Book Title: Jainendra Mahavrutti
Author(s): Abhaynanda Acharya, Shambhunath Tripathi
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090209/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnapITha mUrtidevI jaina granthamAlA [ saMskRta granthAGka 17 ] pUjyapAdadevanandiviracitaM jainendravyAkaraNam tasya TIkA AcArya abhayanandipraNItA jainendramahAvRttiH sampAdaka paNDita zambhunAtha tripAThI, vyAkaraNAcArya, saptatIrthaM sahAyaka paNDita mahAdeva caturvedI, vyAkaraNazAstrAcArya bhAratIya jJAnapITha kAzI prathama AvRtti 600 prati } mArgazIrSa bIra ni0 saM0 2483 vi0 saM0 2013 navambara 1956 { Palam sUkSya 15 ru0 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA [ lekhaka-zrI vAsudevazaraNa agravAla ] bhAratavarSa vyAkaraNazAstrakA adhyayana lagabhaga tIna sahasra varSase calA A rahA hai| bhASAke zuddha jJAnake lie vyAkaraNakA mahattva sarva sammanise svIkRta huA. ataeva vyAkaraNako 'unarA vindyA' arthAt anya vidyAoMkI apekSA zreSTha koTima mAnA gyaa| kisI bhI bhASAke itihAsameM dhAtu aura pratyayoM kI pahacAna usa gauravapUrNa sthitiko sUcaka hai jisameM sUkSma dRSTise bhApAke aAntarika saMgaThanakA viveka kara liyA jAtA hai, aura zabdoMkI utpatti aura nirmANako jo prANavanta prakriyA hai usake rahasyako AtmasAt kara liyA jAtA hai| yoM to sabhI manuSya apanI apanI mAtRbhASAmaiM gholakara apanA abhiprAya prakaTa kara lete haiN| kintu vyAkaraNakI prakriyAkA janma usa rAjapathakA nirmANa hai jisapara calakara nirbhaya bhAkse hama bhASAke vistRta sAmrAjyameM jahA~ cAhe pahu~ca sakate haiM aura zabdoMmai bhAvaprakAzanakI jo aparimita kSamatA hai usako bhI prAta kara sakate haiN| saMskRta vaiyAkaraNoMne saMsAramaiM sarvaprathama isa prakArakA mahanIya kArya kiyA | zabdoMke vibhinna rUpoMke bhItara jo eka mUla saMjJA yA dhAtu nihita rahatI hai usake svarUpakA nizcaya aura pratyaya jor3akara usase bananevAle kriyA aura saMjJA rUpI bhaneka zabdokI racanA evaM pratyayoMke arthoM kA nizcaya-isa prakArake vividha vicArako paddhatikA jisa zAstra meM prArambha aura vikAsa huA use zabdaciyA yA nyAkaraNazAstra kahA gayA / saMskRta sAhityamai pANiniko aSTAdhyAyI vyAkaraNazAstrakA sarvAGgapUrNa vivecana hai| usake lagabhaga cAra sahana sUtroM meM laukika aura vaidika saMskRtakA jaisA adbhuta vicAra kiyA gayA hai, vaha vilakSaNa hai / pANinine saMskRta vyAkaraNakA jo svarUpa sthira kiyA usIkA vikAsa aneka vRtti, vArtika, mAya, nyAsa, TIkA, prakriyA Adike rUpameM lagabhaga isa zatI taka hotA AyA hai| kintu pANinike atirikta, para mukhyataH unhIkI nirdhArita paddhatise aura bhI vyAkaraNa-manthoMkA nirmANa huA / isa viSayameM eka prAcIna zloka dhyAna dene yogya hai. indrazcandraH kAzakRtsnApizalI zAkaTAyanaH / pANinyamaramainendrA jayantyaSTau ca zAbdikAH // yaha zloka mugdhabodhake kartA paM0 bopadevakA kahA jAtA hai| isa sUcI meM caiyAkaraNoMkI do koTiyA~ spaSTa dikhAI par3atI hai| pahalI koTimeM indra, zAkaTAyana, zrApizali, kAzakRsna aura pANini, ye pA~ca . prAcIna vaiyAkaraNa the| dUsarI koTimaiM amara, jainendra aura candra ina navIna zAbdikoMkI gaNanA hai| pANinIya sUtra 'tUkthAdisUtrAntAha' [ // 2 // 60] ke eka vArtikapara kAzikAmeM 'paJcavyAkaraNa:' yaha udAharaNa pAyA jAtA hai| isakA artha thA pA~ca vyAkaraNoMkA adhyayana karanevAlA yA jAnanevAlA vidvAn tadadhIte tadveda] / isamai jina pA~ca vyAkaraNoM kA eka sAtha ullekha hai, ve yahI pA~ca prAcIna vyAkaraNa hone cAhie jinakI sUcI mugdhabodhake isa zloka hai| isapara sUkSma vicAra karanese yaha tathya sAmane AtA hai ki pANinise pUrva. kAlameM vyAkaraNakA adhyayana adhyApana vyApaka rUpase ho rahA thA, jaisA ki pANinIya nyAkaraNake itihAsa se zAta hotA hai / prAtizAkhya, nirukta aura aSTAdhyAyImeM lagabhaga 64 zrAcAyoMke nAma Aye haiM jinhone zabdazAstra ke sambandhamaiM usa prAcInakAlameM UhApoha kiyA thaa| inameMse indra, zAkaTAyana, Apizali aura 'kAzakarasnake vyAkaraNa isa samaya upalabdha nahIM haiM, kintu pANinise pahale ve avazya vidyamAna the| zAta Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA hotA hai ki una prAcIna vyAkaraNako adhikAMza sAmagrIke AdhArapara evaM svataH apanI sUcamekSikA dvArA lokse zabda-sAmagrIkA saMgraha karake pANinine apanI aSTAdhyAyIkA nirmANa kiyA / vaha zAstra lokamaiM itanA mahAn aura suvihita samajhA gAminIyaM para nihitAta, Apa 366 Ninike uttara kAlamai naye vyAkaraNoMko racanAkA krama eka prakArase banda sA ho gayA | usake bAda vyAkaraNakA pariSkAra kevala vArtika, bhAgya aura vRttiyoM dvArA calatA rahA / kAtyAyana jaise prakhara buddhizAlI prAcArya ne pANini dhyAkaraNapara lagamaga sannA cAra sahasra vArtikoMkI racanA karake usa mahAna zAstra ke prati apanI niSThA abhivyakta kI, para koI svatantra vyAkaraNa racane kA upakrama nahIM kiyA | isI prakAra bhagavAn pataJjalikA mahAmASya bhI pANinIya vyAkaraNakI somAke bhItara eka adbhuta prayatna thA | pANini lagabhaga pAMcavIM zatI vikrama pUrva meM nanda rAjAoM ke samagrameM hue the| yaha anuzruti aitihAsika tathyapara zrAzrita jAna par3atI hai jaisA ki hamane apane 'pANinikAlIna bhAratavarSa' nAmaka granthama pradarzita kiyA hai| ataeva yaha spaSTa hai ki pANinike bAda lagabhaga eka sahasa varSataka nUtana vyAkaraNakI racanAkA prayatna nahIM kiyA gayA / bhAratIya sAhityika itihAsakA yaha suvidita tathya hai ki kuSANa kAlake lagabhaga saMskRta bhASAko punaH sArvajanika rUpamai sAhityika bhASA aura rAjabhASAkA pada prApta huzrA |knisskke samayameM azvaghoSake kAvyokI racanA aura kadradAmAke jUnAgar3ha levase yaha spaSTa vidita hotA hai| vastutaH isa samaya bhASAke kSetramaiM jo krAnti ghaTita huI usakA Thoka svarUpa kucha isa prakAra thA-brAhmaNa sAhityameM to saMskRta bhASAko paramparA sadAse akSuNNa thI hI, para usake atirikta bauddha aura jaina zrAcAryoMne bhI saMskRta bhASAko unmukta bhAvase apanA liyA aura usake adhyayanase donoMne apane apane kSetramaiM vipula sAhityakA nirmANa kiyA jisameM kisI samaya saiso grantha the| kuSANa kAlase no bhArA sambandhI nayA parivartana Arambha huA yA vaha uttarottara sabala hotA gayA, yahA~ taka ki lagabhaga cauthI-pA~catrIM zatI IsvI meM saMskRta bhASAko na kevala bhAratavarSa meM akhaeDa rASTrIya pratiSThA prApta huI, varaca madhya ezivAse lekara hinda eziyA yA dvIpAntara taka deza meM pArasparika vyavahArake lie vaha antarrASTrIya bhASA bhI bana gaI / | isa pRSThabhUmimeM zabdavidyAkA punaH vaha chUTA huA sUtra Arambha huA aura naye vyAkaraNazAstra likhe bAne lage / svayaM pANinIya vyAkaraNoM para vAmana ayAditya kRta kAzikA vRtti aura jinendramuddhi kRta nyAsakI racanA huii| yaha TIkAke mArgase prAcIna vyAkaraNakA hI vizadIkaraNa thA; kintu bauddha aura jaina jo do bar3e samudAya saMskRta bhASAkI naI zakti se paricita ho rahe the, unhoMne apane apane kSetra meM do naye vyAkaraNoM kA nirmANa kiyA / bauddhoMmeM AcArya candragomI kRta cAndra vyAkaraNa aura jainoM meM prAcArya devanandI pUjyapAda kRta jainendra vyAkaraNa guna yugamaiM astitva meM aaye| jJAta otA hai ki donoM kI hI racanA lagabhaga 5. vI zatI IsvIke uttarArdhameM huii| cAndra cyAkaraNakI svopajJa vRtti meM 'ajayad jo haNAn [128 ] udAharaNase siddha hai ki pA~cavIM zatIke madhya meM skandaguptane hoMpara jo bar3o vijaya prAta kI thI usakI samakAlIna smRti isa udAharaNamaiM avaziSTa hai| isase cAndravyAkaraNake racanAkAla para prakAza par3atA hai| pUjyapAda devanandIne do sUtroM meM prasiddha AcArya, siddhasena [ vetteH siddhasenasya, 5 / 117 ] aura samantabhadra 'catuSTaya samansamadsya' [ 40] kA ullekha kiyA hai, ye donoM devanandIse kucha samaya pUrva ho cuke the| yadyapi siddhasena divAkarakA samaya bhI sarvathA nizcita nahIM hai kintu anuzruti ke anusAra unheM vikramAdityakA samakAlIna mAnA jAtA hai| vikramake navaratnoM kI sUcIma jisa kSapaNakakA ullekha hai unheM vidvAn siddhasena divAkara hI mAnate haiN| zrI rAisane siddhasenakA samaya pA~cavIM zatIke madhyabhAgameM mAnA hai; kintu candragupta vikramAditya [ 375-413 ] aura siddhasenakI samasAmayikatAkA AdhAra yadi satya ho to siddha senako cauthI zatIke anta mAnanA ThIka hogaa| lagabhaga yahI samaya samantabhadrakA honA cAhie / zrI premIjIne apane pANDityapUrNa lekha meM devanandIke Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNama samayake vinaya meM jo pramANa saMgRhIta kiye haiM unakI sammilita sAkSIse bhI yahI sUcita hotA hai ki prAcArya devanandI lagabhaga pA~cavI hAtIke antameM hue haiM 1 isa sambandha meM eka vizeSa pramANakI ora dhyAna dilAnA aAvazyaka hai / isake anusAra saMvat 660 meM bane hue darzanasAra nAmaka prAkRta granthameM kahA hai ki pUjyapAdake ziSya vajranandIne dakSiNa madhurAmaiM 526 vikramIma [ 466 I0 ] drAviSTa saMghakI sthApanA kI / isase bhI pUjya pAdakA samaya 5 vI zatIke uttarArdha meM siddha hotA hai | isIkA samarthana karanevAlA eka anya pramANa hai-karnATaka kavicaritra ke anusAra gaMgavaMzIya rAjA avinota [vi0 saM0 523] ke putra duniIta [vi0 saM0538, IsvI 481 zrAcArya pUjyapAdake zimya the; ataeva pUjyapAda 5 vIM zatIke uttarArdhake siddha hote haiN| mahArAja pRthivIkoMkaNake dAnapatra meM likhA hai-zrImakokaNamahArAjAdhirAjasyAvinItanAgnaH putreNa zabdAvatArakAreNa deSabhArasInivandha vRhatkandhena kirAtArjunIyapaMcadazasargaTIkAkAreNa durbhAitanAmadheyena.'; arthAt avinItake putra duvinItane zabdAvatAranAmaka granthakI racanA kI thii| jaise premIjIne likhA hai zimogA jilekI nagara tahasIlake zilAlekha meM devanandIko pANinIya vyAkaraNa para zabdAvatAra nyAsakA ko likhA hai| anumAna hotA hai ki durvinIsake guru pUjyapAdane vaha grantha racakara apane ziSyake nAmase pracArita kiyA thA / jainendra vyAkaraNa usa zRMkhalAko pahalI kar3I hai jisameM guptakAlase lekara madhyakAla taka uttarottara naye. naye vyAkaraNoM kI racanA hotI calI gaI / jainendra pAMcavIM zatI], candra [pAMcI zatI], zAkaTAyana navamI zatI kA pUrvAddha ], sarasvatIkaNThAbharaNa / myArahavI zatAkA pUrvArddha ] aura prasiddha haimazabdAnuzAsana [ bArahavIM zatIkA pUrvA ] ina sabane unmukta manase aura atyanta sauhArda bhAvase pANinIya vyAkaraNako mula sAmamIkA avalambana liyaa| inameM bhI jainendra vyAkaraNane bhojake sarasvatIkaNThAbharaNako chor3a kara apane Apako pANinIya sUtroMka sabase nikaTa rakhA hai| kisI bhI prakaraNa ke adhyayanase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki jainendrane pANini sAmagrIkI mAyaH avikala rakSA kI hai| kevala svara aura vaidika prakaraNoM ko apane yugake lie Avazyaka na mAnakara unhoMne chor3a diyA thA / jainendra vyAkaraNake kartAne pANinIya gaNapATakI bahuta sAvadhAnIse rakSA kI thI / mUla vyAkaraNamaiM pANinike gaNa sUtroko prAyaH svIkAra kiyA gayA hai| yadyapi vaidika zAkhAovAle aura gotra sambandhI gaNese siddha honevAle nAmoMkA jaina sAhityake lie utanA upayoga na thA, kintu jisa samaya isa vyAkaraNakI racanA huI usa samaya bhASAke vizyameM lokako cetanA atyanta svaccha aura udAra bhAvase yukta yo; ataeva jainendra vyAkaraNakI pravRtti pANini sAmagrI ke nirAkaraNameM nahIM, varan usake adhikase adhika saMrakSaNamaiM dekhI jAtI hai| jainendra vyAkaraNa ke sAtha usakA alaga gaNapA kisI samaya avazya hI rahA hogA, yadyapi aca baha pRthak rUpase upalabdha na hokara abhayanandI kRta mahAvRttike antargata hI surakSita hai | kAtyAyanake vArtika aura pataJjalike bhAgyako iTiyoMmeM jo naye naye rUpa siddha kiye gaye the unheM devanandIne sUtroM meM apanA liyA hai| isa lie bhI yaha vyAkaraNa apane samayamai vizeSa lokapriya huA hogaa| yaha pravRtti kAzikAmeM bhI kisI aMza meM A gaI thI aura candra zrAdi vyAkaraNoM meM bhI barAbara pAI jAtI hai| jainendra vyAkaraNake do sUtrapAThaukI paramparA isa samaya pAI jAtI hai--ekame tIna sahastra sUtra haiN| dUsare meM lagabhaga 700 sUtra adhika hai| isa viSaya meM zrIpremIjIkA niSkarSa yathArtha hai ki mUla jainendra sUtrapAThakI saMkhyA 3 sahala ho thI jisapara abhayanandIko TIkA pAI jAtI hai| . abhayanandI kRta mahAvRtti lagabhaga 12 sahasra zloka parimAraNakA bar3A grantha hai| kAzIse 1628 meM isake prathama 3 adhyAyoM kA eka saMskaraNa prakAzita huA thaa| kintu vaha kevala eka pratike zrAdhArapara taiyAra kiyA gayA thA, ataeva isa bAtakI bahuta aAvazyakatA thI ki sampUrNa jainendra vyAkaraNa tathA usakI mahAvRttikA eka saMzodhita saMskaraNa prakAzita kiyA jAya / harSakI bAta hai ki bhAratIya jJAnapIThake satprayatnase isa mUlyavAn granthakA yaha saMzodhita saMskaraNa prakAzita kiyA jA rahA hai jisake taiyAra karane meM pUnAke bhaNDArakara orieNTala iMsTITyaimeM surakSita pratiyoMkA aura kAzI meM hI prApta 3 pratiyoMkA upayoga kiyA gayA hai / AzA hai, vyAkaraNa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA zAstra ke tulanAtmaka adhyayana ke lie jainendrakA vaha vartamAna saMskaraNa adhika upayogI siddha homA, vizeSataH gaNapAThase tulanAtmaka adhyayana ke lie isa saMskaraNakA vizeSa upayoga ho sakegA / AcArya abhayanandIkI mahAvRtti lagabhaga kAzikAke samAna hI vRhat granya hai| isake kartAne kAtyAyanake vArtika aura pataJjalike mAdhyase bahuta adhika upAdeya sAmagrIkA apane granthameM saMkalana kara liyA hai / mahAvRttikA kAla pAThavIM zatAbdIkA prArambha mAnA jAtA hai aura sambhAvanA aisI hai ki abhayanandIne kAzikA vRttikA upayoga kiyA thA / vastutaH kisI bhI pAThakase yaha tathya chipA nahIM raha sakatA ki aSTAdhyAyI aura kAzikAkA hI rUpAntara jainendra paJcAbhyAcI aura usakI mahAvRttimeM prApta hotA hai| phira bhI kAzikA aura mahAvRttiko sUkSma tulanA karanepara yaha prakaTa ho jAtA hai ki abhayanandIne kula aise udAharaNa diye haiM jo kAzikAmeM upalabdha nahIM hote auna phalasvarUpa aisI sAmagrIkI rakSA kI hai jo kAzikAse prAsa nahIM ho sktii| unhoMne jahA~ sambhava ho sakA vahA~ jaina tIrthakaraoNke, mahApuruSoMke, yA anyoM ke nAma udAharaNoM meM DAla diye haiN| jaise, sUtra za15 ke udAharaNameM 'anu zAvibhAham prAzyAH, anusamantabhadraM tArkikAH; sUtra 1 / 4 / 16 ke udAharaNa meM 'upasiMhanandinaM kavayaH, upasiddhasenaM vaiyAkarayAH'; sUtra 1 / 4 / 20 kI vRttimaiM 'akumArabhyo yazaH samantabhadrasya'; sUtra 1 / 4 / 22 kI TIkAmai abhayakumAraH zreNikataH prati'; sUtra 11168 kI TIkAmai 'bharatagRkhaH, bhujabaligamAH'; ga 10 kI vRtnimeM 'AkRmAraM yazaH samantabhadrasya' aise udAharaNa haiM jo vRttikArane mulagranthake anukUla jaina vAtAvaraNakA nirmANa karaneke lie, apanI pratimAse banAye haiN| sUtra 1135 kI vRttimeM 'prAbhRtaparyantamadhIte' udAharaNa mahattvapUrNa hai, umauke sAtha 'samandham , saTIkam adhIte' bhI cyAna dene yogya haiN| yahA~ aisA vidita hotA hai ki prAbhUtase tAtparya mahAkarmaprakRti prAbhUtase yA jisake racayitA zrA0 puSpadanta tathA bhUtabali mAne jAte haiM [prathama-dvitIya zatI] | isIkA dUsarA nAma paTkhaNDAgama prasiddha hai| isIkA bhAgavizeSa 'bandha' yA mahAnandha [mahAdhavala siddhAntazAstra] thA jisake adhyayanase yahA~ abhayanandIkA tAtparya jJAta hotA hai| arthAt usa samaya bhI vidvAnoM meM prAmRta yA paTa khaNDAgamase pRthak mahAbandhakA astitva thA aura donoMkA adhyayana joknakA Adarza mAnA jAtA thA / 'sarIkamadhIte' meM jisa TIkAkA ullekha hai vaha dhavalA TIkA nahIM ho sakatI kyoMki usakI racanA borasenane 816 I0 meM kI thii| zrutAvatArake anusAra mahAkarmaprAbhRtapara prAcArya kundakundane bhI eka bar3I prAkRta TIkA listrI zrI jo isa samaya anupalabdha hai| saMbhavataH vahI TIkA prAbhUta aura bandhake sAtha par3hI jAtI thii| inake sthAna para pANini sUtrake udAharaNoM meM kiptI samaya iSTi, pazubandha, agni, rahasya nAmaka zatapatha brAhmaNake tattad kANDauMkA adhyayana vidyAkA Adarza mAnA jAtA thaa| devanandIne sUtra 11434 meM jina zrIdatta AcAryakA ullekha kiyA hai unheM kucha vidvAn kAlpanika samajhate haiM, parantu abhayanandIkI mahAvRttise sUcita hotA hai ki zrIdatta koI atyanta prasiddha vaiyAkaraNa ye jinakA loka meM pramANa mAnA jAtA hai| 'itizrIdattam', yaha prayoga 'itipANini' ke sadRza lokaprasiddha thaa| isI prakAra 'tacchrIdattam', 'ahozrIdattam' prayoga bhI zrIdattakI lokapriyatA aura prAmANikatA abhivyakta karate haiM [zrIdattazabdo loke prakAzate; mahAvRtti 1:35] / sUtra 3 / 3 / 76 para 'sena proktam' ke udAhAraNama abhayanandIne zrIdattake viracita grandhako zrIdattIyam kaddA hai| isase jJAta hotA hai ki zrIdattakA banAyA koI grantha avazya thaa| sUtra 24/4 kI vRtti meM 'zAradaM mathurA ramaNIyA, mAsaM kalyANI kAnI' ve donoM udAharaNa abhayanandIkI maulikatA sUcita karate haiN| pANini sUtra 'kAlAvanorasyantasaMyoge' 23.5] kI kAzikA vRtti meM 'mAsaM kalyANI' udAharaNa to hai kintu 'mAsaM kalyANI kADI' yaha aitihAsika sUcanA abhayanandIne kisI vizeSa srotase prApta kI thii| jisa kAJcIpurIke mAsavyApI utsarvokI vizeSa zomAkI ora isa udAharaNamaiM saMketa hai vaha mahendravarman , narasiMha varman Adi pallavanarezoM kI rAjadhAnIke sambandha honA cAhie / ataeva saptama zatIse pUrvaM yaha udAharaNa bhASA meM utpanna na huA hogaa| sUtra 4 / 6 / 114 ko dRttimai abhayanandI. ne mAyake 'saTAiTAminadhanena bibhratA'zlokakA uddharaNa diyA hai| mApake dAdA mugabhadeva barmalAtake maMtrI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 10 jainendra-vyAkaraNam the jisakA eka zilAlekha 625 I0 kA pAyA jAtA hai| ataeva mAcakA samaya saptama zatIkA uttarArdha honA caahie| usake bAda hI abhayanandIne mahAvRttikA nirmANa kiyA hogA | sutra 114169 para 'candraguptasabhA' udAharaNa to pANinIya paramparA meM prApta hotA hai kintu usake sAtha kAzikA meM jo 'puSpamitrasabhA ' dUsarA udAharaNa hai usakI jagaha mahAvRttikArane 'sAtavAdanasabhA' udAharaNa rakkhA hai / usI prakAra kAzikAme [2/4/23] meM kevala 'kAisabhA' udAharaNa hai, kintu zrabhayanandIne 'pASANasabhA aura pakveSTakAsabhA' ye do atirikta udAharaNa diye haiN| kahIM-kahIM abhayanandIne kAzikAkI apekSA bhASya ke udAharaNoMko svIkAra kiyA hai| jaise sUtra 1|4 | 137 meM 'auDAlakiH pitA, zrauddAlakAyanaH putraH' yaha bhASyakA udAharaNa thA jise badalakara kAzikAne apane samaya ke anukUla 'ArjuniH pitA, ArjunAyanaH putraH [kAzikA 2066 ] yaha udAharaNa kara diyA thA / 'ArjunAyana' kAzikAkArake samaya adhika sannikaTa thA jaisA ki samudragupta kI prayAgastambha prazasti meM ArjunAyanagA ke ullekha se jJAta hotA hai| kahIM-kahIM mahAvRtti kAzikA kI sAmagrIko svIkAra karate hue usase atirikta bhI udAharaNa diye gaye haiM jo sUcita karate haiM ki zrabhyanandokI pahu~ca anya prAcIna vRttiyoM taka thI, jaise sUtra 1/4/83 kI vRtti meM 'udaya rAvati' to kAzikA meM bhI hai kintu 'vipAdcakramidam' [vipAzA aura cakrabhida nadakA saMgama] udAharaNa nayA hai| aise hI eka 24/29 meM sarikAkandha, kaJcandha, kandha, kUmbha udAharaNa mahAvRtti aura kAzikA meM samAna haiM, para Testones aura mahikibandha udAharaNa mahAvRtti meM naye haiN| kAzikAkA muSTibandha mahAvRtti dRSTibandha aura vorakayandha cArakakSa ho gayA hai | sUtra 1/3/36 meM bhI cAravantra pATha hai| sUtra 5/4196 'pAnaM deze' kI vRttimaiM kAzikA ke 'kSIrapANAH uzInarAH' ko 'kSIrapANAH AmdhAH' aura 'sauvIrapANA vAhrIkA:' ko 'sauvIrapANAH dutriNAH 'kara diyA hai| 'dravigAH' dramila yA dramiGakA rUpa hai| ye parivartana bhayanandIne kisI prAcIna vRttike AdhAra para yA svayaM apanI sucanAke zrAdhArapara kiye hoMge / Andhra dezameM dUdha pIne kA aura tAmila deza meM hat fire vyavahAra loka meM prasiddha rahA hogA / kIM kahIM mahAvRtti meM kaThina zabdoMke nave artha saMgraha karane kA prayAsa kiyA hai isakA acchA udAharaNa sUtra 2/4116 kA 'SaDakSINa' zabda hai / pAni sUtra 5|4/7 kI kAzikAvRtti meM 'akSaya mantraH' udAharaNa hai arthAt aisA maMtra yA parAmarza jo kevala rAjA aura maMtrI bIcameM huA ho [ yo dvAbhyAmeva kriyate na bahubhiH ] 'SaTkaryo bhiyate mantraH' ke anusAra rAjA aura mukhya maMtrIkI 'cAra A~khoM' yA 'cAra kAnoM' se bAhara jo mantra calA jAtA thA usake phUTa jAne kI AzaMkA rahatI thI / abhayanandIne kAzikA ke isa arthako svIkAra to kiyA hai, kintu gauNa rItise / unhoMne 'aSaDakSINo devadattaH' udAharaNako pradhAnatA dI hai| arthAt koI devadatta nAmakA vyakti jisane apane pitA, pitAmaha aura putrameMse kisIko na dekhA ho / arthAt jo svayaM apane pitA pitAmahakI mRtyu ke bAda utpanna ho aura svayaM Rpane putra janmake kucha mAsa pahale gaya ho gayA ho| isake atirikta geMda ko bhI akSINA kahA hai [ yenA kandukena dvau kIdrataH so'pyevamuktaH ] / yA to ye artha abhavanandIke samaya meM lokapracalita the yA unakI kalpanA hai / mahAvRtti meM 'pakSI' kA eka artha machalI bhI kiyA hai para usameM khIMcatAna hI jJAna par3atI hai | sUtra 314 134 meM 'ayAnavona' zabda ke arthakA bho mahAvRttimeM vistAra hai ! mahAvRtti sUtra 2/2/62 meM itihAsako vizeSa mahattvapUrNa sAmagrI surakSita raha gaI hai / usameM ye do udAharaNa Aye haiM 'aruNanmahendro mathurAm / aruNad yavanaH sAketam' vyAkaraNakI dRSTise yaha Avazyaka thaa| koI aisA udAharaNa liyA jAtA jo lokaprasiddha ghaTanAkA sUcaka ho, jo kahanevAleke parokSameM ghaTita huA ho kintu jisakA dekha sakanA usake lie sambhava ho arthAt usake jIvana kAlakI hI koI prasiddha ghaTanA ho, para jise sambhava hone para bhI usane svayaM dekhA na ho | bhASyakAra patanaline isakA udAharaNa dete hue apanI samasAmayika do ghaTanAoM kA ullekha kiyA thA- 'aruNada Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 bhUmikA yavanaH sAketam , aruNa yavano madhyamikAm / ' inameM zAkalake yavana rAjAoM dvArA kiye hue una do zmaloMkA ullekha hai jinameMse eka pUrvakI ora sAketa para aura dUsarA pacchimameM madhyamikA pr| madhyamikA cittaur3a ke pAsakA yaha sthAna thA jise isa samaya namaro kahate haiM aura jahA~ khudAI meM prApta purAne sikkoM para madhyamikA nAma likhA huA milA hai / ye imale kisa rAjAne kiye the usakA nAma patajaline nahIM diyA, kintu gUnAnI itihAsalekhakoMke varNanase zAta hotA hai ki usa rAjAkA nAma minanSTara thA jise pAlI bhASAmeM milinda kahA gayA hai| usake sikkoM para tatkAlIna bolacAlako prAkRta bhASAmeM usakA nAma menandra milatA hai| mahAbRttike 'aruNAnmahendro mathurAm' isa udAharaNameM do mahatvapUrNa sUcanAe~ haiN| isameM rAjAkA nAma mahendra diyA huA hai, para hamArI sammatimaiM isakA mUlapATha 'menandra' yA / pIcheke lekhakoMne mainandra nAmako ThIka pahacAna na samajha kara usakA saMskRta rUpa mahendra kara DAlA | isa udAharaNase saMskRta sAhityakI bhAratIya sAkSI prApta ho jAtI hai ki pUrvakI ora abhiyAna karanevAle yavanarAjakA nAma menandra yA minanDara yA / vAnarAja menandrane pATaliputra para dA~ta gar3A kara pahale dhakke meM mathurA para adhikAra jamAyA aura phira zrAge bar3hakara sAketako baiMka liyaa| sAketa pahu~cane ke lie mathurAkA jItanA yAvazyaka thaa| aba yaha sUcanA pakke rUpameM abhayanandIke udAharaNase prApta ho jAtI hai| isase yaha bhI patA lagatA hai ki kAzikAke atirikta bhI abhayanandI ke sAmane pANini vyAkaraNakI aisI sAmagrI thI jisase use yaha nayA aitihAsika tathya prApta huzrA / sUtra 143136 kI vRttimeM prAraNyaka parva 126 / 8-10 kA yaha zloka paThita hai ulakhalarAbharaNaH pizAcI yadabhApat / etattu te divA nRsaM rAtrI nRttaM nu drazyasi / / kAzikA 145 meM yaha zloka kinhIM pratiyoM meM prakSipta aura kinhIM meM mUlake antargata mAnA gayA hai, kintu mahAvRttise siddha ho jAtA hai ki vaha kAzikAke mUlapATakA bhAga thA / zlokake uttarArdhameM jo divAnRtta rAtrau nRtaM pATha hai usakA samarthana mahAbhAratakI kucha pratiyause hotA hai para kucha anya pratiyoM meM 'vRtta pATha hai jaisA ki kAzikAmeM aura mahAbhAratake pUnA saMskaraNa meM bhI svIkAra kiyA gayA hai / zrAcArya prabhayanandIne apanI mahAvRttiko jisa prakAra pANinIya vyAkaraNakI puSkala sAmagrIse bhara diyA hai vaha sarvathA abhi.. nandanake yogya hai| zrAzA hai jisa samaya kAzikAvRtti, abhayana dIkRta mahAtti aura zAkaTAyana vyAkaraNako amoghavRtti ina tInoMkA tulanAtmaka adhyayana karanA sambhava hogA to yaha bAta aura bhI spaSTa rUpase jAnI jA sakegI ki pratyeka vRttikArane paramparAse prApta sAmagrIkI kitanI adhika rakSA apane apane anya kI thii| yaha santoSakA viSaya hai ki ina kRtiyoMne sAvadhAnIke sAtha prAcIna sAmagrIko bacA liyA / zrAcArya devanandIne pANinIya aSTAdhyAvIko AdhAra mAnakara use paJcAthyAvImeM parivartana karate samaya do bAtoM kI ora vizeSa dhyAna rakhA thA-eka to dhAtu, pratyaya, prAtipAdika, vibhakti, samAsa Adi anvartha mahAsaMjJAoM ko bhI jinake kAraNa pANinIya aSTAdhyAyI vyAkaraNameM itanI spaSTatA aura svArasya zrA sakA thA, DIne bojagaNitake jaise atisakSipta saMketoM meM badala diyA hai jinakI sUcI pariziSTa de dI gayI hai| dasare jitane svara sambandhI aura vaidika prayoga sambandhI sUtra the unako prA0 devanandIne chor3a diyA hai / kinna aisA karate hue inhoMne udAratAse kAma liyA hai, jaise AnAgya, dhAcyA, sAnAvya, kuNDapAyya, paricAyya, upacAyya, [ 2111104.105]: prAvastut [212 / 156 ] zrAdi vaidika sAhityamaiM prayukta honevAle zabdoMko rakha liyA hai| isI prakAra sAsya devatA prakaraNa [3 / 2 / 21.28] meM zukra aponAta, mahendra, soma, yAvAprathivI. zunAsIra, maratvat , agnISoma, bAstospati, gRhamedha Adi gRhyasUtrakAlIna devatAyoke nAmoM ko pANinIya prakaraNake anusAra ho rahane diyA hai| pratyayoMmeM AnetrAle pha, da, kha, cha ghaaura yu, tru, evaM unake sthAna meM honevAle AdezoMko bhI jyoMkA tyoM rahane diyA hai| [51111:5312 ] | 'tena propham' prakaraNa [ 3 / 376-80 meM vaidika zAkhAoM aura brAhmaNa granthoM ke nAma bhI jyoM ke loM jainendra vyAkaraNameM svIkRta kara liye gaye haiN| kahIM kahIM jainendrane una paribhASAoMko svIkAra kiyA hai jo prAk pANinIya vyAkaraNoM meM mAnya thI aura jinakA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jainendra-cyAkaraNam ullekha mAdhya yA vartikoM meM prAdhA hai| udAharaNa ke lie jainendra khUba 143105 meM uttarapadakI saMjJA mAnI gaI hai| pataJjalike mahAbhASyamaiM sUtra 7 / 3 / 3 para zlokavArtikamaiM ghu pATha hai aura vahAM kimidaM choriti uttarapadasyeti' likhA hai| sUtra 71 / 21 ke bhAvamaiM aghuko anuttarapadakA paryAya mAnA hai para kolahAna kA sujhAva thA ki tru kA zuddha pATa yu honA cAhie / vaha bAta jainendra ke sUtra 1 / 3 / 105 'uttarapadaM dhU' se nizcayena pramANita ho jAtI hai| aura aba bhAyamaiM bhI vahI zuddha pATha mAna lenA caahie| ___ sabase zrAzcaryakI bAta yaha hai ki pANinike 'pUrvanAsiddham [23] sUtra aura usase saMbaMdhita asiddha prakaraNako bhI jo pANinike zAstranirmAgA kauzalakA adbhuta namUnA hai, jainendra vyAkaraNa meM 'pUrvazrAsima sUtra [5 // 3 // 20] meM svIkAra kiyA hai / tadanusAra jainendra ke sAr3he cAra adhyAyoMke prati antake lagabhaga do pAda asiddha zAke antargata Ate haiN| devanandIne apanI paJcAdhyAyImeM pANinIva aSTAdhyAyIke sUtrakramameM kamase kama pheraphAra karake use jaisekA taisA rahane diyA hai| kevala sUtroM ke zabdoM meM jahA~-tahA~ parivartana karake santoSa kara liyA hai | jainendra aura pANinIya vyAkaraNoM kI tulanAtmaka pAda sAraNIse vaha spaSTa ho jAtA hai / vizeSa tulanAtmaka sUtrasUcI anya ke anta meM pariziSTa rUpa meM dI gayI hai| jainendra pANini jainendra pANini za 11-2 4|3-4|4|103 314 5|1-dhaaraa47 13 21-2 5/2/48-531110 2 / 3-4 42 2 / 1 4 / 3 2 / 2 64 51 7/1-2 / 113 3 / 4 pA2 7/1914-74 1/4 2 / 3 24 41 32 kAra 54 3-4 pUjyapAda devanandIne AcArya gaddhapiccha umAsyAtike tatvArthasUtrapara sarvArthasiddhi nAmaka TokAkA nirmANa kiyA thA jo jJAnapIThase prakAzita ho cukI hai| usa granthameM unhoMne kaI sthaloMpara vyAkaraNake sUtroMkA uddharaNa diyA hai| unameM binA pakSapAtake jainendra sUtroko bhI aura pANinIya sUtroMko bhI uddhRta kiyA gayA hai| udAharaNake lie adhyAya 4 sUtra 16 kI sarvArthasiddhiH TIkAmeM do sUtroMkA ullekha hai--'sadasminnastIti' aura 'tasya nivAsaH' / inameM pahale ke viSaya meM yaha kahanA kaThina hai ki vaha kisa vyAkaraNase liyA gayA hai kintu dUsarA pANinIya vyAkaraNakA hI hai [4 / 2 / 69] zyoMki usakA jainendragatapATha 'tasya nivAsAdUrabhavI' rUpa meM milatA hai [ sarvArthasiddhi prastAvanA pRSTha 50] | pUjyapAdane na kevala navIna vyAkaraNa sUtroM kI racanA kI, varan unapara jainendranyAsa bhI banAyA thaa| unhoMne pANinIya sUtroM para zabdAvatAra nyAsa bhI likhA thA kintu abhI taka ye donoM anya upalabdha nahIM hue haiN| isameM sandeha nahIM ki prAcArya pUjyapAda pANinIya vyAkaraNa, kAtyAyanake vArtika aura pataJjalike bhASyake pUrNa marmajJa the, evaM jainadharma aura darzanapara bhI unakA asAmAnya adhikAra yA / ve gupta yugake pratibhAzAlI mahAn sAhityakAra the jinaka tatkAlIna prabhAva kokaNake marezIpara thA, kintu kAlAntarameM bo sAre dezako vibhUti bana gye| kAzI vizvavidyAlaya ! 5 juna 1956 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda mugdhabodha vyAkaraNa ke racayitA bopadevake nAmase eka zloka prasiddha hai; yathA "inmazcandraH kAzakRtsnApizI zAkaTAyanaH / pANinyamarajainendA jayantyaSTau ca zAridakAH // " isameM mukhya ATha vyAkaraNoM ke sAtha jainendra vyAkaraNakA bhI ullekha hai| isa samaya yadyapi isa vyAkaraNakA pUrNa rUpase adhyayanAdhyApana AdimeM upayoga nahIM dikhAI detA tathApi aitihAsika tathA sAMskRtika dRSTi se isakA apanA vizeSa mahatva hai| itanA hone para bhI jainendravyAkaraNakA koI prAmANika saMskaraNa adyAvadhi upalabdha na ho sakA / lAjarasa kampanI banArasakI orase isakA prakAzana huA bhI to bhI vaha adhyAya 3 pAda 2 sUtra 60 takakA hI ho skaa| aura isalie isa pranyake sarvAGgapUrNa sundara prakAzanako AvazyakatA banI rhii| lagabhaga 8-10 varSa bhAratIya jJAnapIThake adhikAriyoMkA dhyAna isa kamaukI ora AkRSTa huaa| phalasvarUpa isake sampAdanakA gurutara kArya isake adhikArI vidvAn zrI paM0 zambhunAtha jI tripAThI vyAkaraNAcArya samatIrthako sauMpA gayA / zrI tripAThIjIne isakA pUrA prAmANika sampAdana karane kA prayatna to kiyA kintu presameM deneke pUrva hI ve yahA~se cale gaye aura unhoMne yahA~ AnekA vicAra hI tyAga diyA / taba bhI jJAnapIThake muyogya mantrI zrI ayodhyAprasAda jI goyalIyane apane prayatnameM kamI na Ane dii| unhoMne zcita kiyA ki yadi tripAThI bI yahA~ nahIM A sakate haiM to zrApa ime unake pAsa le jAkara sampAdana sambandhI sArI bAteM samajha lIjie aura ise pUrNa nirdoSa banAkara prakAzanake lie de dIjie / tadanusAra maiM tripAThI jIke mUla nivAsa sthAna dostapura [phojAbAda] bhI gayA kintu unase sAkSAt bheMTa na ho sakane ke kAraNa mantrI jIkI sammatise mujhe hI isa kAryameM laga jAnA pdd'aa| abhI taka sampAdita zekara mere nAmase koI grantha prakAzita to nahIM huA hai kira bhI jJAnapIThama rahate hue maiMne jo sampAdana bhanyo zAna prati kiyA hai usapara vizvAsa karake maiMne mAnanIya mantrIcI, zrI paM0 phUlacandra jI siddhAntazAstrI evaM DA. vAsudevazaraNa agravAlake utsAhapUrNa zrAdezase yaha kArya apane hAthameM le liyA | 'anantapAraM kila zabdazAstram' isa vacanake anusAra yaha zabdazAstra ananta aura agAdha hai-isakA pAra pAnA kaThina hai| phira bhI tripAThI jI dvArA kiye gaye sampAdanarUpa setuke rahanese usaparase calane meM mujhe vizeSa kaThinAIkA anubhava nahIM karanA pdd'aa| ina saba pravala ke phalasvarUpa jo bhI kArya huA hai vaha sAmane hai| __sampAdanakI vizeSatAe~ yaha to pahale hI nirdeza kara Aye haiM ki isakA sarvaprathama sampAdana zrImAn tripAThI jIne kiyA thaa| unhoMne bhANDArakara insTITyUTa pUnA aura syAdavAda vidyAlaya kAzIkI hastalikhita pratiyo tathA lAjarasa kampanI banArasakI mudrita pratike zrAdhArase prastuta saMskaraNakA sampAdana kiyA hai| pratiyokA paricaya granthameM anyantra diyA hai| yadyapi uparyukta sabhI prattiyoM meM vRttimeM Aye hue sUrtIko adhyAya va pAdake anusAra saMkhyAkA ullekha nahIM kiyA hai tathApi Avazyaka samajhakara [ ] koSThakameM unhoMne usakA nirdeza kara diyA thA jisameM hameM bahuta kucha aMzodhana bhI karanA par3A hai| prAyaH satra pratiyoMmeM kucha pATha truTita va azuddha ho gaye haiN| isa sambandhamai vahA~ azuddha pAThako vaisA hI rakhakara usake sAmane anya granyoM ke AdhArase zuddha pATha denekA pravAsa kiyA gayA hai; yathA--'aniyatA [niyatavRttayaH urasedhajIvinaH', 'razora [dRzyamAnena] sambhAdhyamAnena' [pRSTha 303] Adi / vRtti prAyaH vArtiko aura paribhASAoM kA ullekha kiyA gayA hai| unake parijJAnake lie bArtikoM ke antarne [0] tathA paribhASAoMke antamai [pa0] yA pari0 pesA saMketAtmaka nirdeza kara diyA hai / yad to mAnI huI bAta hai ki zrImAn vipAThIjIne isake sampAdana meM bahuta bhama kiyA hai tathApi hameM jo anya vizeSatAe~ lAnI par3I haiM unakA vivaraNa isa prakAra hai 1. kisI bhI upalabdha pratimeM adhyAya va pAdake sAtha sUtrasaMkhyA nahIM dI gaI thI, kintu Avazyaka samajhakara hamane adhyAya tayA pAdako saMkhyAkA pratyeka sUtra ke sAtha ullekha kara diyA hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-nyAkaraNam 2. adhyAya 4 tathA 5 meM aneka sthaloM para sUtra tathA unakI vRtti khaNDita hai| hamane una sthage para mudrita jenendra paJcAdhyAyIke anusAra sUtrapATha dekara use pUrNa karane kA prayatna kiyA hai| 3. zrI tripAThIjIne pariziSTa taiyAra najhe kiye the jinakI pUrti hameM karanI par3I hai| jo pariziSTa diye gaye haiM ve ye haiM-[1] jainendra sUtroMkI akArAdi anukramaNikA, [2] jainendra vArtikoMkI akArAdi anukramaNikA, [3] jainendra paribhASAaukI akArAdi anukramaNikA, [5] jainendra gaNapATha sUcI, [5] jainendra saMjJA sUcI [isa sUcI meM vidvAnoM kI jAnakArIke lie jainendra saMjJAnoM ke mAtha tatsamakakSa pANini saMzAtroM kA bhI ullekha kara diyA hai], [6] jainendra tathA pANinike sUtroM kI tulanAtmaka sUtra-sUcI aura [7] jainendradhupATha / pratyAhAra-vicAra upalabdha kisI bhI pratimeM pratyAhAra-sUtroMkA ullekha nahIM miltaa| mAlUma par3atA hai ki jainendra vyAkaraNameM lekhaka paramparAko bhUlase unakA ullekha honA chUTa gayA hai, kyoMki zabdAnuzAsanake sUtroMmeM pratyA hAroMkA Azraya lekara zAstrokI pravRtti dikhalAI gaI hai| isa samaya hamAre sAmane do prakAra ke pratyAhAra-sUtra upasthita haiM-prathama paJcAdhyAyoke prArambhameM zrAye hue aura dUsare zabdArNavacandrikAke prArambhameM pAye hue| paJcAdhyAyIke prArambhameM Aye hue pratyAhAra-sUtra ye haiM "ahauN / / Rlak 2 / etro 3 / aiauca / / hayavasTa 5 / laNa / / amajanam / kama 8 / ghaDhadhaS hai / jabagaDadaz / 0 / khaphakaThyacarata 111 kapaya 12 / zaghasara 13 hala 14 / " kintu zabdArNavacandrikA zrAye hue prasyAhAra-sUtroM meM paJcAdhyAyIke pratyAhAra-sUtroMse kucha antara hai| yahA~ para vaividhyakA ThIka tarahase jJAna karAneke lie zabdArNavacandrikAke pratyAhAra-sUtra bhI diye jAte haiM "iThaNa / / Rk 2 / prmokhaa| aizauca / / hayaparalaNa 5 / amalaNanam 6 / mbhn| ghaDhavaH = jagadadaza / 5 khaphachauthacarataba 30 / kapay 11 | zapasa aM aH ka para 12 / hala 13 / " zabdANavake ye pratyAhAra-sUtra zATakAyanake pratyAhArasUtroM se bahuta kucha sAmya rakhate haiN| jAnakAroke lie zAkaTAyana ke pratyAhAra-sUtra bhI yahA~ uddhRta kiye jAte haiM "aiuN 1 / Rk 2 / esoGa 3 / aiauca 4 / iyavaralaJ 5 bamaenam 6 | janagaDadaz / jhamaghaTa / khaphachaThavaTa ha / ghaTata 10 / pay 113 zapasa aM aH ka para 12 1 il / 3 / " yaha to sunizcita hai ki mahAvRttike AdhArase paJcAdhyAyoM meM jo sUtrapATha upalabdha hotA hai usase zabdANava candrikAkA sUtrapATha bahuta aMzamai bhinna hai aura isI sUtrapAThake anusAra pratyAhAra-sUtroMmeM antara huA hai| udAharaNArtha- sandhisUtroM meM pazcAdhyAyoM meM 'zarakoTi' 5 / 4 / 173sUtra AtA hai usake anusAra zraTa pratyA se 'za' ke sthAnameM ''Adeza hotA hai kintu zabdAvakArane usake sthAnameM 'zaracho'mi' [' / 4 / 156] sUtrako rakhakara aT pratyAhArako nahIM mAnA hai aura isalie 'hayavaraTa , jaNa' ina do sUtroMke sthAnamaiM zabdArNavakArane 'hayavaralaNa' yaha eka ho pratyAhAra-sUtra mAnA hai| isI prakAra anyatra bhI aTa pratyAhArake nimittase honevAle kAryoM meM zabdArNavakArane anya prakArase niryAda karanekA prayAsa kiyA hai| R aura lU maiM abheda mAnakara 'kala' ke sthAna meM zabdArNavakArane 'R' pratyAhAra-sUtra rakhA hai| anusvAra, bisarga, jihvAmUlIya, upadhmAnIya tathA yamako vyAkaraNa zAstra meM ayogavAda saMjJA hai / pANinike pratyAhAra-sUtroM ne tathA jainendra-paJcAdhyAyIgata pratyAhAra-sUtroM meM inakA ullekha nahIM haiM kintu zabdArNavaAle pATha meM ayogavAhakA bhI zar pratyAhArake antargata samAveza kiyA hai| zAkaTAyana vyAkaraNake pratyAhAravoMse zabdArNabake pratyAhAra-sUdha bahuta kucha sAmya rakhate haiN| zAta hotA hai ki zabdANavakArane zAkaTAyana byAkaraNake sUtroM ke aAdhArase hI apane pratyAhAra-sUtrauMcI racanA karake tadanusAra hI jainendra zabdAnuzAsanake sUtroMmeM parivartana yA paribardhana kiyA ho / siddhAntakaumudIke halsandhi prakaraNamaiM eka vAkya milatA hai- anusvAravisargajihvAmUlIyopadhmAnIyayamAnAmakAropari zaghu ca pAThasyopasaMkhyAnalena...' | zAta hotA hai ki zAkaTAyana tathA zabdArNavake pratyAhAra-sUtroM ko dhyAna meM rakhakara hI bhaddobhidIkSitane uparyukta yAkya likhA ho / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda sAta vibhaktiyoMkA vicAra sAdhAraNatayA pANinIya aSTAdhyAyIsUtrapATha meM 7 vibhaktiyoM ke lie prathamA, dvitIyA, tRtIyA Adi zabdoMkA hI nirdeza kiyA hai / pRthaka kinhIM saMjJAoMkA nirdeza nahIM kiyA hai, kintu jainendrakArane 'vibhaktI' dAbdake pratyeka akSarako alaga karake svarake Age 'pU' aura vyaJjanake Age 'zrI' jor3akara sAta vipaktiyoMkI saMjJA nirdiSTa kI haiH yathA - 'bA' [ prathamA ] hUp [dvitIyA ], mA [tRtIyA ] [] kA [pacamI tA [SThI] aura I [ssmii]| isa prakAra 'vibhaktI' zabda ke AdhArase hI ina saMjJArtho kA ullekha bhanyatra kaha dekhane meM nahIM AtA ! 1.5 jainendra vyAkaraNa sambandhI aneka vizeSatAe~ 1. pAnI meM vaidika evaM svaraprakriyA ina do prakaraNoM ke sUtroM kA svatantra rUpameM ullekha hai kintu janendrakArane ina donoM prakAraNoM ke sUtroM kA ullekha nahIM kiyA hai| kyoMki vaidika zabdoM va prayogoM kI siddhi aura svaravidhAnakA prazna jainendrakAra ke samakSa upasthita nahIM thA / 2. pANinIya vyAkaraNa meM ekazeSa prakaraNake sUtroMkA svatantra rUpa se ullekha hai / kintu jainendrakAra isa prakaraNa ke sUtroM kI AvazyakatAkA anubhava nahIM karate hue mAlUma dete haiN| unhoMne isa prakaraNako dhyAna meM rakhakara 'svAbhAvikatvAdabhidhAnasyaikazeSAnArambha:' isa sUtra kI racanA kI hai| isase vidita hotA hai ki unakA mata rahA hai ki loka vyavahAra meM jo cIja yAcAla vRddha pracalita hai use sUtrabaddha nirdeza karake zAstra ke kalevara ko bar3hAnA ucita nahIM hai| aura isI lie unhoMne ekazepa prakaraNako nahIM rakhA hai / 3. pANinIya vyAkaraNa se samvaddha svatantra rUpase cAra prakaraNa milate haiM-liGgAnuzAsana, pANinIya zikSA dhAtupATha aura gaNapATha / graha kaha sakanA to kaThina hai ki ina sabakA nirmANa svayaM pANinine kiyA hogA | udAharaNArthaM -- pANinIya zikSAko hI liijie| isake prArambhake prathama zloka meM kahA hai--' atha zikSA pravacyAmi pANinIyaM mataM yathA / ' arthAt pANinike matAnusAra zikSAkA nirUpaNa karate haiM / tathA isI prakaraNa ke antameM ekAdhika bAra pArimunike lie namaskAra bhI kiyA gayA hai| isalie bahuta sambhava hai ki isa prakaraNakA saMkalana pANinIya vyAkaraNako AdhAra mAnakara kisI anya samartha vidvAn ne kiyA ho / svAmI dayAnanda sarasvatIne vikrama saMvat 1636 meM 'varNoccAraNa zikSA ke nAmase bhApAnuvAda sahita eka pustikA prakAzita kI thI, usameM unhoMne kisI prAcIna pratike AdhArase pANinIya zikSA sUtroMkA saMkalana kiyA thA 1 bahuta sambhava hai ki ye zikSAsUtra hI vartamAna zlokabaddha pANinIya zikSA ke AdhAra rahe hoN| 4, pANinIna liGgAnuzAsanakA samAveza aSTAdhyAyI meM nahIM kiyA gayA hai / upalabdha pANinIya liGgAnuzAsana meM kula 181 sUtra haiN| unameM kucha aise bhI sUtra haiM jo aSTAdhyAyI meM bhI upalabdha hote haiM; parantu adhikatara sUtra zraSTAdhyAyIMse sambandha nahIM rkhte| ina sUtroMkA nirmANa kisane kiyA yaha prazna vicAraNIya hai / bahuta sambhava hai ki pANini vyAkaraNa meM zabdasiddhi ke AdhAra para anya kisI vidvAnne liGgAnuzAsanako sUtrabaddha kara diyA ho / jainendra byAkaraNamai liGgAnuzAsana tathA jainendra zikSA nAmake to prakaraNa abhI taka upalabdha nahIM hue / 5. 'bhUvAdayo dhAtava:' [ 1/3/1 ] 'adiprabhRtibhyaH zapaH [ 224 / 72 ] ityAdi sUtroM dvArA gaNazaH pratyaya-vidhAna tathA 'hRdito num dhAto:' [ 7|1158 ], prayantakSaNazva jAgRNizvyeditAm' [ 7/25 ], 'rudrazca paJcabhya:' [ 7|3|18 ] Adi sUtroM dvArA anubandha tathA gaNapAThakA Azraya lekara dhAtuoMse kArya vidhAna kiyA gayA hai / isI prakAra gaNapATakA Azraya lekara bhI prakRti-pratyayakA vidhAna kiyA huA hai / isase yaha sunizcita hai ki pANinike samakSa unake svanirmita gaNapATha aura dhAtupATha avazya hI vidyamAna the / yahI sthiti jainendra dhAtupATha tathA gaNapAThake viSaya meM bhI hai| vahA~ bhI 'bhUvAdayo dhuH ' [ 1121 ] 'ujjuhotyAdibhyaH ' [ 1|4|145 ] 'hadiddhornuma' [ 5/1/37 ] zrAdi sUtroM dvArA dhAtuoM se saMjJA, pratyaya aura Agama evaM Adeza zrAdikA vidhAna kiyA gayA hai| tathA gaNapAThake nimitta se bhI zAstra pravRtti dekhI jAtI hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakSa jainendra-vyAkaraNam ataH sunizcata hai ki jainendra ke samakSa bhI apane svaracita dhAtupATha tathA gaNapATha avazya rahe hoMge kintu kAlakrama ve Aja anupalabdha ho gaye haiN| 6. pANini vyAkaraNa, upAdi-siddha kAryoM ke lie "uNAvayo bahukham" [ 313 / 1] sUtra AtA hai| jainendra dhyAkaraNameM bhI isI rUpamai isa sUtrakA ullekha hai [212 / 16 / ina donoM mUla vyAkaraNoM meM isa prakaraNa meM Aye hue prayogoM kI siddhi ke viSayameM isase adhika kucha nahIM kahA gayA hai| mAtra jainendra mahAvRttimeM isa sUtrakI vyAkhyA karate samaya kucha sUtroM ke ullekhake sAtha unake dvArA siddha honevAle prayogoMke katipaya prakAra dikhalAye gaye haiM / yaha nizcita kahanA kaThina hai ki jainendra mahAvRttimeM ye uNAdi sUtra kahA~ se aaye| yadi inheM jainendrakArakA mAnA jAya to zaMkA hotI hai ki paJcAdhyAyI meM inakA saMkalana kyoM nahIM huA ? yadyapi mahAvRtti meM ullikhita uNAdi sUtroM meM kahIM-kahIM jainendravyAkaraNakI saMjJAoMkA prayoga kiyA huA dikhAI detA hai yathA 'bhas sarvadhubhyaH' [ pRSTha 17 ]; para jabataka koI nizcita AdhAra nahIM milatA taztapha ina sUtroM ko svayaM jainendrakArakA mAna leneko mana nahIM hotaa| uNAdi prakaraNakA saMkalana karate hue bhaTTojidIkSitane siddhAntakaumudI meM 755 sUtra pramANa paJcapAdI uNAdi sUtroMkI sodAharaNa vyAkhyA dI hai| kintu pANinikI aSTAdhyAyImeM ye sUtra upalabdha nahIM hote| uNAdikA nirdeza karanevAlA 'uNAdayo bahulam [3 / 3.1] sUtra aSTAdhyAyImeM upalabdha hotA hai kintu usakA saMkalana bhaTTojidIjitane naNAdi kiyA : he sagara kaTana meM kiyA hai| vidvAnoM kA mata hai ki ye uNA disUtra zAkaTAyana praNIta haiM jinake samayakA ullekha karate hue. zrIyudhiSThira mImAMsaka ne likhA hai ki 'iskA kAla vikramase lagabhaga 3100 varSa pUrva hogaa| [ saMskRta vyAkaraNazAstrakA itihAsa pRSTha 116 ] pAtaJjala mahAbhASyameM eka vAkya milatA hai; yathA--'nAma va dhAnujamamaha nirukta vyAkaraNe zakarasya ca tokH| isakA Azaya yaha hai ki 'niruktameM sabhI saMjJAzabdoko dhAtuma kahA hai aura vyAkaraNa zAstrameM zakaTake putra [zAkaTAyana] bhI aisA hI kahate haiN| isase mAlUma par3atA hai ki zATakAdhana viracita koI aisA prakaraNa avazya rakSa hogA jisameM dhAtuzroM ke nimittase pratyaya vidhAna karake saMjJAzabdoMkI siddhi kI gaI ho / vaha prakaraNa uNAdike sivA aura kyA le sakatA hai ? uNAdike daza pAdau tathA tripAdI pATha bhI upalabdha hote haiN| vizeSa vivaraNa ke lie iso granthameM prakAzita zrI yudhiSTira mImAMsakakA 'jainendra zabdAnuzAna aura usake khilapATha' zIpaka nibandha dekhie| zrI DA. vAsudevazaraNajI agravAlane jJAnapIThake anurodhase isakI anusandhAnapUrNa bhUmikA likhakara isake mahattvako bar3hAne kI kRpA kI tathA inake hI anurodhase aitihAsika sAmagrIko pUrNatAke lie zrI paM0 nAthUrAmajI premIne apane 'jaina sAhitya aura itihAsa' meM mudrita 'devanandi tathA unakA jainendra vyAkaraNa' zIrSaka gaveSaNApUrNa nibandha chApanekI anumati-pUrvaka usake dUsare saMskaraNake phArma bhijavAnekI kRpA kI jisase andhakArake viSaya meM aitihAsika anveSaNake kaThina kAryase mujhe chuTTI mila gii| zrI yudhiSThira mImAMsakane bhI 'jainendrazabdAnuzAsana tathA usake khilapATha zIrSaka anusandhAnapUrNa nibandha likhakara hamArI bahuta bar3I sahAyatA kI hai| itanA hI nahIM, unhoMne, prastuta saMskaraNamaiM jo thor3I bahuta truTiyA~ raha gaI hai, unakA ullekha karake aAtmIyatApUrvaka sauhArda bhI pradarzita kiyA hai| ataH ukta tInoM vidvAnoM kA vizeSa zrAbhArI huuN| zrI paM0 phUlacandra jI siddhAntazAstrIne bhI samaya samaya para upayogI sujhAva dekara isa pranyako zuddha, sarvAGgapUrNa tathA sarvopayogI banAne meM sahAyatA dI tayA mere utsAhako bar3hAyA isalie maiM unakA bhI vizeSa AbhArI huuN| kArya bahuta bar3A thA aura sampAdanakA merA yaha pahalA avasara hai, isalie sambhava hai ki isameM abhI bhI kucha doSa raha gaye hoN| merA vizvAsa hai ki vidvAn pAThaka isake lie kSamA kreNge| vArANasI dIpAvalI vi0 saM0 2013 / --mahAdeva caturvedI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dedhanandikA jainendra byAkaraNa adhyAyake pahale pAdakA 16 vA~ sUtra hai / yaha prati bahuta prAcIna aura zuddha hai parantu zrAgase jhulasI huI hai / dUsarI pratimeM kevala tIna adhyAya haiN| isakI zloka saMkhyA 12000 hai| isase jAna par3atA hai ki sampUrNa grantha 16000 ke lagabhaga hogA / abhayanandikI vRttise yaha bar3A hai aura usase poche banA hai| isameM mahAvRtti ke zabda jyoM ke tyoM le liye gaye haiM aura tIsare adhyAyake antake eka zloka meM abhayanandiko namaskAra bhI kiza hai| isake kartA prabhAcandra hai aura ve prameyakamala mArtaNDa aura nyAyakumudacandra ke hI kartA mAlUma hote haiN| kyoMki isake prAraMbhameM hI yaha kahA gayA hai ki anekAntakI carcA ukta donoM granthoM meM kI gaI hai, isalie yahA~ nahIM karate / avazya hI isameM unhoMne apane hI andhoko dekhaneke lie kahA hai, "atha ko'yamanekAnto mAmetyAha-astitvanAstitvanityatvAnityatvasAmAnyAsAmAnyAdhikaraNyAvizeSaNavizeSyAdiko'nekAntaH svabhAvo yasyArthasyAsAbanekAntaH, anekAntAtmaka ityayaH / tatra cha pratiSThitamithyAvikalpakalpitAzaMSavipratipattiH pratyacA. dipramAyameva pratyastamayatIsiM (1) saddhitatayA tadAtmakaravaM cArthasya adhyakSato'numAnadizca yathA sidhati tathA prapaJcataH prameyakramalamArtaNDe nyAyakumudacandre ca pratirUpitamiha dRSTazyam / " isake maMgalAcaraNa meM pUjyapAda aura akalaMkako namaskAra kiyA gayA hai| 3-paMcavastu-bhAMDArakara risarca insTiTapa TamaiM isakI do pratiyA~ maujUda haiM, jinameM eka 300-- 400 varSa pahalekI listrI huI hai aura bahuta zuddha hai aura dUsarauH saMvat 1620 ko / pahalIpara lekhakakA nAma aura prati likhanekA samaya zrAdi nahIM hai| isake antameM kevala itanA likhA huA hai--"kRtiriyaM devanadyAcAryastha paracAdimayanasya pacha|| zubhaM bhavatu lekhakapAThakayoH 11 zrIsaMghasya / / " dUsarI prati snakaraNDazrAvakAcArakcanikA Adi aneka bhASAgranyoM ke racavitA suprasiddha paNDita sadAsukhajIke hAthakI saMvat 1910 kI likhI huI hai| ___ yaha TIkA prakriyA-baddha hai aura bar3e acche daMgase licI gayI hai| isakI zlokasaMkhyA 3300 ke lagabhAga hai| prAraMbhake vidyArthiyoM ke lie bar3I upayogI hai| ___ isa granyake zrAdi-antamaiM kahIM bhI kartAkA nAma nahIM hai / kevala eka jagaha pA~caveM patrameM nAma aAyA hai, jisase mAlUma hotA hai ki isake racayitA zrutakIrti hai / 1. namaH zrIvardhamAnAya mahatte devanandine | prabhAcandrAya gurave tasmai cAbhayanandine / / 2. naM0 1056 san 158-kI riporTa / 3. naM0 560 san 1875-76 kI riporTa / isa granthakI yaka prati paratApagar3ha (mAlayA ) ke purAne di. jainamandirake bhaMDAra meM bhI hai| dekho jainamina tA. 26 agasta 1315 / 4. abde nabhazcandrAvidhisthirAMke zuddha sahaya'ma (1) yuk caturthyAm / satprakriyAvandhanibandhaneyaM sadbasnuvRtIravanAtsamAmA (1) // zrImamarANAmadhipezarAji zrIrAmasiMhe vilasatyalerikha / zrImaddheneha sadAsukhena zrIyukphatevAlanijAtmabuddhapa / / zabdIyazAstraM paThitaM na yastaiH svadehasaMpAkhanabhArabhiH / kiM darzanIya kamanIyametat vRthAMgasaMdhAvapalApavahniH / / yaha prati bhI prAyaH zuca hai| 5. yAma vaira-varNa-kara-tharaNAdInAM saMdhInA bahunAM saMbhavatvAt saMzayAnaH ziSyaH saMpRcchati sma / kassandhiriti / saMjJAsvaraprakRtiharUjavisargajanmA saMdhistu paMcaka itIsthamihAhuranthe / tana svaraprakRtiharujavikarupato'sminsaMdhi tridhA kapayati zrutakIsirAyaH / / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam kanar3I bhASAke candraprabhacarita nAmaka grantha ke kartA aggala kacine zrutakIrtiko apanA guru batalAyA hai - " idu paramapurumA kula bhUbhRtsamudbhUtamavacanasaritsarinAtha - ghusakIrtitraividyaca katipadapadma nidhAnadIpavartizrI madaggaladeva viracite 6ndranavara "ityaadi| aura yaha carita zaka saMvat 2011 ( vi0 saM0 1946 ) maiM banakara samAsa huA hai / ataeva yadi zrutakIrti aura zrutakIrti traividya cakravartI eka hI ho to paMcavastuko bhImanandi mahAvRttike pIchekI - vikramakI cArahavIM zatAbdi ke prAraMbhakI- racanA samajhanA caahie| nadisaMghako gurvAvalI meM zrutakIrtiko vaiyAkaraNa - bhAskara likhA hai / 26 1--- laghujainendra-isako eka prati aMkalezvara ( bharoca) ke digambara jainamandira meM hai aura dUsarI adhUrI prati paratApagar3ha ( mAlavA ) ke purAne di0 " jainamandira meM / yaha abhayanandikI vRttike AdhAra se likhI gaI hai| paddhita mAcandrajI vikramakI isI bIsavIM zatAbdimeM hue haiN| inhoMne saMskRta, prAkRta aura bhASAmai kaI graMtha likhe haiM / 5 - jainendra- prakriyA - yaha paM0 vaMzIdharajI nyAyatIrthaM nyAyazAstrIne hAla hI likhI hai| isakA kevala pUrvArdha hI chapakara prakAzita huA hai| zabdArNavakI TIkAe~ jainendra sUtra- pAThake saMzodhita parivartita saMskaraNakA nAma-jaisA ki pahale likhA jA cukA hai - zabdAva hai| isake kartA guNanandi haiN| yaha bahuta saMbhava hai ki sUtra pATha ke sivAya unhoMne isakI koI TIkA yA vRpti bhI banAI ho jo ki upalabdha nahIM hai| 1 nandi nAmake kaI vidvAn ho gaye hai| eka guNanandikA ullekha zravaNagola 42 43 aura 47 veM nambarake likhAlekhoM meM milatA hai| ye balAkapicchake ziSya aura gRdhrapicchake praziSya the / tarka, vyAkaraNA aura sAhitya zAstroM ke bahuta bar3e vidvAn the / inake 300 zAstrapAraMgata ziSya the aura unameM 72 ziSya siddhAntazAstrI the / zrAdi paMpake guru devendra bhI inhIMke ziSya the| karnATaka- ka. vicarita ke kartAne inakA samaya vi0 saMvat 657 nizcaya kiyA hai| kyoMki inake praziSya devendra ke ziSya Adi kA janma vi0 saM0 656 meM huA thA aura usane 36 varSakI avasthAmai apane suprasiddha kanar3I kAvya bhAratacampU aura zrAdipurANa nirmANa kiye haiM / hamArA anumAna hai ki ye ho guNanandi zabdAvike karttA hai / candraprabhacarita mahAkAvya ke kartA vIranandikA samaya zaka saMvat 900 ke lagabhaga nizcita hotA hai / kyoMki vAdirAjasUrine apane pArzvanAtha caritameM unakA smaraNa kiyA hai aura bIranandikI guruparamparA isa prakAra 1. cidyaH zrutakItyakhyo vaiyAkaraNabhAskaraH / 2. dekho jaina mitra sA0 26 agasta 2615 | 3. mahAvRti zuMbhatsakala mudhapUjya sukhakarI, vilokyajJAnaprabhuvibhayana ndipravahitAm / anekaiH sacchudairbhamavigatakaiH saMdabhUtAM (1) prakurve'haM (TIkAM ) tanumatimahAcandravibudha: ( ? ) || 4. jainendrakI eka TIkA prakriyAvatAra nAmakI aura hai jisake kartA nemicandra haiN| DiskripTiva kaiTalAka ture di 0 0 gavarnameNTa oriyanTala menu0 lAyaberI madrAsa, gholyUma III meM usakA paricaya diyA haisarvazAya namastasmai vItazlezAya zAntaye / yena bhavyAtmanazceta stamastAM mazci kitsitaH || kiM vAcaturAnaH kimathavA vAcaspatiH kiM ntrI, vidyAnAM vibhavAtsahasravadanassAnAdanantaH kimu / ithe saMsadi sAdhayaH samuditAtsaMzerate sAdaraM vidvatpuGgavanemicandrabhavati vyAkhyAnamAtanvati // 5. cciyo guNanadipaNDitayatizcAritracakrezvaraH, sarphayAkaraNAdizAstranipuSaH sAhityavidyApatiH / mithyAtvAdimadAndhasindhurabA saMghAtakaNThIravo, bhavyAmbhoja divAkaro vijayatAM kandarpadaH // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devanandikA jainendra vyAkaraNa hai-1 zrI guNanandi, 2 vibudha guNananTi, 3 abhayanandi aura 4 vIranandi | yadi pahale guNanandi aura vIranandike bIca meM hama 78 varSakA antara mAna le, to pahale guNa nandikA samaya vahI zaka saMvat 822 yA vi0 saM0 95.7 ke lagabhaga A jAyagA / isase yaha nizcaya hotA hai ki bIranandiko guruparamparAke prathama guNanandi aura Adi pampake guru devendra ke guru guNanandi eka hI hoNge| guNanandi nAmake eka aura AcArya zaka saMvat 1037 [vi0 saM0 1172] meM hue haiM jo meSacandra vidyake guru the| zabdArNavakI isa samaya do TIkAe~ upalabdha haiM aura donoM hI sanAtanajaina granthamAlAmeM chapa cukI hai1-zandArNavacandrikA, aura 2-zabdAva prakriyA / 1-zabdArNava-candrikA-isakI eka bahuta hI prAcIna aura atizaya jIrNa prati bhANDArakara risarca inTiTyUTa meM hai| yaha tAipatrapara nAgarI lipimaiM hai| isake zrAdi-antake patra prAyaH naSTa ho gaye haiN| chapI huI pratimeM jo gadya-prazasti hai, vaha isameM kahA hai aura anya koka he mI pUrA nahIM par3hA jAtA indrazcandraH zakaTatanayaH pANiniH pUjyapAdo yasprovAcApizalismaraH kAzakRtsna""""zabdapArAyaNasyeti / isake kartA zrIsomadeva muni haiM / ye zilAhAra baMzake rAjA bhojadeva [dvitIya ke samayamai hue haiM aura arju rikA mAmaka prAmake tribhuvanatilaka nAmaka jainamandiramaiM-jo ki mahAmaNDalezvara gaMharAdityadevakA banavAyA huA thaa| ise zaka saMvat 1127 [vi0 saM0 1272] meM banAyA hai / yaha grAma isa samaya aAjareM nAmase prasiddha hai aura kolhApura rAjya meM hai| vAdIbhavanAMkuza zrIvizAlakIrti paNDitadevake vaiyAmRtyase isa anyakI racanA huI hai| isa andhake maMgalAcaraNa ke pahale zlokameM pUjyapAda, guNanandi aura somadeva ye vizeSaNa vIra bhagavAn ko diye haiM aura dUsare zlokameM kahA hai ki yaha TIkA mUlasaMdhIva meghacandra ke ziSya nAgacandra (bhujaMgasudhAkara) aura unake ziSya haricandra yatike lie banAI gaI / guNanandikI prazaMsA curAdi dhAtupAThake antameM bhI eka padyameM kI gaI hai, jisakA antima caraNa yaha hai"zabdabrahmA sa jIyAdguNanidhiguNanandipratIzassusaukhyaH / " isameM zabdabrahmA vizeSaNa dekara guNanandiko zabdArNava vyAkaraNa kA phartA hI prakaTa kiyA gayA hai| ye medhacandra AcArasArake kartA vIranandi siddhAntacakravartIke guru hI mAlUma hote haiN| inheM zravaNabelagolake naM. 47 ke zilAlekha meM siddhAntaddhatAmeM jinasena aura vIrasenake sadRza, nyAyamaiM akalaMkake samAna aura vyAkaraNameM sAkSAt pUjyapAdasadRza batalAyA hai| zravaNabelgolake naM0 50 aura 52 nambarake zilAlekhoMse mAlUma hotA hai ki inakA svargavAsa zaka saMvat 1037 [vi0 saM0 1172] maiM aura unake zubhacandradeva nAmaka ziSyakA svargavAsa zaka saMvat 1068 [vi0 saM0 1203] meM huA thaa| isake sivAya unake dUsare ziSya prabhAcaMdradevane zaka saM0 1041 [vi0 saM0 1176 ] meM eka mahApUjApratiSThA karAI thii| jaba somadevane zabdArNavacandrikA meSacandra ke praziSya haricandra ke lie zapha saM0 1127 [vi0 saM0 1262] meM banAI thI, taba meghacandrakA samaya vi0 saM0 1942 ke lagabhaga mAnA jA sakatA hai| 1.naM. 25 san 1880-5 kI riporTa / 2. zrIpUjyapAdamamavaM guNamandidevaM somAmarabatipapUjitapAdayugmam / __ siddhaM samunnatapadaM dhUpabhaM jinendra sacchabbalakSaNamahaM dhinamAmi vIram // 1 // 3. zrIbhUnasaMghajalajapratibodhabhAnomadhendudIkSitabhujaGgasudhAkarasya / rAhAmtatoyanidhijikarasya pusi bhe harIdupataye gharadAritAya // 2 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jainendra-vyAkaraNam nAgacandra nAmake do vidvAna ho gaye haiM, eka pampa rAmAyaNake kartA nAgacandra jinakA dUsarA nAma abhinava pampa thA, aura dusare labdhisAraTIkAkre kartA nAgacanda / pahale gRhastha the aura dUsare muni / abhinava pampake gurukA nAma bAlacandra thA jo meSacandra ke sahAdhyAyI the aura dUsare svayaM bAlacandra ke ziSya the| ina dUsare nAgacandra ke ziSya haricandra ke lie, yaha vRtti banAI gaI hai| inheM jo 'rAdhAntasoyanidhivRddhikara' vizeSaNa diyA hai usase mAlUma hotA hai, ki ye siddhAntacakravartI yA TIkAkAra jheNge| 2-zabdArNava-prakiyA yaha jainendra prakriyAke nAmase chapI hai, parantu vAstavameM isakA nAma zabdAraNava-prakriyA hI hai / hameM isakI koI istalikhita prati nahIM mila skii| jisa taraha abhayanandiko vRttike vAda usIke AdhArase prakriyArUpa paMcavastu TokA banI hai, usI prakAra somadevakI zabdArNava-candrikAke bAda usIke AdhArase yaha prakriyA banI hai| prakAzakoMne isake kartAkA nAma guNanandi prakaTa kiyA hai| parantu jAna par3atA hai ki isake antima zlokamai guNanandikA nAma dekhakara hI bhramavaza isake kartAkA nAma guNandi samajha liyA hai| inameMse pahale padyase yaha spaSTa hai ki guNanandike zabdArNavake lie yaha prakriyA nAyake samAna hai aura dUsare padyameM kahA hai ki siMhake samAna guNa nandi pRthvIpara sadA jayavanta rheN| yadi isake kartA svayaM guNanandi hote to svayaM hI apane lie, yaha kaise kahate ki ve guNanandi sadA jayavanta rahe ? ataH guNanandi granthakartAse koI pRthak hI vyakti hai jise ve zraddhAspada samajhate haiM / tIsare padyameM bhaTTArakaziromaNi zrutakIrti devakI prazaMsA karatA huA kavi kahatA hai ki ve mere manarUpa mAnasarovarameM rAjahaMsake samAna cirakAlataka virAjamAna rheN| isameM bhI granthakartA apanA nAma prakaTa nahIM karate haiM; parantu aisA jAna par3atA hai ki ve atikIrtidevake koI ziSya hoMge aura saMbhavataH una atikIrtike nahIM jo paMcavastuke kartA hai| ye zrutikIrti paMcavastuke kartAse pRthaka jAna par3ate haiN| kyoMki inheM prakriyAke kartAne 'kavipati' batalAyA hai, vyAkaraNajJa nhiiN| ye ve hI zrutikIrti mAlUma hote haiM jinakA samaya pro. pAThakane zaka saMvat 1045 yA vi0 saM0 1180 batalAyA hai / zravaNabelgolake jaina guruyone 'cArukIrti paMDitAcArya' kA pada zaka saMvat 1032 ke bAda dhAraNa kiyA hai aura pahale cArukIrti inhIM zrutakIrtike putra theM / zravaNabelagolake 108 veM zilAlekhameM inakA jikra hai aura inakI bahuta hI prazaMsA kI gaI hai| prakriyAke karttAne inheM bhaTTArakoptama aura zrutakIrtidevayatipa likhA hai aura isa lekhameM bhI bhaTTArakati likhA hai| ataH ye donoM eka mAlUma hote haiM / Azcarya nahIM jo inake putra aura ziSya cArukIrti paNDi. tAcArya hI isa prakriyAke kartA ho / 1. chapI huI prati ke antama "iti prakriyAvattAre kRdvidhiH smaaptH| samApteyaM prakriyA / " isa taraha chapA hai / isase bhI isakA nAma jainendra-prakriyA nahIM jAna par3atA / / 2. satsaMdhiM dadhate samAsamabhitaH khyAtArthanAmonnataM nitiM bahuta hitaM kRtamihAkhyAtaM yazaHzAlinam / saiSA zrIguNananditAnitavapuH zabdArNavaM nirNayaM nAvityAzrayatA vivikSumanasAM sAkSAtsvayaM prakiyA / / / duritamabhanizumbhakumbhasthalabhedanasamogranakhaiH / rAjanmRgAdhirAjo guNanamdI bhudhi ciraM jIyAt // 2 // sanmArge sakalasukhapriyakare saMjJApite sadane digbAsassu caritravAnamalakaH kAnto vivekI priyaH / so'yaM yaH zrutakIrti devayatipo bhadvArako saMsako raMramyAnmama mAnase kavipatiH sadAjahaMsazviram // 3 // 3. dekho 'sisTimsa Apha saMskRta grAmara, pRSTa 67 / 5. dekho 'karnATaka jaina kavi' pRSTha 20 / 5. tatra sarvazarIrirakSAkRtamatirvijitendriyaH / siddhazAsanavardhanapratikSadhakArtikAlApakaH // 22 // vizrutazrutakIrtibhadvAraphayatissamajAyata / prasphuradacanAmRtAMzuvinAzitAkhilAha tamAH // 23 // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devanandikA jainendra vyAkaraNa devanandikA samaya devanandine apane kisI grantha meM na to koI racanA tithi dI hai aura na apanI guruparamparA | isalie unake samayakA nirNaya unake granthoMke ullekhoM tathA dUsare sAdhanoM se hI karanA par3egA / 29 jainendra vyAkaraNake 'beleH siddhasenasya' [5-1-7 ] sUtra siddhasenakA mata diyA hai aura prajJAcatu paM0 sukhalAlajIne siddhasenakA samaya dikramakI pA~cavIM zatAbdi nizcita kiyA hai| unake lekhakA sArAMza Age diyA jAtA hai-- "jaisalamera ke jaina maedvAra meM vizeSAvazyaka bhASyakI jo zratizaya prAcIna prati milI hai usake aMta meM granthakAra jinabhadra gaNine svayaM hI grantha-racanA-kAla diyA hai| aura usake anusAra ukta grantha vi0 saM0 666 maiM vallabhI meM samApta huA hai| unhoMne apane isa vizeSAvazyaka bhASya meM aura dvitIya laghugrantha vizeSAvatI meM siddhasena zraura mallavAdike upayogAbheda-vAdako vistRta samAlocanA kI hai| mallabAdi siddha senake sanmatitarka ke TIkAkAra haiN| isase siddha hotA hai ki mallavAdi aura siddhasena jinabhadragaNite kramazaH pUrva aura pUrvatara haiN| mallavAdike vinaSTamUla dvAdazAra nayacakake jo pratIka usake vistRta TIkA grantha meM milate haiM unameM siddhasena divAkarake ullekha to haiM, parantu jinamadragaNike nahIM hai| isase phalita hotA hai ki mallavAdi binabhadra se pahale hue haiM aura mallavAdine siddhasena ke sampatitarkapara TIkA likhI thI, usakA nirdeza AcArya haribhadrane kiyA hai| ataH yaha siddha hai ki siddhasena mallavAdise pahale hue haiN| isalie mallavAdiko vikramakI chaThI zatAbdi ke pUrvArdha meM mAnA jAya, to siddhasenakA samaya pA~cavIM zatAbdi ThIka lagatA hai / "siddhasena ke mata ke anusAra 'vid' dhAtumeM 'ra' kA Agama hotA hai, bhale hI vaha sakarmaka ho / unakI navIM dvAtriMzatikA ke 22 patha meM 'ra' zrAgamavAlA 'vidvate' prayoga milatA hai / anya vaiyAkaraNa 'sam' upasargapUrvaka karmakavid dhAtumeM 'ra' Agama mAnate haiM jaba ki siddhasenane anupasarga aura sakarmaka bid dhAtumeM 'ra' zrAgamabAlA prayoga kiyA hai| isake sivAya pUjyapAda kI sarvArthasiddhi TIkA ke [zra0 7 sUtra [13] meM siddha sena kI tIsarI dvAtriMzikA 16 veM pAko 'uktaM ca' zabdake sAtha "viyojayati vAsubhirna vadhena saMyujyate" paMkti uta kI haiN| dvAtriMzikA meM yaha pUrA patra isa prakAra hai viyojayati vAsubhirna vadhena saMyujyate ziyaM ca na paropama [pa] rusmRtervidyate / badhAyatanamabhyupaiti parAna nighnamapi svayA'yamatidurgamaH pratha[sa] maheturudyotitaH // 16 // "pUjyapAda devanandikA samaya vikramakI chaThI zatAbdIkA pUrvArdha mAnA jAtA hai / parantu merI samajha maiM abhI isapara aura bhI gaharAI se vicAra hone kI jarUrata hai / yadi siddhasenako devanandite pUrvavartI athavA unakA vRddhasamakAlIna mAnA jAya, to bhI unakA samaya pA~caSIM zatAbdile arvAcIna nahIM jAna par3atA / " siddhasena se devanandi kitane bAda ke haiM, isakA nirNaya karaneke lie devasena ke darzanasAra se bhI kucha sahAyatA mila sakatI hai| yaha grantha unhoMne vi0 saM0 160 meM dhArAnagarI meM nivAsa karate hue pUrvAcAryakI banAI huI gAthAoM kA ekatra saMcaya karake - 'puNyAhariyakayAI gAhAI saMciyA ettha' likhA gayA hai| arthAt isa granthako gAthAe~ devasenase bhI pahale kI haiM aura isa dRSTise unakI prAmANikatA adhika hai| usake anusAra zrI pUjyapAda kA ziSya pAhuDavedi bajrAnandi drAviDa saMghakA kartA huA aura taba dakSiNa mathurA [ madurA ] maiM 1 dekho bhAratIya vidyA, bhAga 3, aMka 5 meM 'zrI siddhasena divAnAM samayanI prazna' zIrSaka lekha / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 jainendra-vyAkaraNam vi0 [saM0 526 | yaha mahAmAtI saMgha utpanna huA / bajranandi cU~ki devanandike ziSya the, isalie isa saMgha sthApanA kAla ke lagabhaga yA dasa bIsa varSa pahale devanandikA samaya mAnA jA sakatA hai| siddhasena ke pUrvokta nizcita kiye hue samaya se bhI yaha asaMgata nahIM jAna par3atA / paM0 yudhiSThira mImAMsakane 'saMskRta vyAkaraNa zAstrakA itihAsa" likhA hai / unhoMne jainendra ke 'vetteH siddhasenasya' sUtraparase anumAna kiyA hai ki siddhasenakA koI vyAkaraNa mantha avazya hogaa| ujjvaladattakI uNAdi sUtravRtimaiM 'kSapaNaka' ke nAmase eka aisA sUtra uddhRta hai jisase pratIta hotA hai ki kSapaNakane bhI uNAdi sUpara koI vyAkhyA likhI thIM aura usase yaha bhI saMbhAvanA hotI hai ki kSapakane apane zabdAnuzAsanapara bhI koI vRtti ratrI hogii| maitreyarakSitane taMtrapradIpameM bhI kSapAkake vyAkaraNakA ullekha kiyA hai 1 bahutase vidvAnoMkI rAya hai ki jyotirvidAbharaNa meM batalAye hue vikramake nau ratnoM meM jo kSapaNaka hai, siddhasena hai aura guptavaMza ke caMdragupta (dvitIya) hI vikramAditya haiN| itihAsajJa virmeMTa smitha ke anusAra candraguptakA samaya vi0 saM0 432 se 470 taka hai aura isa taraha sikhenakA samaya jo paM0 sukhalAla jI ne vikramakI pA~cavIM zatAbdi nizcita kiyA hai, aura bhI puSTa ho jAtA hai / ddencuruke zvAnapatramaiM gaMgabaMzI mahArAjA zravinIta ke putra durvinIta ko "zabdAvatArakAraH deva bhAratI nibaddhabRhatkathaH kirAtArjunIyapaJcadazasargaTIkAkAraH " ye tIna vizeSaNa diye haiM jinakA artha hotA hai - zabdAvatAra ke kartA, paizAcIse saMskRtamaiM guNADhya kI vRhatkathAko racanevAle aura kirAtArjunIya kAvya ke pandraha sagoM ke TIkAkAra | ina vizeSaNoM meM koI aisI bAta nahIM jisase yaha prakaTa ho ki devanandi durvinItake zikSAguru the yA unake samakAlIna the | parantu cUMki zimogA jileke nagara tAllukeke 46 zilAlekha meM pUjyapAdako pANinIyake zabdatArakA kartA batAyA hai, isalie durvinIta ke sAtha lage hue "zabdAvatArakAra" vizeSaNa se kucha vidvAnoko bhrama ho gayA aura donoMko samakAlIna samara ziyA sambandha khar3A kara diyA hai| durvinItA rAjyakAla vi0 saM0 539 se zurU hotA hai, isalie isIke lagabhaga pUjyapAdakA samaya mAna liyA gayA, paraMtu maisUrake AsthAna vidvAn paM0 zAntirAja zAstrIne bhAskaranandikRta tattvArthaTIkAko prastAvanA meM isa bhramako spaSTa kara diyA hai| isalie bhale hI pUjyapAda devanandi durvinItake rAjyakAla meM rahe ho, parantu kevala isa dAnapatra se vaha siddha nahIM kiyA jA sakatA | cainendra vyAkaraNake eka aura sUtra "catuSTayaM samansabhadrasya" [ 4-4- 140] meM siddha senake hI samAna zrAcArya samantabhakA ullekha hai, jisase samantabhadrakA devanandite pUrvavatI honA siddha hotA hai, parantu sAtha hI 1. siripujnapAdAMso visaMghassa kAraNo duTTo / NAmeNa SajjaNaMDI pAhuDaver3I mahAsato || paMcasae se vikkamarAyassa maraNapattassa / daviNamahurA-jAdo dAvivasaMce mahAmoho / / 2. prakAzaka- bhAratIya sAhityabhavana, navAbagaMja, dillI / 3. dhanvantarikSapaNakAmarasiMhazaM kubetAla bhaTTaghaTa parakAlidAsaH / vyAso varAhamiharo nRpateH samAyAH ratnAni vararucirnava vikramasya // 4. maisUra puNDa kurga gaijeTiyara, prathama bhAga pR0 373. 5. isa zikSAlekhakA vaha 'nyAsa jainendrasaMtaM' Adi padya isake pahale pRSTha 33 para uddhRta kiyA hai / 6. bauddhAcArya kIrtine "samantabhadra" nAmakA eka vyAkaraNa jilA thA aura candrakIrti dharmakIrtile bhI pUrvavartI hai / 14 vIM zatAbdimeM likhe hue bauddha dharmake itihAsa se jo tibbatI bhASA meM hai, aura jisakA dalasukha mAlavaNiyA ne apane eka aMgrejI anuvAda ho gayA hai isa bAtakI sUcanA milatI hai| paM0 zrI patrameM mujhe yaha likhA hai / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meghanandikA jainendra vyAkaraNa 31 sarvArthasiddhi TIkA 'mokSamArgasya netAraM' yAdi para samAdhAnAmaya an likhA hai| isase jAna par3atA hai ki donoM samakAlIna eka dUsarekA Adara karanevAle haiM aura eka dUsareke granthoMse suparicita hone ke kAraNa hI yaha saMbhava huA hai ki devanandi apane jainendra vyAkaraNa meM samantabhadra kA vyAkaraNaviSayaka mata dete haiM aura samantabhadra devanandikI sarvArthasiddhi ke maMgalAcaraNapara apanI Asa mImAMsA nirmANa karate haiM / AcArya vidyAnanda ne apanI prApta parIkSA ke anta meM likhA hai zrImattasvArthazAstrAdbhuta salilanidheridvarasnodbhavasya prosthAnArambhakAle sakalamalamide zAstrakAraH kRtaM yat / stotraM tIrthopamAnaM prathitayazaM svAmimImAMsitaM tat, vidyAnandaH svazaktyA kathamapi kathitaM satyavAkyArthasiddhyai / / 123 / / arthAt prakAzamAna ratnoM ke udbhavasthAna tatvArthazAstra rUpa adbhuta samudrake utthAna yA bar3hAya ArambhakAlamai zAstrakAra ( devanandi ) tIrthake tulya jo prasiddha aura zruti yazasvI stotra ( mokSamArgasya netAraM Adi) banAyA aura jisakI svAmi ( samantabhadra ) ne mImAMsA kI, usIkA apanI zakti ke anusAra satyavAkyArthasiddhi ke lie vidhAnandane bar3e Adara ke sAtha kathana kiyA / isameM yaha bikula spaSTa rUpa se kaha diyA gayA hai ki 'motamArgasya netA' isa maMgalAcaraNa para ho mImAMsA racI gaI hai aura usapara vidyAnanda parIkSA ( AsaparIkSA ) likhate haiM / parantu ukta padya meM jo 'zAstrakAraiH pada par3A huA hai, usapara eka bar3A bhArI vivAda khar3A kara diyA gayA hai aura usakA artha kiyA jAtA hai- tatvArthasUtrakAra umAsvAti jaya ki vAstavamai mokSamArgasya netAraM Adi maMgalAcaraNa sarvArthasiddhikA hai| mUla tatrArthasUtrakA nhiiN| kyoMki yadi yaha maMgalyacaraNa tatvArthasUtrakA kSetA to usakI TIkA sabhI digambara zvetAmbara TIkAkAra jo prAcIna haiM - zravazya karate' / aura koI na karatA to devanandi pUjyapAda to [sarvArthasiddhi] avazya karate / sarvArthasiddhi TIkAkA pahalA saMskaraNa sva0 paM0 kalApa bharamAppA niTavene prakAzita kiyA thaa| usameM ise TIkA maMgalAcaraNake rUpameM hI diyA hai aura bhUmikAmaiM bhI unhoMne ise TIkAkA hI batalAyA hai| zolApurake paM0 vaMzIdharajI zAstroke saMskaraNa meM bhI vaha TIkAkA hai aura yaha saMskaraNa unhoMne garekI tIna prAcIna pratiyoMke AdhArase sampAdita kiyA hai| usakI eka pratiko to ve 500 varSa purAnI batalAte haiN| akalaMkadeva aura vidyAnanda ne bhI rAjavArtika aura zlokavArtika isakI TIkA nahIM kI hai, zvetAmbara TIkAkAra siddhasena aura haribhadra Adine bhI nahIM kI / tattvArthasUtrapATha [mUla] kI bhI adhikAMza likhita pratiyA~ isa maMgalAcaraNa se rahita haiM / sanAtana granthamAlA prathama gucchaka, jainanityapATha saMgraha zrAdi mudrita pratiyoM meM bhI yaha nahIM hai / tattvArthasAra meM bhI, bo tattvArthakA eka tarahase pallavita padyAnuvAda hai, amRtacandrane isa maMgala pathakA anuvAda nahIM kiyA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki yaha maMgalAcaraNa sarvArthasiddhi TIkA kartA pUjyapAda devanandikA hai, isIpara samantabhadrane zrAptamImAMsA aura vidyAnandane Apta parIkSAko racanA kI / 3. digambara TIkAkAroMmeM zrutasAgara aura bhAskaranandine 'motamArgasya' zrAvikI TIkA kI hai| inameM zrutasAgara vikramakI solahavIM zatAbdi ke antameM hue haiM aura bhAskaranandi 13-14 vIM zatAbdi / 2. jina pothiyoM yA guTakoM meM mUla tatvArthasUtra likhA milatA hai, usameM isa maMgalAcaraNakaM sAtha hI prAyaH "kAyaSaTka" Adi saMskRta patha aura bhagavatI ArAdhanA ke prArambhakI 'siva jayasya siddha' Adi do gAthAe~ bhI likhI rahatI haiM aura unake bAda 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mojamArgaH zurU hotA hai / vAstava se jo loga nityapATha karate haiM, unhoMne yaha paramparA calA dI hai| I Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sainenda-cyAkaraNam ataeva samantabhadra aura devanandi chaThI zatAbdike haiM aura samakAlIna haiN| siddhasena unake pUrvavatI haiN| jainendrokta anya prAcArya pANini aAdi bayAkaraNoM ne jisa taraha apane se pahale ke vaiyAkaraNoM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai, usI taraha jainendrasUtroMmeM bhI nIce likhe pUrvAcAryoM kA ullekha milatA hai rAd bhUtamaleH [3-4-83], 2 guNe zrIdattasyAstriyAm [:-4-34], 3 kRvRSimujAM yazobhadrasya [2-5-16, 4 rAtreH kRti prabhAcandrasya [5-3-180], 5 vette sinda senasya [5-1-7], 6 catuSTayaM samantabhavasya [5-4-140] / jahA~taka hama jAnate haiM ina chahoM AcAryoM se zAyada kisIne bhI koI vyAkaraNa anya nahIM likhA hai | inake granthomaiM kucha bhinna tarahake zabda prayoga kiye gaye hoMge aura unhIko lakSya karake ukta saba sUtra race gaye haiN| zAkaTAvanane bhI isIkA anukaraNa karake tIna prAcAryoka mata diye haiN| 1-bhUtabali-bhUtabalikA TIka-ThIka samaya nizcita karanA kaThina hai| itanA hI kahA jA sakatA hai ki ve bIra ni0 saM0 683 ke bAda hue haiN| 2-svAmI samantabhadra' aura 3-siddhasena prasiddha hai| 4-zrIdatta-vidyAnandane apane tatvAryazlokavArtikameM zrIdattake 'ilpanirNaya' nAmaka granthakA ullekha kiyA hai / mAlUma hotA hai ki ye bar3e bhArI vAdi-vijetA the| zrAdi purANake kartA jinasenasUrine bhI inakA smaraNa kiyA hai / saMbhava hai ye zrIdatta dUsare hoM aura jalpa-nirNayake kartA dUsare, tathA inhIM dUsarekA ullekha chainendra meM kiyA gayA ho| 5-yazobhadra-AdipurANameM yazobhadra kA smaraNa karate hue kahA hai ki vidvAnoM kI sabhAmaiM binakA nAma kIrtana sunanese hI vAdiyoM kA garva kharva ho jAtA hai|' 6-prabhAcandra-AdipurANameM jinasena svAmIne pramAcandra kavikI stuti kI hai, jinhoMne candrodayakI racanA kI thii| harivaMzapurANameM bhI inakA smaraNa kiyA gayA hai| ye kumArasenake ziSya the| upalabdha grantha jainendrake sivAya pUjyapAdale kevala pA~ca grantha upalabdha hue haiN| 1-sarvArthasiddhi-prAcArya umAsvAtikRta tatvArthasUtrapara digambara sampradAyakI upalabdha TIkAoM meM sabase pahalI ttiikaa| 2-samAdhitaMtra / isameM lagabhaga 100 zloka haiM, isalie ise samAdhizataka bhI kahate haiN| 3-iyopadeza-yaha kevala 51 zlokaukA choTA-sA grantha hai| paM. azAdharane isapara eka saMskRta TIkA likhI hai| 4-dazabhakti [ saMskRta ]-prabhAcandrAcAryane apane kriyAkalApameM isakA kartA pUjyapAda yA pAdapUjyako batalAyA hai| parantu isake lie koI pramANa nahIM milatA / . 1-2. isake lie pro0 hIrAlAlajIkI dhavalAkI 'bhUmikA' aura paM. jugalakizorajA mukhtArakA 'svAmI smanta bhadra' dekhie| 3. dviprakAraM jagau jalpaM tarava-prAtibhagocaram / niSaSTe dinAM jetA zrIdatto jalpanirNaye / 1. zrIdasAya namastasmai tapAzrIdIptamUrtaye / kaNThIravASitaM yena pravAdIbhaprabhedane // 45 // 5. viduzviNISu saMsassu yasya nAmApi kIrtitam / nikhaSayatti nadgarSa yazobhadraH sa pAtu naH // 46 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devanandikA jainendra vyAkaraNa 5-siddhapriyastotra-nirNayasAgarako kAvyamAlA sitamaguccha] meM upa cukA hai| 26 padyoMmeM caubIsa tIrthaGkaroM kI stuti hai| anupalabdha grantha zabdAvatAra nyAsa aura jainendra nyAsa--pUjyapAdakA pANini vyAkaraNapara 'zabdAvatAra' nAmakA nyAsa hai aura jainendra para svopaza nyAsa bhI hai| vaidyaka pranya-zubhacandrakRta jJAnArNavake 'apAkurvanti' zrAdi zlokake 'kAya' zabdase dhvanita hotA hai ki pUjyAdakA koI vaidyaka grantha hogaa| sAra-saMgraha malA [ga : 90 6i] ke eka uddharaNake AdhArase 'sArasaMgraha' nAmaka eka aura granthake honekA anumAna hai-"tathA sArasagrahe'pyuktaM puujypaad| anantaparyAyAsmakasya vastu no'nyatmaparyAyAdhigame kartavye AtmahatvapekSo niravadyaprayogo naya iti / " yaha koI nyAya yA siddhAntakA grantha jAna par3atA hai| ukta vAkyakA 'pUjyapAda' kisI anya pUjya AcAryakA vizveSaNa bhI ho sakatA hai / 'jainAbhiSeka' nAmake eka aura granthakA jikara zravaNabelagolake zilAlekha naM0 40 ke 'jainendraM nijazabda bhAgamatulaM' Adi zlokameM kiyA gayA hai| isa lekhake likhane meM hameM zraddheya muni jinavijaya aura eM0 becaradAsa jIvarAjako nyAva-yAkarAtIrthase bahuta adhika sahAyatA milI hai| isalie ima ukta donoM sajjanauMke atyanta kRtajJa haiN| muni mahodayakI kRpAse hamako jo sAdhana sAmagrI prAsa huI hai yadi na milatI to yaha lekha zAyada hI isa rUpame pAThakoM ke sammukha upasthita ho sktaa| pariziSTa 1 pUjyapAda-carita kanar3I bhASAke hasa caritako candrayya nAmaka kavine jo kAraka dezake malayanagarako 'brAhmaNagalI' ke rahanevAle the / duHSama kAlake paridhAvI saMvatsarakI Azvina zukla 5, zukravAra, tulAlagnameM samApta kiyA hai| caritakA sArAMza yaha hai 1. apAkurvanti yavAcaH kAyavAcitasambhavaH / kalaGkamasina sodhyaM devanandI namasyate / / pUneke bhANDArakara risarca iMsTITya TameM 'pUjyapAdakRta vaidyaka' nAmakA eka grantha hai, parantu vaha Adhunika kanar3ImeM likhA huA kanar3I bhASAkA grantha hai| usameM na kahIM pUjyapAdakA ullekha hai aura na vaha unakA banAyA huA hai| "vaidyasAra' nAmakA eka aura anya abhI jaina-siddhAnta-bhAskara meM prakAzita huA hai, para vaha bhI unakA nahIM hai| vijayanagarake rAjA hariharake samaya meM eka maMgarAja nAmake kanar3I kavi hue haiN| vi0 saM0 1416 ke lagabhaga unakA astitva-kAla hai| sthAvara viSoMkI prakriyA aura cikitsApara unakA khagendramaNidarpaNa nAmakA grantha hai| ve usameM apaneko pUjyapAdakA ziSya batalAte haiM aura yaha bhI ki yaha grantha pUjyapAda vaidyaka anyase saMgRhIta hai / abhI hAla hI zolApurase umAdityAcAryakA 'kalyANakAraka' nAmakA grantha prakAzita huA hai| usameM bhI aneka jagaha 'pUjyapAdena bhASitaH kahakara pUjyapAdake ghecaka granthakA ullekha kiyA gayA hai| umAditya rASTrakUTa amodhavarSake samayake batalAye gaye hai, parantu hameM isameM sandeha hai| usakI prazastikI bhI bahuta-sI bAteM sandehAspada hai jinapara vicAra honekI AvazyakatA hai| 2. isake lie pro. hIrAlAlajI jaina likhita dhavalA (pustaka) kI bhUmikAke pRSTha 60-61 dekhie / - - Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam karnATaka deza ke 'kole ' nAmaka grAmake mAdhava bhaTTa nAmaka brAhmaNa aura zrIdevI brAhmaNI se pUjyapAdakA janma huaa| jyotiSiyoMne bAlakako trilokapUjya batalAyA, isa kAraNa usakA nAma pUjyavAda rakkhA gayA / mAgha bhane panI strIke kahane se jainadharma svIkAra kara liyaa| bhaTTanIke sAlekA nAma pANini thA use bhI unhoMne jainI banane ko kahA, parantu pratiSThA ke khayAlase vaha jainI na hokara muDIguMDa grAma meM vaiSNava saMnyAsI ho gayA / pUjyapAdakI kamalinI nAmaka choTI bahina huI, vaha guNabhaTTako byAhI gaI, aura guNabhaTTako usase nAgArjuna nAmaka putra hudhA / 24 pUjyapAdane eka bagIce meM eka saoNpake mu~hameM pha~se hue maiDakako dekhaa| isase unheM vairAgya ho gayA aura ve jaina sAdhu bana gaye / pANini apanA vyAkaraNa raca rahe the| vaha pUrA na ho pAyA thA ki unhoMne apanA maraNa kAla nikaTa nAyA jAna kara pUjyapAdase kahA ki ise tuma pUrA kara do| unhoMne ghUrA karanA svIkAra kara liyA / pANini durdhyAnavaza marakara sadhaiM hue| eka bAra usane pUjyapAdako dekhakara phUtkAra kiyA, isapara pUjyapAdane kahA, vizvAsa rakho, maiM tumhAre vyAkaraNako pUrA kara dU~gA / isake bAda unhoMne pANini vyAkaraNako pUrA kara diyaa| isake pahale ve jainendra vyAkaraNa, zraItya tiSThA lakSaNa aura vaidyaka jyotiSa yAdike kaI prantha raca cuke the / guNabha ke mara jAnese nAgArjuna zratizaya daridrI ho gayA / pUjyapAdane use padmAvatI kA eka mantra diyA aura siddha karane kI vidhi bhI batA dI / usake prabhAva se padmAvatIne nAgArjunake nikaTa prakaTa hokara use siddharasakI vanaspati batalA dI / isa siddha-rasa se nAgArjuna sonA banAne lagA | usake garvakA parihAra karaneke lie pUjyapAdane eka mAmI vanaspati se kaI bar3e siddha-rasa banA diyA / nAgArjuna jaba parvatako suvarNamaya banAne lagA, taba dharandrapadmAvatIne use rokA aura jinAlaya banAneko kahA / tadanusAra usane eka jinAlaya banavAyA aura pArzvanAtha kI pratimA sthApita kI | pUjyapAda pairoMmeM gaganagAmI lepa lagAkara videhakSetrako jAvA karate the| usa samaya unake ziSya vajranandine apane sAthiyoMse jhagar3A karake drAvir3a saMghako sthApanA kii| nAgArjuna aneka mantra tantra tathA rasAdi siddha karake bahuta hI prasiddha ho gyaa| eka bAra do sundarI striyA~ AI jo gAne nAcane meM kuzala thiiN| nAgArjuna unapara mohita ze gayA / ve vahIM rahane lagIM aura kucha samaya bAda hI usakI rasaguTikA lekara calatI bniiN| pUjyapAda muni bahuta samayataka yogAbhyAsa karate rhe| phira eka deva vimAna meM baiThakara unhoMne aneka tIthoMkI yAtrA kii| mArgamai eka jagaha unakI dRSTi naSTa ho gaI thI, so unhoMne eka zAntyaSTaka banAkara jyokI tyoM kara lii| isake bAda unhoMne apane AmamaiM Akara samAdhipUrvaka maraNa kiyA / isa varipara koI TIkA-TippaNI karanA vyartha hai / isa taraha ke na jAne kitane managaDhanta aura UlajalUla kisse hamAre yahA~ itihAsake nAmase cala rahe haiM / pariziSTa 2 hembUrukA dAnapatra zrImanmAdhavamaddAdhirAjaH, tasya putraH zravicchinAzvameghASabhRthAbhiSikaH zrImaSkadambakulagaganagabhastimAlinaH zrImatkRSNA mahArAjasya priyabhAgineyaH jananIdevatAkaparyaGka evAdhigatarAjyaH vihnakavikAJcananikapopalabhUtaH sambhAvanamita samastasAmantamaNDalaH avinItanAmA zrImatkoGga thimahArAjaH tasya putraH punADarAjapriyaputrikAputraH vijabhamANa zaktitravopana mittasamastasAmantamaNDalaH anyaryAlasa rupIrula repenaM garAyanekasamara Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 . devanandikA jainendra vyAkaraNa mukhamakhahutapradhAnapuruSapazUpahAraH vighasavihastIkRtakRsAntAbhimukhaH zabdAvasArakAraH devabhAratInibaddhavRhatkathaH kirAtArjunIyapaJcadazasargaTIkAkAraH duninItanAmA..... -sUra eNDa kurga gajeTiyara, prathama pR. 373 pariziSTa 3 [bhagavavAgvAdinIkA vizeSa paricaya] isake prAraMbhameM pahale 'laghamIrAtyantikI yasya' zrAdi prasiddha maMgalAcaraNakA zloka likhA gayA thA | parantu pIchese usapara haratAla phera dI gaI hai aura usakI jagaha yaha zloka aura utthAnikA likha dI gaI hai-- oM namaH pAzrvAya tvaritamahimadUtAmaMtritenAdbhutAtmA, viSamamapi maghonA pRchatA zabdazAstram / zratamadaripurAsId vAdivRndApaNInAM paramapadapaTuryaH sa zriye vIradevaH / / aSTavArSiko'pi sadhAvidhabhaktAbhyarthanAmAMsaH sa bhagavAniI prAha-siddhiranekAntAt / 1-1-1 / isake bAda sUtrapATha zurU ho gayA hai| pahale patrake Upara mArjina meM eka TippaNI isa prakAra dI hai jisameM pANini Adi vyAkaraNoM ko aprAmANika ThaharAyA hai "pramANabadavyAmupekSaNIyAni pANinyAdipraNItasUyANi syAtkAracAdipradaratyA parivAjakAdibhASitaban apramANAni ca kapolakalpanAmalinAni hInamAtRkatvAttadeva / " isake bAda pratyeka pAdake antameM aura aAdimeM isa prakAra likhA hai jisase isa sUtra pAThake bhagavatpraNIta hone meM koI sandeha bAkI na raha jAya "iti bhagaghadvAgvAdinyAM prathamAdhyAyasya vitIyaH pAdaH / zrInamaH pAryAya / sa bhagavAnidaM praah|" sarvatra 'namaH pArthAya likhanA bhI hetupUrvaka hai | aba granthakartA svayaM mahAvIra bhagavAn haiM taba unake granthamaiM unase pahale ke tIrthaMkara pArzvanAthako hI namatkAra kiyA jA sakatA hai| dekhie, kitanI dUrataka vicAra kiyA gayA hai! zrA adhyAya 2 pAda 2 ke 'saha vaha calyapateriH' [34] sUpara nimna prakAra TippaNI dI hai aura siddha kiyA hai ki yadi yaha vyAkaraNa bhagavatkRta na ho to phira siddha haimake amuka sUtrako upapatti nahIM baiTha sakatI "iI zabdAnuzAsanaM bhamavakartRkameva bhavati / 'saha vaha calyapateridhAmakRsRjanameH kIliTa cavat-ko sAsahicAvAhacAcalipApati, sastricAvidhidhazinemIti siddha hmsuutrsthaa'nythaanupptteH| zarvavarmapANinyostu AhavapadhAlIpina kiTTheca, zrAgamahanajanaH kikinI liT gheti 2 / " isake yAda 3-2-22 sUtrapara isa prakAra TippaNI dI hai "kathaM na macaH prAgbharateSvAdi kSetrAdiniyApi zikSAvizeSAH / kumArazabdaH prAcyAnAmAzvina mAsamUcivAn / maithunaM tu bhivaktaMne bAcaka mdhusrpissH||| isyAyanyathAnupapatteriti bauTikatimiropalakSaNam / " isake bAda 3-4-42 sUtra [ steyAhatyam ] para phira eka TippaNI dI hai "idaM zabdAnuzAnaM bhagavatkartRkameva bhavati / arhatastonta ca 1, sahAvA 2, savizimbhUnAgraH 3, stenAnaluka ce 4, ti siddha haimasUtrAnyathAnupapatteH / pANinyAdI svAhatyazabdaM prati sUtrAbhAvAt / katha sarasvatIkaMThAbharaNe tadAsiH / aindAnusArAdarhatazabdhayazceti pazya / phira 3-4-40 sUtra [rAneH prabhASandrasya] para eka TippaNI hai| isameM auTiko yA digambari maukA satkAra kiyA gayA hai Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam "ithaM zabdAnuzAsanaM bhagavatkartRkameva bhavati / rAdheH prabhAcandrasya sUtrasya prakSepatA skuTarabAta / ato yoTika simiropasaNe - 36 devanandimasAM moha prakSeparajaso'pi cet / cirAya bhavatA rAtreH prabhAcandrasya jIvyatAm // pottaraH kaH svacAnAsIH pramendroH nagna yasya yaH [1] | vismayo ramayeH ziSyA sa taM kheddevanandinam // iti / vikramAtukhayugAbde 405 devanandI, tatto guNana ndi kumAranaMdi-loka caMdrAnaMtaraM muniraiyugAbde prathamaprabhAcandra iti bauTike / " isI taraha 403 - 7 [kese: siddhasenasya ] sUtrapara likhA hai "vetteH siddhasenasya bauTikanimiropalakSaNe / " catuSTayaM samaMtabhadrasya prakSepe'vasyatA sphuTatvAt rAtreH prabhAcandrasya vaditi anta 5-4-65 [zako mi] supara eka TippaNI dI hai jisameM pANini Adi vaiyAkaraNoMkI - zatA siddha kI gaI hai-- "ayogAzAtanA mAbhUdanAdisiddhA hi prayogAH / jJAninA su kevalaM te prakAzyante na tu kriyante iti / ataeva zaoTIti pANinIyasUtraM vargaprathamebhyaH zakAraH svasya varaparaH zakArakhakAraM naveti zarvatrarmakartR kaMkAlApakasUtrAnusAri / ata eva pANinyAdayo'sarvajJA iti siddham / zrataeva teSAM tavata prAptasvAbhAva iti siddhiH / nabhyaH prabhRtInisUtre nirjarasairmukhyA yadi yuniste maskariNaiva bhavaSkRtamAste na tu sArasvatavAgdevyA / zarachoTipramukhaiH sUtreta chatruprabhRtipadAdarzI kAlApakA yupajIvI pANinirajinatvaM prati nAvyaktaH / " jahA~ sUtrapATha sabhAsa hotA hai, vahA~ likhA hai : ityAkhyadbhagayAnArdvanzrutvendrastu mudaM vahan / vAdivatrAjacandraH svamaMdirAbhimukho'bhavat / / Age anya prazasti dekhie- "zrIM namaH sakalakalA kauzala pezakhazIlazAline pAya pArzvapAdaya / svasti tatpravacanasudhAsamudralaharIsnAyibhyo mahAmunibhyaH / parisamAptaM ca jainenaM nAma mahAvyAkaraNam / tadidaM zrIdharaprabhurmaghone pRcchate prakAzayAMvakAra | sapAdalakSavyAkhyAnakapara matamadAMdhakArApahAraparamamiti / namaH zrImaccaramaparamezvarapAdaprasAdavizadasyAGkAdana samupAsanaguNako TikaTikagaNAvirbhUta vivibhUtivimalacaMdra cAndra kulacipulabRhatta - ponigama nirgata nAgapurIya svaccha gacchasamutthamutpatripArzva candra zAkhAsukhAkRta sukRtasu kRtipararAmendUpAdhyAyacAru gharayAravindara jorAjI madhukarA nukaravAcakapadadvIpa vitritAzyacaMdravaraNebhyaH sasudhI rakta caMdram | zrIvIrAt 2267 cikramanRpAta saM0 1067 phAlguna sitatrayodazI bhaume takSakAvyapurasyena starSiNA darzanapAvitryAya likhitaM ciraM naMdyAt / " granthake pahale patra kI khAlI pIThapara bhI kucha TippaNiyA~ haiM aura unameM adhikAMza ve hI haiM jo Upara dI jA cukI haiN| zeSa isa prakAra haiM- OM namaH pArzvaya jainendra maindrataH siddha mato jayamavat / prakRtatyaMtara dUracyA mAnyatA metumarhati // kathaM / iMdacaMdra: kAzakRtsnAvizalI zAkaTAyanAH / pANinyamarajainendrA jayaMtyaSTau hi zAbdikAH / / iti ( ? ) caturthI taddhitAnupalakSaNAt / 1 yaha 'vauTikamatatimiropalakSaNa' nAmakA koI graMtha hai aura saMbhavataH vAgvAdinIke kartAkA hI hai banAyA huA 1 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vevanandikA jainendra vyAkaraNa yahiMdrAya jineMdreNa kaumAre'pi nirUpitaM / ainaM jaineMdramiti tatmAhuH zabdAnuzAsanaM // padAvazyakaniyuktiH zraha taM ammApiaro jANittA ahiyagrahavAsaM nu / kayakoualaMkAraM lehAyaritrassa uNiti // sako atassamakaM bhayavaMtaM zrAsaNe nivesittA / sahasya lakkhaNe pucche ghAgaraNaM avayavA idaM // ini / / savayavAH kecana upAdhyAyena gRhItAH / tatazcandraM vyAkaraNaM saMjAtamiti haribhaddaH / / yattu devanaMdivauTika pUjyapAda icchitastadgurukAH pUjyapAdasya lakSaNe / dvisaMdhAnako kAnya ranamrayamapazcimam / iti dhanaMjayakopAttadayukaM / neti cetkathaM jainendramiti / dvAdazasvaramadhyamiti cena itaropapadasyAbhAvAt / jainakumArasambhavavadgatiriti cenna / kumAravadidaM prasi zlepAbhAvAna thArItikatataddhisabhAvAca tahi ___ lakSmIrAsyatikI yasya nirvdyaavbhaaste| devanaMditapUjeze namastasmai svayaMbhuve / / kA gtishit| lakSmIrAtyaMtikopadyanupajJa zasya kiMtarAM / ainutvaji tatvArthe mokSamArgasya pavata // minAdayazcetprathamaM adi haimalvapecyate / kAlApakAdi na tathA paTvendra mahate kRtiH / / pUrvatra / mipa bas mam 1 sipa tharasa tha 2 nim tas jhi 3 haDU vahi mahi / thas AthAM dhyaM 2 ta zrAtAm mA 3 iti / zrAkhyAtarIti prati devarAje minyasmaso yaH pitaH rAditIdAH / jI prapannAhamamAradha vizve tayArimaM svAM katimAnmanAthaM / / tahi siddhasenAdivizeSo'pi durnivAra iti cenna jAtAmAtopi citrIya prasyAsmazaraNo'si yaH / janatAkA parAkIyaM parApman vIra satpura / / iti bauTikamatatimiropalakSaNasya murye'vakAze ida jinendrau pratyuttariNI yaTano dAtadvitanastvamasi miyika daureyamadraM jainendraM vyAkaraNAnAM / siddhimanekAMtAdicchoM aH ka x pAI tyatathArIte haimAgIkRtavarmanprakSepAryavijegraciraMjIyA iti prasavacandrotpale [?] isake Age 4-3-7 sUtrakI TippaNI jaisA hI likhA hai aura phira 3-4-40 sUtrakI TippaNIke 'devanandimA' bhAdi hI zloka diye haiN| 2 isake prAge 5-4-65 sUtrakI TippaNI dI hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra zabdAnuzAsana tathA usake khilapATha [zrI yudhiSThira mImAMsaka. prAcyavidyA pratiSThAna, dilI ] saMsArameM vAGmayake prAdurbhAvakA zrAdisthAna pugabhUmi bhArata hai / usakA vizAla saMskRta vAGmaya mukhyataH tIna dhArAoMmeM vibhakta hai| isa bAGmayakI samRddhi meM vaidika, jaina aura bauddha vidvAnoM tathA zrAcAoMne muktahastase sahayoga pradAna kiyA hai| bhagavAn mahAvIrase pUrva ke jaina tIyaGkaroMne upadeza aura andha-racanAmeM kisa bhASAkA Azraya liyA thA, isake pramANa abhI nahIM mile / unakA koI anya upalabdha athavA jJAta nhiiN| isalie upalabdha saMskRta vAGmayamaiM vaidika vAGmaya ho prAcInatama kahA jA sakatA hai / bhagavAn mahAvIra aura bhagavAn buddha tathA unake anuyAyI manISiyoMne apane vicAroM ko sarvasAdhAraNa taka pahu~cAne ke lie upadeza aura andha-racanAme tAtkAlika janabhASA prAkRta tathA pAlIkA Azraya liyA / kAlAntarameM, sambhavataH vikramakI pramaya zatIke lagabhaga jaina tathA auddha prAcAryoMne bhAratIya janatAke hRdayameM saMskRtake prati yuga-yugase vartamAna viziSTa anurAga aura bAdarakI bhAvanAko anubhava kiyA aura udAracetA hokara unhoMne bho vidvajjanopayogI viziSTa anyoMkI racanAke lie saMskRta bhASAko apanAnA prArambha kiyaa| naye yugake pravartaka isa no yugake pravartaka jaina sampradAyamai AcArya samantabhadra aura siddhasena divAkara tayA bauddha sampradAyameM bhadanta azvaghoSa the | ye saba vaidika sampradAyake viziSTa jJAtA the| isalie ubhaya sampradAyake zAstrajJAnakI o praur3hatA inake granthoM meM upalabdha hotI hai, yaha anyatra durlabha hai| ina AcAryoMne apanI agAdha vidvattAke kAraNa apane-apane sampradAyoM meM naye yugakA sUtrapAta kiyA / inakA anukaraNa karake uttaravartI aneka suhRda AcAryone apane-apane uttamottama granyo-dvArA saMskRta vAGmayako Age bar3hAyA / saMgharSa yuga-donoM sampradAyoMmeM saMskRta bhASAke prati anurAga uttarottara bar3hane lgaa| pratyeka viSaya para saMskRtameM granya-racanAe~ hone lgii| vikramakI prathama zatIse 12 vI zatI takakA yuga saMskRta vAGmayake itihAsameM apanA svatantra sthAna rakhatA hai| isa kAla meM caidika, jaina aura bauddha vidvAnoM ke pAramparika tArkika bAda-prativAdane vAGmayake palleka kSetrako, vizeSakara nyAyazAtrako paribRhita karane meM vizeSa yoga pradAna kiyaa| isa kAlamaiM caidika nyAyazAstrakI to pravRtti hI badala gii| vaha apane mUla prayojaname haTakara arthAta prameya nirNAyaka na rahakara kevala pramANa lakSaNa- niya taka hI sImita ho gayA aura anta meM usane navya nyAyake rUpameM kevala bauddhika zramakA rUpa dhAraNa kara liyaa| jaina vyAkaraNa-vAGmaya saMskRta vAGmavameM vyAkaraNazAstra apanA pramukha sthAna rakhatA hai| prAcIna zAstroM meM ise svatantra vidyA. sthAna mAnA hai| isalie, jana jaina vidvAnaune saMskRta bhASAko apanAyA, taba jaina sampradAyameM bhI isa zAstrakA mahattva bar3hA | aneka jaina AcAryoMne vyAkaraNa ke kSetra meM bhI aneka uttama kRtiyA~ pradAna kii| unameM se adhikAMza vikarAla kAla dvArA kavalita ho gaI, aneka pranyoM kA nAma bhI smRti-paTalase naSTa ho gyaa| kaiyoMkA nAmamAtra zeSa rhaa| bahuta svalpa kRtiyA~ doSa acii| jo kRtiyA~ kamcina kAlakavalita hone se isa samaya taka baca bhI gaI ve anyAgAroM meM ceSThanoM meM zrI, prakAza yAnekI tithirkI pratIkSA kara rahI haiN| sambhava hai unameM se adhikAMza kRtiyA~ 'zIryate vana eva vA niyama ke anusAra vidvajagatako turabhita na kara, vanopama granyAgAroM meM hI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 jainendra-vyAkaraNam zIrNa ho jAyeM / IMTa pattharoMse bane bhautika kRtiyoM ko bacAne athavA unake uddhArakI cintAko apekSA na sAMskRtika aura bauddhika kRtiyoM kA bacAnA, unakA uddhAra karanA parama Avazyaka hai| jo vidvAn mahAnubhAva, dhanImAnI zreSTha varga tathA saMsthAe~ isa kAryameM lagI huI haiM ve deza, jAti tathA dharmakI vAstavika sevA kara rahI haiN| dezake svatantra ho jAne para yugayuga upArjita prAcIna vAGmayakI rakSAkA bhAra mukhyatayA rAjyako hI vahana karanA cAhie, numhArI hai| upalabdha jaina vyAkaraNa jaina asyoM dvArA likhe gaye 6, 7 vyAkaraNa isa samaya upalabdha haiN| unameM se kevala tIna vyAkaraNa pramukha haiM-- jainendra zAkaTAyana aura siddha haima / inameM AcArya devanandI, apara nAma pUjyapAda, itara nAma jinendrabuddhi dvArA prokta jainendra vyAkaraNa sabase prAcIna hai / ina pramukha tIna vyAkaraNoM ke grantha bhI abhI taka pUre prakAzita nahIM hue| sabase adhika haima vyAkaraNa ke grantha prakAzaneM Aye haiM' / zAkaTAyana vyAkaraNa kevala cintAmaNi nAmaka laghuvRtti sahita prakAzita huA hai [pariziSTa meM mUla gaNapATha, liGgAnuzAsana tathA dhAtupATha bhI chape haiM ] / sUtrakArako svopajJa amogha mahAvRtti abhI taka likhita rUpameM hI kvacit upalabdha hotI hai| jainendra vyAkaraNa bhI tRtIya adhyAyake dvitIya pAda ke 60 sUtra taka zrabhayanandI viracita mahAvRtti sahita kucha varSa pUrva lAjarasa kampanI kAzI se prakAzita huaa| thA [aba bhI durlabha hai]| yaha prathama avasara hai ki bhAratIya jJAnapITha kAzIne isa bhArI kamIko pUrNa karane kA bIr3A uThAyA aura vaha use bhavanandIkI mahAvRtti sahita prakAzita kara rahA hai| jainendra se prAcIna vyAkaraNa zabdAnuzAsanane nimna 6 pUrvavartI yAcAyoM kA ullekha kiyA hai-- 1 - guNe zrIdantasyAstriyAm [ 1 / 4 / 34 ] 2- kRSijAM yazobhadrasya [ 2 / 1 / 36 3 - rAdu bhUtabaleH [2 / 4 / 83 ] 1 ] 4- rAtreH kRti prabhAcandrasya [ 4 / 3 / 180 5- veteH siddhasenasya [ 5 / 17 ] 6 - catuSTayaM samantabhadrasya [ 54 / 540 ] AcArya pUjyapAda ne apane ina cha AcAryoM meM se kisIkA bhI anya isa samaya upalabdha nahIM hai| aneka vidvAnoMko ina zrAcAryoMke vyAkaraNa-zAstra-pravaktRtvamaiM bhI sandeha haiN| jaisA ki jaina itihAsa - vizeSajJa zrI paM0 nAthUrAmajI premIne apane 'jaina sAhitya aura itihAsa' [ pRSTa 120 ] meM likhA thA "ina cha AcAryaniye kisokA bhI koI vyAkaraNa grantha nahIM hai / parantu jAna par3atA hai inake anya granthoM meM kucha bhinna taraha ke zabda prayoga kiye gaye hoMge aura unhoMko vyAkaraNa siddha karane ke lie ve satra sUtra race gaye haiM / " 1 samprati haima vyAkarayAkI kevala laghuvRci suprApya hai, anya sabhI mudrita grantha duSprApya ho gaye / inakA punarmudraNa atyanta zrAvazyaka hai / 2 yaha mahAvRtti bhI zIghra hI bhAratIya jJAnapITha kAzIse hI prakAzita hogI / 3 yadyapi mAnanIya premIjIne isa vicArakI nissAratA ko samajhakara apane granthake dvitIya saMskaraNa meM ukta aMza nikAla diyA, punarapi jinakI aisI dhAraNA abhI bhI hai unake vicAroMke pratinidhitva rUpameM usa pahiyoM uddhRta kI hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-zabdAnuzAsana tathA usake khilapATha paM0 phUlacandra si0 zA ne bhI sarvArthasiddhikI bhUmikAmaiM lagabhaga isI matakA pratipAdana kiyA hai| pANinIya vyAkaraNA meM smRta zAkalya prApizali zAkaTAyana prAdi 10 prAcIna zAbdikoMke viSayameM bhI aneka vidvAnoM kI aisI hI dhAraNA hai| hamAre vicArameM isa prakArako dhAraNAoMkA mUlakAraNa bhAratIya prAcIna granthoM aura granthakA ke viSayameM pAzcAtya vidvAnoM dvArA samutpAdita avizvAsa kI bhAvanA aura anargala kalpanAe~ hI haiN| hama apane 'saMskRta vyAkaraNa-zAstrakA itihAsa' grantha. yANinise pUrvavartI Apizali kAzakRtsna aura bhAguri aAdi aneka zAbdika zrAcAyA~ke sUtra, dhAtu aura garaNake bacana uddhRta karake siddha kara cuke haiM ki pANinise prAcIna AcAryoM ke bhI pANinike samAna hI sarvAMgapUrNa vyAkaraNa the / aba to kAzakRtsna vyAkaraNakA samagra dhAtupATha canavIra kavi kRta kannaDa' TIkAsahita prakAzameM A gayA hai| usameM kArARtla zabdAnuzAsanake lagabhaga 140 sUtra bhI upaladha ho gaye haiN| ye [ dhAtupATha tathA sUtra ] na kevala unake sarvAGgapUrNa honeke, apitu pANinIya vyAkaraNase adhika vistRta honeke bhI pratyakSa pramANa haiN| isI prakAra prAcArya pUjyapAdake zabdAnuzAsanameM uddhRta prAcIna vaiyAkaraNoM ke viSayameM bhI hamArI yahI dhAraNA hai ki una AcAoMne bhI apane-apane zabdAnuzAsana race the | unhIMke zabdAnuzAsoMse AcArya pUjyapAdane unake matoM kA saMgraha kiyaa| isake viparIta kalpanA karanA pRjyapAda jaise prAmANika zrAcAryako mithyAvAdI kahanA hai [ AH zAnta pApam ] | jaba hamane pANinise pUrvI aneka zAbdika prAcAryoMki bahutase vacana prAcIna granthoM meM DhUMDha liye, yahA~ taka ki Adya zabdatantra-praNetA indra ke bhI 'pratha varNasamUhaH', 'ardhaH padam' do sUtra upalabdha kara liye, aisI avasthAmai hameM pUrNa nizcaya hai ki yadi jaina vAGamayakA sAvadhAnatA pUrvaka avagAhana kiyA jAya to ina AcAryoMke zabdAnuzAsanoM ke sUtra bhI avazya upalabdha ho jaayeNge| ___ yA siisesakA vyApArava-pAvA siddhasenake vyAkaraNaviSayaka matakA ullekha prAcArya pUjyapAdane to phiyA hI hai| usake atirikta bhI aneka aise pramANa upalabdha hote haiM jinase unake vyAkaraNa pravaktA hone kI puSTi hotI hai / yathA 1 sarvArtha siddhi prastAvanA pU0 53 / 2. dekho 'saMskRta vyAkaraNa zAstrakA itihAsa ke satat prakaraNa / 3. zrI DA. vAsudevazaraNa jI agravAlane "pANini kAlIna bhAratavarSa [ hindI saMskaraNa ] pRSTha 5 paM0 22, 23 para pANinipUrvavartI vyAkaraNoM ko binA kisI pramANake ekAhI likhA hai / pRSTha 26 paM0 6 para sAmagrIko pANinikI maulika dena batAyA hai| parantu pRSTha 21 paM016.1 meM bhartaharike pramANase pANini-pUrvavartI prApizAlike gaNapAThakI sattA bhI svIkAra kI hai| DA. kIlahAnakA bhartRhari kRta mahAbhASya TIkA saMbaMdhI lekha hameM sulama nahIM huzrA / ataH nahIM kaha sakate ki usameM prApizala garApAThakA ulekha thA yA nhiiN| parantu hamane apanI bhartRharikRta mahAbhAgya TIkAkI pratilipike prAdhArase 'saM vyA. zAstrakA itihAsa' pRSTha 102 para prApizala gaNapAThamA ullekha kiyA hai| tathA isI andhake pRSTha 274-248 para mahAbhASyaTIkAke itihAsopayogI samI vacana ekatrita kara diye hai| 1. ina sUtroMkA prakAzana hama zIghra hI kara rahe haiN| 5, saM0 vyA0 zA kA itihAsa pRSTha 62 / mahAbhAgya marAThI anuvAda prastAvanA khaNDa [ bhAga, san 1954 ] pRSTha 121, 126 para zrI paM0 kAzInAtha abhpraGkarajIne hamAre dvArA prathamataH [san 1955] prakaTIkRta donoM sUtroMkA ullekha kiyA hai| dUsare sUtrakA pATha bhI hamAre dvArA pariSkRta ho svIkAra kiyA hai| lekhakane anyana bhI hamAre granthake paryApta durlabha sAmanI svIkAra kI hai, parantu hamAre grandhakA kahIM nirdeza nahIM kiyaa| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam 1. abhayanandI jainendra 1 / 4 / 16 kI vRtti meM eka udAharaNa detA hai--'upasiddhasenaM caiyAkaraNAH' arthAt saba vaiyAkaraNa siddhasenase hIna haiN| isa udAharaNase spaSTa hai ki abhayanandI zrAcArya siddhasenako na kevala vaiyAkaraNa hI mAnatA hai, apitu usa kAlataka prasiddha vaiyAkaraNoM meM use sarvazreSTha kahatA hai| jainendra vyAkaraNa AcArya pUjyapAda apara nAma devanandIne jima zabdAnuzAsanakA pravacana kiyA vaha lokameM jainendranAmase vikhyAta hai| isa zabdAnuzAsanakA jainendra nAma kyoM par3A, prAcArya pUjyapAdakA kAla kauna sA hai, jainendra vyAkaraNa kA mUla sUtramA kauna sA hai, isapara kirAne vyAkhyA grantha likhe gaye aura AcArya pUjyapAdane jainendra vyAkaraNake atirikta aura kitane anya liratre ityAdi viSavApara hama yahA~ vizeSa carcA nahIM kareMge, kyoMki ina viSayoMpara mAnanIya zrI paM0 nAthUrAmajI premI ne apane 'jaina sAhitya aura itihAsa' granthameM vistArase lisvA hai [yahI aMza punaH pariSkRta karake isa grantha ke aAdima pRSTha 17-37 taka chapA hai ] | pazcAt hamane bhI apane saMskRta vyAkaraNa zAstrakA itihAsa' anya vistArase vivecanA kI hai' [ hamane zrI premIjIke granthase paryApta sAmagrI lI hai ] / isalie hama vahA~ kevala utanA hI aMza likheMge, jo ukta donoM lekhoMke pazcAt parijJAta huA hai| jainendra nAmakA kAraNa-isa zabdAnuzAsanako sarvatra jainendra nAmase smaraNa kiyA hai| isake nAmakaraNake sambandha bho premIjIne jainagranthose jo kathAe~ udhRta kI haiM, ve prAyaH aitihAsika tavarahita haiN| zrI premIjI bhI uta kathAoMse santuSTa nahIM haiN| hamAre vicArane isa nAmakaraNakA nimna kAraNa hai AcArya devanandIkA eka nAma jinendrabuddhi bhI thA jaisA ki zravaNabelagolake 47 ve zilAlekhameM likhA hai yo devanandiprathamAbhidhAno buddhayA mahatyA sa jinevadhuddhiH // 2 // zrI pUjyapAdo'mani devatAbhiyaMtyUjitaM pAdayugaM yadIyam // 3 // arthAt-AcAryakA prathama nAma devanandI thA, buddhiko mahttAke kAraNa vaha jinendrabuddhi kahalAye aura devoMne unake caraNoM kI pUjA kI, isa kAraNa unakA nAma pUjyapAda huA / jisa prakAra 'padeSu padekadezAn niyama athavA 'binApi nimittaM pUrvottarapadayoryA khaM cakatyam' [4|1113 bArtikake anusAra prAcIna granthakAra deva athavA nandI nAmase devanandIko smaraNa karate haiM, uso prakAra jinendra eka deza bhI jinendrabuddhi aparanAma devanandIkA vAcaka hai| ataH "jainendra' kI vyutpatti hogIjinendraNa proktaM jainendram / arthAt jinendra - jinendrabuddhi devanandI dvArA prokta vyAkaraNa | AcArya devanandokA kAla aura usakA nizcAyaka nUtana pramANa-prAcArya devanandIka kAlake viSaya aitihAsikAkA paraspara caimatya hai| yathA 1----kItha apane hisTrI apha klAsikala saMskRta liTarecara' meM likhatA hai The jainendra vyAkaraNa serilrsd to the Jinendra renly wristi:11 by pUjyapAda devanandI perhsD WEAK COILup(35cd C. O78. P. 432. 1. dekho pRSTha 323-328 tathA 421-431 / 2. jinasena tathA vAdirAja sUri 'deva' nAmase smaraNa karate haiN| dekho zrI premAmAkA lekha, yahI grantha, pRSTha 16, di0 3, / 3. isake ubaraNa Age zikAnuzAsana ke prakaraNa meM deNge| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-zabdAnuzAsana tathA usake khilapATa arthAt ---jainendra vyAkaraNa san 678 [ 735 vi0 ] ke samIpa likhA gayA 1 2- zrI premI jIne aneka pramANa upasthita karake devanandIkA kAla sAmAnyatayA vikramakI para zatAbdI nizcita kiyA hai| [kha mI anya ke sAtha mudrita unakA lekha ] / 3 - zrI lAI esa0 patratene apane 'sTra kavara zrApha do adhyAyI' meM likhA hai 'mahAmahopAdhyAya narasiMhAcAryane karNATaka kavi cagnike IsvI san 470 [ 527 vi0] maiM batAyA hai aura dUsare parantu mujhe 21|12|1933 ko likhe eka patra meM likhA hai AsapAsa hai' / 43 prathama bhAga ke prathama saMskaraNa meM pUjyapAda ko saMskaraNa meM san 600 = 650 vi0 ] kA / ki pUjyapAda 430 I0 [ [ = 500 tri0 ] ke 4 -- hamane zrapane vyAkaraNa zAstra ke itihAsa meM zrI premIjI dvArA uddhRta pramANIka AdhArapara AcArya pUjyA kAla vikramakI para zatAbdIkA pUrvAddha mAnA thA / atha hama use Toka nahIM samajhate / vikramakI paSTha zatAbdIse pUrva hameM jo nRna prabhAga upalabdha huA hai, usake anusAra pUjyapAda vikrama paTha zatAbdI pUrvavartI haiM, yaha nizcita hotA hai| kAtyAyanane eka viziSTa prakAra ke prayoga ke lie niyama banAyA hai-parokSe va lokazi prayokturdarzanafare [mahA 32/16 ] / arthAt -- aisI ghaTanA jo lokavijJAna ho, prayoktAne use na dekhA ho, parantu prayoktA darzanakA viSaya sambhava ho [arthAt vaha ghaTanA] prayoktA ke jIvana kAla meM ghaTI ho] usa ghaTanAko kahane ke lie bhUtakAla me~ laG pratyaya hotA hai / pataJjaline mahAbhASya meM isa vArtikapara udAharaNa diye haiM- aruNa yavanaH sAketam zraruNad yano mAdhyamikA | vArtike niyamAnusAra sAketa [ = ayodhyA] aura mAdhyamikA [ = cittaur3a samIpavartI nagarI grAma] para vaha lokaprasiddha AkramaNa pataJjaTike jIvanakAla meM huA thA / prAyaH sabhI aitihAsika isa viSaya meM sahamata haiM / isI prakArakA niyama pANinise uttaravartI prAyaH sabhI vyAkaraNa-granthoM meM upalabdha hotA hai aura usakA udAharaNa dete hue andhakAra prAcIna udAharaNoM ke sAtha sAtha svasamakAlika kinhIM mahatI ghaTanAoM kA bhI prAyaH nirdeza karate haiN| yathA- ajayad jata hUNAn / cAndra mahendro madhurAm / jainendra0 [22362 ] zradoSavarSo'rAtIn / zAkaTAyana [4 / 3 / 208 ] aruNa siddharAjo'ntim / ma0 [2] ina antima do udAharaNa sarvathA rASTra haiM / AcArya pAlyakIrti [zAkaTAyana] mahArAja amoghavarSa aura vAma mahArAja siddharAjake kAlameM vidyamAna the| isameM kisIko vipratipatti nhiiN| parantu cAndra ke jarta aura jainendra ke mahendra nAmaka vyaktiko itihAsa pratyakSa na pAkara pAzcAtya matAnuyAyI vijJAnIne gupta ra mahendrako menendra-minaNDara banAkara dhanargala kalpanAe~ kI haiN| isa prakArako kalpanAoM se itihAsa naSTa ho jAtA hai / hamAre vicAra meM jainendrakA 'aruNanmahendro mathurAma' pATha sarvathA TIka hai, usameM kiJcinmAtrAntiko sambhAvanA nahIM hai| AcArya pUjyapAda ke kAlakI yaha aitihAsika ghaTanA itihAsa meM surakSita hai| 1. dekho, sTrakcara grApha dI aSTAdhyAyI, bhUmikA, pRSTha 13 2, yadyapi ye udAharaNa kramazaH dharmadAsa tathA zrabhyanandI kI vRttise diye haiM, parantu ina kRtikAroMne ye udAharaNa candra aura pUjyapAda kI stropaJca vRttise liye haiM / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jainendra-vyAkaraNam mahendra aura usakA mathurA-vijaya-jainendra meM smRta mahendra guptavaMzIya kumAragupta hai| isakA pUrA nAma mahendrakumAra hai| jainendra ke 'vinApi nimitaM pUrvottarapadayorcA khaM aktavyam' [1135] vArtika athavA 'paddeSu padaikadezAn' niyamake anusAra usIko mahendra athavA kumAra kahate the| usake sikkoMpara zrI mahendra, mahendrasiMha, mahendradharmA, mahendrakumAra zrAdi kaI nAma upalabdha hote haiN|' tivvatIya nandha candragarbha sUtrameM likhA hai--"yavanoM palihakoM zakunI [kuzanoM] ne milakara tIna lAkha senAse mahendra ke rAjyapara AkramaNa kiyA | galAke uttarapradeza jIta liye| mahendrasena ke yuvA kumArane do lAkha senA lekara unapara AkramaNa kiyA aura vijaya prApta kI / lauTanepara pitAne usakA abhiSeka kara diyA / candragarbha sUtrakA mahendra nizcaya hI mahArAja kumAragupta hai aura usakA yuvarAja skandaguma / maJju zrI mUlakalpa zloka 646 maiM zrI mahendra aura usake sakArAdi putra [skandaguta] ko smaraNa kiyA hai| candra garma-sUtra meM likhita ghaTanAkI jainendra ke udAharaNameM ullikhita ghaTanA ke sAtha tulanA karanepara spaSTa ho jAtA hai ki jainendra ke udAharaNa isI mahatvaparNa ghaTanAkA saMkerA hai| ukta udAharaNase yaha bhI vidita hotA hai ki videzI AkrAntAoMne gaGgAke Asa-pAsakA pradeza jotakara mathurAko apanA kendra banAyA thA | isa kAtyA mahendrakI senAne mathurA kA hI gherA DAlA thaa| mahAbhASya, zAkamadhana tathA siddha haima vyAkaraNoM meM nirdiSTa udAharaNoM ke prakAzameM yaha spaSTa ho bAtA hai ki AcArya pUjyapAda gumavaMzIya mahArAjAdhirAja kumAraguhA apara nAma mahendra kumArake samakAlika haiN| pAzcAtyamatAnusAra kumAraguptakA kAla vi0 saM0 470-512 [=413-455. I. taka thaa| ataH pUjyapAdakA kAla adhika se adhika vikArakI 5 vIM zatIke caturtha caraNase paSTha zatAbdIke prathama caraNa taka mAnA jA sakatA hai, isake pazcAt nahIM / bhAratIya aitihAsika kAla gaNanAnusAra guptakAla isase kucha zatAbdI pUrva ThaharatA hai / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jainendra ke 'aruNagmahenmo mathurAm' udAharaNameM mahendrako menendra= mimaeDara samajhanA bhArI bhrama hai| jainendra zabdAnuzAsana aba hama jainendra vyAkaraNa sambandhameM saMkSepase likhate haiM jainendra zabdAnuzAsanakA parimANa-jainendra zabdAnuzAsanameM 5 adhyAya, 20 pAda aura 3067 sUtra [pratyAhAra sUtroMke binA hai| jainendrakA pradhAna upajIvya grantha-prAcArya pUjyapAda ke samaya nizcaya hI pANinIya aura cAndra zabdAnuzAsana vidyamAna the| pUjyapAdane apane zabdAnuzAsana ko racanA pANinIya zabdAnuzAsana ke AdhAra para kI hai, yaha pANinIya cAndra tathA jainendra mAbdAnuzAsanoM ko sUtra-racanA aura prakaraNa-vinyAsako tulanAse spaSTa hai| kahI-kahIM aisA bhI pratIta hotA hai ki pUjyapAdane cAndra zabdAnuzAsanase bhI kucha sahAyatA lI hai| jainendra meM pratyAhAra sUtrAkA sadabhAva-abhayanandIkI mahAvRttike sAtha 'ahau' zrAdi pratyAhAra sUtra upalabdha nahIM hote, parantu jainendra zabdAnuzAsanake mUla pATameM ve avazya vidyamAna the| isameM nimna hetu hai| pha-jainendra sUtrapAThameM jahA~ aneka vaNoM kA nirdeza karanA hotA hai, vahA~ saMkSepArtha pANinIya anuzAsana ke samAna pratyAhAroMkA prayoga kiyA hai / yathA--ac [1 / 11 56], ik [1 | 1 | 17], yaNa [111145], 1. zrI paM0 bhagadhahattajI kRta bhAratavarSa kA itihAsa saM0 2003], pRSTha 354 / 2. vahI, pRSTa 355 / 3. mahenpranRpavaro mukhyaH sakArAdyo mataH param / 4. jainendra aura pANinIya sUtroMkI tulanAtmaka sUcI isa prantha ke antameM chapI hai| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-zabdAnuzAsana tathA usake khilapATa aic [1 / 1 / 15], eG [1 / 1 / 70] / the pratyAhAra pANinIya pratyAhAroMke samAna haiN| kisa pratyAhArameM kitane vargokA nirdeza samajhanA cAhie athakA pratyAhAra kaise banAyA jAtA hai, isakA niyama-pradarzaka "antye netAdiH" sUtra jainendra zabdAguzAsana [1 / 1 / 73] meM vidyamAna hai| isa sUtra dvArA ac pratyAhAroMkA parijJAna tabhI sammava hai, jaba granthake Arambhamai pANinIya pranyavat pratyAhAra sUtra paThita ho| anyathA 'ansyenetAdiH' sUtra tathA isakI vRtti kabhI samajha nahIM pA skto| kha-jainena ? / 4. paranAmA gandI pa nta iti juNo lakAreNa praraleSanirdezAt pratyAhAragrahaNam / ' arthAt 'ranta' isa nirdezamai laNa sUtrake lakArameM paThita akArase ra pratyAhAra liyA gayA hai / "la" yaha pANinike samAna pratyAhAra sUtra hI hai| --prabhayanandI 1 / 1 / 3 sUtrakI vRtti ke anantara udAharaNa detA hai.--'a u -NakAraH / arthAt 'prahauN' sUtra meM '' it saMjJA hai| vahA~ bhI pANinike samAna ' uN' sUtrako uddhata kiyA hai| ina pramANose spaSTa hai ki jainendra vyAkaraNake ArambhameM bhI pratyAhAra sUtra the| hamane pratyAhAra-sUtroM ke viSavane isa mahAvRttike sampAdaka mahodayase pUchA thA ki kisI hastalekhameM ye sUtra milate haiM, athavA nhiiN| zrI sampAdaka jIne 26 / 6 | 56 ke uttarameM likhA--"pratyAhAra sUtroM kA pATha kisI bhI hastalikhita pratimeM upalabdha nahIM hai / mudrita jainendra paJcAdhyAyo tathA zabdArNava-candrikAmeM kucha hera pherake sAtha pANinIya vyAkaraNa sadRza [ i u e aAdi] do prakArake sUtrapATha milate haiN|" hamArA vicAra hai ki pratyAhAra sUtrokI vyAkhyAko AvazyakatA na samajhakara abhayanandIne inakI vyAkhyA nahIM kI / avyAkhyAta hone ke kAraNa mahAvRtti ke hastalekhoMmeM inakA abhAva ho gayA / athavA vaha bhI sambhava hai-jaise anyatra kaI sthAnoM para sUtroMko vRtti upalabdha nahIM hotI, usI prakAra ina pratyAhAra-sUtroM kI bhI vyAkhyA naSTa ho gaI aura vyAkhyAke na rahane para mahAvRttike dastalekhoMmeM sUtra pAThakA bhI prabhAva ho gyaa| jo kucha bhI kAraNa unake abhAvakA ho, parantu itanA nissandigdha hai ki bhavanandI jainendra pratyAhAra-sUtrose paricita yA / sUtrapAThake pAThAntara-pahAvRtti ke sAtha jo jainendrasUtra pATha chupA hai usameM tathA abhayanandIkI vyAkhyAne udhRta sUtra pATa katipaya pATAntara upalabdha hote haiN| kaI pAThAntara abhayanandIko vRtti ke gambhIra anuzIlanase vidita hote haiN| yathA - abhayanandI ne 1 / 1 / 85 kI vyAkhyA meM 5 / 1179 kA pATha uddhRta kiyA hai-'badanaja' ityAdinaipU / parantu 3.276 para sUtrapATa chapA hai-'ajavadalyo'taH' [ isa para vRtti aprApta hai / kha-jainendra 1 / 2 / / 14 sUtrakA mudrita pATha hai-sAdhakatama karaNam | isakI vyAkhyA abhayanandI likhatA hai-'puliGganirdezaH kimarthaH ? parikrayaNam [ 3121112 ] ityanavakAzayA saMpradAnasaMzayA bAdhA mA bhUta / ' arthAt--puliMga nirdeza kyoM kiyA .... | isa sUtra meM do pada haiN| donoM hI napuMsaka liGga par3he haiM / aisI avasthAmeM na to zaMkA hI upapanna hotI hai aura na unakA samAdhAna ho / kyoMki 'navyAdhya bhAsam' [ 1 / 2 / 61] sUtrAnusAra napuMsaka liMgase nirdiSTa saMjJAkA anavakAza saMjJAse bAgha hotA hai| ataH 'karaNa' saMjJAkA napuMsakase nirdeza hone ke kAraNa anavakAza sampradAna saMzA [12 / 1112 ] se nizcaya hI bAdha hogaa| isa kAraNa pratIta hotA hai abhayanandIkA sUtrapATha "sAdhakatamaH karaNa;" thA, jo pIchese vikRta ho gayA / 'karaNaH' pulliMga nirdeza honepara hI 1. zAkaTAyanakI cintAmaNi ghRtti meM bhI pratyAhAra sUtra vyAkhyAta nahIM haiN| 2. pRSTa 2 , 337,328 / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam 46 'puliMganirdezaH kimarthaH ' yaha zaMkA tathA usakA samAdhAna utpanna ho sakatA hai| puMliMga nirdeza [karaNaH ] honepara anavakAza saMpradAna saMjJAse bhI karaNa saMjJAkI bAdhA nahIM hogI aura 'zatena parikrItaH ' prayoga bhI upapanna ho jAyagA | jainendra meM eka vivecanIya sthala- jainendra mAkayA lekikamalAkA vyAkaraNa hai| isalie usameM svara aura vaidika prakriyAkA aMza chor3a diyA hai| prathamAdhyAya ke prathama pAdameM AcAryane tIna sUtra par3e hai - kauvaitau, unnaH kram [ 24-26 ] [ yahA~ zuddha pAtra 'OM' cAhie] ina sUtroMke pATha tathA inakI vRttise pratIta hotA hai ki inakA prayoga viSaya lokabhASA hai / parantu inakA vAstavika pratipAdya viSaya vaidika [papATha ] hai / yaha bAta pANinike 'saMbuddhau zAkalyasyetAvanArSe, umaH OM [1/1/16-17] sUtroMse spaSTa hai / pANini ne prathama sUtrameM vaidika sampradAya ke pAribhASika 'anArtha iti' kA nirdeza kiyA hai [ isakI anuvRtti agale sUtra maiM bhI jAtI hai ] | padakAroM dvArA padapATha magRhya Adi saMjJAkA nidarzana karAneke lie mantra se bahirbhUta jisa 'iti' zabdakA prayoga kiyA jAtA hai yaha anArSa itikaraNa kahAtA hai| isIko upasthita bhI kahate haiM / isa zabdakA vyavahAra bhI pANinine 6 | 1|126 meM kiyA hai| ye saMjJAe~ prAtizAkhyagranthoMmeM prasiddha haiM / papATha nArtha itikaraNakA prayoga kahA~ karanA cAhie isakA pratipAdana prAtizAkhyoM meM vistArase kiyA hai| Rgveda ke padapAda zAkalyane pragRhya saMjJaka [jainendra anusAra 'di' saMjJaka] padase pare sarva iti zabdakA prayoga kiyA hai| yathA-- agni iti [ 0 5/45 4] methete iti [ R0 1 / 113 / 3 ] yupme iti [R0 411028] vAyo isi [R0 112 / 1], OM iti [R0 24], gaurI iti [ R0 12 2] / pANinine zAkalya kA anuvAda apane zAstra meM kiyA hai| isase spaSTa hai ki jainendrake ukta sUtroM dvArA pratipAtra viSaya bhI vaidika niyamake arntagata AtA hai| isalie AcAryako cAhie thA ki usane jaise pANinike " " [1 / 1 / 13] aura "idUtau ca saptamI" [111 / 18] sUtroMke pratipAdya viSaya ke lie sUtra racanA nahIM kI, baile hI inakA bhI samAveza na karatA / samAveza karane se vidita hotA hai ki zrAcAryane ina sUtroM ke pratipAdya vipayako laukika samajhA hai / parantu loka maiM cAyA iti OM iti aise prayoga upalabdha nahIM haiM / ke bhUlakA kAraNa - isa bhUlakA kAraNa bhagavAn pataJjalikI pANinIya unaH OM [ 11 / 17 ] sUtra kI vyAkhyA hai / pataJjaline zAkalya grahaNako vikalpArtha mAnakara aura umaH OM kA yoga vibhAga karake 'dAyo itei vAyavisi, vAya iti, OM isi u iti viti' itane kAlpanika rUpa banAye haiN| pataJjali ne bhI pAri bhASika 'anA iti' ko 'laukika iti' mAna liyA, aisA pratIta hotA hai, paraMtu hai yaha samasta prAcIna vaidika sAmpradAya ke vipriit| isa viSaya bhASyakAra pataJjalikA anukaraNa karanese hI jainendra meM yaha bhUla huI pratIta hotI hai| jainendra ke sambandha eka bhrama --- jainendra zabdAnuzAsana ke sambandha meM bhrama hai ki jainendra ho prathama vyAkaraNa hai jisameM ekazeSa prakaraNa nahIM hai| isakA kAraNa mahAvRtti meM nirdiSTa 'devopajJamanekazeSa vyAkaraNam' [ 1|4|17 ] udAharaNa hai / hamane saM0 vyA zAstrakA itihAsa' maiM [ pRSTha 424 ] isa bhramakA nirAkaraNa kiyA hai / jainendrase prAcIna cAndra maiM bhI ekazeSa prakaraNa nahIM hai| sarvArthasiddhi aura jainendra zabdAnuzAsanakA paurvAparya --- zrAcArya pUjyapAdane tattvArtha sUtrakI sarvArthasiddhi nAmaka vyAkhyA meM kahIM pANinIya zabdAnuzAsana ke aura kahIM kharacita zabdAnuzAsanake sUtra yatra tatra uddhRta kiye haiN| usase vidita hotA hai ki jainendra zabdAnuzAsanakI racanA AcAryane sarvArtha siddhike pUrva hI kara 1. isakI vizada vivecamAke lie dekho hamAre dvArA sampAdita 'aSTAdhyAyIprakAzikA' kA 'ubhaH OM' [ 1 / 1 / 17 ] sUtra | Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 jainendra-zabdAnuzAsana aura usake khilapATha lI thI | tatvArthasUtra adhyAya 1 0 rAtra 4 kI samiti TIkAH panAye pratyapAdane zatamI bibhaktike lie stranirmita 'kA' saMzAkA nirdeza kiyA hai| hamase bhI uka tathyako puSTi hotI hai [ sarvArthasiddhi prastAvanA pR051 jainendra zabdAnuzAsAnake khila pATha vaiyAkaraNa vAGmayamai zabdAnuzAsana pada kevala sUtrapAThake lie prayukta hotA hai / sUtrapAThako layu manAneke lie usase sambaddhaM vistRta viSayoko sUtrakAra jina granthoM meM saMgrahIta karate haiM ke zabdAnu. zAsanake khila athavA pariziSTa kahAte haiN| prAyaH pratyeka zabdAnuzAsanake dhAtupATha, gaNapATha, uNAdi aura liGgAnuzAsana ye cAra khila hote haiN| inheM milAkara vyAkaraNakI paJcapAThI banatI hai| jainendra vyAkaraNa ke bhI ye cAra gvila the [ uNAdi aura liGgAnuzAsana upalabdha nahIM haiM ] / dhAtupATha-AcArya devanandI prokta dhAtupAThakA mUla grantha hamAre dekhane meM nahIM AyA / guraNanandI prokta zabdArNava vyAkaraNa [ jainendrakA parivardhita saMskaraNa ] kA candrikA TIkAsahita jo saMskaraNa kAzIse chapA hai, usake antameM jainendra dhAtupATha bhI mudrita hai| yaha dhAtupATha jinendra [ pUjyapAda ] prokta mUla rUpameM hai athavA zabdArNavake samAna parivardhita hai, yaha hama nahIM kaha sakate | abhayanandI ko mahAvRtti meM jainendra dhAtubATa ke aneka sUtra' udhRna haiM unakI mudrita jainendra dhAtupAThakI tulanAse kucha pariNAma nikAlA jA sakatA hai / parantu samprati mere pAsa mudrita jainendra dhAnu bATa nahIM hai | ataH maiM isake nirNayameM isa samaya asamartha huuN| ___ maiM isI varSa 6 agastako kAzImeM bhAratIya jJAnapIThake vyavasthApaka tathA mahavRttike sampAdaka mahodayoMse milA yo [ yaha merA prathama milana thA] aura unheM granthake antameM jainendra dhAtupATha chApanekA sujhAva diyA thA / dono mahAnubhAoMne bar3I sAhayatAse mere sujhAvako svIkAra kiyA aura vaha isa andhake antameM diyA jA rahA hai [abhI chapA mere pAsa nahIM pahu~cA] / __ ghAtupArAyaNa-AcArya hemacandrane svIya liGgAnuzAsanake svopajJa vivaraNameM pRSTa 132 paM0 20 para nandidhAtupArAyaNa tathA pRSTha 133 paM0 23 para nandipArAyaNa udadhRta kiyA hai / isa nAmake sAtha haimaghAtupArAyaNa nAmako tulanAse pratIta hotA hai ki yaha prAcArya devanandIkA apane dhAtupATha para svopaz2a vivaraNa rahA hogaa| gaNapATha-jainendra gaNapATha abhayanandIkI mahAvRtti meM yathAsthAna sanniviSTa hai, pRthaka chapA nahIM miltaa| uNAdisUtra-jainendra uNAdisUtrakA koI hastalekha abhI taka hamArI dRSTi meM nahIM AyA | mahAvRttike sampAdakajIse bhI isake viSayameM pUchA thaa| unhoMne 26 / 6 / 56 ke patramaiM likhA--"uNAdi sUtra tathA paribhASAoMkA mI saMkalana kahIM nahIM upalabdha ho skaa| liGgAnuzAsana bhI jainendrakA anupa labha hI hai| abhayanandIko mahAvRttimeM aneka uNAdi sUtra uddhRta haiN| kucha prAcIna paJcapAdIse pUrNatayA milate haiM, kuchameM pAThAntara hai| aneka sUtra aise bhI haiM jinameM pratyakSa jainendra saMjJAnoMkA prayoga huzrA hai / isalie yaha nizcita hai ki jainendra prokta ugAdi sUtra bhI the| udAharaNake lie hama kucha sUtra uddhRna karate haiM / yathA 1. kAzikA 1322 meM khila zabda isI arthameM prayukta hai| 2. prAcIna paramparAnusAra 'bhU sasAyAma' edha vRddhI' Adi vAmaya sUtra mAne jAte haiN| hara-asmatsaMpAdita khIratarakiNI, pRSTha 1, Ti0 2 / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 jainendra-vyAkaraNam 1-tanoseuH samyaca / pRSTha 3 / 5-aNDo jakRsvRtaH / pRSTha 11 / 2-apsa sabaMdhubhyaH / pRSTha 17 / / 6-gamerin / pRSTa116 / 3-kRvApAjimistradisAdhyazUbhya uNa / pRSTa 1931 -zrAhi Nita / pRSTha 116 | 4-vRtadihanikamikaSibhyaH saH / pRSTha 118 / E-bhuvazca / pRSTha 11 / jainendra uNAdi sUtroM kA AdhAra-jisa prakAra AcArya pUjyapAdane apane zaSTAnuzAsana ke pravacanameM pANinIya zandAnuzAsanakA pradhAna Azraya liyA, usI prakAra uNAdi sUtroMke pravacana meM bhI nizcaya hI krisI prAcIna uNAdiko mukhya AdhAra banAyA hogA | jainendra uNAdi pATake uparAdha na honese vadApi hama nizcaya pUrvaka nahIM kaha sakate ki zrAcArya ne kisa prAcIna uNAdi pAThako mukhyatA dI, punarapi hamArA anumAna isa prakAra haimANinIya dArA bhAra uNAdi pATha upalabdha hote haiN| eka hai paJcapAdI aura dUsarA dezapAdI | paJcapAdI pATa bhI rAmAyaNa mahAbhArata Adi granthoM ke samAna aneka zAgvA promeM vibhakta hai| eka hai zrauttara. pATa, dUsarA pazcimottara, tIsarA dAkSiNAtya | ujvaladatta tathA tadAzrina bhaTTojidIkSita AdikI vRttiyA~ auttarapATha para haiM [ ujjvaladatta vagIya yA, ataH ise vAGga pATha bhI kaha sakate haiN| zveta. vanavAsI tathA nArAyaNakI vRtti dAkSiNAtya pATha para haiM / kSIrasvAmI apanI kSIrataraGgiNI meM pazcimottara pAThako uddhRta karatA hai [ ise kAzmIra pATha kaha sakate haiM ] / dazapAdI pATha paJcapAdIke sambhavaH pazcimonara pATake zrAdhAra para rakhA gayA hai| paJcapAdI pAThakA bhI mUla koI tripAdI pATha pratIta hotA hai| uNAdi ke ye sabhI pATha zrAcArya pUjyapAdase prAcIna hai | abhavanandIne 111 / 75 sUtrakI vRtti meM eka jainendra uNAdi sUtra uddhRta kiyA hai--"as sarvadhubhyaH" / paJcapAdIkA zrauttarapATha-sarvadhAtubhyo'sun / [ ujjvasta 0 4 / 18] dAkSiNAtya pATha-asun [ zveta0 4 / 164 ] " pazcimottara pATha-asuna [ bhArataraGgiNI pRSva 93 paM0 16 ] dazapAdIkA pATha asuna [ 1/49] ina saba sUtroM kI tulanAse spaSTa hai ki jainendra ugAdi pAThakA mukhya upajIvya zrottara pATha hai jisameM jainendra ke 'sarvadhubhyaH' samAna 'sarvadhAtubhyaH pada vidyamAna hai| anyamAToM meM 'sarvadhAtubhyaH' pada hai hI nahIM uNAdi sUtra vyAkhyA-zrAcArya devanandI kuta uNAdi sUtra vyAkhyAkA hameM koI sAzcAt pramANa upalabdha nahIM huA, parantu jipa prakAra zrAcAyane apane dhAtupAThako tathA lizAnuzAsanako vyAkhyA kI usI prakAra uNAdikI vyAkhyA bhI avazya racI hogii| 1. mahAvRttikA mudrita pATha hai-'eDaH / kRmRddha haH' / yaha azuddha hai| sulanA ko'aNDan kRsamRvRkSA' [paJcapAdI u0 1 / 115 // da0 u05| // ] sUtra se / 2. hamane isakA aneka hastalekhauke zrAdhArapara sampAdana kiyA hai| sarasvatI bhavana pranthamAlA kAzIse [142 meM ] yaha prakAzita huA hai| 3, hamane vazapAdI-uNAdike upoddhAtameM donoM pAThoM tathA inakI vRttiyoM kA saMkSipta itihAsa 1942 meM likhA thaa| usa samaya paJcapAdIke itane vibhina pAThakA bodha hameM nahIM thaa| uNAdi sUtra aura unakI vyAkhyAoMkA vistRta itihAsa hama apane saM0 cyA zAstrAkA itihAsake dUsare bhAga likheNge| 1. sIrataramiNIke sampAdanake prArambhameM hameM isakA jJAna nahIM thA, ataH hamane vahA~ parApAdIke pate diye haiN| 5, khiGgAnuzAsanakI vyAkhyAkA varNana Age kreNge| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-zabdAnuzAsana aura usake khilapATha 46 liGgAnuzAsana --- AcArya devanando prokta ligAnuzAsanakA koI mantha hamArI dRSTi meM nahIM zrAyA, parantu jainendra liGgAnuzAsana thA avazya / isameM nimna pramANa haiM 1 - vAmana apane likAnuzAsana ke anta meM prAcIna AcArya prokta liGgAnuzAsanakA nirdeza karatA huA likhatA hai - vyADapraNItamatha cArarUcaM sacAndra jainendra lakSaNayataM vividhaM tathA'nyat / jiGgasya lakSma...... // 30 // isameM jainendra liGgAnuzAsanakA ullekha spaSTa hai / 2 - abhayanandI apanI mahAvRtti 1|4|108 meM likhatA hai - gomaya kaSAyakA pAThAgamaH kartabya zrAdinameM ubhayaliMgatA dekhI jAtI hai, pakRta pakSAzaMkhAdi unakA jJAna pATase kara lenA cAhie / yahA~ pAThase abhiprAya liGgAnuzAsanakA hI hai, kyoMki 'puMsi cArdharcA:' [ 1|4|108 ] sUtra para pANinike samAna jainendra meM koI gaNa nahIM hai / ataH inakA pATha liGgAnuzAsana meM hI sambhava ho sakatA hai | 3. AcArya hemacandrane apane liGgAnuzAsana ke stropasa vivaraNa meM nandIke nAma se eka pATha uddhRta kiyA hai - "bhramaraM tu bhaveza caudaM tu kapilaM bhavet" iti nandI | pRS40 85 paMkti 25 / hamAre vicAra yaha pATha devanandIke liGgAnuzAsanakA hai aura pUrvIlikhita niyama ke anusAra yahA~ nandI zabda devanadIkA grahaNa hai / hartavardhanIya liGgAnuzAsana ke sampAdaka paM0 beGkaTa rAma zarmAne apanI nivedanAmeM 23 prAcIna liGgAnuzAsanoM kA ullekha kiyA hai| usameM saMkhyA 18 para 'nandikRta liGgAnuzAsana' kA nirdeza hai| isase bhI hamAre vicArakI puSTi hotI hai ki zrAcArya hemacandra dvArA nandI nAmale smRta zrAcArya devanandI hI hai / liGgAnuzAsana chandobaddha thA---haimaliGgAnuzAsana vivaraNa meM udadhRta pUrva vacana se pratIta hotA hai| ki devanandI proktAnuzAsana chandobaddha thA / liGgAnuzAsana vyAkhyA - zrAcArya devanandaune apane liGgAnuzAsanapara koI vyAkhyA bhI likhI thI / hemacandra apane liGka vivaraNa likhatA hai - "nandinaH guNavRsaMsvAzrayaniGgatA svAdurodanaH svAjhI peyA, svAdu payaH / zrAcArya hemacandrane yaha pahUkti athavA abhiprAya nizcaya hI jainendraliGgAnuzAsana kI vyAkhyAle liyA hogA / vyAkaraNake anya grantha pUrvalikhita dhAtupATa, gApATha, uNAdi aura liGgAnuzAsana ina 4 khiloM ke atirikta cainendra zabdAnuzAsana se saMbandha rakhanevAle nyUnAtinyUna tIna anya zraura the / unake nAma haiM - bArtikapATha, paribhASA pAtra zikSA | vArtika-pATha - abhayanandIkI mahAvRttimeM jainendra zabdAnuzAsana se saMbandha rakhanevAle bahuta se vArtika vyAkhyAta hai| ye vArtika kisake hai, ajJAta hai| isI prakAra mahAvRttine samasta vArtika vyAkhyAta haiM athavA usameM kAzikA ke samAna adhika upayogI jAtiyoMkA hI sanniveza hai, yaha bhI nahIM kahA jA sakatA kyoMki jainendra vArtika pATakA svatantra grantha abhI taka prakAza meM nahIM zrAyA / Arya zrutakIrtine apanI paJcavastuprakriyA ke anta meM jainendra zabdAnuzAsanapara race gaye kisI bhASya granthako sUcanA dI hai| yaha bhAgya isa samaya anupalabdha hai| svayaM zrAcArya pUjyapAda bhI apane zabdAnuzAsanapara eka nyAsa likhA thA, vaha bhI aprApya hai| ataH jainendra se saMbaddha vArSika pAtrako racanA kisane kI yaha zrajJAta hai / vArtika abhayanandI viracita nahIM haiM--mahAvRtti vyAkhyAta vArtika abhayanandI viracita nahIM haiM, kyoMki usameM sthAna-sthAnapara pAtaJcala mahAbhASyake samAna vArtikAM kA nirAkaraNa karake sUtra dvArA kAryakA 1. agrejImeM pRSTha 11 para, saMskRta meM pRSTha 34 para ! Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam nirvAha darzAyA hai / yathA--uditkArya varNakArya ca tadantAdapi bhavatIti vaktamyaM bhavatI, atibhavatI, vASiH / naitada vasanyam..... | pRSTha 15 / yadi bArtika amAnaTI viranita hote to vaha saI anarthaka hArtika ranakara unakA khaNDana na krtaa| itanA hI nahIM, abhayanandIse pUrvavartI vidyAnanda jainendra mahAvRtti 11437 meM paThita 'pyaskhe kA vaktavyA' vArtikakA aSTasahasrI [ pRSTha 132 ] meM 'pyakhe karmaNyupasaMkhyAnAt' isa rUpameM arthataH anuvAda karatA hai / 'pya, kha' ye jainendra ke pAribhASika prayoga haiN| abhayanandokI vRttimeM vArtikoM ke vyAkhyAta hone tathA zraSTa sahasrI meM uddhRta honese itanA to nizcaya hai ki ye abhayanandIse prAcIna haiN| hamArA vicAra hai ki vyAkaraNa saMbaMdhI anya anyoMke samAna bArtikapATha bhI AcAryane svayaM racA hogA / paribhASA-pATha- paribhASAe~ vyAkaraNa zAstrakA mahattvapUrNa bhAga haiN| paribhAsaeM do prakAra kI haiN| kucha sUtrakAra dvArA svayaM sUtroM meM paTita hotI haiN| yathA - iko guNavRndhI [aSTA0 1 / 1 / 3 ] ikasto [ jainendra0 111 / 17 ] | kucha sUtrase bahirbhUta hotI huI mI sUtrakAra-dvArA svIkRta hotI haiM / pANinIya byAka raNase saMbaddha paribhASAe~ vyAlikRta mAnI jAtI haiN| bhASyakAra pataJjaline aneka paribhASAoMko sUtroMse jJApita kiyA hai, anekako ve binA jJApakake pramANa mAna lete haiM / abhayanandIkI mahAvRttimaiM aneka paribhASAe~ uddhRta hai| katipaya paribhASAoMke jJAka bhI likhe haiN| ina paribhASAoMkA pATha pANinIya paribhASAoMke samAna hote hue bhI svatantrAnusAra parivartita hai / jainendra saMbaddha paribhASAoMkA pravaktA kauna hai, yaha nizcaya pUrvaka nahIM kahA jA sakatA | paribhASA pAThakA svatantra grantha hamAre dekhane meM nahIM AyA / paribhASAoMkI vyAkhyA-ina cainendra paribhASAoM kI vyAkhyA bhI kisI prAcIna grandhakArane kI thI / abhayanando 1 / 1 / 61 para likhatA hai-- sannipAtaparibhASAyA anityatA vacayati / yahA~ 'vazyati' kriyAkA kartA kauna hai, ya ajJAta hai / parantu isase itanA spaSTa hai ki abhayanandIse pUrva kisIne paribhASAoMko vyAkhyA racI yau / isa prakArakA vicAra paribhASA vRttimeM hI sambhava ho sakatA hai| zrAcArya hemacandra ne apane vyAkaraNase saMbaddha paribhASAoMko svayaM hI racanA kI aura svayaM hI unakI vyAkhyA kI / isI prakAra prAcArya pUjyapAdane bhI strayaM paribhASA pATha aura usakI vyAkhyA likhI ho yaha sambhava ho sakatA hai| zikSA-abhayanandIne 1 / 1 / 2 kI vRttimeM lAbhaga 4. zikSAsUtra uddhRta kiye haiN| ye adhikAMza meM prApizala zikSAsUcIse milate hai / punarapi inakA pravacana jainendra vyAkaraNa kI prakiyAnusAra kiyA huA hai, yaha donoM kI tulanAse spaSTa hai| yadyapi ye jainendra sambandhI zikSAsUna kisake dvArA prokta hai, yaha nizcaya pUrvaka nahIM kahA jA sakatA, tathApi jaise Apizali, pANini aura candragomIne apane apane zabdAnuzAsanause sambaddha zikSAsUtroM kA pravacana kiyaa| isI prakAra sambhava hai zrAcArya devanandIne ina zikSAsUtrokA bhI pravacana kiyA ho| isakA vizeSa varNana hama 'zikSAkA itihAsa' nAmaka andhameM kareMge [pANDulipi prAyaH taiyAra ho cukI hai| 1. dekho, zrI premIjIkA 'devanandIkA jainendra vyAkaraNa' lekha, grahI grantha pRSTha 24 / 2. saM0 vyA zA0 kA itihAsa pRSTha 207 / 3. dekho mahAvRtti pRSTha 555, 456 / isa sUcI meM kucha paribhASAraha gaI haiM / yathA-pRSTha 12 para urata-"anubandhakRtamanekAlatvaM na" paribhASA / 4. dekho hamAre dvArA sampAdita tathA prakAzita 'zikSA-strANi' [prApizala, pANinIya tathA kAnda] / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra- zabdAnuzAsana aura usake khilapATa zrAcArya pUjyapAda anya grantha zrI paM0 nAthUrAmanI premIne apane lekhameM AcArya pUjyapAdake nimna pranthoMkA ullekha kiyA haiupalabdha grantha - 1. sarvArthasiddhi 2. samAdhitantra 3, ipTopadeza, 4. dazabhakti | * anupalabdha, parantu jJAta grantha - 1. zabdAvatAra nyAsa, 2. jainendra nyAsa, 3. vaidyaka grantha [nAma ajJAta ], 4. sAra-saMgraha, 5. jainaabhissek| vaidya andhake sambandha meM naye pramANa - 1. AcArya pUjyapAda racita vaidyaka anyakA ullekha zrI premIjI ke lekhake pRSTha 19 0 1 para udbhuta zravaNacelgolake 40 vai zilAlekhake caturtha zloka ke tRtIya caraNa ke 'svAbhyaM yadIyam' padoM meM bhI milatA hai| 2. jaina AcArya ugrAdityaviracita kalyANakAraka nAmaka granthameM bhI pUjyapAdakenaivaka granthakA nirdeza haiM aisA jJAta huA hai [svayaM nahIM dekhA ] | AcArya pUjyapAdakA nUtana parijJAta grantha chandaH zAstra - AcAryane chandaH zAstra para bhI koI grantha likhA thA, isakI sUcanA zravaNabelagolake 40 veM zilAlekhake cauthe zloka ke tRtIya caraNake 'chandaH ' padase milatI hai| zrI premIjIle isakA saMketa raha gayA pratIta hotA hai| jainendra chandaHzAstrakA vistRta varNana hama apane 'chandazAstrakA itihAsa' meM kreNge| yaha likhA jA rahA hai| isa prakAra AcArya pUjyapAdake vyAkaraNAtirikta upaladha aura anupalaSa pranthoMkI saMkhyA 10 ho jAtI hai / hamAre vicArAnusAra AcArya viracita jainendra vyAkaraNa sambandhI nimna grantha the-- jainendra sUtrapATha, jainendranyAsa, dhAtupAThasUla, dhAtupArAyacA, gaNapATha, uNAdisUtra, liGgAnuzAsana, liGgAnuzAsana pyAcyA cArtikapATha, paribhASApATha aura zikSAsUtra ! sUtrapATha, dhAtupATha, gaNapATha ke atirikta anya sabhI granthoMko DhU~DhanekA prabala prayatna honA cAhie / | grantha nizcaya hI kinhIM jaina granthAgAroM meM chipe par3e hoNge| unakA uddhAra parama zrAvazyaka hai| dhAtupATha aura pAThake hastalekhako bhI upalabdha karanekA prayatna karanA caahie| jisase inakI pAThazuddhi meM sahAyatA mile / jainendra ke vyAkhyAgrantha jainendra zabdAnuzAsanapara aneka grantha likhe gye| unameM se jainendranyAsa, bhASya zrabhayanandokI mahAvRtti, prabhAcandrakA zabdAbhojabhAskara nyAsa, paJcavastu, laghujainendra aura jainendra prakriyA nAmaka granyokA ullekha zrI paM0 nAthUrAmajI premIne apane 'devanandIkA jainendra vyAkaraNa' nAmaka lekhameM kiyA hai| inameMse nyAsa aura bhASya grantha isa samaya anupalabdha haiM / upalabdha granthoM maiM abhayanandIko vRtti hI sabase prAcIna hai| 1 abhayanandIse prAcIna zraneka vRttiyA~ - zrabhayanandIne mahAvRttike ArambhameM eka zloka likhA haiyacchuhailakSa Nama sutra japAramanyairavyaktamukamabhidhAnavidhau daridraH / tassarvalokahRdaya priyacA svAvacairvya kI karotya bhayanandimuniH samastam // arthAt - kaThinatA se pAra pAne yogya jisa zabdalakSaNako daridroMne vyAkhyA karane meM spaSTa nahIM kiyA, usa sampUrNa zabdalakSaNako abhayanandI muni sabake hRdayoko priya laganevAle sundara vAkyoMse spaSTa karatA hai / ukta ke pUrvASTa hai ki zrabhayanandIse pUrva isa jainendra zabdAnuzAsanapara aisI aneka vRttiyA~ bana cukI thIM, jinameM sUtroMkI pUrNa spaSTa vyAkhyA nahIM thI / ye vyAkhyAe~ laghuvRtti ke rUpa meM thIM, vaha 'daridvaiH' pase vyakta hotA hai / abhayanandIkA kAla--abhayanandIkA kAla vivAdAspada hai| DAkTara belbelakarane apane 'sisTama Apha saMskRta Amara meM zrabhavanandIkA kAla san 750 [vi0807] mAnA hai [pairAprApha 30] / zrabhayanandI kI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra cyAkaraNam mahAvRtti 3 / 2 / 5.5 meM bhaTTa akalaMka [jinakA kAsna 800 vikrama mAnA jAtA hai] ke tattvArthavArtika kA ullekha hai| isase yaha vRtti usake bAda kI hai, yaha nizcita hai| hamane apane saMvyA . zAstrakA itihAsa andha, abhayanandIkA kAla vikrama saMvat 1000.1050 ke madhya meM likhA hai [pRSTha 426] / abhI isa viSayameM anusaMdhAna kI AvazyakatA hai| abhayanandIkI mahAvRtti-jainendra vyAkaraNa ke vAGmayameM mahAvRttikA vahI gauravapUrNa sthAna hai jo pANinIya vyAkaraNameM kAzikA kA hai| yaha mahAvRtti kAzikAse bhI adhika vistRta hai| isakA grantha parimANa 12 sahasa zloka hai| grantha kArane apanI vRttike sambandhamai pUrvanirdiSTa zlokameM jo likhA hai vaha pUrNatayA salpa hai, usameM yaskicit atizayokti nahIM hai| abhayanandIkA pArihatya-nizcaya hI abhayanandI vyAkaraNa zAstrameM parama nipuNa the| unakA vyAkaraNa viSayaka jJAna kevala jainendra taka sImita nahIM thA, apitu pANinIya vyAkaraNa meM bhI unakI apratyAdata gati mii| yaha isa vRttike sUkSma adhyayanale pade-pade spaSTa hotA hai| mahAvRttimeM kaI sthala unake ghyAkaraNa viSayaka abhUtapUrva pANDityakA nidarzana karAte haiN| yathA zarA96 sUbakI vyAkhyAmeM "pravinayya" prayogako siddhike sambandhameM jo vicAra kiyA hai, vaha hameM anyatra upalabdha nahIM huyA / mahAvRttike upajIvya grantha-yadyapi abhayanandIne apanI mahAvRttikI racanAmeM nissandeha jainendra nyAsa, prAcIna laghu vRttiyoM, pAtaJjala mahAbhASya aAdi sabhI andhoMse sahAyatA lI hai, tathApi sUtra vyAkhyA zailI aura vAkya vinyAsameM kAzikAvRttikA prabhAna adhika pratIta hotA hai / pAlike paracilopara-kA pataJjaline jisa prakAra pANini aura kAtyAyanake prati sammAnakI bhAvanA rakhate hue unake sUtra tathA vArtikakI sUkSma vivecanA karate samaya pANini aura kAtyAyanake gauravase prabhAvita hue binA apanA nirNaya prakaTa kiyA hai, usI prakAra abhayanandI munine mI aneka sthaloM para jainendra vArtikauMkA niSprayojanAtva darzAyA hai| vathA-pRSTha 15 para "ugit kAryam' tathA pRSTha 26 para 'dANazca sA' vArtika kaa| kha] jaise pattAline pANinIya sUtroM se sAkSAt asiddha prayogoMkA sAdhutva darzAneke lie. yogavibhAga rUpI kauzala dikhAyA hai| usI prakAra abhayanandIne bhI yogavibhAga dvArA aneka padoMkA sAdhutva darzAnakA prayatna bahuta sthAnoMpara kiyA hai / / mahAvRttikI eka mahatI vizeSatA--mahAvRttikI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isameM pANini patanjali candra tathA pUjyapAda dvArA asaMgRhIta prAcIna vyAkaraNa-niyamoM kA yatra tatra saMgraha upalabdha hotA hai| yathA [1 / 2 / 1] 'bhUcAdInAM cakAro'yaM lakSaNArthaH pryujyte| iko parimaLavadhAnamanekeSAmiti sNgrhH|" arthAt-'bhUvAdayo dhuH' [1 / 2 / 1] sUtramai 'bhU+zrAdavoM ke madhyameM vakArakA nirdeza byAkaraNakA lakSaNa batalAneke lie rakhA gayA hai| aneka AcAryoMke manamaiM 'ik se pare yaNakA vyavadhAna hotA hai, isa lakSaNakA saMgraha vakArase darzAyA hai| 1. kalakatAke zrI paM0 kSitIzacandra jI caTTopAdhyAyane 'Teknikala Tarsa Apha saMskRta grAmara' [pRSTha 71] meM isa kArikA tathA mahAvRttimeM Age vyAkhyAta do caraNoMkA pATha isa prakAra udhata kiyA hai-"bhUvAdInAM kAro'yaM lakSaNArthaH prayujyate / vyavadhAnamiko yarimAyukmparayoriva // bhUtro vArya vadatIti vaderauNAdike iti / bhUyAzya iti jJeyA bhUtro'rthA vAdayo'thavA / " 2. isa sandhi tathA isase padasiddhi-prakriyApara par3anevAle prabhAvake lie hamArA saM0 nyA. zA. kA itihAsa, pRSTa 21-25 vizeSa rUpase dekhanA caahie| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 jainendra- zabdAnuzAsana aura usake khilapATha hamArI dRSTi abhItaka sabase prAcIna yahI grantha hai, jisameM vyavadhAna-sandhi kA sAkSAt ullekha kiyA hai|' zrAge vRttikArane mahAbhASyokta vakArake maMgalArthatvakaca kharaDana kiyA hai| hamAre vicAra meM 'maGgalArthaH prayujyate' lekhameM pataJjalikA 'maMgala' kA vaha bhAva nahIM hai jo janasAdhAraNa meM prasiddha hai| apitu yahA~para adhyetA chAtroMkA maMgala abhipreta hai| isakI vyAkhyA maiM spaSTa kahA hai- zradhyetArazca maMgalArthA yathA syuH / adhyetAkA maMgala lakSaNa jJAnase hI sambhava hai / ' mahAvRtti madhyamadhya meM truTi - yadyapi mahAvRttikA yaha saMskaraNa pA~na hastalekhoM ke AdhAra chapA hai, parantu isameM aneka sthaloMpara kaI-kaI sUtroMkI vyAkhyA khaNDita hai| dekho pRSTha 28, 217, 358 / isase spaSTa hai ki ye pA~coM hastachetra kisI eka ho mUla pratikI pratilipiyA~ haiM / ataH isakI pUrti ke lie anya hastalekha prApta karanekA prayatna karanA cAhie / jainendra vyAkaraNa nAmuda Ajase 46 varSa pUrva kAzIkI lAjarasa kampanIkI orase san 1610 maiM mahAvRtti sahita jainendra vyAkaraNakA mudraNa prArambha huA thaa| isake sampAdaka the, vindhyezvarIprasAda dvivedI / isakA mudraNa tRtIya adhyAya dvitIya pAdake 60 ce sUtra taka hI hokara raha gyaa| taba se vaha paramopayogI grantha adhUrA hI rahA / yaha parama saubhAgyakA viSaya hai ki bhAratIya jJAnapITha kAzIne isa pratyaratnako prakAzane lAnekA mahAn prayatna kiyA / usakA yaha phala hai ki 46 varSa ke anantara yaha anya pUrA kara prakAza meM AyA hai| isake lie ukta saMsthA anta dhanyavAdakI pAtra hai| isa saMsthAne isI prakAra ke aneka durlabha granthoMkA prakAzana karake samasta bhAra tIyoM, vizeSakara jaina matAnuyAyiyoM kA mahAn upakAra kiyA hai| hamArI yahI kAmanA hai ki yaha saMsthA bhaviSya meM bhI isI prakAra apanA kArya karane meM samartha ho, dina dUnI rAta caugunI phale phUle / mahAvRttikA nUtana saMskaraNa - bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita mahAvRttikA yaha saMskaraNa nissandeha mahAn parizrama kA phala hai| isake sampAdana meM 5 hastaloM se sahAyatA kI gaI hai| itanA prayatna karanepara bhI isake sampAdana meM kucha kamiyA~ raha gaI haiN| unakI ora bhI saMketa kara denA hama ucita samajhate haiM, jisase AgAmI saMskaraNa meM usakA parimArjana ho sake / ka - aneka sthAnoM para uddhRta jainendra sUtroMke pate dene raha gaye haiN| yathA-pRSTha 1150 2 - jeriti dIvam -- 'je' 4 | 3 | 234 kA sUtra hai, yahIM pRSTha paM0 13- zAsa ityevamAdiSu - 'zAsa' yaha 414 | 33 kA pratIka hai| sva-vRttimai uddhRta uddharaNoM ke pate dene raha gye| yathA pRSTha 24 paGkti 26 - 'eti jIvantamAnandaH ' / yaha rAmAyaNa sundarakA 34 zloka 6 kA tRtIya caraNa hai / pRSTha 116 paM0 6 para nirdiSTa 'bAhulakaM prakRtestatuSTeH' kArikA mahAbhASya 3 / 3 / 1 kI hai| isI prakAra 1/2/121 sUtrapara uddhRta kArikAe~ bhI bhASya ko haiM / ga- kaI sthAnoM para kucha adhika sAvadhAnatA vartI jAtI to aneka pATa ThIka ho sakate the| vathA -- pRSTha 116 0 3 para mudrita 'aNDa: / kRvRddhaH' pATha 'aNDo juDa: ' caahie| 80 5-6 - kRtaH / kRtavAn / bhUtavartamAne / yahA~ 'kRsaH / kRtavAn / "taH " [ 222265 ] bhUta iti vartamAne - 1. yadyapi zAkaTAyana laghuvRtti [pRSTha 23] meM yaha niyama ullikhita hai| usakA kAla anizcita hai / amoghavRttimeM isakA ullekha hai yA nahIM yaha hameM jJAna nahIM / 2. mahAbhASyakI paMkti kA yaha abhiprAya hameM mahAvRttike prakAzameM hI samajha meM zrAyA / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam pATha cAhie / 'bhUta iti vartamAne' Adi padoM dvArA jisa sUtrako bRtti likhI hai vaha, 'ta:' [212185] sUtra yahA~ zruTita hai| ___gha - aneka sthAnoM para vRttimeM uddhRta jainendra sUtra tathA paribhASA Adiko bhinna TAipameM karanA raha gayA hai| -kahIM kahIM sampAdakIya TippaNiyoM meM bhI bhUla pratIta hotI hai| kyA--pRSTha 16 paM016 para [4 anyathA anidita iti ukaH khasya pratiSedhaH syAt / ] para TippaNI hai-5. koSTha sthitaH pAThopAsaMgika iva bhAti / "lucha:-vichatyaniditaH" ityasyAtrApravRttaH / prata'na hotA hai yaha pati pANinIya vyAkaraNakI prakriyAko bhrAntise likhI gaI hai| 'hasta' isa avasthAmai 'ta' ke pare rahane para 'yasye tadAdi guH' [je0 zarA102] sUtrase 'in s' ko 'gu' [pANinIya aMga] saMjJA hai| jainendra prakriyAnusAra 211 / 38 sUtrase 'si' pratyaya hotA hai, usakA ikAra it hai| guke idit jhanese 'halukaH zilyaniditaH' [4 / 4 / 23] sUtrakI pravRtti nahIM ho sakatI / usakI pravRtti na hone se uGa [= upadhA] ke 'n kA lopa nahIM ho sktaa| ataH koSTAntargata pakti sarvathA zuddha hai| ina saba kamiyoMne rahane para bhI jo saMskaraNa prakAzita huA hai, vaha nissandeha mahAn prayatnakA phala hai / prathamabAra itanA sundara saMskaraNa prakAzita ho gayA, yaha mahAna saMtoSapakI bAta hai| granthake sampAdanameM kitanA parizrama par3atA hai, yaha bhI bhuktabhogI hI jAna sakatA hai| hA~, granthako sarvAGgasundara banAnekA lakSya tathA usake lie savidha pravana sampAdakakA avazya honA caahie| tatpazcAt jo kArya ho jAya usase santuSTa rahate hue agale saMskaraNako sarvAtmanA zreSTha banAnekA prayanya honA cAhie / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcAryadevanandipraNItam jainendra-vyAkaraNam abhayananyAcAryakRtamahAttisahitam devadevaM jinaM natvA sarvasatvAmayapradam | zabdazAstrasya sUtrANAM mahAvRttirviracyate / / 1 // yA sAmasuvAmA 15 ra klabamadhAmaviya: pAnI nat sarvalokadayapriyacAruvAzyaiyaktIkarotyabhayanandimuniH samastam // 2 // ziSTAcAraparipAlanArthamAdAviSTadevatAnamaskAralakSaNaM maGgalamidamAhAcArya:-- lakSmIyatyantikI yasya nirvdyaa'vbhaaste| devananditapUjeze namastasmai svayambhuve / / lakSmIH zrIH / saiva viziSyate-antamatikrAntaH kAlo'tyantaH tantra bhavA prAntiko avinazvarI AtmatvabhAvAdhInA kevalajJAnAdivibhUtirityarthaH / avadyAd ganiSkrAntA niravadyA nidoza, avabhAsate zobhate, yasya bhagavataH, yasyeti sarvanAmapadasya sAmAnyavAcice'pi anyasyaivaMvidhA zrIna sambhavatIti pArizejyAdaI mArakasya grahaNam / yacchabdAbhihito'rthastacchandena parAmRzyata iti tasmai devananditapUjeze svayambhuve namaH / 'astu' ityadhyAhAraH, devAH surAH tainanditA abhivarddhitA sA cAsau pUjA ca tasyAH, 'ITa' iti svipi kRte devananditapUjeTa, tathA svayamAtmanA bhavatIti svayambhUH / namaHzabdayoge sarvatra herbhavati / loke prasiddha sAdhutvAnAM zabdAnAmanyAkhyAnAzramidamArabhyate / anvAkhyAnazca prakRtyAdinibhAgena sAmA nyavizeSavatA lakSaNena zabdAnAM vyutpAdanam / tacca zabdArthasambandhamAntareNa na sambhavati / zabdArthasambandhasiddhi zvAnekAntAdhInetyata nAha siddhiranekAntAt ||shshaa prakRtyAdivibhAgena vyavahArarUpA zrotragrAhyatayA paramArthatopetA prakRtyA'divibhAgena ca zabdAnAM siddhiH anekAntAdbhavatItyarthAdhikAra zrA zAstraparisamAptarveditavyaH / astitvanAstitvanityatvAnityatvasAmAnyasAmAnAdhikaraNyavizeSaNavizeSyAdiko'nekaH antaH svabhAvo yasmin bhAve so'yamanekAntaH anekAmA ityarthaH / tasyAvagrahahAbAyadhAraNAtmakaM pratyakSaM tadvyavahArAnyathAnupapatteritIdamanumAnaJca sAdhakam / athAstitvanAstitvAdInAM parasparaviruddhAnAM kathamakAdhikaraNyamasaGkIrNarUpatA ca ? yathA bhavatAmekatra hetI anvayavyatirekyoH janake rase vA janyamAnarUparasApekSayoH sahakArityAsahakAritvayoH / atha hetau sapakSavipakSApekSayA rUpavayaM rase ca sabhAgAsamAgakAryApekSavA; atrApi tarhi svarUpapararUpApekSayA'stitvanAstitve dravyaparyAyApekSayA ca nityatvAniyatye, dravyaparyAyayozcAnvayavyatirekAmyAM siddhirityAstAM tAvadetat / anekAntAditIdameva zApaphama, hetau kApi bhavati / tenAnityaH zabdaH kRtakatvAdityAdi siddham / 1. dustaram / 2. tasmai namaH iti zeSaH / 3. sambandhAntaraNa 0, mu0| 5. 'prakRtyAdivibhAgena' iti punaruktaH / 5. -maikyaadhi-mu0| 6. janakaporapi mu. / 7. ca bhaagaa-10| 8. pancampapi / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 jainendra-vyAkaraNam [a0 1 0 1 sU0 2 uttaratra vaikadezAdvyavAyo'dhikAra iti / vacyati - " sarapAnakriyaM svam [1] 12] iti / etacca vastunA sAdharmya - vaidharmyAtmake'nekAnte satyupapadyate / tathA hi akArAkArayoH hrasvadIrghakAlabhedena vai'pi tulyasthAna karaNatvena sAdharmyamastIti svasajJAvyavahAraH sidhyati / yadi hi sAdharmyameva syAt tadAstitvenevAnyairapi dharmaiH sAdharmye sarvamekaM prsjyet| yadi ca vaidharmyameva tadA kasyacidastitvamaparasya nAstitvamanyasya cAnyat syAt / "adhu mRt" [1] 1[5] iti zranvayavyatirekAbhyAmarthavacchabdarUpaM mRtsaJjJakamanekAntAt sidhyati / tathA hivibhaktyantasya ca zabdasya prayogAdarthe jJAnamutpadyata iti saGghAtA arthavanto dRSTAH tadavayavAnAmapyanvayavyatirekAsvArtha jAyate / vRtAvityatra visarjanIyAbhAvAdekatvArtho nivRttaH, zrakArabhAvAd dvilaM jAtam / akArAntatrUkSazabdAnvayAnnAtiratvayinI pratIyate / zranvayavyatirekI ca bhAvAcekAntavAde na staH / tathA "yapAye dhruvamapAdAnam " [1|2|110] ityAdiSaTkArakI nityakSaNika pakSyonopapadyate vyapAyauvyAdyabhAvAt / uktaM ca" idaM phalamaye kiyA karaNametadeSa kramo vyayoyamanuSaGgajaM phalamidaM dazeyaM mama / ayaM suhRdayaM dviSan prayatadezakAlAvimA fe prativitarkayan prayatate budho netaraH / / " sasthAnakiyaM svam // 11112 // sthAnaM tAlvAdi, kriyA sRSTatAdikA / samAnA sthAne kiyA yasya, sAmarthyAt sthAnamapi samAnaM labhyate / zrathavA nayiMga sAnobhAgAra mAtezaH, tat sasthAnakriyaM svasaMjJa bhavati / zrAtmalAbhamApadyamAnA varNAstiSThantyasminniti sthAnaM varNotpattisthAnamityarthaH / tadaSTavidham-" "warara anaAsuraH kaNThaH zirastathA / jAmUlaM ca dantA nAsikoSThau ca tAlu ca // * iti / dravyasya dezAntaraprAptiheturAntaraH parispandaH kriyA / sA caturvidhA spRSTatA ISatspRSTatA vizrutatA ISadvivRtatA ceti / dhvanAvutpadyamAne yayA sthAnAni spRzati yA spRSTatA / manAkU sparze IpaspRSTatA / dUreNa sparze vivRtatA | samIpena sparze ISadvivRtA / kasya punaH kiM sthAnam ? akuhavisarjanIyAH karAkhyAH / havisarjanIyAvarasyAcekeSAm / jihvAmUlIyo jiyaH / sarvamukhasthAnamavarNameke manyante / izayacvedaitastAlavyAH / etau kaNThatAlabyAvekeSAm / uvodupadhmAnIyA zroSThyAH / zrodautI kaTAve ke sam / kAro dantoSThyaH / sasthAnameke bAJchanti / vA mUrdhanyAH / repho dantamUlya ekeorAm | smRtulasA dantyAH / nAsikyo 'nusvAraH / JamaGaNanAH svasthAnAH / nAsikAsthAnA ekeSAm / teSAM svasaJjJAprAptirdoSaH / spRSTiH sRSTaM spRSTAnugataM karaNaM kRtisvAraNametrAmiti spRSTakaraNa vayoH / IpatkaraNA zrantaHsthAH / ISadvivRttakarayA USmANaH / vivRtakaraNaNaH svarAH / tebhya edolI vidyUtatarau / tena dadhyetat madhvodanamati sve'ko dItvAbhAvaH / tAbhyAmaMdIto vivRtatarau / tena dizyaindrayAM madhvoSadham / tAbhyAmavarNa iti / tena pitrarthaH, dadhyatra, madhvatra / anye saMvRtamakAramicchanti loke / zAstravyavahAre tu vivRtam / etaccAyuktam, lokazAstra yoruccAraNaM pratyavizeSAt / zrayaM ca prapaJcazcintanIyaH / svarebhyo vivRtatarAH " AvarNaica SThati / iyatyapi nirdeze na doSaM pazyAmaH / zra itya kAra udAtto'nudAttaH svaritaH / sa pratyekaM GasaJzako'GasaMzakaH " / evaM dI, evaM paH / evamaSTAdazaprabhedo'varNaH tathA ivargaH, tathA ubarNaH, tathA RRvarNaH, tathA lubarNaH / kathaM lRkAro dvimAtraH ? zaktijAnukaraNApekSayA / sandhyakSarANAM A na santi, tAnyato dvAdazamamedAni / antaHsthA yavatA dviprabhedAH nAsikyetarabhedAt / evamartha 2 1. uttarasUrya ka - ya0 / uttarasUtra kadezAdhyAcAyo mu0 / 2. anuvRttirityarthaH / 3. nakAraNa- pra0, la0, 4.-nyat / atru dha0, mu0 | 5. va bhAvAvekAnta-mu0 6 pratiSu dviSata iti pAThaH / 7. pA0 zi0 13 // 8. pANinIyAnAm / 6. zrantayoH kam | 10. avarNeca 30, sa0 mu0 15 evaM pra evaM dI, a0, ba0, sa0 112. -mantra - gha0 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 pA0 1 sU0 3-6 ] mahAvRttisahitam caite'gsu paThyante / aN svaM gRhNAtIti yathA syAt / rephodhmaNAM svA na santi / varyaH svavaryeNa svasazo bhavati / udAharaNaM lokAgram | munIzaH / sthAnagrahaNaM kim ? kacaTatapAnAM sammAnakriyANAM bhinnasthAnAnAM mA bhUt / tasa tamiti / atra karo mari sve" [4|4|136] iti pakArasya takAre se prasajyeta / kriyAgrahaNaM kima. 1 cuvazAnAM samAnasthAnAnAM bhinnakriyANAM mA bhUt / tatra ko doSaH ? aruzzcyotatItyatra "jhari sva" [ 54131] iti zakArasya cakAre sraM prsjyet| "RkArayoH vasA vaktavya" [va] / pitR lukAraH pitRkAraH / svapradezAH "sve'ko dI:" [4] ityevamAdayaH : zAstra lAghavArthe saMjJAkaraNam / halo'nantarAH sphaH ||11113 // halo'nantarAH vijAtIyairabhiravyarbAddatAH 'sambaddhacAraNAH skasaMjJA bhavanti / samudAye vAkyaparisamAtirAzrayate / tena pratyekaM rasajJA na bhavati / ila iti jAtyapekSo catvanirdezAnAM rakSA garna karmeti ramau / indrazvandra iti nadarAH / hala iti kim ? titajaH | "saneSTa' : sanvacca" iti uH / zrAkA rokAya vananta sAnta prsjyet| zranantarA iti krima ? pacati panasam / zrAca rUpaM pratyudAharaNaM panasamityatra "sphAne: skoise " [ 43246 ] iti sasyAt / spha iti varNapiNDena sajjJAkaraNaM kim ? evaMrUpaH samudAyaH smo yathA syAdityevamartham | sphapradezAH "spheruH" [12/100 ] "liDasphAta kin" [1 / 179 ] ilevamAdayaH / nAsikyo GaH ||1|1|4|| nAsikAyAM bhavo varNoM haso bhavati / nAsikAyAzvAvanagara porna sAdezo ye vihitaH / zramaGaNanA udAharaNam / parasparaM svasaJzA syAt iti cet naivam svasthAnaprabhavA evAmI / upacArAnnAsikyatvam / yathA mutraprabhavo'pi svara upacArAdaMze bhavo vaMzya ityubhyate / tathApi sati mukhye' nusvAre nAsikaye kathamupacaritamAm / tasya saMjJAyAM prayojanaM nAstItyagrahaNam / sajJAkArya zAnto dAnta iti "hasya viSajhaloH Ggiti" [4/4/13] iti dautyam / nAsikya iti kima ? taptam / anuda, topadeza" [4|4|17] ityAdinA khaJca prasajyeta | pakkaH pakavAn ityatra "sya vivajhaTo: " [ 4|4|13 ] zaMta syAt / vatvasya cAsiddhatvAt "anudAsopadeza' ' [ 4 / 4 / 37 ] ityAdinA GakhaM ca prasajyena / : 1 mRt ||1|1|||varjitamarthavadarUpaM mRtmajJa bhavati / dhorarthavataH paryudAsAcA [da] vatvaM labhyate / arthavAbhimAvAbhAvarUpaH / tatra bhAvarUpo jAtiguNakriyAdravyamedena caturvidhaH / gauH | zukaH / pAcakaH / iti / adravyavitrajJAyAM jAtyAdinArthavattvam / dravyAbhidhAne tu dravyaguNaliGgasaMkhyAkarmAdayo vyapadizyante / teSAM zrotanArthaM TAbAdaH svAdayazvotpadyante / evaM Dilbho ikthiH / kuNDaM pITham / abhAvarUpAbhidhAne prabhAvo vinAzaH | zazaviSANam / zradhviti kim ? zrahan / mRtye nakhaM syAt / paryudAsAdarthavaditi kim ? dhanaM vanam / nakArAbadhe saJjJAyAM nakhaM prasajyeta / lU: pUriti vadhyantasya dhupa kRdantatvAn mRtsaJjJA / mRtpradezAH "cam [ 3|1|1] tyevamAdayaH | kRdudhRtsAH ||1|1|6|| kRdantaM hRdantaM sasaJca nRtsaJjJaM bhavati | kRt jJAtA / jJAtavyam / hRtprAjApatyaH / zrakampaniH | saH - jinadharmaH / sAdhuvRttam / "siddha satyArambho niyamArtha:' [pari0 ] niyamazca "vidhimukhaH pratiSedhaphala:' iti tyAnteSu vRdantasyaiva mRtsaMjJA / iha mA bhUt / asinvan | abhavan / utpannAnAM svAdInAmekatvAdiniyama ityasmin darzane' svAtpattiH syAt / iha ca kAmaDe kube ramate rAjakulamiti "pro napi " [1 / 117] iti vAcyAdezaH syAt / sagrahamapi niyamArtham / zrarthavatsaMvAtAnAM sasaMjJakasyaiva mRtsaMjJA, vAkyasya mA bhUt / sAdhurbhramaM brUte iti, "supI dhumdo: " [1 / 4 / 142 ] iti supa up prasajyeta / sagrahaNAt tulyajAtIyasyaiva subantasamudAgrasya vAkyasya nivRttiH na prakRtityasamudAyasya / tena "vA supo bahuH prAktu' ' [ 4 / 1 / 127 ] iti bahI ke - kanci ca kRte bahutRNaM kumArikA uccakaiH paTatIti mUkhaM na nivartate / nanu ca "summintaM padam [9121103 ] 1. - sambandhI - iti pAThaH / 2 - ti nai a0 / 3. svamprasa - iti suvacam / 4. -nA cunaM ca mu0 / 5. syAt / atha vatparyu - a0, sa0|| avataH maryu- ba0 / 6. nyAyarsa0 / 7. mu0, sa0 pratiSedhaphalama mate / kaci kR-mu0 / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam pripAsU00-1. ityatrAntagrahaNAdanyatra"saMjJAvidhau tyagrahaNAttadantaSidhinAsti pari0 ityuktatatkathaM kRdantahadantagrahaNam ? nAyaM saMzAvidhiH / pUrveNa vir3itAyA mUsaMjJAyA niyamo'yam / athavA "sAt" [5|1177]iti SatvapratipadhAdiha tadantavidhiyite / anyathA sAdityetasya kevalasya mRttve 'nAdyante"[576] ityanenaiva pratiSedhaH siddhaH syAt / atha "kRgrahaNe gatikArakapUrvasyApi grahaNamya [pari0 iti kRgrahaNaM samudAyavidhyartha na niyamArthama / tena devadatena kRtamityAdeH samudAyasya mRtvAt "supo dhumvoH [314152] iti supaH um prasajyeta / naiSa doSaH, "sAdhanaM kUtA bahulam [ 113 / 26] hatyalyAnarthatya prasaGgAt / sarvazabdAnAM vyutpattirastItvasmin pate. pUrvastre nAstyudAharaNaM, saMjJArthameva tat | pro napi ||11jaa muditi vartamAnamarthAttAntaM sampadyate / prAdezo bhavati napi vartamAnasya mRdaH / nabiti napusakaliGgasya saMjJA pUrveSAm / zriyamatikAntamatithi | atiri / ativathu kulam / atinu jalam / IkArakArau tAlavyau / UkAraukArau ca aoSThayAvasmAkam , tataH "sthAne'ntarasamaH [2 // 1 // 47] iti paribhASayA antyasyAcaH prAdezaH / napIti phim ? rAjakumArI / agraNI | mRda iti kim ? ramane kulam | nanvaliGgatvAdAkhyAtasyAtra prAdezAprAsirata ebAnApi na prAdezaH kANDIbhUtamiti / iha tarhi mA bhUt / phANDe tiSThataH, kuSya tiSThata iti / atra mRdadhikArAd mRdabhRdorekAdezo mRdanna bhavati / strIgornIcaH / / 1 / nyagbhUto yaH strIcaH gozabdazca tadantasya mRdaH prAdezo bhavati / strI iti svaritacihitanirdezAt triSAmityevaM vihitasya tmasya praNam | niSkauzAmbiH / nirmathuraH / ubhayagatiriha zAstre / tena ekavibhaktivAdapradhAnatvAcca zAstrIvaM laukikaM ca vyaktvaM gRhyate / "syagrahaNe yasmAtsa tadA hatIyaM paribhASA strItyagrahaNAnneSyate / tena-atitilapIThaniH / atiraajkumaariH| citraguH / zvetaguH / coklatvAdapradhAnatvAcca nyaktvam / strI iti svaritacihitagrahaNaM kim ? atilakSmIH / atithIH | nIca iti kim ? sAdhuvidyA / sugauH| iha rAjakumArIpuH, mugokulamiti yadapekSaM nyAvaM tatprati tadantattvaM nAstIti na praadeshH| mRda ityadhikAraH kimarthaH ? kumArIputraH gokulam "bokaM myaka 3 / 13] iti prAdezaH prasajveta / "Iyaso base pratiSedho vaktavyA (vA) adhaH zreyasyo basya bahuzrevasI puruSaH / vidyamAnazreyasI | sAnto bidhiranitya iti "Rnmo:" [4 // 21153] iti kapi na bhavati / dupyup // 11 // strIgrahaNaM nIca iti cAnuvartate / hRdyapi sati strItyasya nIca unbhavati / zAmalakam / kuvalam / badaram | AmalakyA akvataH phalam / "nityaM duzarAdeH" [3 / 3 / 104] iti mayaT / itarAbhyAM "prAga hos' [3.1138] tayoH "upa phale" [3 / 3 / 123] ityup / strItyalpa pUrveNa prAdeze prApne ubanena kriyate / tasya "pare'ca: pUrvavidhI" [10] iti sthAnivadrAbAd "yasya vyA ca" [1111136] ityakArasya khaM mAtamIvidhi prati sthAnivadbhAvapratidhAnna bhavati / evaM paJcendraH / paJcazaSkulaH / paJcendrANyo devatA asya "vRdatha-" [1 // 3 // 36] iti dhasa: "saMkhyAdI razva" [113547] iti rasaMjJaH, "mAgdoraNa' [ 3 8] iti, tatya "rasyobanapatye" [1] ityup / strItyayopi "sanniyogaziSTAnAmanyavarApAye ubhayAraNyabhASa:" [pari0] ityAnuko nivRttiH / paJcabhiH zaSakulobhiH kItaH pAhAMDayaH "rAduralI [3 / 26] mRtyup / haditi kim 1 gaargiiputrH'| supa ubatra / upauti kim / gAgauM tvam | nIca ityeva avantI / kuntI / kuruuH| abanterapalyaM strI "dvikarUnAmajAdakozalAnyaH" [3 / 1 / 153] iti tryaH / tasya "kunsyavanitakurubhyaH striyAm' [3/15555] ityup / "hatto manuSyajAteH" [3 / 1155] iti DI / "urutaH[3|1|56] iti UH 1 atra upi satItyucyamAne prasajyeta / pad goNyAH // 131610 / / ikArAdezo bhavati goNyA hRdupi sati / paJcabhirgoNIbhiH krItaH paJcagoNiH / dazageriNaH / Ahiyo "rAdubakhau za25] ityupi kRte strItyasya pUrveNopi prApta 'nena ikAraH / goNyA iti sUtre prakRtaprAdezena siddhe idvacanaM kim ? kvacidanyatrApi yathA syAt / paJcabhiH sUcibhiH krotaH paJcasUciH / sptsuuciH| 1. coka-mu0 / 2, gaurIputraH 20 / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 1 pA0 / sU. 11-1] mahAvRttisahitam AkAlo'ca pradIpaH // 11 // yA iti mAtrikavi mAtrikatrimAtrANAM saMhitayA nirdezaH / pradIpa iti "sUtre'smin sudhvidhiriSTaH" [5 / 2 / 114] iti jasaH sthAne suH / aA aA3ityevaM kAla iva kAlo yasya so'c yathAsaMkhyaM pradIpa iledhaMsaMjJo bhavati / akAlaH-dadhi / matru / pitR / zrAkAtaH-khaTvA / gaurI / vAmorUH / zrA 3 kAla:--prAgaccha bho mANava jinadattA 3 ityAdayaH / kAlagrahaNaM pratyeka parimANArtham / tataH akAla iti vizeSaNAd bhinnakAlayopayohaNaM na bhavati / ajgrahaNaM kimartham ? halacA saMghAtanivRtyartham / pratakSya / titaucchamiti / pra-dI-papradezAH "pro napi [11310 ] ityevamAdayaH / acazca // 1 // 1 // 12 // paribhASiyam / acaH sthAne te pra-dI pasaMjJakA bhavanti / "bho napi" [1] iti / atinu | atithi / inchAtI vizeSaNavizeSyabhASa iti ajantasya pradizA aca iti kim ? suvAk pUtakulama / ilaH pro na bhavati | "dIskRdge" [paa2|135] iti / cIyate / syane / aca ini kim ? bhidyate / "zamityAmadodI:: [5 / 2172] ityatra gRhyamANena zamAdinA viziSyata ityanajantasyApi dItvam | zAmyati / vAkyaTeH pa ityatrApi gRhyamANena TinA aviziSyate / Agaccha bho mANaka jinadattA 3 1 aca iti kim ? dharmavI3t / takArasya mA bhUt / cakAraH kimarthaH 1 saMjAvidhI niyamArthaH / iha mA bhUt / yauH / panthAH / saH / zubhyAm zubhiH / uccanIcAbudAttAnudAttI // 11 // 13 // ajita vatate / uccairupalagyamAno'c udAttasaMzo bhavati / naucairupalabhyamAno'nudAttasaMzobhavati / sthAnakRtamucalaM nIca ca guNaH saMz2ino vizeSaNama / samAna eva sthAne UrdhvamAgIMnaSpanno'ca udAttasaMjJo bhavati, nIcabhAganivyanno'nudAtta iti / "nityAH shbdaapNsNbndhaaH| iti yairibhyate teSAM niravayavasya nitvasya zabdasya avayavopacayApacayAbhAvAt udAttAdivyapadezo na ghaTate, sAvayavacce ca teSAmanityatvaM prApnoti / na ca nityasya sthAna karaNavyApAravizeSAvizeSaH prasajyate / kSaNikapakSe'pi naikA nityA strarajAtirasti yAmapekSyAyamatrocca rayaM nIcairiti parasparapekSo vyavahAro bhannet / tasmAdakramanekAntamAzriyoTAttAdayaH samarthanIyAH / na ca lokamatIteSu zabdeSu vibhAgenodAtAdayaH pratIvante kevalaM zAstre vyavahArArtha prati saMjJAyante / bhU iti udAttatvAdid / bhavitA / edha sarca ityetayAranto'nudAtta iti "inudAtta to daH [rAcA iti do bhavati / edhate / spardhate / udAntAnudAntapradezeSu uccanIcaguNaviziSTasya grahaNaM pratyetanyam / vyAmizraH svaritaH // 14 // uccanIcaguNabyAmino'ca svaritasaMjJo bhavati / paca yaja ityantasya svaritatvAt "asvariteta; kanna pya phale' [1 / 2 / 68] iti do bhavati / pace | yaje / svaritapradezAH "svasteinAdhikAraH" [12 / 5 ] ityevamAdayaH | Adaigaipa // 215 // pratyeka vAkyaparisamAptirAzrIyo / pratyekamAdaicA varNAnAmaityiopA saMjJA bhavati / pArizeSyAtsaMjJAsaMjhisambandhI jnyaayo| tathA hi nAnarthakamidamAcAryaprAmANyAt / 'sAdhanAnuzAsanamapi na bhavati, zrAdecA pratyAhAre upadezAt / aipazabdasyApi mUgaMzA siddhA / nApi pUrvIparaprayoganiyamArtham / "sAvaimme" [511107] ityanyayApi prayogadarzanAt / sthAnyAdezArthamapi na saMbhavati | "avathAt [akSayavArato:][5/2016] "rAyo hli| [5 / 1 / 14] "nAcI" raat"3|2|102]"mRjerp"[5|2|1]iti ca ubhayadarzanAt / liGgAbhAvAntagamArgAmabhAvaH / vizeSaNavizeSyabhAvo'pi pratItapadArthavobhavati nIlotpalam / evamanyasyArthasyAsambhavAn saMjJAsaMzisambandhaH / laghvakSA saMjJA / AdaicAmapA tadbhAvitAnAmatabhAvitAnAM ca mAmAnyenaisaMjJA / tadbhAvitAnAmu 1 halAmacA ca saMghAtasya pra-dI-pasaMjJAnivRtyarthaH / 2 'kSa' ityasya halasamudAyasya 'pra' saMjJAyAM yapi paratastuka prasajveta / 3 titaucchannamityatra 'u' iti a-usaMghAtasya dIsaMjJAyAM 'dhA pavasya' [4 / 3 / 64 ] iti vibhASayA tuka prasajyata / 5. vizeSyate zra0, 20, s0| 5. parizeSA-pa0 / 6. saadhvnushaas-s0| 7 'nAco rAt' 10, 20, sa. / etacca nopalabhyate / 'nAvo rAt' ityupalabhyate parantu nocitamidamana / pranyasvArasyApta 'mato nAva: [ 511183 ] iti pratibhAti / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam dAharaNam ---nADAyanaH / daivadattiH | aupagavaH / tadbhAvitAnAm -- mAlAmayam | remayam 1 naumayam / vikA rA'rthe "nitya N duHzarAdeH"[2|3|101 ] iti mayaT / zrAditi taparakaraNa maijartham / tAdapi parastapara iti / tena tavaiSA mahauSabhirityAdi trimAtracaturmAtrANAM nivRttiH / "AI" [1 / 1 / 15] ityatra "sUtra e 'smin " iti saH sthAne saH / aipradezAH "mRjerep" [5 / 2 / 1] ityevamAdayaH / ade || 1|1|16 || dezaM varNAnAM pratyekamevityeA vaMjJA bhavati / trAyatadbhAvitAnAM tadbhAvitAnAmamezA ! zrAvitAnAm pacanti / patte | edhante | "puNyato'pade [4384 ] iti pararUpam / tadbhAvitAnAm -- kartA | cetA do| RlIpa sAgato'datamau kArAkArau bhavataH / tau ca prasajyamAnAve rantau / zraditi taparakaraNaM dI panirRttyarthameirthaM ca / tena mAleyaM svaybodA ityatra trimAcaturmAtrANAM nittiH / evadezAH "mivezpU" [5 / 271] ityevamAdayaH | I ikastau / / 1 / 1 / 17 || paribhASeyam / aiSau saMjJayA vidhIyamAnau ika eva sthAne bhavataH / sthAniniyamo'yaM na vidhiniyama iti / kuta etat ? "sakthya spridadhyakSNAm" [5 / 1 / 54 ] itIko nirdezAt, etraiporlakSaNAntareNa vidhAnAcca / pratyAsatteH pUrvamecudAharaNaM vadati / "gAigayoH " [2] | kareM | nayati / bhavitA | "sAvaigme' [5/1/77 ] | kAryat / anaidhIt / grahaSIt / icchAso vizeSaNavizeSyabhAvaH |"mideressu" ityatra gRhyamANena midAdinA ivizeSyate / tenAnantyasya bhavati / "jusi" [ 512180 ] "gA'gayoH" [5281] iti gRhyamANamikA vizeSyate itigantasya bhavati / ika iti kim ? zrAtsaMbhyakhyanvanAnAM mA bhUt / yAnam / glAyati / umitA / zrajityantrAvartanAdeveoH sambandhe siddha 'to' grahaNaM saMjJAvidhAne niyamArtham 1 dyauH | panthAH / saH | vatra sthAnI nirdizyate tatra ne vyAmizrate / yathA "SNityacaH "[5 / 2 / 3] iti / - nadhukhe'ge // 111 // 18 // pratiSedhasAmarthyAdekadeze durvartate / ghoH svaM yasminna sa mukhaH / tannimittAbhaktaH / loluH / popuvaH / marIsRjaH / yantebhyaH pacAdyac / "tho'ci" [1142144] iti ya upa / zrataH khAt prAgeva ca yaGa udveSitavyaH / anyathA ityatra zrakhamajA deza iti kRtvA tasya sthAnivadbhAvAt "ci kGiti yuT" [4 / 4 / 62] iti yud prasajyeta / dhugrahaNaM kim ? lUJ - lavitA | khavidhirbalavAniti prAgeva jJAvA anubandhanAzaH / atrAganimittaM khaM nAstoti dvyaGgavaikalyaM nAzaGkanIyam / yato dhugrahaNe sati baso labhyato dhoH khaM yasminniti / casena ga ityasya vizeSaNaM kim 1 knUyI, koparyAta / atra kamAzritya yakhaM nAganimittamiti na pratiSedhaH / pise tu prasajyeta / zraga iti kim ? roravIti / ganimitta panbhavatyeva / atrApi zrakhamaga nimittaM na bhavatIti vyaGgavaikalyaM na mantavyam : yato'gagrahaNe sati dhuvanimittatvaM labhyate / ika ityeva / zrabhAji | rAgaH / [ a0 0 pA0 1 sU0 16-20 kUGiti // 1|1|19|| giti kiti Giti ca nimittabhUte yAcepa prApnutastau na bhaktaH / giti"bhUsthi: ksnu:" [ 2/2/115 ] iti bhUSNuH / jiSNuH / kiti - citam / stutam | bhinnam | mRSTam / hiti - cinutaH / cinvanti / mReH / bhujanti / ika ityeva / kAmayate / acinavamityatra laGo bizvAtkasmAnna pratiSedhaH, "sUbhavatyormihi" [5/2/86] iti / abhUt / bhavate lAdI miye pratiSedhavacanaM zApakaM Gito lakArasyAdezo kinna bhavatIti / yAsuTo GitkaraNaM ca jJApakam / IdUdedudvirdiH || 1.1.20 / / It t t ityevamanto yo dviH sa disaMjJo bhavati / agnI iti / vAyU iti / khaTve iti / tadvadityanena kharacaikAdazo dvigrahaNena gRhyata itIdAdyantazca bhavati vyapadezikadbhAvena | mukhyarUpeNAyaM triMrekArAntaH / pacete iti / pacethe iti / satyAM disaMjJAyAm "prakRtyA'vi dipA:" [43103] 1 1. zrani- a0, ba0, sa0 / 2. akArasyetyartha: 1 3 cakAranAza ityarthaH / : 4. sthAnikA deza nRtyarthaH / 5. vidhyagatrai 20 / 6. jase tu a0 a0 mu0 / 7. yaH sa pra0, 60, sa0 / 8. ni mitta' na' isyanna 'animitta' na' iti pAThaH svarasaH | 1. 'astu' mu0 | 10. abhUt ityasya 'lUbhavatyormiddhi' ityataH pUrvameva pATho yuktaH / 'abhUt ityasyA 'ityatra' ityapi yojyam / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bA 1 pA0 1 sU. 21-27] mahAvRttisahitam iti prakRtibhAvaH / IdU dediti kin ? vRkSAvadha / tapakaraNamanandehAbha "bhaNIghAdipu nepyate" maNIva | dampatIna / rodasIya zomate / "saMjJAvidhI tyagrahaNe tadansavidhinAsti' iti azukle zukle sampanne zukladhAstAM vo iti tvakhe tvAbhayanyAvara disaMjJA na bhavati / ||raash21|| editi nivRttam / dakArasya sthAne yo makArastasmAtparAbIito disaMjJau bhavataH / amI Asate / apI atra / am aAsate / abhU atra | "bahAvIreta;" [ pArAmA ] iti matvamItvaM ca / "dAduryo mo'vaso'se: ' ( 53iti mama / vimAnasya oMkArasya vimAtra uukaarH| AzrayAnma kArAdInAM siddhiH / da iti kim ? zambatra / dADimpanna | ma iti kim ? da iti tAnirdezapakSe te'retyatra dakArAdezasya pareNApi kRte sthAnivadbhAvAttadvadbhAvAca disaMjJA prasajyeta / kAnirdezapakSe catuSpadyartha ityatra syAt / IdUdityeva / ime'tra ! ekayoga nirdiSTAnAmekadezo'nuvartate nivartate caika deza iti padmaiN nivRttamiti / anyathA amuke'tretvatrAnuvartanasAmarthyAdukArakakArAbhyAM vyavadhAne'pi bacanaprAmANyAddisaMjJA prasajyeta / nirekaajnaang||11||2||nisNshekaac anAGa dimaMjho bhavati | apahiindraM pazya / ja apasara / nirita kim ? ckaaraan| anvayavyatirekAbhyAM prakRtestyasya ca vibhAgaH / apAyanA banubandhaliGgena niranubandhAdakAgada bhidyate pala / ekazcAsAvacca ekAjiti kim ? praznAti / anAiiti kim ? zrA uda kAntAt / zrodakrAntAt / iitkaraNaM yeghadhaigu DidayaM vartate tatra pratirodho yathA svAdanyatra dimana va mayani / "Ipadartha kriyAyoge maryAdA 'bhi vidhau ca yH| etamAta Gita vidyAd vAkyasmaraNayoraDit // " yathAkramam / A uSNam oSNam / zrA ihi echi| A udakAntAt zrodakAntAt / zrA arbhakebhyaH zrA kebhyaH / zrArbhakebhyo yazaH pratItam / bAkyapUro smaraNe cAthai DisvAbhAvAddisaMjJA / zrA evaM nu manyase / zrA evaM kila tat / ot // 11 // 23 // anekAjartha zrArambhaH | aodanto nirdisaMjJo bhavati / aho iti / utAho iti / atra proditi pradhAnam / vacanAntu pradhAnenAmi tadavidhiH / teneha lAkSaNikaprAnna bhavati / zrado'bhavat / tiro'bhavata / anupadeze'daH / / 136] "tiro'ntadhI 12 / 150] iti nirmajJA / iha tu gauNatvAnna bhavati / amaurgAH sampanno gobhavat / "sthitAryAdhiH" [ 1 / 2 / 132 ] iti nigaMjJA / gauNatvAdvAhIke gozabdasya kathamaibAdikAryamiti cet 1 sAmAnyena saMstu tasya padasya prayogAdadoSaH / ko dhetau // 1 // 9 // 24 // kinimitto ya zrokArastadanta itau parato vA disaMzo bhavati / paTo iti / paTamiti / sAdho itI / sAvitI / kAviti kim ? mavityayamAha / goriti vaktavyamazaktyA go ityuktamanukriyate'nekAntAzrayaNAt / anukAryAnukaraNayorabhedavivakSAyAmasatyarthavastre vibhaktyanutpAdaH / itAviti kim ? ptto'tr| . umaH // 19 // 25 // uJityetatsa vA disaMjJA bhavatIto parataH 1 u iti, viti / "nirakAjanA" [1 / 1 / 22] iti nityaM disaMjJA prAptA / sAnubandhanirdezaH kimarthaH 1 aho iti / utAhI iti / nisaMghAtapakSe niranubandhasya mA bhUt / Um // 1 / 2 / 26 // utraH mityayamAdezo bhavatIto parataH / iti dvimAtrI nAsikyo disaMjJakazca ke iti yadyapaThito'pi nirmajJako'sti tasyetAvevaH prayogo yathA svAdityArambhaH / dAdhA bhvapit // 11 // 27 // dA dhA ityevaMrUpA dhayo musaMjJakA bhavanti pitau varjayitvA / dArUpAzca 1.-yAtmakA--pra0, sa0, mu. / 2.prakAreNa ityartha: / 3. yoge nidi-m| -ko he-s| 5. niriti mahaNe kasmAsa bhavatItyata bhAra-apAyinetyAdi / 6. lihagena niranubandhaliGgena nira-mana, mu| paramasamIcIna eSa pAThaH / 7. ev-mu0| 8. tena binA maryAdA / 1. tena sahAbhividhiH / 10 mA ki-0,0s0|11,sNskRtsy m0| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-dhyAkaraNam [ma.. pA0 / sU0 25-35 tvAraH / praNidadAti / daann| praNidAtA / praNidayate / praNiti / dhArUpo dvau / praNidadhAti / praNidhayati / daipaH pitkaraNaM jJApakam / atra pratipadoklaparimApA nAzrIyo / bhusaMjJAkArya "nedana" [511..] ilyAdinA gutvaM "mubhA" [1 / 65] ityAdinA ilItvaM ca / dIyate / dhIyate / dhItaM kasana / apiditi kim 1 dAyate bardiH / avadAyate mAjanam / 'bhupradezAH "musthIH" [1111] ityevamAdayaH / klakavata taH // 28 // klazca ktavatuna tasaMjau bhavataH / rUpasaMjJeyam / kRtaH / kRtavAn | bhUta iti vartamAne iti talavaturUpau tyo bhavataH / kaaritH| kAritavAn / "te seTi' [455] iti NeH kham / minnaH / bhinnavAn / "bAntasya to naH" 5 / 3156] iti natyam | kakAraH kitkAryArthaH / ukAra ugitkAryArthaH / tapradezAH gte seTiM" [ 54] ityevamAdayaH / / saMzAH khuH ||shsh2|| maMjJAzabdavAcyo'rthaH khusaMjJo bhavati 1 khupadezAH "khAvanyapadArthe" [113 / 1] ityevamAdayaH / bhAvakarma DiH // 11 // 30 // bhAvakarmazabdavAcyo'rtho DisaMjJo bhavati / hipradezAH "mikoM" [2 / 1 / 12] ityevamAdayaH / tatra bhAvakarmaNomrahaNaM pratyetavyam / zi dham // 131 / / zi ityetaddhasaMjJa' bhavati / zi iti napuMsake jazzasorAdezasvArthavato grahaNam / kueDAni tiSThanti / kuNDAni pazva / dhapradezAH "dhe'ko' [ 3] ityevamAdayaH / suDanapaH // 21 // 32 / / suDiti pratyAhAreNa svaujasamauTAM grahaNam / suT dhasaMzo bhavati napuMsakaliGgAdanyasya / rAjA / rAjAnau / rAjAnaH / raajaanm| raajaanau| "dhe'kI" [16] iti dItyam / suddhiti kim 1 rAjJaH pazya / anapa iti kim ? sAmanI / vemanI / anapa iti paryudAsAt strIpuMsambandhinaH suTo dhamaMzA napuMsake na vidhina pratiSedhaH / tatra pUrveNa jazzasorAdezasya zerdhasaMjJA bhavatyeva / nanu vyaktaM strIpuMsagrahaNameva kartavyam ? evaM tanapa iti nirdezAt sApekSatyApi najaH savidhirbhavatIti jJApyate / tena azrAddhamojI alavaNabhojItyevamAdayaH siddhAH / katiH saMkhyA // 1 / 1133 / / phatizabdaH saMkhyAsaMjJo bhavati / katikRtvaH / katidhA / katikaH / ki parimANameghA "kima:" [3 / 1 / 162] "saNyAparimAhe itizca' [31163] iti itiH| kati vArAn bhuta / katibhiH prakAraiH / katimiH krIta iti / yathAkrama "saMkhyAmA bhyAbhUttI kRtvasa" [12 / 24] "saMkhyAyA vidhArtha dhA" [1111106] "saMkhyAyAH ko'tizata:" [31111] iti ka ityete bhavanti / nanu pradezeSu saMkhyAgrahaNenAnvarthavijJAnAt saMrakhyAyate'nayati kRtvA katizabdasyApi grahaNe siddha krimarthamidam ? niyamArtham / aniyamiteSu katirAbdaspaitra saMkhyArUpatA / tena bhUriprabhUtAdonAM nivRttiH "saMkhyAbAho'bahugaNAt" [1 / 2 / 11] ityatra bahugaNayoH pratiSedhAvati saMkhyAgrahaNam / balukRtvaH / gaNakRtvaH / vaipulyasaGghayorna saMkhyAtvam / "vasoi~T [3 / 120] iti vacanaM lApakaM bhavati vatvantatya saMkhyAgrahaNena grahaNam / tAvatikaH / tAvatkaH / saMkhyApradezAH "saMkhyAyAH ko'tizata:" [zA16] ityevamAdayaH / SNAntela / / 15134 / / katiH saMkhyeti vartate / SakAranakArAntA maMkhyA katizabdazca ilsaMjhau bhavataH / wNAntati padasya saMkhyApekSaH striilinggnirdeshH| kateranuvartanasAmAdilasaMjJA | SaT / paJca / sapta / kati tiSThanti / "ibilaH" [41 ] iti jasa upa / SNAnneti saMkhyAvizeSaNaM kim ? vigrupa. pAmAna iti antagrahaNa basanirdezena saMkhyApratipatyarthamopadezikAdha ca / tena zatAnItyAdI na bhavati / ilpadezAH "unikhaH" [411115] ityevamAdayaH / sarvAdiH sarvanAma / / 1 / 1135 / / sarvAdayaH zabdAH pratyeka sarvanAmasaMjJA bhavanti / sarve / sarvasmai / sarveSAm / striyAm-sarvasvai / vizve / vizvasmai / ubhazabdasya sarvanAmno bhA'[1/36] ityevamaH paatthH| 1. bhikhA-40, s0| 2. strIpuMsasamba-10, s.| 3. napaH 20 / . yA abhyA-mu0 / 2.-di sa-mu0 / 6. mo bhAvatye-ca0 / -mno bhaavsye-sH| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ we 1 pA0 1 sU0 36-38] mahAvRttisahitam ubhAbhyo hetubhyAm / ubhayo, tyosati / dvivacanaTApyarazvAyam / ubho pnau| ubhe kule / ubhe vidye / ubhe| ubhayasmin / ubhayeSAm ] jama "prathamacarama'' [11141] AdigrikalpAt pUrvanirNagenAyameva vidhiH / ubhaye iti / uttaraDatama iti tyo / katarasmai / itara anya anyatara | itarasmai / anyasmin / anyatarasmai / vaM pratyayaM zabdo'nyavAcI | tve / tveSAm / nema / nemasmin | jasi vakSyamANo vikalyaH / neme / nemAH / samazabdaH sarvazabdasyArthe / same / samammina / anyatra yathAsaMkhyaM samAH / sameTeze tiSyatIti bhavati / simaH / simasmai / pUrvaparAvaradakSiNottarAparAdharANi vyavasthAyAmasaMjJAyAm" "svamajJAntidhanAvyAyAma" " "antara bahiryogopasaMjyAnayo;" tsad tad yad patad adam idam eka dvi | alavidhi prati dviprynnaastydaadyH| yuSmad asmad bhavat kim / ' tyadAdInAM yadyatparaM tattanubhayavAci / sarvanAmelbanvarthasaMz2ArizAnAta naMkopasarjanAnAM na bhavati ! sa! nAma kazcittasmai sAva dedhi / atikrAntaH sarvamatimarvananmai atisarvAya / "pUrvara dAt khAvagaH" [4] iti yAtvaM na bhavati / sarvanAmapradezAH "AmyA sarvanAmnaH'' [11 / 24] ityevamAdayaH / thA diktaye // 36 // digupadiSTe se vasaMjJake sarvAdIni cA sarvanAmarmajJakAni bhavanti / "na" [11137] iti pratiSedhe prAse vacanam | dakSiNapUrvatyai / dakSiNapUrvAya / uttrpuurvsyai| uttarapUrvAyai / dakSiNasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAlamiti virahma' 'dizo'ntarAle" [38] ini yamaH / "sarvanAmmo vRttimAne puvanAvaH" [vA0] iti pUrvapadasya vadAvaH | uttarapadasya "bIgopIca:" [11111] iti prA / punaSTApa / pratipadoklasya diksasya' prahazAdiha nAsti vikalpaH / dakSiNaiva pUrvA anya magdhasya dakSiNapUrvAya dehi / daniyA ca sA pUrvA ca sA asminnapi vihe paratvAt "dizo'ntarAje" [113mama] itIyaM prAtirna rAjJA daNDavAritetti kartavyamevedaM sUtram / diggrahaNaM kim ? "na the' iti pratiSedhaM vakSyani tasya pratipedhalyAsya ca vikalpasya viSayajJApanArtham / sagrahaNaM kim ? sAdhikAvihite base vikalpo yathA syAdAtidezike mA bhUt / dakSiNAtanti gamai dehi / mAnAbhe" !] pati hilA / badatidezazca "ma be" ityatrApITa samahaNamanuvartate ronApi na pratirodhaH / bagrahaNaM kina ? dakSiNottarINAm | dunhe vikalpo mA bhUna 1 nanu pratipadoklalya grahaNamatroktaM tato "indra" [ 26] ityeva prati vedhaH siddhaH / uttarArtha tahi grahaNam / naye // 12 // 37 // te sarvAdIni sarvanAmasaMjJAni na bhavanti / hayanyApa | vyanyAya | "sarvanAmasaMkhyayoH" iti vaktavyena pUrva nipAtaH saMkhyAyA evaM / priyavizvAya / priyobhavAya / idameva pratirodhavananaM jJApakamatra nadantavighirastIti / tena paramasarvasmai ityatrApi sarvanAmasaMjJA / nanu sarvanAmasaMjJAyAmanvarthavijJAnAsaMjJopasarjananivRttirahA sarvopasarjanazra asa iti sarvanAma saMzAyAH prAptyabhAvAtsUtramidamanarthakam / nAnakamAn, prayojanamadbhAvAt | tya phtiA'sya grAhaka pitA'sya khatkapinakaH / matkapinakA / basAnagmadasya sarvanAmamajJAvihAdagmA gana 1 kulsAdyarthe ke parataH "syadhozva'' [25/355] iti samAdezau / sa ityeva / ekaiphanman ! "eko yavan" [zaza7] ityAtidezike base pratiSedho mA bhUt / bA'dhikAre punarvagrahaNaM basagarne dvandva gapa nityapratidhArtham / vastrAntaragRhAntaga iti / mAse // 11 // 38 // bhAse sarbAdIni sarvanAmasaMcAni na bhavanti / mAsapUrvAya / saMvatsarapR.bAya / mAsena pUrvaH / "pUrvAvarasAza' [32] zrAdisUtreNa bhAsaH / saH iti vartamAne punaH rAya hA bhAsAthai vAkye'pi tatsaMzApratiSedhArtham / mAsena pUrvAya / mukhye ca "pUrvAdhara" [38] ityAdi bhAme yad vAkyaM tatra pratiSedho na / "sAdhana kRtA bahulam" [1/3/26] iti bhAse | layakA kRtam / mayakA kutam / anyathA latkena kRtaM mattena phulamityaniSTaM syAt / layakA mayaketi pUrva lamAdezau / tataH subantAdaka / nayA hAgvidhau vakSyati / mRdaH supaH iti ca dvayamapIhAnuvartate / abhidhAnatazca vyavasthA / satra mRdaH prAk supo'bhavati / yuSmakAbhiH / asakAbhiH / 1. ekazeSavAdinI hi "tyahAvInAmmithaH sahotI yasparaM nacchiApyate" iti vacanena parasya pUrvAdhapAzcitAmabhyupagacchanti / paraM syandAnInA adyatparaM tattaddha payavAci' kazeSama vaiSAyamAtrAya ekAzeSaprayojana nirvAhayati / 2. 'sarvanAma ityantra' iti zeSaH / 3. saumatvAt iti zeSaH / 5. 'pradAya' m.| 5. "na be" sUtrAthamityarthaH / 6. 'evaM' mu.| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra jyAkaraNam [ma. 1 pA0 1 0 31-9 yuSmakAsu | asmakAsu / yuvakayorAvakayoriti | kvacitta, sucantasyAk / tvayakA | bhayakA / tvavaki / myki| dvande / / 1 / 1 / 39 / / dvandva se sarvAdini sarvanAmasaMzAni na bhavanti / katarakatamAya / katarakatamAt / katarakatamAnAm / yA jasiza dvanche se sabaMdiyA sarvanAmasaMjJA vA bhavanti / katarakatame / katarakatamAH / pUrveNa nityapratiSedhaH prAptaH / jasIlyAdhAra nirdezAjjasi kArya zaubhAvo vibhASyate / ak tu pUrveNaiva pratiSiddhaH / yadi jati paratastatmaMzA vikalpyeta tadA sejJApakSe'gbhavet , katarakatamake ityaniSTaM prasajyeta / kRtsAdyavivakSAyAM nu ke sati tadvyavadhAnAnna zIbhAvaH / ataH katarakatamakA iti sidhyati / na ca ke'pi sati svArthikasya prakRtimahaNena grahaNam / anyathA sarbAdau utarachatamagrahaNamanarthakaM syAt, sarvanAmna eva tayorvidhAnAt / prthmvrmtyaalpaardhktipynemaaH||1|14|| prathamAdayaH zabdA nasi yA sarvanAmasaMjJA bhavanti / prathame. prathamAH 1 carame, caramAH / taya iti vyagrahaNaM tena vacanAsaMgavidhAvapi tadantavidhiH / dvAvayavayApA miti dvitave. dvitayA: 1 "saMkhyAyA avayave tayaTa" [3|15] iti tayaT / ekavikRtavAnanyatvAdvikalpaH draye, yAH / ubhaye / zrayamubhayazabdaH saryAditvAnnityaM sarvanAmasaMjJaH / alpe, alpAH / adhe, ardhaaH| katipaye, katipayAH / neme, nemAH / nemazabdasya prApte 'nyeSAmaprApne vibhASA | atrApi jasaH kArya prati vikalpaH / kutsAdyarthe ke kRte tena vyavadhAnAtpane'pi sarvanAmasaMjJA na bhavati / tena prathamakA ityAdi siddham / pUrvAdayo nava // 1 / 1 / 22 // pUrvAdayo nava saryAdau vyavasthitA jasi vA sarvanAmasaMjJA bhavanti / tathA hipUrvaparAvaradakSiNosarAparAdharANi vyavasthAyAmasaMjJAyAm" "svamazAtidhanAsyAyAma" "antaraM bahiyoMgopasaMkhyAbhayoH" iti / pUrve, pUryAH / pare, parAH / avare, avarAH / dakSiNe, dakSiNAH / uttare, uttarAH / apare, apraaH| zraghare, adharAH / vyavasthAyAmiti kima ? dakSiNA ime gAyakAH | aparA vAdinaH / nAtra digdezakAlakato'vadhiniyamo vyavasthA pratIvarI; kiM tarhi 1 prAvINyamanyArthatA ca / asaMjJAyAmiti kim / uttarA kuravaH / vyavasthAyAmapIyaM saMzA | teSAM skhe ziSyAH svAH / yadA jAtidhannayoH maMzArUpeNa vartate svazabdastadA nAsti sarvanAmasaMzA / unmukAnIva svA dahanti | vidyamAnA api svA na dIyante / antare gRhAH / antarA gRhAH / nagaravADA ityarthaH / apurIti vaktavyam [ vA0] | antarAyAH pura aAgatAH / bAhyAlA ityrthH| antare zATakAH / antarAH zATakAH / upasaMcyAnamityuttarIyavatrasya saMzA | badiyoMgopasaMkhyAnayoriti kim ? imaM prAmANAmantarAH / ayamanayorantare sthitH| jasi kArya vibhAjyate; aktu bhavatyeva pratipedhAbhAvAt / pUrvake, pUrva kAH / ityevamAdi zaM yam | ddisyortH||1|11.3|| pUrvAdayo nava veti caanuvrtte| akArAntAni naba pUrvAdIni chiTasyogaM sarvanAmasaMjJAni bhavanti / pUrvasmin, pUrve / pUrvasmAt, pUrvot / parasmin , pare / parasmAta, parAt ! ityAdi yojyan / DisyAzrayaM kArya vibhASyate; aktu bhavatyeva / ata iti kim ? pUrvasyAm / pUrvasyAH / tIyasya kiti // 1244 // tIyatyAntasya khiti kA sarvanAmasaMjJA bhavati / dvitIyasmai, dvitIyAya / tRtIyasyAH, tRtIyAyA / iha mukhAdAgataH pAzvAdAgataH "mukhapArvatasorIyaH" ziza15 ga.] itIyaH / mukhatIyaH / pArzvatIyaH / parvate jAtaH parvatIya iti / amISA lAz2agikatvAdagrahaNAm | kitIti kim ? dvitIyAyAm / kiti kArya vikalyate; aktu na bhavatyeva / kutsAdyarthe ke kRte dvitIyakAya / iga yaNo jiH||shkssaa ikyo yaraera sthAne mRto bhAvI vA sa jisaMjJo bhavati / ik yaNaH sthAne bhAvitvenAsatvAt kathaM jisaMjJa iti cet ; saMzino bhAvivAsaMzApi bhAvinI / yayA'sya sUtrasya zATakaM vayeti __ bhASI / yathA "vyasya putrapasmoji':" [PAR] "sorji:" [ 11] iti / kArISagandhIputraH / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w* pA0 / sU0 46-4] mahAvRsisahitam viduSaH pazya / zAkhAntareNa bhUto yaNaH sthAne ik sa jipaMzo yathA '' [ 5] iti parapUrvatvam , jeriti dItvam / hUtaH / gRhItaH / yadi yaNaH khAne ik bhAvyamAno jisaMjJa ihApi syAt , anuhitarAm / akSayabhyAm / akSAvA / duha AtmakarmaNi lng| "snokSa mica" [ 2/116 ] iti jiyako pratidhiH / zapa tasyo / atra lasya sthAne isa bakArasya sthAne udUTho ? tataba "jaH'' [35] iAta parasUrvakhaM "halaH" [ 2] iti dIlyaM ca prasajyeta / nAyaM doSaH, bhAvindhA saMjJavA vidhIyamAnasyako jivAt / "kAryakAvaM saMjJAparibhASama" iti / jipradezAha "the vyasya putrapatyoH '' [3 / 5) ityevamAdayaH tAzA ropamanyUtram zAritA tA sA sthAna eva jJAtavyA / bahavo hi tArthAH / svasvAmisaMbandhasamIpasamUhavikArAvayavasthAnAdavaH / teSu prAseSu niyamaH kriyate anyAthasaMpratyayo mA bhUditi / nityazabdArthasaMbandhavivadAyAM sthAnazabdaH prasaGgavAcI / prasaGgazva prAptAha tvaM svArthapratyAryakAvasaro vaa| pathA guroH thAne ziSya upacaryate iti guroH prasaGga iti gamyate / evamasteH sthAne prasaGgaM bhuuH| bhavitA / bhavitum / bhavitavyam / bajaH prasane bacirbhavati | blaa| vaktum | vaktavyam / anityazabdArthasambandhavijJAyAmapakAryavAcI svAnazabdaH / yathA goH sthAne azvaM dhanAti / evamasteH sthAna'pako bhUrbhavati / aneranantaramasneH samIpa ityevamAdayo nivartitA bhavanti / yatra tAnirdeze sambandhavizeSo na nirmAtastatrayaM paribhASopatiSThate / zAsa ityevamAdiSu tu zAso ya uG tasyetyavayavayogo nizAta iti neyaM nyApriyate / sthAne'ntaratamaH // 1 // 1 // 47 // antaraH pratyAsannaH / sthAne prApyamANAnAmantaratama evAdezo bhavati | Anta ca zabdasya sthAnArthaguNapramANataH / sthAnataH-lokAmam / "svako dI:''[ 4/3/88 ] iti kaNThaya enAkAro dIrbhavati / arthataH-vataNvasyApatyaM strI "saNDAt''[331/t.] iti yaJ / tanya "siyAmup' [18] ityup / batarAThI cAsau yuvatizca vAtaejyayuvatiH / "poTAyubattistoka'' [3 // 3 // 60] Adi sUtreNa yasaMjJaH SasaH, "rabhyuktapuMska' (13156] zrAdinA puMvadbhAvaH prApto "jAnidha'' [13] iti pratiSiddhaH "puMdhagrajAtIyadezIye" [43 / 154] iti / arthato vAtapayazabdo bhavati / guNataHpAkaH / tyAgaH | alpamANasya ghoSavatastAdRza eva / pramANataH-amuSmai / abhUbhyAm / prasya prH| dIsaMjJakasya dIH / sthAna iti vartamAne punaH sthAnagrahaNaM yatrAnekamAntaya sambhavati tatra sthAnata eva bhavatIti / cetA / stotA / pramANato'kAraH prAtaH svAnato'ntaratamAvakArokArau ca / tatra punaH sthAnagrahaNAtsthAnakRtamevAntarya caloya ityekAraukArau bhavataH / tamagrahaNaM kim ? vAgdhasati / ikArasya pUrvasvatve soSmaNassoSmA dvitIyaH prApto nAdakto nAdabAstutIyaH | tamagrahaNAdyaH soSmA nAdavAMzca sa caturtho bhavati / ranto'NuH ||raashaa uH sthAne'N prasajyabhAna evaM ranto bhavati / lakSaNAntareNa vidhIyamAna pavANa vidhAna balena tatsahAyarpha pratipadyamAnena ranto bhAvyata ityrthH| atarIti- nirdezAtsarvAdezo na bhavati / kartA / kirati / girati / dvaimAturaH / bhrtH| zAtamAturaH / dvayormAtrorapatyaM [ zatamAturapatyam ] 'tasyApasyama' [3! 177] ityaNi parato "mAtumasaMnyA'sambhanAdeH" [3 / 5 / 104] ityukArAdezaH / uriti kim ? geyam / panthAH / aNiti kim ? mAtApitarau / saudhAtakiH / zrAnaDaakaDo saMghAtAnetau / nANau / maharSirityatra dvayoH sthAne ep kathaM rantaH ? yo hi dvayostAnirdiSTayoH khAne bhavati so'nyatareNApi vyapadizyate / narasya putraH / nAryAH putraH | kAralukArayoH svasaMjJoktA / tena tkkaarH| kathaM lantatvam ? ranta iti laNI laphArAkAreNa prazleSanirdezAt pratyAhAragrahaNam / tenaadossH| 1. sthAne igbhUto ji-mu0| 2. pratyAyanAvasaro vA a0s0| 3. ustasya mu.1 5. "ranto'zuH" sUtrArambhasAmathya netyarthaH / 5. anemeti zeSaH / 6. yasya zatamAtRsAmapatyaM tasyA, a0, pa., s.| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anendra-vyAkaraNam [.. pA. 1 sU011-56 ante'laH // // 1 // 46| nAnirdiSTasya ya uvyate vidhiH so'nte vartamAnasyAlaH sthAne bhavati / "tA sthAme" iti tAsthAne nirmAtasthAnenAle upasaMhAraH kriyate / Tikinmitastvavayaksambandha tAnirdiSTasya vidhIyabhAnA antasya na bhavanti / "id goNyAH" [ 111110] paJcagorithaH / dazagoNiH / antyasyed bhavati / nanu "pusIdo'" [11 / 163] iti vartamAne "hali kham" [11 / 171] hatIpasya yo'ntyastasya prApnoti / "nAnakente'lo vidhiH"iti na bhavati |"taa sthAne" ityasya yogasya ki prayojanam ? yastAnirdiSTastasya syAne Adezo yathA syAdadhikarasa mA bhUt / "pAdaH pat" [[31] iti / dvipadaH pazya / pAdantasya na bhavati / bita | |: saMghanakArI una Adezo'nekAlU so'nte'laH sthAne bhavati / vakSyati / "yuSmadasmado'kAha kham" [3 / 2 / 125 ] yauSmAkINaH / yAsmAkInaH / dakArasyAkaG / akArobArAsAmayA sararUpAbhAvaH 1 "sine satyArambhI niyamAya" DidevAnekAlanyasya sthAne / ato'nyaH sarvasya / "astigobhUdhacI' [ 1/4/124 ] ityevamAdayaH sA dezAH / parasyAdeH // 21151 // parasya kArya ziSyamANamAderalaH sthAne veditavyam / kva ca parasya kAryam / yatra kAnirdezena "IketyanyavAya pUryaparayoH [ 160 ] iti parasya tApaklUptiH / "IdAsaH "21142] AsIno bhuko / dhanagarIdapaH" [4/3202 ] dvIpaH / antarIpaH / samIpaH / zinsarvasya // 19 // 52 // zidAdezaH sarvasya sthAne veditavyaH / "azzaso; ziH" [ 17] panAni tiSThanti / vanAni pazva / idameva sApakamanubandhakRtamanekAlvaM na bhavatIti / tena "diva ut'' [ 4 / 3 / 108 ] ityevamAdinu madizo na bhavati / Na ala liti prazleSanirdezAraNalAdayaH sarvAdezAH / "mahAbhya bhaura" [211/18] iti " parasyAdeH' itImaM bAdhitmA zitvena paratvAdvA sarvA dezaH / didAdiH / / 11 / 53 riyaH sa sAnirdiSTasyAdirbhavati / "balAdhagasyema [11] lavitA / latrinum / lacitavyam / "tA sthAne" ityasyAyabhapavAdaH / "vareSTaH" [222121] ityevamAdau tAnirdezAbhAvAnAdau vidhiH / athavyA "madhyo'pavAdAH pUrvAsthidhIn bAdhante' iti "tA sthAne" ityasyaiva avo na tu tyaparatvasya / kidantaH // 2 // 1 // 54 vidyaH sa tAnirdiSTasyAnto bhavati / muraddhI bhopayo / jttil| bhIgyate / bhiyo Nic hetubhavAyeM / "Ita: pugnityam'' [4 / 3 / 45] iti zuk / "gobhIsmehetubhaya" [23] iti daH / 'pUcAklaparihArAi "AsaH kaH'' [22213] ityevamAdiSu nAtiprasaGgaH / paro'co mit // 11 // 55 anta iti vartate ! arthavazAdvibhaktipariNAmaH / miyaH sa tAnirdisyAntyAdanyaH parI bhavati / antagrahaNAnuvRtteha lantasyApi bhavati / anyathA aca iti vizeSaNam ,tena tadantavidhiH svayameva labhyeti bacyati / "ididona m' [ 5/1 // 37] nanditA / nanditum / nanditavyam / vyapadezivadbhAvAdanAnyasyam / rucituvAvibhyA znamjhau" [2/1/73] maddhi / bhinatti / "tA sthAne" ENIN6] ply;"[2|111] "paraH "[23] ityanaghorayamapavAdaH / "madhya 'payAdAH pUrdhAna vidhIna bAdhante" ityAnityA paribhASA bhatRNa" [12010] iti nirdezAt / sthAnIvAdezo'nalvidhau // 11 // 56|| sthAna prasaGgo'syAstIti sthAnIya bhavatyAdazaH / sthAnyAzrayeSu kAryebhdhanalAzrayeSu sthAnyAdezayona nAtyAt' sthAnikAryamAdazaM na prApnotItyatidizya / dhugunahRt mummiDapadagAdezAH prAyaH bhojayanti / dhoyadezI dhuriva bhavati / asa mAve ghodhihitAntavyAdayaH siddhAH / bhavitavyam / bhavitA / gorAdezo guriva bhavati / trayANAm | "go:' [4|4|1] "nAmi'' [ 3] iti dItvaM siddham / kadAdezaH kudiva / prakRtya / prahRtya / pyAdeze kRte piti nuksiddhAH | hRdAdezo iMdidha / adIvyati AkSikaH / 1. nAnubandheti paribhASA etatsAmAgniSpanA / 2. "vAdhA' a., ba0, sa. / 3. taanirdeshaabhaassaavityrthH| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 pA0 1 0 57-58] mahAvRttisahitam zAlAmikaH "pAgyATa' [211126 ] ikAdeze kRte "katsAH " [ III6] iti mUtsaMjJA siddhaa| subAdezaH mubiva / vRkSAya / he vAdeze'pi "supi"NRI37] iti dItvaM siddhama | mijhadezo miDiya / aSataH / babhdhaH / atasyasi ca kRte "summiGanta padama" [ 1/2/103 ] iti padasaMjJAyAM 'padasyeti ritvaM siddhama / padAdezaH padamiva bhavati / grAmo kA kham / grAmoM naH svam / vasnasoH kRtayoH padasyani ritvaM siddham / gAdezo ga iva / acinuta / hilAtepratipatraH / zveti kim ? sthAnI zrAdezasya saMjJeti mA vijJAya 1 atra ko doSaH ? "mAcho yamahamaH" 12 / 23] iti badhereva davidhiH tyAddhantaratvAzrayasya na syAt / inagrahaNAnubhavatra bhavati / Ahata / AvadhiSTa / zrAdezagrahaNaM kim ? vikAramAtre'pi yathA syAt / pacanu / pana / miGantaM padaM sikSama / analvidhAviti kim ? dyauH / panthAH / syaH / adhityadAdezA na sthAniSada bhavanti / sthAnivadbhAve "haschayApa:' [ 4 / 3 / 16] iti mI: khaM prasajyeta / alaH paro vidhirayaM prAptaH / ka hae iyatrekAramya sthAnikamAye hazi rerutvaM prasajyeta / ali vidhirayam / pradIvyeti ktvAtyA sthAnivadrAce "valAdAgAyaTa" [! ! amanyeta / galaH myAne vidhirayama ! alAnayo vidhiH alvidhiH / zAka pArthivAdicanmayUralyaMtakAditvAttaH / ___ paraM'caH pUrvavidhoM // 3 // 57 // yAdazaH sthAnIti vartate / ajAdezaH pAnimittakaH pUrvavidhau katai sAnIca bhavati / naTumAna pati / zinamittasya sthAnivadrAvAt "uho'ta:" | 12|5] mRtyumna manAMta / avadhIt / aganimittastrAtaH khA sthAnivadbhAvAt "ato'nAdeH' [1983] iti halantalanA zilpo na bhavati / pUrvaNa "anavidhI" 56] iti pratibaMdha ukta'lbidhyamidam / pare iti kina ? yodhapadaH / pAdasya khamajAdezaH paranigino na bhavatIta pAye sthAnIya na bhavati / zuvatiyAsva yuvanAniH / jAyAvA nichana paranimittaka iti "vali vyoH kham" [ 355 ] na pratibanAti / aca iti kigU ? mAnya / pye parato GAsya khaM paranimina prasya tuki kartavye sthAnIya na bhavati / puvidhAviti kim ? nadhepaH / nidherapatyaM "haraca;" [3 / 1 / 110] "ito'nimaH" [3 / 1 / 1] iti daNi paravidhI kartavye Asvastha na nyAnivadbhAvaH / anyathA vyaco haN na syAt / he gauH / paravidhI sukhe kartavye aipo na sthAnivadbhAyaH / aco'nAdiSTAt pUrvavidhau sthAnivadbhAvaH / iTa mA bhUt / acIkarana / ajoharat | aba hi "No kmyung:"[22|115] iti prAdeze kRte dvitye ca prAdezava sthAnivadbhAvAt "zo kacyanakkhe sanvat" [ |2|160 zAMta sanbagAyo na prApnoti / aAdiSTAdeyo'caH pUrva iti sthAnivadbhAvAdbhavati / vaambordhvrrityH| yavidhi prati sthAnivadbhAvapratiSedhAt' "bali vyoH sam" [4315] iti yA prApnoti / kartavyo'tra yAnaH / na padAntadvitvavareyakhasvAnusvAradIvavidhau ||19||58pdaantaadividhidhvjaadeshH sthAnIya na bhavati / pRcaNa prAptasya sthAnivadbhAvasya pratiSedho'yam / padAntavidhI--ko staH / kAni santi / ataH khaM vikanimittamAvAdaze yaNAdaze ca kartavye sthAnItra na bhavati / atha nAtra niyamaH pUrvavidhaiH / staH kI, santi kAni ityapi prayogAt | AdiSTAcAyaH pUrvamaukArAdi / idaM laghu dAharaNa-abhipanti / nipanti / dvitvavidhI madhyatra / madhvatra | vaNAdezasya sthAnivadbhAvagratidhAta "anaci [ 27] iti dhakArasya divaM siddham / "sivU, bahiraMgamantaraMge' iti samAntasya khaM na bhavati / varavidhI - yAyAvaraH / yAneyantAt "yo yaH' [2/20155] iti vare kRtataH khasmAganimittasya sthAnivadbhAvaprati dhAyagne ca kRte akA. rasva sthAniya bhAvAta "iTi cArasvam" [ 44 / 63 ] ityAkhaM na bhavati / Ividhau-zrAmalakam / paJcadakSiH / 1. pachatvAt "sasacupo niH" iti zivaM simityrthH| 2, dhyAnasyeva pAdAvasyeti se "sampAdasyAratmAdaH' ityataH khe tato'patyAtheM "gargAdeva' iti yaji "pAcaH pat' iti padAdeze aici raiyAna padya iti | 3. "dI yalope ca lopAjAveza eva na sthAnivat' ityevaMrUpo yatnaH / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jainendra-vyAkaraNama [a0 1 pA0 1 sU0 13 - 61 zrAmalakyA avayatraH phalaM' "ni duvArAde: [23 106] iti mayaT / tasya "umphalle" [3|3|121] ityup / "duSyupU" [zaza ] iti khotvasyom paranimittastasya sthAnivadbhAvapratiSedhAt "yasya kathA ca " [4|4|136] ityale na bhatrati / paJcabhirdAntIbhiH krItaH "rAdubakhau" [3 / 4 / 26] iti ThaNa upi strItyasyom / tasya sthAnivadbhAvapratiSedhAdikAralya na bhavati / yagvavidhau - karAitiH / kaNDUyateH "ckiI khI" [ 2150 ] iti klici te'taH khayAganimittasya sthAnivadbhAvapratiSedhAt "bali myoH kham " [ 4|3|11 ] iti yataM bhavati / uvAdezaM prati sthAnivadbhAvaH sAditi ced bhavatu / cchavoH zuDU bhaviSyati / tataH sve'ko dInam / yo'nAditrAtpUrvaM prati nyAyAtpunastrAdezo na bhavati / svavidhauM - zidri / piei | inasa khasva sthAnivadbhAvapratiSedhAdatrAnusvArasya parasvatvaM bhavati / zranAdiSTAdacaH pUrvasthAnI nakArastasyaivAyaM vidhiH / anusvAravidhau -- zimanti / piMSanti / "nazvApadAntasya li" [5/4/8 ] ityanusvAre kartavye nakAraH '"znasaH khesra''[4|4|10 1] ityanAdiSThAdatraH pUrva ityavaM na sthAnivadbhavati / dIvidhI - pratidInaH / pratidInnA / anaH svasya paranimittasya sthAnivadbhAvapratiSedhAt "hasya bhakukhura:" [ 5386] ityanuvRttI "u" [5/3/87 ] iti dIkha siddham / vakAro halparo'smAdeva vacanAt / carcidhau - jakSatuH / jakSuH / "mahanajanakhana baso'naki viti' [ 4/4/63 ] ityuGaH khaM ghakArasya caleM kartavye sthAnIva na bhavati / giyoti prakRtipUrvayenAntaraGgaM dIla kartavye vaNAdezo 'siddhaH | dvitve'ni ||1|1|56 // padAntadvivetyato dvitvagrahaNamanuvartate / tatkAryavizeSaNam / dvitvanimitte - 'cyajAdezo dvile karttavye sthAnIya bhavati / rUpAtizo'yam / AduNigvAntaHsthAyAdyAdezAH prayojanam / sampatuH / papuH | "iThi cAtkham" [ 4|4|63 ] ityAtkhasya sthAnivadbhAvAdekAco liTi dvitvaM siddham | uGaH kham--jagmatuH / jagmuH | "gamahanajanakhana vastro'naki " [ 4/4/63] ityuH khasya sthAnivadbhAvAd dvitvaM bhavati / khim - ATit / luGi kaci zikhe ca kRte zivasya sthAnivadbhAvAdava iti dvitIyaspaico dvitvaM bhavati / antaHsyAdezaH cakratuH / cakruH / yaNAdezasya sthAnivadbhAvAdekAco dvitvaM bhavati / yAdyAdezAH grahaM ninaya ninAya / ahaM lulaba khulAva | ayAyAdezAnAM sthAnivadbhAvAdasya pali ne nai, lolau iti dvitva' bhavati / dvitvanimitta iti kim ? duyaSati / UTiM yaNAdezo dhorna tU dvitvanimittamiti sthAnivadbhAvo na bhavati / cIti kima 1 jetrIyate / debhIvate / yadi dvitvanimitte mAdhmorIkArAdezaH sthAnIva na bhavati / dvitve kartavya iti kima / jagle | mamle 1 dhorAkArasyAcasthAnaM na bhavati / IpketyavyavAye pUrvaparayoH // 1 / 1 60 || ibiti yatra nirdizyate tatra pUrvasyAvyavahitasya kArya bhavati / keti yatra nirdizyate tatra parasyAvyavahitasya kArya bhavati / tApaklutirbhavatItyarthaH / itikaraNo'rthanirdezArthaH / ISketi ime saMjJe dvayorvibhaktyoH pratyAyike prasiddhaM / tAbhyAmitizabdaH paraH prayubyamAno vibhaktipratipAdyo yo'rthastaM pratyAyayati / IrthI yatra nirdizyate kAryoM yatra nirdizyata ityarthaH / IvarthanirdezaH "koyA' [4|3|65 ] dadhyudakam / madhviyat / zravyavAya iti kim ? dharmavidatra | kAryanirdeza:asyAt / dadati / dadhati / avyavAya iti kim ? cikIrSanti / zapA vyavAyAjmeradAdezo na bhavati / nAzaH kham ||1|1|61 || nAzo'nupalabdhirabhAvo'prayoga ityanarthAntaram / etaiH zabdaH pratipAyamAnasyArthasya svamityeogA saMjJA bhavati / itikaraNo'nuvartate / tena nAzArthasya saMzayaM labhyate / sthAnigraha cAnuvartate / prasaGgavAMzca sthAnI / tena prasakkasya nAzaH khasaMjJo bhavati / bhAvino nAzasya saMjJitvaM maMzApi bhAvi nIti netaretarAzrayadoSaH / vakSyati valiyoH kham [41355] dAseraH / kAza! 'kSudrAbhyo vA [ 2 / 1 / 120 ] iti dra / "hRdi cArakham [4/463] vikham / jahyAt / khapradezAH "vali vyoH kham [4/3/55 ] ityevamAdayaH / 1. samityakhaM na aM0, sa0 / 2. pratidInA [a0, sa0 13 pratidanne a0 sa0 / 4. prakRteH "giri" ityasya pUrvabhAgasya "gira" hasvasyApekSavenerartha: / 2 vAdekA dvipa0 / 6. bhAyAccAM sa0 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 ma. pA. 1 sU0 52-17] mahAvRttisahitam ubujula ||1sh62|| tasyaiva nAzasya upa uc us ityetAH saMjJA bhavanti / saMzAsaMkaraprasaGga iti cet upa uc us saMjJAbhirbhAvitasya nAzasya etAH pRthak saMjJAstenAdoSaH / "nomatA go:" [111164 ] iti pratiredhI jJApakaH khasaMzAyA ana samAvezI bhavati / tataH paJca sapleti tyAzrayaM pada siddham | "ksasyAci sam" [5/2166 ] iti vartamAne "bob duidiha" [ 5170] AdisUtra ubvacanaM zApakamujusaH sarvasya tyAne bhavanti nAntasya / etA api bhAvinyaH saMjJAH / udAharaNam-paJcazaSkulam | paJcabhiH zakulIbhiH krItam / "pAvasau" [3 / / 26] ilyAhIspa TharaNa um / tato "hadupyup' [ 13/] iti strIsyasyop / juhoti / vibheti / "uj jhuTTotyAdibhyaH" [ 1 / 4 / 145] iti zapa uc / tata uci dvilam / paJcAlAnAM nivAso janapada ilyAgatasyANa"janapade us' [22161] ityus / tato "yuktabadusi liisaMsthe' [19 ] iti linasaMkhyAtidezaH / ubujuspradezAH "hRdupyup' [ 1156 ] ityevamAdayaH / / tyakhe tyAzrayam // 11 // 63 // tyasya khe kRte'pi tyAna kArya bhavati / summiG vipayA zivAni prAyaH prayojanti / supaH kha dharmavit / soH khe'pi padasaMjJA bhavati / mikaH kham-adhok / "halyApa:" [ 44356 ] iti tipaH khe'pi padasaMzAyAmedhatvanavajavanAni mamatA -agniAMcA vipo nAze'pi tuk / vaDaH khampApacIti / yaDo nAze'pi dvitvAdikArya bhavati / riekham kAryate / hAryate / airabhAvayanbhavati / prathama tyagrahagAM kim ? ApnIta / zrAjU: pUnAddhantarvidhyadilija / "aAcho yamahanaH" [ rA23 ] iti daH / "liko'nantyasasam' [1138 ] iti sIyu kadezalsa sakrArasya tre'pi tyAzraya kArye jhali vikati Dasya khaM na bhavati / dvitIyaM tyagrahaNaM kim ? vazriyaM mA bhUt / gave hitam gohitam / tyakhe satyapi acIti varNAzrayA avAdayo na bhavanti / nazematA goH // 1164 // umalA vacanena nAzite tye yo gustasya tyAzrayaM na bhavati / mRSTaH / juhuvaH / zabAnavAvaibepo na bhavataH / gargA iti bahutvavivakSAyAM yajizopi kRte tadAnaya zrAdaramna bhavati / goriti kim ? pAkSi / jarIgRhIta / dvitvaM nizca bhvtH| nomateti yogavibhAgaH / tena goranyavApi kvacicyAbhayaM na bhavati / paramavAcaH / paramavAcA / antarvartinI vibhaktimAzritya padasyAkulaM prApta nomateti pratiSidhyate / atyaadhcssttiH||1||65|| zraya iti jaatinirdeshH| nirdhAraNe ca taa| samAnajAtIyasmaivaM loke nirdhAraNa prasiddhamiti dvitIyamajagrahaNaM labhyate / acAM yo'nsyo'c tadAdi zabdarUpaM TisaMjJa bhavati / dharmavidatra icchabdaH / jJAnamudatra ucchandaH / zrAtAm , aAthAmityatra ucchabdaH / pacete / pacethe " TiMDhare" (21465 ] iti Teretvam / ahaM pace iti vyapadezivadbhAvAttadAditvam / TipradezAH "TivaTare" [2 / 4/65] ityevamAdayaH / upAntyAlA // 11 // 66 // alAmantyasya samIpo'lU uDsaMjJI bhavati / antyagrahaNAdalAM samudAyo labhyate / alsamudAyApekSayA banyo'l bhavati na kevalaH / pac ityakAraH / bhida itIkAraH / paackH| bhedakaH / upAntya iti kim ? vyavahitasyAntyasya ca mA bhUt / aliti kim ? samudAyasya mA bhUt / uGapradezAH "uko'taH" [5 / 2 / 4 ] "yudhaH" [ 5 / 2 / 83 ] ityevmaadyH| yenAli vidhistadantAdyoH ||1||sh67|| yena zabdena yo vidhividhIyate sa tadantasya bhavati / ali yo vidhiH sa tadAdI bhavati / "yo'corAsuyuvaH" [14] ityaco yavidhirvidhIyata ityajantAavati / ceyam / jeyam / kevalAdvyapadezivadAyena / eyam / adhyeyam / "prAtaH kaH" [ 212 / 3] ityAkArAntAkaH / godaH / kambaladaH / "satya-vidhau na tadantavidhiH" [vA0] | savidhI-kaSTaM paramazrita iti Iso na bhavati / tyavidho--sUtranaDasyApatyaM sautranADiH | "naDAdeH phaN" [1] iti phae na bhavati / "igitkA varNakArya ca tadantAdapi bhavatIti varuvyam'' [vA0] bhavatI / atibhavatI / daakssiH| naitadvaktavyam / 1. kArya sada-ma0, ma., s.| 2. vatI | maita--0, 50, s.| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 1 pA0 1 mU068-12 supA zritAdayo vizeSyante na tu zritAdibhiH kiJcivizeSaNena ca tadantavidhiH / mRdA nAdayo dizeyale na naDAdibhimadaH / ugirA ca cazena mRd vizeSyate / alIti varNanirdezaH / ali yo siMdhiH sa nAdI bhavati / "manudhuvA zvoracIyucau" [4]4/72] cikSiyanu: / cinizuH / vyapadezivadbhAvena vilepa tadAdilA / ciniye / yeneti karaNe bhA / vidhizabdaH karmasAdhanaH / avAdhaiH / / 1:68 / / azviAta jAtimA nirbhara ne| akSu aAdinanA'n / yasya samudAyasya sa dusazo bhavati / aitikAyanamya ziSya etikAyanIyaH "dozcha:'" STRIE] niH / zrAmbarasyApatyamAmbaThyaH "dvitkurumAgrajAdakozalAbhyaH" [313 / 153] iti vyaH / dugha-yA rima-deza santi "ghumchayakaleta" [zarA60 ] aAdisUtre arIhaNAdilAT buJ / dradhikaM jAtI draughagaNakIyaH "hoH kakhoka" [3 / 2 / 117] iti cha: | akSviti kim ? halAvivakSArtham / zropagavIyaH : kaamttviipH| nAnyatayA bahutvaM kim ? yaca ekAcazca dusaMjJA yathA syAt / mAlAmayam / vAGamayam / atirgita ki!! nabhAnanyana jAtaH sAbhAsannayanaH / chaH prasIta / ebiti kim ? dattasyAyaM dAttaH / dupadazA padoznaH'' : .] pratyevamAdayaH / tyadAdi / / 2 / 116 / tyadAdIni zabdarUpArizu dusaMzAni bhavanti / akSyAditi nahIM dii| vAmisaMbadhyeta tadopasarjanatve satyApa vacanAttaMdAva dusaMjJA syAna kevalAnAmiti / tyadIyaH / tI yazapatyaM khAdAyaniH / mAdAyaryAnaH | "dhA vRndAda doH" [3 / 1 / 144 ] iti phi / syadAdiH sAdara :: trA prismaapt| eka praagdeshe|| 1 / 1 / 70 // akSyAderiti vartate / eGa, yasyAcAmAdissad dusaMjJa bhavati prAcI dA' bhidhAne / eNIpacane jAta eNopacanIyaH / evaM gonadIyaH / bhojkiiyH| DAMti kima ? nAchiyaH / kAnyakubjaH / prAggrahAM kim ? devadatto nAma bAhIketu grAmastatra bhavo devadattaH / deza iti kim ? gomataH nAma nadI talyA bhavo gaumataH / "yA nAmnaH" [1 / 71] iti yadA dusaMjJA nAsti tadedamulAma / "bhinnalikago nadIdezo'mAmo'puram [1483 ] iti jJApakAnnahI dezanaharaNena na gRhyate / zarAvatI nAma nadI namyAH pRvoM dezaH mAgdezaH / uttarastUdIyAM deshH| bA nAmnaHza71 || puruSairvyavahArAva saGketitaH zabdaH saMjJA nAma / nAmadheyasya vA dusaMjJA bhavati / padmanandIyam / pAanandinam / devadattIvan / devadattam / nAmna iti kima 1 davedana iti yaH kriyAnimittako devadattazabdastasya kAzyAdidhu pAThAikTajAyeva bhavataH / ti vyavasthitayibhASA / jaina dhAno raudiH dhRtaraudiH / saMjJe yam / tasya ziSyA ghRtasaidIyAH / evmodnpaanniiyaaH| zAmbhIyAH / yuddhakAzyapIyAH / nityaM dusaMjJA | "jihvAkAtyaharitakAtyayo bhavatyeva" [ vA0 ] jaiddhaakaataaH| hAritakAtAH / aNudit svasyAtmanA'bhAvyo'taparaH // 1 / 1172 // agA, udica gRhyamANaH svasya grAhakoM bhavati zrAtmanA saca bhAvyamAnaM samaraM ca varjayityA / idamaNagrahaNaM pareNa NakAreNa | "prataH |phaadr'[sh|122] iti taparanirdezAjjAyate / "ya:ya yo ca" [ 44 / 136 ] dAkSiH / cautiH / daityaH / kaumAraH / "asya svau" [ za2014 ] zuklIbhavati / mAlIbhavati | udit-"sto: canA :" [ 514|116 ] "chu mA chuH" | 4|120 ] 1 amAvya iti kim ? bhAvyante utpAdyante tyAdezAnkinmitaste svasva grAhakA na bhavanti / "prasthAt" [2 / 3 / 84 ] "tyahAdevaH" [ 116. ] ttin-lvitaa| kita-babhUva / mit / "jizora" [4353] / atapara iti kim ? bhiso'ta aisa." [ A1% ] | vRkSaH / khavAmirityatra na bhavati / takAra idyasya so'yaM tiditi siI paragrahaNamubhayArtham | taH paro'smAttaparastAThApa parasta 1. isikasyApatyaM pumAna aisikAyanaH / nahAdeH phaNiti phaN / 3. praznAdetyirthaH / 4. budrAntIyAH baka, s.| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 01 pA0 1 sU0 71 76 ] mahAvRttisahitam 17 paraH / idameva zApakaM savidhau keti yogavibhAgo'sti / "AI" / [ 111115] "dehep" [ 1 / 1 / 16] taparatyAdaiAdipu trimAtracaturmAtrANAM nivRttiH / " abhAbhyo'paraH" iti pRthagbhAvAnazuccAraNaM kim ? kvacidvAcyo'pi svaM gRhNAtIti jJApanArtham / amUbhyAm / saMjJAsUtramidaM na paribhASA | sAhi niyamArthA bhavati / na cAditAM svasyAsyasya ca grahaNaM prAptaM yena svasyaiveti niyamaH syAt / antyetAdiH // 1|1|73 // antyene saMzavena gRhyamANa AdistanmadhyapatitAnAM grAhako bhavatyAtmanA sh| Adyantau sambandhizabdoM / zrataH sAmarthyAdAyantavyatirekeNa tanmadhyapAti vastu pratyeka maMjityenAkSiptam / i u ityeteSAM pratyekamariNati saMjJA / ecamakU ac ar ityevamAdayaH / antyeneti kim ? suDilyatra zrAdinA TA ilyetasya TakAre graha mA bhUt / antyenainIdameva jJApakaM sahArthaM gamyamAne'pi bhA bhavati / 1 zrasaMkhyaM jhaH // 1|12|74 || saMkhyA ekatvAdikA sA vasva na vidyate tadasaMkhyaM bhijJa bhavati / ekatvA dinibandhanA vibhaktayutpattarasaMkhyAdaprAptA "supo keH " [14] 150] iti vacanAdbhavati / ke punarasaMkhyAH ? svar / antar / prAtar / sanutar / punar | sAthan / naktam | astam | yastoH / divA | doSA / hyaH / zvaH / kam / zam / yormayaH (1) ca / na / amnas / vihAyasA / rodasI / om | bhUH | bhuvaH / svasti | samayA / nikA / antarA / his' | sAmpratam | zraddhA | satyam / iddhA / mudhA / mRSA / thA / mithyA / mitho | mithu mithunam | mizram | zranizam / nuhuH / shrbhiikssnnm| maGchu / jhaTiti / uccais / avazyam / sAmi / sAci / viSvak / anvaka / AnuSak / sAjaM' / drAk / prAk / RdhakU | pRthak / dhik / hiruk / jyok / manAk / zanaiH / Iyat / joSam / tUSNIm / kAman | nikAmam | prakAmam / zrArAt / zraram | baram | param / ciram / tiraH namaH | svayam / bhUyaH / prAyaH / prabAhukam / / zrAhalam / kuH alam balavat / atIva / suSThu | duSThu / Rte / sapadi / sAkSAt 1 sanAt / sanA | Azu / sahasA / yugapat / upAMzu / purA / purataH purastAt / puraH / ityevaMprakArAH, nisaMjJakAzca sarve "ca vA cha " evamprabhRtayo hRtazca tasAdayastata ityAdayazcvyarthAH, kRtaH mumAmtumAnyaH katvAcyAdezazceti / hamazceti kecisaThanti tattu cintAm / upAnikamityako'sambhavAt / upakumbhamanyam iti mumo darzanAt / upakumbhIkRtyati svavidhAnAcca / sAmAnyaviSayAbhisaMjJA / vizeopaviSayA nisaMjJA 1 asaMkhyagrahaNaM kim ? yatrAsaMkhyatvaM pratIyate tatra bhisaMjJA / uccaiH / paramoccaiH / zrasti | svasti / upasarjane mA bhUt / zratyucaiH | acyuccaisau / zratyuccaisaH / anvastiH / jhipradezAH "suNe : " [ 4 | 150 ] ityevamAdayaH / I 1 gAGkaTAderaGit ||1|1|735 || gADityetasmAt kuryAdibhyazca ghubhyaH pare'tisyA Gito bhavanti / vinApi tamatidezo gamyate / gAGiti vyAkhyAnAdiGAdezo gRhyate / kuryAdistudAderantargaNo yAvat vRtyadhda iti / mAG -- adhyagISTa / adhyagISAtAm / adhyagISata / luGloti haGo gAGAdezaH / "bhumA" [4/4161 ] zrAdisUtre tvam | kuTA de - kuTitA | kuTitum / kuTitavyam / puTitA / puTitum / puTitavyam / vyaceranasi kuTAdittram -- vicitA | tricitum / vicittavyam | anasIti kim ? udbadhacAH / "zrasU sarvadhubhyaH' ityas / aditi kim ? utkoTayati / utkoTo vartate / dvitIba hidvat / iMcantAdvadarthoM gamyate / tena uccukuTipati ityatra "nudAna tI : " [11216] iti do na bhavati / icijaH ||1|1(76 // anyenetAdirityata zrAdiriti vartate / vijervottara iDAdistyo vidbhavati / udvijatvA / udvijitam / udvijitavyam / iDiti kim ? udvejanam / udvejanIyam / vija iti kim ? lavitA | 1. "ma" su0| 2. " nAmno" iti a0, ba0, sa0, pustakeSu tatra "ca" "na" "bAmU" "mo" iti vacchedo yuktaH | 3. 'bahir' a0, ba0, sa0 / 4. "bhAjakU " iti zra0 / "tAjaLU" iti sa0 / "sAjaLU" iti ba0mutritayoH / paramayaM zabda medo'nveSyamANo'nyavyAkaraNakozeSu ca nopakhabdhaH / 5. adarzanAditi yuktam / 6. "hidUca - zra0, ba0, sa0 / 3 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 0 . sU. 77-1 vorNoH // 127 // UoteH para haDAdisyo' vA Didbhavati / proNu vitA | provitA | aprAse 2 vikalpo'yam / dasaijJake tu laGa iTi paratvAnnityo vidhiH / prauNu vi| atriNadityeva / bhididi-goviyate / ivAdirityeva / provinam / provinIyam / go'pit // 11 // 78 // apiT gasaMzako hidbhavati / kurutaH / kurvanti / cinutaH / cinta / muSTaH / mRjanti / ga iti kim ? phartA / mArza | apiditi kim ? karoti / mArTi | apiditi prasajyapratiSedhaH / yadyevaM tudAni likhAnItyatra pidapitorekAdezaH pindravatIti "yula:" [[3] eprasajyeta | nAyaM doSaH / loDAdezasya pitvaM na cATa': / athavAvaM paryudAsaH / iha tahiM cyavanne 'lavanta iti parApekSapidapitorekAdazasya pito'nyatvamastItye pratiSedhaH prasajyeta / naiSa dopaH-"vArNAd gAtraM balIyaH" iti, prAgavekAdezAde / liDasphArikat || 17 ||apidityeva / asphAntAtparo'pilliT bidbhavati / vibhidtH| vibhiSTuH / mamUjatuH / mamRnuH / liDiti kim ? yaSTA | asmAditi kim ? mamanyatuH / mamanyuH / nanu raraciva randhima ityatrAsphAdvihito liT / naivam / bhumvidhAvupadezagrahamAzrayaNAt / evaJca kuNDA huNDetyatra "sarohalaH" [2 / 3 / 2] iti astyo bhavati | apidityeva / vibhediya / viditi vartamAne kigrahaNa kim ? IjatuH / hajuH / Diti jina syAt / nAyava kidviSayaH / vavRte. vRdhe ityatra paralAdepi kRte sphAntatvamiti cet, iSTavAcitvAsparazabdatyettyadoSaH / asphAditi prasajyapratiSedhaH / na cet skAntAdvihita iti paryudAse hi halantAdeva liTa phit syAt | "dhoyo:" [zarA] ityato beti vyavasthitavibhASA'nuvartate / tataH anthinvidambhipyamI. ndhibhyo'pi kidbhavatItyeke / zreSataH / zrethuH / preyatuH / methuH / debhatuH / debhuH / pariSasvaje / paripasvajAte / samIdhe / samIdhAte | smaadhire| mRDamRdagudhakuSavadavasaH ktvA // 11 // 0 // mRha mRda gudha kuSa yada vasa ityetebhyaH paraH ktvA tyaH kinavati / mRiityA / mRdityA / gudhitlA | kupitvA / udityA / ughillA | siddha bidhigarabhyamANo niyamArthaH / tulyajAtIyasya ca niyamaH / seTa kyA tulyajAtIyaH, tena mRdAdimya eva ktvA bheTa kidravati nAnyebhyaH / devilA / sevitrA / vartitvA / seDiti vizeSa kim ? muktvA / mukyA / mRDAdibhyaH ktvaiva kinavatIti" viparIto niyamo nAzaGkanIyaH / evaM hi "klizaH'" [11181] iti phittvavacanamanarthaka syAt, pratirodhAbhAvAt | gubhikuSyostu "myucho'dho halaH saMca" [1167] iti dikalpe prApta nityArthaH pAThaH / lizaH // 10 // klizaH paraH ktvA seT kinavati / klizitvA / pUrveNa niyamena kitye nivartite "yuddho'vo hala: saMkha" [1'1 / 7] iti vikalpaH prAsaH / pUrva sUtra iSTato'vadhAraNArtha yogAntaram / muSagrahirudavidaH saMzca // 11 // 52 // muSa grahi ruda vida ityetebhyaH paraH saMzca (san ktvA ca seT kinavati / mumuSipati / jighRkSati / saditi / vividipati | mudhiyaa| gRhItvA / *dityA | viditvA / ahermUDAdiniyamAnivRttau vidhyamitareSA "mayuGo'vo ila: saMzca" [11] iti vikalpa prApte bacanam / jhalikaH // 1083 // kveti nivRttam / antyenetAdirityata Adiriti vartate / igantAddhoH paro jhajJAdiH sandriyati / sAmaryAsamihitasya dhorikA tdntvidhiH| cicIpati / ninIpati / rurUpati / cikIrSati / zulapati / yadi muni dItyavacanasAmarthyAnmAtrikadimAtrikyorenabhAvaH siddha ityasyAnarthakyam / zikhamapi tarhi na spA / jhApsati / etasmiMstu sani cicIpatyAdiSu sAdhakAzaM dItvaM paralvAgiNaravena bAdhyate / bhAlAdirzita kim ? "ziyiSate / ika iti kim ? pipAsati / sanItyeva / kartA / 1-disyo", sa0, muk| 2.-ptavika-pa0 / 3, pivad bha-10, ba0, sa0] 1. svATaH 0 / 1.-pati vipa-0, 0, sa. pa. pUrve sUne mu0 / / 7. rudityA iti nAsti sA. ba. sa. pustakeSu / ma, zIpsatIti ma0, 0, saH | Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a : pA0 1 sU0 4-31] mahAvRttisahitam halantAt // 20 // san jhalika iti vartate / antazabdaH samIpavacanaH / iko'ntaH samIyo yo hala tadantAddhozalAdiH sambid bhavati / bimitsati / bubhutsate / vivRtsati | antagrahae kim ? yiyakSati / jina bhavati / nADeksamIpAddhalaH paraH san / evaM vA sUtrAyaH / ikaH parI halanto halavayavo yo dhustasmAduttarI jhalAdiH samkinnadhati / antagrahaNa spaSTArthamuktamasmin vyAkhyAne / ipha iti kAnirdezaH kim ? yiyakSati | jhalityeva / nirviSate / "nirekAjanAka" [1 / 1 / 22] ityatra ekagraha jJApakamuktam, "anyatra varNagrahaNe jAtigrahaNamiti / teneha hAhaNena bhinneSvabhinnAbhidhAnapratyayAnamittaM halU jAti bate / tato ghisatIti siddham / siliGa, de|| zaza85 // sanniti nivRttam / jhalikaH halantAditi ca vartate / sizca lika ca deM iko halantAyarI phalAdI kitI bhavataH / sereva daparatvaM vizeSaNaM na liDo'sanmavAt / da eva hi liGa malAdiH / abhitta / abuddha / bhisISTa / mutsISTa | da iti kim ? asAkSIt / adrAkSIt / kilve sRjizoramAgamo na syAt / "vaddhaja (bajavada)" [sa ] ityAdinai / ika ityeva / ayaSTa / yakSISTa / jiH prasajyeta / halantAdirayeva / aceSTa / ceSISTa / emna tyAt / bhalAdirityeva / avatiSTa / bartipoSTa / emca syAt / uH // 1 / 16 // avyAkhyAnAdagrahaNam / mRvarNAntAdoH parau siliko de malAdI kitau bhavataH | akRta / ahata | kRSISTa | havISTa / dvimAtrasya / astIAm | stIpoSTa | "liisyodeM" [NHI.] ityaniTapakSe draSTavyam / malAdiriyeva / astariSTa / starISISTa / gamo vA // 1 7 // gamedhoMH parau siliDau de malAdI vA kitI bhavataH / samagata / saGgasISTa / vA gamaH kilve "anudAttopadeza" [ // 1 // 37] ityAdinA GakhaM "mAd go:" [13 / 45] iti seH kham ! padesamagasta / saGgasISTa / hanaH siH // 1 // hantoH paraH sida kidbhavati / Ahata / zrAisAtAm / zrAhasata / meH kirayAnDasya stram / [anyathA anidita iti uGa khasya pratiSedhaH svAt / ] punaH siMgrahayAM linivRtyartham / dagrahaNamanuvartate / evaM nityo badhAdeza iti iha prayojanaM nAsti / yamaH sUcane // zaza6 // vamedhaH sUcane'rthe vartamAnAtparaH sideM phidravati / sUcanaM gandhanamAviSkaraNamityarthaH / udAyata / udAyasAtAm | udAyasata | akarmakace "pAko yamahanaH" [1 / 2 / 23] iti daH / sUcana iti kim / aAyaMsta kUpAtajjam / sakarmakace "samudAyamo'granthe" [1 // 2/70] iti daH / vopayame // 2 // 160 // upayamo daarsviikaarH| upayame'rthe vartamAnAdyame|H paraH sirde yA kidravati / upAyata kanyAm / upAryasta kanyAn / "svIkRtAnupAyamaH'' [1 // 214] iti daH / iyamaprApte vibhASA / svIkArasUcane pUrvavipratiSedhena pUrveNa nityo vidhiH / / bhusthoriH // 2 // 16 // da pati vartate / bhusaMzakAnA tyA ityetasya ca dhorikAro'ntAdezo bhavati sau sizca de kit / adita / adhita / upAsthita / "prAt" [43 / 26] iti seH kham / sannipAtaparibhASAyA anityatAM vakSyati / tiSThate: "upAnmantrakaraNe' [12 / 20] "dhe" [12121] iti daH / ilavacanasAmarthyAdepo nivRttiH siddhati kigrahaNabhuttarArthamanuvarcamAna serapi vizeSaNam / 1. iti ca ghasate 80, ba0, s0| ana ca zabdo'pyardhakaH / 2. antaHzabda : 4.1 3. manAkSIt vRtti mujitapustake nAsti / 5. koSTakasthitaH pAThoprAsaMgika iva bhAti / "lukha vikRtyanitiH" ityasyAtrApravRttaH / 5, indhIH "hano badha lihi' isi nityavadhAdezavidhAnAt "hamaH siH" ityA liinuvRtta prayojanaM nAsti kiravaprayukna nakha-rUpa-phalasya lihi nitye vadhAdeze'bhAvAt / 6.