / ete trayo'pi nayA. nityavAdina. svaviSaye paryAyAbhAvataH sAmAnya vizepakAlayorabhAvAt / " (artha-vidhi rahita pratiSedha koI vastu nahI isaliye "vidhi arthAta sat mAtra hI tatva hai" isa prakAra vastu ke akhaDatva kA nizcaya karane ke kAraNa isa naya ko sagraha naya kahata hai / athavA dravya se rahita koI paryAya upalabdha nahIM
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. sagraha va vyavahAra naya 3.11 2 sagraha naya sAmAnya hotI isaliye "dravya hI tatva hai" isa prakAra kA nizcaya saMgraha naya hai| yaha tInoM negama, sagraha va vyavahAra naye nitya vAdI haiM, kyoki apane viSayoM ko yaha abheda rUpa se grahaNa karate haiM / tInoM meM hI apane apana viSaya meM paryAya na hone ke kAraNa sAmAnya vizeSa kAla kA abhAva hai / 6 kA. a.|272 "yaH sagrahaNAti sarva deza vA vividha dravyaparyAya / anugamaliMgaviziSTaM so'pinaya saMgrahaH bhavati / 272 / " jo naya saba vastuoM ko tathA deza arthAta eka vastu ke bhado ko aneka prakAra dravya paryAya sahita anvaya liga se viziSTa sagraha karatA hai--eka svarUpa kahatA hai, vaha sagraha neya hai / - 7 rA vA / 4 / 42 / 17 / 261 / 4 -"tatra sagrahaH mattvaviSayaH, sakala vastutatva satve antarbhAvya saMgrahAt / " . (artha:--sagraha naya vastu ke. satva ko viSaya -karatA hai, kyoki sakala vastu tatvataH satva me gabhita ho jAtI hai / / sa0 si0 1 / 33 / 506 "dravati gacchati tAnstAnparyAyAnityupalakSitAnA jIvAjIvatandedaprabhedAnAM sgrhH|" (artha-"una una paryAyo ko jo prApta hotA hai so dravya hai' aise lakSaNa vAle jIva yA ajIva padArtha tathA una sabake 'bheda prabhedoM ko abheda karake grahaNa karana vAlA sagraha -- naya hai|) - .. ... . 2. lakSaNa na0 2 (vyakti bheda na karake jAti ko 'eka kahanA) -
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 saMgraha va vyavahAra naya 312 2. sagraha naya sAmAMnya azeSavizeSa tirodhAnadvAreNa 1 sa. ma. / 28 / 311 17 " sagrahastu sAmAnyarUpatayA vizvamupAdatte / " t - ( artha - sagraha naya sampUrNa vizeSa dharmoM kI apekSA ko chor3akara unake tirodhAna dvArA, sAmAnya dharma kI mukhyatA lekara jitane me vaha sAmAnya dharma rahatA ho, usa sampUrNa viSaya ko grahaNa karatA hai / isa prakAra 'sat' kahakara sarva vizva ko, 'jIva' kaha kara sampUrNa jIvo ko, 'ghaTa kaha kara sampUrNa ghaTo- ko grahaNa kara letA hai / } vA. 11 / 33 / 5 / 65 svajAtyavirodhena ekatvopanayAt / keSAm ? bhedAnAm 1. samastagrahaNa saMgrahoyathA 'sat' 'dravya' 'ghaTa' iti / 'sat' ityukte sattAsabandhArhANA: dravyaparyAyadbhadaprabhedAnA tadravyatirekAt tenaikatvena saMgrahaH / 'dravyam' iti ' cokteH jIvAjIvatabhdedaprabhedAnA dravyatvAvirodhAttenaikatvena sagraha' / 'ghaTa' ' iti cokte nAmAdi bhedAt mRtsuvarNAdikAraNavizeSAd varNasasthAnAdivikArAcca bhinnAnA ghaTazabdavAcyAnAM tadavyatirekAdekatvena saMgrahaH / " ( artha. - apanI apanI jAti kI vastuoM ko avirodha rUpa se unake sarva bhedo me ekatva kA grahaNa hone ke kAraNa, samasta bhedo ko eka rUpa meM grahaNa kare so sagraha naya hai / jaise 'sat 'dravya' 'ghaTa' va ityAdi kahanA / 'sat aisA kahane para sattA ke sambandha se jinakI prasiddhi hotI hai aise dravya paryAya va unake bheda prabhedo kA, usa sat se bheda na hone ke kAraNa usako eka-sat rUpa se grahaNa karanA - saMgraha hai / 'dravya' aisA kahane para, jIva ajIva tathA unake bheda prabhedo ko dravyatva ke sAtha avirodha dvArA usako eka dravya rUpa se grahaNa karanA saMgraha hai / 'ghaTa' aisA kahane para, nAmAdi ke I
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. saMgraha va vyavahAra naya 313 2. saMgraha naya sAmAnya bhedoM se athavA miTTI sone Adi kAraNa vizeSa bhedo se, athavA varNa va AkAra Adi vikAro ke bhedo se bhinna rUpa tathA eka ghaTa zabda ke vAcya usake sarva bheda usa eka ghaTa se bhinna nahIM hone ke kAraNa, usako eka ghaTa rupa se grahaNa karanA saMgraha naya hai| / 3 rA. vA. hi / 1 / 33 / 200 "dravya me sarva dravyAni kA, paryAyani me sarva paryAyaniya, kA jIva me sarva jIvani kA, pugdala me sarva pugdalani kA sagraha (so sagraha naya hai / ) 4 pa kA |taa vR / 71 / 123 "sarvajIvasAdhAraNa....zuddhajIva ___jAtirUpeNa sagrahanayenaikazcaiva mahAtmA / " (martha:-sarva jIva' sAdhAraNa......zuddha jIva jAti rUpa se sagraha naya ke dvArA eka mahAtmA rUpa se hI grahaNa karane me Ate hai|) ina sarva uddharaNo para se yahI darzAne kA prayatna kiyA gayA hai ki, sagraha naya dravya ke antaraMga bhedo arthAta guNo va paryAyo ko tathA usake bAhya jAti bhedo ko sagraha karake dravya ke ekatva ko darzAtA hai / sarva bhedoM ko sagraha karake kahane ke kAraNa yaha saMgraha naya hai| yaha to isa naya kA kAraNa hai / aura dravya ke bhedoM ko ekatva darzAnA isa naya kA, prayojana hai / jaise ki syAdvAda maJjarI meM kahA hai sa ma / 28 / 315 |shlo 2 "sadrUpatA'natikAnta svasvabhAvamida jagat uddhata sattArUpayA sarva saMgRha vana sagraho yata / 2 / ' artha--satva dharma ko nahI choDate hue sarva padArtha apane apane svabhAva me avasthita hai| isa liye satva dharma kI apekSA mukhya karake sagraha naya sabhI jagata ko eka rUpa grahaNa - karatA hai|
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. sagraya va vyavahAra naya 314 _3. sagraha naya vizaSa - sagraha naya sAmAnya ke uparokta lakSaNa para se yaha bAta spaSTataH 3: saMgraha naya grahaNa karane meM AtI hai ki saMgraha naya do prakAra vizeSa . kI sattA ko advaita rUpa se viSaya karatA hai--- mahAsattA ko tathA avAntara sattA ko / viSaya bheda' kI apekSA sagraha naya ke bhI isaliye do bheda svIkAra kiye gaye haiM- 'zuddha sagraha yA sAmAnya sagraha tathA azuddha sagraha yA vizeSa sagraha / mahAsattA grAhaka zuddha saMgraha hai aura avAntara sattA grAhaka azuddha saMgraha hai| ina dono ke pRthaka pRthaka lakSaNa va udAharaNa Adi dekhiye| 1 zuddha saMgraha nayaH- ... - , zuddha saMgraha naya dravya kSetra kAla va bhAva ina cAroM hI apekSAoM se jagadvyApI eka mahAsattA sAmAnya ko eka sarvavyApI nitya advaita tatva ke. rUpa me grahaNa karatA hai / isa dRSTi meM usa mahA sadbrahma sAmAnya ke atirikta isa loka meM aura kucha hai hI nhiiN| sadgrAhaka isa dRSTi me bheda hai hI kahA jo ki isake atirikta anya kucha bhI dikhAI de / ata advaitavAdiyoM kA sarva kathana ThIka hI haiM, kyoki samasta avAntara bhedo kA samUha rUpa eka akhaNDa tatva grahaNa kara liyA gayA taba usase atirikta una sarva bheda prabhedo kI svatatra sattA kI pratIti ko avakAza kahAM raha gayA isa dRSTi se dekhane para sarva cetana va acetana padArtha eka sat jAti me gabhita ho jAte hai / ataH samasta vizva eka rUpa dIkhane lagatA hai / isa prakAra eka sAmAnya sat se atirikta cetana Adi avAntara bhadoM kI bhinna sattA kaise dekhI jA sakatI hai ? isI dRSTi ko zuddha dravyAthika naya bhI kahate hai| sadadvaita vAdiyo ke siddhAnta kA Azraya yahI dRSTi hai / so isa dRSTi yA naya se dekhane para unakA siddhAta bilkula satya hai, yadi ve Age Ane vAlI vyavahAra dRSTi kA niSedha na kare to| __ ava isI lakSaNa kI puSTi me nimna uddharaNa dekhiye -
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagaha va vahAra naya - 2 sAmAnya 13 sagraha va vyavahAra naya 315 -2 sagraha naya sAmAnya 1. vR. na. ca. 206 "apara parama virodhe sarvamastIti zudhda sagraheNa / " . artha -zudhda va azudhda kA avirodha ho jAne para sarva asti rUpa hai, aisA zudhda sagraha ke dvArA grahaNa hotA hai| . 2. naya cakra gadya pR.14 "yadanyonyAvirodhena sarva sarvasya vaktiya / sAmAnya saMgraha proktazcaikanajAti vizeSaka // " artha-eka dUsare meM virodha kiye binA jo sabako sabakA kahatA hai arthAta sabako milAkara eka advaita mahA sattA meM garbhita kara detA hai, vaha sAmAnyA yA zudhda saMgraha hai| aura eka jAti meM rahane vAle sarva vyaktiyo ko eka rUpa se kahane vAlA vizeSa yA azudhda sagraha hai| 3. A. pa. / / pR.77 "sAmAnya. sagraho yathA-sarvANi dravyANi - . parasparamavirodhAni / " . artha --sAmAnya saMgraha to aisA hai jaise ki "sarva dravya paraspara me avirodhI hai" aisA kahanA / sat sAmAnya me saba . samA jAte hai--jar3a ho yA cetana / 4. sa. ma. / 28 / 31717 " (zrI devasUrinA) avizeSa vizeSeSu __- audAsInyaM bhajamAna zuddha dravyaM sanmAtramabhimanyamAna para sagraha / vizvameka sada vizeSAditi ythaa|" artha :-zrI deva sena sUri ke matAnusAra sAmAnya ba. vizeSo meM . udAsInatA ko bhajane vAlA arthAt sAmAnya jAti va
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 sagraha va vyavahAra naya_ 316 . 3. sagraha naya viSeza vizeSa vyaktiyo kI apekSA kiye binA, zudhda dravya ko sanmAtra mAnane vAlA zudhda saMgraha naya hai / jaise koI bhI vizeSatA na hone ke kAraNa yaha sArA vizva sat hai" aisA khnaa| yaha isa naya ke udhdaraNa hue, aba isakA kAraNa va prayojana dekhiye / vizva me sthita jaba sampUrNa padArtha astitva rUpa hI hai, aura yaha bAta sarva sammata hai, to vizva me astitva sAmAnya ke atirikta aura raha hI kyA gyaa| isa sAmAnya astitva kA pratyakSa hI isa naya kI utpatti kA kAraNa hai| yadi yaha sAmAnya astitva dRSTi me na AtA to. isa naya kI bhI koI AvazyakatA na hotI / vastu ke advaita svabhAva ko yA sarva ke eka sAmAnya svabhAva ko darzAnA isakA prayojana hai| .. 2 azuddha saMgraha nayaH zuddha sagrahavat azudhda sagraha bhI tatva kI dravya kSetra kAla bhAva gata advaitatA ko hI grahaNa karatA hai| antara kevala itanA hai ki usakA viSaya mahA sattA thA aura isakA viSaya avAntara' sattA hai / isa dRSTi me cetana tatva yA acetana tatva eka eka sattA vAle hai, va nitya hai tathA svalakSaNa bhUta eka advaita svabhAva vAle hai / isI prakAra saMsArI va mukta, sa va sthAvara, do indriya Adi pacendriya paryanta ke jIva athavA pRthvI Adi vanaspati paryanta kI dhAtu ityAdi sarva hI yadyapi vyakti kI apekSA aneka aneka hai parantu eka jAti sAmAnya kI apekSA ve eka eka hai| bhale hI vyakti kI apekSA ve utpatti va vinAza yukta hoM para jAti kI apekSA ve trikAlI sthAyI hai| bhale hI vyakti kI apekSA aneka prakAra ke svabhAva va varNAdi AkAra vAle ho para jAti kI apekSA ve eka svabhAvI hai / isa prakAra dravya kAla va bhAva tInoM hI apekSAo se *una sarva me tathA anya bhI avAnantara
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. sagraha va vyavahAra naya 317 2. sagraha naya viSeza sattAbhuta padArthoM me advaita darzAnA isa naya kA viSaya hai| jaise ki "gAya eka pazu hai" aisA kahane se sarva hI prakAra kI sarva hI gAyoM kA, gAya kI jAti sAmAnya me saMgraha karake, use eka kaha diyA jAtA hai / aba isakI puSTi ke liye kucha Agamokta udhdaraNa dekhiye: 1. vR. na ca / 206 "bhavati sa eva azudhda eka jAti vizeSa grahaNena / ' -artha-vahI zudhda saMgraha kA viSaya azudhda sagraha kA bana jAtA hai jaba ki usake dvArA grahaNa kiye gaye eka advaita sat me avAntara sattAbhUta pRthaka pRthaka eka eka jAti vizeSa kI advaitatA ko grahaNa kiyA jAtA hai| . 2. prA. p.6| pR. 77 "vizeSa sagraho, yathA-sarve jIvA parasparama virodhinaH" artha:-vizeSa sagraha naya ko aisA jAno jaise ki sarva jIva para spara me avirodhI arthAta eka hai" aisA kahanA / 3. sa.ma / 28 / 317110 "dravyatvAdIni avAntara sAmAnyAni manvAnastadbhedeSu gajanimIlikAmavalambamAna. punarapara saMgraha / dharmAdharmAkAzakAlapudgala jIvadravyANAmaikyaM dravyatvA'bhedAt ityAdiryathA / " .. artha --dravyatva paryAtva Adi avAntara sAmAnyo ko mAnakara unake bhedoM meM madhyastha bhAva rakhanA apara yA azuddha saMgraha naya hai / jaise dravyatva kI apekSA dharma, adharma, - - . AkAza, kAla pudgala, aura jIva eka eka hai /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 sagraha va vyavahAra naya 318 4 . vyavahAra naya sAmAnya ' aba isa naya ke kAraNa va prayojana batAtA ha / sat rUpa se eka hote hue bhI vaha mahA sattA aneko jAti ke padArthoM rUpa dekhane meM AtI hai / isaliye jaba eka ko khaNDita karake usame aneka jAtIyatA kA vyavahAra karane meM AtA hai, taba eka jAti kI vyaktigata anekatA kA nirAsa karake usameM ekatva kI sthApanA karanA isakA kArya hai / jAti kI apekSA karane para una sarva vyaktiyoM me dIkhane vAlA ekatva yA sagraha hI isa naya kI utpatti kA kAraNa hai| yadi jAti rUpa se sarva vyakti eka dekhane meM na Aye hote to yaha naya bhI na hotii| tava to vacana vyavahAra bhI asambhava ho gayA hotaa| - jaise ki 'gAya eka pazu vizeSa hai' aisA kahane kA vyavahAra hai| yadi loka kI sarva gAyoM meM yaha eka gAyapane vAlI eka jAtIyatA na hotI to gAya kise kahate ? pratyeka gAya ko pRthaka pRthaka nAma denA par3atA / jaba eka ko gAya kahege to dUsarI ko gAya na kaha sakege, kyoki eka jAtIyatA ke abhAva me dono kA nAma eka honA virodha ko prApta ho jAyegA / anantAnanta jaDa va cetana vyaktiyoM ke liye pathaka-pRthaka zabda rakhakara vacana vyavahAra calanA asambhava hai / yahI isa naya kI utpatti kA kAraNa hai| vastuo ke vyaktigata bhedo me eka jAtIyatA utpanna karake vacana vyavahAra ko sambhava banAnA tathA vyaktigata bhedoM me eka abheda jAtIyatA kA paricaya denA isa naya kA prayojana hai| zudhda sagraha naya kA lakSaNa karate hue yaha bAta batAI gaI thI 4. vyavahAra naya ki mahAsattA grAhaka vaha naya jagata ko eka advaita sAmAnya sadbrahma ke rUpa me dekhatA hai| isa dRSTi se dekhane para sadadvaita vAdiyo kA siddhAta ki "jagata me eka sat hI hai, usase atirikta sarva bhrama hai" bilkula satya hai / bhala hai kevala yaha ki
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. sagraha va vyavahAra naya 316 4. vyavahAra naya sAmAnya isake sahavartI dUsare vyavahAra naya kA lopa karane ke kAraNa ve loga isa advaita sat kA vizleSaNa pUrvaka kathana karane me athavA use samajhane va samajhAne meM asamartha hai| kAza ki sAtha me rahane vAle usa vyavahAra naya ke viSaya ko bhI yathA yogya rUpa meM svIkAra kara lete to vAstava meM ekAnta se kisI sarvadA advaita sat kI sattA dekhI nahI jA sktii| vaha pUrva kathita advaita sat kisI vizeSa dRSTi se dekhane para dvaita rUpa bhI dikhAI detA hai / advaita sat kA yaha artha nahI ki koI saMkhyA me.eka hI padArtha sat nAmakA hai, jo sakala brahmANDa me vyApa kara rahatA hai, balki yaha hai ki sakala vastu samUha sAmAnya svabhAva kI apekSA satsvarUpa hai / arthAta usake jitane bhI avAntara bheda prabheda hai ve saba hI yathArtha haiM / una sarva bhedoM ko bhrama mAtra kahakara kisI eka sakhyaka sat kI sthApanA karanA kevala kalpanA hai satya nahI, kyoMki aisA pratyakSa viruddha hai / jo nitya pratIti meM AtA hai use svIkAra na karanA apane ko dhokhA denA hai / ata. sarva hI zuddha va azudhda dravyAthika tathA paryAyarthika naya ke viSayoM ko svIkAra karake, yathA yogya rUpa me isa advaita sat me bAhya me dRSTa jAti va vyaktigata bheda tathA unake abhyantara sthita guNa paryAyAdi kRta bheda dekhanA nyAya saMgata hai / ve gauNa saMgata hai| ve gauNa kiye jA sakate hai para niSidhda nhii| dvaita ke vinA advaita kA koI artha nahI, ataH dono ko vastu svarUpa meM sthAna denA yogya hai / sAmAnya ke binA vizeSa aura vizeSa ke binA sAmAnya gadhe ke sIga ke samAna asat hai| jahAM vizeSa hI nahI vahAM sAmAnya bhI kise kahege ? jahA anekapanA nahI vahA ekapanA kise kahege / samAnapane kA nAma. hI sAmAnya hai| para anekatA ke binA vaha samAnatA kaise dRSTa ho skegaa| ata.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 sagraha va vyavahAra naya 320 4. vyavahAra naya sAmAnya vyakti yA vyaSTi kI apekSA jo tatva aneko avAntara jAtiyo me vibhakta hai, tathA eka eka yaha avAntara jAti bhI aneko vyaktiyoM meM vibhAjita hai, vahI tatva samaSTi kI apekSA eka hai / isa prakAra vastu svarUpa sAmAnya vizeSa ubhaya rUpa hai| inameM se sAmAnya rUpa ko grahaNa karane vAlAsagraNa naya hai aura vizeSa rUpa ko karane vAlA vyavahAra naya hai sagraha naya kisI bhI vastu ko vaha mahA sattA rUpa ho yA avAntara sattA rUpa, advaita rUpa meM me dekhatA hai, aura vyavahAra naya usake dvArA grahaNa kiye gaye usI advaita mahA sattA me va avAntara sattA me dvaita utpanna kara detA hai| advaita dekhane ke kAraNa saMgraha naya zuddha dravyAthika naya kahalAtA hai ora dvaita dekhane ke kAraNa vyavahAra naya azuddha dravyAthika kahalAtA hai / azuddha kahane kA tAtparya yaha nahI ki usakA viSaya asat hai, balki yaha hai ki vaha bheda grAhaka hai| sAmAnya va vizeSa dono aMza vastu me sAtha sAtha rahate hai, isaliye unake grAhaka sagraha va vyavahAra naya bhI sadA sAtha rahate hai, yA yo kahiye ki ve donoM sage bhAI hai| saMgraha ke binA vyavahAra kA aura vyavahAra ke binA sagraha kA koI viSaya nahIM, jaise ki pitA ke binA putra aura putra ke binA pitA kA koI artha nahI / dvaita yA bheda karane yA vizeSa aza ko dekhane kA kyA tAtparya hai isI bAta ko spaSTa karatA huuN| eka kisI vastu ko lekara usame jAti va vyaktigata bheda ddaale| una jAti yA vyakti gata bhedoM meM se pratyeka ko pRthaka pRthaka svatatra vastu rUpa se grahaNa karake pu na uname bheda DAle / aura isI prakAra ina prabhedo ko bhI pRthaka pRthaka grahaNa karake puna uname bheda ddaale| aura isa prakAra barAbara bheda DAlate jAye jaba taka ki vaha antima bheda prApta na ho jAye jisa kA puna' bheda na kiyA jA sake / yahI vastu kA vizleSaNa karane kA upAya hai / isI ko vibhAjana yA vyavahAra
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 . sagraha va vyavahAra naya 321 4. vyavahAra naya sAmAnya karanA bhI kahate hai| yahA yaha samajhanA ki jahAM bheda DAlane kA kAma ho vahA to vyavahAra naya kA vyApAra hotA hai, aura jahAM una bhedo me se kisI eka ko pRthaka nikAla kara eka jAti rUpa sthApita karane kA kAma ho, vahAM sagraha naya kA vyApAra hotA hai| yahI vyavahAra va saMgraha naya kI maitrI hai| udAharaNa ke rUpa me mahAsattA eka advaita sadbrahma hai| vaha do bheda rUpa hai-cetana va acetana / inameM se cibrahma arthAta cetana do bheda rUpa hai-sasArI va mukta / iname se saMsArI bhI do bheda rUpa hai-trasa va sthAvara / sthAvara bhI pAca bheda rUpa hai-pRthvi, jala, agni, vAyu, va vanaspati / vanaspatI bhI do prakAra hai-sAdhAraNa va pratyeka / pratyeka nAma vAlI vanaspati aneko prakAra kI hai-ghAsa, phala, phUla, patra aadi| phala aneka prakAra ke hai satarA kelA amarUda Adi / eka amarUda bhI yadyapi eka hai parantu anekoM paramANuo kA piNDa hone ke kAraNa ananta paramANaoM rUpa se vibhAjita kiyA jA sakatA hai / Age paramANu kA bheda nahI kiyA jA sktaa| isI prakAra jisa kisI bhI vastu ke uttarottara bheda prabheda karate hue antima bheda taka pahuMcA jA sakatA hai / yahA kevala itanI bAta dhyAna meM rakhane yogya hai ki uparokta dRSTAnta me amarUda taka ke sarva bheda to vyavahAra gata haiM arthAta sarva sammata hai, parantu antima jo paramANu kRta bheda hai vaha vyavahAra gata nahIM hai, kyoMki paramANu pRthaka raha kara kisI pratyakSa kArya kI siddhi karane meM asamarya hai / isaliye bheda karane kI uparokta prakriyA meM yahA amarUda taka ke vyavahAra gata bhedo kA hI grahaNa kiyA jA sakatA hai, parantu paramANu kRta bheda kA nahI / bheda bhI cAra prakAra se kiyA jA sakatA hai-dravya kI apekSA, kSetra kI apekSA, kAla kI apekSA va bhAva kI apekssaa| dravya gata bhedoM kA kathana Upara kiyA jA cukA hai| kSetra kRta bheda pradeza bhedako kahate hai| jIva
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 sagraha va vyavahAra naya 322 . 4. vyavahAra naya sAmAnya padArtha asakhyAta pradeza vAlA hai, amarUda nAma kA uparokta phala ananta pradeza yA paramANu vAlA hai aisA kSetra bheda kA udAharaNa hai / kAla kRta bheda paryAya bheda ko kahate hai / yadyapi tAtvika dRSTi se uparokta dravya gata bheda bhI paryAyakRta hai para sAkSAta badalate hue dikhAI na dene ke kAraNa uname dravya pane kA vyavahAra hotA hai / manuSya kI vAlaka yuvA va vRdhda avasthAye athavA uparokta amarUda kI khaTTI, mIThI, tAjI va bAsI Adi avasthAye kAla kRta bheda ke antargata AtI hai, kyoki iname hone vAlA parivartana pratyakSa dekhA jAne ke kAraNa, inako svatatra dravya svIkAra nahIM kiyA jAtA / inakA vyavahAra avasthAo yA paryAyoM rUpa se hI karane meM AtA hai / bhAva kRta bheda padArtha me guNa guNI vikalpa utpanna karake kiyA jAtA hai, jaise "jIva jJAna darzana Adi guNo kA AdhAra hai, athavA sat utpAda vyaya va dhruva svabhAva vAlA hotA hai "aisA kahanA / akhaNDa padArtha me cAro hI prakAra se bheda DAlanA vyavahAra naya kA kAma hai| udAharaNArtha jIva dravya ko saMsArI mukta kahanA dravya gata vyavahAra hai, jIva dravya ko asaMkhyAta pradeza vAlA kahanA kSetragata vyavahAra hai, manuSya sAmAnya ko bAlaka yuvA va vRdhda tIna avasthAo vAlA kahanA kAla gata vyavahAra hai tathA jIva dravya ko jJAnAdi guNoM vAlA kahanA bhAvagata vyavahAra hai / ina cAroM prakAra ke bhedoM ko tathA mukhyataH kAla kRta bheda ko Age RjusUtra naya kA viSaya bhI banAyA jAyegA parantu ina donoM nayoM ke grahaNa me mahAn antara hai, jo Age yathA sthAna batAyA jaayegaa| saMgraha naya ke dvArA grahaNa kiye gaye abheda viSaya ke, dravya kSetra kAla va bhAva rUpa catuSTa kI apekSA, avAntara bheda prabheda yA vizeSa darzAnA vyavahAra naya kA lakSaNa hai / sat sAmAnya jIva va ajIva ke bheda se dvi rUpa hai yA jIva dravya- saMsArI va mukta ke bheda se dvirUpa
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.. saMgraha va vyavahAra naya 323 4 vyavahAra naya sAmAnya hai, athavA dravya guNa paryAyavAna hai aisA kahanA isakA udAharaNa hai / / aba isakI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agamokta udhdaraNa dekhiye| 1 sa si / 1 / 33 / 510 "sagrahanayAkSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvaka mavaharaNaM vyvhaarH|" artha- saMgraha naya ke dvArA grahaNa kiye gaye artha yA padArthoM kA vidhi pUrvaka vyavahAra karanA yA bheda karanA vyavahAra / naya hai| (rA vA / 1 / 33 / 66) 2. A pa. 16|pR0124 "sagraheNa gRhItArthasya bhedarUpatayA vastu ___ vyavahiyata iti vyavahAra / " (arthaH-sagraha naya ke dvArA grahaNa kiye gaye artha ke bheda rUpa se, jo vastu me vyavahAra kare arthAta bheda utpanna kare vaha vyavahAra naya hai| 3 sa0 ma0 / 28 / 317 / 14 "saMgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnA vidhi pUrvakamavaharaNaM yenAbhisaMdhinA kriyate sa vyavahAraH / yathA yat sat tad dravyaM paryAyo vetyAdi / " / (artha:--sagraha naya ke dvArA grahaNa kiye gaye artho yA viSayoM me vidhi pUrvaka bheda rUpa vyavahAra jisa ke abhisadhAna dvArA kiyA jAtA hai so vyavahAra naya hai-jaise "jo sat hai so dravya rUpa yA paryAya rUpa hotA hai" aisA kahanA / ) __4:"ta. sA0 // 146 // 38 ''sagraheNa gRhItAnAmarthAnA vidhipUrvakaH / - vyavahAro bhavedyasmAd vyavahAranayastu saH / 46 / "
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. sagraha va vyavahAra naya 324 4 vyavahAra naya sAmAnya (artha -sagraha naya ke dvArA grahaNa kiye gaye arthoM meM vidhi pUrvaka jisa se vyavahAra yA bheda kiyA jAtA hai vaha vyavahAra naya hai / ) 5 dha0 / 1 / 84 / 4 "saMgrahanayAnikSiptAnAmathAnAM vidhi pUrvaka mavaharaNaM bhedanaM vyavahAraH, vyavahAraparatantro vyavahAra naya ittrthH|" (artha-sagraha naya me nikSipta arthoM kA vidhi pUrvaka bheda karanA vyavahAra hai ! athavA laukika vyavahAra kA anusaraNa karane vAlA vyavahAra naya hai| 6 ka0 pA0 / 1 / 220 / gA. 89 "dabbaTTiyaNayapayaDI suddhA sagaha pruuvnnaaviso|| paDirUva puNa vayaNasthaNicchao tasya vvhaaro||89||' (marthaH-dravyAthika naya kI zuddha prakRti saMgraha naya kI prarupaNA kA viSaya hai| usake pratyeka arthAta bheda rUpa pane ke vacano kA nizcaya usakA vyavahAra hai|) 7. kA0 a0|273 "yat saMgraheNa gRhItaM vizeSarahitamapi bhedayati satata / paramANuparyanta vyavahAranaya bhavet so'pi / 273 / " (artha-jo sagraha naya ke dvArA grahaNa kiye gaye vizeSa rahita viSaya me bhI satata bheda karatA huA paramANu yA atyanta sUkSmatA taka pahu~ca jAtA hai, use vyavahAra naya kahate hai / ) vyavahAra kA artha bheda karanA hai / sagraha naya ke dvArA bhedo kA sagraha kiyA jAtA hai aura vyavahAra naya ke dvArA usa sagraha meM bheda DAlo jAtA hai isaliye isakA "vyavahAra naya" aisA nAma sArthaka
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. sagraha va vyavahAra naya 325 . 5. vyavahAra naya vizeSa hI hai / yaha to isa naya kA kAraNa huaa| aura vastu kI vizeSatAoM va usake bheda prabhedoM kA paricaya denA, athavA sagraha ke viSaya para se kadAcit grahaNa kara liye gaye eka advaita brahma ke ekAnta kA nirAsa karake, yathA yogya rUpa se vizva kI anekatA kA paricaya denA isa naya kA prayojana hai / vaizeSikoM kI dRSTi kA AdhAra yahI naya hai / 5. vyavahAra naya isa naya ke do bheda haiM-za ddhArtha bhedaka vyavahAra aura azu ddhArtha bhedaka vyvhaar| aba unakA hI kucha kathana kiyA jAtA hai / vizeSa 1. zuddhArtha bhedaka vyavahAra - . zuddha saMgraha naya ke viSaya meM bheda DAlane vAle naya ko zuddhArtha bhedaka vyavahAra naya kahate hai, jaisA ki nimna udghAraNoM para se vidita hai / zuddha saMgraha kA viSaya eka advaita mahA sattA hai / usameM bheda DAlakara "yaha sat jIva va ajIva ke bheda se do prakAra kA hai, yA jar3a va cetana ke bheda se dravya sAmAnya do prakAra kA hai" aisA kahanA zuddha sagraha bhedaka yA zuddhArtha bhedaka vyavahAra hai| isI lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita uddharaNa dekhiye| 1. bR. na. ca / 210 "yaH sagraheNa gRhItaM bhinatti arthamazuddha zuddhaM . ' vA / sa vyavahAro dvividho zuddhAzuddhArtha bhedakaraH / 210 / (artha:-jo zuddha saMgraha naya ke dvArA grahaNa kiye gaye zuddha artha ko bheda rUpa karatA hai so zuddhArtha bhedaka vyavahAra naya hai| 2. A. pa. / / pR 78 "sAmAnyasaMgraha bhedako vyavahAro yathA dravyANi jIvA jIvAH / (zlo vA. / 1 / 33 / 56)
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 sagraha va vyavahAra naya 326 5 . vyavahAra naya vizeSa (arthaH-sAmAnya yA zuddha sagraha me DAlane vAlA zuddhArtha bhedaka vyavahAra aisA hai, jaise ki "dravya jIva va ajIva ke bheda se do prakAra kA hai". aisA khnaa| . . . 3 naya cakra gadya pR 14 "sAmAnyasaMgrahasyAoM jiivaajiivaadibhedt.| bhinatti yavahAro'ya zuddhasagrahabhedakaH / 1 / " arthaH-sAmAnya sagraha yA zuddha sagraha ke artha ko jIva va ajIva Adi ke bheda se jo vibhAjita karatA hai vaha zuddha saMgraha bhedaka vyavahAra hai| zuddha sagraha me bheda DAlane ke kAraNa isa naya kA "zuddhArtha bhedaka yA zuddha sagraha bhedaka vyavahAra" aisA nAma sArthaka hai| aura sat sAmAnya kI vizeSatA darzAkara sadadvaita mAtra ekAnta kA nirAsa karanA, tathA usa sat kI vyApakatA kA paricaya denA isakA prayojana hai| 2 azuddhArtha bhedaka vyavahAra naya -- zaddhArtha bhedaka vyavahAra kI bhAti hI isa vyavahAra ko bhIsamajhanA / antara kevala itanA hai ki vaha to zuddha saMgraha kI viSayabhUta mahAsattA ko vibhAjita karatA thA aura yaha azuddha sagraha kI viSayabhUta avAntara sattA ko vibhAjita karatA hai / azuddha sagraha kA viSaya jo avAntara sattA hai vaha aneka prakAra hai / zuddhArtha bhedaka vyavahAra ne eka mahA sattA ko jIva va ajIva ke bheda se do rUpa kara diyA / ina dono kA hI pRthaka pRthaka grahaNa karake azuddha sagraha ne inaka avAntara bhedoM kA eka jIva yA eka ajIva me saMgraha kara liyA / ina dono kI ina avAntara abheda sattAo ko pRthaka pRthaka : grahaNa karake azuddhArtha bhedaka vyavahAra puna vibhAjita kara detA hai, arthAta jIva ko
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 13 sagraha va vyavahAra naya 327 5. vyavahAra naya vizeSa makta va sasArI ke bheda se do rUpa aura ajIva ko pudgala, dharma, adharma AkAza va kAla ke bheda se pAca rUpa kara detA hai| vyavahAragata ye sarva bheda punaH azuddha sagraha dvArA advaita rUpa se grahaNa kara liye jAte haiM / jaise ki mukta jIva ko eka mAnanA azuddha sagraha kA kAma hai aura isI prakAra saMsArI ko bhI / azuddha sagraha dvArA gRhita ina dono avAntara sattAoM ko azuddhArtha bhedaka vyavahAra puna vibhAjita karake aneka bheda rUpa kara detA hai| jaise ki mukta ko jambudvIpa mukta yA dhAta kI khaNDa mukta Adi ke rUpa me aneka prakAra kA aura sasArI ko trasa sthAvara Adi ke bheda se aneka prakAra kA darzAtA hai| isI prakAra Age-Age barAbara azuddhArtha bhedaka vyavahAra dvArA grahaNa kiye gaye bheda prabhedoM kI abheda sattA ko grahaNa karanA azuddha saMgraha kA kAma hai, aura usameM bheda DAlanA isa vyavahAra kA kAma hai| saMgraha va vyavahAra kA yaha vyApAra taba taka calatA rahatA hai, jaba taka ki yathA yogya antima bheda prApta nahIM ho jaataa| isI lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye / / 1. vR. na. ca. / 210 "yaH saMgraheNa gRhItaM bhinatti arthamazu ddhaM za ddhaM vA / sa vyavahAro dvividhaH zuddhAzu ddhArtha bhedakaraH / 210 / " (artha:-jo azuddha saMgraha ke dvArA gRhita azuddha yA vizeSa yA bheda rUpa avAntara sattA ko puna bheda rUpa karatA hai vaha azuddhArtha bhedaka vyavahAra naya kahalAtA hai| 2. A. pa. / 6 pR078 "vizeSasagrahabhedako vyavahAro, yathA jIvA sasAriNo muktAzca / " zlo. vA. 11133156
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 sagraha va vyavahAra naya 328. 5. vyavahAra naya vizeSa. - artha-vizeSa yA azuddha sagraha bhedaka vyavahAra naya ko aisA ___ jAno jaise jIvako sasArI va mukta aise do prakAra kA khnaa| 3 naya cakra gadya / pR014 "vizaSasagrahasyArthoM jIvAdIrUpabhedata / bhinatti vyavahArastvaza ddhasagrahabhedaka / 2 / " (artha-jIva ajIva Adi bheda rUpa jo vizeSa saMgraha naya kA viSaya hai, use jo vibhAjita karatA hai vaha azuddha sagraha bhedaka vyavahAra naya hai| kyoki azuddha sagraha kI viSayabhUta avAntara sattAoM meM bheda DAlatA hai isaliye ''aza ddhasaMgraha bhedaka yA aza ddhArtha bhedaka vyavahAra "aisA isakA nAma sArthaka hai| yaha to isa naya kA kAraNa hai / aura vizva kI citraMtA vicitratA ko darzAnA isakA prayojana hai| ____ yadyapi sagraha va vyavahAra nayoM me dvaitAdvaita kA grahaNa dravyamukhena hI karane meM AyA hai, parantu kSetra, kAla va bhAva para bhI samAna rUpa se ise lAgU kiyA jA sakatA hai| jaise ki dravya yA sat sAmAnya ko jIva ajIva va manuSya tiryaJca Adi bheda karate hue paramANu paryanta bheda karanA dravyagata dvaitAdvaita hai / ananta pradezoM se asaMkhyAta va saMkhyAta Adi vikalpoM rUpa bheda karate hue eka pradeza paryanta bheda karanA kSetra gata dvaitAdvaita hai| anAdyananta kAla se lekara yaga, kalpa, varSa, mAsa, va dina Adi pramANa sthiti vAlI paryAyoM rUpa se bheda karate hue eka samaya pramANa sthiti vAlI paryAya paryanta bheda karanA kAlagata dvaitAdvaita hai| kisI bhI eka guNa ke ananta guNAMza yA avibhAgapraticchedI se lekara asaMkhyAta saMkhyAta Adi rUpa se bheda karate hue eka guNAza paryanta bheda karanA bhAvagata dvaitAdvaita hai / yaha cAroM hI prakAra ke dvaitAdeta ina dravyAthika nayoM ke viSaya hai /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. saMgraha va vyavahAra naya 326 . .. 6. sagraha va vyavahAra - naya samanvaya yahA taka saMgraha va vyavahAra ina donoM ke lakSaNa va unake bheda 6. sagraha va vyavahAra Adi darzA diye gaye / aba kucha zakAoM naya samanvaya kA samAdhAna karane me AtA hai| 1. zaMkAH-saMgraha naya ko zuddha dravyAthika aura vyavahAra naya ko azudhda dravyAthika kyoM kahA jAtA hai ? uttara -saMgraha naya saMgraha rUpa prarUpaNA ko viSaya karatA hai, kyoMki sattA yA dravya ke rUpa me abheda vastu ko grahaNa karatA hai| isaliye vaha dravyAthika arthAta sAmAnya grAhI naya kI zudhda prakRti hai / vyavahAra naya sattA bheda yA dravya bheda se vastu ko grahaNa karatA hai, isaliye vaha dravyAthika naya kI azudhda prakRti hai / vyavahAra naya ko dravyAthika naya kI azudhda prakRti kahane kA kAraNa yaha hai, ki vyavahAra naya yadyapi sAmAnya dharma kI pramukhatA se vastu kA grahaNa karatA hai aura isaliye vaha dravyAthika hai, parantu phira bhI vaha sAmAnya arthAta abheda me bheda mAnakara pravRtta hotA hai isaliye vaha dravyAthika hote hue bhI usakI azudhda prakRti hai / isakA yaha abhiprAya hai ki sattA, sAmAnya meM uttarottara bheda karane vAlA vyavahAra naya hai| . . . 2. zaMkAH-saMgraha naya kevala sattA sAmAnya ko hI grahaNa nahI karata apitu uttara yA avAntara bhedo ko bhI grahaNa karatA hai, phira isame va vyavahAra naya me kyA antara hai ? uttaraH-sagraha naya ke zudhda saMgraha va azudhda saMgraha do bheda hai / zudhda saMgraha mahAsattA ko aura azudhda saMgraha avAntara sattA ko
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 sagraha va vyavahAra naya 330 6. sagraha va vyavahAra naya samanvaya grahaNa karatA hai / vAstava meM vyavahAra naya ke viSaya se isa azudhdasagraha kA viSaya bhinna hai / kyoMki vyavahAra kA kArya eka me anekatA utpanna karanA hai, aura azudhda saMgraha kA viSaya una avAntara bhedoM ko pRthaka pRthaka grahaNa karake pratyeka meM ekatA ko grahaNa karatA hai| udAharaNa ke rUpa me vyavahAra naya kA kahanA hai ki jIva dravya manuSya tiryanco Adi ke bheda se aneka prakAra kA hai, aura sagraha naya kA kahanA hai ki jIva dravya sAmAnya eka hI hai / vyavahAra naya kA kahanA hai ki pazu pakSI Adi ke bheda se tiryanca aneka prakAra kA hai aura sagraha naya kA kahanA hai ki tiryanca sAmAnya eka hai-ityAdi / 3 zaMkA-vyavahAra naya dravyaparyAyo kA Azraya karake vastu me bheda DAlatA hai, kyoki manuSya tiryanca Adi dravya nahI balki dravya paryAya hai| phira bhI ise dravyAthika kyoM kahA, paryAyAthika kyoM nahI.? uttaraH--isa zakA kA uttara Agama me nimna prakAra diyA hai| dha |11pR. 84116 "ye tIno ho (nagama, saMgraha aura vyavahAra) naya nityavAdI hai, kyoki, ina tIno hI nayo kA viSaya paryAya na hone ke kAraNa ina tIno hI nayo ke viSaya me sAmAnya aura vizeSa kAla kA abhAva hai| isakA tAtparya yaha hai ki vyavahAra naya ke dvArA jina bhedo kA kA grahaNa kiyA jAtA hai ve yA to dravya hai yA dravyaparyAya / eka samaya vartI artha paryAya ke bhedo ko yaha grahaNa nahI karatA kyoki vaha pratyakSa nahI hai / dravya paryAya bhI yadyapi paryAya hai para laukika vyavahAra meM unhe dravaya rUpa se hI grahaNa kiyA jAtA hai jaise ki janma
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 sagraha va vyavahAra naya 331 6 .. sagraha va vyavahAra naya samanvaya se maraNa paryanta rahane vAlA manuSya eka svataMtra dravya samajhA jAtA hai, parantu jIva dravya kI paryAya nahI / isI manuSya me Age pIche dIkhane vAlI bAlaka yuvA va vRddha rUpa avasthAya avazya laukika dRSTi sa' paryAya rUpa me grahaNa hotI haiN| manuSya paryAya se pahile yaha jIva kisa paryAya me thA aura mRtyu ke pazcAta yaha kisa paryAya me calA gayA yaha pratyakSa na hone ke kAraNa use padArtha samajhA jAtA hai| bAlaka yuvA Adi avasthAoM kA pUrvottara kAlavartI panA spaSTa hone ke kAraNa inhe paryAya ginA jAtA hai| isIliye kahA jA sakatA hai ki vyavahAra naya kI viSayabhUta manuSya Adi paryAyo me vyavahArika dRSTi se sAmAnya va vizeSa kAla kA abhAva hai| - 4 zaMkAH--saMgraha naya ke viSaya meM dravyAdi catuSTayagata bheda utpanna karanA vyavahAra naya kA, aura vyavahAra naya ke bhedoM ko punaH advaita rUpa se grahaNa karanA saMgraha naya kA kAma hai / puna. saMgraha naya ke dvArA grahaNa kiye gaye usa advaita padArtha me avAntara bheda karanA vyavahAra kA aura vyavahAra gata bhedoM ko punaH advaita rUpa se grahaNa karanA saMgraha naya kA kAma hai| isa prakAra kI vyAkhyA me anavasthA kA pratibhAsa hotA hai ? uttara --aisA nahIM hai, kyoki jaisA ki pahile batA diyA gayA hai ki isa bheda prabheda kI sImA vahA jAkara samApta ho - , jAtI hai jahAM ki antima bheda prApta ho jAye / antima bheda se tAtparya yahA dravya kSetra kAla va bhAva kA vaha antima khaNDa hai jisakA ki punaH cheda na kiyA jA sake / dravya kA antima bheda paramANu hai, kSetra kA antima . bheda Adi madhya anta rahita eka pradeza hai, kAla kA
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 saMgraha va vyavahAra naya 332 . 6 sagraha va vyavahAra naya samanvaya antima bheda sUkSma samaya hai aura bhAva kA antima bheda bheda guNAza yA avibhAga praticcheda hai| dravyAdi catuSTaya ke ina cAroM antima bheda taka padArtha ko vibhAjita kara dene ke pazcAta vyavahAra naya thaka jAtA hai, aura sagraha naya bhI, kyoki aba ina antima bhedoM ko pRthaka pRthaka kisI advaita tatva ke rUpa me grahaNa karane ko saMgraha naya ke liye koI avakAza nahI raha gayA hai / jaba taka sagraha naya ke dvArA advaita rUpa meM grahaNa na kara liyA jAye taba taka vyavahAra naya dvaita kisa meM utpanna kare / ataH ina pRthaka pRthaka paramANa Adi antima bhedo me bheda karane kA vyApAra vyavahAra naya kara nahI sakatA / ___ina antima bhedoM ko sagraha naya pRthaka pRthaka avAntara sattA rUpa se kyo grahaNa nahI kara letA, isakA uttara yahI hai ki dvaita hone para hI advaita kI kalpanA ho sakatI hai| jina bhedo me dvaita kiyA jAnA hI asambhava hai, una me advaita kA grahaNa bhI asambhava hai| 5 zaMkA-vyavahAra to asatyArtha hai / yaha sarva bheda prabheda to bhrama mAtra hai / eka advaita sat hI kahanA ThIka hai| ata. isa vyavahAra naya kI kyA AvazyakatA ? uttaraH-bhAI terI zakA ThIka hai / para yaha to vicAra ki bhedo se sarvathA nirapekSa vaha advaita sat tujhe kimAtmaka, kahA va kitane samaya ke liye dikhAI degA / arthAta dravya kSetra kAla va bhAva catuSTaya se sarvathA nirapekSa to koI vastu ho hI nahI sakatI / sat ke lakSaNa me bhI tU inakA Azraya lekara hI use eka, vyApaka, nitya va svalakSaNabhUta tatva kaha rahA hai| pahilA to yahI bheda catuSTaya svaya tujha dikhAI de rahA hai / kyoMki yahAM eka kahane meM dravya,
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 sagraha va vyavahAra naya 333 6. sagraha va vyavahAra - naya samanvaya vyApaka kahane me kSetra, nitya kahane me kAla aura sva- lakSaNabhUta kahane me bhAva kA grahaNa nirvivAda siddha hai| yaha bhI to dvaita kA hI grahaNa hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki yaha jo itanA baDA pasArA dikhAI de rahA hai, bheda ke sarvathA abhAva me use kyA samajhegA ? bhale hI bhrama mAtra kahakara apanA piNDa chur3Ale para yaha pasArA to satya hI rhegaa| bhrama kahanA to jAna bUjhakara AMkhoM para paTTI bAndhanA hai / hA isa saba vicitratA ko kisI apekSA vizeSa se yadi bhrama kahe to terI bAta avazya svIkAranIya ho sakatI hai, kyoki ye saba jar3a va cetana yA prakRti va puruSa ke sammela prApta hone vAle kSaNika bAhya rUpa mAtra hai, svaya koI nitya svataMtra sattAka nahI hai / yaha sarva kSaNika hai / kSaNika ko yA vinazane vAle rUpa mAtra ko sat mAna baiTanA bhrama hI to hai / parantu isa prakAra ina rUpo ko bhramAtmaka tabhI to siddha kiyA jA sakatA hai jaba ki inakI kisI apekSA to sattA svIkArI jaaye| bhale inhe kSaNika sattA ke rUpa me pahicAne para yaha kSaNa bhara ke liye hai to avazya / sarvathA na ho, sarvathA bhrama ho aisA to nahIM hai / jo dIkhatA hai vaha sarvathA bhrama nahI ho sakatA, hA usake sambandha me hamArI yaha kalpanA, ki 'yaha koI sattAbhUta Tikane vAlA padArtha hai', avazya asatya va bhrama hai / ___ anubhava sadA paryAya yA bAhya me dIkhane vAle ina rUpo kA hI ho sakanA sambhava hai / usa padArtha kA to anubhava yA sAkSAta tIna kAla meM kabhI bhI honA sambhava hai nahIM, jisake ki yaha saba rUpa hai / jaise ki pahile batAyA jA cukA hai anubhava sadA paryAya kA hotA hai dravya va guNa kA nahI / jaise ki yadi yaha kahe ki jIva dravya ko dekho para na to saMsArI ko dekhanA aura na mukta ko, yA pazu ko dekho para gAya ghoDA Adi na koI bhI rUpa na dekhanA, yA svAda ko cakho para
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 sagraha va vyavahAra naya 334 6 sagraha va vyavahAra naya samanvaya khaTTA mIThA Adi na cakhanA to batAo to sahI ki kyA yaha sambhava ho sakegA ? aisA honA asambhava hai| yahI kAraNa hai ki vizepo yA bhedo rahita sAmAnya ko gadhe ke sIga vat asat kahA gayA hai / vinA vizeSo ko svIkAra kiye yA unako bhrama mAtra kahakara unake prati Akha mUda lene se usa sAmAnya sat ko kahA va kaise khoja sakege ? ina rUNe me hI to vaha sat baiThA huA hai / inase bAhara kisI dUsare divya deza me usakA nivAsa ho aisA nahIM hai / ata: ina rUpo ko bhrama kahane para vaha sat bhI bhrama mAtra hokara raha jaayegaa| isa liye usa sat kA hI sAkSAta karAne ke liye usake bheda rUpa ina rUpoM ko darzAne vAle isa vyavahAra ko svIkAranA yogya hI hai| dUsare kevala sat nAma ke padArtha kA to loka me nyavahAra cala nahI sakatA jisakA vyavahAra hI nahI cala sakatA yA jo vastu loka me kucha kAma hI nahI A sakatI usakA vastu panA bhI kyA ? ataH vinA ina rUpoM ke vyavahAra ko svIkAre vaha sAmAnya sat avastu ho jAyegA arthAt binA vyavahAra ke sat bhI apanI sattA ko surakSita na rakha skegaa| isa liye vyavahAra naya ke viSaya ko yathA yogya rUpa se svIkAranA hI cAhiye / syAdvAda maJjarI va rAja vArtika me yahI kahA bhI hai| sa ma / 28 / 311 / 23 "vyavahArastveva mAha / yathA loka grAhameva vastu astu, kimanayA adRSTAvyavahiyamANa vastu parikalpan kaSTapiSTikayA / yadevaca loka vyavahArapathamavatarAti tasyai vAnugrAhaka pramANamupalabhyate netarasya / na hi sAmAnya manAdi nidhanaMmeka samahAbhimataM pramANabhUmiH tthaanubhvaa'bhaavaatH| sarvasya sarva darzitvaprasagAcca / nApi vizeSAH paramANulakSaNAH ": lokavyApAropayoginAmeva vastutva -- ' tathA ca- vAcaka 'mukhyaH (umAsvAmI), "laukika ; sama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAra : "iti| ' -
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. sagraha va vyavahAra naya 335 6. sagraha va vyavahAra naya samanvaya (artha--"loka me grahaNa kI jAne vAlI yA nitya hI jAnane va dekhane me Ane vAlI hI vastu hai" aisA vyavahAra kA lakSaNa hai / adRSTa tathA vyavahAra me na Ane vAlI vastu kI kalpanA kA kaSTa karane se kyA? jo dravya loka vyavahAra patha para calate hai unako hI grahaNa karane vAle pramANa kI upalabdhi hotI hai, isake atirikta anya kA pramANa jJAna kucha nahI hai / eka koI anAdi nidhana, saMgraha naya ke dvArA svIkArA gayA, 'sat' pramANa bhUmi ko sparza nahI karatA, kyoki (rUpo rahita) aise sat ke anubhava kA abhAva hai / tathA yadi eka hI sat svIkArA jAyegA, taba to pratyeka vyakti jo kucha bhI rUpa raMga Adi dekha rahA hai vaha usa advaita sat ko hI dekha rahA hai / saba hI sat ko dekhane ke kAraNa sarva darzI bana baiThege, taba to bhagavAna ke kevala jJAna kI yA usake sarva darzI pane kI kyA * vicitratA rahI ? paramANu lakSaNa vAlA koI sAmAnya ..." se pRthaka- vizeSa ho aisA bhI nahI hai / loka vyavahAra me - Ane . vAlI hI vastu hotI hai| 'vAcaspati umAsvAmI' ne bhI kahA hai- ", "laukika byavahAra ke anusAra upacarita artha ko batAne vAle vistRta artha ko vyavahAra kahate hai / "
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 RjusUtra naya 1. RjusUtra naya kA sAmAnya paricaya, 2. RjusUtra naya sAmAnya ke lakSaNa, 3. RjusUtra naya ke kAraNa va prayojana, 4. RjusUtra naya ke bheda prabheda va lakSaNa, 5. RjusUtra naya sanbandhI shNkaayeN| vastu sAmAnya vizeSa svarUpa hai| aneko bhedoM yA aMzo meM 1 RjusUna naya kA anusyUta yA anugata eka advaita bhAva ko sAmAnya paricaya sAmAnya aura usake antargata sampUrNa / bhedo yA azoM ko vizeSa kahate hai / 'sat' sAmAnya tatva hai aura aneko jAtiyo va vyaktiyo me vibhakta dravyAtmaka bheda, kSetrAtmaka pradeza, kalAtmaka paryAya aura bhAvAtmaka guNa usake vizeSa hai / ina vizeSoM me bhI puna pRthaka pRthaka sAmAnya vizeSa kalpanA kI jA sakatI hai| dravya sAmAnya tatva hai aura manuSya tiryacAdi paramANu paryanta ke bheda
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Rju sUtra naya 337 usake vizeSa hai / usa dravya kA ananta pradezI akhaNDa deza sAmAnya kSetra hai aura asaMkhyAta saMkhyAta Adi eka pradeza paryanta ke bheda usake vizeSa hai / usa dravya kI trikAla sthiti sAmAnya kAla hai tathA asaMkhyAta va saMkhyAta varSa, mAsa, dina Adi kI sthiti vAlI sthUla paryAyoM se eka samaya pramANa sthiti vAlI paryAya paryanta ke bheda usake vizeSa hai / usa dravya ke jJAnAdi guNa sAmAnya bhAva hai, tathA una guNo ke zakti aza yA avibhAga praticcheda usa ke vizeSa hai / 1. Rju sUtra naya kA sAmAnya paricaya iname se sAmAnya ko grahaNa karane vAlA naya dravyArthika hai aura vizeSa ko grahaNa karane vAlA naya paryAyAthika hai / dravyAthika meM bhI do vikalpa hai zuddha va azuddha yA sagraha va vyavahAra / ina donoM nayoM kA yugala pUrva kathita rUpa me usa sAmAnya tatva me dvaitAdvaita darzAtA huA use usa antima vizeSa paryanta le jAtA hai jisame ki Age dvaita kiyA jAnA sambhava na ho / jaise ki dravya kA antima vizeSa hai jAti kI kalpanA se rahita pratyeka vyakti kI pRthaka sattA, kSetra kA antima vizeSa hai Adi madhya anta rahita eka pradeza, kAla kA antima vizeSa hai eka sUkSma samaya pramANa sthiti vAlI sUkSma paryAya, aura bhAva kA antima vizeSa hai guNa kA eka avibhAgI praticcheda yA zakti aza | ina antima vizeSo me kisI bhI prakAra dvaita sambhava nahI hone ke kAraNa inakI apanI apanI pRthaka pRthaka sattA kA sambandha kisI bhI prakAra se anya dravya, kSetra, kAla yA bhAva se yA usake kisI bhI vizeSa se nahI kiyA jA sakatA / jahA dvaita hI sambhava nahIM vahA advaita dekhane kA prazna hI kyA ? isaliye yadyapi isa antima vizeSa se pUrva ke sarvaM vizeSo ko advaita rUpa se saMgraha naya grahaNa kara liyA karatA thA, jisame ki vyavahAra naya Age Age dvaita karatA jAtA thA, parantu isa antima vizeSa ko aba vaha saMgraha naya apanA viSaya nahI banA sakatA aura isaliye na hI vyavahAra naya kA kucha vyApAra usame zeSa raha jAtA hai !
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyAthika naya tranaya kahate haiN| ekatva me a 14 Rju sUtra naya 338 1. Rju stra naya kA sAmAnya paricaya pUrNa ekatva gata ye vizeSa yA aMza hI paryAyAthika naya ke viSaya hai / use hI RjusUtra naya kahate haiM / advaita me to dvaita rahatA hai para ekatva me anekatva nahI rahatA / isaliye advaita grAhI sagraha ke sAtha to dvaita grAhI vyavahAra naya rahatA hai, parantu ekatva grAhI RjusUtra naya ke sAtha anya koI nahI rahatA / isaliye yadyapi dravyAthika artha naya ke do bheda hai, parantu paryAyAyika artha naya eka hI hai, isake bheda nahI hai / sAmAnya me vizeSa rahatA hai, para vizeSa me anya vizeSa - nahI / isIliye dravyAthika naya kA viSaya dvaita va advaita hai tathA paryAyAthika naya kA viSaya ekatva hai| yadyapi adveta va ekatva dono hI nivikalpa hote hai parantu dono me kucha antara hai / advaita me dvaita rahatA hai, parantu usakA vikalpa gauNa kara diyA jAtA hai| javaki ekatva me dvaita kiyA hI nahIM jA sakatA, ata. tahA use gauNa karane kA prazna hI nhii| advaita kI carama sImA para jisa prakAra saMgraha naya grAhaka brahmAdvaitavAdI baiThA hai isI prakAra ekatva kI carama sImA para RjusUtra naya grAhaka bauddha baiThA hai| donoM ' hI nirvikalpa va zuddha dRSTi vAle hai| ekatva grAhaka RjusUtra kA viSaya darzAne ke liye udAharaNa detA hU~ / sarva paramANu pRthaka pRthaka svataMtra dravya hai / una sabakA svarUpa bhI judA hai, arthAta eka kA svarUpa dUsare se nahI milatA / vaha paramANu Adi madhya anta kI kalpanA se atIta eka pradezI hai / aneka paramANuo kA paraspara me sparza hI sambhava nahI, phira unake dvArA koI akhaNDa skandha kI kalpanA karanA nirarthaka hai| sthUla dRSTi me dIkhane vAle ina sthUla padArthoM me bhI sarva paramANu apane svataMtra sattA va bhinna bhinna svabhAvoM me hI sthita hai, bhale hI sthUla dRSTi me unakI vaha pRthakatA dikhAI na de / eka paramANu kA dUsare paramANu se dravyAtmaka kSetrAtmaka kAlAtmaka ki bhAvAtmaka koI bhI sambandha nahI hai| vaha
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Rju sUtra naya 336 1 Rju sUtra naya kA sAmAnya paricaya paramANu kevala eka samaya sthAyI hai / eka samaya ke pazcAta usakA niranvaya nAza ho jAtA hai, aura dUsarA hI koI paramANu utpanna hotA hai| isa prakAra sat kA vinAza va asat kA utpAda hotA hai, arthAta jo ava hai vaha naSTa ho jAtA hai aura jo nahI hai vaha utpanna ho jAtA hai / pahile vAle se usa navIna utpanna hone vAle kA koI sambandha nhii| rUpa rasa gandha Adi aneka guNa paraspara me sayoga ko prApta nahIM ho sakate, ata. aneka guNo kA koI akhaNDa piNDa dravya hotA ho aisA nahIM hai / vaha paramANu to svalakSaNabhUta kisI eka avaktavya bhAva svarUpa hI hai / isa prakAra dravya kSetra kAla va bhAva cAro me ekatva darzAnA isa naya kA viSaya hai / isa naya kI dRSTi meM jo bAlaka thA vahI vRddha nahI huA hai / bAlaka koI aura thA jo viniSTa ho gayA hai aura bRddha rUpeNa koI aura hI utpanna huA hai / yahI ekatva kA artha hai| ___ yadyapi laukika dRSTi me yaha bAta vaiThanI kucha kaThina par3egI, kyoki unakI dRSTi vyavahAra naya pramukha' rahatI hai, parantu kabhI kabhI isa ekatva dRSTi kA bhI prayoga hotA huA dekhA jAtA hai / jaisA ki svarNa kI bhasma bana jAne para use svarNa kahatA huA koI nahIM dekhA jAtA, taba to vaha svarNa se vilakSaNa koI anya svabhAva kA dhArI padArtha hI dRSTi me AtA hai / sUkSma dRSTi karane para uparokta bAta kI satyatA svata siddha ho jaayegii| yaha abhiprAya RjusUtra ke aneko lakSaNo para se aura adhika spaSTa ho jaayegaa| paryAya zabda kA artha yadyapi kAla mukhena grahaNa karane kI rUDhi prasiddha hai, parantu vAstava me paryAya zabda kA artha aza hai, vaha dravyAtmaka ho yA kSetrAtmaka ho, yA kAlAtmaka ho yA bhAvAtmaka ho / ina cAro prakAra ke azoM kA nAma hI paryAya zabda kA vAcya hai, ataH paryAyAthika RjusUtra naya ina cAro hI prakAra ke azo yA vizeSoM kI svatatra sattA svIkAra karatA hai|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. RjU sUtra naya 340 aba RjusUtra naya ke kucha lakSaNa karane meM Ate hai, jina para se ki uparokta kathana aura bhI adhika spaSTa ho jAyegA / parantu use samajhane ke liye 2. Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa 2 RjusUtra naya sAmAnya ke lakSaNa dRSTi ko atyanta sUkSma karanA hogA / cAroM prakAra se ekatva darzAne ke liye yadyapi isa naya ke aneko lakSaNa kiye jAyege, para vAstava meM ve sava hI Upara kathita ekatva meM garbhita ho jAyege / 1 lakSaNa na0 1 - Rju kA zabdArtha sarala yA sIdhA hai / jo sarala yA sIdhe arthako grahaNa kare vaha RjusUtra naya hai, yaha isakI vyutpatti hai / sarala kA artha yahA ekatva hI hai / padArtha me dravya guNa paryAyAdi kI apekSA bhedAbheda karane se buddhi cakkara meM paDa jAtI hai, ata dravyAthika kA viSaya to vatra hai / jo koI bhI eka hai, basa vahI vaha hai, anya ke sAtha usakA koI nAtA nahI hai, aisA jAnanA hI sarala va sIdhA jAnanA hai / ata isa lakSaNa ke dvArA usI ekatva kA grahaNa hotA hai / 2_lakSaNa na0 2 - vastu ke dravya kSetra kAla va bhAva cAro apekSAo se antima vizeSa kI svataMtra sattA ko svIkArane vAle isa naya kI dRSTi me vizeSo me anugata sAmAnya nAma kI koI vastu nahI kyoki una antima ekatvagata vizeSo me anya vizeSa nahI rahate / 3_lakSaNa na0 3:-- dravya kI vyakti hI sattAbhUta hai / do vyaktiyoM me kisI bhI apekSA samAnatA nahI bana sakatI, ata jAti nAma kI loka me koI vastu nahI / Dho pRthaka pRthaka padArthoM kA sayoga honA bhI asambhava hai, aura isaliye aneka paramANuoM kA eka skandha mAnanA dRSTi kA bhrama hai / taba jIva va zarIrAdi ke sayoga, svarUpa saMsArI jIva ko mAnanA to kahA avakAza pA sakatA hai / dravya Adi madhya anta rahita niravayava hI hotA hai, kyoki avayava mAnane para to usameM dvaita utpanna kiyA jA makatA hai /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Rju sUta naya 2 Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa 4 lakSaNa na0 4:-ekatva dRSTi me, kartA-karma, kAraNa-kArya, tathA AdhAra Adheya Adi kisI prakAra kA bhI sambandha nahI dekhA jA sakatA kyoki jahAM eka pradezI eka kSaNavartI va eka bhAvasvarUpa padArtha dRSTa ho vahAM kise dravya kahe, kise guNa kahe va kise paryAya kaheM, kise kSetra kahe, kise kAla kahe va kise bhAva kahe ? vaha eka pradeza hI to svayaM dravya hai, ataH isa dravya kA yaha kSetra yA pradeza hai, aisA dvaita kaise kiyA jA sakatA hai ? kyoki aisA bheda vahAM hI sambhava hai jahA ki eka dravya ke aneka pradeza hoM / eka kSaNa vartI vaha vartamAna rUpa hI to svaya dravya hai, ata 'yaha vartamAna kA rUpa isa dravya kI paryAya hai' aisA bheda kaise kiyA jA sakatA hai, kyoki aisA bheda vahAM hI sambhava hai jabaki usa dravya me usa vartamAna rUpa ke atirikta usase pahile va pIche vAle anya rUpa bhI dekhe jAye / svalakSaNa bhUta jo eka bhAva, usa svarUpa hI to vaha dravya svaya hai, ata 'yaha guNa isa dravya kA hai' aisA bheda kaise kiyA jA sakatA hai, kyoMki aisA bheda vahA hI sambhava hai jahAM ki eka dravya ke Azrita aneko dharma yA bhAva rahate ho| dravya kSetra kAla va bhAva ina cAroM apekSAo se jahA ekatva dikhAI de rahA hai, vahA kisako kartA kahe aura kisako karma, kisako kAraNa kahe aura kisako kArya, kisako AdhAra kahe aura kisako Adheya ? padArtha svaya' eka kSaNa sthiti pramANa hai, ataH usakI paryAya kisako kahege / dravya va paryAya kA bheda to usa dravyAthika dRSTi me hI dekhA jA sakatA hai, jahAM ki dravya trikAla sthAyI hai aura usake parivartanazIla rUpa yA avasthAye kSaNasthAyI hai| parantu paryAyArthika dRSTi me jahA dravya hI svayaM vartamAna rUpa svarUpa hai aura vartamAna rUpa hI dravya svarUpa hai usa kSaNa ke pazcAta na dravya kI sattA hai aura na rUpa kI to vatAiye paryAya kI kalpanA kisa meM kare / pahile bhI kahA jA cukA hai sAmAnya me vizeSa rahatA hai para virodha me anya
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Rju sUtra naya 342 2. Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa vizaSa nahI / ataH vizeSa grAhI dRSTi me dravya va paryAya ye do vAte hI dikhAI nahIM de sktii| paryAya kA nAma hI karma yA kArya hai / paryAya ke abhAva meM kisI bhI padArtha meM karma va kArya bhI kaise dekhA jA sakatA hai / karma hI nahI to kartA kise kahe, kyoki kartA svayaM karma kI apekSA rakhakara apanA prakAza karatA hai| kArya hI nahI to kAraNa kise kaheM, kyoki kAraNa svaya kArya kI apekSA rakhakara apanA prakAza karatA hai / kartA-karma va kAraNa kArya bhAva kA vyavahAra do prakAra se karane me AtA hai-nimitta naimittika dvaita ke rUpa me aura upAdAna upAdeya ke rUpa meN| nimitta kartA yA kAraNa para padArtha ko kahate hai / aura naimittika vivakSita padArtha ke kArya yA paryAya ko kahate haiM / jahA vyaktigata pratyeka padArtha svatatra va eka dUsare se nirpekSa hai, tathA vivakSita padArtha me 'paryAya' kI koI kalpanA bhI nahI hai tahA nimittika bhAva kaise ghaTita ho sakatA hai ? upAdAna upAdeya bhAva do prakAra se mAnA jAtA hai-trikAlI vaha dravya kartA yA kAraNa hai aura usakI vivakSita samaya kI eka paryAya kArya hai, tathA usI dravya kI pUrva samaya vartI paryAya kAraNa hai aura uttara samaya vartI paryAya kArya hai / jisa dRSTi me dravya va paryAya kA bheda nahI usame pahile prakAra se upAdAna upAdeya bhAva kaise sambhava ho sakatA hai / tathA jisa dRSTi me pUrva aura uttara samaya vAlA kAla bheda nahI, jisa dRSTi meM pUrva samaya vatI padArtha sarvathA vinaSTa ho cukA hai aura uttara samaya me koI nayA svatatra padArtha hI utpanna huA hai, usame dUsare prakAra se bhI upAdAna upAdeya bhAva kaise sambhava ho sakatA hai ? ata kartA-karma yA kAraNa kAya bhAva rUpa dvaita ko isa dRSTi meM avakAza nahI / yahA kArya nAma kA hI koI cIja nahIM hai| _.. isI prakAra AdhAra Adheya bhAva me pradezAtmaka dravya ko AdhAra kahate hai aura usame Azrita anekoM gaNoM va dharmoM ko usake Adhaya
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Rju sUtra naya 343 2. Rju sUtra naya sAmANya ke lakSaNa kahate hai| jahAM dravya kA pradeza svayaM bhAva svarUpa aura bhAva svayaM dravya pradezasvarUpa hai vahAM yaha AdhAra Adheya bhAva rUpa dvaita bhI sambhava nahI ho sakatA / isI prakAra kriyamAna-kRta, bhujyamAna-mukta, badhyAmAna-bAdhya, bandhya-bandhaka, badhya-ghAtaka, dAhya-dAhaka, grAhya-grAhaka, vAcya-vAcaka Adi anya bhI anekoM dvaita bhAva isa ekatva dRSTi meM sambhava nhii| 5 lakSaNa na. 5-isake atirikta nivizeSa ekatva me dravya-paryAya dravya-bhAva, guNa-guNI, paryAya-paryAyI, aza-azI aMga-aMgI, vizeSaNavizeSya, gauNa-mukhya Adi dvaita bhI sthAna nahIM pA sakate / 6 lakSaNa na 6-tAtparya yaha ki isa sUkSma nivizeSa dRSTi meM bheda sUcaka anekatA ko kisI bhI prakAra avakAza nahI / dravya kI apekSA bhI ekatA hai / kSetra kI apekSA bhI ekatA hai, kAla kI apekSA bhI ekatA hai, aura bhAva kI apekSA bhI yahA ekatA hai| kisI bhI prakAra anekatA ko yahAM avakAza nahI / 7 lakSaNa na. 7 -bhUta va bhaviSyata paryAyo ko chor3a kara yaha naya kevala vartamAna kI eka paryAya ko satsvarUpa aMgIkAra karatA hai, kyoki bhUtakAla kI paryAya to vinaSTa hone ke kAraNa aura bhaviSyata kI abhI anutpanna hone ke kAraNa abhAva svarUpa hai| asat artha kriyAkArI nahI ho sakatA, ata. usako vastu bhUta mAnane se kyA lAbha ? vartamAna paryAya mAtra hI sat hai| isIliye kahanA cAhiye ki jo cAvala paka rahe hai, ve vartamAna me pake hue hI hai, kyoki kucha aza me pAka vizeSa vahA maujUda hai / isakA khulAsA Age isake uddharaNo para se ho jaayegaa| 5 lakSaNa na. 8 -dUsarI bAta yaha bhI to hai ki ekatva grAhaka isa dRSTiya me do paryAyoM ko paraspara me milAkara koI eka dravya dekhA bhI
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Rju sUtra naya 344 2. Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa to nahIM jA sakatA hai / ata pUrvApara paryAyo me koI sambandha nhii| jo bAlaka hai vaha vAlaka hI hai.bUDhA nahI, jo bUDhA hai vaha bUr3hA hI hai vAlaka nahIM / vAlaka hI bUDhI huA hai, aisA kahanA isa dRSTi me Thoka nahI, kyoki isase dvaita utpanna karanA paDatA hai, jo isa nayako sahana nahI / nivizeSa eka samaya gata vastu me anya paryAya kI sattA dIkha bhI kaise sakatI hai / ata vartamAna paryAya mAtra hI kSaNa sthAyI sat hai| 6 lakSaNa na 6 -java Age pIche kI paryAya kA koI sambandha nhiiN| tava kisI padArtha kA nAma rakhate samaya bhI yaha viveka rakhanA cAhiye ki nAma rakhate samaya vaha jaisI dikhAI de, vahI nAma use usa samaya diyA jAye / uttara kSaNa me usakA rUpa badala jAne para vAstava meM vaha vastu hI naSTa ho gaI, taba use usa pahile vAle nAma se hI pukArate rahanA kyA yukta hogA ? rAjA pada para abhiSikta ko hI rAjA kahA jA sakatA hai, rAjya bhraSTa ko yuvarAja ko nhii| noTa -isa prakAra isa naya ko vizada banAne ke liye isake 9 lakSaNa kiye gaye / vAstava me ina lakSaNoM me ekatva kA pratipAdana kiyA hai / itanI vAta avazya hai ki kisI me dravyagata ekatva kA, kisI me kSetragata ekatva kA, kisI me bhAvagata ekatva kA digdarzana karAyA gayA hai / isakA ve yaha artha nahI ki ye sarvalakSaNa eka dUsare se nirapekSa koI svatatra lakSaNa hai, ata. ina me virodha na dekhanA / kathana ko sarala va sambhava banAne ke liye hI dravyAdi catuSTaya ko pRthaka pRthakagrahaNa karake lakSaNa kiye hai, vAstava se RjusUtra naya ke pratyeka viSaya me ye sarva hI lakSaNa yagapata ghaTita hote hai, kyoki dravyAdi catuSTaya vizepo se sahita koI eka pradezI akhaNDa kSaNika svalakSaNa bhUta tatva hI isakA viSaya hai| yadyapi dRSTi kI vicitratA ke kAraNa sambhavataH yaha sarva kathana pahile pahila kucha aTapaTA sA lage para sUkSma daSTi se jaise sakata
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Rju sUtra naya 345 kiyA jAye vaise hI dekhane para isako samajhane meM koI kaThinAI nahI par3a sakatI / suvidhArtha yahAM uparokta sarva lakSaNoM kA saMkSepa me saMgraha kara denA cAhiye / 1. 2. 3. 4. 7. 8. 9. 2. Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa jo sarala va sIdhe vipaya ko sUcita kare so RjusUtra hai / sAmAnya rahita kevala vizeSa kI svataMtra sattA svIkAra karatA hai / dravya kI vyaktigata vizeSa sattA me sayogAdi tathA bhAvagata vizeSa sattA me aneka svabhAvatA sambhava nahI / 6. sarvathA eka akhaNDa vizeSa ke grahaNa me dravya kI yA kSetra yA kAla kI yA bhAva kI anekatA sambhava nahI / kSaNa sthAyI vizeSa eka sattA me kartA-karma yA kAraNa kArya Adi bhAvo ko avakAza -- nahI / dravyAdi catuSTayAtmaka eka akhaNDa nissAmAnya sattA meM vizeSaNa - vizeSya yA guNa-guNI Adi bheda sambhava nahI / bhata va bhaviSyata kAla ko maraNa paryanta kI vartamAna ko svIkAra karatA hai / chor3akara vastu ke janma se paryAya mAtra kI svataMtra sattA eka paryAya mAtra kI sattA me pUrvopara paryAyo me sambandha sthApita karanA kaise sambhava ho sakatA hai / padArtha ko nAma bhI vartamAna paryAya ke anusAra hI diyA jAnA cAhiye / /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Rju sUtra naya 346 isa prakAra janma se maraNa paryanta sthAyI niravayava svasaMsthAna tathA svalakSaNabhUta eka svabhAva svarUpa koI sAmAnya rahita vizeSa jar3a yA cetana vyakti hI svataMtra rUpeNa sat hai / yaha ukta lakSaNoM kA sAra hai / ava ina sarva lakSaNoM kI puSTi va vizadatA ke artha kucha Agamokta vAkya uddhRta karatA hUM / 1 lakSaNa naM0 1 (vyutpatti): 1 sa. si / 1 / 33 / 511 " Rju praguNaM sUtrayati tantrayateti Rjusuutr.|" 2. Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa artha - sIdhe aura sarala viSaya ko sUtrita karatA hai, svIkAra karatA hai, aisA RjusUtra naya hai / ( rA. va | 1|33|7|66) 2 Apa 1981 p. 125 "Rju prAjala sUtrayatIti RjusUtraH / " artha --jo saralatA pUrvaka padArthoM ko grahaNa kare so RjusUtra hai / 3. dha |1|pR 86|4 "Rju praguNa sUtrayati sUcyatIti tatsiddheH / " athe - sIdhe va sarala vipaya ko sUtrita va sUcita karatA hai, aisA RjusUtra naya hai / ( ka. pA. 11 6 185233 / 3) 2. lakSaNa naM 2 ( sAmAnya rahita vizeSa grAhaka ) . .-- 1 zlo. vA / 1 / 2 / 16 / 15 " sAmAnya dravya se rahita korA vizeSa bhI RjusUtra se kalpita kiyA jAtA hai / "
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Rju sUtra naya 347 2. Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa 2 dha / 13 / 19616 "tassa visae sAricchalakkhaNasAmANNA bhaavaado|" artha -sAdRzya lakSaNa sAmAnya RjusUtra naya kA viSaya nahI hai| 3. ka. pA |1|h 278 // 36414 "Na ca sAmANamatthi, visesesu aNugaya atuttttsruuvsaannnnaannuvlNbhaado|" arthaH--isa naya kI dRSTi meM sAmAnya hai hI nahIM, kyoki vizeSoM me anugata aura jisakI santAna nahI TUTI hai aisA nahI pAyA jaataa| 3 lakSaNa naM 3 (dravya kI vyaktigata sattA meM saMyogAdi kA abhAva.---- - 1. ka. pA. 1 / ha 193 / 230 / 2 naikatvamanApannayostau (sayoga samavAyo vAsti), avyavasthApatteH / tataH sajAtIya vijAtIya nirmuktAH kevalAH paramANava eva santIti bhrAnta stambhAdiskandhapratyaya / nAsya nayasya samAnamasti, sarvathA dvayo samAnatve ekatvApatteH / na kaMthacitsamAnatA'pi, virodhAt / te ca paramANavo. nikhayavAH, UrdhvAdhomadhyabhAgAdyavayaveSu satsu anavasthApatte , paramANovA'paramANutva prasagAt / " artha-sarvathA bhinna do padArtho me bhI sayoga sambandha athavA samavAya sambandha. nahI bana sakatA, kyoki sarvathA bhinna do padArtho me saMyoga athavA samavAya sambandha ke mAnane para avyavasthA prApta hotI hai / isaliye sajAtIya aura vijAtIya dono prakAra kI upAdhiyo se rahita kevala zuddha paramANu hI hai, ataH jo stambhAdirUpa skanyo kA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 14 Rju sUtra naya ..2.. Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa pratyaya (pratyakSa) hotA hai vaha RjusUtra naya kI dRSTi me bhrAnta hai| 2 sa ma / 28 / 313 / 4 'yadi eka svabhAvaH kathamanekaH anekazcetkathamekaH ekAnekayo parasparaparihAreNAvasthAnAt / tasmAt svarUpanimagnA paramANava eva parasparopasarpaNadvAreNa kathacinicayarUpatAmApannA nikhilakAryeSu vyApArabhAja iti ta eva svalakSaNa na sthUlatA dhArayat pAramArthikamiti / evamasyAbhiprAyeNa yadeva svakIya tadeva vastu na parakIyam, anupayogitvAt / " artha-eka aura aneka me paraspara virodha hone se eka svabhAva vAlI vastu me aneka svabhAva aura aneka svabhAvavAlI vastu me eka svabhAva nahI bana sakate / ataeva apane svarUpa me sthita paramANu hI paraspara ke sayoga se kathAJcita samUha rUpa hokara sampUrNa kAryoM meM pravRtta hote hai / (arthAta skandhoM me bhI pratyeka paramANu svatatra rahatA huA hI nija kArya me pravRtti hotA hai / ) isaliya RjusUtra naya kI apekSA sthUla rUpa ko dhAraNa na karane vAle svarUpa me sthita paramANu hI yathArtha me sat kahe jA sakate hai| ataeva RjusUtra kI apekSA nijasvarUpa hI vastu hai / parasvarUpa ko anupayogI hone ke kAraNa vastu nahI kaha skte| 4 lakSaNa naM 4 (kartA karma Adi dvaita nirAsa) - 1 rA vaa.|1|33|7|67|12 "kumbhakArAbhAva. zivakAdiparyAya kareNa tadabhidhAnAbhAvAt / kumbhaparyAyasamaye ca svAvayavebhya eva nirvRtte. / "
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 14. Rju sUtra naya artha:-- isa naya kI dRSTi meM kumbhakAra ( arthAta kartA ) sajJA bhI nahI dI jA sakatI hai / usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki zivaka Adi paryAyoM ko karane se unake kartA ko 'kumbhakAra' yaha saMjJA to nahI dI jA sakatI, kyoki kumbha se pahile hone vAlI zivikAdi paryAyo me kumbha panA nahI pAyA jAtA / ( arthAta jisa samaya zivakAdi kI sattA thI taba to kumbha utpanna nahI huA thA aura jaba kumbha utpanna huA hai taba zivakAdi kA abhAva ho gayA hai) / 2. Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa ( koI yaha kahe ki kumbha paryAya ko karate samaya use kumbhakAra kahA jA sakatA hai to aisA bhI nahI hai ) kumbha paryAya ko karate samaya bhI kumbhakAra nahI kaha sakate, kyoki kumbha paryAya kI utpatti to apane avayavo se hI huI hai, kumbhakAra se nahI / ( ka. pA. 11 / 186 | 22511 ) ( dha 181973 / 6 ) 2. ghaae|pR. 174 / 7 " na cAsya nayasya sAmAnAdhikaraNyamapyasti, ekasya paryAyebhya ananyatvAt "" artha - isa naya kI dRSTi me sAmAnAdhikaraNya (eka AdhAra meM samAna rUpa se rahanA) bhI nahI hai, kyoki, eka dravya paryAya se bhinna nahI hai / 88 pR. 3 dha | p. 175 / 2 kicana vinAzo'nyato jAyate, tasya jAti hetutvAt / " na ca bhAva abhAvasya hetu / " arthaH- isa naya kI apekSA vinAza kisI anya padArtha ke nimitta se nahI hotA, kyoki usakA hetu utpatti hI hai | bhAva (svayaM) abhAva kA hetu nahI ho sakatA /
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Rju sUtra naya 350 2 Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa 4 ka. paa.|1|h 160 / 226 / 8 "asya nayasya nirhetuko vinAzaH / " jAtireva hi bhAvAnA nirodhe heturiSyate / yo jAtazca na ca dhvasto nazyeta pazcAt sa kena va / " artha--isa naya kI dRSTi se vinAza nirhetuka hai, arthAta usakA koI kAraNa nahI / "janma hI padArtha ke vinAza me hetu kahA gayA hai, kyoki jo padArtha utpanna hokara antara kSaNa me naSTa nahI hotA vaha pazcAt kisase nAza ko prApta ho sakatA hai / arthAta janma se hI padArtha vinAzasvabhAva hai / usake vinAza ke liye anya kAraNa' kI apekSA nahIM pdd'tii| 5 ka pA |1h192|218|5 "utpAdo'pi nirhetuka / tadyathA notpadyamAna utpAdayati, dvitIyakSaNe tribhuvanAbhAvaprasagAt / notpanna utpAdayati , kSaNika pakSakSate / na vinaSTa utpAdayati; abhAvAdbhAvotpatti virodhAt / na pUrvavinAzottarotpAdayo samAnakAlatApi kAryakAraNabhAva samarthikam / " saskRta saMkSipta likhI hai para bhASA artha pUrA likhA hai|) arthaH- isa naya kI dRSTi ne utpAda bhI nirhetuka hotA hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-jo vartamAna samaya me utpanna ho rahA hai vaha to utpanna karatA nahI hai, kyoki aisA mAnane para dUsare kSaNa me tInoM lokoM ke abhAva kA prasaMga prApta hotA hai / arthAta jo utpanna ho rahA hai vaha yadi apanI utpatti ke prathama kSaNa me hI apane kAryabhUta dUsare kSaNa ko utpanna karatA hai to isakA matalaba yaha huA ki dUsarA kSaNa bhI prathama kSaNa me hI utpanna ho jaayegaa| isI prakAra dvitIya kSaNa bhI apane kArya bhUta tRtIya kSaNa
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Rju sUtra naya 2. Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa ko usI prathama kSaNa meM utpanna kara degA / isI prakAra Age Age ke kAryabhata samasta kSaNa meM hI utpanna ho jAyegA aura dUsare kSaNa me naSTa ho jAyege / isa prakAra dUsare kSaNa me tInoM lokoM ke samasta padArthoM ke vinAza kA prasaga prApta hogA / jo utpanna ho cukA hai| vaha utpanna karatA hai, aisA kahanA bhI nahI banatA hai, kyoMki aisA mAnane para kSaNika pakSa kA vinAza prApta hotA hai / arthAta padArtha pahile hI kSaNa me to utpanna hI hotA hai, ataH vaha dUsare kSaNa me kArya ko karegA, aura isaliye use kama se kama do kSaNa to ThaharanA hI hogaa| kintu vastu ko do kSaNavartI mAnane se RjusUtra naya kI dRSTi se abhimata kSaNikavAda nahI bana sakatA / tathA jo nAza ko prApta ho gayA hai vaha utpanna karatA hai, yaha kahanA bhI ThIka nahI hai, kyoMki abhAva se bhAva kI utpatti mAnane me virodha AtA hai / tathA pUrva kSaNa kA vinAza aura uttara kSaNa kA utpAda ina donoM meM kArya kAraNa bhAva kI samarthana karanevAlI samAnakAlatA bhI nahI pAI jAtI hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-atIta padArtha ke abhAva se to navIna padArtha utpanna hotA nahI hai, kyoMki bhAva aura abhAva ina donoM meM kAryakAraNa bhAva mAnane me virodha AtA hai / atIta artha ke sadbhAva se navIna padArtha kA utpAda hotA hai, yaha kahanA bhI ThIka nahI hai, kyoMki aisA mAnane para atIta padArtha ke sadbhAva rUpa kAla me hI navIna padArtha kI utpatti kA prasaga prApta hotA hai / dUsare cUki pUrva kSaNa kI sattA apanI santAna me hone vAle uttara arthakSaNa kI sattA kI virodhinI
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 (svataMtra ) mAnane me hai, isaliye pUrvakSaNa kI sattA uttara kSaNa kI sattA kI utpAdaka nahI ho sakatI hai, kyoki viruddha do sattAoM me paraspara utpAdya utpAdaka bhAva ke virodha AtA hai / ataeva RjusUtra naya kI utpAda bhI nirhetuka hotA hai, yaha siddha ho jAtA hai ( isI bAta ko nimna udAharaNa para se par3ane kA prayatna kare / ) dRSTi se 14 Rju sUtra naya 2. Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa 6 6 6 6 1758 " ki cana palAlo dahyate, palAlAgni sambandhasamanantarameva palAlasya nairAtmyAnupalambhAt / na dvitIyAdi kSaNeSu palAlasya nairAtmayakRdagnisamvandha, tasya tatkAryatvaprasagAt / " ( yadyapi saskRta sakSipta hI uddhRta kI hai para isakA bhASArtha pUrA hai | ) . {rA vA / 1 / 33 / 7 / 67 / 26) artha - isa naya kI dRSTi me palAlakA dAha nahI hotA, kyoki palAla aura agni ke sambandha ke anantara hI palAla kI nirAtmatA arthAta zUnyatA nahI pAI jAtI / dvitIyAdi kSaNo me palAlakI nirAtmatA ko karane vAlA agni kA sambandha nahI hai, kyoki usake hone para palAla kI nirAtmatA ko usake kArya hone kA prasaMga AvegA / ( arthAta jisa samaya palAla va agni to palAla hI jalakara bhasma nahI banI bhasma hai usa samaya agni nahI rahI hai | ) kA sayoga hai taba hai, aura jaba palAla avayavI kA dAha nahI hotA, kyoki avayavI kI ( isa dRSTi me ) sattA hI nahI hai / na avayava jalate hai, kyoki svaya nikhayava hone se unakA bhI asatva hai / yadi kahA jAya ki palAlakI utpattikSaNa meM hI agni
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Rju sUtra naya 353 kA sambandha ho jAtA hai, ata: vaha jala sakatA hai, so yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoki aisA mAnane para agni kA sambandha hone se vaha utpanna hI na ho sakegA / isaliye yadi utpatti ke uttara kSaNa meM agni kA sambandha svIkAra kiyA jAye to yaha bhI sambhava nahI, kyoki utpatti ke dvitIya kSaNa me palAlakI sattA naSTa ho jAne se asattA ke sAtha agni ke sambandha kA virodha hai / dUsare jo palAla hai vaha nahI jalatA hai, kyoMki usameM agni sambandha jati atizayAntara kA abhAva hai / athavA yadi atizayAntara hai bhI to vaha palAla ko prApta nahI hai, kyoMki usakA svarUpa palAla se bhinna hai | artha 7. ka. pA. 191981 / 22813 " tato'sya nayasya na bandhya bandhaka-badhyaghAtaka-dAhyadAhaka- saMsArAdaya. santi " | 2. Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa -- isa naya se bandhya bandhaka, badhya ghAtaka, dAhya dAhaka isa prakAra ke dvaita bhAva abhAva sasAra mokSa Adi bhAva sambhava nahI hai / 5 lakSaNa naM0 5 (vizeSaNa vizeSya dvaita kA abhAva ) ? yaH 1. dha. 16 174 / 1 "na kRSNaH kAko'sya nayasya / katham kRSNa : kRSNAtmakamaiva, na kAkAtmakaH, bhramarAdInAmapi kAkatAprasaMgAt kAkazca kAkAtmako, na kRSNAtmako zulka kAkAbhAvaprasaMgAt, tatpittA sthirudhirAdInAmapi kArSNeya prasaMgAt / tato'tra na vizeSaNavizeSyabhAva iti siddham / " ( ka. pA. 111188 / 226 / 2 ) ( rA. vA. / 1 / 33 / 7/67) 1
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Rju sUtra naya 2. Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa artha-kRSNakAka isa naya kA vizeSa nahI hai / kAraNa ki jo kRSNa hai vaha kRSNAtmaka hI hai, kAka svarUpa nahI hai, kyoki aisA mAnane para bhramarAdikoM ke bhI kAka hone kA prasaMga aavegaa| isI prakAra kAka bhI kAkAtmaka hI hai, kRSNAtmaka nahIM hai, kyoMki, aisA mAnane para sapheda kAka ke abhAva kA prasaMga AvegA, tathA usake pitta (zarIrastha dhAtu vizeSa haDDI) va rudhira Adi ke bhI kRSNatA kA prasaMga aavegaa| isaliye isa naya kI dRSTi meM vizeSaNa vizeSyabhAva nahI hai, yaha siddha huaa| 2. ka pA / 1 / 193 / 226 / 6 'nAsya vizeSaNavizeSya bhAvo'pi / tadyathA-na sa tAvadbhinnayo. avyavasthApante / nAbhinnayoH, ekasmistAdvirodhAt / nAbhinnayorasya nayasya saMyoga samavAyo vAsti, sarvathaikatvamApannayo parityakta svarUpayostadvirodhAt / " artha - isa naya kI dRSTi se vizeSaNa vizeSya bhAva bhI nahI banatA hai / usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-bhinna do padArtho me to vizeSaNa vizeSya bhAva bana nahI sakatA hai, kyoki bhinna do padArthoM me vizeSaNavizeSya bhAva ke mAnane para avyavasthA kI Apatti prApta hotI hai / arthAta jina kinhI bhI do padArtho me (vaha vivakSita) vizeSaNa vizapya bhAva ho jAyegA usI prakAra abhinna do padArthoM me bhI vizeSaNavizaSya bhAva nahI bana sakatA hai, kyoki abhinna do padArthoM kA arya eka padArtha hI hotA hai, aura eka padArtha me vizaSaNa vizaSyabhAva (rUpa dvaita) ka mAnane me virodha AtA hai| tathA isa naya kI dRSTi me sarvathA abhinna do padArthoM me sayoga sambandha athavA samavAya sambandha bhA
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 355 14. Rju sUtra naya 2. Rju sUna naya sAmAnva ke lakSaNa nahIM banatA hai, kyoMki jo sarvathA ekatva ko prApta ho gaye haiM aura isaliye jinhoMne apane (svataMtra) svarUpa ko chor3a diyA hai, aise do padArtho me sayoga sambandha athavA samavAya sambandha mAnane me virodha AtA hai / 6. ka. pA. 1 / 165-196 / 23018 "nAsya nayasya grAhya grAhaka bhAvo'sti |.....n samvandha tasyAtItatvAt / ... .. nAsya zuddhasya (nayasya) vAcyavAcakabhAvo'Nyasti / " artha --uparokta hI prakAra isa naya se grAhyagrAhaka bhAva bhI siddha nahI ho sakatA, kyoMki koI bhI sambandha hone ke kSaNa me to kArya nahIM hotA aura uttara kSaNa me kArya hone para vaha sambandha vAlA kSaNa bIta cukatA hai| isI prakAra isa zuddha naya me vAcya vAcaka bhAva bhI nahI mAnA jA sktaa| 10. sa0 ma0 / 28 / 313 / 7 "evamasyAbhiprAyeNa yadeva svakI yam tadeva vastu, na. parakIyamanupayogitvAt / " artha-isa naya ke abhiprAya se jo svakIya hai vahI vastu hai, parakIya nahIM; kyoki vaha dUsarI vastu ke liye anupayogI hai, arthAta usake liye koI bhI anya sahAyaka yA nimitta nahI ho sktaa| 6 lakSaNa naM 6 (anekatA kA nirAsa) - 1. ka pA. 1 / 2771313 / 5 "egauvajogassa aNegesu danvesu akkameNa uttivirohaado| aviroho vA Na so ekko uvajogo; aNegesu atthesu akkameNa vaTTamANassa eyanta virohaado| Na ca eyassa jIvasya akkameNa aNeyA uvajogA sabhavati; viruddhadhammajjhAseNa jiivvhutvpsNgaado|"
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Rju sUtra naya 2. Rju sUna naya sAmAnya ke lakSaNa artha--isa naya kI apekSA eka upayoga kI eka sAtha aneka dravyo me pravRtti mAnane me virodha AtA hai| yadi kahA jAya ki eka sAtha eka upayoga aneka dravyoM meM pravRtti kara sakatA hai, isameM koI virodha nahIM hai, so bhI kahanA ThIka nahIM hai, kyoki aisA mAnane para isa naya kI apekSA vaha eka upayoga nahI ho sakatA hai, kyoki jo eka sAtha aneka arthoM meM rahatA hai, use eka mAnane me virodha AtA hai| ___ yadi kahA jAya ki eka jIva ke eka sAtha aneka upayoga sambhava haiM, so bhI kahanA ThIka nahIM hai, kyoki viruddha aneka dharmo kA AdhAra ho jAne se usa eka jIva ko jIvabahutva kA prasaga AtA hai / arthAta paraspara me viruddha aneka artho ko viSaya karane vAle aneka upayoga eka jIva me eka sAtha mAnane se vaha jIva eka nahIM raha sakatA hai, use anekatva kA prasaga prApta hotA hai / kramazaH ka. pA. / 1 / 178 // 315 "kimaTThamega ceva NANamuppajjai, egasattisahiyaeyamaNattAdo / evaM saMte bahuavaggahassa abhAvo hodi ce, sacca; ujusudesu bahu~ avaggaho NAsthitti, eyasattisahiyaeyamaNubbabhugamAdo / aNeyasatti sahiyamaNadavvabbhuvagame puNa atthi bahuavaggaho, tattha virohaabhaavaado|" arthaH-zaMkAH-eka kAla meM eka hI jJAna kyo utpanna hotA hai ? uttara:-kyoMki eka kSaNa me eka zakti se yukta eka hI mana pAyA jAtA hai (agale kSaNa me utpanna hone vAlA mana dUsarA
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Rju sUtra naya 357 2. Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa hI hogA) / isaliye eka kSaNa me eka hI jJAna utpanna hotA hai| zaMkA-yadi aisA hai to bahu avagraha (nAma ke matijJAna) kA abhAva prApta hotA hai ? uttara:--yaha kahanA ThIka hai, ki RjusUtra nayo me bahu avagraha nahI pAyA jAtA hai, kyoki isa naya kI dRSTi se eka kSaNa me eka zakti se yukta eka mana svIkAra kiyA gayA hai| yadi aneka zaktiyoM se yukta mana ko svIkAra kara liyA jAya to bahu avagraha bana sakatA hai, kyoki vahAM usake mAnane me virodha nahIM AtA hai| (parantu RjusUtra kI ekatva dRSTi meM aisA mAnanA sambhava nahIM hai| vaha dravyAthika vyavahAra dRSTi me hI sambhava hai|) 2 dha / 12 / 300 110 "savvaM pi vatthu egasakhAvisiTu, aNNahA tassAbhAvAppasaMgAdo / Na ca egattapaDiggahie vatthumhi dubbhAvAdINa sabhavo atthi, sIduNhANa va tesu sahANavaTThANalakkhaNa virohadasaNAdo / Na ca egattavisiTTha vatthu atthi jeNa aNegattassa tadAhAro hojja / ekkamhi khaMbhammi mUlagga majjha bheeNa aNeyatta dissadi ttibhaNide Na tatthae yata motUNa aNeyattasya aNuvalabhAdo |nn tAva thabhagayamaNeyattaM, tattha eyattuvalabhAdo / Na mUlagayamaggaNayaM majjhagaya vA, tattha vi eyattamottUNa aNeyattANuvalaMbhAdo / Na tiNNamegegavatthUNa samUho aNeyattassa AhAro, tavvadiregeNa tassamUhANuvalabhAdo / tamhA Natthi bahuttaM / teNeva kAraNeNa Na cettha bahuvayaNa pi|" arthaH-sabhI vastu eka saMkhyA se sahita hai, kyoki isake vinA usake abhAva kA prasaga AtA hai / ekatva ko svIkAra karane
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Rju sUtra naya 358 2 Rju sUtra naya sAmAnya ke lakSaNa vAlI vastu me dvitvAdi kI sambhAvanA bhI nahIM hai, kyoMki zIta va uSNa ke samAna sahAnavasthAna rUpa virogha dekhA jAtA hai / isake atirikta ekatva se rahita vastu he bhI nahI, jisase ki vaha anekatva kA AdhAra ho ske| zaMkA.--eka khambhe me mUla agra evaM madhya ke bheda se anekatA dekhI jAtI hai ? uttara---nahI; kyoMki, usame ekatva ko chor3akara anekatva pAyA nahI jAtA / kAraNa ki stambha me to anekatva kI sambhAvanA hai hI nahIM, kyoki usame ekatA pAI jAtI hai / mUlagata agragata athavA madhyagata anekatA bhI sambhava nahI hai, kyoki uname bhI ekatva ko chor3akara anekatA nahI pAI jaatii| yadi kahA jAya ki tIna eka eka (Adi madhya va mUla) vastuoM kA samUha anekatA kA AdhAra hai, so yaha kahanA bhI ThIka nahI hai, kyoki usase bhinna unakA samUha pAyA nahIM jaataa| isa kAraNa ina (RjusUtra Adi paryAyAthika) nayoM ki apekSA bahutva sambhava nahI hai| isI liye bahuvacana bhI nahIM hai| 3 dha0 / 6 / 266 11 "ujusude kimidi aNeyasakhA Natthi / eyasahassa eyapamANassa ya egatthaM mottUNa aNegatthaMsu ekkakAle pvuttivirohaado| Na ca sadda pamANANi bahu sattijuttANi atthi, ekkamhi viruddhANeyasattINaM sabhavavirohAdo eyasaMkhaM mottaNa aNeya sakhAbhAvAdo vaa|" artha.- zaMkA --RjusUtra naya me aneka sakhyA kyoM nahIM sambhava hai ?
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 14. Rju sUtra naya 2 Rju sUtra naya ___sAmAnya ke lakSaNa uttara:-cUMki isa naya kI apekSA eka zabda aura eka pramANa kI eka artha ko chor3akara aneka arthoM meM eka kAla me pravRtti kA virodha hai, ataH usameM aneka saMkhyA sambhava nahI hai| aura zanda va pramANa bahuta zaktiyoM se yukta hai nahI, kyoki eka me viruddha aneka zaktiyoM ke hone kA virodha hai; athavA eka sakhyA ko chor3akara aneka saMkhyAoM kA vahAM (usa dRSTi me) abhAva hai| 7. lakSaNa naM0 7 (vartamAna mAtra grAhI):1. sa. si 1233 // 513 "pUrvAnparAstrikAla viSayAnatizayya vartamAnakAlaviSayAnAdante, atItAnAgatayovinaSTAnutpanatvena vyavahArAbhAvAt / tacca vartamAna samayamAtram yadviSaya paryAyamAtragrAhyamayamRjusUtraH / " (rA. vA. 11 / 33 7 96) (rA. vA. / 4 / 42 / 17 // 26115) (dha / / 171 17) artha-yaha naya pahile va pazcAt hone vAle tInoM kAloM ke vipayo ko grahaNa na karake vartamAna kAla ke viSayabhUta padArthoM ko grahaNa karatA hai, kyoMki atIta ke vinaSTa aura anAgata ke utpanna na hone se uname vyavahAra nahI ho sktaa| vaha vartamAnakAla eka samaya mAtra hai aura usake viSayabhUta paryAya mAtra ko viSaya karane vAlA yaha RjusUtra naya hai| 2 kA a,274 "yaH vartamAnakAle arthaparyAyapariNatamartham / santa sAdhayati sarva' tadapi naya RjusUtranayaH jAnIhi / 274 / " artha-jo vartamAna kAla me eka samayavartI arthaparyAya mAtra se pari Nata dravya ko hI sava kucha mAnatA hai usako RjusUtra naya jAno /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 14. Rju sUtra naya 2 Rju mUtra naya sAmAnya ke lakSaNa 3. na. dI. 385 / 128 "RjusUtranayastu paramaparyAyAthika / ' sa hi bhUtatvabhaviSyatvAbhyAmaparApRSTaM zuddhaM vartamAnakAlA vacchinnavastusvarUpa parAmRzati / tannayAbhiprAyeNa bauddhmtaabhimtkssnniktvsiddhi|" hai artha -RjusUtra naya parama paryAyAthika hai / vaha bhUta va bhaviSyata dono se aspRSTa zuddha vartamAna kAla mAtra me dIkhane vAle vastu svarUpa ko parAmarza karatA hai| usake abhiprAya se boddhamata mAnya kSaNikatva kI siddhi hotI hai| 4 sa. ma. / 28 / 312 127 "RjusUtra punaridaM manyate / vartamAna kSaNavivatyava vasturUpam / nAtItamanAgataM ca / atItasya vinaSTatvAd anAgatasyAlabdhAtmalAbhatvAt kharaviSANAdibhyo'viziSyamANatayA sakalazaktiviraharUpatvAt nArthakriyAnivartanakSamatvam tadbhAvAcca na vastutvaM / "yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat" iti vacanAt / vartamAnakSaNaliGgita punarvasturUpaM samastArthakriyAsu vyApriyata iti tadeva paramAyikam / artha-vastu kI atIta aura anAgata pAyoM ko chor3akara vartamAna . kSaNa kI paryAyoM ko (svatatra sattA ke rUpa me) jAnanA RjusUtra naya kA viSaya hai / vastu kI atIta paryAya naSTa ho jAtI hai aura anAgata paryAya utpanna nahIM hotI, isaliye atIta aura anAgata paryAya kharaviSANa kI taraha sampUrNa sAmarthya se rahita hokara koI arthakriyA nahIM kara sakatI, isaliye avastu hai / kyoMki "arthakriyA karane vAlA hI vAstava meM sat kahA jAtA hai" aisA Agama kA vAkya hai, isaliye vartamAna kSaNa me vidyamAna vastu se hI
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 361. 14. RjaH sUtra naya 2. Rju sUna naya sAmAnya ke lakSaNa samasta artha kriyA ho sakatI hai, isaliye yathArtha meM vahI sat hai| noTa:-isa abhiprAya kA vizeSa spaSTIkaraNa nimna uddharaNa meM prarUpita udAharaNa para se bhalIbhAMti ho sakatA hai| 5 gha. 6 / 1717 "apUrvAstrikAlaviSayAnatizaya vartamAnakAla viSayamAdatte yaH sa RjusuutrH| ko'tra vartamAnakAla: ? ArambhAtprabhRtyA uparamAdeSa vartamAnakAlaH / eSa cAnekaprakAraH, artha vyaJjanaparyAyasthite ranekavidhatvAt / tatra tAvacchaddharjusUtraviSayaH pradaryatepacyamAna. pakva / pakvastu syAtpacyamAna syAduparatapAka iti / pacyamAna iti vartamAna: pakva iti atIta., tayorekasminnavarodho viruddha iti cenna, pacanaprArambhaprathamasamaye pAkAzAniSpattau dvitIyAdikSaNeSu prathama lakSaNa iva pAkAMzaniSpattyabhAvataH pAkasya sAkalyenotpattarabhAvaprasaMgAt / evaM dvitIyAdikSaNeSvApi pAkaniSpattirvaktavyA' / tataH pacyamAna pakva iti siddham, nAnyathA, samayasya traividhyaprasaMgAt / sa evaudanA pakva: syAtpacyamAnaH iti cocyate, suvizada susvinnaudane paktuH pakvAbhiprAyAt / tAvanmAtrakriyA phalaniSpattyuparamopekSayA sa eva pakva odanaH syAduparatapAka iti kathyate / evaM kriyamANakRta-bhujyamAnabhuktabadhyamAnabaddha-siddhayat siddhAdayo yojyAH / tathA yadaiva dhAnyAni mimIte tadaiva prastha , pratiSThAntyasminniti prasthavyapadezAt / (ka pA. 1185 / 233 // 3), rA0 vA0 / 1 / 33 / 7 / 67 // 3), ___ artha -jo tIno kAla viSayaka apUrva paryAyoM ko chor3akara vartamAna kAla viSayaka paryAya ko (pRyaka svataMtra sattA ke rUpa me / grahaNa karatA hai vaha RjusUtra naya hai /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Rju sUtra naya 362 2. Rju sUna naya sAmAnya ke lakSaNa zaMkA-yahA vartamAna kAla kA kyA svarUpa hai ? - uttara-vivakSita paryAya ke prArambhakAla se lekara usakA anta hone taka jo kAla hai vaha vartamAnakAla hai / (jaise janma se lekara maraNa paryanta kA kAla manuSya kA vartamAna kAla hai / aura isI itane kAla sthAyI manuSya eka svatatre padArtha hai)| artha aura vyaJjana paryAyoM kI sthiti ke aneka prakAra hone se yaha kAla aneka prakAra kA hai / (artha paryAya kA vartamAna kAla eka sUkSma samaya mAtra hai, aura sthUla vyaJjana paryAya kA vartamAna kAla una una paryAyo kI hInAdhika sthiti pramANa hai) usame pahile (eka sUkSma samaya grAhI) zuddha RjusUtra naya ke viSaya ko dikhAte hai-isa naya kA vipaya 'pacyamAnapakva' hai / pakvakA artha kathAJcita pakanevAlA aura kathAJcita pakA huA hai| zaMkAH--cUki 'pacyamAna' yaha pacana kiyA ke cAlU rahane arthAta vartamAna kAla ko aura 'pakva' yaha usake pUrNa hone arthAta bhUtakAla ko sUcita karatA hai, ataH una dono kA eka me rahanA viruddha hai| uttaraH-nahI, kyoMki, pacana kriyA ke prArambha hone ke prathama samaya me pAkAza kI siddhi na hone para prathamakSaNa ke samAna dvitIyAdi samayoM meM bhI pAkAza kI siddhi kA abhAva hone se, pUrNatayA pAka kI utpatti ke abhAva kA prasaMga AvegA / isI prakAra dvitIyAdi kSaNoM meM bhI pAka kI utpatti kahanA cAhiye / isaliye pacyamAna odana kucha pake hue aMza kI apekSA pakva hai, yaha siddha hotA hai, kyoMki, aisA na mAnane se samaya ke tIna prakAra mAnane
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Rju sUtra naya 363 2. Rtu sUna naya sAmAnya ke lakSaNa kA prasaMga AvegA / vahI pakA huA odana kathaMcita 'pacyamAna' aisA kahA jAtA hai, kyoMki, vizada rUpa se pUrNatayA pake hue odana meM (jo abhI siddha nahI huA hai) pAcaka kA 'pakva' se abhiprAya hai / utane mAtra arthAt kucha odanAza meM pacana kriyA ke phala kI utpatti ke virAma hone kI apekSA vahI odana uparatapAka arthAt kathaMcita pakA huA kahA jAtA hai / isI prakAra kriyamANa kRta, bhujyamAna-bhukta, badhyamAna-baddha aura siddhayat-siddha ityAdi RjusUtra naya ke viSaya jAnanA caahiye| tathA jaba dhAnyoM ko mApatA hai tabhI isa naya kI dRSTi me prastha (anAja nApane kA pAtra vizeSa) ho sakatA hai, kyoMki, jisame dhAnyAdi sthita rahate hai use nirakti ke anusAra prastha kahA jAtA hai / 6. rA. vA. / 1 / 33 / 7 / 17 / 16 "yamevAkAzadezamavagADhu sasartha Atma pariNAmaM vA tatrevAsya vasatiH / " (ka pA / 1 / 187 / 226 / 1) arthaH-isa naya kI dRSTi se vaha jitane AkAza deza ko avagAhana karane meM samartha hai, arthAt vaha AkAza ke jitane kSetra ko rokatA hai, utane meM hI usakA vAsa hai| athavA jina apane Atma pariNAmo me vaha sthita hai unhI meM usakA vAsa hai| (nagara grAmAdi meM kahanA yukta nhii|) 8. lakSaNa naM0 8. (pUrvA para payAyoM meM sambandha kA abhAva)1. dh|6|176|3 'na zulka kRSNIbhavati, ubhayobhinnakAlAva sthitatvAt pratyutpannaviSaye nivRttaparyAyAnAbhisambandhAt / evam RjusUtranayasvarUpanirUpaNaM kRtam / "
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 14 Rju sUtra naya 3. Rju sUtra naya ke ____ kAraNa va prayojana artha-isa naya kI apekSA 'zulka kRSNa hotA hai' aisA bhI nahI / kahA jA sakatA, kyoMki kRSNa aura zulka dono paryAye bhinna kAla me rahane vAlI hai, ataH utpanna huI kRSNa paryAya me naSTa huI zulka paryAya kA sambandha nahI ho sakatA isa prakAra RjusUtra naya ke svarUpa kA nirUpaNa kiyaa| 6 lakSaNa naM 6 (vartamAna paryAya ke anusAra nAma denA) - 1 dh.|6|173|5 "yadaiva dhAnyAni mimIte tadaiva prasthA, pratiSThantyAsminniti prastha vayapadezAt / " (rA vaa.|1|33|7|67|11) artha--jaba dhAnyo ko mApatA hai tabhI isa naya kI dRSTi me prastha (anAja mApane kA pAtra vizepa ) ho sakatA hai, kyoki jisame dhAnyAdi sthiti rahate hai, use nirUkti ke anusAra prastha kahA jAtA hai| yadyapi isa prakAra ke ekatva kA grahaNa kucha aTapaTAsA pratIta 3 RjusUtra naya hotA hai, aura samasta vyavahAra kA lopa karatA ke kAraNa va huA pratIta hotA hai, parantu sUkSma dRSTi sa prayojana tatva kA nirIkSaNa karane vAle ke liye na yaha aTapaTA hai aura na vyavahAra kA lopa karane vAlA / usa sUkSma dRSTi vAle kA lakSya laukika vyavahAra para hai hI nahIM, ata. vaha vyavahAra usakI dRSTi me bhrama mAtra hai / aTapaTA isaliye nahI dIkhatA ki usa prakAra se dekhane para vastu vaisI hI dikhAyI avazya detI hai / Apa logo ko bhI yaha bAta tabhI samajha me A sakegI jaba ki Apa vastu ke avibhAgI dravya kSetra. kAla va bhAva svarUpa catuSTaya ko lakSya me lekara - ise samajhane kA prayatna karege, anyathA to Apa
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Rju sUtra nayaH 4. Rju sUtra naya ke bheda prabheda va lakSaNa hasane ke atirikta kucha nahI kara sakate, jaba ki Apako aisI aisI bAta sunane meM AyeMgI, ki kauvA kAlA nahI hotA, palAla kabhI jalatI nahI, sapheda vastu hI raga kara kAlI nahI huI hai, bAlaka hI bUr3hA nahI huA hai ityaadi| sUkSma dRSTi se dekhane para tatva usa prakAra kA dikhAI detA hai, yaha to isa naya kI utpatti kA kAraNa hai, aura vastu kI sUkSmatA ko dRSTi meM rakhakara nirvikalpatA kI sAdhanA karanA isakA prayojana hai| RjusUtra naya jaisA ki pahile bhalIbhAMti batAyA jA cukA hai, 4. RjusUtra nayaparyAyAthika artha naya hai / paryAya zabda yadyapi parike bheda prabheda va vartanazIla kSaNika avasthAo me hI rUDha hai, parantu lakSaNa isakA vAstavika artha aMza yA vastu ke vizeSa hai| vaha vizeSa cAra prakAra se jAne jAte hai-dravya ke rUparame, kSetra ke rUpa meM, kAla ke rUpa meM aura bhAva ke rUpa me / dravyAtmaka vizeSa kA nAma dravya kI vyakti hai, kSetrAtmaka vizeSa ko usa dravya ke AkAra jAno, kAlAtmaka vizeSa kA nAma paryAya prasiddha hai aura bhAvAtmaka vizeSa ko guNa yA dharma kahate hai| koI bhI padArtha, vaha sthUla ho yA sUkSma ina cAroM se samaveta hogA ho / ye cAroM hI pRthak pRthak sAmAnya va vizeSa ke rUpa me dekha jA sakate hai| samasta jAtiyoM va vyaktiyoM se samaveta eka akhaNDa jIvatatva sAmAnya dravya hai aura koI bhI vyaktigata eka jIva vizeSa dravya hai / loka pramANa vyApI usa sAmAnya jIvatatva kA sAmAnya kSetra hai, tathA usa vyakti kA apanA vartamAna saMsthAna usa jIva vizeSa dravya kA vizeSa kSetra hai / jIva dravya sAmAnya kI loka me trikAla sattA sAmAnya jIva tatva kA sAmAnya kAla hai aura janma se maraNa paryanta usa vyaktigata jIva kI sthiti usa vizeSa jIva dravya kA vizeSa kAla hai |anek guNoM se samaveta koI eka akhaNDa bhAva jIva dravya
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Rju sUtra naya 364 3. Rju sUtra naya ke kAraNa va prayojana artha-isa naya kI apekSA 'zulka kRSNa hotA hai' aisA bhI nahI / kahA jA sakatA, kyoMki kRSNa aura zulka dono paryAye bhinna kAla me rahane vAlI hai, ataH utpanna huI kRSNa paryAya me naSTa huI zulka paryAya kA sambandha nahI ho sakatA isa prakAra RjusUtra naya ke svarUpa kA nirUpaNa kiyaa| 6 lakSaNa naM 6 (vartamAna paryAya ke anusAra nAma denA) 1 dha / 6 / 173 / 5 "yadaiva dhAnyAni mimIte tadaiva prastha , pratiSThantyAsminniti prastha vayapadezAt / " (rA vaa.|1|33|7|67|11) artha--jaba dhAnyoM ko mApatA hai tabhI isa naya kI dRSTi me prastha (anAja mApane kA pAtra vizepa ) ho sakatA hai, kyoki jisame dhAnyAdi sthiti rahate hai, use nirUkti ke anusAra prastha kahA jAtA hai| yadyapi isa prakAra ke ekatva kA grahaNa kucha aTapaTAsA pratIta 3 RjusUtra naya hotA hai, aura samasta vyavahAra kA lopa karatA ke kAraNa va huA pratIta hotA hai, parantu sUkSma dRSTi se prayojana tatva kA nirIkSaNa karane vAle ke liye na yaha aTapaTA hai aura na vyavahAra kA lopa karane vAlA / usa sUkSma dRSTi vAle kA lakSya laukika vyavahAra para hai hI nahIM, ataH vaha vyavahAra usakI dRSTi me bhrama mAtra hai / aTapaTA isaliye nahI dIkhatA ki usa prakAra se dekhane para vastu vaisI hI dikhAyI avazya detI hai / __ Apa logo ko bhI yaha bAta tabhI samajha me A sakegI java ki Apa vastu ke avibhAgI dravya kSetra. kAla va bhAva svarUpa catuSTaya ko lakSya me lekara ise samajhane kA prayatna karege, anyathA to Apa
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. Rju sUtraya_ke bheda prabheda va lakSaNa 14. Rju sUtra naya 365 haMsane ke atirikta kucha nahI kara sakate, jaba ki Apako aisI aisI bAta sunane me AyegI, ki kauvA kAlA nahI hotA, palAla kabhI jalatI nahI, sapheda vastu hI raga kara kAlI nahI huI hai, bAlaka hI bUr3hA nahI huA hai ityAdi / sUkSma dRSTi se dekhane para tatva usa prakAra kA dikhAI detA hai, yaha to isa naya kI utpatti kA kAraNa hai, aura vastu kI sUkSmatA ko dRSTi me rakhakara nirvikalpatA kI sAdhanA karanA isakA prayojana hai / lakSaNa RjusUtra naya jaisA ki pahile bhalIbhAMti batAyA jA cukA hai, 4 RjusUna nayaparyAyArthika artha naya hai / paryAya zabda yadyapi parike bheda prabheda va vartanazIla kSaNika avasthAoM meM hI rUDha hai, parantu isakA vAstavika artha aMza yA vastu ke vizeSa hai / vaha vizeSa cAra prakAra se jAne jAte hai- dravya ke rUpa meM, kSetra ke rUpa me, kAla ke rUpa me aura bhAva ke rUpa me / dravyAtmaka vizeSa kA nAma dravya kI vyakti hai, kSetrAtmaka vizeSa ko usa dravya ke AkAra jAno, kAlAtmaka vizeSa kA nAma paryAya prasiddha hai aura bhAvAtmaka vizeSa ko guNa yA dharma kahate hai / 1 koI bhI padArtha, vaha sthUla ho yA sUkSma ina cAroM se samaveta hogA hI / ye cAroM hI pRthak pRthak sAmAnya va vizeSa ke rUpa meM dekhe jA sakate haiM / samasta jAtiyoM va vyaktiyo se samaveta eka akhaNDa jIvatatva sAmAnya dravya hai aura koI bhI vyaktigata eka jIva vizeSa dravya hai / loka pramANa vyApI usa sAmAnya jIvatatva kA sAmAnya kSetra' hai, tathA usa vyakti kA apanA vartamAna saMsthAna usa jIva vizeSa dravya kA vizeSa kSetra hai / jIva dravya sAmAnya kI loka me trikAla sattA sAmAnya jIva tatva kA sAmAnya kAla hai aura janma se maraNa paryanta usa vyaktigata jIva kI sthiti usa vizeSa jIva dravya kA vizeSa kAla hai | aneka guNoM se samaveta koI eka akhaNDa bhAva jIva dravya
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. Rju sUtra naya ke bheda prabheda va lakSaNa 14. Rju sUtra na 366 sAmAnya kA sAmAnya bhAva hai aura usa vyaktigata jIva kA koI svalakSaNa rUpa ekabhAva vizeSa jIva dravya kA vizeSa bhAva hai / yadyapi pRthaka pRthaka kahe gaye haiM para vAstava ye pRthaka nahIM hai, balki ina cAro maI eka akhaNDa sat hai / tahA bhI sAmAnya catuSTaya se samaveta sat sAmAnya kahalAtA hai aura vizeSa catuSTaya samaveta sat vizepa kahalAtA hai / RjusUtra naya isa vizeSa sattA ko vipaya karatA hai / isakA sambandha kisI bhI prakAra se anya vizeSa se nahI milAtA / yahI isa kA ekatva hai / ekatva kA yaha artha nahI ki pradeza yA kAla va bhAva se rahita kevala dravya kI yA dravya bhAva se rahita kevala kAla kI yA kevala kSetra kI svataMtra sattA svIkAra karatA ho, valki yaha hai ki usa sat ke isa catuSTaya me anya dvaita utpanna na kiyA jA sake / catuSTaya se rahita ekatva to kharvipANa vat hai / isI catuSTaya se samaveta sAmAnya sat dravyArthika naya kA aura vizeSa sat paryAyArthika naya kA viSaya hai / yadyapi paryAyArthika RjusUtra kA kathana kAla mukhena karane meM AtA hai, para tahA anya tIna vizeSa bhI svata. samajha jAne cAhiye / cUki "hara prakAra se arthAta dravya kSetra kAla va bhAva cAro se hI jo bheda ko prApta hove vaha paryAya hai" aisA paryAya kA lakSaNa hai / yaha vizeSa bhI do prakAra kA hotA hai - sUkSma va sthUla / hRdmastha jJAnagamya na ho vaha sUkSma hai aura chadmasya jJAna gamya ho vaha sthUla hai / athavA sarvathA nirvizeSa ho arthAta jisa me kisI bhI prakAra anya vizeSa na dekhA jA sake vaha sUkSma hai aura jo yadyapi sthUla laukika dRSTi se eka dikhAI detA ho para sUkSma dRSTi se jisa meM anya vizeSa dekhe jA sake vaha sthUla hai / paramANu sUkSma dravya hai, usakA niravayava eka pradeza usakA sUkSma kSetra hai, usakI eka samaya sthita artha paryAya usakA sUkSma kAla hai aura eka avibhAgI praticcheda pramANa usakA svalakSaNa
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 367 14. Rju sUtra naya 4. Rju sUtra naya ke ___ bheda prabheda va lakSaNa bhUta svabhAva usakA sUkSma bhAva hai| ina cAroM vizeSoM se samavet vaha dravya sUkSma sat hai / ghaT yA manuSya sthUla dravya hai, unakA AkAra yA saMsthAna unakA sthUla kSetra hai, unakI utpatti se vinAza paryasta kI eka sthiti unakA sthUla kAla hai, aura usakA lAla raga athavA indriya jJAna unakA sthUla bhAva hai / ina cAro sthUla vizeSoM se samaveta vaha vaha-padArtha syUla sat hai / isI prakAra anyatra bhI lAgU kara lenA / yadyapi anya vizeSoM ko dhAraNa karane vAle ye sthUla vizeSa sAmAnya kI hI koTi me A jAte haiM, parantu kisI prakAra uname sthUla ekatva dikhAI dene ke kAraNa unako vizeSa mAna lene meM koI virodha nahI aataa| kAla mukhena kathana karane para sUkSma vizeSa kA nAma artha paryAya hai aura sthUla vizeSa kA nAma vyaJjana paryAya hai / viSaya bheda se isa naya ke bhI do bheda ho jAte hai-sUkSma RjusUtra va sthUla RjusUtra / sUkSma vizeSa hI anya vizeSoM se sarvathA zUnya hone ke kAraNa zuddha kahA jAtA hai, ataH sUkSma RjusUtra kA apara nAma zuddha RjusUtra bhI hai| isI prakAra sthUla vizeSa anya sUkSma vizeSoM se samaveta rahane ke kAraNa azuddha kahe jAte hai, ataH sthUla RjusUtra kA apara nAma azuddha RjusUtra hai| aba ina bhedo ke pRthaka pRthaka lakSaNa dekhiye / 1. sUkSma RjusUtra yA zuddha RjusUtra naya uparokta sUkSma sat kI svatatra sattA ko viSaya karane vAlA sUkSma yA zuddha RjusUtra hai / eka sukSma samaya sthAyI, koI eka niravayava eka pradezI, svalakSaNabhUta svabhAva svarUpa, vyakti kI svatatra sattA dekhane vAlI dRSTi ko sUkSma RjusUtra naya kahate hai / yadyapi dravyAdi cAroM hI apekSAoM se sUkSma vizeSoM kA yahA grahaNa hotA hai, parantu
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Rju sUtra naya 368 4. Rju sUtra naya ke bheda prabheda va lakSaNa suvidhA ke liye kevala kAla gata vizeSa ke AdhAra para hI lakSaNa karane meM AtA hai, arthAta eka samaya sthAyI artha paryAya pramANa hI dravya kI sattA hai, aisA isakA lakSaNa karane me AtA hai / tahA isake atirikta zeSa tIna vizepo ko bhI yathA yogya rUpa meM svataH lAgU karake RjusUtra sAmAnya ke lakSaNa kI bhAti isakA vistAra kara lenaa| yahA dravya kI sampUrNa sattA itanI hI hai| aba isI lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha nimna uddharaNa dekhiye| 1. vR ca. va. 211 "ya eka samayavatinaM grahaNAti dravye dhruvatva paryAyam / sa RjusUtra. sUkSma sarvaH zabdo yathA kSaNika. 211 / " arthaH-jo dravya me eka samayavartI dhruvatvaparyAya ko arthAta dravya kI kevala eka samaya pramANa sthiti ko grahaNa karatA hai vaha sUkSma RjusUtra hai, jaise sarva hI zabda kSaNika hai aisA kahanA / 2. naya cakra gadya |pR 17 "ekasminsamaye vastuparyAya yastu pazyati / RjusUtre bhavetsUkSmaH sthUlo sthuulaarthgocr.|" artha-eka samaya me hI jo vastu kI paryAya ko dekhatA hai, arthAta eka samaya sthiti pramANa hI vastu ko samajhatA hai vaha sUkSma RjusUtra naya hai| 3. prA. pa. pR. 76 "sUkSmaRjusUtro, yathA-ekasamayAvasthAyI pryaay.|" artha-sUkSma RjusUtra naya ko aisA jAno jaise eka samayavartI sUkSma paryAyo /
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 aja satra naya 14 Rju sUtra naya. 366 268 4. Rju sUtra naya ke bheda prabheda va lakSaNa 4. dha / 244 / 14 "tattha suddho visaIkayaatthapajjAo paDi* khaNa vivaTTamANAsesattho appaNo visayAdo osAridasA- . .' ricch-tbbhaavlkkhnnsmnnnnoN|" artha-artha paryAya ko viSayaH karane cAlA zuddha RjusUtra nayaM ___.. pratyeka kSaNa me pariyAmana karanekAle samasta papArthoM ko . viSaya karatA huA, apane viSaya se sAdRzya sAmAnya aura tadbhAvarUpa sAmAnya ko dUra karane vAlA hai / " sUkSma paryAya pramANa sattA ko grahaNa karane ke kAraNa, isa naya kA. . sUkSma RjusUtra nAma-sArthaka hai| kyoMki sUkSma artha paryAya ke ekatva . me anya koI bhI paryAya kA kisI prakAra bhI sammela sambhava nahI isaliye ise hI zuddha RjusUtra yA parama paryAyAthika naya bhI kahate. hai / yaha isa naya kA kAraNa hai| . .. .. vartamAna meM jo manuSyAdi paryAya sthUla dRSTi se badalatI huI dikhAI detI hai vaha vastubhUta nahI hai, kyoMki svatatra rUpa se vaha koI pRthaka eka paryAya nahI hai, balki anekoM sUkSma artha paryAyo kA eka piNDa hai / vastubhUta to vaha sUkSma artha paryAya hai jo dRSTi me nahI AtI, parantu isa sthUa paryAya kI kAraNa hai / yaha batAnA isa naya kA prayojana hai| . - 2 sthUla yA azuddha RjusUtra naya - - - - - jaisA ki pahile batAyA jA cukA hai, vizeSa do prakAra ke hote . hai-sUkSma va sthUla / koI ekakSaNa sthAyI niravayava eka pradezI. svalakSaNabhUta eka svabhAva svarUpa paramANu yA jIva to sUkSma sat hai, kyoki isame anya vizeSa kisI prakAra bhI dekhe nahIM jA skte| . apanI utpatti se vinAza paryanta dina mAsa varSAdi kAla pramANa sthAyI, kucha lambAI caur3AI moTAI rUpa eka akhaNDa saMsthAna vAlA, . . .
