________________
१५. शब्दादि तीन नय
४०७
६. शब्द नय का लक्षण
अर्थ-काल, कारक, लिंग, संख्या, साधन और उपग्रह के भेद
से जो भिन्न भिन्न अर्थों को बुलाता है अथात भिन्न अर्थ का ग्रहण करता है वह शब्द नय है । (श्ल. वा ।१ ३३ । ७२)
३ स. भ. त । टी १३१३ 'विरोधिलिङ्गसंख्यादिभेदाद्भिन्नस्व
भावताम् । तस्यैव मन्यमानोऽय शब्दः प्रत्यवतिष्ठते ।। अर्थः-विरोधी लिंग, संख्या आदि के भेद से शब्द भी भिन्न
स्वभाव वाले होते है । ऐसा ही जो मानता है वहीं यह शब्द नय कहलाता है।
४ श्ल ।पृ० २७२ ।२७३ 'ये हि वैयाकरण व्यवहारनयानुरोधेन
'धातु सम्बन्धे प्रत्ययाः' इति सूत्रमारभ्य विश्वदृश्वाऽस्यपुत्रो जनिता, भावीकृत्यमासीदित्यत्र कालभेदेऽप्येकपदार्थ मादृता यो विश्वं दृश्यति सोऽपि पुत्रो जानितेति भविष्यतकालेनातीतकालस्याभेदोऽभिमत्', तथाव्यवहारदर्शनादिति । तत्र यः परीक्षायाः मूलक्षते. कालभेदोऽर्थस्याभेदेऽतिप्रसंगात रावणशंखचक्रवर्तिमोरप्यतीतानागतकालयोरेकत्वापत्तेः । आसीद्रावणो राजा, शंखचक्रवर्ती भविष्यतीति शब्दयोभिन्नविषयत्वात् नैकार्थेति चेत्, विश्वदृश्वा जनितेत्यनयोरपि माभूत तत् एव । न हि विश्वंदृष्टवान् इति विश्वहशित्वेतिशब्दस्य योऽर्थोऽतीतकालस्य जनितेति शब्दस्यानागतकाल: पुत्रस्य भाविनोऽतीतत्वविरोधात् । अतीतकालस्याप्यनागतत्वाव्यपरोपादेकार्थताभिप्रेतेति चेत् तहि न परमार्थतः कालभेदेप्यभिन्नार्थ व्यवस्था।
'एहि मन्ये रथेन यास्यसि, न हि यास्यसि, स यातस्ते पिता' इति साधनभेदेपि पदार्थमभिन्नमाहताः