-SaNaM vihitam / ta: seTa-a0, 20, sa0 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra vyAkaraNam [ma. pA0 . sU. 12- se pUrA ho sinjizvina ||11|2zoG svid mida divad zRSSa ityaMtebhyaH parastasaMzaH seTa na kiGgavati / pavitaH / pavitavAn / bhyuka: kiti" [zA1] itITi pratiSiddhe "pUruH" [TAR] iti tatvoriGga vibhASitaH / zIG-zathitaH / zayitavAn / anubandho yacantanivRtya. rtham / zezvitaH / zezyitavAn | "enivAkcAduko'sudhiyaH' [18] iti yatvam / svidA / prasveditaH / prasbeditavAn / prameditaH / prameditavAn / prakSyeditaH / prakSyaditatrAn / pradharSitaH / pradharSitavAn / vaiyAlaye dhRSTa ityeva bhavati / pUchaH "tayoyatakhArthaH" [2 ] iti karmaNi kA zIH "dhigastharyAnca" [zArama] iti kartari (ka:) ceti / svidAdInAM "kartari cArambhektaH"[21 ] iti kartarika mAditaH" [NU122] iti pratiSedhe ( Siddhe ) "dhA bhAvArambhayoH" [zA123] iti pakSe bhavati / ta iti kim ? pavitvA / ":" [211561] itI panne mUDAdiniyamAdakitvam / seDiti kim 1 ghRtaH / pUtavAn / / mRSaH svArthe // 19 // 43 // svArthastitikSA / bhUSerdhAH svArthe bartamAnAttasaMzaH meT na kidbhavati / mrpitH| marSitavAn | svArtha iti kim ? apamRdhita vAkyamA / dhUnAmanekArthatvAt svArthagrahaNaM paThitApekSam / pAThastUpalakSaNam | seMDityeva / mRA sahane cAsyoditvAt "yasya vA" [ 121] itITi pratiSiddhe mRSTam / voduGo bhASArambhayoHzapaH ||24aatH seena kiditi vartate / uduko ghoH zantrikaraNAtparo mAtra cArambhe ca taH gaD vA na kidbhavati / bhAvagrahAM hAsya vizeSaNam / prArambha aAnaH kriyAkSaNaH / ma dhorvizeSaNam / yutitamasya / dyositamasya / sambandhe tA / kartRtvAMvavakSAyAM "na jhita" [911172] ityAdinA taaprtissedhH| dyutitamanena / chotitamanena / praluTinaH / prlotthitH| praluThitavAn / praloThitavAn | "kasari cArambhe saH" [2 / 4 / 16] iti ktriktH| uduSThaH iti kim ? viditamanena ! praviditaH / bhAvArambhayoriti kim ? rucitaH kApiNaH / zanikaraNAditi kim ? gudhitamasya | pragudhitaH / bhAvikaraNo'yama / seDityeva / rUDhamasya | prarUDhaH / taparakaraNamasandehAtham / nikucita iti nakArasya de kRte "sammipAtalakSaNo vidhiranimila tadvighAtasyaH' ityutuko bikalpo na bhavati / cihitvishessnnaadaa| nousthaphAt ktvA // 11 // 65 // seDiti vartate veti ca / nakAroDodhosthakArAntAt phakArAntAca ktvA seD vA kidbhavati / zrathivA | zranthitvA / prathitvA / pranthitvA / guphilavA / gumphitvA / mRDAdiniyamAnnityamakittve prApne vidhivibhASyate / noka iti kim ? gophiyA / nanvatrApi "myuko'vo halaH saMzca' [ 10 ] iti vikalpena bhAvyam | evaM tahi pheraphitvA pratyudAharaNam / thaphAntAditi kim ? na sitvA / yazcilucyuta SimRpikRSaH // 11 // 66 // vazci luci Rti tuSi muSi kRS ityetebhyaH paraH kyA seTa vA kidbhavati / vacatvA / vaJcitvA | lucitvA / lucisvA / te'rga iti yadA IyaG na bhavati tadA RtitvA / artitvaa| tRSitvA / sarSitvA / mRdhitvA / marSitvA / kRSitvA / karSitvA / mUlAdiniyamAnityamakittvaM prAsam / sedhityeva / baktvA / mRSTvA / "boktiH [ 1 / 104] iti pave neT / vyuDo'yo halA saMzca ||raajaa seDiti vartate ve ti ca / ukAroGa ikAroDazna dhoravakArAntAddhalAdeH paraH saMzca ktvA ca seTo bA kito bhavataH / ukArakArocho'jantatvAsambhavAddhalagrahaNamAdivizeSaNam / didyutiSate / didyotiSate / "putisvApyorji: "[12 / 167] iti caMsya jiH | yutitvA | dyotitvA / lilikhipati | lilekhighati / lisitvA / lenitvA / sannakideva kyApi seemRDAdiniyamAdakit / tayoraprApta kitvamanena vighIyamAnaM 1. bhAtupAThapaThitatitikSArthasya prahaNamityarthaH / 2. mRSTaH ca / 3,-kri-b0| 4. "satyo. NikIya' 2/3 / 28 / iti nispaM ziDIyau | anna vAge' ityanuvRtta age vikarupena NilIyako iti tamratyavRsyabhiprAyaH / etadAzayenaivAna tervAga iti ityAdha ktam / nasvityaM kimapi sUtram / 1. svesi ba0, s0| 6. abhyAstrasya / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 [1] [phA0 1 sU0 68-61] mahAvRttisahitam vikalpyate / vyuGa iti kim ? vivartiSate / varttitvA / ava iti kim ? dideviSati / devitvA / ilAderiti kim ? evidhiprati / eSitvA / sani epi kRte dvitvam / seDityeva / lumukSate / bhuktvA / 1 21 yuktavadusi liGgasaMkhye ||1|1168 // yuktaH prakRtyarthaH / pratyayArthena sambandhAt / uso'rthaM us / usi yukta iva liGgasaMkhye bhavataH / ivArthe bat / usiti nAzasya saMjJA | usA naSTasya tyasyArthaH sAhacaryAdum / tatrosaceM prakRtyarthaM iva liGgasaMkhye vidhIyete / liGga' strISu napuMsakAni / saMkhyA ekatvadvitvabahutvAni / paJcAlo nAma rAjA tasyApatyaM "rASTrazabdAdrAjJeo'j" [3 / 1 / 150 ] ityam / bahutve tasyopi kRte paJcAlAH kSatriyAH puMlliGgA bahusaMkhyAH / teSAM nivAso janapada: "tasya nivAsAdUrabhavI [332|51] ityAgatasyArA: "janapada us' [3 |2| 61] * ityus | kSatriyeSu ye liGgasaMkhye te janapade'pi bhavataH / paJcAlAH / kuravaH / zraGgAH / vaGgAH / kaliGgAH / evaM varaNAnAmabhavaH / godo nAma hRdau tayorarabhavaH / "varaNAdeH " [22262] iti us | varaNaH | zirISAH / godI ||" arthAtidezAdvizeSaNAnAmapi tadvattA siddhA" (vA0 ) paJcAlA ramaNIyA zrannA bahukSoraghRtA bhumaalyphlaaH| varA ramaNIyAH / godau ramagrIyo / "jAteriti vaktavyam (vA0 ) / paJcAlA janapadaH / godau grAmaH / zratra janapadamAmayojatitvAnnAtidezaH / jAtvartho jAtiH / tena tadvizeSaNAnAmapi pratiSedhaH / paJcAlA banapado rmnniiyH| nedaM vaktavyam / saJjJAprAmnAsyAt / yathA varSA Apo dArA grahAH sikatA ityevamAdInAM saMjJAzabdAnAM saMjJAyAmA evAdeva tvaliGgena svasaMkhyayA ca sAdhutvamevaM jAterapi bhaviSyati / paJcAlAdInAM tu saMjJA zabdAnAmanvAkhyAnapradarzanArthamustiGgasaMkhyAtiidazazca vidhIyate ityadIpaH / usIti kim ? AmalakaM phalam | upi kRte phale'rthe Apalakazabdasya strIliGga mA bhUt / liGgasaMkhye iti kim ? yo adUrabhavo grAmaH / varaNAditvAdus tasya vanaM badarIbanan / vanaramatitvAtidezAM mA bhUt / "vibhASaiauSadhivanaspatibhyaH " [5/4/60 ] iti tvaM prsjyet| veti vyavasthitavibhASAnuvRttermanuSyArthe usi vizeSaNAnAM na liGgasaMkhyAtidezaH / paJcAlA zrabhirUpaH / bahIkA darzanIyaH / catra manuSyaH / "ive pratikRtI : " [ 4 / 1 / 150 ] iti kaH / tasya " usa manuSye" [ 423152 ] ityukt / khalatikAdiSu saMkhyAtideza patra | khalatikasya parvatasyAdUrabhavAni calatikaM vanAni / harItakyAdiSu siddhAtideza evaM | harItakyA avayavaH phalAni / "harItakyAde:" [ 3/3/124 ] datthus / haritakyaH phalAni / 1 tiSyapunarvasUnAM bhadre dvitvam // 1 // 66666 // tiSya ekaH pUnarvasU dvau / teSAM bhadvandve dvitvaM bhavati / uditau viSyapunarvasU / tiSyapunarvasUnAmiti kim / rAdhAnurAdhAH / zravadhaniSThAH / bhagrahaNaM kim / tiSye jAtaH / punarvasyorjAtau tatra jAta chatyAgatalyAyo 'bhebhyo bahulam [ 3 / 3 / 13 ] ityupU / tiSyazva punarvasU ca tiSyapunarvasavo mAyakAH / nanu gauNAdevAtra na bhaviSyati / paryAyArthaM tarhi bhagrahaNam / puSyapunarvasU siddhapunarvasU iti / bahuvacananirdezaH kimarthaH ? ekavadbhAve mA bhUt / idaM tiSyapunarvasu / idameva zAparka "vA tarumRga 0" [ 4 ] zraditi yogavibhAgo'sti / dvandra iti kim / zrastidhyastI pUnarvasU yeSAM te tiSyapunarvasavo mugdhAH tiSyAdaya evAtra viparyayeNa pratIyanta iti bhaviSayatvamasti / "AtyAkhyAyA mekasmin bahuvacanamanyatasyAm | [1 / 2 / 18 pA0 sU0 ] iti na vaktavyam / sAmAnyavizeSAtmakatvAdvastunaH / vizepeSvanuvRttAkAra buddhinimittaM sAmAnyam / vyAvRttAkAra buddhihetako vizeSataH / tatra sAmAnyavivakSAyAmekatvaM bhavati / sam-no bIhiH / vizeSavivakSAyAM bahulam / sampannA zrIhayaH / saMkhvAnuprayoge jAtivivakSaiva / eko bIhiH sampannaH subhikSaM koti / zrasmado dvayorekasya ca vA bahutvaM na vaktavyam / kathamahaM bravImi AvAM bUcaH, vayaM brUma iti zrAtmana indriyANAM ca vAtantryaM pAratantryaM vivakSayA bhaviSyati / kadAcidAtmA svatantro bhavati / anenANApazyAmi | kadAcidindriyANAM svAtantryam / idamme'ti pazyati / tatrAtmanaH svAtantryavivakSAyA J 1. vikarUpena vidhIyata ityarthaH / 2 "vadhikA " 0 "vatrikA " mu0 / 3. asmado dvayozra ( pA0 sU0 1/256 ) iti sUtraM lakSayati vRtikAraH / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhi-jyAkara jammU [a0] 1 pA0 1 sU0 100 mekatvamindriyANAM svAtantrye bahulam / savizeSaNasyAtmavivakSaica / zrahaM devadatto trayImi / zrahaM sAdhuyImi / madirAvubhavikSA / tvaM me guruH / yUrya meM gukhaH / etacca zabdazakti svAbhAvyAt / phailgunIproSThapadAnAM nakSatre dvayatvaM beti na vaktavyam / kathaM kadA pUrve phalgunyau kadA pUrvAH phalgunyaH / kadA pUrve proSThapade kadA pUrvAH proSThapadAH 1 yadA phalgunasamIpagate candramasi phalgunIzabdo vivakSyate tadA bahutvamanyadA dvitvam / 22 svAbhAvikaravAdabhidhAnasyaikazeSAnArambhaH // 1|1|100|| svabhAvata eva zabda ekazeSamanapekSya eka dviSu vartate / zrata ebaikazepAnArambhaH / ekatvAdInAM prakRtyupAttAnAmabhivyaktaye vibhaktyupAdAnam / yathA eko dvau bahavaH paJca sameti / evaM vRddhaH vRkSau vRkSAH / atha pratyartha zabdanivezAkenAnekarUpAbhidhAnaM tatrAnekArthAbhidhAne'nekazabdatvaM prasaktamata ekazeSaH / zratrocyate yadi bhileSyaminnAbhidhAna pratyayaheturjAtiH zabdArthaH / taspAH pratyAyane eka eva zabdaH samarthaH / atha dravyaM zabdArthaH / taccAnekaM vyAvRttAbhidhAnabuddhi liGgam / tasyAbhidhitsAvAmanekazavdale prApta ekazeSa iti / etadapyayuktam / avaziSTaH zabdo nirRta zabdasya yadyarthamabhidhatte tadAsya dvitve'pi vRttiriti kimekazeSeNa / atha nAmite tadA pazcAdapi sa evArthaH / kathamanekArthe vRttiH 1 sarUpANAM drandanivRtyarthamekazeSa ityapi nAstyanabhidhAnAt / na hi bhavati dvau ca dvau ca dvAviti / atha virUpazabdArtha ekazepha / tathAhi "vRddho yUnA ekakSaNazcedeva vizeSaH" [0 sU0 1/2/63 ] zratyantarhitaM vRddham' / etrakAro bhinnakramaH / vizeSa bairUpyam / vRddhaH ziSya yUnA saha vacane vRddhayuklA evaM vAda vizeSaH samAnAyAM prakRtau / gArgyakSa gArgyAyazca gayau / dAkSuizva dAkSAyaNazca dAdI / buddha iti kim ? zrapagavazcAnantara zrIpagavizva yuvA zropagabopagAvI / gArgigAvau | yUneti kim ? garga gArgya garbhagAya | talakSaNa eveti kim ? gArgyavAtsyAyanI / atra prakRtivizeSo'pyasti / evakAraH kimarthaH / bhAgavitti bhaagvtikaa| bhAgavitterapatyaM yuvA / "doSThaNU saurvAreSu prAya:" [ 3 / 1 / 136 ] ityatra pasyApi bhAvAnna talakSaNa eva / vizeSa iti kim ? vedazca vRddho vedazva yuvA baidavedau / tallakSaNa vairUpyAbhAvAt dvandvo bhavatyeva / "zrI puMbacca" [ pA0 sU0 1/2/66 ] strI vRddhA yUnA saha vacane ziSyate puMvadbhAvAsyA bhavati tallakSaNa eva yadi vizeSaH / gArgI ca gArgyAyazca gAyoM / dAkSI ca dAkSAyaNazva dAdI | nedaM dvayaM vaktavyabhU 1 jIvati vaMzye vRddhaM dvayamabhidhatte / ajIvati vRddhayUnordvandvo nAstyanabhidhAnAt / jIvati vaMzye vRddhI strIM yuvAna sAmAnyena vRddhazabda evAbhidhatte / dvandvasya cAnabhidhAnam / pipumAn striyA saha vacane ziSyate tallakSaNa evaM yadi vizeSaH / ka kaThI ca kaTauM mayUraca mayUrI mayUrau / prANidharmayoH strIpuMsayorgrahaNAdiha na bhavati / nadanadIpatiH / ghaTapaTIsarAyodacanAdi / tallakSaNa ityeva / kukkuTamayUryau / evakAra ityeva / indrendrANyau / bhavabhavAn / puMyogalakSaNo'pyatra vizeSaH / idamavi jAtimAtravivakSayA siddhayati / dvandvasya nvAnabhidhAnam / abhidhAne dvandvo'sti / nadanadIpatiH / brAhmaNavatsAbrAhmaNI (ga) vatsI / bhAtRputrI svaduhitRbhyAM ziSyata iti na vaktavyam / bhrAtA ca svasA ca bhaginI vA bhrAtarau / putrazca duhitA ca putrau / zrapatyamAtravivakSayA dvandvAnabhidhAnaJca / idaM tarhi vaklavyam / napuMsaka" manapuMsakenaikamaJcAsyAnyataratyAnta akSaya eva yadi vizeSa iti / zubhakha vastraM zurU kambalaH zuklA ca sATI tadidaM zubham / tAnImAni zuklAni / nedaM jyAyaH tripu liGgeSu napuMsakasya prabhAdau prAdhAnyAt / tena (napuMsakatvaM ) 1. prANa bahu- a0, ba0, kha0 / 2. svivAt / phalgu a0 / 3. "phalgunIpropadAna nakSatre" pA0 sU0 112/60 / 4. pratyarthazabda - a0 / 5. khAne pratya-ma0 | 6. - tasya zabdaa0, ba0, sa0 / 7. - kArthe ca sa0 / "pumAn khiyA" pA0 sU0 11267] ityabhilakSya khaNDayati / 1. "AtRputrI svasRduhitRbhyAm" pA0 sU0 11268 iti khaNDayati / 10. "napuMkamanapuMsakenaikavaccAsyAnyatarasyAm" iti pA0 sU0 1 | 2 | 62 / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : papA 2 sU01-3 mahAvRttisahitam sAmAnyavizeSApekSayA ca vacanabhedaH / pitA mAtrA zvazuraH zvazvA'nyatarasyAmityapi na vaktavyam / sAmAnyaSiyakSayA phtirI zvazurAviti / indroDapyasti / mAtApitarau / shvshrushvshurau| zvazrUzabdaH striyAmiheva nipAtitaH / "tyadAdIni savainityam / " [ pAca sU0 112172] sadhaiM riti tyadAdibhiranyaizca sahavacane tyadAdIni ziSyanta ityetadapi nAsti / syadAdInAmanyApekSayA sAmAnyabAcitvam / tyadAdiSu ca yadyatparaM tattasAmAnyavAcIti tatprayogo yuktaH / sa ca devadattazca tau| kazca devadattazca ko / sa ca yazca yau / RthAtra kasya liGgam / sa ca vAlI ca kueiJca / sa ca dezadattA ca kuNDaM ceti | ucyate-dvandvA pavAdo'yam / dvandve cAntyaliGgam / atrApi tadeva yuktam / idaM cApi na vAcyam / "grAmyapazusavataruNeghu khI" [ pA0 sU0 1 / 2 / 1] grAmyA ye pazavasteSAM sAkaDe strI ziSyate ataruNAzced grAmpapazavaH / gAvazca striyo gAvazca pumAsaH gAva emAH / anA imAH mAha li| prArayAna mA gata / rurava hame / pRSata ime | pazupraSTaNaM kima / nAmamA prme| sa?sviti kim ? etau gAtrau carataH / ataraNeviti kim ? yatsA ime / varkarA ime / kathaM naMdaM vacavyama ? liGgamaziSya lokAnayatnAliGgasyeti / anyathA azvA ime ityeyamAdiSu ezeSeNu aniSTa strIliGga prasajyeta ityabhayanandi muniviracitAyAM jainendravyAkaraNamahAvRttau prathamasyAbhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH / bhUvAdayo dhuH // 1 / 2 / 1 // bhU ityevamAdayaH zabdAH pratyeka dhusajJA bhavanti / bhUedha sparddha ityAdi / dhorityadhikRtva laDAdividhiH kAryam / bhavati / edhate / spaddhate / Adizabdo vyavasthAvAcI / tena auraNacayatyAdInAM nirAsaH / arthapadopalakSitAnAJca vyavasthA / tato dhusamAnazabdAnAM yAtrAmAdipityevamAdInAM sarvanAmavikalpapratiSedhasvargAdinAcinAmagrahaNam / bhUzabda Adirepamiti vase bhyAdaya iti prApnoti / naivam | "bhUSAdInA vakAro'yaM lakSaNAH prayujyate / iko mabhidhyavadhAnamekeSAmiti saMgrahaH" / tena triyambakaM yajAmahe ghAyuvambarayoribelyAdi siddham | "bhuvo vArtha badantIti' bhavateH sampadAdipAThAkSip / bhuvaM bhavanaM kriyoM vadantIti bahulavacanAdaNya ntAdapi vaderauNAdike iji kRte. bhUvAdayaH / asmin pakSe ziSTAprayogAdANavayatvAdInAM kSepaH / "svarthA vA vAdayaH smRtAH / athavA vA gatigandhanayorityasmAtpara AdizabdaH / bhuvo vAdayo vAcyavAcakabhAvasambandhe tA svartha ityarthaH / ye tu bakAro majhalArtha iti paThanti' / ta idaM vAcyAH / yadyAdhikyAdakAse maGgalamatiprasaGgaH syAt / etena tat jJAna pratyuktam / maGgalA bhidheyazca dhakAro nAmamAlAdiSu na palyate / vRttI marthyAnapAttazca cintyaH / dhupradezA: "dhoyA kriyAsamabhihAre' [2 // 1 / 13] ityevamAdayaH / akarmako dhiH // 22 // akarmako dhurghisajJo bhavati / "kApyam" // 2 // 120] hAyAdinA lakSaNena viditaM karma tadavivakSita vA nAsyA (nAsyasya vA') karmakaH / dhipradezAH "anodheH [ARI] ityevamAdayaH / kAryArtho'prayogIt // 1 / 3 // zAstra'nyasya kAryArthamAzrIyate prayoge ca na bhUyate yaH sa isa zo bhavati / ahauNa yakAraH / jimidA snehane, Tunadi samRddhau, Dukuma, karaNa ityAdiSu bhiTuDavo cheDasyAdiSu dvakAraH / kAryArtha iti kim ? kulAtkhaH kulInaH / paramakulIna ityatra khakArasyA'prayogityAt "khiyo| -- - 1."pitA mAnA, zvasuraH azvA' pA0 sU0 1 / 2170,77 ityabhilakSya kharapati / 2.-sA / saca ku-ma0, sa0 / 1. isamekazeSavAdinA mate saMgacchate / ekazeSAnArambhavAdinA tikRyA siMga maziSya lokAzrayasvAlliMgaspa" iti vAcyam / 4.-ndivira-10, 40, sa. / 5. bhAhapayattvA-pra., sa. ANayayatyA-ba0 / 6.-vAyA yaya-pra0, ba0. sa. | 7. nirAsa ityarthaH / . "bhUkAdInAM vakAse'yammaMgasArthaH prayujyate' (1 / 31 / pA0 ma. mA0) iti khaNDanaparaH sndhrbhH| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jainendra-vyAkaraNam [001 pA02 sU0 1-- macA" [13 / 73, 147] iti mum prasajyeta / aayogIti kim ? paramakulInaH / InAdezaH kAmiti mum spAt / nanu kAryArtho'prayogI ca khaH kathaM nesajJaH ? ubhayavizeSaNopAdAnAt / anyasya kAryArtho bhUtvA yo'prayogItyadoSaH / anvarthA ceyamimaMzA / eti gacchati nazyatIt tena "tasya lopaH" pA. sa. 131] iti na vaktavyam / pryogaanusaarennaapryogitvaavgteH| pratipattigauravarbhAita cet "upadaMze'janunAsika ita" [pA0 sU0 1132] ityanunAsikannamapi prayogAdevAvasIyata iti samAnam / pradezAH "TidAdiH" [sa ityevamAdayaH / ___ yathAsaMkhya samAH // 1 / 2 / 4 // yathAsaMkhyaM yathAkrama samAH ziSyamANA bhanti' / yathAmakhvaM "yAvayathAvadhusyasAzye" [1 // 3 // 6] iti hasaH / samAstulyAH / tulyAvazca dviSThamataH pRvoddiSTAnAma dRSTAH samA jnyeyaaH| "mipyasthataso'statanAma : rU sako tyo sAdi yojyam / samA iti kim 1 "savAkkalakSaNavo'vyaNimAmaNa [33] savAdayazcatvAro'thA amAdayastrayaH, vaiSamyAt savAdiSu caturvartheSvamaMtAdaN bhavati, tathA yajantAdijantAcca / samazabdasya sAye yuktArtha ca sarvanAmasazoktA na tulyArthe / svaritenAdhikAra / / / 5 // svaritena liGgenAdhikArI veditavyaH / "tyaH" |21113] "paraH" [ zA2] "yAmmudaH" [3 / 1 / 1] ityevamAdiH / svarita iti prAcAryapratijJAyA liGgam / "vyAmizraH svritH| [ 15] ityasyAcI dharmatvena " hi [zAma ityevamAdiSu halsvasambhavAdagrahaNam / adhi kAro viniyogA vyApAra ityarthaH / tvariteneti yogavibhAgAdyathAsaMkhyamapi svAratena saMyam / ___ anudAroto daH // zaza6 // DakAreto'nudAttetazca dhorda eva bhavati / hitH| pUcha / sUte / zAha / zete / iG / adhIte / anudArotaH / Asa / Aste / vasa | baste / cakSa / zrAcaSTe / carDikaraNamanaryakam / anudAttettyAdhun / vicakSaNaH / "la karmaNi ca bhAve ca dhe" [24 // 55] iti dholakArA vihitAH / taddvAreNa davidhI mavidhI ca prApta prakRtiniyamo'yam | hanudAtteto da eva bhavati / dalavaniyataH / so'nyebhyo'pi prAptaH / "mam" [1 // 2175] iti dvitIyo niyamaH / yatra maJca dazca prApnoti tatra mameva bhavati / yadi syanivamaH syAd anudAteta eva do bhavati nAnyebhyastadAnyatra masya siddhatvAt "mam" [25] iti sUtra manarthakaM syAt / tadArambhAdiyazavadhAraNaM siddham / kiJca tyaniyame hi anudAnato'pi meM prApnoti tannivRnaye zeSAnmamiti zeSagrahaNaM kuryAt / tadakaraNaM ca jJAparka prakRtiniyamasya / / ddau|| 22 / 7 / / Diriti bhAvakarmaNAH sajJA / Gau da eva bhavati / prAsyate bhavatA | supvale bhavatA / bhAvasvaikatvaM yuSmadasmadarthA'sambhavazca / kArakebhyaH pRthagbhUto ghorarthaH svapradhAnako bhAvaH / eti jIvantamAnanda ityatra Anando rAhya eteH kartRtvena vivakSita iti do na bhavati / karmaNi / kriyale karaH / kamaMkari / lUyate ke saraH / bhidyate kusUlaH svayameva / arthaniyamo'yam / dastu kartayapi prAptaH sa mamityanena niyamena nivarvate / yadi Avetra do bhavatIti tyaniyamaH syAd mAvakarmaNopaniyatavAnme'pi prAte tannivRttyartha zeSAt kartari maminyudhyeta zeSA'karaNaM jJApakamarthaniyamasya | evaM pratiniyame'rthaniya me ca sati "mam" [25] ityatra kartRgrahaNaM zeSagrahaNazca pratyAkhyAtam / kartari // za8 // kartari AyeM do bhavati / "karmabhyatihAre ma;" [2 / 306] iti o cihitastaMsahacaritaH karmatihAro bAthaH / karmavyatihArazca karmagrahaNasAmarthyAt kriyaavytihaarH| anyasya kartumiSTAM kriyAM yadAnyaH karoti tadiSTAM cetarastadA kriyAvyatihAraH / vyatilunIte / vyatipunIte / zrArambhasAmAt 1.-nti / bAyAsaGkhyA yathA-a., 40, s0| 2. ityatra do a., b0|3, kedAraH ma0 ba0, s0| 4. utsavAkyasvArasyena zeSAkaraNaM jJAparka prakRtiniyamasya, kartRgrahaNyAkaraNazApakamamiyamasyeti pATho yuktaH / 5. basahacarita ityarthaH / 6. vyatilunate / vyatipunate ma0, ba0 / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma0 ! pA0 2 0 6-15] mahAvRttisahitam 25 karyeva siddha kaprahaNamuttarArtham "na gatihisArthebhyaH" [2] iti / kartari pharmavyatihAre vihitasya dasya pratiSedho yathA syAdiha mA bhUt / vyatibhyate senyaa| vyatigamyante prAmAH / vyatihanyantai dasyavaH / kriyAvyatihAra iti kim ? pAribhASikakarmavyatihAre mA bhUt / devadattasya dhAnya vyatilunanti / na gatihisArthebhyaH // zarAH // gatyarthebhyo hiMsArthebhyazca dhubhyo AyeM do na bhavati / vyatigacchanti / vyaktidhAvanti / hiMsArthebhyaH / vyatihiMsanti / vyatibhindanti / vyatichindanti / vyantipiSati / bahuvacananirdezo hamAdisaMgrahaNArthaH / vyatihasanti / vyatijalpanti | vyatipaTanti / vyatikathayanti | "vasorapratiSedho vakamyaH" [vA0] sampraharante rAjAnaH / vyaktivahante nadyaH / gatihiMsayoH pratiSedho gatihiMsAhetau na bhavati / vyatigamayante / dhyatibhedayante / parasparAnyonyetaratare // 10 // paraspara anyonya itaretara ityeteSu prayukta prAyeM do na bhavati / parasparasya vyatilunanti / anyonyasya vyatilunanti / itaretarasya vyatilunanti / vyatibhyAM dyotite'pi karmavyatihAre parasparAdipadaprayogo dvAyayUpau bhakSayoti yathA / parasparAdizabdAnaH kathaM siddhiH / dvitvaprakaraNe karmavyatihAre sarvanAmno dvitvam / "savazca bahulam [cA. ] iti vakSyati / / nidhizaH / shraa11|| ni iti svarUpasya grahaNa na nimaJjJAyA / nipUrvAdizo do bhavati / nivizate / nivizete / nivizante | laavsyaayaamaagmH| tato na TyavadhAyakaH / nyavizata / "mam' [ 5] iti meM prAptam / sanirdezaH samarthArthaH / sAmarthaJca dhoginA / teneha na bhavati / madhuni vizanti bhramarAH / anarthakavAdA / parivyavakiyaH // 12 // 12 // pari vi ava ityevaMpUrvAt krINAtedo bhavati / parikrINIne / vikoNIte / avakroNIte / akarmaNye phale vidhirayama / anayaMkavAdiha na bhavati / upari kroNAti / gavi koNAti / apacAva koNIvaH / kI iti anukaraNam | anukAryeNArthavattvAnmRtve sani svAdividhiH / "prakRtibadanukANam" iti dhulAtidezAdiyAdezaH / uttaratra jeriti nirdezAn' bakaraNAdapi svAzrayo'pi kacideva / viparAje // 12 // 13 // ni parA ityevapUjayateH bhavati / vijayate / parAjayate / atrApi sanidazaH samarthasya gemra haraNArthaH / teneha na bhavati / bahuvijayati vanam / parAjayati senA / / Ao do'vyasane // 12 // 14 // vyasana vikasanaM vivaraNa vaa| anyeSAM dArUpANAM vyasane vRttirnAsti | ApUrvAddadAtaravyasane'ye do bhavati | vidyAmAdatta / akApye phale prApaNArthamidam / avyasanamiti kim ? Asya yAdadAti / pilakaM vyAdadAti / vipAdikAM vyAdadAti | "svAbhakarmakAditi vakamyam' [vA ] yaha mA bhUt / vyAdadate pipIlikAH pataGgamukham / yadyaka pye phale prAptasyAvyasana iti pratiSedhaH kApye phale vyasane daH prApnoti / naivam / avyasana iti yogavibhAgAd vena kenacivyAptasya prtissedhH| prAthiti DiskaraNaM kim / zrA dadAtyasau bhikSAmivAnImahamasmArSam / zrADiti yogavibhAgaH / tena sthaH pratijJAne do bhavati / anityaM zabdamAtiSThante / "gamayate: kAlaharaNe" [vA0] Agabhavasva tAvahevadatta / "bhupravilamyAna' [vA.] / zrAnute zRgAlaH / Acchate gurumiti siddham / krIDo'nuparyAH ||15 // anu pari AG ityevaMpUrvAt krIDo do bhavati / anukrIDate / parikrIDate / AkrIDate / gisAhacaryAdanorge reva pradaNAdiha na bhavati / mANvakamanu krIDati | mANavakana sahetyarthaH / "mA' [1 ] ityanunA yoga ipa gitisaJcApratiSeghazca / "zikSejijJAsAyA~ do vaktavyaH" [vA. ] zake sannantasyedaM grahaNam / vidyAsu zikSate / dhanuSi zikSate / karmavivakSAyAM vidyAH zikSAMcakraM / "harategetivAcchIlye" bA0] paitRkamazvA anuharante mAtukaM gAvaH | mAturAgatam "Rtam" [2 / 3 / 12 ] iti ThA) 1. bahu bhuvi jaya-10 / 2. aparA a0 / 3. -mAsiSThate 10,0, s.| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a01 pA0 2 sU016 - 13 gatitAchIlya iti kim ? mAtaramanuharanti / " zapa upalambhana iti ca vaktavyam" [ vA0 ] yAcA zarIrasparzanamupalambhaH / devadattAya zapate / upalambhana iti kim ? zapati / samo'kUje ||1|2| 16 || sampUryAt krauDo 'kUje'rthe do bhavati / saMkrIDate / maMkIte / saMkrIDante / akRta iti kim ? saMkrIDanti zakaTAni / zravyaktaM zabdaM kurvantItyarthaH / stho'vavizva || 1 |2| 17 // ava vipra ityevaMpUrvAt sampUrvAcca tiSThodoM bhavati / avatiSThate / vitiSThate / pratiSThate / santiSThate / zrIpsAstheyo || 1 |2| 18 || paraparitoSArthamAtmarUpAdiprakAzanaM jJIpsA / sthIyate'gni niyarUpekheti stheyaH / bahutavacanAdadhikaraNe yaH / jJIpsAyAM stheyonau ca tiSThateoM bhavati / jJI sAyAm tiSThate kanyA chAtrebhyaH / tiSThate brAhmaNI chAtrebhyaH / svAbhiprAyaprakAzanenAtmAnaM rocayatItyarthaH / zauSmanakriyayA karmavyapadezabhAjAM chAtrANAmupeyAt saMpradAnatyam / stheyoktau - devadatte tizrute / tvayi tiSThate / mayi tiSThate / saMzayAnivayaM karotItyarthaH / uda he ||1/2/16 // utpati terITarthe vartamAnAdo bhavati / gehe uttiSThate / dharme uttiSThate / ghaTata ityarthaH / I iti kim ? zrasmAd grAmAcchatamastiSTati / utpayata ityarthaH / I6 iti IhateH paryAyagrahaNAt gamyamAnAyAmAyAM na bhavati | AsanAnutiSThati / uttiSTati senA / zrasmAd grAmAdviSTi: ( 1 ) | paJca puruSA uttiSThanti / I upAnmantrakaraNe ||112220 // upapUrvAptiSThate maMntrakaraNe do bhavati / jagatyopatite / triSTupatiSThate / mantrakaraNa iti kim ? bhartAramupatiSThati bhAryA yauvanena / upAditi yogavibhAgaH / tena devapUjAsaGgatikaraNamitrakaraNapathi do bhavati / devapUjAyAm- sImandharamupatiSThate / saGgatikaraNe - rathikAnupatiSThate / mitrakaraNemahAmAtrAnupatiSThate / saGgatikaraNamupazleSaH / mitrakaraNaM mAnasaH sambandhaH / pathi zrayaM panthAH srudhnamupatiSThate / "vA lipsAyAmiti vakasyam" [ vA0 ] | bhikSuko dAtRkulamupatiSThate / upatiSThati vA / dheH ||1|2|21|| akarmako dhiriti / upapUrvAttiSThaterdo bhavati / yAvadamuktamupatiSThate / yAvadodanamupati chate / bhojane bhojane zradane zrodane udIkSata ityarthaH / gheriti kim ? svAminamupatiSThati / yuttapaH // 1122 || gheriti vartate / vi uditvevam pUrvAttateo bhavati / vitapate / jvalatItyarthaH / uttapatte / dherityeva / uttapati suvarNa suvarNakAraH / vitapati pRthvImAdityaH / dahatItyarthaH / vyuda iti kim ? niSTapati / dIyata ityarthaH / "svAGgakarmakAcceti vaktavyam" [vA ] ktipate pANim | uttapate pANim / zrAtmIyama svAGgaM na pAribhASikaM teneha na bhavati / vitapati parapANim / uttapati devadatto yajJadattasya pRSTham / AGo yamahanaH // 112|23|| zrAGpUrvAbhyAM vama hana ityetAbhyAM vibhyAM do bhavati / zrayaccyate / dIrgho bhavatItyarthaH / zrAha / zrApnAte / zrAnate / yamaH kartrApye phale " samudAka yamo'granthe" [ 1/2/70] iti daH siddho 'nyatredam / dherityeva / yacchati rajjum / zrAnti pApam | "svAGgakarma kA veti varumyam [ vA0 ] | Ayacchate pANim / Ate vacaH / svAGgAditi kim ? parakIyA karmaNi mA bhUt / ziraH parakIyam / inda 1. he'rthe a0, ba0, sa0 / 2 zra0 sa0 pustakayoH "viSTiH" iti pAThaH / ba0 mu0 pustakayoH "diSTiH" iti / paraM "viSTiH" iti pAThaH pratibhAti / vivi karmakRt "AjUvetanayoSiSTiH karmakRtkarmo ravi" iti zAzvatavacanAt / pUrvavAkyAccAtra "uttiSTati" ityadhyAhAraH / " gRSTiH" ityapi pAThaH sambhavati / gRSTiya sakRtprasUtA gau: / 3 dAnika-ma0 / 4- dAmoda-pra0 / 2. dIrvobhava-va0, sa0 / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 10 2024-31 ] mahAvRttisahitam samo gacchasvaccha vidyazaH || 1 | 2|24|| gheriti vartate / sampUrvebhyo gamaH praccha---RSizru-vid-dRz-ityetebhyo do bhavati / te pRcchata / saMsvaratai / iti Rcchateriyartezca grahaNam | samRcchate / samiyute / samariSyate / RcchateranAdazalya grahaNam / zrAdazasya mahayena siddhatvAt / samRcchiSyate / saMvate / vidarAdAdikasya grahaNaM mabaddhatsAhacaryAt / visaM / saMpazyate / dherityeva / saGgacchati suhRdam / saMveti dharman | "porasyatyU jhAMbIka vaktavyam" [ cA0 ] | nirasyate / nirasyati / samUhati / samUhate / r nisaMnyupAda H || 12|25|| punaH saMgrahaNAddha zite nivRttam / ni-saM-vinvaya ityevampUrvAt iyatedoM bhavati / niyate / saMyate / cihnayate / upavate / terAna vikRtanirdeze'pi prakRtiprahaNam "na vyo hii [4 / 3 / 21] iti nirdezAt / AGaH sparddhaM ||1|2|26|| saH parAbhibhavecchA | pUrvAt yateH spaddha viSaye do mati / majho mayate / chAtrachAtramAhvayate / sparddhayAhnAnaM karotItyarthaH / spaMddha iti kina ? gAmAyati / dhanakSepa sevA nyAya pratiyatnamakathopayoge aH ||12|| gandhanaM sucanam / zravakSepo bhartsanam / sevA saMzrayaH / avidhinA pravRttiranyAyaH / zravidyamAnArjanaM vidyamAnasaMskAro kA pratiyatnaH / prabandhena kathanaM prakathA | upayogo dharmAdinimitto vyayaH / gandhanAdiSvartheSu vartamAnAt kRJo do bhavati / gandhaneutkurute zrayamimam | sUcayatItyarthaH / avakSepe sveno vartikAmupakurute / bhartsayatItyarthaH / sevAyAm -gaNakAnu pakurute / sevata ityarthaH / zranyAye - paradArAnupakurute / nyAyamanapecya teSu pravartata ityarthaH / pratiyantre - evo dakasyopaskurute / "pratiyatne kRJaH [ 1 / 4 / 60 ] iti karmariNa sA / upAtpratiyatnavaikRta" [ 4 / 3 / 112] ityAdinA suT / prakathAyAm-janApavAdAn prakurute / upayoge -rAta prakurute / dharmAdyarthe viniyukkta ityarthaH / yati kim ? kaTaM karoti / AviSkarotItyatra zrAviH zabda eva gandhane vartate na karotiH / apakAraprayukta vA sUcanaM gandhanamityadoSaH / prasadane'dheH ||112|26|| prasanamabhima | vipUrvotkRJaH prasahane'rthe do bhavati / zatrUnadhikurute / vAdino'dhikurute / zrabhibhavatItyarthaH / prasadana iti kim ? adhikaroti / ye phale sametra bhavati / zabdakarmaNo veH ||1|2|26|| karmeha karmApyam / tripUrvAt karoteH zabdakarmakAdo bhavati / dhva vikurute svarAn / koSTA vikurute kharAn / zabdakarmaNa iti kima ! vikaroti kaTam / zabdagrahaNena zabdavizeSAH svarAdayo gRhyante / teneha na bhavati / vakaroti zabdam / vikarotyanuvAkam / vikarotyadhyAya masAlA / dhe // 230 // vipUrvAtkaroterdhe bhavati / vikurvate saindhavAH / sAdhudAntAH / zrainasya pUrNAzchAtrA vikurvate / "sRpyarthe yoge upasaMkhyAnam" [bA0] iti karatA / sammAnotsaJjanopanayanajJAnavRti gaNanavyaye niyaH || 12|1|31|| sammAna: pUjanam / utsaJ namulvepaH / upanayanamAcAryakaraNam / zAnamavagamaH / vatirvetanAdAnam / zravaNazulkAdiniryAtanaM gaNanam / vyayo dharmAdiSyarthavaniyogaH / sammAnAdiSu yathAsambhavaM vizeSaNeSu nayatecaudoM bharthAta / sammAne - nayate cArvI syAdvAde | cAvIM buddhistacAgadAcAryA tathoktaH / vineyeSu pratipAdanena sammAnaM karotItyaryaH / utsaJjanebAlamudAnayate / utkSipatItyarthaH / upanayane - mANavakamupanayate / zrAtmanaH ziSyabhAvena mANavakaM prApayatItyarthaH / zAne - naya te cArvI tattvArthe / taccapadArthAn nizcinotItyarthaH / mRta karmakarAnupanayate | betanAdAnena puSNAtItyarthaH / gaNane-madrakAH karaM vinayan / nirvAtayantotyarthaH / vya- rAtaM vinayate / sahasra cinayate / etaiviti kim ? jAM nayati grAmam / 1. atra gandhanasya vartamAnatvena do vaktavya ityAzaGkAyAmuttaradvayam / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 1 pA0 2 sU0 12-01 kartRsthe karmaNyamUrtI ||1|2|32|| nayataiH kartA lakAravAcyaH / rUpAdyAtmikA mUrtiH / kartRsthe karmaNi mUrtivarjite sati nayaterdo bhavati / ko vinayate / harSa vinayate / zramaM vinavate / zamayatItyarthaH / kartRstha tvAtkarmaNaH kartrA'bhyaphalatA karmatA / tena kartrAnye kriyAphale siddhe'pi ne niyamArthametat / kartRsya iti kim 1 devadatto jinadattasya krodhaM vinayati / karmaNIti kim ? buddhayA vinayati / zramUrtIti kim ? gaDa vinayati / kirate jIvikAkulA yakaraNe || 1 | 2|33|| kiratedoM bhavati harSajIvikAkulAyakaraNa ityateSu gamyamAneSu / paskirate vRSabho hRSTaH / jIvikAmAm apaskirate kukkuTo bhakSArthI / kulAyo nivAsaH - kulAyakaraNe - apaskirate zvA zrAzrayArthI / "catuSpA chukumivAdarSAda" [ 43 112] iti sud / vRtisargatAyane kramaH // 112/34 // vRttiravighAtaH / sarga utsAhaH / tAyanaM pRthUbhAvaH / vRttyAdiSvavartamAnAt krame bhavati / vRttau nayeSvasya kramate buddhiH / na pratibadhyata ityarthaH / sarge -kramate jainendrAdhyayanAya / utsahata ityarthaH / tAyane - nAsminbhU de zAstrANi kramante / na tAyanta ityarthaH / eteSviti kim 1 krAmati / "kramo se" [1274] iti dItvam / I paros || 12|35|| dina para upa- ityevampUrvAt krameda bhavana / parAkramate / upakramate / siddha satyArambho niyamAya paropAbhyAmeva nAnyasmAdreH / anukrAmati / vRtyAdiSvityeva / parAkrAmati / upakrAmati / jyotirAvAH ||11/36 // zrAGapUrvAt kamejyotiSAmudramane do bhavati / zrAkramate sUryaH / Akramale candramAH / zrAkramante jyotIMSi / jyotirudvatAviti kima ? zrAkrAmati dhUmo istalam / zrAkrAmati mANavakaH kutapamityatroddvatirapi nAsti / veH khArthe // 1|2|37|| svArthaH pAdavikSepaH / vipUrvAt kramaH svArthI do bhavati / ( zrazvaH ) suSThu vikramate / sAdhu vikramate / vikramaNamazvAdInAM zikSAvizeSAd gativizeSaH / svArtha iti kim ? vikrAmatyajinasandhiH / sphuTatItyarthaH / prAdArambhe ||112|38|| ArambhaH prathamaM karma / prapUrvAt krama zrArambhe do bhavati / prakramate bhoknum / paropAdityata upAdita vartate / upakramate bhokkuma / zrArabhate moktumityarthaH / zrarambha iti kim ? pUrveya prakrAmati / zraparedyurupakrAmati / pUrvasminnahani yadanena gataM tadaparasminnAgacchatItyarthaH / ghADageH ||11236 // zrageH kramo vA do bhavati / krabhate / krAmati / iyamaprApte vibhASA / vRtyAdiSu pUrveNa nityo vidhiH / zraroriti kim ? saMkrAmati / jhopa || 12|40 // zrapavo'palApaH | apave'rthe jAnAterdo bhavati / zatamapajAnIte | sahakSamapajAnIte / zrapahnava iti kim ? ' kiMcidapi jAnAsi / dheH // 12 // 41 // jAnAterbhedoM bhavati / sarpiSo jAnate / dadhno jAnIte / sarpiSaH dadhnA copAyanena sampazyataityarthaH / "zo'svArthe karaNe" [1 / 4 / 18 ] iti karaNe tA / zrapye phale idaM davidhAnam / beriti phima 1 svareNa putraM AnAti | I saMpraverasmRtI ||12|42 // smRtirAdhyAnaM cintanaM vA / sampratipUrvajAnAtairasmRtyarthe do bhavati / zataM smmaaniite| zataM pratijAnIte / zrasmRtAviti kim ? mAtuH saJjAnAti / pituH saJjAnAti / "stradadayeza " [11] iti vA / dIptyupaktijJAnehavi matyupamantraNe vadaH || 1 |2|43|| dIptiH prakAzanam / upetyotiSapoktiH / upasAntvanamityarthaH / zAnaM padArthAvagamaH / Iho yataH / nAnAmatirvimatiH / upamantraNaM rahasyanukUlanam / dIpyA 1. na tvaM kijida - a0, sa0 1 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 01 pA0 2 0 04-53 ] mahAvRtisahitam diSyartheSu vadatedoM bhavati / dIptau-vadate cArvI tattvArthe / 'dIpyamAno 'badatItyarthaH / upoktI-karmakaganupapadate / upetya sambhASeta pratyarthaH / jJAne-vadate cArvI cndrodye| jAnAti baditumityarthaH / Ihe-ko'smin kSetre vadate / ko yatata ityarthaH / vimatau-he vivadante / goSThe vivadante / vicitraM bhASanta ityarthaH / upamatraNe-kulabhAryAmupavadate / paradArAnupatradate / anukUlapratItyarthaH / pteSviti kim 1 vadati devadattaH / vyavadhAyasamutau // 44 // vyaktavAcI vyaktavarNatvAnmanuSyAdayaH prasiddhAH / sambhaya vacanaM samuktiH | vyaktavAcA samukto gamyamAnAyAM vadatedo bhavati / sampravadante maanyaaH| sampravadante sAdhavaH / sambhaya bhASanta ityarthaH / vyaktavAgiti kim ? apravadanti kukka dAH / samutAviti kim | devadatto vadati jinadattam / chAnArdhaH 1 / 2 / 45 // anupUrvAda badatedhairdo bhavati | anukdate jinadatto devadattasya / anuH sAzye punararthe vA / dhariti kim ? pUrvabhuklamanuvadati / vyaktavAsabhuktAvityetra / anubadanti viinnaa| vA vivAde // 1 // 2 // 46 // dhivAdo vipralApastatra bartamAnAdvadA do bhavati / vipravadante sAMvatsarAH / vipravanta saaNvtsraaH| viprayadante vAdinaH / vipravadanti vAdinaH / yugapaviruddha vadantItyarthaH / vyakta vAgnaharaNamanuvartate / tato vyaktatrAksamuktAviti nitye prApta vikalpaH / vivAda iti kim ? sampravadante sAdhayaH / vyaktavAgityeva / sampravadanti zakunayaH / samuktAvityeva / sampravadanti pAdinaH krameNa / mo'vAt / / 1 / 2 / 47 // avAdi ratedoM bhavati / agirate / adhagirate / avagirante / gRNAtairavapUrvasya prayogo nAsti / ayAditi kim ? girrAta / nigirati ? pratizAne samaH // 12 pratijJAnamabhyupagamaH pratijJAne'the sampUrvAgiratedoM bhavati / anekAntAsmaka vastu saGgirate / zate saGgirate / pratijJAna iti kim ? saGgiryata / uparodheiH ||1||raah|| utpUrvAJcarateradherdo bhayati / guruvacanamuccarate / ulamya caratItyarthaH / adheriti kim 1 dhUma uccarati / urdhva gacchatItyarthaH / samo bhayA // 1 // 2 / 50 // sampUrvAJcaratebhantena yoge do bhavati / rathena sNcrte| azkena saMcarate / bhAnta prayukta do bhavati, na tu gamyamAne / bhAyuktAditi kim ? trIlokAn saMcarati jinadharmaH / atra svAtmaneti karaNaM gamyamAnam / prANazca sA cedavaziSTavyavahAre iti vaktavyam" [vA0] sampUrvAhANo bhAyoge do bhavati. sA cedayarthe bhA | idameva jJApakamaziSTacyapahAre bhA'pi bhavatIti / dAsyA saMprayacchate / vRSalpA saMprayacchate kAmukaH / sama iti saMbandhe tA / tena prazabdena vyavadhAnaM na bhavati / abartha iti kin / pANinA samprayacchati / nedaM vaktavyam / karmavyatihAre daH / sahArthe ca bhA draSTavyA / svIkRtAvupAdyamaH // 12 // 52 // pANigrahaNamavirodho vA sviikRtiH| upapUrvAdyamaH svIkRtAparthe do bhavati / katyAmupayacchate / bhAryAmupayacchate / svIkRtAviti kim ? parabhAryAmupayacchati / zusmRrazaH sanaH // 12 // 52 // zru-smR-dRza ityetebhyaH sannantebhyo do bhavati / zuzrUSate zAstram / susmarSate pUrvavRttam / didRkSate devam / zruzibhyAmakarmakAvasthAyAM "samo gammacchi." [12 / 25] ityAdinA do vihitastatra "sanaH pUrvabas " [ 5] ityeva daH siddhaH sapharmakArthamidam / smarateraprApta vidhAnam / ___ // 2 // 53 // jAnAteH sannantAt do bhavati / jijJAsate dharmam | "jJo'pahave" [2 / 40] ":" [1 / 2 / 1] "saMpraterasmRtI" [3 / 2 / 42] iti jAnatedoM vihitaH / tathA kA phale "ho'ge:" [12571] ityatra pUrvavatsama iti siddhastato'nyatraM 'daM vacanam / 1. tayeti zeSaH / 2..pyamAnA bada-tha0, ba0, sa0 / 3. 'goSThe vivadante' pustake nAsti / 4. -ti sAMvatsaraH / sthl-pr.| 5. pApyaH ba0 sa0, mu. / 6. sajhirante mu.| 7. -rate / kuTummAmuccarase / uSkramya-ma0, ba0, sa0 / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ma. . 0 sa. 24-40 nAnoH // 1 // 2 // 54|| anupUrvAjjAnAtaH sannantAho na bhavati / putramanujijJAsati / bhRtyamanujizAsati / sakarmakAditi vaktavyam [at] iha mA bhUt / anujijAsate manasA ! no vaktavyam / pUrveNa prAtasyAyaM pratiSedhaH / pUrveNa ca sakarmakAdeva sannantAdo vihitaH 1 dhestu "sana: pUrvavat" [1 // 2 // 58] iti daH / anoriti kim ? putra jijnyaaste| pratyAcavaH // 12 // 55 // neti vartate / prati zrAG ityevampUrvAt zRNoteH sannantAho na bhavati / pratizubhUSati / prAzu bhUSati zAstram / "zrusmazaH sanaH" [1 / 2 / 22] iti prAtasyAnena prtissedhH| sanirdezaH samarthArthaH | sAmarthyacca dhorginA / teneha na pratiSedhaH / devadatta pratizubhUpate / / zadet // 112156|| neti nivRttamasambhavAt / ganimittabhUtaH / zadispacArAdgaH / zadegaviSayAddo bhavati / zIyate / zIyete / zIyante / "pAtrA' [sh2|36] zrAdinA zIyAdezaH / gAditi kim ? zatsyati / azatsyat / zizasati / mRko lulinezca // 1 // 2 // 57 mriyate lihogaparAna do bhavati | amRta / mRpoSTa / AziSi liG | 13:" [11186] iti siliko kritvam / gapat khalbApa / mriyate / niyasya / "riG yagalikaze" 12130] iti rikAdezaH / vinmAdeva middha niyamAmidamanyatra do na bhavati / mariSyati / amariSyat / mamAra | sanaH pUrvavat // 1 8 // pUrvaNa tulyaM varnata iti pUrvavat / pUrva-vaJca pratyAsattaM / / sanaH pUvoM yo dhastadvatsamantAdo bhavati / yebhyo dhubhyo yena vizeSaNena do vitastebhyaH sanadhikebhyo'pi do bhavatItyarthaH / yathA jinadAroto daH" [12 / 6] hati / zete / zrAste / evaM sannantAdapi zizayiSale / Asisipate / givizeSaaina nivizaH" [I] nivizate / nitrivikSate / arthavizeSeNa "gandhanA." [1 / 2 / 25] zrAdinA utkusate / zramimamucikIrSate / ubhayavizeSeNa "jyotirudgatAvAlA;" [112 / 36] zrAkramate / prAcisate / " snorthAt" [211/155] "kramaH" [5 / 1 / 112] itiiprtissedhH| kArakavizeSeza "jJo'padave" [ 1 0] "dhe" [1 / 2141] / sarpinI jAnIte | sapiSo jijnyaaste| iha jugupsate mImAMsata iti guptakRteravayavasyAnudAttetakaraNaM sannantasamudAyasya vizeSaNamiti daH siddhH| yadyevaM gopAyalyAdAvapi syAt / kartavyo'tra 'yatnaH / pUrvavaditi kim ? zizatsati / mumUrSati / atra danimitta nAsti / Amvat tatkRtraH // 2 // 56 // AmhaNona yasmAdAm vihitastasya grahaNam / zrAma iva prAmvat / tasya kRJ tatkRtra / yasmAdAm tasyeva dhostaskRjo do veditavyaH / ITAJcake | IkSAJcanaM / liTi parataH "sarorisAda" [211132] ityAm | "AmaH" [1 // 4/346] iti parasthop / lasya kRtvAnmRtve sati svAdividhiH / "supo jhe:" [ 150] iti tasvoe / "liDvat kRSi' [211136] ityanuprayogasya karoteranena daH / vidhiniyamazcAtrebhyete | pUrcayaditi bartate / akAMdhye phale pUrvavaddo bhavatIti vidhiH / katrApye phale Amdhadeva do navati / taina dAhasyaivAmantatva prayoge do bhavattIti niyamAdiha na bhavati / udumbhAJcakAra / tadgrahaNaM kim ? AmantAnuprayogasya grahaNaM yathA syAdiha mA bhUt / Ihate / karotIti kRgrahaNa kimartham ! karotereva yathA syAdii mA bhUt / IkSAmAsa / IvA babhUva / iha kugrahaNAdanyanirAsArthAjjAyate "liDvatakRmi"[2 ] ityatra pratyAhAragrahaNaM "kRbhvastiyoge: [412 / 15] ityata Aramya "kRmo visIya' [1 / 2 / 62] itti prakAreNa / yujo'yakSapAne geH // 12 / 60 // akApyaphasArtho'yamArambhaH / yujegiMpUrvAMdo bhavatyayazapAtrakpiAre / 1. "mAsisipate" iti a. pustake nAsti 12, vizeSakamiti bh0,v0s0| 3. "anudAzeya. rUpayo do'nilyaH' iti paribhASArUpo yatnaH / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0pA0 2 sU0 31-70 ] mahAvRttisahitam 31 prayukta ke / triyuGkte' / niyuGkte / pAtra iti kim ? dvandvaM yajJapAtrANi prayunakti / gati kim 1 yunakti / "samAdhI" ityasyAnudAntaM vAdagrahaNam / udH // 1|2|61 // utpUrvAdya jerayajJapAtre do bhavati / ucca cha / niyamo'yaM ilanteSUda eva nAnya smAt / niryunakti / duryunakti : saMyunakti / saMkSNoH ||1|2|62 || sampUrvAt davo do bhavati / saMdate / saMvAte / saMdaNutrate zakhan / bhujo'sau ||112263|| rAje kAryamAtya grahaNam / bhujesyarthaM vartamAnAdo bhavati / bhuGkte / bhuJjate / bhuJjate / arthAsambhavAntAdAdikasya bhujeragrahaNam / nibhujAMta pANim / zradAviti kim ? bhunakti vasudhAM bharataH / pAlayatItyarthaH / bhasmerhetubhaye // 1264 // eyantAbhyAM bhI mi ityetAbhyAM tuma do bhavati / "tadyojako hetu:" [112 / 126] iti hetuH / tasya bhayazabdena bhAvasAdhanena " kA bhIbhiH ' [913/32] iti saH / bhagamahana vismayo'pIha lakSyate / murADo bhISayate / "ItaH puGa nityam" [ 4.3 | 41] iti bhU | muNDo vismApayate / jaTilo vismApayate / "smiGa: " [4/3/20] ityAtvam / henubhava iti kim ? kuvikayainaM bhAyayati / vAcA vismAyayati / kayaphalArtho'yamArambhaH / vaJcane gRdhivazcaiH ||1|2| 65 || airiti vartate / vacanaM visaMvAdanam / rAdhivakhi ityetAbhyAM eyantAvaJcane'rthe do bhavati / mANavakaM garddhayate / mANavakaM vaJcayate / visaMvAdayatItyarthaH / vaJcana iti kim ? zrAnaM garddhayati / kAGkSAmasyotpAdayatItyarthaH / zrahiM vaJcayati / gamayatItyarthaH / liyo'dhAsammAnane ca // 112266 // goriti vartate / na cASTayaM madhATya zAlInIkaraNam / sammAnanaM pUjanam / linA telIyatezva rayantAdadhATya sammAnanayozca ca vartamAnAdo bhavati / adhaSTya -- zyeno vartikAmapalApayate / abhibhavatItyarthaH / sammAnane- jayabhirAlApayate / tI bhA / atmAnaM pUjayatI tyarthaH / vaJcane ca | katvAmullApayate / pralambhavatItyarthaH / "vibhASA liyo" [ 4 / 3 / 44 ] iti vyavasthibhASAzrayaNAdeSu triSu nityamAsvam / zradhASTarthyAdiSviti kim ? bAlakamullApayati / mo mithyAyoge'bhyAse // 112267 // roriti vartate / abhyAso guNanikA / karoteryantAnmi yA zabdayoge'bhyAse'rthe do bhavati / mithyA kArayate / stutiM mithyA kArayate / sadIpaM punaH punaruccAratha tItyarthaH / kutra iti kim ? padaM mithyA vAcayati mithyAyoga iti kin / stIcaM suSThu kArayati / abhyAsa iti kim ? sakRtpadaM mithyA kArayati / ekavAranucyA rayatItyarthaH / asvaritaH ye phale || 1 | 2|6 = || roriti nivRttam / uttaratra ziva iti nirdezAt / JitaH svaritatazca ye dhavastebhyo do bhavati kartAramA moti cet kriyAyA phlm| phalaM sarve kriyAtI bhavatIti sAmarthyAt kiMvA labhyate / phalagrahagAM mukhyaphala parigrahArtham / tritaH punIte / lunIte / kurute / svaritetaH pacate / yajate / vapate / mukhyaM kriyAphalamaMtra kartAramAjhoti / kartrAye phala iti kim ? pacanti bhaktakarAH / vapanti mRtakAH / nAtra mukhyaM phalaM kintu bhRtirAnuSaGgikaM vA phalam / atvariteta iti kibhU ? yAti / vAti / do'pAs || 12266|| papUrvAdate bhavati kartrAnye phale / ekAntavAdamapavadate / kApye phale isyena / apavadati / itaH prabhRti kartrAnye pharale do veditavyaH / samudAyamo'granthe // 112270 // sama ut AG ityevamyaramanyaviSaye do bhavati / zrIhIn saMyacchate / zrAtmanazcad trIyo bhavanti / bhAramudyacchate / pApamAyacchate / andha iti kim ? udyacchati 1. vidyuta iti a0 pustake mAsti | Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jainendra-vyAkaraNam [ya. 1 pA0 2 0 1-2 cikitsAM vaidyaH / nikitsAMta vaidyakAnyaH / kApya ileva / mayacchati udyamati prAyacchati parasya vastram / "Alo yamahana:' [ 112 / 23 ] ityanena prerdavidhAnamuktam / so'geH // 27 // jAnAteragipUrvAddo bhavati kApye phale / gAM jAnIte / ageriti kim ? svargalokaM prajAnAti / kamvei phale ityeva / parasya gAM jAnAti / NicaH // 111172|| jintAhA bhavati kA ye phale / kaTaM kArayate / zrodanaM pAcayate / lakSaH svaritelkaraNAjjAyate hetumaNNico grahaNamidam / karvApye phala ityeva / parasya kaTaM kArayati / . pAdamyAcamAjhyasaparimuharucinRzevayasaH ||12|73 // vica iti vartate / pA dami zrAGyama zrAbyasa parimuha rUci-nRt-dheT bad basa ityetebhyo NyantebhyaH kApye phale do bhavati / pAyayate / damayate / aAyAmayate / "yamo'pariveSaNe" iti mitrajJApratiSedhAt prona bhavati / AyAsayate / parimohayate / rocayate / nartayate / dhaapyte| baadyte| vAsayate | pAdheTorayartha vAnnatiyozcalyarthatvAt "calyatharSAt" [12] iti meM prAptam / anyepAm "aNI dheH prANikartRkAt" [ 12 / 85] iti / tata prArambhaH / vA cAragamye ||1||raa74|| bAgiti nedaM pAribhASikasya "IpA'tra vAka' [11] ityasya grahaNaM kiM tarhi vAkchandaH / padAntamityarthaH / bAgagambe kApye phale vA do bhavati / svaM dhAnyaM punIte / svaM dhAnyaM punAti / paDbhiyogairnityaM de prApte vikalpo'vam / mam // 112 / 75 // nirmamArtham / yasmAnmaM dazca prApnoti tasmAnmameva bhavati / pUrveNa prakaraNena prakRtiniyamaH kRto dastvaniyata ityubhayaprAtirasti / yAti / vAti / pravizati / AkrAmati dhUmaH / OM da eva bhavatIti arthaniyamo vyAkhyAtaH / tataH katarimaM draSTavyam | yadi vA "kari [ 10 ] ityataH katari teneha na bhavati / gamyate / ramyate / parAnurutraH ||raaraakssaapraa anu ityevaMpUrvAn kRtro maM bhavati / gandhanAdiSu daH prAptastadapavAdodhyam | parAkaroti / anukaroti / kampye phale mameva bhavati / kasmAnna niyamaH / tatrApUrvo vidhirastu niyamo vAstvitya pUrva eva vidhirbhavati / pratyabhyatitipaH // 2277|| prati abhi ati ityevampUrvAt kSipo maM bhavati / pratikSipati / abhikSipati / atikSipati / svaritetvAdaH prAptaH / etebhya iti kim ? AkSipate / pravAhaH // 2|| apUrvAdvaiteH kA ye phale maM bhavati / pravati / mRSaH paraH // 17 // paripUrvAnmUSatema bhavati / parimRSyati / parimRdhyataH / parimRSyanti / vahimapi phecidanuvartayanti / parivahati / pareriti kim / mRSyate parISahAn sAdhuH / nyAUzca ramaH ||shraa0|| vizrAGa, ityevampUrvAn paripUrvAcca ramemai bhavati / viramati / zrAramati / pariramati / anudAttekhAdaH prAptaH / etebhya iti kim / ramate / abhiramate / upAt / / 1 / 2 / 8 / / upapUrvAzca ramema bhavati / mAryAmuparamati / pRthagyoga uttraarthH|| vA dheH||12182|| upapUrvAdramedhairvA meM bhavati / yAvadbhaktamuparamati / uparamate / nivartata ityarthaH / virirasatItyatra pUrvasya danimittAbhAvAt "sanaH pUrvavat" [ 112118] iti do na bhavati / budhyunazjanepranna sronneH||1283|| kAve phale Nica iti de prAse'yamArambhaH / budha yudha naza jana iGpadru pratyetebhyo eyantebhyo maM bhavati / ye'trAkarmakArateSAm "praNau dheH prANikakAt'' [11185] jAnIte / ava jaaniite| age-a, ba, H0 | 2. "lana darzanAGkanayoH' iti bhoH svasteitkaramAdityarthaH / 3. niyamo'yam a0, sa0 / 1, prathaiti / pravahataH / pravahanti / " ma0,0, s.| 5. "pariSahAs" ma0, "pApabhaktamuparamati" ba | Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma.pA. 108-01 mahAvRttisahitam prati siddhe pramANikartRphArtha grahaNam / pravatyAdInAmacalyadyartham / bodhayati padmam / yodhayati kAmAni / nAzayati pApam / janayati puNyam / adhyApamati zAstram / prAvayati grAma / prApyatItyarthaH / drAvayati choham / vitApayatItyarthaH / srAvayati tailam / spandayatItyarthaH / / calyadyarthAt // 2 // 28 // gariti vartate | calerarthaH kampanam / aderartho'bhyabahAraH | calyayamyo'dyathebhyazca dhubhyo Nyantebhyo maM bhavati / calyarthebhyaH-calayati | copayati / kamyavati / "kampane caleH" (!) ivi mitsajJAyAM prAdezaH / adyarthebhyaH-nigArayati / bhojayati | zrAzayati / sarvatrAdyarthakAryamadeneSyate / zrAdacante devadattena / iha paya upayojayate devadatteneti bhakSaNArthAbhAvAnmaM na bhavati | sakarmakAryamamANikarTa kAryazca suutrm| zraNau dheH prANikartRkAt // ARIEN aNyantAvasthAyAM yo dhudhiH prANikartRkatamAeeyantAnma bhavati | Aste devadattaH / aAsavati devadattam / zete devadattaH / zAyayati devadattam / ayAviti kim ? ceta. yamAna prayojayati / cetayate / manu ca "gica:' [12 / 12] ityatra hetumariNacI grahaNaM vyAkhyAtam / aNAviti tasyAyaM pratiSedhaH / tenAtra meM bhavatyeva cetayatIti / idaM tarhi pratyudAharaNam / AroiyamANaM prayojayati Arohayate | athavA'NAviti dhervizeSaNam | aNau yo ghistasya praNaM yathA syAt / anyathA vigrahaNe eyantavizeSaNe ihaiva meM syAJcetayamAnaM prayojayati cetayati / zrAsayati ityAdau na syAt / dheriti kim ? phaTaM kurvANaM prayojayati kArayate / prANikartRkAditi kim ? zuSyanti vrIhyaH / zoSayatai zrIhInAtayaH / "prApyopapivRkSebhyo'vayace cha' [3 / 3 / 103] iti pRthA nirdezAdiha zabdazAstre vanaspatikAyAH pANigrahaNena na grAnte / kyaSo yA // 12 // 86 // kyaSantAvA maM bhavati / vAvacanasAmAt pajhe do'pi bhavati / apaTaraparavi paTapaTAyati / paTapaTAyate / "mavyatAnukaraNAdanekAco'nilo DAc' [16] iti DAca / "hAdhi iti dvitvam / "mrau DAci nityam" [3] iti takArasya pararUpatvam 1 Tikham / "bALohitamakya [A ] iti kAm / evamalohito lohito bhavati lohitAyate / ghu yo ludhi ||1|27|kRpuupryntaa yatAdayaH / veti vartate / dhutAdibhyo vA meM bhavati chi parataH / vyaya vat / vyayoviSTa / aluTat / aloTiSTa / mavidhipakSe "dhu ghuSAdilitsarizAstpatama' [sa ] ityng| yadyapi me'vidhAnasAmAnmavidhilabdhastathApyanudAsatkaraNa luko'nyatra sAyaphAzamiti nityaM ma syAditi vikalpAthai vacanam / tulIti kim ? yotate / dyu tA sahacaritA itare'pi tayocyanta iti bhuvcnnirdeshH| syasanovRdbhyaH // 1 / / 88 // dyu tAdiSvantarbhUtA vRtAdayaH / vRtAdibhyo vA meM bhavati spe uni ca sati / vati / avagat / vivasati | vartiSyate / avati yata / vivartiSate / evaM mRdha sudha syandU ityete yojyAH / mavidhI "na vRtAdeH" [5 / 1 / 105] itIpratiSedhaH / luTi ca kl,pH||raal peTi syasanozca vA meM bhavati / kalaptA 1 kantArau / kalsAraH / kalpsyati / akalasyat' / cila sti'| klpitaarH| kalpiSyate / akalpiSyata / cikalpiSate / la.pe tA. dilyAdeva hAsanorvikalpe siddhe cakAreNAnukaraNamasandehAtham / rUpa iti latvaM kimartham ! akArasthasya rephabhAgasya rephamahaNena grahavaM yathA syAt / kRptaH / klaptavAn / mAtRNAm / pitRNAm / latva NatvaJca siddham / spaH param // 1 / 2 / 60 // sparddha paraM kArya bhavati / dvayoH prasaGgayoranyAyo rekasmin yugapadupanipAte saGgharSaH spddhH| "yanyato dI: [zarA36] "supi" [zarA35] iti dItvasyAkkAzaH / devAbhyAm / vRkSAbhyAm / "bahau bhavet [18] ityasyAvakAzaH / deveSu / vRkSeSu / iDobhayaM prApnoti devebhya iti / sUtra vinyAse parametvaM bhavati / apravRttau phyAye vA prApte vacanam / "kAryakAla samjhAparibhASam" [pari0]iti / yAnti 1. pApam / janayati pApam / jana-ba0, s0| 2'bhAdayate' ma.,ba0, sa03, cipsati / kaSipatA / karipatArau / karipatAra:-80, ba. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra vyAkaraNam [. pA.3 khU015-16 kAryANi tAvadyA sUtrasya bheda iti vidhiniyamazcedaM sUtram / yatra parassinkAyeM kRte "punaH prasaMgavijJAnAt" pUrva tatra vidhiH / yatra parameva kArye dRzyate "sakRdgate paranirNaye bAdhito bAdhita evaM" [pari0] iti tatra niyamaH / tadyathA dvitvasyAvakAzaH / bhidyate / jerabakAzaH / vicati / vedivyate iti paratyAjo kRte punaH prasAda dvitvam / "jarazaso zi: [17] ityasyAvakAzaH / kuNDAni / "suToram [za/24] ityasyAyakAzaH / yUyaM raajaanH| iSTa yUyaM gurukulAni iti para evAmbhAvaH / atulyabalayoH spaddhoM na bhavati / utsargAdapavAdaH paranityavicAraNe bhavennityam / nityAttathAntaraGgam / tasmAdapyanavakAzaM yat / ekArthayorapi nAsti virodhaH / ghotrihitAstavyAdayaH paryAyeNa bhavanti / nabbAdhya Asam // 1 // 26 // napA nirdio bAdhyo bhavati zrA sAdhikArarisamApta rityoSo'dhikAro veditavyaH / loke saMjJAsamAvezo dRSTaH indraH zakraH purandara iti / zAstre'pi tyaH kRd vya iti / "zeSo'ga evaM" [2||15] ityavadhAraNAjJApayati ihAppi saMjJAsamAvezaH syAditi yatnaH kriyate / yatra napaH samAveza iSyate tatra nazabdopAdAnamasti / yathA "yazca kAzraye" [13]45] iti / vakSyati "pro ghica" [sa] vidi' / bhidi / "ke rU" [12 / 10.] | shikssi| miti / napA nirdiSTA dhisaMjJA rusaMjJayA bAdhyate . samIveze hi atatakSedityatra "dhau kacyanakse sanvat" [121160] iti kapare dhau parataH sanvadAvaH prasavyeta / avivajadityatra ghedardItvaM syAt / napiti kim ? bAbhravyaH / pulliGgA gusaMjJA pulliGgayA bhasaMjJayA na mAdhyate / khau stryAkhyau muH ||1raashaa striyamAcakSAte iti trAkhyo / '' [rAdha] iti niyamAdaprAptaH "suSi" [21217] iti yogavibhAgAtkaH / yAvIkArokAro syAkhyo tadantaM zabdarUpaM mukhaM bhavati / "summimantaM pvm| [1 / 2 / 103] ityavAntapraNamanyatra saMjJAvidhau tadantavidhipratiSedhArthamiha nAzrIyate "mAmIyuyo:" [12 / 15] iti niyamArambhAt / vAviti yaNAdezAdUkAro dvimAtrastatsAhacaryAdIkAro'pi dvimAtraH / iikaar:kumaarii| gaurI / lkssmiiH| UkAraH brahmabandhUH / vAmorUH / yavAgUH / "maNa moH" [5 / 2 / 107] ityAdi musaMjJAkAryam / yvAviti kim ? mAtre / duhine / vyAkhyASiti kim ? he prAmaNIH / he khalapUH / nemau triyamevAcakSAte / zrAkhyAgrahaNaM kim ? zabdArthe strIce yathA syAt padAntaragamye mA bhUt / grAmaNye striyai| skhalave striyai| ubhayalinAnAmidhvasaniprabhRtInAM zabdArtha evaM strItvam / ice asanyai striyai / tathA guNazabdAnAM para stridai / idavAkhyAgrahaNasya prayojanam / kumArIbhivAtmAnamAcarati (kumArovAcarati ) "mAcAra sarvamRdbhyaH kvip" iti kim / kumArya devadattAya / lakSmImatikAntAya atilakSmyai / prAgeva musaMzA vRttA tadantAnbhukArya bhavati / iha atikumAraye devadattAva | prAdeze kRte "analvidhau' [11156] iti pratiSedhAnmukAyeM na bhavati / / strI // 122063 / / strIzabdazca mursazo bhavati / 'prAmIyudho;" [1 // 2 // 14] "vA" [1 // 2015] hipti prazca 12 / 16] iti niyamavikalpayoH sAmAnyena purastAdayamapavAdaH / he stri / strINAm / striye / prAdezamuMDADAgamAH siddhaaH| AmIyuvoH // 1 // 2 // 44 // zrAmi parata iyuSoH sthAninau vo stryAkhyo musajJo bhavataH / siddhe satyArambho niyamAH, prAmyeva musaMjJA nAnyatra / he zrIH / he / iyuvoriti kim ? pradhyai / varSAvai / SA ||1|35|| bA' musaMjJA bhavatItyAmIyuvoH / zrINAm / zriyAm | bhUNAm / dhruvAm / kiti prazca // 12 // 66 // voyaH praH vyAkhya iyubozca sthAnino yau yo teSAM Diti vA musaMzA bhavati / kRtyai / kRtaye / dhenvai / dhenadhe / pakSe "svasakhi" [25] iti susaMzA / "sokti' 1. 'chidi 0, pa, s0| 2.-tadAt / ararakSAvitya-10, sa.1 3. kAparadhau p-mH| 1, bhAmoH' s0| 5. DAgamAhAgamAH siddhAH-10, ba0, sa0 / . 'yA ca bhu-40, sa. / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 ma0 pA0 2 sU0 17-182] mahAvRttisahitam 10] ep | iyuvau / zriyai / zriye / bhruve / 'duve / syAkhyAvilyeva / agnaye / atikRtaye / atizriye / ati ve davadattAya / Tavau syAH pra hAte kim ? mAtre | duhitre / svasakhi // 2 / 7 / / pro yoriti vartate / voH prastusaMjJo bhavati sakhizabdaM varjayitvA / asakhIti pratiSedhAt siddho preti nirdezAccAstryAkhyatva syAkhyasya ca praspeha grahaNam / agnave | bAyo / khyAkhyazca yo musaMjJo na bhavati tasya grahaNam | kRtaye / dhenave / musaMjJAviSaye "nabbAdhya nAsam" [ 11] iti susaMjJA bAdhyate / kRtyAm | dhenvAm / asakhIti kim ? sakhyuH / sakhyo / asakhIti paryudAso'yam / tena zobhanaH sakhA susakhA / atisakhA / atisakherAgacchati / atisakheH svam / sakhizabdAdanyatvamastIti susaMjJA | mRdgrahaNena tadantavidhiriti bA | svoH pra ityeva / pitre / maatre| supradezAH "soDiMti" [5421106 ityevmaadyH| patiH se // 28 // patizabdaH sa eva susaMjJo bhavati / prajApatinA | prajApataye / patireva sa iti kasmAnna niyamaH / evaM hi 'dvanda suH" [1 // 36] iti pUrvanipAtavacanamanarthakaM syAt dvandve patiriti yAt / nAnyasya se susaMjJAsambhavaH / api cAnekamAptAvekasya nivama iti vacanamavarthakaM syAt / paTumUdugupsapaTava iti / sa iti kim ? patyA / patye / pro ghi ca // 12 // 66 // iti mAtrikasya saMjJA / pro ghisajJo bhavati / mettA | bozA / dhIti napA nirdezaH kimarthaH ? pulliGgayA sajJayA bAdhA yathA svAt / prayojanamane vakSyate / cazabdaH sajhAntarasamAvezArthaH / ghica bhavati baccAnyatprApnoti tacca bhavati / iha prabinayya gata iti susaMjJAsamAvezaH / vizca nA ca vinarau tAvAcaSTe Nic / "NAviSThavanmRdaH'' [ 14] iti iSThavadbhAvaH / rikham / prazandena yogaH | tavaH 'yAdeze Nigne prAta ghisaMjJAyAM satyAM pye ghipUrvAt"[ 16] iti syAdezaH siddhaH / susaMjJAyAJca pUrvanipAtaH / anyathekArokArAbhyAmanyatra sAvakAzA ghisaMzA ikArokAravaSaktvAdanavakAzayA susaMjJayA bAdhyeta / spheraH // 10 // iti vartate / srusajJe parataH pro saMsajo bhavati / kueddaa| huNDA / spardhA / tumatridhAvupadezAzrayaNAtyAgeva num / "saroha laH" [2 / 3 / 85] iti astyaH / "majAyataSThAp" [34 ] dIH // 112 / 101 / / dIriti dvimAtrasya sajJA | dIzca sajJo bhavati / IhAJcake / liTi parataH "sarorijAde:" [21132] ityAm / zeSam "AmvattaskRtaH" [12156] ityatroktam / mariti pulliGganirdezaH kimarthaH 1 IkArokAraviSakyA musajJayA bAdhA mA bhUt / dvayoH samAveze he paramavAsIka ityatra "sanmo;" [4 / 2 / 115] iti musajJAzrayaH kp| rusazAzrayo "anRto'nantasyApyekaikasya roH" [2 4 ] iti pavidhizca siddhaH / yattya tadAdi guH // 3 / 2102 // yo hi yasmAyaH sa tasyetyucyate / yasya dho do yA tyaH yasyastasmin paratastadAdizabdarUpaM gusaJjJa bhavati / kebalAvAH prakRtevyapadazivaDAvAttadAditvam ! dogdhi | juhoti / kariSyati / kuekhAni / gukArvamebiDAgamo numAgamazca / jasi "nocha:" [11] iti dotvazca / yaditi sajJinirdezArtham / anyathA tadAdIti na labhyeta tathA ca tye sati pUrvamAnasya gusaJcA syAt / tatra ko doSaH? iha nyavizata prAkaroditi sageraDAgama: syAt / yattya iti yacchabdena tyasya vizeSaNaM kim / asyaaptymiH| devadatta iM pazyetvatra zrAdareNa syAt / akhasya sthAnivadbhAbAda vyavadhAnamiti cet yo'nAdiSTAdacaH pUrvastaM prati sthaanivdaanH| adivAccaipoM'caH pUrvo niSpannasya padasya padAntareNAbhisambandhAt / patya iti ImnidaMzaH 1. nirdezAt' ityasya 'anuvRtta' ityarthaH / prasaGgasvArasyAt / 2, 'vA' anityamityarthaH / 3. noka ityasmincanuvartamAne 'beDakau' iti dii| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ma. , pA0 2 0 103-1.. kimarthaH 1 yattyastadAdi gurityucyamAne yasya tyaH sambhavati tasyAnyasminnapi zabde gusaMjJA syAt / tathA ca liyai idaM stryarthe bhuve iI bhvartham / iyuvau prasajyeyAtAm / tadAdivacanaM kimartham ? yatrAnekarUpaH sambhavati tatra tadAdegu saMjJA yathA syAt / kariSyati / kuNDAni / sthAntasya sanumkasya ca gusaMjJAyAM "thavyato hI za2166] "dher3akI"[eren6] iti dItvaM siddham / guriti pulliGganirdezo bhapadasaMjJAsamAvezArthaH / iha cAbhravya iti gusaMzAzraya AderaiH / masaMjJAzrayaH "kana ko ro'svayambhuvaH" [44/135] iti prokAraH / iha ca yajuH parayamasya yAjuSkaH / gusaMzAzraya Aderaipa "svAdAmadhe" [12 / 106] iti padatve padasaMjJAzrayANi risatvaratvAni siddhAni / napuMsakaliGgA ced gusaMjJA hotarapatya hautra ityatra sAvakAzA satI padasaMjJayA bAdhyeta / / summiGantaM padam / / 1 / 2 / 103|| "na: kye" [112 / 104] iti niyamArambhAt suciMti pratyAhAragrahaNaM nepo bahoH / michA sAhacaryAdvA / subantaM miGantaM ca zabda rUpaM padasaMjJa' bhavati / sUpakAraH pacati / padasaMjJAzrayo ritvAdividhiH / khari sAdezavidhizca bhavati / nanu summiGI tyau / tyagrahaNe yasmAtsa tadAdegrahaNamityantagrahaNaM kimartham ? anyatra saMjJAvidhau tadantavidhyabhAvajJApanArtham / tena dRSattItyatra klAntasya "phaktavarSa [ 28] ityanena tasaMjJA nAstIti "dvAnsasya to nA" [5 / 3 / 51] ityepa vidhi SadakArApekSA yA meM bhavati / iha ca kumArIgauritarA "tAdI maH" [111110] ityanena tarAntasya jhasaMjJA nAtIti "marUpa' [4 / 3 / 155] ityAdinA prAdezo na bhavati / padamiti napA nirdezo bhasaMjJayA bAdhA yaza syAdi. syevamarthaH / anyathA rAjJaH rAjanya ityatra bhasaMjJAzrayamano'khaM padasaMjJAnaya nakhazca syAt : padapradezAH "padasya" [paa|15] ityevamAdayaH / nAkye // 1 / 104|| kya iti kyackvakyapAmavizeSagrahaNam / kye parato nAntasya padasaMzA bhavati / rAjAnamicchati rAjIyati / rAjenAcarati rAjAyate / acarma carma bhavati carmAyate / padatye sati navaM sidam / "narca subidhi kRta ki" [ 5328] iti niyamAdanyatra siddhamiti "kyaci' [ 5 / 2 / 142] itotvaM "vIrakRdge" [5/2 / 133 ] iti dIvazca bhavati / 'tyastre tyAzrayam" [1 / 63] iti padaye siddha niyamArya: midam / nAntameva kye padasaMjJa bhavati nAnyat / vAcyati / zudhyati / kutvaM na bhavati / nAnta kya eveti viparIto niyamI nAzaGkanIyaH / "ako'' [22330] iti ko nakhapratiSedhAt jJAyate padatve hi nakhaprAptiH / siti // 222105 // siti tye parataH pUrva padasaMjJa bhavati / bhavato'vaM bhavadIyaH / "bhavataSTha sau [ 1] iti chas / "yaci bhaH" [ 1125107] iti padasaMjJAyAM bAdhitAyAM punarArambhaH / evamUrNa asyAstIti arNAyuH / "kAhaMzumabhyA yus " [4 / 1 / 32] iti yus / "yasya kyAja [ 4 / 4 / 136 ] iti khaM na bhavati / aha~ yyuH / ahaMyuH / zuma~yyuH / zubhaMyuH | "vA padAntasya' [zA123] iti parasvavikalpaH / svAdAyadhe // 1 / 2 / 106 / / adha iti pratirodhAdvAvA ekasya sohaNam / svAdau pavarjite parataH pUrva padasaMjJa' bhavati / rAjabhyAm / rAjabhiH / raajtvm| rAjatA / adha iti kim ? rAjAnau / rAjAnaH / yadyavaM rAjetyatrApi pratiSedhaH syAt / naivaM zaGkayam / agha ivi paryudAso'yaM dhAdanyatra padasaMjJA vidhIyata / dhe tu pUrveSa bhaviSyati / yadyavaM suvAcI suvAca ityatrAntarvartinI vibhaktimAzritva padatvaM prApnoti / astu taIi prasajyapratiSedhaH / rAjetyatra "akI [513130] iti pratiSedhAt jJAyate sau padasaMjJA bhavati / evamapyadha iti anantararUpa svAdo vidheH pratiSedho'yaM muvAcau suvAca ityatra pUrveNa prAptiralyeva | kartavyo'tra yatnaH / "uttarapadatve cApadAdividhau syalakSaNaM na bhavatIti / yadhi bhaH // 12 / 107 // svAdAvadha iti vartate / yakAgadAvajAdau ca syAdau dhavarjite pUrva bhasaMjJa mavati / gaarthH| vAtsyaH / dAkSiH / plAkSiH / pUtreNa padasaMzA prAsA bhatvAd "yasya sthAzca" ityakham / "namo'kiro. 1. bhraghe a0, ba0, sa. 2. bhavarthama-10, 20, s.| 3. iti nAyani-, saH / .. ma sambha-ma0 / 5. budhyati ma0, sa0 / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . pA0 5 sU0 108-11] mahAvRttisahitam manuSAM patthupasaGkhyAnam / [bA0] nabhasA tulyaM vartate iti nabhasthat / anirasvat / manuSvat / SaSNo pavazvayovormasaMseti kecit / vRSNo vasuH vRSaNvasuH / vRSaNavaH / matyarthe stau // 2 // 18 // matvarthe tye parataH sakArAntaM takArAntazca mamazaM bhavati / tapasvI / yazasvI / "vismAyAmeghAnaja:" [1140] iti vin | matorvizeSaNatve'pi mattvaryagrahayona grahaNam / yathA devadattazAsApaNDitA prAnIyantAmityukta devadatto vizeSaNabhUto'pi yadi paNDitaH so'pi prAnIyate / mAsvAn / vidyutvAn / marutvAn / stAviti kim ? rAjavad gRham / kArake // 1 // 2 / 106 // kAraka ityayamadhikAraH | yadita urdhvamanukramiSyAmaH kAraka ityevaM vaditavyam | kAraka nirvartakaM heturvA / kAya ? kriyAyAH / kA ca kriyA ? dhvarthaH / kAraka iti nirdhaarnnlkssnneymiip| jAtyapekSakavacanam / sautrI vA nirdezaH / kArakeSu yada vaM tadabhAdAnaM, yaH karmaNopeyo'rthaH sa sampradAnamityAdi yojyam / vakSyati dhapAye dhruvabhapAdAnam" / [ // 2 // 10] grAmAdAgacchati / svargAdavarohati 1 apAyakriyAyA prAmo'pi nirvatakaH devadato'pi / 6 vatvAd grAmo'pAdAnam / kAraka iti kim ? vRkSasya parNa patati / kujhyasva piNDaH ptitH| apAyakriyAmA nirvartakatvena vRkSaH kuDyaJca na vivakSitam / "akathitamma" [ // 2 // 121] ayAdAnAdimirakathitaM ca kAraka raMja' bhavati / zrAcArya dharma pRcchati / phAraka iti kima / AcAryasya ziSyaM dharma pRcchati / AcAryasya ziSyavizeSaNatvAdakArakatvam / yadA kArakacAkArapaJca sarvamakathitamapratipAditamityarthastadedaM pratyudAharaNam / asakIrtitamiti vyAkhyAne kArakameva labhyate / pradezeSu karakAbhidhAnespAdAnAdInAM grahaNam / jyapAye 5 vamapAdAnam // 1 / 2 / 110 // dhiibuddhiH| prAtipUrvako vizleSo'pAyaH / ciyA kRto apAyo dhyapAyaH / dhIprAptipUrvako vibhAga ityarthaH / dhIgrahaNe hyasati kAyaprAtipUrvaka evApAyaH pratIyeta dhIgraharaNena sarvaH pratIyate / bhuvamabicalam , avadhibhUtaM vA / dhyapAye sAdhye yad bhuvaM tadapAdAnasaMjJa' bhavati / grAmAdAgacchati | grAmo devadattaM nAnupatati iti dhruvaH / athavA apAyAtmAgapi grAmaH / apAye'pi prAma eva / devadattastvapAye prAmagrahaNena na gRhyata iti grAmo dhruvaH / enamazvA dhAvataH patitaH / gacchutaH sArthAdavahInaH / devadatto jinadattAdAgataH / meSI parasparato'yasarpataH / zRGgAccaro jAyate / gaGgA himavataH prabhavati / iha prAmAnAgachatIti pUrvamapAdAnasaMjJA pazcAtpratiSedhaH / vivA'pAyasya vizeSaNaM kim ? adharmAjugusapte / prekSApUrvakArI duHkhaheturadharma iti buddhyA segrAbhya tato nivartata iti apAdAnasvam / evamadharmAdviramati pramAdyati / vyAghrAdibheti / cauremyastrAyate / adhyayanAt parAjayate / na shkkotiityrthH| yavebhyo go vArayati / akAryAnsutaM vArayati / mAdandhaM vArayati / upAdhyAyAdantaddhase / mayaM saJcintya nivartata ityrthH| vitrAtaH kArakANi bhavanti / upaadhyaayaaddhiite| upAdhyAyAccha poti / adhivakSAyAM naTava zRNoti / adhikasya Noti / navamiti kim 1 araNye bibheti / nAtra bhayAvadhibhUtamaraNya kiM tarhi caurAH / napA nirdezaH kimrthH| vakSyamANAbhiH saMjJAbhidhA yathA syAt / dhanuSA vizvati / puliGgayA pharaNasaMzayA bAdhAt / kAMsyapAtryAM bhute / pulijhA'dhikaraNasaMjJeva / dhanurvidhyatIti kartR saMzA / iha gAM dogdhi paba iti prtvaatprmsNsh| apAdAnapradezAH "kA'pAdAme [11 ] ityevamAdayaH / karmaNopeyaH sampradAnam // 12111 // upapa_diDo ye kRte upeya iti bhavati / karmaNA ya upeyo'rthastaskArakaM sampradAnasaMjJa bhavati / upAdhyAyAya gA dadAti / devAya bali prayacchati / karmaNeti kim ? gavA upAdhyAyamupaiti / sampradAnamityanvarthasaMjJAkaraNAt dadAtyarthAnAM dhUnAM dravyeNa karmaNA upeyo'rthaH sampradAnamiti / teneha na bhavati / devadattasya bannaM darzayati / mitrasya kAyeM kathayati / ajAM nayati grAmam / samyak pradAna samdAnamiti cAzritam / teneha na bhavati / nataH pRSThaM dadAti / rajakasya vanna dadAti / rAjJo daNDaM dadAti / iha tahi kathaM zrAddhAya nigrahate / yuddhAya sannahyati / tiSThate brAhmaNI chAtrebhyaH ? tAdarthyAt siddham / athavA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [.. pA. 2 . , 2-11 kathaJcidvivakSitabhedAbhiH sandarzanagrArthanA'dhyavasAyakriyAbhiH kriyApi vyAyA satI karmatayogyatvAt sampradAnatvam / senehApi bhavati / rocate devadattAya modakaH / svadate devadattAya modakaH / puSpebhyaH spRhayati / mivAya kathayati / mitrAya kudhyati / mitrAya druhyati / bhitrAya ISyati / mitrApAsUyati | mitrAya kursata | kopAdanyatra krudhAdInAM prArthanAdibhiH kriyAvizeSairbhedo na vivakSita iti kriyAyAH karmavyapadezo nAsti / bhAryAmISyati / auSadhaM dveSTi / zapa upalambhane'rthe bhedH| devadattAtra zapate / iSTa Atmanihadhe maidaH / mitrAya hute / anyatra mitraM hute / rAdhIkSyordaivAlocane / putrAya rAdhyati / putrAba iksste| anyatra putrasya rAdhyati | putramIkSate / yatra ca pratyAparvaH pRNotirabhyupagame bartate / devadattAya pratizRNoti / anupratipUrvazca gRNAtiyadi kathayituH protsAhane vartate / AcAryAya anugRyAti / prAcAryAya pratigRNAti / ii bhedAbhedavivakSA / devadattAya zvApate / devAya praNamati / gatyarthAnAM ceSTAyAmasamprAplAvubhe (ghA0] / yathA mAmAya gacchati mAmaM gacchati / prAmAya brajati / grAma brajati / ceSTAyAmiti kim ? manasA pATaliputraM gacchati / asamprAptAviti kim ? panthAnaM gacchati / bhAryA gacchati / zranyatrAbhedavivava / kaTaM karoti / zrodana pacati / zAstra paThati / "sagyozca krudhinasoH" [cA. mitramabhiH kbhaati| mitramabhitahata "sidilonAta" [EETir ] ityato bhedAbhedobhayavivakSA pratyetanyA / pareSAmapi pratipattigauravaM tulyam / ka kriyAyA vyAyasvamiSTa kva ca neti durbodham / dhAraruttamaNaH // 12 // 112 / / RNe uttama uttmnnH| nipAtanAt savidhiH / dhArayateruttamaNoM yo'rthastaskArakaM sampradAnasaMjJa' bhavati / devadattAya gAM dhArayati / uttamarNa iti kim ? devadattAya zataM dhArayati dridrH| parikrayaNam // 112 / 19 / / parikrIyate'neneti parikrayaNam: tatkArakaM sampradAnasaMjJa bhavati / zatAya parikrItaH / sahasrAya parikSItaH / sAdhaktamatvAt karaNasaMjJA prAptA / sAdhakatamaM karaNam // 12 // 114 // kriyAvAmatizayena sAdhakaM sAdhakatamam , tatkAraka karaNasazaM mavati / "dAnena bhoga dayayA surUpaM dhyAnena mokSaM tapasepTasiddhim / satvena vAkyaM prazamena pUjAM vRttena janmAnamupaiti martyaH / / " tamagrahaNaM kimartham ? yathA rUpAstAve abhirUpAya kanyA dayetyukta 'bhirUpatamAyeti / evamihApi kArakAdhikArAdakArake saMjJAvRttirnAsvoti 'sAdhakaM karaNam ityukte'pi sAdhakatamamiti gamyate tadetat tamagrahaNaMjJApakamanyatratamagrahAMna vinA prakarSo na labhyate / tenA "AghAro'dhikaraNaH' [11]ityanena mukhyAmukhyayoradhikaraNalaM .siddham / vileju telam / gAyAM ghaassH| sAdhakatamasyAvivakSAyAM svAtantryAddhanurvivyatIti bhavati / puMlliGganidazaH kimarthaH ? pArekavaNamityanavakAzayA sampradAnasamjJayA bAdhA mA bhUt / zatena parikrItaH / vacanAt sA'pi bhavati / zatAya parikrItaH / "vinaH karma' [25] ityatra ca samAvego yathA syAt / adIvyati / divaH karma // 1 / 2 / 11 / / dive sAdhakatama kArakaM karmasaJjJa bhavati / akSAn dovyati / zalAkA dIvyati / napA nirdezAt karaNatvamapi / AdhAro'dhikaraNaH // 1122116|| Adhriyate'smin kriyetyAdhAraH / idameva nipAtanamadhikaraNe pH| AdhAro yastat kArakamadhikaraNasaJjJa bhavati / yadyevaM kartR karmaNoradhikaraNasaMjA prAptA tadAzritatvAt kriyaayaaH| evaM tarhi kartu karmaNoH kriyaashryyordhaarnnaadaadhaaro'bhipretH| pUrva tamagrahaNena zApitaM gauNa 1. 'zakSAkA vibhyati 10, ba0, sa0 / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0pA0 2 sU0 117- 121] mahAvRtisahitam 36 syApyAdhArasyAdhikaraNatvam / kartRkarmaNoH satyapi kriyAdhAratve'navakAzatvAt kartRkarmasaJjJaM bhaviSyataH / bhedavivakSAyAmadhikaraNatvamapi / zrazanakriyA devadattaM vartate / vidanaM taNDule / "aupara lepikavaiSayikA'bhidhyApaka ityapi / AdhArastrividhaH proktaH kaTarakAzakhileSu ca / / " 1 zrapazleSikaH kaTe zrAste / sthAlyAM pacati / vaiSayikaH - zrAkAze zakunayaH / gaGgAyAM ghoSaH / gurau vasati / yadadhInA yasya sthitiH sa tasyAdhAraH / abhivyApako vibhAgApratIteH / tileSu tailam / dadhani sarpiH / zradhikaraNa pradezAH "IdhikaraNe ca " [1 / 4 / 44 ] ityevamAdayaH / karmaivA'dhizI sthA'saH // 1/2/117 // adhipUrvANAM zIGsthA zrAm ityeSAmAdhAro yastat kAraka karmameva bhavati / grAmamadhizete / parvatamadhitiSThati / prAsAdamadhyAste / evakAraH puMlliGgA'dhikarayAsaMzAsamAvezanivRttyarthaH / karmapradezAH "karmaNIpU" [118|2] ityevamAdayaH | so'nUpAdhyAH ||1|2| 118 // anu upa adhi zrAGg ityevampUrvasya basaterAghAye yastat kArakaM karmasaMjJa N bhavati | grAmamanuvasati / girimupavasati / gRhamadhivasati / vanamAvasati / iha kathaM grAme upavasati ! bhojananivRttiM karotItyarthaH 1 atrApi trirAtrAderAdhArasya karmatvaM pratIyate / abhinivizudha // 112 // 116 // abhini ityevaMpUrvasya vizaterAdhAro yastat kArakaM karmasaMjJa bhavati / aammbhinivishte / geddamabhinivizate / cakArAt kacidadhikaraNasaMjJA'pi bhavati / yA yA saMjJA yasminnabhinivizate / zrartheSvabhiniviSTaH / kalyANe'bhinivezaH / yam ||1|2||20|| kartrA kriyayA yadApyaM tat kArakaM karmasaMjJa bhavati / kartRgraiNAdApyagrahaNa* sAmarthyAdvA kriyA labhate / tatra karma / "prApyaM viSayabhUtaM va nirvatyaM vikriyAtmakam / kartu kriyayA vyaabhymiipsitaaniipsitetrt||" sAmAnyaM sarvatra vidyate / prApyam-mamaM gacchati / zrAdityaM pazyati / viSayabhUtam - jainendramadhIte ! himavantaM zRNoti / nirvartyan ghaTaM karoti / zrodanaM pacati / vikriyAtmakam - kASThAni daiti / paTaM bhinatti / Isitam-guDaM madayati / zrodanaM bhuk / zranIpsitam - grAmaM gacchan vyAdha pazyati / kaNTakAnmRgAti | anubhavam - prAmaM gacchan SukSanUlAnyupasarpati / kartreti kim ? mAveSvazvaM badhnAti / azvena karmaNA bhakSaNakriyayA mASANAmApyAnAM karmasaMjJA mA bhUt / zratha sarvANi kArakANi kartrA'pyanta iti karmazA prApnoti naiSa doSaH / sarveSu kArakezvAnyeSu kApyagrahaNasAmarthyAdAnyatame saMpratyayaH / tena karaNAdiSu na bhavati / payasA zrodanaM bhuGkta e / iha kathaM karmalaM gehUM pravizatIti 1 AdhArasyAvivakSayA / zrakathitaJca // 112 / 121 // zrakathitamasaGkIrtitam / apAdAnAdibhirvizeSakArakAdibhirakathitaM ca yat kArakaM tat karmasaMjJa N bhavati / zrakathitamapradhAnamiti gRhyamANe iha devadattAd gAM yActa ityapradhAnatayA'pAdAnasaMjJA karmasaMjJayA mAdhyeta / "duhiyA cirucibhikSiciyA mupayoga nimittamapUrvavidhau / vizA saguNena sacate tadukIrtitabhAcaritaM kavinA | " duhi dogdhi payaH / gauH kArakamapAdAnatyenAsaGkIrtitamapAyasyAvivakSitatvAt / gorapyApyalena siddha karmamiti cet parigaNanArthamidaM vaktavyam / idda mA bhUt / naTasya zRNoti zlokam / yAci mANavakaM gAM yAcate / yAcanamAtreNApAyasyAvivacitalAt / rudhi - gAmavaruNaddhi vajam / sato'pyAdhArasyAvivacA / anudarA kanyeti yathA / macchi* AcArya dharma pRcchati / praznamAtreNApAyatyAvivakSA / mici devadatta gA bhikSate / ciJ-vRkSamavacinoti phalAni / upayoganimittaM prayoganimittam / zrathavA upayoga dugdhAdi dannimitaM gavAdi / ihApi tarhi syAt / pANinA kAMsyapAdhyAM dogdhi / pApayAdikamapyupayoganimicamityAha / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam . [. ! pA0 220 125 apUrvavidhI-yasya pUrvo vidhinoMkaH / iha tu pUrvameva karaNasaJjJA adhikaraNasaJjJA ca vihitA / bruvizAsyorguNena ca kriyayA karmaNA vA yat sacate sambadhyate tadakIrtitamityuktamAcAryeNa / vi-mANavaka dharma te / zAsi-mANavakaM dharmamanuzAsti | mANavakasya smprdaantvenaavivkssaa| akathitamiti kim ? devadattAta gAM yaayo| cAromArAmArA: deva kAlabhAvAnagantagyAH karmasaMjJA sakarmaNAmiti lambham / kAle-mAsamArate / saMvatsaraM vasati / bhAve-godohaM svapiti / adhyA ca sa gantavyazceti icchayA vizeSaNatvam / koshmaarte| krozaM svapiti / dezo'pi karmasaMjJa iti kecit / kurUnAste / kurUn svapiti / zraya nIvahiharatikRSi jayatyAdayo vikarmakA upalabhyante / teSAM kathaM dvikarmakatvaM pradhAnApradhAnakarmaNoH sAmAnyenA'pyatvAta / grajAM nayati grAmam / bhAraM bahati grAmam / bhAraM harati grAmam / zAkhAM kati prAmam / devadatto jinadatta zataM jayati / devadatto prAmaM zataM daNDayati / ayaM tu vizeSa: - "pradhAnapharmaNyabhidheye lAdInAdurdikarmaNAm / apradhAne duhAdInAM Nyante kartuzca karmaNaH // nIyate anA grAmam / upate bhAro grAmam / hivate bhAro grAmam | kRSyate zAkhA prAmam / jIyate jinadattaH zatam / darakhyate jinadattaH zatam / apradhAne kamaNi duhAdInAm / dukhate gauH payaH | yAcyate mANayako gAm | avarudhyate gAM bajaH | pucchayate zrAcArza dharmam / bhikSyate devadatto gAm / avacIyate vRkSaH phalAni / ucyate mANavako dharmam / ziSyate" mANavako dharmam / svante kartuzca karmaNa iti uttara sUtreNA'NyantAvasthAyAM yaH phartA eyantAvasthAyAM karmatAmApannaH prayojyastasyAmidhAne lAdaunAhuH / yodhyate mANavakaH zAstram / gamyate mANavako prAmam / bhojyate mANavaka zrodanam / zrAsyate mANavako mAsam / adhyApyate mANavakara jainendram / nanu eyanteSu dhuSu NvantavAcyayA kriyayA preSaNA'dhyeSaNalakSaNayA yadApyate tat pradhAna karma / avayavakrivayA yadApyate tadapradhAnam | etraM ca satti pradhAnakarmaNyabhidheye lAdInArityanenaiva siddha lAdanarthakamidaM eyante kartuzca karmaNa iti ? mAnarthaka samuccayArthametat pradhAne karmaNi lAdayo bhavantyapradhAne ca / lena bodhyate mANavakaM dharmaH / bhojyate mANavakamodanaH / adhyApyate mANakka jainendraH / zrakarmaNAM gatyarthAnAM ca pradhAna eva pharmaNi lAdayaH / zrAsyate mANavako mAsam / zrAsyate mANabako godoham / gamyate mANavako prAmam / prApyate mANavako prAmam / zAgamyadyarthadheraNi kartA pau // / 122 // zArthAnAM gamyarthAnAmadyarthAnAM dhInAca dhUnAmazyantAnAM yaH kartA saNau sati karmasaMzo bhavati / jJArthAnAm-jAnAti mANavako dharmam / jJApayati mANavaka dharmam / budhyate mANavako dharmam / bodhayati mANavakaM dharmam / pazyati mANavako prAmam / darzayati mANavaka grAmam / gamyAnAm gacchati mANavako prAmam / gamayati mANavakaM prAmam / yati mAyAvako grAmam / yApayati mANavakaM prAmam / arthAnAm-bhuGkta odanaM mANavakaH / bhojayati mANavakamodanam / zraznAti mANaSaka zrodanam / zrAzayati mANavakamodanam / dhInAm-zrAste maannvkH| zrAsayati mANavakam / zete mANavakaH / zAyayati mANavakam / atrApi pUrvavariNajantavAcyayA kriyayA preSaNa dhyeoSaNalakSaNayA prApyatvAt karmasaMjJA siddhA / yadyapi svAtanyamApyakhaJcAsti tathApi kamaitretyavadhAraNAt kartR saMzA na bhavatIti / evaM siddha niyamArthamidaM teSAmevANau kartA eyante karmasaMjJo bhavati nAnyeSAm / pacatyodanaM devadattaH / pAcayatyodanaM devadavena / ani kati kim gamayati devadatto jinadattam / tamanyaH prayukta / gamayati devadatta na jinadattam / navatyAdayaH prApaNArthA na gatyarthAsteneha karmasaMjJA na bhavati | ajA nayati devadattaH / nAyayati devadatte na / bhAra 1. gantavyaH ka-mu0, b0| 2. kAlaH pra0, s.| 3. bhAvaH bha0, s.| 1. kRrj-mu.| 1, jinaratto prAma bhAraM harati na0, 20, sa. 16, kRSasi a0, 20, sa. 10. "ziSyate mANavako dharmam' iti va pustake nAsti | ma. madhmApyate mAgyavako jainennam a0,0, s.| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 pA0 2 sU0 123-128] mahAvRtisahitam 41 vahati vAhakaH / vAhayati vAhIkena / yadA galArthatAsaMbhavastadA bhavati karmasaMjJA / vahanti balIvardA yavAn / vAhayanti bardAnavAn / prahRtyudakaM devadattaH / pravAdayatyudakaM devadattam | "adyartheSu adikhAdyoH pratiSedho vakSyaH [ 0 ] tti devadattaH / damena | () | dattena / athavA "sarvamathadhakAma bhavatIti vaktavyamadhikarayo tavidhi muktvA" [ vA0 ] dayate mANavakena / "svamacarthAt " [ 1 [2284 ] mamapi na bhavati / "bhakSirahiMsArthaH karmasaMjJo na bhavatIti vaktavyam" [ vA0 ] bhakSayati pirADI devadattaH / bhakSyati pieDIM devadattaM na / hiMsArthasyeti kim ? bhannayati balIvardI vaSam / bhakSayati balIvardI savam / atra hiMsA'sti / banaspatikAyAnAM prANitvAt / prakRtena karmaNA - kA grahAnte tena zrigrahaNe kAlAdikarmaNaH karttA karmasaMjJo bhavati / Aste mAsaM devadattaH / zrAsayati mAsaM devadattam / zrI godo devadattaH / zrasyati godohaM devadattam | Aste kozaM devadattaH / zrAsyati krozaM devadattam / zabde ca || 12|123 // zabde karmabhAvena kriyAbhAvena va vo dhurvartate tasyAsyantasya kartA hau karmasaMzo bhavati / zabdakarmaNaH zRNoti devadattaH zabdam / zravayati devadattaM zabdam / upalabhate devadattaH zabdam / upalambhayati devadattaM zabdam / zradhIte maannvkstm| adhyApayati mANavakaM tarkam / zabdakriyasya- jalpati devadattaH / jalpayati devadattam / vilapati devadattaH / vilApayati devadattam / cazabdo'nuktasamuccayArthaH / tena iyatyAdiSu na bhavati / hvayati devadattaH / dvAyayati devadattena / krandati devadattaH / krandayati devadattena / kone vA // 112124|| kR ityetayoraeyantayoryaH kartA sa eyantayorna vA karmasaMzo bhavati / na veti nirdezAt prApta cApAta ca vikalpaH / mAsaM prabhyavaharati devadattaH / zrabhyavahArayati devadatta devadatteneti vA / viharati devadattaH / vihArayati devadattaM devadatte neti vA / vikurvate saindhavAH / vikArayanti saindhavAn sainyavairiti vA / gagyarthe vijJAyAM pUrveNa prAptiH / zraprApte harati mArAvako bhAram | hArayati mANAvakaM mANavakrena vA / karoti taM devadattaH / kArayati kaTaM devadattaM devadattena vA / cakAro'nuktasamuccayArthe'nuvartate / tena zrabhivadizyodaviSaye vikalpaH / abhivadati guruM devadattaH / zrabhivAdayate guru devadattaM devadattena vA / pazyanti bhRtyA rAjAnam / darzayate bhRtyAn bhRtyairiti vA / "ziyaH " [ 12202 ] iti davidhiH ! svatantraH kartA / / 112 125 || svatantra zrAtmapradhAnaH / kriyAsiddhI svatantro yo'rthastat kArakaM kartRsaMjJa bhavati / devadattaH pacati / devadattena kRtam / preSitaH karotItyatrApi svAtantryaM gamyate / anicchAmaraNAt / idda sthAlI pacatIti svAtantryaM vivakSitam / tadyojako hetuH // 1|2|126 // yojakaH prerakaH, tasya svatantrasya yojako yo'rthastat kArakaM hetu ' saMjJa N bhavati / pulliGgakartR saMzAsamAvezAt katu saMjJA ca / kArayati / bhojayati / hetutvAt " hetumati" [2 / 1124] iti Nic / kartutvAllakAravAcyatA / gauNasyApi yojakasya hetutvam / bhikSA vAsayati / kArISo'gniradhyAparyAta / tadyojaka iti vacanaM zApakaM "sRjakA" 1378 ] "kartari [ 33 / 74 ] ityasa tAsapratiSedhasyAnityattram / niH || 2|2| 127 / / adhikAro'yam / "prAgvoste" [1 / 2 / 146] ityataH prAk / zrAnita UrdhvamanukramiSyAmo nisaMjJAste veditavyAH / vadayati cAdirasasye / kA vA eba / niriti pulliGganirdezaH kimarthaH 1 gitisaMjJAbhyAM samAvezo vA syAt / nipradezAH "nirekAjanALU' [1 / 1222] ityevamAdayaH / cAdisattve ||1|2|12|| sIdata zrami liGgasaMkhye iti sattvam | liGgasaMkhyAbad dravyamityarthaH / zrAdayo nisaMjJakA bhavanti na cet tattve vartante / ca vA ha zraha eva evam nUnam zazvat supat kUSat kuti & Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ 0 1 0 2 sU0 121-132 net cet caN kacit yatra naha inta mAkim nakim mAG / ukAro "mAGi luhi" [2121121] iti vizeSaNArthaH / praditi mAzabde mA'bhavat mA bhaviSyati / na natra | akAro " ma" [1|3|68 ] iti vizeSaNArthaH / nahi vA tyA nanu ca tu dve nai na vai rUne revai zrauSaT caupaT vadhar svAhA svadhA zrIm tathAhi khalu kila zratha ava ma asmi i u U R lR e ai zrI zrI ua sutra zrAdaha zrAna belAyamA mAtrAyAma yAvat yathA kima yat tat yadi purA cikU hai" ho pATa pyAra utAho zrAho atha zrI mAno nanu nAnA manye ati hi hinu tu iti iva yata caeNna dhAvata evaM zrA yAM zaM hikam diruka zubham sukam zukam tuma nahi kama Rtam sanga hA no hi mucet jAtu katham Rte kutra api ( RSi) zrAdaka zrAvahan bhos cit vAhya saMvat diSTyA pazu yugapat phaTa saha zranuvak lAja nAjaka aGga putra zraye zra devAzvati maryA Ipa kIm sIm givibhaktIsvarapratirUpakAzca / gipratirUpakA zradattamityAdau / dutaM durnaya iti NatvaM na bhavati / asattva iti kim 1 zrasyApatyamiriti / 4 42 prAdiH // 112126 // prAdayo nisaMjJA bhavantyasatye / praparA'pasamunidu rvyAhanyadhayo'pyanisUdabhyazca / pratinA saha lakSayitavyAH paryupayorapi lakSaNamatra / zrasatva ityeva / viprAtIti vipraH / parAjayati senA / pRthakkaraNAmutarArtham / prAdInAmeva gizA yathA syAccAdInAM mA bhUt / uttaratra prAdigrahaNe kriyamANe akriyAyoge nizA na syAt / zrA evaM nu manyate / zrA evaM kila tat / kriyAyoge gi|| 12|130 // kriyAyoge prAdayo gilaMjJA bhavanti / praNAmati / pariNAyakaH / "rase'pi vikRte' [114566 ] iti NatvaM siddham | kriyAyoga iti kim ? pragatA nAyakA asmAddezAt pranAyako dezaH / nanvatrApi kriyA'sti / yogagrahaNasAmarthyAt yatkriyAyuktAstaM prati gitibhaMjJA bhavati / gamikriyayA cAtra yogaH / "marudasyopasaMkhyAnam" / marutaH ] "gosvo'ca: " [52 / 141 ] iti zranantatye'pyupasaMkhyAnasAmarthyAttAdezaH / "prazAthadvAccAvRttibhyo yaH " [4/1/28 ] iti nirdezAdaviSaye zrato gillama 1 "tiro'ntAda" [1/2/14] iti nirdezAdantaHzabdasyApi kyAdiviSaye / ti ||12|131 // tisaMzAzca prAdayo bhavanti kriyAyoge / prakRtya / prastutya / tisaMjJAyAM "tikuprAdayaH " [zaza81] iti SasaH / "dhyastivAkse tavaH " [5] 1/31 ] iti pyAdezaH / puMlliGgA visaMjJA samAvizati / zrabhiSicya / praNamya / tvatve siddhe / yogavibhAgaH kimarthaH 1 uttaratra tisaMzeva yathA syAt gisaMjJA mA bhUt / iha UrIsyAditi / "giprAdubhyo yaSyaste " [ 514 | 68 ] iti patvaM syAt / civaDAjUryAdiH ||1121132|| kyanto DAnanva UrIprabhRtayazca zabdAH kriyAyoge tisaMjJA bhavanti / zukla zukla kalA zuklIkRtya | DAc apaTat paTat kRtvA parapAkRtya / kRbhvastiyoge vico vidditau tatsAhacaryAdUryAdInAmapi kRmbastibhireva yoge tisaMzA bhavati / arthAdiSu partho na saMbhacata / UrIkRtya / urarIkRtya / UrIbhUya / urarIbhUya / karIDararIzabdAvaGgIkaraNe vistAre ca / pApauzabdI vidhvaMsa mAdhuryyaM karaNabilApe ca / tAlI AtAlI zabdau varSe / vetAlI vairuye / dhUsI zabdaH kAntau vAJchAyAJca / sakalAzaMsakalAdhvaMsakalAbhraMsrakalA ete hiMsAyAm / guluguthAzabdau pIDAyAm / sajUH sahArthe / phalU phalI billI kI ete vikAre / zrAlambI AloSTI kevAsI kevAlI varSAlI bharamasA masamasA ete hiMsAyAm / zroSa vauSaT svAhA 1. vaiya0 / 2. tuve ma0 / tuvai ba0, sa0 / 3. hai 0, ba0 / 4, 6 gha0 / 2. hai sa0 / 6. madho a0, ba0, sa0 [ 7, cana / gha / bata a0 ! vata | dha | vata sa0 / vasa / bhavata / mu0 / ma bho zivat pra0 / 10 / 10. ip a0 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 / pA0 2 sU0 133-142 ] mahAttisahitam svaghA ete dAnArthAH / cAdiSu ca pAThAdakriyAyoge'pi nisaMjJA / prAdus zrat Avis / prAduHkRtya | prAdurbhuya / aDAya ! zrAvirbhUya ! prAviHzabdaH sAkSAdAdau ca pazyate / tasya "vA kRSi" [ // 2114.] iti karotiyoge visaMzavikalpaH / zrAviSkRtya / AviSkRtyA | abhiyAnukaraNa ||raa apalo yo kasa zabdo'nukriyate'nenetyanukaraNam / anitiparamanupharaNaM kriyAyoge tiseja bhavati / 'khAkRtya | pakRtya / anitAviti kim ? khAIiti kRtvA niraThI. vat / khAchabdasya dhoH prAk prayogaH savidhizca prasajyeta / "yAve yaH saH" [ 5] ityatra suSaSThIvatithyakativyAyatInAM pratiSedha uka: 1 sadAdarAnAdarayoH // 1 / 13 / / zrAdaraH sambhramaH / zravajJAnamaudAsInyaM vA'nAdaraH / sacchanda AdarAnAdAra ityetayorarthayorila maMjho bhavati / Adara-satkRtya / anAdare-asatkRtya / anAdara ityarthanidaizAt sacchandasya tadantavidhiriSTaH / tenehApi bhavati / paramasaskRtya / tisaMjJAyAM nisaMzAsamAveza / nisaMjJasyAsaMkhyayAbhisajjA / zrAdarAnAdarayoriti kim ? satkRtvA kANDaM gataH / vidyamAnaM kRtvetyarthaH / bhaSA'parigrahe'lamantaH // 22 // 135 // alamantarityeto zabdo bhUSAyAmaparigrahe cArthe yathAsaMkhyaM tisaMzau bhavataH / alaGa kutya / bhUSayitvetyarthaH / antakRtya / madhye ityetyarthaH / bhUpA'parigraha iti kima ! alaM kRtvA / antarhavA mUSikA gtaaH| paryAptaM kRtvetyarthaH / parigrahotyarthaH | "tironto " [10] iti zApakAdantaHzabdasya gimaMjJA'pi / aGkividhiNatveSu prayogadarzanAt / anta / antardiH / antarNeyaH / karomanaH zraddhAghAte // 192 / 136 // adaaghaato'bhilaapnivRttiH| karaNemanaHzabdau adAghAte'rthe tisaMjhau bhavataH / kaNezabda InantapratirUpako nisaMzo'bhilApAtizaye vartate / manaHzabdo'pi tatsAhacaryAdiha tAdRzaH / karaNedatya bhuGkte / manohatya bhuktaM / zraddhAdhAta iti kim ? candulAvayave karaNe hatyA gavaH / mano hatvA gataH / ceto havetyarthaH / puro'staM miH // 1 / 2137 // puras astamityetau jhisaMzI kriyAyoge visaMjI bhavataH / purazandaH "pUrvAdharAvarANoM puradhA'si" [4 / 11103] ityatra sAvitaH | astaMzabdo'nupalabdhau parate / puraskRtya gataH / astabalya punarudeti / "namaHpurasolyoH " [5 / 4 / 23] iti satvam / jhiriti kim ? pU: puro puraH kullA gtH| asta' kRtvA kApaDaM gataH / gatyarthavade'cchuH // 1138|| jhiriti vrtte| acchazabdo jhisaMzaH gatyarthe madato catisaMzo bhavati | acchagatya / acchagamya / "dhye" [ 38] "vA maH" [ 26] iti vA malya kham / acchotra / acchazabdo dRDhArthe zrAbhimukhye ca vartate / mirityeva | udakamacchaM galA / anupadeze'vaH / 136 // zravacanAmikA prtipttirmupdeshH| zradaHzabdo'nupadeze tisaMzo bhavati / adAkRtya / anupadeza prati kim ? adaH kRtvA gataH / etat kRtvA gata iti parasya acayati / / tiro'sto / / / 2 / 140 // tiraHzabdo'ntAne tisaMjJo bhavati / tirobhUya / antAviti kim ? tiro bhUtvA sthitaH / tiryambhUlA sthita ityarthaH / ghA kRSi // 1 / 2 / 141 // tiraHzabdo'ntau kRSi yA tisaMzo bhavati / prApte vikalpaH / viraskRtya / tiraH kRtvA / "tiraso vA" [zA30] iti satvam | antarvAvityeva / viraH kRlA kASThaM gtH| upAje'nyAje ||12 / 142 // upAje zranyAje IbantapratirUpakAvetau kRSi yA tisaMzI bhavataH / upAkRtya / uAje kRkhA ! andhAje kRtya / anyAje kRtvA / durbalasya bhagnasya yA ghazAdhAnaM kRtvetyarthaH / 1. jAtkRtya W0, 10, s0|2, khAditi bha0, 20, sa0 / 3. antathi: pa0 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 pA0 1 sU0 143 - 152 sAkSAdAdiH || 12|143 // veti vartate / khAtprabhRtIni zabdarUpANi kRtri vA tisaMjJAni bhavanti / "viDAjUryAdi : " [12 / 132] ityato maNDUkaplutyA strimahaNamarthaparamanuvartate / tena vyarthe tisaMjJAdikalpo'yam / sAkSAtkRtya / sAcAtkRtvA / mithyAkRtya / mithyAkRlA / yadA ccitpayate tadA "cicAjyadiH" ityanena nityaM tisaMjJA bhavati / sAkSAt / mithyA cintA / bhadrA rocanA / locanA ! zramA / AsthA / zradvA / AkhA / mAnaya / prAjarahA | zrIjaya | bIjaruhaH / saMsaryA / zrarthe / lavaNam / uSNam / zItam / udakam / zrArdram | tisanniyoge lavaNAdIrnA makArAntatvaM nipAtyate / zragnau / base / vikasane / vikampane / vijJa nipAtanaM vA / deti vyavasthitavibhASAnuvartanAtllavaNAdInAM bhavyantAnAM makAraukAranipAtanaM na bhavati / lavaNIkRtya / ghadhIkRtya / namas | prAdurAviHzabdo UryAdiSvapi pate / tayoH kRSi vikalpArtha graha pAThaH / 44 manasyurasyanatyAdhAne // 1|2| 144 // manasiTarasizabdI IvantapratirUpako nipAtanaM ca / atyAdhAnamupazleSaH / manasi urasi ityetau anatyAdhAne'rthe kRSi vA tisaMjJo bhavataH / urasikRtya / urasi kRtvA / manasikRtya | manasi kRtvA / nizcityetyarthaH / zranatyAdhAna iti kim ? urasi kRtvA pApi zete / madhye pade nivacane || 1 |2| 145 || anatyAdhAna iti vartate / madhye pade nivacane ityete zabdAH kRmi vA tisaMjJA bhavanti atyAdhAne ekArAntatA pUrvavadveditavyA / madhyekRtya 1 madhye kRtvA / padekRtya / atyAdhAna ityeva / pade kRtvA / nitracane iti vacanAbhAve vartate / nivacane kRtya / hastinaH pade kRtvA hastamAste / nivacane kRtvA / haste pANe svIkRtau tiH // 112146|| haste pANI ityetau svIkRtAvarthe kRtri tisaMzau bhavataH / hastekRtya | pANaukRtya / bhAryA kRtvetyarthaH / svIkRtAtriti kim 1 haste kRtvA kArSApaNaM gataH / nAtra dArasvIkAraH / punastigrahaNaM nityArtham / prAdhvaM bandhe || 1 |2| 147|| prAdhvamiti makArAnto bhisaMjJaH zabda anulomye vartate / prAdhvaMzabdaH kRSi tisaMjJo bhavati bandho nimittaM cet / prAdhyaMkRtya / bandhanimittamAnulomyamiha prAdhvaMkaraNam / candha iti kim ? pragatamadhvAnaM prAdhvaM kRtvA zakaTaM gataH / "tikuprAdaya:" [11381] iti yasaH | "geradhvanaH " [4/280] iti sAnto'kAraH / pratipadokta paribhASAnAzrayaNe pratyudAharaNamidam | jIvikopaniSadAvive ||112148 // upaniSadrahasyam / jIvikA upaniSadityetau zabdAvivazabdasyArthe kRmitisaMjJau bhavataH / jIvikAkRtya / upaniSatkRtya / jIvikAmiva upanipadamiva kRtvetyarthaH / ivAtha iti kim ? jIvikAM kRtvA gataH / prAgdhoste // 112 // 146 // prayoganiyamo 'yam / te gitisaMjJA ghoH prAgeva prayoktavyAH / tathA caivodAhRtam / te iti vacanaM kimartham / zranantarAyAM tInAM gInAM ca grahaNArtham / lo mam // 112/150 // navAnAM lakArANAmanubandhApAye la iti sAmAnyena nirdezaH / lAdezo masaMjJo bhavati / mi bas mas sipa yas tha vip tasa ki zaha napA nirdezaH puMlliGgayA dasaMzayA bAdhA yathA syAt / samAveze hi kramata AdityaH saGgasthata ityatra "kramo me" [ 57 ] dIcaM "gamerime" [111106 ] kRti iT prasajyeta / zatari bhasaMjJA sAvakAzeti miG tu vakSyamANAbhirasmadAdibhiH saMjJAbhirvAdhyatvaM nAzaGkanIyam / "sAvaimme'' [ 5/1177 ] iti vacanaM jJApakaM mitrAM masaMjJA'pi bhavatIti / ikkAnaM daH ||1121156 // iti pratyAhAra iMDityataH prabhRti zra Go GakAreNa / iD ca zrAnazca dasaMjJau bhavataH / iT hi mahi thA zrAthAm dhyam ta zrAtAm bhaGa / zrAna iti zAno gRhyate / mirizo'smathuSmadatyAH || 12 | 152 || miDo masaMjJAni ca trINi trINi vacanAni zrasmadyuSmadanya iti saMjJAni bhavanti / mip vas masityasmad / sip thas yeti yuSmad / tip ta bhItyanyaH / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa. 1 pA0 9 sU0 113-15] mahAdhisahitam dAnAmapi / iT vahi mahi ityasmad / thAm zrAthAM dhvamiti yuSmad / ta AtAM jhahityanyaH / miDa iti kim ? anuttarasya dasya masya ca mahaNArtham / triza iti "saMskAdvIpsAvAma [TIVE] iti shs| sAdhane svArthe // 12 // 153 / / asmadAdayo'nvarthasaMjJA anuvartante / lasyetyadhikRtyAvizeSeNa milAdayo vihitAstaniyamo'yam / svasyArthaH syo'rtho vA svArthastasmin svArthe sAdhane'smadAdayo veditathyAH / asmApadasyArthe sAdhane'smatrika yuSmatpadasyArthe sAdhane yuSmattrikamAbhyAmanyasyArthe sAdhane'nyantrika bhavati / asmadAdyarthAnAM sAdhanatve sati niyamoyam / tato'smadAdipadAnAmanuprayoge satyasati cAsmadAdayo bhavanti / zrahaM pacAmi / Avo pacAvaH / vayaM pacAmaH / pcaami| pacAvaH / pacAmaH / tvaM pacasi / yuvA pacayaH / pUrya pacatha / pacasi | pacathaH / pacatha / sa pacati | to pctH| te pacanti / pacati / pacataH / pacanti / evaM vidhAvapi yojyam / bhAve'smayuSmadarthayorabhAvAt bhAvasya cAbhyAmanyavAdekAlAca tasmin sAdhane'nya eva bhavati / Asyate bhavatA / glAyate bhavatA / yatrAsmadAyarthA yugapat sAdhanaM tatra ka iSyate ? pUrvanirNayameva yaH pUrvaH / atra kimasmadartha evaM sAdhane'smad bhavatItyadhriyate zrAhosvidasmadarthe sAdhane'smadeva bhavatIti / ubhayathA'pyadoSaH sarveSAM niyatatvAt / nanu dvitIye par3e tvayA (mayA) kurvANenetyatra doSaH / maivam / trikApekSayA niyamo na sAdhanApekSayA / prahAse manyavAci yuSmanmayaterasmadeyacca ||shraa154|| manya iti manyaterekadezaH / te rida manyo vAmaH mahAnida maganAni pratAse gamyamAne yuSmadbhavati manyatezcAsmadbhavati ekavaca / asmannamadorvyatyayArtho'vamArambhaH / pahi' manye rathena yAsyasi na hi yAsvasi yAtaste pitA / ehi manyase rathena yAsyAmIti prAptam / evamehi manye aodanaM bhokSyase na hi bhokSyase bhuktaH so'tithibhiH / dvitvabahuvivakSAyAmapi manyaterekavadbhAvo bhavati / evaM manye rathena yAsyatha na yAsyatheti / prahAsa iti kim ? ehi manyase zrodanaM mokSya iti suSThu manyase sAdhu manyase / ekaddhibahavAzcaikazaH // 12 / 155 // yAnyasmayamadatyasajAnAM saMziyenopAttAni baTa nikANi tAnyakaza eka di bahu ityevamaMjhAni bhavanti / mibityekaH / basiti dviH / masitti bahuH / evaM zeSeSu yojyam / asmadAdisaMzaH pulliGgA pakAdibhiH saha samAvizanti / sapAya // 2156 / / triza iti vartate / mupazca trikAriNa ekadibahusaMzAni bhavantyekazaH / su ityeka zrau iti dviH / jasiti bahuH / evaM zeSeSu trikeSu neyam / ubhayatra cazabdaH "sAdhane svArthe" 21] itysyaankrssnnaarthH| ekArthe sAdhane eko minbhavati / dvayarthe dvivas / babarthe bahurmasa / evaM bhikSu sumsu ca yojyam / nanu va "sAdhane svArthe" ityetanmiGa upapadyate yataH mAdhanaM kAraka kriyAyA nivartaka kriyA ca dhvarthaH / dhozca miGo vihitA iti saadhnyaacitvopptt:| suparatva kriyAvAcino pyAmmRdo vidhIyanta iti tatra sAdhane svArtha ityetanna ghaTate / naiSa doSaH / zrakriyAvAcino'pi vidhIyamAnAH supaH kriyAzacipadAntaramAkAkSanti / padAntaravAcyAyAH kriyAyAH sAdhanabhAvopapane supsvapi "sAdhane svArthe" ityarya vyavahAro yujyate / devadattaH pacati devadattau pacataH / devadattAH pacanti / yatrApi kriyApadaM na prayujyate vRkSaH lakSa iti tatrApyasti bhavatIti paraH sannihitastadapekSayA vyavahAraH / miDaH sAmAnyena dhumAtrAdvidhIyante suezca mRnmAtrAta pA saMkareNu prAptau niyamo'yam / tyaniyamo'dhaniyamo vA / ekArtha eva sAdhana eko bhavati dvayartha eva sAdhane dvibhavati babarya evaM (sAdhane, bahurmavatIti tyaniyamaH / ekArthe sAdhane eka eva bhavati dvayarthe dvireva bhavati bahurthe bahurekha bhavatItyardhaniyamaH | tyaniyamapade "supo meH" [ 10] iti vacanaM jJApakamekatvAdInAmabhAve'pyutpadyante meM: supa iti / aniyamapade ekatvAdayo niyatAtyAnna vyabhicaranti tyAH punaraniyatA ekatvAdInAmabhAce vyatikaraNena misaJjakrebhyo bhavanti / tatra "supo me;" [ 10] ityupi kRte sunantaM padaM bhavati / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam 0pA0 3 sU0 1-3 vibhaktI ||22|147 // supa ityanuvartate triza iti ca / supAM trINi trINi vacanAni vibhaktIsaMzAni bhavanti / su zrI jasiti triko vargastasya vibhaktI iti saMjJA / trikasamudAye saMjJA / vihitA'vayave'pyupacaryate / evaM sarvatra supAM triSu yojyam / miyAM vibhaktIsaMjJAyAM na guNo nApi doSaH / vibhaktIzabdasya kathaM siddhi: / vipUrvAdabhaje: "tiko kho" [2|3|150 ] iti kvic / tasmAt "kRdikArAdatteH " [361 / 31 / ma0 sU0] iti GIvidhiH / mahAsaMjJAkaraNamuttarArtham / para tAsAmAppagrastaddhalaca // 1/2/15= // tasya vibhakrIzabdasya halo'vazca zrAkArapakA raparAstA sAM vibhaktInAM yathAsaMkhyaM saMjJA bhavanti / dhA ip mA apkA tA Ip iti etAH saMjJAH / supastriza iti cAnuvartate / suzrI jasiti vA / am auTU zasiti ip / dAbhyAM bhikhiti bhA De myAM svasiti ap / Gasi myAM myamiti kaa| Gas ot zrAmiti tA / Gios sup iti Ip / tAsAM grahaNaM subbibhaktyupAdAnArtham / "sapUrvAyA jAyAH" [1 / 3 / 23] ityevamAdayo nirdezAH sautrAH / L ! ityabhayanandiviracitAyAM jainendravyAkaraNamahAvRttau prathamasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH ||2|| samarthaH pavidhiH // 131 // paribhASeyam / samarthapadAzrayatvAt samarthaH / padasambandhI vidhiH padavidhiH | sarvaH padavidhiH samartho veditavyaH / samarthAnAM padAnAM vidhivaiditavya ityarthaH / dvividhaM sAmarthyamekArthIbhAvaH parasparakhyapekSAsavidhidhimA ekArthI cAmarthyamanyatra vyapekSA | ekArthIbhAve saGgatArthaH saMsyuSTArtho vA samarthaH / vyapekSAyAM sambaddhArthaH samprekSitArtho vA samarthaH / vakSyati ip taSchritAtItapatitagatAtyastaiH [2/21] dharme zrito dharmazritaH / samarthagrahaNaM kim ? vyAcaSTe munirdhameM zritaH zibhyo gurukulam | chAtra vyapekSA nAsti / "bhA guNoktyA'rthenomaiH " [11327] / madena paTurmadaH / samarthagrahaNaM kim ? dantI bhrarmAta marena paTuH zAstreNa / "aladayArthayati hitasukharakSitai:" [143339] | rathAya dAru rathadAru | samarthagrahaNaM kim / gaccha tvaM rathAya dAda devadattasya gehe / "kA bhIbhiH [13:32 ] / saMkhArAyaM saMsArabhayam / samarthana kibhU ? dhyAnI niSkrAmati saMsArAdbhayamaraNaye / "tA" [111170] / mokSasya mArgoM mokSamArgaMH / samarthaprahaNaM kim ? anantasukhaM mokSasya mArgaH svargasya vratam | "IcchauNNaiH [2] | ray itesisai eDaH / samarthagrahaNAM kim / mUDhaH zakno'kSetra zauraDaH pivati pAnAgAre | padagrahaNaM kim ? tiSThatu dadhyazAnaM khAna / tiSThatu kumArI, chatraM hara devadattAt / varNavidhI samarthaparibhASA nAvataratItyAnantaryamAtreNa yaNAdezastu vidhizca bhavati / "vA padasya [4/3/64 ] ityatra padagrahaNaM dvimAtrasya vizeSaNamiti padavidhirayaM na bhavatIti vikalpena tuk / saH // 132 // sa ityayamadhikAro veditavya zrI pAdaparisamAsaH / samudAye vAkyaparisamAptizvAzrayate tena padasamudAye sasaMjJA na pratyekamiti / vakSyati "yAcacathAvatyasAdRzye [1 / 3 / 6] | yathAvRddhamatiyan bhojaya / nitpatvAt savidhe rasvapavitra deNArthaH pradarzyate ye ye vRddhA iti / bIsAyAM yathAzabdaH / iti puMliMganirdezaH kimarthaH 1 dvAdibhirvizeSasaMjJAbhiH samAvezI yathA syAt / khupa supA // 113 // 3 // subantaM subantena saha so bhavatItyetadadhikRtaM veditavyamApAdaparisamApteH / vadayati"i" [1 / 3 / 21] ityAdi / dharmazritaH / lakSaNacaM daM subantaM sutrantena saha so bhavati / yadRcchayA itarkitopasthite citrIkaraNe vA'yamiSyate / tena kAkatAlIyAdayaH siddhAH / tathAhi yadRcchyA tAlasya patanaM sannihitaM kA zrAtarkita upasthitaH sa kAkastena tAlena patatA itaH / asminnarthe'nayoH sAmAnyena saH / kAkazca valava kAkatAlaM tadiva kAkatAlIyam | "ise pratikRtI" [ 411150 ] ityadhikRtya "kuzA. prA:" [ 4|1| 116] iti cAnuvartamAne "sAtadviSayAt " [ 4 | 3 | 360 ] iti cho bhavati / evamaAkRpANIyamandhakavartakIyam / || 13 | 4 || zradhikAro 'yam / yAnita UrdhvamanukramiSyAmo saMtrAste veditavyAH zramityataH prAk / 1. ndiraci- a0 / 2. mahA a0 sa0 / 3. dvividham iti ava0 sa0 pustakeSu nAsti / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. pA03 sU0 4-6] mahAvRttisaditam vakSyati "sahoke prasinA" [11] sUpaprati / zAkaprati / asvapadena vigrahaH / prastyatra kiMcit sUpasya mAtrA stokamiti vA / amAnye manyante navyayasyAlyayabhavanabhavyayobhAva ityanvarthasaMjJA kartavyA / etaccAyuktam / asaMkhyaya jhisaMgA yujyate / asya ca saMkhyA vidyate / upakumbhena / upakumbhAbhyAm / upakumbhaiH / doSaH khalvapi misaMjJAyAM "misarvanAmno'ka prAkTeH" [1]1130] hAta yehAgmati / ucca / nApArati / pabhizApa prApnoti upAnikaM pratyamikamiti / tathA "khilyo: "[3 / 176] "mumacaH" [175] iti jheH pratiSedha ucyate doSAmanyamahaH divAmanyA ytriH| sa ihApi prApnoti / upakumbhamanya | upamaNikamanyaH / iha ca "masya cvo"[225151] iti meM pratiSedho vakSyatti doSAbhUtamahaH zivAbhUtA rAtririti / sa ihApi prApnoti / upakumbhIbhUtaH / upmnnikiibhuutH| tasmAllaghIvamI ha iti saMjJA yuktA / yadyevaM "kRkamisambhakuzAkIpADavo me: 5 / 34] ityanena satvasya pratiSedho na prApnoti upapaya kAra iti / adya sthatyeti tatra vartate / ise ca chu stho bhavatIti pratiSedhaH siddhaH / pUrvapadaprAdhAnyAca hasasyAbhidhAnavazAjJa yam / hapradezAH "hAt" [11155] ityevamAdayA / ____ jhivibhaktyabhyAsavarthAbhAvAtItyasaMprativyaddhi-zabdaprabhavapazvAyathAnupUSyayogapadya-saMpassAkalyAntokI // 1735 / vibhaktI-abhyAsa-Rddhi-aMrthAbhAva-pratIti-apriti nyUddhi-zabdaprabhava-pazcAt yathA-trAnupUrya-yogapadya-sampat-sAkalya-antokti ityeteSva gu yat jhisaMjJa vartate tat mucantena samathena saha hasaMzakA so bhavati / vibhaktyarthaH kArakamadhikaraNAdi / strISu kathA vartate / adhistri| adhikumAra / Ibantena vRttiH / "hazca' [1 / / 35 ] iti napuMsakaliGgAtidezaH / "pro napi [91110] iti prAdezaH ! "hAt" [1 / 5 / 151 ] iti supa upa / abhyAsa:-samIpam / upakummam / upaguru / kumbhalyAbhyAsa ilarthapradarzanam , tAntena vRttiriti kecit / tadayuktam / upazabdo'yaM dyotaka: sa uttarapadArthavyatireka na janayati abhyAsAdInAntu zabdAnAM vAcakAnAM sannidhAne vyatirekaH pratIyate yathA ghavazca khadirazcetyasyArthe samuccayo dhavakhadirasya | tasmAdvAntana vRttiH / vibhUterApisvaM RddhiH / madrANAM RddhiH sumadra mumagadhaM vartate / pUrvapadArthasya prAdhAnye hasaH / yadA tu madrA RddhayA viziSyante tadA zobhanA madrAH subhadrA iti "tikumAdayaH" [1 | 3 | 81] iti prasaH | arthAbhAva uttarapadArthapradhvaMsaH / abhAyo makSikANAmakSikam / vimakSikam / nirmakSikam / arthagrahaNaM kim 1 dharmAbhAve itaretarAbhAye ca mA bhUt / na bhavati sAkSaNo gaurazvo na bhavatIti / atItiratItatvam / svata evAtikrAntatvamityarthaH / atItAni tRNAni atRNam / nitagam / evaM nizItaM nivAtaM vartate / na samprati asamprati nedAnImityarthaH / na samprati taisakamatitasUkam / nAyaM taisUkasyAcchAdanatyopabhogakAla ityarthaH / tisakA nAma grAmastata prAgarta taiskam / vigama RddhatvRddhiH / gandikAnAmurvigamo durgabdikam | duryavanam / zabdaprabhavaH zabdasya prakAzamAnatA / zrIdattasya zabdapramavaH ivizrIdattam | tacchIdattamaho zrIdattam / zrIdattazabdo loke prakAzata ityarthaH / pazcAt-sthAnAM pazcAdanuratha pAdAtam / yathArtho yogyatA | anurUpaM surUpI vahati / sAdRzyamapi yathArthaH / uttaratrAsAdRzya iti pratiSedhAjjAyate / sadRzaM pratasya sanatam / sazIlam / "hekAle" [3/184] iti sadasya sAdezaH / pUrva pUrvamanupUrva tasya bhAva AnupUrtyam / anujyeSThaM pravizantu bhavantaH / jyeSThAnukrameNetyarthaH / AnupUrvya vinyAsavizeSa iti yathAryAt pRthaguktam | yogapaMdyasampatsAkalyAntotiSu sahazabdo vartate / yogapadmamekakAlatA / sacakra dhehi / yugacakre ghehItyarthaH / sadhura prAja / yugapa rau prAjetyarthaH / sampat siddhiH| zrAtmabhAvaniSpattirityarthaH / vRttasya sampat kSatrasya sampat savRttaM sAdhUnAm | sakSatra zAlaGkAyanAnAm / sAkalya-satuNamabhyavaharati / sarveNa sahAbhyavaharatItyarthaH / zrantaH smaatiH-praabhuutpryntmdhiite| evaM sabandhaM saTIkam / atra parisamApsirasAkalye'pyadhyayane pratIyata iti sAphalye'nantarbhAvaH / iha AcaNDAlaM pravacchatIti antokkirabhividhirapyati ! paratvAt "paryapAbahiramdhavaH kayA [13/10] iti vibhASA bhavati / vAcaNDAlamAcaNDAlebhya iti / kIpsArI yA haso vasamyA:" [vA0] pratyartham / pratiparyAyam / arthamadhaM prati / paryAyaM paryAyaM prati / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0] 1 pA0 3 sU0 7-12 yAvadyathAdhadhRtya sAdRzye || 1 | 3 | 6 || prasaktasya parimANamayadhRtiH / sAdRzyaM tulyatA / yAvat yathA ityetau zabdAtravRti zrasAdRzya ityetayorarthayoH supA saha yathAsaMkhyaM haso bhavati / yAvadamatraM yAvadavakAzamati - thIn bhojaya / yAvantyamatrANi tAvato mojayetyavadhAyate / yathAvRddhaM sAdhUnarcaya / yathApaTu / yathAdhyApakam / vRddhAnatikrameNetyarthaH / uttarapadArthAnativRttiryathAzabdalArthI kasA sAdRzyaJca / zravatyasAdRzya iti kima 1 yAbad dataM tAvadbhuktam / yathA devadattastathendradattaH / pUrveNaiva yathArthe ise siddhaM sAdRzye pratiSedhArthamiha yathAzabdopAdAnam / guNakriyAmAsAdRzye haso vakravyaH [vA ] guNaH - yathAzakti / yathAbalam | kiyA--yathopadezam | chAyA -yathAsukham / na vaktavyam / zratrApyuttarapadArthAnativRtirgabhyate / 48 svoke pratinA ||1|3|7|| bhauti nivRttam / stokaM mAtrA / stoke'rthe pratinA saha subantaM so bhavati / sUpasya mAtrA supadhati / zAkaprati / svoka iti kim 1 vRkSaM prati vidyodate vidyut / lakSayo'tra pratizabdI vartate / pariNAkSazalAkA saMkhyAH // 138 // zratazabdaH zalAkAzabdaH saMkhyA pariNA saha haso bhavati / pariNAkSazalAkAsaMkhyamiti siddhe bahuvacananirdezAdiSTasaMgraho labdho veti siMhAvalokanadrA / zratAdayo yadA bhAntA ekalaJcAnazalAkayoH pUrvoktasyAnyathAvRttau parizabdo yadA vartate kitavavyavahAraviSaye tadA vRttirivyate / tathAhi paJjikA nAma ghRtaM yatra paJcAkSAH zalAkA vA pAtyante paJcasveSarUpAsu pAtayitAH jayatyanyathA pAte jIyate / zrakSeNedaM na tathA vRtta N yathA pUrva jaye / zrapari / zalAkApari / saMkhyA - ekapari / dvipari / tripari / catuHpari / parizeti kim ? subantamAtre mA bhUt / zracAdaya iti kim ? pAzakenedaM na tathA vRttam / ekatve'zalAkayoriti kina ? zrajJAbhyAM na tathA vRttm| kitavavyavahAra iti kim ? dekhedaM na tathA vRttaM zakaTe / yA // 1|3|9|| velpayamadhikAraH / yadita UrdhvamanukramiSyAmastadrA bhavatIti veditavyaH / ita uttaraH saci dhirvA bhavati pakSe vAkyamapi sAdhu bhatrati / pUrvastu savidhirnityaH / tenAsvapadena tatra vigraho jaM vaH / payaMpAkUba hiraJcavaH kayA || 13|10|| pari apa zrA bahis aJca ityete subantAH kAntena saha vA so bhavati / paritrigarte vRSTo devaH / vAkyapakSaM parevarjane vA vacanamiti vA dvitvam / pari pari trigarvabhyaH / pari trigartebhyaH / zrapa trigartebhyaH / " varjane'paparibhyAm [ 1/4/21 ] / iti kaa| zrApAliputraM dRSTo devaH / pATaliputrAt / zrAkumAraM yazaH samantabhadrasya / zra kumArebhyaH | "kA maryAdAca vane" [1|4|20 ] | iti maryAdAbhividhyoH kA / bahirgrAmam / bahirgrAmAt / hRdameva jJApakaM bahi:zabdayoga kA bhavati / zrakha / prAggrAmam / prAggrAmAt / prAcI dig ramaNIyA iti vigRhya "didebhyo vA kebhyo'stAddigdezayoH kAle" [12] iti zrastAt / tasya "veru" [4] 166] ityum | "supo keH " [1 |4| 150 ] iti supa up / padatvAt kutvam / tena yoge tA mAsA sAM bAdhitvA dikchandatvAt kA prAptA tAM bAdhitvA "tAtasarthe tyena" [29] iti vAyAM prAptAyAm, "ambu" [11438 ] iti kA bhavati / kayeti kim ? parigataH / apagataH / varjanArthAbhAvAt kA nAstIti "tikuprAdayaH [11] iti nityaM So bhavati / lakSaNenAbhimukhye'bhipratI // 113161 // lakSyate'neneti lakSaNam | tadvAcinA subantena saha zrabhi pratizaLAvAbhimukhye vartamAnau vA haso bhavati / zrabhyagni zalabhAH patanti / pratyagni zalabhAH patanti / agnimabhi patanti / agniM prati patantIti vAkyam / atrAgninA cihnana zalabhapAto lakSyate / "bIpsetthagbhUta[14 [13] ipa | "bhAge cAnupratipariNA / [ 1 / 4 / 12 ] iti cep / lakSaNeneti kim ? lunaM prati gavaH / diGmodAttatraiva punarAgata ityarthaH / zrAbhimukhya iti kim zrabhyA gAvaH / zrabhinavaH pratinavo'Gko yAmamiti / yadyapi pUrvapadArthapradhAno isastathApIdA ryavizeSAbhAve'nyapadArthe'pi syAt / abhipratI iti kim 1 yenAgnistena gataH / yenetyasyAgninA sad iso na bhavati / kSaNe / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [saM0] 1 para0 3 sU0 12-17] mahAvRttisahitam samayA'luH ||1|3|12|| samayAvAcI anuzabda upacArAt samayA / yasya samayA yatsamayA / mukhyena samayAzabdena yogAbhAvAdibhna bhavati / zrata eva "na jhita" [ 1/4/72 ] ityAdinA'pi na tAsaprati bedhaH / zranurvatsamavAvAsI na lakSamatena saha vA haso bhavati / anuvanaM gato'zaniH / banamanugata iti vAkyam / "bhAge cAnupratipariyA" [1 / 4 / 12 ] iti lakSaNA ipU / banena samIpasthamazanigamanaM lakSyate / "mhi vibhavatyabhyAsa " [15] ityevaM siddhe vikalpArthaM vcnm| zratsamayeti kina ? vRkSamanu vidyotate / AgrAminA ||1|3|13|| anuriti vartate / lakSaNena ca / zranunA''yAminA lakSaNabhatena saha vA so bhavati / dvayoH prakRSTahInayordI yoge'nuH prayujyamAna usavordorghatvamAha / tatra prasiddha SSyAmena lakSaNenAtizayena dIrgheNa vAsavRttirbhavati / anugaGga' vArANasI / anuzonaM pATaliputram / vAkyamapi sAdhu bhavati / gaGgAmanvAyatA nArANasI | nayAvAmena pattanAyAmo lakSyate / lacaNaM ip / athavA "hetAvanumA" [114|13] | 'bhAi' [ 1|4|14 ] hattIJ / gaGkayA sahAyatetyarthaH / tiSThadgvAdIni ca // 1|3|14|| tiSThad ityevamAdIni ca zabdarUpANi hasaMjJAni bhavanti / samudAyA ete saMjJAH kAryA (kAryArthaH) pAThAdevaM nipAtyanta ityarthaH / tiSThadgu kAlavizeSe'nyapadArthe / tiSThanti gAvo basmin kAle dohAva tiSThadgu / " tyo [5| 1 | 157 ] iti laTaH zatrAdezo nipAtanAdvA / 'strIgorlIca: ''[11118] iti prAdezaH / vahanti gAvo yasmin kAle vahA / zrAthatIgavam / pUrvapadasya nipAtanAt puMvadbhAvAbhAvo 'kArazca sAnto nipAtyate / khlesm| nipAtanAdIpo'lup / lUnazravam / lUkamAnazravam / tUyante yavA yasmim kAle tyadyoriti laTaH yAnAdezaH / pUrAvavam / pUyamAnatravam / saMhRtazravam / saMhiyamANyavam saMhRtabusam, saMhriyamANavusam | ete kAlavizeSe' padArtha uktAH / samabhUmisamapadAtizabdau pUrvapadArthapradhAna samatvaM bhUmeH samatvaM padAtairiti / uttarapadArthapradhAne tu samA bhUmiH samabhUmiti sa eca / ime pUrvapadasya kecinmakArAntatvamapIcchanti | samambhUmi / samampadAti / suSamam / viSamam / niSyamam | duSpramam / zravarasamam | samazabdena pUrvapadArthaprAdhAnye hasaH / atra zobhanalaM samasyetyevamAdivAkyamapyaham / uttarapadArthaprAdhAnye tu saH / samAzabdaH saMvatsarayAnvi / tena bakSyamANo hasaH | AyatIsamA / zrAyatIsamam / pApasamam / puNyatamam / kecittu samazabdenaiva bhAsamicchanti / zrAvayA samamAyatIsamam | pragatamahaH prAhRm (prAhNam) | uttarapadArthaprAdhAnye saH / prAhNe (hR) kalyANana[mAnAvuditau tiSyapunarvasu / prastham / pramRgam / pradakSiNam / zrapadakSiNam / samprati / samprati / ic daNDAdaziDa | musalAmusati / " ic" [4 / 2 / 128 ] iti ic sAntaH / "anyasyApi " [4/3/212] iti pUrvapadasya dItvam / zabdo'vadhAraNArthaH / tiSThadgvAdInyeva nAnyaiH saha vRtti labhante / paramaM tiSThadgu | "sanmahatparamo0 " [ 312156 ] ityAdinA so na bhavati | pAre madhye tayA vA // 1|3|15|| pAre madhye zabdoM tAntena saha haso bhavati vAvacanAttAso'pi / prakR tena vAmana vAkyasya sAdhutvamabhyanujJAyate / sanniyogena vAnayo rekArAntatA nipAtyate / pAraM gaGgAyAH / madhye gaGkAyAH | pAregaGgam | madhyeGgam / tAsapakSe gaGgApAram / gaGgAmadhyam | saMkhyA vaMzyena || 13|16|| vidyAjanmAdikRtaH santAno vaMzaH / tatra bhavo vaMzyaH / saMkhyA vaMzyavAcinA saha isro bhavati / dvo munI vyAkaraNattha vaMzyoM dviguni vyAkaraNAsya / atra sambandhe tA / yadA byAkarAsyAcArcayorabhedavitranjJA yAvetau dvau munI tAtraiva vyAkaraNamiti sunI vaMzvo dvimuni vyAkaraNamiti tadAsAmAnAdhikaraNyaM bhavati / evaM saptakAzi | trikozalam / ekAzrayasya vasasya cApavAdo'yam / 46 nadIbhiH || 13|17|| bahuvacananirdezAdarthasyadaM grahaNam / nadIvAcibhiH zabdaiH saha saMkhyA isa bhavati / sa sindhavaH samAhRtAH saptakhin / saptagaGgam / dvivabhunam | tilo godAvaryaH samAhRtAH ciMgo daavrm| "kRSNovapaNapUrvAMyA bhUmeH sAnsa ipyate / godAvaryAzca nadyAzna saMkhyAya uttare yadA // " iti 1- vAkyamabhyUyam a0, 30, sa0 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam pratyaH sAnto bhavati / nadIzabdo'pi nadIvacana iti tenApi vRttiH / paJcanadam / zraJA'pyaH sAntaH / cakAraH kimarthaH ! samAhAre yathA syAdi mA bhUt / dvIrAyatIko dezaH / ekA nadI ekanadI | khAnyapadArthe ||13|18 // saMgyeti nitranam / nadIbhiriti vartate / zranyapadArthe khuviSaye nadIbhiH saha sumantaM sa bhavati / unmattagayaMdezaH / loSTitagaGgam / zanairgaGgam / tUbhyogaGgam / atra vRttiparena saMjJA gamyata iti sAmarthyAnityaH savidhiH / unmattA gaGgA yasmin deze iti sAdRzyamAtreraNArthakathanaM yathA gauriya syArthe gacchatIti / khAviti kim ? zIghrA gannA vasmina deze sa zIghragaGgo dezaH / zranyapadArtha iti kim ? kRSNAveNA / kRSNAveNyA nAma nadIvizeSalakSaNaH / 50 [ zra a0 1 pA0 3 sU0 18-26 Sam // 1 / 3 / 16 // zradhikAro'yaM yAgu basAt / yadita UrdhvamanukramiSyAmaH saMjJaH so bhavati ityevaM veditavyam / vakSyati "isa cchrisAtIvapatitasa tAzyastai [ 1 321 ] | dharma thito dharmazritaH / napA nirdezaH kimarthaH 1 daha vIrapurupako grAma iti pUrvAparaprathamAdisUtreNa prAptaH svapadArthaviSayatvAdantaraGgaH pamro bahiraGgaM na basena vAdhya yathA syAt / uttarapadArthapradhAnacaM pasasyAbhidhAnavazAt / ipA ca pratApannaM // 120 // intena saha pratApa ne zabdarUpa ghaso bhavati / prApto jIvikAM prAsa jIvikaH / zrApannI jIvikAmApatrajIvikaH / ' 'khIgonaca : ' [919) 8 ]iti prAdeza: / cakAraH kimarthaH / akAra - dezasamuccayArthaH / prAtA jIvikAM prAmAjIvikA / grApannA jIvikAmApannA nonikA / prapaJcArthamidaM sUtram / basenAyetat sidhyati / yadA karmaNi tadA mAmA jInikA yeneti vigraho yadA kartari tadA pAtA jIvikA yaM puruSamiti 1 itAitIta patitagatAtyastaiH // 1|3|2 // tacchabdena prAptApannayo in / intaM zrita zratIta patitagata atyastaityetaizca saha pasAM bhavati / jIvikAM prApto jIvikAprAta: / sukhkhApannaH / dharmazritaH / saMsAramatItaH saMsArAtItaH / narakaM patito narakapatitaH / mokSaM gato mokSagataH / tuddinamatyabhyastuhinAyataH / iciti padaM sUtre vAnirdiSTa "zokaM nyakU" [ 5 / 3 / 33] iti nyaksaMjJa' tasya vRttau pUrvam" [133/67 ] iti pUrvanipAtaH / mahAntaM dharmazrita iti sApekSakhAdvRtyabhAvaH / yadA mAMzvAsI dharmazca mahAdharma iti tadA mahAdharmazrita idi bhavati / svayaM klena ||2||22|| svayamityetat bhijJa kAntena saha so bhavati / iyadhikAro'sambhavAdimaM yogamulutya gacchati / svayandhAtau pAdau / svayaMguptAH / "kRdgrahaNe vikArakapUrvasthApi mahaNam / " svayaMvilInamAjyam / aikapacaM prayojanam / svayaMdhautasyedaM svAyaM dhautam / khaTvA'kame ||1|3|23|| AcAryAsanaM khaTvA / utpathagamanamakramaH / khaTvAzabda intaH ktAntena ho bhavati krame / khaTvA jAlmaH / yAcitaH / khaTvA yutaH / sarva ete dhanIta paryAyAH / gurubhiranujJAtena khaTvA prArohayA tadanyathAkaraNamamAtra pratIyate / atrApi vRttipadanAkramoM gamyata iti nityaH vidhiH / vAkyaM sAdRzyamAtreNa / grakrama iti kina khaTvAmAdo'dhyApako'dhyApayati / sAmi ||1||24|| sAmi ityaddhavAcibhisaMjJa vat subantaM klAntena ghaso bhatrati / sAmikRtam / sAmimuktam | saghAvAdutpattiH prayojana | biyu pekSayA gacchati / kAlAH ||1|3|25|| kAlavAcinaH zabdA intAH kAntena saha paso bhavati / "kAlAdhvanyavicchede " [4] ityanena yA vihiteSu tasyA uttarasUtreNAktAntena vRttiM yati / vicchede klAntenedodAharaNam / paNmuhUrttAzcarAH / te uttarAyaNe'hargacchanti / dakSiNAyane rAtrim / tena nAstyavicchedaH / zrahavisRtA muhUrttAH / zrahaHkAntAH / "ro'supi [2378] ityo nakArasya rekAdezaH / rAtrvArUDhAH / rAtrinaMkrAntAH / mAsaM pramito mAsapramitazcandrabhAH / mAsaM prabhAtumArabdhaH pratiyandramAH / tena vicchedaH / avicchede ||13|26|| kAntena nivRttan / zravicchedo'tyantasaMyogaH / kAlAH iyantAH subantena saha po bhavati avicchede / vicchedazca kAlasya dravyakriyAguNaiH sambandhibhirvyAptiH / zratyantaM mukhamatyanta - prAptaH / sukhamApanaH / sukhA-ma0, sa0 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1 pA0 3 sa0 27.31] mahAvRttisahitam sukham / atyantaramaNIyam / sarvarAtra kalyANI / sarvarAtrazobhanA | "kAlAdhyanyaviccheda [ 15] itIp / bhA guNottayA'nonaiH // 1 // 3 / 27 // mAntaM gugNoklyA arthazabdena guNavAcibhizca zabdaiH saha paso bhavati / zaGkalayA khaNDaH zaGkalAkhagavaH / "guNavacanAdup" [vA0 123]" iti matorum / evaM giriNA kANa: girikANaH / madena 'paTu dapaTuH / kusumaiH surabhiH kusumamurabhiH / kAryakAraNabhAvalakSaNamatra sAmartha zakulAdikRtatvAt khaNDalAdInAm / ukligrahaNaM kimartham ? ucyate ityuktiH / guNanoktiguNoktiH / guNadvAreNa dravye yaH zabdo vartate tena vRttirvathA syAt kevalena guNana mA bhUta / madana pATakam / vRttena pATaram / arthena-dhAnyenAthoM dhaanyaashH| puNyenArthaH puNyArthaH / arthazabdo'tra prayojanavAcI / janaiH-mApeNono mASonaH / mASavikalam / etairiti kim ? gobhipAvAn / anyatra kAryakAraNabhAvaH / gobhiH kRtatvAdapAvasvasya | iha karamAna bhavati ? akSaNA kAguH / asAmarthyAt / mAtra kAyalamati kRtamanyena kenApi kANa: kRtaH / kevalamakSaNA kANakhayukto lakSyate / iha kamAnna malati / dAnA paddhaH / tena paraH / abhidhAngata / pUrvAvarasadazakalahanipuNAmaazlacaNasamaiH // 13 // 28 // pUrva avara-sahaza-kalaha nipugNa-mizrA zladaNa sama ityetaiH saha bhAntaM pato bhavati / mAsena pUrvo mAsapUrvaH / saMvatsarapUrvaH / mAsavaraH / saMvatsarAvaraH / asmAdeva vcnaadraa| hato traa| pitrA sahazaH pitRshshH| "bhA'tuLopamAbhyAM tulyAyaH" [1] iti bhA / vizyA sadRzI vidyaashshH| asinA kalaho'sikatAhaH | bAcA nipug| vaanipugnnH| guIna mizrA guDamizrAH / tilamizrA dhaanaaH| bAcA zlakSNo vAkzlakSyaH / jihvAzlakSyaH / mAtrA samo mAta. samaH / kulena samaH kulasamaH / sAdhanaM kRtA baDhulam // 1 // 26 // sAdhana kAraka tat kRdantena bahulaM Saso bhavati / kata-ahinA itto'hihataH / karaNaMm-vipaNa hato viSaDtaH / "kRSgrahaNe tikArakapUrvasyApi / ( nanirminaH ) nakhanibhinnaH / nayA devadatana nakhanirminaH devadatta nnirbhinnH| karma-grAma gamI paamgmii| zrAdanaM bbhtrodnbhutH| apAdAnam aaamnirgtH| adhamajugupsuH / sampradAnan-bAdAbhyAM viyate pAdahArako bhUpaH / adhikaraNagale bopane galacIpakaH / "yubyA bahulA' [2 / 3 / 64] iti bahulavacanAdubhavatra karmaNi ec / kvacinna bhavati | dAtreNa lUnatrAn / parazunA chinavAn / vyAntaradhikArthavacana idhyate / kukku sampAtyAH kukkuTasampAtyA grAmAH / atyAsannatAkathanam / kAkapayA nadI | zvalekhaH kUmaH / kapaTaka saMceya zrodanaH / bASpacchedyAni taNAni / kvacina bhavati / kAH paatvyaaH| kAkaH pAnAyA ndii| kAMcadadhikAthAbhAve'pi / sAMpa tRNopenvyam / pUrvamutaraca kAra kadhimAlavaNaM sAvadhAnamaHsaMdha prapaJcaH / sAdhanAMrmAta kim ? bhikSAbhiSitaH / hetau bhaa| kadamahagAM kim ? kRdantenava vRttiyathA syAt subantena mA bhUt / abhrAvaliptI / "tAdalpe" [311/45] ityakAsantAna vidhiH siddhaH / suliGgayuktAdapati ! bhakSyAzAbhyAM mizraNavyajana // 1 // 3 // 30 // mishrnnyjnvaacin| subantana bhakSyAnnavAcimyAM yathAsaMkhyaM Saso bhavati / guina mizrA dhAnA guDadhAnAH / vRtto kithAyA antAvAdaprayogaH / evaM guhapRthukAH / tilputhukaaH| byanjanam-danA upasika AMdanA dadhyAdanaH / dhRtAdanaH / prAptadarthArthalihitasukharakSitaiH // 13 // 31 // tasmai chadaM tadartham / avantaM tadarthanArthazandana ca bali-hita-sukha-rakSita ityetazca saha paso bhavati / rathAya dAru / rathadAra / kuNDalIya hiraNyabhU / kuNDalAiraeyam / bahulagrahaNAnuvRttaH prakRtivitibhAva tadarzana vRttiH / vikRtiH prakRtyA saha ityarthaH / iha na bhavati / ndhanAya sthAlI / avahananAyolUkhalam / idameva zApakaM tAdadhye ab bhavati | kathamazvaghAso istividyAta / tAsena siddham | arthazabdena nilya vRttiH / mAtre idaM mAtrayam / triliGgatA lokAzrayatvAllikasya / AturArtha 1. mAnartham / pinaM idama, pitrartham / vidhi-ba0 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura yAramA [a0 / pA0 3 sU. 32-1 yavAgUH / zrAturAyaH rUpaH / devAya baliH devavaliH / gRhamaliH / tAdarthe ap / gobhyo hitaM goditam / azkahitam / hitayoge idameva jJApakamapaH / gobhyaH sukhaM gosukham / "mapa cAjhicyA" [114/75] hatyAdinA ap / gobhyo rakSitaM gorakSitam / tAdA'p / kA bhIbhiH / / 9 / 3 / 32 // bahuvacanAdarthavijJAnabh / phAntaM bhIvacanaiH saha ghasI bhavani / vRkebhyo bhoH vRkbhiiH| vRkebhyo bhIto vRkabhItaH / vRkrebhyo bhayaM vRkabhayam / vRkebhyo bhautiH vRkabhItiH / suSTanugrahArtha pUrvasyAyaM prapaJcaH / __ muktatApatApoDhapatitApatrastaH prAyaH // 13 // 33 // mukta-apeta-apoda-patita-prapatrasta ityetaiH saha kAntaM prAyaH ghaso bhavati / bhavAnmukto bhayamuktaH / paapaapetH| sutApodaH / svargapatitaH / taranApatrastaH / sarva trApAdAne kA / prAya iti kim ? prAsAdAt patitaH / bhojanAdapatrasta ityevamAdI na bhavati / stokAntikadArthakacchU lena // 9 // 3 // 34 // sloka-antika-dUra ilvevamarthAH zabdAH kRcchrazabdazca kAntAH kAntena saha ghastrI bhavati / stokaanktH| antikaadaagtH| ambAsAdAgataH / duuraadaagtH| vipkRssttaadaagtH| kRcchrAnmuktaH / kRcchrAllabdhaH / "stokArthakRSchu bhyo'pAdAne kA" / dUrAntikArthebhya incati kA / "kAyAH stokAdeH" [4 // 3/12] ityanup / IpachauNDaH // 1 // 3 // 35 // IbantaM zoeDAdibhiH saha paso bhavati / zauNDaiH sahacAratAH zaueDAH / akSeSu prasaktaH zaueDo'vazoeDaH / paanshaunnddH| vRtto pratikriyAyA antarbhAvAdaprayogaH / sarvatra adhikaraNe I / zauNDa, dhUrta, kitaba, vyADa, saMvIta, samoraNa, anta' bane antarvanAntaH / adhi rAjJi adhi gajAdhInam / "apaDalAsitavadhiyo:'' [12 / 16] pati khaH / yadA pUrvapadArthaprAdhAnya vibhaktyarthazca tadA hasaH / zrantakham / adhistri / paNDita / kuzala { capala / nipuNa / sikhazuSkapakavandhaiH // 23 // 36 // siddha-zuSka pakra-bandha ityetairIbantaM ghaso bhavati / kAmpilye siddhaH kAmpilyasiddhaH / sAMkAsyasiddhaH / Uke zurukaH / azuSkaH / chAyAzuSkaH / kumbhIpakaH / sthAlIpakvaH / cakrabandhaH / cArakabandhaH / "sAdhanaM kRtA" [1 / 3 / 23] ityasyaiva prpnycH| RNe vyaiH // 13 // IvantaM vyAntaiH saha paso bhavati Ne gamyamAne / mAse deyamUNaM mAsadayam / mAsaikadeze mAsazabdaH / adhikaraNe IpU / evaM saMvatsaradeyam | niyogataH kAryamuNam / tenehApi bhavati pUrvAhnajJeyam / prAtaradhyeyam / atra yatyAntenaivAbhidhAnAdiha na tyAt / mAse dAtavyam / mAse dAnIyam / bhUNa iti kim 1 mAse deyA bhikssaa| khau // 1 // 3 // 38 // khuvaSaye IbantaM subantena saha paso bhavati / araNyetilakAH / vRttipadena saMjJA gamyata iti nityaH savidhiH / "Ipo'dalaH'' [13 / 125] ityanum / evamaraNyemASakAH / vanekaserukAH / banevalvajakAH / pUrvAha sphoTakAH / pepizAcikAH / nAhorAtramevAH // 13 // 36 // bhedA avayavAH / klAntena saha ahorAtrabhedA IbantAH ghasA bhavati / pUrvAGgakRtam / aparAhnakRtam / pUrvarAtrabhuktam / aparayatrabhutam / bhedAhaNaM kim ? "ulUkhalerAbharaNaH pizAcI yadabhASata / etattu te divA nRtta rAtrau nRttannu drakSyasi / " tatra // 1 // 3 // 40 // ke neti vartate / tatretyetat klAntena saha pasI bhavati ! taRkRtam / tatrabhuktam | tatrapItam / aikapadyaM prayojanam / kSepe // 1 // 3 // 41 // kSepaH kutsA / kSepe gamyamAne IvantaM klAntena saha baso mavati / "kUdmANe vikA 1.-hayArtham pa0 / 2. bane antaH ( vanAntaH ) vasati ma0, 10, s.| 3.-hakAH / vane haridvaSAH / vane 10 |-ekaaH / bane harinukAH / dhane ba0, kh| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma01 pA0 3 sU0 42-43] mahAvRttisahitam rakapUrvasyApi / " agomanasthitaM / paramAt / kAma pani toTIga: / "pe kRti bahulam" [3 / 3 / 132] ityanup / evamudakevizIrNa bhasmanihutam / niSphalaM tavedamityarthaH / dhvAH ||shhr|| ke neti nivRttam / kSepa iti vartate / bahuvacanAdanirdezaH / dhvAsyacimiH subantaM baso bhavati kssepe| tArthe dhvAta iva tiirthdhyaakssH| vRttavivArthasyAntarbhAvaH / tiirshkaakH| praaivaaysaaH| anavasthita evamucyate / dhyAkkairisyanirdezAttatsadazAnAmapi grahaNamiti kecit / tIrthazvA / tIrthasArameyaH / tIrthazRgAlaH / kSepa iti kim ? tIrtha bhvAso bAsyate / pAsamitAdayazca // 2 // 43 // kSepa iti vartate / pAtresamitAdayazca zabdA gaNapAThAdeva nipAtitAH SasaMjJA bhavanti kSepe / pAtre eva samitAH pAtresamitAH / pAtrebahulAH / na kvacitkArya iti kSepo gamyate / nipaatnaadnup| udumbare mazaka hava udumbaramazakaH | udumbarakRmiH / pakacchapaH / avaTakacchapaH / pamarAphaH / udapAnamaNDUkaH / nagarakAkaH / ngrvaaysH| eteyivArtho vRttAvantarbhUtaH / mAtaripuruSaH / ayuktakArItyarthaH / pinnddiishrH| nirutsAha ityarthaH / gehessveddii| gehendiiN| gehentii| gehevijitI / gesstthevyaaddH| garbhanRptaH / garbheDasaH / zrAkhanikavakaH / goSTezaraH / goSThevijitI / gossttheceddii| gehezUraH / gehemehI / gehedAsaH / goSThepaTuH / goSThepaNDitaH / goSThepragalbhaH / karNa curunuraaH| cakAro'vadhAraNArthaH / pAtresamitAdaya eva na vRttyantaraM labhante / paramAH pAtresamitAH / ata eva kvAntenApIha vRttiH sArSikA anyathA 'kSepe' [33314] ityanenaiva siddhA syAt / pUrvakAlaikasarvajaratpurANanavakevalaM yazcaikAdhaye // 44 // ekAzrayaH samAnAdhikaraNam / pUrvakAla bAci-eksarva-jarat-purANa nava-phevala ityete subantA ekAzraye sati subantena saha yasaMzaH so bhavati pasaM zazca / pUrghaH kAlo yasya sa pUrvakAlaH / sambandhizabdatvAdaparakAlena tasya vRttiH / pUrva snAtAH pazcAdanulitA snAtAnulisAH / kRSTasamIkRtam / chinnAruTam / dagdhaprarUDham 1 ekarATI / ekacaryA / ekabhikSA / sarvadevAH / sarvapadArthAH / jaraddhastI / jaratavaH / purA bhavaM purANama | "sAyabiramprAhe pragemibhyastanada" [3 / 2 / 131] iti tanaTa / zrata evaM nipAtanAttakham / purANAnnam / purANazAstram / nvaavsthH| kevalamasahAvaM jJAnaM yalagAnam / vizeSaNavRtrayaM prpnycH| cazabdaH pasaMzAsamAvezArthaH / anyathA rAjapuruSAdI kRtArthA pasaMjJA bAdhyeta / bhodhikA gauH morkgcii| "yuktapuMska" [3:116] AdinA puMvadbhAyaH,"na vuhRtkodd:"[3|146] iti pratiSiddho asaMjJAyAM "puMbadha jAtIyadezIye" [1:3 / 114] ti punarbhavati / ghasaMzAzrayo "gorahadupi'' [UN64] iti TaH sAntaH / ita uttaramaikAbhayAdhikAro yAvat "mayUrayaMsa kAdayaraca.' [3 / 3 / 66] iti / ekAzraya iti kim 1 ekasyA sATI / dipasaMkhyaM khau // 23 // 45 // digvAci saMkhyAvAci ca subantamekAzraye subantena saha yaso bhavati khuviSaye / pUrveSukAmazamo / aparepukAmazamI / pUrvakRSNAmRttikA / aparakRSNamRttikA / dkssinnpnycaalaaH| uttrpnycaalaaH| saMkhyA: pnycaamraaH| paJcavaTAH / saptarSayaH / khAviti kim 1 dakSiNA graamaaH| pazca graamnaaH| hRdarthayusamAhAre // 13 // 46 // disaMkhyAmiti vartate / hRdaviNye dhau parataH samAhAre'bhidheye diksaMkhyamekAzraye subantena saha Saso marvAta / dika / hRdapUrvasyAM zAlAyAM bhavaH pase kRte samudAyAt "digaadekhii''[3.2|85] iti NaH / paurvazAstaH / zrAparazAlaH / dhau-pUrvA zAlA priyA nasya pUrvazAlApriyaH / aparazAlApriyaH | avayavApekSayA sssH| pUrvapadasya puMbadbhAvaH / dizAM samAhAro nAsti / kriyAguNApekSayA'pi samAhAre anabhidhAnam / saMkhyA / hRdartha-paJcabhiH zakulIbhiH krItaH pkssshsskulH| anena 1. gelhevAhI a0, bA / 2.-pragalbhaH / karNa diriTizaH / karNe pra0, ba0, sa0 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [.. pA0 5 5050-2 // pase kRte tasya "saMjJAvI razca' [1 / 3 / 47] iti rasaMjJAyAM aAhIMnyasya TaNo "rAhubakhau 3 / 4 / 26] ityup / "cupyup' [1986] iti strIvasyopa / paJcAnAM nApitAnAmapatyaM paanycnaapitiH| 'rasthovanapatye [ 3 4] iti vacanaM jJApakaM hRdarthe'pi se hada pattirbhavati / yau-yaca gAvo dhanamatyeni pnycgvdhnH| avayavasApekSayA poradupi'' [42114] iti raH sAntaH siddha / de'hanI nAtanya dvayAnaH / "ebhyo'zokaH'' [19/] bhUtyahAdezaH / samAhAre-paJca gulAH samAhatAH pacapUlI / anena pasaH / uttarasUtreNa ramazAyAM "rAt" [3 / 1,25] iti DIvidhiH / kathaM ghaeNagarI ? yatrApi kriyAguNApekSayA samAhAro'sti / labdhA zobhanA ceti gabhyo samAhAranyaikatvAdekavacanam / nanu samAhAraH samUhaH sa tu hudartha eva na pRthaka samAhAra nirdezAt / samUhArthasya tyasyAnupapattiH paJcAnAM kumArINAM samAhAraH paJcakumAri / tyotpattau hi "rasyobanapasye' [2 / 7/74] ityup prasajyeta / tatazca "havupyupA [3/118] strItyasyopa svAn / saMkhyAdI razca // 1 // 37 // hRdathA samAhAra ityatra saMpAdiyaH ga uktaH sa ramaMzo bharvAta hRdathe / dvAvanuyogI vettyadhI kA dUtranuyogaH / "rasyodhanapatye [3 / 174] ityasa upa / paJcasu kapAlegu saMskRtaH paJcakapAlaH | yau-paJca gAyaH priyA asya paJcanAvapriyaH / "nAgho rAt" [52102] iti H saantH| smaahaare-pnycpuulii| cazabdaH pasaMjJAsamAvezArthaH / dve aMgulI samAha dvynggulii| "ve'Ggulermi saMkhyAdeH" |428] iti naH sAntaH / "rAt" [3 / 1 / 25] iti chovidhizca siddhH|| kutsyaM kutsanaiH // 11 // 48 // kutsyabAci sucantaM kutsanavAvinA paso bhavati / vaiyAkaraNakhasUciH / pratyAsatta: zabdapravRttinimittasya kutsAyAmayaM svidhiH| rUpasiddhi' pRSTo niHpratibhaH san yaH saM sUcayati vIkSate sa vasUcI ! strasUcitra kutsanam / vizeSaNasya panipAtArtha prArambhaH / evaM kSatriyabhIruH / zrotriryAkatavaH / bhikSudhiTaH / mImAMsakadudu rUddhaH / kutsyamiti kim ? vaiyAkaraNaH kitavaH / na hi vaiyAkaraNatvaM kitavatvena kutsyte| kutsanairiti kim ? kutsito brAmaNaH / pApANake kutsyaiH // 2 // 3 // 49 // pApAekazabdau kRtsanavacanau kutsyavacanaiH yaso bhavati / pApakulAlaH / zrApakamApitaH / pUrvayogena kutsyasya pUrvanipAte prApta paranipAtArya ArambhaH / __ sAmAnyenopamAnam // 15 // 50 // lapamAnopameyayoH sAdhAraNo dharmaH sAmAnyam / upamIyate paricchidyate anena sAdRzyanArtha ityupamAnam / upabhAnavAci subantaM sAmAnyabAcinA subantena saha Saso bhavati / nirAdhAra sAmAnyaM na pratoyata iti sAmAnyadharmeNa viziSTa yadupameyaM tainAtra vRttiH / zastrIva zyAmA zastrIzyAmA devadattA ! zastrIzabdaH zyAmaguNamupAdAya devadattAyAM vartata iti ekAzrayA vRttina virubhyte| mRgIva capalA bhRgacapaleti pukadbhAvazca bhavati / evaM kumudasyenI haMsagamanI nyagrodhaparimaNDalA dUrvAkANDazyAmA srkaannddgorii| sAmAnyeneti kim ? phalA va taNDulAH / parvatA iva blaahkaaH| upamAnamiti kim ! devadattA shyaamaa| vyAne rupameyo'tadhoge ||shsh5|| tasya sAmAnyasya yogaH pratiSidhyate / upameyArthavAcivyAdhAdibhiH saha Saso bhavatyatadyoge / upameyazabdasya sambandhizabdatyAdupamAne na vRttiH / sAdhAraNadharmaH sAmAnya hi vRttAvantarbhUtam / asayoga ityanena viziSTaH sAdhAraNadharmaH pratiSibhyate / puruSo'yaM nyAna iva puruSavyAmaH / puruSavizeSaNAtya paranipAtArtha prArambhaH / vyAghra siMha RSabha candana tUka kRSabha vRSa varAha hastin kumAra kara puNDarIka strI palAvikA / prAkRtigamo'yam / tena mukhakamalaM kakizalayaM puruSacandrAdi siddham / pratyAga iti kim ? puruSo'vaM vyAghra iva zUraH / idameva pratiSedhavacanaM jJApakaM bhavati-pradhAnasya sApekSasyApi pUciH / tena rAjapuruSo darzanIyaH / rAjapuruSaH paNDita ityevamAdi siddham / 1.-yogaH / dhyanuyogaH / rasyo-tha0 / 2. mImAMsakaduIrUTaH sa0 / 3. sambandhitvAdupa-mu0 / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1 pA0 3 0 52-14 ] mahAvRttisahitam vizeSaNaM vizeSyeti || 1 |3|12|| ekAzraya iti vartate / yat sAmAnyAkAreNa pravRttaM sat zranekaprakAeArabhUtaM vastu prakArAntarebhyo vyAvatyaikaya prakAre vasthApayati tadvizeSaNam / anekaprakArA dhArabhUtaM vastu vizeSyam / vizeSaNaM vizeSyavAcinA saha po bhavati / kRSNazca sa kampalazca sa kRSNa kammalaH / lohitA ca sA zATI ca sA lohitazATI / zraca tat pipalI ca sA zraddhapippalI / yadA piyalyavayave pippalIzabdastadeyaM zRtirekAbhavAdhikArAt / yadma samudApe vartate tadA pippalyana miti tAsaH / bhikSaikadeze bhikSAzabdaH / dvitIyA bhikSA dvitIyabhidA / tRtIya bhikSA | caturthabhijJA / turyabhikSA / iha bhikSAdvitIyamiti tAso nopapadyate / "vadhUguNavRtArtha [1 / 3 / 75] zrAdipratiSedhasya balIyasyAt / kAyaikadeze kAyazabdaH / pUrvaH kAyaH pUrvakAyaH / paraH kAya: zraparakAyaH / uttarakAyaH / evaM madhyAhnaH / sAyAhaH / pUrva kAyasyeti zravazravasambandhe tAkhAnabhidhAnaM pUrva kAyAditi prApnoti / vizeSavizeSyavoranyatarasya a'pi sambandhizabdavAdabhayoH pratipattiriti dvayanirdezo vyarthaH 1 naivam; yatra pUrvottarapadayoH pratyekaM vizeSaNavizeSyabhAvastatra yathA syAdidda mA bhUt / vRkSaH ziMzapA / zizapA hi vRkSArthaM na vyabhicaratIti na tasyA vizeSyatvam / yadA zizapAdizabdAH phalAdiSvapi vartante tadobhavovizeSyatve savidhirbhavatyeva / zizapAvRkSaH / palAzavRkSaH / ubhayorvizeSaNatve kasya pUrvanipAta iti cet pradhAnadravyapeyAnvarthasya nIco guNastra pUrvanipAtaH / yadyayutpalAdizabdo jAtizabdastathApi jAtidravyasyotpatteH prabhRtyAvinAzAdAtmabhUtA pratIyata iti jAtinibhitaH zabdo dravyazabdo vyavasthApyate / zrata eva vizeSyatvamuttarapadArtha dravyadvAre jAteranIlatvAdanAdheyAtizayatyAca, sAmAnAdhikaraNyaM tu jAtyapekSayA, jAterbhedAbhedavivakSA anekAntAdhikArAllabhyate / vizeSaNamiti kim ? takSakaH sarpaH / saMjJA / zrasya vizeSyatvameva na vizeSaNam / vizeSyati kim ? lohitakSakaH / tasya lohitatvAvyabhicArAdavizeSyatvam / zrutizabdaH kimarthaM yatra loke vivakSA taMtra yathA syAt / iha na bhavati rAma jAmadagnyaH / arjunaH kArtavIrthaH / iha kRSNasarpaH lohitAhiH lohitazAlirityevamAdiSu saMjJAza-Su nityaH savidhiH / vAkyaM tu sAha - zyamAtreNa / nIlotpalAdiSUbhavan / nIlamutpalaM nIlotpalam / icchavA vizeSaNatvam / khaJjakuTaH | kueTakha khaH / 55 pUrvA'paraprathamacarama jaghanya samAna madhya madhyamavorAH // 12253 // pUrva-para-prathama carama naghanyasamAna-madhya-madhyama-vIra ityete ekA supA saha samasyante yaso bhavati / pUrvapuruSaH | avarupaH / prathamapuruSaH / zraramapuruSaH / jayanyapuruSaH / samAnapuruSaH / madhyapuruSaH / madhyamapuruSaH / vIrapuruH / etramAdyanukramaNa pUrva yogaprapaJcArthaH / upasarjanAnAM paropasarjanArtham pradhAnAnAM paradhAnArthaJca / iha sUtre pUrvasando vIrazabdazvopasarjanaM tayorvRttau parakhAt vIrazabda upasarjanam / vIrapUrvaH / "vRndArakanAga kujjaraistat" [37] ityatra nAgazabdaH pradhAnaM "poTAyuvati [1360 ] ityatra pravaktuzabdaH pradhAnaM tayo to paratvAt pravaktA pradhAnam 1 nAgapravaktA / 1 zreNyAdi kRtaiH || 1 |3|14|| zreNyAdayaH kRtAdibhiH saha ekAzraye so bhavati / vaiSamyAyathAsaGkhyaM na bhavati / zreyAdiSu vyarthagrahaNaM kartavyaM na karttavyamitizabdAnuvRttestatraiva vRciH / zrazreNayaH zreNayaH kRtAH zreNikRtAH / anUkA UkAH kRtAH kRtAH / vyathAdanyatra vaH kRtAH / karoteranekArthatvAdasiddhatA pUjitA veti gamyate / vikalpena virvidhArayate yadA tristavA paratvAt tikuzAdaya: [1 / 280 ] iti nityaM saH | zreNIkRtAH / akIkRtAH / zreNi U pUga kunduma rAzi nicaya viSaya viziSTa nirdhana deva muNDa zramaNa bhUta vadAnya adhyApaka brAhmaNa striya paTu paNDita kuzala capala nipuNa iti zreNyAdiH / kRtAdirAkRtigaNaH / kRta mita mata bhUta ukta samAjJAta samAkhyAta samAmnAta sambhAvita avadhArita saMsevita kati nirAkRta upakRta ityevamAdi / kriyAkArakasambandho'tra na vizeSaNavizeSyabhAva iti / 3. ma Adheyo'tizayo yasmin tasya bhAvaH tasmAt / 2. takSakasya a0 / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ zra0 1 pA0 3 sU0 15- 60 visamAptI kona || 3 | 3|15|| vigatA samAptiH visamAptiH / IpaniSpattirityarthaH / zranatravisamA sAmarthyAt ktAntena samasyo baso bhavati / ekasyAM hi kriyAyAM visamAptirbhavati na kriyAbheda iti sAmarthyam / ktAntasyAnamiti pratiSedhAnnam pUrva paMtAnena savidhiH / kRtaJca tadakRtaJca kutA kRtam / kRtabhAgasambandhAt kRtam / akRvabhAgasanbhrAtarevAkRtam / evaM bhuktAbhuktam / potAnItam / azitAnazitam / kliSTAklizirAm / "klizastaktvo: " [5/1/68 ] iti vai / muktacimuktam / pItavipItam / kRtApakRtam / visamAptAviti kim ? siddhaM cAmuktaM ca / kriyAbhede visamAtirnAsti ekasyAH samAptatvAdaparasyA ananuSThAnAt / kta iti kim ? kartavyaM tadakartavyaM ca anajiti kim ? zrakRtaM ca tatkRtaJca / nanu kadye tikArakapUrvasyaiva grahaNamanaJiti kimartham ? naJ pUrveNApi nRtyarthamiti zeSaH / iha gatapratyAgataH yAtAnuyAta ityevamAdiSu "pUrvakA laika'" [1|3 | 44 ] ityAdinA ghasaH / T sammatparamottamotkRSTa pUjyena || 12 |3|56 || sat mahat parama uttama utkRSTa ityete subantAH pUjyavacanena saha samasyante Saso bhavati / saMzca saH puruSazca satpuruSaH / mahApuruSaH / paramapuruSaH / udgacattamaH uttamaH / ata eva nipAtanAt kimenmimimAdAmadravye [ 4/2/20] ityAm na bhavati / uttamapuruSaH / utkRSTapuruSaH / pUjyeneti vacanAdana sadAdayaH pUjARcanA jJAtavyAH / pUjyeneti kim ? utkRSTa gauH / karda mAduddhRta ityarthaH / 3 vRndArakanAgakuJjaraisvat // 1913.57 // pUjyeneti varttamAnamarthaM trazAdvAntaM saMpadyate / vRndArakAdibhiH saha vat pUjyavAci subantaM samasyate Saso bhavati / tadityanena pUjyavacanenAbhisambandhAt vRndArakAdayaH pUjAvacanAnte / moravA dArakA gAMvRndArakaH / punAnaH kuH prarukuJjaraH / vyAghAMdarAkRtigaNatvAt zrAdyairupameoge" [1|3|11] ityeva siddhaM sAmAnyaprayoge'pi yathA syAdityArambhaH / gonAgo balavAn / taditi kim ? zobhanA zImA phaNA zrasya suzImoM nAgaH | | katarakatamau samarthau // 113 // 58 // kiMzabdAt "kiMyantado nirdhAraNe dvayorekasya uttara:" [4|1|147 ] "khA bahUnAM jAtiprazye uttama:" [4/1/148 ] tayoH pararASTikhe kRte katarakatamazabdau siddhayataH 1 samarthI saGgatArthI samAnArthI vekArthAvityarthaH / tau sutrantena saha samasyete praso bhavati / kadA cAnayoH samAnArthatvaM yadA jAtiprazne tau vyutpAca te tadA tayoH samAnArthatvan / katarazca sa gArgyazca kataragArgyaH / kavamagArgyaH / kva. rakaThaH / katamakaThaH / vRddhaM caraNaiH saheti jAtivAcitvan / samarthAdhiti kim ? kataro bhavatordevadattaH / dravyaprazno'yam | samarthagrahaNaM hiM katarasyaiva vizeSaNaM itarasyAvizeSeNa vidhAnAnna katamasya / itamasya jAtiprazna eva nairvidhAnAt / zrataH katamo bhaktAM devadatta iti vyAvRcyudAharaNamatrAnupapannam / katara katamayoH prazne vihitayoH savidhinA na gAyadirvizeSyavyavastheti vacanam / I kSetre kim // 113 // 16 // kSepaH kutsA / yo hi yadarthastasya tadarthAnanuSThAnaM kSepaH / kimetat kSepe gaye subantena samasyatai so bhavati / ko nAma rAjA kiMrAjA / yo na rakSati / "na svati kima:" [22266] iti sAntapratiSedhaH / kiMsakhA / yo'bhidra uhyati / kiMgoH / yo na vahati / "gorapi [4/2/64 ] iti sAnte prApte "na svati kima:" [ 4 / 2066 ] iti pratiSedhaH / sarvatra svakAryAbhAvAt kSepaH / kSepa iti kim ? ko rAjA pATaliputre / kimiti yogavibhA: / tena saMjJAyAM zukAdibhiH saha kiMzabdaH samasyate baso bhavati / kiMzukaH palAzaH / kiMzulukaH parvataH / kiMpuruSI mayuH / kinnaraH sa eva kiJjalkaH puSpareNuH / kiGkitaH / kiMvadantItyAdayaH siddhAH / poTAyuvati stokakatipaya gRSTidhenuvazAce dvaSkayaNIpravaktRzrotriyAdhyApaka dhUrjAtiH ||1| 3 / 60 // poTAdInAmitaretarayogo dvandvaH / pothadibhiH sahekAzraye jAtiH samasyate po bhavati / vizeSayasya paranipAtArtha ArambhaH / jAtidvAreNa yaH zabdo dravye vartate sa idda jAtizabdo'bhipretaH / ibhyA ca sA poTA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... pA0 550 60-65] mahAvRttisahitam ca ibhyapoya / ibhyeti jAtizabdaH / strI bhUtvA rAjyapAlanArtha yA puMvepeNa yujyate sA roTA / yApi garbha eva vAsyaM gatA sA'pi poTA / "mayuktaska [35] ityAdinA puMvadrAce prAte "jAtiraca' [VA5] prati pratiSio "vadyajAtIyadezI" [413,155] iti puMvadbhAvaH / evamAryapoTA | yuvatistaruNI / imyyuvtiH| zanivayuvatiH / agnizca sa stokaJca tadagnistokam / dadhi ca tat phatipayacca dadhikatipayam / stokakatipayazabdAvekArtha | sakRtparatA gRSTiH / gauzca sA eTizca goSTiH / dhenubhinayaprasavA | godhenuH / vazA vandhyA | govazA / vahat grbhdhaatinii| grmcaarihtynthe| govahan / mahatA vatsena yA duhyate sA bsskyinnii| gobaSkayiNI / pravaktA upAdhyAyaH / kaThapravaktA | kaTazrotriyaH / adhyaapko'dhyetaa| kttaadhyaapkH| krbuutH| buddhimAnityarthaH / dhUrtagrahaNamihAkutmArtham / athavA aAzramibhu kussiteSu tadbhavati / AzrayeSu tu kuttveSu idam | brAhmaNadhUtaH kSatriyadhUrta iti yadA hi brAhmaNatvamAthi kulyate tadA tenaiva siddha bhavidhAnam / yadA tu tAklo devadataH kutsyate tadamidam | jAtiriti kim ? devadattaH pravaktA / devadattazabdasyAnAtivacanatvAdavRttiH / jAtairvizaSyAyAH pUrvanipAtArtha prArambhaH / catuSpAdarbhiNyA // 236 // jAtiriti vartate / catvAraH pAdA yasyAH sA catuSpAdyAdijAtiH / "susaMmpAdeH [12/130] ityakArasya kham | catuSmAjjAtirgarbhiNI zabdena sahakAzraye samasyate yaso bhavati / gauzva sA garbhiNau ca gogarmiNI / ajagarbhiNI / "vadyajAsIyadezIye" [1 // 3/155] iti punadbhAvaH / catuSpAditi kim ? brAjhaNI garmiNo / jAtirityeva / kAlAkSI grbhinnii| vastimatI grminnii| canuSyadaH saMzaiSA | na tu jAtiH / vizeSyasya pUrvanipAtArthe vacanam / / prazaMsotyA ||shsh62|| jAtiriti vartate / ucyate ityuktiH zabdaH / prazaMsAzabdena saha jAtivAci subantaM samasyale Saso bhavati / gauzva sa prakANDaJca tat goprakAra im | prazasto gaurityarthaH / evamazvaprakAeim / gomatallikA' / acamacarcikA / gokumArI / gotallajakaH / znabhidhA Atirityeva / devadattA kumArI / yuvA khalatipalitavalinajaradbhiH / / 1 / / 63 // khalati palita valina jadityatairekAzrayaiyutrazabdaH samasyate ghaso bhavati / yuvA khalatiH yuvakhalatiH / yuvatiH khalatI yudhakhalatI / yuvA palitaH yuvapalitaH / yuvatiH palitA yuvapalitA | balayo'sya santi valinaH / pAmAdikhAnaH / yuvA balinaH yuvalinaH ! yuvatirvalinA yuvAlanA / "jyo'tR"[212|7] iti atRtye kRte jaraditi bhavati / yuvA jaran yuvajaran / yuvatijairatI yuvajaratI / "mRgrahaNe lijhaviziSTasyApi prahaNam / " "vadyajAtIyadezIye" [4/3114] iti puMvabhAvAt tizabdasya nivRttiH / ___ vyatulyAkhyA prajAtyA // 1364aa vyAntAstulyAkhyAzca ajAtivAcinA saha samasyante paso bhavati / paranipAtaH phalam / mojyaJca taduSaNaJca bhojyoSNAm / bhojyalavaNam / pAnIyazItam / haraNIvapUrNI ghaTaH / tulyAkhyAH / tulyazca sa zvetazca sa tulyazyetaH / sadRzazvetaH / tulyamahAn / sadRzamahAn / ajAtyati kim / bhojya prodanaH / tulyo vaizyaH / iha tulyasanniti pUjyavAbhAvAt parasAdAnena saH / iha kathamakAyA ciH / kRSNasAraGgaH / lohitsaartH| kRSNazabalaH / lohitazatrala: / yAda sArAAMdazabdA jAtivacanA jAte: kathaJcidravyAdabhinnakhamityekAzrayatvamasti tato vizeSaNalakSaNaH saH / atha pUrvottarapadayAvizeSavAcatvaM tatrApIcchAto vizeSaNavizaMdhyabhAvaH / kRSNazvetaH / zvatakRpAH / kumAra: zramaNAdimi // 1 // 26 // kumArazabdaH zramaNAdibhiH saha samasyate SasoM bhavati / kumArazabdo bhUt / strIliGgaihattarapadaiH striilinggH| adhyApakAdibhirubhayathA samasyate / kumAra zramaNA kumArazramaNA / 1. mahilakA / azvamatakSikA / gomacarcikA ! gokumA-ma0 |-likaa / bharaSamastikA / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ 0 pA0 3 0 66-16 kumArI pratrajitA kumArapratrajitA / kumArazca sa adhyApakazca sa kumArAdhyApakaH / kumArI adhyApikA kumArAdhyApikA | zramaNA patrajitA kulA garbhiNI tApasI bandhakI dAsI ete strIliGgAH / adhyApaka amirUpaka paTu mRdu paNDita kuzala capala nipuNa / 58 mayUravyaMsakAdayazca // 123 // 66 // mayUravyaMsakAdayazva zabdA gaNapATAdeva nipAtitAH pasaMzA bhavanti / viziSTAvaMtAvasyavyaMsaH / vArthe kaH / vyaMsako mayUro mayUravyaMsakaH / chatravyaMsakaH / kamponamuNDaH / rators: | eteSu paranipAtaH prayojanam / "eDIDAdayo'nya padArtha ' ehI miti yatra karmaNi ehi yavairiti mahIm | "hiyavaM vrtte| ehivANijeti yasyAM kriyAyAM sA ehivANijA / mehivANinA / pahisvAgatA / apehisvAgatA / ehidvitIyA / apehidvitIyA / proSari prohakA | proddakardamA | uddhamacUDA / zrAharabelA / zrAravasanA | AharavitatA / bhinnilavaraNA / uddhara utsRjeti yasyAM sA uddharotsRjA / uddhamavidhamA / uddharavisRjA / uttanipatA / utpacanipacA / zrAkhyAtamAkhyAtena siddhe'pyasAta tyA vacanam / udaraca avAkca uccAvacam | uccaizca nIcaizca uccanIcam / zrAcitaJcopacitaca aacopcm| zrAcitaparAcitasya parAm / nizcitapracitasya nizcapracam / akinycnm| snAtvA kAlakaH / pokhAsthirakaH / bhuktavA suhitaH / proSyapApIyAn / utpalyapAkalA jAtA | nipatya rohiNI jAtA / niSadyazyAmA jaataa| apehiprAvartate / paJcamI / dahadvitIyA / jahi kanyA bahulamAbhIkSye kartAraM cAbhidadhAti / " nahi joDamityAha bahijoDaH / ujjahijoTaH / nahistabhyaH / bratamiti ki :vlm| ""znapatratA vartate / pacatabhRjjatA / khAdatamodatA / khAdAtrAmAH / zrAharavivasA / AharaniSkirA / zravihitalakSaNaM savi'dhAnamida draSTavyam / tena zAkapradhAnaH pArthivaH zA pArthivaH / kRtapasauzrutaH / zrajJAtIvatiH / dhRtarauhIyAH / zrodanapANinIyA ityevamAdi siddham / cakAro'vadhAraNArthaH / paramo mayUravyaMsakaH / nRtyantaraM na bhavati / kAlA meyaiH || 13|67 // kAlavAcinaH zabdA meyaiH pariccheyaH saha samasyante raso bhavati / meyairiti sambandhAt kAlA mAnavacanA gRhyante / yadyapi mukhyaM mAnatvaM vyavahArakAlasya mAsAdena sambhavati tathApi vacanAt paricchedahetutvamAtraM sAdharmyamupAdAyopacArAt kAlaH parimAnayam / mAsAdayo jAtAdeH sambandhinImAdityagatiM paricchindantIti jAtatyApi paricchedahetava ucyante / ekAzraya iti nivRttam / mAso jAtasya mAsajAtaH / saMvatsarajAtaH / tAsApavAdo'yam / kAlA iti bahuvacananirdezaH kimarthaH 1 dve hanI jAtasya dvayahaAtaH / tripado'pi paso yayA syAt / "hRdayaMdha samAhAre' [1/3/46 ] ityatrayakSale "rAjAhaH sakhibhyaSTa: " [4/2/13] iti TaH | "ebhyo'ho'hnaH" [4 / 2 / 60] iti zrAdezaH / yadA dvayorahoH samAhAra iti viprahastadA "na samAhAre" [ 4 21] ityahnAdezapratiSedhaH siddhaH / dvayaho jAtasya dvayajAtaH / tryahajAtaH | nIM // 213268 // naJ supA saha samasyate ghaso bhavati / zrabrAhmaNaH / zradharmaH / sarvazaH / / neyaM pUrvapadArthapradhAnA vRttiraliGgA saMkhyatvaprasaGgAt / kiJca pUrvapadapradhAno hasa uktaH / zramakSikamiti / zranyagdArthaprAdhAnye tu va hemanta ityatra prAdezAdi prApnoti / zrastUtarapadArthapradhAneyaM vRttiH / yathe magAmAnayetyuktaM gomAtrasyAnayanaM syAt / zratha svayameva nivRttipadArthako gozabdaH sa namA kevalaM dyotyate / evaM sati na kartyAMcadAnayanaM syAt / nAyaM doSaH / dvAviha gozabdo pravRttapadArthako nirRttapadArtha kazca / sArUpyAttayorbhedAparizAne nivRtta padArthakasya dyotanArthaM naJaH prayogaH pratiSedhe satyuttarapadArthasadRzo vRtyartho jAyate / "maJidayuktamanyasaddazAdhikaraNe tathA abhaMgati:" [pari0] iti vacanAt / anyapadArthaM tu paratvAdvaso bhavati / azAliko dezaH / JakAro naJo'nityatra vizeSaNArthaH / vAmanaputrAdi vanAdeza mA bhUt / guNoktyeSad // 113 // 66 // ucyate ityuktiH zabdaH / guNazabdena saha ISacchandaH samasyate sa bhavati / ISatkAraH / ISatpiGgalaH / ISadvikTaH / ISadunnataH / ISadrakaH / ISatpItaH / idutpattiH prayo 9. vANijA | apekSivANijA / ehisvA a0, ba0, kha0 / 2. nivanyarekhAmA su0 / , Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0] 1 pA0 3 sU0 70-75 ] mahAvRtisahitam anam | guNoktyeti kim ? ISatkArakaH / ISadgArgyaH / jAtyekArthasamavAyikriyAguNApekSayA jAtairapi buddhihAsI / tA // 113 // 70 // tAntaM sutrantena saha ghaso bhavati / mokSamArgaH / svargasukham | rAjapuruSaH | KE kRti // 1|3|71|| kRprayoge yA tA tadante supA saha baso bhavati / "na pratipadam [11273] iti pratiSedhaM vakSyati / tasyAyaM purastAnnirAsaH / idhmanAM trazvanaH idhmanazvanaH / palAzasAtanaH / zravila vanaH / zmazrukartanaH / karaNe yuT / "kartRkarmaNoH kRti'' [1 / 4 / 68 ] iti tA / yAjakAdibhiH || 11||72 || yAjakAdibhizra saha tAntaM samasyate Saso bhavati / pUrvaNa prAptaH tUjakAbhyAM karttarIti pratiSiddhaH punaranena saH / devAnAM yAjako devayAjakaH / sAdhUnAM pUjakaH sAdhupUjakaH / yAjaka pUjaka paricAraka pariveSaka nApaka adhyApaka uddharkSaka utsAdaka hotu bhartRgaNaka patigaNaka / na pratipadam ||1 | 3|73 // pratipadaM vihitA vA tA tadantaM na samasyate / zeSalakSaNAM tAM muktvA sarvAnyAtA prtipdvidhaanaa| sarpiSo jJAnam / payaso jJAnam 1 "jJo svArthe karaNe" [1|4|18 ] iti tA / ihApi dharmAnusmaraNam / dharmacintanamiti / "skArthadayeza karmaNi" [1] 4|11 ] ityanena zeSalacaNA tAnUdyate / vanasvAmI | vanezvaro vidyAdAyAda ityevamAdiSu "svAmIzvara" [1]4/47 ] Adi sUtre cakAreNa zeSalacaNA vA samuccayate / nirdhAra || 1 |3|74 || nirdhAraNe yA tA tadantaM na samasyate / jAtiguNakriyAbhiH samudAyAdekadezasya niSkRSya cAraNaM pRthakkaraNaM nirdhAraNam / kSatriyo manuSyANAM zUratamaH / zvAmA nArINAM darzanIyatamA | kRSNA gavAM sampannakSIratamA | dhAvanto'dhvagAnAM mitamAH / kSatriyAdizabdena saha vRptirna bhavati / "yatA nirdhA rAma" [ 1 / 4 / 43] iti cakAreNa zeSalakSaNAyAstAyAH samuccayaH / pratipadavidhAnatve hi pUrvayova siddhaH prativedha itIdamanarthakaM syAt / iha puruSezvara iti zeSalakSaNA tA vivakSitA na nirdhAraNalakSaNA / DaD guNasRtArthaM sarAvyaikadravyaiH || 1 | 3275 // udanta guNArthaM tRptArthaM satsaMza' tavya ekadravya ityeteH saha tAntaM na samasyate / tasya pUrakhe vaddityataH prabhRti tamadRSTakAreNa vaDiti pratyAhAraH / cakradharANAM paJcamaH / tIrthaMkarANAM SoDazaH / baladevAnAM navamaH / samudAyasamuditasambandhe zeSalakSaNA tA / guNArtha:- calAkAyAH zauklyam / kAkasya kAryam / kaNTakasya vaidaNyam / guNaguNisambandhe tA / " eka pararUpam [4/3/81] ityatra parasya rUpaM pararUpamiti vRttipadaM jJApakaM yo gupyadvAre pUrva dravye vRtto bhavatyante guNamAha tena guNazabdeneha pratiSedhaH / yastu sarvadA guNavacanastena vRttirbhavatyeva / istirUpam / kapittharasa: | candranagandhaH / zragnisparzaH / guNazabdeneha lokaprasiddhA rUparasagandhasparzA guNA abhipretAH / tatastadvizeSyairaya pratiSedhaH tena yatnagauravaM sUtralAghavaM karaNapATavaM vacanaprAmANyaM goviMzatirityevamAdiSu na pratiSedhaH / vRSalasya dhASTaryamityatra vRtteranabhidhAnam / tRtArthaH - phalAnAM tRtaH / sakkanAM pUrNeH / phalAnAM suhitaH / saktanAM prItaH / " tRpyarthe tapasaMkhyAnam" [bA0] iti tA / saditi zatRzAnayoH saMjJA / corasya dviSan / "kartRkarmaNoH kRti" [ 24/68 ] iti karmaNi tA prAptA na vi0 [1 / 3 / 72] ityAdinA pratiSiddhaH / dviSaH zaturvA vacanam" [ vA ] iti tA / iha tu zeSalakSaNA vA / devadattasya kurvan / devadattasya kurvANaH / tavyaH - devadattasya kartavyam / jinadattasya kartavyam / atrApi "dhyasya vA kari" [114/75] iti zeSalakSaNA tA / tavyena kenvidvikalpamicchanti / devadatta kartavyam / ekaM dravyamasya ekadravyam / rAjJaH pATaliputrakasya / zukasya mAravidasya / zrAcAyesya zrIdattasya / pUrvanipAtasthAniyamaH prasajyeta / vizeSaNAdisUtre itizabdo'sti tena nIlasyotpalasya nIlo 1. pUrvanipAtasyetyAdi na bhavatItyantasandarbhasyAyamabhiprAya: "ekavye tasAGgIkAre ubhayoH padayostAntatvena vokAtpUrvanipAtasyA niyamaH prasajyeta / nanu nIlotpalasya nIlotpathasyetyanna kadravyatvena vAsaniSedhaH kuto na guNaguNibhAvasthale ekadravyasvAnaGgI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ [a0] 1 pA0 hai sU0 06-1 palasyeti / guNaguNisambandhe savidhirbhatrati / ekadravyeNa guNaguNivivakSA nAstIti vizeSaNavRttirapi na bhavati / minA pratiSedho vaktavyaH / devadattasya sAkSAt / devadattasyopari / karmaNi ca // 1|3|76 // cakAro'vadhAraNArthaH / karmaye yA tA vihitA tadantaM so na bhavati / Azraya gavAM doho'gopAlakena / rocate me zrodanasya vadantena / tena ! "yud" [2 / 3 / 37] iti nAve yuddha | "kartRkarmaNoH kRti" [ 14:66 ] ityubhayatra tAyAM prApta "mI pare" [1 / 4 / 61] iti karmayeva bhavati / kartari tu bhA / karmaNyeveti kim idhmatrazvanaH / , 1 kartari krena || 13277 // kartarIti tAvA vizeSaNam / kartari yA tA vihitA tadantaM krAntena so na bhavati / asminnasyate sma idameSAmAsitam / idameSAM yAtam / hRdameSAM bhuktam / tayoreva bhAvakarmaNoH ke prAse "ga" [218|18] "adhikaraNe cArthAcya' [2/4/11] iti adhikaraNe ktaH / adhikaraNasyoktatvAt | idamityetasmAdImnAnti "mikA vA " [1 / 4 / 24 ] iti caiva bhavati / "kartRkarmaNoH kRSi" [14686] iti tA prAptA na mitaloka" [11472] ityAdinA pratiSiddhA / tasyAdhikaraNe" [1/4/70 ] ityanena etrAmiti karttari tA / evaM rAjJAM mataH rAjJAM zuddha, rAjJAM pUjitaH "matibuddhipUjArthAcca [2 / 2 / 166 ] ityanena vartamAne kAle kto niyamyate / sa ceha karmaNi kArake vihitaH "kartRkarmaNo. " [2468] iti taMritA prAtA "namita0 [14/72 ] ityAdinA pratiSiddhA bhavatItyanena sUtreyA pratyavasthApyate / atha yadA sakarmakebhyo'dhikaraNaM ktastadA kartRkarmaNoranuktatvAt "kasyAdhikaraNe" [1670] ityanena yA tA kartari tasyAH pratiSedhaH siddhaH karmaNi yA tA tasyAH kathaM vRttipratiSedhaH / idamodanasya muktamiti / naiSa doSaH / karmaNi ceti vartate tene karttari karmaNi ca tA ktAntena na samasyate / iha shesslkssnn| tA / chAtraisitam / kAbhyAM yoge ||11378 // kartari yA tA tadantena so na bhavati / tRcaiva kattu rutvAt / tadyagekartari tA nAsti | tRjuprahaNamuttarArtham / bhavata zrAsikA / bhavataH zAyikA / bhavato'gAmikA / " paryAmAIko tpattau ghuN" [2|3|12] iti bhAye strIliGge bu | "kartRkarmaNoH kRti" [ 1468 ] iti kartari vA / kartarItyeva | ikSubhakSikAM meM dhArayasi / pUrvavadvaN / abhekSuyandAt karmaNi tA "kRti" [ 11371] iti tAsaH / mahati sampradAnametat / kartari // 13 // 76 // kartari yo tRSakau tAbhyAM saha tAntaM na so mati / zrapAM laSTA / puraM bhettA / vajrasya bhartA / yAjakAdiSu patiparyAyo bhartRzabdaH / yavAnAM lAvakaH / saktUnAM pAyaka 1 kartarIti zakyamakartuM tRco'kasya ca kartari vidhAnAt / nandhakasya bhAve'pi vidhAnamasti / satyam / tadyoge kartari cihnitAyAstAyAH pUrveNa vRtyabhAvaH siddhaH sAmarthyAdiha kartari vihnitasyAkasya grahaNAm / tadetatkartRgrahaNaM zApakaM pUrvapratiSedho nityaH zrayama nityastena tIrthaMkartAramarhantamityevamAdi siddham / tRnantena vA "sAdhanaM kRtA" [1/3/26 ] iti saH / koDAjIvika yonityama // 13380 // neti nivRttam / tRcaH krIDAjIvikrayorasambhavAnAnuvRttiH / krIDAyAM jIvikAyAJca dAntamakena saha nityaM Saso bhavati / krIDAyAm uddAlakapuSpamakSikA / bhAve khuviSaye N / "kartRkarmaNoH kRti" [ 33468 ] iti karmaNi tA / jIvikAyam -- dantalekhakaH / nakhalekhakaH / zravaskarakhudakaH / krI dvAyAM kRtIti vikalpaH prAptaH / jIvikAyAM kartarIti pratiSedhaH prAptaH / krIDAyAM prArambhAdeva nityatvaM siddhaM nityatra nIvikArthamuttaryaJca / tikuprAdayaH // 2381 // visaMjJAH kuzabdaH prAdayazca samarthena nityaM Saso bhavati / karIkRtya / UrIkRtam | paTapaTAkRtya | prAdisAhacaryAt kuzabdo bhijJo gRhyate / kutsito brAhmaNaH kubrahmaNaH / ISanmadhuraM kAma kArAt / nanu bhena saH vizeSaNaM vizeSazreNetizabdasya kavacidanyatrApi vivakSitasthale sabhAsArthatvenAtretizabdabalena saH / vizeSayavRttistu na guNaguNivadbhAve vizeSAvRterapyamakArAt / " Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 pA0 sU0 81-86 ] mahAvRttisahitam 61 dhuram / "kriyAyoge gi. li" [1 / 21130 - 131] iti prAdayo'pi kriyAyoge tisaMjJA zrakriyAyogArtha prAdiprahaNam / svatI pujArtham / zobhanaH puruSaH supuruSaH / zratipuruSaH / zratizayena stutaM sustutama / zratikrameNa stutamatistutam / duH pApAdyarthe / pApaH puruSo duppuruSaH / kRcchreNa kRtaM duSkRtam / zrApadAyarthe / ISatkAra AkAraH / kriyAyoge zrAddhamAbharaNam / prAdaya evamAtmakA yatra kriyApadaM prayujyate tatra kriyAvizeSamAhuH | yatra na prayujyate tatra sasAdhanAM kriyAmAhuriti / "prAdayo gatArtha ca vayA' [vA0] pragata zrAcArya: prAcAryaH / vRttiviSaye prazabdo gArAdatyartha sAdhanamabhito guru | prapitAmahaH / saGgatArthaH samarthaH / "atyAdayaH krAntAtha iSA" [ vA0 ] zratikrAntaH khaTvAmatikhaTvaH / utkrAnto belAmujhe laH / "zrAdayaH kuSTAdyarthe bhayA'" [vA0] avakruSTaH kokilayA kokilaH / pariSaddho vIdbhaH parivIt / "paryAdayo rAnAdyarthe apA'' [vA0] pariglAno'dhyayanAya paryadhyayanaH / uyuktaH saMgrAmAva utsaMgrAmaH / paryAdirAkRtigaNa ityeke | alaM kumAriH | ''nirAdayaH krAntAdyarthe kayA'' [vA0] niHSkrAntaH kauzAmcyA niSkauzAmbaH / zrapagataH zAkhAmA pazAstraH / lakSaNAdiSvartheSvanabhidhAnAdadvRttiH / vRkSaM prati vidyotate / vAgamiGa // 1382 // bAksaMjJamamitaM samarthena nityaM praso bhavati / kubhaM karotIti kumbhakAraH / zaralAbaH | amiGiti kim ? edhAnAhArako vrajati / "cupatumau kriyAyAM tadarthAyAm [238] iti N / zramiDiti pratiSedhavacanaM jJApakrama yoryogayoH "suppA'' [ 123] iti nAbhisaMbadhyate / evaJca satyetallabdham "titrAkArakAyAM prAka suzrutpatteH kRdbhiH savidhi " [ pari0 ] iti / iha mApatrApiNI / vrIhiyApiNI strI / kRdantena truptau '"bhRdantanum/vibhaktyAm" [4] [5] iti NatvaM siddham / anyathA subutpattiH strItyena bAdhyeta / ava ca prayojanam | yadi subutpatteH prAkR tivAkkArakAraNAM kutA vRttiH / zradaHkRtya tamopahaH rAjazrita ityatra pUrvasya padakAryaM na syAt / "kAyA: stokAdeH " [4|3|121] ityevamAdi anuvidhAnaM vAnarthakaM kacideva jIvibhiNatyAdiviSaye jJApakAt siddhiH / milA'mai ||1|3|63 // pUrveza siddhe niyamo'yam / jhisaMzakenAmantainaiva vAgamiG ghaso bhavati / svAduGkAraM bhuGkte / lavaNaGkAraM bhuGkte / svAdvartheSu yAzu "svAbhima" [2|4|12] iti Nam bhavati / svAdumIti nirdezAtyasanniyoge mAntatA nipAtyate / zramaiveti kim ? kAlo bhoktum / samayo moktum / "kALasamayavelAsu tumbA " [ 2|3 | 143 ] iti tum / zrarambhAdeva niyamaH siddhaH / bhinaiveti viparI tAvadhAraye vyAva nAstItyevakAraH kimarthaH ? zramaiva yat saha nirdiSTaM vAksaMjJa tasya vRttiryathA syAt / zramA cAnyena ca yat sahR nirdiSTaM tasya mA bhUt / atre bhojaM gacchati / bhuktyA / prathamambhojam / pUrvaM bhojam / 'vAme prathamapUrve' [2|4|10 ] iti svAmI vihitau / bhineti vispaSTArtham / vyAvartyAbhAvAt / bAbhadi // 13884|| "rUpadezo mAyAm [24/33] ityataH prabhRti vAksaMjJa bhAdItyucyate / bhAdIni vAksaMjJAni zramAsaha vA samasyante ghalo bhavati / mUlako dazaM bhuGkte / "upadezo bhAyAm" [ 2/4/33] iti Nam / pArzvopapIDam / pArzvenopapIDaM pArzve upapIDaM zete / Ipa copapIrudhakarSa: [2 / 4/35] iti Nam / zramantenetyeva / parvAsare moktam / prabhubhaktum | "paryAsavacane amarthe [20721] iti tum / evakAro nAnuvartate tena bhAdiSu yadamA saha nirdiSTaM vAksaMca vadamA cAnyena ca saha nirdiSTaM tadapi smsyte / unntraiHkAramAcaSTe uccaiHkAraM "bhAvaniSToktau kRna: kyAyamau [2 / 4 / 44] iti Nam / "" ktvA ||1|3|85 // ktvAntena saha vA bhAdi samasyate yaso bhavati / uccaiHkUtyAcaSTe / uccaiH kRtvA / bhAdItyeva / pradezAntaravAco vRddhirna bhavati / alaMkRtvA / kyA / anyapadArthe'nekaM bam // 13 // 86 // vAnirdiSTa sugrahaNamanuvartate / bhAnirdiSTaM nivRttam / zranyasya padasyArthe vartamAnamanekaM mutrantaM saMzaH so bhavati / citraguH | lambakarNaH / darzanIyarUpaH / zranyagrahaNaM kim ? svapadArthe baso mA bhUt / lambazca sa karyazca ma lancakaH / padagrahaNaM kim ? anyavAkyArthe mA bhUt / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ma. pA. 3 * 80-1 arthagrahaNa kimartham ? yAvatA zande kAryasyAsambhavAdartha kArya vijJAsyate / anyapadAryasya ye liGgasaMkhye te yathA syAtAmilvetramartham | bahuyatraM kulam / cayavA bhUmiH / bhuyvo| bahuyavAH / vAvibhaktyante anyapadArthe vRttirna bhavatyanabhidhAnAt / anekagrahaNaM bahUnAmapi prApaNArtham / sAmAnAdhikaraNyAbhAve'pi aso bhavati / karATekAlaH / urasilomA / uccairmukho devadattaH / astikSIrA gauH / jhInAmasaMkhyatvAdasAmAnAdhikaraNyam / iTAbhidhAnAbhAvAnna bhavati / paJcabhi kamasya / sAmAnAdhikaraNye'pyamidhAnam / paJca bhuktavanto'sya / napA nirdezaH kimarthaH 1 unmattagaGgam / lohitagalam / 'sAvanyapadArthe" [ 1] iti hasa eva bhavati / iha vIrapuruSako grAma iti paratvAvasaH basasya bAdhakaH / zastrIzyAmA devadattetyevamAdiSu "yazcaikAbhaye" [1 // 3 / 44] iti prakRtamasti tena basasya bAdhaH / "prAdayo gatAmadhe kamA" [bA0] ityevamAdi vArtikavacanaM pramANam / tena niSkauzAzcirityevamAdiSu baso na bhavati / "bupamAnapUrvasya cune bakampam" [vA0] udare sthito magirasya udaremANaH / "Se kRti bahulam" [3 / 132] iti Ipo'nupU / uSTramukhamiva musvamasya ussttrmutrH| upamAnAtrayabatvAduSTro'pyupamAnam / iha kezacUr3aH suvaliGkAro devadattaH iti kezasambhAre kezazabdaH / sutrarNacikAre mutrarNazabdo vartate / saGgatArthaH samartha iti nirdezAdevaMjAtIyasya vA a'gna braSTavyam / prapatitaparNaH prprnn| avidyamAnabhAH zramAryaH / saMkhyeye saMkhyayA jhyAsannAdarasaMkhyam // 1387 // sakhthethe yA saMkhyA vartate tayA ki zrAsanna adUra ityetAni saMkhyA ca baso bhavati / ananyAya vAnte'pyanyapadArtha prApaNArthaJca / samIpe dazAnAbhime upadazAH / upaviMzAH / samIpaprAdhAnye tu hasaH / zrAsannA dazAnAmime AsannadazAH / zrAsanaviMzAH / aduurdshaaH| adUraca vAriMzAH / dvau vA trayo vA ime dvitraaH| yo vA catvAro vA ime tricanuyaH / "mavisUpatribhyazcaturaH' [UTRI] iti astyo nipAtyate / trirdaza ime tridazAH / vRtyaivAbhyAvRttemaklatvAt sutro'pryogH| saMkhyAsaMjAvidhAne'dhikazabdasyApi saMkhyAtvamuktam / adhikA dazAnAmime'dhikadazAH / saMkhyeya iti kim ? adhikA viMzatirgavAm / saMkhyoti kim ? paJca pdaarthaaH| jhyAsannAdUrasaMkhyamiti kim ? pArthivAH paJca / vizo'ntarAle // 1 // 38 // dikchabdAH sucantA antarAlavacane basaMjJakaH so bhavati / antarAla evaM yathA syAditi nivamArtha prArambhaH / dakSiNasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAla dakSiNapUrvA / "sarvanAmno vRttimAtre pUrvapadasya badbhAvaH' [a] iti puvAvaH / uttarapadasya "strIgonI:" [INE] iti prAdezaH / antarAlAdazaH strIlAn' punaSTAp / anekamityazuvartanAt nyasaMjJAyoM dvayoH paryAyeNa pUrvanipAtaH 1 evaM dakSiNaparA | uttaraparA / uttarapUrvI / prasiddhAnAM dikchabdAnAM grahaNAdiha na bhavati / vAruNyAzca kauryAzca dizorantarAlam / tavamiti sarUpe // 1 6 // tatreti Ibante dve sarUpe idamityetasminnarthe uso bhavati / itikarayAt grahaNaviziSTa yuddhe vivakSA / kezeSu kezeSu ca gRhIkhA idaM yuddha vRca kezAkezi / kacAkaci / " ic' [22] iti ic sAnta ijiti tiSThadvAdI hasaMzArtha paThyate / "anyasyApi' [3 / 232] iti pUrvapadasya dIlam / atra sApekSatyAt pUrveNa vRttina prApnoti / sarUpe iti kim ? kezeSu ca kaceSu ca gRhItvA idaM yuddha vRttam / tena // 20 // idamiti sarUpe iti vartate / teti bhAnte sarUpe idamityetasminnarthe baso bhavati / itikaraNAnuvRtteryatteneti nirdiSTa pradaraNaM cettadbhavati / daNDaizca daNDaizca prahatyedaM yuddhaM vRca daNDAdaNDi / musalAmusali / sarUpe ityeva / daNDaizca kamaNDalubhizca pratyedaM yuddha vRttam / yovibhAga uttarArthaH / saheti tulyayoge // 16 // tulyayogaH samAnakriyAdiyogaH / teneti vartate / saha ityetat sudanta tulyayoge vartamAnaM teneti bhAntena saha samasyate baso bhavati / saha chAtreNa sacchAtra prAgataH / saziSyaH / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pA0 3 sU. 12-17] mahAvRttisahitam saputraH / "yA nIcaH' ( 180] iti mahazabdasya sAdezaH / tulpayoga iti kim ? pratyahaM saT zAna bhAra vahati rAkhabhI / vidyamAnatA'tra shaaH| zrAdya naiva siddha hasanivRtyazaM karabhAvArthaJca vacanam / inizabdo yoganimAgArthaH / tainAtulyayoge'pi kvacidUsaH kA ca / tena sakarmakAcaredoM bhavati / sapakSako vAdI bana ityAdi siddham / atra hi carereva dena yogo na karmaNaH / tathA bAdina eva ca tena yogo na pakSasya / ___ cArthe dvandvaH // 1 // 3 // 12 // yakRto'rthavAghaH / tasmin vartamAnamanekaM subantaM dvandvasaMjJaH so bhavati / ctvaarshcaarthaaH| sabhuccayo'nyAcaya itaretarayogaH samAhArazceti / tatrAniyatakamayogapadyAnAM dvayAdivastUnAmeka trAdhyAropaH samuccaraH / "gAmA puruSaM pazurANAlo varato na tRpyati, surayA va durmado / ' guNapradhAnabhAvamAviziSTa : samuccaya evAnyAcayaH / yathA bhikSAmaTa gAM cAnayeti / itaretarayogasamAdArAvapi samuzcayasya medau / parasparaM sApekSa rAmavayavabhedAnugata itretryogH| anapekSitA avayavabhedAH saMhatipradhAnAH samAhArAH / zrAdayozvamantareNApi kvacit prayogAt / asAmarthyAca nAsti savidhiH / itaretarayoge / 'lananyagrodhau chAyAM kurutaH / samAhAre plakSanyagrodhaM sidhyati / vAstvacam / vAmhaSadam | chatropAnaham / iha dvAviMzatistrayastriMzadgaNitetyevamAdipu samAhAre'pi liGgamazidhvaM lokAzrayatvAditi napuMsakatyAbhAvaH / dvandra pradezaH "dvandvAccuvahaSo rAya' [2 / 108] ityevamAdayaH / vokta myak // 1 // 3 // 63 // salakSaNasUtreSu yAnirdiSTaM nyamaza bhavati / tasya prayojanaM pUrvamityanena puurvnipaatH| adhisti / adhikumAri / bhauti voktam / kaSTazritaH / ibiti boktam / zakalAkhaedaH / meti boktam / evaM sarvatra boddhavyam / vase'neka subantaM tasya pUrvanipAtaniyamamuttaratra vakSyati / iha rAjJaH puruSaM zriva iti yat prati yadapradhAna tat prati tannyasaMjJa' bhavati / kathamayaM vibhAgo labhyate / nygitiiymnvrthsNshaa| nIcairaJcatIti nygprdhaanmityrthH|| ekavibhakti // 34 // vibhatizabdaH pUrvAcAryeSTo nirdiSTaH ekA vibhaktiryasya tanyakarma bhavati / niSkauzAmbaH / nirmathuraH / "param" [365] ityanena paranipAtAryametat / prAdezastu "nIyonIMca:" [1] ityatra anvarthasya nIcaH samAzrayaNAt siddhH| param // 65 // ekavibhakti nmakamjJa paraM prayoktavyam / pUrvamityanena pRvainipAne prApte'pAdaH / ii dharmazritaH / dharma nitena dharmazritAya ityevamAdipu 'yoktam" [3 / 110] ityanenaiva nvakarmajJA ma. spananakAzavAttatastaka rAjadAtAdau // 23 // 66 // rAjadantAdiSu myak paraM prayoktavyam / uttarasUtraH prAptasya pUrvanipAtasyApavAdo'yam | dantAnAM rAjA rAjadantaH / vanasyAne agrevaNam / gaNapATAdanup / limabAsitaM nagnamuSitam aklinnapakkaM siktasamRSTa bhaSTaluJcitam arpitoptam uptagADhabheteSu pUrvakAlasya paranipAtaH / ulUkhala musalaM tandulakievam / shvaargbaayniyndhkii| citrarathabhAhalIkam | avizmakam / zar dAryam / snaankraajaanau| viSvaksenArjunau / akSi zruvam / dAragavam / shbdaayauN| dharmArtho | kaamaaoN| akSu vyatyayo'pi / aryshbdo| arthadhauM / aryakAmau / caiyAkaraNamarAm / bhojvaanii| gopAla dhAnIplAsam / pulAsa. karaNDam / uzIrathIjam / sijastham / shikssaastrii| citraasvaatii| bhArthApatI | jaayaaphtii| jampatI / dmptii| bAyAzabdasya jammAbo dambhAvazca nipAtyate / putrapatI / putrapazU / kezazmazruH / zirobindu / spirmdhunii| madhusarpiSI / zrAdyantau / antAdI / guNavRddhI / vRddhiguNau / pUrvam // 1 // 3 / 67 // nyagiti vartate / nyasaMjJa pUrva prayoktavyam / vAkyavad vRttAniyamo mA bhuudityaarmbhH| uklAnyudAharaNAni / yatra de api tAnte rAsaH purUpasyota tatra kasya nyaka nyagiyantrarthamaMzAayaNAdAjazabdasya / - 1. sarvakAkasya 20, sa. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 jainendra-jyAkaraNam [.. pA. 3 ghU. 11-105 inche suH // 2 // 3 // 6 // dvande se svantaM pUrva prayoktavyam | munigutau / ydguptau| anekaprAptAvaniyamana munipttuguptaaH| paTTamuniguptAH / pttuguptmunyH| nyAgatyanvarthasaMzA / dvandve ca na kasyacidaprAdhAnyamityaprApte pUrvanipAta idaM sUtram / ajAyat // 1 / 3 / 66 // ajAdi adantaM zabdarUpaM dvandva se pUrva prayoklayyam / indracandrau / uSTrakharam / uSTrazazam / iha indrAgnI / indravAyU iti sulakSaNAt paratvAdanena pUrvanipAtaH / ubhayatra vAyoH pratiSedha iti zrAnaG na bhavati / bahupvaniyamena imarathAzvam / azvarathebham / taparakaraNaM kim ? vRkSAzce / zrazvAnukSau / alpAntaram // 1 // 3 // 100 // alpAcataraM zabdarUpaM dvanve. pUrva prayoktavyam / dhvkhdirau| dhavAzcakaNam / "bahudhaniyamaH" [vaa0]| vINAdabhivAH / zalamilIga : "TenAnAjharA. yAmAmupUryeca pakampam [vA0] 1 shishirvsntau| hemntshishirksntaaH| ashviniibhrnnyH| kRttikArohiNyaH / samAnAkSANAmiti kim 1 grISmasantau / "akSarasya pUrvanipAto vaktavyaH' vA0] 1 kuzakAzam / tA. kASTham / "varNAnAmAnuyeNa" [ghaa0]| brAhmaNa kSatriyavizudrAH / 'bhrAtuzca jyAyasaH" [gA.] yudhiSTirArjunau / "saMkhyAyA alpIyaso vAcikAyAH" [vA0] dvitrAH / ekAdaza / natizatam | mAhitasya ca' [vA0] mAtApitarau / zraddhAmadhe / diikssaatpsii| ivizeSaNe ce // 33 // 10 // Inanta vizeSaNaM ca base pUrva prayoktavyam | base aneka sudhantaM nya saMmityaniyame prApte'yamArambhaH / kaeThekAlaH / urasilomA / udaremaNiH | bahegaDaH / "akAmemastakAt sthaanm| [3 / 131] ityanus / citraguH / lmbkrnnH| "sarvanAmasaMkhyayoH pUrvanipAto bkmm:|' [vA0 / sabai zvetamasya sarvazvetaH / sarvagauraH / dvizuklaH / dvikaSNaH / sarvanAmasaMkhyayoH paraspara vRttiH / vAsye saMkhyAyAH paratvAt pUrvanipAtaH / dUdhanyaH | tryanyaH / "dhA niyasya'' [41] / priyadadhiH / dadhipriyaH / kathaM gahu. kaNThaH / gaDazirAH / zrAhitAgnyAdiSu draSTavyaH / taH // 6 // 3 // 102 // tAntaM base pUrva prayoktavyam / kRtakaTaH / mikSitabhikSaH / avamuktopAnatkaH / tAntasya vizeSaNatvenAvivakSitatvAt pUrveNa na sidhyati / kathaM kvacijAtikAlasumbAdibhyazca tAntasya paraprayogaH (prAtaH) / saarnggjndhii| palANDubhakSitI / kAlAlU-mAsajAtA / sNvtsrjaataa| sukhAdibhyazca sukhaM nAte yasyAH sukhajAtA / duHkhabAtA / vA'hitAgnyAdiSu vyavaszrayedaM bhaviSyati / praharaNArthebhyaH pare cepo vaktavye / udyavo'siranena asyudyataH / musastodyataH / asiH pANAvasya asipANiH / daNDapANiH / kathamudyatagadaH / ugratAsiH / idamapi veti siMhAvalokanAt / vA''hitAnyAdau // 1 // 3103 // zrAhitAgnyAdiSu base tAntaM vA pUrva prayoktavyam / aAhitAgniH / namnyAhitaH / evaM jAtaputraH / bAtadantaH / jAtazmazruH / telapAtaH / ghRtpiitH| mdypotH| UdabhAryaH / arthagataH / prAkRtigaNo'yam / temeSTayo na vktvyaaH| ye kaDArAH // 13 // 104 // ye kahArAdayo kA pUrva prayoktavyAH / kaDArazca sa bhadrazca sa kddaarbhdrH| bhadrakazA / vizeSaNasya "vokaM sya" (1 // 3/13] pUrvanipAtaH prAso vibhASyate / kabAra gahula kUTa kANa khakha kuNTa khoDa khalati gaura vRddha bhikSuka piGgala tanu naTa badhira / uttaraparva dhu // 1 // 3 / 105 // se yaduttarapadaM tadya saMca bhavati / paJcagavadhanaH / dyau parataH pApa (tha) asamAhAre [ 4] iti pUrvasya sa) saMjJAyAM TaH sAntaH siddhaH / evaM de ahanI ghAtasya ghAipAvaH / "kAlA meyaH" iti samudAyasya ghasaMjJA dyau parataH pUrvasyApi SasaMjJAyAM TaH sAntaH / ityabhayanandiviracitAyAM jainendravyAkaraNamahAvRttau prathamasyAdhyAyasya tRtIyA padaH smaaH| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha. pA. sU. 1-] mahAvRttisahitam anuphte // 11 // anukta ityayamadhikAraH / yadita UrdhvamanukramiSyAma anukta ityevaM tadveditavyam / svArthadravyaliGgAni triko mRdartha iti asmin darzane svArthikASTAtrAdayaH saMgLyAkarmAdayo vibhtyrthaaH| evaM ca "karmaNI' [12] ityevamAdInAM 'sAdhane svArthe" [112 / 153] ityetasya ca guNapradhAnabhAvenaikyatA / svArthaMkavAdiviziSTa karmAniyAkadhicAdayo bhavanti / athavA anukkAbAzrayepyekanyAdiSvivAdayo bhavanti / iha parisaMkhyAnamiti kecit / miRdvatsairanukta kAMdAkine / vayati 'karmaNap" [12] / kaTaM karoti / prodanaM bhuta / anukate iti kim ? kriyate karaH / miDoktaM karma / kRtaH kaTaH / toktaM karma / Addhiko devadattaH / " bhukta TIsnana'' [vii111) iti uH / hatArataH kartA / zatena krItaH ! "zatA. pasvA'se ThayauM [3 / 4 / 18] iti yaH / itoktaM karaNamiti / kartari karaNe ca bhA na bhavati / prAptamudakaM yaM grAma sa prAptodako grAmaH / sena kAktim / miDa kadbhutlairiti parisaMkhyAnaM kim ? kaTaM karoti bhoSmabhudAra darzanI yam | atra kaTazabdAdutpadyamAnayA ipA ukte karmaNi bhISmAdibhya imna syAt / tadetatparigaNanamayuktam / kaTo'pi karma bhISmAdayo'pi na hyasau kaTamAnne santoSaM karotItyaneka kama gRhyate / samudAyasya cAmRttvAt pratyavayavAdvimatyutpattiH / iha Asane aAste zayane zete iti anyo hAdhikaraNapratyayaH sAmAnyena yuTA'bhihito anyazca vizeSarUpeNa vibhaktyocyate iti na doSaH / karmaNIpa // 242 // karmANa kArake anukta iy vibhaktibhaMti / kaTaM karoti / grAmaM gacchati / zrAdityaM pazyatti / avishe| yA mRdaH svAdayo vakSyante | tannibamo'yaM karmAdiSveva ibAdayo bhanti / ibAdayo niytaaH| karmAdayasvaniyatAH / tA'pi prApnoti / tata idamucyate "tA zeSe" [15] iti zeSa tA bhavati' nokte karbhAdau / antarAntareNa yAMge // 14 // 3 // pratipadAkatyAdihAntasanta raMgAza-dau nimaMjau nAmyAM yoge ivibhakrIbhavati / antarA gandhamAdanaM mAlyavatanya kuravaH / kumadhizeSaNAtvana tAya prApsAyAmividhIyate 1 kuruzabdArtha vartamAnAt mRdardhAtirekAbhAvAt imna bhavati / antarAzabdo madhyamAghevapradhAnaM vrate / antareNazabdaH tanna vinArtha ca / antareNa maumanase vidyuamaJca devaravaH / monamantareNa nAtyantika sukham / nisaMjJayorgrahaNAdiha na bhavati / antarAvAM puri yasati / kiM ne dhAvANAM sAlaGkAyanAnAM cAntareNa gatena / yoga iti kim ? antarA takSazilAJca pATaliputrazca sanaSya prAkAraH / nanu padavidhirayaM antarAzabda sAmarthyAna ghnazabdAdigna mayiSyati yogAhaNamanarthakam / kvacidamperapi yoge yathA sthAdityecamartham / "abhitaH paritaH samayAnikapAhApratiyogeSUpasaMkhyAnam' dhA0] abhito brAmam / parivoM grAmam / samayA grAbham | nikarA grAmam / hA vadattam / vRNISva bhadraM pratibhAti cetvam / bumukSitaM na pratibhAti kiJcit / "ubhasarvataso: kAryoM ciguparyAdiSu niSu / kRtadvitvecipA yogastato'nyatrApi dRzyate" [vA0] ubhayato grAmam / sarvato prAmam / ghigdevadattam / uparyAdiSviti sUtropalakSaNam / sAmIpye'dho'dhyupari ["uparyadhyadhasaH sAmIpye"] [35] iti dvitle kRte trayANAM grahaNam / adho'dho prAmam / uparyupari prAmama / abhyadhi grAmam | "sanpanA'pi razyate" [vA0] binA dharma kutaH sunnam / Apa zabdAnna ca dRzyane / hA tAta hA putra vatsala / kAlAdhvanyavicchede // 24ATa // avicchedo'tyantasaMyogaH / dravyaguNakriyAbhiH kAyaMna kAlAdhano sambandha ityarthaH / kAlAdhanoravicchene vartamAnayoH satorin bhavati / anyasyAzrutatvAta kAlAdhvayA cibhyAmevAdhikaraNatripakSAyAmIpi prAptAyAM tadavivakSAyAM sambandhalakSaNAyAM tAyAM prAptAyAmayaM vidhiH / kAlasya dravyegA yoge-mAsaM guDApUpAH / saMvatsaraM kSIrodanam / guNena-zaradaM mathurA ramaNIyA / mArsa kalyANI kAmcI | kriyayA-mAsamadhIte / sevatsaramadhIte / zradhvano dravyeNa yoge-krozaM sikatAH / yojanaM vanarAjiH / gugNana 1. kauravena vivakSanyA metyarthaH / 2.-mbAntara kuravaH mun / 3.-vigna bhavati 50, s.| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam ma. pA0 / sU. 5-11 jozaM kuTilA ndii| yojanaM dIrghaH prvtH| kriyayA-krozamadhIte / yojanamadhIte / aviccheda iti kima ! mAsasya dviradhIte / kozasyaikadeze prvtH| siddhau bhA // 1 // 4 // 5 // aviccheda iti vartate / siddhiH kriyAphalaniSpattiH / avicchede yo kAlAdhvAnI tadvAcibhyAM bhA bhavati siddhI gamyamAnAyAm / mAsena prAmRtamadhItam | yojanana prAtamadhItam / siddhAviti kim ? mAsamadhIla prAbhUtaM na cAnenAvadhAritam / nAtra kriyA phalaniSpattirasti pUrvaNa iveva bhavati / kriyAmadhye kepau ||shaa|| kAladhvanIti vartate / kriyayo madhye yau kAlAdhvAnau tAbhyAM ko vibhaktyo bhavataH / adya bhuktvA muni hAsoktA yahe bhoktA / ihastho'yamiSvAsaH kozAd vidhyati kroze vidhyati lakSyam / cApAccharasya nirgamanaM dhAnuSkAcasyAnaM vA ekA kriyA dvitIyA vyadhanakriyA tayomadhye kozazabdAttA $1&1 i suH pUjAyAM na miti ||raavaa|| suzabdaH pUjAyAmarthe gisaMzastisaMjJazca na bhavati / susthitaM bhavatA / musita bhktaa| gisaMjJAzrayaM Satva' na bhavati | tisaMjJApratiSedhe yadyapi tisaMjJAzrayaH savidhina bhavati, tathApi prAdilakSaNo bhaviSyati / svatI pUjApAmiti vacanAt / susivya gataH / tasmAduttarArtha tisaMjJApratipaMdhavacanam / pUjAyAmiti kim ? suSiktaM kiM tavA'tra / / atikrame cAti ||shkssaa|| atikrama prAdhikyam / atikrame pUbAyAJcAtizabdo gitisaMjJo na bhavati / atiriktameva bhavatA / atistutameva bhavatA / gitisaMzAzrayaH prAdilakSaNazca savidhina bhavati / atisitavaiva gtH| pUjAyAm-atisitamatistutaM bhavatA / svatI pUjAyAmiti prAdilakSaNaH savidhiH / atisicya gataH / "pyastibAkse kvaH" [ 33] ityatra tigrahAmupalakSaNaM prAdiya'pi pyaadeshH| padArthasaMbhAvanA'nuzAgahAsamuccaye'piH // 9 // aprayujyamAnasya padasyArthaH padArthaH / samAvanaM sAmAviSkaraNam | anuzA abhyupamamaH | gardA nindaa| ekatrAnekasya niyojana samuccayaH / eteSvartheSvapirgitisaMzo na bhavati / padArthe-sarpiSo'pi syAt / payaso'pi syAt / binduH loka mAtrA cetyasyArthe'pizabdaH / sambandhe ca tA / saMbhAvane-api siJcanmUlakasahastram | api stuyAdrAjAnam / anujJAyAm-- api sizca / api stuhi / atisameM loT / gahIyAm-ghiga bAhmaNamapi siJcatpalANDum / api stuyAdapalam / "anavavastupayama" [213 / 123] iti liGka | samuccaye-api siJca | api stuhi / siJca ca hi cetyarthaH / gisaMgAzrayaM pratyAdikArya na bhavati / / adhiparI anarthako shaar0|| nanarthakAvanAntarasvAcinau / adhi pari ityatI anarthako gitisaMzo na bhavataH / kuto'bhyAgataH / kutaH pryaagtH| gitisaMzAzraya savidhAne na bhavati / "prAra dhosta" [ // 21 // ] zati prayoganiyamazca na bhavati / iha ca paryAnaddhAmati evaM na bhavati / / vIplethambhUtalakSaNe bhinep // 14 // 11 // na gitiriti vartate yoga iti ca / trIpsA ityambhUta lakSaNa ityetezvartheSu abhinA yoge ivibhaktI bhavati gitisaMjJApratiSedhazca / vIpsAyAm - vRkSa vRkSamAbhasincati / itthambhUte- sAdhurdevadatto mAtaramabhisthitaH / itthambhAvo'minA gamyate 1 lannaNe-vRkSa mabhisiJcati / vRkSamabhividyotate / gitisaMjJApatipedhAt patra "prAgadhoste' [112 / 145] iti niyamana na bhavati / bhAge cAnupratipariNa / / 1 / 4 / 12 / / bhAge'the vIpsetyAbhUtalakSaNeSu ca anu prati pari ityetAMge prat bhavati gitisaMjJApratiSedhazca / bhAgo'trAMzaH / yadA mAmanusyAt mAM prati syAt mA pari syAt vahIyatAm / vIpsAyAma- vRkSa vRkSam anusiJcati pratisiJcati parisiJcati / ityambhUte-sAdhudevadattaH mAtarama - - - s.| 1. su 20, mu.| 2. cAti bha., s.||, ye'pi s.| . paryAnatamiti , 1. vRkSamabhisajati ma0,40, s.| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1 pA0 4 sU013-22] mahAvRttisahitam nusthitaH mAtaraM prati mAtaraM pari / lakSaNe-~-vRkSamanusiJcati pratisiJcati parisiJcati / vRkSaM prati viyoM tate / eteviti kim ? aodanaM paripicati / anumatipariNeti kim ? yadatra mAmabhiSyAt / abhebhAMge gitisaMjJA bhavatyeva sagitvAt sakarmakasya karmaNIpa SatvaM ca bhavati / hetAvanunA // 2113 // hetAvarthe anunA yoge izvibhaktI bhavati gitisaMjJApratiSedhazca / jinasya jJAnotpattimanyAgamansurAH / murANAmAgamanatya jinajJAnotpatti tuH| evaM zAnti varitapaTTakaprasAraNa ganu prAdaghan parjanyaH / yadapi indhabhute lakSaNe dhArthe'nunA yoge siddha vepa tathApi yena nAmApsanyAyena zeSalakSaNazyA. stAyAH so'pavAdaH / hetvarthe tu paratvAjhA prasajyeta tadvAdhanArthamidam / bhArthe // 114 / 15 / bhArthaH sadazabdasvArthaH / bhA'nunA yoge iju bhAta gitisaMjJApratidhazca / nadImanvayasitA senA / nadImanvavasitA nagarI / nayA saha sambaddhetyarthaH / evaM parvatamantra yasitA senA | hIne ||shaa15|| anuneti vartate | honArthe chotye anunA yoge iva bhavati gitisaMzApatipaMdhazca / utkRSTApekSayA hIno bhavatIti sAmarthyAdutkRSTAdip / anu zAlibhadramAyAH / zranu samantabhadraM tArkikAH / upena / / 1 / 4 / 16 / hInA) upena yoge id bhavati na gitirAMjJA ca | :pasiMhanandinaM kavayaH / upasiddhasena vaivAkaraNAH / Iyadhike / / 114 // 17 // ITivabhaktI bhavati adhikArthe dyotye upena yoNge| upa khAryA droNaH / upanieke kArSApaNam | yasmAdadhikaM mRdAtirekAttata IpU / Izvare'dhinA // 11 // Izvarazabda IzvareMzitavyamaMbandhabhupalabhavati / Izvare dyolyai adhinA yoge IzvabhaktI bhavati na gitisaMjJA ca / uttarasUtrAta vibhASA'valokate / tata IzvarAdIzitavyAca paryAyeNep / aghi maizvare kuravaH / adhi kuSu merezvaraH / iha vibhaktyarthaM hasaH kasmAnna bhavati vibha kIzabdena tatra kArakaM gRhyate / IzvarezitavyasaMbandhazcAtra na tu kArakam / yA kRmadhiH // 14 // 26 // Izvara iti vartate / adhizabdaH karotI vA gitisaMzo bhavati / tamadhikRtya tamadhikRtyA / Izvara kRtvetyarthaH / atra karmaNIp | punaradhigrahaNaM gitasaMjJApratiSedhArthameva na yIcartham / phAulA maryAdAbacane ||raasaa20|| kAvibhaktI bhavati prADA yoge mayAMdAvacane gitisaMjJAprati paMdhazca / zrA pATaliputrAt vRSTo devaH / zrA mathurAyAH / maryAdAyAmiti siddha vacanagrahaNamabhividhisaMgrahA. rtham / zrA kumArebhyo yazaH samantabhadrasya / mayAMdAyacana iti kim ? ISadartha kriyAyoge ca mA bhUt / aakddaarH| zrAvadvamAbharaNam / / vajane'paparibhyAm // 14 // 21 // vikSi tenAmabandhI varjanam / parjane'rthe apa pari hatyatAbhyAM yoge kAvibhaktI bhavati gitisaMjJApratipaMpazca / apa trigatebhyo dRSTo devaH / "parevarjane' [34] iti vA dvityam / pari pari trigartebhyaH / barjana iti kim 1 zrIdanaM pariSiJcati / yataH pratidApratinidhI pratinA // 1 // 22 // pratidAna pratidA pratinidhIyata iti pratinidhiH mukhyasya sdRshH| pratinA yoge yataH pratidA yatazca pratinidhistataH kAvibhahI bhagati na mitisaMjJA ca / pratidAyAma-mAvAnaspai tilebhyaH pratiyacchati / tilAn gRhIkhA mASAn dadAtItyartha / evaM sarpiSo'smeM taile pratisiMJcati / sarpiyo'tmai nalaM pratisitavA vrajati-pratinidhau arphakotirbharatataH prati ! abhayakumAraH zreNikataH prati / pratiyoge "kAyAstasiH [ stas ]' [11173] iti tasiH / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jainendra-vyAkaraNam [20pA0 4 sU. 25-2. saMprayAne'p // 1 // 23 // saMpradAge kArake abbibhalI bhavati / tripRSThAya svayaMprabhAmadAn / kriyayA'pi karmabhUtayA yadApyate tadapi saMpradAnamuktam / devadattAva rocane / patye zete / zvabhyo varSati / bhikSakebhyo varSati / tadarthena savidhivacanaM jJApakaM tAdarthe'b bhavatIti / sthAya dAru / sdhanAya thAlI / avahananAyolUskhalam / varthavAcaH karmaNi sthAninaH // 14 // 24 // varthaH kriyA / vithoM bAgamya sa dhvarthayAka / tasya sthAnino'prayujyamAnasya dhoH karmaNi kArake abdhibhaktI bhavati 1 yatra yasyArthaH prayogamantareNa pratIyate sa tatra sthaanii| evebhyo vrajati / atra Aha mityetatta mantaM padaM sthaani| tadeva ca dhvarthavAkaH / karmaNIge'pavAdo'yam / tAdayana simiti cet sthAnino yathA syAt prayujyamAnasya mA bhUta ityevamamidam / dhyarthayAca iti kim ? praviza piNDIm / praniza tarpaNam | alpatra bhanaya sizceti ca sthAnI na tu varSavAk / karmaNIti kim ? padhebhyo brajati zakaTena / sthAnina iti kima ? edhAnAhate vrajati / tumaryAGgAye // 1 // 4 // 25 // tumA sgaanaa'ystumrthH| tumarthA mAve vartamAno yastyastadantAnmRdo'va bhavatti / "duNtumau kiyAyA~ tadardhAyAm' [2 / 3 / 8] iti vartamAne bhAve "bhAvavAdhinaH" [23] ini vakSyati teSAM ghatrAdInAmiha grahaNama | pAkAya jati / mataye vrajati / puSTaye majati / atra tadarthAyAM kriyAyAM tyasya vidhAnAt tAdarthya tenaivoktamiti tAyeM ay na prApnoti / tumarthAditi kim ! pAkaH | tyAgaH / bhAva / cati kim ? kArako jati / namaHsvastisvAhAvadhAlaMcaSaDyoge // 14126 // namam svasti svAhA svadhA alaM kapaTa ityayoga adhibhaktI bhavati / namo devebhyaH / svAsta prajAbhyaH / aAzIvivakSAyAM kuzalAthai yoge tADapo prAse tAbhyAM pUrvanirNayenAyameva nityo vidhiH / svastyastu gobhyaH / svarita prajAbhyo bhUyAt / svAhA indrAya | svAhA anaye / svadhA pitRbhyaH / alaM mallo mallAya | alamiti paryAptyarthAnAM grahaNam / "tasmai prabhavati" [36] iti nirdezAt / prabhumallo mallAya | samartho mallo mallAva / anyatrApi kaslAna bhavatIti ? kanyAmalaGka rute / alaM rodanena / "vAgvibhakaH kArakavibhaktI' balIyasI' iti karmaNIpU / karaNe ca bhA bhavati / bdhignye| varSAindrAya / yogagrahaNaM kim ! namo jinAnAmAyatanebhvaH / nanu thAmmRdaH svAdayo vihitaaH| tadantaviSayo'yaM niyamaH pvidhiH| tato'sAmarthya deva jinazabdAnna bhaviSyati yogagrahaNamanaryakam / anyairapi yoge yathA syAt ityevamartham / "hitazabdayoge upasaMkhyAnam" [vA0] arocakine dittam / malaptyarthaMdhuprayoge'nvatamyA" vA ] mUtrAya prakalpate yvaaguuH| mUtrAya saMpadyate / prAya jAyate / bhinna vikArApattau cedaM vaktavyam | abhede mUtra saMpadyate yavAgUriti baica bhavati / vikAragrahaNaM kim ? devadattasya saMpavate yavAgUH / mUtra saMpadyate yavAgvAH / "utpAtena jhApyamAne'vaktavyA [vA. ] 4 "vAtAya kapilA vidyudaatpaayaatilohinii| pItA varSAya vikSayA durbhikAya bhaverisatA / tenaitat sarva labdham / prakRSdhagaheM manyakarmaNyajIve ghA ||1427|| prkRssyg'tishytirskaarH| prakRSyagaheM gamye manyateH karmaNi jIvavajite vA abdhibhaktI bhavati / na tvA tRNuM manye / na vA tRNAya manye / na tvA bursa manye / na tvA nusAya manye / prakUSyati kim ? kASThaM tvAM manye / loSThaM vA manye / na tvA nAvaM manye / yAvatIrNa nAtyam | na vA annaM manye / yAvad bhuktaM zrAddham | gaI iti kim / indranIlAt padmarAgama 1.-kimahI-ma0, 40, sa0 / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 pA0 4 0 28-34 ] mahAvRtisahitam 66 viguNaM manye / prazaMneyam / ubhayagrahaNaM kim ? prazmAnaM dRSadaM manye / svarUpakathanametat / manyagrahaNaM kim ? na tvA tRNaM cintayAmi / vikaramA nirdezaH kie 1N ye ajIva iti kim ? na tvA zvAnaM manye / mAlaM manye / zravAcitvAd yuSmadasmadAderavibhaktI na bhavati / saMzobhA || 14|28|| karmaNIti vartate / saMpUrvasya jAnAteH karmaNi bhA bhavati / mAtrA saMjAnIte / mAtaraM saMjAnIte / pitrA saMjAnIte / pitaraM saMjAnIte / " saMpraterasmRtau" [1 / 2 / 42 ] iti dA / veti vyavasthitavibhASA'nuvartate / tena daviSaye bhAvikalpaH / smRtyarthe mavidhiH / tatra mAtuH saMjAnAti / mAtaraM paMjAnAti / "stradadayeza karmaNi' [1|4|11] dayatra tAvikalpaM vakSyati / kRtprayoge paratvAt "kartRkarmaNoH kRti " [1468 ] iti taiya bhavati / mAtuH saMjJAtA | kartRkara bhA ||114126 // kartari karaNe ca kArake bhAvibhaktI bhavati / devadattena bhukm / jina dattena bhuktam / karaNe - dAtreNa lunAti / bheti vartamAne punarbhAgrahaNaM kim ? prakRtyAdibhyo yathA syAt / prakRtyA'bhirUpaH / prakRtyA darzanIyaH / prAyeNa vaiyaakrnnH| kAzyapo'sti gotreNa / samena dhAvata / viSameNa dhAvati / dvidroNena dhAnyaM krINAti / paJcakena pazUn krINAti / sahasreNa zrazvAn krINAti / sahArthena || 1|4|30|| yoga iti maNDUkaplutyA'nuvartaye / sahazabdArthena yoge bhAvibhaktI bhavati / pradhAnasya mRdatirekAbhAvAdapradhAne bhavati / putreNa sahAgataH / putreNa saha piGgalaH / putreNa saha dhanavAn / atra pradhAnApradhAnayoH kriyAguNadravyasambandhe sati sahayogaH | arthagrahaNaM kim ! putreNa sArddha bhAgataH / putreNa samam / putreNa sAkram / putreNAbhA / " tasya droNasya saMgrAmaH sAraNena gadena ca / yugapat koSakAmAbhyAM manISiNa ivAbhavat" | vinA'pi sahazabdena tadarthasaMpratyayamAtre ca bhavati / "antyenetA'di : " [111173] antyena saha zrAdirityarthaH / yoga ityeva / ziSyeNa sahopAdhyAyasya gauH / putreNa saha sthUlo grAmeM / upAdhyAya zabdasya prAmazabdasya ca nAsti sahazabdena yogaH / yenAGgivikAretthambhAvI || 1 |4| 31 // zraGgivikAraH zaroravikRtastram / anena prakAreNa bhavanamisbhAvaH / kacideva chAtrAdau prakAre vRttirityarthaH / yenAGginI vikAra itthambhAvazca lakSyate tato bhAvibhaktI bhavati / zracNA kAvNaH / pANinA kuNiH / pAdena khaJjaH / itthambhAve'pi bhavAn kamaNDalunA chAtramadrAkSIt / yA parivAjakamadrAcIt / sahArthenetyasyAvivakSAyAmidaM draSTavyam / zrahnivikAretthambhAvAviti kim ! akSi kAraNamasya vRkSa prati vidyotate / sau ||1|4|32|| tAtrityarthanirdezaH / devAvarthe bhA [ca] bhavati tadvAcinaH / annena vasati / dhanena kulam 1 vidyayA yathaH / iha laukikaphalasAdhanayogya: padArthoM hetugTahyate / "tacco ko hetuH " [1 / 2 / 126] ityasya pAribhASikasya prayoge siddhatra bhA / uttarasUtre tvavizeSaNa hetoya iyaM dravyam / karttari || 1 | 4|33|| hatAviti vartate / kartR vardhite RNe hetau kAvibhaktIta bhApayAdo'yam / zatAdvaddhaH / sahasrAddhaH / uttamaNo'tra kartA / kartarIkhi kim ? baddhastvayA devadattaH / nA'haM badhnAmi / zataM me dhArayati / zatena baddhaH / bandhitastvathA devadattaH / nA'haM bandhayAmi zataM me dhArayati / zatena canvitaH / kathaM devadattena zartena bandhitaH / ekasya hetukartRtvaparasya prayojyakartR lamitya doSaH / keti yogavibhAgaH / tena hetau kA'pi bhavati / kRtakatvAdanityaH / zranupalabdhernAstIti / guNe zrIdattasyA'striyAm ||1|4|34|| detAviti vartate / astrIliGge guNe hetau zrIdattasyAcAsbhatena kAmakkI bhavati / anyeSAM matena hetAciti bhA / nAcyAdvaddhaH | jADyena baddhaH | pArikhyAtyAnmuktaH / 1. va su0 / 2. va mu0 / 3. kRtam a0, ba0, sa0 4 mamyasya ma0, ba0 sa0 / 5. " miti na doSaH " 0 20 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 pA0 // sU0 65-36 pArikhyAtye na muktaH / guNa iti kim ! dhanena kulam / astriyAmiti kim ? buddhayA muktaH / tA hetau // 1 // 4 // 35 // hetAviti zabdanirdezo'yaM helarthasya tu prakRtavAt / henuzande prayukta hetvA tA bhavati / annasya hetotrasati / adhyayanasya hetorvasati / bhikSAyA hetorvasati / hetuzabdo'pi hetvarthe vartate / tasmAdapi tA / sAmAnAdhikaraNyAdvA / sarvanAmno bhA ca / / 1 / 436 // hetuzabde prayukte sarvanAmno bhAvibhaktI tA ca / kena hetunA vasati / kasya hetorvasati / yena hetunA vasati / yasya torvasati / pUrveNa tAyAmeva prAptAyAmayamArambhaH 1 athavA pAunustamajamArya gitAramAya bAhetA prayukta sarvAsAM prAyo darzanamityetallandham / kiM nimittaM vasati / kena nimittena asati / kasmai nimittAya vasati / kasmAnimittAt / kasya nimittasya ! kasminnimita vasati / evaM kAraNa prayojanahetupUdAzaryam / prAyograhaNAdina bhavati / kA'pAdAne // 14 // 37 // apAdAne kArake kAvibhaktI bhavati / graamaadaagcchti| zrAcAryAdadhIte / rathAt patitaH / keti yogavibhAgAdanyatrA'pi bhavatIti / tenedaM bahu vaktavyaM na bhavati / "pyale karmaNi kAvaktavyA' [ vA0 ] prAsAdamAraya prehAte / prAsAdAt prekSate / prAsAdAcchRNoti / "pradhikaraNe pyakhe kA vaktavyA' [cA.] Asane upavizya pramAne / AsanAta prekSate / zayanAt prekSate / "praznAlyAmayo / pAtamyA" [ vA0] kiM devadatto vyAkaraNAt kathayatti ? prArupAne-vyAkaraNAt kathayati / "yatabAdhyakAlaparicchedastataH kA vasapA" [vA.] gayevumataH sAGkAsyaM catvAri yojanAni ! kArtikyA aAmahAyaNI mAse ! "kAyut parAdhvano dA cep ca vakta" [vA. ] gomataH sAkAzyaM catvAri yojanAni, caturSa yojaneSu / dikdA'nyArAditarasaJcadhvAhiyukta // 6 // 4 // 38 // dikchabda anya ArAt itara te aJca dhuzrA Ahi ityeteSulle kAvibhakto bhavati / dikRbda-iyamasyAH pUrvA / iyamasyA uttarA / zabdagrahaNaM kim ? dizi yo yaH zabdo dezakAla vRttinA'pi tena yoge yathA syAt / pUrvI prAmAt / uttaroM prAmAt / pUrvo grISmAdvasantaH / anyadityarthagrahaNam / anyo devadattAt / vyatirikto devadattAt / bhinno devadattAt / arthAntaraM devadattAt jinadattaH / devadatta mUdAtirekAt tAyAM prAptAyAM kA vidhIyate / zrArAcazabdo bhisaMjhako dUre'ntike ca vartate tadyoge "dAntikAstA ca [1 / 4 / 42) iti asmin prApte kAvidhiH 1 pArAd gRhAt kSetram 1 pArAddevadattAt pauTham / itaro nirdizyamAnapratiyogyarthaH / itaro devadattAt | Rte iti jhisaGga padam / bhUte dharmAt kutaH sukham | aca cha / prAggrAmAt / prAcI digramaNIyA / ityevamAdyarthe prAgatasya astAta: "mamverup" [211135] ityup / zrasya dikchabdatve'pi ''tA'tasartha tyena [114|31iti tA prAptA tadapavAdo'yam / zrA dakSiNA prAmAt / uttarA grAmAt / Ahi / dakSiNAhi sAmAn / uttarAhi grAmAt / astAdarthe "pakSiNAdA [11030. "mAhi ca dUre' [111103] "uttarAJca" [4 / 11102] iti aAaA tyo / atrApi "tA tasartha zyena [ 10 ] iti tA prAptA / "avayavayoge pratiSedho vaktabhyaH" [ vA0 ] pUrvAJchAtrANAmA mantrayasva / tA'zasaNe syena // 14 // 36 || vakSyati danti raNottarAbhyAmatas / tatsamAnArthena tyena yukne tA vibhakI bhavati / dakSiAto mAmasya 1 uttarato grAmasya / upari grAmasya / upariSTAd grAmasya / uparyupariSTAtpazcAditi zratasarthe nipaatitii| puro grAmasya / purastAd prAmamsa | "pUrdhAdharAdharANA puravadho'si [ 1 ] "prastAti" [4 / 1 / 104 ] iti ca purAdezaH / 1. "pAvedhumataH' ityArabhya sAdhumataH' ityata:pUrvam pra. pustakeM nAsti / 2. pUrva grAmAt ma. ! 3. uttare prAmAt pa0 / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. pA. sU40-43] mahAvRttisahitam venen||14||40|| ivibhaktI bhavati enena yoge| dakSiNena vijayAdha vasati / "dakSiNotarA dharAdAt" [ 1] ityadhikRtya / "daino'dUre'kAyAH" [/1166] iti astAdarthe ena DratyayaM tyaH / pUrvasUtre neti yogavibhAgAdanena yoge tApi bhavati iti kecit / dakSiNana grAmasya | uttareNa prAmasya / pRthagvinAnAnAbhirbhA vA // 1 // 4 // 41 // pRthagvinA nAnA ilvetairyukta vA bhAvibhaktI bhavati / pRthagdevadattena / pRthagdevadattAt / vinA devadattena / vinA devadattAt / nAnA devadattana / nAnA devadattAt / panne anyArthatyAt kApi bhavati / atha pRthagAdayo'sahAyArthe vartante nAnyArthe / evaM tadhikArAta kA eTavyA / trayANAM grahaNaM paryAyanivRtyartham / hirumdevadattasya | "karaNe stokAlpatASTrakatipayebhyo'sazvavacanebhyo bhAke dhakamye" [pA0 ] tokena muktH| stokAnmuktaH / alpena muktH| alyAnmuktaH / kRcchreNa muktaH / kcchaammukH| katipayana muktH| katipayA muktaH / ata ameya iti kim ? storena videNa hataH / nedaM vaktavyam / vivakSAtaH kArakANi bhavanti ityubhayaM siddham ! ""kriyAvizeSaNavivakSAyo bhAke na bhavataH" [vA.] sto calati / alpaM jalpati / rAntikArthastA ca // 42 // keti vartate / dUrApharantikAryazca yukta tAvibhaktI bhavati kA ca / dUraM grAmasya / dUraM prAmAt / viprakRSTaM grAmatya / viprakRSTena prAmAt / antikaM grAmasya / antika prAmAt / abhyAsa grAmasya / abhyAsa grAmAt / tebhyaipa ca // 14 // tebhyo dUrAntikArthebhya iJcibhalI bhavati kA c| dUraM prAmasya / drAd grAmasya / viprakRSTa grAmasya / vimakRSTAd prAmasya | antikaM grAmasya ] antikAd grAmasya / samIpaM grAmasya / samIpAdaH grAmasya / kA'nuvartanAdeva siddhaa| cakAro'nuksamuccayArthaH / tena bhApi bhavati / dUreNa grAmasya / antikena grAmasya / asatvavacanebhya iti vaktavyam / iha mA bhUt / dUrAt patha yAgataH / dUrasya payaH zambalam / antikA praamaaH| yadhasatvavacanebhya ityucyate iNyidhAnamanarthakam 1 liGgamaziSyaM lokAzrayatvAt / napuMsake sorambhAvena siddham / idaM prayojanaM "sapUrvAnyA vAyAH" [5 / 3 / 23] ityeSa vikalpo mA bhUt / grAmo dUraM vA pazyati / grAmo dUraM maH pazyati / IvadhikaraNe ca // 4 // 44 // ItribhaktI bhavati adhikaraNe kArake dUrAntikArthebhyazca / ko zrAste / zayane zete / dUrAntikArthebhyaH / dUre prAmasya / vimakRSTe grAmasya | antike grAmasya | samIpe grAmastra | "kasyeviSayasya kamaNI dhakkacyA' [vA ] adhItI vyAkaraNe / adhItamanena vyAkaraNamityasminnarthe "iTAvaH'' [ 22] itIn / evamAmnAtI chandasi / parigaNitI jyotipi / "nimittAt karmasaMyoge Iba vaktavyA" [ghA0] "carmaNi dIpinaM hanti dantayohanti kumaram / kezeSu camarI hanti sImni puSkalako htH||" nedaM bahu vaktavyam / Itriti yogavibhAgAt siddham / yadbhAvAjhAvamatiH // 1445 // bhAvaH kriyA / Ibiti vartate / yasya bhAvAdbhAvAntaragatirbhavati tatra IbU bhavati / goSu dukhamAnAsu gataH / dugdhAsvAgataH | anna prasiddhana godohanabhAtrena gamanakriyA lakSyate / evaM devAcanAyAM kriyamANAyAM gataH / kRtAyAmAgataH / idaM badaramAtraSyAneSu gataH paravAgataH / sAmarthyAjAteviti pratoyate / yadAvAditi kim ? yo jaTAbhiH sa mukta / jaTA dravyam / punarbhAvagrahaNaM kim ? yo bhuktavAn / devadattaH / tA cA'nAdare // 1 // 46 // anAdaroDakzA / yadbhAvAd bhAvAntaragatibhavati tatra nAvibhaktI bhavati Ipa cAnAdare gamyamAne / devadattasya kozataH prAmAjIt / devadatta kozati prAmAjIt / rudataH prAnAnIn / sati prAvAcIt / atrAvazAnena krozanena pranajanabhAvo lakSyate / 1. 'sanTyA ' pa0 / 2. "prAmo dUra mA pazyati" iti ya0 pustake mAsti / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra vyAkaraNam [pra. pA0 4 sU047-56 svAmozyarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprasUtaizca ||14|47 // svAmina Izvara adhipati dAyAda sAttina pratibhU prasUta ityetairyuke tepo bibhattyau bhavataH / gavAM svAmI / gomu svAmI / gAmIzvaraH / gobI shvrH| gavAmadhipatiH / gopyadhipatiH / dAyamAdatta dAvAdaH / "pre" [2 / 217] iti niyamAdanyasmin gAva prApta ke ata pava nipAtanAt kaH | gavAM dAyAdaH / godhu dAyAdaH | gayAM sAkSI / goSu sAkSI / gavAM pratibhUH / godhu pratibhUH / gavAM prasUtaH / gotru prasUtaH / cakAraH kimarthaH ? teporanu vrtnaathH| anyathA pUrvatra cAnukRSTAyA Ipo'nuttirna syAt / uttarasUtrayorapi nakAraspedametra phalam / prasUnayoge Itheca prAmA itaroge tA paataa| kuzalAyukta na cAsevAyAm // 14:48|| AsevA muhurmuhuH sevA tAtparya ca' / kuzala zrAyukta ityetAbhyAM yukta AsevAyo gamyamAnAyAM tepo vimattayau bhavataH / kuzalo vidyAgrahaNasya | kuzalo vidyAmahaNe / AyuktastapazcaraNasya aaayuktstpshcrrnne| grAsevAyAmiti kim ? Ayukto gauH zakaTe / AkRSya yukta ityarthaH / adhikaraNalakSaNeyamIp / yatazca nirdhAraNam // 11 // 46 // jAtiguNakriyAbhiH samudAyAdekadezasya pRthakkaraNaM nidhAraNam / yatazca nirdhAraNa tatastaipI vibhaktathau bhavataH / manuSyANAM kSatriyaH zUratamaH / manuSyeSu kSatriyaH zUratamaH / nArINAM zyAmA darzanIyatamA / nArISu zyAmA darzanIyatamA / adhvagAnA dhAvantaH zItamAH / azvameSu dhAvantaH shriimtmaaH| prapaJcArthamidaM samudAye avayavo'ntarbhUtaH | adhikaraNavivakSAyAmIpa siddhA avayava sambandhavivakSAyAM tApi siddhA ata evApAdAne kApi bhavati / gobhyaH kRSNA nirdhAryate iti / vibhakta kA // 14 // 50 // yatazca nirdhAraNamiti vartate / bhinnajAtIyAt samudAyAdgaNAdinA pRthakkaraNaM vibhakanirdhAraNaM tatra kA vibhaktI bhavati / pUrveNa tepoH prAptayorayamapavAdaH / mAthurAH pATaliputrakemya AyatarAH / drshniiytraaH| ayamasmAdadhikaH / ayamammAnilakSaNa: 1 idamapi prapaJcArtham / pATalipuvakAraNAmabaghibhAvena buddhi prAptAnAmapAdAnakhamasti / sAdhunipuNenAcAryAmIvaprataH // 14 // 51 // sAdhu nipuNa ityetAbhyAM yukte arcAyAM gamyamAnAyAmInidabhaktI bhavati pratizabdasyAprayoge / mAtari sAdhuH / pitari sAdhuH / bhrAtari nipuNaH / pitari nipuNaH / tApavAdo'yam / aAyAmiti kim ? sAdhunipuNo vA'mAtyo rAzaH / aprateriti kim ? sAdhudevadatto mAtaraM prati / pratigrahaNamagitisaMjJAnAmamiparyantAnAmupalakSaNam | maatrmmi| mAtaraM pri| mAtaramanu / kayamasAdhuH gitari | anipuNo mAtari / pUjAprayuktasAdhunipuNapratiSedho'yam / asamarthasyApi naJaH savidhirasti / __ prasitotsukAbhyAM mA ca ||1.4 // 52 // prasita utsuka ilvetAbhyAM yukta bhAvibhaktI bhavati / Ipa. ca / kezaH prasitaH / kezeSu prasitaH / prasakta ityarthaH / kezarutsukaH / keshesukH| pale bhArthamidam / inadhikaraNa svAdeva siddhaa| pasi me // 14 // 53 // Ibanuvartate mA ca / usviSaye bhatrAcini bhepI vibhaktyau bhvtH| "bhAyu kA kAla: 1214] ityAgatasyANaH "usabhede" [125] ityusi kRte yadA bhavAcI zabda: kAle vartate tadA tasmAdA ca Ipa ca bhavata ityarthaH / purogA pAyasamabhIyAt / puSye pAyasamaznIyAt / maghAbhiH palalodanam / manAsu palalaudanam / usoti kim ? maghAsu grahaH / nAtra maghAzabdaH kAle vartate / ma iti kim? paJcAleSu vasati / paJcAlasyApatyAni paJcAlAH teSAM nivAsaH pnycaalH| nivAsArthe zrAgatasyAeH "dhanapada us" [zaza6] ityusa / iha karamAnna bhavati ? adya puSyaH / miDakArthatvAt / cAnukRSTAyA IpaH kayamanuvRtiH / IvadhikAre sUtrArambhasAmarthyAt / atrApyadhikaraNavAdIpa siddhA pane bhAthai vacanam / yadyadhikaraNasyApi karaNavikdA yayA sthAlyA pacati tadedaM prapaJcArtham / 1. yA ma0, 20,0 / 2, vidhAyante ma0, 20, sa.| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 pA0 1 sU0 54-61 ] mahAvRttisahitam 7be mikA ra 112|4|14|| bhintena padena kArye vartamAnAnmRdo vA vibhaktI bhavati | gauzvarati / kumArI tiSThati / zrodanaH pacyate / khArI mIyate / ekaH / drau / bahavaH / ityatrokteSvapyekatvAdiSu vA bhavatItyuktaprAyam | ca vA h uccairityevamAdiSu anarthakeSu ca prAdi bhintenekArthatvAbhAve'pi supo ke " [14 [10] iti jJApakAdbhavati / bhAve vartamAnena miGantena svabhAvAdanyenekArthatvaM nAsti / zrAsyate devadattena / nanve katvAdiviziSTeSu karmAdiSu karmAdiviziSSu vA ekacAdiSu zutrAdinAM niyamAt parizeSAt vRkSaH sa ityevamA. dinu vAdiSu ca "hacA mRdaH " [11] ityanenaiva bAyAH siddhatvAdanarthakamidam 1 nAnarthakam / ekadvibahuvaca nAnAM vyatikaranityarthaM cAyAstAyAzca viSayabhedArtha cedam / visarjanIyo vibhAsa sandehanivRttyartham / sambodhane bodhyam ||5|4|15|| sambodhanamabhimukhIkaraNam / sambodhane yA vA tasyA codhyamityeSA saMjJA / sambodhane'pi maGekArthatvamasti iti pUrverA bAvidhAnam / he devadatta Agaccha / he devadattau / he devadatAH / he pacan / he pacamAna | "sambodhane " [2/2/103 ] iti zatruzAnau / bodhyasaMjJAprayojanam "bodhyamasadvat' [1 / 3 / 24] ityevamAdi | ekaH kaH || 9|4|56 // bodhyasaMjJAyAM vAyA ekavacanaM kisaM bhavati / he kandhe / he baTo / kipradezAH "karela: " [4/3/27] ityevamAdayaH / tA zepe || 14|17|| karmAdikArakANAM vivakSA karmAdibhyo'nyo vA mRdarthAtirekaH svasvAmisaMbandhAdiH zeSaH / tA vibhaktI bhavati zeSe arthavizeSe naTatva zRNoti / andhikatva zRNoti / svasvAmisambandhasamIpa - samUhavikArAvayavasthAnAdayasvArthAH / rAjJaH svam / madrANAM rAjA / devadattasya samIpam / yatrAnAM rAziH / yavAnAM dhAnAH / devadattasya hastaH | goH sthAnam / zeSagrahaNaM kim ? zyAdayo niyatAH karmAdayastvaniyatAstebhyastA mA bhUt / jhossvArthe karase || 148 // svArtho'vayodhanaM tatparyudasyato jAnAterasvArthe vartamAnasya karaNe tAtrimaksI bhavati / sarpiSo jAnIte / paraso jAnIte / saviMdhA karaNabhUtena avekSate pravartate vA ityarthaH / zo'pace: " [ 24 ] iti davidhiH / karaNasya zeSatvavivakSAyAmavivakSAyAM na taiva bhavati / zrasvArtha iti kim ? svareNa putraM jAnAti / svAM karmaNi // || 14|56 // zeSa iti vartate / smR ityanena samAnArthAnAM dhUnAM daya Iza ityetayo karmaNi yena vivAhate tA vibhaktI bhavati / mAtuH smarati / pituradhyeti / sarpiSo davate / sarpiSa ISTe / karmaNIti kim ? mAturguNaiH smarati / kSetra ityetra / mAtaraM smarati / yagrevaM nArtho'nena "tA ze" [8] 7] ityeva siddham / lAdeze na "i [1/4172 ] iti pratiSedho'pi kartRkarmaNoH kRSi' [ 1/4/68 ] ityetasyAH prApteranantarasyAt / nApi "pratipadam" iti savidhipratiSedhArtham / neyaM pratipadavighAnA kA / vRcirapi dRzyate / arthAnusmaraNaM dharmAnucintanam / evaM tarhi karmarAH zeSatvena vikSitatvAdakarmakatvopapaterlavyasta svArthAH bhAve siddhA bhavanti / mAtuH smaryate / mAtuH smartavyam / sakarmakavivakSAyAM karmaNi bhavanti / mAtA smayaM / mAtA smartavyA / pratiyakSe kRJaH || 14860 // karoteH karmaNi tAvibhakto bhavata pratiyatre gamyamAne / ato'rthasya prAdurbhAvAya sato guNAntarAdhAnAya samIhA pratiyanaH / edhodakasyo kurate | kAevaM guNasyopaskurute / "ganba naravazeSa [ 1/2/27 ] zrAdinA daH / pratiyatna iti kim ? kaI karoti buddhayA / zeSa ityeva / edho da parakurate / " rurthasya mAyavAcino'jvarisantApyoH // 114 // 61 // rujjarthAnAM dhUnAM bhAvakartRkANAM karmaNi tAvibhaktI bhavati jvarisantApI varjayatrA / corasya rujati rogaH / jarthasyeti kim ? eti jIvantamAnandaH / 1. rogaH / vRSalasyAmayati rogaH / rAja- a0, ba0, sa0 10 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra jyAkaraNam [ma. pA0 . sU. 12-18 gtyrtho'sau| bhAvavAcina iti kima 1 zleSmA madhurAzimaM rujati / aparisantApyoriti kim ? AyUnaM jvarapati jvaraH | ghaTAditvAt prAdezaH / atyAzinaM santApayati zvaraH / zeSa ityeva / core rujati rogaH / AziSi nAthaH // 14 // prAzI kriyasya nAthaH karmaNui tA vibhaktI bhavati / sarpiyo nAyate / eyaso nAthate / sarpimeM bhUyAt ityarthaH ] 'AziSi nAthaH' ityupasaMkhyAnena davidhiH / AziSIti phim ! mANavakamupanAthati aGga putrAdhIdhveti / zeSa ityeva / sarpi thate / jAsanigrahaNanATakAthapiSAM hisAyAm // 14/63 // jAsa nipraiNa nATa krAya pica ityeteSAM hiMsA. kriyANA karmaNi tA vimastI bhavati / "jasa tAhane" iti caurAdikaH / corasyojjAsati / pRSalasyonjAsati / 'jasu mokSaNa' ityetasya devAdikasyAhiMsArthavAdagrahaNam | jAsa iti kRtadItvoccAraNaM kim ? prAdeze mA bhUt / dasyumajojasam / niprahaNa iti niprayoH samuditayoH vyastayorviparyastayohaNam / corasya nigrahanti' / corasya nihanti / corasma prahanti / corasya praNihanti / nara avasyandane craadiH| corasyonArayati / dItvoccAraNaM kim ? dasyumanInaTat / nitha Rdha klatha disArdhA:" "hetumati" [211 / 25] iti Nica / corasyot kAthayati / dolvaM hi kim ? dasyumA cakra that / ghaTAditve'pi nipAtanAduddhaH prAdezabAdhanArthe ca / corasya pinaSTi / vRSalatya pinaSTi / hiMsAyAmiti kim ? dhAnAH pinaSTi / zeSa ityeva / cauraM nihanti / kavarthatvAdeteSAmapoti cedabhAvakartRkArthaM vacanam / cauraspojAsayati rAjA / vyavahapaNoH sAmarthe // 1464 // sAmarthya samAnArthatyaM vyavahaH paNa ityetayoH sAmadhye stutikarmaNi tA bhavati kavinaye dhRte ca sAmayam / zatasya vyvhrte| sahasasya vyavaharate / sahalasya paNate / zrAyaH kasmAnna bhavati gupAdibhiH sAhacaryAta bhauvAdikasya stutyarthasya tatra grahaNam / iha tu todAdikasyAnudAptetaH / sAmaya iti kim / zalAkA vyavaharati / gaNayatItyarthaH / devAn paNa yati / zeSa ityeSa / zataM vyavaharati / sahassa' paate| diyazca // 1 // 435 // "vyavahapaNoH lAma' [16] iti vartate / divazva vyavahapariNasamAnAthasya karmaNi tA bhavati / zatasya dIvyAte / sahalasya dIvyati / cakAraH kimayaH ? sAmaryAnukaraNAryaH / nanu vikArAdeva sAmaryagrahaNamanuvartate'nyathA cAnukRSTa muttaratra ca nAnuvartate "vA gau" ityatra sAmathyAMnucirna syAt, anuktasamuccayArthastahi kacidanyasyApi prayoge yathA syAt / saktUnAM pUrNaH / zrIdanasya tRptaH / sAmarthya ityeva / sAdhana dovyati / mAgo // 66 // sAmartha iti vartate / gipUrvasya divaH karmaNi vA tA vibhaktI bhavati / zatasya aMdI vyAMta / zata predAcyAza / sahala prakSAvyAta sihaMsa predAcyAta 5 yA prAptiAvamAdhAna zeSAvanakSayA tApi bhaviSyati iti vyarthImadam / evaM tahi idameva zApakamagipUrvasya zeSavivakSA nAsti iti / rAvasya dIvyati ! sAmartha ityeva 1 zalAkA pratidIvyati / kAle'dhikaraNe sujaNe // 14 // 7 // kAle'dhikaraNe tA vibhaktI bhavati sujaya se prayukte / dviro'dhIte / triraho'dhIte / paJcakRtvo'lo bhuta | "syAyA svabhyAya tI kRtvA zarati basa / dvitricatubhyaH suc" [dhArA25] iti suc | kAla iti kim / diH kAMsapAnyo bhukte / adhikaraNa isi kim 1 dvirahro bhuDkte / sujathaM iti kim 1 ani bhuGkte / rAtrau bhuGkte / nambatrApi dviH triveti sukkoM gamyate ? prayuktAhaNaM dUrAdanuvartate tena gamyamAne sujaNaM na bhavati / zeSa ityeva / dviramadhIte / karTakamaNoH kRti // 1 // 56 // kRti prayukta kartari karmaNi cha tA vibhaktI bhavati / anukva iti vartate / bhavata zrAsikA | bhavataH zAyikA / strIliGge bhAve "paryAyAhaspattau puN" [22] iti puss| 1. corasya niprazAnti iti ba0 pustake nAsti / 2. vyavahapaNe; samA-zra0 / 3. pratidampati kA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 pA0 4 sU0 61-74] mahAvRttisahitam yavAnAM lAkaH / zrodanasya bhojakaH / vizvasya jJAtA / tIrthasya kartA 1 vRtIti kim ? zrodanaM parcAta / nanu "namita"172] ityAdinAna pratiSedho bhaviSyati / evaM tahiM hRti mA bhUt / kRtazvI kaTam / kRtaM pUrvamanena "in" [|3 / 11] "pUrvAt" [1 / 20] "sapUrvAm' [551 21] itIn / punaH karmAhagAdiha zeSasya grahaNaM nAbhisaMbadhyate / viprAptI pare // 1 // 4 // 66 // pUrvasUyinyAsApekSayA parazabdena karmA'bhipratam / dviprAptI kRti para eva karmANa tA vibhaktI bhavati na kari / zrAzcayoM gavAM doho'gopAlakana / rocate meM prodanasya bhojanaM devadarzana / sAdhu khalu payasaH pAnaM jinadattena / dvayoH prAmiyasmin kRtAti vyadhikaraNasya basasyAzrayaNAT bhinna kRti niyamo na bhavati / AzcarvamidamatithInAM prAdurbhAvaH aodanatya ca nAmma pAkaH | "akAkArayoH prayoge neti vaktavyam" [vA0] medikA devadattasya kASThAnAm / cikIrghA jinadattasva kALayAnAm / akAragrahaNena niranuma-dhasya "astyAt" [rAza84] ityasyaiva grahaNam / "odhe vibhASA" vA akAkArApekSayA zeSasya srotyasya praNam | vicitrA sUtrasya kRtirAcAryasya AcArvaNa vA / kecidavizeSaNecchanti / vicitra zabdAnuzAsanamAnArthava prAcAyaNa vA 1 asyAdhikaraNe ||15||7||adhikrnne yaH stattasya prayoge tA vibhaktI bhavati / "adhikANe cAnapazci"[2||51iti arthebhyo vibhyo gatyarthebhyazca lo vakSyate tasya prayoga kartRka goH kRti''[133138] iti tA mAtA "na mitta'' [ ityAdinA pratividdhA punaH prasUyA / iyamepAmArAtam / idamepa bhuktam / idameSAmAsitam / idameSAM zaktim / idameSAM nRtam | idameSAM parAkAntam | epamiti katari tA / adhikara gusya ktenoktatvAdidaMzabdAdIna bhavati | "adhikaraNe ca.' [21156] ilA cakAreNa yathA prAtaH samuccIyate / kartari iheme zrAsitAH / bhAve-iha ebhirAsitam / zeSadhitrAgAmie panAmAsinan / evaM sarvatra yojyam / bhavati // 47 // bhavati kAle vihitaspa ktasya prayoge tA vimastI bhapati / ayamapi pratiSedhApabAdaH / rAjJAM mataH / rAjJA buddhaH / satAM pUjitaH / "matibuddhipUjA(cca [2121166] iti sampratikAle stH| zeSavivadAyAM vadyapi tA siddhA tathApi kavivakSAyAM bhAvAdhanArthamidam | sA pratikAle cakAreNa lamdheSu zIli. tAdiSu prayukteSu tA neSyate / devadattena zIlitaH / kathaM mayUrasya nRttaM chAtrasya hasimiAMsa ? zevivakSavedam / kartari tu mayUreNa nRttam / hAtreNa hatitam / na misalophakhArthatanAm ||1||72 / / mi ta la u uka khArtha tun ityeteSAM prayoge tA vibhaktI na bhavati / "kartRkarmayoH kRti'' [1/68] iti tAyAH prAkSAyAH pratirodho'yam / jhi-karaM kRtvA / kaTaM kartum / tasaMjJA-devadatena kRtan / devadattaH ka kRtavAn / la-kaTaM kurvan / kaTa, kurvaannH| anUpiyAn zrIdattaM dhAnyasiMhaH / kaTaM kArayAmAsa | dharma dadhizcittam / "sahicAhietInAmiryaGa:' ityadhikRtya dhAJja nitAnamyo livadityupasaMkhyAnena zIlAdiSyartheSu irityayaM tyo bhavati / kaTaM cikiirssH| prodanaM bhutH| knyaamlngkaarissnnuH| upha-AgAmuko ghArApAsIm | ukapratiSedhe kamerapratiSedhaH / dAsyAH kaamukH| khArtha:-sukaraH ko bhavatA / supAnaM payo bhavatA / tuniti pratyAhAraH zastUzAnAvityata Arabhya tRgo nakAreNa / dhAnyaM pavamAnaH * adhIyan jainebram / "pUka yajoH zAna "22/106] iti zAna: ! "dhArIkaH zanakRSiNi'' [21210] iti zatRtyaH / kartA kaTAn / vaditA janApavAdAn / zIlAdyarthe tRnniti nRn / "dviSaH hAsurvA vacanam" [at] cora dviSan / corasya dvipan / "dviSo'rau'' [212 / 106] iti zatRtyaH / vatsyatyakasya / / 1 / 4 / 73 // vasyati kAle vihitasyAkasya voge tA vibhalI na bhavati / kara kArako prajati / prodanaM bhojako gacchati / "butumau kriyAyAm" [2 / 38] iti buN / vaya'tIti kim ! bhovanasya bhojakaH / vaya'tIti vihitasyAkasya praNAdiha na bhavati / varSazatasya pUrakaH / putrapautrANAM darzakaH / / adhamarAya cenaH // 44 // zrAdhamAce vayati ca kAle vihitasyenaH prayoge tA vibhaktI na Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jainendra-dhyAkaraNam [a0. pA0 // sU075-80 bhavati / zataM dAyo / saisa dAyI | "aavshykaamyeyogim[2|3.146] iti Nin / vasya'ti / mamI grAmam / AgAmI nagaram / "gasyAdibasyati" [2 / 3 / 1] iti payatikAle sAdhukham / zrAdhamaNye cena iti kim ? avazyaMkArI kaTasya ! zrAvazyake'rthe kAlasAmAnya Nin / ___ vyasya cA pharsari ||shaa75|| byasaMzasya prayoge kartari yA tA vibhaktI bhavati / bhavataH kaTaH kartavyaH / bhavatA kaTaH kartavyaH / kartRkarmaNoH kRtIti tA prAptA vibhASyate / kartarIti kim 1 geyo mANayako gAthAnAm / "mammoya." [2 // 4 // 53] zrAdi sUtre kartari geyazabdo nipAtita / atra karmaNi nityaM tA bhavati / iha kasmAtA na bhavati RThavyA grAma zAkhA devadattena / netanyA prAmamanA devadattena / veti vyavasthitavibhASA / tena "viprApThau pare' ] ityasyAstAyA vyaprayoge pratiSedha eva / bhA'tulopamAbhyAM tulyAthaiH // 1 / 4 / 76 // veti varvate / tulopamAzabdAbhyAmanyaistulyAthaiH zabdaiyuta vA bhAvibhakI bhavati / tulyo devadatvena / tulyo devadattasya / pakSe zeSalakSa hA tA / atulopamAbhyAmiti kim ? nAsti tulA devadattasya / upamA nAsti sanatkumArasya / apa cAziSyAyujyamadrabhakuzalasukhahitArthaH // 1477 // vaiti vartate / vA avibhaktI bhavatiAziSi gamyamAnAyAm | zrAyuSI nimittaM saMyogaH / nimittaM saMyogotpAdo" [3:43.] "yAsaMkyA paribhAgAzvAdeH'' [3 / 28 rAta yH| zrAyuSya madra bhadra kuzala sukha hita ityavamathairyuktaM | AyuSyamidamastu devadattAya devadattasya vaa| ciramastu jotritaM devadattAya davadacasya vA / madraM bhavatu jinazAsanAya jinazA. sanasya vA / bhadra devadattAva devadattasya vA / kuzalaM sAdhubhyaH / kuzalaM sAdhUnAm | niyamayaM sAdhubhyaH / nirAmayaM sAdhUnAm / sustraM sAtrubhyaH / surkha sAdhUnAm / zamastu sAdhubhyaH / zamastu sAdhUnAm / hitaM devadattAya / vitaM devadattasya / pathyaM devadattAya / pathrya devadattastra / pakSe zeSalakSaNA taa| cakAra: kimarthaH1 a pi yoge yathA syAt / artho devadattAya / artho devadattasya | prayojanaM devadattAya / prayojanaM devadattasya / tApakSe vRttina mavati agamaka vAt / na hi vRtyA'zorgamyate / AziSoti kim 1 AyuSyaM devadattasya / atra nAp / prANitUrya senAGgAnA dvandha pakavat // 2 // prANyaGgAnAM tUryAGgAnA senAkAnAM ca dvandU ekavadbhavati / ekArthavAvatIti aryanirdezAvizeSaNAnAmapi tadvattA / pAho ca pAdau ca pANipAdam / dantaucham / ziropIyam / yadi prANya prANigrahaNena grahyate "bhaprANijAte. [zA2] iti pratipaMdhe prApta atha na gRhyate tadA "aprANijAte:' ityeva siddha vyatikaranivRtyartha vacanaM prANyaGgAnAmanyena indro mA bhUt / pUrvam-mArda jhikAzca pANavikAzca mArdaGgikapAdikam / senA-rathikAzca azvAyehAzca radhikAravAham | rathikapAdAtam / "senAGgeSu bahule' [vA.] iti tena rathikAzvAroho / haspazcAditru paratvAt pazu vibhASA / yadyapyabhidhAnavazAdiha samAhAre dvandvaH, dadhipayavAdiSu itaretarayoge, tarubhUgAdiSu ubhayatra, sathApi tadviSayavibhAgazApanArthamidaM prakaraNam / paraNAnAmanUktau // 47 // caraNaM kaThAdiprokto'dhyayanavizeSaH / tAdA puruSavadhyenRSu vartate vadeha gRhyate / aktiranubAdaH / caraNAnAM dvandva ekavadbhavati anUktau / sthaNo antayoH prayoge cedamidhyate / udagAt kaTakAlApam / pratyaSThAt kaTakauthumam / anUpattAviti kim 1 udaguH kaThakAlApAH / prathamopadezo'yam / kaThena proktamadhIyate kalAH / proktArthe "zaunakAvibhyazchandasi Nin [343.7] iti gin / tasya "kaThacaraNA kA dup' ityup / adhyetRviSayalyANaH "upa proktAt" [3 / 2 / 14] ityup / phalApinA protamadhIyate kAlApAH / proklArthe "klaapinoe"| Tiskham / parasyANaH "uppokkAra" [2] ityup / "vando mAhANAni cAnava' [3226] itydhytRvissytaa| azvayukaturana raahaa0|| zradhyamicchanti avayavo yajurvedavidaH / ataeva nipAtanmat kyavya Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 pA0 4 sU. 51-85 ] mahAvRttisahitam phArasya svam / kyajantasya uzca tyaH / adhvaryu katuranapuMsakaliGgo dvandva mekavadbhavati / yeSAM RtanA yajubaMdazAkhAsu lakSaNaM prayogazca ziSyate prAdhAnyena tephAma va RtUnAmanAMsakaliGgAnAM indha ekavadbhAta ityarthaH / azca azvamedhazva arvAzvamedham / sAmAhAtirAtram | paugairIkAtigatram / ava kanuriti kim ? paJcaudanadazaudanAH / iSuvannau / unihalabhidau / ete sAmavedavihitAH / anabiti kim ? rAjasUrya ca vAjapeyaM ca rAjasUyavAjapeye / iha kasmAna bhardhAta darzapaurNamAsI / dadhipayAdiSu draSTavyaH / adhIsyA'turAkhyAnAm // 1 // 41 // zrAkhyA nAmadheyam / adhI. yA nimittabhUtayA adUrAkhyAnAM dvandva ekavadbhavati / padamadhIte padakaH ! prAmamadhIte kramakaH / padakAmakrama / kramakavAttikam / padApyayanasAsanna mAdhyayanam / adhItyeti kim ? aanydridrau| adUrAkhyAnAmiti kim ! yAjJikavaiyAkaraNo / yazamadhIte yAzikaH / aprANijAteH zA2|| aprANijAtivAcinAM dUndra ekavadbhagati / aAgarAtra / dhAnAzali / yugavaratram | apANigrahaNaM kim ? gaupAlizAlakAdhanAH / gotraM caraNa: saheti jAniH / jArita kim ? shimvdvindhyo| nandakapAcajanyau / saMjJAzabdA ero| nasazasa pratya pahetuH / tena vyajAtInAmekaya. drAbAdiha na bhavati / rUparasagandhasparzAH / gamanAgamane | jAteravivakSAyAM na bhavati / padarAmalakAna tiSThanti / bhinnalilo nadIdezo'grAmo'puram ||shaam // bhinnalidAnAM nadI deza yAcinAmamAmAraNAmapu. rANAM dvandva ekavadbhavati / nadI-udayazcarAvatI ca uddhavaM rAti / vivATacakramidam / gaGgAzeNam / dezAH kuravazva kurukSetraM ca kurukurukSetram / kurakurujAGgalam / dAvAzca abhisAraM ca dAAbhisAram / kAmasamabhAram / bitika iti : mune ! kayAH / nadIdeza iti kim ? kukkuTamaparyo / anAma iti kim / jAmbavazva zAlUkinI ca jAgyavazAlU kinyo / nanu nApa deza iti pRthagrahaNaM krimatham ! jJApanArthaM janapado dezo'bhipato na nadIparvatAdiH / teneha naikavadAkaH / kailAsazca gandhamAdanaM ca kalAsagandhamAdane / apuramiti kim ? loke grAmaprahaNena puramapi rAyate tato'puramiti pratiSedhaH / mathurApATaliputram / agrAma iti prasajyapratiSedhaH / tena yatra puranAmayoIndratatrApi naikAcam / nAsaurya ketakI purgraamii| candrajIyAH zikSA| ihAlpazarIra zudraH / kSadrajIvAnAM dandU ekavadbhavati / judrajIvAzrayo dvanddha upacArAt kSudrajIvA iti nirdezaH / yukAlikSam | zatasvadha utpAdakAzca zatagUtpAdakam / dezamazakam / _ "haMdrajIvA akAlA yeSAM svaM nAsti zopitam / nA jaliyatsahasra Na kecidAnakulAdapi // " "kecit zabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / kSudra mItrA iti baTuvacananidezAt dvitvadhipaye namiti yUAlakSau / dNshmshko| theSAJca zreSaH zAzvatikaH // 1 // 25 // dveSo'prItiH / yeSAM ca depaH zAzvatikastadvAcinA dvandra ekavadbhavati / zazvadbhavaH zAzcatikaH / kAlAja" [3 / 2 / 131] iti laja / nipAtanAdikAdezaH ! "merbhamAzne Tikham" iti straM ca na bhavanti / ahinakulam | barAham / "anyasyApi' [4 / 3 / 232] iti dItvam / zAzcatika iti kim ? gopaalshaalkaaynaaH| kenacinimittena kelehAyante / cakAro'vadhAraNArthaH / ayameva nilya ekavadbhAvo yathA syAA pazcAdivibhASA mA bhurA / azvamahipam / kAkolUkam / 1. pA0 mahAbhASye-"kSudrajannuranasthi: syAdadha dhAta evaM yH| bhAjaliyaMsahastra Na kecidAnakulhAdapi / " 2/4 / 8 / 2. zvavArAhama a0 / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ 0 1 pA0 sU0 861-22 nAva pAyagyAnAm // 1486 // varNenArhadra pasvAyogyAsteSAM dra kavadbhavati / yena rUpe yAntyamavApyate tadiD naiyanzyamadra pramabhitam / zratizayopetasyArhadra pasya prAtihAryasamanvitasya bahutaramayAmyamiti neha tad dhate / tadAyaskAram / kulAlavadam | rajakatantuvAyam / nanveteSvapyekavadbhAvaH grAmoti / caNDAlamRtAH / na dadhipatrAdiSvanta vo dvandvo draSTavyaH / varNeneti kim ? mRkavadhirAH / ete karaNadoSeNAyogyAH / arhadra prAyogyAnAmiti kim ? brAhmaNakSatriyo / OM= gavAzvAdIni ca || 6 |4| = 7 // gavAzvAdIni ca gaNapAThe dvandrarUpANi ca ekavadbhavanti / gavA zvam / gaDakam / gavAvikram / zrajAvikam / pazuvibhASA prAptA / kubjavAmanam / kubbakairAkatam / putrapautram | zvacANDAlam / zradveSe zrIkumAram / dAsImANavakam / zATIpicchim / idaM jAtyavivakSAthAm | uSTrakharam | uSTrazazam ! pazu vibhASA prAptA / mUtrazakRt / mUtrapurISam ! yakRnmedaH / mAMsazoNitam / imAni lAyavivakSAyAm / darbhazaram / darbhapUtIkam / zrarjunapuruSam / tRNopalam / eteSAM tRNavikalpaH prAptaH / dAsIdAsam / kukuTam / bhAgavatI bhAgavatam / eSAM sarUpANAM liGgamAtra kRtavizeSANAM nipAtanAd indraH / cakAro'vadhAraNArthaH / gavAzvAdIni paThitAnyevaikavadbhavanti nAnyathA / go'zvau / go'zvam / cA tarumRgatRNadhAnyavyaJjanapazvazvava DavapUrvAparAdharottarapakSiNaH // 114 // 88 // tada-bhRga-tRNadhAnyavyaJjana namazcana pUrvApara varottara ityaSAM pakSivizeSANAM ca dvandvo vA ekavadbhavati / placanyagrodham | 'vanRnyayodhAH / ArazyA mRgAH / rurupRSatam / rurupRSatAH / kuzakAzam 1 kuzakAzAH 1 brohiyayam / zrIdevAH 1 dadhighRtam / dadhighRte / grAmyAH pazavaH / vRSNistabham / vRSNistabhAH / zrazvavadam / vavava / paryAyanivRttyarthaM ca zvavamaham / pUrvAparam / dhUrbApare / shrdhrottrm| zradharottare / tici rikApiJjalam / tittirikApiJjalAH | atreSTiH / 'senA phalakSudra jIvatarumRgatRNadhAnyaparihA~ prakRtyarthabahutve ekavadbhAvaH" [trA0] tena rthikaashvaarohii| badAmalake / idameva jJApakam 'zraprANijAte: " [1181=2] ityatra na bahuvacanAnta eva viprado'mivetaH / yUkAlide / jJanyayodhau / vRSatau / kuzakAso / mIhiyavI / haMsacakravAka / ti yogavibhAgo'yam / indramAtre kRto bhavet / pUrvo vidhistu nityArthaH tulyajAtyartha uttaraH / vaha mA bhUt --'lakSayacAH / haMsapRSatAH / virodhi cAnAzraye // 146 // veti vartate / zrAthamo dravyaM virodho yeSAmasti tadvAcinAmanAzrayAbhidhAyinAM dvandva ekavad bhavati / virodhItyAmaH khe kRte sautro nirdezaH / sukhaduHkham / sukhaduHkhe / jananamara ham / jananamaraNaM / zItoSNam / zItoSNe / virodhIti kim ? kAmakrodhau / anAzraya iti kim ? sukhaduHkho aamau| zIto" udake / cakArAdavirodhe'pi / vadhUvaram | vadhUvarau / sthAvarajaGgamam / sthAvarajaGgame / na dadhipaya AdIni // 1|4|10|| viprAdIni dvandvarUpANi naikavadbhavanti / yena kenacit prApte pratiSedho'yam / dadhipavatI / sarpirmadhunI / madhusarpiSI / vyaJjanavAt prAptiH / brahmaprajApatI / zivavaizrabau / skandavizAkha / parivAjakakauzika | pravarmyApasadau / betiprAptiH / zuklakRSNo / idhmAvarhiSI | nipAtanAt pUrvasya daukham / yogAnuva ke dIkSA tapasI / zraddhAtapasI / adhyayanatapasI / ulUkhalamUsale / zrAvasAne zraddhAne | RksAme / vAGa manase / veti yogavibhAgAt prAptiH / caNDAlamRtapAdayazva / athaitA ca // 1|4| 61 // etAvatvamiyattA / vRttyavayavArthAnAmetAvattve ca dvandro naikavati / dvAdaza meM mArdaGgikapANavikAH / cakAraH pratiSedhAnukArthaH / vA samIpe ||11462 // neti nivRttam | arthAnAmetAvasya samIpe vA dvandva ekavadbhavati / upadarza dantoSTham / upadazA dantoSThAH / ekavadbhAvapace halo'nuprayujyate anyatra vasaH 1 ise "naH [42110 ] iti naH sAntaH / base tu ddaa| nazirIpa iti kAzikA | 2. zuklakRSNe bha, ba0, saM0 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. pA0 4 sU0 63-1..] mahAsisahitam sa nae // 1 // 43 // yasyAyamukta ekavadbhAvaH sa nambhavati / tathA caivodAhRtam / samAhAre raso nam bhavatIti vanyam / paJcAgni / paJcAyu / zrakAsantaprakaraNaM "sat" [3 / 1 / 25] iti DIvidhAna zArakam / akArAntottarapado ra striyAM bartata iti / paJcapUlI / baeNagarI / 'vAbanta iti pakravyam' (10] paJcakhaTvI | paJcakhaTdam | "strIgornIca' [9115] iti prAdezaH | "anantasya nakhaM striyA vA vRttiH" [vA0] paJcatakSam / paJcatakSI / "pAnAni pratiSedhaH" [.] pamANagA / bhuvn| utara gam / paJcagavam / dazagavam / "gorahabuSi" [2164] iti TaH saantH| huzca // 1 // 4 // 64 // hasaMzazca nabbhavati / adhistri / unmattagaGgam / dvimunIdam / "pro napi" [1] iti prAdezArthamanuprayogArtha ca vcnm| pUrva padArthapradhAnasvAliGgatvaM prAmam / anyatrAbhidheyajinaM prAmam / cakAro'nurusamuccayArthaH / tena kriyAvizeSaNAnAM napuMsakale siddhm| zobhanaM pacati / bonatra yaH // 1 / 16 / / namsaM yasaJca varjayitvA nambhavatItyetadadhikRtaM veditavyam / pati puMlliGgana nirdezaH sautrH| bAccaprakaraNAdanyatra kAmacArI bA vakSyati / senAsurAzchAyAzAlAnizA veti / kSatriyamenA / kSatriyasenam / pa iti kim ? mahatI senA'sya mhaasenH| anabhiti kim ? asenA / zraya iti kim ? paramasenA / __ slo kanthozInareSu // 14 // 66 // khuviSaye kanthAntaH paso nabhavati uzInareSu cet sA kanthA / sausamInA kanthA sausamikantham / Aharakantham | aAsamikantham | cakantham / ete uzInareNu mAmAH / vigrahavAkyaM sAdRzyamAtreNa / khAviti kim ? viirnnknthaa| uzInarezviti kim ? dakSikanyA / anyatra grAmasamJa yam / pApakarma tabAdhuktI ||17|67 // ThapajJAyata iti upajJA upadezaH / upakramyata iti upakramaH praarmbhH| upajJopakrama ityevamantaH pasA nanbhavati tayorupajJA pakrAyorAculo ganyamAnAdhAm / svAyambhuvasyopajJA svAyambhuvopajamAkAlikAcArAdhyayanam / davApazamanakazeSavyAkaram / kururAjasyopakramaH kururAnopakrama dAnam / akampamApakrama svyNvraavdhaanm| upajJApakramAmati kim ? yAdivatapasyA tIvrA / tadAdhu klAviti kim 1 devadattopazA / devadattopakramo gaNitam / uttarapadastha prAdhAnyalliGgam / gha ityeva / samyagupazo bhagavAn svAyambhuvo yasyedamAkAlikAcArAdhyayanam / vAmyena tadAyukto gamyamAnAyAMmadaM pratyudAharaNam | kAyA bahUnAm / / 1 / 4 // 6 // bahUnAM yA chAyA tadantaH palo nammavati / ikuraNAM chAyA icuccAyam / slbhnchaaym| bahUnAmiti kim 1 kujhyatya chAyA kuDyacchAyam / kukSyacchAyA / "senAsurA. "[1111101] ityAdinA viklpH| pa ityeva / bahavazchAyA asminbahubchAyo vanakhaeDaH / sabhA'rAmaAmanuSyAt // 14/66|| zrarAzaH amanuSyAcca parA yA sabhA tadantaH po na bhavati / arAjJaH 1 inasya sabhA inasabham / iishvrsbhm| indrasabham / pArthivasabham / rAjazabdaparyudAsAt tatparyA na vishessaannaam| tenehana bhatrati / saatvaahnsbhaa| cndrguptsbhaa| amanudhyAt-nakSasAM sabhA rkssHsbhm| pizAcasabham / amanudhyazabdasya ca rakSAbhUtimveva rUDhatyAdiha na bhavati / kASThasabhA / pASANasamA / pakkeSTakAsabhA / yadyevaM "ugamanuSye' (212 / 50] ityatra katham ! jAyAgnastilakaH / pittanaM ghRtam / "yujhyA bahu lam [2 / 3 / 35] iti bahulavacanAttanAnyasyApi grahaNa | "zrarAjAmanuSyAt" iti kim 1 rAjasabhA / devdttsbhaa| pa ityeva / IzvarA sabhA'sya IzvarasamaH / azAlA ||10|| azAlA ca yA sabhA tadantaH po nanbhavati / gopAlasamam / dAsIsabham / strIyabham / atra samudAya samAzabdaH / azAleti kim ? dezikasabhA / 1.-ti / mRdu parati / pa0 / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ menyAkaraNam [ma.pA. 0 101-12 senAsurAcchAyAzAlAnizA vA // 14|101 // senA surA chAyA zAlA nizA ityevamantaH po vA namavati / devAnAM senA devasenam / devasenA / piSTasuram / piSTasurA / kuchapacchAyam / kukhyachAyA / gozAlam / gozAlA / zvanirAm / nizA / coranizam / coranizA | e ityeva / mUraseno raajaa| ananya ityeva / asenA / prmsenaa| chandra thapalliGgam // 102 // dvanda sedyoriva liGgaM bhavati / itaretarayogadvandasyaha grahaNam / tatra sarveSAmavayavAnA prAdhAnyAt paryA zreNa samudAya laGga prApte vacanam | kukkuTamayUrmAvime ramaNIye / mayUrIkukkuTAvimau / yathA "hazca" [14IE5] iti napuMsakaliGgAtidezaH saMghAtasya bhavati ma cAvayavasya nivartakaH / adhisti / adhikumArIti / evAmahApa samudAye liGgAtidezo'nuprayogArya kriyamANo nAvayavasya strItyasya nivatakaH / Sasasya chuvAGgAtidezo na baktavyaH / vizeSyavalliGgavacanAni bhavanti vizeSaNAnAmityanena siddhatvAt / varthasya tu vizeSyatvAt prAdhAnyam | arddhapippalI / arddhakauzAtakI zobhanA / yatra pUrvapadArthaH pradhAnaM tatra pUrvavaliGgameva / yayA "prAptApanmAlampUrvatisakakSAgeSu' / prAso jIvikAM prAptajIvikaH / zrApanIvikaH / alaM jIvikAyai ala jIvikaH I "nirAdayaH krAntAvarSe kayA vA0] niSkAntA kauzAmcyA niSkauzAmiH ! hRdathe rasasya anvapadArthaprAdhAnyAdabhidheyaliGgam / paJcasu kapAleSu saMskRtaH paJcakapAlaH puroDAsaH / prazvavaDayo pUrvavat // 1 / 4 / 103 / / azvavaDavayoritaretarayoge pUrvavalliGga bhavati / azvazna vaDavA ca azvavazvau / samudAye liGgAtideze'nuprayogArtha pUrvanti nivRttirnAstItyuktam / kathaM TApo nivRttiH / azvavava iti nipAtanAt / pUrvavaditi kimayam ? atidaMzArtham / zrazvavaDavAcityucyamAne vacanAntare na syAt / zrazcavaDavAn pazya / anavaDavaiH kRtam / rAtrAho pusi // 1 / 4 / 10 / rAtragrahazanTau kRtamAntau nirdiSTau etau puMsi bhavataH / dayo rAyoH samAchAra viraatrH| "sahaHsarvakadezasaMkhyAtapuNyAcca rAnaH" [ARINE] ityaH sAntaH / pUrvamahA pUrvAdraH / apraahnH| "pUrvAparaprathama" [3 / 13] ityAdinA pasaH / "rAjAiHsakhibhyaSTaH'' [/2/63] iti Te kRte 'ebhyo'hosa [4 / 2 / 10] ityahAdezaH / uttarapadaprAdhAnyAt strInapuMsake prApta / zrahaH // 10 // zraha ityayaM zabdaH puMsi bhavati / dvayoralo samAhAraH vahaH / nyAhaH / " samAhAre' [v] ityAdezapratiSedhaH / Tikham / "anubAkAdayazceti varUdhyama [ ghA0 ] anuvAkaH / sammavAkaH / sUktavAkaH / puNyasudinAbhyAM napa // 1 / 4 / 106 // puNyasudinAbhyAM paraH ahazabdo nambhavati / puNyamahaH puNyAham / puNyagrahaNaM sUtra upalakSaNam / ekAimiti ca bhavati / vizeSaNasavidhiH / "puNyakAbhyAm" [22] iti alAdezapratiSedhaH / sudinamaH mudinAham / apatham // 14 // 10 // apardha zabdo nanmayati / na panthAH zrapatham / "patho vA" [2 ] iti pratiSedha vikalpaH / "prAparavadhU payo'naze' [2170] iti asAntaH / Sa ityeva / na vidyate panyA asmin aratho dezaH / ayathA aTavI / "jhisaMpAderiti vaktavyam" [pA0] utpatham / " timAdayaH" [1 // 3 // 8 // iti ghasaH / tripathanaHpathamiti tAsaH | puMsi cAdhAH // 14108 // ardharcAdayaH zabdAH pusi napi ca veditavyAH / ardha ca tat bhRk ca sArddhaH / zraI cam / gomayakavAvakApiNakutapakavATazalAdipAThAdavagamaH kartavyaH / "zabdarUpAzyA ceyaM praNItobhayaliGgatA / kvacidapyarthabhedena zabdeSa vyavatiSThate / / " payazasvazabdo nidhivacanau puMllilI / jalaje dviliGgo / bhUtazabdaH prAriNati dviliH / kriyAzabda. syAmidhepavalliGgam / saindhavazando lavaNe dvilinggo'nytraamidheyvllinggH| sArazabdo'nyAyye'rthe napuMsakaliGgaH / utkarSe 'the puNllinggH| dharmazabdo'pUrva pullinggH| tatsAdhane npusklinggH| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1 pA0 4 0 302-116] mahAvRttisahitam age ||1|41103 // age hatyayamadhikAro pakSyate / "hano yatha kiki" [1/7/114 ] iti / vadhyAt / yadhyAstAm / vadhyAsuH / "ataH jam" [4/4/50 ] ityakArasya khm| zraga iti kim 1 hanyAt / zraga iti viSayanirdezaH / zrAdeze kRtai yo yataH prApnoti sa tato yathA syAdityevamarthaH / zrAkhyeyam / bhavyam / praveyam / paranirdeze hi yayaH prasajyeta / ma 1 ti kiye do jagdhiH || 14|110 // takArAdau kiti pye cAge parato'degdhirAdezo bhavati / jagdhvA / jagdhiH / jagdhavAn / ikAra uccAraNArthaH / tatho'caH" [256] iti takArasya ghattvam | "cho jazU zi' [ 5|4|11 8 ] iti dhakArasya datvam / "bhari sve" [214136] iti dakham / kathamannam ? "tho'nagne' [ 2 / 2 / 20 ] iti nipAtanAt / ye - prajagdhya | "manavidhI" [11] iti sthAnivadbhAvo nAsti / idameva jJApakam "ekapadAzramasnAtarAnapi jagdhyAdividhAn vahiraGgaH pyAdezo bAdhate" [10] tena pradhAyetyatra dvitvaM na bhavati / prakhanyeti "janasanakhanAm" [4403] iti nityamAtvaM na bhavati / pradAyeti "do dabhoH " [512148 ] iti davaM nAsti / prasthAyeti "vyavisthatiTerr [2121144 ] ityAdinetvaM nAsti / prazamyeti "kasya kilo H " [ 4/4/13] iti dItvaM nAsti / prapRcchraya pradIvyeti zaThau na bhavataH / prapaThyeti iDabhAvaH / ghasla luGdhaJsanatu // 1|4|111 // zraderghaslR ityayamAdezo bhavati luGi pani sani zracica parataH / juGi - aghasat / zraghasatAm / avasan / nipAtaH / sani / viSatsati / zrajiti pazcAdyazcaH [2/1/106 ] "mAyava:" [2/3/23] ityasya ca sAmAnyena grahaNam / prAtiH prAdanaM vA pradhakhaH / liTi yA ||1|4|112 // liTi parataH praderghastAdezo bhavati vA / jaghAsa / jakSatuH | akSuH / zrAda / zrAdatuH / zraduH / vayaH // 114 // 113 // veLI vadhirAdezo liTi vA bhavati / ikAra uccAraNArthaH / uvAya / jayatuH / uuyuH| gali "casyaiSAM hidi" [4 / 3 / 13] iti vakArasya jiH / "liTi zo ya:' [4|332 ] iti yakArasya jipratiSedhe "homAdeH " [5 / 2 / 161] iti kham / zratusi usi ca "vacisvapiyajAdIna ki" [ 4 / 2 / 11] iti niH prAptaH / "dhye ca" [ 413 14] iti pratiSiddhiH / yo kA kili" [2012] iti vibhASayA prAptaH / "ahijyAvayi" [4/3/12] iti nityo nirbhavati / yadA na vayistadA "pye ca" [433 / 14] iti jipratiSedhe - vadau / dvibahoH "do vA kivi' [21323] iti japate--- kavatuH / atruH 1 jau kRte dvile ca "vAgAvaM bakIya:" [10] iti uvAdeze kRte "sve'ko' [438 ] dItvam / zrajipakSe - vavatuH | vabuH hano badha liGi // 1|4|114 // hantebaMdha ityayamAdezo bhavati liGge parataH / vadha hRtyadantaH udAttazccA rezaH / vadhyAt / vadhyAstAm / vadhyAsuH / zrakhasya sthAnivadbhAvAvadhIrityatra ilantalacaNaH "ato'nAdeH " [21163] ityai na bhavati / iha veti na smaryate / badhaka iti prakRtyantarasya / luGi // 1|4|115|| luGi parato hanterbaMdha ityayamAdezo bhavati / avadhIt / zravadhiSTAm / zvadhiSuH / uttaratra vA nirdezAdiha nityo vidhiH / ve || 14 | 116 // Gi luGi parato hantervavAdezo vA bhavati / zrAvaviSTa / zrAvadhiSAtAm / zrAvati / zrAhata / zrAsAvAm / zrahasata | "aho yamahanaH " [1 / 2 / 23] iti davidhiH / "ina si" [11] iti se: kizvam / karmaNi - avadhi / zravadhirAtAm / avadhiSata | vidbhAve zrapAni / aghAniSAtAm / zradhAniyata / 11 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ . pA0 4 sU017-25 tuka yetyoH // 1 // 4|117 // luli parataH etyorgA ityayamAdezo bhavati / gAt / agAtAm / aguH| adhyagAt / adhyagAtAm / adhyaguH / "sthepira" [16] ityAdinA "izvadikaH" iti ca serup / "yAsa:" [2/6.] iti jharjus / punarluGagrahaspamiTyapi nityArtham / agAyi bhaktA / adhyagAyi bhavatA / gAtramiti gaaytH| No gamachAne ||4|11 // yo parata elpormamityayamAdezo bhktynaane'the| gamayati / gamayataH / gamayanti / anekArthatvAdiko'pyazAne vRttiH / adhigamayati / adhigamayataH ! adhigamayanti / "ho'ta:" [5 / 26] hatyaip / "janIjuSakmasuramjo'mantAzca" iti mitvam / "nigamomitAma" [] :" [I ] iti prAdezaH / azAna iti kim / arthAn saMpratyAyayati / sani // 1 // 4 // 116 // sani ca parata etyorajJAne'rthe gamityayamAdezo bhavati / jigamiSati / adhijigamiSati / "gamerirame" [4/111.6] itIda / ajJAna ityeva / arthAn pratISiSati / zraca iti vartamAne 'sanyako" ! ti dvitIyasyaikAco dvitvama / yogavibhAga uttarArthaH / ika ||4|120 // sani parata iko gamityayamAdezo bhavati / adhijigAMsate / iDikAvadhigi na vyabhicarataH / "hanilAmbaco sani" [11] iti dItvam / gAliTi // 1 // 4 // 121 // ho gAjityayamAdezo bhavati liTi parataH / adhikssge| adhijagAte / abhijagire / sopiJca" [214 / 74] iti zApakAdAdezasya Dille gADI DiskaraNa kimartham / "gADakaTAderapimhit" | [15] ityatra vishessnnaarthH| gAyategrahaNaM mA bhUt / agAsIgAyakaH iti IlaM prasanyeta / luGalo // 1 // 4122 // tujhnu koH parata iko vA gADAdezo mavati / luGi- ayagISTa / adhyagISAtAm / adhyagISata / "gAra kuTAdeH" [119/75] iti hitvaM "bhumArapAgA'' [ 1] ityAdinelvam / pakSe adhyaiSTha / adhyaiSAtAm / adhyairata / luGi-adhyaMgovyata / adhyagISyetAm | adhyagIdhyanta / patre adhyebhyata / athyaiSyetAm / adhyayanta / NI sankayoH // 1 / 4 / 123 // gau sampare kanpareca parataH ilo vA gAdezo bhavati / adhyApayitumicchati adhinigApayiSati | "prakAyApavAdaviSayaM tata utkho'bhiniSizate' [pa0] iti gAhAdezapaye "krIko [14] ityAvaM na bhvti| anyatra adhyApipayipati / praca" [A] iti dvitIyasyaikAco vitvam / kapare-adhyajIgapat / anyatra adhyApipat / mAjhyoge - mA bhAnadhyApipaditi bhavati / "yo kamyuH " [2|11iti prAdeze kRte dvitvam / kathaM jJAyate / oNateH RdikaraNaM jJApakaM yadi dviva prAmeva syAt zroNa ukArasyAnubhUtattvAt prAdezapratiSedhArtha RditkaraNamanarthakaM syAt / astitra probhUvacI // 2124 // astivRjityetayoryathAsaMkhyaM bhUci ityetAcAdezo maktaH / bhavitA / bhavitum | bhavitavyam / astIti tipA nirdezaH kimarthaH 1 yasya kevalasya astIti rUpaM tasya yathA syAt anuprayogasya liTaparasya mA bhUt / IhAmAsa | brUja - vaktA / vAm / vaktavyam / bacerikAra uccArabAryaH / sthAnivadAvAdaH / Uce / vakSa ezAna // 1346125 // cakSaH khzAprityayamAdezo bhavati age| zrAkhyAtA / prAkhyAtA / mAko yo bA[zA1] iti vA ykaaraadeshH| paryAkhyAnamityatra yakAyadezasyAsiddhatvAt zaphArezya dhyavahitatvAt "kRsyacaH" [ATIVITIE] iti zatvaM na bhavati / sthAnivadvAna hanupAveto daH'' [26] iti nityaM do mA bhUtu iti bhit kriyate / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. sU0 126-133] mahAvRtisahitam mavarjane // 14126 // vajane'rthe cakSaH zAnAdezo na bhavati / gAM saMcakSya / varmayitvetyarthaH / kaeTakA saMcayAH / neti yogavibhAgAdasi yuci ca pratiSedhaH / nRcakSAH rAkSasaH / vicakSaNaH / ghara siTi // 1 // 4127 // liTi parato vA cakSaH khzAnAdezo bhavati / prAcalyo / prAcalye / pAcacaH / pUrveNa nitye prApta 'yamArambhaH / vyajo'dhatrayoH // 14128 // arkoH vI ityayamAdezo bhavati apanacoH parataH / anudAtto' yamAdezaH | pravetA / prvaaykH| zraznacoriti kim ? samAjaH / udAjaH | samajaH | udavaH / "pazudhvajaH samudI;'' [2 / 3 / 55] iti pazuviSaye'n / anyana en| adhiti sAmAnyagrahaNaM tena pacAdilakSaNe'pyaci pratiSedhaH / ajatItyanaH / yahulaM khau // 24|126 // khuviSaye bahulamajevIbhAvaH / pravayaNo dae: ( praajnH|) bahulagrahaNAdhuvalAdI ca vikalpaH | pravetA / prAjitA / pracetum / prAjitum | pravayaNam / prAjanam / abiramityopAdikaH zabdaH / samajyA | "samajaniSada" [2 // 384] ityAdinA kyap / atra bahulavayanAnna bhavatyeva / bhiNyarAjA yunyubaNijoH // 12 // 130 // bhidantAt eyantAt rAjavizeSazacivRddhAt vRSyaNantAca parayorapisoH yUni umra mayati / jita:-tikasyApatyaM vRddha taikAniH / tekAyanerapatyaM prAgdoraNa upitekAyaniH pitA taikAniH putraH / vidasyApatyaM vaidaH / vaidasyApatyaM yuvA ija upi vaidaH pitA vaidaH putraH / NyaH / karotsalya kaurakhyaH | "kurvAdayaH" (3/1033] prati emaH / koranyasyApatyaM iJa upi kauravyaH puno'pi / ihovacanasAmarthyAt kaurapazabdAdila / tikAdI pAThAt jipi bhavati / kauravyANiriti / rAjJaH svaphalakasyApatya svAkalkaH / "kuzyandhavRSNe: "[3 / 1 / 103] ityaN / tadantAdina upi svAphalkaH pitA / svAphaska: putrH| evaM kaliGgasyApatyaM kaalinggH| ajamagadhakaligapUramalAdaNa' [3 / 1152] ityaH / tadantAdina upi kAliGgo yuvA'pi / iha pAJcAlaH pitA pAJcAlaH putraH iti / "zivaH" iti vA "rAjJaH' iti vA upa / zrArSAt / vaziSThasthApatyaM "kuzyandhavRSyo;" [33103] hatyam / vAziSThaH / tadantAdina upi vAziSThaH putro'pi / jieeyarAjApaditi kim / kuhahasyApatyaM kauhaDaH / "zivAdibhyo'Na" [11] ityaN / asyApyayatvaM kauddhiH / yUnIti kim ? vAmarathasyApatyaM vAmarathyaH / "kuryAdeparyaH" [3 / 1 / 131] / tasya zidhyA vAmasthAH / vAmadhyaspa "zakalAdivat" ityatidezAt "zakalAdibhyo vRddha" [12187] iti zaiSiko'Na "kyacyanA' [ver 141] ityAdinA yakham / ariz2oriti kim ? dakSasthApatyaM daakssiH| dArapatyaM dAkSAyaNaH / pailAdeH // // 5 // 13 // pailAdeH parasya yuktyasyos bhavati / pIlAyA apatyaM painaH / "pIchAyA pA" [3111107] ityaN / pailasthApatvaM "dayacogNaH" [ 13] iti phitra / tasyo / pailaH putro'pi / anya ilantAsebhyaH parasya phaNaH "prAcAmitro'taulcalimpaH" [ / 132] iti prApte upi aprAgarthamidam / pailH| sAlakSiH / sAtyakiH pitaa| sAtyakiH putrH| sAtyakAmiH / zraudaJciH / bAhAdiSu udanuzandaH sanakAraH paThyate / audamanjiH / zrIdavajiH / audamedhiH / audazuddhi / devasthAniH / paiGgalAyaniH / rANAyaniH / roikSitiH / bhaulinggiH| rAjA'yaM zAlvAvayavaH / sauminiH / zrauddhAhamAniH / aucijhaaniH| aujjnyaayiniH| drisaMzAcAgaNaH parasya yuktyasyop / zrAGgaH / "yayo'NaH" iti kila / tsyop| AkRtigaNoDa yam / tena cauvijAvAligrIdambari etebhyaH sAlyAvayavatvAdi / bhADIpraziH ityAdi draSTavyam / prAthAmino'taulyalibhyaH // 14132 // prAcI pRDhe ya chan tadantAyuvatyasyo bhavati daulvali. prabhRtIna barjayitvA / pAnAgAriH pitA / pAnnAgAriH putraH / mAnthareSaNiH pitA | mAnyareSaNiH putraH / 1. "maudagohamAni::' ma., sa.] Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [..pA. 1 0 131- kSekazambhiH pitaa| kSaraphalambhiA putraH / "yamiyoH'' [361/60] ityasya phaNa up ! prAcAmiti kim ! dAkSiH pitA / dAkSAyaNaH putrH| ataulbalinya iti kim 1 taulvaliH pitA / taulvalAyanaH putrH| taulbliH| dhAraNiH / svAlimpiH / dailIpiH | devatiH / daivmitiH| daivamatiH / daivaziH / prADAiniH / modhAtaphiH / zrAnurApatiH / bAhAdirayam | aanutiH| zrAhi saH / shraasuriH| naiSiH / prAsivandhakiH / vaitripauSpiH / pauSkarasAdiH / aSaM bAlAdI cairakiH / vaiyakiH ( vailykiH)| vaiitiH / vaikaNiH / kArezupAliH | bahuSu upAstriyA // 514153 disazakasta tyasya vahatheSu vartamAnasya ub bhavati tenaiva drisajakena kRtaM bahutvaM bhavati atriyAm / shraanggH| AGgauH / anggaaH| aivAkaH / ainAko / ikSvAkyaH / zraNaH abhazca drirityadhikAreNa disamzA svArthiAnAmapi "te yaH" [2] iti drisajJA / lauhatvajyaH / lauhatvajyau / lohadhvajAH / himtyH| himtyau| brIhimatAH / "pUgAbhyo'prAmaNIpUrvAt [zaza] iti vyaH / dvan'pi sAmAnyena drisajJA kRte bahutve bhavati aGgavaGgasumAH / Treriti kim ? aupagavAH / bahumviti kim ? zrAnaH / shraanggo| tenaiveti kim ? priyo vAne epAmiti priyavAnAH / atra ityA bahutvaM gamyate / ato'nuvaItyAntAnAmanyeSAM ca dvandva tenaiva kRtaM na bahutvamityumna bhavati | gAyaMgasyaupagAvAH / zApakAduvayatra bhavatIti kecit / gargavatsopagavAH / kiM sApakamiti cet "makharaghunadarmAd bhUguva. sAmAyaNeSu" [Ins] iti vacanam / bhArgavAtsyAmAyaNesthiti nirdeza: syAt / ubhayamA'pi sAdhuH prayogaH / astriyAmiti kim / zrAGgayaH vAmathaH striyaH / __ yaskAdibhyo suddhe // 134 // yaska ityevamAdibhyaH parasya vRddha tyasya bahuSu vartamAnasyoc bhavati astriyAM tenaiva cet kRtaM bahutvam / ubhayagatiriha zAstre laukikamapi vRddhaM gRhyate tenAnantarApatye'm bhavati / yAskaH / yAsko / yaskA ! 'zivAdibhyo'Na' [3 / 1 / 10.] ityAgatasyAya upa / yaska luSa dumaayasthUNa tRNakarNa bhalandana eteSAM zivAdiSu paatthH| kambalahAra ahiyoga karNATaka parNATaka sadAmatta piNDIvadha cakasakya rakSomukha saJcAraNa ulkAsa kaTuka manthaka puSkarasat / asya "na gopavanAdeH" [114 / 318] iti pratiSedhaH prAptaH / viSapuTa uparimekhala padaka maTaka bhaDila bhagihA etebhyaH "azvAdeH phala" [3 ] iti kam / kudri ajavasti vibhi mitrayu eteSaH "gRThyAdeH" [I1125] iti DhaN / vRddha iti kim / yasko devatA eSAM yAskAH / bahuvityeva / yAtkau / tenaiva cetyeva / priyayAskAH / astriyAmityeva / yAsyaH / yatroH // 1 // 41135 // yatrazca aJazca vRddhe bahuSu vartamAnasyo bhavati tenaiva cedbahutvamastriyAm / gargAH / kasAH / assH| vidAH / UrvAH / "vivAdibhyo'nRcyAnantaye'na" [13] iti aga / bahudhisyeva / gArgyaH / vaidaH / tenaivetyeva / priyagAAH / vRttyA'tra bahutvaM gamyate / yatra nRtyakala gamyate yatrA bahutvaM satrApi bhavati / gargAnatikAntaH pratigargaH / astriyAmityeva / gArgyaH striyaH / "yana: [ Jiti vidhiH| "yasya rUnyAJca" [5136] iti kham / "ilo to kayAm" [ 14] iti vakArasya kham | "yatrAdImAmekaravadvisvayovA sAse iti vaktavyam" [cA. ] gArthasya kulaM gAryakulam / gargakulam | gAryayoH kula gAryakulam / gargakulam / vaidasya kulaM vaidakulam / vidakulam / vaidayoH kula vaidakulam / nidakulam / na vaktavyaM yadA yAdayo na bhUyante tadA mUlaprakRtestAsaH nipataviSayatvAt zabdAnAM tata ubhayaM sidhyati / bhRgvatrikussavaziSTagotamAjhirobhyaH // 24136 // vRddha iti vartate / bhRgvAdibhyaH parasya vRddha tyasya nahunbhavati / bhArgavaH | bhArgavau ! bhRgavaH / zrAyaH / Atreyau / atrayaH / evaM kutsAH vaziSThAH gotamAH 1. liH / tespatiH / dhAra-ba0, saH / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 pA0 4 sU0 137-141] mahAvRttisahitam anggirsH| atrizabdAt "ito'nimaH'' [3 / 1 / 11] iti dam / anyebhya RSyachu / bahAvatyeva / bhArgaka / zrAGgirasaH / tenaivetyeva priyabhArgavAH / akhiyAmityeva / bhArgavyaH striyaH / vRddha ityeva / bhRgurdevatA paSAmiti bhaargvaaH| io bakhacaHprAcyabharateSu // 24 // 137 // bahvaco mRdo ya ija. tasya prAdhabharateSu vRddhe bahumbhavati / prAnnAgAriH / pAnAgArI / pannAgArAH / pUrva bhAntharepariNaH / maanthressgii| manyareSaNAH / bahuca iti kim ? poSpayaH / prAcyabharateviti kim ? vAsAkayaH / zAstidAsayaH / nanu bharataH prAcya eva teSAM pRggrahAM kimartha 1 jJApakArthamanyatra prAcpagrahaNe bharatagrahaNaM na bhavatIti / tena "prAcAmino'tauravalibhya;" 1.32] iti atra bharatAnAM yubatyasyoga bhavati / yaudhiSThiriH pitA yaudhiSThisaNaH putraH / nanu yudhiSThirAdibhya iva nAsti' "kurtRpyandhakavaNa: [3 / 1103] ratyaNA bhavitavyam / iha vahiM umna bhavati auhAla kaH pitA zrauddAlakAyanaH punna / atra prAcAmimo'sauravAlibhyaH iti yuvatyasyo prasajyeta / etaddhi prAcyabharatagotram / na gopvnaadeH||14138|| vidAhAnvargaNo gopavanAdiH / gopavana ityevamAdeH parasya vRddhatyasyo na bhavati / gopAnasyApatyAni gaupavanAH / "yanajo" [1 // 3 / 135] ityu prAptaH / gopavana zibindu mAjana azvAvatAna zyAmaka zyAmAka zyAparNa ete gopavanAdayaH / prAgdharitazabdAt parata unbhavati / haritAH / kiMdAsAH / saulbaliprabhUtayo'tra paThyanta iti kecit / taulbalayaH / anantareNa uprAptaH / ghopakAdibhyaH / / 14136 // upaka ityevamAdibhdha uttarasya vRddhatyamya vA bahumbhavatti / upakasyApatyAni upakAH / zraupakAyanAH / lamakA: / lAmakAyanAH / patau nabAdI / bhraSTakAH / bhrATakayaH / kapiTalAH / kApiSThalayaH 1 kRSNAjinAH ! kASNAjinayaH / kRSNasundarAH / kAryAsundarasaH / veti vyavasmitavibhASA / tenaiSAmadvandve vikalpaH / pariziSTAnAM dvanda cAdvandva ca / suniSTa mayUraka kaka parNaka piGgalaka aTilaka badhiraka eteSAM zivAdipu pAThaH / anulomapratiloma etau bAhAdI / baTAraka nAraka abhuktaka [ abandhaka ] uddaka suparcaka suvarcaka muvarmaka kharIjaGca zalAbaca zalAgala pataJjala kamandaka kaNTheragi kupItaka kAzakRtsna nidAva kalazIkaSTa dAmakaNTha kRSNapiGgasa januka aviragdha kapijhalaka pratAna anabhihita / tikakitavAdiyo banche // 1 // 4 // 150 // veti nAnuvartate / katikitaya ilevamAdibhyo dvandva vRddhasya bahuJ bhavati / kAyanayazca kaitavAyanayazca tikkiyaa| tivAdilakSaNasya kina um / vAGakhasyazca bhAgahIrathayazca zUna upi balarabhaeDorayAH / pATakrayazca nArakayazca paTakanarakAH / bAkanakhayazca zrAgudapariNadvayazca vknkhshvgudprishddhaaH| aujayazca kAkumAzca kakubhazabdaH zivAdiSu vidAdiSu vAsti umbkkumaaH| lAiyazca zAntamukhiyana laGkazAntabhulAH / urasazabdastikAdau / aurasAyana yazca sAGkaTayazca urasalaGkaTAH / agnivezazabdo gagAdo / agnivaMzAzca dAzerakayana agnidheshdaasherkaaH| propakAyanAzca lAmakAyanAtha phaNa upi upakalamakAH / bhrASTakyazva kApiSThalayazca bhrprkaapisstthlaaH| kApAbhinayazca kAsondarayazca kRssnnaajinkRssnnsundraaH| kauNDinyAgastyayoH kuNDinAgastI // 2 // 14 // kauDinya bhAgastya ityetayodvatyasya bahupUtru bhavati kupiddhana agasti ityeto cAdazau yathAsaGkhyaM bhvtH| agastyazabdAt RSyaN / kueimasyAstIti kuNDinI nAma kAcit gargAdau paJjyate ! kauNDinya : / kauNDinyoH / kurikhanAH / AgalyaH / AgastyoH / aga. stayaH / yadyapi "yajalo"[4135] iti yA upa siddhastathApi kuNDinazabdo'kArAnta zrAdezo vidhIyamAno bAdhakaH syAditi punarvacanam / agastInAM chAtrA aAgastIyA ityatra astirAdezo bhavati / prAndravIviSaye "vRddha'cyanupU' [3 / 1173] iti anupi sati "boracha:'" [20] iti chaH siddhaH / kauNDinyazabdAcchaspa bAdhakaH "zakalAdibhyo ghuI" [sa] iti aN bhavati / koriddnaashcaatraaH| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ 0 1 0 4 sU0 142 - 129 podo ||1|4|142 // mRdorantasyAvayavasya supa unbhavati / putramityAtmanaH putrIyati / paTIyati / mRdaH -- rAzaH puruSaH rAjapuruSaH / dharme bhito dharmazritaH / dantA ya:" [2 / 1 / 29] iti dhuzAyAM "kubUlA :" [16] mRtsaMjJAyAM ca supa um / evaM tasmAttataH / tasmin tatra / dhumRdoriti kim ? vRkSaH / zratra "kRJcalAH" iti niyamAt vibhaktyA mRtyazA nAsti / zapo'dAdibhyaH ||1|4|143 // zradAdibhyo ghumyaH parasya zaya unbhavati / ati / hanti / dogdhi / darda yo'ci // 114 // 144 // yaha unmavati zraci parataH / lolUya popUya marImRjya ityetebhyaH pacAyaci lollavaH popuvaH marImRjaH / na dhukhe'' [3|1|18 ] iti vaipoH pratiSedhaH / "yako vA " [ 552/12] ityatra vakSyatyavizeSeNa yaGa uc bhavati / tena vAvadIti ityevamAdi sidhyati / chajjuhotyAdibhyaH ||1|4|145 || zapa iti vartate / juhotyAdibhyaH parasya zApa ujbhavati / kSuhoti / menekti ! bibharti / utriti vartamAne ugrahaNaM dvitvAdyartham / sthepibhyaH semaiM ||1 |4| 146 // thAi piMca saMjJaka bhU ityevamAdibhyaH parasya terubbhavati me parataH / asthAt / zrasyAtAm / zrasyuH / zrata: "[za 460] iti lus / zramAt / i izita prazleSanirdezAt iko'pi grahaNam / adhyagAt / apAt / pitra iti vikRtanirdezAt zoSaNArthasya nivRttiH / pratipadokta paribhASA cAnityA / tena "grAmAdAgrahaNeva vizeSaH " [ pa0 ] itIdaM labdham / bhuiti saMjJAnirdeza: pit" [111 / 27] iti / zradAt / shrdaataam| zratuH / bhuiti bhavatairastyAdezasya ca grahaNam / abhUt / "sUbhavatyo siMhi" [26] ityepratiSedhaH / ma iti kim ? upAsthiSAtAm / upAsthiSata / "upAnmanprakaraNe" [10] "baH [zaza21] zataM davidhiH / "musthori:" [ave1] ityAkArasyeva se: phillam / / vAghAdAzAsaH || 1 |4| 147 // mA dheT chA zA sA ityetebhyaH parasya servA unbhavati me parataH / atrAt / anupa pakSe "thamaramanamAtaH sa ca [ 531 / 132 ] iti sagiyau bhavataH / "hatyasse:" [ 5/2/63 ] itIT | "buTITa: " [4/4/20] hRdi se: kham / zramAt / zraprAsIt / adhAt / zradhAsIt / zradadhat / acchAt / zracchAsIt / nyazAt / nyazAsIt / zraSThAt / zrasAsIt / ye bhutaMzAtvAt pUrveNa prApta itareSAmaprApte vikalpaH / ma ityeva / atrAdyAtAm / zramAsata / "stusuputro me [ 211 | 131] ityadhikArAde sagiyai na bhavataH / vanAdibhyastathAsoH // 1|4|148 // tanAdibhya uttarasya servA ubbhavati tathAsoH parataH / thAsA sahacarito dasaMjJasto gRhyate / zratata / zrataniSTa | upapace "anudAnopadeza" [4 / 4 / 37 ] ityAdinA kham / tathAH / zrataniSThAH / Sap / asAta / asaniSTa / upapace "jamasanakhanAm" [ 4443] ityAtvam / asAbhAH / zrasaniSThAH / AmaH // 114146 // grAma uttarasya saMbhavAtmakArasyo bhavati / IhAMcake / IkSAJcakre / lakArasya kalAt muttve sati svAdyutpattiH / "supo ke [1|4|150 ] iti supa. up / zrAmantasya padasaMjJA / "vA padAntasya " [2|4|133] ityetat prayojanam / supoH // 114 // 150 // bhijJAduttarasya supa unbhavati / ca vA graha kRlA kartum / idameva zApakam | asaMkhyAdapi supo bhavanti / yadi vA "karmaNIpU" [1/4/2] ityevamAdiSu zrarthaniyamapakSe vibhaktInAmaniyatatvAt bhijJabhyo'yusattiH / chAt // 1|4|151|| sAduttarastra supa ubbhavati / zradhistri / zradhikumAri / isasya bhiyaMtA nAstIyukta tenAyamArambhaH / nato'm svakAyAH ||1|4|152|| hasasya saMkhyAyogAt karmAdiyogAcca sarvAsAM vibhaktInAM sambhavaH / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2 0 1 sU0 1 3 ] mahAvRtisahitam hAdakArAntAt parasya supa umna bhavati / zramAdezastu bhavati supaH kAM vibhaktau varjayitA / upakumbhaM tiSThati / upakumbhaM pazya / lapakumbhaM dehi / zrata iti kim 1 upAgni / kAyA iti kim / upakumbhAdAnaya / InbhayorvibhASA // 1|4|1532 // I5 mA ityetayorvibhASA zramAdezo bhavati / upakumbhaM kRtam / upakumena kRtam / upakumbhaM kRtam / upakumbhAbhyAM kRtam / upakumbhaM nidhehi / upakumbhe nidhehi / vyavasthitavibhAzreyam / tena zraddhinadakhasaMkhyAvayavebhyo nityamamAdezaH / Rddhau sumadra kRtam / sumagadhaM kRtam / nadIse-"nadIbhizca" [13] 17 ] iti saH / unmattagaGgam / dviyamunam / saMkhyAvayavaH para vaMzyena" [116/16] iti saH / dvikauzalam / trikauzalam / ekaviMzati bhAradvAjam / 1 luTomyasya DAraurasaH // 1|4|154 || luTo'nyasaMjJasya trikasya DA rau ras ityete zrAdezA bhavanti / arthadvArakamatra yathAsaMkhyam | zrotA / zrotArau / zrotAraH / adhyetA / adhyetArau / adhyetAraH / DA ityantAdezaH / DA zrA iti prazleSanirdezAdvA ne kAla sarvodezaH / dvityabhasyApi DiskaraNasAmarthyADikham / raurasoH parataH "ri" [5 / 2 / 193] iti sakham / ityabhayanandimuniviracitAyAM jainendravyAkaraNamahAvRttI prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH // 4 // adhyAyazca samAsaH / 60 --- dvitIyo'dhyAyaH tyaH ||2|111 // adhikAreNa saMjJeyamA kapaH / yadita UrvamanukramiSyAmaH apUrva zabdopajananaM prakRtivAgvizeSayavikArAgamabarje yat tyasaMjJa tada veditavyam / prakRtirgupAdiH / vAk "kamabhyay' [2/2) 1 ] ityevamAdAbIpA nirdiSTam / vizeSaNaM "hRtinAthayoH pakSau : " [ 2/2/30] ityevamAdau pazvAdi / vikAraH sato bhAvAntarAvAptiH / "ho ghazca" [2123] ityevamAdiSu cakArAdiH / zrAgamaH paratantraH / "pujatunoH cuka. [33106] ityevamAdiH / yuktirucyate nirmitti kAryeNa nimittispreti prakRtivAgupAdhInAmagrahaNam / athavA bhAvyamAna vibhaklonirdiSTaM sannAdi pradhAnaM bhUtavibhaklonirdiSTaM prakRtyAdyapradhAnaM pradhAne kAryasampratyayaH / vikArAmayostu " paraH " [12] ityanena nirAsaH; nahi tayoH paratvasambhavaH / vakSyati tavyAnIyau / kartavyaH / karaNIyaH / pratiyanti tainArthamiti pratyayaH / "pu'khodhaH prAyeNa" [ 2|3|100 ] iti ghaH / evaM yadyanvarSA saMjJA kriyeta tadA prakRteH savibhaktikasya vA padasya saMjJA svAt / tyapradezAH "yastye tadAdi guH " [112.102 ] ityevamAdayaH / / paraH ||2|1|2|| paribhASeyaM niyamArthA / para eva bhavati dho do vA yastyasaMjJaH / karttavyaH / karaNIyaH / zrIpagavaH / dhorityevamAdau digyogalakSayyakAnirdeze'pi pUrvazabdasyAdhyAhAraH syAditi paratvaM na labhyate "IkelyavyavAye pUrvaparayoH " [111 / 60] ityatra yadi kArya paramucyate tattAnirdiSTasyeti / na ca sanAdayastAnirdiSTAH / kAthAsataH prAdurbhAvaH para ucyate evaM sati niyamArthamidaM tyaparaiva prakRtiH prayokRSpA na kevalA / guptikiddubhyaH san ||2|1|3|| tya iti vrtte| gup vigh kit ityetebhyaH paraH san bhavati / jugupsate / titikSate / cikitsati / dhuvaM zabdanenAvidhAnAt zragasaMjJA nAsti / tena ra neDAgamaH / "nindAkSa mArogApanayeSu yathAkramaM sambidhyate " [ vA0 ] gopananizAnanivAsAdiSu na bhavati / gopanaM gopAyati / tenaM tejayati / niketanaM niSetayati / bhuvAdiSu pAThaH kimarthaH 1 "assyAt " [24] ityakAro yathA syAt / 1. vidhira- a0, ba0, sa0 / 2. stIti ne pra0 / 3. jugupsa vikSi cikitsetyA svAdiSu pRthak pAThAkaraNam vassthAdityarthamityAzayaH kathacinneyaH / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [.2 pAsU. - jugupsA / titikssaa| cikitsA / sano'kAropadezaH pratIpiSatItyAdau zravaNArthaH / "ekadezakRta lina samudAyavizeSagyam / anudAnevamAyAbhyAM tenAyaM yo vidhIyate / " mAnadhadAnazAnabhyo vIzvasya // 24 // mAn vadha dAna zAna ityetebhyaH san bhavati dI casyephArasya / mImAMsate / bhIbhatsate / dIdAMsate | zIzAMsati / zIzAMsate / zrAdhAvanudAptetau / parI kharitetI / "ghavikArevapavAdA utsAnna sAdhante" [pa0] iti kRtakArasya cassa dItvam / atrApi "jijJAsArUpyAjeya. nizAneSu yathAkramaM samiSyate"[cA0] / pUjAnadhanAvarakhaNDanatejaneSu na bhavati / mAnayati / bAdhayati / dAnayati / nizAnavati / dAna uttaratra vaiti vyavasthitavibhASA / tadavalophanAdayaM vibhAgaH / tumIcchAyAM dho?pa // 2 // 1 // 5 // icchAyAM tumi yo dhustasmAt san vA bhavati tumazcombhavati yadA san / kartumicchati cikIrSati / bubhukSate / ayaM 'hIcchAyA tum vihitaH / hetuphalayorityadhikRtya "icchAdhe liloTo" [21113] "tumekakanake" (213/135] iti vacanAt / ihApi sAmAnyavizeSabhAvena hetuphalabhAvo'sti / epitumicchati epiSiyati / miti kim ? icchAyAmityucyamAne hacchArthAnAmipiyAJpAdInAM grahaNaM spAt / tumhaNe sati nabhyAmityetattumo vizeSayAm ! dahayAmuelanhita dumati / tena yatra tumo nimittaM hetuphalabhAvo nAsti tatra na bhavati / icchati kaTaM karoti cainam / minnakana katve ca na mavati / icchati devadattaH karaM kuryAjjinadattaH / yatra tum nAsti tatra ca na bhavati / icchAyAmiti krim ! kattuM gacchati / atra "bugNasumau kriyAyo vaparyAyAm" [23] iti tum | dhoriti kim ? prakarnu maicchat prAcikIrSat / lokapatirmA bhUt / agasaMjJArtha ca dhugrahaNam / ghAgrahaNAvAkyasyApi sAdhutvam / ihopacArAt siddham / pipatiSanIva pipaviSati kUlam / mumUrSatIva mumUrSati zvA / veti vyavasthitavibhASA / tenecchAsannantAt sanna bhavati / cikIrSitumicchasi / anicchAsannantAdbhavati / jujugupsiyate / "masvapaSikAccApi matvadhaH zaiSikastathA / sarUpatyavidhirneyaH samantAna saniSyate // " svepaH kyaca // 21 // 6 // svasya yadibante tasmAdicchAyAM vA kyaj bhavati / zrAtmanaH putramicchati putrIyati / paTIyati | kakAro "kye"[1|2|104] ityatra sAmAnyagrahaNArthaH / cakAraH sAmAnyagrahaNAviSAtArthaH 1 tena 'ekAnubandhagrahaNe na dvayanubandhakasyA0] ityarya vidhAto nAsti / svagrahaNaM kim ? putramicchati brahmacArI maraNamicchati durjnH| atra parasyeti gamyate / initi kim ? putra icchati / putrAya hanchati / vAkyAt kasmAnna bhavati / mahAntaM pumicchati vAkyasyAnivantatvAt / ayayavAdasAmAna bhavati / karmoktamantra kyacA tena kartari bhAve ca prayogaH / putroyati / putrIyate anena / vetyanuvRttejhimantabhyo na bhavati / uccaricchati / idamicchati / kimicchati / / kAmyaH // 27 // svasya yadibantaM tasmAdA kAmyo bhavatIcchAyAm / putramicchatyAtmanaH ghuprakAmyati / paTakAmyati / kakArasya prayogAI vAdisaMzA nAsti / yogavibhAgAduttaratra kyaca evAnuvRttirna phAgyasya / gauNAvAcAre ||2||raam!! gauNamamukhyamAcaraNakriyAyAmupamAnamityarthaH / gauNAdicantAdAcAre'yaM vA kyaj bhavati / putramivAcaravi putrIyati chAtram / prAvArIyati kambalam / vyavasthitavibhASAdhikArAdIpyapi bhavati / prAsAdIyati kutty| kaI : kAsakhaM vibhASA // 21 // 6 // katuM gauNAdAcAre'rthe vA kyaG bhavati yantai sakArastasya ca khaM vibhASayA / iha katR grahaNAdina sambhavati subantAt kyaGgaH / zyena iva pAcarati kAkaH zyenAyate / kumudaM puSkarAyate / vyavasthitavibhASeyam / 'mojo'psarasoniyaM payasastu vibhASayA sasam [ dA0] / .. yadIcchA-yA / 2. pA0 bhAyo-"zaiSikAnmatuSarSIyAcchadhiko maturthikaH / sarUpaH pratyayo neSTaH santAna snissyte|" isyevNksspH| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA. 1 pA0 / sU0 10-15] mahAvRtisahitam aujakhIvAcarati zrobAyate / vRttiviSaye matvarthIyaH kyaDoktaH / apsarAyate / mathitaM payAyate payasyate / zrasakhapace "m| ye" [12/104] iti niyamAt padalAbhAve rityAdividhina bhavati / katuriti sakhApekSayA vayA vipariNamyate tenAntyasya kham / iha na bhavati / sArasAyate / "mAcAre sarvamRbhyaH kimcA maktye ke" [vA0] azva havAcarati azvati / azvAyate / sUzAvezcco ilo bhuvi ||raakss20|| kartu riti vartate / bhRza ityevamAdibhyaH vyartha vartamAnebhyo nA vA kyA: pabati prayante hasU sasa' ca nityaM kham / cirvikalpena vidhIyate / yatra notpadyate tatrAyaM kyA / abhyo bhRzo bhavati bhRzAyate / bhRza zIghra capala paNDita utsuka / nAtra gerbahirbhAvaH / unmanas sumanas durmanam abhimanas / saMgrAma yuddha iti jJApakAdudAdInAmahAgamAdiSu yahi kaH / rehat vehata zazvat tRpat varcas aojas prANDara zuci manda nIla mada phena harita / DAulohitAt kyA // 2 // 1 // 11 // dvAjantAlohitazabdAcca vyarthAdbhavatyarthe vA kyaS bhavati / vyarthagrahaNaM lohitasya vizeSaNaM na hAjantasyAvyabhicArAt / paTapAryAta / paTapaTAyate / yadA na kyam tadA paTapaTAbhavatIti prayogaH / alohito lohito bhavati lohitAyati | lohitAyate / evaM hi "naH sye" [1110] ityatra sAmAnyagrahaNArthaH kakAraH zometa yadi carmAdibhyo'pi syAt / carmAyati / carmAyate / nidrAyati / nidrAyate / karuNAyati / karuNAyate / kRpAyati / kRpAyo / vRttiviSaye mala yaH kyaghA'bhihitaH / kaSTAya // 2 // 12 // kyachu anuvartate / kaTAyeti tAdartha ap| kaSTAya ye zabdA vartante tebhyaH kyA bhavati / kaSTArthAditi vaktavyam / anantanirdezaH samarthavibhaktyupAdAnArthaH / abhidhAnavazAt kamaNe'nAve kyA draSTavyaH / yathA 'namovaripazinakaH kya" [2116] itpatra pUjAdhaniyamaH / phAzaya karmaNe kAmati kaSTAyate / anArjavaM pApaM krotiityrthH| satrAya karmaNe kAmati satrAyate | kakSAyate / gahanAyate / anArjava iti kim 1 ajaH kaSTa kAmati / nAtra pApaM gamyate / pApoSmaphenAdurame // 2 // 1 // 13 // chapa iti vartate / vASpa USman phena ityetebhyaH udyama ityarya kya bhavati / vASpamRddha mati bApAyale / USmANamudramatti USmAyane / kenAyate / romanyatapaHzabdavairakalahAbhraka pavameghAt kRti // 2 // 14 // romanya tapas zabda vaira kalaha ana kapaba meSa ityetebhyaH karotyarthe kyaG bhanati | zemanthaM karoti romanthAyate gauH / atra karotiH kriyAsAmAnye vartamAno'pi abhyavahatacarvaNakriyAyAM gRhyate / tene na bhavati / kITako romanthaM vartayatti | "tapaso maJcati vakapam'' [vA. ] tapaH karoti tapasyati / tapazcaratItyarthaH / zabdaM karoti zabdAyate 1 vairAyate / kAhAyate / anAyate / kaNvAyate / pApaM karotItyarthaH / medhAyate / tatkarotItyasminnarthe Ni api bhavati / zabdayati / vairayati ! "suvinadhudinanIhArebhyazceti vaktavyam" [vA0] sunAyate / durdinAyate / nohArAyate / "TAjhIjhAkoTApoTAsoTAbruSTAbhyo'pIti kecit / " vA. ] aAyate / aTTAyate | zIkAyate / koTAyate 1 poyAyate / sorAyate / mudhaayte| sukhAde svabhoge // 21 // 15 // bhogo'nubhayo vedanA vA / sukha ityevamAdibhya ivantebhyaH skhabhoge kyA bhavati / sukhamAtmanaH karoti sukhAyate / sukhaM bhuta anubhavati vedayatItyanAntaram | evaM duHsvAyate / sukha duHkha tRpta kRcchra asra alIka karaNa kRpaNa soda pratIpa | svabhoga iti kim ? sukha karoti prasAdhako devdttsy| ". vama nityaM nAma 40, kha0, mu.| 2. kaNTha ma., baila, sa0 / 3. phaNTha 4. kADhAyate' 0 0, sa.. , pa., sa. / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ma. 2 pA0 / sU. 15-11 namogharipazcima kyac // 22 // 16 // kRmIti vartate / namas varivas citraGa, ityetebhyaH kyan bhavati karotyarthe / pajAparicaryAzcaryavizeSe / namaH karoti namasyati devAn / atra namaHzabdasyAnarthakatvAttadyoge nAb bhavati / varivaH karoti variSasyati gurUn / citraG karoti citrIyate / GittvAdaH / pUjAdibhyo'nyatra namaH karotIti bhavati / pucchabhANDacIvarANa giGa // 2 / 117 // puccha bhANDa cIcara ityetebhya iantebhyo gid bhavati krotyrthvishesse| ko'sau vizeSaH / "pucchAduisane payasane vA" [vA0] utpuyate / paripucchayate / "mANDara sAyane paricayame vA" [41] saMbhANDayate parimANDayate / "cIvarAdarjane parivAne vA'[pA..] saMcIvarayate bhikSuH / kAraH "gAraviSThavamRdaH" [ 45] ityatra sAmAnyagrahaNAvidhAtArthaH / arthavizeSAdanyatra thijeva bhavati / muNDamizrazzakSaNalavaNavratavanahalakalakatatastebhyo Nic // 21318 // muNDa ityevamAdibhya ibantebhyo Nija bhavati karotyarthe / curAdiSu "mRto dhvaI' iti gici siddhe arthavizeSaparigrahArthamidam / cyarthe vAyamiti kecit | amuNDaM mueI karoti muNDayati / mizrayati / zlakSNayati / lavaNyati / "prasA. obane tamnisto cha[pA0] payo vratayati / payo bhuta ityarthaH / sAvayaM vratayati / sAvA na muke ityrthH| "vasAt samAnchAdane" [vA ] vastreNa secchAdayati saMvastrayati / haliM gRhNAti halayavi ! kali gRhNAti kalayati / "halikazyorakArAntatA NicA yoge nipAtyate" [vA.] "dhau kacyanakkhe sanmas' [11] iti sanvadbhAvapratiSedhArtham / kali gaddItavAnacakalat / ajahamat / anyathA paratvAdaipi kRte TikhaM syAt tataH sanbadbhAvaH prasajyeta / yathA alIlapat apIpaTat iti / kRtaM gRhNAti kRtayati / tUstAni kezajAH vihanti vitUstayati / ghorya kriyAsamabhihAre // 2 / 1 / 16|| paunaHpunyaM bhRzArtho vA kriyAsamabhihAraH / ghoryaG bhavati kriyaasmbhihaare| punaH punaH pacati bhRzaM vA paapcyte| bobhujyate / kriyAntarairavyavahitAyAH pradhAnabhRtavikle. danakriyAyAH punaH punarArambhaH pInaHpunyam / guNabhUtAdhizrayaNAdikriyANAM kriyAntarairavyavahitAnAM sAkalyena karaNaM bhRshaarthtaa| sUcisUtribhUnyaTyavaMzapotonAM grahaNaM niyamAthe karttavyam / sosUcyate / sosUnyate / momacyate / anekAbhya eva nAnyasmAt / pratyayaM jAgatIti / adAsyate / aparyate / "yaki" [21] ityep / zratyarthamaznute azAzyate / proniyate / aTyAdigrahaNaM kimartham / zranyasmAdajAdermA bhUt / bhRzamIkSate / punaH punrauhte| kriyAsamamihAre sarvasya dvitve veti dibhASAnuvartate / tena yAntasya dvitvaM na bhavati / tata eva kriyAsamabhihAre yo loT tadantasya bhavati | lolUyasva lolUyasva ityevAyaM lolUyate / ghoriti kim ! saroktpattirmA bhUt / agasaMjJArtha ca dhugrahaNam / pepIyate / "zubhirucibhyA pratiSedho vaktavyaH" [0] 1 atyartha zobhate / pratyarthaM rocate / nityaM gativizeSe // 2120 // nityaM baG bhavati gativizeSa gamyamAne / cakramyate / dandrampate / zrAvanIvacyate / gativizeSo hi yaGantavAcyaH / temAsvapadenArthamAtrakathanamidaM kuTilaM krAmatIti / nityagrahaNaM tu viSayaniyamArtham / etayoogayogativizeSa eva gardai eva ca yaG yathA syAt kriyAsamabhihAre mA bhUt / bhUzaM phrAmati / bhRzaM lumpati / lupasadacarajapajamadahagRdazo gaheM // 2 // 1 // 21 // lupAdibhyo gardai gamyamAne nityaM yaha bhavati / pratyAsatteva'rthasya garyo gRhyate na sAdhanalya / anarthaka lumpati lolupyate / sAsadyate / cnycuuryte| japyate / prajabhyate / dandayate / nijegilyate / dadazyate / dazeH kRtanakhasya nirdezAgrasyapi khaM bhavatIti kecit / daMdazIti / tadayukta kSetravAnnirdezasya / gaI iti kim ! sukhaM sIdati svagare / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 2 pA0 / sU022-27] mahAvRttisahitam pAzarUpavINAtalazlokasenAlomatvacacarmavarNacUrNacugadeNic raash22|| pAzarUpavINAtulazlokasenAlomatyacarmavarNa cUrNacurAdibhyazca Nij bhavati / curAdau "mRdo ardha" iti siddhe'pi arthavizeSaparimArthe pAzAdeH pRthaggrahaNam | "pAzAdvimocane" [ghA0] pAzaM vimocayati vipAzayati / "rUpAirzane [pA0] rUpaM darzayati rUpayati / vINayA upagAyata upavINayati / tUlairanukuSNAti anutUlayati / zlokairupastauti upazlokaryAta / senayA' abhiyAti abhiSeNayati / lomAnyanumASTiM anulomayati / svacaM yahAti svacayati | svaca iti akArAntanipAtanAt pare'caH pUrvavidhI" [111157] ityakhasva sthAnivadrAvAt "Dako'ta:" zara] ityai na bhavati / varmaNA sannahyati saMvarmayati / varNAn gRhNAti varNayati / cUrNaravakirati avadhvaMsayati vA avacUrNa yati / curAdibhyaH corayati / mantrayate / AcArthavedasatyAnAm / / 2 / 23 // artha veda satya ityeteSAM AkArazcAntAdezo bhavati riNaca / arthamAcaSTe arthApayati / vedApayati / satyApayati / hetumati // 1 // 24 // henustadyojakaH / hetumati dhvarthe 'bhidheye Nij bhavati anyeSAM darzanaM prayojakanyApAraH preSaNAdhyaSaNarUpo hetumAn tasminnabhidheye gija bhavati / kaTaM kArayati / aodanaM pAcayati / atra vAgvisoM hetulyaapaarH| cit samarthAcaraNa ! yA bhivA vAmagati ! kArIyo'gnirabhyApati ! "pAkhyAnAt kRtastavAyaSTa iti dupUpratyApattiH prakRtivacca kArakamiti' [vA. aArakhyAyate yattadAkhyAtaM tasmAt kRdantAt prAcaSTa ityasminatheM Nij baktavyaH kRduSprakRtipratyA pattiH, prakRtivacca kArakaM bhavatIti vaka vyam / kasabaghabhAcaSTe kaMsaM ghAtayati ! baliMbandhamAcaSTe baliM bandhayati / rAjAgamamAcaSTe rAjAnamAgamayati / "mAkhyAmazabdApratiSedho vaktavyaH" [pA0] AkhyAnamAcaSTe iti vAkyameva bhavati / mRgaramaNamAcaSTe mRgAn ramayati / yadA grAme mRgaramaNamAcaSTe sadA neSyate 1 "pAnivRttiAca kAlAsyantasaMyoge mahAyAm pA0] kRdantAt Nic tadAcaSTe iti kaduppakRtipratyApattiH prakRtiyacca kArakamiti vartate / zrArAtrivivAsamAcaSTe rAtri vivAsayati / citrIkaraNe ca prApayarthe Nic vaktavyaH' [ghA0] ujjayinyAH prasthito mAhiSmatyA sUryodramane sambhAvayati sUryamudramayati / "nakSatrayoge hAthai" [vA0] puSyeNa yoga jAnAti puSyeNa yojayati | candramasA maghAbhiyoga jAnAti maghAbhiryo'yati / nedaM bahu valavyamatrApi kathaJcituvyApAro'sti bahulagrahaNAdvA siddham / karapAdeyaka ||2|12shaa kADhUn ityevamAdibhyo yak bhavati / yakaH kikaraNaM epapratiSedhArtha zApakamiha kADvAdayo dhavo gRhyante na mRdpANi (mRdruupaaH)| kaelasIDAdiSu dItvoccAraNaM ApakaM vikalpena dhurUpataiSAmanyayA "dorahada ge" [zasa13] iti dItvenApyetassiyata / tena mRtpace phayadguH mantuH valH ityAdiprayogA jJAtavyAH : kagayati / kaNDUyate / kaNDUtiH / mantUyati / karADUn mantu valgu asaGa haNIka mahoGa veTalIG / kAro dabadhvarthaH / iyam dharas tiras magadhas pampas kuzubha upasa tantas mukha duHkha bhiSan mithNuj arara cusya turaNa taraNa saraNa (caraNa) sapara iSudha iSubha gadagada palA belA kelA khelA kheT loTa uras / akArAntAnAm ataH svam / gupUdhUpavicchipaNipanerAyaH // 26 // guyU dhUpa vichi paNi pani ityetebhyo dhumya aAyo bhavati / gopAyaryAta / dhUSAyati / vicherantaraGgatvAntuti kRte shraayH| vicchAyati / anudAttatvaM kevale caritArthamiti do na bhavati / gupAdibhirbhAvAdikaiH sAhacaryApaNe vAdikasya grahaNaM na taudAdikasya / zatasya paNate | "yavAhapayoH sAmathe' [15] iti karmaNi tA / paniridaiva paNinA samAnArthaH upadizyate / panAti / ghA'ge // 21 // 27 // agaviSaye gupAdibhyo vA vAyo bhavati / gopAyitA / golaa| gopAyAMcakAra / jugopa / gopAyA / guptiH / ityevamAdi yojyam / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendrakhyAkaraNam [40 2 pA0 / sU. 28-39 phamRtyorNihoya // 2 // 1 // 28 // sUtratvAtkAyAH sthAne tA kRtA / kam Rti ityetAbhyAM bika Iyaha ityeto tyo bhavataH / kAmayate / gakAraH aivarthaH / "na kamyabhicamAm' ityatra kamemisaMjJApratiSedhaH kimaryaH ! "miNamodImitAm' [[1586] iti vA prAdezo mA bhUdityevamarthaH / akAmi | kAmaM kAmam / "yA" [15] iti thiGo'nutpattau ginimisasyaipaH prAdezanivRtyarthazca / DakAro davidhyarthaH / viDatItyepratiSedhArtha na bhavati ikaratatrAnuvRtteH / Rtirihaiva ghRNArthamupadizyate RtIyate / vA'ga iti ca vartate / tena kamitA / kAmayitA ! artitA / mRtIyitA / tavantA ghavaH // 21126 // ye'nukAntAH sanAdayasle antA yeSAM te dhusanjakA bhavanti / tathA caivIdAhRtam / padasaMjJAyAmantagrahaNaM niyamAryamuktam / anyatra "saMjJavidhI tyaprANe tadantavidhinAsti"[pa.] iti eSa pratiSedho mA bhUdityantagrahaNam / syatAsI lalluToH // 2 // 1 // 30 // iti lulla ToH sAmAnyena grahaNam / dhoH svatAsI ityeto madhye tyau bhavataH luluToH parataH / zabdApekSamatra yathAsaMkhyam / dhoradhikArAt pUrvabhavatAnivRttiH / agA saMzA ca / bhASakarmakataSu lo vihitaH / tatra yazapAvatsagau syAdayastadapavAdAH / kariSyati / akariSyat / phartA | tAseriditUkarayAM kim ? "halukaH kchisyanihitaH'' [4 / 7123] iti navapraviSedhArtham / intA | mntaa| kAsyanekAcyAlliTyAm // 21 // 32 // kAseranekAcastyAntAcca liTi parataH zrAmbhavati / kaamaacke| anekArabhyaH-cakAsAJcakAra / culumpa iti sautro dhuH / bulu pAJcakAra / daridrAJcakAra / tyAntAt-lolUyAyake / kArayAcakre gavAJcakAra / "AcArAdhe samRdbhyaH " iti ki / anekAmahalamatyAntArtham / prAmiti nAyamAgamaH / kAsevidhAnAt / sarorijAH // 2 // 32 // saha kaNA vartate iti saruH | sarorijAdeoH liTyAmbhavati / ihAyake / indAkAra / upadezAvasthAyAM num / kahAJcakre / uJcAJcakAra / udAbhAJcakAra / saroriti kim ! iyeSa / uboSa / epi kRte samariti cet ; "samipAtalakSaNo vidhiranimira sadvidhAtasya" [30] iti na bhavati / enAderiti kima ! tatakSa | "chatyatAm" [5 / 2 / 26] iti liTa ye vajanaM zApakaM bhuccherAmna bhavati / shraanrch| zrAnafasuH / zrAnanduH / kathaM proNu nAka ? "vAcya arNorgucanAyo yamasiddhi prayojanam / nAmazca pratibedhArthamekAcaranivRttaye / proNunUSati / "sanigraharacA' [ 18] htottytissedhH| vyAyAsaH // 33 // daya zraya pAsa ityetebhyazca liTi prAmbhavati / davAJcake / pakSAvAJcake | porayato [sh3|30] iti lakham | AsAvake / ghoSajAgRdhidAt // 2 // 1 // 34 // upa jAga cid ityetebhyazca liTi parato vA zrAm bhavati / bhoSAcakAra / ughoSa / jAgarAJcakAra / jajAgAra / vidAJcakAra / viveda / viderAgyakArAntatva nipAtamAt pamna bhavati / jAgRsAhacaryAdAdAdikasya grahaNam / bholobhUhavAmujvat // 21 // 3 // bhI hI bhU hu ityetebhyo liTi zrAma bhavati ucopa kArya bhavatyepAm adhi kArya dvitvamityeva / tadatidizyate / liipekSaM dvitvamAmA vyavadhAnAna prApnoti / bibhyAJcakAra | vibhAya / bichyAJcakAra | jihAya / bibharAJcakAra / babhAra / "bhRlA trayANAm [521575] iti pasye tvam / juhakAJcakAra / juhAva / liDpat kRmi // 21 // 36 // kRjiti pratyAhAreNa kRbhvastInAM trayANAM praNam / maNDUkaplatyA veti vibhASA'pekSaNIyA | tena sampado bahirbhAvaH / ya ukta zrAm sa liDvaskRmi prayukta sAdhurbhavati / lin kRmItInirdezAt AmantasyAvyavahitasya pUrva prayogaH / IhAJcakre / "mAgvat tamaH " [ 16] iti daH / ihAmbabhUva / IhAmAsa | "astiyobhuvI'' [11/125] ityatrotamasteranuprayogasya bhUbhAvo na bhavati / kRSi pratyAhAramahaNasAmadviA / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 2 0 1 sU0 37-44] mahAvRttisahitam 63 vidAntu vA ||2||37|| bidAkavainviti etadvA nipAtyate / kimatra nipAtyate ! loTi yA Am evabhAvoM loddantasya karoteranuprayogazca nipAtyate / vidArvantu / vidantu / sarveSu loDavacaneSu nipAtanamidaM prAyeNa / lyantasya prayogAnte nirdezaH / divAkaraNi / zani / divaan| deza | vana vedAma / vizaGkuru / viddhi 1 vidArutam / visam / vizaGkayata | vitta | vidAro | vettu | vidArutAm / vitAm / ( vidAn vidantu / siluMGi || 2|1|3= // dhoH tirbhavati luGi parataH / akArSIt / zrabhaitsIt / akRSAtAM kaTau devadana | kiraNaM kim 1 zramaMsta / "anidita:" [ 4/4/23 ] iti pratiSedhAt noGaH khaM na bhavati / spRzamRzaSaTapaTapa vA ||21136 // spRza mRza kRSa lUpa hapa ityetebhyo luGi vA virbhavati / tuhiyoH puSAditvAnnityama prAptaH / zranyatra " : " [ 22/40 ] iti ksaH 1 asmAkSIt / asma tan / "thA'nudAntasyarduGa:' [ 4 2 22 ] iti nAmAgamaH / yaNAdeze kRte "vaha" [17] ityai / patre -- zraspRkSat / anAkSIt / zramAkSIt / zraman | akAkSIt / zrakAkSat | akSara / atrAsIt / zratAsat / anupat | adrAsIta / zrAsIt / ahapat / " guruH zalo'niTo'dRzaH saH || 2|1|40|| guD zalanto yo dhuH zraniT tatmAd dRzivarjitAt mekso bhavati hi zradhit / duSTa-kSat | liha - zralikSat | guru iti kim ? daha-bhAkSIt / zala iti kim / abhaitsIt / ani iti kim 1 prakopIt | "neTa" [ 80 ] ityaipratiSedhaH / zradRza iti kim zradarzat / zradrAkSIt / " beriva " [ 2|1|46 ] yaG / zikSA ||21|49 || ani tyadhikArAt zikSaya dAhe ityasya grahaNaM na bhavati / zilaH so bhavati luSTi parataH / zrazcit / pUrva mAsasya bAdhake puditvAdati prA zrayamArambhaH / "purakhAdapavAdA - bhrAn vidhad bAdhante notavAn" [ 0 ] ityaGa eva bAdhA na JaH / zvAzleSi / H sthAyeM ||23|1|42 || svArthaH zrAliGganam / zliSaH svArtha eva kso bhavati / AzlikSat kanyAM devadacaH / svArtha iti kim ? samAzliSat janu ca sAuM ca ( anukAram ) / davigye sikhe samaSTistvaM dhavakhadire 1 "" [ 5344 ] iti se: kham / vibhikSukaH kari kac || 2 | 1143 // NijantebhyaH zridruzru kami ityetebhyaH kartRvAcini bhiSati | kakAra kAryArthaH / cakAraH 'lukhi kavi dho: [ kici ] [ 727] iti vizeSaNArthaH / zracIkathat / avIpavat / "jhonayatyAdeH pratiSedho vakrabhyaH" [cA0] zranayat / zrazizriyat / zravat / kamimaiyAM "vA'ge'' [ 2 / 1127 ] iti yadA khiG na bhavati tadA prayojayati / zramat / kaH khaM yasmin yAviti tatra vigrahAt sadbhAvo na bhavati / pite sanvadbhAvaH / zracIkamat / AtmakameNApi ca bhavati / anvIkarat kaTaH svayameva / " Nithi anthimandhinAM davitrI zrInAtha" [ yA ] iti jithakoH pratiSedhaM vakSyati / yaH // 21 // 44 // T ziva ityetAbhyAM vA kaJbhavati kartAra luGi parataH / zradhat / "dvitve'ci" [11] ityAtvasya sthAnivadbhAvAd dvitvaM yadA sistadA "vara ghAdhedUcchAzAsaH [1|4|147] iti vA sevap / adhAt / zradhAsIt / anupi "yabharamanamAtaH sakca' [2/1/132] iti sagiTI / zrazizvivat | "na jo ji:' [4|3|11] ityatrekArAzlepAt jipratiSedhaH / kacA mukta pakSe " jazvi" [211150 ] ityAdinA cikalpenAG / zrazvat / zrazvayIt / "yAcakSaNa" [ 11 ] ityAdinA sAcaipratiSedhaH / kartarItyeva / tAM vatsena / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ma. 2 0 1 0 15-1 // vaktyasukhyAterA // 2 / 1 / 45 yati asu khyAti ityetebhyo luGi parataH zraDa bhavati / idameva vazivacanaM jJAparka ge'pi o cirAdezo bhavatIti / ayocat / avocata / "zvyaspadaco'thukpumumohi" [1 / 128] ityumAgamaH / as / udAsthata / udAsthetAm | ukSAsthanta / "orastyasyagIrvacanam [pA) iti daH / maviSaye puSAdivAdevA siddhH| khyAtiriti khyA prakathana ityasya cakSAdezasya ca kRtayakArasyAvizeSeNa grahaNam / Akhyat / zrArakhyatAm / zrAkhyan / hAzisivaH // 21 jimmA patanyabAmapati luhi parataH / aAhat / alipat / asicat / pRthagArambha uttarArthaH / devA // 2 // 47 // hA lipa sic ityetebhyo luGi de vA aSTra bhavati / aAhata / AhAsta / alipata / alipsa | asicata / asita / "silich / [ 1] iti kityAdepratiSedhaH / pUrveNa nile prAse vikalpo'yam / zutpuSAdilitsartizAstyate // 2148 // zutAdibhyaH putrAdibhyaH stU kAredamyaH sati zAsti arti zA ityetebhyazca luTi me parataH aG bhavati / veti nAnuvartate / dyutAdayaH kRpUparyantAH / vyadyutan / vyanuyt / azvitat / "ghu yo luri [27] iti vA mam / pupAdayaH zrA gaNaparisamApteH / apuSat / azuSat / saH prAptaH lukAreyaH / zrApat / agamat / azakan / zrasarat | maziSat 1 Arat / ma iti kim / yadyotiSTa | vyalyapunnata / aterapi daviSaye --mA samRSAtA mA sampala / perisaH // 21 // 46 // ma iti vattate / irazabneto dho 'ham bhavati tuhi me parataH / arudhan / arautsIt / abhidat / abhairasIt / ma ityeva / aruddha / amitta / jazvistambhunucamlucana camlucaH ||2 // 1 // 50 // gheti vartate / jazvi stambhu muc mluca puc gtu ityetebhyaH katari luGi vAG bhavasi / jam / aAjaran / aAjArIt / aDi "zurepa [ pAza6] azvat / azvayIt / phajapi vibhApitaH / azizciyat / stmbhurihaivopdisstthH| asta mat / astambhIt / nyamracat / bhyamrocIt / nyaglucat / nyamlocIt / agrucat / ayocIt / aglucat / amlocon / glugvenoMDo grahaNamanarthakam / ajhakSe vizeSAbhAvAt nojhahAsAmadhyAnnakhaM na bhavati ityapi na yukta nyagluJcaditi laGA siddhayati / miste padaH // 211151 // veti nivRttamuttaratra dAgrahaNAt / kartarIti vartate | padAGi te parataH jibhavati / upAdi bhaikSam ! samapAdi zasyam / ta iti kim ? udapasAtAm / upatsata / dIpajanayudhapUritAyipyAyo vA // 1 // 52 // dIpAdibhyaH luDi te parataH vA nibhavati / adIpi / zrApiSTa / ani / ajaniSTa ! zo "jamivadhyoH'' [ 52150 ] hatya pratiSedhaH / sAhacaryAda budheranudAtteto grahaNam / prabodhi / abuddh| apuuri| apUriSTa / atAyi / atAyi | apyAyi | agyApiSTa / ayaM kartari vikalpaH / anyatra "bhikoM'' [2 // 1 // 2] ityanena nilyo niH / kamaNyAtmani // 21 // 53 // zrAtmazabdena krtaa'bhiprtH| yadA jhokAt karma kartutvena vivakSyate tadA karmaNi Atmani cihite tazabde parataH vA jirbhavati / akAri kara: svayameva / akRta kaTaH svayameva / ":" [ 6] iti seH kitvam / alAvi kedAra svayameva / alaviSTa kedAraH svayameva | "nikoM" [2162] iti nilye nau prApte vikalpo'yam / zrAtmakarmaNIti kim ? akAri ko devadattena / duzca // 21 // 54 // cazabdo vikalpAnukarSaNArthaH / duhervA nirbhavati taza parataH karmaNyAtmani / niyamo'yaM halanteSu duherena vikalpA, tena pUrvasUtrajanteSu vikalpI dravyaH / adohi gauH svayameva / adugdha gAH svayameva / "copa duhadihalihaguho de dantye" [22170 ] iti ksasyopa / zrAtmakarmaNolyeva / adohi gaugopAlakena / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 2 pA0 . 0 15-63 ] mahAvRttisahitam na ruSaH / / 2 / 1155 // triniti prAse pratiSedho'yam | bhAve karmaNyAtmani jinaM bhavati / anvabAruDa gauH svayameva / tapo'nutApe ca // 2 // 1 // 56 // tapateranutApe ca karmaNyAtmani ca vinaM bhavati / anutApaH pazcAtApaH tatra tAvat bhAvakarmaNoranupi pratiSedhaH / anvavAtapta pApena karmaNA / pharmara yAtmani / zratapta tapaH svayameva / sAdhustAvadupavAsAdilakSaNaM tapastabhyate / tadyadA tIyatvAt kartRtvena vivakSitaM tadA'yaM prayogaH / yaga duhaH // 21157 // neti vartate / duheH karmaNyAtmani yaG na bhavati / dugdhe gauH svayameva / ladi-adugdha gauH svayameva / namaH zatu // 2 // 1158 // namaH karmazyAtmani yaG na bhavati zap tu bhavati / namate daNDaH svayameva / anamata daNDaH svayameva / karnAzrayaH zamna syAt / _smoraca bhizca // 2 // 59 // snozca namazca karmaNyAtmani niryaga, ca na bhavataH / prAsnoSTa gauH khayameva / prastute gauH svayameva / lAGa prAsluta gauH svayameva / vipratiSedhArtha namo'nukarSaNam / yak tu pUrvaNava pratiSiddhaH / anaMta dagaDaH svayameva / "jiyakoH pratiSedhe NindhiprandhimA dadhidhau dhInAM copasaMkhyAnaM kartamyam' [ghA0] piriti hetumariNaco'nyasya cAvizeSeNa mahaNam / zracIkarata kaTaH svayameva ! kArayate kaTaH svayameva / azrandhiSTa mekhalA svayameva / zranIte mAlA svayameva / agranthie mekhalA svayameva / madhnIte mekhalA svayameva / zravocata bAk svayameva / bUte vAk svayameva / davidhI dhInAm vyakRSata saindhavAH svayameva / vyakurvata saindhavAH svayameva / vikurvate saindhavAH svayameva / triyakoH pratipaMdhe kathaM kAzrayAH kajAdayaH / "namaH zapta' [] ityatastu zabdo'nuvartate tena kAzrayavikaraNasiddhiH / ata idamapi siddham / zrArohanti istinaM istiekAH / zrArohayate istI svayameva 1 siJcanti hastinaM istipakAH / sencayate hastI svayameva / "ho" [11] iti davidhiH / yadAnyatkarma prati svAtantryeNa vivakSA tadA karjAzrayA vidhayo bhavanti / prArohayamANo istI sthalamArohayati manuSyAn / yathA bhidyamAnaH kruzUjaH pAtrANiminatti / iha kasmAddo na bhavati / smarati canagulmasya kokilaH / smarayatyenaM vanagulmaH khayameva / karmasthabhASakAnAM karmasthakriyANAM cAtmakarma vivakSA / kartR. svabhAvakaM cA'dhyAnamiti do na bhavati / phuSirajeH zyo me vA / / 29 / 60|| kuSirItyetAbhyAM karmaNyAtmani vA zyo bhavati me parataH / kathaM mavidhiH vUddhakumArIgharavAzyanyAyena vathA bahucIrapRtamodanaM mama putrA bhutIranityatra parAdilandhiH / kuSyati pAdaH svayameva / rajyati vastraM svayameva / yadA zyo na bhavati tadA yaga davidhI bhavataH / kuSyate pAdaH svayameva | rajyate vastraM svayameva / yaganuvartate tadapavAdo'yaM tena liblimaH syAdiviSaye ca mAyaM vidhiH / tapastapaHkarmakasya karmaSat // 16 // sapatestapaHkarmakasya kartA karmavazvati / karmAtidezasya yagdavidhI prayojanam / tapyate tapaH sAdhuH / arjayatItyarthaH / zratapyata tapaH saadhuH| zratapta tapaH sAdhuH / vapaHkarmakasyeti kim ? uttapati suvarNa suvarNakAraH / biGa / 2062 // magalUkatulyAte iti vartate jurIti ca / mirityayaM tyo bhavati hAvarSe laDi te parataH / bhAve-Asi bhavatA / azAyi bhavatA / karmaNi-akAri kaTo bhavatA / alAva kedAro bhavatA / punarbhigrahaNaM kim ? bhireva yayA syAt / yadanyatprApnoti tanmA bhUt / upAzleSi kanyA / "ripaH" RI111] iti kso na bhavati / ge yak // 221463 // aAviti vartate / DiyAcini ge yak bhavati ! zrAkhyAtavAcyasya bhAskalAt Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 2 pA0 1 sU0 6.1 abhayuSmasammA'bhAvAcca anyasajJaka eka eva ca bhavati / prAtyate bhavatA / supyate bhavatA ! pharmaNi-kriyate kaTaH / bhujyate zrodanaH / RkArasya dIlve prAte "rijhyaglize" [12 / 137] iti riG / karmamAmAnyAt prAtmakarmaNyapi yam bhavati / kriyate kaTaH svayameva / bhivate kuzUlaH svayameva / kathaM bhidyate kuzUlena svayamevetyatra katari bhaa| atrApharmakamatiranA ! tena bhAve lakAraH ! lAntAyo (namyo bhayavivahA / vyaktakhAyeMSvakarma kavivartava (vaiva) / mettavyaM kurAlena svayameva / minnaM kuzUlena layameva / IpadaM kuzalena svayameva / phartari zap // 2164 // kartRvAcini ge parato dhoH zabbhavati / ayati / bhavati / tarati / zakAra: "mizigaH" [21/13] iti vizeSaNArthaH / pakAraH "go'pit" [1] iti viropaNArthaH / viSAde zyaH ||2shkssu diva ityevamAdibhyaH zyo bhavati ge prtH| dIvyati / sIvyati / zrIvyati / "hasyabhakumAraH" [5 / 3 / 86] iti uko dautvam 1 hame zyAdaya zapo'pavAdAH / vA bhrAzAlAzacamukamutrasitruTilapaH // 21 // 66 // bhrAza bhlAza bhram kam basi truTi laSa hatyetebhyo dhubhyo vA zyo bhavati / ubhayatra vibhASeyam | bhrAzate / nAzyate / mlAzate / lAzyate / bhramati / bhramyati / zye (ziti) bhauvAdikamyAzamAdilAddItvaM nAsti / devAdikasya dIlam / bhramati / bhrAmyati / kramati / kAmyati / "kramo me" [zarA75] iti dItvam / asati / trasyati / truTati / truTyati ! lapati / laSyati / kvamitraharaNaM na kartavyam / divAdipAThAt zve sati "zAmityAmado dI:" [zasa02] iti dovaM siddham | "TibuksambAdamA ziti" [512 / 73] punIlavacana jJApakaM zayapi bhavatIti / yasaH // 2 / 1 / 67 // yasu prayatna hatyasmAdvA zyo bhavati / yasati / yasyati / samaH // 2 // 1 // 6 // saMpUrvAJca yasaH ca zyo bhavati / saMyatsanti / saMyasati / niyamo'yaM sama eva ca garvikalpo nAnyasmAt / zrAyasyati / prayasyati / divAdipAThAniyaH zyaH ! svAdanuH // 22 // 66 // puJ ityevamAdibhyo cubhyaH znurityayaM tyo bhavati / sunoti / sinoti / bhravaHza // 2 // 170 // ya ityetasmAt zurbhavati zrRityayaM cAdezaH / bhu iti bhuvAdI svAdau ca pazyate | zRNutaH / zRNvanti / vA'kSaH // 2 / 1 / 71 / / akSa ityetasmADoH vA bhurbhavati / akSNoti / akSati / bhauvAdiko'yam / tataH svArtha // 2 / 1 / 72 // svArtha stanUkaraNam / tanu ityasmAt svArthe vA zrubhavati / takSNodi kAcam | takSati kATham / svArthe iti kim ? santakSati bAgbhivurjanaH / rudhitudAdibhyAM namzo // 2 / 1173 / / rudhAdibhyastudAdibhyaH znamzau tyau bhavataH zikAra banAyA. sam" [4 / 4 / 22] iti vizeSaNArthaH / makAraH "paro'co mit' [3 / 155] iti vizeSaNArthaH / spaadi| bhinatti / tudAdibhyaH shH| tudati | kSipati / kamatanAderuH // 2 / 1 / 74 // phuka ityetasmAttanAdibhyazca urityayaM tyo bhavati / karoti / kurutaH / kurvanti / tanAdibhyaH-tanoti / sanIti | kSaNosi / tanAditvAdeva siddha pRthak kRyo grahaNa kim 1 anyatranAdikAryaM karotermA bhUta ! "tanAvibhyastadhAsoH" [1|148 ] iti vibhASayA sejhamna maryAta / zrAina / akRthaaH| na cAnuppA "prAva go: [35] iti khaM sambhavati ! tasmin prApte upa prArammAle bharaNaM prasa'meta ! Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvRttisahitam 67 dhiviNyora ca // 211 // 75 // 'trivi prINane', 'kRvi hiMsAkaraNayoH' ityetAbhyAM uritya tyo bhavati akArazrAntAdezaH / dhinoti / kRNoti / ataH kham / na kheo" [1118] iti pratiSedhAt "pare'caH pUrvavidhau [1 / 27] iti sthAnivadbhAvAnA (eSa) na bhavati / sanumkoccAraNaM jJApakaM tyotpatteH prAgeva numbhavatIti / tena kuNDA huNDeti siddham / prayAdeH znA || 2|1|76 // kI ityevamAdibhyo dhubhyaH zrA ityayaM tyo bhavati / krINAti / prINAti / stambhustumbhuskambhuskumbhuskumabhyaH zuzca // 2 / 177 // samvAdibhyaH zurbhavati zrAca | stanoti / svabhAti / stunoti / stubhAti / snoti / skunAti / skunoti / skunAti / skunoti / skunAti / dipate / itareSAmihaivopadezaH / uditkaraNAdanyatrApi prayogaH / hau dalaH znaH zAnaH ||22678 || hala uttarasya bhA ityetasya zAna ityayamAdezo bhavati ho parataH / azAna | puSANa | dAyiti kim ? abhAti / ila iti kim ? kroNIhi / a iti sthAninirdezaH kimarthaH ? sambhAdInAM yadA bhustadA mA bhUt / stabhnuhi / tyAntaraM vA sarvebhyaH sambhAvyate / zAnasya zitkaraNaM jJApakamanityanubandhasya sthAnivadbhAva iti / tena laGAdInAM mitrAdiSu sthAnivadbhAvAdvitvaM GitvaM ca na bhavati / pacamAnA strI / acinatram | asunavam IpA vAk ||2| 1176 // zroriti vartate / zratra dhoradhikAre IpA nirdiSTaM vAksaMjJa bhavati / gamyamAnakriyApekSayA Ipetyasya karAlam / vakSyati "karmaNya" [rArA1] kumbhakAraH / zaralAtraH / mRdrUpastheyaM vAksaMjJA tena "kartRkarmaNoH kRti " [14/68 ] iti karmaNi tA bhavati / tAsAdvAksaH paratvena / yatrayAM vispaSTArtham / vAgitIyamanvarthA saMjJA / brUte'rthaM vAyiti tenAsAmarthyaM vAksaMjJA nAsti / pazva kumbhaM karoti kaTam / mRtpiNDaM kumbhaM karoti / mahAntaM kumbhaM karoti / savizeSaNAnAM ca na bhavati / harate hatinAyayoH pau" [2 / 2 / 10 ] iti pazuzabdasya na bhavati / yatra vAcakatvaM tatra bhavati / kArA kaTakAraH / kRdabhi || 2|11860 // zratra dhoradhikAre miGvarjitAtyAH kRtsaMjJA bhavanti / zrata Urve ye vakSyante teSAmadhikAreyaM saJjJA / vakSyati "tavyAnIyau " [2] 183] kartavyaH / karaNIyaH / zratra mR-saJjJAprayojanam / ityaH / stutyaH | "riti kRti" [4356] iti luk / zramiGiti kim ? cIyAt / syAt / zrakRvakArAdItvaM siddham / prAktervA'samaH || 2|11861|| striyAM kliriti vakSyate / prAgetasmAdasabho yastyaH kRt sa vA bhavatItyeo'dhikAro veditavyaH | sarUpasvanavAdI cAlaka eveti bhAvaH / vikSepakaH / vikSeptA / vikSipaH / gulakSayakaviSaye NatrutUcAvapi bhavataH / prAkleriti kim ? cikIrsa | "vastyAt" [2384] ityakAraH zeSaH / vyAkrozI / vyAkuSTirityevamAdiSu yo vidheyaH / zrasama iti kim ? godaH / kambalaH / "taH kaH" [22] iti ko bhavati / zraNo'pavAdaH / zranubandhApAye rUpagataM samatvamatra / NvoSyaH // 2 // 182 // prAgiti vartate "cau" [2|1|106 ] iti vakSyati / prAgetasmAcaM tyAstai vyakhaMjJA veditavyAH / devadattasya kartavyam / devadattena kartavyan / vyadezAH "dhyasya vA kartari [1] 75] ityevamAdayaH | tavyAnIthau ||2||83 // tavya anIya ityetau sau bhavataH / kartavyaH / karaNIyaH / kathaM vAstavyaH 1 vAstu kSetraM tasmAdbhavAdyarthe digAditvAdyaH / evaM vastuni bhavo vastavyaH / yosatsrAyuSaH // 12 // 1284 // ityavaM yo bhatratyanantAddhoH suvarNAnta zrAsu yu ityetAn varjayitvA / deyam / geyam / "Itha [4 / 4 / 14] iti Itvam | "gAmayo: '' [ 542181] iti punarep / " deyamRNe" [3/3/22] iti nirdezAdIkhe gukArye nivRtte punarep / ditsyaM vitsyamityatra ge ye parato'taH kham / zraca iti kim ? pAkyam / suyuva iti kim / kAryam 1 dAryam / zrasAvyam / yAvyam | 16 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ 0 2pa0 1 sU0 85-12 poranespipirapilapicamaH || 2|1185 // pavargAntAdvoraGa ya ityayaM bhavati pi rapipica mInU varjayitvA / ramyam / labhyam / yamana rAgApavAdo'yam / zeriti kim ? vAcyam / duGa iti kim ? Depyan / kuryAdikhAdena spaat| taparakaraNamasandehArtham / atravipirapilapicana iti kim ? trayam / rA! lagAma | sAcAm / 68 zakisaca ||2||66 // zaki saha ityetAbhyAM yo bhavati / zakyam / sahyam / cakAro 'nukasamuccayArthaH / tena sasitakicatiyatiyajinagInAM saMgrahaH / sasyam / takyam 1 ncalam / yatpam / yajyam | jankan / ''ho vA vadha iti ca vakkaSyam" [vA0] trabhyamatyabhU pravAbhyam / zramaH "pora moge |2| 1 | 8 || gada gada cara yama ityetebhyo'gipUrvebhyaH stho bhavati / gajam / madyam / caryam | yasyam / zrageriti kim ? nigAdham / pramAdyam / abhicAryam / [21] iti siddhe niyamArthamidam / agereva yathA syAt / itarepAmA nidhiH / " rAviti vaktavyam" [trA0] zrAcarya vratam / agurAviti kim 9 zrAcArya guruH / "1 yAgu jayaM paryAvahyA'ryopasaryA'jaryANi // 18 // paNya avayava bApa ityetAni zabdarUpANi nipAtyante / pazyamiti nipAtyate vyavahartavyaM cedbhavati / paNyaH kambalaH / payAgauH / pAzyamityanyatra | abadhaM gavati gahyaM cet / avadhaM zrutam / ye pApam / na udyate ityanuSyaganyat / kati vRGo yo bhavatyanirodhe'rthaM / zatena vayAM | sahA varSA / strIliGgAdanyatra evaM eva bhavati / RSayaH dhanasaMvibhAga rUpo'trAnirodho'sti / zratirodha iti kim ? vAryA gauH zastreSu / cahyamiti nipAtyate karaNaM cedrayatti / vahati tena vahAM zakaTam / bAhyamanyat / zrarya iti nipAtyate svAmini vaizye na zraryaH svAmI | / anyatra ya eva / Arya sAdhu / upasaryeti nipAtyatai kAlyA prajane cet / prajanI garbhagrahaNakAla : mAno'syAH kAlyA / "savarUva zatam' [3 / 4 / 17] iti vartamAne "kAlAdha:" [3/4/10 ] iti yaH / upa goH ! upasarvA DabA / upasAryA zaradi madhurA anyatra | zramiti naH kartari yo viSaya saGgate'rthe / na jIryata ityaryamarthamuGgatam / zrajaritA kambala ityanyatra / badaH khupi kyap ca // 218 // zrageriti vartate / vadateH vayanbhavati yazca girjite supi vAci / satyamudyata iti satyodyam / satyavayam / mithyodyam / mithyA vAm / "Agami [32] iti saH supIti kim ? vAyam / gerityeva / zranuvAdyam / bhUyahayeM ||2||60 // supbageriti vartate / bhRga hala ityete zabda nipAtyete suvAci / devabhUSataH | devaMgata zarthaH / sAnukUkhaM gataH / kayapatra nipAtyate / daridrananaM daridrahatyA | borahatyA | hanteH strIliGgabhAneM kyA || dhyam / vAto vartate / zragerityeva / prabhavyamupamAH / stuzAsiNavRddajuSaH kyap // 212161 // supyageriti nivRttam / sAmAnyenAyaM vidhiH / stu zAs ig vRNoti tu ityetebhyaH bhavati / stutyaH / ziSyaH / zrutyaH / zrAnRtyaH / zrAhatyaH / punaH kyavyahaNaM kimartham ? ''zrora/vazyake" [2] 1. 102] ityasyApi dhAdhanArtham / zravazyantulaH / "zaMsiTu Di guhibhyo veni vaktavyam" [vA0] zayam / kuJcan / zaMsyam / dohyam / gudham | gohAn | pUrvAdannaH san zyay cabhyaH " [vA0] grAjyam / na vaktavyam / punaH syAdyogavibhAgAdbhaviSyati / upeyamiti IGa rUpam 1 RkAro ghoH bhavati kRSisI bcaa| sam / kRSicuriti kina ? kalyam / caryam / "pANI samavazante ca sR vaktavya:' [vA0] pAsa rajjuH / samAsaH kaTa | RkparA myApavAdo'yam / 1. padyam zra0 / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 02 pA0 sU0 13-103 ] mahAvRcisahitam 66 gare'sau // 29 // 63 // bhRJaH kya bhavati zrakhuviSaye / bhRtyAH karmakazaH / bhRtyAH zizakaH / martavyA ityarthaH / zrakhAviti kim 1 bhAryA nAma kSatriyAH kecit / devadattasya bhAryA striyAM "samajaniSada, [1] ityAdinA mAve kyap / karmaNi cArya mAryAzabdaH / 'pUrvAdra eti vaktamyam" [bA0] sambhRtyA sambhAryAH karmakarAH / veyarAjasUyasUrya mRSodyarucyakupyakRSTapatryAvyayyAH // 239 // 64 // kheyAdayaH zabdA nipAtyante / kheyamiti khanateyoM nipAtyate kArazrAntAdezaH / zrAdep / 'ye bA' [ 4/4/45] ityAtvaM nAzaGkanIyaM nipAtanAdeva / rAjasUyamiti rAjazabde vAnte bhAnte sunoteH kyap dIlvaM ca nipAtyate / rAjA sUyate rAjA vA zrasmin sU iti rAjasUyam 1 sarati karmANi subatIti vA sUryaH / satvaM sUpatairvAruDAgamaH kayaca nAya | pUrvae danityaM kyagnipAtyate / mRSodyam / rucyamiti karttari kyap nipAtyate / kupyamiti saMjJAryA guddezIka kyapca nipAtyate | kupyaM phalgu bhAeDamiyaH / gopyamanyat / kRSTuM pacyante svayamena kRSTapacyA trayaH / zrAtmakarmaNi kyap / na vyathate'sAnyabhyaH / nampUrvAdavyayateH karttari kApU nirAtyate / mithoddhyau nade ||2||15|| bhiyau ityetau nipAtyete nade'bhidheye / bhinatti kUlAni bhiyaH / ujjhatyudakamiti uddhanaH / kartari kArake kyap ujrghatvaM ca nipAtyate / nada iti kim ? midaH / ujjhaH 1 gulakSaNaH kaH pacAdyazca yathAkramam / puSyasi me ||2||66 // puSya sidhya ityetI nipAtyete 'bhidheye / puSyanyasmannarthA ArabhamAkhAnAmiti puSyaH / sidhyantyasminnaryA iti siddhayaH | adhikara kyanipAtyate nakSatre vAcye / anyatra poSaNaH sedhana iti ca bhavati / vipUyavinIyajilyA mujakalakahalie || 2/2/67 // tridhUya vinIya jityA ityete zabdA nipAtyante yathAsaMkhyaM muJja kalka dali ityeteSu vAcyeSu / vidhUyate iti tripUyo mukhaH / pavateH kyanipAtyate / vipavyamayat / trinayate'sau ghRtAdinA vinayaH / triphalAdikaphaH / vineyamanyat / jityo iliH / jethamanyat / padAsvairibAhAApatyeSu grahaH || 2|1 | 686 // pade svairiNi vAdhAyAM pakSye cArthe graheoH kyaSyati / hyate iti yaM padam / ava padam | asthairI paravazaH / gRhakA ime / anukampAyAM kaH / paratantrA ityarthaH / bahirbhavA cAkhA | gRhyate iti gRhyA grAmasya rahyA grAmagrahNA nagaragRhyA senA / tAbhyAM vahirbhUtA ityarthaH / strIliGgAdanyatra na bhavati / pacche bhavaH payaH / bharatagRhyaH / bhujacaligrahyaH / tatpakSya ityarthaH / kRSijAM yazobhadrastha // 21 // 66 // kArye tA / kR RSi mRj ityetebhyaH katham bharcAta yazamadrasyAcAryasya matena / kRtyam / kAryam / nityaM eyaH prAptaH / vRdhvam / vardham / parigRjyam / parimArtham / "duGa: " [2162 ] iti nityaM kyap prAptaH / yugyaM patre 129100 // patati aneneti patraM vAhanam tasminnarthaM yugyamiti nipAtyate / yujyate iti yugyo'zvaH / yugyo gauH / kyap kutvaM ca nipAtyate / patrAdanyatra yogyamiti / yaH // 2 / 1 / 101 // rAya ityayaM tyo bhavati ghoH / zrayamutsargaH | ajantAdyaH kyap cAsyApavAdau / kAryam | hAryam | pAkyam / pAThayam orAvazyake || 2|1|102 || uvArNAntAddhayayoM bhavatyAvazyake dyotye / avazyamityasya bhAvaH zrAvazyakam / manojJAditvAd Ja / lAvyam / pAvyam / yadyAvazyake 'rthe 'vazyalAvyamiti kathaM savidhiH 1 mayUravyaMsakAditvAdvibhASayA / Avazyaka iti kim ? lavyam | pacyam | amAvasyA vA // 221103 // mAtrasya iti vA prAdezo nipAtyate / zramAvasataH sUryAcandramasAvasyAM Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jainendra-vyAkaraNam [a0 2 pA0 1 sU0 103 - 110 amAvasyA / zramAvAsyA / zramAzabde sahArthe vAci vaseradhikaraNe'rthe rAyo vibhASayA uhaH pradezazca nipAtyate / pradezeSu ekadezavikRtasya grahaNArtham | pAyyasAnnAyya nikAyyadhAyyA''nAyyapraNAyyA mAnada vinivAsasAmidhenya nityA'sammasiSu || 2|1|104 // pAyya sAnnAyya nikAyya dhAyya zrAnAyya praNAyya ityete zabdA nipAtyante yathAsaMkhyaM mAna havirnivAsa sAmidhenI nitya zrasammati ityeteSvarthaSu / bhIyate'neneti pAbhyaM mAnam / mAGaH karaNe eyaH / zrAdipatyaJca nipAtyate / mAnamanyat / sannIyate iti sAnnAyaM haviH / sampUrvaniyateH rAyaH zrAyAdezo gardItvaM ca nipAtyate / sannevamanyat / nizcIyate iti nikAyyo nivAsazcet / nipUrvacitraH eyAvAdezAvAdikatvaM ca nipAtyate / niveyamanyat / dhoyate iti dhAyyA sAmidhenI / dadhAteyoM nipAtyate / viziSTA RcaH sAmidhenyaH | tatra rUdivazAtkAcidevocyate / dheyamanyat / zrAnAyya iti nayaterAGpUrvIzrAyAyAdezo nipAtyAnitye'rthaM / zrAnAyya dakSiNAgniH / rUDhireSA dakSiNAgnivizeSastra / Aneyo'nyaH / avidyamAnasammatirasammatiH prapUrvAnayateryAyAdezo nipAtyo / praNAyyazvaraH / praNeyo'nyaH / kuNDapAyyasaMcAyya paricAyyopacAyyacityAgnicityAH || 2|1|105 // kuNDapAyya sacAyya paricAyya upavAyya citya zragnicityA ityetAni zabdarUpANi nipAtyante / kuNDena pIyate'sminsoma iti kuNDapAyyaH kratuH / kuNDazabda bhAnte rAyo 'dhikaraNe nipAtyate / kuNDapAnamanyat / saJcIyate iti saJcAyyaH katuH / saJceyamanyat | paricayapacAcyA nipAtyete nAbhidheye / paricaya upaceya ityanyat' / cityAgnicityAzabdA nipAtyete zragnAvabhidheye / cIyate'sau ciyo'gniH / zragnizvayana magnicityA / antye strIlike bhAve kyanipAtyaH / tRkhau ||33109 // bhojakaH / bhoktA | nandimapicibhyo lyuNinyacaH || 2|1|107 // nandyAdibhyo mahAdibhyaH pacAdibhyazca yathAsaMkhyaM yugin zrac ityete tyA bhavanti / nandayatIti nandanaH / lakAraH "yuvorAko [ 5|1|1] iti sAmAnyagrahaNAvighAtArthaH / nandivAzimadina dibhUSitAdhizobhivarddhibhyo eyantebhyaH saMjJAyAM sahitapidamijvalirucijalpiharisidiGkAbhyaH saMjJAyAmaNyantebhyaH / janArdanaH / madhusUdanaH / lavaNa iti nipAtanAehalam | vibhISaNaH / pavanaH / vittanAzanaH / kuladamana etAvaNo'pavAdI iti nandyAdiH / graha utsaha uddAsa sthA uddhAsa maMtra saMmarda nirakSI nibhAvI nivApI nivezI etebhyaH nipUrvabhyaH / zrayAcI avyAhArI asaMnyAhArI * yAdI avAjI vAsI etebhyaH pratiSiddhebhyaH / zracAmacittakartRkANAM pratiSiddhAnAmiti vartate / akAro mahAro zravinAtha vizayI viSayozabdau deze nipatanAt zradvibhAvI pravibhAva bhUte bhavataH / aparAdhI uparodhI paribhavI paribhAvI iti grahAdiH / paca paTha vapa vada cala pata tathA cAra cali pativadInAmacyA kvasyeti vacyate / nadaT aSad kharada caradra cAra velaT gA iT devaT Tikkara striyAM Gaghartham / jara mara cara sendra meSa koSa darbha sarpa narta praNa Dara / ANi triSaye'pi / zvapaca cakradhara / pacAdirAkRtigaNaH / zAkRmIguGaH kaH // 2211108 // zA kR zrI ityetebhyaH mRguzva ghoH ko bhavati / bAnAtIti zaH / AkArAntalakSaNo NaH prAptaH / iha artha jAnAtIti zrajJaH / parakhAdAtaH ke sati nityaH savidhiH / utkiratIti utkiraH / vikiraH / prINAtIti priyaH / guhaH / vikSipaH / vibudhaH / vikRtaH / iD kASThabhedaH iti paratvAday / Ato go // 21 // 106 // zrAkArAntAdo ko bhavati gau cAci / khApavAdo'yam / prasyaH / suglaH / hRdda baDavAsandAya iti parakhAday / pASAdhyAdheddazaH yaH ||2/1/110 // gAviti vartate / pAdibhyaH zo bhavati / pA iti sAhacaryAdANivA pitrahaNam / utpitraH / vipitraH / ujjinaH / vijighraH / saMjJAyAM tu "vyApameye 'tayoge" 1 ityanyatra aM0 ba0 sa0 / 2. anviSaye'pi ma0, sa0 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 2 pA0 / sU0 11-123] mahAvRttisahitam 101 [1 / 3 / 15] iti nirdezAt kH| dhyAnaH / uddhamaH / vidhamaH 1 uddhayaH / vidhayaH / utpshyH| vipazyaH / gApiti kecidiha nAbhisambadhnanti / tena pazyatIti pazyaH / jinaH / simpavindadhAripArivedhudejicezisAttisAhibhyo'geH // 2 / 1 / 11 // limpa vinda bhAri pAri vaidi udezi ceti sAhi ityetebhyaH zragipUrvebhyaH zo bhavati / limpatIti limpaH / kaSaM kurupalepa prati / "madhye'pavAvA: pUrvAnvardhana bAdhata nApsarA'" [pa0] iti iguGaH kasyAyaM zo bAdhako nANaH / vindatIti vindaH / limpavinda iti sAnuSaGgAnirdezAdanyatrAmyayaM vidhibhavati / saMjJAyAM gAvapi / nilimpA nAma devAH / aravinda govinda ityA viSaye'pi zaH siddhH| dhArayatIti dhaaryH| pArayaH / vedayaH / udejayaH / nirdezAdeva gipUrvasya grahaNam / cetayaH / sAtaM karotIti Nic / sAtayaH / sAkSyaH / prAdhAbhyAM ke itarebhyo'ci prApta baccanam / dAbadhAmorcA // 2119 // kArthe tAvimalI / dAm dhAma, ityetAbhyAM agipUrvAbhyAM ca zo bhavati / dadaH / 2dhaH / dAyaH / dhAyaH / agAvityeva / prdH| prdhH| anubandhanirdezo yacantayoH zo mA bhuudityevmyH| jyalitikasantANaNaH // 22 // 113 // itiH zrAdyarthe avibhaklikaca nirdezaH / jvalAdibhyaH kasa gatI ityevamantebhyo vA so bhavati / jvAlaH / jvalaH / kAsaH / phasaH / caalH| clH| agAvityeva / prajvalaH1 20382zyAvyadhAsaMliiztiSazvasatIeH // 2 / 1 / 114 // zyaiG zrAkArAnta vyadha prApta saMsa liha zliSa zvasU atIya ityetebhyo hI bhavati / veti nivRtta agAviti ca / zravazyAyaH / Aditi siddhe punaH zyAgrahaNam "mAto gau" [10] ityasya bAdhanArthaH / zrAt / daayH| ghAyaH / vyAdhaH / zrAsAH / saMsAyA / lehaH / zleSaH / zvAsaH / atyAyaH 1 "pravAdibhyastariti vaktavyam" [pA0] aktanotItyakvAnaH / haso've // 2111115 // sA ityetAbhyAmavapUrvAbhyAM zo bhavati / abahAraH / abkhaapH| dumyorago // 211 / 116 // dunI ityevAbhyAM No bhavati / dunotIti dAyaH / nAyaH / agAviti kima ! madavaH / praNayaH / vimApA grahaH // 2 // 1 // 117 // ahervibhASavA raNo madati / grAhaH / prahaH / vyavasthitavimASeSam / jalacare mAha eva / jyotiSi graha eva / vibhApati yogavibhAgAd bhavatIti bhAvaH / geI kaH // 29 / 118 // maddegehe'bhidheye ko bhavati / gehaM sadma | tAtsyAhArA api / gaI gahAH / zilpini TvaH // 2 / 1 / 116 // zilpiyabhidheye Tdubhatrati dhoH / nartakaH / khanakaH / rapakaH / rajakarajanarajasA nakhaM vakSyati / eta eva dhavaH prayojayantIti kecit / gau yuthako // 2 // 1 // 120 // gAyatezyu thaka ityeto tyau bhavataH / zilpinauti vartate / gAyanaH / gAthakaH / hAyanaH // 22 // 12 // hAyana iti nipAtyate bIhikAlayoH phoH / jahAtyudamiti hAyanA nAma grIhayaH / jahanti sahavRtAH kriyAH hAyanaH saMvatsaraH / asalvaH sAdhukAriNi bun // 2 / 1 / 122 // gus. lU ityetebhyaH dhubhyaH sAdhukAriNi kartari bun bhavati / sAdhu pravate yaH sa pravakaH / evaM sarakaH / lavakaH / sAdhukAriNIti kim ! prbH| Azipi // 21 // 123|| AziSi cArthe dhun bhavati dhoH / jIvatAditi ya ucyate sa jIvakaH / evaM nandakaH / vardhaka ityabhayanandiviracitAyAM jainendravyAkaraNamahAvRttI dvitIyasyAbhyAyasya prathamaH pAdaH -.. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 2 pA0 1 sU0 1 10 karmaNyaN // 222 // karmaNi kArake vAci dhoramityayaM tyo bhavati / kumbhakAraH / zaralAvaH / carcApAraH / dizadAt "kako kRti " [] iditA / " vAgamiGa" [ 13382 ] iti SasaH / "zIcikAmibhakSyAcarIkSikSa mibhyo ho vaktavyaH " [vA0] dharmazIlaH / dharmazIlA / dharmakAmaH / vAyubhakSaH / dharmAcAraH / dharmApekSaH / klezakSamaH / nedaM vaktavyam / ghaJantena base sati siddham / dharma zolabhasya dharmazIlaH / dharme kAmossya dharmakAmaH / dharma zIlayatItyevamAdivigrahe anabhidhAnAday na bhavati yathA zrAdityaM pazyati himavantaM zRNotItyevamAdau na bhavati / kumbhakArAdidhvasvajantena ca basa ityubhayaM bhavati / hAyAmaH ||2||2 || hvAvA mA ityetebhyazcAy bhavati karmariNa vAci ke prApta idaM vacanam / svargahnAthaH / tantuvAyaH / vAtivAya tyo matizcAkarmakatvAdaprahaNam / dhAnyaM mimIte mayate vA dhAnyamAyaH / mInA timinotyoH kaprAterabhAvAt pUrveNaivANU / 02 ataH kaH || 22|3|| AkArAntAdoH karmaNi vAci ka ityayaM tyo bhavati / godaH / zrarthaH / pASiyaMtram / zrRGgulitram / jyA vayodhanAvityasya brahma jinAtIti brahmaNyaH / ' ke kRte paratvAdAtaH se pazcAjiH / "asiddhavadatrAbhAt" [4/4/21] ityAtvasyAsiddhatvAdiyA dezo na bhavati / yaNAdezaH siddhaH / juhutratuH juhuvurityatra huJa zrAkhamakRtyA jiH kriyate ityAtvaM nAstItyuvAdezaH siddhaH / zrahaH / prahaH / ityAkArAntAt "to gau" [23] iti kaH / prAgAlaM pazvAjiH / pre ||24|| prapUrvAdAttaH ko bhavati karmaNi vAci / tattraprazaH / mokSaprajJaH / niyamArtho'yamArambhaH / ma eva gau nAnyasminnAtaH ko bhavati / gosaMdAyaH / vatrAsaMdAyaH / dAzaH // ||5|| ayamapi niyamaH / dA zA ityetAbhyAmeva prapUrvAbhyAM karma ko bhavati / dharmapradaH / dharmaprajJaH / niyamAdiha na bhavati / pANipratrAyaH / prabhulipratrAyaH / kathaM bhASye prayogaH "abhijJazca punare+tvAdInAmarthAnAm" iti / atrAbhidhAnavazAt "dhyAso gau" [28] iti ko bhaviSyati / saMkhyaH ||2|2|6|| pra iti niyamena nivartate ke punarArambhaH / sampUrvAt khyA ityetasmAtkarmaNi ca ko bhavati / pazUn saJcaSTaM pazusaMkhyaH / zrazvasaMkhyA | supi // 22|7|| subante vAci dhorAtaH ko bhavati / pAdaiH pivati pAdapaH / kacchena pitrati kacchapaH / dvAbhyAM pivati dvIpaH / samasyaH / viSamasthaH / dharmAya pradadAti dharmapradaH / zAstreNa prajAnAti zAstraprazaH / karmaNyapi bAnvi yathA svAditi sumahaNam / iha kecidAta iti nAnuvartayanti / tena bhUlavibhujAdiSyabhidhAnavazAt kaH siddhaH / mUlAn vibhujati mUlavibhujo rathaH / jalavaham / nakhamucAni dhanUMSi / kAkaguhAstitvAH / sthaH // 228 // supi vAci tiSThateH ko bhavati / kartari pUrvI yogaH / pranirdiSTA khAt bhAve'pi yathA syAdityArambhaH / AkhUnAmutthAnamAtyaH / zatamotthaH / " sthAstabhoH pUrvasyodaH " [ 2/4/135] iti sakA rastha pUrvavatvam / ho ghara ||22|| itaH prabhRti karmaNIti supIti ca dvayamanuvartate / karmaNi vAci duheH ko bhavati kArAdezaH / kAmAndogdhi kAmadudho dharmaH / kAmadudhA dhenuH / tumhazokayoH parimRjApanudoH // 222 // 10 // tunda zoka ityetayoH karmaNorvAcoH parimRja apanuda ityetAbhyAM ko bhavati / zravizeSeNa "supi " [rArA7] ityetenaiva ke siddhe zrAlasyasukhAharaNayoraryayoryathA svAdityArambhaH / tundaparibhRtaH alasazcet / zokApanudaH putrI jAtaH / pUrvI "tikuprAdaya:" [113381] iti saH pazcAdvAksaH / zrAlasya sukhAiraNayoriti kim ? tundaparimArja AturaH / zokApanodo dharmAcAryaH / 1 ke kRte parazvAdeAramya mAgAtvaM pazcAvijaH ityataH pAThavinya: 1 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2 0 1 sU0 11 - 21] mahAvRtisahitam I gaSTak // 2|2|11 // gA ityetasmAdvoH karmaNi vAciramityayaM tyo bhavati / kaH strI 1 [24] "dAGgaH " [22] iti nizmAdagipUrvAdAtaH karmaNi ko vihitastasminneva viSaye Tak / zranyatrAva bhavati / vaktrasaMgAyaH / 103 surAzIdhvaH piSaH || 22 |12|| surA zIdhu ityetayoH karmaNoH piteH bhavati / surApaH / surApI / zIdhupaH | zIdhupa / zravamapi kApavAdaH / surAzIdhvoriti kim / kSIraM pivatIti kSIramA kanyA / pica iti vikRta nirdezaH kim ? surAM pAtIti surApA / praharaH ||2||13|| pradedhaH karmaNi vAci ityayaM tyo bhavati / zahilAGgajAGkuzayaSTito maraghaTaghaTI dhanuHzru vAkSu prAyeNAbhidhAnam / zaktigrahaH / lAGgalamahaH / zrakuzagrahaH / vaSTigrahaH / tomaragrahaH / pradaH / grahaH | aMhaH / sUtramaho bhavati dhArayati cet / sUtragrAho'nyaH / jo'nutsedhe ||14|| utsedha utkSepaNam / hRJo 'nutsece vartamAnAt karmaNi vAci pratyo bhavati / zraMzaM harati zraMzaharaH bhAgaharaH / rikthaharaH / zranutsedhe iti kim ? bhArahAraH / na kevalamucchrAye utkSepaNe'pyuradeva iti zabdo vartate tadyathA nAnAjAtIyA zraniyatA ( tavRttavaH ) satsedhajIvina iti / vayasi ||22|15|| zarIriNAM kAmakRtAvasthA vayaH, tatra tyo bhavati vayasi gamye / zrayamutsedhAce ArambhaH / kavacaharaH kSatriyakumArAH / asthiraH zvazazuH / Izora ( dRzyamAnena ) saMbhAvyamAnena vA bhArokSepona vayo gamyate / zrAGi zIle ||2/2/16 // zIlaM svAbhAvikI pravRtiH / zrAGi ca vAci hRmo'tyo bhavati zIle mamyamAne / puSpAharaH / phalAharaH / sukhAiraH / utsedhAnutsedhayorayaM vidhiriSyate / anutsedhe pUrveNa kasmAnna bhavati ! zIle paratvAttRn syAt / zIla iti kim ? bhAramAharati bhArAhAsa | zraH // 22117 // zrateH karmaNa vAci tyo bhavati / pUjA pratimA / ||298 // stamberama karoMjA ityeto zabdoM hasti pU cakayorarthayornipAtyete / stamberamo hastI / karNejAH sUcakaH / stambakayo ramijaporiti sUtraM karttavyaM supIti vartate / "ye kRti bahukam [4 / 3 / 132] ityanupA siddham / arthavizeSaparigrahArthaM nipAtanam / iha mA bhUt / svambe tRNastava ke rA gauH / karNe japitA vaidyaH / 1 rAmi ghoH khau // 22 // 15 // zamivAci dhoH khuviSaye pratyo bhavati / zambhavaH | zaMvadaH / zaGkaraH 1 grahaNe'nuvartamAne punadhu grahaNaM bAdhakabAdhanArtham / zaGkarA nAma paribrAjikA | khuviSaye kRJo detyAdiSu paratvATTa mA bhUt / khAviti kim ? zaGkarI jinavidyA / I zoko'dhikaraNe // 2zaza20|| zeteradhikaraNe subante vAci pratyo bhavati / khe zete khazayaH / khezavaH / gartazayaH / gartezayaH / " kRti bahurum " [4/3/ 122] iti pace'num / zauddha iti yogavibhAgAt pArzvAdisuranteSu cAtu zratyo bhavati / pArzvAbhyAM zete pArzvazayaH / pRSThazayaH / udarazayaH / "uttAnAdiSu ca kartRSu" [va] uttAnaH zete uttAnazayaH / zravamUrddhazayaH / digvasaha pUrvAsyo bhavati [vA0] digdhena saha zete digvasahayaH / kathaM giriza: lomAdipAThAnmatvarthIyaH zaH / yo hi girI zete giristasyAsti / careSTaH || 2|2|29 // caredharadhikaraNe vAci ye bhavati / kuruSu carati kurucaraH / madracaraH / madracarI | adhikaraNa ityeva | kurUMzvarati kurucArA / 1. vaktraM chandovizeSaH / 2 yo sambhA a, sa0 / 3 prakRtiH ba0 sa0 mu0 1 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jainendra-vyAkaraNam [10 2 pA0 2 sU0 22-3 // bhikSAsenAdAye ||raash22|| anadhikaraNArthametat / bhikSA senA AdAya ityetegu vAkSu careSTo bhavati / bhikSAcaraH / senAcaraH / zrAdAyazabdaH pyAntaH / zrAdAya carati zrAdAyacaraH / puro'grato'preSu suH // 22 // 23 // purasa, agratas agne ityeteSu subante cAtu sararoTo bhavati / puraHsaraH / "magratas prAthAdimya upasaMkhyAnam" [vA ] ityevantAttasiH / zragrataHsaraH / agresaraH | agresarI / anIvantatve'pyekAro nipAtanAt | pUrve kartari shraa24|| kartRgrahaNaM karmanivRtyartha pUrvazabde kartRyAcini subanne yAci sopTo bhavati / pUrvaH saravi pUrvasaraH / kriyAyA vizeSaNe'pISyate / pUrva prathama sarati pUrvasaraH / kartarIti kim ? pUrva deza sarati puurvsaarH| ko hetuzIlAnulomye'zabdazlokakalahagAthAvaracATusUtramantrapade maas25|| zabda. zlokAdivarjite karmaNi vAci kRtaH Ta ityayaM tyo bhavati hetI zIle prAnulomme ca gamyamAne / tuzabdopAdAnAt ii hetuH prakRSTa kArayAm / vidyA yshskrii| dhanaM kulakaram / zIla svabhAvaH / samAsakaraH / arthavaraH / bhAnulomyamanukUlatA / preSakaraH / vacanakaraH / eteviti kima ? kumbhkaarH| azabdAdiSviti kim ? zabdakAraH / zlokakAraH / kalahakAraH / gAthAkAraH / vairakAraH / cATukAraH / sUtrakAraH / mantrakAraH / padakAraH / divAvibhAnizAprabhAbhAskarAntAnantAdinAndolipilivivalibhatikartacitrakSetrasaMkhyAjavAbAharddhanurarASu / / 2 / 26 // ahetvAdyartha prArambhaH / didhAzabde subanno vAni vabhAdiSu karmasu vAstu pharoteSTa ityayaM tyo bhavati / divati miTA dam / kirA~ta dipAra vibhA karotIti vibhAkaraH / nizAkaraH / prabhAkaraH / bhAsanaM bhAH / bhArga karoti bhAskaraH / sUtre bhAskarAnroti sakArasya nipAtanAt jihvAmUlovavisarjanIyau na bhavataH / kAraM karogIti kArakaraH / antakaraH / anantakaraH / antakarasya nana se anyo'rthaH pratIyate ityanantagrahaNam / zrAdhikaraH / nAndIkara: | lipikaraH / livikaraH / bhalikaraH / bhaktikaraH / kartRkaraH / citrakaraH / kSetrakaraH / saMkhyA ekasvadbhityAdikA / ekakaraH / bahuzabdo'pi nAnAdhikaraNa vAcI saMkhyAzabdaH / bahukaraH / jaMghAkaraH / bAhukaraH / iskaraH / "ro'supi" [1 // 3 // 78] iti rephaH / tasya "kRmi" [ 133 ] nAdi sUtreNa satvam / dhanuSkaraH / agaSkaraH / "sasle'dha sthasya" [2433 ] iti satvam / "iNNaH SaH' [ 120 ] iti Satvam / karmaNi bhRtau ||raaraa27|| karmazabde cAci kRtraSTo bhavati bhRto ganyamAnAvAm / bhRtarniyA karmamUlyam / karma karoti karmakaraH / mRtAviti kim ? karmakAraH / kiMcidguSkaH // 2228 // kim yad tad bahu ityeteSu vAca kujaH a ityayaM tyo bhavati / kiGkaraH kikarA / yatkaraH / yatkA / taskaraH / tatkarA / cauyeM taskaraH / bahukarA / iha bahuzabdo vaipulyavAcI / itvAdiSu Ta eva bhavati / kiraNazIlA kiGkarI / sakRtstambe vatsIyoriH // 222226 // sakRt samba ityetayoH karmaNoH kRma iritvayaM tyo bhavati vatsabIloH katroH / sakRtkarivatsaH / stambakariH bohiH / utsavIhyoriti kim 1 sarakAraH / sambakAraH / ddatinAthayoH pazau hajaH // 2 // 2 // 30 // dRti nAtha ityetayovAMcIH pazau kartari huna irityayaM tyo bhavati / itihariH / nAthahariH pazuH / pazAviti kim ? hatihAraH / naathhaarH|| phalenahyAtmambharikukSimbharayaH // 2 / 231 // phalegrahi Atma bhari kukSimbhari ityete zabdA nipAtyante / phalAni gRhNAti phalepahiH / vAca etvamizca nipAtyate / aAtmAnaM vitiM zrArama bhariH / kRkSibhariH / vAco mantavamizca nipAtyate / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 02 pA0 2 sU0 12-41 ] mahAvRttisahitam 205 pajeH khaz || 2|2|32|| ejaveryantAtvazityayaM tyo bhavati karmaNi vAci / vakAraH "khityajhe; " [ 4 / 3 / 176 ] iti vizeSaNArthaH / zakAro garmajJArthaH / zraGgAnvejayati zrameyaH / janamejayaH / "bAvatisArdheSu ajAtibhyaH khazyakabhyaH " [ 0 ] bAtamajAH mRgAH / tilantudaH kAkaH / sAhA mRgAH / nAsikAdI dheTdhmaH ||2|2|33|| nAsikAdiSu karmasu dheT dhmA ityetAbhyAM khay bhavati / nAkhikAnyati nAkhikandhayaH / nAsikAndhamaH / svarindhayaH / svarindhamaH / nADindhayaH / nADindhamaH / muSTinvayaH / muSTindhamaH / ghaTindhayaH / ghaTindhamaH / ghAtanvayaH / vAtandhamaH / zunIstanayorbheTa eva / zunindhayaH / stanandhayaH | AdizabdaH prakAravAcI / udi krUle rujicahoH || 2 | 2|34|| udIti kAsyAne Ip / utpUrvAbhyAM ruci vahi ityetAbhyAM kUle karmaNi svazu / kUlamudra, jaH / kUlamudvaddaH / hA lihA ||22|35|| vaha abhra ityetayoH karmaNoH lihedhaH khaz bhavati / vahaM ledi vaha liho gauH / zrabhraMliGgaH prAsAdaH / mitanakhaparimANe pacaH ||222|36|| mitazabdasya pRthagnirdezAt parimANaM prasthAdi gRhyate / mita na parimANavatyeteSu karmasu pacedhaH khaz bhavati / mitaM pacate mitampacA kanyA / nakhampacA yavAgUH 1 prasthampacA / zrADhakampacA / droNampacA / vidhvarupostudaH sakham ||2|2|37|| vidhu zraruSa ityetayoH karmaNoH tudevaH khaz bhavati / sakArasya ca kham / tridhuntudaH ! mudaH | vAcaMyamAsUrya pazyogrampazya lalATantapaparantapadviSantaperammadapurandara sarva sahAH // 12/2/38 // eve zabdA nipAtyante / mAlude kaNa vadhaH kho nipAtyate vrate / vAcaM yacchati vAcaMyamastapasvI / vAgyAmo'nyaH / sUrya na pazyati zrasUryapazyaM bhukhm| asUrya pazyA rAjadArAH / nipAtanAdasAmarthyaM'pi nansaH dRzeH khazU / uma pazyati ugrapazyaH / ugre karmaNi haroH khaz nipAtyate / lalATantapati lalATantapo mAsvAn | khaz nipAtyaH / parasta / payati parantapaH / dviSatastApayati dvistapaH / paradviSatoH karmostApeH khanipAtyate / takArasya ca kham / "khaci" [4|4|88 ] iti prAdezaH / striyAmanabhidhAnam / dviSatItApaH / irayA mAdyavi irammadam / svanipAtyaH / puro dAsyati purandaraH / khac bAco mantatA ca nipAtyate / sarvaM sahate iti sarvaM sahaH / khaz nipAtyaH / kathaM pANyo dhyAyante tu pANindhamA panthAna iti ? nAsikAdo pANizabdaH tatra pANindhamAH pathikAH tAtsyyAtpanthAno'pItyadhikaraNe khaz na vaktavyaH / priyavaze vadaH khac ||22|3|| priya vasU ityetayoH karmaNoH vadateH sajityayaM tyo bhavati / priyaMvadaH / varAMbadaH / svakAro vAgarthaH ( mumarthaH ) / cakAraH " khadhi" [ 448 ] iti vizeSaNArthaH / tyAntarakaraNaM kimartham ? khazi sati uttaratra karoterzvabhartezca vikaraNaH syAt / dhorihoGaH prAdezazca na syAt / sarvakUlA bhrakarISeSu kaSaH || 2|2240 // sarva kUla na karISa ityeteSu vAtu sarvaMkaSa vipraH / kUlaGkaSA nadI / abhrakaSo vAyuH / karISaGkaSA bAtyA / "bhage vAreH kha bhagandaraH / bhavatibhayeSu kRJaH ||2| 2241 || megha Rti bhava RtiGkarA / bhavaGkaraH ] "abhayAcceti varUSyam" [ vA ] aNo'pavAdo'yam | paratvena hetvAdiTasya ca bAdhakaH / 4 kaSateH khaj bhavati / vaktavyaH " [ 0 ] ityeteSu karmasu karoteH khac bhavati / meghaGkaraH / zrabhayaGkaro jinaH / naJa se zranyo'rthaH pratIyate / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [pa0 2 pA0 1 0 12-12 kSemapriyamadreNa ca // 22 // 42 // kSema priya madra ityeteSu karmasu karoteraNityayaM so bhavati saca / beti siddhe kRSI kSetrAdiSyapi TapatiSedhArthamayAgrahaNam / kssemkaarH| kSemakaraH / priyakAraH / priyaGkaraH / madrakAraH / madraGkaraH / pAzitambhakaH ||22|zA aAzitambhava iti nipAtyate / zrAzitazabde subante vAci bhavaterbhAvabharAyoH khA nipAtyate / zrAsita iti kartari ko dItvaM cAta eva nipAlanAt / zrAzitasya bhavanamAzita bhayo varttate / zrAzito bhavatyanenAsamamA zizAnada zroSaNA / pratyArohita guDasa bhagata / gave ghanaH samatvAdayaM baadhkH| bhRtavRjidhArisahitapivamaH khau ||shraa4|| bhR ta vR ji dhAri sahi tapi dami ityetebhyaH khuviSaye kham bhavati / karmaNi supi vAci yathAsambhavamayaM vidhiH| vishvmbhg| vsundhm| rathantaro nAma raamaa| vaDAoH-pativarA kanyA / arijyH| yugaM dhArayati iti yugandharaH | "khaci"[11] ityuGaH praadeshH| zatrusahaH / zatruntapaH / dabhirantargatapayarthaH / arindamaH | khAviti kim ? kuttumbbhaarH| gamaH // 22 // 45 // khAviti vartate / suantavAci gameoH khaj bhavati / mutaGgamo nAma phazcit / kaSidakhAnapIdhyate / mitagamo'zva / amitaGgamA istinI / "vihAyaso vidvagnezaH svaccha vA vidvaktavyaH" [vA0] vihAvamA gacchati vihaGgaH / vihnggmH| "turamusayomya" [vA. ] turaGgaH / turaGgamaH / bhujnggH| bhumnggmH| DaH // 12 // 46 // sthAviti nivRttaM gama iti vartate / gabheDoM bhavati subante vAci / mantAdiSu vADhu prAyeNAbhidhAnam / antagaH / atyantagaH | zradhvagaH / dUraNaH / paaryH| anantagaH | gurutalpagaH / tyAgAragaH | grAmagaH / sarvatra gacchati sarvagaH / pannaM gacchati pnngH| "urasaH sakhaJcati patanyam" vA "vihAyaso vica" [vA0] urasA gacchati uraNaH | vihAyasA gacchati vihagaH / "suduroradhikaraNo ge vaktavyaH" [vA.] sukhena gacchati asmin sugaH / durgH| "niso deze' [cA0] nirgo dezaH / hityabhalyApi DiskaraNasAmA: kham / AziSi hanaH ||raaraa| AziSyarthe hante? bhavati pharmaNi vAci / timi inti timihaH / shaaphH| ape phlezatamasoH // 22 // 48 // apa iti kAsthAne ii| apapUrvAt hantaH klezatamayoH karmaNo cioDoM bhavati / anAzoroM'yamArambhaH / klezApahaH / tamopahaH / kumArazIrSayoNin // 2 // 45 // kumAra zIrSa ityetayoH karmaNohanteNin bhavati / azIlApoMDayamArambhaH / kumaardhaatii| zodhAtI 1 zIrSazabdo'kArAntaH ziraHparyAyo'sti / ___TagamanuSye // 2 / 2 / 50 // hana iti vartate / hanteH karmaNi bAci Tam bhavati amanuSye kartari / pitvaM hanti pittanaM ghRtam / zleSmaghnamauSadham / jApAnatilakaH / patiSnI rekhA / amanuSya iti kim ? pApazata. stapamvo / caurapAto hastItyatra "yujhyA bahulam'' [2 / 3 / 64] iti bahulavacanAdaN / jAyApatyolakSaNe // 22 // 52 // lakSaNaM cihna tadasyAstIti lakSaNaH / arzazrAdipAThAdaH / jAyA pati ityetayoH karmacAhantalakSaNati kartari Tagbhavati / bAbAno braahmnnH| lakSaNamasya tadvidhamasti / patipnI kanyA / __ zaki hastikavATe // 22 // 52 // zakanaM zak zaktirityarthaH / hasti kavATa iti etayoH karmaNoH inteSTaga bhavati zaki gamyamAnAyAm / ayaM pUrvazca manuSyaka kArya prArambhaH / itinaM inti ikhino manuSyaH / istinaM hantuM zakla ityarthaH / kabATa no mnunnyH| zakIti kim ? hastiSAco vyApaH upAyena / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 02 pA0 2 sU0 13 - 59 ] mahAvRttisahitam pANighatADa gharAja ghAH || 22|13|| ete zabdA nipAtyante / pAtratA zilpini nipAtyete / anyatra - pANighAtaH / tAighAtaH / rAjatra ityavizeSeNa / TagghatvaM TikhaM ca nipAdhyam / 107 subhagADhya sthUlapati nagnAndhapriye'cyo snukhkhuko bhuvaH || 2 |2| 54 // zracvAviti jvantapratiSedhAt JimuktakanyAyena parthavijJAnam | acyanteSu vyarthe vartamAneSu subhagAdiSu vAtu bhavateH stuM khu ityetau tyau bhavataH / asubhagaH subhago bhavati subhagambhaviSNuH / subhagambhAvukaH / zrAvyambhaviSNuH / zrADhyambhA bukaH | sthUlambhaviSNuH 1 sthUlambhAtrukaH / palitambhaviSNuH / patitambhAvukaH / nagnambhaviSNuH / nagnambhAvukaH / andhambhaviSNuH / zrandhambhAvukaH / priyambhaviSNuH / priyambhAvukaH / atra tadAvibhiSTiH / zrasubhagambhaviSNuH / zrIsubhagambhAvukaH / zracvAdhiti f+ ? subhagobhavitA / yAyIbhAMvatA / nanirdiSTe sadRza saMpratyayAdiha na bhavati - subhago bhavitA | kRJaH karaNe khyuT // 2/235 // kRJaH karaNe kArake khyuT bhavati zracyanteSu vyarthe vartamAneSu subhagAdiSu cAkSu / zrasubhagaM subhagaM kurvantyanena subhagaGkaraNam / zrAvyakaraNam | sthUlaGkaraNam / palitaGkaraNam / nagnaGkaraNam 1 andhaGkaraNam / priyaGkaraNam / subhagaGkaraNI vidyA / zracvyanteSu ityeva / subhargIkurvantyanena / nanvatra khyuTi Ti vA nAsti vizeSaH / satyam / acyantAnuvRttestu yuTo'yaMtrArthaH pratiSedhaH / vyarthe vartamAnevityeva / zrAjdhaM kurvanti tailena / zrabhyaJjayantotyarthaH / spRzo'nudake kaH // 22 // 56 // udakavarjite supi vAci svazedhaH kirbhavati / kakAraH kAryArthaH / vakAraH sati sAmye kipo bAdhanArthaH / mantreNa spRzati mantrastRk / dalaM spRzati dalaspRk / "" [5/3/51] Adi sUtreNa patvaM astraM "kizva kuH " [5/375] iti kutvam / anudaka iti kim 1 udakaM spRzati udakasparzaH / gdadhRgAgviguNijyujika JcaH // 222/57 // li dadhRk srak dik ubhiek ityete kanyantA nipAtyate / zraJcu yuji kuddhi ityetebhyastu kirbhatrati / Rtau yajate Rtuprayojano vA baghate khim / Rtuzabde vAci yajeH kvinipAtyate / vRSNototi dadhRk / dhRSeH kirdvitvaM ca nipAtyate / sumanti tAmiti / sRjeH karmaNi kiramAgamazca nipAtyaH / dizanti tAmiti dikU | dizeH karmaNi kviH / utsnihyatIti uSNiAk | utpUrvA snihaH gyantakha tvaM ca / upoSeNa nAtIti vA uSNik / dhanakhaM prazca / amcu 1 prAG / dadhyaG | tuvantamAtre kimavati / yujeH kevalAdeva kiH 1 yuG / yuJjau / yuJjaH / kruG / krujhau / kruJcaH / kruzrapi kevalAt kviH / nakhaM na bhavati / sa eSa vizeSo nipAtanaiH saha nirdezAlabhyate / tyadAdI dRzo'nAloke Tak ca // 225 // tyadAdiSu vAsu zerdhoranAloke'rthe yag bhavati kizca | AlokazcaturviSayaH paryudasyate / vyAha / vyAhazaH / gkSavatI [4/3115] iti nirdezAko'pi bhavati / tyAdakSaH "zAsanAmnaH " [ 4 23/117 ] ityAtvam / evaM tAdRk / tAdRzaH / tAdRkSuH / yAdRk / yAdRzaH / yAdRkSaH / rudizabdA ete tena naiteSvatrayavArtho'sti / tamiva pazyati athavA izyate iti kathaJcidvAkyam / samAnAnyayozceti vaktavyam' [ vA0 ] sadRzaH / sahakU / sahasraH / zcanyAdRk / anyAdRzaH / zranyAkSaH / vatI [ 4 | 3 | 115 ] iti samAnasya sabhAvaH / zranAloka iti kim 1 yaM pazyati yaddazaH / taddarzaH / sasUtra, hayujavibhicijinorAjo gAvapi kiM vi bhatrati gau vAci zrabhiyAt sute / prsn| divi sIdatIti 3. yuTo'pyatrArthataH prasi-ma0 // 2256 // khAdimyo dhumva Sat / antarikSaSThat / iti Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jainendra vyAkaraNam [pra. 2 pA0 2 0 10-66 viSA sahacaritaH zrAdAdikaH / prasUle prasH | aeDaM sUte aNDasUH / zatasaH / garbhagR: / vidvaSToti viddhiTa / mitradviT / pradra yatIti pradhruk / mitrAya druhyati mizdhra k / pradogdhi prathuka / yujira yoge yuna samAdhASiti cAvizeSeNa grahaNam / prayunakti prayuk / azvayuk / yujeNyantasyA'pi yuja ini nipAtanAt gorupa / prayojaya tIti prayuk / -azvAn yojayati-azvayuk / videzavizeSeNa grahaNam / pravit / dharmavit / abhin / balabhit / pracchit / rajacchit / praji / karmajit / prnnauH| graamnniiH| virAjo virAT / samrAT / 'manvanakanivicaH kaccitA 2 / 2 / 62] "kipA [2 / 2 / 63] iti kipi siddha niyogArthamidam / mupIta vartamAne ginahaNaM kimartham ? anyatra supraNe gigrahaNaM gAstIti jJApanArtham / tena "vadaH supi kyapa ca' [2 / 11t] iti ge kyamna bhavati / pravAsamanuvAdyam / ado'nanne // 2 // 60 // adeoH bibhavati ananne subanne vAci / zrAmamatti prAmAt / vRkSAt | ananna iti kim ? annAdaH / kavye // 32 // kravyanAramA pA~ca vismayati / kanyamAna avyAt / pUrvaNaiva siddha punarArambhaH asarUpasyANo bAdhakaH / kathaM tAI yAdaH ? pRSodarAdiSu ttavikRtAdaH avyAda iti draSTavyam / __ mambandhanimvitraH kacit ||shraa6|| man van vanip vic ityete tyAH kacid dRzyante / bhAvapItyanuvartate / suzarmA / muvarmA / kvaciditi vacanAt kevalAdapi / dAmA / pAmA / vAmA / hemA / van / vijAyA | amegAvA / dhanmAH" [12] ityAkham / ni5 / prAritvA / praarivaanii| kevalAdapi / kalA | kalAnau / dhIvA / pIvA / vic / vizatIti veTa / reT / vakAra kAyArthaH / ikAra uccAraNArthaH / ghakAraH evarthaH / jAgati jAgaH / virityucyamAne "jAguravimiNamiti' pArA2] iri papratiSedhaH rAkyeta / kie ||2||sh63|| vip dhoH kvaciT dRzyate gAvapi / ukhena ( ukhAyAH ) saMsane 'ukhAt / vAhAt bhrazyati vAhAT' / "anyasyApi" [33232] iti daulam / acidadhikArAtkevalAdapi / yAti yAH / vaativaaH| sthAH kaH ziza64|| gAvapIti vartate / tiSThateH ko bhavati / zantiprati shNsthH| musthaH / nanu "supi" [sa] "kSyaH' [ ] ityanenaiva kaH siddhH| na sidhyati / "zami gho: khau' [2 ] ityatra dhumazAstra prayojanamukta samatvena pUrvasya Rsya bAdhanamiti / yathA zaGkarA parivAjiketyatra hellAdilakSaNasya Tasya bAdhAtkasyAkArasya bAdhanArthaM punaH kavidhAnaM cipo'samavAdasyo na bAdhaka iti pUrveNa cipsiddhaH / zaMsthAH / majo NviH // 22 // 65 // bhajaterivarbhavati mapi gAvapi / zraddha bhAk / prabhAk / gakAra eMvarthaH / vakAraH sati sAmye bAghArthaH / ikAraH uccAraNArthaH / samatvena vivicoryAdhako'sti zivaH / __ supi zIle'jAtI Nin // 66 // catuSTayI zabdAnAM pravRttirityasmin darzane jAtipratiSedho' yam / ajAtivAcini subante vAci zIle gamyamAne ghoNinbhavati | supIti vartamAne punaH mugrahaNaM summApAryam / anyathA ajAtAviti satvavAcinaH pratiSedhAdanyasyApi sattvavAcinI grahaNaM na syAt / udhya bhukta 1, "piTharasthAyukhAkupaTam" ityamarAdiprAmANyAdukhAzabdasya nityatrIyAt "ukhAyA: aMsate" iti vaktumucitam / mUle "khena aMsate" iti kANanRtIyAmoraca gha cinyam / 2. bahAd bh.,0| 2. pAhAmaTa-sa0,0 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202067-71 ] mahAnutam 106 ityevaMzIlaH uSNabhojI / udAsArieyaH / pratyAsArievaH / zratAviti kim ? zAlIn muGa ityevaM zIlaH zAlibhojaH / sAdhUnAmantrayitA / zola iti kim ? uSNAbhojaH AturaH / kacidityanuvRtteH sAdhukArieyazin / sAdhukArI / sAdhudAyI / "brahmaNi yadekhin vaktavyaH " [ vA0 vAdino vadanti / ] zrasamarayANo vASakaH / brahma kartarIve // 226 // kari vAci ivArthe ghozin bhavati / upamAnabhUte kartarItyarthaH / jAtyarthamazIlArthaM cedam / uSTra iva krozate unakozI / dhvAGkurAvI / kharanAdI / siMhanadIM / vRtyaivArthasyotvA divazabda. syAprayogaH / karttarIti kim ? tilAniva bhuka kodravAn / deva iti kim ? uSTraH krAzati / vrate // 22/68 // mucante vAci dhorNin bhavati samudAyena ced vataM gamyate / zAstrapUrvako niyamo tam / pArzvazAyo / sthaNDilazAyI / vRkSamUlavAsI / zrAddha na bhuGkta matamasya zrAddhabhojI / zravaNabhojI | sApekSasyAsyApi na vRttirvyAkhyAtA / mata iti kim ? Dile thete kAmacAre / prAyo (ya) mokSye // 226 // subante vAci dhorAbhIkSyaye gabhye prAyogin bhavati / zola guNAntare dveSaH / tato'nyanmuhurmuhuH sevanamA bhIkSNyam / kAyapAviyo gAndhArayaH / sauvIrapANi dapitAH / krapANi zrantrAH / kSIrapAyikha uzInarAH / " mRdantanuvibhaktyAm ' ' [ 3|4|11 ] itei zanam / prAyograhaNAdiha na bhavati / kulmASakhAdAzcAlAH / manaH // 2/270 // manyateH supi kAci zin mati / zIlArthavat / zobhanaM manyate paraM zobha namAnI | darzanIyamAnI | mana iti zyavikaraNasya praNaM vyAkhyAnAt / uttaratra khazi vizeSo bhaviSyati / khazcAtmanaH // 2|2|71 // Atmano yatsubantaM tasmin vAci manyateH khaza bhavati zizca / zobha. namAtmAnaM manyate zobhanammanyaH / zobhanamAnI / pakhitammanyaH / paNDitamAnI / bhUte // 2272 // bhUta ityadhikAro veditavyaH / ghoriti vartate / arthavazAd bhUrte dhvarthe vacyamANA viSaya bhavantItyarthaH / vakSyati dRzeH kranip / meruM dRSTavAn mehazrA / bhUta iti kim ? meruM drakSyati / na ca bhUtazabdas taretarAzrayatvenAsiddhiH zranAdilAndavyavahArasya / bhUta iti nisaMzako kA zabdaH / "dayanta iti saMsthAnaM nisaMjJAnAM na vidyate / prayojanavazAdete nipAtyante pade pade ||" pharaNe yajaH ||2|2|73 // nniti varttate / karaNe subante nAci yajeobhU zin bhavati / agniTomeneSTavAn zragniSTomayAjI / vAjapeyayAjI / vizeSasya karaNatvam / janasAmAnyaM yajerarthaH / karmaNi naH || 22|74 // karmaNi nAci hanterNin bhavati bhUte / pitRvyaM hatavAn pitRntI / mAtulaghAtI / kutsAvizeSa iti vaktavyamiha mA bhUt / devadattaM hatavAn devadattaghAtaH / brahmabhrUNavRtreSu kip // 212275 // brahma bhUkha ityeteSu karmasu hanteH kanbhavati / brahmAM hatavAn / brahmA / bhRNahA / vRtrahA | sAmAnyena kipi siddhaM niyamArthamidam | trahmAdiSvava karmasu hanteH nimnAnyasmin | bhitraM hatavAn mitraghAtaH / ubhayathA niymshcaaym| brahmAdiSu karmasu bhUte videva nAnyastyaH / ubhayathA ziSyaiH pratipannalAt ubhayayA niyamo labhyate / kathaM madhuhA ! cintyametat / na ityeva / brahmANaM kRtavAn / bhUta ityeva / brahmANaM santi iniSyati vA / sukarmapApamantrapuNye kRJaH // 276 // kimiti vartate / suzabde vAci karmAdiSu ca karoteH cinbhavati bhUte / guNDu kRtavAn kRt / karmakura / parapat / mantrakRt / puNyakRt / eSo'pyubhayathA niyamaH / 1. mamikA a Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 1 pA. 1077-41 svAdiSveSa bAtu kRSaH kimmavati nAnyasmin / sUtraM kRtavAn sUtrakAraH / svAdiSu ca bhUte viveva nAnyastyaH / kRna iti kim ? pApaM ditavAn / bhUta ityeva | karma karotIti karmakAraH / svAdiSveva bhUte kinbhaktIti nAyamiha niyama ityeke / tena bhASyakRta zAstrakRta tIrdhakadityevamAdi siddham / vartamAna kAlavikkSA vA tenaaniymH| __some sumaH // 22 // some karmaNi sunoteH kinbhavati bhute / somaM sutavAn somasut / somasutau / somasutaH / eSo'pyubhayathA niyamaH | soma pava vAci sunoteH kvimnAnyasin / sura sutavAn supasAvaH / some vAci bhUte kineva nAnyastyaH / sua hati kim ? somaM kRtavAn / bhUta ityeva / somaM sunoti somasAvaH / agnI ceH // 27 // agmo karmaNi cinotaH kimbhavati bhUte / agni citaSAn amicit / anicito / apricitaH / zrayamapyubhayathA niymH| anAveva bAci nAnyasin / kukhya citavAn kushycaayH| agnI yAci bhUte kriyeva nAnyastya: / ceriti kim ? agni kRtavAn / bhUta ityeva / agni cinoti agnicaayH| karmaNyanyAkhyAyAm // 2279 // karmaNoti prakRtaM vartate / karmaNi vAci cinoteH karmaNi kArake kinbhavati samudAyena cedaga-yAkhyA gamyate / zyena iva citaH zyenacit / kAka iva citaH kAkacit / rayacakracit / AkhyAgrahagyaM kimartham 1 rUr3heH parigrahArtham / agnyartha iSTakAcayaH zyenaciduvyate / karmaNondhikriyaH ||raash0|| karmaNi vAci inityayaM tyo bhavati / vipUrvAn krIyAteH / karmaNIti vartamAne punaH karmama hatyamabhitreyanivRtyartham / karmaNi vAtri kartari kArake yathA syAt / tailaM vikrItavAn sailavikrayI / vratavikrayI / "kusmAyAmiti bakavyam' [vA0] iha na bhavati / dhaavikaayH| daza kanim // 2081 // bhUte karmaNIti ca vartate / karmaNi yAci dRzerdhAH kvanimbhavati / mera dRSTavAn meramA / vizva dRzvA / pitkaraNamuttarArtham / sAmAnyena hanipi siddha punarvacanaM bhUte manSanviSAM nivartakam / rAzi yudhikRtaH // 21102 // rAjazande karmaNi yudhi kRJ ityetAbhyAM kanimbhavati / yudhiratabhAMvitaNyarthaH sakarmakaH / rAjayudhyA / rAmakRtvA / zrayamapi yogaH manvanyicA niSTrasyarthaH / karmaNItyeva / rAzA yuddhavAn / sahe ||shraa3|| sahazabde vAci yudhibhityetAbhyAM kanibhavati bhuute| saha yuddha vAn sahayudhvA / sahakRkhA | "vA nocaH" [ 10] ityatra nyagavayavasya asasya grahaNAt sahazabdasya samAvo na bhavati / yogavibhAgo ythaasNkhynivRtyrthH|| aneH // 22 // 4 // supi zIla ityataH supIti saMbadhyate / janedhoMH supi vAci Da ityayaM tyo bhavati / upasare jAtaH upsrjH| manturAyAM jAtaH mandurajaH / "khe chayApoH kacit sau ca" [0/37] iti prAdezaH / balabhIjaH / "kAyAmajAtAbhidhAnam" [vA0] jADyAjAtaM AyajaM duHkham / santoSajaM sukham / saGkalpaH kAmaH / buddhijaH sNskaarH| ajAtApiti kim / mRgAjAtaH / hastino mataH / gau vAci khukSiye prajAtAH prjaaH| bhanau karmaNi vAdhyabhidhAnam vA0] pumAMsamanujAtaH pumanujaH / syanujaH 1 'anyasminnapi cAdhi zyo kArakAstare'pi' [ vA ] kijAtena kijaH / asaM mAtena alajaH / dirjato dvivaH / na ataH ajaH / "kAyAmajAto" ityuktam / nAtAvapi dRzyate brAhmaNanA pazubadhaH / kSatriyajaM yuddham / go vAci khAvityukA akhAvapi dRzyate / adhijAtaH / adhijaH / abhinH| parivaH / anI karmaNIyuktam / akarmaNyapi dRzyate / anugAtaH anujaH / yadyapi vizeSeNa surItyucyA hApi prAnoti sarvAnaparipUryo ataH grahalo paatH| anabhidhAnAnna bhavati / "yulyA badulam" 21314] iti bahulavacanAt / karmaNi kArake anyasmAdapi bhavati / parikhAtA parikhA / pusama anujAtaH puMsAnu prakaraNe puMsAnubo januSAndha hatyAnumbakSyate / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0pA0 1 sU0 81-11] mahAvRttisahitam taH // 285 // saMzasyo bhavati dhorbhUte / iha bAgvizeSaparigraho nAsti / kRtaH / kRtavAn / bhuktaH / bhuktavAn / klakAtmavinoH saMjJAzritA tena saMzayAtyavidhAne itaretarAzrayaM nAsti / zrAdikarmaNyapi kathaJcit bhUtatvamasti / prakRtaH kaTaM devadattaH / prakRttavAn karTa devadattaH / jo ni // 226 // supIti nivRttam / su yAni ityetAbhyAM vanip bhavati bhUte / hutavAn / bhutvA / RSTavAniti yayA / juSo'tR // 2 // jIryatairatu ityayaM tyo bhavati bhUte / jaran / jarantau / jarantaH / klaklavatvorasamatvAdatrAdhako'yam / - 111 sadiNo vasurliemam // 288 // vas sad haNU ityetebhyaH bhUte vasurbhavati linmasaMjJazva | anUSivAn zrIdattaM dhAnyasiMhaH / upasedivAn upAdhyAyaM ziSyaH / IyivAn upeyivAn upAdhyAyaM ziSyaH / iNaH kAdiniyamAdiTi dvitvam / dhurUpatya "yatyo:" [ 44177 ] iti yaNAdezaH / casya "kitIyo dI [16] vRtidIm / atha kAdiniyamatatkSaNasleTaH "vazi" [ 2|1|11 ] iti pratiSedhaH kasmAnna bhavati ! uttaratra "zruvo'ni [22] ityanibandhanaM jJApakaM "vahi" [ 2 / 1 / 114 ] iti pratiSedho na bhavati / udAttasya vA sa pratiSedhaH / liGbadatidezAdvitvam / "na sisTopha" [ 14/72 ] ityAdinA karmaNi tApratiSedhazca bhavati / masaMjJAyAH kiM prayojanaM karmavyatihAre mA bhUt / vyatyUce janapada iti / "prAklerSA 'samaH" [2181] iti suddhAdayo'pi bhavanti / andhavAtsIt / zranvavasat / anuvAsa | upAsadat / upAsIdat / upasasAda / upAgAt / upait / upeyAya | kasukAnau liDAdezau sarvadhubhya ityeke / "kasukhoM mam" iti masaMjJakaH / kAnasya "dukAnaM vaH " [112(151] iti saMjJA / bhAvakarmakartRSu ca sambhavaH / liDa dezatvAdeva kirave siddhe sphAntArthakikaraNamAnayoH / ao: zrAdhivAn / svajeH sasvajvAn iti kittvAnna evaM siddham / RkArAntasyaipratiSedhArthaM ca kitkaraNaM titIrvAnaH / "vRtAm [ 12/123 ] ityebhna bhavati / karmaNi tatirANaH / "Rta isroH" [5/1/74 ] iti ityasya "dvizve'ci ' [ 11/16 ] ivi sthAnivadbhAve tR iti dvitvam / "ura:' [ 512 / 136 ] iti zram | vairevAcAryaiH " vaskAzA vasAmi " iti vasau parataH ekAcAmAkArAntAnAM ghaDUvihitaH / pecivAn / papivAn / jakSivAn / iha kasmAnna bhavati ! vibhidvAn cidvAn | "madhye divyataH" ityanena etvacakhayoH kRtayorcamo ya ekAca tatraivei bhavati / ya yamivAnityatrApi cAt kham [4|4| 63 ] iti khe kRte pakAyamastIti zragrahaNa manarthakam / niyamArthametat / yathA nimittamekAcvaM teSAmAkArAntAnAmetra [ iDbhavati ] nAnyeSAM cakhavAniti / zranApITi kRte uGA se kriyamANe ekA svasambhavo'sti / ata eva niyamAt ghaseriTyaprAze grahaNam / tathA vA daziga mahana divizAm / dadRzivAn / dadRzvAn / jagmivAn / jagandhAn / jannivAn / jadhanvAn / "mo na " [23=3] 'kho:' [24] iti makArasya natvam / dRzeranekAvAt gamahanorAta iti niyamAt dasyavAse vibhASA / basau parato videH zatrikaraNasya mahaNam 1 vicidivAn / vividvAn / jJAnArthasya grahaNe te "yasya vA " [ 1121] iti pratiSedhaH syAt / vivizivAn / vivizvAn / zrudho'ni // 228 // zru ityetasmAdvasurbhavatyaniT / upazuzruvAn zrIdattaM dhAnyasiMhaH / zrasamavAGAdayo'pi / upAvaNot / upazuzrAva / anAzvAnanUcAnI // 2/2/60 // zranAzvAna anUcAna ityetI zabdo nipAtyete / naJapUdabhAteH vasubhiAvazca nipAtyate / zranAzrAMstapazvakAra / zrasamatvAt nAbhAt nAza ityapi bhavati / vaceranupUrvAt kartari kAno nipAtyate / anUcAno vratopapannaH / asamatvAt anuktavAn zranvavocat anuvAca iti ca bhavati / luG // 222 // 91 // luG ityayaM tyo bhavati bhUte dhoH / zrakArSIt / ahArSIt / ka bhavAnuSitaH / zramutrAvAtsamiti / atra bhUtamAtrasya vivaddhA zrataeva laDna bhavati / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 2 0 2 sU0 11-100 anadyatane lakS // zaza92 // bhUta iti vartate / zravidyamAnAyatane bhUte ghorlaGa bhavati / zratItAyA rAH zrA pazcimayAmAt zrAgAminyAzca rAtrerAprathamaya mAt adyatanakAlaH / tatprativAdanadyatanaH / zrakarot / ahat / zranayatanabhUtavivakSAyAH samatvAlluDo bAdhako lachu / anadyatana iti nirdezAdya zrAdyatanagandho'pyasti tatra laD na bhavati / zradya bhumahi / yadi vasaH zradyatane'pyadyatano nAsvIti laG prAmoti / nArya doSaH / vizeSAdyatane sAmAnyAdyatanasya vidyamAnatvAt / iha bhRttamAtraM vivakSitam / zrAgacchAma ghoSAt pitrAma paya iti / 'parokSe lokavijJAte prayokuH zakyadarzanasvena darzanaviSaye laD SakaSpaH " [jA0] aruNanmahendro madhurAm / zradyavanaH sAketam / parokSe iti kim ? udagAdAdityaH | lokavijJAta iti kim / jagAma prAmaM devadattaH / prayoktuH darzanaviSaya iti kim ? ayAna kaMsaM kila bAsudevaH / 112 abhizoka lUTa ||22|93 || abhijoktiH smRtivacanam / avidyamAne remazAca cina laD bhavati / abhijAnAsi devadatta kazmIreSu vatsyAmaH / madreSu vatsyAmaH / uktigrahaNaM paryAvArtham 1 sarasi budhyase cetayate vA kazmIreSu vatsyAmaH / laGo'pavAdo'yam / zrayadoti kim / zrabhijAnAsi devadatta yat kazmIreSvavasAmaH / navA sAkA ||2||64 // zrAkAMkSA sambandhaH / anayatana ityeva / sAkAGade abhizAvacane bAci ghorna vA luD bhvtiitiprtisst| tataH kevale yacchandasahitai cAbhizAvacane sAkAMkSe vAci / veti sarvatra vibhASA / zrabhijAnAsi devadatta kazmIreSu vatsyAmaH kazmIreSvasAma tatrAn bhodayAmade tatraunAnabhumahi / yacchandasahite zrabhijAnAsi devadatta yat kazmIreSu vatsyAmaH yattatraudanAn bhocyAmadhe yatraudanAnabhumahi / I parokSe liT // 2/2294 // bhUte anadyatane iti ca vartate / parAvRto'kSebhyaH parokSaH indriyAgocara ityarthaH / parokSa zabdasya cedameva nipAtanam | bhUtAnadyatanaparokSe dhvarthe liDa bhavati / yadyapi sarvAdhvarthaH sAdhyayenAnumeyalena vA parokSastathApi yatrAzrayadvAreNa pratyakSAbhimAnI nAsti lokasya sa parokSa uktaH / papAca / cakAra / zrAtmanAnuSThitA hi kriyA sarvasya pratyAtmaM pratyakSeti suptamantayorasmadaH prayogaH / supto'I kila vilApa / matto'haM kila jadhAna / "avyasthApaha ve hiMDU ghatavya:" [ vA0 ] nAhaM kaliGgaM jagAma / kaliGgagamanasya pratyakSatvAliDaprAptaH / dazazvatorlaGa ca // 2shsh6|| zazvadityetayorvAcorlaG bhavati liT ca bhUtAnadyatanaparokSe | itihAkarot / iti cakAra / zazvadakarot / zazvaccakAra / 2 prazne cAntaryuge || 222267 // praSTavya iti praznaH / pacavarSe yugm| yugAbhyantare prazne bhUtAnadyatane parode laliTau bhavataH / cakAraH kimarthaH 1 pUrvasUtre cAnukuSTasya liTo'nukarSaNArthaH / kimagacchatvaM pATali putram | adadAdaso dAnam / dadAvasau dAnam / prazna iti kim 1 devadato jagAma / zrantaryuga iti kim 1 ahaM tvAM pRcchAmi / jaghAna kaMsaM kila vAsudevaH / puri luGa vA // 226 // purAzabdo bhUtAnadyatane varttate na bhUtamAtre / purAzabda e vAci bhUtAnadyatane cAlu bhavati par3heM yathAprAsaM ca / zravAtsuriha purA chAtrAH | vyavasanidda purA chAtrAH / laT // 22266 // veti niSUttam, 1 laG bhavati purAzabde vAci bhUtAnadyatane / basantIha purA chAtrAH / yogavibhAga uttaratra laTa vAnuvartanArthaH / sme ||2|2| 100 // mazabdo'pyanayatane parokSe ca vartate na bhUtamAtre | smazabde vAci anadyatane laD bhavati / iti smopAdhyAyaH kathayati svayaMprabhA yudhyante sma vidyAdharAH / iliTorapavAdo'yan / sapurAzabdayoryugaprayoge paratvAt salakSaNo laT / sulocanAyeM purA yudhyante sma pArthivAH / dazazvalakSaNAdapi vidhiH Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 2 pA0 2 0 1.1-106] mahAvRcisahitam 113 paratvena sazakSaNaH / iti hAdhIyate sma | zazva dhIyate sma / tathA izazcallakSacAt paratvena purAlakSazo vidhiH / iti i purA adhyagauSata / zazvatpurA adhyagIpata | "bhanau pRSTaprativasame bhUtamAtre chaTa baktampaH"[vA. zvakArSIH phaTa devadatta ! nanu karomi bhoH / na mAre jA cavAti putrapratrivane ane vApara pasAyA' [vA. ] akArSIH phaTeM devadatta ! na karomi bhoH nAkArSe bhoH / ahaM na karomi ahaM nvakAryam / nedaM dUrva balavyam / pUrvatra kriyAyA aparisamAservartamAnatvam / utaratrAsamAptiH samAptiA kriyAyA vivakSitA / samprati ||raash101|| samprati dhyayeM laT bhavati / zrArambhAtmabhRtyA'nuparamAdvartamAnaH kAlaH samprati ityucyate / uktaM ca-"prAramnAya pramRtA yasmin kAle bhavanti ktriH| kAryasyAniSThAtastanmadhya kAla. micchAmti | tarati / nayati / yAti | tasya zazAnAvavaikArthe // 2 / 2 / 102 // tasya sampratikAle vihitasya laTaH syAne zana zAna ityetAvAdezau bhavataH na cedvAntenaikArya bhavati / pacantaM pazya / pacatA kRtam / pacamAnena kRtam / tasya grahaNaM kim / asampratikAle vihitasya laTaH sthAne mA bhUt / ubhyate ii purA chaatraiH| adhIyate sa nttaiH| avaikArtha iti kim ? pacati devadattaH / atra tasya zatRzAnAviti yogavibhAgaH kartavyaH / "ma vA sAno " [A ] ityato maNDUkajutyA navAgrahaNaM cAmisambandhanIyam / tato netyanena itizabdayoge pratiSedha eva bhavati / varSatIti dhAvati / hantIti palAyate / veti vyavasthitavibhASA / tena ibAdimiyoMge yo bhinnAdhikaraNeSu ca hasu nityo vidhiH / kuryatI bhaktiH / kurvdbhktiH| kauvataH / pAcamAnaH / malizabdaH priyAdau paThyate / tena 'puSaprajAtIyadezIye" [1 / 3 / 154] iti puMvadbhAvaH / samAnAdhikaraNeSu itsu vikalpaH | kurvattaraH / kurvadra paH / kurvANarUpaH / karovitarAm / karotirUpam / tasmAt dyulpayorupasaMkhyAnaM na kartavyam / punaravaikArya iti dvitIyo yogH| atrApi navetyadhikArAt kacidrAntena sAmAnAdhikaraNye'pi zatRzAno bharataH / san ghaTaH / asti ghrH| vidyamAno ghaTaH 1 vidyate ghaTaH / juhun zuhoti vA devadattaH / aghIyAno muniH / adhIte muniH / vyavasthitavibhASAbalAt mAjhyAkroze suddhapi / mA pacan / mA pcmaanH| mA pAkSIt / ___ saMbodhane // 10 // sambodhanabhimukhIkaraNam / tadviSaye jaraH zatazAnau bhaktaH vaikAryo / nityArthamidam / he pacamAna / ubhayogrotyaM sambodhanamiti vAvibhaktyapi bhavati / ___lakSaNahatvoH kriyAyAH // 22 // 10 // lakSaNaM jJApakaM cihnam / heturjanakaH / lakSaNaM ca yA kriyA kriyAyA hesuzca yA kriyA tatra vartamAnAddhoH parasya laTaH zatRzAnau bhavataH / zayAnA bhujate yvnaaH| tiSThanto'nuzAsati gaNakAH / vyabhicAryapi lakSaNaM dRzyate yathA yatrAsau kAkastaddevadattagRhamiti / anyatheheva syAt zayAnA barddhate pUrvA / aAsInaM vada te visam / hetau| adhIyAna prAste / arjayan vasati / navalyanuvRtteriha na bhavavi | varSatIti dhAvati / hantIti palAyate / lakSaNahevoriti kim ? yo vepate so'zvatyaH / khullavate talaghu | dravyasya guNasya ca lakSaNe na bhvtH| baha zAle anyatra hetu grahaNe kArakagrahaNamiti lakSaNagrahaNe pa sApakamaNamiti anyataranidezenobhayapratipatter3hayopAdAnaM dvandveSu alpAtaramiti pUrvanipAtavyabhicArArdhaM [ c]| to sat // 2 / 2 / 105 // to zatRzAnau satsejau bhavataH / zatRzAnayoH prakRtatvAt taugrahaNaM zatRzAnarUpaparigrahArtham / tena lUDAdezayorapi satsaMjJA siddhA / devadattasya kurvan kariSyan / "ismaha" [ 5] ityAdinA vAsapratiSedhaH / pUUcajoH zAnaH / / 2 / 2 / 106 // sampratIti vartate / pUra yaj ityetAbhyAM zAnaslyo bhavati / anAdezo'yaM kartaryeva bhavati / mabhAgbhyo'pi dhunyo vidhAsyate / soma pavamAnaH / yjmaanH| "ma jhia [114/72] zrAdisUne zatR hatyataH prabhRti zrAtUno nakArAt tRbhiti pratyAhAra uktaH / tena karmaNi tApratiSedhaH / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 jainendra-vyAkaraNam [202 pA0 2 0 105-11 vayaHzaktizAle 20107n vayas zakti zIla ityeteSu gamyamAneSu dhoH zAno bhavati / zarIrAvasyA vayaH / katIca zikhaNrDa vahamAnAH / katIha kavacaM paryasyamAnAH / zaktiH sAmarthyam / katIha bhaTa nimnAnAH / katIha bhuAnAH / zIla guNAntasyeSaH / katauha maNDayamAnAH / katIha muNDayamAnAH / dhArIka zatrakRciNi // 22 // 10 // zrakRmanAyAso yasyAmti so'kchau| dhAriiGa iltAbhyAM zatRtyo bhavati achiNi kartari / dhArayan dharmazAstram / zradhIyan jainendram / akRriNIti kim ? kacchreNa dhArayati / kRcchreNApIte / dviSo'rau // 16 // dviSaH zatutyo bhavatyarau kartari 1 caurasya dviSan / cauraM dviSan / "dviSaH zaturvA vacanam" [4.] iti karmaNi vA tA / zrarAviti kim / dveSTi pati bhAryA | asamA ete tyA laTa na vAdhante / suno yajJasaMyoge // 2 / 2 / 110|| saMyudhyate iti saMyogaH saMyukta ityarthaH / sunotaryajJasaMyoge kartAra zanRtyo bhavati / sarve sunvantaH / yajJasvAmina ityarthaH / yazasaMyoga iti kim 1 munoti surAm / prazaMse'haH // 2 / 2 / 111 // bahateH prazaMse'rthe zatRtyo bhavati / aInida bhavAn pUnam / mahaniha bhavAn vidyAm | prazaMsa iti kim ? aIti coro vadham / Ake zoladharmasAdhutve // 2 / 2 / 112 // zrAmividhI vrssttvyH| vakSyati grAvastuvaH kie| zrA etasmAt vipasaMzabdanAt yAnita UcaM vakSyAmaH zIladharmasAdhutveSu veditavyAH / zIlaM vyAyAma / bhAga zrAcAraH / dhvaryasya sAdhu karaNaM sAdhutvam / tan // 22113 // tRnitvayaM tyo bhavati sarvadhubhyaH zaulAdiSu / zole-kartA kaTAn / vaditA janApa vAdAn | dharme-maNDayitAraH zrAviSTAyanA bhavanti / vadhUmUdAma anamapahartAra aAharakA bhavanti ade siddha / sAdhutve | kartA kaTam / gantA'kheTam / gameraka vakSyate / adhikArAttunapi bhavati / / malanigamAnajanotpacotpattonmadarucya-patrapavRttavRdhasahacara iSNuH |114 // alakabhityevamAdimya iNurbhavati zIlAdiSu / alakariSNuH / maNDanAtheM pUrvavipratiSedhena yuco'yaM bAdhakaH / niraakrissnnuH| praaniSNuH / utpaciSNuH / utpatiSNuH / unmadiSNuH / rocissnnuH| zrapatrapiSNuH / vartiSNuH / sahiSNuH / cariSNuH / glAjisthA kastuH // 22 // 115 // glA bhU ji sthA ityetebhyo dhubhyaH masnurbhavati zIlAdiSu / glAsnuH / bhUSNuH / jiSNuH / sthAstuH / "nonigyAsa stha IkAraH kchitorIsvasya zAsanAt / evabhAvaviSu smAyaH thuko'niTatyasakoritoH / / " prasidhidhRSikSipaH ||22|116 // prasi gRdhi dhRSi kSipa ityetebhyaH ka bhavati zIlAdiSu / prasnuH / gRnuH| zrRSNuH / kSipnu: / zuGaH e pratiSedhArtha kilkaraNamidaM jJApakaM tyAdihalapekSayA rusaMzAyAmapi "pyuruH" [zarA83] embhavatIti / vettA / boddhA / zamilyAmadedhiNin / / / 2117 // iti Adyarthe zrAmivighau / zamAdibhya zrA madepiniya bhavati / aSTotra shmaadyH-shmii| tamI / damI / zramI / bhramI / kssmii| lmii| pramAdI / unmAdI / "uko'ta:" PAR] ityai prAptaH "ma seTastAsi mo'vamikamicamaH' [za2133] iti pratiSiddhaH / madestu bhavati / ghamAraH uttaratra kutvArthaH / ikAraH uccaarnnaarthH| anye ukAramitaM kurvanti veSAmiha minitarA iti "gita" [5 / 3 / 150 ] iti vA prAdezaH prAgnoti / zrAmaderiti kim ? yasitA / duhAnurudhaduSadviSayujatyajarajabhujAbhyAina // 2 / 2 / 218 // duhAdibhyo ghinim bhavati zIlAdiSu / dohI | anurodhI / doSI / dveSI / drohI / yogI / tyaagii| raja iti sUtre nipAtanAnakham / rAgI / bhogii| abhyAdhAtI | akarmakANAmiti vaktavyamiha mA bhan | gAM dogghA | zatrUnamyAhanvA / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *. 1 pA0 2 sU016-192] mahAvRttisahitam pareH sUdevikSiparaTavadahamuhaH / / 2 / 116 // paripUrvebhyaH suprabhRtibhyo dhubhyaH ghinie bhavati / parimArI / deva devana ityasya paridevI / kSiperavizeSeNa grahaNam / parikSepI / paripArI / parivAdI / paridAhI / primohii| vo kaSadhivalasakatthanammaH // 2 / 2 / 120 // vipUrvebhyaH kaSAdibhyo dhubhyo ciniN mavati 1 vikApI / vivekI / vilAsI / vikthii| vinmbhii| ape ca laSaH / / 2 / 121 // ape ca dau vAci laSedhiniN bhavati / aplaassii| vilaayii| caraH // 2 / 2 / 122 // apa iti bartate / apapUrvAcareH dhiniN bhavati / apcaarii| mateH // 2 / / 123 // atipUrvAdharebiniy bhavati / aticaarii| sami cisRjijvara paaraa2|124|| sampUrvebhyaH pRci sRji cari ityetebhyo cinie, bhavati / samparko / saMsagI / saMvarI 1 akarmakANAmityeva / saMpRNakti sAkam / AkhiyamiyasikrIDimuSaH // 2 / 2 / 125 // zrAGa pUrvebhyaH yami yasi krIDi muSi ityetebhyo dhiniNa bhavati / AyAmI / tAsAva 'nibhAbAdai pratiSedho na bhavati / prAyAsI / zrAkoDare / zrAmoSI / prelapamRddha mathavadavasaH ||raaraa126|| prazabde vAci lapa samaya vada vasa ityetebhyo dhiniNa, bhavati / pralApI / prasArI / pradrAbI / pramAthI / pravAdI / vaseranubdhikaraNasya pravAsI / nindasiktizavAdavinAzavyAbhASAsUyo vutra, 22127 // nindAdibhyo trum bhavati zAlAdiSu ! nindakaH / hiNskH| klipi pa ya praharI yojanA banA / la zamaH / bAdalanAzeya'ntasya vinAzakaH / zrasUya iti karAvAdiryagantaH / asUSakaH | sAnA siddha vuagraharaNaM zApakamanyebhyaH zIlAdiSu emvAdayo na bhavantIti / parau ghAdhikSiparaTaH // 2 / 2 / 128 // paripUrvebhyaH vAdi kSipa raT hatyetebhyo bujh bhavati / parivAdakaH / parikSepakaH / parirATakaH / veSizo gau // 2 / 2126 / devi kuza ityetAbhyAM gau vAci bubha bhavati / devIti devateya'ntasya / paridevakaH / prAdevakaH / parikrozaH / prAkrozakA | gAviti kim ? devayitA / rucalAthA yuj // 2 / 2 / 130 // rautyarthebhyazcalatyarthe yazca ghisazakebhyo yuj bhavati / ravaNaH / zabdanaH / kayanaH | calatyarthebhyaH-calanaH 1 copanaH / kampanaH / gheriti kim ! paThitA zAstram / anudAttato'yasUdadIpadono halAdeH // 2 / 2131 // anudAtteto halAde/yugbhavati yatraganta-sUdadIpa dIkSa ityetAnvarjayitvA / yotanaH / roTanaH / anudAttaM ta iti kim / yatA / ayasUdadIpadIkSa iti kim ! kavitA | kSamAthitA / sUde sakarmakasyApi sUditA / kathaM madhusUdanaH / nanyAdipAThANyuH / dIpitA / dIpevi. zeSeNa ro vidhAsyate gucaH prAptiAsti / idaM prativadhavacanaM jJApakaM zIlAdikeSu asamavidhina bhavatItyanityametat / tena kamanaH / kamraH / kampanaH / kampaH / vikAyo vikalpanaH iti ca bhavati / dIkSitA / ilAderiti kim ! padho ityevaM zauja padhivA / aAdigrahaNaM kim ? ilA tadantavidhirmA bhUt / iha na syAt / jugupsanaH / mImAsanaH / dherekha / vakhitA vastran / sujujvalagRdhazucalapapatapadaH ||shaa2132|| suprabhUtimyo yunbhavati / zaraNaH / javanaH / jvalanaH / gardanaH / zocanaH / laSayaH / patanaH / padanaH / calyarthAno padezca grahaNaM sakarmakAryam / padigrahaNaM 1. mAtraniTatvAde- bh0| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNama 116 [ 0 2 0 1 sU0 133-336 zAnArthamityanye / zIlAdikeSu cAsamavidhirna bhavatIti / paderukA vizeSavihitena sAmAnyavihitasya yuco vAcitatvAt punaranena pratyApattiH / kudhamaNDArthAt || 2|2|133 // krudhyarthebhyo maNDArthebhyazca dhubhyo yujbhavati / krodhanaH / kopanaH / roSaNaH / maNDArthebhyaH- maNDanaH / racanaH / bhUSaNaH / kamidro yaH // 222 // 134 // kamidramimyAM yantAbhyAM yujbhavati / caGkramazaH / dandramaNaH / jijapavadadazAmakaH || 22|15|| iti vartate yajyAdibhyo yaGantebhyaH Uko bhavati / yAyajUkaH / jajja pUrkeH / vAvadUkaH / dandazUkaH / japidaMzimyAM "khupasadacarajavaja madaho gaI" [ 2 / 1 / 21] iti yaG / "japajabha dahaza bhajapaza[m [ 12 / 184 ] iti casya numAgamaH / AguH ||2222136|| jAgurUko bhavati / jAgarUkaH / "" lavapatapadasthAbhUSanazukamagama ukan ||2shraa 137 // laghAdibhyaH ukaJ bhavati / zrapalAdhukaM nIcasaGgatam / "ape va rUpaH [2|2| 121] iti vacanAt vinipi bhavati / prapAtukA garbhAH / upapAdukAH devAH / upasthAyuko gurUn / prabhAvukaH / pravardhukaH / zrAghAtukaH / zRNoteH zArukaH / kAmukA vanyasya striyo bhavanti / "nati" [ 1 / 4 / 79 ] ityAdinA karmaNi vAyAH pratiSedhe prApte ukapratiSedhe kamerapratiSedha ityukam / zrAgAmukaH svagRham | jalpabhikSakuTTaNTaGaSTrAkaH // 12/2/138 // jalpAdibhyo ghumyaSTAko bhavati / jalpAkaH / pAkI zrakarmakavivakSAyAM "hacArthAMc" [ 22 130 ] iti yuc prAsaH / mikSAkaH / anudAceto yuc prAptaH / kuhAkaH / lugaTAkaH / barAkaH / pre sUjorina || 2/2/136 // prapUrvAbhyAM sujubhyAM in bhavati / prasatrI / prajavI / paribhUjidRttivizrINyamAnyathAbhyamaH || 2 |2| 140 // inniti vartate / paribhU hi divibho i vama zravyatha abhyama ityetebhya chan bhavati / paribhAvI / jayI / zrAdarI / kSayI vizrayI / zratyayI / vamI / zravyathI / abhyamI / spRddigraddipativayi nitrAtandrAddhAbhya AluH // 2/2/141 // hiprabhRtibhyo ghumyaH zrAturbhavati / sRhayAluH / gRhayAluH / patayAluH / ete curAdiSvadantAH / dayAluH / nidrAluH / tandrAluH / tanniti nipAtanamAluviSaye bhavati / zraddhAluH / idda zIDo grahaNaM karttavyam / zayAluH / vAgheTravizada sado kA || 2|2| 142 // dA gheT si zada sada ityebhyo rurbhavati / dara ityavizeSeyA graiNam / dAyaH / bhrAyaH catso mAtaram | "na mita" [114 /72 ] ityatra ukAraprazleSAt tadantavidhinA tAyAH pratiSedhaH | seruH / zatruH / sadraH / yacvAtmakarmaNi dyaterdA kASThaM taduyAdiSu draSTavyam | sUpasyadaH kamaraH // 2|2||43|| savasi ad ityetebhyaH kamaro bhavati / sumaraH / SasmaraH / zradmaraH / zranenaivAdeH ghasubhAvo nipAtyate / bhajabhAsamivo ghuraH || 2 |2| 144 || bhAdibhyo ghuro bhavati / bhajjerAtmakarmaNyabhicAnam / bhaGguraM kASTham bhAsuraM jyotiH / meduraM mukham / vidbhiH kuraH ||2|2| 145|| vid bhid di ityetebhyaH kuro bhavati / viduraH iti jJAnArthasyaiva / bhiccidArAtmakarmaNi kura iSyate / bhiduraM kASTham / chidurA rajjuH / sUjIgnazaH karam || 2|2| 146 // sR ji nyUnaz ityetebhyaH karapU bhavati / satvaraH / vitvaraH / itvaraH / nazvaraH / nazvarI / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 2 pA0 2 5.44-156] mahAvRttisahitam gasvaraH // 2 / 2 / 147 // gavara hati nipAtyate gameH karapa, makArasya khaM nipAtyate / gavaraH / gavarI / namikampityajaskahiMsadIporaH ||shsh148|| nami kampi smi asa kama hiMsa dIpa ityetebhyo ro bhavati / namerAtmakarmaNyapi / namra kASTham / namro devadattaH / kamprA zAkhA / smeraM mukham / basyatepUrvAt ajasra janaM bhAvayAmaH / jhamrA yuvatiH / hiMsraH pApameti / dImo maNiH / phampezca eyarthalAt kamadIpyoranudAcevAyuc praaptH| sanAzaMsabhikSa uH // 2 / 2 / 146 // sannanta zrAzaMsa bhikSa ityetebhya utyo bhavati / cikIrSuH / prAGaH zasi icchAyAmityasya prAzaMsuH / bhikSuH / viviccha 22 / 150 // vindu icchu ityeto zabdau nipAtyete / vetteskAraH numAgamazca nipAtyate / vindu: icchatItyevaMzIla icchuH| uzchalvaM ca nipAtyate / svapitaSormaji // 21151 // svapitRSibhyo najika bhavati zIlAdiSu / svamA | svapnabau / tRbhyAk / tRbhyo / shvnyoraarupaa|2|152| zU pandi ityevAbhyAmAra ityayaM tyo bhavati / shraaH| bandAkaH jinAn / bhiyaH kukluko // 2 // 2 // 153 // vimeteH kru klaka ityeto bhavataH / bhIraH / bhIlukaH / kumbhe'pi vaktavyaH / bhIrakA / sthezabhAsapisakaso varaH // 2154|| sthA Iza bhAsa pisa kasa ityetebhyo paro bhavati / sthAvaraH / IzvaraH / bhAsvaraH / pesvaraH / kakharaH / / yo yaH // 2 // 2 // 15 // yAte ryaGantAdvaro bhavati / yAyAvaraH / ghare ataH svam , tasya yakhavidhi prati na sthAnivadbhAva iti "bali pyoH stram' [4/3151] iti yastram | yakhe kRte ataH khasya sthAnivadrAvAt "iTi cAsam' [4] iti praratvaM prAsam / vare pUrvAdezasya na sthAnivadrAva iti na bhavati | "zIkhAdiprakaraNe pAmkuTajaninabhibhya imiMTa yastayyA' [vA0] dhAnazIlo dadhiH / karaNazIlaH cakriH / saraNazIlaH sakhiH / jananazIlaH jaziH / namanazIlaH nemiH | "madhye livyataH" iti evacakhe / prAvastuvaH kie // 2 / 21156 // grAvapUrvAt strotaH vip bhavati zIlAdiSu / grAvANaM sotItyevaMzIlaH mAvastut / zolAdiSu vA'samavidhirnAstIti sAmAnyalakSaNaH kiena prApnoti punarvivIyate / anyebhyo'pi // 22 // 157 // anyebhyo'pi dhubhyaH zaulAdiSu kiMba bhavati / apinAeM vikalpArtham / anyebhyo'pi dhubhyaH zIlAdiSvapi bhavatyazIlAdiSvapi tatrAbhidhAnavazAt / bhAvabhAsadhurvidyutarjipUjubhyaH zIlAdiSu kin bhavati / anyebhyo'nyatra | vidhAjanazIle vibhrAT / vibhraajii| bhaaH| bhAsau / dhUrSaNAzIlaH dhU / dhUrau / vidyut / vidyutau / Urpha / UrjI / pUH / purau / jUH | jubau / juvaH / svipipadhiprasahAyataskaTalINA dIrajizca" [vA0 ] hati dIlam / anyebhyo'zIlAdiSu / pak / pcau| bhit / bhidau / chin / chidau / vAk / pracche pAra / aaaytstuuH| kttmH| bhuvaH svantare // 22 // 15 // bhavateH kvim bhavati khAyantare ca gamyamAne / mitrabhUH / mitrmuvii| mitrabhuvaH / antare / pratibhUH / pratibhuvo | pratibhuvaH / pUrveNaiva siddha niyamArthametat svantarayoreva bhuvaH zIlAdiSu nAnyatra / mavitA / bhAvukaH / viprasamo'sau DAH // 22 / 156 // zIlAdiSviti nivRttam / sampratItyanuvartate eva / viprasapUrvAdo Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [pra. 2 pA0 1 sU0 160-100 rbhuvo durbhavalpakhau / vibhuH / prabhuH / zambhuH / akhAviti kim ? vibhunIma kazcit / "buprakaraNe mivanaprabhRtInAmupasaMkhyAbham" [dhA ] mitaM dravati mitadruH / zambhuH / / vAnIzasayuyujastutudasisicamihapatadazanahaH karaNe aT // 2 / 2 / 160 // dApU lavana ityevamAdibhyaH karaNe kArake va bhavati / dAnti tena dAtram | netram / zastram / yotram / yoktram / stotram / totram / kSetram / sektram / medam / patram / daMSTrA / ajAdiSu pAThAhAp / nadhI / dazeH kRtanakhasya nirdezo zApakaH kvacidanyatrApi nakham / dazanaH / dhAtrapotra shsh12|| dhAtra potra ityete zabdarUpe nipAtyate / dheTaH karmaNi baTa nipAtyate / dhanti sAmiti dhAtrI / potramiti punAteH pavatervA karaNe ghaTa nisatyate / halasya sUkarasya cA mukha candravati ilasya pocam | sUkarasya potram / lUdhUsUkhanartisahacara itraH // 22 // 162 / / karaNa ivi vartate / lvAdibhyo dhubhyaH karaNe itro bhavati / lunAti tena lavitram / dhuvati tena dhAvatram / supati tena savitram / khanitram | aritram / sahitram | caritram / puSaHkhI // 2126163 // karaNa pati vartate / pavateH punAtervA karayo itro bhavati khuviSaye / pUyate'nena pavitram / pavitrA nAma ndii| kasari barSidevatayoH / / 2 / 21164 // putra catro bhavati kartari karaNe ca kArake RSidevatayorabhidhe. yayoH / bhinnayoganirdiSTatvAdyathAsaMkhyaM na bhavati / pUyate'nena punAti vA pavitro'yamUSiH / devatAyAM pavitro'In sa mA punAtu / prota: ktaH // 212 / 165 // saMpratIti vartate | bhizabdeto dhoH saMprati klo bhavAte / jimidA minnaH / bhiSA / dhRSTaH / mizvidA / vieNaH / matibuddhipUjArthAca // 2 / 2 / 166 // matiranumatiH / buddhiAnam / pUjA arcA / matyarthebhyo buddhayarthebhyaH pUjArthebhyazca dhubhyaH saMpati ko bhavati / rAza mataH / rAjJAmiSTaH / rAjJAM buddhaH / rAcA jJAtaH / rAza pUjitaH / rAjJAmaciMtaH / kyoge kartari tA prAptA "na mita" [472] ityAdinA pratiSiddhA bhavatItyanena punarvidhIyate / cakAro'nuksamuthayArthaH / zIDiyo rakSitaH zAnta prAkruSTo juSTa ityapi / ruSTazca ruSitaracobhI abhivyAhata iyApa / / hanuSTI tathA kAntaH dayito'nyaH saMyatodyasau / kaSTa bhaviSyatIsyAhuramRtAH pUrvakasmRtAH / amRtazabdaH saMprati bahutvanirdezAt / suptaH zayitaH sthitaH pAzita ityevamAdayo'pi saMprati boddhavyAH / uraNAdayo bahulam // 16 // "puva: khau" 21133] ityato maNDUkaptu tyA khAviti vartate / uNa ityevamAdayasyAH saMpatti varSe bahulaM bhavanti / khuviSaye kvacityasaMjJA bhavati / "kRdhApAjimisvadhisAdhyazUbhya um|" kAsaH / vAyuH / pAyuH / bAyuH / maayuH| svaaduH| saadhuH| zrAzuH / kacittyasaMzA na bhavati / kRdhUbhyAM ksaraH / kRsaraH / dhUsaraH / tyasaMjAbirahAt "syAdezayoH" zi6] iti SatvaM na bhavati / vaha ca zamaH pANTa iN na bhavati / kacidubhayayA / "vRtAdinikamikASibhyaH saH" varsam / sam / epAprati tyasaMzA SatvaM prati nAsti / iha ca SaNDa iti prakRtikArye dhvAdisatvaM na bhavati uktaM ca 3.mAbha, 20, s.| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvRttisahitam "kvacitpravRttiH kvacidapravRttiH kvacidvibhASA kvacidanyadeva | vividhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti // " 02 pA 3 sU0 1-4 ] 116 tathA zranukAbhyo'pi prakRtibhyastyA bhavanti / zraNDaH / kusRvRGa :- jaraNDaH / karaNDaH 1 saraNDaH / varaNDaH / AGi IrterapISyate / eraNDaH / zranuktA api tyA bhavanti zraphiGaH phaNDaH ityevamAdiSu / tathA pratikAle uNAdayo vihitAH kvacidbhUte'pi dRzyante / kaSito'sau kaSiH / tato'sau tantiH / bhakSitaM bhasma | caritaM carma / vRtaM taditi / "hukaM prakRtestaddaSTeH prAyasamuccayanAdApa teSAm / kAryazeSavizva taduktaM bhavaM hi sAdhu // " jAtyapekSayaikatvaM tanudRSTeriti pyakhaM karmANi kA / tanudRSTi vIkSya tanudRSTaH prakRtastanorguNasya darzanAdityarthaH / tadubAhuka km / evaM hi naigamAH gaurityevamAdayaH rudibhavAH palAza ityevamAdayaH dhagdA susAdhavo bhavanti / ityabhyanandiviracitAyAM jainendra mahAvRttI dvitIyasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / diti || 2|3|1|| uNAdayo anyatra ca ye sAdhitA gamyAdayaH zabdAste ca vatsyati kAle sAdhavo bhavanti / vasrtyatItyanAgatasya kAlasya sAmAnyena grahaNam / saMpratyAdikAle teSAM sAdhutvacyavacchedArtha zrArambhaH / gamiSyati gamI grAmam / zrAgamiSyati AgamI nagaram | "AdhamaNyaM cena: ''; [ 14377] iti karmaNi tAyAH pratiSedhAt "ripU" [42] itIceva bharvAta / evaM bhaviSyati bhAvI / prasthAsyate prasthAyI / pratibhotsyate pratibodhI / pratiyocyate pratiyogI | prayAsyati prayAyI / "gamezin" iti in / sa eva "Aphi faa" efa fun! "gard'iqla vatufa fua | gram: "gle gasandt fort" [212184] tim / kathaM zvo garmI mAmam / "anazane luG' iti luprApteH / tadasat / yato vazyaMtItyanena sAmAnyazabdamAnadyattanavizeSo'nyatra gRhIto yathA gaurityanena khaNDamueDo'pi / ato vastItyavizeSeNa vRttAvapyartha karaNAdervizeSapratipattiH / athavA "anadyatane luTU" [2|3|14] ityatra 'myAdisyati" ityetadanuvartiSyate / tenAnadyatanaviSaye'pi gamyAdayaH siddhA bhavanti / zrasamAdvA anadyatane mavanti / luDaluTAvapi bhakto gamiSyati ganteti / purAyAtorlaT ||2||2|| purA ca yAvacca purAyAvatI / tayoH purAyAcchandayorvAcoti ghorla bhata / purA / purAdhati / yAvadbhuGkaM / yAvadadhIte / bhaviSyadanadyatane luTo'yamapavAdo laT / lupi lRGapathAdaH, tatrApavAdayoH sparddhaM paratvAlluT prAtaH pUrvaniyena laD bhavati / zvaH purA'dhIte / zvo yAvadadhIte / nadapratipadokyoH pratipadokkasyaiva mahaNa na tu lAkSaNikasyetyabhidhAnAt / teneha na bhavati / yAvadda / syati tAocyate / maddatvA purA jeSyati / yA kAryoH // 223 // 3 // kadA kahiM ityetayorvAcoryatsyeti ghovAM laDa bhavati / kadA bhuGkte / kadA bhokSyate / kadA bhoktA | karhi bhuk / kahi~ bhoktA | kiMvRtte lipsAyAm // 234 // kimo bartanaM kiMttaM tasmin vAci lipsAyAM gamyamAnAyAM vatsya. ta vA laD bhavati / luTi luTi ca prApte zrayamArambhaH / labdhumicchA likhA prArthanAbhilASaH / ko bhavadbhayo bhikSAM dadAti / ko bhavadbhayo bhinnAM dAsyati / ko bhayo bhikSAM dAtA / iha kasmAnna bhavati / kadA bhojayiSyasi bhojayitAsiyA / kimo hi vibhaktyantasya DataraDatamAntasya ca vartanaM kiMvRttamiti vaiyAkaraNAnAmabhiprAyaH / taceha nAsti vrato'nalo'bhAvAt lRGaya veva bhavataH / lipsAyAmiti kim ? kaH pATaliputraM yAsyati ! Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ma.2 pA0 3 0 5." hipsyasi ||vy'tiitynuvrtte / lipyati hi lipsyo dAtA modanAdizca / tatra dAtari tAsaH / lipsyasya siddhiH lipsyasiddhiH / yAcakena hi yo lipsyate dAtA tasya sido svrgaadiphlpraaptau| zrodanAdau tu bhAsaH / yAcakena hi yo lipsyate odanAdinA karaNabhUtena siddhiH dAtuH svargAdiphalaprAptiH tasyAM gamyamAnAyAM padmati vA laD bhavati / yo mavadbhayo bhikSA dadAti dAsyati dAtA vA sa svargalokaM gacchati gamiSyati gantA vaa| dAnAdAtuH svargasidghi bruvANo dAtAramevamutsAdayati / nanu cAtra ubhayatrApi lipmAyA gamyamAnatvAt "hine lipsAyAm [2] ityeva laDvikApasiddhayartho'yamArambhaH / na vyartho'kiMvRttArthatAdetadArammasya / pUrveNa hi kiMvRtte vAci savikalpo vihitaH / joDaNAkSaNe zazakSA varayaMtIti veti ca vartate / lourthaH preSAdiH, sa lakSyate'nena lohayakhavaNam , tasmin loDathalakSaNe dhvarthe vartamAnAt dhovasyati vA lai bhavati / upAdhyAyazcedAganchati / upAdhyAya vedAgamiSyati / upAdhyAyavedAgantA / atha tvaM tarkamadhISva aya gaNitamadhISva / atropAdhyAyAgamanena preSo lakSyate / liyo mauharti ke // 2 // 37 // veti vartate / loDarthalakSaNa iti | Uce muhUrtAdbhavaH kAla ardhvamauhartikaH / nipAtanAtsavidhiruttarapadasyaip / Urdhvamauhartike pati kAle loDazakSaNe vartamAnAdorliG bhavati laD vA / U muhUrtAdupAdhyAyazcedAgacchet upAdhyAyazcedAgacchati upAdhyAyazcedAgamiSyavi upAdhyAyazcedAgantA atha tvaM varSamadhISva atha tvaM gariyatamadhISya / puNatumau kriyAyo tadarthAyAm / / 2 / 328 // vayatItyeva vartate / yasmATolyotpattiH prAryate tadvAcya. kiyA taccamdenAbhipretA sA kiyA arthaH prayojanaM yasyA vajanAdikriyAyAH sA tadarthA, tasyAM vAci vaya'tikAle buNatumau bhavataH | kArako vrajati | kartuM prajati / bhojako prabati / bhokla drati | kriyAyAmiti kim ? midiSye ityasya jaTAH adhyeSye ityasya kamaNDaluH / dravyamatra tadartham / tadarthAyAmiti kim / dhAktaste patiSyati daNDaH / nAtra ghAyanaM daNDapatanArtham / nanu sAmAnyavihitena ekhanA si kimarthaM vuzvidhIyate mikato bhAve bhavantIti bhinnaviSayatvAttumapi na bAdhakaH | kriyAyAM vadAyAM vApi lai vakSyate sa bAdhakaH syAt / yA'samavidhinA evarmaviSyatIti cet evaM tarhi niyamArya puravacanam / vaya'ti kriyAyAM tadaryAya vAci vuNeva yathA syAt tRAdayo mA bhUvan iti / kartA prajati vikiye brajati ityevamAdi na bhavati / bhASavAcinaH // 2 // 36 // bhAvayAcino ghanAdayaste bartyati kAle kriyAyAM tadaryAyAM vAci bhavanti / yadyapi sAmAnyena vihitA ghamAdayastathApi buNagrahaNaM zApamuktam samAnyavihitAstyA vasya'ti kAle kriyAyA tadarthAyAM na bhavantIti tumA ca bAdhperan / tenAyaM yatnaH / pAkAya najati / tyAgAya bravati / mataye vrajati / puSTaye ati / "tumoda bhASe"r R5] ityap / bhAra iti vizeSaNena | vAci grahaNaM kimartham / yanabhyaH prakRtibhyo yena vizeSaNena tyA vihitAstAmyA prakRtibhyastaina vizeSaNena kiyAyo tadaryA vAci yathA syurityevamartham / karmaNi pAN / / 2 / 3 / 10 // karmaNi yAci tadaryAyAM ca kriyAyAmay bhavati / pUrveNa buNprAptaH / vA'samaviSizca nAstItyuktam / zraNa na syAt tenaaymaarmmH| kumbhakAro ati / kANDalAvo vati / vAciraharaNAnuvRtteryathAvihitamaN bhavati iti karmaNyeva vAci bhaviSyati / karmagrahaNa kimartham 1 apavAdaviSaye' pi yathA syAdityevamayam / godAyo prajati / vRSapAyo bajati / kriyAyAM tadaryAyAmanuvartate / cakAraH kimarthaH 1 kevale karmaNi kevalAyAM ca kriyAyAM vAci mA bhRt / pratyekamIpaNA nirdezAn vAksaH / laT // 231 // tRD bhavati kriyAyAM tadarthAyAM vAci / kariSyAmIti vrajati / hariNyAmIti bamati / udAharaNe itizabdo hetutimnnaavdyotnaarthH| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 2 pA0 3 sU0 12.20 ] mahAvRttisahitam 121 zeSe // 2 // 3 // 12 // unAdanyaH zeSaH; zuI vaya't kAlamAtram. zeSe vaya'ti luT mavati / kariSyati / hariSyati / vibhASA laTaH sat // 2 // 3 // 13 // vartyati luT tasya sthAne satsaMjau zatRzAnau vibhASayA bhavataH / pakSyantaM pazya / pakSyamANaM pazya / pakSyatA kRtam / pakSyamANena kRtam / he pakSyan / he pakSyamANa / zrayiSyan vasati / adhyeSyamANa nAste / devadataH pacyana padayati vA patyamAH pacyate vA / vyavasthitaribhASeyam / tena hayAdimiyoMge sambodhane lakSaNahetvoH kriyAyAmityatra nityo vidhiH / vAntavAryatve vikalpaH / nizabdayoge tu na bhavati / kariSyAmIti brajati / hariSyAmIti va jati / lamahaNaM kim ? tyAntaratvaM mA vijJAyi / anadyatane luTa // 2 // 3 // 14 // vaya'tIti ghartate / yaya'tyanadyatane dhvaye vartamAnAdolui bhavati / zvaH kartA / zvo'dhyetA / anadyatana iti vasanirdezAdya zvo bhokSyAmadde ityatra na bhavati / vibhASAnuvartanAt paridevane lupiTe'pi luT bhavati / iyantu kadA gantA evaM nidadhatI pAdau / ayaM tu kadAdhyetA evamanabhiyuktaH / padarujavizaspRzo ghana // 2 // 3 // 15 // pada saja viza spRza ityetebhyo patra bhavati / padyate'sau pAdaH / rAtRcorayamapavAdo na pacAyacaH "susmitaM padam" [1 / 2 / 103] iti padanirdezAt / majasyasau rogaH / vizatyasau vezaH / iguitakSaNasyApavAdaH / spRza upatApe'bhighAtam / spRzatIti sparzA rogaH / upatApAdanyatra spaSya / sprshkH| sU sthire // 23 // 16 // sarateH sthire kartari ghana bhavati / kAlAntaraM saratIti saarH| madhUkasAraH / vibhASAnuvarvanAt sthirazyAdhimatsyanalevabhidhAnam / atIsAro vyAdhiH / visAro matsyaH / sAro balam / eteSviti kim 1 sartA / saarkH| bhAve // 2 // 3 // 17 // bhAne dhodhana bhavati / bhAva iti krimAsAmAnya varthaH / rAdyadyapi pUrzaparIbhRtama pariniSpannamaliGgasaMkhyaM prakRtyaivocyate, tathApi yaslAsiddhatAdharmaH sa liGgasaMkhyAvAniti tatra ghaJAdayaH / pAkaH / tyAgaH / raagH| akatari // 2 // 3 // 18 // karturanyasmin kArake ghA bhavati / niyuktamivayuktaM vA yatkArya saMpratIyate / tulyAdhikaraNe'gyasmin loke'pyasistayaH " prAsyanti taM prAsaH / prasIvyanti taM prasevaH / zrAharanti srsaadaahaarH| 'saMzAvAmasaMzAyAmApa dRzyace / ko bhavatA dAyo dattaH / ko bhavatA lAmo labdhaH / vartavyaH kaTaH ityevamAdiSu anabhidhAnAt bhavati | parimANAkhyAyAM sarSebhyaH 23 // 16 // zrAkhyAgrahaNAtparimANamiha saMkhyAdikaM gRhyate / parimANasyAkhyAyAM ganyamAnAyAM sarvebhyo ghA bhavati / ekastaNDulAnacAyaH 1 ekstnnddulaavcaayH| dvau kedAralAvo / do bIcakArau / "prahagamo'ca" [2 / 3 / 12] iti aci prApta idam / parimANArakhyAyAmiti kim / nizcayaH / sarvaprahaNaM bAdhakyAdhanArtham | ephstunnnidhaasH| anyathA purastAdapavAdo'yamiti anantaramevAcaM pAdhyeta na vyavahitam / nau Nazceti gam / dhabhi ghasnubhAvaH siddhaH / pahAkarItovAbhisaMbadhyate / strIliGga mAve ghanamA bhavet / ekA tilomichutiH / dve zrutI / sarvagrahaNaM bAdhakabAdhanArthamukta ktirapi bAdhyeta / 20 // ita uttara bhAye akartarIti ca vartate / iGaica dhorgham bhavati / adhIrate ityadhyAyaH / upetyAdhIyate'smAdityupAdhyAyaH / apAdAne yo gha tadantAdA kIrvaklanyaH / upAdhyAyI | upA. 1. prAyeNa sNjnyaayaa-10|2 -ratandhulanizvAyaH ba0, sa0 / 3. chAvakSamyA ba0, ba., ma.) Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jainendra-vyAkaraNam [a0 2 pA0 3 0 21-35 ghyAyA 1 vRddhakumArIyaravAkyanyAyenAsminviSaye ktimapi dhana bAdhate / "RNAte yuvarNayordhak dhaktamyaH" [vA.] zAye vAyuH / zAro ghaNaH / gau ruvaH // 2 // 3 // 21 // gisaMjJe ghAci rautena bhavati / virAvaH / saMrAyaH / praco'pavAdo'yam / mAviti kim / rayaH / sami yudra duvaH // 2 // 22 // saMpUrvebhyaH yu tu du ityevebhyo ghaJ bhavati / saMyAva / saMdrAvaH : saMdAvaH / samIti kim ? yavaH / yaze stuvaH // 2223 // samoti vartate / sampUrvAt stote bhavati yjnyvissye| sametya stuvanti asminniti saMstAvaH chandogAnam / vaza iti kim ? so saMstavaH / triNIbhuSo'gau // 23 // 24 // agipUrvebhyaH zrI NI bhU ityetebhyo na bhavati / zAyaH / naayH| bhAvaH / zragAviti kim ? praznayaH / prabhavaH / kathaM prabhAvo dharmasya / prakRSTI bhAvaH prabhAvaH iti prAdisaH / kathaM SADaguNyasya yayAvatprayogoM yathAvatprayogo nayaH "puMstraughaH prAyeNa [2 / 3 / 100] iti karaNe gho dravyaH / niyo'vodoH // 23225 // ava uT ityetayorvAcornayatetra, bhavati / avanAzaH / unnAyaH / phayamunayaH / zabdAnAM pUrvavatkaraNe yo vidheyaH / nirabhyoH pUlyoH // 23 // 26 // mis abhi ityevaMpUrvAbhyAM pU lU ityetAbhyAM yathAsaMkhyaM ghA. bhavati / pU iti sAmAnthena grahaNam / niSpAvaH / abhilAvaH / nirabhyoriti kim ? pavaH / lavaH | unnyonaH // 2227 // ud ni ityevapUrvAt gR ityetasmAt SA bhavati / ga iti sAmAnyena grahaNam / udgAraH / nigaarH| pha dhAnye // 2 / 3 / 28 // unnyoriti vartate / kR ityetasmAddhonipUrvAt ghan bhavati dhAnyaviSaye / utkAro dhAnyatya | nikAroM dhAnyasya / dhAnya iti kim ? puSpotkaraH / puSpanikaraH / meMdrasta bhravaH // 2 / 3 / 26 // prazabde bAci cha stu zru ityetebhyo gham bhavati / pradrAkaH / prastAvaH / prabhAvaH / pra iti kim ! drvH| stro'yaze // 23 // 30 // na iti vartate / prapUrvAt stU ityetasmAt ghaJ bhavati ayaRviSaye / zaza prastAraH / mnniprstaar| RgArAntavAdabhi (ci) prApte idam / ayaza iti kim / yahi prastaraH / "iduvuho' syapugmuhusaH'' [zAma] iti Satvam / prathane pAcazabde // 23 // 31 // prathanaM vistIrNatA / vipUrvAtstu ityetasmAt ghana bhavati azabdaviSaye prayane / paTasya vistAraH / gRhasya vistAraH / prathana iti kim 1 tRgAvistaraH / azabda iti kim ! vAkyacittaraH / chandaH kho // 23 // 32 // chandaH padye varNavinyAsaH / chandaHsaMjJAyAM ca vipUrvAt stRNyAte: ghana bhavati / viTArasa paMkticchandaH / viSTAro vRhatIchandaH / pakhaprakaraNe viSTAra iti nipAlanAdava siddha chandaHsaMjJAzApanArthamidam / nuzruvaH // 2 // 3 // 33 // vAviti vartate / tu zru ityetAbhyAM vipUrvAbhyAM dhana bhavati / vikSAyaH 1 vizrAvaH / bAvityeva / kSayaH / zrayaH / udi grahaH // 3 / 34|| utpUrvAd aherdhana bhavati / udAhaH / zraco'pavAdo'yam / sami muSTau // 2 // 12 // saMpUrvAd aherSatra bhavati muSTiviSaye 1 zAkamuSTayAdau parimANavacano muSTizabdaH / tatra parimANAsthAyAmityeva siddhaM tato'nyadudAharaNam / aho mallasya saMgrAhaH | aho mauSTikasya saMgrAhaH / musTeya mityarthaH / muSTAviti kim 1 saMgrahaH zAstrasya / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 02 pA0 3 sU0 26-47] mahAvRttisahitam nyAyapariNAya paryAyaH ||2| 3|3|| nyAyAdayaH zabdAH nipAtyante / nipUrvAdiNa: a nipAtyate / bhreSayuktakaraNamakutsA vA / eSo'tra nyAyaH / bhreSa iti kim ? nyayaM gatazcauraH / paripUrvAt nayateviSaye nipAtyate / pariNayena sArAn inti / nRtaviSayAdanyatra pariNayaH paripUrvAdiNaH anupAtyaye gamyamAne ghaJa nipAtyate / zranupAtyayaH kramaprAptasthAnativRttiH / tava paryAyo bhoktam / mama paryAyo bhoktum | nupAtyaya iti kim ? svAdhyAyakAlasya paryyayaH / zratikrama ityarthaH / vyupe zIo'nye // 2|3|37|| anya iti pUrvasUtre vinyAsApekSayA paryAyo'bhipretaH / vi upa ityetayorvAcoH zIGa na bhavati paryAye gaye / tava vizAyo mama vizAyaH / tava rAjopazAyaH / mama rAjopa zAyaH / rAjAnamupazAyavitumavasara ityarthaH / antya iti kim ! vizayaH / upazamaH / 123 hastAdAne cerasteye || 2|3 | 18 || istAdAne gamyamAne cinItebhaMga bhavati na celsteyaM bhavati / puSpapracAyaH / phalapracAyaH / hastAdAnazabdena nikaTasA guccha deNaM lakSyate / hastAdAna iti kim ! puSpapranvayaH / zrasteya iti kim ! puSpapracayaM karoti cauryegA / I nivAsa citizaroropa samAdhAne caH kH||2|3|36|| ceriti vartate / nivAsa citi zarIra upasamAdhAna ityeteSvartheSu cinoterdhana bhavati cakArasya ca kakAraH / nivAse - sAdhunikAyaH / utkRSTanikAyaH / adhikaraNe ghaJ / cIyate'so citiH / yajJe zragnivizeSaH / zrakAyamagniM cinvIta / zarIre coyate iti kAyaH / upasamAdhAnamuparyupari rAzIkaraNam mahAn gomayanikAyaH / nRpaparIti vizeSAdiha na bhavati / mahAn kASThanicayaH / eteSviti kim ? veyaH / I I saMghe'nUrdhvaM // 23 // 40 // dhaH prANivizeSasamudAyaH / anUsaMdhe vAcye cino bhavati cakArasya cakatvam | nicIyate iti nikAyaH / sAdhunikAyaH / paNDita nikAyaH / prANivizeSatya saGghasya grahaNAdiha na bhavati / kASThacayaH / padasamuccayaH / vizeSapraya kim / prANisamuccayaH / sAmAnyena samudAyo'yam / zranUrdhva iti kim ? uparyupari sUkaramicayaH / Artist: // 2/3/41 // zrakrozaH zapanam / avani ityetayorvAco herghaJa bhavati Akroze gamye / zravamAze i te vRSala bhUyAt / niprAho cha te vRSala bhUyAt / Akroza iti kim ? amahaH padasya | nipro duSTasya lipsAyAm // 223/42|| prazabde vAci lipsAyAM gamyamAnAyAM grahena bhavati / praprAheNa carati bhikSuH | pAtraM pragRhya anaMlipsubhraMmatItyarthaH / lisAyAmiti kim / pramo devadattasya rAzA / bhavati yazaviSaye / uttaraH parigrAhaH / yaza iti kim ? parau ya || 2|3||43|| paripUrvAd paramo devadattasya / nau durdhAnye || 6 | 3 | 44|| nizabde vAci vU ityetasmAt ghaJa bhavati dhAnyavizeSe vAcye / iti zRGvorgrahaNam / nIvArA nAma trIyo bhavanti / dhAnya iti kim ? nitriyata iti nivarA kanyA | uSi pUtibhiH // 2/2445|| utpUbaibhyaH pU 4 yauti zrima ityetebhyo ghaJ bhavati / utpAvaH / udrAyaH / uyAvaH / ucchrAyaH / vAGi rupluSoH ||2|3|46 // zrAGapUrvAbhyAM tu ityetAbhyAM vA ghaJa bhavati / zravaH zrAravaH / "gauruvaH'' [ 321 ] iti nityaM ghaJ prAptaH / zrAvaH // zrAhmavaH // mo've prativandhe ||2||47 // veti varttate / zravazabde vAci aheva paJa bhavati varSapratibandhe vAcye / zravamAho devasya / zramo devalsa / varSapratibandha iti kim ? athamaH padasya ! Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jainendra-vyAkaraNam [bha. 2 pA-3 pU. 4-56 neNijAta mAnapata : prAsaMni gaI va bhAvi samudAyenAbhidheyaM vaNiyAM sambandhi cedvati / tulApramAheNa carati / tulApragraheNa carati / tulAsUtraM gRhItvA vaNika ceSTate ityarthaH / vaNijamamiti kim ? pragraho devadattasya / razmau // 2 // 3 // 46 // pra iti veti ca vartate / iha razmizabdena azvAdisaMyamanaraJjureva gRhyate / prazande bAci aheryA dhama bhavati samudAyena razmAvabhidhevAyAm / pragRhyate iti pramAhaH / pragrahaH / AcchAdane vRmaH // 2150 // veti vartate pra iti ca / prapUrvAva NotervA ghana bhavati prAcchAdanavizeSe vAcye / prazoti taM prAcAraH / pravaraH / AcchAdana iti kim ? pravaraH / parau bhuvo'kzAne // 351 // ti vartate / avazAnamavakSepaH paripUrvAd ityetasmAtA patra bhavati avajJAne vAcye / paribhAvaH / paribhavaH / zravajJAna iti kim / sarvato bhavaH pribhvH| svagrahapRhagamo'ca // 2 / 3 / 12|| bhAve akartarItyevAnuvartate / ivarNAntAt uvarNAntAt RNAntAt graha vRda gami ityetebhyaH bAjityayaM tyo bhavati / gho'pavAdo'yam | cayaH / jayaH / zyaH / ravaH | lavaH / karaH / garaH / shrH| grahaH / vrH| shraadrH| gamaH / cakAraH "yajo'yaco; [ 2] ityatra vizeSaNArthaH / "agnidhau bhayAdInAmupasaMkhyAnaM napuMsake kAvinivRttyartham" [SAJ bhayam / varSam | "raviSazibhyAmapravaktavyaH" [ghA0] raNaH / vazaH / " kavidhAnaM sthAsnApAmyadhihaniyubhyarthaM kartavyam' [dA.] chate'smina prasthaH / prasnAtyasmin prtH| prapinanyasyAM prapA / zrAvidhyantyanena zrAvidham / vihanyate 'nenAsminbA vighnaH / zrAyudhyante'neneti Ayudham / gAvadaH // 2 // 3 // 53 // gipUrvAd zrAderaj bhavati / prAdanaM praghasaH / vidhasaH / saMghasaH / "ghasvadhanasanakSu" [11111] iti aderazAdezaH / gAviti kim ? vAsaH / asmin prakaraNe yatrepA ginirdizyate tatra vAgmAeH prAdilakSaNo vA savidhiH / nau gazca // 22354 // nipUrvAMdadeNoM bhavati zraJca / nyAdaH / nighasaH / paNa: parimANe // 2 // 3 // 55 // paNepani yo vA nAsti vizeSaH ityArambhasAmarthyAMdaca evAnuvRttiH / paNaH parimANe gamyamAne at bhavati / paNyata iti paNaH mUlarUpaNaH / zAkapaNa / 'parimANAkhyAyAM sarvabhyaH' [2016] iti ghana prAptaH / parimANa iti kim 1 pANaH / pazuSvajaH samudoH // 2 / 356|| sama ud ityetayorvAcorajeporana bhavati pazuvidhaye / samanaH / pazUnAM samudAya ityarthaH / udjaH / pazunAmamucyAlanamityarthaH / 'pazuzviti kim 1 samAja BAdhUnAm / udAja: zakunInAm | "joH kudhipaNyatoste'niTa:' [5 / 2 / 16] kutvaM vidhIyate ajestu bIbhAvena bhavitavyamityasatvAd vizeSaNaM nAstIti kRtyaM na bhavati / glaho'kSe / / 2 / 3 / 57 // mlaha grahaNe ityasmAdaja bhavati akSaviSaye / prakSeSu glahaH | akSa ivi kim ! glAhaH / prajane suH / / 2 / 3158 prajanI garbhAdhAnam / prajanaviSaye s. hatyetasmAdaj bhavati / gavAmupasaraH ! garbhAdhAnAya strIgavIdhu ghRssaannaamupsrnnmityrthH| evaM pazUnAmupasaraH / prajana iti kim ? upasAro bhUtyai rAjJAm / ko jizca nyabhyupaviSu / / 2 / 3152| ni abhi upa vi ityeteSu bAca hUyatejarbhavatyaza / nivaH / abhivaH / upatyaH / vihakaH / hurAdezo vatanya iti cet iha nijohavaH iti yabantasya sacasya prasajyeta / pateSviti kim / shaayH| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10.3 pA0 3 sU0 60-66] mahAvRtisahitam 125 AGapAcau // 23 // 60 // zrAjiH saMgrAmaH | aAipardhAna hUyate zrAjAbhidheyAyAM nirbhaktyazca / AhUyante'sminiti zrAivaH / zrAjAviti kim ? aAzAyaH / nipAnamAhAvaH ||6|| nipinannyasminniti nimAna jalasthAnam / zrAhAva iti nipAtyate nipAnaM cendravati / Apurvasya hayateradhikaraNe ghana nipAtyate / aAhUyante'sminniti zrAhAvaH zakunInAm / nipAnamiti kim ! nAlAyaH ] bhAve'gau ||213 / 62 // agipUrvasya prayatemAMve jirbhavatyacca / hvAnaM havaH / agAviti kim ? zrAhAyo vartate / kartarItyasyAnupravezo mA bhUditi punarbhAvagrahaNam / inazca vdhH||2|3|6| interagipUrvasya bhAve vadhAdezo bhavatyacca / hananaM vadhaH / cakAro ghaNa samu. vayArthaH / ghAto vartate / vyadhamadajapo'gau / / 2 / 3264 // agAviti vartamAne punaragigrahaNaM bhAvanivRttyartham / tena bhAne akatarIti dvayaM saMvadhyate | agipUrvebhyo vyadha mada apa ityetebhyaH aj bhavati / vyadhaH / madaH / agAviti kim ? pravyAdhaH / unmAdaH / upajApaH / svanahasoryA // 23 // 65 // agAviti vartate / agipUrvAbhyAM strana hasa ityetAbhyAmaja. bhavati vA / svanaH / svAnaH / hasaH / hAsaH | amAvityetra / prasvAnaH / prahAsaH / yamaH sannivyupe ca // 2 // 266|| yamedhoMH sam ni vi upa ityeteSu vAkSa agau ca aja bhavati / yeti vartate / saMyamaH / saMyAmaH | niymH| niyAmaH / viyamaH / vivAmaH / upymH| upayAmaH | agoyamaH / yaamH| nau gadanapaThasvanaH // 2 // 3 // 7 // veti vartate / nipUrvebhyaH gada nada paTha svana ityetebhyo vA aja bhavati / nigadaH / nigAdaH / ninadaH / ninAdaH / niphThaH / nipAThaH / nisvanaH / nisvAnaH / kvaNo vINAyAM ca // 2 / 368 // nau thA agAviti trayaM vartate / koH nipUrvAdagipUrvAJca pravINAyAM vINAyAM ca viSaye aja bhavati / nikaNaH / nikaannH| agau-kvnnH| kaannH| boyAgrahaNa gAvapi prApaNArtham | kalyANaprakaNA vINA | kalyANaprakANA vINA | eteSyiti kim ? atikANaH / / ghanAntarghaNapraghaNapraghANokhanApaghanAyopramavighanadraghaNastambadhnastambadhanaparighoknasaMghonidhapramadasambhadAH ||raash66|| ghanAdayaH zabdA nipAtyante / interac dhanabhAvazca mUrtAvabhidheyA nipaatyte| mUrtiH kAThinyam / zrabhraghanaH / dadhidhanaH | karmaNi ghanaM dadhIti bhavati / antaHzabdapUrvasya hanteradhikaraNe ghanabhAvo'ca nipAtyate dezAbhidhAne / antaInyate'sminiti antarSaNo vAhIkeSu dezavizeSaH / phecisakAraM paThanti / antarghAto'nyaH / prapUrvasva dantaH aci pani ca dhanabhAno nipAtyate agAraikadeze'bhidheye / pravaNaH / prghaannH| gRhabAradeza ityarthaH / prapAto'nyaH / utpUrvasya hanteradhikaraNe ghanabhAvo'ca nipAtyate atyAdhAnaM cedravati / atyAdhIyate'sminnityAdhAnam / yatra kASThAni lohAni cAhanyante tadubhyate / Urca hnyte'sminudhnH| udghAto'nyaH / apaghana hati nipAtyate aGgaM cedbhavati / apaghAto'nyaH / ayodhanaH / trughae stambadhnA stambadhanaH parigha ityete karaNe kArake ajantA nipAtyante / drughaNe kecinnakAra paThanti / stambadhne kamA nipAtyate / paripUrvasya hanteghabhAvazca nipAtyaH / upapUrvAt interAzraye'bhidheye ko nipAtyate / gurUpannaH / parvatopanaH / upadhAto'nyaH / sampUrvasya hantedhabhAvo'ca nipAtyate gaNazceti / gaNaH prAzisamudAya eva | pazUnAM saMghaH / anyatra saMghAtaH / utpUrvasya hante dezo'cca nipAtyate prazaMsAzam / uddho manuSyaH / udaataa'nyH| nidha iti nipAtyate nimitte'rthe / saMmatAdArIhapariNAdAmyAM mitaMtulyanimittam / nidhAH zAlayaH / nighAto'nyaH / pramadasamadI irSe'bhidheya / anyatra pramAdaH / sammAdaH / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 2 pA0 3 sU* 70-71 vitaH triH || 2 | 3 |70 // Duzabdeto ghoH ktrityo bhavati / bhAve kartarIti vartate / DupacadhUpavitramam | "bhAvAdimaH " [3|3 | 143], "bra e:' [3|2| 144 ] iti imaH / tryantasya kevalasya prayogo nAstItyasvapadenArthakathanam | pAkena nirvRttamiti / evaM dubapU utrimam | dayA yAcitrimam, 1 vito'thuH // 23 / 72 // durAbdeto ghorathustyo bhavati / TuveSTa vepathuH / zrazvizvayathuH 1 TukSu kSavathuH / 126 yajayAcayataviruddha pracchuratasthapo na ||2||7|| yamAdibhyo na bhavati / bhAve prakartarIti bartate / yajJaH / "sto zcunA zatru : " [ 5|4|116 ] iti cutvam / yAcyA liGgaM sokavazAt / yatnaH / viznaH | naGa DiskaraNapratiSedhArthaM zAparka prAgeva tukaH | "ko: zUD (ke) ca" [4|4|17 ] iti zatvam / praznaH / "prazne cAntayeMge" [222117] iti nirdezAjirna bhavati / raNaH / " TunA : " [2/4/190 ] iti dutvam / svapnaH / gau bhoH kaH || 2|3|73 // gau vAci saMjJakenyo dhubhyaH karmati bhAve kartarItivartate / prAdIyate zrasmAt prAdiH / nidhIyate'sau nidhiH / saMdhAnaM saMdhiH / 1 kAradhikaraNe " dhIyate asmin jaladhiH / vAladhiH / zradhikaraNagrahaNaM kArakAntaranim / vargaki kavi dhi kArake bhusaMjJakebhyaH krirbhavati / jalaM striyAM kaH ||2||3|0 // bhAve kartarIti vartate / strIliGge SoH kvirbhavati / ghaJacorapavAdo'yam / kRtiH / sRSTiH / saMpattiH / "saMpadAdibhyaH tripi vaktavyaH " [ vA0 ] saMpat / vipat / lAjyAhAsyo mi striyA~ vaktavyaH " [vA0] glAniH / jyAniH / hAniH / "RkArAntazvAdibhyaH krisvavadbhavatIti vacayam" [bA0] krINiH / gIrthiH / lUniH / pUniH / ita uttaraH striyAmityadhikAraH / karmavyatihAre naH || 2|3|76 // idda karmavyatihAraH kriyAvyatihAro gRhyate dhoradhikArAt / karmavyatihAre gamyamAne ghorJa ityayaM tyo bhavati striyAm / parasparasya vyAkrozanaM vyAkrozI "At striyAm" [4/2/25] iti svArthako'y / "kRdgrahaNe tikArakapUrvasthApi" [pari0] satikAdbhavati / evaM byAvalekho vyavahArI vartate / striyAmityeva / vyatipAko vartate / "madhye'pavAdaH pUrvAn vidhInyAdhanse nottarAn " [ pari0 ] iti "khiyAM ti:" [21375] ityasyaiva bAghako na "sarohekaH " [2385] iti zravyasya / vyatIkSA vyavahA vartate / kathaM vyAtyukSI / "yuSva myA bahulam [223|14] hAta bahulavacanAt / vyAtru STirityevamAdiSu virapi / aiH // 23 // 77 // eyantAcca karmavyatihAre jo bhavati / asya bAdhake zuci prAte'yamArambhaH / vyAva corI vyAca vartate / yutijUtisAtidevikIrtayaH || 2|3|78 // yUtyAdayaH zabdA nipAtyante / yotitratyordItvaM nipAtyate / yUtiH / jUtiH / svateH sunotervA sAliH / itvAbhAvaH zrAlaM ca nipAtyate / dinoterhantervA he vaH / kIrtayateH yuci prApte kIrtiH / sthAgApApaco bhAdhe || 2 | 3 379 || sthA gA pA pac ityetebhyaH strIliGge bhAve krirbhavati / mAvamahaNamakartarItyA nirAsArtham / prasthitiH / saMsthitiH / gA ityavizeSeNa grahaNam / upatiH / udgItiH / pitrateH 1. AdIyate'smAdAdiH kA0 sa0 2 spaSTaH ya0 / 3 vyApalekhI bha0, ba0, sa0 / 4. upApahArI a, ya0, sa0 / 5. ApayorI a, ba0 sa0 / 6 vyApacarcA a0 0, 0 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 9 pA0 . 073-66] mahAttisahitam 127 prapItiH / nipItiH / paktiH / "mAto gau" [211110] iti "SidaH" [ 2 6] iti ca zraG prAptaH taddhAdhanArthamidam / gaNe "yvsthaayaamsNjnyaayaam| iti nirdezAGapi bhavati / saMsthA / "pajopistubhyaH striyA karaNe yuvAdhanArtha phivaktavyaH" [vA0 ] bhUyate'nayeti zrutiH / iSTiH / stutiH / prajayajA phyap // 30 // bhAva iti vartate / graja yaja ityetAmyAM strIlijhaM mAve kyap | mnnyaa| matrajyA / ijyA / piskaraNamuttarArtham / samajaniSadAnapadamanavidadhuzI bhUmiNaH kho ||23||1||bhaav eveti nivRttam | dvayamanuvartate / samajAdibhyaH liyAM kyap bhavati nuviSaye / samajanti asyA samasyA / kyapi yIbhAva. kasmAnna bhavati / "bahulaM khau" [ 26] iti vatrApekSyate 1 niSIdanti asyAM nighadyA / nipadmantai atyAM nipayA / kecitpadisthAne patiM paThanti / manyate anathA manyA / vidyate anayA vidyA / sunoti tasyAM sutyA / zete asyAM zayyA / bharaNaM bhRtyA / bhAva pavAbhidhAnaM karaNe vA / ityA / kathaM bhAryA karmaNi bhaviSyati 1 athavA "sRjyAnAI" [21] ityevamAdiSu vizeSeNa vidhAnAt / vyasajAnAmime strItyA na bAdhakAH / mAubuddhipUjArthAca' [zaza66] "karmaNi bhUto" [212127] "rajaHkRSyAsutipariSado cala." [13] iti zApakAt kacit virapi bhavati / matiH / vittiH / AsutiH / bhUtiH / kRSaHza ca // 2 // 3282 // karoteH striyAM zo mavati kyap ca / yadA bhAvakamaNoH zastadA madhye yak pariSyanikaro" [22137] iti rikAdezaH / yadApAdAnAdivivakSA tadA yagnAstIti riDAdazeyAdezI / kiyA / kRtyA / "garase'pi vikRt:|' [ 18] iti jJApakAt klipi bhavati / kRtiH / icchA // 2 // 3 // 3 // iccheti nipAtyate / iSa icchAyAbhityasmAdbhAce za: yagabhAtrazca nipAtyate / karapavAdo'yam / "pariSaryA parisaryAmRgayA nipAtanaM vAcyam" [ghA.] paricireH zaH saraterae ca nipAtyate / bhRgayateH zapatho dhagabhAvazca nipAtyate / "jAgatarazI vadanyo' [pA0] AgarA / bAgayo / ze yA / "jAguraviniyariGati" [ 2 / 2 / 22 zalyap / astyAt / / 2 / 3 / 84 // a ityayaM tyo bhavati tyAntebhyo bubhyaH striyAm | cikIrSA / lolUyA / zraTAzyA 1 putrIyA / putrakAmyA / karAyA / sarohalaH // 2 // 3 // 5 // saha karaNA vartata saruH / saruhalanto yo dhustataH striyAmalyo bhavati / kuNDA / curADA' / medhA / IhA / "paryAptivacane'lamadhe" [2051 / iti nirdezAd ye seTasteSAmiha mahaNam / teneha na bhavati / prAptiH / dautiH rAziH / astiH / pradhvastiH / prazastiH / 'prazaMsAyaryA rUpaH / / 1 / 121] iti nirdezAt / zaratyo'pi bhavati / saroriti kim ? nipaTAMtaH / ila ityaMdha / nItiH / pidbhidAvibhyo'Ga // 2 // 3 // 86 // pidbhayo trubhyo bhidAdiSu ca gaNapaThiteSu yAH prakRtayastAbhyazcAGa bhavati striyAm / juSa-jarA | pupa-japA / ghayadayaH pitaH / ghA! vyathA | "yud vyA pahulam [2 / 3 / 15] iti bahulavacanAt labdhila bheti ca bhavati / bhidAdibhyaH khalvapi / bhidA vidAraNe / bhiciranyA / chidA dvaidhIkaraNe / chittiranyA / vidA vicAraNe / vittiranyA / dipA prernn| kSiptiranyA / guhA giryoSadhyoH / guuddhirnyaa| kuhA / nadyAm / kuhanA anyA / zrArA zascyAm / zrArtiranyA | ADi vAci (akhi) kRte "mzurepa / 5 / 2 / 126 ] / lau kRta "dhAvRtti ge:"[ 6] ittvaip / kArA bandhane / kRtiranyA / tArA 1. hupaddha---ma0, s.| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ 202 pA0 3 087-32 jyotiSi | vArNiranyA / papi kRte dolamanayornipAtanAt / trapA medovizeSe / uptiranyA / vazA zarIragatasnehe / uSTiranyA / mRjA zarIrasaMskAre / sRSTiranyA | dhArA varSaprapAte / dhRtiranyA | nibhAvanA dAlam | "kapejiraca '" [ cA0 ] kRpA / godhA / haaraa| rekhA lekhA / nipAtanAdep / cUr3A / pIDA | 1 cintipUjakathikurbhicarcaH || 23287 // cintyAdibhyo yaH striyAmaD bhavati / yuco'pavA do'yam / cintA / pUjA | kathA | kumbhA / carcA | 128 to gI // 38 // AkArAntebhyo dhubhyo gauvAci R bhavati / krapavAda | pradA / prabhA / triyAM pA / piterbhAve nirviditaH / "prazAzrandAcavRtibhyo NaH " [ 4) 128] "viro [1980] efa sitma sicradiffiaggia: 1 270 | auf | .") , NyAsa andhi ghaTTiyandivido yuc // 223 // 86 // evantebhyaH trAsa anthi paTTi vandi vid ityetebhyo dhubhyaH striyAM yuj bhavati / eyantAt syAt [ 2384 ] iti itarebhyaH "sarola." [ 2 ] ityakAraH prAptaH / videH ktiH prAptaH / kAraNA | gaNanA | kAmanA | AsanA / zrandhanA / ghanA vannA | vedanA | anubhava vedanadraSTavyA / So'nicchAyAM yuj vaktavya:" [ vA0 ] anveSaNA | "pareva" [ cA0 1 paryeSaNA | parISTi: / "yugyA bahurus' [ 2/3/14 ] iti vA bhaviSyati / vyAnAM svatyAH zravAdhakA iyuktam / tena zrAsyA upAsyA / khau vibhASA N || 2|3|10|| khuviSaye vibhASayA N bhavati dho: / kyAdInAmapavAdaH / praskandikA / prachardikA / pravAhikA / etAH / uSpabhaJjikA / cAraNapuSpapracAyikA / zrabhyokhAdikA | zAlabhaJjikA / etAH krIDAsaMjJAkAH / kRlakSaNA karmaNi tA / "kAMDAjIcikayornityam" [ 80 ] iti nityaH savidhiH / uddAlakapuSpANi bhajyante yasyAM kI DAyAM ityevamAdirasvapadavigraho boddhabhyaH / vibhASAgrahaNAdiha na bhavati zIrSarSiH zIrSAbhivatiH / ziro'rtiH / "dhAvRti ge: " [ 476 ] ilaipA bhavitavyamiti cet; na; zradaM hasAyAmityasya prayogaH / candanatakSikA / krIDeyam / vibhASAgrahaNAdRdhvardhanirdeze'pi bhavati / zrAsikA / zAyikA vartate / bezca praznAcyA || 2|3|62 // prazne zrAkhyAne ca gamyamAne ghoriSa bhavati vuzva vA / kAM tvaM kAmikArSIH kAM kArikAM vA / vacanAdyathAprAsaM ca bhavati / kAM kriyAM kAM kRtyoM kA kRtim / AkhyAne sarvA kAmikA kArikAM sarvA kriyAM sarvA kRtyAM sarvAM kRtim / kAM tvaM gaNimajIgaNaH kAM gaNikAM kAM gaNanAm / sarvA gaNirmayA gaNitA / sarvA gaNikA sava gaNanA / kAM tvaM pAhimapAThIH kAM paTikAM kAM paThitim / sarvA mayA pAThiH paThitAsa pAThikA sarvA paThitiH / prabhAkhyAna iti kim / kRtiH / paryAyArNotpattI hun || 223/62 // paryAya yaI bhrUNa utpatti ityete vartheSu gamyamAneSu gho bhavati striyAm / paryAyo 'nukramaH tasmin / bhavataH zAtrikA | bhavato'magrAmikA | "kartRkarmaNoH kRti"" [ 66 ] iti kartari tA / "sRjakAbhyAm [ 1378 ] iti tAvapratiSedhaH / zraI rAmaIyogyatA / tatra arhati bhavAni bhakSikAm / zrodanamojikAm / payaHpAyikAm ! "tRjakAmyAm" [123478] ityatra kartarItyanuvartanAt karmaNi yA tA tatra "kRti" [ 1 / 3 / 71 ] ityanena tAsaH / RNa yatparatya dhaayryNte / tatra hanubhavikAM me dhArayasi / zrodanamojikAm / payaHpAyikAm / utpattAM dabhakSikA me udapAdi / zrodana bhojikA / payaHpAyikA | vibhASAnuvartanAt kacinna bhavati / ghaTacikIrSA me udapAdi / zradanabubhukSA me udapAdi / 1. kubhipra0 sa0 / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 pA0 3 mU0 13-10.] mahAvRttisahitam mAkoze nbhyniH||2|3|63|| zrAkroze gamyamAne nani vAci ghoranistyo bhavati / ktyAdInAmapavAdaH / akaraNistai vRSala bhUyAt / aprayANisve nRpala bhUyAt / zrAkoza iti kim ? akRtistasya parasya' / natrauti kim ? mRtiste vRSala bhUyAt / yulyA baTulam // 2 // 24|| bhAve atari striyAmiti ca nivRttam / yujhyasaMzazca bahulaM bhavanti / bhAvAraNAdhikaraNenu zudda vihito'nyatrApi bhavati / niradAnta diti niradanam / avatecanam / zravastrAvaNam / rAzA bhujyante rAjabhojanAH zAlayaH / kSatriyapAnaM madhu / rAjAcchAdanAni vastrANi / prayatate tasmAt prayatanam / praskandanam / pracchardanam / bhAvakarmaNoA ullAstato'nyatrApi bhavanti / snAnti tena lAnIyaM cUrmAm / dIyate'smai dAnIyo'tithiH / jJAnamAvRNoti niyate pAnena jJAnAvaratIyam / darzanAvaraNIyam / vedanIyam / mohanIyam / bahulavacanAdanye'pi kRtaH unAdanyatra bhavanti | gale copyate galacopakaH / pAdAbhyAM hiyate pAdahArakaH / nae bhAve ktaH // 23 // 65 // nabiti khiM kRtvA nirdezaH / napi napuMsakaline mAve ko bhavati / ghanacorapavAdaH / isitaM chAtrasya zobhanam / balpitam / Asitam / zayitam / napuMsakaline bhAve klAdi. nivRtyartha bhayAdInAmajU baktavya ityuktam / tena bhayaM varSamityAdau klo yunaM bhavati / yeSAM patrajantAnAM napuMsakakhamiSTaM te'rcAdiSu draSTavyAH / binabhiSidhau // 23 // 66 // nabhAve iti vartate / abhividhiH kriyAguzAmyAM kAlyana vyAptiH / napi mAtra dhomin bhavati abhiviau gamyamAne / kasyAbamapavAdaH / sAjhauTinaM sAmAbinaM sAMgaviNaM sAndrA. viNaM vartate / "jino'Na" [ 12] hati svArthiko'N "mo puMso'hati [ 30] iti TivaM prApta "prAyo'napazye'NInaH" [15] iti na bhavati | madhye'pavAdo'yaM yuTaM na bAdhate / saMkuTanaM saMmArjanam / abhividhAviti kim ? saMrAkaH / yuT // 2 // 3197 // nabbhAva iti vartate / napi bhAve yud bhavati dhoH / isanaM chAtrasya zomanam | jalpanam / prAsanam / zayanam / karmaNi yaspaskinamasukham / / 2 / 3 / 68 // yuD nabbhAva iti ca vartate / yena saMsparzAt karbaGgasya sukhaM bhavati tasmin karmaNi vAci napuMsakAlale bhAve yuG bhavati / zrIdanabhojanaM sukham / payaH. pAnam / candanAnulepanam / pUrveNa siddhe'pi nityasavidhyarthaM prArambhaH / karmaNIti kim ! tUlikAyA utthAnam / yuDana pUrveNa siddhaH / savidhistu na bhavati / yatyAditi kima ! agnikuNDasyopAsanaM sukham / yuTa pUrveNa / pAkSikaH savidhiH / kartarIti kim ? guroH snApanaM sukham / nAtra lApayateH kartuH zarIrasukhaM ki taIi guru: pharmaNaH / azagrahaNaM kim ? putrasya pariSvakSanaM sukham / mAnasamidam / anyathA paraputrapariSyamAne'pi syAt / sukhamiti kim ? kaNTakAnA mardanam / karaNAdhikaraNayoH // 2 // 3166 // karaNe'dhikaraNe ca kArake'bhidheye yuD bhavati / pAdyapavAdaH / karaNe idhamatrazcanaH / palAzazAtanaH / avilavanaH / karmaNi tA / kRtIti tAsaH / adhikaraNe godohanI / zaknudhAnI / tilapIDanI / paratvAt tyAdikaM strIsva mAdhate / / puMkho ghaH prAyeNa ||raash100|| karaNAdhikaraNayoriti vartate / jiGgasaMzAyAM gamyamAnAyAM dhoSoM bhavati prAyee / dhakAraH "chAdedhai" [NE.] hatyatra vizeSaNArthaH / pracchadaH / uracchadaH / plssH| zrAkhanaH | adhikaraNe-patya kurvansyasminnAkaraH / zrAlayaH / ApayaH | puMgrahaNaM kim / pradhAnam / vicayanI / 1. ghaTastha a0, 20, sa.. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jainendra-vyAkaraNam [ma. 2 pA0 6 sU. 101-10 napuMsakaliMgA strIliMgA ceyaM saMjJA / khAvici kim ! harago dnnddH| prAyeNeti kim ? kacinna bhavati / prasAdhanaH / dohanaH / tastro'ye gham / / 2 / 3 / 101 // tu stU ityetAbhyAmavazabde vAci patra bhavati karaNAdhikaraNyoH puMkho / avtaarH| avastAraH / kathamasaMjJAyAmavatAro nadyA iti ! cinyamevat / ilaH // 23 // 102 // ilantAkhorgha bhavati karaNAdhikaraNayoH pukhau| ghApavAdo'yam / vedaH / negaH / vezaH / gandhaH / sannaH / viSaGgaH / tailodakam | ghutodakam / nAstyatra pani ghe vA vizeSaH / imAni ta dAharaNAni / khelaH / nimaargH| apAmArgaH / prAsAdaH / zrAkhAnaH / prAyeNetyanuvartanAt halantebhyaH keyazcit panna na bhavati gha eva bhavati / adhikaraNe-kAH / nikaraH / nigamaH / gocrH| ApaNaH / karaNe-saMcaraH / vahaH / prajaH / iha vyajantyasminniti vyaH / ghe kRte "bahulaM khau" 25] iti bahulavacanAdajevImAvo na bhavati / iha udakodaJcanaH / dohanaH / prasAdhana iti ghano na bhavataH / zrAkhanaH zrAkhAnA ityatromayaM bhavati / saMhArodyAvAnAyAvahArAvAyA // 2 // 3 / 103 // saMhArAdayaH zabdA pani nipAtyante puNkho| ahalanta khAt puurvennaapraaptiH| saMharati tena saMhAraH / karaNe'dhikaraNe vA udyAvaH / zrAnayanti tena zrAnAyo jAlaM cet / zravaharanti tena abahAraH / etya tasmin vayanti zrAvAyaH | "abhyAyAnuvAkayokopa' [11 ] "mAdhAro'dhikaraNaH" [1001] iti zApakAta uJchAdiSu nyAyazabdasya nirdezAt aghIyate anenAdhyAyaH / prAdhiyate asmin AdhAraH / nIyate'nena nyAyaH / ete'pi zabdAH sAdhavaH / __svISaddusi kRcchAkacche khaH // 2 / 2104 // su ISat dus ityeteSu vAkSu kRcche akRcchre cArthe kho bhavati dhoH| kRcchrAkRcchragrahaNaM svaadivishessnnm| sukaraH kaTo bhtrtaa| ISatkaraH phaTo bhavatA / duSkaraH kaTo bhavatA / "tayoya kakhArthA:" [ 2 5] iti karmaNi svaH / "na mira" [1 ] ityAdinA tApratiSedhaH / jhityApUrvapadasya mumna bhavati / kRcchrAkRcchra iti kim / ISatkAryaH / manAkArya ityarthaH / kartRkarmaNobhUkambhyAm // 243105 // svauSaTdusi kRcchrAkRcchre va iti vartate / kRSgrahAsAmaryAt kartRkarmagrahaNaM vAgavizeSaNam / katari karmaNi ca yAci bhU kRJ ityetAbhyAM yathAsaMkhyaM kho bhavati su ISat dusa, ityeteSu vAtu kRcchre akRcchre cArthe / tyasya khikaraNaM mumarthamiti pUrva kartRkarmabhyAM yogaH pazcAsvAdibhiH / prAyegotyanuvartanAt kartRkarmaNazcyarthayorgrahaNam ! anAye na sukhamADhya na bhUyate svAmabhavaM bhavatA / ISadADhya bhavaM bhavatA / durAyambhavaM bhavatA / sukhamanADhyamAnyati yate / svATyaMkaro devadatto bhavatA / ISadA vyaGkaraH / sUtranyAse paratvAkartRkarmaNoH vAksaM kRtvA pazcAtpUrvastra kriyate / ccyarthayoriti kim ? svAnna bhUyate / svAnyena kriyate | yadA karotirvikArArthaH tadA sukaTaMkarANi vIrayAni / yadA niSpattivacanA sadA suparaH kaTo bIragauriti / yujAtaH // 23 / 106 // strIpadasi kRcchrAkRcchU iti vartate / zrAkArAntebhyo dhubhyo yuj mavati svAdiSu kRcchrAkRcchrArtheSu vAtu / supArna payo bhavatA / ISatpAnam / duSpAnam ! suglAnam / ISadmA nm| turlAnam / sApayAdo'yam / prAyeNeti vrtte| tena "duHzabde vAci zAsiyudhizipimRSibhyaH yuj bhavati" [0] | duHzAsanaH / duryodhanaH / durdarzanaH / durdharSaNaH / durmarSaNaH ! sudarzanAdiSu baso drssttvyH| 1. beSTaH a0 b0:s| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma0 2 pA0 1 sU0 10-15] mahAvRttisahitam bhavavA tatsAmIpye // 2 // 3107 // bhabacchabdo vartamAnaparyAyaH / samIpamegha sAmIpyam / bhavatIya yavidhirbhavati vA tatsamIpe bhUte bhaviSyati ca dhvartha vartamAnAddhoH | saMpratItvArabhya zrA pAdaparisamAptairvihitAratyA atidizyante / kadA devadatta aAgato'si | eSa zrAgacchAmi / zrAganchantameva mA viti / eSa prAmAmuko'si / bAvacanAdyathAyAptam / eSa zrAgato'smi / kadA devadatta gamiSyasi / eSa gcchaami| gacchantameva mA viddhi / gantArameva mAM viddhi | pakSe eSa gamiSyAmi / eSo'smi gantA / vatkaraNaM kimartham 1 prakRtivizeSAdiparigrahAryam / tatsAmIpyagrahaNaM vyavahitanirAsArtham / kadA grAmamagacchat / zvaH kariSyati / 16 mA bhUt / nanvatra luTA bhavitavyaM kathaM luT ? padasaMskAravelAyo zvAprabhRtipadAnAmasaMnidhAnAdadoSaH / bhUtavazvAzaMsAyAm // 2.3 / 108 // prAzaMsanamAzaMsA bhaviSyakAlaviSayA; tasyAM gamyamAnAyAM bhUtavatyavidhirbhavati bhavana thA / bhUtamahaNena bhUtasAmAnye vihitasya tyasya pariprahaH / upAdhyAyazcedAgamiSyati upAdhyAyazcedAgamat upAdhyAyazcedAgataH tadA tarkamadhImaI adhyeSyAmahe adhyagImahi eSo'dhItastakaH / zrAzaMsAyAmiti kim ? upAdhyAya zrAgamiSyati / kSipravacane laTa // 23 / 106 // zrAzaMsAyAmiti vartate / kSiprAtheM zabde vAci laT makyAzaMsAyo gamyamAnAyAm / bhUtabaccetyasyApavAdaH / upAdhyAyazcedAgamiSyati kSipramadhyeSyAma zImamadhyeSyAmahe / neti vaktavye luTAhaNaM lumviSaye'pi yathA syAt ityevamartham / zvaH kSipramadhyeSvAmahe / likAzaMsonI // 2 // 34110 // zrAzaMsA ucyate yena zamnena tasmin vAci liG bhavatyAzaMsAyAM gamyamAnAyAm / ayamapi bhUtavacetyasyApavAdaH / upAdhyAyazcedAgacchet zrAzaMse yukto'dhIyIya / akkalpaye yukto'dhIyIya / parakhAlluTo bAdhako'yam / prAzaMse cipramadhIyIya | na lAmluTa sAmIyAnyucchityoH // 2 // 32111 // sAmIpya tulyajAtIyenAvyavadhAnam / amyuchittiH kriyAprabandhaH / lAluTI na bhavataH sAmIpyAvyunichattyoH gamyamAnayoH / anadyatanavihitayorlaGluTorayaM pravipeSaH / sAmIpye-peyaM paurNamAsyatikrAntA etasyAM devaanpujaamH| atithInabUbhujAmaH / yeyamamAvAsyAgAminI etasyAM devAn pUjayiSyAmaH atithIn bhojayiSyAmaH / avyucchicau-yAvadajIvIt bhRzamannamadAt / yAvajIviSyati bhRzamannaM vAsyati / vayatyavare'vadheH // 23 // 112 // yadyapi laDiti prakRtam / tathApIha vayadhaNAlluTa eva pratiSedhaH / vayatikAle avarasmin bhAge luNna bhavati / asAmIpyAvyucchityartho'yamArambhaH / kAlavibhAga uttaratra vakSyate / dezavibhAge'yaM prtissedhH| yo'yamadhvA gantavya yA citrakUyAt tasya yadavaraM mathurAyAH tatra virodanaM bhokSyAmare disatapAsyAmaH / vavatIti kim ? yo'yamadhvAgata zrA citrakUTAt tasya yadadA mathurAyAratatra yuktA dvirathyamahi / avara iti kim ? yo'yamadhvA gantavya yA citrakUTAt tasya yamaraM mathurAyAstatra yuktA birdhyetaashe| avadheriti kim ? yo'yamadhvA gantavyo niravadhikaH tasya yadavaraM madhuravAstatra yuktA dviradhvetAsmahe / kAlavibhAge'nahorAtrANAm ||232113 // dhamatyadare'vadheriti vartate / va_tikAle avarasmirakAlavibhAge'horAtrasaMbaMdhaviSa jite lugNana bhavati / pUrveNa pratiSedhe siddhe'pyahorAtrasaMbandhivibhAgapratiSedhArthaM vacanam / kAladhimAmagrahaNamihArthaguttarArtha ca / yo'yaM saMvatsara aAgAmI tatya yadavaramAgrahAyaNyAstavAItpUjAM kariSyAmahe atithibhyo dAnaM dAlyAmahe / vaya'tItyeva / yo'yaM saMvatsaro'tItastasya yadavaramAgrahAyaNyAstatra yuktA dviradhyaimahi / gnavara iti kim ! "bA pare" [2 / 3 / 335] iti vakSyati / avadherityeva / yo'yaM niravadhika kAla aAgAmI vasya yadvaramAprazAyaNyAstatra yuktA dviradhyevAsmahe / anahorAtrANAmiti kim ? yo'yaM triMzadAtra aAgAmI tasya yo'varaH paJcadazagAtratatra yuktA viravyetAmahe / yo'yaM triMzadAtra amausyAgata Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNabha [a0 2003 sU0 114 - 120 yo'varo'rddhamAsastatra dviradhyetAsmahe / yo'yaM mAsa zrAgAmI tasya yo'varaH paJcadazarAtrastatra dviradhyetAsmahe / prasamya [ iti ] pratiSedhAt trividhamudAharaNam / vA pare ||2|3|114|| kAlavibhAga iti vartate / parasminavaH kAlavibhAge vatsyati lugna bhavati na ceorAtrANAM vibhAgaH / yo'yaM saMvatsaraH zrAgAmI tasya yatparamAgrahAyaNyAstatra dviradhyeSyAmahe adhyetAtma vA / sAmIpyAnyucchitiviSAyAmAM paratvAda vika | zrahorAtrANAmityeva / vo'yaM triMzadvAtra AgAmI tasya yaH paraH paJcadazarAtraH tatra viradhyetAsmahe / sAmIpyAnyucchittyorluTaH pratiSedha eva / vAtItyeva / yo'yaM saMvatsaro'tItaH tasya yatparamAhAvayAstatra dvirazyaimahi / gravadherityeva / yo'yaM niravadhiH kAla AgAmI tasya yatparamAgrahAyaNyAstatra dviradhyetAsmahe / kAlavibhAga ityeva / yo'yamadhvA gantavyaH zrA citrakUTAt tasya yatparaM mathurAyAstatra dviradhyetAsmahe / sayaMtra luD bhavati na cedanyucchittivivakSA / I 132 kitI kriyA'vRtI ||23|11|| bastIti vartate / heturnimittam / liGahetau vayaiti jhAle lRG bhavati kriyAyA zravRttI satyAm " hetu phachyorliGa " [2 / 3 / 122] ityevamAdi linimittaM vacyati / zratithI cedalipsyata bhRzamannamadAsyat / zrAnnadAnaM phalaM taddhetubhUto'tithilAmaH tadanabhinirvRti pramANAdavagampedaM vAkyaM prayuktam / evamupAdhyAyaM cedupazasiSyata zAstrAntamagamiSyat abhokSyata bhavAn dadhnA yadi matsamIpe zrAkhiSyata / vaha dakSiNena caidrayAsyat na paryAvapyaditi yAnamaniSpakSaM paryAbhavanaM tu niSpanamiti kathamavRttiH kriyAyAH / evaM tarhi pratyAsate haiM tubhUtAyAH kriyAyA avRttAviti braSTavyam / kriyAyAH zravRttAaft zaktirUpeNA kriyamadhyAropya kartRtvenAbhisaMbandhaH kriyate yathA bhUtabhaviSyatkAlaviSayAvAH kartRtvenAbhisaMbandhaH / bhUte ||2| 3 | 116 // bhUte ca kAle liGhatI kriyAyA avRttau satyAM luG bhavati | " usApyoH pRSTIko [ [ 2 / 3 / 128] ityataH prabhRti kAlasAmAnye yalli animittaM vidhAnaM tatrAnena bhUte lRG / tataH pUrvaM tu "vA'zeSAt'' [2 / 2 / 117] ithenene vikalpaH siddhaH / dRSTo mayA bhavataH putrI'nArthI caGkramyamANaH / itarazcAtibhyarthI yadi tena dRSTo'bhaviSyat utAmokSyata / bhotyata zranyena yathA sa gataH nAvi muktavAn / i sarva prativacanam / vA'zeSAt 2|3|117 // vakSyati "ze'yI luT" [2 / 3 / 127 ] iti zrA etasmAtsUtrAtraH yadita UrdhvamanukramiSyAmaH bhUte kAle liihetto kriyAyAH avRtau luG vA bhavatItyetadadhikRtaM veditavyam / paHstu lRGo vidhirnitya iti tatraivodAhariSyAmaH / > lar3a ga'pijAtyoH || 2|3|11 || zrapi jAtu ityetayorvAcoH laDa bhavati gardai gamyamAne / zrayaM kAlasAmAnye vihito laT kAlavizeSe vihitAn lakArAn paratvAdubAdhate / zrapi rAtrabhavAn prANino inti / jAtu tatrabhavAn prANino hanti / gardAmahe / zranyAyyametat | lihetvabhAvAt bhUte kriyA'vRttau laGa na bhavati / yA kathami liGa ca // 2|3||16|| gaI iti vartate / karmazabdenAci liG bhavati lacvA / kathaM nAma tatra bhavAna mAM bhakSayet / mAMThaM bhakSavati / gahamaM / zranyAnyametat / vAvacanAdyathAmAsam / zravamacat / abhakSayat / bhakSayAJcakAra / bhakSayiSyati / bhayitA / zratra liheturastIti bhUte kriyA'vRttI vA lRG mayati / zrabhakSayiSyat / vartsyati nitvaM lRcha / kiMvRte liTo || 2|3|120 // gaI iti vartate / veti nAdhikRtam / vibhaktayantasya uttaraDatamAntasya kimo vartana kitam / kiMtu yAci ga gamyamAne libluye bhaktaH / sarvalakArANAmayamapavAdaH / kiM tatrabhavAn anRtaM brUyAt / anRtaM vacyati / licturastIti bhUte vA luG bhavati / vati tu nityaH / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R02 pA03 sU0 131-123 ] mahAvRttisahitam 133 anavaktaptyamaH // 2 / 3 / 12|| gaha iti nivRttam / liluTAviti vartate / anavaktRpyarSe ava. marSe va gamyamAne liGlaT ityeto tyo bhavataH / ayamapi parvalakArAgAmapAdaH / anakalato nAvakalpayAmi na haMbhAvayAmi na vA zraddadhe kiM tatra bhavAnadattaM gRhIyAt zradAM grahISyati / amaH 1 ghimithyA naitadasyamoM me kiM tatrabhavAnadattaM gRhIvAt adanaM grahISyati / kiMvRte'kiMcane ca vAci sAmAnyanAyaM vidhiH / lihetu rastIti bhUte kriyAvRttau vA lukcha / vaya'ti tu nityaH / kiMkilAsamathai luT // 22 // 122 // anavaktRptyama iti vartate / vikilazande prastyartheSu ca zabdeSu vA anavAlayamArSayola bhavati / liko'pvaadH| nAyakalpayAmi kiMphila tatra bhavAn paradAgan prkrissyte| gaMdhanAdisaNAnyAye dH| astyarthA astibhavatividyatayaH / asti nAma bhavati nAma vidyate nAma satramavAn paradArAn prakariSyate / jAtuyaghAyado liGa // 2 / 3 / 123 // anava tRpyAparya iti vartate / jAtupayadAyadItyeteSu vAddha anavakluptyamarSayorliG bhavati / luTo'pavAdaH 1 nAyakalpayAmi jAta tatrabhavAn surAM pitret , yattatrabhavAn surA pivet , yadA tatrabhavAn murAM pibet , yadi tatrabhavAn surAM pibet / na mRSyAmi jAtu tabhavAn surrA pibet ityevamAdi yojyam / jiheturastIti bhUte vA luG / trasvati tu nityaH / yaccayatrayoH // 2 // 3 // 124 // anantrakluptyama iti vartate / yacca yatra ityetayorvAcoranavakluptyamayoliG bhavati / lutto'yvaadH| uttarArtho yogavibhAga / na saMbhAvayAmi yacca tatrabhavAn parivAda kayayet / na mRSyAmi yazca tatrabhavAn parivAdaM kathayet / yatra tatrabhavAn parivAdaM kathayet / kriyA'vRttau bhUte vA luG / yIti tu nityaH / gaheM // 2 // 3 // 125 // anacakluptyama iti nivRttam / arthAntaropAdAnAt / yacca yatra ityetayorvAcogaI gamyamAne lie bhavati / sarbalakArANAmapavAdaH / yacca tatrabhavAn asmAnAkrozet vidvAn vRddhaH snnu| tkRSTaH / gamihe / anyAcyametat / liturastoti yathAsaMbhavaM luGa, veditavyaH / citrArthe // 2 // 3 // 126 // citrazabdalyArthe gamyamAne yaccayatrayorvAcoliG bhavati / sarvalakArApavAdaH / yacca tatrabhavAn lobhaM kuryAt yatra tatrabhavAn lomaM kuryAt vidvAn vRddhaH sannutkRSTaH / citramAzcaryamadbhutaM vismayamityeSAmanyatamaprayogaH / liheturastIti bhute kriyA'vRttI vA / vasyati tu nilyaH / zeSe'yado lada // 23 // 127 // yaccayatrAbhyAmanyazcitrArthaH zeSaH / zeSe citrArthe gamyamAne luDa bhavati yadizabdazcedvAra na bhavati / ayamapi sarvalakArApavAdaH / citramAzcaryamadbhutaM vismayamityayamandho nAma pustakaM vAcaSiSyati mUko nAma jainendramadhyeSyate / liGdesvabhAvAt laG vA na bhavati / ayadAviti kim ? Azcarya yadi sa bhujIta / atrAnavaktRptizcitrApaizca pratIyate / "jAnuyayAyado lis| [2131323] iti libhute "vA'zeSAda" [2/31110] iti laGadhikArI nivRttaH / utApyoH pRSTojo lika ||23||12||ut api ityetayorvAcoH pRSTasyokto gamyamAnAyAM liG bhavati / sarvalakArApavAdaH / kimakAnIH kaTaM devadatta / iti pRSTaH pratyAha uta kuryAt / api kuryAt / kaTaM kRtavAnityarthaH / itaH prabhUti yatra liheturasti tatra vasyati bhUte ca nilyo lUG ! utAkariSyat / apyAkaripyat / pRSTokrAviti kim ? uta daNDaH patiSyati / api dhAsyati dvAram / atra praznodghahana ca pratIyate / chodrodhekaJciti // 2 // 3 // 12 // icchorodhaH svAbhiprAyanivedanam / icchododhe gamyamAne liGa bhanati kacicchabdAprayoge / sarvakArApavAdaH / kAmo me adhIyIta bhavAn / abhilAmo me bhuyIta bhavAn / 5 -- sau lUzvA bh.| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jainendra-vyAkaraNam [a0 203 sU0 130 - 130 I kacitIti kim 1 kavijIvati me mAtA / kacijIvati me pitA / mArAvida khAM pRcchAmi kacijIvati pArvatI / saMbhAvane'mi sthAnini // 1|3|130 // liGita vartate / saMbhAvanaM kriyAyAM sAmarthyazraddhAnam / alaMzabdAceha paryAptivacanaH / yasya yatrArtho gamyate na dAkhau prayujyate sa tatra sthAnIzabdaH / alamarthaviziSTe saMbhAvane liG bhavati zralaMzabde sthAnini / sarvalakArApavAdaH / zakyasaMbhAvane - zrapi hastinaM hanyAt / pi stuyAdrAjAnam / zrazakyasaMbhAvane RSi parvataM ziramA bhindyAt / api zvArIyakaM bhuJjIta / api samudraM dorbhyAM tat / zralamIti kim 1 videzasthAyI me devadatto manye gamiSyati grAmam / atrAhamiti sthAnI / sthAninIti kim ? vasati cet surASTreSu vandiSyate alabhUjayantam / kriyA'vRttau vartsyati bhUte lR bhavati / - tadvAci dhau vAyavi // 2|3|131 || alamIti vartate / tacchabdena saMbhAvanaM parAmRzyate zralamarthaviziSTe sambhAvanavAcini ghau ghAci vA lihU bhavati / yacchandAprayoge pUrveNa nitye prApte vikalpo'yam / sambhAvayAmi bhuJjIta bhavAn / zraha muJjIta bhavAn / panne yo yataH prApnoti sa tato bhavati / alamIti kim 1 sambhAvayAmi yatsa bhuJjIta / zratrAlamarthe pUrveNa nityo liG / hetuphalayorliGa || 2|3|132 // hetuH kAraNamaH phalaM kAryam | hetau tatkAyeM ca varthe vartamAnAddhoH liG bhavati / zratiyazcelabheta bhRzamannaM dadIta / yadi gurupUjAM kurvIta khargamArohet | vetyanuvartanAtpakSe lRT / zrutirbhIravellapsyate bhRzamannaM dAsyate / liGiti vartamAne punarliGgrahaNaM vati yathA syAdiha mA bhUt / varSatIti bhAvati | hantIti palAyate / kriyAvRttau vartsyati bhUte ca nityo lRG / khAliGa loTo ||2|3|133 // icchArthe dhau dhAci liGloTau tyau bhavataH / sarvalakArApavAdI / veti vyavasthitavibhASAnuvartate / tena kAmaprakAzane irda vidhAnam / icchAmi bhuJjIta bhavAn / bhuktAM bhavAn / prArthaye zrIyIta bhavAn / zradhItAM bhavAn / kAmaprakAzana iti kim ? ii mA bhUt / icchan karoti / natra prayoktuH kAmapravedanam | "utApyoH pRSToktI" [ 2 / 3 / 128 ] ityata zrArabhya yatra kevalo khihetuH ziSyate tatra kriyA'vRttau lRG nAnyatreti kecit / tumekaka ke ||2|3|134 // cchAyeM ekakartRke dhau vAci tumbhavati yasmAttum vidhIyate pratyAsa testadapekSayaikakartRtvAm / liGloTorapavAdo'yam / icchati moktum / vAJchati kartum / kAmayate kartum / ekakartRka iti kim ? devadattaM bhukhAnamicchati paraH / iha kasmAnna bhavati / icchati kaTaM karoti cainam / nAtra karoti pratIcchateH sAmarthya kintu kaTaM prati tenAnvarthavA saMzAvirahAtum na bhavati / liGa // 2|3|||1335|| icchAyeM ekakartRke ghI vAci liGa bhata / pUrva tumA liloyai bAdhito punarliGprasavArthametat / yogavibhAga uttarArthaH / zradhIyIyeti icchati / bhujjIyeti vAJchati / itizabdaH kriyAzabdasaMbandhadyAtanArthaH / tebhyo bhavati yA || 2|3|13|| tebhya icchArthabhyo dhubhyaH bhavati kAle vA lihU bhavati / icchet / icchati / kAmayeta / kAmayate / uzyAt / vaSTi | vidhinimantrayAmantraNAdhIsaMpraznaprArthane liGka // 2/3 137 // vidhirAjJApanam / nimantraNaM niyamena karaNam / yadakaraNe pratyavAya ityarthaH / zrAmantraNaM svecchayA karaNam / gradhISTaH satkArapUrvikA vyApAraNA / saMpraznaH saMpradhAraNA | prArthanaM yAcyA / vidhyAdiSvartheSu licha bhavati / sarvasyApavAdaH / vidhyAdiviziSTeSu kartrAdiSu tyArtheSu liG bhavatItyarthaH / kaTaM bhavAn kuryAt / prANino bhavAnna hiMsyAt / nimantraNesaMdhyAsu bhavAn AvazyakaM kuryAt / zrAcAraM bhavAnadhIyIta / zrAmantraye vaha bhavAnAsIta / iha bhavAn . " Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 2 pA03 sU. 138-144] mahAvRtisahitam zayIta 1 adhISTe-dhIcchAmo bhavAn prate radat / tasvaM bhavAn gRhNIyAt / saMprazne-kintu khalu bhoH jainendramadhIyIya / prArthane-bhati meM prArthanA vyAkaraNamadhIyIya / sarkazAstramadhIyIya / yadi vidhyAdiSu prakRta lyupAdhiSu liGa, vidhIveta; iha vidadhyAt nimantrayeta zrAmanvayeta adhIcchet / prakRtyaiva vidhyAdayo'midhIyante iti (ihaiva) liGa prApnoti / tasmAdvidhyAdayaH kartRkarmabhAvAnAM vizeSaNAni | tadabhAvAdiha jina mavati / vidadhAti / nimantrayate / zrAmantrayate / adhIcchati / atra kriyAyA avRttau paratvAllayA luka, Adhyate / loT // 2136138 // loDa bhavati vidhyAdiviziSTaNu kAdiSu vidhau / grAma bhavAnnAga chatu / prAzino bhavAnna himastu / nimantraNe-saMdhyAsu bhavAnAvazyakaM karotu / zrAcAramadhItAm / zrAmantraNe-daha bhAnAstAm / iha zetAm 1 adhISTe-zradhIcchAmo bhavAn prataM rakSatu / tattvaM bhavAn gRhNAtu / seprazna-kinnu khalu bho kAvyamabhyaya / prArthane-bhavati me prArthanA dharmazAstramadhyayai / yogavibhAga uttarArthaH / traiSAtisargaprAptakAle vyAzca // 2 // 3 // 139 // preSaNaM preSaH / atisargaH kAmacArAnunA / prAsakAlaH prAptakAlavA, viziSTasya kAlasyAvasara ityarthaH / praSAdiSvaryeSu kAdivizeSaNatvena gamyamAneSu vyasaMzakAstyA bhavanti loT ca / bhavatA khalu dAne dAtavyaM dAnIyaM deyam / karotu kaTo bhavAniha preSitaH / bhavAnatipRSTaH / bhavato hi prAtaH kaalH| yadyapi vyasaMzA sAmAnyena bhAvakarmaNovihitAstathApi sarvApavAdeSu praiSAdiSu loTA bAdhyeranivi punarvidhIyante / liGga coyamIhati ke // 213140 // praiSAdayo'nuvartante / Urdhva muhUrtAdbhavaH UrdhvamauhartikaH / nipAtAtsavidhikattarapadasyaivaiH / Urdhvamauhartike'rthe vartamAnAddhoH praiSAdau gamyamAne liG bhavati cakAgadayAzca | upari muhUrtasya bhavAn skhalu dAnaM dadyAt / bhavatA khalu dAna dAtavyaM dAnIyaM deyam / kecincakAreNa yathAprAsa samucinvanti / teSAM lopi bhavati / bhavAn khalu dAnaM dadAtu / bhavAn hi preSitaH / bhavAnatisuSTaH / bhavato hi prAtaH kaalH| sme loTa // 2 // 3 // 141 // praiSAdayo'nuvartante / Urdhvamauharvika iti ca / smazande vAci predhAviSu gamyamAneSu Urdhvamauhartike'rthe lor3a bharvAta / vyAno liGazcApavAdaH / UrdhvaM muhUrtAdbhavAn dAnaM dadAtu sma / bhavAn hi preSitaH / bhvaantisRssttH| bhavato hi prAtaH kAlaH | aghISTe // 23 / 142 // Urdhvamauhartika iti nivRttam / adhISTe gamyamAne smazande vAci loDbhavati / likho bAdhakaH | aGga sma rAjan dAnaM dehi prataM rakSa / kAlasamayalAsu tumvA rAza143|| kAla samaya velA ityeteSu vAca dhoH tum bhavati vA / kAlo bhoktam / samayo bhoktam / belA bhoktum vA / vAvacamAdyathAprAsaM ca bhavati / kAlo bhokavyasta / #pAdigrahaNamanuvartate / teneha na bhavati / "kAlaH pacati bhUtAni kAlA saMharati prajAH kAlaH supteSu jAgarti kAlo hi duratikramaH / / " lika yadi raa3|144|| yacchandaprayoge kAlAdiSu vAca dholika bhavati / tumo'pavAdaH / so yatprajAM kurvIca bhavAn / samayo yadbhuJjIta bhavAn / belA yacchayIta bhavAn / kecidvetyanuvartayanti teSAM yathAprAptamapi / tRghyAzyAI // 23 // 145 // aItItyarhaH / arhe kartari gamyamAne tRvyAzca bhavanti lika ca / bhavAn khalu nyAyAH vodaa| bhavatA kanyA boTavyA vahanIyA vaayaa| bhavAn khalu kanyA pahet / bhavAn yogya ityarthaH / ahe'tha lilA vidhIyamAnena tRco vyAnAM ca bAdhA mA bhUt iti punarvidhAnam / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ a0 2 pA03 sU0 105-129 AvazyakAdhamarNyayorNin ||2| 1 | 146 // zravazyaM bhAva zrAvazyakam / manozAdipAThAdvuJ / zradhamam RNamasya zrabhramaH; tadbhAva zrAdhamaryam / zrAvazyakA viziSTe tyArthe kartari Nin bhavati / zravazyaMvArI mayUravyaM kAditvAtsavidhiH / zartadAyI / sahasraM dAyI / niSkadAyI "zradhamaye cema:" [ 11474] iti karmaNi tAyAH pratiSedha / 136 || 2|3|147 // avazya zrabhrama parvayoriti vartate / AvazyakAdha mayayorvyAsaMjJA bhavanti / sarvamApavAdena vinA vyAyAdhitA iti punarvidhIyante / bhavatA khalu avazyaM dharmaH kartavyaH / karaNIyaH / kRtyaH / kAryaH / zrAdhama bhavatA khalu niSko dAvavyaH / devaH / yogavibhAga uttarArthaH / zaki zikSU ||2|3|148 // zakItyarthanirdezaH / zaknotyarthaviziSTa varSe liG bhavati cakArAd vyAzca / bhavatA khalu vidyA adhyetavyA / adhyayanIyA / zradhyeyA / bhavAn khalu vidyAmadhIyIta / bhavAn hi samarthaH / niru sarvApavAda iti (cakAreNa ) vyAnAmanukarSaNaM kriyate / yadi zakIti prakRtyarthavizeSaNam / zaknuyAdityatra liGa na prApnoti prakRtyaivAbhihitatvAt zakyarthasya / naiSa doSaH / sAmAnyavizeSabhAvena bhedAbhyupagamAt / yathA eSitumiti praviSipati / AziSi si loTI ||23|149 // iSTasyAzaMsanamAzoH / zrapava nipAtanAdiha ikAraH / zrAzI viziSTe'rthe vartamAnAdorliGaloTau bhavataH / jIvyAt / jIvyAstAm | jIvyAsuH / jIvatu / zrAziSIti kim ? jIvati yadi pathyAzI / cikau khau || 2|3|150 // zrAziSIti vartate / zrAziSyarthe cikau tyo bhavataH khuviSaye / cakAraH 'na kici dIkha'' [4|4|10 ] iti vizeSaNArthaH / tanutAt tantiH / sanutAt sAtiH / bhakvAddhatiH / kRtaH zicA vizeSavihitena vAdhyeranniti punarvidhIyante / devA enaM deyAsuriti devadattaH / devAnaMvandevazrutaH / mAGi luGa // 2/3/152 // mAGi vAci luGa, bhatrati / sarvalakArApavAdaH / mA kArporadharmam / mA vAparastram / ukAraH pratiSedhavAcino mAGa zabdasya grahAM yathA syAdityevamarthaH / " sarame c| mA sma krudhyat / mA ruma harat / mA sma dASat / ityabhayanandiviracitAyAM jainendra mahAvRttau dvitIyasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH samAptaH / // 2/3 | 152 || saha smazabdena vartate tasmaH / tasmin mAGi vAci lar3a 3- ciraM jIyAt su0 / bhavati luGa.. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. pA. .. ] mahAvRtisahitam dhuyoge tyAH // 45 // dhuzabdena vartho'tra nirdiSTaH / abhidheye abhidhAnasyopAgat / dhUnAM yoge savi ayathAkAloktA api tyAH sAdhayo bhavanti / vizvadRzyA'sya putro janitA / kRtaH phaTaH zvo bhAvitA / bhAvikRtyamAsIt / vizva patreti bhUtakAlaH janitetyanena bhavi vatkAlena ( abhisambadhyamAnaH) sAdhurmayati / ihopasarjanabhUtaM subantaM prabanabhUlalya miGantasya kAlamanuvartate / ghoriti vartamAne punadhu maharNa astibhUjaniparigrahArtham / tya iti vartamAne punastyagrahaNaM tyamAtraparigrahArtham / gomAn bhaviteti maktasya vartamAnakAlatya ayathAkAlatvena sAdhutvam / kriyAsamabhisAre loTa tasya hisyo vA tadhyamoH // 24 // 2 // kriyAmamamihAraviziSTe dhvarthe vartamAnADolor3a bhavati / sarvalakArApavAdaH / tasya loTo hi va ityetAvAdezo bhavatastabhvamostu vA bhavataH / kriyAsamabhihAre loDiti yogavibhAgaH kartavyaH / tatastasya histro bhavataH / kime sati labdham 1 anyatra yo lohAdezI hisvI prasiddhI tAviha bhavataH / tena mavidhidavidhivyatikaro na bhavati / yA tadhvamorityatra dhvamA saha nirdezAttazabdasya thAdezasya bahohaNam | tunIhi lunIhi ityevAha lunAmi / AvAM lunIvaH / vayaM tunImaH / lunIhi lunIhi ityeva tvaM lunAsi | yuvA lunIyaH / pUyaM lunItha | tazabdasya tu vA bhavati / lunIta junauta ityeSa sUrya lunAya / lunIhi lunIhi ityevArya lunAti / imo lunItaH / ime lunanti / bhUte lunIhi lunohi ityevAhamalAviSam / aavaamlaavissdh| navamalAviSma / evaM yuSmadnyayorrAeM / vayaMti-junIhi lunIhItyenaI lavidhyAmi / zrAvo labiSyAvaH / vayaM laviSyAmaH / evaM yuSmada-yayorapi / parISva adhISva ityevAhamadhIye / zrAvAmadhIvahe / vayamadhImahe / evaM yuSmadanthayorapi yojyam / dhvamastu pakSe zravaNam | aghIyamadhIdhyamityevaM yUyamadhIye / bhRte-acIva adhISva ityevAmadhyagIghi / nAzamadhyagIvAhi / vayamadhyagImahi / evaM sarvatra / vayaMti-abhISva adhISva ityevaahmdhyecthe| AvAmadhyeSyAvaha / vayamabhyeSyAmahe / evaM yuSmadanyayorapi / evaM zeSvapi lakAreSu yojyam / dvitvamapekSya loi niyAsamamihArasya dyotakaH / dhuyoga iti vartate / pratyAsatteryata eva loTa vidhIyate tasyaivAnupayogaH kAlAsmadAyakatvAdonAmabhivyaktaye kriyo / pracaye vA // 2 // 4 // 3 // pratrayaH samuccayaH / sa vaikasmin dviprbhuuterdhyaavaayH| pracaye upAdhau yA loha. bhavati tasya hisvAvAdezo bhavatastavamollu bA / ayaM sarvalakArakhApto vikalpaH / karmaprakyo prAmamaTa nagaramaTa girImaTa ityevAimaTAmi / aAvAmaTAvaH / vayamaTAmaH / grAmamA nagaramaTa girimaTa ityevaM tvamasi / yuvAmaTathaH / yUyamaTatha / tazabdasya tu vA-grAmamaTata nagaramAta giribhaTata ityeva yUyamaya / prAmamaTa nagaramaTa girimaTa pratyevAyamayati / imau atH| hame ayanti / vAcanAt prAmamAmi bhagaramAmi girimAmi ityedhAimaTAmi / AvAmaTAtraH / vayamaTAmaH / evaM yuSmadanyorapi / evaM bhUte kasyati sarpalakAreSu yojyam / dbhaagbhyH| jainendramadhIva tarkamadhISva gaNitamadhISya itvevAhamadhIye / zrAyAmadhIvahe / vayamadhImahe / jainendramadhIya takamadhISva gaNitamadhISva ityeva svamadhIpe / yuvAmadhIyAthe | yUyamadhIve / dhvamastu vA jainendramapIdhvaM tarkamadhIdhvaM gaNivamadhIdhvaM ityeva yUyamadhIthye / jainendramadhIca tarkamadhoSya gaNitamadhISva ityevAyamadhIte / imo adhIyAte / ime adhIyate / vAvacanAt jainejamadhIye gaNitamadhIye tarkamadhIye ityevAhamadhIve / bhAvAmadhIvahe / vayamadhImahe / evaM bhUte vayati sarvalakAreSu yojyam / kartR sAccaye devadatto'ddhi jinadatto'ddhi gurudatto'ddhi ityeva vayamo. danamaH / devadatto'ddhi jinadatto'ddhi gurudatto'ddhi ityeva yUgamodanamattha / devadatto'ddhi jinadato'ddhi gurudatto'ddhi ityeva ime zrIdanamadanti / kartR samuccaye dvivacana bahuvacanaM vA bhavati ekasya samuccayAmAvAt / kriyAsamuccaye / zrodanaM bhuva san piba dhAnAH svAda ityevAimabhyavahAmi / shraavaambhyvhaakH| kyamayaka harAmaH / bahUnAM kriyAevaM samucaye sAmAnyaprayogo'bhidhAnavazAt / evaM saGkarasamuccayo'pyUyaH / 1. yo'pyanyUyaH 10 ba0, s0| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13.. jainendra-vyAkaraNam [pa. 2 pA0 .khU01-11 niSedhe'lakharayoH tavA ||shyaa veti dhartate / ala khalu ityetayoniSedhavAcinecIghoM: sthAlyo bhavasi / zralaM kRtvA / alaM bAle badityA / "minA'maiva" [1 // 3 / 3] iti niyamAt vAkso na bhavati / niSedha iti kim ? alNkaarH| alakhalboriti kim 1 mA kAgaH / betyeva / alaM rodanena / "prakRtyAvimya zapasaMkhyAnam" [bA0] iti mA / mAGo yatihAre // 2 // 45 // mAGo vyatihAre'rthe tyA bhavati vA / parakAlatyAdaprAptaH ktvA vibhASyate / apramitya yAcate ! avamitya harati / "prema" [abha66] itItvam / kyadhikAyata yAcitvA apamayate / ikhA apamayate / mekaH kRtAlasya nirdezo jJApaka:- "mAnubandhakRta halantasvam" [ pari0 ] / parAparayoge // 8 // parAvarAbhyAM yoge gamyamAne ghoH tavA bhavati / ti vartate / saMndhizabdakhAt pareNa pUrvasya yoge| aprApya nadoM parvataH / parayA nadyA yuktaH parvataH pratIyate / zravareNa yoge parasya svA / atikramya parvataM nadI / zravaraparvatayogaviziSTA parA nadI pratIyate / vAvacanAlnaDAdayo bhavanti / na prApnoti nadI parvataH / atikrAmati parvataM nadI / parakAlaikakatakAt ||shaa|| paraH kAlo yasyAH seyaM parakAlA kriyA, tayA ekakartA yasya sAmarthyAt pUrvakAlakriyAbhidhAyinaH sa tthoktaaH| tasmAddhoH ktvA bhavati / snAtvA bhukte| snAlA bhuktyA pIlA ati / ekakanu kAditi kim ? bhavati devadatta gacchati jindttH| parakAlAie kim ! sAmarthyAt pUrvakAla kriyAbhidhAyino yathA syAdiha mA bhUt / bhuGkte ca picati ca vAle ca jalpati ca ihApi kathaJcit pUrvakAlalavivakSAsti / cyAdAya svA~pati / saMmIlya hasAMta iti / vetyadhikarAt / mukta zete cha / Nam pAbhIkSNye // 4 // parakAlaikaka kAditi vartate / muhurmuhuttirAbhIkSNyam / etacca prakRtyarthavizeSaNam / parakAlaikArnu kAt pamityayaM tyo bhavati ghAtyazca / nAbhIkSNve-bhojamo brajati / bhuktvA muktvA acati / pAyaM pAyaM gacchati / pItyA pItvA gacchati / tathANamA dvitvamapekSyAbhINya dyotayataH / pUrveNa ktvAtye siddhe Namartha vacanam | iha beti nivRttam / uttaratra vAgrahagyAt / ma yadanAphAma // 26 // yacchandai bAni svANamau na bhavato'nAkAGkSa sati vAsye / anantaravyavahitabhedAbhAvAt pUrvasUtravihito ananvarazca tvA niSidhyate zam ca / yadayaM bhuGkte tato gacchati / yadayaM zete tato'dhIte / anAkAGkSa iti kim ? yadayaM muktvA varSAMta / adhIta eva tataH param / atra pUrvottarakriyAbhyAM atirikkamadhyayana kAGkSate / vA'prathamapUrve // 24 // 10 // zrAbhoNya iti nivRttam / "parakAlekakakAt" [ ] ityanena tvAtye prAse vibhASeyam / agre prathama ghUrva ityeteSu cAkSu tavANamau vA bhavataH / agne bhonaM tato dadAti / agne bhuktvA tato dadAti / prathamaM bhoja tato dadAti / prathama bhuktvA tato dadAti / pUrva bhoja tato dadAti / pUrva bhuktvA tato dadAti ! "jhinAmaiva" [zamA] ityatraivakAropAdAnAt kevalenaivAmA vihitena pAkso bhavati nAnyasahitena 1 vAvacanAlaDAdayo'pi bhavanti / agre bhule tato dadAti / prathama bhuktaM tato dadAti / pUrva bhuta tavo dadAti / karmaNyAkroze vanaH khamutra // 2 // kamaNi vAci Akroze gambamAne kRtraH khamA bhavati / coro'sItyevamAkrozati corakAramAkrozati | dasyuGkAramAkrozati / kvA'pavAdo'yam / Akroza iti kim ? ghora valvAG gacchati / nAtrA'krozasaMpAdanArtha coragrahaNam / svAdumi Nam / / 2 / 12 // svAdumItyarthanirdezaH / svArtheSu vAkSu kubho gyam bhavati / parakAlaikAta - kA diti vartate / svAduGkAraM bhuchakke / sampanna kAraM bhuktaM / lavaNAkAraM bhuGkte / svAdumIti zamsanniyoge Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10.2 pA0 1 0 13-14] mahAvRttisahitam 139 makArAntatA nipAtyate / khamuni prakRte / "khityo|" [16] "bhumayaH' [34] iti mumA siddhamiti cet yantavivakSAyAM ameriti pratiSedhaH prasajyeta / khamutryeva mAntanipAtanaM phartavyamiti cena dhyantArthameva tatsaMbhAvyeta / emi punarnipAtanaM honivRtyarthaM "cau" [paa2|135] daunikRtyarthaH ca / khAdvIkRtvA yavAga mukta / svAduGkAraM bhule / vivivakSAyAmasvAduM svAdu kRkhA bhule svATukAraM bhulakke / "cau" [1135] iti dItvaM prasajyeta / uttarArthaM ca iha NammahaNam / vibhASAdhikArAt ktvApi bhavati / kvAdaya prAtumo vidhIyamAnA mAve bhavanti / nanu svAIMkAra bhuke devadatta iti gAmA kartugnukatvAt kartari tA prAsA "ma mita" [1/2) ityAdinA tA katAre na bhavati / anyathaivaMkathamitthaM svanarthAt / / 2 / 4 / 13 // anyathA evaM kathamityamityeteSu vAtu dhubhyo gam bhavati anarthAt / yena vinApi yadarthaH pratIyate sa tavAnaryastasminprayujyamAne tyo bhavati / tathAhi yAvAnevArtho'nyathA bhuta iti tAvAneva kRmaprayoge'pi anyathAkAraM bhuGale / evakAraM bhuGale / kathaMkAraM bhulale / hatyakAra bhuse / anAditi kim ? anyathA kRtvA ziro bhukte / yathAsathayorasUyApratyuko // 24 // 14 // kRmo'naryAditi vartate / yathA tathA ityetayorvAcoH ko'narthAt Nam bhavati prasUyAkRttAyAM pratyukto gamyamAnAyAm / kathaM kRtvA bhavAn bhukte ityevaM pRSTo'sUyakastaM pratyAha yathAkAramahaM mokSye tathAkAramaha bhoye kiM tavAnena | anarthAditi kima ! yayA kRtvAI bali mokSye ki tavAnena / masUyApatyuktAviti kim / yathAkRsvAhaM bhoye tathA dralasi svam / tathAkRtvA'haM mokSye yadA draSTayaM bhavatA / karmaNyazeSe izivedaH // 15 // azeSaH kaH ? sAkalyam / idaM karmaNo vizeSaNam | azeSaviziSTe pharmaNi vAci DazividovorNam bhavati / sAdhudarza praNamati / sarva sAdhu praNamatItyarthaH / atithivedaM bhojayati / yaM yaM vindati binte vA taM sarve bhojayatItyarthaH / azeSa iti kim ? atithi dRSTvA bhojayati / yAvati vindajIvaH // 2 / 4.16 // yAvacchandai vAci vindatijIvatyorNam bhavati / yatra pUrvakAlatvaM sambhavati tatra kvA'payAH / yatra na sambhavati 'tatrApUveM evaM vidhiH|dhuyog iti vartate / yAvada bhne| yAvallabhate tAkne ityarthaH / yAvajIvamadhIte / yAvajIvati vAvadhIte ityarthaH / carmodarayoH pUreH // 24317 // karmaNIti vartate / carma udara ityetayoH karmaNorvAcoH pUrayaveNam bhavati / carmapUraM zete | udarapUraM bhuGale / varSapramANe ||raah18|| karmaNIti vartate / pharmaNi vAci pUrayaterNam bhavati samudAyena varSapramANe gamyamAne / goSpadapUraM dRSTo devaH / sItApUraM pRSTo devaH / kathaM goSpadana vRSTo devaH / prAterAva ke kRte kriyAvizeSaNatvena napuMsakaliGgam / etasya kAntatvaiva vibhattyantacyAdiSu ca prayogaH sAdhuH / goSpadalegA goSpadaNIbhavati / gompadAtarama yoNyadadhuraM vRSTo deva ityevamAdAvubhayathA prayoga Syate / emantasya pantasya ca kriyAvizeSaNabhAvena iti vibhatsyantare ca vizeSaH / gamantasya hi dezyAdiSu goSpadapUraM bhavati goSpadapUradezyam gopadapUraM dezIya goSpadapUraMkalpaM goSyadapUraMtarAm / ghAntasya goSpadapUrIbhavati goSpadapUradezya goSpadapUradezIyam gomavapUrakalpam / goSpadapUravarAm / leSu kopeH // 24 // 16 // karmaNIti vartate / celArtheSu karmasu vAca nopayaterNam bhavati varSapramANe gaye / celakopaM vRSTo devaH / evaM vastrakopaM vasanakopam / .. vanApUrpha viniveditamyaH / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra vyAkaraNam [ma0 2 pA... :.