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Rju sUna naya 370 4. Rju sUtra naya ke bheda prabheda va lakSaNa tathA lAla raga athavA indriya jJAna rUpa svarUpa lakSaNa bhUta koI eka svabhAva svarUpa ghaTa, paTa athavA manuSyAdi padArtha sthala sat hai / yadyapi ina sthala satoM ko vizeSa kahane ko jI nahI karatA kyoki ye svaya anya vizepo se sahita dIkhate hai, jaise ki janma se maraNa paryanta taka kI manaSya kI eka sthiti me bAlaka, yuvA va bUDhApe Adi ke athavA atyanta sUkSma kSaNa vartI artha paryAyo ke anekoM avAntara vizepa par3e hai, usake vartamAna sasthAna meM sAkSAta sAvayava pane va asakhyAta pradezIpane ke vizepa dikhAI dete hai usake indriya jJAna me bhI avagraha IhA Adi ke athavA sUkSma artha paryAyo ke aneko viSaya pratIti me A rahe haiM / isaliye ina avAntara vizeSo kI apekSA dekhane para to vaha sAmAnya svarUpa vAlA dikhAI detA hai, aura isaliye saMgraha naya kA viSaya banAyA jA sakatA hai, parantu sUkSma vicAraNAoM va tarkaNAo ko davAkara yadi laukika vyavahAra dRSTi se dekhe to ye sarva vizepa ojhala ho jAte hai / yadi jIva dravya sAmAnya ko na dekhe to janma se maraNa paryanta kA manuSya do hai yA eka ? usakA AkAra yA sasthAna aneka hai ki eka ? usakI 80 varpa pramANa sthiti eka hai ki aneka ? usakA jAnane kA svabhAva eka hai ki aneka ? isa prakAra prazna karane para laukika jana 'eka' aisA hI uttara dete hai / manuSya to eka hai hI, usakA sasthAna bhI yadyapi sAvayava hai parantu kyA ve avayava pRthaka pRthaka raha kara sayoga ko prApta hue hai, yA vaha jaisA hai vaisA akhaNDa hai ? yadi avayavo ko pRthaka pRthaka mAnA jAyegA to manuSya ko anekatA kA prasaga prApta hogA ata usakA vaha akhaNDa sasthAna eka hI hai / usakI sthiti bhI eka hI hai, kyoki usa manuSya kA isa sthiti se pahile vinAza dekhA nahI jaataa| usakA vaha jJAna bhI pUrNa sthiti kAla paryanta vaha kA vahI rahatA hai / isaliye dravya se yA kSetra se yA kAla se yA bhAva se vaha eka hI siddha hotA hai / isa
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 371 14 Rz2a sUtra naya 4 Rju sUtra naya ke bheda prabheda va lakSaNa prakAra sarva hI sthala vizeSoM kI ekatA ko grahaNa karake usakI sarvathA svataMtra sattA ko svIkAra karane vAlA sthUla RjusUtra hai| vaha pahile bhava me deva thA yA tiryanca athavA maraNa ke pazcAta bhI kucha hogA yaha pratyakSa na hone ke kAraNa asiddha hai, ataH vartamAna me jitanA kucha vaha dRSTa ho rahA hai utanA hI sat hai / usake atirikta bhUta va bhaviSyata kI paryAyo ke sAtha usakA koI sambandha jor3A nahIM jA sakatA / aisA sthUla RjusUtranaya grahaNa karatA hai / vyaJjana paryAya kI svataMtra sattA isakA viSaya hai| - aba isI kI puSTi va abhyAsa ke liye kucha Agamokta lakSaNa bhI uddhRta karatA hUM / - 1 vR. na ca / 212 "manujAdiyaparyAya. manuSya iti svaka' sthitiSu vartamAnaH / yo bhaNati tAvatkAlaM sa sthUlobhavati RjusUtra. 1212 / " artha-apanI apanI sthiti pramANa kAla meM vartamAna arthAta janma se maraNa paryanta manuSyAdi paryAyo ko jo utane kAla taka ke liye Tikane vAlA eka svatatra padArtha mAnatA hai vaha sthUla RjusUtra naya hai| 2..naya cakra gadyApR 14 "ekasasminsamaye vastuparyAya yastu pazyati / Rju sRtro bhavet sUkSmaH, sthUlo sthUlArtha gocaraH / artha- eka samaya mAtra kAla me pramANa sthAyI vastu kI paryAya ko jo svatatra sattA ke rUpa meM dekhatA hai vaha sUkSma Rjustra hai / isI prakAra varSa Adi sthUla kAla pramANa sthAyI vastu kI paryAya jo svatatra sattA ka rUpa meM dekhatA hai vaha sthUla RjusUtra hai /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 4 14. Rju sUtra naya Rju sUtra naya ke bheda prabheda va lakSaNa 3 A. pa / 9 / pR. 79 "sthala RjusUtro, yathA-manupyAdiparyAyAstadAyu pramANakAla tiSThanti / " manuSyAdi artha-sthUla RjusUtra naya aisA mAnatA hai, jaise ki padArtha sva sva Ayu kAla pramANa hI sthita rahate hai / pIche unakA niranvaya nAza ho jAtA hai / 4. dha. 6224/ "asuddho ujusudaNao so cakkhupAsiyavejaNayaJjayavisao / tesiM kAlo jahaNeNa aMtomuhuttamukkasseNa, chammAsA sakhejjA vAsANi vA / kudo ? cAkkhidiyagejjha vejaNapajjAyANamappahANI" bhUdadavvANamettiyaM kAlamavANu valabhAdo / " artha - azuddha RjusUtra naya hai vaha cakSu indriya kI viSayabhUta vyaJjana paryAyoM ko viSaya karane vAlA hai / una paryAyoM kA kAla jadhanya se antarmuhUrta aura utkarSa se chaha mAsa athavA saMkhyAta varSa hai, kyoki, cakSu indriya se grAhya vyaJjana paryAye, dravya kI pradhAnatA se rahita hotI, huI itane kAla taka avasthita pAI jAtI hai / sthUla samaya ko biSaya karane ke kAraNa isakA nAma sthUla paryAyArthika nama hai / aura vaha sthUla samaya yA vyaJjana paryAya vartamAna kAla rUpa yA eka paryAya svarUpa grahaNa karane me AtI hai, isaliye RjusUtra hai / ata 'sthUla RjusUtra naya' aisA isakA nAma sArthaka hai / yaha isa naya kA kAraNa hai / kSaNika sUkSma artha paryAya pramANa koI bhI sat apratyakSa hone ke kAraNa vyavahAra koTi me nahI A sakatA /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 14, Rju sUtra naya- / .. . 373 / / 5. Rja satra naya . . . .: sambandhI zakAye . vaha loka me kisI bhI artha kriyA kI siddhi karatA pratIta nahI hotA / ata-vyaJjana paryAya pramANa hI padArtha . ko svIkAra karanA yogya hai / ata. sthUla padArtho kI ekatA . darzA kara laukika vyavahAra ko sambhava banAnA isa naya kA . .. ., prayAjana haiN.| . . . . . . , , 5. RjusUtra naya. isa naya sAmAnya va vizeSa ke uparokta '' sambandhI zaMkAye . vistRta kathana meM uThane vAlI kucha zaMkAoM . . . . . kA samAdhAna yahA kara denA yogya hai / 1. zaMkA.- vartamAna kAla pramANa nivizeSa hI vastu kI sattA mAnane se, tathA vizeSaNa-vizeSya va kArya kAraNAdi bhAvoM ___kA sarvathA abhAva mAnane se to sakala vyavahAra ke lopa kA prasaMga prApta hotA hai| . .. .. uttara:- isa zaMkA kA samAdhAna Agama meM nimna prakAra kiyA hai| . . ka. pA. 1ha196 / 232 12 "satyevaM sakala vyavahAroccheda. prasa ..jatIti cet, ta, naya viSaya pradarzanAt / " . artha:--zaMkAkAra kahatA hai ki isa prakAra sAmAnya rahita kevala vizeSa kI sattA mAnane para to sakala vyavahAra kA uccheda prApta hotA hai| isa ke uttara meM AcArya. kahate hai ki nahI, kyoki yahAM para RjusUtra naya kA viSaya dikhalAyA - gayA hai / (arthAta yaha kathana kisI eka dRSTi vizeSa se dekhane para satya- pratIta hotA hai / laukika dRSTi se vaha dRSTi vicitra hai, ata usa prakAra dekhate samaya usa vicAraka byakti vizepa ko laukikaabhiprAya zepa raha hI nahI jaataa| aura isI prakAra laukika abhiprAya jAgRta ho
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 jAne para yaha dRSTi raha nahI pAtI, ata. usakA lopa hone ko avakAza nahI ) | 14. Rju sUtra naya 5. Rju sUtra naya samvandhI zakAyeM vastu vAstava meM sAmAnya vizeSAtmaka hai / sAmAnya se rahita vizeSa yA vizeSa se rahita sAmAnya kharvisANa vat asat hai / ataH ina donoM koTiyoM ko yugapata sparza karane vAlA jJAna hI pramANa hai / parantu yahA to nayA prakaraNa hai / sAmAnya vizeSAtmaka akhaNDa vastu me se koI se eka sAmAnya yA vizeSa aga ko pRthaka nikAlakara dekhane vAlI dRSTi kA nAma naya hai, yaha pahile samajhAyA jA cukA hai / ata. sAmAnya rahita vizeSa ko grahaNa karanA naya svarUpa hone ke kAraNa anekAntavAdiyoM ke yahA~ virodha ko prApta nahI hotA, kyoMki yahAM sAmAnyAMza grAhI dravyArthika dRSTi gauNa hai parantu usakA niSedha nahI hai / boddha mata vata ekAnta kSaNika yA vizeSa vAdiyoM vata yadi hamArA kathana bhI sAmAnya se sarvathA va sarvadA ke liye nirapekSa huA hotA to avazya hI ApakI zaMkA yukta thI / 2. zaMkA - sAmAnya grAhI dravyArthika va vizeSa grAhI paryAyArthika kyA antara hai ? uttara - aneka vizeSo me anusyUta yA anugata eka akhaNDa va dhruva tatva ko sAmAnya kahate hai, jaise bAlaka, yuvA bur3hApA tInoM kalAtmaka vizeSo me anugata manuSya sAmAnya tatva hai / ata. sAmAnya tatva meM dRSTi vizeSa karane para bheda bhI dikhAI de sakatA hai aura abheda bhI / isa prakAra anekoM vizeSo ke dvaita meM advaita karane vAlA yA eka
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ ; 375 5. Rju sUtra naya sambandhI kArye advaita sAmAnya me vizeSa darzaka dvaita karane vAlA dravyArthika naya hai / 14 Rju sUtra naya parantu vizeSa meM anya nahI rahatA, ata vahA na dvaita darzAnA sambhava hai aura na advaita / jitanA kucha vaha usa samaya dikhAI detA hai vahI sat hai / use vizeSa bhI nahIM kahA jA sakatA, kyoMki vizeSa kahanA sAmAnya kI apekSA rakhatA hai / jahA sAmAnya dikhAI hI nahI detA, vahAM use vizeSa bhI kaise kahA jA sakatA hai ? basa utanA mAtra hI ekatvagata tatva sat hai, aisA grahaNa karanA paryAyArthika naya kA viSaya hai / 3. zaMkA - yadi nirvizeSa eka vizeSa pramANa hI sata ko svIkAra karanA paryAyArthika yA RjusUtra naya kA viSaya hai, to manuSyAdi sthUla vyaJjana paryAye isa ke viSaya nahI bana sakate, kyoki ve nivizeSa nahIM hai, balki ka kSetrAtmaka avayavoM va kAlAtma anekoM bAlaka Adi paryAyo me anugata hone ke kAraNa ve to sAmAnya tatva hai / uttara - yaha kahanA satya hai parantu jaisA ki sthUla RjusUtra naya kA lakSaNa karate huA batA diyA hai, laukika vyavahAra meM sthUla dRSTi se dekhane para usa me ekatva hI dikhAI detA hai, kyoMki janma se maraNa paryanta vaha manuSya vaha kA vaha hI dekhA jAtA hai / sUkSma dRSTi se dekhane para avazya usame aneka kSetrAtmaka vizeSa yA pradeza aura kAlAtmaka vizeSa yA artha paryAya dekhI jAtI hai, parantu ve saba vizeSa sthUla dRSTi ke viSaya nahI / jIva sAmAnya ke bheda prabheda karate hue sthUla dRSTi ina vyaJjana paryAyoM para Akara ruka jAtI
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Rju sUtra naya . 376 . 5. Rju mUtra naya sambandhI kArya --- ... --~-- hai, isaliye inhe antima sthala vizeSa svIkAra kara liyA gayA hai| ___ RjusUtranaya ke do bheda hai. sUkSma va sthUla / tahA sUkSma RjusUtra kI..apekSA to inhe.. nivizeSa kabhI bhI kahA nahIM jA sakatA, kyoki usakA viSaya kevala eka pradezI va eka samaya sthAyI. paramANu kI sUkSma artha paryAya hai / prantu sthUla RjusUtra kA viSaya banane me isa ke liye koI virodha nahIM aataa| yaha anekAnta kI hI koI acintya mahimA hai, ki tanika se dRSTi ke phera se virodha bhI avirodha ho jAtA. hai| 4. zaMkA -"yadi aisA bhI paryAyAthika naya hai to .' "uppajati viyaMtiM yaM bhAvANiyameNa paJjavaNayassa / . :- davvaTThiyasya savva sadA aNuppaNNagaMbhaviNaTuM / / 94 // " (artha-jo bhAva niyama se utpanna hote va vinazate rahate hai ve paryAyAthika naya ke vipaya hai aura jo sarvathA va sadA anutpanna va avinaSTa rahate hai ve dravyAthika naya ke * " viSaya hai|) __..."isa sanmati sUtra ke sAtha virodha hogA" .: . , . (arthAta yadi utpanna dhvasiH hI bhAva niyama se ....paryAyAthika kA viSaya hai to cha. mAsa yA sakhyAta varSa taka Tikane vAle bhAvARjusUtra kA viSaya na bana skege|) uttara:-" (virodha), nahI hogA, kyoMki azaddha RjusUtra ke dvArA , vyaJjana paryAya hI viSaya kI jAtI hai aura zeSa (artha)
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Rju sUtra naya 377 paryAye apradhAna hai / pUrvApara koTiyoM kA abhAva hone ke kAraNa utpatti va vinAza ko choDakara avasthAna pAyA nahI jAtA / " (dha0 / 9 |graa0 94 // pR0 244) " bhAvArtha- sanmati sUtra me zuddha RjusUtra ko dRSTiM me rakhakara vAta --- kI gaI hai, isaliye usa kI bAta isa naya se bAdhita nahIM hotI / sUkSma dRSTi se dekhane para vaha bAta hI satya hai / kyoki pahilI aura - pichalI paryAyoM meM samAna rUpa se pratIti meM Ane vAlA dravya hai / vahI dhruva yA sthAI hai / so una paryAyoM ke kSaNika utpAda va vinAza se rahita rahanA asaMbhava hai | ataH kSaNika utpAda va vyaya rUpa jo usa kA aMza use hIM sUkSma dRSTi se paryAyAthika kA viSaya banAyA jA sakatA hai| ra 5. Rju sUtra naya " sambandhI zakAye - zaMkA - vyavahAra naya kA viSaya bhI vyaJjana paryAya hai aura + * sthUla RjusUtra kA bhI / phira dono me kyA antara hai jo vyavahAra naya ko dravyAthika va RjusUtra ko paryAyArthika kahate ho ? P TV uttara - vyaJjana paryAye usI samaya vyavahAra naya kA viSaya bana fi.. 1 sakatI hai, jaba ki unameM anugata kisI sAmAnya dravya me anekoM vyaJjana paryAya rUpa bheda darzAkara, "yaha paryAya isa dravya kI hai" aisA kahA jAye / parantu jahA ve paryAye ekutva rUpa se grahaNa kI jAtI hai, tava paryAyArthika kA viSaya banatI hai| 1 5 zaMkA - ( dh0|9|265|22) "paryAyArthika Rju sUtra ke dravya pane kI sambhAvanA kaise ho sakatI hai ?" " uttaraH- "nehI, kyoki azuddha Rju sUtra naya me dravya kI sambhAvanA ke prati koI virodha nahI / ""
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Rju sUtra naya 5. Rju sUtra naya sambandhI kA ( dh0|12|26021) (ka0 pA0 |1| 213 / 263 / 19) 6. zaMkA 378 (dha0 (0 / 10 / 11 / 16) " tadbhava sAmAnya va sAdRzya sAmAnya rUpa dravya ( vyaJjana paryAya) ko svIkAra karane vAlA Rju sUtra dravyArthika kaise nahI hai ?" - uttara- "nahI, kyoMki Rju sUtra ghaTa paTa va stambhAdi svarUpa vyaJjana paryAyoM se paricchinna aise apane pUrvApara bhAvo se use rahita vartamAna mAtra ko viSaya karatA hai, ataH dravyAthika mAnane meM virodha AtA hai / " ( eka padArtha jo ghaTa rUpa se pratIti me AtA hai pahile kabhI kuzUla rUpa raha cukA hai aura Age kapAla bhI bana jAne vAlA hai / bhUta aura bhaviSyata ke ina rUpoM se nirapekSa usa padArtha ko kevala ghaTa mAtra hI dekhanA | usakI utpatti se pahile tathA usake vinAza ke pazcAta usa padArtha kI sattA kA kisI bhI rUpa meM grahaNa na honA RjusUtra dRSTi hai / ataH yaha dravya paryAya ko grahaNa karane para bhI paryAyArthika hI hai dravyAthika nahI / 7 zaMkA - zuddha dravyArthika yA zuddha sagraha tathA zuddha paryAyArthika yA RjusUtra donoM meM hI bhedoM kA nirAsa karake vastu ko nirvikalpa siddha kiyA gayA hai / taba donoM meM kyA antara rahA ? uttara - nirvikalpatA kI apekSA yadyapi koI antara nahI, paratu advaita va ekatva kA antara hai / saMgraha naya zuddha advaita ko aura RjusUtra zuddha ekatva ko sat rUpa se svIkAra
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 karate haiM / zuddha advaita meM dvaita rahate avazya haiM para unako gauNa kara diyA jAtA hai, jaba ki zuddha ekatva me dvaita rahatA hI nahI / sAmAnya meM vizeSa rahate hai para vizeSa me anya vizeSa nahI / donoM hI naya zuddha tatva kA nirUpaNa karate hai parantu saMgraha usake zuddha sAmAnya grAhI chora para baiThA hai aura RjusUtra usa hI tatva ke zuddha vizeSa grAhI chora para baiThA hai / 14 Rju sUtra naya 5. Rju sUtra naya samvandhI zakAyeM 8 zaMkA - paryAya dravya se abhinna hI rahatI hai arthAta sAmAnya se rahita vizeSa koI vastu nahI / phira pRthaka pRthaka paryAyoM ko svataMtra sattA rUpa se RjusUtra naya kA viSaya kaise banAyA jA sakatA hai ? uttara - yahA pRthaka sattA kA artha dravya nirpekSa sattA nahI hai, parantu dravya gauNa sattA hai / paryAya se nirpekSa dravya aura dravya se nirpekSa paryAya kA grahaNa naya nahI hai | naigama naya ke anekoM dvaita rUpa bheda hai / unako ekAnta rUpa se mAnane vAle nyAya vaizeSiko kA naigamAbhAsa me antarbhAva hotA hai / vizeSo kI apekSA na karake arthAta gauNa karake vastu ke sAmAnya rUpa se jAnane ko saMgraha naya kahate hai, jaise jIva kahane se trasa sthAvara Adi sava prakAra ke jIvo kA jJAna hotA hai / saMgraha naya para saMgraha aura aparasaMgraha ke bheda se do prakAra kI hai / sattA dvaita ko mAnakura sampUrNa vizeSo ke niSedha karane ko saMgrahAbhAsa kahate hai | advaita vedAntiyo saMgrahAbhAsa me antarbhAva hotA hai / ora sAkhyoM kA sagraha naya se jAne hue padArthoM ke yogya rIti se vibhAga karane ko vyavahAra naya kahate hai| jaise jo 'sat' hai vahI dravya
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. 14....Rju-sUtra naya ... 380 .. 5. Rju sUtra naya __ sambandhI zakAyeM yA-paryAya hai| isako sAmAnyabhedaka aura vizeSabhedaka ke bheda "se do bheda hai / dravya aura paryAya ke ekAnta bheda ko : 'mAnanA vyavahArAbhAsa' hai isameM cAvaki darzana garbhita hai| . . . vastu kI atIta aura anAgata paryAya ko chor3akara vartamAna kSaNa kI paryAya ko jAnanA RjusUtra naya hai, jaise isa samaya mai sukhI hU yA sukha kI paryAya bhoga rahA hUM yA isa samaya mai yuvA hU / sUkSma RjusUtra aura 'sthUla RjusUtra ke bheda se RjusUtra ke do bheda hai / kevala kSaNa kSaNa meM nAza hone vAlI paryAya ko mAnakara paryAya ke azrita dravya kA sarvathA niSedha karanA RjusUtra nayA. bhAsa hai / bauddha darzana isI me garbhita hai / "'. isa prakAra sarvatra jAnanA / vacano ke bhAva sama jhane kA prayatna karanA / jahA kahI bhI nirapekSatA dikhAI de vahAM gaupyatA kA artha samajhanA, kyoki pahile hI / adhyAya na0.9 me nayo- kI mukhya gauNa vyavasthA kA - paricaya diyA jA cukA hai| .. . . ' 6. zaMkA -RjusUtra naya. kevala vartamAna kAla ko viSaya karatA ..haiM, tava bhUta va bhAvi sajJA .. vyavahAra. kisa naya kA viSaya hai|. ... .. .. . . . . uttaraH-bhUta va bhAvi saMjJA kA vyavahAra karane meM koI virodha ''nahIM hai / antara kevala itanA par3atA hai ki yadi vaha vyavahAra aisA kiyA gayA ho, jisameM ki bhUta yA bhaviSyata paryAya kA koI sambandha vartamAna paryAya ke sAtha dikhAI -de to vaha prayoga -dravyAthika arthAta 'nagama' yA vyavahAra naya kA kahalAyegA; jaise ki jise kala mandira me dekhA
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 14. Rju sUtra naya 381 5. Rja sUtra naya ___ sambandhI zakAyeM vaha Aja kalakattA gayA hai / yadi vaha vyavahAra aisA kiyA gayA ho, jisame ki bhUta va bhaviSyata kI paryAya kA sambandha vartamAna paryAya se juDatA pratIta na ho to vaha prayoga paryAyAthika yA jusUtra naya kA khlaayegaa| jaise 'vaha eka kSAtra thA' 'yaha eka DAkTara hai' aisA kahanA 'jo kSAtra thA vahI yaha DAkTara hai' aisA kahanA dravyAthika hai paryAyAthika nahI, kyoMki pUrva paryAya rUpa kSAtra aura vartamAna paryAya rUpa DAkTara ko eka vyakti ke antargata dekhA jA rahA hai|
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 1. vyaJjana naya sAmAnya kA paricaya, 2. tIno kA viSaya ekatva, 3 tInoM meM uttarottara sUkSmatA, 4. vacana ke do prakAra, 5 vyabhicAra kA artha, 6. zabda naya kA lakSaNa, 7. zabda naya ke kAraNa va prayojana, 8 samabhirUr3ha naya kA lakSaNa, 9. sama * 1 rUDha naya ke kAraNa va prayojana, 10. evaMbhUta naya kA lakSaNa, 11 evaMbhUta naya ke kAraNa va prayojana, 12. tInoM nayoM kA samanvaya / jJAna naya, artha naya aura zabda naya aise vyaJjana naya sAmAnya kA paricaya naya sAmAnya ke pahile tIna bheda kiye gaye the / uname se jJAna naya kA vyAkhyAna naigama naya ke nAma se kara diyA gayA / artha naya ke do bheda hai - sAmAnya grAhI
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 383 1 vyaJjana naya sAmAnya paricaya dravyAthika naya aura vizeSa grAhI paryAyAthika ny| tahA dravyAthika ke advaita va dvaita bhAva ko grahaNa karake saMgraha va vyavahAra nayo ke nAma se usa kA kathana kara diyA gayA / paryAyAthika naya kA kathana RjusUtra ke nAma se kiyA gayA / aba tIsarA jo zabda naya usake kathana kA avasara prApta hotA hai| ___ yadyapi zabda naya kA viSaya pUrva kathita artha nayo se koI bhinna hI jAti kA hai, parantu isakA viSaya jo zabda, vaha svaya eka vyaJjana paryAya hai dravya nahI, ataH isa naya ko kadAcita paryAthika bhI kaha diyA jAtA hai| parantu paryAyAthika kahane kA aisA artha na samajha lenA ki yaha naya kisI padArtha ke vizeSAMza ko grahaNa karake vartana karatA hogA, kyoMki padArtha ke antima aza kA grahaNa RjusUtra naya ke dvArA ho jAne ke pazcAta ava usame koI avAntara aza zeSa raha nahIM jAtA, jisako ki zabda naya kA viSaya banAyA jA ske| zabda naya kA vyApAra kevala bole jAne vAle athavA likhe jAne vAle zabda me hotA hai / kisa zabda me hotA hai / kisa zabda kA prayoga kisa sthala para kisa rIti se kiyA jAnA yogya hai, kauna zabda kisa artha kA dyotaka hai, aura kisa samaya kisa padArtha ko ThIka ThIka kyA nAma diyA jAnA cAhiye, jisase ki zrotA yA pAThaka ko koI bhI bhrama utpanna hone na pAve / isa prakAra zabda gata uttarottara sUkSmatA ko viSaya karane vAle naya ko zabda naya kahate hai| isa zabda naya ke tIna bheda hai, jo uttarottara eka dUsare kI apekSA sUkSmatA kA pratipAdana karane vAle hai-zabda naya, samabhirUDha naya aura evaMbhUta naya / ina tInoM meM paraspara sUkSmatA kA kathana to Age karege, yahAM to kevala itanA hI batAnA ipTa hai ki inhe
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 384 . 1.. vya Jjana naya sAmAnya paricaya paryAyAthika kyo kahA jAtA hai| isa sambandha me kucha Agama vAkya uddhRta karatA hai| 1 rA vA / 4 / 42 / 17 / 261 / 11 "vyaJjanaparyAyAstu zabda nyaa'|. . artha-zabda yA vyaJjananaya vyaJjana paryAya ko viSaya . .. karate hai / 2 dha pu 1|pR 13 / A 7 "mUNimeNaM pajjavaNayasya ujusuTTa vayaNavicchedo / tassa dusaddAdIyA sAha-pasAhA sahuma / bheyA 17" . . . . . . . . . . .:: . artha-RjusUtra vacana kA viccheda rUpa vartamAna kAla hI paryAyA- . thika naya kA mUla AdhAra hai, aura zabdAdika naya zAkhA. - upazAkhA rUpa usake uttarottara sUkSma bheda hai| . . . . . yahA aisA tAtparya' samajhanA ki vartamAna samaya vartI paryAya ko viSaya karanA RjusUtra naya hai / isaliye jaba taka pUrvottara paryAyoM me anugata dravya gata bhedo kI mukhyatA rahatI hai taba taka vyavahAra naya calatA hai, aura 'jaba vartamAna mAtra kAla. kRta bheda prArambha ho . jAtA hai tabhI se RjusUtra naya prArambha hotA hai| zabda samaMbhirUDha aura evabhUta ina tIno nayoM kA viSaya bhI vartamAna paryAya mAtra . hai, dravya nhii| ___ yahA yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki zabda ko viSaya karane - - vAle nAma nikSepa ko dravyAthika naya me garbhita kiyA gayA hai, kyoki . paryAyAthika naya me kSaNa kSayI hone ke kAraNa, zabda va artha kI vizepatA se saketa karanA nahI bana sakatA / aisA hone para zabda nayoM kA zabda vyavahAra kaise sambhava ho sakegA ? ataH ina nayo ko bhI dravyArthika svIkAra karanA cAhiye / isa zaMkA kA samAghAna Agama me nimna prakAra diyA hai| - - - - - -
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 15. zabdA hi tIna naya 1. vyaJjana naya sAmAnya paricaya 1 dh.|pu hApU 183 / 24 "arthagata bheda kI apradhAnatA aura zabda nimittaka bheda kI pradhAnatA rakhane vAle ukta nayoM ke zabda vyavahAra meM koI virodha nahI AtA" (arthAta ina nayo kA kAma kevala vAcaka zabdo me tarkaNA utpanna karanA hai, padArtha me bheda yA abheda dekhanA nhii| yahI vaha dUsarA kAraNa hai, jisakA saMketa ki Upara kiyA gayA hai / zabda kyoMki svayaM paryAya hai isaliye isako viSaya karane vAlA naya bhI paryAyAthika honA cAhiye / ) ___ yahA puna' zakA ho sakatI hai ki zabda to paryAyA vAcI hI nahI dravya vAcI bhI hote hai, phira zabdo ko viSaya karane vAlA naya bhI dono rUpa honI ca hiye / isakA uttara bhI Agama meM nimna prakAra diyA gayA hai| 1.dha |pu 6 pR 1818 "kriyA aura guNAdika rUpa arthagata bheda se artha kA bheda karane ke kAraNa sagraha vyavahAra aura RjusUtra naya artha naya hai / zeSa naya zabda ke pIche artha grahaNa me tatpara hone se zabda naya , hai / " (aura vaha zabda kyoki paryAya hai, isaliye inakA antarbhAva mUla do bhedoM ke paryAyAthika naya me me hI kiyA jA sakatA hai / ) 2. dha |pu. 10|pR 12 / 10 "eka to zabda naya kI apekSA dUsarI paryAya kA sakramaNa mAnane me virodha AtA hai| (arthAta inakA viSaya jaise ki Age batAyA gayA hai ekatva hai dvaita nahI) / dUsare vaha zabda bheda se artha ke kathana karane me vyAvRta rahatA hai| ata. usame nAma nikSepa va bhAva nikSepa kI hI pradhAnatA rahatI hai, padArtho ke bhedo kI pradhAnatA nahI rahatI, isaliye zabda naya (vyaJjana
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 386 2. tIno kA viSaya ekatva naya) dravya nikSepa ko svIkAra nahI karatA / " (abhiprAya yaha hai ki vartamAna bhAva mAtra grAhaka, bhAvanikSepa kA viSaya hone para se isako paryAyArthika hI kahA jA sakatA hai dravyAthika nahI ) / tAtparya yaha hai ki tInoM zabda nayoM kA vyApAra zabdoM ke doSoM ko dekhanA hai, dravya ke bheda prabhedo ko nahI / 'amuka zabda kA kyA artha honA cAhiye, yadi aisA artha kiyA to yaha doSa AyegA, yadi aisA kiyA to yaha doSa AyegA, isa prakAra zabda ko sUkSma, sUkSmatara sUkSmatama dRSTi se dekhanA inakA kAma hai, ata inhe zabda naya kahA jAtA hai / tIno zabda nayoM meM 'zabda naya' nAma kI eka svataMtra naya hai ata bhrama nivAraNArtha tInoM ke samUha ko batAne ke liye 'vyaJjana naya' yaha nAma liyA jAtA hai nayoM kA paryAyathakapanA va vyaJjanapanA siddha hai / / isa prakAra ina 2. tIno kA paryAyArthika siddha ho jAne para yaha kahane kI AvazyakatA nahI rahatI ki inakA viSaya bhI RjusUtra vat ekatva grAhaka hai / vyaJjana nayo kA mukhya vyApAra kisI viSaya ekatva padArtha ko nAma denA hai | nAma vastu kI koI na koI vizeSatA dekha kara hI rakhA jAyA karatA hai, aura vizeSatA ekatva svarUpa hotI hai / vizeSatA bhI do prakAra kI hai - sUkSma va sthUla / tahA sUkSma kA to koI bhI vAcaka zabda hI sambhava nahI hai, jo bhI zabda hai ve saba sthUla vizeSatA arthAta vyaJjana paryAya ko lakSya meM rakhakara pragaTa hue hai, jaise sat ke astitva guNa ke kAraNa use 'sat' dravyatva guNa ke kAraNa 'dravya' aura vastutva guNa ke kAraNa 'vastu' kahane me AtA hai / ata vastu ke vizeSa ko dRSTi meM rakhakara use apane dvArA vAcya banAne vAle sarva zabdo kA viSaya bho sUkSma tarkaNA ke dvArA ekatvagata hI prApta hogA / yahA bhI pUrvApara paryAyo
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 387 2. tIno kA vipaya ekatva me yA paryAya va dratya me yA do bhinna padArtho me kArya kAraNa Adi * sambandha utpanna nahIM kiyA jA sakatA / yaha bhI RjusUtra vat kevala eka hI saMkhyA ko grahaNa karatA hai| kahA bhI hai:ka. pA. 16316 / 25 "nagama sagraha vyavahAra aura sthUla RjusUtra * * * ina nayoM meM kArya kAraNa bhAva sambhava hai / zabda samabhirUDha aura evaM bhUta ina tIno zabda nayoM * * *kI dRSTi me kAraNa ke binA hI kArya kI utpanni hotI hai| 2. dha. / 12 / 262 / 26 "tInoM zabda nayoM kI apekSA. . . . (nimitta se kArya kI utpatti nahIM hotI, na hI pUrva paryAya se hotI hai) kyoki (ina nayo me) paryAyoM se rahita sAmAnya dravya kA abhAva hai|" 3 dh.|12|suu. 14/pR. 300 " (tInoM) / zabda aura RjusUtra naya kI apekSA jJAnAvaraNIya vedanA (eka) jIva ke hI hotI hai / (naigama vyavahAravat karma skandha ke athavA saMgraha nayavat bahuta jIvoM ke nahIM hotii|" 4. dh.|12|300|27 "(ina RjusUtra va tInoM zabda nayo kI apekSA) sabhI vastu eka saMkhyA se sahita hai, kyoki isake binA usake abhAva kA prasaga AtA hai / ekatva ko svIkAra karane vAlI vastu me dvitva kI sambhAvanA bhI nahI hai| kyoki uname zIta va uSNa ke samAna sahAnavasthAna rUpa virodha dekhA jAtA hai| isake atirikta ekatva se rahita vastu hai bhI nahI, jisase ki vaha anekatva kA AdhAra ho ske|" 5. rA. vA / 1 / 33 / 10 / 66 / 2 "yathA kva bhavAnAste ? svAtma nIti / kuta. ? vastvantare vRtyabhAvAt / "
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 388 3. tIno meM uttarottara sUkmatA artha- jaise "Apa kahA rahate hai" aisA pUchane para ina nayoM kA uttara yahI hotA hai ki "apanI AtmA me hI rahatA hU~" kyoki eka vastu kA dUsarI vastu me vartana karane kA abhAva hai|) 6. rA. vA / 5 / 12 154454 evabhuta nayAdezAt marca dravyANi paramArthatayA''tmapratipThitAni / iti AdhArAdheyAbhAvAt kuto'navasthA ?" artha -evabhUta naya kI apekSA sarva dravya paramArtha se apane svarUpa me hI rahate hai anya me nahI / (isa prakAra AdhAra Adheya bhAva kA abhAva hone ke kAraNa anvasthA utpanna nahIM ko jA sktii| 7. rA. vA. 1 / 1 / 2418, 'nemau jJAnadarzanazabdo karaNa saadhnau| ki tahi ? kartR sAdhanau / * katham ? evambhUtanayavazAt / " artha- ina jJAna va darzana zabdo ma karaNa sAdhana panA nahI hai / arthAt kArya kAraNapanA nahI hai / parantu kartR sAdhanApanA hai / arthAta dono svatatra rUpa se apane apane kartA Apa hai / e vabhUta naya kA aisA Adeza hai / jahA eka samaya va eka paryAya mAtra ko hI svataMtra sata rUpeNa vipaya kiyA gayA ho.unake atirikta jahA koI dUsarA dravya, guNa ki paryAya dikhAI hI na detA ho, vahA kArya kAraNa Adi bhAvoM kA dvaita utpanna kiyA hI kaise jA sakatA hai ? jaisA ki pahile bhI sAto nayo kI uttarottara sUkSmatA darzAte 3. tIno meM uttarottara hue batA diyA gayA hai yaha tIno naye sUkSmatA pahilI pahilI kI apekSA se adhika adhika sUkSma hai / iname RjusUtra ke vipayabhUta artha ke vAcaka zabdo
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 386 3. tIno me uttarottara sUkSmatA kI mukhyatA hai, isaliye inakA viSaya RjusUtra se sukSma sukSmatara aura sukSmatama mAnA gayA hai / isakA kAraNa yaha hai ki pUrva pUrva naya Age Age ke naya kA hetu hai pUrva pUrva viruddha mahA viSaya vAlA aura uttarottara alpa anukUla viSaya vAlA hai| dravya kI ananta zakti hai, isaliye pratyeka zakti kI apekSA bheda ko prApta hokara ye aneka vikalpa vAle ho jAte hai / arthAta pahile naya ne jitanA padArtha viSaya kara rakhA hai utane padArtha ko Age kA naya viSaya nahI karatA aura Age kA naya jise viSaya karatA hai vaha viSaya pahile naya me bhI gabhita hai / jaise: RjusUtra naya zabda ke liMga saMkhyA Adi kA bheda na karake vartamAna paryAya kA pratipAdana karatA hai, parantu zabda naya usa eka paryAya meM liga sakhyA Adi ke bheda se artha kA bheda prakAzana karatA hai / arthAta RjusUtra naya padArtha kI paryAya aura zabda paryAya sabhI ko viSaya karatA hai parantu zabda naya kevala zabda paryAya ko hI viSaya karatA hai| isaliye zabda naya se RjusUtranaya kA viSaya adhika hai / zabdanaya liMga sakhyA Adi ke bheda se hI usa zabda ke artha me bheda mAnatA hai, samAna liMgAdi vAle paryAya vAcI zabdoM meM artha bheda nahI mAnatA jaba ki samabhirUDha naya indra zaka purandara Adi samAna ligI paryAya vAcI zabdoM ko bhI vyutpati kI apekSA bhinna rUpa se jAnatA hai| zabda naya me artha eka hI rahatA hai aura usake paryAya svarUpa zabda aneka hote hai / samabhirUDha naya me yadyapi evabhUta naya vata zabda ko pravRti kA kAraNa nahI mAnA jAtA, parantu eka zabda ke aneko arthoM ko choDakara yaha eka hI prasiddha artha grahaNa karatA hai / ataeva zanda naya se samabhirUDha naya kA viSaya alpa hai| samabhirUDha naya sonA baiThanA Adi aneka kriyA yakta padArtha ko eka nAma se ghoSita karatA hai, jaba ki evabhUta naya jisa kAla me jo
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAdi tIna naya 360 4. vacana ke do prakAra artha kriyA ho rahI hai usI kI apekSA rakhakara use nAma detI hai / jaise samabhirUDha naya kI apekSA purandara va zacIpati indra meM zabda gamya yA vyutpatti gamya bheda hone para bhI nagaroM kA vibhAga karane kI kriyA na karane ke samaya bhI purandara zabda indra ke artha meM prayukta hotA hai, parantu evabhUtanaya kI apekSA nagaroM kA vibhAga karate samaya hI indra ko purandara nAma se kahA jA sakatA hai / isake atirikta bhI samabhirUDha naya varNa bheda se paryAya ke bheda ko svIkAra nahIM karatA, evabhUta aneka pado kA samAsa aura 'dha', 'Ta' Adi aneka varNoM kA samAsa karake zabda banAnA svIkAra nahI karatA / ata isa atyanta sUkSma evabhUta naya se samabhirUDha naya kA viSaya adhika hai / 15 ina tIno nayo me eka padArtha ke vAcaka aneka paryAyavAcI zabdoM ko svIkAra karane vAlA zabda naya kopakAra ko iSTa hai / vyutpatti kI apekSA ekArthaM vAcI zabdoM me artha bheda dekhane vAlA samabhisTa naya vaiyAkaraNiyo ko iSTa hai, aura tatkriyA pariNata padArtha ko usa samaya ke yogya eka hI nAma dene vAle eva bhUta ko niruktikAra pasaMda karatA hai / vyavahArika bhASaNa va vyAkaraNa me do prakAra ke zabdoM kA prayoga 4 vacana ke do karane me AtA hai-abheda vAcI va bheda vAcI prakAra arthAta sAmAnya va vizeSa / eka artha ke prati aneka paryAyavAcI zabda sAmAnya hai aura artha prati artha nizcita kiye gaye zabda vizeSa hai / usI kA paricaya nimna uddharaNa meM diyA gayA hai| 13 1 rA. vA / 4 / 42 / 17 / 261 / 11 " vyaJjana paryAyAstu zabdanayA dvividha vacana prakalpayanti-abhedenAbhidhAna bhedena ca / yathA zabde paryAzabdAntara prayoge'pi tasyaivArthasyAbhidhAnAdabheda | samabhirUDhe vA pravRttinimittasya apravRttinimittasya ca ghaTasyAbhinnasya sAmAnyenAbhidhAnAt / eva
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 361 4 vacana ke do prakAra bhUteSu pravRttinimittasya bhinnasyaikasyaivArthasyAbhidhAnAt bhedenAbhidhAnam / " athavA anyathA dvaividhyam-ekasminnarthe'nakazabdapravRtti pratyartha vA zabdaviniveza iti / yathAzabde anekaparyAyazabdavAcya ekaH / samabhirUDhe vA naimittikatvAt zabdasyaikazabdavAcya eka. / eva bhUte vartamAnakriyAnimittazabda ekavAcya ekH|" artha-zabda naya vyaJjana paryAyo ko viSaya karatA hai / ve (tInoM hI zabda naye) abheda tathA bheda do prakAra ke vacana prayoga ko sAmane lAte hai / tahA abheda (abheda vacana kA prayoga do prakAra se ho sakatA hai aneka paryAyavAcI zabdoM dvArA eka hI vAcya padArtha kA kathana karanA, tathA eka zabda se pravRtti va apravRtti nimittika, aneka paryAyo se samaveta, eka hI sAmAnya padArtha kA kathana karanA) jaise - zabdanaya me paryAya vAcI vibhinna zabdo kA prayoga hone para bhI usI artha kA kathana hotA hai, ata abheda hai| (1) samabhirUDhanayame ghaTanakriyAma pariNata, apariNata,abhinna hI ghaTa kA nirUpaNa hotA hai, (ata abheda hai) / bhedaH-(bheda vacana kA prayoga eka hI prakAra se hotA hai) jaise eva bhUta me pravRtti nimitta se bhinna eka hI artha kA nirUpaNa hotA hai arthAta bhinna bhinna samayo me bhinna bhinna pravRttiyo yA paryAyo se pariNata eka hI dravya ke bhinna bhinna nAma hote hai|
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 362 5. vyabhicAra kA grayaM anya rIti se bhI zabda prayoga ke do prakAra haiM- eka padArtha ke vAcaka aneka zabda aura pratyeka padArtha kA vAcaka svataMtra eka hI zabda | tahA (i) zabda naya meM aneka paryAyavAcI zabdo kA vAcya eka hI hotA hai / (ii) samabhirUDha me cU~ki zabda naimittika padArtha hai, ata eka ! zabda kA vAcya eka hI hotA hai / eva bhUta vartamAna nimitta ko pakar3atA hai ata usake mata se bhI eka zabda kA vAcya eka hI hotA hai | kA artha zabda naya kI vyAkhyA prArambha karane se pahile yahA, vyabhicAra 5 vyabhicAra zabda se kyA tAtparya hai, yaha samajhA denA Avazyaka hai, kyoki yaha vyabhicAra dopa hI zabda naya kI vyAkhyA kA mUla AdhAra hai / jima dharma kA jisa padArtha ke sAtha sambandha ho usase atirikta kisI dUsare padArtha ke sAtha bhI usakA kathana karanA vyabhicAra doSa kahalAtA hai / jaise 'zabda anitya hai / kyoki yaha jAnA jAne yogya hai' aisA hetu vyabhicArI kahalAtA hai, kyoki jAne jAne yogya padArtha to nitya bhI hote hai / tIno vyaJjana naye, kyoki vyAkaraNa pradhAna naye arthAta zabda va artha ke vAcaka-vAcya samvandha kI sthApanA karate haiM, isaliye ina nayo ke viSaya ke vyabhicAra kA kSetra, zabda kA prayoga mAtra hai / kauna zabda kA prayoga kisa padArtha ke liye karanA cAhiye tathA kauna zabda kA lakSaNa kisa zabda ke dvArA karanA cAhiye ise zabda samvandhI viveka kahate hai / isa prakAra ke viveka rahita jisa kisa bhI zabda ko jisa kisa padArtha kA vAcaka banAnA athavA jisa kisa bhI zabda kA artha jisa kisa bhI anya zabda dvArA pratipAdana karanA, yahAM
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 363 5. vyabhicAra kA artha vyabhicAra zabda kA artha hai / yaha vyabhicAra doSa chaH prakAra kA mAnane meM AyA hai-liMga, vyabhicAra, sakhyA vyabhicAra, kAla vyabhicAra, kAraka vyabhicAra, purupa vyabhicAra aura upagraha vyabhicAra / strI purupa va napusaka ke bheda se liga tIna prakAra hai| eka vacana, dvi-vacana aura vahuvacana ke bheda se saMkhyA tIna prakAra hai / bhUta vartamAna va bhaviSyata ke bheda se kAla tIna prakAra hai / kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna va adhikaraNa ke bheda se kAraNa cha. prakAra hai / prathama, madhyama va uttama ke bheda se puruSa tIna prakAra hai| kisI mUla zabda ke pahile 'apa' 'pra' 'vi' Adi jor3a dene ko upagraha kahate hai| 1. vidyA, vanitA Adi zabda strI liga hai, sUrya, hAthI Adi zabda pulliMgI hai; pustaka, dhana Adi zalda napusaka ligI hai| yadyapi hindI vyAkaraNa meM strI va puruSa do hI liMga svIkAra kiye gaye hai parantu saskRta vyAkaraNa me uparokta tInoM liga svIkAre gaye hai| hindI me napusaka ligI zabda kA prayoga bhI pulligI va strI liMgI vat hI kara diyA jAtA hai| 'rAjA kI vanitA' tathA 'rAjA kA hAthI' ina prayogoM se vanitA va hAthI zabdoM kA liMga spaSTa jAnane meM AtA hai| 'kI' zabda ke sAtha vanitA zabda kA prayoga aura 'kA' zabda ke sAtha hAthI zabda kA prayoga spaSTa batA rahA hai ki vanitA strI liMgI zabda hai aura hAthI pulligii| "rAjA kI pustaka' tathA 'rAjA kA dhana' ina prayogoM me napusaka liMgI pustaka zabda kA prayoga strI ligI vat aura dhana zabda kA prayoga pulliMgI vat kara diyA gayA hai| saMskRta vyAkaraNa me tInoM jAti ke zabdoM ke liye vibhaktiyoM kA pRthaka pRthaka rUpoM kA prayoga hotA hai| isa kathana para se zabda ke liMga kA paricaya diyA gyaa|
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 - zabdAdi tIna naya 364 5. vyabhicAra kA artha 2. eka vastu kI ora saketa karane vAlA zabda eka vacanAnta kahalAtA hai aura isI prakAra ko vastuo ki aura saMketa dene vAlA dvivacanAnta tathA bahuta sI vastuo kI ora saketa dene vAlA bahuvacanAnta kahalAtA hai / jaise nakSatra zabda eka vacanAnta hai, punarvasU zabda dvivacanAnta hai aura zatabhiSaja zabda bahuvacanAnta hai / yadyapi hiMdI vyAkaraNa me ekavacanAnta va bahuvacanAnta yaha do rUpa hI samajhe jAte hai, parantu saskRta vyAkaraNa me uparokta tIno vacana svIkAra kiye gaye hai / isa kathana para se zabda ke vacana yA sakhyA kA paricaya diyA gayA / 3. vItI huI avasthA kA vAcaka zabda bhUta kAla vAcaka, vartamAna avasthA kA vAcaka zabda vartamAna vAcaka, aura bhaviSyata kAla kI avasthA kA vAcaka zabda bhAvikAla vAcaka kahA jAtA hai-jaise 'vizvadRzA' jisane vizva dekha liyA hai yaha zabda bhUta kAla vAcaka hai, 'sarvajJa' zabda vartamAna kAla vAcaka hai, 'bhAvisarvajJa' jo Age jAkara sarvajJa hogA aisA zabda bhaviSyata kAla vAcaka hai / hindI va saskRta dono hI vyAkaraNo me yaha tIna kAla svIkAra kiye gaye hai| isa kathana para se zanda ke kAla kA paricaya diyA gyaa| 4. jo kAma kare so kartA, jo kucha kAma kiyA jAye vaha karma, jisa ke dvArA kiyA jAye vaha karaNa jisake liye kiyA jAye vaha sampradAna, jisa se pRthaka karake kiyA jAye so apAdAna aura jisa vastu ke AdhAra para kiyA jAye so adhikaraNa kAraka hai| jaise 'sunAra ne tijorI me se svarNa nikAla kara hathaur3e Adi ke dvArA apane grAhaka ke liye jevara vanAyA' isa vAkya me sunAra kartA kAraka hai, z2evara karma kAraka hai, hathauDA AdikaraNa' kAraka hai, grAhaka sampradAna kAraka hai, tijorI apAdAna kAraka hai aura suvarNa adhikaraNa kAraka hai / hindI tathA saskRta dono me hI ina chakArako kA prayoga kiyA jAtA hai| antara kevala itanA hai ki
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 315 5. vyabhicAra kA artha hindI vAle prayogoM meM to ina kAraka bhAvoM kA grahaNa 'ne' 'ko' 'ke dvArA' 'ke liye' 'me se' tathA 'meM para' ina zabdoM ke dvArA kiyA jAtA hai, aura saMskRta meM usa usa zabda ke sAtha usa usa vibhakti vizeSa kA prayoga karake zabda kA rUpa hI badala diyA jAtA hai jaise 'sunAra ne ' aisA kahane ke liye 'svarNakAra' yaha zabda kahA jAtA hai / isa kathana para se zabda ke kAraka kA paricaya diyA gayA / 5. 'vaha' yA 've' yA koI bhI sajJA vAcaka zabda prathama puruSa vAlA hai | 'tU' yA 'tuma' ye do zabda madhyama puruSa vAle hai / 'maiM' yA 'hama' yaha do zabda uttama puruSa vAle hai / usa usa puruSa vAcaka zabda ko kartA kAraka rUpa se grahaNa karane para, jisa jisa kriyA (verb) kA prayoga usake sAtha me kiyA jAtA hai usa usa kriyA kA rUpa bhI tadanusAra hI grahaNa karane me AtA hai| jaise hindI me to 'vaha jAtA hai' 'tuma jAte ho' aura 'meM jAtA hU~' isa prakAra kriyAoM kA prayoga hotA hai, aura saMskRta me 'saH gacchAmi' ' svam gacchati' 'aham gacchAmi' isa prakAra kriyAoM kA prayoga hotA / 'gacchati' kA atha jAtA hai, 'gacchasi' kA artha jAte ho aura 'gacchAmi kA artha jAtA hU~, esA hotA hai / kriyA vAcaka zabdo ke ina tIna rUpo ko hI tIna puruSa kahA jAtA hai / isa kathana para se zabda ka puruSa' kA paricaya diyA gayA / 6. kisI zabda ke sAtha 'vi' 'sa' 'upa' Adi upasarga jor3a dene para saskRta vyAkaraNa ke anusAra usa zabda ke anusAra usa zabda ke artha me kucha pharka par3a jAtA hai / Atmane pada se parasmaipada kA artha aura parasmaipada se Atmane pada kA artha ho jAtA hai jaise 'tiSThati' ke sAtha 'sa' upasarga lagAne para 'satiSThati' nahI kahA jA sakatA, balki 'satiSTate' kahanA hogA / isa kathana para se upagraha kA paricaya diyA gayA /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 366 5 vyabhicAra kA artha vyAkaraNa kI apekSA kisI vAkya me jisa sthAna para jo liga va sakhyA Adi prApta ho arthAta jisa sthAna para jisa liga Adi vAcaka zabda kA prayoga karanA yukta ho, usa sthAna para usakA prayoga na karake kisI anya hI liga Adi vAcaka zabdo kA prayoga karanA zabda vyabhicAra kahalAtA hai-jaise 'avagamo vidyA' arthAta jJAna vidyA hai / yahA para avagama' zabda pulligI aura 'vidyA' zabda strIligI hai / vAstava meM strI ligI vidyA zabda kA lakSya yA vizeSya bhI strI ligI hI grahaNa karanA cAhiye thA, athavA pulligI vizeSya kA vizeSaNa bhI pulligI hI grahaNa karanA cAhiye thA, parantu aisA na karake pulligI vizeSya kA vizeSaNa yahA strI liMgI grahaNa kiyA gayA hai| yahI liMga vyabhicAra hai / 'sarasvatI vidyA hai' isa prayoga me vizeSya va vizeSaNa rUpa sarasvatI va vidyA donoM zabda samAna strI ligI hai ataH yaha prayoga nirdoSa hai| isI prakAra sakhyA, kAla, kAraka, puruSa, va upagraha me bhI smjhnaa| anya liga ke sthAna para anya liga kA prayoga liga vyabhicAra hai, anya sakhyA yA vacana ke sthAna para anya sakhyA yA vacana kA Ayoga sakhyA vyabhicAra hai, anya kAla vAcaka ke sthAna para anya kAla vAcaka zabda kA prayogakAla vyabhicAra hai, anya kAraka ke sthAna para anyakAraka kAprayoga kAraka vyabhicAra hai, anya puruSa ke sthAna para anya puruSa kA prayoga puruSa vyabhicAra hai / tathA anya upagraha ke sAtha para anya upagraha kA kathana upagraha vyabhicAra hai| yahAM ina vyaJjana nayo ke prakaraNa me saskRta vyAkaraNa kI apekSA vicAra kiyA jAtA hai, hindI vyAkaraNa kI apekSA nahI, kyoki hindI vyAkaraNa to usakA apabhraMza rUpa hai ataH zuddha nahI hai| vyabhicAra kA yaha viSaya vyAkaraNa se sambandha rakhatA hai, jisakA vastAra karanA isa pustaka kA viSaya nahI / ataH saketa mAtra
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 5. vyabhicAra kA artha hI diyA gayA hai tAki nayoM ko samajhane ke liye koI bhUmikA tayyAra ho jAye / agale uddharaNa ina chaho vyabhicAra doSo kA udAharaNo dvArA spaSTa pratipAdana karate hai / 367 vyAkaraNa se anabhijJa vyaktiyoM kI gharelU bhASA me isa prakAra ke vyabhicAra doSa yatra tatra dekhane ko milate hai | vyAkaraNa unakA niSedha karake niyama pUrvaka hI zabdo kA prayoga karane kI rIti darzAtA hai / arthAta vAkya bolate samaya itanA viveka rakhanA cAhiye ki vaktA kI bhASA meM uparokta vyabhicAra lagane na pAye, anyathA vaha bhASA zuddha nahI kahalAyegI / samAna liMga, samAna saMkhyA, upayukta kAraka, Adi vAle zabdo kA prayoga karanA hI nyAya saMgata hai / itanA hone para bhI saskRta vyAkaraNa me anekoM apavAdo ko ' nyAya saMgata svIkAra kara liyA hai, jaisA ki nimna uddharaNo para se vidita hotA hai / 1 liMgavyabhicAra 1. dha0 / pu 1 / pu0 87 / "strIliMga ke sthAna para puliMga kA kathana karanA aura puliMga ke sthAna para strIliMga kA kathana karanA Adi liga vyabhicAra hai / jaise - 1 (i) 'tArakA svAti . ' arthAta svAti nakSatra tarakA hai / yahA para tArakA zabda strIliMgI aura svAti zabda pulliMgI hai / isaliye strIliMgI ke sthAna para puligI kahane se liMgavyabhicAra hai / (ii) 'avagamo vidyA' arthAta jJAna vidyA hai / yahA para avagam zabda pulligI aura vidyA zabda strIliMgI hai / isaliye puliMgI ke sthAna para strIliMgI kahane se ligavyAbhicAra
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 368 5 vyabhicAra kA artha (iii) 'viNA Atodyam' arthAta vINA vAjA Atodya kahA jAtA hai / yahAM para vINA zabda strIliMgI aura Atodya zabda napusakaligI hai / isaliye strIliMga ke sthAna para napuMsaka liMga kA kathana karane se liga vyAbhicAra hai / (iv) ' AyudhaM zakti : arthAta zakti eka Ayuddha (hathiyAra) hai / yahA para Ayuddha zabda napuMsaka liMgI aura zakti zabda strI ligI hai / isaliye napusakaliMga ke sthAna para strIliMga kA kathana karane se liga vyabhicAra hai / (v) 'paTovastram' arthAta paTa vastra hai / yahA para paTa zabda pulliMgI aura vastra zabda napusakaliMgI hai / isaliye pulliMga ke sthAna para napusakaliMga kA kathana karane se liMga vyabhicAra hai / ( V1 ) ' Ayudha parazu arthAta pharasA Ayudha hai / yahA para Ayudha zabda napusakaliMgI aura parazu zabda pulliMgI hai / isaliye napusakaliMga ke sthAna para pulliMga kA kathana karane se liga vyabhicAra hai / " rA. vA / 1 / 33 / 6 / 68|12| ( sa si. 11133 / 517 ) ( ka pA. |1| pR. 235 ) ( |1| pR 176) 2. saMkhyA vyabhicAra - dh.|pu1| pR87|22 "ekavacana kI jagaha dvivacana Adi kA kathana karanA sakhyA vyabhicAra hai jaise (i) 'nakSatra punarvasU ' arthAta punarvasU nakSatra hai / yahA para nakSatra zabda eka vacanAnta aura punarvasU zabda dvivacanAnta hai /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 5. vyabhicAra kA artha isaliye ekavacana ke sthAna para dvivacana kA kathana karane se sakhyA vyabhicAra hai / 15. zabdAdi tIna naya (ii) 'nakSatra zatabhiSajaH' arthAta zatabhiSaja nakSatra hai| yahAM para nakSatra zabda ekavacanAnta aura zatabhiSaja zabda bahuvacanAnta hai / isaliye ekavacana ke sthAna para bahuvacana kA kathana karane se saMkhyAvyabhicAra hai / (iii) 'godau grAma' arthAta gAyo ko dene vAlA grAma hai| yahAM para 'goda' zabda dvivacanAnta aura grAma zabda ekavacanAnta hai / isaliye dvivacana ke sthAna para ekavacana kA kathana karane se sakhyA vyabhivAra hai / (iv) 'punarvasU paMcatArakA' arthAta punarvasU pAca tAre haiM / yahA para punarvasU zabda dvivacanAnta aura paMcatArakA zabda bahuvacanAnta hai / isaliye dvivacana ke sthAna para bahuvacana kA kathana karane se sakhyA vyabhicAra hai / (v) 'AmrA. vanam' arthAta Amo ke vRkSa vana haiN| yahAM para Amra babda bahuvacanAnta aura vana zabda ekavacanAnta hai isaliye bahuvacana ke sthAna para ekavacana kA kathana karane se saMkhyAvyabhicAra hai / (vi) 'devamanuSyAH ubhaurAzI' arthAta deva aura manuSya ye do rAzi haiM / yahAM para devamanuSya zabda bahunacanAnta aura rAzi zabda dvivacanAnta hai / isaliye bahuvacana ke sthAna para dvivacana kA kathana karane se sakhyAvyabhicAra hai " ( rA0 vA0 11133||68110 ), (sa0 si0 1|33|517 ), (ka) pA0|01 pR. 336), (dha. | puepR177)
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zandAdi tIna naya 400 5 vyabhicAra kA atha 3. kAla vyabhicAra - 1 dhaapu1|pR88|14 "bhaviSyata Adi kAla ke sthAna para bhUta Ida kAla kA prayoga karanA kAlavyabhicAra hai / jaise --- (i) "vizvadRzvAsya putro janitA' arthAta jisane samasta vizva ko dekha liyA hai aisA isake putra hogA / yahA para vizva kA dekhanA bhaviSyata kAla kA kArya hai, (kyoki putra utpanna hone ke pazcAta tapazcaraNAdi dvArA sarvaja banegA) paranta usakA bhUtakAla ke prayoga dvArA kathana kiyA gayA hai / isaliye yahA para bhaviSyata kAla kA kArya bhUta kAla me kahane se kAla vyabhicAra hai / (ii) isI taraha 'bhAvIkRtyamAsIt' arthAta Age hone vAlAkArya ho cukA / yahA para bhI bhaviSyata kAla ke sthAna para bhUtakAla kA kathana karane se kAlavyabhicAra hai|" (rA. vA. 1 / 33 / 6 / 18 / 21), (ta. si / 1 / 33 / 522), (ka0 pA0 |pu0 1 / 10 / 236), 30 pu0 6|pR. 177) 4. kAraka yA sAdhana vyabhicAra-- 1 dha pu||1|pR 88 / 20 "eka sAdhana arthAta eka kAraka (yA vibhakti ) ke sthAna para dUsare kAraka ke Ayoga karane ko sAdhana vyabhi cAra kahate hai| jaise - 'grAmamadhizete' vaha grAma me zayana karatA hai| yahA para saptamI vibhakti ke sthAna para dvitIyA vibhakti kA prayoga kiyA gayA hai| isaliye yaha sAdhana vyabhicAra hai|" (sa. si / 1 / 33 / 518) ka pA. pu. 1|pR. 237), (dha. pu. 6|pR.178)
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zandAdi tIna naya 401 5. vyabhicAra kA artha - 5. puruSa vyabhicAraH-- 1. dh0|pu0pR0 88 23 'uttama puruSa ke sthAna para madhyama puruSa aura madhyama puruSa ke sthAna para uttama puruSa Adi ke kathana karane ko puruSa vyabhicAra kahate hai| jaise: (i) ehi manye rathena yAsyasi nahIM yAsyasi yAtaste pitA' arthAta Ao ! tuma samajhate hoM ki mai ratha se jAU~gA, paraMtu tuma kyA jAoge, tumharA bApa bhI kabhI ratha me baiThakara gayA hai ?" yahAM para 'manyase' ke sthAna para 'manye' yaha uttama puruSa kA aura 'yAsyAmi' ke sthAna para 'yAsyasi' yaha madhyama puruSa kA prayoga huA hai| isaliye puruSa vyabhicAra hai| (rA vA. / 1 / 33 / 6 / 68 / 20), (sa. si. / / 33 / 518), (ka. paa.pu.1|pR 237), gha0 pu.6 pR 178) 6. upagraha vyabhicAra 1. dha0 [pu0 1|pR0 86 / 10 "upasarga ke nimitta se parasmaipada ke sthAna para Atmanepada aura Atmanepada ke sthAna para parasmaipada ke kathana kara dene ko upagraha vyabhicAra kahate hai| jaise - (i) 'ramate' ke sthAna para 'viramati', 'tiSThati' ke sthAna para 'satiSThate' aura 'vizati' ke sthAna para 'nivizate' kA prayoga kiyA jAtA hai|" (rA. vA. / 1 / 33 / 6 / 68 / 22), (sa. si. 1 / 33 / 526), (ka. pA. pu. 1.pR. 237), dha0 ||pR. 178)
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 402 6. zabda naya kA lakSaNa jaisA ki pahile paricaya dete hue tathA vyaJjana noM kI uttarottara 6. zabda naya sUkSmatA darzAte hue bhalIbhAti batA diyA gayA hai, kA lakSaNa vyaJjana nayo kA vyApAra zabda ke artha me athavA usakA ThIka prakAra prayoga karane meM hotA hai, tAki zrotA ko kisI prakAra kA bhrama utpanna na hone pAve / vyaJjana naya zabda ko sUkSma dRSTi se dekhatA huA use vAcya ke adhikAdhika anurUpa banAne kA prayatna karatA hai| vyAkaraNa samvandhI aneko dopo kI apekSA rakhatA huA bar3I sAvadhAnI se zabda prayoga kI rIti batAtA hai / eka mAtrA ke hera phera se zabda ke vAcyArtha me vahuta antara par3a jAtA hai / usI ko darzAnA ina nayoM kA kAma hai| ina me se yaha pahilA zabda naya atyanta sthUla hai / yadyapi RjusUtra kI apekSA sUkSma hai parantu vyaJjana nayo kI apekSA saba se sthUla hai| RjusUtra naya ke pratipAdana meM anekoM zabda gamya doSa dikhAI dete hai, kAraNa ki vaha laukika vyAkaraNa ke niyama rUpa vyavahAra kA anusaraNa karatA hai / vyAkaraNa yadyapi sAdhAraNa gharelu vAla bhASA ko bahuta aMza me nirdoza banA detA hai, parantu zavda gamya sUkSma doSa usakI sthUla dRSTi me dikhAI nahIM dete / jIvana ke sUkSma vikalpo kA nirIkSaNa karane vAle vItarAgI jana hI una ko sparza kara pAye hai| vyAkaraNa me bhI yadyapi zabda vyavahAra kI zuddhatA kA vicAra rakhate hue anekoM niyama banAye gaye / virodhI liga va sakhyA Adi ke vAcaka zabdo kA paraspara me sammela rUpa vyAbhicAra yadyapi usakI dRSTi meM bhI akharatA hai, aura isI liye vaha bhI samAna liga va samAna saMkhyA Adi vAcaka zabdo kA hI prayoga yukta mAnatA hai, paratu laukika vyavahAra kA sarvathA lopa hona ke bhaya se apane niyamo me yatra tatra anekoM apavAda svIkAra karake unako saharSa kalakita kara letA hai / parantu vItarAga vANI ko kyavahAra lopa kA bhaya kyo ho ?
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 403 6 zabda naya kA lakSaNa vaha nibhika rUpa se vyAkaraNa mAnya sarva apavAdo kA jora se niSedha karatI hai / yahI zabda naya kA mukhya vyApAra hai| padArtha yA vyutpatti artha kI apekSA rakhe binA kevala zabda mAtra ke AdhAra para jo vAcya padArtha kA paricaya de, use zabda naya kahate hai, jaise agni zabda kA uccAraNa karane mAtra se agni padArtha kA grahaNa ho jAtA hai, bhale hI agni sAmane ho yA na ho| __ yaha zabda aneka prakAra ke hote hai-bheda,grAhI va abheda grAhI, strIligI, purupaligI napusakaligI, eka vacana, dvivacana, bahu vacana, kartA Adi cha. kArako ke vAcaka, bhUtakAla vAcI, vartamAnakAla vAtrI, bhaviSyatakAla vAcI, prathama purupa vAcI, madhyama puruSa vAcI, uttama puruSa vAcI, parasmaipada rUpa aura Atmanepada rUpa / ina saba prakAra ke zabdoM kA paricaya pahile prakaraNa na04 va 5 me diyA jA cukA hai| laukika vyAkaraNa kA anusaraNa karane vAlA RjusUtra naya liga saMkhyA Adi ke vyabhicAro ko vyAkaraNa ke niyamo ke apavAda rUpa se svIkAra kara letA hai, para zabda naya ko vaha sahana nahIM hote| ataH samAna liga va sakhyA vAcaka zabdoM ko hI ekArtha vAcaka rUpa se grahaNa karatA hai / jisa prakAra bhinna svabhAvI padArtha bhinna hI hote haiM, unameM kisI prakAra bhI abheda nahI dekhA jA sakatA usI prakAra bhinna liMga Adi vAle zabda bhI bhinna ho hone cAhiye, uname kisI prakAra bhI ekArthatA ghaTita nahI ho sakatI aura isa prakAra dArA, bhAryA, kalatra yaha bhinna liga vAle tIna zabda, athavA nakSatra, punarvasU, zatabhiSajJa yaha bhinna sakhyA vAcaka tIna zabda, aura isI prakAra anya bhI bhinna svabhAva vAcI zabda, bhale hI vyavahAra me yA laukika vyAkaraNa me ekArtha vAcI samajhe jAye parantu zabda naya inako bhinna artha kA vAcaka samajhatA hai|
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 404 6. zabda naya kA lakSaNa yahAM zakA ho sakatI hai ki isa prakAra to laukika vyAkaraNa yA zabda vyavahAra kA lopa ho jAyegA / so isakA uttara AgamakAroM na nimna prakAra diyA hai sa. si / 1 / 33 // 534 "lokasamayavirova iti cet ? virudhyatAm / tattvamiha mImAsyate, na bhaipajyamAturecchAnuvati / " zaMkA -isa se loka samaya kA (vyAkaraNa zAstra kA) virodha ho jAyegA ? uttara --yadi virodhahotA hai to hone do, isase hAni nahI, kyoki yahA tatva kI mImAsA kI jA rahI hai / davAI kucha pIDita puruSo kI icchA kA anukaraNa karane vAlI nahIM hotii| (rA. vA / 1 / 33 / 6 / 68 125) ataH samAna liga va sakhyA vAle zabdo me hI ekArtha vAcakatA bana sakatI hai, jaise indra, purandara, zakra yaha tInoM zabda samAna pulligI hone ke kAraNa eka 'zacIpati' ke vAcaka hai, aisA zabda naya kahatA hai| tAtparya yaha ki kAla kAraka liga saMkhyA vacana aura upasarga ke bheda se zabda ke artha me bheda mAnane ko zabda naya kahate hai / jaise babhUva bhavati bhaviSyati arthAta hotA thA, hotA hai, hogA / aise bhinna kAla vAcaka karoti, kriyate arthAta karatA hai, kiyA jAtA hai aise bhinna kAraka vAcI; taTa, taTI, taTam aise bhinna ligI; dArA kalatram aise bhinna sakhyAvAcI 'ehi manye rathena yAsyasi na hi yAsyasi yAtaste pitA' arthAta 'tuma samajhate ho ki mai ratha se jAUgA, ityAdi, aise bhinna purupa vAcI, satiSThate, avatiSThate aise bhinna upasarga vAle zabda vyAkaraNa meM prasiddha hai / isakA yaha artha bhI na samajha lenA ki kAla
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 405 6. zabda naya kA lakSaNa kAraka Adi ke bheda se zabda ke vAcyArtha ko bhI sarvathA alaga mAnane ko zabda naya kahatA hai / kyoki aisA mAnanA to zabdAbhAsa svIkAra kiyA gayA hai / jaise sumerU thA, sumerU hai, aura sumerU hogA Adi bhinna bhinna kAla ke zabda hone se bhinna-bhinna artho kA prapAdana karate haiM aisA mAnanA ThIka nahIM hai| isa prakAra zabda naya ko mukhyata. cAra lakSaNa grahaNa kiye jA sakate haiN| 1. nyutpatti artha se nirapekSa kevala zabda para se artha kA grahaNa karanA / 2. bhinna liMga sakhyA Adi vAcaka zabdoM ke artha me bheda dekhnaa| 3. liga sakhyA Adi ke vyAbhicAra doSa ko dUra karanA / samAna svabhAvI aneka paryAyavAcI zabdoM kI ekArthatA ko svIkAra karanA / aba inhI lakSaNoM kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita uddharaNa detA hU~ / 1 lakSaNa naM0 1 (nirukti-zabda para se artha kA grahaNa) - 1. rA. vaa0|1|33|68 'zapatyaryamAzayati pratyayatIti zabdaH / uccaritaH zabda kRtsaMgIteH puruSasya svabhidheye pratyayamAdadhAti iti zabda ityucyate / " artha:-jo zapati arthAta artha ko bulAtA hai yA usakA jJAna karAtA hai vaha zabda naya hai / jisa vyakti ne saMketa grahaNa kiyA hai use arthabodha karane vAlA zabda naya hotA hai| (gha / 6 176 // 5)
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 406 2. dha0 |pu0 1 / pR0 86 / 6 " zabdapRSThato'rthagrahaNapravaNa : nayaH / " 3 zla0 vA0 11133 /72 artha - zabda ko grahaNa karane ke bAda artha grahaNa karane meM samartha - zabda naya hai / 6. zabda naya kA lakSaNa bhedAdbhinnamarthaM zapatIti zabda naya. / " (pra. ka mA. pR0 206 ) artha - kAla, kAraka, liMga, saMkhyA, sAdhana, upagraha, Adi ke bhedo - se bheda rUpa zabdoM kA bhinna bhinna artha jo grahaNa karatA hai vaha zabda naya hai / zabda "kAlakAraka ligasaMkhyAsAdhanapagraha 4.A pa.16 |pR0 124 " zabdAt vyAkaraNAt prakRtipratyayadvAreNa siddha zabda: zabdanaya. / " arthaH-- jo zabda vyAkaraNa, prakRti pratyaya Adi se siddha ho use zabda na kahate hai / 2. lakSaNa naM 0 2 ( bhinna liMgAdi vAle zabdoM kA bhinna artha 2 pra. ka. mA. pR0 206 1 zla vA / 1 33 / zla 68 " kAlAdibhedato'rthasya bheda yaH pratipAdayet / so'tra zabdanaya. zabda pradhAnatvAdudAhRta. 168 | " artha - kAla sakhyA kAraka Adi ke bheda se jo artha ke bheda kA pratipAdana kare, zabda pradhAna hone ke kAraNa use hI yahA zabda naya kahA gayA hai / "kAlakArakaligasakhyAsAdhanopagraha bhedAdbhitramarthaM zapatIti zabdo nayaH / "
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 407 6. zabda naya kA lakSaNa artha-kAla, kAraka, liMga, saMkhyA, sAdhana aura upagraha ke bheda se jo bhinna bhinna arthoM ko bulAtA hai athAta bhinna artha kA grahaNa karatA hai vaha zabda naya hai / (zla. vA / 1 33 / 72) 3 sa. bha. ta / TI 1313 'virodhiliGgasaMkhyAdibhedAdbhinnasva bhAvatAm / tasyaiva manyamAno'ya zabdaH pratyavatiSThate / / arthaH-virodhI liMga, saMkhyA Adi ke bheda se zabda bhI bhinna svabhAva vAle hote hai / aisA hI jo mAnatA hai vahIM yaha zabda naya kahalAtA hai| 4 zla |pR0 272 / 273 'ye hi vaiyAkaraNa vyavahAranayAnurodhena 'dhAtu sambandhe pratyayAH' iti sUtramArabhya vizvadRzvA'syaputro janitA, bhAvIkRtyamAsIdityatra kAlabhede'pyekapadArtha mAdRtA yo vizvaM dRzyati so'pi putro jAniteti bhaviSyatakAlenAtItakAlasyAbhedo'bhimat', tathAvyavahAradarzanAditi / tatra yaH parIkSAyAH mUlakSate. kAlabhedo'rthasyAbhede'tiprasaMgAta rAvaNazaMkhacakravartimorapyatItAnAgatakAlayorekatvApatteH / AsIdrAvaNo rAjA, zaMkhacakravartI bhaviSyatIti zabdayobhinnaviSayatvAt naikArtheti cet, vizvadRzvA janitetyanayorapi mAbhUta tat eva / na hi vizvaMdRSTavAn iti vizvahazitvetizabdasya yo'rtho'tItakAlasya janiteti zabdasyAnAgatakAla: putrasya bhAvino'tItatvavirodhAt / atItakAlasyApyanAgatatvAvyaparopAdekArthatAbhipreteti cet tahi na paramArthataH kAlabhedepyabhinnArtha vyvsthaa| 'ehi manye rathena yAsyasi, na hi yAsyasi, sa yAtaste pitA' iti sAdhanabhedepi padArthamabhinnamAhatAH
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 408 6. zabda naya kA lakSaNa "prahAse manya vAci yuSmanmanyaterasyadekavacca" iti vAcanAt / tadapi na zreyaH parIkSAyA, ahaM pacAmi, tvapacasItyatrApi asamadyuSmansAdhanAbhede'pyekArthatatvaprasagAt / " kramaza-- sa0 ta0 |pR0 313 "tathA purupabhede'pi naikAntika tad vastu iti, 'ehi manye' ityAdi / iti caprayogo na yuktaH, apitu 'ehi manya se yathA'ha rathena yAsyAmi' ityanenaiva parabhAvenaitannirdeSTavyam / kramaza-- pA0 / 1 / 4 / 106 "prahAse ca manyopapade manyateruttama eka vcc|' kramazahaima / 3 / 3 / 17 'ehi manye rathena yAsyasi, nahi yAsyasi yAta stepitA' iti prahAse yathAprAptameva pratipatti nAtra prasiddhArthaviSaryAse kizcinnibandhanamaritta, 'rathena yAsyasi, iti bhAvagamanAbhidhAnAt prahAso gamyate / ' 'na hi yAsyasi iti bahirgamanaM pratiSidhyate / anekasminnapi prahAsitari ca pratyekameva parihAsa iti abhidhAnavazAd 'manye' iti ekavacanameva / laukikazca prayogo'nusatavya iti na prakArA ntarakalpanA nyAyyA / trINi trANi anya yuSmadasyadi / arthaH--yaha jo vyavahAra naya ke anurodha se vaiyAkaraNiyoM kI aisI mAnyatA hai, ki ' dhAtu. sambandhe pratyayA' arthAta dhAtu ke arthoM ke sambandha me jisa kAla meM jo pratyaya pUrva sUtroM me batAye gaye hai ve pratyaya usa kAla se anya kAla me bhI ho jAte hai, so ThIka nahIM hai| isa sUtra ke AdhAra para
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 406 6. zabda naya kA lakSaNa hI ve 'jisane samasta vizva ko dekha liyA hai' athavA 'Age hone vAlA kArya ho cukA hai' isa prakAra ke vAkyoM kA prayoga karake bhaviSyata kAla ke sAtha atIta kAla kA abheda mAnate haiN| yahAM ina vAkyoM meM "bhUta bhaviSyata kAla sambandhI bheda spaSTa dekhane me AtA hai to bhI isa prakAra ke prayogoM kA vyavahAra dekhA jAtA hai" uparokta prakAra ke prayogoM ko yukta darzAne ke liye vaha yahI hetu diyA karate hai / parIkSA karane para yaha spaSTa hai ki vAstava meM to hone vAlA putra Age jAkara vizva ko dekhegA, utpanna hone se pahile hI jisa ne vizva ko dekha liyA hai' aisA kahanA nyAya saMgata nahI hai| ata 'jo vizva ko dekhegA aisA putra utpanna hogA' isa prakAra kA prayoga honA cAhiye thA / parantu kevala vyavahArika pravRtti ke AdhAra para 'jisane vizva ko dekha liyA hai aisA putra utpanna hogA' isa prakAra ke prayogoM dvArA bhaviSya kAla me atIta kAla kA abheda unakI vyAkaraNa me nyAya mAnA gayA hai / parIkSA kI mUla kSati hone para bhI yadi isa prakAra kA prayoga ThIka mAna jAyegA to kAla bheda meM bhI artha ke abheda kA prasaMga AyegA aura atIta kAla vartI rAvaNa, tathA anAgata kAla vartI zaMkhacakravartI kI ekatA mAnane kA prasaga prApta hogA / yadi isa doSa ko TAlane ke liye yaha kahA jAye ki 'rAvaNa rAjA thA, aura 'zakha cakravartI Age hogA' isa prakAra yahAM viSaya kI bhinnatA hai, ataH uparokta ekArthatA kA doSa yahAM prApta nahI hotA; to jisa ne vizva ko dekha liyA hai' aura 'utpanna hogA' ina donoM meM bhI ekArthatA na hove / bhAvi putra
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 410' 6. zabda naya kA lakSaNa kI atItapane kA virodha hone ke kAraNa, 'jisane vizva ko dekha liyA hai' aise vizvadRzipane ke bhUta kAla kA 'utpanna hogA' isa zabda ke anAgata kAla ke sAtha, ekArthatA nahIM ho sakatI / yadi upacAra yA bhUtakAla meM bhaviSyata pane kA Aropa karake yaha ekArthatA svIkAra kI jAyegI, to paramArtha se kAla bheda hone para bhI abhinna artha kI vyavasthA na ho skegii| isI prakAra eka dUsarA prayoga hasI me kiyA jAtA hai , Ao! tuma samajhate ho ki mai ratha se jAUgA, tuma kyA jAoge, kyA tumhArA pitA bhI kabhI ratha me baiThakara gayA hai ? isa prakAra sAdhana yA kAraka bheda me bhI padArtha kI abhinnatA svIkAra kI gaI hai, kyoki 'prahAse manya vAci puSpanmanyaterasmadekavacca , arthAta hasI meM ' manya, dhAtu ke prakRtibhUta hone para dUsarI dhAtuoM meM uttama puruSa ke badale madhyama purupa ho jAtA hai aura manyasi dhAtu ko uttama puruSa ho jAtA hai, joki eka artha kA vAcaka hai, isa prakAra kA niyamavyAkaraNa ko mAnya hai| parIkSA karane para yaha bhI ThIka pratIta nahI hotA,kyoki aisA mAnane para mai pakAtA hu' 'tU pakAtA hai 'ina prayogo me bhI asmada aura yuSmada sAdhana kA abheda hone ke kAraNa ekArtha pane kA prasaga prApta ho jAyegA arthAta yahAM bhI 'meM pakAtA hai' tu pakAtA hu, aisA kahanA pddegaa| - puruSa bheda me bhI ekArthatA nahI kI jA sakatI kyoki Ao ? mAnate hU~' aisA prayoga yukta nahI / balki 'Ao | tuma mAnate ho ki mai ratha se jAU~gA' isa prakAra ke parama bhAva se hI yaha nirdeza karanA cAhiye /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. rAthdAdi tIna naya 4111 6.zabda naya kA lakSaNa haMsI meM 'manya' pada apapada me rahane para arthAta prApta honepara manya dhAtu se uttama puruSa meM ekavat ho jAtA hai| aisA vyAkaraNa sUtra hai| (parantu yaha niyama vyabhicArI hone ke kAraNa ayukta hai|) 'aao| mAnatA hU~ tU ratha dvArA jAyegA, nahI jAyagA, terA pitA calA gayA' isa prahAsa meM yathA prApta jo pratipatti hai va prasiddha artha se viparIta artha karane me kAraNa nahIM kahI jA sakatI / 'ratha se jAyegA' isa prakAra bhAva gamana ke kahane se hasI jAnI jAtI hai, aura 'nahIM jAyegA' aisA kahanA nipiddha hotA hai| aneka hasane vAloM meM pratyeka pratyeka kI hI haMsI ke prati saketa karane ke vaza se eka vacana kA prayoga hI yukta hai / 'laukika prayoga kA anusaraNa karanA cAhiye' isa taraha kI prakArAntara rUpa kalpanA karanA bhI nyAya saMgata nahI hai| inno. vA. 1 / 3 / 72 "yastu vyavahAra naya. kAlAdibhede'pi abhinnamarthamabhipraiti tamanUdya dUSayannAha / " arthaH-vyavahAra naya to kAlAdibhedoM ke rahate hue bhI una zabdoM kA abhinna yA eka hI artha grahaNa karatA hai / yaha zabda naya usame doSa nikAlakara bhinna liga Adi vAcaka zabdoM kA bhinna bhinna artha grahaNa karatA hai| 6. kA a. 1275 "sarveSAM vastUnA saMkhyAli gAdi bahuprakAraiH / ___ya sAdhayati jJAnatva zabdanaya taM vijAnIhi / 275 / artha --jo naya saba vastuoM ke saMkhyA liga Adi aneka prakAra se anekatva ko siddha karatA hai usako zabda naya jAnanA caahiye|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 6. zabda naya kA lakSaNa 7. bR. na. ca gadya pRH|17"lkssnnsy pravRttau vA svabhAvAviSTali gitaH / zabdo liga svasaMkhyA cana parityajya vartate / " 412 artha -- kisI padArtha kA lakSaNa karate hue jina zabdoM kA prayoga kiyA jAye, unheM usa padArtha ke svabhAva se cinhita liga va saMkhyA Adi ko chor3akara nahI vartanA cAhiye / vR. na ca, 1214 " athavA siddhe vyavaharaNam / sa kha'lu zabde deva: / 214 / " grA. pa. pR76 Apa / " zabde kriyate yAtkimapi artha vipaya: deva zabdena yathA arthaH- nitya prayoga me Ane vAle zabdoM me jo kucha bhI artha kA bheda karane me AtA hai, vaha hI zabda naya kA viSaya hai, jaise deva zabda dvArA kevala 'deva' kA grahaNa hotA hai / '' zabdanayo yayA dArAbhAryAkalatraM, jala artha - zabda naya ko aisA jAno jaise dArA, ye tInoM zabda paiyA jala va Apa ye do zabda / bhAryA aura klatra (yahA aisA tAtparya samajhanA ki yadyapi uparokta zabda loka vyavahAra me ekArthavAcI mAne jAte hai, parantu bhinna ligI hone ke kAraNa ina me artha bheda avazya hai / 'dArA' zabda puliMgI hai, 'bhAryA' strI ligI hai aura 'kalatra' zabda napuMsaka ligI hai aura isI prakAra 'jala' zabda napuMsaka ligI eka vacanAnta hai aura 'Aya:' zabda strI liMgI vahuvacanAnta hai / ata. ina zabdoM kA artha samAna nahI hai / sa0 ma0 / 28 / 313 / 30 " yathA cAya paryAya zabdAnAmekamarthamabhitreti tathA taTastaTItaram virUdhdaliMgalaMkSaNadharmAbhi
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 413 5. zabda naya kA lakSaNa samvandhAd vastuno bhedaM cAbhidhatte / nahi viruddhakRta bhedamanubhavato vastuno viruddha dharmAyogo yuktaH / eva saMkhyA kAla kAraka puruSAdibhedAd api bhedo'myupagantavyaH / tatra saMkhyA ekatvAdiH, kAlo'tItAdiH, kAraka kartrAdi, puruSa: prathama / puruSAdiH / kramaza: sa. ma. 28 / 316 |shl 5 udhdata "virodhiliMga saMkhyAdibhedAd bhinnasvabhAvatAm / tasyaiva manyamAno'ya zabdaH pratyava - tiSThate // 5 // arthaH-jaise indra, zakra aura purandara paraspara paryAyavAcI zabda eka artha ko dyotita karate haiM, vaise hI 'taTa, taTI, taTam' paraspara viruddha liga, lakSaNa, vadharya vAle zabdo se padArtho ke bheda kA jJAna bhI hotA hai / bhedoM ko anubhavane vAlI vastu ko viruddha dharmo se saMyukta kahanA viruddha nahI hai / isI prakAra saMkhyA - ekatva Adi kAla atIta Adi, kAraka- karttA Adi, aura puruSa - prathama purupa Adi ke bheda se zabda aura artha me bheda samajhanA cAhiye / kahA bhI hai J ( paraspara viruddha liMga saMkhyA Adika ke bheda se vastu me bheda mAnane ko zabda naya kahate hai | ) 3. lakSaNa naM0 3 ( vyAbhicAra nivRtti ) 1 sa si / 1 / 33 // 517 " liGgasaMkhyAsAdhanAdivyabhicAranivRtti- / paraH zabda naya / " artha - liMga sakhyA aura sAdhana Adi ke vyAbhicAra kI nivRtti karane vAlA zabda naya hai / ta sA. 1148|36
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 414 6 zabda naya kA lakSaNa 2 rA. vA. / 1 / 33 / 6 / 68 "saca ligasaMkhyAsAdhanAdivyabhicAra nivRttipara. / ....evamAdayo vyabhicArA ayuktAH / kUtaH ? anyArthasyAnyArthena samvandhAbhAvAt / yadi syAt, ghaTa paTo bhavatu paTo vA prAsAda iti / tasmAdyathAliga yathAsasya yathAsAdhanAdi ca nyAyyabhamidhAnam / " artha.-zabdanaya liga saMkhyA sAdhanAdi sambandhI vyabhicAra kI nivRtti karatA hai, arthAta usakI dRSTi se yaha vyabhicAra ho hI nahI sakate / yaha saba vyabhicAra ayukta hai kyoki anya artha kA anya artha ke sAtha sambandha nahI hai, anyathA 'ghaTa' 'paTa' ho jAyegA aura 'paTa' 'makAna' / ata. yathA liga yathAcavana aura yathAsAdhana prayoga karanA hI nyAya hai| (dha / pu 1|pR. 87, 86) (dha |pu. 6 / pR. 176 1 / ka. pA. pu0) pu0 235 11) 4 lakSaNa naM04 (aneka zabdoM se eka artha kA pratipAdana) ---- 1. sa. vA. / 4 / 42 / 1 / 261 / 12 "zabde paryAyazabdAntara yoge'pi tasyaivArthasyAbhidhAnAda: bheda / " artha --zabda naya me paryAyavAcI vibhinna zabdo kA prayoga hone para bhI usI artha kA kathana hotA hai ataH abheda hai| 2 sa. ma. / 28 / 313 124 'zabdastu rUDhito mAvanto dhvanaya kasmizcidarthe pravartatante, yathAindrazakrapurandarAdayaH surapatau teSA sarveSAmapyekamarthamabhipreti kila, pratItivazAd / yathA zabdAvyatireko'rthasya pratipAdyate tathaiva tasyaikatvamanekatva
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 415 15. zabdAdi tIna naya 7. zabda naya kA kAraNa va prayojana vA pratipAdanIyam / na ca indrazakrapurandarAdayaH paryAyazabdA vibhinnArthavAcitayA kadAcana pratIyante / tebhyaH sarvadA ekAkAraparAmarzotpatteraskhalitavRttitayA tathaiva vyavahAradarzanAt / tasmAd eka eva paryAyazabdAnAmartha iti / zabdhate AhUyate'nenAbhiprAyeNArthaH iti niruktAt ekArthapratipAdanAbhiprAyeNaiva paryAyadhvanInAM prayogAt / " artha-rUr3hi se sampUrNa zabdoM ke eka artha meM prayukta hone ko zabda naya kahate hai / jaise indra, zakra, purandara Adi sarva zabda eka 'surapati' artha ke dyotaka hai / jaise zabda artha se abhinna hai vaise hI use eka aura aneka bhI mAnanA cAhiye / arthAta jisa prakAra vAcaka zabda se padArtha ko abhinna mAnate hai, usI prakAra pratIti gocara hone ke kAraNa una sampUrNa zabdo ke artha ke (vAcyArtha vAcyArtho ko) bhI eka mAna sakate hai| indraH zakra aura purandara Adi paryAya vAcI zabda kabhI bhinna artha kA pratipAdana nahI karate, kyoMki unase eka hI artha kA jJAna hone kA vyavahAra hai / ataeva indra Adi paryAya vAcI zabdo kA eka hI artha hai / jisa abhiprAya se artha kahA jAye use zabda kahate hai / ataeva sampUrNa paryAya vAcI zabdo se eka hI artha kA jJAna hotA hai / lakSya lakSaNa Adi sayogo me ligAdi kA vyabhicAra paDa jAne 7. zabda naya ke para vAkya kucha aTapaTA sA pratIta hone lagatA kAraNa va prayojana hai. jaise ki "sasArI jIva nitya du kho me vartane vAlI AtmA hai" isa vAkya me spaSTa pratIti meM A rahA hai| jIva kI tarapha dekhane para to 'duHkho me vartane vAlA AtmA hai" aisA kahane ko jI karatA hai aura AtmA kI tarapha dekhane para "vAlI AtmA" hI upayukta pratIta hotA hai / isa ulajhana ko vAkya me se dUra karanA
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 416 7. zabda naya kA kAraNa va prayojana Avazyaka hai, nahI to vAkya dUSita dikhAI detA hai / isa vAkya me jIva lakSya hai aura AtmA usakA lakSaNa hai / donoM zabda bhinna liga vAle hai, yahI kAraNa hai ki yaha vAkya dUSita dikhAI de rahA hai / vAkya me 9 zabda prayukta hue hai| avazya hI ina meM se koI zabda badalanA par3egA tAki yaha vAkya sundara sA dikhAI dene lage / vicAra karane para patA calatA hai ki 'sasArI, nitya, duHkho vAlI ina ,me se koI bhI zabda badala de, para samasyA hala nahI hotI / Ao jIva va AtmA ina me se koI sA zabda badala kara dekhe / "sasArI jIva nitya du.kho me vartane vAlA eka cetana padArtha hai" isa vAkya me aba koI doSa dikhAI nahI detA / 'AtmA' ke sthAna para usakA ekArtha vAcI 'cetana padArtha' zabda DAla dene se lakSya va lakSaNa dono samAna liga vAle ho gaye aura vAkya yukta ho gyaa| isI liye zabda naya yaha niyama sthApita karatA hai ki samAna liga sakhyA Adi svabhAva vAle zabda hI samAna artha ke vAcaka ho sakate hai / yahI isa naya kA kAraNa hai| aura ina vyabhicAra doSo ko dUra karake zabda sAmya kI sthApanA karanA isakA prayojana hai| vyabhicAra doSo ko yakta mAnane se anya padArtha bhI anya padArtha bana baiThegA / kahA bhI hai. rA0 vA0 / 1 / 33 / / / / 8 / 23 "evamAdayo vyabhicArA ayuktaa| kuta. anyArthasyA'nyArthena sambandhAbhAvAt / yadisyAta, ghaTa paTobhavatu paTo vA prAsAda iti / " arthaH--yaha saba vyabhicAra ayukta hai kyoki anya artha se anya artha kA koI sambandha nahI hai / yadi aisA na mAnA jAye to 'ghaTa' paTa bana jAyegA aura 'paTa' makAna / ataH yathA liga yathA vacana aura yathA sAdhana hI prayoga karanA caahiye|
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 417 8. samabhirUr3ha naya kA lakSaNa vastu ke vAcaka zabdoM sambandhI viveka karAne vAle vyajjana nayoM 8 samAbhirUDha. naya kA lakSaNa me se prathama zabda naya ne kevala liMgAdi vyabhicAra doSoM ko dUra kiyA, arthAta mitra liMga, sakhyA va kAraka Adi ke vAcaka zabdoM kI ekArthatA kA to virodha avazya kiyA, parantu samAna liMga Adi vAcaka zabdoM ko sarvathA eka rUpa svIkAra kara liyaa| una sarva zabdoM ke artha kisI apekSA bhinna bhinna bhI ho sakate hai yaha bAta usakI sthUla dRSTi me na AI / samAbhirUDha naya sAmane Akara aura sUkSmatA se unhI ekArtha vAcI zabdo kA nirIkSaNa karatA huA yaha batAtA hai ki bhale hI rUr3hi vaza ye sarva zabda kisI eka padArtha ke prati saketa karate ho parantu ina kA vAcyArthaM vAstava meM bhinna bhinna hI hai / loka meM jitane padArtha hai unake vAcaka zabda bhI utane hI hai / yadi aneka zabdoM kA eka hI artha mAnA jAyegA to una ke vAcya padArthoM ko bhI milakara eka ho jAnA par3egA, parantu aisA honA asambhava hai, ataH pratyeka zabda kA bhinna bhinna hI artha svIkAranA cAhiye / aura isIliye yaha naya nirukti va vyupatti artha karake pratyeka zabda kA pRthaka pRthaka artha grahaNa karatA hai / isa kI dRSTi me paryAya vAcI zabdoM kI sattA nahI hai / 1 yahA para yaha zaMkA utpanna ho sakatI hai ki zabda vastu kA dharma nahI hai, vastu va zabda meM AtyatikI pRthakatA hai, phira zabdoM kI ekAtA se vastu me abhinnatA kaise A sakatI hai aura usake bhinna artha svIkAra kara lene mAtra se vastu me bhinnatA kaise utpanna ho sakatI hai / so zaMkA kA samAdhAna pIche kAraNa va prayojana batAte samaya dege, vahA se jAna lenA / yahAM to kevala itanA hI jAnanA paryApta hai ki zabda naya ke dvArA grahaNa kiye gaye samAna svabhAvI arthAta samAna liMga Adi vAle
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 8 samabhirU naya kA lakSaNa 15 zabdAdi tIna naya ekArtha vAcI zabdo me, nirUkti yA vyutpatti artha se artha bheda kI sthApanA karane vAlA samabhirUDha naya hai / jaise indra 'purandara' va zakra yaha tIno zabda eka devarAja ke liye prayoga karane kI prasiddhi hai parantu isakA yaha artha nahI ki ina zabdo kA artha sarvathA eka ho / indra zabda kA artha aizvaryavAna hai, ata jisake pAsa parama aizvarya kA bhoga vidyamAna ho use hI indra kahA jA sakatA hai anyako nahI / aura isI prakAra 'zaka' kA artha sAmarthyavAna aura purandara' kA artha puro kA vibhAjana karane vAlA hai isa prakAra ye tIno zabda bhinnArtha vAcI hai / bhinnArthatA kA yaha tAtparya nahI ki ye zabda sarvathA rUpa se hI bhinna bhinna vyakti vizeSo ke prati saketa karate ho, jaise ki hAthI, hiraNa va ghoDA ye tIno zabda pRthaka pRthaka padArthoM ke vAcaka hai / paryAya vAcI yA ekArthaM vAcI zabdo me isa prakAra kI pRthakatA mAnanA to samabhirUDhAbhAsa kahA gayA hai / 1 sa. ma. 28 / 318 / 28 "paryAya zabdaSu niruktibhedena bhinnamartha samabhirohAn samabhirUDha / indrAdindraH zakanAcchakraH pUrvAraNAtpurandara ityAdiSu yathA / paryAya dhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kukSIkurvANastadAbhAsa / yathendraH zakra. purandara' ityAdaya zabdA bhinnAbhidheyA eva bhinnazabdatvAt karikuraGga turaGga zabdavat ityAdi / " artha - paryAya zabdoM meM nirUkti ke bheda se bhinna artha ko kahanA samabhirUDha naya hai / jaise aizvaryavAna hone se indra, samartha hone se zakra, aura nagaro kA vibhAjana karanevAlA hone se purandara kahanA | paryAyavAcI zabdo ko sarvathA bhinna mAnUnA samabhirUDha nayAbhAsa hai / jaise kari, kuraMga va turaMga arthAta hAthI, hiraNa, va dhor3A paraspara bhinna hai vaise L
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. samabhirUDha naya kA lakSaNa hI indra, zakra aura purandara ina zabdo ko sarvathA bhinna mAnanA / 15 " zabdAdi tIna naya 416 bhinnArthatA kA yahAM itanA hI samajhanA cAhiye ki eka hI vyakti ma una una zabda kI vAcyabhUta aneka yogyatAye hai, jina kA darzana usI vyakti yA padArtha me bhinna bhinna samayo para honA sambhava hai / aura isIliye sthUla dRSTi se dekhane para hama usa eka padArtha ko una paryAya vAcI zabdo me se kisI eka zabda kA vAcya banA sakate hai / yadyapi zabda naya aura samAbhirUDha naya donoM hI una paryAya vAcI zabdo kA prayoga eka padArtha ke liye kara dete hai parantu dono ke prayoga me kucha antara hai / pahilA to vyutpatti artha kI apekSA na karake unhe paramArtha rUpa se ekArthaka svIkAra karatA hai aura dUsarA unakI bhinnArthatA ko dekhatA huA usa usa yogyatA ke kAraNa upacAra mAtra se yA ' rUDhivaza unhe eka padArtha vAcI mAnatA hai / jaise bhale hI aizvarya kA upayoga karate samaya bhI samabhirUDha naya, indra ko rUDhivaza purandara kahanA svIkAra karale parantu itane mAtra se vaha yaha nahIM bhUla jAtA ki yaha prayoga upacAra mAtra hai, vAstava me indra aura purandara zabda ke artha bhinna bhinna hai / hAthI ghoDA Adi sarvathA bhinnArtha vAcI zabdoM meM to isa prakAra kA upacAra bhI sambhava nahI hai / yaha to aneka zabdo kI ekArthatA sambandhI bAta huI aba eka zabda kI anekArthatA sambandhI bAta suniye / vyajjana nayoM kA prakaraNa prAraMbha karate samaya prakaraNa naM. 4 me yaha batAyA gayA thA ki vacana do prakAra ke hote hai-bheda rUpa aura abheda rUpa / eka padArtha ke vAcaka aneka paryAya vAcI zabda bheda rUpa hai / tathA aneka padArtho kA eka vAcaka zabda abheda rUpa hai / jaise eka 'go' zabda ke 'gAya' 'vANI' 'pRthivI' AdI gyAraha artha zabdakoSa me prasiddha hai / ina sabhI artho me yadi eka zabda kA prayoga
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 420 8 samabhirUTa naya kA lakSaNa karane kA vyavahAra pracalita ho jAye, to Apa hI samajha lIjiye ki kyA gaDabaDa ho jaayegii| vaktA kucha aura zrotA kucha aura samajha baiThegA / jaise vaktA kahegA ki 'gAya ko pAnI pilA do' aura zrotA samajhegA ki pRthivI ko pAnI pilAne ke liye kahA jA rahA hai / atabajAye gAya ko pAnI pilAne ke pRthivI ko pAnI se gIlI karake calA AyegA aura gAya becArI pyAsI hI mara jaayegii| isaliye vyavahArika prayoga meM nizcita padArtha ke liye nizcita zabda hI vAcaka rUpa se svIkAra karanA cAhiye / bhale hI usa zabda ke aneko artha hote ho, parantu sabako choDakara usa zabda kA eka loka prasiddha artha hI grahaNa karanA samabhirUDha naya kA kAma hai, jaise 'go' zabda kA prayoga gAya nAma ke pazu ke liye hI hotA hai, pRthivI yA vANI ke liye nahI / isa prakAra samabhirUDha naya ke hama nimra tIna lakSaNa kara sakate hai / 1. paryAyavAcI zabdo me nirUkti yA vyatpatti se artha bheda krnaa| rUDhivaza aneka paryAya vAcI zabdo kA vAcya eka padArtha ko mAnanA / 3. eka zabda ke aneka arthochoDakara eka prasiddha artha hI grahaNa karanA / aba inhI lakSaNoM kI puSTi va abhyAsa ke liye kucha Agama kathita uddharaNa dekhiye|
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya' 421 8. samabhirur3ha naya kA lakSaNa 1 lakSaNa. 1 (paryAya vAcI zabdoM meM artha bheda --) 1. sa. si / 1 / 33 / 537 "athavA arthagatyarthaH zabda prayogaH / tatraikasyArthasyaikena gatArthatvAtparyAya-zabdaprayogo'narthakaH / zabdabhedazcedasti arthabhedenAtyavazyaM bhavitavyamiti / nAnArthasamabhirohaNatsamabhirUDhaH / indanAdindra. zakanAcchatra. pUdIraNAtpurandara ityevaMsarvatra / " artha -- athavA artha kA jJAna karAne ke liye zabdoM kA prayoga kiyA jAtA hai aisI hAlata me eka arthakA eka zabda se jJAna ho jAtA hai, isaliye paryAyavAcI zabdoM kA prayoga karanA niSphala hai / yadi zabdoM me bheda hai to uname artha bheda bhI avazya honA cAhiye / isa prakAra nAnA artho kA samabhirohaNa karane vAlA hone se samabhirUDha naya kahalAtA hai / jaise indra, zakra aura purandara yaha tIna bhinna zabdAhone se ina ke artha bhI bhinna bhinna tIna hI hote hai / indra kA artha AjJA va aizvaryavAna hai, zakra kA artha samartha hai aura purandara kA artha nagaroM kA vibhAjana karane vAlA hai / isI prakAra sarvajJa paryAyavAcI zabdo ke sambandha me jAnanA cAhiye / (rA. vA / 1 / 33 / 10 / 68 / 30) (sa ta. TI pR 313) 2 dhaapu1|pR86|4 "nAnArthasamabhirohaNAtsamabhirUDhaH / indanA dindra. pUdIraNAtpurandara. zakanAcchaka iti bhinnArthavAcakatvAnnaito ekArthavartinaH / na paryAya zabdA santi bhinnapadAnAmekArtha vRttivirodhAt / nAvirodha padAnAmekatvApattiriti / nAnArthasyabhAvaH nAnArthatA tA samabhirUDhatvAtsabhirUDhaH / "
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 422 8 samabhirUDha naya kA lakSaNa arthaH- zabda bheda se jo nAnA artha me rUDha hotA hai, use sama bhirUDha naya kahate hai / jaise 'indanAt' arthAta paramaaizvarya zAlI hone ke kAraNa indra 'pUdIraNAt' arthAta nagaro kA vibhAga karanevAlA hone ke kAraNa purandara, 'zakanAt' arthAta sAmarthyavAna hone ke kAraNa zatra / ye tIno zabda bhinnArtha vAcaka hone se inhe ekArthavartI nahIM samajhanA cAhiye / isa nayakI dRSTi me paryAyavAcI zabda nahIM hote hai, kyoki bhinna pado kA eka padArtha meM rahanA svIkAra karalene me virodha AtA hai yadi bhinna pado me aisA virodha na ho to samasta pado ko ekatva kI Apatti A jAvegI / nAnA padArtho ke bhAva arthAta vizeSatA ko nAnArthatA kahate hai aura usa nAnArthatA ke prati jo abhirUDha hai use samabhirUDha naya kahate hai / (zla. vA / 1 / 33 / 76) (dha / 6 / 1761) (ka pA / pu 1 / pR 236 240) 3 sa. ma. / 28 / 314 / 15 "samabhirUDhastu paryAyazabdAnA pravibhakta mevArthabhabhimanyate / tadyathAindanAt indra. paramaizvaryam indrazabdavAcya paramArthatastadRtyarthe / atadvatyarthepunarupacArato vartate / navA kAzcit tadvAn / sarvazabdAnA parasparavibhaktArtha pratipAdita yA AzrayAmibhAvena prvRtyaasiddh.| eva zakanAt zakraH, pUdIraNAt purandara ityAdibhinnarthatva sarvazabdAnA darzayati / pramANayati c| paryAyazabdA api bhinnArtha. / pravibhaktavyutpattinimita katvAt / iha ye ye. pravibhaktavyutpattinimittakAste te bhinnaarthkaa.| indrapazupurUSazabdaH / vibhinna vibhaktinimittakAzca paryAyazabdA api |ato bhinnArthA iti / "
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 423 8. samabhirUDha naya kA lakSaNa artha -- samAbhirUDha naya paryAya zabdo me bhinna artha ko ghotita karatA hai / jaise indra, zakra, aura purandara zabdo ke ke paryAyavAcI hone para bhI indra se parama aizvaryavAna zakra se sAmarthyavAna aura purandara se nagaro ko vidAraNa karane vAle bhinna bhinna artho kA jJAna hotA hai / vAstava me indra zabda ke kahane se indra zabda kA vAcya parama aizvarya panA indra me hI mila sakatA hai / jisame parama aizvarya nahI hai, use kevala upacAra se hI indra kahA jA sakatA hai / isaliye jo vAstava me parama aizvarya se rahita hai use indra nahI kaha skte| ataeva paraspara bhinna artha ko pratipAdana karane vAle zabdo me Azraya aura AzrayI sambandha nahI bana sakatA / isI taraha bhinna bhinna vyutpatti ke nimitta se zakra aura pUrandara zabda bhI bhinna artha ko dyotita karate haiM / ataeva bhinna vyutpatti hone se paryAyavAcI zabda bhinna bhinna artho ke dyotaka hai / jina zabdo kI vyutpatti bhinna bhinna hotI hai ve zabda bhinna bhinna artho ke dyotaka hote haiM, jaise indra pazu aura puruSa zabda / paryAyavAcI zabda bhI bhinna vyutpatti hone ke kAraNa bhinna artha ko sUcita karate hai| 4. sa ma |28|316|shl 6 uddhata "tathAvidha sya tasyAyi vastunaH kSaNavartina. / brUte samabhirUDhastu sajJAbhedana bhinnatAm / 6 / " artha- tathAvidha usa RjasUtra kI viSayabhUtakSavaNartI vastu ko samAbhirUDha naya sajJA bheda ke dvArA bhinna bhinna jAnatA hai / 5 sa ma.ta. 161 / 4 ''samabhirUDhanayApekSayA zabdabhedADhvArthabheda stathA arthabhedAdapi zabdabhedassiddha eva / anyathA vAcya vAcakaniyama vyavahAra vilopAt / "