-. zuSkacUrNabhakSeSu piSaH ||raadhaa20|| karmaNIti vartate / zurukA cUrNa makSa ityeteSu dharmasu vAca piorNam bhavati / zuSkapeSaM pinaSTi vagaram / zuSka pinaSTItyarthaH / evaM cUNa peSaM pinaSTi / bhakSapegha pinATi / ghaSi sati kriyAvizeSaNe zuSkasya petraM pinaSTi ityevamAdayaH prayogAH saadhvH| itaH prabhRti "upadaho bhAyAma" [ 36] ityataH prAk yata pava dhorNam bhavati tasyaivAnuprayogo'pi bhavatyabhidhAnavazAt / ___ jIvAkate grahikamaH // 2 // 29 // karmaNIti vartate / bhISa akRta ityetayoH karmavAcinovAMcIryathAsaMkhyaM hi kRma ityetAbhyAM yam bhavati / jIvanAhaM gRhItaH / akRtakAraM karoti / / nimUle kaSaH // 24 // 22 // karmaNIti vartate / nimUle karmaNi vAci karNam bhavati / nimUlakASaM phati / ghadhi sati kriyAvizeSaNe nimUlasya kArya kaSati ityapi bhavati / samUle hamazca // 24 // 23 // karmaNIti vartate / samUle karmaNi vAci hanteH kazca Nam bhavati ! samUlapAtaM hanti / samUlakApa kaSati / karaNe ||raaARn hana iti vartate / karaNe vAci hanterNam bhavati / pANipAtaM kuitha inti / pANinA intItyarthaH / pAdacAtaM zilA hanti / yadA hiMsArtho 'intevikSitaH tadA hiMsAzaMdeDakamekAda" [13] pratImapi vidhi pUrvavipratiSedhena bAdhitvA'yameva em | asighAtaM hanti caurAn / ko'tra vizeSaH 1 anena nityaH savidhiH tasvaiva dhoraguprayogazca bhavati / haste vatiMgrahaH // 24 // 25 // karaNa iti vartate / hasta iti arthanirdezaH / hastavAcini karo vAci vartayatigRhNAtibhyAM Nam bhavati / hastavarta' vartayati / istena vartayatItyarthaH / evaM pANivartam / karavatam / hastamAI grahAti / istaina gRhNAtItyarthaH / evaM pAzcimAI karagrAham / stheSu puSaH // 24 // 26 // karaNa' iti vartate / sva iti svarUpasya tavizeSANAM ca grahaNam / bahutvanirdezAt / svacAcikaraNabAcini purNim bhavati / zrAtmAtmIyajJAtidhanAni svarAndeneSyante / svapoSa pRSThaH / vidyApASaM gopoSaM mAtupoSaM pinupASaM repoSaM puSNAti / sarvatra ghamantena gamantasyAryakathanaM draSTavyam / sna poSaM puSTa iti sa paba puSiH kAlasAdhanabhedAinvarva gataH puSiNA yujyate / yathA vibhinchati viSiSati / ipiriSiNA yujyate / snehane viSaH // 24 // 27 // karaNa iti vartate / slimate'neneti snehanam / snehanavAcini karaNe vAci pi|rNam bhavati / ghRtapeSa pinaSTi / vena pinaSTItyarthaH / evaM tailapeSam / udapeSam / 'pepami'' [v ] ityudksyodaadeshH| banyo'dhikaraNe // 2 // 28 // adhikaraNe vAci canAterNam bhavati / cakabandha bdH| cakre rakha hatyarthaH / evaM cArakacandham / dRSTibandham / guptibandham / madhyamAnAdhAre kAci pam bhavati na mApAre / iste banAtIti vetyadhikArAdvA na bhavati / khau // 2 / 4 / 26 // viSaye va nAteNam bhavati / caNDAlikAdha bdH| aSTAlikAbandhaM madaH / mahiSikAnandhaM mayUrikAbandhaM kAJcabandhaM bddhaaH| samantAH bandhavizeSANAM saMjJA etaaH| arthapradarzana tu yathAkavikaraNena bAcA anyathA yA darzanIyam / anya tu byAcakSate khubhUtI yo bandhaH tasmin karavacini vAci banAtarNam bhavati / kAovapuruSayAziyahI // 24 // 30 // jIva puruSa ityetayoH kartRvAcino coryathAkrama nazi1. insini--R0, 40, sa0 / 2. kUThabanabham ma. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 02 bA0 sU0 31-38 ] mahAvRttisahitam vahiyAM rAma bhavati / jIvanAzaM nazyati / chIvo nazyatItyarthaH / puruSavAhaM vati / puruSo mUtvA vhtiitythH| kariti kim ? jIvana naSTaH / puruSa vanti / zratra karo karma ca vAk / 141 UrdhvaM tripuroH || 2|4|31|| kariti vartate / Urdhvazabde kartRvAcini vAci zuSi pUri itye bhavati / UrdhvazotraM zuSkaH / UrdhvaH ityarthaH / UrdhvapUraM pUryate / Urdhva pUryata ityarthaH / tAbhyAM zAm I karmaNi // 2|4| 32 // zabde kAryasyAsambhavAdivArthaM upamAnaM gRhyate / ivazabdArthe vartamAne karmaNi kartari bhUvAdighom bhavati karmaNi / ghRtanidhAyaM nihitaH / ghRtamitra nihita ityarthaH / evaM jIvitarakSa rakSitaH / kartari -- akrUranAzaM naSTaH / akrUra iva naSTa ityarthaH / evamajakanAzaM naSTaH / cUDakanAzaM naSTaH / picAdiSu yathAvidhyanuprayogo na vaktavyaH / yoga iti vartate tatra pratyAsatterabhighAnavazAdvA yava eva dhorNam tasyaivAnuprayogaH / zobhAyAm ||2|4|33|| upapUrvA zermAnte vAci Nam bhavati / dhuyoga iti ca vartate / ekakartRkAditi va pUrvakAlavaM saMbhavataH saMvandhanIyam / mUlakopadaMzaM bhuGkte / mUlakenopadezaM mujhe | "yA mAhi" [4] te vibhASayA vAklaH / ta U yAni vAksaMzAne vayante tAni mAni gRhyante / sarvatrAsmin prakaraNe vetyanuvartate / tena tatrA'pi bhavati / mUlakenopadezya bhuGkte / karmaNaH sAdhakatamatvaviSAyAM bhA bhavati / zrathavA upadeziguNasya munjeretatkaraNam / hiMsAdekakarmakAt ||2||4134 || bhAyAmiti vartate / hiMsArthebhyo ghubhyo'nuprayogeNe kakarmakemyo bhAnte vAci Nam bhavati / daNDAghAtaM gAH sAdayati / daNDenAghAtam | "karo" [2/7/24] ityanena hanteryaH pUrvanirNayena m vihitastasyaivAnuprayogo draSTavyaH / hanteranyadapIhodAharaNam / daNDAtADaM gAH kAlayati / varanAtAm / khaGgaprahAra zatrUna vijayate / svaGgena prahAram / ekakarmakAditi kim ! darADe nAhRtya bhUmi gopAlako gAH sAdayati / Ipi copapoDarudhakarSaH || 2|4|35|| upapUrvebhyaH pIDaghakartebhya Ipi vAci cakArAdbhAnte vAcigrAm bhavati / upazabdaH pratyekamabhisambadhyate / trayoparodham / baje uparodham / vrajenoparodham / pArzvopapIDaM zete / pAzrvabhyAmupapIDam / pArzvayorupapIDam / pAyayupakarSe dhAnAH pinaSTi / parApakarSam / pANinopakarSam / pramANAsattyoH ||2|4|36|| ISi bhASAM ceti vartate / pramANamAyAmamAnam / zrAsattiH sannikarSaH / Inan mAnte vAci dhoryam bhavati pramANAsa tyorgamyamAnayoH / dvyaGgulotkarSaM gaM gaDakAniti / vyaGgaloskarSam / tryaGgulenotkarSam / JyaGgule utkarSam / zrAsattau / kezagrAhaM yudhyante / kezeSu grAhaM kezairmAham | sannikRSTaM yudhyante ityarthaH / evamasyapanodaM yudhyante / zrasiSvapanodam / zrasibhirapanodam / hastagrAham / hasteSu prAim / hastairmAm / tvarthapAdAne || 2|4|17|| tvaratvaya svarIti sautramAtvam / tvarAyAM gamyamAnAyAmapAsane vAci ghoryam bhavati / zayyotyAyaM dhAvati / zayyAyA utthAya / mukhaprakSAlanAdyavazyakAryamakRtvA svarata ityarthaH / evaM stanarandhrApakarSa payaH pitrati / stanarandhrAdapakarNam / bhraSTApakarSamabhUpAn bhakSayati / bhrASyadapakarSam | vetyanuvartanAt zayyAyA utthAya dhAvati / svarIti kim ? AsanAdutthAya gacchati / iSi || 2|4|38|| tvarIti vartate / icante vAci tvarAyAM gamyamAnAyAM corNam bhavati / yaSTigrAha yudhyante / yaSTiM grAham / svarayA yuddhapraharaNamanapekSya yaSTimAdAya yudhyate ityarthaH / evaM paTApakarSaM ghAndra paTamapakarSam | tvarItyeva / khaDgaM gRhItvA yudhyante / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ 0 2 0 sU0 32005 svA'dhruve ||2|4|39|| chapIti vartate / yasminvinaSTe'pi prANinAM maraNaM na bhavati tadadbhuvaM svAGgam / vasminnivante vAci ghoryam bhavati / zrakSinikocaM jalpati / zrakSI nikocam / bhUkSepa jalpati / yaM kSepam / aMgulinikoTaM jalpati / aMguliM nikoTaM Sampati / Rbhuva iti kim ? zira utkSipya jalpati / dravaM mUrtimatvAMgaM prANisthamavikArakam / zratatsyaM tatra dRSTaM ca tena cettattathAyutam / ra zrAdyaizcatubhirvizeSaNairjAlA buddhi phala zophAdirahitaprANisthaM vastu svAGgamuktam / atatsthaM tatra dRSTaM cetyanena bhUmipatitakezAdiparigrahaH / tena cecattathAyutamityanena kASThAdipratimAyAM sthitaM pANyAdi saMgrahItam / sakleze || 2|4|50 // ipIti vartate svAGga iti vA / saha lethena duHkhena varttate iti sa zaM klizyamAnamityarthaH / bante sakze svA vAci dhorNam bhavati / bhuvArtho'yamArambhaH / uraH pratiSeSaM yudhyante / urAMsi pratipedham / urAMsi pISThayanto yudhyante ityarthaH / evaM ziraHpratipeSam / zirAMsi pratipeSam / vizipatipaviskando vyApyAgyayoH ||2|4 |41 || ipIti vartate / vizyAdibhiH kAsyeMna vyApanIyadravyaM vyApyam | kriyArUpaM tAtparyeNa AsevanIyamArogyam / kriyAdhArabhUtamupacArAddravyamapyAsevyam / vizi pati padi skanda ityetebhyo ghumyaH vyApya Asalyeca vAci Nam bhavati / gehAnupravezamAste / tyA vyApanasyAsevanasya cokkatvAt dvitvaM na bhavati / vAkyapakSe vyApyamAnasya dravyasya dvitvam / prAsenyavivacAyAM tu mukhyasyAne kriyArUpa jhopavezamA / gehamanupravezamanupravezamAste / gehAnuprapAtamAste / gehaM gehamanuprapAtam / gehamanuprapAtamanuprapAtamAste / gehamanuprapAda mAste / gehUM gehamanuprapAdam / gehamanuprapAdamanuprapAdam / geAvaskandamAsI | gehUM gehamavaskandam / gehamavaskandamavaskandam / veyadhikArAt gehUM gehamanupravizya gehamanupravizyAnupravizyAstai / vIpsAyAmAmIcaye ca dvitvam / vyApyAsenyayoriti kim 1 gehamanupravizya bhuGkte / "yAm caabhiikssnnye|' [24] iti yadya yAsevye yam siddha:, tathApi vAkyavikalpArthamidam / tRSyasvoH kriyAntare kAle || 2|4|12|| pIti vartate / ivante kAlavAcini vAci tuSi zra ityetAbhyAM bhavati kriyAntarAyeM ghayanuprayujyamAnakriyApekSayA kriyAntare vRttirityarthaH / dvApavarSe gAH pAyayati / dvayamapatam / vyApatarSam | tryahamapatarpam / mahAtyAsaM gAH pAyayati / dvayamatyAm / tryajJAtyAsam | tryahamalyAsam / kAlAdhvanyaviccheda havIp / tuyoriti kim 1 dvadyaimupoSya bhuGkte / kriyAntara iti kim ? haratyasya gataH / zratrAsyatirna kriyAntare vartate kintu gatAveva / kAla iti kim ? paJca pUlAn ayasya tilAn bhavati / nAnyAdizigrahaH ||2||43|| pIti vartate / bante nAmazabde vAci zrAdizigrahamyAM gam bhavati / nAmAdezamAcaSTe / nAmAnyadezam / nAmagrAhamAkAzyati / nAmAni grAham / bhAvaniSTako kRJaH zvANamI || 2|4|14|| bhivaMzake vAci aniSTolau gamyamAnAyAM kRSNaH kvAyAmau bhavataH / vatyadhikArAt ktvAt siddhe punaH ktvAgrahaNaM kvA ityanena vRttivikalpArtham / mAdIti tatra vartate tenotsarge svAtye savikalpo na syAt / brAhmaNa putraste jAtaH kiM tarhi vRSala nIcaiHkRtyAcaSTe / nIcaiH kRtvA / nIcaiHkAram / uccainama prayamAkhyeyam / nIcairAkhyAyamAnamaniSTaM bhavati / brAhmaNa kanyA ve garbhiNI / tarhi vRSala uccaH kRtvA'caSTe | uccaH kRtvA / uccaiH kAram / kanyAgarbhaH uccairAkhyAyamAno'niSTaH 1 aniSToktAviti kim ? uccaiHkRtyAcaSTa putraste jAtaH / I sirathapavarge || 2|4|45 // pavargaH samAptiH / tiryakchabde vAci zrapavarge gamyamAne kumaH tAma 1. vikriyAbhiH pra0, ba0, sa0 / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAramA .02 pAsU016-17 mahAdRsisahitam 143 bhavataH / tiryakRtya gtH| liryavakRtvA / virSakAram / samApya gata ityarthaH / apavarga iti kim 1 tiryaka kRtvA kASTaM gtH| tirazcIti tirykchbdaanukrnnnirdeshH| "prakRtighavanukaraNaM bhavati" [pari0] iti rUpasiddhiH / svAGge tasye kabhuvaH // 2446 // taslyo yasmAttattathoktam / tastye khAne vAci kR bhU ityetAbhyAM svANamau bhavataH / minnayoganirdiSTavAdyayAsaMkhyamatra na bhavati / mukhataHkRtya gtH| mukhataH kRlA / mukhataH | pRSThataHkRtya / pRSThataH kRtyA | pRSataHkAram / mukhattobhaya / mukhatobhUkhA / mukhatobhAvam / pRSThatobhUya / pRSThatobhUlA ! pRSThatobhAvam 1 "apaadaanviiyruho|" {1250] iti "Adibhya upasaMkhyAmam" [va] iti vA tasiH / svAGga iti kim ? srvtHkyaa| tatyagrahaNaM kim / mukhIkRtya gataH / tyagrahaNaM kim / mukhe tasyati mukhataH / zramukhatasaM mukhatasaM kRtvA mukhataHkRtya / mAdhArthatyaM samya) sijA nAyIM ghAva tyo yasmAtsa tayoktaH / nArthatve ghArthaye ca zande dhyarthe vAci kR bhU ityetAbhyAM ktvANamau bhavataH / nArthatye vinAkulya gataH / vinAkRtvA / vinAkAram / binAbhaya / cinA bhUkhA / dhinAbhAvam / anAnA nAnA kRtya gataH / nAnAkRtvA / nAnAkAram / nAnAbhya | nAnAbhUtvA / nAnAbhAvam / "binabhyAM mAnAyau ma saha" [ 1] iti nAnAbhau bhavataH / pAya tye-advidhA dviSA kRtya gataH 1 vidhaakRtyaa| vidhAkAram / dvidhAbhUya / dvighAbhUtvA / dvidhAbhAvam | advaidha dvaidha kRtya gataH / daidha kRtvA / kAram / dvaghaM bhUya / vadhaM mRtvA / dvaidhaM bhAvam / pradhA dvadhA kRtya gataH / = dhAkRtvA / vedhAkAram | dUdhAbhUya / dvedhAbhUtvA / dvedhAbhAvam / "saMkhyAyA vidhAyeM dhA" [111101] pahidhamuna" [ 10] ekathA / aikathyam / "vaikAdayamuJ" [1107 / zrarthagrahaNaM svarUpamAtranirAsArtham / tyagrahaNaM kim / nAghArthe vAcItyucyamAne dahApi syAt / ahiraka hirakalA pRthakRtvA cirvikalpena vidhAsyate / vyarthamAtramatra vikSitaM na yiH / zrayaM iti kim ? nAnA kRtvA kASThAni gtH| - tUSNImi bhuvaH ||2||4||4maa tUSNImazabde vAci bhU ityetasmAt kvANamo bhavataH / tUSNIbhUyAste / tUSNI bhUtvA / tUNIbhASam / anyacyAnulomyai // 24 // 45 // zrAnulogyamanukUlatA / anvakchande mAci Anulomye gamyamAne muvaH ktvAgamo bhavataH | anyagbhUtvA / zranvagbhAvam / zrAnulomya iti kim ? anvagbhUtvA prAste / pazcAna svetyarthaH ! antracIti nirdezaH prakRtivadanukaraNamiti nyAyAt / zakadhRSazAglAghaTarabhalabhakramasahAhastyirthe tum // 2 / 4 / 0 // zakAdiSu astyaryeSu ca dhuSu vAca dhostum bhavati / zaknoti bhoknum / dhRSNoti bhognum / jAnAti bhoknuma / glAyati bhotam / ghaTate bhokam / zrArabhate bhoktum / labhate bhoktam / prakramate bhoktum / sahate mostuma / ahati bhostum / pratyartheSu-asti bhoktum / bhavati bhoktum / vidyave bhoktum 1 kriyAyAM tadAyAM vAci tum vihitH| atadaryAyAmapi yathA syAdityArambhaH / paryAptivacane'lamartha ||raatthaa51|| paryAptiH prabhUtatvaM sAmarthaca alamarthana vizeSyamANatvAtmAmarthya mevAvatiSThate / paryAptibacanevalamarthaviziSTemu vAca dhostum bhavati / paryApto bhoktum | samayoM bhoktum / prabhuoktum / pralaM bhoktum / pArayati bhoktum / idamapyasyodAharaNam / yuktaM punaridaM vicArayitum / "vA bhAvi' ] iti ghaso na bhavati / amaiveti tatra vartate / paryAptivacana iti kim ? alarate kanyAm / alaM ruditvA / samaSviti vaktavye gurukaraNaM kim ? sAmaryamAne mA bhUt / zaktyA bhuke| balena mukke / alamarthe iti kim / paryAsaM bhuGka / prabhUtaM bhuruke| anyUna bhukte / pUrvasUtre zakiH sauka vartata nAsamarthe / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [.. pA0 053-50 katari kRt ||shaa2|| kasari phAraphe kRsaMcAstyA bhavanti / anirdiSTAAlyAH svAthai bhAve prAsAH / kAraphaH / kartA / ye kRtaH kartari neSTAH saighAM para nigarapAyonimAviramAsa ! bhalyageyapravacanoyopasthAnoyajanyAlAvyApAtyA vA // 4 // 53 // bhadhya ityevamAdayaH zandAH kartari vA nipAtyantai / "yogya kalAH " [zA55] ityasmin prApte pakSe kartari vidhAnam / bhavatyaso bhavyaH / magyamaneneti vA / geyo mANavakaH pahanasya / geyo mANavakena SaDaGgaH / pravacanIyo guruH zAstrasya / pravacanIyaM zAstraM guruNA / upasthAnIyaH ziSyo guroH / upasthAnIyo guruH ziSyeNa / jAyate asau anyaH / janyamanena / janiSaSyoH" [1950] ityaippratiSemaH / athavA "zaphisaharaSa" [2 ] iti cakAreNa janaH / zrAvate'sau AkhAvyaH / aAjhAvyamanena / ApatavItyApAtyaH / zrApAtyamanena / laH karmaNi ca bhAve ca dhe: ||raavaa|| la iti laDAdInAM navAnAmutsRSTAnusandhAnAM sAmAnyena grahaNaM jasA ca nirdezaH / lakArAH sakarmakebhyo dhundhaH karmaNi kartari ca kArake bhavanti, bhAve katari ca ghisaMzebhyaH / kamariNa --kriyate kaTaH / gamyate grAmaH / kartari--karoti kaTam / gacchati grAmam / dherbhAva--- zrAsyate bhavatA / supyate / kartari zrAste bhavAn / svapiti bhavAn / lo Do ceti vaktavye prapaJcena nirdeza: kimarthaH / sakarma myo lo bhAve mA bhUvan / / tayoryakravArthaH // 24 // 55 // tayorbhAvakarmaNoH vyasaMjJAzca kAca khAryAzca bhavanti / "kasari kat' [21 / 12] ityasyAyamapavAdaH / karmaNi-kartavyaH RTo bhavatA / bhoktavya prodano bhaktA / bhAve-zrAsitavyaM bhavatA / zayitathyaM bhavatA / kvaH karmaNi | kRtaH ko bhavatA / bhukta odano bhaktA / bhAve-zrAsita bhavatA / zayita bhavatA / khorthAH karmaNi---ISatkaraH kaTo bhaktA / supharaH kaTo maktA / supAnaM payo bhavatA / duSpAnaM payo bhavatA / bhAve-svAsaM bhavatA / durAsaM bhavatA / suglAnaM bhavatA / duglAna bhavatA / zrAtmakarmavivakSAyAM vyaktakhArthaprayogaviSaye sakarmakA apyvivkssitkrmphldhenaakmkaaH| tena bhAve jyAdayaH / bhettavyaM kuzalena svayameva / bhAvakarmagrahaNe tu vartamAne tayoriti grahaNaM yathAvidhipratipAdanArya sakarmakebhyaH karmaNvakarmakebhyo bhAva iti / katari cArambhe kraa|| zrArambhaH zrAyaH kriyAkSaNaH / zrArambhe yo dhurvartate tasmAdyaH sa kartari bhavati yathAprAptaM ca bhAvakarmaNoH / prakRto bhavAn kaTam / prakRtaH kaTo bhavatA / prakRtaM bhavatA / prabhuko bhavAnodanam / prabhuktaH zrodano bhavatA / prabhukta bhavatA / dhimyastu "dhigatyardhAica" [ 5] iti vakSyati / prAyakriyAkSaNakAle / kaTo nAminirdhataH tasyopacArAt bhUtakAlena prakRtazandena mAnAdhikaraNyam / zilaSazIca sthAsaSasajanasahajaSazca // 257 // zliSAdibhyaH patari to bhavati yathAprAsaM ca bhAvapharmayoH / dhirAsyAMca" 558] iti siddha iha sakarmakArthabhupAdAnam / idameva zApam / akarmakA (sakarmakA) api bhavanti / zrAzliSTaH kanyAM devadattaH / AzliSTA kanyA devadattena / zrArimaSTaM devadacasya / aviyito guruM bhavAn / atizayito bhavatA guruH | atiyitaM bhavataH / upasthito guraM bhavAn / uparicato bhavatA guruH| upasthita bhvtH| upAsito guruM bhavAn | upAsito bhavatA guru ! upAkhviM bhavataH / anUSito guruM bhavAn / anUSito bhavatA guruH| anUSitaM bhavataH / anujAto mAyAvako mAnavikAm / anujAtA mAvikA mANavakeNa / anujAtaM mANavakasya / zrArUDho vRkSa devadattaH / ArUDha pakSo 1. SaDjasya ba0, sa. / 2. pabjaH 30, sa. | 3, cAdheH mu.| 1. sAyau ca prA0,0 5. sAyI ma., .sa Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa. pa sU. 50-15] | mahAkhusirAja devadattena / zrArUdaM devadattasya | amujIrNo capalI devadataH / anujIrNA vRSakSI devadattena / anubIrsa' devadattasya / raheraMgatyarthatvAdanyadapi gatyarthakArya na bhavati / prArohayati vRkSa devadattena / karmasaMdhAna mavati / dhigaspodha // 2458 // dhirsaza bhvaH gatyarthebhyazca dhubhyaH kasyaH kartari bhavati yathAprAptaM ca / zrAsito bhavAn / Asita bhavatA / zayitI bhavAm / zayitaM bhavatA / galyarthe myAgato bhavAn prAmam / gato bhavatA grAmaH / gataM bhavatA / yAto bhavAn / yAto bhavatA prAmaH / yAtaM bhavatA / "kAmabhAvAcabhiH karmabhiH sakarmakavadbhavati" [ dhA. ] vatkaraNAt svAzrayamapi bhavati / atastrairUpyam / supto bhavAn mAsam | supto bhatratA mAsaH / suptaM bhavatA / zrodanapAkaM suzo bhavAn / zrIdanapAkaH suto bhavatA / zrodanapArka supta bhavatA / krozaM supto bhavAn / krozaH supto bhavatA | kozaM suptaM bhavatA / adhikaraNe cAdharthAzca // 2 // 44 // iti vartate / pradyartha abhyavahArAH / adyarthebhyo vigatyarthebhyazca klo'dhikarayo bhavati kartari bhAve karmaNi ca / yathAnAtaM kartR karmabhAveSu / zradyarthebhyaH adhikaraNakarmabhAyeSu ktaH / adhikaraNe asminnima bhuJjate sa idamogA bhuktam / idameSAM pItam / "kaspAdhikaraNe" [ 70] iti katari sA / karmaNi-pabhiryukta zrodanaH / ebhiH pItaM madhu 1 bhAve-bhuktamebhiH / pauvamemiH vibhyo'dhi. karaNaka bhASeSu sH| adhikaraNe-idameSAmAsitam / zrAsito bhavAn | zrAsitaM bhavatA / gatyarthebhyaH adhikaraNakartRkarmabhAveSu klH| zradhikaraNe-badameSAM yAtam ] yAto devadatto grAmam ] bAto devadacena mAmaH / yAtaM devadattena / iha vibhuktAH prAtaraH pItA gAvaH iti matvarthIyo'kAraH / dAsagomo saMnadAne ||24|60|| dAsa gona hatyeto zabdau nipAtyete saMpradAne kArake / dAsa''smai pavAdyaci dAsaH / gAM hanti asmai zrAgatAya gomo'tithiH / Tagatra nipAtyaH / striyAM gonI devadattA / bhImAdayo'pAdAne sh61|| bhImAdayaH zabdA apAdAne kArake jnyaatvyaaH| bhImAdayaH zabdA anyatra sAdhitAH kArakaniyamArthamiha teSAM pAThaH / vibhetyasmAditi mImaH / bhiissmH| bhayAnakaH / caraH / praskandanam / prayatanam / samudravantyasmAt samudraH / suvaH / ruk / bhRSTiH / rakSA | sekasanti vasmAt saMkasukaH / khalinaH / paNAdayo'nyatrAbhyAm // 24 // 62 // uNAdayastyA aAbhyAM saMpradAnApAdAnAbhyAmanyeSu kArakeSu bhavanti / pharotIti kAruH / vRzcati taM vRkssH| kaSito'sau kaviH / tato'so tntuH| ghRtaM satra varma | caritaM taveti dharma / masitaM tatreti bhasma / canti tayA Rk / jastha // 14.63|| prakAra uccaarnnaarthH| lasyetyayamadhikAraH / yadita UrdhvamanukramiSyAmo lasya sthAne sadveditavyam / nava lakArAH paJca TitazcatvAro jitaH-laTa liT luTa laT loT laG liG juGlu G / eSAmanubandhApAyema lakAramA sthAnityenAdhikriyate / tya iti vartate dhoriti ca / dhovihitasya tyasya khakArasya prahaNAt labhate cUDAla ityevamAdi parihatam / midhvaramassipathasthatiptasUbhojya himaptithAsAthAvatAtAMjhaU. // 24/64 // lasya sthAne mibAdayaH zrAdezA bhavanti / pakAraH "mo'pida' [ 78 ] iti vishessnnaarthH| iTaSTakArI "sameTha" [1486] iti vizeSaNArthaH / maDo DakAraH pratyAhArArthaH / pacAmi / pacAvaH / pacAmaH / pacasi / pacathaH / pacatha / pacati / pacataH / pacanti / TitAM daviSaye AdezAntarANi pazyante / liTo mAno salAdayaH zrAdezAH vakSyante / luT / pakkAsmi / pkkaalaa| patAmaH / ityevamAdi zeyam / luTa / pakSyAmi / pakSyAvaH / pakSyAmaH / loTa aAdezAH yakSyante / DitAM lakArANAM maviSaye ca iha taanudaahrissyaamH| 1.kaH krt-bhH| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-dhyAkaraNam [02 pA0 4 sU0 65-41 hai| lam / zrapace / apacAvahi / apacAmahi / vacyate lie| tujh| apakSi | apazyahi / apakSmahi / luruu| apakSye / apakSyApahi / apakSyAmahi / TihaTere // 24 // 65 // TitA lakArANAM ye dAsteSAM TeretvaM bhavati / yatra epha evAca tatra mpapadezivaDAvAdadantatvamuktam / yatra ca tadAdinyo nAsti tatrApi vyapadezivanAvAttadAditvam / pace / pacAyo / pacAmahe / "thAsaH se" [zaza6] iti vakSyati / pacase / pcethe| pacave / ecate / pacete | pacante / liT / pece / pecivahe / pecimahe / luT / pakkAhe / pakkAsvahe / pakkAsmahe / lRT / pakSye / pakSyAvahe / pakSyAmahe / khoTo vakSyati / prakRtAnA mijha dasya Teresyam / teneha na bhavati / pacamAna iti / thAsaHkhe // 2 // 66 // TidagrahaNamanuvartate / Tito lakArasya thAsA sa ityayamAdezo bhavati / pacase / pecipe / patAse / pakSyase / "eziresavidhAneSu kiM syAdeTave prayojanam / mAyane sukate mAmUda zApaka sitatus in liTastamayorezire // 2 // 4 // 67 liDAdezayosta jha pratyetayoH eza hare hatyetApAdezau bhavataH / zakAraH sarvAdezArthaH / paraspAdirmA bhUt / pece | pecire / neme / nemire| mAnoM eeSamathAthusaNalatussusaH // 6 // liTa iti vartate / liTo mAnAM sthAne yathAsaMkhyaM NalAdayo nava zrAdezA bhavanti / kAraH aibarthaH / lakAraH sarvAdezArthaH / iti dvayorakArayoH prazleSanirdezaH sarvA dezArthaH / antyasyAkArasyAkAravacane prayojanAbhAvAt sA deza iti cet samasaMkhyatvaM prayojana saMbhAvyeta | athavA dhoriti kAnirdezAt prsyaadesthkaarsyaakaarH| papAca / pA~cava / pecima / papastha / pecith| pecathuH / peca | papAca / pectuH| pecuH / "dhopadeze" [5/31308] ityAdinA veT / "seTi" [ A ] iti etvaM ca / vamayoH kraadiniymaadid| vido khaTo vA // 26 // mAnAmiti vartate / tehattareSAM baTo mAnAM khAne vA ekhAdayo bhavanti / veda / siddha / vidma / vestha / vidadhuH / vida / veda / vidatuH / viduH / na ca bhavanti / vebhi / vidaH / vibhaH / vetsi / visthaH / vizya / vetti / vittaH / vidanti / dida iti kAnirdezAt zAnArthasya grahaNam / lAbhAthasya zena vyavadhAnAt / / pradhAharaca raa40|| mAnAmiti vartate / lo veti vartate / truva utsarasya laTo mAnAM vA raNalAdayo bhavanti / tatsanniyoge va zrAhAdezaH / akAra uccAraNArthaH / "na pAsmadaH" [ 1] ityutaratra pratiSedhAdatra paJcagrahaNam / bhAtya / zrAhathuH / zrAha / zrAhatuH / AhuH / sipasthe kRte "jamhaspa:'" [5/052] iti kArasya thakAraH / "khari"[ 2 0] iti cayam / yadyatra sthAnivadbhAvAt "ava ITa' [[1] iti IT syAt jhalAdiprakaraNe "mAhasthaH" [1 // 52 ] iti vacanamanarthakaM syAt / na ca bhavati / avauSi / bethaH / bravIti / bUtaH / bruvanti / ma thAsmadaH ||raa471|| naH parasya yasyAsadazca pUrvokkA zrAdezA na bhavanti / ya / bravImi | avaH / bama loTo laGgavat // 22472|| loTo laGa gava kArya bhavati / loDAdezAnAM lAdezAnAmiSa kAryamavidizyate ityarthaH / pacAva ! pacAma / sitA sakhaM siddham / pacatam / pacata / pacatAm | "mipyasmakaso'matatAm" [ 2] ityetat siddham / 'ehaH" [ 1] iti ukAraH purastAdapavAdanyAyena "parma" [HE rati isameva bAdhate na jumAdezam / evaM ca yA praduH pradhuriti bhavati tathA yAntu pAntu ityatrApi sAdezaH praamodi| naiSa doSaH | vakSyate "bhAva:" [ 10] "ko vA" Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 pI0 4 0 0-4] mahAvRttisahitam 140 [ 214 / 11] ityatra laD mahagAsya prayojana laGkeca yo laG tasya jus bhavati zratidezena yo laba tasya mA bhUt / laGghaditi vAMtAdvat ( zramUtatAmvat ) tenADAgamo na bhavati / ruH ||2||73 // loTa iti vartate mAnAmiti ca / loTo mAnAmikArasya ukArAdezo bhavati / ikhasyApavAdaH / pacatu / pacantu / karotu / kurvantu / mipsiporAdezAntaramutvasya bAdhakaM vacyate / I pica || 2|4|74 // loTa iti vartate / sehirAdezo bhavati kApicca / lunIhi / punIhi / Apnuhi / rASnuhi / meniH || 224175 // loTo mernirityayamAdezo bhavati / pacAni / pharavAgdhi / zramevaH || 2|4| 76 // loTa iti vartate / loDAdezasya ya prakArastasya zramityayamAdezo bhavati / nirdizyamAnasyAdezo bhavati / pacethAm / pacatAm / pacetAm | pacantAm / svo ghAma ||2|4|77 // loTa iti vartate eta iti ca / sakAravakArAbhyAM parasya eto va zram ityetAvAdezau bhavataH / pacasva / pacadhvam / vayasva / vayadhvam | piccAsmadH ||2|4|78 // loTa iti vartate / loTo'smadaH prADAgamo bhavati pizva | karavANi / karavAva / karavAma | karavai / karavAvahai / karavAmahai / pasa pe // 24 // 76 // loTo'smada iti vartate / loTo'smadaH ekArasyaikArAdezo bhavati / nirdizyamAnasyAdezo 'yamAmo'pavAdaH / karabai / karavAvahai / karavAma hai| cinavai / cinavAvahai / cinavAma hai / 1 GitaH sakham // 264 // zramadvitIyo'vaM bhavati / laGpacAva / zrapacAma / liG- paceSa / luGa - apAdava / zrapAdama / apazyAva / apazyAma eme // 2481 // iti vartate / dillakArasambandhina ikArasya khaM bhavati makSiye / lanapacaH / zrapacat / apacan / siGa paceran / pacet / luGa zrabhAkSIH / zrapAkSIt / luG zrapayaH / zrapazyat / zrapacyan | ma iti kim 1 apacAvahi / zrapacAmahi | mithasthatta so'mRtatatAm ||2|4|82 // GintAM lakArAyAM mip thastha tam ityeteSAM yathAsaMkhyaM amvaM taM tAm ilete AdezA bhavanti / zrapacam / zrapacatam / apacana / zrapacatAm / liGa-paceyam / pacetam / paceta / pacetAm / luGa zrapAkSam / apAktam / apAkna / zrapAklAm / "badana ( ajavada )" [17] ityAdinai / "lo phi" [ 5344 ] iti sakham / lurU- zrapacyam / apakSyatam / I apakSyata | apacyatAm / liGaH sIyuT // 24 // 83 // liGAdezAnAM sIyuDAgamo bhavati / me bAsuye vidhAnAde sIyuddha draSTavyaH / TakAra: "dAdi" [1153 ] iti vizeSaNArthaH / ukAra uccAraNArthaH / paceya / pacevahi / pancemahi / pancethAH / paceyAthAm / pacedhvam / paceta / paceyAtAm / paceran | "dAdegeM" [111135 ] iti vartamAne "liGo'nansyasastham" [1 / 1138 ] iti sIyuTsakArasya "suvayoH " [ 214180 ] ivi suTsakArasya va kham / zrAziSi liG-pakSIya | pakSIvahi / pakSImahi / pakSISThAH / pakSIyAsthAm / pakSIdhvam / pakSISTa / pakSI yAstAm | pacIran / I yAsuNa mokSit || 2|4|84 // liGa iti vartate / liGo mariSyastra yAsuDAgamo bhavati Gicca / sIyuTo 'pavAdo'yam / chAtra "kadAzidhi' [2|4|85] iti vacanAt vidhyAdilakSaNasya liGa chodAharaNam / 1. vati / pAtra / cAtra / dvikSU / pacaiH / paya / aM0, 0, sa0 / I Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jainendra-vyAkaraNam [ a0 20 sU0 85-31 kuryAm / kuryAva / kuryAma / kuryAH / kuryAdam / kuryAta / kuryAt / kuryAtAm / kuryuH / "jo ye ca " [81918 ] iti vikaraNa mes" [["use" [] ivi pararUpam / sthAnivadbhAvAdeva liGAdezasya Gice siddhaM yAsuTo vidvacanaM zApakaM lakArAzrayamAdezAnAM GitvaM ca na bhavati / tena cinamitye siddhaH / pacamAnA strI / Tisa iti GItyo na bhavati / kAziSi ||2||4|85 // zrAziSi liGI yAsuT kidbhavati / hice prApte kitvaM vidhIyate / syaya jagarte revarye ca / ukhAsam / uhmAstra / uhyAsma / upAH / upAttam / uAsta / udyAt / upAstAm / uhyaasuH| jAgaryAsam | nAgaryAsva | bAgaryAsma / " jAgurabhiyArivi" [262] ityep / / bhoTaH || 2|4|86|| liGAdezayorkSa iT ityetayoryathAsaMkhyaM ran zrat ityetAvAdezau bhavataH / paceran | pacIran / "jho'ntaH " [13] ityatrApavAdo'yam / paceya | pakSIya / "zrIkSIHprayeSu mitrAkSAm [5|3|102] ityevamAdinA prAtasya pasya nivRtyarthaM taparakaraNAm / sud tathoH || 2|4|7|| liye yo vakArathakArau tayoH suDAgamo bhavati / zragaviSaye liG prayojayati / ge sakhena bhavitavyam / pakSISThAH / pakSIyAsthAm / pakSISTa / pakSIyAstAm / satyayamAdezo bhavati / zrantAdezApavAdaH / kuryuH / kriyAsuH / bherjus || 2|4|88 || nidezasya nirdizyamAnasyAdezo na yAsuTaH / dhaviH ||2||4|| 9 || maMcaka veti si ityetebhyaH parasya rjumAdezo bhavati / ti iti vartate / tatra liGa pradeza uktaH / lRGaH syena vyavadhAnamasti / luGo'pi seriti bhaviSyati / pArizedhyAtthavid - praNaM laDartham / zravimaruH / zrajAgaraH / "uli" (jusi ) [ 5280 ] ityeSa | videH / viduH / zrakArSuH / aharSuH / AH ||2|4| 60 // seriti cartate / zrAkArAntAtteH parasya jherjus bhavati / zrutikRtaM kerAtaH paratvaM sedapi kRte tyAbhayalakSaNena seH paratvam / ata ubhayagatamAnantarya rasti / atthuH / zraguH / zrayuH 1 aH / adhuH | tyAzrayaladona bheriti pUrveNaiva siddhe niyamArthametat / zrAta eSa serupi kRte nAnya smAt zrabhUvanniti / kane vA || 2 | 4261 // zrava iti vartate / prAkArAntAtparasya labAdezasya bhervA jus bhavati | ayuH| ayAn / adhuH| zradhAn / nanu lakSmaNamanarthakam / Gita iti vartate / pArizeSyAt laDa eva saMpratyayaH / nAnarthakam / iha khaDe yo laG tasa phernusa bhavati / zratideze mA bhUt / yAntu / vAntu / "se" [6] ityanenApi mukhyasya laGo grahaNAdiha na bhavati / bibhyatu | jAnacha / vidancha / I dvissH||2|4|62|| laGo veti vartate / dviSaH parasya laGo bherSA juT bhavati / zradviSuH / zradviSan / zranigantatvAt "jusiM" [ 54150 ] ityena bhavati / 1 mizimaH ||2||4| 63|| miLaH zitazca tyA dhorvidditAH gasaMjJA bhavanti / bhUyate / nayati / roditi / zit / pacamAnaH / yajamAnaH / gasaMzAzrayo vikaraNa enbhavati / zeSo'ga eva // 224 // 94 // mizidbhyAmanyaH zeSaH / corityevaM vihnitastyaH zeSo'gasaMza Sa bhavati / lavitA / laSitum / lavitavyam / zragasaMzAkArbamiDAgama ep ca / ghoriti vizeSaNaM kim ? jugupsate / zrIkAmyati / lUmyAm / abhilam / pavakAra uttarArthaH / agapradezAH - 'balAdyagasyeT' [5184] "gagayo:' [ 5281] ityevamAdayaH / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. pA. sU.-.] mahAdhucisahitama liTa // 24 // 65 // ekzabdo'nuvartate / liDAdezo miGa agasaMjJa eva bhavati / peciza | zekiya | "vopadeza" [43] ityAdineTa / "seTi 411] ityetvacakhe / gasaMjJAsamAvezanivRttyarthamevakAro'misaMbadhyate / tairima ityatra gasaMjJAyAmasatyAM tadAzrayaH zamna bhavati / / sikAziSi zikSA eveti vartate / zrAziSi yo liD tadAdezazcAgasaMza eva bhavati / bhAve-jAgariSoSTa / karmaNi-lavighISTa / agasaMjJAyAM gAbhayaM "kiko'nasthalastram [zA138] iti sakhaM na bhavati / evakArAdhikArAt gasazAsamAvezo na bhavati / yadi syAdyA masajyeva ! AziSIti kim / jANyAt / mAyAtAm / mAgyuH / ityamayanandiviracitAyAM jainendramahAvRttI dvitIyasyAdhyAyasya caturthaH pAdA samAptaH / samAptazca dvitIyo'dhyAyaH / patkizivAGmayaM loke sAndharya saMpratIyate / sat sarva pAtubhiSyAptaM zarIramiSa cAtubhiH / tRtIyo'dhyAyaH rupAnmRdaH // 3 // 1 // 2 // kI iti svarUpamahaNam / prAbiti TADApoH sAmAnyena praNam / muditisaMjJAnirdezaH "adhu mRta" [ 5 "kRddhatsAH" [ 10 ] iti / yadita UrdhvamanukamibhyAmaH zrA kapo vidhAnAt ayantAdAbantAnmRdra pAcca tadbhavatItyevaM ceditavyam / nanu vakSyamANAtyAH "pr| [ 2] iti niyamena pare prayujyante / dhoH paratvaJca tavyAdimirAkAntam / miDantaM ca kriyAvAci subantamapi parda kriyAsApekSaM kriyAvabhUtamityataH pArizeSyAnnyAmmRda eva bhaviSyanti / evaM taIi vAkyAnmA bhUvan / vRddhasya upagorapatyamiti / gupadabhasaMzAzca prayobanam / dadvakAradvayAdigrahaNAmi ca ghyAmmRdo vizeSaNAni na samarpavibhakyantasyetyadhikAraH kriyate / du iti mRdra pam / du-jJAnAmapatyamityaca mRdrapApekSayA "pAyuddhAddoH" [ 1] iti dulakSaNaH phitra na bhavati | adulakSaNa eva "phiradoH" [3010] iti phirbhavati / dakSANAmapatyamitti mRdra pApekSayA zradansalakSaNaH im bhavati / dharema taratItyatra mRdapekSayA "maudyayAH" [ 1] iti 'yajalakSaNaH siddhaH" yAcA taratItyatra na bhavati / mRdgrahaNe viGgaviziSTasyApi praharamiti siddha jhyAgrahaNaM kim / kAlitarA / mAlitarA / enikA / haraNikA / paramapi hRtaM bAdhitA strItyo yathA syAt / atha "marUpakalpaceka Dyuvamonnamasahate pro'mekAya" [1 55 ] |karaNe] iti prAdezavacanasAmarthyAdetallabhyate / evaM tahi mRdgrahaNe liGgaviziSTazyApi parimAdheyamanityati jhApyase / taima gomatIti ugillakSaNo numna bhavati / yuvatIH pazyetti jina bhavati / sakhyau / sakhyaH / iti ca zinna bhavati / he bhavati bhagavatti aghati ityatra "bhaSabhagavavadhavato bA ri: kAvadhasyoH' [zabha] ityeSa vidhirna bhavati / iha tyagrahaNaM na kartavyam / kathaM yuvatitarA vAmorutarA 1 hRdantatvAdyavasizabdasya mRtsaMzA, vAmoruzabdasyApi mRdamRdorephAdezI mRdgrahaNena pAte / ajAdiSu halantAhApaM vidhAsyati chApi ca Tikhena bhavata. dhyamiti ekAdezo nAsti tasmAt vyAgrahaNaM krtvym| svaujasamauTchaSTAbhyAMbhisbhyAMbhyasUDasibhyAbhyasGasosAmbyorasupa // 12 // yA amRdA svAdayo bhavanti ! ukaaraadynubndhnaashH| anena vihitAnAM svAdonA "mAp' [ 2] ityevamAdinA vibhakliniyamaH "sAdhane svArthe' [A] iti vacananiyamazca jJAtavyaH / yantA kumAro / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jainendra-vyAkaraNam [ 0 3 pA0 1 sU0 1-6 kumAyauM / kumAryaH / kumArIm / kumAryau / kumArIH / kumAryAM | kumArIbhyAm / kumArIbhiH / kumAryai // kumArIbhyAm / kumArIbhyaH / kumAryAH / kumArIbhyAm / kumArIbhyaH / kumAryoH / kumAryoH / kumArINAm / kumAryAm / kumAryoH / kumArISu / zrAntAt mAlA mAle mAlAH / mAsAm / mAle mAlA ! mAlayA / mAlAbhyAm / mAlAbhiH / mAlAyai / mAlAbhyAm / mAlAbhyaH / mAlAyAH / mAlAbhyAm / mAlAbhyaH / mAlAyAH / mAlayoH / mAlAnAm / mAlAyAm / mAlayoH / mAlAsu | evaM DAbantAt / dAmAddurAzrAdayo neyAH / mRdaH - dRSad / iSadau / hRSadaH / hRSadam / dRSadau / dRSadaH / dRSadA / dRSadbhyAm / dRSadbhiH / STaSade / dRSadudbhyAm | dRSadudbhyaH / dRSadaH / dRSadbhyAm / dRSadbhyaH / dRSadaH / dRSadoH / dRSadAm / dRSadi / hRdaH / dRSat / striyAm ||3|1|3|| striyAmiti prakRtivizeSaNam / yadita UrdhvamanukramiSyAmaH striyAM vartamAnAnmRdaH svArthe tadveditavyam / vadi striyAmabhidheyAyAmiti syAt dvikhU na syAtAm / kumAryau kumArya iti / ekatvAt strItyasya tyotpattizca na syAt / kAlitarA / bhAvapradhAnatvAt triyAmiti nirdezasya kumArI devadateti sAmAnAdhikaraNyaM ca na syAt / athApi strIsamAnAdhikaraNAnmRda ityabhyupagamyeta evamapi bhUtamiyaM nArI 1 kAraNamiyaM kanyA / zravapanamiyamuGghriketi mRtazabdAdiSu strItyAH prasajyeran / tasmAt striyAM vartamAnAn mRda ityevAdhikRtam / zrajAyajA devadatA striyAmiti zrajo devadattaH / zabdabanitapratyayavargAH strIkhAdaya iddAbhipretA na vastuvargAH / zravyApteH / zabdo hi zrotrapathaM gato liGgasaMkhyAktaM svapratyayaM janayati sa pratyayaH / khaTvAdiSu rakhAdiSu prabhAvAdiSu ca zabdeSu saMbhavati / I ajAdhataSThAp ||3|114 // zranAdibhyaH akArAntebhyazca mRdaH striyA vartamAnemyaSTAmityayaM tyo bhavati / aert: arterytH sAmAnyamANArthaH / TakAraH sAmAnyagrahaNAvighAtArthaH / anyathA ekAnubandhakagrahayo na nubandhakasyeti vighAtaH syAt / bAdhakabAdhanArthamanakArAntArthaM cAdigrahaNam / zranA / eDakA | azvA / caTakA / mUSikA / "jAterayo : " [ 3123] ityasyApavAdaH / bAlA / hoTA | pAkA || mandA | vilAtA / "vayasyanansye" [ 3 | 1|24 ] ityasya prAptiH / pUrvApadANA / zraparApahANA / vilakSaNasyApavAdaH / nipAta nAgaNaskham / "saMbhastrA jina zaya piNDebhyaH phalATTApU" [ vA0 ] saMphalA / bhastrAphalA / abinaphalara | zayyaphalA / piNDaphalA / "sasthAkANyamAntAtai kebhya: puSpAhAp' [vA ] satpuSpA / prAkapuSpA / kArADapuSpA / I prAntapuSpA | zatapuSpA / ekapuSpA | "pAkakaryA parNapuSkaphaka mulavAko [3|1|54] ityasyApavAdaH / "zUvAccAmahatpUrvAt jAtizcet" [vA0] zUdrA nAma jAtiH / zramahatpUditi kim 1 mahAzUdrI / zrAmIrajAtiriyam | maddatpUrvAditi zabdaparasya mahataH / tvaM na bhavati / jAtiriti kim ? zUdrasya bhAryA zUdrI / yogiikaaraa| zramaddatpUrvAdivi pratipedhavacanaM jJApakaM bhavatyatra prakaraNe tadantavidhiriti / tena mahAjA / bIvAnamatikrAntA atithIvarI / atibhavatI / zratimahatIti siddham / kukhA / uShiA | devavizA / "hunchavA[gha] jyeSThA / kaniSThA / madhyamA / puMyogalakSaNA prAptiH / kokilA jAtiH 1 "mUDhAnyAcca TAp' [pA0] zcamUlA / SakArAdyajaSThAp / zArkarAcyA | pautimAcyA / gaukakSyA / ataH khasvapi khaTvA / devadattA / taparakaraNaM kim 1 cIrapAH stro / vayas ||3|1|5|| zrAvayyazabdAdA bhavati / avaTasyApatyaM strI zrAvaTyA / yama iti koSipavAdaH / purastAdapavAdo'yaM phaTo na bAdhakaH / zrAvayyAvanI / unako ||3|1|6 // uk it yasya yasya mRdo vA vA tadantAt RkArAntebhyo nakArAntebhyazca hRdaH striyAM vartamAnebhyo GItyo bhavati / GakAro "halyApaH " [4 / 3 / 16] ityatra vizeSaNArthaH / 1. asanivAnikoTikA uSTriketyucyate / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0] 3 pA0 1 sU0 7-11] mahAvRttisahitam 151 gomatI / tatrabhavatI / pacandhI / ugiditi yadIdaM syagrahaNameva syAt tyagrahaNe yasmAt tadAderiti iha na syAt / zratibhavatI / nigamatI / zratha mRdvizeSaNameva svAt mRdgrahaNena tadantavidhiriti tathApIha na syAt / zratimahatIti / tasmAnnedaM syagrahaNamevaH nApi mRdgrahaNameva api lekadezagrahaNamidam / uk it yasyaikadezasya tadantAnmRda iti / sa caikadeza: tyo muvarNazca saMbhavati / yaH / zreyasItyAdi / mRt-tatrabhavatItyAdi / varNaH / pumAsamatikrAMtA] zratiti pra iti sakAro va udit / yayAgameSu varNa ugiditi GIvidhirvidhIyate tukyapi zapnoti zragnicit kamyeti / ubhayaskAra yo sAmarthya dihaiva bhavati nAnyatra / zrayaterupasaMkhyAnaM niyamArthaM kartavyam / prAcI pratIcI udocI / ghoSagitaH nAnyasmAt / ukhAstatkanyA | zrRSa|rAntAt kartrI / hartrI / nakArAntAt / daNDinI / chatriNI / I no'zo razca // 339 // 7 // vana iti vanaH kvanipazca grahaNam / zradazantAyo vihito bana tadanvAt khiyAM vartamAnAnmRdo rephazcAntAdezo bhavati zrIzca / pUrve siddhe rephArthamidam / dhayatipivatibhyAM kanip / dhIvarI / pIvarI 1 mesdRzvarI / kathaM zarvarI ? zRNAterajantAd ban / kathamavAvarI ! zratra zroNatairAkRte van / "anIMca: " [3|1|17] ityatra vakSyati / pUrvau vidhino'pi bhavati / bahutet | pratidhIaat zrathavA zramatpUrvAdityatra tadantavidhijJapitaH / zraya iti kima sahayudbhvA strI "rAzi yudhi kRJaH " [2282] "sahe [2293] iti kanip / "bhiyogaziSTAnAmanyatarAbhAve bhoralyabhAva:" [para] iti rekAdezAbhAve pUrveNApyatra GIlo na bhavati / evamarthazcakAraH kriyate / nelsyakhAdeH ||3|1||8|| striyAmiti vartate / ilsaMzakebhyaH svalAdibhyazca mRdudbhyaH striyAM yadukta tana bhavati / paca kumAryaH / sapta rohiNyaH / zrathAtrAnena hIpratiSedhe kRte nave sati zrata iti TApa kasmAnna bhavati / sudhi navasyAsiddhAntadanvatvAbhAvAnna TApU / kathamayaM suvidhiH / tatra TApaH pakAreNa supo grahaNAt / yadyevaM bahucarmiketyatra nakhasyAsiddhatvAt "masthe kyApI" [219/10] iti kAtpUrvasyAta itvaM na syAt / evaM tahiM homo chITApo pratiSidhyate / uktaM ca "saMzAnAmante naSTe spatiH kasmAna syAt 1 pratyAhArAdAyA siddhaM doSasvirave tasmAbhau / " svastrAdibhyaH svalA / duhitA / svasa huhitu nanAnda yAtR mAtR tisra, catasR / mano jApa ca ||3|1|| || hI iti vartate neti ca / mannantAnmRdaH striyAM vartamAnADA bhavati GIpratiSedhazca / DakAraH TikhArthaH / pakAraH sAmAnyagrahaNArthaH / pAme / pAmAH pAmAnau / pAmAna: [ "animArthakena ca tadantavibhiH " [ pari0 ] some sImmAnau / suprathine / suprathimAnau / pratimahi / zratimahimAnI / anazcayAt // 3|1|10 // zrannantAd bakhAt striyAM vatamAnADDAn bhavati GIpratipedhazca / cakAro GIpratiSedhAnukarSaNArthaH / zrarthavato'narthakasya cAno mahaNam / zranuGkhavato basasyeddodAharaNam / uvatastrairUpyaM vakSyati / supa | suparvAH / suparvANau / suparvANaH / nakArAntatvAnGI prasajyeva / vAditi kim ? pratikrAntA parvANi zratiparvaNI / ghoDa e ||3|1|11|| annantAdanasAt uGaH khe vartamAnAt DAmGIpratiSedho vA bhavataH / vAvacanAyathAprAptAH / nakArAntAnGIvidhiH "vano'hazoraca [ 3 | 137 ] ityabhyanujJAyate / bahurAje / bahurAjAH / bahurAjAno / bahurAnAnaH / bahurAjyau / bahurAjyaH / bahutace / bahutajJAH / bahutakSANau / bahutakSAyaH / bahuvacNo / [5 / 1 / 42] iti sUtra iti zeSaH / 1. gica Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNambha .pA0 / sU0 |aguvkssnnH / bahudhIve / badudhIvAH / bahudhIvAnI / bahudhIvAnaH / bahudhISayauM / bahudhIvaryaH ! uta iti kim ? suparvA / suparvANau / pUrveNa dvairUpyam / ana ityeva sumatsyA ndii| kho khau // 112 // viSaye'nnatAd basAnchI bhavati / adhirAzI nAma prAmaH / punahIMgrahaNaM nityArtham / UdhasaH // 31 // 13 // bAditi vartate / UdhaHzabdAntAdmasAnDI bhavati / kuNDamivodho yasyAH kuNDonI / dve adhasI yasyA dvyUtI / nirgatamudho'syA nimnI "Upaso'nam" [ 32] iti anaGa sAntaH / "cojhe' [ 1] iti trairUpyaM prAsam / striyAmevAnacha / sAnta ityeva / iha mA bhUt / mahoSAH / parjanyaH / bAdilyeva / prAsA UpaH prAptodhA gauH| "sAca prAsApamne' [ 20] iti SasaH / tatraiva pUrvavakSi pAsAtam / dAmajhAyanAtsaMkhyAdeH // 14 // saMkhyAdevasAt dAmAntAt hAyanAntAca hI bhavati / dvidAmnI / triMdAgnI / "vonaye" [3 / 3 / 11] iti bhairUvaM prAptam / "hAyamAdvayasi smRtaH" [mA0] dvizAyanI / trihAyaNI / caturdAvaNI vasA "tricatubhyA hAyamasya gatvamapi SayasIyate" [vA.] teneDa DIvidhirNatvaM ca na bhavati / vihAyanA / nihAyanA / catuyanA zAlA / saMkhyAderiti kim ? uddAmA varavA / "borDa" [I ] ityanena trairUpvaM bhavati / pAvo thA // 3 // 115 // pAcchabdAntAnmRdaH striyAM vartamAnAdvA hI bhavati / dvipAt / dvipadI / tripAt / tripadI / "susaMsthAdeH" [2 / 150] iti pAdazabdasya kham / pAdayataH kiyantasya prayogo naastri| TAyaci // 2 // 16 // pAda iti vartate / pAcchabdAntAn mRdayAb bhavati zunyabhidheyAyAm / vipadA Rka / tripadA Rk / RcIti kim ! vipadI devadattA / manIcaH // 32 // 17 // nyakchando'sapradhAnavarano natra puvH| yadita ardhvamanukamibhyAmo'nIca ityevaM taveditavyam | nIco cyAdayo na bhavantItyarthaH / vakSyati "TiDDAyam' [1] iti / kurucarI / madracarI / "jAtezyoDa: zA3] / kukkuTI / zUkarI / anIca idi kim / bahukumacarA / bahukukkuTA mthuraa| nanu pUrvatra samudAyaH striyAM vartate nAvayavaH / avayava eva ca Tinna samudAyaH / dvitIye'pi base na samudAyo jAtivAcI; kiM tvavayavaH, tatkathaM prAptiH / idameva jJApakaM bhavatyatra prakaraNe vadantavidhiriti / tathAhi pradhAnabhUtena tadantavidhiH kumbhakArI devadattakukkuTI / yadyevaM pUrvamevedaM sUtraM balavyam / iha karaNAt pUrvoktavidhirnIco'pi bhavatIti zApyate / bahudhIvarI bahupIvarIti / TiDdANacThaNThapakarapaH // 3 / 1 / 18 // zrata iti vartate / Tit aN a Ta ubha karap ityevamantebhyA striyoM kI bhavati / TApopavAdaH / "anIcA" [ 5] ityadhikArAt pradhAnena vadantavidhimataH / kurucarI / bhadracarI | "kRSgrahaNa tikArakapUrvasyApi prAyam" pari0] na mantavyam / iha phudakatomahaNAt / da-sauparNeyo / vainateyI / "zikAyA " [ 16] ityasya niranubandhakasya striyAmabhidhAnaM nAsti / zraNa kumbhakArI / aupagavI / kathaM curAzIlA caurii| tapAzIlA tApasI 1 Ne'pyapakataM bhavatIti vakSyati / shrm-autsii| vaido| ThaN-lAkSikI / shaicniko| Thabh-pArAyaNaM vartayati paannynnikii| prAmbateSTham ! karap-itvarI / nazvarI / anIca ityeva / bahukurucarA / khyuraprabhRtInAM yanubandhakatve'pi TitkaraNasAmarthyAd praNam / lakArANAM sthAnivadbhAvAhitvaM DivaM ca na bhavatItyuktam / pacamAnA lii| zracinavam / tyasAicaryAdAgamasya na grahaNam ! likhitA vidyati / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10.1 pA0 . sU. 16-23] mahAvRttisahitam yamaH // 21 // 16 // yAntAnmRdaH striyoM kI bhavati / gAgI / vAsI / "halo to jyaam|| thA140] iti yakArasya kham / "IpAvanusamuddezyam" [3 / 2 / 130] iti ayam / dUdhanubandhakaH / tasyehAgrahaNam / dvIpe mavA dvaigyA / yogavibhAga uttarArthaH / phaTa // 3 // 20 // yama iti vartate / yamantAnmRdaH striyAM phaDityayaM tyo bhavati / rakArI iyarthaH / pratha gAryAyagI iti sthite phaye hasaMzAvirahAt "kazAsA:" [18] iti mRtsaMza nAsti / kayaM kovidhiH 1 TiskaraNasAmarthyAt bhaviSyati / gAAyarAzi / vAtsyAyanI / zrAvaTyAyanI / vacanAtyo'pi vidhibhavati / gArgI / vaatsii| khohitAdisakatAntAt // 3 // 12 // yatra iti vartate / lohitAdirgAdiSvantargaNaH / lohitAdimpaH sakalazabdaparyantamyo yantamyA striyAM phara vo bhavati / punarArammI nilyArthaH / tena phaddeva bhavati / yama:' [ 1] ityanena ko prApto nivartyate / lauhityAyanI / sAMsityAyanI' / bAbhravyAyaNau / sauravyAyaNI / sAMcavyAyanI / lAntavyAyanI / jaigISavyAyaNI / mAnavyAyanI | mAtavyAyanI / manAyIzabdasya pAThasAmarthyAt "bhasya hasyo" [vA0 ] iti puMvadrAvo na bhavati / mAnAyyAyanI / kAvyanyAyanI / raukSyAyaNI / tArucyAyaNI / tAlukyAyaNI / tArakhyAyanI | vAtarakhyAyanI / zrAgirase tu bataNDItyeya bhavati / kApyAyanI / kAtyAyanI / shaaklyaaynii| kauravyAsurimANDUkAt // 3 / 1222 // kauravya prAthari mANDUka ityetebhyaH phaT bhavati / kaurvyaaynnii| rAprAptaH / aprAsurIti prazleSanirdezAt akArazcAntAdeza prAyanAdezo ( ze ) na kheko dItvAryaH / mahattvAd "yasya chan gha" [ 36] iti evaM prApnoti / zrAsurAyaNI / "ito manuSpajAve.'' [2/1155] iti DotyA prAptaH | mAekasyApalya strI mAekAyanI / "vaNaca maNDUkAt"(11.ityaNa / kI prasanyeta / "tasyevam" [3 / 3 / 88] ityaNi vivakSite kauravIti bhavati / zaiSikAryavivakSAyAM "ina [28] ityariNa prApse "dorahaH" [2 / 110 iSyate / zrAsuriNA proktA zrAsurIyA zikSA / / gaurAdeH // 31 // 23 // gaurAdibhyaH striyAM DI bhavati / gaurI / varNatve bahulaM kI prApteH sNjnyaayaampaate| gora matsya manuSya zRGga gavaya haya mukya smRSya "zyoH " / 153] iti DIpratiSedhaH prAptaH 1 zRmAzApa mAptaH / evamutratrApyUyam / puTa paTa juNa droNa hariNa kakaNa parIkSaNa varaTa ukaNa Amalaka kuvala badara vizva ( ballaka) bimba karkara tAra zAra zaSkaNDa zabala suSava ghANDazo keSAJcit / sAlanda (salada) gaDula paDuza' zrAdaka aAnanda sapATa zakula sUrya pUdha mUSa dhAtapha sAlaka mAlaka mAlata sAlvaka vetasa vRta (sa) zratasa umA ( ubhaya ) bhRta maha maTha cheda svan takSan anhonddh'vaahii| eSaNAkara kArake / dehameghakAkAdanagavAdanAya / yAna megha gauvama (gotama) ayasthUNa bhauriki bhauliki bhauliGgi praudgAhamAni zrAlambi pAyAmaka prAlabdhi zrApAcyAMka (Apazcika) Upastazca (!) zrAraTa ToTa naTa mUlATa zrAsUraNa (zrAstaraNa) adhikAra pratyavArohiNI zrAgrahAyaNI" | agrahAyanasya svArthe aNa, NatvaM ca nipAtyate / secanI ! sumaMgalAtsaMjJAyAm / sundara maNDala manthara mandula peTa (paTa piTa (viTa) piNDa Urda gUda sUrda / keSAMcit rephAsparo makAraH sUrma hada bhANDa lohArAkha kadara phandara padala kandala taruNa taluna saudharma / rohiNI rekhatI va nakSatre / vikala miSkala puSkala / kaTAcchoNyAm / pippalyAdayazca / pippalI harItakI kozAtakI zamI korI 1. sAhityApanI mu.| 2. Rraya 20 / 3. vA'pya yuddham a0, 20, s.| 5. para mu. / 1. aNaka mu0| 6. paNDaza pa0 / paTula pa0 / 7. apAmA 50 | prApAmaka s0| 8. upsrc..| ..pratyavAhin mu.||. bhAprahAyaNa mu.| 20 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ma. 3 pA* 1 sU. -. pRthivI koSTramAtAmaha pitAmaho eso paryehI prAzmarathyAphaTa prAptaH / kAvyA zainyA enau bhyaanto| prAroha caNDa | "janasyoreSu ca dhA. ] nArI / ye'trAnabuDIprabhRtaya IphAgantAH paThyante teSAM se puMradAdo na bhavati / anaDDahIbhAryaH / pratyavarohiyarimAryaH / zrAgrahAyaNIbhAryaH / iti / payasyanamtye // 424 // prANinAM kAlatA zarIrAvasthA kyaH / kyasyanantye vartamAnAnyUdA striyAM sItyo bhavati / kumArI / kizorI / vrkrii| bdhuuttii| cirpttii| taruNI / salunI / anantya iti kim ! sthavirA / vRddhA / "kanyAyA kamIca "[ 5] iti nipAtanAt kanyA / ata ityeva | zizuH / uttAnazayA / lohitapAdikA / dvivarSA / naite sAkSAdayovAcina: zabdAH / athavA dvivarSAdiSu "primaabaadupi| [1 / / 26] ityetasmAniyamAna bhaviSyatIti / rAt // 3 // 25 // saMzakAnmRdaH striyAM hotyo bhavati / akArAntocarapado ra khiyo bhASyate / paJcAnA pUlAnAM samAhAraH paJcapUlI / dazapUlI / annantasya rasasya khaM striyAM ceti paJcapanI dshtdii| pnycaabii| aAdivanazabdo jAtivacano'bhipretaH / kathaM triphalA ? ajAdiSu pAThAt / parimANAddhRdupi // 3 // 1 // 26 // sarvato mAnaM parimANam parimAraNAntAd rAt hRdupi sati hotyo bhavati / dvAbhyAM kuddhavAmyAM krItA prAIyasya tyasya raadurkhau''[3|1|21]ityup / dikuDavI yAda kI rAt" [ 25] iti siddhe niyamArtho'yam / yataH parimANAdeva hRdupi naanytH| paJcabhirazvaiH krItA paJcAzvA / dazAzvA / tulyajAtIyasya niyamAnivRttiH / samAhAre bhavatyeva / paJcAzvI / parimANAditi yogaviyogaH karvavyaH | sata iSTatA'vadhAraNaM labhyate parimANazabdeneha rUdivazAt prasthAdizyate / kAlakhaMkhyayoragrahaNam / tena dvivarSA / trivarSA / dvizatA / trizatA / dve varSe pramANamasyAH "pramANe vaMsanaM rAmaca" hati dvayasaddhAdInAmupa / uktaM ca"arcamAnaM kizonmAnaM parimANaM tu sarvataH / mAyAmastu pramANaM syAt saMkhyA vAsA tu srvtH"| na bistAcitakambalyAt // 31 // 27 // vista Acita kambalya ityevamantAd rAt hRdupi otyo na bhavati / vistAdInAM parimANavAt sarveNa prAtiH-dAbhyo vistAbhyAM krItA dvinistA / trivistaa| dUyAcitA / bhyAcitA / dikambalyA / trikambalyA / kAraNAt kSetre // 28 // kAramazabdAncAt gat hadupi sati kSetre'bhidheye autyo na bhavati / re kANDe pramANamasyA dvikApaDA nikAeDA kSetrabhaktiH / 'pramANeNTrayasabAna mAtraTa" [za58 ityAgatAnAM yasakAdInAM pramANe vaMsanaM rAcceti vakSyamANA iSTayA up | kAya dhanuH / tasya parimANazabdenAsaMgrahItamata: "parimANAdhadupi' [2116] ityanena niyamena pratiSedhe siddha niyamArthamidam / kSetra evaM praviSeSo bhavati nAnyatra / dvikaannddii| trikANDI rastu: / "rAt [ 5] ravi kovidhiH| puruSArapramANe vA // 31 // 29 // hRdupIti vartate / pramANe yo vartate puruSazabdastadandAvAd hRdupi yA hotyo bhavati / drau puruSo pramANamasyAH khAtAyAH yasaddhAdInAM "pramANe dhaMsana rAmaca" iti upa / dipuruSA / dvipuraSI / tripuruSA / tripuruSI / aparimANatvAtpuruSasya "parimAyApi " [3 // 1 // 21] iti niyamA nivartito DItyo vikalpate / pramANa iti kim ? dAbhyo puruSAbhyAM krItA dvipuruSA | hRdupItyeya | rumAhAre pazcapuruSI / guNophteruto'kharusphoDaH // 3.1.30 // veti vartate / guNoktada ukArAnvAda bA Dotyo mapati khasa zabda koDaM ca varjayitvA / yaH zabdo guNe partitvA dravye vatetai sa gupoktirityucyate / paTuH / paTdI / muuduH| mRdrii| guskhoklariti kim 1 aAkhuH / cAtizabdo'yam / una pani kim ! zuciriya kanyA / akharasoGa iti kim / khasariyaM kanyA / pANDuriyaM kanyA / "satve nivite'si pRSagjAvidha bhayo / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 3 pA0 1 sU0 31-31] mahAttisahitam 155 bhASeyAkriyAjazva so'sasvaprakRtiguNaH / ' satvaM dravyaM satra nivizate utpadyate zrAzrayati vA sa guNa ivi sNbNdhH| brampAdapaiti apagacchati yathAmrAt taritatA pItatAyAM utpanAyAm | pRthapa jAtiSu dRzyate, yathA saiva harisatA taraNatuNeSu / prAdhevaH utpAdyaH, yA kusarayogAt gandho pastre, yathA pA ghaTe raktatA / akriyAmazca nipAnazca kriyAto notpadyate yathA''kAzAdiSu mahatvAdi / cakArAt kriyAjazca yathA saMyogo vibhAgo kA asatyapratidravyasvabhAvarahito nirguNa hatyarthaH / basAve // 2 // 31 // beti vartate / bahu rasyevamAdibhyazca mRdubhyaH striyA vA Dotyo bhavati / bahaH / bAhrI / paddhatiH / paddhatI / bahu paddhati aJcati prati aMhati zakaTi zakti / kecicchatre'rthe rAhiM paThanti / sAmarthe zaktireva teSAm / zAstra zAri rAti rAdhi zAdhi ahi kapi muni yadhi / kimarthamikAsantAH pacyante / yAdhatA kRdikArAdakkerisyeva siddha paddhavizabdAnna syAt ittarebhyazcAvyutpattipakSaH "ita: prANyAt"[ga zroNiH bhogii| dhmniH| dhamanI / ita iti kima 1 zrIvA / prAyayaGgAditi kim ? kauNiH / mANiH / "kavirAda" [ga.] bhUmiH / bhUmI ! aktariti kim ? katiH / hattiH / atyAvi(di tyeke / bahApi mA bhUta / prAramiAInta te aSala | RdikArAditi kim ? sugandhiH / surabhigaMdhiH / strIhato na bhavati / vyutpacipace di. kArasyaicaH pUrvaH prapaJca- / caNDa agala kamala kRpaya vikaTa vizAla vizaDkaTa maruna / candrabhAgAdyAm / phAsyAya udAra puraann| ahaHzabdastheda pATho'nayaMkaH / kevalasya striyAmavRtteH / savidhau tu uttarapadabhUtasya "yolo| [2 / 111] ityanenaiva rUpyaM siddham / bahu zabdasya guNavAcitvAtpUrvezeva vikalpe siddha vida subaddhaM bhavatIti punargrahaNam / tena sadukko antAnDInidhiH / kacinna bhavati / kAmiketi / patiyatmyamtayanyo // 31 // 32 // patithallI antarvalI ityeto zabdau nipAtyete / patima candasya DItye parataH matorvatvaM numAgamazca nipAtyate / jIvati matari pativanI / jiivtptirityrthH| anyatra patimavI pRthivI / antaHzabdAdadhikaraNapradhAnAt astisAmAnAdhikaraNyAbhAvAt vihitomarnu na nipAtyate garbhipayAm / antarvanI garbhiNI | anyatra antarasyAmasti zAlAyAm / uktaM ca-pativanyA nukA pAvamantavayAM maturnukA / jIpaspatyAM ca garbhiNyA yaghAsAyaM nipAsyate ||" patnI // 33033 / / patnIti nipAtyate / patizabdasya striyAM nakAro'ntAdezaH puMyoge nipAtyate DIyo nakArAntasvAdeva bhavati / iyamasya patnI / zrasya puMsaH vittasya svAminItyarthaH / puMyogAdanyatra padiriyamasya praamsy| sapanyAdau // 3 // 34 // sapalyAdiSu patnIzamdo nipAtyate "vA se" [ 3] iti vibhASA patnIzandasya nipAtane prApte nitvArtha vacanam | samAnaH patirasyAH sapalI / yadyevaM patnIti vartate samAnAdimya iti yatavye sanakArekArasya samudAyasyoncAraNaM kimartham ? samAnazabdasya sabhAvArtham / ikArApAye'pi nakArazravaNArtha ca / sapalyAH ayaM sApatnyaH / kukArasyoJcAraNaM puMvadbhAvapratiSedhArthamityeke / sapatnIbhAryaH / evaM emapatnI / vIrapatnI / piNDapatnI / putrapatnI / bhaanRptnii| vA se // 31 // 35 // se patnI vA nipAtyate / patizamdAntasya mRdaH striyoM kA nakAro'ntAdekho nipAtyate / base pase ceI nipAtanam / anIca iti nAbhisambadhyate / gRhamAsasya zabdasyAbhAvAt / pasehadaH patirasyA haTapatiH / dRddhapatnI / sthirapatiH / sthirapatnI / vRddhapatiH / vRddhapatnI | sthUlapatiH | sthUlapatnI / pase grAmasya patiH mAmapatiH / grAmapatnI / aprApta vikalpo'yam / puMsA yoge patnauti nityaM nipAtanam / vena esnIzamdena tAse rAjAnItyeva bhavati / sa iti kim ? patiriyamasya grAmasya / parNAbahulaM to nastu // 2 // 36 // varNavAcino mUdaH striyAM pahula kotyo bhavati vakArasya tu nakArAdezaH / tuzabdaH kimarthaH 1 bahulaM Dovidhirbhavati ta kAraka 'tu nakAro nityaM yathA syAdityevamayaH / etA / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jainendra-vyAkaraNam [pra. 3 pA. 1 sU014-t enI / syetA / spenI / rohitA / rohiNI / hritaa| hariNI / zavalI / pizaGgI / kalmASI / saarii| kAlo saMjJAyAM varNe ca / kAlA anyA / kacidapravRttireva zvetA / amitaa| palitA / kRSNA / kapilA / cidubhythaa| zoNI / shonnaa| baDavA | nIlI auSadhiH / prAni ca naulI bddvaa| nIlI goH / saMzAyAmubhayam / niilii| naulA / zrAcchAdane na bhavatyeva / nIlA zATI ! nIlA meSasaMhatiH / varNAditi kim / kRtA / hRtA / ata ityeva / sitiH panyA / kurAugoNasthalamAjanAgakuzakAmukakabarAdatramAvapanAkRtrimAthANAsthaulyAyovikAramaithunecchAkezaSezeSu // 21 // 37 // kuraDAdibhyaH kavarazabdaparyantebhyo'matrAdiSvaryeSu yayAsaMkhyaM riyo DItyo bhavati / kuNDI bhavati zramatraM cet / kuNDA anyA | dAha ityrthH| goNI bhavati bhAvapana cet / goNAra anyA / saMhaSA ! sthalI bhavati akRtrimA cet | sthalA anyA / bhAjI bhavati AzA cet / bhAjA panyA / bhAjayateH striyAM yuci prAse ata eva nipAtanAdakAraH / nAgI bhavati sthaulyaM cet / nAgA anyA / tanvI dIrghA vA / saMjJAyAM vA / jAtivivadAyoM tu nitya ho / kuzI bhavati ayovikArazcet / kuzA zranyA / kASThAdimayo tadAkRtiH / kAmukI bhavati maithunecchA cet / kAmukA anyA / kabarI bhavati kezadhezaracet / kavarA anyA / puyogAt khoragopAlakAdeH // 3 // 138 // ata iti vartate / puMyogAre tIryaH zabdaH striyAM vartate dubhUtastasmAnchItyo mati gopAlakAdIn varjayitvA / upAdhyAyasya stro upadhyAyI / gnnkii| prsstthii| mahAmAtrI / ete saMjJAzandA puMyogAt striyAM vartante / puMyogAditi kim ? devdyaa| khoriti kim / prasUtA / prjaataa| pribhrdhaa| puMyogAdete zabdAH striyA vartante; na ta puMsi sNjnyaabhuutaaH| zragopAlakAderisa kim ? gopAlikA / pazupAlikA / zrAdizabdaH prakAravAcI / tena sUryAhatAyAM chIna bhavati / sUryasya bhAryA sUrya / devatAyAmiti phim / sUryo nAma manuSyaH tasya sUrIti / pUtakratore va // 1 // 36 // puMyogAditi vartate / pUtakranuzabdAnDItyo' bhavatyaikArazcAnnAdezaH / pUtamtoH strI puurvkrtaayo| puMyogAdityeva / pUtAH kratavo yasyAH sA pUtakatuH / khUSAphamyagnikusitakusodAt // 1 // 40 // ai ceti vatate puMyogAditi ca / vRSAkari agni kumita kusauda ityetebhyaH striyAM Dotyo bhavati aikaarshcaantaadeshH| vRSAkapAyauM / agnAyI / kusitAyo / kusIdAyo / kusitakusIdayoH saMjJAzabdatvAt pUrveNaiva siddhe'pyaikAgayaM vcnm| puMyogAdityeva / vRSAkapinAma kAcit / manorau ca // 31 // 41 // puMyogAditi vartate / aukArazcAntAdeza aikArazca | manoH nI manAvI / manAlI / keSAJcinmanurisyapi / varuNabhaSazarvacanendramRDahimAraNyayaSayavanamAtulAcAryANAmAnuka // 3 // 42 // varuNAdibhyo mudbhayo striyAM GItyo bhavati anugAgamaH / atra ketrAJciJcandAnA yogAdivi siddhe'pyAnugartha prahaNam / vakaAarti non velyii 1 minApI / bhUzAnI / mArohaNe" (pA. mAlima himaanii| mahadaraNyamaraNavAnI / "yavAho" ghA0] sadoSo yavaH yavAnI / "yavanAllipyAm" [cA] yavanAnAM lipiH yavanAnI / upAdhyAyamAtulAbhyAM vA / prAnuka evAvaM vikara 11 upaadhyaayii| upAdhyAyAnI 1 maatulii| mAtulAnI / "prAcAryADaNavaM ca" [vA0] AcAryAnI / zrAcAryA / "AryakSatriyAbhyAmA yoge veti vaktavyam" [pA0] 1. udAhIyo bhu| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa. pA. sU. 35-45] mahAvRttisahitam 157 AryANI / AryA / kSatriyANI / kSatriyA / apuMyoga iti kim 1 zrAryasya bhAryA prArthI / kSatriyasya bhAryA kSatriyo / Anugiti dhimAtroccAraNamiSTisaMgrahArtham / phItAtkaraNAdeH // 3 // 1 // 43 // krautazabdAntAnmRdaH pharayAdeH striyAM Dotyo bhavati / valeNa krIyate yA vAkItI / ksanakrItI / "sAdhanaM kRtA bhulm"[||3||21] ityatra bahulavacanAlandham vipAkArakA kRbhiH savidhiH prAksuspatta"[pari.] iti karaNavAcizabdasya krIta zabdena svidhiH| pazcAdakArAntalakSaNo ddiividhiH| karaNAderiti kim ? sunItA / duSkrItA | 'ikuyumo'syapusmusa' [zA18] iti satvapatve / kacaM "sA hi sasya dhanakrItA prANebhyo'pi garIyasI" bahulabacanAnna / subantena vRttina kRdantena | sunutpacima bahiraGgA antaraGge TApi kRte bhavatIti siddham / krovAntAnmRda iti vizeSaNAt vAkye na bhavati, pratyena (vittena ) kriitaa| tAdaye // 31 // 44 // karaNAderiti vartate / karaNAdermudaH klAntAdalpe Dotyo bhavati / avApi prAka subutpatteH savidhiH / zrabhraviliptI yauH| alpAnyasyAmabhrANI tyarthaH / rUpaviliptI pAtrI / alpa iti kim ? cndnaanulipsaa| jAterSAt // 3 // 1 // 45 // ktAditi vartate / jAtizabdapUrSaH kAnto yo sastasmAnDItyo bhavati / zrasvAnAdezataratra vikalpo vakSyate / svAGge pUrvapadamihodAharaNam / zalo bhinno yasyAH sA zavabhinnI / upichalI / glkotkRtii| kezalUnI / jAteriti kim ! mAsajAtA / bahujAtA / acAnA / sukhajAtA ! tuHkhabAtA / nAditi kim ? savyajAnupratiSThitA | "zatAntarimaviSadhodhakathyaH [vA0) dantajAvA / stana jaavaa| "pANigIyAlImA guvanabhAtA hI kazyaH" [dhA-1 pANigrahItI bhAryA / yaspAta yathAkaJcit pANigaM hItaH sA pANigrahIvA / ta iti datokaM (ta ityatroktaM ) jAtikAlasukhAdibhyaH paranipAvaratAntasyota jAtirasa sakuvAkhyAsanirmAhyA / vA'sthAlAdeH // 346 // kvAdivi vartate bAditi ca / asvAGgAdeH kAntAdvasAda yA DIlyo bhavati / sAranaM jagdhamanayA sAraGgabandhI / sAraGga jagdhA / palANDumakSivI / plaaelkssitaa| surApItI / surApItA / asvAGgAderiti kim 1 zAkhabhinnI / svAGgAdeH pUrveNa nityo vidhiH / ti vyavasthitavibhASA / seneha na bhavati / vastraM channamasyAH vastracchannA / vasanacchannA / pase'pi saMjJAyAM vikalpaH / svadavilUnI / pravadavilUnA / svAkSAnomo'sphohaH // 18 // veti vartate | svArthAnya asphoG yat tadantAnmRdo vA hotyo bhavati / dIrghakezI / dIrvakezA / gauramukhI / gauramukhA / svAGgAditi kim / bahuyavA | asphocha iti kim / kalyANagulkA | kalyANapAzvA / veti vyavasthitavibhASA vyAlyAtA / tena ' aGgagAtrakaNTebhyo vA pratiSedhaH" [pA0] mRdaGgI / mRAjhA / mRdugaatrii| mRdugaatraa| snigdhkaalii| snigdhakarAThA / basAdhikAre punayaMgyaiNaM SArtham / pratikezI / pratikezA / nishaa| nizkezA mAlA / iha pharamAna bhavati ? kalyANaM pANipAdamasyAH kalyANapANipAdA / svAsasamudAyaH svAGgagrahaNena na gRhyate / kiM svAGgam ! "bhanavaM mUrtimatsvAna prANisthamavikArajam / atarasthaM satra eSTaM cet sasya cet sat upAyutam / svAGga mukhAdi / adravAMmati kim? bahukaphA / mUrtimaditi kim ? bahuzAnA / prANisthamiti kim ? zlacaemukhA zAlA / avikArajamiti kima / bahuzophA / avasthaM satra iSTaM , prAk mANini dRSTa saMpratyaprANisthamapi svAGgam / dorSakezI / dorSakezA rakhyA / tasya cet tat tapAyutam yena prakAreNa pArieno yutaM dRSTa tasyAprANino'pi yadi kttathAyuta dRzyate evamapi svAkam / dIrghamukhI dIrghamukhA arcA / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jainendra-vyAkaraNam [a03 pA0 1 0 48-53 nAsikovarISThajalAvantakarNAt // 3 // 4 // svAGgAnIca iti vartate veti ca / nAsikAdayo ye nyazcastadantAnmUdo vA GItyo manati / diirghnaasikii| dIrdhanA sakA / tamUdarI / tanUdarA | bimboSThI / nimboSThA |"orakhoSThayordhA se pararUpamupasaMkhyAsyate' [vA0 smjlii| samajaGghA / samadantI / samadantaH / cAraka / cArukarNA ! tiikssnnshnggii| tIkSNataH / nAsakodarayoH "badacaH' [URE] ityanantare pratiSedhe prAte grahaNam / sahana vidyamAnalakSaNastu pratiSedho bhavatyeva / zeSANAmasphoDa iti pUrvasmin pratiSedhe prAse upAdAnam / sahAdipratidhara bhavatyeva / 'purachAzceti vaktavyam" vA0] dIrghapucchI ! dIrghapucchA | "kaparamaNizaraviSebhyo nityamiti vaktavyam" [pA0] kabaraM pucchamasyAH kNvrpucchii| maNiH pucche'syAH maNipucchI / virSa pucche'syAH viSapuccho / "IvizeSaNe " [1 / 3 / 101] ityatra khAdimpaH Istasya parabacanamuktam / "upamAnAta pazcapucchAbhyAmiti vaktavyam" vA0] ulUka dava pakSAvasyAH ulUkapakSI shaalaa| ulUka hava pucchamasyA ulUkapucchI senaa| nakroDAdibalacaH // 31 // 46 // koDAdirgaNaH / kroDAyantAt baha jantAzca mRdo Dotyo na bhavati / "svAmIca:" [31 // 35] iti prAptiH / koDAzabdaH striilinggH| kalyANI kroDA asyAH kalyANakrosa / kalyANagokhA / kalyANarAlA ! kalyANakhurA / kalyANazaphA / kalyANagudA / koDAdirAkRtigayaH / subhgaa| sugalA / bahavaH khalvapi 1 pRthujadhanA hahadayA | mhaallaaraa| sahanavidyamAnAt // 31 // 50 // saha mama vidyamAna ityetebhya uttaraM yatsvAnaM tadantAt tyo na bhavati / sakezA / akezA / vidyamAnakeyA / sanAsikA / zranAsikA / vidyamAnanAsikA / sudantA / adantA / vidyamAnadantA / makhamukhAkhau // 3 // 1 // 51 // nakha mukha ityevamantAnmRdaH khuvidhaye hoto na bhavati / zAkhA | vyAghraNakhA / vanaNakhA / "pUrvapadAt sAvaga:" 51107) iti evam | gaurmukhaa| zlapaNamukhA / phaalmukhaa| saMzAzamdA ete| sAviti kim ? zamiva nakhA asyA zamayasI / zUrpaNalA / candramukhI / cndrmukhaa| satyazizvI // 31 // 52 // sakhI azizvI ityevau zabdau nipAtyate / DIvidhiniMpAtyate / salIya kumArI / nAsyAH zizurasti azizvI ! jAterayogaH // 21 // 53 // ata iti vartate / jAtivAcinaH prayakAro'Do mudaH khiyAM kAtyo bhavati / "prAkRtipraNA jAtiAimA ca ma sarvabhAk / sakRdAkhyAtanirmAyA gotraM ca caraNaiH sh|" AkRtiH saMsthAnam / prAkRtimaiyamasyAH zrAkRtigrahaNa / brAhmaNatvAdInAM AtivizeSANAM saMsthAnavizeSAmAvAn kathaM saMgrahaH 1 liGgAnAM ca na sarvabhAk / ekalilo dviliGgo vA bhAvo jAtiH / brAjhavatvAdiSu kevalamupadezamAtraM jAtivyavahArasya nirbandhanam / jAtyabhAve'pi viliGgatAsti devadattaH devadacA iti / atha kathaM triliGgeSu taTastadI tamityevamAdiSu jAtibAcitvam 1 skRdaakhyotnirmaadhaa| abhidhAnapratyayayoranAkasmikatvAttanimitta yaatiriti| evaM sakRdAkhyAtA nizcayena prAthA / nanu sarve zabdA jAvivAcinaH ityasmin darzane yahacchAzandAnA kriyAguNazabdAnAM ca bAtizabdasvaM devadattAdayo'pi saMjJAzabdA bAlyakaumArayauvanAdidhvanvayinaumAkRtimavalambante / parva ca devadattA kAraNA zukle tyatra chovidhiH prasajyeta ! yadIdaM darzanamAzrIyeTa vyAva] nAstIvi azyAmanarthaka syAt / tasmAyeSAM jAtireva pravRttarnimittaM ta iha jAtizabdAH / gotra' ca lauvikramapatya mAtra daakhyaanni-.| 2, -bAkhyAnami-50 / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 pa. 3 pA. 1 sU055-6. ] mahAvRttisahitam jAtiH / nAtrAkRtiH pratIyate nApi kiJciliGgamasti yena sakRdAkhyAyeta / liGgAnAM pa na sarvabhAgityasmin darzane gotraM ceti na baktavyam | caraNaH saheti caraNamadhyayanayazAt kriyA tadAtmaka' AtiH / kukkuTI / brAmaNI / laTI / nADAyanI / vahacI / kaTho / kaThena protamadhIte yA "zaunakAdibhyaschandasi din" [RR) iti Nin / paralyANaH "vokAt" [2 // 2 // 57 ] ityupa / zaunakAdiveva ! "kacarakAt" iti ina tthp| bAteriti kima ! muNDA | ayocha iti kim ? AryA / ctriyaa| pAkakarNaparNapuSpaphalamUlavAladhoH // 3 // 1 // 54 // pAkAdayo yubhUtA yasya tasmAjAtivAdhino mRdaH khiyA Dokyo bhavati / zrodanapAko / kSaNApAko / bhUpikarNI / zakukarNI / pRSTiparNI / zAsipI / zAkhapuSpI / hiraNyapuSpI / dAsIphalau / puugphlii| drbhmuulii| zIryamUlI | govAlI / ashkvaalii| puSpaphalamUlocarapadAyato vidhirneSyate tadanAdiSu paThanIyam / pUrveNa siddha niyamArthametat / striyAmeva ye mAtiyAcinaH zabdAsteSu etebhya eva vidhirnAnyasmAt / balAkA / manikA / ito manuSyajAte // 3 // 1 // 55 // ikArAntAnmanuSyajAtivAcino mRdaH striyAM lIsyo mavati / cii| zrayantI / apatyArthe "dvitakuranAthajAdakauzalAnyaH" [3 / 1 / 153] iti dhyaH / tasya "kuntyantikamyaH jiyAm" [3 / 1 / 150 iyp| evaM dAkSI / mAdI / ita iti kima / vida / darat / yathAsaMkhyamabhayoH "mato'prAjyabhagAdeH" [ 15] ilup / manuSyagrahaNaM kim / tittiriH / jAterita vartamAne punarbAttigrahaNaM yocho'pi yathA syAt / praudameyI / "ayokaH" [ 3] iti pratiSedhaH uttaratra trisUtryAM ca vartate / "iNa upasaMkhyAmamajAsyartha kartavyam" [cA0] sutajamena nivRttA nagarI sautaGgamI / "chakaDe" [1 / 26] ityAdinA mutanamAdibhya im / UrutaH // 31 // 56 // manuSya tiriti vartate / ukArAntAnmanudhyajAtivAcino mUdaH khiyA lakAratyo bhavati / kurUH / ikSvAkaH / pH| zrasya "kuntyayanti kurabhyaH striyAm [ 1] iti amaNoH "mato'nAcyabhadiH" [ 2 8] ityup / himAnoncAraNa "zeSAdvA" [sa ] iti parasyApi kamo bAdhanAryaH / tathAhi brahmA bandhuryasyAH sA ajhabandhuH / vIravandhUH / atra ca samudAyoM brAjhaNavizeSamAtiH / yAvena mRdamRdorekAdezo mRdabhavatIti mRtsajJAyoM svAdyutpattiH 1 manuSyamAterityeva / karuH / kRkavAkuH / lAkhuH / ayoGa ityeva / adhyayuH strI / lAbuH / karkandharityevamAdaya zroNAdikAH / kathaM alAnukarvandhunbhuphalamiti 1 "ika: mo'syA:" [4/3172] iti prAdezena siddham / paloH ||shsh57|| paGguzabdAta striyAmUlyo bhavati / payaH / zvazurazabdasyokArAkArayoH khamUkha tyo vaktavyaH / zvathaH / Uraghorive // 3 // 158 // Urazabdo yuryasya tasmAnmRda havArthe gamye striyAmUlyoM bhavati / karabhoH / kadalIstambhoruH / nAganAsosaH / iva iti kim ? vRttoruH kanyA ! sahitazaphalakSaNavAmAdeH // 3 // 259 // saMhitAbAdermudaH UlyoH striyAbhUtyo bhavati / anivArtho'yamArammaH / saMhitosaH / zaphola: / lakSaNolA / vAmorUH / "sahinasadAbhyAM ceti pakanyam" [cA.] uhitorUH / shoruuH| cAhantakatrakamaNDalubhyaH ||3||sh60|| bALuzabdAntAnmRdaH kadra kamaeDaluzabdAbhyAM khuviSaye atyo bhavati / madrabAhUH | bhadrabAhUH / kadraH / kamaNDalUH / kAsAJcidetAH saMjJAH / khAviti kim ? vRttI bAhU asyAH vRttavADUH / haH / kamaNDaluH / 1. yavAtmaka jAti: ma., a., s.| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jainendra-vyAkaraNam [03 pA0 1 0 61-65 dUtaH // 336 // adhikAreNeyaM saMjJA / yAnita UrdhvamanukramiSyAma pAkapo itsaMjAste veditavyAH / vakSyati / ' 'yUnasti:'' [ 2] yuvatiH / "kRddhassAH" [13] iti mutsaMjJAyA svaadyutpttiH| bahutvanirdezo'nuktaparigrahArthaH / madhyAnma uklo'nyato'pi bhavati / antmH| AdimaH | dhAraNa vihitH| adharmAdapi / zrAdharmikaH / dvacAmiha bahutvena nirdeze ki prayojanam ? anuktAca hRdutpattiryathA syAdantamAdiSu / tathA anuktA api huto bhavanti "anapazcAhimaH" [pA0 ] ityevamAdayaH / / yUnastiH // 3 // 1162 // yuvanivesliAtirbhavati striyAm / yupaciH / yUnaH svagavevavAyAM kutsAdyaryavivakSAyAM ca paratvAt kAdayaH prApnuvanti tasmAdyUna iti yogavibhAgaH / yUno hRtprasaGga strotya eva bhavati tataH kaadyH| yuvtikaaH| vyo'tu rUpAntyayo nArSe'NiyoH ||3||sh63|| striyAmiti vartate / aNibhau yo vRddheinA vihitAvat rUpAnlyo tadantasya mRdaH Sya ityayamAdezo bhavati / nidezyamAnayoraNioreva vyaadeshH| "pautrAdi vRddham [31] iti apatyavizeSasya vRddha saMjJA / bhUparidamA tadrahita vRddha iti / "ke haiM [1111] "bI" [22] iti acAM rutaMjhokkA / saH upAntyaM sannihitaM yayorapizaSostayoH dhyAdezaH / pakAraH " pyasya putrayasyorji:" [ 3Jityatra vizeSaNArthaH / karISasyeva gandho'sya kriissgndhiH| "upamAmAt" [ 18] iti yA ikAraH saantH| karISagandherapatyaM strI kArISagandhyA / kaumudagandhyA / varAhasyApatyaM strI vArAmA / bAlAkyA / jAtilakSaNasya"bhayoGaH" [31 // 53] iti prtissedhH| zramalvidhAviti sthAnivadrAvapratiSedhAdaNi lakSaNo'pi kotyo na bhavati / tataH dhyAntAhApa / adivadi ilAmavivakSArthamA nirdhAraNa kriyate'tu rUpAntyayoriti / anyathA yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pIti ekena varNana vyavadhAne vAyamAdiSu syAt / varNasadhAte byavadhAne kArIgandhyAdiSu na syAt / asviti bahutvanirdezaH pradhAnabhUto yatrAcAM bahutvamasti tatrAdezaH / teneha na bhavati / dAkSI / plaanau| rUpAntyayoriti kim ? zrIpagayI / sUda iti kim / ahicchatre jAtA AhicchatrI / anArgha iti kim ! vAziSThI / vaizvAmitrau / aNimoriti kim / prAtabhAgI ! tabhAgAdvidAdilakSaNo's / iha uDDulomno'patyaM strI auDulomyA | bAhAditvAdina Tikhe kRte rUpAntyatvaM tataH dhyAdeza iti prAnupUryam / godhAvayavAt // 31 // 14 // aNioriti vartate / gotramiti pUrvAcAryANAM vRddhasya saMzA / gotrAvayavAH gotrAbhimatAH kulAkhyAH / gotrAvayavabAcinI mRdaH vRddha vihitayoraNioH striyAM pyo bhavati / arUpAnyArtho'yamArambhaH / puNikaspApatyaM strI pauNisyA / bhuNikasya mauNikyA / mukharasya mokharyA / yatrAnantarApatye'pi Syo dRzyate jyAdiSu tatpaThanIyam / yathA antakAmyA devadatvA / kauDayAdeH ||shsh65|| kauDItyevamAdibhyazca liyAM dhyo bhavati yathAsambhavaM loTApoH prAptayoH kAMcadanantarApatyArthaH / kacidabasavarthaH / kvacidarUpAntyArthaH prArambhaH / kacidariNabhorasantorapi / tya evArya dhya iSyate / kauDi / kokhyA / "ito manuSyajAte." [sh||55] iti DoSidhiH prAptaH / kauDi lAdi vyADi Apizali bhApatiti ete intaH / caupayata caiTayata saikayata ete tArAntA annntaaH| saudhAtakiriantaH / "sUpazabdAyu pasyAM yaH" [ga sU0 ] sUtyA / sUtA anyatra / "bhojAt kSatriyajAmau" [ga0 sU0] bhojyA / bhoyA anyA / bhaurika zAlAsthala kApidhali ghate invA / gokacyA / yavantocAraNa jivanihatyartham / gaukkssyaaputrH| 1. bhAnupUrvI mA / 2purANikasyApatya paurANikyA pa0 / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 3 pA ! sU. 35-30] mahAvRttisahisam daivayazizIcivRkSisAtyabhumikANTeyiddhibhyo yA // 3 // 1 // 66 // daivayazi zaucakSi sAtyamuni kANTeviddhi pratyetebhyaH yA dhyo bhavati / ubhayatra vibhASeyam / vRddha prApte 'nantarApatye cAprApte / daivayatta / devayazI / maucikRSNa mauvikRtI : mA! sabhI / kAraTeviddhyA / kANThaviddhau / anantagapatye "ila upasaMkhyAmamajAsyam" [yA. ] iti ho| vRddhApatye "ito manuSyajAte. [ 25] iti / __ samarthAtprathamAvA // 3 / 1167 // samarthAditi prathamAditi veti ca padatritayamadhikRtaM veditavyam / "kiMbahusarvanAmno'dvayAdeH" [18] ityataH prA . vakSyati "tasyApatyam" ] upagorapatya aupagataH / tasyetyetat tAntaM sUtre prathamaM sanniviSTam tasmAdapatyAbhidhAne tyaH / samarthAdityucyate sAmarthya ca subantasyeti subntaatyotpttiH| dvadvavarNAditi vizeSaNArtha tu yA mRgaharAmadhikriyate / vRddhasya upagorapatyamiti vAkyasyAsubantatvAt vAkyAvayavasya cAsAmarthyAt tyAnutpattiH / samarthAditi kim ? kambala upagorapatyaM devadattasya / yadyevaM samarthaH padavidhiriti samarthAdeva bhaviSyati kimanena ? kRtavarNAnupUrvakAt padAt yo yathA syAdityevamartham / sUsthitasyApatyaM sausthitiH / vaikSamANiriti / "nendrasya" [ 20] ityatra vakSyati samu. dAyakA tAvadbhavati pshcaadekaadeshH| evaM vA (cA saMhitAtyottAvaniSTaM rUpaM syAt / prathamAditi kim ? tAntAdyathA syAdapatvazamAnmA bhUt / vAgrahaNaM kim ? upagorapatyamiti vAkyamapi sAdhu yathA syAt / anantarAdvAgrahaNAt savidhirapi / upagbapatyam / prAndroraNa // 36 // "do "mAne dhayaH" [33120] ivi rakSyati / prAgetasmAdye'rthI vakSyantai tevaNa bhavatIti veditavyam / adhikAge vidhirvA'yam / adhikArapakSe "pIDAmA pA" [ 0], "codazvitaH" [I] ityevamAdau vAvacanAdapavAdaviSaye nAsti vRttiH | vidhipakSa'pi parihatyApavAdaviSayaM tata utsago'bhigivizate / bakSyati tastrApatyam praupagavaH / kApaTavaH / apavAdena Adhito'pyuttaratrAnuvartatAmiti prAgvacanam / aSapatyAveH // 31 // 66 // azvapati ityevamAdibhyaH samarthavibhaktyantebhyaH prANa bhavati prAga dora. thenu / "patiyo:" [3 / 1170 iti eyo vakSyate / tasyAyamapavAdaH / azvapaterapalyaM zrAzvapataH / azvapati gaNapati vanapati gajapati rASTrapati kulapati pazupati dhAnyapati bandhu pati sabhApati prAthapati kSetrapati ye'tra dusazAstebhyo "lokaH" [3 / 2 / 10] iticchaM bAdhitvA pUrvanirNayenAyamevAy / dityadityAdityapatidhoyaH // 1170 // prAga drariti vartate / diti aditi prAditya patidyu ityetebhyaH samarthavibhaktyantebhyaH prAga dorartheSu eyo bhavati / ayo'pvaadH| diterapatyaM daityaH / eSaH","ico. nimaH [3 / 110, 111] itImaM daNaM pUrvanirNayenArya bAdhate / sarvato "pratyarthAt ' [300 masU.] iti hIvidhI kRte paratvAvuy ca bhavati / daiteyH| liGgaviziSTaparibhASA vA nityA aditerapatyaM prAdityaH / AdityasyApatyamAdityaH 1 prAktanasya yakArasya "kyacyabhASyAparayasya" [ 11] iti "hako yamA yami svam" [zA138] iti vA kham / patiyoH khalvapi / bAIspatyaH / sainApatyaH / prAjApatyaH / eyAdayo'yavizeSalakSaNAdaNa (No') pavAdAt pUrvanirNayena (iti) Nva eva bhavati / vanaspatInAM samUhaH vAnaspatyam / "yamAcesi vakavyam" [vA.] yamasyApatyaM yAmyaH / "pRthicyA prAno' [vA.] pArthivaH / pArthivI / "devasya yamau " [vA0] / daivyam / devam ] "bahiSaSTiAvaM yatra' [vA0] | bAhyam / "IkaN / [pA0] bAhIkaH / bhermamAnaTinamanityamAratIya ityAdau / sthAmno'kAraH / azvatthAmno'patyam ashvtthaamH| "homsA. zcAttyeSu bahupukA . ] uDalomAH 1 shrlomaaH| mahaJciti kim ! zrIDulomiH / zAralomiH / "saraMca gorajAtipraso yaH" [vA0 ] gavyaH / anAdiprasaGga iti kim ! gorUpyam / gomayam / 1. prakarapya cApavAdaviSaya 'iti pribhaassendushekho| 2 bandhapati bha., .. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 3 pA0 1 sU0 71-73 utsAderam // 3|1171 // prAoriti vartate / utsa ityevamAdibhyaH samarthavibhaktayantebhyaH prAgdrorartheSvaJa bhavati / aNastadapavAdAnAM ca bAdhakaH / zratri sati "maNoH " [14] 115] iti bahutve umbhavati / utsasyApatyaM zrautsaH / udapAnasyApatyamaudapAnaH / utsa udapAna vikara vinada mahAnada mahAnasa mahAdvArAtara taluna | dhanyazabdAdase | asamAsa ityarthaH / dhenu paGakti jagatI triSTup anuSTup janapada bharata uzInara pIlukuNa 1 udasthAnazabdAdadethe | pRSadaMza malakIya rathantara madhyandina bRhat mahat / satvatazabdo satvantuzabdo matvantaH Agatako / kuru pazcAta indrAvadhAna uhi kakubh suvarNa / grISmAdacchandasIti vaktavyam / chandazveda vRttajAtiH / taruNazabdasya liGgaviziSTasya grahaNam / taNyA apatyaM tAruNaH / zyAdayo'rthavizeSalakSaNAdaNa - (s) pravAdAt pUrvanirNayena bhavantIti / var "J " strIpuMsAnnukamyAt // 31 // 72 // vakSyati " aAjasva: : 3 / 4 / 126] etasmAttvasaMzabdanAt prAgyo'rtho vakSyate teSu strIzabdAt puMzabdAcca zrabh bhavati nugAgamaH / strISu bhavaM strINAM samUhaH strIbhyaH zrAgatam strIbhyo hitaM strINAM bhAvo vA straiNam / evaM paunam / "mo'puMso hRti' [ 4|4|130 | iti pratiSedhAt puSTikhaM na bhavati / strIzabdasya tu nugvacanasAmarthyAt / straiNAH pauranA ityatra o : " | 14 | 135 ] ityupa prApnoti / iha ca straiNAnAM saMgha iti " saMghAkSa [3 / 3 / 45] itya prApnoti cet naito doSI / zrapatyAdhikArAt prAgUrdhva ca vRddhagrahaNeSu laukika gotragrahaNAmiti vakSyate / na ca svayaM posnamiti SA laukikaM gotra' tasmAdugau na mavataH / "puMtraca jAtIyadezIye " [ 462114] iti vacanaM yogApekSaM zApakam / cato'rthe nAyaM vidhiriti / strIvat / pumvat / vRddhe'bhyanup // 31 // 73 // prAdreoriti vartate / "yaskAdibhyo vRddhe" [1|4|114] ityatra prakaraNe buddhe yasya tyasya buktaH tasyAnubhavati prAdravIye'jAdAvRtpatsyamAne / gargANAM chAtrAH gArgIyAH / "yamajoH" [14135] iti bahutve upa prAptaH / IyaviSaye pratiSidhyate / "yasya yAMca" [ 4/42136 ] ityakham "kyaSyabhAvapyA padhyasya" [4|4|141] iti yakham | tyAzrayalakSaNa aigbhavati / yAskIyAH / zivAdilakSayasyAyAH "yaskAdibhyo vRddha" [14] 124 ] ityup prAptaH / zrAtreyIyAH | "dvayacaH" [2 / 1 / 110] "ito' mitra: " [ 3 | 1|111 ] iti daN tasya "bhugvatrikupavaziSTha gotamAGgirobhyaH " [1|4|135 ] ityuSprAptaH / khArapAvaNIyAH / "yaskAdibhyo vRddhe " [1|4|134] ityanena naDAdiphaNa upa prAptaH / vRddha iti kim kuvalasyedaM kauvalam | bAdaram / zravayavArthe zrAgatatyAgaH " ucphale" [ 313121] iti ucaiva bhavati / zracIti kim ? gargebhyaH gargarUyam / gargamayam / prAgudorityeva gargebhyo hitaM gArgIyam / vRddhAdvantat ekasmin ni dvayorvA yUnoryathaH tasminnaSThe'pyanubhavati / vidAnAmapatyaM yuvA vaidaH / vaidau / zramanvAdata hutra / tasya " yarthAtha nyuNitro : " [ 1 | 2|130 ] mRtyup / "tyakhe sthAdhayam" [211033] ityAdikamasti / varkhAzraye nAsti tyAzrayamiti na mantavyam / acIti viSayanirdezaH / ekadbhayantAcca vRddhAt suvabahutvavivakSAyAM upaca vaktavyaH / vaidasya vaidayorapatyAni yuvAnaH vidAH / robapatye ||3|1174 // prAgdroriti vartate / rasya nimittatvena saMbandhI yo chat zrapatyavardhite prAdrorarthe vihitastasyo bhavati / paJcasu guruSu bhavaH gururnamaskAraH / dazasu dharmeSu bhavaH dazadharmaH / dvAvanuyogAvacI dvayanuyogaH / tryanuyogaH / hRdayeM SasaH | saMkhyAdIrasaMjJaH / bhavArthe zrAgatasyANa up / rasyeti nimittavizeSaNaM kim ? udantAdyo chat tasyommA bhUt / paJcagurornamaskArasyedaM pAJcaguravam / yadi rasya nimitaM yo hRt tasyop 1. atrApi hitaM na bhavatItyatrApi yojyam / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA0 / sU005-71) mahAvRttisahitam iha taI na prApnoti paJcAnAM kapAlAnAM samAhAraH pnyckpaalii| paJcakapAlyAM saMskRtaH pnyckpaalH| naiSa doSaH / anyavikanyAyena paJca pAlazabdAt tyotpattiH / yathA avermAsaM zrAvikamiti avikazabdAdeva tyo nAvizabdAt / anapatya iti kim ? yodevadattayorapatyaM vaidevadantiH / agraharaNamanuvartate / teneha na bhavati / paJcamyo gargebhya zrAgataM paJcagargarUpyam / prAgdorityeva / dvAbhyAmakSAbhyAM dIyAta vaiyakSikaH / traiyakSikaH / yUni / / 3 / 1175|| prAndroriti vartate zrIti ca / yUni yastyastasyoba bhavati prAgdravIye'bAdau tya utpatsyamAne / phANTAhatasyApasthaM phaannttaaitiH| tasyApatyaM yuvA "phApaTAhateyaH" [31118] iti NaH / phaannttaahtH| tasya yUnazchAtrA buddhisya evAnutpanne'jAdau tye esyopi kRte iJantamidaM jAtam | "ima:" [28] ityaNa bhavati / phATAhatAH / bhagavittasyApatyaM bhAgavittiH / tasyApatyaM yuvA "doSTaNa sauvIreSu prAyaH" [11] iti TharA / bhAgavittikaH / tasya yUnarachAtrAH ThaNa upi kRte ''ima:" [28] ityaNa / bhAgavittAH / tikasyApatyaM taiphAyaniH / tasyApatyaM yuvA "pheznaH" [3111130] iti cha / taikAyanauyaH / tasya yUnazchAtrAH chasyopi kRte "dozvaH" [212 / 10] iti chaH / kaayniiyaaH| glucukasyApatya "phiradoH" [3 / 1 / 147] iti phiH / glucuphaayniH| tasyApatyaM yuvA "prAgdoram" [3 / 1 // 38] glaucukAyanaH / tasya yUnazchAtrA zraNa upi tasyedamityaNa / gaucuphAyanAH / kapijalAdasyApatyaM kArijalAdiH tasmApatyaM yuvA "kuvAdeSa:" [3 / / 36 ] iti eyaH / kApiMjalAdyaH / tasya yUnazchAtrA eyasyopi kRte "iza:''[32288] ityaNa kApikSalAdAH / pracItyeva / phApaTAitarUpyam / phApaTAhRtamayam / prAradrorityeva / mAgavintikAya hita bhAgavittikIyam | phaphiyorSA ||1176 // yUnoti vartate / yUni yau phamilI tayorvA unbhavati mAgdracIye'jAdau sye vivakSite / pUrveNa nilye upi prApte vibhASeyam / gAryasyApatyaM yuvA thanino'" [3 / 10] iti phaNa / gaay-yyaaH| tasya yUnacchAtrAH gArgIyA gAgyo vA / phitraH khalvapi / yaskasyApatyaM "zivAdibhyo'" [111101] yAsphaH / yAskasyApatya' yuvA "yaco'yaH" 1153] iti phiny| yAskAniH / tasya yUnagachAtrAH yAskIyAH / yAskAyanIyAH / ___tasyApatyam // 17 // tasyeti tAsamarthAt apatyamityetasminnarthe yathAvihitaM tyo bhavati / hRdarthanirdeze liGgavacanAdikamavivakSitamaprAdhAnyAt / upagorapatyaM zraupagavaH / tAntAdaN / uklArthasyApatyazabdasya nivRttiH / "supo dhumRdo [ 2] iti supa upa / aipa / zrAzvapataH / daityaH / sainApatyaH / zrautsaH / straiNaH / pausnaH / vRtau svabhAvata ekArthIbhASaH / prakRtyoM vizeSaNabhUto'pradhAnam / tyArthasya sAmAnyena pravRttasya vizeSe'vasthApanAcyArthaH pradhAnam / guNapradhAnabhAvena prakRtistyazca tyArtha saha vrata iti / nanu ca tasyedaM vizeSaNaM sAmAnyam ) ete apatyaM samUho nivAsI vikAra iti / tasyedamityeva siddha kimarthamidamucyate / bAdhakayApanArtham / bhAnorapatyaM mAnavaH / zyAmagayaH / dulakSaNazcho bAdhitaH / "tasyAetyam" "mayAdAderiNa" [185] ityeva vaktavye iha karaNaM pUrvasattaraizca vairabhisaMbandho yathA syAdityevamartham / pautrAdi vRddham // 3178 // putrasyApatvaM pautraH / vivAditvAdana / prathamAditi vartamAnamaryavazAttayA vipariNamyate / prathamasya pautrAdi yadapatyaM tat vRddhasaMjJa' bhavati / saMjJAviSayasya prayamasya gargaspApatvaM gAyaH / vAtsyaH / "cha kumAdibhyo pha:" [11] iti vartamAne 'gadena' [ 14] iti yat / pautrAdIti kim ? gArgiH / anantaramapatyaM vRddha mA bhUt / pakaH // 3176 // vRddhamiti vartate / buddhe'patye vivakSite eka eva tyo bhavati / vasyAH svasyAH prakRtairapatyabhedavivakSAyAmaneka tyaM budhyA samudAyokRtya niyamaH kriyate / yadidaM gargAdipitRkamapatyazcata vRddha 1. enama ma0, b.| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 jainendra-vyAkaraNam [ 0 3 pA0 1 sU0 80-85 tasminneka ema tyo bhavati / sa ca parama prakRterbhavati / yadapi vyavadditena janitamapatyaM vadapi paramaprakRteH sAmApenApatyaM bhavatyeva / yadapi sarve'pyapatyena yujyante tathApi prathamAdityanuvartanAt paramaprakRtaireva bhaviSyati gargasyApatyaM gArgyaH / tatsuto'pi gArgyaH / evaM vyavahite'pi vRddhApAye vivakSite gargazabdAdyazevamarSAta / zrathavA prakRtiniyamo'yaM vRddhApatye vivakSite eka eva zabdaH prathamA prakRtiH tyamutpAdayati nAnyeti prakRtirniyamyate / evaM nasyApatyaM nADAyanaH / tato yUni ||3|1180 // tatI vRddhatyAntAd yUnyapatye vivacite eka eva syo bhavati / gArgyasyApatya yuvA gArgyAyaNaH / dAkSAyaNaH / zraupagavaH / nADAyaniH / jIvati tu zye yuvA 1 // 181 // vaMzaH pitRpitAmahAdiprabandhaH tatra bhavo vaMzyaH pitrAdiH / pautrAdIti vartate / tantrArthayazAt tAntaM saMbadhyate / pautrAderyadapatyaM caturthIdikaM tadvaMze obati yuvasaMjJa' bhavati striyaM varjayitvA / gArgyasyApatyaM gArgyAyaNaH / dAtterdAcAyaNAH / zrastriyAmiti kim ? gArgyasyApatyaM strI gArgI / dAkSI / tu zabdo vRddhasaMjJAsamAvezanivRtyartham / vaha doSaH syAt / sAlakerapatyaM yuvA "yatriyo: " [ 3 | 1|10] iti phay / pailasyApatyaM yuvA "dvayaco'yA:" [ 3|1|143 | iti phiJ / tayormUni "paiThAdeH" [24] 111 ] ityun bhavati / vRddhasaMjJAsamAveze tu " vRddha 'dhyanup" [ 3 | 1 | 73 ] iti prAgdrabIye jAdAvanup prasajyeta / zrastu "yUmi" [17] iti bhaviSyati / iha tarhi doSaH / "pha phizorvA " [31176] iti sandhibhASyate / upakSe'pi vRddhasaMzAsamAveze "vRddha ityanup" [3/1/73] iti anusyAt / zratha samAveze kathaM vRddhalakSaNo vuJ gArgyAyagNAnAM samUhaH gArgyayaNakam / vakSyati "vRkSa [4] AdisUtre - grahaNenaiva siddhe rAjanyamanuSyagrahaNaM jJApakamapatyAdhikArAdanyatra vRddhamahaye laukika gotragrahaNam / tena vRddhayUnoH samAvezaH 1 bhrAtari ca jyAyasi ||3|1|82 // pautrAdirapatyamiti vartate / bhrAtari ca jyAyasi jIvati kabhIyAn bhrAtA yuvasaMjJo bhavati / mRte'pi vaMzye yathA syAdityArambhaH / bhrAtA vaMzyo na bhavati sAkSAt paramparayA vA akAraNatvAdgAsya dvau putrau jyAyasi jIvati kanIyAn gArgyAyaNaH / evaM dAkSAyaNaH / jyAyAMstu bhrAtA gAyoM dAkSiriti / dhAnyasmin sapiNDe sthavirazare jIvati ||3|1| =3 // pautrAderapatyamiti vartate / yeSAM saptamaH puruSa ekaste sapiNDAH parasparam | bale yase vA sapieDazabdaH / samAnasya samAna haiva nipAtitaH / prakRtaM jIvatIti zatrantaM sthaviratarasya vizeSaNam / idaM tu jIvatIti padaM tiGantaM saMjJino vizeSaNam / bhrAturanyasmin sapiNDe sthaviratare jIvati paudhAderapatyaM yajjIvati tadvA yuvasaMjJa bhavati / gArgyAyo gArgyaH / dAkSAyaNo dAdiH / zranyagrahaNaM kim / bhrAtari iti vartate / tasminneva sapiNDe pitRvyaputre jIvati syAt / sapiNDagragmasambandhAnyasambandhanirAsArtham / jyAyasIti vartamAne sthavirataragrahaNaM kim 1 sthAnavayobhyAM jyeSThe sapieDaM yathA syAt bhrAtRvye vayojyeSThe pitRvyaH kanIyAn yuvasaMjJo na bhavati / jIvatIti kim ? mRte gArgya eva / pUjAkutsayorvyatyayaH // 11184 // ceti vartate / parasparaviSayagamanaM vyatyayaH / vRddhasya yuvasaMjJA yUnazca vRddhasaMjJetyarthaH / pUjAyAM kutsAyAM ca gamyamAnAyAM yathAsaMkhyaM vRddhayUnorvA vyatyayo bhavati / pUjAyAm - tatrabhavAn gArgyAyaH, tatrabhavAn gAryo vA / yuvasaMjJAsAmarthyAt vRddha tyasya yuvatyena yogaH / kutsAyAM gArgyastvaM bArama | gAya jAlma / vRddha saMjJAsAmarthyAt yuvatyasya nivRtiH / abAhrAderin || 3|1|85 // tasyApatyamiti vartate / zrakArAntebhyo mRSaH bAhu ityevamAdibhyazca anantare buddha yuvasaMzake cA'patye ima bhavatyaNo'pavAdaH / zrAkampaniH / dAciH / zrapagaviH / zranakArA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 3 pA0 1 sU0 86] mahAvRttisahitam 264 ntArthe bAdhakabAdhanArthaM ca bahnAdigrahaNam / vAhaviH / zrIpavAkaviH / bAhu upacAku nivAku varAku upabindu ebhyo'y prAptaH / baschA " tU acaH " ( 3 | 1|110] iti DhaN prAptaH / vRkalA calAkA mUSikA maMgalA lagahA dhruvakA sumitrA dumiMtrA ebhyaH "strIbhyo yA " [2/1/101] iti TaNU / mAnuSIlakSaNo vA DhaN syAt / puSkarasat anuradat" zranuzatikAditvAdanayoH padadvayasyaipa / devazamrmman zragnizan indrazamn kunAman pacan saptam / "zramitaujasaH sukhaM ca" [bA0] sudhAvat udazca zraJcernipAtanAt nakhAbhAvaH / ziras- ziromAtrasthApatyaM nAsti iti tadantavidhiH / dvAtizIrSiH / pailuzIrSiH / zirasaH zIrSAdezo vacyate / mASazarAvin kSemavRtvin zRGkhalavodina kharanAdin nipAtanAdaNatyam 1 nagaramardin prAkAramardin loman somnA tadantavidhiH ita uttaraM prAgudaGakazabdAt "kurvaSyandhaka" [3|1|103 ] zrAdinA'N prAptaH / zrajIgarta kRSNa yudhiSThira arjuna sAmya gada pradyumna rAma saMkarSaNa madhyandina satyaka udaka / "saMbhUyo'mbhasoH sakhaM ca ''[ghA0] khyAtAkhyAtayoH khyAte saMpratyaya iti / tena bAhvAdiprabhRtiSu yeSAM laukika gotramA prati pravartakatvamasti tebhya eva imAdayaH | idda mAbhUt bAhuna kazcit tasyApatyaM bAhavaH / zrAkRtigaNatvAdasyAjabandhaviH / zrAjavenaviriti / sudhAturakaGa ca // 33986 // sudhAtRzabda diSa bhavati tatsanniyogena akaDAdezazca / sudhArapatyaM saudhAtakiH / "vyAsa caruDa niSAda caNDAlaH vimvAdInAmiti vaktavyam" [ dA0 ] / na vaktavyam / avyavika1 nyAyena kAntebhya eva yavidhiH / vaiyAsakiH / vAru DakiH / naiSAdakiH / cANDAlakiH / vaimbakiH / kArmArakiH / vRddhe kujAdibhyo kaphaH || 3|1187 // vRddhasaMjJake apatye vivakSite kumbha ityevamAdibhyo 'pho bhavati / EssadaH / dArA "yAtalphAdastriyAm" [ 4 2 2] iti vizeSaNArthaH / kuJjasyApatyaM pautrAdi kaujayanyaH / kauJjAyanyau / kauJjAyanAH / "vAghaphAdakhiyAm" [ 4 212] iti svArthe jyo bhavati dvisaMzaH / kuJja bradhna rADUkha gayA loman lomazabdena tadantavidhiriti kecit / bhasman zaTa / zrayaM gargAdiSvapi / zAka zau zubha vipAs / zrayaM zivAdiSvapi / skanda skambha | vRddha iti kim ? kumnasyApatyamanantaraM kauziH / vRddha ityayamadhikArazca "zivAdimyo'y' [3 / 11101] tyataH prAk / 1 nAdeH pha ||18|| nava datyevamAdibhyo vRddhe'patye pha bhavati / naDasyApatya vRddhaM nAthAyanaH / vRddha ityeva / anantaro nADiH / na cara va muJja iti itiza upaka lamaka zakhakurAlAdeza labhate | zAlaGkAyanaH / kathaM zAlakAyanaH / kathaM sAla kiH pitA sAlakiH putraH [ sazaka] zAsaka iti prakRtyantaramasti / athavA pailAdiSu pAThasAmarthyAt ijapi bhavati / pacapUla vAjavya tika zragnizarman vRSagaNe / gotre Agnizamyayo bhavati vArSayazcet / zragnirAbhiranyaH / prANa nara sAyaka dAsa mitra dvIpa tagara piGgala kiGkara kathana katara katala kAzya kAvya saivya prabhAvAcya stambha zizapA zramuSya nipAtanAt sAdhuH / kRSNaraNau brAhmaNavAziSThayoH / yathAkramaM brAhmaNavAziSThe'rthe / zrajamitra ligu citra kumAra / kroSTurapatyaM koSTavaM ca / loha durga ama tRNa zakaTa sumata mimata brAhmaNa caTaka | airopISyate / ghATakaira badara azkla zrasvara kAmuka brahmadatta udagvara loha daNDayA / zranye imAnapi paTanti vacyamANAn / ic at it janavat hiMsaka darin istin paJcAla camasin / laukika gotramAtra ityeva / no nAma kazcittasyApatyaM nADi: / haritAdyanaH || 3|1189 // haritAdircidAdyantargaNaH / haritAdibhyo'nantebhyaH phay bhavati / iJo'pavAdaH / Rcha vRdragrahaNamanuvartamAnamatro vizeSaNam / vRddhaM yo'J viddivastadantAt pha eka iti nira mAni draSTavyaH / haritasyApatyaM yuvA hAritAyanaH / kendAsAyanaH / 1. anurahat gha0 / 2. ghasTa a0, ba0, sa0 3. vAstakiH a0, ba0, sa0 / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [.. pA. sU. 60-65 yabhimora ||316|| atrApi vRddhagrahaNaM yabhitrovizeSaNam / vRddha vihitau yo yatribho tadantA. sphA bhavati / sAmAdya nIti jJAtavyam / gAAyaNaH / dAkSAyaNaH / iha gAryA apatyaM gArgeya iti liGgaviziSTasya grahaNe'pi paralADhN bhavati / zaradacchunaphadarbhAda bhRguvatsAmAyaNeSu // 3 // 1 // 6 // vRddha iti vartate / zaradat zunaka darbha ityetebhyaH phaN bhavati yathAsaMkhyaM bhArgave vAsye prAmAyaNe cApatye 'bhidheye / zAntAyano bhavati bhArgavazcet / zAradvato'nyaH / zaunakAyano bhavati vAtsyazcet 'malayA / mArgAro bhapani naanaagprner| dAmiranyaH / zaradatzunakazabdo vidAdiSu paThyate / droNaparvatajIpantAvA // 2 // droNa parvata jIvanta ityetebhyo vRddhApatye phaN ca bhavati / drauNAyaNaH / droNiH / pArvatAyanaH / pArvattiH / jaivantAyanaH / jaivantiH / vRddha ityeva / drauNiH / vivAdibhyo'nuSyAnantarye'pra. // 31153 / / vRddha iti vartate / vida ityevamAdibhyaH anRSINAmAnantaye aJ bhavati / vidasyApatya vaidaH / vida urva kazyapa kuzika bharadvAja upamanyu kilAta kindarbha vizvAnara STiSeNa bhUtabhAga iya'zva priyaka zrApastamba kucavAraM zaradat zunaka dhenu gopavana zigru vindu bhAjana tAmana azvAvatAna zyAmAka zyAparNa gopavanAdipratiSedhaH prAgyaritAdeH ita Urca bahutve'a uTheva bhavati / harita kindAsa vayaska akalUSa vadhyoga viSNu vRddha pratibodha rathantara gaviSTira niSAda niSAdazabdasya "sudhAturA" [31] ityatra naiSAkirukto'nantare vRddhe parakhAdavamana / maThara / ayaM gopavanAdiSvapi maTharAdyapi / ete iritAdaya ityAcAryasmRtiH / pRdAka sudAka punarvAdiSvanantare'patye punarbhU putra duhita namAnda parakhI parazuM ca yA tu savarNA parasya strI parastrI sA kalyANyAdiSu paThyate paarstriyennH| vRddha ityeva / anantaro vaidiH / bAhAderAkRtigaNavAd RSyaNa na bhavavi laukikagotramAtra ityeSa / vaido nAma kazcit tasya vaidiH / . adhyAnantarya iti kimartham ! punarbhUprabhRtInAmaRSINAmAnantarye anantare'patye anyveditvyH| ye tu RSyapatyAnAM nairantayeM pratiSedhamAcakSate / teSAM kauziko vizvAmitra iti na syAt ! bhUSyAnandraya pratiSedho nAsti / indrabhUH saptamaH kAzyapAnAm / bhAradvAjAnAM matamo'sIti "tasyevam" [2||3||mm hatyaNA bhaviSyatIti | ___ garthina. // 164 // vRddha iti vartate / garga ityevamAdibhyaH vRddhApatye yA bhavati / gargasyApatya pautrAdi gAyaH / garga vatsa "vAjAdase" [sU. ga.] | zrasa iti kim ? sauvAjiH / saMkRti aba vyApAt vidabhUt pulati prAcInayoga pulasyazabdAt vRSyaNi polasyaH / striyAmaNi paulalyI / yati paulastyAyanIti vizeSaH / rema agniveza zaGkha zaTa dhUma avaTa manas dhanaJjaya vRkSa vizvAvasu paramAya lohita saMzita patru magadu majaca sahaku zali gugulu jigISu manu mantu tantu manAyI daN prApta: / 'bhasya hatyaDhe" [vA.) prati puMSadAkA pharamAna bhavati / kauDinyAgastI iti nirdezAt / yadi yabhi puMvadrAkaH syAt / kupiMDanIzabdasya vadAve Tikhe ca kRte kauNDinya iti na syAt / sUnu kathaka pakSa talukSa taNu vataNDa kapi pata sakala kuruphta / ayamanuzatikAdau / anahuha kaNTha gokkSa agastya kueinI yazavalka amayajAta virohita vRSagaNa rahUgaNa zariDala mudgala musala parAzara jatUka mantrita azmaratha zakarAda pUtimASa sthUrA bharasaka bAmaraya pigala kRSNA goddhanda ulUka titambha titava bhivaja tilaja bhariData cephita devahU indrahU ekahU ekalU pippalu vRhadagni sulAbhina kuTIgu uktha | vRddha ityeva / zrAnantaro gArgiH / kathamanantaro jAmadagnyo rAmaH pArAzayoM vyAsa iti ? gotrAcyAropeNa | anantarApalle RSyaNA bhavitavyam / laukikagotramAtra ityeva / yo gotrasyApravartako gargastasyApatyaM vRddha gArgiH / madhubabhyohmiNakauzikayoH // 3 / 1165 / / vRddha iti vartate / madhu babhra ityetAmyAM yam bhavati yayAsaMkhyaM brAjhaNe kozike'trAbhidheye / mAdhavyo brAjhamAzcet / mAdhavo'nyaH / bAbhravyaH kauzikazcet / bAbhra Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 pA0 1 sU0 16 - 101 ] mahAvRttisahitam 167 vo'nyaH / babhru zabdo gargAdiSu paThyate / tasyeha niyamArthaM vacanam / kauzika eva yathA syAt / gargAdiSu pATho lohitAdikAryArthaH / bAbhravyAyaNI / atha gaye evaM kauzikagrahaNaM kartavyam / daha karaNaM vRddhArtham / nanu gaNe'pi vRddhe vihitaH / idameva tahiM jJApakaM gaNapAThe kvacidanantarApatye'pi yatra bhavati / Amadagnyo rAmaH / pArAzarmo vyAsa iti / kapiyodhAdAGgirase || 3 1196 // vRddha iti vartate / kapitrodhazabdAbhyAM yatra bhavati zrAGgirase - patyapi / kApyaH zranizcet / zranyatra "ito'niSaH " [ 3|1|111] iti dRNi kApeyaH / baudhya zrAGgirasazcet | baudhiranyaH / iApi kapizabdasya gargAdiSu pAThaH / vasya niyamArthaM vacanam / zraGgirasa eva yatra / gargAdiSu pAThI lohitAdyarthaH / kApyAyanI / madhubodhayostu yatsa (yaji) tamobhayam | mAdhavI mAdhanyAyanI | paudhI baudhyAyanI / basaNDAt ||3|1|17|| zrAGgirasa iti vartate / vataNDazabdAdAGgirase'patyavizeSe vRddha e yaJ bhavati / vAtaNDyaH / zraGgirasa ityeva / zranAGgirase zivAdipAThAdaNa vAtaNDa iti / gargAdiSu pAThAdanAGgirase yatra lohitAdikAryArthaH / vAtarAkhyAyanI / striyAmup ||3|1168 // zrAGgirasa iti vartate / batarA dazadAdAGgirasyAM striyAM yatra unbhavati / batasthApatyaM vRddhA strI ktaNDI / yatra upi " jAterayo: " [3 / 1453] iti GIvidhiH / zrAGgirasa ityeva / vAtaNDyayana | zivAdyaNi vAtaNDA / vRddhAdanyatra vAtaNDI / azvAdeH phaJa // 31 // 66 // vRddha iti vartate / zraGgirasa iti nivRttam / azva ityevamAdibhyo vRddhe phama bhavati / azvasyApatyaM zrAzvAyanaH / zrazva azman zaGkha zahaka kuAdiSu gargAdiSu ca paThyate / vida puTa rohiNa khadvAra khajjara khajUra vaTila bhaNDila bhaTala bhaDita bhaNDita prahRta rAmoda kSetra mInA kAza kAraNa vAta golA arka svana dhvana patapAda cakra kula avi pavinda pavitra gomin zyAma dhUmravAgmin vizvAnara sphuTa kuTa cuTi zapAdAtreye / zApiranyaH / anaka sanaka khanaka grISma zraIbIca vizampa vizAla giriM capala cupa daask| ye'tra vRddha tyAnvAstebhyaH sAmarthyAt yUni phaJa draSTavyaH / vaizya vaikva vAdya na dhApya jAta zabdAt pu'si / jAteyo'nyaH / arjuna / zrasya mahAdiSu pATho'nantarArthaH zUdraka sumanas durmanas / zrAyAdbhAradvAje / zrAtreyiranyaH / bhAradvAjAdAtreye / vidAmi bhAradvAjo'nyaH / utkha utsA diSu pATho'nantarAH / zrAtava kitaya kina ziva khadira vRddha ityeva / AzviH / laukika gotra ityeva / gozrasyA pravartako yo'zvaH tasyApatyame kAnvaritamAzviH | bhargAt gate ||3|1| 100 // vRddha iti vartate / bhargazabdAt phama bhavati traigarte'patyavizeSe / bhArgAyayo bhavati traigartazcad / bhArgiranyaH / zivAvibhyo'z ||3|1|101 || buddha iti nivRcam / ita urdhvaM sAmAnyenApatyetyavidhAnam / zivaityevamAdibhyo'N bhavatyapatyamAtre | zrAdInAmapavAdaH / zivasyApatyaM vaH / ziva proSTha proSTika caraDa ambha bhUri / zrasmAt "ito'miNa: [ 331,111] iti day prAptaH / kuThAra ana bhiglAna sandhi muni kakutstha kohaDa phaya rovAvara (rodha virala ) bataNDa | striyAM ghAtayaiyA / tRNa ka caura hRdaya pariSika gopilA kapilakA jaTilakA dhirakA maMjIraka vRSyika khaJjara khajjala rebha zrAlekhana vizvavanya zvA / vibhavaso'patyamiti vigrahma vizravaNaravaNAdezau / prakRtyantare vA / zravyavikanyAyena tAbhyAmevAra / vartanAca viTapiTaka vRkSaka vibhAga nabhAka taTAka UrNanAbha jaratkArU utkoyastu rohitikA cAryazvetA / abhyo'ko bU | 1, truTi ba0, sa0 / 2. vIkSa0 / 3. anabhirAma a0 mu0 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jainendra-vyAkaraNama [ 0 2 0 4 sU0 102 - 106 12 [3] 11103] prAptaH 1 supiSTa mayUrakarNa kharjura karNaM tadan / zratra kArilacayasya io bAdhA / yayastviSyata eva / tAca yaya iti / zrRSTiSeNa / vidAdiSvasya pATho vRddhArthaH / gaGgA / atra nadIlaca yasyAyo "dvayacaH ' [3|1|110] iti Dhay bAdhakaH tamapi bAdhilA 'vayavo nadyAH" ityay prAptaH / tasyApi tikAdiSu pAThAt phiza kaH syAt / zrayaM gaGgAzabdaH zubhrAdiSu ca paThyate / tena cairUpyam / gAGgaH / gAGgAyaniH / gAGgeyaH / vipAza / atrApi nadImAnuSIlakSaNasyAH "drayacaH " [3 / 11110 ] iti daN bAdhakaH / tamapi "dvayaco nadyAH '' ityay bAdhate / tamapi bAdhilA kuJjAdilacaNo pha eva syAt / hU rUpyaM ceSyate / vaipAzaH vaipAyanya iti 1 kalA buhya zrayasthUNa marlandana virUpAkSa virUpA bhUmi ilA khapatnI / "dvayaco nadyAH" iti gaNasUtram / anyathA " dvayaca: " [3|1|110] iti Dhay prasajyeta | triveNI triveNaM ca / nadImAnuSIbhyo 'tubhyastad / khyAsyaH ||3|1|102 // nadImAnuSIbhya ityarthanirdezaH / nadImAnuzrIvAnciprakRtibhyo'dusaMjJAbhyastadAkhyAbhyo'y bhavati / DhaNo'pavAdaH / yamunAyA zrapatyaM yAmunaH praNetA / irAvatyAzrapatyam airAvataH / udvayaH / vitastAyAH palAlazirAH caitattaH / narmadAyA nIto nArmadaH / mAnuSIbhyaHcintitAyAH caindritaH / sudarzanAyAH saudarzanaH / svayaMprabhAyAH svAyaMprabhaH / nadImAnuSIbhya iti kim ! sauparyoyaH / vainateyaH / suparNA vinatA ca devyau zranyeSAM pakSiyo / adubhya iti kim ? candrabhAgAyAH cAndrabhAgeyaH / vAyuvegeyaH / tadAkhyAbhya zarta kiM yA (myA ), kAbhyaH / prakRtibhyo'y prArthyate tA evAkhyA nAmadheyAni nadImAnuSINAM yadi bhavati / teneha na bhavati / zobhanAyA apatyaM zaumaneyaH / purastAdapavAdo 'ya miti zranantarama bAdhate na vyavahitaM "kSudrAbhyo vA " [3|1|120 ] iti dayam / pulikAyAH paulikeraH / / / kudhyandhakavRSNeH // 3 // 1/103 // kuravaH zrandhakAH zRSyazca kSatriyavaMzAkhyAH / RSayazceha mAjhyA maThapatI vaziSThAdyA gRhyante / maharSINAmahiMsAdivratopapannAnAmapatyApatyasambandhI nAsti / kuru-RSikAndhakavRSNiSAcibhyo yaH sAmAnyenApo'y bhavati / Jo'pavAdaH / kurubhyaH - nAkulaH / sAhadevaH / dauryodhanaH / RSibhyaH- vAziSThaH / vaizvAmitraH / zrandhakebhyaH - vAphalakaH / rAndhasaH / caitraH / hRSyibhyaHzrAdAraH prAtivAhaH / vAsudevaH / zrAniruddhaH / iha zrAtreyaH iti paravAha / yadyapi bhImasenaH kuruH, jAna RSiH / ugraseno'ndhakaH, viSvakseno vRSNistathApi paratvAtsenAntalakSaNo eya iva bhavati / madhye'pavAdo 'yaM pUrve mityaM bAdhate / mAturutsaMkhyAsaMbhaGgAdeH || 3|1|104 // mAtRzabdasya saMkhyAsaMbhadrAdeH ukArazcAntAdezo bhavati ay vAdhikArAt / dvayormAzrorapatyaM mAturI bharataH / zatamAturaH / sAMmAturaH / bhAdramAturaH / zramidhAnayazcAt jananI paryAyasya mAtRzabdasya prahaNam / saMkhyAsaMbhadvAderiti kim 1 saumAtraH / vaimAtreyaH / vimAtRzabdaH zubhrAdiSu paThyate 1 kanyAyAH kanIna ca ||3|1|105 || kanyAyAH kanIna ityayamAdezo bhavati / zraya ca vasmAt / Dho'pavAdaH / kAnInaH kaH / kAnono hi nArakaH / vikarNazuddha galAisla bharadvAjatriSu || 3 | 1 | 106 // vikarNa zuGga chagala ityebhyaH aNu bhavati yathAsaMkhyaM vAtsye bhAradvAja zrAtreye cApatyavizeSe / vatsabharadvAjAniSvityatra vatsAdayaH zabdA upacArAt vRddhatyAteSu vartamAnA gRpante / vaikarNI bhavati vAtsyat / vaikANiranyaH / kAzyape vaikarNeyaH / zauGgo bhavati bhAradvAt / zaukhiranyaH / liGgaviziSTasya madhye zuGgAyA apatyaM sauGgo bhavati bhAradvAja tU / zranyatra sauGgeyaH / galo bhavati zrAtreyAt / chAgaliranyaH / 1, makabula / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 03 pA0 1 sU0 107-119] mahAvRcisahitam 166 pIkhAyA thA ||3|1|107 // pIlA tadAkhyA mAnuSI / pIlAyA apatye vA'N bhavati / pailaH / paileyaH / Dhag ca maNDUkAt ||3|1|108 // maNDUkazabdADDhay bhavati cakArAdaN ca yA / tena trairUpyam / mAyakeyaH / mAdbhakaH / marADukiH / striyAM mArAkeyI / zrayantasya "kauravyAsurimANDUkAt" [6 / 1111] iti phaTi kRte mANDU kAyanI / antasya mANDUkyA ! zrIbhyo N || 3 | 1|106 // ii strImadhyena striyAmityevaM vihitASTAbAdayaH strItyA gRhyante / stryarthapra su na bhavati / zubhrAdiSu mAtRzabdasya pATAjjJAyate / strItyAntebhyo daN bhavatyapatye / sauparNeyaH / vainateyaH / vAyuvegeyaH / strItyagrahaNamiti vizeSaNaM kim 1 syarthe mA bhUt / iTabiDaH striyA apatyam ; daradaH apatyam aiDabiDa dAradaH / "pIkAmA vA " [311 / 107 ] ityato maNDUkaplutyA veti vyavasthitavibhASA vartate / tena vaDavAyAH tRSe khAye da bhavati / vADaveyo hRSaH / zrapatye vADava iti / kruJcakokilAbhyAmay bhavati / kubAyA apatyaM krauJcaH / kokilAyA apatye kokilaH / dvayacaH ||3|1|110 // dvathavazva strItyAntAdapatye daN bhavati / mAnuSIlakSaNasyApo 'pavAdaH / davAyA vAnteyaH / gutAyA gaupteyaH / ito'niH ||3|1|111|| strIbhya iti nivattam / zravizeSeza striyA vidhAnAd dadhaca iti vartate / ikArAntAnmRdo nimantAday bhavati / valerapatyaM vAleyaH / nAbheyaH / zrAtreyaH / dauleyaH / ita iti kim 1 dAdiH / zrani iti kima 1 dAkSAyaNaH / dvayaca ityeva / marIcerapatyaM mArIcaH / 1" zubhrAdeH || 3|1|112 // zubhra ityevamAdibhyo day bhavati / imAdInAmapavAdaH / zubhrasyApatyaM zaubhrayaH / zubhra viSTapura piSTapura brahmakRta zatadvAra zatahAra zalAyala zalAkA lekhAbhrU vidhavA kRkA rohiNI rukmiNI vikacA vivasA ilikA dizA zAlUkA zrajavasti zakandhi | lakSmaNazyAmayorvAziSThe / lAkSmaNiranyaH / zyAmAyano'nyaH / ''azvAdeH " [3|1316] iti phaJa / godhA / kRkalAsa | prANi cikaNAci' pravAhaNa bharata bhAgara mahU makuSTa sukaDa mRSaNDu karpUra itara anyatara AlITa sudana sudana sunAman sudAmana kaTu da zrakazApa kumArikA kuvaNikA ( kizorikA ) jikSAzin paridhi vAyudatta zalAkA saklA khaDbara ambikA azoka gandhapitA kharonmattAH kudattA kukhambA zukra valIvardin vita vIjazvan zrazva amira vimAt / zrAkRtigaNazcAyam / tena gAyaH pANDaveya ityAdi siddham / vikarNa kuSI kAtkAzyape // 3|1|113 // vikarNa kuSItazabdAbhyAM dayA bhavati kAzyaye'patyavizeSe / vaikarNeyaH kAzyapazcet / vairindaH / kauSItakeyaH kAzyapazcet / kauSItakiranyaH / ||3|1|114 // bhra.zabdAdapatye Dhay bhavati vuk cAgamaH / nauveyaH / kalyANyAdInAminam ||3|1|114 // kalyANI ityevamAdInAM haraNa bhavati inAdezazca / ye'tra strItyAntAH zabdAsteSAmAdezArthaM vacanam / daN pUrveNa siddha: / zranyeSAmubhayArthaM vacanam / kalyANyA apatyaM kAlyANineyaH / saubhAgineyaH / kalyANI subhagA durbhagA bandhakI zranukRSTi jaratI valIdoM jyeSThA kaniSThA madhyamA parastrI jArastrI / kulaTAyA vA // 3|1|116 // kulAnyayatIti kulaTA / zrata eva nipAtanAt pararUpam / kulaTAyA yA inAdezo bhavati / day khIbhya ityeva viddhaH / kaulaTineyaH / kolaTeyaH / zraniyatapuMskalavikdAyA~ paratvAt kSudrAlakSaNo dUyU / kaulaTeraH / 1. vikAsa pa0 / 2. mAmaya pa0 / bhAmarasa0 / 22 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ 0 3 0 1 sU0 117- 123 caTakANaNairaH // 3|11117 // caTakazabdA bhavati / caTakasyApatyaM cATakaraH / liGgaviziSTasyApi grahaNam 3 caTakAyA zrapatyaM cATakairaH / strINAH paratvAt khairaH / "ciyAmapazye ubbakampaH " [ vara0 ] caTakasya caTakAyA vA zrapatyaM strI caTakA / "hRpyupU [16] iti strotyayop / punaSTAp / Wo . godhAyA khAraH // 3|11118 // godhAzabdAdapatye gAro bhavati / gaudhAraH / rayA siddha pAravacanaM zAkam zranyebhyo'pi bhavatIti / baDasyApatyaM jADAraH / parasyApatyaM pANDAraH / pakSasya pAcAraH / DaN ||3|1|116 // dUyaz ca bhavati godhAzabdAt / gaudheraH / zubhrAdiSu pAThAt gaudheya iti ca bhavati / kSudrAbhyo vA // 3.1 / 120 // zraniyatapuMskA aGgahInA vA tudrAH / kSudrAbhya ityarthanirdezaH / kSudrASAciprakRtibhyaH strIliGgAbhyaH vA dvA bhavati / dAsyA apatyaM dAseraH / dAseyaH / naTyA nATeraH / nAyaH 1 kAgyAyAH kANeraH / kANeyaH / " hRdaca: " [ 3|1|110] ityayaM Dhay madhye'pavAdaH pUrvasya nadomAnuSI lakSaNasyANo bAdhakaH / vasuH ||3|1|121 // zabdAd RkArAntapUrvAntAdapatye cha bhavati / zrayo'pavAdaH / maatRssvstriiyH| paitRSvastrIyaH / svasuriti kRtaSalayaiNaM kim ? bhrAtRsvarapatyaM bhrAtRsvalaH / uritti kim ? mAtuHsvasurapatyaM mAtuHSvanaH / "vA svasRpasyo: " [4|5| 137 ] ityanup / DhaNi svam // 3 / 11122 // dRNi parataH dhvasurbhuvarNapUrvasya svaM bhavati / anenaiva daN nipAtyate / mAtRvastre yaH / paitRSvaseyaH / catuSpAdbhyo Dham ||3|1|123 // catvAraH pAdAH yAsAM tAzcatuSpAdaH / catuSpAdvAciprakRtibhyaH strIliGgAbhyo dRJa, bhavati / praNAdInAmapavAdaH / kAmaNDaleyaH / sa tabAheyaH / mAdrAyaH / jambeyaH / daJi sati tasmAdutpannasya yuktyasyo bhavati na daei / sRSTyAdeH ||3|1|124 // gRSTi ityevamAdibhyaH zabdebhyo DhaJa bhavati / zraNAdINAmapavAdaH / gRSTera patyaM gArSTayaH / zracatuSpAdvacanamiha rASTizabdoM gRhyate / dRSTi dRSTi hali bAli vikrAdi vizra kudri) zravasti mitrayu mitrayorapatyaM maitreyaH / " zraumahatya" [ 4|4|166 ] zrAdinA yakArAdeH khaM nipAtyate / bahuSu "yaskAdibhyo vRddha" [1/4/134] iti up / mitrayavaH / I "'"" kSatrAdghaH ||3|1|125 // catrazabdAdapatye vA bhavati / catrasyApatyaM kSatriyaH / tAvabhidhAnam | anyatra triH / rAjazvazurAyaH || 3|1|126 // rAjazva zurazabdAbhyAmapatye yo bhavati / rAjo'patyaM rAjanyaH | ipi jAtAvabhidhAnam | rAjano'nyaH / zvazurasyApatya zvazuryaH / khyAtasya sambandhavacanasya prekSaNAt saMjJAyAM zvAzuriH / kulAGkhakaJca ||3|1|127 // kulazabdAdapatye Dhaka bhavati yazca / kulasyApatyaM kauleyakaH / vulyaH / ihApi bhavati ISadasiddhaM kulaM cahu kulaM "vA supo bahu prAkku " [4 / 3 / 127] iti bahutyaH / baDhukulasthApatyaM bAhukuneyakaH | bahukulyaH / khaH || 141.128 // kulazabdAt svazca bhavati / kulInaH / uttaratra khasyAnuvRttiryathA syAditi yogavibhAgaH / khAdaH // 3|1|126 // saha zrAdinA vartate iti sAdiH | sAdeH kulazabdAt so bhavati / 'kulInaH / rAjakulInaH / kSatriyakulInaH / satyavidhau na vadanyavibhiriti pUrveNa na viddhayati / - Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3 pA0 1 sa0 130-13] mahAvRttisahitam mahato'prakhau // 3 10130 // mahacchabdapUrvAt kulazabdAt akhau ityeto bhvtH| mahataH zrAvaviSaye abhidhAnaM mAhAkulaH / mAhAkulInaH / keciravasyAnu cimicchanti / mahAkulInaH / zrAvaM vaSaye pati kim ? mahatAM kulaM mahatkulaM tasmAt "sAdeH" [zA123 iti khaH / mahatkulInaH / / duso daN / / 3 / 1:131 // duHzabdapUrvAt kulAdapatye Dhae bhavati / pApaM kulaM duSkulama "duduko'syapummuhusaH [5 / 4 / 28] iti sastrayatve / duSkulasyApatyaM dauDkuleyaH / kecit khamapyanuvartayanti / dukulInaH / svasuzchaH // 3 / 12132 // svasUzabdAdapatye cho bhavati / araNo'pavAdaH / svtiiyH| bhrAtaryazca // 321133 // bhrAtRzabdAdapatye vyo bhavati chazca / anno'pvaadH| bhrAturapatyaM bhrAtRdhyaH / bhAtrIyaH / kathaM loke bhrAtunyazabdena sapano'bhidhIyate / upacArAt / ekadracyAmilApazca upacArAnamicam / sapatnI isa sapatnaH zaktaH / pRSodadipAThAdakAro nipaatyte|| rekhatyAdeSTaNa shsh534|| revatI ityevamAdibhyo'patye Thae bhavati / agAdInAmapavAdaH / revatyA apatyaM revatikaH / revatI azvapAlI maNipAlI dvArapAlI vRkazcin vRkamAi kaNaMgrAha daNDamA kukkuttraakss| vatriyAH peNazca ||3.1|135pautraadmptyN vRkSa' kSepaH kutsA / vRddhastrIcizabdAdapatye No bhavati ThaN ca kSepe gamyamAne / gAya- apalyaM yuvA gAgoM jAlmaH / gArgiko jAlmaH / galucukAyanyA apatya yuvA glaucakAyano jAlmaH / glocukAyaniko bAlmaH / kSepazcAtra pratiSiddhAcaraNena piturajJAnAdvA gamyate / vRddha iti kim 1 kArikayo pAlmaH / striyA iti kim 1 zraupagaviNalmaH / kSepa iti kim ? gArgeyo mANavakaH / choSTaNa sauvIreSu prAyaH / / 3 / 1 / 136 // vRddhagrahaNaM cAnuvartate / sauvIreSviti vizeSaNam / sauvI. reSu yaddala vAci dusaMzaM tasmAdapatye prAyaSThaN bhavati depe gamyamAne / veti vaktavye prAyograhaNe parigaNanAtham / "bhAgapUrvapado vittidvivIyastAryA vidvH| tRtIyasvAkazApeyo vRddhAhaN bahula tataH / " mAgavitarapatyaM yuvA bhaagvittikH| bhAgavittAyanaH / tArNaviMdavasyApatyaM yuvA tArNavindadhikaH / tANaMvindaviH / akazApa iti zubhrAdiSu / zrAkazApeghasyApatyaM yuvA zrAphazApeyikaH / zrAphazAyaH / duhA slInivRtyarthamavizeSeNeSyate / sauvIrAvati kim ? aupagavirjAlmaH / kSepa ityeva / bhAgavittAyano mANavakaH / phecha ca // 3 // // 137n vRddha grahazaM sauvIreSviti ca vartate / phijantAt sauvIreSu vRddhAdapatye cho bhavati praNava kSepe gamyamAne / dorityadhikArAt pherityatra phiza eva sNprtyyH| yamunda sikAdiH / yaamundaayniiyH| yAmundAyanikaH / prAya ityanuvartanAdapi bhavati / tasya phisantAtyAsya aparAkSApAdapa yukathiyo" [ 10] ityup / yaamundaaynirjaalmH| suyAman-sauyAmAyaniH / tasyApatyaM yuvA soyAmAyanIyaH / sauyAmAyanikaH / zraNi / sauyAmAyaniH / vRSasya vArSAyariNaH / phira saMniyoge vRddhayabhAve vakSyate vAyAyaNerapatyaM vAAyaNIyaH / bArSyAyaNikaH / aNi vArSyAyariNaH / kSepa ityeva / yAmundAnirmANavakaH / zraNeva bhavati / sauvIre visyeva / tekAyanerapatyaM yuvA praNa tasyop / taikAyanirmAlmaH / "mupazca suthAmA ca vAdhyAyaH philaH smRtAH / sauvIreSu ca kussAya cau yogau zabdavismaret / / " phANTAhateNaH // 3 // 938 // kSepa iti nivRttam / vRddha grahaNa sauvIreviti ca "miNNyarajAt" [ 30] ityatra "maNikorupyatrAmANagotramAnAyu vasyasyopasaMkhyAnam" [vA0] iti ummA bhUditi gikaraNam / "philapyanna bhavatIti vakanyam / " [cA. phANTAhatAyanirmANavakaH / sauvIreSvityeva / phANTA hatAyanaH / "sauvIreSu mimanazAkhANaNAko pakalpI" [bA.] maimtH| maimtaayniH| sauvIreSvityeva / maimatiH / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jaimendra-vyAkaraNam [4. 3 pA0 1 sa. 136-114 . kuviNyaH // 31 / 136 // saudIrezyiti nivRttam / kuru ityevamAdibhyo'patye Nyo bhavati / prAdau sakAra: "miNaNyarAjArSAt" [ ] ityatra vizeSaNArthaH / kurorapatyaM kauravyaH / rAvArSAta kuchazabdAJjhyo pakSyate / tasya drisaMzakaravAhahup / tikAdiSu kaurvyaaynniH| kuru garga saMjaya pratimAraka / sthakArAjAtau ca / paTaka / samrAjaH kSatriye / kavi pitRmat aindrajAli ghAtuji peji dAmozoSi / ganakAri kesori kApilAdi aindrajAlyAdibhyaH tato "yUni" [3 / 15] iti yUni eyH| koDa kuTa zalAkA mura khapaDAka pabhuka zucarasI kezinI / strIliGganirdezasAmAt puMkadrAvo na bhavati / zUrpaNAya zyAknAya zyAvaratha yAyaputra satyakAra vaDabhIkAra pathikArin mUda sokSa bhUhetu zakazAlIna inapiNDI vAmaraya / pAmarazyasya sakalAdikArya bhavati / ekalAdayo gargAdyantaHpAtinaH / bahutve unbhavati vAmarathAH / khI vAmarathI / vAmarathyAyanI / vAmaradhyAyanaH / ghAmarathyasya chAnAH vAmarathA: "yAkalAdinyo vRdhe' [3INE.] itya' bhavatIti / vAmarayAnAM saMghaH vAmarathaH / "saMghAka" [23 / 15] aAdivA'N / senAnsalAmaNakAribhya ca ||shsh140|| kArizabdaH kAravAci / senAntAnbhUdo lakSaNazabdAt kArivAcibhyazcApatye im bhavati Nyazca / hAriSeNyaH / zAriNiH / bhaimasenyaH / bhaimaseniH / jAtasenyaH / jaatseniH| lAkSaNyaH / laakssnniH| kaaribhyH-kaumbhkaaryH| kaumbhkaariH| vAntuvAmyaH tAnsuvAyiH / sakSanazabdAt zivAdilakSaNo'N / sa iso bAdhako na tu eyasya / tena rUgyam / tAkSNaH / taaksseyH| tikAdeH phil.||3|1|141|| tika ityevamAdibhyo'patye phinityayaM tyo bhavati / tikasyApatya taikAyaniH / tika kitaSa saMjJA pAla zikhA uras zAbya saindhava yamunda rUpya nADI' sumitrA kuru devara devaraya titilin silAlin urasa / phauravya / drisaMzasyedaM grahaNam / naurasazabdena rASTrasamAnazabdena bAhacaryAt / kartha kauravyaH pitA phoravyaH putraH 1 anu ( atra ) yAntAdim tasyopa / lAGkava gaukakSya bhauriki caupayata caiTayata saikayata dauJjayava tyajavat candramasa zubha gaGgA vareNya bandha bhAraddha bApakA khalyakA loyakA suyAman udanyA yajJa / yadihAvRddha dusaMzaM pazyate tasya nityArtha bacanam / / kauzalyebhyaH // 3 / 1 / 142 // kauzalyAdibhyo'patye phin bhavati / bahuvacanena karmArakAgadhA gRhyante / kozalasyApatyaM kauzalyAyaniH / sarvatra mUlaprakRteH phi / tasyAyanAdeze kRte kauzalya iti / vikRtanirdezAt yuT nipAtyate / evaM daagnyaayniH| phArmAryANiH / chAmyAyAneH / vArSyAyariNaH / rASTrasamAnazamdAt kozalAt yo vakSyate / kArazabdAt kArilakSaNo eyo'pi bhavati / inaH prayogo nopalabhyate / idhaco'NaH // 3 / 1 / 143 // aNantAda iyaco mRdo'patye phiJ bhavati / iJo'pavAdaH / kartura. rapatyaM kA yariNaH / poturapatyaM pautraH tasyApatyaM pautrAyaNiH / evaM zaivAyaniH / yaca iti kim ? aupagaviH / zraNa iti kim 1 daakssiH| yA vRddhAdoH // 3 / 1 / 144 pautrAyapatyaM vRddham avRddha yadsaMca tasmAdapatye vA phima bhavati / vAyurayAyaniH / vAyurathiH / Aditya gatAyaniH / shraaditygtiH| phArizabdAtparatvAdanena bhavitavyam / nApitAyaniH / eyo'pi bhavati / nApityaH / imo'bhidhAnaM nAsti / avRddhAdivi kim 1 zrAkampanAyanaH / zrIpagaviH / doriti kim 1 aAzvanIviH / pAkinAvaH kuka // 1145 // veti parvate / vAkina ityevamAdibhyo'patye vA phiz bhavati / yadA phim tadA kugAgamaH / vAkinasyApalyaM vAkina kAniH / vAkiniH1 gAreksyApatyaM gArevasyaniH / .. mADI bhIDI su- pa. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 3 pA0 / sU0 141-11] mahAvRttisahitam gAreviH / yAphina gAreva kAca kAka laka / varmicarmiNornakhaM ca / yadihAevaM saMjJa' tasya kugarya' vacanam / anyasyobhayArtham / putrAntAvA // 146 // yA vRddhAhoriti vartate / putrAntAnmRdo dusaMjJakAd vA gAgamo bhavati phiSi parataH / prakRtena vAgrahaNena phija vikalpyate anena kuk / tena rUpyam | vAsavadattAputrasyApatyaM vAsanadattAputrakAyariNaH / vAsavadattAputrAyaNiH / vAsavadanAputriH | gArgIputrakAyariNaH / gArgIputrAyaNiH / gArgIputiH / phiravoH // 3 / 1 / 147 // tyAntaropAdAnAt phini nivRtte tatsaMbaddhaH kupi nivRttaH / vaiti vartate / pradormudo'patye phirbhavati vA / tripRSTAyaniH / pRSTi / shriivissyaayniH| zrevijayiH / glucukAniH / laucumiH| mjhaucukaacniH| mlocukiH / veti vyavasthitavibhASA / seneha na bhavatyeva / daadiH| plaakssiH| adoriti kim / rAmadatiH / manooNtI ghukcaa'jyo||shsh148|| manuzabdAt a ya ityevau tyo bhavataH puk cAgamaH samudAyena Ato gamyamAnAyAm / maanussH| manuSyaH / apatyApatyavatsaMbandhadvAreNa vyutpattimAtra kriyate / paramArthatastu rUDhizabdAveto / ata eva "ymlo|" [ 5] iti bahudhUmna bhavati / mAnuSA iti / cAtAviti kim ! apatyamAne'Na (autsargiko'zeSa) bhavati / lohitAdipAThAt pautrAdau yami tUmbhavati / mAnavyaH / mAnabyo / manavaH / strI manavyAyanI / [jAtAviti kim ? apatyamAtre zrosargiko'Neva bhavati / / "purudevasya pautrAvA(pro'sA)varka kIrtijitA paNa / pANyAmAsa chamIyAm mAnavo mAmayoH prajA" vRddhApalpavivakSAyAM tu gargAditvAdyamA bhavitavyam / apatye assite mUDhe manorIsagikaH smRtaH / makArasya padamyastama sisthati mAyayaH / / " nedaM yatyArtha bahu vaktavyam / "mANaparakAra sam" [ 1] iti nipAtanAt sivam / diH sh1149|| yAnita ardhvamApAdaparisamAtestyAnvakSyAmo drisaMzAste vedivanyAH / vakSyati "rASTrAmdAnAzo'Sa" [10] pAJcAlaH / pAJcAlau / pnycaasaaH| satyAM dvisaMhAyo "bahuSu tenaivAsiyAsa' [ ityup siddhaH / rASTrazabdAtAzo'dha ||shsh150||raassttr pnpdH| rAjazabdazce catriyaparyAyaH / rASTrazabdAdrAjavA. cino'patye' bhavati / svabhAvataH paJcAsAdizabdena rASTra rAnA cAbhidhIyate / athavA paJcAlAnAM nivAsa janapada iti nivAsArtha zyAmatasyAyo "janapada us''[ 5] iti usi kRte avarakAlenApi pazcAlazandena kSatriyazabdo lakSyate / yathA devadattasya piteti / paJcAlasyApatyaM pAJcAzaH / paanycaalau| paJcAlAH / aikSvAkaH / aikyAko / ikSvAkavaH / icvAkuzandasya ani "nIyahatya [11166] ityAdinA usa nipAtyate / rASTrazabdAditi kim 1 zrIvinAyiH / haloH draunamaH / rAjJa iti kim ? pacAlo nAma bAbaNastasyApatyaM paabaaliH| sAlyagAdhAribhyAm // 31 // 151 // sAkhvA nAma kSatriyA tasmAdyaca iti daNi sAlveyaH / sAlveya gAndhAri ityetAbhyAM rAjazabdAbhyAman bhavati / aSo'pavAde rikurunAyajArakojhakAmmyaH" [1113] iti jye prApte vacanam / mAlveyasyApatyaM sAlveyaH / gAndhArerapatyaM gAndhAraH / gAndhArI / mahupUpi gaandhaaryH| yamagadhakalikasUramasAdaNa // 3 / 9 / 152 // rASTra zabdAdrAza iti vartate / yaco mRdaH magadha phalima sUramasa ityetebhyazca maNa mavati / amo'pavAdaH / zrAGgaH / vaamH| baudAH / ponnddH| maagpH| kAzinaH / sauramamaH / sarvatra bahurUpa | apraiva siddha kimarthamaNa vidhIyate / "iyo'ya" [ 1] Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TET jainendra-vyAkaraNam [a0 3 0 1 sU0 153-158 hRti phi yathA syAt / nAstyatra vizeSaH sarvasyaiva yutrasya dvaM yattarabhyoviSyate / iha tahiM vizeSaH rAjasamAnazabdarASTrAt tasya rAjanyapatyavaditi vadayate / zraGgAnAM rAjA zrAGga iti aNi sati zraGgasyApatyaM zranAyaniH / "vayatrI'yama:" [3. 13142 ] iti phiJ / yuktyo'yaM na bhaktauti upa nAsti / pa ca zramiti saMghAdyarthavivacAyAmagy prasajyeta / zraNi sati "vRddhacaraNAt" [3 / 3 / 14] iti zun bhavati / zrAGgakaH / yAGgakaH / mAgadhakaH / kAliGgakaH / sauramalakaH / dvitkurUnAdyajJAdakozalAJJyaH ||3|1|153 // dusaMjJAnmRda ikArAntAt kuvazabdAt nakArAdeH ajAda kozalazabdazabhyAM ca jyo bhavati / atropavAdaH / do:- mhasyApatyaM zrambaSThyaH / sauvIrasya sauvIryaH / kAmbacasya kAmbavyaH / dArghasya dAyaH / dvayajala kSaNo'pi phitra paratvAdetena bAdhyate / ikArAntAt zravantairAtrantyaH / kunteH kauntyaH / vasantervA santyaH / taparakaraNaM kim 1 kumArI nAma banapadaH kSatriyazcAsti / tasyApatyaM kaumAraH / kuro: - kauravyaH / nAdaH -- nicakanya naicakyaH / niSasya naiSadhyaH / nIpasya naipyaH / zramAdasya zrAnAdyaH / kozalasya kauzalyaH 1 sarvatra bahutUn / sAlvAvayavapratyayakAkA 311/155 // - mAnuSau catriyA vasyA jhapartya "dvacacaH" [3 / 1 / 110] iti dRyi sAlveya ityusi kRte nipAtanAdapi bhavati / sAlvaH catriyaH tasya nivAso janapadaH alvaH / tadavayatrAH / "udumbarAstilakhalA makArA yugandharAH / muSThitAH zaradaNDAzca sAtvAvayavasaMjJiyAH " mAvAvayavebhyo rAjatrAcibhyaH pratyayathiH / kAlakuTi: / AAzmakiH / sarvatra bahuSUpa yojyaH / pANDo || 3|1|155 // TrarAdAdrA iti vartate / pArAGkuzabdADDyaN bhavatyapatye'rthe / pANDorapatthaM pANDyaH | 'ikAro dikhArthaH / yakAraH "hiMduSTadaraktavikAre' [ 4|1| 151] iti puMvadbhAvapratiSedhArthaH / pADhyA bhAryA zrasya pAnyabhAryaH / kathamayaM prayogaH prasidvitIyo na savAra pANDavaH / pANDavA yasya dAvAH iti 1 yena janapadena samAnazabdo rAjA tasya banapadastha svAmI yadi vivacitastadAyaM vidhirveditavyaH / zranyatrotsarga eva bhavati / iha prakaraNe rAjasamanAt rASTrAt tasya rAjanyapatyavaditi itaSpa" [thA0] rAjasamAnazabdAt rASTrAt tasyeti tAsamarthAt rAjanyabhidheye apatya iva syavidhirbhavati / paJcAlAnAM rAjA pAJcAla / sAdhveyAnAM rAjA sAlveyaH / evaM AGgaH / zrAmbaSTyaH / zradumbariH / pANDavAnAM rAjA pANDyaH / smAdapatyavivakSAyAM "kA vRSeH [ 31 / 144 ] iti phitra / pAJcAlayaniH / 4 I upa colAdeH ||3|1|156 // rASTra zabdAdrAsa iti vartate / colA : parasyo bhavati / kasya ? sambhavA dAtraH / colasyApatyaM colaH / keralaH / kambojaH / zakaH 1 yavanaH / zrAdizabdaH prakAravAcI tasya rAjanIti vartate / colAno rAjA colaH / kuntvanta kurubhyaH striyAm ||3|11157 // kunti avanti kucha ityetebhyaH utpannasya may bhavati striyAmabhidheyAyAm / kuntI / avantI | kurUH | "dvitkurunAtha zrAyukozalAnya:, [ 3 / 1 / 155 ] ityasya upi kute "hRto manuSyajAteH " [3 / 1.15 iti GIvidhiH / kuruzabdAt "ruta:" [ 31456 ] iti katyaH / striyAmiti kim 1 kauntyaH / ato'prAcyabhadeH ||3|1|158 // striyAmiti vartate / zratastyasya unbhavati striyAmabhidheyAyAM prAbyAn bhargAdazca varjayitvA / kustyAdibhya ubbacanaM jJApakam dadda taiti tadantavidhirna bhavati / sAma do bhavatIti veditavyam / zrapAcyo nAma rASTrasamAnazabdo rAjA tasyApatyaM strI zramAcyA zraja upi TApU / evaM sUrasenI | madrasyApatyaM strI bhaTTI / aNa upi jAtilakSaNo GIvidhiH darado'patyaM strI darad / zrata iti kim zrImbarI | sArAvayavatvAdiJ / ito manuSyajAte : '' [3 / 1225] iti zrIvidhiH / zramAcya Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 pA09 sU. 1-5] mahAvRttisahitam bhargAderiti kim 1 prAcyA ye rASTrAbhidhAnA rAjAnastebhya upa pratiSidhyate / pAJcAlI / vaidehI / paippalI maanii| pojho / gohIma zilI : garimAcyArtha upa pratiSedhaH / bhargasyApatyaM zrI mArgI / karUpasya kArUSI / bharga karUSa kekaya kazmIra selva (sulyA) susthAla urasa kauravya / vacanAdyartheNa upi kruuH| anenAnupi kauravyeti / yaudheyaH / zIkreya zobhre va ghAtaya mAvANeya nagarta bharata | uzInara / sya punarakArasya yaudheyAdibhyaH drusaMzakebhyaH parasyopU prAptaH pratiSidhyate ! ucyate / ' parvAderaNa' [26] iti drisaMzako' svArthiko yakSyate / tasyAyaM pratividhiH na tu rASTrasamAnazabdAt / zrApalpasya ukhucyamAnaH kathaM svAmitrasya bhinna prakaraNasya drekamavati / idameva yaudheyAdigyA pratiSedhavacanaM jJApakaM bhinnaprakaraNasyApi dve runbhavati / apatyagrahaNena gRhyate iti phimetasya sApane prayojanam / hara striyAmup / pazuH rakSAH asurI iti pazu rakSA asura iti rASTra zabdA rAjAnaH eSAmapatyaM saMghaH strItvaviziSTo vidita iti agorAgatayoH "upacAlAdeH" [11] iti upi kRte punaH "pazyAvaraNa" [4 / 2 / 6] iti svArthiko'N / tasyAni striyAmanenopa siddhH| ityabhayanandiviracitAyAM jainendramahAvRttau tRtIyasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAsaH / tena raktaM rAgAt // 1 // rajyate'nena zuklaM barisvati rAgaH; kusumbhAdi dravyam / teneti bhAsamarthAt rAgavizeSavAcino mUdo raktamityetasminnarthe yathAvihitaM tyo bhavati / kaSAyeNa rakta vastra' kASAyam / zAddhim / kausumbham / mAjiSTham 1 rAgAditi kim ? devadatcana rakam / "pukhau ghaH prAyeNa" / 2 / 2 / ..] ityetad pavighAne'pekSyate / tena varNavizeSasya gagasya mahaNAdiha na bhavati | pANinA raktamiti / ihopamAnAdbhavati / kASAyau gardabhasya kau~ / hAriddhau kuskurasya pAdAviti / nIlapItAdako // 32 / 2 / / nIla pIta ityetAbhyAM bhAntAmyAM raktamityetasminnarthe yayAkhyam aka ityeto tyo bhvtH| nIlena ravaM nIlam / liGgaviziSTatyApi grahaNam | nIlyA rakta nIlam / pItena rahaM pItakam / lAkSArocanAzakalakardamAdRNu // 3 // 2 // 3 // lAkSAdibhyo bhAsamarthebhyo raktamityetasminna Thapa bhavati / aNo'pavAdaH / lAkSayA ra lAkSikam / zAlikama, ! zakalakadamAbhyAmaNapIdhyate / __ bhAyuktaH kAlaH shraa4|| teneti vartate / bhavizeSavAcino mRdo bhAsamaryAd yukta ityetasminnarthe yapAvihitaM tyo bhavati / yo'sau yuktaH kAlazcet sa bhavati / nityayuktau hi bhakAsI na so sanikarSaviprakarSoM staH / tatkayaM puSyAdinA 'bhena yuktaH kAla' ityucyate / vyabhicArAbhAvAt / naiSa doSaH / ii puSyAdisamIpasthe candramasi puSyAdayaH zabdAH vartamAnA gRhynte| puSyeNa yuktaH kAlaH puSyasamIpagatena candramasA yukta ityarthaH / pauSI rAtriH / pauSamahaH | "sidhyapuSyayormANi" [1133] iti yakArasya kham | mAghI rAtriH / mAghamahaH / bhAditi kim ? candramasA yuktA gtiH| kAla iti kim / puSyee yuktshcndrmaaH| sabhede // 32 // 5 // abhedo nAmAvizeSaH / pUrveNa vihitasyos bhavati na candreNa gutasya kAyastha bhedo sanyAdivizeSo'midhIyate / zradma puthyH| adya kRttikAH / adya rAhaNyaH / "yuktavadhi kisaMkhye" [1 ] iti yuktavAvaH / atra yAvAn kAlaH trizamuhUrtamAtro bhena yukto na tasya bhedo'midhIyate / abheda iti kim / pauSI raatriH| pauSamahaH / abheda iti prasajyaprativeSaH / tenehApi na bhavati / posso'horaatrH| 1, pratiSedhaH ma.1 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jainendra-vyAkaraNam [a0 pA0 1 sU0 1-13 pauSaH kAlaH iti / atheha kathamum na bhavati adya divA puSyaH / aya rAtrau puSya iti / pUrvamamarAtmaka samudAyasyAbheda use vidhAya pazcAddivArAbhizabhdayoH prayogaH kRtaH / zravaNazvatthAbhyAm ||32|6|| khau bhede'pi us yathA syAdityArambhaH 1 akya zrazvastha ityetAbhyAmutrasya yasyos bhavati khuviSaye / zravaNena yuktA bhavaNA rAtriH / zrazvatyena yuktA azvatthA rAtriH / zrasvatyo muhUrtaH / "phAlgunIzravayA kAryikI caitrIbhyaH " [ 3 / 2 / 18 ] iti bhavaNAzabdanirdezo zApaka ddadda sUtre uTha muktadbhAvo na bhavati / khAviti kim 1 zrAvaNI rAtriH / zrAzvatya rAtriH | dvandvAcchraH ||31227 // bhadvandvAdbhAsamarthAt yuktaH kAla ityevasminnarthe ko bhavati bhede cAmede ca / zrayo'pavAdaH / rAdhAnurAdhIyam / rAdhAnurAdhIyaM tiSyapunarvasavIyamaGgaH / zradya tiSyapunarvasIyam / paravA bAdhakaH / parivRto rathaH ||3|28|| teneti krtate / tena parivRta ityetasminnarthe yathAvihitaM tvo bhavati yaH parivRto rathazcet sa bhavati / vastreNa parivRto ratho vAstraH / kAmbalaH / cArmaNaH / "ama:" [ 4181128 ] iti Ni TikhAbhAvaH / ratha iti kim 1 vastreNa parivRtA zayyA / sa idda kasmAnna bhavati chAtraH parivRto ratha iti / zranabhidhAnAt / zrathavA samanvAdvRtaH parivRta ityAzrayaNAt / rathaikadezastyamutpAdayati na chAtrAdiH / iha kasmAday na bhavati / pANDukambalaiH parivRto ratha iti / zranabhidhAnAt / kathaM pANDukambalI ratha prati pAyaDukambalAzrasya saM (santi) pAThAt yase kRte indraSTavyaH / tasyAbhidhAnaM nAsti / TIkAvAtsvArthe vA IyU vaktavyaH " [zrA0] tIyikam / dvitIyam / vAtayikam / tRtIyam / "vidyAyA zrabhicAme mevyate" [vA0] dvitIyA vidyA / tRtIyA vidyA ! iha kathamaNa bhavati / na vidyate pUrvaH paviryasyAH sA apUrvA kumArI / tAdRzIM kumArImupapannaH kaumAraH patiriti tatra bhava:" [223328] itya maviSyati / kumAryA bhatraH patiH kaumAraH patiH / puMyogAt kaumArI bhAryA ityapi siddham | tatroddghRtamamatrebhyaH ||3|29|| bhuktAvaziSTamuddhRtamucyate iti kecit / tattu nAtizliSTam anyazrapi prayogAt / ududdhRtaM brAhmaNena labdhamiti / tatreti IpsamarthAdamatravAcino mRdaH uddhRtamityetasminnarthe yathAvihitaM tyo bhavati / sarAveSu uddhRta zrodanaH sArAvaH 1 mAllava: ( mAlika: ) / zramatrebhya iti kim ? pANAvududdhRta zrodanaH / sthANDilaH // 32290 // sthApita iti nipAtyate / sthArivala zabdAdInantA cchatiryabhidheye'y nipAtyate samudAyena vrate gaye / sthaDile yete sthAriDalo brahmacArI / batAdanyatra spasiddhale zete devadatta iti / saMskRtaM makSAH ||32|11 // sato guNAntarAdhAnaM saMskAraH / kharacita (za) damabhyavahArya bhadaH / tatreti samarthAt saMskRtamityetasminnarthe yathAvihitaM tyo mavati yattat saMskRtaM bhavAzcettad bhavati / bhA saMskRtAH bhrataH / pUrva kailAsAH ( kAlathAH ) pAtra makSA iti kim ! phalake saMskRtI mAlAguH / zUlo khAyaH ||32|12|| zUla uskhA ityetAbhyAM IpsamarthAbhyAM saMskRtaM bhakSA ityetasminnarthe yo bhavati / zrayo'pavAdaH / zUle saMskRtaM zUlyam / ulkhAyAM saMskRtamukhyam / upamAnAt siddham / piThare jhUle ina saMskRtaM piTharazUlyam / mayUravyaMsakAditvAt savidhiH / buna // 3 // 2 // 13 // dadhizabdAdI samarthAt saMskRtaM madA ityetasminnarthe ThA mavati / dadhini saMskRtaM dAdhikam / tatra yadani saMskRtaM tadnA saMskRtamityapi bhavati / evaM ca "tena saMskRtam' iti vadayamApena yA siddhArtho'nena 1 naiSa doSaH / yadanyatrotpannaM dadhikRtamevotkarSamapekSate sadiddodAharaNam / yasya tu vanA bandhAdinA ca saMskArastasya vacyamANamudAharanyam / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.pA. 1 0 14-23] mahAvRttisahitam bodariSataH ||3shraa14|| udazcit-zabdAdIpasamarthAt saMskRtaM bhakSA ityetasminnatheM ThaNa mavati / udazviti saMskRta nodanaH audazvitkaH / shrodshvitH| ato'pi vAvacanAcjJAyate tena saMskRtApatra saMskRtasyArthabhedaH / zranyayevantAhaNa, bhAntAdaNa, ityubhayaM siddha syAt / kSorADa daN // 3 // 15 // kSIrazabdAdIsamarthAt saMskRtaM makSA ityetasminnaya daNa bhavati / bhayo'pavAdaH / kSIre saMskRtA kSe reyo yvaaguuH| sAsmin paurNamAsIti kho // 32 // 16 // seti vAsamarthAdasminniti Ibarthe yayAvihitaM tyo bhavati yattadvAnirdiSTaM paurNamAsI sA cedravati / itikaraNAdyadi loke vivakSA samudAyena ceta saMjJA gamyate / pUrNamAsA candramasA yuktaH kAlaH paurNamAsI / idamena jJApakamavANa bhavatIti / mAghI paurNamAsyasmin mAse'samAse saMvatsare vA mAgho mAsomAsaH saMvatsaraH / evaM poSaH / sthAviti kima ! mAghI porNamAsya smin paJcadazarAtre / itizabdaH kimarthaH / vidyamAne'pi lakSaNe laukikpryogaanusaarnnaayH| dahamA bhUt / mAdhI paurNamAsI asmin hi bhavati saMvatsaraparvaNi / azvatthAgrahAyaNIbhyAM una // 32 // 17 // sArin paurNamAsIti vartate / azvatya zrAgrahAyaNI ityetAbhyAM pauryamAsIvi vAsamAbhyAmahima I u pani: / rAsadAyena tujhA kAlaH azvatyA paurNamAsI asminmAse addha mAse saMvatsare vA'zvasthikaH / agrahAyaNena yukkA kAla aAmahAyazI prAgrahAyaNika phAlgunIzraSaNAkArtikIcaitrIbhyo thA // 32 // 18 // phAlgunyAdibhyo vA ThA bhavati | sAsmin paurNamAsIsi dhartate / phAlgunI paurNamAsI asmin mAma saMvatsare vA phAlgunikaH / phAlgunaH / parSa bhAvaNikA 1 bhAvaNaH / kArtikika ! kArmikaH / caitrikaH / caitrH| sAsya devatA // 1 / 19 // satyatra ligavacane amaghAnabhUte / seti vAsamAdasyeti tAjya yayAvihitaM tyo mapati yattadvAnirdiSTaM devatA cetsa bhavati / aIn devatA asya baaiitH| bhagavatI devatA zrasya bhAgavataH / bAIspatyaH / seti vartamAne punaH sAgrahaNaM saMcAviSayanivRtyaryam / tena saMzAyAM vAyaM vidhiH / devaveti kim ? kanyA devadattasya / kasyeH // 20 // kazabdena prajApatiramidhIyate / kasya ikAro'ntAdezo bhaktyA ca sAsya devatetyasminviSaye / ko devatA'sya kArya iviH 1 aNi pUrveNa siddha itvArya vacanam / bhArambhasAmarthyAt "pasya kyA' [ 14] iti khaM na bhavati / zukrAddhaH // 322221 // zukrazabdAd gho bhavati / zraNo'pavAdaH / sAsya devateti vartate / zuko devatAsya shukriyaa| aponappAsapatRbhyAm / / 3 / 2 / 22) gha iti vartate / aponapta apAmapta ityevAbhyo po bhavati / zraNo'pavAdaH | sA'sya devateti vartate / aponapAvavA'sya aponastriyaH / apAnapAhektA asya apAnapriyaH / pratyaya (tya) sanniyogena prakRtyoH aponapMnapAnnaptRmAvo nipAtyate / saMpreSe aponapAte badhi apAnapAve brUhi iti bhavati / chaH ||shraa23|| aponaptra apAnnapta ityetAbhyAM chazca bhavati sAsya devatetyasmin viSave / aponaptrIyaH / zrapAnapatrIyaH / yogavibhAga uttarArthaH "pauDgIputrAhimparako vaktavyaH'' [ vA. ] pogIputrIyaH / tArNavindavIyaH / sahavAyaraSa" [pA0 ] zatarudriyaH / zatarudrIyaH / 23 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ a0 3 para0 2 0 24-32 mahendrAddhA'NI ca ||32|24|| sAsya devateti vartate / mahendrazabdAddha zray ityetau bhavatakuzca / mahendro deyatA asya mahendriyaH / mAhendraH / madendrIyaH / 178 somAdvyay // 312 / 25 // somazabdAkhyam bhavati sAsya devatetyasminviSaye / zraNo'pavAdaH / somo devatA asya saubhyaH / striyAM saumI / "iko ito hayAm" [ 4101140 ] iti yakham / bApUpakutaso vA // 16 // ityetebhyo yo bhavati / zraNo'pavAdaH / sA'sya devatA zruti vartate / vAyadhyaH / RtavyaH / pitryaH / va:" [521135] iti roGAdezaH / uSasyaH / dyAvApRthivI sunAzIra marusvadagnoSomavAstoSpatigRhabhedhAcchu ca // 3227 // dyAvApRthivI pratyevamAdibhyazcho bhavati yazca sAsya devatetyasminviSaye / zrazca pRthivI ca dyAvApRthivyau devate asya dyAvApRthivIyaH / dyAvApRthivyAH | suno vAyuH zIra zrAdityaH sunazca zIraca "devatA indra " [4/3/131] ityAna | sunAzIrau devate zrasya sunAzIrIyaH / sunAzIryaH / marutvAn devatA prasya marutvatIyaH / mahatvatyaH / zragnizca somazva devate zrasya zragnISomIyaH / zragnISomyaH / " somabaha'gnerI' [4 / 3 / 140 ] itItvam / "stutsomo sAgameH " [22465] iti patvam / vAstoSpatIyaH / vAstoSpatyaH / puliGgatvaM vAyA anup SatvaM ca nipAtanAt / gRhamedhIyaH / gRhamedhyaH / I sAgnikalibhyAM DhaN // 322 28 // sA'sya devateti vartamAne sarvatragrahaNaM sarvArthasaMgrahArtham / zragnikalizabdAbhyAM sarveSvartheSu day bhavati prAdroH / agnirdevatA asya agnau bhavaH zragnerAgavo zrAgneyaH | evaM kAleyaH / kAlebhyo bhavavat ||3|226 // kAlavizeSavAcibhyo bhava va tyavidhirbhavati / batkaraNaM sarvavizeSaparigrahAryam / yebhyaH kAlavizeSavAcibhyo mRdbhyo bhave yetyA vihitAH sAsya devavetyasminviSaye tebhya eva mRdubhyastava tyA pratidizyante / yathA mAse bhavaM mAsikaM sAMvatsarikaM vAsantaM prAvRSeNyam / "kALAtUna " [ 32111] "bhasaMdhyAduddhRtummo varSAbhyo'y' [3 / 2 / 137] "prAvRSa eNya:' [ 332) 136 ] ete tyA bhavanti / tathA mAsI devatA zrasya vasanto devatA zrasya prAvRD devatA zrasyeti zratrApi bhavanti / mahArAjaproSThapadAbhyAM // 322|30|| mahArASo vaizravaNaH / mahArAja proSThapadA ityetAbhyAM Thay bhavati sAsya devatetyasminviSaye / mahArAjo devatA'sya mAhArAvikaH / proSThapakSa devatA'sya proSThapadikaH / "ThANe vadasminyate iti navayajJAdibhya upasaMkhyAnam' [ vA0 ] navayajJo'smin vartate nAvayajJikaH / pAkayajJikaH / "pUrNamAsAday vaktavyaH " [ vA0 ] pUrNamAso'syAM vartate paurNamAsI vithiH / pitRvyamAtulamAtAmahapitAmahAH || 3|2|31|| pitRvyAdayaH zabdA nipAtyante ! samarthavibhaktistyo'nubandhasyArtha iti sarvamidaM nipAtyate / pitRmAtRbhyAM tAvamarthAbhyAM bhrAtari vAcye vyaDulo nipAtyete pitutA pitRbhyaH / mAturbhrAtA mAtulaH / DivAhikham / "vAbhyAmeva pivari nAmahaH " [bA0] mAtuH pitA mAtAmahaH / "sa eva kAmaso mAtari vAsyAyAM Tica' [ vA0 ] mAturmAtA mAtAmahI / piturmAtA pitAmahI / divAnGIvidhiH / tasya samUhaH ||3|2|32|| tasyeti tAsamarthAt samUha pratyetasminnarthe yathAvihitastyo bhavati / cicavadavRddhaM yasya na cAnyatra pratipadaM madhyaM vadiodAharaNam / zracittavataSTha SaNayate / vRddhAvuJ / prati Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma0 3 pA0 2 0 33-36] mahAttisahitam 976 padamukSAdibhyo'pi putrAdiH / kAkAnAM samUhaH kApham / zaukam / vArpham / iha pazcAnAM pUlAnAM samUhaH paJcayUlA iti prApnoti / samUhAtheM'N tasya "rasthobanapatye" [RIN] ityup "parimANAdRpi " [ 21] iti niyamAt / asati jIvidhI chApA bhavitavyam / nAyaM doSaH / samAhAralataraNa evAna rasaH / hRdutpattirna bhavatyanamidhAnAt / mikSAH // 32 // 33 // tasya samUha iti vartate / bhikSA ityevamAdibhyaH yathAvihita tyo bhavati / punarvidhAna uraNo bAdhanArtham / mikSA samUH bhainam / mikSA garbhiNI kSetra karIgha anAra carman sahana yuti parati atharvan dakSiNA / iha pAThasAmarthyAt garbhiNI-yuvatizabde na puMSadAvaH / vRddhokSoSTrorabhrarAzrAjanyarAjapuSavatsamanuSyAjAvuna // 32 // 34 // vRddhAdibhyo juna bhavati / tasya samUha iti vartate / zropagavAnAM samUha aupagaSakam / kAphTavakam / zrIkSakam / auSTrakam / auratrakam / rAmakam / rAjanyakam / rAjaputrakam / vAtsakam / mAnuSyakam / Avakam / bAmceti yakamyam" [ ] pArddhakam / "prakRlyA ake rAjanyamanuSyayuvAnaH" iti "kyacyamAsyApatyasya[ere ] iti yarkha na bhavati / iha vRddhagrahaNAt siddhe rAjanyamanuSyayoH pRthagAharNa zApakam / apatyAdhikArAdanyatra buddhagrahaNena laukika gotramapatyamAtramucyate na tu pautrAyapatyaM vRddhamiti / tathAhi loke kinotro bhavAn iti pRSTaH vAtsyAyano'smItyAca / rAjamAnuSyayosnu mAnizamanallAta, tauliyamobAdAmA ! kedArAdhazca // 3 // 2 // 35 // kedArazabdAdyA bhavati bun ca tasya samUha hatyasminviSaye / Thazo' pavAdaH / kedArANA samUhaH kedAryam / kedArakam / "gaNikAyA: yaca vaktavyaH" [vA0] gaNikANAM samUhaH gApikyam / Tham kacinazca // 32 // 36 // Tham bhavati phavacitazca kedArAcca tasya samUha ityasminviSaye / kavacinAM samUhaH kAvacikam | kedArikam / grAmajanayandhusahAyebhyastaram // 3 // 2 // 37 // prAmAdibhyaskhala bhavati tasya samaha iti parvate / mAmANAM samUho mAmatA | janatA / bandhutA / sahAyatA / "gajAmceti vaktavyam" [ghA0] gamatA / gharaNebhyo dharmaSat // 3 / 2 / 38 / / caraNayAcizamdebhyaH samUha ityetasminnarthe dharma iva tyA bhavanti / ida. meva zApakam / astyetat 'caraNAvadharmAmmAyayoH'' [ghA0] iti "vRddhacaraNAnis' [3 / 3 / 4] ityArabhya caraNAddha meM vidhivakSyate, sa ihAtidizyate / vatkaraNaM sarvavizeSaparigrahArtham / yathA kaThAnAM dharmA pAThakam / kAlApakam / maudakam / paippalAdakam / zrAbhikam / vAjasaneyakam / chAndogyam / prokthikyam | bAtharvaNaH / "vRddhacaraNAlit" iti cun yogausthikayAzikaba tucamaTAadhyaH" [35] iti yH| prAtha ' [ // 31.1] iti ca nipAtyate prAtharvazikAnAM dharma ityatra vAkye / tathA kaThAnAM samUhaH kATakamityevamAdi yodhyam / acittahastidhenoSThae ||shraa36|| acittamanetanam / acitArthavAcibhyo hasti dhenuzabdAbhyAM ca TharaNa bhavati tasya samUha ityasmin viSaye / apUpAnAM samUhaH ApUpikam / zakulIno samUhaH zAkulikam / hAstikam / dhenukam / "paravA gAs vaktavyaH'' pA0] parzanI strIyAM samUha, pArzvam ! sivAtpadasaMjJAyAM bhalakSaNamorotyaM na bhavati / khaNDikAdibhyo'tra vaktavya iti cet na vaktavyaH / nAsti vizeSo'bhi pA satyAga thA / khapitakAdiSu ye cittavatastebhya zrautsargiko'Na siddhH| ye tvacittAste bhikSAdiSu paThanIyAH / skhaNDikA zrain vaDavattudrakamAlavA drisaMzAtAH kSatriyA ityarthaH / teSAM samUha vRddhalakSaNo bubha praatH| nanu ca yathA "rASTrAvAyo:" [3 / 2002] ityatra rAmAducyamAno vuma, na rASTra samRdAyAnavati / kAzikauzaleSu bhavA Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jainendra-dhyAkaraNaM [ 0 1 pA0 1 sU0 10- 17 kAzikIyA iti bhavati / tatheha vRddhAducyamAnastyaH kathaM vRddha samudAyAditi / evaM tarhi tadantavicinA bhaviSyati / idameva jJApakaM sAmUhike tye tadantavidhirbhavati / caudrakamAlavI senA / kSaudrakamAlavakamanyat / bhikSuka zuka ustUka / ayaM yajantaH bahutve'NaM prayojayati / svan ( zvan ) yuga varatra haMsa iti svapiDakAdisAmUhike tadantavidhirjJApitaH / tena zraupagavakApaTavAnAM samUhaH zrapagaSakApaTavakam / brAhmaNa rAjanyakam / damyahastinAM samUhaH dAmyahastikam / gaudhenukm| "benoja pUrvAyA neSyate" [vA0] dhenUnAM samUhaH Adhenavam / kezavAbhyAM yaccho vA || 3 |2|40|| keza RSa ityetAbhyAM yathAsaMkhyaM ya ityetau tyo vA bhavataH | kezAnAM samUhaH kaizyam / kaizikam / zrazvAnAM samUha zrazvoyam / zrazvam / pAzAdeyaH || 3|2| 41 || pArA ityevamAdibhyo yo bhavati / pAzyA / tugdha tuSyA / dhUmyA / vAta vAlyA / liGgaM lokato zeyam / piTala piTAka zakala dala nala vana dhruva / tasya samUha iti vartate / pAzAnAM samUhaH pAza tUNa dhUma vAta zraGgAra pAlavAla brAhmaNamANaSaSAzyAt // 212142 // ya iti vartate / brAhmaNa mANava vADava ityetebhyo yo bhavati tasya samUha ityasminviSaye / brAhmaNAnAM samUho brAhmaNyam / mAyNavyam / vADamyam / gokhalaradhAm // 22 // 43 // go khala ratha ityetebhyastAntebhyo yo bhavati samUdde / gavAM samUhaH gayA / khalyA | rathyA / yogavibhAga uttarArthaH / " trenkaTyAH // 3|2|44 // go khala ratha ityetebhyo yathAsaMkhyaMtra in kasya ityete pratyayA (tyA) bhavanti / tasya samUha iti vartate / gaSAM samUhaH gotrA / khalinI / rathakasyA / "khAdimya in vaktavyaH' [ vA0] DAkinI / kuTumbinI / lokato livyavasthA | * I rASTra ||13|2| 45 // samUha iti nivRttam zrarthAntaropAdAnAt / tasyeti vartate / rASTraM janapadaH / tasyeti tAsamarthAt rASTre'rthe yathAvihitaM tyo bhavati / zivAnAM rASTraM zaivam | manapApecayA puMliGgavA prayoklavyA / zaivaH / zrayuSTaH ( zroSTra : ) / zrabhisAra | "rASTrAbhivAnaM bahuve usvaRmpaH " [ vA0 ] zraGgAnAM rASTram aGgAH / baGgAH 1 sukAH / "gAndhAryAdibhyo beti vakrabhyam" [vA0] gAndhArINAM rASTra gAndhArayaH / vAsAtaH / vachAdayaH / zaivaH / zivAH / ' 'rAjanyAdibhyo vA na uskalpaH " [ va ] rAvanyAnAM rASTra rAmranyAH / rAjanyacaH / daivayAtavaH / daivayAtavakAH / "vizvavanAdibhyo nityamus na bhavatIti vakaSpam " [ vA0 ] bailvavanakaH / zrambarISaputrakaH / zrAtmakAmeyakaH / nedaM bahu vaktavyam / rASTravivacAyA nivAsavivakSAyAzca pratiniyamAtsiddham / bahutvaviSaye janapadasya nivAsaviSakSayaiva tatra " janapada usU" [ 3/2/61] iti usa bhavati / gAndhAryAdInAM rAjanyAdInAM ca ubhayI vivakSA vilpavanAdInAM rASTravivakSaiva / rAjanyAdevu ma // 322246 // rAjanya ityevamAdibhyastAsamarthebhyo vuJa bhavavi rASTre / rAjanyAna rASTraM rAjanyakaH / rAjanyaH / zrabhUti vAtsaka bAbhravya ) zAlakAyana devayAdava jAlandharAyaNa kauntala zrAtmakAme ambarISaputra vadyAdi bilvadhana zailUSa udumbara velbala zrarjunAyana saMpriya dAdi UrNanAbha | AkatigaNazvAyam | mAnavatrigartabirAdInAM grahaNam / bhauriyA kAryAviyo bhau ||32|47 // zrAdizabdaH pratyekamabhisambadhyate / maurikyAdibhyaH aiSukAryAdibhyazca yayAsaMkhyaM vidha bhakta ityetau tyo bhavati rASTre'rtha / bhaurikIyAM rASTra bhaurikividhaH / bhauliphividhaH / bhauriki maulika caupayata caiTayata saikayata kAsye ( kANeya ) bAyojaka ( vANijyaka) vAlikAjyaka vaikayat / aiSukAribhaktA / sArasAyanabhaktA / aiSukAri sArasAyana' cAndrAyaNa dvadhAkSAyaNa tryAcAyA 1. sArasyAyana ba0, sa0 / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 3 pA0 3 0 4-52 ] mahAvRttisahitam 151 alAyana tADAyana khADAyana sauvIra ( sodhIrAyaNa ) dAsamitrAyaNa zaudrAyaNa ma (za) yAta zauecha / vaizva . mANava vaizvadhenava turADadeva sApiNDi / sadasminyuH yoddhRpayojanAt // 32 // 4.n yoddhArazca prayojanaM ca yoddhaprayojanam, uditi vAsamayIMda asminniti paya sArita yA pati yAniSTi yoddhArazcet tadbhavanti / prayojanaM cet tadbhavati / yacasminniti nirdiSTa yuddhaM cedravati / vidyAdharAH yoddhAro'smin yuddhe vaidyAdharaM yuddham / kauravam / bhAratam / prayojanAt khalvapi / suzocanA prayojanamasmin yuddhe saulocanam / svAyaMpramam / sautAram / saMgrAme khabhidheye puliGgavA / vaidyAdharaH saMgrAmaH / saulocanaH sNgraamH| yuddha iti kim ? subhadrA prayodhanamasminvaire / yoddhaprayojanAdivi kim ? rathA vAinamasmin yuddhe / praharaNamiti kobAyAM NaH // 3 // 46 // tadasminniti vartate / taditi vAsamAdassimiti birtha yo bhavati yacadAsamartha praharapa cettadbhavati yacadasminniti nirdiSTa krIDA sA cenavati / itikaraNatatazcehi vacA / adroNa patra pAtaH sA krIDA / daNDaH praharaNamasyAM krIDAyAM dAganA / maurA / paadaa| praharasamiti kim / gandhodakasecanamasyA krIDAyAm ! krIDAyAmiti kim / asiH praharaNamasmin yuddha / pAtApAtA shsh50|| zvainaMpAtA vailapAtA ityeto zabdau nipAlyete / zyenAnAmiva pAta: zyenapAvo'syA krIDAyAM vartate zyainaM pAtA / tilAnAmiva pAtatilapAto'syAM kroDAyAM tailaMpAtA / asminnarthe yo nipAtyate pUrvapadasya ca mumAgamaH / kathaM daNDapAtaH kriyA asyAM tithau vartate dAraddhapAtA tithiH| muzasapAto'syAM vartate mauzalapAlA bhUmiH / pUrvastre itikaraNAdanyatrApi No bhavati / nadezyabIte ||51 // taditi ipasamarthAt vetti adhIve ityeThayorarthayoryAvihitaM tyo bhavati / saditi pratyekaM sambaddhayate / tavati tadadhIte iti / yathA "sena vIbhyakti khanAta jaryAta jitam ityatra teneti / muhUrta vetti mauhataH / zrotpAtaH / dhyAkaraNamadhIte vaiyAkaraNaH / saiddhAntaH / katapathApisatrAntATThA // 32 // 52 // sapUpA yazAH pralayaH / RtuvizeSavAcibhyo mudabhya utthAvimyA sUtrAntAca TharaNa bhavati / taddetyadhIte iti vartate / agniSTomaM vetyadhIte vA zrAgniomikaH / rAvasayikaH / vaajpeyikH| ukthAdibhyaH ukthazabdaH kecideva sAmasu rUDhaH / sa ca prosthikye vartamAnastyavidhi samate / ukthamadhIte zrodiyakaH / zrokthikyamadhIte ityarthaH / zrokthikyazabdAttu na tyAvadhirbhavatyanabhidhAnAt / evaM majazabdo'pi yAjJikye tyavidhi lamate / yAzikaH / lokAyatamadhIte lokaaytikH| sUtrAntAt - vArvitrikaH / bAMgrahamatrikaH / "sUbAntAdakalpAdeviSya" [ghA0] / tena kAlpasUtra ityayeva bhavati / sUtrAntamahanmasthAdaH prapaJcaH / ustha lokAyata nyAya nyAsa punarukta saMzA carcA phrametara lakSya saMhitA pada krama saMghAta vRdhi saMgraha gaNa gugNa Ayurveda vasanta / sahacarita'dhyayane vasantAt / varSA zarad / vyastasamastAt / zizira hemanta prathamaguNa anuguNa prathamagaNa / anugaNa iti kecit / atharvan / "ghacAlakSaNakApasUtrAntAdakalpAdeH" vA0] | bAyasavidhikA / sAvidhikA / hArita lakSaNikaH / zrAzvalacANakaH / mAtUphalpikaH / peturvalpakaH / mAcisUtrikaH / prakalpAderiti kim ? kaalpsuutrH| vidhAmAnanakSatra (vidyA va nAmAkSetra ) dharmanipUrvA" [vA0] isa vidyAntAkastasyAyaM prtissedhH| aGgAvidyAmadhIte zrAGgavidyaH / kSAtravidyaH / pArmavidyaH / vidyaH / vyavayavA vidyA ti yase'yaM prtissedhH| rase tu 'rasyobanapatye" [3110] ityupA bhavitavyam / tatra nAsti vizeSaH / "mAkhyAmAkhyAyiketimapurANebhyazca" [vA0] zrAkhyAnAkhyAyikayorarthagrahaNamitihAsapurANayoH svarUpamayam / shraakhyaanaat-yaaniitikH| bhASibharika' / AkhyAyikAyAH vAsava 1.mAdhimArikA ba0,0| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra vyAkaraNam [.3 pA0 3 0 53-16 dati / aitihAsika paurANika / "samAderalAmo' [vA.] saryAdeH sAdaratAccob mavati / sarvavedaH / srvtntrH| sAdeH-savArtikaH / sasaMgrahaH / sarvatra ThaNa up / rasAt / paJcavalpaH / vilkssnnH| trisuutrH| vidyAlakSaNakalpasUtrAhaNuktaH / padottarapadAdikaH / pUrvapadikaH / uttarapadikaH / "sataSaSTibhyAM paSTika" [pA0] zatapathikaH / shtpthikii| praSTipathikaH ! padhipadhiko / "padamAzegAva rupa" [phA0] manus ma anyaH / anusUmadhIte prAnusukaH / lAdiyakaH / lAkSaNikaH / dvipada jyotiSa anupada anukalpa / itikaraNaM prayogArtha vartate / tato'yaM vibhAgo labhyate / kramAdevun // 3253 // tavettyadhIte iti vartate / krama ityevamAdibhyo vun bhavati / kramaM vezyadhaude yA kramakaH / krama pada zikSA mImAMsA sAman / "anubrAhamaNAdivatavyaH" [vA0] bAmaNasahazo grantho anuprAjhaNaM tadadhIte anuyAyo / anutrAjhariyanau / anubrAmANinaH / maloyena siddhe'pi agadAdhanArthamidaM vakravyam / uppoklAt ||32||54||prokt'rth vihitaH proktH| proktatyAntAdadhyetaveditrophatpannasya tyasyAba bhavati / gotamenaM prokaM gautama taveyadhIte vA gautamaH | bhadrabAhunA prokla bhAdravAhavaM vadve tyaghIte vA mAdrabAivaH / parasyAya upi kRte yo'vasthitaH prokArthaviSayo'N tasya nyaktvAt "pramIca::' tyadhi. kArAt "TiDDAyana " [3 / 190 iti DIvidhina bhavati ataSThApi gItamA | bhAdravAhavA strii| sUtrAtkoUH // 32 // 55 // sUtranAcinaH kakAroGaH adhyetRveditrophatpannasya tyasyonbhavati / aprolAyo'yamArambhaH / paJcAdhyAyAH parimANamasya paJcakaM sUtram / evamaSTaka dvAdazakam / patrakamadhIyate vidanti | paJcakA jainendraaH| aSTakAH paanniniiyaaH| dvAdazakA shraaiitaaH| "saMkhyAprakateriti vakamyam" mA0 yaha mA bhUt / satyArthavArtikamadhIte tAvArthavArtikaH / kalApakamadhIyate kaalaapkaaH| chandobrAhmaNAni cAtraiSa // 32 // 56 // proktamahAmanuvartamAna chandobAmaNAnAM vizeSaNam / atretyanenAbhyeveditRtyaviSayA gRhyate / chandovAcIni brAhmaNavAcIni ca proklatyAntAnyatraivAdhyetaveditatyaviSaye vartante / adhyetubeditatyaviSayA vRttireva yathA syAdityarthaH / umayAvadhAraNaM cedamevakArorAdAnAjamyate / anyathA rambhasAmarthyAt viSayAvadhAraNe siddha ekkArA'narthakaH syAt / proktatyAntasyAtraiva vRcirnAnyatra / pathA vRttireva na kevalAvasthAnamityubhayathA niyamaH | anyatrAniyamAt kvacit svAtantryaM bhavati / aItA prokaM zAstra kcidupaanytryogH| AItamahatsu vihitamiti / kacidvAkyamAhaMtamadhIte / kacivRttiH prAIta iti / idaM punarnisamAd yugapadeva vigrahaH / kaThena proktaM chando'ghIyate kaThAH / zaunapradiSu "vaizampAyanAntevAsibhyaH' [.sa. .] iti vacanAt gin / tatraiva "kaThacaramAdup [ga0 suu03|3|77] iti valpo / tataH parasyANa: "pyoktAt" [51225) ityup / nodena proktamadhIyate nodAH / paippalAdAH / "kalApino'Na" [ 1] ityatrANamayasAmarthyAt anyatrApyayA / zrAcAninaH ( zrArcAyinaH ) "vaizampAyanAntavAsibhyaH [3 ] iti chin / vAjasaneyinaH / zaunakAdilAt pin / brAhmaNAni khalvapi / tApiDanA prota brAjhaNamadhIyate tApiDanaH / zaunakAdiSu "purANokteSu mAjhaNakApepura' [g0s03|21.7] iti Nin / bhalavena prokamapIte pUrvavakSiNan / mAlavinaH / evaM sAyyAyaninaH / aitreyinnH| chandomahaNena siddha pRthaga bAmaNagrahaNaM kim / purANaproktakhaviziSTanAkSaNapariprahArtham / iha mA bhUta / yAzavalkena prokAni yAzavalkAni brAhmaNAni | "zakalAdibhyo vRddhe" [zarA0] ityaNa / yakham / sulabhena proklAni molabhAni "kalApino'yA" [1371] ityanyatrApyaN / yAjJavalvayAdayo'varakAlA iti vyavahAraH / cakAra kimarthaH 1 bAjhArAsadazanAmazAnAM samuncayArthaH / kAzyapena moktaM phalpamadhIyate kAzyapinaH / kauzikena prokta kalpamadhIyate kauzikinaH / zonakAdiSu "kAzyapakauzikAbhyAma' [ga sU. 315] iti Nin / guNabhUtachandasAM ca samucca Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 102 sU. 57-60] mahAvRttisahitam yAryam / pArAzaryeNa prohaM sUtramadhIyate pArAzariNo bhikSavaH / zilAlinA proktamadhIyate zailAnino nyaa| zaunakAdiSu "pAzazikAliyA bhikSunaThasUtrayoH" [ga. sU0 3 / 37 ] iti Nin / karmandena prokkamadhIyate karmandinaH / kRzAzvena protamadhIyate kRzAzvinaH / zaunakAdiveva "kamanvahAravAnyAmin" [0 mU0 3 / 3.] iti bhintunaTasUtrayoriti vartate / tadasminnastIni bolo ' taditi nAgarimanitIna yathAvihitaM tyo mavati / yattadvAsamarthamasti cet vadbhavati / yattadasminniti nirdiSTa dezazvetad bhavati / samudAyena khuviSaye / itikaraNAd bhUmAdiviSaye vivakSA / audumbaraH / vAlvanaH / pArvataH / matvarthIyo'nena vAdhyate / tena nirvRttaH // 128 // dezaH khAviti vartate / teneti mAsamaryAd nivRtta ityetasminnatheM yathAvihitaM tyo bhavati dezaH kho| kakandena nirvRttA kaakndii| makandena nittA maakndii| kuzAmbena nivRtA kauzAmbI / sAraNa nitA sAhasrI parisyA / sAvityeva / vanena nivRttam / iha yadA'karmakA api pavaH sagayaH sakarmakA bhavantIti karmaNi nivRptazabdo vyutpAdyate, tadA taineti kartari karaNe yA mA / yadA vakarmakavipakSayA kartari nizabdassadA deto bhaa| tasya nivAsAdarabhayau / / 3 / 2 // 56 // dezaH khAviti dhartate / tasyeti tAsamarthAt nivAsa adUrabhavahatyetayoraryayoryathAvihitaM tyo bhavati deza nAmni gamyamAne | nivasanyasminniti niAsaH "ila:'" [rAzA02] ityadhikarapaye paNa / bhavatIti bhavaH / pacAyac / adUre bhavaH nipAtanAtsavidhiH / yasaternivAsaH vAsAtam / zrauSuSTam / zalAkAyA nivAsaH zAlApam / vArANasyA adUrabhavA vaaraannsii| vidizAyA bhadUrabhavaM vaidizam | bIhImatyA pradUramavaM himataM nagaram / sumchaNakaTelasenaDhANyayaphariphabhikaraNThaNo'rohaNakazAravazyaM kumuvakAzataNaprejAzmasavisaMkAzavalapakSakaNemuttamamavarAmakumudAdibhyaH // 3260|| bunAdayaH poraza tyA yathAsaMkhyama rohaNAdibhyaH SoDazabhyo gaNebhyo bhavanti yathAsamavaM prAguteSu caturartheSu / bharIhaNAdibhyo vun / rohana nita' ArohaNakam / arohaNa drughaNa davaNa khadira bhagala ulunda sAmparAyaNa mauSTrAyaNa caitrAyaNa traigarvAyana rAyaspoSa vipatha visAya uddaNDa udAna zAlAyana khAeDAyana khaeDavoraNa kAzakRtsna bAmpakta zizapA kiraNa reSata vaizya matAyana saumAyana zANDilyAyana suyaza vipAza pAyasa | kRzAzvAdiyazvaNa bhavati / kRzAzvena nita kAzviI yam / kRzAzca ariSTa vezman vepya vizAla romaka lomaka payara zavala romaza dharvara sUkara pUtara saiza mukha dhUma adhira vinata avanata irasa ayas vipAsa anas avasAya maudagalya / RrayAdinyaH ko bhavati / RzyA assindeze santi RzyakaH / Rzya / nyagrodha 1 para (shiraa)| nilIna | nivAsa' / nidyAsa / vitAna / vidhAna / nibaddha / buiddha / parigUDha / upamUha / upagUha / uccarAzman / sthuulbaahu| sthUlavAha / khdir| zarkarA / anaDuG / parivaMza ! veNu / vIraya / mudAdibhmayo bhavati / kumudAnyasmin deze sandhi kumudikam / kumuda / zakkarA / nyagrodha / prktt| saMkaTa | itkaTa / mantu / biij| azvattha / blvj| prathaka / gata / varivApa' as| pavAza / zirISa / kUpa / vikata / kAsAdibhya iko bhavati / kAzA asmindeze santi kAzilam / pAza / vAsa / azvattha / palAza / pIlUSa / visa / tRNa / vadhUla" / kArdama / naDa / vana / kr| karkaTa / guhA / sA(zA)kaTika / satyAdibhyaH so bhavati / tRNAnyasyAM manti tRnnsaa| tRNa | naDa | 1. nidAta 40, puu0| 2. uttarAraman puu0| 3. pariSAya ma0, puu0| 5. vAma 5 / 5. vadhUla a0| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jainendra-vyAkaraNam [ma. 5 pA0 1 061-5 paNaM / varNa / mUla / varANa' / arjuna / janaka / phala / prekSAdimya in bhavati / prekSA'sminnasti prekssii| phalapha / vandhuka / bhuSaka ghuvaphA / kSipakA / nyagrodha / ityUTa / phaeTaka / saMghaTa | kapi / paramAdimyo ho bhavati / azmAno'smin santi, azmaram / azman / yUtha / Utha / mIna | darbha / vRndA | guDA | khaNDa / kArakha / naga / zikhA / salpAdimyo daN bhavati / sakhyA nirvRttaM sAkheyam / dAnteyam | sakhi / danta / vAsavadaca / agnidatta / vAyudaca / gopilabhalla | paal| cakravApha / chagala / azoka / sinakA / sarakApAla / saMkAjhAvibhyo bhayo bhavati / saMkAzena nirvRtta kAzyam / sekAza / kampila / kAzmIra / zUrasena / supathin / supathaJca / manmatha | yUtha | ajanAtha / kula / azman / kuTA / malina / tIrtha / agasti / sUra ! virata / viraha / vikara / mAsikA / sAdin / zAdin / magadin ! katira / sdir| gaDira| cUdAra / maar| kovidAra / gohala / cakravAka | azoka / krviirk| sIrapha / sUraka / masala / musvara / vakAdibhyo yo bhavati / ghalena nirvRtaM valyam / cala / pUla / mUla / ala / tala 1 nala / baca | ksh| pAnAdibhyaH phaNa bhavati / pakSaNa nivRttaH pAkSAyaNaH / 1kSa | tupa' / aNDaka / mugaddha / kambalika / yakA / citrA / astizvan / pathin panya ca / kumbha / sauraka / saraka / sarasa / paGgala ! roman / loman / lomaka / iMsaka / sakarNaka / hasva / vila | dibhyaH phina bhavati / karNena nirdacaH kaayniH| karNa / vaziSTha / arka / lusa / drupada / prAnaDuya / paanycjny| kim / kuliza / kumma / jivan / jIvanta / aeDIvat / suvAmAdibhya isa bhavati | sutajamena nivRttaH sautaGgamiH / suvakrama / musivila / vicit| mahAcitta / mahAputra / zveta / aNDika / zuka! ni / cauvavApin | zvan / arjuna | amira / varAhAvibhyaH kaNbhavati / varAhA asmindeze santi vArAhakam / vgh| palAza / zirISa / vinara / sthala / nibada | nidagdha / vijagdha / vibhinna / vimagna / bahu / khadira / zarkara / kumupAdibhyaH ThaNa bhavati / kumudAni asmindeze santi komudikam / kumuda / gomy.| rathakAra / dazanAma / azvatya / shaalmlii| munisthala | kaTa / zukarsa | shucikrnn| iti kecit / zrarIha. NAdiSu kumudAdiSu paritasya zirISazabdasya varaNAdiSu darzanAt tasya pakSe us bhavatIti ceditavyam | uklaJca bhASyakatA zirISANAmadUrabhavo grAmaH zirISaH / tasya vanaM zirISayanam / janapada pas // 3 / 26 // caturvartheSu deze khau yastyo vihitaH tasya manapade dezavizeSe'bhidheye us bhavati / paJcAlakhyApatyAni pnycaalaaH| pazcAsAnAM nivAso janapadaH pnycaalaaH| kuravaH / azAH / usantaina yatra dezA suviSayo bhavati tatrAyamus / iha mA bhUt / udumbarA asmindeze santi proDambaye jnpdH| varaNAdeH // 3 / 2 / 62 // varaNa ityevamAdibhyastyasyos bhavati caturvartheSu utpatnasya / amanapadArtho' yamArammaH / varaNAnAmadUramayaM varaNA nagaram / zRGgizAlmalayaH / zirISA grAmaH 1 godI hado tayoradUrabhavo godI grAmaH / evam AliGgathAyana / parNI ! spaattii"| jAlapadI' mathuga / ujjayanI / gayA / vazikSA / uras / prAkRtigaNo'yam / tena vadarI / kaTubadarI / kAJcI / samanvapaJcakanyAdUrabhavaM samantapanakaM kurukSetram ityevamAdInAM prigrhH| 1. caraNa iti kAzikAyAm / 2. jana puu0| 3. dhruvkaa| dhuvkaa| puu.| dhudhk| dhuvakA / 20 / .. kakaTa pU0 / 5. sakhi damta pU. 1 i. pika / gahirU / bha-pU0 / 7. karamIra pUcha / ana / kanAtha pUcha / 8. ruSa pU0 / / tuSa sa. 10. gomaTha ba0 s0|1. saphaTI . samphATI / 12. jaakpdaab| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma0 3 pA0 2 sU013-..] mahAvRttisahitam 185 zarkarAyA thA // 16 // zarkarA zAkutpannasa bAphirakha pA usmayati / zapazabdaH / kumudAdiSu varAhmAdiSu ca pAThasAmarthyAt pakSe ThaNakaNoH zravayaM bhavati / zarkarAgrAmaH / zarikA zArikaH / "deNa" [ 5 / 2 / 125 ] iti prAdezaH / ante utsargasyemaM vikalpamicchanti / teSAM zAretpapi bhavati / anyathA vikalpo'narthakaH syAt / ThaNachau // 32 / 64 // ucha ityevau tyau bhavataH zarkarAzabdAt caturdhvaryeSu / zArikam zarIyam / nayA~ matuH ||3sh65|| nadyAmabhidheyAyA mRdo maturbhavati caturtheSu deze kho| udumbarA asyAM santi, udumbarAvatI | vIrAvatI / puSkarAvatI / ikSumatI / dumatI / kathaM bhAgIrathI bhaimarathI mAjhavI ? vetyanuvRttervyavasthA / mavAdaH // 3 // 2 // 66 // madhu ityevamAdibhyo maturbhavati catuSvartheSu / anadyartho'yamArambhaH / madhu assindeze'sti, madhumAn / madhu | ghiza / sthANu / pUrthi / ikSu / vennu| karkandhu / zamI / karIra / hima / kis|| sAryaNa / urusa / bA darzakI ! vakSmIka / iekA / zukti | zrAsuti / shraasndii| zAlAkA / veyaveNa / - kumuvanaDavetasAkSit // 3 // 65 // kumRda naha vetasa ityetebhyazcaturva yeSu maturbhavati Dica / kumu . danyasmindeze santi, kumudvAn / vetavAn / "mahiSAcceti vaktabhyam" [pA0] | mahiSmAn / / zikhAyA ghalaH // 3068 // zikhAzabdAd valo bhavati cAturthikaH / zistrayA nivRtta ziskhAyA adUrabhavaM vA zikhAvalaM nAma nagaram / nahazAdADit // 322.66 // nanuzAdAbhyAM klo bhavati DizcatulayeSu / naDA asindeze santi navalaH / shaaddblH| utkarAvezvaH // 3270 // urakara ityevamAdibhyazlo bhavati catulatheSu yathAsambhavam / utkaregA nivRttam, utkarIyam / utkara / saMkara / samphala / pipala / mUla / zrazman / arka / parNa" / khaNDAnina / agni | tika / kitava / Atapa | aMzaka' 1 naDAdeH kuka // 3171 // na zabda aAdiyasya nahAdiH, tasmAt, na ityevamAdibhyo yathAsambhava cAturthikazcho bhavati kugAgAmazca | naDA asmindeze santi ndkiiyH| naDa / laca / vizva | beSu / vetra / vetana : tRNa / ikSu 1 kATha / kapota | krauzyA prAdezaraca | sakSama tsc| zeSe // 32 // 72 // apatyAdayazcaturarthaparyantA ye'ryA ukAstato'nyaH zeSaH, zeSe'rthavizeSa yathAvihitaM tyo bhavati / caturmikAte cAturaM zakaTam / azvairuhAte prAzvI rthH| cakSuSA gRhyate cAturSa rUpam / zrAvaNAH zabdaH / dArzane spAzanaM ca dravyam 1 dRSadi piSTAH dArSadAH sktvH| ulUkhale tuNyAH, bolUkhayo yAyakaH / caturdazyAM dRzyate cAturdazaM rakSaH / anuSTumAdirasya pragAthasya, zrAnuSTubhaH / paalH| jAgataH / svArthe 'nuSTubeva AnuSTubham / pAtam / DAgatam ! "tena ra sAma / " krauzvana dRSTaM sAma, krauJcam / vAsiSTham / vaizvAmitram ! mAyUram / "bAmadevAyo calavya" [cA.] / bAmadevena dRSTaM vAmadevyam / kipiddaSTe sAmAna jAte bhArthaM yo'nyo'Na vidhIyate sa ca jidbhavatIti vAmyam / ' uzanasA dRSTa sAma zrauzanam / zrauzanasam / zatabhiSadhi jAtaH zAtamiSaH zAtabhiSajaH / "kAkAhani" [2 / 2 / 133] prApte 1. pRSTi ma0, 30 / 2. sIryaNa 30 / 3. AkA pU0 / 4. parNa / suparNa | -1, pR0 / 1.-jina / vaLAjina | agni ba0, pR. / 6. azaMka 01 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-dhyAkaraNam [ 0 350 3 0 53-60 "sAmyo'varSAbhyo'' [3 / 2 / 127] ityanyU | "Te sAmabhi vRdAdazvad vaktavyam" [ pA0 ] | vena sAma, zravakam / kApaTavakam / "vRddhacaraNAyit" [3/3/24] iti vun / "he sammani jAteca thomyo'tha vA vidvidhIyate / tImAdIkay ca vidyArthI vRddhAvubhaviSyate / " zeSa iti lakSaNamadhikArazcAyam / zeSabhUteSu jAtAdiSvaryeSu dhAdayo vakSyamANA veditavyAH / tasyedaM vizeSeSvartheSu zrapasyasamUhAdiSu mA bhUvanniti / rASTrAvArapArAlau ||3|2/73 || rASTra zravArapAra ityetAbhyAM yathAsaMkhyaM ca kha ityetI tyau bhavataH / rASTre jAtaH rASTriyaH / zravArapArINAH / "vigRhItApISyate" / zravArIyAH / pArIyaH / "viparItApi " pArAvAraNaH / avArasya pAre ( ram ) pArAvAraH samudraH, rAjadantAditvAt [113/66 ] para niyama / 156 prAmAdya khatrI ||3|2|74 | grAmazabdAt ya kham ityetau bhavataH zeSArthA'bhidhAne / prAmyaH | grAmINaH / khasro jitkAra "smi dubhASikA' [ 423151] ityatra puMvadbhAvapratiSedhArtham / grAmINabhArthaH / 1 karavyAderdakam ||3|2|75|| kattri ityevamAdibhyo Dhakan bhavati / kutsitAstrayo yasyA yasya vA asau kaliH, tatra mAto bhavo vA kAleyakaH / tri / ugmi' / puSkara / puSkala | podana " | maudana | umci / kugiDanI / nagarI / mAhiSmatI / carmarAvatI / kuDyA | kulyA / anayoryakhaM ca "grAmAcceti kravyam" [ cA0 ] prameyakaH | "kucha kukSimIcAbhyo yathAsaMkhyaM dAsyAdhviti akramyam" [ vA0 ] kolesako bhavati zvA cet, kaulo'nyaH / kaukSeyako bhatratyazceit, kauco'nyaH / maivaiyako bhavatyalaDDArazcet, mevo'nyaH / I madhAderdaNa // 3/2276 // nadI ityevamAdibhyo daNa bhavati zeSe / nadya bAto bhayo vA nAdeyaH / nadI / mahI / vArANasI / shraavstii| kaushaambii| kAzapharI" / khAdirI / pUrvenagarI / pAvA / bhASA / zIlvA' | dArvA / sairAna / vaDavAyA' nRSe iti / zratra kecit pUrva nagarIzabdasthAne pUrvanagirizabda paThanti / chedena ca tyamutpAdayanti / puri bhavaM paureyam / vane bhavaM vAneyam / girau bhavaM gaireyam / dakSiNApazcAtpurasastyaN // 277 // dakSiNA pazcAt puras ityetebhyastmay bhavati zeSe / dakSiNasyAM dizi vasati "dkssinnaad|" [ 4|1|100 ] iti zrAkAre kRte dakSiNA, tatra bhavo dAkSiNAtyaH / pAzvAtyaH / paurastyaH / Trapha kApiyAH ||3|2278 // Tphay bhavati kAvizozabdAt zetre / kApizyAmbhavaM kApiyAvanaM madhu / kApizAyanI drAkSA / "bAyu visparaceti vaktavyam" brAhrAyanI / zrArdAyanI / koH || 4276 // raG kuzabdAt Tphay bhavati zaiSikaH / raGa kuSu jAtaH rAGkavAyaNo goH / "prANibhIti vakravyam" / iha mAbhUt / rAGkavaH kambalaH / kathaM rAGkavo gauH 1 zeSe kacchAdipAThAt api bhavati / manuSye tvabhidheye paratvAt " nRtastthayo" [3 / 1 / 116] iti ghuy bhavati / rAGkavako manuSyaH / prAgapAgudakpratIco yaH // 80 // div prAc zrapAc udac pratIc ityetebhyo yo bha zeSe / divyaH / prAcyaH / apAcyaH / udIcyaH / pratIcyaH / yadA prAgAdayaH zabdAH bhisaMjJakAH kAlavAcinastadA paratvAt "khAyaM ciramprAsyi stana TU" [ 225/140 ] iti vranaT / prAklanaH | 1. si pU0 / 2. paudana ba0, sa0 / 3. kaNDinI dha0, ba0, pU0 / 4. strI / yamakArI | sapharI | kAsapArI khA- pa0 / 6. kA0, ba0, pU0 / 2. kAsa ipharI pU0 / kAlapArI 2 yA 0 pU0 beDavAyA varSe iti kAzi0 / ! Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pA0 2 sU0 86-87 } mahAvRcisahitam mestuTa // 2 // jhisaMzakAyo bhavati nahAgamaH zeSe / pratra parigaNanam | "amehatAsibemba" iti / amaatyH| ihtyH| katyaH / vatasyaH / ttrspH| parigaNanaM kim ? upariSThAt bAtaH, aupariSTaH / jharbhamAne Tikham / parato jAtaH paartH| uttarAdi jAtaH, auttarAhaH / "dozva: za ] eSa bhavati / zrArAvIyaH / "megha iti vAkampam" [pA0] niyata sarvakAla bhavaM nityam / niso gata iti vAnyam" [pA0 ] nirgato varNAzramebhyo niSTayaH zvapacAdiH / vaiSamobasvasaH // 32282 // aiSamas yas zvasa ityetebhyo vA yo bhavati / yadA yastadA tuT / aissmtyH| aiSamastanaH | khastyaH / hAtanaH / shvstyH| zvastanaH / "zvasastuT ca" [3235] iti pAkSike Thani, zauvastikaH / "dvArAdeH" [1426] itpauca / rupyayoWH ||raa|| rUpyazabdo dhuryasya tasmAt No bhavati zaiSikaH / karUpye jAtA bArkarUpyaH / dusaMzAyAM paratvAt "anyayoDa:" [AIRE ] iti dhuJ bhavati / mANirUpye pAtaH, mAvirUpyakA digAvaralo // 32284 // digvizeSAdemuMdA aso vartamAnAt yo bhavati / vyago'pavAdaH / zeSe / pUrvasyo zAlAyAM bhavaH paurvshaalH| "da' [36] sssH| evam zrAparazAlaH / dAkSiNazAlaH | akhAviti kim ! pUrveSukAmasamyA mAsaH, pUrveSuphAmasamaH / apauSakAmasamaH | diksaMsa ko" !!3.] iti saH / "prAcI prAmANAm'' [2] iti dyauraip / madebhyo'Na shsh-5|| digAderiti vartate / digAdemaMdrazabdAt aN bhavati shaissikH| "bahukhedorapi' [10] iti buma praaptH| tadapavAde "jimada " [ER/104] iti ke prApta punaronAe / paurvamadraH / vaaprmdrH| "dizo'madrANAm" [2 / 2 / 8] iti payuMdAsAdAderaip / digAderityeva / madrakaH / prArambhasAmarthyAdevANi siddha aNNAyaM rASTralakSaNasyApi buo bAghanArtham | pabadyAdeH // 28 // pakSadI ityevamAdibhyo'y bhavati zaiSikaH / paladyA pAtaH, pAladaH sAkhara "cA sAmmaH" [1501] iti dusaMzAyAM cha: prasaNyeta | iha vAhIzabdazchavAdhAthamupAttaH / gauSTInaivIzabdAbhyAM chaH prAtaH / vAhIkazabdasvAJca ubhiThI prAkSau / gomatIzabdAt "rohIto: prAcAm" [11] iti zubha prAtaH / "yoviMze um' [25] ityatra ( ityato) dezagrahaNamanuvartate / gomatI ca nadI | "miyakiGgo nadIveza" [ 3] ityatra zApitaM nadIdezamANena na gRhyate / gomatyAM mayA matsyA gaumatA iti / vasAdiSTha pATho'narthakA / ekIyamatametat / athavA idameva jJApakam, nadyapi dezagrahaNena gRhyte| "mizcakhio nadIdeza' [ 2] ityatra nadIpAhaNaM balAzaniyamArthamuktam | bhavadudakAnAM kUda pakavad bhavati (na) sthirodakAnAM kUpasarata hAgAnAm / vaizvAmitra' ca taDAgaM paratkUpaca vaishvaamitrvrkuupau| zUrasenazabdAt "yakSuraSedorapi" [ 03] iti buddha prAptaH / paladI / pariSat / yakRta / joman / nasaba / paTacara / vAhIka / phalako bahukoTa / kamalabhit / goSThI / naiphetI / prikhaa| udapAna / romaka / zarasena / gomdii| zakalAdibhyo vRddha // 32|7 // zakalA ityevamAdibhyo vRddhaM yo viditastyastadantebhyo'Na bhavati aiSe / zAkalyasya chAtrAH zAkalAH / "kyaSpanA tyApasyasya" [ 1] iti yalam / kArAvasya chAtrAH phAravAH / gauSatyasya gaukakSaH / koriTanyasya kaurijanaH / vRddha iti kim / zakalo devatA'sya zAlA zAjalyedam zAkalIyam / uttarArtha va grahaNam / 1. nanu "rokoto:" hatyatra dezamaNamanuvartate / ma0, 50 / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jaimendra bhyAkaraNam [ma. 3 pA0 2 sU0 85-15 inaH ||32288|yuddhe yo vihitaH iJ tadanvAdaNa bhavati zeSe / dArida dAkSam | phAkSam / vRddha isyeva / sautaGgameridaM sautanamIyam / na dvayama: prAcyabharateSu // 3 / 2 / 89 // dUSaco mRdaH prAcyabharatAt vRdAdimantAdaNu na bhavati / pUrveNa prAptasya pratiSedhaH / prAcyeSu caidrIyAH / pauSIyAH / bharateSu kAzIyAH / vAsIyAH / yaca iti kim / pAnAgArezchAtrAH pAnAgArAH / prAcyamarateSu iti kim 1 dAkSAH / jhAkSAH / "kAzyAdekhiThI" [ 1] ityatra cedizandena sAhacaryAddezavAcinaH kAzizabdasya grahaNam / iha vRddha tyAntAccha udADhataH / nanu bharatAH prAcyA evaM teSAM kimartha pRthagupAdAnam / anyatra prAnyagrahaNena maratagrahaNaM mA bhUdityevamartham / dozchaH ||3RIEO|| vRddha iti nivRttam / sAmAnyenopAdAnAt / dodazcho bhavati shesse| sautArIyam / mAlIyam / "rUpyadyoH" [zakSa83] cha (cha) bAdhilA paratvAt "dhanvayoH " [3326] iti buma / mANirUpye bhavaH mAhirUpyakA / "udIyamAmAt prasthacoraNa bakamyaH" [vA.] mASIprastham / mAhakoprastham / bhaSavaSThaNachasau // 3RE1 // doriti vartate / bhavacchandAt ThaN chas ityeto tyo bhavataH zeSe / sakAraH "siti" iti pada saMjJArthaH / bhAvakam / bhakdIvam | "mRdgrahaNe zikavizirasya bhavatIzabdasya grahaNe ThaNyaso: 41:iti padayanANe pakSyAsana puMSabhAvaM tadeva rUpam / yastyadAviSu na pakSyate zatranto bhavacchandaH, tasmAdaNi bhAvatamiti / kAzyAveSTapiThau // 3 / 2 / 12 // krAzi ityevamAdibhyaH ThaJ piTha ityeto tyo bhavataH zeme / kAra uccaarnnaarthH| phAzano panapadaH tatra jAtA kAziko, kAzikA / vaidikI, vaidikA / kAzi / vedi | savizati / saMvAha / acyuta | modamAna / saMkulAda / istikarNa / kunAman | hiraNya / karaNa | govAsana | mauriti / bhauliGgi / arindama / zakamitra | devdt| dAmitra / dAsagrAma | govAina / taraGga / sodAvatAmi' / yuvarAja / uparAna / sindhumitra / devarAja / "mApadAdipUrvapadAt kAkAntAda miTho baccamyau" [vaa.]| ApatkAliko / prApatkAlikA | prokAlikI / praurghakAlikA / prApad / Urdhva / kUpa / anu | puurv| ityApadAdiH / doriti vartate / yatrAdusaMjJAsteSAM vacanAd praNam / doradhikArasya tu prayomanaM devadattasya prAgadeze vartamAnasya dusaMjJA na bAhIkaprAme / dorekha ThabhiThau / kathaM bhASye prayogaH devadattIyAH / devadattAH iti / "yA mAmnaH' [11] ityatra veti vyavasthitavibhASA ke kartavye dusaMjJA bhavavi ubhiThayona bhvti| vAhokamAmebhyaH // 3 / 263 // doriti vartate / vAhInAmebhyaSThamiTho bhavataH zeSe | sakalAyAtA, sAkalitrI, sAlikA / mAnyapiko | mAnyapikA / kAratAyikI / kAratAyikA / pozInareSu // 264 // doriti vartate / uzInareSu ve grAmAH, tadvAcibhyATamiThau vA bhavataH / AhUjAlikI, pAhUAlikA, grAhUjAlIyA / sauvarzanikI, saudarzanikA, saudarzanIyA / ordeze Thama. // 32195|| baha do radozca vidhiH / uttarasUtre punardugrahaNAt | uvantAddezavAcino mRdaSTam bhavati deshe| niSAdakA pAtaH, naiSAdakaryukA / padazcarabantukA | chatya parasAdayaM ThaJ bAdhakaH / dAkSiyukaH / doSThaniTayorapi bAdhakaH / pAkamAme, nApitavAstau mAtA nApitavAstukaH / deza iti kim / pttoshchaatraaH-yaattvaaH| 1. kIyAH ma0, 10, pR0, / 3. saudhAvanAni / sodhAvadhAmi pa0 / 1. epamArajantukA - mA, pa0 / eyabAsantuka 4. / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma 3 pA0 2 mU016-103] mahAvRtisahitam do prAcAm // 3296 // uddeza (prodeza)iti vartate / uvarNAncAddoH zandezavAcinaSTham bhavati zedhe / doradozna pUrveNa siddhe niyamArthametat / doreva bhASAM na yo prAkacA mukaH / nAzayAstumaH / doriti kim ? majavAstu mAlavAstavaH / kanyAyAH // 32 // 97 // kanyAzabdAham bhavati zeSe / kanthA prAvaraNama, upacAgad dezo'pi / kAnyiko gauH| varNI ghubha // 2068 // vaNoM yA kanthA tasyA vuJ bhavati zeSe / varNa rnAma nadaH, tasya adUrabhako janapado vANu:, sadviSaye yA kanyetyarthaH / kAnthako gauH / kAnyako'zvaH / dhanvayovaH // 36 // doriti deza iti ca vartate / bandha ( dhanva )vAcino yakAroSThazca dezavAcino doSu na bhavati zeSe | prAcAmiti nivRttam / pArenandha dhandha ni jAtaH, pAremandha( dhanya kaH / ApArebandha, dhanya )ka: / pArAbatakaH / yoddhaH / sAGkAsyakaH / kAmpilyakaH / ThaminaThAbhyAM yoko vujha paravAt / vaahiikgraame| dAsarUpye jAtaH, dAsarUpyakaH / "Adeze" [3 / 2 / 15] ThatraH paratvAdyoDo thutra bhavati / zrAtrautamAyo bAtaH, yAtrItamAyayakaH / prasthapurayahAntAt // 32210011 doriti deza iti ca vartate / prastha pura vaha ityevamantAdezavAcino dorbuJ bhavati / syaaphyaadaa| dorityadhikArAttadantatve labdhe antagrahaNamanarthakamiti cet ; asalyanvagrahaNe tadarthavAci dusajhaM gRhyeta / yayA pUrvasUtre kandhA ( dhanvA ) thavAci dusaMjJa gRhItam | mAlApasthe jAtaH / mAlAprasthakaH / sau (zo) yAprasthakaH / kSAntiprasthakaH / nAndIpurakaH / kAndhIpurakaH / pailavahakaH / phAlganIvahakaH / purAntAd "rolIto: prAcAm ' [3 / 2 / 1] iti siddhe'pyaprAgarthe vacanam / prasthAdyantAt ThanikAbhyAM paratvena dhun / pAnaprasthakaH ! kaukuzIvahakaH / etebhyo vAhIkayAmatvAt miTho praaso|| rozItoHmAcAm // 32 // 101 // doriti deza iti ca vartate / prAgmatyA dezavizeSaNam / rephorDa ikArAntAca doH prAgadezavAcino budha bhavati zeSe / chApavAdaH / pATaliputrakaH / aikacakakaH / ItaH khallapi / karakandI, kAkandakaH / mAkandI, mAkandakaH / prAcAmiti kim 1 dAcAmitrIya / taparakarayamasandehArtham / ___ rASTrAvadhyoH // 3 / 2 / 102 // doriti deza iti ca varttate / dezavizeSaNaM rASTrA'vadhI / rASTrakA cinastadaadhivAcinazca doryuja. bhavati zeSe / chApavAdaH | AbhisAre jAtaH, prAbhivArakaH / rASTrAvadheH, zrIpumakaH / shyaamaaynkH| avadhigrahaNenApi rASTra gRzate / kimartha tadhupAdAnam / bAghakavApanArtham / "garIyo" [1960] rASTrAvadheH paramaecha bAdhitvA zubheva bhavatyuttarasUtreNa / gartakaH / idaM ca prayojanam-maujhirnAma vAhIkAnAmavadhimAmaH, tatra bhavo mauzIyaH / grAme avadhI dubha na bhavati / bahutve'dorapi // 2 / 103|| rASTrAvathyoriti vartate / bahusvaviSayAnmRdaH adorapi dorapi rASTra vAcinasadadhivAcinazca ghuSa bhavati zeSe | zraechayorapavAdaH / prado rASTrAt-ameSu jAtaH AGgakaH / vAnaraH / zrado rASTrAvadheH / zrajakundeSu jAtaH, aajkundkaa| do rASTrAta, dArveSu jAtaH, dAyaMkaH / kaambdhH| do rAkhAvAkAlata reSa bAtaH, kAlakharakA / vaikalizeSa bAtaH, vaikalizaka: / jahaSa jAtaH, AvakaH / bahutvagrahayaM kim ! janapadaikadezabahutvena vivakSita vun mA bhUt vartanISu bhava iti / doH pUrveNaiva siddha apimAiyaM kimartham ? uttaranna yoranuvartanArtham vAdhAvAdhi"zA(nyA)yeta(notakradAnenaiva dadhidAnasya, tasmAdadhItyuktam "boSThamaH" (3 / 2 / 36] paratvAt rASTra lakSaNo ghum / jahaSu nAvaH, jAinakaH / 1. bhAmjimastha pra., puu0| 2. kaukujIvahaka pU0 / kojIvaharUH m.| kauskRjIvahakaH ba0 / 3. hi pRSazupAdAnam a0, 10, pU0 | 5 dhe: / ajIde (hai) pu jAtA, bhAjamoda (5) : pU0 / .5 vijJAyeta baa| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 jaimendra-vyAkaraNam [ma. pAsU. kacchAgnivaktravarsa (garta ghoH // 3 / 2 / 14 // kalcha amni kA varta (garna ) ityevaM yordeza. vAcino mRdo doradozca ghum bhavati zeSe / chAgo'pavAdaH / bharukanche pAtaH, mArukacchakaH / paippalIya 1 kANDAgnI jAtaH kANDAgnakaH / vaibhumAgnakaH / tenduvaktrakaH / sainghuvayakaH / bAhuvartakaH / cAkavataMkaH / dhUmAdeH // 3 / 2 / 105 // dhUma ityevamAdibhyo buJa, bhavati zeSe / agAdInAmapavAdaH / dhUme bAtaH, dhaumakaH / dhUma / ghaNDa ] zazAdana / arjunavA / daNDAyana / sthalI / mANavasthalI / ghoSasthajI / poSasthalI / mAhakasthalI / rAjA / satrAsAha / bhakSAsthalI / samudrasthalI / madrasthala / aJjalIkUla / dayAhAva / thAhAva / saMskIya / parvata / garma / videha / zrAnata / anayorarASTrArtha maham / pAdUra / pASeya / yoko'pyadezArtha grahaNam / ghoSa | sanya / palli / zrArAjJI / zrArAzakaH / dhArca rAzI / dhAgazaH / ityevamAdigrahaNamaprAgaryam / abhaya / tIrthA / tIraklAsauvIreSu / kolamanyat / samudrAnnAvi manuSye ca / sAmudramanyat / kukSi / antarIpa / aruNa | ujjayinI / dakSiNApatha | sAketa / magarAsAdAyayo / 106 // kurA nindA, dAvaM naipuNyam / ete tyAryasya cAtAdavizeSagyam / nagarazabdAd anna. bhavati zaiSika: kusyadAyayorgamyamAnayoH / tatra kutsAyAM kenA'yaM muSitaH / iha nagare manuSyeNa / sambhAvyata etat / nAgarakAcIga hi jAgarUkA mAnti / keneyaM vINA vAditA iha nagare manuSyeNa / upapadyata pavanAgarako ( kaiH ) nipuNA hi nAgarakA bhavanti / kutsAdAkSyayoriti kim / nAgaraH puruSaH / atyAdiSu nagarIzabdaH evyate / tasmAda kali nAgareyaka iti bhavati / manuSyAviSvaraNyAt / / 3 / 2 / 107 // araNyazabdAnmanuSyAbhidheye zaiSiko puJ bhavati / "maraNyAyo vAtamyaH" [vA0] ityuktam , tasyAyamapavAdaH / zrAraNyako manuSyo vA panthA vA adhyAyo kA nyAyo vA vihAro vA istI vA / ete manuSyAdayaH | "kA gozyeviti vanAmyam"[ghara0] zrAraNyakA zrAraNyA gomayAH / manuSyAdiSviti krim / zrAraNyA zroSadhayaH / kuruyugandharebhyo thA / / 3 / 21108 // kuru yugandhara ityetAbhyAM zaiSiko vubha bhamati / 'rASTrampo vA (rASTrAbadhyo:)" [22] pati "bahusvecorapi [12/103] iti nitye buni prApdai vikalpo'yam / kuruSu jAtaH kauravakaH / kacchAdipAThAdApi bhavati / kauravaH / vAgrAhayaM yugandharArthameva / yugapareSu mAtaH yaugandharakaH / yaugandharaH / nutasthayorabhidheyayoH kuruzabdAnnityo buma bhavati / kauravako mAnuSyaH / kaurava kamasya jalpitam / vRjimavAt kA // 3 / 2106 // vRjimazabdAbhyAM ko bhavati zeSe / rASTralakSaNasya "bahukhezvorapi" [3 / 2 / 103] ityasya cuno'pavAdaH / vRjikaH / madrakaH / yasminprakaraNe janapadAsteSu "sa-spaSidhI (ma) sadantavidhi"riti pratiSedhe prApta susajivikchandayo janapadasya" [40] iti sarvatra tadantavidhiH / sumaagdhH| srvmaagdhkH| ardhamAgadhakaH / pUrvamAgadhakaH / sumadrakaH / sarvamadrakaH / ardhmdrkH| divazandapUrvakatve tu madrazabdasya digara (gA) dekho" [[ ] "ma yojanA" [185] ityapi / porvmnH| - - 1. mAtra gataMyoriti pAThaH suvacaH / pUrvatra rASTrAvabhyoriti sUtravRttau buNeyottarasUtregya gatakA / isyukta: / bAhudharzakaH / cAkravarNakaH / ityudAharaNamapyatroktaM cityam / 2. zaSpa . ., s.| 3. --yAta putanAgarako (kai) nipuNA bhavanti / ke-4.- etasAgara ( 2 ) causa hi nAgarakA bhavanti / phene-ma, pUcha / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 3 pA0 ra sU0 110-14] mahAttisahitam 191 koko'Na shish110|| deza iti varvate / dezavAcino mRdaH kAroDo'e bhavati / "bahuveDa porapi [11] iti dhuno'pavAdaH / RSikeSu mAtaH prArSikaH / mAhiSikaH / zrAzmakaH / kamiyAkukSu jAta pecavAka iti ? ucyate, "o" [3 / 9 / 15] iti prAptaH, taM bAdhitvA parabAd "bahutke domapi pani nuna jAsaH, nApi parabATagamagaNa gate / 'bhaugrAhasya' [zA1] ityAdinA ukha nipAtyate / deza iti vartate / kacchAyaH // 22111 // kaccha ityevamAdibhyo dezavAcibhyo'NU bhavati zeSe / dhuo'pacAdaH / phaacchH| zabdAdabahutvaviSayAdutsarga evANa siddhH| tasya nRtatsthayorchan yayA syAdityevamarthaH paatthH| kcch| sindhu / vrnn| gndhaar| mdhur| madhurAt / zrasyApyunaratra vuarthaH pAThaH / dIpa / anUpa / anAvaha / vizaNapaka ! asyApi phoTo tuarthaH pAThaH / kulUta / raGgaH / nRtarasthayovuna // 32112 // kacchAderiti vartate / nari tasthe cAbhidheye pacchAdevuna bhavati / aNo'pavAdaH / kAnchako naa| kAbchukamasya hasitaM alpitam / kAcchikA cuulaa| sainpavako manuSyaH ! saindhavakamasya hasitaM alpitam / saindhavikA cUlA / nRtatsthayoriti kim ? kAncho gauH / saindhavo'zvaH / goyadhAgyapadAtI salvAt / / 3 / 2 / 113 // gavi yavAgvAmapadAtau ca mAtAdau salvazandAd "bahusve'dhorapi" [10] ityeva ghusiddhH| niyamArthamida mukhyte| etasminneva jAtAdivizepe vuz yathA syAt / anyatra utsargApavAdo'ya bhavati / dvizeSayAmapadAtigrahaNam | kacchAdiSksya pAThoDa naryakaH / salveSu prAtaH sAtvako gauH| sAlvikA yvaaguuH| nRtatsthayorityetadatra' vartamAnamapadAti vizeSaNam / sAlvako manuSyaH ! sAlvakamasya hasitaM balpitam / sAlvikA cUlA | eteSu buJo niyamAdanyatra sAlvaM vastram / sAlyAH pdaatyH| gadhagahAdibhyazchaH // 3 / 2 / 114 // garna ityevaM cordezavAcino gahAdibhyazca cho bhavati / zraNAderapavAdaH / svaacidgiiyH| bAhIkyAmebhya iti ThaThiyoH prAptayoranena punshchH| tRtIyaH / zRgAlagIyaH / zraNa prAptaH / deza ityadhikAro'pi gahAdInAM sambhavApedaM vizeSayAm / gahe mAtaH, gahIyaH / gai / antastha | sama / madhya madhyama cANa caraNetyasyAyamaryaH / pRthivImadhyazabdasya madhyamAdezaH / pRthivImadhye zabdasya mA madhyamAdezo bhavati / mAdhyamIyaH ktthH| caraNasambandhe nivAsalakSaNe tyAyeM aNu mavati / mAdhyamA iti / uttama! naa| magadha / puurvpkss| aparapakSa / ayamasAkha | uttamasAsa / samAnazIla / ekagrAma / ekavRkSa / vipa / iSanIkA avaspanda / kAmaprastha asmAt "prasthapuravahAntAt" [3 / / ..] iti cutra prAptaH / khADAyaniH / kAThoNiH / lAvaraNiH / zaiziri / shaunggi| prAsuri / AiiMsi / zrAmitri / vyADi | bhauSi / mAsthi / zrAgni / shmi| devshmmi| yo giphtraaki| vAlmIki / mAlaki / saumavin / uttara / mukhapArvatasoH khaJca / pArarvacIyam / mukhavIyam / janaparayoH kukca | banakIyam / parakIyam / devasya ca (baa)| devakIyam / veNukAyArakA vaktavyaH / zrAkRtigaNo'yam / baiNukIyam / zrotarapadIyam / prosthIyam | mAdhyamakIyam | mAnukIyam / caitrakIyam | kRkaNavarNAd bhAradvAje dezavizeSe / kRmayIyaH / piiyH| 1.-baduparta-pU0 |-rityess sabanuvarta-4.1 2. antarapakSa puu.| 3. kAverazi ma0, puu.| . mAriva mA5. jyoti m.| zrosi (auti) 5.16, vArAki pU. / vATAraki pa... kSemavRtin ma., 50 / samavRtin pa0 / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 jainendra-vyAkaraNam [.0 3 za. 2 pR. 115-123 prAcA kaTAdeH // 11 // deza iti vartate / tavizeSaNaM prAmpAhaNam / kaTAdeH zabdAprAgadezayAcinazcho bhavati shesse| ayo'pavAdaH / kaTanagarIyaH / kTamAmIyaH / kaTaghoSIyaH / kttpaavliiyH| rAkSaH ka ca // 32 / 116|| asambhavAd deza iti nAbhisambadhyate / rAjazabdasya kakAro'ntAdezo bhavati chazca / zrAdezArthamidam / "dozka" [20] siddha eva | rAjJa idam sabakIyam / ekadezavikRtasyAnanyavAda "anokhaM za20] nAzaGkanIyam / tAnirdiSTasyAnanyavad bhAva uktH| na hA'nastAnirdezaH, ki tarhi rAjazabdasya / doH kasoka shraa117|| deza iti vartate / dodezavAcinaH kAroThA khakAroDazcho bhavati zepe / shvaarohnnkiiyH| draudhaNakIyaH / zrAzvasthike jAtaH, prAzcatyikIyaH / zAlmalike jAtaH zAlmalikIyaH / koDa ityaNi prApte kaH / sosuke jAtaH, mausukIyaH / vAhIkagrAmalakSaNau ThajiTho bAdhilA koDa ityaya prAptaH ( zrASTaka nAma bandhaH tatra jAvaH ) zrASTakIyaH / bandhalakSaNaM buja bAdhitvA koDa ityam prAptaH mAjhaNako nAma rASTram, tatra jAtaH, baamnnkiiyH| "ng" [3/20102] buno'pavAdaH "koDa:" [URL] ityaNa prAptaH / khokaH khalvapi / kauTizikhIyaH / mArizikhIyaH / koTizikhAyo vAhIkagrAmaH / kAthApAdanagaranAmahadadyoH // 22 // 118 // deza iti vartate dozva iti ca | ya zabda: pratyekamabhisambaddhayate / andhAdi dyodezavAcino dozcho bhavati zeSe / vAhIkamAmAdilakSaNasya tyasyApavAdaH / dAkSikanyAyAM jAtA, daakssiknyoyH| maaikiknyiiyH| yadozInareSu prAmastadA napuMsakaliGgatvam / "vIzInareSu" [A ] ThaThiyoH prAptiH / yadA tu vAhIkagrAmaH, tadA strIliGgatvam / "vAhIkamAmebhyaH" [22] iti prAptiH / dAkSipaladIyaH / maaikipldiiyH| dAkSinagarIyaH / maahkingriiyH| daakssipraamiiyH| mAhakigrAmIyaH / dAcidIyaH / gomayahadIyaH / / parvatAt // 3 / 2 / 116 // parvatazabdAncho bhavati zepe / aNo'pavAdaH / uttaratrAmadhimApA vakSyate / matya ihodAharaNam / parvatIyo manuSyaH / ___ vA'matyai // 22120 // mAdanyasminnamidheye parvatAra vA cho bhavati / pUrveNa nitye prApta vikalpo'yam / parvatIyaM phalam / parvatIyamudakam / pArvatamudakam | amartya iti kim 1 parvatIyo nA / - yamadasmado'kam svac // 3 / 2 / 121 // deza iti nivRttam / veti vartate / yuSmadasmadasyAM vA khana bhavati, yadA khama, tdaa'klaadeshH| yoSmAkIraNaH / zrAsmAkInaH / "kit" [||5.] iti dakArakhyAkAdezaH, akArocAraNAsAmarthyAt "sve'ko dItvam" [1388] ! cetyAdhikArAncho bhavati / yuSmadIyaH / asdiiyH| aNi // 3 / 2 / 122 / / aNi ca parato yuSmadasmadorakakAdezo bhavati / idameva zApakam, yuSmadasmad : bhyAmaNapi bhavati / yoSmAkaH / pAsmAkaH / tavakamamakAyekArthe // 2 / 12 / / anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho veti paribhASeyamanityA / aNi khani ca parato yuSmadasadorekArthe vartamAnayostavaka mamA ityetAvAdezau bhavataH / sthAnyA dezayoryathAsaMkhyaM na lAdezanimittayoH / tAvakIno mAmakInaH / vAyako mAmakaH / yuSmArka yudhayo'yaM yauSmAkINAH / evam aAssAkInaH / yauSmAkaH / zrAsAkaH / arthagrahaNaM kim ? tayakamamakAveka ityuvyamAne, ekavacane parata iti vijJAtheta, tadA'tra ko doSaH 1 yoSmAkINa mAmAkIna ityatrA'pyAdezavidhiH syAt / vAvakInA mAmakInA ityatra ca na syAt, ato'rthagrahaNaM kriyate 1 tenaikArye vartamAnayoryuSmadasmadorekavacane bahuvacane vA parata AdezavidhiH siddho bhavati / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma.pA. 2 sU0 124-132] mahAvRttisahitam 193 - yo'dvAt // 2 // 124 // veti nikRtam ! ardhazabdAccaiSiko yo bhavati / ayo'pvaadH| ardhe bhavaH, adhyH| parAparAdhamottamAH ||212shaa para zrapara adhama uttama ityevamAdeSazabdAyo bhavati zaiSikaH / parAyaH / avarAyaH / adhamArthyaH / uttamAyaH / "varSayu samAhAre" [HINDI]ti SasaH / paramadamparAmiti "vizeSaNaM vizeSyeNeti" [ 52] se kRte parArdhe pAtaH praayH| yadA parA' varAdizabdo digvAcinau tadottarasUtreNa yaThagI prAptau / tadavAcitve tva prApta / adhamottamAderaNa prAptaH / prakRtitsameteSAM mA vizAyIti zrAdimaNam / digAveSTaNa va // 32 // 126 // ardhAditi vartate / digAdepardhAcchaidhikaSTaNa bhavati cakArAyazca / pUrvAddhe chAtaH, paurvAcikaH / pUrvArthaH / dAkSiNArddhikaH / dAkSiNAI yaH / aparama pazcAIm "upayyu pariSTApazcAda" [10] ityatrA parato'parasya pazvabhAvo vakSyate / pazcA jAsaH, pAzcArdikaH / pazcAIyaH / "prapAdeSaNa vaktabhyaH" [kA0] digchabdAdanyo yadA'rdhasyAdirbhavati tadA uNa bhavati / pokayardikaH / vaivayArTikaH ! vAleyAdikaH / kSetrArdikaH / parA'varAdestu pUrveNa ya eva bhavati / prAmarASTrayoraNTho // 3 / 2 / 127 // digAderardhAdaN Ta ityetI yo bhavataH zeSe'rthe prAmarASTrayozcedaI bhavati / prAmaikadezavAcI rASTra kadezacAcI cedaddhazabdo bhvtiityrthH| mAmasya rASTrasya vA pUrvA bhavaH, pauddhi: / paurvArdikaH / dAkSiNA / dAkSiNArddhikaH / paashcaa| pAzcArdikaH / madhyAnmaH // 3 / 2 / 128 // madhyazabdAcchaSiko ma hatyaya tyo bhavati / praNo'pavAdaH / madhyamaH / "mAdezceti vaktavyam' [vA ] aadimH| "apAyayoH (ayo'yaso ) pakhaM ceti pampam / avamaH / adhmH| samprApaH // 3 / 2126 // sampratyarthe jAtAdau madhyazabdAda ityayaM tyo bhavati / kaH puna ivArtha: svArthaH / sampratikAlo vartamAnaH, so'tIvA'nAgatayodayorantarAle vartate / evamanyadapi yorantarale vartamAna sampratItyucyate / thannAtidIrdha nAtihasvaM madhyaM kASTham / nAnyutkRSTo nApyapakRSTo madhyo vaiyAkaraNaH / madhyA strii| dIpAvanusamudra yA // 2 // 130 // samudrasamIpe yo dvIpazabdastasmAcchaiSiko yatra, bhavati / kacchAdipAThAdaraNo nRtatsthayo nazvApavAdaH / dvaipyam / dvaiyA strI 1 zradsamudra idi kim ? anunadi yo dIpaH tasmAdyamunAdisambandhe dvIpe bhavam, paM tRNam / "halAdi' [31 ] pAThAdaNa / dvaipako bhyAsaH / "nRtaspayoH'' [ 11] iti ghuna / kAlADhA // 22 // 13 // kAlavizeSavAcino mRdaH zaiSikaSThA, bhavati / prayo'pavAdaH / vRddhatyaM' paratvAd bAdhate / maasikH| sAMvatsarikaH / yathA (dA ) kadambapuSpayogAtkAlo'pi kadambaephavAcyA, tatrA'nena Thama / kadambapuSpe deyamRNaM kAdamnapuSpikam / hipAlAlikam / tatra vAtA" [Unr] prAgitaH kAlo'dhikAraH / pAce zaradaH // 322132 // zaracchandAkAlavAcinaH zrAddha 'bhidheye zaiSikaSTana, bhavati / zaraditi hi RtuvizeSaH / tatra "bhasandhyAtubhyo'yodhyo'" [3321138] prAtaH, tadapavAdo'yam / zaradi jAtaM zAradikaM zrAddham / zrAddha iti kim ? zAradaM dadhi / zAradaM sasyam / zraddhAzabdena cAtra rUdivasApitRkAryamevopyate, na tu bhaddhAvAn / teneha na bhavati zAradA shraadH| zradAbAnityarthaH / 1. pUI 0, 20, 50 / 2. mata: 1-0, ba0, 50 1 3, bharca pR0 / 25 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 jainendra-vyAkaraNam [ma. 3 pA0 2 sU0 133-70 vA rogAtapayoH ||shsh133|| roge aAtape cAbhidheye zaracchabdAccaiSiko vA Thana bhavati / zAradikaH / zArado roga Atapo vA / mizAnadoSAbhyAm // 3 // 213 // veti carttate / nizApradoSazabdAbhyAM vA Thapa bhavati zedhe / nilyai kAlAibhi prApta vikalpo'yam ! nizA sodA'sya, naizikaH / naizaH / prAdoSikaH / prAdopaH / nizApradoSasahacaritamadhyayanamupacArAttathocyate / zvasastu ca ||3shsh135|| zvasUzabdAhA bhavati / tasya ca Tana imAdeze kRte tuDAgamaH 1 Tho'pavAdo bhilakSaNastuTa prAtaH, taMbAdhitvA "manaszvasaH" [12] iti vibhASayA ye prApte anena ThA vibhASyate / vo bAto bhayo vA zauyAta, malA: / prAyaH mujhe tanam zvastamaH / prAvRSa eNyaH // 3 // 136 // prAvRSa' zabdAt eNyo bhavati zeSe ! RkhaNo'pavAdaH / prAyo balAhakaH / NatvaM kimartham 1 prAvRSeNyamAcaSTe Nici kipi ataH khe ca te NakArasya zravaNArtham / bhasandhyAtibhyo'vabhyo' shraa137|| kAlAditi yatate / "bhAzu taH kAlaH (1 ] ityAgatasyANaH "usabhe" [zaza ityusi kRte kAlavAcibhyo bhebhyaH sandhyAdibhya Rtubhyo varSAvarjitebhyo'Na bhavati zeSe / Thamo'pavAdaH / bhebhyH-taissH| pauSaH / tiSyapuSyayobhAgi" [ 35] iti yakham / sandhyAdigya:-sandhyAyAM bhaSo jAto vA saandhyH| sandhyA saviskhalA ( sndhivelaa)| amAvAsyA / ekadeza vikRtasya zramAvasyAzabdasyApi grahaNam / trayodazI caturdazI paJcadazI paurNamAsI pratipan / 'saMvatsasaraphalaparvaNo:"[gaLasU0] sAMvatsaraM phalam / mAvatsaraM parva / anyatra sAMvatsariko rogaH / RtubhyaH-zaraddhemantaziziravasanta SmaH / zravardhAbhya iti kima ? varSAsu sAdhu vArSikaM ghaasH| apamahaNaM chyAdhanArtham / svAtau tada ( bhavaM ) saughAtam "pace khoraiyautha" [5 / 2 / 8] ityauva / / hemantAttakhama zaza138 hemantazabdAdaNabhavati tatsanniyogena cAsya takham / hemante sAdhuH manam / hemantaH / (hemanamanulepanam / hemanaM vAsaH / ThamapISyate / ) haimantikamiti / hemantatakhamiti vaktavyam / kAnidazaH pimarthaH 1 kevale'pya'Na (hemantAda) yathA syAt / sena siddham / hemantI paktiH / sAryAcarampAhaNenagemibhyastanaTa // 13 // kAlAditi vartate / sAyaM ciraM pAI prage zandebhyo jhimyaH kAlavAcibhyasnanaDa bhavati zeSe / sAyaciraMzabdayorabhisaMzayotyasaniyogena maphArAntatA nipAtyate / sAyantanama / cirantanam / prAipragayostvekArAntatA nipaatyte| pAhnaH sodo'sya, praatnH| pragaH soho'sya, pragatanaH / IcantAttanaTi "makAlasanekAlebhyo dhA" [4 / 3.133] pratyanupA siddham / prAtastanam / divAtanam / doSAtanam | "ciraparasparAribhyasno vaktabhyaH' / vA0] ciratnam / parutmam | parAritnam ! "AntAvimo dhaktabhyaH'' [ vA0 ] antimam / vA pUrvAparAvahAt // 32 // 140 // pUrva apara ityevaMpUrvAdahazabdAd vA tanai bhavati zedhe / nitye kAlAhaji prApte vimASeyam / pRAla sanaH / puurvaahtnH| aparAhatanaH / aparAhnatanaH / paurvAhnikam / zrAparAtikam | yadA pUrvAhaH sodo'sya tadA parvAhatanA, aparAhatanaH / ityabhayanandiviracittAyAM jainendra mahAvRttau tRtIyasyA'bhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAsaH / 1. prAkRT pa0 / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 3 pA0 1 sU0 1-12] mahAvRtisahitam 165 tatra jAtaH // 33 // 1 // zrayAdayaH paramotsargAdyAdayazva zaiSikAH prakRtAH teSAmitaH prabhRti prakRtyarthAH samarthavibhaktyupAdAnaM ca veditavyam / tatreti IpsamarthAjjAta ityetasminnarthe yathAvihitaM tyo bhavati 1 suSne chAtaH straughnaH / zrotaH / rASTriya zAkalikI / zAkazi / / ityetasminnarthe Tho bhavati / eNyasyApavAdaH / prAvRSaSThaH ||3|3|2|| prAvRT chandAdI samarthAnjAta prAvRSikaH / prAvRSikA khI / khau zarado bruna // 3|3|3 // zaracchedAd vuJa bhavati khuviSaye / tatra ghAta iti taM te / zAradikA mudgA| saMjJAzabdAnAM vyutpattimAtramidam / khAviti kim ? zAradaM sasyam / + sinbhavapapharAvaN ||3||4|| sindhupakara ityetAbhyAmay bhavati tatra jAta ityasminviSaye / sindhuSu khAtaH saindhavaH / zrApakaraH / sindhuzabdAt "kacchAdeH ''[3/2/112] ityay |'tusyo:' [3/1/113] iti dum ca prAptaH / tayorasavAde ke pakarazabdAdayo'pavAde uttarasUtrayaNa ke prAse'nenApi vidhIyate / I pUrvAhnAparArdrA mUlapradoSAvaskaraca kaH ||3|3|5|| pUrvAhna aparAhna zrArdrA mUla pradoSa zravaskara ityetebhyaH sindhyapa karAbhyAca ko bhavati / tatra jAta iti vartate / pUrvAha jAtaH pUrvAhakaH / apraahnkH| "vA pUrvAparAGkSAH [339/340] ityasyApavAdaH / ArdrakaH / "kebhyaH[52125] iti prAdezaH / mUlakaH / kAlavAciye sati malakSaNasyA'No'pavAdaH / pradoSakaH / "nizApradhurevAbhyAm [3|2|115] ityasya bAdhA | avakaraH / zrayo'pavAdaH / sindhukaH / apakarakaH / zrAbhyAM pUrveNApi bhavati / pathaH panthaH ||3|3|6|| pathizabdAtko bhavati sarasanniyogena pathizabdasya pantha ityayaM cAdezaH / tatra jAta iti vartate / padhi jAtaH, panthakaH / aNo'pavAdaH / cAmAvAsyAyAH // 337 // zramAvAsyAzabdAd vA ko bhavati tatra bAta ityasmin viSaye / sandhyAdinA' [ 312/137 ] nitye'Ni prAse ko vibhASyate / zramAvAsyakaH / ekadezavikRtAdamAksyAzabdAdapi / amAvasyaka | bekhu / zramAvAsyaH / zramAvasyaH / aSADhAca // 35 // " ityayaM tyo bhavati prADhazabdAt cakArAdamAvAsyAyAzca / tatra bAta iti varttate / yati prAptaM zraSADhAditi sautro nirdeshH| aSAdAyAM jAtaH zraSAdaH / zraghATA strI / zzramAvAsyaH / zramAvasyaH / zraviSThASAdvAbhyAM bujiti vaktavyam' [ vA0] / zrASiSThIyaH / zrAghATIyaH / phalgunyASTaH ||3|3|6|| phalgunIzabdAko bhavati tatra bAta ityasminviSaye / nApo 'pavAdaH / phalgunyAM kAtaH phalgunaH / phalgunI strI / sthAnAntAdue ||3|3|10|| khAnAntAduttarasya jAtArtha zrAgatasyA ubhbhavadi / gosthAne bAtaH gosthAnaH / zrazvasthAnaH / zAstrAd gokharAt ||3|3|11|| go khara ityevampUrNa chAlAsparasya bAtAyeM zrAgatasya tyasyombhavati / gayAM zAkhA gozAlam / kharAyAM zAlA kharazAlam / "senAsuracchAyA kA nazA vA [24|11 ii nap / gozAle jAtaH, gozAlaH / kharazAlaH / liGgaviziSTasya balasyApi "pyupa" [11] do TApa upi sati tadevodAharaNam / ghatsAddU vA ||4|3|12|| vatsapUrvAt zAkhAtparasya jAdArtha bhAgavasya tyasyo bhavati vA / batsthAle jAta, vatsazAlaH / vAtsyathAlaH / 3. bhAnyam pra0, 40, pR0 / 2. chyU cevi a0, ba0 pU0 / 6. sya svasyo- pra0, 50, 10 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ma. 3 pA0 3 sU0 13.5 bhebhyo bAhulam ||3shsh13|| bhazabdebhyaH parasya jAnArthe bhAgatasya tyasya bahulamad bhavati / zraviSTAnurAdhAstAvipunarvasutiSyahastavizAkhAbahulAzya ubeva bhvti"| aviSThAsu bAtaH praviSThaH / bhalakSaNasyANa upa | 'hapupyup" [14] iti strItyatyobhavandi ! agama: ! ti| punarvasuH / tiSyaH / tiSyagrahaNe paryAyagrahaNam / pussyH| hstH| vizAkhaH / bhulH| vadhA "citrArevatIroDiyomyaH siyAmuSeya bhavati" / citrAyAM mAvA strI aNa upa / hasupyuciti up / punaSThApa / ho / citraa| revtii| rohiNI / puMsi na bhavatyeva / caitrH| raivataH / rohiNaH / "anyebhyo vimASA'' | amicit / prAmivivaH / prazvayuk / praashvyujH| ( shtbhitraa)| shaatbhissH| kRttikaH / kArtikaH / mRgazirA / mArgazIrSaH / zirasaH zIrSAdezo vakSyate / bahulavacanAdanyadapi, bhayo vA Disvam / zAtabhiSaH / zAtabhiSayaH / kRtalamdhakrItasambhUtAH // 33 // 14 // tatreti vartate / jAta iti nivRttam / arthAntaropAdAnAt / tapresIpasamarthAt kRta labdha krIta sambhUta ityeteSvartheSu yathAvihitaM tyo bhavati / sune kRto vA lambo vA krIto za sambhUtI vA sodhnaH / rASTriyaH / jAtasyaiva vizeSo'pekSitaparavyApAraH khabhAvaniSpattau bhASaH kRtazabdasyAyaH / sAmAnyena prAptaM laghazabdArthaH / mUlyena prApta krItazabdArthaH / vidyamAnasya guNAntarayogaH sambhUtazabdArthaH / upacAreNedaM svayamutpAdaH sambhUtatvaM janmeti cet, evaM tarhi zApakamidam anmopacAre tatra mAta hatyeSa vidhina bhavati / prAvRSa eNyaH' [3 / 2 / 26] iti eNyo bhavati / prAvRSi sambhUtaM hiraNyam / prAvaSeNyam / "prAvRSaSThaH" [3 / 3 / 2] vi Tho'Sa na bhavati ! pathi sambhUtaM hiraNyam ityatra "pathaH panyaH" ziza ityetra vidhina bhavati / kuzalaH // 2315|| tatretIpasamAskuzala ityetasminnarthe yathAvihita tyo bhavati / svapne kuzala: sopnaH / rASTriyaH / uttaro'pavAdavidhiH / kuzale'rthe yathA syAditi yogavibhAgaH / payo vun // 3 // 16 // pathizabdAd chan bhavati tatra kuzala ityasinviSaye / papi kuzalaH paryaH / prakarSAvaH kaH // 3 / 3 / 17 / tatra kuzala iti vartate / AkarSa ityevamAdibhyaH ko bhavati / zrAma kuzakaH aAkarSaka: / prAkarSa | saru / pizAca / picaNDa / azani | asman / nicayaH / hAdaH / kAlAtsAdhupuruSyatpazyamAne // 318 // kAlavizeSavAcibhya IpasamarthebhyaH sAdhvAdiSvaryeSu yathAvihitaM tyo bhavati / hemante sAdhu, hemantaM vastram / zaiziraM bhojyam / vasante puSyanti, ghAsantyo latAH / myo latAH / zaradi panyante zAradAH shaalyH| SmA yavAH / atulakSaNo'Na sarvatra / banne 19 // tatreti IpamamarthAtkAlavizeSavAcina upte'yaM yathAvihita tyo bhavati / zaradi upyante zAradA yayAH / gremA zAlayaH / uttarArtho yogavibhAgaH / AzvayujyA yuna. // 23 // 20 // AzvayujIzandAdopsamarthAd vuma bhavati upte'rthe / AzvayujyAmuptA nAzvayubakA mudgAH / nirakaraNamutrArtham / grISmapasantAd vA // 3 // 3 // 29 // zrISmayatantazabdAbhyAmIpasamarthAbhyAM buna, bhaktyuse'rthe vA / nityam laNi prApte vikalpaH / grISme utAH premakA meSmA pA zAlayaH / vAsantakA vAsantA vA yavAH / deyamUNe // 3 // 3 // 22|| tatreti yate / kAlAditi ca / bAlavizeSavAcinaH IpsamarthAd deyamityetasmimarthe yathAvihitaM tyo bhavati yattaddeyamUeM cedbhavati / mAse deyamRNaM mAsikam / prArdhamAsikam | sAMvatsarikam / RNa iti kim ? mAse deyA bhikssaa| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 pA0 sU0 23- 31 ] mahAvRttisahitam 197 kalApyazvasthaya yasAd bun ||3|3|23|| kAlAd deyamRNa iti ca varttate / kalApin azvattha yavavasa ityetebhya Isamarthebhyo vuJa bhavati devamRNAmityetasminnarthe ThaJo 'pavAdaH / yasminkAle mayUrA ho vA kalApino bhavanti sa kAlaH tatsAhacaryAtkalApI / yasminnazvatthAnAM phalaM so'zvatthaH / yasminyava bhavati, saH yam (saH) 1 kalApini kAle deyamRNam, klApakam / zrazvatthakam / yavanusakam / bhISmA zo bhavati / tatra deyamRNamiti varttate / mISme deyamRNam bhaiSmakam / khago'pavAdaH / zrAvazkhamakam / uJo'pavAdaH / zravarasamA zravarasamam / "tiSThadgvAdi" [ 1|3|14 ] iti isa ityeke / ; saMvatsarA'grahAyaNIbhyAM na ca // 32 // saMvatsara AgrahAyaNIzabdAbhyAM ThaJa bhavati bhUva / tatra deyamRNamiti varttate / saMvatsare devamRNaM sAMvatsarikam / sAMvatsarakam / zramahAyadikam / zrAgrahAyaNakam / yeti vaktavye utgrahaNaM sandhyAdiSu "saMvatsarAtphalaparvaNoH " [ga0 sU0 12 110] ityasyANo bAdhanArtham / rIti mRgaH || 3|3|26|| tatreti varttate kAlAditi ca / kAlavizeSavAcina IesamarthAd rauti mUga ityetasminnarthe yathAviditaM tyo bhavati / nizAyAM zeti mRgaH, naizikaH / naizaH / prAdoSikaH / prAdoSaH / "nizApradoSAbhyAm [3 / 2 / 134 ] iti ThatraNau / mRga iti kim ? nizAyAM zaiti ulUkaH / tadasya soDham ||3|3|27|| sodamabhyastam / kAlAditi varttamAnamarthAd vAntaM sampadyate / taditi vAsamarthAtkAla vizeSayAcino mRdo'syeti tArthe yathAviditaM tyo bhavati / yattadvAsamarthaM sodaM caitad bhavati / nizA sodA'sya vaizikaH / naizaH / prAdoSikaH / prAdoSaH / sAhacayannizaH dizandenAdhyayanamatreSTam / tatra bhavaH ||3|3|28|| labdhAtmalAbha upalabhyamAno bhavaH / tatretIpsamarthAd bhava ityetasminnarthe vihitaM tyo bhavati / laughnaH / rASTriyaH / zranuvartate tatragrahaNaM kAlasambandham ( sambaddham ), punasta praiyaM kAlanivRttyartham / iha prAyabhavagrahaNaM ca karttavyam / anityabhavaH prAyabhavaH / prAyabhavaH sauna manuSyaH / niyato bhavastatra bhavaH / yathA khaunaH prAkAraH / na karttavyam / tatra bhava iti prakRtya "jilA sUkhAjhukeH" [2|3|38] cho vidhIyate / sa yathaiva tasmindRSTApacAre aGgulIyamityAdau bhavati evaM prAyabhave'pi bhaviSyati / digASeyaH ||3|3|26|| diz ityevamAdibhyo yo bhavati / tatra bhava iti varttate / praNaya cA ympvaad| | dizi bhavo divyaH / dizU | varga | puum| gaNa pakSa / vApa' / mitra | mevA / antara | pathin / rahas / alIka / ukhA / sAkSin / zrAdi / zranta | mukha javanagrAmadedAGgArtham / senAmukham / senAvadhanamiti / megha / bUtha | "udakAtsaMjJAyAma" [ga0 sU0 ] udasyA lo| audako'nyaH / nyAya / vaMza | anuvaMza | veza / AkAza | dezAt // 3/3/30 // zraGgamavayavaH / dehAGgavAcino yo bhavati tatra bhava ityasmin viSaye / zrayo'pavAdaH / tatra tu paratvAdeva bAdhakaH / danteSu bhavaH, dantyaH / zroSThyam / mukhyam / tAlavyam / daha tadantavidhiryakkRvyaH / kaNThatAlavyam / dantoSThyam / ikila savastayatra herdana // 3/3/31 // ityAdibhyo na bhavati / tatra bhava iti vartate / to bhavaM dAceMyam / bho'pavAdaH / dehAGgatve yasyApavAdaH / kalasyAM bhavam kAlaseyam / zraNo'pavAdaH / 3. 14 #= 1 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jainendra-cyAkaraNam [ma. 3 pA0 / sU0 32-31 vAsteyam / ysyaapvaadH| asRjatyasanniyoge'tibhAvo nipAtyate / prasUti bhavam , zrAle yam / prakRtyantaramasizabdaH / A'yaM viSam | ago'pavAdaH / grovAbhyo'Na' ca // 2 // 32 // grIvAH zirodhamanyaH / grIvAzabdAdaNa bhavati damaca tatra bhava ityasmin viSaye / yastApavAdaH / grIvAmu mavaM grevam ! greveyam / / gambhorAyaH // 3 // 3 // 33 // gambhIrazabTAyo bhavati / gambhIre bhavapa , gAmbhIryam | satyApamidam / "gambhIrabahidevapaJcajanebhya iti vaktavyam'' [vA0] bAhyam / devyam / pAJcajanyam / / hAt // 3 // 3 // 34 // tatra bhaya iti vartate / isakAndo yo bhavati / arazo'pavAdaH / hasaMzobhyaH parimukhAdibhya paveSyate / parimukhe bhavam , pArimukhyam / parimukha parihan payoSTha paryulUkhala parizAna parizIla anusAra upasIra upasthUNa upavAla upakapAla anupatha anuratha paristha anugata anutija anumASa anuyaya anuyUtha anuvaMzo ye paripUrveSu vajenArthapratItiH, teSAM "paryapAdapahirava: kyA" [3] iti isaH / anyatra "mi'' [3 / 115] iti yogavibhAgAt / parimuvAderivi kim ? zraupAm / zAditi kim 1 parigata mukhaM Sase va eva bhavati / parimukhyam / / antarAdeSThama // 3 // 5 // 35|| hAditi vartate / antaHzabdAdeJ ibhavati / aNNo'pavAdaH / antaHzabdo jhisaMjJako vimaktyarthaH / antargahe bhavam , aAntargeDikam | prAntaragArikam / 'purAntApratiSedho vaktavyaH [vA0] antaHpure bhavam, zrAntaHpuram / atreSTayaH / "samAnAraca,tadAdeva, adhyAtmAdiSu yecyate / arcAddhamAzca dehATaca kokottarapadAvapi "vA.] samAne bhavam / sAmAnikam / "vahAdezva" sAmAnagrAmikam / sAmAnadezikam / "mamAtmAvi" / prAdhyAtmikam / prAdhidaivikam / AdhyAtmAdiyavatigaNaH / UrbadamAt , zrIdamikam / kecirvazandena samAnAryamUrdhva zabda mAntaM paThanti / teSAm zrauvandamikam / prondehikam / "yokozarapadAdapi" / aihalaukikam / pAralaukikam / "mukhapAzvatasorAyaH kumjanasya parasya ca / IyaH kAryo'tha madhyasya maNmIyau ca satI madhau / ' [pA.) mukhapAvAbhyAM vasantAmyAmIvo vaktavyaH / mukhatIyam / pArzvatIyam / jhemamAtre Tikham iti khim / kujanasya parasya ca / janIyam / parakIyam / "madhyAdIyo vakSamyaH" / madhyIyaH / "maNmomoso mavau madhyAdekha" / mAdhyamaH / mdhymiiyH| "madhyo madhyandinarapAsmASTup syAmmo ajinArAmA' [va.] 1 madhyazamdo madhya rUpamA padyate / dinshcaasmaatyH| madhye bhavam, madhyandinam / upa sthAnAntAdajinAnvApara vaktabhyaH / azvasyAmni bhavA, azvasthAmA / kAjine svaH, kAjinaH / aNNa up / ___ upAsAnunIvikaNot // 33 // 36 // upapUrvabhyo Anu nIvi pharya ityetebhyaSTham bhavati / vatra bhava iti vartate hAditi c| upajAnu bhavam , aupanAnukam / aopanIvikam / aupakaNikam / dehAlakSAta yasyApavAdaH / iha smAnna bhavati, apajAnu bhavaM gaDivati / anabhidhAnAt / prAmAtparyanvoH // 3 // 3 // 37 // iditi vartate / pari anu ityevaMpUrvAd grAmazamdAi mavati tatra bhava ityasminviSaye / pArivAmikaH / AnumAmikaH / ayo'pvaadH| jilAmUlAGgalerachaH // 2 // 313. / hAditi nivRttam / tatra bhava iti vartate / bihAmUla-alizabdAbhyAM cho bhavati / yasyApavAdaH / jihvAmUlIyaH / aGgulIyaH / vargAntAt // 33 // 36 // vargazabdAntAcca cho bhavati tatra bhava ityasminviSaye / apande'savAdI vakSyate / zabda sodAharaNam | kavIya varNaH / cavargIyaH / 1. gaavaa| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 5 pA0 3 sU. 30-4] mahAvRttisahitama 19 yakhau ghA'zabde // 33 // 4 // tatra bhava iti vartate / ghargAntAt ya kha ityeto tyo yA bhavataH zandaHdanyasmisyAtheM / pUrveNa nitye cha prApta vibhASeyam / maratavarge bhavaH, bharatavaryaH / bharatavarSANaH / bharatavargIyaH / bAhubalidharyaH / bAhupativargIyaH / bAhubalibIyaH / karNakSarasAdabhUSaNe kaH // 41 // tatra bhava ityasminviSaye pharNa lalATazabdAbhyAM ko bhavati samudAyena bhUSaNebhidheye / karNikA / lalATikA / svabhAvataH strIliGgaH / bhUSaNa iti kim ? karyam / lahAnam / tasya vyAkhyAna iti sa vyAkhyayAkhyAyAH // 23 // 42 // vyAkhyAyate'neneti vyAkhyAnam / vyAkhyAtavyaM vyAkhyeyam / tasyAkhyA nAma vyAkhyeyAkhyA / tasyeti tAsamarthAd vyAkhyeyAkhyArUpAd mRdo vyAkhyAne'rthe yathAvihitaM tyo bhavati cakArAttatra bhava ityasmiMzca vAkyAtheM / itizabdaH pUrvavAkyaparisamAptyarthaH / supAM vyAkhyAnaM supsu bhAkA pam / misa mainam / evaM mArtam / hArtam / vyAkhyeyAkhyAyA iti kim ? pATaliputrasya vyAkhyAnaM sukauzalA / pATaliputraM sukauzalayA dhyAlyAyate sannivezahAreNa / na punaloMke tadvyAkhyeyasya pranyasyAkhyAbhUtam / nanu ca tasya vyAkhyAne artha "vasyevam' [38] ityanenaiva tyavidhiH siddhH| cakArAnukRSTa pi tatra mave'yaM pUrvameva syavidhivataH / tatkimanayoryugamadupAdAnam 1 vakSyamANo'pavAdavidhiH / vyAkhyeyAkhyAyA anayorarthayoryayA syAdityevamartham / baco bahulaM una 243 // baha co cyAkhyeyAkhyAbhUtAnmRdo baDulaM Than bhavati tasya vyAkhyAne vatra bhave cArthe / aNNAderapavAdaH / bahulagrahaNaM bahu prapaJcArtham / savidhau ye baha caH tebhyaH prakArAntanAjhaeprathamAdhvarapurazcarapAnAmAkhyAtaporoDAzebhyaH abhyazca gaurAmukhyebhyAm bhavati / savidhau - palapalassa vyAkhyAnam, palagatve bhavaM pAlakhimam / RkArAntAt - 'cAtu hotRkam / pAzcahotRkam / brAjhaNikam / prAthamikam / zrAvarikam / pArazvaraNikam / nAmAkhyAtikam / vigRhItAdapi / nAmikam | AkhyAtikam / porobAzikam / mukhyebhyaH stubhyaH - zrAgniSTomikam / rAjasUyikam / vAjapeyikam / pAkasikam / bhAvayazikam / gaugrebhyaH - pAcaudanikam / dAzaudanikam / RSibhyo'dhyAvairbhavati / dhAzithiko'dhyAyaH / vaizvAmitriko'dhyAyaH / anyatra vAziSThI bhUk / tiseSu na bhavati / saMhitAyA cyAkhyAnaM tatra bhavaM vA sahitam / baGghaca iti kim ? kArtam | jharttam / vyAkhyeyAkhyAyA isleva / mayurAyAM mavaH, mAthuraH / dvayanacaH // 3 // 3 // 44 // dUdhaco mRd chandAcca una bhavati tasya vyAkhyAne tatra bhare cArthe / aNAdekhaSAdaH / aGgasya myAkhyAnam , aGge marva vA zAlikam / pauvikam / tAkikam / nAmikam / RcA myAkhyAnaM Rtu bhave vA aArcikam / puromAzAhad // 33 // 45 // puroDAzazabdAid bhavati vasya jyAkhyAne tatra bhaye cArthe / puroDAzAH piSTapieDAH / sAhacaryAtteSA saMskArako mantrI'pi tathokaH / porogazikI / chundhaso yaH // 33 // 46 // chandaHzabdAyo bhavati tasya vyAkhyAna ityevAsminviAzye / dvayalakSaNaTho'pavAdaH / chandaso vyAkhyAnaM chandasi mayaM vA chandasyam ! rAyamAdevANa // 3 // 3 // 47 // Rgayana ityevamAdibhyo mRdamyazchandaHzabdAccANa mavati tasya vyAkhyAne tatra bhave cArthe | Rgayanasya vyAkhyAna, bhUgayane bhavo kA, aargysH| aNi parata Rgayanasya Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jainendra-vyAkaraNam [3 pA0 3 sU0 4.2 // patvamiSyate / Rgayana / padavyAkhyAna | chandovyAkhyAna / chandomAna / chandobhASA / chandovijita / chandoviciti / nyAya ! punaruta / nirakta / vyAkaraNa / niyama / nigama / vAstuvidyA / vidyA / chatravidyA / utpAta / utpAda / saMvatsara / muhUrta / nimitta / upaniSat | bhikSya / iti RgayanAdiH / chandam / chandasa: pRthagagrahaNaM pUrvaNa' yArtham / punaraNgrahaNaM bAdhakasya ThanaH kasya ca bA~dhanAryam / tapta AgataH // 33 // 48 // tava iti kAyAm arthAt prAgata ityasminnarthe yathAvihitaM tyo mavati / supnAdAgataH lopnaH / raassttriyH| mukhyasyA'pAdAnasya sampratyayaH / sapnAdAgacchan kSamUlAdAgata iti vRSamUlazamdAnyo na bhavati / AyasthAnebhyaSThaNa // 3 // 3 // 49 // dravyAgamanamAyaH / sa yasmistiSThatyutpattidvAreNa tadAyasthAnam / tavAcibhyaSThA bhavati tata zrAgata itysminvissye| ago'pavAda / chasya tu paratvAdeva bAdhakaH / zuruka zAlAyA zrAgataM zolkazAlikam / prAtarikam / zrApaNikama / gausmikama / dIyArivam / mahutvanirdezaH svarUpanirAsAyaM / zuNDikAdibhyo'N // 33 // 50 // zuNDAzabdo madyavacanaH, tasmAnmavarSIya te (tye) kRte zukrika iti bhavati / zuNDika isyevamAdibhyo'ya bhavati tata bhAgata ityetasminviSaye / zuNddhikAdAgataH zauriDakaH / zuNDika / knn| sthaNDila / udaka / udapAna / upl| tIrtha 1 pippala / bhuumi| tRNa / parNa / punaraNagrahaNaM kim ! zrAyasthAne ThaNaH, "gehAdiyuktakaNAda bhAradvAma'' iti ko vihitastasyA'pibAdhanArtham / yaunamokhAdhu // 3 // 3 // 52 // janmasambandhena yonerime, yonerAgatA kA, yaunAH zabdA mAtulAdayaH / vidyAsambandhena mukhasyeme, mukhAdAgalA thA maukhA upAdhyAyAdayaH, RtvigAdayazca / yonamaulebhyaH zabdebhyaSThA bhavati tata zrAgate'rthe / zraNo'pavAdaH / chasya tu paratvAda bAdhakaH / mAtulAdAgataM mAtulakam / mAtAmahakam / paitAmahakam / maukhebhyaH - upAdhyAyAdAgatam / zropAdhyAyakam / zrAcAryakam / zaiSyakam / zrAvijayam / RtaSThA // 3.3.52 // RkArAntabhyo yaunamukhe (maukhe)bhyaH zabdebhyaSThaJ bhavati tata zrAgate'rthe / yaunebhyo bhAturAgataM bhrAtRkam / svAsakam / mAtRkam | maukhebhyaH -- hotugagataM hotukam / pautRkam / audgAnukam / pUrvasya buJo'pavAdaH / pituryazca / / 3 / 3 / 5 / / pituzabdAd ya ityayaM syo bhavati Thaga ca tata mAgate'the / piturAga pitryam / "rIkutaH" [5 / 26126] rIchAdezaH 'thasya jyAyya" [ 33] itIkArasya kham / par3e paitRkm| vRddhAdakavat / / 3 / 3 / 54|| vRddhatyAntAnmRdaH zraGka va yavidhibhavati / vRddha mihApatyamAvam / yaha bhavati / gargANAma, gArgaH / baidaH / "sAjhamakSayaghoSa''yajijAmaNi' [13 / 15] ityaNa tathA gargabhya Agatam , mArgam / vaidam / pramahaNe zraddhAntasye (ddhatyAntasye) damarthe vasyedamarthasAmAnya lakSyate / tena vumo'pyatidezaH siddhaH / propagavA (nA) midam , "vRddhavaraNAmit" [3365] iti vuni kRte, propagavakam / nAgAyanakam / tathA zrIpagavAdAgatam aupagavakam / nADAyanakam / 1. Asarikam pa0, sa0 / 2. dvagatasyaidamartha sAmA- mAgrasyevamarSe tasvamarthasAmApa0 / sasyevamaya sAmA-pU0 / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. pA. sU. 55-32] mahAdhisahitam hetumanuSyAda pA rupyaH // 3,355 / / tata zrAgata iti partate / hetubhyo manuSyemba vA sapya ityayaM tyo bhavati / hetubhyA kAraNAda'dhenoyagataM dhenurUpyam / vizvarUpyam / kararUpyam / pabe gehAdilacakhapachaH / samIyam / viSamIyama / pApIyam / manuSyebhyaH-devadattAdAgavaM devadArUpyam | jinadattarUpyam / pade devadattakam / jinadattakam / devadattakarUpakam / heto kA bhavatIti manuSyebhyo'pAdAnalakSaNA kA / mayaT // 3 // 3 // 56 // hetubhyo manuSyebhyazca mayaha bhavati tava prAgate'rthe / samAddhetorAgata samamayam / pApamayam | manuSyebhyaH-devadatAdAgatama , devadattamayama / binadattamayAm / jindttmyii| yogavibhAgo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / prabhavati // 32357 // tata ityeSa vrtte| tata iti kAsAmarthyAnDyAmmudo yayAvihitaM tyo mavati / prathamaM bhavati prabhavati / bhavatirihopalabdhikriyaH, anekAryatvAd dhUnAm / sunAt prabhavati, lognaH / rASTriyaH / himavataH prabhavati, haimavatI gaGgA / vAradI sindhuH / virAjyaH // 3258|| tataH prabhavatIti anuvartate / vidUrazabdAJJyo bhavati / ayo'pavAdaH / vidUgatprabhavati, vaidUryo maNiH / yadi prathama bhavati prabhavatItyucyate ghAlavAyAgirerasau prabhavati na vidurAnagarAt / kayaM vatalyotpattiH 1 evaM tAI "mAyAyo vidUra prakRsyantarameva vA / naivaMtati vedamAda jitvarI. badupAcaret // " vAlavAyalyaM labhate vidUramAdezaJca / yathA zivAdiSu vizravaHzabdo vizravaNaraSaNAdezI aNaM ca labhate / prakRtyantarameva vA vAlavAyasya vidUrazabdaH / atryavikanyAyena vidUrAdeva tyaH / naivaM catreti cedvyAt jikharIvadupAcaret / yathA vANivAH vArANasI jitvarIti maGgalArthamupAcaranti / evaM vAsavAyo'pyupacArAd ghidUrazandenoktaH / athavA vidUrAdeva maNitvena prabhavati / . - sadgacchati pathidUtayoH // 33 // 56 // taditIpsamarthAdgacchatItyasminnarthe yathAvihitaM tyo bhavati yo'sau gacchati panthA dUto vA ced bhavati / sa gacchati, saunaH / rASTriyaH / panyA dUto thA / pathisyeSu gacchasa panthA gacchattItyucyate / pathidUtayoriti kim ! svapnaM gacchati sAthaH / abhiniSkAmati dvAram // 33 // 60 // taditi vartate / naditIpsamarthAdaminiSkAmatItyetasminnarthe yathAvihita tyo bhavati / anabhiniSkramaNa kriyAyAM dvAra karaNaM svAtantryeNa vivakSitam / yathA, asizkinanti / dhanurvidhyati / bArastheSu ca niSkAmAtu dvAraM niSkrAmatItyucyate / suSmamabhiniSkAmati pATaliputrasya dvAram, sronam / rASTriyam / dvAramivi kim ? 'madhurAmaminiSkAmati vaidisa (za) sya prAmaH / supnamaminikAmati puruSaH / adhikRtya te granthe // 33 // 61 // taditIpsamarthAdadhikRtya kRte'rthe yathAvihita tyo bhavati yatatkRta anyazcesa bhavati / sulocanAmadhikRtya kRto granthaH saulocanaH / audayanaH / grantha iti kim ? sukhopanAmavikRtya kataH prAsAda / "usA'khyAthikAca bahulamiti vaktavyam" [vA0] vAsavadattAmabhikRtya kavAprakhyAyikA, vAsavadattA | | dosya ( icha ) syos / urvazI / sumanotarA / aNa us / na ca bhavati bhaimryii| zizumanvayamasabhanchendrajananAdibhyazchaH / / 3 / 3162 // tadadhikRtya kRte pantha iti vartate / zizukanda yamasabha ityevAbhyAM dvandAdindra jananAdibhyazca cho bhavati / ayo'pavAdaH / zizundamadhikRtya kRto anyA, zizukrandIyaH / yamasya sabhA, yamasabham / "sabhA'rAjA'manuSyAt' [1 ] iti nm| yamasabhIyaH / dvandvAt , tripRSTavinayIyaH / bharatabAhubalIyaH / vAkyapadIyam / " devAsurANibhyaH pratibegho SakamyaH" [vA0] daivAsuram / rAkSo'suram / gauNamukhyam / indrabananAdinyA-indrajananIyam / 1. mathurAma-40, s0| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra yAkaraNam [ma. pA. sa. 16 // pradyumnodayanIyam / pradyumnAgamanIyam / zI (sI) tAnveSazIyam / indradhananAdirAkRtigaNaH / zizukandAdayo'pi tatraiva draSTavyAH / devAsurAdiSu chasyAdarzanAt pratiSeghazca na vaktathyaH / prapaJco bAlAvabodhanAryaH / so'sya nidhAsaH ||3||sh63|| sa iti vAsamarthAdasyeti tA'rthe yathAvihita tyo bhavati yann pAsamartha nivAsazcetsa bhavati / nivasansyasminniti nivAsaH / sapnaM nivAso'sya sopnaH / raassttriyH| abhijanaH ||sh64|| abhijanaH pUrva bAndhavAH / sAhacatiruSito dezo'pi tthoktH| nivAso yatra sAmpratamucya( pya te / sa iti vAsamaryAdabhiSana ityetasminna yathAvihita tyo bhavati / sudhnamabhizcamo'stha, sodhnaH / rASTriyaH / / girerachA zakhnajIviSu // 33 // 65 // so'syAbhijana iti vrtte| girinAcino vAsamAdamija nivAsyeti / kavi zatakimizeSu / hRdgolomijana eSAM zastrajIvinAm, hadgolIyAH / aslama / avrmiiyaaH| bela / beliiyaaH| rohitagiri / rohitagiroyAH / giriti kim ? sAGkAsyo'bhijana eSo zastrajIvinAM sAGkAsyakAH zastrajIvinaH / "bandha ( dhanva ) yo" [3 ] iti bum| zastrabIvidhviti kim ? bhRkSodo girirabhijana eSAM mAjhayAnAmanyesa vA, prAkSoMdAH / pRthu / pArthavA zapiDakAdeyaH // 3 // 3 // 66 // mo'syAmivana iti vartate / zapiDaka ityevamAdibhyo byo bhavati / annnnaaderpvaadH| zarikhako'bhijano'sya, zApiDakyaH [zApiDakaH] / sarvasena / sarpakeza / zaka / shtt| caNaka / zava | bodha / godha / atra kojhyaH "koko'NU" [3 // 1110] ityae praaptH| itarebhyaH "bahuttorapi [31210] iti thutra prAptaH / sigbhvAderaNa // 3 // 36 // so'syAmimana iti yarvate / sindhu ityevamAdibhyo'N bhavati / sindhurabhimano'sya, saindhavaH / sindhu / varNa / madhumat / kamboja kazmIra / sasya / etebhyaH kacchAditvAt "mRtasyayoH" [ 12 ] iti buna, maasH| gandhAra | pacAla / kiSkindha / gndik| uran / daram / etebhyaH "bahutve'yopi' [3 / 2 / 102] iti ghuna, praatH| kaimedura | kANDakAra' / prAmaNI / etamyazka: praatH| tUdIvarmatImyA DaN // 3 // 3 / 68 // so'syAbhijana iti vartate / tUdIvarmatIzamdAbhyAM daN bhavati / ayo'pavAdaH / tUdI abhijano'sya, taudeyaH / vArmaneyaH / zAnAturakUcavArAcchaeNyau // 33166 // so'syA'bhijana iti vartate / zAzAvarakUdhavArazabdAbhyAM chaNNya ityeto tyau maktaH / ayo'pavAdaH / zAlAvaro'bhivano'sya, zAlAvarIyaH / kocavAryaH / bhaktiH // 333170 // sosyevi vrtte| abhijana iti nivRttaM vizeSaNAntaropAdAnAt / sa iti ghAsamarthAdasyeti tA'rthe yathAvihitaM tyo bhavati yattad vAsamartha bhaktivet sA bhavati / bhavyada bhaktiH / suna bhaktirasya, sonaH / raassttriyH| pradezakAlADhaN // 3 / 3171 // so'sya bhaktiriti vartate / deshkaalaavcinau| tatparyudAmAdanyasyA' cicasya prym| acittavAcino mUdaSTamitsyaM tyo bhavati / ayo'pvaadH| Thasya paratvAd aapk| apUNa bhaktirasya, prApUpikaH / shaakulikH| paaysikH| adezAditi kim ? sonA / akAlAditi kim / shaishi| 1. kAlapAra , pU. / 1. -pabAdau pU0 / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. pA0 3 sU073-47] mahAvRttisahitam mahArAjAs // 3 // 3 // 72 // so'sya bhaktiriti varttave / mahArAmazabdAie bhavati / mahArAbo mahilarakhya, maairaadhikH| ajunAda ghun // 3 // 3 // 73 // lo'sya bhaktiriti yati / arjunazabdAda bun bhavati ! arjunobhaktirasya, arjunakaH / uttarasUtreNa rAjAkhyAd thuma prAptaH / vRddharAjANyebhyo bukha, prAyaH 3,4 rosya bhAjati pr| vRddhAvya-yo rAmA khyebhyazca prAyo buJ bhavati / anno'pvaadH| chasya tu paratvAbAdhakaH / vRddharAjAkhyebhya ityatra "ne" ziza iti niyamArakarmaNi "mAta: ka" [2 / 2 / 1] na prApnoti / mUlavibhumAditvAt "supi" [222 // iti [ vA] maviSyati / vRddhAkhyebhyaH, glucukAyanirbhaktirasya glaucukAyanaH / praupAvo bhaktirasya, aupgvkH| kAparavakaH / rAjArayebhyaH nakulo bhaktirasya, nAkulaphaH / mahadevakaH / vAsudevo bhaktirasya, vaasudevkH| zrAkhyAgrahaNa kimartham? zrama vaGgakaliGgAdigrahaNArthama / duryodhananakulasahadevamahathArtha c| yatra sAmAnyena vizeSeNa vA prasiddhA rAjasaMjJA'sti vasya sarvasya saGgrahArthamityarthaH / prAyomahaNAtkacitra bhavati | pANino bhaktirasya, pANinIyaH / pauravIyaH / rASTravAcavatA sarva bahurakhe sarUpAm / / 3 / 375 // so'sya bhaktiriti ghartate / rASTra tyeva rASTravAt / mahatve rASTreNa samAnazabdAnAM tadvatA rASTravatsarva prakRtistyazca bhavati / "rASTrAjyabhmoH" [2 / 2 / 02] ityAdiprakarayo vihitAnAmihA'tidezaH / yathA, aGgA janapado bhaktirasya, mAnakaH / vAnakA / sojhakaH / evamaGgAH kSatriyA bhaktirasya, prAmakaH / sojhakaH / tadvatAmiti kim ? paJcAlA prAmaNA bhaktirasya paanycaalH| sarvamahaNaM kim / prakRtarapyavidezo yathA syAt / sa ca dUyekayoH prakRtidezaH (zaM) prayojayati | yatraignimicabhUto hRdativezo nAsti / jerapatya vAryaH / "virakustApajAdakahakozakAmyaH" [ 1] iti bhyaH / madrasyA'patya mAdraH / "vayamagadha" [211151] ityAdinA'e / vAyo bhaktirasya, mAdro bhaktirasya, atra "jUji ma] prAkaH" [11104] iti ko'tidizyate / prakRtirapyaduvaMzA (rapyatrA) tidizyate / bujikaH / madrakaH / vAjeca)ko mAdraka iti mA bhUt / sarUpANAmiti kim ! aMsaghayaddho banapadaH, sasya poravo rAnA sa bhaktirasya parivauyA / bahutyamaharNa sArUpayopalakSaNArtham / yadyapi dvitvaikatvayoH sArUpyaM nAsti tathApyatidezaH siddhaH / vAGgo vAnI vA bhaktirasya, vAGgakaH / tena proktam // 23276 // teneti bhAsamarthAtmotamityasminnarthe yathAvihivaM tyo bhavati / vyAkhyAdinA prakarSaNoktaM proktamiti gRhyate, na kRtaM yadanyena kRvam / gotamena proktam, gautamam / zrIdattIyam / sAmanta madram / zrApizalam / "imaH' [ 8] ityam / zaunakAdibhyazvandasi Nin // 37 // zonaka ityevamAdigyazchandasyabhidheye Nin bhavati tena prokramityasminviSaye / duvAchasya itarebhyastrANo'pavAdaH / bandobrAgAmi cAtraica" [2 ] dati niyamAdekavAkyam / zonakena prokta chando'dhIyate shaunginH| "anvesthIte" [ 1) ityAgatasyANa "upamokAtU" [20] ityuy| zonaka / vAjasaneya | sAjharakha / sApeya | sA(zA/ppeya / myAdAyana | skmb| skamA stambha / devadarza / rjjubhaar| khajumyaTha / kaTha / sATha / kosAyana / ujayakAla (r)| 'puruSAMsaka / "kAzyapakauzikAbhyAsapiA paspAmyA prokaH smayate" / tasyopacArA 1. bAdAyama 3. / ghoDAyama . / 2, kabhaR0, pR.| .. pakhAMsaka iti gayarasnamahovo Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jainendra-myAkaraNam ma. pA 3 sU0 0-7 // chandastvam / tena tadviSayatAniyamaH | kAzyapena prokna kApai bidanti, kAzyapinaH / kaushikinH| RSimyAmiti kim / idAnIntanena phAzyapena proktam , kAzyapIyam / "kalApivaizampAyamAliyA kI pyntvaasinshctvaarH| "rimureSAM prthmsttrchaalitumburuu| usapena caturthena kaalaaekmihothyte|" daridra NA proktaM chando'dhIyate, dAridraviNaH / taumpuraviNaH / zraulapinaH / galino diniNaM vakSyati / vaizampAyanAntavAsino nv| "mAggiA prathamaH prAsI palikamazAvubhau / RcabhAgAruko tAlyo mabhyamIyAstato'pare / zyAmAyama udovyeSu tathA kttkaalaapimau|" zrAlambinA moktamadhIyate, baalmdhinH| pAliGginaH / kAmalinaH / ArcabhAginaH / AruNinaH / taarikhnH| zyAmAyanina / kaTAdavopaM vakSyate / uttaratra kalApino'NaM vakSyati / antevAsigrahayona pratyakSazibhyagrahaNam / na tu vyavahitAnAM ziSyaziSyANAM grahaNaM vyAkhyAnAt / purANokkeSu brAhmaNakarupeSu' gasU.] kvatproktaM ( yatproktaM tat ) purANoktAzced brAhmaNakalpA bhavanti / purANena purAvanena RSiyA prokkA, purANokA, mAjhagAni ca kalpAzca braahmnnklpaaH| bhAllavena proktaM brAjhaNamadhIyate bhAllavinaH / yaasaayninH| aitreyinnH| piGgana proktaH kalpaH paiGgI / zrAvaNaparAjI / kalpasya tadviSayatAniyamo nAsti / purANaproklabdhiti kim ? yAjJavalkAni mAhAgaNAni / zrAzmarathaH kalpaH / "zakakAdibhyo da" [zarA0] ityasy / yAjJavalkAdayo'varakAlA hatyAkhyAneSu zrutiH / tadviSayatAniyamo'pi pratipadaM vAhANeSu bhavati iti iha so'pi nAsti / "kaThaJcarakAp' g0s0]| kaThena prokta chando'ghIyate, kaThAH / vaizampAyanAnte. bAsinyAyiNan , tasyopa / caraka iti vaishmpaaynsyaakhyaa| carakAdachandetyevedhyate / caraNa prozAzcarakAH shlokaaH| zraNa upa / sarvapravacanAbhidhAne "vRddhacaraNAlita" [25] iti vun bhavatyeva / zaunakinAmidam, zaunakakam , ityevamAdi yojyam / "pArAzaryazikAliyA bhikssunrsuutryo|"paaraashryenn prokta bhikSasUtramadhIyate, pArAzariNo bhikSayaH / zilAlinI naTAH / gugakalpanayA cAtra chandastvam tena tadviSayatA ( bhavati / bhitu naTasUtrayoriti kim ? pArA ) zaram ! zailAlan / "zakSAvibhyo buddha" EARNE] ityaNa utsargazca krmnkRshaashvaabhyaamin"| atrApi tadviSayatA, karmandino bhikSavaH / kRzAzvino nAH / bhintunaTasUtrayorityeva / kArmandam / kAryA (phArzAzvam ) / chandasIti kim / zaunakIyA zikSA / ticiricaratantukharikhakokhAcchaNa // 378 // chandasIti vartate, tena proktamiti (c)| tittiri varatantu khaNDikA usa ityetebhyazchaN bhavati / ayo'paadH| tittiriyA zostaM chando'dhIyate vidanti yA taittirIyA: 1 khANDikIyAH / zrokhIyAH / chandasItyeva / tittiriyA proktAH zlokAH, taittiraaH| kalApino'e // 33 // 7 // chandasIti vartate / kalApizabdAdaNa bhavati taina proktaM ityasmi viSaye / vaizampAyanAntevAsitvApiNana prAptaH / kalApinA proktaM chando'dhIyate, kaalaapaaH| bho'puMso hati' [ 20] iti TivaM prAptam , "prAyo'napatyeNonaH" [[15] iti pratiSiddham , "sarahmapAda:" [11] iti punaSTisyam / punaraNagrahaNaM kim ? cinchaviSaye'pi yathA syAt / sena solabhAni brAhmaNAnItyevamAdi siddham / kAvyAyamina, 10, 0 / 2. gharakAmchandasyeSa hasyantra pAsIti, carakA rokA ispanobidhAna cimapam / kAzikAhI avasarayeva / cArakAH rokA ispatrAnudarzanAt / . Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. pA0 3 0 80-8] mahAdhisahitam 205 chagalino diniNa // 23 // 80) chandasIti vartate, tena prokkamiti ca / chagalizamdAhiniNa bhavati / nerikAra ubhAraNArthaH / chagalinA proktaM chando'mIyate, chAgaleyinaH / kalApyantavAstiSaNasya gino'pvaadH| pakadika // 238 // chandasauti nivRttam / tena proktamiti ca nivRttamaryAnsaragrahaNAt / patra dig yasya tadekadik , tya (sa) maandigityrthH| bhAsamarthAdekadimityasminnarthe yayAvihitaM tyo bhavati / sudAmnA parvatena ephadik , saudAmanI vidyat / "manaH" [ 1] iti TikhA'mAvaH / evaM haimavatI / baikkudii| tas // 3 // 12 // tasityayaM tyo bhavati mRdaH / tenaikadigityanuvartate / pUrvasUtreNApAdayo pAdapazca bhavanti / ayaM ca pacanAd bhavati / na tu baadhybaadhkbhaavH| sudAmnA ekadik sudAmataH / himavataH / trikakRttaH / tasyAntasya svabhAvato jhisshaa| yadhorasaH / / 33 / / tenaikadigiti vartate | uraHzamdAt ya ityayaM tyo bhavati tazca / zragopavAdaH / urasA eka dika, urasyaH, urastaH / upazAte // 32384 // teneti vartate / teneti mAsamarthAvupAte'the yathAvihitaM tyo bhavati / sniopadezena prathama gatamupazavam / sApamopacataM pAdAmuvIya siyArAmayam / devandinamaneka zeSa vyAkaraNam | chate andhe // 3 // 35 // seneti bhAsamarthAtkRte'rthe yathAvihita tyo bhavati kakRta pranyabheda bhavati / kladeyena kRtAH, bAladevAH shlokaaH| vArarucAH / siMhanadIyAH / anya iti kim / tasyA kRtaH prAsAdaH / khau // 23 // 86 // teneti bhAsamarthAtkRte'rthe yayAvihicaM tyo bhavati samudAyena khuviSaye / agranthe'pi vidhirayam / makSikAmiH kavaM mAkSika madhu / evaM garmut, gArmutam / puttikara, paucikam / budrA, codram / paramA, sAragham / narmuka, nA pham / bhramara, bhAmaram / vaTara, vATaram / vAnapa, vAtaram / chaH asmAnna bhavati / saMzAzabdAnAM vyutpattiriyama 1 na ca cha kRte saMjJA gamyate / kulAlAdevun // 37 // khAviti vartate / kulAza ityevamAdibhyo puSa bhavati taina kRte'yeM / zraNo'pavAdaH / kulAlena kRtam, kaulAlakam | ghaTAdisamudAyasyeyaM saMzA | phulAla / vara / kAra / caNDAla | niSAda / senA / silin / devarAcI / pariSat | vadhU / rudra / asya sthAne kAzada phecit paThanti / analuG / bajhAn / kAra / kulAla / kumbhakAra / zvapAka / tasyedam // 38 // tasyeti tAsamAdidamityasminnarthe yathAvihitaM tyo bhavati / tasyeti sAmA* nyena tA'rthamAtra idamiti tA'rthasambandhimA vivakSitam / ubhayatra liGgasaMkhyApratyakSapaNevatvAdikamavivakSitam / upagoridam, zrIpagavam / zrautsam / rASTriyam / zrAjakam / anantarAdiSvamidhAnaM nAsti / devadatasyAnantaram , devadattasya samIpam / vizateravayava ekaH, zatasya go, sAtasya paJceti / "saMvataH saMba. diebhASAca sne pAtamyaH" [vaa0]| saMboddhaH svaM sAMvazitram / "mammIcA sarale vAmme ru 1. sikim / miLivU / siridha iti kAzikAyAm / 2. kecit zikAkArA ityarthaH / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 jaimendra vyAkaraNam . 3 pA0 3 sU. 81-5 pAsammo masaMjJA ca [vA0] agnIdha idam, zrAgnIdhram / samidhAmAdhAme pampa yakanyaH" [46] / samidhenI aph / eka: RAE.todanidhi garI / pAzadAdo bhavati / ayorapavAdaH / rathAna paveSyate / rathasyedaM cakraM yuga vA rathyam / cilIvAhalebhyo yavidhI vantavidhivapasaMkhyAtaH" [vA0 / paramarampam | sthAGga iti kim 1 rathasya sthAnam / patrAdaNU // 330 // patanti teneti patra vAhanam / tatpUrvAdrathazanAdaN mavati / pUrvasya yaslAmavAdaH / zrazvarathasyedaM cakraM yuge vA''zvarayam / zrauSTraratham / punaraNamaharSa chabAdhanArtham ! rAtabharayam / yugam / sthAna hatyeva / azvarayasya svAmI / patrAt // 363291 // patra vAhanam / tadvAcizabdAdaN bhavati, tasyedamityasminviSaye / "pavAda vAma eveSyate" [ars] | azvasyedaM vAhyam, zrAzvam / utsargeNa siddhamiti cedusaMjJeSu na sidpati / rAsamasyedaM vahanIyam, rAsamam / ilasorATraNa ||3|19shaa tasyedamiti vartate / ilasIrazabdAbhyAM ThaN bhavatyaNi praapte| isasyeda hAlikam / sairikam / vandAbuna vairamaithunikayoH // 33593 // tasyedamiti vartate / maithumikA vivAhanAdiSa kriyA / dvandvAda bun bhavati baira maithunikAyAM ca | shrnno'pvaadH| chasya tu paratvAdeva baadhkH| ahinakulina / kApholUkikA / vadraSazAlaGkAyanika' / yunnantasya svabhAvataH strIliGgam / maithunikAyAM ca / kurukAni shi)| kuruNikA / atribharadvAbikA / bharavAjazabdAdana , tasya vRddhe bahutve "yatro:" [ 16] ityupa kRtaH / " kyanu [3 3] iti anupa pharamAna bhavati / prathamAdityadhikArAd dvicIyasya na bhavati / atha prathamasthAnizabdasya yo hapa tasyA'nupU pharasAnna bhavati / zravAdAcavyavahite apu (nu)na bhavati / bharadvAjazabdema cA'tra myavadhAnam / aSTiH / gargabhUgUgAmiyaM maithunikA grgbhaargvkaa| atra ghorakAdeze kRte bhUgazabdAd yo'N tasya bahutve "bhRgpatrikutsa" [9091136] ityanenop prAptaH / "prathamA abhijAre dvisIyasyApi bancha 'bhyanumbakamyaH" [ yA0] | "devAsurAdibhyo bumaH pratiSedho bAmmaH" [vA.] / daivAsuram / rAkSosuram / pUddhacaraNAgnit // 3 // 3 // 64 // tasyedamiti vartate / vRddhacAcinazcaraNavAcina aidiva vimati dhun / anenaiva buno vidhAnam / ayamaNo'pavAdaH / chasya tu paratvAd bAdhakaH / tripRSTAyaneridam, traidhAyanakam / zrIpagavAnAmidam, propagavAkam / varaNAni vedazAkhAH ! udyogAdadhyevAro'pi kaThAdayazcaraNAralyA! "caraNAdadharmAgnagyayoreveSyate" { vA.] / ThAnAmayaM dharma zrAgnAyo vA kAThakam / kAlApakam / maudakam / paippalAdakam / adhvaryuzabdasya samudAyabAcitvA caraNazamdayAmA neyam / tenAyoSa bhavati / AdhvayaMvam / samghAGkalakSaNaghoSayatrinAmam // 35 // tasyedamiti vartate / savAdiSu caturyu hadamaryavizeSaNeSu anantAbamantAdimantAcAm bhavati / pUrvasya puno'pavAdaH / vidAnA sadhaH, bA, bakSaNaM 1. pAcasAyanikA a.,| badhazAlakAyanikA puu.| bAbhamyazAsAyanikA iti pAkSikAyAm / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 3 0 3 0 66-101] mahAvRttisahitam ghoSaNA, vaidam / yamantAt / gargAyAM saH zraGko lakSaNaM ghoSo vA, gArgam / "kyacbhyamAdvatpApatvasva" [*1] iti yasva ! huntAt ! dAntam ! plAkSam / praNotkiraNaM striyAM ngyrthm| "dhisamidhare" [4|3/151] ityatra puMvadbhAvapratiSedhArthaM ca / vaidI sthUNA asya vaidIsthUNaH | lakSmyA (kSya )gataM. cilacaNaM yathoparAmo munInAm / mAtsamvandhi gataM cihnamaGgaH, yathA gardA rekhA / " 204 zAkAd SA ||3|3|16|| zAkalazabdAtsaGghAdiSu idamarthaM viziSTaSu vA'y bhavati caraNalakSaye nitye buni prApte vibhASeyam / kathaM caraNatvam 1 zAkalyena proktamadhIyate zAphalAH / proktA'rthe "kAdibhyo vRddha" [zaza87] hRtyaN / "vayacjyana zvadhRtyApaspasya [ 4|4|141 ] iti yasvam / "zvetyadhIte" [11] ityAgatasyAga utroktAt" [319/54 ] ityup / zAkalAnAM saGghaH aGkaH, lakSa, ghoSo vA, zAkalam | " doSiyakA zikavacanaTAH ||33|17|| ghAdayo nivRttAH / sAmAnyena tasye damiti vartate / chandoga zrakthika yAzika ghaDaca naTa ityebhyo gho bhavati / vuno'pavAdaH / naTazabdAdayo'pavAdaH / chandogAnAM dharmaM zrAmnAyo vA chAndogyam / zrakSikAnAM dharma AmnAyo vA prakthikyam / yAjJikyam / zrahrIH vo'dhIyate, bahvRcAH / zraH sAntaH / tadUvetyI" [4 / 2 / 1] ityAgatasyAyI "hasyobanapatye " [3 / 74 ] ityupU / teSAM dharma zrAmnAyo vA bAhucyam / caraNa sAhacaryyAnnaTazabdAdapi dharmAmnAyoreva tyaH / nATyam / ma daNDamANAntevAsiSu || 3 | 3268 // daNDapradhAnA mAkhavAH daNDamANavAH / zrAzramiNAM rakSA paricaraNavidhAyina ityarthaH / zrantevAsino vineyAH / vRddhaaddaNamanuvartate / daNDabhAgaveSu zrantevAsiSu idamarthaM vizeSeSu vasyedamityasminviSaye vRddhAdyaduktaM tanna bhavati / kAvyasyeme kANThA / gaukakSyasyeme, gaukakSAH / dayakhabhAvA antevAsino vA / vRni pratiSiddhe "zAdibhyo buddhe" [37] itya | dArime dAkSAH / plAkSAH / "inaH" [3288] ityay / 23 patikA dezchaH || 3 | 3|16|| tasyedamiti vartate / vRddhAditi ca / raivatika ityevamAdibhyo vRddha myAko bhavati / vunAderapavAdaH / raivatikasyedaM raivatikIyam / vunaH prakRtai pratiSedhe kRte sAmarthyAd dozchaH siddhaH / naikaM zakyam iJatAt "iJaH [26] iti zray prApnoti saGghAdiSu cANaH pratiSedhe bun prasanyeva / raivatika | gaurIvi / svApizi / caimavRtti / caima iti kecit / zradameSi / zradavAdi / zradavApi / vaijavApi / kaupiJjaladdAstipadAdaNa || 3 | 3 | 100 // kapiJjalahAstipadazabdAnyA may bhavati tasyedamityasminviSaye / vRddhalacaNasya buno'pavAdaH / kupiJjala hastipAdazabdAbhyAmapatye'rthe tu eva nipAtanAday / pAdasya padbhAvazca | kaupiJjalaruyeda ko pilaM zakaTam / hrAstipadaM zakaTam / ArambhasAmarthyAdevANi siddhe punaraNgrahaNaM "mANAvAsipu" [33368] iti buni praviSiddha "do" [ 260 iti che prApte a yathA syAt / kopilA zrantevAsino daNDamAkhavA zrantevAsino vA / zratharSaNaH // 3|3|101 // tasyedamiti varttate / AtharvaNa iti nipAtyate / prAyazribhyAdA nipAtyate ikasya ca svam / caraNavAci zabdAdasmAd buJ prAptaH / atharvaNA prokta chando'dhIyate, praathyikaaH| proktArthe'pi "to'pusare iti [13] iti TikhaM prAptam 1 "ma:" kesi kAzikAkArAH 2. zyazabdasvAdasmAthU hu-pU0 / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jaimendra-vyAkaraNam [ma. pA0 3 0 102-1.5 [DIVI58] iti pratiSiddham / pAtharvaNa iti spite "gandomAyAmi pAtrakA | iti niyamAt "saveramadhIte" [ 1] ityapi prApte ukyAdiSvAtharvaNazabdasya pAThAt ThaN / tatra pAThasAmarthyAdeva "iposvAt" [15] ityugna bhavati / zrAyazikAnAM dharma mAmnAyo vA zrAyarvaNaH / yastasyAdidhvayarvanzandaH pazyate sa upacArAcchAstravacanaH atharvANaM vezyadhIte vA prAdharSaNikaH / disAmAvazcAtra vaktavyaH / asyApyAyarvaNikazabdasyedaM nipAtanamiSyate / tasya vikAraH // 23102 // prakRteravasthAntaraM vikAraH / vasyeti tAsamAd vikAra ityasminna yathAvihita tyo bhavati / adu yasya ca nAmpat(nyatra) pratipadaM grahaNaM tadihodAharaNam / prazmano vikAra shraashmH| "zvAramadharmadA sakkocAvikArakozeSu" [ 2] iti Tikham / bhasmano vikAraH, bhaasmnH| mArtikaH / taarkvH| devadArakhaH / taittirIkaH / vailyaH / kApitthaH / paakhaashH| prakRtyupasa(ma) dena yo vikArastavArya vidhiH / teneha na bhavati, zrAnaM pakamiti / bhavati pavamAnasma phalasya vikAre na tu prakRtyupamardi / vasyeti vartamAne punastasya grahaNaM zaiSikANAM dhAdInAM nivRtyartham / ataH paramosvarga eva bhavati / atra keviyu kliH pUrvasabhAdazIti vana hai hA zivIpamAna vena rauSTi phAga bAdhakaH / prANyoSaSivRtebhyo'vayave ba // 3631103 // prANinazcetanAvantaH / phalapAkAntA oSadhayaH / puSpavantaH phasavantazca vRkssaaH| vRkSavizeSatvAnaspativIradhAmapi vRkSagrahaNena prAyam / prAegoSabhivRkSavAvibhyastAsamarthebhyo'vayave vikAre ca yathAvihitaM tyo bhavati / avayava ekadezaH / prANibhya uccaratra vakSyate / zroSadhibhyA,mUrSAyA avayavo vikAro vA maurva kANDam / maurva bhasma / cUvebhya -kArIraM kANDam / kArIraM bhasma / paipalaM kApaDam / zAtapatrika kAraDaM matma ca / iha bodhivRkSagrahaNaM sApakam / "mahau ghe: prAjilakAtA [za85] ityevamAdiSu prANigrahaNe vRkSAdInAM prANio'pi grahaNaM na bhavati / tasya vikAra:prANyopadhivRkSebhyo'vayave ceti dvayamadhikriyate / ayaM tu vibhAgaH / prANyoSadhikRtebhyaH, avayavavikArayoruttaro vidhiH / anyebhyastu vikAramAtra paSTavyaH / jAtarUpebhyaH parimANe // 3 // 3104 // ihA'sambhavAdadvayavArtho na sambadhyate / pAtarUpavAcibhyastAntebhyo vikAravizeSe parimANe yayAvihita tyo bhavati / bahutvanirdezAtsvarUpasya tatparyAyavAcina ca prANam / iha yUni (duni) prayojayanti | "niya buzarAdheH" [33 ] ityanena prAptasya mayaTo'svAdaH / bAtarUpasya vikAro mAtrarUpo niSkaH / bAtarUpaM kArSApaNam / hATako nimkaH / hATakaM rSApaNam / parimANa iti lim / hATakamayI yaSTi / prANitAlAdeH ||3 / 3 / 105 / / tasya vikAraH prANyoSadhivakSebhyo'vayave ceti vartate / prANivAcimyastAla ityevamAdibhyazca yathAvihitaM tyo bhavati / " nisya suzarAde" [2 ] ityasya mayaTo'pavAdaH / sArasasya vikAro'vayavo vA sArasa mAMsam / sArasa skthi| kAkaM maaNsm| kArpha sakthi / zradayo'pi ye prANivAcina tebhyo "bhayatamoramakyAcchAdanayoH" [RIE] iti pade mayaTa prApnoti / kbAdhanA. thaMJcedam / kapotasya vikAro'vayavo vA kApotam / mAyUram / taittiram / purastAdapavAdo'yamanantarasya mayavikalpasya bAdhako yukto nottarasya "nityamuTa (-yaM puza-) zarAdeH" [ 1] ityalpa / tatvayaM (-thama) bhayormAyA ! anantaramyaSadhAnAbhAvAt sAmAnyApekSayA / tAlAdibhyaH, tAlasya vikAraH vAlaM dhanuH | " bhanyeveSyate' / anyatra tAlamayam / tAlAdhanuSi / bahiNa / indrAhiya / indrdish| indrAyudha / cApa | zyAmAka / pIyuSan / rasta / sIsa / koh| uduva (ba) ra / nidAba (niipr)| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pA0 / sU. 106-111] mahAvRtisahitam 209 rohItaka / vibhItaka / pItadA / trikapaTaka / kaNTakAra / kApaDa / gabedhuka' / pATalI / me'vAdavaH, tebhyA "maparvatamoramAyAAdanayoH" [/102) ivi vikalpena bhaTi prApte'pavAdaH / apujatuno puk / / 3 / 3 / 106 // trapujanuzabdAbhyAM yathAvihitamaNa bhavati tatsanniyogena ca ghugAgamaH / apuSo vikAraH, pApuSam ! bAtuSam / zamyAH elaj // 3 // 3107 // zamozabdAvaSTalA bhavati vikaaraavyyyorpyoH| azo'pavAdaH / zAmaulaM bhasma / zAmaulI suk / mayAcaitayorabhakSAcchAdanayoH shsh108|| bhakSyamabhyavahAryam / zrAcchAdanaM vasanam / tAsamAMmRdo vA mayaDa bhavati bhakSyAnakATnavarjitayovikArAvayagyorarzayoH ! ammano vikAro'mamayam / zrAzmam | sikatAmayam / saikatam / dUrvAmayam / daurvam / vikAga'vayako prakRtAveva takimarthametayoriti pramANam ! anantarayorapi yogayorapavAdabAdhanArtham / trapumayam / jatumayama ! zamImayamivi ] anye' kapotamayam , raktamayam , lohamayamityAdi icchanti / tasteSAM prANirajatAdibhyo'" [21. pA. sU.] ityasya sUtrasya vyAkhyAnena virudhyate / tasmAtkapotamamiti cintyam / abhakSyAcchAdanayoriti kima ! maudgaH sUpaH / kApAsaH prAvAsa mityaM duzarAdaH // 3 / 3 / 106 // abhakSyAlAdanayoriti vartate / dugyaH zarAdibhyazca tAsamaryebhyo bhakSyAcchAdanavarjitayorvikArAvayavayornityaM mayar3a bhavati / dubhyaH, zrAmrasya vikAro'vayavo vA prAmamayam / zAlamayam / zarAdibhyaH, paramayam / zara | darbha / mRdu / kuttii| tRNa / soma / balvana | zrArambhAnityatve lamdhe nityagrahaNaM kim ! ekAco nityaM mayaTa yathA syAt / vAGmayam / tvamayam / tye nityaM prrusNshaadeshH| atha vikArAyayavayoryasyatvadantAdvikArAprayavAntaravivakSAyAM mayaTa kasmAna bhavati / devadAravasya vikAro'vayavo vA devadAravam / dAvitthasya, dAvityam | pAlAzasya pAlAzam / zAmIlasya, zAmIlama / phApotasya. kApo. tam / zrauSTrakalpa, zrISTra kama / airoyalya, aiNeSam | phAMsasya, kAMsyam / pArazavasya, pArazavamiti / naiSa doSA, samudAyazabdo'vayave'pi dRSTaH / iti vikArAntare avayavAntare ca vivakSite mUla prakRtereva lyaH / tena svAntAnmayaena bhavati / anabhidhAnAdvA / yatrAbhidhAnamamti tatra vikArAntare'vayavAntare ca yo bhavatyeva / gomayasya vikAraH, gomayaM bhasma / dra vayasya vikAra, draukvam / kapitthasya phalasya vikAraH, kAristham / Amalakasya phalasya vikAraH, zrAmalakamayam / sarvamayaM mayaTa dusaMjJakamyaH zarAdibhyazca nityaM bhavati / anyebhyo'makSyAcchAdanayorSA bhavati / cAtarUpemyA, prANitAlAdimyANa bhavati / piSTAt // 32110 // piSTazabdAd vikA'meM nityaM mayaD bhavati / piSTasya vikAraH, piSTamayam / bhakSyatvAdaNeva prAptaH, tadapavAdo'yam / kAkhau // 3 // 32111 // piSTazabdAtko bhayati khuvidhaye / anantarasya mayaTo'pavAdaH / piSTasya vikAraH piSTimA / 1. gaveSukA ma., puu0| 2. manye kAzikAkArAH | cisyamidama-potamayama, lohamayabhisyAdInAM prAdhirajatAdisUtradhyAkhyAnavirodhAbhAvAt / rajatAripaThitasyAnudAsAvizayasyaiva mayazAdhakaravam / zadAtAdestu basamayaTohamayorapi vidhAnasya tannasyanyAsagranthe nirNAvasyAt / janmamiti kAzikAryA nAstyeSa / bistArastu kAzikAnyAse vApaH / Po Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 3 pA0 3 sU0 113-111 silavAdastrau // ||3|112 // tilayaSazabdAmyA makhuviSaye nityaM mayaDa bhavati vikaaraavyvyor| tilAnAmavayavo vikAro vA, tilamayam / yavamayam / zrakhAviti kim ? tailam / yAvakaH / "koDavi bhAvAdeH [4/9/32] iti svArthikaH kaH / 210 gozrIheH zakRtpuroDAze || 3|3|113 // gotrIdizabdAmyAM yathAsaMkhyaM zakRti puroDAze ca cikAre'bhidheye nityaM mayaDU bhavati / gomayaM zakRt / trIhimayaH puroDAzaH / zatpuroDAza iti kima ! gavyaM payaH / maiha zrodanaH / katiyaparibhASAt garAeko parimAyAcinaH yavidhirbhavati vikAre / parimIyate'neneti parimANaM paricchedahetuH na tu rUDhiparimAyAmeva / tena saMkhyAyAH prasthAdInAM ca grahaNam / krItAyeM ve tyA yasmAtparimANAdvihitAH, te vikAre'pyarthaM tasmAdeva parimANAdatidizyante / yathA bhavati "tena krIta" [za4135] hatyA / zrAtena krItaH zatikaH, catyaH / "zavAdasvArthe'le kayau " [3] 21] iti / sahase yA krItaM, sAhasram "zatamAma viMzatisahakhabasanAda" [3/4/24] iti vyAyaNaH / evamihApi zatasya vikAraH rAtyaH, zatikaH, sAhasaH / yathA parimANAkItArthe "Ai TuN" [ 3|4|17] bhavati / prasthena krotaH, prAsthikaH / krauDavikaH / khAryA krItaH khArIkaH / "khArIkA kapU" [ 3630] iti kapU / evaM prastha sya vikAra: prAsthikaH / kauvikaH / khArIkaH / koNyA Dham ||3|3|115 // koza eNI ityetAbhyAM daJa bhavati vikArAvayavayorarthayoH / kozAdvastre prayogaH / kozastra vikAraH, kauzeyaM vastram zrAcchAdanam / mayaT nAsti / zrayo'pavAdaH / eNyA vikAro'vayavo vA aiNeyaM mAMsam / aiNeyaM savitha / gIti strIliGga nirdezAtpuMsyadeva marvAta / deNaM mRgam ( mAMsam ) / uSTrAddU bujha ||3|3|116 // uddazabdAdvuJa bhavati vikArAvavayavayorarthayoH / prANilakSaNasyA'yo' pavAdaH / uSTrasya vikAro'vayavo vA zrakam / I vomorNAt ||3|3|117 // umA atasI / umAkarNAzabdAbhyAM vA kum bhavati vikArAvayavayorarthayoH / mAyA vikAro'vayavo vA zraumakam / pate zraNamayayai / zramam / umAmayam / UrNAyA vikAraH, zrakam / pa pUrvavadamayau / zrarNam | karNAmayam / goso ||3|3|118 // go payas ityetAbhyAM ya ityayaM tyo bhavati vikArAvayavayorarthayoH / goviM hist yam / payaso vikAraH pavastram / droH ||3|3|116 // droH zabdAdyo bhavati vikArAvayavayoH / zray mayaTorapavAdaH / dravyam "prAgdro" [28] ityadhikAra vrata UrdhvaM na pravartate / mAne vayaH || 3|3 | 120 / / druzabdAnmAne vikAravizeSe vaya ityayaM tyo bhavati / pUrvasya yasyApavAdaH / vayaM mAnam / upaphale ||3|3|1219 // phalamavayavavizeSo yathA patram / zravayavavizeSe phala utpannasya tyasyo bhavati / AmalakyA avayavaH phalam Amalakam / mayaTa up / kucalyA zravayavaH phalam kuvalam / badaram | emayayerup / sarvatra "hRduSyup'" [11] iti strItyasyop / vRkSAdibhyo'N ||3|3|122|| mada ityevamAdibhyo'y bhavati phale'vayane vivacite / prakSasyA vyavaH phalaM jJAnam / zraNumayI prAptau tayozca pUrvopprAptaH, tadapavAdo'yam / nyagrodhasyA'vayavaH phalam, Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3pa0 1 sU0 123 - 124 ] mahAvRcisahitam 211 naiyaprocam | "bhyazrodhasya kevalasya [ 519 | 10 ] ityaip / jhaca / nyagrodha / azvattha | iGgudI | zi kitatantu' / bRhatI | jamnyA vodha ||3|3|123|| phala iti varttate / jambU zabdAdavayavavizeSe phale'bhidheye vA us bhavati ay ca / pakSe unbhavati / ambvA avayavaH phalam, mayaTa ukhi, bambUH phalam / yo bacana dus na bhavati / jAmbhavaM phalana | upi bambu phalan / harItakyAde || 3 | 3|124 || utiti varttate phale iti ca / harItakyAdibhyaH phale avayave us bhavati yasya / harItakyA avayavaH phalam harItakI phalam / darzatakI pippalI kozAtakI / nakharajanI / caeDI / doDI | zvetapAkI | arjunakI / zAlA / kAlA / dvAdA / RkSA | gaGgaDikA / kaNTakArikA / zephAlikA / "ye pAkanimitta: zoSaH tebhyazca us phale " [ bA0 ] broiyaH / yavAH / mASAH / mudgH| "puSpamUleSu bahumU" [ vA0 ] malikAyAH puSpam zravayavaH, mallikA / navamallikAH / jAtI / bRhatyA mUlamavayavaH, bRhatI | bihArI / zraMzumatI / na ca bhavati ut ucaiva bhata / pATalAni puSpANi / zAlvAni mUlAni | karavIraM puSpam / kadambam / azokam / kvacidubhayorabhAvaH / vaiNavAni phalAni / javA harI kyAdiSu ca usiliGgameSa uktaSad bhavati na vacanam " [ vA0 ] jambUH phalam / navau phale / mbaH phalAni / irItakI phalam / harItakyau phale / irItakuSaH phalAni / kAMsyapArI ||3|3|12|| karAiye zabda nipAtyete / kaMsIya narazavyazabdayo vaibhiyoH parakharachoSas nipAtyate vikAre'rthe / yatrororanenaiva vidhAnam / kAMsArtham, kaMsIyam / parazvarthaM parazayyam / "tadartha vikruteH prakRtI" [ 4|11 ] ityanena prAkTaNazchaH / "uvAderyaH" [ 1 ] iti chayau bhavataH / kaMsIyasya vikAraH, kAMsyam / parazayyasya vikAraH, pArazaSam / prAgyadviN ||3|3|126 // "zavahati rathayugaprAsaGgAca: [ 3 / 3 / 161] iti yo vakSyate / prAgetasmAdya saMzabdanA vacyante teSu Thadhikriyate / vakSyati tena bhyati sAmati jayati tim" | 3 | 3 | 167 ] iti / atraivyati cAcikaH / zAlAkikaH / prAgvacanaM kim 1 zravizeSe tyAntareNa nivarttitasya uttaratropasthAnaM yathA syAdityevamartham / tena dIvyati khanati jayati jitam ||3|31127 // teneti bhAsamarthAt dIvyati khanati jayati citamityeteSvartheSu bhavati / zrakSaidavyati zrAkSikaH / zAlAkikaH / zrabhrayA svanati zrAbhiH | kaudAlikaH / yati, zrAkSikaH / zAlAkikaH / zrastim, yakSiSam | zAlAkikam / sarvatra karo bhA draSTavyA / teneha na bhavati devavacena jitamiti / dIvyatyAdiSu triSu saMkhyA kAlAvavivakSitau / vitazabde kAlo vivakSitaH 1 kriyApradhAnatve'yAkhyAtasya hRtsvabhAvAdeva kaarkaabhidhaayii| Adiko dIvyatItyanuprayogaH sandehanivRtyarthaH / saMskRtam ||3|3|128 // teneti varttate / bhAsamarthAnmRdaH saMskRtamityetasminnarthe va bhavati / vakSyamANAtsaMsRSTAtsaMskRtasya ko bhedaH / sato guNAbhidhAnaM saMskAraH / mizraNamAtra saMsargaH / dadhnA saMskRtaM dAdhikam / zArGgarikam / mArIcikam / "saMskRtaM bhA:" [332|11] ityetadAdhAravivakSAyAmukam / kulasthakoGo'N // 333 126 // teneti saMskRtamiti ca varttate / kulatthazabdAt kAroksa mUdos bhavati / yo'pavAdaH | kulatthaiH saMskRtaM kaulatyam / koGa, vaisiDokam / dArdakam / 1. tantantu a0 pU0 / karkandhu ivi kAzikAyAm / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ma03 pA. 3 sU. 11.. tarasi // 33 / 130 // teneti vrtte| bhAsamarthAttaratIyasminnarthe Thagya bhakti / uDupena tarati prauddhapikaH / kAgaDaplavikaH / sAraplavikaH / gaupucchikaH / nauddha pazcaSTaH // 336131 // teneti taratIti gha vartate / nauzabTAvayAcazca mRdaSTho bhavati / ThaNo'pavAdaH / nAvA tarati nAvikaH / nAvikA strI vaSacaH, ghaTena tarati ghaTikaH / vikaH / bAhukaH / carati / / 3 / 3 / 132 // teneti vartate / gharatiriha bhakSaNArtho gtyrthshcessttH| teneti bhAmamaryAccarati ityasminnarthe yathAvihitaM tyo bhavati / iha tu karaNe bhA / zakTana carati, zARTikaH / hAritakaH / paryAdepTaT // 3 / 3 / 133 // teneti caratIti ca vartate / parpa ityevamAdibhyaSThaTa bhavati / Thapo'pavAdaH / paMpaNa gharAte, parpikaH / pApako | azvikaH / azviko | parpa / azva / Upara | azvastha iti kecit / stha | jAla / vyAsa / pAdaH pance / padikaH / padiko / zvagaNAdvA ||33134 // teneti caratIti vartate / zvagaNazabdAd vA ThaDbhavati / pakSe ThaNa / zvagaNena carati, gaNika: 1 va gaNikI / zvAgaNikaH / zAgaNikI / uNi zvazabdasya dvArAditvAdIyAdezaH prAptaH 'vAderAvata:" [ sa] prati pratiSedhaH / cetanAdeviti // 33 // 135 // teneti vartate / cetanAdibhyo bhAntebhyo jIvatItyasmiratha yathA vihitaM tyo bhAta | vetanena jIvati, vaitanikaH | vetana | bAhu / zrabAhu / usa / daNDa / dhanurdaNDa / dhanurdaNDagrahaNaM sAtavigrahItArtham / beza / upaveza ! preSaNa / bhRti / nAla / upasya / sukha / rASpa / zakti / upaniSat / phika (sak) / pATha / upasthAna / vasnakrayavikrayAH // 3 // 3136|| seneti jIvatoti ca ktate / basna krayavikrayazabdAmyo Do bhavati / vasne mUlyam, yasnena jIvati, balikaH | krayavikrayeNa jIvati, RvikrayikaH | ubhayathA vAkyAbhayaNAkrayadhikrayeNa jIvati, krayikaH / vikayikaH / chazcAyudhAt / / 137 zrAyudhyate'nenetyAyudham / pyabhyartha (gha ) kavidhAmaM sthAsvApA. mydhihniyussyrthmiti| prAyudhazabdAd mAsamarthAnchazca bhavati Thazca vIvatItyarthe / mAyudhena nIti AyudhIyaH / prAdhikaH / AyudhikA strI / gharatyussalAdeH // 33 // 138 // teneti vartate / utsaGga ityevamAdibhyo bhAsamaya yo haratItyasminAyeM ThaNa bhavati / utsaGgena irati, otsaGgikaH / utsaGga / uDupa / uttupa / utpata utputa ) / piTaka / piTAka | ThaDmastrAyaH // 3 // 3 // 139 // bhasnA ityevamAdibhyo bhAsamabhyaSThaG bhavati / bhastrayA iti, bhastrikA / bhatrikI | bhasvA / bharaTa / bharaNa / zIrSabhAra | aMsabhAra / aMsebhAra | vA vivadhavISadhAt // 33 // 140 // teneti iratIti vartate / vivadhavIvadhazabdAbhyA yA udbhavati, tena mukta ThaNa mavati / vivadhena chavi, vidhikaH / bIvadhikaH / Ni / vaivadhikaH / svadedyAnvApati (vivAdhate)vIvadhaH paryAhAra ityarthaH / tadyogAtpayA api tayocyate / vivadhazabdasya pRSodarAditvAdA dautvam / aN kuTilikAyAH // 33 // 14 // kArANAmaGgArApakarSaNo, mRdgatAM ( ta ) pakSAlotkSepayo pA, parivAcakAnAM trivaeDadhAraNam / kuTilikA 1 kuTilikAzabdAd bhAsamaryAdaN bhavati hatyasminnarthe / kuTizikayA irati, kauTilika kAraH karSakA, paritrAbako thA / anyatrA'pi prayogo'myUhaH / 1. zAdadApati-pra., 30 |-shaanyaaytirssi-| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 01 pA03 sU. 142-151] mahAvRttisahitam 213 nitte'saghutAdeH // 332142|| haratIti nivRttam / teneti vartate / akSayatAdibhyo bhAsamayamyo nitse'theM ThaN bhavati akSatena nirdhattam , AkSatikam / akSayUta / padyApahata | baDAmahava / pAdaspedana / kaNTakamaIna | zarkarAmadana / gatAgata ! yAtopayAta 1 anugata / bhAvAdinaH / / 3 / 3 / 143 / / teneti nivRtta iti ca vartate | bhAvavAcino mRdo mAsmAnita ima ityayaM tyo mavati / kuTTena nirvRttA, kuTimA bhUmiH ! sekimo'siH | pAkima zrodanaH / // 32 // 144aa vyastAcca bhUmI bhavati taineti nitte'rthe / pUrveNa siddha punarArambho vAkyanivRttyarthaH / asvapadenAryaH pravIte / pAkena nirvRttam , pakkimam / vApena nivRttam , uptimam / karona nivRttam , kRSimam / bhAve "vata: vinaH" [21..] iti vitrH| nityam // 33145 // pantaM nityamimaviSayaM veditavyam / yathA'nye bhAvavAcinI nicAryAdanyatrApi prayujyante / pAko vartate / seko vartate. iti nirvRttArthe vAkyaM vRttizca bhavati, tathA vyantasya trairUpyaM mA bhUt ityevamarthamidamucyate / pUrveNa vAkyanivRttiH kRtA'nenemaviSayAdanyatra prayogo niSidhyate / yAcitA'pamityAtkaNa // 322146 // roneti nivRttamiti ca vartate / yAcita-apamityazabdAmyA kaNa bhavati / yAcitena nirvata yAcitakam / aApamityakam / "mAko vyatihAre" [14] iti tacAtyaH / "va " [zakSasa] ilam | abhAntAdapi vacanAnyaH / apamitva ityanena nittam ityevaM kirahe zamdAntareNa karaNatvaM vyajyate / / saMsRSTe // 231147 // teneti vartate / bhAsamAnmRdaH saMsRSTe'the ThaN bhavati / saMsRSTaM mizritam / badhnA saMvRdhama , dAdhikam | mArIcikam | "cUrNA dina baktagyaH" [phA0] | cUrNena saMsRSTAH, cUrNino ghAnAH / cUrNino'pUpAH / iha kasmAna bhavati. laSaNena saindhavAdinA saMsRSTamiti ! anabhidhAnAt / karya lavaNaH sUpaH, lavaNaM zAkama , lavaNA yavAgUriti ! guNAcino lavaNazabdasya tadyogAt dravye vRciriyam / yathA kaSAyamudakam / kaTukamudakamiti / mudgAdaNa // 3 / 3 / 14 / / mudgazabdAd bhAntAdaNa bhavati sasuddhe'rthe / ThaNo'pavAdaH / maudga odnH| dhyAnairUsikte // 2146 // teneti vartate / sAmarthavibhaktyupAdAnaM tasyaiva vyaktaye / sthAnavAcibhyo bhAsamarthebhya upasiho'rthe ThaN bhavati / dadhnA upasita dAdhikaM bhaktam / ghArtikaH sUpaH / vyaJcanairiti kim ! udakena upasikta zrodanaH / bahuttvanirdezaH svarUpanirAsAryaH / mojA ho'mbhasA vasate // 33150 // teneti vartate / nirdezAd vAsamarthavibhaktyupAdAnam / omaprabhRtibhyo bhAsamarthebhyo vartate ityasminnarthe uNa bhavati / projasA vartate, maujasikaH / sAisikaH / shraambhsikH| taspratyanupUrvamIpalomaphUkhAt // 3 // 3151|| taditi ipsamarthebhyaH prati anu ityeSapUryebhyaH IpalomaphUlazabdebhyo vartata ityasminatheM ThaN bhavati / vRttiH kriyAsAmAnye vartamAnaH sakarmakaH / ghartate zAcaratItyarthaH / apa prati, pratIpam / "vIpsedhabhUtalakSaNe'bhine' [ ]: "mAge cAnupAtipariNA" [ 11/12] iti lakSaNe'rthe I "chakSaNenAbhimukhye'mitravI [11] iti hasa: ! "vapanamerIdapaH' [3201] iti tvam / bhAvapradhAnA ceyaM vRttiH| samudAyAtakarmavIpa / pratIpa vartate pAtI. pikaH / anuyathArthe vartamAnaH apazabdena saha haso bhavati / AnvIpikaH / pratiloma vata, prAtilomikA Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [70 3 pA0 3 0 155-15 // bhAnulomikaH / ise kRve "pratyamvakAsAmakomnaH" [12] iti aH sAntaH / prAtikUlikaH | prAnukUlikaH / athavA pratigatA prApo'sminniti pratIpam iti / parva sarvatra vasaH phartavyaH / parimukham // 3 // 35152 / / taditi vartate / parimukhazabdAt ipsamarthAd vartate ityasminnarthe Thappa bhavati / bhUkhApari parimukham / "vajane'paparibhyAm" [12] iti kA / aparyapAlabAhiraNavaH byA" [ .] iti isa: / parimukhaM vartate pArimukhikazcauraH / sarvato mukhaM vA parimukham / prAdilakSaNaH saH / pArimukhikaH / "paripArAgdhesi dhakagyam" [ vA. } / pAripAvikaH / prayajati gama 323 / 153 // taditi vartate / taditi ipsamarthAtprayacchati ityasminnarthe Thapa mavati yacadipsamartha cecad bhavati / dviguNaM prayacchati, dvaiguNikaH | guNikaH / "(1) yaNi bhuSimAvo dhaktavyaH" [vA0] | vRddhiM prayacchati bAdhuSikaH / adi prakRtyantaramasti, pravyavikanyAyena tasmAdeva tyaH / gamiti kim 1 dviguNaM prayacchatyadhamaNaH / kusIdadazIkArazAhI / / 3 / 3.15!| tAsati gardA pani na vrtte| kusauda-dazaikAdazazabdAbhyAM prayacchatItyasminnarthe yathAsaMkhyaM ThaT Tha ityeto tyo bhavataH ThaNo'pavAdau / kusIdam RNaM vRddhirvA / kusIdaM prayacchati, kusAdikA 1 kusodikI / ekAdazAthI daza dazaikAdaza nipAvanAsaH / tAn prayacchati, dazaikSadaziko / dazaikAdazi kA / rakSatyunchati // 33 // 15 // taditi prapUsamarthAMda rakSati ucchati ityevayorarthayoSTham bhavati / samAcaM rakSati, sAmAjikaH / nAgarikaH / vadArayuJchati bAdarika / naivArikaH / zabdavaduraM karoti // 3 / 31156|| rUpasamAmyAM zabdadardurazabdAbhyAM koyasminnarthe ThaN bhavati / zabdaM karoti, zAndikaH / vaiyAkaraNa ityarthaH / dArdurikaH kumbhakAraH / tadityadhikAre punaH samaryavibhaktyupAdAnaM loSikaprayogA'nusaraNArtham / teneha na bhavati / zabdaM karoti vAyasaH / "asminprakaraNe udAhetimAzabdAdibhya upasaMkhyAnam" [vA0] mAzabda ityAi mAzabdikaH / naityazabdikaH / kAryazabdikaH / vAkyAdidaM vidhAnam / "prabhUtAdibhyazca" [ vA. ] tadAheti vrtte| prabhUtamAha prAbhUtikaH / pAsiphaH / "pRthvI susnAnAvibhya ipsamarthebhyaH" [bA0] | susnAtaM pRcchati, saunAtikaH / saularAtrikaH / saukhacAyanikaH / gachatau paradArAdibhya ipsamarthebhyaH'' [ vA0 ] / paradAraM gacchati, pAradArikaH / gaurutalpikaH / pakSimatsyamRgAn hanti // 313157 // taditi ipsamabhyaH pakSimatsyamRgenyo rancItyasminnarthe uya bhavati / svarUpasya paryAyApa tadvizeSANA' grahaNan / pakSiNo inti, pAkSikaH | nAsyasyAbhidhAnamityeke / paryAyazabdasya zakunereva grahaNam / zAkunikaH / tettirikaH / mAyUrikaH / matsya, mAtsyikaH / paryAyasya mInazabdasyaiva animiSAdiSu na bhavati / zApharikaH / gaihitikaH / mRga, mArgikaH / hArivikaH / saukarikaH / saalikH| paripandhaM tiSThati // 3633158 // paripantharAmdAdipsamarthAt tiSThatItyasminnarthe Thay bhavati "kAsabhAvAvagamtamyAH karmasaMjJA kameNAm" [prA0] iti karmabhAvAdip / paripatyaM vidhati pAripandhikauraH / pandhAna varjayikhA vyApya vA tiSThavItyarthaH / "hantAsyapi ghasacyam'' [cA0] / paripanthaM inti, pAripandhikaH / paripathaparyAyaH paripanyazabdo'sti tasyAyaM prayogaH / mAthagrupamadhyanupavAkanda ghAvati // 3 / 3 / 15 / / vaditi vartate / mAyA padavI anupada mAkanda ityetemya ipsama yo dhAvatItyasminartha ThaN bhavati / mAthazabdo maargpryaayH| dayaDamAthaM dhAvati, dazara Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 ma03 pA0 3 sU0 160-156] mahApisahitam maapikH| maulamAthikaH' / padasya vI padavI | "dheno bit' iti ikAro Dit 1 "sarvato'vatyAdisya" [11. sU.] iti DIvidhiH / to dhAvati, pAdaviSaH / padasya pazcAddhAvatIti, anupadikaH / zrAkrandikaH / padaco vAti // 3 // 16 // vaditi ghartate / padAzabdAd ipsamarthAd gRhAtItyassinnatheM ThaNa bhavati / zrAdipadaM gRhAzi, jAdipadikaH . di / diyaH / pratikarATalalAmAt // 3 / 3 / 16 / / taditi gRhAtIti ca vartate / pratikaNTha lalAma artha ityetabhya ipasamathaMbhyA gRhAtoyasminnarthe ThayA 'bhavati / kaNThaM pravi, pratikaNTham / "lakSaNenAbhimulyemiprato" [ 1] iti hasa: / pratikaNThaM gRhNAti, prAtikariThakaH / pratigataH kaNThaH, pratikaNThaH ityatrAbhidhAnaM nAsti / "puruSabhyasakSeSu icibhUSaNa kakSmasu / vAmaneSTAvanonbheSu kalAmaM navasu smRtam // " lAlA. miphaH / aArthikaH / dharmacarati // 23,162 / / dharbhazabdAdipsamarthAccaratItyasminnathe Thapa bhavati / tadivi vartamAne punaH samarthavibhaktyupAdAnaM ki ! prAsevAyAM yathA syAt / muhurmuhurdhama carati, dhArmikaH / "apamAvi vaktavyam" [vA0] / ArbhikaH / / prasipathameti tazca // 3.3 / 16 / / pratipathazabdAdipsamarthAdetItyasminnarthe Tho bhavati ThaN ca / pratipathameti, pratipathika / prAtipathikaH / samavAyAsamavaiti ||3236164|| samayAyAcibhya ipsamarSebhyaH samavaitI yasina Thapa bhavati / bahulanirdezAttasya tatparyAyANAM ca praNam / samavAyaM umavi, sAmavAyikA / sAmUhikaH / sAmAnikaH / sAMsadikaH / pariSadI payaH // 3 // 3 // 165 / / taditi vartate / pariSanchandAdipsamarthAt samacaitItyasminnatheM gayo bharvAta / Thayo'pavAdaH / pariSada samavaiti, pAriSadyaH / senAyA yA // 33 // 166 // senAzabdAripasamarthAdvA eyo bhavati samavetItyanminnatheM / pane ThaNa bhavati / senAM samavaiti sainyaH / sainikaH / lAlATikakokkuTiko // 3 // 3 // 1675 lAlATikakokkaTikazabdo nipAtyete / lalATavakkuTI. zabdAbhyAnipasamarthAnyAM pazyatItyasminnarthe ThaNa, nipAtyate / lalATaM pazyati, lAlATikaH sevakaH / kukkaTozabdena krukkuTIpAtamAtro dezo lakSyate / kukkuTo pazyati, kaukkuTiko bhinnuH / puro yugamAtradezaprekSItyarthaH / tasya dharmyam // 3 / 3 / 168 / / dharmya nyAyyam / tasyeti tAsamarthAd dharyamityasminnathe TharaNa bhavati / zulkazAlAyA dham, zokazAlikA | prAtarikam / ApaNikam / RnmahiSyAvaraNa // 33 // 16 // tasya dhabhiti vartate / zukArAntAnmRdaH mariSI ityevamAdibhyaH vANU bhavati / ThaNo'pavAdaH / mAturdhamya mAtram / paitram / hautram ! zAstram / maDimyAdimyaH / mahilyA dharmyama, mAhiSam / mahiSI / prajAvatI / keSAJcit prajApatIti paatthH| pralepikA ! vilepikA | anulepikA / varNakapeSikA / bhasma hatyave' [ 4 / 3 / 157 vA0] iti puMvagAvaH prAptaH "na buhatUkoDa:" [] iti pratiSidhyate / "vijJasisTiH svaca" [ghA | vizasituyeM vaizastram / "vibhAjapiturNimA [vA0] / vibhAvayiturghathai vaibhAvitram | .. so zo )mAdhikA pU / sau( zau evamAthikA maa.| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 3 105 sU. 1.0-1. avakrayaH // 3 // 3 // 170 // tarUpati vartate / tasyeti tAsamarthAnmR do'vakraya ityasminnathe ThaNa bhavati / abakrIyate'nenetyavakrayaH / anyAvyamapi svecchayA parikalpitaparimANam / dravyamekatra piNDitamityarthaH / zulkazAlAyAmavakrayaH zolkazAlikaH / prAtarikaH / shraapnnikH| gauzmikaH / sadasya paNyam // 3171 // taditi vAsamaryAt paramaviziSzadasyeti vArya Thapa bhavati / apaNaH paNyamasya, zrApUpikaH / zaraSkRlikaH / kisarAveSThaT // 23 // 102 / / tadasya parayamiti vartate / kisara ityevamAdibhyaSThaD bhavati / TharaNo'pavAdaH / kimara parAyamasya, kisariko gandhiH / kisara / nalada / sthagara / tagara / usI zI)ra / guggulu / haridrA / hariddhaparNI / zalAlano thA // 23173|| tadasya paNyamiti vartate / zalAluzabdAvA ThaDa bhavati / pakSe rANA bhavati / zalAnu paNyamasya, zalAlukaH / zAlAnukaH / zilpam // 23174 // tadasyeti vartate / zilpa kriyAvizepe nepuraem | taditi vAsamaryAdasveti sArtha Thapa bhavati, yasadvAnirdiSTaM !zalpaM cettaT bhavati / (mRdaGgavAdanaM zilpamasya, mArdajikaH / ) mRdaGgavAdane mRdaGgazabda upacaryate, tasmAdeva tyaH / evaM pANavikaH / vaiNavikaH / mahakamarA ghA'N ||313 / 17 / / tadasya zilpamiti vartate / maDDukamarizabdAbhyAM vANa bhavati / aNNA'nukte ThaNu bhavati / maGgukavAdanaM zilpamasya, maaddkH| mADbukikaH / jhAjharaH / jhAjharikaH / praharaNam // 3 / 3 / 176 / / tadasyota vartate / rthAtpadazAmA prati mAga bhavati / asiH praharaNamasya, zrAsikaH / sAruka: / dhaagusskH| zaniyaSTeSTokaNa // 23 // 177 / / zaktiyaSTizabdAbhyAM TokaNa bhavati tadasya praharamityAsmaviSaye / Thagyo'pavAdaH / zaktiH praharaNamasya, zAlIkaH / yASTrokaH / ikArocAraNasAmarthyAt 'yasya jayA ]i iti khaM na bhaviSyAta (iti) dIlIbAraNaM kim / anyatrApi yayA syAt / antaH (ambhaH) praharaNamatya, aAntasIkaH (AmmasokaH) / ipaM paharaNamasya aiSokaH / bahirbhavaH bAhIka iti / nAstikAstikadaiTikAH / / 3 / 3 / 17 / / nAstikAdayaH zandA nipAtyante / nAsti asti diSTa ityetebhyaH zabdebhyo mativiziSTebhyo'syeti tArthe ThaNa nipAtyate 1 paraloko nAstotti matirasya, nAsikaH / paraloko'sIti matirasya, shraastikH| di devataM tatpramANamasya. daiSTikaH / nipAtanAdvAkyAdapi tyvidhaanm| zItam // 3 / 3 / 17 / tadasyeti vrtte| pAsamAdatyeti tArthe ThaN bhavati vAsamaya zIlaM ced bhavati / apUpabhavaNaM zIlamasya, zrApUpikaH / tAsthyAttAcchabyamiti apUpazabdAcyaH / evaM zAkuzikaH / modavikA chAderNaH 13 / 3 / 180 // tasya zolamiti vartate / chatra ityevamAdibhyo yo bhavati / ThaNo'pavAdaH / chatramAvaraNaM tadvadgurukAryeSvavahivalam / chatra zIlamasya, chAtra: / ziSyaH zIlamasya' zaiSyaH / chatra / ziSya pachAmilA / titikSA | curA / udasthAna | kRSi / karman / tapas / puroDa / zrAsthA / sNsthaa| arasA / vizvadhA / satya / anta / pisika (shivikaa| 1. zikSA (kSA ) zIbamasya zaikSaH ghA, pU0 / 2. zikSa kSA) 40, 50 / 3. mukSA (imukSA) Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. pA.sU. 21-18] mahAvRttisahitam 217 karmAdhyayane vRtam // 3 / 3 / 18 / / tadasyeti vartate / taditi vAsamAdasmeti tArtha ThaNa bhavati yattad vAsamartha karma cevRttamadhyayanaviSayaM tadbhavati / ephamanyadadhyayane karma vRttamasya, aikaanyikaa| kimpunatadekamanyadadhyayane karma ? appaatthH| evaM vaiyanyikaH / traiyanyikaH / sarvatra hRdarthe rasaH / tadaSThaN / pahajAdeSTaH // 3 / 3 / 182 // bahvaca padamAdiryasya tasmAnmRdaSTho bhavati / ThaNo'pavAdaH / tadasya pharmAdhyayane vRttamiti vartate / dvAdaza anyAni apapAThalakSaNAni adhyayane karmANi dattAnyasya, dvaadshaanyikH| hitamasmai bhadhyaH (nAH 33/1-3 // rAditi hI tariti matamadasmai ityetadarthe ThaN bhavati yattad bAsamartha hitaM bhakSAzcettad bhavanti / apapabhakSaNaM hitamasmai, zrApUpikaH / zAkulikaH / idameva zApaka hitayoge'pa bhavati / tadadIya niyatam // 33 // 18 // asmai iti vartate / saditi vAsamaryAdasmai ityasminnathe uNa bhavati yattad vAsamartha taccedIyate / niyuktaM niyamena yukta niyuktamittaH / agrabhojanamamai dIyate niyuktam , pAnabhojanikaH / zrApRpikaH / zrANA'smai dIyate niyuktam , pariNakaH / zANo ko danikaH / "modanazabdAda pahacyA" [41. ] aodanikaH / shrodnikii| bhakAdvA'N // 3 / 3 / 18 / / tadasmai dIyate niyuktamitti vartate / bhaktazabdAd vA'N bhavati / pade ThaNa bhavati / bhaktamasmai dIyate niyuktam, mAkaH / mAvikaH / satra niyuktaH // 3 // 31186 // adhikRto niyuktaH / tatretIpsamarthAd niyukta ityasminnarthe TaNa bhavati / zulkazAlAyAM niyuktaH, shaukshaalikH| AkSapaTaliphaH / dauvArikaH / Tho'gArAntAt // 3 / 3 / 187 // tatra niyukta iti vartate / agArAntAmmRdaSTho bhavati / Thayos pavAdaH / bhANDAgAre niyuktaHbhANDAgArikaH / koSThAgAre niyuktaH, koSThAgArikaH / adhyAyinyadezakAlAt // 3 // 3 // 15 // adhyetuM zIlamasyeti, adhyAyI / IpsamarthAddezavAcinoukAsayAcinazca mRdo'dhyApinyabhidheye ThaN bhavati / adhyAyinIyuktama, tatsambandhAt adhyayanasya dezAlo paryudasyate / azuvAvadhIte, zrAzucikaH / sAndhyAvelikaH / zrAnadhyAyikaH / zradezakAlAthiti kim / caityAlaye'dhIte / pUrvA'dhIte / / kAunAntaprastArasaMsthAneSu vyavaharati // 3218 // vyavaharati, anutiSThati 1 tatretyanuvRtternirdezAd vAsamarthavibhaktyupAdAnam / kaThinazabdAntAnmRdaH prastAra-saMsthAnazabdAmyA ca vyavaharatItyasminnartha ThaNU bhavati / vaMzakaThine vyavaharati, dhAMzakaThinikaH / vArddha kaThinikaH / prAsArikaH / sAMsthAnikaH / antagrahaNaM madhye kRtamapi kaciduttarayoH sambadhnanti / nikaTAvasathe vasati // 33160 // sapreti vartate / nikaTa-zravasapazabdAbhyAmIpasamAbhyAM vasatItyasimA ThA bhavati / nikaTamavidUram / nikaTe vasati, naikaTikaH / zrAvasadhikaH / vadvati rathayugaprasaGgAdhaH // 33 / 161 // damyAnAM skandhakArya prasaGgaH / taditIpasamarthebhyo sthayuga-prasaGgazabdebhyo bahatItyasminnarthe yo bhavati / ya ityayaM cA'dhikAra mApAdaparisamAterveditavyaH | 1.kakSyAnuropAt "modamazabdAG yasaSyaH' iti pratibhAti | Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jainendra-vyAkaraNam [a0 3 pA0 3 . 12-1 rathaM vahati, rathyaH / yugyaH / prAsaGgayaH / ihAnamidhAnAnna bhavati / kAlasaMzine yugaM vahati rAjA / yugaM vahati manuSyaH / "zakaTAdae pakanyaH [vA0] zaphaTa ghahati zAkaTo gauH | "kalIrATTaNa paktamyaH" [pA. ] ilaM vadati zAlikaH 1 sritH| nedaM vaktavyama, zakaTasya bodA ilasya codA ityavaM vigrahe zaidhikezAyA lasIrATugNa" [3/315] iti ThaNA ca siddhama / tahi rathagrahaNa mAyanarthakam / "sthAya* [ AIEE ] ityanena siddhatvAt / tadantArthamiha rathagrahaNam / dvau rathI vahati, dvirathaH / anna prAradravIyasya "rasyoyanapatye" [1375 ] ityup prasajyate / dhuro DhaNa vA // 33 // 162 // dhUHzabdAd vahatItyasminnaye DhaNa bhavati yazca / prakRtivizeSANA vidhIyamAnena yasya bAdhane prApte'nena samuccayaH kriyate / na svanukarSaH / uttaratrA'pyanuvRtteH / dhuraM vahati, dhaureyaH / dhuryaH / __sadhaiMkAbhyAM khaH // 33 // 193 // tadvahatIti vartate / sarva-ekazabdAbhyAM parasmA dhuraH so bhavati / sarvA bhUH, sarvadhurA / "pUrvakAlakamadhe" [144ityAdinA pasaH / sarvadhurI vahati, sarvadhugeraNaH / eka dhurINaH / 'ekadhurAzabdArakhasyosa vaktavyaH'' ] ekadhuraM vahati ekadhuraH / na vakavyaH / parasyA dhupe voTebhyA ( tyA ) gatasyAyaH "syodhanapatye" [1] ityupA siddham 1 iSTasaGgrahAryazvakAro'nuvatyaH / uttaradhurINaH / vidhyatyakaraNena // 33 // 194 // taditi vartate / ipsamarthAnmRdaH vidhyatItyasminnartha yo bhavati na cetkaraNena bidhyati taditi / pAda vidhyati padyAH zarvarAH / "patha" [16] iti pAdazya padAdezaH / karavyAH kaNTakAH / prakaraNeneti kim / pAdaM vidhyati dhanuSA / pratIyamAne'pi dhanuSaH karamatvenAnamidhAnAnna bhavati / zaka' vidhyati / coraM vidhyati raajaa| anyadhenuSyAnnavazyadhanyagaNyapadyamUlyamRdyasatoyagAhapa-yA: // 33 // 195 // sanyAdayaH zabdA nipAtpante / panI badhUH, tAM vadavItyatrArthe yaH / janyAH pariNetRsahAyAnAmiyaM saMjJA / "dhenuSyeti saMzAyAM dhenuzabdAcaH puSa vAgamaH" prakRSTA dhenurdhanuSyA / yA gopAlAya dohAthai dIyate / anyatra dhenutareti bhavati / annaM labdhetyabhinyAkye acApaNo nipAtyate / shraantH| vazaM gata ityasminvAkye pazazavAyaH | pazyaH / vineya ityarthaH / dhanagaNazadAbhyAbhiyantAbhyo labdhara yaH / vanaM labdhA vanyaH / gaeM labdhA gayayaH / padamasin dRzyate asminvAkye pAda zavadAsaH / padma dimam / padyaH kardamaH | padamasmindraSTuM zakyamityarthaH / 'mUlamasyAbAI' ityasmindhAkye mUlazabdAdyaH / mUlyA mudgAH / mUlyA mASAH / mUlotpATena samAhyA ityrthH| . athavA mUlena samaM mUlyaM vastram | mUlenAnamyaM vA mUlyam / hRdayasya priya ityassit vAkye hRdayazabdAdyaH / "hRdayasya haru lekhayANphAseSu' [ 11] iti hRdAdezaH / hRdyo dezaH / hRyamannam / hRdayasya bandhanamUSiH hRdyaH / vazIkaraNabhUta ityarthaH / samAne tIrya vasatItyassinyAzye samAnatI zabdAyaH / samAnasya ca sabhAvaH / stiirthyH| gRhapatinA saMyukta ityassinvAkye gRhapatizabdAt jJAyo nyo nivAsyate / gAIparayo'gniH / vayastulAbhyAM sammite // 33 // 166 // nirdezAdeva mAyA upAdAnam / vayastulA ityetAbhyAM bhA. samarthAbhyAM sammite'rtha yo bhavati / vayasA sammitaH, baghasyaH / saMjJAyAmabhidhAnam / anyatra vayasA sammitaH zatrurityeva / tulayA sammita tulyam / sarazamityarthaH / modharmaviSasItAbhyastAryaprAptabadhyasamiteSu ||3|3167|tyaavsaabhaasmryaaditi lamyate / nAvAdibhyazcaturyo bhAsamarthebhyo yathAsaMkhyaM tAryAdiSu yo bhavati / nAvA tAyaM nAvyamudakam | "mi ye" [365] ityaavaadeshH| prAktanena dharmeNa prApta gharmyam / vakSya nANaM tu dharmAdanapetaM dhamma nyAyamucyate / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ma. pA0 3 sU013-20 jainendra-vyAkaraNam 219 viSeNa vadhyaH, vissyH| vadha iti prakRtyanvaram | vadhamahaMti, vadhyaH / sItayA samitaM sajataM sItya kSetram / "sthalItAhavebhyo yavidhau tavantavidhirapIcyate' [10] paramasotyam / dvisItyam / dharmapathyartha yAyAdanapete // 3 // 33168 // nirdezAdeva samarthavibhaktyupAdAnam / dharma payin artha nyAya ityetebhyaH kAsamathebhyo'napete'rthe yo bhavati / dharmAdanapetaM dharmyam / pazyam / ayam / nyAyyam / chandasA nimite ||3|3|166||chnd icchA / nirmitamutpAditam / nirdezAdeva bhAsamarthAcchandaHzabdAt nirmita'rthe yo bhavati / chandasA nirmitaH, chandasyaH / parasA'dhA ca // 3 // 2200|| nirdezAd mAyA upAdAnam / uraHzabdAd bhAtamAnirmita'rthe'Na bhavati yazca | urasA nirmitaH, aurasaH / urasyaH / madajanahalAtkaraNajalpakarSeSu // 3 / 3 / 201 // mada jana hala ityetebhyo yathAsaMkhyaM karaNa jalpa varSa ityeteSvaryeSu yo bhavati / karaNAdayaH zabdA bhAve karaNe vA vyutpaadyitcyaaH| tena sAmarthyAcyotpaciH / madakasya karaNaM madyam | madasthAne phecinmasazabdaM paThanti, teSAM matyamiti bhavati / inasya jalpaH, janyaH / ilasya karSaka, hlyH| dvihalyaH / paramahalyaH / tatra sAdhuH ||2202 // tatretIpasamarthAtsAdhurityetasminnarthe yo bhavati / samani sAdhA. sAmanyaH / pharmaNyaH / sabhyaH / zaraeyaH / sAdhuriha yogyo nipuNo vA na tu hitaH, tatra hi prAkaThaNIya eSa smH| pratijanAdeH khana // 331203 / / tatra sAdhuriha vartate / pratijana ityevamAdibhyaH khA bhavati / yasyA'pavAdaH / janaM janaM prati. prati janam / yathArthe hasaH / pratijane sAdhuH, prAtijanInaH / pravijana / idaMyuga / saMyuga / parayuga / parakula / parasyakula / amuSyakula / nizatanAttAyA chAnup / sarvacana / vizva bana / paJcamana / mahAjana / yona hitArthaH sAdhvaH, tatra vacanAtyAkaTharaNIyasya bAdhA / bhaktANNaH // 3232204 // tatra sAdhuriha vartate / bhaktazabdApaNo bhavati / yasyA'pavAdaH / bhakte mAdhurbhAktastandulaH / pariSado NyaH ||3||3205ttr sAdhuriti vartate / pariSacchandAraNyo bhavati / yasyA'pavAdaH / pariSadi sAdhuH, pAriSadyaH / yo'pyatrA'nuvRttiriSyate / pariSadi sAdhuH, pAriSadaH / kathAveSTaNa / / 3 / 3 / 206 // tatra sAdhuriti ' vrtte| kathA ityevamAdibhyapaNa bhavati / yasyA'pavAdaH / kathAyAM sAdhuH, kAbhikaH / kayA / vikathA / vizva kathA / saMkathA / vitandrA / kuSTidA / kuSTacit / janavAda / janevAda | citra / vRtti / saGgraha / gaNa / guNa / zrAyurveda ! guDa / kulyAsa ( kulmASa ) | saktu / apUpa / mAMsaudana / itu / veNu / saMgrAma / saMghAta / pravAsa / nivAsa / upavAsa / pathyatithiSasatispate // 3 // 207 // tatra sAdhuriti vartate / pathyAdibhyo Dhan bhavati / ysyaapvaadH| pathi sAdhu pAtheyam / nAtitheyam / vAsateyam / svApateyam / samAnodare zayitaH // 3 // 0208 // tatreti vartate / nirdezAd vA ( IpsamaryAt ) samAnodarazabdAt zayita ityasminnarthe yo bhavati / smaanodryH| sondaryaH / 'yodaya" [35] iti samAnasya saadeshH| kayaM tarhi sodarazabdasya siddhiH 1 "samAnasya" [ 53 / 132] iti yogavibhAgAt / ityabhayanandiviracitAyAM jainendramahAvRttau tRtIyasyA'dhyAyasya tRtIyaH pAdaH samAsaH / 1. -riha ba-0, 10 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '220 jainendra-vyAkaraNam [ma. pA. . .-. prAyaThaNazchaH // 3|4|1|| vakSyanti (ti) "zrAhATaN" 12 // 2 // ] mAgetasmAdRNa, saMzandanAye'ryA vakSyate (nte) teSu cho'dhikRto vaiditavyaH / vakSyati "tasmai hitam' [31] / vasebhyo hitA, vasIyaH / ayasIyaH / karabhIyaH / prAgvacanaM kim / zrarthavizeSe'pavAdena nivarta (tti te punararthAntara upasthAnaM yathA syAt / nanvani dhi)kArAdevApavAdaviSayetyupasthAnaM prApnoti / naitadevam / tatra tatra vAmahaNAJcakArakaraNAcApavAdaviSayaparijharo gamyate / ugavAderyaH // 34 // 2 // prANa iti vartate / uvarNAntAnmRdo gavAdibhyazca yo bhavati prAyo' theSu | chA'pavAdaH / zaGkavyaM dAru / parazavyamayaH / picavyaH kArpAsa: / gavAdibhyaH / ganyam / haviSyam / go| haviS / iha iviriti svarUpagrahaNam | aSTakA / vAIe / yuga / medhA / sa v ( sa ka ) nAbhi narma vA / nabhyo kSaHnabhyamanam / "su (zu) nojicinIsvam" [bA0sU zunyam | H(zu) nyam / UpaTho nava / UbanyaH / kUpa / akSara / dara / khara / davada / sva (kha)da / viSa / - havirapUpAve // 3 // haviHzabdo gavAdiSu paThitaH / tadvizeSANAmiha grahaNam / ivivizeSavAcibhyo'pUpAdibhyazca prAThaNo'rtheSu vA yo bhavati / nitye The prApte vibhASeyam / zrAmIcyam / grAmIdIyaM dadhi / puroddhaashyaaH| puroDAzIyAstantulAH / zrapUpAdibhyaH, apUpyam / apUpIyam / apUpa / tandula / pRthuka / abhyoSa / avoSa / kirAva / musala / kaTaka / kaerNaceSTaka / dga la (argl)| sthUNA / yUpa / sUpa / dIpa / pradIpa / azvapatra / "vigRhItApIcyate / " "asadhikArezyA / ' udnyaaH| udanIyAH / sUryAH, gayAstandulAH / annavikAratvAdeva siddhe apUpA'bhyoSAdInAM prapazcArtha pRthagrahaNam / ato vikalpAtpUrvanirNayena uvantilakSaNo nityo vidhirbhavati / cAriti, ivivishessH| caranyAstandulAH / zakuramavikAraH, zakalyA ghaanaaH| "kAbalAzcImA kRScoya ( kamyalAca prApaThaNo'rthe ) nityaM yo vaktabhyaH" [ghat.]1 kambalyamUracitam / khuviSayAdanyatra / kambalIyA UrNA / nedaM bacAvyam / "na vistAcitakambalyAt" [1112.] iti nipAtanAsiddham / tasmai hitam // 344 // tasmai iti apasamarthAMd hitamityetasminnarthe yathAvihitaM tyo bhavati / pasebhyo hitA, vatsIyaH / karabhIyaH | paTavyam / gavyam / iviSyam / prANyaGgarathakhalayakamASavRSabrahmAMtalAdyaH // 34|4|| prANyahaM zarIrAvayavaH, dehadehinoH kathaJcidabhedAt / prAyayaGgavAcibhyo ratha khala yava mASa vRSa brAhmaNa tila ityetebhyazca yo mavati tasmai hitamityasminnarthe / chsyaa'pvaadH| dantebhyo hitaM danyam / karAyam / catubhyam / vAmaye hitaM nAbhyaM selam / "mAbhi nabhanna" [dA0] iti nabhabhAvaH / gavAdilakSaNo yo vihitaH sa iha na bhavati / gavAdilaco yaha kasmAnna bhavati 1 prANyaGgalakSaNo yastasya paratvAd bAdhakaH / sthAya hitA bhUmiH, rathyA / khalAya hitam , khasyam / yavyam / bhASyam / dRSAya hitam / vRSyam / bramANe hitam , brahmaNyam / vilyam / vRSya hitaM nAmayAya hitamityatrAnabhidhAnAccho na bhavati / ajaravibhyAM thyaH // 3 // 46 // ama-avizabdAbhyAM dhyo bhavati tasmai hitamityasminnarthe / chasyAs pavAdaH / zraje ( jAya ) hitam , ajayam / avithyam / liGgaviziSTasyAbAzabdasya grahaNe'pi "lAvo" [ ||147] iti puMvadbhAve kRte tadeva rUpam / vizvajanAtmabhogAntArakhaH // 3 // 4 // tasmai hitamiti vartate / vizvajana zrAtman ityetAmya mogAntAca mUdaH kho bhavati / chalyA'pavAdaH / vizva janAya hitaH, vizvananInaH jinaH / ana pakhAdevebhyate / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 03 pA0 4 sU0 -12 ] mahAbhUcisahitam 221 tAsAda (da ) sAcca cha eva bhavati / vizvajanIyam / "paJcajanazabdAdupasaMmmAma" [vA.] pazcajamInam / atra "divasaMkhya ddo[1|3|15] ityanena vihitAsamAnAdhikaraNAd basAdeveSyate / paJcajanIyamanyat / "sarvajanAdRNa khazca vaktavyaH" [thA. ] sArvajanikaH / sarvajanInaH / atrApi yazAdeveSyate / sarvajanIyamanyat / "mahAjanA vaktavyaH" [vA. ] mahAbanikam / ghasAdayaM vidhiH / basAccha pava bhavati | bhAjanIyam / InAdeze kRte mo'ghuso hati" [ zA10] iti TiravaM prAptam , sUtre nakArAntanipAtanAnna bhavati / bhogaH zarIram / tadaMsA( dantAt maatRbhogiinnH| pitRbhogiNaH / mAtrAdi yaH kevale yazcha eva bhavati / mAnIyaH / pitriiyH| "rAjA'cAryAmyA bhogAntAA nityamiti paktamyam" [vA. ] rAjabhogInam / zrAcAryabhogInam / bhAryabhogAn ( gIna ) zabdasya "shubhmaaditvaat| [zA1] tvaM (4) mati : pApa ki sadana kati / rAjJe hitam / prAcAryAya hitamiti / sarvASNo vA // 32418 // tasmai hitamiti vartate / sarvazabdAd vA so bhavati pade cho bhavati / sarvasmai hitam , sAvaMm / sarvoyam / puruSAhaNa // 3 // 45 // puruSazabdAvRSNa bhavati tasmai hitamityasminvitraye 1 chasyA'pavAdaH / puruSAya hita pauruSeyam / alpa ( tya ) lpamidam / "puruSAd vadhavikArasamUhatemakRteviti ghaatmyn"| poradheyo vadhaH / "vasthevam'' [ 3 // 3 // 88 ] ityA prAptaH / pauruSeyo vikAraH / "prAstAkAde:" [26 / 105 ] ityA prAptaH / pauruSeya syamAgataM ( yaH samUhaH ) "tastha samUha:" ityaNa prAptaH / pauruSeyaH prAsAdaH / pauruSeyo granthaH / tena kRte "mi andhe ( kRte granthe ) [25] "" [1 ] ityaN prAtaH / mANavagharakArakhA // 2410 // tasmai hicamiti vartate / mANaca-caraka-zabdAbhyAM khaja bhavati / chasyA'pavAdaH / mANavAya hitaM mAgavInam / cArakIrAm / tadartha vikRteH prakRttau // 3 // 4:11 // hitamiti nivRttam / tasmai iti vartate / tasmai idaM tadartha samAnajAtIyamabhinna santAnavati kAraNam , prkRtiH| tasyA evA'vasthAntaraM vikRtiH / tadarthamityetavyakRtavi. zeSaNam / khadAMyAM prakRtAviti / yadyevaM strIliGgamIp ca prApnoti / "sUtre'smin sudhidhiriTaH" [5 / 2 / 114] ine pA ( itIpo / vAyA ekena ca nirdezaH / vikRtivAci'vantAnmUdakhadAyAM prakatApani bhidheyAyAM yathAvihitaM tyo bhavati / vikRtyarthAyAM prakRtI tyo bhavatItyarthaH / aGgArebhyaH, aGgArIyANi kAmAni / prAkArIyA issttkaaH| zaGkacyaM dAm / picacyaH karSAsaH / apUpyAH / apUpIyAstandulAH / vigrahe tAdaya lakSaNA'pa. draSTavyA / tadarthamiti kim ? mUtrAya yavAgRH / uccArAya yavAnam / pAdarogAya naDva. lodakaM kalpate / yogyatAmAtreNa vikRtiprakRtyabhisA yo mA bhUt / atra kecittasmai grahaNaM nAnuvartayanti / vAdabhaya tayA'pi vyacyate / yathA guroridam , gurvartham iti / vikRtivAdhinastAntAttadAyAM prakRtAvamidheyAkAM tyamutpAdayati / evamaGgArAsAmimAni aGgArAryAni kASThani, azAgeyANi / tadarthamiti kim / yavAnA dhAnAH dhAnAnAM shklyH| nAtra prakRtairananyArthayA gamyate / api tu prakR.tyantaranivRttimAtram ! nAnyeSAM ghAnA nAnyeSAM zaklavaH / ata eva vikAraprakRtisambandhamAtre'pi tyo na bhavati / dhAnAnAM yavAH, zaktUnAM pAnAH iti / vikRteriti kim ? udakArthaH kuupH| nAtra pArthivasya kUpasya vikRtirudakam / prakRtAviti kim / asyA kozI / asirayaso vikRtirbhavati / tanna kozI tasya prakRtiH / chadirUpAdhavaleDha a. // 41 // tadartha vikRteH prakRvAviti vartate / chadis upadhi bali itye. tebhyo dam bhavati / chadirAni chAdipeyANi tRNAni / iha chadirathaM cameti paratvAt "dhamado" Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 222 jainendra-vyAkaraNam . pA. dha sU01- [ 15] iti abhi prApne pUrvanirNayena dam bhavati / aAdiSeyaM carma / upadhIyata ityupaSiH, rayAnaM guNAntarayogAd vikRttiriyam / upadhyartham , naupadheyaM dAru / vaaleyaastndulaaH| RrabhopAnaho yaH // 34:13|| tadartha vikRteH prakRtAviti vartate / RSama upAnaha ityetAbhyAM gyo bhavati / ThasyApavAdaH / guNAntarayogArdApa vikAro bhavati / tadyathA baibhItako'pUpaH iti / aSamArthebhyo vatsaH ( Apabhyo vAsa: / zraupAnahyA musaH / "dharmaNo'ja" ||4] ityatA pUrvanirNayenAyamevebhyate / aupAnA carma / carmaNo'm / / 3 / 4|14|| tadartha vikRteH prakRta-viti vartate / carmaNa iti vikArasambandhe tA / carmaNo yA vikRtistadvAcino'n bhavati / chasyA'pavAdaH | vardhayartha bAm | varcA (varatrA) rtha' vA (dhAratra) carma / sanakurnAma carmavikAraH, tataH pUrvanirNayana uvarNAntalakSaNo yo bhavati / sanaGgavyaM carma / tavasyAsminniti // 3 // 15 // prakRtivikRtibhAvastAda beda na vivacitaM yogyatAmA vivakSitam / taditi bAsamarthAdasya asminnirayetayorarthayoryathAvihitaM tyo bhavati / itikaraNAstatazveda vivahA / astra sambhAvane 'bhidhAnam / tena malathIyAd bhedH| prAsAdo'sya syAt prAsAdIyaM dArU / prAkArIyA iSTakAH / prAsAdo'smin deze svAt prAsadIyo deza / prAkArImA dezaH / 56 sAna macAte, prAsAdo devadattasya svAt 1 iti karaNAdavivakSA'tra | parikhAyA Dhana // 2416 // tadasyAsminniti vartate / parikhAzabdAna bhavati / chasyAphyAdaH / parikhA'ssindeze gbhAvyate pAriyo dezaH / pArikheyI bhUmiH / ita Urca chayo nAnuvartate / mahaDiNa // 47 // tadaI toti nivRttam / prAgetasmAdaI saMzabdamAdyAnita ardhvamanukramibhyAmaH, teSu ThaNadhito beditavyAH / prAgiti vartamAne abhividhyarthamAdmahaNam / astItyasminnapyatheM ThaNa bhavati / vakSyati "sena krItam" ||35j / vastreNa krota vAstrikam / gopucchikam / zatAdasvArtha seThayo // 34 // 18 // zrAIditi vartate / svArthe zatameva / zavazavAdasvArye'seThaya ityeto tyau bhavata AhIyeSvartheSu / kasyApavAdaH / zatena krItam, zatikam / zatyam / asvArtha iti kina ? zataM parimANamatya zatakaM stotram / nAtra prakRtyadarthAntarabhUtastyArthaH samudAyaH kintu zatameva / yatra varSAntarabhAvastatra vidhireva na pratirodhaH / zatena krItaM zatikaM paTazatam / zayaM paTazatam / vAkyena chatra tyArthasya zavatvaM gamyate na zrutyA / asa iti kim ? dvau ca zataM ca dvizatam | taMna krotaM dvizatakam / dvAbhyAM zatAnyA kItamiti rase "bAhubalau" [225/26] mRtyupi nAsti vizeSaH / nanu sa-syAMvadhau tadanyavidhimAlAla asamahAmanarthakam ? nApyuttaratra tadantavidheApakam / "prAgvasaH samyApUrvapadAnAM sadantapraNamanuSIti upasaMkhyAnamavazyaM kartavyam / ' pArAvA vartavati paaraaynnikH| dvipApayariNakaH / asaMkhyApUrvapadasya na bhavati / sahasranA krItam, sAhasram / suvargAsahasaNa kromityatrANa na bhavati / tayA ubantAyAH prakRte bhyate / vAmyAM sUrpAbhyo krItam , disUpaNa kotam tadantavidherabhAvAt "sUpadviA" [25/25] ityayaM vidhina bhavati / sAmAnyena ThaNa, visopikam / "parimANamasyAkhuzANe" / / 22] pati chore / evaM tarhi pUrvatra tadantavidhirapi bhavatIti jJApyate / gavyam / agavyam / havi vAm / prasUrahaviSyam / apUpyam / yabApUpyam / aSTakyam / ekASTakyam / rAjadatyam / mAdhyam / tilyam / kRSNAtilyam / saMkhyAyAH ko'tizataH // 3 / 4.19 // zrAditi vartate / saMkhyAyA atizadantAyAH ko bhavati / AhAdatheSu tthyo'pvaadH| saMkhyAzabdaH "kati: saMpA" [ // 5 // 33] iti pratizabdaM pratyAyayati / tatra Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. e pA0 4 sU020-26] mahAvRsisahitam 223 . cA'nvarthasaMzAgrahaNAd yairephalAdibhiH saMkhyAyate teSAM ca grahaNe prApte'tizata iti prativeSaH / tyanto zadantAM ca saMkhyA varjayitvetyarthaH / paJcabhiH krItaH paJcakaH / saptakaH / "saMkhyA bAno'bahugamAt'' [1 / 2 / 26] iti payudAsAbahugaNayoH saMkhyAlam / bhukH| gAkaH / atizata iti kim ! ghASTikaH / sAhatikaH / catvAriMzatkaH / paJcAzatkaH / arthavastizabdasyei grahaNADhatera [ti prativedhaH / katibhiH krItA, katikaH / komera 3 prahariti tyaH ekatiH / "yattadevebhyaH parimANe batuH" [ 2 0] "isamo po gha" [3 / 435] "phimA' [zA162] iti batoH parasya kasya ca haDbhavati / nanu ca azAve yatteSu katizabdasyaiva saMkhyAtmaktam / tatkathaM valantAtsaMkhyAlakSaNaH kaH 1 idameva vavantAtparasya kasya veDvacanaM jJApakaM bhavati valantasya saMkhyA saMjJeti / yAvatA krotaH, yAvatikA, yAvakaH / tAvatikaH / taavtkH| vizatitrizadubhyADa burakhau // 21 // vizatitrizacchandAbhyAM ivubhavatyakhuviSaye / vizalyA krItaH, vizakaH / te khe kRte prasiddhabadanAbhAt' [11] iti Tikhe pratiSiddha "papyato'pade" [34] iti pararUpam / triMzatA kotA, zikaH / akhAviti kim / viMzatiH parimANamasya, "parimaraNAsaMkhyAyAH savadhA'dhyayane' [34153] "khau' [3 / 1157] iti kaH / vizatika parimANanAmadheyam / amarthakatyAdasya tizabdasya syantalakSaH pratiSedho na bhavati / yordazatorvi ( 1 ) bhAvaH zatithAna tyo nipAtayiSyate / triMzatparimANameSAM triNshlaaH| zadantAnneti pratiSedhaH kasmAnna bhavati / vizati triMzad bhyAmiti yogavibhAgArako bhavati / kaMsAin ||3||dhaa22|| zabdAin bhavati mA dartheSu / daNo'pavAdaH / kasena kAntaH ( krIvaH) kasikaH | kaMsikI / "ardhAti vasamyam" [40] addhiko / kApaNAddhA pratizca // 3 / 4 / 23|| zrAditi vartate / kAryApaNazabdAt ThaD bhavati tasya pratirayaM vAdezo vA bhavati / kArSApaNema kIvaH, phArSApaNikaH / kArSApariNakI ! pratikaH / prtikii| zatamAnavizIta( ka )sahasravasanAdaN // 34 // 24 // zatamAnAdiyo'yA bhavati / Adithe / ThaNo'pavAdaH / zatamAnena krotama, zAtamAnam / vaizatikam 1 sAitam | vAsanam / sUrNadvA // 34 // 2 // zrAhyaditi vartate / sUrpazabdAdvA'N bhavati / nitye Thaga prApte vikalpo'. yam / sUrpa parimANanAma / sUpeNa phrItam , saum / saurSikaH / rAdubasau // 3 // 4 // 26 // zrAditi vartate / rAduttarasya nAhIyasya tysyodbhvtykhau| dvAbhyAM sAmyAM krItama, dvikaMsam / trisam / hRdatheM rase kRte saMkhyApUrvapadAnAM tadantavidhinA kaMsAhaTa , tasyopa / adhikamadhamasminnityadhyardham , saMkhyAsaMzAvidhAne'bhyardhagrahaNaM sakavidhyarthamityupasaMkhyAmaMzA / adhyardhana kasena kItaM Thara upi adhyardhakasam / dvAbhyAM sAyAM phrItam ityAgatayoraeTa yorunbhavati ! dvisUrpam / trisUrpam / adhyardhasUrpam | rAditi hetvaya kaa| rasya hetunimi yo hRt tasyogna bhavati / vi sUrpaNa paTena krItam , visaurSikama / pranimisAdApa samAhAralakSaNAdAbuvakamyaH" [10] / dvayoH sUrpayoH samAhAra: disUpI / dvisUt kotam dvisUrpamiti / na vaktavyaH / zrabhidhAnavazAt samAhAre dhAkyameva bhavati / na tyotpattiH / akhAviti kim ! pAJcalohitikam / pAJcakalApikam / parimAyAnAmadheye ime| paGga lohitAni parimANamasya pazcakapAlAH parimANamasyeti "parimANAdhyAyAH saghasUtraH'dhyayane" [ 1] "sI" [17] / iti ThaN / parimANasya yogadapi prApte "anudANe' iti pratiSiddha mAdarep / anye paJcajohityaH parimANamasyeti vigRhya "vasya zusyaTe' [ vA. ] iti puMbadbhAva vidadhAti / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jainendra yAkaraNam [.. pA0 . sa. 24-15 kApaNasahastranuparNazatamAmAhA // 3 // 4 // 27 // kArSApaNa sahasa suvarNa zatamAna ityevamantA. sparasyAyilpa tyasya voc bhavati / pUrdheNa nitya upi prApte vibhASeyam / dvAmyAM kArSApaNAgyAM krItaM dikApiNaM dvikArSApaNikama / trikApiyAM trikArSApaNikam / zrabhyardhakArSApaNam | adhyardhakArSApariNAma / "prAsvataH saMkhyApUrvapadAnAM sahanta prahAmanupIti kApAyAdavA pratizca" [ 26] iti ThaT | anupakSe ca pratipadezo vikalpitaH / dvitikam / tripratikam / adhyardhamatikam / vAbhyAM sahasrAmyAM krItaM disAlam / dvisAhanam / trisahasram / trisAilam / adhyardhasahasam 1 adhyardhasAilam / saMkhyAmAH saMkhyAsaMvAsarasya" [ 20] iti dhoraim / dAmyAM suvarNAbhyAM krItaM nisuvarNam dvisovarNikam / trisuvarNam , visovarmikam / abhyardhasuvaryam / adhyardhasauvarNikam | "parimANa syAkhuzArakhe" [ zarA22 ] iti dyoraip / suvarNamunmAna kathaM parimANam 1 azANa iti pratiSedhAt / unmAnasyApi dyauraimbhavati dvAbhyAM zatamAnAmyA krItaM dvizatamAnam / dvizAvamAnam / trizatamAnam / trizAvamAnam / abhyardhazAtamAnam / vitribahonivistAt // 3 // 28 // dvitri bahu ityetebhyaH parau yo niSkatristazabdau tadantAdAparasyAhIyasya tyasya ghobhavati / dviniSkama / dvi naiSkikam / triniSkam / trinaiSTikam / bahuniSpam / bahunaiphikam / dvibistam / dvistikam / trivistana | nibaistikama / bahubistam / bahubaistikam / viMzatikAkhaH ||shaa29|| veti nivRttam / rAditi varvate / viMzatikazabdAntAt rAt prAditheSu kho bhavati / dvAbhyAM viMzatikAmyAM krItama , dviviMzatikInam / trivizatikInam / adhyarghaviMzatikInam / vacanAtkhasyomna bhavati / khArIkAkaNobhyAM kA // 3 // 4 // 30 // rAditi vartate / khArI kAkaNIzamdAntAt ArzadaryeSu kam bhavati / vAbhyAM khArI yA krItam , dvikhArIkam / vikhArIkam / adhyadhaMkhArIkam / dvikAkapIkam / trikA parakam / adhyarghakAkagrIkam / "devakAmyA gheti vaktavyam" [bA. 1 | khAryA kotaM, khArIkam / kaakpiik| paNapAthamASAyaH // 3 // 4 // 31 // rAditi vartate / paya-pAda-mASazabdAntAd rAdA dartheSu yo bhavati / dAmyA paNAbhyAM krItam , vipaNyam / tripaNyam / abhyardhapaNyam | dvipAdyam / tripAdyam / adhyardhapAdyam / "asivannA'bhAs [10] ityakhasyA'siddhatvAtpAcchandasya padbhAvo na bhavati / "padma"[ 1] iti padAdezo'pi pAdasya kevalasyokkama (kH)| dvimASyam / trimaadhym| adhyardhamASyam / zazAda yA // 34 // 32 // gaditi vartate / zatazabdAntAd gadAdirthe vA yo bhavati / dAbhyAM zatAyA kI dvizatyam / vizatyam / adhyardhazatyam | pakSe ThaN / tasya "rAdurakhau" [ 12] ityup / dvizataM trizatam / adhya_zavam / zANAt // 34 // 33 // rAditi vartate veti ca / zAyazabdAntAdAdiryeSu vA yo bhavati / pale ThaN / vasya copa / paJcabhiH zANaiH kItaM paJcazAyayam / paJcazANam / adhyadhaMzANyam / adhyardhazANam / yogavibhAga uttarArthaH / dvinibhyAmaNa ca // 3 // 4 // 34 // zaraNAditi vartate / ditrizabdAbhyaH paro yA zANazabdastadantAd rAdAhIyevaryeSvara mavati yazca vA / tena trairUpyam / dvAbhyAM zANAbhyAM krItam, daizAyAm / vaizANam / trivArayam / trizANam / aNi parataH "alasAya" iti pratiSedhAdAderai / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. pA. sU0 35-43 ] mahAvRsisahitam 225 tena krotam // 34 // 35 // teneti bhAsamarthAt kautamityetasminnarthe yathAvihitaM ThahAdayo bhavanti / niSkeNa krItam , naiSkikam / zatikam / zatyam / sAhasram | dvikam / trikam / iha karaNaditi vaktapama / katari mAbhUt / devadatena krItam / "mUlyAditi ca vasavyam' [vA0] / iha mA bhut pANinA krotamiti / "viSantAca karaNApratiSedho dhakkAvyaH" vA0] : droNAbhyAM krotama / droNaH krotam iti / nedaM bahu bAkadhyam / abhidhAnato vyavasthA bhaviSyati / yatra prakulyarthasya saMkhyAbhedAvatirasi tatra dvibahutvaviSaye'pi bhavati / brAmyA krItam , dvikam / mudgaiH krItam , maugikam / tasya vApaH // 34 // 36 // upyate 'sminniti vApaH kSetram / tasyeti tAsamaryAt bApa hatyetasminnaye yathAvihitaM tyo bhavati / prasthasya vAraH, pAsthikaH kIdravikaH / khAsakaH / "yasya prakaraNe vAtapitAleSmapatripAlebhyaH kamamakopana yoraparsakhyAnam" [.] vAtasya zamana kopanaM bAtikaM dravyam / parva paicikam / zlaiSmikam / sAnnipAtikam / mimittaM saMyogotpAdo // 34 // 37 // buddhipUrSikA vyAptiH sNyogH| zubhAzumayoH sUcakaH utpAdaH / utpAta ityarthaH / tasyeti tAsamAnimittamityasminnarthe yathAvihitaM tyo bhavati yattalimittaM saMyoga utpAdo vA sa ced bhavati / zatasya nimittamIzvareNa saMyogaH zatikA, shtyH| saahsrH| zatasya nimitta dakSiNAkSisyandanamutgadaH zatikaH | zatyaH / sAhasaH / somagrahayasya nimittamutpAdo bhUmikAmaH / saumagrahaNikaH / yo'saMkhyAparimANAzyAH // 34 // 38 / / tasyeti tAsamaryAyo bhavati saMkhyAparimANAvAdIna varjayikA nimittaM saMyogopAdAdityalin viSaye / TharaNAdInAmapavAdaH / vanaM nimitta saMyoga utpAdo vA banyaH / yazasyaH / svyH| zrAyuSyaH / asaMkhyAparimANamAderiti kim / paJcAnAM nimittaM saMyoga utpAdovA, paJcakaH / sps| parimANAt / prasthasya nimirI saMyoga utpAdo vA prAsvikaH / drauzikaH / khArIkaH / azvAdigaNaH / azvasya nimittaM saMyoga utpAdo vA AzvikaH / azva / azman / gaNa / U / umaa| bhaGgA / varSA / vastra / vA / saMkhyAparimANayorarthabhedo'sti / "ardhamAnaM kironmAnaM parimANaM tu sarvataH / mAyAmaM tu pramANaM syAt saMsthA tu guNamArimakA / " gobrahmavarcasAt // 34 // 3 // tasya nimitaM saMyogotpAdAviti varate / gona jhavarcasyabdAnyA yo bhavati / gonimittaM saMyoga utpAdo vA gavyaH / brahmaNo varca, bahAvarcasam, ata eva nipaatnaatsaantH| brahmavasasya nimitta saiyoga utpAdo kA brahmavarcasyaH / pUrvaNa ye siddha satyArambhI niyamAya / ekAco gozabdAdeva bahuco brahmavarcazabdAdeva yaH / iha na bhavati / nAvo nimittaM saMyogaH nAvikaH / vAstuyugikaH / yaca eva pUrveNa yo veditvyH| nAccha vA // 3 // 4 // 40 // vasya nimittaM ruyogotpAdAviti vartate / putrazabdAccho yazca / putrasya nimittaM saMyoga utpAdo vA putrIyaH / pubhyaH / sarvabhUmipRdhivIbhyAmaNa // 34 // 42 // tasya nimittaM sNyo| tpAdAviti vartate / sarvabhUmi-pRthivIzabdA yAmaNa bhavati | ThaNo'pavAdaH / sarvabhUmenimittaM saMyoga utpAdoM vA, sArvabhaumaH / anuzatikAdisAdumayatraipa / pRthicyA nimittaM saMyoga utpAdo bA, pArthivaH / IzvaraH // 4 // 42 // tasyeti vartate / tAsamAbhyAM sarvabhUmipUthivIzabdA yAmIzvara ityasminnarya'N bhavati / ThaNo'pavAdaH / sarvabhUmerIzvaraH, rvabhaumaH / pArthivaH / __tra viditaH ||shaa43|| tatrecIpsamAbhyAM sarvabhUbhithivIzabdAbhyAM vidita ityabhinnaDa bhavati / sarvabhUmau viditaH sArvabhaumaH / pArthivaH / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ 0 1 0 4 0 47-51 lokAt ||3|4|44 // tatra vidita iti vartate / lokazabdAdIpa samarthAdvidita ityetasminnarthe ThaN bhavati / loke viditaH, laukikaH 1 226 sarvAn ||3|4|45 vidita ityasminnarthe / sarvaloke viditaH sArvalaukikaH / zranuzavikAdityAdubhayatraiSu / sadasminvRddha nyAya lAbhazulkopadA dIyate || 3 | 4046 // taditi vAsamarthAd vRddhayAdiviziSThAdasminnitIrthe yathAvihitaM tyo bhavati / yattavAsamarthaM hRdayAdiviziSTaM dIyate cettad bhavati / vRddhi : kAlAntarAdikA / nityanivaddhA prAptirAyaH / pAdInAM mUlyAtireko lAbha vA (vaNinAM rakSAkArito rAjamAgaH zulkaH / utphoTaH updaa| dIyate ityekavacanAntaM vRddhayAdibhiH pratyekamabhisambadhyate / paJcAsmivRddhi yo vA lAbho vA zulko vA upadA vA dIyate paJcakaH / prAsthikaH / koDavikaH / iha tasmai dIyate iti vaktavyam " [ cA0] pazcA'smai vRddhayAdi dIyate paJcakaH / saptakaH / na vaktavyam / sampradAnasyAdhikarAvivacayA siddham / vardhAH ||3|4|17|| Diti pratyAhAragrahaNam / " tasya pUraNe bahU" [4 / 1 / 1] ilyA ramya shr| tamadhSTakArAt / brajantAnmRdaH ardhazabdAcca Tho bhavati tadasminvRddha yA yalAbhazulkopadA dIyate ityasminnarthe / ThaNH "arthAcca" [3 / 2 / 103 ( vA0] ityaupasaMkhyA nikasya ca Tho'pavAdaH / paJcamaH dIyate ddhirvA prAyo lAbho yA zuko yA upadA mA paJcamikaH / dvitIyikaH / zrardhikaH / striyAm -- zrardhikA / bhAgAcaca // 3448|| bhAgazabdo 'rdhavAcI / tadasminvRddha yAyalAbhazulkopadA dIyate iti ca vartate / bhAgazabdAdyo bhavati yazca / bhAgo vRddhayAdirasmindIyate bhAgyaM zatam / bhAgikaM zatam / rati vahatyAvaiti bhArAd vaMzAdeH || 3|4|46 // vaMzAdibhyaH paro yo bhArazabdaH tadandrAnamUdaI (i) samarthAd haratyAdiSvaryeSu yathAvihitaM tyo bhavati / harati nayatItyarthaH / vahati utkSipatItyarthaH / zravahati utpAdayatItyarthaH / vaMzabhAraM irati vahati zrAvati za vAMzabhArikaH / vAlvajabhArikaH / mAyaditi kim / vatsaM irati / vaMzAderiti kina 1 bhAraM harati / kevalAnna bhavati / anye punaranyathA sUtrArtha grAhitAH / vatsA (vaMzA) dibhyo bhArabhUtebhyastyo bhavati / athedvAreNa bhAro vaMzAdervizeSaNam / bhArabhUtAt (n) darzata, vAMzikaH | vAlvajikaH / bhArAditi kim ? ekaM vaMzaM harati / itvA vaMzAderiti kina ? bhArabhUtAn yavAn harati / sUtrArthadvayamapi pramANam / vaMza | balbaja / kUTa / mUla | sthUla / khaTvA | zrazva | ikSu | yasnadravyAbhyAM Thakau // 324 // 50 // vasnadravyazabdAbhyAmi samarthAbhyAM haratyAdiSvartheSu yathAsaMkhyaM Tha ityetau tyau bhavataH / vasnaM harati vahati zrAvaiti vA, vasnikaH / dravyakaH / sambhavasyavaharati pacati || 3 | 4|51 // taditi varttate / ipsamarthAnmRdaH sambhavatyAdiSvaryeSu yathAvihitaM tyo bhavati / sambhavati gRhNAtItyarthaH / zravaharati dayaM nayatItyarthaH / pacati vikkadanaM karotItyarthaH / prasthaM sambhavatyadati pacati vA, prAsthiko sthAlI / evaM kauDavikI / khArIkI | manu yA prasthaM sambhavati sA pacatyapi tatkathaM bhedaH 1 idaM tarhi pacatedAharaNam / pratyaM pacati brAhmaNI, prAsthikI / " tatpacarvAdhi hoNAdayU cacakavya:" [zrA ] | droNaM pacati droNI, draunnikii| bA''DhakAcita pAtrAtkhaH || 3/4/52 // zrATaka-zrAcitapAtrazabdebhya dapsamarthebhyaH sambhavatyAdivartheSu vA svo bhavati / pUrveNa nitye ThaNi prAnte vibhASeyam / zrATakaM sambhavati zravaharati pacati vA, ADha kInA, zrADhakIko / zrAcitonA, acitikI / pAtroyA, pAtrikI / zrADhakAdoni parimANAni / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 3 pA0 4 sU0 53-58 ] mahAvRtisahitam 227 rAhaTa ca // 14 // 53 // ATakAcitapAtrAntAt rAt hasamarthAtsambhavatyAdizvaryeSu Thada mati khada yA | tena trairUpyaM bhavati / dve zrAddhaka sambhavati avaharati pacati vA dUdhAdakikI / yaadkonaa| AbhyAM mukte ThaNa dasya "rAhubakhau" [21126] ityup| dvayATako / "parimANApi " [3/196] isi ko vidhiH / uTaskhayorvacanAdvam ( dumma ) bhavati / dvayAcitaunA, dayAcitA / "ma vistAvitakampapAra" {2027) iti lopratiSedhaH / dvipAtrikI / dvipAtrINA / dvipaatrii| kunijAca // 3 / 4 / 5 / / cakArastrikA'nukarSaNArthaH / rAditi vartate / kuliSazabdAntAt rAt ipsamaryAt sambhavatyAdivyatheSu ThaD bhavati khazna vaa| tena trairUpyam / kulivaM parimANavizeSaH / ve kulije sambhapatyavaharati pacati vA dvikukhijikI, dvikRlijonA, dviklijii| kecidupo'pi vikalpamichanti / pakSe ThaNaH zravaNam / dvaikulijikIti / sa eva "anuzANe' [pA2122] ityatra kulijasyApi pratiSemicchanti / tavasyAMzavasnabhRtayaH ||shaa55|| taditi vAsamarthAt asyeti tArthe yathAvihitaM tyo bhavati yacadA samartham aMza vasna bhUtayazcetad mavanti / paJca aMzA vA vasno SA bhatirvA'sya, paJcakaH | saptakazatikaH, zatyaH / sAhasaH / khArIkaH / parimANAtsakhyAyAH saGghasUtrA'dhyayane // 34 // 56 // tadasyeti vartate / pAramIyate pArAvyave'nena parimANam / paricchedakamiha tat pAribhASikam | taditi bAsamarthAt saMkhyAvAcinaH parimANe vAdhikAdasyeti tArthe yathAvihirI yo bhavati / yattadasyeti saGghasUtrA'dhyayanAni ced bhavanti / sadhe-pazca parimAyamasya sakSasya paJcakaH / saptakaH / sUtre anya pratyarthaH / paJcA'dhyAyAH parimArAmasya, paJcakaM jainendram / zraSTha pANinIyam / zatakaM stotram / adhItiradhyayana tasmin / paJca rUpANyasyAdhyayanasya paJcakam / saptakam / karmaNi yadyadhyayanazabdo vyutpAdyeta sUtrAnna bhedaH syAt / "stome do vaktabhyaH" [pA0 ] paJcadazAdyartha: paJcadaza mantrAH parimANamasya stomasya paJcadazaH stomH| evaM sptdshH| ekviNshH| parimANAditi yogavibhAgaH kartavyaH / tadasyavi vartate / paJcakalApaH parimAyamasya, paJcakalApikam / pAJcalohivikam / pratyaH parimANamasya pAsthiko raashiH| kautikaH / khArIzatikaH / varSazataM parimANamasya vArSazavikaH / "joSitaparikSAma iti ca vaktavyam [pA.] paTiH saMvatsarA jIvitaparimANamasva, pATikaH / sAvikaH / AzIvikaH / nedaM vaktavyam / "samavI( dhITo bhU ( bhUto bhUto bhASI' [HD] ityeva siddham / SaSTiM bhUto (taH ) SASTikaH / ekvAnubapi siddhaH / 2 SaSTI bhUto dvivArikaH / isa vidhAno( ne) "rASau " [22] ityup prasajyeva / khau / / 3 / 457 // khuviSaye ca parimANaviziSTAyAH saMkhzAyA yathAvihitaM tyo bhavati / vizatiH parimAyAmasya viMzatika parimANanAmadheyam / svArthe cA'tra tyo draSTavyaH / paJcaiva paJcakAH zakunayaH | aya eva trikAH sA shaalkaaynaaH| pavikravizatrizaccatvAriMzatpaJcAzataSTisaptatyazosinavatizatam // 34aa paktyAdayaH zabdA nipAtyante / yatra sAkSaNenAnupapannaM satsarve nipAtanAssimam / tadasya parimANamiti vrtte| paJcapAdA, parimANamasya pakistacchandaH; kramasannivezo'pi / paJcazabdAsiristharya smaSTivaM pa mipAsyate / dvau daza vo parimArAmasya vargasya vishtiH| dve vibhAvaH zatizca syaH / tricatuHpaJcAnAm imArimA yAntAdazAH hAca tyaH / yo dazataH parimANamasya vargasya triMzat / catvAro dazataH parimANamasya catvAriMzat / paJca dazavaH parimAsamasya, paJcAzat / SaSTa dazataH parimANamasya SaSTiH / SaSasirisyayaM syo'paSvaM / sapta dazataH parimANamasya saptatiH / saplanastirityayaM tyaH / aSTau dazavaH parimArasamasya azIviH / paTanaH ajhImA: vita Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jainendra-vyAka ra rAma [ 0 3 pA0 4 sU0 53-60 vya: / nava dazayaH parimANAmasya narRtaH / nadhazabdataH / daza dazataH parimANamasya zatam / dazAna zabhAvaH satyayaH / ciMzatyAdInAM kacitsaMkhyAnapradhAnatvam, ke citsaMkhyeya prdhaantvm| liGgavacanaM ca svAbhAvikatvAdeva siddham / iha yathAkaryAJcanyutpattiH kiyate / sadasAdayo'pyanayaiva dizAnugantavyAH / dazazatAni parimANamasya sahasram | dazasahasrANi parimANamasya zrayutam / paJcadazatI varge vA // 324 // 59 // paJcan darzana ityetau zabdo 'bhidheye vA nipatyete / tadasya parimANamityasminviSa nitya ke prApta pade badityayaM tyo nipAtyate / paJca parimANamasya paJcavargaH / dazadUbargaH 3 dazako vargaH / tadarhati // 334 // 60 // taditI samaItItyasminnarthe yathAviti yo bhavata / zvetacchutramarhati svainchatrikaH / zrabhiSecanikaH / vAstrayukiH / dadhyodanikaH / zatika zatya iha bhojana mAItItyanabhidhAnAnna bhavati / "strIpuMsAnnuSatvAt' [ 21/02 / ityeSopa vidhiranabhidhAnAnnAyatarati / uNAdaya imaM yogaM prApya nivRttAH / prAgvataSTan // 14 // 69 // tadaheM vaditi vacyate / prAgetasmAdvat saMzabdanAyAnita UrdhvamanukramiSyAmaH adhikRto veditavyaH / vakSyati pAra-yaya turAyaNa cAndrAyaNaM vartayatti" [14368] pArAyaNikaH / "prAzvataH saMkhyApUrvapadAnAM tanmanuSi" iti dvepArAyaNikaH / iha ( ThANa ) prakRte tasyopa prasajyeta taina ThaJadhikRtaH / chedanityam ||3|4|62 // nityagrahaNamarhatItyasya vishessnnm| dAdibhyo nityamaItItyasminnarthe yathAvihitaM tyo bhavati / chedaM nityamaIti vaidikaH / cheda | bheda / ho | droha / taskara narta / karma / vikarSa / viprakarSa | prayoga | saMprayoga / viprayoga | smprshn| preSaNa virAgaH vizva / zIrSacchedAdyazca ||3|4|63|| nityamiti vartate / zIrSacchedazabdAt ipsamarthAt nityamaItItyasminnarthe yo bhavati ThaJ ca zIrSacchedaM nityamarhati zIrSacchedikaH / anye zirazchedaM nityamarhatIti lya sanniyoge zirasaH zIrSabhAvaM varNayanti / tadayuktaM yanAbhAvAt / tasmAnniyatavisya ziraH paryAyaH zIrSazabdo' stItyabhyupagantavyam | daNDAdeH || 3|4|64 || nityamiti nivRttam | TaNDa ityevamAdibhyo'I ta tyasminnarthe yo bhavati / ThamopavAdaH / daNDamarhati dayayaH / daNDa / muzala | gadhuparka | kazA / zrargha / megha / megha / vadha / udaka / yuga / i (bha) | pAtrAzca ||3|4| 65 // vadavIti vartate / pAtrazabdAdyoM bhavati cakArAdyazca / ThaJo'pavAdaH / pAtramiti parimANaM ca gRhyate / pAtramaIti pAtriyaH / payaH / kaDaGgaradakSiNAstha(lISilA ||3|4|66 // tadaItIti partate / kaDaGgara dakSiNA sthAlIbila ityetebhyo bhavati yazca / ThaJo'pavAdaH / mudgAdi kASThaM kaDaGgaram | kaDaGgaramardati kaDaGgarIyo goH / dakSiNAmarhati dakSiNIya / dakSiNyaH / sthAlIbila marhati sthAlIvilIyAH sthAlIvilyAstayaDulAH / pAkA ityarthaH / vigbhyAM ghanI ||3|4|67 // tadaItIti vartate / yajJa RtvikzabdAbhyAM yathAsaMkhyaM parAji yeto tyau bhavataH / 'pavAdaH / yazamaIti yajJeiSaH / zrAtminaH / upacArAttatkarmApi tathoktam / yazakarmAhRdi, yaziyo dezaH / svikarmAvi, AkhijInaM kulam | Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 ma. 5 pA0 3 sU068-76] mahAvRttisahitam pArAyaNarAyaNacAndrAyaNaM varsayanti / / 3 / 4 / 68 // taditi vartate / pAyayasatarAyaNacAndrAyaNazabdebhya ipsamarthebhyo dhartayattItyasminnatheM ThaJ bhavati / pArAyaNaM vartayati pArAyazikaH / ziSya evAbhimAna nAghyAyake / turAyaNaM yajJa dhartayatti taurAyaNakaH : yajamAna eva na yAyake / cAndrAyaNikaH / sarAyamApantaH // 34 // 69 // saMzayazabdAdipsamarthAdApanna ityasminnatheM ThaJ bhavati / saMzItiH saMzayaH, samApanne kakarmaNI bhavataH / tatra pharsari puruSe'bhidhAnaM nAsti / saMzayaM viSayabhAvenApannaH sAMzayikaH / sthAetrAdi / yojana yAti // 3 // 4 // 7 // yomanazamdAdipsamAMthAtItyasminnarthe un bhavati / yocanaM yAti yomanikaH / saMkhyApUrvapadAdapi / dvaiyojanikaH / kozazatayojana hAtayorupasaMkhyAnam' (cA0] / kozazataM yAni kauzazatikaH / yaujanazatika | "tato'bhigamanamarhati ca vasamyam ' [vA0] kozazatAdAmagamanamahati krozazatikaH / yauvanazatiko guruH / pathaH kaTa // 37 // rAditi cartate / pathizabdAdipsamarthAnyAtItyasminnarthe kaT ityayaM tyo bhavati / panyAnaM yAti pathikaH, pthikii| do panthAnau yAti, dvipathikaH, dvithiko / hRdathe rase kRte sAntAtpUrvanirNayenAyamiSyate / pantho panityam // 44 // 72 // nityagrahaNaM yAtItyasya vizeSaNam / pathizabdAdipasamaryAnitya yAtItyasminnarthe po bhavati tatsanniyoge pantha ityayaJcAdezaH / pandhAnaM yAti pAndhaH / niyamita kim / ppikH| uttarapathenAvRtaM ca // 27 // nirdezAdeva bhAyA upAdAnam / uttarapathazadAda mAnamaryAdAhRtaM yAtIti cAnayorarthayoSTham bhavati / uccarapathainAitam , zrauttarapathikam / uttarapathena yAti, auttarapapikaH / "vArijAlasthaLakAntArAjazapapadAditi vAmyam ' [ vA.] vAripathainAtaM vAripathikaH vAripana yAti vaaripaaykH| evamarthadvayo'pi / bAGgalapathikaH / sthAnapathikaH / kAntArapathikaH / shraajpthik| zAGkapadhikaH / "madhukamaricayoH spalapUrvAda batAyaH" / sthalapathainAtaM sthAlapathaM madhukaM maricaM vA / kAlebhyaH |34|4il bahutvanirdezaH svarUpanirAsArthaH / adhikAro'yam / yadita UrvamanuRmiSyAmaH kAlavAcibhya ityevaM tadveditavyam / vakSvati "vena mita' [ 3 1] / mAsena nitama mAsikam / prArddha mAsikam / tena nitaH // 24,75 // teneti bhAsamarthebhyaH kAlavAcibhyo nivRtta pratyasina um bhavati / mAsena nitaH, mAsikA / sA~varasArakaH prAsAdaH / tamavI(dhoko bhRto bhUto bhAvI // 3 // 46 // tamitIsamarthAt kAlavAcizamdAt pravI(ghI) STo bhRto bhUtI bhAbIti etebhyartheSu ThaJ bhavati / 4.kalya niyukto'vA( dhii)H| betanena phrIto bhU (bhUtaH / mAsamavo (ghI)To bhRtA bhUto bhAvI vA mAsikaH / zrArddhamAsikaH / sAMvatsarika / "kAlAdhyamyadhicchede" [1815] itop / abI pITabhU (bhU yorathayArmAsekadeze mahU, prAsayando vartate / tasyA'dhyeSaebharaNakriyAbhyAM jyApravindaH / bhUtabhAvibhyAM tu khusantayA (svasatayA ) kAlasya dhyAnteravicchedaH siddha ev| iha paSTiM bhUtaH SASTikaH / sAptatikaH / iti kathaM mAnavAcitvana 1 phAlasya saMkhyemasAt kAlaviSayatvAhA / smaNIyaM kAla bhUta pratyatrA'nabhidhAnAnna bhavati / 1. yAjaka bhae / 2. stra sarasayA ma0, 30 / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam - mAsAd vayasi khaH // 3477 // tamayI ( vI )To bhUto kyasyabhidheye khaJa bhavati / 'pavAdaH / vayakhIti vacanAt / mAsaM bhUto bhAvI vA, mAsInaH / kathaM bhAvi vayo vigamaH iti cet zrariSTadarzanAt / JakAraH "vastravikAre" [ 4 | 3 | 151] hatyatra puMvadbhAvapratiSedhArthaH / mAsIno duhitRkaH / vyasIti kim ? mAsikaH / 230 [a0 3 pA0 sU0 70-8 bhUtare bhAvIti vartate / mAkhazabdAdzravI ( bhIbhRtaprahaNaM nAbhisambadhyate / yaH ||3|4|78|| mAsazabdAda vayasyamidheye yazca bhavati / mAsaM bhUto bhAvI vA mAsyaH | yogavibhAga uttarArthaH 1 rAt // 3|4|79 // mAsAd vayasIti vartate / mAsAntAt zada vayasyabhidheye yo bhavati / dvau mAsau bhUto bhAvI vA dvimAsyaH / prAgvataH saMkhyApUrvapadAnAmanupIti TaJapavAdayoryastraJoH prAptayoranena yo vidhIyate / paramAsArakhyazca // 3148 // paramAsazabdAdvayasyabhidheye syo bhavati yazca / gharAmAsAd bhUto bhAvI vA ghAmAtya / SaNamAsyaH / zranye cazabdena darja samuccinvanti / yastvanuvarttanAdeva bhavati teSAM mAsika ityapi / cAya || 3|4|1|| paramAkhazabdAdavayasya bhidheye ho bhavati eyazcAnantaraH / SAemAsiko nAyakaH / pAramAsyaH / samAyAH khaH ||3|4|82|| vo dhITAdayatvAro'ya anuvarttante / samAzabdAdipsama dISTAdiSvartheSu kho bhavati / co'pavAdaH / samAmavI (dhI)STo bhUto bhAvI vA samInA / rAhU bhUtabaleH ||3|4|83|| samAzabdAntAd nirvRttAdiSu paJcasvartheSu kho bhavati bhUtabalerAcAryasya matena / nAnyeSAm / prAtaH saMkhyApUrvapadAnAM vadansagrahaNamanupIti pUrveNa nitye stre prApte vibhASeyam / dvesa bhRte bhUto bhAvI vA dvisamInaH / dve samikaH / trisamInaH / trai samikaH / kAlaH parimANamaithena na gRzyate / tena "rimAyAsthAjhA" [ 1 / 2 / 22 ] iti dhoraimna bhavati / rAtryahaH saMvatsarAt ||3||4|| rAditi varttate / zrahan saMvatsara ityevamantAdrAnirvRcAdiSvaryeSu bhUtatra lerAcAryasya matena kho bhavati / zrahan / dryahInaH / haiyahnikaH / atrApi zraharantAditi vacanAt "rAkhahaH sakhibhpaSTaH " [ 4233 ] iti sAnto na bhavati / zranyathA "ebhyo'ho'kaH" [] ityAdeze sati dvayona ityaniSTaM rUpaM syAt / dvairyAhna iti ceSyate / tatkathaM siddhyati 1 dvayorahroH samAhAraH sAnte "na samAhAre" [ 42 ] ityAdezapratiSedhe ca sati siddhyati / saMvatsara, dvisaMvatsarIyaH / dvisAMvatsarikaH / "saMkhyAyAH (saMkhyA) saMvasarasyaM" [20] iti dyoyaderai / varSA dupca ||3|4|| rAditi varttate / varSazabdAntAnnirvRtAdiSvartheSu bhUtabalerAcAryasya matena Ja ubhavati khazca / anyeSAM ThaJeva / tena trairUpyam / devarSe bhUtaH, dvivarSaH, dvivarSINaH, dvivArSikaH / " varSasvAbhAvini [21] iti zrorAderai / bhAvini dvai vArSika iti bhavati / I I prANinyup ||3|4186 // punaruvgrahaNaM nityArtham / varSezabdAntAdAtpANini tyArthe'bhidheye nityaM tyaiyobhavati / pUrve vikalpena pate ThaJaH zravaNaM svazca na bhavati / dve varSe bhUto bhAvI vA dvivarSo dArakaH / bhUtabhAvino revArthayorayaM nityamuviSyate nAnyatra / dve varSe ghoTo bhU ( to pakSa karma kariSyati, dvivArSiko manuSyaH / tadasya brahmacaryam ||3|4|87 // taditI samakAlavAcino mUdro'syeti tArthe ThaJ bhavati yadipamarthaM tasya vyApakaM tyArthasya ca svaM brahmacaryaM ced bhavati / mArtaM brahmacaryyamasya mAsiko brahmacArI | sambandho vRttAvantarbhUta iti puruSo'bhidheyaH / evam zrArdhamAnikaH / sAMksarikaH / "saMkhyA pUrvapadAca" Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa. pa. pU. 4-11] mahAvRttisahitam bAdazavArSika: / "mAcaryamityasmina) mahAnAmyAdibhya upasaMkhyAnam" vA0] / mahAnAmnyo nAma Rca / mahAnAmnInAM pramacaryam , mAhAnAmnikam | Adityavatikam / godAnikam / "tasyaratoti ca mahAmAyAvimya pasaMkhyAma" [vA0] / mahAnAmnIzvarati mAhAnAmnikaH / mahAnAmnIsahacaritaM varta caratItyarthaH / evama, zrAdityavatikaH / godAnikaH / "bhavAntaradIkSAdibhyo sin dhaktavyaH" cA0] [ avAntaradIkSAM carati zravAntaradIkSI / devavatI / tilavatI / "maSTAcasvAviMzaso cinau ca baktavyau[vA0] | zraSTAcatvAriMzadvarSANi mata carati, zraSTAcatvAriMzakaH / aSTAcatvAriMzI ! "cAturmAsyAnA paranaM ca vudinau ca varUgyo / cAturmAsyAni carati cAturmAsakaH / cAturmAsI / atha kimidaM cAturmAsyAnIti ? "caturmAsaNyo yajJe tanamaye vaktavyaH" [vA0] | caturyu mAseSu bhavanti cAturmAsyAni / "saMjJAyAmaNa vakamyaH" [vA. pAta mAseSa mavA pauryamAsI cAturmAsI / kArtikI / phAlgunI | ASADhI ceti / atha mAso'sya brahmacaryasya mAsika mahAcaryam / zrArdhamAsikam | saksirikamityasya siddhaye yatnaH kartavyaH / na katavyaH / mAsaM bhUtaM bhAvi vA brahmacarya mAsikamiti bhaviSyati / 20R 1tasya dakSiNA yazANyAt // 3 // 48 // tasyeti tAsamarthAt yazAkhyAnmRdo dakSiNetyasminnarthe ThaJ bhavati / yajJamAcaSTe yazA'nyaH / kapakaraNe upIti ( supi [ 21217 ] iti ) yogavimAge "mUdhimujAvibhya [ghA0] iti (vA) kH| agniSTomasya dakSiNA prAgniSTomikau / 'taspedam" FREE 1 ityasyA'No'pavAdaH / evaM rAmayikI / dAsaudanikI / akAlArtha cA'khyaprANam / anyathA phAlAdhikArAt pakAhadAdazAhaprabhRtibhya eva yajJebhyaH syAt / prAgyataH saMkhyApUrvapadAmA samtAya. manupIti phAlAvi (vi) kAre'pi dAdazAhAdivasti praaptiH| satra hoyate bhavavat ||3|14||jyetiipsmrthaat kAla nAniyo guTo bhIgate hatyamita bhava iva yavidhideditavyaH / yathA mAse bhavaM mAsikam ! prArdhamAsikam / 'kAlA " [ 1] ityevamAdi. vidhiH / parva mAse dIyate mAsikam | nAImAsikam / prAnuSeNyam / kaimanam / zaiziram / vadagrahaNa sarvasArazyArtham / SaDva kAryagrahagyamapi kartavyam / mAsikam / vAsantam / dvaimanam / kartavyam , yanmAse kArya masAle bhavamityapi bhavati / tataH "ta bhavaH" [3 / 3 / 28 ] ityeva siddham / sadanuvartha tIha kAryaprArtha sArthakam / bhUyormAsayoH kArya dvaimAsikam | bhavArthalakSaNasya TamaH paraspovanapatye" [14] tyapa prasajyeta / nedaM yuktam / ubevAtrebhyate / vadanyairapyuktam / kAryagrahayAmapyanarthakam / tatra bhavena kRtatvAditi / athApi kAryamanupaH prayogo dRzyate / evaM hi "tema kArya" mityatra sa praSTayaH / vAbhyAM mAsAnyA kArya traimAsikam | "jayyasabhyakAyasukaram" [ 2] iti / tatra dIyate iti yogavibhAgaH kartavyaH / yAlyAdityanuvartate / agniSTome dIyate bhAgniSTomikamannam / rAbAyakam | vAyikam | yomapeyayordIyate vaivAnapeyikam / pyuSTAvaraNa ||3||46ih kalibhya iti nApekSyate / sAmAnyena vidhAnAt / tatreti vartate / myuSTha ityevamAdi ya Ipsamartha yo dIyate isyasminnarthe'N bhavati / uchI vighAsa ityasya ke bhyuSTamiti kAlavAci / vyuSTe dIyate vaiyuSTam / nityazabdAdIbantAdapi vacanAd bhavati / tIrtha / niSkamA / upasaMkramaNa / pravezana / saMgrAma / saMghAta | pravAsa / upavAsa | agnipdii| pIjabhUla | "bhaNvakaraNe agnipadAdimpa upasaMsthAna" [vA ] na kartavyamiha pAThAt / sema yathAkathAcahastAbhyAM No // 34 // 6 // atrApi kAlebhya iti nApekSa (cya) te| dIyate iti vartate / teneti bhAsamarthAMbhyAM yathAkathAca hastazabdAbhyAM dIyata ityasminnatheM yathAsaMkhya gayau bhavataH / syAkyAca dIyate mAthAkathAcam / anAdaradamityarthaH / hastena dIyate hatyama / . Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jainendra-dhyAkaraNam [.3 pA0 4 sU0 1.1 . ayyarubhyakAryasukaram ||2|| kAlebhya iti vartate / teneti bhAsamarthAt kAlavAcino mudo avya jamya kArya suSara ityeteSvartheSu Thapa bhavati / mAsena bacyo mAsiko hstii| mAsena zakyate jetumityarthaH / mAsena labhyo mAsikaH paTaH / mAsena kA mAsika eham / mAsena sukaro mAsikA prAsAdaH / sampAdini ||34||3|| kAle ya havi nivRttam / bhAsamarthAnmUdaH sampAdinya Than bhavati / paryaveSTAbhyAM sampAdi zobhate kArNaveSTikaM mukham / vastrayugena sampadyate vAstrayugi zarIram / karmaveSAyaH ||4|4| tena sampAdinIti ca vartate / karmaveSazabdA yo yo bhavati / uso'pavAdaH / karmaNA sampadyave karmaNyaM zauryam / vepreNa sampadyate veSyA nartako / nepathyena zobhate ityarthaH / tasmai prabhavati samtApAdeH ||5|| tasmai iti zrapasamarthebhyaH santApAdibhyaH prabhavatItyasmiartha una bhvti| alamarthe ' / santApAya prabhavati sAntApikaH / sntaap| sannAha / saMyoga / saMgrAma | samparAya / sampeSa / niSpeSa | nisartha / upasarga / visarga | pravAsa | upavAsa / saMghAta / saMmoina / zaktumAsodanAd vigrIvAdapi / zAktumAMsodanikam / zAstakam / mAsikam ! praudanikam / yogAyazca // 3 // 196|| tasmai prabhavatIti vartate / yogazabdAdyo bhavati Tham ca / yogAya prabhavati, yogyaH / yaugikaH / karmaNa ukaa.||346|| tasmai prabhavatIti vartate / karmazabdAdukA, bhavati / karmaNe prabhavati kAmukaM dhnuH| samayastavasya prAptam ||34|| vaditi vAsamarthAtsamayAdaspeti vA'rthe Thapa bhavati yattadvAsamartha prApta cecadbhavati / samayaH prAso'sya sAmayikam / prAtakAlamityarthaH / RtoraNa / / 1 / 4 / 99 // RtazabdAt bAsamarthAtprAptopAdhikAdasyeti tA'rthe N bhavati / RtuH prApto'sya, zrAta puSpam / "upavastrAdibhya upasaMkhyAmam" [vA0 ] | upavastA prApto'sya propavastram / prAzitA prApto'sya prAzitam / karmanAmadheyam / kAmAyaH |13|4|100 / tadasya prAptamiti vartate / kAlazabdAdyo bhavati / kAlaH prApto'sya, kAlyaM zItam / rAtrAvRSitAyAmaharAdiH kAlo'pi kAlyaH / prakRSTeTaH ||34|10|| tadasyeti vartate kAlAditi ca / prakRSTa prakarSa vartamAnAdasyeti tA'rthe Tho bhavati / prakRSTaH dIrghaH kAlo'sya kAlikam Rnnm| kAlika sakhyam / anye prakRSTa Thabhiti paThanti | kAlikA maitrii| prayojanam |||34.102|kaalaaditi nivRttam / tadasyeti vartate / prayojayatIti prayojanam / nandAvipAThAllyuH / bahulavacanAdvA kartari yue| taditi vAsamarthAtprayojanopAdhikAdasyeti vA'rthe um bhavati / AItpUjAprayojanamasya AIyUjikaH / aindramahikaH / vaizAsASADhaSASTikakAgArikaDAkAlikaT / / 3 / 4 / 103|| vaizAkhAdayA zabdA nizatyante / yadA lavaNenAnupapannaM tatsarvaM nipAtanAsiddhaM tadasya prayojanamityasminviSaye / "vizAkhApAdAbhyAM yathAsaMnyaM manya. vaNyorapilapAtyate // vizAkhA prayojanamasya vaizAkho manyaH| ASADho daNDA ! "STirAtreNa pazyante ityasmivAkye ke: / zatrajhavasya ca kham / " SaSTikA nAma naukSyaH / asaMjJAyo vAkyameva bhavati / SaSTipatreNa pazyante munga iti / "pakAgAramadhyAntavasya prayojana bhisyasmitha caure'bhidheye u / ' ekAgAraM prayojanamasya aizagArikazcauraH / caurAdanyatra vAkyameva / ekAgAra prayojanamasya bhikSoriti / athavA "eka samarthaH bhagAramoSi Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14.10.101...] mahAvRtisahitam 233 samiti-pAkye eka zAvAzAvisyayaH tyo mipAlpate / aikAgArikacauraH / aikAgArikoM corii| samAnakAlazabdAdAvantopAdhiviziSTAdasyeti tA'the haphanipAtyatai samAnakAlasya ca prANa praadeshH| samAnakAlAvAdyantAvasma prAkAlikA stamilnuH | AkAlikI vidyut / yastu prAdilakSaNe se bAla iSTaH / nAvRtaH kAla IghakAlo ghA vAkAla iti / tasmAt ThaJ ca Thazcebhyate / AkAsimI bhAbhalikA vidyut / / cho'nupravacanAdeH // 3.4 / 104 // sadasya prayojanamiti taite / anupravacanAdibhyazcho bhavati / uSo'pavAdaH / anupravacanaM prayojanamastra, zranupravacanIyam / anupravacana / utyApana | upasthAna / saMvezana | pravezana | anuvAcana / anupacama / anupAna / anuvAdana | anuvAsana | anvArohaNa / prArohaNa | ArohaNa | zrAbharaNa / "viziparipAvihiprakRtenAsapUrvapadAdupasaMkhyAnam" [vA. ] / gRhapravezanIyam | mapApUraNIyam / azvaprapadanIyam / prAsAdarohaNIyam / etasmiMzca vaktavye sati yAni gaNe vizyAdiprahatItyanAnsAni paTyante teSAM pATho'marthakaH prapaJcA'rtho vA / samApanAssAH // 3 / 4 / 105 // tadasya prayojanamiti vartate / samApanazabdAtsAdezcho bhavati / Tho'pavAdA / jainendrasamApana prayojanamaspa jainendra samApanIyam / tarkasamApanIyam / "svargAdibhyo yo bastabhyaH" [ ghr]| svarga: prayojanamasya svarvam / kyam | yazasyam / bhAyubhyam / kAmyam / "puNyApAcanAdibhya hAkalyaH" [vA. ] | puNyAhavAcana prayojanamasya puNyAhavAcanam / zAntivAcanam / svalita pAcanam / akSatapAtram / nedaM vaktavyam / tAdattiAca bhaviSyati / anabhidhAnAm bhavati | "bhadrAvibhyo'yA vaktavyaH" [ 10 ] | zraddhA prayojanamasya dhAdham / cUDA prayojanamasya coDam | saba pat / / 34.106 // bahatItyahI taditIpasamarthAd ahatItyayaM vad mayati / rAmAnamAI vi. rANAna (rASavad ) vRttam / kulInavat / iha kasmAna bhavati zasamahati devadattaH / rAjAnamaIti mariNaH / upAtra kriyAgraha guNabhUtamapi siMhAvalokanena sammadhyate tena kriyA yatrAItaH kartutvena vivakSitA vanA vidhiH| tena kriyA tulye // 34|107 // vaditi vartate / kriyA talyA asya kriyAtulyam / icchAno vizepaNaniSpabhAva iti kriyAzabdasya pUrvanipAtaH / neti bhAsamAskriyAtulye'rthe k makati / kSatriyeNa turumaM yudhyate kSatriyavayudhyate / "mAtukopamAbhyAM susmArtha:- [90006] iti bhA / ziSyeNa tumyaM vane, ziSyavad vartate / azvavaddhAvati / sAdhuvad brUte / iha kasmAnna bhavati / taizapAkena tulmo'sta pApha iti / chaha sUtre varyaH ( yarthA) kriyA sA ca sAdhyA pUrvoparIbhUtA'vayavA, asAdhyabhUtA' ca | ghamAdyantana punarva(vaya ) yaMsa va (dha) bhaH siddhatAlakSaNo dravyabhUta ucyate iti nAsti praaptiH| yadi dhamAdyantena kima nAmidhIyate kathaM bhoktuM pAkaH bhojakalya pAkaH iti ! naiSa doSaH ? "atu pAni (puNtumAdi)" zaE] sUtre ghanAdyantAyAH prakRterathaH kriyA''zrIyate ! kriyAgrahaNaM kimartham 1 brAhmaNena tulyaH piGgalaH / guNatulye mA bhUt / vaya 3 / 4 / 108 / / tatIpsamarthAt ivAya vad bhavati / mathurAyAmiva mathurAt sapne prAsadAH / madhurAvad ramaNIyatA / mathurAvad varSati / tastha ||34|109 // zvazabdo'nuvartate / tasyeti tAsamarthAdivArthe cad bhavati / devadattasya ca devadattasya banam / rAza hava rAjavad devadattasyAzcAH / batprakaraNe "strIpuMsAnnukatyAta" [ 1] . "asa ravabhUtAzca" ityapi pAThaH / 2. prtumaahie| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 jaimendra-vyAkaraNam [ma. 3 para0 5 sU0 11.1m ityeSa vidhirna mavati | "bhAdau volapuMska puMvat" [za153 ] iti nirdezAt / yogApekSaM cedaM zApakam / tena strIvadityapi siddham / yogavibhAga uttarArthaH / bhAve svatanau' // 3 // 4110 // tasyeti vartate / tAsamarthAd bhAve'rthe tyan vala ityeto tyo bhavataH / nakAraH "strIsAnnuvayAt" [ 1972 ] ityatrA'syAvadhirUpeNa mahaNaM mA bhUt ityevamarthaH / lakArassakansa: mriyAmiti vizeSaNArthaH / bhAvaH zabdapratyayapravRttikAraNam / tadyathA bhavato'smAcchabdapratyayAviti bhAvaH / uktaM ca "yasya guNasya hi bhAvAnagye zabdavinivemA, tadabhidhAne svantako" [pA* mahA0 5/19 ] iti / iha guNa iti vizeSayAmAga, dravyamAna vidhyamAnam / azvasya bhASaH, azvatvam / azvatA / zuklatvam / shukltaa| atra jAtiguNyorabhidhAne svantalo / sambandhastu gamyo nAbhidheyaH / i6 pAcakatvamiti kriyA'bhidhAne / athavA sambandhapradhAnAH / sambandhe cAbhidheye tvantalo / kArakatvamaH / zrIpagavatvam / rAjapuruSatvamiti / ete'pi ye jAtiguNazabdA, tebhyo jAtiguNasya cAmidhAne / kumbhakAratvam / istitvam / rAjavRvatvam / ye guNamAtravacanA rUpaM raso gandha iti, tebhyaH sAmAnyAmichAne rUpatvam , rasatvam / upacArazandekhUpacAranimitte'bhidheye govaM vAhIkasya / agnitvaM mANavakasya / pRthakvaM nAnAtvamityevamAdo asavabhUtatve'pi zabdAntareNa vAsamarthatA pRthagityasya mAva iti / yadRcchAzakSu DilyAdiSu saMjJAsambandhAmidhAne sarvAvasthAcyApyAkRtisAmAnyAbhidhAne ca hityatvam / utvepaNAviSu sAmAnye'bhidheye utkSepayatvam / A va svAt / / 3 / 4 / 11 / / vakSyati "brahmaNarAva;" [ 3126 ] iti / prA zvasmAt tva saMzabdanAdyadita UrdhvamanukamiSyAmastvantalo tatrAdhikRto veditavyau / apavAdaviSaye samAvezArtha karmaNi ca vidhAnArthameva tAvadhikriyate / bakSyati "pRzvAdevaman'' [31/12] mathimA | pRthutaa| nanu vAvacanAt svantalau svayameva bhaviSyataH 1 naitadevam, "dhyAderikA" [ 15] ityevamAdisamAvezArtha tad yAvacanam / 'dhakArakaraNaM kimartham ? "strIpuMsAmanukravAt'' [22] ityasminnApa viSaye prApaNAryam / strItvam / striitaa| puMstvam / puMstA / prAktvAditi maryAdAkaraNasAmaryAdApi sikhaH / liyA bhAvaH straiNam / pausnam / pRthvAdevaman // 3 // 4112 // pRthu ityevamAdibhyo vA iman bhavati tasya bhAva ityasminviSaye / yApacanaM yAdezika" [ 21] ityasyANA, guNavacanebhyaSTyagaH, vayovAcibhyastvanaH samAvezArtham / pRthorbhAva, prathimA, pArthavam, 'pRthukham, pRthutA / pRthu / mRdu / mahi / paTu / tanu / ladhu / bahu / zrAsa / karU / bahula / daNDa | khaNDa | caNDa / akiJcana / bAla | hoTa / pAka / vatsa / manda .svAdu / kRSa / harakha / dIrgha / cip| kSudra / priya / paviddhAveSTya Na ca // 34|11|| varNazabdena varNavizeSA guNopasarjane dravye ye vartante, vaiSAmida prahaNam / vAzaireSa iMdAdibhirguNavacanaiH sAhacaryAda varNavizeSavAcibhyo hRdAdimyazca Tyag bhavati saMvA tasya bhAva ityasmiviSaye / zuklasya bhAvaH zauklyam , zuklimA, zuklabam , zuklatA / kAparyam / RbhiAmA / zaityam , zivimA, zivilyam / vibhASAkarSaNAdana(gya )pi bhavati / zaitam | hAdibhyaH / idasya bhAvaH, dAvam , dradimA, dRdayam, dRddh'taa| idazabdasya sundhAdizu aniTvaM darakhaM ca nipAtyate / id| vRddha / parivUDha / kRza / bhRza / cukra | amla / lavaNa / "veryAtakAvarasamAvimanaHzAradAnAya" 1. svattako 20, pU. / 2. svat 10, pU0 / 2. -danivezaH pA. mahAH / .. svatako pA. mahA0 / svasahI a0 pU015. svattako ma0, puuch| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40pA0 * sU0114-15] mahAvRtisahitam 215 [ga0 sU0] vaiyAtyam / vaijAtyam / vairasyam || vaizAsyam / "samo matimanasoH" [ga0 sU.] | sAmpatyam / sAmmanasyam / zIta / uSNa / jaha / baghira / mUka / mUrkha | paNDita / madhura iti / kimarthamidamucyate / eSAM guNarelilAdeva guNokimAdibhyaH" [ 1115ityeva TyaN siddhaH imapApaNArtham / etat TyaNaprahaNamuttaratrA'vazyakartavyamiiva kRtam / guNotilAlayAvibhyaH karmaNi ca // 34.114|| guNokkimyaH zandemyo bAmaNAdinyama tAsamarthamyaSTayaNa bhavati karmaNi bhAve caabhidheye| ucyate ityuktiH, guNa ukiryasya sa gunnoktiH| prAgaguNamuktvA guNadvAreNa dravye yo vartata hatyarthaH / aDasya karma bhAvo jAiyam / modayam / brAhmaNAdiyakatigaNaH / prAvizabdasya prakAravAcikhAt / evaM ca gupoligrahaNaM gaNe ca brAjhaNAdInAmanukramaNaM svArthezrI sanIti prapanA, adhamavAra / brA kama bhAvo vA brAhmaNyam / vAcavyam / nAkSayAt prAripacAtilakSaNo'ja prAtaH / mAzaya vADava vRddhalakSaNo yubha prApta: / "AI vo numca" [.] numarthaH paatthH| cora / dhUrta / manozAdikhAd trupa prAptaH / zrArAva(dhaya / virAva dhoya / uparAvadhaya | aparAva(ghaya ! ete "upacokAdeH" [11116] itsubantAH / tato vRddhalakSaNo puJ prAsaH / prANiyAtilakSaNo pAina / ekabhAva / dimAva / tribhAva / anyabhAca / etebhyaH svArthe / akSetrazanaJ pUrvArtha grahaNam / saMvAdin / saMvezit / saMbhASin / bahubhASin / zISaghAtin / samasya / parastha / prastha' / zrAvyastha / viSamasya / vizAla / evaM naparvArtha praNam / anIzvara nan pUrvArthapAThaH / kuzala / capala / nipuNa | pizuna / ebhyo yuvAditvAdaNa prAtaH / vAlisa ( za) bAlavayovAdhi(ci )svAdana, prAptaH / alasa / baso'yam / Sa / saSa / kApuruSa / anayonaSa pUrvArtham / rAjanapurohitAdikhAeNyaH prAptaH / gaNapati / adhipati / patyantalakSaNo eyaH praaptH| gaNDula / dAyAda / vizasti / vizApa / vidhAna | nighAta / emyastvattalonivRtyaryam / "sarvavedAdibhyaH sthArdhe" [yA0] / sArvavaidyam / sArvalokyam / dhAnugram / anuzatikAdikhAnubhayatraipa ! trailokyam / cAturvayam / "vottejasi ya:" [vA ] / vIrasva tejaH vIrvam / "virodhe vaktabhyaH [vA0] / vairam / TyASTikaraNa jhyartham / prAcitI / sAmagrI / "halo to kyAm'' [ 1] iti yakham / nama secaturasaMgatasakSa(va)evabudhakatarasalasebhyaH ||shtthaa1950 pratipadole nase kRte catura saMgata lakSaNa ( lavaNa ) vaha budha pata rasa lasa hatyetebhya eva bhAvakarmAbhidhAyinassmA bhavanti / nanu grahaNavad yo vihitAH kathaM vadantebhyaH prApnuvanti ? yenAya niyama ucyate / brAmANAderAkRtigaNalAnabhUpUrvAdapi yaNa ( TyaNa ) prApnoti / pAtyantAdvihito khyA, zayanAntAhaNa, yoko buna pUrvAdapi prApnoti / na caturaH acaturaH, tasya bhAvaH pharma vA zrAcaturtham / prAsaMgatyam / zrAkhavaNyam / zrAvaDyam / Abudhyam | Aphatyam / pArasyam / aAlasyam / etebhya eva nase kRte yathA syunAnyenya iti / apaTutvam / apaTutA / apatitvam / apatitA / ( a )hAya nvm| (kha)ttalonimmAnitina bhavati, kA bakhAditi vacanAt / pratipadagrahaNaM kimartham ! napUrvAda basAt bhAvavacano yaH prApnoti sa bhavatyeva / na vidyate paTurasya, apam, zrapaTorbhAvaH ApaTavam / apaterbhAvaH Apatyam / zrAhAyanam / prAramaNIyakam / prAya yatra nA sasya ivRttezcaikameva vAkyaM tantra kathaM bhavitanyam na paTo va iti / hRvRtyA prAmbhavitavyaM pazcAnasaH / zrapATavamiti / na pharNa veSTA'bhyAsapAdimukham akAgaveSTikam / catarAdiSSabhidhAnavazAlajasaH / pazcAd mAve tyH| na caturasya bhAva nAcaturyam / 1. paramastha ma0, 50 / 2. saprasa / paso'yam 20,.! Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jainendrandhyAkaraNam [10 3pA. 4 0 -RI steyasaruye |3 / 4 / 116 // steya sakhya ityete zabdarUpe nipAtyete, stenazabdAttAsamarthAt sAka karmaNoH , nazabdasya ca va nipAtyate / stanasya bhAvaH karma vA steyam / yaNa (TyA) cAmyate / stainyam / sakhizabdAd bhAvakarmayoryaH / sakhyurbhAvaH karma yA sakhyam / "duvavaNi gamA yo vaktavyaH [-] dUtasya bhAvaH pharma yA dUtyA | vaNijyA / kapijhAte. // 314117]] kapi-jAtizabdAbhyo tAsamaryAmyAM dRs bhavati bhAve karmaNi cAbhidheye / karbhAvaH karma vA kApeyam | hagantavAdaN praaptH| zAtermAvaH karma pA zAleyam / prANijAtilAda prAptaH / khacalAvapi mvtH| kapitvam | pitA / zAtitvam / shaatitaa| pasyantapurohitAverAyaH // 3 // 4 // 118 // patyantArapurohitAdezca eyo bhavati / tasya bhAve karmaNi ceti vartate / buhaspaterbhAvaH karma vA, bAIspatyam / sainApatyam / hagntasvAda prAptaH / purohitAdibhyaH / purohitasya bhAvaH pharma vA paurohitya ma / rAjyam / purodita / "rAjana se' [ga. suu0| asa iti kisa saurAkhyam / brAhmayAditvAzyA / prAmika / khaNDika / daNDika | Rrmika / vastika' / shikssik| sacikA namnalikA chatrika / varSika ! pratika / sArathika / sAMjanika / zrAnika / sAyakSasUcaka / bAmapyAderAkRtigaNavAyaNi siddhe striyAM TAvartha vacanam / vayovAkaprANijAtyugAtrAdibhyo'ya // 3 // 45116 / / vayaso vAgbhyaH pArivAtiSimya ugAtrAdibhyazcASa bhavati / tasya bhAve kaNi ceti vartate / kumArasya bhAvaH karmayA, kaumAram / kaizAram / kAlabham / prANimAtibhyaH / zrAzvam / zroSTram / mAhiSam | udgAturbhAvaH karma thA, audgAtram / udgAtU / unnetR / pratiintu / prazAstu / hot / mrnu| rapagaNaka / pachikagaNaka / snch| duSTa / vayamya / badhU / dAyamAntayuvAdibhyo'N // 3 // 4 / 120 // zayanAntamyo yupAdibhyazvAH bhavati / tasya bhAve karmaNi ceti vartave / aSayovAcisve zayanAntAH prayojayanti / dvihAyanasya yuvAderbhAvaH pharma vA, dehAyanam / behAyanam / yuvAdibhyaHnyUno bhAvaH pharma vA yauvanam / manojJAditvAd buja prAptaH anenANa / mana' maNi' [ 18] iti TikhapratiSedhaH / pUrva sUtre yANa grahaNaM kriyeta isti no bhASaH karma vA hAtamityatra "prAyo'mapAye'vIma" [ 55] iti TikhapratiSedhaH prasajyeta | mRdmA lijaviziSTasyApi, yuSaterbhAvaH "bhasya huspa" pA0] iti puMvadbhAve kRte yauvanam / yuvan / yabamAna / "puruSAdase"[ga..] rasa iti kim ? rAmapausabhyam / apuruSatram / kartR 1 Rtvik / kanduka / zravaNa | kusmI / gumnI / sustrI / suhRdaya / suhRt / duIt / subhrAtR / durbhAta / vRSala / parivAcaka / satramacArin / anRzaMsa | "DakyAdase' (ga.sU.. asa iti kim ? zvahRdayatvam / capala / nipuNa | pizuna / kutAla / kSetraza | zrI triyasya bhAvaH karma vA zrotram | udgAtrAdiratraiva paThitavya iti cet / na asyA'nityatvAt / tenAnuzaMsyamiti 'siddham / dhyAderikA 314|12|| ghyAdigrahaNamiko vizeSaNam / ghi prAdiryasyekaH sa dhyAdiH, pyAdirya ek tadantAnmRdo'e bhavati / tasya bhAvakarmaborivi vartate / zuce yaH karma vA zaucam / nakharamani / nAkharadhanam / harItakI / zarItakam / pRthu / pArthavam / yadhU / vApaSam / pitU / paitram / nyAvipratyaM musamudAyasya vizeSaNamityanye / dhyAdermuda igantAt / kRzAnu / kArzAnavam / pratihata / prAvihAryam | 1. marisaka a0, 30 / 2. pramAt pa0 / 3. sUtram "mamaH" ityeva / maNIsvanutpamitrAyeca manaH praNi" iti| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 804-pA0 4 sU01122-197] mahAsisahitam (zci )nA ca vinarI / citre ( vinu ) rbhAvaH karma yA paratvAddhanddhalakSaso kuma / kSetra ( vaiva:)phamiti / kathaM phAvyam ? kavizabdo brAhANAdiSu paThanIyaH / dhyAderiti kim ? sAmutvam / phApalayA / ika iti kim / vakulatvam 1 yoko rUpottamAd vuna // 34 // 122 / / triprabhRtInAmantyam satcamam , uttamasya mIpamupojanam, rurupocamaM yasya mRdaH, tadrUpottamam / yoDo mRdo rUpottamAd ghum bhavati / tasya bhAvakarmaNoriti ktate / ramaNIyasya bhASaH karma bA, rAmaNIyakam / zraupAdhyAyakam / yoGa iti kim ? kApotam / rUpocamAditi kim ? cAtriyam / kuSalAyatvam / rUpAntyAditi vaktavye uttamagrahaNaM triprabhRtinAmacA parigrahArtham / teneha na bhavati / phAyatvam , kApatA / kathaM jJAyate tamazabdo'yamAtipikaH / ayameteSAmatizayena udgatatama iti, "sanmahAparamosamoskRSTam" [1356] iti nipAvanAt / "kimemimijhAdAmadhye" bArAti nAmna bhavati / pratyutpanna vA mudrapam / trimabhUtyantavAci yubhettamAditi siddha prahasamakahalavyavadhAne'pi prApaNArtham | prAcAryam iti / "yahApAvi sammam" [.] / saaykm| sAhAyyam / zUnyamanohAH // 34 / 123 / / dvandvamanozAvimyazva vuJ bhavati / tasya bhAvakarmayoriti vartate / kurakAzInAM bhAvaH karma vA kausakAzikA / bhAratabAhubalikA / apAlavasupAlikA / manozAdibhyaH | manogasya 'bhAyaH karma thA, mAnozaH / priyarUpa / zrAdo (abhi) rUpa / kalyANa / medhAvin / zrAdya (b)| surumaar| kulaputra / chAndasa / chAtra / bhotriya / caura / dhUrta / vaizvadeva / yuSan / yonikA / "prasyAne samayamanuSpayuvAma:" [ghA0] rati prakRtibhAvaH / mAmaputra / prAmakharAha / praamkumaar| anuSyaputra / anukRtA / zaraeSa / gotra / mukhadharaNAcchalAghA'tyAkArAvete // 324 // vRdayAcinAvaraNavAcinazca mRdo kum mati bhArakarmaNorarthayoH zlAghAdiSu viSayabhUteSu dyotyeSu vA / nASo vikalyana smaya ityarthaH / atyAcAra paki(dhi) kssepH| avetaH avagataH / gArgiphayA zlAghate | gArgikayA pratyAkurute / gArgakAmataH / paracAt / kAThikayA zlAghate / prAThikayA atyAkurute / kAThikAmavetaH / zlAghAdiSviti kim / kApTena prasiddhaH / prANivAtilabaNona / dotrAbhyazchaH // 24 // 125 // hotrAzabda linAM vAcakaH / bahulanirdezaH svarUpanirAzArthaH / kSetrAmya RkhigvizeSayAcibhyaH zabde-yazko bhavati bhAvakamagoraryayoH / bacchAvAkasya bhAvaH karma vA, AcchAvAkIyam / maitrAyaNIyam / mAhANA-chaMsIyam | acchAvAvalam / acchAvAkatA / athavA hotrA kaThaH / balAyAbhandasahacaritA Rka acchAvAk | maitrAvaruNIzabdasAhacaryAd maitrAyo / brAhmaNAcchaSizandasahacarikhA bhUka mAkSaNAnchasI / "hotrAvAH svArtha ko (cho) vaktavya [va] honeca hotrIyaH / brahmapaNAstvaH ||shaa126|| brahmazabdAt hotrAvAcimano bhavati bhaavkrmnnorrthyoH| mAgyo bhAvaH karma yA brahmalam / punarArambhaH talAdinityarthaH / yastu jAtivAcI brajhazandA brAhmaNaparyAyaH, tataspatalI bhaktaH / brahmasam / pradAtA / dhAnyaprarohaNe kham // 3 // 4 // 127 // bhAvakarmagrahaNaM nivRttam / sasyeti vrtte| makyaNa yAnti bhAtyAnyasmin prarohayA kSetramityarthaH / -dhAnyavizeSavAcibhyaH prarohaNe'bhidheye khaJ bhavati / priyaGgae pravehI kSetra preyazavIyam / maudgInam / godhUmInam / dhAnyAnAmiti kim ? tRNAnAM prarohaNaM catvaram / prAya Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jainendra-vyAkaraNam [ma01 pAsU. -ne kim ! rohaNamityugyamAne mudgAnAM rohaNaH kuzUla ityatrApi prApnoti / pragrahaNe punaH sati prakarSaNa rohatyasmin prarohaNa kedArAdi kSetramityuktaM bhavati / zrIhizAkheDha, 128 // nauhizAlizabdAbhyAM tAsamAbhyAM rohaNe' dam bhavati / khayo'pavAdaH / grohINAM prarohaNa kSetra heyam / zAleyam / / yavayavakaSaSTikAdyaH // 3 / 4 / 126 // yavAdibhyatAsamathai yaH prayehaNe'rthe khA bhavati pazca / umAbhanayoradhAnyalve'pi yacanAdbhavati / dhAnyAni loke prasiddhAni mudrAdIni / "yavAba me vikA" ityAdI paThitAnItyapare / tilAnAM prarohaNa telInama , tilyam / mASINam / mASyam / zrImAnam, ugyam | bhAjInam, bhayam / prANavInama, avyam / sadhacarmayaH kRtA khazca // 4 // 130 // kRtAbdaH karmaNi / tadapekSayA tAsamarthA prkRtiH| sarvadharmazabdAt kRta ityasminnarthe stro bhavati khan ca / sarvacarmaNA kRtaH sarvacakSaNaH, sArvaca NaH / yathecaM sarvazabdasya kRta iti tyArthamapekSamANasya carmaNA saha so na prApnoti / zrasaeva nipAtanAda bhavati / yathAmakha sammukhasya darzana: khaH // 34132 // dRzyate'smimiti darzano drpyaadiH| mAmalasamakhazabdAbhyAM sAsamaryAbhyAM darzana ityasminnarthe vo bhavati / mukhasya sahazo'rtho yathAmukham / va nipAtanAt "asAdRzye" [33] iti isapratiSedho na bhavati / samaM mukhamatya prativimbasya sammukham / samaM vA mukham, sammukham / nipaatnaasmshbdaantkhm| yathAmukhaM darzanaH, yayAmakhonaH / sammukhasya darzanaH sammukhInaH / karmagi tA | pathyakarmapatrapAtramApnoti sarvAdaH // 3 / 4 / 132 / / nirdeshaatsmrthvibhktyupaadaanm| pacina aGga karman patra pAtra ityevamantAt sarvazabdAdemaMda ipTamaryAdApnotItyasinnatheM kho bhavati / sarvapathAnApnoti sarvapathInamudakam / sAntastadgrahaNena gRhyate / sarvAGgINaH paraH / sarvakarmINaH puSaH / sarvapatrIvaH bhAramiH / sarvapAtrINa zrodanaH / sarvAderiti kim 1 panthAnamApnoti / prAprapavam ||133 // zrAprapadazabdAdApnotIsasminna so bhavati / pravRddha padaM prapadama / padasyopari gulphaH, padAnaM yA / zrA prapadAdAprapadam / "paryapAbAhirabakA kayA" [1 ] ti isaH / kriyAvizeSayamida vAntam / tato vacanAtyaH / zrAprapadamApnoti prAprapadonaH kmblH| saryASInAnupavInAyAnayonAgavInAdyazvInAH // 3 // 4 / 134 // sarvAnnAna, anupadIna, ayAnayIna zrAgavAna, adyazvIna hatyete zabdA nipAtyante / sarvAcazabdAdimantAd bhakSayaptIsyasmina kho nipAtyate / sarvAnnAni bhakSayati sarvAnIno bhikSuH / padasadRzamanuSadam , yathArthe isaH / anupazzadAda vAntAbadessasmithaiH / anupadaM baddhA anupadInA upAnat / padapramANetyarthaH / zrayaH pradakSiNam , anayaH prasavyam / pradakSiNAsaprasavyamAgAminA yasmin paraiH padAnAmasamAvezaH so'yAnayaH / ayAdapravRto'nayA, bhayAnayaH / mayUra yasakAditvAt [ za63 suvidhiH| prayAnayazabdAdiyantAdya ityasminnarthe svH| ayAnayaM neyaH zAro'yAnayInaH / svasyAM dizi phalakazirogata ityrthH| gorApUrvAvAgo praptidAnAkarma rotItyasmina khaH / zrAgavInaH karmakaraH / yo gavAM bhUtaH karma karoti zrA tasya goH pratyarpaNAsa evamucyate | bhayakaHzAmdAvAkhanne bijanane kho nipAtyate / adya zvo vA vijaniSyate adyazvInA gauH| pradyazvInA vaDavA / phecid vijanana iti vizeSaNaM necchanti / nAsannamAtre nipAtayanti / adyazvIno viyogH| adyazcInaM marayam / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 3 pA0 4 sU0 135 - 141] mahAvRtisahitam 239 parovaraparasparaputrapautramanubhavati || 3 | 4|135|| nirdezAdeva samartha vibhaktyupAdAnam / parodhara parampara putrapautra ityetebhya isamarthebhyo'nubhavatItyasminnarthe kho bhavati / parA~zca zravazca anubhavati parovagAH ziyoge parovarabhAvo nipAtyate / parA~zca paratarA~zca anubhavati paramparINaH / syasanniyoge paraparatayoH paramparabhAvaH / kathaM mantriparamparA mantraM bhinatIti prayogaH / zabdAntaramapyasti / putrapautrAnatubhavati putrapautrINaH / 1 - I avArapArAtyantAnukAmaMgAmI || 3 | 4|136|| zravArapAraM zratyanta anukAma ityetebhya ipsamarthebhyo gAmItyasminnarthaM vo bhavati / gamiSyatIti gAmI / "AvazyakAdhamaryAyo ni" [ 2 / 3 / 146 ] iti zrAva zyakArthe Nin / vartyatkAlabhAvA "gamyAdirvasyavi" | 2|3|1] iti vacanAt / zravArapAraM gAmI zzravArapArINaH potaH / vigRhItAdapi bhavati / avArIyAH / pArINaH / "viparItAcceti vaktavyam" [ pa ] pArAvAragAH / ataeva nipAtanAtpArasya vA pUrvanipAtaH / zrantasyAbhAvo 'tyantam / "ma" [ 2345 ] iti arthAbhAve saH / athavA zrantamatikrAntaH zratyantaH "tikuprAdayaH " [ 113161] iti SasaH | isapakSe vAntAdapi vacanAtkhaH / zratyantaM gAmI atyantInaH / kAmasyAnurUpamanukAmam / yathArthe isaH / anugato vA kAmaH, anukAmaH / zranukAmaM gAmI zranukAmInaH / samAM samAM vijAyate || 3 | 4 | 137 || sama saMvatsaraH / tadekadeze samAzabda upacaritaH / vijananakriyAyA'vazyAvicchedAt "kALAdhvanyavicchede " [1 4 4] itIp / dIpsAyAM dvilam / sama sama zabdAdvijAyate ityasminnarthe kho bhavati / mRdavi (vi) kAre'pi subantasamudAyAd vacanAnyaH / samAM samAM vijAyate mAgeH / mInA vA tye kute "supo dhumRSo:'" [1 / 4 / 142 ] iti supa up / pUrva pade supo'nubvavyaH / yadA saMvatsare samAzabdaH pravartate tadA sabhAryA samAyAmiti vigrahe'pi samAMsamInA gauH / vyaviSaye pUrvapadasya samAM mAvo nipAtyate, uttarapadasya ca pAdaH kham / pariziSTasya va supaH "po do: " [114 / 142] ityup / anugAmI ||3|4|138 || anugviti kriyAvizeSaNam / anuguzabdAt alaGkAmI ityetasmi narthe svo bhavati / gavAM pazcAt zranugu / pazcAdarthe isaH / zranugu [zralaGgacchati zranugavInaH / yakhASadhvanaH ||3|4|139 // chanatra samartha saMbhavati zradhvazabdAdiyamarthAdalaGgAmItyasminnarthaM yakho tyau bhavataH / zradhvAnamalaGgacchati zradhvanyaH zradhvanInaH yadA yastadA "ye'hI" [1121128] iti TikhapratiSedhaH / anyatra "khe'dhvagaH [4/7/160 ] iti TikhAmAvaH / cAbhyamitrAt || 3 | 4 / 140 // zramitramami amyamitram | "zrIprathaMbhUta kakSake'bhipa [9] 8 [11] itIm "kSaNenAbhizukaye'bhipratI" [1|3|11 ] iti isaH / kriyAvizeSaNamevat / zrabhyamitrazabdAd yAsa maryAdalaGgAmItya sima ko bhavati yakhau ca / zrabhyamitramalaGga yadi zramyamitrIyaH, zramyamivyaH abhyamitrINaH / - gauSTonA zvIna kaupIna zAkhIna mAtInasAptapadI na hai yaGgavInam ||3|4|149|| goSThInAdayaH zabdA nipAtyante / gAvastiSThantyasminniti goSThaH / " supi" [22227] "spaH kaH " [zaza] iti kaH 1 goThazabda bhUtapUrvopAdhikAt svArthe sama nipAtyate / goSTho bhUtapUrvI gauSThIno dezaH / caro'pavAdaH / pazva " 1. svaH" ityeva sUtram / canuvRtyabhiprAyeNa "sthaH kaH" iti vRkSau / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ma. pA. -- sAdara tAsampavizAhagama ityasmimadhaiM khA / gamyate gmH| ekamahaH, ekAhaH / ekAhena gamaH, ekaahgmH| "sAdhanaM kRtvA" [26] iti sH| azvalya ekAdagama AzvIno'dhvA / zrAzvInAni paJcavaza. mojmaani| AdhAramAdigaNanAkAma khA gukhaM ca nipazyate'kArye'bhidheye | kRpazavataraNamaIti kaupInaM pApam | karotiH kriyAsamamAnyena vartate / tenAdraSTavyamapyamAryam / kaupInamindriyam / vAtsyAd yasnamapi / zAhApravezazabdAdipsama dahasItyatmimadhe khama nipAtyate thukhaM cAeSTe'bhidheye / zAlApravezamaIti zAlInaH / apragalma ityathaiH / baratakarmazabdAva mAkhamAjIvatItyasmitheM khA pakhaM ca / nAnApAtIyA aniyatavRttaya utseghajIvinaH saMghA maataaH| utseghaH zarIram , tadAyAsena ye dhIvanti te utsedhabIvinaH / prAtakarmaNA jIvati vrAtInaH / teSAmeva vAtAnAmanyatamo yastvanyo mArakarmayA mArovana bIvardi sa mAtIna iti neSyate / saptapadazabdAvU bhAsamadivApyate ityasmivarSe khA nipAsyate skymiye| saptamiH padairavApyate sAsapadInaM sakhyam / kathaM sAsapadInaM mitramiti sAmAnAdhikaraNyam ! arzazrAdipAThAi. kAroM matvarthayo draSTavyaH / yogodAizadAtAlamaryAdvikAra ityasminnadhaiM khana nipAtyate prakRtezca diyA. bhAvaH / saMjJAyAM yogodohasya vikAraH heyanavInam / abhinavatasya sNhssaa| anyatra rogodoisya vikAra aNi, yaugodohaM takam / bhUtapUrSe gharaT // 3 / 4 / 142 // pUrva bhUto bhUtapUrvaH / "kAyA:" [15] iti klAntena ptH| zrataeva nipAtanAdevaMbAtIyeSu pUrvazabdasya paranipAto draSTavyaH / bhUtapUrva yanjhyAmmUdrapaM vartate tasmAtsvAyeM gharaha bhavati / pAlyo bhUtapUrya AtmacaraH / zrALyA bhUtapUrvA zrAnyacarI / tapAdau" [17] iti vada. bhAvaH / yadyapi bhatazabdaH pUrvazabdazca atItakAlavAcinau tathApi vizeSaNavizeSyabhAva upapadyate / phizcitkAla bhUta vanAvasthAya darzanaviSayasAM nedAnAmastotyayaM vizeSaH pUrvaMzabdavizeSaNAtmatIyate / tAmA rUppazca // 3 / 4 / 143 // bhatapUrva iti varcate / vAntAnGayAmmRdo bhUtapUrve meM rUpyo mapati caraTa ca / devadattasya bhUtapUSoM gauH, devadattarUpyaH, devadattacaraH / ihAsAmarthyAnna mavati / kambalo devadattasya gaumUpUrvo binadacarayoMta | iha Rddhasya devadattasva bhUtapUrvo gauriti samudAyasyAtAntatvAdavayavasya ghAmAmadhyAnna bhavati / pAkamUle pIlukarNAdibhyaH kuNajAho // 24 / 144 // nAyA iti vartate / tAsamabhyaH polvAdibhyaH karyAdibhyazca yathAsakyaM pAkamUlayorarthayoH kuNa jAha ityetau bhavataH / pIlUnAM pAphaH pIsukuNaH / paulu / kandhu / zamI / karIra / dara / kuvana / azvattha / khdir| karyAdibhyo jAhaH / parNasya mUlaM karyAcadam / karNa / adi / mukha / nakha / pAda / gulpha / 5 / danta | proSTha / keza / zRGga / puSpa / pacAciH // 34 // 145|| tAyA iti vartate / pakSazabdAntAnmUle'ye tirbhavati / dvayoH pIlupAyoraguvane'pi pAkasyA'sAbhavAnmUlaprahayAmevAbhisambadhyate / pakSasya mUle pakSatiH / tena vicazcunthuSaNo // 24.146|| vittaH pratIta ityarthaH / teneti bhAsamaryAdita ityetasminaya cuJcu caNa ityeto tyau bhavataH / nyAyena vitI nyAyacucuH / nyAyacaNaH / kezaivicaH zacucuH / dezavaNaH / vimammyAM nAnAyo na saha ||47n saheti prakRtivizeSaNam / kAdiyogA:sambhavAd vAvibhatyatra samarthA / asahAya vartamAnAyAM vinamyAM yathAsaMkhyaM nAnAjI bhaktaH / svArthe / na ghara, minA / na saha, naanaa| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. pA. sU. 148-155 ] mahAvRttisahitam H zAsakaTI // 34148 // prAdayaH punarevamAtmakA yatra kriyAvAcI zabdaH prayujyate tatra kriyAvizeSamAhuH / yatra na prayujyate tatra sasAdhanoM kriyAmAhuriti / veH sasAdhanAliyApacanAcchAlazaGkaTa ityetau tyo bhavataH svArthe / visudhe ( vigate) zRkne vizAle / vizaGkaTe / tadyogAsAcchabdo (cchandayam ) vizAlo nauH| vizaGko gauriti / athavA vizAlAdayA paramArgato guNa zabdAH, te yathAkaJcid vyutpAdyante / tena vizAlaH paTAvizAla' yazaH ityeSamAdi siddham / samprodazca kaTaH // 3416 // sam pra ud ityetebhyo vezca kara ityayaM tyo mayati / atrApi sasAva(dha)nakriyAvacanebhyasyo veditavyaH / saskRSTaM saGkaTam / prakaTam / utkaTam / vikaTam / vikaTa. dantapogAd vikaTo hastI ! "kAbUtikhomAbhAbhyo rajasyupasaMkhyAnam" [.] alAbUnA rabaH alAyUkaTam / vilakaTam / umAkaTam / bhaGgAkadam / kuThArazcAvAt // 37 // 150 // zravAt sasAva(gha)nakriyAvacanAt kuyara ityayaM tyo bhaSati kaTaka svArthe / avakuSThA, akkuTaraH / avakaTaH / "goSTAdayasyAH sthAnAviSu pazUnAmiti patamyam" [cA0) gavAM sthAnaM gogoSTham / mahilogoSTham / anAgoTham | "samUhe phaTa:" [ht0] avaunAM samU, akphiTa: / pazusTaH / "vistAre paTa:" [vA.] abInAM vistAraH, avipaTaH / "dvirave goyugaH" [vA0] uSTragoyugam / azvagoyugam / mahiSagoyugam / "spa Tale " [nAminA baTara riDagavam / "saMsthate zukyaH [pA0] piThare saMskRta piTharazUlyam / "SikAre snehe taicha':' [vA0] imadInAM lehaH idagudItalam / "prarohaNe jhAkaTajhAkinI" [vA0 ] itarAM prarohaNaM kSetram, ikSuzAkaram / mUlazAkam | hatuzAkinam / mUlazAkilam / nate nAsikAyAH sI TITanATabhraTAH // 34 // 15 // avAditi vartate / namanaM natam / nAsikA natavAcino'vazabdAhITa nATa naTa ityete tyAH svArtha bhavanti khuvissye| nAsikAyA iti sambandhamAmAce vaa| tatra yadA nAsikAyAH kartRtvavivakSA, tadA sAmAnAdhikaraNyena vigrahaH / avanatA nAsikA prayIya / avnaayaa| avabhraTA / yadA sambandhita viSakSA tadA vaiyadhikaraNayena, nAsikAyA avanatam , apITam / zravanATam | avanaTam / evamutratrApi vigrahadvayaM zatavyam / tadyogAtpuruSe'pi tathocyate / avauTaH puruSaH / neSivirIsau // 24.152 // nate nAsikAyAH khAviti vartate / nizabdAnAsikAnatArthavacanAd viTa birIsa ityeto tyau bhvtH| ninatA nAsikA nibihaa| nibirIsA / niviDam nibirIsamiti yaa| udyo. gAtpuruSo'pi nibiDaH / nibirItaH / kathaM nividdhaM vastra niriDA: kezA iti / upamAnAsiddham / kenau vi(bi) shaa153|| nate nAsikAyAH khAviti vartate niriti ca / nAsikAnatAeMvAcino neka ina ityeto tyo bhavataH vi(ci)ka ityayazcAdezaH prkRteH| ninatA nAsikA vici)kA / vi(vi) kinA / tadyogAd vi ci ko devadattaH / vi(ci)kinaH / piTe ciH // 14 // 154 // nAsikAnatArthavAcino neH piTe tye paratazcirityayamAdezo bhavati / anenaiva piTasya vidhAnam / ninatA nAsikA cipiya / tadyogAJcipiTo devadattaH / "kisaya vikSipasau bArakSupoti vaktavyam" [vA.] klinna catuH cilam , pillam / tadyogAddevadatto'pi cillaH | "nuzAdezana pakampaH" [40] klinnaM cakSuH cunnam / tadyogAddevadatto'pi cullaH / upatyakA'pityake 4155|| upatyakA adhityakA ityeto zabdo nipAtyate / upazabdAtparvatAsanne deze vartamAnAtsvArthe tyaka patya tyo nipAtyate ilAbhAvazca strIline khuviSaye / parvatamupAsanno deza Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendravyAkaraNam ma.pA. pU. 16-17 upalakA / abhautyetasmAtparvatamArUr3he deze varvamAnAyaka havAmAvazca strIliGge khuSiye / parvatamadhyAsdo deshoadhitykaa| karmaThaH // 4 // 156 // pharmaTha iti nipAtyate / karmazabdAdIpsamarthAdghaTate ityasinnarthe'To nipAtyate / karmaNi ghaTate karmaTha / tapasya sajAtaM tArakAdibhya itaH ||4|157 // taditi vAsamanyaH samAtopAdi( ghi) bhyastArakAdibhyo'syeti tA'rthe ito bhavati / vArakA saMcAtA zrasya vAraktiM namaH / puSpitA latA / tArA / puSpa | kapha / jISa / sUtra / nikmnn| purISa / umcAra / pracAra / kuDaprala / mukula / kusuma / stavaka / kisalaya / vega / deza / nidraa| bubhukssaa| pipaasaa| shrdaa| svajha ( shvbhr)| anna / rog| aGgAraka / varNaka / droha / mukha / duHkha / utkarAThA | bhara / vyAdhi / "garbhAvaprANini' [10 sU0] garbhitAH shaalyH| zraprANinIti kim ? garbhiNI goH / pramANe vyasadanamAtraTaH ||34|158 // tadasyeti vartate / taditi bAsamatpramANe'rSe vartamAnAdasyeti tA'the dvayasaH dadhna mAtra ityete tyA bhavanti / pramANasya prameyApekSavAtprameyatyArthaH / U pramANamasya Urudvayasam ! arumAtram / yadyapyAyAmaH pramAnyatvena prasiddhastathApyabhidhAnavazAd dvayasahadadhnaTAvardhamAne, mAtraTa punaravizeSeNa / karSamAtra ghRtam / prasthamAtra dhAnyana / dhanurmAtrI bhUmiH / "pramAya zabdA ye prasichAstebhyo yasabAdAmA vasana paktAm" [bA. ] samaH pramANamasya sama 1 diSTi pramANamasya diSTiH / vitstiH| "rAcca dhvasanaM vaktavyam" [SA0 ] do same pramANamasya dvisamam / trisamam / dvididhiH| dviSitastiH / tadantavidhyamAvAtpUrveNNAbhAtiH / cakAraH kimaryaH 1 saMzaye sthAyinaM mAtra pakSyAta / tayA'pi rAddhvaMsanameva yathA syAt / "uTa stome dhaktavyaH" [vA0] paJcadazAhAni parimANamasya yajJasya paJcadazaH stomaH / saptadazaH / paJcadazI rAtriH / chandasi pUrva meva siddhamachandomitrayArthametat / "zanzAtAni. vaikagyA"[bA0] paJcadazAhorAtrAH parimANameSAM paJcadazinA'rddhamAnaH trizino mAsAH / dvAtriMzino devendraaH| prayastriMza ityapISyate / "vizateracesi vakamyam" [vA ] vizinI bhvnendraaH| vizinonirasaH | " mAya parimAyAbhyAM saMkhyAyAzcApi saMzaye mAnA vastamyaH" [vA0] samaH pramANamasya syAt samamAtram / vitastimAtram / prasthaH parimANamasya syAt prasthamAnam / kuDavamAtram / paJca saMkhyAH payAM syAt pnycmaayaa| puruSAH dazamAtrAH / uktaM ca - "pramANadhvaMsabhaM rASaca sTrome zanazatokhiniH / pramANaparimAyAbhyo saMspAyAzcApi samaye / / " "svArthe yasamAbadau bahulaM pataSyo'' [pA.] tAvadeva vAvadvyasam / tAvanmAtram / yAvadeva yAvaddvayasam, yAvanmAtram / puruSahastino'Na ca // 3.4 / 156 // tavasyeti vartate pramANa iti ca / puruSa-hastizabdAbhyAmaNa ca bhavati, dvayasalAdayazca bhavanti / puruSaH pramANamasya pauruSam / puruSavayasam / puruSadanam / puruSamAtram / hatI pramANamasya hAstinam / "prAyo'napatyebhyomaH" [11155] iti TistrapratiSedhaH / isidayasam / hastidapnam / hastimAtram / pramANazabdAca prasiddhI "pramANAdhvasanamiti" ca bhavati / puruSaH pramANamasya puruSaH / "amAdInAM zvasanavacamAsvAmoracArA maveti vaMsa masalAdInAmeva braSTavyam / atha tadantAna sambhavati / dvo puruSI pramANamasya dvipururSa jalam / dvipuSI dvipuruSA vA khAtA / dvisti balam / dihastinI nadI / nAntatyAnahI vidhiH| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 3 pA0 4 sU0 160-160 ] mahAvRttisahitam 243 yasavetebhyaH parimANe vatuH ||32|4|160 // tadasyaiti vartate / yad tad etad etebhyaH parimANa pAdhibhyo'syeti lA'rthe caturbhavati / yatparimANamasya yavAn / sAvAn / etAvAn / "yA sarvanAmnaH " [4/3/147] iti dakArasyAtyam / pramANe aho'nuvartamAne parimANagrahaNaM kim ? pramANe dvakhaDAdInAM vAghA mA bhUt / yadvayasam / prabhAga parimANayorbhedAdvatvaM tadapi ( patyantAdapi ) iyaDAdayaH siddhAH 1 pAvanmAtram / mo vo ghaH ||3|4 | 161 // idamityetasmAduttarasya vatorvakArasya dhakAra zrAdezo bhavati / idameva zApakam / idamoturbhavatIti / idamparimANAmasya iyAn / ghasya iyAdezaH | "kimidamo : kAz" [ 43 / 165 ] iti idamaH IzAdezaH / "yasya yAJca" [ 4|4|136 ] iti khaH / yamAtramevAvaziSTam / tasya vyapadeziSadbhAvAt mRtsaMzA "parasyAde:' [ 1 / 1121 ] ityeva siddhe va iti sthAninirdezaH kimarthaH / ghasya tyAntaravaM mA bhUt / kimaH ||3|4|162 || kima ityetasmAtparasya vatorvakArasya vakAra zrAdezo bhavati / zranenaiva klovidhAnam / kimparimANamasya kiyAn / sakhyAparimANe itizva ||3|4|163|| kima iti vartate tadasyeti ca / parimitiH parimANam / saGkhyAyAH parimANaM pani chittiH / saGkhyAparimANe vartamAnAt kimo bAsamarthAdasyeti tAyeM DatI 'svayaM tyo bhavavizva / varasya va prakArAdezaH / kA saMkhyA eSAM katIme puruSAH / dvitvaikatvayoH samparipraznasya - bhAvAt / brahnantamevodAharaNam / zrathavA parimIyate'neneti parimANana saGkhyaiva parimANaM sakhyAparimANamiti yaH / zrasminpakSe parimANagrahaNaM saGkhyAvizeSaNaM kimartham 1 tathAhi kA saMkhyA eSAm kimparimANameSAmiti eka evArthaH / evaM tarhi yatra sahakhyA'kSepaviSayA tatra mA bhUt / keyameSAM saMkhyA pacAnAmiti / parimANamaNe'tra vartamAne punaH parimANAgrahaNaM vispaSTArtham / saGkhyAyA zraSayaSe tayad || 3 |4| 164 || nadasyeti vartate / taditi vAsamarthAyAH sakhyAyAH abakAya prasyetitArthaM tayaDa bhavati / sAmarthyAdavayavini vayaD veditavyaH / paca avayavA yasya paJcatayo yamaH / dazatayo dharmaH / samatayI nayaSTatiH / vAm ||3|4|165 // ubhazabdAduttarasya tayaTaH khaM bhavati / idameva jJApakaM bhavatyubhazabdAttayaTi / ubhAvavayavAvasya ubhayo maNiH / ubhaye devamanuSyAH / ubhayazabdaH sarvAdiSu pacate / dvitribhyAM vA ||3|4|166 || dvitribhyAmuttarasya tayo vA svaM bhavati / "parasyAde: " [ 3353 ] iti takArasya kham / dvayam dvitayam / jayam tritayam / dvaye hayAH / khepaneSyAH (traye / zrayAHH ) ekadezavikRtasyAnanyatvAt "prathamacazma" [ 1/1/11 ] ityAdinA asi vA sarvanAmasaMjJA / T 1 tadasminnadhikamiti zahazAntAH ||3|4|167 // taditi vAsamarthAtyadazAntAnmudo'dhikopAdhiviziSTAdasminitIrthe ho bhavati / itikaraNastatazced vivakSA | saGkhyA iti vartate / triMzadadhikA asmin zate triMzaM zatam / catvAriMzaM zatam / nanu zaditi svagraiye "smagraho yasmAtsa tadAdeha misyanthamanarthakam / evaM tanvagrahaNa sAmarthyAdeva triMzadAdInAmapi saGkhyAzabdAnAM grahaNam / ekatriMzadadhikA asmin zate ekatriMzaM zatam / dvAtriMzam / yastriMzam / dazArtha vA'ntagrahaNam / pakAdaza adhikA asmin zate ekAdazaM zatam / evaM dvAdazam trayodazam / idda kasmAnna bhavati / prakAdaza bhASA adhikA asmin kArSApaNazyate iti 1 yajAtIyatyArthasvajAtIya evaM prakRtyarthe khati 1. kaviriti pU0 / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jainendra-vyAkaraNam [ma. pA. sU. 15-10 tya iSyate / iha tarhi prApnoti / ekAdaza kArSApaNA adhikA asmin kArSApagyazate, gorSizadadhikA asmin gozata iti sakhyAyA ityanuvRttenaM bhavati / itikaraNaH kimarthaH / zavasahasrayorevAmidhAnamitti jJApanAryaH / teneha na bhavati / ekAdaza adhikA asyAM triMzati, ekatriMzadadhikA asyA SaSTAghiti / katham ekAdazaM zatasahasramiti / atrA'pi zatasahassayoranyataraprAdhAnyamasti / ukazca"adhika samAnazAsAviSTaH zatasahastrayoH / yasya saGkhyA padAdhizye : kartavyo mano mama // " [pA0 ma05/21443 viMzatezca // 3 / 4 / 168 // saGkhyAyA iti vartate / vizatizabdAda yAsamarzadadhikopAdhiviziSdhadarimannitIbathe ho bhavAte ! cazabdAt vizatyantAdAMpa bhavati / vizatiradhikA asmin zate viMzaM zata sahasram / tadantAt / ekaviMza zatam / ipizaM sahastram | "te vijharisi[ 2] iti khe kRta "epyato'pade" [35] iti pararUpatvam / saMkhyAyA ityeva / goviMzatiradhikA asmin gozate iti / saGkhyAyA guNasya nimAne mayaTa / 3 / 4 / 169 // "sadasya sAtam" [ 15] ityatA tadasyatyanuvartate / guNo mAga ityarthaH / guNo nimIyate parivartyate vikrIyate vA yena talimAna mUlyamityarthaH / tadapi sAmarthyAd bhAga eca / yato guNaireSa guNo nimIyate / taditi vAsamarthAyAH saMkhyAyA guNasya nimAne vartamAnAyA nasyeti tA'theM nimeye'bhidheye mayaD bhavati / guNasyeti karmaNi taa| yavAnAM do mAgI nimAnamatyodazvigrahaNasya dimayamudazvit yavAnAm / dviguNaM mUlyamityarthaH / evaM trimayaM caturbhayam / yathA praNAdayaH zabdazaktisvAbhAlyAdapatyApatyavatsambandhe vidhIyamAnA api prAdhAnyena sambandhamAcakSate / apagavodarakSi( propagodAkSi riti / tathA mayaDabhAgo viSIyamAno bhAgavantamAcaSTe tena dimayamudazvit iti sAmAnAdhikaraNyam / TiskaraNaM dvau guDasya evaM zarkarAyAH zimayI zarkarA / guNanimAna iti vakadhye guNasyetyekatvaM vivakSitam / teneha na bhavati / yavAnAM yo bhAgA nimAnamudazvitaH / yobhaugayoriti adhikAyAzca saMkhyAyAtya iSyate / teneha na bhavati / eko bhAgo nimAnamaslovazvidbhAgasyeti / iha tahiM prApnoti dvau yavAnAmadhyadha udazcita iti / atrApi guNasyeti samarthanirdezAdeva na bhavati / tadapekSayA prakRterapi niraMzasaMkhyAnaM draSTavyam / teneha na bhavati adhyadhoM yavAnAm ekasyodazvita iti / na ca sakavidheranyatra adhyardhazabdasya saMkhyAtvamiSTam | guNasyeti kim ! ho brIhiyavau nimAnamasyaudazvitaH / atra bhAgasyeti na prayuktam / nimAna iti kima ! dvau guyo hArasya ekastailasya dviguvaM caureNa tailapakam / nAtra vAsamartha gugNaM nimAne vartate / anye anyathA sUtrArtha varNayanti / nimIyate iti nimAna nimAtanyam / bahulavacanAkarmaNi yud / guNasyeti kartari tA / karaNasyApi kartRtvena vivakSitatyAt / "zAkhamaryAyAH saMsthAyA guNasya nimeye vartamAnayoH'' [vA0 ] nimAne'bhidheye mayaD bhavati / udazcito to bhAgo nimeyasya yavabhAgasya dvimayA yavA udazvitaH / trimayA: / caturmayA yavAH / atra vyAkhyAne samarthamudazcida, yavAstu tyArthaH / pUrvatra mahArghamudazcit , tadeva ca tyArthaH / matadvayamapi pramANAm / ityabhayanandiviracitAyAM jainendramahAvRttau tRtIyasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH / samAptamla tRtIyo'dhyAyaH / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH sasya paraNe DaT // 11 // saGkhyAmA rati vartate / pUryate'neneti pUraNaH / tasyeti tAsamAsasyAvAcinaH pUraNa ityetasminnarthe dRDha bhavati / ekAdazAnAM pUraNa ekAdazaH / dvAdazaH / dvaadshii| dvitIyamapi saGkhyAgrahAmanuvartate / tatsalyAnapradhAna sat tyArthavizeSaNam / salyAyA DaD bhavati sakhyAnapUrasya iti na sahalyeyapUraNe uTa bhavati / pa puSTriphAyA' iSTinA pUrapaNe pAhata nA mAtra ekAdazabhyA prakRtyarthabhUtebhyo'nyaH pUraNa ityartha upalabhyate / ato vRttina prApnoti / naiSa doSaH / samudAyasya pAyaevAnAM ca kazcid bheda iti / yathA vRkSAntabhUtA'pi zAkhA vRkSasyeti vyavahiyate / uktadha"baDUnI vAdhikA (pAcikA ) sakhyA pUraNaM baiMka ibhyate / manthalAnubhayovRmivAlI zAkhAnivarzanam // [pA. ma. IN] / mo'se maT // 4 // 12 // na iti varNanirdezaH / varNagrahaNaM sarvatra tadantavidhi prayogayati / nakArAntAsaGkhyAvAcino mRdo maDbhavatyase tasya paraNa ityasminviSaye | DaTo'pavAdaH / paJcAnA pUraka paJcamaH / sakSamaH / saptamI / asa iti kim 1 ekAdazAnAM pUraNa ekAdazaH / paTakatikatipayacaturAM thuk // // 1 // 3 // mUlasUtre vihito yo DaT tatyehAnuvartamAnasyArthavazAdo. vantApaT kati katipaya catura ityeteSAM saTi paratasthugAgamo bhavati / idameva saTi dhuvacanaM zApakaM bhavati / katipayazabdAdapi haTa / SapaNAM pUraNaH ptthaa| katithaH / katipayayaH / caturthaH / thugvacanaThAmarthyATTikhana bhavati / pUrvAntakaraNa padakAryanivRtyartham / iha katipayAnAM strIyA pUraNI katipayayo / "vasma hutpaDhe" [nA0] iti viSayanirdezAtyAgeva thukaH puMvadbhAvaH / 'surachiyAvAcakSaraza ( stha ) kha zceti vakamyam" paNa pUraNaH, turIyaH, tuH / bahupUmagaNasavastha tithuka // 3 // 114 // iriti vartate / bahu pUga gaNa * cha ityeteSAM duTi paratastithugAgamo bhavati / Di (Ti) ti thugvacanaM jJApakaM bhavati pugasacAmyA btt| bahUnAM pUraNaH bahutiyaH / pagatiyaH / svaatiyH| gaNatithaH / icha balInAM pUraNI bahutithI / 'taspa hatya" [ vA. ] puMvadadbhAve kRte tithagveditavyaH / pattorithuk // 41 // 5 // iDiti vartate / vasvantasya hari parata thuigAgamo bhavati / 'vito" [zA2.] ityatra yavantasya saMkhyAsaMga pratipAditA / yAvatAM pUraNaH yAvatiyaH / tAvatiyaH / etAvatiya / iyatithaH / kriyatiyaH / destIyaH // 4 / 16 / / tasya pUraNa iti vartate / dvizamdAttIya ityayaM tyo bhavati / udo'pavAdaH / iyoH pUrayaH dvitiiyH| tU va 14 // 17 // tasya pUraNa iti vartate / nizabdAcIyo bhavati ta ityayaM cAdezaH / ayamapi uye'pavAdaH / prayANAM pUraNaH tRvIyaH / zatAdimAsArdhamAsasaMvastarAtamaT // 1 // zatAdibhyo mAsAdhamAsa saksara ityetebhyazna tamad bhavati vasya pUraNa ityasminviSaye / iTo'pavAdaH / zatasya pUraNaH zatatamaH / shstmH| lakSatamaH / "viMzatyAdevA" [HI10] ityeSA vibhASA zatAt pUrvA saGkhyAmavagAite / mAmAImAsasaMvatsarANAmasamasyAzabdatvAt jaTA'prApte tamaT | mAsasya paraso mAstamo divsH| arghamAsanamaH / saMkasaratamaH / saMbasatamI tithi: Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNammA / pU. 8-15 terasakhyAdeH // 4 // 19 // tasya pUraNa iti dhartate / "pakasyAdi 58] sUtre tiriti tyo nipAtitaH / tyantAtsaGkhyAvacino mRdo'sahaLyApUrvottabhaDa bhavati / "viMzatyAde' [19] iti vikalpa prApta nityArtho'yamArambhaH | SaSTeH puraNaH SaSTitamaH | saptatitamaH / prazItitamaH / navatitamaH / asalyAderiti pratiSedhaH kimarthaH / yAvatA tiriti tyA, tyAhaNe yasmArasa sadAdegrahaNamiti SaSTyAdInAmeva grahaNam , tadansAnAM paDaNaM nAstItyasa qhyAderiti pratiSedho'narthakaH / idamena jJApakaM bhavati / iha saLyApUrvapadAnAmapi prahaNam / tena ekapaSTaH pUraNaH ekapaSTaH ekaSaSTitamaH ityevamAdiSu "viMzatyAdevA" [10] iti vA tamaG bhavati / pUrvasUtre'pi zatAderucyamAnastama tadantAdapi bhavati / ekazatatamaH / ekasadalatamaH / zatasahasatamaH / viMzasyAdervA / / 4 / 1 / 10 // tasya pUraNa iti vartate / viMzatyAdibhyo vA tamaDha bhavati / tamaya mukte DaT bhavati / viMzateH pUraNaH yiMzatitamaH, viNshH| ekaviMzatitamaH, ekaviMzaH / triMzattamaH, triMzaH / saGkhyApUrvapadAdapi bhavatIti jJApitam / athavA vyAptAyAt / viMzatyAdayo lokaprasiddhAH saLyAzandA gRhyante na "palvaspAdi" [24 // 58] sUtre vyvsthitaaH| DaTo pAhaNe kA // 4 / 1 / 11 // iDiti pratyAhAraH / gRhyate'neneti grahaNam / DaDantAnmUdo grahayopAdhiviziSTAtsvArtha ka ityayaM tyo mavati / dvitIyaM grahaNaM dvitIyakam / tRtIyakam / vyAkaraNasya anya evAbhidhAnam / anyatra dvitIyaM mahaNaM dhAnyasyeti vAkyameva bhavati / "To cA patayaH" pA0] dvikaM dvitIyakam / tRkam / tRtIyakam vyAkaraNasya / tena "gRvAyupacesi vaktavyam" thA.] / DaDantAd bhAsamarthAd yahAti ityasminnarthe ko bhatrati iTazca nityamupU / dvitIyena rUpeNa gRhati / kH| tIyasya ca up / dviko devadataH / parva trikA | "sadhiyogaziSTAnAmanyatarAdhAye umyorapyabhAvaH' iti tIye nivRtte prakRtyAdezo'pi nivartate / catuna gRhAdi catuSkaH / iTinivRta thugapi nivartate / "iduduko'syamamuhurAH" [5428) iti rephasya sattvam / "iNaH pa:' (1 / 4 / 27) iti patvam / SaSThena gRhNAti SaTakaH / anya evAbhivAnam / iha na bhavati / dvitIyena yahAti pustakam / sa eSAM grAmaNIH / / 4 / 12 grAmaNaumukhya ityarthaH / sa iti vAsamarthAnmRda eSAmiti caturSe ko bhavati / yattad yAsamartha prAmaNI zvetsa mavati / devadatto grAmaNaureSAM devadattakAH / jinadattakAH / sadhe'pISyate / devadatto grAmaNIrasya saGghasya devadattakaH / svAsaSu prasite // 4 // 2 // 13 // anacaM mUrtimatvaraNamityAdinA paribhASitamiha svAGgam / nirdezAdeva samarthavibhaktyupAdAnam / svAkavAcibhya IpsamarthebhyaH prasita ityasminnarthe ko bhavati / prasitaH prasaktaH / yeSu prasitaH kezakaH | "prasitosukAbhyAM bhA ca" [ 12] itIp / evaM dntkH| nalakA | kezAdisaMsthAre phezAdizabdA vartante / bahulyanirdezaH kimarthaH / svAGgasamudAvAdapi yathA syAt / nakhaphezakaH / mukhadantakaH / tadasminnanna prAye khau ||4||sh14|| taditi yAsamarthAdasminnitIbarthe ko bhavati / yattad vAsamarthaganne cetnAyaviSayaM tad bhavati / tyAntaM cetsaMzAyAM parvate / nRpayaH prAyeNAnnamasyAM nUpuTikA paurNamAsI / prAya iti sUtre upAdhilakSaNo vA viSayatvalakSaNo yA IgnidezaH / vinai tu karaetvavivakSAyAM mA / annavizeSamAvivakSAyAM vA'pi bhavati / nRpuTAH prAyo'namasyAmiti / evaM gumapUpAH prAyeNAnnamasyAM guDApUpikA / vilApUpikA / kRtazarikA / "badakebhya invakamyaH [vA0] varacinI / khAviti kim ? apUSAH prAyeNAna(ma) vantiSu / __kulmASAvaNa // 4 / 1 / 15 // kulmASazabdAMdaNa bhavati sadasminnannaM prAyeNa sAvityasminviSaye / kasyApavAdaH / kulmASAH pratyeyAnnamasyA kolmASI paurNamAsI / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. pA. sU. 16-15 mahAvRsisAhisam kAlaprayojamAdrogasya // 4 / 1 / 16 / / taditi vartate khAviti c| taditi vAsamarthAnmRdA alaprayojanopAdhikA rogasyeti tA'rthe ko bhavati saMjJAyAM gamyamAnAyAm / satataM kAlo'sya satatakaH / dvitIya kAlo'sya dvitIyako jvaraH / tRtIyakaH / caturthakaH / prayojanAd-vipapuSyaprayoknamaspa viSapuSpako jvrH| mAzapuSpakaH / parvatakaH / kAlanimittAdrogasyeti ca vaktavye prayojanamahaNatyaitatprayojanam / phale'pi prayokne yayA syAt / uDaekAryamasya udhyAkaH / zItako jvaraH / masAlakodarika sasyakAMzakatantrakabAhmaNakozikISmakazIta kA'dhikA'nukAmikAs mIkA'nupadipAvakAyAzUlikAdArADAjinikotkarotriyasAkIndriyakSetriyAH ||417||shkl. laka izyevamAdayaH zabdA nipAtyante / mAThazabdAda vAsamAd bandhanopAdhikArasyeti vA se mipAsyate krme| zRkhalaM bandhanamasya gArita vAkyameva bhavati / udarazabdAvIpasamaryAta prati ityasmiArthe ThaNU nipArayate sAya ne gamyamAne | AyUna udare avijigopurucyate / udare prasita praudarikaH / mAyUna ityarthaH 1 uktaM ca "mitAzinaM para suprathA ante (bhajante) mArogyamAyudha parvakamdha / abhAvikacAsya bhavatyapatyaM na cabhamAna namiti kSipanti !!" anyatra udare prasita udarakaH / svAGgeSu prasita iti kaH / sasyazalAn bhAsamaspirijAta ityeta. sina kaa| masyena paribAtaH sasyakaH shaaliH| sasyako deshH| sasyako vatsaH / vaiguNyarahita ityarthaH / sasyamiva sasyam , sena paribAtaH sasyako mnniH| zrAkA korazuddha ityarthaH / 'vigrahe ( aM) sanyavApsamA pAMt rasotharimasa kaHaMzaM haravi aMzako daayaadH| "tantrazabdArakAsamadhAMdacirApahasa ityasmina / tantrAdacirApahataH tantrakA paTaH / "aAhmaNaka DaNika ityetI zabdo khuviSaye kAyAntI mipAsyate / brAmaNako deshH| yatrAyudhajIvinI brAhmaNAstasya dezasyeveM saMjJA / uSNadalpAnne / uNikA ampAnnA yavAgUrudhyate / ''uSNa zItAbvAmyA kriyAvizeSaNAbhyAM pAsamarthAbhyAM karotItyasminaH kH|" uSNaM karotIti umpAkaH / zIghrakArItyarthaH / zItaM karoti zItakaH / jaha ityarthaH / adhimityanna adhyArUvazabdArasvArthe / naraja va nipAsyate / ' rilaSazIbhyAsa" [214157] ityAdinA yadA'dhyArUdazabdaH kartari jyutpAdyate tadAdhiko dropAH khAryAmityudAharaNam / yadA kamaNi nyutpAdyate tadA zradhikA khArI droNa netyudAharaNam / "anuka amika abhIka isyete zAmlAH kAyAntAH kamikSA iyasminnarthe nipaatynte"| anukAmayate'nakaH / abhikAmayate'bhikaH / abhI dItvaM nipAtyate / "manupazavdAvanveSTari innipAsyate / " padasya pazcAdanu padam / (pa) zvAdarthe haso bhAvapradhAna' / anupadamanveSTA anupadI gvAm | "pAravaMzabdAd bhAsamAdavitIyasminnarthe kaH / " anurupAyaH pAza pArzvanAnvicchati pAcakaH / "ayaHzUladaNDAdhina rASTrAmyA bhAsama thAbhyAmandhicchatItyasminnatheM ThayA / " tIkSNa upAyo'vAzUlam , ayAzUlenAnviti aaayaashlikaa| darakhAninenAnviti dANDAminikaH / dammapradhAna ityarthaH / "ula vanmanasa ko (napArayate / ' utka: pravAsI / utkaNThita ityarthaH / "chandaHzabdAdipsamadhIte ityetasminnarthe gho nipAsyate prakRtena zrotrabhAva" chando'dhIte shrotriyH| manojJA pAThA chAndasa ityapi bhavati / 'sAkSAt zabdAda dRSTari im khuvissye|" sAkSAdraSTA sAkSI | dAtRpratigrahItRbhyAM yo'nya upASTA tasyeyaM saMjJA / "inzadAtAsamAhiza ityasminna pH|" indrasya liGgam indriyam / indra prAtmA / athavA indraM karma / indreza junaM sRSTaM ESTa' dattaM vA indriyam / tAntAda pA / "parakSetragaNyAdIpsama hicakitsya pazyasminna) NyaH parazamdasya pam |"prtene cikitsyA kSetriyo vyAdhiH / parakSetraM janmAntarazarIramucyate / bhAra mukta Tomena // 4 // // 18 // taditi vartate / zrAddhazabdAd bAsamarthAd bhuklopAdhikAdanenevi Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [.. pA. . 1-23 phartari Tho bhavati / pArakarmanAmadheyam / zraddhA prayojanamasya zrAddham / "aAma karaNe agnipadAdimya upasaMkhyAmam"[vA0] ityaNa / "prazAdha dvA'carcA' [v ] vAdinA matsarthIyo vANa / zrAddhaM bhuktamanena zAdiko devadattaH / in // 19 // bhAda bhuktamaneneti vartaThe / in bhavati bhAdazabdAt / zrAdaM mukkamaneneti bhAvI devadattaH / yogavibhAga uttarAyaH / "ThenoH samAnakAchagrahaNaM ptrvym"| yasminahani bhAbamanena bhukka tasminneSa AddhikaH bhArI vA'bhidhIyate / aba bhule bhADe zva: zrAdikA zrAdIti ca na bhavati / pUrvAt // 4120 // taditi vartate aneneti ca / pUrvazabdAd ghAsamarthAt maneneti kartari in bhavati / phartA kriyAmantareNA na bhavatIti pAkAdikriyA vyaahrtvyaa| pUrvazabdaH kriyAvizeSaNamiha gRhyate / pUrvamanena bhuktaM pItaM gataM vA pUrvI / pratIyamAnasya kamayA'nuprayogaH / zrodanaM suzAma vA / sapUrSAt // 41 // 29 // sapUrvAJca mRdaH pUrvazabdAntAda bAsamarthAdanenetyassinnatheM in bhavati / pUrvasUtre yat kriyApadamadhyAhRtaM tatpUrvAt pUrvazabdAdiha tyaH / pUrva kRtamanena kRtapUrvI kaTam / bhuktapUrvI zrodanam | pItapUrvI surAm | tyotpatteH prAk mayUrayyaMsakAdikhAt [1296 ] savidhiH / 'bhUtapUrva gharaTa" [ 3 2] iti jJApakAtpUrvazabdasya paranipAtaH / kAntaM mAve vyutpAdanIyam / athApi karmaNi vyutpAdyate / ityutpanne kriyAkarma sambandhaM tyaktvA kA saI vartate / iti karmaNyanukte ibeva bhavati / karmasambaghAmAvAdeva TApo nivRttiH / nanu "pUrvAt" [5/12.] iyukta tatra tadantaSidhinA saMpUrvAd bhaviSyati, vyapadezivabhAvena kevalAcca bhaviSyati, kimartha yogAntaram / evaM tahIdameva yogadarya zApakam / astIdaM paribhASAyama, mRtmahaNe ma pravantavidhiH, bhyapadezivabhASI na mRdeti / iTAde: // 4 // 22 // taditi aneneti ca dhartate / iSTa ityevamAdi yo mudyo vAsamarthamyo'nene. tyasminnarthe in bhavati / iSTamanena aSTI ythe| sasyeviSayasya karmAdhiktavyeti / iSTa / pataM / upapAdita / nigdiv| parividita / nikathita / nipatita / saGkalita / parikalita / saMrakSita / parirakSita / gaNita / avakIrNa / zrAyukta | nigrahIta / AbhUta / zruta / zrAsevita / avadhArita / avakampita | nirAkRta / upAkRta | anuyukta / anugaNita / anupaThita / vyAkulita / / tapasyAstyasminniti matuH // 23 // vaditi vAsamaryAdasya arimannityetayorarthayormatubhavati / yatad pAsamarthamastyupAdhika. cettad bhavati / iti karaNa sUta( Nastata zvedvivakSA / prAyo bhUmAdiSu viSakSA / "bhUmamivAprazaMsAnu nityayoge'tizAyane / saMsarge'svivivakSAyAM matvAdividhiriSyate / " bhUmni-gAvo'sya santi gomAn / nindAyAma-zaGkhAdako'syA'sti zalAdakI | kakudAvartI / prazaM. sAyAma-rUpamasyAsti rUpavAn / nityayoge-kSIrameSAM santi sIriNo vRkssaaH| zratizAyane-uriNI kanyA / saMsarga-daNDau / bhUmAdyabhAve'pi vivalA / vyAghavAn parvataH | sparzaghAn vAyuH / istimatI shaalaa| "maravarthAccheSikAracApi matvarthaH zaiSikastayA / sarUpassyavidhiSTaH samantAtra saniSyate // " "guNavacanebhyo matvarSIyasyAyakagyaH" [vA ] / zuklo guNo'syAstIti zuklaH paraH / kRbhyaH / "rasAdigyo malavyaH" [vaa.]| rasavAn / rasa / rUpa / varNa / gandha / sparza / zanda | sneha / ete gunnshbdaaH| 'ekAdha khavAn / svavAn / anyanivRtparthamidaM vaktavyam / kayaM rUpiNI kanyA / rUpiko daarkH| rasiko naTaH / iti 1 ivikaraNAd bhavati, zraguNAtvAd vA / asyAsmimiti dvayorupAdAnaM kim / naanyo| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma.pA. sU.17-30] madAcisahitam niyataH samAvezaH / dezAntare rAzo hastinaH / na caite rAzi bhavanti / me gargAH / na ca te sasya bhavanti / astigrahaNa vartamAnakAlasattApratipatyartham / iha mA bhUt / gAvo'syA'san | gAyo'sya bhavitAraH iti / gomAnAsIt , gomAn bhavitA iti ? "dhuyoge syAH" [11] hatyatropapattikacyA / prANyajhAvAto pAla: za24A prANyaGgavAcina mAhArAsAdvA la ityayaM syo bhavati matyarthe / cUgalaH / cUddhAvAn | dhATAlaH / ghATAvAn / kathaM tarhi karNikAlaH / karNikAn / prANini pra prANyAmiti vigrahAlabhyate / athavA kaNikA prANyAmapyasti nAbharaNavizeSa pava | pANigrahaNa (kim ) 1 zikhAvAn pradIpaH / aGgagrahagyaM kim ? dharmAnmA bhUt / cikIrSAvAn / prAva iti kim / hatavAn / vimAdeH // 25 // sima ityevamAdibhyazca vA so bhavati matvarthe / vAmahasamiha matoH samukhyArtham / na ghimAlpArtham / uttaratra thAmrahaNAt / tena ve'trAkArAntAstebhyaSThenI na bhavataH / sidhmAnyasya santi simalam / sima / varma / gahu / tupiDa / maNi / nAmi / bIca / niSpAva / suyAta | datta / saktu / paryu / pAzu / mAMsa / pAyidhamanyordItvaM ca / "vA tadantavAsakArAnAmUlaca" [pA.) "jaTAghaTAkhempaH kSepe' / [vA0] parNa / udaka / praa| "kSunajantUpatApAbhyAM cemyate" [10] yUkAsa | makSikAnaH / uptaapaat-vivaackaalH| vipAdikAlaH / bhUliH / phenAvilamba ||R6 phenazabdAdilo bhavati lakSa matvarthe / vAmahI madasamuccayAyamanuvartate / phenilam | phenalam / phenavadudakam / "picchAdezceti vaktavyam" {cA0] picchilaH / picchalaH / picchayAn / piccha / uras / dhruvaka' / bhrUvaka / "jaThA ghaTA kAlA nibhyaH kSepe" [pA0] parNa / udaka / prazA | lomapAmAdibhyAM zanI // 41 // 27 // somAdibhyaH pAmAdibhyazca yathArsakhyaM za na ityeto tyo bhavato matyarthe / atyanuvRttamatoH samuccayaH / lomAnyasya santi lomazaH | lomavAn / loman / roman | bhr| balcha ( blgu)| hri| kapi / muni / tarU' / paamaadiyH| pAmamaH / pAmavAn / pAman / zaman / heman / ileSman / bali | sAman / aGgaH kalyANe / aGgAni kalyANAnyasyAH santi aGganA / bhAjapatI anyatra / lamyA saca / lakSmaNaH / banu zAkI paLAlI prazca / daduNaH / zAphinaH / plaalinH| "vizvagiti dhukha pAvasandheH" / viSvazco'sya santi viSuNaH / viSuzabdo nisNjnyH| prakSApravA'rcAvRttibhyo NaH // 28 // prazA zraddhA arcA vRtti ityetemyo go bhavati matvarthe / vetyanuvRttematoH samuccayaH / prazA'syAstIti praajnyH| prazAvAn / zrAddhaH / zraddhAvAn / shraarcH| arcAvAn / vArtaH / vRttimAn / tapAsAhakSAbhyAM cinino // 41 // 26 // tapas saddana ityetAbhyaH yathAsaGkhyaM dhin in ityeto syau bhavato malarthe / tapakhI / sahastI / ghetyanuvRttermaturapi / tapasvAn, sahasravAn | tapaso'santavAdeva vini sikha patramANenANA bAdhA mAbhUditi punarvacanam / ay // 4 // // 30 // agNa ca bhavati tapAsainAmyAM matvarthe / tApasaH / saailH| "pramANe posmAdibhya upasaMkhyAnama" [paa.]| jyotsnA asminnati jyotsnaH pakSaH / tmilaa| vAminaH / phuTavala / phaupaDalaH / kuNDalAI ityarthaH / kutapa / kautupaH / visarpa / vaisapI / vipAdikA / vaipAdikaH / 1. pravakA / 5vakA a| dhruvakA 5vakA 30 / dhruSakA / zuSakA iti kAzimapAm / 1. maru m.puu.| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaimendra-vyAkaraNam [... ] sikatAzarkarAbhyAm // 11 // sikatA zakaya ityetAmyAmaNa bhavati mtv| saMta / zArkaraH / adezArtha praarmbh| ___usilo ca deze // 132 // sikatAzarkarAbhyAmus il ityeto tyau bhavataH, cakArAdaN matakSa deze'bhidheye / tadasyAsyasminniti vataise / kasyos ? matoH / tena claar| zabdAH / sikamA dehaH / sitilH| saiphataH / siktAvAn / zarkarA dezaH / zarilaH / zArkaraH / zarkarAvAn / deza ravi kim ? saikato ghttaa| zAro ghaTaH / madhUSaSimuSkAdraH // 41 // 33 // madhu USa zuSi muka ityetebhyo ro bhavati ml| vetyanuvRtamatarapi bhavati / iha madhuzabdo rasavAcI gRhyate na drvyvaacii| madhu asminasti madhuro gudaH / rasavAcini madhuzabde kathaM madhuro rasaH / iti cet, upacArAt / rasavAcino madhuzabdAnmatorabhidhAnaM nAsti / UparaM kSetram / zuSiro vNshH| muSkaraH pshuH| raprakaraNe khamukhakumjemya upa saMkhyAmam" (cA0] khaM mahatkaNThavivaramasyAsti kharaH / mukhamassAsti mukharaH / kujo'syAsti kuJjaraH / "vidhinaMgAzubhyAm" [cA0] / (ngrH| pAMzuraH ) / ghadrabhyAM mH||41234|| zudra zabdAbhyAM mo bhavati matvarthe / auratyAstIti zumaH / padiya bhae" [RIBE) iti ut / dhuzabdo vA prakRtyantaram / drUNyasya santi hamaH / rUdizabdAvetau / yadA rUdinAsti tadA maTareva bhavati / cumAn / imAn / kezAho vA // 4 / 1135 // kezazabdAd va ityayaM tyo bhavati vA matvarthe / prakRtaM vAgrahaNaM matusamuca yArtham / idaM tu sarvavikalyArtham / tena ThenAvapi mvtH| keshvH| kezavAn / pheshikH| keshii| "maviprabhRsibhya iti vaktavyam" [ vA0] | mariNavaH / hiraNyavaH / kurarAvam / iSTakAvam / gajIyam / "marNasaH laM ca" [vA0] | arNavaH / / gAravyajagArakho sh36|| gANDI ajaga ityetAbhyAM vo bhavati matvaryakhuviSaye / mAlI dhanuH / anagavaM dhanuH / prAdapi bhavati / mANDivaM dhanuH / matyantena saMjJA na gamyate iti marna bhavati / khAviti kim ? gAebImAn veddH| kAraDArADAdoraH // 4 // 1 // 37 // kANDa-zrayaha zabdAbhyAmIra ityayaM tyo bhavati matvarthe / tthenorpvaadH| kApaDIraH / parajI: 1 veti matusamucayAthai vartate / kANDavAn / aNDavAn / rajAkRSyAsutipariSado palaH // 41 // 38 // rajaH kRSi prAsuti pariSad ityetebhyo palo mAta matvarthe / ramaso vini prApte itarebhyo mato vacanam / rajasvalA nArI / kRSIvalaH kuttumbii| mAtIvalaH kAlpapAlaH | "bale" [1234] iti dIvam 1 pariSayalo nRpH| ivizabdaH prayoganiyamArthamanuvartate / pariSadaH sAmAndhena / itarebhyaH saMjJAyoM prayogaH | seneha palo na bhavati / rako'smin prAme'khi, prAtirammin bhANDe'sti / "vala prakaraNe'nyebhyo'pi pazyate iti pakavyam" [vA0] / putravalaH / bhrAtRvalaH | utsaGgavalaH / "bale" [3 / 125] ityatra khAvityanuvartanAdakho dItvaM na bhavati / intazistrArakhau // 4 / 1139 // danTha-zikhAzabdAd balo bhavati masvarthe khussiss| do nAma kazcit / zisvAvalaM nAma nagaram / yatra sadantena saMzA gamyate tatra prastupi bhavati / zikSAvAlAma RSiH / nanu desh| sAviyumyamAne "zikhAthA vala" (2068] ityanena mani siddha kimarpamidaM vaktavyam ? adezArthamidaM vaktavyam / tadapi nittAartha vaktavyam | Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pA. sU. 10-4 mahAvRtisahitam jyotsnAtamimAtiyo svirjasvalakatlakhAMzaladasturahastinagominasvAmitvaNim malimamalImalAH 4940|| jyotsnAdayaH zabdA nipAtyante matvarya / "motira ukaH saM mAtra suviSathe nipaatyte|" jyotsaneti cndrprkaashsyaakhyaa| anyatra jyotiSmatI gtiH| masaH vaM kAraba 3dhvaM nipAvate / " minA raatriH| strItvamatantram / tena tamisra nabhaH / maturapi bhavati / tamasvatI raatriH| "dino nipAsyate / " zRSiNaH / zRGgavAn / "urjasvin sarjasvaka istI nipaatyete|" UrjasvI, UrjasvalaH, UrjasvAn / vatsazizabdAbhyAM yathAsaGghaya kAmavati baDavati ca ko nipAtyate / " vatsalaH sAdhuH / snehavAn ityarthaH / aMzalaH puruSaH / bala bAnisyarthaH / sdishbdaaveto| rUvizva matvantena na gamyate iti rUDheranyatra maturveditavyaH / "invahAbdAnuzatopAdhikA puraH / " dantA unnatA asya santi dsturH| unnatavizeSaNAdanyatra dantavAn | "hssshdaajaasaaybhidheyaayaamin'| isii| anyatra hastapAna puruSaH / hAladAmmin" / gAvo'sya santi gomo / gomAniti bhavati / "svayamdAnmin tvaM ca mipAsya aipaye gamye" / svamasyAsti svAmI / anyatra khavAn / "vahina nAmacAriNi / vIM / brahmacArItyarthaH / "malazAvAdima Imasa isyehI nipAdayete" / mAlanaH / bhalomasaH / tthenaavtH||41|| akArAntAnmRdaSTha in ityevI tyo bhavato matvarthe / daNDikaH / dehii| kutrikaH / chatrI / vetyanuvRttermatoH samuccayaH / daechavAn / prata iti kina ? khaTdAvAn / atreSTiH / "ekAkSarAt kRto AtehIbarthaM ca na sau smRtI" [pA. ma. za55] 1 pakSarAt-savAn | khavAn | kRdantAt / kArakavAn / hArakvAn / aate| tyAnavAn / siMhavAn / IbarSe / daNDA asyA santi daNDapatI shaalaa| nedaM vatanyam / anabhidhAnAdevAtra Theno na bhktH| yatrAbhidhAnaM tatra bhavata eva / kAryo / hAryo / tanduliphaH / tandulI / InatheM / skhalinI bhUmiH / mA(zAlinI bhuumiH| brIhyAdeH // 4.9 // 42 // brIhi ityevamAdibhyaSThenau bhavato matvarthe / vetyanuvRttermaturapi bhavati / nohayo'sya santi brIhikA, brIhI, bIhimAn / mAyikaH, mAyI, mAyAvAn / itizabdaH prayopaniyamArtho'nuvartate / ma bhIDAdiSu ye zikhAzyaH pazyante tebhya in bhavati / yavakhaDAdibhyADo bhavati / pariziSTebhya ubhayaM bhavati / sarvatra prAdigandA prakAravAcI / zikhA'syAsti zikhI / zikhAvAn / zikhA | mAjA / mekhtaa| zAlA / mIkSA / saMzA / gharavA / aSTakA | basAkA patAkA / karman / dharman / carman | yava / khaddha / nau / kumaarii| patrebhya inneSyate / pariziSTe yo dvApi bhavataH / "zIlama:" [vA.] prazIrSikaH / azIrSI | bazIrvavAn / zIrSazabdo'kArAnto'pyasti / tundAderilaH // 41 // 43 // tunda ityevamAdimya ilo bhavati Thenau ca makharthe / uttayanityanArayAdiha TenoH samAvezo labhyate / matokha vetyanuvRtte reva samuccayaH / tundamasyAsti tundilaH / tundikaH / nndii| tundavAn / tunda / udara / picaraddha | caya / brogrihaNaM sarUpArtham, arthanirdezAthai c| grIhilaH, noki, zrIhimAn / zAlinaH, zAlikA, zAlimAn / svAmibhRtau / pharNI mRiddhAvasya karNilaH, karNika, mI, karNadhAn / picchAdayo'pi paThanIyAH / tebhyaSThenorabhidhAnaM nAsti / pichA / gharam / ghuSakA / payapATA asA nibhyaH kssep| parthe / udaka | praa| pakagopUrSAnityam // 4 // 44 // ekapUrvAd gopUrvAJca nityaM ThaJ bhavati mala / ekapUrvAtsamAnAdhikaraNAprasAdeva vidhiH / ekailamasyAsti aikahalikaH / padarthe' [16] iti rase te taSa / ma laghusAt parastrAstra ase kRte nasenokakhAnmakhIyo na prApnoti yA citraguriti / satyam / 1. pakSamyAM ca iti mahAbhASye / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 [a0 4 pA0 1 sU0 15-29 iha tu vacanAd bhavati / ekasya ilam, pakailam, ityatrAnabhidhAnAtrecyate / evam aikAtikaH / aikasahatriH / gavAM zataM gozataM tadasyAsti gauzatikaH / gausahasrikaH / yadi zrata iti va iha na bhavati / ekaviMzatirasyAsti, goviMzatirasyAsti / idaM tu na sidhyati / aikagavika iti sAnte kRte bhaviSyati / kathamekA zakaTirasyAsti, aikazakaTikaH / gauzakaTika iti / zravyavikanyAyena zakaTAntA ityanti (nvAdutpatiH) / nityagrahaNaM normavodha bAdhanArtham / kathamekadravyatvAditi / cintyametat / jainendra-vyAkaraNam niSkAcchutasahasrAntAt ||4|1|45|| niSkAtparau yo zatasahasrazabdau tadantAnmudo nityaM ma bhavati matvarthe / niSkANAM zatam, niSkazatam, tadasyAsti naiSkazatikaH / naiSkasahalikaH / suvarNa niSkazatamasyAstItyevamAdiSvanabhidhAnAnna maviSyati / yahimyaguNyAH || 4 | 1146 // rUpya himya guNya ityete zabdAH nipAtyante matvarthe / rUpazabdAdAitaviziSTAcca yatyo nipAtyate / zrAhataM rUpamasyAsti rUpyaH kArSApaNaH / prazastaM rUpamasyAsti rUppo gauH / rUpyA kanyA / zrAhRtaprazaMsAbhyAmanyatra rUpavAn / himamasyAstIti himyaH parvataH / guNA zrasya sandi gurAyastapasvI // nityagrahaNaMThamA saha nivRttam | vetyanuvRttermaturapi bhavati / rUpavAn / himavAn / guNavAn / vinnasmAyAmedhAnajaH || 4 | 1|47|| santAnmRdo mAyA medhA sam ityetebhyazca vin bhavati | matvarthe / vetyanuvRttermaturapi bhavati / zrojasvI / tejasvI / mAyAvI / meghAvI / sragvI / taivAn / meghAvAn / khagvAn / mAyAzabdasya zrIhyAdipAThAnmaTheno bhavanti / arer gmin ||4|1|48 // vAkzabdAgmin bhavati matvarthe / vAgmI / "svAdAvadhe [12] 106 ] zruti padatyAt pUrvasya kutyajastve / vAgvAn / "mayaH " [5/2/11] iti matorvatvam | bahulAvanyAlA ||4|1|46 // vAca cAla zrATa ityetau tyo bhavato matvarthe bahulApinyabhidheye / bAcAlaH / vAcAthaH / "kutsAyAmayaM yogo vaktavyaH / " yo hi samIcInaM bahu saMlapati yAmIti bhaSati / || 4|1|50 // zrarzas ityevamAdibhyaH ca ityayaM tyo bhavati matvarthe / mAdizabdaH prakArakAcI / prazAsyasya santi prarzasaH / zrarzas / uras / tunda | mugraha | catura / palita 1 baTA | ghATA / zrAbhyAM sidhmAditvAt lama api bhavataH / tundAditvAdilo'pi bhavati / zrabhra / amla | lavaya / svAGgAbhImAt / khaJjaH pAdo'syAstIti khakhaH / kAya caturasya kAyaNaH / kathaM kRSiH puruSaH kuhiMstaH ! tadyogAttayoH / yathA paJjuH / vat zulaM iritam / natu zuklAdIna / bhedopacArAdeva bhaviSyati / prabaM tarhi dravyavAcibhyo bhaviSyati / zuklaguNayuktAH prAsAdA zuklAH asmin santi zuklaM nagaram / "jyotsnAmitrAbhyAM ziva bhavati pakSe" [ vA0 ] jyotsnaH pakSaH / tAbhiH pakSaH / nedaM vaktavyam / "karaNe yasmAdibhya upasaMkhyAnamiti siddham / evaM ca jyotsnI rAtriH, tAmilI rAtririti zrIvidherapi lAmaH / indopatApagamAkhinIn ||4|1 | 51 // upatApo vyAdhiH garma kutsyam / ava iti vartate / dazabdAdupatApavAcino gardhavAcinazca mRdaH prANini vartamAnAdin mavati matvarthe / zaGkhanUpuridhI | phaTaka keyUriNI / "prANyaGgAditi vaktavyam" [ vA0 ] vaha mA bhUt / pANipAdavatI / upatApAt / kuSThI / kilAsIt / kakudAvartI / kAkatAlakI / prANinIti kim ! puSpaphalavAn budaH / ata ityeva / bhaTukaNThikAvatI / ThamatvocanArtha ( vAghanArthaM ) sUtram / vAtAtIsArAbhyAM kuk // 41 // 52 // vAta atIsArazabdAbhyAM matvarthe in bhavadi ksanniyogena kumAgamaH / upatApattvAtpUrveyeni siddhe kugarthaM zrArambhaH / vAtakI / zratIsArakI / "piceti vakrabham" [ vA0 ] pizAcakI / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..pA.1013-1] mahAvRttisahitam rajare sTo vayasi // 4 // 1 // 53 // inniti vartate / iDantAnmRda innena bhavati kyasi gamyamAne / pabamo' syAsti saMvatsaro mAkho kA paJcamI uSTraH / evaM navamI / dazamI / sukhaadeH||4154|| sukha hatyevamAdimya inneva bhavati matvarthe / sukhamasyAsti sukhI / sukha / duHkha / tuH / kRcchu / abhra / zrAna / aloka / karaNa / kRpaNa / soDha / sopha 1 pratIpa | zIla / la / phala / mAlA kSepe / mAlI / anyatra mAlAvAn mAlI ca / nIhAdiSu zikhAdimAlAzabdAH pazyante, kSepe maddhavAra nArthastasyeha paatthH| dharmazIlavarNAntAt 49 // 55 // dharmAntAt zIlAntAt varNAnganca mRda ileva mavati matvarthe / tapasvinAM dharmaH tapasvidharmaH, kho'syAstIti tapasvidharmI / tapasvigIlI / kSatriyavarNI / puskarAdedeze // 41 // 56 // puSkara ilpevamAdibhya inneva bhavati matvarthe deze'bhidheye / puSpakaritI / pabhinI / deza vi kim ? purukaravAn istI / puSkara | padma / utpanna / kumuda / tamAla / nai / kpity| kardama / bisa 1 mRNAla / sAlvaka / vigii| karISa / zirISa / yaghAsa / hiraNya / aveSTayaH-"hanaprakArako svAda pAhUra pUrvAyupasalyAnam"[pA0] / bAhubalI / usavalo / "sadibati vaktamyam"[vA.] sarvacanI / srvvaalii| sarvakezI / "arthAta samihine vartamAnAdin yatamya" [vA.) / asannihitasyAstitvena virodha iti ced| evaM tarhi tadviSayA'milApasyAvirodha: / aryo / aryAbhilASAmityarthaH / asannihita iti kim / arthavAn / "sadantAti vktpym''[v]| dhAnyArthI / hiraNyArthI / "nyAbhyAmAeko paLammaH'' [] zRGge pasya staH jhArakaH / vRndArakaH / "phaLamAyAminaH' [pA0] phalino vRkSaH / nahiyo mayUra / "ivayAcA pAtamyaH" pA0 / hRdayAluH / idayikaH / hRdayI / hRdayavAn / 'zItongrahaptempastA sahana ityAmurvakamyaH" [laa0]| zIta na sahate zItAtuH / uSNAnuH / tRptAluH | "himAcalnuH [pA. | himaM na sahate himatuH / "vakAsaH [ssaa0]| balaM na sahate balUlaH / bAbAsAhe banna sahate iti [.] vAtasamUho pAtamAH / pAtaM na sahate dhAtUlaH / ": parvamahampA mazva vA0] / parvANyasya santi parvataH / mrutH| ballAmaturvA // 451157|| bala ityevamAdibhyo maturbhavati / bAvacanena pade han prAta: samundhIyate / Tho'tra na bhavati / balamasyAsti balavAn / balI / idameva manuvacanaM zApakam, inviSaye marna bhavatIti / bala !! utsAha / uhAsa | udmAsa / ghula / duss| pula / dala | kula / mAyAma [ vyAyAma / mayAma / upayAma / Aroha avaroha / pariNAi / zikhAderAkRtigaNalAsida prapazcArthamidam / manmAbhyAM ho // 4.1958 // manantAnmazabdAnsAnca mRda in bhavati matvarthe khuviSaye / dhrmigii| carmiNI / carmavatIti nipAtanaM vakSyati / tata evaM matuH / mAntAt / mAminI / kAminI / sapiriSalebhaH // 4 // 59 // turiDa vaTi pakhi ityetebhyo ma hatyayaM tyo bhavati matvarthe / vivakSA nAbhistaviDA, so'syAsti piDamaH / tundAdiSu svAjhavivRddhASiti elamataThenaH prAptAH / baTibhaH / mataH praaptH| valimaH / bhasmAtpAmAdiSu pAThAt namat ca bhavataH / valinaH / valimAn / kazambhyAm // 16 // kaMzazabdo makArAntau palasuyorvAcako / kaM zaM zabdAmyAM bhatyo bhavati matvaye / kammA / shmbhH| SayastituzAH // 4 // 16 // kezambhyAM Sa yA ti tu tA ityete tyA bhavanti msvyeN| kanyA, zambaH, kaMyaH, yaH / sakAra: sini" [ 105] iti padasaMjJA'rthaH / padasyetyadhikRtya yakArasyAnusvAraparaskhale sine Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2a jainendra-vyAkaraNam [.. *pa. pU. 1-6 // masaMzayAM hi kabhyaH zamyaH hatyaniSTa prasajyeta / kantiH, zantiH, kansuH, zantuH, kamtaH, zatA, / sarvatra pUrvasya padatvAt "mo'nusvAraH'' [zaza ityanusvAraH / tasya "dhA padAmyasya 123] iti parasvatvam / U zubhagyazva yusa // 41 / 2 / UrNA, aham, zubham . pratyetemyA kaMthA ca yut ityaye syo bhavati matvarthe / sakAraH siti" [20] iti padasaMjJArthaH / UryAyuH / ahamityahAAkhAdhi zabdAntaram / sahayuH / zubhamiti makArAntaH zubhaparyAyaH / zubhaMyuH / yuH / zaMmuH / nAsikyasya boranAdezo vacyate ityasya na bhavati / sAsAmlomachaH // 3 // mUSako bhavati matvarthe sUkta sAmni cAbhidheye / vede dhArapasamUha ekamA sAmeti ca saMzA / mtutthenaampvaadH| acchAvAkazabdo'sminnasti acchAvAkIyaM sUkam | maitrAyaporya sakam | yajJazabdo'sminnasti yajJIyaM sAma / pAratantavIrya sAma / anukaraNAzabdA ete'nukAryazandairarthaSanta iti mRsaMjJA siddhA / te'nyapadasadhAtAdapi anukaraNAtyo na bhavati / asyavAmazabdosminnastyasyavAmIyam / kayAzubhazabdo'sminnasti kayAzubhIyam / adhyAyA'nuSAyopi sh6|| adhyAyA'nuvAkyorabhidheyayormuDaro mavati matvayaM tasya ca vA umbhavati / gardabhArutazabdo'sminna sti gardabhANDIyaH / gardabhANDA / kUcaMmukhaH / ucchiiiyH| ucchiSTaH / dIrdhajIvitIyaH / dIrghamIvitaH / pdsmudaayaashyH| ghalitaskammIyaH / valitaskammaH / riyAdigA RIP mila hAgaNAnimyo bhavati matvarthe'dhyAyAnumAyorabhidheyayo / vimukkazabdo'sminnasti vaimukto'dhyAyo'nuvAko pA / vimukk| devAsura / rakSomura / upan / parisAraka | vasa / marut / satkantu t ) / patnIyantu( t)| dshaaii| vyas / inirdhAtA | mAhitI | solApUSan / IDA / nAmnAviSu (bhagnAviSNU) / vRtra / hartR / ghoSavAveryun // 4 // 66 // adhyAyA vAkyoriti ghartate / ghoSadAdibhyo mRtyo kun mayati malaya / ghoSacchabdo'sminnarthe ( sijastItyarthe ) bun bhavati / ghoSadako'dhyAyo'nuSAko thaa| dyopaditi kevaanycitpaatthH| ghoSad / IghelA / mAtarizvan / devasya laa| devIrAyA (ypH)| deviisyaa| kRSNo tyAkharesvA (khareSTa ) / devInviyA ( devI ghiym)| rakhogya / ati / pratUrta / dRzAna | pradhAra / amjana / prabhUtA (prbhRt)| kRzAnu / dhanahiraNye kAme // 4 // 6 // vanahiraNyazabdAbhyAmIpsamarthAmyA kAma ityetasminnatheM kun bhavati / sAmo'bhilASaH / pane phAmA, vanako devadattasya / hiraNyako devadattasya / kiMbahusapanAmno'vAdaH // 4.1.68 // kimA, bahuzabdAt, sarvanAmna vyAdivabitA ghazyamAyAratyA bhavantItyeSo'dhikArI veditavyaH / te vibhakraya:" [10] iti vakSyati / maagevrsaadymdhikaarH| yAdiparyudAsena pratiSedhe prAte kimaH pRthagrahaNam | vakSyamANAstasAdayaH khaarssikaaH| veSuH samarthagrahaNaM prathamagrahaNaM ca pratiyoginI dvitIyasyA'bhAvAnna sambhavati / vAgrahaNaM khanuvartata eSa / kusaH / kasmAtU / bahutaH / bahubhyaH / bahuzabdabheda sakalyAvAcI grahmate, na vaipulpAcI / semeha (na) bhavati padoH sUpAt / yataH / yasmAt / tataH / usAt / ema e 4 / 169 // idama iz bhavati badhyamAyeSu tapAdiSu parataH / zabArA diyaa| sa vaaviim| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arne . sU...-20] mahAttisahitam 225 tetiiyo||7|| idama eta it ityatAbAdezI bhakto vyAsasya rephayAsabo tasAdI parataH / ro'pavAdaH / asmin kAle etAI / anena prakAreNa ityam | "ipama 2] "kimiImA thama" [10] iti hiyamau / / patadaH // 11 // etadazca eta it ityetAdhAdezau bhavato yavAsahakhyaM rephathakArAvI parataH / etasminkAle, patarhi / "bAmadyatane hi" [1] iti hiH / idamo yo rephathakAvadiH, tasmita hatIda vizeSagyam / etado'pi prakAre yaM bhavati / etena prakAreNa ityam / aza 72 // elado'zityayamAdezo bhavati pakSyamANenu lasAdiSu parataH / zakAraH saareshaayii| prvH| ann| kAyAstasa // 173|| kiMbahusarvanAmno'dhAderiti vartate / kAntAcas bhavati / kasmAt kRtaH / bahubhyo bahutaH / yasmAt yataH / tasi kRte pUrvasya supaH 'supo amRdoH" [213142] ityum / zrAvadhAderityeva / dvAbhyAm / yuSmat / asmat / tseH||4||14|| "pratiyoge kAyAratasiH / [] "bhavAvAne'Iyo" [ -] ityeSamAdinA vihitasya taserie grahaNam / etadarthameva ca tankArakaraNam / kimbahusarvanAmnaH parasya tasetasAdezo bhavati / kuta zrAgataH / bahuta prAgasaH / yata AgataH / vibhakkosaMjJAya tasetasAdezaH / pUrveNaiva tasA simiti cet, naivaM zaMkyam , hIyaruSToH prayoge kuto hInaH yato hIna ityatra tasaM pUrva sAvakAzaM mAdhitvA hoyahorapayoge (1) apAdAne kiMbahusarvanAmanyaH paratvAtasirbhavati ! pabhibhyAm ||4|15|| pari abhi ityetAmyo taya bhavati / paritaH / abhitaH / yathAsayaM sarvobhayAthai vartamAnA yAmiSyate / iha mA bhUt / paribhavati / abhyeti / iiptr||76 kimbahu sarvanAmabhyo tayAviti ya Ijantebhyastra ityayaM tyo bhavati svArthe / bahuSu bahutra / yasmin yatra / kimidagbhyAmapavAdo vakSyati / damoha // 4 // 7 // idama IbanvAt ha ityayaM tyo bhavati / prasyApavAdaH / asmin , iha / kimo // 18 // kima IbantAt a ityayaM tyo bhavati / prasyApavAdaH / phasmin kaH / "malo vayoH (kukdo prayoH ) [zA161] iti kimaH kazabdAdezaH / kathaM kutracit iti ? cintyametat / syante'nyato'pi // kAmIpaM ca vikSaya anyavimasyantebhyo'pi dRzyate tasavayaH / kiMga sarvanAmno'dayAderiti vartate / ka punadRzyante 1 bhavAdizabdasya prayome / ke punarbhakdAvayaH ! mavAn donadevAnAM priyH| mAyugmAniti / sa bhavAn / tato mavAn / vatra bhavAn / taM bhavantam / tato mavantam / tatra bhavantam / tena bhavatA / to bhaktA / tatra bhavatA / tasmai bhavate / taso bhavaH / tatra bhakte / tasmAd bhavaH / kI bhavasaH / satra mktH| tasya bhavataH / cato bhaktaH / vatra bhavataH / tasin bhavati / na bhavati / tato bhavati / evamanyatrApyudAharaNAni yonyAni / bhavadAdibhyo'nyatrApi prayogavazAsamAsyo veditavyAH / yataH / anena gataH / ta zrAsyatAm / iha zrAsthatAm / deAnyayitAkA kAle ||4.10ii hAta vartate / eka anya ki ya ispetempa IvasmayammaH kAle parvamAnemko jha ityayaM tyo bhavati / trAdeyavAdaH / ekasmin kAle pakadA / anydaa| kadAdA ! yadA / kAla iti kim / ekasmin deze ekatra / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 jainendra-gyAkaraNam [ma.. pAsU. 51-11 sarvasya sAvAdi // sarvazandasva / ityayamAdezo bhavati vA dA ityetasminparataH / Ipa iti vartate / kAla iti ca / vRddhakumArIvaraSAkyanyAyena idameva lakSaNaM dAvidhAnasya / sarvasmin kAle sadA / sarvadA / idamo hi // 4|1:2 // idama IbantAt kAle vartamAnAt dinyo bhavati / hasyA'pavAdaH / asin kATe etahi / kAla ityeva / iha deze / adhunA ||4aash8|| adhunesi nipAtyate / asminkAle adhunA / idamaH azbhAvo dhunA tyaH / athavA adhunA iti tyo nipAtyasai / idama izAdezaH / "yasya yAna" [ 5] iti vasya lam / dAmIm // 184|| idama ipsamarthAtkAle dAnImiyayaM tyo bhavati / asminkAle idAnIm / sadaH // 4 // 18 // tada IbantAkAle dAnI bhavati / tasminkAle tadAnIm / tadaH pUrva dAvihitaH so'pi bhavati / tdaa| vAnadyatane hi 143286 // kiMbahusarvanAmabhyo'vayAdimya Ibantebhyo'nadyatane kAle hityo vA bhavati / pave yo yato vihitaH sa ca bhavati / kahi. kadA / yahi, yadA / tarhi, tadA / amuhi, amutra / pUrvAmyAnyetaretarAparAvaromayocarebhyo'hanyecas // 418 // pUrvAdibhya samayebhyo'hani vartamAne ya edyus bhavati / pUrvasminahani pUrveyuH / anyeyuH / anyatareyuH / itareyuH / zrapareyuH / avareguH umayasminahani umayeyuH / uttareyuH / "zu zcobhayAdavaktavyaH [cA.] / ubhayadhuH / sagho'yeSamA paredyaviparutparAri // 4|1188 // sadya ityevamAdayaH zabdA nipAtyante / Ipa iti vartate kAma iti ca / samAnasya sabhAvo yazcAhani nipAlyate / samAne'hani sadyaH prANakaraM jalapAnam / idamo' mza)bhAvo'hani dya ityayaM ca tyaH / asminnahani adya / idamaH samasaNa saMvatsare / asina saMksare aiSamaH / prakAra uccAraNArthaH / idama izAdezaH / zrAde raip / "syAdevAyoH" [ 1] iti Satvam / parazabdAdahani eyi / parasminahani paredyavi / pUrvapUrvatarayoH paramAtraH udArI ca tyo saMvatsare / pUrvasmin saMkttare parut / pUrvatare saMvatsare parAri / kathaM padAsyAmi, pagAra dAsyAmi iti ? evaM tarhi paraparatarayorapi prakRtyoH parigrahaH kartavyaH / prakAre thA // 41 // Ipa iti nivRttaM kAla iti ca / kiMbahusarvanAmabhyo'dayAdibhyo yaSA sambhavaM sarvavibhaktyantebhyaH prakAre vartamAnebhyasthA ityayaM tyo bhavati svAyeM / sAmAnyasya bhedako vizeSanirdezaH prakAraH / gacchattIti sAmAnyam / tasya vizeSanirdezaH rathena azvena pAdAbhyAmityAdiH / puruSa iti sAmAnyam | tasya vizeSanirdezaH luddhimAn dakSaH zUra ityAdi / vartate iti sAmAnyam / tasya vizeSA adhyApanAdayaH / sarveNa prakAreNa srvthaa| yathA / tathA / acAderiti kim ! dvAbhyAM prakArAbhyAM gacchati / ayaM prakAramAne bhavati / jAtIyaH punaH prakAravati / yajAtIyaH / tajjAtIyA / kimidaMbhyA yam // 4|160 // kim idam ityetAbhyAM prakAre vartamAnAbhyAM dhamityayaM tyo bhavati / yA ityasyA'pavAdaH / kena prakAreNa katham / anena prakAreNa ityam / te vibhaktyaH // 41 // te tasAdayasyA vibhaktIsaMzA veditavyAH / vibhaktIkArya kalvodAharayA. ni cAni / "sAviSamazabdasya ubhamAdezo vaktavya:" [phA0] 1 ubhAmyAmubhayataH umayorumpatra / umAbhyAM prakArAbhyAmubhayathA / nedaM vaktavyam / ubhazandasya tasAdiviSaye'bhipAnaM nAsti / yathA umayaputra ityevmaado| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prapa0 / sU. 11-18] mahAvRttisahitam dipadhdebhyo vAphenbhyo'stAhigadezayoH 2 dazA zabdabhyaH thA kI Ip ityevamantamyA digdezayovartamAnebhyo'stAdityavaM tyo bhavati svArtha / pUrNa dig ramaNIyA / pUrvA dizo rmnniiyaaH| purastAda ramaNIyam / "svAti" [11110] iti pUrvAvarAgharANAM puravadha prAdezAH / prastAantAH zandA alika saGkhathA anuprayogANAM napuMsakaliGgaheturbhavati / pUrvasyA diza prAgata; pUrvasmAddezAdAgataH, purastAdAgataH / pUrvasyo dizi vasati, pUrvassindeze vasati, purastAda' yasati / evamavastAdramaNIyam / zravastAdAgataH / zrayastAda vasati / dikchandebhya iti kim ? aindrI dig ramaNIyA / aindIzabda indrasambandhinaH strIliGgasya pastano vAcako na tu dikchandaH / vAkenmya iti kim 1 pUSA dizaM gataH / digdeza iti kim ? pUrvasmin gurau vasati / atra digAgrupalakSite gurau pUrvazabdaH prayuktaH / / kAle / / 82 / 63 | kAle vartamAnebhyo dipzandebhyo vAkejante yo'stAd bhavati / nimakInAM digAdibhiryayAsakyaM mA bhUdityevamarthaM pRthak sUtrakaraNam / pUrvakAle ramaNIyaH / purastAd ramaNIyaH / purasAdAgataH / purastAd isati / dakSiNottarAbhyAmatas // 416 dakSiNottarazabdAbhyAM digdezakAleSu vartamAnAmyAM vAkecantA. bhyAmatam bhavati / astAto'pavAdaH / dakSiNazabdasya kAle vRttirna sambhavati / dakSiNavo ramaNIyam / dakSiNata aagtH| dakSiNAtto vasati / uttarato ramaNIyam / uttarata aagtH| uttarato vasati / kimarthamatasyakAra: kriyate ! stroliGge'pi nAsti vizeSaH / "sarvanAmmo vRttimAtre puMvabhAvaH" iti puMvadbhAvI bhaviSyati / evaM sAI hAttasadhaiM pyena' [3 / 4 / 31] iti vizeSaNArthaH / vAparAvarAbhyAm // 4995 / / para-yAvarazabdAbhyAmatas vA bhavati zrastAdarthe / parato ramaNIyam / parastAdramaNIyam / parata bhAgataH / prstaadaagtH| parato vasati / parastAvasati / avarato ramaNIyam | avarastAdramaNIyam / avarata zrAgataH / avarastAdAgataH / zravarato ksati / avarastAvasati / avarazando vAvacanaM na prayojayati / "pUrvAparAdharANa' pusvadho'si" [ 1] "makhAti" [ ] iti ca pacanAdasastAvapi bhavataH / verUpa ||4||shkssaa aJcyantebhyo divachandebhyaH parasyAstAta ubhavati / prAcI diga ramaNIyA / prAgramaNIyam / prAgAgataH / prAgvasati / zrastAta upi 'Tuyup" [11] iti strItyasyopa / evaM pratyapra. maNIyam / pratyagAgataH / pratyamvasati / dezakAlayorapyudAharaNAni neyAni / apasyupariSTAtpazcAt / / 4 / 1 / 97 // upari upariSTAt pazcAt ityete zamdA nipAtyanta prastAda / aryazabdasya upabhAvo rirastAtau ca tyo nipAtyate / UrthyA diga ramaNIyA / upari ramaNIyam / upariSTAdramaNIyam / uparthyAgataH / upariSTAdAgataH / upari vasati / upariSTAd vasati / aparazabdasya pazcamAva pAca tyH| aparo dezo ramaNIyaH / pazcAdamAgIyam / pazcAdAgataH / pazcAdvasati / kecitparazabdasyedaM nipAtanamiSyanti / "vikpUrvapadasya cAparasya pazcabhAvo vaktavyaH" [vA0 zrAcca tyaH / dakSiNA parA digamaNIyA / dakSiNapazcAdramaNIyam / uttarapazcAdramaNIyam / "arghottarapadasya ca vicchabdasya pazcabhAvo vanyaH " / dakSiNAparamarddham / dakSiNA pazcAddham / uttarAparamarddham , uttarAyacAIm / "madhe cottarapade kevaLasyAsya paraka bhAvI vaktavyaH'' [ vA0 ] / aparamarddha pazcArdham / dakSiNotsarA'va(dha)gadAt // 4:168 // dakSiNa, uttara, avara (adhara) ityetemya zrAdityayaM tyo bhavati prasAdatheM / daciNAdramaNIyam / dakSiNAdAgataH / dakSiNAda ksati / usarAdramaNIyam / uttarAdAgataH / uttarAyasati / ava(dha)rAdramaNIyam / adha(gha )raadaagtH| zrava(dha )rAd varuti / dakSiNottarAbhyAmatamapi vacanAd bhavati / astAta: punarapavAdo'yama / avara (adharo zabdAd vakSyamANAvamastAtAvapi bhavataH / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 1 0 1 sU0 130100 baino'DUre'kAyAH || 4|1||9|| dakSiNa, uttara, avara (ghara) zabdebhyo vA eno bhavati zrastAdarthe' dUre mamye'kAyAH / kAyAH paryudAsena vepau hote / dakSiNena ramaNIyam / dakSiNena vasati grAmam / uttareNa ramaNIyam / uttareNa vakhati / zravare (ghare) ramaNIyam / zravareNa ( zradharezA) vasati / vAkcanAdya yato vihnitaH sa ca bhavati / zradUra iti kim ! himavato dakSiNAd vasati / zratrAvare rakhavimAdUre zrAvadhidhimAn dUre) vivacitaH / akAyA iti kim ? dakSisAdAgataH / divamAtrAdayameno vanyaH " [ vA0 ] dakSiNottarAvara (ghara) grahaNaM nAnuvartanIyamiti kecit / zracyantA dikchandAdanabhidhAnAnna bhavati / * 258 dakSiNAdA ||4|1|100 || zrakAmA iti vartate / dakSiNazabdAdA ityayaM tyo bhavati prastAdarthe / dakSiNA ramaNIyam / dakSiNA vasati / sAmAnyena dUrAdUrayorihodAharaNam / uttaratra dUragrahaNAt / zrAyA ityeva / dakSiNata zrAgataH | Ahi ca dUre ||4|1|101 // zrakAyA iti vartate / dakSiNa zabdAdazahityo bhavati nAnA ( cAdA ) prastAdarthe dUre gamyamAne / dakSiNA ramaNIyam / dakSiNahi vasati / dakSiNA vasati kAkhIpurAt / zradhayA ityeva / dakSiyAta zrAgataH / uttarAzca ||4|1|102 // zrakAyA iti vartate dUra prati ca / uttarazabdAdAhi zra ityetau tyau bhavato prastAdarthe / zrA ityanukarSaNArthazcakAraH / uttarAhi ramaNIyam / uttarA ramaNIyam / uttarAhi vasati / uttarA vasati / zranAyA ityeva / uttarata zrAgataH / dUra ityeva / mArgamuttareNa prayA (pA) / pUrvAvarAdharANAM paravadho'si ||4|1|103 // zrakAyA iti nivRttam dUra iti ca / pUrva, zrava ghara, ityeteSAM yathAsakhyaM pura va zrama ityete AdezA bhavanti zrastAdarthaM prati parataH / zranenaivAso vidhAnan / puro ramaNIyam / pura zrAgataH / puro vasati / avo ramaNIyam / ava zrAgataH / zrava vasati / zragho ramaNIyam / zrava zrAgataH / zradho vasati / rAti ||4|1|104 // zrastAti ca parataH pUrvAdInAM purAdayaH zrAdezA bhavanti / idameva zApakam / astAdapi bhavatIti / anyathA vizeSavihitenAsA bAdhA syAt / purastAdramaNIyam / purastAdAgataH / purastAd vasati / zradhastAd ramaNIyam / zradhastAdAgataH / prastAvachati / vAvarasya // 4:13105 // zrastAti parato'varasyAvAdezaH / bhavastAdramaNIyam / zravastAdAgataH / avastAd varSAta / sasyAyA vidhArthe dhA ||4|1| 106 // yathAsambhavaM vibhaktauyogaH / saGkhyAzabdebhyo vidhA'rthe bhyA ityayaM tyo bhatrati svArthe / zrarthagrahaNasAmarthyAd vidhAzabda iha prakArAcI gRhyate / sa ca prakAraH dravyaguNakriyAviSayaH / SaDbhiH prakAraiH SoDhA dravyam / bahudhA guNAH / paJcadhA karoti raktam / dvAbhyAM prAgyAM dvidhA karoti / tridhA / caturghA / "abhikaraNa vivAle ceti vaktavyam" [ pA0 ] / zradhikaraNaM dravyam / tasya vicAlaH sakhyAntarApAdanam / ekasya nAnAtvApAdanam / zranekasya vA ekatvApAdanamityarthaH / tasmin gamyamAne sahakhyAyA dhAtyo vaktavyaH / ekaM rAzi paJcacA kuru / saptadhA navadhA / anekamekadhA kuru / na manyaH / dravyaguNakriyAbhedena cividho vidhArtha ityuktam / tatra vAntarbhAvAt / "prakAzaktI jAtIyA: " [18] ityasyApavAdaH / kAvRSyamum ||4|1|107 // ekazabdAdyamuJ bhavati | par3he ghA mati / ekaM garthi kucha aika kucha aikadhye mukte 1 ekadhA mukte / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pa0 1 sU0 100 114] mahAvRttisahitam 259 |4|1|108 || veti vartate / dvitribhyAM vA mum bhavati vidhArthaM / dveSaM dviSA / trighA / "tAt svArthe ho vaktavya:" [vA0] / matidvaidhAni / parthidvaidhAni / padhA // 4 1906 // dvitribhyAmedhA bhavati vidhArthI / yogavibhAgaH / dveSA / tredhA / yathAsaMkhyanivRtyarthI zaH ||4|1|110|| yApya iha kutsito'bhipretaH / yApyante prapanIyante 'smAd guNA iti thApyaH / bahulavacanAdavAdAne vyasaMjJaH / yApye'rthe vartamAnAnmRdaH pAza ityayaM tyo maSati svArthe / vaiyAkaraNa bApyaH, vaiyAkaraNapAzaH / yasya guNasya hi bhAvAd dravye zabdavinivezaH, tatkutsane bhavati / iha mA bhUt / cauye (ro) vaiyAkaraNAH / iha yApyA kumArI, kumArapAzA / "vasAda" [4 / 3 / 147 ] iti dhuMvadbhAvaH / "zcayasyanantye" [2/1/24] ityasya dAvidheH kRtatvAtpAzAntATTA bhavati / uktaM ca "svArthamabhidhAya dAsdo nizpekSo SyamA samavetam / samavetasya tu vacane liGga yoM vibhaktAzva / / abhidhAya tAnvizeSAnapekSamANastu kRrasnamAtmAnam / priya kulsanAdiSu punaH pravartate'sau vibhaksyamsa " / / [4:3 / 74 prA0 bhA0] ityarya tyo zramaH / SThAdbhAge yaH ||4|1|111 // - zraSTamazabdAbhyAM mAge vartamAnAbhyAM bhavati svArthe / SaSTho bhAgaH, SASThaH / zrASTamaH / vikalpAdhikArAdanutpattirapi bhavati / SaSThaH bhAga iti kima SaSThaH puruSaH / mAnapazyaGgayoH kopo ||4|1|112 || bhAga iti vartate / SaSThASTamazabdAbhyo mAnapazvaGgayobhagavizeSAbhidheyayoH ka upa ityetau bhavataH / pUrveNa viddivasya asya up draSTavyaH / SaSThazabdAnmAne bhAgavizeSe ko mavati / zraSTamazabdAtpazvana bhAgavizeSe asya unbhavati / SaSThako bhAgo mAnaM cettad bhavati / brahamo bhAgaH pazvaGgaM cettad bhavati / vihitasya yasyavidhAnasAmarthyAd vA So'pi bharvAta / SASThaH / SaSThaH / zraSTamaH / zraSTamaH / ekAkisAye // 1|1|113 || eka zabdAdasahAyavAcina zrAkimityayaM tyo marvAta kopa 'ca strArthe | kasyop ? kAkinoH / ekAkI / ekakaH / ekaH / zrasahAya iti kim 1 yadaikazabdaH sakhyAyAmanyArthe vA vardhate tadA mA bhUt / ata evaM bihU api bhavataH / ekAkinare / ekAkinaH / sakhyAvAcite (ve ) ekavacanameva syAt / anyArthatve bahuvacanameSa syAt / rAmeSThAvatizAyane ||4|1|114 // pratizyAyanaM prakarSaH / "abhyasyApi " [ 4/2/232] ivi dIvam / idaM ca prakRtyarthavizeSaNaM sarveSAM svArthikAnAM dyotyam / zravizAya naviziSTe'rthaM vartamAnAnmRdaH svArthe tama ityeto tyo bhavataH zravizAyane yotye / vAntAcyotpattiH / sameM hame AdyAH zrayameSAmAdyarAmaH / sukumAratamaH / sarva hame paTaSaH, zrayameSA paddhatamaH / kathaM gotamaH / kArakatamaH chavi apa kriyAguNaGkAreNa prakarSApakarSa yogo'sti / "zeSau guNavacanAdeva" [8/11394 ] iti niyamo vakSyate / sarva ime paTavaH, zrayameSA pariSTaH / yadA prakarSacatAM punaH prakarSavivakSA, tadA prAtizAyikAntAdaparaH zrAvizAyikaH / zreSThatamaH / zradUraviprarSiNAM samAnakavAyAM sparddhA / teneD na bhavati / sarSapANAM mahatAmatizAyane mahAn himavAn iti / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jainendra-vyAkaraNam [ a0 4 pA0 1 sU0 111-12 miGaH || 4|1|115 // yadyapi miLate sAdhanapradhAne abhidhAnarUpeNa guNIbhUtA kriyA, tathApi tasyAH sAdhyamAnatkhAtprAdhAnyam / tadapekSAyAM sAdhanaprakarSe'yaM vidhirveditavyaH / mihantAdatizAyane tama ityayaM tyo bhavati / syAmmRdadhikArAt pUna sarva pacanti zrathameSA pacatitamAm / 1 paThatitamAm / kimensikimAdAmadRSye [4|2| 20 ] ityAm / iSTI "guNavacanAdeva" [4|1|118 ] iti niyamAdi na sambhavati / C dvivibhajyetare ||4 11116 // dvau va vibhajyaM ca dvivibhajyam / dvigrahaNamarthanirdezaparam | vibhakkanyaM vibhajyaM pRthak kartavyamityarthaH / idameva nipAtanaM yaridheH / dvaya vimajye ca prayukte sati ityAbhvo miGazca zratizAyane dyotye tara iyasu ityetau tyau bhavataH / tameSThayorapavAdaH / yathAsakhyamasvaritatvAdisa yate / ubhAvimAvAdayau, yamanayogakAtaraH | phArakataH / dvAvimau pacataH / zrayamanayoH pacatitarAm / surguNavacanAdeva / dvAvimau paTU, ayamanayoH paTarIyAn / sUtre dvizabdena yadyarthapradaM dvayorarthayorekatarasthAtizAyane iti tadA siddhamidam / zrasmA devadattasya ca devadatto'bhirUpatara iti dvtharthavAdasya / idaM na siddhayati / dantoSThasya dantAH snigvatarAH / pANipAdasya pANI sukumAratarAviti / zratrApi cAtyapekSa dhAdvitvopapatteH / vibhajye / sAMkAzyakA mAdhurebhya zrAdayatarI / paTIyAMsaH / zratra bAtyabhAvAddayatA nAsti / tathApi nAtI zabdopAtA / zrata eva hanta [dAharaNam / tAdI H ||11|117 // zratizAyane catvAratyA vihitAsteSu takArAdI bhasaMjJau bhavataH / kumAritarA / kumAritamA | "rUpakapace adhagotramate pro'nekAca: " [4/3/155] iti pUrvasya prAdezaH / jhAntAdataSThAp / zeSa guNavacanAdeva ||4|1|118|| tAdI mutavA hRSTheya zeSo / zaiSAM guNavacanAdeva bhavato nAnya smAditi niyamo 'yam | sarva ime paraH zrathameSAM patiH / dvApi zrayamanayoH paTIyAn / zrayamasmAtpaTIyAn / zeSamaNaM prakRtatAdinivRtyartham / guNavacanAditi kim / gotamaH / evakAra iSTato'vadhAraNArthaH / maivaM vijJAyi, zeSAveSa guNavacanAditi / evaM dvipaTutama iti na syAt / prazasyasya zraH || 4|1|119 || zeSAgrahaNaM prakRtam / tadarthavazAdIpA vipariNamyate / prazasyazabdasya zra ityayamAdezo bhavati zeSayoH parataH / prazaMsanIyaH prazasyaH / "zamiduhi guddibhyo deti vaktavyam " [2] vA0] ityupasaGkhyAnAtkyap / idameva jJApakam / 6 zeSa guNavacanAdeveti niyamo na prakrtate / sarvaM ime prazasyAH / ayameSAM zreSThaH / dvAvimo prazasyau zrayamanayo zreyAn / "naikA:" [4|4|154] iti zetre TikhaM na / tarasamau bhavata eva / prazasyatamaH / prazasyataraH | yaH || 4|11 120 || prazasyazabdasya vya ityayamAdezo bhavati zeSayoH parataH / sarva ime pracasyAH, ayameSAM yeSThaH / dvAvimau prazasyo, zrayamanayorjyAyAn / zrayamasmAt jyAyAn / " jyAvebala: " [ 7|1|111] iti parasyAdezakAraH yathAsaGkhyanivRtyarthaM yogAntaram vRddhaspa ||4|1|129 // vRddhazabdasya va jya ityayamAdezo bhavati zeSayoH parataH / sarva dame vRddhAH zrayameSAM yeSThaH / dvAvimau vRddhI ayamanayorjyAyAn / ayamasmAt jyAyAn / zrAdezArthaM vacanam / tattamau siddhAveva / vRddhavaraH / vRddhatamaH | "bahudhagurUrudRkhAdi [ 4|4|141] sUtreNa vRddhazabdasya varSAdezo'pi bhavati / varSiSThaH / carSIyAn / vADhAntikayoH sAdhanedau ||4|1|122|| ghATAntikazabdayoH yathAsaGkhyaM sAdha neda ityetAvAdezau bhaktaH zeSayoH parataH / nibhicato yathAsaGkhyaM neSyate, bhinnayoganirdiSTatvAt / sarva ime vADhaM panti zrayameSa Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4 paoN0 1 sU0 111-120 ] mahAvRttisahitam 261 sAdhiSTa' jalpati / zrayamanayoH sAdhIyo jalpati / yadi vADhazabda dravyavacanaH sAdhIyAniti / sarvANI mAni ntikAni idameSAM nediSTham / idamenayorbhedIyaH / idamasmAnnedIyaH / dastamau bhavata eva / vADhataram / yAdavamam 1 9 yuvApayoH kamvA ||4|11 123 || yuva zraya ityetayoH kakhityayamAdezo bhavati vA zeSayoH parataH / zeSayo vidhAnaM pUrvavadavyAkhyeyam / sarva hame yuvAnaH zrayameSAM kaniSThaH / kanIyAn / yadA yuvazabdasya kanAdezo na bhavati tadA " sthULa dUretyAdinA [4|4|147 ] yayAH khamika epa / yaviSThaH / yavIyAn / sarva imelama yameSAM kaniSThaH / kanIyAn / zrapiSThaH / alvIyAn / taratamo bhavata eva / w vimmato ||4|1|124 // vin matu ityetayorabhavati zeSayoH parataH / idameva zApakam / zeSayovidhAnasya yathAsaGkhyamaMtra] neSyate / sarva ime tragviNaH, ayameSAM saniSThaH / khajIyAn / evaM ime lagbantaH, zrayameSAM tvaci tvacIyAn / prazaMsAyAM rUpaH ||4|1|125 // mRda iti vartate miGa iti ca / prazaMsAyAM vartamAnAyAmdo mizra rUpa ityayaM tyo bhavati prazaMsAyAM dyotyAyAm / svArthikAnAM prakRtyarthavizeSayAM dyotyaM bhavati / vAcyaM punastatprakRtaireva / vaiyAkaraNaH prazastaH, vaiyAkaraNarUpaH | paTurUpaH / prazastA kumArI kumArilpA | "to" [4/20147 ] iti puMvadbhAve prApte "jharUpetyAdinA [4|1|155 ] prAdeza: / vayolakSaeDIvidheH kRtatvA brUpAntATTAp / kathaM nindAyAM prayogaH 1 vRSalarUpo'yaM yo mavina murrA pivet / caurarUpo'yaM yo'disthamaJcanamapi it / zratrApi prakRtyarthasya vaispaSTyam / prazaMsAyAM miGaH khalvadhi / pacati rUpam / pacato rUpam / pacanti rUpam / lokAzrayamida napuMsakaliGgam / kriyApradhAnamAkhyAtam / ekAca kriyeti rUpAntAdekavacanameva bhavati / zrasiddhI dezyadezIyakalpAH ||4|1|126 || siddhiH paripUrNatA, na siddhi siddhi / ISadasi rAsiddhiH / vadviziSTe'rthe vartamAnAnGyAmmudo mihantAcyA dezya dezIya kalpa ityete tyA bhavanti svAyeM / ISadasiddhaH paTTaH, paTTadezyaH / paTudezIyaH / paTukalpaH / striyA paTU videzyA tAdiSvaparigaNanAt puMvadbhAvo nAsti / paTudezIyA / "puMvathazAtIya " [ 413 124] iti puMvadbhAvaH / paTU vikalpA kalpasya tasyAvasAditvAt "sasau " [ 4 / 3 / 147 ] iti puMvadbhAve prApte "rUpa" [4/3/155] ityAdinekArAntasya praH / "AlU striyAbhU" |4|1122] ityatra vakSyate / ativartate ca svArthikAH prakRti liGgasaGkhye iti / tena guDakarUpA dvaadaa| tailakalpA masalA / payaskarUpA yavAgUH / miGaH / ISadasiddhaM paJcati pacatidezIyam / pacatikalpam / pacataH kalpam / pacantikalyam / vA supo bahuH prAk ||4|1|127 // zrasiddhAviti vartate / ISada siddhi viziSTe'rthe vartamAnAnmRdaH suntAdbahutyo vA bhavati / sa tu prAgbhavati / vibhASayA tyotpattiryathA syAt prAgbhAvastu nityA / ityasya vyatirekasya darzanArthastu zabdaH / ISadasiddhaM kRtaM bahukRtam / ye kRte mRtsaMjJAyAM punaH sup / "dRSTAH " [11] ityayaM niyamastulyajAtIyasya subantasamudAvasyAnyatyAntasya ca mRtsaMjJAM nivartayati / tena bahukRtazabdAtsubutpatiH / evaM bahupaTTaH | bahuguDaH / yadA drAkSAvizeSaNaM bhavati tadA TAp / bahuguDA drAkSA / vAgrahaNaM dezyAdisamAvezArtham / anyathA miGante sAvakAzAn dezyAdInayaM bAdheta supa iti kimartha yAktA "priyakutsanAdiSu punaH pravartate'sau vibhavasthata" ityukta punaH sugrahaNaM miLUni vRtyaryam | paratvAddezmAdiSu kRteSu tamAdayaH / paTudezyatamaH / bahupaTu tamaH / ISadasiddheH prakarSo nAstIti prakRtyarthaM prakarSe tamAdayaH / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jainendra-vyAkaraNam . pA. pU. RE-15 prakArotI jAtIyaH zazA prakAroko mujantAjAtIya pratyayaM tyo bhavati svaa| paTuprabhAraH paTujAtIya: / paNDitajAtIyaH / yajAtIyaH / tajJAtIyaH / prakArapati cAyaM veditavyaH / prakAramAtre thApamo / tena tadantAdapi / yathAjAtIyaH / kathaMjAtIyaH / evamartha vehoktigrahaNam | paSAtkaH // 11169 // "ice pratikRtI kA" [ 10] iti vakSyati / mA patasmAdiva saMzabdanAt yadita UrdhvamanukramibhyAmaH, tatra ka ityayamadhikRto yeditavyaH / zrAbdi mryaattaavcnH| vakSyati "kussA'jJAtayoH" [ 1131] / kuristo'zvo'zyaka : 1 gardabhakaH 1 supa hAyanuvartanAnimahantAlo ne Syate / jhisarvanAmno'prAkTe' ko vA // // // 130 // miGa iti ca vartate / meH parvanAmnama agityayaM tyaH TeH prAgmati kakArasya ca dakAraH evAdartheSu / kasyApavAdaH | mRdaH supa iti ca vartate / tanAbhidhAnavazAd vyavasthA misaMjJAke nAsti vizeSaH / ucckaiH| nIcakaiH / yadi kAro'sti tasya dkaarH| hika , hirakut / pRthak pRthakAt / sarvanAmno mUdavasthAyAmA / sarvake / vizvake | ubhako / ubhayake / yuSmakAbhiH / alakAbhiH / yuSmakAsu / zramakAsu / yuvkyoH| zrAvakayo! ha subantAdeva / tvayakA / tvayaki / mayaki / supa ityAdisambandhAdeva 'supo kssudo|" [ 142 pratyumneSyate / mihaH khalvapi / pacakavi / paThataki / "tanmadhyapativArasagrahaNema gRhanse" iti miDantamevaitat / "aprakArace sUcImaH kAm vaktavyaH" bA0] makAra: "paro'co miDU" [11155) vizeSaNArthaH / tUSNIkAmAste , "zIle ko marsa " [pA0] tUSya shiirstusspiikH| kuslAmatiyoH // 4 / 1 / 131 / / kutsAzAtatvopAdhike'rthe vartamAnAnmRdaH svArtha payAvihitaM tyo mavati / kutsito'zvaH kasyAyamazva iti vAvakaH | uSTra kaH / uccakaiH / sarvake / pctk| iha kutsivaka ityazAtArthe / azAtaka iti kutsio'rthe kaH ! ataH kavidhestamAdayo bhavanti / pUrvanirNayena, pazcAtkAdividhiH / paTutarakaH / ma tarakaH / pacatitarakAm / chinnakAdiSu ke kRte tamAdayaH / chinnakataraH / bhinnakAsaraH / anukampAyAma ||4|1132 // sauhadena kAruNyena vA parasyAnu yaho'nukampA tatra vartamAnAnmRdaH subantAnmiAna yathAvihitaM tyo bhavati / anukampito mANavo mANavakaH / bubhukSitaka / nocakaiH / yAcatake / nItI va sAkSAt // 4 // 133 // amukampAviSayAyAM nIcI gamyamAnAryA laghukAdanukampAyuktAyathAvihitaM tyo bhavati / ckaaro'nukmpaa'nukrssnnaarthH| tena sAmopapradAnalakSaNa nItiriha gRhyate, ma bhedaH daNDalakSaNA / pUrvasUtreNAnukampyamAnavAcinatyo vihito'nena punastadyuktAdadhIyate / putra saasNgk| upaviza kardamakenAsi digdhakaH | inta te tilakAH / inta te guDhakAH / ehaki / addhaki / upaviza, ahi, te, insa ityevamAdiSu anabhidhAnAnna bhavati / baGghaco nakhoryA ThaH // 1 / 134!