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 424 8 samabhirUDha naya kA / lakSaNa arthaH--samabhirUDha naya kI apekSA se zabdabheda ke kAraNa nizcita rUpa se artha me bheda hotA hI hai| isI prakAra arthabheda se zabdabheda bhI siddha hI hai / anyathA padArtha va zavdake bIca vAcyavAcaka niyama ke vyavahArakA lopa ho jaayegaa| 6 kA a|276 "ya ekaikamartha pariNatibhedena saadhytijnyaan| ___ mukhyArtha va bhASa yati abhirUDhata naya jAnI hi / 276 / " artha -- jo naya vastu ko pariNAma ke bheda se eka eka bhinna bhinna bhedarUpa siddha karatA hai athavA uname se mukhya artha ko grahaNa karake siddha karatA hai usako samabhirUDha naya jAnanA caahiye| naya cakragadya pR 187 "zabdabhedena cArthasyabheda tathya karoti yH| arthabhedAttathA tasya bheda samabhirUDhaka / " arthaH- zabdabheda ke dvArA jo artha bheda ko bhI grahaNa karatA hai, usI prakAra artha bheda se zabda bheda ko jo grahaNa karatA hai vaha samabhirUDha naya hai| 2 lakSaNa na0 2 (rUDhi vaza paryAyavAcI zabdoM meM ekArthatA) - 1. sa ma. 28 // 318 28 "paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamartha samAbhirohat smbhiruuddh.| indanAdindra. zakanAcchana , pUrdAraNAtpurandara ityAdiSu ythaa| paryAyadhvanInAmamidheyanAnAtvameva kukSIkurvANastadAbhAsaH / yathendra. zakra purandara ityAdaya zabdA bhinnAbhidheyA eva bhinnazabdatvAt karikuraGgaturaGgazabdavad ityAdiH / "
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 15. zabdAdi tIna naya 425 8 . samabhiruDha naya kA lakSaNa artha-paryAya zabdo me nirukti ke bheda se bhinna artha ko kahanA samabhirUDha naya hai| jaise aizvaryavAna hone se indra, samartha hone se zatra, aura nagaro kA vibhAga karane vAlA hone se purandara kahanA / paryAyavAcI zabdoM ko sarvathA bhinna mAnanA samabhirUDha nayAbhAsa hai| jaise kari, kuraga va turaga arthAta hAthI, hiraNa va ghor3A paraspara bhinna hai, vaise hI, indra, zakra aura purandara zabdoM ko bhI sarvathA bhinna mAnanA samabhirUr3hAbhAsa hai| 2 A. pa. 116 pa 0 125 "paraspareNAdhirUDhA samabhirUr3hA zabda bhede'pyarthabhedo nAsti / yathA zaka indraH purandara ityAdaya smbhiruuddhaaH|" artha:--paraspara meM abhirUDha zabdo me bheda hote hue bhI jo una meM kathAJcita artha bheda svIkAra nahI karatA vaha samabhirUDha naya hai / jaise zakra, indra va purandara ye tIno zabda yadyapi bhinna hai, aura inakA vyutpatti artha bhI bhinna hai, para tIno hI eka deva rAja ke vAcaka rUpa se prasiddha hai| (vR0 na0 ca / 215) 3. sa. ma / 28 / 320 / 5 pratikriyaM vibhinnamartha prati jAnAnAd eva bhUtAt samabhirUDhastadanyathArthasthApakatvAd mahArthagocaraH / " kramaza-- sa ma / 28 / 314 / 16 "paramaizvaryam indrazabdavAcya paramArthastavRtyarthe / atadvatyarthepunarUpacArato vartate / " artha-samabhirUDha se jAne hue padArthoM meM kriyA ke bheda se vastu me bheda mAnanA eka bhUta hai, jaise samabhiruDha kI apekSA purandara
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 426 5 samabhirU naya kA lakSaNa aura zacIpati me bheda hone para bhI nagaroM kA nAza karane kI kriyA na karane ke samaya bhI purandara zabda indra ke artha meM prayukta hotA hai, parantu evabhUta kI apekSA nagaro kA nAza karate samaya hI indra ko purandara nAma se kahA jA sakatA hai / vAstava me indra zabda ke kahane se indra zabda kA vAcya parama aizvarya indra me hI mila sakatA hai / jisame parama aizvaryaM nahI hai use kevala upacAra se hI indra kahA jA sakatA / 4 rA vA / 4 / 42 / 17 / 261 / 12 " samabhirU de vA pravRtti nimittasya apravRttinimittasya ca ghaTasyAbhinnasya sAmAnyenAbhidhAnAt / " artha - samabhirUDha naya meM ghaTana kriyA meM pariNata yA apariNata abhinna hI ghaTa kA nirUpaNa hotA hai / 3. lakSaNa naM 0 3 (eka zabda kA eka hI prasiddha artha ) sasi / 132 / 536 " nAnArtha samabhirohaNAtsamabhirUDha / yato nAnArthAnsamatItyaikamarthamabhimukhyena rUr3ha samabhirUDha / gaurityaya zabdo vAgAdiSvartheSu vartamAna pazAvabhirUDha / " artha - nAnA artho kA samabhirohaNa karane vAlA hone se samabhirUDha naya kahalAtA hai / cU~ki jo nAnA artho ko 'sama' arthAta choDa kara pradhAnatA se eka me rUDha hotA hai vaha samabhirUDha naya hai udAharaNArtha - 'go' isa zabda ke vANI, pRthivI Adi gyAraha artha pAye jAte hai, to bhI vaha eka pazu vizeSa ke artha me rUr3ha hotA hai |
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya ( pra0 ka0 mA0 pR0 206 ) 2 rA0 vA0 / 133 10 168 126 427 'yatonAnArthAnsamatItyekamarthabhimukhyena rUDhastata samabhirUDha / kuta ? vastvatarAsaMkrameNa tanniSThatvAt / katham ? avitarkadhyAnavat / yathA tRtIya zukla sUkSmakriyamavitarkamavIcAradhyAnam arthavyaJjanayogasakrAntyabhAvAt sUkSmakAyayoganiSThatvAt tathA gaurityaya zabdo vAgAdiSu vartamAno gavyadhirUDha / eva zepepvapi rUDhizabdo'sya viSaya / " artha --aneka arthoM ko chor3akara kisI eka artha me mukhyatA se rUDha hone ko samabhirUDha naya kahate hai / jaise sUkSmakriyApratipAti zukdhyAna artha vyaJjana aura yoga kI sakrAnti na hone se, mAtra eka sUkSma kAyayoga me pariniSTita ho jAtA hai, usI taraha 'gau' zabda vANI pRthivI Adi gyAraha arthoM meM prayukta hone para bhI saba artho ko chor3akara mAtra eka spastAdi vAle pazu vizeSa arthAta 'gAya' me rUr3ha ho jAtA hai / isI prakAra zepa bhI saba rUDhi zabda isa naya ke vipaya hai / 8. samabhirU naya kA lakSaNa 3. rA. vA. 4 / 42 / 17 / 261 / 16 "samabhirUDhe vA naimittikatvAt zavdasyaikazavdavAcya eka / " 4. kA. a 1276 artha:-- samabhirUDha naya cU~ki zabda naimittika hai, ata usameM eka zabda kA vAcya eka hI hotA hai / mukhyArtha vA bhApayati abhiSTa 66 tanaya jAnIhi / 276 / " artha. - zabda ke aneka arthoM meM se mukhya hI artha ko grahaNa kara siddha karatA hai usako samabhisTa naya jAnanA /
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 428 6. samabhirUna naya ke kAraNa va prayojana 5. prA. pa. I pa.0 80 "samabhirUDha nayo yathA gI paza / " artha--samabhirUDha naya ko aisA jAno jaise gI eka pazu hai, aura isa zabda kA artha kucha nahIM / eka hI zabda ke yadi aneko artha svIkAra kiye jAyege to gabda 6 samabhirUDha naya ke dvArA zrotA ko nizcita hI artha kA jJAna ke kAraNa va nahIM ho sakatA, isa kAraNa eka zabda ke aneko prayojana artho ko chor3a kara eka prasiddha artha me hI pravRtti karanA atyanta Avazyaka hai, anyathA artha ke sthAna para kadAcita,anartha kA grahaNa ho jAnA sambhava hai / ___ dUsare aneka zabdo kA bhI eka hI vAcya svIkAra karane para vaha doSa vanA rahatA hai ata aneka zabdo kA bhI eka artha nahIM honA cAhiye / jitane vAcaka zabda hai utane hI unake vAcya avazya hone cAhiye / bhale hI bhinna bhinna guNoM kI apekSA se eka hI vyakti ke aneka sArthaka nAma rakhe jAne sambhava ho, jaise ki bhagavAna ke 1008 anvarthaka nAma prasiddha hai, para una sarva zabdo kA vyutpatti artha eka nahI ho sakatA hai| yadi vAcaka zabdo ko abhinna mAnA jAyegA to vAcya padArtha bhI abhinna ho jAyege aura isa prakAra eka padArtha ke guNa kI anya padArtha me vRtti ho jAyegI / kahA bhI hai - 1 sa si / 1 / 33 // 536 'yo yatrAdhirUDhaH satatra sametyAbhimukhyenA rohaNAtsamabhirUDha yathA bhavAnAste ? atmanIti / kuta ? vastvantare vRttyabhAvAt / yadyanyasyAnyatra vRtti syAt, jJAnAdInA rUpAdInA cAkAze vRtti syAt / " artha --athavA jo jahA adhirUDha' hai vaha vahA 'sama' arthAta hokara pramukhatA se rUDha hone ke kAraNa samabhirUDha naya
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 15 zavdAdi tIna naya 426 6. samabhirUDa naya ke kAraNa va prayojana kahalAtA hai / yathA-Apa kahAM se A rahe hai ? apane meM se / kyoki anya vastu kI anyavastu meM vRtti nahIM ho sakatI / yadi anya kI anya me vRtti hotI hai aisA mAnA jAya to jJAnAdika kI aura rUpAdika kI AkAga meM vRtti hone lge| (rA vA 1133 / 10 / 66 2) 2 dhapu0 11 86 5 "na paryAyazandAH santi bhinnapadAnAmekArtha vRtti virodhAt / nAvirodhaH padAnAmekatvApatteriti / " / arthaH--isa naya kI dRSTi me paryAya vAcI zabda nahIM hote haiM, kyoki bhinna padoM kA eka padArtha meM rahanA svIkAra kara lene meM virodha AtA hai| yadi bhinna pado kI eka padArya me vRtti ho sakatI hai isame koI virodha nahIM hai, aisA mAna liyA jAve to samasta padoM ko ekatva kI Apatti A jaavegii|" zaMkA -yahA yaha zakA ho jAnI sambhava hai ki zanda vastu kA dharma nahIM hai, kyoki usakA vastu se bheda hai / so aise ki 1. vastu vAcya hai aura zanda vAcaka / 2. vastu bhinna indriyo se grAhya hai aura zabda bhinna indriyo se| 3. vastu ke kAraNa bhinna haiM aura zabda ke kAraNa bhinna hai| 4. vastu kI artha kriyA bhinna hAaura zabda kI ayaM kriyA bhinna hai|
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zavdAdi tIna naya 5. 1 430 zabda upAya hai aura vastu upeya hai / isake atirikta ina dono me abheda mAnane para churA aura modaka zabdo kA uccAraNa karane para krama se mukha ke kaTane aura mIThe hone kA prasaMga AtA hai / 6 samabhinaya ke kAraNa va prayojana ata dono me samAnAdhikaraNya na hone se abheda nahI ho sakatA / kadAcita zabda aura vastu me vizeSaNa vizeSya bhAva mAnakara yadi zabda ko vastu kA dharma svIkAra kare to yaha bhI sambhava nahIM hai, kyoki vizeSya se bhinna vizeSaNa nahI hotA, kAraNa ki aisA mAnane meM avyavasthA kI Apatti AtI hai / ataeva zabda vastu kA dharma na hone se usake bheda se artha bheda nahI ho sakatA hai ? 1. dha 18 pR. 176 1 isa zakA kA samAdhAna dhavalAkAra ne pustaka na0 9 ke pRSTha na 179 para aura kapAya pAhur3a pustaka 1 - pRSTha 241 para nimna prakAra kiyA hai. uttara- "yaha koI doSa nahI hai, kyoki, vizeSya se bhinna bhI vastrAbharaNAdiko ke vizeSaNatA pAI jAtI hai (jaise vaha lAla koTa vAlA vyakti aisA kahane se usI vyakti vizeSa kA grahaNa ho jAtA hai) / aura vizeSya se vizeSaNa ko eka mAnane para uname vyavaccheda vyavacchedaka (bhedya va bhedaka ) bhAva mAnanA bhI yogya nahI kahA jA sakatA, kyoki, abheda mAnane para usakA virodha hai / zabda apane se bhinna samasta padArtho kA vyavacchedaka (bheda karane vAlA) nahI ho sakatA,
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 10. evabhUta naya kA lakSaNa kyoki usameM vaisI yogyatA nahI hai / kintu yogya zabda yogya hI artha kA vyavacchedaka hotA hai, ataeva atiprasaMga nahIM aataa| zaMkA-zabda aura artha ke yogyatA kahAM se AtI hai ? uttara.-sva aura para se unake yogyatA AtI hai| __ isa kAraNa vAcaka ke bheda se vAcya bheda bhI avazya honA cAhiye / 2. ka. pA.pu 1 / pa.0 241 uttara.-jisa prakAra pramANa, pradIpa. sUrya, maNi aura candramA Adi padArtha ghaTa paTa Adi prakAzyabhUta padArtho se bhinna raha kara hI unake prakAzaka dekhe jAte hai, tathA yadi unhe sarvathA bhinna mAnA jAye to uname prakAzya prakAzaka bhAva nahI bana sakatA hai, usI prakAra zabda artha se bhinna hokara bhI artha kA vAcaka hotA hai aisA samajhanA cAhiye / isa prakAra jaba zavda artha kA vAcaka siddha ho jAtA hai to vAcaka zabda ke bheda se usake vAcyabhUta artha meM bheda honA hI caahiye| isa prakAra zabda aura artha me svabhAvika vAcya vAcaka bhAva rUpa abhada to isa naya kI utpatti kA kAraNa hai aura vAcaka zabda ke artha bhada para se vAcya padArtha me bheda dekhanA isakA prayojana hai / ___ jaisA ki isa ke nAma para se vidita hai, yaha naya vastu ko atyaMta 7deg evaM bhUta sUkSma dRSTi se dekhatA huA hI usa kA saMjJA karaNa naya kA lakSaNa karane me pravati karatA hai / 'evaM' arthAta jisa
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 432 10. evabhUta naya kA lakSaNa prakAra kI vastu sajJA karaNa karate samaya dikhAI detI hai bilkula vaisA hI nAma usa samaya usa vastu kA rakhA jAnA cAhiye / arthAta yaha naya vastu kI vartamAna kSaNa kI eka kriyA vizeSa ko dekhakara hI use kucha nAma detA hai / isa kI sUkSma kSaNika dRSTi meM usa samaya usI vastu kI bhUta va bhAvi kAla kI paryAyo kA abhAva ho jAtA hai / yahI kAraNa hai ki isa naya ko bhAva nikSepa meM nikSipta kiyA gayA hai / jaisA zabda bolA jAye vaisA hI usakA vAcca padArtha honA cAhiye / arthAta vyutpatti ke AdhAra para jo kucha artha samabhirUr3ha naya ne usa zabda kA kiyA thA, vilkula usake anurUpa pariNata padArtha hI usa zabda kA vAcca ho sakatA hai, anya rUpa se pariNata aura vahI padArtha usa samaya usa zabda kA vAcya nahI vana sakatA, isI prakAra jaisI kriyA se viziSTa vaha padArtha dikhatA hai usa kA vAcaka zabda bhI usa samaya vaisI kriyA ko darzAnA vAlA hI honA cAhiye / rUDhi vaza bole gaye zabdo kA yahA sarvathA lopa hai / jaise 'go' zabda kA artha 'calane vAlA' aisA hotA hai, ata calate samaya hI usa zabda kA prayoga karanA cAhiye, baiThe yA sote samaya nahI / pratyeka hI calane vAle padArtha me bhI isa kA artha nahI jA sakatA, kyoki samabhirUDha naya pahile hI isake prati pratibandha lagA cukA hai / yahA evabhUta naya me to samabhirUr3ha naya ke dvArA svIkAre gaye artha me bhI bheda karanA iSTa hai / samabhirUDha naya ko dRSTi me gAya nAma kA pazu-vizeSa 'gAya' hai, bhale calatI ho ki baiThI bhale puro ko vidAraNa karane me pravRtta na ho para rUr3hi vaza indra hara samaya purandara bhI kahA jA sakatA hai / evaMbhUta aisA svIkAra nahI kara sakatA / vahAM to calatI huI gAya ko hI 'gau' zabda kA vAcca banAtA hai, baiThane va sone vAlI ko nahI / isI prakAra puroM kA vidAraNa
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 10. evabhata naya kA lakSaNa 433 karate samaya hI indra 'purandara' zabda kA vAcya ho sakatA hai, pUjA karataM samaya yA aizvarya kA bhoga karate samaya nahI / usa samaya to vaha pujArI va indra hai / isa prakAra kriyA bheda para se vAcaka zabda kA bheda aura vAcaka zabda ke bheda para se tatkriyA pariNata vAcya padArtha kA bheda dekhane vAlA naya evabhUta naya hai / itanA hI nahI, isa kI sUkSmatA to yahA taka kahane ko tayyAra jJAna kara rahA ho, hai ki koI vyakti jisa samaya jisa padArtha kA usa samaya usa vyakti vizeSa ko usa padArtha ke nAma se hI pukAranA cAhiye, jaise ki gAya ko dekhane me upayukta vyakti usa samaya 'gAya' zabda kA vAcya hai, manuSya yA jIva zabda kA nahIM / kAraNa ki vyakti to jJAnasvarUpa hai aura jJAna kA sajJA karaNa jJeya ke vinA kiyA nahI jA sakatA jese 'ghaTa' grAhI jJAna ko ghaTa jJAna kahanA | evabhUta kI ekatva dRSTi meM ghaTa va jJAna athavA jJAna va jJAna dhArI jIva aisA dvaita kahA ? ataH ghaTa 'Adi jJeya hI jJAna hai, aura vaha jJAna hI vaha vyakti hai, ata ghaTa rUpa hI vaha vyakti hai / ataH vyakti vizeSa ko 'ghaTa' yA 'gAya' kahanA usa samaya yukta hai / itanA hI nahI isa naya kA tarka to yahA se bhI Age nikala jAtA hai / vaha dvaita kA sarvathA nirAsa karane vAlA hai / ataH usakI sUkSma dRSTi me 'jJAna' 'vAna' ina do pado kA sammela karake eka 'jJAnavAna' zabda banAnA yukta nahI / athavA 'Atma', 'nipTa' ina do pado kA samAsa karake 'AtmaniSTa' zabda banAnA yukta nahI / 'AtmA' akelA AtmA hI hai, AtmA meM niSThA pAne vAlA aise vizeSaNa vizeSya bhAva kI kyA AvazyakatA he ? arthAta pratyeka zabda eka hI artha kA dyotaka hai sayukta artha kA nahIM / jahA pado kA samAsa sahana nahI kiyA jA sakatA vahAM aneka zabdoM ke samUha rUpa vAkya kaise bolA jA sakatA, arthAta eva bhUta naya kI dRSTi me zabda hI zabda he vAkya
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 434 10 evabhUta naya kA lakSaNa ___ itanA hI nahI eka asayukta svatatra zabda yA pada bhI vAstava me koI vastu nahIM, kyoki vaha bhI 'gha,' 'Ta' Adi aneko varNoM ko milAne se utpanna hote hai / do vargoM ko milAne meM to Age pIche kA krama par3atA hai, jaise 'ghaTa' zabda meM 'dha' pahile bolA gayA aura 'Ta' piiche| jo dRSTi kevala eka kSaNa grAhI hai vahA yaha Age pIche kA krama kase sambhava ho sakatA hai / jaba 'gha' bolA gayA taba 'Ta' nahIM bolA gayA aura java 'Ta' bolA gayA tava 'gha' nahIM bolA gayA / ataH 'gha' va 'Ta' yaha dono hI / vatatra artha ke pratipAdaka rahe Ave, ina kA samAsa yA sayoga karake artha grahaNa karane kI AvazyakatA nhiiN| yaha bhI abhI dopa yukta hai, kyoki yahA bhI 'gha' isa varNa meM 'gha' aura 'a' ina do svatatra vaNo kA sayoga paDA hai / gha aura a mila kara 'gha' vanatA hai / ataH 'gha' bhI koI cIja nahI / 'gha' ora 'a' svataMtra rUpa se rahate hue jo kucha bhI apane rUpa ke vAcaka hote hai vahI evabhUta naya kA vAcya hai| sUkSma se sUkSmatara aura vahA se bhI sUkSmatama dRSTi me praveza karatA huA yaha naya isa prakAra kevala eka asayukta varNa ko hI vAcaka mAnatA hai / yahA zakA kI jA sakatI hai, ki isa prakAra to vAcya vAcaka bhAva kA abhAva ho jAyegA, aura aisA ho jAne para loka vyavahAra kA to lopa ho hI jAyegA, parantu evabhUta naya kA bhI lopa ho jAyegA, kyoki vaha naya gUgA vat vana kara rahane ke kAraNa svaya apanA bhI pratipAdana karane meM samartha na ho skegaa| aura aisI avasthA me vaha naya nAma mAtra ko hI 'naya kahalAyegA, parantu usa kA svarUpa kucha na kahA jA skegaa| isa zakA kA uttara kapAya pAhur3a pustaka 1 pRSTha 243 para nimna prakAra diyA hai| ___ka. paa.|1|pR243 uttara.-yaha koI dopa nahI hai, kyoki yahA para evaMbhUta naya kA viSaya dikhalAyA gayA hai|
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 435 10. evabhUta naya kA lakSaNa tAtparya yaha ki isa naya kA svarUpa hI itanA sUkSma hai, aisA yahAM zabdo dvArA darzAyA gayA / jina zabdo va vAkyo dvArA yaha svarUpa darzAyA gayA hai ve zabda svaya evabhUta ke vipaya bhale na ho para samabhirUDha naya ke vipaya avazya hai / apanA svarUpa darzAne ke liye apanI lakSaNa bhRta kriyA me hI pravRtti karanA Avazyaka nahIM / zabda va vAkya vyavahAra hara viSaya me lAgU hone kA vyavahAra pracalita hai| isa prakAra evabhUta naya ke hama nimna 4 lakSaNa kara,sakate hai1. vAcaka zabda ke anusAra usa kA vAcya ora vAcya padArtha ke anusAra usakA vAcaka zabda honA cAhiye / 2 usa usa kriyA se pariNata padArtha hI usa kyiA rUpa zabda kA vAcya ho / 3 jJeya vizeSaNa ke jJAna se pariNata AtmA kA nAma usa jJeya rUpa hI honA caahiye| 4 bhinna bhinna vargoM kA, bhinna bhinna pado kA va bhinna bhinna zabdo kA samAsa karake pado kA abhavA sayukta zabdo kA athavA vAkyo kA nirmANa nahIM kiyA jA sktaa| aba inhI lakSaNo kI puSTI va abhyAsa ke artha kucha udhdaraNa dekhiye / 1. lakSaNa na 1 (zabda ke anusAra artha aura artha ke anusAra zabda) - 1. viropAvarakabhApya gA 143 vijaNamatthegetya na vajaNeNonaya viseseH / naha ghaTasadda cepTAvayA tahA ta pinagava / "
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 -- artha - vyaJjana arthAta zabda gata varNoM ke bheda se artha kA, aura gau Adi artha ke bheda se vyaJjana yA zabda kA bheda karane vAlA evabhUta naya hai / arthAta jisa prakAra ghaTa zabda ceSTA vizeSa ko darzAtA hai / taba usakA vAcya artha bhI usa ceSTA vizeSa vAlA hI honA cAhiye / 15. zabdAdi tIna naya 10. evabhUta naya kA lakSaNa 2* anuyogadvAra sUtna 145 "vajaNa attha tadubhaya evabhUo visesei / " artha - vyaJjana aura artha arthAta vAcaka aura vAcya yaha dono me hI evabhUta vizeSatA sahita hone cAhiye, aisA eva bhUta naya vatAtA hai| (A0 vi0 1758 ) 3. tatvArthAdhigamabhApya / 1 / 35 " vyaJjanArthayorevabhUta / " artha ---vyaJjana aura artha dono hI evabhUta hai | 4. dha. pu / pR 180 " vAcakagata varNabhedenArthasya gavAdyarthabhedena gavAdizabdasya ca bhedaka. evabhUta / ' / ". arthaH-- jo zabdagata varNo ke bheda se artha kA aura gAya Adi artha ke bheda se go Adi zabda kA bhedaka hai vaha evabhUta naya hai / ( naya0 vi0 zla0 | 94 ) ( pra0 ka0 mA0 |pa 0680 ) 2. lakSaNa naM 2. ( kriyA pariNata padArtha hI zabda kA vAcya hai) -- 1 sa si / 1 / 33 / 542 "yenAtmanA bhUtastenaivAdhyavasAyayatIti evabhUta. / svAbhipretakriyApariNatikSaNe eva sa zabdo yukto
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 437 10. evabhUta naya kA - lakSaNa nAnyadeti / yadaivendati tadevendro nAbhiSecako na pUjaka iti / yadaiva gacchati tadaiva gaurna sthito na zAyita iti / " artha ---jo vastu jisa paryAya ko prApta huI hai usI rUpa nizcaya karAne vAle naya ko evabhUta kahate hai / Azaya yaha hai ki jisa zabda kA jo vAcya hai usa rUpa kriyA ke pariNamana ke samaya hI usa zabda kA prayoga karanA yukta hai anya samaya me nahI / jaba AjJA va aizvarya vAlA ho taba hI indra hai / bhagavAna kA abhiSeka karane vAlA nahIM aura na pUjA karane vAlA hI / jaba gamana karatI ho tabhI gAya hai| (rA vA / 1 / 33 / 11 / 66 / 5) (zla vaa.|1|33|75) (pra ka. mA |pR. 206) (sa. ta. TI pR 314) 2 dha |pu 1 / 6015 "tata. padamekamekArthasya vAcakamityadhyavasAyaH evabhUtanaya etasminnaye eko gozabdo nAnArthe na vartate ekasyaikasvabhAvasya bahuSuvRttivirodhAt / " artha-ata eka pada eka hI artha kA vAcaka hotA hai| isa prakAra viSaya karane vAle naya ko evaMbhUta naya kahate hai| isa kI dRSTi me eka 'go' zabda nAnA artho me nahI rahatA hai, kyoki eka svabhAva vAle eka pada kA aneka artho me rahanA viruddha hai| (dha |pu / pR 180 / 7) (rA vA. 14142 / 261 / 17) 3 sa m0|28|31513 evabhUta punarevaMbhASate / yasminnarthe zabdo vyutpAdyate sa vyutpattinimittamartho yadaiva
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 438 10. evabhUta naya kA lakSaNa - pravartate tadaiva ta zabda pravartamAnamabhipraiti, na sAmAnyena / yathA udakAdyAharaNavelAyA yoSidAdimastakArUDho viziSTaceSTAvAn eva ghaTo'bhidhIyate na gepa / ghaTazabdavyutpattinimitta zUnya tvAt, paTAdivat iti / atItA bhAvinI vA ceSTAmagIkRtya sAmanyenaivocyate iti cet, na / tayovinaSTAnutpannatayA zazavipANakalpatvAt / tathApi tad dvAreNa zabda pravartane sarvatra pravartayitavyaH, vizeSAbhAvAt / kica yadi atItavasya'cceSTApekSayA ghaTa zabyo'ceSTAvatyapi prayujyate tadA kapAlamRtpiNDAvapi tatpravartana dunivAra syAt, vizeSAbhAvAt / tasmAd yatrakSaNe vyutpattinimitta vikalpamasti tasminneva so'rthastacchabdavAcya iti / / kramaza sa ma / 28 / 316 / zla 7 uddhRta ekasyApi dhvanevIvAcyaM sadA tannopapadyate / kriyAbhedena bhinnatvAd evaMbhUto'bhimanyate / / kramaza sa ma / 28 / 316 zabdAnAM svapravRtti nimitta bhUta kriyAviziSTamartha vAcya tvenAbhyupagacchan evabhUta / yathendanamanubhavan indra zakanakriyApariNata zakra pUraNapravRtta purandara ityucyate / " artha:--artha me zabda kI vyutpatti hotI hai / jisa samaya vyutpatti ke nimitta' rUpa artha kA vyavahAra hotA hai, usI samaya artha me zabda kA vyavahAra hotA hai| jaise jala lAne ke samaya striyo ke sira para rakhe hue ghaDe ko hI 'ghaTa' kaha sakate hai, dUsarI avasthAo
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 436 10 evabhUta naya kA lakSaNa me ghar3e ko 'ghaTa' nahIM kahA jA sktaa| kyoMki jisa taraha paTa ko ghaTa nahIM kahA jA sakatA umI taraha ghar3e ko bhI jala lAne Adi ki kriyA rahita avasthA meM ghaTa nahIM kahA jA sktaa| zazaviSANa kI taraha atIta aura anAgata avasthAoM ko naSTa aura anutpanna hone ke kAraNa, atIta aura anAgata avasthAoM ko lekara sAmAnya se zabdoM kA prayoga nahI kiyA jA sakatA / yadi atIta aura anAgata paryAyo kI apekSA zabda ke vAcyarUpa paryAya kA abhAva hone para bhI ghar3e ko ghaTa kahA jAye, to kapAla aura miTTI ke piMDa meM bhI ghaTa zabda kA vyavahAra honA cAhiye / ataeva jisa kSaNa me kisI zabda kA vyutpatti kA nimitta kAraNa sampUrNa rUpa se vidyamAna ho usI samaya usa zabda kA prayoga karanA ucita hai / yaha evaMbhUta naya hai| vastu amuka kriyA karane ke samaya hI amuka nAma se kahI jA sakatI hai / vaha sadA eka zabda kA vAcya nahIM ho sakatI, ise evaMbhUta naya kahate hai / jisa samaya padArtho meM jo kriyA hotI ho usa samaya usa kriyA se anurUpa zabdoMse artha ke pratipAdana karane ko evaMbhUta naya kahate haiN| jaise parama , aizvarya kA anubhava karate samaya indra, samartha hone ke samaya zaka aura nagaroM kA vibhAga karane ke samaya purandara kahanA / 4 ladhIyastraya zla. 44 "itthammUtaH kriyaashry.|" artha --itthaMbhUta naya kriyAzrita hai| (pramANa sa0 ela0 83) kta. zla. vA 6 274)
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 440 5 jainatarka bhASA pR 23 " zabdAnA svapravRttinimittabhUtakriyA viSTamarthaM vAcyatvenAmyupagacchannevambhUta. / " 10. evabhUta naya kA lakSaNa artha -- svapravRtti kI nimittabhUtaH kriyA se AviSTa artha ko hI vAcyarUpa se zabda batAtA hai, aisA evabhUta naya hai / 6 vizepAvazyaka bhASyagA 2743 tahAta piteva / " [6. ... / jaha ghaTa sadda cepTAvayA artha - jisa prakAra ghaTa zabda ceSTA vizeSa ko darzAtA hai, to usakA vAcya artha bhI vaisA hI honA cAhiye / 7 kA a 1277 "yena svabhAvena yadA pariNatarUpe tanmayatvAt / tatpariNAma sAdhayati yo'pi nayaH so'pi paramArthaH / 277 / artha - vastu jisa samaya jisa svabhAva se pariNamanarUpa hotI hai usa samaya usa pariNAma se tanmaya hotI hai / isaliye usI pariNAma rUpa siddha karatA hai, vaha evabhUta naya hai / yaha naya paramArtha rUpa hai / 8 vR na ca / 216 219 ' ' yatkaroti karma dehI manavacanakAyaceSTAtaH / tattatakhalu nAmayuta evabhUto bhavetsa naya / 216 / prajJApana bhAvibhUte'rthe yaH sahi bheda paryAya / atha sa evabhUta. sabhavato manyadhvamartheSu / 299 / artha -- jIva jo jo bhI karma manavacanakAya kI ceSTA se karatA hai, usa usa nAma vAlA hI vaha hotA hai, aisA evaMbhUta naya kahatA hai / 216 / bhAvi va bhUta padArtha me jo paryAyoM
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 441 10 evaMbhUta naya kA lakSaNa kA bheda rUpa se prajJApana karatA hai vaha evabhUta naya meM garbhita hotA hai / 219 / 6. naya cakra gadya pR 18 " yasminkAle kriyAyA ca vastujAta pravartate / tathA tannAmavAcya syAdevabhUto nayo mataH / " artha -- jisa kAla me jo vastu jisa kriyA meM vastu jAta rUpa se pravartatI hai usa samaya vaha vastu usI nAma kI vAcya hai, aisA evabhUta naya kA mata hai / " 10. nA. pa / 16 / pR 125 " evakriyApradhAnatvena bhUyana ityevaMbhUta / " " evaM arthAta kriyA kI pradhAnatA se jo hotA hai so evabhUta hai / 11 abhidhAna rAjendra koSa "yakriyA viziSTa zabdenocyate, tAmeva kriyA kurvaM dvaratvevabhUtamucyate / evazabdenocyate ceSTAkriyAdika: prakAra, tamevabhUta prAttamiti kRtvA tatazcaivaMbhUtavastupratipAda ko nayo'pyupacArAdevaMbhUta / athavA eva zabdenocyate ceSTAkriyAdika. prakAra, tadviziSTasyaiva vastuno'bhyupagamAttamevabhUta prApta evaMbhUta ityupacAramantareNApi vyAkhyAyate sa evabhUto naya' / " a - jisa kriyAviziSTa zabda ke dvArA kahI jAye, usa hI kriyA ko karatI huI vastu evaMbhUta kahalAtI hai / 'eva' zabda kA artha ceSTA va kriyAdika kA rUpa darzAne vAlA hai / usa evaMbhUta kriyA ko prApta karane vAlI vastu bhI evabhUta hai / usa evabhUta vastu kI pratipAdaka hone ke kAraNa yaha naya bhI upacAra se evabhUta kahalAtA hai /
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 442 10. evaMbhUta naya kA lakSaNa athavA 'eva' zabda ke dvArA ceSTA kriyAdika kA prakAra batAyA jAtA hai / usa kriyA se viziSTa vastu kA jJAna karane ke kAraNa evabhUtapane ko prApta yaha naya bhI evabhUta hai / isa prakAra upacAra ke binA bhI isakI evabhuta saMjJA hai| 3. lakSaNa naM 3 (jJAna pariNati ke AdhAra para jIva kI saMjJA) - - 1 sa si / 1 / 33 / 543 "athavA yenAtmanA yena jJAnena bhUta. pariNatastenaivAdhyavasAyayati / yathendrAgnijJAnapariNata Atmaivendro'gnizceti / artha-athavA jisa rUpa se arthAta jisa jJAna se AtmA pari Nata ho usI rUpa se usakA nizcaya karAne vAlA naya evabhUta naya hai yathA-indrarUpa jJAna se pariNata AtmA indra hai aura agni rUpa jJAna se pariNata AtmA agni hai| (rA. vA / 1 / 33 / 11 / 66 / 10) 4 lakSaNa naM 4 (varNo kA sammelana hone se zabda va vAkya kA bhI abhAva hai). - - - 1 dha |pu 1|pR. 6013 eva bheda bhavanAdevabhUtaH / na padAnA samAso'sti bhinnakAlavatinA bhinnArthavatinA caikatvavirodhAt / na paraspara vyapekSApyAsti varNArthasakhyAkAlAdibhibhinnAnaoN padAnA bhinnapadAyogAt / tatona vAkyamatyastIti siddham / " artha -evabheda arthAta jisa zabdakA jo vAcya hai vaha tadrUpa kriyA se pariNata samaya meM hI pAyA jAtA hai| use jo viSaya
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 443 10. evabhUta naya kA lakSaNa karatA hai use evabhUta naya kahate hai| isa naya kI dRSTi se pado kA samAsa nahI ho sakatA, kyoki bhinna bhinna kAla vartI aura bhinna arthavAle zabdoM me eka pane kA virodha hai / isI prakAra zabdoM meM paraspara sApekSatA bhI nahI hai / kyoki, varNa artha, sakhyA aura kAlAdikake bheda sebheda ko prApta hue padoM ke dUsare padoM kI apekSA nahI bana sakatI hai / jabaki eka pada dUsare pada kI apekSA nahI rakhatA hai to isa naya kI dRSTi meM vAkya bhI nahI bana sakatA hai yaha bAta siddha ho jAtI hai / 2. ka pA |pu 1|pR 242 / 1 '' evammavanAdeva bhUta / asminnaye na padAnAsamAso'sti, svarUpata kAlabhedena ca bhinnAnAmekatvavirodhAt / na pAdAnAmekakAlavRtti samAsa kramotpanAnA kSaNakSayiNA tadanupapatte / nekArthe vRtti samAsa, bhinnapadAnAmekArthe vRttyanupapatte / na varNasamAsotyasti, tatrApi padasamAsoktadoSaprasagAt / tat eka evavarNa ekArtha vAcaka iti padagatarNamAtrArthaM ekathaM ityevambhUtAbhiprAyavAn evambhUtanaya " artha -- 'evambhUtAt' arthAta jisa zabda kA jisa kriyArUpa artha hai, tadrUpa kriyA se pariNata samaya me hI usa zabda kA prayoga karanA yukta hai, anya samayo me nahI, aisA jisa naya kA abhiprAya hai use evabhUta kahate hai / isa naya me pado kA samAsa nahI hotA hai, kyoki jo pada svarUpa aura kAla kI apekSA bhinna hai, unhe eka mAnane meM virodha AtA hai / yadi kahA jAhe ki pado me ekakAlavRttirUpa samAsa pAyA jAtA hai, so kahanA bhI ThIka nahI hai, kyoki pada se se hI utpanna hote haiM aura ve jisa kSaNa me utpanna hote hai usI kSaName vinaSTa ho jAte hai, isaliye aneka pado kA eka
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 444 11 evabhUta naya ke kAraNa va prayojana kAlame rahanA nahIM bana sakatA hai, pado me ekArtha vRtti samAsa pAyA jAtA hai, aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai,kyoki bhinna pado kA eka artha me rahanA bana nahI sakatA hai| tathA isa naya me jisaprakAra pado kA samAsa nahI bana sakatA hai, usI prakAra gha, Ta Adi aneka vargoM kA bhI samAsa nahIM bana sakatA hai, kyoki, aneka pado ke samAsa mAnane me jo doSa kaha Aye hai ve saba doSa aneka boM ke samAsa mAnane me bhI prApta hote hai / isaliye evabhUta naya kI dRSTi me eka hI varNa eka artha kA vAcaka hai / ata ghaTa Adi pado meM rahane vAle c, Ta, aura a, a, Adi varNamAtra artha hI ekArtha hai, isaprakArake abhiprAya vAlA evabhUta naya samajhanA caahiye| eka samaya me dekhane para vastu vaisI hI dikhAI detI hai isaliye 11 evabhUta naya usakA nAma bhI vaisA hI honA cAhiye / samaya vadala ke kAraNa va jAne para vastu bhI badala jAtI hai / ata samaya vadala jAne prayojana para usakA vAcaka zabda bhI avazya vadalA jAnA caahiye| jo vastu isa samaya hai vaha anya samaya nahI rahatI, yA yo kahiye ki isa samayakI vastu vahI hai anya nahI, isIliye usake vAcaka eka zabda kA artha bhI vahI hai anya nahI / aura isa prakAra eka artha kA vAcaka zabda aura eka zabda kA vAcya artha eka hI honA cAhiye aneka nahI / vAcya vAcaka sambandha meM kSaNa pratikSaNa dIkhane vAlA yaha ekatva hI isa naya kA kAraNa hai / yadi eka zabda ke aneka artha mAne jAyege to usa zabda ko suna kara zrotA ke jJAna me kisI nizcita arthakI siddhi na ho skegii| isI prakAra eka hI padArtha ke lie bhI yadi bhinna bhinna samayo me eka hI zavada kA prayoga karege to bhI zrotA ko bhrama utpanna hue binA nahIM raha
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 445 12. tIno kA samanvaya sakatA / yadRcchA se kabhI indra ko 'indra' aura 'purandara' kaha dene se bhI zrotA ko usa samaya vaha zabda suna kara bhrama ho sakatA hai ki sambhavata. isa samaya indra ke sambandha meM kahA jA rahA hai, vaha nagara vidAraNa karatA huA phira rahA hai, bhale hI usa samaya vaha bhagavAna kI pUjA hI kara rahA ho| isa prakAra ke bhrama kI sambhAvanA ko dUra karake samabhirUDha ke viSaya ko aura bhI sUkSma va zuddha banAdenA isa naya kA prayojana hai| 12 tIno kA sAmanya aba ina tIno ke viSaya me uThane vAlI kucha zakAo kA sAmAdhAna kara lenA yogya hai / 1 prazna --RjusUtra naya va zabda naya me kyA antara hai ? uttara-ina dono me sarvathA bheda ho aisA nahIM hai, kinhI apekSAau se iname abheda bhI hai aura kinhI apekSAo se bheda bhii| (i) RjasUtra naya kA viSaya bhI eka samayavartI paryAya hai ora zabda naya kA viSaya bhii| vahA bhI ekatva kA grahaNa hai aura yahA bhii| (ii) RjusUtra naya bhI kisI vastu ko jisa kisa nAma se kaha detA hai aura zabda naya bhI / dono me vAcaka zabdo sambandhI viveka kA abhAva hai| (ii) RjasUtra bhI aneko anvarthaka va kAlpanika zabdo ko ekArtha vAcI svIkAra karatA hai aura zabda naya bhii| isa prakAra to ina dono me abheda hai, ava bheda dekhiye|
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 446 12 tIno kA samanvaya (1) RjusUtra kA viSaya artha va zabda dono paryAya hai, parantu zabda naya kA viSaya kevala zabda paryAya hai, ataH usakI apekSA svalpa viSaya vAlA hai| (1) RjusUtra naya artha pradhAna hai aura zabda naya zabda pradhAna hai arthAta RjusUtra to pramukhataH paryAya ko hI sUkSma dRSTi se jAnane meM pravRta hotA hai aura zabda naya usa hI paryAya kA sajJA karaNa karane me / isakA yaha artha na samajhanA ki RjusUtra naya vilkula gUgA hai aura zabda naya andhA / yahA~ kevala pramukhatA kI bAta hai / / (ii) RjusUtra bhI apane viSaya bhUta paryAya kA pratipAdana karatA avazya hai para zavda gamya va vAkya gamya dopo kI parvAha na karatA huA / zabda naya bhI usake viSaya ko jAnakara yA grahaNa karake usakA pratipAdana karatAAhai, para zabda gamya dopo ko dUra karake / RjusUtra to laukika vyAkaraNa ke niyamo kA anusaraNa karatA huA usake dvArA svIkRta sarva apavAdo ko svIkAra kara letA hai, para zavda naya vyavahAra ke lopa kI paravAha na karatA huA kisI prakAra ke bhI zabda gamya apavAda ko svIkAra nahI karatA / arthAta RjusUtra ke vaktavya me bhinna liGga va sakhyA Adi ke vAcaka paryAya vAcI zabdo kA artha eka samajhA jA sakatA hai para zabda naya ke vaktavya me aisA nahI ho sakatA / vaha samAna liga Adi ke vAcaka paryAya vAcI zabdo me hI ekArthatA svIkAra karatA hai para bhinna ligAdi vAloM me nhii| ( iv) ata viSaya bhUta padArtha kI apekSA to ina dono me koI antara nahI, vaha bhI paryAya ko viSaya karatA hai aura yaha
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 12. tIno kA samanvaya bhI / zabda kI apekSA zabda naya apanA eka svataMtra viSaya rakhatA hai, jisake sAtha dravyArthika yA paryAyArthika kisI bhI anya naya kA koI prayojana nahI / 447 2 prazna -- zabda naya aura samabhirUDha naya me kyA antara hai ? uttara -viSaya kI apekSA ina me koI bheda nahI para zabda kI apekSA bheda avazya hai | (i) zabda naya kA viSaya bhI eka abheda zabda paryAya hai aura isakA viSaya bhI vahI zabda paryAya hai / (ii) vaha bhI artha pradhAna nahI hai aura yaha bhI artha pradhAna nahI hai / (iii) vaha bhI ekatva kA grahaNa karake kArya kAraNa Adi bhAvo ko svIkAra nahI karatA, aura yaha bhI nahIM karatA / yaha to ina dono me abheda hai aba bheda suniye / (i) zabda naya to samAna liMga Adi ke vAcaka zabdo me vyutpatti artha kI apekSA bheda kiye binA unhe sarvathA ekArtha vAcaka svIkAra karatA hai, parantu samabhirUDha naya uname vyutpatti artha kI apekSA artha bheda mAnatA hai / (ii) yadyapi dono hI naya eka padArtha ko aneko nAmo se pukArate hai arthAta eka artha ke aneka vAcaka zabda svIkAra karate hai parantu inakI svIkRti ke kSetra me mahAna antara hai / zabda naya to unhe vAstava me ekArthavAcaka mAnatA hai para samabhirUr3ha naya kevala rUr3hi vaza /
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 448 12. tIno kA samanvaya (iii) zabda naya me eka zabda ke aneka vAcya artha hone sambhava hai para samabhirUDha naya me eka zabda kA koI eka rUDha' yA prasiddha artha hI grAhya hai, isaliye yahA eka zabda kA eka hI artha hotA hai, jaise 'go' zabda kA artha yahA pazu vizeSa hI hai, aura zabda naya me isI kA artha vANI va pRthivI bhI svIkRta hai| ( iv) Rjusatra ke vipaya me liGgAdi ke viSaya bheda se bheda karane vAlA zabda naya hai aura zabda naya se svIkRta samAna liGga kArakAdi vacana vAle una zabdo me vyutpatti bheda se artha bheda karane vAlA samabhirUDha hai| jaise parama aizvarya kA bhoga karane ke kAraNa ise indra kahate hai kevala nAma mAtra se nahI / yadyapi zabda naya bhI isI zabda kA prayoga devarAja ke lie karatA hai para uparokta vyutpatti ka bheda rakhe vinA nAma nikSepa mAtra se yA rUr3hi mAtra se kara detA hai, parantu samabhirUDha naya isame nirUkti gamya viveka jAgRta karake ise sArthaka banA detA hai, kAlpanika rahane nahI detA / zabda bhale badale na vadale para bhAva Avazya badala jAtA hai| 3 prazna-Rju sUtra naya va samabhirUDha naya me kyA antara hai ? uttara - viSaya kI apekSA koI antara nahI kyoki usakI viSaya bhUta vyaJjana paryAya hI isakA vAcya hai / antara kevala itanA hai ki RjusUtra artha pradhAna hai aura samabhirUDha naya zabda pradhAna / arthAta vaha to apane viSaya bhUta paryAya kA sajJAkaraNa karate samaya sArthaka va anarthaka pane kI apekSA se rahita pravati karatA hai, para yaha naya usako kevala anvarthaka hI nAma detA hai|
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zabdAdi tIna naya 446 12. tIno kA samanvaya 4 prazna -samabhirUDha naya va evaMbhUta naya me kyA antara hai ? uttara - viSaya va zabda donoM kI apekSA hI inameM vaDA antara (i) samabhirUDha naya kA viSaya kriyA nirapekSa lambI vyaJjana paryAya hai aura evaMbhUta kA viSaya kriyA sApekSa kSaNika vyaJjana paryAya hai / arthAta bhinna bhinna samayoM meM bhinna bhinna kriyA karatI huI bhI vaha vyaJjana paryAya bhUta vastu samabhirUDha kI dRSTi me to eka hI banI rahatI hai, parantu evabhUta kI dRSTi meM to kriyA ke sAtha sAtha vastu bhI bhinna bhinna dIkhane lagatI hai / arthAta samabhirUDha naya aneka kriyAo me ekatva dekhatA hai aura evabhUta naya aneka kriyAoM meM anekatva dekhakara kevala eka samaya vartI kriyA se samaveta eka vastu ko hI viSaya karatA hai| (1) samabhirUr3ha naya me eka vastu me aneko kriyAoM kI sabhAvanA hone ke kAraNa eka vastu ke aneka anvarthaka nAma sambhava hai, parantu evabhUta naya meM eka hI kriyA hone ke kAraNa usakA eka hI nAma sambhava hai ? 5 zaMkA -- zabda kA artha ke sAtha koI sambandha nahI, kyoki vaha vastu kA dharma nahIM hai to phira vaha artha kA va vastu kA vAcaka kaise ho sakatA hai, tathA zabda ke dopa se vastu kaMse dUSita ho sakatI hai| (isa prazna kA uttara ka. pA.pAha 198238 / ka pA. 1 ha 215 / 216 // 265 / 266 tathA 16.1767 me ninma prakAra diyA hai| , uttara-"jaise pramANa jJAna va artha kA koI sambandha na hone para bhI vaha artha ko grahaNa kara letA hai, vaise zabda kA artha ke
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 12. tIno kA samanvaya " sAtha koI sambandha na hone para bhI zabda artha kA vAcaka ho jAye isame kyA Apatti hai aura yadi zabda va artha me yaha vAcya vAcaka sambandha svIkAra hai to zabda me doSa Ane para zrotA ke dvArA grAhya artha me kaise doSa na AaigA / 15 zavdAdi tIna naya 6 prazna - " pramANa aura artha me to jJAyaka jJeya sambandha pAyA jAtA hai ?" uttara:- "nahI, kyoki vastu kI zakti kI anya se utpatti mAnane meM virodha AtA hai / arthAta jo vastu jaisI hai usako usI rUpa se jAnane kI zakti ko pramANa kahate hai / vaha zakti se utpanna nahI ho sakatI / yadi pramANa aura artha meM svabhAva se hI grAhya grAhaka sambandha svIkAra kiyA jAtA hai to zabda aura artha me bhI svabhAva se hI vAcya vAcaka sambandha kyo nahI mAna liyA jAtA" ? 7 zaMkA - " zabda aura artha meM yadi svabhAva se hI vAcya vAcaka sambandha hai to phira vaha puruSa vyApAra kI apekSA kyoM karatA hai ? uttara -"pramANa yadi svabhAva se hI artha se sambaddha hai to phira vaha indriya vyApAra yA Aloka (prakAza) kI apekSA kyo rakhatA hai ! isa prakAra zabda aura pramANa dono me zaMkA aura samAdhAna samAna hai / phira bhI yadi pramANa ko svabhAva se hI padArtho kA grahaNa karane vAlA mAnA jAtA hai to zabda ko bhI svabhAva se artha kA vAcaka mAnanA cAhiye /
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zabdAdi tIna naya 451 12. tIno kA samanvaya athavA yo bhI yadi isakA samAdhAna kiyA jA sakatA hai ki zabda aura padArtha kA sambandha kRttima hai arthAta puruSa ke ke dvArA kiyA huA hai, isaliye vaha puruSa ke vyApAra kI apekSA rakhatA hai|" zaMkA ---zuddha dravyarthika yA zuddha sagraha ke advaita me tathA isa naya ke ekatva me kyA antara hai ? uttara--isakA uttara RjusUtra naya ke prakaraNa naM.4 prakAra na. 7 me diyA jA cukA hai / vahA se dekha lenaa| - - maMgalAcaraNa zabda brahya kI upAsanA dvArA avatarita yaha pavitra sarasvatI merI dRSTi kI saMkIrNatA ko dhokara vyApaka svaccha jJAna pradAna kare - iti prathama bhAga samApta :
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vItarAgAyanamaH naya darpaNa bhAga 2 maMgalAcaraNa pramANa naya nikSepa se pratyakSa kara tihuMloka sava vyApaka usI Aloka me kho bhUla jAU zoka saba // III Agama paddhati (vastubhUta) isa grantha ke pUrvArdha bhAga meM vastu kA sAgopAga citraNa darzAkara usa ke sAmAnya va vizeSa agoM kA vizada paricaya diyA jA cukA hai / eka aneka tat atat nitya-anitya va sat-asat Adi anekoM virodhI dharmo ko yugapata dhAraNa karane vAlI usa jaTila vastu ko zabdoM dvArA kahanA kitanA kaThina hai, yaha vAta bhalI bhAMti vahA vatAI jA cukI hai / phira bhI guru ziSya pravRtti ke nimitta usa ko jisa kisI prakAra bhI vaktavya banAnA iSTa hai, kyoki anirvacanIya yA nirvikalpa mAtra kaha dene se tIrtha kI pravRtti calanI asambhava hai / ataH avaktavya bhI usa vastu ko vaktatva banAne ke liye, usakA vizleSaNa karake use aneko vikalpo se vibhAjita kara diyA gayA / una me se kisI eka vikalpa ko uThAkara tamukhena usa vastu kA vivecana karanA naya kahalAtA hai, yaha bhI batAyA jA cukA hai / vaha naya jJAna, artha va zabda ke bheda se tIna prakAra kA hotA hai / jJAna me grahaNa kiye gaye sat va asat vikalpo ko Azraya karake kucha
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahanA jJAna naya hai / pramANabhUta padArtha ke sAmAnya va vizeSa agoM ko Azraya karake kucha kahanA artha naya hai / tathA vivecana krama meM prayukta zabdoM va vAkyoM meM vyAkaraNa kI apekSA dUSaNo dekhakara unheM dUra karanA aura ThIka ThIka zabdoM Adi kA hI prayoga karane ko kahanA zabda naya hai / ina tInoM nayo kA vistRta vivecana pUrvArdha bhAga meM zAstrIya naya saptaka ke antargata kiyA jA cukA hai / aba isa uttarArdha bhAga meM nayo ke anya anekoM bheda prabhedo kA krama se kathana kiyA jAyegA | aneko dRSTiyoM se kiye gaye naya ke bheda prabhedo kA eka cArTa usI pUrvArdha bhAga ke adhikAra naM. 9 me diyA gayA thA / do pramukha paddhatiyoM se vastu kA vivecana kiyA jAtA hai - Agama paddhati se va adhyAtma paddhati se / ajJAna nivRtti ke artha kisI bhI vastu kA paricaya pAne ke liye jo kathana kiyA jAtA hai use Agama paddhati kahate hai, aura jovana yA Atma tatva sambandhita heyopAdeyatA kA viveka karAne ke liye jo kathana kiyA jAtA hai use adhyAtma paddhati kahate hai | Agama paddhati me bhI do dRSTiye hai - zAstrIya dRSTi aura vastu ko paDhane kI dRSTi / ina dono me se zAstrIya dRSTi vAlI Agama paddhati kA kathana pahile kiyA jA cukA hai, aba isa bhAga meM Agama paddhati kI jo dUsarI vastubhUta dRSTi hai usakA tathA adhyAtma paddhati kA kathana kiyA jAyegA / tahA naya ke bhedoM ke kramAnusAra pahile Agama paddhati kI vastubhUta nayo kA kathana karanA prApta hai / isa dRSTi ke antargata dravyArthika va paryAyArthika nayoM ke 16 pramukha bhedoM kA grahaNa kiyA gayA hai, jo ki cArTa meM spaSTata . dikhAye jA cuke hai / unhI kA kathana aba krama pUrvaka kiyA jAyegA /
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyArthika naya (i) dravyArthika naya sAmAnyaH-1. SoDaza naya prakaraNa paricaya, 2. dravyAthika naya sAmAnya ke lakSaNa, 3. dravyAthika naya sAmAnya ke kAraNa va prayojana, (ii) zuddhAzuddha dravyArthika nayaH-4. dravyArthika naya ke bheda, 5. zudhda dravyArthika naya, 6. azudhda dravyArthika naya, (iii) dravyArthika naya dazakaH- 7. dravyArthika naya dazaka paricaya, 8. sva catuSTaya grAhaka zuddha dravyArthika naya, 9. para catuSTaya grAhaka azuddha dravyArthika naya, 10. bheda
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 456 1 poDaza naya prakaraNa paricaya nirapekSa zuddha dravyAthika naya, 11. bheda sApekSa azuddha dravyArthika naya, 12. utpAda vyaya nirapekSa sattA grAhaka zuddha dravyArthika naya, 13. utpAda vyaya sApekSa sattA grAhaka azuddha dravyArthika naya, 14. paramamAva grAhaka zudhda dravyArthika naya, 15. anvaya grAhaka azudhda dravyArthika naya, 16. karmopAdhi nirapekSa zudhda dravyArthika naya, 17. karmopAdhi sApekSa azudhda dravyArthika naya, 18, dravyArthika ke bheda prabhedo kA samanvaya / 15 dravyArthika naya sAmAnya adhikAra na09 ke anta me jo naya ke bheda prabheTo kA cArTa poDaza naya prakaraNa diyA hai, usa me se pahile Agama paddhati - paricaya vAlI nayo kA kathana karane kI pratijJA kI thii| Agama paddhati vAlI nayoM kI bhI do zreNiyeM vahA dikhAI gaI hai-zAstrIya nayo kI zreNI aura vastubhUta nayo kI shrennii| uname se zAstrIya naya saptaka kA kathana ho gayA, ava dUsarI vastubhUta nayo kA kayana calatA hai / Agama paddhati kI uparokta dono zreNiyo me vAstava me koI mUla seddhAntika antara nahIM hai / antara hai kevala unakI vyAkhyAna zailI me / zAstrIya naya saptaka to jJAna naya, artha naya, aura zanda naya ina tIno me paraspara kyA sambandha hai yaha darzAtA hai, tathA sAtha hI sAtha nayoM kA AzrayabhUta jo tatva usakA krama pUrvaka
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 457 1. SoDaza naya prakaraNa paricaya vizleSaNa karatA huA, use sthUla se sUkSma aura phira sUkSma se bhI sUkSmatara va sUkSma tama avasthA taka pahu~cA kara darzA detA hai| vastubhUta ' Agama naye jJAna va zabda ko choDa kara kevala artha me pravRtta hote hai| isame tatva kI sthUlatA va sUkSmatA kI koI apekSA nahIM hai / yahAM to vastu ke sAmAnya va vizeSa azo kA atyanta vizada paricaya denA iSTa hai| adhikAra na0 6 me vastu ke azoM kA va unake sAmAnya vizeSa vikalpo kA paricaya diyA gayA hai| yadyapi aba taka ke sAre kathana kA AdhAra bhI vahI rahA hai, parantu nayA prakaraNa prArambha karane se pahile yahA punaH usakA sakSipta sA paricaya de denA yogya hai, kyoki vastu ke sAmAnya va vizeSa ye aga hI ina nayo ke prANa hai / vastu aneka nitya va anitya ago kA piNDa hai| nitya ago ko guNa aura anitya ko paryAya kahate hai / guNo va paryAyo ke pradezAtmaka adhiSTAna ko dravya kahate hai| dravya to dravya hai, usake pradeza usakA kSetra hai, usakI paryAya hI usakA kAla hai, aura guNa usake bhAva hai| isa prakAra sarva hI aga dravya, kSetra, kAla va bhAva ina cAra vikalpo me samA jAte hai / ye cAro vastu ke svacatuSTaya kahalAte hai / vastu isa catuSTaya se gumphita hai| cAra meM se eka kA bhI abhAva hone para vastu kI mahAsattA yA avAntara sattA surakSita nahIM raha sktii| __ye cAro hI sAmAnya tathA vizeSa ke rUpa meM dekhe jA sakate hai / jaise ki eka vyaktigata koI dravya to vizeSa hai aura aneka aise vizeSa dravyo me anugata eka jAti ko sAmAnya dravya kahate hai, eka pradeza to vizeSa kSetra hai aura aneka vizeSa kSetro me anugata dravya kA eka akhaNDa sasthAna sAmAnya kSetra hai| isI prakAra eka samaya' sthAyI paryAya to vizeSakAla hai aura aneka vizeSa kAlo me anugata vastu kI trikAlI sattA sAmAnya kAla hai, eka guNa to vizeSa bhAva hai aura
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 16. dravyArthika naya sAmAnya 458 2. dravyArthika naya sAmAnya ke lakSaNa aneka vizeSa bhAvo kA piNDa koI eka akhaNDa bhAva sAmAnya hai, athavA eka avibhAga praticcheda to vizeSa bhAva hai aura aneka vizepa bhAvo me anugata eka akhaNDa bhAva sAmAnya hai| sAmAnya catuSTaya svarUpa tatva sAmAnya tatva kahalAtA hai aura vizepa catuSTa svarUpa tatva vizeSa tatva kahalAtA hai / sAmAnya aura vizepa ke madhya tatva ke aneko avAntara bheda prabheda dekhe jA sakate hai| isa sarva kathana kA vizeSa vistAra vahA adhikAra na0 6 me dekhe / tahA sAmAnya catuSTayAtmaka tatva kI hI sattA ko svIkAra karake vizeSa tatva kI sattA kA tiraskAra karanA dravyAthika naya hai aura vizeSa tatva kI sattA ko hI svIkAra karake sAmAnya tatva kI sattA kA tiraskAra karanA paryAyAthika naya hai / yahI isa vastubhUta artha naya ke mUla do bheda hai, jinake Age 16 bheda kara diye gaye haidasa bheda dravyArthika naya ke aura cha: bheda paryAyAthika naya ke / ina 16 bhedoM kA kathana hI isa zreNI meM kiyA jAyagA / ina me bhI pahile dravyAthika naya tathA usake sAmAnya va vizeSa bhedoM kA kathana karanA iSTa hai / uparokta saketa para se yaha bAta jAnI gaI hai ki sAmAnya tatva 2 dravyAthika kI sattA ko arthAt mahA sattA va avAntara sattA naya sAmAnya kI bhUtapUrva kathita padArtho kI ekatA ko svIkAra ke lakSaNa karake vizeSa tatva kI unakI anekatA kA tiraskAra karanA dravyAthika naya kA viSaya hai / isI bAta kA vizeSa spaSTIkaraNa karate hai / yadyapi sAmAnya tatva to catuSTayAtmaka hai, ora isa liye cAro (dravya kSetra kAla va bhAva) ke AdhAra para hI usakI sAmAnyatA ko grahaNa kiyA jAnA cAhiye, parantu yahA kathana krama ko sarala banAne ke liye uname se kisI bhI eka yA do ke AdhAra para apanA abhiprAya samajhanA paryApta hai / tahA zeSa me bhI vahI abhiprAya svaya apanI buddhi se lagA lenaa|
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 16. dravyArthika laya sAmAnya 2. dravyArthika naya sAmAnya ke lakSaNa __ adhikAra na0 6 me vastu ke sAmAnya va vizeSa kA paricaya dene ke liye jIre ke pAnI kA dRSTAta diyA gayA hai / tahA namaka mirca Adi to vizeSa hai aura usa pAnI kA mizrita eka rasarUpa vijAtIya svAda sAmAnya hai / dASTanti me jJAna, zraddhA, caritrAdi aneka guNa yA svabhAva, tathA matijJAna Adi anekoM artha paryAye, athavA deva manuSyAdi aneko vyaJjana paryAye yA svakAla, to vizeSa hai aura una saba me anusyUta eka AtmA nAma padArtha sAmAnya hai / sAmAnya kA nAma dravya hai jo sarva guNoM va trikAlI paryAyoM kA eka rasAtmaka akhaMDa piNDa hai, aura isake vizeSa hI paryAya zabda ke vAcya hai| isa paryAyo ko gauNa karake yA bhUlakara kevala usa sAmAnya dravya ko hI sat rUpa svIkAra karanA dravyAyika dRSTi hai / ___ jIre ke pAnI ko cakhate samaya jisa prakAra kevala eka akhaNDa svAda ho cakhane meM AtA hai, namaka mirca Adi kA pRthaka pRthaka svAda usa samaya koI cIja nahIM hai, isI prakAra sAmAnya dravya se rahita pRthaka pRthaka guNa yA paryAya kI sattA hai hI khaa| guNa va paryAya hI to milakara dravya kahalAte hai aura dravya guNa paryAya mayI hai, ata. dravya, guNa va paryAya yA dravya kSetra kAla va bhAva aisA dvaita kahakara vastu kI sattA ko vinaSTa kyo karate hai use akelA dravya yA vastu hI rahane dIjiye / vastu me isa prakAra kA advaita dekhanA hI isa dRSTi kA viSaya hai| isI bhAva ko aura adhika spaSTa karane ke liye adhikAra na0 10 me prakaraNa na0 3 ke antargata vaha jIre ke pAnI vAlA dRSTAnta eka bAra dekha lIjiye / praznottara ke phalasvarUpa vahA cAra bAte sAmane AI thI-- 1 -abheda vijAti prakAra kA svAda hai /
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 460 2. dravyArthika naya sAmAnya ke lakSaNa 2 -kaha nahI sakatA (avaktavya hai) para jAnatA huuN| 3 -pRthaka pRthaka namaka mirca rUpa nahIM hai| 4 -akele namaka jitanA nahI hai / vicAra karane para ye cAro vAte vAstava meM eka hI hai cAra nahI hai| na0 2 kA avaktavyapanA vAstava meM na0 1 vAle abheda svAda ko hI darzA rahA hai, svAda ke abhAva ko nhiiN| kyoki vaha jAnA jAte hue bhI kahA nahIM jA sakatA, isaliye use avaktavya kahA gayA hai| sarvathA na kahA jA sake aisA bhI nahIM hai| kyoki yadi aisA hone lage to guru zinya sambandha nirarthaka ho jAe / ata na0 3 va 4 me usa avaktavya ko jisa kisI prakAra bhI vaktavya banAne kA prayatna kiyA gayA hai / java "asti" rUpa se usakA kathana kiyA jAnA sambhava na dekhA to 'nAsti' ke dvArA yA 'neti' ke dvArA kathana karane kA Dhaga apanAyA gyaa| "isa aga rUpa bhI nahI hai," aisA kahanA una agoM kA abhAva nahI darzA rahA hai balki usI na 1 vAle svAda kI vijAtIyatA darzA rahA rahA hai| tathA na0 4 vAlI vAta usa eka vijAtIya svAda kI vyApakatA va anekatA kI oMra saketa kara rahI hai| isa prakAra naM0 2 se na0 4 na0 1 vAlI yaha tIna vAte vAstava me usa vAlI vAta ko hI vizepa spaSTa kara rahI hai, ataH yaha cAra bhI hai| Upara ke kathana kA tAtparya hai ki yadyapi dravyAthika naya kA lakSaNa to vahI hai jo ki pahile darzA diyA gayA arthAta "vizepa ko gauNa karake sAmAnya ko grahaNa karanA dravyAthika naya hai" parantu isI ko vizeSa spaSTa karane ke lie dravyAthika naya ke aneko lakSaNa kie jA sakate hai, mukhyata. 6 lakSaNa' yahA karane me Ate hai| aura bhI anekoM lakSaNo kA paricaya isa naya ke bheda prabhedo para se ho meM jaaegaa|
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya - 461 2 dravyArthika naya sAmAnya ke lakSaNa yA sAmAnya 1 : paryAya yA vizeSo ke gauNa karake jo dravya ko grahaNa karatA hai, vaha dravyArthika hai / 2 : -- sAmAnya dravya hI hai prayojana jisakA so dravyArthika hai / 3 : - sAmAnya yA abheda dravya ke nizcaya ko dravyArthika kahate hai | 4 -- dravyArthika avaktavya hai / kevala anubhava gamya hai / 5 . - - sakala guNa guNI Adi bhedo kA niSedha karanA dravyArthika kA lakSaNa hai / , 6 . --- itanA hI mAtra dravya nahI hai, isake atirikta aura kucha bhI hai aisA vikalpa dravyArthika naya kA lakSaNa hai / Ao krama se ina pAcoM lakSaNo kI Agama me khoja kare tAki inakI pramANikatA siddha ho jAe aura sAtha sAtha lakSaNa bhI spaSTata dRSTi me A jAe / ina uddharaNoM ko hI uparokta lakSaNa ke udAharaNa samajhanA / yahA yaha bAta batA denI yogya hai ki jaisA ki Age batAyA jAegA dravyArthika naya kA dUsarA nAma nizcaya naya bhI hai / ataH yahA para Ane vAle uddharaNoM meM Apako dono zabda milege / pahile do lakSaNo me to Apako dravyArthika zabda kA hI prayoga milegA / para Age ke cAra lakSaNoM meM nizcaya kA prayoga bhI milegA / aba ina lakSaNo kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita uddharaNa dekhiye / 1 lakSaNa naM0 1 ( paryAya yA vizeSa ko gauNa karake dravya sAmAnya kA grahaNa)
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 462 2 dravyArthika naya sAmAnya ke lakSaNa 1 3 na ca / 160 "paryAyaM gauNaM kRtvA dravyamapi ca yo hi gRhaNAti loke / sa dravyAthiko bhaNito viparita. paryAyAthikaH / 190 / artha -paryAya yA vizeSa ko gauNa karake jo lokame dravya yA sAmAnya ko grahaNa karatA hai, vaha dravyAthika naya hai / isase viparIta paryAyArthika hai| 2 na dI / 3 / 82 125 "tatra dravyAthikanaya dravyaparyAyarUpamekA nekAtmakamanekAnta pramANapratipannamartha vibhajya paryAyAyAthikanayavipayasya bhedasyopasarjanabhAvanAvasthAnamAtra mabhyunujAnan svavipaya dravyamabhedameva vyavahArayati / " artha ---dravyAthika naya pramANa ke viSayabhUta dravya-paryAyAtmaka, ekAnekAtmaka anekAntarUpa arthakA vibhAga karake, paryAyAthika naya ke viSayabhUta bheda ko gauNa karatA huA, usakI sthiti mAtra ko svIkAra kara, apane vipaya dravya ko abheda rUpa vyavahAra karatA hai / 3 kA. a / 266 "ya sAdhayati sAmAnyaM avinAbhUtaM vishessruupai.| nAnAyuktibalAt dravyArtha. sa naya. bhavati / 269 / ' arthaH-jo naya vastu ko vizeSa rUpa se avinAbhUta sAmAnya svarUpa ko aneka prakAra kI yukti ke bala se siddha karatA hai vaha dravyAthika naya hai / 4 sa. sA |praa. 13 "dravyaparyAyAtmake vastuni dravyaM mukhyatayAnu___ bhAvayatIti dravyAthikaH / " artha- dravyaparyAyAtmaka vastu me dravya ko mukhya rUpa se anubhava karatA hai vaha dravyAthika naya hai|
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 463 2 dravyArthika naya sAyAnya ke lakSaNa 5 zla vaaH|1|6|16 pu0 2 / pR.361 "tannAzinyapi ni.zepadha saNAM gunntaagtau| dravyAthikanayasyaiva vyApArAnmukhyarUpata. / 19 / " artha --jaba sampUrNa dharmo ko gauNa rUpa se jAnanA abhipreta hai aura azIkA pradhAna rUpa se jAnanA iSTa hai / taba usa aMzIme, bhI mukhyarUpase dravyAthika naya kA hI vyApAra mAnA gayA hai| 2 lakSaNa na:02 (sAmAnya dravya hI hai prayojana jisakA) 1 sa. si. 116 // 58 "dravyamarthaH prayojanamasyetyasau dravyAthika / " , artha:--dravya hI jisakA prayojana hai vaha dravyAthika naya hai| - (gha 18311) (gha / / / 270 11) (ni. sA. tA. vR0 19) . (A pa 17 pR0 121) (pa0 dha. pU0 1518) 2. vR0 na ca. 186 "dravyAthikeSu dravyaM paryAya paryAyA thikeSu viSayaH / " artha-dravyAthika nayoM me dravya aura paryAyArthika nayo me paryAya viSaya hai| 3 lakSaNa 3 (sAmAnya yA abheda dravya ke nizcaya ko dravyArthika naya kahate hai|) - - 1. ka pA / 1 / 160 / 216 17 tadbhAvalakSaNasAmAnyenAbhinnaM sAdRzalakSaNa sAmAnyena bhinnamabhinnaM ca vastvabhyupagacchan dravyAthika iti yAvat /
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 464 2. dravyAthika naya sAmAnya ke lakSaNa artha --(pUrvottara paryAyo meM anugata vyaktigata dravya ko tadbhAva sAmAnya kahate hai, aura aneka dravyo tathA unakI jAtiyo me sadRzya bhAva se rahane vAlA , 'sat' sAdRzya sAmAnya kahalAtA hai / ) aisA tadbhAva lakSaNa sAmAnya kI apekSA to abhinna aura sAdRzya lakSaNa sAmAnya kI apekSA kathacita bhinna va kathaJcita abhinna jo vastu, usakA svIkAra karane vAlA dravyAthika naya hai| 2. dha. 6 167 / 10 "dravati droSyati adudruvattAstAn paryAyA niti dravyam / etena tadbhAvasAdRzalakSaNasAmAnyayordvayoH rapi grahaNam, vastuna ubhayathApi dravaNopalabhAt / . . . . sadityeka vastu, sarvasya sato'vizeSAt / . .athavA sarva dvividha vastu jiivaajiivbhaavaabhyaa|. .athavA sarva vastu vividha dravyaguNaparyAya. / . . .evamekottara krameNa bahiragAntaragarmiNau vipATyete yAvadavibhAgapraticcheda prAptaviti / eSa sarve'pyanantaravikalpa. sagrahaprastAra. nitya vAcakabhedenAbhinnaH dravyamittyucyate / dravyamevArtha. prayojanamasyeti dravyAthika / " artha --jo una una paryAyo ko prApta hotA hai, prApta hogA athavA prApta huA hai, vaha dravya hai / isa nirukti se tadbhAva sAmAnya aura sAdRzya sAmAnya (dekho Upara vAlA uddharaNa) dono kA hI grahaNa kiyA gayA hai, kyoki, vastu ke dono prakAra se bhI una paryAyo ko prApta karanA pAyA jAtA hai / ava dravya ke bheda ko kahate hai-'sat' isa prakAra se vastu eka hai, kyoki, sabake sat kI apekSA koI
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 16. dravyArthika naya sAmAnya 465 2. dravyArthika naya sAmAnya ke lakSaNa bheda nahIM hai, kAraNa ki sat' se bhinna kucha nahI hai / athavA saba vastu jIva bhAva va ajIva bhAva Adi ke bheda se do prakAra hai / athavA saba vastu dravya guNa va paryAya se tIna prakAra hai| isa prakAra eka ko Adi lekara eka adhika krama se bahiraga va ataraMga (bahiraMga dharmI arthAta jIva ajIva Adi dravya aura antaraga dharmI arthAta guNa) dharmiyo kA vibhAga karanA cAhiye, jaba taka ki avibhAga praticcheda ko prApta nahIM hote hai / isa prakAra sabhI ananta bheda rUpa saMgraha prastAra nitya va zabda bheda se abhinna hotA huA dravya kahA jAtA hai / aisA dravya hI hai artha arthAta prayojana jisakA vaha dravyArthika naya hai / 3 dha / 1 / 13 gA 8 ".. . / davvaTThiyassa savva sadA aNuppaNNa maviNaTU / / " artha-dravyArthika naya kI apekSA ve (dravya) sadA anutpanna aura avinaSTa svabhAva vAle hai / 4 paM kA |taa vR0|27 // 57 "dravyAthikanayena dharmA dharmAkAzadraka__ vyANi ekAni bhavanti jIva pudgalakAladravyANi punarane kAni / " artha-dravyAthika naya se dharma dravya adharma dravya aura AkAza dravya eka eka hai aura jIva pudagala aura kAla dravya aneka aneka hai| (yahA tadbhAva sAmAnya kI apekSA anekatA kA grahaNa smjhnaa|) 5. sa bha ta0 pR.0 34 "kAladiAbhiraSTavidyA'bhedavRtti paryAyAthika nayasya guNabhAvena dravyAthikanayaprAdhAnyAdupapadyate / "
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 16 dravyArthika naya sAmAnya artha - paryAyArthika naya ke gauNa hone para dravyArthika naya kI pradhAnatA se kAla AtmasvarUpa tathA artha Adi ATha prakAra se ghaTa Adi padArtha me saba dharmo kI abheda me sthiti rahatI hai / 2 dravyArthika naya sAmAnya ke lakSaNa - 6 pra sA / ta pra / pari / naya naM0 1 " tattu dravyanayena paTamAtra vacci - nmAtram / " artha - vaha AtmA dravya naya se paTamAtra kI bhAti cinmAtra hai / 7 naya cakra gadya / pR. 25 " nizcayo'bhedaviSaya. / " artha:- nizcaya yA dravyArthika naya abheda ko viSaya karatA hai / 8. naya cakra gadya / pR.031 "nizcayanayastUpanaya rahito'bhedAnupacAraika lakSaNamarthaM nizcinoti / " artha - nizcaya naya hai vaha upanaya se rahita abheda va anupacAra lakSaNa vAle artha kA nizcaya karatA hai / 6. A. pa. 16|pR 126 " abhedAnupacAratayA vastu nizcIyateti nizcayaH / " artha - abheda aura anupacarita rIti se jo padArthoM kA nizcaya kare so nizcaya naya hai | 10 vR0 dra. sa. / TIkA / 8 / 21 "tatkAle - taptAyaH piNDavattanmayatvAcca nizcaya / " arthaH--usa samaya agni me tape hue lohe ke gole ke samAna tanmaya hone se nizcaya kahA jAtA hai /
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 467 2 dravyArthika naya sAnAnya ke lakSaNa 11 ta anu|26 "abhinnaka karmAdiviSayo nizcayoH nayaH / " artha --jisame ko karma Adi saba viSaya abhinna ho vaha nizcaya hai| (ana dha. // 11102 / 108) 12. pa. dha |puu0 65 "dravyAdezAdavasthita vastu / " artha-vastu dravyAthika naya kI apekSA se avasthita hai / 13 pa dha pU0 1614 'lakSamekasya sato yathAkathacidyathA dvivAkaraNam / vyavahArasya tathA syAttaditarathA nizcayasya puna 1614 / " artha---jisa prakAra eka sat ko jo kisI prakAra se do rUpa karanA vyavahAra kA lakSaNa hai, usI prakAra usa vyavahAra naya se viparIta artha eka sat ko do rUpa na karanA nizcayanayakA lakSaNa hai| 14 sa pA0 16 me pa0 jayacanda "jIva ko eka nityAdi kahanA dravyAthika kA viSaya hai / " 4 lakSaNa naM04 (avaktavya hai) -- - - - 1 pa 0 dha pU0 / 626 'svayamapi bhUtArthatvAdbhavati sa nizcaya nayo hi samyaktvam / avikalpavadativAgiva syAdanubhavai kagamyavAcyArtha / 629 / " artha-svaya hI yathArtha artha ko viSaya karane vAlA hone ke kAraNa nizcaya se vaha nizcaya naya samyaktva hai / bahuri vaha
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 468 2 dravyArthika naya sAmAnya ke lakSaNa nirvikalpa vat aura vacana agocaravat eka svAnubhava dvArA hI gamya hai / 2. pa. dha. |puu.|641, 747) 2 pa dha. / 30 / 134 "eka : zuddha nayaH sarvo nirdvando nirvikllpkH|" / 134 / " artha - - sampUrNa zuddha naya eka abheda aura nirvikalpa hai / 5. lakSaNa naM0 5 (sakala bhedoM ke vyavahAra kA niSedha karanA) 1. rA0 vA0 / 1 / 33 / 1 / 64 / 25 " dravyamastIti mitarasya dravya bhavanameva nAto'nye bhAvavikArAH, nApyabhAva tadvayatirekeNAnupalabdheriti dravyAstikaH / " vR na. ca. / 262 "yaH syAdbhedopacAra dharmANA karoti ekavastuna' / sa vyavahAro bhaNita: viparIto nizcayo bhavati // 262 // " - artha - jo eka vastu me dharmo kI apekSA bheda kA upacAra karatA hai vaha vyavahAra naya hai / usase viparIta nizcaya naya hotA hai / 3 pa dh.|puu|5e8,643 " vyavahAra pratiSedhyastasya pratiSevyakaraca paramArthaH / vyavahArapratiSedhaH sa eva nizcayanayasya vAcya syAt / 598 / idamaMtra samAdhAna vyavahArasya ca nayasya yadvAcyam / sarvavikalpAbhAve tadeva nizcayanayasya bhadvAcyam / 643 / " artha - vyavahAra naya pratiSedhya hai, tathA usakA pratipedhaka nizcaya naya hai, arthAta jo vyavahAra naya kA niSedha hai vaha
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 466 3 dravyArthika naya sAmAnya ke kAraNa va prayojana hI nizcaya naya kA vAcya hai / yahAM yaha samAdhAna hai ki vyavahAra naya kA jo koI vAcya hai, vaha hI sampUrNa vikalpo ke abhAva me nizcaya naya kA vAcya hai / 6. lakSaNa naM 6 (itanA hI mAtra dravya nahIM hai) - 1 pa dha / / 566 "vyavahAraH sa yathA syAtsaddavyaM jJAnavAzca jIvovA / netyetAvanmAtro bhavati sa nizcayanayo nayAdhipatiH / 599 / " artha-jaise 'sat dravya hai, athavA jJAnavAna jIva hai' isa prakAra kA jo kathana hai, vaha vyavahAra naya hai / tathA 'itanA hI nahI hai' isa prakAra kA jo vyavahAra ke niSedha pUrvaka kathana hai, vahI nayo kA adhipati nizcaya naya hai / dravyAthika naya ke lakSaNa va udAharaNa sambandhI to vAta A 3 dravyArthika naya cukI aba ina lakSaNoM kA kAraNa suniye / sAmAnya ke kAraNa anekoM zakAye citta me uTha rahI hogii| va prayojana sambhavataH vicArate ho ki eka hI lakSaNa kyoM na kiyA, cha. lakSaNa karane kI kyA AvazyakatA huii| tathA anya bhI aneko zaMkAye isa sthala para tathA Age Age isa dravyAthika naya ke saMbadha me uThanI svabhAvika hai / una sava kA samAdhAna to avasara Ane para yathA sthAna kiyA jAyegA / ata. unake saMbaMdha meM to kucha dhairya se kAmale, aura yahAM kevala itanA jAnale, ki yaha chaH lakSaNa vAstava me cha: nahI hai, eka hI hai| jaisA ki pahile dRSTAMta ke antargata spaSTa kara diyA gayA thA, yaha cha vAstava meM eka abheda kI siddhi ke liye hai / kyoki dravya vAstava meM eka rasa hI hotA hai, sarva artha va vyaJjana paryAyoM kA piNDa hI hotA hai, trikAlI zuddha va azuddha sakala
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. dravyArthika naya sAmAnya ke kAraNa va prayojana 16. dravyArthika naya sAmAnya 470 paryAye mAno usake lambe itihAsa me utkINI hI gaI hoM, aisA hotA hai / isaliye usa dravya kI pUrNata dekhane vAlI dRSTi bhI aisI hI honI cAhiye / yahI kAraNa hai ki dravya ko grahaNa karane vAlI isa dRSTi ko tathA isakA prati pAdana karane vAle ina abheda sUcaka lakSaNoM ko dravyArthika naya kahA jAtA hai / basa yA isa prakAra ke lakSaNa karane kA kAraNa hai / yahI isa naya kA isa naya kA prayojana jijJAsu zrotA yA pAThaka ko vastu kA yathArtha yA bhUtArthaM paricaya dilAnA hai / arthAt jaisI vastu eka rasa rUpa akhaDa hai vaisA hI citraNa jJAna me AnA cAhiye, isase viparIta nahI / yaha isakA prayojana hai / vaktA yA lekhaka isa bAta ko bhUlA nahI hai, ki usane vastu kI vyAkhyA karate yA use likhate huye kyA krama apanAyA hai / eka eka aMga ko pRthaka pRthaka Age pIche hI kahane va likhane me AyA hai / yadi itanA hI karake choDa de to zrotA ke jJAna para kaisA citraNa banA rahegA, yaha bhI use patA hai / zrotA becArA bilkula anabhijJa hai / vaha utanA aura usa prakAra hI to svIkAra kara sakatA hai jitanA aura jisa prakAra ki vaktA use batAtA hai / usake atirikta apanI tarapha se vaha usa batAye huye me hInAdhi - katA kaise kara sakatA hai / aura yadi aisA karane kA prayatna bhI karegA to vaha usakI marjI se kiyA gayA grahaNa kyA usake liye sadA sazaya kA sthAna na banA rahegA ? yahA yaha prazna ho sakatA hai, ki jitane bhI dRSTAta ava taka dene me Aye hai una saba meM hI vyAkhyA kA uparokta krama rahA hai / phira bhI zrotA yA pAThaka ko koI bhrama hone nahI pAyA hai / uSNatA, dAhakatA Adi rUpa se bheda karake kI gaI vyAkhyA para se bhI zrotA ThIka ThIka abheda agni ko hI samajha pAyA hai, isake padArtha kA citraNa usake jJAna paTa para nahI sthAna para kisI aura khicA hai / abheda kahe
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya binA bhI svayaM abheda kA grahaNa ho gayA hai / jaba aisA svAbhAvika rUpa se ho hI jAtA hai to isa dravyArthika naya ko kahane kI AvazyakatA hI kyA hai ? yaha to kevala vAk gaurava mAtra rhaa| aura to isakA mUlya hai nahI / 471 3 dravyArthika naya sAmAnya ke kAraNa va prayojana I 4 so bhAI / aisA nahI hai / yaha vAk gaurava mAtra nahI hai / terI zaMkA bhI ThIka hai / parantu tU zaMkA karate samaya itanA avazya bhUla gayA hai ki jina dRSTAnto ke AdhAra para tUne yahA zakA uThAI hai vaha una padArthoM sambandhI hai, jina ko tU pahile se yarthAthata jAnatA hai / arthAt pahile se unakA abheda citraNa tere jJAna paTa para khicA huA hai / parantu yahAM to kisI adRSTa padArtha ko batAnA abhISTa hai, hai, jo tU pahile se nahI jAnatA, jisakA yathArtha citraNa pahile se tere jJAna paTa para nahI hai / usa citraNa ke abhAva me akhaNDa dravya ko svataH kaise samajha sakegA ? jitanA aura jaisA vatAyA jAyegA vahI to samajhegA; usake atirikta aura kaise samajhegA ? batAyA jA rahA hai khaMDa khaMDa karake, ata. khaNDoM para se akhaNDa eka rasa rUpa piNDa ko kaise samajhegA ? khaNDa hI to samajhegA / aura yadi aisA huA to kyA koI bhI mattA bhUta vastu tU samajha pAyegA ? kyA usa terI samajha ke anurUpa khaDa loka me tujhe kadApi dekhane ko milege ? aura jaba sA kucha pRthaka pRthaka dekhane ko milegA hI nahI to usa prakAra kA khaDita grahaNa kyA tere jJAna para kevala bhAra mAtra na hogA ? usase kyA prayojana siddha ho sakegA ? jaise ki Agama ke uddharaNoM para se paDha kara tathA jJAnI jIvo ke mukha se suna kara yaha bAte zabdoM meM to tU jAna rahA hai, vidvAna loga bhI jAna rahe he ki, kArya upAdAna kAraNa se hotA hai, "kArya nimitta kAraNa se bhI hotA hai, kArya puruSArtha ke dvArA kArya niyati yA kAla labdhi ke dvArA bhI hotA hai, bhI hotA hai,
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 472 3 dravyArthika naya sAmAnya / ke kAraNa va prayojana - aura kArya bhavitavya ke AdhIna bhI hai ityAdi" / parantu ina ko abheda rUpa se dekhane meM asamartha vAstava me tujhe isa bAta kA patA hI nahI ki kArya kisa kAraNa se hotA hai / aura isIliye baDe baDe vidvAna bhI Aja paraspara me ina kAraNo hI kI carcA meM ulajha kara lar3a rahe hai| upAdAna se kArya hotA suna kara nimittAdi zeSa cAra kAraNoM kA niSedha pratIta hone lagatA hai, nimitta kAraNa se hotA hai sunakara upAdAna va puruSArtha Adi kA niSedha bhAsane lagatA hai, puruSArtha se hotA suna kara niyati va kAla labdhi kevala kapola kalpanA sI dIkhane lagatI hai, aura niyati se hotA sunakara puruSArtha va nimitta kI AvazyakatA hI rahatI pratIta nahI hotii| jaina jagata ke sarva adhyAtmika patra vidvAnoM ke liye isI viSaya para mAno yuddha ke zastra bane hue hai| jinake dvArA ve eka dUsare para barAvara prahAra karate rahane me hI apanI mahattA samajhate hai| varSo carcA karate bIta gaye parantu Aja taka bhI samAdhAna na ho sakA / phira terI to bAta hI kyA, tU to ThaharA manda buddhi / isI zAnti patha ke aga svarUpa samyakatva, jJAna va cAritra tInoM me se koI to kahatA hai ki samyakatva pahile hotA hai, jaba vaha hotA hai to jJAna cAritra nahI hotA / koI kahatA hai ki jJAna pahile hotA hai / koI kahatA hai ki cAritra pahale dhaaro| koI Agama jJAna ke pIche hAtha dhokara par3A huA hai, aura koI vrata dhArane va bAhya ke AcaraNa ke pIche / koI bAhya ke AcaraNa ko bilkula bekAra batA rahA hai, aura koI isame apane jIvana kA sAra dekha rahA hai / ityAdi aneko vAte Aja adhyAtma mArga me kyA tujhase se chipI hai ? vicAra to sahI ki yadi dRSTa padArtho vata, yahA bhI sava uparokta vAto ko paraspara sammela baiThAkara eka rasa rUpa grahaNa kara liyA hotA, to laDAI ko kahA avakAza raha gayA thA / adRSTa vipayoM kA abheda rUpa se kaise dekhA jA sakatA hai, vahI bAta yaha dravyAthika naya
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 473 3 dravyArthika naya sAmAnya ke kAraNa va prayojana batAtA hai / isake binA paraspara birodhI bAtoM kA samanvaya baiThanA asambhava hai / yadi abheda rUpa se dekhane kA abhyAsa huA hotA uparokta kArya kAraNa vyavasthA me na akele upAdAna ko dekhatA na akele nimitta ko na akele puruSArtha ko aura na akelI niryAta ko / pAco kA milA huA eka rasa rUpa koI advitIya vijAtIya kAraNa hI kArya vyavasthA meM sArthaka hai, jisa me una pAMco ko eka hI samaya mamAna sthAna prApta hai, bilkula jIre ke pAnI me paDe masAlo vat / vAstava meM ina sarva kAraNo me eka anaukhA sammela hai / nimitta hai tahA upAdAna hai aura upAdAna hai tahA nimitta / nimitta ke binA upAdAna nahI aura upAdAna ke binA nimitta nahIM / jahA puruSArtha hai vahAM niyati avazya hai / puruSArtha ke binA niyati nahI aura niyati ke binA puruSArtha nhii| pAco kI khicar3I jahA bana jAye vaha vAsta vika rahasyArtha kA grahaNa hai jo vAstava me avaktavya hai / isa avaktavya abheda bhAva kI ora saketa karanA hI dravyAthika naya kA prayojana hai| yadi yaha abheda dravyAthika dRSTi utpanna ho gaI hotI, to upAdAna sunakara anukta bhI nimitta kA grahaNa aura nimitta sunakara upAdAna kA grahaNa, athavA puruSArtha sunakara niyati kA grahaNa aura niyati suna kara puruSArtha kA grahaNa hI jAnA anivArya thA jaisA ki prakAza suna kara uSNatA kA grahaNa ho jAnA anivArya hai / usako pUchane kI AvazyakatA nahI / aisI mahimA hai isa dravyAthika naya kii| vastu jaTila hai, aura dravyAthika naya kA grahaNa bhI isa liye jaTila par3atA hai| Aja hama nayo kA nAma to jAnate hai| "yaha bAta amuka naya se satya hai aura yaha vAta amuka naya satya hai" aisA barAbara kahate bhI rahate hai| parantu kahate huye bhI na svayaM apane mana kA saMzaya dUra kara pAte hai aura na dUsare ke mana kA kAraNa hai ki abheda grahaNa ke abhAva me jo bhI paDha yA suna pAte haiM,
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. dravyArthika naya 16 dravyArthika naya sAmAnya 474 use pRthaka pRthaka svatatra sat mAna baiThate haiM, jaise ki cAgyi ko jJAna se aura jJAna ko cAritra se pRthaka mAnane meM A rahA hai| vAstava me jJAna hai soI cAritra he aura cArina he soI hI jJAna hai / jJAna ke vinA cAritra nahI aura cAritra ke binA jJAna nahIM / Age pIche kucha hai nahI dono eka samaya me he / para yaha rahasya kaime samajhA jAye / kucha kaThina samasyA hai / yahA yaha samajhAne kA prakaraNa nahIM hai| isa bAta kA kucha spapTI karaNa yadi dekhanA cAhate hai to isI lekhaka dvArA nirmita "zAnti patha dradarzana" nAma ke grantha meM dekhane ko mila sakatA hai| yahA to kevala itanA nirNaya karanA hai ki dravyAthika naya vastu kA rahasyArtha samajhane ke liye kitanA upakArI hai / aura isI liye Agama me sarvatra isI para jora diyA gayA hai, isI ko bhUtArtha vatAyA gayA hai / aura bhedo ko prati pAdana karane vAle vyavahAra naya ko abhUtArtha vatAyA hai / kAraNa yahI hai ki yadi vastu ke rahasyArtha ko jAnanA hai to use akhaNDa rUpa se eka rasa karake jAnane kA hI prayatna kIjiye / khaNDita una ago kI sattA isa loka me hai hI nhiiN| una sarva ago kI svatatra sattA AkAza puSpavata hai| isI liye unakA khaNDita grahaNa abhUtArtha hai / dravyAthika kA mahAna upakAra aba terI dRSTi meM A gayA hogA aisI AzA hai| dravyAthika naya ke lakSaNa para aneko gakArya honI sambhava hai so yathA sthAna samAdhAna kiyA jAtA rahegA / 16 zuddhA zuddha dravyAthika naya dinAMka 12-10-60 yadyapi dravyAthika naya kevala abheda ke prati saMketa karatA hai, 4 dravyArthika aura isaliye isa naya ke koI bheda prabheda nahIM naya ke hone cAhiye, parantu isakA vizepa rUpa darzAne ke liye AgamakAro ne isake bhI bheda kara diye bheda
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya hai / guru dayAlu hai / unakI dRSTi meM kevala vijJajana hI nahI hai, balki manda buddhijana bhI hai, jo binA vizeSatAo ke jAne vastu kA spaSTa jJAna nahI kara sakate / basa aneka anugraha ke artha abheda ko bhI koI rUpa se darzAne kA prayatna karate hai / manda buddhiyoM ke liye kahe gaye vistRta kathana me se to vijJajano kA upakAra sahaja ho jAtA hai, parantu vijJajano ke liye kahe gaye sakSipta kathana me se manda buddhi jano kA upakAra nahI ho pAtA, isaliye abheda ko bheda karake aneka prakAra se darzAnA iSTa hI hai / isI prayojana ko siddhi ke artha aba dravyArthika naya ke kucha bheda darzAte hai / itanA yahAM avazya samajhate rahanA ki vizeSatAye spaSTa karane ke liye hI yaha bheda batAye jA rahe hai inako samajha kara bhI anta meM inhe phira abheda va eka rasa karake hI dekhanA hogA, taba hI paripUrNa vastu ke anurUpa apane jJAna ko banA sakoge, anyathA nahI / aura isIliye ina bhedo kI kadAcita dravyArthika nAma denA bhI upayukta na ho sakegA / aba una bhedo ko suniye / 475 1 . 4. dravyArthika naya ke bheda vaise to dravyArthika ke aneko bheda prayojaja vaza kiye jA sakate hai / parantu yahA to uname se kucha kA hI grahaNa kiyA jAnA sambhava hai / dravyArthika naya dravya ke anurUpa hotA hai / mukhyata dravya ko do prakAra se dekhA jA sakatA hai / use nitya zuddha rUpa se arthAta guNa gaNI Adi ke bhedo se nirapekSa eka akhaNDa bhAva rUpa se bhI dekhA jA sakatA hai aura, anekoM guNa va paryAyo ke bhedo ke sApekSa unake samudAya rUpa se bhI /
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ - en 16 dravyArthika naya sAmAnya 476 5. zudhda dravyArthika naya inhI do ko aneka dRSTiyo se dekhA va varNana kiyA jA sakatA hai| jaise ki paryAya bhedo se nirapekSa zuddha, paryAya bhedo se sApekSa azuddha utpAda vyaya nirapekSa zuddha, utpAda vyaya sApekSa azuddha ityAdi / isalie dravyAthika naya ke pahale do mUla bheda kiye gaye-zuddha dravyAthika va azuddha dravyAthika / tathA inake prativimva svarUpa, Age dasa bheda kiye gaye-1 utpAda vyaya nirapekSa zuddha dravyAthika 2. utpA davyaya sAkSepa azuddha dravyArthika, 3 bheda' kalpanA nirapekSa zRddha dravyArthika, 4 bheda kalpanA sApekSa azuddha dravyArthika, 5. karma nirapekSa zuddha dravyArthika, 6 karma sApekSa azuddha dravyArthika, 7 sva dravyAdi catuSTa grAhI zuddha dravyArthika, 8 paradravyAdi catuSTaya viccheka azuddha dravyArthika, 9 paramapAriNAmika bhAva grAhI zuddha dravyArthika, 10 guNa va trikAlI paryAyo me anugata piNDa anvaya nAmavAlA azuddha dravyArthika / ina saba bhedo ke, krama se pRthaka pRthaka lakSaNa udAharaNa va prayojana darzAye jAyege aura phira anta meM jAkara una savakA paraspara sammela baiThA kara inako eka abheda me garbhita kara diyA jaayegaa| aba inake pRthaka pRthaka lakSaNAdi suniye| jaisA ki pahile batAyA jA cukA hai ki vastu bhale hI vaha mahAsattA 5 zuddha dravyArthika svarUpa ho yA avAntara svarUpa, dravya kSetra kAla ____naya va bhAva catuSTaya svarUpa hai / ye cAro hI vikalpa sAmAnya va vizeSa do prakAra se dekhe jA sakatehai / aneka vizaSoM yA bhedo me anugata eka sattA ko sAmAnya kahate hai / sAmAnya catuSTayasvarUpa dravya samAnya kahalAtA hai| aura vizeSa catuSTayasvarUpa dravya vishesskhlaataa| ina dono me se vizeSa dravya kA yahA adhikAra nahI hai, kyoki vaha paryAyArthika naya kA viSaya hai / sAmAnya dravya me hI dravyArthika naya kA vyApAra hotA hai|
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya vizeSa sarvathA nirvikalpa hotA hai kyoki usame anya vizeSa nahI rahate, parantu sAmAnya kathaJcita savikalpa hotA hai, kyoki usame anekoM vizeSa rahate hai / isa savikalpa sAmAnya ko do prakAra se paDhA jA sakatA hai - vizeSo se nirapekSa, tathA vizeSo se sApekSa udAharaNArtha '' guNa va paryAya vAlA dravya hotA hai" dravya kA aisA lakSaNa karanA guNa guNI Adi bhedo yA vizeSo se sApekSa hai, aura guNa paryAya vAlA na kahakara " dravya to svalakSaNa svarUpa svayaM dravya hI hai" aisA kahanA vizeSoM se nirapekSa hai / ina donoM meM vizeSa nirapekSa sAmAnya dravya kI hI sattA ko svIkAra karane vAlI dRSTi dravyAthika hai aura vizeSa sApekSa sAmAnya dravya kI sattA kI svIkRti azuddha dravyArthika naya hai / 477 5. zudhda dravyarthika naya vizeSa nirapekSa sAmAnya dravya ko dravyAdi catuSTaya kI apekSA aisA kahA jA sakatA hai: dravya kI apekSA use guNa paryAya vAna yA utpAda vyayadhruva svarUpa kahanA ThIka nahI hai, kyoki vaha vAstava me guNa va paryAya ke kAraNa dRyAtmaka athavA utpAdAdi ke kAraNa trayAtmaka nahI hai, vaha to anirvacanIya akhaNDa tathA eka hai / kSetra kI apekSA use aneka pradeza vAlA kahanA yukta nahI hai, kyoki aneka pradeza kalpanA mAtra hai, pRthaka pRthaka sat nahI hai, ataH vaha to akhaNDa kisI nija saMsthAna yA AkAra rUpa hI hai / kAla kI apekSA use bhUta vartamAna bhaviSya vAlA kahanA yukta nahI hai, kyoki ina tono kAloM sambandhI apanI paryAyo sahita rahane vAle kinhI tIna pRthaka dravyo kI sattA loka me nahI hai, ata vaha to ina sarva paryAyoM meM anugata koI eka trikAlI nitya tatva hI hai / bhAva kI apekSA aneka guNoM vAlA kahanA yukta nahI hai, kyoki dravya se pRthaka aneka guNoM kI sattA nahI hai, ata . vaha to svalakSaNabhUta kisI nija akhaNDa eka bhAvasvarUpa
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 478 5. zudhma dravyArthika naya hI hai / isa prakAra eka akhaNDa nitya svalakSaNa svarUpa advaita tatva vizaSa nirapekSa sAmAnya dravya hai| aisA eka akhaNDa sAmAnya dravya hai prayojana jisakA vaha guddha dravyAthika naya hai| zAstrIya naya saptaka me yaha sagraha naya me garbhita hotA hai| anya prakAra sa bhI zuddha tatva ko paDhA jA sakatA hai, aura vaha prakAra hai, usako pAriNAmika bhAva kI aura se par3hane kA / pAriNAmika bhAva jaisA ki pahile bhalI bhAti samajhAyA jA cukA hai trikAlI zuddha hI hotA hai / utpAda va vyaya Adi apekSAo se sarvathA rahita usameM zuddha yA azuddha paryAya kI kalpanA mAtra ko bhI avakAza nahI hai / kSAyika bhAva kI azuddhatA aura isakI zuddhatA me antara hai, kyoki kSAyika bhAvi kI zuddhatA to azuddhatA ko dUra karake pragaTa hotI hai, parantu isakI zuddhatA, azuddhatA se sarvathA nirapekSA trikAlI hai| aise zuddha pariNAmika bhAva svarUpa hI dravya kI sattA ko svIkAra karanA bhI zuddha dravyArthika naya hai| vAstava me zuddha naya ke sarva hI lakSaNo me eka yahI bhAva otaprota hai / sadA ziva vAdiyo kI dRSTi kA AdhAra zuddha dravyArthika kA yahI lakSaNa hai / svacatuSTaya ke sAtha tanmaya svalakSaNabhata kisI anirvacanIya va abheda trikAlI zuddha pAriNAmika bhAva maI vaha dravya svata. siddha hai| usakI sattA meM anya kisI padArtha kI apekSA karane kI kyA AvazyakatA anya cetana yA acetana samasta padArthoM kI sahAyatA se rahita ni sahAya tatva sarvathA svatatra hai / ata. para dravya, para dravya kA kSetra, para dravya kA kAla yA paryAya tathA para dravya ke bhAva yA guNo ke sAtha usakA kisI bhI prakAra kA sayoga sambandha yA nimitta naimittika sambandha yA kArya kAraNa Adi sambandha svIkAra nahI kiyA jA sakatA / aisA zuddha dravyArthika naya hai|
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 476 uparokta vaktavya para se isa naya ke nimna 6 lakSaNa kiye jA sakate hai / 1 . dravya kI apekSA guNa guNI Adi bhedo se nirapekSa vaha kevala eka nirvikalpa advaita anirvacanIya sattA ko hI grahaNa karatA hai / 2. 3. 4. 5. 5. zudhda dravyArthika naya kSetra kI apekSA pradeza bheda kI kalpanA se nirapekSa, vaha kevala eka akhaNDa saMsthAna ko hI svIkAra karatA hai / kAla kI apekSA bhUta vartamAna bhaviSyata paryAyo ke bheda se nirapekSa kevala dravya kI trikAlI sAmAnya sattA ko hI dekhatA hai / bhAvakI apekSA aneka guNoM ke samudAyapane se nirapekSa kisI svalakSaNabhUta eka nivikalpa bhAva ko hI grahaNa karatA hai / athavA paryAya kalaka se rahita trikAlI zuddha pAriNAmika bhAvasvarUpa hI dravya ko dekhatA hai / 6. para catuSTaya se nirapekSa sva catuSTaya svarUpa usa tatva kA anya padArthoM ke sAtha kisI bhI prakAra kA sambandha sahana nahIM karatA / aba inhI lakSaNo kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa detA hU~ / 1. lakSaraNa naM. 1 ( dravya kI apekSA eka hai va anirvacanIya hai / ) "zuddha dravyamevArthaH prayojanamasyeti 1. A. pa 17 pR. 121 zuddha dravyArthikaH / "
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 450 5. zudhda dravyArthika naya artha - zuddha dravya hI hai artha yA prayojana jisakA so zuddha dravyArthika hai / 2 pa vi 19 157/84 "zuddha vAgativartitatvamitaradvAcyaM ca tadvAcaka zuddhAdezamiti prabhedajanaka zuddhetarakalpita / " artha - zuddha naya tatva ko anirvacanIya va - zuddha kahatA hai, tathA azuddha naya usI me bheda utpanna karane vAlA hai / 3. pra. sA ta pra / 2 / 33 " zuddha dravya nirUpaNAyA paradravyasapakIsaMbhavAtparyAyANAM dravyAntaH pralayAcca zuddha dravya evAtmAvatiSThate / 4 nirUpaNa me para dravya ke a - vAstava me zuddha dravya ke samparka kA asambhava hone se aura paryAye dravya ke bhItara pralIna ho jAne se AtmA zuddha dravya hI rahatA hai / pra sA / tapa / pari / nayana 47 " zuddhanayena kevalamRNamAtravannirUpAdhisvabhAvam / " artha - AtmA zuddha naya se, kevala miTTI mAtra kI bhAti, nirupAdhi svabhAva vAlA hai / 5 pa dha / pU / 747, 754 "tattvamanirvacanIya zuddhadravyArthikasya bhavati matam / guNaparyayavadravya paryAyArthikanayasyapakSo'yam / 747 / na dravyaM nApi guNo na ca paryAyo nirazadezatvAt / vyakta na vikalpAdapi zuddhadravyArthikasya matametat / 754 /