| anukampAyaryA nItI ca tAklAditi sarvamanuSatate / mahado mRdo nanAmadheyAd vA Tha ityayaM tyo bhavati / anukampAya"notI ca sAztAt' [11] iti nitye ke prApte vA ThaH / anukampito devadatto devikaH / devadattakaH / jinika / jinadattakaH / 'vAci dvitIyAsparo'naH" [zA156 iti dattazabdastha kha ThatyekAdezazca / bahuca iti kim ? rAmakaH / dacakaH / nRpraNa kim ? devadattakA istI / khugrahaNaM kim / mANavakaH / ghelo // 41 // 935 / anukampAyAM nItau ca tayuktAditi vartate / bAco nRkhorSa isa ityeto tyau bhavataH / anumpiko devadasA deviyA, devitaH / pUrveNa vA vA'pi bhavati devikA, devadakSakaH / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [a0] [cha pA0 1 sU0 136 - 140 ] mahAvRtisahitam 263 aDabU bopAdeH ||4|1|136 // anukampAyAM nItau ca tadyuktAditi vartate / upazabdAdedo baca nRtroH zraDa vu ityetau tyo bhakto belau ca vA / anukampito upen dattaH paTaH, upakaH, upiya, upilaH, upikaH, upendra dattakaH / yAdirbuzabdo yakArasya khaM kRtvA nirdiSTa / tena borakAdezaH siddhaH / jAtinAmnaH kaH ||4|1|137|| jAtenama jAtinAma kAtizabda ityarthaH / co'vacazca sAyAnyenAyaM vidhiH / jAtizabdAnnukhaH anukampAyAM nItau ca gamyamAnAyAM ka ityayaM tyo bhavati / anukampi to mahiSo mahiSakaH / varAhakaH / zarabhakaH / vyAyakaH / siMikaH / ida kecidvAgrahaNamanuvartyavyAmitaH, siMhilaH ityudAharanti tattu nAtizliSTam asya yatrasya vaiyarthyaprasaGgAt / tasmAd ghAdInAM vAcaiva yuktA / 1 vAjinasya ||4|1|138 || khoriti vartate / zrabhinazabdAntAnmRdo nakhoH zranukampAyAM nItau ca gamyamAnAyAM ka ityamaM tyo bhavati tasya ca dyoH khaM bhavati / anukampitastulAjinastulakaH / vyAnakaH / mRgaH / maddaNaM kimartham ? ajinazabdAntasya yoH khaM yathA syAt / anukampito vyAghramaSTa bino vyAghrakaH / ThAci dvitIyAparo'saH ||4|1 | 136 // khamiti vartate / prakRte The'nAdau ca parataH / prakRtedvitIyAdacaH parazabdo nAzyate / paragrahaNaM sarvanAzArtham / anukampito devadato devikaH deviyaH devilaH | anukampita upendradatta upaDaH, upakaH / zrabhAvAtitvAdeva siddhe pRthak dagrahaNaM kimartham / khe kRte ikAdezo yathA syAdityevamarthaH / zranyathA anukampito mAnudattaH bhAnukaH / vittRkaH ityevama di na siddhayeva / ikasya sthAnivadbhAvAmadhyena grahayatkA dezA bhaviSyatIti cenna; "sanipAtalakSaNo vidhiranimittaM vAisya" ajAdisannipAtakRta mugantattvam | "caturyAdacaH parasya khaM vaktavyam" [ vA0 ] vRhaspatidattaH / bRhaspatiyaH / vRhaspavilaH | bRhaspatikaH | anAdI dvitIyAdacaH parasya vA khaM vaktavyam [SA ] devadattakaH / devakaH / jinadattakaH / jinakaH / pUrvapadasya ca jAdau mamAdau ca kha vaktavyam " [vA0] dattika / dattiyaH / dattilaH / dattakaH / "vinApi nimittaM pUrvottarapadayorvA khaM ghaktavyam" [bA0] / satyabhAmA | bhAmA / satyA vA / viSNuguptaH / guptaH / viSNurthI / "varNAdilasya ca khaM vaktavyam" [vA0] / parasyAderitIkArasya / bhAnudattaH mAnulaH / vasulaH / uktaJca caturyAvRnajAdau ca nAzaH pUrvapadasya ca / animita e tathaivedha: vanitAdikasya ca // " dvitIyAtparatva stre kRte iyelayo ! gata diye kayoH khaM vaktavyam" [ bA0 ] / prakRte ThAci parasyAdeH stre kRte bhallAdokAro meM dItvaM rIDbhAvaH ityete viSayo na bhavanti / bhAnuyaH / mAtRyaH / mAtulaH | "eco dvitIyAve tadAdeH khaM vaktavyam" [ cA ] | lAuH / lahiH | koDa: / kahikaH | kapottama / kapikaH / kapilaH / zramo jihuH | amika | zramilaH / " ekAkSarapUrvapadAma tho vaktavyamaSapaH " [ vA ] anukampito vAgAzI ( dantaH ) vAcikaH / cikaH / zruciH / pUrvasya padakArthanivRttyarthametat / zraSa iti kim / SaDaGguliH SaDikaH / zevala para vizAlaka kAryamAdestRtIyAt ||4|1|140 / / zevala supari vizAla varuyA aryaman ityevamAdena khormRdastRtIyAdacaH paro nAzyate ThAni parataH / dvitIyAdacaH parasya se prApte vacanam / anukampitaH zevadattaH zevalikaH / zerpAlayaH / zeSalilaH / suparika | supariyaH / suparitaH / vizAlika / vizAliyaH / vizAlila / varSANikaH / barukhiyaH / valiH / zraryamikaH / zramiyaH / zraryamilaH / 'kRtavandhaunI zevalAdInAmiti vaktavyam" [SA0] / zevalendradattaH zevali | supayazodataH suparikaH / zevalayikaH supaki iti ca mAbhUt / nedaM vaktavyam / akRtavadvyUhena siddham / zrakRtavadvyUha nAma antaraparimASAyA zravyApAraH / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jainendra-vyAkaraNam [bha0 4 pA0 / sU. 1-10 althe // 4 // 2 // 141|| samantato hInaM mahatpratipakSa bhUtamalpam / zrampatvaviziSTethe vartamAnAd kyAdhihitaM tyo bhavati / supa iti vartate / yAmbhUdo ki / sarvanAmno mika iti ca / alpamannamalakam / ghRtakam / uccakaiH / sarvake / pacataki / dravyadvAreNa kriyAyA alpatyamAce / haskhe // 1142|| zraAyAmato honaM dIrghapratipakSabhUtam (hasvama) / hasvatvaviziSTe'rSe vatamAnAd yathAvihitaM tyo bhavati / hrasva paTaH pttkH| tRtakA / uncakaiH / sarvake / pctki| phuTIzamIzuNDAbhyo ra // 4 / 1 / 143 // hasva iti vartate / kurI zamI zueTA ityetebhyo ra ityaya tyo bhavati / kasyApavAdaH / hrasvA kuTI kudauraH / zamIraH / zuNDArA | lokAzyatvAllinaspati puNjiktaa| kutyA dupaH // 412144|| kutaH zrAvapanam / kutzandADDupa ityayaM tyo bhavati / kasyApavAdaH / hasvA kutaH kRtapaH lebhAjanavizeSazcarmamayaH / kAsUgoNImyAM saraT // 41 // 145|| kAsUH zaktiH zrAyudhavizeSa ityarthaH / goNItyApanamucyate / kAsUgoNIzandAbhyAM taraT bhavati / kasyApavAdaH / hatyA kAsUH kAstarI / hrasvA goNI gonniitrii| vatsomAvarSabhebhyastanutye // 4 / 1946|| hrasva iti nivRttaM vizeSaNAntaropAdAnAt / vatsa, ukSan , azva, RSabha ityete yastanutvopAdhika'rthe varcamAne 'yastara bhavati svArthe / yasya guNasya bhAvAd dravye zabdavinivezastasya tanumbe taraT / tanurvatso yatsataraH / ukSataraH / azvataraH / RSabhataraH / vatsasya tanutvaM yauvnpraatiH| yauvana upacIyamAne vatsatyaM tanurbhavati / ukSA taruNa ucyate tasya tanutvaM tasmAtparasya vayasaH praaptiH| azvegAzvAyAmulpano'zvaH / tasya tanuvaM vijAtIyAdutpattiH / RSabho bhAravahastasya tnutvmsmrthvaa| kiyattado nirdhAraNe dvayorekasya DaptaraH |1|147 // kiM yat tad ityetebhyo dvayorekasya nirdhAraNe gamyamAne itara ityayaM tyo mati | sAmAgnirdhAryamANavAcibhyaH kimAvimyastyaH / samudAyAjAtiguNakiyAsaMzAmirekadezasya pRthakaraNaM nirdhAraNa n / ko bhavavAH kaThaH / kataro bhakto paTuH / kataro bhavato. kArakaH / kataro bhavatodevadattaH / evaM yataraH / tataraH / mahAbikalpAdhikArAvAkyamapi sAdhu / nirdhAraNe iti kim / yo. mAmayoH kA svaamii| dUyorekasya svAmitve mA bhUt / dvayoriti kima. 1 yasmin kule yaH pradhAnaM ca (B) zrAgacchat / ekasyeti kim 1 ekAhaNeprakriyamANe bahuSu ekatra vA dvayornipAraNaM sambhAvyeta / tenehApi prasa. jyeta / ko bhavatAM kAJcIpurako / ko etasmin grAme devadattagurudasAviti / vA bahanA Atiprazne tamaH // 48 // ekasya nirdhAraNa iti vartate / bAtizca praznaca bhAtipraznam | bahUnAmekasya nirdhAraNe gamyamAne kimAdibhyo vA itama ityayaM tyo bhavati jAtiprazna viSaye / kimo jAtiviSaye praznaviSaye ca tyaH / itarebhyo jAtiviSaye / vASacanamutsargasyAkaH prApaNArtham / ko bhavatAM kaThaH / matamo bhavato kaThaH / aki sAphaH kimaH kAdeze ko bhavatAM kaThaH / vatamo bhavato kaThaH / yako bhaktAM ktthH| katamo bhavato kaThaH / atra vRSyantare pATha: / vA bahUnAM pariprazna iti / tena ko bhavatAM vaiyAkaraNastArkiko nayAyiko vA / katama iti bhavati / bahUnAmiti kim 1 dUyorekasya nirdhAraNe pAtiprazne pUrveNa itara evaM bhavati / kataro bhaktoH kara iti / jAtiprazna iti kim 1 ko bhavatAM devadattaH / kimo'sin viSaye itaramapIcchanti kecit / kataro bhavato kaThaH / tamo bhavatAM kalApa iti / ekAca // 149 / / ekazabdADutarahatamau yayopAdhivizirI bhaktaH / cAro utarAnA pArthaH / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 4 pA0 . sU. 150-113] mahAvRdhisahitama 265 bhAtiprazna iti nAnuvartate / sAmAnyena vidhAnam / ekataro bhavatodevadattaH / ekatamo bhavatAM devAsaH kimAna divdhekamahaNaM kartavyamiti kecit / na jAtiprazna eva itamaH syAt / vAsargasyAko nivRSyartha na bogavibhAgaH | mahAvikapo'nuvartata ev| ithe pratikRtau kaH / / 1 / 150 / / ivArthaH sAizyam / pratikRtiH prativimbam / viSayavAreNa hamAryavizeSayAmetat / pratikRtiviSaye ya ivArthastasmin vartamAnAnmRdaH ko bhavati svArthe / azva havAyam prazvakaH / ashvprtikRtirityrthH| evam aTrakaH / gardabhaH / pratikatAviti kim ? gauriSa gavyaH / azva ikAyaM dhImo gauH / khau // 4 // 2151 // ivArthamAtre gamyamAne mRdaH ko bhavati khuviSaye / apatikRtyo'yamArambhaH 1 azva dRvAyamazvakaH / uSTrakaH / grdbhH| saMzAzabdA ete| saMzAzabdeSu ca viyoM na gamyate / kerala vastadharmesa sAdRzyenAnvAkhyAnaM kriyate, tenedamapi siddham / naMzakaH / zubha / narakaH / huskhayopAdhikA esA saMzaH / kathaM zUdraka / rAvakaH / pUrvakaH' / evA mapi kutsitatyopArikAH mNshaaH| usmanuSye upameye // 4 / 1 / 152 // manuSya upameyatvenAbhidheye kho vA'kho ca vihitasya kasyosa bhavati / kukkuTa iva kukkuTo manuSyaH / caJceva cshcaa| varddhikA / kharakuTI / dAsI / "yuktababuni ligasaMkhye" [ 1] iti yuktvdraavH| manuSya iti kima 1 prazvakaH pASANaH / devapathAderAkRtigaNasyAyaM prapaJcaH | jIvikArthe'parAye // 4 / 1 / 15 / / vikrIyate yattatpaNyam / na pAyamapaNyam / bIpikArthe padapaNyaM vasminnupameyatvenAbhidheye kasyAsbhavati / vAsudeva ivAya devalakAnAM vAsudevaH / ve pratikato" [ 10] ityanenAgatasya kasyos / zivaH / skandaH / vizAkha / bIvikAdeva praThikataya evamucyante / bIvikArtha iti kim ? kauhAtheM istIva istikaH / zrapaNya iti kim ! yakSa vikriigiite| hastikaM vikrIsIte / eSo'pi devapathAdeH prpnycH| devapAdibhyaH // 416154 // "ive pratikRto'' [415.] "khau'' [ 1] iti cAgatasya kasyos bhavati devapAdibhyaH parasya / devapatha iva devapayaH / sapathaH / vAripathaH / apApayaH / rANapayaH / zavapathaH / siddhagatiH / uSTra gIyaH / vAma / ranju / hasta / indra / daNDa | puSpa / matsya / prAkRtimaNo'yam / "ArcAsu pUjanAryApnu citrakarmadhvajeSu ca / ithe pratikRtI nAma: kyo devpaavi|" arcAsa-bahan / zivaH | skandaH / vibhaaH| citrakarmaNi-duryodhanaH / bhiimsenH| arjunH| dhvajeSu ca-- tAla iyAya dhvajatAlaH / kapiH / garuDaH | prAkRtigavalAdevevamapi sikham / "matsyAzvapuSpANi - tArakAmya paNDAdhavavAraca pataritraNaraca / tasmioM pakmamayAzcarezaH( siyAdhaiM pasamAcarezaH ) prasAra( prAsAda )zurumA mayA sagAraca / / iha duryodhana havAyaM naTo duryodhanaH / "usmanuSye" [ 5] "jIvikA'paye" [ 5] iti vA us| baste m4|1|15| Sa ityanuvartate / bastizabdAdivAtheM Tam bhavati / yasmin pradeThe malamupasamprApvaM bahirnikramati pradezo bstiH| basti rivArya vAsteyaH vAsteyI pragyAlikA / isa arva sAmAnyena vidhAnamivArthamAtre / devapratikRto sauca ke prApte'nyatrAmApte dam / zikSAyA daH // 41 // 156 // zilAzabdAdivAthai Dho bhavati / zileva zileyaM dadhi / zilAyA iti yogavibhAgAnamapi kecidicchanti / zaileyam / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jainendra-vyAkaraNam [ .. pA. 2 0 . zAkhAdeyaH // 41 // 157 // zAkhA ityevamAdibhya ivArthe yo bhavati | zAkheva zAkhyaH / mukhamika mukhyaH / thAkhA / mukha / adhana / skandha / meSa | caraNa / zuga / uras / agra | zaraNa / dravyaM bhavye // 41 // 15 // dravyamiti nipAtyate manye'rthe / bhavyadizeghe ivANe vartamAnAd izabdAd ya ityayaM tyo nipAtyate / turiva dravyam kArSApaNam / issttaarthkriyaaheturityrthH| dravyamayaM rAnA AtmavAnityarthaH / bhavya iti kim rivArya na cetayate puruSaH / kuzAgrAcchaH // 4 / 1 / 159 // kuzAgrazabdAdivAtheM cho mavati / sUkSmatvena kuzAgramiva kuzAgrIyA buddhiH / kuzAgrIyaM zAstram / sAptadviSayAt // // // 160 // iSazabda! sAdRzyArthastamachundena parAmRzyate / ivArthaviSayAt sAt cho bhavati / ibhArthaviSayasya ca masTeTameva zApakam / yadRcchayA atarkitopanate citrIkaraNe havArthaviSaye so bhavati / susupeti savidhAnamevaMviSayameva daSTamyam / kAkatAlIyam / tAlazAkhAme kAkaH prAptaH, vAlaM ca patitaM tena ca patatA tAlema sa kAko hataH / iTa citrIkaraNam / tathA devadattazca vRkSaM shritH| tatrAzanizca patitaH / tatra devadattasyAzanezva samAgamaH kaaktaalsmaagmsdRshH| kAphavadhasAzazca devadattabadhaH iti samAgamasAdRzye savidhAnam / vadha sAdRzye tyavidhiH / evamadhavatakIyama / adhAkRpANIyam / iha zastrIzyAmA / puruSavyAghra iti samudAya ivArthaviSayo na bhavati / kintu pUrvapadamuttarapadaM vA / sena cho na mayati / zarkarAdibhyo'Na // 2 // 161 // zarkarA ityevamAdibhyo zvA'Na bhavati / zarkareva zArkaram / kapAlikeva kApAlikama | "bhasya ityaDhe" [IRI vAiti vadAye prApta "na yuhako" [4111] iti pratiSedhaH / zarkarA / kapAlikA | kapiSTikA / gomat / gopuccha / puNDarIka / zatapatra / narAcI / nakula / siktaa| aGgalyAdeSTaNa // 41162|| aGgalI ityevamAdibhya havAyeM ThaNa bhavati / aGgalova zrAGgalikam / aGguli | bharuna / babhru / valgu | ruSu / khl| udazvit / goNI / urasa / maNDara / maNDala | zaskula / kuliza / hari / kapi / muni / vaikazAkSAyASThaH // 4 // // 163 // pakazAlAzabdAdiSArthe vA Tho bhavati / ghAvacanenAnantarasya uNaH samuccayaH / ekazAleva ekazAlikaH / aikshaalikH| kakalohitAhIkam // 4|1164 // karkalohitazabdAbhyAmivArthe yekaN bhavati / karkaH zuklAzvaH / karka va kArkIkaH / lauhitIkaH / TakAraH striyAM iyarthaH / ityabhayanandiviracitAyAM mahAvRttau caturthasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH / pUgAyo'grAmaNIpUrNa // 4 // 21 // itra iti nivRttam 1 pR gavAcino mRdro'grAmaNIpUrvAt svArtha yo bhavati / nAnAjAtIyA aniyatavRttayo'dharma(artha)kAmaparAH saMghAH pUgAH / pRgazabdaH samudAyavacanastasyaikatvena nirdezaH / yathA yUtha vanamiti / ye tvasya vizeSavAcinaH zabdAsteSAM bhedavAcitvAt ekadivaivo bhavanti / lohadhvajA iti gaH | lauhadhmajyaH / lohadhvanyo / lohadhvajAH / zaivyaH / shaivyo| zivayaH / yAtakyaH / vAtakyau / vAtakAH | "duSTu te vAstriyAma'' [ 15] iti bahudhUpa / grAmaNIrityarthanirdezaH / pUrvazabdo'kyavayAcI / prAmaNyarya: pUrvo'vayavo yasya sa graamnnopuurvH| athavA grAmaeyarthaviSayo yastyaH ma sAhacaryAd grAmaNorityucyate / sa pUrva mutpanno yasya pUgasya sa graamnniipuurvH| na prAmaNIpUrvAgrAmagIpUrvaH / prAmaNIpUrvAtyUgAjayo na bhavati / devadaco grAmaNIreSAM devadattakAH / sa evA prAmaNI:"[11112]iti kH| 1. jainendramahAvRttautha0 / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wor wi* * sU0 2.6] mahAcisahitam mAtaphAdastriyAm // 42 // nAnAbAtIyA aniyatavRttaya utsedhajIvinaH saMghAH vAtAH | apha iti "vRddha kumAdibhyo mphA"[10] ityApatyaslyo gRhyate / vAtavizeSavAcimyo kAntebhyazca svAyeM yo mavatyastriyAm / kApotapAkyaH / kApotapAkyo / kapotapAkAH / himatyaH / vaidimtyo| vrIhimatAH | bhAntAt kuJjasyApatya kojAyanyaH / kocAyanyo / kujhAyanAH / AghnAyanyaH / braadhnaaynyau| mAnAyanAH / atriyA. miti kim ? kapotapAkA / brohimtaa| kojAyanI / "kha ca parasauH maha" iti kAntasya mAvivAsi tvAnDoviSiH / zastrajIvasAyaDa vAhIkeSyaviprarAjanyAt hAzA vAhIkeSu yaH zastraboksiGghasadAcino mRdI viprarAjanyavarjitAt svArthe jyaG bhavati / ritkaraNaM striyAM Gayartham / kaueTIdRsyaH / kophovRsyo| kuNDImAH / kSaudrakyaH / kSIdrakyau / kssudrkaaH| mAlavyaH / maalnyau| mAlavAH / kaueDIpRSThI / kSaudra kii| mAlavI strii| "ilo to kyAm"zi13] iti yakArasya kham / zastranIvigrahaNaM kima ! mllaaH| saGghahaNaM kim ? vaagur| samrATa / vAhIkeSviti kiAra ? zabarAH / pulindAH / aviprarAjanyAditi kim ? gopAlayaH ( braahmnnaaH)| zAlakAyanAH rAjanyAH / viprapratiSedhe vivishessprtissedhH| nahi viprazandavAyo vAhIkeSu zasnajIvinAM saGgho-sti / rAjanya pratiSedhe tu svarUpa iti pratiSedhaH / rAjanyavizeSasyApi pratiSedhaM keci. dicchanti / kAMvacyaH ] kAMvacyau / kasakamA | vyaTi mani piyA ko samasyeta / vasanIlimAlAditi yogavibhAgAdanyatrApi becidicchanti / zAparyaH / zAmaya / shbraaH| polindhaH / polindhii| pulindaaH| yogavibhAgakRvamanityam ? tena zabaraH pulinda ityapi bhavati / kAhaNyaNa ||424 // zastrajIvisayAcino vRkazabdAt svArthe TeNyaNa bhavati / vANyaH / vAgayau / vRkSAH / striyAM vANI / "ilo to kyAm" [10] pati yakham / zla uttarasya yakArasya khaM bhavati sa cedyakArI goravayavabhUta iti / bAhIkeSu jyATa prApte, anyatrAprApte vidhAnam / zastrAcIviSAvizeSaNaM kim ? mati ( jAti ) zabdAnmAbhUt / "kAmakoSo manuSyANAM khAditArau vRkAviva / mAkrodha ca kAmaM pa parisya dhoti // " dAmanyAdezyaH // 4 // 2 // 5 // zastrajIviruvAditi vartate / dAmani atyevamAdibhyaH zastraksijavAciyazcho bhavati svArthe / dAmanIyaH / daamnoyo| dAmanayaH / dAmAMna / zrolApa / vaijavApi / praudaki zAcyatanti / zAkuntaka / sArvani / bindu / tulbh| mojAyana / sAvitrIputra / nigarvaSaSTAH dAmanyAdI pazyante / zastrajIvinA ssddvrgaaH| tatra vigatayaH SaSThI yeSAM ta vigataMSaSTAH / koeddaaprthiiyH| kANDAparathIyo / kaugddoprthaaH| dANDaki phauTu kiH / bAlamAlI / bAgutaH / kAnAkaH / ukaM ca "jhayAtrigaSaSThAH SaT kauNDoparathadANDakI / krauSTukilimAko tha bakSagupto'tha bAki " paryAvaraNa pArA6|zastrajIvisavAditi vartate / pazu ityevamAdimyaH zastranovimvavAcimyA :Na bhavati svArthe / pAzavaH / pArzavI / parzavaH / pazu / rakSasa / asura / vAhIka / vayam / vasu / marut / satvat / dazAI / pizAca / ani / kArSApaNa / yaudheya / zaubhraya / dhArtaya / jyAvANeya / trigate / bharata / uzInara / bhargAdiSu yaugheyAdibhyaH pravidhavacanaM zApakam aApatyatvArthikAH aApatyagrahaNana gRhyanta iti / tenAsyANa up prAtaH pratiSedhArtha vacanaM tatra sArtham / pazyAdibhyaH punarutpannasyAyaH svArthikasya nIviSakSAyA "tyavAntakurubhyaH striyAn" (3215157) ityadhikRtya "pratopAdhyamAda: 1158] ityup| sata:" [Un56] ityUkAra / pavaH / asuraH (1) / rkssH| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNama [ a0 pA0 2 sU0 7-13 nivRttam / zramiti vidabhRt [vA ] vRddh| patye yo'y vihitaH abhijidvibhRto'No yama // 42|7|| zastra jIvisaGghAditi ityetA*yAmaNyantAbhyAM svArthe yam bhavati / vRA vRtcaditi vakavyam" udantAdayaM yam vRddhavacca bhavati / abhijito'patyamA / zrabhijitaH / tadantAdya zraminityaH / zrAbhivityau / amitAH / vaidatyaH / vaidabhRtyo / vaidabhRtAH / vRddhAditi kim ? zrabhijida devatAsya zrAbhijitaH / vidabhRta baiTabhRtam / vRddhaditi kima zramajityasyApatyaM yuvA'timilAyama / "khi [213120] iti phaNa siddhaH 1 I 268 zikSAzAlA zamyUrNAbhiyAM matoH // 428 // zikhA, zAlA, zamI, urdA, zrI, ityeteSAM zabdAnAM matoryo udanvAtsvArthe yaJ bhavati / zikhAkto'patyamityaN / tadantAdayaM yaJ / zaikhAktyaH / zaikhAvatyau / zaikhAvatAH / zAlAvatyaH / zAlAvatyau / zAlAvatAH / zAmIvatyaH / zAmI bsyo| zAmIvatAH / zrauryAcatyaH / caryAtyo / auvatAH / zramatyaH / zramatya / zramatAH / vRdvAdityeva zikhAvata idaM zekhAvatam / "vRddhavadivi vakampam " [vA0] zaikhAvatyAyanaH / nedaM vaktavyam / zrapatyasvArthikAH zrapatyamAha yena gAnta ityeva siddham / te drayaH ||4|12|9|| te vyAdayo disaMjJakA bhavanti / tathaivodAhRtam / tai grahaNam anukrAntasaMzipratipatyartham / saMkhyAyAH pAdazatebhyo vIpsAdaNDasyAge bun ||4| 5 | 10|| saMkhyAdeH pAdazatAntAnmRdaH vIpsAtyAgeSu gamyamAneSu yun bhavati / vAsannidhAne'nyasyAlaH khaM ca / "yasya yAMca" / [4 / 1/126] iti yadi khaM kiyate tasya paranimitasvAt "pare'caH pUrvavidhau | 3|1|10| iti sthAnivadbhAvAt "pAdaH pa" [ 4/41994 ] iti pazavo na syAt / idaM punaH khamanimittamiti na sthAnivadbhAvaH / dvau dvau pAdo bhuGkte dvipadikAM muGkte / tripadikAM bhuGkte / hRdarthe rasaH / naiva vIpsArthasya yotitvAt vIpsAlakSaNaM dvitvaM nivartate / dve dve zate bhuGkte dvizatikAM bhuGkte / trizatikAM bhuGkte / daNDe - dvau pAdau dariGataH dvipadikAM daDitaH / tripaTikA daNDitaH / tyAge vau pAdau vyavasRjati dvipadikAM vyavasRjati / tripadikAM vyavasyati / trizatikAM vyavasthati / SunnantaM svabhAvataH striyAM ghartate / saMkhyAyA iti kim / pAda pAdaM dadAti / pAdazatebhya iti kim ? do pro prastho dadAti / bahuvanirdezAdanyatrApi bhavati / do do modakau dadAti dvimodakikAM dadAti / hilikA dadAti / vIpsAdina kim / dvau pAdau bhuGkte / sthUlAvibhyaH prakAroko kaH ||4 |2| 11 || sthUla hatyevamAdibhyaH prakArako gamyamAnAyAM ko bhavati / jAtIyasyApavAdaH / atrApi prakAravati tyaH sthUlANubhASeSu / sthUlaprakAraH sthUlakaH / azukaH / mASakaH / iSukaH / apareSAM vyAkhyA / mASedhvityupAdhiH / sthUlakA bhASAH 1 aNukA mASAH / sthUlAmAtreSu / kRSNatileSu / pAdyakAzAvadAtAH surAyAm / gomUtra zrAcchAdane / surAyA ho / vIryazAstriSu / patramUle samastavyastai / yavanI diSu / kumArIputra / kumArI / zvasuraH / maNi itu tila / caJcadvahatorapyatra pAThaH kartavyaH / vAdanatyante ||4|2|12|| anatyantamakAm / anatyante vartamAnAt kAntAnmRdaH ko bhavati / atyantai bhinna bhinnakam / chinnakam / anatyanta iti kim ? bhinnam / zratra bhedanakriyAyAH kArtsnyena saMbandhaH / sa sAma ||4|2| 13 // sAmizabdAtparaM yatkkAntaM tasmAt kI na bhavati / sAmikRtam / sAmibhuktam / sAmiparyAyANAmapi grahaNamiti kecit / zrardhakRtam / nemakRtam / nanu cAtra padAntareNAnatvantagataira mahi Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ His pA. 2 0 14-14 mahAvRtisahitam 264 tatvArako na prApnotIti pratiSedhavacanamanarthakam / pravaM tahadimeva pratipayacanaM jhApakaM svArthe'dhyayaM kI bhayati / tena siddham / bhinnatarakam | bahutarakam / ardhacchinnakam | ardhabhinnakam / vRhatikA // 14 // vRhatiketi nipAtyate / bRhata zabdAdAcchAdane vartamAnAtsvArthe nityaM ko nipAtyate / bRhatikA sATI / zrAcchAdanAdanyatra ko na bhavati / vRhattI aoSadhiH / khoDaladharmapuruSAt // // 2|15|| alaGkarman alampuruSa ityetAbhyAM svArthe lo bhavati / alabhASAmaNaH apuSaH samaya: / "kana nirA" [2] ityAdinA'pa / 'tikamAyaH" [ // 3 // 1] ityatra "payAMdayo galAmA mA'' [vA0] iti ghasaH / aSaDakSA'satagvAdhiyoH // 2 // 16 // aSaDaca, AsitaGga, adhidya ityetebhyaH svAthai kho bhavati / avidyamAnAni SaDakSINyasminniti praSaDakSINo devadattaH / pitRpitAmahaputrANAmaNi na pazyatItyarthaH / mantro'pi dvAbhyAM yaH kriyate, yena vA kandukena do kohataH so'pyevmuktH| athavA'nazabda indriyaparyAyo'sti / avidyamAnAni pakSArayasya apaDato yo matsyaH / guNadoSavicArakSama SaSThamakSamalya naastiityrthH| zrAsitA gAvo'sminnityAsitaGgavInamaraNyam / ataeva nipAtanAtkartari klaH / pUrvapadasya ca mugAgamaH / gAzi adhi rAjAdhInam / puNye'dha puNyAdhInam / "Izvare'dhinA" [ 18 iti adhinA yoge Ipa giti saMjJApratiSedhazca / adhizabdaH zauNDAdiSu paThyate, tena ghasaH / nityAce va iSyate, uttarasUtre vAiyAt / bAceravik niyAm / / 17 / aJjyantAnmRdo'dik striyAM vartamAnAt kho bhavati svArthe vA / adika striyAmiti prasadhyapratiSedhAdiDa tadantavidhilabhyate / pAJcatIti prAG (prAk ) prAconam / udaka dIcInam / avAG ( ka) avAcInam / adistriyAmiti kim ? prAcI dik| pratIcI / digagrahaNaM kim / prAcInA zAlA / tirazcInA sthUgA / khIgrahaNaM kim ! prAcInaM digramaNIyam / prAcI dinamA yati digRhA "dikchampa' [4|12] ityAdinA astAt | "macerup" [PINE] iti tasyop / svabhAvata ubhyastAtenapuMsakaliGgam / vAvacanAt svAthikeSu nivRttI mahAvikalpAdhikAra iti gamyate / tena pAzatamAdayaH prAka' chadekhA dezAt ] kalpadezIyAt / jyAdayaH prAvunaH / prAmAdayaH prAimathaTaH nityA vedivvyaaH| yApyo vaiyAkaraNaH / ayameSAmatizayena paTurityevamAdau vAkye na prakRtiryApye'tizAyane vA vartate kintu padAntaramatasyo na bhavati / jAtezcho bandhuni paa2|18| badhyate'smin atiriti bandhudravyAmiha jAtyadhikarama gRhyate napA nirdezAt / bAlizabdAdvandhuni vartamAnAt cho bhavati | kevalajAtizabdasya bandhuni vRttyasammavAta. dantavidhiH / kSatriyo bAtirasya ctriyaatiiyH| kSatriya pavocyate / zomanA nAtirasya zobhanajAtIyaH / duSTA jAtirasya durjaatiiyH| kA pratibhavataH, kiMcAtIyoM bhavAn / dvayorvikalpayomadhye nityo'yaM vidhiH| ''prakAroko jAtIyaH" [ 8 ityeva siddha kimarthamidaM jAtyantasya basatya kevalasya ca prayogo mAbhUt ityevamAryam / kayaM durbhAteH sUtaputrasyeti prayogaH / cintyametat / bandhunIti kim / bAmaNajyavirahazyapApA / veye sthAnAntAt // 4 // 2 // 16 // sthAnAntAnmRda ivArthe vA cho mavati | pituH sthAnamiva sthAnamasya pitRsthAnaH 1"iyopamAnapUrvasya putra vA vA0] iti / upamAnapUrvasya baso mati dyozca kham / yathA rASTramukha iti / ayaM sthAnAnto basa vAtheM vartate / asAvA cho bhavati / pitRsthAnIyaH / pitRsthAnaH / gurusthAnIyaH / gurusmAnaH / punaniyamanantarasya nityano khyApayati / eva idi kim ? gavAM sthAnam gosthAnam / "mRdaye tadantavidhinAsti' iti antagrahaNaM kRtam / hakasAna bhavati / goH sthAnamiti / naiSa doSaH / eSamANaM 1.rghpaa-10| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 jainendra-dhyAkaraNam [.. pA0 2 2020-20 sthAnavizeSaNam | ivArthe yaH sthAnazabdo vartate, tadantAditi / base ca sthAnazabda ivArthe bartate / base tu padasaGghAta zvArthe patte iti na bhavati / kimemikabhimAdAmadravye // 4 // 220 // kima ekAgantasya miH misaMjJakasya ca anantaro yo bhastadantAnmRda AmityayaM tyo bhavatyadravye / liGgasaMkhyAyuktapratyayakAraNaM dravyam / dvAvimo kimpacatA, ayamanayoH kiMtarA pacati / kiMtamAm pacati / etau dvAvimau pUrvAha bhujAte / ayamanayoH pUrvAhna tarI bhuke| etadAnAsAmA dravye'pi kAle vidhirayam / iha pharamAna bhavati / jayatevici tare ca kRte atara iti / anabhidhAnAdatra vijeva nAsti | miha-pacatitarAm / pacatitamAm / dvAvimau uccaiIsavaH / ayamanayo. baccastarAM hasati / adravya iti kim ? uccaistaro vRkSaH / uccastamo vRkssH| prino'Na ThA221|| paNibhividhI ziza] iti bhAve jin vihitaH / minnantAdaNa bhavati svAtheM / "kagrahaNe sikArakapUrvasthApi grahaNam' [pa.] sAMkorinam / sAMgaviNam / sAmArjinam / "prAyo'bhapayeNImaH" [U0155] iti TikhapratiSedhaH / bAritrayAm // 4 / 2 / 22 // striyAmityadhikRtya 'kamadhyAMtahAra a:" [2376iti ko vihitastadantAsvArthe 'N bhavati striyAm / vyAvakrozI / vyAtyakSI / pyAyacarcI vartate / "pade yathoraiyauva" iti tasya vidheH "na the' [5111" iti pratiSedhe kRte / zrAderaipa / srograhaNaM kima ! striyAmeva hi o viditastasmAdaya svArthikaH / svArthikAzca prakRtiliGgasaMkhye anuvartanta iti : evaM tAI idameva zApakam / kacitsvArthikAH prakRtiliGgasaMkhye ativartante'pi / kuTIraH / devatA / guhakalpA drAcA ityesa mAdi siddham / ghisAriNo mAye // 4 / 2 / 23 // visarinazabdAkhArthe'Na bhavati matsye'bhidheye / visArIti vaisAriNo masyaH / mahAdipAThAgiNan / matsya iti kim ? visArI tailabindurivAmbhasi / saMkhyAyA vabhyAvRtto kRtvas // 4 / 2 / 24 // dhyarthaH kriyArUpaH sAhacaryAduzabdenoktaH / svabhyAvRttiH aminnakartRkAyAH kriyAyAH paunaHpunyam / bhvabhyAkRto vartamAnemyaH saMkhyAzabdebhyaH svArtha kullasityayaM tyo bhavati / asvapadenAtra vigrahaH / paJcavArAn bhukte paJcakalo ho bhuGkte / zataM vArAn bhuGkte zataM vA vArANAM bhukre zatakRtaH / bahukakhaH / tAvatkRtaH / katikRyaH / saMkhyAyA iti kiMm ! muhamaha le / prabhUtAn vArAn bhuDate / dhugraha kim ? dravyasya guNasya vA abhyAvRtto mAbhUt / paJcasu kAleSu daNDI / SaTasu kAleSu zuklaH / zrabhyAvRttigrahaNaM kim ? paJca pAkAH / nAnAbhinnasya pAkasya ponaH punyaM kindodanamudgAdonA pAkAH! dvitricaturthyaH suc // 4 / 2 / 25 / / dvi tri catur ityete yo dhvayAcau suj marvAta | kRtyaso pavAdaH / cakAra: "kAle'bhikaraNe suja " [1160] ityatra vizeSaNArthaH / ukAra unnAragArthaH / di. (chakke / tribhule / bhujikriyA sAmAnyenaikA / sA kAlamedAdbhidyate / ekasya sakRt // 26 // ekazabdasya makRdityayamAdezo bhavati mucatyaH / dhvamyAvRttiratra vyapade zivadbhAvenAbhisaMbadhyate / ekavAra bhukte sakRd bhuGkte / ekaH pAka hatyatrAbhidhAnAnnAsti / bahordhA vA'sattau // 4 // 27 // prAsacirAvaprakRSTakAlatA / viSayadvAreNa dhdabhyAvRttivizeSaNamevat / Asato yA kriyAyA amyAvRttistasyAM vartamAnAdvahuzabdAddhA ityayaM tyo bhavati vA / bahudhA bhuGkte / bahupatre bhukte / aAsattAviti kim ? bahukRtvo bhuGkte mAsasya / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 ja0 4 pA0 2 sU0 18-31] mahAvRcisahitam prakRtau mayaT // 4228 // prakarSeNa kRtaM prakRtaM pracuramityarthaH / taditi vAmarthAt prakRto vartamAnAt svArthe mama bhavati / annaM prakRtama zrannamayaM pUjAyAm / dadhimayaM pUjAyAm / yavAgUH prakRtA yavAgUmayI / peyAmayI / svArthikAH prakRtiliGgasaMkhye anuvartante'pi / zrathavA nAyaM svArthikaH / vikaraNArthe'yaM vidhIyate / kathaM zAyate / uktirvacanam / prakRtasyoktiH prakRtoktiH / taditi vAmarthAt prakRtoktAvarthe mayaD bhavati / ghRtaM prakRtamucyate'smin ghRtamaya utsavaH / ghRtamayI pUjA / puSpamaya utsavaH / puSpamayI pUjA | uktigrahaNasAmarthyAt ubhayo'pi sUtrArthaH pramANam / samUhavacca bahuSu ||4|2|26|| tatprakRtokvAviti vartate / samUhavat tyavidhirbhavati mayaT ca bahu kRteSu | yaha bhavati / zrapUpAnAM samUhaH zrApUpikam atitahastinoSNU' [3|2|33] iti Thay / evam zrapUpAH prakRtA ApUpikam / pakSe zrapUpamatham / evaM maudakikam / modakamayam / zAkalikam / zaSkulImayam / prakRtiziGga saMkhyAtivartanam / dvitIyasUtrArthe zrapUpAH prakRtA zrasminduSyante cApUpika utsavaH 1 apUpamayaH / zrAvikI apUpamayI pUjA / zaSkulikaH zaSkulImaya utsavaH / zAkulikI zaSkulImayI pUjA | bheSajA mantAvasathetihAJJyaH || 4 | 2|30|| meSatvAdibhyaH svArthe yo bharyAta | kaNDavAdiSu bhiti paThyate zrauSabhasya kAraNam / tasya kartRtvavivakSAyAM bhiSajyatIti meghavam pacAditvAdac / "iko yaH" [4|4|11] irti yakhan / zrata eva nipAtanAdeSu / bheSanameva bhaiSajyam / zranantamevAnantyam / zrAvasaya evAvasathyam / itihetyaitihyam / vibhASeha sambaddhayate / devatAnta | sAdarthyaM yaH ||32|31|| tasme iti tadartham / tadeva tAdarthyam / devatAzabdAntA tAyeM vAcye yo bhavati / gudadevatAyai idam gurudevatyam | pitRdevatyam / pAdyA ||5|2|32|| pAdyAzabdau nipAtyete / pAdazabdAttAdayeM yaH pracchandasya padAdezAbhAvazca nipAtyate / pAdArthamudakam pAJcam / ardhazabdAdhAdarthe yaH / zrarghArthamarthyam / syo'titheH || 4|2|33|| tAdayeM iti vartate / zratithizabdAttAdazya 'bhidheye eyo bhavati / zratithyarthamidamAtithyam | ||4|2|34|| lAdarzva iti nivRttam / devazabdAt svArthe tat bhavati / deva devAsa devatA | koviyAdhAdeH // 4/2/35|| avizabdAd yAva ityevamAdibhyazca mRdbhayaH svAyeM ko bharvAta / vizva zravikaH / yAvAdiSveva zravizabdaH paThitavyaH / pRthaggrahaNaM kimartham 1 zrabaiMkAra zrAvikamityevamAdau ke kRte'yathA syAt / yavAnAM vikAro yAtraH / yAva eva yAvakaH / yAna maNi / asthi / lAndra | mahu | pIta / stamba / RtAvuSNazIte / pazau lUnavipAte / zraMNu nipuNe / putrAt kRtrime / puNya / zAta | ajJAta / snAta vedasamAptau / zUnya rikte / tanu sUtre / Iyasazca bhUyaskam / zreyaskam / kumAra krIkAni ca / utkaNThakaH / kandukaH / vetyanuvartate / lohitanmaNI ||4|2|36|| lohitazabdAnmakhau vartamAnAt svArthe ko bhavati / lohita eka lohitako maNiH / " khohitazabdAta strIsvastha paratvAt anena phema bAdhanaM vaktavyam" [ vA0 ] / paralAt ke kRte sakRdgatai paraniyAMye bAdhito vAdhita eveti nalaDIvibhAvasati pratApi kRte lohitakA mandhiriti / yadAtvabAdhanaM tadA natvaDIvidhau kRte pazcAtkaH / " ke yaha: " [12] 125 ] iti prAdezaH | lohinikA maNiH / magpAditi kim / lohitaH khadiraH / * Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jainendrandhyAkaraNam [10 phA0 2 sU. 30-35 vaNe'nisye // 4 // 2 // 37 // anitye varNe vartamAnAlalohitazabdAtko bhavati / kopena lohitarpha catuH / striyAM pUrvavatumayaM bhavati / kohitikA kanyA kopena lohinikA bA | anitya iti kim ? lohita indrgopH| zohita madhiram / rakte ||4aaraa38 lAkSAkRmirAgAdinA rakte vastrAdike vartamAnAt lohitazabdAko mavati / lohitakaH padasATakaH / lohitakaH kambalaH / atra yogavazAt yAvad dravyamAvi lohitasamiti pUrveNNa prAptiH / striyAM pUrvabadumayam | lohitikA pasATikA lohinikA thaa| kAlAcca // 4 / 2 / 39 // ghaNe nitye rakte iti dvayasthAnukarSaNArthazcakAraH / anitye varNe rakte va vartamAnAt kAlazabdAt ko bhavati / kopena kAlakaM vastram / kAlikA saattii| anukrAnteSu caturvapi ceti vartate / vinayAdeSThaNa pinaraH rAmaH: viniya eva vainayikam / vinayaH / samaya / upAyAtprazca / saGgati / kazcit / akasmAt / upacAra / samAcAra / vyavahAra | sampradAna / samutkarSa / samUha / vizeSa / pratyaya / cetyanuvartata paca / anugAdizabdo'poha paThanIyaH / bAyasadAyAH ||24|| sA vAk artho'bhidheyo'syA iti vadarthA / tadarSAyA vAcaH svAthai ThayA bhavati / devadatena sandizyA yAga jinadace / sA yayA vAcA jinadatena parasya prakAzyate sA vAstadaryA bAgatyarthaH / ghAgeva yAcikam / tadarthIyA iti kim ? snigdhavAk sujanasya ca vyavayite / tapayakA karmaNo'Na !!4242 / / tayA vAcA yuktaM yatkarma tadabhidhAyinaH svArthe'yA bhavati / yadeva pAcA vyavahiyate hadaM karma kurviti, tadeva kriyamANaM karma vAgyuktamucyate / karmeva kArmaNam / tadyuktAditi kim / svayameva devadattena karmakRtam / oSadherajAso 4 / 2 / 43|| zroSadhizabdAdabAdau vartamAnAdaNa bhavati / ghoSadhireva prauSadhaM poyate / prajAtAviti kim 1 sthiro'yamastyoSadhiH kSetre / prajJA // 444 // prajJa ityevamAdibhyaH svArthe'Na mati / prajAnAtoti prajJaH / prajJa eva prAjJaH / prajJAnA'rcAvRttiyo yaH" [28] iti matvardhAyena siddhapi striyAM vizeSaH / aNi prAjJI / prAjJA / prsh| varin / uzik / uSNiA j / pratyakSa / vidvas / vidan / vazika / dvidaza / SoDan / vidyA / manam / zrotra shriire| zuddhat / kRSNA mRge | cikIrghat / vatu / mastU / sasvantu / dazAI / yasa / kuTa / racasa / asura / zatru / cora / yogha / cakSuSa / pizAca / azani / kArSApaNA / devavA / bandhu / AkRtigaNo'yam / vikRtireva vaikRtam / mRdastikA // 4 // 2 // 45 // bhUta-zabdAtsvArthe tiko bhavati / mRdeva mRttikA / strIviSayatvAdvApi kRte "spasthe kyApIda'' [12 / 50] ityAdinA itvena siddha ikAroccAraNaM kim / dvAmyAM mUrtikAbhyAM kotaM vittikam / "dupyupa" [10] iti zrItyasyApi zravaNAryam / sasno prazaMse ||4aaraa46|| prazaMse vartamAnAnmUcchandAnnityaM sa sna ityetau tyo bhavataH / rUpApavAdaH / prazaMsa iti prakRtyaryavizeSaemetat / mUtsA / mRtsnaa| uttaratra vAgrahaNAdiha nityo vidhiH | paba mRcchadena prazaMso nAbhidhIyate kintu zabdAntareNa gRhyate tadA vAkyatiko bhavataH / mRtprazastA / mRttikA prazasA / babalyArthAcchaskArakAmA 47 // baccadazyAca kArarUvizeSagyAt zasU mavati vaa| ii bahuzamdo nAnAdhikaraevAcI na vaipulyavAco / alpazando'pi nAnAdhikaraNavAcI nasvIpadarthavAcI gate / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4 0 1 0 45-53] mahAvRtisahitam 273 bahubhya zrAgataH / bahuza zrAgataH / bhUriza zrAgataH / bahubhyo dehi / bhUrizo dehi / bahubhirtunAti / bahuzo lunAti / bhUritho lunAti / bahuSu vasati / bahuzo vakhati / bhUrizo vasati / bahUn dehi / bahuzo dehi / bhUrizo dehi | bahubhirbhuktam ! bahuzo bhuktam / bhUrizo bhuGkte / zralpebhya zrAgataH / alpaza zrAgataH / stokaza zrAgataH / ityevamAdi jJeyam / bahulyArthAditi kim ? grAmAdAgacchati / kArakAditi kim / bahubhiH saha bhuGkte / vAgrahaNe'nuvartamAne punarvANaM pUrvasya vidhernityArtham / prazaMsa iti vartate tadiha baddalpArthAnmaGgale gamyamAne zas bhavatItyarthaH / bahuzo dadAti zrAbhyudayikeSu karmasu / alpazo dadAti niSTheSu karmasu / saMkhyeAdvIpsAyAm // 4248 // kArakAditi vartate / saMkhyAvAcinaH ekAntAcca kArakAdvIpsAyAM vartamAnAdvA zas bhavati / vIpsAdityasyApavAdaH / athavA saivoktatvAd dvitvaM nivartate / ekazo dehi | vAkyapade vIpsAyAM dvitvam / "eko bAda " [50 ] iti bavadbhAvAt "supo truTado: " [ 1 / 4 / 142 ] iti upakRta yamunAdI dvizo dehi / trizo dehiM / ekAntAt / mAghaM mASaM dehi mASazo dehi / kArSApaNazo dehi | prasthazo dehi | saMskAditi kim / mASo mASau dehi / vIpsAyAmiti kim 1 dvau dadAti / mASaM dadAti / kArakAdityeva / dvAbhyAM dvAbhyAM sa bhuGkte / prasthasya prasthasya svAmI / kathamekaikazo mantriNaH pRcchediti / cintyametat / yathA vA strItyAntAt svArthike utpanne punaH strItyaH kumArItareti / evaM hitve kRte punaH zas / 1 [ 1/4/21] pratiyoge kAyAstasiH ||42249 // veti vartava / "yatha: pratidA pratinidhI pravinA " iti pratinA yoge kA vihitA / tadantAtatirbhavati vA / ikAraH "kAyAstas" [4/1173 ] "vase." [7/1174 ] iti vizeSaNArthaH / zrabhayakumAraH zreNiktaH prti| zreNikAt prati / prayotano vRttiSeNataH prati / vRttiNAt prati / "siprakaraNe AdyAdibhya upasaMkhyAnam " [ vA0 ] | Adau / AditaH / bhadhyataH / antataH / pRSThataH / zrAkRtigaNo'yam / padAharu |4| 2/50 // "kApAdAne' [ 124 37] iti zrapAdAne kA vihnitA / vadantAtasarvA bhavati hIruhasaMbandhi na vedapAdAnam / supnAdAgataH sughna zrAgataH / corebhyo bibheti corato vibheti / zrapAdAna iti kim 1 anyo devadattAt / zrahoyarahoriti kima sArthAddhInaH / dharmayayayaM / parvatAdavaroddati / hoya iti jahAteH karmaNi yak tasyAnukaraNam / kimartham 1 bihIteH pratiSedho mAbhUt udaghe jjihIte / udadhita ujjihIte / "mantro varNato hInaH" ityatra zrAdyAditvAt mAntAttasiH / I kSepaNavyathA'tigraheSvakartRbhAyAH ||4|15|| kSepa, avyathA, atigraha, ityeteSu viSayabhUteSu yA karturanyatra vihitA mA vadanvAdvA tanirbhayati / kSepe-vRttena kSiptaH vRttaH diso nindita ityarthaH / zranyathAyAm-vRttena na vyathate vRddhato na vyathate na calatItyarthaH / pratigrahe vRttenAtipate vRttato'tigRhyate / zratimAtraM gRhAta ityarthaH / sarvatra karaNe hetau vA bhA / dopAdiSviti kim| dAtreNa lunAti / zrakartRmahaM kim 1 devadattena ditaH / mAyA iti kim / vRttamasya kSipyate / I mAnapAyogAt ||4|2252 // zrakartRbhAyA iti vartate / dIyamAnapApAya yogo yasya tasmAdakartari bhAntAdvA tasirbhavati / dIyamAnayogAt vRttena hIyate / vRttato hIyate / cAritreNa dIyate / pApayogAt ssRten pApaH / zratrApi karaNe hetI yA bhA draSTavyA / nanvatrApi kSeSo'stIti pUrveSa tamiH siddhaH / naiSa doSaH / pUjApyatra gamyate / nIcavRttato hIyate / pApavRttato hIyate / yadi vA tattvAkhyAnamaMtra sUtre vivacitam na nindA | akartarItyeva / devadatena dIyate / tAyA vyAbhaye ||4:253 // nAnApAzrayo vyAzrayaH / tAntAdvA vasibhavati vyAzraye gamyamAne / 35 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ 0 4 pa0i 2 sU0 14-56 namirakIrtito'bhavat / shrkiirterbhvt| meghaprabho meghezvarato'bhavat / gamyamAnapadApekSA vA / vyAzraya iti kim 1 devadattasya istaH / * romAdanaye ||4/2/54 // zrapanayaH cikitsetyarthaH / tAyA iti varttate / rogavAcinatAntAt vA sarbhavati zrapanaye gamyamAne / pravAhikAyAH kuru | prakAzitaH zrapanayamastrAH kuH iti pravAhikAyAH karoti prakonamityarthaH / kRbhvastiyoge 'tavantyasampadari cviH ||4/2/55 // cetI anuvartate / na saH zrasaH kAraNamityarthaH / tasya vacana vikArarUpApatiH zratatattvam / sampadyate iti sampattA sampadyateH kartetyarthaH / tattatve gamyamAne sampadyateH kartari vartamAnAt subantAt uttarAvasthAbhidhAyina zivyarbhavati kRsvastibhiryoge / alpAntamarthena zabdena vigrahaH kriyate / zrazuklaM zuktaM karoti zukkIkaroti prAsAdam / zratra karoteH karmabhAvamApanno'pi prAsAdaH sampateH kartA bhavati zrata evaM vigrahaH / azuklaH zuktaH sampadyate taM karoti zuddhIkaroti / zuklobharvata / zuklIsyAt / zuklazabdAviH / prakAra: "SI" [212125 ] iti vizeSaNArthaH / cakAro'pi tatraika vizeSaNArthaH / tatra virityucyamAne daviH, jAgRcirityatra "rI Rta:" [5/2/136 ] iti bhAvaH prApnoti / bakAraH "kviDAjUrbAdi:" [1 / 2 / 132 ] iti vizeSaNArthaH / tatra hi vigrahaNe'kriyamANe cinotestadvirANAM vA grahaNaM prasajyeta | pUrvamya supaH "supo dhumRvoH " [1 / 4 / 149 ] ityup | "asya bvau' [5|2| 141] itItvam / parasya supaH "supI ke: ' [ 1|4|110] ityup / karmabhAvAbhidhAyinyapi kRmAvirbhavati / zuklakriyate / azuklasya zuklasya kriyA zukkIbhavanamiti dvadhyasya guNakriyAdravyasamUha vikArayoge 'tatvamudAhArya kriyAyoge - kArakIbhavati / kArakIkaroti / kArakIsyAt / dravyayoge - daNDIkaroti / daeDIbhavati / daNDI - syAt / 'dIzkuddUge" [2 / 2 / 134] [5 / 2 / 132] iti dIlam ) samUhe- yA saGgha saGgha karoti saGghIkaroti / saGghIbhavanti gAvaH / saGghIyuH / vikAre-paTo karoti tantUn / paTIbhavanti / paTIyuH / ghaTI. karoti mRdaH / ghaTasyAt / zratrAyamarthaH / yatra kAraNAdvikArasyAbhedo vivakSyate tatrAyaM cciH / na tu yatra kArAkAryasya bhedaH / yathA vIraNebhyaH kaTaM karoti / mRdo padaM karoti / kRbhvastiyoge iti kim ? azukraH zukko bAyate / tata iti kim ? zukkaM karoti / ghaTaM karoti / zratra vikArasyaiva vivaddha / kArayAsyAvivakSitatvAt / sampattagrahaNaM kim ? karturanyasmin kArake mA bhUt / azukle sat zukle sampadyate / adevagRhe sat devagRhe sampachate / kathaM samIpo bhavati / dUrIbhavati / zratrApyupacArAt / tatsthe dravye vartamAnasya kartRlam / manoruzcakSuzvetorahorajasaH kham ||4|2| 56|| manaHprabhRtInAM zabdAnAmalo'ntyasya svaM bhavati bvau parataH / zravizeSeNa pUrvebhavaSiH siddhaH / khamanena vidhIyate / na ca khavidhau tadantavidhipratiSedhaH / satyavidhau tadantavidhipratiSedhAt / tadanvAnAM kevalAnAM ceha grahaNam | anunmanasam unmanasaM karoti unmanIkaroti / umpanIbhavati / unmanIsyAt / prarUkaroti / zrarUbhavati / zrasyAt / "vIrage" [212334] "bI" [5/2/135] iti dItvam / uccakSu karoti / ubattU bhavati / uccakSusyAt / vicetIkaroti / vicetI bhavati / vicetasyAt / virahIkaroti / viraho bhavati / virahIsyAt / virajIkaroti / vizvIbhavati / virazrIsyAt / sAkSa kA ||4/2/57 // kRbhvastiyoge 'tattatve sampattarIti vartate / tattatvaviSaye kAyeM gamyamAne sAdityayaM tyo bhavati vA / zranagnim kRtsnamastram agnikaroti zragnisAtkaroti / zragnidbhavati / agni sAtsyAt / udakakhAtkaroti / udakavAdbhayati / udakasAtsyAt / yAvacanAcccirapi samuccIyate / agnIkaroti / rested | kAryAdanyatra vizva bhavati / sampadA cAbhividhau ||4/2/58 // nAnAdravyANAM sarvAtmanA ekadezena vA vikArarUpapattirabhividhiH 1 kadravyasya sarvAtmanA vikArarUpapattiH kAyaimiti bhedaH / zrabhividhau gamyamAne civaviSaye sAdbhavati sampadA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. pA. su. 15-61] mahAttisahitam samvastibhizca yoge / varSAsu sabai lavaNamanudakamudakaM sampadyate uvaphasAtsampadyate / udakasAkaroti / udakasAbhavati / ukasAtsyAt / asmin kaTake utpAtena sarva zastramagniH sampadyate agnisAsampadyate / agnisAlaroti / agnisAdbhavati / agnisArasyAt / atyanuvRtteH kRtrastibhiyoge cirapi mavati / udakIkaroti / udakIbhavati / udakIsyAt / tadadhInoktau ||dhaaraa45|| pratattatve iti nivRttam arthAntaropAdAnAt / tadadhIne'bhidheye sAvati / kRmvastibhiH sampadA ca yoge / uktigrahaNamAmAt yatra tadAyattaM pratIyate, tasmAtsvAmivizeSa vAcinastyaH / rAjJa AyataM gajAghInaM karoti / rAjasAtkaroti / rAjasAtsyAt / rAjadhAsampadyate / prAcAryasAkaroti / zrAcArthasAvati / prAcAryasAtsyAt / zrAcAryasAtsampayate / vetyanuvRttavAkyamapi sAdhu / / deye trA ca // 2 / 60 // tadadhInohAviti vartate / deya dAtavyamityarthaH / tadadhIne deya midheya trA ityarya tyo bhavati sAnna kamvastibhiH sampadA ca yoge| zrAcAryAdhInaM deyaM karoti zrAcAryatrA karoti / zrAcAryasAkaroti / zrAcArvasArasyAt / zrAcAryatrA sampadyate / prAcAryasAtsampadyate / vetyanuvRttervAkyamapi / deya iti kim ? rAjamAdbhavati rASTram / avyaktAnukaraNAnekAco'nito DAn ||dhaash6|| zabda iti sAmAnyena vyakto'nyakoskArAdivarNavizeSeNAvyaktaH / tasyAnukaraNaM yattasmAdavyaktAnukaraNAdanekAco'nitau DAlityayaM tyo bhavati ka-bastibhiryAge / paTakkaroti / paTapaTAkaroti / parandravati / paTapaTAbhavati / paTalsyAt / paTapaTAsyAt / paditi kiyAvizeSaNam / etat prAdivat karotyayaM cizinadhi na punaH kArakaravenAbhisambadhyate / mukAraH TikhArtha / cakArI hAci' iti vizeSaNArthaH / DAcIti vizeSyanirdezAt prAgeva TikhAd nitvam "mro bAdhi" 7i ] iti pUrvasya takArasya pararUpam | DAvantastha " giryAdi:"[232] iti tikhaMjJA | evaM damadamAkaroti / damadamAbhavati / damadamAsyAt / avyaktAnukaraNAditi kim ? hapat karoti / anekAtra iti kina ? khAt karoti / anitAviti kim ? pariti kroti| "zabaIsyevAvA [385 / ityacchabdasya pararUpam / anitAviti praviSedhArthakaH / kathamati cet ? DAjantasya tisajJA / tasya "prAradhArate" [ 1986] iti kumvastibhyaH prAkprayoge'niti parataiva bhavati / evaM taha to prativadhavacanam aniSTazabdanivRtyartham / paTacchandAditi zabdaprayoge DAci kRte iti paTapaTAkarotItyaniSTaH zabdo mA bhUt / kayo dvitIyatRtIyazaMvayojAtkRSI // 4aa262 // jo mahaNaM bhvastyonivRtyartham / so yoge dvitIya tRtIya zaMva bIca ityetebhyaH zabdebhyo hAmavati kRssivissye| dvitIyaM vilepanaM karoti kSetrasya dvitIyAkAMca kSetram / DAAca divanityamiti vakSyate / yo'sau karoteH karmaNazca vinaI saMbandhaH, sa utpanne DAci nivartate / dvitIyAdayastu zabdAra prAdivat kriyAvizeSaNabhUtAH / kSetraM karma bhAvamupayAti / evaM tRtIyAkaroti kSetram / zaMkaM karoti kulijasya zaMvAkaroti kulapam / anye tu zaMvAkarotItyeva sAyaM darzayanti / anulomavilomAbhyAM jharSatItyarthaH / cInaM karoti kSetrasya bojAkaroti kSetram / vapatItyarthaH / saha zrIjena vilekhana krotiityrthH| kRSAviti kim 1 dvitIya vivaraNaM karoti sUtrANAm / guNAsaMkhyAH // 6 // kutra iti vartate / baSAviti ca / guNazabdAntAsaMkhyAdema do DAjmavasi kabhI yoge / viguNaM ghilekhanaM karoti kSetrasya dviguNAkaroti kSetram / athavA dvau guNo vigya hadarthe rasaH / tasmAtyaH / gugAditi kim 1 ve parivartane karoti kSetrasya / saMkhyAderiti kim ! samagurNa roti kSetram / kRSAksyeiva ! dviguNaM karoti vAm / samayAsapatrAniSpatrAniSkusAsulApriyAduHkhAzUlAsatyAbhadrAmadrAH ||6 // samapA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 anendra vyAkaraNam [a0 4 pA0 2 0 65-66 dayaH zabdA DAntA nipAtyante / sarvatra kRJyoge nipAtanam / samayazabdAdyApanAyAM gamyamAnAyAM DAgnipAtyate / kAlakRtA puruSakRtA vA saMsthA samayaH / tasyAtikramaH kAlakSepo thApanA / samayaM karoti paTasya / zrI dAtAsmIti tasyAtikrame samayAkaroti parTa kuvindaH / yApanAyA anyatra DAj na bhavati / samayaM karoti vivAhasya / sapatraniSpatrazabdAbhyAm zrativyadhane gamyamAne dAc / sapatrazabda idda viparIta lakSayatayA niSpannazabdArthaM vartate / sapatrAkaroti mRgaM vyAdhaH / zratipIDayatItyarthaH evaM niSpatrAkaroti / zrativyathanAdanyatra sapatraM vRkSaM karoti jalasevakaH / niSpatraM vRkSavasthaM karoti vATikApAlaH / niSkulazabdAnniSkoSo'rthaM bAc / pracchannAvayavAnAM bahirniSkAsanaM niSkoSaNam / niSkulAkaroti pazuM cANDAlaH / niSkoSaNAdanyatra niSkulaM karoti puruSam | ucchinattItyarthaH / sukhapriyazabdAbhyAmAnulomye'ye DAc / sukhAkaroti / priyAkaroti / svAmyAderAnukUlyena vartata ityarthaH / zrAnukUlyAdanyatra sukhaM karoti dharmaH / duHkhazabdAt prAtilomyesye DAc / duHkhAkaroti / prAtikUlyena vartata ityarthaH / prAtikUlyA danyatra duHkhaM karoti duSkRtam / zUkhazabdAt pAkArthaprAye vAc / zUlAkaroti mAMsam / zUle mAMsaM pacatItyarthaH / pAkAdanyatra zUlaM karoti sivizram (kadannam) / satyazabdAdazapaye'rthe DAcU / satyAkaroti vaNigbhANDam / zrahametadvAraDaM kreSyAmIti / zrantarAle dravyaM satyaMkAra vyavasthApya tathyaM karoti / (azapathe kim ? satyaM karoti brAhmaNaH) / zapathaM karotItyarthaH / bhadramadrazabdAbhyAM parivApaNe'rthaM DAcU / bhadrAkaroti nApitaH zizUn / madrAkaroti nApitaH zizUn | parivApayAdanyatra bhadraM karoti sAdhuH / sAntAH ||4|2|65 // sAntami (ntA ityayamadhikAro veditavyaH / zrapAdaparisamAptaye vighayo vakSyante sasyAntA avayavAste bhavantItyarthaH / natu vakSyamANeSu sUtreSu kacitsavizeSAdhikAro'sti kacitpUrvapadottarapadanirdezaH / tataH sAmarthyAdeva sAnyA vidhavo bhaviSyantIti nArtho'nena yatrArthavibhAgo'sti tadartho'dhikAraH / yathA '"RkpUravadhUHpatho'makSe' [4/2/70] iti / zrardharcam / sagrahaNaM kim Rk / antagrahaNaM kimartham tadbhayena prahaNaM yathA syAt / i-ra-dvandvasajJAH prayojayanti / uparAjam / "he zarAde:' [ 42104] "manaH " |4| 2|110] iti sAnte kRte izAzrayo'mbhAvAdiH siddhaH / dve dhuro samAte dvidhuro | tridhurI / "rAt" [3|1|25] ityakArAntalakSaNo GIviviH siddhaH / nUpuropAnahinI | "indarArthe" [28] iti sAnte kute "dopapANinI" [41151] itInvidhiH siddhaH / vAdezau ca prayojayataH / vyAghrapAt / "laM pAvasyAhasyAda" | 23 | iti parasyAdarmAbhUt / "nandasveddatpUtisusurabhibhyaH " [ 4/2/136 ] iti parasyAderityammA bhUt / ! na svatikimaH || 42266 || su zruti kim ityetebhyaH parasya sAnto na bhavati / vakSyamANena lakSaNena vihitaH sarvaH sAntaH pratiSidhyate / zobhanA rAjA surAbA ! sukhakhA / sugauH / zratirAjA / pratikhakhA / pratigauH / ko rAjA kiMrAcA yo na rakSati / kiMsakhA yo na snihyati / kiyoyoM na vahati / iha kasmApratiSedho na bhavati zobhane zrakSiNI yasya svakSaH / "svAGgAda ve kSiH sakama:" [ 4/2/113] ityasAntaH / zratrocyate-''svatI pUjAyAm" iti viziSyoktatvAtpratipadoklasya sasyaiva grahaNam na ksasya / pUSAyA manamosvAdacaryAt / pUvArthasyAtairgaMiNam tena "bhrasyAdayaH krAntAca iSA" iti pratipadavidhAne vipratiSedho na bhavati / zravikrAnto rAjAnam atirAnaH shruti| kSepe kimiti pratipadoklasya mahaNAt ihApi pratiSedho na bhavati / ko rAdhA kiMrAjaH 1 kiMsakhaH / kiMgavaH / namaH // 4/2/67 // natraH parasyAH prakRteH sAnto na bhavati / prApi naJiti pratipadokasya Sasasya grahaNAdanyatrApratiSedhaH / zrarAjako dezaH / zrarAjA / zrasakhA / agauH | tRco mANavakaH / patho SA ||4|12|68 || natraH paro yaH pathizabdastadantAdvA sAnto na bhavati / pUrveyA nitye pratiSedhe prApta vikalpo'yam / apatham / athAH / pUha nama: tasyAnuvRtteranyatra nityo vibhiH / zrapathe vanam / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 pA0 2 sU0 63-76] mahAvRtisahitam saMkhyASAho'bahugaNAt // 4 // 66 // "saMspeye saMkhyayA bhavAsanA" [13 ] syAdinA pratipadoklo yaH saMkhyAyA basastasmAdabahugaNAntAdura sAnto bhavati / samope dazAnAmime upadayAH / vAsamA vizaterima zAsanaviMzaH / adUre trishto'duutriNshaaH| dvau vA yo vA vitrAH / paJcaSAH / saMkhyA. praNaM kim 1 citrguH| saMkhyAnasasya pratipadoktasya grahaNAdii na bhavati | viguH / dshguH| abahugaNAditi kim 1 upabahavaH / idameva jJApakaM bahugaNayoH saMkhyA saMzA bhavati / gaNazabdasya he satyasati ca nAsti vizeSatasya prtissedho'nysNkhyaakaarylaamaarthH| gaNakukhaH / gnndhaa| prakaraNe saMkyAbA payasyopasaNyAnaM nisvisaadhm"| nirgatAni triMzato nistriyAni / nizcatvAriMzAni / niragItAni varSANi vartante / nirgatastrizato'Ggulibhyo nistriMzaH khgH| zrAdizabdaH prakAravAcI tena tryAdenaM bhavati / kapuramdhUmpatho'nane // 47 // Rca, pura , apa , dhUH , payin ityevamantebhyaH ailpayaM sAnto bhaSati anusaMbandhI cedazabdo na bhavati / bAditi nibUtaM sAmAnyena vidhAnam / sAntAdhikArasAmarthyAttadantAyAm / akArasthAnakSazabde parataH veDako dIvaM phasmAnna kRtam ? zakavAditvAtpararUpaM draSTavyam / sautrI yA nirdezaH / adharcam / anuco mANavakaH / zravacam | lalATasya pUrlalATapuram ! vigatA nApo'smin vaupaH / samIpaH / rAjyasya dhU rAjyadhurA / mahAdhurA / mokSapathaH / rAdhapathaH / anaca iti kim / akSasya dhUH akSadhUH / ghttdhuurkssH| atra keSAzcidasti / "amRco mAyavo zeyo baccaracarakhe smRtH|" teneha na bhavati / anRkka sAma / banaska sUktam / prasyambaMdhAtmAmalomnaH // 4271 prati anu ava ityevampUrvAtsAmAntAllomAntAca praH sAnto bhavati / pratigataM sAma pratisAmam / anusAmam / avasAmam / pratilomam / anulomam / avalomam | "tikumAdayaH [ARE] iti sssH| zranyapadArtha vapo vA kartavyaH / yadA tu isaH, tadA "zramaH" [11110] "napo vA [ 31iti paravAdvikalpaH / pratisAmam / pratisAma / pratilomam / pratiloma / "kRcodApANDupUrvAyA bhUmerasyo'yamiSyate / godAvaraca nadhAraca saMkhyAyA uttare yadi // ' [.] kRSNAbhUmaH / pAraDubhUmaH | baso yaso vA dve godAvayoM samAhRte dvigodAvaram / pazcanadam / sanadIbhizca" [20] iti isaH | cakArAmipi bhavati / dvibhUmaH / saptabhUmaH praasaadH| kacidanyatrApISyate / padmanAbhaH / anAmaH / vrssraatrH| ajIpeSaNaH // 4 // 72 // ajIve vartate yo'zizabdastadantAtsAt a ityayaM tyo bhavati / kamalasyAkSi kamalAkSam / athavA kamalamakSIva kamalAkSam / evaM lakSaNAkSam ' 1 puSkayakSam / kavarasyAdi karasacam / azvAnAM mukhAcchAdanaM bahucchidrakamityarthaH / adhIva iti kim ? akSi |yN prAgadasya gavAkSam / kaTAkSa zati / evamAdayo'pi rUDhizabdA iti na jIve'kSizabdasya vRttiH / strodhenuvAradArAtpuMsanaDunmanogobhyaH / / 4 / 2173 / strI, dhenu, vAk, dAra ityevampUrvebhyo yathAsaMralyaM puMja panaDuG , manas, go itye yaH zrA sAnto bhavati / strI ca pumAzca strIpuMsI / kacidyase'pi bhavati / pUrva bhI pazcAtpumAn strIsa viddhi rAkSasam / strIpuMsaH shikhnnddii| dvandvapasAmyAmanyatra na mavati / triyAH pumAn / pariziSTebhyo indra eSa tyo bhavati / dhenuzca anavAMzca dhenvanaDaho / vAkva manama vADamanasam 1 dArAva gAvazca dAragavam / 1. kaNAkSam pU0 / 2. 'gommA' iti bahuvacanAntaH pAThaviNyA, granthe sarvatrakavacamasyaiva prayogadarzanAt / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ma. 1 pA0 2 0 04- 278 RvaH sAmayajuAm ||4aaraa74|| RcaH parAbhyAM sAmayajurmyAm zraH sAnto bhavati dvandUevAbhidhAnam / akca sAma ca RksAme / Rktra yajuzna RgyajuSam / navikhUpatribhyazcaturaH // 4 // 2 // 45 // na , vi, su, upa, tri ityetebhyaH parazcata zabdo'tyAnto nipAtyate / adRzyAni catvAri anena shrcturH| vigatAni catvAryasya vicaturA / zobhanAni catvAryasya sucaturaH / samIpe caturNAbhayamupacaturaH / trayo vA catvAro vA tricaturAH / dhasa evedaM nipAtanam , nAnyatra / na catvAro'catvAra iti / naktaMrAtrimahobhyo divm||4276|| navam, rAtrim , aham ityetebhyaH paro divazabdo nipAtyate dvandve / nalaJca divA ca naktandivam | naH sAnto nipAtyate / rAtrI ca divA ca gatrindivam / sUtre nipAtanAdeva rAtrizabdasya mum / ahama diyA ca ahardivam / adAzabdasannidhAne divAzabdo rAtriparyAyaH zaktisvAbhAvyAt / dvitripurapAyAyudhaH // dvi, nigulamanda-yaH sAyuSazabdo nipAtyate / ve aAyuSI samAite dvadhAyuSam / vyAyuSam / prastAnto nipaatyte| rasAdanyatra na bhavati / dvyoraayuddhaayuH| vyaayuH| puruSasyAyurvarSANi puruSAyuSam / lAsa vedaM nipAtanam, dvandve na bhavati / purUpazca zrAyuzca puruSAyuSI / jAtamavRddhAdukSaH // 4RISEll jAta, bhain / vRddha ityetebhyo para ukSa iti nipAtyate / sarvatra yase'kAraH sAnto nipAtyate / jAtazca sA utA ca baataakssH| mhaakssH| vRddhAvaH / yasAdanyatra na bhavati / jAtasya ukSA jAtIkSA / madutA / vRddhokssaa| sarajasorSaSThoSapadadhovAkSidhrubA(va dAragavo') pazunagoSThazvAH // 79 // sarasAdayaH zabdA atyAnvA nipAtyante / sai rajasA sarajasamabhyavaharati / sAkalye isH| isAdanyatra na bhavati / parana: salilam / urU ca aSThIvantau ca urvaThIvam / akArastyaSTikhaM ca nipAlyate / aSThIvantI gula kAvyete / prANyaGgalAdekavadbhAvaH / pAdau ca aSTIvanto ca padaSThIyam / dvandve'kAraH sAntaSTikhaM pUrvapadasya padbhAvo nipAtyate / akSiNI ca bhravI ca akSidhruvam ! sundrAvalliGgam / dAsarAvamityavAdazazca nipAtyate / zunaH samIpam upazunam / ise aH sAntaSTisvAbhAvo jizva nipAtyate / goSThe zvA goSThazvaH / asaantH| pasyarAjahastibhyo vasaMsaH // 42180|| palya, rAjan, hastin ityetebhyaH paro yo varcaHzabdastavAda: sAnto bhavati / atra tAsaH sambhavati / palyasya varga: palyavarcasam / rAjavarcasam / hastivarcasam / "nazavasAdibhyo'pi vaktavyam" [ vA0] / tenAt ( nAtye ) brahmavarcasamiti bhavati / tamaso'vasamandhAt / / 4 / 281 // zrava, sam , andha ityetebhyaH parAnamaHzabdAdaH sAnto bhavati / avahInaM tamaH, abahInaM tamo'sminyA'vatamasam / santamasam / anyatamam / eso bo vA / nikhaHzreyasaH ||dhaaraa82|| niHzabdAt paro yaH zreyAzabdastadantadasyo bhavati / nizcitaM zreyaH nimyasam | ana (yasa eva)vidhAna na basa iti kecit / nizcitaM zreyo'nena niHzreyaskaH / vaso vasIyasazca // 43 // zvasaH rAt vasIyasaH zreyasazca zraH sAtto bhavati / vasumacchandA "vinmatAra" [ 124 / iti Iyaso matozropi kRte vasIya iti bhavati / zvovasIyasa kulam / zraH zreyasamastu te / ubhayatra mayUravyaMsakAdivAsaH / ----.. - 1. vRSyavarodhAdAragavazabda sUtre savivaraya eva / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0pA0sU08-31] mahAvRcisahitam 279 saptAndhavAsaH // 42/64 // pracchanna upazuprayogo vA rahaH / tapta Rtu zrava ityetebhyaH paro yo rahaH zabdastadantAdastyo bhavati / sambhavataH sasya grahaNam / sarta rahaH taptarahasam / anugate rahaH nurahasam anugataM ro'sminvA'nuraisam / zravarasam praterasa Ipa ||4||65 // prateH parAt uraHzabdAdIbarye vRtte assAnto bhavati / pratyurasam / vibhaktyarthe isaH / zrathavA smivAkye IvantAduraH zabdAdastyo bhavati / pratiSThitamurakhi " vikuprAdayaH " [ 23281] iti SasaH / Ipa iti kim ? pratigatamuraH pratyuraH / urasi vartate pratyurasam / dvistASAtristAvAnugam // 41286 // dvistAkA tristAvA, anugava ityete zabdA nipAtyante / dvistAvatIti vigratya dvistAvA vediH / kAcidabhidhIyate / mayUravyaMsakAditvAtsaH / zraH sAntaH puMvadbhAvaSTikhaM nipAtyate / evaM tristAvato tristAvA vediH / vaidyabhidhAnAdanyatra na sarvAta dvistAvatI bhistAvatI parikhA / atrApi zradhyAhRtakriyApekSayA kriyAbhyAvRttisti / dvistAvato mIyate paribhidyate vA / tena sup siddhaH / anu] [as madhe ] vamiti [ssAnto] atyAnto nipAtyate zrAyAminyabhidheye / gAmanvAyatam anugavaM yAnam | "prAthAmitA" [1|3|13] iti isaH / yathA vairAyatastathA yAnamapyAyatamityarthaH / zrAyAmyabhidhAnAdanyatra na bhavati / gavAM pazcAdanugu / radhvanaH ||4| 2|7|| gisaMjJopalakSitebhyaH parAdadhvazabdAdasyo bhavati / sambhavataH sasya ( sasya ) grahaNam / pragato'dhvAnaM prAdhvo rathaH / prAdhvaM zakaTam / be'GgulesiMkhyAdeH // 4288|| misaMkhyAderaGgulizabdAdasyAnto bhavati / pratikrAntamaGgulIratyaGgulam / nirgatamaGgulibhyo nirakulam / saMkhyAdeH-- dvayoraGgukyoH samAhAro dvayaGgulam / lam | caturajjulam / tathA dve aGgulI pramANamasya dvayaGgulam / "hRdaye' [3| 3 | 46 ] iti rasaH / pramANe'rthe zrAgatasya mAtra: "kha" 3 / 4 / 26] ityup / vasati kim ! paJcAGgalorhastaH / ! zahara meM kadezasaMkhyAta puNyAcca rAtreH ||4|2|86 // Se iti vartate / zrahan sarva, ekadeza, saMkhyAta, puNya ityetebhyaH parAdvAtrizabdAd bhisaMkhyAdezva zrastyo bhavati pase / zrazva rAtrizca zrotraH / vasyAsambhavAt atra dvandvo veditavyaH / "aho rividhau rAtrirUpasthamtareSu" [yA0] iti ritvam / sarvA rAtriH sardharAtraH / "pUrvakAleka" : 1||44 ] ityAdinA pasaH / ekadezAt - pUrvAM rAtriH pUrvarAtraH / aparA rAtriH apararAtraH / uttarA rAtriH utararAtraH / rAjyekadeze rAtrizabdo vartate / tataH sAmAnAdhikaraNyam / "vizeSaNaM - vizeSyeti" [1/3/59 ] iti saH / saMkhyAtarAtraH / puNyarAtraH / bhayAdeH - zratikrAnvo zatrimatirAtraH / nIrAtraH / saMkhyAdeH- dvayo rAjyoH samAhAro virAjam / trirAtram / ebhyo'haH ||4|12|0|| rAjA'haH sakhibhyaSTo vidhAsyate, tasmin sati zranityetasya zrAdezo bhavati ebhyaH sarvAdibhyaH parasya / ebhya iti nirdezo jhisaMkhyAderapi grahaNArthaH / vatsaMvAdaddaH zabdapUrvasyaM nAzrayate / sarvamahaH sarvAhnaH | "TakhoreSAMza:' [4|4|113] iti rikhe prApte'nenAhAdezaH / 'mato'GkaH '' [ 54|11 ] iti Natvam / pUrvAhnaH / aparAhnaH / saMkhyAtAH / puNyazabdAtpratiSedhaM vakSyati / jhisaMkhyAdeHniSkAntA'Gko nirahI kathA / dvayorahorbhavA dvayahI pUjA / vyahI pUjA hRdayeM rase kRte bhavAyeM zrAgatasyAyaH "yomanapazye' [3|1|74] ityup / dyau rase saMkhyAdiH prayojayati / dve'dano jAtasya dvayava jAtaH / tryahajAvaH / "kAlA methe:" [1 / 3 / 60 / iti tripadaH SaH / ekazabdAtpratiSedhaM vadaryAta na samAhAre ||42261|| samAhAralakSaNe ghase zrannityetatyAhAdezo na bhavati / pUrvasUtreNa saMkhyAderiti prAptaH pratiSidhyate / dvayoroH samAhAro dvaha / tryaha / "khozvAhnaH" [4|4|133] iti Tilam / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-dhyAkaraNam 102. 33-100 ama saMkhyAderiti vakravyam / idda mA bhUt / khaGgatAni samAhRtAnyaddAni samahA iti naiSa doSaH / pratipadaM "arthaca samAhAre" [1|2246] iti samAhAre vihitasya Sasasyeha graiNaM na prAdilakSaNasya / samAhAra iti kim ? dvayorahvorbhavodvahnaH utsavaH / hRdayeM rase kRte'ya zrAgatasya "vayovana patye " [3 / 3 / 74 ] ityup / 280 puNyaikAbhyAm ||4| 2|12|| purAyaikazabdAbhyAM parasya zrannityetasya zrAdezo na bhavati / puNyamahaH puNyAhaH / ekamahaH ekAdaH / "pUrvakAleka" [213/44] ityAdinA ghasaH / , rAjA'hAsakhibhyaSTaH ||4.2/63 rAjan zrahan sakhi, ityetadantATTo bhavati / devarAdhaH / dvayoroH samAhAro dvayahaH / paramAdaH / rAjasatvaH / striyAH pUrvapadArtha prAdhAnye'tikrAntA rAjAnam zratiyatrI | nakArAntalakSaNavidheH paratyAdanena : | "mRdya vinaviziSTasyApi mahAna pa0 ]havIha kasmAca bhavati ? madrANAM rAjJI madrarAzI / madrasakhI / zranityaiSA parimASeti na bhavati / gorahadupi || 4 | 2|94 // gozabdAho bhavati zraduviSaye / paJcAnAM gavAM samAhAraH paJcagavam / mahAmaka 1 rAjago | atigavI / paJcagatradhanaH / zranupIti kim ? paJcabhiH krItaH paJcaguH / dazaguH / hRdayeM "saMkhyAdI raca" [1 / 3 / 47 | chati rakhe kRte krItArtha Agatasya grAhayasya ThaNI "rAhubalI" | 3 | 4) 26] ityup / zratrAntaraGgattrAtprAgeva sAnto bhaviSyatIti pratiSedho'narthakaH / naivaM zakyam zranupIti viSavanirdezAviSaye pratiSedhaH / hRdyaM kim ? sububviSaye pratiSedho mA bhUt / paJcagavamicchati paJcagakIyati / unmadaNaM kim / hRtaH zravayaviSaye pratiSedho mA bhUt / paJcabhyo gogya zrAgataM paJcagavarUpyam / pacagavamayam / hRdarthe rase kRte da sAndraH / "hetumanuSyAdvA rUpyaH" / [ 2355 ] "magara" [ 3356 ] iti rUpyamayayai / / uro ||4|2|95 // ayaM pradhAnam / ayaM vartate ya hasthurasam / zrazvoram / zyorasam / samAnAdhikaraNe vA SasaH yavAnAm uro'mam pradhAnam evamiddAnyuraH zabdena pradhAnabhUtaM syoraH puruSoraH / uraH zabdastadantAtSAdvo bhavati / hastinAmuraH hastina daborasa: isyurasam / yathA dehAka vivakSitam / zrame iti kim ? puruSa * saro'no'zmAyasaH khujAtyoH ||4/296 // saras, anas, azman zrastyevamanvAtSAho bhavati khuviSaye jAtau ca / anasara samiti saMjJA / maNDUkasarasamiti jAtiH saMjJA vA / mahAnasamiti saMjJA / upAnasamiti jAti: saMjJA vA / sthUlAzmaH / zramRtAzma iti jAtiH / pieDAzma idi saMza jAti | nakAzma iti jAtiH / lohitAyasa iti saMjJA jAtinI / kAlAyasamiti jAtiH / khujAtyAzita kim paramasaraH / grAmakITAbhyAM sakSNaH // 42497|| grAma kauTa ityetAbhyAM yastaca zabdastadanvAtpATTo bhavati / grAmasya vacA grAmatakSaH / kRTyAM bhavaH kauTaH, kauTazcAsau tadA kauTatataH / svAyattakarmajIvItyarthaH / grAmakoTAbhyAmiti kim ? rAjJastadA rAjatA / zunoteH // 42 // 98 // pratizabdAtparo yaH zvanzabdastadantAtyATTo bhavati / zratikrAntaH zvAnamatizvo varAhaH / atizvo nIcajanaH / upamAnAt || 4|266 // upamIyate'nenetyupamAnam / upamAnAtparo yaH zvanuzabdastadantATTo bhavati / vyAghra iva zvA vyAghrazvaH / siMhazvaH / mayUravyaMsakAdilAt saH / zrajIce ||4|2| 100 // pUrvasUtre apamAnagrahaNaM pUrvapadavizeSaNam / iha zuno vizeSaNam / ajIke vartate yaH zvazabda upamAnavAcI tadantAkhATTo bhavati / zrAkarSaH zvA iva zAkarSazvaH / phalakazvaH / "hamAbhairUpamemodyoge [1/3/51] iti / jIva iti kim ? vAnaro'yaM vA vAnarazvA | Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4 pA0 2 sU0 101-31] mahAvRttisahitam mRgottarapUrNatsaknaH // 41101 // mRga, uttara, pUrva ityetebhyaH paro yaH sakthizabdastadantA pATo bhavati / mRgasya sAtha mRgasaktham / uttarasaktham / gaw ! upahA nAti naate| tAbhitra sakie phalakasaktham / "vizeSaNam" [ // 3 // 92] ityAdinA prasaH / / nAyo rAt ||dhaaraa102|| nauzabdAntAdrAho bhavati / dvayo voH samAhAro dvinAvam / paJcanAvam | pacanAvapriyaH / dvAbhyAM naumyA mAgataM dvitAvarUgyam / dvinAcamadhyam / adupItyanuvartate / paJcabhinabhiH krotaH paJcanIH / aAhIyasya TharaNaH "rAduvAkhauM" 3 / 5 / 126] inyuna / rAditi kim ? paramanIH / arvAca ||haa||103|| arvAcca paro yo nauzanastadantAtpATo bhavati / addhaM ca sA nauzva arddhanAcI / "vizeSaNam" [2 // 3352] ityAdinA saH 1 lokAzrayaM napuMsakaliGgamapi dRzyate / arddhanAvamiti / sthAyI vA // 4aa2 / 104|| gvArIzabdAntAdAhoM bhavati / dve khA: samAhate dvigvAram / yadA To na bhavati tadA "pro napi" [3 / 147] iti prAdezaH / dvivAri / keci puMliGgaM paThanti / teSAM "strIyonIcA" [1118) iti prAdeze dvivAririti / paJcakhArapriyaH / paJcalArarUpyam / paJcakhArIrUpyan / paJcavAramayam / paJcarakhArImayam | paJcasu khArISu bhavaH pacakhArI | TapakSe ko siddha eva / ihAddhauditi vrtte| aIzabdAnyaro yaH khArozadastadantAtyATo bhavati / arddhavAram / arddhavArI / ___ dvitribhyAmaJjaleH // 105 // dvitriyoM paro yo'JjalizabdaladantATo bhavati / thorajalyoH samAhAro dUSajalam / yajalam / dUdhajana dhanam / yajalarUlyam / yajalamayam / kecid vetyanuvarnayanti / tena dvayajAleH / yajalapriyaH / ilAhAnupIti vI / hRdupi na bhavati / dvAbhyAmajalimpo krIto yajaliH / rAdityeva ! dUyoraJjaliH dvayaJjaliH / brahmaNo rASTrebhyaH // 12 / 106 // rASTravaH paro yo brahmanzandantadantAtyATo bhavati / rAditi nivRttam | avantiA brahmA avantibrahmaH / surASTra bramA surASTranamaH / initi vogavibhAgAtsaH / rASTrebhyaH kim ? deyabrahmA nAradaH / . kumahadbhayAM cA 2 / 207 // kumaiyoM paroM yo brahmastadantAyAdA To bhatrati / kubrahma : 1 kubrahmA / mahAbalaH / mhaanhaa| ddhandvAccudahato rArtha // 4 / 2 / 108 // rArthaH smaahaarH| dvandrAdgArtha vartamAnAccavargadakArahakAraprakArAntATo bhavati / vAna tvaktra vAstvacam / zrIlanam / vAmapadam / chanopAnam / vAgviSam / dvandvAditi kim ? paJcAnAM tvacA samAjhAraH paJcasvak / cudahana iti kim ? vAkamarin / rArtha iti kim ? chnopaanhau| he zaradAH // 36 // zakhAdyantAho bhavati hse| zaradAdiSu ye yantAsteSAM "girina:paurNamAsyAgrahAyaNImayaH" [12 / 112] iti vA TaH prAto nityArthamidaM grahaNam / hAdhikAraH prAgavatAdhikArAt / zaradaH samIpamupazaradam | pratizaradam / "lana ainAmimukhye'bhipratI" [113111] kRti hamaH / zarad / vipAz / zranas / manam / upAnA / upAsad / diza / din / hiraka / kiyat / catura / himavat / anahuna / tad / yad / jarAdhA jaras ca / dRz ca / pratiparasamanu yo'kSaNaH / pathin / anaH // 2 / 110|| annantAddhAro bhavati / adhyAtmam / pratyAtmam / uparAjam / parirAjam / napo vA // 42 // 11 // ana iti vartate / annantaM yannara tadantAdAdo bhavati / pUrveNa nitye prApte bikalpo'yam / upanarmam / upacarma / upakarmam / upakrama / 16 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jainendra-vyAkaraNam [a0 pA0 1 sU0 112-118 girinadIpaurNamAsyAgrahAyaNImayaH // 4 / 2 / 112 // veti vartate / giri nadI paurNamAsI zrAgrahAyaNI jhaya ityevamantAdvA To bhavati / giregntarantagirama / anagini / tiSThadgyAditvAtmavidhiH / athavA tribhaktyathe hasaH / adirgiram | bahigiri / "paryapAGa bahirancavaH" [1 // 3 // 10] / upanadam / upanadi / napi praH | upa. paurNamAsam / upapaurNamAsi / upAgrahAyaNam / upAgraSTAyariNa / jhyaa-upsmiym,| upasamit / upapadam / upadRSat / svAhAve'tisaknaH // 22123 // svAGgazabdAd yau atisakthizabdau tadantAt bATo bhavati / ha iti veti ca nivRttam / kalyANe'kSiNI atya kalyANAkSaH / vizAlAkSI / gaure, sakthinI atya gaurasakyaH / svakSaH ityatra "na svatikimaH" [1266] iti prativedhaH karamAnna bhavati ? pamasya graharAI tatra vyAkhyAtamityadoSaH / svAGgAditi kim ? sthUlAkSirituH / dIghAkthi zakaTam / agANisthatya svAGgatya na bhavati / pa iti kim ? uttamAkSi / aApAdaparisamAtervasAdhikAraH pratyenavyaH / drurAyaDale // 2114 // dAru | ahalizabdAntAnnAho bhavati dAruNyAmA / ve aGgalI asma dmahulaM dAru / adgulam / caturajulam / dhAnyAnAM vikSepaNam agregulIma zAtraya kArya dAru tadiha gRhyate / yattu dve aGgalI pramANamasya dvayakSulaM dAru / tatra hRdarthe base kRte "aGgulemisaMkhyAdeH" [12] inyaH mAntaH / mAtraTacop / huNIti kim ? paJcAGgalihastaH / / dvitribhyAM mUrbhaH // 4 / 2 / 165 // dvitrimpA paro yo mUrdhanzabdasta dantAvATo bhavati / dvibhUrdhaH / trimuurdhH| sAnto vidhiranitya iti tena dvimUrdhA / trimUrdhA / utstriiprmaannyorH||2||116|| Ta iti nivRttam , syAntaropAdAnAt / iTantA ye prIrAbdAH pramANIzabdazca tadantAdvA alyo bhavati / kalyANI paJcamI yAsAM rAtrINAM kalyANapaJcamA rAprayaH / kalyANIdazamA bhAryA / strI pramANI yeSAM striiprmaannaaH| kalyANI pramANo aAsI kalyANapramANA bhAyAH / irastrIgrahaNasthAvakAzaH kalyANodvitIyA / kalyANI tRtIyA / kalyANIpaJcamA rAtraya iti / istriyAM pradhAnatrauprahaNaM karna jyam / chAnyapadArthavAcyAnAM dadantA strI pradhAnaM yadi bhavati tadAyaM sAnto bhavatItyarthaH 1 iT priyAdAvini puMvadbhAvapratidho'pyasminneva viSaye vakSyate / teneha sAntaH puMbadbhAvapratiSedhazca na bhavati | kalyANI paJcamI asmin pakSe kalyANapaJcamIkaH pakSa hati / "neturnakSatre upasaMkhyAnam" [vA0] / mRgo netA AzA rAtrINAM mRganevAH / puSyanetrAH / nakSatrAdanyatra na bhavati / devadattanetRka sainyam / losro'ntarbahiyAm // 221.17 // antara, bahipa ityetAbhyAM paro yo lomazabdastadanAdvArasyo bhavati / antargatAni lomAnvasya antalomaH / bahilomaH / "mAsAbhRtityAntapUrvapadAn Tho vaktavyaH" [vA.] paJca kAryApaNA bhRtirasya mAmasya "tadasmAMzatrasnabhRtayaH" [3 / 4 / 55] ityatra "saMpAyAH ko'tizataH" [3 ] iti kaH / paJcako mAso'syeti base kRte ThaH / paJcakramAsikaH / dazakamAsikaH / nAsikAyA nazcAsthUlAt kho||4aa2|11|| nAsikAzabdAntAdvAdasyo bhavati naz cAdazo nAsikAyAH khuviSaye na celsthUla zabdAlparo naasikaashbdH| iriva nAsikA'ttya dugusH| gauriva nAbhikA asya gonamaH / baddhe bhavA vArDo mAsikA ala pANasaH / "nieSTadaraktavikAre" [:33151] iti puMbadbhAvapratiSedhaH / sarvatra "pUrvapadAtakhAvagaH" [40] iti tvam / sthUlAditi kim ? sthuulnaasikH| gnAviti krima ! tuGganAsikaH / "khurakharAbhyAM dhA nas vaktavyaH [cA0] kharasyeva nAsikAuttyA arcanAyAH kharAH / khuraNAH / panne asyo bhavati kharaNasaH / kathaM ziti nAsikA'sya zitinAH / ahiriva nAsikAla ahinaaH| acAyA iva nAsikA'sya arcanAH / "skhe jyAyoH kvacit khau cha" [13173] iti praH / pamachAndasA ete zabdAstavavApi nas vaktavyaH / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 5 pA0 2 sU0 111-128] mahAvRttisahitam 283 geH // 4 / 2 / 3.16 // ge: paro yo nAsikAzandattadantAvAdasyo bhavani / nazcAdezaH ayamavipaye vidhiH / unnatA nAsikA'tya unasaH | pravRddhA nAmikA'spa praNamaH | "Navavidhau gernasa upasaMkhyAnam" [vA0] iti Natvam atye / "veH vAdezo vaktavyaH" [4-fini nAztya vikhuH / soHprAtardidhAzvataH // 2 / 120 // noH pare ye prAtar , diyA, zvam zabdAstadantAdvAdalyo bhavati / zobhanaM prAtarasya suprAtaH / "jhe mAne Tikham" [cA0] iti Tikham / vigrahavAkye zobhanamiti napusakanvaM gamyamAnakarmApekSan / zobhanaM prAtaHkAle karmAsyetyarthaH / evaM zobhanaM divA asyeti sudivaH / zobhanaM zvos sya suzcaH / proSTeNyajAspadaH // 2 / 129 // proSTha, eNo, aja ittopaH paraH padazabdo ase nipAlyate / pravRddhauSThaH proSThI gaurityarthaH / prospeya pAdAbassa proSThapadaH / astAntaH pAdazabdasya ca padbhAvo nipAnyate / eNyA iva pAdAvasya eNIpadaH / anapadaH / catuzzAreranikuneH ||dhaaraa122|| catuzzAriMzabdAbhyAM parI yo asiMkukSizabdau tadantAdvAdaralyo bhavati / cataralo'lo'sya caturasraH / zArevi kukSirastha zArikukSaH / najadassoH sakthihale dhaaraa123|| naJ , dum , mu ityetebhyaH parau yo sakthihalizado tadantAdalyo vA bhavati / avidyamAnaM sakthi asya asakthaH / asakthiH / dussakthaH / dupasthiH / susakthaH / susakthiH / mahadalaM haliH / yavidyamAno halirasya ahalaH | ailiH | duhalaH / duIliH | suilaH / muhaliH | sakthi zabdasthAne saktirAI kecitpaThanti / manjanaM saktiH / prajAmedhAisa // 4 // 2124 // beni nAdhikRtam | nam , dum su ityetebhyaH parau yo prajAmedhAzabdo tadantAdvAdasityavaM tyo bhavati / na vidyate prajA asya aprjaaH| duSprajAH / suprjaaH| na vidyate medhA asya amedhAH / numedhAH | "balyAca medhAmA iti vaktarUpam " pA0] alpamedhAH / alpamedhasau / alpamedhasaH | dharmAtkevalAdan // 4 / 2 / 1.25 // kevalo dharmarAbda eva atrottarapadam anyamA (ma)thyapada nAsti tadantAdvAdannityaya tyo bhavati / sAdhunAmiva dharmo'sya sAdhudharmA | priyadharmA | kevalAditi kim ? paramaH svo dharmo'sya paramasvadharmaH / sandigdhasAdhyadharmaH / suharita tRNasomAjambhAt // 12 / 126 // jammazo dantavizeSavAcI abhyavahAryavAcI ca | su, harita, nRNa, soma ittebhyaH paro yo jambhazabdalAntAdanityavaM lyo bhavati / zobhano jambho'sya sujambhAra zobhanadaMSTraH zomanAhAro vA / haritamitra jammoDala haritAni vA jammAnyasya vA harita jammA / tRNamiva jambho'sya tRNAni jambho'sya vA tRgu jammA / evaM soma jammA | svAdizca iti kim ? sthUlanAmaH / dakSiNemI lubdhayoge saaraa127|| imamiti bahunAmayeyaM apanAmadheyaM vA / dakSiyoti vaso'nanto nipAtyatai lubdhayoge / dakSiNamImamasya dakSiNemI mRgaH / vyAdhasya hantukAmasya dakSiNamaGga bahukRtvA sthitaH / athavA dakSiNamaGgaM mAgatamaya vyAdhenetyarthaH / lundhayoga iti kim ! dakSiNemaH pazuH / aiya dhaaraa128|| zabdena ArthaH karmavyatihAro grahaNapratigrahaNAdilakSaNo gRhyane / sAthai yo basastasmAdijiyA tyo bhavati / cakAraH tiSThadagvAdiSu ijiti paThyate tatra vizeSaNArthaH / "tanedamiti sarUpe" [3 ] "teneim" [1 // 3 // 60] iti ca ayaM basa: kamavyatihAre vartate / kezeSu ca kezeSu ca gRhItvA idaM yuddhaM pravRtta kezAkezi / kacAkaci / icaliSTadvAdiSu pATAt isaMzaH / "anyasyApi" [33232] iti pUrvapadasya dItvam / daNDaizca daNDaizca idaM yuddha daNDAdaNDi / musala musali yuddhaM vartate / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ 0 4 pA0 2 0 122-136 dvidurAjyAdiH ||4|2| 1266 // dvidaNDyAdayaH zabdA ijantA nipAtyante / yathA gaNe paThitAstathaiva sAdhavo base'bhyA ca bhavantItyarthaH / dvau daNDau zrasmin praharaNe dvidAroDa praharzate / dvinusali praharati / kriyAvizeSaNAanyatra na bhavati / dvidaNDA zAleti / se'pi bhavati / nikucya karNau nikunyakaNi dhAvati / zrAkucyapAdau zrAkucyAdi rote / mayUkhvaMsakAdityAH / pAdasya ca pahAvo nipAtanAt / pro pAnI propada hastinaM bAhayati | divi / dvimusali / ubhAnjali | ubhayAJjali | ubhAkariyai / ubhayAkathi / ubhAdasti / ubhavAhasti / ubhAvANi / ubhakapANi / ubhAtrA | umavAcAdu / nipAtanAdinaH kham / ekapadi / prodi / zrAkucyapadi / nikucyakaNi / saMhata pucchi / samAjAnunoH // 42 // 30 // sampra ityetAbhyAM parasya jAnundasvajJa ityayamAdezo bhavati base / saGgate jAnunI asya saMzaH / prakRte jAnunI asya prajJaH / ityukArAntaH kecidAdeza: / madvayamapi pramANam / vo'rdhvAt // 42131 // adhvaMzabdAtparasya jAnuzabdasya vA ityayAdezo bhavati / UrdhvaM jAnunI asya vaMzaH UrdhvajAnu, UrdhvajAnuko yA / 284 Udhaso'naG ||4|5|132|| UdhaH zabdAntasya tyAdezo bhavati sAntaH / kuNDamitra Udho'syAH kuNDodhnI / paratvAtsakArasya zranAdeze kRte pazcAt " UdhasaH " [3|1|13] iti vidhiH / evaM ghaTaeva vo'syA ghaTonI | chaha mA bhUt / mahodhAH parjanyaH / anaGayakAra uttaratra sArthakaH / daha nAdeze'pi na doSaH / dhanuSaH || 4|2| 133|| dhanuHzabdAntasya sasya anAdezo bhavati / mANDIvaM dhanurasya gANDIvadhanvA / jagavadhanvA / zArGgadhanvA / vAkhau ||4/2/134 // dhanuH zabdAntaya sasya vA naGAdezo bhavati sAntaH khuviSaye / pUrveNa nitye prAte vibhASeyam / harda dhanurasya dhanA / dRdhanuH / puSpadhanvA / dhanuH / jAyAyA niG ||4|2| 135 // jAyAzabdAntasya sasya niGAdezo bhavati / yuvatijayA vastra yuvaniH / vadhUjAniH / AkArasya niGAdezaH | "bali kyoH kham" [4355] iti yakArasya kham / gandhasyerutpUtisusurabhibhyaH || 4|2| 136|| un, pUrti, mu, murabhi ityetebhyaH parasya gandhazabdasya * ikAra Adezo bhavati sAnto base / udbhUto ganyo'sya uddranthiH / pUtirgandho pUrvigandhiH / sugandhiH / murabhigandhiH / ayaM gandhazabdo'stveva guNavacanaH / tathathA utpalagandhaH | candranagandha iti / ti dravyapacanaH / tadyathA gandhAn pinaSTati / tayo mukhya guNavacanastatya grahaNam / teneha na bhavati / zobhano gandho sugandha ANikaH | zralpAkhyAyAm ||412/137 // apaparyAyo yo gandhazabdastadantasya bhasya vA dakArAdezo bhavati sAnAH / zrabhidhAnavazAd vyadhikaraNo'tra trayaH / grannasya gandho'gin granagandhiH | annagandham / ghRtagandhi / dhRtagandham bhojanam | athavA annaM gavo'yamasminniti samAnAnikaraNo brasaH / ||42138|| upamAnAtparo yo gandhazabdastadantavakArAdezo bhavati / paJca gandha gandho'sya padmagandhiH / paJcagandhaH / utpalagandhaH / upalagandhiH / khaM pAdasyAharutyAdeH // 42136 // veti nivRttam / upanAnAdirtate / svAdivarjitAdupamAnA rasya pAdazabdasya khaM bhavati / base sAnta ityanuvartanAt vaha "parasyAve: " [121151] iti paribhASA nopatiSThate / vyAghrasyeva pAdAvasya vyAghrapAd / siMhapAd / zrasyAderiti kim ? hastina ca pAdAvasya hastipAdaH / kapota ( laka) pAda: / hastin / kapolaka / gaeDolaka | gaNDake / mahilA / dAsI / gaNikA / kusUla / J 1 1. vUka pU0 / 2. mahevA ba0 pU0 / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0pA0 2 sU0 140-151] mahAvRttisahitam 285 susaMkhyAdeH || 4|2|140 // suzca saMkhyA ca musaMkhye te zrArI yasya tasya svAdeH saMkhyAdeva pAdazasya svaM bhavati base ! zomanau pAdAvasya supAd / dvau pAdAyasya dvidhAd / tripAd / catuSpAd 1 kumbhapadyAdiH ||4|2|141 // kumbhapadaprabhRtayaH zabdA nipAtyante / kvacidve'pi khe kRte "pAdo " [3|1|15] iti vikalpe prAye nityo GIvidhirnipAtyate / kumbha itra pAdAvasyA kumbhapadI / ekaH pAdo'myA ekapadI | zitipadI | sUtrapadI / sUtrasitapadI / sitasUtrapadI / godhApadI | jAlapadI / jlpdii| kalazapaTI / vipadI | supadI | niSpadI | ArdrapadI / droNapadI / kuTIpadI / kRSNapadI / sUkarapadI munipadI zakRtpadI | aSTapadI | vayasi dantasya da ||4||14|| mukhyAderiti vartate / svAdeH saMkhyAdezva dantazabda da ityayamAdezo bhavati base vayasi gabhyamAne / zobhanA dantA asya sujAtA vA sudan kumArakaH / dvau dantAvasya bAlakasya dvidan / tridan / caturdan / yasIti kim ? sudanto dAkSiNAtyaH / catuInta airAvataH / striyAM khau || 4|2|943 // strIliGge'nyapadArtha dantazabdasya danu ityayamAdezo bhavati sAntaH khuviSaye / aya iva dantA asthA prayodatI / phAladatI / triyAmiti kim ? nAgasyeva dantA anya nAgadantako nAma kazcit / khAviti kim ? samadanto | "nAsikodaroSTha" [ 3|1|40] ityAdinA GI vidhiH / vA zyAvArokAt ||4|2| 144 || striyAmiti nivRttam / khAviti vartate / zyAva zrazeka ityetAbhyAM parasya dantazabdasya vA dattu ityayamAdezo bhavati lAntI baje / zvAvA dantA asva zyAvadan / zvAcarantaH / rokA nizidvAH nirdIta vA dattA grasya grarokadan arokadantaH / zuddhAprAntazuzranupaca rAhAt ||4|2| 245 // sAviti nivRttm| vaiti vartate / zurU, zrAnta, zubhra, gha varAha ityetebhyaH parasya dantarAJcala dala ityayamAdezo bhavati base sAntaH / zudvA dantA zrasya zuddhadan, zuddhavantaH / kuDmalAgramiva dattA asya kuNDalAgradan / kuDmalAgradantaH / zikharAgradan / zikharApradantaH / zubhradan / zubhradantaH / padan / vRSadantaH / varAhRdan / varAhRdantaH / " anyebhyo'pi bhavatIti vaktavyam' [0] hin / zrahantaH / mRpikAdan / bhUSikAdantaH / 35 kakudasyAvasthAyAM kham ||4|2| 146 || kAlAdikRto cAlAdibhAvo'vasthA / kakudarAcyAntasya saM bhavati tAntaH avasthAyAM gamyamAnAyAm / zrasajjAtaM kakudmasya jAtakakun / pUrNakakud / vRddhaH / yatrikakud / madhyazarIra ityarthaH / zravasthAyAmiti kim ? zvetakakudaH / kathaM kakudmaniti ? yAtrAdiSu halantAnipAtanAtsiddham | atrikakud ||42147 // zrAnyapadArthoM se nipAtyate / trINi kakudAnyasya trikakud / zradreriyaM saMjJA | anyatra trikakuda iti bhavati / vyudaH kAkudAntAt ||42148 // vidU ityetAbhyAM parasya kAkudarAyasya khaM bhavati sAntaM cate / viziSTaM kAkudamasya vikAkud / utkRSTa kAkudamasya utkAkRt / pUrNA // 4/2/149 // pUrNazandAtparasya kAkutya vA ravaM bhavati sAntaM case / pUrNakAkun / pUrNakAkudaH / suhRd Idau mitrAmitrayoH // 42 // 140 // sud duI pratyetau zabdau nipAtyete yathAsaMkhyaM mitrAmitra vorabhidheyayoH / sudusa zabdAbhyAM parasya hRdayazabdasya base hRdAdezo nipAtyate / zobhanaM hRdayamastra suhRd mitram | duSTaM hRdayamasya duI damitram / mitrAmitravoriti kim ? suhRdayaH sAdhuH / durddhAdayaH khalaH / uraHprabhRtibhyaH kap // 4/2/151 // uraHprabhRtyantAd bhAskatrityayaM tyo bhavati sAntaH / vyUDhamuro'sya vyUDhoraskaH | "kupvotye " [5 / 4 / 26] iti rephsva satyam / prabhUtasarpiSkaH / " iNaH paH" [ 5227] iti patram | Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jainendra-vyAkaraNam [a0 4 pA0 2 sU. 152-156 citropAna-kaH / uras / mathie / upAnA / pumAn | anaDvAn / pumAgityevamAdayaH paJcazabdA vibhaktyantAH paThyante / ekavacanAntAnAmeva yathA syAt / dvivacanabahuvacanAntAnAM mA bhUt / tatra "zeSAdA" [2255] iti vikalpa eva bhavati / dvipuMskaH / dvimumAn / bhupuNskH| bahu pumAn / darI / "kammoH " [4 / 2 / 153] ityeva siddhaH kimarthaM darIzabdaH paThyate ? "saheti tulyayoge" [113 / 61] itIdaM sUtra kababhAvArthamismin panne kagrahaNAmidaM vacanam / dadhi / madhu / zAli / arthAnamaH / kathamayaM prayogaH / "anyatharvakathamibhaMsvanAt" [ 23] pani mano'vam ! janaH khiyAm // 4 / 2152|| inantAd vAt kanityayaM tyo bhavati striyAmanyapadArtha / bahavo dariDa. no'syAM bahudaridvakA | evaM bahusvAmikA | bahuvAgmikA | striyAmiti krim ? bahudaNDI grAmaH / bahudaNDiko vA / RnmoH // 4aa2 / 153 // RkArAntAmmumejJAntAcca bAtkan bhavati sAntaH / bahukratuMkaH1 takAra unnA raNArthaH / bahukumArikaH / bahubrahma bandhUkaH / / zepA vA // 2154|| yasmAdrAtsAnto na vihitaH sa zepaH / zepAdvAt vA kaJ bhavati sAntaH / baharaH khaTvA yasya saH bahukhaTvAkaH / bahukhaTyaH / "RpUrabdhUH" [4270] ityAdinA sUtreNa vizeSo vyAkhyAtaH / "anuco mANavo jJeyo yahacazcaraNe smRtaH" tato'nyatrArya vikalpaH / anukam sAma / amaka sAma / bakka sUktam / baharasUktam / zeSAditi kim ? priyapuraH / priyapathaH / nakhI // 4 // 2155 // viSaye bAt kara na bhavati / yena kenacitprAtasya kapo'yaM niSedhaH nAmapra(grA). maH ? ' ' ' | vizvadevaH / vizvathazAH / zvetA azvatayo yasya zvetAzvatiH / Iyasazca // 4 / 2 / 156 // IyasantAdvAtka na bhavati / yena kenacityAptasya pratiSaH / bahavaH zreyAMmo'smin bahuzreyAn / vidyamAnazretrAn / "zeSAdvA" [2 / 2 / 55] iti prAptasya pratiSedhaH / "mRdmaharo liGgaviziSTasyApi grahaNam" vA0] baDhyaH zrepaspo'sya bahuzreyasI puruSaH / "anmo" za53] iti prAptasya prtissedhH| atra "nogornIcaH" [1] iti prAdezo'pi na bhvti| uktaM hi tatra-"Iyaso base puMvabhAvavacanam" vA0] / nAma cadvacanena strotyApa nivRttiriSThA kiM tarhi yathA puMsi IkArasya prAdezo na bhavati / grAmaNI devadatta iti / evamIvataH parasyApi strItyasya / athavA prazlepanirdezAt IkAraH siddhaH / I IyataH yasa iti / nakAra sniyAmitvasthAnukarSaNArthaH / tena striyAmIkAro bhavati / na prAdeza iti / stute bhrAtuH ||dhaaraa157|| stutaM pUjitamityarthaH / slule'rthe yo bhrAtRzabdastadantAdvAtkanna bhavati | zobhano bhrAtA pasya mubhrAtA | darzanIvabhrAtA | stuta iti kim ? dutakaH / mUrkhabhrAtRkaH / nAhItantryoH svAre // 42 // 158 // svAGgamiha pAribhASikam / svAGga yau nAiautantrIzandau vartate tadatAdAtkanna bhavati | balayaH nAkSyo'smin bahunADidehaH / bahunADijatA / baDvyaH tanyo dhamanyo'syA bahutantrIgIvA / strItyo na bhavatIti prAdezo nAsti / svAGga iti krim ? bahunADIkaH sambhaH / bahutantrIkA vINA / / niSprayANiH // 22156|| prakarSaNa Uyate'syAmiti pravANIti nipAtyate / nirgatA pravANo asya niSpravANiH kambalaH / pratyagra ityarthaH / "RnmoH" [3 / 2 / 53] ityasya pratiSedhaH / ye tu pravANIzabdamikArAntaM paThanti teSAM "zezadvA" [12 / 54] ityasya pratiSedhaH / "tyaH" [2 // 111] "para!" [2 / 1 / 2] "DyAmmRdaH" [3 / 13] ityeSAmadhikArANAmidamavasAnam / ityamayanandiviracitAyo mahAvRttau caturthatyAdhyAyatva dvitIyaH pAdaH samAptaH / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tha0 4 pA0 3 sU0 1-7 ] mahAvRttisahitam 287 AderekAyo dve // 3 // 1 // zrAderekAco dve bhavata ityetadadhikRtaM ceditavyam / yadita Urdhva pakSyAma zrAderekAco dve bhavata ityevaM tadveditavyam / bacyati "lidhuckaciauMH " [4 / 3 / 7] bogaTerakyavasyaikAco dve bhavataH / papAca | juhoti / apIchan / eko'n avayayo'sya so'yamekAc / avazvena vigrahaH, samudAyo vRtyarthaH / tadguNavijJAne base samudAyAntabhu no'vayava iti sAkasya dvitvam / paratvAdaipi kRte pAcchabdasya zandatoDa yaMtazcAntaratamau do pAcchandau / dviHprayogazca dvitvam / sthAne hi dvitve jighAMsatItyatra zabdAntaratvAddhanteH kutvaM na syAt / zrAderiti kim ? bajAgAra | ityamAdyasya mAbhUta / ekAca iti kim ? hAmAtrasya mAbhUt / phnAcetyatrAditraM vyaya dezavadAyena tathA prathamagamagA itA nArI / iyAya pAretyatra ekA tvamapi upacArAt / yathA syUlazirA rAhuriti / acaH // 4 // 3 // 2 // ihAderityatro vizeSaNam | AdeH paraspaikAco dve bhavata ityadhikriyate 1 aTiTipati / aTATayate / ATiTat / matyapi sambhaye Adedi tvatya bAdhakamidam / dadhidAnasvara tadAnam / zAstre'pi dvIpa ityatra "yanagairIdapaH" [ / 3 / 202] ityayamAdivikAro'nyavikArastha vAdhakaH / yathAvatyAnco dvilaM na bhavati tathA vyaJjanatyApIti na doSaH / na sphAdaundro'yi // 4 // 33 // ihAderaca iti vartate / AderacaH pare spAdau vartamAnA nakAradakArarephA na dvirucyante aAyakAre | indidivati / undidipati / ADDiDipatti / aciMtripati / ubjijipati 1 invatra ikAro pane cunA yoge ca "udreH" iti vacamuktam / tasyAsiddhatvAtpratiSedhaH / abhyuda ityatra kutvanya siddhAdvatvaM na bhavati / "IrmatestRsIyasya dve bhavata iti vaktavyam" [ghA0] kecidAhastRtIyaspaikAva iti / taina sano dvitve Ipi yati / zrapara bAhustRtIyasya hala ni | iMthiyipati / "karAvAdInAM tRtIya skAyo hiravaM bhavatiH" [vA. ] kaethiyiyati | "subadhUnAMca tRtIyasvaikAco dvisvaM bhavati" / [vA0] azviyizita / apara bAhuH / "yazreSTaM sudhuSu baktavyam" [ vA. ] puputrIyipati / putitrovipati / putroyi yati / thH||43|| dve iti vartate / tatya saMjitvam / te dvirukte samudite thasaMjJe bhavataH / dAta | dadanu / adaduH / dadhati / dadhatu / zradadhuH / thasaMzAyAM satyAm asya "atthAt" [191] ityadAdezaH / "thasnorAtaH" [ 100] ityAkArasya kham / laGo bhaiH "thaviseH" [24] iti bhayola | samudAyasya thasaMjJA kiM prayojanam ?.casya khe mA bhUt / Isanti / aiman / pratyeka paryAyeNa ca mAbhUt / thapradezAH / "thavirase" [zAma] ityevmaadyH| akSityAdayaH // 4 // 35 // jadityAdayazca paJca thasaMjJakA bhavanti / jakSati | jakSatu / ajantuH / jAgrati / daridrati / cakAsati / zAsati / jakSitailtipITaM kRtvA gunirdezaH kim ? "sadAde" [4/11135] ityana paJcagrahaNamanuvartate iti jJApanArthaH / pUrvazcaH // 4 // 36 // dvistayoH pUrvo'vayavazvasaMjJo bhavati / papAca / pipattati / pApacyate / apIpa-cat / casaMjJAyAM satyAM prAdezaH / "sanyataH" [5 / 21176] ityam / "halo'nAdeH" [paa2|161] lam / "dIrakitaH" [pArA180] iti "dhedIH" [12 / 160] prakRticarAM prakRticara ityAdi kAryam / capradezAH "casyAna sam" [12 / 130] ityevamAdayaH / liDukaci dhoH // 4 // 3 // 7 // liTi, uci, kaci ca parataH dhorAdevayavasyaikAco'caH parasya ca dve bhavataH / papAca / proNu nAca / uci--juhoti ! bibheti / uci buddhikRtaM pauryAparyam / uktaM ca "sarvAzceSTA buddhau kRtvA vaktA dhIrastanvatiH / zundenArthAnyAcyAn dRSTvA buddhau kuryAtpaurvAparyam // " kaci-apIpacat / paceNici luke kaci ca kRte NitramukhaH prAdezo dvityam / evaM hi yo'nAdiSTAdacaH pUrvasta Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nindradhyAkaraNam [ma / pA0 3 sU0 -13 prati sthAnivadbhAva iti dhau kacyanakkhe sanvaditi dhau parataH sanvagAvoM vidhIyamAnaH prasya sthAniva [bhAvAne pratiSicyate / samyaGo // 3|| pyasya putrapatyorjiH // 36 // vandhI the||4||3||10|| vacisvapiyajAdInAM kiti // 4 / 3.11 // ahijyAvadhivyadhivazivyacinazcimacchinajAM uiti ca // 4 // 3 // 12 // ] nardhakaH / yadyambantasya prakRtibadbhAvI yo'nyasminneti tipA niyoM yathAstibhavatyobhiMDoti yA antasya miGyapAtiSedho mA bhUt / trobhavIti / iha tu yApi tyAne tyAzramiti prAga dvitvAjirbhavatyeva / vevekti / yaSTi / barbhajIti / casyaiSAM liTi // 43 // 13 // eSAM vaccAdInAM liATe paratazcasya jibhavati / uvAca / uvacitha / iyAja / iyajitha | uvApa / uyapitha | nuvApa / suSvapitha | jinyau / jijyAya / vetraH sthAnivadbhAvena uvAya | uvayitha / uvAsa | ubasitha / vivyAdha / vinyadhiya / binyAca | vivyavitha | ahibhrAjapacchAmavizeSaH / azcestu vanazca vazciya "na au jiH [33 // 31] iti vakArasya na bhavati / pidamidam / kimu parataH paratyAjjau kRte dvitvam / utranuH / UcuH / anantaraparibhASA ghnityaa| adhikArAcyAdInAmeva grahaNe middhe eSau grahaNaM cakhanivRtvartham / __ kaci svApaH // 4 // 31 // kaci parataH tvApejirbhavati / apupat / aspatAm / asUghupan / svarNini luDi kaci ca kRte dvitvAtparatvAdanena jiH / "yuH" [512283] es / "No kacyuGaH" [5121115] iti prAdezo dvitvam / ghedavam | cIti kim ? svApitaH / tApyate / svAperiti kim ? svagi-yucyamAne bacanAtkevalAdapi kam - syAt / svarupaM karotItyatrApi kA~cadinchanti / kevalamaktiH (kvataH ) sanbadbhAvAbhAvAt ghedItvaM na bhavati / anughupat / svapisthamitrAM yaGi ||33shaanypi tyami vyen pazyeteSAM yaDi jirbhavati / mosupyate / sesimyate / yetrIyate / svapivyenoH kiti jivihitaH / yaDi sadhaiMpAmamAte vidhiH / "vaze ki pratiSedho vakamyaH" [cA0] vAvazyate / "ahijyAvazi" [1 / 3 / 12] iti pATe prAtiH / yIti kim ? svapnaH / cAyaH kI // 4 // 3 // 16 // trAyaH kI ityayamAdezo bhavati yajhi parataH / koyate / cekiite| cekIyate / dItvoccAraNaM kim ? "dIradge" [5 / 2 / 134] iti yatra dItvaM nAsti tatra vaDapi zravaNArtham / cekItaH / cekiithH| . sphAyaH sphIste // 4 // 3 // 17 // phAyaH sphI ityavamAdezo bhavati tamaMja parataH / skiitH| sItavAn / ta iti kim ? sphAyyate / sphAtiH | majhautIbhavatIti cccantasya rUpam | prasya styaH ||18|| te iti vartate / prapUrvasya lyAyatejibhavati te parataH / prastItaH / prastItavAn / "sphAdeH" [5 / 3 / 60] ityAdinA natvasyAsiddhatvAtprAgeva jiH, punahitanimittatvAnna bhavati / "prastho cA" [53 / 11] iti matvapakSe prastImaH prastImavAn | prapUrvasyete kim ? saMkhyAnaH / prahatya iti siddhe dhUryagrahaNaM niyamArtham / anyApUrvasyApi mA bhUt / saMpratyAnaH / athavA prapU! yasmAdigasamudAyAsa prapUrvaH, tadavayavasthApi lyAyateryathA svAdivetramartham / prastItaH / prasaMstItavAn / ihAnye STyai syai ityanayoH sAmAnyena nirdezaH / dhAcanasparzayoH shyH||4||3||16||vdhne sparza ca vartamAnasya zyAyanirbhavati te parataH / zInaM ghRtam / zInaM medH| "zyAcidivaH" [paa3|65] ityAdinA natvam / vyAvasthAyAm ghanabhAvamApannamityayaH 1 sparza zItaM vartate / guNavatyapi tpa'isti zItamudakam / zIto vAyuH / dravadhanasparzayoH kim ? saMzyAno vRzcikaH / 'sphAderAtaH' [5.3 / 60] ityAdinA nastvam / 1. pratica [ ] koSTakAntargatAnA sUtrANAM vRttistruTitA / sUtrANi tu jainendrapaJcAdhyAyImanusRtyAtra nirdiSTAni / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 pA0 3 sU0 20-22 ] mahAvRtisahitam 289 prateH // 4 // 3 // 20 // pratipUrvasya zyAyatejirbhavati te parataH / pratizonaH / pratizInavAn / adbhaka ghanasparzArtho'yamArambhaH / ghA'bhyayAt / / 4 / 3 / 26|| abhi aba ityevaMpUrvasya zyAztevA jibhavati te parataH / abhizInaH / abhizvAnaH / abazInaH / avazyAnaH / abhyavazInaH / abhyavazyAnaH / vipayAme prayogo nAsti / dravadhanasparza vivakSAyAM prAse'nyavAprApta ityubhayatra vikalpaH / anyagiyoge kecinnecchanti / samabhizyAnam | samavazyAnam / anye tu pUrvamAne'nyagiyoge'piti vikalpamicchanti / abhisaM zInam / abhimazyAnam / avasaMzInam / avasaMzyAnam / kSIrahaviSoH zutam // 22 // zRtamiti nipAtyane kSIrahaviroH pAke | zUnaM kSIram | naM haviH svayameva devadattena vA / zre pAke iti kRtAtvasya bhaubAdikasya A pAke ityAdAdikasya ca grahaNam / tathA zrA pAke iti caurAdikasya Nici puki ca kRte bhA pAka iti mitsu pATAtmAdezezrapiH / anayoH zrAzrayoH te parataH RbhAvo nipAtyate / kSaurahavitroriti kim ? AdhANA yavAgUH / veti vyavasthitavimAdhAnuvRttaha~ tumati Nici neSyate / bhapittaM ividevadattena jinadattena / pyAyaH pI // 4 // 3 // 23 // pyAyaH pA ityayamAdezI mavAta ta parataH / panau lnau| piinaabsau| "oditaH" [5 / 3 / 63] iti nanam / prakRto jiruttarasya yasya prsjyet| lihAGokhalAdau ca yAyaM nAsti / tdrthshcaadeshH| prADA ||4|3|24|| yAGa: parasya pyAyaH pI ityayamAdezo bhavati te parataH / aApInaH / zrApInAn / zrA eva pyAyaH pI bhavati nAnyasmAd / prapyAnazcandramAH / andhUdhasoH // 13 // 25 // andhUdhasorathaMyoH aAGaH parasya pyAyaH pI bhavati te parataH / aApIno'nyuH / adhInanUdhaH / andhuvraNam / UdhaH stanaparyAvaH / ayamapi niyamaH / prAG pUrvAsyAndhUdhasoreva / nAnya sminnarthe / aapyaanshcndrmaaH| liDyoH // 4 // 3 // 26 // ta iti nivRttama nimittAntaropAdAnAt / liTi yAMGa ca parataH pyAyaH pI ityayamAdezo bhavati / zrApipye / zrApipAte / praapicire| paratvAtpIbhAve kRte punaH prasAd dvitvam / "ergivAkcAduko'sudhiyaH" [14178] iti yaNAdezaH / yahi-prApezeyate / vyApapIte / aApIyante / yapi "tyastre tyAna yam" [111 // 33] iti Apeti / zrApepotaH / Apeppati / na vA zvaH // 4 / 3 / 27 // jiriti vartate / zyatena vA jibhavati liDyoH parataH 1 zuzAva / zizvAya / zuzuvatuH / zizyivatuH / zozUyate / zezyIyate / liTi kiti yAdiprAptirneti pratiSidhyate / tataH samIkRte viSaye vikalpaH / piti kiti ca liTi yaGi ca pravartate / nanu zizvAyatyatra jinA munne pakSe "vasyaipAM liTi" [1 // 3 / 13] iti catya prApnoti nAya hopo meyoga zvayogIvanI prAptiH sA sarvA pratinidhyate / tato vikalpaH / yadi catya kriyeta pratiSedho'narthakaH syAt / sankacoNau // 4 // 28 // sanyare kacpare ca Nau parataH zvayatena vA jirbhavati / zuzAyiAti / antaraGgaparimAlA pniyaa| pUrvanipratipiddhana jI ko aipi "yo puyaNajye" [paa2|178] iti zApakAn sthAnivadbhAvena dvityam / pache zizvAviSati | Rci azUzayat / azizviyat / lo jiH // 29 // hanyatejirbhavati sanpare kacpare ca yo parataH / juhApayiSati / juddAvavipanaH / juhAvavi panti / kaci-ajUvat | ajUhavatAm / ahavan / anavakAzatvAjinA sAnakAzaH "zAlAsAhAdi" [5 / 2152] sUtreNa yata mAzyate / punarjigrAhaNaM nityArtham / nanu thasyeti vakSyate tenaivAyaM jiH siddhaH / iyarevAyaM 5 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 4 pA0 3 sU0 30-38 AderekAca ityanuvartanAt / evaM tahadimeva jJApakam | thasya nimitte'nyena vyayahita jina bhavati / tena siddham / jihvAyakIyiSati / hAyakamichati / hAyakAyateH san / thasya // 4 // 3 // 30 // huyatesthasya jirbhavati / juhUSati / joyate / judAya / sAmarthyAtyanimitte parato jiveMditavyaH / atropacArAtthArtho yatisthaH tasya jau kRte hitvam / na jau jiH||4||3||31|| jI parataH pUrvatya jina bhavati / viddhaH / vicitH| sNviitH| bacejiMbananaM zAyakam / "antejaH" [11146] iti nAnIyate / "ananyavikAre'ntyasadezasya" [10] ityanityA / nata ekenApi yogenayAvanto yasteSAM sarveSAM nau prApta pratiSedho'yam / nanu nathAvekayogena yugapaje : pUrvasya parasya ca nivRttasvAmiddhasya kathaM pratiSedhaH / atrocyate--na jau jiriti svAzrayakAryasya je: parapUrvatvasya pratiSedhaH / tato yarAdeze sati sidhyati rUpam / punarjigrahaNaM prakaraNAntaravihitasyApi jeH pratiSedhArthan / yUnA | yUne / "zvayuvamadhomo'hati" [15121] iti jiH / atra tve'ko dIvasya sthAnivabhAbAdukAreNa vyavathAnaM na cintanIyam / "prapUrSasya styaH" [31] ityatra pUrvasyeti vartate / tena pUrvamAtrasya pratiSedhaH / upoSuSA / upogune invatra bhinnanimittattvAnna pratiSedhaH / jAvityatrekAro'pi prazlipkI tataH zvayataH kaci na jiH | zAzvayat / liTi beyo yH||232|| na jiriti vrtte| liTi parato vo vakArasya jina bhavati / vetro yakAratyAbhAvAt vayervakArasva pratiSedhaH / venadAsyottaratra prayojanam / UyanuH / UyuH / sthAnibadbhAvena yajAditvAt kiti jiH prAptaH / ligrahaNamuttarArtham / __ vo vA kiti // 1 // 3 // 33 // liTi kiti parato vezo vakArasya jina bhavati / UktuH / UcuH / yadyaditvAniH prAma: "pye gha" [1 // 3/35] iti vakSyamANena pratipaddho'nena viklyte| paranAmajI kRte dvitym| "vArNA gAvaM balIyaH" pari] ibAdaze kRte ko dAvaH / paI-dhavatuH / yuH / vetramANAmunnaH sthAnivadbhAvena vayi vakArasya na pratiSedhaH / kitIti kim ? cavitha / pye ca // 3||dhye liTi ca veo jina bhavati / avAya / upavAva / vadhau / vaktuH / cavu: / vavidha | kingrahaNaM vAgrahaNaM cAnadhikRtam / "vasyaiSAM litti"[4|3|13] iti vajAdisvAcca jo prAte pratiSedho'yam / asminneva nitye prAse kitsu 'vo vA kiti [33] iti vikalpaH / vemahaNAnuvRtteriha sthAnivadbhAvAbhAvAd vayerapratiSedhaH / uvAya / jayatuH / ayuH / sthAnivadbhAve hi "liTi veSo yaH" [4 / 3 / 32] ityanarthakaM syAt / anenaiva yakArasyApi pratiSedhaH syAt / jyaH // 4 // 3 // 35 // jyA ityetasya pye jina bhavati / prajyAya / upanyAya / cAnukRSTatvAlliTIti nivRttaH / vyaH // 4 // 36 // vyA ityetasya ca pye jina bhavati / pratyAya / upanyAya / sUtrAntaramuttarArtham / parevA // 4 // 37 // pareruttarasya jyA ityetasya pye vA bibhatrati / parivogya / parivyAca | paratvAddautve kRte tugabhAvaH / eco'zityAH // 4 // 38 // dhoriti vartate / ejantasya dhorazilpazatvaM bhavati / glai / listA | glAtum / zo-nizAtA | nizAtum / "ante'naH" [1] ityeca AkAraH / ena iti kim ? kartA / kam / azitIti kim ? glAyati / bhlAyati / zrazitIti prasajyapratiSedhaH zini neti / anaimittikAvim / glAnIyam / tena aAyAyabhAnaH | sutraH | sumlaH / "pAto gau" [23110] iti kaH / suglAnam / "yujAnaH" [213106] iti yucca siddhaH / "mimAgrIDA pyeca" [4 // 3 // 43] iti ca kArAdeviSaye cAtvavacanaM jJApakam / paranimittasyaica prAtvaM na bhavati / cetA | stotaa| pratiyadoktaparibhASA baninyA nena kApayatItyAdau puk siddhaH / zakAra iyatva so'yaM zit tadAdau ma bhavati / na tu tadantai / jagle mamle ini / dhorityeva / gobhiH / naumiH| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma.pA. 3 sU0 34- mahAvRttisahitam 261 na vyo liTi // 4 // 3 // 36 // vyayatailiTyAtvaM na bhavati / saMvivyAva / saMvinyayitha / eli "vasyaiSAM jiTiM" [313] iti jiH / "miNatyacaH " [paa2|3] ityam / aAyAdezaH / dhe "vopadeze" [5 // 108] iti sUtre "avyAd" iti prtissedhaarkaadiniymaadid| sphurisphulyorghatri // 4 // 3 // 40 // sphuri skuli ityetayoreca zrAtvaM bhavati ghaji parataH / visphAraH / viskaalH| "bhAve" [2 / 3 / 10] "prakari" [2 / 3118] "halaH" [2 / 3 / 152] iti "kAyAdhikaraNayoH" [2 / 3 / 66] vA chan / "sphuraskRyonibhiH " [5/458) iti vA patvam / kojeNoM // 4 // 3 // 41 // kI iG ji ityaupAmeca yAtvaM bhavati Nau parataH / Raapni| adhyApayati / jApayati / paranimittasyApyeca Atvamanena vidhIyate / / sidhyaterazAne // 2 // yAviti vartate / sidhyatereca zrAtvaM bhavati jJAnAdanyatra gau parataH / annaM sAdhayati / artha sAdhayati / ajJAna iti kim ? AcAraH kulaM medhayati / kSamA dharma sepayati / jJApayatItyarthaH / zpatrikaraNanirdezAvidha gatAvityatva bhauvAdikalyAgrahaNam / mizmIdIGa nye ca // 3 // 43 // mitra mISa dIDa ityeteSAM beca ecazcAtvaM bhavati / pye pramAya / padviSaye pramAtA / pramAtum / pramApayati / mitro nimAya / nimAnA / nimAnum / nimApati / doDa:abAna / abadAtA / avadAtum / avadApayati / cakAro jJApakaH / paranimittasyaica prAtvaM na bhavati / tena tretAdivAsvAbhAvaH / eca ityarthavazAdvizeSaNalakSaNA tA / , eco yA prakRtistasyAH prAyotpattarAtvaM bhavati / evaM cAkArAyaNakyucaH siddhaaH| avadAyaH "zyAdhyadha" [2 / 11150] Adauti NaH / abadAyo vartate / sudAnam / "nimimIliyA khAcorAtvapratiSedho vaktavyaH" [vA0] sunimamaH / nimInAti nimAnaM vA nimayaH / "akartari vA'ci prtissedhH| evaM minIterapi / liyo "vimApA liyoH" [4 // 3 // 4] iti vyavasthitavibhASA zApanAdeva khAcoH pratiSetraH siddhaH / vibhASA liyoH // 4 // 34 // linAte lIyatezca vibhAvayA''tvaM bhavati pye eviSaya ca / vilAya vilIya | ejvipaye vilAtA / viletaa| vibhApati vyavasthitavibhASara / tena dhASTaryasammAnanayorAcam / zyeno vartikAbhapalApayate / Namyapaguro bA // 4 // 3 // 45 // eca iti vartate / Nami parataH apagura eca aAtvaM bhavati vA / apagAram / apagoram / asyapagAra yudhyante / asyapagore yudhyante / "pramANAsatyoH" [2 / 4 / 36] iti em / "bA bhAdi" [1 ] iti saH / punarvAgrahaNaM pUrvasya vyavasthitavibhASAzApanArtham / cispharoNI // 4 // 46 // cimU sphura ityetayo\ parata eco vA''tvaM bhavati / dharma cApati / dharma capayati / nayanaM sphAravati / nayanaM sphorayati / prajane cAteH // 3 / 4aa prajane'rtha vAteNoM parato vA''svaM bhavati / puro vAto gAH pravApavati / puro vAto gAH pravapayati / labaNaM gAH pravApayati / lavaNaM gAH pravApayati / prajano garbhAdhAnam / vAteH prajane ithe vRttiAsti tenArambhaH / vibhete. tubhaye // 4 // 3 // bibhetehaiM tubhaye'the jo parato vA''yaM bhavati / muNDo bhApakne / baTilo bhApayate / muNDo bhISayate / jaTilo bhISayate / hetuH svatantrasya kartuH prayojakaH / tataH sAkSAbhayamatra pratIyate / bhayazabdo bhAvasAdhano'pAdAnasAdhano vA | napuMsakaline bhAve "agvidhau bhayAdInAmupasaMkhyAnam" vA.] kAdinivRttyartham / bhAve hetopa hetubhayam / apAdAne heturekha bhayaM hetubhavamiti jJeyam / " smahenubhaye" [1265] iti davidhiH / AsvAbhAvapakSe "ItaH dhunityam" [13146] iti dhuk / hetubhaya iti kim ? kuJcikapainaM bhIpayati / nAtra prayojakAddhatomayaM kitahi kuJcikArUpAkAraNAt / tipA nirdezo yakubantanivRtyarthaH bibheti tamanyaH prayuGkte (bhAyayati punaH punaratizavena bhAyayati,) vibhAyayoti / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jainendra-vyAkaraNam [a0 4 pA0 3 sU0 46-57 ItaH SuGa nityam // 4 // 46 // vibheterIkArAntasya hetubhaye'rthe nityaM pugAgamo bhavati Nau parataH / muNDo bhISayate / jaTilo bhISayate / Ita iti nirdezAdaipaH mAgetra cuk / hetupava ityeva / kuJcikaunaM bhAgyanti / nAtra sAkSAtprayojako bhayakAraNama; kintarhi ? karaNAt / vidhizca na bhavati / smiGaH // 4 // 3 // 50 // hetubhaya iti vartate sAviti ca / rima ityetasya zau parana AlaM bhavati hetubhaye'yaM / muNDo bismApayate / jaTilo vismApayate "Ne smehaM tubhaye" 1264] iti daH / hetubhaya iti kim ? kuJcikayainaM vismAyayatti / smayatyartha eva bhayamityupacaryate / nahi mukhyavRtyA bhaye smayatevRttiH / bhalyakiti sRjazo'm // 5 // jhalAdAvakiti parataH sRjazoramAgamo bhavati / sraSTA saSTum / saSTavyam | draSTA / draSTum / dRSTavyam / vizeSavihitatvAtsAmAnyavihitasya "ghyuGaH" [512 / 83] epo bAdhakozyam asAkSIn ityatra pUrvamami kRte "brajavada" [576] ityAdinam / kalIti kim ? sarjanam / darzanam | akitIti prasajyaprativedhAdiha na bhavati rajjusRDbhyAm / devadRgbhyAm | dhoH svarUpagrahaNe tasyavijJAnAdvA / vAuna dAttasyadukhaH // 3 // 52|| anudAttasya dhoH RduGa vA zramAgamo bhavati jhalAdAvakiti parataH / tratA / taptA / dratA 1 darmA / tRpiddapIradhAdau vikalpiteTau satrAnudAttapATho'mAgamAH / anudAttasyeti kim ? bardA tA / vRddhaH / tRtaH / uditvAtpakSe'niTau / RduGaH iti kim ? bhattA bhitam / jhalItyeva / tayaNam / darpaNam / akitItyeva / itaH / ___dhvAda passaH // 4 // 3 // 53 // dhorAdeH pakArasya sakAgadezo bhavanti / ajdantyapaga sAdayaH ghopadezaH / sRpibhRjisapAstRsekasadarjam / svadismividisvajisvapayastu mUrdhanyAdipATAH / udAharaNam / padda sahtai / pina siJcati / bhitra sunaH / "yAdezIH" [5 / 4 / 36] iti pAcArya zrAdezaH / dhoriti kim ! poDan / ghaDikaH / Aderiti kim ? lapati / dhoriti vartamAne punardhagrahaNaM dhune yo dhuH tapAdeH pakArasya satyArtham / subdhomA bhUditi / SoDIko / paNDoryA.. / "TIvatiSvaSkatiSTyAyatInAM pratirodhI bamavyaH" [vA0 / SThiv yakAraparaH ThakAraparazceSyate / tena cavikAre teThIcyane / TeSThovyate / No naH // 4 // 3 // 54|| ghorAdeNakArasya nakAra Adezo bhavati | sarve gAdayo gopadezAH / nRtinandinakanadinaTinAcanAvajam / Nam-namati | NI-nayati / graha-nazyati / "gerase'pi vikRteH" [5 ] iti gAlyArthamAdezaH / punarbupraNAtmubdhoNa kArasya navaM na bhavati / ekArIyati | vAderiyeva / caNati / yogavibhAgaH satvarasya TIvalyAdAvanityatyajJApanArthaH / varila nyoHkham // 4 // 3 // 55 // vali parato vakArayakArayoH straM bhavati / bhoradhovA / dediyA, mesivaH / baDucantAsi vakArasya stram | jIvaradAnuk / joradAnuH / yakArasya,apI-uttam / banUyI-knUtam / "asiddhaM vAhiraGgamantarale" [pa] tyanityA tena bahiraGge iyAdeze eyAdeze ca satyantaraGga yastram / paJcet / dAseraH / vipi karAyateH bobhUvatezca kaNDUH / bobhUH / ataH khe te "bali thyoH kham nityandArikapaH khe'pi kvacidvarNAzraye' tyAzrayamiti tyagve tyAzrayAlAdityam / balauti kim ? dIyate / tApyate / halGadyApo dyaH susipatyanac ||4|3|56||ilntaat kI ca prAp ca yA dIH tadantAcca pareSA susiptInA patram / vyartha kAntakhena simiti cet, na sidhyati / unvAdityatra skAnAvasyAsiddhatve padAntatvAbhAvA itvaM na syAt / skAdisirane vA vibhattisakArasya ricavisarjanIyau syAtAm | abhino'ceti sphAntamyasyAsiddhatvAdrastvaM na syAt / atribharbhavAnityatra "rAtsaH" [5 / 3 / 42] iti niyamAttipaH vaM na syAt / __ kereGaH / / 4 / 3 / 57 // ke vaM bhavati eGantAduttarasya / he agne / he pAyo / prAditi svApara vena 'prsvaip[5|2|103] iti em / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4 pA0 3 sU0 58-68 ] mahAvRttisahitam 263 prAt / / 4 / 3 / 58 / / prAntAtparasya ke: khaM bhavatti | he devadatta / he jinadatta | ghasapakSe'najiti vartate tacca prAditi kAnirdezAt tAntaM sampadyate / tataH keravayavatyAnacaH khaM bhavati / evaM he kuNDetyatra halo makArasya khaM bhavati / he kataradinyatra samoH parataH kikRte "napaH stramoH" [5 / 11200 ilyum / piti kRti tukaa||59|| prAdityasya tApaklUptiH / piti kRti tugAgamo bhavati prAntamya / prakalpa / prastutya | agnicit / somasut | kRtIti bacanAddhorayaM tuk / pitIti kim ? citam / stutama / kRtIti kim ? bahukakaH / prasveti kim ? pralUya / graamnniiH| grAmaNIkulamityatra brahmAzrayasya prAdezatyAsiddhavAnAntaraGgatuk / sandhau ||4||3|60||sndhaavitvdhikaaro veditavyaH / yadita UrdhvamanukramiyAmaH sandhiviSaye taditavyam / lokata eka saMzleSaH sanniyoM vA sandhiriti jJAtavyam / yathA "epyato'pade" [35] atrekAgatiH / vakSyati 'pracIko yaNa" [ // 3 / 65] / dadhyazAna | sandhAviti kim ? dadhi azAna | che||4aadaa chakAre parataH sandhI prasya numbhavati / gacchati / icchati / pucchati / prasyAtra tujhna tadantanya | yadi prAntasya sthAJcicchicarityatra "halo'nA:" [5 / 2 / 161] khaM prasajyeta / nanvayavAvavo'pi samudAyAvayava iti se prApnoti / evaM tarhi pUrvAntakaraNAdhikArAkhaM na bhavati / AmAkoH ||4||3||62shaa yAGmAG halyetayozche paratastuga bhavati / "ipadarthe kriyAyoge maryAdAbhiviyau ca yH| etamAtaM hitaM vidyAdvAkyasmaraNayoraGit / / " IpacchAyA zrAcchApA / kriyAyoge-Accinatti / maryAdA'bhividhyoH / zrAcchAyAyAH 1 mAGaH / mAcchi dat / mAcchAsIn / "trA padastha" [4 / 3 / 64] iti vikalpaH prApta : / anUtva (nubandha) karaNaM kim ? AcchAtramAnaya / prAchAtramAnava / smaraNe hintvaM nAsti / lapamA chtrmaanyti| "gAmAdAmahopvabizeSaH" [pa0] iti prAtiH / athavA nedaM pratyuddAharaNam / aAkA sahaparitasya mADo nisaMjJa kasya grahamapAdorapatiH / yaH // 4 // 3 // 6 // dIsaMjJasya che tugmavati / hrIcchati / mlecchati / apacAcchAdyate / vA padasya // 4364|| dyantasya padasya che vA nugbhavati / kubalIcchAyA / kubalochAyA / zamIcyA / zamIchAyA / dImaMzakasya nugbhavati sa cetpadasyati / tenAsAmadhye'pi tumvikalpaH siddhaH / tiSThatu kumArI chanaM hara devadatta / acIko yaNa // 4 // 265 aci parata iko yaNAdezo bhavati / dadvadha zAna | mavapanaya / "anadhi" [5|5|127]iti dvitvam | matrarthaH / lAkRtiH / "asiddhaM pahiraGgamantaraGge" [pa0] iti yAdInAM na sAntasvam / acauti kim ? dadhi karoti / matru kRtam / eka iti kim ? bhavAnanta / halo mA bhUt / strai'ci dautvaM vakSyati / pAriMzeSyAdanyatra yo / eco'yaghAyAvaH // 4 // 3 // 66 // ecaH sthAne ay aba Apa prAva hote AdezA bhavanti aci parataH / cayanam / lavanam | cAyakaH / lAyakaH / kayate / paTabiha / yi tye // 27 // yakArAdau ye avAdaya AdezA bhavanti / yAnanyaH / mANDavyaH / gavyaH / nAnyo hRdaH / vauti kim ? gobhyAm | naubhyAm / tya iti kim ? goyAnam / nauyAnam / yIti yogavibhAgaH / tena godhUtAvadhvaparimANe dhanAdezo bhavati / gavyUtiH / ayAbAdezayoH kecitmatipedhamicchanti / tena rAyamicchati raiprati / tijyoH // 4 // 3 // 6 // kSi ji ityetayoreco yi tve'yAdezo bhavati / kSetuM zakyaM kSayyam pApam / jetu zakyo javyaH zatruH / "zaki likha ca" [213 / 138] iti vyA bhavanti / niyamArtho'yamArambhaH / dhuSu kSijyoreva nAnyasya dhoH| ceyam / neyam / tatrApi tulmjaatiiayorekaaraikaaryonivRttiH| dhorokAraukArayoH pUrve gAvApAdezau bhavataH ! lavyam / pavyam / avazyalAvyam / avazyapAdhyam | mayUravyaMsakAditvAtsaH / nyAnte pavazyamonAza iti / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jainendra-vyAkaraNam 05 pA0 3 sU066-74 zakau // 43 // 69 // ayamapi niyamaH / zaktAveva kSijyorayAdezo nAnyasminathe / kSayam / dhostasminneva // 4 // 370 // dhostasminneva yi tye va ec tasyAyAdayo bhavanti | lavyam / avazyalAnyam / ghoriti kim ? mRdo niyamo mA bhUt / mANDavyaH / gavyam / takSimittasyAtanimittasya ca "yi tye" [365 ityAdezaH / tanimittasyakti kim ? upoyate / zrauyata / lauyamAnizcaitraH / karmaNi laT | yA jinyam / gidhoryaskArya tadantaraGgamiti "Apa" [3/75] / laTi lAvasthAyAmaDAgamo'ntaraGga iti "aTazca" [43178 ityaipa / antaraGgaparibhASA nityA tena bahiraGgatve'pyen / lauyamAniriti pratyudAharaNam / evakAra iSTatocadhAraNArthaH / dhAreva tarimanniti niyamo mA bhUt / evaM hi bAnagya ityatra na syAt / RyyaH svArthe // 4 // 3 // 72 // ayya iti nipAtyate svArthe gamye | svArthoM dnyavinimayaH / kayyaH kambalaH / kalyA gauH / kayArtha prsaaritH| anya stusaMgrahArthImAMta yAvat : nijyoriti niyamAdaprAzo'yAdezo nipAtyate / tvArtha iti kim ? kevaM dhAnyaM na cAsti Rtya svIkataMcyaM dhAnyaM kiM tarhi parakIyam / krayArthaM prasAritaM nAstItyarthaH / dvayorekA // 4 // 32 // "syatyAdataH" [36] iti vakSyati / prAgetasmAd dvayoH pUrvaparaporeko bhannatItyapo'dhikAro veditavyaH / vakSvati yAdap / devendraH / dvayograhaNaM kim ? pUrvapasyoryugapadAdezapratipavadham / itarayA hiM yatra phAnirdezaH sAvakAzastana pUrvasya nirdeshH| yatrenirdezaH sAvakAzastatra paratva / tatazca paryAyeNa kArya syAd yathA "sacasyobhau" [5 // 4 // 305] ityatra ekAradvayam / evamihApi kAryadvavaM mAbhUdityeka grahaNaM niyate / tadvat // 4 // 3 // 73 // yoreka iti vartate / tayoriva tadvat / tayoviMdya mAnayorya kAya taskRte'vekAdeze yathA svAt / pUrvamavayavamAzritya kArya kriyate, yaca paraM tat kRte'pyekAdeze bhavati / asati sUtre'vayavagrahaNena na gRhyeta / kSorodakavat / pUrvavaryave prayojanam / vAmorUriti mRda UrityamRdo mRdamRdorekAdezo mRndravati / yathA zakyeta katu mRda iti svAdividhiH / anyathA vRkSaH plakSa inyAdAveva syAt / parAvayace prayojanamdevAvityatrokAraH sum / asucakAraH / subasupporekAdezaH munvad bhavati / yathA zakyeta kartum "summistaM padam" 2 / 103] iti / anyathA sAdhuH pUjya ityAdAveva svAn / adhIlvetyatra dasorekAdeze'pi prAzrayastuka siddhaH / "ubhayata AzrayaNe na tadbhAvaH" [vA0] / tena upohyate / prohyate ityatra "gerUhaH praH" [52 / 132] iti ubhayAzrayaH prAdezo na bhavati / iha kAryAtidezo'bhipreto na rUpAtidezaH / tena varNAzraye vidhau tadbhAvo na bhavati / mAlAbhirityatra pUrvAntatvamAzritya "misosta ais" [14] iti na bhavati / juhAvetyatra "yasya" [13 / 30] iti hayatenau kRte "" [ / 365] parapUrvatre ca tasya paravadbhAvAt "jAto zatraH prau" [pA2137] iti na bhavati / asyai aGkaH paravadbhAvAbhAvAt / "eko'ti padAntAt" [36] iti na bhavati / asyA aka iti siddham / yatraNAt tvAzrayamapi / tena DoTostukaM prati parAditvAbhAve "yA padaspa" [16] iti vikalpaH siddhaH / vRcchatram / vRkSechatram / apavecchatram | apacechantram / saMtrA ko jiH / je: pUrvatvam / talya parAditvAbhAve prAzrayastuk siddhaH / samut / Satve'saddhat // 4 // 37 // palve kartavye ekaadesho'sdvdbhvti| lAdezalakSaNe prAse pratiSedhArthamidam / ko':ya / yo'spa / ko'smai / ko'sicat / yo 'siMcat / "hAlipsivaH" [211146] ityat / "eko'ti pavAntAt" [ 16] ityekAdezasyAsiddhatvAdiNaH uttarastha tyAdezasakArasya catvaM prasaktaM na bhavati / "nAmante" [5476] iti SatvapratiSedho na sidhyati tadvandAvena parAditvAdekAdezasya | nanu caikapadAzraye po'stara ekAdezasthAsiddhatvam / anityaiSA paribhASA | tato'tarityatra ahiraka Ura yaNAdeze nAsiddhaH / 'saditi siddhe patve iti gurunirdezaH kimarthaH 1 pAjhantapadAyorekAdezaH Satve'sahapravati / nAnyoti Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4 pA0 3 sU0 75-83] mahAvRttisahitam 295 jJApanArthaH / tena upasevuSaH pazya / anuSuSaH pazya / "vasorji:" [ 20] "je: [ // 3 // 15] pUrvasvam | ukArAkArayorekAdezaH Satve'savanna bhavati / Adepa // 4 // 375 // avarNAntAdaci parata eb bhavati / devendraH / gandhodakam / maharSiH / dvayoH sthAne eko bhavati / "guDi pararUpam" [13] ityatra paragrahaNaM pUrvApekSaM tena parasyAntaratamo ev vaNe parataH prasajyamAna eva parasyAntaratamo'kAraH "sso'NuH" [11] iti ranto bhavati / ecyaipa // 4 // 37 // zrAvaNAntAdeci parato dvayoreka preya bhavati / "prasiddha kasuraizyasya sarvajJasya mahaujasaH / vyatItopagyadharmArtha pacaH pAyAnmahIpadham // " "akSAhinyAmaiTavaktavyaH" [trA0] akSauhiNI / "prAvUhoTokya yaunyeSu' vA0] proTaH / pauriH / praiSaH / praigyaH / "svAdI reriNoH" [vA0] svairaM / sthairI / liGgaviziSTasya svairiNo / "Rte bhAse" [Ninj duHkhaateH| Rta iti kim ? sukhetaH / bhAma iti kim ? paramataH / sa iti kim ? mukhenataH / "maNa vazapravarasatarakambalavasanAnAmRNe" [vA0] RNArNam / dazArNam / prArNam / kasatarArNam / kampalAgena / vasanANaMm / ityedhatyUda su // 4 // 37 // iti evati UTa ityeteSu parato'vaNantAdain bhavati / ecIti vartamAnamete. vizeSaNam / etebhicArAbhAvAt / UThatvarUpeNa gRhyate / upaimi / upaighi / upaiti / upaidhate / praidhate / paDi pararUpApavAdaH / purastAdapavAdo'nantarasya ehi pararUpasya bAdhakaH nottarasya "zromAkoH"[32] iti A i para. rUpasya / tena vA itaH / etaH / upetaH / UTa-dhautaH / dhautavAn / ecItyeva / upetaH / preta: / aTazca // 37 // ecIti nivRttamacIti bartate / aTazca aci dvayoreka aica bhavati / aikSiSTa | hiSTa | zrIjIt / praumbhIt / ainata / aidata / zrAt / aikSiSyat / saumbhivat / cshbdo'vdhaarnnaarthH| aTa evaici yathA syAt / adanyaprApnoti tanmA bhUt / zroGkAramaicchat / zrIkSArIyat | "papyato'pade" [5 // 3 // 44 "promAkoH" [32] iti pararUpaM prAtam / yA una aoDhaH odamaicchat praudrIyat / "zromAkoH" [13 / 2] iti pararUpa prAptam / unAmaicchat zrautrIyat / pratipadoktaparibhASAnAzrayaNe "usi" [33] ini pararUpaM prAptam / dhAvRti geH // 4 // 376 // Aditi vartate / avarNAntAdne kArAdA dhau dvayoreka aiba mavati / upAni / prArchati / upAti / prApnoti / pramujyamAna evaipa. "ranto'guH" [ // 1 // 48] iti ranto bhavati / gariti kim ? iharati / pragatA RnchakA asmin deze prarchako deshH| RtIti kim ? preksste| tapara karaNaM kim ? upa phArIvati upayati / "vA supi" [30] iti vikalpaH pramajyeta / gariti nirdezAd dhugrahaNe labdhe dhAviti kim ? dhAveva yathA syAt "RtyakaH" [3 / 3 / 05] iti prakRtibhAvo yormA bhUta / thA supi // 4 // 30 // RkArAdI sundhau gerivarNAntasya vA ai.bU bhavati / upArSabhIyati / upAbhIyati / prApabhIyati / pratrabhIyati / "geradhvanaH" [27] ityatra yayA gisaMzopalakSitAnA grahaNaM tatheha mA bhuditi dhugrahaNa manutate / praSabhaM vanam ityatra na bhavati / pachi pararUpam // 4 1 // zrAditi vartate / gedhAviti ca | avarNAntAdeH eSTAdau dhau pararUpamekAdezo bhavati / upelayati / prelayati / upopani / pepi prAne "vA supi" [13 / 80] ityapi vartate / upelakIyate / upailakIyate / upodanIyati / upaudanIyani / eli paramiti siddha rUpagrahaNAdiSTa lbhyte| "eve zAniyoge pararUpam" bA0] iheva / adyeva / aniyoga iti kim ? ihaiva bhava mA'dya gAH | "zakanvAdiSu pararUpam" [vA0] zakaanyuH zakrandhuH / karpha andhuH karkannuH / kulaTA / sImantaH kezeSu | sImAnto'nyatra | "bhovoSThayoH se vA pararUpam' vA0] sthUlotuH / sthUlautuH / vimyoSThI / triMmbauSThI / "nAsikovarISTa" [3 / 1 / 48) ityAdinA ho|s iti kim ? vAkye mA bhUt / pazyoSTaM devadatta / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ zra0 4 pA0 3 sU0 82-10 zromAGoH || 4|3|82 // geriti nivRttam / zrAditi vartate / zrom A ityetayoH parato'varNAntAtpararUpaM bhavati / kA zrabhiyavocat komityavocat / yomityavocat / somityavocat stro / zraGi zrA UDhA zrA | yo | koTA | soDhA strI / AA utA zrotA / kadotA / AGanAGorekAdezaH tadvadilyAGgrahaNena gRhyte| githyoryatkAryaM vadantaraGgamiti pUrvamAGaH pareNa yogaH / maryAdAbhividhyozca pareNa yoge sati pUrveNa saha eccai prasajyeta / zrA RNAt arthAt / arthAt / brAGIti pararUpam / nanu madhye'pavAdo 'yamedhyaio bAdhakaH kathanuttarasya kheDako dItvasya stre'ko dItve'pIdamanuvartata iti tasyApi bAdhA | usi ||4|| usa paro'sAtpararUpaM bhavati / bhinduH | hinduH / puH / RvuH | "AtaH " [240] "ho vA " [ 2461] iti jun | liGAdeze uti prayojanaM nAstIti juno grahaNAm | koSTA / koNatA akalyAhmANikatvAccAgrahaNam / Adityeva / vibhayuH | ento'pade // 384 // akArasya pararUpaM bhavati evapade parataH / pacanti / pace | esoti kim ? p| zrAditi vartamAne yata iti taparakaraNaM kim ? yAnti / vAnti pada iti kim ? dadAtram | padAdiyamepU / 266 DAjarhasyetAyataH ||4|3 | chat iti lumiti "nAnarthakentejo'syavidhi : " [50 ] | iti sarvasyAtaH pavan / DAsthiti kim ? zradityAha diti / tAnukaraNaikAcI DAjanutpAdavataH / tAviti kim ? patra | zruta iti kim ? piditi na preto vA // 4386 // trisaMjakanyo'cchandastasyetau pararUpaM na bhavati takArasya tu vA bhavati / pat iti paTatpati / patu paditi / pacchati / pacchaditi / "bIsA" [33] Adi sUtreNa dvitvam / samudAyAnukaraNe bhavatyecAtaH prruupm| paTatpaTiti / DAci nityam ||4|3|87 // DAjan mrau parato DAjahaMtyAvasta kAranya nityaM pararUpaM bhavati / papaTAkaroti / idameva jJApakam / khAtsUrya "yAdhi" iti dvitvam / sve'ko dIH // 4 // kaH sve'ci parato dorbhavati / dvayoreka iti vartate / lokam | cidyAntaH / kavIndraH | madhUkan | pitRbhaH / stre iti kim ? dadhyatra / graka iti kina ? yato'pade ityanuvRttI nAvAvikAraukArayodIle dvayoraikyaM prasajyeta / yathA sAgatA / zracotyeva / dadhi zItam / datvavacanaM trimAtrAdyAdeza pratiSedhArtham / suTi pUrvasvam ||4|| dIracIti vartate / ci muTi parataH pUrvatvaM dIrdvayoreko gayati / agnI | cAlU | "puNyato'pade" [34] ityanena prakAre parataH pararUpavidhiH stre'ko dItvamanantaraM te nottaraM muTi pUrvavat / pUrvagrahaNa gragnItyAdiSu parasvadIrakhanivRttyam / graka ityeva / rAdhau / sakaH / dvayorekatvaM syAt / zrItva | devaH | zasi // 43 // 60 // zasi parataH pUrvasvaM dIrbhavati / mAlAH / buddhIH / kumArIH / dhenUH pazya / nazca puMsi // 43 // 62 // rAmi parataH pUrvasvaM dIrbhavati nakArazcAntAdezaH puMkhi gamyamAne / devAn / kavIn / paTUn / kartRn / puMsoti liGganirdezaH / liGgaM ca pratyayadhabhaiH / vastudharme matyasati yAvatra zabdaH puliGgAkAraM pratyayaM janayati tasmin pratyayadharme puMsi gamye nakAro bhavati / vastuni napuMsake paSTAn pazya / zrIrUpe'pi vastuni dArAn pazya / sthUrAn pazya / grararakAn pazya / sthUyA kAyA apatyAni gargAditvAdyaJa, tasva bahule "yatroH " [1 / 4 / 135] ityur | "hRhupyup" [1] iti strItyasya nivRttI zasna ( rAso naH ) / iha ca puMliGgArayatyayAmAcAt satyapi prANidharma puMstre na bhavati / cacAH pazya / vardhikAH pazya / cacA iva caJcAH naJcAsadRzAn puruSAn pazyetyarthaH / strIvastunyapi bhavati bhrakuMgAna pazya / asatyapi vastu meM nalaM vRcAn pazya / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4 pA0 3 sU0 13-66] mahAvRttisahitam necyAt // 4362|| ici suTi parato'varNAntAtpU vastra dona bhavati / indrau / candrau / vidye | zraddha / ityatra paratvAduttarasUtreNa pratiSetro nyAyyaH / iti kin ? devAH / Aditi kima ? agnI / dyo jasi ca // 1 // 3 // 63|| zrAditi nAdhikRtam / yantAjasici ca parataH pUrvasvaM dIrna bhavati / kumArI / kumAyaH / kAmotrIM / vAmorvaH / viyo / zuddhe / mAlA hAtra "streko dIH" [4 / 3 / 88] iti dIvaM draSTavyam / cha ghati spaSTAce vacanam / indhi prasaMjJayA'pi avarNasya pavanena pratiSedhaH syAnecyAditi sUtramanarthakaM syAt 1 kavayaH / paTava ityatra jami paratvAdeyA bhavitavyam / devAH / agnH| vAyU harapatra "muTi pUrvasvam" [3] iti sugrahaNasAmarthyAhotyam / puudhaam|36|| ako'mi parato orekaH pUrvI bhavati / devam / karina / mAlAm / bhAnum / pUrvagrahaNaM pUrvasya dInvapratiSevAzrama / pUrvarUpaM yathA syAt / vadi pUrvaH pro dvayorekAdezaH pro bhatrati atha dImaMzo dIrbhavati / anItyanuvartanAnmakArasya pUrvasvaM na bhavati / aka ityeva / rAyam / nAyam / muTInyeva / acinavam / amunayam / jeH // 3 // 65 // jairaci parataH paraH pUtroM bhavati / iSTaH / umaH / gRhItaH / jividhAna sAmathyAMdyagNAdezo na syAt / pUrvavaM punalamyeta / idaM zakAve zAmiti voradhaH (oracaH) pratyAmannasya pUrvance kRte punaH pRvaitvaM na bhavati / paDo'ti padAntAt // 4 // 3 // 66 // eTaH padAntAdI parato gorekaH pUrvo bhavati 1 munenana / sAyo'nagha / eka ile kina ? patra / anIti kim ? para vaha | nagarakaraNaM kim ? paravAyAhi / paTAnnAditi kim ? nayanam / munyH| __ siDAsoH // 36 // eko'ti vati / eDo isimorati parato yo rekaH pUoM bhavati | apadAnto'yamArambhaH / korAgata / kaH svan / ghaTorAgacchati / padoH svam / igiGamorezca yathAsaMbhava na bhavati / "orAvazyake' [2 / 1 / 102] "oH guyadhye" [5/2 / 178] iti 'hasinA usA ca nirdezAt / Rta ut // 13 // isimorati parata Rna udbhavati oreka ityeva / karturAgacchati / karna: spam / dvayoH sthAna Adezo'nyatareNa vyapadezaM labhate iti "ranto'guH" [213148] iti gantaHvam / "rAsaH" [5 / 3 / 42] iti saratram / isikasoH sakArasya vA ritvacisarjanIyau rantatvaM durupAdaM cet / Rta ini taparakaraNaM kimartham ? "pro'vAn" [12 / 47] ityAdAvanukaraNasya dvimAtrasya mAbhUt / uditi taparakaraNa tvagrahaNanivRtyartham / khyatyAvataH // 2366 // rupayApara yoIsimorata udbhavati ! khyAyAditi rahIkhizabdayostotizabdayozca yaNAdeze kRte AgantunA''kAreNAnukaraNanirdezaH / sakhburAgacchati / samvyu: stram / patyugagacchati / patyuH svan / atIyanuvartamAne'ta iti sthAninirdezo dvayorekalya nivRtyarthaH / khyatyAditi vikRtanirdezaH kim ? yaNAdezAbhAve mA bhUt / atisasnerAgacchati / atisaratreH svam / atipaterAgacchati / atipateH svam | "svasakhi" rA0] ityatra paryudAsa AzritaH sakhizabdAdanyaH samudAyaH susaMjJo bhavati / idaM ca vikRtanirdezasya prayojanam / saha khena vartate iti sakhaH sakhamicmRtIti sakhIyati sakhIyataH kvi / ataH kham / "mali jyoH kham" [13/55] iti yakArasya kham / pAkhavidhi pratyAstrasya sthAnivadAyapratiSaH / nanu "varNAzraye nAsti syAzrayam" [10] iti spakhe lyAzrayanyAyenApi kiyo naSTasya balAditya nAsti kApasaMkhyAnamityadoSaH / isisoH parato yagNAdeze sakhyuriti bhavati / tathA lUnyuH / nyuH / lUnamicchati pUnamicchati 1 lUnIyataH kvivantasya Gasikha-soryaNAdezaH / natvasyAsi tvAdutvaM bhavati / 38 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anendra-vyAkaraNam [a0 1 pA0 3 sU0 100-107 reraddhaso // 3 // 100 // ata ityasyA rakAntatA / ataH parasya reruca bhavati akAre hasi ca parataH / indro'tra | yazo'tra / indro bhavati / yazo bhAti / rezriyAssiddhavam / sasamupo riH" [5 / 3 / 6] iti zranubandhakaraNAdid saktasya (sazAratya) revatvaM na bhavati / arinArAH / sAnubandhanirdezaH kimarthaH ? svaratra / prAtarbhavati / addhasoriti kim ? indra iha / yazaH zomate | aditi taparakaraNaM kim ? dIpaH parato mA bhUt / indra AyAti / tiSThatu paya-aAI svadata | "anRto'nantasya" 5365] ityAdinA pH| "prakRyA'ghi dipAH" [4 / 3 / 103] iti prakRtibananaM jJAparka sandhikAyeM paH siddha iti pragrahagonAgrahaNam / ata ityetra | muniramau / anuvartamAnasyAtaH taparakaraNa kim ? svagrahaNaM mAbhat / deza anna / aAgancha syUlazirA atra / gorindr'vkaa3|101|| zracIti vartate / goH indrasthe'ci parato'yahAdezo bhavati / gavAmindraH gavendraH / vitkaraNamantvAdezAdhaim | acIvanAdhAnyAttadAdAvApa bhavati / gadhendrakulam / vibhASA'nyatra // 43102 // indrazabdAdanyatra zabde yo'ca tasmin vibhApayA gorakhaGadezo bhavati / gavAan / go'yam / gavAjinam / go'jinam / vimApAgrahapAdita nitvaM bhavani | gayAjJaH / prakRtyA'ci dipAH // 3 / 103 // disaMjJAH pasaMjJAzca aci parataH prakRtyA bhavanti / munI hamau / paTa idda / adhIyete Agamam / amI atra / "IdUdeditriH" [1 / 1 / 20] "maH" [1 / 6 / 21] iI ca dilaMjJAH / pa: khalvapi devadatta 3 atra lamAna / jinadatta 3 iMdamAnaya / pavidhirAmavAsiddhaH / nArI ko prakRtigrahaNaM kRtnasya svarasandheH pratiSedhArtham / acIyanunamAne punaragrahaNaM kim ? paragacamAzritya va kArya kriyate tatra prakRtibhAvo yathA syAt / pUrvamacamAzritya paskriyate tatra mAbhUdityezmarthan | jAnu u atya rajati | jAnU, asya rujati / jAndatva rujati | "nirekAjanAGa" [1 / 1122] ityukArasya disaMjJA / pUrveNa saha sve'ko dIve kRte / ekAdezo digrahaNena gRhyate / iti yaNAdezasya prakRtimAtraH mAtaH / "mayo vo" [5 / 4 / 15] iti vakArAdezaH / vibhASeko'sve prazca // 4 // 32104 // iko''ci parato vibhApatA prakRlyA bhavanti prAdezazca prakRti bhAve / dadhi ana / dadhyatra / kumAri atra | kumAryatra / vibhASAgrahaNaM vyavasthitabhiSArthan / tena dipAnAmarave'ci anena prakRtibhAvavikalpaH prAdezazca na bhavati / paTU atra / devadattA 3 iTAnvani / savidhau ca na bhavati | vyAkaraNam | nyAyyaH / nyAsaH / kumAryarthaH / astra iti kim ? dadhIdam / kumArIpan / RtyakaH // 4 // 3 / 105 // RkAre parato'ko vibhASayA prakRtamA bhavanti pazca bhavati vadA prakRtibhAvaH ! khaTva zyaH / khttvyH| mAla zvaH / mAlIH | tve'pi bhavati | pitR RzyA 1 anyatra pUrvagauca siddham / vyavasthitavibhASAnuvartanAdiha na bhavati upAdhnAti / prApnoti / RtIta kim ? daNTAgram / mAlAgram / taparakaraNaM kim ? devadattAyA prakAraH devadattariH / dIpayoH paralo mA bhUt / pA'pavaditau // 43106 // zrApathakArya parsazakasya vA bhavati itau parataH / devadatta 3 iti devadatteti / sumaMgala 3 iti sumanaleti / "dUrAjUte" [5 / 3 / 62] iti paH / "prayA'gi dipAH" [3 / 103] iti nityaM prakRtibhAvaH prAto vyavasthitavibhASAnuvartanAdvAkyAdadhi para yena zandapadArthatakA svarUpe vyavasthApayate tasminnitI vikalpo'yama / svacidanitAvapi / zAkyam vazeyam / yaskara pakAryapratiSedhArtham / aba ityucyamAne pasyetra pratiSedhaH syAt / tatazca agnIti / vAyU 3 prati / natra disaMjJAzraye pratibhAye sate nimAtratAvAH zravaNaM na syAt / parmazAzrayakAryapaziSadhe hi disaMjJA'zrayAyapratiSedhe hi prakRtimAtre mati "anRto'nantyasya" [55364] ityAdikRtAyAtrimAvatAyAH zravaNaM siddham / I it // 23 / 107 // Idantasya id vA bhavati / anitipaartho'ymaarmbhH| sunIhi hadam / lunIhIdam / punIhi 3idam / punIhIdam / "ki yAzI yeSu mikAkAMnam" [53102] iti paH / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ma 4 pA0 3 sU0 10-14 mahAvRttisahitam 269 didha ut // 4 // 3 / 108 / / "eko'ti pavAntAt" [3365] ityataH padagrahaNamanuvartate / divinyetasya padasyokArAdezo bhavati / ghubhyAm / jhubhiH / panyati kim ? diyA / dive / "miranubandhakagrahaNe na lAnubandhakasya" [10] iti mRda evaM diveIipityA na siprazya grahaNaM na dhosakArAnubandhakasya / akSAbhyAm / akSayubhiH / divyataH kim / "bhoH zUTa ca" [ 17] pani kaTa | uditi lAparakaraNaM kim ? yAvatA'rdhamAtrasya ilaH sthAne AnantarvAnmAtrika evaM bhaviSyati / "cchro zUTa tra" ityatra kitI yanuvartagAdU Tho'pi nivRttyA nopapadyate / sAdhaudhoM bhavatAta yAvAgata nivRne ka (mi)saMjJakatva diya utva kRte | bhavatIti "pI" [52 / 135] iti dItva nivRttyartham / halyetattavo'ranase'ko sukham // 4 // 3106 // sambhAviti vartate / etattadorakakArayohali parataH surkha bhavasyanase / evaM dadAti / sa dadAti / haloti kim ? eSo'tra | so'tra / etattadoriti kima ? ko dAtA / yo ghanyaH / anaca iti kim ? aneyo dadAti / ato dadAti / anansa ini prasajyapAtiSedhaH / payuvAse hi uttarapadArthapradhAnavRttyantara eva sukhaM syAt / parabhaie ddaati| paramasa dadAti / kevalayoranama iti kim ! vAkye bhava yeva / naiSa dadAti / nama dadAti / akoriti kim ? epako dadAti / sako dadAti / "tanmayapatitastadgrahaNena gRhyate" pa0] iti prAtiH / sagrahaNaM kim ? eto to varataH / etattadoriti dvitvanirdezAd ArA eka surya khte| Ipo bahutve hi etatepAmiti bRyAt / sustramiti gamakatvAtsaH | ___ samparyupAtkRtrA sujhSe // 4 // 3 / 120 // sam , pari, upa ityetebhyaH parasya kutraH suDAgamo bhavani bhUpe'rthe / saMskaroti / samaskarot / saMsAraH | antaraGga-vena dvitvAiAgamAbhyAM mAsuTa / parikaroti | "sibusahasuTUstusvajAma" [5152] iti palana / paryaskarot / paricaskAra / upatkaroti / upAskarot / upacaskAra / bhUSa iti kim ? upaskaroti / / samavAye // 4 / 3.111 // saMsargaH samudAyo vA samavAyaH / tasmin samAdibhyaH kRtaH sud bhavati / tatra na saMskRtamanityam atrApi kAraNasamayAyo gamyate / upAtpratiyatnavaikalavAkyAdhyAhAre // 4 // 3 // 112 // upAtparatya kRnaH prativAna vaikRta bAkyAthyAhAra iyodhyartheSu sud bhavati / vidyamAnasya guNAdhAnamapUrjinaM vA pratipatnaH / tatra edhodakasyopaskurute / kANDaM zaralyopaskurute / "pratiyatne kRmaH [ 30] pati karmaNi tA / vikRtatvaM ca kRtam | tatra upaskRtaM bhute / upaskRtaM gacchati / vAkyaikadezo vAkpragamyamAnArthava vAkyamya vAkyAvayavasya svarUpeNopAdAnaM vAkyAdhyAhAraH / tasmin upaskRtaM jalpati | upaskRtamadhIte / sopaskAraM vyAcaSTe / padAntarANyadhyAhatAni kathayatItyarthaH / erodhviti kim ? upakaroti / kiratelave // 4 // 3 / 113 / / upAditi vartate / upAsyarasya kiratelaM kaviSaye sud bhavati / upaskIrya madrakA lunanti / upaskAra madrA lunanti | "JcAbhIkNye" [2 ] iti ena / "dhA gheSTiveSTayoH" [5 / 21193] ityato bikalpAnuvRtterAbhIkSNye'pi dvitvAbhAvaH "yuzyA bahulam" [2:3 / 64] iti bahulavacanAdanAbhIkSNye vA raNam / lava iti kim ? upakirati devadattaH / padhe pratezca // 4 // 3.114 // pratepAtra paralya kirataH sui bhavati vadhe'rthe / pratiskINa hiM te pala bhUyAt / upaskINa hi te vapala bhUyAt / atra vadhaH kiraterabhidheyatvena vivakSito na vipayatayA / taduktam saTArachuTAbhizvadhanena binatA mRsiMha sahImatanu tarnu svayA / sa mugdhakAntAstanasamabhakurairurovidAraM pratighaskara nastraiH // [ zizu0 // 47 ] itaH ityarthaH / vadha iti kim ? patikI bIjam / "hataraca vadhaH" [223 // 63] iti hantaraci kva iti bhavati / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ 0 4 pA0 3 sU0 115-118 catuSpAcchakuniSpAddharSA ||4 | 3 | 115 || pAtrasya kiratezcatuSpAtsu zakuniSu ca yo hada stasmin viSaye suDU bhavati / davidhiprakaraNe "kirate harSajIvikAkulAyakaraNe " [1 / 2 / 33 ] ityatra sthito ivadirgaNo gRhyate / hRhyaM-apaskirate vRSabho hRSTaH / jIvikAyAm apaskirate kukuro bhakSArthI / kulAyakaraNe - apatkirate zvA zrAzrayArthI / catupAcchakuniSviti kim / apakirati devadatto hRSTaH / harSAdAviti kim ? zrapakirAta dhAnyaM kAkapacApalena / 300 skaNvaharizcandra pAraskaraprabhRtIni kustumburugoSpadAspadAzcaryAviskarApaskarAparasparaviSkiramaskaramaskaripratiSkazamaKe ||4|3|616|| kumbhRtIni pAraskaraprabhRtIni ca zabdaruprANi nipAtyante / kustumburuzabda jAtI nipAtyate | kustumbururdhAnyakaM nRNajAtiH / kaphalAnyapi kustumburu / jAteranyatra kutsitAni tumkurUNi / kusmitAni tinduko phalAno parthaH / gopadazabde suDAgamaH patyaM ca nipAtyate sevite / gavAM padamasmin deze / gAvaH paryanne vA'sminniti goSpado dezaH / gopadamaraNyam | asevite nampUrvastha nipAtyate / na vidyate gavAM padamalyAm zragopA araNyAnI / sevitatvapratiSedhe hi yatra sevitanyasambhavastatraiva syAdanyatrAsambhavaM na svAditi pRthagasevitagrahaNam / na vidyate'sminniti vigrahAt / pramANe goSpadamAtraM kSetram | goSpadapUra vRkSe devaH / evati kima ! gopadam / yAspadamiti prtissttaayaam| khAtpadamanena labdham / anyaya zrApadApadam / Azcaryaminyadbhune'rthe / Azcarya yadi sa bhuJjIta / AzcaryamAkAze'nibandhanAni nakSatrANi na patanti / Acarya vratamanyatra | "barerAGi cAgurau" [vA02118] iti kaH / avaskara iti varcaske / pUrvAritaH karmaNi "vagrahamamo'b" [222152] iti ac / kutsitaM varcA barnaskam granamalam / tatsambandhAdezo'pi tathoktaH / zrakaro'nyatra / avtar iti rathAGge / apakIryate'sAvivyapatkarI sthAvayavaH / apakara ityanyatra / paraspara zata kiyAsAtatye | aparasparAH sArthAM gacchanti / sAndraH / yAnte'hA vazyamo nAzastumaH kAme manasyapi / hite va samo vA svaM mAMsasya paci yuGkSatroH // iti bhramo makArasya se satata zabdAkhyAtayan | aparaparAH sArthAH sacchatItyanyatra | "viSkira iti zakunI suDAgamo vA nipAtyate / cikiratIti vikiH vikiro vA zakuniH / "jJAkUprI" [4|1|108 ] ityAdinA kaH | mudra pakSe "sibusaha sudstusvanjAm' [ 5452 ] iti patham / makaramaskariNau parivAjakayoH / maskaro ast vA hastinaH / matkarI bhikSuH / makaro prAhaH makarI samudraH ityatra / athavA " zamasya kare zakhamAH karizabde prAdezazca nipAtyate veNuparivAjakayoH / pratiSkaza iti nipAtyate sahAyazcet / " kaza gatizAsanayorityasya pratipUrvasya pacAyaci suDAgamaH patvaM ca nipAtyate / dezAntaramahaM vrajAmi bhavane tvaM pratiSkazaH / pratikazo'nyaH / praskaNvaharizcandrau bhavata RSI cet | prakaNyo dezaH / haricandro mANavaka ityanyatra | pAraskaraprabhRtInAM ca khau suDAgamo nipAtyate / pAraskarI dezaH / kAraskaro vRkSaH vanaspatizcaitrarathaM pAtIti / rathasyA nadI / kiSkuH pramANam / kiSkindhA guhA / tadgRhatoH karapatyozcoradevatayoH sudu takhaM ca / taskaraH | bRhaspatiH | tatkaro bRhatpatiritvanyatra | ajatudam / kAtIraM ca ngrm| zrajatudam kAtIramityanyatra / prAttumpatau gavi kartari / prastubhpatti gauH / anyatra pratuti zrI / pAraskaraprabhRtirAkRtigaNaH | prAyAzcittivittayoH ||43|117|| prAyAtparayoH citticittayoH suD bhavati / prAksya cinam prAyazcittam / prAyazcittiH / "sto racunA khuH " [ 54 // 166 ] iti mudraH stutvam / bhAdAvidamo'nvAdeze'z ||4|3|118|| bhAdau parata idamo'zAdezo bhavatyanvAdeze / pUrva kriyAguNadravyaiH saMbandhaH kRtastasyaiva pazcAtkriyAnupadravyAntareNa saMbandhe kriyamANe'nvAdezo 'nukathanaM bhavati / kriyAsaMbandhe ddamakAbhyAM chAtrAbhyAM rAtriruSitA / atho zrabhyAM hiMsA ca kRtA / kutsA'jJAtayoH "jhisarvanAmno'kUTe: Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 04 pA0 3 sU0 116 - 124 ] mahAvRttisahitam 30. ko daH " [4 | 1|130] ityakiM kRte sAkaidamo hali vaM na bhavati / " zranAyyaka : " [ 5/1/170 ] ityatra kakArasyanuvartanAt tenAdezaH / guNatrantre imakasya chAtrasya kulamazobhanam atho asya zIlamapi / dravyamakasya rAjJo janapado durvihitaH yo asya bhRtyAzcAvazyAH / Tausidhyenadevazca // 43116 // yo i ityeteSu parata etada idamazca nadiyayamAdezo bhavati shrnvaadeshe| etena chAtreNa rAtriradhItA atho enena nipuNamadhItA / enadAdeze kRte tyadAdyatvam / dakArAntalaM napuMsake prayojayatti | enayozyAtrayozzobhanaM zIlam zratho enayo rUpamapi / etaM chAtra kAvyamadhyApaya abha gaNitamapi / etaM jainendramadhyApaya graMtho enaM tarkamAthi / etamarthinaH saMnate atho enaM mitrANi ca / idamaH khatvApi anena chAtreNa patriradhItA graMtha etena nipuNamadhItA / anayorAtrayoH zobhanaM zIlam atho ena rUpamapi / imaM chAtra mitha enadvihaGgAzca / idamasoH parataH pUrvakhAyAdezaH prApto'nyatrAprApta enadAdezaH / dhAvanu ||3|3|120 // dyAviti anumiti ca etad dvitayamadhikRtaM veditavyam / "jyotirudgatI" [36] iti nirdezAnna sAmAnyena yAtranupa / prAgoradhikArAd vyAvityadhikAraH / anubaMdhikAraH prAgAnaGaH / vakSyati "kAyAH stokAdeH " [ 4|3|121] stokAnmuktaH / zralpAnmuktaH " stokAntikadUrArthakRcchra ke" [1 / 3 / 34 ] iti pasaH / dvitvayonibhidhAnAnna saH / abhivAnena bhavati / gopucaraH / vasunaH iti / cAviti kim ? niSkrAntaH stokAniH stokaH / " zranaGa inda" [4 / 3 / 138 ] iti yAvAnaGAdezaH / hotApotArau / netrAtArau / dyAvityeva / hotArI / hotRbhyAm / supi mAbhUt / "ikaH pro hayAH " [4/3/172 ] iti prAdezo thau / grAmaNiputraH / senAniputraH / muSi mAbhUt / grAmaNIbhyAm / kAyAH stokAdeH // 4 / 3 / 129 // stokAdibhyaH parasyAH kAyA anubhavati dyau / " stokAntikadUrArthakRSchra kena" [113/34] itvatra sthitaH stokAdirgRhyate / " stokAntikadUrArthakRcchraM phena" iti saH | apAdAnalakSaNeyaM kA / kAyA iti kim ? stokena muktaH stokanuktaH / stokAderiti kim ? bukAddha vRkabhayam / kathaM brAhmaNAcchaMsI RtvivizeSaH / ucyate rUpazabdo'yaM gozabdavadasva vyutpattiH 1 brAhmaNAdadhyAtvamarthaM vA satItyevaMzIlaH brAhmaNAcchaMsI / apAdAne kA / "sAdhanaM kRtA " [11326] iti pasaH / "ve kRti bahulam " [ 4 / 3 / 132 ] ityanubh | bhAyA zrojarasaho'mbhastapo'saH ||43|122|| groja, sahana, ammam, tapam, aJjas ityetebhyaH parasyA bhAyA zranu bhavati / abjasA kRtam / sahasA kRtam / zrambhasA kRtam 1 tapasA kRtam | "sAdhanaM I kRtA bahulam" [1 / 3 / 26] iti pasaH | khau manasaH || 4 | 3|123|| khuviSaye manasaH parasyA bhAyA anubhavati / manasA gusA | manasA gatA hai| karamA / khAviti kim ? manodattA / zani ||4||124 || AjAvini dyau manasaH parayA bhASA aba bhavati / manasA zrAjAnAtiyethIla manasA'sAyI / zrakhAvapi yatno'yam / "puMsA'nujo januSAndha ityanubbaktavya:" [ vA0] / zranujAto' nujaH / puMsA hetunA karaNena vA anujaH puMsA'nujaH / "sAdhanaM kRttA" [ 1 / 3 / 26 ] iti pasaH / yadA pumAMsamanujAtastadA pumanuja iti / januSA janmanA'ndho janupAndhaH / "prakRtyAdibhya upasaMkhyAnam" [vA0] iti bhA / "bhA gukhoyA'rthenanaiH" [1 / 3 / 27] iti saH / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [04 pA0 3 sU0 125-13 // DaDyAtmanaH // 43 / 125 // DaDanta yo AtmanaH paralyA bhASA anun bhavati / AtmanA paJcamaH yAtmanA ptrH| "prakRyAdibhya upasaMkhyAnam" [vA0] iti bhaa| DAintena bhAntaspa savidheridameva jJApakam / gamyagAnakriyApekSayA karaNe cA bhaa| AtmanA kRtaH paJcamaH aAtmanA paJcamaH kathagayaM prayogaH / janArdanarUyA. smaca jurtha eca / baso'yam | AtmA caturthaH / vyApadezivadAbAdapadArthaHvam / yathA cAruzarIraH zilAputraka ita Dekho parAca ||4312daa khudhipaye parAmyAtmagazca parasya Deranub bhavati / pratipaDoktatya grahaNam / parasmaibhASaH / parasmaipadam / aAtmaneApaH / zrAtmanepadam | tAdA'buktA / AtmArthaM padamAtmanepadam / savidhe. ridameva jJApakam / asavArtha iti vikRteH prakalyA ghasa uktaH / / Ipo'dvasaH // 13 / 127 / / adantAkhalantAzca sAmarthyAnmRdaH parasyA Ipo'tra bhii| jipthe| araNyetilakAH / araNyemApakAH / banekiMzukAH / vanebalva jkaa| baharinu kaaH| pUhisATakAH / pepishaackaaH| "khoM" [1338] iti SaptaH / halantAt / tycitaarH| dRpadimApakaH / yudhiSThiraH / niyAtanAdhiSThiraH / nanyabAdeze'ntarale kRte halantatA na | "antaraGgApi vidhAna pahirana ubbAdhate" [50] / anyathA nadIkukuTikAdigu yaNAdeze satyanupa prasajyeta / adala iti kima ? nA kuTikA / bhuunieks| bhUmapAzaH / "prAkhau chAbhyAmiyartha IpU tasyAzcAnun vaktavyAH" [10] / hRdizakaH / viviska / na vaktavyaH / ko hi hRdaya stharAti / "ye kRti bahumlam" [3 / 132] ityanum / ma nAnura haditi prakRtyantaraM yattasmAdbhavati / "apsumati cAkhI kAvyam" [vA0] / anumAn "adhsavya ityAdAvari vaktanyaH" [bA0] | apsu bhanosavyaH | a'muyoniH / kAre prAyaH // 43 // 12 // yUthe gRhe kSetre dhAnyAcaM rastu rakSAnirdezArthaM yada vazyaM rAjJa deyaM sa kArA / tadvAcini dhau Imo'zu bhAti khau prAyaH / svAciti varmAte | addhala iti ca / adantAt / stUce zAsaH / mukuTe kArSApaNaH / hale dvipadikA / hale tripadikA | dvau dvo pAdau dayau / "vIpsAdaNDatyAge bun" [ // 2650] iti dhun / "kho" [1 // 3 / 38] iti ghamaH / halantAn-yadi mArakaH / samidhi mASakaH / viSaye pUrveNuva siddha prAyograGgyArthametat / tena kAra kacidanumna bhavati / yUthe pazuH / yuuthpshuH| yUthe vRpaH / yUthapaH / "kho" [3 / 3 / 38] iti pataH / kAra iti kima ? abhyAdine pazu: / kAgadatyasya yasya nAnainA / u yupari pazuya ityarthaH / "polaH" [4 / 3 / 127] ityanenApi kAragrahaNAdihAnumna bhavanti / addhala hava jaGghAkApaNaH | mapI kaarssaapnnH| nadIdohaH / kArasaMzA etAH / hali // 4 // 3.126 // halAdo kAre yo po'nun bhavati / stUpezANam / niyamArthamidam / halAdAca nAjAdau / avikaToraNaH / madhyAntAhurau // 4 // 3130 // madhya anta ityetAbhyAm Ipo'zun bhavati gurau yo / madhyeguruH / antai guruH / sabidheridameva jJApakam / asaMjJA'rtho'yaM yatnaH / akAme'mUrdhamastakAtsvAGgAt // 4 // 313 // mUrdhamastakAbhitAtsyAlApAsyA iMpo'nuna bhavatiakAme dyo ] karATekAlaH / urasilonA / bahe gaDuH / udare maNiH / byadhikaraNanAmapi kacidbasaH / uramigemaza ityatra matvIye kRte urItyanena yogaH / akAma iti kina ? mukhe kAmo'ssaH mukhakAmA strii| amUrdhabhastakAditi kim ? mUrdhazikhaH | mahAkazikhaH / / ubhayapratirodhAtsvarUpagrahaNam / tena pAyAdanupa / zisiMzikhaH / svAGgAditi kim ? pAnazaueDaH / svAGgAditi kamazazyam / mUmastakaparyudrAmena svaGga evaM sAtyavAt / takriyate "adbhavaM mUrtimadra" kRtyAdiparibhASikasvAGgasampratyavArtham / tenAprANisthAinumna bhavati / mukhe pucchA asyAH mukhapuruSA zAlA | addhala ityeva | aGgulivaNaH / jaGghAvaliH | basAvimau / asaMjJArthamArambhaH / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4 pA0 3 sU0 132-136] mahAvRttisahitam 303 ye kRti bahulam // 153 / 132 // ghe kRdante chau bahula mopo'nun bhavati / bahulagrahaNaM sarvadhikalpasaMgrajhArthan / stammeramaH / kaNaM japaH / "prAbRD varSAzaratkAladiva je'nup" [vA0] mAvRSijaH / vrgsujH| zaradijaH / kAlejaH / divijaH / na bhavati kurucaraH / madracara: 1 "insiddhabadhnAttistheSu ca na bhavati" [vA0 sthaNDilazAyI | sthnnddilvrtii| "nte"[212|8] iti Nin / sAkAzyasiddhaH / kAbhyilyasiddhaH / cakravandhanam / cakravandhanam / samasthaH / viSamassaH / kUTasthaH / parcatarathaH / samAnAdhikaramze ca nepyate / parame kArake 1 "varSanarazaravarAjje dvidhA" [ghA] varSajaH / yajaH / kSarajaH / kSarejaH / zarajaH | zarejaH / barajaH / darejaH / "zayanAsapAsippakAlaghAcino dvidhA" vA0] khazayaH / khezayaH / bila zayaH / bilezayaH / vanavAsaH / banevAsaH / grAglAsaH / grAmavAsaH | nakyAmI / nayeyAsI | grAmavAsI / grAmevAso | akAlavAcina iti kim ? pUrNAGkezavaH / aparAhnezayaH / "bandhe dvidhA" [cA0] istevandhaH / hastAndhaH / svAGgAditi nityaM prAptiH / cakravandhaH / cakravandhaH / nAtI anup pratiSedhaH praatH| addhala ityeva / bhUmizayaH / guptitravaH / "kRgrahaNe tikArakapUrvasyApi" [50] adanahanakulasthitama / uTake vizaurNam / "sepe" [1 // 3 // 41] iti SasaH / "kacidanyatrApi " / brAhmaNAcchaMsI / pRratvaivArya prapaJcaH 1 makAlatanekAlebhyo yA // 3133 // jhajJake kAla zabde tanadAbde ca parataH kAligacibhyaH parasyA Ipo vA'nun bhavati / ma iti taratanau / "sAdI maH" [ / 1 / 115] iti vacanAt / pUrvAhnArAma / pUrvAhnatare / asmiMzca pUrvAhne asminnatiza yena pUrva iti vigRhyate / "dvivibhajye tareyasU" [11116] iti : aharAdhyasya pUrvasya prakarpataraH / anuppo "kimenmitra bhimAdAmadhye" [12 / 20] iti etadantAHparo ra ityAma. bhavati / sarveSu pUrvAheSu atizamana pUrvAhna iti vigRhyate / "tameSThAvatizAyane" [4 / 11114] iti tamaH / pUrvAhvAbhAm / pUDhatamme bhuke| pUrvAjhaM kAle "vizeSaNaM vizeSye zeti" [3 / 3 / 52] ase kRte / pUrvAGgekAle pUrvAhnakAle ganaH / pUrbAheM jAto bhayo vA pUrvAhnetanaH / pUrvAhnatanaH / "vA pUrvAparAhnAta" [3 / 2 / 145] iti tanaT / idameva zApa nurasAd hRdutpattaH / kAlebhya iti kim ? zuklatare / shukltme| adala halyeya | rAtritagayAM gataH / asyAM ca rAtrau asyAmatizayena rAtrAviti / "tyagrahaNe cAkAyaH" [pa0] iti kAntAtparau bhatano svarUperaNa gRha ye na tadantadhinA | api ca "hRdayasya halevayA blAseSu' [4 / 3 / 161] ityatrANagrahaNena mire lekhagrahaNaM jJApakaM "prAvidhikAre syagrahaNaM svarUpagrahaNamegha" [p0| talyA nAkrole 1731351 nAgA sandura pazi do bAyoze yamAne / caurasya kulam / vAmamaya kulam / vRpalamva bhAryA / "tA" [1 // 3170] iti psH| zrAkoza iti kim ? mokSamArgaH / ayAcirahe dAsakulamiti bhavati / tAyA iti yogavibhAgaH | "sena vAdispazyadbhyo yuktidaNDahareSvanup" [vA0] vAcI yuktH| dizodaNDaH | pazyatoharaH / "tA cAnAdare" [ 46] iti tA / "devAnAM priyAdiSvanupa" [cA0] devAnAM miyaH / divodAsaH / AmaSyASaNaH / naDAditvAkaNa / AdhyamunikA / aAmanyakulikA | manojJAdipAyAyudh / "zunaH khau zephapucchalAlepu" [dhA0] zunaHzephaH / zunaHpucchaH / zunolAGgalaH / putre vA // 33135 / / putra nau tAyA nA'num bhavati Akroze / dAtyAH putraH / dAsIputraH / caurvAH putraH / caurIputraH / pUrvega nityaM prAptaH / to vidyAyonilaMbandhAt // 4 // 3136 // RkArAntebhyo giTAsaMbandhebhyo yonimambandhebhyazca parasyAlAyA anun bhavati / sAmathyAdvinyAyonilevandhi ho / hotuH putraH / hoturantevAsI / ponaH putraH / ponurantetrAnI / yonisambandhAt | mAtuH putrH| mAturantevAsI / pituH putraH / piturantevAsI / bhUta iti kim ? upaadhyaayputrH| mAtula putraH / upAdhyAvaziSyaH / punaziSyaH / vidyAmonisambandhAditi kim ! kartR putrH| ziSyaH / viprAyonisambandhidyApiti kim ! hotRgRham / pitRdhanam / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ a0 4 pA0 3 sU0 137 - 146 vA svapatyoH // 43 // 137 // RkArAntebhyo vidyAyonisaMmpaH parasyAstAyA vA'nuva bhavati svasRpatyoH parataH / mAtRSvasA / mAtuH svasA / mAtuH vasA / pitRSvasA / pituH svasA / pituH SvasA / uSi "mAtRpitRbhyAM sva:" [5466 ] iti patvam / anyatra " vA'nupi [ 5467] iti vA patvam / duhituH patiH / duhinRpatiH / svamuH patiH / svasRpatiH / pUrveNa nitye prApte vikalpaH | 304 grAnaG kSUndre ||4|33138 // Rto vidyAyonisambandhAditi vartamAnam arthAtAntaM sampadyate / kAsantAna viyavAnAM yo dvandrastatra zrI pUrvasthAnAdezo bhavati zetApotArau / nepyadrAtArau / prazAstAprati hatArI ekakartRkarmaNi vidhAkRtaH saMmantro'sti / yonisambandhe mAtApitarau / maataannaandaarii| nakAroccAraNaM kim zrA iyamAne "ranto'NuH " [1 / 1 / 48 ] iti staH syAt / Rta iti kim ? pitRpitAmahau / vidyAyonisaMbaMdhAditi kim kartRkAravitArau / sambandhama kim / pitRbhrAtarI / nAtra vidyAto yonito vA parasparasaMbandho'sti / maNDUkanlutyA putramanute / tena putre'pi yau RkArAntasya cAnaG bhavati / pitAputrI / mAtAputrau / devatAdvandve ||43|136 // devatAvAcinAM ca dvandve dyAvAnaGAdezo bhavati / indrAvaruNau / indrAsomau / indrAbRhatI | sUryAcandramasau dvandra iti vartamAne punardvandragrahaNaM sahayApa nirdezArtham / tena brahmaprajApatI, zivatraizravaNau, skandavizAkhA ityevamAdiSu zAstre sahadAnanirdezAbhAvAnna bhavati / iSTadvandvaparigrahArthaM vA punarvacanam / antasaJcarine lokavijJAte dvandvazabdo nipAtitaH / tato lokaprasiddhasAhacaryANAmAnaG bhavati / " vAyorubhayatra pratiSedhaH dRzyate" [ ghA0 ] agnivAyU | vArI / somavaruNe'grIH || 4|3|940 // somavaraNa itayoH parato'gnerIkArAdezo bhavati devatAdvandve | agnIponau / zragnIvaruNau / zrantasyAH sthAne zrAno'pavAda IkAraH / " stussomI cAgneH [5465] iti tvam | a ityeva / upacArAgnisamau mANavakI / :3 aiSIt // 4|3|141 // sAhacaryAdey bhAji zrI agnerikArAdezo bhavati devatAdvandve | agnizca varuNazca devate asyA zrAgnivAyI / zragnimArutam / devatArthe'Ni ubhayoH padayoraipi kRte ityAnaGorapavAda ikAraH / "viSNoH pratiSedho vaktavyaH [vA ] agnizca viSNuzca devate'sya grAgnIvaiSNavam / zrAnadeva bhavati / aipIti kina ? yAnendraH / "nendrasya" [5/2/07] itidho raipratiSedhaH | " divo dhAvA ||43|142|| dino yAtrA ityayamAdezo bhavati zrau devatAdvanveM / yazca bhUmizva bhUmAvAna dyAvAkSa meM / anekAtvAtsadezaH | divasazca pRthivyAm ||4|3|143 || diyo divasa ityayamAdezo bhavati dyAvA va pRthivyAM cau devatAdvandve / divathivyo / yAvathivyau / uccAraNAnAkAreNa nirdezo rityabAdhanArthaH / upoSasaH ||43|144 // upata upAsA ityayamAdezo bhavati dyau devatAdvandve / upazca nakam ca upAsAnan | upAsAnakte / na zabdo makArAnto bhisaMjJako kArAntazca napuMsakaliGgo'sti / mAtarapitarau vA // 4/3/645 // mAtarapitarAviti vA nipAyoM / mAtarapitarau / yo RkArasyAbhAvo nipAtyate / pakSa "zrAnaka indra " [3/3/138 ] yAnaki kRte mAtApitarau / ny sayuktapuMskAya nUrekArthe'DaTupriyAdI striyAM puMvat ||4 | 3 | 146|| uktapuMskAtyage yaH strInyaH tadanta ekArthe ca striyAM vartamAne uDantapriyAdivanile puMvadbhavati / sthAne'ntaratama ityantaratamataH pu'zabdena yo bhavatItyarthaH / darzanIyA mAryA asya darzanIyabhAvaH / zobhanamArthaH / cArujaGghaH / strIiti kim ? grAmaNi kulaM dRSTiratva grAmaNidRGghriH / uktapuMskAditi kim mAlA vRndArikaH / tathA dvaNIbhAryaH kacchapaH / varadAbhAva C Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4 pA0 3 sU0 147- 146] mahAvRttisahitam 305 haMsaH / badalAmAryo'zvaH / tathA zrakArakAH zakunayaH / kAlikAzcaiSAM triyaH / kAlikAbhAryA aGgArakAH / nahiM zRNyAdayaH zabdAH samAnAyAmAkRtau puMsi vRttAH / puMvadbhAvaH zrAntaratamye kacchapAdiprayogaH prasajyeta / granriti kim ? vAbhorubhAryaH / zrabhUriti strItyaparyudAsAd zranyo'pi strItya eva gRhyate iti strIzrahaNamanartha tatkRtamastrIlAntApi strota nAm aiDibhiH / pArzvabhAryaH / dAradabhAyaiH / sijabhAva iti siddham / iDiviDa dhunayo rASTrasamAnazabdatvAdapatyArthe / varada usiMjA zrAbhyAM dvamagadhetyAdinA / striyAm " zrato'prAcyabhavadeH " [3 / 1 / 158 ] ityatroday / iDiviDanAva kA vibhA ityAdi / ekArthaM iti kim ? kalyANyA mAtA kalyANImAtA | priyAviti kim ? kalyANa paJcabhA rAtrayaH / kalyANIpaJcamaH / kalyANIdazamaH / "dstrIpramArayora:" [ 42116] iyaH sAntaH / yadi dantA strI tadguNasaMvijJAnAdinA pradhAnaM tadA puMvadbhAvapratiSedhaH sAntaznAkAro veditavyaH / mAbhUt kalyANapaJcamIkaH pkssH| kalyANamanozaH / priyA / manojJA / kalyANI / subhagA / durbhagA | bhaktiH / maciyA // vA / kAntA | samA / capalA / duhitA / yAmA iti priyAdiH / dRDhaM bhatira hRdabhaktiH / zomanabhatirivAdI na pUrvapadaM strIliGgamiti / tena priyAdI cI pUrvasya yavAzaMkA na kartavyA / striyAmiti kin ? kalyANI pradhAnameSAM kalyANaupradhAnAH / uktaH pumAn dhamAnAyAmAkRtI prabhinne pravRttinimitte jAtyAdi yena zabdena ma tathAnaH / zrathavA uktaH pumAn yasminnarthetyAdi sa tathoktaH / tadvAcyapi zabda ukta iti sA kimarthan / droNIbhAryaH / kuTImAryaH / zratra droNakuTazabdau zrAkRtyantare puliGgI / kathaM gargabhAryaH prayutabhAryaH 1 prajAta mAryaH iti / atrApyekajAtyapekSayA kathaJcitsamAnAkRtitvamUyam / tasAda ||43|247 // tasAdiSu parataH uktapuMskAdanUH strIpuMvadbhavati / AdizabdaH prArAvI | las | tra | tara / tama / cara / jAtIya | dezya / dezIya | kalpa | pAza | rUpa | thA / zram | dA | hiM | thya kreSu parataH / tasyAstataH / tasyAM tatra / AdyatarA | zrAyatamA / paTvI bhUtapUrvI pancarI / pacIprakAza paDu jAtIyA / ISadasiSThA padavI padadezyA / padadezIyA / vRddhakalpA / yAnyA vRddhA vRdvapAzA / prazastA vRddhA vRddharUpA | tathA prakRtyA tathA / kayA prakRtyA katham / tasyAM velAyAM tadA / asyAM veyam eta / zrajArtha hitam jazyam | "ajAvibhyAM dhyaH " [ 3|4| 6 ] iti yaH | daracchadA vA ca kRte dAradikA / ke puMvadbhAvAtparatvena prAdezaH / parivakA / mRddikA / alpArthAcchasi balIyo dehi bahuzo dehi | allAbhyo dahi alpazo dehi / "guNavacanAccatalo :" [ vA0] paTTyA bhAvaH paTutvam / paTutA / guNavacanAditi kim ? kSatriyAtvam | kSatriyAtA | kaThItvam / kaThatA / "bhasya hRtya puMvadbhAvo vaktavyaH " [vA0] hastinInAM samUce hAstikam | Isya sthAnivadbhAvAhilaM na syAt / RTa iti kim ? zyaiyAH apatyaM zyaineyaH | hiMzayaH / katham zragnAyI devatA zrasya AgneyaH 1 " agnikalibhyAM aNU" [33228] iti | "pi kacitpuMvadbhAvo vaktavyaH" [aro ] " ThaNDasozva" [vA0] / bhavatyA hRdaM bhAvatkam / bhavadIyam / avasthAyAM vadbhAve "isusuktaH kaH " [ 5/2/52] iti kAdezaH | kA mAninoH // 4148 // yaGi mAnini parata uktapuMskAdana strI dravati / enIvAcarati tAyate / hariNIvAcarati haritAyate / mAnini thI / imAM darzanIyAM manyate darzanIyamAnI devadattaH / "mRdgrahaNe liGgaviziSTasyApi " [pa0] darzanIyAM manyate devadatta jinadattA darzanIyamAninI / ekArtha strIlikecI pUrveNaiva siddhaH pukadbhAvaH / darzanIyAmAtmAnaM manyate darzanIyamAninI zrI / na koDa: ||43|146 // catazva yaH kakArastatuGaH striyA na puMvadbhAvaH / yu-patrikAmAryaH / kArikAbhAryaH / lAkSikItaH / lAkSikIpAzA / lAntrikIyate / lAcikImAninI strI / vilepikAyA dhamya 'velepikam / "RnmahiSyAdeH" [3 / 3 / 161] ityaNi kRte "bhasya hRtyaDhe" [vA0] iti kadbhAvaH prAptaH / hrautvanivRttiH syAt / sAmAndhenAyaM pratiSedhaH / buddhadmahaNaM kim ? sukubhAryaH / jAgarUkAH / varAkamAryaH / 36 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-byAkaraNam [a0 1 pA0 3 sU0 150-154 udayoH // 433150 // Diti pratyAhAreNa iDantA khuzca strI na puMvadbhavati ! paJcamIbhAryaH / dazamIbhAvaH / paJcamItamaH / paJcamIpAzaH / paJcamIyate / pnycmiimaaninii| khau-dattAbhAryaH / dAnakriyA vyutpattidvAreNa saMjJAzabde'yukta puskatvagasti / datto mANavakaH iti puMvArA prAptaH / evaM gumAbhAryaH 1 dattAtaH / gunAtaH | ittikAmAninI / dattikAkte / niadaraktavikAre 433151 // raktavikArayajiro'rthe yo hat niyAt tadantastrI na badbhavati / jit - zrautsIbhAryaH / Nit-sonImAryaH / maathuriibhaaryH| ardhanAryoM bhavA ardhavArI / "parimANasthAnato'rdhAdvA pUrvasya" [512 // 32] nai / arghakhArI bhArI asya ardhakharIbhAvaH / vaiyAkaraNI mAyA alpa vaivAkaraNIbhAryaH / saunItaH / saunIpAzA | sau nIyate / sodhnImAninI | tridinti kim ? tAvatImAyA~ zratya tAyadbhAyaH / gambhavA madhyamA mAtya ' niti garva' ! nipRSTamyAnvaM strI "phiradoH" [31747] iti phiH / "ito manuSyajAteH" [311155] iti kI puMbadbhAvaH / haditi kim ? puSpalAvI mArya asya puSpalAvabhAvaH / araktavikAra iti kim ? karAvega raktA kApAyI ghRSTavikA'sya kApAyabRtikaH | loharama pika.ro lobhI iMpA asva lauddeSo rathaH / zramAninItsvAnAt // 43 // 152 // svAGgAtparo ya It tadantA strI na vadbhavati abhAnini dyau / dIrghakezIbhAryaH / zlakSNamugtrIbhArthaH / dIrghakezItaH / dIrghake zIpAzA | dIrghakezIyate / ammAninIti kim ? zlakSNamurakhamAninI / Iditi kim ? pRthunadhanabhAvaH / akezabhAryaH | "na krodAvinaH " [21144] "sahanam vidyamAnAt" [3 / 6 / 50] iti ca GIpratiSedhaH / svAhAditi kim ? paTubhAryaH / jAtizca // 3 // 153 // jAtizca zrI na' puMcana yati amAnini yau| kaTImArthaH / yhciimaaryH| kttiitH| ktthiipaashaa| kaTIyate 1 "vRddha va caraNaH saha" iti vcnaajtiH| amAnimItyeva / pdmaanii| phaTamAninI / cazabdaH kimarthaH ? "bhasya TUrapaDe" [vA0] iti prAptasya puMraddhAvasthA prativedho na bhavatItyanuka samuccayArthaH / sena hastinInAM samUho hAstikam / puMSadyajAtIyadezIye // 3 / 154 // uktapuMskAdanUH strI pu vanavati yasaMjJake se strIline chau jAnIya dezIya ispetayozca parataH / yase ApasUtreNa vadbhAvaH siddhaH / jAtIyadezIyayozca tanAdau pAThAt / taramA pratiSedhanivRttyarthaM ArambhaH / "na vuDaskoDa:" [ // 2 // 344] ityuktaM tatrApi pucadbhavati / pAcaSavRndArikA / pAtra kajAtIyA / pAcakadezIyA / "iTa voH" [13150] ityuktaM tatrApi bhavati / paJcabhandArikA / paJcamaH jAtIyA / paJcamadezIyA / dattavRndArikA | dattadezIyA / "nievaraktavikAre" [ // 3 // 151] ityuktaM tatrApi bhavati zrautsavRndArikA / autsajAtIyA / aurasadezIyA | sonavRndArikA | sodhnajAtIyA / "pramAminItsvAnAs" [3 / 152] ityukta tatrApi bhavati / dIrghakezandArikA / dIrghakezajAtIyA / dIrghakezadezIyA / "jAtizna" [113 / 153] ityuktaM tatrApi bhavati / kaThavRndArikA / kaTa jAtIyA / kaThadezIyA / puMvadAvavacanAtsarvatya pratige. dhasya nivRttiH / ukta kaadritynuvrtte| uktasvAditi kimara mAlAnandArikA / mAlAjAtIyA / mAlAdezIyA | kAlikAzca tA vRndArikAzca kAlikAvRndArikA | kaalikaataayaa| kaalikaadeshiiyaa| anUgina kim ? bAmorUvRndArikA ! bAmorU jAtIyA / vAmorUdezIyA / "apriyAdI" [3 / 146] ityuktam / tatrApyanena pukadbhavati / kalyANI cAsau paJcamI kalyANapaJcamI / kalyANI cAsau priyA kalyANapriyA / kalyANamanojJA / athAtra kathaM badbhAvaH, mRgyAH kSIram mRgauram ; kukkuTayA 'aNDam kukkuTAevam / kAkyAH zAvaH kAkazAvaH ? astrIliGgasya pUrvapadasya sAmAnyena vivakSitatyAdadoSaH / attrItyAntApi strI puyadbhavatItyuktam / iDibiTa cAso vRndArikA ca aikhiviDavRndArikA ityAdI prabadbhAva yAdyasUtreNaiva siddhaH / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 4 pA0 3 sU0 155-156] mahAvRtisahitam 307 marUpakalpacela yagoSamatahate pro'nekaacH||43||15|| iditi vartate / jha, rUpa, kalpa, palaTU , budha, gotra, mata, ita ityeteSu parataH uktapuMskAtparo ya IkAraH strItyastadantasyAnakAcaH mo bhavati / kumAritarA / kumAritamA / kumArirUpA / kumArikalpA / "sasAvI" iti puMvadbhAva IkArAdanyatra sAvakAzoDanena prAdezena bAdhyate kumAricelI / kumArinuvA / kumArigotrA / kumArimatA / kumArihatA | celaTa zabdaH pacAdau pazyate / beJaH ze bruja ihaiva nipAtyate / celaha bacagotrazabdAH kusanazabdAH / "kutsthaM kussanaH" [34] iti saH / matahatA yA vizeSaNalakSaNo yasaH / anekAtra ini kima ? zrInarA / stritarA / "cA mo:"[3156] iti vikalpaH / uktapuMskAditi kim ? AmalakItarA / badarotarA / anutaputkAdApa kAMcana ite / lakSmitarA / tantritarA / Iditi kina ? dattAtarA / guptAtarA / nItya iti kima ? grAmaNItarA / senaaniitg| vA moiita vikalpa mAse purastAdapavAdo'yam.1. vA moH // 3956 // musaMjJamasya vA pro bhavati mAdipu parataH / anena vizeSeNa bikalpe prAme purastAdanekAna IkArasya nityaH prAdeza uktaH / tato'nyadudAharaNam / ekAca IkAraH UkAraH sarvaH / khilgaa| strItarA / tritamA | strItamA / vAmoratarA / vAmorUtarA / evaM rUpAdizvapi nevam / ukta puskAdariti nivRttam / ekArtha ityetadanuvartate / tena striyA hataH strIpta ityatra na prAdezaH / kRsaMjJakasya mauna bhavatItyeke / lakSmItarA / lanamItamA / ugitazca // 4 // 3.157 // ugitazca parasya mocI prAdezo bhavati jhAdita parataH / zreyamitarA / shreysiitraa| vipitarA | vidussiitraa| cazabdaH pakSe puMkadrAvasamuccayArthaH / anyarata / cittasa / "jharUpa" [1]3 / 115] AdinA nityaH prAdezaH prAptaH pUrvasUtrAdveti vyavasthitavibhASA'kSyate / tenAzcanityaH prAdezaH / praacitraa| prAnmahato jAtIye ca // 4 // 33158 // AkArAdezo bhavati mahato jAtI ye ekArtha dyau ca parataH / mahAjAtIyaH / mahApuruSaH / mahataH sanmahAparametyAdinA pratipadokto yo prAtvaM siddham / ekArthAvartana base'pi prApaNArtham | mahApANaH | mahAbAhuH / jAtIye ceti kim ? mahataH putro mahatputraH / Aditi dvi gAtroccAraNabhuttarArtham / puMvadyajAtIyAdisUtre puvaditi yogavibhAgArabadbhAvaH / ihAditi yogavibhAgAdAtvam / tena "mahatyA zAsakAraviziSTeSu vyadhikaraNAtye'pi puMcadbhAvAsye bhavattaH" [vA0] mahalyA pAso mahAghAlaH / mahamAH kAse mhaakaarH| mahatyA viziSTo mahAviziSTaH / zramahAna mahAn sampanno mahadbhutazcandrabhA ityatra cau nin "ccisAyaryAdiH" [1 / 2 / 132] iti tisaMjJA / bhUtazabdena "tikunAdayaH" [1138] iti pame kRte gauNa tyAnmadarthavAsvAbhAvaH / pUrvoktayogavibhAgArivaha mahatIzabdasya puvabhAvaH amahatI mahatI sampannA mahadratA knyaa| yanaH saMkhyAyAmadhAzotyoH prAktAtrelayaH // 3 // 156 // vi aSTana ityetayorAkArAdezo bhavati saMkhyA ko prAk zatAt usamazItiM ca varjayitvA, trezca avamityayamAdezo bhavati / dvAdaza / dvau ca viMzatizca dvAviMzatiH / "lijamaziSyaM rokAzrayasvAt" / athavA yadhikA vizatiH dvAtrizatiH / samAnAdhikaraNAdhikArakhaM zAkapArthivAdibadravyam / assttaadsh| assttaaviNshtiH| aAtriMzat / bodsh| trayoviMzatiH / vayanizat / dUyaSTanastreriti kim ? caturdaza | saMkhyAyAmiti kim ? dvimuulii| aSTamUlI | trimUlI / samAhAre pasaH / "saMkhyAdI razca" [1 // 3 // 40] iti rasaMzaH / "rAt" [3 / 1 / 25] iti chovidhiH / avAzIlporiti kim ? dvau vA prazno vA dritrAH / assttdshaaH| tridshaaH| "saMkhyAbATo'bahugaNAt" [42166] iti H sAntaH 1 dvayotiH / vyazItiH / base'zItI ca na bhavati / prAzatAditi kim ? iyadhika zataM dvizatama / trizatam / trisahasram / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 5 pA0 3 sU0 160-166 ghA catvAriMzadAdau // 3 // 12 // catvAriMzadAdI saMkhyAyAM chau avAzItyoda yAdInAM yaduktaM tadvA bhavati / yAnatvAriMzat / dvicatvAriMzat / dvApaJcAzat / dvipaJcAzat / aSTAcatvAriMzat / zraSTacatvAriMzat / assttaassttiH| apriH| zvazcatvAriMzat / tricatvAriMzat / atrAzotyorityeva / dvictvaariNshaaH| dayazItiH / aSTacatvAriMzAH / aSTAzItiH / tricatvAriMzAH / zItiH / prAkzatAdityeva / dvizatam / "aSThanaH kapAle hanipyAvaM bAsyama" [vA0] a raviH / aSTabhu kapAlaghu saMskRtaM hRdayaM pasaH / "saMkhyAdI sva" [1 // 3 // 5] iti ramazaH / "saMskRtaM bhakSyAH " [22 ] ityAraN / tatya "rasyopanapattye" [21174] inyup / hRvipIti kim ? aSTAnAM kapAlAnAM samAhAraH aSTakapAla mikSoH / pAtrAdilAnapuMsakaliGgatA / "gave ca yukta aSTanaH zrAtvaM vaktavyam" vA0] aSTAgabena zakaTena vahati / aSTau gAvo yuktaya asminniti / asmAdeva nipAtanAt base'pi da: sAntaH / yukta iti kin ? mAnA gayA samAhAraH aSTagavam / nedaM vaktavyam | prAnmahata iti aAditi yogavibhAgAdAsyAponi dautvena vA siddheH / hRdayasya hallekhayArAlAseSu // 43161 // hRdayasya hadityayamAdezo bhavati lekha ya aN lAsa ikone parataH / hRdayaM likhatIti hallekhaH / hRdayAya ditaM hRdyam / "prANyaratha" [3145] ityAdinA yaH / hRdayatyedaM hArdam / hRdayasya bhAnvI yA zudipu "nyAdasai" (3 / 4 / 20 ga sU0] iti gadAdae / aNi pani vAhAlAsaH / lekha itya egavatya grahaNam / ghanitu idAdezo neSyate / hadayasya lekhaH hRdayalekha: / evaM ca lekhagrahaNaM jJApakama "dvadhikAre tyagrahaNe svarUpagrahaNaM na tadantavidhiH" [10] "khinyajheH" [4 / 3 / 176] ivatra khilyanantataH pAdezamA gAlIti tayantatridhiriSaH / vA TayaNarAMgazoka // 4 / 3 / 162 // TayagA roga zoka ityeteSu parato hRdayasya kA TivyayadezIbhavati / sauhaarybh| brAhmaNAderAkRtipaNatvATaTayaNa / "hasindhubhage dvayoH" [5 / 2 / 24] padayApa / pakSe gauhadayyam / hRdrogaH / hRdayarogaH / icchokaH / hRdayazokaH / nanu hRdayazabdena gamAnArthI hunTo'sta tenobhayaM siddham | na sidvyati / anyovA pugnarapadA hRcchabdasya prayogaH prasadhyeta / pAdasya padAjyAtigopahateSu ||4||3||16shaa pAdanya pada ityayamAdezo bhavalyAji yAti ga upahana ityeteSu parataH / pAdAmpAmajati pAdAbhyAmatati / ajAtibhyAM pAda paNa / bAksaH / kevalena yAjizabdena "sAdhanaM kRtA" [113 / 26] iti pama: / yAdava niyAtanAdajervibhAvAbhAvaH / pAjaH / 'paTAtiH / pAdAbhyAM gacchavi 'padgaH / gameH / pAdAbhyAnupahataH padopahattaH / padazabdaH prakRtyantaramarina tena siddhe'pi pAdazabdalAsin vidhaye prayogo bhA bhUdilyeyamarthA / padaye // 43164 // pAdaM vidhyanti padyAH zarkarAH / "vidhyAyakaraNena" [33 ] iti yaH / tAdayaM tu "pAghAye" [1 / 2 / 32] iti nipAtanamuktam / pAdArthamudakaM paadym| kathaM pAdAbhyAM carati padika iti ? "pado" [3231133] pAdaH paditi pATAhaTA siddham / pUrvasUtre pAdasyeti saMbandhalakSaNA tA / tena pAdazabdasya yo yastasmin padilyasamAdezo bhavati / sAmarthyAtzadAntasya na bhavati / dAmmA pATAbhyAM krItaM dvipAyama / niyan / "paNapAdamApAyaH" [314531] iti yaH / himakASitI ||15| hima kApin hati ityeteSu parataH pAdasya padityayamAdezo bhavati / pAdasya hima paddhimam / patkApI | vAkmaH / pAdAbhyAM itiH paddhatiH / "sAdhanaM kRtA" [133 / 26] iti saH / gini tadantavidhirapi / prmptkaalii| RcaHze // 4 // 3166 // RcaH pAdasva ze parata: padbhavati / pAI pAI gAyanyAH zaMsati paccho gAyatrI miti / "saMkhyakAlIpsAyAm" [24] iti zas / Rca iti kim ? pArTa pAdaM kAryApaNamasya dadAti pAdazaH kApakziM dadAti / "tyAtyasabhave tyasya grahaNam" [10] iti zAsa eva grahaNAdiha na gavati / pAdazaMsI gAyatryAH / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 5 pA0 3 sU0 167-175] mahAvRttisahitam 306 vA niSkayoSamizrazabde ||4aadhaar67|| niSka ghoSa mizra zabda ityeteSu parataH pAdasya vA padbhavati / pAdasya niSkaH paniSkaH / pAdaniSkaH / padghoSaH / paadyopH| panminaH / pAdamizraH / "pUrvAvarasAza" [1 // 328] itpAdinA bhAsaH / pacchandaH / pAdazabdaH / udakasyoda' yozca khau // 4 // 32168 // udakasya uda ityayamAdezo bhavati yozca tasyodakasya khuviSaye / udakasya megha udamegho nAma yatyaudadhiH [putraH] / udakaM vahattItyuvAho nAma yasyaudavAhiH putraH | apatyena pitA lagate / udakasya ghoSa udaghoSaH / lohitodA kSIrodA nadI / khAbiti kim ? udakararvataH / pepami // 4 // 31166 // peSami yo udakasya uda ityayamAdezo bhavati / udakena pinaSTi udapeSaM pinASTi tagaram / "smehane viSaH" rA27] iti raham | katham udayAsa uvAddanaH udadhirita ? maMzAzabdA amo pUrveNa siddhAH / kathamudadhirghaTaH ? upamAnAiviSyati / vaikahani pUrya // 43 // 170 // eko'sahAyastulyajAtIgrena yo il tadAdau dyau pUrva udakasya yA uda ityayamAdezo bhavati / udakasya kumbhaH udakumbhaH / udakakumbhaH / udaghaTaH / udaka ghaTaH | udapAtrana / udakapAtram / ekahallati kim ? udakasyAlam / pUrya iti kim ? udakagiriH / akhAbaprApte vibhASeyam | manyaudanasakubinduvajamArahAracIvagAhe // 4 // 3 // 17 // mantha zrodana saktu bindu bana bhAra hAra pauvadha gAha ityeteSu parata udakasya vA uda ityayamAdezo bhavati / apUrvArtho'yaM yatnaH / udamandaH / udakamanthaH / udakenaudanaH udaudanaH / udakaudanaH / udakena saktuH udasaktaH / udakasaktaH / "bhayAnAbhyAM mizraNamyaane" [13 / 30] iti bhAsaH | udabinduH / udakatrintuH / udayantraH / udakavajaH / udabhAraH / udkmaaH| udhaarH| udakahAraH / udavIvadhaH / udakavIvadhaH / udagAhaH / udakagAhaH / manyabhArahArA aeNantA ghAntA vA / iphaH pro'juyAH // 3172 // igantasya dhau vA pro bhavatyaGayAH / grAmaNiputraH / grAmaNoputraH / yavaluputraH / yadalUputraH / alAvu kakandhu inbhu phalam / atra pUrvapUrvasya prAdeze sati uttareNa savidhiH / ika ini kim ? khaTvApAdaH | mAlApAdaH | alyA iti kim ? gArgIputraH / dAsIputraH / veti vyavasthitavibhASAzrayaNAdiha na bhavati / kAroSagandhIputraH / kArIpagandhIpatiH | misaMjJeyubAM ca na prAdezaH / kAraDIbhUtan / kukhyIbhUtam / zrIkulam / bhrukulam / bhUkuMsAdInAM tu prAdezo bhayalveva / bhusaH / kvacidanyadeva / bhrasAdInAmakArAzcAntAdeza ivate / bhrakuMsaH | akuTiH / tve udhApo kvacitkhau ca // 4 // 31573 // tve parato Dyantasya aAmantasya kvacitro bhavati khau ca dyau / ajatvam / prajAtvam | rohirietvam / rohiNotvam / ve chAndasaH prayoga iti kecit / khau--revatimitraH / rohiNimitraH / bhrnnimitrH| kacina bhavati / nAndIkaraH / nAndIghoSaH / zrAvantasya zilAyA vaha zilavahaH / zilaprasthaH / ziMdApasthalam / na ca bhavati lopikAgRham / lopikAparAham / kvacid grahaNaM bahulArtham | hati caikA // 43 // 174 // hRti parato dyau ca ekA ityetasya pro bhavati / ekasyA Agatam ekarUpyam / ekamatram 1 "desumanuSyAcA rUcyaH" [3 / 3155] "mayaTa" [33.56] iti ca rUnyamayaTau / ekasyAbhAva ekatvam / ekatA / guNavacanatye "tasAvI" [4:3 / 147] svatalorguNavacanastha iti puMvadbhAvena siddhanyAdanyatre dravyam / yo pakasyA kSIram ekakSauram / ekadugdham / ekA miyA asya ekapriyaH / ekamanozaH / mAleSIkeTakAnAM bhAritUlacite // 6 // mAlA, ipIkA, iSTakA ityeteSAM pro bhAti bhArin la cita ityeteSu parataH | mAlabhArI | mAlamAriNI / SIkatUlam / iSTakacitam | kvacidityanuvRtcAlAdibhistadantavidhirapi / utplmaalbhaarinnii| mujetrIkatUlam / pakveSTakacitam / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ zra0 4 pA0 3 sU0 176 183 khityaH || 4|3|176 // khidante yo ajantasya pro bhavatyaH / kAlImAtmAnaM manyate kAlimanprA | rohiNimmanyA / " kharacAtmanaH " [ 222271 ] iti khazU / khityanantaH prAdeza bhAgnAstItyuktam / zrajheriti pratiSedhAcca khidante zrau pUrvasya praparo'pi "mumacaH " [ 423 / 177 ] iti prAdezena vAcyate / abhariti kim 1 doSAmanyamahaH / divAmanyA rAtriH / 310 sumacaH || 4 | 3 | 177 || pUrvasya padasyA jantasya khidante zrI mum bhavatyaH / priyaMvadaH / vazaMvadaH / kAlimmanyA / hariNimmanyA / "vidhvayostudaH sakham " [ 2/2/37] iti sakhe kRte mum / vidhuntudaH / arunnudaH // "pintaparamma" [2238] iti nipAtanA dviSantapaH / ca iti kim ? | mekAco'mbat ||4|3|175 // zraca iti vartate / anantasya pUrvapadasyaikAco'm bhavati khidante cau zramavAsmin kArya' bhavati / zrAtvapUrvasyaiva yuvAdiprayojanam / zravarNAntasyAmi nAsti vizeSaH / anavarNAntimudAharaNam | gAmmanyaH / strImmanyaH / striyammanyaH / nRzadhdasya narammanyaH / zriyamanyaH / bammanyaH / nAvamAtmAnaM manyate nAkamanyaH / prAdeza morayamapavAdaH / ekAca iti kim ? lekhAkaM manyaH / ca ityeva dvimanyaH / nipAtanAd vAcaMyamapurandarI / zramityAgamaliGgAdaparo'pi makAraH prayogazravaNArtha: sphAntakhena nirdiSTaH 1 aha kathambhavitavyam, zriyamAtmAnaM kulaM manyate iti ? ucyate- zrIzabda zrAviva liGgaH triyAmeva vartata iti zriyammanyamiti bhavitavyam / anye manyante tvaliGgAntare'pi vRttidRSTA / yathA praSThAdizabdAnAM dhuMyogAt striyAM vRttiH / praSThI / pracarI gaekI / evaM zrIzabdasya kule vartamAnasya napuMsakaliGgavaM "pro napi " [17] iti prAdeza: / tadezAt "dapaH svayo: " [ 5/1120 ] ityupU | "madhye'payAdAH pUrvAn vidhIna bAdhante nottarAn " [pa0] iti "supo mRo:" [ 1 / 4 / 142 ] ityasyaivopo'mAgamoM abako nottarasya tena nimanyamiti bhavitavyam / etacca nAtizliSTam / vedaH pramANamityAdau liGgAntaraM prasajyeta / satyAgadAstoH kAre // 43 // 176 // satya agada tu ityeteSAM kAra yaunugAgamo bhavati | satyaGkAraH / zragadaGkAraH / ANi karja vA kaarruupm| turAdo nijako'bhyupagame vartate / astyasya kAraNam astuGkAraH / rAtreH kRti prabhAcandrasya ||43|10|| rAtrizabdasya kRti yo mumAgamo bhavati prabhAcandratyacAryasya mten / rAtriJcaraH / rAtricaraH / rAtrimAH / rAdhyAya: 1 grahaNasAmarthyAdayamatrA vikalpaH / khiti pUrvanayena nityaM mumAgamaH | rAtriMmanyamahaH / rAtreranantaraH kRtAstaMti dantagrahaNam / natu rAtririvAcaratIti "zrAcAre sarvamRbhyaH kiMpU" [ 2016 vA0] iti tadantAvivasti / yadi vadarthaM vRtrahaNaM syAt / rAtreH vipati nirdezaM kuryAt / kvicantasya tu rAtrizabdasva anyasmin kadano mugna syAt gauNatvAt / naJo'n ||4|3|181 // namo'nityayamAdezo bhavati yo| na hiMsA bhahiMsA "na" [1 / 3 / 68 ] bhupA iti saH / anekActvAtsarvAdezo'n / sthAnivadbhAvena padAdezaH padavadbhavati iti nakham / evam zrakrodhaH | asteyam / sAnubandhakanirdezaH kimarthaH ! vAmanaputraH pAmanaputra ityatra mAbhUt / vAdhityeva / na bhuGkte / "najo'nubhAve lepe miyupasaMkhyAnam" [vA0] 1 karoSi tvaM jAlama 1 payasi tvaM jAlma / zraci // 43 // 182 // ajAdau ca dyau naJo't bhavati / anantaH / anAdiH / anupamo jinaH / punarvacana navanivRtyartham / "dona te " [2260] iti jJApakAnano no Gamu na bhavati / nabhrAkhnapAnnavedAnAsatyAnamucina kulanakhanapuMsakanakSatrana kanAkanAgAH ||4|3|183 // namrAT napAt naveza nAsatyA nanuci nakula nakha napuMsaka nakSatra nakaH nAka nAga hote zabdA nipAtyante / na bhrAjate na vA na bhrAjate kintu bhrAjata eveti namrAT / bhrAjatau kathyante yaunamaH prakRtibhAvaH / dvayogI namoH eko Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 4 pA0 3 sU0 184-18] mahAvRttisahitam nazabdo nipAtyate / na pAti na vA na pAti napAt / napuMsakaline zatrante pAto pUrvavannipAtanam / na vetti na yA na vetti nayedAH / "asU sabaMdhumyaH" [u0 sU0) iti videras / "asvaso'dhoH" [14/12] iti dItvam / satsu sArvA satyA na satyA asatyA | punarnase nAsatyA / nanaH prakRtibhAvaH / puMsvapITaM nipAtanam 1 nAsatyA nAma kecit / na muJcati na vA na muJcati mucerauNAdike iki nanuciH / nAsya kulamasti na vAnakulamasti nakulam | nAsya svamasi na vA na khamasti nkhH| na strI na pumAn npuNskH| zrIpuMsaponapuMsakabhAvo nanazca prakRtibhAyaH / na kSarati na te yate iti vA nakSatram / kSarateH kSoyatekSadbhAyo natrazca prkRtibhaavH| na mINAti na krAmatIti vA nakaH / kInaH kramaMtrA utyo nava prkRtibhaavH| aka aga kuTilAyAM gatAdhiyanayoH pacAdyaci akAgo bhavanaH / nAkaH / nAgaH / namaH prakRtibhAvaH athayA nAsmin ke duHkhamasti naatrH| na gacchattItyagaH / eSAM rUDhizabdAnA yathA kazcid vyutpattiH / yakAnaH // 185]] ekAnna iti nipAtyate dyo| ekena na viMzatiH ekaanviNshtiH| ekena na triMzat / no vizatizabdena "na" [1 // 368] iti pataH / ekazabdanya bhAntasya na vizatizabdena "sAdhanaM kRtA bahulam" [1 / 3 / 24] iti bahulaba canAd meti yovibhAgAlpane kRte ekazabdasyAduka napazca prakRtibhAvo nipAtyate / adukA pUrvAntakaraNaM "yaro ko vibhASA ju" [5/41125] iti vikalpa kAryam / ekAnaviMzatiH / ekAdnatriMzat / nago vA'jIve // 4 // 33155 // naga iti vA nipAtyate ajIve'theM / / nagA vRkSAH / nagAH zAnthyaH / nagAH parvatAH / sgA vRkssaaH| zrAgAH zAlayaH / agAH parvatAH / na gacchantIti nupi vAci "gameI:" [26] vAksaH / ajIca iti kima ? ago vidAH zItana / sahasya saH khau // 86 // sahasya sa ityayamAdezo bhavati khudhiSaye / prAviti vartate / sahAzvana vartate sAzvattham / sapalAzam / saziMzapam | bananAmadheyam / sarasA dUrga | "sena" [3.60] "saheti tulyayoge" [31] iti basaH / "yA nIcaH" [ // 3 // 110] iti vikalpa yAne apaM vidhiH / khAvitti kim ? sahyumcA | sahakRtyA | sabhyuddha vAn / "rAzi yudhi kRSaH" [2 / 2 / 2] "sahe" [212583] iti kaniSu / granthAnte'dhike // 43187 // granthAnne adhika ca vartamAnasya sahatya sa ityapramAdezo bhavati / granthAnte hasaH | sakalaM jyautipamadhIte / samuhUrtamadhIte / kalA kalAvazeSaH muhUrtazca tAsahacarito grantho'pi tathoktaH / kalAmantaM kRtyA muhUrtamantaM kRtvA / sAkalyAntoktI hasaH / "hekAle" [4 // 3 / 181] iti kAle pratighedhAdanena mAdezaH / adhike basaH / saha droNena ti sadroNA khArI | samApaH kASIpaNaH / sakAphapIko bhApaH / "vA nIcaH" [413 / 110] iti vikalpaH prAtaH / dvitIye'nupAsye // // dvitIye'nupAkhyAyamAne sahasya sa ityayamAdezo bhavati / dvayoH sayuktayoyambhUto dvitIyaH / sa evApratyakSo'nupAkhya ukaH / sAgniH kpotH| samUmalaH hikasaH / sapizAcA vAtvA / sarAkSasIkA shaalaa| ampAdayo'naspakSaNAnupalabhyamAnAH kapotAdibhiranumoyamAnalATanupAkhyAH / anupAkhya iti kim ? sacchAtraH sahacchAtra upAdhyAyaH / upAkhyAyata ityupAgnyaH / "yuvyA bahulam" [2364] iti bahulavacanAt "pAtI gau" [2 / 11186] iti karmaNi kraH / he'kAle // 43 // 86 // husaMjJake sahasya sa ityayamAdezo bhavatyakAlavAcini chau| sacakra dheTi | sadhuraM praaj| yugapaccanne / yugpddhrau| "yogapacha" [1315] iti hamaH / "prakaparamdhUHpayo'nakSe" [dhArA0] iti dhuro'kAraH sAntaH / akAla iti kima 1 sahapUrvAhnam / sahAparAhaNam / yogapadye sAkalyoktI yA hasaH / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 4 pA0 1 sU0 110-117 ghA nIcaH || 4 | 3|160 // nIco'vayavasya sahazabdasya vA sa ityayamAdezo bhavati dyau / saziSyaH sadaziSya zrAcAryaH / saputraH sahaputraH pitA / nIca iti kim ? sahayuvA | sahakRtvA / nAtra samudAyasya noco'vayavaH sahazabdaH / nIca iti samudAyasya vizeSaNaM sahazabdasya sarvatra vidhI nyastvAt / iha sahayuddhapriyaH / priyasaha yudhveti ca sahasya saH kasmAnna bhavati / yatra dhru tadapekSayA na sahazabdo nIco'vayava iti na bhavati / 312 I nAziSyagovatsale || 4 | 3 | 161 // zrazizi sahasya sAdezo na bhavati govatsahalavarjite dyau | svasti sahaziSyAya gurave / svasti rAje sahanutrAya / govatsala iti kim ! svastyastu sagace sahagaye / savatsAya mahatsAya | sahalAya sahadalAya / samAnasya sa jyotirjanapadAzrinAbhinAmagotrarUpasthAnavarNavayovacanabandhuSu // 43 // 162 // samAnasya sa ityayamAdezo bhavati jyotiSa, janapada, rAtri, nAbhi, nAma, gotra, rUpa, sthAna, varNa, vayas vacana bandhu ityeteSu parataH / samAnaM jyotirasya sajyotiH / yadi vA samAnaM va tajjyotizca sajyotiH / "pUrvAparaprathama " [1|3|| 53 ] ityAdinA yasaH | sajanapadaH / sarAtriH / sanAbhiH / sanAmaH / sagotraH / sarUpaH / saMsthAnaH / [sabarsH / khatrayAH |] savacanaH / sandhuH / bhe'liGgam ! mena pAvara samAnasyata yogavibhAgAdtyeSvapi sAdezaH / tena saghana | sapakSaH sagandhaH / sadezaH / samAnajAtIyaH / "jAtezko bandhuni " [ 42118 ] iti svArthe chaH / samAne tIrthe bhavaH savarthaH / digAdivAya ityevamAdi niddham / sahmacArI || 4|3|193 // sabrahmacArIti nipAtyate ca gamyamAne / samAno brahmacArI samAne brahmaNi vrataM carati vA mantrahmacArI / samAne zrAgame vratacArItyarthaH / ghoyeM // 43 // 164 // udaryazabde zrau samAnasya vA sa ityayamAdezo bhavati / samAnodare zaktiH sodaryaH / samAnodaryaH / "samAnodare zayitaH " [3 / 3 / 208 ] iti yaH / kathaM yudhiSThiramoda vRkodara iti / samAnasyeti yogavibhAgAt / dazagdatavatI // 43 // 164 // dRza dRkU dRkSa vatu ityeteSu parataH samAnasya sa ityayamAdezo bhavati / samAno dRzyate sdRshH| bahulavacanAtkarmaNi zragAdiH / zranyathA vA vyutpattimAtraM kAryam / namAnamAtmAnaM pazyati sadRzaH / sadRk | sadRkSaH | "sthAnI zonAla ke Tak ca " [2258] ityatra "samAnAnyayozca" [vA0] iti canAzci bhavati / so'pyasmAdeva nirdezAt tatra smartavyaH / catuH samAnazabdAyaroM na sambhavatIti banugrahayamuttarArtham / kimidamoH kIz ||4|3|166 // kim idam ityetayoH kI Iza ityetAvAdezau bhavataH dRzAdinu parataH / ka iva dRzyate kamiva pazyati kA kahAH / kIdRk / kIdRzaH / kimparimANamasya kiyAn / "phimaH" [ 3 | 4|162 ] iti caturvekArasya ca traH / zrayamiva dRzyate imamiva pazyati vA IdRzaH / IhakU / IdRkSaH / idamparimANamasya ivAn | "idamo vo ghaH" [2324161] iti caturvakArasya ca yaH / " mA sarvanAmnaH" [3/3/17 ] ityAtvasyApavAdo'yam / zrA sarvanAmnaH ||4|3|167 // sarvanAmna prakArAdezo bhavati dRzadRgdRcavatuSu parataH / sa iva dRzyate tamiva pazyati vA tAdRzaH / tAdRk / tAdRkSaH / tatparimANamasya tAvAn / "yata detebhyaH parimANe vatuH " [14| 160] iti catuH / yAdRkSaH / yAdRzaH / yAvAn / anyAdRzaH / zranyAdRk / zranyAH / zrA iti trimAtroccAraNam "bhyo'pade" [4384] iti pararUpanivRtyartham / akAroccAraNaM tu halnivRttyarthaM syAt / zranyazabde ca kSeSaH prsjyet| tyadAderiti siddha sarvanAmna iti mahaNam zranyazabdasaMgrahArthamuttarArthaM ca | Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 4 pA0 3 sU0 168-207] mahAvRttisahitam viSyAdevayozca Terayayau kau // 4 // 36 // viSvaga deva ityetayoH marvanAmnazca TeradirAdezo bhavatyaJcatau kvyante parataH / vipuvatIti tripuH / viSumaJcatIpti RtvigAdisUtreNa dyau kRte viSvak / viStraJcamaJcatIti kAvAgatanivRtte nakham / vAkle muH / "ugidakhAm" [5/451] iti num 1 halGyAdive | sphAntave / "vityastha ku:"[5|3|75] iti nakArasya 'kAraH / viSvadrayai / yadraya / nadraya / kadrayaG / vizvagdevayozceti kim ? vRkSamaJcatIni vRkssaai| anAviti kim ? vivagyuk / devayuk / kvAviti kina ? viSvagaJcanam / devAJcanam / nanu bAdhAJcaniH kevalo dhurbhavati taki vigrahaNena | idaM kigraha gaI jJApakam-"anyaya dhugrahaNe dhyAdeH samudAya sya grahaNam" [pa0] iti / tena kRtamyAdisUtre ayaskRtamayaskAra ityAdI matyaM siddhama / anyathehaiva syAt / ayaskRtini / samaH sami // 3 // 66 // samaH samItvavamAdezo bhavaHyaJcanau pacyanne parataH / sabhyaGa / sabhyacI sampazcaH / ikA siddha mamiriti vacanama "anityamAgamazAsanam" [10] iti jJApayati / tenaM vAnna ityAdi giddham / tirasastiryakhe // 4 // 200|| tisastirirityayamAdezo bhavAnatIkacyante parato yatrAvategkArasya mvaM na bhavati / tiyaa| tiryau| siryazcaH / nirvagbhyAm / tiyagbhiH / ava iti kim ! tiraznaH / tirazcA | aca ityakArasya myam | na vidyate azvazeiSavihitamakArasya khaM yasmin / iluDo nakhaM tu sarvasAdhAraNaM na tamyeha payudAsaH / na tvatva svamiti tasmin tirimAyaH "tirazyapadharge" [21455] iti nirdezAt / nanu ca "nivAkArakANAM kRtiH savidhiH" [pa] iti kRdante navAJcatinA vRtto kRtAyAM sustatvAmAyAkathamavatethumaMjA | naira doSaH / anaviliptItyevamAdI viSaye tivAkkArakANAmityasya vyApAge na sadhaitra / sahasya sadhriH ||dhaa320 / / nahasya sadhirAdezo bhavatyaJcanau panne paranaH / bhaya / matryacau / sa: yazcaH / sadhIcaH | manIcA / "acaH" [ 125] ityayam / "cau" iti dItvam / vyanagarIdapaH // 4 / 3 / 202 // dvizabdAdanavantiAca ge; parasya apazabdasya IkAgadezo bhavati / dvigatA prApo yasminniti dviipH| prAk ''parasyAdeH' IkAraH pazcAt "RkyUradhUH" ityaH mAntaH / "amtaHzabdasya zra(sA)tividhiNaveSu gisaMjJoktA" [vA] antargatA Apo'sminnantarIpaH / samIpam / vIpam / iha kriyAyogAbhAvAsiMgopalakSitAnAM prAdInAM grahaNam / anageriti kima ! prApabha / parApam / samApana | deze'noruH // 20 // dezAbhidhAne'noH parasyApaH ukArAdezo bhavati / anugatA Apo'sminnityAnUpo dezaH / deza ini kim ? anvI vanam / kathaM kupaH sUpaH zvanUpa iti ? pRSodarAdipAThAt / / chakArakenyasya dukra // 13204 // ai kArake ca parato'nyasya dugAgamo bhavati / anyaspedama anyasmin bhavaM vA anyadIyam | mahAdipAThAcchaH / anyasya kArakam anyatkArakam / anyaH kArakaH anyatkArakaH / atAbhAsthasyAzIrAzAsthAsthitotnukotirAge // 20 // atAmyasyAbhAsthasya cAnyasya dugAgamo bhavati Azipa aAzA aAsthA zrAsthita utsuka ati rAga ityeteSu parataH | anyA AzIH abadAzI: anyA AzA anydaashaa| anyA zrAsthA anya dazamyA / anya grAsthitaH anyadAsthitaH / anya usukaH anyadunsukaH / anyA UtiH anyatiH / anyo rAgaH anyadrAgaH / "vizeSaNaM vizaSyeNeti" [1 / 3352] ymH| atAbhAthasyeti kim ? anyalyAzA anyAzA | annAsthitaH anyAsthitaH / vA'rthe dhau // 4 / 3 / 206|| anyasya vA duga bhavati / anyo'rthaH, anyAmai ardhaH anyadarthaH / atAbhAsthasyetyeva | anyasyArtho'nyAdhaH / zranyenArtho'nyArthaH / katko gheci // 422071 koH kadbhavati pasaMzake saM'jAdI dyau| kutsito'jaH / "tikumAdayaH" [73/87] iti psH| kadajaH / kadazvaH / Rdannam | ma iti kim ? vibho rAjA / acIti kim ? kubrAhmaNaH / kutuSalaH / kakoriti yogavibhAgAtrizabde'pi bhaviSyati / kutsitAstrayaH kavayaH / "kimo vA prau. kadvaktavyaH" [trA0] ke trayaH katrayaH / 40 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 jainendra-dhyAkaraNam [ 4 pAna 3 ma0208-215 ___ rathaSayoH // 20 // ratha bada ityetayoH parataH koH phaT bhavati ghase | kutsito rayaH kadrayaH / mussito badaH kdH| sRNe jAtau // 73 / 206 // tuNe yo koH kadbhavati samudAyena jAnAbhidheyAyAma / kattu NA nAma jAtiH / tasyA avayavaH kattRNam / jAtAviti kima ? kutsitAni tRNAni kuttagAna / kA pathyakSayoH 43210 // koH kA ityavamAdezo bhavati pathin akSa ityetayoH parataH 1 kusmitaH panthAH kApathaH / kutsitabhannaM sAkSam / akSazabdatya akArAntasya kRnamAntasya cAvizeSerA grahaNam / pasa iti nivRttam | kustite'kSiNo asya kAkSaH / " svA'sidhnaH" [121113] iti TaH mAntaH | pathazabdo'kArAnto'pyasti / tasya kupathamiti pe bhayani / Ipadarthe // 4 // 3 // 21 // Ipadarthe koH kA bhavati / IpatkaTaka kA kaTukama / kAmadhuram / kAla bagAm / "tikumAdayaH" [1 // 381] iti saH / "kako pe'dhi" [4 / 3 / 207] ini tatropalakSaNamAtram / ajAdAvapi paratvAkAdeza ena / kAmlam / puruSe yA // 4 // 3 // 21 // puruSazabne yoM koH kA ityayamAdezo bhavati bA / kutminaH puruSaH kApuruSaH / kRpuruSaH / amApte vikalpo'yam / ipradartha pUrvanirNayena nityaM kAdezaH / kamuSNe // 4 // 3 // 213 // phoH sthAne kavarUpaM bhavati umaNe parataH kA ca bA | kavazado napuMsakaliGgo nirdiSTaH / kayo sara / koNAma : 'mAyA " " [46667] iti kadbhAye kaduSNama / anISadartha kaduNameva / pRSodarAdIni yathopadiSTam // 3 / 3 / 264|| pRSodaraprakArAriMga zabdarUpANi yathopadiSTaM sAdhuni bhavanti / yathA teSu varNanAzAgamavargAvikAgaH viziSTaiH prayuktA dRzyante nathaiH teSAM mAdhulamityarthaH / upadiSTAnatikrameNa yathopadiSTam / ye ye upadiSTAH iti vIpsAvAM vA hasaH | pRpayudaramasya pRSodaraH / prAdaya kanyA / pRSata udvAnaM pRSodrAnana / takArasya taM niyAtyam / aztrayaH / RpitthaH / mahityaH / dhinyaH / atha iva tiSTati kapiriba tiSThati mahyAM tiSThati dadhIva tiSThati 1 "supi" 227] ini saH vaH | sakArasya tanvaM nipAtyam / mahIzabdasya "ve yApoH kacirakhI ca" [413373] iti prAdezaH / bArivA ko balAhakaH / vAri. zabdasva vAdaH parasya cAdela nipAtyam / jIvanasya mUna jiimuutm,| vanazabdasya khan / mahyAM ronAti mayUraH / rauzeraci TigvaM mahIzaJcatya ca myuubhaavH| zavasya zayanaM zmazAnamaH / zapazabdasya zmAdezaH rAyanasya ca zAnam / avanto'tyAM sIdabIti vRsI / ma bacchandasya vRbhAbaH sadela intatya ca mIbhAvaH / "kSa utvaM datRdazadhAsttarapadAdeH STutvaM ca" "dhAzam tu vA papa utthm"| paD dantA asya poin / "vayasi yantasya data" iti datrAdezaH / gha ca daza ceti SoDaza | ibhaH prakAraiH poTA | ghaDyAvA / iha ghaI dadhAtIni strii| aAtaH ke kRte TApi ca padhA | lAkSaNikasvAdutvAbhAvaH "dikucharadebhyastArasya tArabhAva:"| dakSiNala tIrama, dakSiNatAram / uttaratAram | "bAco vAde tvaM vallabhAvazcAtarapadasyeti nipaatyte"| vAgvAdatpApalyaM vAvaliH / evamanye'pyUhyAH zabdAH / pizitAzaH / risAcaH | muhuH svanaM lAtIti muslH| UrdhvakarNa ulUkaH / mehanasya svasya mAlA mekhalA | ko bIyati kuJjaraH / Urca stramasya ulagnalaH / "vAgamo varNaviparyayazca dvau cAparI varNavikAranAzI / dhUnAM sahayo'tizayena yogAstadumpate varNavidhI niruktam // " saMkhyAdhisAyAderahanasyAhanvA DI // 4 // 3215 // saMkhyA vi sAya ityevamAderaha nazabdasya agnipathamAdezo vA bhavati Dau parataH / dvayoraha novo dvayanaH / "hadartha" [113 / 15] iti SasaH | "saMkhyAdI rshc"[113|47] iti saMjJA | saantH| "ebhyo'vo'ta:" [42110] ityatra jhisaMglyATerilyanuvartanAdalAdezaH / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a. 4 pA0 3 sU0 256-221] mahAvRttisahitam bhavArthe aAgatasya kAlA TaaH "rasmonapasthe" [3 / 1 / 75] ityupi Dau kRte "vA lizyoH [4 / 4 / 124] iti ghA'no'tram / dvayati / ani | dUbahe / yAtratsu ahassu bhavo yAvadahaH / "vatoTa" [zadhA20] ityatra basntasya sNkhyaasNshoktaa| Dau yAvarahni / yAvadani / yAvadahe / vigatama_haH / "tikuprAdayaH" [31] iti psH| DI byAda / vyahani / vyahna / sAyamahaH / sAyAhaH / vishessnnsvidhiH| sAryazabdasya bhimaMjJakasyAta eka nipAtanAnmakArasya kham / akArAntatya sambhave'hanAdezo nipAtyaH / sAyAhi / sAyAhani / mAyAha / saMkhyAvisAvAderiti kim ? pUrvAhna gataH / pUrvamahaH pUryohaH / vishessnnvidhiH| "aso'GkaH" [1815] iti tvam / dUkhe pUrvasyANo dIH // 3216 // DhakArarephayoH khaM yasmin varNa sa dUyastasmin pUrvasyANo dIrbhavati / paro'pyadoSaH / khasyAbhAvarUpatve'pi paurvAparyaM buddhikRtam / yasa varNayorayogapadye'pi acIko pariNatyevamAdau / lIdamupagaI mUDhena / agnI ratham ] vAyU stham / punA rakta vAsaH / dUkha itInirdezAt pUrvasyeti labdhe pUrvagrahaNaM kim ? pUrvamAtrasya yathA dyAveva syAt / anyathA dyAvetra syAt / nIraktam / dUraktam / ii na syAd ajarghAH iti / nargadhaH laDaH sim pam / bhaSmAnaH / dhakArasya jaztvam / "sipi rivA" [5 / 3 / 81] "va" [5 / 3 / 2] iti riH / aNa iti kim ? tRha tRdaH / vRhU vRdaH / sahivaho'syoH 4 / 3 / 217 // savihoravarNasya zrokArAdezo bhavati dUkhe / soTA / sohama | soDhavyam / voTA / bodum / voDhavyam | asyetyAgrahaNAdaipi kRte'pi bhavati / udavodAm | udyodama / udavoda / utpUrvAdvaherluG / tasastAm / thasastam / thasya taH | "jhalo jhalli" [5 / 3 / 44] iti se: bama / DhatvAderasiddhatvAd "majada" [5 / 1176] ityAdinA prAgaipa / asyeti kim ? avAn | karNa lakSaNasyAviSTASTapaJcabhinnacinnachindranuSasvastikasya // 4 // 3298 // karNa zrI lakSaNavAcino dIbhavati viSTAdauna barjayitvA / dAmiva dAnAkarNaH / zaMkukarNaH / dviguNAkarNaH / dyagulAkaNa / / dvayoraphulyoH samAhAro dUdhagulam / "pe'GgulermisaMkhyAdeH" [2 / 88] iti sAntaH / lakSaNasyeti kim ? shobhnkrnnH| zobhanatvaM tatvAkhyAnaM na tu lakSaNam / ataeva tattvAsyAnAdihApi na bhavati / lambakarNaH / aviddhakarNaH / athavA lakSaNazabdena cihnavizeSo'bhipretaH svAmivizeSasaMbandhajJApanArtham / pazanAM dAvAkAdi cihUna lakSaNam / tadabhAyAma mbapharaNAdighu na bhavati / aviSTAderiti kim ! viSTakarNaH / aSTakarNaH | paJcakarmaH / bhinnakaraNaH / chinnakarNaH / chidrakarNaH / strkrnnH| svastikakarNaH / nahivRtivRSivyadhirucisahitaniSu kau // 21 // nahi vRti vRtri vyadhi raci sahi nAna ityeteSu kintegu parataH pUrvapadasya dIrbhavasi / mahi-upAnat / parINAt / vRt-nInRt / upAvRta | RSi-prAvRT / vyadhi-marmavit / hRdayAbit / zvAvit / ci-atIruk 1 abhIjhaka | kathaM malaruk | zvetara ! sampadAdivipi na bhvtiitydopH| athavA tikArakadIsvamipyate / sahi-jalAsaTa / nurAsaT / tani-parItan / "gamaH kI"[ 1] ityatra "gamAdIno bakhamithyate" [ghA0] | kvAviti kim ? upanahanam / girivane kiMzulukakodarAyoH kho // 4 // 3 / 220 // giri vana ityetayoH parato yathAmakhkhaM kiMzulukAdInoM koTarAdInAM ca dIrmayati khau / girI-kiMzulukAgiriH / ajanAgiriH / nalAgiriH / vane-koTarAvaNam / mizrakAvaNam / sidhakAvaNam / kiMzulukakoTayadyoriti kim ? kRSNagiriH / bhadrasAlavanam | nandanavanam / cale // 22 // vale tye parataH pUrvasya dIvati / zrAsutIvalam / dantAyalaH / matva "rajaHkRpayAsutipariSado balaH" [111138] "dantazikhAt khau" [11 / 36] iti ca valaH / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a04 pA0 3 sU0 222-236 ___ matI baccharAderanajirAdeH // 4 / 3 / 222 // matau parataH balucaH zarAdInAM ca dIrbhavati ajisadIna vayityA kho| udumbarAvatI 3 mazakAvatI / vIraNAvatI / purukarAtI / udumbarA asmin deze santi 'tasminnastIti dezaH kho" [31254] ityANa prApte "nadyA matuH" [3 / 2 / 65] iti manuH / zagadonAM zarAvatI / vaMzAtratI / [zara | Hza : dhUna / ahi kAMpe . maga / ani: / zulina / tirAdiH / maha gAli kim ? ikSuvatI | madhuvatI / "khauM' [5 / 3 / 32] iti matovaitvam | anajirAderiti kim ? ajiravatI | khadigvatI / nalinavatI / cakravAkavatI / kAraNDavatI / khAviti kim ? balayatratI / iko ghahe'pAloH // 4 / 3 / 223 // igantasya pIluvarjitamya bahe chau dIbhavata | glAviti vartate / pIvaH / munIbaddam / pacAdya jantena bazandena saH / ika ini kim ? piNDavaham / apoloriti kim ? paulubaham / "apIruvAderiti vaktavyam" [vA0] / dAravaham / geH kAse // 4 // 3 / 224 // ika iti vartate / hagantasya roH kAse dho dorbhavati / kAmam / yaunasam | anUkAsam / pacAyajantasya kAsasvedaM grahaNam / jhuka ityeva / prakAzate iti prakAzaH / dasti // 43225|| dA ityetasya yastakAra AdezastadATI parata igantasya geTIbhavati / nIttam / cottam / parIttam / "gesto'caH" [52 / 136] ityAkArarupa takAraH / dakAracarvasyAna evaM dIvavacanAsti tvam | "gesto'dhaH" ityatra dvirAkArako vA nirdezaH iti sarvAdezaH / da pani kina ? citIrNam / tIti kim ? nidattamiti cepyate / ika ityeva / prattam / attam / ghazyamanuSye prAyaH // 4 // 226 // ika iti nivRttam / ghAnte zau ge: prAyo dIrbhavati amanudhye'bhi dheye / apAmArgaH / nImArgaH / nakleidaH / prAcAraH / "AcchAdane vRkSaH" [2 / 3/50] iti ghana / mobAraH / "nI vurdhAnye"[223145] iti dhana / prAkAraH karmaNi / adhikaraNe prAsAdaH / amanu'ya ini kim ? nipIranyanni niti niSAdaH / "hatvaH" [2 / 3 / 102] ityadhikaraNe ghanaH / "sdo'prte|" [5 / 4 / 4 dRti pAvan / prAya iti kim ? prasadanaM prasAdaH / niveshH| prakAsa: / prakaraNU prakAraH / baizAdibhAtyam / prativezaH / pratIvezaH / pratibodhaH / pratInodhaH / gerisyeva / candanasAraH / khAvaTanaH // 43227 // viSaye'Tannityetasya dIbhavati yauna grATApadaH / aSTAvakaH / aSTAvandhanaH / aSTaviTapaH / khAviti kima ! zrATa mahAprAtihAyoM jinH| aSTaguNaH siddhaH / "aSTanaH kapAle havipi vaktasam" [ar.] : zraSTasu kapAleSu saMskRtamAkapAlaM haviH / saMskRtArthe prAgatamyAgaNa: "rasyobanapatye" [3 / 3 / 75] ityum / "gave ca yukte" [vA0] / aSTAbhigobhiyuktama aSTAgavaM zakaTam / yunaH zabdasyAprayogaH / yathA bhImasenazande senazabdasya / citeH kapi // 4 / 3 / 228 // citaibhavati kapi parataH / ekA citirastra ekacitIkaH / dvicitIkaH / tricitIkaH / vizvasya vasurAToH // 4 // 3 // 226 // vizvasya dIrbhavati yamu zaDisvetayoH parataH / vizvato vasvasya vizvAvasuH / vizvasmina rAjana iti vizvArAT / "satsUdvipa" [2 / 2156] aAditUtreNa kvim / rAiiti cikRtanirdezo yatrAsyaitadrUpaM tatra yathA syAdiha mA bhUt / vizvarAjau / vizvarAjaH / nare khau // 4 / 3 / 230 // nare dyau vizvasya dIrbhavati khuviSaye vizvA nage yasya vizvAnaraH / barena yasena yA vyutpattiH / khAviti kim ? vizva narA asya vizvanaro rAjA / RSI mitre // 3/236 // RSAbhidheye mine ghau vizvasya dIrbhavati | vizvAmitro nAma piH / rAviti kim ? vizvamitraH sujanaH / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4 pA0 4 sU0 1-12] mahAvRttisahitam anyasyApi // 43 // 232 // anyasyApizabdasya dyAvAvagAvapi dIrbhavati | karayAnyasya ? yasya ziSTadIvaM prayuktam / "zuno dantadaMdrAkarNakundanarAhapucchapadeSu dIrbhavati" 1 zvAdantaH / zvAdaMSTraH / zvAkarNaH 1 zvAkundaH / zvAvarAhaH / zvApucchaH / zvApadam / zvAvarAmiti dvandvo'nyatra po baso vA | ekazva daza caikAdaza | kezAkezi / kezeSu kezeSu ca gRhItyedaM yuddhaM vRttam / "tapremiti sarUpe" [1 // 3/88] iti yasaH | "ja ic" [412128] iti insAntaH / tiSThadvAdiSu ijantasya saMjJA / adyApi purUSaH / sAdanamaH / mArakaH / na bhavatyapi puruSaH / sadanam / naraka iti / ci // 4 // 3 // 233 // aNa iti ka iti ca nivRttam / c iti atirnaSTanakAsakAge gRhyane / tasmina parataH pUrvapadasya dIrbhavati / prAcaH pazya | prAcA / nAce / dadhovaH pazya / dadhIcA | dadhIce! madhUcaH pazya / madhUcA / madhUce / kartR cA | kartuce / "acazca" [109/12] ityacaH sthAne dotvama / ra dhIca yatra yaNAdezamantaraGgamapi bAdhisyA "acaH" [4/1125] itvakAraspa ratraM bhava yasmAdava bacanAn / jeH // 4 / 3 / 238 // jedIbhavati yau| kArIgandhI putraH / kArIpagandhIpatiH / kaumadagandhIputraH / kaumudgandhIpatiH / karIvasyetra gandho yasva karIpagandhiH / tasyApatya strI / aAgataspAraNa"pyoca rUpAntyayo" [3 / 1 / 33] iti vaadeshH| TAp / "Se pyasya punaparaporjiH" [3] iti jiH | jau kRte atrAne evaM jeTalI kamakulapiyA nAma: "kAgoyA:" [2!3!172] ityayaM prAdezaH prAmaH / prAdezAbhAra pakSe sAvakAzamidaM ca dIvaM prAtamA paratvAddItvaM mavati / sakRdagatanyAvena puna: prasaGgAnna prAdezaH / ityabhayanandiviracitAyA mahAvRttau caturthasyAdhyAyasya tRtIyaH zAdaH mamAmaH / [goH // 4 // 49 // halaH // 2 // nAmyatisRcatasa shaa3|| nuvA // 4/4/2 // noGaH / / 5 / / dhe'kI // 6 // santasphamahatoH // 4 // svasanataneSTa tvaSTakSahosRpotaprazAstatrayAm ||4aamaa inhanpUSAryamNAm ||14|9] zau // 4 // zau parata in han pUSan aryaman ityevamantAnAM dIrbhavati | bahudaNDIni / humagnINi | bahupUpANi / vayabhANi / dvitIyo'yaM niyamaH / zAvevennAdInAM dIrmavati nAnyatra / daNDinau / iriTanaH / vRtraharaNau / pUSaNau / aryamaNau | tadantasyApi na bhavati / paramadaNDinau / bahudaNDinau / bahudaNDinaH / sau paayaa| sau parata inAdInAmuDo dIbhavati / dambhI / vAgmI / tapasvI / vRtrahA / puppA / aryamA / pUrva niyamanAnAsavidhyarthamidam / akAvisva / he daNDin / he pUpan / he aryaman | atkso'dhoH // 4 // 12 // sAviti vartate / atyantasva asantasya ca kivarjite so parataH uDaH dIrbhavatyatroH | gomAn / dhanavAn / bhuktavAn | tatparimANamasya tAvAn / zratorarthavato'narthakasya ca grahaNam / anyathA bhavagrahaNaM kuryAt / asA sAhacaryAdvA / ato ruko dItvavacanasAmAddautve kRte num / am / supanyAH / sulotAH / picateri ceti suvastuDiti soluT / adhoriti kim ? ighumatyati ivaH / dRpadamasyati dRSadaH / yAvamadhoriti kimartham ? atas ityevaM vaktavyam 1 na / anyeSAM pratiSedhArtham / pie graH | carmaNaH / jJApanArtha 1. pratiSu [ ] koSThakAntargatAnAM sUtrANo vRttistruttitaa| sUtrANi tu jainendrapajJAdhyAyImanamRtyAtra nirdiSTAni / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 jainendra-vyAkaraNam [ a0 4 pA0 4 sU0 13 - 14 cAstodam / "aninasminprahaNAnyardhavatA cAnarthakena ca [10] iti / zravorityAnantaryAdasantasyaiva pratipedhaH / tenAtra datvam / gomantamicchati gomatyateH kvip / gomAn / akAvityeva / he guNavan / he supayaH / asya karatoH kiti || 4|4|13|| antasya goro dIrmavati kau jhalAdau cahniti parataH / prazAn / pratAn / prazAnbhyAm / bhali kim ? zAntaH / tAntaH / kitIti kim ? zaMzAntaH / tAntaH / bahupIdam / ityeti kim ? zrodana | paktiH / kiloriti kim ? gamyate / kitIti kim ? yantA | yantuH / haniGgamyacAM sani // |4|4|14|| interiGga merajantAnAM ca dIrbhavati sani jhalAdau parakaH / jighAMsati / iGgami-adhijiyAMsate / iG iti vizeSaNaM kim ? saMjigaMsate vatso mAtrA ajantAnAM cicapati / mukhyati / cikIrSati / uni nivRttm| zravazceti iniGgo'ntasya khAne do kRte dvim / goriva / dadhi sanoti / tanAva ||4|4|15|| tanoteH sani jhalAdau vA dIrbhavati / titAMsati / nirmalati / jhalItyeva / titanipati | " sanIvanta " [ 5 / 1 / 67 ] disUtre tanipatidaridrAm, ivikalpaH / | *maH ||4|4|16|| beti vartate / kramo vA dIrbhavati bhalAdau ktvA parataH / kAnsvA / acazcetyasya gRhyamANena vizeSaNAdacaH sthAne dItvam / "sva" [ 4|4|13 ] ityAdinA nityaM prApte vikalpaH / bhalItyeva / kramitvA'kramyetyatra "jyAdezo 'ntarasyApi vidherbAdhakaH " [vA0] iti pUrve dItvasyApravRttiH / zranatridhAviti sthAnivadbhAdmaniSedhAtpazcAdapi phalAdina nAsti / ca ||4|4|17|| keti nivRttm| chakAravakAraH sthAne za kaTU ityetAvAdezau bhavato - maMjJake parataH kI halAdI va dviti / praznaH / viznaH / "vAryAd gAvaM valIya:" [10] iti dve tukaH parattAnnityatvA dvA zAdezaH / api ca viccherepratiSedhArthaM nako kiraNaM jJApakaM prAgeva tukasya pazazavAdezAviti / "prazne cAntaryuge" [232 // 67 ] iti nipAtanAjirna bhavati vakArasya / syo naH / siverauNAdiko naH / gheruGa epaH puurvmuuddaadeshH| "yasiddhaM bahiraGgamantarame " [10] ityanityametat / tena yaNAdezaH / UTh ep / siberIzAdike maki tyUmaH / sya ko dharmaprAT / goviT / vakArasya kau hiraNyadyaH / akSaH | akSayuvau | akSayuvaH | bhAdau pRSTaH | dRSTavAn / pR / pRSTiH | vakArasya dyUtaH / dhRtavAn / dvitItyeva zubhyAm / yubhiH / zratra dinityutpannaM gRhyate / catutigrahaM nAnuvartya "diva ut" [433108] iti kaTha udAdeze kRte siddham / evaM na "ba" [5/3/53 ] disUtre chakAragrahaNaM na kartavyaM syAt / na vAvazyamuttarArthaM vigrahaNamanuvartyam / prapaJcArthastarhi vazcA kAraH / cAdisUtreNa yatra patvaM nAsti tatra zravaNArthaH zakAraH / praznaH / vAMdreH kriHpivAn / vAMzau / yAMzaH / gobizau / gotrizaH / goviMzA / zakArasAhacaryAdUrayAdezaH vidvA / I jvarajvarastrivyavimayAM boGoH || 4|4|18 // jvara svara livivi va ityeteSAM dhUna vA sthAne UliyamAdezo bhavati ke ko bhAdo ca parataH / jUH / jurau / juraH / jUrtiH / tvaraH- tUH / turau / turaH / tUrtiH / tena "na vA ruyamasvara" [5 / 1 / 128 ] ityAdinA nidapatre tUrNaM / tUrNaM vAn / evaM strIvyatIti khaNDaH / zrRNDalatrau / aNDastuvaH | zrutvA sUtaH / srutavAn / zravi-UH / uvI / uvaH / UtiH / mani vartamAne veTika ceti manaSTikhe he parata ka ca / om mabhUH / sukhau | munaH / mUtiH / tiIti nivRttam | tena zrotuH | "sita nigamiSyavidhAnakusibhyastu:" [ u0 sU0] iti tuH / jvarAdInAmuGaH vakArasyAnantyasya ca grahaNam / raH kham // 4|4|16|| rephAtparayoH yeH khaM bhavati kau jhalAdI ca parataH / hU hUH / hurau / hueH / hUrtaH / hU thAn / mUrcchA-mUH / murau / muraH / mUrtiH / " zramUrdhimAm" [ 5154] iti natvapratiSedhAt mUrtaH | bhUrtavAn | turjI | tUH / turau / tuH / tUrNaM / durkhAn / tUrtiH / dhurva / zruH / dhurI / dhuraH / dhUrNa bhUrtiH / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 40 4 020-27 ] mahAvRtisahitam 316 pavAdaH / ftIti nivRttam | yapi johoti / momorti| "ma kheme " [141138 ] iti gaviSaya epra tiSedho na bhavati / iSTaH || 4|4|20|| iTi parata haTa uttarasya khaM bhavati / iDoTomadhye sAmayAH kham / / devIt / statt | adityatra "liTI : " [15] iti dIle kRte iTaH sthAnivadbhAtyeH khama | siddhavAbhAt // 4|4|11 // zrasiddhacchAstraM bhavati zrA bharmazabdanAt / atra zAstre kartavya ityadhikAro veDitavyaH / zrAbhividhau draSTavyaH / edhi hatyatra nityatvAdasa ekhabhAvayoH kRtayorbhallakSaNaM vimA masiddhatvAdbhavati / jahItya jAdeze kRte "ato hai:" [4|4|16] ityup prApnoti siddhatvAnna bhavati / gatamitra Gkiti jhali use kRte zrataH khaM prAmasiddhatvAnna bhavati / evaM yathAyogamamAvezaH / Adeza lakSaNapratiSedhazca veditavyaH / varakaraM kima svAzrayamapi yathA syAt / debhatuH / deyuH / dambherupagaM khyAnena liTaH kiye kRte'nu nakhasva siddhatvAt "harUmadhye mivyataH " [4/41108] ityetvaM bhavati / tathA yugAgame ubAdezo siddhaH / canUtra | vabhUvatuH | vabhUvuH | yuDAgamaH "ergivAzcAduko sudhiyaH " [ 4/478 ] iti bA kartavye siddha: / upadidIye / upadidIyete / upadidIyire / zradgrahaNaM kim ? zrabhAji rAgaH / " Go'taH ' [24] iyaipi kartavye nakArasya khaM nAsiddham / AbhAditi kim ? ravi randhima | halamadhye liTayata iti elve kartavye numazAstraM nAsiddham / 19 mAnnakham ||4|4|1|| znAtparasya nakArasya vaM bhavati / vyanakti / hinasti | sazakAya a kim ? nanditA | nandakaH 1 naitadastimakAyA kiNAnuvRtteH / dvito nAtparasya svamiSTam / daha tarhi mA bhUt / yajJAnAma | yatnAnAma "nAmi" [ 4/4/3] iti dItyAtyaratvena nakhamidaM svAt / " khu"i [5267 ] ituidI sannipAtaparibhASayA vAryate / sthAnivadbhAvAdvA navaM prApnoti / praznAnAma viznAnAm ityatra lA zikavAnna bhavati / znAditi znamo naSTakArasya brahaNam / na iti Gaso nAze prakAreNoccAraNArthena nirdezaH / } haluGa : hrityabhihitaH ||4|4|13|| hala uGo nakAratya gvaM bhavanyanidito goH Gkita parataH / vastaH svasyate | vyastaH | dhvasyate / tasnAti / sanIsrasyate / aznAti banIbhrazyate / hala iti jAtigrahaNAmapi / manaH / magnavAn | hala iti kina ? nItam / nIyate / u iti kim ? naddham / nAnAne niti kim ? sitvA / mRhAdiniyamAda kiccam / zranidita iti kim ? zakyate / maGkayate / taparakaraNaM kim ? samidam / haluGa iti yogavibhAgaH / tena "kiyoH upatApazarIra vikArayornakham" / vilagitaH / vipinaH / liGgitaH / vikampitaH ityanyatra / vaMzasaMjasyAM zapi || 4|4|24|| vaMza sajja svaja ityeteSAM zapi parata uGo nakAratya khaM bhavati / dazati / sajati / pariSvajate / rajjeH // 442|| rAjJazca zApi parata uhI nakArasya bhavati / rajata | rajAH 1 rajanti / yoga vibhAga uttarArthaH / NI mRgaramaM ||4|4|26|| rabjeNa parato mRgarama'rthe nakArasya khaM bhavati / rajayati mRgAn vyAdhaH / mRgAn ramamANAn darzayatItyarthaH / "janIjanasurajjo'mantAratha" iti micAduGa : prAdeza: / mRgaramaNa iti kim ? rajjayati vacam aft bhAvakaraNe // 44 // 27 // bhAvakaraNAbhidhAyini ghaJi parato rajjernakArasya khaM bhavati / Azcaryo rAgaH / vicitro rAgaH / karaNe rajati tena rAgaH / bhAvakaraNa iti kim ? zvanyasminniti raGgaH / karaNe'dhikaraNe ca "halaH" [23 / 102] iti ghaJa | trinu kathaM nakham | rAgI / "duhAnurudha" [2 / 2 / 118 ] Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 4 pA0 4 sU0 28-35 zrAdi sUtre tyajarajAdi nipAtanAsmiddham / "dazanahaH karaNe ghaT" iti sUtre dazeti vikaraNanirdezena nipAtanam / ajAdiSu pAThAda daMSTreti "rajakarajanarajarasu nakhe yAnaH kartavyaH [vA0] "zilpini TyuH" / yuH / zrogATikazca "as sarvadhumyaH" ityam / syadAcodadhaubhaprazrathahimazrathAH ||44aaraa spaTa, naboTa, gdha, aodhana, prazraya, himavaya ityete zabdA nipAtyante / syada iti svandeghaji nakhamaitrabhAvazca nipAtyate jo'bhidheye / gotyadaH / azvaspadaH / kRyogeM tAmaH / jabAinvatra tailasyando ghRtasyandA / avoda iti undaravaparcasya nikhaM nipAnyate / edha hundheni nasva. mepa ca nipAtyate / "na dhukheDage" [11118] iti pratiSedho mA bhUt | aoma iti underoNAdike mani nakham / praznadhaH himazratha iti antheH prapUrvasya himapUrvasya ca ghani nakha#vabhAvazva nipAlyate / "na dhukheo" [10] ityatra iko'nuvartanAdepaH pratiSedho na syAt / nAce pUje // 4420 // aJca teH pUje'rthe nakArasya vaM na bhavati / aJcitosa guruH / namaya jinaM gataH / "agnchaH pUjAyAm" [53101 iti takyoriT / haluGa ini nakhagrAmiH / pUjati kima ? udaktamudraka kUpAn / aktvA rajum / "yoditaH" [5/11304] ityanenepane mRdAdiniyamAdakitvam / aJcitvA / te "yasya" [5 / 1121] iti praniSedhaH / nAJcarityanenaiva pratiSedhena nakAraH kRtajunyo nirdiSTaH / kiva skandasyandoH // 14 // 30 // kvAtye parataH skanda syanda ityetayornakAstra va na bhavati / sasvA / syanvA / tmandaH "svarati" [511112 ] ityAdinA'niTa pance kitvAnakha prAtam / iTpanna nu mUDAdiniyamAdevAkilve sati nagvAbhAvaH siddhaH / kvIti dvitakArakanidezaH | takAgadI kyA ye iti / tena graskana pratyagretyatra "analiyau" [16] iti sthAnivadbhAvapratiSedhAnnakArAditvaM nAstIti vaM bhavatyeva / janazorvA // 4 // 31 // ja iti varNagrahaNam, / jAntasva gornazezca yA namvaM bhavati kanAtye parataH / rakvA / rakavA | bhaktyA | bhaktyA | naSTvA / nazA / naze "radhAre" [511163] iti vibhApitaToniTaparne "masjinazomali" [13136] iti nun / "halluGaH" [4 / 4 / 23] iti nitye nava prApta vikalpaH / ddala iti jAtigrahaNapanne matjerapi nityaM nakhe prAta makyA / anavapakSe dvayoH kasaMzAmAzritya skAdimaNyama / bhanenauM saadhaa32|| bhajeH au parato yA nastraM bhavati / abhAji | amaji pApaM muninA / nantrama prAptamanena paH vidhIyate / zAsa it // 33|| gorukaH kitIti vartate / zAseruGa irAdezo bhavani kiti parataH / kiniziSTA / ziSTiH 1 ziSTaH / ziSTavAn / ziSyaH / "snuzAsiNadhanuSA kyA" [21] iti kyA / ditiziSTaH / ziSyaH / "zAstrasaghasAm' [5440] iti patyam / ajAdAbaGye veti niyamo bhaviSyati / sAmayAdayaM halAdau titi vidhiH / halIti yadi kriyeta "varNAzraye nAsti tyAzrayam" [pa0] iti kyo na syAt / mitraM zAmtIti mitrazIH / prAya zAstIti bhAryazIriti / zAsu anuziSTAvitvasveda grahaNAm / anyasya dIvatya vidhairasambhavAtUna pAla, zAna, icchAyAmitvasyetvaM na bhavati / AzAsyate / aAzAste / "likAziSi" [2 / 15] iti nirdezAdanyatyApi kyAyitvam / angi||434|| aki parataH zAsa uGa inavati / nAzapat / andhazipatAm / avaziyan / niyamArtho'yamArambhaH | ajAdAvaGyeva kiti nAnyasmin / zazAsuH / zAsati / jahAditvAtthasaMjJA 1 "prasthAt" [419 // 4] itydaadeshH| zAho // 35 // zAsaH zA ityayamAdezo bhatrati hau parataH / upapekSya pUrva zAsa idityavayavayogalakSaNA tA / mAmAt sthAnalakSaNA sNpdyte| anuzAdhi | prazAdhi | zrAhAviti yadi sUdha kriyeta Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 4 pA0 / sU0 36-42 ] mahAvRttisahitam 321 anenAntyasya sambhavAdAkAre kRta pUrveNa uGa itve cAniSTa rUpaM syAt / nanU pAlne kRte "dhi" [5/343] / sabai ca siddha zAyAti u ta sahi nirapi ca prakRtigrahaNe yakucantasyApi macasya yathA syAdisyevamarthaH zAdezaH / hanterjaH // 44 // 36 // hannauja ityayamAdezobhavati hau parataH / jahi mansum | jahi pApam / niSA nidezAd yaGkucantanivRttiH / jaMghahIti / anudAttopadezavanatitanotyAdInAM khaM jhali kiti // 44 // 37 // anudAnopadezAnAM gUnA dhanatestanotyAdInAM ca itya khaM bhavati jhalAdau kiti parataH / kitIti nirdezAtpUrvasyAvyavahitasya kham / yayA / yatiH / yataH / yatavAn / une vitanimittatvAt "sya" [ 13] iti dItvaM na bhavani / anudAttopadezAH yamiraminamigaminimanyatayaH para / vatiH / vanateH striyAM to / tanotyAdInAM tatyA / natiH / tataH / tatavAn / sanoterAtvaM vakSyati / cataH / kSata gan / Diti / itaH / hathaH / atata / atathAH / "tanAdibhyastathAsoH" [ 14] iti sesam / eteSAM ahaNaM kim ? zAntaH / tAntaH / istrati kim ? pazyayAn / bhalItyeva / gamyate / kitIti kim ? yantA / yantum | updeshgrhnnmuttraarthm| banatestipA nirdezAdyaDDucannasya nivRttiH / bNbaaNtH| zapA sipA'numA bhena niSiSTaM yadgaNena ca / yaccaikA mahaNaM kiJcitpaJcatAni na yA pi|| tanotegaNanidezAdeva kA intasya na bhavatIti siddha tipA nirdezaH "dviddha' subaddhaM bhavati" [pa.) iti nidarzanArthastena sakRdukta aipa kvacinna bhavati | jyotIdhyadhikRtya kRto andho jyaM tipaH / punaH kitIti grahaNaM trispaSTArtham / pye // 4 // // 3 // ve ca parato'nudAttopadezAdInAM kukhaM bhavati / prahatya / pramatya / pravattya / pranatya / prasatya | prakSAtya | ajhalAdAvapi vidhyarthamidam / vA maH // 4436| anudAttopadezAdiSu makArAntAnAM vA kukhaM bhavati pye parataH / prAtya / prayamma | pratya / praramya / prapatya | praNamya | pragatya | pragamya / pUrveNa nitye gne prApte vikalpaH / na tici dIbha // tici parataH anudAnopadezAdInAM ikhaM dIzca na bhavati / yantiH / rantiH / nantiH / vantiH / tantiH | dantiH | anudAttopadezAdInAmityeva / zAntiH / dItvaM bhavatyeva / gamaH kvau // 44 // gamaH kvI parato isya khaM bhavati / janagat / kaligat / mokSagato munayaH / "varNAnaye nAsti tyAzrayam" [10] iti jhalAyabhAvAdaprAptaM vastramanena vidhIyate / pUrva prAJcakAro'nuvartate, so'trAnuktasamuccavArthaH / tena gamAdInAM kSau GavaM draSTavyam / saMyat / parItat / "vAmicha" [113182] iti pase kRte "nahivRti" [4 / 3 / 26] ityAdinA predrdiitvm| kyAH // 2 // anudAttopadezAdi nivRttam / isyeti vartate / antasya yoni parata yAtvaM bhavati / bijAyata iti vijAvA / "bhandhanyanibicaH Rcit" [2 / 2162] iti van / "zi" [4111114] itI pratiSedhaH / ante'laH sthAne Asvam / evam agregAvA | dadhikrAvA / dautvoccAraNaM kiMmadham ? oga, apanayana halpasmAdvani avAvA / truNa pUrNa bhramaNe / dhvAcA / iti vyAptau-yAtrA | "ididornuma" [5 / 1 / 35] "vali bhayoH kham" [5355] iti bani parato nakArasya kham / etacca varNanimittaM nAnimittamiti na dhanezvAsa "dhyuH" [pArA3] ityep prAptastamantaraGgamA NAdezo bAdhate / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anendra-vyAkaraNam [a0 4 pA0 5 0 13-18 janasanasanAm // 43 // jana sana khana ityeteSAM Dhasya jhalAdI kiti parata zrAkArAdezo bhavati / jAtaH / jAtavAn / jAtiH / sAtaH / sAtavAn / sAtiH / strAtaH / khAtavAn / khAtiH | manotestanAdau pAThasya "tanAdibhyastathAsoH [1 8] ityaadikaarthmnkaashH| pUha paThabhyA ca mani egna Anta parAkAza!! bhAlAdo kiti duHkhAditvaM paralyAt / nanUbhayoH siddhatve spardhaH iha ca "asiddhamadanAbhAn" [21] ityubhayamapyamiddha tatkathaM paratvam | atrocyate "bhumAsthAgA" [ 65] zrAdisUtre haloti hAhaNaM jJApakaM bhavatyatra spardhaH / tayAhi tasvaitatprayojanaM hRlAdAdItvaM yathA tyArA / ajAdI mA bhUt / / godaH kambaladaH iti / asyatrApIvaM tasyAsiddhatvAt "iTi cAt" [ 13] khena setsyati nAthoM halgadgona / tadetatspadhe sati sArthakam / kinamANe halgrahaNe goda ityatra paratyAdautve "sakandagate paranirNaye vidhirvAdhito bAdhita pava" [20] ityAvaM na tyAditi manyamAno halotyAha / sani // 44 // sani ca malAdI parato jagAdInAM chapa aAkAsadezo bhavati / sisAmati / jhalitveva | jijaniSate / sisaniSati / cikhanipatti / "sanIvantartha" [511137] ityAdinA'niTaparne sanotereca san kalAdiH sambhavati / kigrahaNamasambhavAdida na saMvadhyate / ye ca // |4|| kitIti vartate / kiti bAre tye parato yA janAdInAmAvAsadezo bhavati / jAyate / janyate / jAjAyate / jaJjanyate | zye paratvAd "jJAjanojA" [27] zete nityo jAdezaH / sAyale / sanyate / maasaayte| saMmanyate / svAyate / khanyate / cAkhAyate / caMkhanyale / aphalAdAvapi yathA svAdityArambhaH / kitItyeva | janyam / "zakisahazca" [2 / 1 / 86] iti cazabdenAtyebhyo'pi nyaH / saye ca mAnyam / khAnyam / ya iti tyanirdezo na varNanirdezaH / tene na bhavati sabhyAt / vanyAt | "kidAzipi" [ 2 5 ] iti kittvam / tanotaryaki // 4 // 46 // rAnoteryaki parato yA AkArAdezo bhavati / tAyate / raanyte| yakIti kim ? tantanyate / aprApte vikalpaH / sanaHktici khaM ca // 4 // 4 // 47 // sanaH ktici parataH khe bhavalyAkArazca vA / satiH / mAtiH / santiH / "na kici dIzca" [4 // 4 // 30] iti khadIltrayoH pratiSedhe prAse vacanam / age // 48 // veti nivRttam / aga itvayamadhikAroM veditavyaH / "luGalacha laGayaTa" [ // 570] ilyataH prAk yadanukramiSyAmaH aga ityevaM tadveditavyam / yakSyati "prataH svam" [450] cikIrpitA / aga iti kim ? cikIrSati / nanu bhaktu gepyataH kham / zapo'kArasya zravaNaM bhaviSyati / evaM tarhi zapo'kArasyaiva ge khaM mAbhUt / nanu "zapo'dAdibhyaH'' [111143] ityujyacanaM jJApakam / zapo ge vaM na bhavati / naitadasti "nomatA goH" [1 // 3 // 65] iti tyAzrayakAryapratiSedhArtha tA syAt / mRSTa iti| "halyaitrupyutaH" [5 / 2 / 87] ityaiSo vidhAnArthaM ca / vauti / rauti | tatvozca khaM mA bhUt / vRkSateti / "halo yaH" [151] bebhiditA | bhiditum / ge mAmUt | bebhidyte| "Ne:" [1453] kAraNA | hAraNA | aga iti kim ? kAravati / hAsyati / "sisyasIyuTnAsau au grahAdhjhanadazA bhivadiTa ca" [16] iti age sIthun / kaaripii| ge mA bhUt / prasnuvIta | "snozca nizva" [211154] iti yA pratiSidhyate / iha ca kriyeta hi yeta / "NisyavaH" [5 / 2 / 3] iti yaka aipi yuk prasajyeta / "iTi cAkham" [563] papanuH / papuH / yamanuH / yayuH / ge mA bhUt / pAnti / bAnti | "bhumAsthAgApA" [1465] ityAdinetvam / dIyate dhIyate / ge mA bhUt / adAtAm 1 adhAtAm / "liGa yet" [4 / 1 / 66] devAt / ge mA bhUt / dadyAt / danyAt / "vAsthaH sphAdeH" [1146.] gleyAn | glAyAt / aga ityeva / vidhvAdilipi-lAyAt / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4 pA0 4 sU0 56-55] mahAvRttisahitam 323 bhrasjorasorambA // 44 // 46 // bhrasjo rephasakArayorvA ramAdezo bhavati / bhaSTA / bhraSTA / bhATuMm | bhraSTum / mATavyam | bhraSTavyam / rasoriti punastAyA upAdAnAdAdezo'vaM rasoH sthAne bhavati mizyoccAraNasAma*dano'ntyAtparo bhavati / ramabhAvapakSe sphAdeH satram / nanu rephasvaiva ramAdezo vaktavaH / SoH sphasaMzAmAzritya sarakhena siddhamiti cedajAdau na sidhyati / bharjanam / anjanam / bhargaH / zradgaH / pajhe "jhalAM jaz mazi" [5328] iti sakArasya dalvam / ramAdezasyAvakAzo'viti bhraSTA / bhaSThAM / jerabakAzI bhRjati / ihobhayaM prApnoti bhRpyA / bhRATavAniti / kRtAkRtaprasaGginena nityo jirbhavati / jo karI ramAdezo na bhavati | upadeza ityanuvartanAt / tenehApi na bhatrati barImanyate / ____ ataH kham // 44 // 50 // age'kArAntasya skhaM bhavati / cikIpitA | dhinoti / dhitaH / kRNoti / kRNutaH / ivi divi vivi prINane / kRvi hiMsAkaraNayozca / "ididornum" [5 / 1137] | "dhinvikaramyora " [21575] iti ucikaraNaH / akArazcAntAdezaH / tasya khe / taparakaraNaM kim ? yAlA / aiSo'vakAzaH privamAcaSTe prApayati / kArayati / asvasyAvakAzaH cikIrpitA / ihobhayaM prApnoti cikIrSaka iti / dIvasyAvakAza paNDitAyate / stUyate / astrasyAvakAzaH cikIrSitA / ihobhayaM prApnoti cikIryate iti 1 kimatra tavama ! "gudItvAbhyAsamataH vaM pUrvanirNagrena" [vA0] "lipsyasiddhau" [2 / 3 / 5] ityatra lizya iti vigrahanirdezAt / halo yaH ||thaa51|| halantAdgomattamasya yakArasya skhaM bhavatyage | pebhiditA / bhiditum / bhiditavyam / pUrveNAtaH stre kRte yakhavidhi prati sthAnivadbhAvapratiSedhAdanena yantram / tRcamapekSya "yukaH" [paa2|3] eppA-tA'taH khasya sthAnivadbhAvAnna bhavati / "na dhukheDage" [11118] ityayaM tu pratiSedho halacoH khe almAtrasya khe na pravartate / loluvaH / TenaH iti / atra "yaho'ci" [ 5] ityucchAstra' kRtaprasaGgena nityam / upi tu kRte'taH khaM zAstraM na pravartate ityanityam / tena halacorupi kRte sthAnivadbhAvAbhAvAt "na dhukhetI" [207114] ityanena pratirodhaH / hala iti kim ? lolUSitA / poyitA / gonimittatvena vizeSaNA diha na bhavati / iMgyitA / samibhyitA / ataH gve kRte'pi yakAramAtrasya lyasya gusaMzAnimittatvamasti yathA akaroditvatra tiSa ikaaraabhaave'pi| cA kAsya // 52 // zvasya ddala uttarasva vA gvaM bhavatyage | smidhitaa| mamizvinA / dRSaditA / dRSadyitA / samiamicchati zrAtmagaH "svepaH kyac" [2216] samimiyAncarati "gauzAdAcAre" [28] iti vA kyac / namidivAcastIti "kartuH kyA sa la vibhASA" [20118] iti kyach / tAnyevodAharaNAni / halantAt kyo'sambhavaH | "na: kye" [11105] iti pUrvapadatyAbhAkaH / __Ne // 4 // 4 // 53 // age Ne: gyaM bhavati / atatakSat / iyAdezaH prAptaH / aATiTan / yAdezApavAdaH "embiAk cAduko'sudhiyaH" [bha ] iti yatvaM prAptam / kAraNA / hAraNA | aip prAtaH / zIpsyati mani dItvaM prAptam / kAryate / hAryate "dIrakRdro" [5 / 2 / 134] iti dItvaM prAsam / kArako hArakaH | aipa prAtaH 1 gika kAmanam / kAmakaH / kAmpate / iyAdibhiH sarvasya vipatyayAvaSTabdhatvAtmAmAnyarUpeNa tessaamympvaadH|| te seTi // 4 // 54 // tasaMjJake seTi parato Ne: khaM bhavati / kAritam / gaNitam / lakSitam / saMzapitaH / japeH sani vikalpiteTo'pi "yasya vA" [5 / 1 / 121] ityanena pratiSedhaH / ekAca itya. pekSaNAt / kathaM tarhi vijJaptaH prabhuriti vikalpena "chamajJAH " [413125] iti nipAtanAt / niyamArtho'yamArambhaH / ta eca seTi nAnyasmin / kArayitA / hAravitA / te seTaye ketyatradhAraNaM na bhavati NeH parasyAniTastasvA vyAvartyasyAbhAvAt / seTauti pacanAtpUrvamihAgamaH pazcAriNakham | anyathA kRtAkRtaprasaGgena nitye Nitre kRte "ekadezavikRtaspAnanyatvAt" [10] kAritamityatra "ekAco'nudAsAs" [5115115] itIdapratiSedhaH prasajyeta / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 4 pA0 sU0 55-66 yAmantAtvAnuSu // 4|4|15|| syAdezo bhavati zrAm anta Alu zrAyya itnu ityeteSu parataH / zrAm / kArayAMcakAra / anta / gadayantaH / maNDayantaH / " havizibhyAM jhaH " [ u0 sU0 ] | " gadimadima ki jina dibhyaraca " [0 sa0] iti saH / zrAluH / gRhayAluH / yAcyaH / spRhayAyyaH / "mahiSavirahibhya zrAyya:" [u0 sU0] ityAyyaH / inuH / stanAMmanuH / gadayituH / " stanihRdiyupagadimadiyo rittuH " [0 sU0] / khitthAyamapavAdaH / neti siddhe'yAdeza uttarArthaH / raNa ye pUrvAt ||4|4|16|| pye parato vipUrvAhna parasva yezyAdezo bhavati / prazamasya / pratamasya / lavaNaM kRtabAn pralavaNasya / prastanayya | yaGantAriNaci pravevidazya gataH / nanu prAdezadikhAtkhayakhAnAmA bhAcchA svatvAdasiddhatve kathaM tripUrvAdvarNAtparo khiH / vyAzrayatvAtsiddhatvam / prAdezAdayo yaudhye parato gurayAdeza iti vacanAdvA siddhatvam / dhipUrvAditi kim ? prahAsya pracikIrdhvaM gataH / bA''paH || 4|4257 // ApaH parasya NeH pye parato vA'yAdezo bhavati / prApayya prApya gatA / svAdikasya caurAdikasya cApaharaNam / sUtramadhyAya gataH ityatra lAkSaNikatvAnna bhavati / cajavaste prAyavya gataH ityatraikA dezasyAsiddhatvAdayeva bhavati / || veti nAdhikRtam / diyo dIrbhavati ye parataH / zrAkSIya / tuki prApte dolam | jiyo zrIH || te'ye // 44 // 56 // pArthe vihite te parataH diyo dorbhavati / kaH punartho yaH paryudasyate / bhAvakarmaNI "tayoktakhArthaH" [2|4|55 ] iti vacanAt zrakSINaH / parikSINaH / "dhigatyarthAcca" [ 2458] iti kartari ktaH / dIle kRte kSIta iti tasya natvan / idam kSINaM sArthasya / kSIyate'sminniti " adhikaraNe cArthAca" [ 2451] ityadhikaro taH / "kasyAdhikaraNe" [1 | 4 / 70 ] iti kartari tA / grabhya iti kim ? vyAkSitamasya / bhAve dAmAnnavaM nAsti / sageH kSiyaH sakarmakatve karmaNyapi / yA dainyAkroze // 4|4|160 // zrasyArthe te parato dainye Akroze ca gamye diyo yA dIrbhavati / dainye zrito'yaM kSINo'yaM varAkaH / zrAkroze citto'si kSoNo'si jAlma / hitAyuH / kSINAyuH | kartari ktaH / asya ityeva | kSitaM varAkasya / kSitaM jAlmasya / lisyasIyuTtAsau Gau grahAjbhanddazAM vivi ca ||4|4|161 || ma sva sIyuTtAsi ityeteSu parato va aherajantAnAM hani dRzi ityetayozca vA jivatkArya bhavati / yadA jAstadA iDAyaca bhavati syasicsIyuTtAsInAm / AziSmatAm | aahorAtAm / "aho'liTi dI:" [15] ityatra prakRtasyeTo dIm / grAhiSyate / ahIyate / grAhiSISTa / grahIpISTa / prAhitA / grahItA / iTo dIvAbhAva aina prayojanam | ajantAnAm cacAvipAtAm / aveSAtAm / aglAyipagatAm / glAsAtAm / yatrAritAm | akRSAtAm / " : " [196] iti se: kilam / cAyiyate / cethate / glAyiSyate / glAsyate / kAriSyate / kariSyate / cAvipISTa / nepISTa / glAyipISTa / glAsISTa / kAriSISTa | kRSISTa | " : " [1||6] dRti lie kivaM ca / cAvitA | cetA / glAyitA / glaataa| kAritA | kartA / anudAttAdiDAgamaH / zrato yukca prayojanam / zrAniSAtAm / ahasAtAm / zrasiddhAve "" [14/116] iti badhAdeza udAttaH / avadhivattam / cAniSyate / iniSyate / cAniSISTa / vadhiSISTa / paratvAt vidbhAve kRte 'sakRdUgate paraniye bAdhito bAdhita eva" [10] iti badhAdezo na bhavati / gravaM ca prayojanam / zraziSAtAm / RkSAtAm 1 "si li" [11] iti kim / darziSyate / drakSyate / "kalyakiti sRzam [41351] itthamAgamaH / darziSISTa / dRkSISTa / darzitA / draSTA sisyasIyuT vAsAviti kim ? dAtavyam / dAnam / GAviti kim ? laviSyati / dAsyati / grahAkanhazAmiti kim ? pakSyata zrodanam / upadeza ityanuvarttanAt kAriyata ityatra paratvAdepi kRte'pi trivadbhAvaH / rAmayaterajantasya nivadbhAvapace Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 4 pA0 4 sU0 62-68] mahAvRtisahitam "jimAvAmisAma' Raj hAvA dIye kRte 2 pa zAmipyate / zamiSyate / nityatvAdalAya yasya vAdhinatrA trivardina / tasyAsiddhalAggivam / anyatra shmyibhyte| jI hATaM kArya sAmAnyanAtidizyate / tena ghAniyate / AyiSyate / adhyApiyo ivatra hanipiGa bidbhAye vAdaya AdezAH luGi vihinA na bhavanti / dIcho'dhi kiti yuTa // 4aa62 // dIDo'jAdI kiti parato yuddhAgamo bhavati / upadidIye / upadi dIvAte / upadidIyire / dIDaH iti kAnirdezo'cItyasyottaratra sAvakAzasya tAM kalpayati / bacanAyuTaH siddhatvAt "giMdhAkcAko'sudhiyaH" [ 8] iti yaNAdezo na bhavati / atIti kim ! upadIyate / titoti kim ? upAdAnam | "gAgayoH" [40] ityeSu / "mimmIdIDo pye ca" [1 / 3 / 43] ityAtvam / yacantA. dAmA bhavitavyamityanubandhanirdezo vispaSTArthaH / pUrvAntakaraNe upadihIvizve iyatra iNantAdgomattarasya dutvaM prasajveta / iTi cAtkham // 436 // iTi ajAdau ca viti parata AkArAntasya goH gvaM bhavani | papitha | jaglitha | "vopadeza" [5111108) ityAdineT / papatuH / papuH / tasthatuH / tasthuH / godaH / kamvalaH / ritiprapA / saMsthA / acItyeva / dAsIya / glAyate / "smArajheTaH" 86] pratITo'kArAdezaH 1 aga itra / yAnti / vyatyasle / iTIti yadyavizeSaNagrahaNaM tadA me'pyAtaH khena bhacinavyam / alyastoti / etaca agAdhikAreNa viruddhamiva lakSyate / Idhe // 6 // zrAkArAntasya gorIkArAdezo bhavati ye parataH / deyam / zreyam / gleyan / "gukAyeM nivRtte punarna talimittam" [10] iti anityametat | "devamaNe" [3 / 3 / 22] ityeo nidazAt / yopa kriyate dItvoccAraNaM kimartham, 1 pItam / hInam / ya iti "niranubandhakamahaNe na sAnubamdhakasya" [50 ] / glAyate / mlaayte| bhumAsthAmApAhAksAM hali 4/4/65 // kitIti partate / 'bhu mA sthA gA pA hA sA laganevAmakArAdezo bhavati elAdo kiti parataH / bhusaMjJAnAm / dIyate / devIyate / dhIyate / dedhIyate / pItaM yatsena | mA ityavizeSeNa grahaNam / "gAmAdAgrahaNena vizeSaH" [10] iti / mIyate / sthA-sthIyate / telIyate / gA ityavizeSeNa grahaNam / gIyate / jegIyate / adhyagISTa / "luru lukovoM" [1111122] iti Iko gAdezaH / pA ityanucikaraNApiyatahaNam / pIyate / pepIyate / pAtestu pAyate / pAnam / hAta-bahIyate / avajehIyate / jihItestu hAkte / hAtam / sA-avamIyate / avaseSIyate / halIti kim ? dadanuH / daduH / kitItyeva / dAtA / liGyat // 66 // liGa parato bhumAdInAmekArAdezo bhavati / devAt / dheyAt / mevAt / syAt / geyAt / peyAt / abaheprAt / atrasemAt / vittItyeva / dAsISTa / vA'sthaH sphAdaH // 67 // zrAkArAntasya sphAdeH sthAvarjitasya gorekAsadezo bhavati vA liGi paratA | gleyAt / glAyAt / mleyAt / mlAyAt / astha iti kim ? syAt / anyathobhayaprAptI paratvATenena vikalpaH syAt / sphAderiti kim 1 vAvAt / kitItyeva / 'lAsITa / gorilveva / niryAyAt / na pye phaavaam|| veti nAdhikRtamuttaratra vAgrahaNAt / pye parato bhumAdInAM yaduktaM tanna bhavati / pradAya / pradhAya | pramAya / pragAya | prasthAya | prapAya / avahAya | avasAya / ItvapratiSedho'yam / vacanAt "antarAnapi vidhIn pahiraGgaH pyAdezo Adhate" [10] iti jJApitam / tena "do doH" [5 / 21148] iti dadbhAvaH / dadhAtairhi-mAdezaH / "hAka kkhi" [52147] | mAsthAsyatInAmitvaM ca na bhavati / pyAdeze kRle'nalvidhAviti sthAnivadbhAvApratiridhAtprAptiH / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam veGaH || 4|4|66 // me ye parato vA ikArAdezo bhavati / apamitya | apanAya | vyatIhAre' [ 2245] iti ktyA / 326 [ zra0 4 pA0 sU0 66-76 "mAjhe luGlaGluGyaT ||4|4|70 // luhi laDi luGi ca parato goraDAgamo bhavati / kAt / karIt | karibhyat / aiciSTa | zrImbhIt / aikSata / zromnat / aikSiSyata / zrabhibhyat " prazna [ 8378] ityair | grAsan zrayan ityatra avasthAyAmaDAgame'ntaraGgatvAdanyAvAdeze ca kRta ityanuvRtteH "znasaH nam" [4|4|101] yaNAdezazca na bhavataH / na mAyoge ||4|4|179 // mAGyoge DAgamo na bhavati / mA kArSIt / mAsma karot / mAnirasIt / mAsma nirastAm / yogagrahaNaM kim ? mA bhavAn kAt / idameva jApakaM "mAGi luGa" [2|3|151] ityatra mAGyoge luG dRSTavyaH | ghumIyu // 72 // bhrU ityetArA gUnAmivarNo varNayorajAdau parata i u ityAdezau bhavataH / itu | prApnuvanti / rAdhnuvanti / dhunikSiyatuH / cikSiyuH / lulutuH / luluvuH | niyau / niyaH / luvau / lukaH / bhrU / bhruvau zruvaH / nirdizyamAnayoriva varNa gorAdezaH / yathA "pAdaH pad" [4/4/116 ] iti pAcchandasya padAdezo na pAdantatya / nayati / bhavati / nAyakaH / bhAvaH ityatra paratvAdeSau / acItInirdezAd vyavadhAne na bhavati / vividatuH / vividuH / gorityeva / syartham / vartham | casyA'stre ||4|4|13 // casyevaM yorasve'ci parata iyuvau bhavataH / iyeora | iyarti pUrveNa gunibhiseca Adeza ukta iti na prApnoti / grasya iti kim ? IpatuH / IpuH karatuH / UdhuH / zravItyeva / ilAja | uvAya | striyAH || 4|4|74 || striyAca ivAdezo bhavati zraci parataH / striyA / striyaH / paramastriyo / parama striyaH | alaivAnarthakena tadantavidhiH nAtsaMghAtena / tena zastrIzabdasya na bhavati / zrINAmityatra paratvAnnuT / pRthakkaraNamuttarArtham / vAmsoH || 4|4|7|| anzasoH parataH triyA vA vAdezo bhavati / striyaM pazya / zrapazya / striyaH pazya / strIH pazya | zrItaH // 4|4|76|| AkArAdezo bhavati zrato'zasoH parataH / beti na svaritaM gAM gAH pazya / dyAM yAH pazya ca gozabdasya zrami aipa: pUrvanirNayenAtvam / citraguM pazyetyatrAntaraGgatvAtpradeze satyAtvAnAvaH / mA sahacaritasyAmI grahaNAdiha na bhavati / zracinatram | asunaram / yaNetyoH // 44 // 77 // yaNAdezo bhavati etyorsaca parataH / yanti / yantu / adhiyanti / zradhiyantu | " madhye'pavAdaH pUrvAn vidhIn bAdhante nokharAn " [10] itIyAsasya cAdhA natvevaioH / yayanam / grAyukaH / ergivAcAduGo'sudhiyaH // 4|4|7|| givAkyAtparo ya u tasmAduttarasya ivarNasya yaNAdezo bhavatyaci parataH sudhIzabdaM varjayitvA / gi:- unnyau / unnyaH / parieyau / pariSyaH / vAcaH pramathyau / grAmaNyaH / senAnyau | senAnyaH / cAt cicyatuH / cinyuH / ninyatuH / ninyuH / gavAkyAditi kim ? niyau / nivaH / paramaniyoM / paramanivaH / uGa iti kim ? yavakriyo / yavakriyaH / uGatra givAkyAtparo na bhavati / kakAreNa vyavadhAnAt / asudhiya iti kim sudhiyo / sutriyaH / "dhyApyorjizva" [u0sU0 ] iti kipU jitvaM ca / supyoH // 4|4|1769 // zrajAdau supi parato givAktrapUrvAGaH parasya uvasya yaNAdezo bhavati / tulbau / suvaH / sakkRtvau / sakRlyaH / khalapbau / khalapyaH / zatasvau / zatastraH / supIti kim ? luluvatuH / etadarthaM ca yogAntaram / givAkcAdityeva / bhuvau / bhuvaH / lurau / lutraH / kaTakaTaH / paramalutraH / uGa ityeva Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 1 pA0 4 sU0 80-7] mahAvRsisahitam rU27 rankArApunarvabhyo bhuvH||40|| han kArA punas barSA ityetebhdha uttarasya bhuyo rANAdezo bhavatyaci supi parataH / dRlyau / hanbhvaH / bhArAvau / kArAbhyaH / punambauM / punaH / varSAbhvau / varSAbhyaH / niyamAthoM'vamArambhaH / etebhyaH etra bhuvo yaNa nAnyasmAt / pratibhuvI / pratibhuvaH / svayambhuyo / smayambhuvaH / mitrabhuvau / mitrabhuvaH / "bhuvaH svantare" [212 / 152] iti vip / luliToryuk // 4aa // bhuvo yugAgamo bhavati lubliTorrAca pagnaH / abhUvan / abhUvana / "stheripa" [300146] pratyAdinA serup / mipo'mAdeze "khUbhavAyomihi" [52 / 6) ityopa pratighiddha buk / liTi-babhUva | abhUntritha / babhUvatuH / babhUvuH / gali the ca pUryavipratiSedhenai bepornukA sAdhA | luGliToriti kim ? vyatimavipoSTa | orityanuvartate tena yacantasya paratvAdepi kRte na bhavati / ayobhavam / huznuvorge va // 2 // huznu ityetayorukArasya nakArAdezo bhavanyajAdI ge parataH / juI yani / juhacatu | cinvanti / "grahAubhandazAma" [ 16] isvato maNDakagatyA'grahaNamanuvartate / tenAca uttamya znomAH / iha mAmA-manuvanti ' rAjavanti ! hunaloriti kim ? yoyuvati / geru vati / vAdinyanavartanAtprasajyeta | ga iti kim ? juhuvatuH / juhuyuH / juhavAni cinabAnItvA para vAde / goherUDAH // 4 3 // goda uTu UkArAdezo bhavatyaci parataH / nigRhatyati / nigRhakaH / mAdhu nigRhI / nigRhanti / nimUham / nigUho vrtte| goherityepaM kRtyA vinanidezaH kima ! yatrAtyaitadvarSa natra yathA syAdiha mAbhUt / nijuguSThataH / nijaguhuH / ur3a iti kim ? antyasya mA bhRt / prakRtigrahago yajantasya pani jogUha itpatra casya ca mA bhUt / orityanutteH tadvikArasya casyApi prasauta / acAnyeva / nigodaa| nigodum / U ityavibhaktiko nirdezaH / dvimAtrayAyamAdezaH / anyathA epratiSedhaH kriyate / dopo Nau // 24 // dona uGaH UkArAdezo bhavati gau parataH / dUpayati / dUSayo / doSa iti vikRtAhaNaM kim ? epi kRte UkArI yathA syAt / anyathA pradUSya gata ityatra UkArasyAgiddhalAgaNegvAdezaH asajyeta / epi kRte dhipUrvatvaM nAstItyamAtiH / NAviti kima 1 dopaNaM dopaH / vA cittacikAre |85 // cittavikAre'tha doSo Nau parata uDo kA UkArAdezo bhavati / citta dUparyAta | citraM doSayati / prajJA dUSayati / prajJA dossyti| dopamAcaSTe doSayatItyatra TikhasyAmiddhatvAduiH oH sthAne vikAro na bhavatItyaprAptiH / cittavikAra iti kim ? ekAntavAdaprayogaM dUpayati / gAvityeva / cittasya dossH| bhiNamordomitAm // 86 // triNampare gau parato mitAM gUnAmuGo bara dIrbhavati / aghaTi / aghATi / ghaTaM ghaTam / ghATa ghATam 1 azAma / azAmi | zamaM zamam / mAmaM zAmam / ghaTate kazcit / zAmyati kazcit / tamanyaH prayuDyate iti Nic / uGa aip / vakSyamANena ":" [ere7) ityanena prAdezaH / nau Nami cAnenokhe bA dItyam / nanu pradeza evaM vikalyaH / dIriti kimartham ? na zakyamevam / zamayateNici kRte gau gikhasya sthAnivadbhAvAt uDaH prAdemAvikalpo na syAt / dIvavidhau tu na sthAnivadbhAva iti piro gimito'nantara ini dItvavikalpaH siddhH| azami / zrazAmi | tathA atyartha zAmyatIti yaG / zaMzamyateNica / "ataH svam" [14/50] / "halo yaH" [ 5] iti yakham | atrApi yo'kArasya dIvavidhi prati na sthAnivadbhAva iti azaMzAmi / navA'trAsiddhatvaM zaMkyam vyAzrayatvAt / Nau hi NivaDoH gvaM bhiNampare gau goTIMcamiti / / praa||4||47|| NAviti vartate / mitAM gUnAmuGaH pro bhavati NI parataH / ghaTayati / vyathayati / janayati / "janibadhyoH' iti jikRtoH parata peppratiSedhaH uktastato aranyadudAharaNam | mitAmiti kima ? kAmavati / Amayati / cAmamati | "ma kampamiSamAm" iti mitsaMjJApratiSedhaH / prazamaya gana ityatra NAtruGaH prAdezaH Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 jainendra vyAkaraNam [a0 4 pA0 4 sU0 8-10 pye parato airayAdeza iti vyAzrayatvAbAdezasyAsiddhatvaM na bhavati / kathaM saMkrAmayati / kecid kenyanutayanti | sA ca vyavasthitavibhASA tato na doSaH / khaci ||4aayaa|| khacyare Nau parato jomataH yo bhavati / yugandharaH | vasundharaH | "bhRtavRjidhArisahitapidamaH khau" [2 / 234] iti khan / "viyajheH" [ // 3 / 176] "mumacaH" [1131300] pani mumAgamaH / hAdaste / / 4 / 4 / 86 // hAdaste parata uGgaH po bhavati / prahalanaH 1 prahalanavAn / ta iti kima ? prahalAdayati / halAda iti yogvibhaagaangrhlttiH| chAderthe 160 // zrAdeya parata uDaH pro bhavati / panchadaH / upacchadaH / "tikuprAdayaH" [33] iti SasaH / urazchadaH / tanucdaH / kRyoge tAsaH 1 chada apavAraNe iti caurAdikaH / anmAn "pugyo ghaH prAyeNa" [223 // 150] dAte jistatva nim, para yo" 55 iti mAniyAyo yA vacanasAmarthAnna bhavati / tataH upa prAdezaH | 3 iti vi.ma ? pracchAdanam / tanuzchAdanam / nAnegeH // 41461 // aneko giryasya tasya chAderuGaH po na bhavati / samupanchAdaH / ekagiragizca yAdiH pUrveNa prAdezaM prayojayati / mantreskiSu // 2 // man tra isa di ityete paratazchAdakaH pro bhavani / chadma / chatrama | chadiH * samu chan / upacchan / "sarvadhubhyo mantrI " [u0 sU0] uNAdiSu vihitau / "acizucijasapichAdiva dibhya is" [u0 ma0] iti is / "chAde" [4|4|10] ityataH pRthakAraNamanekagerapi prAdezArtham / samupacchat / sabhupAcicchat / sisiMdhasAmi pratvam / gamahanajanakhanasAM kDityanaki / / 3 / / gama hana jana khana cama ityateSAM kucha vaM bhavani anaGi kiti jhiti prtH| anIti kim ? agamat / aghasat / kalIti kim ? gamanam / gamanIyam / acau-yeya | gamyate / hanyate / hujhalabhyo herthiH / / 4 / 4194 // hu ityetasmAt jhalantebhyazcottarasya herdhirityayamAdezo bhavati / juhudhi | zalannobhyaH-chindhi / bhindhi / "nasaH kham" [ 1] ityakhatya anusvAravidhi prati natthAniyatvam iti anusvAraparastratve / bhalbhya iti kima ? lunIhi / hariti kima, ! yuvAM juhutam / "bhumAsthAgApAhAksAM hali" [ 5] ityato maSTrakagatvA hala prahaNamanuvartate / tenAhalAdena bhavati / hadihi / svapihi 1 athavA atra paratvAdiSTi kRte "sakRdgate paranirNaye bAdhito bAdhita evaM" [pa0 / juhutAtvaM bhintAtvaminyatrApi parastrAttAtakAdezaH / bherupa // 41 // 65 // mattaratya un bhavati / akAri | alAvi / laavsthaayaamddaagmH| yazcAnup / khamiti vrtte| ugrahaNaNe sarvApArArtha paralyAdermA bhUt / gorilyadhikArAn gonimittAya nyasyoMvidhAnAdiha bhavati apATi pranthaH / akAritarAmilyatra takhasyAsiddhatvAnna bhavati / vyaktI hi padAthai prativyakti lakSaNaM bhiyate iti tadeva zAstra tasmin kathamasiddha miti nAmAMkanIyam / ato heH||46|| akAntAgoruttarasya herunbhavati / paca / kRpa / gacha / ata iti kim ! yuhi / mahi / taparakara kina ? yAhi / lunAhi / ItvasyAsiddhatvAdAkAraH / iriti vartamAne punariti kim ! hiMva yo histarako vayA svAt iha mAbhUt / jIvatAttyam / utastyAvasphAt // 4aa / asmAtparo ya ukArastadantAtyAduttarasya herun bhavati / cinu / munu / tanu / kuru / tanvAdiSu vyapadezivadAbAvukArAntatvam | uta iti kim ? lunIhi / jAnIhi / tyAditi kima ? zuddhi / ruhi ! asthAditi kima ? Apnuhi / tAhi / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 4 pA0 4 sU0 18-206] mahAvRttisahitam vA mvoH kham ||4aathaamaa asphAtparo ya ukArastadantasya vA khaM bhavati makAravakArAThI parataH / sunyaH / sunuvaH / sunmaH | munumaH | sunvahe / sunuvahe / sunmahe / munumahe / tanyaH / tnuvH| tanmaH / tanumaH / uriti vartamAne khagrahaNamante'lo nAzArtham / uta ityeva / koNIyaH / koNImaH / tyasyetyeva / yuvaH 1 rukaH / asmAdityeva / aAnuvaH / takSNuSaH / sunomyAdipu parattrAdep / jo ye ca // 66 // kRna uttarasya utaH gvaM bhavati yakArAdI myozca parataH / kuryAt / kuryAtAma / kuryuH / kurvaH / kurmaH / kurvahe / kurmahe / nityatvAkhe kRte "tyasye syAzrayam" [163] ityep / mvognukarSaNAcikArAt jAyate veti nivRttama / ge'ta utt // 10 // utyAntasya karoterakArasya ukArAdezo bhavati kiti parataH / kurutaH / kurvanti / kuruthaH / kurutha / kurvaH / kurbhaH / uditi taparakaraNAdvikaraNamapaMkSya bhyumna bhavati / ga iti kim ? bhUtapUrva'pi ge yathA syAt / ata iti taparakaraNamuttarArtham ? kitItyeva / karomi | karopi / karoti / epi kRte ubhArAntatyAbhAvAdvA na bhavati / "anansyavikAre'ntyasavezasya pa0] iti akurutAmityatrATo na bhavati / znasA kham // 44 // 201 // znamaH astezca ataH svaM bhavati ge vitti parataH / bhinnaH / mindanti / chin / chindanti / akhatyAsiddhatvAkhAluDo nakArasya kha na bhavati / asteH staH / santi / vittItyeva / bhinanti / asti / znasa iti znamo mATamakArasya pararUpatvaM jJApakaM zakanthyAdiSu pararUpaM bhavati / ata iti taparasAraNasyAnuvattiH kimarthA / AstAm aAsannityatra lAvatthAyAmAgame aipi ca kRte mAbhUta | navaTo'siddhatvAdAkA khaM na prAptam idameva taparakaraNaM jJA pakam abhAnchAlasya kvacitsiddhatA / tena debhanuH / debhurityatra nakhasya siddhalyAdevacaskhe bhvtH| thaznorAtaH // 12 // thasaMjJakasya znA ityetasya ca ya AkArastasya khaM bhavati ge kiti parataH / mimate / mimatAm / amimata / sajihate / saMjihatAm / samAjahata | "he'mataH [51515] iti bhasyAdAdezaH / lunate | lunatAn | alunata / puna punatAm / apunata | halItvaM vkssyte| tasmAdaci stram / bhusaMzakAnAM halyapi dattaH / datse | thaznoriti kin ? yAnti / vAnti ! Ata iti kim ? nimnati / iti / kitItyeva / jahAti / lunAti / * halyabhorI // 49.3 // halAdI ziti parataH thaznorAta IkArAdezo bhvtybhoH| sanihIte / sajihIrgha / maJjihIve / majadIbahe / saJjihImahe / mimIte / mimIpe / mimIdhve / mimIvahe / mimImahe / luniitH| lunIthaH / lunI / junIce / junIvaheM / lunImahe | abhoriti kim ! dttH| dvitItyeva / jahAti / tunaati| -- iharidraH // 10 // ikArAdezo bhavati daridAtehalAdI ge kiti parataH / daridvitaH 1 ridriyaH / daridrivaH / daridrimaH / "janityAdayaH" [35] iti yasaMjJAyAm pUrveNa halAdAvItvaM prAptama / halItyeva / dariddhati / kitItyeva | daridrAti | "bhiyo dhA" [ 5] ityataH siMhAvalokanena veti vyavasthitavibhAga saMbadhyate tato daridAteragaviSaye bahulaM rakha bhavati | daridrAtIti daridraH / adaridrIta / khe satyAkAyantalakSaNI "yamaramamamAtaH sana" [5 / 3 / 132] iti sagiTau na / bhiyo vA // 4 / 5 / 205 // bhI ityetasya vA ikAyadezo bhavati halAdau ga kiti parataH / bibhitaH / bibhiitH| vibhithaH / vibhIthaH / bibhiyaH / vibhIvaH / bibhimaH / bibhImaH / halolyeva / bibhyati / ga ityeva bhItaH / bhIyate / styeiva / bibheti / / hAkaH // 106 // hAkazca vA ikArAdezo mayati halAdo ge kiti parataH / ahitaH / jahA~saH / jahithaH / jahIthaH / jahivaH / jahIvaH / jahimaH / jahImaH 1 pate halyabhorIH" [4 / 103] itItvama | yasye. 