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 16. dravyArthika naya sAmAnya 481 5. zudhda dravyArthika naya artha-"tatva anirvacanIya hai" aisA kahanA zuddha dravyArthika naya kA pakSa hai / tathA "guNa paryAya vAlA dravya hai" aisA paryAyArthika naya kA pakSa hai 1747 / 'akhaNDa rUpa hone ke kAraNa na dravya hai", tathA na guNa hai, tathA na paryAya hai, tathA na vaha vastu kisI vikalpa se vyakta hI ho sakatI hai, aisA zuddha dravyArthika naya kA mata hai / 6. paM. dha. u0|33|133 "atha zuddhanayAdezAcchaddhazcaika vidho' piya. / syAdvidhA sopi paryAyAnmuktAmukta prabhedata / 33 / jIvaH zuddhanayAdezAdasti zuddhopitatvataH 1133 / " athAM----zuddha naya kI apekSA se jo jIva zuddha tathA eka prakAra kA hai / vahI jIva paryAyAthika naya kI apekSA se mukta aura saMsArI jIva ke bheda se do prakAra kA bhI hai / 33 / vAstava me yahA zuddha naya kI apekSA se jIva zuddha bhI hai / 133 / pa.dha. |puu0 216 "yadi vA zuddhatvanayAtrApyutpAdo vyayopi na dhrauvyam / guNazca paryaya iti vA na syAcca kevalaM saditi / 216 / " artha--athavA zuddhatA ko viSaya karane vAle naya kI apekSA na utpAda hai, na vyaya hai aura na dhrauvya hai / isI prakAra na guNa hai aura na paryAya hai / kevala eka sat hI hai| (pa. pa. puu.| 247, 747) 2 lakSaNa naM. 2 (kSetra kI apekSA akhaNDa hai) - - -
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya naya noTa -- kSetra kI pramukhatA se Agama me kathana sAdhAraNata nahI kiyA jAtA, kyoki usakA antara bhAva dravya vAlI apekSA me hI ho jAtA hai, kAraNa ki guNo Adi kA AdhAra hone ke kAraNa pradezo ko hI dravya kahA jAtA hai / parantu pAThako ko anuk bhI yaha apekSA apanI buddhi se yathA yogya rUpa se lAgU kara lenI cAhiye / 482 5. zudhdadravyArthika 3 lakSaNa naM0 3 ( paryAya parivartana nirapekSa trikAlI sattA ) ---- 1. ka0 paa0|1|182 219 " zuddhadravyArthikaH paryAyakalakarahita vahubheda saMgraha / " artha -- jo paryAya kalaka se rahita hotA huA aneka bheda rUpa saMgraha naya hai vaha zuddha dravyAthika hai / arthAta sarva paryAya kA saMgraha karake dravya ko eka akhaNDa rUpa pradAna karane vAlA zuddha dravyArthika naya hai / 2 pakA |taa vR|11|27 " anAdidhinasya dravyasya dravyArthikanayenotpattizca vinAzo vA nAsti / " artha - - dravyArthika naya se anAdinidhana dravya kI na aura na vinAza / 4 lakSaNa na0 4 ( bhAva kI apekSA svalakSaNabhUta zuddha svabhAvI haiM) 1. zrA. pa / 15 / vR 111 " zuddhadravyAthi kanayena zuddhasvabhAva / " arthaH = - zuddha dravyArthika naya se tatva zuddha svabhAvI hai / utpatti hai
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravayArthika naya sAmAnya 483 5 zudhda dravyArthika naya 2. pra. sA / na pra / paari| naya na 47 "zuddhanayena kevalamaNmAtra vanirupAdhisvabhAvam / " arthaH--AtmA dravya zuddha naya se, kevala miTTI mAtra kI bhAti nirupAdhi svabhAva vAlA hai / 3 vRdra sa / 3 / 11 "zuddhanizcayataH sakAzAdupAdeyabhUtA zuddhacetanA __ yasya sa jIvaH / " arthaH--zuddha nizcayanaya kI apekSA upAdeyabhUta yAnI grahaNa karane yogya zuddha cetanA jisake ho so jIva hai / 4 sa sA |paa|16|k 18 "paramArthena tu vyaktajJAtRtvajyo tiSaikaka / sarvabhAvAntaradhvaMsisvabhAvatvAdamecaka / 18 / " arthaH-zuddha nizcaya se prakaTa jJAyaka jyotimAtra AtmA eka svarUpa hai| kyoki sabhI anya bhAvoM ko dUra karane rUpa usakA apanA svabhAva amecaka aryAMta zuddha ekAkAra hai| 5 sa sA |muu 7 "vavahAreNuvadissai NANissa caritta daMsaNa NANa / NAvi NANaM Na caritta Na dasaNa jANago suddho 7 / " arthaH--jJAnI ke cAriva darzana jJAna ye tIna bhAva vyavahAra dvArA kahe jAte hai / nizcaya naya se jJAna bhI nahI hai, caritra bhI nahI hai aura darzana bhI nahIM hai jJAnI to eka jJAyaka hI hai|
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravayArthika naya sAmAnya 484 5 zudhda dravyArthika naya 5 lakSaNa naM. 5 (trikAlI zuddha pariNAmika bhAvasvarUpa hI dravya hai) 1 sa. saa|m. 14 "jo passadi appANa' abaddhapuTTha aNaNNaya Niyada / avisesamasajutta ta suddhaNaya viyANAhi / 14 / " artha - jo AtmAko bandha rahita aura parake sparzake rahita, anyatva rahita, calAcalatA rahita, vizepa rahita, anyake sayoga rahita, aise pAca bhAva rUpa (kevala trikAlI zuddha pariNAmika bhAva svarUpa) avalokana karatA hai, use zuddha naya jAno / 2. mi sA. |taa vR| 42 " iha hi zuddhanizcayanayena zuddhajIvasya __ samastasasAravikarasamudAyo na zamastItyuktam / " artha- zuddha nizcaya naya se zuddha jIva ko samasta sasAra vikA rokA samudAya nahI hai, aisA yahAM kahA hai / (ni. sA. tA vR47) 3. vR 5. s|48|206 "sAkSAcchaddhanizcayanayanaya strIpuruSasa yogarahita putrasyeva, teSAmutpattikhe nAsti / " artha- sAkSAta zuddha nizcaya nayakI apekSAse, jaise strI aura puruSake sayoga ke binA putra kI utpatti nahI hotI, isI prakAra jIva tathA karma ina dono ke sayoga ke binA rAgadveSAdi kI utpatti hI nahI hotii| (arthAta jaba zuddha nizcayake viSayabhUta pAriNAmika bhAva me karma sayogAdi kI apekSA hI nahI hai, taba vahAM rAgadi kaise sambhava ho sakate hai|)
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravayArthika naya sAmAnya 485 4 vRdra sa |57 236 "naca zuddha nizcayanayeneti / yastu zuddhadravyazaktirUpaH zuddhapAriNAmikaparamabhAvalakSaNaparamanizcayamokSa. saca pUrvabheva jIve tiSThatIdAnI bhaviSyatItyevaMna / " 5. zuddha dravyArthika naya artha- zuddha nizcaya naya se (mokSa) nahI hai / jo zuddha dravyakI / zaktirUpa zuddha pAriNAmika parama bhAva rUpa parama nizcaya mokSa hai, vaha to jIvame pahile hI vidyAmAna hai, vaha paramanizcayamokSa jIvameM aba hogI aisA nahI hai / 5 / 1 / 1 / 6 / 15 "zuddha nizcayanayena bandha mokSau na sta. / " artha -- zuddha nizcaya naya kI apekSA jIva ko bandha aura mokSa hI sambhava nahI / 6. pr.|1|65|72|6 "vyavahAreNa dravyabandha tathaivAzuddhanizcayena bhAva bandha tathA nayadvayena dravyabhAvamokSamapi yadyapi jIva: karoti tathApi zuddhapAriNAmika paramabhAvagrAhakena zuddhanizcayayena na karotyeva bhaNati / " artha --- vyavahAranaya se jJAnAvaraNAdi dravya karma bandha aura azuddha nizcaya nayase rAgAdi bhAvakarma ke bandha ko tathA dono nayoM se dravyakarma va bhAvakarma kI muktiko yadyapijIva karatA hai, to bhI zuddha pAriNAmika paramabhAvake grahaNa karane vAle zuddha nizcaya naya se nahI karatA hai, vandha aura mokSa se rahita hai / 7. pa dha / 30 / 456 "astyevaM paryAyAdezAdvandho mokSazca tatphalama / atha zuddhaH nayAdezAcchuddha sarvo'pi sarvadA |456 /
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 486 atha - mokSa aura bandhakA "paryAyArthika nayakI apekSAse bandha, phala puNya pApa Adi hai / parantu zuddha dravyArthikanayakI apekSAse sarva jIva sadA zuddha hai / " 6 lakSaNa na 60 ( para saMyoga kA nirAsa ) pra sA. 5. zuddha dravyArthika naya * ta prA233 " zuddha dravyanirUpaNAyA paradravyasaMpakIsa mAta . zuddha dravya evAtmAvatiSThate / " artha- zuddha dravyake nirUpaName para dravyake samparkakA asambhava hone se AtmA zuddha dravya hI rahatA hai / sa saa.muu|14"jo parsAda appANa abaddhapuTTa aNaNNayaM niyada / avisetyadasajutta ta suddhaNaya viyANIhi / 14 / " artha -- jo AtmAko bandha rAhita aura parake sparza se rahita, anyatva rahita, calAcalatA rahita, vizeSa anyake sayoga rahita, aise pAca bhAvarUpa avalokana karatA hai, use zuddha naya jAno / pAriNAmika bhAva sambandhI lakSaNa na. 5 me nimna vAte spaSTa kI gaI hai jina ko dRSTi me rakhanA atyanta Avazyaka hai - 1. zuddha nizcaya naya zuddha dravyArthika naya kA dUsarA nAma hai / 2 yaha naya zuddha pAraNAmika bhAva mAtra ko grahaNa karake vartatA hai / 3. pAraNAmika bhAva trikAlI zuddha hotA hai /
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 487 5. zudhda dravyArthika naya 4. kSAyika bhAva kI zuddhatA aura usakI zuddhatA me mahAna antara hai| 5. usame zuddha va azuddhi kI apekSA hI par3a nahIM sktii| - artha - zuddha nizya naya se to mokSa mArga koI cIja hI nahI hai| kyoki jo zuddha dravya zakti rUpa' zuddha pAraNAmikaparama bhAva lakSaNa vAlI, parama nizcaya mokSa yA trikAlI zuddhatA hai, vaha to jIva me pahile se hai ho hai / to vaha bhaviSyata me prApta hogI aisA prazna hI nahI ho sakatA / ) yaha to Agama kathita udAharaNa hai, aba apanA udAharaNa suniye, jisa para se ki ina saba uparokta udAharaNoM kA artha spaSTa ho jAyegA tathA jisame isa naya ke kAraNa va prayojana kA bhI antarbhAva ho jAyegA / dekhiye Apake kamare me eka oradIpaka Tima TimA rahA hai, eka ora bijalI jalatI hai aura eka ora se saDaka kA prakAza A rahA hai| kamarA prakAzita hai / Apa vahA baiThepaDha rahe hai / Apa kI pustaka para jo prakAza par3a rahA hai usa para batAIye, dIpaka kI mohara lagI huI hai, yA bijalI kI yA AkAza kI? vaha to prakAza hai / jaisA dIpaka me vaisA hI bijalI me, aura vaisA hI AkAza me / prazna ho sakatA hai ki tono prakAza kI jAti meM to bhinnatA hai| ThIka hai jAti me bhinnatA avazya hai para paDhane meM sahAyaka banane ke liye tIno me kyA vizeSatA hai / kyA dIpaka ke prakAza me baiTha kara Apa paDha na sakege, zarta yaha ki Apake apane netra ThIka hone caahiye| ina tIno me prakAza panA eka hI jAtI kA hai prakAza pane me tIna panA ho hI nahIM sktaa| dIpaka kA prakAza alpa hai aura bajalI
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 488 5. zudhda dravyArthika naya kA adhika, parantu dIpaka ke prakAza meM prakAza panA kucha kama hai aura bijalI ke prakAza me kucha adhika yaha bAta ghaTita nahI ho sktii| jeseki eka agUra ke svAda me tRpti kucha kama hai aura eka sera bhara agUro ke svAda me tRpti adhika hai, para dono ke svAda kI jAti me koI bheda nahI kahA jA sktaa| ataH kama prakAza va adhika prakAza yA pIlA prakAza va sapheda prakAza hote hue bhI prakAza pane kI jAti mai antara paDA nahI kahA jA sktaa| isI prakAra jIva kI paryAya sasArI ho yA mukta, azuddha ho ki zuddha, usame jIva pane kI jAtI me koI bheda par3A nahI kahA jA sakatA / siddha jIva kA jIvatva kisI ora prakAra kA aura sasArI kA kisI aura prakAra kA, aisA nahI ho sakatA / jIvatva to jIvatva hai, usakA kyA sasAro panA aura kyA mukta panA / jaise jJAna to jJAna hai, alpa ho ki adhika, nigodiyA kA tuccha jJAna ho yA ho kevala jJAna, jJAna pane me kyA hInAdhikatA / jisa jAti kA padArtha prakAzana svarUpa jJAna nigoda me hai vaisA hI kevalI me hai / dono kI jAti me koI antara nahI / aura yadi aisA hI hai to jIva pane kA utpAda vyaya bhI kyA / __ basa isI prakAra cetana yA acetana kisI bhI padArtha kA padArtha panA yA vaha vaha jAti panA to vaha vaha rUpa hI hai, usame to hInAdhikatA Adi kA prazna ho nahI sakatA / isaliye isa kA janma va maraNa yA utpAda va vyaya bhI kyA ? hotA hI nahIM / honA zabda hI ghaTita hotA nahI, kyoki usakI vahA apekSA hI nahI / jaba utpAda vyaya hI ghaTita hote nahI to paryAya kaise dhaTita ho sakatI hai, aura paryAyo ke abhAva me zuddha aura azuddha kaise kaha sakate hai / ata. zuddha dravyAthika naya kA viSaya jo pAriNAmika bhAva use sarvatra utpAda vyaya se nirapekSa, paryAya kalako se rahita, zuddhAzuddha kalpanAoM se atIta hI kahA
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 489 5. zubda dravyArthika naya jAtA rahA hai / uparokta sarva udAharaNo me yahI kahA gayA hai, aura Age bhI jahA jahAM yaha prakaraNa AyegA, aisA hI kahA jAtA rhegaa| vahA bhAvArtha ThIka ThIka samajha lenA / yadyapi dravya utpAda vyaya yA paryAyoM se rahita kabhI nahI raha sakatA / kyoMki utpAda usakA svabhAva hai, aura guNoM va paryAyo kA samUha usakA svarUpa va sarvasva hai / parantu dekhane kA DhaMga hai| paryAyoM va utpAda vyaya sahita ko bhI paryAyoM va utpAda vyaya se rahita dekhA jA sakatA hai| yahI bAta uparokta udAharaNoM para se siddha kI gaI hai| pratyeka vastu ke do par3akhe yA do pahalU hote hai, eka usakA vAhya rUpa ora eka usakA antaraga rUpa / bAhara se dekhane para vastu ke rUpa barAvara badalate hue dikhAI dete hai, jisake kAraNa usakI jAti me bhI bheda par3atA dikhAI par3atA hai / parantu vastu ke andara yadi dRSTi ko le jAkara dekhe to vastu yA usakI jAti me koI parivartana dikhAI na de skegaa| jaise sAgara kA eka to bAhya rUpa hai, aura eka andara kA vaha rUpa jo usakI thAha meM par3A hai| Upara se dekhane para vaha kallolita dikhAI detA hai, javAra bhATe rUpa dikhAI detA hai, tUphAna vAlA dikhAI detA hai, pravAhita dikhAI detA hai, jisa pravAha va tUphAna ke kAraNa ki bar3e bar3e jahAja taka ulaTa jAte hai / yaha kallole, javAra bhATa, tUphAna va pravAha vahA na hoM aisA nahIM hai / vaha vahA hai hI hai / vahA~ satya rUpa hai kalpita nhii| parantu usake andara jAkara dekhe to na kallole hai, na javAra bhATe haiM, na tUphAna hai, na pravAha hai / jahA jo pAnI hai sadA se vahI hai aura vahI rahegA / choTe choTe jantu bhI vahA ArAma se rahataM hai| bAdhA kA prazna nahIM sAgara kA yaha rUpa bhI vahA hai hI hai / yaha bhI satya hai kalpita nahI / yadyapi kucha virodha sA dIkhatA hai aura prazna uThAtA hai ki do virodhI bAte eka hI sthAna para kaise raha
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 460 5 zudhda dravyAyiMka naya sakatI hai / para bhAI / zabdoM meM tarka karane kI bajAye vastu me jAkara dekha, ki vaha vahA~ hai yA nahI / aura yadi hai to svIkAra karate hue Dara kyoM lagatA hai ? dekhanA to isa bAta kA hai ki Upara aura bhItara ke yaha do rUpa kyA pRthaka pRthaka sAgara ke hai yA eka hI ke / kyA kucha aisI bAta vahA~ hai ki usake yaha bAhara va bhItara ke do aga svataMtra rUpa se pRthaka pRthaka paDe ho ? arthAta sAgara ke madhya koI eka chata yA zAmiyAnA tanA huA ho, jo usase Upara Upara ke pAnI meM to kallole rahe aura usase nIce ke me nahI vahA to aisA koI vyavasthA hai nahI / jo pAnI Upara hai vahI nIce / Upara se hAnI vRddhi sahita hai para nIce se nahI / yaha dono hI rUpa eka hI akhaNDa sAgara ke hai / basa isI prakAra pratyeka padArtha ko samajhiye / usake vAhya rUpa me utpAda vyaya, paryAya, guNa, zuddhatA, azuddhatA, hInatA, adhikA kucha satya hai, para antaraMga rUpa arthAt svabhAva me na utpAda haina vyaya na guNa hai na paryAya na zuddhatA hai na azuddhatA, hInatA, na adhikatA, vaha to eka akhaNDa va nirvikalpa bhAva mAtra hai, yaha bhI satya hai / usakA bAhya va aMtaraMga rUpa do pRthaka pRthaka svataMtra padArtha ho yA inake bIca me koI dIvAra yA pArTIzana ho, aisA bhI nahI hai / jo sthira hai vahI Asthira hai / kahane me bhale bAhya va antaraga aise do bheda Aye ho, vAstava me vahA to vastu eka va akhaNDa hai vastu kA svarUpa hI jaba aisA hai to isame hama kyA karege ataH bhAI jaisA hai vaisA svIkAra para kara | vAstava me akhaNDa vastu ke ina do par3akhoM ko pRthaka pRthaka spaSTa darzAnA hI dravyArthika naya me bheda DAlane kA prayojana hai / usame yahA zuddha dravyAthika naya kA prayojana vastu kA antaraga rUpayA usakA svabhAva darzAnA hai / jaisA ki Age AyegA, azuddha dravyArthika kA /
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 16 dravyArthika naya sAmAnya 461 6 azudra dravyArthika naya prayojana usI vastu kA bAhya rUpa darzAnA hai| ataH yaha dono naye eka hI akhaNDa dravyArthika naya ke do bheda hai, pRthaka pRthaka svatatra kucha nahI hai / zuddhAzuddha se nirapekSa zuddhatA dazani ke kAraNa tathA guNa guNI Adi me abheda daza ni ke kAraNa yaha zuddha hai| tathA dravya ke sAmAnya paDakhe ko daza nei ke kAraNa dravyArthika hai / yahI isa naya kA yaha nAma rakhane kA kAraNa hai / aura vastu ke antaraMga rUpa arthAta pariNAmika bhAva kI ora tathA nirvikalpa abheda kI ora zrotA kA lakSya khecanA isa naya kA prayojana hai / yA ge kahiye ki vyakti me nija vaibhava dekhane kI yA vastu me dvaita dekhane kI jo Teva zrotA ko par3I huI hai usakA nirAsa karake usakA lakSya zakti para le jA kara use vastu kI advaitatA kA paricaya dilAnA isakA prayojana hai / zuddha dravyAthika naya kI bhUmikA meM yaha batAyA thA ki vastu kA 6. azudhda dravyArthika sAmAnya rUpa do prakAra se dekhA jA sakatA naya hai-vizeSa nirapekSa aura vizeSa sApekSa / tahA vizeSa nirapekSa sAmAnya padArtha kI sattA ko dekhanA zuddha dravyAthika naya hai, jisakA kathana kiyA jA cukA hai / vizeSa sApekSa sAmAnya padArtha kI sattA ko dekhanA usI dravyAyika kI azuddha prakRti hai| aryAta sAmAnya padArtha me guNa guNI Adi kA bheda DAlakara usa kA kathana karanA azuddha dravyArthika naya kahalAtA hai| isa naya kA lakSaNa zuddha dravyArthika ke lakSaNa se bilkula ulTA hai, jaise ki dravya kI apekSA karane para, jahA zuddha dravyArthika naya guNa, paryAya Adi se nirapekSa eka nirvikalpa anirvacanIya tatva ko hI dravya kahatA thA, vahA azuddha dravyArthika naya use hI utpAda vyaya dhrauvya yukta athavA guNa paryAya vAna kahatA hai / kSetra kI apekSA karane para, jahA~ zuddha dravyArthika use pradeza kalpanA' se nirapekSa sarvavyApI yA nija eka
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 16 dravyArthika naya sAmAnya 462 6 azuddha dravyArthika naya akhaNDa sasthAna rUpa kahatA thA, vahA azuddha dravyArthika naya use hI aneka pradezo vAlA kahatA hai / kAla kI apekSA karane para jahA suddha dravyArthika naya, use paryAyo ke parivartana se nirapekSa nitya kahatA thA, vahA azuddha dravyAthika naya use hI bhUta, vartamAna va bhaviSya kI ananto paryAyo kA eka akhaNDa piNDa batAtA hai| bhAva kI apekSA karane para jahA zuddha dravyAthika use aneka guNoM se nirapekSa kevala svalakSaNa svarUpa kahatA thA, vahA azuddha dravyArthika use hI aneka guNo kA samUha kahatA hai / pAriNAmika bhAva rUpa svabhAva kI apekSA karane para jahA zuddha dravyArthika naya use paryAya kalaka rahita nitya zuddha batAtA thA, vahAM azuddha dravyArthika naya use hI anekoM trikAlI paryAyo me anugata eka svabhAvI kahatA hai / para padArtho ke sayoga kI apekSA karane para, jahA zuddha dravyArthika naya use para sayoga se nirapekSa batAtA hai, vahA azuddha dravyArthika use hI para padArtha ke sayoga va viyoga Adi se sApekSa batAtA hai / tAtparya yaha ki zuddha dravyArthika naya sarvatra va sarva apekSAoM se dravya ko abheda dekhatA hai, tathA azuddha dravyArthika naya usa abheda me hI bheda dekhatA hai / yahI vizeSa sApekSa sAmAnya kahane kA prayojana hai| yahA prazna ho sakatA hai ki sAmAnya svarUpa hotA hI abheda hai to usame bheda DAlA kaise jAtA hai ? so bhAI! vaha sarvathA abheda ho aisA nahI hai| usake anekoM pUrvottara citra vicitra kAryo yA paryAyo para usa me aneka gaNo kA sadbhAva bhI pratyakSa hotA hai| guNa va paryAyo se rahita vastu koI nahI hai| ata yaha gaNa va guNI athavA paryAya paryAyI Adi kA bheda bhI kathaJcita vastubhUta hai / dRSTi vizepa ke dvArA dekhane para vaha pratyakSa hai| basa usI dRSTi ko azuddha dravyArthika naya kahate hai| isa naya kA antarbhAva zAstrIya naya saptaka ke vyavahAra naya me hotA hai / yahA para grahaNa kiye gaye vizeSa yA bheda vAstava me usI sAmAnya dravya ko vaktavya vanAne tathA usakI siddhi ke liye hI hai,
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 43 6. azuddha dravyArthika naya paryAyArthika naya kI bhAMti una vizeSoM kI pRthaka sattA darzAne ke liye nahI, isaliye bheda grAhaka hote hue bhI isakI dravyAthikatA vinaSTa nahI hotii| isa naya ke nimna do pramukha lakSaNa kiye jA sakate hai / 1. dravya kSetra kAla va bhAva rUpa catuSTaya kI apekSA dravya aneka bhedoM vAlA eka sAmAnya tatva hai| 2. aneka bhinna dravyo me sayoga athavA nimitta naimittika sambandha kAryakArI hai| aba inhI lakSaNoM kI puSTi va abhyAsa ke liye kucha uddharaNa dekhiye / 1 lakSaNa naM0 (catuSTama kI apekSA aneka bhedoM se saMyukta dravya) A pa |17|pR 121 "azuddhadravyamevArtha. prayojanamasyeti azuddha drvyaarthik.|" artha-azuddha dravya hI hai artha yA prayojana jisakA vaha azuddha dravyArthika naya hai| (yahA azuddhatA se tAtparya bheda grahaNa karanA) 2. vR. . sa 48 / 206 "azuddhanizcayaH zuddhanizcayApekSayA vyavahAra evaM / " artha --azuddha nizcaya naya ko yadi zuddhanizcaya kI apekSA dekhA jAye to vaha vyavahAra naya hI hai| (kAraNa ki zuddha naya kA viSaya abheda hai aura isakA viSaya bheda / zAstrIya va adhyAtmika vyavahAra naya kA viSaya bhI bheda hai / ataH donoM meM samAnatA hai|)
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 44 6 azuddha dravyArthika naya 3. ka. pA. 1 / 182 / 216 "azuddhadravyArthikaH paryAyakalakAti dravyaviSaya vyvhaarH|" artha--jo paryAyakalaka se yukta dravya ko viSaya karanevAlA vyavahAra naya hai vaha azuddha dravyArthika naya hai / 4 pra sA |t pra / pari |ny na0 46 "azuddhanayena ghaTazarAvavi ziSTamRNmAtravatsopAdhisvabhAvam / " artha-Atmadravya azuddhanaya se ghaTa aura rAma pAtra se viziSTa miTTI mAtra kI bhAMti, sopAdhi svabhAva vAlA hai / 5 A. pa / 15 |pR 111 'zu ddhadravyArthikena zuddhasvabhAva , azuddha vyArthikakenAza ddha svbhaavH|" zuddha dravyArthika naya se zuddha svabhAva hai aura azuddha dravyArthika naya se aza ddha svabhAva hai / 6. vR0 dra0 sa. / 45 1197 "yaccAbhyantare rAgAdiparihAra sa punarazu ddhanizcayeneti / " artha-jo antaraga me rAgAdi kA tyAga kahA jAtA hai vaha azuddha nizcaya se hI hai / (kyoki za ddha nizcaya me to rAgAdi ko avakAza hI nahI / ) 7 sa. sA / 14 AtmA 5 prakAra se bheda rUpa dIkhatA pa. jayacanda hai-karma pugdala kA sparza vAlA, nArakAdi paryAyo me bhinna bhinna svarUpa, zakti ke avibhAga praticcheda baDhe bhI hai aura ghaTe bhI hai....isase nitya niyata dIkhatA nahI, darzana jJAnAdi aneka guNo se vizeSa rUpa, moharAgadveSAdi
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 465 6. grazuddha dravyArthika naya pariNAmI sahita / . vyavahAra naya kA viSaya hai / 2. lakSaNa naM0 2 ( para saMyoga kI sArthakatA ) 1. vR0 dra0 s|6|21 'azuddhanizcayasyArthaH kathyate--karmopAdhisamutpannatvAdaza uddhaH, tatkAle tatpAya. piNDavattanmayatvAcca nizcayaH, ityubhayamelApakenAza ddhanizcayo bhaNyate / " yaha saba azuddha dravyArthika rUpa azuddha nizcaya kA artha yaha hai, ki karmopAdhi se utpanna hone ke kAraNa azuddha kahalAtA hai aura usa samaya agni me tape hue lohe ke gole ke samAna tanmaya hone ke kAraNa nizcaya kahA jAtA hai / isa rIti se azuddha aura nizcaya ina donoM ke melApa se azuddha nizcaya kahA jAtA hai / 2 sa sA / 6 / pa0 jayacanda " anya sarva parasayogI bheda hai ve sava, bheda rUpa azuddha dravyArthika naya ke vipaya hai / " aba isa naya ke kAraNa va prayojana dekhiye / dravya me guNa va paryAya ke bheda kathaJcita sat hai, aura para padArtha ke sayoga se utpanna hone vAle azuddha audayika bhAvoM ke sAtha bhI kinhI paryAya dize po meM yaha tanmaya dekhA jAtA hai / yahI satya isa naya kI utpatti kA kAraNa haiM / yadi bheda sarvathA na hue hote to isa naya kI bhI koI AvazyakatA na hotI / tahAM abheda me bhI bhedoM kA yA audayika bhAva svarUpa aza uddha paryAyoM kA Azraya lene ke kAraNa to yaha azuddha hai, aura unakA Azraya lekara bhI una para se dravyArthika naya ke vipayabhUta sAmAnya akhaNDa tatva kA hI paricaya dene ke kAraNa dravyArthika hai / ataH 'aza uddha dravyArthika' aisA isakA nAma sArthaka hai / yaha isa naya kA kAraNa hai |
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. dravyArthika naya dazaka paricaya 16. dravyArthika naya sAmAnya 466 zuddha nizcaya to tatva ko sarvathA nirvikalpa va anirvacanIya vatAtA hai, parantu isa prakAra to jagata kA koI bhI vyavahAra cala nahI sakatA / tatva kA sIkhanA va sikhAnA bhI asambhava ho jAye, guru ziSya sambandha vilupta ho jAye / ataH vizleSaNa dvArA usame bheda DAlakara kahane ke atirikta koI anya upAya nahI hai / avaktavya ko isI prakAra vaktavya banAyA jA sakatA hai / yadyapi isa prakAra padArthaM khaNDita huA sA pratIta hone lagatA hai, parantu sAtha sAtha zuddha dravyArthika para bhI lakSya rakhe to, aisA nahI ho sakatA / vizeSa rahita kevala sAmAnya kharaviSANa vat asat hai, bheda se nirapekSa abheda asat hai / usa vizeSa sApekSa sAmAnya tatva ko vaktavya banAkara samajhane va samajhAne ke vyavahAra ko sambhava banAnA hI isa naya kA prayojana hai / 15 dravyArthika naya dazaka 7. dravyArthika naya dazaka aho | guru deva kI upakArI buddhi, ki adRSTa padArtha ko bhI mAno jabaradastI pilA denA cAhate hai / zabdoM kI asamarthatA kI parvAha na karate hue, tathA anirvacanIya batAkara bhI, vacano ke dvArA hI use vaha mAno pratyakSa karAne kA prayAsa kara rahe hai / aisA apUrva avasara prApta karake bhI yadi maiM vastu ko pacA na sakU, to isase baDA pramAda aura kaunasA hogA / paricaya dravyArthika naya kA prakaraNa calatA hai / pahile vastu ko sAmAnya va vizeSa do bhAgo me vibhAjita karake, sAmAnya sattA kA grAhaka dravyArthika naya hai tathA vizeSa sattA kA grAhaka paryAyArthika naya hai aisA batAyA gayA / vastu kI sAmAnya sattA ke do rUpa sAmane rakhe - vizeSa nirapekSa aura vizeSa sAkSepa / ina donoM rUpoM para se sAmAnya vastu kA avalokana karane ke kAraNa usako viSaya
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravayArthika naya sAmAnya 467 7 dravyArthika naya dazaka paricaya karane vAle dravyArthika naya ke bhI do bheda ho gaye-za ddha dravyArthika va aza ddha dravyArthika / tahAM mahA-sattA yA avAntara-sattA bhUta padArtho meM vizeSa nirapekSa eka nirvikalpa sattA sAmAnya ko grahaNa karane vAlA zuddha dravyArthika naya hai aura vizeSa sApekSa eka savikalpa sattA samAnya ko grahaNa karane vAlA azuddha dravyArthika naya hai / yadyapi dravya kSetra kAla va bhAva ina cAroM kI pRthaka pRthaka apekSA lekara, una donoM hI nayoM ke yathA yogya anekoM lakSaNa karake, unake viSaya ko spaSTa karane kA prayatna kiyA gayA hai, parantu bhedAbhedAtmaka vaha vastu aba taka bhI eka samasyA hI banI huI hai, aisA pratIta hotA hai / ataH unhI lakSaNoM ko kucha aura vizadatA kI AvazyakatA hai / zuddha va azuddha dravyArthika nayoM ke pUrvokta aneko lakSaNo ko atyanta vizada banAne ke liye hI isa naya dazaka kA janma huA hai| 'naya sAmAnya' nAma ke 9 veM adhikAra ke anta me diye gaye naya cArTa me Agama kI ina daza dravyArthika nayoM kA nAmollekha kiyA jA cukA hai / vAstava me dravyArthika naya dazaka kI apano koI svatatra sattA nahI. hai / ye dazoM bheda unhI zuddha va azuddha dravyArthika ke pUrvokta lakSaNo me garbhita ho jAte hai / antara kevala itanA hai ki vahAM unakA rUpa sakSipta thA aura yahA kucha vistRta hai| jaisAki pahile anekoM bAra batAyA jA cukA hai, vastu dravya, kSetra, kAla va bhAva isa catuSTaya se gumphita hai| basa isa naya dazaka kI sthApanA kA mUla AdhAra vastu kA yaha catuSTaya hI hai| vaha kisa prakAra so hI darzAtA huuN| ___ yaha naya dazaka pAca yugaloM meM vibhAjita hai-'sva catuSTaya grAhaka va para catuSTaya grAhaka' yaha prathama yugala hai; 'bheda nirapekSa dravya grAhaka aura bheda sAkSepa dravya grAhaka' yaha dUsarA yugala hai,
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 468 7. dravyArthika naya dazaka paricaya utpAda vyaya nirapekSa sattA grAhaka aura ,utpAda vyaya sApekSa sattA grAhaka' yaha tIsarA yugala hai; 'parama bhAva grAhaka aura anvaya grAhaka' yaha cauthA yugala hai; tathA 'karmopAdhi nirapekSa zuddhatA grAhaka va karmopAdhi sApekSa azuddhatA grAhaka' yaha pAMcavA yugala hai / ___ iname se prathama yugala to catuSTaya sAmAnya ko viSaya karake kevala itanA batAtA hai ki yaha catuSTa vastu kA apanA hI vaibhava hai, kisI anya kA nahI / dUsarA tIsarA va cauthA yugala, usa catuSTaya ko khaNDita karake, dravya, kAla, va bhAva ina tInoM ko pRthaka pRthaka biSaya karate hai / kSetra ko grahaNa karane vAle kisI pRthaka yugala kA grahaNa nahI kiyA gayA hai, kyoMki vaha guNa va paryAyoM kA adhiSThAna jo dravya, vaha svayaM hI pradezAtmaka mAnA jAne ke kAraNa, kSetra kA usame hI antarbhAva ho jAtA hai / catuSTaya kA prathama aga jo 'dravya' usako pRthaka grahaNa karake, dUsarA naya yugala usame guNa guNI kA abheda va bheda daza tiA hai / catuSTaya kA tIsarA aMga jo 'kAla' usako pRthaka grahaNa karake, tIsarA naya yugala usame nityA va anityatA kA pradarzana karatA hai| catuSTaya kA cauthA aga jo 'bhAva' usako pRthaka grahaNa karake, cauthA naya yagala dravya ke eka akhaNDa bhAva tathA aneka guNo ke pRthaka pRthaka bhAvo ke bIca abheda va bheda kI sUcanA detA hai / isa prakAra ye pahale cAra yugala sva catuSTaya kA Azraya karake vastu sAmAnya kA svarUpa dazati hai arthAta jIva ajIva Adi saba hI dravyo kI sAmAnya sattA kI citra vicitratA kA pratipAdana karate hai| aba pAMcavA~ yugala jo karmopAdhi nirapekSa va karmopAdhi sApekSa vAlA hai, vaha vastu vizeSa kA pratipAdaka hai, arthAta dravya sAmAnya ko na batAkara kevala jIva dravya kI vizeSatA ko batAtA hai| zAstrIya naya saptaka me saMgraha va vyavahAra yugala kA prarupaNa karate hue yaha batAyA jA cukA hai ki dravya yA sat sAmAnya ke do
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 466 7. dravyArthika naya dazaka paricaya bheda hai-jIva va ajIva / jIva ke bhI do bheda hai-mukta va ssaarii| yadyapi ye donoM koI svataMtra trikAlI dravya nahI hai, balki eka sAmAnya jIva dravya kI do paryAye hai, aura isaliye inhe paryAyArthika naya kA viSaya bananA cAhiye, parantu sthUla dRSTi se dekhane para janma se maraNa paryanta kI yaha koI eka paryAya nahI hai balki manuSyAdi aneka paryAyoM me anumata sAmAnya bhAva hai / ataH ina donoM ko dravya rUpa se saMgraha naya grahaNa kara letA hai / ye dono jIva dravya kI avAntara sattAye hai / iname se mukta jIva karmopAdhi rahita hone ke kAraNa zuddha hai| aura saMsArI jIva karmopAdhisahita hone ke kAraNa azuddha hai| mukta jIva kI isa zuddhatA ko darzAnA karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika kA kAma hai aura sasArI jIva kI azuddhatA ko darzAnA karmopAdhi sAkSepa azuddha dravyArthika kA kAma hai| isa prakAra sAmAnya vastu me to abheda va bheda darzAne kI apekSA aura vizeSa vastu me para kI upadhi kRta azuddhatA va zuddhatA darzAne kI apekSA, ina pAcoM hI yugalo me pahilA pahilA to zuddha dravyArthinaya kahalAtA hai, aura dUsarA dUsarA azuddha dravyArthika naya kahalAtA hai / isa prakAra ye dazo bheda zRddha va azuddha drabyArthika ke hI uttara bheda samajhane cAhiye / sva catuSTaya grAhaka naya zuddha dravyArthika hai aura para catuSTaya grAhaka azuddha dravyArthika / guNa guNI Adi bheda nirapekSa dravya grAhaka zuddha dravyArthika hai aura bheda sApekSa dravya grAhaka azuddha, dravyArthika / utpAda vyaya nirapekSa sattA grAhaka zuddha dravyArthika hai| aura utpAda vyaya sApekSa sattA grAhaka azuddha dravyArthika / parama bhAva grAhaka naya zuddha dravyArthika hai aura anvaya grAhaka azuddha dravyArthika / karmopAdhi nirapekSa kSAyika bhAva grAhI zuddha zuddha dravyArthika hai aura karmopAdhi sApekSa audayika bhAva grAhI azuddha dravyArthika / isa prakAra naya dazaka kA sakSipta paricaya diyA gayA / aba inakA pRthaka pRthaka vistAra dekhiye|
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 8. sva catuSTaya grAhaka zuddha dravyArthika naya vastu kA dravya, kSetra, kAla va bhAva usa kA svacatuSTaya kahalAtA 8 svacatuSTaya grAhaka hai / sarva prathama yaha dekhanA hai ki vastu kA yaha zuddha dravyAthika naya catuSTaya vastu kA hI nija rUpa hai yA kinhI bAhya sayogo kA phala hai / isa bAta kA ava taka kAphI khulAsA kiyA jA cukA hai, ki vastu ko bhalI bhAti samajhAne ke liye bhale hI vizleSaNa ke dvArA use ina cAro agoM me vibhAjita kara diyA gayA ho, parantu vAstava me yaha vibhAjana kevala kAlpanika hai, vastubhUta nahI, kyoki vastu se pRthaka ve cAro koI apanI svatatra sattA nahI rakhate / unakA eka rasa rUpa akhaNDa dravya hI sat hai / ata yaha catuSTaya vastu kA nija kA hI rUpa hai, anya sayogo kA phala nahI / ___ apane apane guNa va paryAyo kA adhiSThAna bhUta vaha dravya hI svayaM vastu yA sat hai / adhiSThAna hone ke nAte usa kA koI na koI AkAra avazya honA hI cAhiye, kyoki AkRti rahita koI bhI kAlpanika tatva vastabhUta guNo Adi kA Azraya nahI ho sakatA / usakA vaha AkAra yA saMsthAna hI usakA svakSetra hai / vastu vahI hai jo ki kucha artha kriyAkArI ho / artha kriyA zUnya dravya kapola kalpanA mAtra hai, jaise AkAza puSpa hai / padArtha me kisI bhI prakAra kA parivartana Aya vinA artha kriyA kI siddhi asambhava hai, ataH vastu svabhAva se hI parivartana zIla honI cAhiye / prati kSaNa avasthA yA paryAya ko vadala lenA hI dravya kA svakAla hai| dravya hai to usakA koI na koI vizeSa svabhAva avazya honA hI cAhiye, kyoki pariNamanazIla ho jAne para bhI yadi vaha kisI vizeSa svabhAva se zanya hai, to loka me usakI kriyA kimAtmaka dikhAI degI / yaha svabhAva vizeSa hI usa dravya kA svabhAva kahalAtA hai| isa prakAra jaise eka vastu apane catuSTaya ke sAtha tanmaya hai, vaise hI dUsarI tIsarI anya anya sarva vastuye bhI apane apane catuSTayo
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 501 1 meM svataMtratA se avasthita haiM / na koI vastu apane catuSTaya kA aMza mAtra bhI kisI anya vastu ko de sakatI hai, aura na koI kisI se kucha le sakatI hai / eka padArtha apanA kucha bhI dUsare ko dene meM samartha hI nahI hai / ataH vastu sarvadA va sarvatra nija catuSTaya svarUpa hI rahatI hai, anya catuSTaya svarUpa nahI hotI / udAharaNArthaM 'ghaTa' nAma kA padArtha tabhI satsvarUpa samajhA jAtA hai, jabaki vaha apane hI kambugrIvA Adi vAle saMsthAna yA kSetra ko dhAraNa karatA ho tathA apanI hI ghaTana kiyA karane ke svabhAva se svaya yukta ho / aisA nahI ho sakatA ki usakA saMsthAna to 'paTa' jaisA ho aura usakA svabhAva agni jaisA ho / loka meM isa prakAra kA koI padArtha hI upalabdha nahI ho sakatA / 8. sva catuSTaya grAhaka zuddha dravyArthika naya ataH siddha hai ki vastu svayaM apane catuSTaya svarUpa hI hotI hai, apane se atirikta anya kisI ke bhI catuSTaya svarUpa nahI hotI / yaha jo usakA svacatuSTaya svarUpa se avasthita rahanApanA hai vahI isa prakRta svacatuSTaya grAhaka zuddha dravyArthika naya kA viSaya hai | svacatuSTaya kI apekSA vastu sat hai, yA kaha lIjiye ki astitva svabhAva vAlI hai / isa prakAra svacatuSTaya kI apekSA vastu meM astitva dharma kI sthApanA karanA isa naya kA lakSaNa hai / ava isI kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa detA hU~ / 1 vR. na. c|198 " saddravyAdicatuSke saddravya khalu gRhaNAti yohi / nijadravyAdiSu grAhI sa itaro bhavata viparIta. 18851" artha:-- astitva bhUta dravyAdi catuSTaya meM hI dravya ke astitva kA jo grahaNa karatA hai vaha svacatuSTaya grAhaka hai /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 8. sva catuSTaya grAhaka zuddha dravyArthika naya 2. vR. na. c|254 "astisvabhAva dravyaM sadvyAdiSu grAhaka nayena / " arthaH-svadra vyAdi catuSTaya grAhaka naya se dravya astitva svabhAva vAlA hai| 3. A pa. 771 "svadravyAdigrAhaka dravyArthiko yathA svadravyA dicatuSTayApekSayA dravyamasti / " artha --sva dravyAdi catuSTaya grAhaka dravyArthika naya ko aisA jAno jaise ki yaha kahanA ki svacatuSTaya kI apekSA vastu hai hii| isa naya kA udAharaNa aisA samajhanA, jaisA ki Ama nAma kA padArtha jAnate hue, svata. hI usakA AkAra yA kSetra, tathA usakI kaccI pakkI avasthAye yA kAla tathA usakA svAda vizeSa yA bhAva jAnane meM A jAte hai / ina cAroM se samaveta hI Ama sat hai, inase pRthaka nahI / athavA AtmA nAma kA padArtha jAnane ke liye usakA trikAlI astitva, usake aneko sasthAna, usakI Age pIche hone vAlI manuSyAdi paryAya tathA usake jJAnAdi guNa, ina saba kA hI grahaNa honA kArya kArI hai, parantu usake sAtha me rahane vAlA jo zarIra usake AkAra yA rUpa ragAdi kA grahaNa karanA bhramotpAdaka hai / kyoki AtmA kA astitva apane hI uparokta catuSTaya (me hai, zarIra ke catuSTaya me nhiiN| kyoki yaha naya svacatuSTaya ke AdhAra para vastu ke astitva ko darzAtA hai, isaliye sva catuSTaya grAhaka hai kyoki svacatuSTaya hI vastu kA nija vAstavika svarUpa hai isaliye ise za ddha kahA hai, tathA kyoki trikAlI sAmAnya dravya kA paricaya detA hai isaliye dravyArthika hai /
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 503 6. para catuSTaya grAhaka azuddha dravyArthika naya ata. isa naya kA "svacatuSTaya grAhaka zuddha dravyArthika" aisA nAma sArthaka hai| svadravya, svakSetra, svakAla va svabhAva ina cAro se samaveta bilkula pRthaka va svaccha tathA nirupAdhi vastu ko darzAnA isa naya kA prayojana hai / yA yoM kahiye ki vastu kA pratipAdana karate hue jina dRSTAntoM kA Azraya lekara use batAyA jAtA hai, una para se lakSya ko haTAkara dASTAnta para lakSya le jAnA isa naya kA prayojana hai / dRSTAnta meM terA vaibhava nahI hai, ataH bhAI / vahA se haTakara nija zaktiyo va vyaktiyo me use khojane kA prayatna kara, aisA upadeza yaha naya / detA hai| naya vAstavame svacatuSTaya grAhaka va para catuSTaya grAhaka eka hI bAtako 6 para catuSTayagrAhaka darzAte hai, ataH ye eka hI haiM / parantu kathana azuddha dravyArthika paddhatike bheda ke kAraNa ina dono ko pRthaka pRthaka naya svIkAra kiyA gayA hai / ina dono me kevala itanA antara hai, ki vaha to usI vastu kA svarUpa batAtA hai usakA nija vaibhava darzAkara, aura yaha usI vastu kA svarUpa batAtA hai usI para par3e hue AvaraNa ko haTAkara / bilkula usa prakAra jisa prakAra ki prakAza kA Astitva kaho yA kaho andhakAra kA abhAva, donoM kA eka hI tAtparya hai / jo prakAzakA astitva hai vahI andhakAra kA abhAva hai / yadyapi vastu rUpase dono eka hai, para kathana kramame prakAza kI niSkalakatA pragaTa karane ke liye andhakAra kA abhAva batAnA Avazyaka hai| yaha na batAyeM to, kadAcit una vyaktiyoko jinako kI prakAza kA paricaya nahI hai, eka hI sthAna meM prakAza va andhakAra donoM kA grahaNa ho jAnA sambhava hai / yadyapi yaha bAta kucha asambhavasI lagatI hai ki prakAza ke sAtha sAtha andhakAra kA bhI grahaNa ho jAye, parantu isakA kAraNa yahI hai ki
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 504 4. para catuSTaya grAhaka azuddha dravyArthika naya prakAza sarva paricita hai / parantu aparicita vastu ko zabdoM.parase samabhate hue aisA prAyaH huA hI karatA hai, ki ipTa padArtha bhI kalpanAkA vipaya bana jaaye| jaise ki caitanya ke astitva dvArA Atma padArtha ko darzAte hue yadi sAtha sAtha zarIra ke sambandhakA nipeca na kare to caitanyake sAtha, anukta bhI isa garIra kA grahaNa AtmA rUpase ho jAnA sambhava hai / aisI bhUla kadAcita ho jAye to Atma padArtha jAnA nahIM jA sakatA / basa isI bhUla kI sambhAvanA ko dUra karane ke liye yaha Avazyaka hai, ki kisI vastu kA svarUpa batAyA jAve to usase atirikta anya vastuo ke catuSTaya ko sAtha sAtha nipedha bhI kara diyA jaaye| ataH vastu ke svarUpa ko darzAne ke liye kathana krama meM do bAte AtI hai---vastu ke svacatuSTaya kI svIkRti yA vidhi tathA usase atirikta anya padArtho ke catuSTaya kA nipedha / ina meM se pahilI vAta to sva catuSTaya grAhaka zuddha dvavyArthika naya kA viSaya hai aura dUsarI bAta para catuSTaya grAhaka zuddha dravyarthika naya kA viSaya hai / yahI isa naya kA lakSaNa hai / yahA eka bAta aura dhyAna meM rakhane yogya hai ki isa nipedha ko vatAne ke liye do prakAra kI bhASA kA prayoga kiyA jA sakatA hai'vastu me para catuSTaya kI nAsti hai yA abhAva hai aisA kahanA pahilA prayoga hai, aura 'para catuSTaya kI apekSA vastu kI hI nAsti hai yA abhAva hai' aisA kahanA dUsarA prayoga hai / vahAM pahilA prayoga to sarva sammata hai, parantu dUsarA prayoga kucha bhramotpAdaka hai, aura Agama meM mukhyatA se isI prayoga ko apanAyA gayA hai| tahAM bhrama me par3hane kI AvazyakatA nahI, kyoki donoM hI prayogoM kA artha eka hai / jaise ki yA to yaha kaha dIjiye ki andhakAra meM prakAza nahIM hai yA yaha kaha dIjiye ki prakAza me andhakAra nahI hai| donoM me kyA antara hai,
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 16. dravyArthika naya sAmAnya 505 6. para catuSTaya grAhaka azuddha dravyArthika naya kevala bhASA kA bheda hai / athavA isI ko isa prakAra bhI kahA jA sakatA hai ki jahA prakAza hotA hai vahA andhakAra kI nAsti yA abhAva hotA hai / athavA isa prakAra bhI kahA jA sakatA hai ki prakAza kI apekSA andhakAra kI aura andhakAra kI apekSA prakAza kI nAsti hai / isakA yaha artha na samajhiye ki prakAza kI yA andhakAra kI nAsti kaha kara unakA sarvathA abhAva batAyA jA rahA hai, balki yahI samajhiye ki andhakAra ke dravya kSetra kAla bhAva se tanmaya prakAza nAma ke padArtha kA loka me abhAva hai, parantu svadravya kSetra kAla aura bhAva se tanmaya prakAza to sat hI hai / jaise ki "yahA siha nahIM hai" aisA kahane para yaha artha nahI nikalatA ki yahA hiraNa bhI nahI hai / isI bAta ko saiddhAntika bhASA meM isa prakAra kahA jAtA hai ki svacatuSTaya kI apekSA vastu asti yA astitva svabhAva vAlI hai, aura para catuSTaya kI apekSA vahI vastu nAsti yA nAstitva svabhAva vAlI hai| para catuSTaya kI apekSA vastu me nAstitva dharma kI sthApanA karanA isa naya kA lakSaNa hai| aba isI kI puSTI va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa detA hai| 1. bR.na. c|168 "sadvyAdicatuSke sadravyaM khalu gRhaNAti yo hi / nijadravyAdiSu' grAhI sa itaro bhavati viparItaH 198 / " artha-astitvabhUta svadravyAdi catuSTayame hI dravya ke astitvakA jo grahaNa karatA hai vaha svacatuSTaya grAhaka hai, aura usase viparIta paracatuSTaya meM dravya ke nAstitva kA grahaNa para catuSTaya grAhaka hai / 2. va. na. ca / 254. . . . / tadapi ca nAstisvabhAvaM para dravyA bhigrAhakeNa / 254 / "
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 10. bheda nirapekSa zuddha dravyArthika naya 16 dravyArthika naya sAmAnya artha:-- para dravyAdi grAhaka naya se vahI vastu nAsti svabhAva vAlI hai / 3 A. pa / 7 / pR. 72 "paradravyAdigrAhakadravyArthika ko yathA paradravyAdicatuSTayApekSayA dravyaM nAsti / " artha - paradravyAdigrAhaka dravyArthika naya ko aisA jAno jaise ki para dravyAdi catuSTaya 'kI apekSA dravya ko nAsti kahanA / para catuSTaya kI apekSA lekara vastu kA nirUpaNa karane ke kAraNa yaha naya para catuSTaya grAhaka kahA jAtA hai / vastu kA svarUpa darzAte samaya kisI bhI prakAra se para padArtha kA Azraya lenA hI dRSTi kI azuddhatA hai, isaliye yaha naya azuddha hai / tathA catuSTayAtmaka sAmAnya vastu kA svarUpa dazani ke kAraNa dravyArthika hai / isa prakAra " para catuSTaya grAhaka aza uddha dravyArthika naya" aisA isakA nAma sArthaka hai / " zarIrAdi kI apekSA AtmA nAma kA koI padArtha loka me nahI hai" yA "zarIra ke dravya kSetra kAla bhAva rUpa catuSTayakI apekSA AtmA nAsti svabhAva vAlA hai" aisA kahanA isa naya kA udAharaNa hai / aparicita vyakti kI dRSTi se para dravya kSetra kAla bhAva ke abhiprAya ko nikAlakara, vastu ke sva dravya kSetra kAla bhAva maI ho usa vastu kA spaSTa paricaya denA isa naya kA prayojana hai / naya dazaka ke prathama yugala dvArA vastu ko svacatuSTaya ke sAtha 10 bheda nirapekSa tanmaya rahane kA niyama darzAyA gayA / aba zuddha dravyArthika naya usI tanmayatA ko adhika vizada banAne ke liye, vizleSaNa dvArA usa catuSTaya ke tIna khaNDa kara liye gaye haidravya vakSetra arthAta pradezAtmaka dravya, kAla va bhAva / ina tInoM khaNDoM
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 507 10. bheda nirapekSa zuddha dravyArthika naya ko pRthaka pRthaka grahaNa karake dravya me advaita va dvaita darzAnA ina agale tIna naya' yugaloM kA kAma hai / uname se prathama yugala dravya va kSetra arthAta pradezAtmaka dravya ko viSaya karatA hai / dravya kA lakSaNa 'guNa paryAya vAlA dravya hai, aisA kiyA gayA hai / lakSaNa ke zabdo para se aisA pratibhAsa hotA hai, ki jaisA ki guNa va paryAya ye do svataMtra padArtha hai, aura dravya nAma kA tIsarI koI svataMtra padArtha hai / usa dravya me ye guNa va paryAya donoM vizrAma pAte hai, jaise ki kuNDe me dhii| parantu vAstava meM aisA nahIM hai| bhale hI zabdoM meM lakSaNa karane ke liye uparokta tIna zabdoM kA prayoga kiyA gayA ho, parantu ye tInoM koI svataMtra padArtha nahI hai, eka hI hai / guNa' paryAyoM kA samUha hI dravya hai / ina se pRthaka usakI koI svatatra sattA nhiiN| 'guNa paryAyo kA samUha' aisA kahanA bhI ThIka nahI hai, kyoki aba bhI guNa va paryAya me bheda dRSTi gata hotA hai, jo asat hai| taba vaha dravya kyA hai ? aisA vicAra karane para 'paryAyo maI hI guNa hai aura guNoM maI hI dravya hai, aisA kahanA hI ucita jaMcatA hai| arthAta paryAyoM se pRthaka guNa va guNa se pRthaka paryAye athavA guNa se pRthaka dravya aura dravya se pRthaka guNa nahI hai / saba eka rasa hai / paryAya hai vahI guNa hai, guNa hai, vahI dravya hai, dravya hai vahI guNa va paryAya hai| phira guNa paryAya Adi kA bheda yA dvaita kahane se bhI kyA lAbha ? svalakSaNabhUta nirvikalpa abheda dravya hai isa prakAra sarva hI guNaguNI va paryAya-paryAyI Adi ke dvaita bhAvo yA bhedoM se nirapekSa eka akhaNDa dravya hI sat hai, yaha batAnA isa naya kA lakSaNa hai / isa naya kA antarbhAva pUrvokta sagraha naya me hotA hai / udAharaNArtha agni yadyapi uSNatA va prakAza vAlI kahI jAtI hai, para kyA uSNatA va prakAza kI usase pRthaka yA agni kI uSNatA
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 16. dravyArthika naya sAmAnya 10 bheda nirapekSa zuddha dravyArthika naya va prakAza se pRthaka koI sattA hai ? saba eka meka hai kathana me hI kevala bheda hai, agni me to aisA koI bheda hai nahI / ataH agni ko uSNatA Adi ke bheda se nirapekSa kevala agni hI kahanA ucita hai| aba isI kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye / vR. na. ca / 193 "guNaguNyAdicatuSka'rthe yo na karoti khalu bhedaM / zuddha- sa dravyArthikaH bhedavikalpena nirapekSaH / 193 / " artha --- guNa-guNI va paryAya paryAyI isa prakAra cAra bheda rUpa padArtha me jo bheda nahI karatA hai, vaha bheda vikalpo se nirapekSa zuddha dravyArthika naya kahalAtA hai / 2 A. 5 / 7 / 170 bhedakalpanAnirapekSaH zuddho dravyAthiko yathA nija guNa paryAya svabhAvAd dravyamabhinnam / " artha- bheda kalpanA nirapekSa zuddha dravyArthika naya koM aisA jAno jaise ki nija guNa paryAya vAle svabhAva se dravya abhinna hai| guNa-guNI Adi bheda kA nirAsa karane ke kAraNa bheda nirapekSa / hai / bheda rahita hone ke kAraNa hI zuddha hai, aura vastu kA kevala sAmA nya abheda aga dekhA jAne ke kAraNa dravyArthika hai| isa prakAra 'bheda nirapekSa zuddha dravyArthika naya' aisA isakA nAma sArthaka hai| yaha isa nayakA kAraNa hai| bhedo ke kathana para se abheda ko samajhanA hI vAstava me' samajhanA / kahalAtA hai, bhedo meM aTaka kara unakI bAte to karanA aura abheda bhAva ko sparzana karanA samajhanA nahI hai| jaise agni kahane para usakI USNatA, prakAzatva Adi saba kucha svataH dRSTi me A jAte haiM,
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 506 11. bheda sApekSa azuddha dravyArthika naya aura isa prakAra A jAte hai mAno USNatA me prakAza aura prakAza meM agni ota prota hI paDe hai / vaise hI 'AtmA' Adi kahane para bhI usakA eka rasAtmaka abheda va sAmAnya svarUpa grahaNa karAnA isa naya kA prayojana hai / arthAta dravya ko guNa paryAya maI dikhAnA isa naya' kA prayojana hai| yA yoM kaha lIjiye ki bhedo me abheda dazanA isa kA prayojana hai / bheda nirapekSa dravyArthika naya ke dvArA vastu ko guNo Adi kI 11 bheTa sApekSa kalpanA se nirapekSa sarvathA eka va akhaNDa azuddha dravyArthika sAmAnya tatvake rUpa me darzAyA gyaa| yahA yaha naya prazna hotA hai ki kyA vastu nirguNa hai ? arthAta kyA vaha guNo va paryAyo se zUnya hai ? yadi aisI hai to vaha AkAza puSpavat asat hai, kyoki guNoM se zUnya kisI bhI dravya kI sattA loka me dikhAI nahIM detii| yadi dravya me se guNa pRthaka kara liye jAye to Apa hI batAiye ki kyA zeSa raha jAyegA / jaise ki yadi agni meM se USNatA va prakAza nikAla liye jAye to kyA vaha agni apanA koI astitva rakha sakegI ? ataH siddha huA ki guNa va paryAya maI hI vastu hai, ina se pRthaka kucha nahI / vizeSoM se rahita sAmAnya kucha cIja nahI / isaliye kevala nirvikalpa sAmAnya mAtra tatva ko jAnanA na jAnane ke barAbara hai| ___bheda nirapekSa zuddha dravyArthika kA viSaya usa samaya taka adhUrA hI hai, jaba taka ki guNa va paryAyoM Adi ke bheda usame pratiSThata ho nahI jaate| yadyapi dravya guNa va paryAya me kisI bhI prakAra kA pradeza bheda nahIM hai, parantu una meM svarUpa bheda avazya hai| jo dravya hai va guNa nahI aura jo guNa hai vaha paryAya nahI, kyoMki inake pRthaka pRthaka svabhAvakI pratIti hotI hai / jaise ki jo agni hai vahI va utanI hI USNatA nahIM hai / USNatA agni kA eka svabhAva avazya hai para pUrNa svabhAva nhii| yahI dravya va guNa Adi meM svabhAva bheda hai|
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 510 11 bheda mApekSa azuddha dravyArthika naya isa prakAra pratyeka vastu me paDe guNa va paryAya rUpa aMga vastu se pRthaka kiye jAne yadyapi tIna kAla me bhI sambhava nahI, para jJAna kI mahimA dekhiye ki apane andara vizlepaNa karake, yaha una sarva ago yA bhedo ko pRthaka pRthaka bhI yadi cAhe to dekha sakatA hai / aura vastu kI vizepatAoM ko jAnane ke liye aisA kiyA jAnA atyanta Avazyaka bhI hai| bhale hI vaha jJAna vastu ke anurUpa eka rasa svarUpa na raha jAye, para uparokta prayojana vaza aisA kiyA avazya jA sakatA hai, aura kiyA jAtA hai / yadyapi aisA karane se vastu dUpita ho jAtI hai para isase jJAna dUpita nahIM hotA, kyoki vahA bhedo kI kalpanA karate samaya bhI abheda sAmAnya tatvakA citraNa dhula nahIM pAyA hai| ata ye savabhedoke vikalpa abheda sApekSa hI rahate hai / parantu kyoki vicAraNAo kA mukhya Azraya bheda hai abheda nahI, ata. isa vikalpako bheda sApekSa hI kahanA hogA / yahAM bheda ke grahaNa se tAtparya pRthaka pathaka guNo Adi ko grahaNa karanA na samajhanA, balki sAmAnya vastu ke andara dekhate hue hI samajhanA jaise agni me USNatA va prakAzakatva Adi / isa prakAra guNA va paryAyo se viziSTa vastu ko dekhanA isa naya kA vipaya hai / yA yo kahalIjiye ki guNa paryAya vAlA dravya ko batAnA isa naya kA lakSaNa hai / isakA antarbhAva zAstrIya vyavahAra naya me hotA hai / * aba isI lakSaNa kI puSTI va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye / 1 vR na ca / 196 "bhede sati samvandhaM guNaguNyAdibhiH karoti yo dravya / sopyazuddhoM dRSTa sahitaH sa bheda kalpanayA / 1961" arthaH- dravya me jo guNa guNI Adi ke dvArA bheda karake uname sambandha sthApita karatA hai vahI bheda kalpanA sahita azuddha dravyArthika naya hai|
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 511 12. utpAda vyaya nirapekSa sattA grAhaka zuddha dravyArthika naya 2 prA. pa 17 pR. 71 "bhedakalpanAsApekSo'zuddhadravyArthiko, yathA mAno darzanajJAnadayo guNAH / " artha - bheda kalpanA sApekSa azuddha dravyArthika naya aisA hai jaise ki AtmA ke darzana jJAnAdi guNa khnaa| guNa paryAya vAlA dravya hai, yA jJAnavAna jIva hai yA USNatA va prakAzakatva guNoM vAlI agni hai, aisA kahanA isa naya ke udAharaNa hai| kyoMki yaha vastu meM bheda DAlakara arthAta 'guNa vAlA' aisA kaha kara usa abheda vastu kA paricaya detA hai, isaliye bheda sApekSa hai| bheda dekhanA hI dRSTi kI azuddhatA hai, kyoMki kuNDe me dahI bat dravya me guNoM kA bheda vAstava meM nahIM hai, isaliye yaha naya azuddha hai / aura sAmAnya dravya ko darzAne ke kAraNa dravyArthika hai / isaliye 'bheda sApekSa azuddha dravyArthika' aisA isakA nAma sArthaka hai| yaha isa naya kA kAraNa hai / usa abheda dravya me guNa paryAya Adi kA bheda DAlakara, use unake dvArA pratiSThita batAnA, arthAta dravya ko guNa paryAya vAlA batAnA isa naya kA prayojana hai / sAmAnya catuSTaya ke cAro ago me se prathama aMga jo 'dravya' usa 12 utpAda vyaya nirapekSa ke Azraya para vastu meM guNa-guNI Adi kA sattA grAhaka zudhda abheda va bheda, isase pahile vAle naya yugala dravyArthika naya dvArA darzA diyA gayA / usa catuSTaya kA dUsarA aga jo 'kSetra' vaha svayaM dravya me hI garbhita ho gayA, kyoki pradezAtma hokara hI dravya guNoM kA adhiSThAna ho sakatA hai / ava usa catuSTaya kA tIsarA aga jo 'kAla' usake Azraya para vastu me abheda va bheda darzAne ke liye yaha naya yugala Age AtA hai| 'sat' sAmAnya kA lakSaNa utpAda vyaya dhrauvya se yukta honA hai / guNa-guNI bheda vat yahA bhI yahI vicAranA hai, ki kyA utpAdAdika
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 512 12. utpAda vyaya nirapekSa sattA grAhaka zuddha davyArthika naya ye tIna aMga sat se pRthaka kucha apanI sattA rakhate hai / yadyapi lakSaNa meM kahA gayA 'yukta zabda aisA hI ghoSita karatA hai ki utpAdAdika tIna pRthaka pRthaka vastuo ko saMyoga vAlA sat hai, jaise daNDa ke saMyoga vAlA daNDI hai, parantu vAstava me aisA nahI hai / utpAdAdi maI hI sat hai, arthAta sat vahI ho sakatA hai, jo nitya pariNamana zIla rahe / pariNa mana zIlatA hI utpAda vyaya arthAta utpatti va vinAza hai, aura pariNamana karane vAle usa dravya kA jU kA tU bane rahanA hI usakA dhrauvyatva hai| jo dravya dhruva yA nitya hai vahI anitya hai / prati kSaNa badalane vAlI avasthAo ko dekhe to vaha anitya dikhatA hai, jaise vAlaka kA vRddha ho jAnA / bAlaka avasthA kA vinAza aura vRddha avasthA kI utpatti, yahI sat kA utpAda va vyaya hai, sarvathA naya sat kA utpAda va purAne sat kA sarvathA vinAza isakA artha nhii| parantu una saba avasthAo me vaha rahA to manuSya kA manuSya hI / vasa yahI usakA dhruvatva hai / / dRSTi vizepa ke dvArA utpAdAdi una tIno me se utpAda va vyaya ko arthAta avasthAoM ko lakSya me na lekara kevala dhruvatva yA sattA kI nityatA ko bhI dekhA jA sakatA hai, jaise vAlaka vRddhAdi se nirapekSa manuSyatva ko hara avasthA me jU kA tU dekhanA / aura utpAda vyaya rUpa pariNamana zIla avasthAoM se viziSTa bhI usa dhruvatva ko dekhA jA sakatA hai, jaise ki vAlaka va vRddhAdi avasthAoM se jar3ita usa manuSyatva ko dekhanA / ina dono meM pahile prakAra se dekhanA isa naya kA viSaya hai| yA yoM kaha lIjiye ki utpAda vyaya se nirapekSa sattA kI nityatA ko dekhanA 'utpAda vyaya nirapekSa sattA grAhaka zuddha dravyArthika naya' kA lakSaNa hai isa dRSTi me me utpAda vyaya gauNa hai aura dhrauvyatva mukhya / isakA antarbhAva saMgraha naya me hotA hai| ava isa lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye /
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 513 12 1 vR na c.|192 "utpAda vyayau gauNau utpAda vyaya nirapekSa sattA grAhaka zuddha dravyArthika naya kRtvA yo hi gRhaNAti kevalAM sattAm / bhaNyate sa zuddhanayaH iha sattAgrAhakaH samaye / 192 / " artha - utpAda vyaya ko gauNa karake jo kevala sattA ko grahaNa karatA hai, use hI Agama meM sattA grAhaka zuddha dravyArthika naya kahA gayA hai / 2. A pa. / 7 / pu 70 " utpAdavyaya gauNatvena, sattAgrAhakaH zuddha dravyArthiko yathA dravyaM nityaM " - artha - utpAda vyaya gauNa sattA grAhaka zuddha dravyArthika naya aisA hai, jaise dravya ko nitya kahanA / svarNa kI zakale kar3A kuNDala Adi rUpa se badala jAne para bhI svarNa to svarNa hI rahA / bAla yuvA vRddhAdi rUpa se badala jAne para bhI manuSya to manuSya hI rahA / isI prakAra manuSya tiryaM cAdi aneko paryAya rUpa se parivartana karane vAlA jIva to jIva hI rahA / isa prakAra utpAda vyaya ko na dekhakara kevala vastu kI nitya sattA ko dekhanA isa naya kA udAharaNa hai / yaha sattA hI usameM hone vAlI avasthAoM kA mUla kAraNa hai, jise nyAya vaizeSika loga samavAyI kAraNa kahA karate hai / kyoMki kArya se pUrva samayavartI padArtha ko kAraNa kahA jAtA hai | 1 kyoki utpAda vyaya ko mukhya rUpa se grahaNa nahI karatA isaliye utpAda vyaya nirapekSa hai / kevala sattA kI nityatA ko svIkAra karane ke kAraNa sattA grAhaka hai / nirvikalpa grahaNa hone ke kAraNa zuddha hai / aura sAmAnya dravya ko viSaya karane ke kAraNa
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 514 13 utpAda vyaya sApekSa sattA grAhaka azuddha dravyArthika naya dravyArthika hai| ata: 'utpAda vyaya nirapekSa sattA grAhaka zuddha dravyArthika naya' aisA isakA nAma sArthaka hai yahI isa naya kA kAraNa hai| utpatti va vinAza pAte rahate bhI vastu kA sAmAnya svabhAva kabhI bhI utpatti va vinAza pAtA nahI / vaha trikAlI dhruva hai| aisI parivartana zIla vastu me bhI usakI nitya sattA ko hI grahaNa karanA isa naya kA prayojana hai / 'kAla' kI apekSA vastu kA vicAra karate hue prakRta naya yugala 13 utpAda vyaya sApekSa ke prathama zuddha aMga ne arthAt nirapekSa sattA sattA grAhaka azudhda grAhaka naya ne vastu kI eka sAmAnya nityatA dravyArthika naya kA paricaya diyA / yahA vicAranA yaha hai ki kyA vastu sarvathA nitya hai ? vAstava me kUTastha nitya koI bhI vastu apanI sattA kI siddhi nahI kara sakatI hai, kyoki pariNamana ke abhAva me vaha svaya kisI prakAra bhI kAryakArI siddha nahIM ho sakatI, aura artha kriyA se zUnya vastu asat hai / kArya kAraNa bhAva kI siddhi bhI taba hI ho sakatI hai jaba ki vastu ko pariNa mana zIla mAnA jAye / tathA pratyakSa dvArA bhI vastu pariNamana zIla dekhI jA rahI hai| isa prakAra Agama yukti va anubhava tIno se hI vastu pariNamanazIla siddha hotI hai / ataH sarvathA nitya mAnanA motpAdaka hai| vastu me nityatA hai avazya, kyoMki yadi vaha na ho to pariNamana karane para vastu hI badalakara anya rupa bana bana baiThe, arthAta cetana badalakara jaDa bana baiThe, manuSya badala kara ghaTa bana baiThe, parantu aisA honA asmbhvhai| jisa prakAra se bAlaka yuvA va vRddha ina sarva hI parivartana zIla avasthAo me manuSyatva sAmAnya vaha kA vaha hI rahatA hai, isI prakAra apanI parivartanazIla,sabhI paryAyoM me trikAlI dravyasAmAnya vaha kA vaha hI rahatA hai / yahI . usakI nityatA' hai /
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 515 13 utpAda vyaya sApekSa sattA grAhaka azuddha dravyArthika naya tAtparya yaha ki jo vastu nitya hai vahI anitya bhIhai aura jo anityahai vahI nitya bhiihai| isa prakAra vastuko sattA nityAnityAtmaka hai, arthAta utpAda vyaya dhrauvya se yukta trayAtmakahai / utpAda vyaya se nirapekSa sat 'sat' nahIM hai, utpAda vyaya sApekSa hI sat hai / isaliye pUrva naya kA viSaya tabhI samyaka ho sakatA hai jaba ki vaha isa apane dUsare aga ke sAtha maitrI karake varte / utpAda vyaya sApekSa sattA grAhaka naya vasta ki sattA me uparokta prakAra trayAtmakatA dekhatA hai / aisA bhI nahIMhai ki utpAdika ina tIno me koI samaya bheda ho|jis samaya navIna paryAya kA utpAda hai usI samaya pUrva paryAya kA vyaya hai aura usI samaya svarupa yA sattA sAmAnya se vaha dhrava bhI hai| jisa prakAra ki jisa samaya ghaTa paryAya kI apekSA vinAza hotAhai usI samaya kapAla paryAya kI apekSA utpAda dekhA jAtAhai aura usI samaya miTTI kI sAmAnya sattA rupa se vaha dhruva bhIhai hii| ina tIno me samaya bheda nahIhai aura phira bhI yaha virodha ko prApta nahIM hote| yaha dRSTi kI hI koI vicitrtaahai| isa prakAra utpAda vyaya se viziSTa vastu kI dhruva sattA ko darzAnA isa naya kA lkssnnhai| eka akhaNDa sat me tInapanA utpanna karane ke kAraNa isakA antarbhAva zAstrIya nayo ke vyavahAra naya me hotA hai| aba isI kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddhAraNa dekhiye / 1 vR. na ca. 195 "utpAdavyayavimizrA sattAM gRhItvAbhaNati tRtayatvam / dravyasyaikasamaye ya. sahi azuddho dvitIya / 195 / " artha -utpAda vyaya se mizrita sat ko grahaNa karake jo dravya ko ... eka samaya meM hI tIna panA batAtA hai, vaha hI dUsarA
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 516 13 utpAda vyaya sApekSa sattA grAhaka azuddha dravyAthika naya azuddha naya hai arthAta utpAda vyaya sApekSa sattA grAhaka azuddha dravyArthika naya hai| 2 A.pa 7 / 171 "utyAdavyayasApekSo'zuddha dravyArthiko, yathaikAsmin samaye dravyamutyAdavyayaghrauvyAtmakam / " artha- utpAda vyaya sApekSa azuddha dravyArthika naya aisA hai, jaise ki eka hI samaya me dravya ko utpAda vyaya prauvyAtmaka batAnA / uparokta prakAra se dravya kI bruva akhaNDita sattA meM utpAda va vyaya dekhane ke kAraNa yaha utpAda vyaya sApekSa hai| utpAda vyaya mAna lene para usakI nityatA kucha kalakita sI huI pratIta hotI hai isaliye azuddha hai / utpAda vyaya vatAkara bhI sattA sAmAnya ko hI darzAne kI mukhyatA hai isaliye sattA grAhaka hai / sAmAnya eka nitya dravya kA paricaya dene ke kAraNa dravyArthika hai / ataH 'utpAda vyaya sApekSa sattA grAhaka azuddha dravyArthika naya' aisA isakA nAma sArthaka hai / yahI isa naya kA kAraNa hai| isase pahile vAle naya ke dvArA vastu ko utpAda vyaya se nirapekSa kevala dhruva sattA rUpa darzAyA gayA thaa| use paDhakara Apako kahI yaha bhrama na ho jAye, ki vastu to kUTastha nitya hai, aura yaha parivartana zIla dRSTi vyaktime bhrama mAtra hai, dRSTi kA vikAra hai, Apake isa bhrama ke zodhanArtha hI usa naya ke sAtha sAtha anityatA dazani vAle isa naya kA honA Avazyaka hai ! nityatva yA dhruvatva to usa vastu kA aMga hai, para sampUrNa vastu nahI / usa ke sAtha sAtha utpAda va vyaya bhI usI vastu ke hI aga hai / ye parivartanazIla paryAye bhrama nahI hai, balki sat haiM / ina tInoM ago se samaveta hI vastu hai / isa prakAra
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 517 - m 16 dravyArthika naya sAmAnya 14. parama bhAva grAhakazuddha dravyArthika naya ekAnta nityavAda ke chedanArtha hI yaha naya hai / yaha isakA prayojana jaannaa| dravyAthika naya dazaka meM aba taka tIna yugalo kA kathana ho 14 parama bhAva grAhaka cukA / prathama yugala me vastu ke sAmAnya zuddha dravyAthika naya svacatuSTaya ke AdhAra para usakA svarUpa darzAyA gyaa| dUsare yugala me usa catuSTaya ke prathama va dvitIya aga jo 'dravya' va 'kSetra' unake Azraya para guNa-guNI Adi me abheda va bheda darzAkara usakA paricaya diyA gyaa| tIsare yugala me usa catuSTaya kA tIsarA aMga jo 'kAla' usake Azraya para usake utpAda vyaya va dhrauvyatA kA pratipAdana kiyA gayA / aba usa catuSTaya kA caturtha aga jo 'bhAva' usake Azraya para usakA paricaya denA prApta hai / bhAva zabda aneko arthoM meM prayukta hotA hai / trikAlI zuddha va nirvikalpa pAriNAmika bhAva bhI hai, aura kSAyika audayika Adi kSaNika zuddha va azuddha bhAva bhI bhAva hai / apanI trikAlI paryAyo meM anugata guNa bhI bhAva hai tathA usakI sUkSma va sthUla artha va vyaJjana paryAye bhI bhAva hai / rAgAdi vibhAva bhAva bhI bhAva hai aura bItarAgatA Adi svabhAva bhAva bhI bhAva hai / vastu ke utpAdaka vyaya dhruvatva bhI usake bhAva hai aura dravya kSetra kAla bhAva rUpa svacatuSTaya bhI usake bhAva hai---ityAdi / vastu ke ina sarva bhAvAtmaka bhedo ke sAtha vastu ke svabhAva kA vyatireka va anvaya darzAnA isa naya yugala kA kAma hai / arthAta uparokta dvandAtmaka aneka guNa paryAyo Adi rUpa bhAvo se vyAvRta koI eka nirdvanda vivikta bhAva para se vastu ke svabhAva kA paricaya denA parama bhAva kA kAma hai, aura vastu ke svacatuSTaya bhUta aneka vizeSo ke sAtha usa vyAvRta bhAva kA tathA usake sAmAnya catuSTaya kA anugatAkAra darzAkara, sarva hI vizeSa bhAvoM me sAmAnya bhAva ko ota pota rUpa se dikhAnA, isa yugala ke dUsare bheda 'anvaya grAhaka' kA kAma hai|
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 518 14 parama bhAva grAhaka zuddha dravyArthika naya vastu kA purNa nirvikalpa va nirdvanda tathA uparokta sarva dvaitarUpa bhAvo se vivikta vaha trikAlI bhAva kyA hai, yaha vicArane jAte hai to na guNo me hI vaha yogyatA dikhAI detI hai aura na paryAyoM me hii| paryAya to anitya hone ke kAraNa tathA guNa apanI paryAyo se kala kita rahane ke kAraNa nirvikalpa va nidvanda nahI kahe jA sakate / isI prakAra utpAdAdi bhAva bhI isa koTima grahaNa nahIM kiye jA sakate / aba zepa rahA vastu kA pAriNAmika bhAva, so dRSTi vahAM hI jA kara ThaharatI hai| kyoki yaha bhAva hI, jaisA ki pahile bhalI bhAti batAyA jA cukA hai, atyanta vivikta hai| isame na aneka svabhAvI pane ko avakAza hai, na pradezo kI koI apekSA hai / isako na kAla se sImita kiyA jA sakatA hai aura na bhAva se isa me na zuddhatA dekhI jA sakatI hai aura na azadvatA / isame na guNa pratiSThita ho pAte hai aura na paryAye / isa me na utpAda hotA hai na vyaya / ina sarva vikalpo se vyAvRta vaha to eka akhaNDa va nitya zuddha bhAva hai, jisa me na Adi hai, na madhya yA anta / arthAta guNa va paryAyo Adi kA nipedha karane ke atirikta jisa kA koI vidhi Atmaka lakSaNa hI kiyA nahIM jA sakatA, aisA va pAriNAmika bhAva hI vastu ke svabhAva kA asala pratinidhi hai / vastu kA vastu panA dekhe to kyA zuddha aura kyA azuddha / vaha to java bhI jahA bhI jisa avasthA me bhI dekho vastu panA hI hai / jaise svarNatva kA kyA zuddha aura kyA azuddha, kyA hIna va kyA adhika / vaha to jaba dekho svarNatva hI hai, jisa bhI svarNa ke jevara me dekho svarNatva hI hai / eka rattI svarNa me bhI utanA tathA vaha hI hai aura 10 tole ke jevara meM bhI utanA tathA vaha hI hai| 'tva' pratyaya hI jisakA lakSaNa hai, vahI nirvikalpa tathA atyanta vivikta pAriNAmika bhAva hai| yadi dravya sAmAnya ke svabhAva ko dekhanA hai to usakI sampUrNa zuddha va azuddha paryAyo ko athavA guNa kRta bhedoM ko dRSTi se ojhala
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 516 14 parama bhAva grAhaka zuddha dravyArthika naya karake dekhiye / sat ke atirikta aura kyA dIkhatA hai ? isI prakAra jIva dravya ko dekhe to cinmAtra ke atirikta aura kyA dikhatA hai ? na vahA utpAda ko avakAza hai na vyaya ko / utpAda va vyaya ke vinA dhruva bhI kise kahai ? ataH vaha sat trayAtmaka hai hI nahI / jJAna cAritra Adi guNoM kA dvaita bhI usa vivikta va achUte cit sAmAnya meM kaise sambhava ho| ataH vaha to ina sarva dvando se pRthaka koI svalakSaNa bhUta eka svabhAva vAlA hI hai / isake atirikta aura kahe bhI kyA ? tAtparya yaha ki isa naya ke dvArA vastu kA kevala eka vivikta sAmAnya trikAlI zuddha bhAva hI svabhAva mAnA jAtA hai, jaise dravya sAmAnya sat svabhAvI hai, jIva jJAnasvabhAvI hai, karma va zarIra acetana va mUrta svabhAvI hai, kAlANu va pudgalANu eka pradezasvabhAvI hai ityaadi| eka dravya ke svabhAva me anya dravya ke kartatvAdi kI koI bhI apekSA grahaNa nahI kI jA sakatI, kyoki svabhAva svataH siddha hotA hai / isaliye karmo ke udaya va kSaya Adi kI apekSA se rahita jIva kA svabhAva to trikAlI zuddha hI hai / na usame bandha thA aura na dUra huA / vaha to pahile hI se mukta thA aura aba bhI mukta hai| yukti utpanna karane kA prazna hI kyA ? ata. sasAra va mokSa kA dvaita hI TikatA nhiiN| mokSa mArga koI cIja nahI / svataH siddha svabhAva me na kisI kA kartApanA hai aura na bhoktApanA na bandha hai aura na mokSa, tathA na unakA koI kAraNa hI hai| sAkhya mata me puruSa tatvako trikAlI zuddha va apariNAmI mAnA hai, so isI naya kI apekSA samajhanA sarvathA nahI / kyoki jIva kA pAriNAmika bhAva vAstava meM vaisA hI hai| isa prakAra anya sarva bhAvo ko gauNa karake, una se vyAvRta tathA , atyanta vivikta eka mAtra pAriNAmika bhAva ke Azraya para, dravya kA . nirvikalpa paricaya denA isa naya kA lakSaNa hai / /
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 520 14. parama bhAva grAhaka zuddha dravyArthika naya ava isI kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye / 1 vR. na. c|119| "gRhaNAti dravyasvabhAva azuddha zuddhopacAra parityaktam / sa paramabhAva grAhI jJAntaya siddhi kAmena / 119| artha -- azuddha va zuddha pane ke upacAra se rahita jo kevala dravya ke svabhAva ko grahaNa karatA hai, siddhi kI icchA rakhane vAle mumukSuoM ko use hI parama bhAva grAhI naya jAnanA caahiye| 2 A. p|7|pR 72 / "paramabhAvagrAhaka dravyArthika ko. yathA jJAnasvarUpAtmA / annAnekasvabhAvAnAmadhye jJAnAkhyaH paramasvabhAvo gRhItaH / " I parama bhAva grAhaka dravyArthika naya aisA hai jaise ki AtmA ko jJAnasvarUpa kahanA / yahA AtmA ke aneka svabhAvo me jJAna nAma kA parama svabhAva hI grahaNa kiyA gayA hai / 3 A. pa / 15 / pR 108 "paramabhAvagrAhakeNa bhavyA bhavyapAriNAmika svabhAvaH / .. karma nokarmaNoracetanasvabhAva / ... karmanokarmaNom rttasvabhAva 1 pula vihAya itareSAmamUrttasvabhAvaH / kAlapud galANUnAmekapradezasvabhA vatva | athaH -- artha - paramabhAva grAhaka naya se bhavya aura abhavya ye pAriNAmika svabhAva hai / karma va nokarma kA acetana svabhAva hai / karma aura nokarma kA mUrta svabhAva hai| pudgala ko chor3akara anya padArthoM kA amUrta svabhAva hai kAla aura pudga - lANuoM kA eka pradeza svabhAvIpanA hai /
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 4 vR. na ca / 116 "pa khalu jIvasvabhAvo no janito no kSayeNa saMbhUtaH / karmaNAM sajIvo bhaNitaH iha parama bhAve na / 116 / ' 521 14. parama bhAva grAhaka zuddha dravyArthika naya artha:-- jIva kA jo svabhAva na karmo se utpanna hotA hai aura na karmoM ke kSaya se, vahI jIva hai, aisA paramabhAva grAhI naya kahatA hai / na. dI / 3 / 84 / 128 / "paramadravyArthika nayAbhiprAyaviSayaH paramadravya sattA tadapekSayA 'ekabhevAdvitIya brahma neha nAnAsti kiJcana' sadrUpeNa cetanAnAmacetanAnA ca bhedAbhAvAt / " artha - parama dravyArthika naya ke abhiprAya kA viSaya parama dravya sattA mahA sAmAnya hai / usakI apekSA se "eka hI advitIya brahma hai, yahA nAnA - aneka kucha nahI hai" isa prakAra kA pratipAdana kiyA jAtA hai, kyoki sadrUpa se cetana aura acetana padArtho me bheda nahI hai / 6 vR.dra. sa / 57 236 "yastu zuddhadravyazaktirUpa zuddha pAriNAmika parama bhAvalakSaNa paramanizcayamokSaH saca pUrva meva jIve tiSThatIdAnI bhaviSyatItyevaM na / " artha -- zuddha dravya kI zaktirUpa zuddha pAriNAmika paramabhAvarUpa parama nizcaya mokSa hai vaha to jIva me pahile hI vidhamAna hai / vaha parama nizcaya mokSa aba pragaTa hogI aisA nahI hai / 7 sa. sA. |taa. vR / 320 "sarvavizuddhapAriNAmika parama bhAva grAhakeNa zuddhopAdAnabhUtena zuddhadravyArthikanayena kartRtvabhoktRtva-badha-mokSAdikAraNa pariNAmazUnyo jIva iti sUcitaM / "
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 522 . . .15. anvaya grAhaka azuddha dravyArthika naya artha- sarva vizuddha pAriNAmika paramabhAvagrAhI zuddhopAdAna bhUta dratyArthika naya se jIva kartRtva, bhoktRtva, bandha tathA mokSAdi ke kAraNa bhUta pAriNAmo se zUnya hai / / bhale hI svarNa kA jevara zuddha ho yA azuddha, parantu usame pAyA jAne vAlA svarNatva yA svarNa kA sAmAnya svabhAva na zuddha hai na azuddha, na halkA hai na bhArI / vaha to sava hI jevaro me eka kA eka hai / isa hI prakAra sarva hI dravyo kA svabhAva trikAlI nirUpAdhika va zuddha hI rahatA hai / yaha isakA udAharaNa hai / parama arthAta utkRSTa jo pAriNAmika bhAva usako grahaNa karane ke kAraNa parama bhAva grAhaka hai, usa bhAva ke trikAla zuddha hone ke kAraNa zuddha hai, aura usake Azraya para sAmAnya dravya kA paricaya dene ke kAraNa dravyArthika naya hai| isa prakAra 'parama bhAva grAhaka za ddha dravyArthika naya" aisA isakA nAma sArthaka hai / yahI isa naya kA kAraNa parirvatana pAne para bhI vastu jU kI tUM hI svabhAva meM sthita hai / usakA kucha bhI bigADa ki sudhAra huA nhii| parivartana to Upara Upara kA kucha nRtya mAtra, vastu isase bilkula atI rahatI hai, aisI vastu kI nitya mahimA hai / yaha batAnA hI isa naya kA prayojana hai / aba isa cauye naya yugala ke dUsare bheda anvaya grAhaka naya kA 15 anvaya grAhaka azuddha kathana karanA prApta hai / anvaya kA artha dravyArthika naya. anugata rUpa se rahanA hai / jisa prakAra: mAlA me DorA sarva hI motIyo me anugata rUpa se piroyA rahatA hai, jisa ke kAraNa usakA ekya rUpa vanA rahatA hai aura motI vikharane nahIM pAte, jisa prakAra kramavartI vAlaka va vRddhadAdi aneka avasthAo meM usa manupya kA vyaktitva anugatAkAra rUpa se otaprota rahatA haiM,
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 523 15 anvaya grAhaka azuddha dravyArthika naya jisake kAraNa ki usakA ekya rUpa banA rahatA hai, aura va bAlaka vRddhAdi avasthA bikhara kara pRthaka pRthaka vyaktiyoM ke rUpa me dRSTa nahIM ho paatii| usI prakAra vastu ke sampUrNa hI vizeSa bhAvo me usakA vaha vaha sAmAnya bhAva anugatA kAra rUpa se ota prota huA dekhA jAtA hai, jisake kAraNa una vizeSo rUpa dvaita me bhI varAvara advaita va ekya bhAva banA rahatA hai, aura ve sarva vizeSa bikhara kara pRthaka pRthaka sat nahI bana baiThate / dravya kI apekSA sarva hI apane avAntara bheda rUpa vizepa vyaktiyoM me usakI eka sAmAnya jAti anugata rahatI hai, jisa ke kAraNa vaha aneka hote hue bhI eka kahalAtA hai, jaise vyakti kI apekSA Ama va nIvU Adi aneka bhedo me vibhakta una sarva kA antarbhAva eka vRkSa kI sAmAnya jAti me ho jAtA hai| kSetra kI apekSA kisI bhI padArtha ke sakhyAta yA asakhyAta aneka pradezo me usakA eka sAmAnya sasthAna anugata rahatA hai, jisake kAraNa vaha eka kahalAtA hai aura usake ve pradeza vikhara kara pRthaka pRthaka hone nahI pAte, jaise ki anata paramANuo se nirmita bhI yaha zarIra ekAkAra hai / kAla kI apekSA Age pIche prakaTa hone vAlI kramavartI aneka artha ve vyaJjana pAyo me usa vastu ke sAmAnya trikAlI guNa tathA sAmAnya trikAlI dravya anugata rUpa se rahate hai, jisake kAraNa parivartana pAte hue bhI vaha jUM kI tUM banI rahatI hai, khaNDa khaNDa hokara aneka rUpa nahI ho jAtI, jaise ki bAlaka va vRddhAdi avasthAo rUpa se parivartana pAtA huA bhI vaha vyakti jU kA tU banA rahatA hai / isI prakAra bhAva kI apekSA vastu ke aneka gaNo meM usakA vahI pUrvokta vivikta sAmAnya pAriNAmika bhAva anugata rahatA hai, jisake kAraNa vastu kI ekya rUpatA kI kAI sImA banI rahatI hai aura vaha usako ulladhana karake anya rUpa nahIM vana sakatI, jaise ki aneka zarIro me krama pUrvaka vAsa kara lene para bhI mai cetana kA cetana hI ha, jaDa nahI bana pAyA hu / isI prakAra sarvatra anugata yA avaya zabda kA artha jaannaa|. .
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 524 15. anvaya grAhaka azuddha dravyArthika naya isa naya yugala ke prathama aga parama bhAva grAhaka naya ke atyanta vivikta jo pAriNAmika bhAva usako hI vastu ke svabhAva rUpa me dekhA thA, parantu vicAra karane para gaNo va paryAyo se atirikta usa pAriNAmika bhAva kI koI svatatra sattA pratIti me nahI AtI / yadyapi dRSTi vizeSa se sarva vikalpo kA abhAva karake eka nirvikalpa bhAva ke rUpa me paDhA avazya jA sakatA hai, para guNo Adi se pRthaka usako vastu me khojA nahIM jA sakatA, kyoki utpAda vyaya rUpa usakI koI bhI artha kriyA dekhane meM nahI AtI, jaise ki jJAna guNa kI jAnana kriyA dekhane me AtI hai, vaha pariNAmika bhAva vastu ke una artha kriyA kArI trikAlI aneka guNo me hI anugata rUpa se vyApakara rahatA hai, aura vahA hI use paDhA bhI jA sakatA hai / udAharaNArtha jIva ke jJAna guNa me yA zraddhA guNa me yA cAritra va vedanA guNa me yadi jhuka kara dekhe to sAmAnya rUpa se eka cetanA zakti hI dikhAI detI hai, ina guNo se pRthaka vaha cetanA kucha nahI hai / aneka vizeSo me anugata tathA nitya eka rUpa bhAva ko hI sAmAnya kahate hai| dravya kI apekSA apane avAntara aneka bhedo meM rahane vAlI eka jAti sAmAnya dravya kahalAtI hai / kSetra kI apekSA aneka pradezo me vyApa kara rahanevAlA eka sasthAna sAmAnya kSetra kahalAtA hai / kAla kI apekSA aneka paryAyo me vyApa kara rahane vAlA eka sat sAmAnya kAla kahalAtA hai / bhAva kI apekSA aneka guNo va paryAyo me vyApakara rahane vAlA dravya kA ekya bhAva sAmAnya bhAva kahalAtA hai| dravya, kSetra, kAla va bhAva me ina cAro me pRthaka pRthaka tathA ina ke samUha rUpa abheda catuSTaya me vyApakara rahane vAlI vastu kI anugatAkAra vaha sAmAnyatA hI isa anvaya dravyAthika naya kA viSaya hai / isa se pUrva vartI parama grAhaka naya me ina sarva bhedo se vastu sva'bhAva kI vyAvRtti darzAI gaI thI, aura isa anvaya grAhaka naya meM
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 525 ina sarva' bhedoM ke sAtha vastu svabhAva kA anugatAkAra sambandha darzAyA gayA hai / arthAt pUrva ya viviktatA darzAtA thA aura yaha naya anvaya yA anugatAkAritA darzAtA hai / yahI dono me antara hai / vAstava me yaha vastu ko aneka dRSTiyoM se paDhane kA abhyAsa karAyA jA rahA hai tAki Age jAkara ina sarva me se kisI eka dRSTi vizeSa kA Azraya karake iSTa sAdhanA sambhava ho sake / 15. anvaya grAhaka azuddha dravyArthika naya aba isI lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye / 1 vR. na c| 197 "ni zeSasvabhAvAnA anvayarUpeNa sarvadravyai / vibhAvanAmiH yaH so'nvayadravyArthiko bhaNitaH / 197 / " artha - sampUrNa svabhAvo kA apane dravyo ke sAtha athavA vibhAvo ke sAtha z2o anvayarUpase rahanA dekhatA hai, vaha anvaya dabyA - rthika naya kahA gayA hai / 2 A. pa. / 7 / pR 71 "anvaya dravyArthiko yathA guNaparyAyasvabhAvadravyam / " , - artha - anvaya dravyArthika aisA hai, jaise ki guNa paryAya svabhAvI hI dravya hai / 3 A p.|15|pR107 " anvayadravyArthika naye naikasyApyaneka dravyasbhAvatva / " arthaH-- anvaya dravyArthika naya se eka ke bhI ( usa akhaNDa eka pAriNAmika bhAva ke bhI ) aneka dravya svabhAvipanA hai / 4 pa 17 121 sAmAnyaguNAdayo'nvarUpeNa dravyaM dravyamiti dravati vyavasthApayatItyanvayadravyArthikaH / "
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika na 16 dravyArthika naya sAmAnya 528 catuSTaya kI baddha avasthAo me sthita padArthoM kA paricaya pAnA bhI Avazyaka hai| jaisA ki pahile batAyA jA cukA hai, vastu me zuddhatA va azuddhatA do prakAra se dekhI jA sakatI hai -- eka to vastu me guNa paryAya Adi vikalpa kRta abheda va bheda rUpa se, aura dUsarI uparokta vandha ke sadbhAva ya abhAva kRta vibhAga va svabhAva ke rUpa se / iname pahile prakAra kI zuddhatA va azuddhatA kA paryApta vicAra cAra naya yugalo dvArA kiyA jA cukA hai / ava dUsare prakAra kI baddha dravya kI zuddhatA va azuddhatA kA vicAra karanA isa pAcave naya yugala kA kAma hai / kyoki isa prakAra kA bandha kevala jIva va pudgala ina do dravyo me hI sambhava hai, isaliye isa naya yugala kA vyApAra bhI sarva dravyo me na hokara ina do dravyoM kI vizeSatAo ko dekhane meM hI hotA hai / jIva dravya vandha kI apekSA do bhedo me vibhAjita hai-- sasArI va mukta / zarIra va karma sayukta jIva sasArI hai aura unase viyukta mukta hai baddha hone ke kAraNa sasArI jIva azuddha kahalAtA hai aura bandha zUnya hone ke kAraNa mukta jIva zuddha kahalAtA hai / sasArI jIva ke dravya kSetra kAla va bhAtra cAro hI azuddha hai, aura mukta jIva ke cAro hI bhAva zuddha hai tahA mukta jIva kI zuddhatA ko dekhanA isa prakRta karmopAdhi nirapekSa naya kA kAma hai, aura sasArI jIva kI 'azuddhatA ko dekhanA isa ke sahavartI karmopAdhi sApekSa naya kA kAma hai / azuddhatA kA artha yahA audayika bhAva hai, aura isI prakAra zuddhatA kA artha bhI pAriNAmika bhAva nahI hai balki kSAyika bhAva hai / kyoki paTa sayoga va viyoga kI apekSA ina dono hI bhAvo meM hai, pAriNAmika bhAva me nahI / bhale hI sasArI jIva audayika bhAva me sthita va azuddha ho parantu use dRSTi vizeSa ke dvArA mukta jIva ke kSAyika bhAva 1
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 526 vat zuddha dekhA jA sakatA hai / zarIra aura nAma rUpa karmoM Adi ko yadi dRSTi se ojhala kara diyA jAye to vahI saMsArI jIva kimAtmaka dRSTa hogA ? kyA usakA abhAva dikhAI degA ? nahI para catuSTaya svarUpa sayogI padArthoM kA tathA rAgAdi sayogI bhAvo kA abhAva hone para bhI vastu ke sva catuSTaya kA tIna kAla me abhAva honA sambhava nahI hai | zarIrAdi ko jalA dene para bhI svacatuSTaya se tanmaya jIva dravya kI sattA avazya rahatI hai| yaha sattA kimAtmaka dikhAI degI? spaSTa hai ki zarIrAdi tathA rAgAdi ko dRSTi se dUra karake dekhe to jIva mukta vat zuddha dikhAI degA / basa yahI isa karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika naya kA viSaya hai / arthAta karmo Adi para padArtho ke saMyoga kA nirAsa karake sarva jIvoM ko mukta vat dekhanA isa naya kA lakSaNa hai / 1 16. karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika naya yadyapi yahA kevala jIva dravya para hI isa naya kA prayoga karake darzAyA hai, para pudgala dravya para bhI samAna rUpa se isakA prayoga kiyA jA sakatA hai, jaise ki sthUla padArtho me bhI bandha vizeSa ko dRSTi se ojhala karake zuddha paramANuo kI pRthaka pRthaka zuddha sattA ko dekhA jA sakatA hai / aba isI lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye | 1 vR na ca / 111 "karmaNAM madhyagata jIva yo gRhaNAti siddha sakAzaM / bhaNya te sa zuddha naya khalu karmoMpAdhinirapekSaH / 191 / " artha - karmoM ke madhyagata sasArI jIva ko jo naya siddha jIvoM ke sadRzya grahaNa karatA hai use karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika naya kahate haiM /
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 530 17. karmopAdhi sApekSa zuddha dravyArthika naya 2. yA pa. / 7 pR.69 "karmoM pAdhinirapekSa : zuddha dravyArthika ko yathA sasArI jIva siddhasaka zuddhAtmA }" artha:-- karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika naya aisA hai, jaise ki saMsArI jIva ko siddha ke saddazya zuddhAtmA kahanA / 3 ni sA / tA vR / 107 karmopAdhi nirapekSa sattAgrAhaka zuddha nizcayadravyArthiM kanayApekSayA hi eminakarmabhirdravyakarmabhizca nimmuktam / " artha -- karmopAdhi nirapekSa sattAgrAhaka zuddha nizcaya dravyArthika naya kI apekSA se jIva dravya ina to karmoM va dravya karmoM se nirmukta hai / zarIra yA karmo kI tathA upalakSaNa se kSetra dhanAdi kI upAdhi ko dUra karane ke kAraNa yaha karmopadhi nirapekSa hai, aura kSAyika bhAva rUpa usakI zuddhatA ko grahaNa karane ke kAraNa zuddha hai / kAla kRta bheda na karake jIva sAmAnya me hI uparokta bhAva grahaNa karane ke kAraNa dravyArthika hai | ata* 'karmopAdhi nirapekSa zuddha dranyArthika naya' aisA isakA nAma sArthaka hai / yaha isa naya kA kAraNa hai / saMsArI jIva me bhI zuddhatA ko darzAkara mokSa mArga ke prati utsAha pradAna karanA isakA prayojana hai / dravyArthika naya dazaka ke isa antima yugala me vaddha vastu kA 17 karmoMpAdhi sApekSa svarUpa darzAnA iSTa hai / tahA pahile karmopAdhi azuddha dravyArthika naya nirapekSa naya ke dvArA samasta sayogo va tadkRta vibhAvo ko dRSTi se ojhala karake vastu yA jIva ko kSAyika bhAva rUpa zuddha dekhA gayA / ava isa dUsare karmopAdhi sApekSa naya dvArA usI vastu yA jIva ko sayogo tathA tadkRta bhAvo se viziSTa, audayika bhAva svarUpa dekhA jAtA hai /
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 531 17. karmopAdhi sApekSa azuddha dravyArthika naya jo kucha bhI jar3a va cetana padArtho kA yaha pasArA loka me dRSTa ho rahA hai, yaha sarva hI aneka dravyoM ke paraspara bandha kA phala hai / koI bhI padArtha anya padArtho ke sayoga se rahita atyanta zuddha dekhane me nahI AtA hai / sava hI jIva zarIra dhArI hai ve manuSya ho yA tiya ca sarva hI jIva rAgI dveSI hai, ve manuSya ho yA tirya ca / isI prakAra saba hI sthUla jar3a padArtha aneka paramANuoM ke saghAta svarUpa hai / ina sayogo se pRthaka koI bhI zuddha jIva yA zuddha paramANu dekhane me nahI aataa| ata siddha hotA hai ki ina sava saMyogo ko dhAraNa kiye rahanA hI vastu kA svabhAva hai| aura jaba unakA svabhAva hI aisA hai, taba use sayogI bhI kyo samajhA jAye / sayogo se rahita koI asaMyukta padArtha dikhAI de to usake mukAbale me ise sayogI kaha sakate hai / parantu jisa dRSTi me asaMyukta padArtha kI sattA hI nahI usa dRSTi me ise sayogI bhI kase kaha sakate hai ? vastu kA svarUpa hI aisA hai, koI isame kyA kare / jIva kA svarUpa hI zarIra dhArI va rAgI dveSI hai, tathA pudgala kA svarUpa hI ina TUTane phUTane vAle sthUla padArtho svarUpa hai / isa prakAra kI dRSTi se dekhane para, sarva hI jIva tathA sarva hI pudgala azuddha hI dikhAI dete hai / basa yahI karmopAdhi sApekSa azuddha dravyAthika naya kA viSaya hai / arthAta sarva hI jIvo ko zarIra va karmo ke bandha se yukta sasArI rUpa vAlA yA audayika bhAva svarUpa dekhanA isa naya kA lakSaNa hai / isI prakAra sarva hI pudgala padArtho ko paraspara saghAta ko prApta sthUla skandho rUpa dekhanA bhI isa naya kA lakSaNa hai / jIva va pudgala dono padArthoM meM kyoki jIva adhika pUjya hai, isaliye Agama me isa naya yugala ke lakSaNa jIva mukhena diye gaye hai / tahA anukta bhI pudgala mukhena usakA lakSaNa uparokta prakAra samajha lenA / aba isa lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye / ...
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 532 18. dravyArthika ke bheda prabhedo kA samanvaya 1 vR na. ca. / 194 "bhAvAnrAgAdInsarvAve yastu jalpati / sa hi azuddhoukta karmaNAmupAdhi sApekSa. 194 / " artha--- jo sarva hI jIvo me rAgAdi bhAvo ko grahaNa karatA hai, vaha karmopAdhi sApekSa aza ddha dravyAthika naya hai / 2. pA pA770 "karmopAdhisApekSo'za ddha dravyAthiko yathA krodhAdikarmajabhAva AtmA / " artha- karmopAdhi sApekSa azuddha dravyAthika naya aisA hai jaise ki AtmA ko krodhAdi karmaja bhAvasvarUpa kahanA / karmopAdhi sahita jIva ko dekhane ke kAraNa karmopAdhi sApekSa hai, jIvakI azuddhatA kA pratipAdana karane ke kAraNa azuddha hai, aura kAlakRta bheda na karake jIva sAmAnya ko aza ddha rUpeNa grahaNa karane ke kAraNa dravyAthika hai / ata "karmopAdhi sApekSa azuddha dravyAthi naya" aisA isakA nAma sArthaka hai / yaha to isa naya kA kAraNa hai aura sadA ziva pane kI kalpanA kA nirAsa karake, vartamAna kI isa azuddhatA ko darzA kara, ise dUra karane tathA zuddha svarUpa me sthiti pAne kA upadeza danA isakA prayojana hai / 18, dravyArthika ke aneka yahA isa viSaya sambandhI bahuta sI bhedo kA samanvaya zakAye uTha rahI hai, jinakA spaSTIkaraNa honA atyanta Avazyaka hai / so hI nIce kiyA jAtA hai| 1. prazna -sAmAnya dravyAthika, zuddha dravyAthika azuddha dravyArthika me kyA antara hai ? uttara -sAmAnya vizeSAtmaka vastu me vizeSa ko gauNa karake sAmAnya kA hI mukhya rUpeNa paricaya dene vAlA sAmAnya
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 533 18. dravyArthika ke bheda prabhedo kA samanvaya dravyAthika naya hai| sAmAnya kA paricaya bhI do prakAra se diyA jA sakatA hai-abheda rUpa se tathA bheda rUpa se / vizeSoM kI sarvathA apekSA hI na karake kevala sAmAnya dharmAtmaka hI vastu ko batAnA abheda vivakSA hai, jaise sanmAtra dravya kahanA yA cinmAtra jIva kahanA / yahI zuddha dravyArthika kA lakSaNa hai / vastu meM sAmAnya va vizeSa kA bheda karake vizaSa ko lakSaNa banA kara gauNa karanA aura sAmAnya ko vizeSya banA kara mukhya karanA bheda vivakSA hai| arthAta vizeSo se viziSTa sAmAnya ko darzAnA bheda vivakSA hai / jaise guNa paryAya vAlA dravya hai yA jJAna darzana vAlA jIva hai aisA kahanA / yahI azuddha dravyArthika kA lakSaNa hai / udAharaNArtha jJAnAdi guNoM va manaSyAdi paryAyo me anugata nirvikalpa trikAlI jIva sAmAnya drabyArthika naya kA viSaya hai / usame se jIva ko cinmAtra kahakara santuSTa ho jAnA zuddha drabyArthika naya kA viSaya hai, aura use jJAnAdi guNo va manuSyAdi paryAyo kA samUha yA adhiSThAna batAkara usakA vizeSa spaSTa paricaya denA azuddha drabyArthika naya kA viSaya hai / yahI tInoM me antara hai / 2 prazna -drabyArthika kA lakSaNa to kevala abheda sAmAnya ko grahaNa karanA hai, phira isa naya ke zuddha azuddha Adi aneka bheda hone kaise sambhava hai ? uttara-usI abheda grAhI drabyArthika ke viSaya ko spaSTa rItayaH darzAne ke liye|
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAyAnya 534 18. dravyArthika ke bheda - prabhedo kA samanvaya 3. prazna-abheda me bheda ho hI nahIM sakatA, phira spaSTatA darzAne ke liye bhI bheda kaise kiyA jA sakatA hai ? uttara -yaha bAta ThIka hai, ki sAmAnya tatva abheda hai, parantu sarvathA abheda ho aisA nahI hai / yadi aisA huA hotA to jIre ke pAnI ke abheda svAda me se namaka va mirca Adi kI pRthaka pRthaka hInAdhikatA kA viveka utpanna karanA asambhava ho jAtA / yadi kaho ki yaha dRSTAnta to yahAM lAgU nahIM hotA, kyoki isame to yathArthata hI namaka mirca Adi kI pRthakatA hai, taba dUsarA dRSTAnta agni kA lIjiye / agni Apake rasoI ghara meM bhI kAma AtI hai, aura Apake kamare me jalane vAle dIpaka me bhI / rasoIghara meM baiThakara paDhane kA vikalpa Apako kabhI nahIM hotA, kyA prakAza nahI hai ? aura kamare me baiThakara dIpaka para hAtha saikane kA vicAra nahIM AtA, kyA dIpaka kI agni me uSNatA nahI hai ? rasoI ghara meM khAnA pakAne kA hI vikalpa kyo hotA hai ? yadi agni ke prakazapane va USNapane me sarvathA bheda na huA hotA to uname bhinna bhinna sthaloM para bhinna bhinna jAti ke kAma liye jAne sambhava nahI the| dUsarI prakAra se bhI agni kI uSNatA ko to Apa zarIra ke dvArA jAna pAte hai aura prakAza ko netra dvArA / yadi ina dono me sarvathA bheda na huA hotA to Akhe mIca lene para bhI kevala zarIra se hI uSNatA va prakAza dono kA grahaNa ho gayA hotA aura isI prakAra dUra baiThakara agni ko dekhane mAtra se Akha tapane laga gaI hotii|
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 535 18. dravyAthika ka bheda prabhedo kA samanvaya isa para se siddha hotA hai ki bhale hI uSNatA va prakAza agni me ota prota eka rasa rUpa hokara par3e ho, para inakA prayoga va anubhava bhinna bhinna rUpa me ho rahA hai / jo uSNatA kA prayoga va anubhava hai vaha prakAza kA prayoga va anubhava nahIM hai, aura isI prakAra jo prakAza kA prayoga hai vaha USNatA kA prayoga va anubhava nahI hai / ataH bhale hI kSetra yA pradezo kI apekSA ve donoM abheda hoM, parantu apane apane bhAva yA svarUpa kI apekSA donoM me bheda avazya hai| vastu bhedA-bhedAtmaka hai| yahI darzAnA to anekAnta kI mahimA hai| 4. prazna -pahile Apa svayaM aisA kaha Aye hai ki bheda rUpa to vastu vAstava meM hai hI nahIM, bheda kA grahaNa vastu ke anurUpa nahI / isaliye bheda kalpanA sApekSa sarva hI azuddha dravyArthika nayo kA jJAna mithyA ho jAyegA ? uttara-ThIka hai bhAI ! aisA kahA avazya thA, para usakA abhi prAya samajhanA cAhiye, zabda nahIM / vahA bheda se tAtparya zabdo me dIkhane vAlA prAdezika bheda hai, bhAvAtmaka bheda nahIM / jaise ki 'kuNDe me dahI' isa prakAra dravya me guNa nahI hai, phira bhI 'dravya me guNa hai' aisA kahA jAtA hai| 'daNDa rakhane vAlA daNDI' isa prakAra gaNAdika rakhane vAlA dravya nahIM hai, phira bhI vaha guNI paryAya vAlA kahA jAtA hai, / 'dhana vAlA dhanavAna' isa prakAra guNa paryAyavAna dravya nahIM hai, phira bhI vaha guNa paryAyavAna kahA jAtA hai / hAtha paira Adi zarIra ke aga hai, isa prakAra guNa paryAya Adi dravya ke aga nahI hai, phira bhI dravya ko agI kahA jAtA hai / tathA anya bhI aneko
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 16 dravyArthika naya sAmAnya 536 18. dravyAyika ke bhada prabhedo kA samanvaya prakAra se zabdo meM jisa jAti kA bheda sAdhAraNa dRSTi me dikhAI detA hai, usa prakAra bheda vAlI vastu sarvathA nahI hai, aisA abhiprAya rakhakara hI vahA bheda kA niSedha kiyA thaa| yadi isa bAta kA nipedha na kareM to zabda sunane vAle yA paDhane vAle ko uparokta prakAra kA bhrama hue binA nahIM raha sakatA, aura yadi aisA ho jAye to usakA jJAna vastu ke anurUpa kaise kahA jA sakatA hai| taba to vaha mithyA hI hogaa| para isakA yaha artha bhI nahIM ki bheda sarvathA nahI hai / bheda avazya hai, parantu uparokta prakAra kA nahIM, balki agni meM paDe uSNatA va prakAzakatva rUpa hai| ye bheda vastu se kabhI pRthaka nahI kiye jA sakate hai| ye pahile pRthaka paDe the, phira joDe gaye ho, aisA bhI nahI hai / yA vastu ke eka kone meM eka bheda yA aga rahatA ho aura dUsare kone me dUsarA, aisA bhI nahIM hai| ve to sAre ke sAre aga yA guNa paryAya to vastu ke sarvAMga me vyApakara eka rasa rUpa rahate hai / pRthaka nahI kiye jA sakate, para inakA pRthaka pRthaka kArya dRSTi me AtA avazya hai-jaise USNatA kA kAma pakAnA aura prakAza kA kAma paDhAnA / basa ina pRthaka pRthaka kAmo ko dekhakara hI vastu me paDI aneka zaktiyo kA sajJAkaraNa kara liyA gayA hai / dravya pahile aura guNa pIche yA guNa pahile aura dravya pIche aisA kucha bheda nahI hai| aura isa prakAra bheda hai bhI aura nahI bhI hai| vyApya vyApaka pane kI yA kSetra kI apekSA abheda hai, para apane apane svarUpa astitva yA bhAva kI apekSA bheda
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 16 dravyArthika naya sAmAnya 537 18. dravyArthika ke bheda prabhedo kA samanvaya hai / aisA hI anekAnta vastu kI mahimA hai / use paDhAne ko anekAnta siddhAnta hI samartha hai isa prakAra kA jJAna vastu ke anurUpa hI hai, ataH isa prakAra se bhedo kI sApekSa svIkRti mithyA nahI samyaka hai| 5 prazna--phira abheda para hI jora kyo diyA jA rahA hai, use hI ___zuddha kyo batAyA jAtA hai ? uttara--kyoki vastu me to vAstava meM ve uparokta rIti se eka rasa rUpa hI hai, pRthaka pRthaka nahI / samajhane aura samajhAne ke liye bheda DAlanA to vastu kI mahimA para kalaka lagAnA hai, kyoki vastu aisI hai hI nahI / pRthaka pRthaka una guNa aura paryAyoM kI svatatra sattA hI isa loka me nahIM hai / ataH isa prakAra kA bheda-jJAna vastu ke ThIka ThIka anurUpa nahI hai / isIliye bhedo ke dvArA jAnane kA krama kevala abhyAsa karane tathA vastu kI vizeSatAoM se paricaya prApta karane ko hI hai, vastu ko vaisI pRthaka pRthaka bhedoM vAlI samajhane ke liye nhii| yahI kAraNa hai ki bhedo ko azuddha batAkara unakA niSedha kiyA gayA hai| 6. prazna:--azuddha dravyArthika bhI vizeSoM se viziSTa sAmAnya ko jAnatA hai aura pramANa jJAna bhI, phira ina dono me kyA antara hai ? uttaraH-yadyapi sAdhAraNa dRSTi se to aisA hI pratIta hotA hai mAno ina dono me kucha antara na ho, parantu vAstava me ina donoM me mahAna antara hai| pramANa jJAna meM gauNa mukhya vyavasthA nahI hotI, ataH vaha sAmAnya va vizeSa
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 538 18 dravyArthika ke bheda prabhedo kA samanvaya dono ko yugapata nirvikalpa rUpa se grahaNa karatA hai / azuddha dravyArthika naya me gauNa mukhya vyavasthA hotI hai, ata vaha vizeSa ko gauNa karake sAmAnya ko hI mukhyata. jAnatA hai / yadyapi vizeSo kA bhI grahaNa karatA hai, parantu grahaNa karane ke liye nahIM, balki sAmAnya kA paricaya pA lene para unakA tyAga kara dene ke liye / ___ athavA pramANa me sAmAnya va vizeSa eka rasa spa dekhe jAte hai aura azuddha dravyArthika me use sAmAnya se pRthaka kalpita karake arthAta abheda me bheda DAlakara, una bhedo vAlA usa sAmAnya ko kahA jAtA hai / vizeSo vAlA batAne para bhI dRSTi sAmAnya kI ora ho jhukI huI hai vizeSa kI ora nahI, jaise pagaDI vAlA kahane para dRSTi usa vyakti ko hI pakar3atI hai, pagar3I ko nahIM / 7 prazna --sattA grAhaka zuddha naya ko utpAda vyaya rahita kase kahA jA sakatA hai jabaki utpAda vyaya se rahita koI vastu hI nahI hai ? uttara-yaha to dRSTi kI vicitratA hai / vastu ke do rUpa hai eka bAhya va dUsarA antaraga / usakA bAhya rUpa to paryAyo se citrita hai, ata vaha to parivatana zIla dikhatA hai, parantu antaraga rUpa sAmAnya svabhAva rUpa hai / svabhAva trikAlI hotA hai / jaise kuNDala kar3e Adi kA utpAda va vyaya hote hue bhI kevala svaNe kI icchA karane vAle ko na kaDA dikhAI detA hai na kuNDala / vaha to pahile bhI svarNa hI dakhatA thA aba bhI svarNa hI dekhatA hai / usI prakAra sat ke bAhya rUpa kA bhale utpAda ho ki vyaya,
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. dravyArthika naya sAmAnya 536 18 dravyArthika ke bheda prabhedo kA samanvaya vicAranA to yaha hai ki vastu ke astitva kA kyA vinAza yA utpAda ho sakA hai ? usakA astitva to pahile bhI thA aura aba bhI hai| basa isa prakAra kI dRSTi kA nAma hI utpAda vyaya nirapekSa grAhaka zuddha dravyArthika dRSTi hai| 8 prazna:--azuddha paryAyo me vartamAna dravya ko bhI paramabhAva grAhaka naya zaddha kaise dekha sakatA hai ? uttaraH--jaise kardama mizrita jala ko, jala pane kI apekSA dekhane para svaccha jala hI pratIti meM AtA hai, yA tAmra mizrita aza ddha svarNa ko svarNa ke mUlya kI apekSA dekhane para sarrApha ko za ddha svarNa hI dikhAI detA hai, kardama yA tAmra nahI, usI prakAra azuddha bhI dravya ko usake trikAlI svabhAva yA pAriNAmika bhAva kI apekSA dekhane para vaha sadA eka rUpa zuddha hI pratIti meM AtA hai, azuddha nahI / 6 praznaH--Agama me gaNo ko anvaya tathA paryAyo ko vyatirekI batAyA gayA hai, phira anvaya dravyArthika dvArA paryAyo kA grahaNa kaise kiyA jA sakatA hai ? uttara. yahA anvaya kA artha guNa nahIM hai, balki anugata va anu syUta rUpeNasAmAnya bhAva hai| vastu kA akhaNDa eka svabhAva usake sarva ago me cAhe va guNa ho yA paryAya anusyUta rUpeNA vyApta rahatA hai, jaise ki jIva kA cidsvabhAva usake jJAna cAritra Adi sarva guNo tathA rAgAdika sarva paryAyo meM vyApta hai yadi aisA na ho to jJAna mAtra hI cetana guNa ho, usakI paryAye arthAta mati jJAna Adika acetana ho jAye, yA cAritra Adi anya guNa va unakI paryAye acetana ho jAye / parantu aisA
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyArthika naya sAmAnya 540 18. dravyArthika ke bheda prabhedo kA samanvaya honA pratyakSa bAdhita hai / ata dravya kA eka akhaNDa svabhAva usa ke hI guNo va paryAyo me anvaya rUpa se rahatA hai, aisA grahaNa ina naya dvArA ho ja tA hai / 10 prazna -parama bhAva grAhaka zuddha dravyArthika naya aura karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika me kyA antara hai ? uttara --pahilA jo parama bhAva grAhaka hai vaha jIva sAmAnya ko trikAlI zuddha dekhatA hai aura dUsarA jo karmopAdhi nirapekSa hai vaha use hI sAdi zudhda dekhatA hai| 11 prazna -karmopAdhi nirapekSa va karmopAdhi sApekSame kyA antara hai ? uttara -pahilA bheda jIva kI kSAyika bhAva svarUpa sibdavat zudhda dekhatA hai aura dUsarA bheda use hI audayika bhAva svarUpa sasArI vat azudhda dekhatA hai / 12 prazna- naya yugalo ko daza nei kA kyA prayojana hai ? uttara ---vastu me jahA abheda vaiThA hai vahA hI bheda bhI hai / jahA nityatA hai vahA hI anityatA bhI hai, jo sarva bhedo va vizaSo se vyAvRtta hai vahI sarva vizeSo meM anusyUta bhI hai, jo kSAyika bhAva svarUpa zudhda hai vahI audayika bhAva svarUpa azudhda bhI hai, isa prakAra eka hI sAmAnya padArtha me virodhI dharmoM ko yugapata prakAzita karanA isa naya yugalo kA prayojana hai, aura yahI anekAnta hai /
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyArthika naya 1, paryAyAthika naya sAmAnya kA lakSaNa 2. paryAyAthika naya kA kAraNa va prayojana 3. paryAyArthika naya ke bheda prabheda, 4. paryAyArthika naya vizeSa ke lakSaNAdi, 5. paryAyArthika naya ke bhedoM kA samanvaya / Agama paddhati ke antargata dUsarI jo vastu bhUta nayo kI zreNI hai, 1. paryAyArthika naya uname se dravyArthika naya kA vistRta varNana sAmAnya kA lakSaNa kara diyA gayA / aba paryAyArthika naya kA varNana prApta hai, kyoMki mUla naye do hI hai-dravyArthika va paryAyArthika paryAyArthika naya kA varNana bhI yadyapi zAstrIya naya saptaka ke antargata RjusUtra naya ke nAma se kiyA jA cukA hai, parantu isa zreNI
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 - 17. paryAyArthika naya 2. pAMgAniya mAmAnya kAlANa me usa hI ko adhika vizeSatA ke sAtha kahanA daTa hai / mala bhata lakSaNa kI apekSA RjusUtra naya va paryAyArmika naya meM koI annara nahIM hai / jisa prakAra sAmAnya catuSTaya svarUpa sAmAnya dravya ko manA ko svIkAra karane vAlA dravyArthika naya he, usI prakAra vizeSa catuSTaya svarUpa vizeSa davya kI svatatra sattA ko svIkAra karane vAlA paryAyArthika naya hai / jisa prakAra dravyArthika naya meM vizeSa catuSTaya kI batatra sattA avastu hai, usI prakAra paryAyAyika sata meM sAmAnya catuSTaya kI svatatra sattA avastu he, sAmAnya va vizaMpa catuSTaya kA kathana pahile adhikAra na. 6 ke prakaraNa na . 3 va nAra meM kiyA gayA hai, vahA se jAna lenaa| dravya kSejJa kAla va bhAva ye vastu ke sva catuSTa kahalAte hai / ina cAro kA vyApaka rUpa sAmAnya kahalAtA hai aura vyApya hA vizeSa kahalAtA hai| jaise dravya ko apekSA sarva dravyamayI, dautra kI apekSA sarva vyApI, kAla kI apekSA trikAlI sthAyI Ara bhAva kI apekSA sarva bhAva svarUpa eka advaita sat sAmAnya hai, vahI dravyArthika naya kA viSaya hai| aura dravya kI apekSA eka vyakti, kSetra kI apekSA eka pradezI, kAla kI apekSA kevala vartamAna eka samaya sthAyI aura bhAva kI apekSA svalakSaNa bhUta kisI eka avibhAgI bhAva svarUpa, ese pRthaka pRthaka ananta sata vizepa hai, vahI paryAyArthika naya kA viSaya hai| paryAyAthika naya dravya me yA kSetra me yA kAla me yA bhAva me kisI bhI prakAra kA bheda karanA sahana nahIM karatA / eka dravya kisI dUsare dravyake sAtha kisI bhI prakAra kA sambandha svIkAranA dravyArthika kA kAma hai paryAyArthika kA nahI / isI prakAra eka pradeza ke sAtha anya kisI pradeza kA sparza bhI dra yArthika svIkAra kara sakatA hai, para paryAyArthika nahI / pUrvattara paryAyo me kisI prakAra kA sambandha mAnanA bhI dravyArthika kA hI kAma hai, paryAyArthika kA nhii| usakI dRSTi me to varta
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 543 1. paryAyArthika naya sAmAnya kA lakSaNa mAna me jitanA va jo kucha bhI vaha hai utanA mAtra hI sat hai / na vaha bhUta kAla me thA ora na bhaviSyata me rahegA / isI prakAra aneka bhAvo yA guNo kA samUha bhI dravyAthika hI mAna sakatA hai, para paryAyArthika nahI / __aura isa prakAra do dravyo ke bIca nimitta naimittaka sambandha yA jIva va zarIrAdi ke bIca koI sazlepa sambandha paryAyArthika naya kI dRpTi me sambhava nahIM / aneka paramANu vandha kara skandha kA nirmANa nahI kara sakate / kisI bhI dravya meM eka se adhika pradeza kI kalpanA vyartha hai / eka samaya vartI zuddha dravya me Age pIche paryAyo kA pragaTa ho hokara vinaSTa honA asambhava hai, ata. eka dravya me aneka paryAya nahI dekhI jA sktii| paryAya nahI balki dravya hI kSaNa bhara ke vAda vinaSTa ho jAtA hai| eka dravya me aneka guNa yA bhAvo kA avasthAna kalpanA mAtra hai| paryAyArthika naya pUrNata. ekatva grAhI hai / sat me dvitva dekhanA dRSTi kA bhrama hai, kyoMki do mila kara tIna kAla me eka nahI ho sakate / do hai to do hI rhege| aura yadi aisA hI hai to dvitva me eka sattA kaise dekhI jA sakatI hai ? bhale hI sthUla dRSTi meM aneka dravyo vA aneka pradezo kA saMyoga aneka paryAyo kI aTUTa zrakhalA aura aneka bhAva paraspara me milakara akhaNDa va eka pratIta hote ho, para vAstava meM to una savakI sattA pRthaka pRthaka hai, anyathA uname anekatA dekhI jAnI asambhava thii| yaha paryAyArthika naya kA sAmAnya paricaya hai, jisakA vistAra Rjastra naya ke antargata kiyA gayA hai| isI kA vizada spaSTIkaraNa karane ke liye nimna meM isake aneko pRthaka pRthaka lakSaNa kiye gaye hai| 1. lakSaNa na01 - nirvizeSa kisI eka vizeSa catuSTaya kI hI sat svIkAra karake sAmAnya catuSTa kI sattA se inkAra karanA
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya isakA vyApaka lakSaNa hai / jaise ki vartamAna kAla vartI koI Adi madhya antarahita eka pradezI svalakSaNa bhAva svarUpa paramANu hI eka sat hai, yaha dIkhane vAle lambe kAla sthAyI aneka pradezI aneka bhAva svarUpa sthUla padArthaM vAstava meM eka nahI aneka hai / isI lakSaNa meM isa ke sarva anya lakSaNa garbhita hai / kevala spaSTIkaraNa karane ke artha hI aneka lakSaNa kiye gaye hai / vizeSa kA nAma paryAya hai / yadyapi paryAya zabda dravya ke kAlaoNza arthAta parivartana pAne vAlI avasthAoM yA azokA nAma prasiddha hai, parantu vAstava me aisA nahI hai / paryAya zabda kA sAdhAraNa artha hai aza yA vizeSa, vaha dravya kI atekSA ho yA kSetra kI apekSA ho yA kAla kI apekSA ho yA bhAva kI apekSA ho aisA catuSTayAtmaka vizeSa yA paryAya hI hai prayojana jisakA vaha paryAyArthika naya hai / phira bhI kathana ko sarala banAne ke liye paryAyArthika kA kathana kAlAMza rUpa paryAMya mukhena hI karane me AtA hai / tahA gepa bace dravyAza kSetrAza va bhAvAza ko svaya lAgU kara lenA cAhiye / 1 paryAyArthika naya sAmAnya kA lakSaNa 544 - 2 lakSaNa naM 2 uparokta prakAra catuSTaya vizeSa kI hI svataMtratA ko grahaNa karane ke kAraNa isakI dRSTi meM koI eka dravya - eka hI pradeza tathA eka hI samaya va eka hI bhAva kI sattA vAlA honA cAhiye / yahA dvitva ko avakAza nahI | Age pIche kI paryAyo me paraspara koI samvandha sthApita nahI kiyA jA sakatA / use paryAya yA vizeSa kyo kahate ho, vaha to eka svataMtra sat hai / vizeSa yA paryAya nAma usI samaya dharA jA sakatA hai jaba ki aneko me anusyUta koI eka sAmAnya dRSTi me A rahA ho / sAmAnya ke abhAva me vizeSa kise kahe ? ata . jise hama paryAya kahate hai vahI to sat yA dravya hai / pUrva samaya kI paryAya pUrva samaya kA dravya thA jo vinaSTa ho cukA hai| usa kA samvandha isa vartamAna ke dravya se kyA hai ? isI prakAra bhaviSya kA dravya kucha anya hI hogA / kutte manuSya va deva ina tIna paryAyo meM anugata koI eka jIva sAmAnya nAma kA dravya loka me nahI hai / kuttA
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. paryAyArthika naya 1 paryAyArthika naya sAmAnya kA lakSaNa eka svatatra dravya thA jo vinaSTa ho gayA / manuSya eka svatatra dravya hai jo vartamAna me hamAre sAmane hai, aura deva eka svatatra dravya hai jo Age utpanna hogaa| isI prakAra guNa va guNI athavA vizezaNa va vizeSya bhAva rUpa dvaita bhI kaise sambhava hai ? vaha dravya bhAva yA guNa mAtra hI to hai / guNa hai vahI dravya hai aura dravya hai vahI guNa hai / ata do nAma dene vyartha hai / yaha guNa isa dravya kA hai, aisA nahIM kaha sakate / isI prakAra kSetra meM bhI samajhanA / ____ lakSaNa naM3-- anya paryAyoM ko atyata nirasta karake utpanna hone vAlI yaha ekatva dRSTi java dvaita dekhatI hI nahI to kAraNa-kArya athavA kartA-karma Adi vAle dvaita ko yahA avakAza hI kaise ho sakatA hai ? ata. isa dRSTi me koI bhI kArya binA kisI kAraNa ke svataH utpanna hotA hai / usa ko kisI antaraGga yA bAhya kAraNa kI athavA kartA kI avazyakatA nahI / ata. nimitta yA upAdAna kAraNa ina dono kA hI isa dRSTi me abhAva hai| yaha bhAva svIkAra karate hue kucha bAdhA avazya hotI hai para ekatva dRSTi meM hotA aisA hI hai / usa kI siddhi bhI isa yukti para se kI jA sakatI hai| kArya nAma paryAya kA hai aura kAraNa nAma dravya, guNa va paryAya tInoM kA / 'yaha na hotA to kArya kaise hotA' isa prakAra ke tarka dvArA jisa kI sattA dikhAI de use hI kAraNa kahate hai / dravya rUpa kAraNa do hote hai-eka upAdana dUsarA nimitta / sayoga vizeSa ko prApta dUsarA dravya nimitta kAraNa kahalAtA hai / upAdAna kAraNa use kahate hai jisa me se ki kArya yA paryAya pragaTa ho, arthAta dravya ko upAdAna kAraNa kahate haiM, kyoMki paryAya-dravya me hI pragaTa hotI hai, isase bAhara nahI / 'vaha na hoM to paryAya kahA pragaTa hogI' aise tarka dvArA isa ke kAraNa pane kI siddhi ho jAtI hai|
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 1. paryAyArthika naya sAmAnya kA lakSaNa dUsara prakAra se bhI kadAcita upAdAna kAraNa kahA jA sakatA hai, aura vaha yaha ki jisa pUrva kI paryAya ne haTa kara usa agalI paryAya ko dravya me praveza karane kI AjJA dI, vaha pUrva kI paryAya bhI apane se agalI paryAya ke lie kAraNa kahI jA sakatI hai, kyoki 'vaha vyaya na hotI to agalI paryAya kaise utpanna hotI' isa tarka ke dvArA isa ki siddhi hotI hai| jaise andhakAra kA vinAza na hotA to, yahA andhakAra kA vinAza bhI prakAza hone me kAraNa avazya hai / isa prakAra trikAlI dravya, aura pUrva samaya kI eka paryAya to kAraNa koTI me Ate haiM aura eka vaha paryAya jo ki vicAraNA yA kathana kA viSaya banI huI hai, kArya koTI me AtI hai| jisa paryAyArthika dRSTi meM kevala eka hI dravya tathA kevala eka hI paryAya kI pRthaka sattA kA grahaNa ho rahA hai, usa dRSTi me anya dravya kauna aura pUrva kI paryAya bhI kauna ? dono hI kA vahA to abhAva hai| phira kAraNa kise kahe ? kyA abhAva ko ? so to sambhava nahI hai, kyoki abhAva kA vicAra bhI kyA ? akelA kArya hI kArya hai / ataH isa dRSTi me kArana ke binA hI kArya kI utpatti hotI hai| yahA aisA tarka utpanna ho sakatA hai ki kAraNa ke abhAva me kArya kA bhI abhAva ho jAyegA, to vaha dRSTi turanta pukAra uThatI hai ki aisA nahI ho sakatA, kyoki jo bAta vartamAna vicAraNA kA viSaya banI huI hai, jo isa samaya mujhe spaSTa dIkha rahI hai usa kA abhAva mai svIkAra hI kara sakatA / phira prazna hotA hai ki koI na na koI to kAraNa honA hI cAhiye, taba uttara yahI AtA hai ki jaba na dravya kAraNa hai, aura na pUrva kI anya paryAya kAraNa hai, to parizeSa nyAya se vaha eka kSaNavartI dravya akelA hI svayaM kArya rUpa hai aura svaya apanA kAraNa bhI hai| paryAMyArthika dRSTi ke isa ekatva bhAva ko kahI kSaNika upAdAna bhI kahane meM AtA hai / tAtparya yaha ki paryAyArthika
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya naya kI apekSA dravya svaya apane kAraNa se yA apanI usa samaya kI yogyatA se hI utpanna hotA hai, use dUsare nimitta yA upAdAna kAraNa kI AvazyakatA nahI | 547 1 paryAyArthika naya sAmAnya kA lakSaNa dravyArthika kI tarapha to zuddha advaita grAhaka zuddha dravyArthika naya aura paryAyArthika kI tarapha zuddha ekatva grAhI zuddha paryAyArthika naya donoM hI kAraNa kArya bhAva ko avakAza nahI, kyoMki donoM meM hI nivikalpa tatva kA grahaNa hai, nirvikalpatA me dvaita kA honA virUddha hai / kArya kAraNa bhAva rUpa dvaita ko azuddha dravyArthika kA viSaya banAyA jA sakatA hai, para uparokta dono zuddha nayoM kA nahI / - parantu lakSaNa naM 4 anekAnta vAda meM pakSapAta ko atyata nipedhA gayA hai / ata isa prakAra kA ekatva grahaNa usI samaya samyakatA ko prApta ho sakatA hai jaba ki antaraGga jJAna koSa me usa ke sAtha rahane vAlA dvaita bhI par3A ho| bhale usa samaya ke upayoga yA vicAraNA yA kathana vizeSa me usa ko praveza kI AjJA na mile parantu lavdha rUpa se untaraga meM usakI svIkRti avazya ho rahI hai, jaise ki pahile 'mukhya gauNa vyavasthA' nAma ke dasve adhyAya meM spaSTa kiyA jA cukA hai / ata yahA dravyArthika ke vipaya bhUta dvaita yA advaita kI gauNatA hai usa kA abhAva nahI / dravya ko gauNa karake paryAya kA mukhya rUpa se kathana karane vAlI dRSTi ko paryAyArthika naya kahate hai / dravya ko asvIkAra karake yA usakA sarvathA niSedha karane vAlI ekAnta dRSTi paryAyArthika nahI paryAyArthika bhAsa hai, jaise jana sAdhAraNa ke dvArA manuSya ko jIva kahA jAnA / janma se pahile bhI yaha kucha thA aura maraNa ke pazcAta bhI kucha hogA isa bAta kI svIkRti kA vahAM sarvathA abhAva hai / kSaNa kSaNa hone vAlI paryAyo ko mAna kara paryAya ke Azraya bhUta dravya kA sarvathA niSedha karanA paryAyArthika naya nahI nayA bhAsa hai /
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 548 1 paryAyArthika naya sAmAnya kA lakSaNa lakSaNa naM05- yadyapi utpanna aura vinaSTa hone vAlI paryAya hai dravya nahI parantu jisa dRSTi me usa paryAya ke atirikta anya kI sattA hI dIkhatI nahI usa me to usa paryAya kA vinAza hone para sattA kA hI vinAza ho jAnA svabhAvika hai / jaise ki nitya kahane meM AtA hai ki manuSya janmA aura mara gayA, jIva utpanna hue aura vinaSTa ho gae, eTama baumba se asakhyAta prANiyo kA sahAra ho jAtA hai / ata isa dRSTi me dravya hI utpanna dhvaMsI hai / uparokta prakAra paryAyArthika naya ke nimna prakAra pAMca mukhya lakSaNa kiye jA sakate haiM -- 1. paryAya hI hai prayojana jisakA so paryAyArthika naya hai / 2. nirvizeSa catuSTaya meM kisI prakAra bhI guNa-guNI Adi dvitva yA dravya kSetra kAla bhAva kI anekatA sambhava nhiiN| 3. kSaNa sthAyI vizeSa eka sattA me kartA karma yA kAraNa kArya Adi bhAvo ko avakAza nhii| 4. dravya ko gauNa karake paryAya ko hI mukhya rUpeNa grahaNa karanA paryAyArthika naya hai| 5. dravya ko hI utpanna dhvasI yA kSaNika mAnanA paryAyArthika dRSTi hai| paryAyArthika naya sambandhI udAharaNo ke liye dekhiye Age dravyArthika va paryAyArthika naya samanvaya / aba ina lakSaNoM kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita lakSaNa bhI uddhRta karatA huuN|
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. paryAyArthika naya 546 1 paryAyArthika naya sAmAnya kA lakSaNa 1 lakSaNa naM0 1 ( paryAya hI hai prayojana jisakA ) : 1 sa.si / 1 / 6 / 58 "paryAyo'yaM prayojanamasyetyasau paryAyArthikaH / " artha - paryAya hI hai artha yA prayojana jisakA so paryAyArthika hai / (ni. sA / tA vR. 198 ) ( sa. si 11133 / 502 ) ( grA. pa. 118 pR 122) 2. rA. vA 1 / 33 / 1|| "paryAyo'rtha prayojanamasya vAgvijJAnavyA vRttivandhana vyavahAra prasiddhe rIti paryAyArthika / " artha - zabda aura jJAna ina dono ke vyAvRti nivandhana vyavahAra kI prasiddhi rUpa jisa naya kA prayojana paryAya hai vaha paryAyArthika naya hai / 3. dha 19154 / 1 / "paryAya evArtha prayojanamasyati paryAyArthikaH / " (dha. 19 / 17013) artha - paryAya hI hai artha yA prayojana jisakA so paryAyAthiMka hai / 2 lakSaNa na 0 2 ( guNa guNI Adi dvitva kA nirAsa) - 1. rA vA 1 / 33 / 1 / 65 / 3" paryAya evArtho'sya rUpAdyutkSepaNAdilakSaNo na tato'nyad dravyamiti paryAyArthika / " artha:-rUpAdi koI eka guNa hI hai lakSaNa jisakA, athavA utkSepaNa avakSepaNa (Upara yA nIce phekanA ) Adi kriyA hI hai lakSaNa jisakA aisI paryAya yA vastu kA vizeSa
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 17. paryAyArthika naya 1. paryAyArthika naya sAmAnya kA lakSaNa hI hai artha yA prayojana jisakA, vaha paryAyArthika naya hai| isa dRSTi me usa guNa athavA kriyA se atirikta anya kisI dravya nAma ke padArtha kI sattA nahIM hai / (yahA guNa guNI yA paryAya paryAyI bhAva kA nirAsa kiyA gayA hai) 2. pra. sA. / ta. pra. / pari / naya na 2 "tata tu....paryAyanayena tantumAtravanijJAnAdimAtram / " arthaH-usa AtmA ko yadi paryAyArthika naya se dekhe to vaha darzana jJAna mAtra hai| arthAta jJAna yA darzana ina se atirikta anya AtmA nAma kA koI padArtha hI loka me pAyA nahIM jAtA / jaise ki tantu mAtra hI eka sat hai / isake atirikta vastra koI vastu nahIM / (yahA bhI guNa guNI bhAva rUpa dveta kA nipedha kiyA gayA hai / ) 3. rA. vA / 1 / 7 / 3 / 38 "aupazamikAdibhAvaparyAyo jIva ityucyate paryAyAdezAt / " artha.-paryAyArthika naya se aupazamAdika bhAva svarUpa paryAya hI jIva hai, usa se bhinna kucha nhii| (yahA bhI paryAyaparyAyI bhAva kA dvitva haTAyA gayA hai|) 4. dha0 / 1 / 853 RjusUtravacanavicchedo mUlAdhAro yepaoN nayAnA te paryAyArthikA / vicchidyate'smin kAla iti viccheda. / RjusUtravacanaM nAma vartamAna vacana, tasya viccheda. RjusUtra vacana-vicchedaH / sakAla mUlAdhAro yeSA nayAnA te paryAyArthikA. / RjusUtravacavicchedArabhya A ekasamayA dvastusthityadhyavasAyinaH paryAyArthikA iti yAvat / "
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - 17 paryAyArthika naya551 1 paryAyAthika naya sAmAnya kA lakSaNa artha-RjusUtra naya ke pratipAdaka vacano kA viccheda jisa kAla me hotA hai, vaha (kAla) jina nayo kA mUla AdhAra he ve paryAyArthika naya hai| viccheda athavA anta jisa kAla me hotA he usa kAla ko viccheda kahate hai / vartamAna vacana ko Rjusatra vacana kahate hai, aura usake viccheda ko RjusUtra vacana viccheda kahate hai / vaha RjusUtra ke pratipAdaka vacano kA viccheda rUpa kAla jina nayo kA mUla AdhAra hai unhe paryAyArthika naya kahate hai / arthAta RjasUtra ke pratipAdaka (vartamAna) vacanoM ke viccheda se lekara eka samaya paryanta vastu kI sthiti kA nizcaya karane vAlA paryAyArthika naya hai| (arthAta jisa samaya usa kSaNika padArtha kA pratipAdana samApta karane me Aye usa samaya se Age kI eka samaya mAtra vastu kI sthiti usa naya kA vipaya hai) 3 lakSaNa 3. (kArya-kAraNa bhAva kA abhAva): rA vA. 11 / 33 / 1 / 6 / 4 "athavA aryate gamyate niSpadyata ityarthaH kAryam / dravati gacchatIti dravya kAraNam / dravyamevArtho 'sya kAraNameva kArya nArthAntaram, na ca kAryakAraNayo. kazcidrUpabheda. tadumayamekAkArameva parvADguti dravyavaditi dravyArthika pari samantAdAya paryAya / paryAya evArthakAryamasya na dravyam atItAnAgatayaurvinaSTAnutpaNatvena vyavahArAbhAvAt, sa evaika' kAryakAraNavyapadeza bhAgiti paryAyArthika / " arthaH-jo gamana kare yA niSpanna ho use kArya kahate hai / jo dravaNa kare yA gamana kare use dravya kahate hai / vaha dravya
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 - 17 paryAyArthika naya 1. paryAyArthika naya sAmAnya kA lakSaNa / ho kAraNa hai / isa prakAra dravya hI jisakA artha hai aisA vaha kAraNa hI svaya kArya hai / kArya usa kAraNa saM pRthaka kucha nahIM hai| isaliye kArya aura kAraNa ina dono me kisI bhI prakAra kA bheda nahIM hai / "ve dono ekAkAra hI hai, jisa prakAra ki aguli va usake parva eka hI vastu hai, pRthaka pRthaka nahI / isa prakAra kArya va kAraNa me advaita dekhanA to dravyArthika naya hai / saba ora se grahaNa kI jAye so paryAya hai / vaha paryAya hI svaya kArya hai, dravya nahI kyoki atIta paryAya vAlA dravya to vinaSTa ho cukA hai aura anAgata paryAya vAlA dravya abhI utpanna nahIM huA hai, isaliye ina dono ke vyavhAra kA abhAva hai / vaha vartamAna paryAya vAlA dravya hI kArya va kAraNa dono majJAo ko dhAraNa karatA hai|" aisA hai artha yA prayojana jisakA vaha paryAyArthika naya hai / noTaH-(isa lakSaNa sambandhI anya aneko uddharaNa RjasUtra naya ke prakAraNa na. 2 me lakSaNa na. 4 ke antargata dekhiye / ) 4 lakSaNa naM04 (dravya gauNa paryAya mukhya):-- 1 vR. na c|160 "paryAye gauNa kRtvA dravyamapi ca yo higRha NAti loke / sadravyArthiko maNi to viparIta. paryAyA rthika naya / 190 / " artha -paryAya ko gauNa karake dravya ko hI arthAta sAmAnya advaita dravya kI sattA ko hI loka me jo grahaNa karatA hai vaha
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 553 1 paryAyArthika naya sAsAnya kA lakSaNa dravyArthika naya hai / imase viparIta paryAyArthika naya hai| arthAta dravya ko gauNa karake paryAya kI sattA ko hI loka me jo grahaNa karatA hai, vaha paryAyArthika naya hai / 2 kA prA 270"yaH sAdhayati vizepAn bahuvidha sAmAnya sayutAn srvaan| sAvana liGgavazAdo paryAya vipayanayo bhavati 1270 / " artha-jo naya aneka prakAra sAmAnya sahita (use mAtra gauNa karake) sarva vizepa ko unake sAdhana ke liga ke vaza se siddha karatA hai, vaha paryAyArthika naya hai| 3. sa. sA pA.13 'dravyaparyAyAtma ke vastuni .paryAya mukhyata yAnubhAvayatIti paryAyArthika / " artha-dravya paryAyAtmaka vastu me paryAya ko hI mukhya rUpa se jo anubhava karatA hai, so paryAyArthika naya hai / 4.pa. ghApU.1516 "aMzA. paryAyA iti tanmadhye vivakSito'zaH saH / arthoyasyeti mata. paryAyArthika nayastvanekazca / 519 / " artha---aza nAma paryAya kA hai / isaliye ina azo me se viva kSita jo aza hai, vahI eka aza yA paryAya hI hai prayojana jisakA aisA yaha paryAyArthika naya mAnane meM AyA hai tathA vaha aneka prakAra kA hai| 5. ka. pA / 1h181|217|2"saadRshylkssnnsaamaanyen bhinnamabhinna ca dravyArthikAzepa viSayaM RjusUtravacanavicchedena pATayan paryAyArthika ityavagantavyaH / "
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. paryAyArthika naya 554 artha - sAdRzya lakSaNa sAmAnya se (dravya se ) bhinna aura abhinna rUpa jo dravyArthika naya kA samasta vipaya hai, RjusUtra vacana ke vicchedarUpa kAla ke dvArA ( vartamAna kAla ke dvArA ) usakA vibhAga karane vAlA paryAyArthikanaya hai, yaha ukta kathana kA tAtparya jAnanA cAhiye / 5. lakSaNa - 5 ( dravya utpanna dhvaMsI hai) 1. paryAyArthika naya sAmAnya kA lakSaNa dha | 1|13|gA 8 "uppajaMti viyati ya bhAvANiyameNa pajjava Nayassa / 151" . artha - - paryAyArthika artha - paryAyArthika naya kI apekSA padArtha niyama se utpanna hote hai aura nAza ko prApta hote hai / 26 / 6 / 42015 pajjavaTTiyaNayAvalavaNeNa paDisamaya putra pudha sammattabhAve jIvidaducarimasamao tti paDivajjatasya taduvalabhA / " naya ke avalambana se pratyeka samaya pRthaka pRthaka samyaktva kI utpatti hone para jIvana ke dvicarama samaya taka bhI samyaktva kI utpatti pAI jAtI hai / 3. pa dha / / 247 ' paryAyAdezatvAtstyutpAdo vyayo'sti ca dhauvyam / dravyArthAdezatvAnnApyutpAdovyayo'pi na dhrauvyam / / 247 / / " a --paryAyArthika naya kI apekSA se dravya kA utpAda bhI hai, vyaya bhI hai, aura dhruva bhI hai / parantu dravyArthikanaya se usakA na utpAda hai, na vyaya hai aura na dhruva hai /
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 555 2 paryAyArthika kA kAraNa va prayojana koI bhI naya vAkya pUre ke pare dravya kA pratinidhitva karatA 2 paryAyArthika kA huA hI pragaTa huA karatA hai / nama nivAthi kAraNa va prayojana una vAkyo ko nayo ke nAma vAle zIrSaka pradAna kiye gaye hai| yahA paryAyArthika' aise zIrSaka vAle vAkyo kA prakaraNa hai / ata yahA vastu kI paryAya ko arthAta kisI eka vizepa ko sampUrNa padArtha ke rUpa meM svIkAra karane vAle vAkyo kA paricaya dilAnA abhIpTa hai / yahI kAraNa hai ki isa naya ke pAca lakSaNa kiye gaye, jina ke AdhAra para yaha hI darzAyA gayA hai ki abheda rUpa se eka akhaNDa vastu kA pratipAdana na karake, athavA use gauNa karake, kisI eka bheda yA vizepa ko hI usakA pratinidhi banA kara arthAta eka paryAya ko ho mukhya karake purI vastu ke pratipAdana karane kI zailI ko paryAyArthika naya kahate hai / java eka paryAya ko hI pUrA dravya kahA jAyegA to dravya hI badalatA huA kahA jAnA anivArya ho jAyegA, kyoki paryAya varAvara vadalatI hai / badalane vAlI paryAya java vastu kA pratinidhitva karegI to vastu hI badalatI huI dikhAI / isaliye paryAyArthika naya se vastu dhruva na hokara utpanna dhvasI vana baiThatI hai / utpanna dhvasI dIkhane para hI kArya kAraNa bhAva jAgRta ho jAte hai, kyoki kArya kSaNika paryAya ko kahata hai| jaba pUrA dravya eka paryAya rUpa hI kahA jA rahA hai to vahI kArya rahA aura vahI kAraNa / basa to eka paryAya ko hI lakSya me lekara kahane me yaha pAco bAte kyoki vastu me dIkha rahI hai, ata pAco hI lakSaNa paryAyArthika ke kahe jAne ThIka hI hai| dUsare isa kA 'paryAyArthika' aisA nAma bhI paryAyo rUpa se dravya ke pratipAdana kA saMketa karatA huA apanI sArthakanA svaya darzA rahA hai / yaha isa naya kA kAraNa huaa|
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 556 2 paryAyArthika kA kAraNa va prayojana aba prayojana suniye| abheda vastu bhale hI jAnI jA sake para na to kaha kara zrotA ko samajhAI jA sakatI hai aura nahI svaya usa para vizeSa vicAra kiyA jA sakatA hai, na hI tarka Adi dvArA usakI siddhi kI jA sakatI hai / abheda ko darzAne kA yA vizepya ko darzAne kA eka mAtra sAdhana viza pago kI vyAkhyA karanA hai, jaisA ki amerikA ke phala ko darzAne kA eka mAtra sAdhana usake rUpa rasa gandha Adika ko samajhAnA hI hai| vizeSaNa kaho yA paryAya eka hI vAta hai / ata paryAyo ko pRthaka pRthaka rUpa se vastu kA pratinidhi banA kara zrotA ke liye tathA vastu kI vizepatAye jAnane ke liye atyanta upakArI hai| isa prakAra ke upakAra kI siddhi na huI hotI to akhaNDa vastu ko khaNDita karane kI murkhatA kauna karatA kisI bhI bAta ko samajhane va samajhAne kA sakala laukika vyavahAra isI naya ke Azraya para cala rahA hai, yaha na ho to samajhane va samajhAne kA vyavahAra hI samApta ho jAye, guru ziSya sambandha bhI rahane na pAye, mokSa va mokSa mArga kA bhI lopa ho jAye, bar3A anartha ho jAye, tIrtha kI pravRtti rUka jAye, aura na jAne kyA kyA ho jAye / ata isa kA upakAra svIkAra karane yogya hai, vizeSata vartamAna kI isa nikRSTa avasthA me java ki jIvana me kalyANa kI prApti karanA abhISTa hai| eka adRSTa padArtha samvandhI paricaya prApta karanA hai jo vinA paryAyArthika kI sahAyatA ke honA asambhava hai, yahI isa naya kA prayojana hai| arthAta vastu kI vizeSatAo yA ago kA pRthaka pRthaka paricaya dilAnA isa kA prayojana hai / isa prakAra paryAyArthika samAnya kA kathana samApta huA, ava isI kI vizeSatA darzAne ke liye isake kucha bheda prabhedo kA kathana kiyA jAyeyA / yaha bAta avazya dhyAna meM rakhanI cAhiye ki ye sarva hI bheda kAla mukhena kahe jAyege / dravya kSetra va bhAva para bhI yathA yogya rItaya svaya lAgU kara lenA /
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 557 17 paryAyArthika naya 3. paryAyArthika naya ke bheda pramoda paryAyArthika naya kA AdhAra paryAya hai vaha vyaJjana paryAya ho 3 paryAyArthika naya ki artha paryAya, sthUla paryAya ho ki sUkSma paryAya, ke bheda prabheda lambe samaya taka dIkhane vAlI paryAya ho yA alpa samaya taka dIlane vAlI paryAya, zuddha paryAya ho yA aza ddha paryAya / ina sava paryAyoM ko hama sthUla rUpa se cAra koTiyoM meM vibhAjita kara sakate hai / anAdi ananta paryAya anAdi sAnta paryAya, sAdi ananta paryAya, aura sAdi sAnta paryAya / yadyapi paryAya sAdi sAnta hI hotI hai parantu aneka paryAyo ke samUha rUpa vyaJjana paryAya kI apekSA uparokta cAro bheda dekhe jA sakate hai| usame anAdi paryAya to pudgala dravya kI usa vyaJjana paryAya ko kahate hai, jo sUkSma rUpa se pariNamana zIla rahane para bhI vAhya me sadA jU kI tU dikhAI detI rahatI hai / isa sthUla paryAya kA pratyeka kSaNika pariNamana pUrva pUrva ke sadRza hI rahate rahane ke kAraNa isame koI sthUla visadRzatA dikhAI nahIM detI, aura isIliye anAdi se ananta kAla taka eka kI eka hI banI rahatI hai, isI se anAdi ananta paryAya kahalAtI hai-jaise akRtrima skandho rUpa, sumeru, candra, sUrya, caityAlaya va pratimA Adi, jiname candra sUrya kI nityatA to pratyakSa hai, para anya padArthoM kI kevala Agama gamya hai / jIva padArtha me aisI koI anAdi ananta paryAya dekhane me nahI AtI, kyoki sasAra dazA me usame kabhI bhI sadRza pariNamana nahI hotaa| anAdi sAnta paryAya jIva ke aurdAyaka bhAva ko kahate hai| kyoki pratyaka prANI sadA se azAnta hai| vaha kava pahile pahila azAnta yA azuddha huA thA yaha kahanA asambhava hai / jIva kI azuddhatA kA Adi khoja nikAlanA asambhava hone ke kAraNa vaha anAdi hai| parantu yadi bhavya hai to kisI na kisI dina isa azuddhatA kA anta karake zuddha va zAnta ho sakatA hai / aise jIva kI azuddhatA
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya kA anta dikhAI detA hai ata vaha sAnta hai / isa prakAra eka sAdhAraNa sasArI jIva kI azuddhatA, vaha hI hai usakA audayika bhAva, vaha anAdi sAnta hai / jaDa yA pudgala kI anAdi sAnta koI paryAya pratIti me nahI AtI, kyoki paramANu pRthaka ho hokara puna puna bandhatA rahatA hai / 558 3. paryAyArthika naya ke bheda prabheda sAdi ananta paryAya kSAyika bhAva ko kahate hai, jo utpanna hone ke pazcAta phira vinaSTa nahI hotA / jaise siddha bhagavAna kI pUrNa zuddha paryAya kisI vizeSa samaya meM unake tapazcaraNa Adi ke dvArA pragaTa to avazya huI thI para usakA vinAza kabhI nahI hotA / arthAta usakA Adi to hai para anta nahI / isaliye vaha sAdi ananta paryAya hai pudgala me yaha bhI dikhAI nahI detI, kyoMki paramANu zuddha hone ke pazcAt punaH azuddha ho jAtA hai / sAdi sAnta paryAya do prakAra kI hotI hai--kSaNa mAtra ko raha kara samApta ho jAne vAlI tathA adhika kAla taka raha kara samApta hone vAlI | kSaNa mAtra sthAyI bhI do prakAra kI hai -- eka samaya mAtra sthiti ko rakhane vAlI tathA 7 / 8 ( saikenDa) Tikane vAlI / eka samaya mAtra Tikane vAlI paryAya to pratyeka guNa ke pratikSaNa ke svAbhAvika parivartana ko kahate hai, jo sthUla jJAniyo kI dRSTi me nahI A sakatA / yaha to kevala jJAna ke hI gamya hai / ise SaT guNa hAni vRddhi rUpa svAbhAvika kSaNika paryAya yA sUkSma artha paryAya kahate hai / kucha kSaNa sthAyI paryAya aupazamika bhAva rUpa hai | zraddhA va caritra me yaha bAta kadAcita sambhava hai ki yaha pUrNa nirmala dazA me sAta yA ATha kSaNa ke liye rahakara puna malinatA ko prApta ho jAte hai / yaha aupazamika bhAva bhI itane thoDe samaya ke liye rahatA hai ki hama sthUla jJAnI use nahIpakar3a sakate, avadhi jJAna ke dvArA kadAcita vaha pakar3I jAnI sambhava hai / pudgala meM bhI yaha avazya
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 3 paryAyArthika naya ke bheda prabheda dekhI jA sakatI, kyoki koI paramANu alpakAla mAtra raha kara puna. vandha jAtA hai / - - adhika kAla sthAyI sAdi sAnta paryAya bhI do prakAra kI hai-eka pUrNa azuddha audayika bhAva rUpa aura eka zuddhAzuddha kSAyopazamika bhAva rUpa opazamika rUpa se zuddhatA ko prApta hokara puna. audayika bhAva me praveza karake isakA prArambha karatA hai, aura phira bar3e lamve kAla pazcAta arthAta kaI bhavo pazcAta puna aupazamika bhAva ko prApta hokara usakA anta karatA hai| eka to aisA aupazamika bhAva ke sAtha lagA huA audayika bhAva sAdi sAnta hai / dUsarA kSAyopazamika bhAva se bhI cyuta hokara audayika bhAva meM praveza pAtA huA usakA prArambha karatA hai, aura yathA yogya hInAdhika samaya taka vahA raha kara puna. kSAyopazamika bhAva meM praveza pAtA huA usakA anta karatA hai / isa prakAra dUsarA kSAyopazamika ke sAtha lagA huA audayika bhAva hai / tathA svapa kSAyopazamika bhAva bhI kyoki audayika kA anta karake kSAyopazamika aura kSAyopazamika kA anta karake audayika varAvara kucha kucha kAla pazcAta udaya hote rahA karate hai| inake kAla kA koI niyama nhii| dono hI ke sambandha me aneka vikalpa ho sakate hai| do cAra kSaNa raha kara samApta ho jAye, kucha miniTa, kucha ghanTe, kucha dina, mahine yA varpa raha kara samApta ho jAya athavA kucha bhava taka varAvara vanA raha kara samApta ho jaaye| isa prakAra sAdi sAnta paryAya aupagamika bhAva, kSAyopazamika bhAva, aura audayika bhAva tIna rUpa hai| inakA kAla yathA yogya roti se svayaM jAna lenaa| ye sarva vikalpa pudgalAtmaka jar3a padArtha me bhI yathA yogya rUpa se dekhe jA sakate hai, kyoki vahA varAvara paramANu se skandha aura skandha se paramANu banate rahate hai| aupazamika bhAva to sAdi sAnta zuddha bhAva hai, kSAyopazamika bhAva sAdi sAnta zaddhAzaddha bhAva hai aura audayika bhAva sAdi sAnta azuddha bhAva hai|
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. paryAyArthika naya 560 3 paryAyArthika naya ke bheda prabheda ina cAro prakAra kI paryAyI ko nimna cArTa para se par3hA jA sakatA hai| paryAya anAdi ananta anAdi sAnta sAdi ananta sAdi sAnta / akRtri kSAyika | skandho / audAyika bhAva kI vyaJjanabhAva __ paryAya / / 1 anAdi 2 sAdi nitya zuddha nitya zuddha kSaNa sthAyI cira sthAyI antarmamuhUta kAla sthAyI vyaJjana paryAya kSAyopazamika bhAva eka samaya audAyika bhAva sthAyI / 6 vibhAva / 4 svabhAva , anitya anitya azuddha azuddha siddho kI sasAriyo kI zuddha azuddha 5 vibhAva anitya zudhda isa prakAra yadyapi paryAyo ko aura bhI anekoM bhedo me vibhAjita kiyA jA sakatA hai, parantu sabakA antarbhAva ina hI me ho jAyegA / Agama meM inhI ko nimna nAmo ke dvArA kahA gayA hai / 1 anAdi nitya zuddha, 2 sAdi nitya zuddha . 3. svabhAva anitya zuddha, 4. svabhAva anitya azuddha. 5. vibhAva anitya zuddha, 6. vibhAva anitya azuddha.
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. paryAyArthika naya 4. paryAyArthika naya vizepa ke lakSaNa jasA ki Upara cArTa meM bhI dikhA diyA gayA hai-ye chahoM uparokta bhedo me garbhita ho jAtI hai / na. 1 vAlI anAdi nitya zaddha to uparokta anAdi ananta me samA jAtI hai aura na 2 vAlI sAdi nitya za da uparokta sAdi ananta me / naM. 3 vAlI svabhAva anitya zuddha koI paryAya vizeSa nahI hai balki paryAya utpanna hone kA eka trikAlI svabhAva hai ata. usakA ina bhedoM meM koI sthAna nahI / na. 4 vAlI svabhAva anitya azuddha uparokta eka samaya sthAyI sAdi sAnta me calI jAtI hai / na 5 vAlI vibhAva anitya zuddha sasAriyo kI eka samaya sthAyI sAdi sAnta me garbhita ho jAtI hai aura naM 6 vAlI vibhAva anitya azudhda audayika bhAva rUpa cira sthAyI sAdi sAnta me samA jAtI hai / ata Agama kathita yaha bheda padArtha me dIkhane vAlI paryAyoM se nirapekSa koI svatatra sattA nahI rakhate / ava ina ke pRthaka pRthaka lakSaNa Adi darzAne me Ate hai| 1 anAdi nitya (zuddha) paryAyArthika naya - yadyapi vastu kI sarva paryAya sUkSma dRSTi se sAdi sAnta hI hotI hai, 4. paryAyArthika naya parantu jisa prakAra artha paryAya kI apekSA vizeSa ke lakSaNAdi vyajjana paryAya adhika kAla taka rahatI pratIti me AtI hai, usI prakAra vastu kI kucha vyajjana paryAye aisI bhI hai jo anAdi nitya rUpa se jAnane me AtI hai / jaisA ki pahile batAyA jA cukA hai, vyajjana paryAya vAstava me koI svatatra paryAya nahI balki ananto artha paryAyo kA sAmUhika phala hai / jaise ki hamAre jJAna kI vRddhi jo eka varSa pazcAta hamArI dRSTi me AI hai vaha vRddhi koI eka paryAya nahIM hai balki pratyeka kSaNa hone vAlI vRddhiyo kA eka sAmUhika rUpa hai / isa dRSTAnta me vastubhUta paryAya yA pariNamana to vahI hai
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 562 4. paryAyArthika naya vizepa ke lakSaNa jo ki kSaNa kSaNa prati hamAre jJAna meM vRddhi rUpa se haI hai / 100 DigrI se bukhAra 102 DigrI para pahucA / yaha 2 DigrI kI vRddhi kyA eka vRddhi hai yA aneko kSaNika vRddhiyoM kA samUha / vicAra karane se patA calegA ki bukhAra kI vRddhi yaha nahIM hai balki vaha hai jo ki pratyeka kSaNa thoDI thoDI utpanna huI hai so isa kSaNika hAni yA vRddhi ko to usa usa guNa kI artha paryAya kahate hai, aura ina ke sAmUhika va cira kAla pIche bItane vAle rUpa ko vyajjana paryAya kahate hai / artha paryAya ko Agama bhASA me SaT guNa hAni vRddhi rUpa kahA hai, jisa kA artha paryAya se pragaTa usa guNa ke zakti azo me pratyeka kSaNa hone vAlI hAni vRddhi ke atirikta kucha nahI / uparokta vaktavya para se siddha huA ki paryAya to vAstava me kSaNa sthAyI hai, para ina kA samUha cira kAla sthAyI sA hamArI sthUla dRSTi me dekhane meM AtA hai / artha paryAya ko pakaDane kI zakti hama me nahI / yadi ina artha paryAyo me hone vAlI sUkSma vRddhi yA hAni isa prakAra hotI rahe, ki kabhI to hAnI ho jAye aura kabhI laga bhaga utanI hI vRddhi ho jAye to una kA sAmUhika rUpa jyo kA tyo hI to rhegaa| bhale pratyeka kSaNa hAni vRddhi huI ho para sAmUhika rUpa me se koI sthUla hAni vRddhi dekhane meM na A skegii| jaise ki yadi 1000 me se 50 ghaTA de, phira 55 bar3hA de, phira 52 ghaTA de, phira 47 baDhA de to zeSa kyA rahegA ? jyoM ke tyo hajAra / kyA hAni vRddhi nahI huI ? kSaNika hAni vRddhi avazya huI para isa prakAra, ki hAni-vRddhi ke barAbara rahI, aura isI liye sarva hAni vRddhi hote hue bhI cira kAla pazcAta dikhane vAlI una kA sAmUhika phala jyo kA tyo banA rahA / isa prakAra kI sthUla vyajjana paryAya ko sadRzya vyajjana paryAya kahate hai| bahuta se padArtho me aisI sadRzya vyajjana paryAye sarvadA dekhane ko milatI hai / arthAta bahuta se padArtha loka me aise hai jo sthUlataH badalate
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. paryAyArthika naya 563 4. paryAyArthika naya vizepa ke lakSaNa hue dikhAI nahIM dete jaise candra, sUrya, sumeru Adi / sthUla dRSTi meM na dIkhane kA yaha artha nahI ki una me parivartana huA hI nahIM / parivartana to avazya huA para hAni aura vRddhi samAna ho jAne ke kAraNa una kI bAhya sAmUhika rUpa vyajjana paryAya dhruva dikhAI detI rhii| anAdi kAla se ina padArtho kA brahma rUpa aisA hI hai aura ananta kAla taka aisA hI rahegA / yA yo kaha lIjiye ki ina kI vyajjana paryAya anAdi nitya hai / yaha paryAya kevala pudgala me hI sambhava hai jIva me nahI, kyoMki jIva anAdi se karma bandhana sahita azuddha hai zuddha nahIM / aise padArtho me dIkhane vAlI sthAyI dravya paryAya yA vyajjana paryAya ko viSaya karanA isa anAdi nitya paryAyAthika naya kA lakSaNa hai| aba isa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita uddharaNa dekhiye| 1. vR na. ca. 1200 "akRtrimAnanithanAn zazisUrAdInA paryAyAn grAhI / ya. so'nAdinidhano jinabhaNita. pryaayaarthik.|" (artha.-- candramA va sUrya Adi padArthoM kI anAdi anidhana akRtrima paryAyo ko grahaNa karane vAle naya ko jina deva ne anAdi nitya paryArthika naya kahA hai / ) 2. prA. pa.181pR. 73 "anAdinitya paryAyArthika ko yathA pudgala paryAyo nityo mervaadi.|" (artha- anAdi nitya paryAyArthika aisI jAno jaise ki pudgala kI nitya paryAya meru Adi / ) 3. naya cakra gadya pR 6; 'paryAyArthI bhavennityA'nAdItyartha gocaraH / candramarubhUzailalokAde pratipAdaka. / "
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 paryAyArthika naya 564 4. paryAyArthika naya vizeSa ke lakSaNa (artha - anAdi nitya paryAyArthika naya candramA sUrya meru pRthivI parvata loka Adi kA pratipAdaka hai / ) anAdi nitya dIkhane ke kAraNa yaha anAdi nitya hai / sadRza hai isa liye dhruva hai aura isIliye yaha zuddha kahA jA sakatA hai / kyoMki paryAya ko grahaNa karatA hai isaliye paryAyArthika hai| ataH "anAdi nitya zuddha paryAyArthika naya" aisA isa kA nAma sArthaka hai / yaha to isa kA kAraNa huA / sadRza pariNamana kA paricaya denA isa kA prayojana hai / 2 sAdi nitya (zuddha) paryAyArthika naya -- jaisA ki pahile batAyA jA cukA hai, kSAyika bhAva sAdi ananta yA sAdi nitya paryAya hotI hai, kyoki yaha paryAya jIva me kabhI utpanna to avazya hotI hai para isa kA vinAza kabhI nahI hotA haijaise siddha bhagavAna / yaha paryAya jIva me hI honI sambhava hai, pudgala me nahI kyoki pudgala kI pUrNa zuddha paryAya yA usa kA kSAyika bhAva skandha se paramANu bananA hai skandha se paramANu pathaka ho kara zuddha bana to jAtA hai para vaha sadA paramANu hI rUpa se par3A rahegA yaha nizciya nahI / Age pIche vaha puna. skandha banakara azuddhatA ko prApta ho jAtA hai / ata: pudgala me yaha sAdi nitya paryAya dekhane ko nahI miltii| isa kSAyika bhAva rUpa sAdi ananta paryAya ko grahaNa karane vAle naya ko sAdi nitya zuddha paryAyArthika naya kahate hai / isI kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathika uddharaNa dekhiye / 1. vR na. c|201 "karmakSayAdutpanno'vinAzI yo hi kAraNA bhAve / idamevamuccaran bhaNyate / sa sAdi nitya nayaH / 201 // "
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 565 4. paryAyArthika naya vizeSa ke lakSaNa (artha- karmo ke kSaya se utpanna tathA kAraNa kA abhAva ho jAne para sadA rahane vAlI aisI jo kSAyika bhAva rUpa paryAya hai, usa ko viSaya karane vAle naya ko sAdi nitya naya kahate haiN|) 2. prA. pa / / pR.73 'sAdi nityaparyAyArthikako yathA siddha paryAyo nity.|" (artha -- sAdi nitya paryAyArthika aise hai jaise ki "siddha paryAya nitya hai" aisA kahanA / ) naya cakra gadya pR6 "paryAyArtho bhavetsAdi."vyaye sarvasya karmaNaH / utpanna siddha paryAya grAhako nitya rUpaka / 2 / " (arthaH-- sAdi nitya rUpaka paryAyArthika naya sarva karmoM ke kSaya se pragaTa hone vAlI siddha paryAya kA grAhaka hai|) kyoki sAdi nitya paryAya ko grahaNa karatA hai isaliye isakA "sAdi nitya" aijA nAma sArthaka hai| yaha to isakA kAraNa hai / jIva ke pUrNa zuddha kSAyika bhAva kA paricaya denA isa naya kA prayojana hai| 3. svabhAva anitya zudhda paryAyArthika naya: vastu nityAnityAtmaka svabhAva vAlI hai| svabhAva anya padArtha kI sahAyatA Adi kI apekSA nahI rakhA karatA, isaliye vastu svaya tathA svata siddha aisI hI hai / svabhAva kA nAma hI pAriNAmika bhAva hai, jisakA vistRta paricaya ki pahale diyA jA cukA hai / svabhAva hone ke nAte use bhI nityAnitya mAnA gayA hai / usake nitya rUpa kA paricaya hI pahile adhikAra na 7 me diyA gayA hai, tathA parama
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 566 4 paryAyArthika naya vizepa ke lakSaNa bhAva grAhaka zuddha dravyAthika naya meM usakA grahaNa kiyA gayA hai / yahA isa naya ke antargata usI kA anitya svabhAva grAhya hai| ___yahA yaha jAnate rahanA cAhiye kI svabhAva zakti kA nAma hai, vyakti kA nahI, ata pAriNAmika bhAvarUpa yaha anityatA bhI padArtha kI eka sAmAnya va trikAlI zakti hai, kisI eka kSaNika payoya rUpa vyakti nahI / phira bhI nityAnitya akhaNDa svabhAva kA yaha eka aza yA vizeSa hI to hai, pUrNa svabhAva to nahI / nityatA va anityatA dono hI vastU ke aza hote hai, parantu nityavAlA aza sAmAnya kahA jAtA hai aura anitya vAlA aMza vizeSa, kSoki nityatA aneko kSaNika azo me anusyUta rUpa se sarvadA vaha kI vaha pAI jAtI hai, parantu anityatA me prati kSaNa navInatA dekhI jAtI hai, bhale va sUkSma ho ki sthUla / eka trikAlI sAmAnya svabhAva kA vizeSa hone ke kAraNa anitya svabhAva ko yahA paryApa kahA gayA hai, kyoki vizeSa kA nAma paryAya hai| paryAya zabda se tAtparya yahA na artha paryAya se hai aura na vyajjana paryAya se / ve dono to eka sUkSma yA sthUla kSaNa paryanta rahakara vinaSTa ho jAtI hai / yahA to paryAya zabda se tAtparya vastu kA trikAlI pAriNAmika anitya svabhAva hai / yaha paryAya hai artha yA prayojana jisakA, vaha 'svabhAva anitya zuddha paryAyAthika naya' hai / yahA prazna kiyA jA sakatA hai ki pAriNAmika bhAva ko pahile sarvayA nitya va paryAyoM se nirapekSa batAyA gayA hai, phira yahAM usame anityatA kI bAta kyo kahI jA rahI hai ? so aisA nahI hai, kyoki yahA vAlI anityatA bhI vAstava me nitya hI hai, kyoki pratikSaNa pariNamana karate rahanA vastu kA trikAlI nitya svabhAva hai / yahA nityatA kA artha kUTasthapanA grahaNa na karanA, balki vastu meM sarvadA hI pAyA jAne vAlA koI svabhAva grahaNa karanA hai / jisa
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. paryAyArthika naya prakAra vastu me dhruvatA sarvadA pAI jAtI hai, usI prakAra usame parigamana bhI sarvadA pAyA jAtA hai / jisa prakAra nityatA usakA svabhAva hai usI prakAra anityatA bhI usakA svabhAva hai / 567 4. paryAyArthika naya vizeSa ke lakSaNa udAharaNArthaM eka aisI agni zikhA ko dekhiye jo atyanta pracaDa hai, tathA dhadhaka rahI hai / ise sthira kahoge yA asthira ? spaSTa hai ki sthira bhI hai aura asthira bhI / isakI lapaTe barAbara Upara kI ora hI uTha rahI hai, dAye bAye ko nahI jAtI, tathA Upara bhI hAni vRddhi rahita sadA utanI hI UcI dikhAI de rahI hai, kabhI vaha lapaTa choTI ho jAye aura kabhI bar3I aisA dikhAI nahI detA / isaliye to vaha sthira hai / parantu utanI tathA vaisI kI vaisI rahate hue bhI vaha citra likhitavata kUTastha nahI hai, balki barAbara laharA rahI hai, dhaka rahI hai, isalie asthira hai / yahA isakI asthiratA vAyu se tAr3ita dIpaka kI cacala lauvata nahI hai, balki samAna dhArApravAhI laharoMvat hai, isIliye isa asthiratA ko nitya bhI kahA jA sakatA hai / ( isI prakAra trikAlI dhruva va nirvikalpa va akhaNDa pAriNAmika bhAva ) pariNamana svabhAvI hone ke kAraNa barAbara dhadhaka rahA hai, cakacakA rahA hai | basa pAriNAmika bhAva kA yahI trikAlI anitya svabhAva hI prakRta nayakA viSaya hai / arthAta trikAlI dravya sAmAnya kI dhruvasattA se nirapekSa, kevala utpAda vyaya kI eka dhArApravAhI santati ke rUpa me vastu ko dekhanA, svabhAva anitya zaddha paryAyArthika naya hai / yA yoM kaha lIjiye ki yaha naya sattA sAmAnya ke nitya aza ko gauNa karake usake anitya aza ko hI lakSya me rakhatA hai / isI kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita lakSaNa uddhRta karatA hU~ /
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 568 6. paryAyArvika nava vizeSa ke lakSaNa 1. vR. na. ca / 202 " sattA' mukhya rUpe utpAdavyayo hi grahaNAti yo hi / sa hi svabhAvAnityagrAhI khalu zuddha paryAyArthika / 202" artha -- sattA ko gauNa karake jo kevala utpAda vyaya ko grahaNa karatA vaha hI nizcaya se svabhAva anitya grAhI zuddha paryAyArthika naya hai / 2. naya cakra gadya / pR e "svabhAvAgurulaghutvAdi dravyANA kSaya bhaginA / te'nitya svabhAvo'sI paryAyArthika nirmala | 3" artha -- agurulaghutvAdi hI kSaNabhAgI dravyokA svabhAva hai, aisA jo kahatA hai vaha svabhAva anitya zuddha paryAyArthika naya hai | artha paryAya rUpa se pratikSaNa sUkSma utpAda vyaya hote rahanA, arthAta pratyeka kSaNa sUkSma artha paryAya kA pragaTa karate rahanA vastu kA svabhAva hai, kyoki anya nimitta kAraNo kI apekSA na karake yaha svata hI hotA hai / vastu ke isa svabhAva ko grahaNa karane vAlA hone ke kAraNa isa naya ke nAma ke sAtha svabhAva vizeSaNa lagAyA gayA / vastu kA akhaNDa svabhAva yA sat sAmAnya yadyapi nityAnityAtmaka hai, parantu usake nitya aga ko chor3akara kevala anitya aMza ko grahaNa karatA hai, isaliye yaha naya anitya kahalAtA hai / kyoki anya se nirapekSa kevala apane agurulaghutva guNa ke hI kAraNa se utpanna hotA hai isaliye yaha svabhAva tathA use grahaNa karane vAlA naya zuddha hai | sAmAnya se rahita vizeSa azako paryAya kahate hai, atadhruva nirapekSa yaha uparokta anityatA kA aza paryAya zabda kA vAcya hai, isaliye isakA grAhaka yaha naya bhI paryAyArthika hai / ata isa
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. paryAyArthika naya 566 4. paryAyArthika naya vizeSa ke lakSaNa naya kA svabhAva anitya zuddha pAyaryAyArthika' aisA nAma sArthaka hai / yaha isa naya kA kAraNa hai / aura vastu ke sahaja trikAlI pariNAma svabhAva kA paricaya denA isakA prayojana hai| 4. svabhAva anitya azuddha paryAyArthika naya: svabhAva anitya zuddha paryAyAthika vat hI isakA lakSaNa samajhanA / dono me sUkSma sA hI antara hai / jisa prakAra svabhAva anitya zuddha naya vastu ke sahaja anitya svabhAva ko batAtA hai usI prakAra svabhAva anitya azuddha naya kisI bhI eka pRthaka paryAya ko anitya darzAtA hai / 'utpAdavyayadhrauvyayukta sat', sat kA lakSaNa hI utpAdavyaya dhruva rUpa hai, phira cAhe vaha sat nikAlI ho yA kSaNika / jisa prakAra vastu kA trikAlI sat pratikSaNa eka paryAya se utpanna hotA hai, pUrva paryAya se vinAza pAtA hai, aura 'utpatti va vinAza pAne vAlA yahI vaha hai' aisI eka anusyUti rUpa dravya kI pratIti se dhruva rahatA hai, usI prakAra eka paryAya kA kSaNika sat bhI usa paryAya rUpa se utpanna hotA huA, eka kSaNa pazcAt usI paryAya rUpa se vinaSTa hotA huA aura eka kSaNa ke liye usI paryAya rUpa se dhruva TikA rahatA huA dikhAI detA hai / ata dravya va paryAya dono hI sat hai, dono ke sat me eka hI lakSaNa ghaTita hotA hai / dravya kA sat to sampUrNa paryAyo me anusyUta rahane ke kAraNa zuddha kahA jAtA hai parantu paryAya kA eka kSaNa mAtra ko hI darzana dekara vilupta ho jAne ke kAraNa azuddha kahA jAtA hai| jisa prakAra trikAlI sat dravya kA svabhAva hai usI prakAra kSaNika sat paryAya kA svabhAva hai / yaha kSaNika sat' hI isa naya kA viSaya hai arthAta eka pRthaka paryAya me utpAdavyaya aura dhruva ye tIno darzAnA hI svabhAva anitya azuddha paryAyAthika naya kA lakSaNa hai| isI kA dUsarA nAma
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. paryAyArthika naya hI dravyo meM ise sadbhAva anitya azuddha paryAyArthika bhI hai| sarva lAgU kiyA jA sakatA hai| Aga para rakhe odana kucha paka rahe hai aura kucha paka cuke hai' aisA kahanA isakA udAharaNa hai / isIkI puSTi va abhyAsa ke liye nimna uddharaNa dekhiye / 570 1 vR.na. ca / 203 "yo gRhaNAtyekasamaye utpAdavyayavatva sayuktam sa sadbhAvAnityo'zuddha paryAyArthika naya / 203 | 4 paryAyArthika naya vizeSa ke lakSaNa artha -- jo eka samaya me hI vastu ko utpAdavyaya dhruvatva tIno se yukta grahaNa karatA hai, vaha sadbhAva anitya azuddha paryAyArthika naya hai / 2 . pa || artha - 74 " sattAsApekSa svabhAvo 'nityAzuddhaparyAyArthiko yathA ekasminsamaye trayAtmaka. paryAya. / " sattA sApekSa svabhAva anitya azuddha paryAyArthika ko aisA jAno jaisA ki paryIya eka samaya me hI utpAda vyaya dhruva rUpa trayAtmaka hai aisA kahanA / 3. naya cakra gadya pR e svabhAvA'nityako'zuddha paryAyArtho bhavedala dhauvyotpatti vyayAdhIna dravya svIkurute'dhruva |4| " artha -- svabhAva anitya azuddha paryAyArthika utpatti vyaya va dhruva ina tInoM ke AdhIna rahane vAle dravya ko adhruva svIkAra karatA hai / dravya ke trikAlI sat kI bhAti hI paryAya kA yaha kSaNika sat anitya hai / kSaNika kAraNa hI azuddha hai / paryAya rUpa hone ke kAraNa paryAyAthika kA viSaya hai / anya nimitta kAraNo kI apekSA nahI 1
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 571 4. paryAyArthika naya vizeSa ke lakSaNa rakhatA isalie svabhAva hai / ataH svabhAva anitya azuddha paryAyAthika naya aisA nAma sArthaka hai / yaha isakA kAraNa hai / pratyeka payAya kA judA bhI sat dekhA jA sakatA hai, yaha batAnA isakA prayojana hai / svabhAva anitya zuddha va svabhAva anitya azuddha meM kyA aMtara hai yaha Age zaMkA samAdhAna meM batAyA jaaegaa| 5. vibhAva anitya zuddha paryAyArthika nayaH-- vibhAva bhI aura zuddha bhI, ina donoM kA mela kaisA ? vibhAva to sarvathA azuddha hI hotA hai ? aisA nahI hai bhAI ! dRSTi kI vicitratA hai / vibhAva meM me bhI kathaJcita zuddhatA dekhI jA sakatI hai| yadyapi rasAtmaka bhAva ko grahaNa karane para to vaha azuddha hI pratIta hogI parantu paryAya kA sAmAnya eka anitya svabhAva grahaNa karane para usame zuddha va azuddha ke vizepaNa kI koI AvazyakatA nahI raha jaatii| zuddha zabda kA do arthoM me prayoga hotA hai-azuddhatA ko TAlakara zuddhatA kA vyakta honA pahilI zuddhatA hai, aura vastu kA sAmAnya svabhAva zuddha va azuddha dono se nirapekSa dUsarI zuddhatA hai| so yahAM pahilI zuddhatA se nahI balki dUsarI se prayojana hai / so kaise vahI darzAtA hU / paryAya zuddha ho yA azuddha, kSAyika ho yA audayika hai to paryAya hI, hai to kSaNika hI, hai to utpAda vyaya svarUpa hI / paryAya kA paryAyapanA kisameM kama hai aura kisameM adhika ? paryAya to utpanna dhvansI bhAva ko kahate hai / so hara paryAya hI utpanna dhvaMsI hai / ataH paryAya ke isa utpanna dhvasI sAmAnya svabhAva kI apekSA kSAyika va audayika donoM hI paryAye samAna haiM, zuddha va azudhdatA kI kalpanA se nirapekSa zudhda hai|
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. paryAyArthika naya 572 4. paryAyArthika naya vizeSa ke lakSaNa isa dRSTi se dekhane para sasArI va sidhda donoM hI dazAo meM jo koI bhI paryAya labdha hotI hai vaha gubda hI hai| phira bhI dono meM kucha viveka utpanna karAne ke liye yA lakSya lakSaNa bhAva darzAne ke ka lie vibhAva vizeSaNa lagA diyA hai / jisakA yaha tAtparya hai ki isa dRSTi se dekhane para saMsArI jIvo ko paryAya bhI jo ki vibhAva kahalAtI hai, sibdoM kI payAyo vat hI zudhda hai / yahA saMsAriyo kI vibhAva paryAya lakSya hai aura sidhdo kI paryAya kI zudhdatA lakSaNa hai| ___ ava isI lakSaNa kI puSTi ke artha kucha Agama kathita undaraNa dekhiye / 1 vRna.ca / 204 "dehinA paryAyAn zudhdAn sidhdAnA bhaNati sadR zAn / ya. so'nitya zudhda paryAyagrAhI bhavetsa nayaH 204 / " artha- sasArI jIvo kI paryAyo ko arthAta vibhAva paryAyoM ko jo sidhdo kI zudhda paryAyo ke sahaza kahatA hai vaha anitya zudhda paryAyagrAhI naya hai / 2. aap|8|pR 74 "karmopAdhinirapekSa svabhAvo'nitya zudhda paryAyAthiko yathA sidhda paryAyasadazA. zudhdA saMsAriNA pAyA / " . artha- karmopAdhi nirapekSa svabhAva anitya zudhda paryAyAthika naya ko aisA jAnanA jaise ki sidhda paryAya ke sadRza hI sasAriyo kI bhI paryAya zudhda hI hotI hai aisA kahanA / 3.naya cakra gadya / pR 6 "vibhAve'nitya zudhdo'rya paryAyArtho bhavedala saMsArI jIvanikAyeSu sidhdasadRzaparyaya. 5 /
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. paryAyarthika naya 17. paryAyArthika naya 5 73 vizeSa ke lakSaNa artha:- vibhAva anitya azudhda yaha paryAyAthika naya aisA hotA hai, jaise ki saMsArI jIvoM meM bhI sidhdoM ke sadRza hI paryAya kA honaa| sasArI jIvoM ko lakSya banAkara lakSaNa kiyA jA rahA hai, isaliye vibhAva vize paNa lgaayaa| paryAya nAhI hone ke kAraNa anitya tathA paryAyArthika hai / tathA zudhdatA va azudhdatA se nirapekSa sAmAnya paryAyapane ko grahaNa karane ke kAraNa zudhda hai| ataH isakA vibhAva anitya zudhda paryAyArthika naya aisA nAma sArthaka hai / yaha to isa naya kA kAraNa hai| aura zudhda va azudhda dono dravyo me paryAya ke kSaNikapane kI apekSA samAnatA ko darzAnA isakA prayojana hai / 6 vibhAva anitya azuddha paryAyArthika naya -- jIva yA pudgala kA audayika bhAva vibhAva bhAva kahalAtA hai| vaha audayika bhAva yA to sAdi sAnta hotA hai yA anAdi sAnta isa liye vaha anitya hI hotA hai / karmopAdhi ke nimitta se hI utpanna hotA hai isaliye azuddha kahA jAtA hai / aisI vibhAva anitya paryAya ko grahaNa karane vAle naya ko vibhAva anitya azuddha paryAyAthika naya kahate hai / cAroM gati ke jIva tathA pudgala skandha azuddha dravya hai / unakI vyaJjana va artha sarva paryAya azuddha va vibhAva rUpa hotI hai| kyoki ve dUsare ke sayoga kI okSA rakhatI hai| ataH yaha naya ina dono prakAra kI azaddha paryAyoM ko lakSya karatA hai / isa prakAra kI azuddha paryAye jIva va pudgala donoM me sambhava hai| jIva ke audayika bhAva kA paricaya pahile de diyA jA cukA hai| usakI ve rAgAdi rUpa paryAye hI aza ddha hai / pudgala skandha pudgala kI vibhAva anitya azuddha paryAya hai / isa paryAya ko viSaya karane vAlA naya vibhAva anitya azuddha paryAyArthika naya hai|
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 574 4 paryAyArthika naya vizeSa ke lakSaNa isI lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha ava Agama kathita uddharaNa dekhiye| 1 vRna ca / 205 'bhagatyazuddhAzcaturgatijIvAnA paryAyAnyo hi / bhavati vibhAvAnityo'zuddhaH paryAyAthika naya / 205 / " artha -- caturgati ke jIvo kI azuddha deva nAraka Adi yA anya sthUla vyaJjana paryAyo ko grahaNa karane vAle naya ko vibhAva anitya azuddha paryAyAthika naya kahate hai / 2 aa.5|8|pR 75 "karmopAvisApekSasvabhAvo'nityAzuddhaparyAyA thiko yathA sasAriNAmutpatti mrnnestH|" artha--karmopAdhi sApekSa svabhAva arthAta vibhAva anitya azuddha paryAyAthika naya sasArI jIvo ke janma maraNa se prakaTa hone vAlI paryAyo ko arthAta sthUla vyaJjana paryAyo ko grahaNa karatA hai| 3 naya cakra gdy| pa 6 "vibhAvo 'nityAzuddhonyaH paryAyArtho gadetpara devAdInA ca paryAyamanityAzuddhaka yathA / 6 / " artha- vibhAva anitya azuddha paryAyArthika naya usa zudhda paryAyArthika se anya hai| devAdikoM kI paryAya anitya va aza dhda hai aisA yaha naya batAtA hai / svabhAva se viparIta hone ke kAraNa arthAta sasAriyo ke yA pudgala skandho ke audayika bhAva rUpa hone ke kAraNa vibhAva hai| sAdi sAnta hone ke kAraNa athavA paryAya hone ke kAraNa anitya hai|
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ 575 17 paryAyArthika naya 5. paryAyArthika naya samanvaya karmopAdhi sApekSa hone ke kAraNa athavA anubhavAtmaka vibhAva rasa svarUpa hone ke kAraNa azudhda hai / ataH isakA vibhAva anitya azudhda paryAyAthika natha aisA nAma sArthaka hai / yaha isakA kAraNa hai| jova va pudgala ke dRSTa va audayika bhAvoM kA paricaya denA isakA prayojana hai| 5 paryAyArthika naya yahA taka paryAyArthika naya ke lakSaNAdi samanvaya darzAye gaye, aba kucha zakAo kA samAdhAna kara denA yogya hai / 1 praznaH-utpAda vyaya sApekSa azuddha dravyArthika va svabhAva anitya zuddha paryAyArthika me kyA antara hai ? uttaraH--dravyArthika me to utpAda vyaya viziSTa vastu kI trikAlI dhruva sattA kA grahaNa mukhya hai aura usakA pariNamana gauNa hai, tathA paryAyArthika meM usa trikAlI dhruva sattA se nirapekSa vastu kA trikAlI pariNamanazIla svabhAva mukhya hai| 2 prazna-utpAda vyaya sApekSa azuddha dravyArthika naya va svabhAva anitya azuddha paryAyArthika naya me kyA antara hai ? uttara-dravyArthika me utpAda vyaya se viziSTa trikAla sattA pradhAna hai aura usakA pariNa mana gauNa hai, tathA paryAyArthika me utpAda vyaya se viziSTa eka paryAya kI kSaNika sattA pradhAna hai / arthAta dravyArthika to trikAla vastu ko utpAda vyaya dhruva yukta kahatA hai aura paryAyArthika eka samaya kI paryAya ko kathaJcita utpAda vyaya dhruva yukta kahatA hai|
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 - 17 paryAyArthika naya 5 paryAyArthika naya samanvaya 3 prazna -svabhAva anitya zuddha paryAyArthika naya va svabhAva anitya azuddha paryAyArthika naya me kyA antara hai ? uttara -svabhAva anitya zuddha paryAyArthika naya to vastu sAmAnya ke trikAlI pariNamana svabhAva ko darzAtA hai, jisa kI dhArA ki eka kSaNa ko bhI kabhI bhaga hone nahI pAtI, aura svabhAva anitya azuddha paryAyArthika naya usa vastu kI kisI eka kSaNika paryAya ke pariNamana svabhAva ko darzAtA hai| anAdi se ananta kAla taka pratikSaNa vastu me paryAyo kA utpAda vyaya hote rahanA to usakA pariNamana svabhAva hai, aura eka pRthaka paryAya kA utpAda, usI kI eka samaya sthiti aura tatpazcAta usI kA vyaya yaha paryAya kA pariNamana svabhAva hai / 4 prazna -trikAlI svabhAva ko grahaNa karane ke kAraNa svabhAva anitya zuddha paryAyAthika kA antarbhAva dravyArthika me ho jAyegA? uttara-nahI, kyoki paryAyArthika kA vipaya vastu ko paryAyo kA nirantara panA hai, koI eka sAmAnya tatva nahI, tathA isake viparIta dravyArthika naya kA viSaya usa paryAya santati me anusyUta eka sAmAnya tatva hai, ve paryAya nhii| udAharaNArtha eka mAlA lIjiye, jisame aneka motiyo kI pakti eka Dore me piro kara eka banAdI gaI hai / tahA mAlA to dravya hai, motiyo kI pakti usakI trikAla paryAya satati hai, aura DorA una paryAyo me anusyUta sAmAnya tatva hai / paryAyArthika kA viSaya yahA motiyo kI pakti hai aura dravyArthika kA viSaya una motiyo kI
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 17. paryAyArthika naya 577 5 paryAyArthika naya samanvaya paMkti hai aura dravyArthika kA viSaya una motiyoM kI pakti se viziSTa DorA yahI donoM me antara hai| 5 prazna -azuddha dravyArthika naya sAmAnya va paryAyArthika naya sAmAnya me kyA antara hai ? uttara-dravyArthika vastu ke sAmAnyAza ko grahaNa karatA hai aura payoyArthika vizeSAza ko| bhale hI azuddha dravyArthika me aneko vizeSo se viziSTa sAmAnya kA grahaNa kiyA gayA hai, para vahA sadA sAmAnya hI pradhAna rahatA hai, vizeSa nhiiN| tathA paryAyArthika me vizeSa se atirikta sAmAnya avastubhUta hai, ataH tahA vizeSa hI sarvadA pradhAna hai| udAharaNArtha azuddha dravyArthika kI dvaita dRSTi meM to 'yaha guNa yA paryAya isa dravya kI hai' aisA bheda A sakatA hai, parantu paryAyArthika me . isako avakAza nahI kyoki usakI sarvathA ekatva dRSTi meM kevala kSaNika paryAya hI sat hai, jisa meM anya koI vizeSa dikhAI detA hI nahI / sAmAnya me to vizeSa hotA hai para vizeSa me anya nahI hotA, isaliye sAmAnya me to 'yaha vizeSa isa sAmAnya kA hai' aisA kahA jA sakatA hai, parantu vizeSa me jaba anya kucha hai hI nahIM to kauna ko kisakA kahe / ataH paryAyArthika me dvaita sambhava nhii| jaba ki azuddha dravyArthika me vaha spaSTa hai / yahI dono me antara hai / dUsare prakAra se kahe to yo kaha sakate hai ki jisame vahIpane kI pratIti hotI rahe vaha dravyArthika
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 578 5. paryAyArthika naya samanvaya naya hai, jaise 'yaha bhIla unhI bhagavAna vIra kA jIva hai, jo Aja siddhAlaya meM virAjita hai, aisA kahanA dravyArthika naya kA viSaya hai, kyoki isame pUrvottara paryAyoM kA paraspara me sambandha dekhA jAtA hai / tathA 'bhagavAna vIra to bhagavAna hI hai, kauna kahatA hai ki vaha bhIla hai yA bhIla the' aisA kahanA paryAyArthika naya kA viSaya hai, kyoki bhagavAna kI vartamAna paryAya ko hI sat rUpa se dekhate hue, pUrvottara paryAyoM ke sambandha kA nirAsa kiyA jA rahA hai / yahI dono me antara hai / 6. prazna --dravyArthika, paryAyArthika nayoM va pramANa ke viSayo ko dRSTAnta dvArA kucha spaSTa kare ? uttara --yadyapi nirvikalpa hone ke kAraNa pramANa jJAna kA koI udAharaNa nahIM ho sakatA parantu sthUlarUpena eka dRSTAnta detA hU, jisa para se ina tIno ke antara kA kucha AbhAsa ho sakatA hai| ___ dekho kalpanA karo ki eka dina ajAyabaghara ( Museum) dekhane gaye / hAla ke dvAra me praveza karate hI Apane vahA para phailI sarva vastuo ko sAmAnya rUpa se eka hI dRSTi me dekhA / eka sAmAnya sA citraNa Apake hRdaya paTa para aMkita ho gayA, para unhe 'pRthaka pRthaka tathA kahA kahA kyA kyA rakhA hai' aisI vizeSatA na jAna sake, aura sahasA hI kaha uThe ki yahA to bahuta kucha dekhane ko hai / para kyA hai, aisA dekhane kI icchA hai / aba Apa hAla me eka sire se ghUmakara nambara vAra eka eka vastu ko pRthaka pRthaka dekhane lage / aura isa prakAra
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 574 5. paryAyArthika naya samanvaya do ghaNTe taka dekha cukane ke pazcAt jaba usI dvAra para puna. lauTa Aye to dvAra se bAhara nikalate hue Apa santuSTa the, aura kaha rahe the ki yahA to bar3I citra vicitra vastuo kA saMgraha hai, tathA vaha sagraha bhI bar3I sundaratA se yathA sthAna sajAyA huA hai| uparokta dRSTAnta me eka hI vicitra gRha ko dekhane meM Apake jJAna ko tIna paristhitiyoM me se gujaranA par3A / pahilI paristhiti dvAra meM praveza karate samaya kI hai, dUsarI sthiti hAla me ghUmate samaya kI hai, aura tIsarI sthiti dvAra se bAhara nikalate samaya kI hai, pahalI sthiti me vizeSatAoM se rahita kevala eka sAmAnya kA grahaNa hai| "yahAM to bahuta kucha hai" kevala isa prakAra kA eka sAmAnya svIkAra hai / yahA sthiti vizeSa goNa aura sAmAnya prakAra kI hai| __ dUsarI sthiti me pRthaka pRthaka eka eka vizeSa vastu kA grahaNa hai, para sAmAnya kA svIkAra mAtra hai / arthAta aisA sA pratIti meM A rahA hai ki yaha usa sAmAnya kA hI eka aga hai| aisA hotA hue bhI yahA~ dvaita rUpa vicAraNa, (arthAta isame yaha hai aisI vicAraNA) kA abhAva hai jo kucha usa samaya dekha rahe ho basa usI ke sAtha ekatva ko prApta ho gaye ho, usa samaya dUsarA kucha bhI jAnana kA vikalpa nhii| yaha hai sAmAnya gauNa vizeSa mukhya kI sthiti| tIsarI sthiti meM sAmAnya va vizepa dono kA eka sAtha grahaNa ho rahA hai| kucha aura dekhane kI icchA
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. paryAyArthika naya 580 5. paryAyArthika naya samanvaya zamana ho cukI hai, yaha sAmAnya va vizeSa donoM ke yugapata grahaNa kI advaita sthiti hai / ise Apa svaya kaha kara batA nahI sakate, ata* sarvathA avaktavya hai / yadyapi yaha tIsarI sthiti pahalI sthiti se kucha milatI sI pratIti hotI hai, para inameM baDA antara hai, jo jAnA sakatA hai para kahA nahI jA sakatA / basa pahilI sthiti kA jJAna dravyArthika naya kA jJAna hai, dUsarI sthiti kA jJAna paryAyArthika naya kA jJAna hai aura tIsarI sthiti kA jJAna dravyArthika va paryAyArthika dono ke yugapata grahaNa rUpa pramANa jJAna hai / isa prakAra yadyapi pramANa jJAna dravyArthika sarIkhA sA dIkhatA hai para ina me mahAna antara hai / isI prakAra adhyAtma prakaraNa me - manaSya, muni va arhata ina tIna avasthAyo meM rahane vAlA eka manuSya sarva sAdhAraNa jana kI dRSTi me eka manuSya mAtra hai / gRhasthAvasthA meM usake sAtha vyavahArika sambandha rakhane. vAle kI dRSTi me usakI manuSya rUpa sattA usa hI samaya taka thI / muni ho gayA to usase kucha nAtA na rahA aura isaliye usa kI dRSTi meM vaha aba loka meM hI rahA nahI / isI prakAra AhAra dAna karane vAle - guru bhakta kI dRSTi meM 'vaha pahile guhastha thA' yaha AtA nahI, tathA 'arha ta hogA' yaha bhI use bhAna nahI / samavazaraNa me baiThe vyakti kI dRSTi meM vaha arhanta hI hai / parantu usa manuSya kI dRSTi me jo ki janma se nirvANa paryanta usa ke sAtha rahA, vaha akelA
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 581 -5 paryAyArthika naya samanvayA hI tIna rUpa tathA tIna rUpoM vAlA vaha akelA eka vizeSa manuSya hai / 1 isa prakAra eka hI manuSya ko aneko rUpa se dekhA gayA / muni Adi rUpa avasthAkSoM ke bahumAna rahita kevala manuSya sAmAnya kA grahaNa dravyArthika naya rUpa samajho, pRthaka pRthaka gRhastha, muni va arhanta rUpa se usakA grahaNa paryAyArthika naya rUpa samajho, aura tIno avasthAo meM ota prota usakA advaita rUpa se grahaNa pramANa kA viSaya samajho / C iname se pahilA vizeSa gauNa sAmAnya kA grahaNa hai, dUsarA sAmAnya gauNa vizeSoM kA grahaNa hai aura tIsarA sAmAnya vizeSa kA yugapata grahaNa hai / yahI tIno me antara hai / pahilA grahaNa dravyArthika naya rUpa hai aura dUsarA grahaNa paryAyArthika rUpa hai aura tIsarA grahaNa pramANa rUpa hai / 7. prazna - - isI dravyArthika, paryAyArthika va pramANa kI paraspara maitrI ko kisI Agama viSaya para lAgU karake dikhAiye ? uttara - bahuta sundara vAta hai / dekho kArya vyavasthA samvandhI bAta jo zAnti patha pradarzana ke antargata savere ko calatI hai, usame pAca samavAya batAye gaye - svabhAva, nimitta, puruSArya, niyati va bhavitavya / inako nimna prakAra saM nayo me garbhita kiyA jA sakatA hai / svabhAva ke antargata vahA batAyA hai ki vastu parivartana zIla hai / ata. svabhAva ko yahAM utpAda vyaya
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 582 5. paryAyArthika naya samanvaya sApekSa azuddha dravyArthika kA viSaya kahanA hogA isa naya kI apekSA vastu utpanna dhvasI hai / purUSArtha vastu kA kSaNa kSaNa nayA nayA prayatna vizeSa hai / so paryAyArthika kA viSaya hai| isa naya kI apekSA jo puruSArtha aba hai vaha agale kSaNa me nahI hai / bhavitavya puruSArtha kA phala hai arthAta vastu kI pratyeka kSaNa kA nayA nayA kArya yA paryAya hai ata. yaha bhI paryAyArthika naya kA viSaya hai, kyoki, paryAyArthika naya kI apekSA vastu aba kucha aura paryAya vAlI hai aura agale kSaNa kisI aura paryAya vAlI hai| niyati me tIno kAla kI sampUrNa paryAyoM kA yathA sthAna jar3ita eka akhaNDa rUpa grahaNa kiyA gayA hai, jo TakotkIrNa vata nizcita hai, Age pIche nahI kiyA jA sakatA hai, kevala sAkSI bhAva mAtra se dekhA jA sakatA hai / ise bheda sApekSa azuddha dravyArthika kA viSaya kahanA hogA, kyoki isa naya kI apekSA vastu trikAlI paryAyo kI vicitratAoM se tanmaya dIkhatI hai| nimitta ko yahAM svIkAra nahI kiyA jA sakatA, kyoMki vaha sayoga hai| yahA Agama paddhati meM vastu kA nija vaibhava mAtra hI darzAnA abhISTa hai / ata yahA to usakA niSedha hI kiyA jAtA hai, jisakA grahaNa paracuSTaya vicchedaka aza ddha dravyAthika naya karatA hai| hA adhyAtma paddhati ke antargata avazya usakA grahaNa kara liyA gayA hai / vahA use viSaya karane vAlA naya kA nAma asadbha ta vyavahAra hai, kyoki, usa naya kI dRSTi se eka dravya anya ke kArya meM sahAyaka hotA hai|
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 17. paryAyArthika naya 583 5 paryAyArthika naya samanvaya isa prakAra ina pAco me koI aga dravyAthika kA viSaya hai aura koI paryAyAthika kA / iname se eka naya ke viSaya ko bhI nikAla le to zeSa cAra se kArya vyavasthA kI siddhi hotI nahI, isI kAraNa pA~co aMga paraspara mila kara rahe to samyaka hai aura kisI eka kA bhI niSedha karake rahe to mithyA hai / inakA paraspara sammela' kaise hai so kahA nahIM jA sakatA para jAnA jA sakatA hai| 'zAntipatha pradarzana" nAma grantha me isa viSaya kA kAphI vistAra diyA hai| vastu ko vyavahiyateti nikSepaH / vyavahAra, tIna prakAra, zabda jJAna va artha / artha do prakAra bhavartamAna va vartamAna / zabda vyavahAra cAra prakAra hotA hai / atatduguNe, atadvAkAre, adakAle taQNe, tadAkAre tdaakaale| 8. prazna -nayoM ke pRthaka pRthaka grahaNa me samyak va mithyApananA dazAo? uttara --jisane akhaNDa dravya kA paricaya pA liyA, arthAta jisakA paripUrNa vastu sambandhI sAgopAga pramANa jJAna vidyamAna hai, aise jJAnI ke liye to kevala sAmAnya kA grahaNa athavA kevala eka paryAya mAtra kA grahaNa bhI samyak hai, kyoki bhale hI usa samaya kI vicAraNA rUpa upayoga me na sahI para jJAna koSa me labdha rUpa se anya vizeSa tathA AzrayabhUta dhruva sattA bhI usI samaya par3I rahatI hai / parantu usake sAgopAga jJAna se zUnya ajJAnI jana to sAmAnya kA grahaNa karate samaya vizeSoM kA niSedha karane ke kAraNa, aura eka eka paryAya kA pRthaka pRthaka grahaNa karate samaya anya paryAyoM kA tathA usa sAmAnya dhruva
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 584 .5 - paryAyArthika naya samanvaya sattA kA niSedha karane ke kAraNa, korI kalpanA ho karate hai, vastu ko dekha nahI sakate / ata. unakA dono ho prakAra kA grahaNa mithyA hai| . eka paryAya kA sambandha jise anya paryAyo ke sAtha dikhAI nahI detA, usakI dRSTi me to paryAya vinazane para vastu kA ho samUla nAza ho gayA, aba usakI sattA hI loka me na rhii| upajane vAlI vastu to koI aura hI hai jisako sattA pahile kisI rUpa me bhI thI hI nhii| aisI ekAnta mAnyatA ke kAraNa usakA sarva jJAna va sarva kathana mithyA hai, kyoki sarvathA sat kA vinAza aura asat kA utpAda pAyA nahI jAtA / jaise manuSya sAmAnya se rahita yuvA avasthA mAtra kA utpAda pAyA nahI jaataa| kArya vyavasthA me bhI isI prakAra samyaka va mithyA grahaNa honA sambhava hai| pAcoM agoM kA samanvayAtmaka eka akhaNDa rUpa grahaNa karane vAlA koI jJAnI to usake sambandha me jo bhI kahe so samyaka hai| kArya kI niSpatti me puruSArtha kI saphalatA kahe yA kahe niyati kI, svabhAva kI saphalatA kahe yA kahe nimitta kI, sava samyak hai| kyoki bhale hI usa samaya kI vicAraNa rUpa upayoga me yA kayana meM eka kI saphalatA se atirikta anya ago kI saphalatA sthAna na pA sake, para usake abhiprAya me unakA niSedha nahI hai. kAraNa ki usake jJAna koSa me pAco bAte yugapata paDI hai| dUsarI ora ajJAnI kA vahI kahanA mithyA hai, kyoki puruSArtha kI saphalatA me vaha niyati kA koI sthAna nahI dekhatA aura niryAta kI saphalatA me puruSArtha ko kucha nahI smjhtaa| isI
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 paryAyArthika naya 585 5. paryAyArthika naya samanvaya prakAra svabhAva kI saphalatA me nimitta kA aura nimitta kI saphalatA me svabhAva ko vaha koI mUlya nahI ginatA / kAraNa ki jisa aMga ko vaha vartamAna me kaha rahA hai, usake jJAna me utanA hI svIkAra hai, isake atirikta anya agoM kA nhiiN| ataH bhAI ! jJAna ko vyApaka banA kara sarva hI agI yA vastu ke vizepoM ko yathA yogya rUpa meM jAna kara, usa vastu kA eka akhaNDa citraNa jJAna paTa para banAne kA prayatna kara, jisake hone para ki tU pratyeka bAta kA ThIka ThIka rahasya samajhane va samajhAne meM saphala ho sake / yahI hai anekAnta vAda kA mahAtmya /
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma paddhati 18 nizcaya naya 1. adhyAtma paddhati paricaya, 2. adhyAtma nayoM ke bheda prabheda, 3. nizcaya naya sAmAnya kA lakSaNa, 4. nizcaya naya sAmAnya ke kAraNa va prayojana, 5. nizcaya naya ke bheda prabheda, 6. naya kA lakSaNa, 7. zuddha nizcaya naya ke kAraNa va prayojana, 8 eka deza zuddha nizcaya naya kA lakSaNa, 9 eka deza zuddha nizcaya naya ke kAraNa va prayojana, 10. azuddha nizcaya naya kA lakSaNa, 11. azuddha nizcaya naya ke kAraNa va prayojana; 12 nizcaya naya sambandhI zaMkA samAdhAna / * jaisA kI pahile batAyA gayA hai, nayo kI sthApanA do dRSTiyoM 1. adhyAtma paddhati yA paddhati se kI gaI hai - Agama paddhati se 'paricaya aura AdhyAtma paddhati se / vastu
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nizcaya naya sAmAnya kA tathA usake anekoM agopAgo kA, unake bheda kA, va abheda kA zuddhatA kA va azuddhatA kA ityAdi paricaya mAtra denA Agama paddhati kA kAma hai, ora jIva yA Atma padArtha kA paricaya dekara usame heyopAdeya buddhi jAgRta karAnA AdhyAtma paddhati kA kAma hai | Agama paddhati ke antargata naya ke aneko bheda prabhedo kA vistRta kathana huA, ava adhyAtma paddhati sambandhI nayoM kA kathana suniye | 587 1. adhyAtma paddhati paricaya vastu ko jAna lenA mAtra paryApta nahIM hai, valki sAtha meM yaha bhI jananA Avazyaka hai ki yaha mere liye lAbhadAyaka hai ki hAni kAraka, heya hai ki upAdeya / heyopAdeyatA ke viveka binA kevala jAnanA to jJAna kA bhAra mAtra hai. jisa prakAra ki sarpa ko, "yaha sarpa hai, viSailA hotA hai ityAdi" jAnakara bhI yadi yaha na jAnA jAye ki " jIvana kA ghAtaka hai ata heya hai," to vaha jAnakArI kisa kAma AyegI / taba to sarpa se apanI rakSA kI jAnI sambhava naho sakegI / jAnane kA prayojana to duHkho se bacanA va sukha pUrvaka jIvana vitAnA hai / isa prayojana ki siddhi ke binA jAnanA kisa kAma kA, ata vaha jAnanA hI kahA nahI jA sakatA / isI kAraNa pratyeka naya ke sAtha usakA prayojana batAyA gayA / vahA to prayojana kA sambandha kevala jAnane se hai aura yahA grahaNa va tyAga dvArA duHkha nivRta va sukha prApti se hai / 1 zAnti prApti hI jIvana kA eka mAtra prayojana hai ata hame vastu ko isI dRSTi se jAnanA cAhiye, kevala jAnane mAtra ke liye nahI / adhyAtma isa dRSTi kI pUrti karatA hai / vaha hameM dukha: ke kAraNo se haTAkara sukha ke kAraNo kA paricaya detA hai / zAnti yA azAnti dono kA sambandha antaraGga kI vicAraNAoM se hai / vicAraNAo kA AdhAra jJAna hai aura jJAna kA AdhAra jJeya yA N J
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 588 1. adhyAtma paddhati - paricaya vastu hai / ata vastu ke sAre ago kA paricaya pA lene ke pazcAta vaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki ina sarva ago meM se kauna se aMga aise hai jinakA vicAranA zAnti ke liye bAdhaka he / jAnI to bahuta bAte jAtI hai, para savako upakArI nahI mAnA jaataa| kucha bAte tyAgane ke liye jAnI jAtI hai aura kucha apanAne ke liye / vipa ko bhI jAnA jAtA hai para tyAgane ke liye aura amRta ko bhI jAnA jAtA hai para grahaNa karane ke liye / zatru ko bhI jAnA jAtA hai para usase bacane ke liye aura mitra ko bhI jAnA jAtA hai| para usake sAtha hasane bolane ke liye| hisA ko bhI jAnA jAtA hai para ahitakArI va akartavya samajhane ke liye aura ahiMsA ko bhI jAnA jAtA hai para hitakArI va kartavya samajhane ke liye / Agama paddhati ne hama ko vastu bhata ago kA paricaya to de diyA parantu yaha nahI batAyA ki ina meM se kauna se aga tyAjya hai arthAta vicAraNA ke viSaya banAne yogya nahIM hai aura kauna se grAhma hai arthAta vicAraNA ke vipaya banAne yogya hai / kauna se aMgoM kI vicAraNA zAnti kI bAdhaka hai aura kauna se aMgo kI vicAraNA zAnti kI sAdhaka hai / kauna se ago kA jJAna una se bacane ke liye hai aura kauna se aMgoM kA jJAna vicAraNA meM avakAza pAne ke liye hai / kauna se aMga akartavya bhUta hai aura kauna se kartavya bhUta hai ityaadi| adhyAtma paddhati, Agama paddhati ke jJAna kI isa kamI ko pUrA karatI hai / isakA svatatra viSaya nahI hai kyoki aisA koI viSaya hI zeSa nahI rahA jisakA paricaya kI Agama paddhati ne na diyA ho / dravya kA, guNa kA va paryAya kA, dravya kI jAtiyoM kA, guNa kI jAtiyo kA, paryAyo kI jAtiyo kA, nityatA kA va anityatA kA, vastu ke sva va para catuSTaya kA, zuddhatA kA va azuddhatA kA ityAdi sarva hI bAto kA aneka paDakho se paricaya vaha de cukI hai| aba
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 589 1. adhyAtma paddhati paricaya una hI jAnI huI bAto me heya va upAdeya kA, iSTa kA va aniSTa kA, kartavya kA va akartavya kA viveka karanA hI zeSa hai, vahI kAma adhyAtma paddhati karatI hai / ata. isakA viSaya bhI Agama paddhati vAlA hI hai / antara dono ke kAraNa va prayojano me hai jaisA ki Age prakaraNa vaza darzAyA jAyegA / prayojana bheda ke kAraNa una kI nayo ke nAmo me bhI bheda hai para viSaya bheda nahI hai| __isaliye yahA yaha avazya jAna lenA cAhiye ki carcA mAtra kA viSaya banAne vAlo ke liye adhyAtma paddhati kI naya nahI hai balki jIvana meM utArane vAloM ke liye hai| carcA mAtra kI rUci vAlo ke liye to Agama naya hai / adhyAtma naya ko carcA kA viSaya banAnA kadAcita jIvana ke liye ahitakArI ho jAtA hai / kyoMki vicAraNAo me parivartana karane kA prayatna kiye binA unake AdhAra para bAhya me hI kucha parivartana karake svacchanda kA poSaNa karane lagatA hai / jaise ki vyavahAra ko heya batAne kA prayojana to yahA vicAraNAoM me usakA Azraya chuDAnA hai, parantu sAdhAraNataH aisA nahI hotA / laukika dizA kI 24 ghaNTe ko nitya uThane vAlI vicAraNAye to jU kI tU banI rahatI haiM, hA dharma sambandhI kucha bAhya kriyAoM ko heya mAnakara avazya chor3a baiThatA hai| isase to lAbha kI bajAya hAni ho gaI / nizcaya ko upAdeya batAne kA prayojana para padAryo se lakSya haTAkara sva para lagAne kA hai| dUsare ke doSo va kartavya akartavyo ko na dekhakara apane doSa va kartavya eva akartavyoM ko dekhanA hai| parantu aisA to nahI ho rahA hai| carcA prema bandhu isake AdhAra para dUsaro ke hI doSa Dha r3ha kara una se dveSa karane lagate haiN| dUsaro para AkSepa, kaTAkSa va vyaMga karane lagate hai, so to prayojana nahI hai / apane doSa dekhakara unheM dUra karane kA prayojana hai / usakI siddhi ke binA nizcaya naya kA jJAna to sAdhaka kI bajAye bAdhaka bana baiThA hai| 'nizcaya naya se ThIka hai, vyavahAra naya se ThIka nahIM hai, nizcaya naya se yaha bAta galata hai, vyavahAra se to karane yogya hai hI hai, ityadi'
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 5.0 1 adhyAtma paddhati paricaya yaha carcA kevala nAma mAtra kI carcA hai / ise AdhyAtma parddhAta kA jJAna nahI kahate / balki, 'yaha vyavahArika aga vastu me avazya satya hai, para terI vicAraNAo meM inake dvArA kyoMki rAgAdi utpanna ho rahe hai, ata inako vartamAna kI isa nikRSTa dazA me vicAraNAo me avakAza mata de, tathA nizcaya bhUta aMga hI kyoki vicAraNA kA viSaya banakara rAgAdi ke parihAra kA kAraNa banate hai ata una hI ko vartamAna vicAraNAo me avakAza de' isa prakAra kI carcA svaya apane sAtha karake, vyavahArika aMgo para se vicAraNAoM ko haTAne tathA nizcaya ago para unhe kendrita karane kA prayatna karanA hI adhyAtma 'paddhati kI carcA hai| ___ vastu meM to sAre hI aga apane apane sthAna para yayA yogya rUpa se sacce hai, isaliye vahAM arthAta vastu ke una agoM meM se kinhI ko satyArtha va kinhI ko asatyArtha batAnA prayojanIya nahI aura nahI aisA ho sakatA hai, kyoki vastu me se kisI bhI aga kA abhAva kiyA jAnA asambhava hai / tathA una sarva prakAra isI ago ke jJAna meM bhI kinhI aMgo ko satyArtha yA kinhI ago ko asatyArtha mAnanA yukta nahI hai / jJAna to vastu ke anurUpa hI honA cAhiye / ata. Agama paddhati ke AdhAra para jAne gaye vastu ke sAre aga tathA tatsambandhI jJAna ke saba vikalpa to satyArtha hI hai, bhale vaha nizcaya bhUta sAmAnya aga ho yA ki vyavahAra bhUta vizepA jJAna zAnti va azAnti me kAraNa nahIM hai balki usa jJAna sambandhI AcaraNa raarthAta cAritra hI zAnti va azAnti kA kAraNa hai / ata adhyAtma paddhati me karAyA jAne vAlA heyo pAdeyatA kA yA kartavya akartavya kA viveka vastu va jJAna kI satyArthatA yA asatyArthatA batAne ke liye nahIM, balki cAritra kI satyArthatA va asatyArthatA batAne ke liye hai| yA yo kahiye ki Agama paddhati kA vipaya to vastu tathA tatsambandhI jJAna hai cAritra nahI, aura adhyAtma paddhati kA viSaya cAritra hai vastu yA tatsambandhI jJAna nahI kyoki jJAna me heyopAdeyatA nahI hotI cAritra me hI hotI hai|
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya nama ata. 561 cAritra bhI do prakAra kA hai - antaraMga cAritra va bAhya cAritra / antaraMga cAritra kA viSaya to vaha vicAraNAye hai jo ki jJAna me paDe kinhI nirNayoM ke AdhAra para nitya uThA karatI haiM / vicAraNA va jJAna meM itanA hI antara hai ki vicAraNA upayoga svarUpa hai aura jJAna labdha svarUpa arthAta jJAna to vaha sAmAnya jAnakArI hai jo antaraga me par3I rahA karatI hai aura vicAraNA vaha vikalpa hai jo ki usa jAnakArI ke kisI aMga vizeSa ke AdhAra para uTha uTha kara dabA karatI hai / jaise isa samaya Apa ko jJAna to bahuta bAto kA hai, apane dhana va vyApAra kA bhI hai aura isa nagara kA bhI, vizva me pragati zIla vijJAna kA bhI aura candra sUrya kA bhI prayojana bhUta kA bhI hai aura aprayojana bhUta kA bhI parantu vicAraNA to kevala naya jJAna prApta karane kI hai / yahAM se uThakara jAoge taba vyApAra sambandhI yA bhojana karane sambandhI ho jAyegI / vicAraNA badala jAyegI para kyA jJAna bhI badala jAyegA ? yA yoM kaha lIjiye ki jJAna kI hI pragaTa anubhavanIya paryAyoM kA nAma vicAraNA hai / vahI antaraga cAritra kA viSaya hai / jJAna bAdhaka nahI para vicAraNA bAdhaka hai, jisa prakAra ki yuddha kA andara me par3A jJAna bAdhaka nahI parantu " yadi yuddha ho gayA to kyA hogA, saba vinaza jAyegA, kaise rakSA karugA - ityAdi" isa prakAra kI yuddha sambandhI vartamAna vicAraNA hI citta ko azAnta kara detI hai / vicAraNA ko bAdhaka batAyA jA rahA hai / zAnti kI prApti ke liye yaha viveka utpanna karanA cAhiye ki kaunasI vicAraNAo se zAnti milatI hai aura kaunasI se azAnti, so to antaraMga cAritra kA jJAna hai / aura azAnti vAlI vicAraNAo kA parihAra karake 1 zAnti samvandhI vicAraNAye karanA usa antaraga cAritra kA pAlana hai / usa azAnti sambandhI vicAraNAo me nimitta rupa bAhya padArthoM kA tyAga va zAnti sambandhI vicAraNAo me nimitta rUpa bAhya padArthoM kA grahaNa so bAhyacAritra hai / * 1. adhyAtma paddhati paricaya
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nizcaya naya 562 1. adhyAtma paddhati paricaya ina dono prakAra ke cAritro me se antaraGga cAritra hI pradhAna hai, kyoki vaha hI vAstava me bAhya cAritra kA kAraNa hai / antaraMga me vairAgya hone para dhArA gayA hI vAhya cAritra kArya kArI hai| antaraGga ke vairAgya kA AdhAra vicAraNAye hai aura vicAraNAoM kA AdhAra jJAna hai / jJAna me to saba kucha svIkAra hai / prazna uThatA hai ki kyA vicAraNA usa jAne hue vastu svarUpa jisa kisI bhI aga ke sambandha meM kara lene se kAma cala jAyegA ? nahI aisA nahIM hai / jJAna to pramANa hai, vaha to akhaNDa hai, akhaNDa vastu ke anurUpa hai, isaliye vaha to anekAnta rUpa hai / parantu vicAraNA kSaNika vikalpa hai, vaha naya rUpa hai, eka khaNDa rUpa hai, pUrNa vastu ke anurUpa nahI, isaliye vaha ekAnta hai / anekAnta jAnA jA sakatA hai para vicArA nahI jA sakatA / sAdhanA pUrNa ho jAne para to vicAraNA, jJAna ke sAtha ghula mila kara eka ho jAtI hai, ataH taba to yaha prazna hI nahI ho sakatA ki kyA vicArA jAye / vahA to akhaNDa vastu hI mAno vicAraNA kA viSaya bana cukA hai| para sAdhanA kI alpa avasthA meM aisA honA sambhava nahI hai / tava kaise sAdhanA prArambha kare ? isI prayojana kI siddhi ke artha hama' usa pUrNa jJAna ke khaNDo ko do bhAgoM meM vibhAjita karanA hogA-eka rAga pravardhaka aga aura dUsare rAga prazAmaka ag| vAstava me jJAna ke ve aga to rAga pravardhaka hai na prazAmaka, mere apane vikalya hI rAga pravardhaka yA prazAmaka hai / ata kAraNa me kArya kA upacAra karake yahA una ago ko rAga pravardhaka kahA jA rahA hai| jina ke Azraya para uThane vAlI vicAraNAye adhika cacala va para vastu ke grahaNa tyAga rUpa hone lage / aura una ago ko rAga drazAmaka kahA jA rahA hai jina ke Azraya para uThane vAlI vicAraNAo kI cacalatA mada par3a jAye aura vaha bAhara se haTha kara andara kI ora adhikAdhika jhukane lage / basa ina donoM hI ago kA nAma yahA isa adhyAtma paddhati me vyavahAra va nizcaya naya hai|
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 18 nizcaya naya 543 2 adhyAtma nayo ke bheda prabheda nizcaya va vyavahAra koI svatatra naye nahI hai / pUrvokta Agama paddhati kI sagraha naya kA nAma hI yahA nizcaya naya hai aura vahA vAlI vyavahAra naya kA nAma hI yahA vyavahAra naya hai / apane guNa paryAyo se tanmaya akhaNDa vastu ke advaita bhAva ko viSaya karane ke kAraNa nizcaya naya kI vicAraNA nirvikalpa hai arthAt usa vicAraNa ke atirikta anya vikalpa ko vahA avakAza nahI / akhaNDita eka vastu ko khaNDita karake aneko bhedo rUpa citra vicitra dvaita bhAvoM ko viSaya karane ke kAraNa vyavahAra naya kI vicAraNA savikalpa va cacala hai / arthAta usa naya sambandhI vicAraNA ke atirikta vahA acche bure yA mere tere kI kalpanAoM kA praveza svata ho jAtA hai / isaliye adhyAtma paddhati meM nizcaya naya rAga prazAmaka aura vyavahAra naya rAga pravardhaka mAne gae hai / ina ago ko kisa prakAra jIvana me apanAyA jAye yaha to isa grantha kA vipaya nahIM hai / hAM una ago kA viSaya paricaya dene ke liye, pratyeka aga ke kitane bheda prabheda kiye jA sakate hai aura pratyeka bheda me eka dUsare kI apekSA kitanA hIna yA adhika heya va upAdeya panA hai, yahI batAnA yahA abhISTa hai| Agama-paddhati kI bhAti yahA bhI pratyeka naya kA svarUpa samajhakara anta meM usakA kAraNa va prayojana avazya batAyA jAyegA. jo vizeSa dhyAna dene yogya hai / kyoki kAraNava prayojana para dhyAna diye binA vaha heyopAdeyatA kA viveka honA asambhava hai / ataH adhyAtma nayo kA mukhya artha usa kAraNa va prayojana me hI chipA hai / usa para dhyAna na dene ke kAraNa hI yaha viSaya kevala carcA taka hI samApta ho kara raha gayA hai, jIvanopayogI bana nahIM pAyA hai| aba ina adhyAtma nayoM ko par3a kara jIvana me saralatA va sAmyatA jAgRta kare aisI bhAvanA hai| Agama paddhati kI bhAMti yahA~ bhI 'naya' pramANa ke aMga kA nAma hai| 2 adhyAtma nayo pramANa jJAna pUrNa vastu ke citraNa kA nAma hai| ke bheda prabheda isa citraNa ko yahA bhI do bhAgoM meM vibhAjita
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 naya adhyAtma nayo ke bheda prabheda 18 nizcaya abheda citraNa kiyA jA sakatA hai - sAmAnya bhAga va vizeSa bhAga yA va bheda citraNa / usa me abheda citraNa kA nAma nizcaya naya hai aura bheda citraNa kA nAma vyavahAra naya hai / arthAta vahA jisakA nAma zuddha dravyArthika yA sagraha naya thA usI kA nAma vahA nizcaya naya hai aura jisakA nAma azuddha dravyArthika yA vyavahAra naya thA usI kA nAma yahA vyavahAra naya hai / itanA vizeSa hai ki sthUla RjusUtra kA viSaya bhI yahA vyavahAra naya me garbhita ho jAtA hai / arthAta nizcaya naya to dravyArthika hI hai parantu vyavahAra naya dravyArthika va paryAyArthika dono hai, kyoki isame dvaita va ekatva donoM kA grahaNa karane me AtA hai / dono ke nAmo me hI antara hai, para viSaya va lakSaNo me vastu bhUta antara nahI hai / hA unake uttara bhedo ke lakSaNo me avazya antara hai / vahA zuddhatA aura azuddhatA kA artha thA vastu kI trikAlI ekatA aura usakI trikAlI anekatA / parantu yahAzuddhatA aura azuddhatA kA artha hai zuddhaparyAya va azuddha paryAya / vahA zuddhatA va azuddhatA kA sambandha jJAna kI zuddhatA va azuddhatA se thA aura yahA paryAyo kI zuddhatA va azuddhatA se hai / vahA akhaNDa jJAna ko zuddha va khaNDita jJAna ko azuddha yA nirvikalpa jJAna ko zuddha aura vikalpAtmaka jJAna ko azuddha mAnA jAtA thA para, yahA kSAyika bhAva rUpa paryAya ko zuddha aura audayika bhAva rUpa paryAya ko azuddha mAnA jAtA hai / vahA jJAna kI zuddhatA va azuddhatA (abheda va bheda) ke kAraNa dravyArthika naya ke zuddha va azuddha do bheda kiye the aura yahA paryAya vizeSakI zuddhatA va azuddhatA ke kAraNa naya sAmAnya ke do bheda kiye gae hai / Agama paddhati me koI bhI naya satyArtha va asatyArtha nahI thA, kyoki ve saba ke saba vastu bhUta the / parantu yahA koI naya satyArtha hai ora koI asatyArtha / vahAM vyavahAra naya ke dvaita kA AdhAra vastu ke apane aMga the, para yahA usakA AdhAra vastu ke aMgo ke atirikta para sayoga bhI hai / jaisA ki pahale batAyA jA cukA hai jIva me cAra pramukha bhAva haipAriNAmika, kSAyika, kSayopazamika, va audArikaH / basa pRthaka
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ naya 565 18 nizcaya naya 2. adhyAtma nayo ke bheda prabheda pRthaka ina cAroM bhAvo se tanmaya dravya ko bhI cAra koTiyo me vibhAjita kiyA jA sakatA hai aura usa abheda dravya ko viSaya karane vAle nizcaya naya ke bhI isaliye cAra bheda ho jAte hai / parama zuddha pAriNAmika bhAva grAhaka parama zuddha nizcaya naya, zuddha kSAyika bhAva grAhaka zuddha nizcaya naya, kSayopazamika bhAva kI eka deza zuddhatA grAhaka eka deza zuddha nizcaya naya aura azuddha audAyika bhAva grAhaka azuddha nizcaya naya / yahA sarvatra usa bhAva ke grAhaka se tAtparya usa usa bhAva se tanmaya yA abheda dravya sAmAnya yA dravya paryAya vizeSa hI samajhanA, vaha vaha bhAva yA guNa paryAya mAtra nahIM / vastu me dvaita bhI do prakAra se dekhA jA sakatA hai-eka to guNaguNI va paryAya-paryAyI rUpa se vastu ke nija aMgo kI pRthaka pRthaka sattA svIkAra karake unakA svAmI dravya ko batAnA athavA dravya va una bhAvo me lakSya lakSaNa tathA vizeSya vizeSaNa bhAva rUpa dvaita utpanna karanA / dUsare do pRthaka sattA dhArI dravyo me bAhara kA kucha nimitta naimittika sambandha dekha kara lakSya lakSaNa rUpa se athavA kartA-kArya rUpa se unakI advaitatA kI sthApanA karanA / dravya ke andara rahane vAle guNa va paryAya Adi aga yadyapi dravya kSetra, kAla bhAva rUpa sva catuSTaya kI apekSA abhinna hai parantu sajJA sanyA lakSaNa va prayojana kI apekSA bhinna hai| jaise ki guNa kI sajJA yA nAma kucha aura hai aura dravya kI kucha aura, eka dravya me rahane vAle guNa va paryAya kI sakhyA aneka hai ora dravya kI eka ; dravya kA lakSaNa kucha aura hai aura paryAya kA lakSaNa kucha aura; dravya kA prayojana trikAlI eka rasa rUpa sattA hai, aura guNa va paryAya kA prayojana khaDita ka kSaNika sattA hai / sarvathA bhinna na hue hote to bheda DAlA jAnA bhI azakya thA / parantu sajJAdi cAra apekSAoM se bhinnatA hone ke kAraNa uname kathaJcita bheda kA grahaNa kiyA jA sakatA hai /
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 566 2. adhyAtma nayo ke bheda prabheda vastu ke yaha aga to sajJAdi kI apekSA bhinna hote hue bhI sva catuSTa kI sapekSA abhinna hai, isaliye iname vastu kA aga panA sadbhUta yA satyArtha hai / parantu bhinna dravyo me to sva catuSTaya kI apekSA hI bhinnatA hai, ata unako vastu ke aga samajhanA asadbha Uta va asatyArtha hai / isaliye usa usa dvaita ko grahaNa karane vAlI vyavahAra naya ko bhI do bheda ho jAte hai- sadbhUta va asadbhUta / vastu ke sadbha Uta aga zuddha va sazuddha ke bheda se do prakAra hai, ataH una unake grahaNa karane se sadbhUta vyavahAra bhI do prakAra kA ho jAtA hai, zuddha sadbha Uta va azuddha sadbhata / bAhya padArtho kA uparata advaita bhI do prakAra kA hai sthUla va sUkSma arthAta dUravartI padArthoM ke sAtha jaise dhana kuTumba Adi ke sAtha jIva kI ekatA, tathA nikaTavartI padArtho ke sAtha jaise zarIra ke sAtha jIva kI ekatA | sthUla advaita to sthUla upacAra hai aura sUkSma advaita iSat upacAra yA anupacAra hai / isa prakAra usako grahaNa karane vAle asadbhUta vyavahAra ke bhI do bheda ho jAte hai - upacarita asata va anupacarita asadbhUta / uparokta prakAra yahA nayo ke nimna bheda kiye gae hai / 1 mUla bheda - nizcaya va vyavahAra 2. nizcaya ke bheda - parama zuddha nizcaya, zuddha nizcaya, nizcaya va eka deza zuddha nizcaya / azuddha 3. vyavahAra ke bheda-zuddhasAta yA anupacArita sadbhata, azuddha sadbhuta yA upacarita sadbhata, upacarita asadbhUta va anupacarita adbhuta /
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nizcaya naya 567 3. nizcaya naya sAmAnya kA lakSaNa adhyAtma naya nizcaya vyavahAra zuddha eka deza nizcaya zuddha nizcaya azuddha nizcaya sadbhUta vyavahAra asadbhUta vyavahAra parama zuddha nizcaya nizcaya / azuddha anuparita upacarita sadbhUta asadbhUta asadbhUta sadbhUta aba inhI ke pRthaka pRthaka lakSaNa, udAharaNa, uddharaNa, kAraNa va prayojana darzAne me aayege| yaha vAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki lakSaNa va kAraNa me to antara hai parantu prayojana sava nayo kA eka hI hai-arthAta para padArtho va para sayogI bhAvo se apanI vicAraNAoM ko haTAkara nizcaya naya ke viSaya bhRta nija svabhAva para lagAnA hI sarvatra prayojanIya hai, kyoki vahI hita rUpa hai / nizcaya kA artha hai nizcaya karanA yA nirNaya karanA yA 3 nizcaya naya sAmAnya nizcita rUpa se dRDhatA pUrvaka jAnanA yA jaisA kA lakSaNa hai vaisA arthAta satya jAnanA / vastu ke apane aga bhale hI ve zuddha ho ki azuddha unake sAtha hI tanmaya rahane vAlI vAstava meM vastu hai anya sayogo ke sAtha tanmaya rahanevAlInahIM / aisI vastu kA jJAna yA nirNaya ho nizcaya naya hai yaha to nizcaya kA zabdArtha hai| 2. - aba nizcaya kA artha vastu kI ora se bhI vicAre to kahanA hogA ki apane sampUrNa ago ke sAtha tanmaya yA abheda rahane vAlI hI vastu hai usake pRthaka pRthaka bheda arthAta guNa va paryAye vastu
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 568 3. nizcaya naya sAmAnya kA lakSaNa bhUta nahI hai yA guNa paryAyoM se pRthaka rahane vAlI vastu vastubhUta nahI hai / niHsaMzaya yahI yathArtha bAta hai / ata. abheda vastu kA grahaNa niracaya hai / nizcaya kA yaha lakSaNa dravyArthika sAmAnya ke lakSaNa se milatA hai antara kevala itanA hai vahA trikAlI dravya sAmAnya kA paricaya denA mukhya thA para yahA trikAlI dravya ke atirikta usakI dravya paryAyo ko bhI kadAcita dravya ke sthAna para grahaNa kara liyA jAtA hai / tAtparya yaha ki guNa - guNI me abheda athavA paryAyo yA vizepo se tanmaya akhaNDita dravya kA advaita bhAva darzAnA hI isa naya kA vAcya hai / jaise jIva ko jJAnAtmaka kahanA athavA jJAna hI jIva haiM aura jIva hI jJAna hai aisA kahanA / jisa vAkya me dvaita kA kiJcita bhI pratibhAsa na ho guNa va paryAya ko dravya rUpa yA dravya va paryAya ko guNa rUpa vatAyA jA rahA ho usa vAkya ko nizcaya naya kA viSaya samajhanA / 3. isI lakSaNa ko anya prakAra se bhI kahA jA sakatA hai / kyoki vastu ke sAtha tanmaya rahane vAle usake apane guNa yA paryAya bhale zuddha ho ki azuddha vastu ke Azraya para rahate hai para sayoga ke Azraya para nahI / isaliye nijAzrita bhAvo ke sAtha hI dravya sAmAnya kA abheda AdhAra Adheya yA kartA karmAdi sambandha grahaNa karanA nizcaya naya kA lakSaNa hai / "kevala jJAna jIva kA eka zuddha bhAva hai yA kevala jJAna jIva kA eka zuddha jJAna hai" aisA kahanA nizcaya naya kA vAcya nahI hai, kyoMki yahA jIva kA jJAna aisA bheda kathana hai so to vyavahAra naya hai / nizcaya naya to abheda grAhI hai / arthAta guNa va guNI me abheda darzAtA hai / ata kevala jJAna se tanmaya, yA kevala jJAna rUpa se pariNata yA kevala jJAna rUpa jIva hai athavA kevala jJAna svayaM jIva hI hai aisA kahanA nizcaya naya hai kevala jJAna jIva kA guNa aura kevala jJAna hI jIva hai /
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 544 vaya naya sAmAnya kA lakSaNa ina donoM lakSaNoM me mahAna antara hai| pahale vAkya me to jJAna guNa jIva kA lakSaNa hai 'jIva kA' aisA kahanA dvaita rUpa hai kyoki 'kA' zabda kA prayoga do pRthaka pRthaka vastuoM me hUA karatA hai jaise rAma kI ghar3I / parantu dUsare vAkya me jJAna hI jIva aisA kahane para "jJAna hai so jIva hai, jIva hai so jJAna hai donoM tanmaya hai " aisA advaita grahaNa hotA hai / ata. pahilA vAkya vyavahAra naya kA hai aura dUsarA nizcaya naya kA hai / svAzrita bhAvo se tanmaya pAne kA yahI bhAvArtha hai| svAzrita bhAvoM ke antargata kartA karma va bhoktA bhogya Adi sampUrNa sambandho kA bhI abheda grahaNa ho jAtA hai| jaise jIva apane hI zuddha yA azuddha bhAvo kA kartA yA bhoktA hai' aisA kahanA nizcaya hai / jahA guNa va guNI me abheda darzA kara bAta kahI jA rahI ho vahA to nizcaya naya kA vyApAra samajhanA aura jahAM guNa va guNI me bheda darzAkara bAta kahI jA rahI ho vahA sadbhata vyavahAra kA vyApAra smjhnaa| itanA hI sadbhUta vyavahAra va nizcaya me antara hai / yaha bAta dhyAna me na rahI to sadbhUta kA lakSaNa Ane para yaha saMzaya hue binA nahI raha sakatA ki sadbhUta vyavahAra to nizcaya nayavat hI hai| vaha nizcaya naya ke nikaTa avazya hai / kyoMki vastu kI apane guNa paryAyo ko hI grahaNa karatA hai, parantu nizcaya naya nahIM hai kyoki vastu se unako abheda karake unake sAtha tanmaya rahane vAlI vastu ko pramukhataH grahaNa nahIM karatA, una bhedo vAlA hI pramukhata grahaNa karatA hai| isaprakAra nizcaya naya ke tIna lakSaNa kiye gaye:1. evabhUta yA satyArtha grahaNa nizcaya hai / 2. guNa guNI me a nizcaya naya hai| 3. svAzrita vastu kA grahaNa nizcaya naya hai
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nizcaya naya ina tIno me na. 1 vAlA lakSaNa to nizcaya kA zabdArtha mAtra hai| isaliye sAmAnya nizcaya va usake uttara bhedoM me naM. 2 va 3 vAle lakSaNo kA hI pramukhata grahaNa karane meM AtA hai / zuddha va azuddha trikAlI va kSaNika, sarva va koI eka aga se tanmaya vastu sAmAnya nizcaya naya kA viSaya hai, pAriNAmika bhAva se tanmaya vastu parama nizcaya naya kA viSaya hai / kSAyika bhAva se tanmaya vastu zuddha nizcaya naya kA viSaya hai, kSayopazamika bhAva kI eka deza zuddhatA se tanmaya vastu eka deza zuddha nizcaya naya kA viSaya hai, aura audAyika bhAva se tanmaya vastu azuddha nizcaya naya kA viSaya hai / ava inhI lakSaNo kI puSTi va anyAsa ke artha kucha Agama kathika uddharaNa dekhipe / yahA itanA avazya samajhanA ki nizcaya naya to jaisI akhaNDa vastu hai. vaisI kI vaisI ko nirUpaNa karatA hai, usame bheda DAlatA nahI, na hI kisI anya ko anya me milAkara kahatA hai, isaliye isakA kathana paramArthaM va satyArthaM hai upacAra nahI hai| isI se jJAnI jana sadA isa naya arthAta isake viSaya bhUta sva ago ke sAtha tanmaya dhruva padArtha kA Azraya karanA hI zAnti mArga ke liye sarvadA upAdeya vatalAte hai / 600 3. nizcaya naya sAmAnya kA lakSaNa aba ina lakSaNo kI puSTi va abhyAsa ke artha Agama kathita uddharaNa dekhiye | 1lakSaNa naM. 1 ( evaM bhUta yA satyArtha nirupaNa ) 1 zla vA / pu 2 / 585 / 8 " nizcaya naya to evabhUta naya hai / " ( rA. vA. hindI / 1 / 7 / 65) 2. sa. sA / tA. vR. 134 " niyamAnniyazcayAn mantavyam / " (ni. sA. / mU 159 )
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 3. nizcaya naya sAmAnya kA lakSaNa (artha-niyama se yA nizcaya se aisA mAnanA cAhiye / ) 3. sa. sA. / 241 / pa. jayacanda "jahA nirbAdha hetu se siddha hoya so hI nizcaya hai|" 4. pra. sA. / tA. vR. / 2 / 1 "sazayAdi rahitatvena nishcy|" (arthaH-sazaya Adi rahita hone ke kAraNa nizcaya hai / ) 5. va. dra. sa. / ttii.| 41 / 164 "zraddhAnA rUcinizcayaH idameve sthamaveti" (artha-zraddhA kI rUci hI nizcaya hai jaise ki "yahI hai aise hI hai" isa prakAra kA nirNaya) 6. mo. mA. pr.|7|17|366|2 "sAcA nirUpaNa so nizcaya, upacAra nirUpaNa so vyavahAra / " 7. mo pA. pra. 7 / 17 / 368 / 8 "nizcaya naya kari jo nirUpaNa kiyA hoya tAko to satthArtha mAna tAkA zraddhAna agIkAra karanA 8. mo. mA. pr.67|4|6|16 "satyArtha kA nAma hI nizcaya hai|" 6. cidvilAsa / 14152-56 (kAla labdhi, bhavitavya, va vyakta rUpa na jAne gaye svabhAva me Astikya buddhi nizcaya kahalAtA hai|) lakSaNa na. 2 (abheda dravya) vastu nizcayetIti 1. prA. p.|16|127 "abhedAnupacAratayA nizcayaH / "
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 602 artha - (abheda va anupacAra ke dvArA vastu kA jo nizcaya karAtA hai so nizcaya naya hai | ) 18. nizcaya naya 3 nizcaya naya sAmAnya kA lakSaNa 2. naya cakra gadya pR. 25 " nizcayo'bheda viSayaH / " ( a - nizcaya abheda viSayaka hai / ) 3 naya cakra gadya // 531 "nizcayanyastUpanayarahito' bhedAnupacAraikalakSaNamartha nizcinoti / " ( artha - nizcaya naya to upanaya rahita hai kyoki vaha to anupacAra rUpa eka abheda lakSaNa vAle artha kA nizcaya karAtA hai / ) taptAyaM piNDavattanmayatvAcca 4. vR. dra. sa. / TI / 2 / 21 " tatkAle nizcaya / (artha:- usa samaya tapta lohapiNDavata tanmaya rUpa hone ke kAraNa nizcaya hai / arthAta jisa prakAra tapta loha piNDa agni ke sAtha tanmaya ho jAtA hai usI prakAra apane guNava paryAyo ke sAtha tanmaya huA dravya nizcaya naya kA viSaya hai | ) 5. ta. anu. |puu.|26 "abhinnakartR karmAdi viSayo nizcayo naya / .. 29 / ( artha - abhinna kartA karmAdi viSayaka nizcaya naya hai / ) (anagha 111102 108 ) 6. pa. dha. pU. 614 "lakSaNamekasya sato yathA kathacidyathA dvidhA karaNam / vyavahArasya tathA syAttaditarathA nizcayasya I punaH / 614 / "
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 603 3. nizcaya naya sAmAnya kA lakSaNa (artha:-jisa prakAra eka sat ko jisa kisa prakAra se do rUpa karanA vyavahAra naya kA lakSaNa hai, usI prakAra usa vyavahAra naya se viparIta arthAta eka sat ko do rUpa na karanA nizcaya naya kA lakSaNa hai| 7. kaa.a.|311-3121p jayacanda "abheda dharma ko pradhAnatA se nizcaya kA viSaya kahate hai|" lakSaNa naM 2 ke udAharaNa jaise ki nimna udAharaNo me jIva tathA usake guNa paryAyo ko ekameka karake darzAyA hai| 1 sa sA / mU / 277 AtmA khala mam jJAnAtmA me darzana cAritra ca / AtmA pratyAkhyAnaM AtmA me savaro yoga. 277 / " (arthA.-nizcaya kara merA AtmA hI jJAna hai, merA AtmA hI darzana va cAritra hai| merA AtmA hI pratyAkhyAna hai aura merA AtmA hI savara aura yoga hai, aisA nizcaya naya kahatA hai / 2.paM. kA / tA. vR / 27 / 57 / 1 zuddhanizcayanayenAmUrta (jIva)dharmA dharmAkAzakAladravyANi caamuurtiini|" arthaH-zuddha nizcaya naya se jIva bhI amUrta hai aura dharma adharma AkAza va kAla ye cAro bhI amUrta hai| 3.pa kA. tA vR / 27 / 60 "nizcayena kevalajJAnadarzanarUpazuddho payoge na yukta tvAdupayoga vizeSato bhavati / "
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___604 3. nizcaya naya sAmAnya 18 nizcaya naya kA lakSaNa artha-nizcaya naya se kevala jJAna darzana rUpa zuddhopayoga se yukt yA tanmaya hone ke kAraNa jIva upayoga viza paNa vAlA hai arthAta upayoga lakSaNa vAlA hai| 3 lakSaNa naM. 3 (svAzrita bhAva nizcaya hai) -- - - 1 sa sA |paa| 272 'atmAzrito nizcayanayaH parAzrito vyavahAra naya / (ni saa| tA vR|156) (arthaH-- parAzrita bhAva vyavahAra hai aura svAzrita bhAva nizcaya hai|) 2. sa. sA. yA / 56 nizcaya naya stu dravyAzritatvAtkevalasya jIvasya svAbhAvika bhAvamavalambyoplavamAna parabhAva parasya sarvameva pratiyedhayati / " (artha.-- nizcaya naya to dravyAzrita hone ke kAraNa kevala jIva ke svAbhAvika bhAvoM ko Azraya karake utpanna hotA hai / aura para ke sarva hI para bhAvo kA pratiSedha karatA hai|) 3. mo. mA. praa7|17|3|366|1 "nizcaya naya' tina (bhAvani) kau yathAvata nirUpaNa karai hai, kAhUM kau kAhUviSai na milAve hai| (arthAta eka ho dravya ke bhAva ko usa hI svarUpa nirUpaNa karanA so nizcaya naya hai)" lakSaNa naM 3 ke kucha udAharaNa jaise ki nimna udghAraNo me jIva ke sarva hI zuddha yA azuddha apane bhAva nizcaya naya ke viSaya banA kara darzAye gaye hai|
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 605 3. nizcaya naya sAmAnya kA lakSaNa 1. pra. sA. na. pra. 1297 "rAgapariNAmasyaivAtmA kartA tasyaivo padAtAhAtA cetyepa zuddha dravya nirUpaNAtmako nizcaya ny.|" (artha-- rAga pariNAma kA hI AtmA kartA hai, usakA ho upa dAtA yA hAtA hai arthAta usa kA hI dene vAlA yA nAza karane vAlA hai / aisA za ddha (kevala) dravya nirUpaNAtmaka nizcaya naya hai / nizcaya naya se ghaTa paTa kA kartA hartA nahI hai / ) 2. ni. saa.| tA vR. 6 "nizcayena bhAva praanndhaarnntvaajjiiv.|" (artha-- bhale ho vyavahAra se cAra prANo karake jIva ho para nizcaya se to caitanya bhAva prANa ko dhAraNa karane se hI vaha jIva kahalAtA hai / 3. pa. kA.tA. vR. / 27 / 60 "nizcayena kevala jJAna darzana rUpa zuddhopayogena. . . yuktatvAdupayoga-vizeSato bhavati / " (artha-nizcaya se kevala jJAna va kevaladarzana rUpa zuddhopayoga sahita hone ke kAraNa jIva kA lakSaNa upayoga kiyA jAtA hai| tathA isI prakAra Age bhI) 'bhAva prANa dhAraNa karane ke kAraNa jIva hai, cit svarUpa hone ke kAraNa cetayitA hai, apRthAbhUta upayoga se upalakSita hone ke kAraNa upayoga guNa vAlA hai, bhAva karmo arthAta rAga dveSAdi bhAvoM ke Azrava AdikoM me svaya hI Izvarapane ko prApta vaha prabhu hai, paudgalika karmoM ke nimitta bhUta rAga dveSAdi Atma pariNAmoM kA kartA hone ke kAraNa kartA hai, zubhAzu bha karma nimittaka sukhaH duHkhoM ko bhogane ke kAraNa bhoktA hai,
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nizcaya naya loka mAtra hai, rUpa rahita svabhAva vAlA hone ke kAraNa mUrta nahI hai, pudgala pariNAmoM ke anurUpa nija caitanya pariNAmo kA AtmA ke sAtha sayukta hone ke kAraNa vaha sayukta hai / " 606 ( arthAta ina sarva nija ke apane guNo va zuddhAzuddha paryAyo ke kAraNa hI vaha una una vizeSaNo vAlA kahA jA sakatA hai, nimitta rUpa zarIra tathA anya vAhya padArtho ke karane yA sayoga ko prApta hone ke kAraNa nahI / aisA nizcaya naya batAtA hai 1 ) artha - 3. nizcaya naya sAmAnya kA lakSaNa 4 pra sAta. pra pari / naya na. 45 tattu . . . . nizcaya nayena kevala vadhyamAna mucyamAna bandha-mokSocitasnigdha rUkSatva guNa pariNata paramANu vadvandhamokSayoradvaidadurvAta / " Atma dravya nizcayanaya se bandha aura mokSa meM advaita kA anusaraNa karane vAlA hai / akele vadhyamAna aura mucyamAna aise vandhamokSocita snigdhatva rUkSatva guNa rUpa pariNata paramANu kI bhAMti 1 (artha 5. vR. dra s|ttii / 3 / 11 "sattAcaitanyabodhAdi zuddha bhAva prANA nizcayeneti / " -- nizcaya se to sattA caitanya yA jJAnAdi hI jIva ke zuddha bhAva prANA hai, indriya Adi nahI / ) 6. vR dra. sa |ttii|8| 22 " ( nizcayena) zuddhAza uddha bhAvanA pariNamamAnAnAmeva kartRtvaM jJAtavyaM, na ca hastAdi vyApArarUpANAmiti / "
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 607 3 nizcaya naya sAmAnya kA lakSaNa arthaH-- nizcaya naya se pariNamana karate hue za ddha azuddha bhAvoM kA kartRtva hI jIva meM jAnanA cAhiye aura hastAdi vyApArarUpa pariNamano kA kartApanA nahI samajhanA cAhiye / 7 vR. sa. |ttii|16| 57 "svakIya zuddha pradeza'Su....nizcaya nayena siddhAstiSThanti / " . artha-nizcaya naya se apane zuddha pradezoM me me hI siddha bhagavAna tiSThate hai, urdhva loka me nahI / ) 8 rA vA. 11 / 7 / 8 / 38 "yo'sau jIvAtmA pAriNAmika sta___sAdhano jIvo nizcayanayena / " artha- nizcaya naya se jIva apane anAdi pariNAmika bhAvoM se hI svarUpalAbha karatA hai| bhAvArtha-nizcaya naya ke ina lakSaNo me sAmAnya rUpa se jIva ke apane bhAvo ke sAtha usakA kartA bhoktA Adi panA darzAyA gayA hai, zarIra va zarIra kI kriyAoM ke sAtha nahI / isaliye svAzrita bhAvo ko arthAta svAzrita bhAvoM ke sAtha tanmaya dravya ko nizcaya naya kA vAcya batAyA gayA / ve svAzrita pariNAma cAra prakAra ke ho sakate hai-1 sampUrNa zuddhAzuddha kI apekSAoM se rahita pAriNAmika bhAva 2. trikAla sampUrNa guNa 3. kSAyika bhAva rUpa zuddha paryAya tathA 4. audayika va kSayopazamika bhAva rUpa azuddha paryAye yahA nizcaya sAmAnya kA lakSaNa kiyA jA rahA hai, ataH apane sarva bhAvo ko grahaNa kara letA hai, bhale hI vaha bhAva trikAlI ho ki kSAyika zuddha ho ki azuddha / ___isa ke bheda prabheda karane ke pazcAta avazya ina cAro prakAra ke nija bhAvoM meM se eka eka bhAva eka eka naya kA viSaya bana jAyegA / parama
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608. 18. nizcaya naya . 4. nizcaya naya ke kAraNa va prayojana zuddha nizcaya naya kA vipaya taba kevala pAriNAmika bhAva hogA, zuddha nizcaya naya kA vipaya kevala kSAyika bhAva hogA eka deza zuddha nizcaya naya kA viSaya kevala kSayopazama bhAva hogA arthAta kSayopazama bhAva me rahane vAlA zuddhAza hogA, aura azuddha nizcaya naya kA viSaya kevala audayika bhAva tathA kSayopazama bhAva meM rahane vAlA aza ddhAza hogaa| yahA sAmAnya nizcaya naya kA prakaraNa hone se sarva hI ve bhAva isa ke viSaya hai kyoki yahA~ kevala itanA dikhAnA abhIpTa hai ki yaha sAre bhAva vastu ke nija AzritabhAva hai| ___ jaisI vastu hai usa ko vaisI hI jAnanA nizcaya hai / nizcita 4. nizcaya naya ke rUpa se vastu bheda rUpa nahIM hai / bhale hI apekAraNa va prayojana kSAo dvArA usame bheda dekhe jA sakate ho parantu isa prakAra jJAna ke vikalpo ke dvArA usame bheda paDa nahI jAte / jaise agni me se bhale bhinna bhinna samayo me prakAza USNatva Adi ko pramukhata. prayoga meM lAne ke vikalpa jAgRta hote ho para agni me prakAza va USNatva sadA eka rasa rUpa hI rahate hai aisA nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai| bhale hI do padArtha paraspara me milakara eka meka se hue dIkhate ho parantu ve pRthaka hI rahate hai, eka ke guNa dUsare me milane nahI pAte / jaise ki tAmbe ke sAtha milakara svarNa bhale kucha lAla sA dIkhatA ho para vAstava me vaha pIlA hI rahatA hai yaha nizcata rUpa se kahA jA sakatA hai / vastu ke isa abheda va svaguNa samaveta pane kA nizcaya karAne ke kAraNa isa naya ko nizcaya naya kahate hai| yaha to isa naya kA kAraNa hai / kahA bhI hai / 1. pa. dh.puu.|663 "api nizcayasya niyata hetu. sAmAnya mAtra miha vastu / " artha-vastu sAmAnya mAtra eka advaita sat hai, isI prakAra kA nizcaya hI nizcaya naya kA niyata hetu hai /
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 18 nizcaya naya 4. nizcaya naya sAmAnya ke kAraNa prayojana vastu ke yA vizva ke bAhya kSaNika rUpo yA paryAyo para dRSTi rahane para to vikalpo kI cacalatA banI rahatI hai| cacala jJeya ke AdhAra para jJAna bhI svabhAva se caMcala hI rhegaa| isa kI sthiratA ke liye AdhAra bhI sthira hI honA cAhiye / tathA apUrNa jJeya ke AdhAra para vicAraNAo me sazaya vanA, rahanA svAbhAvika hai| ni sazaya jJAna ke liye AdhAra bhI pUrNa honA cAhiye / vikalpo kI caMcalatA va sazaya hI azAnti ke kAraNa hai| ni sazaya sthira cittatA hI zAnti kA lakSaNa hai / zAnti va azAnti kA sambandha vartamAna vicAraNA hai / ata. yadi vicAranA kA AdhAra pUrNa abheda dravya ko banAyA jAye to usame sazaya va cacalatA kA praveza nahI ho sakatA / isI kA nAma zAnti hai / aisI pUrNa abheda vastu ko darzAnA kyoki nizcaya naya kA kAma hai ata: isakA Azraya lenA hI zAnti mArga meM prayojanIya hai| kahA bhI hai-- 1 naya cakra gadya / pR0 69-70 "yathA samyavyavahAreNa mithyA byava hAro nivartate, tathA nizcayena vyavahAravikalpo'pi nivartate yathA nizcaya nayena vyavahAra vikalpo'pi nivartate tathA svaparyavasita bhAvenaikatva vikalpo'pi nivartate / eva hi jIvasya yoDa sau svaparyavasti svabhAva sa eva naya pakSAtIta / " arthaH-jisa prakAra sadbhuta vyavahAra se nimittAdhIna asadbhuta vyavahAra kI nivRtti hotI hai, usI prakAra nizcaya se vyavahAra ke dvaitarUpa vikalpo kI bhI nivRtti ho jAtI hai jisa prakAra nizcaya se vyavahAra vikalpo kI nivRtti hotI hai usI prakAra nija caitanya kI advaita bhAvanA se yA anubhava me tallIna ho jAne se, nizcaya naya ke ekatva vAle vikalpa kI bhI nivRtti ho jAtI hai / isa
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ 810 18 nizcaya naya 4 nizcaya naya sAmAnya ke kAraNa prayojana prakAra jo yaha sva bhAvanA rUpa advaita svabhAva hai vaha hI samasta naya pakSo se atIta kevala anubhava gamya nijAnanda rasa hai / arthAta sAdhaka ko isa prathama bhUmikA meM vyavahAra se haTakara nizcaya kA Azraya karanA prayojanIya hai| isakA abhyAsa ho jAne para nija advaita svabhAva me khokara zAnti rasa me lIna ho jaayegaa| 2 pa0 pr0|muu|71 "dehasya dRSTvA jarAmaraNa mAmaya jiivkaarssii| ya ajarAmara. brahmapara: ta AtmAna manyasva / 71 / " arthaH--bho Atman ! tU deha ko dekha kara janma maraNa se bhaya mtkr| kyoki jo ajara va amara parama brahma tatva yaha antara me prakAzamAna hai vahI AtmA hai aisA tU mAna / arthAta vyavahAra dRSTi to vAhya kI ora lakSya ko le jAtI hai, jisa se bhaya va zoka utpanna hote hai / ata sAdhaka ko nizcaya dRSTi ke vAcya isa antara tatva kA Azraya lenA yogya hai| 3. sa0 sA0 / / 14 "ya parayati AtmaoNna avaddhamaspaSTamananyaka niyata / avizepa masayukta taM zuddhanaya vijanihi / 14 / " artha --jo AtmA ko abaddha, aspRSTa, ananya, niyata, avizeSa va asaMyukta dekhatI hai arthAta samasta vyavahArika bhedo va sayogo se pare eka niyata akhaNDa rUpa se dekhatA hai vahI zuddha naya jAnanA caahiye| bhAvArtha--isa prakAra vyavahArika vikalpo ko apane liye aniSTa samajha kara una kA tyAga kara, tathA nizcaya ke vAcya bhUta nija akhaNDa va advaita caitanya tatva para
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nizcaya naya 611 5 nizcaya naya ke bheda prabheda lakSya kara / tAki samasta vikalpo se yukta usa parama avasthA kA upabhoga karane meM saphala ho sake, aisA nizcaya naya kA prayojana hai / 5 nizcaya naya nizcaya naya kyoki eka rasa rUpa akhaNDa tatva ko darzAtA hai isa liye vAstava meM isa ke bheda prabheda kiye jAne ke bheda prabheda yukta nahI, kyoki isa kA koI bheda paripUrNa vastu ko viSaya na kara sakegA / paripUrNa vastu hI nizcaya rUpa se yA satyArtha rUpa se vastu kahI jA sakatI hai, aura aisI paripUrNa vastu zabda dvArA kahI nahI jA sakatI / ata nizcaya naya vAstava meM avaktavya hai / dravyArthika naya ke antargata yaha bAta acchI taraha spaSTa kI jA cukI hai | adhyAya 16 prakaraNa 2 lakSaNa na. 4 / phira bhI isa kA spaSTa paricaya dene ke liye jisa prakAra dravyArthika naya ke aneko bheda prabheda kiye jAte hai usI prakAra yahA bhI prayojana vaza bheda karaka isako jisa kisa prakAra samajhAne kA prayatna karate hai / sUkSma dRSTi se dekhane para yaha saba bheda vyavahAra naya rUpa hI samajhe jAne cAhiye aura aisA Agama meM svIkAra bhI kiyA gayA hai (dekho adhyAya 16 / prakaraNa 6 / lakSaNa na. 1 ) / parantu phira bhI ve bheda kathaJcita nizcaya naya rUpa hI bane rahate haiM kyoki una sabhoM me kisI na kisI prakAra guNa-guNI abheda vAlA lakSaNa ghaTita hotA rahatA hai / nizcaya ke ina bhedo va vyavahAra naya me kyA antara hai isa prazna kA uttara to vyavahAra naya ke prakaraNa ke anta me diyA gayA hai vahA se jAna lenA / yahAM to itanA hI jAnanA paryApta hai ki yahA sarvatra apane guNa paryAyo va kartA karma Adi bhAvoM se abhinna eka rasa rUpa dravya ko darzAnA mukhya hai, aura vahA isa advaita tatva ko khaNDita karake ise hI guNa paryAyo Adi vAlA batAkara dveta darzAnA mukhya hai / ..
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nizcaya naya 612 6. zuddha nizcaya naya kA lakSaNa jaDa va cetana dono hI dravya zuddha va azuddha dazA me rahate hai / jaDa kI zuddha dazA paramANu hai aura azuddha dazA skandha hai| jIva kI zuddha dazA kSAyika bhAvo ke sAtha tanmaya siddha dazA hai aura azuddha dazA audayika va kSAyopazamika bhAvo ke sAtha tanmaya sasArI dazA hai| ina dono ke atirikta jIva kI eka tIsarI dazA bhI hai jo ki sAdhaka ko dazA hai / vaha Azika zuddha hotI hai aura Azika azuddha, jisa prakAra ki pakatA huA bhAta Azika pakA huA hai aura Azika kccaa| isa dazA kA nAma eka deza zuddha hai / basa ina tIna dazAo ke AdhAra para nizcaya naya ke tIna bheda kara diye gaye-zuddha nizcaya, azuddha nizcaya, aura eka deza zuddha nishcy| ina tIno ke atirikta eka cauthA bheda bhI hai jo trikAlI svabhAva rUpa hai / yaha paryAya rUpa nahI hai balki paryAyo se nirapekSa kevala svabhAva rUpa hai / zuddha dravyAthika naya ke vA cca jo pAriNAmika bhAva usa ke sAtha tanmaya dravya hI parama yA sAkSAta zuddha nizcaya kA viSaya hai| kadAcita prayoga karate samaya isa cauthe bheda ke nAma ke sAtha 6 zudhda nizcaya sAdhAraNata 'parama' yA 'sAkSAta' ina vizeSaNo kA naya kA lakSaNa prayoga nahIM kiyA jAtA / kevala zuddha nizcaya naya hI kaha dete hai / ata Agama me zaddha nizcaya kA prayoga do artho me kiyA jAtA hai-eka pAriNAmika bhAva grAhaka aura dUsarA kSAyika bhAva grAhaka / dravyArthika naya ke prakAraNa me kevala pAriNAmika bhAva grAhaka ko hI zuddha vizepaNa lagAyA thA, parantu yahA usake atirikta kSAyika bhAva grAhaka naya ke sAtha bhI za ddha vizaSaNa lagAyA gayA hai / ata dono zuddha, nizcaya nayo me viveka rakhanA yogya hai / Agama me yaha nAma dekha kara apanI buddhi se yaha jAna lenA cAhiye ki yaha parama zuddha kA kathana hai yA kevala zuddha kaa| yadi trikAlI svabhAva ko darzAte hue zuddha nizcaya naya kA prayoga kiyA hai to samajha
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 613 6. zuddha nizcava naya kA lakSaNa lenA ki yahA parama za ddha se tAtparyahai aura yadi kSayika bhAva ko daza tei hue zuddha nizcaya kA prayoga kiyA hai to samajha lenA ki kevala zuddha nizcaya se tAtparya hai| ___ina donoM meM se parama zuddha nizcaya naya kA lakSaNa to vahIhai jo ki zuddha dravyArthika kA hai (dekho adhyAya ma 16 prakaraNa na . 14), kevala prayojana me bheda hai jo ki Age batAyA jAyegA / parantu sAmAnya zuddha nizcaya naya kA lakSaNa hai kSAyika bhAva se tanmaya rahane vAlA usa samaya kA dravya / adhyAtma meM kyoki Atma dravya kI mukhyatA rahatI hai ata lakSaNa karate hue sadA jIva ko dRSTi meM rakhA jaataahai| yadyapi pudgala para bhI ina nayo ko tathA Age kI vyavahAra nayo ko lAgU kiyA jA sakatA hai parantu AgamakAro kI aisI pravRtti nahIM rahI hai / Age Ane vAle sarva hI Agama ke uddharaNo me Apa jIva ko hI nizcaya naya' kA ki vyavahAra naya kA viSaya banAyA gayA dekhege / vahA aisA bhrama na kara lenA ki jaDa padArtha ina nayo kA viSaya hI nahI hai / apanI buddhi se yathA yogya una para bhI lAga kiyA jA sakatA hai| sAmAnya nizcaya naya kI bhAti yahA bhI guNa va guNI me abheda to nizcita rUpa se svIkArA hI jAnA cAhiye, anyathA to yaha lakSaNa nizcaya kA na hokara vyavahAra kA ho jAyegA / 'jJAna mAtra hI jIva hai' va 'jJAna vAna jIva hai' ina dono vAkyo kA tAtparya eka rahate hue bhI dono me mahAna antara hai / pahalA guNa va guNI kA abheda karake kevala jIva dravya kI vizeSatA dazA rahA hai aura dusarA guNa va guNI kA bheda karake vA dono ko pRthaka pRthaka svIkAra karake eka ko dUsare kA svAmI batA rahA hai| ata ina dono vAkyo me pahilA vAkya nizcaya naya kA hai aura dUsarA vyavahAra naya kA / yahA kyoki zuddha nizcaya naya kA lakSaNa karanA hai ata zuddha guNa arthAta trikAlI bhAva se tanmaya rahane vAlA dravya paryAya aryAMta kSAyika bhAva
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nizcaya naya 614 6. zuddha nizcaya naya kA lakSaNa se tanmaya rahane vAle dravya, kI sattA ko hI svIkAranA isa naya kA viSaya hai| isa naya ke tIna lakSaNa kiye jA sakate hai| 1. samasta bhedo se nirapekSa eka abheda nitya sat yA pAriNAmika bhAva svarUpa hI dravya ko vatAnA parama nizcaya naya kA lakSaNa hai / isakA kathana zuddha dravyArthika naya ke lakSaNa me A cukA hai / (dekho adhyAya na 16 prakaraNa na. 14) / 2. trikAlI zuddha pAriNAmika bhAva ke sAtha tanmaya rahane ke kAraNa usa hI ke sAtha dravya sAmAnya kA abheda, AdhAra Adheya, yA kartA karmAdi sambandha grahaNa karanA isakA lakSaNa hai / 3 yaha do lakSaNa to trikAlI jIva sAmAnya para lAgU hote hai| parantu yadi jIva ko mukta va sasArI aise do bhAgo me vibhAjita karake inhe pRthaka pRthaka dravyo ke rUpa meM dekhe to mukta jIva zuddha hai kyoMki kSAyika bhAvo kA piNDa hai aura sasArI jIva azuddha hai kyoki audAyika va kSAyopamika bhAvo kA piNDa hai / yadyapi yaha donoM bheda jIva dravya nahIM kahe jA sakate, balki usakI paryAya hai, parantu azuddha sagraha naya kI apekSA avAntara sattA rUpa hone ke kAraNa inhe bhI dravya svIkAra karake nizcaya naya kA viSaya banAyA jA sakatA hai / tathA zuddha nizcaya kA viSaya to zuddha jIva arthAta mukta jIva hai aura azuddha nizcaya naya kA viSaya azuddha jIva arthAta sasArI jIva hai / mukta jIva kI tanmayatA kSAyika bhAvo se hai, isaliye kevala jJAnAdi kSAyika bhAvo se tanmaya jIva kA svarUpa batAnA zaddha nizcaya naya kA lakSaNa hai|
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 6. zuddha nizcaya naya kA lakSaNa yahA 'jIva' zabda kA artha trikAlI jIva na samajha kara sAdi ananta mukta jIva samajhanA / saMkSepa se ina lakSaNoM ko isa prakAra kahA jA sakatA hai.-- 1 trikAlI zuddha bhAva ke sAtha tanmaya dravya sAmAnya kA grahaNa zuddha nizcaya naya hai / 2. kSAyika bhAvo ke sAtha tanmaya dravya sAmAnya kA grahaNa zuddha nizcaya naya hai / __ ina donoM lakSaNoM kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita uddharaNa dekhiye / udAharaNa bhI uname hI A jaayege| 1 lakSaNa naM 1 trikAlI pAriNAmika bhAva ke sAtha tanmaya dravya sAmAnya: 1 paM kA / tA. vR / 1 / 4 / 21 "zuddha nizcayena svasminnevArAdhyA rAdhaka bhAva iti|" artha--zuddha nizcaya naya se apane me hI ArAdhya va ArAdhaka bhAva hai| arthAta paryAya ArAdhaka hai aura dravya ArAdhya hai| 2 pa kA |taa vR|27|60|13 "zuddha nizcayena sattA caitanya bodhAdi zuddha prANarjIvati, tathA zuddha jJAna cetanayA . . yuktatvAt cetayitA / " artha--zuddha nizcaya se to jIva sattAmAtra se athavA caitanya yA jJAnAdi zuddha prANoM se jItA hai, tathA zuddha jJAna cetanAyukta hone ke kAraNa cetayitA kahalAtA hai /
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nizcaya naya 6. zuddha nizcaya naya kA lakSaNa 3 pa. pra. TIkA 121 / 36 "zuddha nizcaya nayena tu bhedanayenasva dehAdbhinne svAtmani vasati / " artha-zuddha jizcaya naya se to yadi bheda karake bhI dekhA jAye to bhI jIva apane AtmA me hI vasatA hai, ghara yA grAmAdi me nhiiN| 4. ni0 sA0 / tA0 vRi6 "zuddha nizcayena sahaja jJAnAdi parama svabhAva guNAnAmAdhAra bhUtatvAtkAraNa zuddha jiiv.|" artha ---zuddha nizcaya se sahaja jJAnAdi parama svabhAvabhUta guNo kA AdhAra hone ke kAraNa usa pAriNAmika bhAva svarUpa cetanA ko kAraNa-zuddha jIva kahate hai| 550 30 / 30 / 33 'artha zaddha nayAdezAcchuddhazcaika vidhopi ___ ya / . / 33 / " artha -zuddha naya se to AtmA za ddha tathA eka hI prakAra kA hai| 6 vR0 da0 s0|16|53 'yo'sau rAgAdirUpo bhAvavandhaH kathyate so'pi za ddhanizcayanayena pUdgalabandha eva / " artha-verAgAdi bhAva vandha bhI zuddha nizcaya naya se pudgala vandha hI hai| bhAvArtha --trikAlI pAriNAmika bhAva me rAgAdi hai hI nahI phira unhe jIva kaise kaha sakate hai, ataH nimitta bhUta karmo ke hI kahane par3ate hai / 7 pa0 pr0ttiikaa|64171|10 "saMsArika sukha du.khaM . . . . zuddha nizcaya nayena karmajanitaM bhavati / " /
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___18 nizcaya naya 617 6. zuddha nizcaya naya kA lakSaNa artha-zuddha nizcaya naya se saMsArika sukha duHkha' karma janita hai jIva janita nahI / kyoki pAriNAmika bhAva svarUpa zaddha cetanA meM una kA abhAva hai| noTa --yaha lakSaNa parama zuddha nizcaya naya kA hai isa kA vizeSa vistAra zudhda dravyArthika naya ke prakaraNa meM kiyA gayA hai, vahA se jAna lenA (dekho adhyAya na. 16 prakaraNa na 14) yahA to kevala usake kucha udAharaNa mAtra de kara dikhAe hai| yahA itanA hI abhiprAya jAnanA hai ki Agama me jahAM kahI bhI isa prakAra jIva kI aza ddha paryAyo ko jIva kA na kaha kara karmo kA kahA jAtA hai vahA parama zuddha nizcaya naya kI apekSA hI kahA jAtA hai, sarvathA nahI / naya jJAna se anabhijJa sAmAnya vyakti usa ko sarvathA mAna kara aparAdha karate hue bhI apane ko aparAdhI nahI mAnate, aura isa prakAra apanA ahita karate rahate hai / pAriNAmika bhAva kI ora lakSya hai jisakA, usa ko hI rAgAdi bhAva karmo ke dIkhate hai, sarva sAdhAraNa vyakti gata jIvo ko nahIM / kyoMki ve to apane andara usa samaya parama zuddha nizcaya naya ke viSaya bane hue bhI nahI hai| ataH isa lakSaNa ko jAna kara svacchanda poSaNa karanA yukta nahI / pAriNAmika bhAva ko lakSya meM rakhane vAle jIva ke hRdaya me to svAbhAvika rUpa se sarva satva maitrI uchalatI hai, taba usa kI hisA Adi mahAna aparAdho me pravRtti honA kaise sambhava ho sktaa| kyoki pAriNApika bhAva me to use sva va para sabhI sAmAna rUpa se prabhu ke AvAsa dikhAI dete hai| prabhu dikhAI dete hai / 2 lakSaNa naM 2 (kSAyika bhAva ke sAtha tanmaya dravya sAmAnya) 1. pa kA. / tA. vR / 27 / 60 'zaddha nizcayena kevala jJAnadarzana rUpa zuddhopayogena yuktatvAdupayoga vizeSatA bhavati
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nizcaya naya 618 6 zuddha nizcaya naya kA lakSaNa - mokSa mokSa kAraNa rUpa zuddha pariNAma pariNamana samarthatvAtprabhurbhavati, zuddha bhAvAnA pariNAmAntaM kartRtvAtkatA bhavati za ddhAtmoptavItarAga paramAnanda rUpa sukhasya bhoktRtvAdbhoktA bhavati / " artha-zaddha nizcaya naya se kevala jJAna va darzana rUpa (kSAyika) zuddhopayoga se yukta hone ke kAraNa jIva upayoga lakSaNa vAlA hai, mokSa va mokSa ke kAraNa (kSAyika) zuddha pariNAma rUpa pariNamana karane meM samartha hone ke kAraNa prabhu hai, zuddha bhAvo rUpa (kSAyika) pariNAmoM ko karane ke kAraNa kartA hai, zuddhAtmA se utpanna vItarAgaparamAnanda rUpa (kSAyika) sukha kA bhoktA hone ke kAraNa bhoktA 2. pa kA. / tA. va. / 61 / 113 "za ha nizcayena kevala jJAnAdi zuddha bhAvA svabhAva bhaNyate / " artha-zuddha nizcaya se kevala jJAnAdi (kSAyika ) zuddha bhAva jIva ke svabhAva kahe jAte hai / 3 va0 ca0 gadya pR 25 "nirupAdhi vipaya zaha nizcayata , yathA kevala jJAnAdi jIva iti / " arthaH--zuddha nizcaya naya kA vipaya nirupAdhi hai, jaise kevala jJAnAdi kSAyika bhAva hI jIva hai, aisA kahanA / vR0 na0 c0|115 "zuddho jIva svAbhAvo yo rahito dravya bhAva karmabhi / sa zuddha nizcayata. samAsita zuddha jnyaanibhi-1115|"
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nizcaya naya .616 6 zuddha nizcaya naya kA lakSaNa athaH--jIva kA zuddha svabhAva vaha hai jo dravya va bhAva karmoM se rahita ho| esA zuddha jJAnI janoM ne zuddha nizcaya naya kA lakSaNa kiyA hai| 5 vR0 dra0 sN0ttiikaa|6|18 "zuddha nizcaya nayAtpunaH zuddhama khaNDa kevala jJAna darzana dvayaM jIvalakSaNAmiti / " artha-zaddha nizcaya se gaddha akhaNDa kevala darzana jJAna jIva kA lakSaNa hai| 6 vR0 dra0 s0aattiikaa|6|23 "zuddha nizcaya nayena tu paramAtma svabhAva samyak zraddhAnajJAnAnuSThAnotpanna sadAnandaika lakSaNaM sukhAmRtaM bhukta iti / " arthaH-zuddha nizcaya naya se to paramAtma svabhAva ke sacce zraddhAna jJAna cAritra dvArA utpanna dhruva Ananda lakSaNa kA dhAraka jo sukhAmRta use hI jIva bhogatA hai| grA pa / 11 / / 126 'tatra nirupAdhi guNaguNya bheda viSayakaH zuddha nizcayo yathA kevala jJAnAdayo jIva iti / " artha-nilpAdhika (zuddha) guNa guNI ko abheda |ruup vipaya karane vAlA zudhda nizcaya naya hai / jaise jIva ko zudhda kevala jJAnAdi rUpa khnaa| bhAvArtha-ina sarva lakSaNo me kSAyika zudhda bhAvo rUpa hI jIva sAmAnya ko batAyA gayA hai / kAraNa yahI hai ki isa dRSTi me jIva kI zudhda vyaJjana paryAya hI isa samaya mukhya hai / ata. usa rUpa hI mAno dravya use dikhAI de
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 620 7. zuddha nizcaya naya ke kAraNa va prayojana rahA hai / lakSya ke atirikta anya bhAvo kA grahaNa naya kI ekAnta dRSTi me sambhava nahIM / ata dravya sAmAnya ko usa eka lakSita bhAva rUpa hI batA denA nyAya yukta hai| kyoki guNa va guNI me abheda karake kevala guNI arthAta abheda 7 zuddha nizcaya naya ke dravya ko vipaya karatA hai isaliye to nizcaya ___ kAraNa va prayojana hai| aura trikAlI zuddha pAriNAmika bhAva ke sAtha yA kSaNika zuddha kSAyika bhAva ke sAtha abheda darzAtA hai isaliye zuddha hai| ata "zuddha nizcaya naya" isakA yaha nAma sArthaka hai / yaha to isa naya kA kAraNa hai / ava prayojana dekhiye / ____ loka ke sarva prANI hI jaba zuddha jJAna va cetanA yA sat svabhAvI hai to phira " yaha choTA yaha vaDA, yaha rAjA yaha raMka , yaha bhagavAna yaha bhakta, yaha manuSya ora yaha cITI, yaha amuka deza jAti kA ora yaha amuka deza jAti kA" aisA dvaita karanA kaise sambhava hai ? ata bho cetana / tU sava hI prANiyoM ma eka sAmAnya prabhu ke darzana kara / maitU va merA-terA ke bhAvo ko davAne kA prayatna kr| sava hI brahma svarUpa hai , aisA jAnakara hRdaya me sAmyatA ko dhAraNa kara / aise bhAva citta me jAgRta karAnA tathA sarva satva maitrI kA pATha par3hAnA to parama zuddha nizcaya naya kA sAmAnya prayojana hai| laukika vyavahAra me yaha dRSTi bane rahane ke kAraNa , isa naya ke AdhAra para sAdhanA karane vAle kA laukika jIvana sadA prema maya vanA rahatA hai / svacchanda hokara hisA Adi me pravRtti karanA tathA kaha denA ki 'saba prabhu hai , kauna kise mAratA hai ' ityAdi to isa naya kI sAdhanA nahIM hai / jaba taka saba kI prasannatA me apanI prasannatA tathA saba kI pIr3A me apanI pIDA dIkhatI nahI taba taka sarva satva maitrI yA ekatva kI bAta kahanA kevala zAbdika jamA kharca hai / isa naya kA yaha prayojana nahIM hai|
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 621 7. zuddha nizcaya naya ke kAraNa va prayojana J isake atirikta pAramArthika prayojana to vahI hai jo ki nizcaya sAmAnya meM batAyA gayA hai / vyavahAra para se haTa kara nizcaya para lakSya ko le jAne se to vyavahArika vikalpa miTa kara ekatva me sthiti hotI hai / aura isa naya ko lakSya meM lene se vaha ekatva kA vikalpa bhI miTa kara nija akhaNDa caitanya svabhAva meM sthiti hotI hai / phalasvarUpa paramAnanda kA svAda jIvana ko usa samaya ke liye tathA paramparA rUpa se sadA ke liye zAnta vanA detA hai / mukta yaha to parama zuddha nizcaya naya kA prayojana hai / kevala zuddha nizcaya naya kA bhI yahI prayojana hai / siddha prabhu hI vAstava me jIva hai ata mai bhI to aisA hI hU, kyoki sarva jIva siddha tulya hai yadi maiM siddha tulya hU to yaha rAga Adi ke vikalpa mujhe kisa liye Ate hai ? bho cetana ! tU bAhara kI mahimA kyA dekhatA hai, tU bhagavAna kI mahimA bhI kyoM dekhatA hai, apanI hI mahimA ko dekha / tU vartamAna me / ata pUrNa prabhu hai, anya sarva prANI bhI pUrNa prabhu hai ki samasta rAgAdika yA abhilASAoM se rasAsvAda meM nimagna rahA kara / parantu yadi utpatti vaza lokika vyApAro meM hI jAnA paDe, to uname rasa na le udAsInatA pUrvaka hI sarva laukika kArya kara / samparka ma Ane vAle sarva choTe baDe vyaktiyo me prabhutva ke darzana karatA huA saba ke sAtha prema kA vyavahAra kara / kartavya to yaha hai hokara nija antara kadAcita rAga kI ina prayojano kI siddhi jIvana me na ho aura AdhyAtma naya vAle zuddha naya kI carcA mAtra kare to zuddha naya kA yathArtha grahaNa kahA nahI jA sakatA / usa prakAra kI apanI dRSTi bana jAne ko naya kA grahaNa kahate hai / aisI dRSTi vana jAne para svAbhAvika rUpa se hI laukika va Alaukika donoM dizAo meM uparokta prayojano kI siddhi ho jAtI hai| kahA bhI hai
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 18. nizcaya naya 622 8.aika deza zuddha nizcaya naya kA lakSaNa sa0 sA0 / A0 / 72 " yatvAtyAsravayo bhedajJAnapi nAsravebhyo nivRtta bhavati tajjJAnameva na bhava tIti jJAnAzo jJAnanayo'pi nirasta / " artha:- jo AtmA aura Asravo kA bheda jJAna hai vaha bhI Asravo se nivRtta na huA to vaha jJAna ho nahIM hai| aisA kahane se mithyA pramANa jJAna ke aza mithyA jJAna naya kA nirAkaraNa huaa| aika deza zuddha nizcaya naya ke lakSaNa udAharaNa kAraNa va prayojana 8 aika deza zuddha nizcaya bhI usa kevala zuddha nizcaya naya vata hI hai| naya kA lakSaNa antara kevala itanA hai ki zuddha nizcaya naya to pUrNa zuddha kSAyika bhAvo ke sAtha jIva kI tanmayatA yA abheda dekhatA hai aura yaha kSAyopazamika bhAva meM rahane vAle kevala zuddha aza ke sAtha jIva kI tanmayatA yA abheda dekhatA hai| zAnti patha kA eka sAdhaka zuddha nizcaya naya ke lakSya para jU jUM jIvana me abhyAsa karatA huA Uce Uce baDhatA hai tUM tUM usakA jIvana adhika adhika zAnta hotA jAtA hai / yaha ThIka hai ki pUrNa zAnti me abhI sthiratA huI nahIM, parantu jitanI kucha bhI huI hai vaha zAnti hai yA azAnti, utane aza me abhilASAe he yA santoSa ? kahanA hogA ki utane aza me to vaha zAnta va santuSTa hai| utanA aza apane andara pUrNa hai ki adhurA ? kahanA hogA ki utanA aza to pUrA hI hai / jaisA ki khoTe svarNa me rahane vAlA svAza apane andara meM pUrA zuddha hai yA kama zuddha ? 4 tole sone me 6 mAzA tAbA milA yadyapi pUrI kI pUrI 43 tole kI DalI to Azika zuddha va Azika azuddha hai, parantu kyA usame rahane vAle 4 tole vAle bhAga ko bhI Azika zuddha kahoge ? jaba dRSTi me hI usake do Tukar3e kara diye to
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 623 8. aika deza zuddha nizcaya naya kA lakSaNa Azika kA prazna hI kahA raha gayA usa DalI ke yadi bAhara me do Tukar3e karake pRthaka pRthka rakha diye jAye-aika to 4 tole ke svarNa bhAga kA Tukar3A aura dUsarA 6 mAze ke tAmra bhAga kA Tukar3A to batAo usa 4 tole vAle Tukar3e me Azika za ddhatA hai yA pUrNa za ddhatA kahanA hogA kI pUrNa zuddhatA / bajAye vAhara me pRthaka pRthka Tukar3e karane ke yadi antaraga dRSTi meM hI usake Tukar3e karake unhe uparokta prakAra pRthaka pRthka rakhe to, kyA 4 tole vAle svarNa bhAga me Azika svarNa dikhAI degA yA pUrA svarNa ? kahanA hogA ki vahA bhI bAhya vat pUrA hI svarNa dikhAI de rahA hai / aMzika za ddhatA kA grahaNa to tabhI taka hotA hai jaba taka ki usa pUre ke pUre 43 tole ko eka padArtha yA eka DalI samajhate rheN| isI prakAra adhapake bhAta me bhI jitanA kucha paka cukA hai utanA to pUrA kA pUrA hI pakA huA hai aura jitanA kaccA hai utanA pUrA kA pUrA kaccA hI hai| abheda rUpa dekhane para hI Azika pakA huA dIkhatA hai / para yadipAka bhAga kI dRSTi me pRthaka sthApanA kara lI jAye , to vaha bhAga to apane andara pUrA kA pUrA pakA huA hai / yadyapi svarNa vata bAhara me isa pAkAMza ko bhAta me pRthaka karake rakhA jAnA sambhava nahI hai parantu dRSTi meM aisA kiyA jAnA sambhava hai| isI prakAra sAdhaka jIva kI Azika zAnti va zuddhatA bhI dRSTi me pRthaka sthApita karake dekhI jA sakatI hai , bhale bAhara me use pRthaka karanA asambhava ho / dekhanA to yaha hai ki pRthaka sthApA huA va zuddhatA kA bhAga apane andara pUrNa zuddha hai ki Azika zuddha basa samasyA sulajha gii| bhale hI sAre jIva ko dekhane para usa me Azika yA eka deza zuddhatA dikhAI detI ho para isa eka deza zuddhatA vAle bhAga ko usa se pRthaka nikAla kara dekhane para vaha pUrA zuddha hI dikhAI degaa| yahI dRSTi eka deza dRSTi kahalAtI hai|
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 8. aika deza zuddha nizcaya naya kA lakSaNa 18. nizcaya naya isa eka deza dRSTi meM bArI bArI bhale zuddha bhAga ko pRthaka grahaNa karake jIva ko pUrNa zuddha kahalIjiye yA aza uddha bhAga ko pRthaka grahaNa karake jIva ko pUrNa azuddha kaha lIjiye / jisa prakAra ki svarNa bhAga ko grahaNa karake 4 tolA pUrA svarNa kaha lIjiye yA tAmra bhAga ko grahaNa karake 6 mAze pUrA tAmbA kaha lIjiye / eka deza dRSTi me dono hI apane apane sthAna para pUre pUre dikhAI dege / zuddhAga ko pRthaka grahaNa karane vAlI yaha eka deza dRSTi hI eka deza za uddha nizcaya naya kahalAtI hai / isa dRSTi se sAdhaka avasthA me bhI jIva siddho vata pUrNa zuddha hI grahaNa karane me AtA hai / ataH kahA jA sakatA hai ki yaha sAdhaka pUrNa zuddhopayoga kA kartA tathA ananta paramAnanda kA bhoktA hai / Agama me kyoki jIvo ko Uce uThAne kI bhAvanA pramukha hai ata yahA eka deza zuddha nizcaya naya kA kathana to A jAtA hai para eka deza azuddha nizcaya naya kA kathana nahIM kiyA jAtA / apanI buddhi se hama eka deza azuddha nizcaya naya ko bhI svIkAra kara sakate hai / jitanI kucha naya Agama me likhI hai utanI hI ho aisA niyama nahI / vahA to eka sAmAnya niyama batA diyA hai| usake AdhAra para anya naya bhI yathA yogya rUpa se sthApita kI jA sakatI hai / jisa prakAra sAdhaka ke kSAyopazamika bhAva ko eka deza zuddha nizcaya naya se kSAyika vat pUrNa zudhda kahA jAtA hai usI prakAra usa ko eka deza aza udhda nizcaya naya se audayika vat pUrNa azudhda kahA jA sakatA hai / isame koI virodha nahI | eka deza zuddha nizcaya naya va zudhda nizcaya naya ke udAharaNo me kucha antara nahI hai, jaisA ki nimna udhdaraNa para me jAnA jAtA hai / 1 pa pra / TIkA / 64 / 71/10 "sasArika sukhaduHkha yadyapyazudhda nizcayanayena jIvajanita tathApi zudhda nizcayanayena karmajanita bhavati / "
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya artha - azudhda nizcaya naya se saMsArika sukha dukha yadyapi jIva janita hai / parantu zudhda nizcaya naya se karma janita hai / (yaha zabda nizcaya kA udAharaNa hai ) 625 8. eka deza zuddha nizcaya naya kA lakSaNa / 2. v dra. saM. / TIkA / 48 / 205 " rAgadveSAdaya ki karmajanitA. kiM jIvajanitA iti / tatrotaravivakSiteka deza zudhdanizcayena karmajanitA bhaNyate, tathaivA za udhda nizcayena jIva janitA iti / " artha - 'rAgadveSAdika karma janita hai yA ki jIva janita hai' aisA prazna hone para uttara dete hai ki vivakSita eka deza zudhda nizcaya naya se to karmajanita hai aura azudhda nizcaya naya se jIva janita hai / donoM hI udhdaraNoM meM rahA hai, parantu eka me use aura dUsare me eka deza zudhda va udAharaNa eka hI samajhanA / audAyika ko karma janita batAyA jA zudhda nizcaya kA viSaya banAyA hai nizcaya kA / ataH donoM ke lakSaNa uparokta udhdaraNo me se naM. 2 vAle udhdaraNa para se yaha bAta rAgAdikoM ko bhI spaSTata jAnane meM AtI hai ki vahA jo una azudhda nizcaya kA viSaya banA kara jIva kA batAyA hai, vaha eka deza azuddhatA kI apekSA hI hai, pUrNa azuddhatA kI apekSA nahI / phira bhI yahA eka deza azudhda nizcaya kA nirdeza na karake azuddha nizcaya kA hI nirdeza kiyA hai / isI prakAra Age aza udhda nizcaya ke udhdaraNoM sarvatra audayika va kSAyipazamika donoM bhAvo ko 'azuddha viSaya banAyA jAyegA / vahA apanI tarapha se yathA yogya rUpa se kSAyopazamika bhAvoM kA grahaNa karate samaya eka deza azudhdatA samajha nizcaya kA
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 626 8. eka deza zuddha nizcaya naya kA lakSaNa lenA / vistAra bhaya se eka deza azudhda nizcaya naya ko pRthaka grahaNa na karake aza dhda nizcaya me hI garbhita kara diyA gayA / yahA sakSepa me eka deza zudhda nizcaya naya kA lakSaNa isa prakAra kiyA jA sakatA hai.-- 1. eka deza zudhdatA se tanmaya dravya sAmAnya ko pUrNa zudhda dekhanA eka deza zuddha nizcaya naya hai| ava isI lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita udhdaraNa dekhiye / udAharaNa bhI unhIM me A jaayege| 1 vR. da. sa. / TI / 8 / 22 "anantajJAna suravAdi zuddha bhAvAnAM chadmasthAvasthAyA bhAvanA rUpeNa vivakSitaikadeza zuddha nizcayena kartA, muktAvasthAyA tu zuddha naye neti / " artha:-eka deza zuddha nizcaya se chadmastha avasthA me hI bhAvanA rupa se ananta jJAna sukhAdi zuddha bhAvo kA kartA hai aura zuddha naya se muktAvasthA me / 2 vR. dra. sa. / TI / 48 / 206 "vivakSitaikadeza zuddha' nizcayena karma janitA (rAgAdayA) bhaNyante / " artha -vivakSita eka deza zuddha nizcaya naya se rAgAdi bhAva karma janita hai jIva janita nahI / bhAvArtha:-zuddha aura azuddha azo se mizrita sAdhaka kI avasthA me se di usame paDe hue zuddhAza ko dekhane ke liye jAye to siddho ke zuddha bhAva me aura isa zuddha bhAva me kyA antara hai ? khoTe sone meM par3A huA zuddha svarNa kA aza aura zuddha sone me paDA
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 627 8. eka deza zuddha nizcaya naya kA lakSaNa huA zuddha svarNa, dono me kyA antara hai ? aura yadi aisA hI hai to usa samaya gauNa rUpa se dIkhane vAlI usa azuddhatA ko kisa kI kahe yadi jIva me dekhane lagege to usa kA vaha zuddhAza dRSTi me na A sakegA / bhale hI vaha rAgAdi jIva kI vibhAvika paryAya ho para isa samaya to usakI zuddhatA hI dikhAI de rahI hai, ataH rAgAdi jIva ke nahI kahe jA sakate / to phira kisake kahe ? nimitta bhUta karmo ke / siddho me to rAgAdi hai hI nahI isa li ye vahA to sarvathA yaha prasaga utpanna hI nahIM hotaa| 3. va. dra. sa. / TI / 55 / 224 'niSpanna yoga puruSApekSayA tu zuddhopayoga lakSaNavivakSitaikadeza zuddha nizcayo graahyH|" artha-nizpanna yoga puruSa kI apekSA arthAta dhyAna nimagna puruSa kI apekSA to zuddhopayoga lakSaNa, vivakSita eka deza zuddha nizcaya se, vahA bhI grahaNa kiyA jAne yogya hai| 4 bR. dra. sa. / TI. / 57 / 236 "vivakSitaika deza zuddha nizcayena pUrva mokSamArgo vyAkhyAtastathA paryAya mokSa rUpo mokSoddhapi / naya zuddha nizcayeneti / " artha.-eka deza zuddha nizya naya se pahile mokSa mArga kA vyAkhyAna kiyA hai, usI prakAra paryAya rUpa mokSa bhI hai parantu zuddha nizcaya naya se nahI hai / bhAvArtha -lakSya kI prApti ho jAne para mArga nahI rahA krtaa| jaba taka lakSya para nahIM pahacatA, sAdhaka dazA me sthita hai tabhI taka mArga hai / eka deza zuddha nizcaya naya sAdhaka ke zuddhAza ko viSaya karatA hai| isa
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 628 6. eka deza zuddha naya ke kAraNa va prayojana liye mokSa mArga isI naya kA viSaya ho sakatA hai / sAkSAta zuddha naya to mukta jIva kI zuddhatA ko viSaya karatA hai, ata usakI apekSA mokSa hotA hai mokSa mArga nahI / sAdhaka kI Azika zuddha paryAya ko bhI yahA eka deza kI apekSA mokSa kahA gayA hai / kyoki jIva ke Azika yA eka deza zuddhatA ko grahaNa karatA 6 eka deza zuddha naya ke hai isa liye to yaha eka deza zudhda naya hai / __ kAraNa va prayojana aura kyoki usa zuddhAga se tanmaya jIva dravya sAmAnya ko hI pUrNa zuddha mAnatA hai isa liye nizcaya naya hai / ata. "eka deza zudhda nizcaya naya" isa kA nAma sArthaka hI hai / prayojana kSAyika bhAva vAle zuddha nazcaya ke samAna hI samajhanA / sAdhaka hara samaya yaha vicAratA rahatA hai ki yaha jo tere andara me dhImI dhImI ujvalatA dikhAI detI hai, yaha terA asalI svarUpa hai / isa hI me adhikAdhika sthira rahane kA prayanta kara / yaha jo rAgAdi bhAva Ate pratIta hote hai ve to isase viparIta svabhAva vAle kucha pRthaka pRthaka se yo hI isa ujjlatA ke Upara tairate hae ise Dhakane kA niSphala prayAsa kara rahe hai / inakI tarapha mata dekha / usa ujjvalatA kI ora hI nirantara dekha / tU vartamAna me siddha hai / aba aura kyA zeSa rahA jo tujhe cAhiye phira cintA va icchAyeM kyoM ? aura isa prakAra eka deza zuddha tA para dRSTi ko sthira karane kA abhyAsa karatA haA vartamAna me mokSakA Ananda lene lagatA hai tathA Age jA kara sAkSAta rUpa se use prApta kara latA hai|
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 18 nizcaya naya 626 10. azuddha nizcaya naya kA lakSaNa __ zuddha nizcaya naya kI bhA~ti aza ddha nizcaya naya kA bhI 10 azudhda nizcaya lakSaNa hai| antara kevala itanA hai ki vahA naya kA lakSaNa to zudhda bhAva ke AdhAra para jIva dravya kA darzana karAyA jA rahA thA aura yahA azuddha bhAva ke AdhAra para jIva ko darzAyA jAye gA / vahA to kSAyika bhAvoM ke sAtha tanmaya rahane vAle ko jIva kahA gayA hai aura yahA audAyika va kSayoparzAmaka bhAvoM ke aza ddhAza ke sAtha tanmaya rahane vAle ko jIva kahA jAtA hai / azuddha dravyArthika naya aura azuddha nizcaya naya me bar3A antara hai / vahA to guNa guNI me bheda darzAnA iSTa thA, para yahA dravya ke sAtha usakI azuddhaH paryAya kA abheda daza niA iSTa hai / kyoki nizcaya naya sAmAnya kA lakSaNa guNa va guNI me abheda darzAnA hI hai / __ svAzrita bhAvoM yA paryAyo ke sAtha tanmaya rahane ke kAraNa nizcaya naya hai / zaddha bhAva bhI jIva ke apane hai aura azuddha bhI / yaha bAta pRthaka hai ki zuddha nizcaya se aza ddha rAgAdi vikAro ko jIva kA bhAva svIkArA nahI jAtA / vaha to isaliye ki apane viSaya bhUta zudhda dravya paryAya me vaha dikhAI hI nahIM dete, bilakula usI prakAra jisa prakAra kI zudhda dravyArthika ke viSaya bhUta pAriNAmika bhAva me vaha dikhAI nahIM dete the / parantu azuddha nizcaya naya kI dRSTi me to jIva sAkSAta rUpa se rAgAdiko ke sAtha tanmaya dIkhatA hai / ata. usa dRSTi me ve jIva ke hI apane bhAva hai jaDa karma ke nhii| azuddha audAyika bhAvo se tanmaya dravya sAmAnya ko hI pUrNa azudhda dekhanA isa naya kA lakSaNa hai / aba isI kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita uddharaNa dekhiye:
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 630 kathyate 1. dra sa. TI. / / 21 " aza uddhanizcayasyArtha. karmoMpAdhi samutpannatvAda zuddha tatkAle taptAya. piNDa vattanmayatvAcca nizcaya, ityubhaya melApakenAzuddha nizcayo bhaNyate / " nizcaya naya C artha - azuddha nizcaya naya kA artha kahate hai - karmopAdhi se utpanna hone ke kAraNa jIva ke sAtha rAgAdi bhAva aza uddha hai aura usa samaya tapta loha piNDavata usa jIva ke sAtha tanmaya yA abheda hone ke kAraNa nizcaya hai | isa prakAra dono ke milAna se rAgAdika ko jIva svarUpa kahanA aza uddha nizcaya se ThIka hai / 2 ana dha / 1 / 103 | 108 " 1 10 azuddha nizcaya naya kA lakSaNa evAtmetyasti nizcaya. / 103 / " aza uddhazca rAgAdyA artha - rAgAdi hI AtmA hai yA rAgAdi AtmArUpa hai aisA kahanA azuddha nizcaya naya hai | 3 pra sa / tAvu / azuddhAtmA tu rAgAdinA nizcayenA zuddhopAdAna kAraNa bhavatIti / " aza uddha arthaH- aza uddha nizcaya naya se azuddha sasArI AtmA rAgAdi ke dvArA aza uddha bhAvo kA upAdAna kAraNa hotA hai / 4pra sA / tA vu / pari. "azuddha nizcaya nayena sopAdhisphaTika - vatsamasta rAgAdi vikalpopAdhi sahitam / " artha --- azuddha nizcaya naya se sopAdhi sphaTikavat samasta rAgAdi vikalpo sahita hai / arthAta jisa prakAra hare, pIle DAka ke sayoga ko prApta sphaTika ujvala hotI huI
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 631 10. azuddha nizcaya naya kA lakSaNa - bhI usa samaya harI pIlI hI dIkhatI hai so aza ddha nizcaya duSTi se dIkhatI hai, usI prakAra karmoM ke sayoga ko prApta AtmA bhI vAstava me zuddha rahate hae bhI usa samaya rAgAdi rUpa hI dIkhatA hai, so aza ddha nizcaya dRSTi se hI dIkhatA hai| pAriNAmika bhAva yA svabhAva grAhI zaddha nizcaya dRSTi meM to sphaTika yA AtmA aba bhI apane apane ujvala va caitanya svabhAvarUpa hI hai / 5 ni. sA / tA va. / 18 "AtmA hi azuddha nizcaya nayena sakala moha rAga dveSAdibhAva karmaNAM kartA bhoktA ca / " artha:-azuddha nizcaya naya se AtmA sakala moha rAgadveSAdibhAva __ karmo kA kartA va bhoktA hai| 6 pa k. / tA bu. / 27 / 60. 'azuddha nizyayena kSayopa zamikaudayika bhAva prANairjIvati iti jIvo bhavati / karma karma phalamrUpayA cAzudhda cetanayA yuktatvAccetayitA bhavati / mati jJAnAdikSayopazamikAza dopayogena yuktatvA dupayoga vizeSatA bhavati sasAra sasArakAraNa rUpA zuddha pariNAma pariNamana samarthatvAt prabhu bhAva karma rUpa rAgAdi bhAvAnAM kartRtvAtkartA bhavAti / . indriyajanita sukhadu khAnAca bhoktRtvAdbhoktA bhavati / " artha -azuddha nizcaya se jIva kSayopa zamika va audayika bhAva prANo se jItA hai isaliye jIva hai / karma cetanA va karma phala cetanA yukta hone ke kAraNa cetayitA hai / mati jJAnAdi kSayopamika azuddhopayoga seyu kta hone ke kAraNa upayoga lakSaNa vAlA hai / sasAra
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nizcaya naya 10. azatha nizcaya naya kA lakSaNa va sasAra ke kAraNa azaddha pariNAmo rUpa se pariNamana karane kI sAmarthya vAlA hone ke kAraNa prabhu hai / bhAva karma jo rAgAdika bhAva usakA karane vAlA hone ke kAraNa kartA hai| indriyajanita sukha du.kho ko bhogane vAlA hone ke kAraNa bhoktA hai / arthAt karma janita azuddha pariNAmo svarUpa jIva ko vatAnA azuddha nizcaya naya kA viSaya hai| 7 pa. kA. nA / / 61 / 113 "aza ddha nizcayena rAgAdayo'pi svabhAvA bhaNyate / " (artha-azuddha nizcaya naya se rAgAdi bhI jIva ke svabhAva) 8 pa. pra. / TI. / 1 / 6 / 15 "bhAva karma dahana punaraza ddha __nizcayena" arthaH-bhAva karmo kA dahana azuddha nizcaya naya se hai / kpoki aza ddha nizcaya naya me hI usakA astitva svIkArA jAtA hai / jahA astitva hai vahA hI vinAza sambhava hai / zudhda nizcaya naya meM unakA astitva hI svIkArA nahIM jAtA, vinAza kisakA hogA / 6. pa pra. TI / 7 / 14 / 6 "azuddha nizcaya naya sambandha. mati jJAnAdi vibhAva guNa naranArakAdi vibhAva paryAya sahita (jIvaH) / " artha -azaddha nizcaya kA sambandha' aisA hai jaise ki jIva ko mati jJAnAdi vibhAvika guNa paryAya aura nara nArakAdi vibhAvika vyanjAna paryAyo sahita kahanA /
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 17. nizcaya naya 633 10. azuddha nizcaya naya kA lakSaNa 10 pa pra. TI / 68 / 71 / 10 "saMsArika sukha duHkhaM yadyapya zuddha nizcaya nayena jIva janitaM tathApi zuddha nizcayena karma janitaM bhavati / " arthaH-saMsArika sukha duHba yadyApi azuddha nizcaya naya se jIva janita haiM, kyoMki usa samaya jIva ke sAtha paryAya rUpa se tanmaya haiM, parantu zuddha nizcaya naya se ve karma janita haiM, kyoMki usa dRSTi se jIva ke svabhAva meM ve dIkhate hI nhiiN| 11. 7. dra. ma. / TI. / 3 / 11 "bhAvendriyAdiH kSayopazamika bhAva prANAH puna razuddha nizcayena / " artha-bhAva indriya Adi kSayopazamika bhAva prANa anuddha nizcaya naya se hai, kyoki ve jIva kI azuddha guNa paryAya hai| 12va.. sa. / TI ! 8 / 21 "bhAva karma zabda vAcya rAgAdi vikalpa rUpa cetana karmaNAma zuddha nincayana katI bhavati / " artha:-bhAva kama gabda ke vAcya jo rAgAdika vikalpa rUpa cetana ke apane vibhAvika yA azuddha pariNAma haiM unakA kartA vaha anuddha nizcaya naya se hai| 13. va.i. sI. TI. / 9 / 23 "azuddha nizcaya nayena harpa vipAda rUpaM sukha du.khaMca bhukte / " artha:-arAddha nizcaya naye se to jIva harSa vipAda rUpa saMsArika sukha duHkhoM kA bhoktA bhI hai, kyoMki ve usakI apanI hI vibhAvika paryAya hai|
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nizcaya naya 634 10. azudhda nicaya naya kA lakSaNa 14 va dra sa. TI. / 16 / 53 "azuddha nizca yena yo'sau rAgAdi rUpo bhAva bandhaH kathyate so'pi zaddha nizcaya nayena pudgalabandha eva / " artha:-"azuddha nizcaya naya se jo yaha rAgAdi rUpa bhAva vandha kahA gayA hai vaha zuddha nizcaya naya se pudralavandha hI hai| 15 va dra sa. / TI / 45 1197 "yaccAmyantare rAgAdi parihAra. sa punara zuddha nizcaye neti / " artha:-yaha jo antaraga ke rAgAdika kA parihAra karanA bhI kahA jAtA hai so bhI azuddha nizcaya naya se hI hai / bhAvArtha hone vAlI vastu kA hI parihAra bhI kiyA jA sakatA hai / jo bastu hai hI nahI usakA parihAra kyA kare / zuddha nizcaya kI svabhAva dRSTi me to rAgAdi hai hI nahIM ataH unakA tyAga bhI usa dRSTi me grahaNa nahI kiyA jA sakatA / tyAga karane ke pazcAt jo zuddhakSAyika paryAya pragaTa hotI hai vaha bhale zuddha paryAya grAhaka zuddha nizcaya naya se jIva kI kaha dI, jAye / parantu rAga kA tyAga hone se pahile vAlI usake parihAra kI sAdhanA to jaba taka adhUrI hai taba taka zuddha nizcaya naya kA vipaya bana nahI sakatI / jitakI Azika zuddhatA pragaTa huI hai vaha eka deza zuddha nizcaya naya kA viSaya avazya hai parantu jitanI rAgAdi kI azuddhatA parihAra karane ke liye abhI avazeSa hai vaha to azuddha nizcaya kA hI vipaya vana sakatI hai, kyoMki vaha azuddha paryAya hai / parihAra astitva kI apekSA rakhatA hai isa kAraNa azuddha hai /
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 635 16 vR. na. c.|114"te caiva bhAva rUpA jIve bhUtA kSayopazamAcca te bhavanti bhAva prANA jJAtavyA / 114 / " azuddha nizcaya nayena 11. azuddha nizcaya naya ke kAraNa va prayojana artha - ve bhAvarUpa hai kyoki jIva ma utpanna hote hai aura kSayopazama dvArA hote hai, isaliye una mati jJAnAdi ko jIva ke bhAva prANa kahate hai, aiyA kathana azuddha nizcaya naya kA jAnanA cAhiye / pa 17 zra 1 / 19 / v 130 "sopAdhikaviSayo'zuddha nizcayo, yathA mati jJAnAdayo jIva iti / " ( naya cakra gadya pu. 25) artha = sopAdhika bhAva azuddha nizcaya ke viSaya hai, jaise ki mati jJAnAdika ko jIva kahanA / kyoki jIva ke 11. grazuddha nizcaya naya ke kAraNa va prayojana aza uddha bhAvo ko grahaNa karatA hai isaliye to azuddha hai, aura kyoki jIva ke apane hI bhAvo ke sAtha usa kI tanmayatA darzA rahA hai isaliye nizcaya naya hai / dono bAto ke milane se ise azuddha nizcaya naya kA kahanA ThIka hI hai / yaha to isa naya kA kAraNa hai / azuddha bhAvoM kA parihAra karAke zuddha bhAvo me sthiratA karAnA isakA prayojana hai / zuddha nizcaya naya se rAgAdika vikArI bhAva, 1 karmo ke batAye gaye hai, jise sunakara yaha bhrama ho sakanA sambhava hai ki yaha krodhAdi mere to hai hI nahI, meM to vartamAna meM bhI pUrNa parabrahma svarUpa zuddha hI hU / yadi aisA huA to mahAna anartha hogA, kyoMki isa prakAra kahate rahanA aura apane aparAdho ko svIkAra na karake svacchanda kA poSaNa karate rahanA, to, sva va para donoM ke liye
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 636 12. nizcaya naya sambandhI zakA samAdhAna ahitakArI hai| zuddha nizcaya naya kA prayojana svacchanda kA poSaNa karAnA to nahI thA para kyA kare isa jIva ko aisI Teva paDI hai| yaha aparAdha karatA huA bhI apane ko aparAdhI kahalAnA nahI cAhatA / azuddha nizcaya naya jIva ko usa ke aparAdho kA svIkAra karAtA hai| stambha me yaha rAgAdi bhAva dekhe nahI jAte to jar3a karma meM kaise ho sakate hai ? zaddha nizcaya naya kI dRSTi me to dikhAI nahI dete the isaliye una ko jIva kA svIkArA na jAtA thA, para isa naya kI dRSTi me to ve dikhAI dete hai / dikhAI hI dete hai to kisa ke kaheM / jIva ke na kahe to kyA karmo ke kahe ? so to sambhava nahIM hai kyoMki sAkSAta rUpa se yaha bhAva cetana rUpa hai / ata bhAI ? inakA kartA svatantra rUpa se tR svaya hai, aisA apanA aparAdha svIkAra karake ina ko dUra karane kA prayatna kara / pada pada para apanA aparAdha svIkAra karatA cala, yahI inhe dUra karane kA upAya hai / kyoki svIkAra akelA nahIM ho rahA hai, usake sAtha nindana garhaNa bhI hai| rAgAdikAto terA svabhAva nahI hai, to phira iname kyo ramatA hai ina kA niSedha karake inase dUra antara me paDe usa parama zudhda svabhAvika caitanya vilAsa ko lakSya me kyo nahI letA, jo zudhda nizcaya naya kA viSaya hai| isa prakAra azudhdatA se haTAkara zuddha svabhAva meM sthiratA karAnA isa naya kA prayojana hai| 12 nizcaya naya sambandhI aba isa naya sambandhI kucha zaMkAoM kA zakA samAdhAna samAdhAna karatA huuN| 1 zaMkA --Agama paddhati va adhyAtma paddhati meM kyA antara hai ?
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nizcaya naya 637 12. nizcaya naya sambandhI zakA samAdhAna uttara-Agama padhdati me dravya sAmAnya kA kathana kiyA jAtA hai, aura adhyAtma padhdati me kevala jIva yA Atma dravya kA / Agama padhdati me heyopAdeya kI vivakSA se rahIta padArtha ko kevala jAnane mAtra kA prayojana rahatA hai, parantu adhyAtma padhdati meM sva-para tathA heya-upAdeyakA viveka karAnA pradhAna hai / 2 zaMkA-Agama padhdati ke dravyArthika naya me aura adhyAtma padhdati ke nizcaya naya me kyA antara hai ? uttara-dravyArthika naya bhI dravya ke sAmAnya va abheda aMza ko grahaNa karatA hai, tathA nizcaya naya bhI / zudhda dravyArthika bhI use sampUrNa bheda va vizeSo se nirapekSa eka anirvacanIya tatva rUpa se grahaNa karatA hai aura zudhda nizcaya naya bhii| isa prakAra to donoM meM koI antara nhiiN| parantu uparokta nirvikalpatA ke atirikta nizcaya naya guNa guNI me abheda darzAkara bhI apane sampUrNa bhedoM ke sAtha tanmaya dravya sAmAnya ko darzAtA hai, jisa prakAra se ki dravyArthika naya nahI darzAtA / dUsare azuddha dravyArthika naya usa tatva me guNa-guNI kA bheda DAla detA hai para azuddha bhI nizcaya naya isa prakAra kA bheda svIkAra nahI krtaa| isa paddhati me bheda darzAnA kAma vyavahAra naya kA hai / isa prakAra donoM me antara hai| 3 zaMkA:-zuddha nizcaya naya va eka deza zuddha nizcaya naya me kyA antara hai ? __uttara.-zudhda nizcaya naya kA viSaya vizuddha pUrNa za ddha vyakti arthAta kSAyika bhAva se tanmaya dravya hai, aura eka deza
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 12. nizcaya naya sambandhI zakA samAdhAna zuddha nizcaya naya kA vipaya Azika zudhda vyakti arthAta kSAyopazamika bhAva ke zudhdAza se tanmaya dravya hai / zuddhatA ke aza ke AdhAra para yaha dravya ko pUrNa zuddha hI kalpita karatA hai| 4. zaMkA ---isa prakAra zuddha va azuddha nizcaya naya dravya ko vipaya karane vAle na rahe, kyoki zuddha jIva yA aza ddha jIva vAstava me trikAlI jIva dravya nahIM hai, balki usakI koI vyaJjana paryAye hai ? uttaraH-vAta ThIka hai| yadyapi zudhda va aza da jIva trikAlI jIva nahI hai, parantu phira bhI inako dravya hI kahA gayA hai, paryAya nahI / kAraNa ki ye dono hI jIva padArtha ke kisI vyavahAra gamya eka rUpa vAle nahIM hai / iname aneka rUpoM yA dravya paryAyo kA sagraha rahane ke kAraNa anekatA pAI jAtI hai| isIliye pahile ina ko sagraha naya kA viSaya banA kara darzAyA gayA hai| ata zudhda va azudhda nizcaya naya sAmAnya ko yA dravya ko hI grahaNa karane vAle rahe, vizeSa yA paryAya ko nhii| 5 zaMkAH-vastu svarUpa kI apekSA to nizcaya naya ki vyavahAra naya dono hI saccI hai, phira eka nizcaya naya ko hI upAdeya kyo kahA jAtA hai ? uttara -jJAna kI apekSA to dono hI samAna rUpa se upAdeya hai, kyoki vastu ke bheda va abheda tathA upAdAna va nimitta dono hI aga jAnane yogya hai / parantu cAritra kI apekSA yA mokSa mArga kI apekSA sAdhaka ko saba hI aga upayogI par3ate ho aisA nahIM hai| sAdhanA kI apekSA
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 18. nizcaya naya 636 12. nizcaya naya sambandhI zakA samAdhAna to eka nizcaya naya hI upayogI hai, kyoki isa ke dvArA vastu kA kevala abheda va nirvikalpa sAmAnya rUpa hI dekhA jAtA hai / nirvikalpatA ke grahaNa se jJAna nirvi. kalpa aura vikalpoM ke grahaNa se jJAna vikalpAtmaka ho jAtA hai / nirvikalpa jJAna hI nirAkula hone ke kAraNa mumukSu ko iSTa hai| dUsare prakAra se isa kI upAdeyatA yo bhI jAnI jA sakatI hai, ki yaha naya nimittoM Adika rUpa para ke Azraya kA niSedha karake, guNa va doSa saba kucha usa eka dravya ke hI batAtA hai| isaliye nizcaya naya se apane hI jIvana ke guNa doSo kA bhalIbhAti paricaya pA kara, koI eka mumukSa jIva doSoM ko TAlane va guNa upajAne kA prayatna karane ke liye agrasara hotA hai / apane jIvana se anabhijJa kevala vyavahAra naya gamya nimittoM kI sAmarthya ko jAnane se apane jIvana kA zodhana asambhava hai / isaliye bhI nizcaya naya ko upAdeya kahA jAtA hai| vAstava meM naya to jJAnarUpa hone ke kAraNa dono hI upAdeya hai, heya va upAdeya to una ke viSaya hai, aisA jaannaa| isa prazna ke sambandha me Agama me bhI kAphI carcA kI gaI hai / jisame se kucha vAkya yahA udhdRta karatA huu| sakSepa kathana karane ke liye yahA mUla vAkya na dekara unakA anuvAda mAtra denA hI payApta samajhA gayA hai| kA kathana 1. pra. / tA vu / 2 / 67 zakA-~-nizcaya naya kiyA gayA / vaha upAdeya / kaise hotI hai ?
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ 640 18 nizcaya naya uttara -- AtmA rAgAdika apane bhAvo !" ko hI karatA hai dravya karmo ko nahI / rAgAdika apane bhAvoM ko hI java vandha kA kAraNa jAnatA hai tava rAgAdika ke vinAzArtha nija zuddha AtmA ko bhAtA hai, jisase rAgAdi kA vinAza hotA hai / rAgAdi ke vinAza se AtmA zuddha hotA hai / isaliye ise upAdeya kahA jAtA hai / arthAta rAgAdika ko jaba taka apanA aparAdha na samajhe tava taka unhe kaise tyAge ? 12. nizcaya naya samvandhI zakA samAdhAna 2. sa sA. vu 49. za uddha nizcaya naya se jo zuddhAtmA ( yA sAmAnya AtmA ) janane me AyA hai vaha hI upAdeya hai aisA mAnakara samAdhi me sthita ho kara sarva prakAra se usakA dhyAna karanA yogya hai / arthAta isa abhiprAya se vaha upAdeya hai / 3. sa0 sA0 / A0 / 18. ka0 122 yahA aisA tAtpartha jAnanA ki nizcaya yA zuddha naya heya nahI hai / kyoki usake grahaNa karane se to bandha nahI hotA hai parantu usakA tyAga karane se banda avazya hotA hai / , 4 pA0 pra0 bhU / 71 deha ko dekha kara jIva ko janma maraNa kA bhaya nahI karanA cAhiye / 'jo yaha ajara va amara parabrahma attara me prakAzamAna hai / use hI tU AtmA mAna' / isa prakAra darzAkara yaha naya jIva ko bhayamukta karatA hai isaliye upAdeya hai / 5.naya. cakra gadya pR 69-70 jisa prakAra samyak yA sadbhUta vyahArava se mithyA yA asadbhUta vyavahAra kI nivRtti hotI hai usI prakAra nizcaya se samasta vyavahAra ke vikalpo
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. nizcaya naya 641 12. nizcaya naya sambandhI zaMkA samAdhAna kI bhI nivRtti ho jAtI hai| jisa prakAra nizcaya se vyavahAra vikalpoM kI bhI nivRtti hotI hai usI prakAra zuddha nizcaya ke viSaya bhUta svabhAva kI bhAvanA se nizcaya ke ekatva yA abheda dravya ke vikalpa kI bhI nivRtti ho jAtI hai / isa prakara jo yaha jIva kA zuddha svabhAva hai so hI sarva naya ke pakSo se atIta hai / arthAta zuddha nizcaya naya aisA vatAtA hai isaliye vaha upAdeya hai| 66. dha. / pU / 663. karma kalaMkarahita Atma svabhAva ko jAna kara usa zuddhAtatmA kI siddhi honA isa kA phala hai, isaliye yaha naya upAya hai / 7 mo. mA.pra. / 7 / 17 / 3 / 366 / 12. nizcaya naya tina (vyavahArika bhedo) hI ko yathAvata nirUpaNa karai hai, kAhUkau kAhU viSai na milAvai hai / aise hI zraddhAna tai samyayaktva ho hai, tAtai yAMkA zraddhAna krnaa| 8. naya. cakra . gdy| pR. 32. nizcaya naya paramArtha pratipAdaka hone ke kAraNa bhUtArtha hai / yahA hI AtmA ko vizrA ta antardRSTi prApta hotI hai / ata. upAdeya hai /
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vyavahAra naya 1 vyavahAra naya sAmAnya kA paricaya, 2 upacAra ke bheda va lakSaNa, 3 vyavahAra naya sAmAnya kA lakSaNa, 4 vyavahAra naya ke kAraNa prayojanAdi, 5 vyavahAra naya ke bheda prabheda, 6 sadbhUta vyavahAra kA lakSaNa, 7 sadbhUta vyavahAra ke kAraNa va prayojana, 8 zudhda sadbhUta vyavahAra, 9 azudhda sadbhUta vyavahAra, 10 asadbhUta vyavahAra naya kA lakSaNa, 11 asadbhUta vyavahAra naya ke kAraNa prayojanAdi, 12 upacarita asadbhUta vyavahAra naya, 13 anupacarita asadbhUta vyavahAra naya, 14 vyavahAra naya sambandhI za kA samAdhAna / adhyAtma paddhati ke dUsare pramukha tathA sarva paricita naya kA nAma 1 vyavahAra naya vyavahAra naya hai / bhale hI nAma lekara na sahI para samAnya kAparicaya viSaya bhUta Azraya kI apekSA sarva sAdhAraNa ke yahI naya nitya prayoga me A rahA hai naigamAdi sAta nayoM ke antargata jisa vyavahAra ko kaha Aye hai, usI kA isa vyavahAra naya ke prakaraNa me aneka bheda prabhedoM dvArA vistAra karane me AyegA / kyoMki vyavahAra naya dvaita bhAva ko grahaNa karatA hai, aura dvaita aneka prakAra se kiyA jA sakatA hai / vyavahAra arthAta vi ava 1 hAra arthAta vizeSa prakAra se nizcita rUpa me
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 643 1.vyavahAra naya sAmAnya kA paricaya vidhipUrvaka bheda DAlanA so vyavahAra hai| yaha naya vastukI akhaDatA me bheda DAlatA hai isaliye vyavahAra kahalAtA hai kyoki vAstava meM to vastu akhaNr3a hai, ataH guNa paryAya Adi kA bheda karake usakI vyAkhyA karane kA jo Dhaga vyavahAra naya kA viSaya hai, vaha upacAra kahane meM AtA hai / jo vastu usa prakAra kI na ho para kisI prayojana vaza usa prakAra kI kahane me Aye use upacAra kahate hai / usa upacAra kA pratipAdaka hone ke kAraNa isa naya ko asatyArtha va abhUtArtha mAnA jAtA hai, auraisI liye jJAnI jana sadA usakA arthAta usake viSaya bhUta bheda kalpanAo * kA Azraya chor3ane ko kahate rahate hai| vyavahAra naya kA kathana prArambha karane se pahale yahAM upacAra ke 2 upacAra ke bheda bheda prabhedoM kA paricaya pAnA atyanta Avazyaka va lakSaNa hai, kyoMki vahI vyavahAra naya ke lakSaNa mUla AdhAra hai / yaha upacAra do prakAra karane meM AtA haipadArtha me bheda karake dravya va usake aMgo ke bIca svAmI va sampatti rUpa sambandha sthApita karanA, jaise jJAna jIva kA guNa hai aisA kahanA, aura dUsarA uname kartA karma yA kAraNa kArya Adi bhAvoM kI sthApanA karanA-jaise jIva jJAna dvArA jAnatA hai aisA kahanA / dUsarA upacAra hai do bhinna padArtho ko ekameka karake eka kA svAmitva sambandha dUsare ke sAtha sthApita karanA jese yaha ghara usa vyakti kA hai aisA kahanA aura unameM kartA karma yA kAraNa kArya Adi bhAvo kI sthApanA karanA jaise isa ghara me vaha rahatA hai aisA khnaa| upacAra do prakAra kA huaa| usI
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 16. vyavahAra naya 644 2. upacAra ke bheda 2. upacAra ke bheda na lakSaNa kA vizeSa vistAra Agama kathita nimna udhdaraNo ke dvArA darzAne me AyA hai| 1. A. pa. / 16 / pR. 127. "asadbhatavyavahAra evopcaar.|" artha -asadbhata vyavahAra ko hI upacAra kahate hai yaha upacAra nimna nava prakAra kA hai| 2. prA0 50 16 / 127 "anyatra prasidhdasya dharmasya anyatra samAropaNama sadbhata vyvhaarH|" artha -anyatra prasidhda dharma ko anyatra samAropaNa karake, kahanA so asadbha ta vyavahAra naya hai| jaise karma sahita jIva ko mUrtIke tathA jaDa' kahanA athavA kArmANa rUpa pariNata pudragala dravya ko caitanya yA amUrtika kahanA / isI kA vizaSa vistAra nimna bheda prabhedo para se jAnA jA sakatA 3 A. pa. / 19 / pR 127 "dravye dravyopacAraH, paryAye paryAyopacAraH, guNe guNopacAraH, dravye guNopacAraH, dravye dravyopacAraH guNe dravyopacAraH, guNe paryAyopacAraH, paryAye dravyopacAraH paryAyaguNopacAra iti navavidho' sadbhata vyavahAra syArthI drssttvy|" arthaH--anya dravya kA anya dravya me, anya guNa kA anya guNa me, anya paryAya kA anya paryAya me, athavA dravya kA guNa me, dravya kA paryAya me, guNa kA dravya me, guNa kA paryAya me, paryAya kA dravya me, paryAya kA guNa me, isa prakAra asadbhata __vyavahAra naya kA viSaya bhUta yaha upacAra nau prakAra hai|
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. vyavahAra naya 16. vyavahAra naya 2. upacAra ke bheda va lakSaNa noTa---yaha nava prakAra kA upacAra bhI svajAti vijAti va mizrake bheda se 3 bhAgo meM vibhAjita ho jAtA hai jaise: 4. A. pa / 10 / pR 82 "asabhdUtavyavahArastredhA / svajAtyAsadbhUta vyavahAro, yathA paramANu bahuM pradezIti kathanamivyAdI / vijAtyA sadbhUta vyavahAro,yathA mUrta matijJAyanaMto mUrta dravyeNa janitam / svajAti vijAti"tyAsadbhUta vyavahAro, yathA jJeye jIve 'jIve jJAnamiti kathanam, jJAnasya viSayAt / artha:-asadbhAta vyavahAra naya ke bhI tIna bheda hai-sajAti, vijAti aura sajAti vijAti / jo apane sajAtIya padArtho me anyatra prasiddha dharma kA anyatra samAropa kare use sajAti asadbhata vyavahAra naya kahate hai / jaise paramANu ko bahupradezI kahanA, kyoki usame anya paramANuoM se milane kI zakti hai / jo vijAti padArtho me anyatra prasiddha dharma ko anyatra samAropa kare, vaha vijAti asadbhata vyavahAra naya hai, jaise matijJAna ko mUrtIka kahanA vayoki vaha mUrta padArtho ke nimitta se hotA hai| jo svajAti va vijAti donoM padArtho me anyatra prasiddha dharma ko anyatra samAropaNa kare vaha sajAti-vijAtia - sadbhUta vyavahAra naya hai / jaise jJeya rUpa jIva ora ajIva padArthoM ke jJAna ko ghaTa jJAna, paTa jJAnAdi rUpa se jJAna kahanA, kyoki ve jJAna ke viSaya hote hai /
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 646 2. upacAra ke bheda ka lakSaNa ( vR. na ca / 223 . ) sajAti vijAti ke paraspara sammelana se yaha upacAra yathA yogya rUpa se aneka vikalpa rUpa ho jAtA hai / uname se kucha vikalpoM kA paricaya agale uddharaNo me diyA gayA hai / 5. grA. pa. / 10 pR / 84 "svajAtyupacaritAsadbhUta vyavahAro, yathA putradArAdi mam / vijAtyupacaritAsadbhUta vyavahAro, yathAvastrAbharaNahemaratnAdi mam / svajAtivijAtyupa caritA sadbhUta vyavahAro, yathA deza rAjya durgAdi mam / " O atha - - svajAti padArtho me nimitti va prayojana ke vaza se upacAra karanA svajAti upacarita asadbhUta vyavahAra hai jaise putra, strI mere hai aisA kahanA / yahA cetana padArtho me cetana ke svAmitva kA Aropa hai vijAti padArtho meM upacAra karanA vijAti asadbhUta vyavahAra hai jaise vastrA bhUSaNa svarNa ratnAdi mere hai aisA kahanA / yahAM acetana padArtho me cetana ke svAmitva kA Aropa hai / svajAti vijAti asadbhUta vyavahAra naya use kahate hai jo sajAti-vijAti vAle mizra padArthoM meM upacAra kare jaise deza rAjya va durgAdi mere hai, aisA kahanA yahA cetana acetana ke samUha rUpa padArtho me cetana ke svAmitva kA Aropa hai / (vR. na. ca. / 241-443.) svajAti vijAti ke paraspara sammelana se upacAra yathA yogya rUpa se aneka vikalpAtmaka ho jAtA hai / uname se kucha vikalpo kA paricaya isa agale uddharaNa me diyA jAtA hai /
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 647. 2. upacAra ke bheda va lakSaNa vR. na. ca. / 226-231. 1. savajAtIya, poye svajAti paryAyA ropaNo 'sadbhUta vyavahAraH (yathA) dRSTavA / va prativivaM bhavati sa caivaiSa paryAyaH / svajAtya sadbhatopa carito nija jAti payAyaH / 226-1 / 2 vijAti guNe vijAti guNA ropaNo 'sadbhata vyavahAraH yathA mUrtamiha matijJAna mUrtimada dravyeNa janitaM yasmAt / yadi na hi mUrtama jJAna tahi ki skhalitaM mUrtena / 226-2 / 3. svajAti vijAti dravye svajAti vijAti guNA ropaNo / 'sadbhUta vyavahAraH (yathA) jJeyaM jIvamajIva tadapi ca jJAna khalu tasya viSayAt / yo bhaNatyetAdRzaM vyavahAraH so'sadbhata (227-1 / 4. svajAti dravye svajAti vibhAva paryAyA ropaNo' sadbha ta vyavahAraH (yathA) paramANureka pradezI bahu pradezI ya jalpati yo hi / sa vyavahAro jJeyo dravye paryAyo pacAraH / 227-2 / 5. svajAti guNe svajAti dravyA ropaNo' sadbha ta vyavahAraH (yathA) rUpamapi bhaNati dravya vyavahAro'nyArtha sambhUtaH / sa khalu yatho padeza' guNeSu dravyANAmupacAraH / 228 / 6. svajAti guNe svajAti paryAyA ropaNo' sadbhUta vyavahAraH (yathA) jJAnamapi hi paryAyaH pariNamanastu gRhate yasmAt / vyavahAraH khalu jalpyate guNeSUpa carita paryAyaH / / 229 // 7. svajAti vibhAva paryAye svajAti dravyAropaNo' sadbhUto pacariH / (yathA) dRSdvA sthUlaskaMdha pudragala dravyamiti jalpyate loke / upacAra, paryAye pudgala dravyasya bhaNati vyavahAraH / 230 / 6. svajAti paryAye svajAti guNA ropaNo' sadbhUta vyavahAraH (yathA) dRSTA deha sthAnaM varNyamAnaM bhavatyuttamaM rUpam / guNopacAro bhaNitaH paryAya nAsti sandehaH / 331 / "
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vyavahAra naya 648 2. upacAra ke bheda valakSaNa artha 1. svajAti me svajAti parvAya AropaNa rUpa asadbhuta vyavahAra yA upacAra isa prakAra jAno jaise-darpaNa ke prativiva ko dekhakara yaha pratibimba darpaNa kI hI paryAya hai aisA kahanA / yahA svajAti dravya kI pudragalAtmaka paryAya me svajAti pratibimba rUpa pugadralAtmaka paryAya kA upacAra kiyA hai| 2 vijAti guNa me vijAti guNa kA AropaNa rUpa asadbhUta vyavahAra yA upacAra isa prakAra jAno jaise-mUrtimAna indriyo ke nimitta se utpanna hone ke kAraNa matijJAna ko mUrta kahanA / tathA aisA tarka upasthita karanA ki yadi yaha jJAta mUrta nahI hai to mUrta dravyoM sa bAdhita kyoM ho jAtA hai| yahA amUrtika guNa me vijAtIya mUrtika guNa kA upacAra kiyA gayA hai| 3 svajAti vijAti dravya meM svAjAti vijAti guNa kA AropaNa rUpa asadbhUta vyavahAra yA upacAra isa prakAra jAnoM, jaise jIva ba ajIva ko jJeya rUpa se vipaya karane para jJAna ko hI, jIva jJAna va ajIva jJAna kaha denAyathA ghaTa jJAna, putra jJAna ityAdi / yahA cetana jJAna meM cetana va acetana rUpa svajAti va vijAti jJeyo kA upacAra kiyA gayA hai, 4. svajAti dravya me svajAti vibhAva paryAya kA AropaNa rUpa asadbhuta vyavahAra yA upacAra aisA jAno jaise-paramANu yadyapi eka pradezI hai parantu bahu pradezI skandha me bandhane kI zakti rakhane ke kAraNa ise bahu pradezI kahA jAtA hai / yahA pudragala dravya rUpa paramANu me svajAti pudgala paryAya rUpa paramANu
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 646 2. upacAra ke bheda va lakSaNa - me svajAti pugadrala paryAya rUpa skandha kA upacAra kiyA gayA hai / 6. svAjAti guNa maiM svajAti paryAya kA AropaNa rUpa asadbhUta vyavahAra yA upacAra aisA jAno jaise - jJAna bhI eka paryAya hai kyoMki yaha pariNamana karane ke dvArA hI grahaNa karane me AtA hai / paryAya matijJAna ko jJAna kahanA / yahAM jJAna guNa me svajAti jJAna paryAya kA upacAra kiyA gayA hai / 7. svajAti vibhAva paryAya me svajAti dravyakA paryAya kA AropaNa rUpa asana vyavahAra yA upacAra isa prakAra jAno jaise-darpaNa ke pratibivaM ko dekhakara yaha pratibimba darpaNa kI hI paryAya hai aisA kahanA / yahA svajAti dravya kI pudragalAtmaka paryAya me svajAti pratibimba rUpa pudragalAtmaka paryAya kA upacAra kiyA hai / 2. vijAti guNa me vijAti guNa kA AropaNa rUpa asadbhata vyavahAra yA upacAra isa prakAra jAno jaise - mUrtimAna indriyoM ke nimitta se utpanna hone ke kAraNa matijJAna ko mUrta kahanA / tathA aisA tarka upasthita karanA ki yadi yaha jJAna mUrta nahI hai to mUrta dravyo se bAdhita kyoM ho jAtA hai / yahAM amUrtIka guNa me vijAtIya mUrtIka guNa kA upacAra kiyA gayA hai / 3. svajAti vijAti dravya me svajAti vijAti guNa kA AropaNa-rUpa asadbhUta vyavahAra yA upacAra isa prakAra jAnoM, jaise jIva va ajIva ko jJeya rUpa se viSaya karane
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. upacAra ke bheda 16. vyavahAra naya 650 va lakSaNa para jJAta ko ho, jIva jJAta va ajIva jJAta kaha denAyathA ghaTa jJAna, putra jJAna ityAdi / yahA cetana jJAna me cetana va acetana rUpa svajAti va vijAti jJeyoM kA upacAra kiyA gayA hai, 4. svajAti dravya me svajAti vibhAva paryAya kA AropaNa rUpa asadbhata vyavahAra yA upacAra aisA jAno jaise-paramANu yadyapi eka pradezI hai parantu bahu pradezI skandha me bandhane kI zakti rakhane ke kAraNa ise bahu pradezI kahA jAtA hai / yahA~ pudragala dravya rUpa paramANu me svajAti pudragala paryAya rUpa skandha kA upacAra kiyA gayA hai / 5. svajAti guNa me svajAti dravya ke AropaNa rUpa asadbhAta vyavahAra yA upacAra aisA jAno-jaise mUrta guNa ke kAraNa dravya ko hI mUrta kahanA / yahA pudragala ke mUrta guNa me svajAti pudragala dravya kA upacAra kiyA hai / 6. svajAti guNa me svajAti paryAya kA AropaNa rUpa asadbhAta vyavahAra yA upacAra aisA jAno jaise-jJAna bhI eka paryAya hai kyoki yaha pariNamana karane ke dvArA hI grahaNa karane meM AtA hai / arthAta mati jJAna ko jJAna kahanA' / yahA jJAna guNa me svajAti jJAna paryAya kA upacAra kiyA gayA hai| 7. svajAti vibhAva paryAya me svajAti dravya kA AropaNa rUpa asadbha ta-vyavahAra yA upacAra aisA jAno jaise-sthUla skandha ko dekhakara 'yahI pudgala dravya hai' aisA loka me mAnA jAtA hai| yahA skandha rUpa pudragala paryAya meM svajAti paryAya kA upacAra kiyA gayA hai /
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 651 2. upacAra ke bheda va lakSaNa 8. svajAti paryAya meM svajAti guNa kA AropaNa rUpa asata vyavahAra yA upacAra aisA jAno jaise-deha ke varNa vizeSa ko dekhakara 'yaha uttama rUpa vAlA hai' aisA kahanA / yahAM varNa yA rUpa guNa kI eka paryAya vizeSa me svajAti rUpa guNa kI eka paryAya vizeSa me svajAti rUpa guNa kA upacAra kiyA gayA hai / tathA isI prakAra anyatra bhI samajhanA jaise ki 6. va. na ca / 113 " manovacana kAya indriyANyAnapAnaprANA AyuSka ca yajjIve / tadasadbhA to bhaNati hu vyavahAro loka madhye | 113 / " arthaH-- mana, vacana, kAya, pAMca indriya, zvAsocchavAsa va Ayu ina dasa prArNo se jo jItA hai vaha jIva hai' aisA asa vyavahAra naya se loka meM kahA jAtA hai / yahA pudragala dravyAtmaka paryAyoM meM vijAti jIva dravya kI jIvatva paryAya kA AropaNa kiyA gayA hai / 7. A. pa. / 15 / pR. 108 " asadbhUta vyavahAreNa karma no karmaNorapi cetana svabhAva / jIvasyApya sadbha Uta vyavahAreNa mUrta svabhAva |... asadbhUta vyavahAre Nopacarita svabhAva. / " atha :- asadbhUta vyavahAra naya se karma va no karma bhI cetana svabhAvI hai, aura jIva bhI acetana va mUrta svabhAva vAlA hai / isI prakAra asadbhUta vyavahAra naya se upacarita svabhAva hai yahA pudragala dravya meM vijAti cetana guNa kA aura cetana dravya meM vijAti acetana vA mUrta guNa kA Aropa kiyA hai /
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vyavahAra naya 6. upacAra ka bheda va lakSaNa 8. pa. dha. [ pU0. 530 sa yathA varNAdima / mUrta dravyasya karma kila mUrtam / tatsayogatvAdiha mUtoH krodhAdayo'pi jIva bhAvAH / 530 / " artha-varNAdimAna mUrta drA se nirmita karma hI yadyapi mUrta hai jIva ke bhAva nahI, phira bhI unake sayoga se utpanna hone ke kAraNa jIva ke krodhAdi bhAvo ko bhI siddhAnta meM mUrta kaha diyA jAtA hai| yahA svaparyAya me vijAti dravya kA Aropa kiyA hai / guNa guNI Adi rUpa se nahI balki kartA karmAdi rUpa se bhI yaha saba upacAra karane me Ate hai / 6. A. paa.|16| pR. 128 "sazlepa , pariNAma pariNAmI sambandhaH, zraddhAzraddheya sambandha , jJAnajJeya sambandhaH, cAritraca-- sambandhazcetyAdi satyArthaH asatyArtha. satyAsatyArthazcetyupacaritAsadbhUtavyavahAra nayasyArthaH / " arthaH-sazleSa sambandha, pariNAma pariNAmI sambandha, zraddhA zraddheya sambandha, jJAna jJeya sambandha, cAritra caryA sambandha ityAdi prakAra ke aneko sambandha satyArtha arthAta svajAti dravyo me bhI ho sakate hai, asatyArtha arthAta vijAti dravyo me 'bhI ho sakate hai, tathA, satyAsatyArtha arthAta ubhaya yA svajAti va vijAti ke samha rUpa dravyo me bhI ho sakate hai| ye saba prakAra ke sambandha hI upacarita asadbhUta vyavahAra naya ke viSaya hai / inake atirikta yaha upacAra anekoM prakAra karane meM AtA hai|
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___16, vyavahAra naya 653 3. vyavahAra naya sAmAnya kA lakSaNa - jaise . (1) kAraNa meM kArya kA upacAra yathA dukha ke kAraNa rUpa hisAdi pApo ko hI dukha kahanA yA prANo ke kAraNa bhUta dhana va anna ko hI prANa khnaa| (2) kArya me kAraNa kA upacAra yathA ghaTa ke kAraNa se utpanna hone vAle jJAna kArya ko hI ghaTa jJAna kahanA / (3) alpa me pUrNatA kA upacAra jaise aNuvrata ko hI mahA vrata kahanA yA adhika ghUmanevAle vyakti ko sarvagata khnaa| (4) bhAvi me bhUta kA upacAra jaise karma kSapaNA ke abhAva me bhI AThave guNasthAna meM sthita jIva ko kSapaka khnaa| tathA isI prakAra anya bhii| 3. vyavahAra naya sAmAnya kA lakSaNa isa prakAra loka me eka dravya meM dUsare dravya kA, eka guNa me dUsare guNa kA, eka paryAya me dUsarI paryAya kA, eka jAti ke dravya guNa paryAyo me bhinna jAti ke dravya guNa paryAyo kA paraspara svAmitva sambandha yA kA karmAdi sambandha jor3akara AropaNa karane kA vyavahAra pracalita 'hai / yahI upacAra vyavahAra naya kA viSaya hai / vAstava me dekhA jAye to dravya guNa paryAya ke eka rasa rUpa akhaNDa dravya meM "yaha dravya aura yaha usakA guNa yA paryAya, tathA yaha dravya yA guNa kAraNa aura yaha paryAya kArya" aisA bheda karanA yukta nahIM hai / eka hI akhaNDa padArtha me kisa ko kisa kA svAmI yA kisa ko kisakA katA kahe ? isaliye eka padArtha me bheda DAlakara kathana karane ko upacAra kahate hai| aura isI prakAra do bhinna padArtho
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 654 3. vyavahAra naya sAmAnya kA lakSaNa me uparokta prakAra ekatva darzAnA bhI yukta nahI hai| pRthaka padArtho me yA jo sarvadA sAtha rahane vAle yA kiye karAye jAne vAle nahIM hai uname, 'yaha usakA hai, yA isakA vaha kartA yA bhoktA hai, aisA kahanA banatA nahI / bhale hI laukika vyavahAra meM isa prakAra ke upacAro kA nitya prayoga karane me AtA ho para vaha yathArtha nahIM hai kyoMki vastubhUta nahI hai| isa prakAra vyavahAra naya ke ninma tIna lakSaNa hai: 1. eka akhaNDa padArtha me bheda kA upacAra krnaa| 2. aneka pRthaka padArtho me abheda kA upacAra karanA / 3. laukika rUDhi ke prayogoM ko satya mAnanA / inhI lakSaNo kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita udAharaNa dekhiye| 1. lakSaNa naM 1 (abheda meM bheda. vastu vyavaharatIti 1 na. ca. gdy| pa. 25. "bhedopacArAbhyAM vyavahAra / " artha- bheda va upacAra dvArA vastu me jo bheda DAlatI hai, so vyavahAra hai| 2 pa dha. / 2 / 522 . "vyavaharaNa vyavahAraH syAditi zabdArtho na paramArthaH / sa yathA guNagaNinoriha sadabhede bhedakaraNAM syAt / 522 / " artha-vyavaharaNa arthAta bheda karane ko vyavahAra kahate haiN| yaha bheda zAbdika hI hotA hai paramArtha ya vastubhUta nhiiN| vaha
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 655 3. vyavahAra naya sAmAnya kA lakSaNa aisA hai jaise ki sat rUpa se guNa va guNI me abheda hote hue bhI uname bheda karanA / 3. go. sA. jI. / mU / 572 / 1016 "vyavahArazca vikalpo bhedastathA paryAyatyekArthaH / .... / 572 / " (artha-vyavahAra, vikalpa, bheda yA paryAya ye saba ekArtha vAcI hai|) 4. vR. na. ca / 262 'ya: syAbhdedopacAra dharbhANAM karoti eka vastunaH / sa vyavahAro bhaNitaH.... 262 / " artha:- jo eka akhaNDa vastu ke dharmo kA bhedopacAra karatA hai vaha vyavahAra kahalAtA hai| 5. ana. dha. 1 / 101 / 108 "kAdyA vastuno bhinnAyena nizcaya siddhaye / sAdhyante vyavahAro'so.... / 102" artha-nizcaya naya ko siddha karane ke liye jIvAdika padArthoM me kartA karmAdi kArakoM ko jo mitra rUpa se batAne vAlA hai usako vyavahAra naya kahate hai| 6. da. paa.| 2 / pN.| jayacanda pR.5|25 "eka deza ko prayojana vaza tai sarvadeza kahanA so vyavahAra hai|" 7. pa. dha / puu.| 566 "vyavahAraH sa yathA syAtsadravyaM jJAnavAMzca jIvo vA / .... / 591" (artha-vyavahAra to aisA hai jaise ki dravya sat yA jIva ko jJAnavAna kahanA / ) 8. sa sA / A / 16 / ka. 17 "darzanajJAnacAritrestribhiH pariNa tatvataH / eko pi tri svabhAvatvAda vyavahAreNa mecakaH 17 / "
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 3. vyavahAra naya sAmAnya kA lakSaNa (artha.-eka hote hue bhI darzana-jJAna-cAritra ina tInoM ke dvArA pariNata hone ke visvabhAva ke kAraNa vyavahAra se AtmA mecaka athavA bheda rUpa hai / ) 6.pa. ka. / bhASA / 47 / 64 "eka vastu meM bheda dikhAyA jAye / usakA nAma ekatva vyavahAra kahA jAtA hai| 2. lakSaNa na. 2 (bheda rUpa bhinna dravyoM meM abhedopacAra): , 1.sa. sA / / 272 "parAzrito vyavahAranaya." (artha-dUsare dravya ke Azrita kathana karanA vyavahAra naya hai|) 2.ta. anu / 26 "vyavahAranayo bhinnakarta karmadigocaraH / 29 / " arthaH-vyavahAra-naya minna dravyo me katI karma Adi batAtA hai|) 3 zla vA / pu.2 / pa.585 / 8 "do dravya ke sammela se bane azuddha dravya ko jAnanA rUpa prayojana ko dhArane vAlA vyavahAra naya hai|" anya vastu me anya vastu kA AropaNa anya ke na 4 da pA / 2 / pa jayacanda 'nimitta tai tathA prayojana ke vaza pa. 5 / 26 tai kariye so bhI vyavahAra hai|" 5.pa kA bhASA / 47. 164 "jahA para bhinna dravyo meM ekatA kA sambandha dikhAyA jAye usakA nAma pRthaktva vyavahAra kahA jAtA hai / " 6. pra. sA. |t. pra / 2 / 67 'yastu pudragalapariNAmAtmakakarma sa eMva puNyapApavdaita, pudragala pariNAma syAtmA kI, tasyopa
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. vyavahAra naya 19. vyavahAra naya 657 3. vyavahAra kA lakSaNa 3. vyavahAra naya sAmAnya kA lakSaNa dAtA hAtA ceti so zuddha dravya nirupaNAtmako vyavahAra nyH|" (artha-jo ki pudragala kI paryAya rUpa karma hai vaha hI puNya va pApa hai / una pugdrala paryAyoM kA kartA, upadAtA yA hAtA arthAta ghAtaka yaha AtmA hai, aisA azuddha dravya kA nirupaNa karane vAlA vyavahAra naya hai| 7. ni. sA. / tA. vR. / 6 "vyavahAreNa dravya prANa dhAraNAjIvaH / (arthaH-vyavahAra naya se dravya prANo ko dhAraNa karane ke kAraNa jIva hai|) 8. pa.kA. tA. vR.|27|60 dravya prANa dhAraNa karane se jIva hai| kA bhAvArtha bhAva karmoM ke nimitta bhUta pudragala karmoM ko karane se kI hai / zubhAzubha karmo ke phalasvarUpa iSTAniSTa viSayoM ko bhogane se bhoktA hai / deha mAtra hai / karmo ke sAtha ekameka rahane ke kAraNa mUrta hai / caitanya pariNAmoM ke anurUpa pudragala pariNAma rUpa jo karma unase sayukta hone ke kAraNa karma sayukta hai| aisA jIva kA svarUpa vyavahAra naya se hai| 9. mo. mA.pra. / 7 / 17 / 3 / 366 / 8 'vyavahAra naya svadravya paradravya ko vA tinake bhAvaniko, vA kAraNa kAryAdikakauM kAha ko kAha meM milAkara nirUpaNa karai hai|" 10. sa. sA. / muu.| 56. "tathA jIve karmaNAM no karmaNAM cadRSTvA varNa / jIvasyaiSa varNoM jinairvyavahArata uktaH / 59 // "
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 artha - jaise pathikoM ke calane ke kAraNa " yaha saDaka calatI hai " aisA kahA jAtA hai vaise hI jIva meM karmoM va no karmoM yA zarIra ke varNa ko dekha kara " yaha jIva kA raMga hai" aisA vyavahAra naya se kahA gayA hai / 16. vyavahAra naya 4. vyavahAra naya ke kAraNa va prayojana 3 lakSaNa na. 3 (laukika rUDhi ) 1. sa. sA. / A0 / 84 "kulAlaH kalazaM karotyanubhavati ceti lokAnAmanAdi, rUr3hosti tAva vadvayavahAra / " C artha -kulAla yA kumhAra kalaza banAtA hai tathA use bhogatA hai aisA kahanA logoM kI anAdi rUr3hi hai, so hI vyavahAra hai / } 2. pa0 gha0 / 50 / 567 "asti vyavahAraH kila lokAnAma yamalabdhabuddhitvAt / yo'yamanujAi vapurbhavati sajIvastatopyana nyatvAt / 567 / " artha -- alabdha buddhi sAdhAraNa logoM kA yaha kahanA vyavahAra hai ki yaha jo manuSyAdikoM kA zarIra hai vaha jIva hai kyoki yaha jIva ke sAtha ekameka hokara rahatA hai, usase anya nahI hai / , kyoki abheda vastu meM bheda DAla kara kathana karatA hai isaliye 4 vyavahAra naya sAmAnya isa kA 'vyavahAra' aisA nAma sArthaka hai / ke kAraNa va prayojana vastu sarvathA eka ho aisA nahI hai / eka hI vastu me bhinna bhinna prakAra ke kArya dekhane me Ate haiM, jaise eka hI Ama me rasa va rUpa va - gandha va sparza cAra bAteM dekhane me AtI haiM
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 656 4. vyavahAra naya ke kAraNa va prayojana tathA eka jIva me jJAna va sukha duHkha Adi dekhane me Ate haiN| yaha bhinna bhinna bAte bhale hI abheda rUpa se eka dravya me ekameka huI par3I hoM para ina kA anubhava va svAda bhinna rUpa se grahaNa karane me AtA hai, tathA una bhinna bhinna kAryo se hamAre eka prayojana kI nahIM balki bhinna bhinna prayojanoM kI siddhi hotI hai| jo prayojana eka kArya se siddha hotA hai vaha usa se hI siddha hotA hai dUsare se nahIM-jaise svAda kA viSaya pUrA karane kA prayojana Ama ke rasa se hI siddha hotA hai usake raMga se nahIM / isa prakAra kA bheda dIkha' avazya rahA, hai, isa liye vastu me bheda DAlakara samajhA yA samajhAyA jAnA avazya sambhava hai, bhale hI vastu rUpa se ve bheda pRthaka pRthaka na kiya jA sake / basa yahI isa naya kI utpatti kA kAraNa hai, kyoMki yadi yaha bheda sarvathA vastu me na hote to bheda grahaNa karane vAlA jJAna bhI na hotA / phira yaha naya bhI kahA se aataa| yadyapi vastu kI akhaNDatA ko kalakita karake kahane vAlA yaha neya asatyArtha' hai / kyoki vastu na to vaisI bheda rUpa vAstava meM hai jisa prakAra kI ki zabdoM dvArA yaha kahatA hai, na hI abheda dravya me kartA karma Adika bhAva utpanna kiye jA sakate hai / jIva jJAna hai aura jJAna jIva hai, phira kauna kisako jAne, saba eka meka hI to hai / jisako jAnatA hai vaha bhI jIva hai aura jo jAnatA hai vaha bhI jIva hai aura jisake dvArA jAnatA hai vaha bhI jIva hai, phira kisako kartA kahe, kisako karma kahe aura kisako kAraNa kahe / tathA do bhinna bhinna dravyo meM ekatva darzAnA bhI asatyArtha hai, kyoki tIna kAla me do dravya mila kara eka banane kabhI sambhava nahI / eka padArtha ko dUsare kA kartA yA svAmI kahanA vastu kI zakti va svabhAva kI svIkRti se inkAra karanA hai / vastu svabhAva kI dRSTi se pratyeka vastu svatantra rUpa se apane guNa va paryAyoM kI hI
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. vyavahAra naya 660 4. vyavahAra naya ke kAraNa va prayojana svAmI hai kisI anya vastu kI nahI, aura svataMtra rUpa se pratyeka kSaNa parivartana pAtI huI apanI paryAyo kI hI kartA hai kisI dUsarI vastu kI nahI, aura svataMtra rUpa se apane svabhAva dvArA hI apanI paryAyo ko utpanna karatI rahane ke kAraNa apanI hI una paryAyo kI kAraNa hai anya kI nahI / phira bhI loka meM anya dravya kA anya ke sAtha kartA karma, kArya kAraNa yA svAmitva sambandha jor3ane kI anAdi rUDhi hai, jo bhale hI laukika vyavahAra kI apekSA yA karma dhArA kI apekSA satya va prayojanIya ho para pAra laukika vyavahAra kI apekSA yA jJAna dhArA kI apekSA to asatya va aprayojanIya hI hai / ata. sva me bheda DAlane ke kAraNa tathA pRthaka padArthoM me ekatva sthApita karane ke kAraNa, dono hI kAraNo se yaha vyavahAra naya asatyArtha va abhUtArtha hai / isI liye jJAnI janasaMdA isakA Azraya choDane ko kahate hai / zAnti mArga ke andara bhI yaha bAdhaka hai kyoki isake Azraya se rAga va vikalpa utpanna hote hai / phira bhI yaha sarvathA heya ho aisI bAta nahI / bhale hI cAritra kI apekSA yaha heya ho para jJAna kI apekSA to yaha upAdeya hI hai / kyoki eka prAthamika aniSNAta vyakti ko kisI bhI adRSTa va aparicita vastu kA paricaya isakI sahAyatA ke binA kaise diyA jA sakatA hai ? abheda vastu to zabda gocara nahI, aura samajhane va samajhAne kA sAdhana eka mAtra zabda hai / vastu sAmane ho to calo dikhAkara binA bole hI samajhA dI jAye para AtmA jaisI adRSTa vastuko to sarvathA vinA vole vatAyA hI nahI jA sakatA / dRSTa vastuko bhI kevala dekhakara hI pahile pahila samajhA nahI jA sakatA, jaise svarNa ko dekhane mAtra se athavA reDiyo me par3e tAroM ke jAla ko dekhane mAtra se kyA usakI vizeSatAyeM yA vanAvaTa samajha me A sakatI hai ? ataH prAthamika avasthA me koI bhI padArtha, dRSTa ho ki adRSTa, vinA batAye samajhau yA
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 4. vyavahAra nayake kAraNa va prayojana samajhAyA nahIM jA sktaa| yA yaha kaha lIjiye ki gurU va ziSya ke madhya zabda hI eka mAtra mAdhyama yA sahArA hai / zabda vyavahAra ke binA gurU ziSya sambandha hI ho nahIM sktaa| aura gurU ziSya sambandha ke binA laukika ki pAra laukika koI bhI mArga kI pravRti ho nahIM sktii| ataH zabda vyavahAra atyanta upakArI hai / zabdo dvArA abhada Atma vastuko na jAne to nizcaya naya kA viSaya kise kahege / ataH zabda vyavahAra dvArA hI to nizcaya ke viSaya meM pravRti honI sambhava hai / phira zabda vyavahAra kI bilkula upekSA kaise kI jA sakatI hai ? yadi zabda vyavahAra na ho to nizcaya naya bhI na ho, yA yaha kahiye ki yadi vyavahAra naya na ho to nizcaya naya bhI koI vastu na rahe, kyoMki nizcaya sIdhe rUpa me zabda gamya nahIM vyavahAra naya kA bheda rUpa viSaya hI zabda gamya hai / isI liye vyavahAra naya ko jJAna kA sAdhana kahA jAtA hai aura nizcaya naya ke jJAna ko sAdhya / jJAna kI bhAti cAritra meM bhI samajhanA / samasta saMkalpa vikalpoM kA abhAva karake eka mAtra, antastatva me advaitatA ko prApta upayoga kI sthiratA hI vAstava me cAritra hai / para prAthamika janoM ke liye kyA ekadama aisA kiyA jAnA sambhava hai ? cAritra ke anekoM pravRtti rUpa bhedo arthAta vrata samiti gupti Adi ke antaraMga vikalpo, tathA anekoM nivRti rUpa bhedoM arthAta una vratAdi me bAdhaka bAhya vastuoM ke tyAgoM, ke abhyAsa ke binA koI cAhe ki mai vaha abheda nizcaya cAritra prApta karalUso asambhava hai / kahA jA sakatA hai, para kiyA nahIM jA sakatA / lakSya me liyA jA sakatA hai para binA abhyAsa-mArga ke prApta nahI kiyA ja sakatA / vaha abhyAsa mArga to AMzika nivRtti rUpa va Azika pravRtti rUpa hai-yA yoM kahiye ki
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 662 4. vyavahAra naya ke kAraNa va prayojana usa vAstavika abheda cAritra ke aMza yA bheda rUpa hai / isI, liye jaba usa yathArya pUrNa akhaNDa cAritra ko-nizcaya cAritra kahate hai to usake Azika aga yA bheda rUpa isa abhyAsagata cAritra ko vyavahAra cAritra kahate hai / binA vyavahAra cAritra ke abhyAsa ko agI kAra kiye nizcaya abheda cAritra agIkAra kiyA jAnA asambhava hai / ata yahAM bhI vyavahAra cAritra sAdhana hai aura nizcaya cAritra. sAdhya hai| samyaktva ke viSaya me bhI zuddhAtmAnubhava rUpa nizcaya samyaktva to adRSTa hai, ata. usase pahile sAkSAta zuddhAtmasva rUpa vItarAga deva, zuddhAtma kI pravRti svarUpa vItarAga gurU tathA zuddhAtma kI pratipAdaka vItarAga vANI ina tIno bAhya padArthoM kA zraddhAna rUpa vyavahAra samyaktva honA atyanta Avazyaka hai| kyoki unake darzana se hI zuddhAtma rUpa nizcaya samyaktva kA darzana hotA hai, una para zraddhAna karane, se hI usakI prApti kA prayatna karane ke prati rUci jAgRta hotI hai / isa prakAra vyavahAra samyaktva sAdhana hai aura nizcaya samyaktva sAdhya hai| siddha huA ki jJAna kI apekSA yA cAritra kI apekSA yA samyaktva . kI apekSA tIno hI prakAra se vyavahAra naya sAdhana hai aura nizcaya naya sAdhya hai| binA jJAna ke zraddhA yA lakSya bhI bananA asambhava hai ataH usa lakSya ko banAne ke liye bhI prAthamika avasthA meM vyavahAra naya kA Azraya atyanta Avazyaka hai / isa prakAra usa vyavahAra naya kA upakAra kaise bhUlA jA sakatA hai / nizcaya naya kI siddhi ke liye yA tIrtha pravRti ke lie prAthAmika avasthA me vyavahAra hI Azraya karane yogya hai / hA pIche se jU jU lakSya ke nikaTa pahuMcatA rahatA hai tU tU,usakA AzrayaH chaTatA jAtA hai aura nizcaya yA abheda kA Azraya pragaTa hotA jAtA hai / pUrNatA. ho jAne para
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. nizcaya naya 663 4. vyavahAra naya ke ____ kAraNa va prayojana vyavahAra kA Azraya pUrNataH chaTa jAtA hai aura nizcaya kA Azraya pUrNatAH ho jAtA hai / taba to nizcaya va vyavahAra kA vikalpa bhI uThAyA nahIM jA sktaa| saba kucha kahane kA tAtparya yaha hai ki lakSya to pUrNatA kA hotA hai , ataH zraddhA, rUci va lakSya me to nizcaya naya hI pradhAna va grAhya hai aura vyavahAra naya heya hai / parantu alpa bhUmikAoM kI pravRtti ke mArga meM vyavahAra naya bhIpradhAna va grAma hai / yahI isa naya kA prayojana hai| parantu yaha bAta kahanI usI samaya sArthaka hai jabaki lakSya nizcaya para se na Dige / nizcaya va vyavahAra naya kA artha yahAM tInoM prakAra se jAnanA yogya hai / jJAna kI apekSA nizcaya kA artha hai abheda vastu kA jJAna, cAritra kI apekSA nizcaya kA artha abheda ratnatrayAtmaka nirvikalpa samAdhi aura, samyaktva kI apekSA nizcaya kA artha hai akhaNDa jJAyaka svabhAvI zuddhAtmA kA shrddhaan| isI prakAra jJAna kI apekSA vyavahAra kA artha hai eka vastu me guNa guNI ke dvaita rUpa jJAna athavA nimita naimitika do padArthoM kA kathAMcita advaita rUpa jJAna, cAritra kI apekSA vyavahAra kA artha hai vikalpAtmaka bheda cAritra arthAta antaraMga me vrata samiti Adi ko pAlane kA vikalpa tathA bAhya me deva zAstra gurU Adi zubha nimitto ke / grahaNa kA vikalpa athavA viSaya bhogoM ke kAraNabhU taazubha nimittoM ke tyAga kA vikalpa; aura samyaktya kI apekSA vyavahAra kA artha hai deva zAstra gurU Adi bAhya padArtho ke prati dRr3ha zraddhAna / jJAna, caritra, va samyaktva, tInoM kA yaha vyavahArika rUpa usI samayasArthaka hai jabaki dRSTi barAbara usa akhaNDa vastu tathA nirvikalpa cAritra tathA akhaNDa jJAnasvAmI zuddhAtmA rUpa nizcaya para TikI rahe / iMse hI kahate hai nizcaya sApekSa vyavahAra - kA - samyaka grahaNa /
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. vyavahAra naya 664 4. vyavahAra naya ke kAraNa va prayojana nayoM kI paraspara sApekSatA kA kyA artha hai yaha bAta adhyAya naM. 9 me darzAI jA cukI hai / yahA vyavahAra naya kA upakAra darzAne ke liye kucha Agama vAkyo kA anuvAda uddhRta karatA hU / I naya cakra gadya / pR zakA vyavahAra kI asatya kalpanA kisa liye karate ho (pR. 31) ? uttara - usa vyavahAra ke vikalpo se chaTane tathA ratnatraya kI siddhi ke artha (pR. 31) / svabhAva se nirapekSa buddhi ko mUDhatA kahate hai, usa mUDhatA kI nivRti ke artha (pR. 52) / asat kalpanA kI nivRtti ke artha (pR. 53 ) / vyavahAratva ke bhedo ko zraddheya rUpa se upAdeya samajhane ke artha (pR. 68) / 2. vR. dra. sa / TI. / 42 / 183 "nizcayena svakIyazuddhAtmadravyaM upAdeya: / zeSaM ca heyamiti sakSepeNa heyopAdeya bhedena dvighA vyavahAra jJAnamiti / " ( artha - nizcaya se svakIya zuddhAtma dravya upAdeya hai aura zeSa saba heya hai, isa prakAra sakSepa me heyopAdaya rUpa dvaita jJAna ko vyavahAra kahate hai ) 3. bho . mA. pra. / 7 / 175 nizcaya ke aMgIkAra karAne ko vyavapR. 370 / 12 hAra kA upadeza dete hai / 4. pu si u. / 8 "vyavahAra nizcayo yaH prabudhya tatvaina N bhavati
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. nizcaya naya 5. vyavahAra naya ke bheda prabheda mdhysthH| prAnpoti dezanAyA: sa eva phalamavikala ziSyaH / / (artha-vyavahAra tathA nizcaya ina dono nayoM ko jAnakara jo vastutaH arthAta antaraga abhiprAya yA lakSya meM madhyasta ho jAtA hai , vahI ziSya dezanA kA arthAta ina nayoM ke upadeza kA avikala phala prApta karatA hai / ) yata vyavahAra naya ke do pramukha lakSNoM para se yaha bAta svataH spaSTa 5 vyavahAra naya ke ho jAtI hai ki vyavahAra naya do prakAra kA bheda prabheda hai-eka to akhaNDa vastu me bheda DAlakara eka ko aneka bhedoM rUpa dekhane vAlA, aura dUsarA aneka vastuoM me paraspara ekatva dekhane vAlA / pahile prakAra kA vyavahAra sabhdUta kahalAtA hai, kyoMki vastu guNa paryAya sacamuca hI usa vastu ke aga haiN| dUsare prakAra kA vyavahAra asadbhuta kahalAtA hai, kyoMki aneka vastuoM kI ekatA siddhAnta virUddha va asatya hai| yaha sadbhAta vyavahAra naya bhI Age' do bhedo me vibhAjita kara diyA gayA hai-zuddha sadbhAta aura azuddha sadbhata / zuddha dravya me bheda dekhane vAlA zuddha sadbhAta hai aura azuddha dravya me bheda dekhane vAlA azuddha sadbhAta / isI prakAra asadbha ta vyavahAra naya bhI do prakAra kA hai-upacarita asadbhata aura anupacarita asadbhata / saMzleSa sambandha rahita yA pradezoM se bhinna dhana makAna adi ke sAtha jIva kA ekatva karane vAlA to upacarita asadbhA ta hai aura saMzleSa sambandha sahita zarIra yA karmI ke sAtha jIva kA ekatva karane vAlA anupacarita asadbhUta hai, kyoMki pahilA ekatva bahuta sthUla upacAra hai aura dUsarA kucha sUkSma / isa prakAra vyavahAra naya ke bheda ninma cArTa para se par3he jA sakate haiN|
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. vyavahAra napA 16. vyavahAra naya 666 666 6. sadbhuta vyavahAra kA lakSaNa sAla amabahAra vyavahAra naya sadbhata asadbhuta zuddha sadbhUta azuddha sadbhUta anupacarita (anupacarita sadbhUta) (upacarita sadbhUta) asadbhUta upacarita asadbhUta jaisA ki isake nAma para se hI jAnA jA rahA hai, sadbhUta vyava6. sadbhUta byavahAra hAra naya kA lakSaNa una bhedo ko viSaya karanA hai kA lakSaNa jo ki vastu me sat rUpa se dikhAI de| ata. vastu me guNa-guNI va paryAya-paryAyI ke bhedopacAra dvArA eka akhaNDa vastu me dvaita utpanna karake 'yaha vastu amuka guNa paryAya vAlI hai, yA itane prakAra kI hai' aisA kahanA sadbhUta vyavahAra naya hai / 'jJAna mAtra hI jIva hai' va 'jJAna jIva kA guNa hai athavA jIva jJAnavAna hai' ina donoM vAkyo kA bhAvArtha eka hote hue bhI unake zabdArtha me mahAna antara hai / pahilA vAkya jIva va jJAna kI tanmayatA kA paricaya dene ke kAraNa nizcaya naya kA vAcya hai, aura dUsarA guNa-guNI kA dvaita karane ke kAraNa athavA svAmI sampatti yA lakSya lakSaNa bhAva rUpa dvaita karane ke kAraNa sadbhUta vyavahAra naya kA vAcya hai / jaisA ki ninma udAharaNo para se pragaTa hai / 1. A pa / 16 / pR 126 "guNaguNino sajJAdi bhedAt bhedakaH sadbhUta vyvhaarH|" (arthaH-guNa va guNI me nAma bheda dvArA bheda- DAlane vAlA sadbhUta vyavahAra hai / arthAta vAstava me to jo jIva haiM, vahI jJAna hai, para hama ina dono ko pRthaka-pRthaka zabdoM
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. vyavahAra, naya 667 6. sadbhUta vyavahAra kA lakSaNa se kahate hai| eka vastu me yaha nAma kRta anekatA utpanna karanA bhI yogya nahI / para yaha bheda kisI apekSA vastu me dikhAI avazya detA hai isaliye sadbhUta hai|) 2 prA. p.| 16 pR.130 tatraika vastuviSayaH sadbhUta vyavahAraH ? (yathA vRkSa ekaiva tallagnA.zikhAbhinnAH parantu vRkSa eva, , " tathA sadbhUtavyavahAro guNaguNibhedakathana) (pRSTa noTa / ) / . (artha--eka vastu viSayaka sadbhUta vyavahAra hai / jaise ki " vRkSa eka hI vastu hai / usame lagI zAkhAye bhinna-bhinna hai parantu saba vRkSa hI hai| isa prakAra eka vRkSa me "yaha vRkSa kI zAkhAye" aisA kahanA usame bheda DAlanA hai / vaise hI sadbhUta vyavahAra eka akhaNDa vastu me guNa va guNI kA bheda kathana karatA hai|) 3 A pa / 16 / pR. 127 "guNaguNino paryAya paryAyiNoH sva bhAvasvabhAvinoH kArakakArakiNorbheda. sadbhUta vyavahAra syaarthH|" ' (artha --guNa va guNI kA, paryAya va paryAyI kA, svabhAva va svabhAvavAna kA, kAraka va kArakI kA bheda sadbhuta vyavahAra kA viSaya hai|) 4 pa dha / 525 "sadbhUtastaGgaNa iti vyavahArastatpravRttimAtra tvAt / 525 / "
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya H 668 7. sadbhuta vyavahAra ke kAraNa va prayojana ( artha -- vivakSita vastu ke guNa kA nAma sadbhUta hai aura usa guNa kI pravRtti mAtra kA nAma vyavahAra hai / arthAta svacatuSTaya se abheda hote hue bhI saMjJA saMkhyAdi bhedoM ke kAraNa kathana mAtra se samajhAne ke liye guNa guNI bheda karane kI pravRtti sadbhUta vyavahAra hai / ) 7 sadbhUta vyavahAra kAraNa va prayojana vastu ke apane vastu bhUta bhedoM kA kathana karane ke kAraNa to : ke yaha sadbhUta hai aura bheda DAlakara kahane ke ke kAraNa vyavahAra hai / ata: 'sadbhUta vyavahAra' aisA nAma sArthaka hI hai / yaha to isa naya kA kAraNa hai / tathA abheda vastu kI pratIti karanA isakA prayojana hai, jaise kI "jo svabhAva eka jIva kA hai vahI sarva jIvoM kA hai" isa prakAra kA bhedopacAra eka jAtI ke dravyo me svabhAvika abheda siddha karatA hai tathA vijAti anya dravyo se usakA svabhAvika bheda siddha karatA hai / isa prakAra sva va para dravya kI pahicAna karake para dravya se nivRtti aura svadravya me pravRti kI jAnI sambhava hai / yahI isa naya kA prayojana hai / zudhda va azudhda sadbhUta isake do bheda ho jAte haiM, kyoki dravya, zuddha va azudhda do avasthAo me pAyA jAtA hai / sAmAnya dravya me athavA zuddha dravya meM guNa-guNI va paryAya- paryAyI 8 zuddha sadbhUta kA bheda kathana karane vAlA zuddha sadbhUta vyavahAra vyavahAra naya naya hai / tahA guNa to trikAlI sAmAnya bhAvane ke kAraNa zuddhatA va azuddhatA se nirapekSa zuddha hI hotA hai jaise jJAna guNa sAmAnya / parantu paryAya zuddha va azuddha donoM prakAra kI hotI hai / ina donoM me se yahAM zuddha sadbhUta vyavahAra ke dvArA kevala zuddha paryAya kA hI grahaNa kiyA jAtA hai / azuddha paryAya kA grahaNa karanA azuddha sadbhUta vyavahAra kA kAma hai / zuddha paryAya bhI do
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 666 8. zuddha sadbhUta vyavahAra naya prakAra kI hai-sAmAnya va vizeSa / pratikSaNa vartI SaT guNa hAni vRddhi rUpa sUkSma artha paryAya to sAmAnya zuddha paryAya hai aura kSAyika bhAva vizeSa zuddha paryAya hai, jaise kevala jJAna / sAmAnya dravya me to sAmAnya guNa va guNI kA, athavA sAmAnya zuddha paryAya va paryAyI kA athavA vizeSa zuddha paryAya va paryAyoM kA yaha tInoM hI bheda dekhe jAne sambhava hai, parantu zuddha dravya me arthAta zuddha dravya paryAya me kevala vizeSa zuddha paryAya va paryAyI kA hI bheda dekhA jA sakatA hai| kyoki zuddha dravya paryAya me trikAlI sAmAnya dravya ke athavA sAmAnya paryAya ke darzana asambhava hai / "jIva jJAnavAna hai yA usakI SaT guNa hAni vRddhi rUpa svAbhAvika sAmAnya paryAya vAlA hai" aisA kahanA dravya sAmAnya me guNaguNI va paryAya-paryAyI kA bheda kathana hai / "jIva kevala jJAna darzana ; vAlA hai" yA vItarAgatA vAlA hai "yaha dravya sAmAnya me zuddha guNa zuddha guNI va zuddha paryAya-zuddha paryAya kA bheda kathana hai / "sidhda-bhagavAna kevala jJAna kevala darzana vAle hai yA vItarAgatA vAle hai" yaha zudhda dravya yA zuddha dravya paryAyI me zuddha guNa-zuddha guNI va zuddha paryAya-zuddha paryAyI kA bheda kathana hai| ye saba hI zuddha sadbhUta vyavahAra naya ke udAharaNa hai| ise anupacarita sadbhUta bhI kahate hai kyoki guNa sAmAnya to para sayoga se rahita hone ke kAraNa tathA kSAyika bhAva sayoga ke abhAva pUrvaka hone ke kAraNa athavA svabhAva ke anurUpa hone ke kAraNa anupacArita kahe jAne yukta hai / . aba inhI kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita uddharaNa dekhiye| 1. vR. dra. sNottii|6|18 'kevala jJAna darzanaM prati zuddha sadbhUta zabda vAcyo'nupacarisadbhUta vyvhaarH|" /
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 670 8. zuddha sadbhUta vyavahAra naya artha:--kevala jJAna va kevala darzana ke prati zuddha-sadbhUta-zabda se vAcca anupacarita-sadbhUta vyavahAra hai / (yahA jIva sAmAnya kA lakSaNa karane ke liye usame zudhda guNa kA usake sAtha bheda kathana kiyA hai / ) 2 A. paa.|10| pR. 81 'zuddhasadbhUtavyavahAro yathA zuddha gaNa zuddhaguNino zaddha paryAyazuddhaparyAyiNorbhedakathanam / " (artha-zuddhasadbhUta vyavahAra ko aisA jAno jaise ki zuddha guNa va zuddha guNI me yA zuddha paryAya va zuddha paryAyI me bheda kathana karanA hai / zuddhaguNa va zuddhaguNI kA bheda to" jJAna jIva kA guNa hai / " aisA sAmAnya dravya kA svabhAva darzAtA hai| aura zuddhaparyAya va zuddha paryAyI kA bheda "kevala jJAna jova kA guNa hai / " aisA vizeSa dravya yA siddha paryAya gata jIva kA svabhAva darzAtA hai / ) 3. prA. pa. / 11 pR. 131 "nirUpAdhiguNaguNInI rbhedaviSayo'nupaH caritasadbhUtavyayahAro yathA jIvasya kevalajJAnAdayo gunn.|" (artha-nirUpAdhi guNa va guNI me bheda viSayaka anupacarita sadbhUta vyavahAra hai, jaise jIva ke kevala jJAnAdi guNa kahanA / yaha kathana kSAyika bhAva rUpa zuddha paryAya ko apekSA jaannaa|) 4. naya. cakra gadya / 21 "saMjJAlakSaNa prayojanAdibhirbhitvA zuddhadravye
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 671 8. zuddha sadbhUta. vyavahAra naya guNaguNIvibhAgekelakSaNa kathanam zuddhasadbhUtavyavahAropanayaH / " (artha:--saMjJA lakSaNa va prayojanAdi ke dvArA bheda karake zuddha dravya me guNa va guNI kA vibhAga rUpa eka lakSaNa kahanA -zuddhasadbhUta vyavahAra vAlA upanaya hai| yaha kathana bhI kSAyika bhAva kI apekSA jAnanA / ) 5. vR. na. ca. / 220 "guNaguNIparyAyadravya kAraka sadbhAvatAzca ., dravyeSu tato jJAtvA bheda kriyate sdbhuutshuddhikrH|" (arthaH-guNa va guNI, paryAya va paryAyI, tathA kAraka bhAve .. - itanI bAtoM ko dravyo meM jAnakara zuddhasadbhUta unameM . bheda karatA hai| pra. sA. / tA. vR. / pari. ''zuddhasadbhUtavyavahAranayena zuddhasparzarasa gandhavarNAnAmAdhArabhUta pudgalaparamANu vatkevalajJAnAdi zuddhaguNAnAmAdhArabhUtaM (AtmA) " / (artha --zuddha sadbhUta vyavahAra naya se zuddha sparza rasa tathA varNAdi guNoMke AdhAra bhUta zUddha pudagala paramANU- vat, kevala jJAnAdi zuddha' gUNoM arthAta kSAyika bhAvoM kA AdhArabhUta AtmA hai| ni. sA. / tA. vR. 28 'paramANuparyAyaH pugdalasya zuddha paryAyaH parama-. pAriNAmikabhAvalakSaNaH vastugataSaTprakArahAnivRddhirUpaati sUkSma- arthaparyAyAlakaH sAdisanidhano'pi paradravyanirapakSetvAcchudhda sadbhUtavyavahAranayAtmakaH / "
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 672 6. azudhda sadbhUta vyavahAra naya arthaH-paramANu pUgdala kI zudhda paryAya hai, kyoki vaha pAri NAmika bhAva lakSaNa vAlo vastugata SaTgUNa hAni vRdhdi rUpa ati sUkSma artha paryAya rUpa hai / vaha sAdisAnta paryAya avazya hai parantu para dravya se nirapekSa hai / isaliye usa SaTa gUNahAnivRdhdirUpa zUdhda paryAya vAle paramANu ko pudragala dravya batAnA zUdhda sadbhUta vyavahAra naya hai| yaha to isa naya ke lakSaNa va udAharaNa hue aba kAraNa va prayojana dekhiye| kyoki zudhda dravya me bheda DAlatA hai isaliye to zuddha hai / vastu me apane hI ago yA bhedoM ko grahaNa karatA hai isaliye sadbhUta hai, tathA abheda vastu me bheda DAlatA hai isaliye vyavahAra hai / isa prakAra 'zudhda sadbhUta vyavahAra naya' aisA nAma sArthaka hai| kyoMki paradravya kI apekSA va upacAra se rahita hai isaliye ise anupacarita bhI kahanA sArthaka hI hai / yaha to isa naya kA kAraNa hai / aura zudhda svabhAva se paricaya pAkara usakI ora jhukane kA prayatna karanA isakA prayojana hai| zuddha sadbhUta vyadbhavahAra naya vat hI yahAM bhI samajhanA / antara 6 azuddha sadbhUta kevala itanA hai ki yahA sAmAnya guNa vaparyAtha rUpa vyavahAra naya svabhAva bhAvoM kI apekSA bheda DAlA jAnA sambhava nahIM hai, kyoki ve azuddha nahI hote / dravya sAmAnya me athavA azuddha dravya paryAya rUpa azuddha dravya me azuddha guNo va azuddha paryAyo ke AdhAra para bhedopacAra dvArA guNa-guNI, paryAya-paryAyI va lakSaNa lakSya Adi rUpa dvaita utpanna karanA azuddha sadbhUta vyavahAra naya hai / azuddha guNa va paryAye audAyika bhAva rUpa hote hai jaise jJAna guNa kI mati jJAnAdi paryAye, cAritra guNa kI rAga dveSAdi paryAye tathA vedana guNa kI viSaya janita sukha dukhAdi paryAye /
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vyavahAra naya 673 'jIva sAmAnya matijJAna vAlA hai yA rAga dveSAdi vAlA hai' yaha dravya sAmAnya kI apekSA azuddha sadbhUta vyavahAra naya ke udAharaNa he / 'saMsArI jIva mati jJAna vAlA hai yA rAga dveSAdi vAlA hai' yaha dravya paryAya kI apekSA azuddha sadbhUta vyavahAra naya ke udAharaNa hai / ise upacarita sadbhUta bhI kahate hai / kyoMki para sayogI vaibhAvika audayika azuddha bhAvoM kA dravya ke sAtha sthAyI sambandha nahI hai, na usake svabhAva se unakA mela khAtA hai ata Te upacarita bhAva kahe jAne yogya hai / 6. zuddha sadbhUta vyavahAra naya aba inhI ko abhyAsa va puSTi ke artha kucha Agama kathita uddharaNa detA huuN| 1 vR dra sa / TI / 6 / 18. "chadmastha jJAnadarzanAparipUrNapeikSayA punarazuddha sadbhUtavAcca upacarita sadbhUta vyavahAra / " artha - chadmastha jIvoM kA jJAna darzana aparipUrNatA kI apekSA azRddha sadbhUta kA vAcya upacarita sadbhUta vyavahAra naya hai / 2 A pa 10 / pR 81 azuddha sadbhUta vyavahAro yathA azuddha guNA' zuddha guNinorazudhda paryAyA' zudhda paryAyiNorbheda kathanam / " artha:-azudhda sadbhUta vyavahAra aisA hai jaise ki azudhda guNa va azudhda guNI me tathA azudhda paryAya va azudhda paryAyI me bheda kathana karanA / 3 Apa / 19 / 131. "tatra sopAdhi guNaguNinorbheda
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 6746 azuddha sadbhUta vyavahAra naya viSayaH upacaritasadbhUta vyavahAro yathA jIvasya matijJAnA dayoguNAH / " artha --sopadhi guNa va guNI kA bheda viSayaka upacarita sadbhUta vyavahAra hai, jaise ki jIva ke mati jJAnAdi guNa hai' aisA khnaa| 4. na cakra gadya / pa 21 "azuddha dravye guNa guNI vibhAgaika lakSaNaM kathayan azuddha sadbhUta vyavahAropanayaH / " artha --azuddha dravya me guNa guNI kA vibhAga rUpa eka lakSaNa kahanA azuddha sadbhUta vyavahAravAlA upanaya hai / 5 pra. sA / vR. tA / pari, "azuddha sadbhUta vyavahArayena azuddha sparzarasagandhavarNAdhAra bhUtadvayaNukAdi skandhavanmatijJAnAdi vibhAva guNA nAmAdhAra bhUta (aatmaa)|" artha:-azuddha sadbhuta vyavahAra naya se azuddha sparza rasa gandha tathA varNa ke AdhAra bhUta dvayaNukAdi skandha vat mati jJAnAdi vibhAva guNo kA AdhAra bhUta AtmA hai / 6. ni sA / tA vR 6 "azuddha sadbhUta vyavahAreNa matijJAnAdi vibhAba guNAnAmAdhArabhUtatvAdazuddha jIva. / " artha -azuddha sadbhUta vyavahAra se mati jJAnAdi vibhAva guNo kA AthAra bhUta hone ke kAraNa azuddha jIva hai / yaha to ina naya ke lakSaNa va udAhAraNa hue aba kAraNa va prayojana dekhiye / kyoki azuddha dravya ko viSaya karatA hai isaliye
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 10. asadbhUta vyavahAra naya kA lakSaNa azuddha hai, usa dravya ke apane hI ago yA paryAyo ko grahaNa karatA hai isaliye sadbhUta hai tathA usa dravya me bheda DAla kara kathana karatA hai isa liye vyavahAra hai / ataH isakA azuddha sadbhUta vyavahAra' yaha nAma sArthaka hI hai| para dravyoM ke sayoga kI apekSA kA upacAra hone ke kAraNa isake viSaya bhUta azuddha paryAyoM ko upacarita kahanA bhI sArthaka hI hai / yaha to isa naya kA kAraNa hai / aura vartamAna bhAvoM yA paryAyoM kI. azudhdatA ko jAna kara ina bAhya ke nAma rUpa karmo tathA bAhya sayogoM se dRSTi haTA kara, antaraMga zudhda caitanya vilAsa kI aura lakSya le jAnA isakA prayojana hai / do bhinna dravyoM meM aneka apekSAoM se ekatva kA upacAra karane 10 asabhUta vyavahAra vAlA asadbhUta vyavahAra naya hai / jaise ki zarIra _____naya kA lakSaNa ko yA dhana, makAna, Adika ko jIva kA kahanA yA inakA kartA dhartA jIva ko kahanA / vastutaH dekhane para aisA kathana asatya va asadbhUta hai isIliye isa prakAra ke bheda kathana ko asadbhUta vyavahAra naya kahate hai / laukika vacana vyavahAra saba isI naya para AdhArita hai, kyoki antaraMga akhaNDa tatva se anabhijJa laukika janoM ko bAhya ke saMyogo me hI sArthakatA dIkhatI hai / do padArthoM meM yaha ekatva kA upacAra pramukhataH 9 prakAra kA hai-dravya kA dravya me, guNa kA guNa me, paryAya kA paryAya meM, dravya kA guNa me, dravya kA paryAya me, guNa kA dravya me, guNa kA paryAya me, paryAya kA dravya me, paryAya kA guNa me / bhinna dravya bhI tIna prakAra ke ho sakate hai-sajAtIya, vijAtIya va ubhaya / eka hI dravya meM bheda DAla kara vaha upacAra karanA to sadbhUta kA viSaya hai / aura pRthaka pRthaka sajAtIya dravyo me yA vijAti dravyoM me vahI nau prakAra kA upacAra karanA asadbhUta kA viSaya hai / jaise ki eka jIva ke guNa yA paryAya Adi kA Aropa usI jIva dravya me karanA yA eka pudragala
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 676 10. prasadbhUta vyavahAra naya kA lakSaNa paramANu ke guNa yA paryAya kA Aropa usI paramANu me karanA to sadbhUta vyavahAra hai, parantu eka jIva ke guNa paryAya kA Aropa anya jIva ke guNa paryAya me karanA athavA kisI pudragala dravya ke guNa paryAya maM karanA asadbhUta kA viSaya hai / " meM sidhda bhagavAna tulya hU~" aisA kahAtA sajAtIya draJyAropaNa hai aura "maiM paccendriya jIva hU" aisA kahanA vijAtIya dravyAropaNa hai / " me kevalajJAna vAlA hU" aisA kahanA sajAtIya dravya me sajAtIya guNAropaNa hai aura "mai mUrta hUM" aisA kahanA sajAtIya dravya me vijAtIya guNAropaNa hai / 'vaha nagara pati hai' aisA kahanA svajAti dravya me ubhaya dravyAropaNa hai / upacAra ke aneka bheda prabhedo kA vistAra pahile prakaraNa naM. 2 me diyA jA cukA hai, vahA se dekha lenA / - do dravyoM meM yaha 9 prakAra kA upacAra karake eka dUsare me svAmitva sambandha kI yA kartA-karma sambandha kI, yA bhoktA - bhogya sambandha kI tathA anya bhI sambandhoM kI sthApanA karanA asadbhUta vyavahAra naya kA lakSaNa hai| jahAM eka dravya meM guNa guNI Adi rUpa se dveta utpanna karanA bhI upacAra hai tahAM bhinna dravyoM ke guNa paryAyo meM advaita kA to bahuta bar3A upacAra huA / isI kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha Agama kathita uddharaNa dekhiye / 1 aap| 16 vRR 127 " anyatra prasiddhasya dharmasya anyatra samAropaNamasadbhUtavyavahAra asadbhUta vyavahAra evopacAraH / " artha -- anyatra arthAt anya dravya me prasidhda jo usake dharma unakA anya dravya me samAropaNa karanA asadbhUta vyavahAra hai / asadbhUta vyavahAra kA nAma hI upacAra hai /
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 16 vyavahAra naya 2 naya cakra gadya / pa 63. vyavahAraH / " 677 10 asadbhUta vyavahAra naya kA lakSaNa "bhivannastuviSayo'sadbhUta 1 artha - yaha uparokta nau prakAra kA upacAra yadi eka hI vastu ke dravya guNa paryAyo ke sAtha karane me Aye to vaha sadbhUta vyavahAra hai parantu bhinna vastu viSayaka yahI upacAra asadbhUta vyavahAra hai / 3 va. na ca / 223 "anyeSAmanyaguNo 1 strividhastaudvAvapi jJAtavyastrividhabheda yutaH / 223 / bhaNyate'sadbhUta sajAtiritaromizrI artha :-- anya dravya ke guNo va paryAyoM Adi kA anya dravya ke guNa paryAyoM meM upacAra karanA asadbhUta vyavahAra hai / sajAti, vijAti va mizra ke bheda se vaha upacAra bhI tIna prakAra kA hai / noTa - upara ke saba lakSaNa saidhdAntika bhASA ne likhe jAne ke kAraNa kucha kaThina se pratIta hote hai, parantu aisA nahI hai kyoMki isa prakAra ke upacAra hamAre nitya ke vyavahAra meM A rahe hai / udAharaNArtha nIce ke udhdaraNa dekhiye | 1pa N. dha. pU / 530. "sayathA varNAdimato mUrta dravyasya karma kila mUrtam / tatsaMyogatvAdiha martAH zrodhAdayo'pi jIva bhaavaaH| 530 / " artha :- use aisA jAnanA jaise ki varNAdimAna mUrta dravyoM se
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vyavahAra naya 678 11. asada bhUta vyavahAra ke kAraNa prayojanAdi nirmita karma hI yadyapi mUrta haiM jIva ke bhAva nahI, phira bhI unake sayoga se utpanna hone ke kAraNa jIva ke krodhAdi bhAvoM ko bhI sidhdAnta me mUrta kaha diyA jAtA hai / yahA sva paryAya me anya dravya ke guNa kA Aropa hai| 2 vR na ca / 113. "manovacana kAya indriyANyAnapAna prANA Ayukaca yajjIve / tadasadbhUto bhaNati hu vyavahAro loka mdhye| 113 / " artha:--mana, vacana, kAya, pAca indriya, zvAsocchavAsa, va Ayu ina dasa prANo se jo jItA hai vaha jIva hai, aisA asadbhuta vyavahAra naya se loka meM kahA jAtA hai / yahA pudgala dravya me jIva ke jIvatva guNa kA Aropa kiyA hai / 3. praa.pR| 15 // pa.. 108 "asadbhUtavyavahAreNa karmanokarmaNorapi cetana svabhAvaH / .... / ....jIvasyApyasadbhutavyavahAreNAcetana svabhAvaH / .... jIvasyApyasadbhUtavyavahAreNa mUrtasvabhAva. / .... / asdbhuutvyvhaarennopcritsvbhaavH|" artha --asadbhUta vyavahAra naya se karma va nokarma bhI cetana svabhAvI hai / jIva kA bhI asadbhuta vyavahAra naya se acetana mUrta va uparita svabhAva hai / yahA pudgala me jIva ke guNa kA aura jIva me pudragala ke guNa kA Aropa kiyA gayA hai / .. isI prakAra sarvatra jAna lenaa| eka me dUsare kA Aropa 11 asadbhUta vyavahAra ke karanA hI asadbhUta kahalAtA hai| isI prakAra kAraNa prayojanAdi kA asatya Aropa karane ke kAraNa yaha asadbhUta hai, aura bhinna dravyo me sambandha jor3ane ke kAraNa- vyavahAra hai|
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 676 12. upacarita asadbhuta vyavahAra naya isIliye isa naya ko asadbhUta vyavahAra kahanA sArthaka hI hai / yaha to isa naya kA kAraNa hai / aura para dravyoM ke saMyoga se utpanna hone vAle vibhAva bhAvoM kA paricaya pAkara inako dRSTi se ojhala karake eka akhaNDa svabhAva kI ArAdhanA karanA isakA prayojana hai| para dravyoM kA sambandha bhI do prakAra se ho sakatA hai-sazleSa sambandha va saMyoga sambandha / pradezoM se ekameka sambandha ko sazleSa sambandha kahate haiM-jaise dUdha va pAnI kA sambandha yA jIva va zarIra yA karmoM kA sambandha / pradeza bheda vAlA sambandha sayoga sambandha kahalAtA hai-jaise daNDandaNDI sambandha yA zarIra-vastra sambandha / saMzleSa sambandha sUkSma hai kyoki adhyAtma dRSTi ke binA dekhA nahI jA sakatA aura sayoga sambandha sthUla hai, kyoMki sAdhAraNa dRSTi se bhI dekhA jA sakatA hai| yaha dono prakAra ke hI sambandha rUpa upacAra asadbhUta vyavahAra ke viSaya hai, ataH viSaya bheda se isa naya ke bhI do bheda ho jAte haisthUla upacAra grAhaka upacarita asadbhUta aura sUkSma upacAra grAhaka anupacarita asadbhuta / aba ina dono ke pRthaka-pRthaka lakSaNAdi karate hai / . . bhinna dravyo me upacAra karanA to asadbhUta naya sAmAnya kA 12. upacarita asadbhUta viSaya hai / isa' upacAra me bhI upacAra vyavahAra naya / karanA / arthAt para sayoga' sambandha vAlA sthUla upacAra karanA upacarita asadbhUta vyavahAra naya hai, jaise vastra va dhana Adi bAhya padArthoM kA svAmI yA inakA kartA bhoktA jIva ko kahanA / vastra yA dhana Adi ke sAtha yadi kucha sambandha hai. bhI to zarIra se hai, jIva se nahI, hA~ zarIra kA sambandha kisI prakAra jIva se hai / vastra kA sambandha zarIra se hai aura zarIra kA
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 680 sambandha jIva se isa prakAra vastrAdi kA sambandha jIva se kahanA vAstava me sambandha kA samvandha hai, yA paramparAgata sambandha hai, yahI upacAra kA upacAra hai / yahI sthUla upacAra upacarita asadbhUta kA vipaya hai / isI lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye / 12. upacarita zrasadbhUta vyavahAra naya 1 vR na ca / 240 "upacArAdupacAra satyAsatyepUbhayArtha pu / sajAtIta ramizreSu upacarita karoti upacAra / 240 / " artha -- svajAti vijAti va mizrita padArthoM meM paraspara pUrvokta 9 prakAra se upacAra kA bhI upacAra karanA upacarita vyavahAra hai / 2 zrApa | 16 | pR. 127 "asadbhUtavyavahAra evopacAra, upacArAdaNyupacAraM yaH karoti sa upacaritAsadbhUta vyavahAra. | " artha --- asadbhUta vyavahAra to 9 prakAra ke upacAra ko kahate hai / usa upacAra kA bhI upacAra jo karatA hai so upacarita asadbhuta vyavahAra hai / tAtparya yaha hai ki (dekho nIce kA uddharaNa ) 10. A. pa. / 19 / pR.128 " sazleSasambandha., pariNAmapariNAmI - samvandhaH, zraddhAddheyasambandhaH, jJAnajJeyasamvandha., cAritracaryAsambandhazcetyAdi satyArthaM asatyArthaH, satyAsatyArthazcetyupacaritAsadbhUtavyavahAranayasyArtha. / " artha :-- saMzleSa sambandha, zraddheya sambandha, ityAdi aneko pra " / samba", cAritra caya" ww!
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 680 12 upacarita asadbhUta vyavahAra naya sambandha jIva se isa prakAra vastrAdi kA sambandha jIva se kahanA vAstava me sambandha kA sambandha hai, yA paramparAgata sambandha hai, yahI upacAra kA upacAra hai / yahI sthUla upacAra upacarita asadbhUta kA viSaya hai| isI lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye| 1 vR na ca / 240 "upacArAdupacAraM satyAsatyeSUbhayArthapu / sajAtItaramizreSu upacarita karoti upacAraMH / 240 / " artha --svajAti vijAti va mizrita padAryo me paraspara pUrvokta 9 prakAra se upacAra kA bhI upacAra karanA upacarita vyavahAra hai| 2 aa pa / 16 / pa. 127 "asadbhutavyavahAra evopacAra., upa cArAdaNyupacAra ya. karoti sa upacaritAsadbhata vyvhaarH|" artha --asadbhUta vyavahAra to 9 prakAra ke upacAra ko kahate hai / usa upacAra kA bhI upacAra jo karatA hai so upacarita asadbhuta vyavahAra hai| tAtparya yaha hai ki (dekho nIce kA uddharaNa ) 10. prA. pa. 16 / pR.128 "saMzleSasambandha ., pariNAmapariNAmI sambandhaH, zraddhAddheyasambandhaH, jJAnajJeyasambandha., cAritracaryAsambandhazcetyAdi satyArthaH asatyArthaH, satyAsatyArtha shcetyupcritaasdbhuutvyvhaarnysyaarthH|" artha:-saMzleSa sambandha, pariNAma pariNAmI sambandha, zraddhA zraddheya sambandha, jJAna jJeya sambandha, cAritra caryA sambandha, ityAdi anekoM prakAra ke sambandha satyArtha arthAta sva
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 681. 12. upacarita asadbhUta vyavahAra naya jAti dravyoM me bhI ho sakate hai, asatyArtha arthAt vijAti dravyoM bhI ho sakate hai, tathA satyAsatyArtha arthAt ubhaya yA svajAti va vijAti ke samUha rUpa dravyoM me bhI ho sakate hai / yaha saba prakAra ke sambandha hI upacarita asadbhUta vyavahAra kA viSaya hai / 1. udAharaNArtha svajAti dravyoM meM upacAra isa prakAra hai:1 va 2 ca / 242 'putrAdibandhuvarNo'haM ca mama sampadAdi jalpan / upacArAsadbhUta.svajAtidravyeSu jJAtavya / 242 / " artha:--putrAdi bandhu varga to maiM hUM aura yahI merI sampadA hai aisI kalpanA yA kathana svajAti dravyoM me upacarita , asadbhUta vyavahAra jAnanA caahiye| (A.pa. / 10 / pa.84) 2. naya cakra gdy| pR. 23 "putramitrakalatragotrAdibhiH mamedaM jIva sambandhina iti / " artha---putra, mitra, kalatra va gotrAdi mere hai yaha svajAti dravyo me upacAra hai / kyoMki mai bhI jIva hUM aura mere sambandhI putra mitra Adi bhI jIva haiM / 2, isI prakAra vijAtIya dravyoM meM bhI: 3 va na ca / 243 AbharaNahemaratnavastrAdi mameti jalpan / pracaritAsadbhUto vijAtidravyeSu jJAtavyaH / 243 / " artha :-AbharaNa, hema, ratna, vastrAdi ke sAtha 'mere hai' isa
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 682 12. upacarita asadbhuta vyavahAra naya prakAra kA sambandha vijAti dravyoM me upacarita asadbhUta vyavahAra jAnanA cAhiye / kyoMki maiM to jIva hU aura yaha saba ajIva hai| (A. pa. / 10 / pR 84 4. ni sA / tA. va 118 "upacAritAsadbhutavyavahAraNa ghaTa paTasazakaTAdInAM kartA / " artha -upacarita asadbhuta vyavahAra naya se ghaTa paTa ratha Adi kA yaha jIva kA hai| so bhI vijAti upacAra hai / 5 vR. dra sa |ttii / 6 / 23 "upacaritAsadbhutavyavahAraNa ___iSTAniSTapaJcendriyaviSayajanitasukhadukha cabhuvate / " artha --upacarita asadbhata vyavahAra naya se iSTAniSTa paJce ndriya viSaya janita sukha dukha ko jIva bhoktA hai / '6 vR. dra s.| TI 16 / 57 "upacaritAsadbhUtavyAvahAreNa (siddhabhagavanta ) mokSazilAyA tiSThanti / " artha--upacarita asadbhuta pavahAra naya se siddha bhagavAna mokSa zilA para virAjate hai| 7 vR dra s.| TI / 45 / 196 "yo'sI bahiviSaye paMJcendriya viSayAdi parityAga se upacaritAsadbhuta vyavahAreNa / " artha:-yaha jo bAhya viSaya rUpa paJcendriya viSaya Adi kA parityAga hai so upacarita asadbhUta vyavahAra se hai / - (3 ) isI prakAra kA upacAra ubhaya dravyoM meM smjhnaa| ubhaya dravya use kahate hai jisame jIva va aMjIva dono kA samUha pAyA jAtA ho, jaise nagara grAmAdi / '
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1ha vyayahAra naya 1 683 12. upacita asadbhUta vyavahAra naya 8. na ca / 241 "dezapatiH dezastha : arthapatiryaH tathaiva jalpan / mama dezo mama dravyaM satyAsatyamapi ubhayArtham | 241 / " artha - dezapati, deza kA nivAsI, arthapati, tathA merA deza, merA dravya, isa prakAra ke dravyoM kA uccAraNa ubhayArtha upacAra hai| kyoMki "deza" kahane se jIva va ajIva sabake svAmitva kA yugapata grahaNa ho jAtA hai aura isI prakAra artha yA dravya ina sAmAnya vAcI zabdoM se bhI ( . pa / 10 / pR 84.) pra. sA. 1 tA vR / pari "upacaritAsadbhUta vyavahAranayena kASThavasanAdyupaviSTa devadattavatsamavazaraNa sthita vItarAga sarvajJavadvA vivakSitaika grAma gRhAdi sthitam ( AtmA ) 1" artha :-- kASTha ke Asana Adi para baiThe hue devadattavat yA samavazaraNa me sthita vItarAga sarvajJavat AtmA ko kisI eka vivakSita grAma yA ghara Adi meM sthita kahanA ubhayArthaM upacArita asadbhUta vyavahAra hai / 7 yaha to isake lakSaNa va udahAraNa hue, aba kAraNa va prayojana dekhiye / upacAra kA upacAra hone ke kAraNa upacarita hai; aura bhinna 'dravyoM meM ekatva kA upacAra hone ke kAraNa asadbhUta vyavahAra hai / isa naya kA mukhya viSaya jIva karma sayoga haiM jo bAhya nimitta kAraNa se hotA hai / isa liye kAraNa rUpa una vAhya dravyo ko bhI jIva kA kaha diyA jAtA hai / yaha isa naya' kA kAraNa hai / kyoki yaha sayoga na hotA to sasAra va mokSa bhI na hotA, taba isa naya kA koI viSaya bhI na hotA / 1 { - isa bandha kA kAraNa jIva ke ko tyAgane se hI mokSa hotA hai, puNya pApa rUpa kArya hai / ina kAryo aisA yaha naya batAvA hai | ata
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vyavahAra naya 684 13. anupacarita asadbhUta vyavahAra naya vuddhimAna jano ko ina saba karmo se pare, nizcaya naya ke viSaya bhata, eka mAtra abheda jJAtA dRSTabhAva rUpa nija caitanya tatva kI zaraNa me jAnA yogya hai / yaha isa naya kA prayojana hai / upacAra kA upacAra na karake kelava upacAra kathana ko asadbhUta 13 anupacarita asadbhUta vyavahAra yA anupacarita vyavahAra kahate hai / vyavahAra naya yA yoM kahiye ki sazleSa sambandha vAle aneka padArtho meM ekatva kI sthApanA karanA anupacarita asadbhUta hai / saMzleSa samvandha me bahuta sthUla upacAra na hone ke kAraNa yaha anupacAra yA kicita upacAra hai jaise "jIva zarIra va karmo kA kartA va bhoktA hai" aisA kahanA / zarIra va karmo ke atirikta anya koI padArtha jIva ke sAtha sazleSa sambandha ko prApta nahIM hai, ataH ina dono ke sAtha hI jIva kA svAmitva va kAraka sambandha darzAne vAlA yaha naya hai / isako kevala asadbhuta vyavahAra bhI kahate hai / isI lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye / / 1. prA. pa. / 16 / pR. 132 "saMzleSa sahita vastu sambandha viSayo' nupacaritAsadbhUta vyavahAro yathA jIvasya zarIramiti / " artha-bhinna vastuo me saMzleSa sahita sambandha ke viSaya karane vAlA anupacarita asadbhUta vyavahAra hai jaise zarIra ko jIva kA khnaa| (naya cakra gadya pR. 25 ) (ana. gha. / 1 / 106 / 110) (vRdra sa. / 16 / 53) 1. pra. sA / tA. vR. pari. udAharaNArtha anupacaritAsadbhUta vyavahAranayena dvayaNukAdiskandha saMzleSa sambandha sthita pudgala paramANuvatparamaudArika zarIre , vItarAga sarvajJa vadvA vivAkSataikadehasthitam / "
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 685 13. anupacarita asadbhUta vyavahAra naya artha-anupacarita asadbhUta vyavahAra naya se dvayaNaka Adi skandha me sazleSa sambandha rUpa se sthita pudgala paramANu vat tathA parama audArika zarIra me sthita vItarAga sarvajJavata, yaha AtmA kisI eka vivakSita deha me sthita 2. vR. dra. sa / ttii| 8 / 21 "anupacaritA'sadbhuta vyavahAreNa jJAnAvaraNAdi dravya karmaNAmAdi-zabdenaudArika vaikriyakAhAraka zarIratrayAhArAdiSA paryApti'-yogya pudagala piNDarUpanokarmaNAM ...kartA bhavAti / " (pa. kA. / tA. vR. / 27 / 60) artha-anupacarita asadbhuta vyavahAra se jJAnAvaraNAdi dravya karmo kA tathA Adi zabda se grahaNa kiye gaye audArika vaikriyaka va AhAraka ina tIna zarIroM ke AhAradi rUpa SaT paryApti ke yogya pudgala pinDa, vahI hai no karma, una saba kA jiva kartA hai / 3. ni. sA. / tA. vR / 18 AsannagatAnupacAritAsadbhUtavyahAra nayAd dravyakarmaNA~ kartA tatphalarupANA sukhadu khAnA bhoktA ca / ....nokarmaNAM kartA (bhoktA ca ) / " (artha -Asanna gata anupacarita asadbhUta vyavahAra naya se jIva dravya karmoM kA kartA tathA usake phala rupa sukha du.khoM kA bhoktA hai / tathA no karmoM kA bhI kartA va bhoktA hai|) 4 pa pra. |ttii..|7|14|6 "anupacaritAsadbhUtavyavahAra sambandhaH dravyakarmanokarmarahitaM (jiivH)|"
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. ghyavahAra naya 686 ( artha -- anupacarita asadbhUta vyavahAra ke dravya karma va no karma se rahita hai| 13. anupacarita prasadbhUta vyavahAra naya sambandha se jIva 1 bhAvArtha - yahA yaha bhrama utpanna na karanA ki karmo kA saMyoga to ThIka isa naya kA viSaya bana sakatA hai, para usa se rahita zuddha jIva to zuddha nizcaya kA viSaya hai / usa ko kaise isa naya kA viSaya banAyA jA sakatA hai ? yadyapi sthUlata: dekhane me to aisA hI pratIta hotA hai, para vAstava meM aisA nahI hai / naya to apekSA ko kahate hai / apekSA to donoM prakAra se kI jA sakatI hai - sambandha ke sadbhAva kI tathA sambandha ke abhAva kI / yahA sambandha ke abhAva kI apekSA lekara jIva ko isa naya kA viSaya banAyA gayA hai / yahA vAstava me jIva dravya ko mukhyatA grahaNa na karake karmoM ke abhAva kI mukhyatA hai / karmoM se nirapekSa pAriNAmika bhAva ke sAtha tanmaya dikhAyA hotA athavA karmo ke abhAva kI bAta na kaha kara kevala jJAnAdi kSAyika bhAvoM se tanmaya dikhAyA hotA to zuddha nizcaya kA viSaya bana jAtA hai, parantu yahA to karmoM ke abhAva ko jIva kA svabhAva darzAne kI bAta hai, jo spaSTata upacAra dikhAI de rahA hai, kyoMki jisame karmoM ke sadbhAva kI apekSA nahI vahA~ karmoM ke abhAva kI apekSA bhI kaise kI jA sakatI hai / 4 pa pra / TI 1 / 6 / 31 / 'dravya karma datanama anupacaritAsadbhUta vyavahAranayena / ( artha - - dravya karma kA dahana kahanA anupacarita asadbhuta vyavahAra naya se ThIka hai / ( uparokta prakAra hI yahA bhI samajhanA ) | ) 6 pa. pra / TI. / 14 / 23 / 16 " anupacaritA sadbhUtayavahAranayena dehAdina ( AtmA / " )
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyanahAra naya 657 13 anupacarita asabhUdta vyavahAra naya (artha-anuparita asadbhUta vyavahAra naya se AtmA deha se bhinna hai / ) tAtparya yaha ki jahA para zarIra va karmoM sahita ya rahita kI, unake kartA pane yA vinAzakapane kI, unako bhogane yA unako tyAgane Adi kI koI bhI apekSA ho vahAM anupacarita asadbhUta vyavahAra naya kA viSaya samajhanA / zarIra va karmo kA jIva ke sAtha yA paramANu kA skandha ke sAtha yA isI prakAra anyatra bhI eka padArtha kA dUsara ke sAtha dIkhane vAlA sazleSa sambandha hI isa naya kI utpatti kA kAraNa hai / yadi sazleSa sambandha koI vastubhUta viSaya na huA hotAto yaha naya bhI na hotA / sazleSa sambandha ko yA nikaTa sambandha ko darzAne ke kAraNa hI yaha anupacAra hai, tathA bhinna padArtho me ekatva darzAne ke kAraNa asadbhUta vyavahAra hai / yaha isa naya kA kAraNa hai / karmodaya se utpanna hone vAlI sarva paryAya vAstava me heya hai / una ko apekSA se dUra nija zuddha dravya kA nizcaya karanA hI samyaktva hai / isa prakAra parama tatva me acalita vRti karAnA isa naya kA prayojana hai| zaMkAH-phira eka paramArtha yA nizcaya naya kA hI kathana karanA thA, vyavahAra naya kA kathana kyo kiyA ? uttara --kyoMki prathama bhUmikA me kisI aniSNAta vyakti ko vastu svarUpa samajhAne kA isake atirikta aura koI upAya nahI / tathA jJAnI ke liye bhI vastu ko adhikAdhika vizeSa rUpa se dekhane yA darzAne me isakA upakAra
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 16 vyavahAra naya 68 13. anuparita asadbhUta vyavahAra naya bhulAyA nahIM jA sakatA / nizcaya naya kA viSaya abheda yA nirvikalpa hai, ataH vaha kevala anubhava me dekhA jA sakatA hai, para adhikAdhika vigepatAo kA paricaya pAne ke liye vicArA nahIM jA sktaa| usa abheda vivA kA paricaya isa vyavahAra ke dvArA hI prApta hotA hai, ata prAthamika janoM ke liye yaha atyanta upakArI hai| cAritra kI apekSA bhI prAthamika bhUmikAoM me pUrNa vItarAga abheda cAritra ke aMga bhUta vizeSa bhedo ke AdhAra para se hI abhyAsa patha para Age baDhA jAnA sambhava hai| ataH jJAna va cAritra dono dizAo me hI yaha sAdhana hai aura nizcaya sAdhya / vyavahAra se hI nizcaya jJAna yA nizcaya cAritra kI sidhdi hotI hai / zaMkA.-vyavahAra va nizcaya dono kA viSaya paraspara virodhI hai ataH dono me paraspara sApekSatA rakhate hue unakA grahaNa kaise kiyA jA sakatA hai ? uttara--dono nayo ke viSaya ko bArI bArI nirNaya karake, vastu ko mAdhyastha bhAva se bheda va abheda rUpa yugapata dekhanA hI dononiyoM kA yugapAta grahaNa hai / aise vastu ke grahaNa me vidhi niSedha nahI hotA. sAmyatA hotI hai / isIliye nizcaya yA vayavahAra donoM ke pakSa hI sAdhaka ke liye niSidhda hai / vastu kA nirNaya ho jAne para dono kA hI Azraya choDakara pakSAtikrAnta ho jAnA yogya hai| yahI dono kA yathArtha grahaNa hai / kyoki akhaNDa vastu aba sAmya bhAva se dekhI jA rahI hai, usame vyavahAra ke viSaya bhUta bheda bhI dikhAI de rahe hai, aura nizcaya kA
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. vyavahAra naya 686 14. vyavahAra naya samvandhI zakA samAdhAna viSaya bhUta abheda bhI dikhAI de rahA hai / vahA~ kisI kA bhI niSedha yA mukhyatA nahI hai / jaise agni ko dekhane para usI samaya binA vikalpa uThAye bhI svataH usake uSNatA Adi sarva aMgo kA grahaNa ho jAtA hai / zakA samAdhAna 14 vyavahAra naya sambandhI aba vyavahAra naya ke sambandha me uThane vAlI kucha zaMkAoM kA samAdhAna kara denA H' yogya hai / zaMkA - Agama paddhati kI sAta nayo me grahaNa kI gaI vyavahAranaya va isa vyavahAra naya me kyA antara hai ? uttara - pahalI vyavahAra naya kA viSaya kevala dravyArthika thA aura isakA viSaya dravyArthika va paryAyArthika donoM | kAraNa ki pahilI kA vyApAra to sagraha naya ke abheda viSaya meM bheda kara denA mAtra thA parantu uname va bhedo me se kisI ko bhI pRthaka sattA rUpa se svIkAra karanA nahI / aura isa dUsarI kA vyApAra abheda dravya me usakI dravya paryAyo kI apekSA athavA guNa. guNI Adi kI apekSA bheda karanA bhI hai aura bhinna bhinna paryAya kI pRthaka sattA dekha kara unheM eka dUsarI se nirapekSa svataMtra padArtha svIkAra karanA bhI / jaise 'jIva darzana jJAna Adi guNa vAlA hai' aisA kahanA bhI vyavahAra kA viSaya hai aura 'manuSya koI aura jAti kA padArtha hai aura kIr3A koI aura jAti kA padArtha hai' aisA kahanA bhI vyavahAra hai / pahale vyavahAra kA kSetra kevala vastu va usake aMga the aura isa vyavahAra kA kSetra vastu va usake ago ke atirikta para saMyoga bhI hai, arthAta bhinna dravyo me kartA bhoktA Adi bhAvoM ko dekhanA bhI isakA viSaya hai /
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. vyavahAra naya sambandhI zaMkA samAdhAna zaMkA - sadbhUta vyavahAra naya va nizcaya naya me kyA antara hai ? 16. vyavahAra naya 660 uttara -sadbhUta vyavahAra naya vastu ke advaita bhAva me guNa guNI Adi rUpa dvaita utpanna karake unake madhya lakSya lakSaNa bhAva darzAtA hai jaise 'jIva jJAnavAna hai' aura nizcaya naya sampUrNa ago se tanmaya akhaNDa dravya ko dekhate hue kisI eka aga, guNa yA paryAya mAtra hI dravya ko batAkara lakSya va lakSaNa me abheda karatA hai / jaise jIva jJAna mAtra hai athavA kevala jJAna hI jIva hai, " / zaMkA - vyavahAra naya ko asatyArtha kahakara chor3ane ke liye kyo kahA jAtA hai ? uttara - kyoMki yaha vastu ko jaisI hai vaisI nirUpaNa nahI karatA / yA to usako khaNDita karake usame dvaita utpanna kara detA hai yA bhinna bhinna padArtho ko ekameka mAna letA hai / aisI mAnyatA se bhrama dUra hone nahI pAtA / vaha laukika rUDhi kA pradarzana karatA hai / paramArtha isase dUra rahatA hai / I hai 1
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizuddha adhyAtma naya 1. vizuddha adhyAtma paricaya, 2 nizcaya naya, 3. vyavahAra naya sAmAnya, 4. sadbhUta vyavahAra naya sAmAnya, 5. upacarita anupacarita sadbhUta vyavahAra naya, 6. sadbhUta vyavahAra naya sAmAnya, 7. upacarita anupacarita asadbhUta vyavahAra naya, 8. zaMkA samAdhAna aba taka jisa prakAra adhyAtma kA paricaya diyA gayA vaha 1 dizuddha adhyAtma atyanta sthala hai, kyoki usame sarvatra upacAro kA paricaya grahaNa karanA koI doSa nahI / saMsArI va mukta jIva yadyapi jIva dravya nahIM hai jIva kI dravya paryAya hai phira bhI unheM vahA dravya svIkAra kara liyA gayA hai| isI prakAra kevala jJAna va mati jJAna yadyapi jJAna guNa nahI hai jJAna kI vyaJjana paryAye hai, phira bhI unhe vahA guNa svIkAra kara liyA gayA hai / granthAdhirAja' samayasAra kI atyanta vizuddha adhyAtma dRSTi aise upacAra ko sahana nahIM karatI / yahAM dravya kA artha apane sampUrNa trikAlI vA kSaNika bhAvo se tanmaya eka advaita sat hai / bheda nirapekSa zuddha dravyAthika naya me grahaNa kiye
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ 662 20. vizudhna adhyAtma naya 1 vizudhda adhyAtma ___paricaya gae akhaNDa tatva ko hI dravya kahanA nyAya hai / isa dRSTi me jIva ko manuSya va tiryaJca Adi kahanA athavA sasArI yA mukta Adi kahanA sambhava nahI / jIva trikAlI jIva hI hai isase atirikta kucha nahI / vahI nirvikalpa dravya yahA abheda grAhI nizcaya naya kA viSaya ___ guNa zabda bhI yahAM paryAya ke prati saketa nahI karatA balki trikAla eka sAmAnya bhAva ko hI grahaNa karatA hai / 'jAna' jJAna hI hai mati jAna va kevala jJAna nahIM / jAna kabhI hIna yA adhika bhI nahI hotA 'jJAna' jJAna ko hI jAnatA hai| jJeya ko jAnatA hai aisA kahanA bhI yukta nahI / aisA nirvikalpa guNa sAmAnya hI nivikalpa dravya kA lakSaNa banAyA jA sakatA hai / ata vyavahAra naya me guNa guNI bheda hI yahA grahaNa kiyA jAtA hai, paryAya paryAyI bheda nahI / ___ pahale vAlI adhyAtma paddhati sthUla hai kyoki vahAM kI asadbhUta vyavahAra naya bhinna sattAdhArI dravyo me sva va para kA viveka utpanna karAtI hai / para yaha sUkSma dRSTi eka hI padArtha ke do bhinna bhAvoM me sva va para kA viveka karAtI hai| vahA dravyo kI pRthakatA saMgraha va vyavahAra naya kA viSaya hai aura yahA do bhAvo kI pRthakatA RjasUtra 'naya kA viSaya hai / yaha dRSTi padArtha ke apane andara par3I usa sUkSma sandhi ko dekhatI hai jo laukika sthala dRSTi meM AnI asambhava hai / prajJAkSenI ke dvArA hI usa sUkSma sandhi kA sAkSAtkAra kiyA jA sakatA hai| padyArtha ke svabhAva arthAta pAriNAmika bhAva ko lakSya me lekara padArtha kA vicAra karane para hI yaha rahasya samajhA jA sakatA hai, usakI zuddha va azuddha vyaJjana paryAyo ko lakSya me lene se nahI / ataH vizuddha adhyAtma kA paricaya pAne ke liye atyanta sthira dRSTi
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. vizudhda adhyAtma naya 1.vizuda adhyAtma paricaya kI AvazyakatA hai / caMcala dRSTi me usakA praveza nahI, kyoki prasaga Ane para vaha dRSTi apane lakSya se bahaka jAtI hai / 'jJAna' se tanmaya hone ke kAraNa AtmA kA kAma jAnane ke atirikta aura kucha nahIM' isa bAta ko svIkAra kara lene para bhI,'ghaTa banAnA kumhAra kA kAma nahIM' java aisA samajhAne kA avasara AtA hai to turanta vaha dRSTi apane pUrva ke lakSya para se vahaka kara isa cintA me par3a jAtI hai ki 'kumhAra ke banAye vinA ghaTa kaise banA / ' arjuna ko lakSya sAdhate samaya jisa prakAra kauve kI Akha ke atirikta aura kucha dikhAI na detA thA, bhale hI vahAM vRkSAdi aneko padArtha par3e ho, isI prakAra padArtha kA lakSya sAdhate hue tumhe bhI usake pAriNAmika bhAva ke atirikta kucha bhI anya dikhAI na denA cAhiye, bhale hI vahA nimitta naimittika aneko saMyoga par3e ho / aise sthira lakSya me nimitta naimittika bhAva bhI abheda dravya ke apane andara hI dekhA jAtA hai, jaise ki samayasAra kI 100 vI gAthA me batAyA gayA hai ki 'jJAnI yA ajJAnI koI bhI ghaTa banA nahI sakatA / upAdAna rUpa se to nahI para nimitta rUpa se bhI nahI banA sakattA / ajJAnI nimitta rUpa se yadi kucha kara sakatA hai to kevala ghaTa banAne kA vikalpa kara sakatA hai, isake Age kucha nhii|' ata isa sUkSma dRSTi' ko samajhane ke liye aba lakSya ko sthira kiijiye| loka me chaH dravya hai / ina meM se dharma, adharma, AkAza va kAla ye. cAra to trikAlI zaddha hai, parantu jIva va pudragala kisI vizeSa zakti se yukta hai, jisake kAraNa yaha apane svabhAva ke anurUpa bhI kArya kara sakate hai aura isake viparIta kisI bhinna jAti rUpa bhii| isa zakti . ko Agama bhASA meM 'vaibhiAvika zakti' nAma se kahA gayA hai / yahA 'vaibhAvika zAkti' isa zabda kA artha paryAya na samajha lenA / kyoki zakti trikAlI bhAva ko kahate hai / trikAlI bhAva do prakAra ke hote haiM-guNa rUpa zakti rUpa / guNa
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vizuda adhyAtma naya 664 1. vizudhda adhyAtma paricaya ko hama zakti kaha sakate hai, para zakti ko guNa nahI kyoki gaNa pratikSaNa koI na koI kArya karatA hI rahatA hai, parantu zakti vastu meM paDI rahatI hai, yadi anukUla sAmagrI milI to vaha apanA asara dikhA dato hai, nahI to par3I rahatI hai| udAharaNArtha Indhana me usakA bhUrA Adi raga va usakI kaThoratA Adi sparza to guNa hai, kyoki inakA koI na koI kArya arthAta paryAya hara samaya usame dekhane ko milatI hai, aura agni ke dvArA jala jAne kI zakti hai, kyoki usakA kAma hara samaya dikhAI nahIM detA / agni kA sayoga milA to jala gayA, nahIM milA to nahI jalA / na jalane vAlI hAlata me kyA usakI zakti kahI / calI gaI ? nahI usame hI hai / isI prakAra jIva va pugdrala me calAne va phirane kI zakti hai, para isakA yaha artha nahI ki vaha hara samaya calate hI rahe / cAhe to cale aura cAhe to na cale / unheM pratyeka samaya calanA hI par3e aisA nahI hai / isI kAraNa use Agama me kriyAvatI nAma kI zakti kahA gayA hai, guNa nhii| _____ jIva me jJAna to gaNa hai kyoMki hara samaya-nigoda yA siddha dono avasthAo me yaha jAnatA hai / usakA jAnane kA kArya eka samaya ko bhI rUkatA nahIM / para krodha karane kA usame guNa nahI hai zakti hai, kyoki cAhe to krodha kare cAhe to na kare / krodha na karate sabhaya usakI vaha zakti kahI calI nahI jAtI, zakti hone kA yaha artha bhI nahIM kI hara samaya use krodha karanA hI par3e / siddha bhagavAna me vaha zakti kevala zakti rUpa se par3I hai bhale hI unhe kabhI krodha karane kA avasara prApta na ho, bilkula usI prakAra jisa prakAra ki sasArI jIva me bhavyatva zakti 'zakti' 'rUpa se par3I hai bhale use siddha banane kA avasara bhI prApta na ho| 'haa| isa zakti ko 'svabhAva' yA 'dharma' isa nAma se bhI kahA jAtA . jAtA hai / 'guNa' ko hama zakti, svabhAva yA dharma kucha bhI kaha
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma naya adhyAtma 20. vizudhda adhyAtma naya 665 1 vizudhda adhyAtma paricaya sakate / jIva meM rAgadveSAdi rUpa pariNamane kI zakti hai aura pudragala meM skandha rUpa pariNamane kI / ina donoM dravyoM meM isa prakAra se pariNamane kI zakti kA nAma vaibhAvika zAkti hai| isake kAraNa hI ye donoM dravya zeSa cAra dravyoM kI apekSa kucha vicitratA rakhate haiM vAstava meM yahI zakti isa loka ke mUla pasAre kA kAraNa hai / yadi yaha na hotI to saba hI dravya apanI svabhAvika avasthA meM rahate / pudagala bhI indriyoM kA viSaya na banA hotA / saba adRSTa rahate / isI prakAra jIva bhI bandha ko prApta na huA hotA / ataH saMsAra va mokSa na hotaa| isa zakti vizeSa ke kAraNa jIva va pUdragala donoM dravyoM meM do prakAra ke kSaNika bhAva yA paryAya dekhane ko milatI hai-svabhAva paryAya va vibhAva paryAya / akelA paramANu va usake sparzAdi guNa pudragala ke svabhAva bhAva hai aura skandha va usake sparzAdi guNa vibhAva bhAva hai| siddha bhagavAna va usake kevala jJAnAdi guNa jIva ke svabhAva bhAva hai aura saMsArI jIva va usake krodhAdi guNa vibhAva bhAva hai / 'svabhAva bhAva' nija bhAva yA svabhAva kahalAte hai aura 'vibhAva bhAva' para bhAva kahalAte hai| isa prakAra eka hI dravya ke apane bhAvo me sva va para kA vibhAjana isa sUkSma STi kA kArya hai| ina sva va para bhAvo ke kAraNa unase tanmaya dravya meM bhI kiJcita vijAtIyatA kA AbhAsa hone lagatA hai / yahAM pudagala ko choDa kara jIva dravya me hI usa vijAtIyatA kI siddhi karate hai| pudagala me yathA yogya svayaM lagA lenA / jIva dravya eka vicitra padArtha hai kyoMki sva va para donoM ko jAnane meM samartha hai / jAnanA mAtra hI huA hotA to koI harja na hotA / yahA jAnane ke sAtha sAtha kucha aura bhAva bhI paidA hotA hai| sva ko jAnate hue to ise sva va para donoM hI dikhAI dete hai, kintu para ko jAnate hue ise sva dikhAI
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. vizudhda gradhyAtma naya 666 1. vizudhda pratyAtma paricaya nahI detA / sva ko jAnate samaya yaha sva svarUpa ke sAtha tanmaya hotA hai aura para ko jAnate hue yaha usake sAtha tanmaya sA ho jAtA hai / tanmaya kA artha yahA usa padArtha rUpa bana jAnA nahIM hai, valki apane ko bhUlakara kevala usa padArtha kI sattA ko dekhanA mAtra hai | athavA jJeya padArtha me parivartana hone para apane bhAvo meM bhI tadanusAra parivartana karanA isakA artha, jaise ki phUla khila jAne para kucha harSa va usake murajhA jAne para kucha vipAda sA honA / isa kAraNa cetana rahate hue bhI usame cetana bhAva va jaDa bhAva donoM dekhe jA sakate hai / vADhI vicitra hai para dRSTi vizeSa sI samajhI avazya jA sakatI hai / jIva padArtha me jJAna guNa hI pramukha hai, anya sava usakA vistAra hai | cetana ke sava guNa cetana hai arthAta jJAnAtmaka va anubhavAtmaka hai / jJAna to jJAna hai hI, zraddhA bhI jJAnAtmaka hai aura cAritra bhI, kyoMki jJAna ke hI niH samaya rUpa ko zraddhA aura usI ke sthita rUpa ko cAritra kahate hai / sukha bhI jJAnAtmaka hai kyoki anubhAva nAma jJAna kA hI hai / isI kAraNa AtmA ko citpiNDa kahA jAtA hai / yA yo kahiye ki jJAna mAtra hI AtmA hai / ata jJAna ke kAryoM ko hI jJAna kA viSaya vanAnA abhISTa hai / yadyapi jJAna kA kArya jAnanA hai, para isake sAtha kucha aura bhAva bhI salagna hai / jAnanA do prakAra kA hotA hai - eka kevala jAnanA aura dUsarA kalpanA vizeSa ke sAtha jAnanA / ajAyabaghara meM rakhI vastuo ko jAnanA kevala jAnane kA udAharaNa hai / aura ghara meM par3I vastuo ko jAnanA kalpanA sahita jAnane kA udAharaNa hai / ajAyaba ghara me pratyeka vastu apane apane sthAna para sundara lagatI hai / aura ghara kI vastuoM me koI sundara aura koI asundara lagatI hai / ajAyaba ghara
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. vizudhda adhyAtma nara 667 1. vizudhda adhyAtma paricaya me koI vastu iSTa aniSTa yA terI merI nahI / para ghara kI astuoM me koI iSTa hai aura koI anaSTa, koI merI hai aura koI terii| ajayaba ghara kI vastueM na grAhya hai aura na tyAjya na koI banAne yogya hai aura na vigAr3ane yogya / para ghara kI vastuoM me koI grAhya hai aura koI tyAjya, koI banAne yogya hai aura koI bigAr3ane yogya / isI liye ajAyaba ghara kI vastuoM kA jAnanA to kartA bhoktA kI kalpanAo se atIta jAnanA mAtra hai aura ghara kI vastuoM ko jAnanA kartA bhoktA kI kalpanAo sahita hone ke kAraNa jAnane ke sAtha sAtha kucha aura bhI hai / jJAna ke pahale jAti ke kArya ko jJAna kriyA kahate hai aura dUsarI jAtI ke jAnane kI kriyA ko kartA kriyA kahate hai / pAri bhASika zabda yAda rakhanA / jJAna kriyA jJAtA STA bhAva rUpa hai aura kartA kriyA krodhAdi vikAro rUpa / jJAna kriyA jJAna ke pAriNAmika bhAva ke sAtha yA cetana ke sAtha tanmaya hone ke kAraNa cetana bhAva hai aura kartA kriyA jar3a padArtho ke karane dharane ke vikalpoM se tanmaya hone ke kAraNa jaDa bhAva hai| ina donoM jAti kI kriyAoM me jJAna eka samaya me eka hI kArya kara sakatA hai, kyoMki upayoga jJAna kI kSaNika paryAya hai, aura eka samaya meM eka hI jJAna kI do paryAya ho nahIM sakatI hai / isaliye jJAna kriyA ke sadvAva me kartA kriyA aura kartA kriyA ke sadvAva meM jJAna kriyA honI asambhava hai / arthAta krodha ke samaya jJAtA daNTA pane kI sAmyatA aura sAmyatA ke samaya krodhAdi hone asambhava hai / jJAna kriyA se tanmaya cetana jJAtA kahalAtA hai aura kartA kriya se tanmaya cetana kartA kahalAtA hai / isakA kAraNa bhI yaha hai ki jJAna kA apane pAriNAmika bhAva ke anurUpa kArya hI jJAna kI jAti kA kArya kaha jA sakatA hai / ' kartA bhoktA kI
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. vizUdhda adhyAtma naya 668 1 vizudhda gradhyAtma paricaya kalpanAye jJAna ke pAriNAmika bhAva kI jAti kI nahI hone ke kAraNa unhe jJAna kI jAti kA kArya nahI kahA jA sakatA / jJAna bhAva se tanmaya jJAna kA kArya jJAna kahalAtA hai aura kalpanAoM yA vikalpo se tanmaya jJAta kA kArya vikalpa kahalAtA hai / isa prakAra eka jAna ke do bheda kara diye gae eka jJAna va dUsarA vikalpa | pahale bheda arthAta jJAna kriyA se to mai jAtA isa jJeya ko jAnatA hUM, aisA bhAva banA rahatA hai, parantu kartA kriyA meM jJAna svayaM jJAya ke sAtha tanmaya hokara yaha bhUla jAtA hai ki meM jAnane vAlA bhI koI hU / usako jJeya padArtha yA usakI paryAya hI dikhAI detI hai, jJAyA- jJeya kA bheda nahI rahatA / yadyapi jJeya sambandhI vikalpa se tanmaya hai, jJeya se nahI, parantu 'yaha vikalpa hai aura jJeya mujha se bhinna hai, usake parivartana pAne se mujhe kucha hAni lAbha nahIM, aisA bhI jJAna usa samaya nahI hotA / sva para kA viveka sarvathA lupta ho jAtA hai / isaliye usa jJAna kI sva padArtha ke sAtha tanmaya hone ke kAraNa svabhAva hai aura kartA kriyA para padArtha ke sAtha tanmaya hone ke kAraNa parabhAva hai / yahI vizuddha adhyAtma kA bheda vijJAna hai, jisako grahaNa karanA atyanta sUkSma dRSTi me hI sambhava hai / eka jJAna me hI vivakSA vaza sva tra para kA dveta utpanna karAyA gayA hai / sAdhAraNa adhyAtma me. svava para kI kalpanA sthUla thI, para yahA sva para kI vyAkhyA atyanta sUkSma hai / vaha dravyAthika kA viSaya thA aura yaha paryAyArthika RjusUtra kA vipaya hai, kAraNa ki jJAna kriyA ke sAtha tanmaya rahane vAlA jJAtA vyakti koI aura hai, aura kartA kriyA se tanmaya rahane vAlA kartA vyakti koI aur| jo jJAtA hai vaha kartA nahI aura jo qartA hai vaha jJAtA nahI / isa vizuddha dRSTi me sva padArtha kA kyA
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. vizuddha adhyAtma naya 2. nizcaya naya artha hai aura para padArtha kA kyA artha hai yaha samajhane ke pazcAta aba mUla viSaya para Aiye / yahA bhI mUla naye do hI haiM - nizcaya va vyavahAra / vyavahAra naya ke bheda bhI vahI hai - upacarita anupacarita sadbhUta va asadbhUta / unake lakSaNa bhI vahI hai / antara kevala itanA hai ki yahAM dravya zabda kA artha trikAlI sAmAnya dravya hai, aura gaNa zabda kA artha bhI trikAlI sAmAnya guNa hai, unakI zuddha va azuddha paryAya nahI / isI kAraNa nizcaya naya ke yahA koI uttara bheda nahIM hai / sva padArthaM va para padArtha kI vyArakhyA meM bhI yahAM uparokta prakAra antara hai / aba krama pUrvaka ina nayoM ke lakSaNa Adi darzAne meM Ate haiM / 666 yahA bhI nizcaya naya kA vahI lakSaNa hai, jo ki pahale vAlI 2. nizcaya adhyAtma paddhati me kara Aye hai, arthAta apane sampUrNa guNoM naya va paryAya se tanmaya dravyameM abheda dekhanA nizcaya naya kA lakSaNa hai / itanA vizeSa hai ki Agama paddhati kI dravyAthika naya vat yahAM dravya ko zuddha va azuddha meM vibhAjita nahIM kiyA jA sakatA, aura isIliye yahAM isa naya ke zuddha nizcaya va azuddha nizcaya aise do bheda nahI kiye jA skte| jabaki pahale vAlA nizcaya naya, zuddha va azuddha dravya paryAyoM ko dravya rUpa se aura guNo kI zuddha yA azuddha paryAyo ko guNa rUpa se svIkAra karake, usake sAtha tanmaya dravya ko grahaNa karane ke kAraNa, do bheda rUpa kara diyA gayA hai / vizuddha adhyAtma ke isa prakaraNa me dravya zabda kA artha bheda nirapekSa trikAlI dravya sAmAnya hai aura guNa zabda kA artha zuddha va azuddha paryAya nirapekSa trikAlI guNa sAmAnya hai / ataH yahA na to guNa kI vyAkhyA paryAyo para se kI jA sakatI hai, aura na dravya kI vyAkhyA guNa para se / isakA viSaya pUrNa nivikalpa hai / nirvikalpatA 'me guNa se tanmaya dravya' itanA kahane ko bhI avakAza nahI, kyoki abheda pradarzaka hote hue bhI isa vAkya me guNa,
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. vizuddha adhyAtma naya 700 2. nizcaya naya va dravya kA dvaita dekhA jAtA hai 'sat mAtra dravya hai , yAjJA 'na mAtra jIva hai' aisA kahanA isa paddhati me 8yavahAra samajhA jAtA hai / lakSya lakSaNa bheda ke binA bheda hI nahI kiyA jA sakatA phira isa nizcaya naya kA lakSaNa kaise kare ? 'dravya jaisA hai vaisA hI hai' basa aisA kahanA hI isa naya kA lakSaNa hai / isI ko aura adhika spaSTa karanA ho to 'vyavahAra gata vikalpoM kA niSedha karanA hI isakA lakSaNa hai' aisA samajha liijiye| tAtparya yaha hai ki 'jJAna jIva kA lakSaNa hai' aisA kahanA vyavahAra hai, tava 'jJAna mAtra hI jIva nahI hai, aisA kahanA nizcaya hai / 'jJAna darzana cAritra Adi guNo kA piNDa jIva hai' aisA kahanA vyavahAra hai, tava 'jJAna darzana cAritra aisA trayAtmaka jIva nahI hai vaha to ina sava bhedo se nirapekSa hai, aisA kahanA nizcaya hai / arthAta dravya kA paricaya dete samaya jo koI bhI vikalpa vyavahAra naya utpanna kare usakA niSedha kara denA mAtra isakA lakSaNa kiyA jA sakatA hai / bheda grahaNa ke vinA vidhi Atmaka lakSaNa honA asambhava hone ke kAraNa niSedhAtmaka lakSaNa kiyA gayA hai / isI kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye / 1. pa.gha. | 568-644. "vyavahAraH pratipedhyastasya pratiSedhakazca paramArtha / vyavahAra pratiSedhaH sa evaM nizcaya nayayasya vAcyaH syAt / 598, / vyavahAraH sa yathA syAtsadravaya jJAna vAcya jIvo vA netyetanmAtto bhavati sa nizcayanayo nyaadhipti.| 599. lakSaNa mekasya sato yathAkathacidyathA dvidhAkaraNam / vyavahArasya tathA syAttaditarathA nizcayasya punaH / 614 / idamatra nidAnaM kila guNa va dravayaM yadukta miha sUtre / asti guNasti dravayaM tadyogAdiha labdhAmityarthAta / 634 /
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. nizcaya tadasat guNosti yato na dravya nobhayaM na tadyogaH / kevala madvaitasat bhavatu guNo va tadeva saddravyam / 635 | naivaM yatosti bhedo'nirvacanIye nayaH sa paramArthaM tasmAttIrthaM sthitaye zreyAn kacitsa sa vAvadUko'pi / 641 / idamatra samAdhAna vyavahArasya ca nayasya yadvAcyam / sarvavikalpAbhAveta tadeva nizcaya nayasya yaddhAcyam / 643 / " 20. vizuddhAtma naya 701 kramaza ta pa / 3 134. "eka zuddha naya. sarvonirdvanda nirvikalpaka. / 134 / " artha -- vyavahAra naya pratisedhya hai tathA usakA pratiSedhakaM nizcaya naya hai / arthAta vyavahAra naya, kA niSedha karanA hI nizcaya naya kA vAcya hai / 598 / jaise 'sat dravya hai' athavA 'jJAnavAna jIva hai' isa prakAra kA kathana karanA vayavahAra naya hai / tathA 'itanA hI mAtra nahI hai' isa prakAra kA vyavahAra kA pratiSedha karane vAlA jo kathana hai vahI nayo kA adhipati nizcaya naya hai / 599 / jisa prakAra eka sat ko kisa arthAta guNa paryAyoM Adi vAlA batalA kara dvaita rUpa karanA vyavahAra naya kA lakSaNa hai usI prakAra vyavahAra naya sa e viparIta arthAta advaita sat dvaita na me karanA nizcaya naya kA lakSaNa hai / 614 / ki nizcaya sa e vyavahAra naya abhUtArtha hai / isakA kAraNa yaha hai sUtra me dravya ko jo guNa vAlA kahA hai, usakA artha karane se aisA pratIta hotA hai, mAnoM pahale guNa judA the dravya judA, pIche se dravya ke sAtha guNa kA yoga huA, isaliye vaha guNa vAlA
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. vizuddha adhyAtma naya 702 3. vyavahAra naya sAmAnya kahalAne lagA / 634 / parantu yaha bAta ThIka nahI, kyoki na to akele guNa kI koI sattA hai, na akele dravya kI sattA hai na sayoga sambandha vAle ina dono kI sattA hai / kevala eka advaita sat hai / isa sat ko cAhe guNa kaho athavA dravya eka hI bAta hai kyoki ve bhinna nahI hai / 635 / isa prakAra zuddha naya sarvata nirdvanda va nirvakalpa hai / 134 / paramArtha naya to anirvacanIya hai isaliye tIrtha kI sthiti ke liye bheda grAhaka vyavahAra naya ko kisI samaya kAryakArI mAnA jAtA hai / 641 | yahA yaha tAtparya hai ki vyavahAra naya kA jo koI bhI vAcya hai, vahI sampUrNa vikalpo kA abhAva hone para nizcaya naya kA bana jAtA hai | 643 | bhale hI samajhane va samajhAne ke lie lakSya lakSaNa va guNa guNI Adi `bheda karake kathana karane me Aye parantu vastu vAstava me abheda va nirvikalpa hI hai, jo vacana ke gocara nahI ho sakatI / yadi yaha naya sAmane Akara vyavahArika dvaita kA nirAsa na kare to usake dvArA sthApita kiye gaye dravya guNa va paryAya Adi bhedo kI pRthaka sattA kI svIkRtti ko kauna roka sakatA hai ? yaha to isa naya kA kAraNa hai aura karma kalaka se rahita jJAnAtmaka nirvikalpa Atma tatva kI siddhi dvArA sampUrNa vikalpo kA abhAva karake jJAtA dRSTA bhAva me sthiti pAnA isa naya kA prayojana hai / 1 jaisA ki pahale naigamAdi nayo ke antargata vayavahAra naya ke 3. vyavahAra naya prakaraNa meM batAyA jA cukA hai, vyavahAra kA lakSaNa sAmAnya bheda karanA hai / vidhi pUrvaka dravya me guNa-guNI tathA lakSya lakSaNa Adi rUpa bheda yA dvaita utpanna karanA isa naya kI lakSaNa hai / yahI lakSaNa pahale bhI sarvatra grahaNa karane meM AyA hai / yahA itanA vizeSa hai ki dravya kI zuddha va azuddha paryAyoM se nirapekSa
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. vizudhda adhyAtma naya 703 3. vyavahAra naya sAmAnya 1 trikAlI dravya sAmAnya ko hI yahA dravya samajhA jAtA hai / aura isI prakAra vyajjana paryAyoM se nirapekSa guNa sAmAnya ke trikAlI svabhAva ko hI yahA guNa samajhA jAtA hai / isI kAraNa paryAya paryAyI bheda ko yahAM avakAza nahI / guNa sAmAnya para sa e dravya sAmAnya kA paricaya denA hI isakA kAma hai / dravyoM me jIva pudagalAdi bheda karake dravya sAmAnya kA lakSaNa karanA athavA jIva dravya meM sArI mukta Adi jAti bheda na karake jIva- sAmAnya kA lakSaNa karanA athavA pudagala dravya me paramANu skandha Adi jAti bheda na karake pudagala sAmAnya kA lakSaNa karanA hI isa naya kA vyApAra hai / ata una una dravyo ke sAmAnya guNoM ko hI yahA lakSaNa rUpa se grahaNa karane me AtA hai / jaise 'dravya kA lakSaNa sat hai' athavA 'jIva kA lakSaNa jJAna hai / athavA 'pudagala kA lakSaNa sparza hai' ityAdi / isI lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha aba kucha uddharaNa dekhiye 1. pa dha / pU. / 522 - 523. " vyavahAraNa vyavahAra syAtiti zabdArthato na paramArthaH / sa yathA guNa guNino riha sadabhede bheda karaNa syAt 522 sAdhAraNa guNa iti yadi vA'sA dhAraNaH satastasya / bhavati vivakSyo hiyadA vyavahAranayAstadA zreyAn / 523 / " vyavahAra sayathA syAtsadRvyaM jJAnavAMcya jIvo vA / / 599 / " * arthaH--vidhi pUrvaka bheda karane kA nAma vyavahAra hai / yaha lakSaNa zabdArtha rUpa samajhanA paramArtha rUpa nahI / arthAta saMjJA, saMkhyA, lakSaNa prayojana kI apekSA hI isa prakAra kA bheda kiyA jAnA sambhava hai, dravya kSetra, kAla, bhAva,
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 20. vizudhda adhyAtma naya 704 4. sadbhuta yavahAra naya sAmAnya kI apekSA nahI | kyoMki yahA guNa va guNI me satR rUpa se abheda hote hue bhI bheda karane ko vyavahAra naya kahate hai / 523 | jisa samaya isa sat ke sAdhAraNa yA sAmAnya guNa athavA asAdhAraNa yA vizeSa guNa ina dono me se koI eka guNa bhI vivakSita hotA hai usa samaya nizcaya se vyavahAra naya ThIka kahalAtA hai / 523 / isakA udAharaNa aise samajho jaise 'dravya sata hai' athavA 'jJAnavAna jIva hai' aisA kahanA / 591 / abheda vastu me bhI, usako bhinna bhinna kAryoM para se, guNo rUpa ina bhedo kA kathaJcita grahaNa avazya ho rahA hai / yadi sarvathA na huA hotA to guNa-guNI kA vikalpa bhI honA asambhava thA / vastu me isa prakAra ke kathaJcita bheda kA sadbhAva hI isa naya kI utpatti kA kAraNa hai / paricita bhedo ke AdhAra para unase tanmaya abheda tathA yathArtha dravya sAmAnya kA paricaya denA isakA prayojana hai / yA yoM kahiye ki ananta dharmAtmaka eka dharmIke astitva kI pratiti karanA isakA prayojana hai / 'vastu me do prakAra bheda dekhe jA sakate hai-svabhAvika ago arthAta guNo va unake svabhAvika kArSo ke AdhAra para tathA vibhAvika aMgo ke arthAta para sayogI nija bhAvoM ke AdhAra para / isa prakAra viSaya bheda se isa naya ke bhI do bheda ho jAte hai- sadbhUta va asadbhUta / inake lakSaNa va bhedAdi hI aba Age dikhAye jAyege / vyavahAra naya sAmAnya vat sadbhUta vyavahAra naya kA lakSaNa bhI 4. sadbhUta vyavahAra vastu me guNa guNI bheda karanA hai / yahAM bhI paryAya naya sAmAnya paryAyI ko avakAza nahI / antara kevala itanA hai / ki yahAM dravya sAmAnya me jAti bheda darzAnA abhISTa hai / isaliye pRthaka pRthaka dravyoM ke vizeSa guNo ko yahAM lakSaNa rUpa se grahaNa
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. vizUddha adhyAtma naya 705 4, sadbhUta vyavahAra naya sAmAnya kiyA jAtA hai, sAmAnya guNo ko nahI / kAraNa yaha hai ki sAmAnya guNo para se dravya sAmAnya ke svabhAva kA paricaya pAyA jA sakatA hai / parantu eka dravya se dUsare dravya kI pRtha katA nahIM dikhAI jA sktii| jaise ki 'dravya sat hai' aisA kahane se 'jIva hoki pudragala saba hI sat hai / iname jAti bheda nahIM hai' isa prakAra kA grahaNa hotA hai / aura yadi aisA ho jAye to sarva sakara doSa kA prasaga Aye arthAta saba dravya milakara eka ho jAye, tava bandha va mokSa bhI kisa khe| ____ 'sat' yA astitva dravya kA sAdhAraNa yA sAmAnya guNa haiM / arthAta pratyeka dratya sat rUpa to hai hI, parantu isake atirikta kucha aura bhI hai / jaise jIva sat hote hue bhI jJAna vAna jaDa nahI yA rUpa rasa gandha vAlA nahI, aura isI prakAra pudragala sat hote hue bhI jar3a yA rUpa, rasa, gandha vAlA hai jJAnavAna nahI, / isI bhAti lokame jAti bheda se cha. dravyo kI sattA Agama siddha hai-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza va kAla / chaho hI sat hai / parantu bhinna bhinna svabhAva ko dharane vAle hai| unake kAma bhI bhinna bhinna jAti ke hai-jIva kA kAma jAna nA hai, pudgala kA kAma jIva ke zarIro kA nirmANa karanA hai, dharma dravya kA kAma jIva pudgala ko gamana karane meM sahAyatA denA tathA adharma dravya kA kAma unhe rukane meM sahAyatA denA, AkAza dravya kA kAma sarva dravyoM ko rahane ke liye sthAna denA hai aura kAla dravya kA kAma saba dravyoM ko parivartana karane meM sahAyatA denA hai / isa prakAra eka dravya kA kAma dUsare kI apekSA bilkula bhinca jAti kA hai, isI para se una dravyoM kI bhinna jAtIyatA kA nirNaya hotA hai / dravya ke isa prakAra ke bhinna jAtIya svabhAvoM ko hI asAdhAraNa yA vizeSa guNa kahate haiM /
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20, vizuddha adhyAtma naya 706 4. sadbhUta vyavahAra naya sAmAnya ina guNo ke AdhAra para pRthaka pRthaka dravyo kA paricaya dekara uname vibhinnatA darzAnA isa naya kA kAma hai arthAta eka advaita sat ko khaNDita kara denA isakA kAma hai / isI kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye| 1 pa dha / pU / 525-526 "vyavahAranayo dvedhAH sadbhUtasvatya bhavedasadbhUta. / sadbhUtastamuGgaNa iti vyavahArasta tpravRttimAtratvAt / 525 / atra rnidAnaca yathA sadsAdhAraNa guNo vivakSya syAt / avivakSito'thavApi casatsAdhAraNa guNo na cAnyatarAt / 526 / " arthaH-sadbhUta tathA asadbhUta isa bhAti vyavahAra naya do prakAra kA hai / usame se vivakSita vastu ke guNa kA nAma sadbhUta hai tathA ina guNo kI pravRttimAtra kA nAma vyavahAra hai / pravRtti kA artha yahA sajJA sakhyAdi kI apekSA kathana me bheda DAlanA samajhanA, vastu me nahI, / 525 / isa pravRti me kAraNa yaha hai ki jisa prakAra yahA 'sat' arthAta dravya sAmAnya ke kisI asAdhAraNa yA vizeSa guNa kI vivakSA karane meM AtI hai usa prakAra sat ke kisI sAdhAraNa yA sAmAnya guNa kI vivakSA karane me nahI aatii| aura isI prakAra anya bhI koI paryAya Adi kI vivakSA karane me nahI aatii| tAtparya hai ki vyavahAra sAmAnya me to sAmAnya va vizeSa dono guNo kA grahaNa hotA thA para sadbhuta me kevala vizeSa guNo kA hI grahaNa karake dravya vizeSa kA paricaya diyA jAtA hai / 526 / dravyo me pratyakSa hone vAlI uparokta vijAtIyatA isa naya kI utpattikA kAraNa hai / kyoki yaha vijAtIyatA na hotI to isa naya kA koI viSaya bhI na hotA / viSaya ke abhAva me naya kA bhI abhAva hotA / dravya meM rahane vAle yaha vizeSa guNa sadabhUta hai arthAta
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vizuddha adhyAtma naya 707 5 upacarita apanacarita sadbhUta vyavahAra naga vastu ke vAstavika aga hai kAlpanika nahI / isaliye isa naya kA nAma sadbhUta hai aura guNa guNI bheda karane ke kAraNa vyavahAra hai| svabhAva bheda para se dravyo kI bhinna jAtIyatA kA nirNaya karake para dravyo kA niSedha tathA sva dravya me pravRtti karanA hI yogya hai / yahI vatAnA isa naya kA prayojana hai / jaisA ki pahile hI batAyA jA cukA hai yaha vizuddha adhyAtma 5. upacarita anupacarita paddhati paryAya paryAyI bheda nahI karatI / guNa sadbhUta vyavahAra naya sAmAnya para se dravya sAmAnya kA aura guNa vizeSa para se dravya vizeSa kA paricaya detI hai / 'jJAna vAlA jIva hai' aisA kahanA sadbhuta sAmAnya kA viSaya hai kyoki jJAna jIva kA vizeSa guNa hai sAmAnya nahI / jJAna guNa me kisI bhI prakAra kA vikalpa vizeSa utpanna na karake jJAna sAmAnya ko hI jIva kA lakSaNa kahanA to anupacarita sadbhUta vayavahAra samajhanA / jJAna guNa me jJeya samvandhI kucha upacAra kara dene para yahI lakSaNa upacarita sadbhuta vyavahAra kA kahalAyegA / so kaise vahI batAtA hU~ / jisa prakAra guNo ke AdhAra para drakSya kI vizeSatA darzAye binA dravya kA paricaya denA asambhava hai,isI prakAra kisI bhI guNa kI vizeSatA darzAye binA guNa kA paricaya denA asambhava hai / guNa kA paricaya prApta kiye binA zrotA usake AdhAra para dravya kA paricaya bhI kaise pA sakegA ? ata aisI avasthA me uparokta anuparita lakSaNa apane prayojanAdi kI siddhi karane meM samartha na ho sakegA / jisa prakAra nizcaya naya ke vAcyabhUta nirvikalpa kA paricaya dene se pahile dravya kI vizeSatA darzAne vAle vyavahAra naya kA Azraya lenA Avazyaka hai, isI prakAra guNa ke AdhAra para dravya kA paricaya dene se pahile gaNa kI vizeSatA ko darzAnA atyanta Avazyaka hai|
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ 708 20. vizuddha adhyAtma naya 5. upacarita anupacarita sadbhUta vyavahAra naya yahA jIva dravya kI mukhyatA se kathana calatA hai| usakA paricaya dene ke liye anupacarita sadbhUta vyavahAra naya ne usake vizeSa guNa 'jJAna' ko AdhAra banAyA hai / isa jJAna guNa kI vizeSatA darzAnA hI upacarita sadbhUta vyavahAra naya kA lakSaNa hai / jJAna nAma jAnana svabhAva kA hai / jAnanA kisI jJeya kA hotA hai / jJeya ko jAne vinA jJAna kisako kahe ? 'jJAna to jJAna hI hai' aisA kahane se koI kyA samajhe ? 'jo ghaTa paTa Adi ko jAnatA hai use jJAna kahate hai' aisA batAne para hI jJAna zabda kA artha pratitI me AtA hai / arthAta jJAna kA lakSaNa karane ke liye yA jJAna kI vizepatA darzAne ke liye Avazyaka hI jJeya kA avalambana lenA paDatA hai / jJeya ko jAnate hue bhI 'jAna' jJAna rUpa hI hai neya rUpa nahI, parantu jJeya ke pratibimba ke binA jJAna kA koI artha bhI nahI hai / isa prakAra yadyapi jJAna va jJeya pRthaka pRthaka padArtha hai parantu prayojana vaga jeya kA upacAra jJAna me karake isa meM ghaTa yA paTa rUpa jJeyo kI upAdhi lagAI jAtI hai arthAta jJAna sAmAnya ko 'ghaTa jJAna' yA 'paTa jJAna' kahA jAtA hai| isI kA nAma upacAra hai / 'jeyo ko jAnane vAlA jJAna yA jJeyAkAra rUpa se pratIti meM Ane vAlA jo yaha jJAna hai, vahI jIva dravya kA lakSaNa hai' aisA kathana karanA upacarita sadbha ta vyavahAra naya kA lakSaNa hai| isI lakSaNa ko pudagalAdi anya dravyo para bhI yathA yogya rItaya lAgU kiyA jA sakatA hai-jaise "yaha jo sparza, rasa, gandha, Adi bhAva nitya jJAna ke anubhava karane me Ate hai vahI pudagala kA lakSaNa hai" aisA kahA jA sakatA hai| isI lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye|
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. vizuddha adhyAtma naya 709 5. upacarita anupacarita sadbhata vyavahAra naya paM. dh.| pU. / 535-540 "syAdAdimo yathAntarlInA yA zaktirasti yasya sataH / tattatsAmAnyatayA nirUpyate cedvizeSanira pekSam / 535 / idamatrodAharaNa jAnaM jIvopajIvi jIvaguNaH / jJeyAlambanakAle na tathA neyopajIvi syAt / 536 / ghaTasadabhAve hi yathA ghaTanirapekSa cideva jIvaguNaH / asti ghaTAbhAve'pi ca ghaTa nirapekSaM cideva jIvaguNaH / 537 / upacaritaH sadbhUto vyavahAra. syAnayo yathA nAm / avirUddhaM hetuvazAtparato'pyucaryate yataH svaguNaH" / 540 / artha- jisa prakAra jisa padArtha kI jo antarlIna zakti hai, usa ko jAti ke sAmAnyapane se arthAta kisI bhI vizeSatA kA Avalamvana na lekara usake dvArA padArtha kA jo sAmAnya nirUpaNa karane meM AtA hai vaha anuparita sadbhUta vyavahAra naya kahalAtA hai / 535 / jaise ki jJAna jIva kA jIvopajIvI arthAta cetana guNa hai / jJeya ko viSaya karate hue bhI vaha jIvopajIvI hI rahatA hai, jJeyopajIvI nahIM ho jAtA / 536 / kyoki jisa prakAra ghaTa ke sadbhAva me ghaTa kI apekSA na karake kevala caitanya jAna hI jIva kA gaNahai, isI prakAra ghaTa ke abhAva me bhI ghaTa kI apekSA na karake mAtra jJAna hI jIva kA guNa hai / 537 / arthAta jJAna ko sadA jJAna hI kahate rahanA, jJeya kA upacAra na karanA anupacarita sadbhuta vyavahAra naya kA viSaya hai| parantu avirodha pUrvaka kisI hetu vaza se apane guNo me bhI para sajJA vAlA upacarita sadbhUta vyavahAra naMya kA viSaya hai / 540 /
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vizuddha gradhyAtma naya jJeya ke upacAra ke binA jJAna ko hI jJAna kahatA hai isaliye anupacAra hai / jJAna jIva kA apanA guNa hai isaliye sadbhUta hai aura guNaguNI kA bheda grahaNa karatA hai isaliye vyavahAra hai / isa prakAra 'anutacarita sadbhuta vyavahAra naya' yaha nAma sArthaka hai / jJeya ke avalamvana ke binA jJAna kA svarUpa darzAnA azakya hai isaliye jJAna me jJeya kA upacAra karane meM AtA hai / kyoMki jJeya ko jAnate hue bhI jJAna jJAna hI rahatA hai jJeya nahI ho jAtA, phira bhI use jJeya kA jJAna kahane meM AtA hai isaliye yaha naya upacarita hai / jJAna jIva dravya kA apanA guNa hai isaliye sadbhUta hai aura guNa- guNI kA bheda grahaNa karane ke kAraNa vyavahAra hai / isa prakAra 'upacarita sadbhuta vyavahAra naya' yaha nAma sArthaka hai / yaha to isa naya kA kAraNa hai / dravya ke astitva kI pratIti karanA anupacarita sadbhUta vyavahAra kA prayojana hai aura jJAna jJeya ke sakara doSa kA nivAraNa karate hu kA avinAbhAvIpanA darzAnA upacarita sadbhUta vyavahAra naya kA prayojana hai athavA jJeya kA avalamvana chur3A kara jJAna mAtra kA avalamvana karAnA arthAta jJAtA dRSTA bhAva mAtra jAgRta karAnA ina donoM nayo kA eka prayojana hai / 710 6. asadbhUta vyavahAra naya kA sAmAnya jaisA ki pahale hI vizuddha adhyAtma paddhati kA paricaya dete 6 asadbhUta vyavahAra samaya batAyA jA cukA hai jIva pugadla ina do naya sAmAnya dravyo me vaibhAvika nAma kI vizeSa zakti hai jisake kAraNa inakA pariNAmana kathaJcita nija pAriNAmika bhAva ke sAtha tanmaya usake anurUpa bhI hotA hai aura kathaJcita para padArthoM ke sAtha tanmaya unake anurUpa bhI hotA hai / pahale vAle pariNamana ko svabhAvika aura dUsare vAle ko vibhAvika kahA jAtA hai / jJAna kI 'jJAna kriyA' jIva kA svabhAvika bhAva hai aura usakI krodha Adi bhAva rUpa yA rAga dveSAdi rUpa 'karttA kriyA' vibhAvika bhAva hai / isIprakAra paramANu va usakI zuddha paryAya pugadla ke svabhAvika bhAva hai aura skandha va usakI
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. vizuddha adhyAtma naya 711 6. asadbhUta vyavahAra naya kA sAmAnya azuddha paryAye vibhAvika bhAva hai / yahA jIva kI pramukhatA se hI kathana karane me AyegA / tahAM pudgala para yathA yogya rUpa se svaya lAgu kara lenaa| ___ pahilI adhyAtma paddhati ke antargata bhI asadbhuta vyavahAra naya kA kathana A cukA hai / anya padArtha kA anya padArtha ke sAtha nimitta naimittika bhAvo yA kartA karmAdi bhAvo kA upacAra karanA vahA isa naya kA lakSaNa batAyA gayA hai| yahA~ bhI vahI lakSaNa samajhanA / antara kevala sva va para padArthoM kI vyAkhyA me hai / vahA sva va para padArtha dravyArthika naya kI dRSTi kA viSaya thA aura yahA usI kA vicAra paryAyArthika dRSTi se kiyA jAtA hai / arthAta vahAM to bhinna jAtIya guNoM se tanmaya dravya 'para padArtha' kA vAcya thA aura yahA bhinna jAtIya paryAya se tanmaya dravya 'para padArtha' kA vAcya hai| vahA para padArtha kA artha thA zarIra va ghaTa paTa Adi padArtha, aura yahA para padArtha kA artha krodhAdi vibhAvika bhAva kyoki ye jJAna kA jo vAstavika kArya jJAtA dRSTA panA hai, usase bhinna jAti ke hai| isa bAta kA khulAsA pahale hI isa paddhati kA paricaya dete samaya kiyA jA cukA hai| jisa prakAra vahA~ 'ghaTa' 'paTa' Adi para padArtho kA svAmI yA kattA Adi jIva ko kahanA asadabhata vyavahAra naya kA lakSaNa thA, usI prakAra yahA bhI krodhAdi vibhAva bhAvoM rUpa para paryAyoM kA svAmI va kattA Adi jIva ko kahanA asadabhata vyavahAra naya kA lakSaNa hai| isI kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye| 1 pa. gha |puu / 526-530 "api cA'sadbhutAdi vyavahArAnto nayacabhavati yathA / anya dravyasya guNA sajAyante balAttadanyatra / 529 / sa yathA varNAdisato murtadravsya karma kila murttam / tatsayogapvAdiha mUrtA krodhAdayo'pi jIva bhAvA / 530 / "
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vizuddha adhyAtma naya 712 - 6. asadbhuta vyavahAra naya kA mAmAnya artha --- anya dravya ke guNa vala pUrvaka arthAta upacAra sAmarthya sa usase bhinna dravya ke kahana me Ate hai arthAta anya dravya me Aropita karane me Ate hai vahI sadbhuta vyavahAra naya kA lakSaNa hai / 529 / udAharaNArtha varNAdimAna hone ke kAraNa arthAta pudgala dravya se nirmita hone ke kAraNa apTa karma to ThIka hI mUrta hai / parantu jIva me utpanna hone vAle krodhAdi bhAva yadyapi mUrta nahI hai bhira bhI una mUrta karmo ke sayoga sambandha kI vizeSatA se unhe mUrta kahane me AtA hai / 530 / vibhAva bhAva kabhI bhI vinA para sayoga ke utpanna nahI hote / vaha vastu ke svabhAva ke anurUpa nahI hote / isaliye unheM vastubhUta nahI mAnA jA sakatA / jisa prakAra cAndI se mizrita svarNa sapheda dikhAI detA hai taba vaha saphaidI sone kI hI kahane meM AtI hai / para yaha vyavahAra vastu bhUta satya nahIM hai, asadbha ta hai, kyoki svarNa ava bhI sapheda nahI hai pIlA hI hai| isI prakAra krodhAdi bhAva jJAna jAti ke dikhAI na dene ke kAraNa pudagala ke kahane Ate hai, pudagala karmo ko inakA kartA bhI kahA jAtA hai| parantu vaha vyavahAra vastubhUta satya nahI hai, asadbha ta hai, kyoki ve aba bhI cetana ke hai karmo ke nahI / jIva va iname kSaNika tanmayatA hote hue bhI iname bheda grahaNa kiyA jA rahA hai isaliye vyavahAra hai| ata. isa naya kA 'asaddha ta vyavahAra naya' yaha nAma sArthaka hai| jIva va pudgala me antarlIna vaibhAvika zakti vizeSa isa naya kI utpatti kA kAraNa hai / kyoki yadi yaha na hotI to AkAza vat yaha dravya bhI trikAla svabhAva me sthita rahate / taba yaha naya kisako-vipaya karatA / isa prakAra ke vyavahAra ko asatya va asadbhata svIkAra karake jisa prakAra koI vyakti usa svarNa ko zodha kara zuddha
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. vizuddha adhyAtma naya 713 7. upacarita va anupacarita asadbhUta vyavahAra naya svarNa kI prApti kara sakatA hai, usI prakAra krodhAdi bhAvoM ko apane svabhAva kI apekSA asatya svIkAra karake koI vyakti inake lakSaNa ko tyAga kara samyagdRSTi ho sakatA hai / vibhAva bhAva ko asatya yA asadbha ta samajhe vinA unhe kaise tyAge ? yahI isa naya kA prayojana hai, arthAta 'kartA kriyA' ko char3A kara 'jJAna kriyA' kA Alambana karAnA isa naya kA prayojana hai| isa naya ke bhI pUrvavat upacarita va anupacarita do bheda ho jAte hai, kyoki yaha krodhAdi bhAva bhI sUkSma va sthUla do prakAra ke hai / 7 upacarita va sthUla adhyAtma paddhati meM anya dravyoM kA anya anuparita dravya ke sAtha kartA karma yA svAmitva Adi asadbhata sambandha joDanA asadbha ta vyavahAra naya kA viSaya vyavahAra naya batAya gayA hai| parantu yahA para eka jJAna me hI sva va para bhAvo kA vibhAga karake jIva jJAna kA krodhAdi bhAvo ke sAtha kartA karma yA svAmitva sambandha jor3anA asadbha ta vyavahAra naya kA viSaya vatAyA gayA hai| ve krodhAdi bhAva do prakAra ke anubhava karane me Ate hai-buddhi gocara va abuddhi gocara / tahA buddhi gocara bhAva to sthUla hai ataH usakA grahaNa karanA to sthUla vyavahAra hai yA upacarita hai, aura abuddhi gocara bhAva sUkSma hai, ata. unakA grahaNa karanA sUkSma vyavahAra hai yA ipat upacAra hai / isI se buddhi gocara krodhAdi rUpa para bhAvo ko jIva kA kahanA upacarita asaddha ta vyavahAra naya hai aura abuddhi gocara unhI bhAvo ko jIva kA kahanA anapacarita asadbha ta vyavahAra hai / 1 pa. dha / puu.| 546-546 upacarito'sadbha to vyavahArakhyo naya. sa bhavati yathA / krodhAdyA audayikAcyitajyed vuddhijA vivakSayA syu. 1549 /
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 vizuddha adhyAtma naya 714 7. upacarita va granupacarita sadbhUta vyavahAra naya api vAsa to yosnupacaritAkhyo naya sabhavati yathA / trovAdyA jIvasya hi vivakSitAjyeda buddhi bhavAH / 546 | " artha - upacarita asata vyavahAra isa nAma se kahA jAne vAlA naya isa prakAra hai, jaise ki jIva ke buddhi gamya krodhAdi audayika bhAvo kI vivakSA hotI hai / / 549 | aura jo yaha anupacarita asata isa nAma kA vAcya naya hai vaha isa prakAra hai jaise ki jIva ke abuddhigamya krodhAdi bhAvoM ko jIva kA kahanA / 546 | 2. pa.dha. 130906 / vizyetatparaM kejyidsa topacArataH / rAga va jjJAnamAtrAsti samyaktvaM tadvadIritama / 909 | artha- koI koI AcArya mAtra aisA vicAra karake jisa prakAra asadbhUta upacAra naya se jJAna ko rAga vAlA kahata haiN| usI prakAra samyaktva ko bhI rAga vAlA kaha dete hai / 3 vR dra sa 16 / 18 " kumati kuzruta vibhaMgatraye punarUpacaritAsadbhUta vyavahAra / " artha -- kumati kuzruta aura vibhaga ina tIno ko jJAna kahanA upacarita sadbhUta vyavahAra hai / krodhAdi para bhAvoM ko jIva kA kahane ke kAraNa asadbhUta hai / sthUla bhAvoM ko grahaNa karane ke kAraNa upacAra aura sUkSma bhAvo ko grahaNa karane ke kAraNa anupacAra hai / bheda karane ke kAraNa vyavahAra hai | ataH 'upacarita va anupacarita asadbhUta vyavahAra naya' yaha
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vizuddha adhyAtma naya 715 8. zakA samAdhAna nAma sArthaka hai| asadbhUta sAmAnya vat jIva pudagala me antalIna vaibhAvika zakti vizeSa hI ina nayo kI utpatti kA kAraNa hai| bAhya saMyogoM ke abhAva me bhI usa zakti kA kArya pratikSaNa jIva me usa samaya taka barAbara calatA rahatA hai jisa samaya taka moha kA sarvathA abhAva nahIM ho jAtA / arthAta dasave guNa sthAna ke anta samaya taka vaha varAvara apanA asara dikhAtI rahatI hai| dhyAnastha dazA taka me bhI bhale krodhAdi bhAva vyakta na hone pAve para itane mAtra para se yaha nahI samajhA jA sakatA ki usa zakti kA vinAza ho cukA hai| yadi aisA samajhale to sAdhanA pUrI karane ke prati utsAha samApta ho jaaye| basa yahI anupacarita asadbhUta vyavahAra naya kA kAraNa hai / aura sUkSma se sUkSma una vibhAva bhAvo ke prati sAvadhAna rahate hue. unake tyAga ke prati, samaya prati samaya udyamazIla bane rahanA isa naya ko jAnane kA prayojana hai| sthUla krodhAdi bhAva vAhya saMyoga ke binA tIna kAla me hote nahI / para saMyoga ke binA akelI vaibhAvika zakti vaise bhAva utpanna karane meM asamartha hai / ata bAhya padArtho kA sayoga sthUla vibhAva grAhaka upacarita asadbhUta vyavahAra naya kA kAraNa hai| buddhi gocara sthUla krodhAdi ke AdhAra para buddhi ke agocara sUkSma krodhAdi bhAvoM ke astitva kI pratIti hotI hai| yahI isa naya kA prayojana hai| athavA krodhAdi bhAvo se haTa kara 'jJAna kriyA' me sthiti pAnA ina dono bhedoM ko jAnane kA prayojana hai / 5 zakA samAdhAna -isa viSaya sambandhI kucha zakAoM kA samAdhAna bhI yahA kara denA yogya hai / 1 zakA -donoM adhyAtma paddhatiyoM me kyA antara hai ? uttara -dekho isI adhikAra kA prakaraNa naM. 1
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. vizuddha adhyAtma naya 716 8. zaMkA samAdhAna 2 zakA -naya kA lakSaNa jJAna kA vikalpa hai aura pramANa kA lakSaNa nirvikalpa jJAna / isa prakAra nizcaya naya ko nirvikalpa kahane se use pramANapane kA prasaga prApta hogA ? uttara -aisA nahIM hai, kyoki nirvikalpa bhI yaha nizcaya kathaJcita vikalpAtmaka hai / vikalpa do prakAra ke hote hai-vidhirUpa va niSedharUpa / yahA vidhirUpa vikalpa bhale na ho para niSedha rUpa vikalpa avazya hai / 'jIvajJAnavAna hai' yaha vikalpa to vidhirUpa hai aura 'jIva jJAna mAtra hI nahIM hai' yaha vikalpa niSedha rUpa hai ! vyavahAra naya me vidhi rUpa vikalpa hotA hai aura nizcaya naya me vyavahAra ke pratiSedha rUpa vikalpa hotA hai / pramANa me vidhi va nipedha dono prakAra ke vikalpa ko avakAza nahI / vaha to rasAsvAdana rUpa hai / ata. nizcaya naya ko pramANapanA prApta nahI ho sktaa| 3 zakA -vyavahAra naya sAmAnya va sadabhuta vyavahAra ina donoM meM kyA antara hai ? uttara :- vyavahAra naya sAmAnya kA kAma to dravya sAmAnya athavA dravya vizeSa ke astitva kI pratIti karAnA mAtra hai, una me paraspara bheda darzAnA nahI / parantu sadbhuta vyavahAra naya usake viSaya meM dvaita utpanna kara ke eka dravya ko dUsare dravya se pRthaka darzAtA hai / yadi sadbhUta vyavahAra naya na ho to sarva dravyo me jAti bheda va vyakti bheda karanA sabhava na ho sake / sarva saMkara doSa kA prasaMga Aye / eka advaita brahma ke atirikta saba kucha bhrama dIkhane lge| yA to eka sarva vyApI cetana ho yA eka
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. vizuddha adhyAtma naya 717 8. zakA samAdhAna sarva vyApI acetana / isaliye dono ke viSaya me antara hai| 4. zakA -sadbhUta vyavahAra naya va asadbhUta vyavahAra naya me kyA antara hai ? uttara - sadbhuta vyavahAra kI pravRti to trikAlI bhAva sAmAnya para se arthAta guNoM para se chaho dravyoM kI vizeSatA kA paricaya dene me hotI hai, aura asabhudta tvahAra naya kI pravRti jIva va pudgala ina do hI dravyoM kI vaibhAvika zakti kA paricaya dene meM hotI hai / yA yo kahiye ki sabhukta vyavahAra naya dravyAthika hai aura asabhudata vyavahAra naya paryAyAthika hai, kyoki vaha trikAlI bhAva ko grahaNa karatA hai aura yaha kSaNika bhAva ko| vaha jJAna sAmAnya para se jIva ke jJAtA dRSTA pane ke svabhAva kA paricaya detA hai aura yaha kartA kriyA para se usa ke vibhAva kA paricaya detA hai| vaha grAhya aga kA paricaya detA hai aura yaha tyAjya aga kaa|
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 pariziSTa anya anekoM naya 1. nayoM ke asakhyAta bheda, 2. nayo ke bheda prabhedo kA pradazaka caTa 3. sarva nayo kA mUla nayo me antarbhAva / 1 nayo ke asakhyAte bheda Agama va adhyAtma paddhati ke AdhAra para dravyAthika va paryAyArthika tathA nizcaya va vyavahAra yahI do mUla naye hotI hai / vAstava me vastu kA pUrNa svarUpa ina do bhedo me samApta ho jAtA hai, phira bhI una kA vizeSa spaSTIkaraNa karane ke liye unake aneko bheda prabheda karake darzAye gaye hai / parantu naya itanI hI ho aisA nahI hai / prakRta grantha me jo nAma diye hai ve sagraha naya kI apekSA samajhanA, arthAta eka eka naya ke antargata vastu ke anaka vibhinna ago kA grahaNa ho jAtA hai / vaise to nayo kI sakhyA nahI kI jA sakatI, kyoki naya vastu ke ago ke jJAna ko kahate hai aura vastu ananta dharmAtmaka hai / ata naya bhI ananta hI hai / parantu jJAna meM jAne gaye ve sampUrNa aMga vacana ke viSaya nahI banAye jA sakate, kyoki vacana sakhyAta mAtra hai / ata kathana ko apekSA bhI nayoM ke sakhyAte bhada kiye jA sakate hai / vacana yadyapi sakhyAta hI hai, parantu mAnasika vikalpa asakhyAta taka sambhava hai / jitane taraha ke vacana vikalpa utane hI naya ho sakate he isaliye naya ke utkRSTa bheda asakhyAta taka ho sakate hai / isaliye vistAra se nayo kA prarUpaNa nahI kiyA jA sakatA / eka se lekara nayoM ke aneko bheda kiye gaye hai / jaise :
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. anya anekA naya 716 1. nayo ke asakhyAte bheda 1. sAmAnya se zuddha nizcaya naya kI apekSA naya eka bheda hai| ela. vA. / 1 / 36 / 2 "sAmAnyAdezatastAvadeka eva nayaH sthita / syAdvAdapravibhakttArtha vizeSa vyaJjanAtmakaH / / artha--sAmAnya prarUpaNA kI apekSA naya eka hI hai| 2. sAmAnya aura vizeSa kI apekSA dravyArthika aura paryAyArthika ye naya ke do bheda hai / sAmAnya aura vizeSa ko chor3a kara naya kA koI dUsarA viSaya nahIM hotaa| ataH sampUrNa naigamAdinayoM kA inhI do nayo me antarbhAva ho jAtA hai / zla vA / 1 / 33 / 3 "saMkSepAd dau vizeSeNa dravyaparyAya gocarau / " arthaH-saMkSepa se nayoM ke do bheda hai-dravyArthika va paryAyArthika / sanmati tarka / 1 / 3 "paraspara vibhaktta sAmAnya vizeSa vipayatvAt kI abhayadeva sUri dravyArthika paryAyArthikAveva nayauM, kRta TIkA na ca tRtIya prakArAntaramasti yadviSayo 'nyastAbhyAM vyaktirikto nayaH syAt / " artha --paraspara bheda karake sAmAnya aura vizeSa ko vipaya karane ke kAraNa dravyArthika va paryAyArthika yaha do hI naya hote hai| tIsarA koI bhI aisA prakAra nahIM hai, jo ki una do ke atirikta anya kisI naya kA viSaya bana sake / 3. saMgraha, vyavahAra, RjusUtra ina tIna arthanayo me eka zabda naya ko milA kara naya ke cAra bheda hote hai| samavAyAga TIkA "naigamanayo dvividhaH sAmAnyagrAhI vizeSa grAhI ca / tatra yaH sAmAnyagrAhI sa saMgrahe'ntarbhUtaH vizeSa grAhI tu vyavahAre / tadevaM saMgrahavyavahAra RjusUtra zabdAditrayaM caika iti catvAro nayaH / "
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. anya aneko naya 720 1. nayo ka asakhyAte bheda arthaH--naigama naya do prakAra kI hai---sAmAnya grAhI aura vizeSa grAhI / tahA jo sAmAnya grAhI hai vaha to saMgraha naya me antarbhUta hai aura jo vizeSa-grAhI hai vaha vyavahAra naya me antarbhUta hai / isa prakAra sagraha, vyavahAra va RjusUtra tathA tathA zabdAdi tIno mila kara eka vyaJjana naya isa prakAra / naya cAra hai| 4. naigama, sagraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda naya ke bheda se naya pAca prakAra ke hote hai| tatvArthAdhigama "naigama sagraha vyavahAra sUtra zabdA nayA / " bhASya 1 / 34 atha--naigama, sagraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda ye pAca naya hai| (yahA bhASyakAra ne sAprata, samabhirUDha aura evabhUta ko zabda naya ke bheda svIkAra kiye hai / ) 5. jisa samaya naigama naya sAmAnya ko vipaya karatA hai usa samaya vaha sagraha naya me garbhita hotA hai, aura jisa samaya vizepa ko viSaya karatA hai usa samaya vyavahAra me garbhita hotA hai, ataeva naigamanaya kA sagraha aura vyavahAra me antarbhAva karake siddhasena divAkara ne cha nayo ko mAnA hai / ---sagraha, vyavahAra RjusUtra, zabda, samabhirUDha va evabhUta / viNepAvazyaka "siddhasenIyAH puna SaDeva nayAnabhyupNantavya. / bhASya |45y naigamasya sagraha vyavahArayostarbhAva vivakSaNAt / " artha-siddha sena dvivAkara ne naigama naya kA saMgraha va vyavahAra nayo me antarbhAva karake chaH naya mAne hai /
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. anya aneko naya 721 1 nayo asakhyAte bheda 6. naigama, saMgraha, vyavahAra, RjyusUtra, zabda, samabhirUDha aura eva bhUta ke bheda se naya ke sAta bheda hote hai / yaha mAnyatA zvetAmvara va digambara dono ko mAnya hai| ta s / 6 / 33 'naigama saMgraha vyavahAra sUtra zabda samabhirUdaiva bhUtA nayA / 33 / artha -naigama, sagraha, vyavahAra, RjyU sUtra, zabda, samabhirUDha aura evabhUta isa prakAra yaha sAta naya hai / sthAnAgasUtra / 466 / "sAkiteNae ? sattamUlaNayA paNattA / ta __ jahA Negame saMgahe vavahAre ujjusue sadde samabhirUDhe . evNbhuue|" artha---ve naya kaunase hai| sAta mUla naya batAe gaye hai| yathA negama, sagraha, vyavahAra, RjUsUtra, zabda, samabhirUDha aura evbhuut| (bhagavatI sUtra / 466) 7. isI prakAra tatvArthAdhigama bhASya 1 / 34,35 meM naigama, sagraha, vyavahAra, RjusUtra, tathA sAprata, samabhirUDha aura evaMbhUta ye zabda ke tIna vibhAga karane se nayoM ke ATha bheda hote hai / 8. drvyaanuyogtrknnaa|8|11 me naigama saMgraha Adi sAta prasiddha nayo me dravyArthika aura paryAyArthika naya milA dene se nayoM kI saMkhyA, nau ho jAtI hai| ina nayoM ke mAnane vAle AcAryo kA khaNDana dravyAnuyoga tarkaNA me milatA hai /
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. anya aneko naya 722 1 nayo asakhyAte bheda 9. naigama ke nau bheda karake sagraha Adi chaH nayo ko milAne se ilAvA / 1 / 33 / 48 me nayo ke 15 bheda batAye hai| 10. naya cakra / 186-188 meM nizcaya naya ke 28 aura vyavahAra naya ke 8 bheda milAkara nayo ke 36 bheda hote hai---dravyArthika ke daza, paryAyArthika ke cha., naigama ke tIna, sagraha ke do, vyavahAra ke do, RjusUtra ke do, zabda, samabhirUDha va evabhUta / 11. vizeSAvazyaka bhAvya / 2264 / meM pratyeka naya ke sau sau bheda karane para negama, sagraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda ina pAca nayo ke mAnane se nayo ke 500 aura sAta nayo ke mAnane se sAta sau bheda hote hai| 12. pravacana sAra tatva pradIpikA TIkA pariziSTa me nimna 47 nayo kA ullekha hai, jinaka antarbhAva mUla nayo me hI kiyA jA sakatA hai| vya naya 2. paryAya naya, 3. astitva naya. 4. nAstitva 5 astitva-nAstitva naya. --- papatavya naya, 7. astitva avaktavya nayA~ 18. nAstitva avakttavya naya, 9 astitva nAstitva avaktavya naya, 10. vikalpa naya, 11 avikalpa naya, 12. nAma naya, 13. sthApanA naya, 14 dravya naya, 15 bhAva naya. 16 sAmAnya naya, 17 vizeSa naya, 18. nitya naya, 19. anitya naya, 20 sarvagata naya, 21. asarvagata naya, 22. zUnya naya, 23. azUnya naya, 24. jJAnajJeya dvaita naya, 25. jJAnajJeya advaita naya, 26. niyati naya, 27. aniyati naya, 28. svabhAva naya, 29. asvabhAva naya, 30 kAla naya, 31. akAla naya, 32. puruSAkAra naya, 33. daiva naya, 34. Izvara naya, 35 anIzvara naya, 36, guNI naya, 37. aguNI naya, 38 kartR naya,
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. anya anekoM naya 1. nayoM asaMkhyAte bheda zuddha eka deza azuddha sadbhUta asadbhuta upacArata anupacarita upacarita anuparita
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. anya aneko naya * (cArTa naM 2): 1. nayo asakhyAte bheda zrAgama naya naya upanaya (dekho cArTa na.1) vastubhUta (mUla bheda 16) zAstrIya (mUla bheda 7) (dekho cArTa na 3) dravyArthika (10 bheda) paryAyArthika (6 bheda) Il azuddha
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. anya aneko naya (cArTa naM. 3) - jJAna jJeya zabda vyajjana samabhirUDha jJAna jJeya evabhUta zabda samabhirUDha 1. nayoM ke prasaMkhyAte bheda zuddha dra paryAya } 1 zabda samabhirUDha evabhUta artha vyajjana artha vyajjana artha vyajjana zabda evabhUta samabhirUDha evamUta
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. anya aneko naya 723 1. nayo asakhyAte bheda 39 akartR naya, 40 bhoktu naya, 41 abhoktu naya, 42 kriyA naya, 43 jJAna naya, 44 vyavahAra naya, 45 nizcaya naya, 46 azuddha naya, 47 zuddha naya / 13. vAstava me jitane prakAra ke vacana vikalpa he utane hI naya ho sakate hai / vacana yadyapi sakhyAta mAtra hI hai, parantu una vacanoM sambandhI mAnasika vikalpa asakhyAta taka hone sambhava hai| ataH naya ke bhI asakhyAta paryanta bheda kiye jA sakate hai / 4. pu.11.16 "evametena saMjJeyeNa nayAH sapta vidhA / avAntara bhedena punrskhyeyaa.|" artha ---isa prakAra sakSepa se yaha sAta prakAra / avAntara bheda se yahI asakhyAta hote hai| dh|pu1|1801 "jIvadiyA vayaNavahA tAvadiyA ceva hoti gayavAdA gA67 jAvadiyA vayaNavahA tAvadiyA ceva hoti para samayA / / " artha-jitane bhI vacana patha hai utane hI naya vAda hote hai, aura jitane nayavAda hai utane hI parasamaya yA mithyAtva hote hai| (go kaam|864) (bR.na c|184) (ka pA |pu'|pR245|gaa. 63) (dhApu. pR|182|gaa 58) | ina saba bheda prabhedo kA paraspara saMyoga agale cArTo para se paDhA jA sakatA hai|
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. anya aneko naya 724 2 sarva nayo kA mUla nayo meM antabhAva - 2. sarva nayo kA jaisA ki pahile batAyA gayA hai, mUla naya to do mUla nayo ko hI haiM -dravyArthika va paryAyArthika / inakA vizepa antarbhAva vistRta paricaya Agama va adhyAtma dono paddhatiyo kI apekSA diyA jA cukA hai / aba Age jitane kucha bhI anya anya nAma vAle naya sAmAne Ate hai, una saba kA pRthaka pRthaka vistAra karane kI koI AvazyakatA pratIta nahIM hotii| yadi pUrvokta mUla nayo ko , bhalIbhAti samajha liyA gayA hai to jitane kucha bhI abhiprAya yA naya loka me ho sakate hai, una saba kA kisI na kisI prakAra inhI mUla bhedo me antarbhAva karake unakA vizeSa bhAva samajhA jA sakatA hai / una mUla bhedo se bAhara koI bhI naya ho nahIM sakatA, kyovi. sAmAnya va vizeSa tathA zuddha va azaddha, dravya kSetra kAla va bhAva se vAhara le ka me kucha bhI zepa nahI rahatA, jo ki ina se pRthaka apanI koI svatatra sattA rakhatA ho| isIliye yahA pUrvokta asakhyAte bhedo me se naM 12 me vatAye gaye pravacanasAra ke 47 nayo ko una mula nayo me garbhita karake darzAyA jAtA hai, tAki kisI bhI naya ko garbhita karane kA abhyAsa bhI ho jAye, aura nayo ke bhAva samajha lene kI parIkSA bhI ho jAye / ina nayo me na. 3 se lekara na . 9 taka ke astitva Adi 7 naye purva kathita sapta bhagI kA grahaNa karake utpanna hue hai / na. 12 se naM. 15 taka ke nAma, sthApanA Adi cAra naye agale adhikAra me prarUpita nikSepo kA grahaNa karake pragaTa hue hai| aura na 28 se naM. 33 taka ke svabhAva Adi cha naye vastu kI svatatra kArya vyavasthA ke pAca samavAyo kA Azraya karake kahe gaye haiM, jinakA vistRta vivecana 'zAntipatha-pradarzana' nAma grantha me kiyA gayAhai / 1. dravya naya "Atma dravya dravya naya se paTa mAtra kI bhAti kevala cinmAtra hai" aisA dravya naya kA lakSaNa kiyA hai / lakSaNa svayaM bola kara batA rahA
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ 725 21. anya aneko naya 2 sarva nayo kAmUla nayo me antarbhAva hai ki yahAM dravya naya se tAtparya 'Agama paddhati kA zudhda dravyArthika va saMgraha naya' tathA adhyAtma paddhati kA 'zuddha nizcaya' naya hai, vayoki dravya ko trikAlI pAriNAmika bhAva svabhAvI darzAyA jA rahA hai / 2. paryAya naya - "AtmA paryApa naya se vastra ke pRthak pRthak tantuo vat darzana jJAna caritra rUpa hai" isa lakSaNa para se ni.sazaya yaha patA calatA hai ki yahA paryAya naya kA lakSya Agama paddhati kI 'azadhda dravyArthika yA byavahAra' naya keprati aura adhyAtma paddhati ke 'sadabhUta vyavahAra' naya ke prati hai| kyoki yahA guNa guNI bheda kA grahaNa hai| 3 astitva naya -- "Atmadravya astitva naya se sva dravya kSetra kAla bhAva se astitva vAlA hai / jisa prakAra ki loha dravyamaI vANa svakSetra se kamAna ke bIca me rakhA gayA tathA svakAla se dhanuSa para khecA gayA tathA sva-bhAva se lakSyonmukha hai / " sva catuSTaya se advaitatA darzAne ke kAraNa Agama paddhati ke 'sva catuSTa grAhaka zuddha dravyArthika va saMgraha naya meM' tathA adhyAtma paddhati ke 'nizcaya naya' me isa lakSaNa kA antarbhAva hotA 4. nAstitva naya "Atmadrabya nAstitva naya se para dravya kSetra kAla bhAva se nAstitva vAlA hai / jisa prakAra pahile vAlA tIra anya tIra ke dravya kI apekSA se lohamaI nahI hai arthAta usa lohe kA nahI hai jisa lohe kA ki anya tIra hai, anya tIra ke kSetra kI apekSA se DorI aura kamAna ke bIca me rakhA huA nahI hai arthAta jisa kamAna ke bIca me anya tIra rakhA hai usI kamAna me yaha nahI rakhA hai, anya
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 anya aneko naya 726 2. sarva nayo kA mUla nayo meM antarbhAva tIra ke kAla kI apekSA se khecI gaI sthiti me nahI hai arthAta jisa samaya vaha anya tIra khecA gayA thA usI samaya yaha khecA huA nahI hai, aura anya tIra ke bhAva kI apekSA se lakSyonmukha nahI hai arthAta jisa prakAra se vaha anya tIra lakSyonmukha hai usI prakAra se yaha nahIM hai, vaise hI AtmA nAstitva naya kI apekSA paracatuSTaya se nAstitva vAlA hai " / para catuSTaya kA niSedha rUpa dvaita karane ke kAraNa Agama paddhati ko 'para catuSTa grAhaka azadhda dravyArthika va vyavahAra naya' meM tathA adhyAtma paddhati ke 'asadbha ta vyavahAra' naya me isa lakSaNa kA antarbhAva hotA hai / kyoki para catuSTaya kA sayoga va viyoga dono ko hI vaha naya grahaNa karatA hai / 5. astitva nAsti naya --- "Atmadravya astitva nAstitva naya se kramaza sva para dravya kSetra kAla bhAva se astitvanAstitva vAlA hai--lohamaI tathA alohamaI, kamAna aura DorI ke bIca me rakhA haA tathA kamAna aura DorI ke vIca meM nahIM rakhI huA, sAdhita avasthA meM rahA huA tathA sAdhita avasthA me nahI rahA huA aura lakSyonmukha tathA alakSyonmukha aise pahile tIra kI bhaatii|" yaha lakSaNa astitva va nAstitva donoM ke vidhi nipedhAtmaka dvaita rUpa hai isaliye Agama paddhati ke 'naigama naya yA' "sApAnya dravyArthikanaya" me tathA adhyAtma paddhati ke 'sAmAnya nizcara' naya me garbhita hotA hai| 6 avaktavya nayaH "Atma dravya avaktavya naya se yugapata svapara dravya kSetra kAla bhAva se avaktavya hai- lohamaI tathA alohamaI, DorI va kamAna ke bIca me rakhA huA tathA DorI va kamAna ke bIca meM nahI rakhA huA, sAdhita avasthA me rahA huA tathA sAdhita avasthA me nahIM rahA huA,
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. anya aneko naya 727 2. sarva nayo kA mUla nayo me atarbhAva lakSyonmukha tathA alakSyonmukha aise pahile tIra kI bhAMti / " yaha lakSaNa drabya ke anirvacanIya akhaNDa bhAva kA pradarzana karatA hai isaliye Agama paddhati ke 'zudhda dranyArthika va saMgraha' naya me tathA adhyAtma paddhati ke 'zadhda nizcaya' naya me garbhita hotA haiM / 7 astitva avaktatya naya-- "Atma dravya Astitva avaktavya naya kI apekSA svadravya kSetra kAla bhAva se tathA yugapata svapara dravya kSetra kAla bhAva se astitva vAlA avaktavya hai / -(sva catuSTaya se) lohamaI, DorI aura kamAna ke bIca me rakhA huA, sAdhita avasthA meM rahA huA aura lakSyonmukha aisA, tathA (yugapata svapara catuSTaya se) lohamaI tayA alohamaI, DorI aura kamAna ke bIca me rakhA huA tathA DorI aura kamAna ke bIca meM nahIM rakhA huA, sAdhita avasthA me rahA huA tathA sAdhita avasthA meM nahI rahA huA, lakSyonmukha' tathA alakSyonmukha aise pahile tIra kI bhAti / " yaha lakSaNa bhI Agama paddhati ke to 'sAmAnya dravyArthika athavA naigama' nayoM me tathA adhyAtma paddhati ke 'sAmAnya nizcaya' meM garbhita hotA hai, kyoki naya naM0 3 va 6 kA saMyogI rUpa hone ke kAraNa dvaitAdvaita kA grAhaka hai / 8 nAstitva avakttaya naya -- 'Atmadravya nAstitva avaktavya naya kI apekSA para dravya kSetra kAla bhAva se tathA yugapat svapara dravya kSetra kAla bhAva se nAstiva vAlA avaktavya hai-(para catuSTaya se) alohamaI, DorI va kamAna ke bIca me nahI rakhA huA, sAdhita avasthA me nahI rahA huA tathA alakSyonmukha aise , tathA (yugapata svapara catuSTaya se) loha maI tathA aloha maI, DorI va kamAna ke bIca meM rakhA huA tathA DorI aura kamAna ke bIca me nahI rakhA huA, sAdhita avasthA me rahA huA tathA
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ 728 21 anya aneko naya 2 sarva nayo kA mUla nayo me antarbhAva sAdhita avasthA me nahI rahA huA, lakSyanmukha tathA alakSyonmukha aise pahile vAle tIra kI bhAti / " pUrvavat hI yaha lakSaNa bhI Agama paddhati ke 'sAmAnya dravyArthika athavA naigama' nayo me tathA adhyAtma paddhati ke 'sAmAnya nizcaya, naya me garbhita hotA hai| 6 Astitva nAstitva avaktavya naya - ''Atmadravya astitva nAstitva avaktavya naya kI apekSA kramaza svadravya kSetra kAla bhAva se, para dravya kSetra kAla bhAva se tathA yugapata svapara dravyakSetra kAla bhAva se astitvavAlA nAstitvavAlA avaktavya hai-(svacatuSTaya se) loha maI, DorI va kamAna ke bIca me rakhe hue, sAdhita avasthA me rahe hue, tathA lakSyonmukha aise, (aura para catuSTaya se) aloha maI, DorI va kamAna ke bIca me nahI rakhe hue, sAdhita avasthA me nahI rahe hue tathA alakSyonmukha aise , (aura yugapata svapara catuSTaya se) loha maI tathA aloha maI, DorI va kamAna ke bIca me rakhe hUe tathA DorI va kamAna ke bIca me nahI rakhe hue, sAdhita avasthA me rahe hUe tathA sAdhita avasthA me nahI rahe hue, lakSyonmukha tathA alakSyonmukha aise pahile vAle tIra kI bhAti / "pUrva naya na0 7 vata hI yaha lakSaNa bhI Agama me paddhati ke 'sAmAnya dravyArthika athavA naigama' nayo me tathA adhyAtma paddhati ka sAmAnya nizcaya' naya me garbhita hotA hai / 10. vikalpa naya ''Atmadravya vikalpa naya se bAlaka kumAra aura vRddha aise eka puruSa kI bhAti savikalpa hai|" abheda dravya me dvaita utpanna karane ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'bheda sApekSa azuddha dravyArthika va vyavahAra' naya me tathA adhyAtma paddhati ke sadbha ta vhavahAra naya me garbhita hotA hai|
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. anya aneko naya 726 2. sarva nayo kA mUla nayoM me antarbhAva 11 avikalpa naya -- "Atmadravya avikalpa naya se eka puruSa mAtra kI bhAti avikalpa hai / yaha lakSaNa abheda dravya ko grahaNa karane ke kAraNa Agama paddhati ke 'bheda nirapekSa zuddha dravyArthika va saMgraha' naya me tathA adhyAtma paddhati ke 'zuddha nizcaya' naya me garbhita hotA hai / 12. nAma naya -- 'Atmadravya nAma naya se nAma vAle kI bhAMti zabda brahma ko sparza karane vAlA hai|" yaha lakSaNa, vAcya vAcaka dvata ko grahaNa karane ke kAraNa Agama paddhati ke 'azuddha dravyArthika vyavahAra' naya me tathA adhyAtama paddhati ke vyavahAra sAmAnya naya me garbhita hotA hai| paryAya rUpa zabda ko viSaya karane ke kAraNa Agama paddhati ke 'paryAyArthika va zabda naya' me tathA adhyAtma paddhati ke 'vyavahAra' naya me garbhita hotA hai| (dekho adhyAya na0 22 prakaraNa na08) 13 sthApanA naya-- "Atmadravya sthApanA naya se mUrtimAna kI bhAMti sarva pudgalo kA avalambana karane vAlA hai|" do dravyo me advaita karane ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'azuddha dravyArthika va vyavahAra naya' me tathA adhyAtma paddhati ke 'aMsadbhUta vyavahAra' naya me garbhita hotA hai| (dekho adhyAya na0 22 prakaraNa na 0 8) 14. dravya nayaH "Atmadravya naya se bAlaka seTha kI bhAti aura zramaNa rAjA kI bhAti anAgata va atIta paryAya prati bhAsI hai|" Age pIche kI paryAyoM me ekatva kA grahaNa karane ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 anya aneko naya 15 bhAva nayaH 'azudhda dravyArthika va bhUtabhAvi naigama' naya meM tathA adhyAtma paddhati ke nizcaya naya' sAmAnya me garbhita hotA hai / dravya paryAya kA grahaNa karane ke kAraNa kathaJcita paryAyArthika naya va sthUla Rju sUtra' me bhI garbhita kiyA jA sakatA hai / (dekho adhyAya na0 22 prakaraNa na08) -- 730 2. sarva nayo kA mUla nayo me prantarbhAva "Atmadravya bhAvanaya se puruSa ke samAna pravartatI strI kI bhAti, tatkAla kI paryAya rUpa se ullasita prakAzita va pratibhAsita hotA hai / " kisI eka paryAya vizeSase tanmayadravya kI utanI hI sattA dekhane ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'paryAyArthika va evaMbhUta' naya me tathA adhyAtma paddhati ke 'azuddha nizcaya naya' me garbhita hotA hai / dravya paryAya ko viSaya karane kI apekSA Agama paddhati ke 'azuddha dravyArthika va azudhda saMgraha' me bhI garbhita kiyA jA sakatA hai / ( dekho adhyAya na0 22 prakaraNa na0 8 ) 17 vizeSa nayaH 16 sAmAnya nayaH "Atmadravya sAmAnya naya se hAra, mAlA yA kaNThI ke Dore kI bhAti vyApaka hai / " aneka paryAyo me anusyUta eka trikAlI dravya ko vipaya karane ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'zudhda dravyArthika va saMgraha ' naya me tathA adhyAtma paddhati ke 'zudhda nizcaya' naya me gabhita hotA hai / - " Atmadravya vizeSa naya se usa mAlA ke eka motI kI bhAti avyApaka hai / " pRthaka pRthaka paryAyo kI svataMtra sattA svIkArane ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'paryAyArthika va Rjusutra' naya me tathA adhyAtma paddhati ke 'vyavahAra naya' me garbhita hotA hai /
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 anya aneko naya 731 2. sarva nayo kA mUla nayo me antarbhAva 18 nitya nayaH "Atmadravya nityanaya se naTa kI bhAti avasthAyI hai / " rAma rAvaNa Adi rUpa aneka svAgo me eka hI naTa kI pratIti hotI hai, isa prakAra se aneka paryAyo me anusyUta eka trikAlI dravya ko viSaya karane ke kAraNa naya na 16 vat yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'sattA grAhaka zudhda drabyArthika va saMgraha' naya me tathA adhyAtma paddhati ke 'zudhda nizcaya' naya me garbhita hotA hai / 16 anitya nayaH___ "Atmadravya anityanaya se rAma rAvaNa kI bhAti (naTa) anavasthAyI hai / " pRthaka pRthaka paryAyo kI svatatra sattA svIkArane ke kAraNa yaha lakSaNa bhI naya na. 17 vat Agama paddhati ke 'paryAyArthika va RjusUtra' naya me tathA adhyAtma paddhati ke 'vyavahAra naya' me garbhita hotA hai| 20 sarvagata nayaH "Atmadravya sarvagata naya se khulI huI Akha kI bhAti sarva vartI hai|" jJAna kI parapadArtho me vyApakatA darzAne ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati kA viSaya nhii| adhyAtma paddhati me yaha 'asadbhUta vyavahAra' naya meM garbhita hotA hai / 21 asarvagata nayaH 'Atmadravya asarvagata naya se micI huI Akha kI bhAMti AtmavartI hai|" Atma dravya ke sAtha hI jJAna kI tanmayatA darzAne ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'bha'da nirapekSa zudhda dravyArthika va sagraha naya' ma tathA adhyAtma paddhati ke 'zudhda nizcaya' naya me garbhita hotA hai /
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 anya aneko naya 732 2. sarva nayo kA mala nayo me antarbhAva 22. zUnya naya - "Atmadravya zUnya naya se zUnya ghara kI bhAti akelA bhAse hai / " karma va zarIrAdi se nirapekSa zuddha jIva ko darzAne ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'karma nirapekSa zudhda dravyArthika va zudhda saMgraha' naya me tathA adhyAtma paddhati ke 'zudhda nizcaya' naya meM garbhita hotA hai / 23 azUnya nava "Atmadravya azUnya naya se logo se bhare hue vAhana kI bhAti milita bhAse hai|" karma va zarIra sahita jIva dravya ko darzAne ke kAraNa, isakA antarbhAva Agama paddhati ke 'karma sApekSa azuddha dra-yArthika' naya me tathA adhyAtma paddhati ke 'anupacarita asadbhUta vyavahAra' naya me garbhita hotA hai| 24 jJAnajJeya advaita naya - "Atma dravya jJAnajeya adveta naya se vahuta baDe Indhana ke samUha rUpa se pariNata agni kI bhAti eka hai|" jJAna tathA jeyAkAra usakI paryAya me advaita dargAne ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'bheda nirapekSa zudhda dravyArthika va saMgraha'- naya me tathA adhyAtma paddhati ke 'zudhda nizcaya' naya me garbhita hotA hai / 25. nAnajJe ya ta naya - "Atmadravya jJAnajJeya dvaita naya se para ke pratibimbo se saMpRkta darpaNa kI bhAMti aneka hai|" jJAna me usakI paryAya kI apekSA bhada darzAne ke kAraNa isakA antarbhAva Agama paddhati ke 'bheda sApekSa azuddha dravyArthika' me tathA adhyAtma paddhati ke 'asadbhuta vyavahAra' naya me garbhita hotA hai|
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 anya aneko naya 733 2. sarva nayo kA mUla nayo me antarbhAva 26 niyati naya "Atmadravya nitinaya se niyata svabhAva vAlA bhAsatA hai-jaise UpatA agni kA niyamita svabhAva hai / " svabhAva kI nityatA darzAne ke kAraNa Agama paddhati ke 'sattA grAhaka zuddha dravyArthika' naya me aura adhyAtma paddhati ke 'zuddha nizcaya' naya me garbhita kiyA jA sakatA hai / 27 aniyati naya-- ___"Atmadravya aniyati naya se aniyata svabhAva vAlA bhAsatA haijaise aniyayita USNatA vAlA jl|" svabhAva kI anityatA dazAne ke kAraNa Agama paddhati ke 'utpAda vyaya sApekSa azuddha' dravyArthika' naya meM tathA adhyAtma paddhati ke 'azaddha sadbha ta vyavahAra' naya me garbhita hotA hai / 28 svabhAva naya ___'Atmadravya svabhAva se saMskAra kA nirarthaka karane vAlA haijisakI noka kisI ne banAI nahI aise kATe ke bhAti / " nimitta naimittika bhAvoM se nirapekSa trikAlI zuddha svabhAva kA grahaNa karane ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'sva catuSTaya grAhaka zuddha dravyArthika va saMgraha naya me tathA adhyAtma paddhati kI 'zudhda nizcaya'naya me garbhita hotA hai / 26 asvabhAva nayaH ''Atmadravya asvabhAva naya se saskAra ko sArthaka karane vAlA hailuhAra ke dvArA nikAlI gaI hai noka jisa me aise tIra kI bhAti / " para padArthakRta nimitta naimittika bhAvoM me advaita darzAne ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati meM garbhita nahI kiyA jA sakatA / adhyAtma paddhati meM yaha 'asadabhUta vyavahAra' naya meM garbhita hotA hai /
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 granya aneko naya 734 2. sarva nayo kA mUla nayo meM antarbhAva 30 kAla naya ''Atmadravya kAlanaya se, jisakI siddhi samaya para AdhArita hai aisA hai jaise ki garmI ke dino ke anusAra svataH pakane vAlA Amnaphala / " pratyeka paryAya ke svatatra utpAda va vyaya svabhAva ko grahaNa karane ke kAraNa yaha lakSaNa 'utpAda vyaya sApekSa azuddha dravyAthika' naya meM tathA avyAtma paddhati ke 'gudhda sadbhUta vyavahAra' naya me garbhita -dotA hai| 31 akAla taya "Atmadravya akAla naya se, jisa kI siddhi samaya para AdhArita nahIM hai aisA hai-samaya se pahale hI kRtrima garmI se pakAye gaye Amraphala vat / " 'jaba nimitta mile tabhI kArya ho jAye' aisA - kartA karma bhAva jor3a dene ke . . 1 padArtho ke sAtha nahI / - -. . . kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati kA viSaya / adhyAtma paddhati meM yaha 'asadabhUta vyavahAra' naya me garbhita hAtA hai| 32 puruSAkAra naya - "Atmadravya puruSAkAra naya se, jisakI siddhi yatna sAdhya hai aisA hai-pura pArtha karake sagatare ke vRkSa ko prApta karane vAle puruSArtha vAdI van / " dravya kI pUrvI para paryAyo me hI kartA karma rUpa dvaita utpanna karane ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'bheda sApekSa azuddha dravyArthika tathA vyavahAra naya' me tathA adhyAtma paddhati ke 'sadabhUta vyavahAra naya' meM garbhita hotA hai| 33 deva naya "Atmadravya devanaya se, jisakI siddhi ayatna sAdhya hai-puruSAkAra bAdI ko dvArA prApta kiye gaye saMgatare ke vRkSa meM se jisa ko bhAgya yA ratna prApta ho gayA hai ese daivavAdI kI bhAti / " karmo ko arthAt
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 anya aneko naya 735 2. sarva nayo kA mUla nayo me antarbhAva para dravya ko kArya kI siddhi me kAraNa mAnane ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati kA viSaya nahI / adhyAtma paddhati me yaha 'anupacarita asadbhuta vyavahAra' naya me garbhita hotA hai / 34 Izvara naya "Atmadravya Izvara naya se paratantratA bhogane vAlA hai- dhAya ke AdhIna khAnapAna Adi kriyA karate hue pathI bAlaka kI bhAti / " para padArtha kA Azraya darzAne ke kAraNa yaha lakSaNa bhI Agama paddhati kA viSaya nahI / adhyAtma paddhati me yaha 'asadabhuta vyavahAra' naya kA viSaya hai| vAlA ha-haraNa. 35 anazvira naya:___ 'Atmadravya anazvira naya se svataMtratA bhogane - - - ko svacchandatA se phAr3a kara khAne vAle nija bhAvo me hI kartA- la siha kI bhA~ti / " dravya ka --- kama rUpa dvaita darzAne ke kAraNa yaha lakSaNa mAgama paddhati ke 'sva catuSTaya grAhaka zudhda drabyArthika va saMgraha' naya meM tathA adhyAtma paddhati ke 'nizcaya naya sAmAnya' me garbhita hotA hai| 36 guNI nayaH "Atmadravya guNI naya se guNagrAhI hai-zikSaka ke dvArA jisako zikSA dene me AtI hai aise kumAra kI bhAMti / " eka dravya ke guNa ko dUsare me upacAra hone ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati kA viSaya nahI / adhyAtma paddhati me yaha 'asadUbhUta byavahAra' naya me garbhita hotA hai| 37 aguNI naya-- ''Atmadravya aguNI naya se kevala sAkSI hI hai-zikSaka ke dvArA zikSaNa prApta karanevAle kumAra ke prekSaka arthAta dekhanevAle kI bhAti / "
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ 736 21 anya aneko naya 2. sarva nayo kA mUla ___ nayo meM antarbhAva nija zuddha pAriNAmika bhAva darzAne ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'parama bhAva grAhaka zuddha dravyArthika naya va zuddha saMgaha naya' me tathA adhyAtma paddhati ke 'zuddha nizcaya' naya me garbhita hotA hai| 38 kartR naya "Atma dravya kartR naya se ragareja kI bhAti rAgAdi pariNAma kA karane vAlA hai| nija azuddha pariNAmo kA kartA karma rUpa advaita darzAne ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'karma sApekSa azuddha dravyArthika naya va azuddha saMgraha' naya me tathA adhyAtma paddhati ke 'azuddha nizcaya' naya me garbhita hotA hai / 36. akata naya 'Atmadravya akartR naya se kevala sAkSI hI hai-apane kArya me pravRtta ragareja ke prekSaka arthAta dekhane vAle kisI vyakti vat / " naya na 37 vat yaha lakSaNa bhI Agama paddhati ke 'parama bhAva grAhaka zuddha dravyArthika naya va zuddha saMgraha naya' me tathA adhyAtma paddhati ke 'zuddha nizcaya naya me garbhita hotA hai| 40 bhosta naya -- "Atmadravya bhoktR naya se (indriya janya) sukha dukha Adi ko bhogane vAlA hai-hitakArI va ahitakAra anna ko khAne vAle rogI vat / " vipaya janita azuddha bhAvo kA bhoktA batAne ke kAraNa naya na. 38 vat yaha lakSaNa bhI Agama paddhati ke 'karma sApekSa azuddha dravyArthika va azaddha saMgraha' naya me tathA adhyAtma paddhati ke 'azadhda nizcaya' naya me garbhita hotA hai / 41 abhoktu naya "atmadravya abhoktR naya se kevala sAkSI hI hai-hitakArI va ahitakArI anna ko khAne vAle rogI ke prekSaka arthAta dekhane vAle
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ 737 21 . anya aneko naya 2. sarva nayo kA mUla vat / " lakSaNa naM. 37 vat yaha bhI Agama paddhati ke 'parama bhAva grAhaka zabda dravyArthika naya va zabda saMgraha naya' me tathA adhyAtma paddhati ke 'zabda nizcaya naya me garbhita hotA hai| 42 kriyA naya. "Atmadravya kriyAnaya se anuSThAna kI pradhAnatA se siddhi prApta karane vAlA hai-stambha ke dvArA sara phUTa jAne para dRSTi rUpI nidhAna ko prApta karane vAle andhe vat / " para padArtha ke nimitta se kArya kI sadhdi darzAne ke kAraNa yaha lakSaNa Agama padhdati kA viSaya nahI hai| adhyAtma paddhati kI 'asadudbhuta vyavahAra' naya me isakA antarbhAva hotA hai| 43 jJAna naya. ''Atmadravya jJAnanaya se vivekakI pradhAnatA se siddhi prApta karanevAlA hai-cane kI muTTI dekara cintAmaNi kharIdane vAle aise kisI ghara ke kone me baiThe hue vyApArI vat / " nija zudhda bhAvo kA kartA karma bhAva darzana ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'bheda sApekSa azaddha dravyArthika ba azadhda saMgraha' naya, me tathA adhyAtma paddhati ke 'zaSda nizcaya' naya mai garbhita hotA hai / kyoki yahAM zuddha bhAva kA kartA panA hai| 44 byavahAra naya "Atma dravya vyavahAra naya se bandha aura mokSa ke viSai dvaita kA anusaraNa karane vAlA hai-bAndhane va chor3ane vAle aise anya paramANu ke sAtha saMyukta va viyukta hone vAle anya paramANu vat / " do bhinna padArtho kA saMyoga darzAne ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati kA
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 anya aneko naya 738. 2. sarva nayo kA mUla nayoM me antarbhAva viSaya nahI / adhyAtma paddhati me yaha 'anupacarita asadubhuta byavahAra' naya me garbhita hotA hai| 45. nizcaya naya-- 'Atmadravya nizcaya naya se bandha aura mokSa ke viSai advaita kA anusaraNa karane vAlA hai-akele hI bandhane va chuTane vAle aise bandhamokSocita snigdharUkSatva guNa se pariNata paramANu vat / " nija audAyika va kSAyika bhAvo ke sAtha dravya kA advaita darzAne ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke 'zadhda dravyArthika va saMgraha naya' meM tathA adhyAtma paddhati ke 'zadhda nizcaya naya' sAmAnya ma garbhita hotA hai / 46. azadhada naya "Atmadravya azuddha naya se ghaTa aura rAmapAtra' se viziSTa miTTI mAtra vat sopAdhi svabhAva vAlA hai|" audayika Adi bhAvo ke sAtha dravya kA sparza darzAne ke kAraNa yaha lakSaNa Agama paddhati ke karma sApekSa azaddha dravyArthika va azadhda saMgraha' naya me tathA adhyAtma paddhati ke 'azabda nizcaya naya' me garbhita hotA hai / 47 zabda naya "Atmadravya zudhda se kevala miTTI mAtra vat nirupAdhisvabhAva vAlA hai|" audAyikAdi bhAvo se nirapekSa kSAyika bhAva ke sAtha dravya kA sparza karAne ke kAraNa yaha lakSaNa Agama padhdati ke 'karma nirapekSa zudhda dravyArthika va zudhda saMgraha' naya me tathA adhyAtma padhdati ke 'zudhda nizcaya' naya me garbhita hotA hai|
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepa 1. naya va nikSepa me antara, 2. nikSepa sAmAnya 3. nikSepa ke bheda prabheda, 4. nAma nikSepa, 5. sthApanA nikSepa, 6. dravya nikSepa, 7. bhAva nikSepa, 8, nikSepoM ke kAraNa prayojanAdi, 9. nikSepo kA nayoM me antbhaav| 1 naya va nikSepa me antara nayo kA vistAra pUrvaka kathana karane ke pazcAt, aba isa grantha me Agama prasiddha eka anya viSaya kA bhI saMgraha kara denA yogya samajhatA hai, kyoMki usa viSaya kA sambandha bhI vastu ke pratipAdana yA jJAna prApti se hI hai / yadyapi vaha viSaya svayaM koI naya nahI hai, parantu naya kI hI jAti kA hai| usa viSaya ko 'nikSepa' kahA gayA hai / 'nikSepa' zabda ni upasarga pUrvaka kSipa dhAtu se banA hai, jisakA vyutpatti artha nikSipta karanA hotA hai / Azaya yaha hai ki loka me jitanA bhI zabda vyavahAra hotA hai, usakA vibhAga dvArA vargIkaraNa karanA hI nikSepa kA kAma hai| naya viSayI hai arthAta vastu ko viSaya karane vAlA yA jAnane vAlA hai, kintu nikSepa zAbdika viSaya vibhAga kA hI prayojaka hai, isa liye ina donoM me mAlika bheda hai / nikSepa kevala yaha batAtA hai ki hamane jisa zabda yA vAkya kA prayoga kiyA hai, vaha kisI vibhAga meM sammilita kiyA jA sakatA hai, kintu naya usa zabda prayoga me jo Antarika mAnasa pariIma yA abhiprAya kAma kara rahA hai usakA udghATana karatA hai / vaha tAlAtA hai ki yaha zabda prayoga kisa dRSTikoNa se samIcIta hai / athavA anya prakAra bhI naya va nikSepa me bheda hai| gaNa sApekSa tathA
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSepa 740 2. nikSepa sAmAnya I savipakSa to naya hotA hai aura mAtra guNa kA AkSepa nikSepa kahalAtA hai / tAtparya yaha ki jahAM koI padArtha sAmane ho aura usa me guNa paryAye Adi dekha kara unakI apekSA rakhate hue usakA pratipAdana kiyA jA rahA ho vahA to naya kA vyApAra samajhanA; parantu jahA koI padArtha hI sAmane na ho aura kevala kalpanAo dvArA, vastubhUta guNo kI apekSA na karake usa kA pratipAdana kiyA jA rahA ho vahA nikSepa kA vyApAra samajhanA, jaise kalpanA mAtra se hI kisI ko indra kaha denA, bhale hI vaha bhUkhA maratA ho / kahA bhI hai pa dh|5|740 "satyaM guNasApekSo savipakSa saca nayaM svayaM kSipati / ya iha guNAkSepa: spAducarita kevalaM sa nikSepa / 740 / 17 artha - guNo kI apekSA se utpanna hone vAlA tathA vipakSa kI apekSA rakhane vAlA to naya hai / aura jo yahAM upacAra se 'isa prakAra kA yaha hai' aisA kevala guNoM kA AkSepa karane vAlA hai, vaha nikSepa hai, jisakI vyutpatti svaya kSipati hotI hai / 2 nikSepa sAmAnya isa prakAra naya va nikSepa me kyA antara hai yaha darzAkara aba nikSepa kA sAmAnya lakSaNa kahate haiM / ni upasarga pUrvaka kSipa dhAtu se nikSepa zabda banatA hai / isakA vyutpatti artha hotA hai 'nizcaya meM kSepaNa karanA yA DAlanA' / arthAta kisI vastu ko nizcaya meM yA nirNayAtmaka jJAna meM sthApita karanA yA kSapaNa karanA hI nikSepa kahalAtA hai / yA yo kaha lIjiye ki kisI bhI vastu kA nizcaya karane yA karAne ke liye jo kucha bhI upAya prayoga me Ate hai ve hI nikSepa zabda ke vAcya hai / athavA vastu kA jisa jisa prakAra se loka me vyavahAra kiyA jAtA hai vaha saba nikSepa kahalAtA hai / vaha vyavahAra tIna prakAra se karane meM AtA hai--vastu ke vAcaka zabda ke rUpa meM, jJAna me usa vastukI kI gaI kalpanA ke rUpa me
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSepa .. 741. 2. nikSepa sAmanya tathA artha yA padArtha ke rUpa meM / arthAta vastu kA vyavahAra tIna prakAra kA hai-zabda, jJAna va artha / artha yA padArtha bhI do prakAra kA haiavartamAna va vartamAna / vastu kI bhUta va bhAvi paryAye avartamAna artha hai aura vartamAna paryAya se viziSTa vaha vastu vartamAna artha hai / isa prakora vastugata vyavahAra cAra prakAra kA ho jAtA hai-zabda, jJAna, avartamAna padArtha va vartamAna padArtha / kisI zabda yA nAma ke dvArA usa vastu kI kalpanA mAtra kara lenA jaise kizataraJja kI goTo me hAthI dhor3e Adi kI kalpanA kara lenA, yaha dUsarA jJAna gata vyavahAra hai| kisI avartamAna bastu me hI usa vastu kA vyavahAra kara lena tIsarA vyavahAra hai jaise ki yuvarAja ko rAjA kahanA athavA vartamAna me jo muni hai use rAjA kahanA / kisI vartamAna yA sadbhAvAtmaka vastu ko hI vastu kahanA yaha cauthA vyavahAra hai, jaise ki rAjA ko hI rAjA kahanA / vastu ko jAnane yA jAnane ke liye ye cAra hI prakAra ke vyavahAra prayukta hote hai| ina me se zabda-gata pahilA vyavahAra nAma nikSepa kahalAtA hai, kalpanA yA jJAna-gata dUsarA vyavahAra sthApanA nikSepa kahalAtA hai, avartamAna artha-gata tIsarA vyavahAra dravya nikSepa kahalAtA hai aura vartamAna artha-gata cauthA vyavahAra bhAva nikSepa kahalAtA hai / ina kA vizeSe vistAra Age kiyA jaayegaa| dUsare prakAra se nikSepa kA lakSaNa yo bhI kiyA jA sakatA hai, ki vaktA va zrotA ke bIca vastu kA vyavahAra zabda ke AdhIna hai / zabda vAstava me kisI vAstu kA saMjJA kAraNa mAtra hai arthAta kisI vastu kA vAcaka hotA hai| vastu va zabda ke bIca vAcya vAcaka bhAva kA vyavahAra sarva sammata hai / isaliye kahA jA sakatA hai ki zabda vastu kA pratinidhi hai, yA yoM kaha lAjiye ki zabda me vaha vastu nikSipta kara dI gaI hai| ataH vastu ko batalAne ke upAya svarUpa zabda vyavahAra ko hI yahAM nikSepa nAma se kahA gayA samajha lenA / pahile bhA kahA jA cukA hai ki nikSepa zAbdika viSaya vibhAga kA prayojaka
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. ni kSepa 742 2. nikSepa sAmAnya - hai / zabda prayoga kA vaha vyavahAra cAra prakAra se karane meM AtA haiatadguNa me, atadAkAra me, atatkAla me tathA ina tIno se viparIta tadguNa tadAkAra va tatkAla me / guNa Adi kI apekSA kiye vinA bhI vastu kA apanI icchA se jo kucha bhI nAma rakha denA atadguNa vastu me zabda vyavahAra karanA hai, jaise nirdhana va kAle kalUTe vyakti kA nAma indra candra rakha denA, athavA kisI vyakti ke phoTo yA pratimA me hI usa vyakti ke nAma kA vyavahAra karanA / vastu ke AkAra kI parvAha na karake usame kisI anya vastu ke nAma kA vyavahAra karanA atadAkAra vastu me zabda vyavahAra karanA hai, jaise ki zataraJja kI goTo ko hAthI ghoDA Adi kahane kA vyavahAra pracalita hai / vastu kI vartamAna paryAya kI parvAha na karake use usake bhUta yA bhAvi rUpa se kaha denA atatkAla vastu me zabda byavahAra karanA hai, jaise ki yuvarAja ko rAjA kahanA yA rAjya tyakta muni ko rAjA kahanA / vartamAna me sadbhAva svarUpa kisI padArtha ko usake guNa tathA AkAra tathA kAla. ke anurUpa hI nAma denA, tudguNa tadAkAra va tatkAla vastu me zabda vyavahAra karanA hai, jaise ki rAjA ko hI rAjA kahanA / ina cAra prakAra ke zAbdika vyavahAroM ke atirikta pAcavA koI vyavahAra nahI hai| inhI cAra ke aneko uttara bheda ho jAte hai, jinakA paricaya Age diyA jAyegA / yaha sarva zAbdika viSaya vibhAga hI nikSepa kahalAtA hai / ina me se pahilA vyavahAra nAma nikSepa hai, dUsarA sthApanA nikSepa, tIsarA dravya nikSepa aura cauthA bhAva nikSepa / ina cAroM kA vizeSa vistAra Age kiyA jaayegaa| aba nikSepa ke lakSaNa kI puSTi va abhyAsa ke artha kucha uddharaNa dekhiye| 10. sa. siA / 6 / 6 / 35 "nikSipyateti nikSepa sthaapnaa|" artha:-jisake jo nikSipta kiyA jAya aisI sthApanA hI nikSepa kahalAtI hai|
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 nikSepa aba ina nikSepa ke aneko bheda prabhedoM kA pradarzana karatA hUM / / chuTA huA zarAra J i I uttama (12 varSe) chuDAyA gayA zarIra bhakta pratyAkhyAna ( sva para sevA sahita ) madhyama ( madhya ke ) / chADA gayA zarAra iginI prAyopagamana ( kevala sva sevA ) ( sarvathA sevA rahita ) sahita jaghanya (arnta muhurta ) T padAtha 2. nikSepa sAmAnya ke vartane vAlA zarIra
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. nikSepa sAmAnya 2 naya cakra gadya / pR. 48 " vastu nAmAdiSu kSipatIti nikSepaH / " artha :--vastu kA nAmAdikoM meM kSepaNa kare so nikSepa hai / 3 gha. pU. 1 / zla 2 | pR.10 " jo kisI eka nizcaya yA nirNaya me kSepaNa kare, arthAta anirNIta vastu kA usake nAmAdika dvArA nirNaya karAve, use nikSepa kahate he / " ( dha / pu13 pR. 3 / 15). 22. nikSepa 4 743 6. 17 "nAmAdike dvArA vastu meM bheda karane ke upAya ko nikSepa kahate haiM / " ( dhApU 3 / 17 ) 5 dh|pu.1|shl12|pR 17 "jJAnaM pramANa ityAhurUpAyo nyAsityucyate / yo jJAturabhiprAya yuktito'yaM parigrahaH ||11| " arthaH- samyagjJAna ko pramANa kahate hai, nAmAdike dvArA vastu me bheda karane ke upAya ko nyAsa yA nikSepa kahate hai, aura jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate haiM / isa prakAra yukti se arthAta pramANa naya aura nikSepa ke dvArA padArtha kA grahaNa athavA nirNaya karanA cAhiye / ( ti pa . 11183 ) ( dha . | pu . 3 / gA. 15 pR 18 ) 6. dha. / pU. 4 / 2 " saMzaya viparyaya va anavyavasAya me avasthita vastu ko unase nikAla kara jo nizcaya meM kSepaNa karatA hai, use nikSepa kahate hai / athavA bAharI padArtha ke vikalpa ko nikSepa kahate hai / athavA aprakRta kA nirAkaraNa karake prakRta kA prarUpaNa karane vAlA nikSepa hai / ( dha | pu. 13 pR. 198 ) ( dha . pu 1. pU. 140 / 13 )
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSepa 744 4 nAma nikSepa inhI saba bheda prabhedo ke lakSaNa Adi karane me Ate hai / 4 nAma nikSepa 'guNoM Adi kI apekSA kie binA kisI vyakti yA kisI vastu ko apanI marjI se jo koI bhI nAma de denA nAma nikSepa kahalAtA hai, kyoki usa zabda ko sunakara zrotA usa vastu kA grahaNa jJAna meM kara letA hai / aise zabdo ke, vyAkaraNa ke AdhAra para nirukti artha nahI kie jA sakate, jaise kisI andhe kA nAma naina sukha rakha denA / isa zabda kA artha yadyapi netravAna hai parantu yahAM isakA artha grahaNa nahI hotA, balki usa nAma vAle vyakti vizeSa kA hI grahaNa hotA hai, bhale hI vaha andhA kyo na ho / hamAre aura Apake saba nAma nAma - nikSepa se rakhe gaye hai / ata. nAma nikSepa kevala kalpanA hai satya nahI / dravya vAcI, paryAyavAcI, guNa vAcI ityAdi aneko prakAra ke zabda yA nAma hone sambhava hai, isIliye nAma nikSepa ke bhI aneko antara bheda ho jAte hai, jaise jAti vAcaka nAma, sayoga vAcaka nAma, samavAya dravya vAcaka nAma, guNa vAcaka nAma, kriyA vAcaka nAma, pratyaya vAcaka nAma, abhidhAna vAcaka nAma / ina saba ke pRthaka pRthaka lakSaNa nimna uddharaNo para se jAnanA / 1. nAma nikSepa sAmAnya 1 sa. si / 1 / 5 / 45 "atadaguNe vastuni saMvyavahArArtha puruSakArAtriyujyamAna sajJAkarma nAma / " 2. rA. vA / 1 / 5 / 1 / 28 " nimittAdanyatrimittaM artha-sajJA ke anusAra guNa rahita vastu me vyavahAra ke liye apanI icchA se kI gaI sajJA ko nAma kahate hai / nimittAntaram, tadanapekSya kriyamANA sajJA nAmetyucyate / yathA paramaizvartha
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ 745 22. nikSepa .. 4. nAma nikSepa * -... lakSaNendana kriyAnimittAntarAnapekSaM kasyacit 'indra' iti nAma / / arthaH-zabda prayoga ke jAti guNa priyA Adi nimittoM kI - apekSA na karake kI jAne vAlI sajJA 'nAma' hai / jaise - - / - parama aizvarya rUpa indana kriyA kI apekSA na karake kisI kA bhI indra nAma rakha denA nAma nikSepa hai / ( sa . sA. 113 / prA. kalaza 8 kI TIkA ) ( ta. sA. 11 / 10 / 11) (go. ka |mu|52) (zla. vA. pu. 2|pR 261) (pra. sA.ta pra pari naya naM.12) (vR. na. ca / 272 / ) 2. aba nAma nikSepa ke uttara bhedoM ke lakSaNa dekhiye: 1 dh| pa. 11 pR. 17 / 17 1. jAti nAmaH-tadbhAva aura sAdRzya lakSaNa vAle sAmAnya ko jAti kahate hai |-jaise 'go', 'manuSya', 'ghaTa', 'paTa', 'stambha' aura 'veta' ityAdi jAti nimittaka nAma hai| kyoki ye sajJAye gau manuSyAdi jAti me utpanna hone se pracalita hai / 2 saMyoga dravya nAma -alaga alaga sattA rakhane vAle dravyo ke mela se jo paidA ho use saMyoga dravya kahate hai| jaise daNDI chatrI, maulI ityAdi saMyoga dravya nimittaka nAma hai, kyoMki daMDA, chatarI, mukuTa ityAdi svataMtra sattA vAle padArtha hai, aura ina ke saMyoga se daNDI, chatrI, maulI ityAdi nAma vyavahAra me Ate hai| 3 samavAya dravya nAma-jo dravya me samaveta ho arthAta kacita tAdAtmya rakhatA ho use samavAya dravya kahate hai| jaise galagaNDa, kAnA, kubar3A ityAdi samavAya dravya nimittaka nAma hai| kyoki jisa ke liye 'galagaNDa' isa nAma kA upayoga kiyA hai usase gale kA gaNDa
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22, nikSepa 5. sthApanA nikSapa mitra sattA vAlA nahI hai| isI prakAra kAnA kubaDA Adi nAma samajha lenA caahiye| 4 gaNa vAcaka nAma-jo paryAya Adika se paraspara virUddha ho athavA avirUddha ho use guNa kahate hai |---jaise kRSNa, rUdhira ityAdi guNa nimittaka nAma hai, kyoki kRSNa Adi guNoM ke nimitta se una guNa vAle dravyo me ye nAma vyavahAra me Ate hai / 5. kriyA nAma-parispanda arthAta halana calana rUpa avasthA ko kriyA kahate hai| jaise gAyaka nartaka ityAdi kriyA nimittaka nAma hai, kyoki gAnA, nAcanA ityAdi kriyAoM ke nimitta se gAyaka nartaka Adi nAma vyavahAra me Ate haiM / . 6. artha nAma --eka va bahuta jIva tathA ajIva se utpanna pratyeka va sayogI bhagoM ke bheda se 'artha' ATha prakAra kA hai| arthAta eka jIva, nAnA jIva, eka ajIva, nAnA ajIva, eka jIva eka ajIva, nAnA jIva nAnA ajIva, eka jIva nAnA ajIva, eka ajIva nAnA jIva isa prakAra artha nAma ATha prakAra se kahA jA sakatA hai| 7. pratyaya nibandha nAma-ina ATha artho me utpanna huA jJAna pratyaya nibandhana nAma kahalAtA hai| 8. abhidhAna nibandha nAma--jo saMjJA zabda-pravRtta hokara apane Apako jatalAtA hai vaha abhidhAna nibandhana kahA jAtA hai / guNo Adi kI apekSA kiye binA kisI anya vastu ko kalpanA 5. sthApanA nikSepa mAtra se kisI anya vasturUpa mAnakara use vaha nAma dedenA sthApanA nikSepa hai, kyoki yahAM anya vastu me anya vastu kI sthApanA kI gaI hai| jaise ki khela khelate hue bacce kisI lar3ake meM
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22: nikSepa 747 5. sthApanA nikSepa to cora kI sthApanA karake use cora svIkAra kara lete hai aura kisI me sipAhI kI kalpanA karake use sipAhI svIkAra karalete haiM / jaba taka khela khelate hai taba taka barAbara cora sipAhI hI samajhate rahate hai / vAstava me ve cora sipAhI nahI hai, para kalpanA mAtra se hI uname cora sipAhI kI sthApanA kI gaI hai / sthApanA nikSepa se unhe cora sipAhI kahanA, ThIka hai para nAma nikSepa se nhii| . __yadyapi dono hI dazAo me arthAta nAma va sthApanA nikSepoM me guNo se nirapekSa nAma liye gaye hai parantu phira bhI donoM me antara hai / nAma nikSepa me pUjya pUjaka va niMdya nindaka bhAva utpanna nahI ho sakatA, para sthApanA nikSepa me hotA hai / jaise kisI kA nAma 'rAjA' rakha dene se usakI rAjA vat vinaya nahI kI jAtI, parantu nATaka me kisI ko rAjA mAna lene para usakI rAjA vat vinaya kI jAtI hai / dUsare nAma nikSepa kI pravRti kevala zabda me hotI hai aura sthApanA nikSepa kI pravRtti asalI padArtha ke anurUpa dUsare padArtha me / ata. nAma nikSepa kI apekSA yaha satya ke kucha nikaTa hai| yaha sthApanA nikSepa do prakAra kA hotA hai-sadbhAva sthApanA aura asadbhAva sthApanA / kisI aisI vastume sthApanA karanA jisame ki usa asalI vastu kI kucha AkRti Adi rUpa se anurUpatA pAI jAye, sadbhAva sthApanA kahalAtI hai, jaise bhagavAna kI AkRti rupa banAI gaI yA mahAtmA gAndhI kI AkRti rUpa banAI gaI patthara kI mUrtI ko bhagavAna yAmahA-mA gAdhI vat hI mAnane kA, tathA usakI asalI bhagavAna va mahAtmA gAndhI vat hI pUjA va vinaya karane kA vyavahAra pracalita hai / AkRti se nirapekSa jisa kisI vastu meM bhI jisa kisI vastu kI kalpanA kara lenA asadabhAva sthApanA hai, jaise zataraja kI goTo meM kisI ko hAthI aura kisI ko ghor3A kahane kA vyavahAra hai / tathA anya prakAra se bhI bAhya vastu ke Azraya para isake aneko bheda kiye jA sakate hai, jo nimna uddharaNoM me diye gaye hai /
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSepa 347 5. sthApanA nikSepa 1. sthApanA nikSepa sAmAnya - 1. sa si|1|5|45 "kASTapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu . so'yamiti sthApyamAnA sthApanA / " artha.kApTa kArma, pustakarma, citrakarma, aura akSanikSepa Adi me 'yaha vaha hai' isa prakAra sthApita karane ko sthApanA kahate haiN| 2 rA vA / 1 / 5 / 2 / 28 "so'yamityabhisambandhatvena anyasya vyavasthApanAmAtra sthApanA / yathA paramaizvaryalakSaNo ya zacIyatirindra , 'so'yam' ityanyavastu pratiniyimAnaM sthApanA bhavati / " artha-'yaha vahI hai' isa rUpa se tadAkAra yA atadAkAra kisI bhI vastu me kisI anya vastu kI sthApanA karanA sthApanA nikSepa hai, yathA-indrAkAra pratimA me indra kI sthApanA karake 'paramaaizvarya lakSaNa vAlA zacI pati jo indra hai vaha yahI (pratimA) hai, isa prakAra anya vastu me pratinidhI yamAna bhAva ko sthApanA kahate hai| (sa sA / 13 / aa kalaza 8 kI TIkA) (t.saa.11|11|11) (pra. sA |t.pr.pri.ny na. 13) (vR. na c.|273) (go. ka |muu|53|53) 2. sthApanA nikSepa ke uttara bhedaH1 cha |p. 1|p. 2011 "vaha sthApanA nikSepa do prakAra kA hai-- sadbhAva sthApanA aura asadbhAva sthaapnaa| ina dono me se1 sadbhAva sthApanA-jisa vastu kI sthApanA kI jAtI hai usake AkAra ko dhAraNa karane vAlI vastu me sadbhAva sthApanA samajhanA caahiye|
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 nikSepa 5. sthApanA nikSepa 2 asadbhAva sthApanA -- tathA jisa vastu kI sthApanA kI jAtI hai usake AkAra se rahita vastu meM asadbhAva sthApanA jAnanA cahiye / ( vR na ca / 273 ) ( dha | pu. 13 | pR. 42 / 5 ) 2. dha. pu. 13 / pa 6 / s 10 " jo vaha sthApanA sparza hai vaha kASThakarma, citrakarma, potakarma, lepyakarma, layanakarma, zailakarma, gRhakarma bhittikarma, dantakarma, aura bheDakarma iname; tathA akSavarATaka evaM inako lekara isI prakAra aura bhI jo ekatva ke saMkalpa dvArA sthApanA arthAt buddhi me sparzarUpa se ( yahAM 'sparza' kA prakaraNa dvArA ataH sparza para nikSepa lAgU kiye jA rahe hai ) sthApita kiye jAte hai vaha saba sthApanA sparza hai / 10 / 746 1, kASThakarma do paira, cAra paira, vinA paira aura bahuta paira vAle prANiyoM kI kASTha me jo pratimAye banAI jAtI hai unheM kASThakarma kahate hai / 2. citrakarma - jaba ye hI cAra prakAra kI pratimAye bhitti ( dIvAra ) vastra, aura stambha Adi para rAgavarta arthAta varNa vizeSo ke dvArA citrita kI jAtI hai taba unhe citra karma kahate hai / 3. potakarma - ghoDA, hAthI, manuSya, strI, vRka aura bAgha Adi kI vastra vizeSa me ukerI gaI pratimAo ko potakarma kahate haiM / - 4. lepyakarma - miTTI khar3iyA aura bAlU Adi ke lepa se jo pratimAe banAI jAtI he unhe lepyakarma kahate hai / 5. layanakarma. - zilA svarUpa parvatoM se abhinna jo pratimAyeM banAI jAtI haiM unheM layana karma kahate haiM /
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 nikSepa - 750 6. dravya nikSepa 6 zailakarma -pRthaka par3I huI zilAo me jo pratimAye vanAI jAtI hai, unhe zaila karma kahate hai| 7 gRha karma -gopuro ke zikharo se abhinna ITa aura patthara Adi ke dvArA jo pratimAye cinI jAtI hai unhe gRha karma kahate hai / 8 bhitti karma -bhitti se abhinna tRNoM se jo pratimAye vanAI jAtI hai unhe bhitti karma kahate hai / 6 dantakarma -hAthI ke dA~ta me jo pratimAye utkIrNa kI jAtI hai unheM dantakarma kahate hai| 10 bheMDa karma -se ghar3I huI pratimAo ko bheDa karma kahate hai / (ghApu / 'me bheDa suprasiddha hai' aisA kahakara chor3a diyA hai / ata. bheDa ke bhAva ke artha bhAsatA nhiiN|) 11 anya bhI-Adi zabda se kAsA, tAbA, cAdI aura suvarNa Adi dvArA sAce me DhAlI gaI pratimAe bhI grahaNa karanI cAhiye / isa prakAra sadbhAva sthApanA ke AdhAra kA kathana huA / 12 asadbhAva sthApanA ke bheda -dyUtakarma kI sthApanA me jo aya parAjaya ke nimitta bhUta choTI kauDiyAM aura paoNse hote hai unhe akSa kahate hai, aura inake atirikta kaur3iyo ko varATaka kahate / hai isa prakAra ina dono pado ke dvArA asadbhAva sthApanA kA viSaya dikhalAyA hai| (dha / pu / pR 246 // 5) vartamAna me to amuka guNa kisI me dikhAI na de para pahale kabhI 6. dravya nikSepa vaha guNa usame thA avazya yA bhavipyata meM vaha guNa usame pragaTa hone vAlA hai avazya, aisI sthiti vAle kisI vyaki
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSepa - * 759 6. dravya nikSepa 22. ko vartamAna me hI usa guNa vAlA kaha denA dravya nikSepa hai, jaise pahale koI DAkTara thA aura aMba DAkTarI kA kAma chor3akara kapar3e kI dukAna karatA hai, to bhI barAbara hama use DAkTara sAhaba hI kahate rahate haiM, yA koI laDakA abhI DAkTara banA to nahI hai para Age bana jAegA kyoMki vaha DAkTarI par3ha rahA hai, taba bhI usa laDake ko hama kadAcita DAkTara sAhaba kaha dete hai / . sthApanA nikSepa aura dravya nikSepa dono me hI vartamAna kI apekSA guNo kA abhAva hai parantu phira bhI ina dono me mahAn antara hai / sthApanA nikSepa me to na vaha guNa pahile kabhI the aura na Age kabhI utpanna hone kI sambhAvanA hai para dravya nikSepa meM yadyapi usa guNa kA vartamAna me abhAva hai para bhUta yA bhaviSyata me usakI sambhAvanA avazya hai / sthApanA nikSepa to usI jAti ke padArthoM meM bhI kiyA jA sakatA hai, aura bhinna jAti ke padArtha me bhI / jaise rAmalIlA me rAmacandrajI kI sthApanA kisI cetana laDake meM kI jAtI hai aura unhI kI sthApanA mandira me rakhI acetana pratimAo me bhI kI jAtI hai / parantu dravya nikSepa me usa jAti ke padArtha me hI nAma kA Aropa kiyA jAtA hai, jaise DAkTara kisI cetana manuSya ko hI kaha sakate haiM, kisI manRSya kI pratimA ko nahI / ataH sthApanA kI apekSA dravya nikSepa satya ke adhika nikaTa hai / dravya nikSepa ke anekoM bheda prabheda ho jAte hai, aura isalie yaha viSaya kucha kaThina sA pratIta hotA hai / parantu yadi uparokta lakSaNa para dRSTi sthira rakhI jAe to usake samajhane me koI kaThinatA na par3egI / loka me mukhyata. do jAti ke padArtha hai - eka cetana aura dUsare jaDa | jar3a padArtha bhI do prakAra ke hai- eka cetana ke sAtha rahane vAlA zarIra aura dUsare anya dRSTa padArtha / vAstava me to yaha saba dRSTa padArtha bhI kabhI pahale kisI jIva ke zarIra avazya raha cuke hai, jaise ki
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 nikSepa 752 6. dravya nikSepa yaha stambha pRthivI kAyika jIva kA mRta zarIra hai aura yaha caukI vanaspati kAyika kA / jIva ke sAtha rahane vAlA zarIra bhI do prakAra kA hai-eka adaSTa kArmANa zarIra aura dUsarA yaha dRSTa audArika zarIra / cetana padArtha ko jIva kahate hai so to jJAnAtmaka hai| audArika zarIra ko zarIra kahate hai / kArmANa zarIra ko karma kahate hai / anya saba dRSTa padArthoM ko no karma kahate hai| bhale hI jar3a kyoM na ho, parantu karma no karma, va zarIra tIno hI jIva ke sAtha mila kara yA to pahale kabhI raha cuke hai yA Age raheMge, isalie iname bhI upacAra se jIva ke guNoM kA Aropa kiyA jAnA sambhava hai / ataH jIva, zarIra, karma, no karma yaha cAroM hI dravya nikSepa ke viSaya bana sakate hai| isI kAraNa dravya nikSepa ke mUla me do bheda ho jAte hai-Agama va no aagm| Agama kA artha jIva hai, kyoMki usame Agama yA zAstra kA jJAna prakaTa honA sambhava hai| no Agama jar3a padArtha ko kahata hai bhale hI sAkSAta jJAna svarUpa na ho para jJAnavAna jIva kA sAthI avazya hai / 'no' kA artha 'kiJcita' hotA hai / 'no Agama' kA artha hai kiJcita 'zAstra jJAna rUpa' jJAtA kA so zarIra hai / Agama dravya nikSepa kA viSaya vaha jIva hai jo kisI zAstra vizeSa ko jAnatA to avazya hai para vartamAna me usakA upayoga nahIM kara rahA hai, hA bhUta va bhaviSyata kAla me usakA upayoga avazya karatA thA yA kregaa| aise usa jJAtA ko kadAcita usa zAstra kA jJAtA kahA jAne kA vyavahAra hai jaise-samAyika sambandhI sarva prakriyAo kA jAnakAra bhale hI vartamAna meM samAyika na kara rahA ho, phira bhI sAmAyika zAstra kA jJAtA kahA jAtA hai| aisA kahanA Agama-dravya-nikSepa kA vipaya hai, kyoki Agama kA artha jIva hai, aisA hama batA cuke hai /
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSepa 753 6. dravya nikSepa usI jIva kA zarIra bhI upacAra se sAmAyika kA jJAtA kahA jA sakatA hai / so vaha no Agama-dravya-nikSepa kA viSaya hai / yA yo kahiye ki vartamAna upayoga rahita Agama ke jJAtA jIva ko 'jJAtA' kahanA to Agama- dravya - nikSepa hai aura usake zarIra ko jJAtA kahanA no Agama- dravya - nikSepa hai / Agama yA no Agama to isaliye hai ki jIva yA jIva kA zarIra hai, aura dravya nikSepa isaliye hai ki vartamAna me upayoga rahita hai, para bhUta va bhaviSyata me usakI sambhAvanA avazya hai / Agama-dravya-nikSepa ke upayoga kI sambhAvanA kI apekSA, tIna bheda ho jAte hai- bhUta, vartamAna va bhAvi / pahile kabhI upayoga kara cukA hai usa jIva ko vartamAna me 'jJAtA kahanA bhUta Agama dravya nikSepa hai / vartamAna me sAkSAt rUpa se to upayoga nahI hai parantu karane kI taiyArI kara rahA hai, usa jIva ko vartamAna me jJAtA kahanA vartamAna Agama dravya nikSepa hai / isI prakAra jo bhaviSyata kAla me upayoga karegA aise jIva ko vartamAna me 'jJAtA' kahanA bhAvi Agama - dravyanijJepa hai / no Agama dravya nikSepa ke mUla me tIna bheda kiye jA sakata e haijJAyaka zarIra, bhavya va tadvayatirikta / vartamAna anupayukta jJAtA ke bhUta vartamAna va bhAvi zarIro ko 'jJAtA' kahanA jJAyaka zarIra no Agama hai / vartamAna meM to jJAtA nahI parantu Age jJAtA hone vAlA hai aise bhAvi jJAtA ke vartamAna zarIra ko jJAtA kahanA bhavya no Agama hai / bhAvi-jJAyaka- zarIra-no Agama aura bhavya no Agama meM itanA antara hai ki pahile me to jIva vartamAna me jJAtA hai, parantu usakA zarIra bhAvi hai aura dUsare me vaha jIva bhavipyata kAla me jJAtA hogA arthAta jIva to bhAvi jJAtA hai aura usakA zarIra vartamAna hai / tIsarA bheda tayatirikta hai, arthAta jJAtA jIva va usake zarIra se atirikta 1
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 nikSepa 754 6. dravya nikSepa jo kucha bhI anya padArtha usa vartamAna jJAtA ke svAmitva me par3e hai una sabako 'jJAtA' kahanA tadvayatirikta no-Agama-dravya-nikSepa hai / ve padArtha karma va no karma ke bheda se do prakAra ke ho jAte hai / jJAnAvaraNAdi karmo ko 'karma' kahate hai aura dhana Adi vAhya padArthoM ko 'no karma' kahate hai| vartamAna jJAtA ke tIno kAlo ke zarIro kI apekSA, jJAyaka zarIra no Agama ke tIna bheda ho jAte hai-bhUta, vartamAna va bhAvi / vartamAna meM upayoga rahita aise jJAtA jIva kA bhUta kAlIna zarIra kadAcita 'jJAtA' kahA jA sakatA hai jaise mArIca ke zarIra ko bhagavAna vora khnaa| yaha bhUta-jJAyaka-zarIra no Agama-dravya-nikSepa kA viSaya hai| aura isI prakAra usI jJAtA ke vartamAna zarIra ko 'jJAtA' kahanA vartamAna-jJAyaka-zarIra-no Agama-dravya-nikSepa kA aura usI ke bhAvi garIra ko 'jJAtA' kahanA bhAvi-jJAyaka-zarIra-no Agama-dravya-nikSepa kA viSaya hai / vartamAna me upayukta na hone ke kAraNa yaha dravya nikSepa hai, zarIra kA grahaNa hone ke kAraNa no Agama hai, vartamAna vAle jJAtA ke zarIro kA grahaNa hone se jJAyaka zarIra hai / isaliye isakA nAma 'jJAyaka zarIra no Agamadravya nikSepa' kahanA yukta hai| jJAyaka ke tIno kAloM sambandhI zarIroM me se bhUta kAlIna zarIra bhI tIna prakAra kA hotA hai-cyuta, cyAvita, va tyakta / Ayu pUrNa ho jAne para chaTe hue zarIra ko cyuta kahate hai| Atma hatyA dvArA yA kinhI roga Adi bAhya kAraNoM se chuDAye gae zarIra ko cyAvita kahate hai| aura samAdhi maraNa dvArA choDe gaye zarIra ko tyakta kahata' hai / ye tInoM hI zarIra mRta ho jAne ke kAraNa bhUta kAlIna hai| ina me se bhI antima jo tyakta zarIra hai vaha tIna prakAra kA hai-bhakta pravyAkhyAna samAdhi dvArA chor3A huA, iginI samAdhi dvArA chor3A huA aura prAyopagamana samAdhi dvArA chor3A gayA /
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 nikSepa 755 6 dravya nikSepa - AhAra ko dhIre dhIre kama karate hue zarIra ko kRza karake, vItarAga bhAva se zarIra ke tyAga ne ko samAdhi kahate haiM / AhAra kama karane kI apekSA tIno hI samAdhiyo me koI antara nahIM hai / antara kevala bAhya sevA va vaiyAvRtti me hai| mRtyu Ane se pahile samAdhi gata usa zarIra kI svayaM bhI sevA kara letA hai aura dUsare se bhI karA letA hai, vaha bhakta pratyAkhyAna samAdhi hai / dUsare se sevA nahIM karAtA para svayaM kara letA hai va iMginI samAdhi hai / na dUsare se sevA karAtA hai aura na svayaM hI karatA hai / kASTha vat eka karvaTa para paDa rahatA hai, aura isI avasthA me zarIra ko tyAga detA hai, vaha prAyopagamana samAdhi hai / ina tIno me se prathama jo bhakta pratyAkhyAna samAdhi hai, vaha tIna prakAra hai-uttama, madhyama va jaghanya / 12 varSa taka dhIre dhIre AhAra kama karate rahakara zarIra ko chor3anA uttama hai| antima samaya A jAne para kevala antarmuhUrta mAtra ke liye AhAra choDakara zarIra kA tyAga karanA jaghanya hai| aura madhya gata hInAdhika kAla paryanta yathA zakti AhAra kama karate hue zarIra ko chor3anA mAdhyama hai| usa usa prakAra se choDe gae zarIra ko 'jJAtA' kahanA usa usa nAma vAlA bhUta jJAyaka zarIra no Agama dravya nikSepa hai| jaisA ki pahile batAyA gayA hai, zarIra ke atirikta bhI kucha jar3a padArtha loka me hai, jo na jIva hai aura na jIva ke zarIra, ina se atirikta hI kucha hai, isaliye ve tadvayatirikta kahalAte hai| isame do jAti ke padArtha garbhita hai-karma va no karma / jJAnAvaraNAdi karmo kA nAma 'karma' hai aura sarva dRSTa jar3a padArtha 'no-karma' hai / karmo ko jJAtA kahanA karma tadvayAtirikta no Agama dravya nikSepa hai aura no karmo ko arthAta dhana makAna Adi ko jJAtA kahanA no karma tadvayAtirikta no-Agama dravya nikSepa hai / no karma bhI do prakAra kA hotA hai-laukika va lokottara / rAgAdi ke poSaka padArtha laukika
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSepa 756 6 dravya nikSepa - no karma hai, yA yo kahie ki sasAra ke laukika vyApAro me kAma Ane vAle dhana Adika padArtha laukika hai, aura mokSa mArga ke lokottara vyApAra meM kAma Ane vAle caityAlaya Adi padArtha lokottara hai / yaha dono hI tIna tIna prakAra hai-sacitta Acitta aura mizra / jIvita zarIra ko sacita kahate hai / nirjIva padArtha ko acitta kahate hai / sacitta aura acitta ke samUha ko mizra kahate hai|| ye tIno hI jAti ke padArtha laukika va lokottara dono hI dizAoM me yathA yogya rUpa se kAma Ate hai / pitA putra Adi yA kuTumbI jano ke zarIra laukika sacitta no karma hai / dhana makAnAdi laukika acitta no karma hai / tathA kuTumba sahita dhanAdi se bharA huA ghara laukika mizra no karma hai / kyoMki yaha tIno hI jAti ke padArtha rAga poSaka hai, aura laukika vyApAra me hI kAma Ate hai, isalie inako jJAtA kahanA usa usa jAti kA laukika nokarma tadvayatirikta noAgama dravya nikSepa hai| AcArya va sAdhu Adi ke zarIra lokottara sacitta nokarma hai zAstra caityAlaya Adi lokottara acitta nokarma hai, tathA zAstra paDhAte hue guru yA sAdhuoM sahita mandira lokottara mizra nokarma hai / kyoki ye tIno ho jAti ke padArtha vItarAgatA ke poSaka hai, tathA mokSa sambandhI vyApAra me kAma Ate hai, isalie inako jJAtA kahanA lokottara no karma tadvayatirikta noAgama dravya nikSepa hai / yahA yaha zakA ho sakatI hai ki jIva ko jJAtA kahanA to kadAcita ThIka bhI hai, kyoki jJAna usakA guNa hai, parantu zarIro yA dhana Adi padArthoM ko jJAtA kahanA to bilkula yukta nahIM hai| so aisI AzaMkA yogya nahI, kyoki kisI vyakti ke citra ko bhI 'yaha amuka vyakti hai' aisA kahane kA vyavahAra dekhA jAtA hai, athavA rikzA vAle ko bulAneke liye 'o kziA' isa prakAra bulAne kA vyavahAra bhI dekhA
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSapa 6 dravya nikSepa - jAtA hai / guNa-guNI sambandha, paryAya paryAya sambandha athavA nimitta naimittika va svAmitva sambandha, ina sarva prakAra ke sambandho rUpa dvaita advaita dekhanA dravyAthika naya kA kAmahai / ata: isa dRSTi me zarIroM Adi ko bhI 'jJAtA' kaha deMnA virodha ko prApta nahIM hotA / sArAMza yaha ki jIva ko, yA usake zarIra ko, yA usake jJAnAvaraNAdi karmo ko, yA usake dhana kuTumbAdi ko, usa jIva sAmAnya ke sAtha koI na koI sambandha hone ke kAraNa usI 'jIva rUpa yA usa kI kisa paryAya rUpa kaha denA dravya nikSepa hai / kyoki dravya nikSepa dravyArthika naya kA viSaya hai| aba dravya nikSepa sAmAnya va vizeSa ke lakSaNo kI puSTi va abhyAsa ke artha nimna uddharaNa dekhiye / 1. dravya nikSepa sAmAnya 1. s.si.|1|5|46 "guNaguNAnvA drutagata guNairdASyate guNAndroSya tIti va dravyam / " artha --jo guNo ko prApta huA thA athavA jo guNo ko prApta hogA use dravya kahate hai| 2. raa.vaa.|1|5|3,4|28 'anAgatapariNAmavizeSa pratigRhItAbhi mukha dravyam / ayadbhAvipariNAmaprApti prati yogyatAmAdadhAna tad dravyabhityucyate / a athavA atadbhAvavAdravyAyityucyate / yathendrArthamAnIta kASThamindrapratimAparyAyaprAptiM pratyabhimukha 'indra.' ityucyate / " arthaH-anAgata pariNAma vizeSa ko grahaNa karane ke abhimukha dravya hotA hai / arthAta AgAmI paryAya kI yogyatA vAle usa padArtha ko dravya kahate hai jo usa samaya usa paryAya ke
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSepa 6. dravya nikSepa abhimukha ho / jaise indra pratimA ke lie lAye gaye kASTha ko bhI indra kahanA / 758 3. gha. pu. 1 pR.20123 "Age hone vAlI paryAya ko grahaNa karane ke sammukha hue dravya ko ( usa paryAya kI apekSA) dravya nikSepa kahate hai / athavA vartamAna paryAya kI vivakSA rahita dravya ko dravya nikSepa kahate hai / vaha Agama va noAgama ke bheda se do prakAra kA hai / " (sa.sA. / 13 / A. kalaza-kITIkA) (ta.sA | 1|12|11 ) ( pra sAta. pra. pari0yana. 12) (vR . na ca / 274 ) 2. Agama dravya nikSepa - 1 gha. |pu 1 | 20|27 " Agama, siddhAMta aura pravacana ye zabda ekArtha vAcI hai / " *maMgala prAbhRta arthAta maMgala viSayaka zAstra ko jAnane vAlA kintu vartamAna me usa ke upayoga se rahita jIva ko (arthAta cetana dravya ko ) Agama dravya magala kahate hai / " ( isa ke tIna bheda kiye jA sakate hai bhUta vartamAna va bhAvi kyoki vaha jIva bhUtakAla meM upayoga vAlA ho cukA hai, athavA vartamAna meM kucha upayoga vAlA aura kucha anupayoga vAlA hai tathA bhaviSyata kAla me upayoga vAlA ho jAyegA / ( sa sa | 1|5|48 ) ( rA0va 11 / 5 / 6 / 26 ) ( rala vA / pU 2 267 ) ( goka mU / 54 / 53 ) (vRna ca / 274) 3. nozrag2ama dravya nikSepa sAmAnya - -- 1 gha. pU 1 / 1.2027 " Agama se bhinna padArtha ko noAgama kahate hai / * noAgama dravya maMgala tIna prakAra kA hai -- jJAyaka zarIra, bhavya va tadvayatirikta / "
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSepa 6. dravya nikSepa 4. jJAyaka zarIra no Agama dravya nikSepa1. pU. pApa. 21 / 22 "jJAyaka zarIra ko Agama dravya magala bhI tIna prakAra kA samajhanA cAhiye / magala viSayaka zAstra kA athavA kevala jJAnAdi rUpa magala paryAya kA (vartamAna me) AdhAra hone se bhAvi zarIra, vartamAna zarIra, aura atIta zarIra, isa prakAra jJAyaka zarIra no Agama dravya nikSepa ke tIna bheda ho jAte hai / " kramaza-2. dh.puu.1|pR. 22 / 26 "una me atIta zarIra ke tIna bheda haiM-cyuta cyAvita va tyakta / cyuta. kadalIghAta maraNa ke binA karma ke udaya se jhar3ane vAle Ayukarma ke kSaya se pake hue phala ke samAna apane Apa patita zarIra ko cyuta zarIra kahate hai| ___ cyAvitaH kadalIghAta ke dvArA Ayu ke chinna ho jAne se chuTe hue zarIra ko cyAvita zarIra kahate hai / tyaktaH tyakta zarIra tIna prakAra kA hotA hai-prAyopagamana vidhAna se chor3A gayA, iginI vidhAna se choDA gayA aura bhakta pratyAkhyAna vidhAna se chor3A gyaa| isa prakAra ina nimitto se tyakta zarIra ke tIna bheda ho jAte hai|" ___ krmsh-dh.puu.1|pR.23|15 "prAyopagamana---apane aura para ke upa kAra kI apekSA rahita samAdhi-maraNa ko prAyopagamana vidhAna kahate haiM / "... iginI-jisa sanyAsa me apane dvArA kiye gaye upakAra kI apekSA rahatI hai, kintu dUsare ke dvArA kiye gaye upakAra kI apekSA sarvathA nahI rahatI use iginI samAdhi kahate hai|...
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSeH 760 6. dravya nikSepa bhakta pratyAkhyAna -jisa sanyAsa me apane aura dUsare (dono) ke dvArA kiye gaye upakAra kI apekSA rahatI hai use bhakta pratyAkhyAna sanyAsa kahate hai / " (sa mi / 11546) rA. vaa.|1|5|7|26) (go k.|muu 56-61) 5. bhavya no Agama dravya nikSepa1 dhApU 1|pR 2616 'jo jIva bhaviSyata kAla meM maMgala zAstra kA jAnane vAlA hogA athavA magala paryAya se pariNata hogA use (arthAta usake vartamAna zarIra ko magala kahanA yA jJAtA kahanA) bhavya no Agama dravya nikSepa kahate hai|" (sa si / 1 / 5 / 50) (rA. vA / 1 / 5 / 7 / 26) (go. k,|m.|62) 6. tadvayatirikta no Agama dravya nikSepa-- 1 dhpu| 1 / pR. 26 / 25 "karma tadvayatirikta dravya magala aura no karma tadvayatirikta dravya maMgala ke bheda se tadvayatirikta no Agama dravya magala do prakAra kA hai / karma tadvayatirikta--uname jIva ke pradezoM se bandhe hue tIrtha kara nAma karma ko karma tadvayatirikta no Agama dravya maMgala kahate haiM, kyoMki baha bhI magala pane kA sahakArI kAraNa hai| nokarma tadvayatirikta nokarma tadvayatirikta noAgama dravya magala do prakAra kA hai-eka laukika aura dUsarA lokottara / ___una dono me se laukika maMgala sacitta, acitta aura mizra ke bheda se tIna prakAra kA hai| ina me zveta saraso, jala se bharA huA kalaza, vandanamAlA, chatra, zvetavarNa, aura darpaNa Adi acitta dravya magala hai / aura vAla kanyA tathA uttama jAti kA ghor3A Adi sacitta magala hai /
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSepa 761 7 bhAva nikSepa alakAra sahita kanyA Adi mizra maMgala samajhane cAhiye / yahAM para alaMkAra acitta aura kanyA sacitta hone ke kAraNaM alakAra sahita kanyA ko mizra magala kahA hai| lokottara aMgalaH-bhI sacitta, acitta aura mizra ke bheda se tIna prakAra kA hai / arahata Adi kA anAdi aura anantasvarUpa jIvadravya sacita lokottara no Agama taTTayatirikta dravya magala haiM / yahA para kevala jJAnAdi magala paryAya yukta arahaMta Adika kA grahaNa nahI karanA cAhiye, kitu unake sAmAnya jIva dravya kA hI grahaNa karanA cAhiye, kyoki vartamAna paryAya sahita dravya kA bhAva nikSepa me antarbhAva hotA hai / 'kRtrima aura akRtrima cetyAlayAdi acita lokottara noAgama tadvayatirikta dravya maMgala hai| una caityAlayo me sthita pratimAo kA isa nikSepa me grahaNa nahI karanA cAhiye, kyoki unakA sthApanA nikSepa me antarbhAva hotA hai| * * * 'ukta dono prakAra ke sacitta aura acitta magala ko mizramagala kahate hai / " (go.ka |muu va jI pr.| 63-71) dravya nikSepa kA kathana ho cukA aba bhAva nikSepa kA svarUpa kahate 7 bhAva nikSepa hai| vahI jJAtA jIva yadi vartamAna me usake upayoga se bhI sahita ho jAe to vahI jIva bhAva nikSepa kA viSaya bana jAtA hai, kyoki sAkSAta kArya rUpa se pariNata dravya ko bhAva kahate hai / isa me koI bhI upacAra nahI hai / jaisA kAma karahA hai vaisA nAma ledete hai, jaise rogI kI parIkSA karate samaya hI DAkTara ko DAkTara kahanA, yA zikAra khelate hue hI kisI vyakti ko zikArI kahanA, anya kucha kAma karate hue ko nahI / dravya nikSepa me usa usa vyakti me kArya karane kI yogyatA mAtra yA sambhAvanA mAtra ko dekha kara hI usa usa kA vaha vaha nAma rakha denA sahana kara liyA jAtA thA, bhale hI vaha kArya usa samaya na kara rahA hai| parantu bhAva nikSepa me to usa usako vaha nAma denA usI samaya sambhava hai, jaba ki vaha vaha kArya kara rahA ho,
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. bhAva nikSepa 22. nikSepa *762 anya samayoM me nahI / isaliye aisA nAma sAkSAta rUpa se satya hai / dravya nikSepa kA viSaya aneka paryAyoM kA piNDa dravya hai aura isakA viSaya kevala eka samaya kI paryAya vAlA dravya hai / isa kAraNa dravya nikSepa kI apekSA yaha adhika sUkSma va satya hai / upapoga kI yogyatA kevala jIva me hI hai zarIra me nahI, isaliye isa nikSepa me kevala jIva padArtha hI grahaNa kiyA jAtA hai zarIra nhiiN| isake bhI do bheda hai-Agama bhAva nikSepa aura noAgama bhAva nikSepa / vartamAna me usa usa viSaya sambandhI zAstra ke upayoga meM lagA huA jIva usa usa viSaya sambandhI Agama bhAva nikSepa kA viSaya hai| aura zAstra kI apekSA na kara ke usake artha me upayukta jIva noAgama bhAva nikSepa kA viSaya hai / jaise sAmAyika zAstra ke adhyayana me upayukta jIva Agama bhAva sAmAyika hai. aura svatatra rUpa se sAmAyika zAstra ke artha kA vicAra karane vAlA jIva noAgama bhAva sAmAyika hai / kyoMki sAkSAta kArya pariNata jIva hI isakA viSaya hai isaliya yahA karma, nokarma, va zarIra kA grahaNa noAgama meM bhI nahI kiyA jA sakatA karma phala kA grahaNa ho sakatA hai, para vaha bhI jIva vipAkI kA, pudgala vipAkI kA nahIM / kyoki jIva vipAkI kA vyApAra hI jIva me hotA hai, pudgala vipAkI kA vyApAra zarIra me hotA hai, jise upayoga rUpa nahIM kahA jA sktaa| no Agama bhAva nikSepa ke do bheda ho jAte hai-upayukta va tatpariNata / zAstra kA Azraya liye binA kevala Agama ke zabdArtha meM upayukta jIva ko jJAtA kahanA upayukta noAgama bhAva nikSepa hai, aura svaya usarUpa pariNata ho gayA ho usako jJAtA kahanA tapariNata noAgama bhAva nikSepa hai / jaise 'sAmAyika isa prakAra kI jAtI hai' ityAdi rUpa sAmAyika sambandhI artha kA vicAra karane vAlA vyakti sAmAyika ke viSaya me upayukta kahalAtA hai aura sAmAyika
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 nikSepa .763 7. bhAya nikSepa - karate hue sAmya bhAva meM sthita vyakti sAmAyika rUpa se pariNata kahalAtA hai| aba inhI lakSaNoM kI puSTi va abhyAsa ke liye kucha Agama kathita uddharaNa dekhiye| bhAva nikSepa sAmAnyaH1. sa. si / 1 / 5 / 46 "vartamAna paryAyayopalakSitaM dravyaM bhaavH|" arthaH--vartamAna paryAya se yukta dravya ko bhAva kahate hai / 2 rA vaa.|11518|26 "vartamAnatatparyAyo palakSitaM dravyaM bhAvaH / / yathA indranAmakarmodayApAditendana kriyAparyAyapariNata AtmA bhAvendra H / " arthaH--vartamAna usa dravya paryAya se viziSTa dravya ko bhAva jIva kahate hai / jaise indra nAma karma ke udaya se hone vAlI indana yA aizvarya bhoga kriyA se pariNata AtmA ko indra khnaa| (sa saa|13| prA kalaza 8 kI TIkA) (pra sA / ta pra / pri0| naya na0 13) (vR na ca / 276) (ta sA / 1 / 13 / 12) (go ka / mU / 65) 3. dha |pu 1|pR 26 / 20 'vartamAna paryAya se yukta dravya ko bhAva kahate hai / vaha Agama bhAva magala aura noAgama bhAva magala ke bheda se do prakAra kA hai|" 2. Agama bhAva nikSepa1 dha pu paapR.26|21 ''Agama siddhAnta ko kahate hai / isaliye jo magala viSayaka zAstra kA jJAtA hote hue vartamAna meM
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. vikSepa 764 7. bhAva nikSepa usame upayukta hai use (usa jIva sAmAnya ko) Agama bhAva magala kahate hai / " (sa si 1 / 5 / 51) (rA. cA 1 / 5 / 10 / 26) (go. ka / / 65) (vR na ca / 276) 3. no Agama bhAva nikSepa1 gh.|pu1|pR-29|22 "no Agama bhAva maMgala, upayukta aura tatpa riNata ke bheda se do prakAra hai| 3. upayukta no AgamaH--jo Agama ke binA hI magala ke artha me upayukta hai use upayukta no Agama bhAva magala kahate hai| tatpariNata no Agama-maMgala rUpa paryAya arthAta jinendra deva Adi kI vandanA, bhAva stuti Adi me pariNata jIva ko tatpariNata no Agama bhAva magala kahate haiN|" 2 sa si / 1 / 5 / 52 "jIvana paryAyeNa manuSya jIvatvaparyAyeNa vA samAviSTa AtmA no Agama bhAvajIva / " artha-jIvana paryAya se yukta yA manuSya jIvana paryAya se yukta AtmA no Agama bhAva jIva yA no Agama bhAva manuSya kahalAtA hai / (rA vA / 1 / 5 / 11 / 26) vR na ca / 277) 3 goka |muu / 66 'no Agama bhAvaH punaH karma phala bhujamAna ko jIvaH / --166 / " arthaH-karma ke udaya phala ko bhogane vAlA jIva no Agama bhAva karma hai|
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 nikSepa 765 8. nikSepa ke kAraNa va prayojana kramaza-go. ka.m / 86 "no Agama bhAva. puna. svakasvakakarma phalasaMyuto jIvaH / pudgalavipAkInA nAsti khalu noAgamo bhAva. / 86 / " artha-jisa jisa prakRti kA jo jo phala hai tisatisa apane apane phala ko bhogatA jIva tisatisa prakRti kA no Agama bhAva karma jaannaa| noTa:--(ina donoM uddhadaraNoM meM 'karma' ke viSaya para nikSepa lAgU karake dikhAyA hai / ) nikSepa ke yaha sAmAnya lakSaNa batAe, inako jisa kisa viSaya 8. nikSepa ke kAraNa para lAga kiyA jA sakatA hai / jisa viSaya prayojana kA jJAtA prakRta ho usI prakAra kA nikSepa usame kiyA jAnA cAhiye-jaise sAmAyika zAstra ke jJAtA ko sAmAyika kahanA aura magala zAstra ke jJAtA ko maMgala khnaa| lakSaNo me diye gaye uddharaNoM me 'maMgala' ke viSaya para nikSepoM ko lAgU karake dikhAyA gayA hai| zabda vyavahAra loka me cAroM hI apekSAoM se calatA hai / cAroM hI kisI na kisI apekSA satya hai, kyoki zrotA ke jJAna ko kheca kara apane vAcya padArtha ke sAtha joDane meM sarva hI samartha hai / yadyapi cAro hI satya hai para phira bhI cAroM me uttarottara adhikAdhika sUkSmatA va satyatA hai / nAma nikSepa kevala kAlpanika satya hai / sthApanA nikSepa yadyapi bhI kAlpanika satya hai para nAma nikSepa kI apejJA adhika / dravya nikSepa bhUta bhaviSyata kAla kI apekSA vastubhUta satya hai aura bhAva nikSepa sAkSAta satya hai / zabda vyavahAra kI yaha satyatA hI ina nikSepoM kI utpatti kA kAraNa hai| yA yoM kahiye ki padArtha va zabda me vAcya vAcaka sambandha honA hI ina kA kAraNa hai|
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSapa 766 8 nikSepa ke kAraNa va prayojana nikSepoM ko choDakara varNana kiyA gayA siddhAnta saMbhava hai ki vaktA va zrotA donoM ko kumArga me le jAve, isaliye nikSepoM kA kathana avazya karanA cAhiye / jahA usa usa viSaya ke sambandha meM bahuta jAnakArI ho vahA para niyama se vaktA ko sabhI mUla va uttara nikSepo ke dvArA una viSayoM kA vicAra karanA cAhiye / aura jahA para bahuta na jAne to vahA para cAra mUla nikSepa avazya karane cAhiye arthAta cAra nikSepo ke dvArA usa vastu kA vicAra avazya karanA caahiye| kahA bhI hai - dh|pu 1|pR 31 'zrotA tIna prakAra ke hote hai-pahilA avyu tpanna arthAta vastu-svarUpa se anabhijJa, dUsarA saparNa vivakSita padArtha ko jAnane vAlA, aura tIsarA eka deza vivakSita padArtha ko jAnane vAlA / iname se pahilA zrotA avyutpanna hone ke kAraNa vivakSita zabda yA pada ke artha ko kucha bhI nahIM samajhatA / dUsarA 'yahA para isa pada kA kaunasA artha adhikRta hai' isa prakAra vivakSita pada ke artha meM sandeha karatA hai athavA prakaraNa prApta artha ko chor3a kara dUsare artha ko grahaNa karake viparIta samajhatA hai| dUsarI jAti ke zrotA ke samAna tIsarI jAti kA zrotA bhI prakRta pada ke artha meM yA to sandeha karatA hai, athavA viparIta nizcaya kara letA hai / ina me se yadi avyutpanna zrotA paryAyArthika naya kI apejJA vastu kI kisI vivakSita paryAya ko jAnanA jAhatA hai to usa avyutpanna zrotA ko prakRta viSaya kI vyutpatti ke dvArA aprakRta viSaya kA nirAkaraNa karane ke liye nikSepa kA kathana karanA cAhiye / yadi vaha avyutpanna zrotA dravyArthika naya kI apekSA sAmAnya rUpa se kisI vastu-kA svarUpa jAnanA cAhatA hai, to bhI nikSepo ke dvArA prakRta padArtha kA
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22, nikSapa 767 6. nikSepo kA nayo meM antarbhAva prarUpaNa karane ke liye sampUrNa nikSepoM kA kathana kiyA jAtA hai ( arthAta usa prarUpaNA me sarva hI nikSepoM ko lAgU karake dikhAyA jAtA hai ) kyoki vizeSa dharma ke nirNaya ke binA vidhi kA nirNaya nahIM ho sakatA hai / dUsarI aura tIsarI jAti ke zrotAo ko yadi sandeha ho, to unake sandeha ko dUra karane ke liye bhI sampUrNa nikSepoM kA kathana kiyA jAtA hai / aura yadi unheM viparIta jJAna ho gayA ho to prakRta arthAta vivakSita vastu ke nirNaya ke liye bhI sampUrNa nikSepo kA kathana kiyA jAtA hai kahA bhI hai 1 "avagaya givAraNaTTha payadassa parUvaNA nimitta ca / sasaya viNAsaNaTTha taccatyavadhAraNa ca / 15 / " L artha - aprakRta viSaya ke nivAraNa karane ke liye, prakRta viSaya ke prarUpaNa karane ke liye, sazaya kA vinAza karane ke liye aura tatvArtha kA nizcaya karane ke liye nikSepo kA kathana karanA cAhiye / yaha nikSepo ke prayoga kA prayojana hai / nikSepoM kA pRthaka kathana karane para aisA bhrama ho sakatA hai ki ina 6. nikSepo kA nayo kA viSaya nayoM se pRthaka kucha anya hI hai / me antarbhAva vAstava meM aisA nahI hai / koI bhI viSaya loka meM aisA nahI jo nayoM ke peTa me na samA jAye / ataH nikSepoM kA koI 3 svataMtra viSaya ho aisI bAta nahI / zaMkA:-phira naya va nikSepa meM kyA antara hai ? uttara:- isa zaMkA kA uttara Agama meM nimra prakAra diyA hai, usa para se hI zaMkA kA nivAraNa ho jAtA hai /
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSepa 768 . 1. dha. 1 pu. 1 | zla 12/pR. 17 6. nikSepoM kA nayoM me zrantarbhAva "jJAna pramANamityAha rUpAyo nyAsa ityucyate / nayo jJAturabhiprAyo yuktito'yaM parigrahaH | 11 | " arthaH- abheda jJAna ko pramANa kahate hai / nAmAdi ke dvArA vastu meM bheda karane ko nyAsa yA nikSepa kahate hai / aura jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate haiM / isa prakAra yukti se arthAta pramANa naya aura nikSepa ke dvArA padArtha kA grahaNa athavA nirNaya karanA cAhiye / ( ti.pa. 11183 ) ( vya . pu 3 | zla. 15.18 ) "vastu pramANaviSayaM 2. vR na ca 1172 yaviSayobhavati vastvekAzaH | yo dvAbhyA nirNItArthaM manikSepe bhavedviSaya. 1172 / " 1 artha -- akhaNDa vastu pramANa kA viSaya hai| naya kA viSaya vastu kA eka aza hai / jo ina dono naya va pramANa dvArA nirNIta padArtha hai vahI nikSepa kA viSaya hai / 3p.|dh|puu0|736-740 " nanu nikSepo na nayo na ca pramANa na cAzaka tasya / pRthaguddezyatvAdapi pRthagiva lakSyaM svalakSaNAditi cet / 739 / satya guNasApekSo savipakSa. sa ca naya. svayakSipati / ya iha guNAkSepaH syAdupacarita. kevala sa nikSepa / 740 / " artha - kA kAra kahatA hai ki nikSepa na to naya hai tathA na pramANa hai tathA na pramANa yA usakA aza hai, parantu nikSepa kA pRthak uddeza hone se apane lakSaNa se vaha pRthaka hI lakSita hotA hai / 739| isa ke uttara me kahate hai ki ThIka hai, parantu guNo kI apekSA se utpanna hone vAle tathA vipakSa kI apekSA rakhane vAle jo naya hai, una
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6e 22 nikSepa 6. nikSepo kA nayo me antarbhAva kA jo svaya kSepaNa karatA hai arthAt 'isa prakAra kA yaha' aisA kevala upacarita guNa kA AkSepa karatA hai vahI nikSepa kahalAtA hai| naya va nikSepa me kyA antara hai yaha bAta prakaraNa na0 1 me spaSTa kI jA cukI hai| yahA to kevala itanA kahanA iSTa hai ki artha yA padArtha kI apekSA samAnatA rakhane ke kAraNa nikSepo ko yathA yogya rUpa me nayo me garbhita kiyA jA sakatA hai / kyoki nikSepo kA kAma vastu kA pratipAdana karanA mAtra hai heyopAdeyatA darzAnA nahIM, isa liye ina kA antarbhAva Agama nayo me hI kiyA jA sakatA hai, adhyAtma nayo me nahI / jaisA ki nIce darzAyA gayA hai / 1 nAma nikSepa isa kA antarbhAva naigama naya athavA usa ke bheda jo sagraha va vyavahAra ina dravyArthika nayo me hotA hai / kAraNa yaha hai ki nAma nikSepa kA vyApAra kisI padArtha kA nAma rakhanA hai / vAcya vAcaka rUpa dvaita bhAva ke binA vaha sambhava nahIM hai / paryAya kSaNa vartI hotI hai isaliye usame zabda dvArA saketa karanA nahIM bana sakatA, kyoki jisa samaya zabda bolA jAyegA usa samaya paryAya vinaSTa ho cukI hogI, taba vaha zabda kisI ko vAcya banAyegA / sthAyI vastu kA hI koI nAma rakhA jA sakatA hai ata nAma nikSepa dravyArthika hai / yahA yaha zakA ho sakatI hai ki tIno zabda naya paryAyArthika hai / vahA zabda vyavahAra kaise sambhava hai / isakA uttara yahI hai ki arthagata bheda kI vahA pradhAnatA nahI hai zabda kI pradhAnatA hai / zabda svayaM paryAya svarUpa hI hotA hai / isa liye usa ko viSaya karane vAle zabda naya paryAyArthika kahe gae hai / isa liye paryAyArthika nayo dvArA zabda vyavahAra hone meM koI virodha nahIM /
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSepa 770 ha. nikSepo kA nayo meM antarbhAva nAma nikSepa ke zabda vyavahAra kA Azraya lekara yadi vicArA jAye to paryAyArthika RjusUtra meM bhI isakA antarbhAva karane meM koI virodha nahIM hai| bhale hI zabda bolate samaya sAmane usa kI vAcya bhUta paryAya na ho para zabda para se usakA jJAna me grahaNa ho avazya jAtA hai / yA yo kaha lIjiye kI cirasthAyI vyaJjana paryAyo ko vAcya banAne kI apekSA yaha paryAyArthika naya me garbhita kiyA jA sakatA hai| isa prakAra nAma nikSepa kA dravyArthika va paryArthika dono nayo me kathAJcita antarbhAva ho jAtA hai / 2. sthApanA nikSepa sthApanA nikSepa kA kevala dravyArthika (nagama, sagraha va vyavahAra) me hI antarbhAva hotA hai paryAyArthika me nahI / kAraNa ki yahAM tadAkAra va atadAkAra svarUpa se dravya kA hI grahaNa hotA hai / paryAya me dravya kI sthApanA nahIM kI jA sktii| dUsare jisa kI sthApanA kI jAye usa dravya kI, jisa me sthApanA kI jAye usa dravya ke sAtha ekatA kA bhAva grahaNa hue binA sthApanA apane prayojana kI siddhi nahI kara sktii| do bhinna padArthoM meM 'yaha vahI hai' isa prakAra kathaJcita ekatA karane ke kAraNa yaha vyavahAra naya rUpa hI hai RjusUtra naya rUpa nahI / ataH ise dravyArthika naya kA viSaya hI samajhanA cAhiye / 3. drabya nikSepa dravya nikSepa to spaS' rUpa se dravyarthika hai hI, kyoki binA trikAlI dravya ko grahaNa kiye bhUta vartamAna va bhaviSyata kI paryAyo me ekatA kA Aropa nahI kiyA jA sktaa| dUsare jIva tathA zarIra ina do padArthoM kI athavA anya karma va no karmAdiko kI ekatA kA -
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nipekSa 771 6. nikSepo kA nayo me antarbhAva vyavahAra saMgraha va vyavahAra naya kA hI viSaya hai jo dravyArthika hai / yaha donoM naye naigama naya ke hI aga hai ata. dravya nikSepa kA antarbhAva naigama, saMgrahaNa va vyavahAra tIno me kiyA jA sakatA hai| itanA hote hue bhI dravya paryAya kI apekSA yaha sthUla RjasUtra kA bhI viSaya kahA jA sakatA hai / dravya paryAya me bhI kAla bheda athavA jIva zarIra bhe rUpa dvaita dekhA jAtA hai / isa dravya paryAya ko dravya nikSepa viSaya karatA hai, isaliye ise paryAyArthika kahane me bhI koI nirodha nahI hai| 4. bhAva nikSepa bhAva nikSepa payAyArthika rUpa hai, kyoki eka samaya kI pAya se pariNata dravya kA hI isa me grahaNa hotA hai, bilkula usa prakAra jisa prakAra ki eva bhUta naya me / ata bhAva nikSepa kA antarbhAva evabhUta naya me hotA hai / phira bhI sthUla RjusUtra kI viSaya bhUta sthUla vyaJjana paryAya se upalakSita dravya kathaJcita dravya svIkArA gayA hai| aura bhAva nikSepa use viSaya karatA hai / isaliye ise dravyArthika mAnane meM bhI koI virodha nhii| maMkSipta rUpa se ina cAroM kA nayoM ke sAtha sambandha nimna cArTa para se paDhA jA sakatA hai / -00
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. nikSepa 772 8. nikSepo kA nayo meM antarbhAva - naM. nikSepa naya antarbhAva me hetu nAma | dravyArthika vAcyavAcaka sambandha ko sArvakAlika naigama, saMgraha va ra nizcaya ke vinA zabda vyavahAra vyavahAra katha-|| asambhava hai| Jcita paryAyArthika (nAma yA zabda ke vinA paryAya kA kathana nahI kiyA jA sakatA, arthAta dravya paryAya kA vAcaka zabda bhI paryAyArthika hai| 2.sthApanA dravyArthika / dravva kA paricaya dene ke kAraNa, naigama, saMgraha va | athavA jisakI sthApanA kI jAye vyavahAra | aura jisa padArtha me kI jAye, aise dono padArtho me AdhAra Adheya bhAva rUpa dvaita ke kaarnn| 3. dravya / dravyArthika trikAlI dravya kA Azraya hone para naigama, sagraha va rahI bhUta va bhAvi ko vartamAna me vyavahAra katha- | nikSipta kiyA jA sakatA hai| Jcita paryAyArthika ( Rj sUtra ke viSaya bhUta dravya paryAya rako kathaJcita dravya svIkAra kiyA [ gayA hai| bhAva | paryAyArthika vartamAna paryAya se upalakSita dravya ko viSaya karatA hai| dravyArthika vartamAna paryAya se yukta dravya ko katha | Jcita dravya svIkAra kiyA gayA hai| - samApta
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
_