42 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam 330 [ zra0 400 107-115 spanuvartanAt hile kRte hatyAdiviniH / athavA alpAzrayAvanAntaraGgatvAprAgeva dvitvam / halIyeva / jati ga ityeva / honaH 1 hIyate / jehiiyte| yogavibhAga uttarArthaH / yahA~ || 4|4|107 // hAka AkArAdezo bhavati icca vA hau parataH / jahAhi / jahihi / jahIhi / khim ||4|4|108 // yakArAdI meM kiti parato hAka evaM bhavati / jahyAt / jayAtAm / ityeva / hoyate / jehIyate / ga bhsorecca khaM hau // 44 // 106 // susaMjJakAnAma astezca ho parata ekAdezo bhavati yasya ca bhU | dahi | hi / tri / tramiti vartamAne punaH grahaNaM sarvasya catva naashaarthm| taizca khaM na sambhavati / "znasaH lam" [4|4|101] ityakham / anena sakArasyaivama / hAviti vartamAne punahaviti kina ? rUpAntarApattau mAbhUt / dattAt | dhattAt / stAt / to hamadhye'nAdezAderliTi || 4|4|11|| hormadhye vartamAnasya ekadezaca liTi iita parataH / petuH petuH zekatuH | zekuH / reNatuH | reNuH / halmabhya iti kima ? | A: / trapagraha niyamArthaM vakSyati / aneka halamadhyagatasya reva nAnyat / tataH pA pAthare / liTIti kim ? pApacyate / pApayate / ana iti kina ? vidituH / didivuH / upakaraNaM kim zazAsatuH / zazAmuH / dvitIyeva / ahaM papaca / "phalibhoH " 44332] iti niyama yo retra lisyAdezAcIraM carakhe bhavato nAnyasya / babhagatuH / zrabhaH / cakratuH / cazuH / namostu lihU yaH prAgeva tvatve bhavata iti niyamAnna nivRttiH / nemluH / nemuH saha / sehA | mehire | seTi || 4|4|111 // seTi ca liTi parano halamadhyepta evaM navati catyaca kham api yathA nA dipArambhaH / peciva 1 zekitha mizra | "vopadeze [ 7/3/308] itpAdinA / seTIla kie? patha | liyotyeva / paThitaH / paThitavAn / ta ityeva / divitha | I phalibhajoH || 4|4|112 || phali bhani ityetayorata evaM sati syavaM liTi ti Tina parataH / pheratuH / pheluH 1 phelitha bhejatuH / bhetuH / bhejiya / bheje jAte / bhejire / niyamArtho'yamArambhaH | phallibhajorevaliyAdezAcornAnyasya / zratuH / cakramuH / cakaziza / bhagAtuH / bhraNuH 1 bhathi | phabhijorvikAralakSaNa AdezaH anyasyApi vikArAdezAdernivRttiH zazidadyaH prtissedhaac| tena praticarAM prakRticaH prakRtijazAM prakRtijazeo bhavantIti / nAtra niyamAnnivRttiH / tenatuH / tenuH / devaH | bhuH / || 4|4|13|| tu pityetayosta evaM bhavati casya ca liTi ti Ta thali ca parataH / teratuH / tairuH | teritha | "RcchatAm " [ 2423] inye / trepAte / trepire / " zranyezceti catavyam" [cA0] zraM dhatuH / zrezraH / upasaMkhyAnena liyA kitvam / idamapi niyamArthaM sUtram / emnivraM tasya tastarataireva nAnyasya | vizazaratuH / vizazaH / vizazaritha / lulavitha / anekakailmadhyagatasya pereva nAnyasya / tataH / tata citha | mamanyatuH | mamanyuH / bhamanthiya | ghadhe rAdheH // 44 // 114 // rAdhe'hamadhye'vasyaivaM bhavati cala ca vaM liti kiti naura thAna ca parataH / parigthe / pariredhAte / paridhire / karmaNi davidhiH / parivatuH / pariredhuH / pariraciya va ini kim ? cAracatuH / ArarAdhuH / rarAdhitha / yA bhramAm ||4|4|115 // bhram s ityeteSAmato vA evaM bhavati casya ca meTi ca parataH / jeratuH / jeruH / jeritha / bhramatuH / zreH / premidha | khatuH / tretuH / khitha ratuH / najaruH / jajaritha / zramatuH / babhramuH / abhramizra | tatrasatuH / taHsuH / tatramiva / syaignirvRttasya na bhavatIti jRpo'pratei / bhramerAdezAditvAt basera nekahamadhyAtAvAne vikalpaH / liTi i par3he jaja gAunya Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 4 0 4 sU0 166 - 124 ] mahAvRttisahitam 339 phaNAM saptAnAm ||4|4|116 // phAdInAM samAnAM vA evaM bhavati vasya ca vaM liTi Ggini seTi ca parataH / pheNaH / pheNuH / pheNiva / paphaNatuH / paphagguH / paphaNidha / rejatuH / rejuH / remizra raganatuH / rarAjuH / rarAjiva | bheje jaate| brejire / babhrAje / bhrAjAte / bhrAdire / bhre / cabhrAme bhane / calAse / spematuH / syemuH / syemitha / masyamuH / sasvamitha / svenatuH / svenuH / svanitha / satvanatuH / sasnuH / sasvanitha / sasAnAmiti kim ? dadhvanatuH / davyanuH / jajvalatuH / bajvaluH / jajyatitha | I na zasadavAdInAm ||4|4|117 // sa dada ityetayorvAdInAM ca liTi Diti seTiM ca parata e cakhe na bhavataH / vizazasatuH / vizazasiMtha / dadade | dadAte / dadadire / vAdonAma catuH / vatuH / | vavale | vabalAte / vavalireM | bhasya // 118 // yA pAdaparisamApteH / vakSyati "pAdaH pat" [4|4|11 ] iti / dvipadA / dvipade / bhasyeti kim ? dipAdau / dvipAdaH / ghe masaMjJA na bhavati / pAcaH pad ||4|4|116 // pAdantasya gorbhasya padityayamAdezo bhavati / dvipadaH pazya / dvipadA dvipa | dvau pAdAvasyeti base "susaMkhyA: " [4 / 21140] iti pAdasyAtaH svam | "nirdizyamAnasyAdezA bhavanti" [pa] iti pacchandasya padAdezaH / dvau dvau pAdau dadAti dvipadikAM dadAti / "saMkhyAyAH pAdazatebhyo bIpsAdaNDasyAge jun" [4 / 2 / 10 ] khaM ca / vaiyAghrapadyaH / vyAghrasyeva pAdau yatva " khaM pAdasyAhastyAdeH " [ 4 / 2 / 136 ] iti khan / gargAditvAm / bhasyeti kim ? dvipAdbhayAn / dvipAdiH / pAdavataH striyantasya prayogo nAsti | vasorjiH // 44120 // vasvantasya gorbhasya nirbhavati / upaseduH pazya / upaseduSA / upaseduSe / " sadiyo vasumim" [] iti vasuH / dvitvam / halamadhye liyyata iti eravacakhe / krAdiniva mAdidU | jau kRte nimittAbhAvAdinivRttiH / masyetyeva / vidvasyati / vidvasyate / kyacvayaGoH svAdiyAbhAvAddhasaMjJA nAhi / "naH kye " [1|2| 104 ] iti niyamAtpadajJAviraheNa ritvAdyabhAvaH / vayuvamono'ti ||4|4|121 // zvan yuvan maghavan ityeteSAM nirbhavati zrati parataH zunaH pazya | zunA | zune | yUnaH pazya | yUnA | cUne | "zranansya vikAre'ntya sadezasya " [40] iti yakArasya na bhavati / maghonaH pazya / maghonA maghone atIti kim ? zIvanaM mAMsam bodhanaM vartate / mAghavanam | zuno vikAraH "prANitAlAdeH " [ 3 / 3 / 105 ] ityaN | "dvArAdeH " [ 5218 ] ityac / yUno bhAvaH 'hAyanAntayuvAdibhyo'NU" / maghona idam / uttaratra ana iti yogavibhAgaH / anantAnAM zvAdInAM nirbhavati / tena yuvatIH pazyetyatra "mRdmahaNe liGgaviziSTasya " [40] iti na bhavati / mAt ||4|4|122 // anantatyAkhaM bhavati sa vedan makAravakArAntarakAlaze na bhavati / rAjJaH pazya / rAjJe / "pUrvAsiddhe na sthAnivat" iti cutyam / takSNaH pazya / tadA / taMI / annantu syeti vacanAtU rAjakIya ityatra na bhavati / ambasphAditi kim ? dharmaNaH / varmaNe / tatracUnaH pazya / tavadRzvanA / taccadRzvane / bAdihana dhRtarAzo'Ni // 4|4|123|| ekArAderanaH chan dhRtarAjana ityetayozvANi parato'kArasva khaM bhavati / zrAcNaH ! tAkSNaH / han- bhrauNagnaH / yAnaH / zrutarAjandhArtarAjJaH / zrapatyArthe'Nu "zranaH" [4|4 |158 ] iti akhakhiyoH pratiSedhe prApta sUtram / eteSAmiti kim ? sAmano dhaumanaH / vANyaH / " senAntalakSaNa" [311 / 130]] ityAdinA etraH | yA GizyoH || 4|4|124 // zrano'kArasya vA vaM bhavati Gau zauzabde ca parataH / rAjJi / rAjani / lomni | lomani / sAmnI ! sAmanI / dAmno dAmanI | bhalyetyadhikArAt "napaH " [ 5 / 1 / 16 ] inyanenAdiSTaH zIzabdo gRhyate / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 4 pA0 4 sU0 125-133 1 H // 44 // 16 // zraca satyaJcernaSTanakAro grahyate / tadantasya gorakArasya svaM bhavati / pratIcaH pazya / pratIcA / pratIce / madhUcaH pazya / madhUcA | madhUce / bhasyetyeva / pratyaJcamicchati pratyayati / kan / svAdiSvabhAvAtpUrvasya bhasaMjJA nAsti / zraca iti naSTa nakAragrahaNaM kim ? pratyaJcaH pazya / pratyatvA / prtyce| " nAo: pUje " [ 4|4|11 ] iti nakhAbhAvaH / 332 daH || 4|4|126 // uda: parasyAca IkArAdezo bhavati bhasya / udIcaH pazya / uThIcA udrIne / udIcyaH | "yuprAgaprAgudapratIco yaH " [zazaka0 ] iti yaH / zrakhApavAdo'yam / zrato dhoH || 4|4|127 // zrAkArAntasva zrorbhasyavaM bhavati / kIlAlapaH pazya / kIlAlapA / kIlAla | zubhyaH pazya | zubhaMyA / shubhNye| Ata iti kim ? AmarAyA / Amae ye / dhoriti kim ? mAlAH pazya / "junazcaH mastyaH " [5|1|103] "thainorAtaH" [4|4|102 ] ityAdayaH sautrA nirdezAH / bhasyetyeva / kSIrapAyicchati kSIrapIyati / toba zaterDiti || 4|4|128 // bhasya viMzaterDiti paratastizabdasya svaM bhavati / vizatyA koto vizakaH / ." viMzatitriMzadbhyAM durakhau" [ 3|4|11 ] iti kuH / tikhe kRte "pupyato'pare" [ 4384] iti pararUpatvam / viMzataiH pUraNaM viMzaM zatam / viMzatiradhikA zrasminniti " tadasminnadhikamiti zaddAntAH " [ 324/167 ] "viMzate" [3 / 4 / 168 ] iti GaH / AsannA viMzaterime zrAsannaviMzAH / "saMkhyeye [11387] ityAdinA saH / "saMkhyAvADo'bahugaNAt" [4/2/69 ] iti DaH sAntaH / dvitIti kim ? viMzatyA | haravatakasya diti parataH khaM bhavati / triMzatA krItaH triMzakaH / viMzaM zatam / grAsannAzcaturNAmime grAsannanvatAH / kumudvAn / nacAn / vetasvAn / kumudA yasmin deze santi " kumudranaivetasAGkit" [3 / 2 / 67 ] iti manuH / nalam / naDA asmin deze santi "navazAdAGkit" [3/2261] iti balaH / DiskaraNasAmarthyAdamasyApi deH kham / ataeva upasare jAta upasarajaH / mandurAyAM jAtaH mandurajaH / "rakhe cApaH kvacikhau " [ 4 / 3 / 173 ] iti praH / no'puMso vRti. // 4|4|130 // nakArAntasya bhasya iti parataSTikhaM bhavatyapuMsaH / zrAgnizamiH / devazamiH / aulomiH / bAhUvAdityAdi / na iti kim ? vaidyuto'gniH / puMsa iti kim ? puMsa idaM posnam / "strIpu sAmnuktvAt" [3 / 1 / 72 ] iti aJnuko / chatIti kim ? zarmaNA / zarmaNe / bhasyeva / zarmA bhagataM zarmakSayam / zarmamayam / " hetu manuSyAdvA rUpyaH " [ 333355 ] iti rUpamayadau / sabrahmacAryAH || 4|4|131 // sabrahmacAritrityevamAdInAM hRti deH khaM bhavati / sabrahmacAriNaH ziSyaH sAmAcAraH / pIThasarpiNo'yaM paiTasarpaH / kalApino'yaM kAlApaH / athavA kalApinA prIkamadhIte zaunakAdeSu vaizampAyanAntevAsitvANini prApte " kalApino'y " [3 / 376] ityaN / "taspadhIte" [312151] ityaNa | "upayokkAt" [3 / 2154] ityup | "chandomAhmaNAni cAzrava" [3|2| 56 ] rzata adhyetRviyatA / kuthuminaH ziSyaH kauthumaH / titilinaH taitilaH / jajalinaH jAjalaH / zranyeSAM taitilijAjalizabdAvAcAryavacanAvupacArAd grantho'pi tayoruktaH / tamadhIte taitilaH / jAjalaH / lAGgalinaH ziSyaH lAGgarinamadhIte yA lAGgalaH / zilAlino'yaM zailAlaH / zikhaDino'yaM zaikhaNDa: / sUkarasabhano'yaM saukaratanaH / suparvaNaH sapatraH / imantAnAM "prAyo 'napatye 'gniH" [4/3/155] iti TikhapratiSedhaH prAptaH / ivAzmacarmaNAM saGkocavikAra kozeSu ||4|4|132 // zvan azman carman ityeteSAM saMkoca vikAra koza ityeva hRti : khaM bhavati / zaukaH saMkocaH / zauvano'nyatra / kathaM zauvaM mAMsam | "alaH" [4 / 4 / 158] ityatra mAyomahAnuttarvikAre vipratiSedho neSyate / zmano vikAra zrAzmaH / zrazmano'nyatra / cArmaH kozaH / cArmaNo'nyaH / A Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zra0 4 0 4 sU0 133 - 140 ] mahAvRttisahitam TakhorecAH || 4|4|133 // granityetat khoH parataH bhavati / dvayahaH / vyahaH / dve ahanI samAhRte, trayANAmahnAM samAhAraH rase kRte " rAjAhaH sakhibhyaSTaH " [ 4/2/63] iti TaH sAntaH / "na samAhAre" [21] iti zrAdezapratiSedhaH / dve ahanI bhUto bhAvI vA dUdhahInaH / tryahInaH / hRdayaM rasaH / " samAyAH vaH" [ 32482] ityadhikAre "rAmyadaH saMvasrAt" [ 3484] iti khaH / grahnAM samUhaH ahInaH / hRta iti bahuvacananirdezAtkhaH / dakhoreveti kim ? ahnA nirvRttmaahikm| " tena nirvRsa:" [ 3 / 4 / 75] ini prAgyaSThaJa 1 evakAra iSTato'vadhAraNArthaH / ahna evaM Takhoriti mA bhUt / evaM hi madrarAja iti na svat / "khe'dhvanaH" [4 / 4 / 160] iti pratiSedhArambhAt dRSTo'vadhAraNe pratipattigauravaM syAt / koro'svayambhuvaH ||4|4|134|| karmazabdasya unca bhane iti parata zrArAdeza bhavati svayambhUzabdaM varjayitvA / kavA apatyaM kAdraveyaH / " strIbhyo DhaN" [ 3(1 / 106 ] iti daN / "lam" [4|4|135] ityasyApavAdArtha kadragrahaNam / uvarNAntatya mANDavyaH / bAbhravyaH | aupagavaH / kApaTavaH / avabhuva iti kim ? svAyambhuvaM dhAma svAyambhuvI prakriyA / "tasyedam" [ 338 ] ityam / zrotvaM pratidi utrAdezaH | Dhe kham ||4|4|135|| de parata untatva khaM bhavati / kAmaNDaleyaH / zativAheyaH / jAmeyaH / "bAhnantakadukrama gajalubhyaH khau" [3|1|60 ] iti Utye kRte / grapatyArthe "catuSpAdbhyo DhaJ " [3 / 1 / 123 ] iti Ja / jAntrAH jAneya | "dvayacaH " [3|1|110] iti DhaN / iyuvau paratvAtvaM bAdhate / vAlsapreyaH / laivAneyaH / vatsIH catuSyAd | lekhAH zubhrAdiH / Ta iti kim ? kamaNDalave hitA kamaNDalalyA mRt / thasya dyAM ca ||4|4|136 // inAntasya ca sa bhavati GItye hRti ca parataH / dAkSI | lAkSI / "iso manuSyajAteH " [3 / 1 / 55 ] iti GIH / streko datve kriyamANe zratimakherAgacchatItyatra doSaH syAt / sakhImatikrAntaH atisakhiH / " zrIgonIcaH " [9191 ] iti prAdeze kRte sambhyakhyorekAdezaH satrizabdabaddha vatIti "svasakhi" [1167 ] iti susaMjJAvirahAdegna syAt / khe tu na doSaH / avarNAntasya gaurI kumArI / chati - nAmevaH / naiveyaH / " ito'nitraH " [3|1|111] "dvayacaH " [3 | 1|110 ] iti daNa | zrImataH / nandatya- devadatiH | vAyuvegeyaH / matsyoGayoGayAm ||4|4|137 // matsyazabdatva use vakArasya va bhavati GoyeM parataH / matsI / "gaurAveH " [2 / 1123] iti GoH / bhavasyApatyaM strI nAtsI / "dvadhanmagadha" [3|1|152 ] zrAdisUtreNAy / tadantAnGoH / GayAmavarNakhasyAsiddhatvAduGa yakArasya svam / aNi parato'strasya vyAzrayatvAsiddhatyam | jaGa iti kim 1 malyacarI / yagrahaNamuttarArtham / vyAmiti kim ? matsyatyedaM mAtsyam / sUryAgastyayozche ||4|4|13|| sUrya agastya ityetayozche GayAM va parata uGo yakArasya khaM bhavati / khaurIyaH / saurI | AgastIyaH / AgantI / sUrvAgasyazabdo kevala Da na prayojayata ityayantau gRpate / sUryo devatA ava sauryaH tasyAyaM saurIvaH | sUryasyeyaM saurI / zragastyasyApatyam vivAda | zrAgastyaH | tasyAva mAgastIyaH / leAM cA'taH svasyAsiddhatvAduG vakAraH / aNyasvasya vyAzrayatvAdasiddhatvaM nAsti / sUryAya hitaH gallyAya hita iti prAkTarako nAstyanabhidhAnAt / ceti kim ? sauyaM tejaH / zrAgasya sthAnam / ut / sUryamayI | tiSyapupyayormANi // 44 // 23 // tiSyapunna ityetayorA upavi kAlaH taiH / paupaH / tiSyapuSyayoriti kim ? sidhyena yuktaM saidhyamahaH / bhAkhIti kim ? puSyo devatAspeti pauSyaH / ho to kyAm ||4|4|140|| hala uttarasya hRkArasya u khaM bhavati iyAM parataH / gAryo / vAlI | vAjI | "yasa:" [3 / 1 / 16] iti hIH / yakhavidhiM prati na sthAniyaditi halaH paratvaM yakArasya / hala itya Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 4 pA0 4 sU0 153-147 vizepeNa grahaNam / hato'nyasya vA halaH parasya idhakArasya svaM bhavati / tena "pRkAhaeyaNa" [24] bAgI / hala iti kim ? vAyuvegevo | ita iti kim ? abhyAm / gaurAdilyAnDIH / vaidhatva bhAyA vaiyA / yAmiti kim ? zrAvaTayA / avaTasvApatyaM strii| kvandhyanAdadhRtyApatyasya / / 4 / 141 // kya ci ityetayoranAkAyado ya hRti parata Apattasya yakA rasva halaH parasya khaM bhavati / gAgIyati / vAtsIyati / gAAyate / vAtsAyate / ci / gArgIbhUtaH / vAtsIbhUtaH / anAti hati-gANa samUho gAgakam / vAtsakam / "vRddhokSopTorabhra" [3 / 2 / 34] AdinA buna / gargaNA maGgho'ko vA gArgaH / vAtsaH / anAtIti kim ? gAAyaNaH / hatIti kim ? sAmAnyenApa yatya khaM yathA syAt / zrApatyasyeti kim ? sAjhAzyakaH | kAmpilyaH / saGkAzena nivRtaH / kampilena nivRtaH / "vunchaN' [3 / 2 / 60] AdinA eyaH / tato bhavArthe "bandhayochaH" [3 / 2 / 6] iti buJ / ddala ityeva / vAyuyegepaH / tasyantikasya kAdaH // 142 / / tasi parato'ntikarUpa kakArAdeH khaM bhavati / antikAt antitaH pAgataH / "tame parataH tAdeH kAdezvAntikasya khaM vaktavyam" [vA0] | atizavena antikaH "tameSThAvatizAyaneM" [111114] iti tame kRte | antamaH / antitamaH / "jhisaMzakasya bhamAtre TilaM ca vaktanyaM sAyanAtikAyartham" vA0] | sAyandhAtarbhavaH sAyapAtikaH / paunApunikaH / AkasmikaH / zAzvatika ityatra "yeNaM ca dveSaH zAzvatikaH" [14 / 5] iti nipAtanAnna bhavati / zazvacchabdo lakSaNam / aArAtIyaH ! zAzvata ityAdiSu na naM bhavati / "kAlAim" [3 / 21133] ityataH kAlAditi yogavibhAgaH / tena zazvacchayAdagA / visvakAdezyasya / / 14 / / visvakAdInAM chasya va bhavati iti parataH / na DAdipu cillyAdayaH pazyante kRttakugAgamAH iha nirdiSTAH / vilyA asmin deze santi "utkarAddezchaH" [Rs.] "naDAdeH kuk" [3 / 227] cAgamaH / vilvakIyaH / tatra bhavo bailvakaH / sarvasya chasya kham / anyathA anarthakaM syAt / veNukIyaH vaitrakIyaH / baiMka | ketasakIyaH / baitasakaH / tRNakIyaH | tAkaH / inukIyaH / pakaH / kapiSThalakIyaH / kApiTalakaH / kpotkiiyH| kApotakaH / "kubAyAH praca" / kaJcakIyaH / krocakaH / kuka cha eva mAbhavati / hasyota kimartham ! kuko nivRttimA bhUt / anyathA "sanniyogaziSTAnAmanyatarApAye ubhayorappapAyaH" [pa0] iti yathA paJca indrANyo devatA asya "hRturtha" [2 // 3 // 46] pati rase kRte aAgAsyAraNo rasthovanapaye" [15] dvAyup / "dupyup" [I] iti strItyatya nivRttau Anuko'pi nivRttiH / pnycendrH| turiSThemeyassu // 4 // 144|| nazabdasya khaM bhavati ipTemeyassu parataH / kariSuH / karIyAn / hariSTaH / harIyAn / sarca kamanno'yameSAmatiza yena karImAn "vinmatorupa" [1 / 1 / 125] ityanenop ! "ipTheyasIca sarbasya tuH svam" / antyatva "TeH" [4151145] iti siddham / imangrahAmuttarArtham / TeH // 14 // Tezca khaM bhavati imeyastu parataH / pariThaH / paTimA / paTIyAn / ladhiSThaH / ladhimA / ladhIyAn / NAviSThavanmRdaH // 44146 // Nau parata iThe isa kArya bhavati mRdaH / paTayati / lapayati / kamantamA caSTe karayati / prazasyamAcaNTe "zrAdep" [25] yati / jyayati / vADhatya sAdhayati / yuvAna kati kanayati / stragviNaH khajayati / sarvatra "naikAcaH" [1455] iti pratirodhaH / gukArya nivRtte ner | enImAco etapati / "tasAdau" [53 / 147] ikhi muMvadbhAvaH / uttaratrApi praznAcAre prAparzata / sthA yAna / mukArya paribhASAyA anityatyAdai pugAgamau / pRthu prathayati | sthUlasya sthavati / sthUladUrayuSahrasvakSiprakSudrANAM yaNa ika epna paahaa147|| sthUla dUra yuvana hasta kSiNa kSudra ityeteSAM gaNaH glaM bhavati ika papa ca hAchemeyamsa parataH / sthaviSThaH / sthavIyAn / daviSThaH / devIyAn / "yukAspayoH kanvA" [ / 1 / 123] ityanAdezapane-yaviSThaH / babIyAn / "amantyavikAre'ntyasadezasya" [10] iti yakArasya na bhavati / hasiSThaH | isIyAn / hasimA / kSepiSThaH / kSepI yAn / kSepimA / daudiyaH / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a. 5 sU0 155j mAsikSAsaH 335 kSodIyAn / kSodimA ! svAdayaH pRthyAdau paTazyante / yaNaH parasya tu."Te:" [44155] iti kham / ika ini kimartham ? kSepiSTha ityA ananyasyApyen yathA syAt / No hasyamAcapTeM hasati / gukAryasya nirvRttavAn uDa emna bhavati / priyasthirasphirayAdeH ||4aayaa4|| priya sthira, skira ityate rAm ikAgadayaNaghAtasya akArA. dezo bhavati iSTemeyassu parataH / praSTaH / preyAna / premA | stheSTaH / stheyAn / sthamA / speSTaH / spheyAn / sphamA / niyamAcaSTa prApayati / sthApayati / "devamaNe" [3 / 3 / 22] iti nirdezAt gukAryaparibhASAyA anityantrama / tena Nitri "ligAtyacaH" [4:213] ityam / / - bahulaguruvRddhapradIrghaSandArakANAM yaSTigarvapitrapavAyavRndAH // 41959 // bahula guru vRddha tRppa dIrgha vRndAraka ityeteSAM cahi gara, bara carSi ra drA vRna ityeta AdezA bhavanti ipTevasma pagnaH / baMhiSThaH / vahIvAn / baMhimA / grissttH| garIyAn / garimA / uru-variSThaH / barIvAn / varimA / vRddhasya jyAdeza unH| vacanAda yamapi bhavati / varSiSThaH / varSIyAn / trapitaH / trapImAn / drApiSThaH / drAdhIyAnna / dvAtriMmA / nniSTaH / vRndIyAn / gagAvapi vaMzati / garayatItyAdi yojyam / ripAra vRddhavRndArakavarjitAH pRthvAdI drapanyAH / praNavacanebhyo'pi zrAva vacanAt iSTayasU / / bahorcasmAtkham // 15 // ahobhU ityayamAdezo bhayati asmAcca parepAma iSTamayasA gya bhavati / bhUyAn / bhumA / "parasyAveH" [111051] kham | bhUbhAvalyAsidatyAna ukArasyauttvaM na bhavati / bahoH pRthvAditvAdiman / yiT ceSThasya // 4 // 4151 // iSThasya biDAgamo bhavati bahozca bhUgadezaH / bhUyiSThaH / gvApabATo yiDAgamaH / ikAra uccAraNArthaH / bhUmAvasyAsiddhavAdautvAbhAvaH / jyAdeyasaH // 4152 // dhyAdezAtyaraspa Iva zrAkArAdezo bhavati / jyAyAn / dhyAyAMsau / jyAyagniH / "prazasyasya naH" [1121198] "jya:" [4 / 11120] iti jyAdezaH / prakRte khe parasyAdau kRte "dIrakRdrge" [52 / 134] iti pUrvasya ca dIye siddhamiti cet "gukArye nirdhate punarna tanimittam" [10] iti dItvaM na tvAdityAkAravacanam / Uro'nAdeH // 4353 // RkArasya rephAdezo bhavalpanAdedhimaMzakasya iSTemayattu parataH / prathiSThaH / prathIyAn / prathimA / mraviSThaH / nadIyAn / mradimA / akArAnto rephAdezaH / uriti kim ? paTiSThaH / anAderiti kim 1 atizayena RtavAn amRtIyAn "vinmatohap" [4 / 1 / 125] iti matohara / Iyas / gheriti kima ? kRSiSThaH / kRSNIyAn / kRssnnimaa| pRthumRdvoH kRzabhRzayAI parizrRDhayozvaro bhavatyeva / siMhAvalokato'ne prAyograhaNAzyaM niyamaH // tenei na bhavati / mAtaramAcaSTe mAtayati 1 paravAhikhasyAyamapavAdaH syAt / tathA kRtamAcATe kRnayani / naikAcaH 4AhAra.54|| ekAcI bhasya yaduktaM tanna bhavati / tvacitaH / tvacIyAn / buciSThaH / sucIyAn / "vimmatopa" [1/1125] iti matorupi kRte ":" [11345] iti va prAmam / ragAvadhi lvagvantamAcare, tvacati / sucayati / ekAca iti kim ? atizayena jamumAn vasiSThaH / basIyAn / vasayati / neti yogavibhAgaH / tena "rAjanyamanuSyayUnAmake yaduktaM tanna bhavasi" rAjanyAnAM samUho rAjanyakam | manuSyANAM samUho mAnuSyakam | "kyaccyanAtyApatyasya" [14] iti yakha prAtam | yUno bhAvo yautranikA / manosAdipAThAgu "no'puMso hati" [ 30] iti Tikhe prAptam / prAyo'napatye'raNInaH ||155 // zrAnapanyArthe'Ni parata inantasya yadukmaM tanna bhavati pAyaH / sagviNa idaM smAritraNam / tathA sAMkoTinan / gAMgakSiNam / sAmmArjinam / "bhimabhividhA" [2 / 3 / 66] duni Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 jainendra zyAkaraNam [a0 4 pA0 4 0 756-166 jin / tadantAt svArtha "jino'" [22] ityA | anapatya iti kim ? vAhubalino'patyaM bAhuktaH / aNIti kim ? medhAyine hita medhAtrIyam / prAyograhaNAtsyacitpratiSedho na bhavati / daNDinoM samUho dAecham | chAtra / aukSam / / 156 // aukSamiti nipAtyate'napAye / ukSNa idama, zrIkSama / apatye zrIkSaNa iva / "pAdihandhRtarAzo'Ni" [ 23] ityakham / "anaH" [4158] ityaspApavAdo'yaM yogH|| __ gAthighidathikkezipaNigaNisphAdeH // 157 // gAdhin tridathin kezin paNin gaNin / igateSAM sAdezca ino yaduktaM tanna bhavati / gAthino'palyaM gAthinaH / vaizvinaH / kaizinaH / pANinaH / gANinaH / phAdeH zAminaH / cAriNaH / mAdriNaH / apacArthe'pyaNi pratiSedhArthamidam / anaH // 44158 // anapatya iti nivRttam / sAmAnyenANi parato'no paduktamatra TivaM ca tanna bhavati / karmaNA idaM kArmaNam | sAma devatA atya sAmanaH / hamno vikAro haimanaH / yajvanI'palyaM pAvanaH / prAva ityanuvRtterike'pi TinnAbhAvaH 1 upacArAdathavA pranyo'pi tamadhIte ANikaH / ye'DI // 959 // alAvarSe kArAdau iti parato'no yaduktaM tanna bhavati / sAmAna mAdhu: sAmanyaH / vemanyaH karmaNyaH / rAjo'patyaM rAjanyaH / takSNo'patyaM tAkSaNyaH / "senAntalakSaNa" [3 / 3.140] zrAznA takSNo khyaH / aAtrini kima ? rAjyam / "guNotimrAhmaNAdibhyaH karmaNi ca" [3 / 1114] iti TapaNA / khe'dhyanaH // 44160 // annanaH khe parato yadukta tanna bhavati / adhyAnamalaMgAmI zradhvanInaH / "yakhAradhvanaH" [3 / 4 / 136] iti khaH | be iti kim ? prAyaM kRtyA gataH "geradhvanaH" [A ] itya kAraH saantH| namAderapatye'carmaNaH || mahAdino dharmanityApAyA to yaduktaM tanna bhavati / mughAmno'yatyaM sauSAmaH | bhAdrasAmaH / "no'pu so hati" [15 / 130] iti Tiparva bhavatyeva / mAdarini kim ? saucanaH 1 apalma iti kim ? carmaNA parivRtazcArmaNI rathaH / "parivRto rathaH" [3 / 2 / 8] ityaNa | abarmaNa iti kim ? hairaNyavarmaNaH / prAyogragAnuvRttastinAgno vikalpaH / hitanAmno'patyaM haitanAmaH / hailanAmanaH / nAmo jAtI // 4 // 12 // apatya iti vartamAnaM jAtevizeSaNam / brAhma ili nipAtyate satyajAtairanyatra / brAhmaNo (brAjho) garbhaH / brAhmamammam / "taspedamU" [3 / 3 / 88] ityaNa / ajAtAviti kim ! brahmaNo'patyaM brAhmaNaH / apavajAtiriyam | ajAtAviti prasajyapratipaMdho'yam / tena apatyajAteranyatra jAnAyapi nipAtanAmayate / brahAgA iyaM brAhahI grISadhiH / kArmaH zIle 133 // kAma iti nityate zIle'the / karmazIlaH kAmaH / "chanAdeNA" [313 / 180] iti e: / sa tu "no'puso hati" [4 / 1 / 130] ityeva Ne Tikhe siddhaH / "anaH" [4158] iti tvariMga pratirodhaH / idameva jJAeka "Ne'SyaN kRtaM bhavati [pa0] iti / tena curA-zIlA caurI / NAntAn-DI vidhiH / zIla iti kima ? vAgyuktaM karma kArmaNam | "tayuktAskarmaNo'" [1242] ityam / dagiDahastinoH phe // 4164|| daNiin hastin ityetayoH phakAsadau hRti yaduktaM tanna bhavati / daNDinI'natyaM dANDinAyanaH / hAstinAknaH / nAdityAtphaN / yAzijilAzinoH pheDhe // 4165 // vAzin jilAzin ityetayoH pha de ca yaduktaM tatra bharati / bAzino'patyaM vAzinAyaniH | tikAvitvAriphana / nihAzino'palyaM jaimAzineyaH / "zubhAdeH' [3 / 1 / 112] iti DhaNa / "no'pu'so hasi" [1 / 4 / 130] iti Tistra prAptam / caurAhatyadhaivatyasAra vaizyAkamaitreyahiraNmayAni // 166 // zrINahatya dhaivatya sArava aiccAka maitraya hiraemaya ityetAni nipaatynte| bhrUNahan dhIcan ityetayoSTaNi tattaM nipAtyate / bhraganA bhAvA Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '105 pAsU0 -6] mahAvRttisahitam 337 bhrauNa hatyA kara zApa natoga tirona eba nAnyatra hantestatvam / teneha na bhavati / vAtraghna iti / dhIno bhAvo dhaiyatyam / sarayUzabdasya aNi parato yavaM nipAtyate / mAravaM jalam / ikSvAkorapatyam aicvAkaH / "rASTrazadAdAso'n" [3|1|150iti ani ukAratya gvaM nipaatyte| "sasyevam"[23] iti vA bhavArthe "koDa:" [3 / 2 / 110] iti vA'rie : mitrayorapatyaM maitreyaH "gRSTayAna" [ 3 ] ini dAraNa kRte "yAderiya" [5 / 27] yAdo yuzabdasya khaM nipAnyate / yAderiyAdezastu vidAditvAdani kRte draSTavyaH / atrantasya sAdivivakSAyAM "sAlaNavo'nyanijAmaNa" [3 / 3 / 15] iti aNi kRte maitreyaH saddhaH / dagantatva saJjAdau "vRkhacaraNAbhit" [2 // 3564] iti vuni maitreyakaH saGghaH iti bhavati / hiraNyasya vikaarH| "mayajvaitayorabhavayAcchAvanayoH" [233/108] iti mayaTiM kRte kzabdasya kham / hiraNmayaM jinagaram / ilabhayanandiviracitAyAM mahAvRttau caturthAsyAdhyApasya caturthaH pAdaH samAnaH / paJcamo'dhyAyaH yuvoranAkau // 523 // truju ityetayogoMnimitabhUnayoH ana aka ityetAvAdezau bhavanaH / yuvorivyu. sRSTavizeSaNa yo: sAmAnyagrahaNam / yoranaH / vorakaH / nandyAdevyu: nandano rmnnaaH| "zatrutRcI" [2 / 1 / 106] kArako hArakaH / etramAGgako bAGgakaH / aGga jAto bhavo veti vigRhya "bahutve'vorapi" [3 / 2 / 103] iti vuna / yoH kRta eva grahaNaM vyAkhyAnAt / teneha na bhavati / urNAyuH / zubhaMtruH | uNAdInAM bahulaM tyasaMjJA teneha na bhavati bhujaH / "bhujimRdbhyAM yugayuko" [u0 sU0 3121] iti yupha / AyaneyInIyiyaH phADhakho tyAdInAm // 5 // 2 // 2 // pha da ntra cha gha ityete lyATI vartamAnAnAM niracAm zrAyana e In Iy ya ityete aAdezA yathAsakhyaM bhavanti / "nadAdeH phaN" [31] nADAyanaH / cArAyaNaH / "strIbhyo DhaNa" [3 / 1 / 10] vAyuvegeyaH / vAsavadatteyaH / "pratijanAdeH kham" [3 / 3 / 203] / pratijane sAdhuH pratijanInaH / aidaMyugInaH / "dozla" [3 / 2 / 6.] bAptadhImo dhvajaH / caizravaNIyA zidhikA | kSatrasthA patyaM kSatriyaH / tyatraNa kim ? phakrati / daukate / Anigrahaga kim ? jAnudaghnam 1 paNDaH / zaGkhaH ityAdI "uNAvayo bahulam" [2 / 2 / 167] ityAdezA na bhavanti / jho'ntaH / / 5 / 13 / / tya ityanuvartate / zrAdigrahaNe nivRttam / svaritaliGgAbhAvAt / ma iti jhakArasya tyAvayavasya asta ityavamAdezo bhavati / jAnanti | pazyanti / "javizibhyA " u0 sU0] jarantaH / verAntaH / tyasyeti kim ? ujjhitaH / asthAt // 55 // 4 // thasaMzakAparasya jhasya at ityayamAdezo bhavati / dadati / dadatu | mimate / mimanAm / antA dezApavAdo'yam | na tu menuM saH / adaduH / ajanuH / de'nataH // 515 // daviSaye yo jhakArastasyAna kArAntAgoruttarasya adityayamAdezo bhavani / lunate | lunatAm | atunata / punate / punatAm | apunata | da iti kim ? lunanti ! punanti / anata iti kim ! cyavanne / plavante / nityatvAt prAgeva zam / zIko raT // 5 // 16 // zIDo gonimittabhUtasya bhAsya ruDAgamo bhavati / zerate / zeralAm | aorata | ruiyaM parAdiH kriyate jhamahaNena grahaNaM yathA tvAttena "zIko ge" [5 / 3 / 130] ityeSu / paranvena ruTi kRte aAdigaNa nivRttemadhye'pi svAvayavasya bhAspAdAdezaH / sAnubandhagrahaNa kim ? yavantatya mA bhUna | vyatirIzyate / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ [a0 5 0 1 sU0 7-68 I teH siddhasenasya |zarAja vettegonimittabhUtasya kasya ruDAgamo bhavati siddhasenasyAcAryasya matena / saMvidrate / saMvidate / saMvidratAm / saMvidatAm / samadrita / samavita "samo gamprati" [1/2/24] ityAdinA viderda: / tipA nirdeza udhdhikaraNArthaH / tena "vina vicAraNe" [.] iyasya vaidikasya grahaNaM na bhavati / vindate / 338 bhisota aisa || 8 // arthavAdvibhaktivipariNAmaH / ityakAralAda gostarasya bhisa aisa bhavati / suraiH / anuraiH | "hI yet" [5] iti pararavAlaM kasmAnna bhavati / bhUtagatyA punaH prApnotI nityacAdais / emiti siddha ai kim ? zratijarale / "tikuprAdayaH " [zaza81] iti se "zrIgonayaH " [111/8 ] iti prAdeze ca kRte / "eka deza vikRtamananyavat" [pa0] iti zabdaspA saGAdezaH / "sannipAtalA yo vizviranimittaM tadvighAtasya " [50 ] iti paribhASeyamaninyA kaSTAya " [2012] iti jJApakAt / zrata iti kim ? sAdhubhiH / taparakaraNaM kim ? vimiH | / idamadasoH sakoH || 5|1| idam dat ityetayoH ekakArayoresa mi aisa kati / imakaiH / "phisarvanAmno'k prAkTeH ko daH" [ 4|1|130 ] itya "va:" [32] iti tasya maMcana damossose:" [ 58 ] iti chAtra varSamAtrasyotvaM dasya malam / madhoti kina jhalyet" [ 52] yenvan / "hali stram" [1971] [5/3/81] itIm | more koriyamavadhAraNaM mA vijJAyIti jJApanArthaH / : zramaH "dAdue" / "bahAvIretaH" itIdamadaH khan / spenAGaTAGaH || 5|1|10|| akArAntAH pareSAM hama ise ityeteSAM zrAdezA bhavanti | indrasya candrasya / indreNa | candrA indrA | candrAt / ina Atta ityeya | kartrA / kartuH 1 H // 56 // 11 // kAntAdrastasya ityetasya ya ityayamAdezo bhavati / indrAya / candrAya / zrata iti kim ? gaye | nAveM / sarvanAmnaH smai // 5|1|12|| sarvasne / tamaiM | bhumai / grata iti kim ? bhagateM / iGiyoH smAtsminau || 5|1|13|| akArAntAnAmno goruttaraborDasa GiityetayoH smAt smin ityetAvAdezau bhavataH / sarvasmAt / sarvasmin / yasmAt / asmin / ata ityeva / bhavataH / bhavati / jasaH zI ||5|1|14|| akArAntAtsarvanAmno goH parasya nasaH zI ityayamAdezo bhavati / kharthe / ete| kedamuttarArtham / payasI / dadhinI / rAntAtsarvanAmnI goruttarasya ityayamAdezo ni / oGa ApaH || 5|1|15|| zrAntAdroH zraGaH zItyayamAdezo bhavati / zrAviti TADApo: sAmAnyena aham | zrIDati porokArasya pUrvAcAryANAM saMjJA / mAle lambete / mAle pazya / bahurAje niSTataH / bahuga pazya | "zranazca zrAtU" [3 / 1110] iti DA | "adhiparI anarthaka" [1/4/10 ] iti nirdezAt "soDiMti" [5/1/106 ] ityAdiSu svazAstrajJayA GidAzrayate / namaH || 5|1|16|| namo goruttarasya zrIH zauyayamAdezo bhavati / dadhinI titaH / dadhinI pazya / evaM vane / jale / "nenyAt" [3/62] iti "suTi pUrvasvam" [33] dInaM bhavati / dadhIni jAsoH ziH || 5|1|17 // napaH parayorjer zam ityetayoH zirityayamAdezo bhavati / tiSThanti / dadhIni pazya / evaM madhUni vanAni dhanAni jasA sahacaritasva zaso grahaNAdiha neyate / pAtro dadAti / aSTAbhya auz // 11268 // zraSTazabdAtparayo jemsoroza bhavati / zrAdau tiSThati / zrapazya / zraSTana iti siddhe prAbhya iti kRtAtvasyoccAraNaM kim ? yacaivAnvaM tatraivairabhAvo yathA svAt / nanu nityamAtvan / idamevaM jJApakamAtravikalpasya | bhraSTa tiSThanti / pazya / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ---- a0 5 pA0 6 sU0 15-26] mahAvRttisahitam "anurakaH zucirdakSaH zrutavAn dezakAkha ghida / vapuSmAna krAntimAna vAgmI dUtaH syAdyaSTabhirguNaiH // " "goradhikAra tadantasya ca" [pa] iti tadantAdapi bhavati / prmaasstto| pradhAne kAryasampratyayAdase na bhavati / priyASTAna iti / "ubilaH" [51118] iti upi prApte bauzArabhyate na "supo dhumRdaH" [3 / 4 / 112] iti / tena apTau guNA yasya soddpttgunnH| oziti siddhe zrIzA grahaNaM kima ! aSTa vAcAne aSTayantIti / svimyAgatanivRne aNTAviti yathA syAt / uvilaH // 5 // 2 // 16 // ilmajJakAduttakhorjarazAsorabhavati / paTa, tiSThanti / eTa, pshy| caM pazca ! naya / paramapaJca / pradhAne kAryasampratyayAdiha na bhavati / niyaSapaH / bipaJcAnaH / napaH svamoH // 25 miti : liyA yA / paTanarayoH svabhoka navati / davi pazya | madhu tiSThati | madhu pazya / tatkulamityatra lavAdyana prAdhitvA kRtAkRtadhamanilyena nityAdupa / nanvaye kRte lakSaNAntareNAmbhAce satyanitya upa ! naivam / "yasya ca lakSaNAntareNa nimitta vihanyate na tadanityam" [pa0] iti / to'm // 5 // 21 // akArAntArapaH parayoH sthamorambhavati / dhanam / vanam / tapAkaraNa bhAta murArtham / madeze jhiyamAnaNe supIti dIva syAn / pratijanasaM kulaM pazyati ca na syAt / "sannipAtalo vidhiranimitta tadvighAtasya" [pa0] ityama umna matrati / DatarAdeH paJcakasya duka // 5 // 22 // DarAdeH paJcakalya dugAgamo bhavati lambeH pagnaH / katarattivati / patarapazya / evaM kalamat / itarat / anyat | anyatarat / paJcakanyAda krima ? samanaH / simama / DatareNa siddha anyataragrahaNaM kimartham ? anyatamaM vanam / nilyamAgamAnuzAsanamitkArasya na bhavati / ekataraM vanam / yuSmadasmado Gaso'z // 5 // 5 // 23 // yuSmadasmadityetAbhyAmuttarasya inso'za bhavati / nava yama / mama svana / zitkaragAM satrodezArtham / DesuToram // 5 // 1 // 24 // yuSmadasmadbhayAM parasya De ityetasya suTazca amityatramAdezo bhavati / tubhyam ! mahyam / tvam / aham / zubhAm / AvAm / yUyam / vayam / svAm | mAm / yuvAm / AvAma / "yukAyo dvI [1 / 11351] / "prAvi" [5 / 1 / 147] iti dasyAtvam / ipi punaH "ipi" [5/31146] ityaastrm| zaso naH ||511 // 25 // yuSmadasmadityetAmyAM paratya zasI nakArAdezo bhavati / yuSmAn / asmAn pAna jinaH / "parasyAdeH" [ 5] ityakArasya nakAraH / "sphAntasya svam [5 / 3 / 41] iti sakAraya kham / "ipi" [5 / 1 / 146] ityAtvam / "nazca pusi" [4311] iti nalyo na bhibhyatyAlaganyAyupmadasmaToH / bhyaso'bhyam ||shsh26|| yuSmadasmabhyAM parasya bhyaso'bhyamityayamAdezo bhavati / yupmabhyaM deyana / asmabhyaM devam / "khamAdeze" [511115] iti daravam / "epyato'pade" [34] ina pararUpAdhama / atkAyAH // 27 // yuSmadasmadyAM parasya kAyA bhyaso'dityayamAdezo bhavati / yugmadadhIte / asmddhiite| useH|| 28 // yuSmadaramathAm parasya iseradAdezo bhavati / "svamAveke" [4111356] / yat / mat / __sAma prAkam // 5 // 1 // 26 // yuSmadasmabhyAma parasya sAma pAkamAdezo bhavati / yupmAkam / asmA kam | bhAvinaM suTaM bhUtabadupAdAya sAma iti nirdezaH kRtaH / Akami kRte muganivRttyarthaH / kami kriyamANe Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jainendra vyAkaraNam [a0 5 pA. 1 sU0 30-36 etvaM syAt / akamvakAroccAragasAmarthyAtpararUpAbhAve sve'ko dItvena siddhamAkAravacanaM kim ? halantAdapi badhA syAt / suSmAnAcakSate yuSmayanti / teSAM yuSmAkam / tuhmostAtaGa kAziSi / / 5 / 1 // 30 // tu hi ityetayorAziyarthe tAtaDAdazo bhavati vA / jIvatAta. vAn / jIvatu bhavAn | jIvatAtnam | jIva tvam | tAtaddhi GitkaraNamepo va ITazca pratiSedhArtha natvantAzArtha vyAkhyAnAt / tena kurutAt | mRAt batAdbhavAniti siddham | AziSIti kim ? kiM karotu bhavAn / kuru tvam / jIvatAtvamityatra "prato he" [[96] iti sthAnivaddhAvAdupa prApnoti / naivaM "humalyo hedhiH" [VINR4] ityatrAdhikAre ato heriti punardipraharaNAd hirUpasyaiva herunbhavati / uktaM ca "tAtahi zivaM saMkramakRtsmAinsyavidhizcettantra tathA na / heradhikAra heradhikAro nAzavidhau tu jJApakamAha 18" pyasticAkse kyaH // 11 // 31 // tvA ityetasya pya ityayamAdezo bhavati tise cAkse ca / titeprakRtya | vAkse-uccaiHkRtya / nIcaiHkRtyAcaSTe / tivAksa iti kim ? akRtvA / paramakRtvA / yabhe'zvavRdhayo kmAMdha sukU / / 5 / 23 / / bhaviSya azva vRSa ityetayoH kyAca parataH sugbha pani / azvasyati bar3A / RSaspati gauH / bha iti kim ? azvIyati | vRSIyati devadataH / kSIralavaNayolaulye // 5 // 6 // 33 // kSIralavaNayolaulye kyaci parataH sum bhavati / daurasvati mANavakA | lavaNaspati udaH / lolya iti kim ? kSArIyati / lavaNIyati vAtakI / kme'zyapAkyAca sa iti siddhe gurunirdezAt "kvacidanyatrApi sugasuzca samRdayo laulye bhavati" | dadhimyati / madhurati / dadhyasyati / madhvaspati ityAdi siddha m / AmyAssarvanAmnaH suda // 5 // 1 // 34 // AvarNAntAtsarvanAmna Ami parataH suI bhAvati / sarveSAm | yopAm / teSAm / keSAm / sarvAsAm / yAsAma. ] nAsAm / kAsAm | aAditi kAnirdezaH AmIlyasyotaratra sAvakAzasya sAnirdeda prakalpayati / zrAditi kim ? bhaktAm | sarvanAmna ityeva | narANAm / prestrayaH // 5 // 1 // 35 // tri ityetasya traya ityayamAdezyo bhavatyAmi parataH / trayANAm / paramarayANAm / prerambApacaturo nuT // 11 // 36 // pra il mu ityevaMsaMjJakebhya AmantAccatuHzabdAcca Ami parato nuD bhavati / pra-devAnAm / kavInAm | sAdhUnAm | ila-pAyAm / paJcAnAm / mu-nadInAm / badhUnAna / zrApa-vidyAnAm / bahurAjAnAm | catur-catuerNAm / "goradhikAre tasya tadantasya ca" [50] cati / paramapagaNAm / paramapazcAnAm / bhuruve kArvasaMpratyayAdiha na bhavali / priyazyAm / priyaemaAm | idikhornum // 21 // 37 // ikAreto dho mAgamo bhavati / nanditA / nanditum | kugiDanA | kuNTinum | iditi kim ? pacati / dhauriti kin ? abhaitsIt / sirakhaM tyaH / "ghimbikRemyora ca" [2 / 1/75] iti sanumkanirdezAttyotpatteH prAgetra num | tena kuNDA / huNDA ! "sarohalaH" [2 / 3 / 85] ityaH siddhaH / "utrugdira" [dhA0] iti jJApakAdirito numna bhavati / bhedanam / ze mucAm // 5 // 1 // 38 // do parato mucAdInAM num bhavati aagnnprismaasH| muJcati / lumpani ! vindati / za iti kim ? bhoktA | moktum | ekasya bahutvAnupapatroccAdInAmiti vijJeyam | ze iti yoga vibhAgAt "tRmphAdarInA nakAroko num bhavati" | tRmpati / dRgphati / gumphati / umbhati / zumbhati / "halukaH nityanidisaH" [1/4/23] iti nakham / pazcAnum / masjinazoli // 51 // 36 // marija nathU ityetayornumbhavati salAdau parataH / maDktA / maGkta m / neSTA / manTum / masjemi kRta "hano'nansarAH sphaH" [13] iti dvayokhrayANAM vA sphasaMjJA / dvayoH skasaMjJAmA Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a. 5 pA0 // sU0 40-46] mahAvRttisahitam zriya sphAdeH sasya kham / numo'nusvAraparasvatthe | jhalIti kim ? majanam / nazitA | masje: "malA jaz mazi" [5/4/128] iti sakArasya datvam / dasya ca cutvaM jakAraH / "radhAdeH" [11] beT / radhijabhoraci // 5 // 40|| radhi jama ityetayoH ajAdau paratI num bhavati / randhayati / randhakaH / sAdhurandhI / randhaM randham / radho vartate / jambhayati | jambhakaH / sAdhujammI | jambho vartate / kRtAkRtaprasaGgitvenaipaH prAgeva num / acIti kim ? raddhA / abhyam / liTITi radheH // 5 // 1 // 41 // radhenum bhavati iDAdau liTi parataH / rarandhiya / rarandhima ] numabidhAnasAmarthyat "hajusa lisyanidisaH [ 22] iti nakhaM na bhavati / nityArtho'yaM yogH| riyava rahATI nAnyasmin / racitA / radhitum / viparIto niyamaH kasmAnna bhavati ? iDAdAveca liTauti / iha na syAt / sandhatuH / raranpuH / neNe yogvibhaagaadissttprsiddheH| liTITIti yogaH kartavyaH / tadanu rasita / raliTITi numa bhavati / radheriti pRthakaraNaM kimartham 1 liTITItyaSTaniyamasiddhiryathA syAt / liTyaveDAdau radhenu miti / rabho'zaSliToH // 5 // 1142 // rabho gonU m bhavati ajAdI na tu zabliToH / ArambhavAmi / ArambhakaH / sAdhvArambhI | ArambhamArambham / Arammo vartate / azabliToriti kim ? Arambhate ! aare| acItyeva / Arambham / azabliTorityatra prasajyapratiSedhaH | natraH sApekSatyApi gamakatvAdanubhojyAdivatsavidhiH / labheH ||shs43|| labheH zablirjite'jAdau numbhavati / Alambhavati / AlambhakaH / sAmbAsagI / AlambhamAlambham / Alambho vartate / azabliTorityeva / aAlamate / Alebhe | acItyeva / layama / pRthagyogakaraNamuttarArtham / ADo yi // 44 // Adhuvasya lamaryakArAdau tye parato num bhavati / zrAlAbhyA gaumaNena / ASTha iti kim ? labhyam / yIti kim ? AlabdhA / Alabhya gata ityatra kRte'pi numi "ilunaH dhimyanivitaH" [44123] iti nanam / mumbacanaM vanyatra sAvakAzam / ___ upAtprazaMsAyAm // 5145 // upAtparasya labheH prazaMsAyAmarthaM num bhavati yakArAdau / upalabhyA bhavatA vidyA / upalabhyAni dhanAni | prazaMsAyAmiti kim ? upalambAmAd dRSalAt kiJcit / geHkhaghoH // 5346|| geruttarasya labhenum bhavati khaghoH parataH / muprantambhaH / dummalAnaH | ghatri-pralambhaH / upasambhaH | geriti kim ? Ighallamo lAbhaH / niyamArtho'yaM yogaH | gereva khaghoH / atha ge: khaghoreva kasmAnna bhavati 'zapa upalammane' [zrA0] ityAdinirdezAt / na sudubhyA kevalAbhyAm // 1 // 47 // su dum ityetAbhyo kevalAbhyAM paramya labhenu na bhavati / sulabho durlabhaH / kRcchAkucchArthadanyatra ghana | sulAmo durlabhaH / kevalAbhyAmiti kim ? supralambhaH / dugmalammaH / atisulammA / jigrahaNAnuvRttaH sudusoryo haNan / atisulabhamiti katham ! "atikrame cAti:"[11] iti atergisaMzA'bhAvAt suH kevala eva giH | kevalagrahaNaM hi tulyajAtIyasya genivartakam / akriyamANe'pi kevalagrahaNe sudusoH sannidhAne ucyamAna kArya kathamanyAdhikayorapi / idameva jJApakaM kvacitkevalasya sannidhAne ucyamAnamanyAdhikasyApi bhavati / tena "niviza" [26] ityatra nivizate abhinivizatta iti siddham / bhiNamoryAgaH // 5 // 11 // agipUrvasya labheLa num bhavati miNamoH parataH / alambhi / alAbhi / lambha lambham / lAbha lAbham / ageriti kim ? prAlambhi | pralambha pralambham / ugidayAM dhe'dhoH 5948 // ugitAM gUnAm aJcatezca dhe parato num bhavatyatroH / gomAn / dhanavAn / nidAna / zreyAn / bhavAn / pacan / pacantI / pacantaH / aJcateH prAG / prAJcau / prAJcaH / ugidacAmiti kim ? yAk / vAcau / vAcaH / dhe iti kim ? pacataH pazya 1 gomataH pazya / aJcatimAhaNaM niyaH Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jainendra yAkaraNam [a0 5 pA0 3 sU. 50-53 mArtham / ugitakArya dhruSvasyaiva / teneha na bhavati / ukhAsat / parNadhvat / adhauriti grahaNaM paryudAsArtham / ghoranyasya adhubhUtapUrvasya yathA syAt / gomalyata iti zomAn / gomAnivAcarati "kartuM kyA savaM vimASA" [2 ] iti kyADa kRte cipyAgatanivRtte ataH ke yakhne ca kRte sau num "asvaso'dhoH" [4412] iti dItvam / yujerase / / 5 / 1 // 50 // yuji ityetasyAse numbhavati ye parataH / yuTa / yunnI / yujaH / "Rvidara" [zarA5.] ityAdinA kyiH / "vitratyasya ku." [11375] / asa iti kin ? azvayuka / azvayunau / 'sasUdvipa' [2 / 25] ityAdinA vip / "vArami" [1 // 3 // 82] iti SasaH / asa ityanarthatam / yunerucyamAnaH kathaM tadantasya tum / idametra jJApakam "dhoradhikAra tadantavidhirapyasti" [50] ini / yune. ritIkAranirdezaH kim ? "yuja samAdhI" [dhA0] ityasya grahaNa mA bhUt / yujamicchate mokSAya / napo'jmalaH // 11 // 51 // napuMsakaliGgatyAjantasya mantasya ca num bhavati dhe prtH| vanAni / dhanAni / dadhIni / madhUni / udazvinti | sapISi / ajhala iti kim ? bimaladivi / catvAri / bahugiri / ahAni / "ugicA dhe'dhoH" [4/3156] iti numaM bAdhitvA paratvAdanena num / dadanti / jAgranti / jaganti | supIko'ci // 2 // 52 // ajAdau nupi parata igantatya napo num bhavati / tumbumaNe | puNe / mupIti kim ? tumbApo vikAraH taucAnaM cUrNam ! "Ta noTo'rApamAnaH" [ 134] inyukAratyaulam / ika iti kim ? bne| jle| atrIti kim ! janubhyAm / apraNamanarthakan / halyapi nami nagne kRte sidhyati jatubhyAmiti / tathA atirAbhyAm priyatisamyAM kulAbhyAmitvapi / saMyamanikAntAbhyAM kulAbhyAm | "tipAdayaH" [3 / 3 / 83] iti ghase kRte / "pro napi" [91910] iti prAdezaH / priyAstisro yayoH kulayoriti vigrahe yasaH / atra paratvAnnumai bAdhitvA "rAyo hali" [5/1/144] ityAstraM tisabhAvaH / "sakRdgate paranirNaye bAdhita eva" [10] iti tirasRzabdasya punarnumna bhavati / zucizabdasyApi napuMsakaliGgavivakSAvAmAmi parataH pUrvavipratiSedhena nuTi kRte num / mRdantasya numaH kham / "banaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva mahaNam pa0] iti "inhanpUpAryagNAm" [4/5/6] "zauM' [4 / 5 / 10] ityasya niyamasyAbhAvAt "mokaH" [ 5] iti dIlye kRte siddhaM zucInAmiti | batra nakhaM nAsti tutra zravaNaM tyAt / he jAno / "nomatA goH" [219164] ini pratiSedhAHkathantum ? idamevAnaharaNaM jJApakam / aniHyaH sapratiSedhaH / tena kI prasyapi kRte mirjha he capo iti / uttarArtha ca | mAdI voktapuMskaM puMvat // 11 // 53 // athavazAdvibhaktivipariNAmaH | igantaM nam ukta pusta bhAdAbajAdo parato bA eNvadbhavati | zuciH sAdhuH / hAci sAdhattam / sarave / tine samaya deza duzcakriNaH / agraNi daNDaratnam | puMbannAvapade "pro napi" [11110] iti prAdezAbhAraH | "enivAcAduko'sudhiyaH" [zakSa-] iti vA ca / agraNyA | agraNina! / abaNve / agraNine / agraNyaH / agraNinaH / agraNyoH / agrnninoH| agraNyAm | agraNInAm / pUrvavipratipena nuT / agraNyAm / agraNini ilyA kRtAkata saGgitvena nityatvAt "rAma gvAmnIyA" [5/2010] itvAm / mRTve mRdune vastrAya / kartA naraH / ka kulam / kartA prnunnaa| katre / kartRNe | ika ityeva | jasapA suruSaH / jalaya kulam / jalapena / vicIdaM rUpam / atrItyeva prAmaNibhyam | prAdezo bhava-yeva / bhAdAviti kim ? agraNinI daNDacakraratne / ukta puMskamiti kim ? puNe / bhAdAyuktapuMskAni siddhe napo vikalpa puvagrahaNasAmagaMda prakRtasyApi prAdezasya vikalpaH / uktaH pumAn yena tulye pravRttinimitte'theM tadukta puskaM mAbdarUpaM gRhyate / tena bhinnapravRttinimittasya pusi napunakazabdasya vikalpo na bhavati / pIlune kalAya / pIluAbdasya vRkSe samudAya pratinimitta 'phale tu tadayayavaH / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 5 pA0 1 saya 54-6] mahAvRttisAhitam 343 sakthyasthidadhyaNAmama // 954 // sakthi asthi dadhi akSi ityeteSAM napAmanAdezo bhavati / sakthnA | sakthne / asthanA | asthane / damA / dhne / akSaNA] akSaNe | bhAvAvityeva / asthinI / acIlyetra | asthibhyAn / priyasapanA vyAdhena / goH prAdhAnyAttadantavidhipi sakthyAdInAM napuMsakAnAm / tadantasya namakasthAna sakasya ca goranAdezo mati / kevalAnAM savAdInAM vyapadezivadAbAdgunvam / "vyapadezinanAyo na mRdA" [10] itoyaM paribhASA tyaviSayA nehAvatiSThate / napa iti kim ? daminoma kazcit tena dadhinA / lokaprasiddha zabdAnusAsanaM hIdamiti lokasiddhenAnakA sUtranidezaH / mugIko'cItyeva / nA iti prakRtivizepamida gRhyamANavizeSaNamiti puMliGgaH sanudAyo'nako'vakAzaH priyasanA puruSeNa / numastu datrinI sakthinI / ityAdau paratvAdanaG / / videH zaturvasuH // 5 // 55 // bhAdAyajAdau supIti nivRttam / viTeH parasya zanurvasugadazo bhavati / vidvAn ! vidvaaNsii| vidvAMsaH / vidyAMsam / vidvAyauM / videriti kAnidezAdvindatenivRtiH / atyanuvartata ityeke kA / vidantau / na thAn // 5 // 1 // 56 / / numanuvartate prakRnatvAt / zrAduttarasya zanu na bhavati / dadat / dadatau / dadataH / dadatam / Thadatau / jAgras / jaantii| jAnanaH / jAnatam / jAgratau / "ugidanAM dhe'dhoH' [5 / 1146] ityasya pratirodhaH / vA napaH // 5 // 3157 / / thAduttarasya nasakasa zaturvA num bhavati / dadanti kulAni / dadani kulani | jAgranti kulAni / jAgrati kulAni / "napo''malaH" [511151] iti nuphilpitaH / dagillakSaNastu "sakRdUgate paranirNaye bAdhito bAdhita evaM" [10] iti / zImborAt // 5 // 1 // 58|| avarNAntAda gauH parasya zaturvA num bhavati zI mu ityatayoH parataH / tudatI kule | tudantI kule| tudatI kho| tudantI strI / yAtI kule| yAntI kule| yAnI bar3avA / yAntI var3avA / karipyatI kule | karizvatI kule / kariSyatI strI / kariSyantI strI | Aditi kima ? adatI strI / pnatI strI / avarNabhAvAzrayatvenAntaraGgatvAtyAnumaH pararUpam "vAd gAvaM yalIyaH" [pa0] iApa nAsti bhinnakAla vAt / samakAlaM hi nalAgalaM cinyte| minnakAlatA ca pUrvamekAdezaH pazcAnnum / ekAdeze kRte vyapavAbhAvAdavarNAntAgouttarasya zaturiti na ghaTate / "prAthantavadekasmin" [vadvam 5 / 3 / 73] iti tadbhAvo'pi na sambhavati / "ubhayata aAzramaNe na sahannAvaH" [pa0] iti vacagAt / ubhaya hyaprAzrIyate'varNAnto guH zatA ca | yokAdezaH pUrva pratyantavadbhavati tadA zatA na vidyate | atha paraM pratyAdivattadAdhyAnto gurnAsti 1 bhUtapUrvagalyA'varNAntamya gorAzrayaNe adatItyAdibhyapi syAt / atrApi bhUtapUrvagayA zat / evaM tahi sUtrasAmayAdbhutapUrvagatirAdhrayaNIyA | adatIlyAdipu tu numna bhavati zrAditi nirdezAn / anyathA zImborityeva yAcyA avAsyAsambhavAt / zyazapaH // 5 // 1 // 56 // zya zap ityetAmyAM parasya zahurnuma bhavati zomzeH parataH / dovyanto kule | dIyantI strii| pacantI kule | pacantI lI 1 punarArambho nityArthaH / sAvanaDhuhaH // 51160 // veti nivRttam / anaDuha ityetasya num bhavati sau prtH| anaDvAn / he anaDvan / dica zraut // 1 // 6 // diva ityetasya sau parata aukArAdezo bhavati / dyaurAhyate puNyena / he dyauH| sugne prApte paramAdaukArAdezaH / "analvidhau" 156] iti sthAnivadbhAvapratiSedhAtpunarna mukham / atheha karamAnna bhavati akSariti / avAntarajavAdUTa / antaramanA ca kI vakArasyoTa kyantasya sAcaukAraH / vyutpattiH "diverDi" [ u0 sU0 ] iti dig / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ zra0 5 pA0 1 sU0 62-00 mithyAma ||4|1 | 62|| pathin madhin RbhukSin ityeteorAmA kArAdezo bhavati sau parataH / panthAH / manthAH / RbhukSAH / " asela : " [3/1/46 ] iti nakArasvAtvam / "e" [5/1/63 ] itIkArasyApi | "sve'ko dI:" [bha] / 345 ||4|1163 // pathyAdInAmavayavasyekA ratyAkArAdezo bhavati ye parataH / panthAH panthAnau / panthAnaH / panthAnam | panthAnau / evaM santhAH / manthAnau / RbhukSAH / RbhukSAyo / erinyatra taparatvAbhAvAdiha kasmAnna bhava tyA pathariti ? panthAnamicchati / "svepaH payac" [2|1| 6 ] | "naH kye" [12]104] iti padatvam / mRntanavam, "vIrakRdge" [5/2/134] iti zrItvam | pathIyateH kin / "taH kham" [4 | 4:50 ] | " bali vyoH kham" [24/3/55] iti yalam / idAnIM ghe parata bhAvaM prApnoti / "pare'vaH pUrvavidhau" [1/1/57 ] iti sthAnivadbhAvAdakAreNa vyavadhAnAnna bhavati / "na padAntavi" [1|1|58] ityAdinA tu yakhavidhimeva prati sthAnivadbhAjapratiSedhaH / AtyavidhiracAyam / vidhiM prati kasmAnna sthAnivadbhAvapratiSedhaH / IkAre vidhi vidhiriti tatra vigrahaH / cArya vidhikAre / " ko naSTaM na sthAnivat" [10] iti kasmAnna pratiSedhaH / tatrApi "ho vidhiM prati naSTaM na sthAnivat" [10] / ve nAva vivinaM kau / zravazyamaivaM vijJeyam / anvadhA ko nimitta bhUte naSTaM na sthAnivadbhaktIyucyamAne lauriti na sidhyati / labamAcaSTe hica | "thataH kham [4450 ] lavateH kiM / peH kham / atrApi mitrameva kvinimittam nAtaH kham | tataH "pare'caH pUrvavidha" [ 57 ] itimAdadhAnA khAlU | "kau vidhi pranaSTaM na sthAnivat' [pa] mRtyucya mAne sarvasya sthAnAnapratiSedhAllariti siddham / tho thaH || 5|6| 64 // pathyAdInAM yakArasya nthAdezo bhavati ke parataH / uktAnyevodAharaNAni / trayANAmanyavRttI sambhavAtyathimathotthasya nthAdezaH / bhasya TeH kham ||4|1165 // payyAdInAM bhakAna TeH svaM bhavati / padhaH pazya | pathA / pathe / mathaH mathA / madhe RbhukSaH pazya / RbhukSA / Rbhu / masyeti kim ? pathibhyAm / ityanuvartamAnamoha na sambadhyate / puMso'suGa || 5|1|66|| puMso'suGGAdezo bhavati me parataH / pumAn / pumAMsa | dhumAMsaH / sam | pumAMsau / ityeva puMsaH pazya / "thunAtermukasuko prazca" [u. sU. ] iti puMs / gorNin // 566/67 // ghasya vibhaktavipariNAmaH / gozabdAparaM dvidbhavati / zitkAryaM bhavatItyarthaH / goH / gacchatIti "games" [u. sU. ] / gAvaH / sugauH / iha kasmAnna bhavati 1 dve citrago / he citragavaH / vihi tavizeSaNAdadopaH / gorekalyAdiSvartheSu viditaM zraM dvidbhavati / citraguzabdAccanyapadArthAdekatvAdiSu dham / atidezo'yaM vinApi taM labhyate / yathA gaurvAdakaH / gaurityukte govaditi gabhyate / evamihApyaNitaM vyaM NitamAha / dviditi gamyate | gorAtriti siddhe giditi pratipattigaurava kim ? kacidanyatrApyatidezo yathA syAt / tena corAbdasya zrIH / yAvI / dyAvaH / vAkSmaNalU || 5|1|688 // zrasmado vA el dbhivati / ahaM papaca / bhadaM papAca / ahaM cakara I cakAra / asmaditi trikaraya saMjJA / "miGatrizo'smayuSmadasyAH [112/152 ] iti / asmaditi kim ? 13 sa papAca / sakhyurI ||5|12|66 // veti nAnuvartate / zrakau yaH sakhizabdastasmAtparaM yaM dvidbhavati / sakhA / sakhAyaH / sakhAzram / sakhAyau | akAviti kim ? he sarakhe | naGa sI ||5|1|70]] samayuranaGAdezo bhavati zrI sau parataH / sakhA / zrAvityeva / he sakhe | - Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 05 0 1 sU071-83 ] mahAvRttisahitam 345 RduzanaspuruvaMzo'nehasAm ||5|2|71 || RkArAntAnAna uzanam puruvaMzas aneham ityeteSAM cAdezo bhavati sAvako parataH / kartA / pitA / maalaa| udhanA / puruzAkhanaMdA akAviti kima hai kaH / he mAtaH / pitaH / he uzanaH / he purudaMzaH / he anehaH / " uzanamaH kI cairUpyameke vAmchanti / nAnta sAntamiti / kathaM nAntavA | akAvityanuvartate / sa ca natropadarthaM draSTavyaH / tena kvacitkA bayana | he uzanan / tathA " navaM mhansasyAkI" [ 54/3/30] ityatrApi nopadartha eva / tena kAi nakham / he uzana / yahA anachU na bhavati tadA he uzanaH / Rdivi taparakaraNamamandehArtham / " gR nigaraNe" [ghA0] ityAdyanukaraNa nivRttyarthaM ca gRriti mayA zrutaH / caturana ho ||4|1172 // catur zranaDuda ityetayorukArasya vA ilayamAdezo bhavataH / anaDuha ityatra "huncha| dahaze rAdhe' [ 4 / 2108] ityaH sAmo'nyathA'ntarvativibhaktikRtapadAyI kArasthataH syAt / catvAri / catvAraH / zranaDvAn / anacAha / zrAha / goH prAdhAnyAttadantavidhirapi / caturaDuhAsya godezo bhavatyabhisaMbandhAt / kevala yontu vyapadezavadbhAvaH / triyacatvAri / priyacatvAraH / micAn / vivAha | priyAnavAhaH / zraha anaDvAha iti gaurAdAnugrahaNAt anaDur3I | vAha | srot koza ekArthI Rtudantau tatra striyAM ca kozavda prayogaH-koTA | koyarI | kroSTAraH / kroSTAram | koyrii| kroSTrI | gAdijAdiprabhoH / kroSTA / kroTanA ko krooH / kroSTroH / zraSTaH / kopyAre kASTau ko zasyAmi halAdI ca ko koTa koTaH / | he kopTo | koin / pAm / kroSTubhiH / kroSTubhyaH / koTUnAm / kou / abhidhAnalakSaNaH kRtmAH / "sitanigamimasizacya vibAjU kuzibhyastuH " [30 sU0 ] | ghaH kau || 5 | 1173 // caturanaharukArasya va ityayamAdezo bhavati ko parataH / he aticatvaH / grana in / cA''dezApavAdo 'yam / Rta indroH // 59 // 74 // RkArAntasya yogerikAdezo bhavati / kirani / giti / zrAstIrNaH / / vite / JaH kne vRtaH " sanIr3a vA" [18] iti vibhASita iTU | " yasya vA [5] 1 | 126 ] iti pratiSedhaH / dhoriti kim ? gAtRNAm / pitRRNAm / nanu lAkSaNikaM tadatra kathaM prAnilAkSaNikasyApyava grAmiSyate / cikIrSitA / ||24|1176 // sAveMmme ||5|| 7 | halAmacaH // 67 // 66 // yakSaNazvalajAgRNizvyeditAm // 25281 // ] idAdo sau mapare vA aimbhavati / prApte vikalpo'yam / praugAMvot / provIt | yadA tu "ivijaH " [3 / 6376] ityanuvartamAne "vorNoH " [1/1177 ] iti Dityam tA evaiauH pratiSedhaH / prauNuvIt / // [ GaH // 42 // 75 // pucA jo'taH ||5||76 // neTi // zrato'nAdeH || 5|11=3 // zranAdesto gheva aimbhavati iDAdo sau mapare / grIt / akANIt / araNIn / arANot / zrata iti kina ? deviit| zrasaMvIt / tathA nyat / nyapuTIta / nanu cAtra kuvAditvAGitve satpratiSedho bhaviSyati / iglakSaNasya sa pratiSedhaH milana evAyam / anAdariti kima mA nirazIt / mA niravIt / ceriti kim ? atakSIt / zrarakSIt | iTTAdAvityeva / dhAnIt / iha kasmAnna bhavati / acakAditi cakAre'kArasya / yasya na vyavadhAnaM tasyAkArasya vikalpaH / zratra tu kAsUrAna ] koSTakAntargatAnAM sUtrANAM vRttistruditA / mUtrANi tu jainendra paJcAdhyAyI 1. pratipu [ manusRtyA nirdiSTAni / 44 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 5 pA0 / mU0 85-17 vyavadhAnam / nanvarANodityatrApi NakAreNa vyavadhAnamanti, naithaM "yena nAgyavadhAnaM tena vyavahinepi" [pa0] iti vacanaprAmANyAt / halantAnuvRttarekeraNa halA vyavadhAne tyalsaGghAnena vyavadhAne na bhavati / yadyAvaM dheriti vyartham / atakSIdityatra samudAyena vyavadhAnAt vargasaGghAtena vyavadhAna bhavati / na na na bhavanIti pribhaassaa''shrynnaattopH| valAdhagasTa // 51184 // vAlAdegasya iTAgamo bhavati / ncitaa| lavitama / lAmanavyam / balAderiti kim ? lavyam / lavanIyam / agatyAta kima ? yAste / zete / nanu "ghata indoH (5/3174) ityanuvartamAne ghoH saMzabdanena vihitastra calAderidbhavatItyucyamAne "dAdege" [111135] inyatra mahAdareva ge mAnyasyeti rudAdInAbhudAtta-pAThamAmarthane ThAvadhAraNAt svayamevAgasyevipatIni vyartha gagrahaNAna / ne pratipattigauravaM syAt / jugupmata ityAdau dhoH saMzabdanena manvihita itIgaga na garyAta / aho'liTi dIH // 51 // 65 // graha uttaranya iToliTi bhArgavati / pAnna iDanumAno'vazAnA vipariNamate / prahItA / grahItum / grahItavyam / aliTIti kim ? jagRhima / "lihasphAlkit" [1 // 3 // 76] "prahimA ani tiH : I... namAna bani / jarIhinA | jarohilA / tanna sahayA vihita iT tasya dIbhavanIti trihitavizeSaNAna / "prakRtigrahaNe yaLubantasya grahaNam" [10] kanmAnna ni ? "ekAco'nudAttAn" [5111145] iti siMhAvalokanenai kAmahaNaM mambadhyate / nena graharekAcaH kArya bannasya na bhavati / ITi kRte agrahIdityAdau "ITITaH" [4 / 3 / 20 iyAdikaM dIce kathAbhaTa kArvana ! sthAnibadbhAvAt / "analvidhauM' [111156] iti zaM na pranilezyA ? gAyamavidhirAgamAyabhAyama / anamo grahaNAbhAvAt grAhitA prAhinyate ityAdau bhivadiyo dIna / ['vRto vA // 5 // 3 // 86 // na lili // 5 // 3 // 8 // ] sau me // 5 // // mayare. mI parataH vRta ise dona bhavati / prAnagiyA / praacri| AstAriSTAm / AnnAriH / "mithastha" [2 / 1 / 12] ityAdinA tamannAm / "calAyagamyaTa" [11184] me iti kim ? prAvariSTa / prAvarISTa / "liGa syo " [2 / 1 / 30] hanIT / sanIDa vA // 13 // 86 // mani parata cuta i vA bhavati / dhurpate / vivaripate 1 viyo / mAvuvRrSate / prAvivaripate / praavivriipte| prAvupati / prAviripati / prApiyarIpatiH aAninnIpani / Atistaripati | AtiratarIpani / "sani grahagRha" [4/1118] itIT pratiSedhe prApne pakSe iTa / cikItItyAdI dIve to lAkSaNikavAdiddhabhAvaH | liGsyordai // 51160 // vRtaH parayoH liDa si ityetayodaM vA iDbhavati / da iti zereva vizepaNa na / liGane maviSaye yAsuTi mati aghalAditvAdiDabhAvaH / vRSTi / variSISTa / prAvatI / prAcaripoSTa | AlIpoSTa / zrAstaripoSTa / "na liGi" [5/117] iti dIvAbhAvaH / aniT pajhe ":" [115186] ini kityam / maa| zravRta / atrariSTa / avaroSTa / prAvRtta / prAvariSTa / prAtaroTa / yAstItAm | prAstariyAnAn / grAntaro pAlAm / iTo "vano vA" [5] 186] iti dItvam / attetyAdI "prAdgoH [5 / 3 / 45] iti seH svabh / da iti kima : zrAstAriSTAm / zrAstAripuH / "sau meM" [511188] iti dItvAbhAvaH | valAdyagatyeTo vikalpo'yan / sphAito'suTaH // // 16 // kAdamuTaH page va kArastadantAt para yolina yA vA id bhavati / smRpoSTa / smArapoSTa ! vRSISTa ] variSISTa / asmRpAtAma / asmariyAtAm / "DI" [11111] da | sAditi kim ? kRpoSTa / akRpata / Rta ita iti kima 1 cyopoSTa / ayoSTa / amura prati kima ! saMskR'poSTa / 1. pratiSu [ ] koSTakAntargatayoH sUtrayovRtipalabdhA'ta: jainendrapazvAdhyAya-manusanya sUtra amana nirdiSTam / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 5 pA0 6 sU0 65-6] mahAvRttisahitam samaskRta / sampUrvasya kRtaH "samparyupArakRjaH" / / 3 / 10] iti / diH gugate : yA na acinA tyenetyantaraGgaH muT / bahiraGgatve samakte ena kApUrvamaTU syAt / svaratidhusUtyUditaH // 5 // 1 // 32 // svarati pUcha dhUna sUti ityetebhyaH adibhyazca dalAdyagamya vA ii bhavati | "lila strode" [5 / 1 / 60] ityetanivRttam / cetyanurvAte / iSTato'dhikArANAM pravRttinivRttI iti svarateraprApta vikalpo'nyoga prApte | svartA / svaritA svarnu / svagnim / visotA / visaritA / vidhotA / vivitA : sotA / savitA / UdittaH / vigAhA / vigaahilaa| nigoTA / nihitA / svaratemliga nirdezo yakubantanivRtyaH / sarIsvaritA | sUdhuoranubandhabhirdezaH suvatiyuktyorvikalpanivRttyarthaH / saviSyati / dhuviSyati / svarateH syaviSaye "inRtaH sye" [5 / 1 / 126] iti paratvAdiTa / svariSyati / kidviSaye'pi paratvAt "bhyukaH kiti" [5 / 11117] iti pratiSedhaH / sUtvA / dhUtvA / svaratyAdInAM pratipadagrahaNaM kim ? adita evaM te paThitavyAH 1 pRthagrahaNasyaitatprayojanam / anubandhakRtamanityaM bhavati / tena upalabdhiH / daMSTA ityatra pilvAda TisvAnchIna bhavati / anubandhanirdiSTaM yaGgunantasya na bhavati / nogUhitA / radhAdeH // 5 // 1963 // radha ityevamAdizvazca vA icha bhavati / raddhA / racitA / naMSTA / nazitA | radhAdayo'lI vatparyantAH / prakRtaspreTaH sthAdvikalpaH, krAdiniyamAliTi katham ? radhAdiSudAsAnudAttapAThAmAdhAt "yena nAprApte tasya tadvAdhanam" ityala nyAyasyAsambhavAt, avizegA vikalpaH / rarava / rAdhma ! raranthiya / randhim | niSakuSaH // 14 // nispUryAskuSaH balAdyagasya vA iD bhavati / niSkoSTA / niSkoSTitA / "iduduko'tyapummuhusaH" [5 / 4 / 26] iti rephasya sAyam | iNaH pavam / nis iti kima ? kopittA / prakoSilA / iT te // 5 // 1 // 65 // nimapUrvAt kuSaH te parataH iT bhavati / nirakupitaH / niskupitavAn / punarigrahaNaM nityArthamanyathA vikalpaH syAt / bhArambho hi "yasya vA" [5/11321] ityasya mAdhanArtho na nityArthaH / vetyuttapatrAnuvartata eva / tISasahalubharUpariSaH // 6 // takArAdAvage parataH ipa saha lubha pa riSa ityetebhyo vAii bhavati / eSTA / epitA / sodA / sahitA / lobdhA | lobhitA / roSTA | ropitA / reSTA / reSitA / takArAdAviti kim ? mapiNyati / hautrAdikatva grahaNa sahiMsAhacaryAt / tenetarayovikalpo na bhavati / ko vizeSaH te "yasya vA" [4111121] iti pratiSedho na bhavati / ipitaH / ipitavAn / lubha ityavizeSaNagrahaNam / ___ sanIcantarddhabhrasjadambhusvRzriyU[bharazapisanAm // 51 // 6 // ivantAnAM dhUnAm Rdh bhrasna dambhu stra zri yu UrSa bhara jJapi sana ityeva ca sani parataH yA dRT bhavati / dudyUpati / didevipati / sUtyUpati / sisetriSati / aniTpane "hamantAt" [ 5] iti sanaH kitvam / "choH zUdache ca" [ 10] ilyUTa / yaNAdezo dvitvaM ca "Ni cAriNastoreva" [41 ] iti niyamAta sivezcAt parasya patvaM na bhavati / isati adidhiSati / RzreH san / anca iti dvitIyatyekAco dvityam / "prAptadhAmIt" [5 / 26157] iti RkArasya Istram / ratatvam / "ghasyAtra kham" [pA21160] / iTi adhisa iti / "na sphAdI ndro'pi" [4 / 3 / 3] iti dhizabdasya dvitvam / "ce carvama" [5 ] iti daH / vibhAti / vibhrkssti| nibharjipati vinanjipati / "bhrasjI rasorambA" [14] idi rephasakArayoH vA paro ram bhavati / cipsati / dhIpsati / digbhipati / "dambha inca" [5 / 2 / 158] iti asya itvamI Itvam / "casyAna khm"| "halansAt" [31]v] iti phirakhAnnaip / "ekAcI vazaH" [5 / 3 / 53] iti dhatvam / "khari" [54130] iti calam / sUsvarSati / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jainendra-vyAkaraNam [a0 5 pA0 5 0 1-105 siravariSati / zizrIpati / zivipati / saMyuyUpati / saMyiyaviti / iTi kRte "dviveca" [ 5] ityevAdezayoH sthAnivadbhAbAyu iti dviyam | proNunUpati / pro naviSati / proNu nuvipati | iTa paI "vorNoH" [219170] iti yA vilyam / ghubhUti / yAbantanivRtyarthaH zamA nirdezaH / jJAti / jijJavipani / "AppRdhAmIt [5 / 2 / 157] ittIccakhe / sisAsati | khisAnapati / "janasanakhanAm" [13] "sani" [5/34] syAtvam / sanIti yogavibhAgAt "tanipatidaridro grhnnm"| ninAmini / titaMsati / ninipAna / pisati / pipatipati / didaridrAsati / didaridipati / sanIti kim ? devitA / lizastaktvoH // 516 // klizaH ta ktvA ittayovA iha bhavati / kliSTaH / kizataH / kiTavAn / klizitavAn / kliSTavA / klizistra / iTpaH kvAtyasya "klizaH" [11111] iti kittvam / kliA ilasya kyA ye svaralyAdinA sidro vikalpaH / te "yasya vA" [511 / 121] iti pratipaMdhaH prApnoti / viza upatApa ityasya tu tatvornityamiTi prApte vikalpArtha vacanam / guDaH // 51166 // pUzca ta kyA hatyetayoH parataH peTa bhavati / "yukaH kriti" [5 // 1 // 310] iti prativye prA vikalpaH / pUtaH / pavitaH / pUnavAn / paztivAn / pUtvA / payitvA / ipakSa te "taH seTa pUha " [ 2] ityAdinA kyA ye nu "mRra" [118180] Adiniyamena kisvAbhAyaH / sAnubandhanirdezaH puno nibhUtyarthaH / iTi sati puSita itvaniSTa syAt / / cudasaterida // 11.00 // na basati ityetAmma ta kyA ityAyoriTa bhavati / tudhitaH / tudhita bAn / kSudhitvA / dodhitvA / upitH| upilAn / upiyA / kSudheH kapAsya "dhyuGono halaH saMzca" [213187] iti vA kittvam / tipA nirdezo babantanivRtyarthaH / bAbararAH / bAbastavAn | punarigraha nisvArtham / aJceH pUjAyAm // 11 // 101 // cataiH pRjAyAmartha ta kallA ilmesayorin bhatrati / bA nirAma / azitaH | anicatavAn / acillA gurUn gataH / "nAca pUje' [411 / 26] iti nayAbhAraH / kavAye "voditaH" [1111304] iti vikalpe te "asya vA" [5311121] ini pratimadhe prAne racanana / mAyAmiti kim ? udanamudakaM kRpAt / svArthe lubhAt // 1905 // svArthe vimohane vartamAnAt lubhAn ta myA ityeta yoriT bhavati / vilumitAH kezAH / vilubhitA sImantAH | bilumitAni padAni / lubhityA / lomityA / ktvA nye "sIpasaha" [4:1163] iti vikalpe te "yasya vA" [4/1 / 121] iti pratipaMdhe vacanam / svArtha iti kima ? lubdho na bhane puNyam / vividha mohanaM vimohanamAkulIbhavanamityarthaH / lubhAdile vikarAnirdezAt "lubha gAya" [dhA0] ilsva nivRttiH / janazcaH ktvaH // 5620 // ja vrazca ityetAbhyAM kyA ityetasbeD bhavati / nanityartha ktva nA. Nam / jariyA | jarItyA / brazcitvA / "mRDa" [10] aAdiniyamAdakitrama ? ja ityetasya yukaH prati pe prazrUditvAt vikarUpe prApta sUtram | jU hI RyAdikasya grahagaI japaH sAnubandhakalyAna / jIrvA / voditaH / / 5 / 1 / 104 // ukAreto dhoH kavAyatya vA it bhavati / shaa-vaa| zamiyA / tAtyA / tamitvA / aniTpA "Dasya vijhaloH kiti" [13] iti dIlama / tyasau rutacutacchUdanadanRtaH // 21 // 10 // age sakAgadAmo parataH kRta vRta chada nRd gRga ityetebhyo yA iha bhannati / kasya'ti / aparyaMta / cisati / kartidhyati / akatipyan / cikatipati / carmati / acaya't / cicutsati / carliSyati / acartiyat / cicartipati / chAvati / ahavat / cikAmati / charTipyati / ahardiSyat / cirdi pati | tatsyali / atasya't / tinassati / taIi yati / atardiyat / tigardipati / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zra0 5 pA / sU0 106-106] mahAvRttisahitam 246 nasyati / analat / niyani / nasiyati / annati yat / nirtipati 1 sIti kim ? katinA / lAmAviti kiMga ? akartIt / aprAne vikalpo'yam / ___ gameriName // 2106 // gari bhavati sakAdau me / iDmahaNaM nityArtham / gameriti mam / "gamta sanda gatI [thA0] | "sani" [II156] iti iNo gamAdezasya "ivadhikaH" [10] ini vaktavyena "ika smaraNe dhA0] illalyA "iDa" [ 20] iti "ika adhyayane" [dhA0] ityasya cAvize. peNa grahaNam / gamivati / agamiSyat / anAdezalyedam / jigamiSyati / iNAdezasyApIdam | adhijiyAmApati / "ienadikaH" [SA0] / gameriti kim ? yati | ma iti kim ? saMgamIpTa / maMgasyate / saMjigasate vamo maatraa| adhijigAMsate / "iniGgamyA sani" [4]018 hidI bama | 7 di viniyolaa| meM yAzisvasva sakArAdAviSTa bhavatIti / tena helapi kRti ceTa siddhH| jigamipa tvam / jigAmavitA / gamariti yogavibhAgo dRSTavyaH / tatra ceti sambadhvate / zacidanyatrApi vA sakArAvi bhavati / saMjipinA / saMjisitA / adhijigAsitA vyaakrnnaa| na vRtAdeH // 5 // 1 / 107 // vRnAdemaiM iN na bhavati | sakAyadAviti nivRttam / yasyati / avAryat / vRdh / vasvati / avatsyat / vivRtsati / zampati / azaya'n / zizatsati ! smanrayati / atyanasyat / sisyantsati | kalpsyati / nakalapsyat / ciktRpsati / kltaa| kllaarau| kallAraH | ma i.yetra 1 niyate "syasanobhyaH " [12 / 88] "luTi ca klRpaH" [12] iti vA mavidhiH / vRtAdayaH paJca vRtaparyantAH / vRtkaraNamihArthaM zrutAdyarthaM ca | dvigatA api hetavo bhavantIti / iha kathaM vivRtsatyam / atrApi me darzana viSayanirdezAnmenopalakSitAnAM vRtAdInAM ne bhavati | saina herupi kRti ca iDabhAvaH siddhaH / vivRtsitA / daviSave tu trivartivastra / vivartiSitum | zepadeze'tvadacasRjidazastAsau nityAniTasthe'nyAdaH / / 5 / 1 / 108 // upadeze akAravaGgAyaH ajantebhyaH sRji dRzi ityetAbhyAM ca tAsau nityAniDbhyaH the bA pRT bhavati vyA ada ityetau varjayitvA / mAdiniyamAdiTi mAtra vikalpaH / atvAn-patA / papaktha / pecitha | zaktA / zazakya / zekiya / anyAnA / bayAtha / bvith| cetaa| ciceya / ciyitha | hotA / juhotha / nuhavitha / vaSTA / mastaSTha / samAjaya | dRz-vRSTA / dadraSTa / darzitha | upadezA iti kim ? kaSTI / carpitha / eteSAmiti kim ? bhetA / vibhediya / tAsAviti kim ? gantA / jagandha / jagamitha / nityAniTa evocyamAne ayaM gaminilyAniena mAtrati / sakArAdAcillAt "gameriyame" [517/106] iti / ato'sya vikalpo na syAt / nathA--jinnati / jagrahiya ] lUlyA / lulavizva | "sani prahaguhazca" [511118] yukA kitti' [4/1115] iti sani kirI ca nityAniTAvimau na tu tAmau / nityagrahaNaM kim ? aDaphA / ajitA / aAnajiza / vidhonA / vidhavitA / vidudhaviztha | tAto vibhASite To'niTakArya mA bhRt / asati tu ninyagrahaNe pAkSikezAni hoimAye vA'niibhavatyeva / yathA guho vibhASiteTo'pi anikAya "jhalo'niTo'yaH saH" [211140] iti saH / adhukSat / 5 iti kim ? pecima / yayiva / yatrima | adhyAda iti kim ? vyaataa| vivyAyadha / attaa| zrAditha / "tadAdezAstagrahaNena gRmante" [pa0] jayasitha | avaditi taparakara kin ! rAdvA / rarAdhiya / RtaH // 5 // 2 // 206 // upadeze RkArAnnAttAsau nityAniTaH the neva bhavati / kartA / cakartha / ho / jathaM / smartA | sasmartha | dhartA / dadhartha / saparakaraNamasandehArtham / yadi vikalpaH lyAdajantavAt pUrveNe va siddhaH / yadi vidhiriSTaH syAdavvAda ityatraiva kArasva 'payudAsaH kriyeta pRthagyogakaraNamanarthakam / tasmAtpArioyAt "na vRtAH" [5 / 1107] ityataH prakRtaH pratiSedha evAbhisambadhyate / asuTaH ityanuvartate | sabaskaritha / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ a0 50 1 sU0 110-115 zrataiH || 5 | 1|110 // zraH "saH" ityanena yuktaM tanna bhavati / zraritha / pratiSedhattAvannAbhisambadhyate / Rta ityeva siddhAt / vikalpo'pi yaH syAt "atvamRjiTazaH " ityatraivArtegrahaNaM kriyeta / tataH sUtrArambhasAmarthyAd vidhirabhisambadhyate / 350 snorthAt ||5|1|111 // netyanuvartate / tu ityetasmAd dAdhanibhinAdage ina bhavati / masnoSyate / prasnoSTISTa | prAsnoSTa | "" [27] iti dA / "snova mizra" [ 2 / 1156] iti luGina / muSinyate ityatra "sani" [ila pravivAcarati prasnavitrIyate / nAtra snotirdArthaH / kiM tarhi ? vayanto dhuH | roGa RtaH [5/2/136 ] iti rIG / do'rtho yasya so'dArthaH / prayojanaityarthaH / kadA na sturdArthaH / yadA bhAvakarmakarmavyatidvArA nirvAcitAH / sati ca deyaM tena kRti na bhavati / prasnavitum / yadei sati de dArtha de iti caktavyam / na ityAnanye vijJAveta | syAdivyavadhAnena tvAt pratiSedhaH / dArthAditi kim ? prasnavitA | prasnavituma. / kramaH || 5|1|112|| dArthAditi vartate / kramazra dArthAdi na bhavati / prasvate | prakoSTha pracikaMsate / pracisidhyate / sannantamo'pi *mireva dArtha: / "sanaH pUrvavat" [ 112/58 ] iti krami sambandhino datyAtidezAt / atrApi dAla bhAtrakarmakarmavyatihArA vRttyAdayo'rthA: "bAoge" [1/2/36 ] iti zeSayogazca / dArthAdityeva / prakramitavyam / prakramitam / sati de dArthalamiti / " prAdArambhe" [38] iti daH / kartari kRti ||2||113 // kramedamiyAt kartari kRti neD bhavati | vaha kRtIti vacanana. madasyAsambhavAdArthAditi daviyavAdivagantavyam / aprayoge'pi dasya daviSayatvaM pUrva tu satyaca de dArthatvaM vyAkhyAtam | prakatA | upakrantA / pracisitA / kartari kRti / prakramitavyam / upakramitavyam / vikrama | dArthAditi kim ? niSkamitA / "duduGo 'tyammuhusaH " [5/4128 ] iti matvam / "iNaH paH" [544 / 27] tvam / 11 vazi || 5|1|114 // kRtIyekadezo'nuvartate / bazAdau kRti neD bhavati / prAte pratiSedhaH / IzvaraH / dIpaH / bhasma | yatnaH | varanna nA evaM prayojayantIti kecit / tadayuktam / zranyacApi darzanAt / "jamantAddRSTaH " [ 40 sU0] | dara: | "mudiyorgaH " [ 40 sU0] / mudgaH / gargaH | "iridalibhyAM bhaH " [30] sU0] / dabhI / bhaH / kutIti kie hai rurudina | rurudima / J ekAco'nudAttAt ||5|1|115 // upadeze ekAcI ghoH anudAcAdizU na bhavati / yAnA / karttA / paktA / ekAco'jastAH / zraintamudantamudantaM trizrIDI izIko TukInI / gurumRsu sukSu catuvazca varjayitvA / UrNo baddhAvAdekA-tvam / zrAdhipITa | "Do yamahanaH " [ 142123] itidaH / " no vadha lihi" [|4|114 ] iti badhAdezaH / sa yAvarSIdityanna aiSu mA bhUvityanta udAttazcopadizyate / sthAnivadbhAvenAnudAta mA bhUdityarthan / citA / taritA / zvabhitA / ityAdi bodhyam / halantA anudAttA pradarzyante / zarkiyamivasatayaH / prabhiH prakRtyantaramapyasti / prastA / vasate khiyA nirdezaH AcchAdanArthe nityarthaH / sitA pada / vabhirabhilabhyaH / vamiraminamigamayaH inimanyatI / zvanirdezo madhurnivRttyarthaH / manitA vahididi hinahinahidilipiyostu "tIsa" [ 5 / 3/36 ] iti vikalpo muherapi / raghATI dizivazamRzimpa zirizi zinizika zilizizayo daza | 10 | rAdhirudhikutrisAdhiyudhivyAdhiyandhimubhikSudhiyudhyatisidhyanaya - snaikAdaza | 11 | budhyatisidhyatoH svanirdezoM bhauvAdikayornivRttyarthaH / bodhitA / sedhitA / akAratAvetau / budhitam / sidhitam / zivizupiSidupipiniiiSakRpitribhidvipilipaya ekAdaza || 11|| zrApitapisvapilipillupi cipiza pivapitipi pitRpitRpi payaH trayodaza // 13 // tuddipI raghAdipAThAdvikalpiteyai raddAnudAttapATha Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tha0 5 pA0 / sU0 116-116] mahAvRsisahitam jhalyakityamAgamArthaH / anaa| tA / dramA 1 darmA / adi (hadi)nadinuskindichidibhidizadikSudipadigvidikhiyati(vidyati vintayaH paJcadaza 115 / svitIti syanirdezo priscidA snehane illatva nivRttyarthaH / vidyativinyovikaraNanirdezo'nyavikaraNaninRtyarthaH / veditA zAstrasya / veditA vnsp| kecittu vindatimaniTamicchanti / bettA ghanasya / pacirvAcaviciricisicizu cayaH paTa 16 pracchi / / / yujijigajamunija bhajisRjisajityajijimasjinijibhrasjisvajayazcaturdaza / 14 / ekAca iti kim ? bhiditA / astyayamale yakhe ca kRte udAttaH / na tvekAca / nanvayamapyupadeze ekAca / naivaM abhidyalaperaNopadezAt / yo bibhitsatItyatrApi syAt / sannatasyeDbhavatyeva / bibhirasatA | sani tu pare na bhavati / niyamiti sa evAyaM bhidirekAjadanudAttazca / yadi vA upadeze ayamekAc ? anudAttAditi kim ? lavinA / labinuma / upadeza ini kim ? pacitra / pecima / kayamidamudAharaNaM yuktam / asatyupadezAdhikAre ekAco'nudAttasya yadi liTi praniraMdhaH siddhaH svAttadA niyamaH syAncakRbAdau / na ca liTi pratiSedhaH prApnoti, dvitve kRte'nekAramAna / na dupadezA. dhikAra upadezAvasthAmAmekAjiti tyA pratiSedhaH siddhastato niyamaH / titutratayasisusarakase'mahAdeH // 5 // 5116 // avasyApi pratirodho'yama 1 ni jutra na tha mi mu sara ka sa ityeteSu parato ne bhavati grahAdIn barjavivA ! taMtiH / tic / "na kici vAgha' [ 4] iti nakhadIlayorabhAvaH / saktaH / "sisanigamimamimasisacyavidhARSibhyastuH" [u0 muu| patrama / "dAmnIzapayuyuja" [2 / 2 / 160] ityAdinA baTa | hantaH / "hasimagRNvamida milUpUrthibhyasmuH [u0 mU0] auraNAdikasyaiva tasya grahaNaM vyAkhyAnAt / ke tu isitamityeva bhavati / kAma / "hanidhi ramikAzibhyasthaH" [u0 suu.]| kukSiH / " pipluSisucikRpyazibhyaH ksiH" [80 sa0] / dakSuH / "ityazimyA kmuH" [u. sU0] "kRdhUbhyAM ksaH' / dhUsaraH / shlk| "iNamIkApAzalyasimadhibhyaH kaH" [u.mU.] / yamaH / "vRnRvadihanikamikavimucibhyaH saH" [u0 suu0]| agrahAveriti kim ? nigRhItiH / apasnihitiH / nikunitiH / zrayakA kiti // 51 // 21 // zri ityetasmAdugantebhyazca kitIena bhavati / nipaThitiH / "sthiyAM niH" [213:75] thitvA / zrinaH / zritavAn / khulyA / yutaH / yutavAn / vRtyA / vRtaH / vRtapAna | upadeza inyeya / tItvA / tINaH / tIrNavAn / ayuka iti kima ? zvayitvA / zveH katyA | atra jiriTa ca gugapa pAnunaH / paratyAniTa / "mRDAdi' [10] niyamAdakittvama / kitIti kima ? yitA / yavinga / bhaNurityatra gini sno kathaM pratiSedhaH kritItyatra gakAro'pi kRtacatvoM nirdiSTaH / tasya pUrvatrAsiddhatvamAzritya pUrva visarjano yaH kulo kyA rerutvaM syAt / ebamAtro'pi "viti" [11] iti gakArapazleSAdeva / aNuo gubadbhavAyaH / proNuta / proNu tavAn / ekAca ityeva / jAgaritaH / jAgaritavAn / sani grahaguhazca // 5111118 // graha guha ityetAbhyAm ugantebhyazca sani ne bhani / jini / jubukSati / rUpati / "muSaahirudadhidaH saMzca" [11182] iti kitbAjiH / guherUditvAdrikalpaH prAtaH / lUjamsani "jhalikaH" [20113] iti kitvaM bAdhitvA parastrAdira prAptastasyAnena pranipaMdhe malAdivAn kimyana / zrIgrahaNaM na prayojayati "niyUgu bhara" [5/3 // 67] vikalpitedanvAt tano'pi "sanI vA" [ 4] iti viklyH| kasabhravastudrusnuzruyo liTi // 5 // 1 // 316 // ka sa bha pR stu dru itye yo liTI na bhavani / nava / cakama / sasUva / sarasama | abhRva / babhRma | vanutra | yama / vavRta I / camahe / tuSTodha | nuSTuH / nuSTum | dudrotha / dudruva / dudrama | susrotha | suluva / sumsuma / zuzrItha / zuzru va | zubhu ma / middha manya, rambhA niyamArthaH / krAdava eva liTyaniTastato'nye seTaH iti / na tu kAdayo linyevAniTa iti viparIto niyamaH / "svatantraH kartA" [1 / 2125] ityAdinirdezAn / sa bha iti prakRtiniyamo'nudAttA eta evAniTo nAnye / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 jainendra-vyAkaraNam [ 0 1 0 1 sU0 120-126 cibhidiva / vibhitrima | dadi / idama | "zrUyukaH kiti" [5/1/110] iti pratiSemaddhe vyaniyamArtham / hovodAse liTi neD / tena luluvi / luluvima / zratha ( prati ) pedhArtha grahaNaM kasmAnna bhavati ? yadi pratiSedhaH eSTaH syAt vAdhikAre grahaNa kiyeta na kidhikAre / iha karaNaM jJApaka the pratiSedhAbhAvasya | kvaritha | stuprabhRtigrahAM tu pratiSedhArtham / (the) "vopadeze " [ 5 / 11306 ] iti prAtaH namantu kRbhu niyamAdi ( TU ) prAptaH pratiSidhyate / zramuTa ityanuvartate / maMcarakara maMcakarima | vIditaste ||4|1|120 // zvayaterIdidbhayazva te pagnaH na bhavati / zanaH / zUnavAn / lagnaH / lagnavAn / zrApInaH / zrApInavAn / ziva I Idita IkAro'yatra mazliSyate / zIGa: "taH sed pUtra zItaH " [12] iti zApakAdidU / pArizeSyAdIkArAntasya DIDo grahaNam / uDDInaH / uDDInAn / " zraditaH" [23163] iti trayam | svAdaya zroditaH | 3 yasya vA za2126 // yasya trA'nyasminnitastasya te parata ina saMpati | | ram | iSTavAn / dyUtaH / zrutavAn / " tanipatidaridrANAma" [vA0] iti vaiTyapi pratita ityatra "iptacchritApa nita [3/21] iti jJApakAdiT / zrAditaH ||11|122 // yAkaritazca poste parata ina bhavati / mitra minnavAn / vinnaH / vinnakAn / viSNuH / divnnvaan| dhRSNuH / dhRSNavAn / "samaH sami" [4] ityatra kya igAgamavacanAsike AdezayanaM samanityamAgateH / viraktaH / yA bhAvArambhayoH || 4161623|| bhAve Arambhe ca zrAdito doste parato bhavati / bhinna / meditamatva | prabhinnaH / prameditaH / niveditamatva | mariNaH / vati yogavibhAgAt karma cAri / yAdita iti na sannidhIyate / zakito ghaTaH kartum / zaktoH kartum / bhAvo varthaH / AdhaH kriyAvayavaH pretyAdinA dyotyaH ArambhaH / bhAvagrahaM tasya vizeSaNat Arambho dhoH "namAtre ka..' [23|15] iti bhAve ktaH / " kartari cArambhe" [5456] iti kartari ktaH / " dAntazAntapUrNadasta spaprachannAH ||4|1|124|| dAntAdayaH yadA vyantAd vA nipAtyante / antaH / dantiH | zAntaH | zamitaH / pUrNaH / pUritaH / dastaH / dAsitaH / sparaH / spAzitaH / chandaH / lAdinaH / zanaH | zApitaH / nilaM nipAtyate / dastAderuGaH prAdezazna | zamidamyagveidI prati na syAnivat iti "kasya citroH vitti" [ 4|4|13] iti dIlam / granyatra mirtA praH / japetu" bharajJakhinAm" [17] iti vikalpiteTo " yasya vA [ 1121] iti pratiSedhe prApte grahagAm / ||4||12|| pati ityetau vA te parato nipAtyete / melAmasminiyAte vA'nityam / hRpyani lomAni / hRSitAni lomAni / hRSTa lomabhiH / ipTo ! hRpino staH / hRnyAdantAH / hRSitA dasaH / chaH "yoditaH" [4/6/104 ] iti vikalpineo " yasya vA " [3122] iti pratiSedhe prApte vacanam 1 apacito'nena guruH / apatrAvito'nena guruH / cAkale vimAno'nitvaM vadA nipAtyate / cakAro'nuktasamuccayArthaH / tena nityamapacitiH / kSubdhasvAntadhvAntalagna gliSTavi ribdhaphASTabAda vizastaSkaghuddaDha parivRDhAbhyarNavRttAH ||5|21126|| kSubdhAdayaH zabdAH kAntA arthavizeSe nipAtyante / sutro bhavati manyazcet / ityAdika madhyate sa manthaH / nanu dravadravyasaMprayuktAH sako mantha iha gRhyate / tadukta' "zobheva mandarakSubdhakSubhitAmbho ghirNamA" iti / kriyAbhidhAne'nyAbhidhAne ca na bhavati / kSubhitaM manthena / jubhitA senA | svAnnamiti bhavati manazcet / svanitamanyat / dhvAntamiti nipAtyate tamo'bhidhAnaM cet / dhvanitamavat / lagnamiti bhavana manazcet lagatamanyat / liSTamiti bhavati avisvaSTazcet / mlecchitamanyat / ityakArasya nipAnAdeva vindhi Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra05 pA0 1 sU0 127-131] mahAvRSisahitam 353 iti nipAtyate svarazcet / virebhitamanyat / ityameto nipAtanAt / phANTamiti nipAtyane anAyAse / phariNatamanyatra / agninA taptaM yatkayodhaNaM tatphANTam / athavA yadapakvamancUrNitamaniSyanditamudakAdisaMyogAdibhanna ramam | bAdamiti bhayati naTaM (bhRzaM) cet vaahitmnyt| vAha prayatne ityasyAniTatvam / vizastaSpAviti bhavaraH vivAtI cet / vizasto vAdI HTo vAdI pragalbho'yinIto vA samupoH "yastha bA" [11112.] "yAditaH" [51122] iti ca pratiSedhe miTTe niyamAI yAtya eveti / bhAvArambhayo vaivAtye'nabhidhAnam / niyamAdanyatreTa / vizasitaH pazuH / dharSitaH zannuNA / kaSTamiti bhavati kRccha gahane ca / kRcchi duvaM duHkhahetuzcopacArAn / gahana banam / yuperavizadane'niyandhaM nipAtyane / juSTA rajnuH / zruSTI pAdau / avizaSTane iti kim ? atraghuSitaM vAkyamAi / zabdenAbhiprAyanivedanaM vizabdanaM rAdapi yuperathaH / anekArthatvAdhUnAm / hada iti syUle balapati ca / dRhiH te'nilaM na hasaM paratva ca danyaM niganyate / dRhecha nakhabajam / nanu dRhe khaM datyaM ca na nipAtyaM hatve Tutye ca kRte sidhyati / naivam / ddhimA / dradayati / paridradacya gataH ityatra pUrvatrAsiddhatyAlU " ro'nAdeH" [14:553] iti ratvam "pye dhipUrvAt" [1456] iti gorayAdezazca na syAt / raha ca paridRDhatyApatvaM pAridRDhI kanyeti "pyo'kSu rUpAnsyayoH" [33 / 63] iti yaH prasaJyeta | sthUlabalavatoriti kima ? dRhitan / dRhita thaa| parivata iti nipAtyo ! prazuzceta / paripUrvasya he heA na hannam / Dhalve prayojanaM pUrvAnAm / paridraya galaH ityatra saMghAma yuddha iti sageH pAThAt girahitasya ginatpadyate / tena "timAdayaH" [13] iti pase kvAtyasya pyaadeshH| prabhAviti kina ? pari hitam / parivRhirAn / abhyarNa iti nipAtye yAyidUrya / abhyarNa zete | abhyaNA zarat / vidUra viprakaTa tato'nyatsamavidUraM tarUpa mAtra Avirvam | "nase catura" [3 / 5 / 115] ityatra na ga ini yogavibhAgAsApekSAdhe'pi TacaN / zrAnidUrya ili kim ? arditazcauraH zItena / dRttamityadhyayane'rthe nipAlyate / vRteryanta diDabhAvI porupa ca ko nipAtyate / nRtaM jainendram / vRttastakoM devadattena / adhyayana iti kina ? vartito ghaTaH kumbhakAreNa / yadA vRttirakarmakastadA'sya eyantasya vRttastarka iti na bhavati / badA tu "tena nivRttaH" [3 / 2 / 58] iti jJApakAdanta vitAH sakarmakastadA karmaNi kta: "yasya vA" [5/1 / 121] iti pratidhAvRttastakaH / zyantasya adhyayane vartita iti bhavati / sannivibhyoH // 5 // 2 / 127 // sam ni vi ityevaMpU darderiena bhavati te parataH | samarNaH / nyargaH / vyarNaH / sannivimba iti kim ? aditaH / mArditaH / nayA rupyamatvarasaMdhupAsvanaH / / 11 / 128|| rupi an svara uMyupa Asvan ityetebhyaH te na vA iG bhavati / aSTaH / pitaH / abhyantaH / abhyamitaH / tUrNaH / tvaritaH / saMghuSTaH paadH| saMdhupitaH pAdaH | saMjuSTaM vAkyam / saMgupitaM vAkyam | AsvAnto devdttH| zrAsvanito devadattaH / pAravAntaM manaH | aAsvanitaM manaH / rupeH "tIpasahalubharupariSaH" [ 6] iti vikalpeTo "yasya vA" [5 / 1 / 121] dani niSiddhe abhyamaH prAse svara "AditaH" [51 / 122] iti pratipiDhe sadhupAstranoravizandanamanamorayA satoTi prAptI neti pratiSiddhAyAM sarvatra beni vikalpaH / hanRtaH sye // 5 / 2 / 129 // hanteH RkArAntebhyazca se parata id bhavati / haniyati / ahanippan / kariSyati / akariSyat / svaratyAdi vikalpa vAdhiyA'nena paratvAdid / svaribhyati / na veti nAnuvartate / sAvaH ||516 / 130|| aje sI parataH iT bhavati / grAjIt / AjiTAm / zrAjinaH / nityArtha prArambhaH / sAviti kim ? ajitA / stusudhUlo me // 5 // 1.13 // lu su dhUra. ityetebhyaH mapare so parataH id bhavati / anlAvIn / asAvIt / avAyot / ma iti kim ? asnoSTa | asosstt| aboTa / aviSTa / dhUmro vikalyA prAtaH / akAro putinivRttyarthaH / 45 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 jainendra bhyAkaraNam a0 5 pA0 / sU0 133-140 yamaramanamAtaH sA ca // 13132 // yama rama nama ityetepAm aAkArAntAnAM mapara sau parataH sagAgabho bhavati iTa ca / ayaMsIt | asiSTAm / ayaMsipuH / vyaraMsIt | vyA miSTAm / vyarasitaH / anaMsIt / anaMmiSTAm / anaMsiSuH / asatITi halantalakSaNa aip syAt / sati tu "neTi" [10] iti pratipithyo / prAtaH zrAyAmot / aAyAsiSTAm / AyAmipuH / ma hatyeva / upAsti / upAsAnAm / upAyaMsata / araMsta / araM sAtAm / araMsata / smipUjyazaH sani // 1133 // smi pUDa ajU azUG ityetebhyaH manI bhannani / sismathipate / piMpaniyate / aririti / ajijipati | azizipate / pUGaH san / "sani grahaguhazca" [5/1/118] iti pratiSiddhe'neneT / dvitvAyara ep "dvitve'ci" [119156] iti sthAnikabhAvena dvitvam / "zroH puyaejye" [paa2|178] iti itvam / avazorUditvAdikalpaH prAtaH aznAtedAttasya neha grahaNam / kirazca paJcabhyaH // 511.11.34 // kirAdibhyaH paJcamyaH sanId bhavati / uccikariyati / nijigampiti / didariSate / didharikhale | pichipati / "praccheH" [ / 3 / 12] iti jiH / paJcA iti kim ? sipRznati / kiratigiratyoH "sanID cA" [41112] iti vikalpaH prAtaH / "yato vA" [5316] iti vyavasthitavimApAzyaNAdastheTo dIrna bhavati / kira iti Adizabdasya khe "sUtre'smin suvidhiriSTaH" [552 / 14] iti bhyamaH sthAne isiH / cakAraH sano'nukAparaNArthaH, anyathA nimitta mandehaH syAt serapi pUrva zrunalyAt anuktasamuccayArtha iti kecit / tena kvacidanyatrApITha | "jugU hipan mttgjo'bhydhaavt"| rudAdegeM ||35 / / dAdibhyaH paJcabhyaH balAdo ge iT bhavati | gediti / maditaH / svapiti / niHzvasiti / prANiti | jakSiti / "No'nite" [54104] iti svam / paJcabhva ityeva zAsti / ga iti kim ? svtaa| svAnum / anye cUdAttAH / balAdAviyeva / rudanti / svanti / yadAderityera kAnirdezo ga tyasvegnirdezasyottaratra sAcakAzatya ta prakalpabati / IDaH sace // 11 // 136 // IDaH sakArAdI dhve ca ge parataH it bhavati / IDiya / IDithye / Ijvam / IzaH // 5 // 1 / 137 // Iza ityetasmAca ihU bhayati sakArAdau meM ve ca / Iziye / iziSya / izidhye / Izidhvam / yogavibhAgo yathAsaMganivRtyarthaH / liDo'nantyasakham / / 5 / 1138 // liDo'nantyasya sasya gyaM bhavati ge| kurvAnAm / kurcaH / kurvIta / :"suT tathoH" [2 / 40] iti tuTU / muTayAsuTIyuT sakhamanena / tipi smAdau samvena siddham / "kRlo ye ca" [16] ityutam / "usi" [33] iti pararUpam / anantya iti kim ? kuyuH / kuryAH / kurvIthAH / vatmasoH "vintaH sakham" [21480] tasastAM thasastamiti bhavitavyam / ga ityeva / kriyAsuH / kRpIpTa | "riGyaliGa ze" [paa2|137] iti yAdau rikAdezaH / "uH'' [16] iti liDo de kitvam / ato yey // 5 // 1 // 136 // akArAntAd goruttarasya yA ityetasya iyAdezo bhayatti ge| panet / dIvyen / "vakhi vyoH kham" [13 / 55] paceyuH ityatra "usi" [33] iti pararUpaM na / " vAgAvaM valIyaH" pa.] iti iyAdezo bhavati / "yanyato dIH" [52 / 16] iti dItvaM sAmAnyenoktamanavakAzonaM vidhirvAdhate / ata iti kim ? cinuyAt / taparakaraNaM kim ? yAyAt / ga ityeva / cikIryAn / ataH gve pUrvagatyA syAt / yA ityetatta, "sUtre'smin" [5 / 2 / 114] iti isaH svam / DivAtaH // 5 // 1140 // akArAdunarasya dipavalyAta iyityaya mahadedo bhavati / pacele / panethe / sacetAm | pacethAm / DakAra iyatya so'yaM Git tasyAvayaca zrAt / "gAha kuTAdeH" [111175] ityatra Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 aM0 5 pA0 / sU0 549-15} mahAvRttisahitam Diditi / vittIya dviditi kaaryaatideshH| tena jukuTipati ityatra sano'DittvAdo na bhavati / "go'pit' [11178] ityatra tu Gita iva zivaditi draSTavyam / na kAryAtidezaH / kAryasyAvayavAsambhavAt / Diti kim ? pcaavhai| bAta iti kim ? pacanti / Ane muk // 5 // 515 // ata Ane mugAgamo bhavati / aAna iti Inirdezo ata iti kAnirdezasya pUrvasUtre kRtArthasya tAkluptiM karotIti akArAntasya mukta / pacamAnaH / vapamAnaH / IyAsa 314 rasa kurA bhAgamya asateyo bhavati / AsIno'dhIte / Ama ini kAnimo'navakAza mAnasya rA prakalpayati / parasyAderIt / dhibhaktyAmASTanaH // 51.143 // amana nAkArAdezo bhavati vibhaktyAM parataH | adhyAbhiH / aSTAbhyaH / apTAsu / apTAnAmityaSTana zrAmyAtve ca kRte nAntatvAbhAyAdilsajJA nAsti | karya nudd| "pyAntela" [135] ityavAntagrahaNamupadezArthamuktamityadoSaH / vibhakyAmiti kim ? apamahApAnihAryo jinaH / "nomatA goH" [14] iti pratiSedhAtyAbhayamAtraM na bhavati / kathaM "dUtaH syAdaSTamirguNaiH" iti ? "abhya auza" [5 / 1138] iti kRtAvIccAraNaM sApakam , yauvAtyaM tatraivauzabhAva ini tenAniyamAnyam / A iti trizepanidezo nakAratya sthAne chasa nakAkAranivRtyarthaH / zrAtvamiti jAtinirdeze pramajyeta / rAyo hali // 513144 // ityetasya halAdau vibhaktyAmAkAgadezo bhavati / saH / rAbhyAm / raabhiH| rAbhyaH / gata / halauti kim ? rAyo / rAyaH / vibhakyAmeva / raitvama, / raitA ! - yuSmadasmadoH // 1945 // yuSmadasmadityetayohalAdau vibhaktyA parataH dhAtvaM bhavati / yuvAbhyAma ! AvAbhyAm / yuSmAbhiH / asmAbhiH / yugmAsu / asmAmu | "ante'laH" [14] iti dakArasya bhavati / rapi // 5 // 2 // 146 // ipi ca vibhaktyA parataH zuSmadasmadorAtvaM bhavati / svaam| mAm / yuvAm / AyAm / yudhAn / asmAn / "khamAdeze" [4111141] iti khe prAme purastAdapavAdo'yam / "suTorama" [53 / 24] ityam / "zaso naH" [5 / 1 / 25] iti nkaarH| Avi // 5 // 11147 // aukAre parataH yuSmadasmadorAtvaM bhavati / yuvAM jainendramadhIvAye / AvAm adhiiyhe| yH||11|148|| yakArAdezoM bhavati yuSmadasmadovibhakallA parataH / svayA / mayA / tvayi / mAya / yutrayoH | AyayoH / utsa'yam / yAtvaM khaM cApavAdaH / pArizepyAdacyanAdeze'vatiSThate / khamAdeze // 5 // 1 // 146 // Adeza vibhaktyA yugAdasmadoH khaM bhavati / yAdizyata ityAdezo vibhaktI / tvam / aham / yUyam | vayam / tubhyam / mahyam / * susmanyam / asmabhyam / rUt / mat / yuSmat / asmat / ty| mama / yuSmAkam | asmAkam / vibhaktvAmiti kim ? yuSmadIyaH / "syadAdi" [1190) prati dusaJjJA / "dorakA" [3 / 2160] iti chaH / idaM stravacanaM jJApakam / attravidhi prati dviparyantAsyadAdayaH / tena bhavacchandasya bhavAniti / mAvadheH // 5 // 150 // yuSmadasmadormakArAvadheH saGghAtasyAdezo bhavatItyeSo'dhikAro beditavyaH / avadhigrahaNaM kim ? mAntasyeti vaktavyam / naiva zakyam | yatra yuSmadasmadau mAntI Nini ziSyAgatanivRtte tatraivAdezAH syuH / nanu go: "pare'cA pUrvavidhI" [11.57] sthAnivadbhAvAnmAntatA nAsti vyavadhAnAt / pacanAcchu,tikRtamAnantarya vibhaktyAH / avadhigrahaNe sati dakArAnsayorapi yupmadasmadormAvadheH samudAyAvayavasyAdezAH siddhA bhavanti | yuvAcau dvau // 1 // 56 // dvAvityanvardhamahaNam / "ekadvibahavazcakazaH" [1 / 21155] ityatrAnvasajJAkaraNAt / dvitve vartamAnayoryuSmadasmadoryuna Ava ityetAvAdezau bhvtH| yuvAm / AvAm / yuvAbhyAm / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 jainendra-dhyAkaraNam [a05pA0sU0 152 157 zrAvAbhyAm / yuvayoH | AvayoH | mAvacerityeva / yuvakAm | zrAvakAm | asahidasya na bhavati / se'pi yahA yuSmadasmadI dvive vartete samudAyaH ekatve bahutye vA tadApi yuvAvo bhavataH / na cet paratvAd "yUyavayau jasi" [111152] "vAhoM sau" [5/12153 ] " tubhyamaya " [51154] " mama isi" [ 5 / 1155 ] ityAdezAntareNa bAdhyete / atikrAntaM yuvAm pratiyudhAm / zratyAvAm / atikrAntAn yuvAm zratiyutrAn / zratiRntena yudhAm atiyuvayA / zratyAyayA / zratikrAntairyuyAm atiyuvAbhiH / atyAcAbhiH | atikrAntebhyo yuvAM dehi vA atibhyAm / atyAvabhyam / zratikrAntAt yuvAM atiyukt / atyAvat / zratikrAntebhyo yuvAm ata cuvat | tyAvat / atikrAntAnAM yuvAm zratiyuvAkam / zratyAtrAkam / atikAnte yuvAm atiyuyi / allAvayi / atikrAnteSu yuvAm atiyuvAsu / RtthAvAsu yA samudAyo'pi dvive vartate tadA sutarAM bhAH / zratikAntI yuvAn zratiyuvAm / atyAcAmityAdi / apanaH / atikrAnto yuvAm gratilam / atyaham | atikrAntA yuvAm atibUyam / ativayam / atikrAntAya zukAm atitubhyam / pratimAm / ani kAntasya yuvAm zravitatra / zrutisama / yadA ca yuSmadasmadI ekatve bahutve ca te samudAya dviva tadApi na bhavataH / atikrAntI lAm atitvAm / atimAm / atikAntau yuSmAn atiyuSmAn / atyasmAn / itya yam | atikrAntAbhyAM tvAm aticAbhyAn / pratimAbhyAm / atikAntAbhyAM yuSmAn atiyuSmAbhyAm / atyasmAbhyAM kRtam | atikrAntAbhyA yuSmAn atiyugmAbhyAM dehi / evam pratitvAbhyAm | atiyugmAbhyAM vibheti / zrutitvayoH / RddhiyugnayoH svam / prativayoH / zratiyuSmayornidheSTi / yUyavayA~ jasi || 5 | 6| 6582 || yuSmadasmadorjesa parato yUya vaya ityetAvAdezau bhavataH / yUyam | tradhama / goH prAdhAnyAttadantavidhirayatra / pratikAntAstvAM yuvAM yuSmAn vA zratiyUyam | ativandam / paramayUdama / paramacayam / tyA sau ||4|1|13|| madasmadormAvaH tvagraha ityetAvAdezau bhayAH sau parataH / tvam | aham | paramattam | prmaahm| pratikrAntastvAM yuvAM yuSmAn vA atitvam / atyaham / tubhyamI Ga || 5|1|144 // tubhya maya ityetAvAdezau bhavataH yuSmadasmadorhaya parataH / tubhyam / makSyam | tadantavidhinA atikAntAya tvAM yuvAM yuSmAn vA zrutitubhyam / atimahyam / paramatubhyam / paramamaharam | tavamama isi ||4|1|155 // yugmadasmadorhasi parataH taya mama iletAvAdezau bhavataH / tatha stram / mama svam / atikrAntasya tvAM yuvAm yuSmAn vA bhaktiya / zratimama / paramataca / paramamama / vAve || 5|1| 156 || eka ityayamanvarthasa jJAnirdezatena ekale vartamAnayoryu madasmadormAcaH tva ma ityetAvAdezau bhavataH / tvAm / mAm / yat / mat / tvayi / mayi / atrApi yA kuSmadasmadAvekatve samudAya dilve bahutre vA tadApi tvamAdezau bhavataH yadi " yUyavadhI jasi" [ 5|1|152 ] ityAdibhirAdezAntarena bAdhyete / kathaM bAdhA ? atIvAzcatvAro yogA ijJAnuvartante / tato bAdhA tadvipayAdanyatrAyaM vidhiH / tiSantau svAM tiSThataH pazyeti vA atitvAm / atimAm / zratikrAntastviAm atitvAn / evam ativAbhyAm / tubhyaM dehi | atitvat / pratitvayoH | atitvAkam / zratitvayoH / ativyAsu | baTA samudAyojakatye tadaza sutarAm / pratikrAntaM tvAm ativyAm / tyozca || 5|1|147 // tvamAveka ityanuvartate / ekayo madasmadoH tvama ityetAvAdezau bhavataH tye dyau ca parataH / tvattaze marAH / tvadIyoM madIyaH / tvatpradhAnAH / matpradhAnAH / tvaddhitam | maMda tam | tvacchiSyo mandriyaH / vibhaktyAM parataH pUrvo yogastasyA upi prApaNArthaM vacanam / nanu nAnApadAzrayatvAdvahiraGga up vibhaktImAtrAzrayatvAdantaraGgastvAmAdezaH pUrvaM bhaviSyatItyanarthaka midam / naanrthkm| tvAha tubhyamaya Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 5 pA0 1 sU0 158-162 1 mahAvRttisahitam 357 tatra mama bipaye prApaNArtham / cakAroM maNidhvanukarSaNArthaH / nanu tavamamAyAdezApavAdAdeva mAdhavaM labham / naiva zakyam | vibhaktyA upi kRte tabamamAyAdezAbhAvAtkRtsnayoyupmadasmadoH sthAne syAt / nanu bahiraMga utrilyuktam / idameva ca zabdopAdAnaM jJApakram "antaramAnapi vidhIn bahiraGga ub bAdhate" pa0] tena yUyaM putrA valya sa yupmaputraH yUyAdezAbhAvaH / gomAn priyo yasyati gomapriyaH ityAdau numAdInAmabhAvaH siddhaH / tricaturoH striyAM tisUcatamR ||sh|158|| govibhaktyA parataH tri catur ityetayoH striyAM varna mAnayostisa catasa. indatAvAdezau bhavataH / tisRbhiH / catasRbhiH / tisae / catasRSu / striyAmityetat tricatu roreva zrutasvAdvizeSaNaM kimartham ? yadA tricaturo striyAM vartate samudAyaH puMsi napuMsake yA sadApi tadaryAcanA tisUcatasRbhAvo bathA syAt / priyatisA / priytilau| priyatisraH / priyatita kulam / priyatisUraNI / priyanasRNi | vadA tu tricaturau puMsi napuMsake bA vatate samudAyaH striyAM tadA na bhavati / priyAH vayaH priyANi trINi yA yasyAH sa priyatriH / etraM priyctvaaH| khiyAmiti kim ? yazcatvAraH / trINi cAri | cakAro'nunasabhuzyAnuparati / "pikesI " tesakA grAmaH / / ro'cyuH // 511956 / / tisa cata. ityetoH RkArasya rephAdezo bhavatyaci parataH / timastiSThanti | simmaH pazya / catasrastinti / catanaH pazya | mipratisro bhavam / "Rto dhei" [52 / 105] harepa zani "suTi pUrvastham" [ ] dItvaM siGasoH "Rta ut" [UIRE] iti uH prasayata 1 manu "madhye'pavAdAH sUryAn vidhIna bAyante nottarAn" 50] iti Rto kiMdhe ityepaH kathaM bAdhA "spa parama [12 / 10] iti parazabdasyoSTabAcitvAdre phAdezaH dRSTaH / DAve / priyatisari | atha priyatimla ityAdau kAsAntaH kasmAnna bhavati / samudAyavibhaktyA tisamAva iti tayA'nto vyApta iti na kap | acIti kim ? tisRbhiH / timnnii| navAni paralpAne kA prApnoti / naivam / "nAmyatiscatas" [4 / 3] iti jJApakAnnuTi numrabhAvI na stH| uriti kim ? "ante'laH" [111149] ityetra siddham / urispakriyamANe "yena nAprApta" nyAna nisUnatamabhAvasyApadAdo repha: syAt / jarAyA caa'sng||110|| jarAvA aci parato yA asaAdezo bhavati / jarasau / jare / jarasaH / jarasan / jarasA | jaravA / Ami paratvAnnuho'saGaH / jarasAma / jarANAm | nugaH paratvATsaG / attijasaMsa tapAsIti / prAdeze "ekadezavikRtamananyava" [pa0] iti / atijarasaM kulaM pazyetyAtrAmaM vimanImapekSyAsaha / anakArAnto jAtaH / sa tasyopo nimittaM na bhavati satipAdalakSaNatvAt / atijaraM tiSThati / anijagairatyatra snnipaanlkssnnaaynmaavairbhaavau| tena nA'sacha / anityaiSA paribhApati cittena atijarasaM niti / atijaragairiti / tyadAdegaH // 52 // 16 // zracIti nivRttam / tyadAdInAmakArAdezo bhavati vibhaktyAm / tyaH / tyau / tyeM / taH / tau / te / yaH / yau / emaH / etau | imau 1 ime / am | amI / dvau| dAmyAm / tyadAdipu svItvavivakSAyAM "bhAvini bhUtabadupacArAt" iti svAdimapekSyAtye kRte TAm / tena syA setyAdisiddham / atyavidhi prati dviparyantAsthyadAdayaH / "bhavataSThapasI' [3/2/31] iti nirdezAt / tena bhavAn / bhavantI / bhavantaH / gRhyamANena tyAdinA vibhaktI vizeSyate / tenApradhAnAnAmatvaM na bhavati / atitadaH / prAdhAnye tu zobhanaH saH sumaH ! atisaH / paramasaH / saJjAzabdAnAM tu tyadAdityAbhAvaH sarvanAmAntargaNatvAtyadAdeH / kimaH kaH // 5 // 3162| kigityetasya ka ityayamAdezo bhavati vibhaktyAM parataH / kaH / kii| ke| kimo'kAra evAnuvabaMH / pUrveNa makArasyAnena "anansyavikAre'ntyasadezasya" [pa0] itIkArasyAtye pararUpAce ca kRte siddhamiti cetana, pUrveNa satvapi makArasyAtnasambhave ikArasyAcaM bAdhakameva syAt / takradAnamiSa dadhidAnasya / kiJca kutsAyarthe sAke'pi yathA nyAditi kAdezaH / vibhakvAmityeva / kiM rAjA yo na rakSati / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 5 0 2 sU0 1.3 kukkI tayoH // 2163 // kimaH kuka ityetAvAdezI bhavatastakArAdAvakAre ca parataH 1 kutaH / ka | "kutasoH" iti sUtre sitkaraNasAmotyadasazayA bhasazAkArye utve bAdhite yagAdezena siddhaM varUpe sAko yathA syAdityenamarthaH chAdezaH / / toH saH sAdhanantye / / 5 / 12164 // tyavAdInAM tavargasyAnanye sakAyadezo bhavati sau parataH / spaH / saH emaH | anansya iti kim ? ma / saH / tyadAdyatvasyedamAdayo'vakAzAH / sattvasyAnanyastavaH / paratvAda dasya matvaM tyAn / nanu sattve'pi yakhe sidhyati / naivam "aminasmingrahaNe'narthakasyApi grahaNAt" [50 412] iti dItvaM syAt / iha ca sa puruSa iti hali sukhe doSaH syAt / sA ityatra "ataH" ( 34] iti TAmna syAt / tasmAdanantya ityucyate / anegha ityatra nArA phasmAnna gati ? "na " Eritinii kArasya tyadAdigrahAronAgrahaNAt / bhavAnitvatra "sphAntasya lam" [5 / 141] iti sambasmAsidatvAta kArasya prApnoti / yadyavaM parasvatvatyAjyasiddha lyAnakAro nAsti / tato'ntaraGgatvAdanusvAra eva syAt / asau // 5165 // asAviti nipAtyate / adasaH sakArasyautvaM so sukham / atvabAdhanArtham / "to" [5/3 // 164] iti dasya ca satyam / asau / he asau / strIpusayoridam / sAvityeva / adaH kulam / adasa: parasya sorautyameva nipAtyamiti cet , na, kutsAdyavivakSAyAmaki tyadAyatye TApi kRte "svastha kyApIdanaH" [5 / 2 / 50] iti itvaM syAt / tena atako strIti na sidhyet | sakArasya tvautve TAmnAstIti na dopaH ! idamo maH // 19166 // idamityetasya makArAdezo bhavati vimalA parataH / sAviti nivRttam / uttaratra sAviti nirdezAt / imau / ime / imai / imAH / ime | imAni / daH // 5 / 9 / 167 // yA sau // 55 // 1.18 // idamo dalna yakArAdezo bhavati sau parataH / uttaratra pusIti nirdezAt striyAmadhyaM vidhiH / iyaM no / napusake sukhe nAsti / puMsIdo'ya // 166 // idama ipasya ayAdezo bhavati sau parataH pusSabhidheye | ayam / paramAyama / "pUrvosarapadayostAvaskArya pazcAnekAdezaH" / "nendrasya" 5 / 2 / 27] iti jJApakAn / anApyakaH // 19970 // idama ipasyAkakArasyAna iljayamAdezo bhavati zrApi vimanasyAM parataH / anena | paramAnena / anayoH / aka iti kim ? isakena / imakayoH / zrAviti pratyAhAraH TAdirAsupaH pakAreNa / hali kham / / 1 / 171 // halAdAvApi parataH akakAraspedama idra parama vaM bhavati / abhyAm / ebhiH / ebhyaH / eSu / aka ityeva / hamakebhyaH / "ante'ttaH" [11] tmAnna bhavati / "nAnakente'to vidhiH" [pa0] / athavA arthakvAdvibhaktIpariNAma iti pUrveNa siddhalyAno'nte'la iti nakham / ityabhavanandiviracitAyAM jainendramahAvRttau paJcamAnyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH / mRjairepa // 5 // 2 / 1 / / gorityetadevAnuvartate / mRjerika ainbhavati / mAga / mRjeritIga nirdezaH "dhoH svarUpaprahaNAttasya vijJAnam" [10] nauNahatyeti tAvanipAtanAbjAyate / anyathA "inasto nigalo" [5 / 2 / 36] ityeva tatvaM syAt / dhovihite tye aibhavati / na mRdastye tena kaMsaparimubhiriti / nanu "viruti" [ 16 iti pratiSedhaH siddho naivam / tilimittayorebapoH sa pratiSedhaH / kiDatyaci vA // 2 // mRjerajAdI vikRti vA ainbhavati / parimRjanti | parimArjanti / primmjtuH| parimamArjatuH / viDatIti kim ? parimArjanam / acIti kim ? mRSTaH / te tasi bA draSTavyam / 1. pratiSu sUtrasthAsya vRttistruTitA / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5 pA0 2 sU0 3-1 ] mahAvRttisahitam 356 trityacaH ||2|| jiti ziti ca parato'jantasya gorai bhavati / prAkAraH / adhyAyaH | "adhyAnuvAko" [4/1/64 ] iti nipAtanAt / kArako hAraka: 1 nAvakaH / lAyakaH / sakhAyau / mantrAyaH / anarthakamidam / epirana ayayozca kRtayoH "ko'taH" [24] ityeSA siddham / maitraM zakyam / "gukArye nivRtte punarna tannimitam " [10] iti ami ca sakhyuremna vihitaH garjamiyatra cAkyAdezAbhAvAdena siddhyeta / ajmaNamanigarthaM gauriti / zitkaraM tu gAvau gAvaH ityatrAvAdeze sati "taH [ 54 ] ilaipicaratArthaM syAt / utaH // 54 // gorakArasya uDaH aina bhavati priti parataH pAkaH pAThaH / pAcakaH pAvakaH / pAncayati / u iti kima ? pipAvakaH / pakArAkArasya mA bhUt / grantvasya pUrveNa prApnoti naiyama / pUrvavipratiSedhenAH khaM bhavati / zravaH iti kim ? nevakaH / taparakaraNaM mukhasukhArtham / 1 hRtyacAmAdeH || || || zraca ityanuvartate / hUti viti parataH zracAmAderaca eMva bhavati / shrshv| usstthiH| saulocanaH / sautAraH / "nadImAnuSI" [ 3|1|102 ] yAdinA / avAbhiti kim ? halA matrivajJArthamanyathA AdInAmeva syAt / zrajagalata rAsyo ilakSaNasya caiH paratvAdA | tyaH | jAgataH 1 "tastredam" [3 / 33=8] jhatvA / "sakRdgane para nirNaye bAdhitaH etra" [pa0] punaH prasaGgavijJAnapakSe'pi na doSaH / anuzatikAdiSu puSkarasacchandapAdayat pauSkarasAdiH / vAhlAderiy [ 3185 ] | anyathA tatrabhavaH padayorarthapATho'narthakaH syAt | devikAziMzapAdIrghasatrazreya sAmAH // shraa6|| devikAdibhigaca vizeSaNAta kezanAM nadAdInAM ahama | devikAyAM bhayaM dAvikamudakam / AyavizepaNA vikule bhavA dAvikalAH zAlayaH / ziMzapAyA cikAraH zAMza bhasma / ziyApAsthale bhavaM zazipAdam / dInaM bhavaM dArghama yo'dhikRtya kRtagranthaH bhitra vA zrAvasaH syAdvAdaH / devikAdInAmAderaca iti kim ? sudetrikAyAM bhavA saudevikAH pUrvakiyAM macaH pUrvavAtrikaH / pUrvazazipaH / prAcAM grAmI / " prAcAM grAmANAm " [ 5 / 2 / 16 ] iti vyAsa anenAkAraH / kekayamitrapralayAnAM yAderiya || shraa7|| kekaya mitrayu pralaya hateyAM yakArAderiyAdeza bhavati niti parataH / ke yasthApayan / "rASTrazabdAdvAzo'J" [333|150 ] | ATarepa | kaikeyaH / mitrayorbhAvaH " vRddhacaraNa chalAghAvyAkArAvete [3|4|124] iti buJ / laukikaM tatra vRddhaM yate / maitrekagAralAghate / malayAdAgataM prAleyam / pade khoraiyava // zazakSA pade parataH zracAmAderacaH sthAne kRtI va yakArakArI tayora ityetAvAdezau bhavataH hRtiM viyati parataH 1 vyAkaraNaM bacvadhIte vA vaiyAkaraNaH evaM naiyAyikaH "yAdi sUzrAntATTaN" [3 / 2152] iti daN / zobhanA azvA asyeti svazvaH / tasyApatyaM saucaviH / AH paratvAdezau bhavataH / zrarhatA proktamAnaM tattvam / pada iti kim ? : zariyata / yataH chAtrA yAtAH / astyacAmAderacaH sthAne "yayoH [ 4/4/67 ] iti yakAro na tu pade parataH / yogita kie ? yazciH / zracAmAderacaH iti kim ? zrabhyaJjanena carati zrAbhyajanikaH / dAbhyazviH 1 iha kasmAnna bhavati azItI bhUto bhAtrI yA dvavAzItikaH / yatraivAdezva aiprAptistatrAyaM vidhiH / atra ca "saMkhAyAH saMkhyAsaMvatsarasya" [5|2| 20] iti yoH prAtina dvizabdasya / yo po'pyayamapavAdaH / pUrvanyalinda ataH pUrvatraivalindaH / " prAcAM prAmANAm " [5/2/16] iti prAptiH / dvArAdeH || 5|2|| dvAra ityevamAdInAM ca dhoraiyavityetAvAdezA bhavarAH sthiti iti parataH / dvAre niyuktaH daucArikaH / nAyaM pade'caH sthAne vakAraH iti pUrveNAprAptiH / atra dvArAdibhiryoviMzeSaNAnAdi Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 jainendra-vyAkaraNam [a05 pA0 2 sU0 10-15 grahaNam | dvArapAlyA apatyaM dauvArapAlikaH / "revasthAdeSNa" [3 / 1 / 134] iti ThaN / svaramadhikRtya kRto andhaH sauvaraH / tadAderapi | svarAdhyAye bhavaH sauvraadhyaayH| vyalkase bhavaH vaivalkamaH / svastItyAha sauvastikaH / tadAtyasminarthe ThaktaH / svarmana saunam / "bhairmamA digvam [vA0] iti Tigyama / manamAha sauvargamanikaH / svaH adhyAya svAdhyAyaH | strAdhyAvena carati sauvAbhyAyikaH / acAmArityanuvartanAThAyacaH samopalya yaNa eyautrAdezI svazabdasyaiva / tadAdinidhinA siddhamiti ceta , na "svazabdena tadAdividhiranitya." itIdameva zApakam | tena svapatau sAdhu ravApateyamiti / samayakRtasyApatyaM smaiyakRtaH / "pyandhakamA " (3 / 1 / 103] ityaN / svAduSvarayedaM sauvAdupyam | zuno vikAraH zauvaH soca: "zvAzmacarmaNAM saMkovikArakozeSu" [111132] iti Tikham / zuno daMSTrA zvAdazA / "anyasyApi" [431233] iti dIyam / tatra bhavaH zIvAdaSTho maNiH / tathA zauvAhananam / svasyeda sauyama / tadAdo svagrAme bhavaH socanAmikaH / adhyAramAdityAhaN / nyagrodhasya kevalasya // 510 // nyagrodhasya kevalatya yo kArastasya aiyittyApAdezo mAnine giti parataH / nyagrodhasyAyaM naivayodho daNiH / kevalasyeti kim ? nyagrodhA asmindedo santi "yu-cha" [3 / 2 / 6] ityAdi pATArakaH / TApa "tyasthe kyApI" [4/2150] ityAdineyam / nyagrodhikAra. bhavaH nyAnodhikaH / atra "bhasya hsy|" [vA0] iti punadbhAvaH prAptaH / "na budbhutkoGaH" [45315] ini prativedhaH / tathA nyagrodhanUle bhavaM nyAnodhamUlaM tRNam / aiceya bhavati / nanu vyatrodhasyovyamAna kathApanyAdhinasya spAn ? tadantavidhinA / devaM nArthaH kevalamahaNena nyagrodhasya prAdhAnyenAnapaNAttadantaSiyamAva / enaM tarhi tadAdinivRtyarthaM kevala grahaNam / anyatreha tadAdivinirastIti sapyate / nyagrodhanIti vyutpattipana niyamArtham / kevalasyaiva | avyutpattipA vidhyarTa' garama / nave || 11 // je Arthe karmavyatihAre tripati si yadukta tanna bhvti| vyaayuksso| vyAkrozI / vyApacorI varzate / "karmavyatihAre maH" [2 / 2 / 76] iti JaH | "jAt striyAm" [12 / 22] ityam / tasmin pratiSedhaH / svAgatAdaH // 22 // 12 // svAgatAdezca yaduna tanna bhavati / lAgatena carati svAgatikaH / tvadhvarasyApana svAdhariH / svamaH svAGgiH / vyataH vyAGgiH / vyaDaH vyAdiH / vyavahAreNa carati vyAvahArikaH / svabahArazabdoM na karmavyatihAra eba vartate kintarhi lokavRtte'pi / tataH pAThaH / svaphtau sAbu svApatetrama / zvAderAvataH // 5 // 13 // zvAdirikAdau yadunaH tanna bhavati / atazca ya utpadyate tammizca / cakAramantareNApi samuccayo gamyate / yathA pRthivyApastejovAyurAkAzamiti | zvAstriH / shvaassttiH| shyaakrnniH| zvAzIrpiH / zvAgaNikaH / zodha mastrAsya, zuna iva daMSTrA'sya, zuna iva karNAvasya, zuna iva ziro'sya / svaziraso'patyaM bAhAdipAThAdi / ajAdau iti zirasaH zIpAdeza upasaGkhyAnena / ikAradItvaM vyapadezidbhAnena / ato ya utpadyate tatrApi prtissedhH| zvAbhatrari zvAbhatrama | zvAkaNaMna / "inaH" [3 / 26] ityam / zvanzabdo dvArAdiSu pazyate / tasya tadAdinidhiH astIti idameva pratirodhavacanaM jJApakam / zvAriti kim ? zvabhizcarati zauvikaH / kevalasya na pratiSedhaH "no'pu so hati" [Telf30] iti Tistram / Avaza iti kim ? zvAbhatrasyedaM zauvAbhastram | zauvAdaMSTro maNiH / vA padAntasya // 52 // 14 // zvAdegoH padazabdAntatya yadukta tanna bhavati vA / kimukkama ! dvArAdI zvazabdasya tadAdividhinA shriiyuktH| zvApadAnAM samUhaH zvApadam / zauyApadam / zuna ina pAmasya zvApadaH / "anyasyApi" [4 / 3 / 23 2] iti dIlyana / ikAgadau pUrvanirNayena nityaH pratiSedhaH / zvApadena carati zvApadikaH / antagrahaNa na kartavyam / "yenAli vidhistadantAyoH" [111167] ini svayameva padAntasya svAdarityanu Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 5 pA ra sU0 15-15] mahAvRttisahitam 361 vartamAnAruca nAnyasya phasyacid bhAtriSyati / evaM sAntamA jJApakanityastadantavidhiH / tena "sa-sma-vidhau na navantavidhiH" [pa0] iti na vaktavyaH / yo / 5 / 2 / 15 // ghorityayamazito yeditavya / yadirA UrdhvamanukabhipyAmaH corityevaM tada veditavyam / "hamatIjamAJityata pani / "morapadAmA " [52223] proTapaTAsu jAtaH proSThapAdo mANacakaH / dyoraiH / pUrvapadasya tena na bhvti| "yema mAtrApte tasya tadvAdhanam" [10] iti nyAyAt / nanu "IkeyadhyamAya pUrvaparayoH" [1] iti nyAne "avayavAhato" [5 / 16] ityAdau kAnirdezAd ghoreva bhaviSyati nArtho'nena ? "protpadAnA jAte" ilpAdo zAnirdezo nAsti tadartha yacanam / anyathA proSThaeTATI niyamo na shkyet| avayavAhatoH ||shraa16|| atrayavAdinaH zahAduttarasya RtoricAmAderaca aibhavati / pUrvayApikaH / apavArSikaH / pUrvAsu varSAsu jAtaH / hadavivakSAyAM "hRdayasamAhAre' [1 / 3 / 46] ini prasaH / "kAlAha" [3 / 2 / 13.] iti dam / nanu kAlAnukta / "ma-nya-vidhau na tadantavidhiH" [10] 1 RthaM kAlAntAt ? naiva doSaH / "matorSidvidhAvavayatrAn" iti sdntvidhimpgrtdhaatH| evaM pUrva haimanaH | aparahaimanaH / "bhasandhyA" [3|2|137ityaadinaagaa / "hemantAttalam" [2 // 3/135] iti tasyam / avayayAditi kima ! pUrvasvatItAsu varSAsu jAtaH paurvavarSaH / zrAparavargaH / "prAnTroraNa." [211 / 68] 1 pUrvazabdo'tra kAlayAcI nAvazvavAcI / ata evAtrayalakSAtadantatridhyabhAvAt "kAlA" [3 / 2 / 131] nepyate / / susAMdrASTrasya // 4 // 2 // 17 // tu sarva arddha ityevaM pUrvasya rASTravAcinaH zabdasya yoracAmAderaca aiba bhavati / mupAJcAlakaH / sarvapAzcAlakaH / arddha pAzcAtakaH / zobhanAH pAJcAlAH / prAdilakSa gAH prasaH / sarca pAJcAlAH / "pUrvakAla" [153 / 45] ityAdinA yamaH | apAJcAlA iti / "vizeSaNaM vizeSyeNeti" [1 / 3352] pasaH / nupaJcAleSu jAtaH "rASTrAvadhyoH" [3 / 21102] "badutvezvorapi" [12 / 103] ini yuja / kathaM rASTrAducyamAnastadantAha / "susaddhiAMdikzandebhyo janapadasya" iti tadantabidhirupasAyAtaH / evaM sumAgAdhakaH / sarvamAgadhakaH | arddhamAgadhakaH | dizo'madrANAm ||512118 // rASTUsyetyanuvartate / dikzabdAdusarasya rASTrasya madravarjitasya dhoracAmAdeca aim bhavati / pUrvapAJcAlakaH / aparapAbAlakaH / dakSiNamAgadhakaH | uttaramAgadhakaH / pUrveSu pAJcAlepu jAtaH / hadatheM sH| pUrvoktena tadantavidhinA bun| zramadrANAmiti kim ? pauryamadraH / "madrabhyo'Na" [3 / 2 / 85] / dizA iti kina ? pUrvezvavayavabhUteSu pAJcAleSu bhavaH / aNi / pauryapaJcAlaH | dizi yaH pUrvazabdo vartate sa dikzabdo'bhipretI nAkyave vartamAnaH / ata eva tadantavibhyabhAvAda nAsti 1 yogavibhAga uttarArthaH / prAcAM prAmANAm // 12 // 16 // diza ityanuvartate / dicchabdAnubhare prAcAM deze nAmANAmacAmAdaraca aiThamayati / rASTrasyetyanuvartanAt prAcAmityAcAryagrahaNaM nAzayam / yadi pUrvottarapadasamudAyo grAmanAmadheyastadA grAmavAcino goravayavasya dikchabdAt parasya ainbhavatItyabhisambandhaH / itaratra tu diza uttaregAM prAmANAmiti / pUrvA cAsau iyukAmazamI ca "viksamaya khI" [1 / 3 / 45] iti esaH / pUrvapukAmazamyAM baatH| agiA / pUrvayukAmazamaH / apareSukAmazamaH | "nezvasya" [5 / 2 / 20] iti pratipaMdhavacanaM jJApakam / pAmyUttarapadayo. raibAdikArya pazcAdekAdeza iti / evaM pUrvI cAsau kRSNamUttikA ca puurvkaarnnmRttikH| asaJjJApakSe pUrvasyAmipukAmarAbhyAM jAtaH | "darbha" [1 // 2 // 45] iti 'pasaH | "digAderakhI" [3URVE] iti za: / zeSaM pUrvavata / "atra grAmagrahaNe nagarasyApi grahaNam" [vA.] | yathA loke abhakSyo prAmakukkuTa iti nAgaro'pi na bhakSyate / sajJApance pUrva ca tatpATaliputraM ca / anyatra pUrvasmin pATaliputra jAta iti "rozIto prAcAm" [3121101) 45 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 jainendra-vyAkaraNam [pra. 5. 0 2 sU0 20-24 iti cuna / pUrvapATaliputraH / aparapATaliputrakaH / pUrvakanyAkubjAyAM pUrvasyAM kanyAlA yAM vA jAtaH ariNa meM ca kRte pUrvakAnyakubjaH / nanu caikameva pATaliputram | pATaliputrAntarasya vyavacche yasyA pAvAd kathaM pUrvazandana vizeSyate ? pATalipuaukadeze pATaliputrazabdo vartate ityadoSaH / AyAH samapAsaMvatsarasya raa20|| saGkhyAyAH parasya sasa pAzabdasya saMvatsarasya ca ghoracAmAderaca ainbhavati Niti iti parataH / dvinAvatikam / trinAvatikama / dvAbhyAM navatibhyAM krInam / hRdartha rasaH / "AhAdvaNa" [3 / 17] / tasya "rAduvakho' [3 / 4 / 26] ityuH / dinadatinA dravyeNa krItaM yunakSaNa / athavA dvau ca nabatizca / "vA catvAriMzadAdau" [4 / 31960] ityanAtvA / " simaziSyaM lokAzra. yalvAlliGgasya" [pa0] iti naikavadbhAve'pi napusakatvam / "dvandve cusliAm' [32] dvinavAyA gautama / garva he panI bhUto bhAvI vA dvipATikaH / dviSaSThayAdizabdo varSeSu saGkhaye yeSu vartamAnaH vAlavAcI / tena kAlAdhikAravihita / dvau saMvatsarI bhUto bhAvI vA dvisAMvatsarikaH / trisAMvatsarikaH / gatsaragrahagA nirarthakama / "parimANasthAkhuzANe" [5 / 2122] ityeva siddham | tatra azANa iti pratirodhAt gaccheda mAtra gRpate nArohapariNAhalakSaNam / tena dvivaitastikam , trivaitastikAmiti siddham / evaM tahiM vatsagnadagaM nAyakam / "parimANamahaNena kAlaparimANaM gRhAte" / tena dve same adhISTo vaisamikaH / baraina bhavani namA dvivarSa mAgavikA / "parimANAdyapi" [3326] "rAt" [3|25] iti hIna bhavani | hai varSa bhUtA prAmA umaH "varSATup ca' [3 / 4 / 85] "pANinyup" [3516] / varSasyAmAvini / / 2 / 22 // saGkathAyA iti vartate / sahayAvAH paratta varSazabdasya anAgodaraca dhvati iti rihati parataH yadyAvinyathe hattadaiva syAt / dve varSe bhUtaM dvinA kama / prabhAvinIti kim ? trINi vaNi bhAvi traivArika dhAnyam | nanu dve varSe adhIpTo bhRto yA karma cArapyati dviyApiko manuSya ni bhAvitA gamyate yathaM na pratiSedhaH ? gaivam ; kariSyatIti prayoge bhAvitA mana tu hRdoM bhAvI / nanu manuzyA nidhAne "prANinyuSa" [3 / 186] iti ThaNa upa kasmAnna bhavati / bhUnAvapaye sobhyupagamyate nA.dhI ttaattii| tato "varSAMdupca" [ 5] iti vikalpa uc bhavati / __parimANasyAnvuzANe // 2 / 22 / / saGkhacAyA iti vartate / saGghazyAyAH parasya parimANasya samudAyanAvI gambanAnAyAmazAgo ca dhoracAdaraco aibU bhavati / anuzANa iti viSayalakSaNeyamIpU | dvisAvarNikama / dvAmmA suvarNAbhyAM krItam / aAriNaH kApaNasahasrasuvarNazatamAnAmA" [3 / 1127] iti vAnum / evaM dvi naukarana / triphikam / bAhunaiSkikam / "viniyahorniSkavistAt" [3 // 28] iti bop / dvikoDavikam / dAyAM kucha vAbhyAM krItan / "rAdubakhau" [3 / 1 / 26] ityup / dvi kuDavena TranyeNa kroroM punaSThaN / anuzAga iti kina ? paJca lohitAni parimANamastha, paJca kalApAH parimANamasya pAJcalauhitikam , lohinIzabdasya "cA ThaNa yasoH" Thakchasozva] [ vA0] iti muMbadbhAve rUpam | pAJcakAlApikam / "parimANAssaGkhyAyAH sazasUtrAdhyayane" [3353] iti ThagaH "rAhubakhau" [3 / 4 / 26] iti nopa / dvaizANam / vaizANam / "vitribhyAmaNa" [3 / 434] itva' / "kuli- jasyApi pratiSedho vaktavyaH" [vA0] / dvikulije prayojanamasya dvai kulijikam | prodyapadAnAM jAte ||shsh23|| yoriti vartate / proSThapadAnAM yoracAmAdaraca aikU bhavati jAtAthai hAni tripAta parataH / proSTapadAbhiyuktaH kAlaH | "bhAyuktaH kAlaH" [31214] ityam / tasya "usamaMde" [3 / 2 / 5] ityus / usi yuktayalliGgasaGkhyAtidezaH / proSThapakSAsu jAtaH / aN / tasya "bhebhyo bahulam" [363643] iti bahulavacanAdihAnup / moSThapAdo mANavakaH / jAta iti kim ! propThapadAsu bhavaH prauSTapado meghaH / hasindhubhage dvayoH // 2 // 24 // hasindhu bhaga ispeSu gruSu dayoH padayoracAmAderaca bhani | suhRdayasyedaM sauhArdam / "hRdayasya hallekhamAlAseSu" [13 / 16] iti hamAvaH / adharA "suhRdduhu~do mitrA Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a05 pA09 sU5-301 mahAvRttisahitam mitrayoH" [12 / 15.0] ityanayograhaNam | mahAsindhau bhavaH mAhAsandhayaH / "kamalAdaH" [3 / 2 / 11] ityAga / sindhuzabdasya tatra tada tanidhirapi / saubhAgyam / daurbhAgyam / mubhagAyA apatyaM daNi "masyAemAdAnAminA" [3 / 3 / 115] saumaaneiyH| AnuzatikAdeH ||shsh25|| anuzatika ityevamAdInAM zabdAnAM dvayoH padayoracAmAderaca aidha bhani / anuzatikasyevam mAguzAtikam | bhAnuzAlakiH / anuhoDa-zrAnuhauDiH / anusaMvaraNa-AnusAMcagaMgAH / bhagAravegoridam AgAravaiNavam / asihattyAyo bhatram AsiMhAtyam / asyahatya ini kapAcita zAyaH / atyailpazabdo'sminvarita pAsmahAtyam | "vimuktAdibhyo'ya [4165] asyahetIti pAThAntarama, / asyaitiH prayojanamA kAsyahaitikam / adhyayaH / zrAdhyAyiH / vadhyogasyApatyaM vAthyogaH / "vidAdibhyo'nRpyAnantaye'm" [3: puSkaramA--sakArAdi vAma-mAhuH ! sAndhabAhaviH / "bAhAveri' [ 3 5] / kurukan-kauekAtyaH / "gavirya" [3 / 165] | kurupaJcAleSu bhavaH kaurupAzcAtyaH / "prAgnoraN" [3 / 1 / 68] / rASTrasamudAyo rASTra grahaNena na gRyate / tena "rASTrAvadhyoH" [3 / 2 / 102] iti yuja nAsti / udakazuddha-auTakazauddhiH / ilApha-aihalaukikaH / pAralaukikaH / prayojanArtha yuja / sarvalokaH-sarvasmina loka viTitaH mArvalaukiyaH / "lokAt" 31145] "sarvAt" [311145] iti ThaNU 1 sarvabhUmerIzvaraH saarvbhaumH| "sarvamidhiIbhyAmaNa" [zA1] : sArbapaurugham / tasyedamarthe prAyogikam / Adhidaivikam / Adhibhautikam / bhavAthai anyAsmAditvATTaNa | parastrI-pAraspai goyaH / uNi "kAyANyAdInAminada" [36135] / sUtrATa-sautranAriH / abhigamamaIti AbhigAmikaH | rAjapuruSAphija / rAjapuruSAyaNiH / devatAindre // 1226 // devatAdvandva na dvayoH padayoracAmAderaca gem bhavati / yAgnivAruNam / agnizca varuNazca devate asya / ailviSaye "aipIt" [3 / 141] ityagnerivyam / evama, prAgnimAsanam / abhidhAnavazAdAna viSaye'yaM vidhinyatra na bhavati / skAndavizAkhaH / brAjha prajApatyaH / tasyedabha aNa 1 "diti" [3 / 1 / 0] aAdinA eyazca / nendrasya ||shs27|| choriti vartate / indrasya dyauraimna bhavati / AgnadraH / "devatA " [12 / 26] iti pUrvapadasyAnaG / indrasya dhorekAdezo kRte "yasya cyA ca" [1536] ityantre ca yAdagdo nAzAtkathamaipaH prAptiH / idameva jJApakam "pUrvottarapadayoH kAryamantaraGgamapyekAdezaM baadhte"| vena pUyapukAmazamAdayaH siddhAH bhavanti / zroriti kim ? aindrAgnaH | "anAcat" [ // 3166] ityatrendrasya vA pUrvanipAna dRshyte| yo varuNasya // 5 // 2 // 28 // dhantAtparasya varuNazabdatyaib na bhavati / aindraakrnn:| dA ini kina.! yAgnivAraNaH / maizavaruNaH / aiviSaye "gupIt // 31951] ityagnerisvam pazcAyore / prAcAM nagare |shraa26|| prAptyabhAvAnneti na sambadhyate / yoriti vartate / arthavazAdvibhakA prinnaamH| prAcAM deze nagare dyauIyoH padayorena bhavati | suhAnagare bhavaH sauhAnAgaraH 1 paunndduunaagrH| vairATanAgaraH / doriti tatrAnuvartanAdrohantAt "prAcAma' [33N01] iti duJ bhavati / prAcAmiti kim ? malanagare bhaco mAlanagaraH / agaladhenuyalaje // 30 // jAla dhenu balaja ityeteSu dhuSu pUrvapadasya acAmAderaca ai.b bhavati / pUrvapadasyeti kathaM labhyata iti cet "pA po" [5/25] ityuttaratra yakSyamANatvAt / kurujaGgale bhavaH korubaGgalaH / vaizvadhenavaH / sauvarNavalajaH / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 jainendra-vyAkaraNam [a0 5 pA0 2 sU0 31-37 vA dyoH // 232 // jaGgala dhenu balaja ityetasya choracAmAdaraca ebhavati baa| korujaangglH| korujaGgalaH | vaizvadhainavaH / vaizvadhenavaH / gauyAnAH / mevara la : pRyaNa nitye prAne vikalpaH / parimANasyA'nato'rdhAtA pUrvasya // 2 // 32 // parimANasyA dutarasya anataH sthAne bhayani pUrvapadasya tu vA / ardhadroNaM parcAta Addha'drauNikaH / agauNikaH / aAdhakokkiH / addha koDavikaH / "pUrvapadasma cA" iti vacanAd yuvizeSAM vAgrahaNaM nehAbhisambadhyate / anata iti kim 1 Addha pramithakaH / addha prasthikaH | ardhacamasena phrItama, Ardhacamasikam / ardhacamasikam / pracAhaNasya Dhe Dhasya // 5 // 2 // 33 // pravAhaNasya tu parataH yoraim bhavati pUrvapaThasya tu vA dAntasya cAnyasmin hRti Niti parataH / prayAharaNasthApatyaM prAbAharaNeyaH / "zubhrAde" [11112] iti dgaa| dAntasya prAvAhaNevasyAphlpaM prAvAhaNeSiH / prvaahoyiH| prathAharaNeyaspredam / "vRsa.caraNAvinata" [3365] iti vRtra / mAvAhaNeyakam | dhorapi satvasati ca nAsti vizeSaH / pUrvapadasya vikalpArthaH / namaH zucIzvarakSetrazakuzalacapalanipuNAnAm ||shraa34|| ghorapyUryasya veti vati / natraH pareSAM zuci Izvara kSetra kuzala capala nipugNa ityeteSAmacAmAderaca aikabhavati pUrvapadasya tu yA | na zuciraciH azuceridam azaucamAzaucam | athA nAsya zucirasti azuciH / azucerbhAvaH "dhyAderikA" [3 / 4 / 62.] ilyAe / "naseJcasurasaGgata" [3 / 5 / 115] ityantra vyAkhyAtam / caturAdimyo nasa eva bhAvakamaddadvidhiH / anyebhyastu naga sAtpUrvamiti / na paTotraH apATavam / tena nasebhAvAbhidhAyo yo noktaH / anazvaryamAnaizvaryam / akSatrayam / aAgajayam / brAhANAdipu nsaavetau| akuzalasyedam aphauzalabhAkauzalam / zracapalasyedam acAparamAcApalA / anipuNa svedam anaipugamAnapuraNam / yadyapi kuzalacapalanipuNazabdA brAhmaNAdiSu yuvAdiSu ca paThyante tathApi tatra tadantavidherabhAvAnnase base vA kRte svaNaNAvaprAptA bAkRtigaNasvAdiSTavyau / __yathAtathayathApurayoH krameNa // 12 // 35 // yathAtatha yathApura ityetayoH natra uttarayoH krameNa dvayoregAvati / ayApAtazcamAyathAtathyam / ayApApurvamAMvathArtham / bAhmaNAdiSu nasAvetau / yathAnathA yazapuga "supsu|" [113 / 3] iti savidhiH / ayathAtathAbhAvaH avadhApurA mAvaH iti vigrahaH / sautravAnirdezatta prAnta paTitau / badi vA "yAkyathAvatyasAdRzye" [3 / 3 / 6] iti hase kRte pazcAnnasaH / nankana nasmAtpUrva tyavidhiH anyatra nase / tenobhayaM siddhamato mvamidam / na vyartham / namsApUrva prApnolItyuktam / hanasto'niloH // 236|| hatIti nivRttam / aJiNaloriti pratiSedhAt sAmAnyena ritIni vartate / hanastakArAdezo bhavati Niti parataH abhigAloH / prAtayati | ghAtakaH / "ante'laH" [11] iti nakArasya tatvam / dezaghAtI | sarvaghAtI / "supi zIle'jAtI thin [222266] ghAtapAtama | "Nam 'vA. bhISaraye" [28] iti pam / dvitvam | ghani dhAtaH / sarvatra "ho hamsenimi" [ 5/2156] iti kutvam / aaiNuloriti kim ? adhAni / jaghAna / iSTa kasmAn na bhavati vRtra hatavAniti natrahA / tasye vAtradhanama / "pAdihantarAjJo'Ni" [4/2/123] ityavam / "dhoH svarUpa grahaNe tasvavijJAnam" [pa0] iti dhoreb bhavati / aAto gala auH // 22 // 37 // AkArAntAdagorataratya zAla aukAgadezo bhavati / papau / tasyau / pA ityetasmAyaNali parataH yugapastrINi kAryANi prApnuvanti dvitvamekAdeza autvaM ca / tatraikAdezAdanavakAzatvena paramautvam | dvityAdapi parallAdaip / idAnImapi kRte nimitta nimittinovibhAgAbhAvAt liTi parato dvitvanucyA mAnaM na syAt / "dvitve'ci" [14] iti sthAnivadbhaviSyati / nanu dvisvanimitte aci sthAnivadbhAva ucyate Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 5 pA0 ra sU0 38-54 ] mahAvRttisahitam cAtrAcI nimitantraM bhedAbhAvAt / evaM tarhi "ziraNe'Si" [911156] iti sUtre dvitya iti yogavibhAgAdira sthAnivadbhAvaH / vikRtoryuka // 5 // 38 // AkArAntampa goH jau kRti Niti ca parataH yugAgamo bhavati / shrdaayi| adhAyi / dAyaH / dhAyaH / dAyakaH / dhAyakaH / nikRtoriti kim ? yayau / babhau / yyau| jJA devatA prasya aNi za:| na seTastAsi mo'yamikamicamaH // 2 // 39 // mAntasya goH tAsi maMTaH au kRni niti ca yaduna tanna bhavati / kiJcoktAm ? riNatItyanuvartanAd "udo'taH" [pArA] ityam / ani / avAma / ami | zamakaH / damakaH / tamakaH / zamaH / tamaH / dmH| vizramaH / kathaM sUryavizrAmabhUmiH ! pramAdaprayoga eSaH | tAsi seTa iti kim ? yAmakaH / rAmakaH / ma hAta kim ? cArakaH / ghATakaH / abhikamicama iti kim ? vAmaH / kAmaH / zrAcAmaH | jhiMkRtoriti kim ? zazAma / tatAma | kathamudhamaH | uparamaH ! "ghaI udyame" [dhA0] "cama uparame" [dhA0] iti nipAtanAt / janivathyoH // 240|| jarjAna vadhi ityetayozca trikRtoyaduktaM tanna bhavati / ani | avadhi / jnkH| adhakaH / janaH / yadhaH / vadhiriti grayantaraM halantamasti / tasyedaM grahaNam / na inAdezasyAdantatvAt / tena siddham / "bhakSakazcenna viyeta athako'pi na vidyate" / atihInlIrIphnUyInamAyyAtAM pug raNavem ||shraa41|| goriti vartate / ati hI plI rI kanyo kSmAyo ityeSAmAkArAntAnAM ca gunA Nau parataH pug bhatrati ena / atiriti tipA nirdezaH prakArAntanivRtyartha: / iti Rcchati vA kazcit taM prayule arpayati / hepayati | vijanAtehI payati / royate rigAtezca repayati / niranubandhaparibhASA nAzrIyate / knUyI knopayati | "pali nyoH svam" [4 // 3 // 55] iti yaskham / "na dhu: khe'ge" [10] ityeSaprativedhaH prApnoti aganimitte khe sa pratiSedhaH / varganimittaM cedam / kSamAyI maapprti| AkArAntAnAma / dApayati / dhApayati / lakSaNapratipadoktaparibhASeha nAzrIyate / glApayati / adhyArayati / "ikasto" 196] ityAzrayaNAt zrAtaH eva na bhavati / pukaH pUrvAntakaraNaM kim ? dApayatetu Di zradIdapadirapanna gaNI kamyukaH" [paa2|115] pAdezArthaH / zAcchAsAhAnyAvepa yuk // 2 // 52 // zA cchA sA hA vyA ve pA hatyeteSAM Nau parataH yugAgamo bhavati / nizAvavati / apacchAyamati / asAyayati | saMhAyati / saMvAvayani / pAyapati / zAdInAM kRtAnyAnAM grahaNaM lAkSaNikasyApi pUrveNa pukamArayAtum / kApayati / jApayati / yena ekAg2antanirdeza "mauna zoSaNe" [dhA0] ityatya nityrthH| vAtantrikaragAdagraNamH prAgraharaNe "pai movai zoSaNe" dhA*] ityasyApi praha Nam / AkAgantavargAt pRthaka pATo lAkSaNikatyAgArthaH ityanye / pAte? vakSyati / yukaH pUrvAntanvaM nizAyayateluGi nyazIzayaditi prAdezArtham / yo bidhUnane juk ||raa43|| vA ityetasya tridhunane'the jumbhavati Nau parataH / pakSaNopavAjayati / "baja braja gau" dhA0] ityasya eyantasya kinna rUpam / naivaM bAtemuk syAt / vidhUnana iti kim ! aAvApayati kezAn / "ovai zoSaNe" [dhA0] ityasyedaM rUpam / "dhUmprImohI nugiSyate" prati vidhUnanavacanaM jaapphm| pAtelRk / / 12 / 44 // pAtelugAgamo bhavati gau parataH / pAlayati zIlaM guruH / tiSA nirdezo'nucikaraNanivRtyarthaH / yA antanivRtyarthazca / nanu pAla rakSaNa * iti caurAdiphasya rUpaM bhaviSyati / nAtrApi yukyAt / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a05 pA0 2 sU. 55-51 lo vA snahabave ||54||laa hatyetatya Nau parataH vA luyAgamo bhavati snehava'rthe / ghRtaM bilAlayAMta vilApayati / vilAyayati / lA iti limAteH dravIkaraNArthasya "vibhASA liyoH" [24] iti kRtAtvasya dhUnAmanekArthatvAllAtezca snehadrave vRttirityubhayorgrahaNam / snehava iti kina ? atho cilApAna | jaTAbhigalApayate / lIvaneH kRtAtyAta "liyo'dhASTaya sanmAnane gha" [2 / 66] iti daH / liyo nuk // 246|| lI ityetasya Nau parataH snehadrave'rthe vA narabhavati / gRtaM vilInayati / ghRtaM bilApayati / liyo'nAsvapance snehavArthastra grahaNam / snehadrava ityeva / avo vilAyayati / No aikyAdezau / atha "vibhASA liyoH" [3 / 44] ityAtvapakSe ekadezavikUnasyAnanyavAnnuk karamAnna bhavati ! liya ityaya lI I itIkAraprazlepAdIkArAntasya nuk / / rahaH paH // 547 // sahaH Nau parataH pakArAdezo bhavati vA / Aropayati / prArohayati svarga jindhrmH| atha "yupa rupa lupa vimohane" [dhA0] iti rupyateH ropati, raheH rohayatIti bhaviSyatti / na zasyabhedham , aAropayanoti bhaviSyAta na zakyamevam / aAropayatItyatra raherarthaH pratIyate na sapyo / banekA va iti pAdagrasagarikaiyA / sphAyo vaH // 5 // 24 // veti nivRttam / skAyI ityetasya vakArAdezo bhavati Nau parataH / sAyani / skAyayataH / sAvanti / "ante'laH" [111146] itpantasya / / zado'gato taH // 5 // 26 // zadeNoM parataH agatAyatheM takAdiyo bhavati / puSpANi zAtayati / phalAni zAlayati / agatAviti kim ? gAH zAdayati yaSTayA / "zadala zAtane" [dhA0] iti nipAtanAta siddha miti cet ; nipAtanaMmabAcakramitarasya zakyeta / yathA pUrvakAlaika' / / 3 / 44] ityatra purANa zabdaH puraatnshbdsy| tyastha kyApIdato'supo'yattadau // 50 // tyasye kakAre parataH pUrvasya akAsyekArAdezo bhavati asupo ya zrApa tasmin yattadisyetI varjayityA | kutsitA jaTA jaTikA / mueiDakA / tya iti kim ? zaknotIti shkaa| tkaa| dhorayaM kH| sthagrahaNaM kim ? kArikA / dvArikA / asati stha. grahaNe kItyucyamAne "yenAlvidhiH" [10] iti kakArAdAyevaM syAt / sthagrahaNe sarvatra siddham / kIti kim ? nandanA / rmnnaa| kItIpanirdezaH krima ! "IpketyavyavAye pUrvaparayoH" [160] ini parasya mA bhUn / paTukA / mRdukA / zrApIti kim ? kArako hArakaH / ata iti kim ! gokA / naukA / taparakaraNaM kim ? bahuskhaTvAkA / bahumAlAkA / "mApaH" [52 / 127] itymaadeshpaa| prapace asuvaH kapaH paro'yamA / anupa iti kima ! bahavaH parivAjakA asyA bahuparivAjakA mathurA | "syale syAzrayam" [11163] iti mutrantAtparitrAjakamabdAdayamApa / nanu ca base samudAyAdamucannAdAktiItvaM prApnoti, tadamat / asupa iti prasajyapratiSedho'yam / na cApamumantAdavayavA-paro bhavati / paryudAse hi dopaH / mupo'nyaH amupa samudAyastaramAdAbitIlne syAt / bahUni carmANi asyAM bahumiketyatra zrasutrantAkapaH paro'yamAvitItvam / ayattadAviti kim ? yakA | sakA | yako yako pazyati taphA tako vRNIte / iha kathaM pratiSedhaH, yAtIti syatIti vici yA sA iti sthite ke prAdeze ca kRte yakA sakA | kSipakAdAvetau drssttvyo| nana phIti varNanidezaH tasthApIti paratvena vizeSaNaM nopapadyate AkAreNa vyavadhAnAt / ekAdeze bhaviSyati / ekAdezaH pUrvavidhau sthAnivadbhavatIti vyavadhAnameva / evaM sAI varNanaikena vyavadhAne'pi bacanaprAmANyAdbhavati / saGghAtena ghunanyavadhAnamiti / rathAnAM samUho rathakaTyA putrakAmyAnaM putrakAmyA ityAdau na bhavati / vA'to'dhoryakAt // 5 // 2 // 51 // adhoryo yakAra: kakArazca tAbhyAmuttarasyAtaH sthAne yo akAraH tasthA supaH vA igavati / itsitA invA ibhyakA / ibhamaItIti "daNDAdeH" IM64] yH| evaM Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 pA0 2 sU0 52-54 ] mahAvRttisahitam 367 kSatriyakA / cAyikA / arthakA / arthikA / caTakkA | caTakikA | mUSikakA mUSikakA / zrAta iti kim ? sAkAzye bhavA sAGkAriyakA adhoriti kim ? sunayikA / muzayakA / muzocikA / supAkikA | zobhanoM nayo'syA sunayA / " ke " [ 52/115] iti prAdeze kRte dhorantI yakAraka - kAzanam tAbhyAM parasva na vikalpaH / vAditi kim ? yazvI / avikA / veti yogavibhAgaH / sA ca vyavasthitavibhASA / tena "tArakA jyotiSi" / tArikAnyA / "Azipi" jIvatAditi jIvakA | nandakA 1 jIvikA nandikA'nyatra | anukampitA devadattA | ke kRte "anajAdau vA ghukham " [vA0] upama--"devakA" devadattakAnyatra / "varNakA tantuvikAre" / varNikAnyA / "vartakA zakunI prAcAm" / vartikA'nyatra 1 " aSTakA karmavizeSe" / zraSTakA tulAnyatra / zraSTI parimANamasyA iti / sUtakA | sUtikA putrakA | putrikA | vRndArakA | dArikA / "pikAdo na bhavatyeva" "kSipa mero " [ 0 ] syaM / kSipatIti kSipA ke kSipakA 1 subaha kkAyakA sakA / ityevamAdiH kSipakAdiH dakSiNAnvikA / halikA ityAdAvityameva / bhAjAjJAdvAsvAnAM nase'pi // 3522252|| bhastrA pavA ajAjJA dvA svA stena kAse'pi yAtaH sthAne yo akAraH tatva vA id bhavati / bhastrAzabdasya "anukapuMskAdvAcca" [512153] itImaM vidhivadayati / anyacApi pratipAdayiSyate / astrakA / zrabhastrikA | avidyamAnA mA asyA iti matrA kutsAyeM kaH / erakA | patrikA | taHH sarvanAmno'bhAvini sau " bar3Adera: " [5|1|161] ityatram / prAk supaH TApU / eketi vikRtanirdezAya patvaM tatra vikalpaH / etikArita ntri ityatra niyamitram | ajakA / anikA | nakA / anajikA / nase kRte kaH / jAnAtInizA | zakA | zikA | az2ikA ke dvike / svakA 1 strikA | asvakA | asvikA / eSA ke pU anudAra | sucantAdApo vihitatvAt / nasAt pUrvampazcAdrA aki kRte " tyakhe syAzrayam" [1|1|63 ] ini zrantarvartinIM vibhaktamAzritya tubantAdAviti na prAptiritvasya / zraSakA / ake iti bhavati / svazabdasva tu chAtidhanAkhyAyAM sarvanAmasAvirahAdagnAsti / aki hi sati tasya prAgbhAvAtsucantagrahaNena grahaNama / sunantAdApsyAn / jJAtivivakSAyAM tu na svA azyA sArthe kaH / svakA | ft | apihAM kim ? namse asa ityevAstu | granyasminnapi me kvacidbhAvArtham / bahavo bhavA asyA iti ke bahumakA | bahubhastrikA | nirmatrakA | nistrikA | I anuktapuMskAdAcca // 122053 // anutapuMskAdvihitatvAtaH sthAne yo'kArasya grAnna bhavati ica thA / nanse asesti vartate / khaTnAkA | ravikA / khaTcakA | mAlakA mAlikA | mAlakA | Hatar | bhastrikA / nastrakA | khaTbAdizabdA nityaM zriyAmeva vartante ityanuktapurakA / name'pi / zrabhastrakA | bhastrikA | abhatrakA | akhaTvAkA avikA | akhaTkA | paramakhAkA | paramaTikA / paramastrakA | base'pi yadA vapi parataH " thAspaH [ 52127 ] iti prAdezastadanukAdviditasyAtaH sthAne kAra ityayameva vidhiH / zravidyamAnA khaTvAisyA khaTyAkA / avaTUvikA / yahA na kam tadA "strIgotIca: " [ 8 ] iti prAdezAduktapuMskam / avadhikA / atikAntA khacAm tikhaTUvikA / ThasyekaH || 5|23|| gornimittabhUtasya dasya eka ityayamAdezo bhavati / ti vyasya grahaNam / adIvyati AdikaH | zAlAkikaH / " prAmyAN" [ 3|3|126 ] dadhni saMskRtaM dAdhikam | apana samUhaH Adhunikana / "koSTa" [ u0 sU0] karATa ityAdiSu " uNAdayo bahulam" [2222660] iti na bhavati / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra myAkaraNam [05 pA ra sU. 55-60 isusukaH kaH // 5 // 55 // is usa uka ityevamantAttakArAntAcca goH parasya Tasya ka ityayamAdezo bhavati / sapiH parayamasya sArpiSkA / bAhirakA "kupvotye" [5 ] iti rephasya saH / "iNaH pa" [5 / 4 / 27] iti patvam / dhanu: praharaNamasya yajuH pAyamasya "prAmyApa' [3 / 3 / 26] dhAnuSkaH | yAjukaH / uka-niSAhakAcI jAtaH naiSAhakamukaH / zAvarajambukaH / "bodeze Tham' [3|NE] | "keNa" [pArA125] iti prAdezaH / mAturAgataM mAtRkama / ."kanAna' [3 / 22521 / tAntAn - udazvit paNyamasya zraudazvitkaH / bhakto'yaM bhAvatkaH / nanu mAthataM paNyamaya mAthitika ityatra "yasya hayAM ca' [5/135] iti khe kRte nAntAdikasya sthAnivadbhAvena kAdezaH prApnoti / ajAditi nimittastakAro nAjAdi hanti / "sannipAtalakSaNo vidhiranimisa tadvidhAtasya' (pa0] "vizuciDasRpichadicchadibhya ita" [u. sU0] ityevamAdinA pratipadokta yorisusohiNAdiha na bhavati / oziSA tarati AziSikaH / upA carati aussikH| "prAkaH zAsu icchAyAm" [dhA0] "vasa nivAse' [dhA0] hatyetAbhyAM kvipi "liDAziSi" [sAra] iti nipAtanAdityam / "vasojiH" [14:120"zAsivasighasAm [ 40] iti evaM nase polyato'pizabdavRtteH "dopo'pIpyate" [vA0] / doA tarati TI'kaH / cajo kudhigarayayoste'niTaH // 56 // cakArajakArayoH kulyaM bhavati ghiti zace ca panaH / pAkaH / tyAgaH | rAgaH / pAkyam / yogyam / bhogvan | na latra cakArasya ghiti jakArasya Ne sAmyAyathAsaGgha prApnoti "tena raktaM rAgAt [312 // 1] iti jJApakAn svaritaliGgAbhAvAdvA na bhavati / te'niTaH iti kim ? kajaH / gvajaH / garjaH / samAjaH / paritrAjyama / yAcyam | accam / nanvajeste'niTa iti kRtvaM prApnoti / naiSa doSaH / te'niTa iti vidyamAnasya vizeSaNam / zrajestu vIbhAvenAsattvAdavizeSaNAM tasmAna samAja iti bhavati / zucyuyoryatri // 5 // 2 // 56 // zuci ubji ilvetayoni parataH kutvaM bhavati / te seTAvimau / zokaH / samudgaH / ubjedakAropane kutye kRta "udga" iti / cunA yoge catvamuktaM catvAbhAye na bhavati / atha samudgataH / samudga iti / gameDana siddham / evaM tarhi ghabhi udgaH jakArAtatAnivRttyarthama / nyakavAdeH // 5 // 2 // 58] pUgheNAprApte vidhiH / nyachu ityetramAdInAM ca kutyaM bhavani / "nAvaJcaH" [u0 sU0] ityuH / madguH / maraje: "zItRcaritanimimasjibhya " [u sU0] jaztvam / sastha daH / bhRguH / bhramajeH "prazmRidibhrasjA jiH sakhaM ca" [u0 sU0] ini kuH / takram | cakram | "sphAyitavivaJci" [u0 sU0] yAdisatroNa raka / meitIti medhaH / gallakSaNa: kaH gaNapATATepa / zunaH pacIni zvapAkaH / pacAdiSu zvapacazabdo'sti so'pi sAdhuH / arghaavadAvanidAghAH ghanantAH sajJAzabdAH / avihitalakSaNaM kusvamiha jevama / ho hanteNiti // 5 // 56 // hanteI kArasma kuvaM bhavati Niti tye nakAre dhani bhAvakaragaNe vAparataH / ghAnaryAta | ghAtakaH / sarvaghAtI / dezaghAtI / ghAtaMtrAtama / dhAto vartate / nakAreM-ghnanti / nAtu / zranan / ha ili kim ? alo'ntyasya mA bhUt / hantairiti kim ? vihAraH / yitIti kim ? hataH / kathaM yadantasya jaGgunIti / atra "cAt" [5 / 2160] iti kutyamiSyate / thunirdezArthastim / jigadgrahaNaM dantairvizeSaNaM nitparasya hantayoM hakArastava / nakAro hakArasya vizeSaNam / nakAre parato'nantarasya hakArasya sa ceddhanteriti autaM cAnanta nantIlyAdAviSTa sthAniyadbhAvAdekena vyavadhAnaM naashritm| bacanaprAmANyAt / saGghAtena punarvyavadhAnam , hananaminnati hananIyati / tasya nau hananIyakaH / cAt ||shraa30|| cAduttaratya inteI kArava kutvaM bhavati / ahaM jaghana | aNityA gali 1 jaGghanyo / mitrAMsati / haryazcaH sammAdaparasya kutvaM ca nimittatve tene na bhavati / hananIyitumicchati jihananAyiSati / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5 pA0 2 sU0 61-68 ] 366 heci || 5|2261 // hinote kArasya vAtparasya zrakavi kula avati / prajighAya / prajeghIyate / prajitrIpati | akacIti kim ? prAjIhayat / paryantAlluGi "zibhi" [2/1/43] ityAdinA kac / khim "gau kacyuGa:" [ 5/2/115] iti prAdezaH / sau kRtaM sthAnivadbhavatIti kacidasya dvitvam / nanu hai: svanimitte tyecAduttarasya kutvamuktam / eyantaM ca prakRtyantaraM kathaM kani prAtiH / apratiSedhopako yadhikasyApi bhavati / mahAyayitumicchrati prajighAyayiSati / santiTojaH // zarA62 // mani liTi ca yazcastasmAtparasya jeH kulaM bhavati / vigopati / jigAya / saMlliToriti kim ? jejIyate / vinAdisve ko "" ekadezaparibhASamA jigrahaNena grahaNaM nepyate kssnniktvaat| " pugiyAvAduGo 'sumi:" [448 ] iti yatvam / jijyanuH / jijyuH / vA yeH // 512263|| cinoteH malliyaH parataH cAtparasya vA kutvaM bhavati / dharme cikiipti| dharma cicISati | vikAsa | citrAya / saMlliTorisyeva / cecIyate / aprApte vikalpo'pam / nargatI ||5|2|64 // vaJcetyarthasya kRtyaM na bhavati / vayaM vaJcati vArijAH / gatau kim ? kan / "yasya vA [ 54|1|121] iti "te'niTa: " [5/2/56 ] kulaM prAptam / nanu gatAvetra H pacyate / satyam / anekArthA ghava ityanyatra mA bhUt / rAya zrAvazyake || 5|2|645 // zrAvazyake'rthe ye parataH kulaM na bhavati / avazyamAcyam / zravazyaseMcyam | "AvazyakAdhamarya yogin " [2 / 3 / 146 ] ityadhikRtya "nyAH " [ 2 / 3 / 147 ] iti eyaH / mayUravyasakAditvAtsavidhiH / "lpante vazyamo nAzaH" iti bhavam / Avazyaka iti kim ? pAdayam / sekyam / yajityajivAm ||5|2266 || yaji tyaji pravaca ityeteSAM ye parataH kRtyaM na bhavati / yAjyam | tyAjyam / pravAcyam / anAvazyakArthamidam / pratracigrahaNaM zabdasvAvapi pratiSedhArtham / pravAcyo nAma pAThavizeSaH / anyetu punarAhuH prapUrvasyaiva vacaH zabdo kutyapratiSedho yathA syAt / atyagipUrvasya mA bhUt / adhivAkyam / patro'zada ||5|2|67 // vano'zabdakhau raye parataH kuna khAviti kim ? anupitaM vAkyamAha / zabdasyaiva sajJAvAkyamiti / mityAdi vAkyam / bhavati / vAcyamAha / azaya tadukam - AkhyAtaM savizeSaNa bhujaprazrAjAnuyAjIka prayojyaniyojyabhojyAni // 522268 // bhuja pravAja anuyAja loka prayojya niyojya bhojya ityetAni zabdarUpANi nipAtyante / muja iti pANI bhujyate'neneti bhujaH / "hala:" [zaza102] iti karaNe ghaJa / prAkutvayorabhAvo nipAtyate / bhogo'nyaH / zratha "bhujo kauTilye" [ dhA0] ityasya iguddalakSaNe ke rUpam / na tasyAbhyavahArArtha pratItiH / rudeiza'nugamo'sti / kyA gacchatIti gauH / prayAjAnuyAjI yajJAGge / "akartari " [23|18 ] iti ghaJa / prayAgaH / zranuyAgaH / ityevAvatra | zroka iti bhavati / ucaH ke uSyatItyokaH / gulakSaNaH kaH / nyudhyatyasminniti nyokaH / "are kavidhAnam' [ vA0 ] iti kaH / evaM ca nipAtyate / ucite ser tadartham / ke unca itya rUpasya nirtha vedam / divaukasa ityAdiSu "udyAdayo bahulam " [ 2 / 2 / 167 ] iti kutvam / prayojyanayojyau zakyArthe | prayoktuM zakyaH prayojyaH / niyoktuM zakyo niyojyaH / " zaki biru a" [2|3|148 ] iti eyaH / kutvAmAtro'nena / prayogyo niyogya ityevAnyatra / bhojyamiti bhuja pAlanAbhyavahArayorityasya bhakSye'bhidheye / bhojya zrodanaH / bhojyA zrapUpAH / nanu bhakSirayaM kharavizade vartate na tu dradratatkathaM 47 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam 370 [ zra0 5 pA0 1 sU0 61-76 bhojyA yavAgRti bhacirasyApi vartate na svaravizada evaM anyannaH / vAyubhakSaH iti / abhyava haraNAdanyatra na bhavati / bhogyA agripAH pAlanIyAH ityarthaH / bhogyaH kambalaH / eAma nipAtanAt / nyubja iti kathaM sidhyati ? nyubjitAH zerate'sminniti nyubjo rogaH / " ghaJadhai kavidhAnam" [ bA0 ] iti eyantasya vA'ci rUpam / ksasyAci kham ||5|2266 // mayAjA parataH khaM bhavati / " zrante'laH " [1 / 1141] ityantasya / anuci / avRkSAtAm / zradhiti / abhikSAtAm / duddidihI svariteo / "hUguruH zalo'niyo'dazaH saH' [21140] | zraci kima ? adhukSat / zradhikSat / adhukSantetyatra ksasya stre kRneM "de'nataH " [ 515] ityantAdezasya sthAnivadbhAvena bhAsyAdAdezaH prApnoti / " pare'dhaH pUrvavidhau" [1 / 1 / 57 ] ilakAramya sthAnivadbhAvAnna bhavati / pUrvasmAdapi vidhiH pUrvavidhirityuktam / ksasya kito azaM kim ? iha mA bhUt / basau | yatsaH "vRtavadihanikamikaSimuvimAbhyaH saH " [ OM0 sU0 ] | aircast de dantye || 5|20|| duha diha lie gudda ityetebhyaH vasatya vA un bhavati de dantyAdau parataH / zradugdha / adugdhAH / adhukSata ! adhukSayAH / prayudhvam / adhukSudhvam / zraduddhadi / adhukSAvahi / diha / zradigdha / adhikSata | aloTa | akSita / nyagUDha / nyaghukSata | duhAdibhya iti kim ? vyasta / iti kim ? akSan / dantya iti kim ? adhukSAmahi / vamiti vartamAne upaha sarvAhArArthaM / zrataH zye // 5271 // zrakArAntasya goH zye parataH bhavati / nizyati / prapacati / ati / asyti| bongrahaNamasvaritatvAnnAdhikRtam / zva iti ziragAM kim ? gavyama | zamityAdo dI ||5|27|| zanAdInAmAmaDoM dIrbhavati zye parataH zAmyati / tAmyati / dAmyati / zrAmyati / bhrAmyati / kSAmyati / klAmyati / mAdyati / " cavazva" [ 1 / 3112] ivyacaH sthAne dauH / zrAma iti kim ? asvati / eSa ityeva / bhramati / "vA AzamlAza" [2/1/66] ityAdinA vA zatrU | piTabuklavAcAM ziti ||12|73|| Tiyu klam Azrama ityeteSAM dIrbhavati ziti parataH / STayati / STIvet / kjAmati / klAmet / zrAcAmati / JAcAmet / klamaH zitIti dIlavacanaM zam / camerAGpUrvasyaiva / kevalasyAnyapUrvasya ca mA bhUt / camati / vicamati | kramo me || 5|27|| kramo magare ziti dIrbhavati / krAmati / krAmet / ma iti kim ? zrAkramate AdityaH / " jyotirudgatAvATa: " [ 112136 ] iti / zitItyeva / kramiSyati / nanu sarvatra gRhyamANena zamAdinA zravizeSyate / tenATo'pi dItvaM syAt / zrazAmyat / " antyAbhAve'nyasadezasya kAryam" [pa] ityadoSaH / iT saGkAmeti rupi kRte "nomatA goH " [ 1/1/64 ] iti tyAzraya kAryapratiSedhAd dIvaM na prApnoti na dosso'ym| umatA vacanena naSTe yo gustasya kArye sa pratiSedhaH / tatrAyaM kramiH hivacane guH / kiM tarhi ziti / gamiSuyamAM chaH // 275 // gam iSu yam ityeteSAM cho bhatrati ziti parataH / gacchati / icchati / yacchati / ma iti nAdhikRtam / saMgacchate / iruditaH zakiraNasya grahaNam / "ipa gatI" [ ghA0 ityasya iSyati / " isa AbhAye" [ dhA0 ] iSNAtIti / J pAghrAdhmAsthAmnAdANa draSTayartisatizada sAM pijina dhamatiSThamanayacchapazyacchedhauzIyasIdAH || 5|2|76 // pAnA mA sthA mnA dA draSTi zrarti sarti zada sada ityeteSAM pitra jina dharma tiSTha mana yaccha pazya Rccha dhau zIya sIda ilete AdezA ziti yathAsaGkhyaM bhavanti / pA-picati / vitaH / 2 ' ww Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 5 pA0 2 sU0 7-82 pArita nirAle pibanti / atra "pyuH" [5 / 2 / 3] iti empAyoni | akArAnto'yamAdazA athavA gukAyeM nivRtta punarna tanimittAmati na bhavati / ghA-jipati / dhmA-ti | sthA--tiSThati / mnA-manati / dAga / prayacchati / draSTi iti nostipi "zapo'dAdibhyaH" [11] ityatra dApa iti yogavibhAgAcchana upi kRte "jhalyakiti sajiyazoma" [13351] ityamA nirdezaH / evamatisayogapi saMyama / pazyati / pazyataH | pazyanti / ati-Rcchati / anuvikaraNasya grahaNam / sa / dhAni / manAlyAnAt zaiJye dhAyAdezo nAnyatra | saMsarati / prasaratItyAdi / zad-zIyate / shii| "sadaMrgAt" [pArA55] iti daH / sad / sIdati / dRSTyAdInAM sipA nirdezI yaDubantanivRttyarthaH / zari ziti prAptiH / dardazat | aripat / sarsat / atezca rik / itarayo sak / jhAjanorjA // 2277 // zA jana ityetayoH jA ityayamAdezo bhavati ziti / jAnAni / jAyate / jA iti dItvoccAraNaM kim ? "yanyato vI" [52193] ityatra miDatyanuvartanAd drautvaM na rUpAn / pbAdaHpraH // 2 // 7 // pU ityevamAdInAM prAdezo bhavati ziti parataH / nAti / lunAti / vAdayo rolIditi yAvat / lvAdInAM samAptyarthaM vRtkaraNametaditi kecit 1 AgaNAntAH pvAdayaH / tadayuktama / ubhayagaNaparisamAvarthatA vRkaraNasya na virudyate / phincAgaraNAntapane brINAni, zrInahAni jAnAtI-patra praH tyAn / miderepa // 5 // 17 // miTegoregbhavali ziti / medyati / menyataH / meyanti / midezya ika nalyAvameSu / bhideriti kim ? kliyati / zitItyeva / midyate / jusi ||shraa0|| musi parataH igantasya gore bhavati / kAmacAreNa vizeSaNam / ikA sannihitena gurvizeSyate / tena tadantatridhiH / ajuSuH / avibhayaH / avibhaH / la Dho bhiH| zapa upa / "pavitseH" [ 2 6] iti jum / bhRjazvasyentram | igantasyeti vidoraNaM kim ? anenijuH / jusIti jakAragrahAM kim ? luluvuH / atha cinuyuH sunuyurilyatra usIti pararUpe kRte "tadAgamAssadmahaNena gRhyante" [10] iti znoH karamAnna bhavati / atra dve Dive zAzrayaM yAsuhAzrayaM ca / tatra nAprApne gAzraye Disvanimite pratiSedhe ecihilastameva bAdhate / yAsuddhAzraye vinimitte na pratiSedhe prApte cAprApte ca / atastaM na bAdhate / gAgayoH ||shraa||ge cAge ca parataH igantasya gorenbhavati / tarani / naryAta karoti / age-kii| bhavitA / cetaa| stotaa| gAgayoriti kima ? agnitvam / atha sahIti kartavyam / sanaH sakArAdArabhya yA ADo kArA prtyaahaarH| yadi saGItyucyeta agnikAmpatIyatrApi syAt / atha yakItyucyeta / zizayiSata itpanna na syAt / jAguravidhilchiti ||shsh jAra ityetasya goreva bhavati avijigAlDAta parataH / jAgarayati / jAgarakaH / mAdhu jAgarI / bAgaraM jAgarama / jAgaro vartate / kiti-jAgaritaH / jAgaritavAn / aidhipaye pratiSedhaviSaye ca prApaNArtho jAgurennihito'nyatra pUrveNaiva siddhH| nAyamem sAthaipamantaraGga bAdhate / nena "syamyakSaNazvas" [4111] ityAdinA jAgaraipratiSedhaH / jAgarayatItyAdI "uTho'taH" [paa2|4] iti punaraipa kasmAnna bhavati ? yadi syAdacanamanarthakaM bhavet | jAgarita ityatra sArthakamiti cet ; evaM tarhi bhieloH pranidho'narthakaH syAt / kRte epi "uko'taH" [52 / 4] aipA siddhavAt / avibhielar3itIti kim ? jAvaH / "jazastRjAgRbhyo kit" [u sU0] iti yiH / ajAgari / jajAgAra | dditi-jaagRtH| jAgRthaH / avitriNaljitIti paryu dAso'yam / vitrizadbhyio'nyatrAyameca vidhIyate tena vibhielaDiti pratiSidhyate / yadi lakSaNAntaramasti bhavatyeva / ajaagruH| zrahaM jajAgAra | prasajyapratiSedhe hi doSaH / vibhiNahiti ne bhava Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-gyAkaraNam [a05 pA0 2 mU. 83-8 tIti tatazca ajAgarityatra "jusi" [5280] ilasya ahaM jajAgara | aNitpane "gAgayoH" [4 ] ityasya ca pratiSedhaH syAt / athavA jAgarityanenAnantarAmAptiH pratiSidhyate na "jusi" [52 / 0] ityAdi prAptiH / atha natraH paryu dAso nopapadyate abhAvamAnasya vRtyarthatvAt / na cottarapadArthAbhAvena vidhenimittatvamA zrayituM zakyam / tadayutama , kyabhAva eva vRttyA gamyate kathamayAmaNAdivAsye kSatriyATeganapanam / prathApi syAn | kazvamuttarapadaM sAdRzye na viparIte vartate / vRttau vA atipadArthavyatirekeNAnyapadArthasampratyayAdupasarjanIbhutasvArthatve satyavarSAhemanta ityatra "zrIgonIMcaH" [11118] iti prAdezaH pApnoti | anekabhitvA ca dibahU syAnAmityedapyasAram / bathottarapadaM svArtha vartate / svabhAvataH tathAnavRttau parAthi na patipadArthakatve banidhyate / yathA ca svArtha samAna nopasarjanametra parArthe'pi sAdRzyena svArtha eveti kathamupasarjanatvAt prAdezaprAptiH / anekAMmanyatra ca ekazabdaH pradhAnabhUta upAttasvaliGgasaMkhya eva parArthe vartate iti dvitvarahu vayorabhAvaH / evaM tahi masajyatipedho naJoM na yukto vRttyabhAvaprasaGgAt / tathAhi kriyAmaprekSamANasya namaH uttarapadana sAmadhyAMmAbAbRtirna prApnoti / naiSa dopaH, bacanA bhaviSyati / devadattasya gaunAstotyabhidhAnAna bhavati / tato dvApiM na nayA~ yuktau / yadottarapadaM svArthavimo nArani vartate tadA ni tapAkara lo ni ni / yadrA nUnarapadaM svArtha evaM vartate tadA na kriyApratiSedhadvAreNa sAmazyamanubhavan vRttimApnoti / myuH ||shraamaa ghisamJasyoGaH em bhavati gAgayoH / dyotate | varSati / hedanam / bheTanam / nanu ca bhettA chettA ityatra tyAde!vamavasya ca halorAnantarye "spheraH" [1 // 26100 iti sasaJayA pisajA bAdhitA Ryamep / ucyate "asigRdhiSikSipaH knuH" 2 / 2 / 116] iti "halantAt [919184] iti ca manusanoH kikaraNaM jJApakam / tyAdegArantasya ca halorAnantarme "nyuGa" ena_na vyAvartate / pi cAsAtruTa na burzita yaha kim ? bhinattItyatra mA bhUt / iko dhyuDa embhavatIti sambandhAt prasakhyeta / neTaH raa8|| iTa ec na bhavati / akaNiSam | araNiSam | kariNatA | gaNitA | amaM dvAdeza TiravaM cAbhitya pUrvasya gusajJAyAM "dhyukaH" [5 / 2 / 83] iti epprAptaH / thasya ge pityAca ||25|| thasaJjasya goryo dhyu sasyAjAdau ge pitven na bhavati / nenijAni | anenijam / vevicAni / avicam / veviSAdi / aveviSam / lodi lar3i ca balya "ninAmuSyep" [5/2 / 175] | enaM bobudhIti / yobhujIti / bhidauti / masyeti kim ! vedAni / ga iti kim ! nineja / acIti kim ! nekti| vidgrahaNamuttArtham | apini ge kitIti pratiSedhaH siddhaH / myuH ityeva / juyAni / sUbhaktyormiGi ||shshaa sU bhavati ityetayomiDi piti ge eva na bhavati / muvai / suvAvahai / muvAmahai | abhUvam / abhUt | sUmahaNena sUtiguhyate / sUyatisubatyorvikaraNena vyavadhAnam | vikaraNasya hittvAdeva pratiSedhaH siddhaH / miDIti kim ? bhavati / zavayan / bhayateslipA nirdezo yaDcantanivRtyarthaH / bobhavIti / sUtropalakSaNaM cedaM tipA nirdezenaM sUtairapi yaGa cantasya nivRttiH / mopavIti / haspaithupyutaH ||shshmaahlaadau piti ge parataH upi sati ukAsantasya gauraipa bhavati / epo'pazado'yam / yomi / yauSi / yauti / romi ! rauSi / rauti | imeva jJApakram-pUrva bikaraNaH pazcAda gukAryam / zranyathA pUrvamapi sati ukArAntatA na bhavet / tarataH / turantItyatra Rta itvaM ca syAt / athavA nityaH zapa / iloti kim ? yavAni / upIti kim ? juhomi| sunomi / utta iti kim ? emi / epi | pati / upara pharaNaM kim ! loloti / pittItyeva / yutaH / rutaH / ili pittIgnizAdavyatrahitagrahaNam / iha mA bhUt / api stuvAdrAjAnam / thalya netyetadihAnuvayamiti kecit / yoyoti ! rorotItyAdisiddha the| vo'yoMH ||shraauaunevaa ebhavani halAdau piti ge| proNomi / promi| yogapi / propalepi / proNauti / progagati / halItyeSa | progaI yAni / pitItyeva / prosutaH / pUrveNa prApte vikalpaH / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 050 2086-66 ] mahAvRcisahitam 373 ilye // 5286 // upateIli piti ne embhavati / prauNaH / praugat / punaIlAi kevalArtham / ilAdau mA bhUt / beti nAdhikRtam / rAha im ||5|2| 60 // tRzaSTa ityetasya gorimAgamo bhavati ilAdI piti ge parataH tuhirAgataznamko gRhyate / znami kRte imAgamo yathA svAditi / tRNeSThi | tRSTi | halItyeva / tuguhAni / pitIva / tRSTaH / atRDitya tisyo: 'halkavApa: " [4/3/56] ityAdinA khe kRte halAyabhAvAdimna prApnoti / "tyasle tyAna yam" [1 / 1 / 13] api na sambhavati / varNAzraye nAsti yAbhayamiti / yathA gave hitam goditamitra zracati varNAzrayenAtvAdezastyAzrayaH / nedaM varNAzrayaM kAryam / kiM tarhi mizrayam / moDa lAdI parataH / tasya ca tyakhetyAzrayamityavasthAnAdin / buba ITa | 52261|| bruva IDAgamo bhavati hali viti me / buva iti kAnirdezAtparAdirI / satIti / nI / zivam / halItyeva / brANi / pitItyeva / RtaH / ityeva / uvacitha / iyaM bAdhitvA paratvAdIy syAt / zrAtma ityatra sthAnikAcAprApnoti "sava Aharaca " [2 / 4 / 70] iti zrAdezaH / sipazca yAdezaH / "AhasthaH " [ 53452] iti hasya thatvam / cam / nAyaM doSaH / zrati vinirayam | " ana vidhau" [ 1 / 1 / 16 ] iti pratiSedhaH yo thA || 5|2|62 // vaGgantAdvA ID bhavati hali piti me / atrApi yaGa iti kAnirdezAt para tayA yogaH | lAlapIti / vAcadIti / zAzvakhoti / cokuzIti / "asya me pivyaci " [ 5285 ]: pratiSedhaH | ejJe lAlati / yAvanti / zAzvati / vokroSTi yaGantAtparasva halAda pito gamyAbhAvAdvacanAGa tasya m / idameva jJApakaM "mahoci" [3|4|144 ] ityatrAvizeSeNa yaha uc bhavati / "barItam" ityAdiSu paThitam / tasyAdAdikAryam / "mam" [112 75 ] iti matridhiH | "karItam" iti yaGa antasya manzA | zram | AsIt / halyasleH || 5|2|63 // hali parataH asteH syantAca IDbhavati / zrastigrahaNaM AsIH | syantAt | akArSIH / alaaviit| alAvIH / punaIprahaNaM kevalArtham / iha mA bhUt / zrasti | neti nAdhikRtam / nanvabhUditya zrastaH sthAnivadbhAvAtmAnoti / zrasteriti vimakArako nirdezaH / tena zrasteH sakArAntAdIT | rubbhyo'DubA'jaJjeH ||5|26|| mahAdibhyo jakSiparyantebhyaH vAgamo bhavati iMdUca hali phiti meM / vyanakSerityAbhividhau draSTavyaH / kevalahalagrahaNamanuvartate / prarodat / zrarodIt / asvapat / zravIt / zrazvasat / azvasIt / prANat / prANIt / zrajakSat / zranakSIt / sarvatra laG / "po'niveH " [ 544 104 ] iti gaNatvam / zrAjacheriti kim ? ajAgarbhavAn / epi rantatve ca kRte "halakyA" [43456] AdinA kham / "dAdegeM" [5/1/135 ] itITiM prApte tadapavAdaze'yam / adada ||26|| adaH aD bhavati ili piti me / yAda: / Adat / kevalahalIti kim ? zrutiM / punaragrahaNa monivRtyartham / vyato dI ||5|2||6|| yatrAdau miDi akArAntasya gordIrbhavati / " sUbhavatyomiMDi" [ 5283] ityanuvartate / pacAmi / pacAkaH / pacyAmi pakSyAvaH / pacAmaH / micIti kim ? dhanavAn / kezavaH / kezA zrasya santi "kezA ho vA " [4|1135] iti vaH / yanIti kim ? pacati / zrata iti kim ? cinukaH / cinumaH / taparakaraNaM kim 1 krINIcaH ityatra mAbhUt / nanyItvenAtra bhaktivyam / naiSam / krINIyaH / koNItaH ityatra sAvakAzamatvaM datvena adhyeta / yatInirdezAdanyavahitasya gorantasya dIvvam / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [70 5 yI0 2 sU0 7.10 supi // 56 // akArAntasya goH yAdau supiM dIrmavati / devAya / devAbhyAm / yamItyeva / devasya / supIti su ityataH prabhRti pA supaH pakAreNa | vahA~ jhalyet ||shraa jhalAdau bahau supi parataH akArAntasya gorekArAdezo bhavati / davebhyaH / deveSu / bahAviti kim ? devAbhyAm / jhalIti kim ? devAnAm / "nAmi" [ers] iti dItvam agnInAm , vAyUnAmityatra sAvakAzam , hahAsati jhalpaharaNe paratvAdetvaM syAt / yatrItyasya nivRttyarthaM ca alpAhaNama / anyathA deveSviti na syAt / ata ityetra | agnibhyaH / taparakaraNaM kim ? khaTvAbhyaH | supotyeya / pctrm| osi // 5 // 2 // 6 // osi ca parataH akArAntanya gorakArAdezo bhavati / devayoH svam / devayorvidhehi / Adi cApaH // 5 // 2100 // zrADhi prosi ca parataH zrAcantasya gorakArAdezo bhavati / Abiti grae. dApograhaNam / vidyayA / vidyyoH| bahurAjayA | bahurAjayoH / "anazca bAt" [3 / 110] / "voda rakha [313111] iti ddaa| AGiti TArUpasya grahaNaM purvAcAryasamjJAnidazana | Apa iti pidagrahaNaM kim ? kIlAlapA nareNa / kaulAlapoH / vicyAmanivRtte "pAso dhoH" [5/127] iti kham / athAtikhaTvanetyatra "mIgornIdhaH" [1 / 18] iti prAdeze kRte sthAnikdAvAdevaM kasmAna bhavati ! ucyate "hallyApa" [53 / 56] iti sUtre halyAyo cha iti yogavibhAgastatvArtho DayAporyatkArya taddItvamAjoreva / nana dautyamapi sthAnivadbhAvA. gavigyati / "kyAporavaM na sthAnivat" [vA0] iti pratipayaH / / kau // 2 // 101 // kau ca parataH aApa evaM bhavati / he kanye / he bahurAje / "kerekaH" [53/57] iti soH khm| pro'mbArthamvoH shraa102|| ambArthavAcakAnAM musajJasya ca mo bhavati kI parataH / abhyAyAH mAtRzabdaparyAmAH / he amba / he akka / he alla / he atta / musAkasya / he gori / he bAmosa / "yako vA" 4.212] ityataH maNDhakAlutyA bahulAoM bAzabdo'va vartate / tena brahmaco'ntrArthasva pro na bhavati / " ambAle / he ambike / he ambADhe | "talantasya Dikyorubhayam" [vaa0]| devate bhaktiH / debanAyAM bhaktiH / he devata / he devate / chAndasametaditi kecit / "bale ko mAturadantatvaM putrazlAghAyAm" [vA0] | gArgI mAtA aspati shlaaghte| he gArgAmAta | zlAghAyA anyantra | he gAgImAtRka / "jAtizca" [153] iti na puvAyaH / prasyaipa // 12 // 1.3 // prAntasya gorai bhavati ko parataH / hai mune / he maadho| "ante'laH" THE6] iti nyAyAdanantyasya na bhavati / he yuva (budh)| he nadi / he vadhu | ityatra prAdezavacanasAmacyA deva na bhavati / jasi // 1104]] jami parataH prAntasya sore bhavati / manamaH / sAdhayaH / "ante'la" [16] iti paribhASayA anantatyeko na bhayati budhA iti / to kiMdhe ||shraa105|| RkArAntasya goH DI sajJake ca parataH en bhavati / mAtari / pitari | katari / dhe| maatrau| maatrH| mAtaram / mAtarau / pitrH| taparakaragAmamannArtham / kRriti RkAgannaH sambhavati tannivRttyartham / sorDiti ||5||raa106|| svantasya gorDiti em bhavati / munave | sAdhane / muneH / mAdhoH / soriti kim ? satye | palye / apsakhIti paryu dAsAt "patiH se" [11] iti niyamAJca mumajA nAsti / hitIti kim ? muni vAma / supotyeva / padavI / kurutaH / DotasoDiMtorApa mA bhUta ! ukArazcAsAvicca zit tasmin styivyavahitasya kAryam / tena vRddhyai dhenvai / ityepa (na) vyvdhaane| AGi audica na bhavati / mAyA / matI / iti| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a050 20107 - 115 ] mahAvRttisahitam 375 aNa moH ||5||107 // myantAdgoH parasya Dinossgamo bhavati / morityakRtArthaH kAnirdezo kitItyasya tAM prakalpayati / kumAyeM / vAmorce / kumAryAH / bAmorcA: / pareNa saha "azva" [2378 ] ityaic vacanAt " eyato'pade" [4384] iti pararUpaM na bhavati / yADApaH || 5|2| 108 // zrAntAduttarasya hito gamo bhavati / vidyA / bahujAyai / vidyAyAH | "ecyaip" [4|3|06] "sveko dI:" [38] iti dayaM vA ityatra grahagona TIlaM na sthAnivaditi / pratikhaTvAya / punale lAkSaNikatvam / sarvanAmnaH syAt prazca // 122106 // AvantAt sarvanAmnaH prazca bhavatyAH / sarvasyai / yastai / tasyai / kasye / sarvasyAH / yasyAH / | ityeva / bhavatyai | bhavatyAH / parasya GitaH syADAgamo bhavati tasyAH | koTIce prApa namba jerAm mvAmnImyaH ||5|21110 // "pre lipsAyAm" [2 / 3 / 42] iti nirdezAta ina grahaNam | DeMgrAmAdezo bhavati mantAdAntAnnI ityetasmAcca parasya / kumAryAm yAmom / vidyAyAma / bahuga jAyAn / grAmaNyAm / senaanyaan| "sapsU dvipa" [2251] ityAdinA kipU / "agramAmAbhyAM niyo evam " [cA0] | "pUgiMvAyAduGo'sudhiyaH" [1478 ] iti yattram / atha heorAmaH nuTkatmAnna bhavati / paratvAdaJcA dibhirAgamairbhavitavyam / kRteSvapi "sadgate para nirNaye vAdhito bAdhita eva" [10] / utthApobhAjIH kAryamuktam" (GathApa) "grahaNe dona sthAnivat" iti ca / tena niSkauzAm / zratikhaTa nihi / idudbhavAm ||5|2|112 // ikArokArAbhyAM musakAbhyAM parasta DerAn bhavati buddhayAmanyAma nanu pUrvesa bAm siddho'pArthamidam / " zrIdacca soH [ 2112] ityautvaM syAt tantrAvizeSeNa vacayati / mahAnuvartatene vize 1 audacca soH ||2||12|| musakAmyAmidamyAM parasva GaraukArAdezo bhavati sozcAkArAdezaH / sakhyauM / patyau / soH munau / sAdhI / pradhAnaziSTamidrAmatvam / granvAcayaziSTa sogyam / yathA nicara gAM cAnaya / gonayanam | zAstre'pi "ktuH sya sakhaM vibhASA " [2/16] iti anyAcayaziSTa sakhama ! naparakaraNaM munvsunvaarthm| gratye kRte striyAM yaparo nivsyrthmitypynye| pi ko doSa iti cet zraukArasva kigrahaNena grahaNAdAmAdezayADAgama svAnAm / tadasat / prAgeva mutpante: strIyena bhAgyam, anyathA mAvetyatra nAntalakSaNI hInvidhiH svAt / Ao nA'striyAm ||422613|| soriti vartamAnamarthAt kAvibhaktyantaM samyadyate / soruttarasyAGaH nA ityAdezo bhavatyastriyAm / muninA | sAbunA / sorityeva / sakhyA / patyA / zrastrimiti kim ? buddhavA | dhanvA AnA puMsIti kartavyam / trpuraa| jAnanetyAdi / "supIko'ci" [ 5 / 1152] iti numaitra siddham / napuMsake amunA kuleneti na sita / mumAvasyAsiddhatvAnnumna syAt / astriyAmityucyamAne naghumake 'pi nAbhAvo bhatrati / tatazca " na mu dAvidha" [26] isi nAbhAve subhAvasya nAmiddhatvam / sUtre'smin sudhvidhiriSTaH || 5|2| 114 || sUtre'smin jainendre pu yo vidhiHpica vidhiri bhavati / sUtrAvayaveSu sUtrazabdo draSTavyaH | udAharaNama - "khIgosa:" [11118 ] zrIgUnAmiti prApta suvidhizyam / "miGa krArthe trAH" [1|4|54 ] | halyAdinA sukhaM prAtam / supo vidhirayam / atha citi halantAt kathaM TApU / zrama tupa vidhiriH / zrA kapaH pakAreNa supo grahaNAt / if kacyuGa: pro'zAstrasyuditaH // 5221195 // zI parataH karUpare goruGa : bhavati zAnu agni Rdit ityetAn carjayitvA / cIran / ajIharat / atra "zizritra" [2 / 1143] nyAdinA kaci kRte dvirvacanoGmAdezayoH prAtaH paratvAduH prAdezaH / tatra kRte "ooH puNajye" [28] iti Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - jainendra-vyAkaraNam [a0 5 pA0 2 0 116-11 apakAt jo kRtaM sthAniyadbhavati / atha vA "dvitve'ci" [ 5] iti bhyAnivabhAvaH / hazabdayochintyam / "dhau kamyanaka se sancat" [521110] ini mantrAvanetvam / "gherdIH" [5/2 / 143] ini donvamevaalIlayat / apIpavana / "zroH puyaejye" [5 / 2 / 178] ini ukaarsvm| athavA proNa apanayane ityasya pratiSedhArtham / RditkaraNaM jJApaka dvitvAtpUrva prAdeza iti / anyathA mA RorigrAditya dvitvaM kRte paree rUpeNa vyavadhAnAn prAdezasyAprAptiH / ana eva mA bhavAnaTiTat atra prAdesa mani "acaH" [413 / 2] iti dvisvam / NAdhiti kima ' ke yuddhaH pra itthuvamAne alIlavadityatra prAdezo vacanamAmAda taraGgamaipamAvAde bAdhitvA nityatvena rahe: bana ca gAMdhatvA paMkArasya syAta / idda cApIpacaTapIpaTaniti anura bhUlatvAta prona sthAna / kim ! kArayati / dvArayanti / nanu mitA gau mAdezavacanaM jJApakabhanvatra prAdazAbhAvasya | yacamacakidinyAdAsapa na syAt / atha pravacanAda bhani | kArayatIlyAdAyapi syAdridoghahatvabhAnAna / usaH ini ki.ma? akADdana / anuGa zrAkArasya nA bhuuaa| zAsvAdhyadita iti kim ? azazAsA / parasya therabhAvAnna manvadbhAvaH / zrakA bana ambam apampamasyAntIti azvI tamya neti / rAjAnama pArakhyA anyararAjat / "kagati tadAcaSTe' zI gin / yatra kebalasyAcaH vaM taba "pareDacaH pUrvavidhI" [1150] iti svaniraGgAyaH / hula cozvAvamAdezaH / bhavinyapratiSedhaH / nanu ca anakAridaM baM kathamanakaH tram / yadanAka: gvaM nadAnayA pratiSedhaH / sthAnivadbhAvastu nAsthAzrayaH / tAdhikArastatrAnuvartate / tAnirdiSTamyAca: sthAnivadbhAro na mamadAyarUpegA TiMgvanya / Rdeita / ahudokat / agunaukan / iha kathaM gayantArici prAdezaH ! yAdinavanna AyojiAvAna atrIvAdINa pariyArakena / gau Ni gvasya sthAnivadbhAvAdana ho na syAt / gAvityatra jAtigrahaNAdadoSaH / bhrAjabhAsabhASadIpajIvIlapIDo vA ||shsh136|| bhrAja bhAga bhAra dIpa jIva maula pIDa ityo Rcyare gau uDaH trA pro bhavati / acamrAjan / bhavibhrajata / agrabhAmana | atrIbhamat / ayabhASata / avobhArata / adidIpan / adaunipata / ajijIvana / ajIjivana / abhImilat / amimolaa| aripoita | apopiTA / pUrvasUtreNa prAdeze bhAta vikalpaH / badA praH sadA pRcaMcamarAvatvaM gheTIvAra / veti yogavinAgAna kaNAdInAM viklpH| acakAgataM / acIkagNan / ababhANan / adhIbhagat inyAdi / bhrAjagrahaNaM kin ! yAcanA karaNAdiyu bhrAja ityarakAredasti saya middhaH praH / eja bhejR zrAz2a dauptAnasya Rdito neti siddhabhubhayam / evaM tahi jApakAyam / anyatra "yajarAjabhAjacchasA : [ 53 / 53 ] ityAdau bhrAjagrahaggena rAjitacaritasya anRdino brahaNam / Rdito bhrAginti bhavati / bhAsa RdirakaragamanakA khaM pivazvasyet ||shraa117|| pibatenachaH go ke pare "yaM bhavani vasya ca iNkaagreshH| appopyan / apopyatAm / apopyan | udyaH khe te "dvitve'ci" [51154] iti sthAnivadbhAvAdvitvam / pitra iti gAyikaraNAnto vikni:shH| pibatereka dezo yA antanivRttyarthaH / ayapAkna / gherabhAvAlmanbAtro na bhavani / 'pAtemadhikaraNatvAn "pai yo zopaNe" ityasya ca syAkSaNikatvAdeva nivRttiH / stha it ||12|118 // titeH kApare yAtruha ikAgadazo bhavati / atiSThipata / zraniSTiyatAm / atiSThiSan / "luGlioH pratipadoktAni" ityAdi vacanAdya yantasya na bhavati / atatAstharata / tA sthA iti sthite ridhi puk kaci dviHdhaM gherabhAvAn sandhadbhAvo nAsti | no vA ||shraa116|| jinnateH kapare NAtruGa ikArAdezo bhavati yA / ajiniSana / aghipanAm | ajitripan | ajijJApat / ajitrapatAma | ajinApan | casya manvadAyene vam / atrApi yuddha 2- nasya na bhavati / ajajAyapat / labhavorvikalpanImadhye yogA nityA iti pUrvI prAparAdI nityau| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 5 pA0 2 sU0 120-127 ] mahAvRttisahitam ut // 5 // 1120 // phayare No RvarNasya uhaH sthAne kAgadezo bhavati vA / zranakkAzanvAdantaragANAm irraaraampvaadH| lAcIkRtat / zravIvRtata / amImRjat / pakSe in / acakIrtat / brAra avayarnat / pAra / amamArjat / "ukaH" [511135] iti kArasyelvam / "yukaH" [5283] epa / "mRjeraipa" [5 / 2 / 1] / kAgadezarupa "ranto'NuH" [11118] iti rantatvaM bhvti| "aNuditsvasyA-" [911972] inIma kAkA mumA ramAkAne gari sAmAnAt / / deko digi liTi shraa123|| dekho digyAdezo bhavati liTi parataH / veti nivRttam / arvAdaye / acadigyAte / avadigvire / casyatyanuvartate / vacanAdvitve kRte casva deDazca yathAsalyaM digI aAdezI bhavataH / "ainivAkcAnuho'nudhiyaH" [ // 578] iti yaNAdezaH siddho'nyathA hIyAdezaH syAn / RtaH sphAderepa / / 2 / 122 // RphArAntasya goH sphAderepa bhavati liTi parataH / saramaratuH / sasmaraH / dadharatuH / dadharuH / vacanAtyAgddhi svAsphAderiti vizeSaNam / anyathA sphAditvAsambhavaH / pratipardhAyapaye liTIda mArabhyate / sasmAresyAdau aica bhavati pUrvavipratiSedhena | Rta iti kim ? cikSipanuH / ciniyuH / tapakaraNa masandehArtham / kArasyApyuttarasUtreNa vidhAnAt / sphAderiti kima ? cakratuH / canaH / liTI yNtr| smRtaH / smRtavAn / nanu saMcaskaratuH / saMcaskararityanna vipadAzrayasya suTo bahiraGgalakSa pAsyAsiddhatvAtkathamepa / naiSa dopaH / "pUrva puginA yujyate pazcAtsAdhanavAdhimA tyena" [40] ityasmin darzane'ntaraGge suTi kute pazcAde / atApatra "skArAso'suTaH [5 ] / "sphAcoraskure" [5 / 2 / 138] iti pratiSedha upapanno bhavati / / __ RcchratyatAm // 5 // 2 / 123|| Rcchata Rityetasya RkArAntAnAM ca liTi eva bhavati / aannch| AnanuH / Ananchu / ep dvitvam / "AyataH" [4 // 2 // 170] iti dItyam / "tato nuT" [5/2011] iti nae / R / bhAratuH / shraaruH| "praznote. 120172] iti niyamAnnuNa, na bhavati / Rt / vinakaratu vicakAH | nijagaratuH / nijagamaH / tritstrtuH| vitastaruH / Rccherantara natvAt "he" [1366] ini tuki kRte sarcanAmAsaH RnAM tu liTi kiti pratiSiddha evidhIyate / nijgaaretyaad|bai pUrvanirNayena | mAM pro yA / / 2 / 12 / / zaha pR ityeSAM li bA pro bhani / vizatuH / vizazruH / parne pUrvapa / vizazaratuH / vizaza: 1 vidadratuH / bidraH / vidadagtuH / viTa: / nipapratuH / nipAH / nipa. paratuH / nipaparaH / pAdezavacanAditvotve na bhaktaH / ye tu bhA pAke, drA kusAyAM gatI, drA gUggo ityeteSAmane kArthatvAt pace prayogAdanarthakamidamiti manyantai teSAM pratipattigauravaM syAt / keNaH ||shraa125|| ke parato'NaH pro bhavati 1 nadikA / kumArikA / vAmorukA / kutsAparthavidhakSAyAm "guvAkaH" [11] iti kH| "svArthikAH prakRtiliGgasaGgaya anuvartante" [10] iti yara / ka iti sAckanirdezAttyagrahaNam / varNagrahaNe tadAdividhiH syAt / tatazca nadIkalpaH parIvAhaH / kumArI kAmyatItyatrApi syAt / ayA iti kim ? gokA / maukA ! pUrvaza NakAreNANa, vyAkhyAtaH | rAkA kAka ityAdiSu "uNAdayoM bahulam" [2221167] iti na bhavati "kRdAdhArAciMkalibhyaH kA" [30 sU0] "haNUbhIkApAzaraNatimacibhyaH ka" [u. sUna iti kAyateH kaH / "na RSi" [5 / 21116] iti pratiSedhAdihAnanubandhakaparibhASA mAzrIyate / tena niSAhako jAta "modeno um" [3 / 2 / 15] tadAdelo ke sAnubandhake'pi prAdezaH giddho bhavati / naipAhakaryukaH iti / na kapi // 22126 // kapi parato'NaH pro na bhavati / yadukumArIkaH / bahunAmorUkaH / "mammo:" [4 // 2 // 153] iti kapa sAntaH / khAryA krItaM khArIkam / kAkaNIkam / "khArIkAkaNIbhyAM kap" [36530] / vA''paH // 2 / 127|| kapi parata: Avantasya za pro bhavati / bahumvara vakaH / bahuskhaTvAkaH | bahudA. makaH / bahudAmAkaH / "zeSAhA" [12 / 155] iti kam / 48 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ a0 5 pA0 1 sU0 128 - 133 vyapavaco'yuk pumumo'Gi || 5|2| 128 || ziva asi patti vaci ityeSAmaGi parataH prakAra zuka pum, um ityete yathAsaGkhye bhavanti / akAra zrAdezaH thugAdaya AgamAH / zrazvat / "zvi" [ 50 ] ityAdinAG | "ante'laH " [ 1|1|46 ] sthAne prakArastasya pararUpam / zrAsthat | AsthatAm / zrAsthan / "vaktyasuzyAseraGa" [2 / 145] | "braTazca" [za378 ] ityair / aptt| panatAm | apatan / " zutpuSA" [23148] AdinA'G | avocat / gravocatAm / avocan / "AdeS" [413 // 75] / 378 ||5|2|12|| dRzi ityetasya goH RNantAnAM ca zraGi parataH eva bhavati / darzat / pradarzatAm | adarzan / "beritaH " [21]46 ] ityuG / zrArat / asarat / "tpuSA " [21248 ] AdinA a | ajarat / ajaratAm / ajaran / "zvi" [ 2 / 1250 ] ityAdinA / nRpaH pinkaramam | " jarAyA vA " [ 5 / 6 / 160] iti vacanaM jJApakamuriti Rvanirdezasya / 66 zIGo ge || 5|2| 130 // zo me parataH eva bhavati / zete / zayAte / zerate / Giti me vidhAnamidam | zavAvahai / zayAma ityatra siddhatvAt / iti kim ? zizye sAnubandhakanirdazo yahucantanavRtyarthaH / zezItaH | zezyati / yi Git ||5|2| 131 // yakArAdau kiti tye parataH zIDa: mAdezo bhavati / zayyate / zAzavyate / yahi paratvena ca dvivAyA gayaGAdezaH | DakAro "hit" [1|1|50 ] ityantAdezAH / zrakAraH uccAraNArthaH / zayyA / " samajaniSada" [2381] ityAdinA kayapU / pravAcya / kAntana / yIti kim ? zizye / vihatIti kim ? zeyam / geruhaH praH || 5|2| 132 || geH parasya kahateH prabhavati yakArAdau kiti pagnaH / abhyudyate / samuhyate / "azvazca" [1 / 1 / 13] ityupapasthAnAdUheracaH prAdezaH / geriti kim ? uhyate / Uha iti kim ? samIhyo / yItyeva / samUhitam / kityeva / zrabhyUH zlokaH | "ke'NuH " [1/2 / 125] inyo'grahaNamanuvartate / tena trA te odyate / samajhate ityatra na bhavati / prona ityekAdeze kRte vyapavargAbhAvAnna bhavati / tadbhAvena vyapavarga iti cet "ubhayata Azraye na sadbhAvaH " [10] iti geH paratvaM nAsti | lipateH || 522133 // etergeruttarasya liGi yakArAdau kiti pro bhavati / uyAt / samivAt / AziSi liG | yAsuT / "sphAdeH sko'nte ca" [5/2/46 ] iti sakham / "vIra" [ 5 / 2 / 134] iti dotyam | tasyAnena praH | kRti ye ca dIvaM na sambhavati / na ge udAharaNam / abhiyAdityatra sveko dave kRte mAdezaH / gerityeva / yAt / zraya ityeva / A Izat yAt / sameyAt / tipA nirdezAH / dIra || 5|2| 134 // akRbakAre agayakAre ca kkhiti gorbhavati / "pracazca" [111 / 12] 'khAnAdayA vizeSaNena tadantavidhiH / pari uzAyate / cIyate / cecIyate / stUyate / tostUyate / cIyAt / syAt / zrAziSi li / prakRditi kim ? prakRtya / prastutya ! paratvAddIle tugna syAt / atha iti kim ? cinuyAt / syAt / vau // 52 // 135 // cvau ca tye parataH gordIrbhavati / zucIbhavati / paTTamatrati / "kRbhvastiyogezace sampatari dhiH " [4/2/55] iti ki / avayavanivRttiH / "tyasyetyAzrayam" [ 1:1/63 ] ityajantasya dItvam / rItaH // 52 // 136 // RkArAntasya goH ccau kRkAre agakAre ca parataH dezo bhavati / mAtrIbhavati / pitrIbhavati / mAtrIyati / pitrIyati / "svepaH kyac " [ 2 / 116] / mAtrIyate / pitrIyate / "tu: kyasa vibhASA " [2 / 136 ] iti kyaG / cakrIyate / jehIyate / viGInyetadiha nivRttam / tena pivyam / piturAgatam, "pituryazva" [333 53] ve roAdezaH sannipAtalakSaNasyAnityatvAt " yasya tyAMca" [ 4|4|136 ] Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma0 5 pA0 2 sU0 137-145] mahAvRttisahitam 376 iti kham / uttarasUtre rihiva kartavyaH / tasya do sidamiti cet ; "gukAyeM nivRta punarna tannimittam" [10] iti dItvaM na syAt / Rta iti taparakaraNaM kim ? ko| anyathA kIrNamityAdau sAvakAzama Rta hatvaM saiddhA yAdhyeta / uttarArthamakadge yi ityetadanuvartata iti jJApanArtha prakaraNam / anyathA anantare cAvArya vidhiH syAt / na ca mRdanta RkAro nitrayo'ttItyanarthakaM bhavet / riGyagalize ||shraa137|| akArAntasya goryak liGza ityetepu parata dezo bhavati / yIti akRd iti cAnuvartamAna sammanAdvyabhicArAcca liMGa eva vizeSaNam / yakArAdAvage Taracyama / yak-kriyate / hiyate / liT-kriyAt / hiyAt / yItveva | RSIpTa | hapITa : aga ityeva / vibhUyAt / vidhyAdiliyam / ze-Adriyate / "nuSabruvAm" [ // 472] iti yaadeshH| ata iti taparakaraNaM kim ? kirati / giti / roDiti vartamAne rigrahaNaM punItvanivRtyartham / sphAcoraskurap // 5 / 2 / 138 // smAderatazca Rto yaki liGi yakArAdAbage ca parataH ebhavati skRzandaM varjayitvA | za ityasammavAnnoktam / smaryate / smAt / dhvaryate / dhvaryAt / aryate / aryAt 1 yAmuTaH "sphAdeH sko'nte ca" [5 / 3 / 16] iti samkham / yItyeva / smRpISTa / zraga ityeva / iyayAn / vidhyAdiliGa / zapa upa / dvitvam / "uraH" [5 / 2 / 166] ityatyam / "proH" [5 / 2 / 176] iti casyeyam / "vasyAsvaM' [33] itIv / askuriti kim ? saMskriyate / "pUrva dhuginA yujyate pazcAt sAdhanavAcinA khena" [10] iti pUrva muTi sati prApnoti / atiriti acchatIyayoMhagAma / yaGi // 5 // 2139 // yadi ca parataH sphAderatazca Rta eb bhavati | sAsmayate / dAdhvaryate / arAyate / ayaG eN / "acaH" [32] iti vitIyatyaikAco dvitvam / "halo'nAdeH" [5 / 2 / 161] iti yasyam / "dIrakRd ge" [5 / 2 / 134] iti dItvama, / "intehisAyAM lIbhASo vaktavyaH" [4r.] 1 jennIyate / hiMsAyA. miti kibhU ? tI jngghnyo| I prAdhmoH // 2140 / prA dhmA ityetayoryati parataH IkArAdezo bhavati / jedhIyate / demIyate / nityatvena paratvena ca prAga dritvAdIkAraH / IkArasya dItvaM kima ? gukAryatvAtpunarna syAt / uttarArthaJca / asya cvau // 5 / 2 / 141 // zravarNAntasya goH svau parata IkArAdezo bhavati / zuklImati / mAlIbhavati / "cco" [5 / 2 / 135] iti dItvasvAvamapavAdaH / / kyaci // 5 // 22142 // kyaci parataH avarNAntasya gorIkArAdezo bhavati / paTIyati | mAlIyati | "dIrakRdane" [1 / 2 / 135] iti dollaM prAptam / pRthaka sUtramuttarArtham / susa garthe'zanAyodanyadhanAyAH ||shraa143|| jut tuDga ityete vartheSu azanAva udanya dhanAya ityete zabdA nipAtyante / azanAyatItyAtvaM kvaci nipAtyate succed myate / azanIyatyanyatra | udanyatotyatra udakasyodabhAvo nipAtyate tRT cet / udakIyatItyanyatra | dhanAyatItyAvaM nipAtyate garddhazcet | dhanIyatItyanyatra / dhatisyatimAsthA ti kitIt // 5 / 144 // yati syati mA sthA ityeteSAM takArAdau kiti parata ikArAdezo bhavati / nirditH| nirditavAn / avasitaH / avasitavAn / mitaH / mitavAn / "gAmAdAmahaNezvavizeSaH" [10] iti mAmA GAM grahaNam / sthitaH / sthitavAn / Ayasya "do doH" [5 / 21148] iti daLAce "bhumAsthA" [ 5] zrAdinA sUtreNAnyevAmItve ca prAse isvavacanam / tIti kim / dIyate / thIyate / phitIti kim 1 akdAtA / avasAtA / dhatisthatyostippA nirdezo yakubantanivRttyarthaH / nidAdattaH / nirdAdattavAn / avasAsItaH / avasAsItavAn / danAra ItvaM ca bhavati / taparakaraNaM surakSArtham / zAcchorvibhASA // 22 // 145 // zA chA ityetayovibhASayA ikArAdezo bhavati takArAdau kiti parataH / nizitaH / nizitavAn / nizAtaH / nizAtavAn | apacchitaH / apacchitavAn / avacchAtaH / apacchAtavAn / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra- myAkaraNam [a0 50 1 sU0 116 - 151 vyavasthitavibhASeyam / tena zyateritvaM viSaye nityamiSyate / saMzitamataH sAdhuH / saMzitaM yatnena samyaksavyAdiva yasya na sa evamuktaH / saMzitaH sAdhurityapi bhavati / yaH prakaraNAdinA bate yatnavAn gamyate 1 380 dhAmo hi || 212 146 || dhAJaH hirityayamAdezo bhavati takArAdau kiti parataH / hitaH / hitavAn / syAtsarvasya sthAne "[]deza nirdezo yahucantanivRttyarthaH / devItaH / dedhItavAn / ghaMTo lAkSaNikatvAnniSTattiH / hAkaH vitva // 421947 hAkaH ktvAtye parataH hirAdezo bhavati / hitvA gataH / hitvA gacchati karmANi / mocam / pUrvavadI prApte hirAdezaH / anubandhanirdezastu hAGo nivRttyarthaH / yadduyantanivRtyarthazca / svarmApayantasya neyate / klIti sautro nirdezaH / do doH // 214 // vA ityetanya musakasya vad ityayamAdezo bhavati takArAdau kiti parataH / dattaH / daptavAn / dattvA / dattiH / daiti kim ? dhItaH / cItavAn / gheTa idaM ruupm| bhASI hirAdeza uktaH / bhoriti kim ? dAtam barhiH / te Adeze sudattamityatra " dasti" [ 4 / 6 / 225] ityanena gantava gardItvaM syAt / dAnto " drAntasya so naH " [ 53/54] iti natvam / bhAnse "tathortho'dhaH" [ 5356] iti jhapaH parasya bhratvam / thAnte nAsti doSaH / tAnto bAstu | "isti" [4/3/225] ityatra do pakSo / dAityetasmintakA takArAn vAm / taba takArAdau nAsti doSaH / zrAnnapakSe " khariM" [ 5/41130 ], iti / gestoH // 5222146 // zrajantAdgeruttarasya dA ityetasya bhusakasya ta ityayamAdezo bhavati takArAdau kiti paraH / nIttam / vottam / priittm| pratam | avattam | "ante'la:" [] hatyAkArasya takAraH / zrakAra uccAraNaH / dakArasya carcam / geriti kAnirdezAt parasyAdeH " [ 1151 ] iti cedadopo'yam / " asya strI" [4121589] ityato marahUkAlutyA avayasyeti vartate / tainAkAratva bhaviSyati / dvitakArako vA nirdezo 'nekAlsvAt sarvasya tyAne bhavati / geriti kim / dadhi dattam | a iti kim dattam | da ityeva / nidhItA gaurnamena | morityeva / zravadAntaM mukham / dharityAtto mavati paratvAt / avataH / bhavattatrAn / nanu ca avadataM vidaJca pravataM cAdikarmaNi / sudanamanudattaca nidazamiti ceSyate // tatkathaM siddhayati / avAdInAM gamyamAnakriyAntaraviSayatvena dadAtiM pratyagityAt siddham / "yakriyA. yuktastaM prati gAMtisanjJako bhavati" iti vacanAt / zravahInamavagataM vA dattamavadattamiti kriyAntaraviSayatvaM yojyam / atha vA "zAcchAM vibhASA" [ 5|2| 145] ityato malutyA vyavasthitavibhAdhAnuvRtteH / bhyaH || 5|2| 650 // makArAdau parataH apU ityasya goH takArAdezo bhavati / yadbhiH / zradyaH / bhoti kim ? antu / dvitakArakanirdezapace tu pUrvarupApa takArasya jaztvam / zranekAnvAt sarvAdeza iti cenna | acaiti / acaH parasya bhavati / goriti vizeSaNAtye bhAdau sampratyayaH / tena paDhe na bhavati / abhAH / zrabbhakSaH / sya saH 52 / 151 // sakArAdAvage parataH sakArAntasya gosta ityayamAdezo bhavati / varasyate / avasyat / citrasati / " bhante'taH " [ 1146] iti vA / "nirdizyamAnasyAdezA" [pa0] iti cA sakArasya tam / dvitakArakapade zraca iti kAvibhaktyantamanuvatyam sIti kim 1 pravAsaH / zradi Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 5 pA0 3 0 152-16.1 mahAvRttisahitam 381 kim ? zrAse / vasse / sa iti kim ? pakSyati / aziSyala ityatra idaH sakAra prati bhakta tva'pi sAti vacanAnna bhavati / visakArako vAtsIti nirdezaH / sAsastyoH kham ||shraa152|| tAseH praztezca sakArasya sakArAdau khaM bhavati / kartAsi | kartAma | asteH-asi | aga iti nivRttamasambhavAt / tAsigeM vihitaH / asterapyo bhUbhAvena bhavitavyamiti / vyatidhe ityatra paratvAtsakhamekadezavikRtasyAnanyAt "znasaH kham" [101001] ityakham / tyamAtramaMtra padam / ghatvaM prAptam "nAyamse" [5/76] iti pratiSiddham 1 :"ginAduA yacyasteH" [5/468] iti / tatra padaspati patate / gipUrvasyAstaiH padasya kAraparasya iti / ri // 2 / 153|| rephAdI sle parataH rAsassyoH salaM bhavati / krau| kAraH / aste rephAdinAsti / pati haH // 22 // 15 // ekAre parataH tAsAtyoH sakArasya ikArAdezo bhavati | kasAhe / lavitA / astaiH| nytihe| taparatvamasandehArtham "idi ha" iti sUtre pratyAsIti na syAt / ssani mImAbhurabhalabhazakayatapado'ca isa // 52 / 155 // sani sakArAdau parataH mI mA bhu rabha labha zaka pata pada hatyeteSAmacaH sthAne is bhavati / mI iti mInAtiminotyohaNam | "hanijhampacA sani" [un4] iti dIce kRte vizeSAbhAvAn / minAti / pramitsati | mA iti "gAmAdAmahaNeSvavizeSaH" [10] iti pratipadoktaparibhASA nApekSitA / mitsati / mech / apamitsate / mAG-mitsate / bhudisati / dhitsati | Aripsate / Alipsate / zikSati / pitsati / prapitsate | anekAlavAtsanAdezo mA bhUdaca isa vidhIyate / dvitvam / "casyAna kham" [52 / 160] iti castram / "syage saH" [5 / 2 / 151 iti sakArasva tatvam / rabhAdigu "sphAdeH skonte ca" [413 / 16) iti isaH sakham / makArAdAviti kim ? pipatiSati | "tanipatidarihI veTa" [vA0] / sanIti kim ? dAsyati / sItavyavaditam / sanauti dvisakArako nirdeshH| rAdhoH vadhe / / 5 / 21156 // rAdheH badhe'rthe vartamAnasya zraca dam bhavati sani sakArAdau / pratiri-sati zvAnam / vadha iti kim ? ArirAtsati / zrApamapyadhAmIt ||sh2|157| Apa japi bhudha ityeteSAmaca iMkArAdezo bhavati sani skaaraado| Isati / zIsati / isati / japeH pUrvanirNayena Nigve prAyaca Itvam / sakArAdAvityeva / jijJapayiSati / zrardidhivati / "sanIvanta" [5 / 1167] itIvikalpaH / vambha icca // 5 / 2158 // dazbheratra ikArAdezo bhavati Icca sani sakArAdau / visati / cIpsati / dammeraniTapade ikArAdeze kRte "ilantAt" [19] ityatra hulmaharapatya jAtivacanatvAt manaH kiye "haluH vikasyaniditaH" [1 / 4 / 23] iti naralaM maSbhAvaH / sakArAdAvityeva / didagbhipati / vA muco dherepa // 2156 // mucerbhisaJjakasya vA epa bhavati sani skaaraadau| mokSate vasaH svayameva ! mumutate vatsaH svayameva / zrAtmano moktumicchatIti san | vatso hi moktumiSyamANo munikiyAM pratyAnukUlyaM yadA pratipadyate tadA sumocatvAt karmeSa kartRtvena vivakSitamiti pApakarmAbhAvAtmucirakarmakaH / ika epa casya kham / aca ityetannivRttam / anyathA "casyAna kham" [5 / 2160] ityatra casyAcaH khaM syAt / dheriti kim ? mumukSati karmANi muniH / casyAna kham // 5 / 2 / 160 // yadetadanukAntaM sani sakArAdI mucerepparyantam etasmin catya khaM bhavati / tathA caivodAitam / yacceta UrdhvamanukamiSyAmaH pAdaparisamAptezvasyetyetadveditavyam / nanu sani sakArAdAvityadhikAregAbhisambandhAt siddham atramahA kim ? sarvasya casya svaM yathA syAdityevamArtham / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-jyAkaraNam [05 pA0 2 sU0 131-175 dalo'nAdaH / / 16 / / anAdeIlaH khaM bhavati casya / hudoke / tubauke / papAca / AdanuH / zrATa / anAdeI laH aca uttarasya caratam | zaraH khayi 162 // zaraH khaM bhavati svayi paratazcasya / cuzyotipati / tiSTAsati / pispaMdiyate / zara iti kiMm ! papAna / ekAse pakAre'kArasya mA bhat / strIti kim ? masnau / ucichipati / unlerantaraGgalyAtuti trule ca kRte cutvasyAsiddhatvAt satakArasya isa dvile ucicchipatIti prAptam / "pUrvatrAsiddhIyamadvitve" iti vakSyatyato dviAye nuvaM siddham / bhaH // 2 // 163 / / pro bhavatti nasya / pipAmati / minIpati / iMdauke / iTaukipate / "acazca" [ 2] ityatraH prAdezaH / kuhozthuH ||shraa164|| castha kavargahakAramoH cavarga Adezo bhavati / cikIta / cabAna | nagAma ! jivatsati / jahuve | mhaas| jahAra | nAdavato mahAprANasya hasya cuce tAdRza eka sakAraH / jazvaM jakAraH / vA koGi ||15|| kozvasya yahi vA curbhavati / koriti yasya kasyacicchandaniyasya pratA rUpadvayaM siddha pati / uSTrazcokUyate / uSTraH kokRyo / yahIti kim ? cukuve / uraH // 1966 // varNAntasya casya akArAdezo bhavati / vavRte / vavRdhe / cakre / jahe / atha nanavAdo paravAha gAdiSu kRteSu RkArAntatvAbhAvAcasyAtvaM na prApnoti / naivaM zaGkayama , "cavikAre svapavAdA pra utsaryAnna bAdhante" [50 ] iti uratve kRte rugAdayaH / dya tisvApyorjiH ||shraa17|| yuti vApItyetozcasya jibhavati / didyate / adidyunat / dedyutyate / diyotipase / sami "iyuko'yo halaH saMraca" Its] iti vikalpena kitvam / yahA nAsti tadA "yuddhaH" [52 / 83 ] ityep / svApi suSvApayigati / suSvApayiSataH / mudhApayiSyanti / svApeNyantasya grahaNaM kim ? hetumati Nyantasyaiva yathA syAdiha mA bhUt / svApaM karotIti Nic / svApathinumicchati / sicvApayiSati / vyatho liTi shraa168|| vyathA liTi paratazcasya jirbhavati / vivythe| vinyathAne / vivyathire / nanu vakArasyApi prApnoti / anAderityanuvartanAnna bhavati / kitIgo dauH // 55166|| liTi kiti parata: iNazcatya dIbhavati / IpanuH / yuH / paralvAn "yayotyoH" [10] iti varamAdezaH / tasya "dvirave'dhi" [11156] iti sthAnivadbhAvAdi kArasya dvitvam | dvile eka sthAnivadbhAvo na tu sve'ko dIkhe / kitIti kima ? iyAya / ivavidha | aipoH| kRtayoH sthAni badbhAvAdvitvam / "vasthAsTe" [1173] iti yaadeshH| zrAdyataH // 970 // Aderatazcasya dIrbhavati liTi parataH / liTIti vartate / kitIti nivRttama / yAdataH / bATuH 1 yATitha / "epyato'pade" [113184] iti pararUpatve prApte caspa dautvam / zrAderiti kima ! dadade / dadadAte | cAntasya na bhavati / ata iti kim ? yoSa / uvopa / tapakaraNaM kim ? ya upadeza akArastasya prAdeze kRte anena dItvaM mA bhUt / "bAchi prAgrAme" [dhA0] AcchatuH / Achuriti / yadyanena TIvaM syAt "tato nuT" [5 / 2 / 371] iti nuT prasajyeta / tato nuTa // 52117 // tasmAt kRtadItyAnnuDAgamo bhavati / aanngg| aannuH| AnaGgaH / nAnaJja ! zrAnaJcatuH / zrAnajuH / nugiti pUrvAntaH kartavyaH / casyeti vartate / casya kRtadItvasya bhaviSyati / evaM laghunA nirdezana siddhe parAdivacanaM jJApakam "asminprakaraNe pUrvAntaH prAgamaH svanimisamansareNaSi kriyate" tenAmalAdAvapyanusvAraH / saMyamyate / raramyate / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a05 pA0 2 0 172-180] mahAvRttisahitam 383 zraznote // 2 / 172 // praznotezca kRtadItyAnnuD bhavati / cyAnaze | vyAnazAte / kyAnazire / niyamArtho'nyamArambhaH / aznoterevAkAroDo nui bhavati nAnyasya / zrAranuH / zrAdaH / nulyajAtIyasya niyamAdiha bhavatyeva / AntratuH / AnRcuH / aznoteriti vikaraNa nirdezAdaznAterna bhavati / zrAzanuH / AzuH / bhavaraH // 2173 // bhavatezvasya akAsadezo bhavati liTi parataH 1 abhava | abhUvanuH / babhUvuH / vyatiprabhUce | "juGa biToyuk [ 1] iti bugAgamaH / liTItyeva | bubhUpati / cobhUyate / tipA nirdezo yamantanivRtyarthaH / bomavAJcakara / naitadasti "kAspanekArayAllilyAm" [2 // 1 // 3 // ] iti nAmAvyavahita liTe kathaM prAtiH / "ikassipI dhunirdeze" ityasya sUcanArthastahi / nijAmugyepa // 2 // 17 // ninAdInAmuci casyaiva bhavati / bahuvanirdezAdAdyartho gabhyate / nakti | vaivettiH / veveSTi / nikta ityatra casya "viti" [1111] itva pratiSedho na bhavati / dhurUpeNa vyavahitatvAt / ucIti kim ? nineja / nijAdayastravo vRtparyantAH / bhRnAM zrayANAmiH // 5 // 2 // 17 // bhuJaAdInAM trayANAmuci carUsa ikArAdezo bhavati / vibhati ! mimIte / saJjiddIte / "ante'laH" [16] iti aca itvam / trayANAmiti kima. ! jahAti / 'ucItyeva / trabhAra / proH // 52176|| pipati ivati ityetayoH uci casvetvaM bhavati / pitiM / pipRyAt / pipaH / iyati / syAt | aipaH / arterlaTa jhApa / uc epa divamiva "casyAm' [ // 4 // 73] itIya / "hallyApaH [1 // 3156] iti tipaH svam / aAgamaH / "aTazca" [53 / 78] ityaip / ucIsyanuvartanam / juhotyAyoH prorida grahaNam / arbhApAyAmApa aayogH| sanyataH // 22177|| sani paratazcasyAta itvaM bhavati / vipakSati | pipAsani / manoni kim ? parAca | ata iti kim ? tuSTrapati / sani yazcastasyatvam / pApacyateH san vipaapcipte| taparakaraNaM sukhArtham | zroH puyaejye // 21 // uvarNAntasya pavargavarAjakAreSu avarNapareNu sani parataH itvaM bhavati / pipAyayiSati | vibhAvavipati / agNa | yinAvaviyati / rirAvayiSati / lilAvayiSati / ju iti mautro dhuH| sijAvaviSati | pyAdibhyo NyatebhyaH san | aoriti vacanaM zapakam "nitye kartamye Nau kRtaM sthAnivadbhavani" nanu vacanale prayojanam / pipavipate vividhatIti / "smiA puTa ra jvazaH sani" [411 / 133] / "sanIvantaIbhrasja" [5/197] ityAdinA veT / eyavAdezau / "dvinve'ci" [15] iti sthAnivadbhAcAdvisvamane tvam / yadyetAvat prayojanaM syAt / pakArayakAragrahaNageva kiyeta / pavargavaNa jagrahaNamanarthakaM syAt / puSaNa koni kim ? nunAvaviSayiti / avarNapara iti kima ? lullUpani / strazuddha praplucyuDo vA // 121.76 // sravatvAdInAM vastra zroH avarNapare pariNa parataH sani trA ikArAdezo bhavati / sikSAyanitati / sukhAvanipati | ziznAvavipati / zuzrAvavirati / vidrAvayipati / dudrAyipani / piprAvayipati / puprAvayiyati | piplAvayiti / puglAyayiSati / cicyAyapatti / cucyAvayiSati | avarNapara iti vacanAt NyantAllan | bacanasAmarthyAt sakArAdinaikena yaNo vyavadhAnamihAbhitam / avarNapara ityeva / zuzrupani / zramAte vikalpo'yam / yaporepa 10 // yaGi :yapi ca parata igantasya casya epa bhavati / nanIyate / bobhUyane / nenavIti / yobhavIti / na hi yaDapo'nyatrodhi caH sambhavantItyuncha na yApasampratyayaH / "nomatA goH" [111134] ityAyakAryapratiSedhAya chuSi vidhAnam / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idu mena pAzA [ma. 5 pA0 2 pU0 111-117 dIraphitaH ||shraa18|| akitazcasya puchupodIbhavati / pApacyate / pApacIti / pApaThyate / pApaThIti | "yaDo vA" [paa2|12] vacanaM zApakamavizeSeNa yAmaH / akita iti kim ? yaMyamyate / yayamIti / nanu dItyApavAde 'paratvAnmuki kRle anajantatvAt kathaM dItvaprAptiH / idamevAkita iti vacanaM zApayati-"pavikArevapavAdA notsargAn bAdhate" pa.] iti / tena kiM siddham ? mIsita ityAdI ItvaM dIravana na bAdhyate / DoTokyata iti dItvena prAdezasya na bAdhA / acIkaradityatra "padIH" [5 / 2 / 161] ityanena "samvataH" [paa2|177] itvaM na bAdhyate / ajIgaNAditi "Ica gaNaH" [ 14] ityanena "iso'nAdeH" [111) khasya na AdhA / nIgvAcunasudhvaMsusukasapatapadaskandAm ||shraa182|| paJcu saMga dhvaMmu bhraMmu kasa pata pada skanda ityeteSAM yakupozcasya nIgAgamo bhavati | banIvacyate | vanIvaJcIti / sanaummasko | sanIsaMsoni / danIdhvasyate / danIyatIti / banIbhrazyate / banIbhrazIti ! canIkasyate / canaukasIti / panaupacane / panIpatIti / aapniipaate| ApanIpadIti / canIskadyate / canIkandIti / yadyapi "nomatA goH" [111164] iti pratiSedhAt "halukaH" [ 23] iti nakhaM na bhavati / naugiti dIvoccAraNasAmAnna pradizaH / akita iti dItvapratiSedhArtha pUrvAntakaraNam | isyAto nuka // 2183 // usajJAntasya goryazce'kAgantastasya nugAgamo bhavati yahapoH parataH / bheyte| dhamaNIti / tantabhyate / nAnIti | jnggmyte| jaGgamIti ! nuko "nazcApadAntasya jhali" [400/=) ityanuttvArasya paratyatnam / asatyapi svanimitte jhalAdo anusvAro bhavatItyuktam / tena yamyate / reramyate itynusvaarH| atrApi dItvapratiSedhArtha pUrvAntatvam / isyeti kim ? pApacyate 1 ana iti kima ! tenimyate / taparakaraNaM kima ? AkArabhUtapUrvasva mA bhUt / bAbhAmyate / japajabharahadazabhajapazAm // 1 / 14 // jara bama daha daza bhaJja paza ityeteSAM casya nugAgamo mapati yApoH parataH / jamjanyate / jaJjapati / jajamyate / jaJjabholi / dandahyate / dandahIti / daMdazyate / daMdazauti / bambhadhyate / yambhajIti / pampazyate / pampazAti / paza iti sautro dhuH / japAdiSu daMziphyanteSu "lupasadacara" [211121] ityAdinA yaSTa / anyatra kriyaasmbhihaare| daza iti sUtranirdezAgakupi nagvaM bhavatIti kecit / tadayutam / vikaraNAnirdezo'yam | yathA "patadAnahaH karaNe baT" [222160] iti / ___ crphlojhccongH||shraa85|| cara phala inyetoznasya nugbhavati baDupoH udyazca ukArAdezazcaraphaloH / cacUryate / "hasyabhakucchuraH" [5.386] iti dIvam / caJcurIti / paphulyate / pAlIni | diti taparakaraNaM kim ? cazcUrti / pamphultIpyatra "pyukaH" [5 / 2 / ] enivRtyartha dItvasyAsiddhatvAdeS prApnoti / nanvepa iva dItvasyApi taparakaraNAt kina nivRttiH / atrocyate-yathA "ye'ta ut" [1111001 iti taparakaraNe na dItvamazakyaM nivartayitum abhakucchara iti pratiSedhArambhAttathA'trApi | ti // 52186 // takArAdau caparataH caraphalosDa UkArAdezI bhavati / devacUrtiH / "kicaktaukho" [2 / 3 / 150] iti ktic / evaM caraNaM cUrtiH / phalna phultiH / praphultA latA / achupozcasyota cAnuvartamAnamii bacanasAmarthyAt nAbhisambadhyate / rIgRtvataH ||shs17|| tvato gozcasya rImAgabho bhavati yahi / yarIvRtyate / nriinRty| / yadi RduH iti kriyeta | sarosRjyate iti na syAt / amata iti tarhi kartavyam / cikIrSata ityatra tu kRtAnaprasaGgitvAhataH IbhaviSyati / evaM siddhe taparakaraNaM lAkSaNikasyApi rIgardham / tena varIkRzyate / rIjyo / parIpacyate ! nekrIyate jehIyate inyatra kasmAnna rIgiti cet : dvitvAta / paralvena rImadeze kRne kArA bhAvAnna bhavati / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 5 pA0 2 sU018-194] mahAvRttisahitam runiko copi ||shrom matvato gozcasya bapi rugkio bhavataH eka ca / nanati / narinarti | narInati / bhRtaH // 12 // 18 // RkArAntasmA gAMyezasto sAta gariko bhavataH rIzca / taparakaraNasAmoranA gurvizeSyate / carti / cariti / carIkarti / ahati / jarihati / ti / "pradoSTa" [5 / 25] ityatrokta cAnuSTamapi kaciduttaratrAnuvartate tena rIk / taparakaraNaM kim ? ka ga | co ti | jAgarti / nanu ca "mikI popi" [52 / 17] ityanenaiva nRtayaM siddham / tatrApi "RSataH" [pArA186] iti taparakaraNamasti nena cAkayAdau na bhatripyatIti cet ; tatra taparakaraNa lAkSaNikArthanumiti phiratyAdenivRttinaM syAt / / ghau kacyanakAle sanvata // 5 // 22190 // kapare ghisaJcake varNa yazvastarA sanauva kArya' bhavati anakkhe | "sanyataH" [411177] itItvamuktam / kacyapi tathA acIkaran / apIpacat / "zroH puravajye" (5 / 2 / 178] kanyapi tthaa| apIpaThat / alIlavat / ajIjayan / vA savatyAdInAM kApa tathA / asisavat / zrasutravat / pradindravat / adudravat / nanu halA vyavadhAnAt kathaM kacpage pavarNaH ! bacanaprAmANyAdekena vyavadhAnamAzritam / ghAviti kim ? atatakSat / anabhAsat / kacIti kim ? zraha papaca / anakkha iti kima ? stanamAlyat atastanam / banamAkhyana | abavanat / "gAviSTanmRdaH" [II56] iti iSTadbhAtraH "turiSThemeyassu" [4|4|145] ":" [ 145] iti Tigtram / iha kasmAn na bhavati / acaphamateti RviSaye / "vAs" [2 / 1 / 27] iti giDo'nutpattipane kaci kRte / atro-yate-nai jJAtavyam / akA khama avastram | azveneti / kiM tahi 1 ak khaM yasminnimittabhUte so'yamakatro na aktro anakyaH tasmin / paryudAsavRttyA anaktranimitta gI madhyagate sanyAya ityadopaH / tathA nakaH khaM yasmiNisAmAnya vanyasya / na tu Nau gikhamakaH svam / tena vAditavantaM prayojitavAn avIvadat / nanu ajajAgaradilyatra gakAraRkAre ghisajJAmAzritva prApnoti sanvAdAvaH / vacanaprAmANyAn dhyAnadhAne'pi sankadAcena bhavitavyam / sarva zrApIyacadityAdAvapi casthAnAntayaM ghinA nAsti / nAya doSaH / bacanaprAmANyAdiikavarNana vyavadhAnamiSTaM saGghAtena punasyavadhAne mavati na bhavati ca / tatra "svara" [5 / 2 / 112] AdInAmittvApavAdAmitvavacanaM zApakam / halsaMghAtena vyavadhAne bhavati / acikaNat / avivajat eti / ajhalmacAtena vyavadhAne tu na bhavati / amImapadilyAdau "ssani mImA" [552 / 355] ityeSa vidhiH karamAnna bhavati ? Nijantasya prakRtyantaratvAt / ghe // 5 // 2 // 16 // calya ghedIbhavati ghau kacpare'nakce / anIkarat | ajIharata / abUbudhat / prerita kim ? avinajat / ghAtrityeva / zranyApipat / "dvisveci" [15] zistrasya sthAnivadbhAvAtU "acaH" [4 / 3 / 2] iti dvitIyasyaikAco dvitvam / atra kacparo ghivaNoM nAsti / kaMcItyeva / ahaM papaca / yatra sancadbhAko nAsti tatra dItvamiha mA bhUt | acakamata / anavarata ityeva | cakavata / "prAyataH" [521170 ityataH Aderizi vartate tenAdezvatva dIrbhavati / na dvitIyasyaikAco yazcastasyeti / prauNu navaditi / smRtRtvaraprathanadastaspazo't ||shraa162|| smR da svara pratha pradata spaza ityeteSAM casya aTAdezo bhavati kacpare dyau parataH / asasmarat / adadaran / utAvarata / apaprathat / amamradat / atastarat / apaspazat / sanbadbhAvAditve prApte vacanam / aditi taparakaraNaM verdIcanivRttyartham / adadarata / yA yeTiceprayoH // 5 // 2 // 163 // veSTi ceSTi ityetayozcaraNa vA adbhavati kAMca parataH | avaveSTat / atriveSTat / acaceSTat / acizt / ikArasyAnenAtvam / Icatra gaNaH ||shraa16caa gaNyatezvasya IkArAdezo bhavati a-ca kacci parataH | ajIgaNan / ajagaNan / anakala iti prativadhAna sanbadbhAvo nAsti / tadarthamidam / cakAro'danukaraNArthaH / ityabhayanandiviracitAyAM jainendramahAnle paJcamAyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ 0 5 0 3 sU0 1-12 [sarvasya dve || 5|3|1|| paro triH // 532 // nityavIpsayoH ||5||3|| parervartana || 5|3||4|| uparyadhyadhasaH sAmIpye || 5|3|5|| vAkyAdervAdhyasyAsUyAsammatikopakutsanabhartsaneSu // 53 // 6 // eko bacat // 137 // AbAdhe ca // 38 // ] * kazvidevaM prayuGkte ityAbAdhaH / prayoktavyA / ( 1 ) 3=6 yatrakutare // 53 // uttareva bhavati / yadavata " prakAre guNoH " [ 513110] iti / papa: 1 papabI / kAlakakAlikA / balAtideze "na buhakoDa:" [4|3|146 ] iti bhAvapratiSedhaH syAt | yase tu " puMvadyajAtIya dezIce" [4/3/154 ] iti bhavati / adhikAreAyena siddham / uttaragrahaNaM jJApakArtham / zrayamadhikAraH / "eko vat" [ 5/2/7 ] ityAdilakSaNaM cAdhikArazca / tena eSa savAJjalirepa tavAJjaliH | aho darzanIyA zro darzanIyA / Adhikaye'ni dvitvamuktam / "svArthe'vadhAryamAye'nekasmin bhavataH " [ vA0 ] zrasmAdidamA mAtra dvA na sarve mApAH / tena vIpsA nAsti / zravadhAryamANa iti kim ? iha bhavadbhyAM mAtramekaM dehi / "pUrvaprathamayoratizaye va e bhavataH " [ vA0 ] pUrva pUrvaM puSyanti / prathamaM prathamaM pacyate / cetyadhikArAdyadA na dvilaM tadA'tizAyikaH / pUrvataraM yudhyanti / prathamataraM pacyante / " samasampradhAraNAyAM kima ko bhavataH " [ bA0] / umAvimAvAdayau katarA katarA'nayostayorAyatA / ktamA kalamA'nayozadUyatA / kIdRzI kodRzI anayorAyatA / kataraH kataro'nayorvibhavaH / "karmavyatihAre sarvanAmno vidhaM savacca bahulam [ cA0 ] taMtra vetyadhikArAllabhyate / avakSepUrvapadasyAnyazabdava sureva | sadbhAve ca mitasya parazandrasya su / anyonyabhime AmA bhojayanti / anyonyasya bhojayanti / putrAdIti gamyate / evamitareSAm / itaretarasya / parasparaM parasparasya bhojayanti / "strIpuMsakayorvibhaktyA vA'mbhAvo bostu" [ vA0 ] anyonya nAryoM bhojayataH / anyonyAM yA / andhonyaM kule bhojayataH / granyonyaM vA / anyonyaM nAyoM bhojayanti / anyonyAM vat | anyonyaM vA kulAni bhojayanti / zranyonyaM vA / ityAdi siddham / prakAre guNokteH // 53 // 10 // prakAre vartamAnasya guNo bhavataH prakAraH sAdRzyamiha gRhyate / ucyate ityuktiramidheyaM vastu / guNa uktirabhidheyo'syeti guNeoktiH, tasya dvitvam | papaTuH / patipaNDitaH / paTapaTUvI | paritapaDitA / uttarasUtre vAgrahaNamiha siMhAvalokanena sambadhyate / tena jAtIyo'Si bhavati / paTujAtIyaH / mRdujAtIyaH / dvitvajAtIyayorviyAmede mRdumRjAtIya ityaniSTa sthAta prAra iti kim ? zulko guNaH / agnirmANavakaH / gaurvAhIkaH / sadA guNavacanoM yaH prakAre kati tasya zivam / zrayaM tUpamAnAtsarvadravyavacanaH / priyasukhayorvA || 5|3|11 // sukha ityetayorakRcche vA dve bhavataH / priyapriyeA / priyeNa dadAti / sukhasukhenAdhIte / sukhenAdhIte jainendram | prayAsenetyarthaH / kuccha iti kina ? yaH putraH / sukho rathaH / prINAtIti priyaH / sukhayatIti sukhaH / thathAsthe yathAyatham ||5|3|12|| yathAyathamiti nipAtyate yathAsve'rthe / sarve jJAtA yathAyatham / yathAsvabhAvaM yathA'tmIyaM cetyarthaH / yathAzabdasya dvitvamambhAvazcAnte nipAtyate / yo ya zrAtmA se ya zrAtmIyo vA yathAsvam / "yAvadyathA " [36] iti vIpsAyAM hamaH / kiM vA prathAyathamiti zabdAntaramasminnarthe sAdhukhenAntrAkhyAtam / 1. pratiSu [ sadhyA nirdiSTAni / ] koSTakAntargatAnAM sUtrANAM vRtikhuTitA / sUtrANi tu jaimendrapavAbhyAmanu Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma05 pA0 3 sU0 13-20] mahAvRttisahitam 387 dhanvaM rahasyAdau // 3 // 13 // dvandvamiti nipAtyatai rahasyAdAvarthe / diau ityasya dvitve sutrupi pUrvottarapadorikArasyAmbhAvo'laM ca nipAlyate rahasyaprakAre'thai rahasyAbhidhAne / dvandvaM mantrayate / dvandvaM mantrayete / dvau dvau rahasi mantrayete ityarthaH / maryAdAvacanAdayo viSayatvenAzrIyante / mayAMdAyAm aAsaptamanarakAdadho'dho indraM narakapaTalAgi hInAni pyutkramaNaM bhedaH pRthasthAnam / tatra dvandva vyutkrAntAH / dvivargasambandhena bhinnA ityarthaH / yajJapAtra prayoge, dvandvaM yajJapAtrANi prayunasti | abhivyaktI, dvandaM nAradaparvato / dvandvaM sUryAcandramasau / vidhibAhANo dvandvam / "vA vIpsAyAM dvandvaH' vIpsAyAM dvandaM dvau dvau| ttivizeSa "dhArtha indraH' [1 // 3 / 32] anyatrApi dRzyate / bandAni sahate / dvanda yuddhaM kRtam ! ataeva ca rahasya maryAdAvacanavyutkramaNa yajJapAtraprayogAbhivyaktirUpaM pariMgaNanaM na kRtam / padastha ||shshr padaspeyayamadhikAro veditavya A zAnaparisamAptaH / vakSyati "navaM mRdantasyAko" [5 / 3 / 30] iti | rAjabhyAm / rAjabhiH / tathA "skAntasya kham" [5 / 3141] ini patan / yajan / atrArthavazAyadasyetyavayatre tA draSTavyA / padasveti kim ? rAje / rAjJa: 1 marmajJayA napuMsakaliGgA padasaMjJA bAdhyate padAdapAdAdI // 5 // 3 // 15 // padAditi apAdAdAviti ca etaddhitayamadhikRtaM beditavyaM prAgasiddhAdhikArAt / vakSyati "bahIrvasgasI" [543417] iti / grAmo vo dIyate / nagaraM no dIyate / pachAditi kim ? yuSmanya Amo dIyate / apAdAdAviti kim ? zAntinAtho jinaH sontu yuSmAkamaghazAntaye / yena saMsAratAbhItirasmAkamiha nAzitA || guSmadasmado'dhipatAsthasya yAMnAcI // 5 // 16 // padAparayorapAdATI vartamAnayoryuSmadasmadityetaborapanAsu sthitayoryAmnI ityetAbAde zau bhavataH / yupmadasmaditi itaretarayogalakSaNo dvandvaH / zrosa: sthAne haskRtaH sautratvAnnirdezasya | 'padasya sarvasyeti ca vrtte| yadi vA padasyeti sthAnalakSaNA'tra tA sampadyate, marvasya padasya spAne zrAdezaH / ekacahorAdezAntaraM vakSyati / ato dvitripave vidhiH / jJAnaM vAM dIyate / zIlaM nau dIyate / jJAna vAM rakSatu / zIlaM nau rakSatu / zAnaM vA svam / zIlaM nau svam / aciptAsthasyeti kim ? dAnaM yuvAbhyAM kRtam / sthagrahaNaM kim ? zrUyabhAgavibhaktyoM yayA syAt / idda mA bhUt / iti yuSmadupAdhyAyaH / padavidhirayam / asAmadhye na bhavati | AvAbhyAM bhAvyate zAnam / sutrAbhyAM dIyate dAnamiti / atheha sAma'pi kasmAnna bhavati ? odana paca tava bhaviSyati gama bhaviSyatIti / "samAne vAkye yussmdsmdaadeshvidhirissyte"| iha tu bhoTana pacetyekaM vAkyaM tava bhaviSyatIti dvitIyaM vAkyam / avazya samAnavAkyAdhikAra eSTavyaH / zAlInAM ne zrodanaM dadAtI yatrApi yathA syAt / anyathA zAlInAmilyasya te ityanena sAmarthyAbhAvAnna syAt / bahorvasnasau // 23 // 17 // banyoyugamadasmadosnas ityetAvAdezo bharatastAsveva vibhaktI / jJAnaM vo dIyate / zIlaM no dIyate / jhAnaM ko racAtu / zIla no racAtu / zAnaM vaH stram / zIlaM naH svam / ekasya te me // 13 // 18 // ekAntayoyuSmadasmadoste me ityetAvAdezau bhavataH / eka iti tyaH / "magrahaNe yasmAtsa tadAdermahaNam" [pa0 / zAnaM te dIyate / zaula meM dIyate / yo vakSyati / jAne te svam | zIlaM me syam / tvAmAvipaH // 5 // 316 // ekasyati vartate / ibekAntayothumadasmadorUbA mA ilvetAcAdezau bhavataH / jJAna tvA rakSatu / zIlaM mA rakSatu / na vAhAhavayoge // 13 // 20 // ca yA ha ah eva ityetaiyoMge yuSmadasmadorvAmnAvAdayo na bhavanti / zAnaM tuma mama ca dIyate / yuvAbhyAM AvAbhyAM ca dIyate / yuSmabhyaM asmabhyaM ca dIyate / zAnaM tvA mAM ca racatu / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 5 pA0 3 0 21-20 yuvA AvAM ca rakSatu / yuSmAn asmAzca rakSatu | jJAnaM tava ca svam / jJAnaM mama ca svam / yuvayoH Akyozca kham / yuSmAkaM patmAkaM ca svam / jJAna tubhyaM mahya vA dIyate / zAnaM tubhyaM mahala ha dIyate / jJAnaM tubhyaM mamamaha dIyate / jJAnaM tubhyaM mahyameva dIyate / ityAdi yojyam / yoga iti kima ! jJAnaM ca me stram | nAtra cAdibhiryuSmadasmadoryogaH / kintaIi ? jJAnasya ! dRzyathai zcintAyAm // 22 // cintAyAM vartamAnaizvaryAdhubhiryogaM yuSmadasmadobAmnAvAdayo na bhavanti / atra sAkSAyoge tadyukta voge ca pratiSedhaH / jJAnaM tubhyaM dIyamAnaM samIkSyAgato janaH / jJAnaM mahavaM dIyamAnaM samIkSyAgataH / sAkSAyoge grAmastvAM samIkSyAgataH / yAmo mAM samIkSyAgataH / jJAnaM tava va samIkSyAgataH / zIla mama sva samIkSyAgataH / sandazya saMcintya nirUpyeti yAvat / dRzyarthariti kim ? grAmalyA manyate / asti cintArtho man dhurna tu dRzyarthaH / cintAyAmiti kim ? grAmamtyA pazyati / atra caturdarzana razirvanane ! tena na pratiSedhaH / vA'nanyAdeze ||5|3 / 22 // yuSmadasmadobAmnAsayo vA bhavanti ananyAdeze / aAdezaH kazcanam / anvAdezo'nukathanam / naanvaadesho'nnvaadshH| tatra vikalpo'nvAdeze nityo vidhiH / jJAna te dIyate / jJAnaM tubhyaM dIyate / zAnaM me dIyate / jJAnaM mahayaM dIyate / ityAdi yo'yam | ananvAdeza iti kim ? atho jJAnaM le dIyate / azro zAnaM me dIyate / pUrva kiJcidAdizya idamAdizyate ityanbAdezo'yam / . sapUrvAyA ghAyAH // 52 // 23 // vidyamAnapUrvAd vAntAtparayoyudhapadasmadorvA vAgmAyAdayo bhavanni | ananvAdeze sAmAnyena siddhama | anvAdazAmidam / atho AcAryaraNa jAnaM te dIyate / azo AcANa jAnaM tubhyaM dIyate / ityAdi / vodhyamasadayat ||shr4|| bodhyAntaM padamasadvad bhavati / yoyamiti sambodhanalakSaNAyA bAyA ahaNan / asadvadbhAve prayojanam / bodhyaansaatpryoryussmdsmdoraadeshnivRttiH| devadatta nuya dIyate / devadatta mAM dIyate / hatyAdi neyam / iha ca devadatta jJAne te| devadatta jJAna me / "sapUryAyA bAyAH" [553 / 23] ityanyAdeze vikalpo na bhavati / vatkaraNaM stra zrutyanivRtyarthaM kArya pratyasad bhavati / naikArthe yodhye sAmAnyavacanam // 525 // ekArtha bodhyAnte parataH sAmAnyavacanaM vo yAnna nAsada. bhavati kintu sadUneca bhavati ekArthaH vizeSalakSaNo yasya tadidamekArtha vizeSavacanaminyarthaH / kathaM jJAyate ! sAmAnyavacanam iti nirdezAt / parasya vizeSavacanatvamapekSya sAmAnyavacanatvaM bhavati / kSatriya aMNika te dhoM dIyate / kSatriya zreNika svA'InarakSatu / kSatriya zreNika te dharmoM vardhatAm / ekArtha iti kim ? kSatriya brAhmaNa yuvAbhyAM dho dIyate / bodhya iti kima ! cAtriya dhanavAn me tvaM dehi / pUrvasya sance "sapUrvAyA vAyA:" [5 / 3 / 23] ityeSa vidhiH prasajyeta / sAmAnyavacanamiti kim ? zreNika kSatriya tubhyaM dharmo dIyate / cA vizeSavacane bahI 15326 // vizeSavacane bodhye bahvante parataH sAmAnmavacanaM yA bobhyAntamamad bhavati / devAH zaraNyA bo dIyate | devAH zaraNyA yupmabhyaM dIyo / "naikArthe bodhye sAmAnyavacanam" 53 / 25] ityasyAyaM vikalpaH / sAmAnyavacanamilyanuvRtteH parasya vizeSavacanamanukta siddham / tAkRtaM spaSTArthamuttarArtha va / pUrvaprAsiddham // // 3 // 27 // pUrva iti asimiti ca etadadhikRtaM veditavyam A zAstrAparisamAptaH / yeyaM caturadhyAyI sArdhadvipAdA'tikrAntA tasyAma sAdvipAdo'siddho bhavati / ina uttaraM ca uttarottaro yogaH pUrvatra pUrvatrAsiddho bhavati / asiddhavadbhavati / zAstrAsiddhatvena tadAzrayaM kArya na bhavatItyarthaH / asmA uddharati siddhA atra / asA zrAdityaH / "nyoH khamU" [54/5] itvatya yavakhazAtrasyA'siddhatvAt "prAdepa" Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ma. 5 pA0 3 0 28] mahAvRttisahitam 375] "sve'ko dI: [4 / 3 / 88] iti ca na bhavati / amuSmai | amupmAt / amumin | utyazAstrasyAsiyAramAyAdayo bhavanti / zuSkikA an suzarmANaH zAmimAnaujitat surgAH / pakvamAzIHSu goliyamAna kurvanti pipaThI: subhut // zukiketi "zupi paceH kacau" [5 / 3 / 67] iti kaadeshH| TAp / kutsAdyarthe kaH / punATAp / "keNa" [5 / 2 / 125] praH / katvasyAsiddhalAt "bAto'dhoyaMkAt" [5/255] iti vikalpo na bhavati / "tyastha kyApI" [5/2 / 50] iti nityamitvam / yanniti sphAntavasyAsiddhanAnmRdannanagyaM na bhavati / suzANa iti gasyAsiddhatvAt noTa: "dhe'kau" [4]6] iti dItvam / jai mai zcaye kaaH| " ma" [5 // 3 // 68] iti matvam / kSAmo'syAstIti kSAmI / so'syAsIti kSAmimAn / matvasyAsiddhayAt "mamoha bhayo mato;'yadhAdeH" [5 / 3 / 33] iti manorvatvaM na bhavati / UThamAkhyat Nici luGgi kaci ca kRte "pracaH' [4 / 3 / 2] iti dvitIyasaukAco dvitve kartavye DhatvAderasiddhatvAta hatikArayorvRitvam / "halo'nAdeH" [5 / 2 / 361] iti takham / hakArasya cusvam / aujitan / nanu Nau ca yahikhaM tasya sthAnivadAvAdrizcyate / anakkha iti pratipradhAna sanIlaM nAsti / tata naujanut iti bhavitavyamiti kecit / tadayuktam / jau kRtaM sthAnivad bhavati / na ca divaM go kRtam / kintadISTe / tato "vitve'ci" [111156] iti sthAnivadbhAvAt saNetvim / nanu ca "pUrvabAsiddhIyamadvilveM" iti vakSyati / tatkathamasiddhatvaM dtvaadeH| na / "sarvasya 3" [5 / 3 / 1] ityetadvitvaM tatra gahUyate / tena galo gala iti latvaM siddham / sirjanIsadviAna "lokI [2] iti dItyam / pamiti baltratyAsiddhatvAt jhali coH kulvam 1 prAzI:vitti "rezca suri" [5/2 / 24] iti satyasyAsiddhatvAt "iko dI bohAH" [5 / 3 / 5] iti dItvam / goliemAn iti dRtvasyAsiddhanAt "mayaH" [5/313.1] iti atvaM na bhavati / kurvanti ityanusvAraparasyasyAsiddhavArANatvaM nAsti / pipaThIriti ritvasyAsiddhatvAdritvam "pare'naH pUrvaviyo" [1 / 1157] iti zrataH khasya sthAnivadbhAva iti cet ; na; pUrvatrAsiddha na sthAnivat" iti / mubhUditi jazvasyAsiddha tvAn jhapantasya vazo bhaSbhAvaH / vRkSoM hasatauti rerasiddhatve'gyutvaM vacanAnda bhavani | apavAdamya parasyApi vacananAmANyAnnAsiddhatvam | vRkSa itti jaztvApabATo ritvam / dogdhA iti hatyApavAdo patvam / kASThataDiti sphAntakhApavAdaH skAdikham / ye'tra kAni zAstAnirdezA InirdazAzca "rAnsa" [13152] / "skAntasya kham" [5 / 3 / 41] "jhalo mali" [5 / 3 / 44] ityAdayasteSAm "IkeyanyavAya pUrvaparayoH" [10] "tAsthAne" [111 / 46] iti ca niyama kartavye nAsiddhayam / "kAryakAla maMjhAparibhASam' [40] iti pUrvanyaM nAsti | isa visphoTaryam avagoyam ityepaM bAdhitvA paratvena "halyabhakurcharaH" [5 / 3 / 86] mRti dItvaM nAsti | "pUrvatrAsiddhe nAsti spo'sAsvAdusarasya" / vizeSavacana iti vartate / vizepe idamasiddham / tena anidiSTe viSaye siddhatraM bhavanti / nAdazaH pavatyevidhiyu siddhaH / anyathA vRkNaH sRmaNavAn iti jhalauti patvaM syAt / kSINa tarati vIthikaH / yajlanaNaTo na syAt / kSIca iti valAditvAdiSTa syAt / le ki pavidhiH siddhaH agnAI i chatram / paTA3 u chtrm| cha iti kima ? agnicIzn / calya jaztvanarvametyanukoH siddham / babhaNatuH / babhaNuH / zrAdezalyAsiddhatvAdevaM prApnoti / ucichipatIti cAdezasyAsiddhatvAcche nuka prApnoti / yardUile parasvantra siddham / savyataH / saMvatsaraH / allokam / tallokam / yara iti dvitvaM na syAt / "sarvasya dva" [4131) iti dvitve dhabAdayaH siddhaaH| drogyA drogdhA / droDhA drohA / garogaraH / galoga ityAdi / gharavAdInAmasiddhatyAn / mAhitye pazcAdvi kalpe sati rUpavaiSamyaM syAt / garogala iti / nakhaM suvidhikRttu ki // 2 // 28 // supaH zvAne vidhi supi ca vidhi kRti vihitaM ca nuka prati nakhamasiddhaM bhavati / vidhIyate iti vidhiH kAryam / aisbhaavdiityaadiH| supo vidhiH sunnidhiH eko vigrahaH suvA Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [pra. 5 pA0 3 0 26-3, zrayo vidhirityarthaH / kRtasnuk kRttaka / kRdAzrayo hi tuka kRtalagacyate / rAjamyAm | rAbhiH / "supi' [5 / 2 / 67] iti dIlam / "bhiso ta ais' [41] iti ca na bhavati / vRtrabhyAm / vRtrahabhiH / "piti kRti nuk" [35] iti turana bhavati / kRtIti kim ? vRtrahacchatram / che tugayam / "siddha sasthArambho niyamArthaH" [10] / etayoreva nakhamasiddha nAnyatra | hastyazvam / rAjIvati / rAjAbalA | kRtta kIti na kartavyam / "sabhipAtalakSaNo vidhiranimisa' tadvighAtasya' [10] iti tugna bhaviSyati / tat kriyate nApakAryam / "azyavanAzinAmataH khaM na bhavati' iti | anyathA tukaH prAptiratra nAsti / nakhetaH tre ca kRte prAntatvAbhAvAt / evaM ca sunameti siddham / aya traya 'paya gatau / payatamani kute "pazi" [5/1/314] itITi pratiSiddha "vali yo kham" [3 / 55] iti yanne kRte'taH khaM na bhavati / kiM ca sannipAtaparibhASAzrayaNe vRtrahacchatramiti tugna syAt / atha "asiddha bahiraGgamantaraGge" [10] ityeva siddhaM kRttu kIti vyartham | anityaiSA paribhASA / tena epA dve iti siddham / atrA:saroM Api tavya boharAdha siddham / paca nArya ityatra mRdavasthAzamimaya / ekayA ca saMjJayA aneka kArya kriyate iti lopratiSedho jazzasoH "uritaH" [5/3138] upi kRte TApaH prAptinariyaliGgatvAtyadArthasya / tenelsaMjJAvidhau naemasiddha na kartavyam / namuTAvidhau // 1326 // nubhAvo nAmiddha siddha eva savidhau kartavye / ya ityAsma myAne yA ityena smiMzca yo vidhiH sa yAyidhisacyate / amunA / adasU TA iti sthite tyadAyave "dAduryo moso'se" [51334 iti utve matve ca kRse mubhAvasyA'siddhatvAt "pAko nA'striyAm" [52 / 113] iti mulakSaNo nAbhAvo na tyAt / siddhatvAd bhavati / nAbhAve'pi kRte mumArasyAsiddhasmAta / "yajyato dIH" [52 / 16] "supi" [27] iti TIcaM prApnoti / tacca na bhavati / TAvidhAviti kim ? iha amunA napi "supIko'ci" [5352] igabhAvAnnumna bhavati / neti yogavibhAggadiSTasiddhiH / tena "halurU:" [ 23] iti natre kartavye dvayoH sphasaMjJAmAzritya sphAdisakha siddham | magnaH / magnavAniti | "dhuTaH prAptI zcutvaM sibm"| aTa racyotati | aTatIlyada! jaztya DakAraH / sakAraztrutvasyAsiddha tvAt / "inA ghaT so'zva" [ 3] iti dhubhyAm / zcyotatiH sakArAdiH pazyate / tathA "aho nakhe karsacye rirephI siddhii"| ahomyAm / zrobhiH / argaracchati / mRdantanana syAt / natra iti vizeSaNAdanyatrAsiddhatvam / dIrghAhAstatreti "mokaH" [ern5] "dhekauM" [4] iti dItvam / ain / "ro'supi" [53/75] iti bananaM kivizye sAvakAzam / he dIrghAho'treti / he ahaH / nakhaM mRdantasyAko // 23 // 30 / / mRdantasya nasya khaM bhavatyako parataH | padaspati vartate / kijite svAdau padastha yo'vayatro mRdantastasya nasva khaM bhavatItyarthaH / rAja yAma / rAjabhiH / rAjatvam / rAjatA / rAjataraH / raajtmH| mRgrahaNaM kim ! jinendrAn bandezn / asti padastha nakAro'ntA na tu mRdaH / kintu vibhakyAH / antasyote kim ? nayAbhyAm / banAbhyAna | avaM padasyAvayayo nakAro na tu mRdantaH / padasyeti kim ? raajaanii| rAjAnaH / rAje | asti mRdanto nakAro na tu padasaMjJakasya / akAviti kim ? he rAjan | akAvitIpadardhe nam / tena "napusake vA pratiSedhaH" / he carman / he carmeti / akAviti nakhapratidhavacanaM jJApakam / tyaskhe tyAzrayanyAye. na kRdhRniyamAnmRsaMjJAna nivartate / bhasaMjJA ca na bhavati / tena rAjeyatra rAjJaH puruSo rAjapuruSa ityatra ca nakhaM siddham / "anokhamambasphAs' [ 22] iti bhakArya ca na bhavati / he rAjavRndAraka ityAdI kyantayoranabhidhAnAdyasasamudAyArikaH / una uttarapade navaM na vaktavyam / / mamoGa bhayo matoryo'yavAdeH // 5 // 3331 // makArAntAt ayAntAn makAroDa avarNoDo jhayantAcca yavAdivarjitAm uttarasya matokArAdezo bhavati / mRdo hi manuvihitastataH "parasyAveH" [11] iti batvam | tumvAn / guNavAn | vidhAMvAn | molaH | zamIyAn | dADimIvAn | yazasvAn | bhAsvAn | bhayaH / maru Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a. 5 pA0 3 sU. 32-36] mahAvRtisahitam svAn / taDitvAn / udazcitvAn / "matva ssI" [111108] iti bhasaMjJA / mamojhaya iti kim ? agnimAn | ayavAderiti kim ? yavamAn / UrmimAn | bhUmimAn / kRmimAn / mora iti / kakRmAn / gayatmAn / haritmAn / jhava iti | zirikhamAn / itumatI / dramanI / madhumAnAma giriH / "kho" [5 / 3 / 32] iti prAmaH pratipedhaH / zrAkRtigaNo'yam | nRmata idaM nArmatamili bahirA AkAraH / tena yatvAbhAvaH / padAvayavasya ktvam | nataH zIlavataH zIlababhya iti ca siddham / kho||54||32|| yudhipaye ca matovoM bhavati / pIyatI / pIvatI 1 munIvatI / "nayAM manuH" [3 / 2 / 35] iti cAturarthiko mtuH| "matI baharAderanajirAdeH" [ / 3 / 222] iti dItvam / aAmandIzamnAma grAmaH | aAsandIvadahisthalama | grAsanapAva aAsandIzabdo'sti / tadunAm- audumbarI rAjJa zrAmandI bhavati / carmaNvadaSThIcaccakrIvatkatIbadra maNyat // 13 // 33 // carmaNyat aSTavan cakrIvana kakSIvana rumaNvat ityo zabdA nipAtyante khuviSaye / carmaNaH parasya matornuDhAgamo nipAtyate mRdannavama, / "aTakupvAi cyavAye" 5196] iti patyam / carmaNvatI nadI / carmavatItyanyatra | ano'TIbhAno ra nipAtyate / aSThIvAniti kAyaikadezasaMjJA / asthimAnityanyatra / cakrasya Itvam / cakrImAn / cakrayAnityanyatra / kakSyAyA jirnipAtyaH / "halaH" [2] iti dautyam / kauvAn / kakSyAnityanyatra | lavapa karaNbhAyo nirA. tyo / rumaevAzAma parvataH 1 lavaNa yAnityanyatra / sman iti zabdAntaraM yA matornu Datha nipAtanam / udanyAnudadhau // 13 // 34|| udanvAnIti nipAtyate / udakasya udanmAvo mato nivArayate / patra prayogo dRzyate / udanvAnudadhiH / udanvAnAzramaH | ayaM tu vizeSaH / yadA udakamasyAstoni udakasambandhamAtravivakSA tadA udakavAn ghaTaH / yadA tu uda zreyamasminnasti tadA udnyAn vara iti / rAanvAn saurAjye // 5 // 3 // 35 // rAjanyAniti nipAtyale saurAjye gamve | rAjA'sminnasti prazaMsAyAmathai matustasyedanipAtyate / rAjanvAndezaH / rAjantI pRthivii| murAjJo bhAvaH saurAjyam / zobhanena gajJA sambandhastadabhAve rAbavAn iti bhavati / porI lo'kRpaadeH||336|| kRpe| rephasya lakArAdezo mavati kRpAdIn pavityA / ra iti yapi kRte yaH kevalo rephaH varNekadezA varNagrahaNena gRhyante iti yazca RkArasthaH tayoriha sAmAbhyena aharaNam / kalptA | kalpidhyate / kalpsyati / kluptaH / kara ptavAn / "luTi va klapaH" [1128] ityAdi ca sApakam kArasthasyApi rephalya lazrutirbhavatIti / akRpAriti kim ! kRpA / bhidAdilyAdacha / kRpaNaH / karpUrAnaya auraNAdikAH / ye tu pratidhaM nArabhante krapaH kRtajityasya lAkSaNikatyAdagrahaNamiti teSAM yAnayaurane sthAna / gerayatau // 5 // 3 // 37 // geryo rephastasyAyatiparasya ltvm| plAyate / palAyate / mama cAyatiparatvaM rephasya na sambhavati / "pare'caH pUrvavidhI" [111157] ityekAdezasya sthAnivadbhAvAn / bacanaprAmANyAkena vyavadhAnamAzritam / evaM ca palyayate itytraa'nydossH| samAtena punarvyavadhAnameva pratyayate iti / nanu vacanasyAvAzo nilayanaM dulayanamiti bhaviSyati / na zakyamevam "pUrvatrAsitam" [5 / 3 / 2] iti rephasyAsiddhasvAslavAbhAvaH / nirayaNam | durayaNamiti / yadi lavaM dRzyo kapila kAdipu draSTavyana / gro yaDi // 5 // 3 // 38 // girate rephasya lalaM bhavati / nigilyate / nigalyane / nigalyante / "lupasada' [2 / 1121] ityAdinA yaG / nityatvAcca / "iko hI voruDaH" [5 / 3185] iti dItyan | vikaraNAntanirdezo gRNAnivRtyarthaH / gIyate / aThIti kim ? nigIyate / vibhASA'ci // 33 // girate rephasya vibhASayA latvaM bhavati ajAdI parataH / girgata / gilati / nigaraNam / nigalanam / vyavasthitavibhAgyam / "prANyaGge nityaM lasvam' [vA0] / galaH kaNThaH / "viSe na Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogA-vyAkaraNam [a0 5 pA0 3 sU0 40.45 bhavasyeva" [vA0] / garaH | nigAryate / nigAlyate ityatra "pare'caH pUrva vidhI" [111150] iti gaNeH sthAnivad bhAvAdAditvam / nanu "pUrvatrAsiddhe na sthAnivat" (pa0] iti pratiSedhaH prApnoti / "neyaM paribhASAsphAdi. khalavaNatveSu nyaapriyte"| athavA varNAzrayamantaragalanamagAvayaM bahiraGga Nitram / iyamapAte vibhaag| prApta nilyo vidhiH / nijegilaH / "ghoH svarUpagrahaNe tasya vijJAnam" [pa0] iti mRdastye na bhavati / gige gira iti / vibhApati yogavibhAgAdiSTe kapilakAdau vikalpaH | kapirakaH / kapilakaH / tithirIkam / tithiTIkam / romANi / lomAni / "saMjJAchandasoH pUrvo vidhiH" [pa0] / "ulayoH samAnaviSayatvaM smaryate" [10] / vyADaH / vyAlaH / vAraH / vAlaH / mUram / mUlam / raghuH / laghuH / are / ale / amuraH / asulaH / ahariH / ahaliH / parerghADDayoge // 3 // 40 // pare rephasya vibhApayA latvaM bhavati ghazabde a yoga ca parataH / pagyiH / paliyaH / "dhanAntarghaNa" [2 / 3 / 66] ityAdau parighazabdo nipAtitaH / paryaH / patyaka: / pariyogaH / paliyogaH / sphAntasya kham ||sh3241|| sthAntalya padasya ravaM bhavati / gomAn / kRtavAn / iha zreyAna bhUyAna ini risvatyAsiddhatvAnasphAntastra straM bhavati / idApi tahi payaH zira iti rityasyAmiddhatvAjaznyaM prApnoti / "yena nAprApte tasya bAdhanam" [10] iti rivaM jaztvasya bAdhakameva | sphAntakhe punaH prApte cAprApte ca rityamArabhyate / dazyatra | madhyati bahiraGgasya yagAdezasyAsiddhatvAphA-tagvaM na bhavati / mapha iti kim ! yAk / antagrahaNa kimartham ? Adau madhye ca panAvayavasya skasya raho mA bhUt / "nAli vidhistdntaayo|" 1 // 3 // 67] iti siddhe spaSTA cAntagrahaNam / padaspote kina ? gomantau / gomantaH / rAtsaH // 5 // 3 // 42 // samAntasya 'padasya yo repharatasmAduttarasya sakArasya khaM bhavati / "ante'laH" [11] ityantasya | cikIH / nidhIH / vipi ataH khe ca kRte pakyAsinatyAna satram ! "pUrvagrAsikhe ca na svAmitrat" [10] ityajAdezasya na sthAnivadbhAvaH / evaM mAnuH / pinuH / "mata ut" [38] ityuttram / dvayorekatvam / rantatvam / "siddha satyArambho niyamArthaH" [10] rekaniyamo'yam / gattarasva sakAra daiva myaM nAnyasya | nyamArTa | karka / lahi kvi:ma ca rUpam / rAdeva sakArasya ta kamAna niyamaH / vyAkhyAnAt / uraHprabhRtiSu pumAnityasya kRtasaratrasya nirdezAdvA / ghi // 5 // 3 // 43 // dhakArAdau ca parataH sabhya syaM bhavati / aAzvam / aAzAzvam / sakArasya aztvanA-, pyetasmidhyet / zrutikRtavidoSAbhAyAditi cet / iha dopaH syAt / alavidhvam / Abidvam / "veTaH" [5464] iti vA dhasya datvA / yadyatra santraM na syAt / tadA se: patve jaztve ca ikAre dhasya ca daravaM datvAbhAvapakSe'pi dhakAse na a yeta | cakrAdhi palitaM ziraH ityatrApi avizeSeNa satraM bhavati / "dAdedhaH" [paa3|26] ityatI dhugrahaNaM siMhAvalokanena saMbadhyate / tena dhohite dhItyabhisambandhAdiha na bhavati / payo dhAvati / bhalo jhali // 23 // 44 // jhala uttarasya sakArasya jhali parataH straM bhavati / abhitta / abhitthAH / "silicha de" [21185] iti kilvAdepratiSedhaH / avAttAmiti basatestasastAm / sakhasyasiddha tyAta "syage saH" [5 / 2 / 151] iti tatvam / bhAla iti kim ? amasta / jhalIti kim ! abhaitsam / prAdagoH // 5 // 45 // prAntAdagoruttarasya sakArasya khaM bhavati jhali paranaH | ana / akRthAH / yahata / ahathAH / prAditi kim ? ayoSTa / aploSTa / goriti kim ? alAviSTAma / alAviSTam / asti prAdiTaH paraH sakAro na tu goH| kalIti kim ? akRSAtAn / akRpata / "u:" 86] iti Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5 pA0 3 sU016-52] mahAvRttisahitam 363 kiyAdeppratipadhaH / siMhAvalokanena dhoriti kim ? dviSTarAma / dviSTamAm / "dvitricanubhyaH suc" [2 / 25] tadanlAn anizayite taratamo "kimemmiA jhiAt" [ 452 / 27 ] ityAdinA'm / "prAtyamikasti" [55473] patvam / sphAdeH sko'nte ca || // 46 // sakArasya kakArasya ca sphAdeH jhali parataH padAnne ca gvaM bhavati / jhali padasyAvayayaH padAnte ca yaH sphAstadAdyo skoH kha bhavatItyarthaH / lagnaH / lagnavAna / sAdhulaka / naSTaH / taSTavAn / kATataTa / AcATe munirdhammam / vAsyarthaH / zakyarthaH / ityatrAjAdezasya sthAnivadbhAvAnna smAdikham | "pUrvatrAsiddhe na sthAnivat" [50 ] itIdaM "sphAdikhalatvagatveSu nAsti" [pa.] ityuktam / athavA ahiraGgasya aNAdezasyAsiddhatvAnna skAdinam / kASThazaksyAsyatra goradhikArAt siMhAvalokanena dhoriti vA na bhavati / skAderiti kim ? bhyastaH / zastaH | jhalIdaM TraSTavyam / ska iti kima ! narti / ante ceti kim ? takSitA / coH ku: / / 53 / 47 // canargasya kavarma prAdezo bhavati jhali padAnte ca / caknA / caknam / vaktavyam / yAk / "kvipi vavi [zA17 vA0) ityAdinA vicApa dItvamajisvaM ca / paktA / paktam / paktavyam / sAdhupaka / stratyatra amusvArasya parasvatvasya cAsiddhatvAt akAra evaM nAsti / cakAre mali kutvaM na bhavati | "yujikruzcaH" [2257] iti nipAtanAnnakhaM na bhavati / repharahitasya dhoH kuJcisamAnAryasya nakhaM bhavatyeva / nikucitiriti / ho DhaH // 53 // 48 // hakArasya ikArAdezo bhavati jhali padAnte ca / moTA / godum / soTavyaH | hatye kRte parasya "tathoo'dhaH" [5 / 3 / 5] iti pratvam / hatyam / "ho he kham" [54417] "sahibrAho'syauH" [113 / 217] ilyotvam / ante / paripaTa / saT vicIdaM rUpam / anyathA "nahivRtibRpiyadhirucisahitanidhu ko" [3 / 216] iti dItvaM syAt / evaM bodA | boduna | guNavat / vinITa vipi jit syAt / pRthaga yogakaraNamattarArtham / dAdedhArdhaH // 539 // dakArAdedhoha kArasva prakArAdezo bhavati jhali padAnte ca | dagdhA / damdhum / dagdhavyam karmendhanam | dogdhA / dogdhum / dogdhavyam | godhuk / padAnte bave kRte "ekAco vazo" [513155] ityAdinA jhapantasya vazo bhalvam / dhoriti kim ? dAmaliT / dhupAThe yo dAdiH sa dAderinyanena gRhyate / tena adhoka itpara aDAgame'pi sati dAdiya siddham / ra ca dAmalihyateH zipi ghatvaM na bhavati / dAmalidviti / vAda hamuhapraNuhaSNihAm / / 5 / 3 / 50 // draha mudda dhNuha bhie ityeteSAM hakArasya vA pAyaM bhavati jhali padAnte ca | drogdhA / mitratrak / drohA / mitradhruTa / unmogdhA | unmukk / unmoTA | unmuTa / snogdhA / ulnuk / snoTA / utsnuT / snegdhA / celasnika | snedA / celaslim / draH pUrvagA prAte inarepAmanAme cikalpaH / nahI dhaH // 5 // 3 // 52 // naheIkArasya dhakArAdezo bhavati jhali padAnte na | naddham / nadanyam / upAnat / "nahiti" [4:3 / 216] ityAdinA dItvam / "tayo|'dhaH" [1 / 3 / 56] parasya dhatvaM yathA svAdini zrakArAdezaH kRtH| grAhasthaH // 5 // 352 // zrAho hakArasya zrakArAdezo bhavati jhali parataH / dharmamAttha / nugcamAtya / "muva prAha" [10] iti trudha zrAhAdezo laDAdezasya ca sipasthAdezaH / anena haspa thatvam / "khari" [11/130] iti cayam / zrAhastakArAdezenaiva siddhe yakArasya "khari" iti carva zApakam / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ zra0 5 0 3 sU0 53-60 hanagrahaNAn babaImA bhRt / jhalAdivacanAd vA na bhavati / padAntatvaM nAsti / jhalozca / 364 ho RtuH / zratuH / * sRja sRja yajJa rAja Aja mUlamnuT / ekaadiskhm| "prahijyAvayi" mASTI / karmaparimR / yaSTA / devayad / azcabhrasjasRjamRjayajarAja bhAjAM paH || 5|3|13|| ityeSAM cakArazakArayozca yo bhavati jhali padAnte ca / braSTA [4|3|12] ityAdinA jilvam / bhraSTA / dhAnAya / sraSTA / tIrthamRd / bicadaM rUpam / rAjibhrAjo tireva jhalAdiH / rASTiH / bhrASTiH / surAd / subhrAT / vizrA / praSTA / zraprA / "kriSi va cipracchAyatastu kaTjuprINAM dIrabhizca" [ 2 / 2 / 157 pA0] iti kipa dIjiye | "chaboH zUG Ga e ca" [4|4|17 ] ityayaM vidhivaktaH / lizi | leSTA / dharmalie / viza | beTA 1 svargavi / ekAca vaza bhav bhaSaH svoH || 13|14|| ghorekAco pantasya yo'vayavastasya yathAma bhAvo bhavati jhali sakAre dhvazabde parataH padAnte ca / bhotsyate / abhudbhavam / "siliGa " [111185 ] iti kim / dhabhUt / zrocyate / anugdham / godhuk / nighocyate / nyadhudhvam / mantramur | ekAca prati kim ? mahimicchati dAmalihyateH kip / dAmaliT / zrasatyekAjyahaNe Santasya dhoravayavasya vaza bhapU atrApi syAt / vaza iti kina ? krorasyati / bhavantasyeti kim ? dAsyati / svorici kim ? boddha | boddhum / dhakArasya vakAraparasya grahaNaM kim ? dAdadi / dadha dhAraNe ityasya yaddapi loTi "hubhyo haviH" [ 4/464] iti dhibhAve rUpam / zrabuddha / zrabuddhAH ityatra "jhalo jhati" [ 83/44] iti sakhe kRte "tyakhe tyAzrayam" [ 9 / 263 ] iti kasmAnna bhavati / "varNAbhaye nAsti tyAnayam " [10] ityadoSaH 1 dhaH // 5355 || zrI dhAntasvavazo bhar bhavati jhali parataH / dhaye / vatsya / dhadhve / 'vadrdhvam | dhattaH | dhaHthaH / "pUrvatrAsiddhe na sthAnivat" [10] iti zrajAdezasya na sthAnivadbhAvaH / vacana - sAmarthyAdvA atikRtamAnantaryamastIti bhASantatA / dhanyApi tvamAyAtsiddham / "prakRtigraha yaha yantasyApi grahaNam" [10] / dhAntaH / dhAnyaH / bhavantasyetyeva / dadhAti / dadhAsi / jhalItyeva | | | tatho'dhaH || 356 // bhavantAduttarayoH takArayakArayordhakArAdezo bhavatyAH / dogdhA / drogdhum | adugdha | zradugdhAH / coddhA / bokSum / zrabuddha / zrabuddhAH | abhaH iti kim ? dhattaH / dhatyaH | jhalo jaz // 53 // 57 // salo jaza bhavati padAnte vartamAnasya / padamadhye "malA jarA kazi " [544 | 128 ] iti vakSyati / jhalIti nivRttam / brAyana | madhuliGa / zragnicidatra | jhalItyasya nivRttiH kim ? vastA / veSTavyam / kaH si // 53148 // prakArakArayoH vakArAdezo bhavati sakArAdau parataH / vedayati / toti / dvasya / lekSyati / cadavati / sIti kim ? pinaSTi | drAs to naH pUrvasya do mUrkichamadAm ||5|3|56 || dakArarekAbhyAM parasya tasa kasya takArasya nakArAdezo bhavati pUrvasya ca dakArasya mUrchimado varjayitvA / bhinnaH / bhinnavAn / chinnaH / chinnavAn / AstIrNam | avagUrNam / drAditi kim ? zaktaH / zaktavAn / tasaJjJakasyeti kim ? karttA / harttA / ta iti kim / muditam | [ritam / drAdityanena takAro vizeSyate / sa cettasajJa iti / teneTA vyavadhAne na bhavati / pUrva speti kim ? parasya mA bhUt / bhinnavadbhyAm / bhinnavadbhiH / " zradhikRtya kRte anthe" [ 33361] ityAdi nirdezAt "iha varNaikadezA varNagrahaNena na gRhyate" / tena hunam kRtamityAdi siddham / kRtasyApatyaM kArttirzita bahiraGgo rephaH | zramUcchimadAmiti kim ? prapUrtaH / mUrtaH / mattaH / sphAderAto dhoryaravato'dhyAyaH || 5|3|60 // sphAdiyoM dhuH AkArAntaH yat tasmAtyarasya tatakArasya no bhavati yA khyA ityetI varjayitvA | pradrANaH / pradrANavAn / glAnaH / mlAnaH ghyA ityetasya Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 5 0 3 0 61-66 ] mahAvRttisahitam 365 pratiSedhAt pratipadoktaparibhAga nAzritA / sphAderiti kim ? yAtaH / yAtavAn / zrAta iti kim ? cyutaH / plutaH / dhoriti kim ? niryAtaH / duryAtaH / yaNvata iti kina ? snAtaH / sAtaH | abhyAsya iti kim ? dhyAtaH khyAtaH / vAdeH ||5||3|11|| lU ityevamAdibhya uttarasya tattakArasya no bhavati / lUnaH / lUnatrAn / lInaH | lonavAn | lU ityataH prabhRti vRditi dUraparyantAtvAdayaH / tatra stumityevamAdibhyo natvaM pUrvaNaiva siddham / keH ||5||6|| RkArAntebhyo lvAdibhyazca parasya saMstakArasya no bhavati / svAdibhyo anye RdmahRNaM prayojayanti / kIrNiH / gINiH / zINiH / svAdibhyaH / vaniH / lIniH / mRNiH / cUNiH / ghUrgaH / iti tryaM cintyam / oditaH // 5|3|13|| zrIkAretazca dhoH parasya tatakArasya no bhavati / lagnaH | lagnavAn | udvignaH | udvignacAn | ApInaH / zrApInavAn "dhyAyaH pI" [4 / 3 / 23] "cAGa:" [41324] iti pIbhAvaH / prAtizikA: bhAra zrIdiyo vID vRNotyarthe ityevamantA dairAdikAH / sUnaH / mUnavAg / dUnaH / dInaH / uDInaH ityAdi / kSINaH ||4/3/64 || zrI ityetasmAt kRtadIvyAtparatya tatakArasya no bhavati / taparakaraNamamandehArtham | prakSINaH / prakSINavAn / "te'yaye" [4 | 4|56 ] iti dItyam | yadA dItvaM tadA'nena natvam / kSIkho'si nAma / "vA denyAko" [43460 ] iti dIlam / dItvanidezaH kimarthaH ? kSito'si jAlma / zyAzci vico'sparzAnapAdAnAjaye || 5|3|6|| zyA aJcidiva ityetebhyaH parasya takArasno bhavatyasparza anapAdAne ajaye yathAsakyam / zInaM ghRtam / zInaM medaH / " dravaghanasparzayoH daya:" [ 4 | 3116] iti jitvam | "hala:" [4142 ] iti dIlyam / zrajitvapakSe "sphAdezato" [ 5/360 ] iti natyaM siddham / asparza iti kim ? zotaM vartate / zIto vAtaH / zItamudakamityatra sparzAmiyAnadvAreNaiva dravye vRttiH / tena natvAbhAvo jityaM siddham / sparzo guNo gRhyate / nanu "spRza upatApe" ityetasya sparzo rogaH / tatra pratizInaH | kathaM jJAyate "dvavadhanasparzayo: " [ 4|3|11 ] iti jive siddhaM "prase:" [4/3/20] iti vacanAt / aJca, samanau zakuneH pakSau / agapAzana iti kina ? udaktamudakaM kUpAt / vyakta ityaH prayogaH / diva / zrAdUnaH / AnavAn | "DoH zuDa [ 4|4|17 ] ilyUTa | jaya iti kim ? dyUtaM / krIDAyAmayupamAnA dviji gIvA gamyate / nirmANa || 5|3|66 || nirvANa iti nipAtyate zravA'rthe / yadi vathoM vAtAdhAro na bhavatItyarthaH / niHpUrvAdvAH parasya tatakArasya navyaM nipAtyate / nirvANo muniH / nirvANoM dIpaH / "dhigatyarthAcca" [2|4|58 ] iti kartari ktaH / avAta iti kim ? nirvAto vAtaH / nirvAtaM vAtena / vAto'tra nirvAtikriyAyAH AdhAra / nirvANo dopo vAsenetyatra dIpAdhAro dhvarthI vAtastu karaNaM tena natvam / zuSaH kau // 53 // 67 // zupi paci ityetAbhyAM parasya takArasya kakAravakArAdezau bhavataH / zukaH | zuSkavAn | pakaH / pakavAn / maH || 5|3|68 // ityetasmAtparasya tatakArasya makArAdezo bhavati / kSAmaH / kSAmatrAn / pratyo vA || 4|3|6|| prapUrvottyAyateH parasya tatakArasya makArAdezo vA bhavati / prastImaH / pratIma vAn | prastItaH | prastItavAn / "mapUrvasya svaH" [ 4|3|18] iti jiH | "ila:" [4 / 4 / 2] iti dItvam | yadA mattraM na bhavati tadA "sphAderAto ghoryegavataH " [5/3/60 ] ityasyAsiddhatvAt pUrva a kRte viztanimittatyA Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 jainendra-vyAkaraNam [a0 5 pA0 3 sU0 70-74 na bhavati / pragrahaNaM kim ? kevalAdanyagipUrvAcca na bhavati / styAnaH / saMsthAnaH / lai styai inyanayoH parasya grahaNaM pUrvasya satrAbhAvAt / phullaH || 3513 // 70 // phulla iti nipAtyate / phullaH | phullavAn / triphalA vizaraNa ityasmAtparasya tatakArasya tvaM nipAtyate / "ti" [ 5 / 2 / 16] iti uGa uttvam / kathaM phalitaH / phalyanyasya sajAtAnIti draSTavyam | athavA phala niyattAvityasya iDabhAva uGa utvaM latvaM ca nipAtyate / phulla vikasana ityasya pacAyantri rUpamiti cet nai phaleste lakSmanta rega prayogaH syAt / 1 samudaH || 5|3|71|| sam jan ityetAbhyAM paraH kullo nipAtyate / samphullaH / samphullavAn | utphullaH / ullavAn | "sinheM satyArambho niyamArthaH " [roj | samudrayAmeva geH / iha mA bhUt / praphullA latA / zrIkRzolAghAH || 4|3|7|| kSIra kRzaH ullAgha ityete zabdAH nipAtyante / dodayaH ktaM kRte takrArasya straM nipA'yate | dRSTi vA kRte itzabdasya | kSItraH / kushH| ullAghaH / aci guDalakSa ke kRte siddhayet / kiM kRte te aniSTaM syAt / lAghergipUrvasya grahaNaM kim ? asyaiva nipUrvasya nipAtanamanyasya mA bhUt / prakSIcitaH / parikRzitaH / diti vizeSanirdezAt zranyagipUrvasya na bhavati / prodhitaH / parikazaka ityAdiSu nipAtitasya zabdasya pazcAt prAdividhiH / paritaH kRzaH parivRzaH | pragataH kSIyaH pratIyaH | nAva gisajA | yatkriyAyuktAstaM prati gisaJjJA bhavanti / trAgrAhInudonda vinte vibhASA // 5373 // zrAzrA hrI nuda unda vinti ityetebhyaH parasya takArasva vibhASayA natvaM bhavati / trAtaH | trAyAH / bhAtaH / bhAgAH / hrItaH | hoNaH | nuttaH / nunnaH / samuttaH / samunnaH / vitaH / niH / hrI ityetasyAprApte itareSAM prApte natthaM vikalpate / vinteriti inavikaraNanirdezAt "vida vicAraNe" [dhA0] ityasva grahaNam / taduktam- vesestu cidilo jJa eyo vidyateviMsa iSyate / vintervinnazca vittazca vitta bhoge tu bindateH // vibhASeti vyavasthitavibhASAvijJAnam / tena devatrAta go mAha itiyoge ca sannidhiH / mithastena vibhASyante gavAkSaH saMzitavrataH / iti siddham / devaisnAtaH devanAtaH / sazAyAmapi cAteti bhavati / prAya galaH / viSe gara patra | nake grAhaH / "vibhASA grahaH" [ 2 / 1 / 117] iti NaH | AdityAdiSu pacAdyajeva grahaH / itiyoge ca sadvidhina bhavati varSatIti dhAvati / hantIti palAyate / "lakSayAtvoH kriyAyAH " [2|za104 ] iti zatRzAnI na bhavataH / "na vA sAkArU hai" [21214] iyano makatyA vibhASAnuvartate / anitiyoge nityaM bhavataH / arjayan vasati ] zradhIyAno vasatIti / nanu cetizabdenaiva hetvarthasya dyotitatvAt varSatItyAdau kathaM sadvidhiH 1 idaM taryudAharaNam "tribhASA luTaH sat" [2|3|13] ityanena kariSyAmIti jati kriyAyAM tadarthAyAmittiyoge lRTaH sadvidhirna bhavati / vAntasamAnAdhikaraNe anitiyoge ca sadvidhiH / kariSyantaM pazyeti / cAntasamAnAdhikaraNe'pi vikalpa iti kecit | kariSyan puruSaH / kariSyati puruSaH / vAtAyane nityam / gavAkSaH | prANyaGge gokSam / anyatrobhayam | gogram / gavAm / prataviSaye nityamityam / zaMsitanataH / vidhipratiSedhayorubhayarUpeNa vividhamavasthitayA vibhASayA sarva labhyate | AkRtI padArtha sarva lakSyarAzimekatvamupanIya vidhiH pratiSedhazceti mupadizyate / vyakta padArthoM ubhayamatra bhavatIti pratipAdyate / vittabhittadUna gUnapUnatirNAni // 374 // vittamitta dUna gRna pUna sita RNaityete zabdA nipAtyante | vittamiti "vilR lAbhe" ityasya moge pratItau ca nipAtyate / bhoge vicamasya / bahuvitaH / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 5 pA0 3 0 75-76] mahAvRttisahitam bhujyata iti bhogo dhanAdipratIto vitto'yaM puruSaH / cinnamanyat / bhittamiti nipAlpate zakalaM cet / bhinna khaemityartha: / ukaca-- tasvamabhidhAyaka cekhakahAsyAnarthakaH prayogaH syAna / sakalenApyabhihite na bhavati tatvaM nigamayAmaH // midi kriyA zabdavyutpattinimittam / pravRttinimitta tu zakalabajAtiH / kriyAbhidhAne bhinna zakandamityapi bhavati / dunaH / gUnaH / dugvodItvaM natvaM ca nipAtyate / pUbho vinAze natvam / pUnA yavAH 1 vinAza iti kim ? pUtA yavAH / pUtaM dhAnyam / sita iti sinole sakarmaka kasya bhavati / sito prAsaH svayameva / grAsa iti kim ? sitA pAzena zakarI / karmakartR kasvati kim ? sito grAso devadattena | RNa iti R hanyetasmAt uttamadhimarNayo tvam | RNaM dadAti / RNaM dhArayati / Rtamanyat / kityasya kuH // 5 // 37 // kvilyo yasya tatya dhoH kavargo'ntAdezaH padAnte / dhRtasyaka | "spRzo'nudake kiH" [212 / 56] iti kviH / evaM yAka / tAhaka / yuG / nasya kRtvam / tyagrahaNaparibhASayA "ka: ku." iti siddhe kilyo yaraveti yasanirdezAt asatyapi kcau kvividhAnenopalakSitasya vivacantasyApi bhavati / sahasragiti / ihApi taIi syAt / rajjusRDbhyAm / rajjusRbhiH / lagiti nipAtanAna kyantopalakSaNaM nAstItyadoSaH / "nA" [vA0] / jIvanak / jIvanaTa | svipi vici vA / athavA jIvasya nAzo jIvanaiiti sampadAdilyAlvim / sasajuSo riH // 1376 // sakArAntasya padasya saH ityetasya ca rirbhavati / "ante'laH" [1114] ityantasya | jaztvApavAdo'yam / sarvazaH sAdhubhirAsevyate / sajaH / saha juSA vartate "saheti tulyayoge" [113 / 11] yasaH / "vA nIcA" [ // 3 // iti rAhasya ko pArita . yadi jAte gi ' ahan // 5 // 377 // annityasya padasya rirbhavati / ahobhyAm / ahobhiH| doryAhA kAla: 1 he dIghAho'tra / ahanniti vikRtanirdezAt rerasiddhatvena natraM na bhavati ! vacanaM tu he doghAho'treti sAvakAzam / hantelaGi ahannityasya lAkSariekatvAnna bhavati / "aGko rividhI rUparAzrirathantaredhUpasaGkhadhAnam" [vA0) iti / ro'supItyasya bAdhanArtham ahorUpam / ahoraatriH| ekadezavikRtAvAdihApi bhavati / ahazca rAtrizca ahorAtraH / aho rathantaram ahorathantaram / ro'supi // 5 // 78 // ahannityetasya rezAdezo bhavatvasupi parataH / ahargacchati / ahardadAti / amupIti kim ? ahobhyAm / ahobhiH / nanu arddhadAtItyatrApi "tyakhe tyAprayam" [111167] iti musti / evaM tarhi rephavidhAnasAmarthyAt yo ravidhau upi tyalakSaNaM na bhavati / yatra nu khe tatra tyAzrayeNa ritvam / dIrvAhA nidAghaH / he dIrghAho'treti / vasulaMsudhvasvanaDuhAM daH // 1376 // vasvantasya padatya nasu dhvaMsu anaDuG ityeteSAM ca dakArAdezo bhavati / vikulam / vidvadyAm / vidbhiH / ukhAyA sasate ugvAmmat / ukhAsadayAm / ukhAnatiH / parNadhvat / / parNadhvaniH / svanaDutkulam / anajhayAm / anahudiH / padasyeti kim ? anahuA / vasvAdInAmili kima 1 payobhyAm / anaDDaho dattvaprAptiritareSAM ritvam / "sasajuSo riH" [5 / 3 / 76] ityataH sakArAntagrahaNamanuvartate / tena vidvAniti nakArasya na bhavati / "yena nAprApte" iti nyAyena ritvasya datvaM rAdhakam / skAnta prApte cAprApte ca datvamato vidvAnityatra sAntavasya na bAdhakam / anaho vacanasAmarthyAd DhatvaM na' bhavati / numo datyaM vacanasAmarthyAnna bhavati / padAdhikArAdiddApi bhavati / vida kAmyati / "naH sya' [1 / 2 / 104] iti niyamAd vidvasyatItyatra bhasajJA / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 5 pA0 3 2080-87 tipi dhoH // 5 // 380 // tipi parataH dhoH sakArAntasya padatya dakArAdezo bhavati / anakAndravAn / anyazAdbhavAn / laG | "hallyApaH" [4 / 3 / 56] iti tipaH kham / tipIti kim ? vipi cakAH / rikApavAdo yogH| sipi rirvA // 51 // sipi parato thoH sakArAntasya padasya rirbhavati ikAro yA / acakAstram / adhakAtvan / anvazAsvam / anya zAsvam / dakArasya vikalpapade ritvaM siddhameva | rigrahaNamuttarArtham / "daH" [5382] ityatra pakSe rirvadhA syAt / tipi sipi ca parato dhureva sambhavati / dhugrahaNamapyuttarArtham / / vaH // 32 // dhokArAntasya padatya siMdhi parato rirbhavati dakArI vA / abhinatvam / abhinastvam / ajayostvam | ajarghatvaM / gRdha ityetasmAt yaoNn / dvityAdikAryam / laGa sipa uGa em "ekAcaH" [1 / 3 / 54) ityAdinA bhAbhAvaH | ilDadhApaH stram / jaztvaM dkaarH| mo naH // 133 // dhormakArAntasya padatya nakArAdezo bhavati / pratAmyatIti pratAn / prazAn | pradAna / natvasyAsiddhatvAnna mRdantanakham / na iti kim ? vida / bhid / dhorityena / idam / kim / anyomakAge. saMcAraNatyAvakAzaH idAmatItyAdI naH kye" [204] iti padayAbhAvaH / padasthetyeva | prazAmI 1 prazAmaH / myoH // 584 // dhormakArasya makAkhakArayozca parataH nakArAdezo bhavati / jaGganyaH / jaGganmaH / apadAntArtha pArAmaH / iko dI coruH // 2385|| rephavakArAntasya dhoH padasya ur3A iko TIbhavati / giiH| AzIH / bhAnuH pUrvasya zAso'nudAtteto grahaNAdaprAptamitvam / "AziSi" [2 / 4 / 14] iti nipAtanAdbhavati / dhurvI / dhUH / dhurvaH padAntasya vakArasya UThA bhavitavyamiti bagrahaNanuttarArtham / ika iti kim ? animarbhavAn / makAre akArastra mA bhUt / voriti kim ? bhid / chin / uG iti kim ? adhibharbhavAn | casya vermA bhUt / dhoriti kima ? sAdhuH / muniH / padasyetyetra / girI / giraH | halyabhakurdharaH // 5 // 3 // 86 // halparau yo rephatrakArI tadantasya dhoruGa iko dIbhavati masaMjJaka kukhurau ca varjayitvA / aAstIrNaMm / avapUrNam / dIvyati / sIvyati / zrabhakuchara iti kim ! bhasya dhuraM bahatIti thuryaH / divi bhavo divyaH / zvibantatyedaM grahaNam / kura / kuryAt / kRmo vikRtanirdezAt cikIrghatItyatra dItvaM bhavatyeva / chura / kurvAt / aAziSa liG / dhorilyeva / catura icchati caturyati | divamicchati divyati 1 tyasyemA repha.va. kArau / ika ityeva / gavyakti / "yi tye" [4 / 3 / 67] hatyavAdezaH / halparAviti vizeSaNaM kim ? bhurmurIyatItyatra mA bhUt / apadAntArthaM vacanam / uGi // 37 // dhorubhUtI yau rephavakArau tayoruDa ikaH dIbhavati / kIrtayati / hUrchitA | mUrchitA | tritA 1 pUrvitA / "praco rahA / " [5 / 4 / 26] ityasyAsiddhatvAdu bhUtatvam / prtidiinaa| pratipUrvAddivaH "kan yuSitakSi" [u0 sU0] ityAdinA kan | "ano'khamambaraphAt" [4|4|122] ityakham / "na padAnta' [11358ityAdinA sthAnivadbhAvapratiSedhaH | "prasiddha' bahiraGgamantaraGge" [pa0] ityasyAnityatvAcca dautvam / atha bA'tra "ili" [4 / 3 / 126] iti dautvam / tasya neti pratiSedhaH karamAnna bhavati / rephavakArAntasya sasya [bhasya] sa pratiSedhaH / iha karamAnna bhavati / rI gatiramaNayoH / vI gatiprajanakAnyazaneSu / rituH / [niyuH| vivyataH / bivasuH / yaNAdezasya] sthAnidhanAvAt bahiraGgalakSaNatvAdvA asiddhatvamiti na bhavati / caturyitatyatra ataH khasya bahiraGgatvAt dhorubhUto repho nAstIti na dItvam | guNAdInAmavyutpannatvAt / jiniH / kiyo | giorilyAdiSu "ili' do na bhavati / vyutpannau bahulavacanAt / "jIteH kiraca H" [u.]| iti kriH / "ta indoH" [/1/74] itItvam / rantatvam / rephasya bakAraH / ( karAbhyAM ) "ka ga pa kuTibhivibhyaraca" [30] iti haH / ukoriti prApte uDIti sauro nirdezaH / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 5 pA0 3 0 88-12] mahAvRsisahitam dAdudoM mo'daso'seH // 5 // 38 // aTsa: zrasakArasya dAtparasya varNamAtrasya uvarNAdezo bhavati dakArasya ca makAraH | amum / ama / zraman / amunaa| amUbhyAm / utvasyAsiyatvAprAk sandhikAryam / bhAvyopi vancisvaM gRhaNAyana: / nataH "hAtAsama" m] iti vikAdhamAvikayomAtriko dvimAtrikasya dvimAtrika ukAro mavati / aseriti kim ? adAsyati / "svepaH kyac" [ 26] | ameM rati kAvidyamAnasakArayetyucyate | adaH kulam / ado'tra ityatrApi syAt / evaM tAI yaH sismin so'yamamiH / akArIbhUtaH siysminnityrthH| tasyAserutvam / tena tvadAyatvaviSaye vidhiH / "vipvagdevayozca TeravAyacI kI" [ 31] iti zradra dhAdeze kRte darzanabhedaH / "antyaSikAre'syasadezasya" [10] iti paribhASa nAzritA teSAm "prade sodrau" parataH utvaM bhavati / mudrayaG / "pRthaka manvaM kecidicchanti lamvavat" | cIyate / kluptaH / kalpakaH / ityatra lAkSaNikasya rephasva kArasya ca lasvam / evamanyatrApi / amumubaha / paribhASA zravaNe tu "kecidamtyasavezasya" adamuya / tyadAdyanna viSaya eca muttama / "nesyeke sehi dRzyate / adyakRiti catvAro bhedAH / dAditi kim ? amuyA / amuyoH / striyAM TaumoH parataH tyadAyale gapi "ADi cApaH" [5 / 2 / 100] iti eve ayAdeze ca kRte "dhante'la" [14] iti yakAratyotvaM mA bhana / cahAvIretaH // 36 // nahIM nimitta niSpannasya adasaH dAparasyaH etaH IkArAdezo bhavanti / amii| zramIbhiH | zramAbhyaH / amISAm / amISu / athavA grahAtrityarthanirdezaH / yahAdarthe vartamAnasya adasaH iti saMyam / pAribhASike hi zramI ityatra paratvAsammavAnna syAt / vAkyasya deyaH // 53160 // vAkyasya TeH po bhavatItyeSo'dhikAze beditavyaH / vakSyati "dUrAdate" [5/3 / 12] aAgaccha bho devadattA3 | vAkyagrahaNaM kim ? antyasya yathA syAn ! padAdhikArAn sarveSAM padAnAM mA bhUt / Teriti kina ? "yasazca" [11112] iti anantasyApyaco yathA syAt / anyathA acA vAkye vizeSyamANe halantasya na syAt / aco viroSyAve sarvaSAmantrAM syAt / pratyabhicAdezadrasyasUyake / / 5 / 3362 // za da strI asUvaka viSayavarjite pratyabhivAde yadAsyaM vartate tasya TeH po bhavati / abhivAdaye devadatto'haM bho3: / zrAyuSmAnedhi devadattA3 / atrAbhivAdhamAne guruNA prayuktamAzIHpUrvakaM priyahitAnaM prativacanam ityabhivAdaH / azUdrasyasUtraka iti kim ? abhivAdaye nupajako'ham / mo zrAyuSmAnadhi tuSajaka | zUdre pona vihitaH / abhivAdaye gArmyahaM bho / AyuSmatI matra gagi / triyAM pona bhavati | abhivAdaye sthAlyahaM bho| AyuSmAnedhi sthAlin / atra dariddhabadasamjJAzabde po na bhavati / sajJAzabde bhavatyeva / yadA tu biheThaginukAmaH sajJAmasajJA ca tasya kathayati tadA asUyako'yamini jJAte bhidyasva vRpala sthAlina na tvaM pratyabhivAdamaIsIyucyate / lokavyavahAratmadhAne kAryasampratyayAtA nAmAntaspa gotrAnsya ca pavidhiH / iha na bhavati devadatta kuzalyasi | devadatta aAyuSmAnedhi / indravarman kuzalyasi | sarvaH evi. virvA bhavatIti vakSyati / sA ca vyavasthitavibhASA | tena "bhorAjanyavizAM vA bhavani" / abhivAdaye devadatto'haM bhoH / AyuSmAnedhi devadatta bho3 / zrAyuSmAnedhi devadatta bho / raajnyH| abhivAdaye indravarmA'haM bhoH / zrAyumAnedhi indadharmazn / AyuSmAnedhi indravarmana / vizaH / abhivAdaye indrapAlito'haM bhoH| zrAyudhamAnedhi indrapAlitA 3 | AyuSmAnedhi indrapAlita / bhozandatvAprApte rAjanyavizogoMtratyAraprApte vikarUpaH / dUrAddhRte // 13 // 2 // dUrAddhRte AhAne vartamAnasya vAsyasya deH po bhavati / Agaccha bho devadattA 3 / dUrAddhRta iti kim ? zrAgaccha bho jinadatta / prayatnavizepeNa AhAne stra zabdaH zrUyate tadUrImai nAsti / hUtagrahaNaM sambodhanamAtropalakSaNam / tenehApi paH siddhaH / saktUn pitra devadattA3 iti / sUtre dugadini "tebhya iSu ca" [ 3] iti kaa| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [zra0 5 pA0 3 mU. 13-101 haihaprayoge haihayoH // // 36 // hai he ityetayoH prayoga haihayoH po bhavati dUrAddhRte / hai3 jinadana / jinadatta hai3 / 23 jinadatta / jinadatta he3 / punaha yoga haNaM kim ? anvasya mA bhUt / haihayoreva yathA syAt / prathama haihegrahaNama anantayorapi yathA syAt / anyathA vAkyasya deH prApnoti / sUtrArambhastu agRto'nantasyetyAdivAdhakaH sambhAvyeta / prayogagrahaNAdanakayorapi bhavati / zrAgaccha bho mAramaya he3 devadatta iti / / anRto'nantasyApyekaikasya roH // 36 // RkAravarjitasya rorananyasyApi anyasyApi daH ekaikasma po bhavati / hedevadatta / he devadatta3 / amRta iti kima 1 kRSNamitrA3 / roriti kim ! devadattatya vakArAtparatra mAbhUta / ekaikagrahAM paryAyArtham / omabhyAdAne 15365|| abhyAdAna prArambhaH / promi ye zabdaH zrabhyAdAne po bhavati / yo3. mRSabha pavitram | o3mapabhamRgamagAminaM pragAmata | anyAdAna iti kima ! yo mo dadAti / zravamomazabdaH pratizravaNe vartate / yA he pRSThapratyuktI // 53 // 66 // pRSTamanyuko heH po bhavati vA / akArSIH kaTa devadana ! ini pRSTa: akArya hI3 | akArSa hi / alAvIH kedAra devadana ! alAviSaM hI3 / alAviSaM hi / heriti kim ? karomi nanu / pRSTapratyuttAviti kim ? devadattaH kaM kariSyati / pratyuktAnini kim ? devadatta kaTamakArSIhiM / beti yogavibhAgaH / tena sarva eva pavidhiH sAhasamanimchatA vA prayoktavyaH / vicArya pUrvam // 1 // 36 // vicArya pUrva pavidhimApayate / ahirnu 3 rajA / sthANurnu 3 puruSo nu / dvayohUnAM vA vAkyAnAM pUrvalya TeH po bhavati / pratizravaNe // 5.3 / 68 pratizrayaNe ca pAyalya deH po bhavati / pratizravaNaM zravaNAbhimAnya pratijJAnama abhyupagamazcAvizeSeNA gRhyate / abaNAbhimukhya devadatta bhI kimAttha 3 iti / pratijJAne takaH zabdA bhoH / evaM bhavitumarha tI3 / abhyupagame bhojyaM me dehi bhoH / hanta te dAsyAmI3 / prajite ||5||3||66||puujite na vAkyasya TeH po bhavati / zobhanaH stralyAsa agnibhUnA3 / ettaau| kApi ca kRte "puco'deH" [5 / 3 / 104]. ityAdinA AkAra idutau ca / athavA zomanaH khalvati devadattA ityudaahrnnm| cidityupamArthe // 5 // 3 // 100|| cidityetasminnupamArthaM prayujyamAne bAsyavaH po bhavati / agnizcidAyA3t | rAjAcitru yA zat / ciditi kim ? rAjeva yAt | agnirmANayako bhAyAt / ivazakadasya prayogAprayogayorupamArtho'sti / na tu cicchandaH / uramArtha iti kim ? kathaJcidvayIpi / chetra cindaH / itikaraNaM kim ? cicchabdasva mA bhUt / vAkyasya TeryathA syAt / kopA'sayAsammatI mro vA // 53 / 101 // kopA asUvA sammati ityete va nau parataH po bhavati vA / koppe-mANavakA3 | mANavaka / avinItakA3 / avinItaka | idAnI jAsyami jAlmA3 / asUyAyAm-mANavakA3 | mANavaka | abhirUpakA3 / abhirUpaka / zobhanaH khalvasi mANavaka / kunsanamasUbAntabhUtaM tatkAyatvAt / zAktokA3 / zAktIka / yASTIkA | yATIka riktA te shktiH| "vAkyAdevAmyasya" [536] ityAdinA dvitvam | veti vyavasthitavibhASA vijJAnAt kopakAyeM bhartmane ca phyAyeNa paH / daur| caurA3 / vRSala / zrapalA3 / caurA3 / caura / vRAralA3 / nRpala / pAtayiApAmi tvAma / zva yiAdhyAmi tvAm | bhasane ca miDaH sAkAGkSasyAGgayuktasya TeH pavidhiradvitvaM ca / na kujA3 aGga vyAdga3 idAnI jJAsyasi jArUma 1 miha iti kim ? aGga devadatta | sAkAJjasyeti kima ? aGga paca / naitatpara mAkAkSati / bharsana ityeva / aGga paTha pustaka te dAsyAmi / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0pA0 sU0 1-3 ] mahAvRtisahitam *a diyAzIHmadheSu miGAkAm ||5|3|102 // ciyA kSepaH / iSTAzaMsanamAzoH / amatkArapUrvikA vyApAraNA maitraH / kSiyAdiSu miGantamAkA pavidhiM labhate / niyAyAm svayaM ha zthena yAtI 3 upAdhyAyaM patiM gamayati / svayaM ha odanaM bhuGkte3 upAdhyAyaM saktUn pAyayati / bhuktA iti bhiDantamA kAGkSakam / zrAkAGkSyamapi miGantamAkAGkSagrahaNasAmarthyAt / subante siddhevAkAGkSA / zrAziSi --- putrAMzca lapsIphA. pdha va gahamAgamasya pavidhiH / tAta na cAdhye. pISThAH 3 jainendra' ca / Se tvaM ha pUrvagrAmaM gacchA ra devadatto dakSiNaM brajatu / AkAGkSamiti kim ? dIrghamAyuH rastu / maipa ityatra "prAdRhodo70 vaiSyeSu" [4 / 3 / 76 vA0] ityanena eGi pararUpApavAdaaiSu | anantasyApi praznAkhyAnayoH || 5|3|103 // prazne AkhyAne ca anantasyApi miGantasya antyasyApi yasya kasyacit padasya H po bhavati / prazne - Agama: 3 pUrvAt zramAn agnibhUtA i / pA3 u | AlyAne - AgamaH 3 pUrvAn grAmA3n bhoH / atra sarveSAmapi padAnAM padAnte kecit pamicchanti / patro'deH pUrvasyAtparasyetau || 5|3|104 || ecaH zradizakasya parasaGge pUrvasyAsya zrAkAraH po bhavati parasya cAsya dutau bhavataH / " evo'devadutparaH" iti siddhe gurusUtrakaraNaM kim ? idutoH po na bhavati / praznAntapUjitapratyabhivAdeSu padAntasya ca ecaH po bhavatIti jJApanArthan | praznAnte agaH 3 pUrvAnprAmAn agnibhUtA / pAu / pUjite - zobhanaH svalvasi agnibhUtA3 / paya 3Da | pratyabhivAde - Ayu mAmedhi agnibhUtA33 / paTA33 / parigaNanaM krima 1 dasyo dasyo ghAtayiSyAmi tvAm / Agaccha bho zragnibhUte / padAntasyeti vacanAdiha na bhavati / bhadraM karomi gauriti / pRkhite paH / AAditi kim ? apAktA3modanaM kanye3 | prazne pavidhiH / sindhI // 43 / 105 // azvazAdvibhaktI pariNAmaH / idutoci parataH kAravakArAdezI bhavataH rundhau vivakSite / zrA zradhyAyaparisamApteH sandhAvityadhikAraH / zragnAvindram / paTA3nakam / siddhaH patridhiH sandhAviti jJApitaM purastAt / tena " acIko yaN" [4/3/65 ] iti yatra yamAdezo nAsti tadarzamidam / cIti kim ? agnA3dda gatam / paTA3 gatam / sandhAviti kim ? agnA36 indram / payAreja udakam / ityabhayanandiviracitAyAM jainendramAvRttau pazcamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH samAptaH 1 pumaH khayyampare so'nusvArapUrvaH || 5|4|1 // pumityetasyAmpare svayi parataH so bhavatyanukhArapUrvaH / pumiti puMsaH sphAntakhe kRte'nukaraNam / svayIti pratyAhArasAhacaryat zramo'pi pratyAhAragrahaNam / puMskAmA | pucI | pu'sputrA | skokilaH / puMsi kAmo'syAH / mAMsaM calayatItyAdi jJeyam / sakArasyAsiddha tvAdvitvaM na | khIti kim ? 'dAsaH / putraH / apara iti kim ? puM dauraH / anusvAra iti bindoH sajA pUrvaiH kRtA / puDsa ityatra puzabdasyAnarthaMkara vAdagrahaNam / nazchuvyaprazAn ||5|4|zA nakArAntasya padasya zrapare chavi parataH so bhavatyanusvArapUrvaH prazAnzabda varjayitvA / bhavA~zchAdayati / bhavA~SThakArIyati / bhavasthuDati / bhavA~zcarati / bhavAMSTIkate / bhavAMstarati / voti kim ? bhavAn karoti / zraprazAniti kim ? prazAn cinoti / "mo naH" [31] iti natvasyAsiddhatvAakhAbhAvaH | ambara] ityeva / bhavAn tsarukaH / tsarau kuzalaH | "kadiH kaH " [ 3 / 3 / 17 ] iti kaH | bhagavato vA riH kAvavasyauH || 5|4|3|| bhavat bhagavat abhavat ityeteSAM ko parataH vA yA rastA zabdatyakAraH ritvaM prati bhavadAdInAM sthAnArthastAnirdezaH so'zabdApekSA rirbhavati / 51 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhara jainendra-dhyAkaraNam [a0 5 pA0 5 sa. 5-12 yavArthaH sampadyate / asyeti nirdezAt "nAmake'nte'ho vidhiH" [10] iti vA sarvasya sthAne prokAraH / he bhoH| he bhavan / he bhagoH / hai bhagavan / he adhoH| he zraghavan / bhavAndo "bhAtaraMcatuH" [u0 0] iti DavavantaH / tena vizeSayAcitvAtsambodhanam / "graho liGgaviziSTasyApi grahA" [10] hatIyaM paribhASA vibhaktIviSaye neSyata iti striyAM vidhina bhavati / bhavati / he bhagavati ! he aghavani | bho ini mi. saMjJakaM zabdAntaramasti tasyAyaM prayogaH / bho sundari / bho bho narendrAH sukhamAdhyama / ovapUrvasya yo'zi // 5 // 44 // ririti yatamAno vipariNamyate / zrokArapUrvasyAvarNapUrvasya ca reH yakArAdezo bhavati azi parataH / bhoyatra | bhagoyatra / aghoyatra | bhoyAdi / bhagoyAhi / aghoyAhi / avarNapUrvasya-sarvaMzayAste / devAyAsate 1 narA gacchanti / anantarasUtreNa nivartitasya zrokArasya grahaNAdiha na bhavati / goratra | paToratra / odapUrvasyeti kim ! munirana | azIti kim ? vRkSastatra / chabIti satvasyAsiddhatvAdyatvaM prasajveta / rerityeva | punaratra / vyoH khaM vA // 5 // 15 // vakArayakArayorazi parataH khaM bhavati vA / padasthetyanena vizeSaNAtyadAntayoyoH saJjJAtavyam / para ihai / paTavihava vRkSA anna | vRkSAvatra / vakAramAhacaryAyakArasyAvizeSeNa kham / bho atra / bhoyatra / sartaza prAste / sarvaMzayAste / devA grAsate / devAyAsate / te Asate | tayAsate / hali ||shkssaa azIti vrtte| nyoH khaM bhavati azi ili parataH / nityArtha ArambhaH / devA yAnti / pAtA vAnti / vakArAdau "pali nyoH kham" [3 / 55] ityanena yakhaM nAzaGkanIyama / tasmina kAra* sthAsikatvAt / zrazIta halo kim / vRkSava karotIka mA bhUn / banatIni vRkSavan / vRkSaranamAcaNTe gin / vRkSavayateH punaH kSip / "pUrvatrAsiddha na sthAniyat" [10] iti go: sthAnivadbhAvo nAsti | azi tu hali khaM bhavatyeva / vRkSa hasati / mo'nusvAraH // 14 // 7 // azIti nivRttam | makArAntasya padasya anusvAroM bhavati hali parataH / vrata rakSati / dharsa zRNoti / ayaM SaDikaH / svarga sAdhayati / pAdaM hanti / halItyeva / idamatra / padAntasye yeva / rnyte| nacApadAntasya jhali ||shaa nakArasya makAratva cApadAntasyAnusvAro bhavati jhali parataH / yazAMsi | titAMsati / anusvArasyAsiddha tvAt "santasphamahatoH" [4137] iti dItvam / makAratya-syate / adhijigAMsate / "sani" [ ] "ika" [113120] iti gmaadeshH| apadAntasyeti kima ? he rAjan bhavAn sthAsyati / bhalIti kim ? rAjanyaH / gamyaH / samrAT // 56 // samrADiti nipAtrate kcyante rAjatau parataH | samo makArasya makAra eva nipAnyate / "satsUdviSa" [2254] zrAdi sUtreNa svip | samrAT sagaraH / hi mpare pA // 10 // ma iti vartate / hakAre makArapare parataH makArasya ganusvAro bhavati / ki hAlayati / kimhAlayati / kaya jhasayati / kathamyasyati / yala hula jhala calana ityasya gici "calahukha jhalanamAmage kA" [ga. sU0] iti mitsaJjJA / hIti kim ? kayaM smarasi / mpara iti kim ? kiM upalayati ! prApate vikalpo'yam | bAgrahaNaM bahulArtham / tena "yavasApare hakAre makArasya vA yavalA bhavanti" | kiMya yaH / kiM hyaH / ki. ilAyati / kiM halayati / kilahalAdayati / kiM halAdayati / napare naH // 11 // nakArapare hakAre parataH makArasya vA nakArAdezo bhavati / kin hane / ki ra te / kathanha te / kathaM te / aNoH kuSaTukchari // 5 // // 12 // kAraNakArayoH padAnte vartamAnayoH vA kucha Tuka ityetAcAgamI mavataH zari parataH / prAGaka chete / prAchote | padAntAmayaH parasya chatvArtha pUryAntakaraNam / prAGkaNDe / prAG Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aM. 5 pA0 5 sU0 63-21] mahAttisahitam 403 paNDe / prAyasAye / prAGmAye / kukaH pUrvAntatvAn parasya "nAthamse" [5473] iti pAvapratiSedhaH / Tuk-supaT zete ! supaNa shete| supaNTa paNDe / suraNa paNDe / supaNTa saaye| supsaaye| TukaH pUrvAntatvaM parasya "padasya ToH" [5412] ityAdiniyamAt tutvAbhAvaH / [inAM dhuTa sodhaH // 5 // // 13 // ] nazzi tuka // 55 // 14 // nakArasya padAntara5 |kaare parato vA tugAgamo bhavati / atrApi chatvArtha pUrvAntatvam / bhavAJchate / bhAzete / bhavAzete / [mayo vo'yuSaH // 5 // 41 // ] mo nityaM muTa prAt // 2 // 16 // prAtparo yo gam tadantAtparasyAyo nityaM samud bhavati / kuDAste / mumariNa / kurvatrAste | prAditi kim ? prAhaste / acItyeva / kuzete / nanu paramadaNDinAvityatra kasmAna bhavati / atra hi "rayase tyAzrayama" [ 13] ityavayavavibhaktImAzritya padAntatvamastIti cet : nAyaM do-tyAzrayalakSaNena padatvamuttarapade eva bhavati nAnyatra | kamiti cet , "bhamadbhagavadadhavataH" [4/3] iti nirdezAt / anyathA azvattakArasyApi jaztyaM syAt / evaM ca pItapayasau surAjAnAvityatra ritvanam na bhavataH / do de kham // 17 // dakArasya tukAre parataH khaM bhavati / adiH| gUDham / lIdam / padAnte dakArakhyAsambhavAt vacanAtyAmadhye vidhiH / nanviha sambhavati madhuliMdaukata iti / datvasyAsihAvA jaztvamana bhaviSyati / nanu madhye'pi dutvasyAsiddhatvAparo TukAro nAsti taba yadi vacanAidAkham / paTAnte'pi syAt / padamadhye zrutikRtamAnantaryamastIti bhavati / padAnte na zrutikRtaM nApi zAstrakRtamAnantaryam / jaztvasya siddhatvAt / rori // 18 // rephasya rephe parataH khaM bhavati / nIraktam / dUraktam / agnIrathaH / indUrayaH / punA rakta vAsaH | "niranubandhakamahaNe na sAnubandhakasya" [10] itIyaM paribhASA nehAzrIyate "rezca supi' [414 / 24] isi jJApakAt / tatra rereva supIti niyamo vakSyate / iha yadi niranubandhakasya rephasya grahaNaM syAt idameva tatrAnuvartate / iti re prAptyabhAvAnniyamo'narthakA syAt / iha padasyAvayavo yo rephaH tasya khaM bhavatItyAzrayaNAdapadAntaratyApi rephalya, khaM bhavati | aja; iti jAdh ityasmAdyayantAllaGa: sie / "ispApaH" [ // 3 // 51] iti sipaH stram / "yuka" [52 / 3] ep / rantatvam / "malo ara" [5 // 3 // 57) iti dhakArasya dalbam | "sipi rirSA" [13] ":" [53 / 2] iti dakArasya ritvAdezaH / atra ro rIti pUrvasya khaM parasya visarjanIyaH / evaM spayanantasya apAsyAH / ro rIti nirdezAt "rAdiphaH" [u0 0] iti vidhAnamanityam / "ho he kham" [54417] isi nirdezAt "varyAskAraH" u0 ma0) apyanityaH / virAme visarjanIyaH // 1 // virAmaviSaye rephAntasya padasya bisarjanIyAdezo bhavati / devaH / kaviH / sAdhuH / svaH / attaH / virAma iti kim / agniratra | prAtaratra / vAyuvAti 1 viratiH varNasyAnuccAraNa birAmaH / visarjanIya iti ayogabAheSu bindudayasya saJzA / zapare khari // // 4 // 20 // zarapare khari parataH rephAntasya visarjanIya nAdezo bhavati / puruSaHtsarukaH / naraH sarati / "bavi" [5525] satvasyAyamapAdaH / kupyoH ||shaa21|| zapare kharoti vartate / vAre yo kupU tayoH zarparayoH parataH rephasya visananIya Adezo bhavati | vAsaH kSomam / abhiH psAtam / nanu pUrveNa siddhe kimarthamidam / asminnanuSyamAne sa purastAdaparAdaH san :ka "poreva bAdhakaH syAt na chavi sattvasya | kupporityanenArAmbheNa ka:payodhA / pUrvaNa chavi satvasyeti / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 jainendra vyAkaraNam [ma. 5 pA0 4 sU0 22-28 ka pau // 14 // 22 // zarpara iti nivRttam / kharIti vartate / iSTatvAn / pari yo kupa tayoH parataH rephasya : ka: pa ityetAbAdezau bhavataH visarjanIyazva / ka: karoti / kaH karoti / kaH stranati / kA khati / kaH pacati / kaH pacati / kaH phalati / kaH phalati / kevalau jihvAmUlIyopacyAnIyAtru-cArayitumazakyau kArapakArA uccAraNArthoM / iha vRkurakho bhavaH nAkukhyaH / nRpaterapalyaM nApatya iti rephasya bahiraGgatvAnnAyaM vidhiH / nanu sati visarjanIye antaraGge'sya pratidvandvitvAhiraGgatvam / visanIyazcAsiddhaH / kathaM tanmalaparibhASAvyApAraH / naivaH dopaH / IpatsiddhamasiddhaM kvacita simityAzrayaNAdvisarjanIyaH siddhaH / zari sazca // shhaa23|| zari parataH repharUpa sakArAdezo bhavati visarjanIyazca / kazzete / kaH zete / kaSSvakate / kaH vAkate / Rai I krte| rezca supi zA24|| supi parataH rezca sakArAdezo bhavati visarjanIyazna / bAga visanIyAnu karSaNArthaH / zarItyanuvartate / supIti Ipo bahohaNam / payarasu / payAsu / sarpiSNu / sarpiHSu ityatra satvapakSa "numzaya'vAye" [5 / 4 / 38] iti parasva patve kRte pUrvasya padAntasyAt "nAdyante" [pA4/76] pratiSedhe sati STutvam / yisarjanIyapakSe paratya Satvam ayogavAhasya zargrahaNena grahaNAt pUrpaNa siddha niyamArthamidam / rereva supi sattvavisarjanIyau nAnyasya / gIrSu / dhUryu / mupyeya reriti pharamAna niyamaH / "sasle ghusthasya" [54 / 33] iti sakAradvayanirdezAt / chaSi ||shaa25|| rorItyato rephamAtramanuvartate / visarjanIya iti nivRttam / chavi parataH repharasa sakArAdezo bhavati / kazlinatti / kaSTakArIyati / karadhuiti / kazcarati / kASTIkate / kestarani / punazcarati / kupvostye ||shkssaarkss|| sa iti vargate / padAntarephasya sakArAdezo bhavati kabargayavagAdau tye parataH / "pAzakApakAmyAH prayojayanti" [vA0] | yApyaM payaH / payaspAzam / ayaspAzam | "yApye pAzaH" [111110] iti pAzaH / ISadasiddha' panaH payaskalpam | ayaskalpam / "Asiddhau dezyadezIyakarUpAH" [1126] iti kalpaH | mahoraskaH / payakam / payaskAmyati / kupvoriti kim ? payomyAm / nanvatrApi pargatvAt prApnoti / kharItyanuvartanAla bhavati / tya iti kim ? ayaH karoti / payaH pitrati / "unja aArjave" ityasyopadhmAnIyoGpance kutyavidhye "upadhmAnIyastha satvaM varuNyam, vityaprativedhazca" [vA0] zradgaH / samudgaH / ujijipatIti / TkAroGpade tu kutvAdanyatra | prasiddha kAgaDe "va udgaH" [vA0] iti vacanAt vatvatyAsiddhatyAn "na sphAdau ndro'yi" [4 // 3 // 3] iti dvitvapratiSedhaH / ujijipati / "matrAmisamjhakasyeti vaktavyam" [vA0] iha mA bhUt / prAtaHkalpam / muhuH kAmyati / "mereva kAmye dhamadhyam" [SA0] iha mA bhUt / gIH kAmyati / dhUH kAmyati / iNaH SaH // 14 // 27 // iNa uttarasya sakArasya pakAyadezo bhavati kavargaphvargAdau zye parataH / sarpiSkalpam / mapikaH / sarpiSkAmyati / "kuprossye" [526] ityanena nivRttasya sakArasya patthamanena vidhIyate iti lakSagamidamatrikArazca / ita Urca yatsatyaM vidhIyate tasya iNa uttarasya patvaM bhavatItyetadadhikriyate / hadudujo'tyapumuhusaH // 5 // 4 // 28 // tye hi pUrveNa sijhamatyArtho'yabhArambhaH / ikArokArokoH rephasya sakArAdezo bhavati kupvoH parataH tyapummuhuso vayitvA / "niduhirAvizcatuHprAduSaH prAyaH prayojayanti' niSkRtam / niSpItam | bahiSkRtam | bahiNyautam / AviSkRtam | AviSpItam / vnusskunnddikaa| manuSkaNTakaH / caturyu kaNTakeSu bhavaH ityA | hRda'rthe rase kRte "rasyoyanapatye" [14] ityaraNa upa / prAdukRtam / prAppItam | sarjana "iNaH gha" [5 / / 25] ityanuvartanAt Satvam / taparakaraNaM kim ? gIH karoti / atyapugmuhusa iti kim ? muniH karoti tapam | paTuH paThati / puMskAmA / muhuHkaamaa| nanu puMskAmetyatra rephAbhAvAt pratiSedho'narthakaH / lakSaNAntareNa satvasva vidhAnAca patvapratiSedho'vyayuktaH / naiSa doSaH / ukta hi bhASye avizeSaNa satyamukyA Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 05 0 4 sU0 26-34 ] mahAvRtisahitam 405 "iNaH SaH" [5 / 4 / 37] iti SatvaM vidhIyate iti prAtirasti / iha mAtuH karoti / pituH karotIti "rAtsaH " [ 512142 ] iti sakArasya khe kRte nAyaM yasya repha iti kasmAnna patvam / kaskAdiSu bhrAtuSputragrahaNaM zApakamekA dezanimittakasya na bhavati / nakulyam / daupuruSyam / bahI kRtam ityatra bahiraGgatvAdappatriyorasiddhatvAtvam / namaHpurasosyoH || 5|42 // vva iti nivRttam / namam puram ityetayostisaMjJakayoH kasya sakArA dezo bhavati kupyoH parataH / namaskartA / namaskatum / namaskartavyam / puraskarttA / puraskartum | puraskartavyam | namaH zabdasya "sAcAdAdiH " [1/2/143 ] iti tisaMjJA vartate / tiraso vA || 5|4|30| tiraso rephasya vA sakArAdezo bhavati kuvoH parataH / tiraskartA / tiraskRtya | tiraH kRtya / " siro'nsadoM" [ 12 140 ], " vA kRtri" [ 1 / 2 / 141 ] iti tisA / daha tirastisa vizeSa viSayakArakam / tenAntarddhAM viSaye " yA kRmi" iti saJjJAvirahe'pi satyam | tiraskRtvA / tiraH kRtvA / tinakasyeti kim ? tiraH kRtyA kArAdaM gataH / nAtrAntarddhiH pratIyate / antareNa kRtvA gata ityarthaH / mInyena gacchati / - sudhaH 524 31 // sujantasya padasya yo rephastasya vA sakArAdezo bhavati kupvoH parataH / dviSkaroti / dviSpacati | triSkaroti / triSpacati / catuSkaroti / catuSpacati / anyasmin pakSe " paca" [5422] ityeSa vidhiH / dviHkaroti / dviH karotItyAdi yojyam / dvau vArau karotIti vigRhya "dvitricaturbhyaH suc" [4225] iti muc / dvitribhyAM parasya atyammuddasaH iti pratiSedhAdaprAptaM catuHzabdasya tu "duduH " [ 5428] iti prAptaM satyaM vikalpyate / "iNaH SaH " [ 54127] ityadhikArAtpatvam / soH sAmarthyaM // 5|4|32|| isa usa ityetayoreksya sakArAdezo bhavati sAmarthye sati kumbAdinA / sarpiSkaroti / sarpiH karoti / sarpiSpavati / sarpiH pitrati / dhanuSkaroti / dhanuHkaroti / dhanuSyatati / dhanuH patati / sarpirdhanuHprabhRtayaH zabdA isusantA vyutpAdyante iti darzane yasya netyaprApte avyutpattau "duduGa:" [5/4/28] iti prApta vikalpaH / sAmadhye iti kim ? tiSThatu sarpiH pitu payaH / nanu padAdhikAre samarthaparibhASA vyApArAt sAmarthyagrahaNaM kim ? kavargepavargAdinA punA vyapekSA lakSaNa evaM sAmathrya yathA syAdityevamartham / iha mA bhUt / sarpiH kAlakam / yajuH pItakamiti / sApekSa samarthamiti nAyaM pannastatra sthitaH / teneApi gamakatvAtsatvam / devadattasya sarpiSkaroti / sasse sthasya || 5|4|33|| suso rekasyAdyusthasya sakArAdezo bhavati / sarpikufeet | sarpiSpAtram / dhanuSkaNvaH | dhanuSpatiH / punaH sagrahaNaM nityArtham / zrasthasyeti kim ? paramasarviH kuNDikA / pUrveNAnyArthImAtre vikalpo na bhavati / yadA tu vyapekSA sAmarthyam tadA sthasyApi pUrve vikalpaH | paramasarpiSkaroti / parasasarpiH karoti / idamevAsthasyeti pratiSedhavacanaM jJApakam " isusoH " [ 54432] ityatra " mahaNe yasmAtsa tadAdeH " [ pa0 ] iti niyamAbhAvAdadhikasyApi grahaNam / krUkamikaMsakumbhakuzAkarNI pAtre'to'H || 4|4|34|| kR kami kaMsa kumbha kuzA karNI pAtra ityeteSu parataH akArata uttarasya rephalyAvasthasya sakArAdezo bhavati / kRkamyoH sarvaityAntayorgrahaNam / zrayaskAraH / yazaskAraH / tapaskAmaH / yazaskAmaH / ayaskAntaH / ayaskaMsaH / payaskaMsaH / kaMsa iti kameravyutpacipa pRthaggrahaNam / avatkumbhaH | "mRdmahaye liGgaviziSTasthApi" [ pa0 ] zrayaskumbhI / payatkumbhI / gaurAditvAnGI / zrayaskuzA / payaskuzA / ava karNAvasyAH "mAsiko darauDa " [3 / 1148 ] zrAdinA GI / zrakarNI / pathaskarNI / zunakastu "kaskAdI" [ 5436] / ayaspAtram / payaspAtram / yaspAtrI / payaspAtrI | Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 jainendra-vyAkaraNam [ zra0 5 pA0 4 sU0 35-46 kukamyAdigrahaNaM kim ? payaHpAnam / zrata iti kim ? yIHkAraH / dhUHkAraH / taparakaraNaM kim ? mAH kAmaH / bhAskara iti " kaskAdI" / ameriti kim ? prAtaHkAraH / sa ityeva / yazaH karoti / avastha tyetyeva | paramayazaHkAraH / kameraGintasya sUtre nirdezaH kim ? yaskAntaH / ziro'dhasoH pade || 5|4|35|| ziras avas ityetayorekasya sakArAdezo bhavati pada parataH / ziraspadam / avaspadam / mayUravyaMsakAditvAtsaH / se dUtyeva / zirasaH padam / zrathasyeva | paramaziraHpadam / kaskA ||25|4|36|| karaka ityevamAdiSu rephasya sakArAdezo bhavati / yathA ke tatraiva teSAM sAdhutvam / karUkaH / kimaH vasantasya vIpsAyAM dvitvam / kautatkutaH / samudAyasyAmRttve'pi vacanAt tata Agatai'rthe's / bhAnuSputraH / se'pi "Rto vidyAyonisambandhAt" [4 / 2 / 136 ] ityanupU / "iNaH SaH" [ 54 / 27] iti tvam / zunaskarNaH asajJAyAM "tAyA Akroza" [4 / 3 / 134 ] ityanupU / saJjJAyAM tu zvakarNa iti / maparakAlaH | sabaskrIH | sampadAditvAt kvip / tatra bhavaH saH / tamakANDam / skANDam | tapaskANDam / medasieDa: / zrAkRtigaso'yamavidditalakSaNaM satyamiti draSTavyam / ikoH saH paH // 5|4| 3| iNaH kavargAccottasya sakAratya patvaM bhavatItveSo'bhikAro veditavyaH 1 badavati "tyaadeshyoH" [5 / 4 / 3] / muniSu deveSu | garchu / vazantu / prAkSu | u / sideva | suSvApa / iekoriti kim ? yAsyati / "kSiyAtrIH prapeSu" [5/3/102] iti nirdezAdispareNa gakAreNa gRhyate / sa iti sthAninirdezo rephasya sthAnityanivRttyarthaH / punaH grahaNaM kupvorityasya nivRtyartham [5476] iti pratiSedhAt padasyetyetadanuvartamAnamiha vizeSaNarUpeNa sambandhyate / uttaratra "nAdyante " / numzarvyavAye'pi || 5 |4| 38 || numdhyavAve zakhyavAye vyavAye'pi isakoruttarasya sakArasya prakArAdezo bhavati / sapauSi / dhanUMSi / atra numAdezI num / teneha na bhavati / puMsu / zarvyavAye | sarpiSu | dhanuSDu | raiH satve kRte varasya patyam / [ tyAdezayoH || 24|36|| zAsvastrasAm ||5|4|40|| paNi vANistoreva // 5242541 // sasvidisvadisaH || 5|4|42 || prAk sitAdadyApi || 5|4|43|| sthAdezcena casya // 52444 // geH sUJsrusostustubhaH // 5|4|45 // ] * * * * * * * * * * * * *ma iti patve yamAzrIyate / zramiSyAvityatra catva TavargaH syAt / casya ca gaH parasya sattvaM bhavatIdamapi niyamArthaM vacanam / zrabhiSipikSati | pariSiSiti / atra dviH prayogo dvitvaM goH mana ityeva tvaM siddham / "si satyArambho niyamAya / " sthAdInAmeva vacyamANAnAM casya patvam / cena ca vyavAyenAnyeSAM sunotyAdInAm / abhipati | abhisiSAsati / myAdInAM casyaitreti na zaGkhagham ....ye vidhAna manarthaM syAt / sthAsenaya se dhasicasajjasvAm ||5|4|46 // geriti vartate / geH pareSAM sthA se naya saba svaJja ityeteSAM sakArasya patvaM bhavati / zrabhidhyAsyati / pariSTAtyati / zraya nyavAye - abhyaSThAt / paryAt / cena ca vyavAye - zrabhitaSTha / zrabhiSeNayati / abhyazreNayat / ativiSeSayiSati / atrAdezasakArAbhAvAdaprAvidhiH / seva iti sautrAdikasya grahaNam / abhiSedhati / niSedhati | abhyatredhat / nyaSedhat / casya ca / abhiSiSedha | niSiSedha | abhiSinvati / zrabhyaSiJcat / cena ca vyavAye - zrabhiSiSikSati | abhiSajati / 1. pratiSu [ ] koSThakAntargatAnAM sUtrAyAM vRttistruditA / sUtrANi tu jainendra paJcAbhyAmanusRtyA nirdiSTAni / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA0 5 pA0 4 sU0 47-55] mahAvRttisahitam 407 abhyaSajat / cena ra vyavAye-abhiSikSati / abhiSvajate / abhyaSvajat / cena ca vyvaaye| abhiSipvaGa kSate / gerityeva / dadhi siJcati / sado'prateH zayAmA apratagaH parasya sadeH sakArasya ghatyaM bhavati | abhiSIdati / niyoti / abhyaSIdat / bhyapIdata / casya / amiSipatsati / abhighasAdetyatra "sadisvajyoH parasya biTi" [5/ 4] iti dhoH patvapratipethaH / apratairiti kim ? pratisIdati / stambhaH // 144|| geriNaH parasya stambhaH sakArasya patvaM bhavati / abhipraznAti / pratiSTabhnAti / abhyA: bhnAt / paryaSTamnAt / cena ca vyayAye-abhilaSTambha / pratitASTabhyate / stammiA sautro dhuH / tasya azepadezatyAdaprAse pratiSiddhe yA pratve sUtraM pratimaGgrahArtham / uttarArthaM ca pRthakkaraNam / zrAlamyanAvidUre'vAt 1446 // aniNartha ArambhaH / ayAdgehattarasya stambhaH sakArasya patya bhatrati zrAlambane vidare cArthe / zrayaSTabhya zrAste / avAramnAti / bApannAt / avataSTambha / avidUre-avaSTatre sene | avaSTabdhA zarat / AlamcanAvidUre kin ! avastabdho vRSabhaH / vidUrapratiSedhAnnAnidUramAmannaM ca sagRhItam / vezca svano'zane // 5 // 4 // 50 // beravAJcottarasya stramaH sakAramya palvaM bhavanyazane'the / viSvati | mazabdamaznAtItyarthaH / avAdhaNati | vyavaNat / ayAyaNan | cena ca vyavAye -vipa vANa | apavANa / viSavaNyate / azana iti kim / visvanati / avasvanati mRdaGgaH / nAtrAbhyavahAravizeSaH / parinidhibhyaH sevasitasaya 15 // pari didi ityanepAH rAhA se gita mana ityeteSA sakAratya po bhavati / seva iti bhauvAdikaH sevArthoM dhumrayate / paripeyate / niSeyate / viyate / paryacana / nyapevata / dhyaSedhata | cena vyavAye-pariSivipate / paripitaH / niSitaH / vidhitaH / pagdhika / vipayaH / viSayaH / ghina bandhana ityasya tAntasyAjantasya ca mahazam / kecittu-saha (yogAkaraNAnniyamArthamapA) ahamicchanti / etebhya eva parasya phalamiti / sevAdInAM kharitalyAbhAvAzyAsaDalya na bhavati / mitrusahasadastusvajAm // // // 52 // pArenidibhyaH pareSAM siva saha mura snu, svaja ityeteSAM makArastha po bhavati / pariSonyati / niSIvati / visAvyati / parivahate / vivahate / nipaDhte / muT parimeya prayojayati / parikatA / pariSkaroti / "saMparyupAskRmaH suTa bhUSe" [4 / 3.110] iti suT / tatyAnA deza vAdaprAne itarayonAdyanta iti pratiniddhaM patve vacanam / gaiH parayoH payasiddhaH stusvaJjohaNamuttarArtham / aTo vyavAya vikalpo yathA syAt / vATA za|5|| sivAdInAmaTA vyavAye yA po bhavati / parzinaveriti kati / paryavIvyat / nyagrIvyat / paryasIvyat / nyasIvyatU / vyapIvyat | paryaSadata / vyasIvyat / nyaSahata / vyapahta / paryasahata / nyasahata / vyasahata ] paryaSTot / nyaSTot / vyaSTot / paryastot / nyastot / vystot| paryaHvajata | sthAvajata / vyavasta / paryaskhajata / nyasvajata / vyaskhajata / sivusahasayAmaprApte stusva prApte vibhASA | nivyabhyanupare syanvojIve // 54aa ni vi abhi anu pari panyatebhyaH parasya syandaiH sakArasya vA patraM bhavanyajIve / pariSyandate / niyandate / viSyandate / abhiSyandate / anupyandate / visyandate / abhi. syandate | parityandate jalam / ajIva iti kim ? anusyandate matsyaH / aova iti paryu dAso'yam / jIvA jIvasamudAyo jIvAdanyo bhavatIti vikalpaH siddhaH / anuSya-dete matsyodake / anuspandete / amApte vikalpaH / ve skando'te // 14 // 55 // veruttarasya skandaH sakArasya yA patvaM bhavatyane parataH / vipnnaa| viSkaanum / viskantA | viskantum / ata iti kina ? viskannaH / viskanavAn / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [ 0 5 pA0 sU0 56-65 pakSAta eka rAkArasya ke pati / pariSkantA / parilkantA | tarAzakespi yathA svAditi yogavibhAgaH / pariSkaraNaH | pariSkannaH / pariskandaH prAcyabharateSu || 5|4|57 // prAcyabharateSu pariskanda iti nipAtyate / pacAdyaci pUrveNa pakSe prAptasya pratyasyAbhAvo nipAtyate / pariskando narzata | prAcyabharataiSviti kim ? pariSkandaH / parisvadaH / 40= sphurisphulyorniniveH // 5448 // ni ni viityetebhyaH parayoH sphuri sphuli ityetayoH sakArasya vA pAro bhavati / zarvyavAye'pi tvam / niHSphurati / niHsphurati / niSkuti / nisphurati / viSphurati / visphurati / niHphalati / niHskulati / niSphalati / niskulati / viSphulati / viskulati 1 veH skambheH SaH // 5 // 4 // 56 // ruptarasya skannAH sakArasya SakAro bhavati / viSkamnAti / viSkambhakaH | punaH grahaNaM nityArtham | skambhaH sautro dhuH propadezaH | iNaH SIdhvaM luliTAM dho goDhaH || 524160 // intAdgostareSAM pIluliyAM dhakArasya dakArAdezo bhavati | cyopIDha num / 'lobIyam | acyovam | alodavam | "ghi" [ 5 / 3 / 43] iti sakham / caTve / yavRdave | "kR" [5111114] Adine pratiSedhaH / daNa iti kim ? kavargAnmA bhUt / pakSIdhvama / yadIdhvam / luliyAmiti kim ? studhve / studhvam / liti kartavyaM SIdhvamiti kim ? adhIyIdhvam / stubodhyam ityatra mA bhUt / dha iti kim ? pIvamityatra parasyAdermAbhUt / goriti krima ! parikeviSIdhvam / atra dhoH pakArasya Izabdasya ca samudAyaH pIyazabdo na tu goH paraH / arthabaharAparibhASA cAnityA / tena "aninasmangrahaNAmyarthaMbatA cAnarthakena" [50 ] iti siddham / beTaH || 4|6|| intAtgorusaro yaH iT tataH pareSAM pIluliyAM dakArAdezo vA bhavati / iy pa paratvaM zrutikRtamAzrIyate / labipIdyama / laviSIdhvam / iTa isagrahaNena grahaNAt / pUrveNa nitye prA'te / zralavitvam / zralavibhtram 1 seriDAgamo na luGa iti tadgrahaNAbhAvAd vyavadhAnamastotyaprApte luluvidve| luvi / * liTa eveAgama iti prApta vikalpaH / iyantAdgorityeva / AsinIdhvam / upadidIyidhve ityatra " is a " [4 / 4 / 62 ] iti yuTiM kRte irAntAdgorAnantaryamiTatsamudAyamatena yuTA citamiti tvaM na bhavati / tasmAnna nityo vidhiH / asti yatreNantAdgohattarI hi tatsambandhI va yakAraH / evaM tarhi veti vyavasthitavibhASA pUrvamavalokate / tato'trApi vikalpaH / I seleH saH ||5||62 // aJjule ruttaramya saGgasakArasya patvaM bhavati se / saGga ityatra " sUtre'smin suvidhiriSTaH " [5/2/114] iti isa: sthAne suH / zraGguliSo dadaH / bhaGgaliGgA yavAgUH / / bhAve karmaNi ca / ityeva aguleH saGgaH / zraGgulipadAtparasya padasya patyArambhAdvibhaktyA vyavadhAne'pi I prasajyate / bhIroH sthAnam ||5|4|13|| mIrodantarasya sthAnasakArasya patyaM bhavati se / bhiirusstthaanm| saityeva / bhIroH sthAnam | adhikAra yuddha | pRthagyogakaraNaM spaSTArtham / jyotirAyuSaH stomaH // 54|4|164 || jyotiSa AyuSu ityetAbhyAmuttarasya stomasakArasya po bhavati / jyotiSTomaH / AyuHSTomaH / "zari sarava " [ 514323] iti visarjanIyaH satyaM vA / tasya tvm| jyotiH nomasya dAhakam | stutsomA cAgneH || 5|4/65 // zragneruttarayoH stut soma ityetayoH stomasya kaH sakArastasya me po bhavati / zranit / cintena bAksaH / gragnISomI / "gauNa mukhyayormukhye sampratyayAt " [pa0] iha na bhavati / guNasaguNI agnisamau manuSyo / ata evAgnerItvAbhAvaH / agniSTomaH / vyutpattipatre "nAdyante" [6] iti pratiSedhaH prAptaH / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5 pA0 4 sU0 61-72 ] mahAvRttisahita be mAtRpitRbhyAM svasuH // 54 // 66 // mAtRpitRbhyAM parasya svasRmakArasya yo bhavati / mAtRSvasA / pitRSvasA / zranAdezakAro'yam / sa ityeva / vAkye na bhavati / mAtuH svasA / pituHsvasA / vAnupi || 5|4|167 // zranuSi se mAtRpitRbhyAmuttarasya svamakArasya vA po bhavati / mAtuHSvasA / mAtuHsvasA / pituHSvasA / pituH svasA / tAyA anup / frrige yacyastaH // 5468 // sa iti nivRttam / geriMgaH prAduHzabdAccottarasya anteH sakArasya yakArAdI ajAdau ca patvaM bhavati / zrabhiSyAt / nidhyAt / prAduyAt / zrabhivanti / nivanti / prAdupanti / bhiprAdurbhyAmiti kim ? dadhi sthAt / madhu syAt / pacoti kima ? anuvaH / anumaH / zrasteriti kim ? kevalaM sakAraM kriyAvAcinaM prati gisajAyapatyamatra syAt / anusUte iti zranumaH / zranuvaH zrapatyam zrAnusepaH } "catuSpAddbhyo Dhal" [3|1|123] iti dRJa | "DheH kham " [ 4|4|135] iti ukArasva kham / prAduHzabdasya tu kRbhvastiSveva prayogAt pratyudAharaNaM nAsti | nirduH supisRtisamAH ||5|4|6|| nis dus sutra ityabhyo visupitisamAnAM sakArasya yo bhavati / niHzuptaH / duSyutaH / mukusa | viduH / niHvRttiH / dutiH / sutiH / niHzramaH | duHSamaH | suramaH / viSamaH / "giprakaraNe sarvatra sudurjyA yoge pavaM neSyate " iti vacanam / "sudukho pratiSedho nuM vidhinatyamASaNadhyepu" iti vacanAt / sama iti sarvAdiSu paThyate / tasya "sama Tama vaikalye" [ dhA0 ] ityanena vyutpattipakSe'pi grahaNam / sUtiriti sUteH sUyateH muktezca kyantametra rUpaM samazabdasAhacaryAdgRhyate / tena visRtamityAdau patvaM na / supIti vikRtanirdezAdida mA bhUtu vizvana iti / agart tarhi kasmAnna bhavati / "halo'nAve: " [5 / 2 / 161] iti le kRte pazcAjiti supiratra nAsti / naitra yuktaH samAdhiH / halo'nAdeH khAtmAnirbhavatItyuktam / ekadezavikRtasya cAnanyatvAt supirevAyamiti prApnoti / sthAdInAmeva casya nAnyeSAmityapi nAsti / sunotyAdiSu sa niyamoM nivartakaH / evamapyanarthako'yaM mudhiH / dviH prayoge'pi dvitve samudAyasyaivArthavasA na kevalasya dhornApi catya / ciSupunaviparityatra "pUrvatrAsiddhIma" pa0 ] iti supiH patyabhUto dvirucyate / rorityatra / nirgatA sUtiH niHsRtiH / virAmI pareH sthalam ||5||3|70 // viku zamI pari ityetebhyaH parasya sthala sakArasya patyaM bhavati / viSTalam | kuSTalam | vika yadi tisau tadA sthalazabdenAntena "tikuprAdayaH " [113181] iti saH 1 zratisaJjJA cettAsaH / zamiSTatamiti sajjAyAM "ve dayApoH kvacit khau " [4 / 3 / 103] iti pariSTalam | zrambAmbagobhUmisavyApadvitrikuzekuzavagumaJji puJjiparamebahirdivyagnibhyaH sthaH // 35 / 4 / 79 // zrambA amba yo bhUmi madhya apa dvitri ku zeku zaGku aGga maJji puji parame bahi dina agni ityetebhyaH uttarasya sthAsakArasya yo bhavati / ambAlaH | sajJAyAM tu "ve GacApoH kvacitkhI ca " [4/3/173 ] iti prAdeze satyasvaSTiH | ambaSThaH / goSThaH / gAvattiSThantyasminniti kavidhAnam / bhUmiSThaH / sanveMdraH sArathiH / apaSThaH / dviSTaH / | kau sitaM tiSThatIti kuSTaH | zekuSTaH | zakuSThaH / aSTaH | maJjiSTaH / pujiH / parameSThaH / vahiSThaH / diviSTaH / zragniSTaH / sarvatra " supi" [zarA] "sthaH" [2] iti kaH / sya ityakArAnto nirdezaH kim ? gosthAnam / gosthitiH / atha satyedA sArathiH / parameSThI vidhiH | "parame kitu" [ u0 sU0 ] iti ini va kathaM tvam ? muSAmAditau draSTavyau / "pe kRti bahulam [4 / 3 / 132] itapo'nupU / supAmAdiSu ca // 5|4|72 // sakArasya yo bhavati / syatermani sAma / zobhanaM sAmA'sva supAmA / evaM nipAmA | dupAmA / suSedhaH / niHSedhaH / duHSedhaH | "suH pUjAyAM na giti" [11417 ] iti saH niryupozca kriyAntaracipakatvAdagatvamiti gilakSaNaM patyaM nAsti / gitve'pi sedhate: "sedho gartA" [5|4| 76 ] R Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNama 410 [a050 sU073-78 1 iti pratiSedho mA bhUt / suvandhiH / niHSandhiH / duHSandhiH / zrayamanAdezasakAraH / suSThu | duSThu | tiSThaterauNAdikaH kuH / zratra "nAthante" [52476 ] iti pratiSedhaH prAptaH / gaurisakthaH / "asisajjiyAM mithaH " [ u0 sU0 ] iti vithaH / gauryAH savayIya saktyi yasyeti case "svAGgAci samanaH " [ 4 / 2 / 113 ] iti TaH santaH sana | "moso iti" [4.30] iti Tilae " sthApoH " [4|3|173] ityAdinA prAdezaH / pratiSNikA | pratipUrvAt snAteH " zrAtI gau" [23] iti kaH / TApU / tadantAt svArthe kaH punaSTAp "ke'NaH" [5/2/125] iti / pratvavasthetyAdinetvam / nauvedikA / dundubhimeyanam | sapA | "puti sanjJAyAmagakArAt" [ga0 sU0] / hariSeNaH / sAdhuSeNaH / evIti kimarthaH 1 darisandhiH / saJjJAyAmiti kim ? pRthvI senA'sya pRthusenaH / zragakArAditi kim ? vizvaksenaH | isako rityevA sarvasenaH 1 "nakSatrAcA etijJAyAmagakArAt " [ vA0 sU0 ] / rohiNipeNaH / rohiNisenaH / bharaNipeNaH / bharaNisenaH / agakArAdityeva / zatabhiSaksenaH / zravihitalakSaNaM patyamiha draSTavyam / prAtyamiGasti // 54 // 73 // prAduttaratva amiGa sakArasya yo bhavati takArAdau hRti parataH / sarpiSTaram | sarpiSTaman | catuSTayam / sarpiSThA | sarpiSTvam / sarpiSTho vibheti / padAnte'pi patvArthamidam / prAditi kim ? gIstarA / dhUstarA / chatIti kim ? sarpistatra / abhiGa iti kim ? minyustarAm | hindustarAm | takArAdAtriti kim ? sarvizsAd bhavati / pUrvasya mA bhUt / parasya "sAt" [5477 ] ityeva pratiSedhaH siddhaH / nisastapatAvanAsevane || 514 74 // nisaH sakArasya tapatI parataH So bhavatyanAsevane'rthe | muhurmuhuH kriyAyAH sevanamA sevanam / niSTataM suvarNam / nistaptA arAtayaH / sakRttatA ityarthaH / anAsevana iti kim ? nistapati suvarNa suvarNakAraH / muhurmuhustapatItyarthaH / idamadhyante vidhAnArtham / dhunirdezArthastipA nirdezaH / niSNAta nadISNAta pratiSNAtAbhiniSTAnakapiSThalapraSThadhiSTara viSTAra gadhiSThira yudhiSThirAH ||5||7|| niSNAta nadISNAta pratiSNAta zrabhiniSyana kapiSTale praSTa viSTara viSTAra gaviSThira yudhiSThira ityete zabdA nipAtyante / "ninadIbhyAM snAtasya kauzale pavvam" / niSNAtaH kAvyakaraNe | nadISNAtaH / nadIsnAne kuzala ityarthaH / nisnAtanadI snAtAcanyatra / yoSi "supi" [27] "sthaH " [22] iti yogavibhAgAtke kRte nadISya iti / tasya suSAmAdiSu Satvam / pratiSNAtaM bhavati sUtra cet / pratisnAtamanyat / zrabhiniHSTAno bhavati varNazcet | abhiniyoM parasya stana dhvana ityasya kartari ghatra rUpam / zrabhiniHstanyata iti zrabhiniTAnI visarjanIyaH | abhiniHstAno'nyaH / kapiSThalo bhavati gogazabdazcet / kapiSThalo'patyaM yasya kApiSThaliH / AdyaH pumAnapatyasantateH pravartavitA loke gotram | tato'nyaH kapisthalam / pRSTha iti prAt sthasya patyama grAmiNa pratiSTate iti praSTho devadattaH / praSTo gauH / prastha ityanyantra | agregrAmiNItyatra " kumati" [ 5/4/17] iti Natvam | "na bhAbhUpUjka migami " [ 5|4|113 ] iti : kAsthasya pratiSedhaH / "teH starasya vRkSAsanayoH 1 m" / vipTaro vRkSaH / viSTaramAsanam / tristara ityanyatra / "veH svArasya chandonAmni Satyam" / viSTAsa paktichandaH / viSTAraH bRhatI chandaH | "indaH khau" [ 2 / 3 / 32] iti ghaJ / padasya vistAra ityanyatra "gaviyudhipUrvasya sthirasya saJjJAyAM pazvam" / gaviSThiro yudhiSTiro gozabdAdahalantAdapi nipAtanAdIpo'nup / viratha yudhisthira ityanyatra / nAdhante ||5|4|76 // padasya khAdAvante ca tvaM na bhavati / dadhi siJcati / madhu sita | agnistatra | vAyustatra | "ieko" [5/4/37] "dhyAdezayoH " [554 / 33] iti pratve prApta pratiSedhaH / sAt ||5|4|77 // sAdityetasya ca patvaM na bhavati / zragnisAt / madhusAt / sico yaGi || 478 // sico yaGi parataH SatvaM na bhavati / sesicyate / "svAdezayoH " [54 36 ] iti prAptiH / athAmisesicyate parisesicyate ityatra gilakSaNaM SatvaM kasmAnna bhavati ? " yena Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 5 pA0 4 sU071-86] mahAvRttisahitam 411 nAprAptanyAyema" [10] "nAcamte" [415/76] ityatvaiva pratiSedhasya bAdhakaM gilakSaNaM na sico yatItyasya / athavA "purastAdapavAdA anantarAna vidhIm bAdhante nottarAn" [10] iti yaGi sarvatra pratiSedhaH / yasIti kim ? pariSiSikSati / sedho gatau // 7 // sedhatergatyarthasya patvaM na bhavati / amisevati / pratirodhati gAH / "sthApana yasedha" [5/56] ityAdinA prAptasya pratiSedhaH / gatAciti kima ? pratiSedhati pApam | nivArayattItyarthaH / / nistabdhapratistabdhau // 8 // nistabdha pratistabdha itImau zabdau nipAtayate / nistabdhaH / prtistbdhH| te parataH "stambhaH" [paadh||4] iti prApte pratiSedhaH / soDhaH ||shkssaa8|| saha soDhabhUtasya SatvaM na bhavati / parisoDhA / parisoDham / evaM nisoTA / visodA / parinivibhyaH "sicusahasuTssusvakSAm" [5452] ityanena praatiH| sodabhUtasya grahagaM kim ? parighahate / niSahate / soDha iti she| sodabhUtasyAnukaraNaM hasA nirdissttH| stambhusiyusa kaci // 4/82 // stambhu sitru saha ityeteSAM kaci parataH patyaM na bhavati / abhyatastammat / paryatastambhat / "sambhaH" [54548] iyaTA cena ca vyavAye ginimittaM pratiSidhyate / siMthusahostu parinivibhyaH parayoH "vATA" [5 / 4 / 53] iti vikalpaH prAptaH | paryasISivat ! nyasIdhivat / paryasopahan / nyasISAt / sarvatra gimuktANic kriyasai / gilakSaNasya ityasyArya pratiSedho na tu "tyAdezayoH' [41 // 36] ityanena cAduttarasya vyavahitatvAt / / sujaH syasanoH ||5||4aamaa sunoteH sakArasya sya san ityetayoH parataH patyaM na bhavati / abhisopyate / parisoyate / abhyasoSyata / paryasodhyata | smi| susUpatti / naitadhuktam / "pariNa cASNiAssoreva" [5/1] iti niyamAdatrAprAtiH / idaMtahi abhisusa / amApa "smAI yaSa dhasya" [555] iti niyamAdaprAmiH / tatroktam / ginimittaM sthAdInAmeva SatvaM nAnyasyeti / svipi tAMdAharaNam / abhisuraH / ritve visarjanIye ca kRte "paNi" [5441] iti niyamAbhAvAccAtparasya prApta patvaM pratiSidhyate / syasanoriti kim ? supAva / sadisvajyoH parasya liTi shaa4|| sadi svani ilvetayoliTi parasya patvaM na bhavati / abhiSasAda / niSasAda / abhisssvje| nisssvje| "liTi svaGgavA na khaM bhavatItyupasaMkhyAtamyam" [bA0] abhiSaNvaje / viSaSdhaje / sadeznena vyavAye "sado'pratteH' [5 / 3 / 47] iti syaostu "syAsenaya" [5446] ityAdinA pratye prApta pratiSedhaH / yo no NaH samAne // 45 // padasyeti vartamAnaM samAna ityanena samAnadhikaraNaM jAyate / pakArarephAbhyAmuttarasya nakArasya NakArAdezo bhavatti samAne pade cenimittAnamittinau bhavataH / kuSNAti / mummAni / AstIrNam / vistIrNam / samAna iti kim ? muni yati / sAdhurnayati svrgm| "dhinvikRNamyora " [2/1175] ityatra NatvanirdezAt RkArAdapi parasya NatvaM bhavati | tisRNAm / mAtRNAm / SakAragrahaNamuttarArtham / avyavAye ghaTutvenApi siddhametat / aTakupvAGyayAye'pi // 86 // aT ku pu Ara itathyavAye anyavAye'dhyanena prakArarephAbhyAmuttarasya nakArasya go bhavati / aTa / varSaNa | vRSeNa / giriNA | mekaNA | ku | niSkaraNa / zukaraNa | arkaNa / mUrkheNa | koNa / dIryeNa | pu / puSpeNa | sarpaNa | darpaNa / repheNa / garbhaNa / darbheNa | dharmeNa / grAGa 1 paryANam nirAgItam / aGgrahaNenaiva siddhe pAGgrahaNaM "padamyavAye'pi" [511116] asya bAdhanArtham / aAdiSvekenAkena ca vyavAye ragatvaM jJAtavyam / ubhayathA vAkyaparisamApterAzrayaNAt / yathA gargaH saha na bhoktavyamekenAke. nena ca saha na bhujyate / iha kathaM evam haNam / chahaNIyam / "rASTra mahU tuMha hiMsAH " / tUM haNam / tRhaNIyamiti / anusvArasyAyogavAhatyAdaDagrahaNena mahAmati gatvam / taduktam-"prayogavAho yoSTastatra tatra Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ph jainendra-vyAkaraNam [ a0 5 pA0 4 sU0 80-60 tA bhavet" iti / "rivi ravi gatI" ityasya / rizvanam / rievanIyam / jhayaratvAbhAvAdanusvAge nAstIti etvAbhAvaH / tRmpaNam | tRmphaNIyamityatra parasvatvasyAsiddhatvAdanusvAro'stIti etvaM bhavati / pUrvapadAt khAvagaH || 47 // khu iti vartate / pakArakacataH pUrvapadAt gakArAntAt uttarasva nakArasya No bhavati viSaye / puSpaNandI / zrINandI / zrInandizandasya sumnAdiSu patthaM niSiddham / kharaNamaH 1 bAzrIH / khAviti kima 1 zukanAsikaH / dIrghanAsikaH / iti kim ? gavanam | kSumnAdiSu nRnamanatRpnotizabdayoH pratiSedhavacanaM jJApakam RkArasthAne phAdajaMzena vyavahitatvAt padasya NatvaM bhavatIti ecaprAtiH | niyamArtho'yaM yogaH / pUrvapadasvAyeva nAnyatra / atha pUrvapadAdeva khAviti kasmAnna niyamo bhavati / evaM sati khu niyamaH svAt / anuviSaye pUrveNa tvasiddheH "vAhmAdvAnam" [5/412] itvAcArambho'narthakaH syAt / yatra se kRte samudAyAcyA vibhaktI tathA samudAyasyaikapadatve pUrveNa prAptirastIti niyamoM ghaTate / pUrva tu mANAyayavApekSam / pUrvapadazabdazva sambandhizabdaH / tenottarapadasthasya nakArasya NatvaM niyamo nivartayati na pUrvapadasthasya nApi tyasthasya 1 karaNapriyaH | khArapAyaNaH / karaNaM priyamasya / kharapasyApatyamiti vigrahaH / zraga ityanantarasya pratiSedhaH prApnotIti cet tatra ko dopaH ? khau cAkhau ca pUrveNa tvaM syAt / evaM tarhi laga iti yogavibhAgaH / tena vidhiniyamayoH pratiSedhaH | yanaM puragAmizrakAsiddha kAzArikA koTarAgrebhyaH ||5||8|| khAviti vartate / gA mizrakA siddhakA zArikA koTarA ma ityetebhyaH paraM vanaM vinamyate / vinAma iti pratyayayoH sa pRggAdaNam | mizrAvaNam / sikAvaNam / zArikAvaNam / koTarAvaNam / tAse kRte pUrvapadasya "girivane kiMzukakoTarAyoH khA~" [4|3|220] iti dIlam / vanasyAye zravaNam | "rAjadanta" [113466] grAdityAtpUrvanipAtaH / "Ipola:" [4 / 3 / 127] ityanupU / "siddhe satyArambho niyamArthaH" / etebhya eva vanaM vinamyate nAnyebhyaH / manoharavanam | atha puragAdibhyo vanameva vinamyate nAnyaditi kasmAnna niyamaH / evaM sati pugAdiniyamaH syAt / vanaM zvaniyataM tasya strau pUrvaNaiva tvaM siddhamityuttaratre sAvapi prAdibhyaH paraM vanaM vinamyata ityapizabdo'narthakaH svAt | zAyate puragAdibhya eva dhanaM vinavate iti niyamaH / puragAdInAM kRtadatyAnAmuccAraNaM kim ? ya yathA syAt / idameva jJApakarmanityaM ko dInamiti tena lambakarNaH / vi / i kamalaru ityevamAdi siddham // prAntaniHzare kssupttaamrkaarnnykhdirpiiyuunaabhyo'khaavpi||54|| I zranta nim zara ikSu lakSa Amra kA khadira pIyUkSA ityetebhyaH paraM vanaM vinamyate zrakhAvapi khAyapi ca / pravaNam / antagaNam / nirvaNam / zaranazam / ikSuSAm | 'lkssvnnm| kaaryvgm| khaTirAma pakSAvaNama / gataM canabha.. zrantargataM danam, nirgataM vanamiti vigrahaH / zaraNAdiSu vAsaH / ye zroSanitizA na bhavanti tebhyaH kho khau ca pUrvAbhyAmaprApte vidhiH / auSadhi vanaspatizabdebhyastu khAtramA vidhiH / atarasUtreNa vika prApte nityArthI vacanam / apizabdasya pUrvasUtre prayojanamuktam / vibhASISadhivanaspatibhyaH || 4|4|10|| oSadhivanaspatizabdebhyaH paraM vanaM vibhASA vinamyate / zrISadhibhyaH- dUrvAcAn / durbhAvanam | bIhivaNam / zrIhivanam / vanaspatibhyaH - karIravaNam / karovanam / ArakaraNam | Arukavanam / vyavasthitavibhASA''zrayaNAt dvayakSa strvakSarayovikalpaH / teneha na bhavati bhadradArucanam | "IrikAdibhyazca na bhavati " [a0] / IrikAdhanam / timiravanam / samIravanan / khau puragAdibhya eva vanaM vinamyate ityakhAciyaM vibhASA / khau tvasiddhatvAnniyamena vAdhyate / yadi khApi prayogo'sti vibhASeti yogavibhApAnniyamanAcA draSTavyA / bahutvanirdezaH paryAyArthaH / yaha vanaspatigrahaNe vRkSANAmapi grahaNam / yataH-- "phatI vanaspatirjJeyo vRkSAH puSpakopagAH / " Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvRtisahitam 413 050 40 11 - 26 ] puSpaphale anyataracopagacchanti ye te vRkSAH / tatra yo vanaspatiH sa vRkSo bhavatyeva / vRkSastu nAvazyaM vanaspatiriti vanaspatigrahaNaM kRtam / etebhya iti kim ? zirIpavanam / zirISANAmadUrabhavo grAmaH tasya vanam / "varaNAdeH" [312 / 62 ] ityup / uSi kRte "yuktavasi liksa rUye" [998 ] ityanena lisorevAtidezo na vanaspatitvasyeti gatvAbhAvaH | ato'GkaH // 54 // 62 // cakArAntAtpUrvapadAduttarasya brahRno nakArasya NatvaM bhavati / pUrvAhNaH / zrapa rAhuH | "pUrvApara prathama " [ 113/53 ] Adi sUtreNa pasaH / " rAjAhaH sakhibhyaSTaH " [ 423] iti TaH / "bhyo''GkaH" [412110] hatvanAdezaH / zrata iti kim ? nirahaH / durahnaH / nirgatamahaH / dudhamahaH / taparakaraNaM kim ? parAvRttamahaH parAhUnaH / grahUna iti sUtre vRttighaTitaikadezo vAntaH / "sUtre'smin subvidhiriSTaH" [52114] iti tAsthAne yAnirdezAd vyAkhyeyaH / ahUna iti akArAntanirdezAddIrghAhunA zaradityana bhavati / dIrghANyAnyasyAmiti yase "boDkhe" [3 / 1161] iti vA DIvidhiH / bAhyAdvAhanam ||5|4|6|| kAlasAmAnye baudavyaM vAhyam / vAhyAduttarasya vAhanasya evaM bhavati | Uhyate'neneti vaddanam / prajJAditvAt svArthiko's / ato vA nipAtanAdudItvam / ikSuvAhaNam / zaravAha - gam / karmaNi tAsaH / bAhyAditi kim ? suravAhanam / surasvAmikamityarthaH / evaM naravAhanaH / nAtra bAhyAtparaM vAdanam, kintu vAhanAt / vAhyavAhakasambandhe tvaM bhavatyeva / sukhANam | naravAhaNam / khau pUrvaNasiddha naravANa iti / pAnaM deze // 5463 // nanakAra evaM mAta deze gamye / sarvatra pUrvapadasthAnimittAditi vartate / kaMpAyaprogAH gAndhArayaH / kSIrapANAH AndhrAH / sauvIrapANAH dramiNAH / surApANAH prAcyAH / zratizayo gamyate / tAsyAtAcchandyamiti manuSyAbhidhAne dezAbhidhAnam / pIyate iti pAnam / "yuddhyA bahulam " [2|3|64] iti karmaNi yu / kapAya pAnamerAmiti kartari tA / deza iti kim ? dAkSipAnam / zrIkhAnA gopAlakAH / cA bhAvakara || 1464 // bhAve karaNe ca ya: pAdastakArasya vA rAtvaM bhavati / bhAve-kSIrapAgam | kSIrapAnaM vartate / karo- pIyate'neneti pAnaH / vArimANa: 1 vAripAnaH kaMsaH / veti yogavibhAgAdvirinadyAdiSu vA tyam / cakragadI / cakranadI / cakraNitamyA | cakranitamyA | mRdantanubhaktyAm ||5|4|6|| mRdante tumi tribhaktyAM ca yo nakAraH tasya niminAda vA NatvaM bhavati / mRdandaroM bhAvAviNa / mAcApinI / zrIhiMyApiNI / zrIhivAvinI / "prAmo'bhIye" [26] iti Nin / numiM / bhASavAvAriza | mApApAni / "lazcayapratipadokkayoH pratipadokasthaica" [50 ] iti numo mRdantaprahaNenAgrahaNam / vibhaktyAm bhASavApeNa / mApatrApena / brIhiMtraNa | brIhivApena / niyamAdaprApta vikalpaH / pUrvapadAditi vartate tena sambandhAduttarapadaM yanmRtsam tadantasya vikalpaH / teneha na bhavati / bhaginI garga bhaginIti | vadA zu gargabhagazabdAnmatvarthIya chan tadA tvaM bhavatyeva / gargabhagiNIti / "pUrvapadAkhAgaH" [51487] ityanenottarapadasthasya nakArasya NatvaM nivartyate / na yasyasyetyuktam / yathA mAtRbhogINa ityatra samudAyasya samAnapatye / puruvAriMgI ityatra vikalpasya hiraGgatvAdasiddhatvAccAdisUtreNa natvam / mAyavApiNA mAnavApinA ityatra pUrvapadasthAnnimittAtparasya vidhiriti / mRdantatvAdvikalpaH / veti vyavasthitavibhASA'nuvartanAdiha na bhavati / zrAcAryamUnA | kSatriyanA / prapakkAni / paripakvAni / dIrghAhI zaraditi / ekAca rAH // 44 // 66 // ekAca zrI pUrvapadasthAnimittAvarasya mRdantanu vibhakInakArasya kAro bhavati / brAhaNau / vRtrahaNau / kSIrapANi / turApANi / kSIrapeya / surApeNa / " prAtaH kaH ' " Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494. jainendra-vyAkaraNam [rArA3] iti kaH / surAyAM vAci vitrateH "surAzIdhvoH pivaH " [2/1312 ] nisvArtham / [a0 5 kumati || 4|4|17|| kArgavati ca yau mRdantanu vibhaktI nakArasya NatvaM karayuga | ikSuyuge / anekAdhvarthaM vacanam / kAviti siddhe kumatIti matvarthIyaH ghau prApaNArtham / anyathA "yenAkhi vidhi" nyAyena kabargAdAveva syAt / 0 4 sU0 17-101 iti Tak / punagrahaNaM bhavati / icchuyugiyo / kim ? akabargAdAvapi gairase'pi vikRteH // 54 // 68 // geruttarasya sAmarthyAddharvikArasyAse'pi zo bhavati / zrase / praNamati / pariNamati / seAyakaH / pariNAyakaH / vikriyate iti vikRtiH nakAraH / avayavavikAre samudAyasya dhorvikAro yayaikadezA'laGkAre'laGkRto devarasa iti / tato vikRti prati kriyAyogAt prAdInAM gitvam / geriti kim ? munirnayati svargam | pragatA nAyakA asmAdmAsAt pranAyako grAmaH / apigrahaNaM kim ? se pUrvapadAt khAviti niyamAt etvaM na syAt / nanu gatvasyAsiddhatvAnna niyamaprAptiH / idamevApigrahaNaM jJApakam 1 "na yoge yogo'siddho'pi tu prakaraNe prakaraNamasiddha N bhavati / tena niSkRtaM duSkRtamityatra " iNaH vaH" [5427] iti tve kriyamANe " iduGa: " [ 54128] iti satvaM nAsiddham / vikRtairiti kim ? pranRtyati / nartakaH / yamopadeziko nakAro na tu " yo naH" [ 4 | 3 | 54 ] ityanena vikRtaH / " nRtinandina kinAnAthadarja" nazeH zaH // 24 // 66 // nazeH shkaar| ntasya NatvaM bhavati / praNazyati / pariNazyati / praNAzakaH / pariNAzakaH / za iti kim ! pranaSTaH / pranaSyati / zakArasyaiveti niyamAt tvAbhAvaH / nazereva zakArAntasyeti kasmAnna niyamaH / anyasya zakArAntasyAsambhavAt / sambhave vA etvopadezAdeva vyAvRttiH / tvopadezI hi " naH" [ 4 | 3 | 54 ] iti vikRtidvAreNa gatvArthaH / nergadanadapatapadabhumAsyati hantiyAtivAtidvAtiplAticapativahatizAmyaticinotidegdhiSu ||5|4|100 // miyAnimittAt parasya gernernakArasya NatvaM bhavatyase'pi gadAdiSu parataH / praNigadati / pariNigadati / se'pi / praNigaditA / pariNigaditA / praNinadati / prariNinadati / praNinaditA / pariNinaditA / praNipatati / praNipatitA / praNipate / praNipattA | susajJe praNidadAti / prakhidAtA / praNidadhAti / praNidhAtA / mA iti maameohm| praNimimIte / praNimAtA | meGaH kRtAtvasyaiva grahaNam / prazibhAsyate / praNimAtA / "mI hiMsAyAm" / "miz pracepaye" ityanavoH "mimmIndIko pye ca" [4/3/43 ] iti kRtAtvayoH " mA mAne" ityasya ca na grahaNam / asya zeSavenottaratra veti vyavasthitavibhASAtaH sarvamidaM labhyate / praNidhvati / praNipAtA / praNihanti / praNihantA / praNiyAti / praziyAtA / praNivAti / praNavAtA 1 prasiddhAti / praNidAtA | prasAti / praNisAtA maNivapati / praNibaptA / praNivahati / ! praNivodvA / praNizAmyati / praNidyamitA / praNicinoti / praNi cetA / praNidegdhi / praNidegdhA / gadAdibhvI nirdezAdanantarasya kAryamityaTA vyavAye kathaM Natvam / praNyagadat / parieyagadaditi / zraDAgamazva govihito vikaraNAntazca gurazakyo gadagrahaNena grahItumiti / naiSa doSaH / zravyavAye iti maNDUkaplutyA sambadhyate / tivA nirdezA yacantanivRttyarthAH / yAnte'kakhAda ||5|4|10|| goriti vartate / akArAnte akakArakhakArAdau dhau parataH girathAnimittAdvA ne bhavati / praNipacati / pranibhavati / pariNibhinatti / parinibhinatti / zrapAnta iti kim ? pranipeSTA / antagrahakhAnupadezArthamihApi na bhavati / pranipekSyati / pracchezkArAntatvAd bhavati / pratipraSTata vAdAviti kim ? pratikaroti / pranikhAdati / zracApi akkhoriti siddhe zrAdigrahaNamupadezArtham / pranicakAra / pranicakhAda / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zra0 50 4 sU0 102 - 110 ] mahAvRttisahitam 415 himyormunoH ||4|4|102|| ri bhI ityetayoryo danau tayo bhavati nimitAt / prahiNoti / pratiH / pramINAti / pramINItaH / evIvayoH kRtayoH ekadezavikRtasyAnanyatvAraNatvam / Ani || 5|4|103 // zrAnItyetasya bhoH parasya No bhavati / zrAniM prati gitvAbhAvAdiSTa gigrahaNaM zrAdimAtropalakSaNam / pracapANi / prApayANi / zrarthavadgrahaNaparibhASA'rthavata eSa neharaNAdiha na bhavati / pravRddhA vA yeSAM tAni pAni mAMsAni / AnItyavibhaktIko nirdezaH / I go'niteH || 5|4|104 // geH parasyAnitakArasya No bhavati / prANiti / paryagiti / zravyavAye'pi / paryANIt / punagrahaNamapavAdaviSaye'pi NatvArtham / he prANa ? iti / kAyantasya ciH / " zrantasya " [54115] iti pratiSedhaH prAptaH / dipA nirdezo yaGgayantaniSvatyarthaH / sacayobhau ||4|4|105 // sacastrAnite sabhI nakArI vinamyete / geriti vartate / prANiNiSati / parANiNiSati ! parANigat / atra dvitve kRte carUpeNa vyavadhAnAGkornakArasya na prApnotItyevamarthaM sUtram ubhaugrahaNaM kimartham ? yAcatA pUrvakArasya pUrvasUtreNa NatvaM siddham / ghostvArambhasAmarthyAnnakArasya vyavadhAne'pi bhavi yati / nApi dvitIyasya NatvamucyamAnaM pUrvasyApavAdaH / sacasyeti yasa nirdezAt / anyathA cAdityevocyeta / niyamArthaM bhaugrahaNam-geranantaramubhayoreva tvaM na tRtIyasya / prANiNipayateH luGi koca ca kRte punaH kacidvive sati prANiNiniSat / nanu ca "pUrvazrA siddhIyamadviskhe " iti vacanAn kRtaNatvasya dvitve sati ubhayorNatvaM labhyata iti nArtho'neneti ubhau mahaNArthaM tarhi sUtra kartavyam / natra "pUrvayA siddhIyamadvive" itIdaM sarvAyam anyathA zrajidadityatra tvadhatvakhAnAmasiddhatvAbhAvAt hUti ityetasya dvitvaM na syAt / hanteradhaH || 5|4|106 // zravartisva hanternakArasya No bhavati / geriti vartate / prahRSyate / parihaNanam / antaHzabdasya gisaJjJoktA / zrantarha eyate / zrantanam / uttaratra veti vyavasthitavibhASAvalokanAta dezaviSaye na bhavati / antarhenano dezaH / zrava iti kim ? pradhnanti / prAdhAni / "ghanAnvardhaNa" [2/3/61] Adi sUtre antardhaNAdInAM nipAtanAraNatvam | agha iti yogavibhAgAt / hanterapUrvasyaiva gulam / teneT na bhavati / vRtraghnati / saJjJAyAM " pUrvapadAkhAvagaH " [ 47 ] iti NatvaM prAptam / grasajJA " ekAjU caugaH [546] iti / " vA SoH // 524 907 // makArayakArayoH parataH hantenaikArasya vA bhavaM bhavati / praharavaH / grahanvaH | praharamaH | mahanmaH / vAgrahaNaM pUrvavidhInAM nityArtham / hRtyacaH || 5|4|108 || kRtstho yo nakAraH tasyAca uttarasya No bhavati sa cennakArapaze bhavati giyAnimittata / kRtIti nakArasya vizeSaNaM nAcaH / kRtsaczakAccAcaH parasya nakArasya NavaM bhavatItyarthaH / prayA. m / pravaNam / prayAyamANam / prayANIyam / zrayAnti te nRpa / prayAdiNaH / prahINaH / prahRoNavAna | antaHzabdasya gitve antaryANam / antarayaNam / veti vyavasthitavibhASAbhisambandhAdiha na bhavati / antarayano deza iti / ihApi bhavati / nirviNNaH prAnnAjIditi / ca iti kim ? prabhugnaH 1 zerpA ||4|4|106 // eyantAyo vihitaH kRttasthasyAca uttarasya makArasya vA vaM bhavati / geriti vartate / prayApaNam | prApanam / nanu prayAbhyamANa ityatra yatA vyavahitatvAt kathaM kRto gatvam 1 aGgvyavAya iti vartate / eyantAdvihitasya kRto vyavAye'pi NatvaM bhaviSyati / pUrveNa nitye prApte vikalpo'yam / halazcejuGaH ||5|4|110 // ijuGaH sarvasya halantatvAt hRtprahaNamAdivizeSaNam 1 hajAderijuDo ghoH parasya kRti nakArasya vA tvaM bhavati gernimittAt / prakopaNam / prakopanam / pramohaNam / pramohanam / "kRtyacaH [5/4108 ] iti nitye prApte vikalpaH / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam [a0 . pA0 5 sU0 111-123 [saMnuma ijAdeH // 24 / 111 // nisanipAnindo vA // 2 // 11 // na bhAbhUpUkamigamithyAyovepAm // 5 // 1113 // ghAt padAntAt // 5 // 4134 // antasya // 5 // 15 // padavyatrAye'pi // 916 // ] subhnAdiSu // 5143157 // tumnA ityevamAdiSu zabda nakArasya gAkArAdayo na bhavati / tubha | kSumnAti / nRpa / gapnoti / idameva jJApakam / nRSiH svAdAvasti / ekadezavikRtasyAnanyavAna kSumnAnaH / humnanti / hapnu tH| tRpnuvanti / trikaraNAntanirdezaH kim ? jopaNam / tAgA m / nandiA / janTana nagara ilegAM "pUrvapadAtvAvagaH" [5/4/87] iti evaM prAptama / harinandI / harinandanaH / girinagaram | nartana nadana gahana niveza nivAsa agni anUpa etAnyuttarapadAni sazAyAmca / parinartanam / parinandanam / bherInadanaH / parigahanam / zanivezaH / zaranivAsaH / zarAgniH / darbhAnapana / aAcAryabhoMgInaH / "prAcAryAdaNarca ca' [ga0 sU0] / grAcAryAnI / "canurhAyanI vaNi draSTayyA" vA] / "IrikAdIni ca vanosarapadAni sajJAyAm" [cA0] 1 IrikA / timira | mamIra / kubera / hari | kaura / iti IrikAdiH / praacaary-yuunaa| ksstriyyuunaa| dAhinI zaraditi / abhihitalakSaNoM sAtvamatipedhaH kSumnAdiSu draSTavyaH / na nRteryaGi // 54 // 918 // nunadhi rAtraM na bhavati / nazenalyo / nInRtya / nagaiyante / bA / tyAzrayAn / nana / narinati | marInati / / stoH zlunA zyuH // 5 // 4 / 116 // sakAratavargayoH zakAracadharmAbhyAM yoge zakAra cava bhavAH / atra sthAnyAdezavoyathAnaMyama , syAninimittayostu neNyate / "zAra" [54|123] iti savargasya catvaM pratinidhAjjAyate / sakArasya zakAreNa / jinAlayazzobhate / tasyaiva cavarmeNa | dhanyazninoni puNyabhU | onazca / tRzcati pApA / munizchinanti karmabandhama / tavargasya zakAre gae / agnivicchte| tvamamimiti ze tRtvama / pUrvaNa zakAreNa / "zAt" [5/123] iti pratibaMdha vakSyati / tavargasya cavargaNa / taccavicinoti | tattvayi chAdayati / nAyajayati! sariyaH / bhavAnakArIyati / zcAviti siddhe zcuneti niraMzaH zAditi pratiSedhazca jJApanaH / parasa pUrveNa ca cunA yoge cucamiti / tena rAjJaH / yaaaa| "masjinazomali" [5/1 / 31] iti nirdezAna majati / mujjatI tyatra cuce kartavye jazvaM nAsiddhama / TanA TraH // 20 // sakAratavargayoH kAracyA yA yoge pakAraTakA bhavAH / atrApi "na toH pi" [111122] iti pratiSedhAt sthAninimittayoryathAsamayAbhAvaH / sakArasya prakAreNa / karaparAI / tasyaitra navagaNa | azvaSTIkate | YSayati / rAvargasya prakAreNa pareNa pratiSedha vakSyani / pUrveNa peSTA / pama / navargasya TakagaMNa / bRhaTTataH / aTa attttte| takAropadezaH yipi kAntaye ca kRte zravaNArthaH / mahadAvati / aDDu | adyati / zvAciaukate / bhavANAkArovati / padasya TonAmnavatinagarI ||51122pdsy ToH pareSAM nAmnani nagarI inyanepAM TutvaM bhavati / paNNAm / paraNAvaniH / ghaeNagaryaH / niyamArthamidam / padAntoH parasya nAmnatinagarItyasyaiva nAnyatyeti / tattvAmRtaliT tarati durUm / padAntasyaiva niyamAdihApratiSedhaH / IDa smRtau / ii| padanyeti vartamAne punaH padasyati grahaNamannArtham / nanu tathApi nAmnavatinagarISu parataH pUrvasva padAntavAsaddhaH padasthati kimartham ! atulyajAtIyasya sakArasyApi paratya pTutvanizruttirvathA syAt / madhuTiT sIdati / na toH pi ||shaa122|| tanvargasya pakAre yadunaM tanna bhavati / Tulyamuktam / nIdhA pohazaH / bhavAnapaNDaH / 1. prasiSu [ ] koSThakAntargasAnAM sUtrANAM vRttiH skhaNDitA / sUtrANi tu jainendrapaJcAdhyAya:manusatyAgna nirmizAni / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. 5 pA0 4 sU0 123-133] mahAvRttisahitam zAt ||shvaa123|| zakArAt pararava savargasya yaduktaM tanna bhavati / kimuktam ! cutvam / praznaH / viznaH / padAntatya zakAratvAbhAvAt apadAnte pratiSedhaH / khazaH zI yo yA // // 12 // yaza ityetasya zakAratya yakAro bhAti vA / AkhyAtA / zrAkhzAtA | paryAkhyAnamiti yatyasyAsidatvAt "kRtyacaH" 14181100] iti NAcaM nAsti / gheti yogavibhAgaH / tena cunA yoge "ca umjheH" iti labdham / ubjitA / ubjitum / ubjitavyam / yaro Do vibhASA ke // 5 // 4 // 125 / / punaH padatyeti sAmarthyAt padAnta hani labhyate / 52: padAnasya bibhASayA DAdezo bhavati ke parataH / suvAinayati / suvAga nayatti | paramutraH | SaDmukhaH / sannayanam / sadRnayanam / kakummaNDalam / kayUmaNDalam / padAntasyeti kim 1 sa | stamnAti / vetyanuvRttI vibhASAgraha vyavasthArtham / tena skhe nityaM bhavati / vAGmayam / vAmayam / paraNAm | vAco vikAraH ] "nityaM duzarAdeH" 333 / 06] iti mayaD / tvacaH AgataM "hetumanuSyAdA rUpamaH" [3 / 3 / 55] / "mayaTa" 3 / 3 / 56] iti bhayaT / zrayo rahA 3||shaa126|| anna uttarau yo rephahakArI tAbhyAmuttarasya yaro vibhASayA dve rUpa bhavataH / arkaH / arkaH / takaH / tarkaH / brahman / brahRAn / saddham / sahyam / aca iti kim / hunu te / vibhA'tyanuvRttemavasthA | zaro'ci dvitpanna bhayatyeva ! zrAdarzaH / varSati | tasam / "rahI miminabhUtI dvitvasya na ca mimitikArya nimittasya" | teneha na bhavati / bhadrahRdaH / anaci // 5 // 127 / / rahAditi nivRttam / aca iti vartate yara iti ca / zraca uttarasya yo vibhASayA ve bhavataH anaci / daddhayatra | dazyatra | maddha vana / madhyatra / atra yakArabakArI nimittam / zranacIti yadi paryudAsaH ilpadaNaM kartavyam / evaM tarhi prasajyapratidho'yam / aci neti / tena halyavasAne ca dvicam | vAkk / bAk | tvakk / tvak / aca ityeva / snAtam / 'sAtam / vyavasthitavibhASAdhikArAt "triprabhRtiSu na bhavati" [vA0 / indraH / rASTram / "yaNAH parasya mayo'ci vikalpaH" [vA0] / ulkkA | ulkA / vAmmIkaH / valmIkaH | "zara uttarasya svayaH" [vA0] 1 sthAlI / sthAlI / "khaya uttarasya zaro'pi" [cA0] / apsaraH / apsaraH / "putrAdinI tvamasi pApe ityAmoze neSyate" [vA0] / "himAtrAtparasyApi" [yA0] : pAtram / sUtram ! malA jaz jhazi // 5 // 12 // malA varNAnAM jazAdezo bhavati jhazi parataH / kathA | dogdhA / abuddhAH / apadAntArtha prArambhaH | jhIti kim ! dadhmahe / ce catvaMm // 4 // 2 // 12 // ce vartamAnAnAM jhalA catvaM bhavati jazvaM ca / citraniti / ciccheda / DidazAyiSati | tiSThAsati / pamphulyate / jighatsati / bubhutsate / Dudoke / dadhau / prakRticA pratinaraH prakRtijazA prakRti jazo bhavanti / abhinna rUpA ityarthaH / cicIpati / ttittiike| tatAra | pii| jibhipate / yuyudhe / hiDepa / dadau / sarvatra "sthAne'ntaratamaH' [1111] iti vyavasthA / khari // 5 // 4|130|| bhAlA khari parataH carbhavati / bhettA | mettum / bibhatsati | virAma vA // 5 // 4 // 13 // birAmeM vartamAnAnAM jhalAM vA ca bhavati / bAk / vaag| madhuliT / madhulii / tattvabhut / tatvamud / Rkum / kakun / yayyanusvArasya parastram ||shvaa.32|| yayi parataH anusvArasya paratvaM bhavati / zaniH / azvitaH / hiNDitaH / zAntaH / ayantItyatra tyAmerasiddhatvAdanusvAraH / parasyAtvam / tatkAsiddhatvAtpazcAdApi gtvaabhaavH| yayAti kim ? risate / vA padAntasya // // 133 // padAntatyAnusvArasya vA paratvatvaM bhavati yavi parataH / zuddha gani / zuddhaGkaroti / yamItyeva / vaM shesse| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 jainendra-vyAkaraNam [a0 5 pA0 4 sU0 134-150 toli // 24134 // tavargasya lakAre parataH parasvatvaM bhavati / tddillolaa| bhavaoNllokezaH / nakArasya nAsikyo lakAraH / veti nAdhikRtam / sthAstambhoH pUrvasyodaH // 13 // yA stambha ityetayomadaH parayoH pUrvasya svaM bhavati / utthAtA utthAnun / lasthAtavyam / uttAmbhitA / uttambhitum / uttambhitavyan | uda iti kAnirdezAt parasyAdeH ghoSasya sakArasya lkaarH| sthAstambhoriti kim ? utsvinnaH / pUrvasyeti kim ? paratyanivRttyartham / uda iti kim ? saMsthitiH 1 uda iti yogavibhAgaH kalpanIyaH / tena skanderapi roge pUrvasvam / upanTakA nAma rogaH / bhayo haH // 54136 // jhavaH padAntAduttarasya hakArastha pUrvasvaM bhavati / suvAgdhasati / madhulitati / tharmaviditam / yAkumasati / mahAprANasyomaNaH sthAne tAdRza eva pUrvacaturtho bhavati / "catuSTayaM samantabhadrasya [inits: iti vATe tena vilA: : mugaga dvAti ! malii harani / dharmavid hitam / kakucha hasati | kaya iti kim / prAG hasati | zazcho'Ti // 51137 // jhayaH padAntAduttarasya zakArasya aTi paratazchakAro bhavati / bAklobhate / dharmabicchete / kakupachobhate / pakSe na bhavati / vAk zobhate / dharmavit zete / kakupzobhate / kecit zazloDa mIti paThanti / tena tacchlokaH / tacchvasanamiti / __halo yamA yami kham ||sh138|| hala uttareSAM yamA yami parataH khaM bhavati / zamyA ityatra "samaja" [22381] AdisUtreNa kyapi aGi ca kRte dvau yakArI / mjstRtiiyH| madhyamasyAnena svam / pakSe na bhavati / zayyA / Aditya ityatra apatyArthe dvau vakArau / "sAsya devatA" [ 3 1] iti tRtIyaH / kramajaznaturthaH / madhyamasya madhya bhayovA kham | hala iti kim ? annam / yamAmiti kim ! ayaM madhu / aghamarhati / ardhArthaM vA / "pAdyAdhya" [1 // 2 // 32] iti nipAtanan | yamIti kim ? zAGgam / yathAsaMkhyavijJAnAdiha na bhavati / pitryam / jharo jhari sve // 2136 // hala uttarasya jharo bhari stre parataH khaM bhavati / prattamavattamityatra "ge sto'caH" [5/2014] ityAkArasya takAre kRte trayastakArAH / kamajazcaturthaH / madhyamasya madhyamayo evaM vikalyAvalokanAt / marutta ityatra marucchabdasya gitvopasaMkhyA sAmarthyAdanajantAdapi takAre kRte catvA rastakArAH | kramajaH paJcamaH / madhyamasya madhyamayormadhyamAnAM vA kham / jhara iti kim ? zAm / jharIti kim / pArnoti / sve iti kim ? tarjA / yAthAsaMkhyAsimiti cet / ujhitaa| ziphTi / piNdi ityatra caturtha'pi sve nRtIyasya khaM yathA syAt / catuSTayaM samantabhadrasya // 5 // 140 hAyo ha ityAdi catuSTayaM samantabhadrAcAryasva matena bhavati nAnyopAM mate | tathA caivodAhRtam / ityabhavanandiviracitAyAM jainendravyAkaraNamahAvRttau paJcagasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH samAptaH / samAptazca paJcamo'dhyAyaH / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha prazastiH jinamataM jayatAjitadurmataM sakalasatvahitaM sumatipradam / nayathayAktimiviziSTavAgbhavabhayAtapadhAraNavAridam // 1 // pANinimA yayuktaM lapitaM kRtvASTakaM mohAt / tadiha nirasta nikhilaM zrIgurubhiH pUjyapAdAkhyaiH // 2 // jagannAtha nAmnA dvitIyAbhidhAnAtsapta vAdirAjAryamopAkhyasAdhoH / jananyAH sutenApi vIrAbhidhAyAH dayAvAnapUjAdisaMzundamUrteH // 3 // anemvazavazAstra svopakramatI narendrakIrtisuguroH / ante likhitaM paThitaM pAThitamapi bhAratIbhavalyA // 4 // jIvo'stramagurUvamevamuzanAH kAvyAlaya bhAskaro mitratvaM ca biSakSaNvamagamanninduH sudhAdhAmatAm / gIrvANayamanamtatA suragaNAH zeSo vRpA jiSNutA jainedraM samadhIsya zabdavilayaM zrIpUjyapAdoditam // 5 // pUjyapAdAparAkhyAya namaH zrIdevanandine / vyadhAyi paJca yena sUnaM jainendramUlakam // 6 // mahAvRttiko tasmai namo'stvabhavanandine / yadvAphyAdabhayA dhIrAH zavavidyAsu santatam // 7 // sraSTA dRSTvA susRSTi stutimakRta mukhaizcAtha jainendrazAbdI jihAbhUyasvabhAvAduragapatirato'dhyeti nAtyeti pAram / rItAM duHkhAcalIDhA nilamadavazagAH prApurindrAdayo'pi kRstramA devanandI vividhasuragaNaiH pUjyapAdAdayo'bhUt // 8 // pramANamakalInaM pUjyapAdIyavakaNam / dhAnaJjayaM ca sarakAmyaM ratnatrayamudAhRtam // 6 // iti prazastiH sampUNoM zubhambhavatu Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathita tIra a bhAduH akarmako dhiH kAmatakAt 4131131 ato'm Rge zragnau ceH ahi aGgalyAdeSTha acaH acazca aci cittarastinoTa zrIko RNa aco rahA hai. anAdyat ajAdyataSTApa 1 ajAviyoM thaH jIve jIve'dagaNaH rAhU aNi jainendra sUtrANAmakArAdinamaH atikrame cAtiH chAtaiH 1612 / 121 2/3/186 zrato'nAdeSaiH 5 / 1883 canASyakaH 1122 zrato'prAcyabhagaH 312/1588 zranAzvAnanUcAnI anitAvanukaraNam 5 / 1126 51166 1) 168 a . anIcaH i 1|4|106; 4|4|18 | ato hamadhye'nAdezAde 4|4|110 | zranukampAyAm zabda to hai: 41464 | vyato'hnaH 41466 anuktapuMskAdAcca 564/61 anuktaM 4|1|162 yatkAyAH 5 / 6 / 27 anuyala gAmAM 3 / 4 / 138 asthAna 531/4 anudAtteto'pasUdadIpa- 22/231 4|4|12|anudAtopadezavanani 414/10 zravasosar: 111/16 anupadeze'daH 112/136 5.12225. 42265 anuto'nantasyApyekai 5/4/64 233171 anuzaktikAdeH 2|2| 60 anokhamambarakAt 4|4|122 328 112145 4/21147 3 / 3 / 35. 2/4/56 1/4 | 3 4 | 3 |2; 4/41125 1|1|12 4 | 31982 3/2266 4165 5/4 / 126 aJceH pUjAyAma. ace azca aDavU bopAdeH | aNu bhoH ataH kham bhatAbhAvasvAzI zra adezakAlA do ao'nante aNuditvasyAtmano aNau gheH prANikartRkAt112285 zraNa kuTilikAyAH 3 31141 TIA an bAhrAderi 31144 adrau trikakud zradhikaraNe cAya 314/6 412 | 100 adhikRtya kRttai granthe 4272 | adhiparI anartha ko 5/1/101 adhIcyA rAkhyAnAm 4|1166 | adha 3 / 3161 zrantasya 5/411913. 1/4 / 10 zrante'laH 1 / 1/49 12/4/81 zrantyAdavaSTiH 1/1465 213142 zrantyenetAdiH 111 // 73 4 | 3 |78 zradhunA 4|118683 | andhUdhasoH 411 kutrApi 5/4186 prabhu mRt 11115 | anyathaikathamitthaM 2|4|13 4|1|136 41232 zradhyAyAnuvAkayoryo 4|1164 | anyapadArthe'nekama 113186 4|1| 30 | zradhyAyinyadezakAlAt 3 / 3 / 288 | anyatyApi 2122 zradhvaryukraturana 164/80 zranyebhyo'pi I 4|2| 1154|4|158 ambayyAnulomye 2/2/157 11/72 anaH rAha sau 1|4|8|| anaRklRptyamaMtra zranaznAtU 22123 I anaci 5/2/107 | zranayatane laD zrazane lu 4[455,0 4/3/205 | zranantarasyApi no antrdesstthny antarAntareNa yoge 2262 2|3|14 5 / 3 / 103 5/1170 yapatham 54127 I 2/3/121 3|1810 I 5.11170 2260 1/2/133 3 / 1817 415/132 5/2/53 11481 164/107 42150 ape klezanamaH 22146 ape ca laSaH 2122121 po mAtRbhyAm 3 / 2 / 12 apAdAne'hIya ho: Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-sumArArAmakArAdikramaH cAziSyAyuSama- 1/4 77 asaMkhyaM zi prANijAteH p tadarthArthalihita 1331 abhivadanAbhAt 114/82 3 / 3/64 astAti zrI astibrUjha bhUcI abhijanaH abhinividabhRto'Na 4 27 abhinidizazca 1/2/119 zrabhiniSkrAmati dvAram 3/3/60 zramAninIrasvAGgAt 4 / 3 / 152 2/1/103 amAvasyA vA zramekAcambat 4 | 3 | 178 ambAmno bhUmisamyApa 5/4171 adyabhijJaktau luTa 2/63 yAntAvAvyeSu 44155 arjunAdyun 3373 zrartihrIbtI roknUyIcamA 5/2/41 zraH 4|1|110 tAvacca vi ya AderaH zrarhaH alaGkunirAkRJ zralpAkhyAyAm alpAntaram alpe avakrayaH u 1/4/61 4|1|103 4|1150 212/17 2|2| 114 la zraznoteH aslyAt asya cau svidisvadisaddeH 4/2/137 1|3 | 100 4/9/141 3233170 cAhatoH 5/2/16 zrAGIya zravArapArAtyantAnu- 2|4|136 RSicchede 1 / 3 / 26 zradhUmAGoH zravyaktAnukaraNAdanekA 412/61 yAnI AhavAn azvatthAgrahAyaNIbhyAM 3 |2| 17 zyAdeH 3|1|66 1|4|103 azvava pUrvavat 3 | 1166 zrazvAdeH phaJ pakSasitaMvadhiH 4 / 2 / 16 zrAbhyazra 511/18 bhaH ahasaka dezasaMkhyAta 486 grahan 5 / 3 / 77 zrA zrA AkAlo'c pradIpaH Akroze navyaniH Akroze banyo chaH AkeH zIla dharmasAdhu 5 / 1 / 165 AditaH |4|11104 Ade 141124 kAco dve 2384 ! Age 5. 21141 aghataH 5|4|46 | dhamaya cenaH 1/41105 AghAro'dhikaraNaH naGa dvandve 1 / 2374 | zrato bhoH 4|4|11 / zrAtharvaNaH chAine vRJaH zrajJAyini zrAGa: zrAGa: sparddha zrAkhi cApaH zrAddha miyasikrIDi- 2/2/125 zrAGi zIle 212/16 1/2/14 AyAminA 5 / 21113 Aha zrAGado'vyasane AGI nA'striyAm zrAne samanaH prAtaH prAtaH kaH zrato gau 2214106 Ato gala nauH 313 | 17 zrazadhAmIt 11111 zramapadam zrabadhe ca 213/63 2 / 3141 AmaH 221112 | AmIyuH 43324 1/2 26 431172 1|4|100 A 4|4|107 5/2/172 zrAzrArthavedasatyAnAm 2/1/23 23150 4 | 3 | 124 2460 rAya za 5 / 2137 5. 2/100 grAmbat tatkRJaH dhA Ani zrAne mu 5 | 1|141 Atmahato jAtIye ca 4 / 3 / 1588 5|2| 157 3 / 4 / 133 538 114 | 149 11294 24 /76 zrAmataH AmyAt sarvanAmnaH sur 5 1134 1/2/56 AyaneyanIviyaH phAra zrayasthAnebhya 4|4|117 3 / 33101 5/13122 4 | 3 |75 4/3/1 13125 5/2170 1474 112 116 Asitambhaka Sa 439388 5341103 33349 1 / 3113 2 / 4117 1223 | AlambanAvidUre'vAn 4/4/46 3.1648 4 | 3|62 21360 3 | 4 | 111 zrAvakhyAt 3 / 1 / 5 zrAvazyaka dhamaryayoH 2 | 3 | 146 Avi 5 / 1147 222243 za11123 1/4 62 aazaSa naatha: AziSi liGlo rau zrAziSi hanaH zrAzvayujyA vuJa AmadAraca zrI sarvanAmnaH 433167 AsiddhI dezyadezIya- 411/126 21446 247 313/20 3138 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 zrAhasthaH hi ca dUre ikaH pro'syAH istau iko dIva vahe'pIloH iguGa: zalo'niTa igyaNo niH daGaH iDAnaM daH i te |1|41120 iT as for: iNaH SaH iNaH SIdhvaM iliyaM kosaH ito'niJaH ito manuSyajAteH idama izU damadaH sakoH momaH idamo vo ghaH sbchaaa icchAyeM liDa loTo 2/3/133 icchodbodhe'kacciti 2|3|126 zarAnda ta: iJaH iJo bacaH prAcyabharateSu 1|4| 137 | IdAsaH 414163 IdudaH iSTi cAtkham damohaH damoha dima dukhaNe'tyamumuhuH vadududbhyAm idgoNyAH idudaridraH Tan naH striyAm inhanpUpANAm 5/3/52 pAca prAptApanne 13320 I 4|1|101 ipi 2|4|38 5 | 11146 icchitAtI palita 1/3/21 4 | 3 3172 | ibrena 164140 1|1117 pratikRtI kaH 5385 413223 212140 1|1|45 23 20 |I ut |I prAthmoH 1/2 | 151 23883 | Izca gaNaH 5/4/27 54/60 5/4137 (1/111 33 1955 4/1/66 5/1/6 5/1/166 3 | 41161 4/9/77 jainendra-vyAkaraNam iSTAdeH isusuktaH kaH isa sAmarthya 531/65 IdUded dvirdiH I 111 / 76 4|4|104 ITITa IH sve 1 kSu nityam 4|1| 82 Iyasazca IzaH 5 / 1 / 37 514/28 IzvaraH 5/2/111 Izvare'dhinA 111110 Ipa 4116 3: 421152 uAcAryaH 4|4|16 ugitazca patra: IpAtra bAkU Ipi copapIrudharSaH Ipo'ddhalaH ISketyavyavAye pUrvaparayoH 121160 IpUchoga hai: ItradhikaraNe ca tradhike IbvizeSaNe ve ImovibhASA u 4 | 3 | 107 5/2/140 52164 ugidacAM ghe'dhoH ugidnmAnDI 4|1|150 4 / 1122 5|2|52 / uccaro'dheH 5/4/32 ujnuhotyAdibhyaH i 24 uccanIcAbudAttAnudAttau 1|1|13 112246 1141145 111125 uNAdayo'nyatrAbhyAm 2/4/62 uNAdayo bahulam, 22 / 167 utastyAdasphAt 4|4|17 4|4|20 utApyoH pRSToktI lihU 2 13 128 5|1|136 * utkarAdezchaH 3270 4 | 3 | 49 | uttarapathenAhRtaM ca 324873 133105 4|4|126 uttarapadaM yu 4|4|123 uttarAcca 1|1|20 utsAdera 411102 312171 112/61 11219 4 |4164 udaH 4|1176 uda 2166 udakasyodyozca sau 4 / 3 / 1688 224/35 | udanvAnudadhau 5| 3 | 34 4 | 3 | 127 | udikUle rujivahoH 23234 udi grahaH 1/3/15 | udi puyoticitraH 1 | 4 |44 unnyo : 21 / 4 / 17 upazAtai 113/101 1|4|153 4 |2| 156 ukaH uGi vo'taH 5./1/137 334 42 1|4|18 4 / 3 / 211 5 | 1 | 49 3 / 116 59375 513887 uJa 233/34 2/3/45 233 / 27 31384 124 67 314] 155 upajJopakramaM tadAyuko upatyakAvitya ke upadaMzo bhAyAm 224133 upamAnAt 4/2/66; 4/2/138 upayyaidhyavasaH sAmIpye 5/335 uparyupariSTAtpazcAt 4 / 1 / 17 112/142 33336 upAje'nvAje upAjjAnunI vikarNAt 2|1|86 11281 upAt 34 |2| upAtpratiyatnavaikRda- 413112 443 | 157 upAtprazaMsAyAm 51145 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAntyAluG upAnmantrakaraNe upena upacolAdeH ute upAt uSphale ucilaH unnus ubhAtkham uraH 3/4 | 165 5 / 2 / 166 uraHprabhRtibhyaH kap 4/2/151 | ut 5 / 1120 3200 soca uraso'ye uSAsoSasaH uSTrAdJa usabhede usi usi bhe usilau ca deze usmanuSye upameye U 111/66 zarA20 1 / 4116 3|1|156 3za3|16 zara|54 3 | 3|121 5/1/16 1/1/62 UdhasaH so'na Um (OM) UtaH Urucaritre 41295 | tyatAm RNe vyaiH 4 | 3 | 144 3/3 / 116 jainendra- sUtrANAmakArAdhikramaH R kyUradhUHpatho'nakSe 412/70 RgayanAdezcA RcaH ze RcaH sAmayajurbhyAm RtaH RtaH ekAderepU Rta iddhoH |5|1|101; 5/2/186 ep 5/2/122 ejeH khazaH 5/1174 eta ai. 4|3|98 5/3/62 Rta ut taraca keH Rta zruto i tetI rthoH etyedhatyU su edhA epyato'pade 1 nyU ono duH ekaH RtvigdadhRksagdiguNi 212157 duGoklupicRteH 2/1162 | egiMbAkvAGozraduzanaspurudaMzo'neha - 5/1171 e mahiSyAderaNa 3 / 3 / 169 e 4/2/153 413/231 RtoraNU Rto vidyAyoni RtyakaH moH mitre ekavibhakti 3|1|13 ekasya te meM 4/2/132 ekasya sakRt 11/26 ekAco'nudAttAt 2|1|56 ekAca vaza bha 3|1|58 ekAcca U ro'nAdeH 4|4|153 ekAca yau eH . UrNA zubhyazca yu 4 | 1162 | ekAdAkiMzcAsahAye UrdhvaM zuSipUH 2|4|31 pa ekAnnaH eko vat echi pararUpam 333347 eGo'ti padAntAt | 4 / 3 / 166 eka prAgdeze 4 | 2|74 5|2| 123 113/37 3 / 3 / 52 5 / 2 / 105 3/4/99 4/2/136 1 etadaH eti ha 325. ekaH 331/76 4383 ekaH kiH 2|4|56 114 / 53 ekagopUrvAJa nityam 4 1144 |4|1|32|ekadikU 323281 4/1/152 | ekavizcaikazaH 1121955 otaH zye zrot | evAtkaH ecoDaH pUrvasyAt parasye5 / 3 | 104 eco'yavAyAvaH 4 | 3366 eco'zitvAH 4 | 3 38 113394 odapUrvasya yo'zi 53118 zroditaH 4/2/26 zromabhyAdAne 5|1|115 omAGoH SaH 5 / 3154 | zrIrAvazyake zrodeze ThaJa 4 / 1 / 149 5/4166 zroSadherajAtI 4 / 11113 osi 413|1884 rAja zraukSama aipIt zro o: puyajye 5 / 2 / 178 zrojaH sahombhasA vartate 33 | 150 111 / 23 5/2/71 zrI zrApaH 481 4/3/66 zrItaH 11 | 70 yacca soH kaMzaMbhyAm kaMsAina zra 4376 22 32 2|4|76 4|1|71 5|21154 4|1170 43177 ka 4111106 4|3|84 4260 214173 4478 5/1863 24181 4/1/126 43149 44 5/363 5 / 3 / 95 4 | 382 2111101 3/2/65 42343 rA 4|4|156 511/15 41476 5 / 2 / 192 4|1|60 34122 3 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam 3|3|111 | kartuH kva satraM vibhASA ka kaH khau kakudasyAvasthAyAM khan 4 | 2 | 146 | kartRkaraNe bhA Rtaraktamau samarthoM katiH saMkhyA kalko 'ci kartari kruJa kartari kRti kartariktena riktiyoH 2121164 | ka kartari cArataH kartari ye kariza kartarIbe 4 | 3 | 14 | kartRkarmaNeH kRti kartRkarmaNo bhU 3|2|111 | kartRtthe karmabhyamata kani kacAgnivaktrayartayoH 2 104 kacchAnaH kaTinAntaprastArasaMsthAneSu 3/3/186 kam kaDaGgaradakSiNAsthAlI- 3/4/66 kartrIjIvapuruvayorna karomanaHzraddhAcAte 12/166 | karmadaH 2/ 125 karmaNi ca 11358 karmaNi cAla 1/1/33 | karmANi cai karmaNi ThI kanyAJa 4 | 3 |200 zarA75 zaza206 karmaNi yatpatkaGga kathAdeSTha__ karmaNi inaH kadra vo ro'svayambhuvaH 4/4/134 karmaNIn vikritraH kandhApaladanagaragrAma- 312/218 | karmakhop kanyAyAH kanyAyAH kanInU ca 3 / 2 / 17 | karmaNopayaH sampradAnam, 3|1|105 | karmaNyagnyAkhyAyAm 5/4/22 kapo karma 3 | 4 | 117 | karmasyadhikaraNe 3|1|16 | karma kapizA kapitrodhAdAGgirase mRtyo GIya karaNAdhikaraNayoH karaNe 24111 | kAlAdhvanyavicchede 2115.3 : karaNe yajaH pharkalohitAhIRNa kAlA maitraiH 3|4|94 kAle 21376 | kAle'dhikaraNe suja 1/4/67 3 | 3|1881 kAlebhyaH 3 | 4174 112/117 kAlebhyo bhavavat za76 | kAzyAdeJiyai 312429 kalalATabhUSakaH kara 32/62 hazividaH 21128 | karmaNyAkroze kRJaH 2366 karmaNyAtmani 2/4/24 | karmaveSAdyaH 2/2/73 karmavyatihAre naH 4|1 | 164 | karmAdhyayane vRttam 33141 karmaidhizIGsthAsaH 1/4 133 kalApino karNe lakSaNasyAtriSTA- 4131218 klApyazvatthayayasAd 333123 kAnUgoNIbhyAM tara katIre 1 | 3|76 | kalyANyAdInAminaG 331/125 kAsyanekActyAlliTayAm 2 / 1 / 31 4 | 33212 | kiMkilAstyarthaM lRTa 2/31122 21112 visarvanAmno 54436 do nirdhAraNe sh2|20 / kiMyadattadvaddunaH 3 / 3 / 125 kiMvRtte lihUla ye | 114 37 3|1|145 Esser maryAdAvacane 114120 4/1/145 2 / 4152 kaca uSNe kaSTAya 414668 5198113 | 21377 karakA dau I 4|4|147 I 2228 2|3|120 kiMvRtte lipsAyAm 2 /314 2/1164 kAkinAdeH ku kitINo doH 5/2/169 zAka kidantaH 1|1|5.4 21456 kAMsyapArazI 1 / 28 | kA'pAdAne I zaha 24/26 6|4|68 233105 1232 12/120 1 kANDADAdaraH kANyAt kSetre kA padhyakSayoH kA bhIbhiH kAbhyaH kAyAH stokAdeH 24130 346156 | kArake kAyAstam 23368 2274 113476 | kAre prAyaH 23310 kArmaH zIle 2/4132 | kAryArtho'prayogot 22/27 4|1137 |3|1|26 4|3|210 113/32 217 4 | 3 |121 4|1173 112/106 4|3|1288 4(41 163 zara kArSApaNusahasrasuvarNazata- 3 / 4 / 27 kAryApaNAd vA pratizca 3423 kAlaprayojanA rogasya 4 1316 kAlavibhAge'nahorAtrA- 233113 142 kA samayavelAsu tuma 2/33143 1/21111 | kAlAH 280 183/27. 212279 kAlAcya 4/2/19 21 | kAlA 312/131 2/3174 kAlAt puSyat pacya 238 2/4/15 kAlAyaH 3 / 4 / 100 164/4 12/67 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-sUtrANAmakArAdhikamaH kidAzipi 2 / 4185 / kuzayayuktena cAsevAyAma za4|48 kauravyAmurimAekAt 3 / 1122 kimaH 3 / 4 / 162 kuzAgrAcchaH 4 / 2156 / ko gheto 124 kimaH kA 5 / 1 / 162 / kuzirajeH zyo meM vA 1960 - phauzalyenyaH 3111142 krimidabhyAM thAna 1 / 60 | kusIdadazaikAdazAho 3 / 3 / 15.4 kozeNyA deNa.. 31115 kimidamoH koza 4/3/196 , kustumadhurugopyadA 43116 piiti 1296 kimitimAdAmadhye 4/120 | hozcaH 2 / 164 ! killani vA 5.2 / 2 kimoDa: 4|1178 | kRmikamakumbhakuzA 5/4134 / tihAcA ta kiratelo 4 / 3 / 113 : kRyaH karago yuTa rArA55 / tasyAdhikaraNa liisa kiratehapajIvikAkulA- 12 // 33 kRJaH za ca 82 | tAdanatyante 41212 kirazca paJcabhyaH ||134 kRjo dvitIyatRtIyazamma- 4 / 2 / 62 tAdalye kisarAdeSTa / 3 / 172 jo mithyAyoge'bhyAse 12167 kticaktau gvI 2 / 3 / 150 kukyo tayoH 51163 kRto ye ca 44|11 tenAhorAtrabhedAra 113136 kaTArazcAvAna 31450 karo hetazIlAnalomye zarA25 kyA kuTIzamIzuNDAbhyo raH 4 / 1 / 143 kRna nanAdezaH 21164 kvi skandamyoH 44 / 30 kunnddgoesthlbhaajnaag3|1|37 kRtalabdhItarAmbhUtAH 3 / 3 / 14 : paTamAninoH 431488 kurAipAyyataMcAvya 2 / 11105 kRti 1171 kyaci 52 / 142 kuvA hu~yaH 4 / 1144 | kRle granthe 2065 kyavyanAdadhRtyApatyatva 414/141 kutsA'jJAnayoH // 11131 / kRtvanaH 14|17. kyo trA zarA86 kuva kutsanaH 13148 | kRmi 2|180 ! RtUkyATimUtrAntAhaga rA2 kusyavantikurubhyaH 3111157 / kRvRttAH zaza6 kramaH 5421 ambatiyoge'tattatve- 41555 / kramaH kvi 41116 prAra6 kRpo ro le'kRpAda: 5 / 3 / 36 / kramAdevana 32253 kumati 5/4/67 kRvRSibhUjAM yazobhadrasya sh1|99 : midamo yaha zarA134 kumahadbhyAm 41107 kRsabhravastadrana thudho 5 / 1 / 116 kramo meM 5/ 74 kumAraH zramaNAdibhiH 1 / 3 / 65 ka dhAnye 28 | RgaH svArtha 413171 kumArazIpayoNin 246 ke kamitrathupralayAnAM 52 lye zarA61 kumudana havetamAhat 3267 ke'NaH 52125 / niyAmadhye kepI 1146 kumbhapayAdiH / / 141 kedAgacca 3 / 2 / 35 kriyAyoge gir|130 kuruyugandharebhyo vA 3rA 108 kenau vi (ci ka 3246553 ' kriyAsamanihAre loTa tasya 2 / 412 321136 / kereGaH 4 // 3 // 57 krIDa-je 413142 kujyandhakavRpaH 3 / 1 / 103 | kezAdho vA 41 / 35 koDAjIvikayonityam 11380 kulaTAyA vAda / 116 / kezAztrAbhyAM banchI vA 3 / 2140 bIDo'nupADa za15 kulalyako'ho'Na. 3 / 3 / 126 | koDoSNa 3 / 2 / 110 kotavaparimANAt 3 / 32114 kulAikana ca 3 / 1 / 127 ' kopAsa grAma-matau // 3 // 101 . krautaskaragAdeH 361 / 43 kulAlAdethuna za87 ko'viyAbAdeH rA 35 | RdhamaNDAtrA133 kulijAcca 3/4/54 | ko 5 / 2 / 101 zrIpAdaH 3zaza65 kulmApAdA. 4 / 1 / 15 | kauNDinyAgastyayoH 1 / 43141 yAdeH znA 211176 2 / 3 / 15 / kaunijalAlipaTAdaza 3 / 31100 / glizaH 1281 54 kumvotye Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viva 426 jainendra-vyAkaraNam klizamtaktyoH 5.168 | khAyanyapadArtha 113 / 18 | gArayajagAkhau 4 / / 16 kvaNo vINAzaM ca zaza68 khAraTanaH 4 / 3 / 227 gAthiciyizipagi 414|157 smitvatva ku: 13 / 75 : khityaH 433 / 176 | gAvaTa: rA63 khe'bhvanaH 4416. giprAdunyA ya'dhyataH 5 / 4 / 68 kSatrAddhaH 3 / 1 / 125 kheyarAjasUyasUrvamRSotra 2 / 114 , girinttiipaurgmaatyaagrhaa-412|112 kSiyoH 4 // 3 // 68 kho'laM karmapuruSAt 412 / 15 ! giridhane kiMzulukakoTaga 413 / 220 kSipravacane laT 2 / 3 / 106 : sau 1 / 3 / 38 22426; girezchaH zastrajIvipu 3 / 3 / 65 kSiyAzI 53102 33186; 3 / 4 / 5.7; : guNArasaMkhyAdeH 2063 kSiyo dI 4|458 / 412 / 151, 5 / 3 / 32 | gugge zrIdattatyAstriyAm 14134 kSINaH 53 // 64 / khau kanyozInareSu 114166 guNoktibAjhagAdibhyaH 3 / 4 / 114 kSIkRzollAghAH 53 / 72 | slo manamaH 43 / 123 | guNokta sto'svruuspho:3|1|30 zrIgalavaNayolaulve 51 / 33 / kho vibhASA busA 2 / 3 / 60 / guNoktyeSat 11366 kSArahavipo zRtam // 3 / 22 | khau zarado buJ 3 / 3 / 3 | gupRdhUpavicchipagi- 21126 kSIrAmaNa 32315 | kho zramaNAzvasthAbhyAm 3 / 16 / gupatikijhyaH san 13 cutaddhagadhe'dAnAyo- 5 / 143 | khyatyAdataH 4 / 3 / 6 / gRSTayAdeH 3211124 tudrajAMdhAH 141584 zaH zo yo vA 54124 / ge: 4/2 / 119 nadrAbhyo vA 3 / 2 / 120 ga geH kAze 4 / 3 / 224 kSaDbasateriTa 5/1100 / gatyarthavadanchaH / / 138 . gaiH gvA noH 5146 candhastrAnnadhvAntalagna-51126 gavaraH rArA117 geH muma sumognunnumaH 5:4 / 45 tumnAdipu 5 / 4 / 117 | gadamadacara namo'gaH ||87 geta ut 4|4|100 turbhuvaH 213 / 33 ' gabanAvakSepasevA'nyAya- 1/2127 zaza66 kSepAvyathAtigrahAvakartR- 4/51 | gandhasyerutpUtisusurabhi- 4 / 2 / 136 | geradhvanaH 4Aza kSepa 1341 | ganaH rA245 garayato 5zi kSepe kimaH 1 / 359 | gamaH kvI 4|4|41 garase'pi vikRteH kSemapriyamadre'Na, ca zarA42 | gamahanajanakhana gerUhaH praH paa|132 5.3 / 68 | gamiSuvamA chaH . 5/2 / 75 | 7 sto'caH paa|149 ksasyAci khamrA66 gameriNa meM 106 gehe kaH 211111 gamo yA 11 goH 4|4|1 rava pAdasyAharUpAdeH 421136 | gambhIrAyaH gokhalarathAt khaM picazcatyet 521117 / gamyAdivasyeti 2 / 31 / gotrAvayavAt kha 6 / 1 / 128 / garga deyaMtra 34 | godhAvA gAra: khaci 414/88 | gartayugahAdibhyazchaH 3 / :14 goSayasopaH / khannA'krame 13/23 | gaI 2 / 3 / 125 go'pita 111 / 78 khamAdeze 5 / 1 / 146 gavAzyAdIni ca 1487 gobrahmavarcasAna khari 5.4/130 gaSTaka zarA ! goyabAmbapadAlI 3 / 2 / 113 lazcAtmanaH zarA71 | gAyoH 52 / 81 ' goraduSi 4 / 2 / 14 khArIkAkaNIbhyAM kapa 3 / 4 / 30 / gAGakuTAderaginihat 1 / 175 / gorindraya 4135101 khAryA yA 104 gAlidiza / 121 / goNit 5167 ge yak kha ... Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrIheH zakrapuroDA 333113 ghovA gohe rUhaH gauNAzacAre gauyuthako gau bhoH kaH gaurAdeH gau ruvaH zarA goSTI nAzvInakopIna 3|4|141 granthAnte'dhike 4) 3 1887 hijyAvayavyabhivazi 4 | 3 | 12 graheH mo'lididI: grahosve varSa prativandhe mAmakauTAyAM vakSNaH grAmasahAya grAmarASTrayora grAmAparyatro grAmAtra AmastutraH kvin grIvAbhyo'na zrImavasantAdvA zrImAvarasamA ma groba movAt glo jainendr-sutraannaamkaar|| dikramaH 523116 4483 218 mudrA to da 211/120 2373 Gamo nitya GasiGasoH 3|1| 23 |GasiGayoH use: gha 2|2| 13 | Di svAtI nuka GiGasvorataH 112 / 47 20357 glAmunisthaH vasnuH 2 115 GitaH makham Giti prazca DindAtaH 5/1/28 vilo vidyati 4|4|13 5/2/183 111 |43 5185 2347 4267 3 / 2 / 37 (2/127 lau parAnca 3 / 3 / 20 | DerAn mbAmnIbhyaH 312/74 DeyaH i 212/156 | muram 3 / 3 / 32 Gau 3 / 3 / 21 goH kukaTuka zari 3 | 3324 | iyAdaH 5 / 31388 1126 prAt 5|4|116 ya 24/129 careH 5283 careSTaH carmaNo'tra 2|4|14 carmavadalIya cakrIva 53333 2|4|17 1121884 512160 4|4173 4 | 3 |13 5260 1912/128 4|3|16 23zahara 4232 433228 2233166 3|1|12|vidityupamArthaM 5|3|100 cintipUjakathikumbha 22387 4|3|46 4126 2|4|19 5.340 1122132 5/2/135 43367 5 | 1|13 6250 2|4|80 11266 5.11 / 140 carmodasyoH pUre: calyarthAt caravAtra kham syA'sve caspAM liTi 114/125 5/2056 3 / 1 / 117 cAn cAdirasat nAyaH kIH cArya dvandva ci cite: kapi 4|3|126 5/2/110 cikurorNI 5 / 1 / 11 cam 5 | 1 | 24 celeSu vanopeH 1/2/3 534/12 3|1|1 vakSaH zAna coH kudhieeyatrostai caTakANyairaH caturanaDuho 531/72 | chatrAdeH catuzzAreratrikunteH 4/2/122 chadirUpadhatrale vaNi bhAvakaraNe 4/4/27 / catuSTayaM samantabhadrasya 334 | 140 chandaH khau yamanuSye prAyaH 4 3 226 | campAniSAda- 4 / 3 / 115 | chandasA nimite dhanAntarghaNapratraNapraghANo 2/3169 catuSpAd garmizayAH ghaslRluGGghaJmanaknu- 1|4|111 catuSpAddbhyo Ja gherdIH 5/2/161 | caraNAnAmanuko 2 / 3161 3|1|123 114176 32/288 chavi belau caraNebhyo dharmavat 4 / 1 / 135 4|1/66 ghau kacyanakkhe sancat 5 / 2 / 160 ghoSAna 33132 lazcAbhyamitrAt cati caraphoruccoDaH zvAyudhAt 5/2/185 22/122 chAde dhyAderikaH ghyuGaH 212 / 21 chAyA bahUnAm kuH citrAdiH ccoM cha 427 chaH 3/2/23 chakAra ke'nyasya dukU 4/3/204 chagalinI dinie.. 213150 313/180 11112 2332 3/3/199 so yaH zarAjana chandogakkiyAzika 3/3/67 chando brAhmaNAni cAtrai 2/2/56 5425 3|4|140 ||2 27 4|4|10 1|4|18 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam 4 / 3 / 61 / jIvikopaniSadAcitra 1 / / 148 chedAdenityam 3 / 4 / 62 | jumi 58. aica 4 / 2 / 128 cho'nupravacanAdeH 314104 | jappo'ta rAsa85 asvaritetaH katrAya pha 1 / 2 / 68 ayoH zuDhe ca 4 / 4 / 17 | janazca ktH51|103 bAn strigAmra ra / zvistambhunacumlucu. 250 | jikRtI muka 5 / 2 / 38 anityAdayaH 415 jA 41195; 4131234 | triNamorTImitAn 4486 jaGgaladhenuvalaje paa2|30 2053 'triNamocIDage 51148 janapada us 3 / 2 / 61 jJAkRtIgaGaH kaH / 1 / 108 | jieyarAjApA nyugyi- 114130 janazo 414/31 / zAgampadyarthadheraNi kanI gaurA112 mino'raNa 4227 janasanakhanAm 4 / 4 / 43 jJAjanojarjA pUri77 / bhinnabhividhI 2 / 316 janibadhyoH 5 / 2 / 40 / jIpsAstheyotI sh|18 jiDauM 2 / 1162 janeIH rArA jJo'geH rA71 triste padaH 'jnynenussyaannvshvvny-3|3|165 jo'pahave rA40 prItaH ktaH zarA165 jyjmdhRdshmaapshaam52|184 jo svArtha karaNe 1458 arapaH / 41465 jamnyA bozca 3 / 3 / 123 | jyaH 4 / 1 / 1204 / 3 / 35 tripacaH puuri|3 jampalabhyakAryamukarama. 3 / 4 / 92 / jyAdevasaH 4/4152 ! ddhidAtavikAre 4 / 3 / 151 mAsamA vAsaG 5 / 1 / 160 jyotigayupaH stomaH 5464 : alpabhikSakulueTa- 2 / 2 / 1388 syotirudgalAvADA vArA36 TasvorevAhnaH azzamoH ziH 5.1 / 17 jyotsnAtamilAGgiNI- 4140 TagamanuSye zarApU jasaH zI 5 / 2 / 14 / jvaratvarastriyavibhavo voDoH44118 yAci 3116 jasi 5 / 2 / 104 'litikAntAraNa: rA11113 : TidAgaja TarATacarapaH 3 / 1 / 18 jAguH zaza136 . TidAdiH za153 jAguravikSiNalaDiti 52 / riTare 2465 jAtamahavRddhAdukSaH 42788 | jhakAratanekAlebhyo vA 4 / 3 / 133 / TeH 4 / 4 / 126; 4 / 4 / 145 jAtarUpebhyaH parimANe 13 / 104 jhayo haH // 4|136 / Tausiyena detadazca 4 / 3 / 119 jAtinAmnaH kaH 4 / 1 / 137 | | jharUpakalpacelava' vgotr4|3|155 kaNa kApizyAH 3 / 2788 nAtizca 413 / 153 | jharo jhari sve 4 / 136 | hivato'thuH // 3 / 71 jAnuyayadAyaTI liG 2 / 33123 || jhalAM jaza jhazi 5/41128 jAterayoH 3 / 1 / 53 jhalikA 183 | Tana kavacinazca ||26 jAteAt 311 / 45 jhalo jaza 5.3 / 57 ! dAibhastrAdeH 3 / 3 / 139 jAtezko bandhuni 4 / 2 / 18 | jhalo sali5 .344 | TaNDau zarA64 jAyApatyola naNe zarA51 | jhalyakriti sRSTazo'n 4 / 3 / 5 TazcAyasi 3 / 4/1 AyAyA ni 4 / 1 / 135 | bhAvaniSToktau kRtraH 2 / 4 / 44 / Tayeka jAsanipraGganATakAtha- 1463 | bhi vibhakya vAsaddhArtha -1135 TAci dvitiiyaatpro'c:4|1|136 jihvAmUlAGgalezcaH 3 / 3 / 38 | jhisrvnaamno'kvaakre:4|1|130 TanAcanaH jIvati zye yuvA'strI 31181 ! merjus 2 / 4 / 88 | To'gArAntAt 33187 jIvAkRte prahikRtrA 214121 mestuda 381 jIvikArthe'paNye 41153 | jho'ntaH 5 / 1 / 3 DA sa|46 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graha kaH vayasi DI: haTyAtmanaH DIpramArayora: DAjastAnataH DAlohitAt kS triH triH 324 | 47 Da guNatRtArtha 1 / 3 / 75 utarAdeH paJcakasya TukU 51122 banA ghuT sozcaH 5/4/13 4 | 3 |85 2 /1/11 23170 dU daNi kham daN ca maNDUkAt H khama ho he kham da jainendra- sUtrANAmakArAdikramaH 4|1111 dhunucau 4|1 | 53 | evorvyAH 4 | 3 | 150 gotrI zrI naH go'niteH 4 | 3|125 'taH 412/116 3|1|122 3 11108 4141135. 5/4117 pUrvasyANI: 433216 426 314 | 15 3/3159 ta 2|1|106 | tadasyAsyasminniti manuH 4 1123 2182 tasyAsminniti tadgacchati pathidUtayoH 313102 2285 tadIyate niyuktam 3/3/184 laH seTa prUzIsvina 14362 taddharati bahatyAvadati 204146 21/72 tadyuktAt karmaNo'Na 412142 2348 tadyojako henuH 112/126 tadvat 4 2273 tadvahatiratha yugaprAsaGgA-3 23169 193240 tadvAci dhau yadi 2230139 3 / 3 / 2 tadveyadhIte tajJaH strArthe tataH zrAgataH tatI nu 5/2/171 tato yUni 31180 tatra 3251 34189 tanAdibhyastathAmoH 1|4|148 _4|4|46 4|4|15 tapaH sahasrAbhyAM vininI 41126 tapastapaHkarmakasya karmavat 2 / 1 / 61 21156 4284 3476 42281 tatra nAtaH tatra dIyate bhavavat tatra niyuktaH tatra bhavaH tatra viditaH tatra sAdhuH tatredamiti rurUpe tatraiva Nam cAbhIye guro bA gAviSTavanmudaH 4 | 3145 khicaH 4|4|146 112/72 kimeH kartari kannU 2 | 1 | 43 gaNeH 2 | 3 |77; 4|4|53 bhasmerhetubhaye 112/64 5|4|109 | tat 413 | 54 54 | 104 gau kanyuH prozA 5/2/115 lau ganazAne khau mRgaramaNe Nau sankacoH 3|1|116 || tomutrebhyaH 31 tatprakRtokI maga 4228 tamaso 'yasamandhAt 4tamIpa lomakUlAt 3 | 3 | 151 tameSThAvatizAyane tathortho'caH 5/3/56 tayorvyakkArthaH tad: 3/3/186 tanoterIke 3 / 3 / 28 nova 34143 dInoktau tadantA yaH tadarthaM vikRteH prakRtau tadaIli 3 / 3 / 202 12386 tapo'nutAne ca 14/1086 taptAnvavAdrahsaH 4145 tata 4/3/59 tatrakramamakAvekArthe 126 3|4|11 tamama iti tAnIyo 3 | 4 | 60 3/4 1906 tadasminnadhikamiti 3|4|167 tadasminnanaM mAkhau 4 / 1314 tadasminastIti deza: khI zarA57 tasman yuddhaM zroddha 312488 324/46 tadasmin vRddhAlA gyaH 2 1/101 114|118 4/4/26 114|123 tadasya paem 3 / 3 / 171 tadasya brahmacaryam, 3487 tasya saMjAtaM tArakA- 3 | 4 | 157 tadasya sodam tadasyAMzavasnabhRtayaH ya Avazyake 5 / 2 / 65 eyAsazranthimadrivandi 223289 yo'titheH 4/2/33 4|1|114 24|5.5. 233130 3 / 2 / 123 511955 21183 3/3/82 tasa tasAda 4/3/147 tase: 4|1|74 tasmai prabhavati santApaTa 3465 tasmai hitam 314|4 3 / 41106 tasya tasya dakSiNAyajJAkhyAt 34188 tasya dham tasya nivAsAddUrabhavo tasyantikasya kAdeH 3 / 3 / 27 tasya pUraNe baTa 324|55 | tasya cApaH 3|3|168 32/5.6 4|4|142 4/1/1 3/4 | 36 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tA 4 / 3 / 206 , vestu ca nRna te'eye. jainendra-jyAkaraNam tasya vikAraH 3 / 3 / 102 / sundAderilaH / / 43 / ladAdi 269 tasya vyAkhyAna iti ca 3 / 3 / 42 | tubhyamaha yo yi / / 1 / 154 ladAdaraH 511116 tasya shtRshaanaaybaikaarth|2|102 | tumarthAd bhAve / / 4 / 25 tyadAdo dRzo'nalo ke TakcarArA.8 tasya samUha 22 / 32 | tumIcchAyA dhozepa 15 vyayozca 5 / 1 / 157 tasyApatyama. rA77 tukatuM ke 2 / 3134 tyasthe kyApIdato'mupo parApU0 tasyedam 3 / 38 turijhameyassu 4|4|144 tyAdezayoH 54 / 26 1 / 3 / 70 / nuhostAtazipi 5 / 1 / 30 vapujanunoH puk 33 / 106 tA nAnAdare 14/46 | tUdIvarmatIbhyA dagA 313 / 68 | trasigRdhiSikSipaH knuH 21 / 116 tA'tasartha tyena 14139 | nANImi bhannaH 24148 bAnAhInadondravinte- 573 tAdI mA. 42117 | tujakAbhyAM voge 378 | tricanuroH striyAM tim-paa|158 tAyA mAkoze 4 / 3 / 134 tujyAzcAhe 2 / 3 / 145 | H 3 / 3 / 144 tAyA rUgvazca pArA60 . na kasyAH 3 / 2 / 44 tAyA kyAzraye 4/53 naNe jAtI 41213 tA zeSa 1/4/57 2 / 2 / 113 tvayaH 525 | tRpyatvoH kriyAntare tAsaralyoH kham 5 / 2 / 152 / / |4|42 | lyamAveke pUri56 / tRtapoH 4|4|113 tAsAmApaparAstaddhalacaH zaza? 2 / 4/27 / tamoraye ghana svaryapAdAne tAsthAne 11 / 461 213 / 101 tvAmAvie: 5116 4459 tA detI 1 / 4 / 35 : tyAhI mo 5.111153 te drayaH 4 / 2 / 9 ti zaza131 52 / 186 tena ye gyApoH kvacillo 4 / 33173 tikakitavAdibhyo indre 1 / 4 / 140 tena kinyAlaye 4107 tikAdeH kin 3 / 1 / 141 41314 tena krotana, 3435 | tikirAye'do jagdhiH 1145110 tena dIvyati khanati 24 yaviseH 3 / 3 / 127 ' tikuprAdayaH 3281 4/41103 tena nivRttaH zarA58; 31475 thAnorAtaH tikutrtsisumrkse-5|1|116 tena pronam 3376 / thasya 4/3130 titirivaratAnuskhaNDi. 3 / 3 / 78 tena thAkathAtra matAbhyAM 3 / 4 / 11 | zasya ge pityaci 5rA5 tipi ghoH lena raktaM rAgAta zazara thAsa: se 2 / 4 / 66 tirazcyapavarga 214145 tena vittazcucucaNau 3 / 4 / 146 / yo nya: tirasastiryaskhe 4 / 3 / 200 tebhya ipaya 11443 tiraso yA 5/4/30 tebhyo bhavati yA 136 daMzasaMjasvajAM zapi 424 niro'ntI zA140 teramaMkhyAde tilayavAdakho 3 / 3 / 112 te vibhaktyA zaha dakSiNAdA 4/11100 tiSThadambAdIni ca 1314 te vizatehiti 4|4|12- dakSiNApazcAtpurasasvak 3 / 2 / 77 tidhyapunarvasUnAM bhagandra 111 / 66 te seTi 4|4|14 dakSiNemA luprayoge 4 / 2137 tidhyAyayo gita 44139 toH saH sAyananle 51164 / dakSiNottarAdhagadvAn 48 tIvasya Diti 44 . toli 54134 / dakSi mahottarAbhyAmanam 164 tIppasahalubharupariSaH 51196 / tau sandra 2 / 105 : daNDAdaH 3464 tuNDivatitramaH 41156 lyaH 2 / 11 daNDihastinI ke 4 / 4 / 164 tundazokayoH pIramRjApa- raa2|10 | tyakhe svAzrayam zaza63 ' dadhnaSTaka // 2 // 13 5. 0 . . . Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dantazikhAllI dambha ina yAyAsaH dasti dAz2a: dadhAo jainendra- sUtrANAmakArAdikamaH 5/21134 pratispatimAsyAM ti 42144 2 / 13116 dhAvanup 42120 3|1|131 yAcAnubhitrInunAzI 3120 512/167 duhAnurudhaduha 221118 butisyApyorjiH rArA tpapAdilinnati 5|3|hara | dyudbhyo lui dUrAntikArthaistA va 114/42 dyubhyAM maH modI se 4|1|36|dIrakRdge 158 | dunyoragI 211133 duso dR 4 | 3/225 225 duzca dUrAddhU 2|1|112 5388 53/46 dAderghorghaH tikukSikala miklya- 3 / 2331 dAdhA svabhit 116127 hatinAthako pahuH 1/2/30 yoH 412965 | vo jamina 15131126 yo varuNasya 221181 nayoH dATa sirAdadIruH 22142 | inkArApunarvayoH440 zroH saM cA'jinasva dAnIm 4|184 havata dAntazAntapUrNadatta 53121124 dRzurep dAmanyAdezaH 4215 dAmahAyanAt saMkhyAdeH 3 2 14 dAgnIzasayuyujastu |2| 160 donoM sampradAne 2|5|60 dikchanAnyArAditara 14138 dena dikchanyo vAmyo 462 deyamRga diksaMkhyaM khau hada kvi dRzyazcintAyAm dRzyante'nyato'pi 53121 dravyaM bhavye deGane digiliye 1/3/45 devenA 42160 digAderakhau digAderyaH 3284 devatAdvandve 4/3/1396 5/2/26 3 / 3 / 29 devatAntAttAdayaH 4/2/31 devAdibhyaH 412/154 dvandvamanojJAdeH 3/2/126 digAdeSu ca dityadityAdisvapatidyoH 221170 devA 2/1647 indrAga divaH karma 112/115 devA 41234 indrAccha 3 / 27 dina ut vizraut 4 | 31108 | vikazizapAdIrghasatrazraya- 5/26 | drandrAn ramaithunako 2363 541/61 | devikuza gau 22626 1 / 1 / 26 114167 deze'noH 412 203 dvandve ballaGgam 114/102 dehAGgAt 3za3/30 dvandvemuH 113/6= kAnyakiH kAle 499/80 dropatAprANi- 41159 devayazizocivRkSisAtya 329266 divazca divasazca pRthivyAm 4/3/143 divAdeH yaH 21165 divAvibhAnizA bhAbhA zarA26 4/3/142 138 do: prAcAm 52 186 do dabhoH 1/23101 doSo do'trivati 4/4/62 | doSTha sauvIreSu prAyaH 3 | 1 | 136 do: karaloGaH 4 / 3 / 72 ve divo ghAvA dizo'ntarAle 322/117 366 dvitIye'nupAlaye 41231-8 dizo'madrANAm, hikuruna vAdakoza- 3 / 2 / 153 dI dvitrirbhyaH sun 4/2/25 dIpajanapUritAyA- 201152 dozchaH dIpyupaktijJAne havi- 112243 dIrakitaH 190 1 / 2 / 22 4 | 3 36 dmaH 5/21181 / dyaH 46176 5/2/121 driH 1 5 / 2 / 148 4484 yuprApAtIcI jha 5/15 duH 22 dvAntasya to naH pUrva 53 droH 18 183 4|1|34 431 dvayoreka: dvArAdeH 5|2| 15. 4111138 TRIE 5228 44396 41158 42118 tenaivAtriyAn 4|4|133 dvitribhyAM manaH Di.cibhyAM vA 6|4|146 23|199 parvata jItA vA 311162 rahasyAda 5/3/13 3181238 4277 dvitrirupAdAyupaH dvitriconivitAt 342 4 / 2 / 195 za48167 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 dvitribhyAmaJjaleH dvitribhyAmaN ca viSerdhagha dvica dvidaNDyAdiH mAtI pare dvivibhajyetareva dvestIyaH drayacaH vipaH dviporI dvistAvA tristAvAnugamam4 | 2286 samu 3 / 2 / 130 4|1|6 3|1|110 3 | 4 | 143 co'H 3/3/44 dUdhajucaH dvayajyagadhakaliGgasUra- 311252 dUnagarItapaH 4435202 dvaSTaH saMkhyAyAmabA64 | 3 | 156 dhaH dhanuSaH dhanvayoH Jie bhAtraH dhAtrapotre 4|2| 105 dhUmAdeH 121105 I peH 112121 11230 : 2112141 3 | 4 | 34 4|1|108 kau 4146 1|1156 zrI kriyAsamabhihAre 2 / 1 / 19 4/2/126 dhostasminneva 4370 164/69 dhyAye ramapAdAnam 112 110 | nadIbhizra vAcaH karmi 4|1|116 22462 | dhyAnaiH 22106 vAdeH parasaH jainendra-vyAkaraNam i na naH kye na kapi na te nAsikAyAH au 3/4/151 na thAtU 5/1156 na thAzmadaH 264 / 71 nadaNDamA vAntevAsi 23168 na piyAdIni 114160 1 / 3117 14124 | nadImAnupanyo'bhya- 3211102 12342 || nadyAde .3276 4/2/53 navAgmatuH 32465 navayacaH prAcyabharateSu zarAvha nakhe zaza18 nandigrahipacibhyo lyu 2 / 11103 5|1|16 121104 5/2/116 nakaMrAtrimahomyo dina 4/2/76 namaH napaH svamoH 51120 na kicidazana kohAdivacaH 4 4 40 36146 5|4|11 na padAntavirevalopa 11192158 napare naH 5330 | namo'phalaH 528 namo vA 5151 4 |2| 111 3|1|51 ye 414688 123/73 vistAcita kambalyAt 3/1127 1 / 1137 4 / 2 / 11 *11* nanaM mRdantasyAoM navaM muvidhi kRtuki nannamukhAkhau nau 4|2| 155 5 / 3 / 55 1126 1|4|138 na gatihiMsArthebhyaH 4 / 2 / 133 nagarAkutsAdAcyayoH 3/2/106 3266 na gopavanAdeH dharmaM carati 3 | 3 | 162 nago vA'jIne dharmayanyAyAdanapete 333198 na vAhavayoge dharmazIlavarNAntAt 411655 na jau jiH 4|3|1885 Ro 413/31 zramat kevalAdan 42125 na tilakakhArthanAm 114/72 512|146 naja 2|3|68 2 / 2 / 161 natraH 4/2/67 5/2/24 dhAnyarohaNe va 314/127 natraH zunvIzvarakSetrajJadhAvRti ge: 423179 na se bhArIH zatra chaNi 222 108 | namo'n 52111 4 | 3 | 181 dhAreruttamaH natra dumaH sathi 112 112 15.13 / 43 ni vigatyarthAcca 4/21123 natra trisUtrabhyazcaturaH 4/2/75 24658 natra se caturasaMgatalatraNa 3 | 4 | 115 21105 naDazAdAti 2|4|1 tAdeH ku 23162 | nAda ka cintrikuNbhyora ca zarA66 yoge tyAH ro I na pratipadam na ye navyApya Asama nabhAve kaH nAmini113 nabhrAnnapAnnavedAnAya 43 1183 namaH purasolyoH 5426 158 namaH zapnu namaH svstisvaahaasvdhaa614|26 na mAGyoge 4/4171 na mAherapatye'varmaNaH 4/4/161 namikasmyijaskamahiM 22 vidhI 583/20 namovarivazcitraH pac 211116 nasto vA 4386 namu nAkA 3|2|71 na kabhaH 3288 | nare qhau 21419 212345 4131230 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ necyAt jainendra-sUdhANAmakArAdikramaH na laluT saamiipyaavyu-2|3|111 | nAsikAyA nAtsthU- 4 / 2 / 118 | nIlapItAdaka) zaza na liGi 5/1887 | nAsikodarauSThajayAdanta-za48 | numazaLavAye'pi 5/4/38 navacetI 5/2064 | nAsikyo GaH // 14 | nuyaa| Y4 na varjane 1 / 4 / 126 'nAstikAstikadaiSTikAH 3 / 3 / 178 | nRtasyazeryutra. rA112 na vA rupyamatvaramayuSA 5 / 3 / 128 | nimanikSanindo vA 514152 | nRtehi 5 / 4 / 11E na rA zve 4 / 3 / 27 | niH zaza127 4362 na yA sAkAine rA64 | nikaTAvasathe vasati 3 / 3 / 190 neTa 5/7EY na vistAcitakambalyAt 3 / 1 / 27 nijAmucyepa 5 / 2 / 1.74 5zada na bRhatkoGa 434146 , nityaM gativizeSa rAzara, nendrasya paa2|27 na vRtAdeH 5107 | nitya duzarAdeH 343 / 104 | negadanadapatapadabhumA- 51100 na yo liTi 43136 / nityam 33145 | nevivisI / 34152 ne zarAivAdInAm 44|117 | nityavIpsayoH 5.3 / 3 | nela svanAdaH 3 / 1 / 8 nagaHza 5499 ' nindahiMsaklizavAda- 212 / 127 nakAcaH 4154 nazca puMli 413 / 61 nipAnamAhAyaH zaza61 | naikAyeM vo ye sAmAnya- 5aa / 35 nazcApadAntasya jhali 5/418 | nimitta saMyogotpAdo 34137 nor3A 4 / 41. nazchanyaprazAn 542 | nimUle kapaH 2422 : nosthaphAn kvA5 nazzi tuka 5 / 4 / 14 niyo'vodoH 23125 / no'puMso hati 4 / 4 / 13. na samAhAre 4 / 2 / 61 | nirabhyoH pUlloH // 26 / nomatA go 1964 na sAMmaH 4 / 2113 nirekAjanAG zaza22 | no'se maTa 4zi2 na sudubhyAM kevalAbhyAm 5/1147 | nidussutraH mupisUtisamAH5/466 / nau gadanadApaThasvanaH 367 na seMTastAsi mo'vani- 5/2136 / nirdhAraNa 1274 / nau Nazca / / 54 na skAdau ndro'pi 423 | nirvANo'vAte 5366 nau dayacaSThaH 33131 na svatikimaH 466 nivRte'kSayatAdeH 33142 | nau dhrmvisssiitaabhystaa-3|3|167 nhivRtivRssiydhiruntri-413|216 | nivAsacitivArIropasamA 2 / 3136 | nau burdhAnye 23 / 44 naho dhaH 5 / 51 ' nividAH rA11 nyagrodhasya kebalasya 52 / 10 nAJceH pUje 4426 nivyabhyanupareH syando'- 5 / 454 | nyavAdaH 5258 nAhIyanvyoH svAGge 4 / 2 / 158 : nizApradoSAbhyAm 3 / 2 / 134 | nyAyapariNAyapAyaH 2 / 3 / 66 nAto'm tvakAyAH 1 / 4 / 152 niSedhe'lakhalyoH kyA / 4 / 4 nAdyante 5/476 niSkAnchatasahasrAntAt 4||45 | pakSAttiH 3 / 41645 nAdhArthatye vyarthaM 2447 nikaSaH 164 | pakSimatsyamRgAn hanti 3 / 3 / 157 nAnekaroH 4 / 4 / 61 nissnnaatndiipnnaatprtigaa|4175 paMktiviMzatitrizaccatvA 3 / 458 nAnoH 154 nivANiH 421156 | paloH 37 nAmnyA'dizigrahaH |4|43 nisaH zreyasaH sa82 | paJcadazatI varga vA 3 / 458 nAmpratisUcatasR 443 nisastapatA banAsevane 5434 paNaH parimANe 2 / 355 nAvo rAt 4 / 21102 : nisaMdhyupAda za25 paNapAdamApAdyaH 32431 nAzaH kham za61 nistabdhapratistabdhau 5480 | paNyAvadyavaryAvahyAyopasa- 18 nAziSyagorasahale 41161 nIgyacIsudhvaMsu su-7|2|182 | | patiH se zarA nAsikAdI dheTamaH 2 / 33 - nItI va tadbukAt 411133 / pativanyantavanyau 3 / 1 / 31 55 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 patnI patyanta purohitAderNyaH 333 | 118 patrAt patrAdaNa pathaH kaT patha: panthaH pathimayubhukSAmAt parimukham parizruto rathaH 2/3/6 parivyaya kriyaH povA 51162 | pariSado yaH 3 23165 3 | 32205 | pATho vA 41268 | paritkandaH prAcyabharateSu 5/4/57 3 / 3 / 16 pare: 5456 pAtrAyeM patho cuna papayA 11 pokovica 22119 1 / 1157 pazyatithivasatisvapate. 3 / 3 / 207 | pare'caH pUrvavidhau padadyogRhNAti 3 / 3 / 160 parerghAyoge padarujavizaspRzI zraJ 2 / 3 / 15 | parervarjane padavyavAye'pi 5|4|116 pareva padasya 5/3/14 paroce liTTU padasya TonanavatinagarI5/41121 paro'co mit padAdapAdAdau 5/3/15 paropAt 114/6 parI niH padArthasambhAvanAnujJA pAyairivayavasyeSu 2/1398 pazevaraparaMparaputrapautra - 3/41135 patre pautra 5288 parau bhuvo'vajJAne padye pantho Na nityam jainendra-vyAkaraNam 5|2| 44 3|1|33: parimANAkhyAyAM sarvebhyaH 223119 parimANAtsaMkhyAyAH saGgha- 3|4|56 pAterluka pAtrAd ghazca pAtresaminAdayazca 334 | 65 333 / 61 parimANAdupi 3 / 1 / 26 F/42 33/90 3 / 3 / 152 pAda: pat 4|4|116 3 / 4 / 71 31218 pAdamyAGyamAGyamApari 142/73 1 / 2 / 12 pAdasya pAjyAtigopa - 4131163 316/15 4/2/32 pAnaM deze 5|4|63 pApAsake kutsyaiH 113149 pAyyasAnnAyyanikAyya- 2 / 9 / 104 paraH parakAle kakartRkAtU param paramparAnyonyetaretare parasyAdeH parAnukRJaH parAcarayoge 413 164 parI ya 314/72 parau bAdici paradaH 5340 53/4 41337 pArAyaNa turAyaNa candrAya 334 68 pAreM madhye tayA vA 1/3/15 pAzarUpavAla zloka 231122 3 / 2 / 41 24178 14/154 4356 3 | 3 |53 zarA31 23|51 pitRvyamAnulamAtAmaha 2/3/43 | piSTAt 3133110 212 128 pIlAyA vA j 3|1|107 puMkhau ghaH prANa 213/100 4 | 3 | 154 puMyogAt khoragopAla- 3 / 1 / 28 4| 1175 puMvadyajAtIya dezoye 21451 puMsi cAcIH 2362 puMsodo' 3 / 2 / 116 |puMso'mu 14118 5/9/169 5/1/66 426 | puccha mADIvarANi 2 / 1 / 17 1286 puNyasudivAbhyAM napa 114/106 puNyaikAbhyAm 4rAhara 22/65 2 1/55 142/35 532 1 rAST 2133 2|4|7 ! paryapAdivaH kapA 1/3/10 11365 paryamivAm pativacane'lamarthe 112/10 111151 paryAyAI gotpattau 1/2/76 parvatAt pAzAdeyaH piccAsmadaH piTe ciH piti kRti luk pituryazca 2|4|6|de parAvarAdhamottamAdeH 3 2 125 palalyAdeH parikrayaNam 112|113 | palyarAja hastibhyo varcasaH 4 280 parikhAyA dam 3 / 4116 pazudhvajaH samudoH 22356 pariNA'zalAkAsaMkhyAH 12338 | pAkakaparNapuSpaphalamala 3 | 1154 parinivibhyaH sevasitasayAm5/4151 pAkamUle pIlukarNA- 3|4|144 paripathaM tiSThati 3 / 3 / 158 pAtrAdhmATzaH zaH 2 / 1 / 110 paribhUnidRkSivizrarAva- 2 / 2 / 140 pAprAdhmAsyAmnAdANa : 5/2/36 | purAyAvatorlaT parimANasyAkhuzANe 5 / 2 / 22 pANighatADagharAjaghAH 2/2/53 puri luG bA parimANasyAnato'drA 5/2/32 pANDoDyaM putrAccha vA putrAntAdvA 3|4|40 311.946 putre vA 4 | 3 | 135 pumaH savyampare so'nuskhA - 5/411 2/3/2 FRIES 3|1| 155 puruSahastino'ca 3 / 4 / 159 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra sUtrANAmakArAdikramaH puruSANa, 3/46 | pautrAdi vRddham 3 // 11780 | prayacchati gaharSam // 6 / 153 puruSAt pramANe vA 2: | pyastivAkse kvaH 5 // 1 // 31 prayojanam 41102 puruSa vA 43 / 212 | | pyAyaH po 4/3123 pravA za2178 puro'grato'greSu suH / / 23 | ye 4 / 4 / 38 pravAhaNasya daM dasya 512333 puroDAzAham // 3/45 | pye dhipUrvAn 4|4|56 prazaMsAyAM rUpaH 4 / 1 / 125 puro'staM miH sh|137 pyeca 413134 prazaMse'haiM zarA11 puvaH strI 2 / 2 / 163 | praH 4/4/87 5/2 / 163 prazaMsoktyA 113162 puvAdut prazasyasya zraH 4|11119 puskarAdeze 15.6 | prakAre thAra prazne cAntaryuge / 2 / 97 puSyasiddhyo bhe 2166 | prakAroktau jAtIyaH 4 / 1 / 128 prasahane'dheH zarA28 pUgAbhyo'grAmaNIpUrva t 4ArA1 | prakRtyA'ci dipAH 4 / 3 / 103 / prasitotsukAbhyAM bhA ca 142 pUGa 5/1196 prakRSTe TA 341101 ' patyo yA 5.366 pUyajoH zAnaH / 2 / 106 | prakRyagaheM manyakarmaNya- 1427 prasthapuravahAntAt / / 100 pUjAkutsayoya'tyavaH // 1184 | acaye dA 2 / 43 prasyaipa pUArA103 pUjite 5366 prajane vAteH 4|47 praharaNam 313176 pUtakatorai ca 3 / 1 / 36 | prajane suH 2 / 3158 praharaNamiti krIDAyAM NaH ||YE pUrNAd vA 4 / 2 / 146 prajAmedhAdasa 421124 prahAse manyavAci yuSma-zaza154 pUrvakAlai kasarvajastU purANa 113144 : prajJAdaH 42144 / prAraNapazchaH pUrva trAsiddham 27 | prazAzraddhA vRttibhyo e4|1|28 | prAktairvA'samaH 2 / 181 pUrvapadArakhAvamaH 5/4/87 | pratikaNThalalAmArthAt 3 / 3161 / prAksitAdApi 5/4|43 pUrvam 11367 pratijanAdeH kham // 3203 prAgadoraNa zarA68 pUrvazca 4/316 pratijhAne samaH zarA48 prAga dhoste zarA146 pUrvot 41 // 20 // pratipadameti Thazca 3 / 3 / 163 | prAgyAie 3 / 3 / 126 pUrvAdavo nava 1142 | pratiyale kRtaH za60 / prAgvataSThA 314/61 pUrvAnyAnyetaretarAparAvaro 4 / 1 / 87 | pratiyoge kAyAstasiH 42146 prAcAM kaTAdeH zarA115 pUrvAparaprathamacarama 3153 pratizravaNe prAcAM grAmANAm 516 pUrvAvarasadRzakalAhanipuNa 1 / 3.28 , prataH 4/3 / 10. prAcAM nagare 5ziraha pUrvAvarAdharANAM purava- 4 / 1 / 103 | praterasa IpaH 4|185 praacaamiyo'taulblibhyH1|4|132 pUrvAhaNAparAhaNA''mila-31315 | pratyanvavAtsAmalomnaH 4 / 2/71 prANitAlAdeH 33 / 105 pUrva kartari rA24 pratyabhivAde'drasyasUyakeAzaha1 | prANitUryasenAnAnAM vanda14178 pUrvo'mi 43394 pratyabhyatikSipaH / / 77 | prANinyupa 3486 pRthagdinAnAnAbhivI 14141 pratyAzrayaH zaza55 ! praannynggrthkhlyvmaapn-3|4/5 pRthvAderveman 3 / 4 / 112 prathane vAvazabde 31 prANyaGgAdAto vA'laH 411 / 24 pRSodarAdIni yathopa da- 4 / 3214 ' prthmcrmtyaalpaa,kti-1|1541 ' prANyoSadhivRkSebhyoDakyazaza103 4/3166 prapUrvasya styaH 4318 prAt 43158 pailAdeH 14|131 / prabhavati 3 / 3157 prAtaniHzarecaplakSAmra. 5/4/8E poTAyuvatistokazA60 | pramANAsayoH 2 / 4 / 36 | prAMdArambha za218 poradukho'pipirapi- 2185 | pramANe dvayasapana. 34158 | mAdiH 112 / 126 pepami Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cale 436 jainendra-vyAkaraNam prAdgo 5 / 3 / 45 [ phenAdilazca 41126 : bhaktiH 3/3/ 0 prAddhRtyamikasti 5 / 4 / 73 | phaizcha ca 1137 : bhakSyAlAbhyAM mizraNavya- 113130 prAdhya bandhe zarA147 | bhajo zivaH // 165 prAyazcitticittayoH 4 / 3 / 117 bandho'dhikaraNe 2 / 4 / 28 bhajabhAsamido curaH 9121144 prAo'napatye'NInaH 4 / 4 / 155 | bandhau be bhajenauM 4 / 4 / 32 mAyo (4 A) bhIkSraye 2 / 2 / 69 | calAdemaMtuI 5/157 bhagAta gata 3010100 prAvRpa eNyaH / / 136 | 4 / 3 / 221 maktAraNa lasau 32061 prAvRSaSThaH 3312 | bahAvIretaH / 5.3 / 86 | bhavati priyavaze padaH khanna / / 39 / bahutve'dorapi 921101 bajera privasthiraskiraNadara 4/4.148 | bahupUgagaNasaGghalya 414 bhavadabhagavadadhavano vA riH 5/43 prasasvaH sAdhukAriNi 2 / 1 / 122 / bahulaM dau 114126 / bhavadvadvA tatsAmAgye 2531107 zarA4 bahula guruvRddhatRpradIrgha 4 / 4 / 149 : bhavyayaprayacanIyo- 2 / 4 / 33 pestu zravaH 2 / 3 / 26 | bahulApinyAlATI 4146 ' bhasancyAitubhyo'vA- 3 / 21137 prelapasamayabadavasaH 2 / 2 / 126 / bahodhA vAsattau 4 / 2 / 27 / bhauSAmAsAdvAtyAnAM 52 / 72 prelipsAyAm 342 | caddovalasau 5317 | bhasya 4|4|118 prelvApcaturo nuTa / / 1 / 36 | bahI jhalyet 5 / 268 bhasya TeH mbara 51165 meM vaNijAm 2 / 3 / 48 ! rakhano gdhovA TaH 4211134 | bhAgAdyazca 4ise prasUjorin / / 136 | bahajAdeSThaH 31312 mA guNokyA'dhanonaH 1317 praghAtisargaprAptakAle 2 / 3 / 136 | brahvalpAcchaskArakAdvA 4 / 2 / 47 | bhAge cAnupatipariNA 1422 5 / 2 / 176 | bahAdeH 3 / 1 / 31 | bhAnulopamA nulyArthaH / / 4 / 76 pro pica zarA | bahU vRco bahula lama 313 / 43 | bhAdAvidamo'nvAdeze 4 / 3 / 118 pro nathi 11117 ! bAr3hAntikayoH saadhnedau4|2|122 | mAdI voktapurakaM 553 pro'mbArthamboH 5 / 2 / 102 | cAhantakaTTakamae istubhyaH 3 / 1 / 30 / bhAyuktaH kAlaH 3 / 24 proSThapadAno jAte 5 / 2 / 23 | vibhetahetubhaye 4348. mAyA zrIjansaho 443 / 122 proSTeNyajAspadaH 4 / 2 / 121 | bilvakAdezchasya 4 / 4 / 143 | bhAyeM raa4|14 'lakSAdibhyo'Na 3 / 3 / 122 | budhyunazjaneprasroNeH 1 / 2 / 83 | bhAvakarma Di: 12 / 30 pvAdeH praH 5/2178 bRhRtikA 4 / 14 ' bhAvanAcinaH 236 bodhyamasavat 5 / 3 / 24 , bhAvAdimaH 3143 kaTa 3|shr0 brahmAstraH |4|126 / bhAve 2317 phaNA saptAnAm 44|116 | brahmaNo rASTrebhyaH 4 / 21106 / bhAve'gau 2 / 2 / 62 phaNa philojI 116 | brahmaNatre kitram / / 75 / bhAve tvantalau 314110 phalibhajoH4|4|112 | brAhmaNamANayavADAn zarA42 mAse pAza38 phalegrahmAtmabhbharikuni- 2 / 2 / 31 / brAhmo'jAtI 4 / 4 / 162 | bhikSAdeH phalgunyASTaH 3 / 39 bruva Aizca 214/70 bhikSAsenAdAye zarA22 phANTADhaterNaH / / 138 | bruca IMTa rA91 | bhidyo yo nade 165 phAlgunIzratraNAkArtikI 3 / 2 / 18 bhinnaliGgo nadIdezI- 1143 phiradoH 3 / 1 / 147 | bhaktAyaH 3 / 3 / 204 bhivaH kukluko 2 / 2 / 153 5.3 / 70 ] bhaktAdvA's 331185 miyo vA 4|4|105 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUyahatye jainendra-sUtrANAmakArAdikramaH 437 bhiso'ta ais 5 / 18 | madajanahalAkararaNa- 3 / 3 / 201 , mAnAM NalyamathAthumaNA. 24168 bhomAdayo'pAdAne 21461 | maTebhyo'Na. rAma | mAne kyA 331220 bhIzeH sthAnam 5/463 | mdhubmbojhnnkoshikyo:3|1|65' mAnyadhadAnazAnabhyo dozcarA 114 mohImahuvAmujvat 2035 | madhUpazucimukAdaH 411433 mAlepIkeTakAnAM bhAri. 4 / 3 / 175 bhujpryaajaanubaajokpryojy-52|68 madhyAntAdgurau 31130 mAvadheH 51150 bhujo'dI 1 / 2 / 63 / madhzanmaH 3 / 128 mAsAd vayasi khA, 314/7 bhumAsthAgApAhAksA 4/4/65 ' madhye pade ninanane 1145 miGaH 4|11215 bhuvaH svantare za1152 mavAde 3 / 2 / 66 / miDamnizo'smadASA rA52 bhusthoriH za61 | manaH za271 | miDekArthe kA za44 bhUtapUrva gharaT 3544142 | manasyuranasyanatyAdhAne 12 / 144 | mizidgaH za 63 satabaccAzaMsAyAma 2 / 3 / 108 ' manuSyAdicaraNyAta sa107 mimItradIkSAM ye ca 431.3 bhute / / 72, 213 / 116 | mano DAca 216 mitanakhaparimANe pacaH zaza36 211 / 90 manoruzcakSuznetorahora- 4 / 2 / 56 miTerepa bhavAdayo dhuH / / 1 | manorau ca 391 mizrita mAnA bhUpA'parigrahe'lamantaH sh2|135 / manorjAto puka cA'au 3 / 1 / 148 miaavsmmmiytitsraa4|64 mugvtrikutsbshissttgot-1|4|136 mantrennivApu 4492 muktAtApoTApanitApara- 1 / 3 / 33 bhRtAM vANAmiH 52 / 175 manthaudanasatrinduvajra- 4 / 3 / 171 muNDamizraznakSalavaNa 1118 mano'strau 163 manmAbhyo lau 41158 mungAdag 313148 bhRtavRjidhArisahi- 22 / 44 manvankanidhvinaH kyacit / / 62 mumanaH 413 / 177 bhRzAdazcyau halo bhuvi 2 / 1 / 10 mam za75 'mupanahirudavidaH saMzca 1112 bhebhyo bahulam 33 / 13 | mamoGjhayo mato?:- 5/3131 mRgottarapUrvAsanaH 421101 bhessnaanntaavsthetihaaiivyaa4|2|30 mavaTa 31356 / mRjeraipa vArA bhaurikA kAryAdibhyo 3 / 2 / 47 | bhakvai tayorabhakSAcchA- 3 / 3 / 108 , mRDamRdagudhakuthavadavasa: 1 / 1180 bhyapaH 521150 / mayUravyaM sakAdayazca 1 / 366 / mRdantanuvibhakyAm 545 bhyaso'bhyam 5 / 26 mayo vo'cyuaH 5/4/15 , mRstikA 42.45 bhratjorasorambA 4 / 4 / 46 | masjinazobhali 5 / 1136 | mRdo lulikozca / / 17 bhraajbhaasmaapdiipniiv-5|2|116 | mahato'sa kho 3111130 , muSaH pareH 176 bhrAtari ca cyAmi 31182 | mahArAjamoThapadAbhyAM tt|2|30 / mRpaH svArtha bhrAtuLazca 21133 | mahArAjAt 372 meghartimaye kRtraH / / 41 bhruvo buka 3 / 1 / 114 / mahendrAd vANI ca 3 / 2 / 24 | meniH / 2|| bhraugaityadhaivatyasAra- 44166 mADi luG 2 / 3.151 | mo naH bhadasorecca va ho 4/4/101 | mAko vyatihAre 24/5 ! mo'nusvAraH 543 mANavacarakAta stratra. 3 / 4 / 10ii DAci nityama. 4 / 37 naDchukajharbharAvA'Na, 3 / 3.175 | mAtarapitarau vA 433145 ' myoH / 5/3/8 matibuddhipUjArthAcca 2 / 21166 | mAnusatsaMkhyAsambhadrAdeH 3 / 11104 : mata mahacchAdera- 4 / 3 / 222 / mAtRpitRbhyAM svasuH 5/66 kA 3 / 4 / 78; 5/15148 matvartha stI 1 / 2 / 108 mAthadhupadavyanupadAkandaM 3 / 36156 | yaH sau 5/1168 matsyoGayo DyAm / / 137 / mAnapazvanayoH kopI 4|11112 / yakhAvaghvanaH 3144139 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 jainendra-vyAkaraNam yakhau vA'sabde rAza67 yenAli vidhistdntaayaaH1|1|67 maga duhaH 21157 / yaskAdibhyo vRddha 241134 | yogAM ca dveSaH zAzvatikaH1485 vaGi 5 / 2 / 136 yasya yAM ca 4|4|136 | yogAyazca 3466 baDuDore 5/2 / 180 yasya vA 511121 | yoDo pottamAd vutra 3 / 4 / 122 yo'ci 1|4144 yAcitApamityAtkarA 332146 | yo'co'rAsuyuvaH 20184 yo vA 5.2392 / yAjakAdibhiH 113/72 | yojana yAti 34170 yaci maH zarA107 | yADApaH 52 / 108 ! yo yaDa rA155 yaccayatrayoH 2 / 3 / 124 | yAnye pAzaH 4|11110 yo'rthAt 12 / 124 yajayAcayatavicchanaccha- 213/72 | yAvati vindajIyaH 24|16 yo'saMkhyAparimANA- 2438 yajijapivadadazAmakaH 2 / 2 / 135 | yAvadya thAyadhutyasAdRzye 23 / 6 yaunamaukhAd buJ 3351 yabitajipravacAm 52 / 66 / yAsugA mo Git 24/84 yvAci sandhau 53 / 105 vajJavibhyAM dhakhanau 34/67 | yi vikalyayaG pUrA131 , grahagamo'c 2 / 3152 yajeH stuvaH 23/23 | yi kham 414 / 108 | thyau vyAkhyo muH / / 12 yatraH piTa vara yabhaJoH 144135 yitye 4 // 3 // 67 yajijAH 3 / 1]90 ' yuktavadusi lisaMkhye 11168 | ra kham 44.16 yasyato doH 5zikSa6 yuyaM patre 2211100 / ratto 412 / 18 yagolyoH 4 / 4/77 yujAtA 2 / 31106 rakSatyuJchati 3 / 3 / 155 yataH pratidApratinidhI 1 / 4 / 22 yujerase 550 / rakSa 3276 yatazca nirdhAraNam 1 / 449 yujo'yaz2apAtre geH za60 | rajaHkaNyAsutipariSado 1138 yattadetebhyaH parimANe 3/41160 / yuT 2 / 367 | raujeH 4/4/25 valpe tadAdi guH / / 102 | yudhyA bahulam / / 14 | 4 / 3 / 208 yatsamavA'nuH za312 yuvA skhalatipalitavali- 23163 rathAdyaH 313186 yathAta yavathApurayoHkrameNa/2/35 yuvAlpayoH kan vA 411123 raghA 5493 yayAlayayorasUyAprayukto 2 / 4 / 14 yuvAnI dI pU1951 radhimabhorsaca pA . yadhAmukhasammukhasya 34|131 za48 yadhAsaMpanya samAH 214 / yuSmadasmadoH 51145 ranabheTaH 2486 yathAsya yathAyatham 5 / 3 / 12 / yuSmadasmado'kalaJ 3 / 2 / 121 / rabho'zabliToH dhaar|42 yabhAvAd bhAvagatiH 114/45 yuSmadasmado Daso'z 5 / 1 / 23 razmI / 346 bame'zvavRSabhayoH kyaci 5 / 1132 yuSmadasmado'vipatAsthasya 5.3 / 16 | rasyobanapatye 33 / 74 yamaH sannivyupe ca 2 / 3 / 66 yUtijUtisAtidetikIrta yaH 2 / 378 | rAjadantAdau 11366 yamaH sUcane zazara yUnastiH 3 / 1162 rAjanyAdevuna kAraH yamaramanamAtaH sa ca 51 / 132 yUni 3 / 1 / 75 / rAjanvAn saurAjye / 5/335 yavyanusvArasya parasvam 5/4 / 132 | yUyavayI asi 1 / 152 / rAjazvazurAdyaH 3 / 1 / 126 yaro Do vibhASA De 54|125 | ye kaDArAH 113 / 104 , rAjAiHsakhibhyaSTaH 42163 yaduttare ye'Dau 414 / 156 | rAjJaH kaca rA116 yavayaghakaSaSTikAdyaH 4126 __4|4|45 | rAzi yudhi kRtaH zarAbara yazcorasaH 3 / 3 / 83 / yenAGgavikAretyambhAvI 11431 / rAT ca 31453 rathavadayoH 5/11 yamA Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. rASTra lyAdeH 52 / 136 liyet jainendra-sUtrANAmakArAdikramaH rAt 325, 34176 | lakSaNahetvoH / / 104 / lulla robI 14122 rAtrAhI pusa 14104 | lakSaNenAbhimuhaye'bhipratI 1 / 3 / 11 turi ca klapaH zarAra rAH kRti prabhAcandrasya 42180 lar3o vA 2461 | luTo'nyasya DAsairasaH 14154 rAjyahAsaMvatsarAt 3/4/84 za66 lupasadacarajamajamadaha- 121 rAtsaH 5 / 3142 lameH pU1143 | luudhuusuukhnrtishcritrH2|1|162 rAdukhI 3 / 4 / 26 labhapatapaTamyAyapAina-rA2137 23111 rAd bhUtabaleH 324ER 22463 , lokAt rAdho vadhe 5 / 2 / 156 lAkSArocanAzakasakardamA- 3 / 2 / 3 loTa 2 / 3 / 138 rAyo hali 3/2144 | lAlATikakokkuTiko 3 / 3 / 167 / loTo laGvat |4/72 rASTravattadbatAM sarva 323 / 75 2 / 31135 | loDarthalakSaNe 26 rASTra zabdAd rAzo'tra 3 / 1 / 250 li sIyaTa 483 , lomapAmAdibhyAM zanI 4 / 1 / 27 rASTrAdhyoH za|102 / nAmAMsotI 31110 | lo mam 12 / 150 rASTrAvArapArAddhaso aa|73 'liDAziSi 4 / 66 / logno'ntardahibhyAm 4 / 21117 32245 | liyonalyasakham 5/1138 | lo vA lehadrave / 1145 5/2/53 roDyagalijhe 3 / 2 / 130 liGga caurca 2 / 3 / 72 / 3 / 140 - lohitAdisakalAntAt 3 / 1121 rIgRtvataH liGayadi 2132144 | lohitAnmaNoM 4 / / 66 5zira rItaH 41466 5/361 gariko copi 5212 5/1133 | liGyataH rucalA guM pUzi0 liDsyo 2222130 573 liGadeto lu kriyaavRtto2|3|115 rujazca bhAvavAcino'-114161 rudAdegeM 5.1135 liT 2 / 4 / 65 vaktyasukhyAtera 2045 za67 5 / 2 / 94 | liTasajhayorezire vacane gRdhivaJceH 1265 radbhyo'DvAjaH radhitudAdibhyAM namzau 2147 'liTi vA 14112 / cAcisvapiyajAdInAM. 4 / 2 / 11 rUhaH para liTi cetro yaH 4.332 | vaco'zabdakho pU4i60 layadyoryaH 3 / 2 / 3 / liTITi radheH 5141 | vaJcilucyattaSi- 6 4 / 146 liisphAt kit za6 vataNDAt 397 rerazoH 40. lihukaci dhoH ___4 / 37 / vattorithuka 415 revatyASThaNa. 311 / 134 | liDyoH 2 6 | batorveTa 3420 rezca supi 5 // 424 | liyata kRtri 2 // 36 ' vatsAdvA 3 / 3 / 12 vitikAdezchaH 3 / 396 / lipsyasiddhI 135 / vatsokSAzvarSabhebhyasta- 444146 rogAdapanaye 4/2 / 54 / likyabindadhAripAri- 2111111 , badaH mupi kyA ca | roDItoH prAcAm / / 101 | liyo'dhArthasammAnane c11|66 / vado'pAt 169 ro'cyu 5||156 puu/2|46 | vadhe pratezra 4 / 32114 romanthatapaHzabdavairakala- 2 / 1 / 14 | luGa sasa91 | vadhe rAdheH 4|4|114 seri 5 / 4 / 18 14151 / dhana puragAmizrakAsiddha kA maka ro'pi 53178 luGayetyorgAH 114 / 117 banahiraNye kAme 67 rauti mRgaH 33 / 26 luklaGlaGayada 4 / 470 vanA'zo razca saH karmaNi ca bhAve 2454 | luliTorbu 44181 | vanyAH 4|4|42 5/2/47 / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 vayaH zaktizole babasi vayasi dantasya van vayastilutAH cayantubhyAM sammita vayasyanantye vAkpANi jAtyu caraNAdeH karNe nitye vaJa catyavasya arratse varSApramANe vasthA bhAvini varSAca lAsyeTa calinyoH san vazi 212/107 yA kyasya 22115 vAkyasya TeH paH 4/2/142 | vAkyAdebhyasvAsUryA 4|1|61 6322166 varuNabhavazavendra vargAntAt 36 vA'prathamapUrva varjane'paparibhyAm 664/29 bAdacchAzAsaH vadRtAdeSTaghaNu ca 3 | 4 | 113 : vAluvoH varSA hu to nastu 3|1136 pAyogyAnAm 1 |4| 886 vasorjiH yastai jainendra-vyAkaraNam 3|1|24 | vAgabhiGa, 3|4|116 | bAge 3 / 2 / 62 vA'ge: 3|1|42 vAga bA'zraH yA khau 4|2|37 vAhizyoH vAcaMyamA sUrya pazyopazvA bhAdi vAcatvAriMzadAdI 3268 vAcastadarthAyAH vivikAre 4 | 3 | 160 bA mArakara khe 412241 1/4 173 445 233112 bAceH 5/2163 2|4|185 bAco gmin 41148 5.221 trA jasi 1|1|40 4|4|115 4/2/17 5/4/53 3485 vA musAm 511884 nAceradika striyAn 4 | 3 |5.5 vA'dA susvAda: 5376kAncitapAkhaH 3452 so'nUpAyAH 11488 4|1|52 5/2/51 1 / 1836 vasnavipAH vasnadravyAbhyAM cat vatsadiNo vasulimam rAza vahAne lieH 1/2/118 | vA tarumRgatRNadhAnyAya4|4|120 vAtAtIsArAbhyAM kucha vADako ghoryakAn 41 1 1 155 3 / 3 / 136 vA diksave yA dainyAkroze bA zroH 34/50 nAmAvAsyAyAH vA muco gherep vA moH 56214 bATaya rogazoke 4/3/162 trA moH I 4|4|52 yA niSkopa mizrazabde 4 | 3 3 167 5360 413660 bA nIcaH 53336 | vA'nudAttasyartuGaH 4/3/52 21171 vA'nupi 5 / 4 / 67 42124 1382 vA'nyasmin mapi stha-3183 vA'paH 4|4|57 ; 5/2/127 21127 vA padasya 4 | 3 |64 112139 vA padAntasya5|2| 14254133 1466 vA parAvarAbhyAm 224610 vA pare 1|4|147 vA'svadita 23246 4|4|124. vA bahUnAM jAtiprazne yA pUrvAparAdanAtU | vA 2 / 2 / 35 12265 136 vA kathami liG ca 2/33116 vA vyoH vA ghe yA kAkaH 2313 vAinayatane hiM 1|4|16 vA kRJadhiH vA kRSi yA ko 1 |2| 141 5 / 2 / 165 vA bhAvArambhayoH vA napaH bAinanyAdeze vA nAmnaH vA'bhyavAt vAAza bhlAzabhramukabhu. vA maH vAma bAmboH khama, vAbhzaso... vApisa ka bA rogAH vAiyeM dho 4|4|60 vAliTi 5/2/31 vAivarastha vAcA bAhAim 5 / 3150 zarAra 2/1/44 4|1186 5/1157 vA'vRddhAddhoH 5322 vAveSTiceSTayoH 11371 | bAzi vAcAt bipA vA vizeSavacane yahI Tw 2 / 33114 4 | 3 3106 3/2/140 4111148 13:84 504/14 5 / 11122 4 | 3 |21 2/1/66 4/4136 3 / 2 / 120 3317 52/158 413 | 156 5 / 4 / 107 4|4|18 33134 312/26 3 / 2 / 133 413206 1448127 4|1|105 112|74 3 / 3 / 140 112146 5/3/26 339 | 144 5/2/163 526/114 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paa|143 , ve zAlazaGkayo jainendra-sUtrANAmakArAdikramaH 441 dhAzijiyAzinIH phe 34|41165 | vinaramAyAmedhAstrajaH 41647 / pRddha kuJAdibhyo H 3 / 187 vAizeSAt 213 / 117 ! vinmavorupa 51 / 124 | vRddhe'bhyanup 3 / 1173 vAzyAvArokAt 4/21144 | viparAje 12 / 13 vRddhokSoSTrorabhrarAjanya- 3 / 2 / 34 vA'SAnte'kakhAdau 5/4/101 | biyavinIyajityA. 2167 vRndArakanAgakuJjaraistAt 1 // 3 // 57 vASpophenAdalame 21113 tripamapoto duH 2 / 2 / 156 vRSabhopanaho tryaH 34413 bA samIpe | vibhaktI rA157 / vRSAkapyagnikusita- 3 / 1140 vA'supi 4/380 11450 5186 yA supo bahuH prAsta 4 / 1 / 127 vibhaktyAmASTanaH vA se 3/1/25 vibhASA grahaH 2 / 1 / 117 | veH skando'te 5/4/55 vA'stha: sphAdaH 414/67 | vibhASA'ci 5336 ve skambheH SaH 549 yA svarUpasyoH 4 / 3 / 137 | vimApA'nyatra 4 / 3 / 102 dheH svArthe zarA37 vA'svAGgAdeH 36 | vimASA liyo 144 dekhi 24|116 vA smaraNam 5,168 vibhASA luTaH sat // 3 / 13 / vezo vayiH 14113 vA''hitAgnyAdau 1 / 3 / 103 / vibhASeko'sne prazca 4 / 3 / 104 beJca praznAkhyAne 2 / 3 / bAhAkagrAmebhyaH 113 | vibhASoSadhivanaspatibhyaH 54160 | vettH| puu4||61 vA heH pRSTapratyuktau 53 / 16 | vimuktAdibhyo'NU za65 | ghetanAdeviti 3 / 3 / 135 vAhyAd vAhanam 5/592 | virAme vA 5 / 4 / 131 | vetteH siddhasenasya 517 vizaMtikAravaH 3 / 4 / 29 birAme visarjanIyaH 5116 | veritaH 21149 vizatitriMzayAM burakhau 3 / 4 / 21 birodhi cAnAzraye // 86 | vemakaH 41469 vizatezca 3 / 4 / 168 | vizipatipadiskando- 24/41 | gheve sthAnAntAt 4/2116 zilyAderyA 4 / 1 / 10 | vizeSaNaM vizeSyeNeti 2 / 3 / 52 ' vezca svano'zane 5450 vikarNa kuSItakArakA- 3 / 1 / 113 | vizvagdevayozca Tera 413 / 168 vaikazAlAyASThaH / 4 / 2 / 163 vikaNaMzujagalAt. 3 / 1 / 106 | vizvajanAtmabhogAntAt 3147 | vaikali pUrye 42170 vikRzamIpareH sthalam 5470 vizvasya vasurAyoH 4 / 3 / 226 | vaikAthabhun 4113107 vicArya pUrvam 53397 visamAptau to'naJ 1 / 3 / 55. | vaino'dUreTakAyAH 41366 vittabhittadUnagUna- 5 / 3174 . visAriNo matsye 4 / 2 / 23 / vaizAkhAbAdapaSTikaikA- 3 / 4 / 103 vidAMkurvannu yA 2 / 1137 | vIpsesthambhUtalakSaNe- 411 'vaiSamohyaszvasaH 3|dr vidAbhyo'mRSyAnantarva. 3 / 1 / 63 | buJchaNakaThennadaeNya- 3 / 2 / 60 ; bokaM nyaka 2/63 vidUrAUyaH ApU- | cunAtumI kriyAyAM tadIyA 2 / 3 / 8 | bole 31121 videH zanurvasuH 5/1 / 55 'bUkATeNyaN / 4 / 214 | vodarya 4 / 3 / 104 vido rUTo bA 21469 / vRjimadAtkaH 32 / 106 | vodazvita: 312 / 14 vidbhicchidaH kuraH / / 145 | vRttisagatAvane kramaH zarA34 | | boditaH 5/14104 vidhinimantraNAmantra- 2 / 31137 | vRddhcrnnaakcchlaaghaas.34|124 / diddobhaavaarmbhyoHshpH111|64 vidhyatyakaraNema 2 / 3 / 164 / vRddhacaraNAyit 3294 | vopakAdibhyaH 114|139 vidhvaruSostudaH sakham ||37 darAnAkhyebhyo // 374 | yopadeze'tvadaji -5 / 1 / 108 vinamyA nAbhI na saha 3 / 4 / 147 vRddhastriyA kSepe yazca 33145 vopayame 1990 vinayAdeSNa 4 / 2 / 40 : vRddhasya 41 / 121 | bonduidiiliguDo de 5.2170 vindicchU raa2|150 vRddhAdazyat // 34 vomophat // 3 // 117 pU6 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 jainendra-vyAkaraNam zaktI vyAH ghoNu H 5 / 1 / 82 | zaki sahazca |1186 zAsa it 4 / 4 / 33 vokH zaza77 ; yArA | zaki hastikavATe zarA52 zAsvaspasAn 5/4/40 voryAt 5 / 2 / 131 | zaktiyaSTeSTIkaraNa 3 / 3 / 177 . zAhI 4/4/35 vo vA kitti 4 / 3 / 33 : 4 // 3 // 61 zikhAyA balaH 3 / 2 / 68 vo bidhUnane juk 52143 ! zaNDikAdeH 3366 ziskhAzAlAzamyUrNAzriyAM 4RNE vopanAyavidAt 1134 zatamAnaviMzatisahasrabasa 314 / 24 zitsarvasya zaza52 vozInareSu 3 / 2 / 64 ' zatAdasvArthe'se Tayau 3 / 4 / 18 zidha, yo kaSavicalasakattha- 2 / 2 / 120 | mAtAdimAsArdhamAsasaMvatsa- 418 ziro'dhase paTe 54135 4|3|36 / / zatAdvA 3 / 4/32 | zilAyA hA 4|11556 dhyaktavAksamuktau / / 44 | gadergAt zaza56 ! zilpam 3 / 3 / 174 vyajo'vaja coH za4128 zado'gato taH 5 / 2 / 46 | zilpini H 2 / 12119 vyaJja nairupasitte 33146 | zapo'dAdibhyaH 144143 | zivAdibhyo'Na 3 / 1 / 101 vyatulyAkhyA ajAlyA zaza64 zabdakarmaNo ceH zarA26 | zizukrandayamasabhavandendra-313162 vyatho liTi 52 / 168 zabdadaguraM karoti 3 / 3 / 156 | zIDo ge 5 / 3 / 130 vyadhamadajapo'gau 3164 | zabdaM ca / / 123 / zIlo'dhikaraNe 2 / 2 / 20 vyavaipaNIH sAmarthya 11464 | zamityAmaMdarSiNim 22 / 117 zIDoruTa prAza6 vyasya vA kartari 14/75 | zamiyAmado dIH 5/72 | zImyorAt 5. 8 232147 zami dhoH khau / 2 / 16 ' zIrSacchedAdyazca cyAGazca ramaH zaza80 zamyASTAna 33 / 107 / zIlam vyAprairupameyo'tayoge 151 zaraH khayi pAza162 / zukrAdghaH zaza25 vyAmizraH svaritaH // 1 / 14 zaradarajhunakradarbhAd zaha1 / zucyunjyobhi 5/2 / 57 vyuDo'vo ilaH saMzca 1 / 1097 zari sazca 4 / 23 / zuNDikAdibhyo'Na 3 / 3 / 50 vyuttapaH 22 zarkarAdibhyo'Na, 4 / 1 / 161 zuddhAvAntazubhavRSava- 412 / 145, vyudaH kAkudAntAt 4 / 2 / 148 zarkarAyA vA 3 // 63 zuno'taH 4ArAha vyupezIDo'ntye rA337 zapare khAra 5.420 zubhrAdeH 3 / 1 / 112 vyuSTAderaNa. 3490 | zalAluno vA 3230173 / zuSipace nau 5 / 3 / 67 cyo vaM vA 5/4/5. zazcho'di 5 / 4 / 137 / zuSkacUrNabhanneSu piSaH 2 / 4 / 20 vajayajaH kyA / 3 / 0 zara5 zUlokhAdyaH 32112 bajabadalotaH 5 / 176 / zaso naH 5 / 1 / 25 zRGkhalakodarikasasyako 4|1117 te rAza68 zanajIvisaGghAya'vAhI 4 / 2 / 3 , zRvandyorAru sa / 152 vazcanajasRjamajayajarA 5315.3 | zAkalAdvA za66 | zaprAM pro vA 5/sa124 vAtasphAdastriyAm zara zAstrAyaH 4 / 6 / 157 | ze munAm bohizAledaMtra 341528 zAcchAsAlAvyAceSAM yuk 5 / 2 / 42 | zevalasuparicizAlaH 4/15140 bIyAdeH zAcchorvibhASA 5/rA145 . zeSAdvA4 / 154 zANAt 3/433 3 / 12 / 3 / 2/72 zakalAdibhyo pRddha 3 / 287 | zAt 5.4123 sa33127 zakaSajJAglAmaTarabha- 2450 | shaalaaturkuuctraaraacchupyo3|3|66 ' zeSo'ga eva 214494 zaki liGca 2 / 3 / 148 | zAlAd gokharAt 3 / 3 / 11 zeSau guNavacanAdevaM 4 / 1 / 118 tama zasi zaraM 1192. Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 jainendra-sUtrANAmakArAdikramaH 4/4110 / kRti bahalam 4132 / sAkSidadhyakSNAmana 5 / 154 zaunakAdibhyazchandasi 3 / 377 | pre'GgAlebhisaMkhyAdeH 412088 ! sakleze 2440 znasaH kham 4|4|101 | gre vasya putrapatyojiH 43 / 6 | sampazizvI 31152 znAnnakham | po'natryaH 11465 . sakhyurako 5166 znudhuvA yvoracIyuvau 4|472 | kaTunA STuH 5 / 4 / 120 | sAGghAGkalakSaNaghoSa. 2365 215. 5/59 | dhamAdhama ziti 5 / 2173 | saGgha'nU 2 / 340 zyA'Jcidiyo'sparzApA-5/3165 | dhaNAntela 1 / 134 ' sacasyobhI 54105 zyAyadhAsumsuliha- 211 / 114 , yo'kSu rUpAntyayo vRddha. 3 / 1 / 63 satyAgatAtoH kAre 4/31179 zyainaMpAtAtailaMpAtA 3 / 2 / 50 | ghI no gAH samAne 5/405 | satsUdviSadruzyuavida- 21256 Addha mukta gho'nena 41 / 18 | | sadAsanAdarayoH 1 / 2 / 134 zrA. zaradaH 3 / 2 / 132 saMdaMgoH zarA62 : sadisvayoH parasya liTi5/4/84 zriNIbhuvoDagau rA324 saMkhyaH 206 | sado'prataH 5/4147 zruvaH 21170 | saMkhyAdI razca 1347 | sadyooSamaH pareyaviparu- 4110 bhuvo'niTU rArA89 | saMkhyAparimANe atizca 314163 | sanaH ktici khaM ca 444 asmRhazaH sanaH 1 / 2 / 52 | saMkhyAbADo'bahugaNAt 4 / 2 / 66 | sanaH pUrvavat / / 58 zreNyAdi kRtaiH 11354 / saMkhyAyAH ko'tizataH 3 / 4 / 26 / sa na 1 / 4 / 93 dhyukA kiti 541 / 117 saMkhyAyAH pAdazatebhyo 4 / 2 / 10 / sanAzasabhikSa H 2 / 2 / 146 2 / 1 / 41 | saMkhyAyAH saMkhyAsaksa- pAza20 | sani 154|116, 414 / 44 zliSazIsthAsavasaja- 2 / 4 / 57 | | saMkhyAyA avayave tayaT 3 / 4 / 164 5 / 118 zvagaNAdvA33134 | | saMkhyAyA guNasya ni. 3 / 4 / 266 | sanimImAdhurabhalabha- 52 / 155 zvayuvamaghono'ddati 4/41121 saMkhyAyA dhvabhyAvRttI kRtv4|2|24 | sanIr3a kA 5. 86 zvasastu ca rA135 | saMkhyAyA vidhArthe dhA 4114106 | sanIvantabhrasjadambhu- 5297 zvaso vasIyasazca 4283 | saMkhyA vaMzthena 13 / 16 sanumaH ijAdeH 54|111 zvAderAvata: 5 / 2 / 13 / saMkhyAvisAyAderahan 4 / 3 / 215 | sankacoNI 4328 zvAzmacarmaNAM saMkoca- 4 / 4 / 132 , saMkhye saMkhyayA jhyAsannA 1367 | santasphamahatoH zvIditaste 51 / 120 | saMkhyakAdvIpsAyAm 4 / 2148 / sandhau 413160 zbyaspavaco'thuk 5 / 2 / 128 / saMzA khu: zaza6 | sannivibhyo'rdai 5 / 1 / 127 saMjJo bhA 1428 ! sanmahatparamottamotkRSTa 1 / 356 SaTkatikatipaya caturrA thuka 4|113 , saMvatsarAgrahAyaNImyA 3 / 3 / 25 / sanyoH 4138 SaDoH kaH siH 5358 | saMzayamApanna: 314169 / sanyataH ghaa2|177 SaNi cAriNastoreva 5/4/41 | saMsRSTe 3 / 3 / 147 | sanliyo 5 / 2 / 62 SaNamAsAeNyazca 3480 | saMskRtaM bhakSAH 3 / 2 / 11 : sapalyAdau 311/34 patyesadvat 4.3/74 / saMskRtam 3 / 3 / 128 | sapUrvAt 1 / 3 / 16 ) saMhArodyAvAnAyA- 2 / 3103 | sapUrvAyA vaayaaH5/3|23 SaSThASTamAd mAgeH 411111 / saMhitazaphalakSaNavAmAdeH 3156 | sabrahmacArI 4 / 3 / 263 SAt padAntAt 541114 . sa: zaza sabrahmacaryAdeH 414|131 pAdihandhRtarAjJo'Ni 4 / 4 / 123 | sa eSAM grAmaNIH 41 / 12 | sabhA'rAjAmanuSyAt 11469 pidbhidAdibhyo'DU 23286 / sakRtstambe vatsabIyoriH 212 / 29 | samaH 2 / 1 / 68 3ne pram Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satrA jainendra-vyAkaraNam samaH sami 43 / 166 | sarajasobaSTIvapadaSTIghA- 4 / 2 / 76 ; sAdhunipuNenA mIcaprate 51 samajaniSadanipadamana- 2 / 3 / 81 . sarorijAdeH 2 / 1132 | sAntAH 412165 samayastadasya prAptam 33497 saro'no'zyAmAyasaH 42196 | sAma prAkam 5.1 / 29 samayAsapatrAniSpatrA- 4 / 64 saroIlA 213 / 85 sAmAnyenopamAnam 113150 samarthaH padavidhiH 1 / 3 / 1 sarvakalAbhrakarIpeSu kaSaH / / 10 sAmi 1324 samarthAt prathamAd vA 3 / 1567 | sarvacarmaNaH kRtaH 314 / 130 sAyazciraMprAhoprage- 3 / 2 / 136 samavAyAt samavaiti 3 / 3 / 164 | sarvatrAgnikalibhyAM daN 3228 sAlvAvayavapratyanAtha- 311154 samavAye 431111 ! sarvanAmnaH smai 5.1 / 12 | sAlvayagAndhAribhyAm 3314151 samAM samAM vijAyate 3 / 4 / 137 / sarvanAmnaH syATa prshc5|2|109 sAvaneH 5/14230 samAgarala raajyotirm-43||962 | sarvagAmno bhA ra 1136 / sAvanaDuH 51160 samAnodare zayitaH 3 / 3 / 208 | sarvabhUmipRthivIbhyAmarA 3 / 4]41 : sAmme 5/1/77 samApanAsAdo 342 : sarvasya dve 51361 | sA'smin paurNamAsIti 3 / 2 / 16 samAyAH khaH 3 / 4 / 105 | sarvastha so yA dizaH1 / sA'sya devatA 2019 samicijibaraH / / 124 , sarvAgaNo vA 348 | sikatAzarkarAbhyAm 4 / 1 / 31 sami muSTau 2 / 3 / 35 3/4/45 / sico yahi pU/478 samiyudra vaH 2 / 3 / 22 sarvAdiH sarvanAma 111135 siti 11 / 105 samudaH 513171 sarvAnnInAnupadInAyAna. 3 / 4 / 134 siddha zuSkapakvabandhaiH 11336 samudAyamo'manye 1 / 270 sarvaikAbhyAM khaH 363 / 163. siddhiranekAntAt 11111 samUle inazca 2 / 5 / 23 / sasajuSo vi 5.376 siddhI mA 14/5 samUhabacca bahupu 4/226 | sasthAnakriya svam // 1 // 2 sidhmAdeH 4|1125 samo'kUje 112 / 16 ' saslo prazaMse 42146 sidhyaterazAte 413142 samo gampacchisvacchi- 13 / 24 | sasme laG ca 33152 sindhvapakarAdaN 334 samo bhayA 150 | sasse'dyusthasya 5433 sinvAderaNA. sampadA cAbhividhI 4/58 sahana vidyamAnAd 3150 sipi rirvA 51 samparyupAtvanaHsuibhUpe 433110 | sahasya saH kho 431186 silu ki 2 / 138 sampAdini 243 | sahasya sadhiH 4/3/201 ! siliGde siliGde zazabyU 2|1101 sahArthana 14/30 sighusahasuTa stusvajAm 5/452 sampratairasmRtI 242 | sahivaho'syauH 43 / 217 sisyasIyuTatAsau ho 4 / 4 / 61 sampratyaH 3 / 1 / 126 sahe 83 suH pUjAyA na giti 147 sanpradAne'51 / 423 | saheti tulyayoge 1 / 3 / 11 / sukarmapAemantrapuNye kRJ 2 / 2 / 76 samprAjAnuno jJa: 4 / 2 / 130 / sAkSAdAdiH zarA143 susvaduHkhayo/ kRcche 5 / 3 / 11 samprodazca kaTaH 34|46 sAt 5/4/77 sukhAdeH 444 sambocane / / 103 / sAttaviSayAta' 41160 | mukhATeH svabhoge 2065 sambodhane bodhyam 4/55 / sAdeH 3 / 1 / 126 sucaH 5 / 421 sambhavalyavaharati pacati 3 / 4/51 | sAdA kAralya 4||57 | sunaH spasanoH 543 sambhAvane'slami sthAni 2 / 3 / 130 | sAdhakatamaM karaNam / / 114 suno yajJasaMyoge 2121110 smmaannosjnopnyn||31 | sAdhanaM kRtA bahulam 1 / 326 / suTi pUrvasvam 413186 samrATa 549 | sAdhane svArthe 1 / 153 | suTa tathoH 2/XEG samprati Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muDanapaH 1 / 1132 sudhAturakaT ca 2 1/86 supazca 12/156 supi 2127:5/2167 supi zIle'jAtI chin 222166 5 / 1652 114/150 1/4 | 142 444 76 133 2/2/54 12/103 2286 supIko'ci supoH supo dhumRdaH supyoH sup supA subhagAdyasthUla palita summintaM padam jo nip surAzayoH pitraH mAdiSu ca susaMkhyAdeH suryAdrASTrasya 5/2/17 suharita somAja 4/2/126 suhRdaduI dau mitrA sUkta sAnozchaH 22112 5/4/72 4 / 2 / 140 sthire senale sataH leTi jainendra- sUtrANAmakArAdikramaH soda: somavarupo'gneroH somAyaNa some suJaH soDiti so'sya nivAsaH sau sau bhe 5/4/889 | sthAnavAdezo 'nalvidhau 12 1256 sthAne'ntaratamaH 4 | 3 | 140 211147 312/25 sthAzvena casya 5/4/44 svAsenayasedha sincasajja 4/4/46 2/2177 5/2/106 3/3/63 sthAstambhoH pUrvasyodaH 5/4135 sthUladUra yuvahastrakSipra. 4/4/147 4|4|11 sthUlAdibhyaH prakAyetau 4/2/11 51sthepicabhUmyaH seme~ 1|4|146 22118 spezabhAsapisako varaH 2 / 2 / 154 T 5/482 stho'vaviprAnca 12/17 214/27 2 / 1177 | snehane pipaH 5448 snordAt stambhaH stute bhrAtuH stut somau cAgneH 421157 | snozca mizca 5 / 4/65 nuzAsi zRTujuSaH syap2 / 1 / 191 stuo meM steyasakhye 5/1/111 3/4 | 116 5/4/116 ekAito'suTaH stamberamakaroM japo stanbhusihAM kaci stambhustumbhuskambhusku stoH zacunAzcuH stokAntikadUrArthakRcchra 1/3334 4/2/150 4|1163 stoke pratinA 3/2/55 | striyAH 5/2/114 striyAM ktiH 5/26 | striyAM khau 3 / 4125 striyAm 4|4|138 striyAmup stha chat sthAgApApaco bhAve sthAyiDala: spRzo'nudake spRhagRhapatidaya 11260 sparddha param spRzabhRzapatRpapo vA 2 | 1139 212/56 2/2/141 5 | 161 5 | 3 | 46 5/3/60 445 sphAde: sko'nte ca 1 / 3 / 7 | sphAdezato ghoryaevato' 4|4|74 skAdya yarisphurep 2|3|75 | sphantisya kham 4/2/143 sphAyaH sphIste 3 / 113 sphAyo vaH sUtrAcais : sUtre'smin subbidhi sUbhavatyormiki sUpA sUryAstyayozche ca sughasyadaH kamaraH 22/143 strI 1123100 jInazaH karam 2/2/146 strIgonIcaH sRjujvalagabhazutralaSa- 2/2/132 strIdhenu vAgdArAtpuMsanaDu 4/2/73 4 | 3350 213/16 strIpuMsAnnuktvAt sme loTa 311/72 rimapUjvarAH sani 5 / 11133 5/4162 strIbhyo daN 3|1|106 | smRtvaraprathamastu spazo-5/2162 4|4|111 stro'yajJe 23130 me 2 / 2 / 100 dhogato 5 / 4/79 sayukta puskAdanUrethArthe 4 | 3 | 146 senAntalakSaNakAribhya 216/140 sthaH senAyA vA 3/3/166 senAsurAcchAyAzAlA - 1141101 picca 214 /74 sevala suparivizAla 4|11140 rArA | sthaH kA soH prAtardivAzvasaH 4/2/120 sthAnAntAddRS 5/1/111 21156 3|1|18 sphurisphuyordhani 112/63 sphurisphulyornirniveH 1118 spheDa: smi 22|64 sya saH | 52 138 53141 4317 5|2|48 434e 5|4 | 38 2133141 dadayezA karmaNi 124156 5/2/151 211 / 30 5/2/118 svatAsI lRluToH 2378 | syadAdodadhaudmaprazrahima - 44128 3|2|10 | syasanovRMdubhyaH zabda 3 | 3|10 syasau kRtavRtacchada. 5/1 / 105. Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 snAnDasTAGaseH 5|1|10 pluGacyuDo vA 52176 | interacaH 1 / 2 / 125 | hanteH 2/3/65 2/2/152 svapisyaminAM ya i4 | 3 |15 svayaM tena svatantraH kartA stra naso svapitRo 1 / 3122 tvaratiSadhU lyUditaH 5/1/62 svaritenAdhikAraH svasa khi svasuzchaH svasurachaNuH svasRnaptRSTa svAgatAdeH svAGgAdve kSisakchanaH halantAt 1/215 | halazcejuGa: 1267 ilasIrAhaN 3 / 11132 3 | 11121 4/4/8 5 / 2 / 12 4 / 2 / 113 svAGgAnIcossphoTaH 3|1|47 svAGgItastye kRbhutraH 24146 svA 224/29 svAGgeSu prasite 4|1|13 svAdAva 12/106 2|4|12 chaH hanaH si hunazca vadhaH inasto'JiNaloH hanigamyatro sani itaH sye 1166 jainendra-vyAkaraNam nodha lii ityutsaGgAde: haritAdyabhaH harItakyAdeH hala: 133/4 111188 halAmacaH hali svAdumi nam svAdeH znuH svAbhAvikatvAbhidhAna- 1|1|100 svAmIzvarAbhipati- 114/47 svAyeM 2/1142 5/1/102 hal vArthe lubhAt svIkRta pAthamaH 112 / 51 strISad dusikRcchA- 23|103 strako dI: svepaH kyantra sveSu puSaH svovAma svaujasamauTchaSTAbhyAMbhir hakhin luGaH viGatyaniditaH ilo'nantarAH ekaH halo'nAdeH halo yaH 2/3/102 : 4/4/2 1|1184 1|4|114 imakAtrita 5/41106 mpare vA 4|4136 himyornunoH ilyainuSyutaH davirapUpAdervA dazazvatorla 333/138 |hone 33189 hIyamAnapApayogAt 5. / 41110 3 / 3 / 62 hRtaH 5678 4|3|126 5/4/6 51271 4/4/23 1|1| 3 || hradyumahAre 2|3 | 124 |hubhyo i 4388 izca 2/1/6 214/26 hastAdAne cerasteye 2|4| 77 3112 haste pANau svIkRto haste vati ha hustrorgavaH korna bA 5/2/161 hRdu 24|4|11 hRSTAcitau 1 | halo hRto ghAm halo mAM yami kham 5/41138 hasoba 4|4|140 / heDakAle susitya- 4 | 3 |56 hetAvanunA nutsedhe | halya ma kurkuraH halyabhorI: 4|4|103 hetumati ilyaraseH 5263 hRlyetattadoranaJse'koH 4|3|106 hetau 51286 52287 343 22/96 1/4 64 iti caikA ityacAmAdeH sindhubhage dvayoH hRdayasya illekhadA 2 / 3 / 63 hAyanaH 5/2/36 hAyanAntayuvAdibhyo'ya : 314 120 4|4|14 | hiMsArthAdekakarmakAt 2/3/34 5/1129 | hitamasmai bhakSAH 3|3|183 5/3/86 | hetuphalayorliG 164/32 212138 5261 42 106 5/2/63 ho daH 532488 2|3|18 24125 5/2/59 hotrAbhyazchaH 112/146 ho hantorDini ho halaH znaH zAnaH 21178 2|4|25 4|4|106 akSararAzvasajAgRNi0 5 / 1 / 81 5|2| 147 zan 1/4 | 151 3/3/34 hAkaH hAkaH kvi 4|13142 4486 2|1|46 212/2 hemantAttam ci he zaradAdeH 4 | 34165 54310 5/4 | 102 14 | 15 4/2/52 4464 prayoga yo hrasve hUlAdaste 2/11121 sAligyicaH DAvAmaH ho ji XIYER 1 / 21124 12/14 3 / 1 / 61 4 | 3 | 174 5/2/5 5 / 2 / 24 4 | 3 | 161 1 / 3 / 46 1116 2 1/24 hetumatuSyAd vA rUpaH 333355 5 / 11525 2 / 1 / 115 4/3/186 2/4/13 2|3|132 43329 ho jina nyabhyupaviSu 233259 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendravArtikAnAmakArAdikramaH | anau karmaNi vAcyabhidhAnam raa2|4 akAkArayoH prayoge neti vaktavyam za479 | antazabdasya a(sA)tividhiNatveSu gisshokaa4|1202 akRtasandhInAM zebalAdInAmiti vaktavyam 4 / 11140 antAdimo vaktavyaH sh2|136 zraraprakaraNe tUSNImaH kAm vaktavyaH 4aa // 130 annantasya nakhaM striyAM vA vRttiH 1|413 akSAdahinyAmaizvaktavyaH anyatrApi zyate 43 agerastyUspatyorvacanam 21145 zranyasminnapi vAci dRzyate kArakAntare'pi ca zazaEY agnIdhaH zaraNe ghAcce raNa. vaktavyo bhasaJjJA ca33zada anyAdeSTaNa vaktavyaH 3 / 2 / 126 agragrAmAbhyo niyo Natvam pAza110 zranyebhyo'pi bhavatIti vaktavyam 421145 anatama aAdhAdibhya upasaMkhyAnam 2 / 2 / 23 apuroti vaktavyam 4|42 zramapamAnita 3 / 16.1 mAgAyalAditi vaktavyam 4|1151 ajagAtrakaelebhyo vA pratiSedhaH 3147 | apsadhya halyAdAvapi vaktavyaH 4/3 / 127 ajAtairiti vaktavyam za1898 : apsumati cAkhau vaktavyam 4 / 3 / 127 avidhau bhavAdInAmupasaMkhyAnaM napuMsaka tAdini- abhayAceti vaktatyam rAra 42 vRtyarthama 23 / 32 | amitaHparitAsamayAnikaSAhApratiyogedhUpasaMkhyAnam zrAhAzIkAkoTApoTAsoTApuSTAbhyo'pIti kecit 2 / 1314 aNibhoraNyAbAmaNagotramAtrAAvatyasthopasaMkhyAnam 3 / 1 / 13| abhyarhitasya ca 233100 aNa prakaraNe agnipadAdibhya upasaMkhyAnam, araNyAppaNo vaktavyaH 3 / 21100 3241906 411 / 18 | asa: khaM ca / 4|1135 aNaprakaraNe jyoranAdibhya upasaMkhyAnam arthAtidezAdvizeSaNAnAmapi tadvattA siddhA zahara arthAdvA'sannihite vartamAnAdinyaktavyaH 4156 atannimittAdapi samAhAralakSaNAd rAdu vaktavyaH 3 / 4 / 26 ardhAcceti vaktavyam zahAra atyantApahave liGga vaktavyaH rArA65 | ardhe cottarapade kevalasyArdhakSya pazcabhAvo vaktavyA 41297 atyAdayaH kAntAdyartha ipA 11381 | arthottarapadasya ca dikchandasya pazcamAvo vktvyH4|1|67 atra grAmagrahaNe nagarasyApi grahaNam 5 / 16 | ahato num ca 34.114 atrAjhisajJakasyeti vaktavyam 54 26 | alAbUtilomAmAbhyo rajasyupasaMkhyAnam 3 / 4 / 146 adyartheSu adikhAyoH pratiSedho battavyaH / 1 / 2 / 122 | alpAcca medhAyA iti vaktavyam 41 / 124 adharmAcceti vaktavyam 3 / 3 / 162 alpolcAderiti vaktavyam 4 / 3 / 222 adhikaraNavicAle ceti vaktavyam 4111176 avayavayoge pratiSedho vaktavyaH za 38 adhikarayo pyakhe kA vaktavyA 114:37 vAdayaH kuzAgraMtha bhavA anajAdo dvitIyAdayaH parasva vA khaM vaktavyam / / 134 avAdibhyastaneriti vaktavyam zaza114 zranamAdau vA bukham 5 // 251 | avAghayoH (avo'dhasoH) sakhaJceti vaktavyam 3 / 2 / 1288 anubAhmaNAdinvatanyaH 3 / 2253 | avAntaradIkSAdibhyo DinvatAvyaH anubAkAdayazceti vaktavyam 3.2152 | aSTanaH krapAle haviSyAtvaM vaktavyam 413160 anusUlakSyalakSaNebhyazca ThaNa.. za165 aSTanaH kapAle haviSi vaktavyam 43 // 227 ca Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam aSTAcatvAriMzato idhuDinau ca vaktavyau 348 | ugikArya varNakArya ca tadantAdapi bhavatIti asminprakaraNe tadAheti mAzabdAdibhya vaktavyam za67 ___ upasaMkhyAnam 3131156 / uttAnAdiSu ca kartRSu 2 / 2 / 20 aho rividhI rUparAtrirathantareSUpasaMkhyAnam utpAtena jJAyamAne'nvatacyA 1/4/26 4 / 2 / 86, 5 // 3177; / udIcyamrAmAt prasthadyoraNa vaktavyaH 312190 upadhmAnIyasya sakhaM vaktavyaM dvitvapratiSedhazca 5 / 4 / 26 zrAkhyAtamAkhyAtena sAtatye 1 / 366 upamAnAt pakSapucchAbhyAmiti vaktavyam 33148 AkhyAmazabdAtpratiSedho baktavyaH rAza24 ' upavastrAdibhya upasaMkhyAnam 31499 AkhyAnAkhyAyiketihAsapurANebhyazca 3 / 2152 upa sthAmAntAdajinAntAcca vaktavyaH 3 / 3 / 35 AkhyAnAt kRtastadAcaSTa iti kRduSpratyApattiH umayata AzrayaNe na tadabhAvaH 4 / 73 prakRtivacca kArakamiti za24 umasarvatasoH kAryoM triguparyAdiSu tripu] kRtadvitveSvizrAnivRttizca kAlAtyantasaMyoge maryAzayAm 2 / 124 | pA yogastato'nyatrApi dRzyate || AjapUrvAda H sujJAyAM kyavaktavyaH 2061 | unnadilalya ca khaM vaktavyam 4 / 1139 zrAcAre sarvamRdayaH kvinyA bhavatItyeke usAkhyAyikAbhu bahulamiti vaktavyam 333 / 69 211 / 6 43 / 180 AcAryAdAtvaM ca 3 / 1142 kAralakArayoH tyasajhA vanavyA zaza2 Adibhya upasaMkhyAnam 24 / 46 kAgantalvAdibhyaH tistavadbhayatIti vaktavyam 2/375 aAdezceti vaktavyam mRNadazapanAkAbalanAmanAmo 4 / 3 / 75 ApadAdipUrvapadAkAlAntAd ThamiThI vattavyo 3 / 2 / 12 | RtunakSatrANAM samAnAkSarANAmAnupUyeNa AryakSatriyAbhyAmapuMyoge beti vaktavyam // 142 cattavyam 1 / 3 / 10. te bhAse 4/3/76 ina upasaMkhyAnamajAtyartha karttavyam 33155, 35166 ievadikaH 51106 3 / 3 / 163 inprakaraNe balAtrAharupUrvAdupasaMkhyAnam ekadhurAzabdAtkhasyosvaktavyaH 4 / 1 / 56 ekAkSarapUrvapadAnAM yoHkha vattavyamadhapaH 4|11139 insiddha bandhAtisya ca na bhavati 4 / 3 / 132 | eco dvitIyatve tadAdeH khaM vaktavyam 4|11136 ivopamAnapUrvasya thustra vA 4381 iSo'nicchAyAM yuja vaktavyaH 1 / 3 / 66 iha tadasmai dIyate iti vaktavyam 334/46 iha prakaraNe rAjasamAnazabdAt rASTrAt tasya rAjanya aindautvAbhyAsamataH evaM pUrvanirNa yena 4|4/50 patyavaditi vaktavyam 3 / 1 / 155 | o IkaNa, ca 3 / 1170 / bhojo'psarasonityaM payasastu vibhASayA satrama 21 IbupamAnapUrvasya thukhaM vaktavyam 1 / 386 | zrotyoSThayoryA se pararUpamupasaMkhyAsyate 3 / 1 / 4884 / 3 / 1 Iyaso base puMvadbhAvavacanam 4/2 / 156 zrodanazabdAtavyaH 3 / 3 / 102 Iyaso base pratiSedho vaktavyaH 1 / 118 | onavalyAdeH kampratiSedho vaktAcyaH 1143 Iya'testRtIyasya dve bhavata iti vakavyam kaNvAdInAM tRtIyatyaikAco dvitvaM bhavati 413 / 3 ugantAdiyelyoH khaM vaktavyam 4 / 1 / 136 | kavaramaNizaraviSebhyo nityamiti vaktavyam 1948 pa. 4 / 2 / 16 galecAniyoge pararUpam 20386 | DIDAdayo'nyapadArtha / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kambalazcoprA kRNo'rthe (kamyAca prANo'rthe) nityaM yo vaktavyam karaNAditi vaktavyam, karaNe stokAlpakRccha, katipayebhyo 'satvavacanebhyo bhAke vaktavye karma nAmno bahu kAyAmajAtAnabhidhAnam kAyuktAtpazadadhvano vA bezca vaktavye phAlabhAvAdhvagantavyAH karmasaJjJA karmaNAm jainendravArtikAnAmakArAdikramaH | gamayateH kAlaharaNe 3 | 4 | 3 gamAdInAM khamiSyate 3 | 4 | 35 kAlabhAvAdhvabhiH karmabhiH sakarmakavadbhavati kimo vA nau 'kadvaktavyaH kutsAyAmarthaM yogoM vaktavyaH kutsAyAmiti vaktavyam kulakuciprIyAbhyo yathAsakhyaM zvAsyalaGkAreSviti vaktavyam kha jaya uttarasya zaro'pi khalAdibhya in vaktavyaH khurakharAbhyAM vA na vaktavyaH kulipi pratiSedho vaktavyaH kevalAbhyAJceti vaktavyam kRSNodakapA pUrvAyA bhUmeratyo'yamiSyate / godAvazva nadyAzca saMkhyAyA uttare yadi / 4|2|71 klRtyarthadhuprayoge'vaktavyA 114426 114/44 Ding gacchatau paradArAdibhya ipsamarthebhyaH gajAcceti vaktavyam gaNikAyAH yaJca vaktavyaH gatyarthAnAM ceAyAmasamprAptame 5.7 114141 WHE 2284 21444 svenviSayasya karmaNIbU vaktavyA kriyAvizeSaNavivakSAyAM bhAke na bhavataH kozazatayojanazatayopasaMkhyAnam 3 / 4 / 70 klinnasya cilpilau lazcakSuSIti vaktavyam 324 / 154 kvaciddaSTe sAmani jAte cAyeM yo'nyo' vidhIyate sa ca dbhivatIti vaktavyam kvipibacipracchAyatastukaTamuzrINAM dIrajizca 2 |2| 157 kSudrajantUpatApAbhyAM vaiSyate 411/25. ||pU 5222 430 4 / 3 / 147 1/4/37 2123 | 158 2|4|588 4/9/23 411311 4 | 3 | 207gezsyatyUyorveti vaktavyam 112/24 4149 | goSThAdavatyA sthAnAdiSu pazUnAmiti vaktavyam 3 | 4 1150 grAmAcceti vaktavyam zaza80 312/75 rAjyAhAmyo niH striyAM vaktavyaH 2375 gha 5/2/685 gambhIravahirdevapaJcajanebhya iti vaktavyam gave ca yukte gave ca yukte zranaH zrAkhaM vaktavyam dibhyo veti vaktavyam guNa kriyAchAyAsAdRzye iso vaktavyaH guNavacanAcvataloH guNavacanebhyo matvarthI yasyo vaktavyaH grahaNAtyuceti vaktavyam, kavidhAnam | ghaJarthaM kavidhAnaM sthAtnApAvyadhihaniyudhyarthe karttavyama 156 312137 32235 1/2/111 Ga yApadatvaM na sthAnivat ca caturazchnyAvAdyakSa razu (sya) khaM ceti vaktavyam. 332|72 || caraNAddharmAmnAyayoH caturthAdanyaH parasya taM vaktavyam | caturmAsArayo yajJe tatrabhave vaktavyaH catuyanI vayasi draSTavyA caraNAdvarmAmnAyayoreveSyate carerAGi vAgurAviti vaktavyam cAturmAsyAnAM yakhaM ca buDinau ca batAyau 5|4|127 citrIkaraNe ca prAdhvarthe Nic vaktavyaH 312144 | cirapatparAribhyasno vaktavyaH 42118 cIvarAdarjane paridhAne vA culAdezazva vaktayaH cUrNAdinvaktavyaH ja 446 1214 4/3/219 2/3/23 4/3/227 4/3/160 3145 1136 352 52 100 jaTAghaTA kAlebhyaH kSepe jambvA harItakyAdiSu ca usame uktavad bhavati na vacanam 41113 4113136 3487 524|117 3 / 2138 Ex 21187 314|87 2|1|24 3/2/136 2/1/17 314/154 3 / 3 / 147 441125 33 | 124 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na jainendra-vyAkaraNam . jahiM karmaNA bahulamAbhIdaNye kariM cAbhidadhAti 1 / 3 / 66 | tame parataH tAdeH kAdezcAntikasya skhaM vaktavyam / / 41942 jAgattarazau vaktavyo 213183 | talantasya Dikyorubhayam / 5 / 2 / 12 jAtAntAtpratiSedho vaktacyA 31 / 45. / tasAdiSUbhazabdasya ubhayAdezo vaktavyaH 41191 jijJAsAvairUpyAvanizAneSu yathAkrama sanniSyate 2 / 1 / 4 / khasi prakaraNe AyAdibhya upasaMnyAnam 4 // 2246 likhAkAtyaritakAtyayo bhavatyeva 111171 tasya hatya 314126, 3314 jIvitapariNAma iti ca vaktavyam 31456 tAbhyAmeva pitari DAmahaH 322 / 31 jyotsnAtamitAbhyAM Nid bhavati pakSe 4|1150 tIyAntAtsvAthe vA IphaNa vaktavyaH turabhujayozca rAza zisaMkhyAderiti vaktavyam 114 / 107 tRptyarthe tUpasaMkhyAnam 11375 jhisaMjJakasya bhamA TiskhaM ca raktavyaM sAyammAti tRptyartha yoge upasaMkhyAnam sh2|30 kAdyartham 4142 | tena vAkdipazyadyo yuktidaNDaharedhvanup 433133 mermamAtre Tikham 148542 / 1202NE | tricaturyo hAyanasya gatvamapi kyasISyate 3 / 1114 triprabhRtiSu na bhavati 5/4/127 bhiyakoH pratiSedhe NizranthinthimA davidhau dhInAM / copasaMkhyAnaM karttavyam zava | dANazca sAcebadya'ziSTavyavahAre iti vaktavyam 112150 dikchabdamAtrAdayameno vaktavyaH 4316 vipadatya pa.para25 pazcanApI kamyaH is ThaNa chatozca 413/147 | digdhasahapUrvAJca atyo bhavati 2 / 2 / 20 ThaNa prakaraNe tadasminyatate iti navayajJAdibhya upa duHzabde vAci zAsiyudhizidhRSimRSibhyaH yuj __ saMkhyAnam 330 bhavanti 2 / 3106 ThenoH samAnakAlagrahaNaM vaktavyam itakSaNigbhyAM yo baktavyaH 3/4/116 dRSTe sAmani vRddhAdavadvaktavyam zarAraM sTo vA uvaktavya 4.1111 / devatya yatro 321170 DaT stome vaktavyaH 314158 ! devAnAM priyAdiSvanupa 413134 huprakaraNe mitanuprabhRtInAmupasaMkhyAnam 2|zaza | devAsurAdibhyo bunaH pratiSedho baktavyaH 3163 zuzvobhavAdvaktavyaH 427 de'pi kyacid puMvadbhAvo vaktavyaH 13/147 | dvandve devAsurAdibhyaH pratiSedho vaktavyaH 323162 vitve goyugaH 3 / 4 / 250 dvitrahantAca karaNAtpratiSedho vaktavyA 34.35 Natvavidhau gernasa upasaMkhyAnam 4 / 2 / 119 54127 mizrizranthigranthibUjAM davidhau dhaunAca zazaka dvimAtrAtparasyApi dviSaH zaturjA vacanam 113175 14723 / 2 / 106 vayakSarasya pUrvanipAto vaktavyaH 153 / 100 taH parvamayAM matvarthe 4|1156 taccaratIti ca mahAnAmnyAdibhya upasaMkhyAnam 3247 4|108 tato'bhigamanamaiti ca vaktavyam ghamuJantAt svArthe Do baktavyaH 3 / 4 / 73 | 3 / / 36 dhenorna-pUrvAyA neSyate tadantAdeti vaktavyam 4|za56 tanipattidariddhAM beTa 5/21155 tapaso maJceti vaktavyam 2 / 1514, nakSatrayoge zAthai 21124 4 / 1 / 19 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa jainendravArtikAnAmakArAvikramaH namo'nubhAce kSepe miGyupasaMkhyAnam 4 / 3181 / purAntAtpratiSedho vaktavyaH 3 / 3 / 35 nano pRSTaprativacane bhUtamAtre laT vaktavyaH / 2 / 100 | puruSAd vadhadhikArasamhanakRtazciti vaktavyam 3149 nabhominuSAM patyupasakhyAnam 1107 puSpamaleSa bahalam 332124 mazabde nuzabde ca bAci pRSTha prativacane bhUte vA | pUrvapadasya ca ThAjAdI anajAdau ca khaM vaktavyam ____ laT vaktavyaH ||100 4 / 1 / 136 nAbhi namaca 342 pUrvaprathamayoratizaye dve bhavataH pUrvamAsAdaNa nindAkSamArogApanayeSu yathAkrama sannidhyate / 113 / vaktavyaH 3230 nimittAkarmasaMyoge IvaktavyA 14|44 | pRcchato susnAtAdibhya iesamarthebhyaH 3 / 3 / 156 nimimIliyAM khAcorAtvapratiSedho vaktavyaH 4 / 3 / 43 ! pRthivyA bAjI 3.za70 nirAdayaH kAntAdyaya kayA 8 1; 1 / 4 / 102 paunIputrAdibhyazcho vaktavyaH 3zasa23 niso gata iti vaktavyam 3 / 2 / 85 , pyakha karmaNi kA vaktavyA 1 / 4 / 37 niso deze 2246 pyAdezo'ntaraGgasyApi vidhercAvakA 4|4|16 napracchibhyo ca zarA14 / prakRtyarthasya ghaTtve SaDgavaH 3/4/150 nanarayozca zarA23 | prakRtyAke rAjanyamanuSyayubAnaH 324123 netunakSatre upasaMkhyAnam 4 / 2 / 116 | prakRtyAdibhya upasaMrakhyAnam 24ir4 / 3 / 124; narbhuva iti vaktavyam 4 / 3 / 125 prathamAdhikAra dvitIyasyApi vRddhe'cyanudhyaktavyaH 3 / 3 / 63 paJcajanazabdAdupasaMkhyAnam 17 | prabhUtAdibhyazca 13156 padmachAndasA etai zabdAstadatrApi nas vaktavyaH 4 / 2 / 118 | pramANaparimANAbhyAM saMkhyAvAzcApi saMzaye mAtraparicaryAparisaryAmRgayANAM nipAtanaM baktavyam 21383 / / vaktavyaH 246158 paripAzvAcceti baktavyam 3 / 3 / 152 | pramANazabdA ye prasiddhAstebhyo yasadvAdInAM dhaMsanaM parevA 2389 vaktavyam // 158 parokSe lokavijJAte prayoktuH zakyadarzanatvena prarohaNe zAkaTazAkinI 341950 darzanaviSaye laDavaktavyaH za62 | praznAkhyAtayozca kA vaktacyA 14437 paryAdayo gAnAyatheM apA 2 3814 / 215 ! prANinIti vaktavyam, 4276 parvA yasa vaktabhyaH 312 / 36 prANyake nityaM latvam 5 / 3 / 36 pANigrahItyAdInAM gurvanujJAtena DI baktavyaH 31145 prAdayo gatAdyarthe ca dhayA 1 / 3 / 81; 1 86 pANI samavazabdaM ca sRjeeyau vaktavyaH 211 / 62, prADUhoToLye SaiSyeSu 175 / 3 / 102 pAtrAdibhyazca pratiSedhaH 1 / 4 / 93 mAD varSAzaratkAladivAM me'nupa 6132 pAzakalpakAmyAH prayojayanti 5 / 4 / 26 pAzAdvimocane 2 / 1122 | phalavAbhyAminaH picchAdezceti vaktavyam 4126 philapyatra bhavatIti vaktavyam 31138 pizAcAcceti vaktavyam 4|1152 puMsA'nujo januSAndha ityanuvvaktavyaH 4 / 3 / 124 pucchAmceti vaktavyam 31/48 | bandhe vidhA 4132 puSTAdudasane parvasane vA rA117 / balAdUlaH 41156 puNyAhavAcanAdibhya ubaktavyaH 314 / 105 | base kau mAturadantatvaM putrazlAghAyAm 5.21102 putrAdinI tvamasi pApe ityAkoze neSyate 5 / 4 / 127 / bahiSaSTikha saJca Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 1|3|100 3278 bahuSvaniyamaH vAyurdizceti vaktavyam binAdibhyo nityanum na bhavatIti vaktavyam 3 2/45 brahmacaryamasminnarthe mahAnAmyAdibhya upa saMkhyAnam brahmaNi vadezina vaktavyaH brahmasAdibhyo'pi vaktavyam bha bhakSirahiMsArthaH karmasaMjJo na bhavatIti vaktavyam 1 | 3|122 zarA40 bhage dAreH khaja vaktavyaH bhasya ityade bhADAsaJcayane paricayane cA bhrAtuzca jyAyasaH bhrAtRputrI svaduhitRbhyAM ziSyata iti na vaktavyam 3 | 1121, 3|1|64 : 4|1 | 161; 4 | 3 | 147; 4] 3|153 5 / 2110 2|1|17 1/3 | 100 maNiprabhRtibhya iti baktavyam mAdiSu neSyate madhukamaricayaH svalapUrvoday vaktavyaH madhyAdayo vaktavyaH madhyo madhyandinazcAsmAdupasthAnI bi nAttathA marucchabdasyopasaMkhyAnam pi jainendra-vyAkaraNam mahAjanAdRjya kavyaH mahiSAcceti vaktavyam 24|887 2 / 5 / 66 4 280 mUlyAditi ca vaktavyam mRdgrahaNe liGgaviziSTasya bhavatIzabdasya ucchasoH mRdudmahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam 1|1|100 madatyA ghAsakAraviziSTeSu vyadhikaraNatye'pi puMvadbhAvA tve bhavataH 413 15 zaza20 3 / 4 / 73 3 | 3 35 3 / 4 / 7 3 2167 rArka 4/1/35 rasAdibhyo maturvaktavyaH rAcca vasanaM vaktavyam rAjanyAdibhyo vA buJ usvaktabhyaH 245 rAjAcAryAbhyAM bhogAntAbhyAM nityamiti vaktavyam 314/8 rASTrAbhidhAne bahutve svaktavyaH zApU 211 / 22 5/4/36 33335 | rUpAdarzane 12/130 ya yatrAdInAmekatvadvitvayorvA tAse iti vaktavyam 4 14135 yaH parasya mayo'ci vikalpaH 427 yatazcAdhyakAlaparicchedastataH kA vakaNyA yatheSTaM suSu vaktavyam yamAnveti vaktavyam yavanAcipyAm 3114 3 | 4|35 yavAda 311 42 yasya prakaraNe vAtavisa zleSmasannipAtebhyaH zamana kopanayorupasaMkhyAnam 3/4/36 yeSAM pAkanimittaH zoSaH tebhyazca us phale 3 / 3 / 124 ra rajakara janarajatsu nAtre yatnaH karttavyaH raNivazibhyAmanvaktavyaH mAsAhityAnta pUrvapadAktavyaH mukhapAvaMta morIyaH kurajanasya parasya ca / yaH kAryo'tha madhyasya maemIyau ca tau matau // 3/3325 ca udgeH mUlavimuvAdibhyaH mUlAntAccAp grahaNe 41420 2352 333 // 197 sItAlebhyo yavidhau tadantavidhirupasaMkhyAtaH zaha rathasItAlebhyo yavidhau tadantavidhirapaudhyate raprakaraNe khamukhakuJjebhya upasaMkhyAnan ravidhi pazubhyAm 4|1 | 23 3261 4|2| 156 rereva kAmye vaktavyam 3 | 4|88Takebhya invaktavyaH 134137 4/333 221/70 3 / 1142 la liTi svajervA na khaM bhavatItyupasaMkhyAnam 54/04 lomnazvApatyeSu bahuSu letizabdAttrItyasya paratvAdanena kena cAdhanaM 3/1/70 baktavyam varNAnAmAnupUrvyeNa varSakSarazaraca rAjje dvidhA 4/1/33 4|1|23 34/1588 va 4/2/36 5/4/26 411114 1|3|100 4|3|132 balaprakaraNe'nyebhyo'pi dRzyate iti vaktavyam 4 1138 vazeryaGi pratiSedho vaktavyaH 4/3/15. 211118 vastrAt samAcchAdane Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendravArtikAnAmakArAdikramaH vA gomayeviti vaktavyam 3 / 2 / 107 / vyAsavarUDaniSAdacaNDAlabimbAdInAmiti vA ThaNa chasoH [ukchasozca 5222 vaktabyam zaza6 vAtatilasArdheSu ajatudajAtibhyaH svazvatanyaH 2 / 2 / 32 | pratAdmojane tanivRttI ca 2 / 118 vA tadantavAlalalATAnAmUGa ca 4ra5 vAtAtsamUhe tanna sahate iti ca 4zapU6 zaMsiduhiguhibhyo veti vaktavyam 11261 vA priyasya 2130101 zakaTAdaNa vaktavyaH 3131161 ghAbanta iti vaktavyam 1 / 4 / 93 zakandhyAdinu pararUpam 4381 vAmadevAdyo vaktavyaH 3 / 272 zatakadrAddhazca 3zarAra3 vAyorabhayana pratiSedhaH iSyate 4 / 3 / 136 zataSaSTimyA pathaSTika: 3 / 22 bArijaGgalasthalakAntArAjazaGkapUrvapadAditi zanzatohinirvaktavyaH rezadApU7 vaktavyam 3/4/73 zapa upalambhana iti ca vaktavyam zarA15 vA lipsAyAmiti vaktavyam 12 / 20 zayaghAsabAsiSvakAlabAcino dvidhA 4 / 3 / 133 vA samarthAyAH saMkhyAyA guNasya nimeye para badara khA 1/4127 vartamAnayoH 3/41169 zasihiguhibhyo veti vaktavyam 42116 vikAre snehe taila: 3 / 4 / 150 zikSerjizAsAyAM do vaktavyaH zarA15 vidyAmAnanakSatra (vidyA ca nAGgakSetra) zItoSNanRtebhyastanna sahata ityAluvaktavyaH 4156 dharmatripUrvA Raa2aa2 zIrSAnnA 411042 vidyAlakSaNakAlpasUtrAntAdakalyAdeH 3 / 152 zIlAdiprakaraNe dhAna kasjaninadibhya iliMda vinApi nimittaM pUrvottarapadayorvA vaM vaktavyam 4 / 2 / 136 vaktavyaH 2 / 21155 viparItAcceti vaktavyam 3 / 4 / 136 zIlikAmibhakSyAcarIkSikSamibhyo jo vaktavyaH 21211 vibhAjayiturNikhazca 3/3 / 116 zole ko makhaMca 4 / 1 / 130 birodhe'N vattavyaH 34164 : zunaH khau zephapucchalAGgayeSu 4 / 3 / 134 viMzatez ti vaktavyam 34/158 zubhirucibhyAM pratipeyo vaktavyaH 211111 vizasituriTaH khaJca 3 / 3 / 166 zUdrAccAmahatpUrvAt jAtizcet za14 vizipUripAdivahiprakRtairanAtsapUrvapadAdupa zRgavRMdAvAmArako vaktavyaH 4156 saMkhyAnam 3 / 4 / 104 | zRNAte yuvAyoghaMca vaktavyaH 21312. viSena bhavatyeva 5/3/36 zeSe vibhASA 114/69 viSNoH pratiSedho vaktavyaH 4 / 3 / 141 zraddhAdibhyo'Na vaktavyaH 3141105. vistAre paTA 314/150 anyezceti vaktavyama 4|4|113 vidAyaso vihaMca ||46 aviSThApAdAbhyAM chApiti vaktajyama 3| vihAyaso vidyAdezaH saca vA DidvaktavyaH 2/2/45 zruyajIdhistubhyaH striyAM karaNe yuvAdhanAtha vIpsAyAM vA haso vaktavyaH 1135 ktirvaktavyaH 2 / 3 / 79 cIrAtejasi yaH 34|114 vRddhavaditi vaktavyam 427 SThIvatiSaSphatiSTacAyatInAM pratiSedho vaktavyaH 4/53 vRddhAzceti vaktavyam 3 / 2 / 34 vRddhAvRddha baditi vaktavyam 427 (dU) dveSTaNi vRdhuSibhAvo vaktavyaH 3 / 3 / 153 | saMboddhaH saMvahitRbhAvazca sve baktavyaH ve khyAdezo vaktavyaH 4 / 21116 / saMskRte zUlyaH 334|150 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 jainendra-vyAkaraNa sa eva DAmaho mAtari vAcyAyAM Tica 3 / 2 / 31 / suduroradhikaraNe Do vaktavyaH 2 / 46 sakarmakAditi vaktavyam 11254 | su [2] nojirvAcadItvam 3142 sagyozca kachidra hyoH zarA112 | subdhUnAca tRtIyasyaikAco dvitvaM bhavati 43 / 3 salathAprakRteriti vanavyam 22 / 55 | susaddhi dikchandebhyo janapadasya sUtrAntAdasamalyAyA alpIyaso vAcikAyAH 113 / 100 kalpAderiSyate 3252 saJjJAyAmaNya, vattavyaH 3487 | senAGgaphalakSudrajIvitarumRgatRNadhAnyapakSiNAM satprAkkAebaprAntazatakebhyaH puSpATApU 3314 prakRtyarthabahutve ekavadbhAvaH samasammadhAraNAyAM kima AkSepe dve bhavataH 539 senAGgeSu bahutve 114/78 samAnAcca tadAdezca adhyAtmAdiSu ceSyate / sauvIreSu mimatazabdAraNa phiI vaktavyau 3 / 2 / 128 aqaddamAcca dehAcca lokottarapadAdapi / / 2 / 3 / 35 / 3456 samAnAnyayozceti vaktavyam zarA58, 4132115 | striyAmapatye ubdhaktavyaH zaza117 samidhAmAdhAne TenyaNa, vaktavyaH 3 / 3 / 88 strInapuMsakayovibhaktyA vA'mbhAvo dyo'stu 5139 samUhe kaTaH 3|4|150 | svargAdibhyo yo vaktavyaH 314|105 sampadAdibhyaH vipi vaktavyaH 213/75 svAGgakarmakAditi vaktavyam 1 / 2214, 1 / 2 / 22 sampUrvAda ti baktavyam 211 / 93 | svAdoreriNoH 4 / 276 sambhavAjinazapiNDebhyaH phalAchAp 32114 svArthe'tradhAryamANe'nekasmin dve bhavataH 539 sambhUyo'mbhasoH sakhaM ca 3 / 1 / 5 svAthai dvayasanmAtraTau bahulaM vaktavyo 314158 sarvajanATTaNa khazce vaktavyaH 2 / 4/5 sarvatra morajAdiprasaMge yA 3 / 1170 hano bA vadha iti ca baktavyam rAza86 sarvanAmasaMkhyayoH pUrvanipAto vaktavyaH 1 / 3 / 101 , intItyapi vaktavyam 3 / 3158 sarvanAmno vRttimAtre puMvadbhAvaH za136 hantehiMsAyA jIbhAvo vaktavyaH 52 / 139 sarvanAmno vRttimAtra pUrvapadasya puMSadbhAvaH zazA | haratetitAcchIlye 12 / 15 sarvamarthakAryamaderna bhavatIti vaktavyamadhikaraNe ilasIrA vaktavyaH 3/311 tavidha muktvA za22122 / halikalyorakArAntatA NicA yoge nipAtyate 21018 sarvavedAdibhyaH svArtha 3/4/114 ' hAyanAdvayasi smRtaH 3 / 114 sarvasAderasAcco za252 . hitazabdayoge upasaMkhyAnam 114/26 sarvAdazceti vaktavyam 4 / 1 / 56 | himAccailuH 4|156 savacca bahulam 1 / 2 / 10 | himAraNyayomahave 6142 sahAyAdveti vaktavyam 3244122 | hRdayAccAlurvA vaktavyaH 4|1156 sahitasahAnyAJceti vaktavya 32156 | havaghorapratiSedho vaktavyaH dhArA sudinadurdinanIhArebhyazceti vaktavyam 2 / 1 / 14 | hotrAyAH svArthe ko [cho] vaktavyaH 34|125 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendraparibhASANAmakArAdikramaH akhau hRdyubhyAmiyarthe IpU tasyAzcAnubyaktavyaH gukArye nivRtte punarna tannimittam 4 / 4 / 64 4 / 4 / 152: 4/31127 5 / 2 / 3: 5 / 136 ananyavikAre'ntyasadezasya 4 / 3314|4|100 | goradhikAre sadantasya ca 5 / 1418, 5/1136 ___4|4|121; 4 / 4 / 147, 511162, 55388 gauNamukhyayomukhya sampratyayAt 1/4/65 anitvamAgamazAsanam 4 / 3 / 169 / aninasmingrahaNeSvarthavatA cAnakena ca tadantavidhiH cavikAreNyapavAdA pra utsargAnna bAdhantai 512166; ___3 / 1 / 6 4 / 4 / 12,5/1 / 164, 5,460 52 / 181 antara kAnapi vidhIn bahiraGga ubbAdhate 43 / 127; 5.za157 bulayoH samAnaviSayavaM smaryata 5 / 3 / 39 antaraGgAnapi vidhAna pariSaH pyAdezo bAdhate 4|4|18 go'yaNa kRtaM bhavati abhyAbhAve'ntyasadezasya kAryam 5/2/74 anyatra dhumahaNe dhvAdeH samudAyasya grahaNama, 4 / 2 / 1980 asiddhaM bahiraGgamantarale 111158; 4 / 3 / 55; 4 / 3 / 65; sadAgamAstadgrahaNena gRhayante pUrA80 tadAdezAstadgrahaNena gRhyante 4/4/175/3/2835/3/E pU||108 tanmavAratitAstadgrahaNena gRhyante 4 / 3.109 tivAkkArakANAM prArasuvutpattaH kRbhiH ubhayatta zrAzrayaNe na tadvadbhAvaH 5158 52 / 132 ___ savidhiH // 3-82, 3 / 9 / 43, 4 / 3 / 166 tyagrahaNe yasmAtsa tadAdeH 218, 5398 ekadezavikRtasyAnanyatvAt 4/454, 5/18 tyagrahaNe cAkAyaH 413 / 133 5 / 1 / 160; tyAtyasaMbhave tyasya grahaNam 4 / 3 / 166 ekapadAzrayatvenAntaraGgAnapi jagcyAdividhIn bahiraMgaH / pyAdezo bAdhate 1/4|110 | dhAvityadhikAre tyagrahaNaM svarUpamahAmeSa 431133 ekAnubandhagrahaNe na dvaSanubandhakasya 216 vadhikAre tyagrahaNaM svarUpagrahaNaM na tadantavidhiH 4/31161 kAryakAla sabhAparibhASam 15; rAhata: | dviddha subaddhaM bhavati 4|4|37 prArA 27 kRdmahaNe tikArakapUrvasyApi grahaNam 19 / 31 / 22 | dhoradhikAre tadantavidhirapyasti 5.150 12 / 261 / 3 / 41, 2 / 3176, 3 / 1 / 18 | ghoH svruupgrhnnaatttyvijnyaanmaa2|1: 5 / 2136; kyau naSTaM na syAnivat zi63 pUzira prAmAdAgrahaNeSvavizeSaH sh4146,43262,4|4/65, praa2|144, 5/2 / 155 . najivayuktamanyasadRzAdhikaraNe tapA iyarthagatiH 1 / 068 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-nyAkaraNam nAnake'nte'lo'nsyavidhiH 4 / 3 / 85 5 / 1 / 171; , yena nATyavadhAnaM tena vyavahite'pi 5183 5.4/3 nAnubandhakRtaM halantatvam |4|5 nityAH zabdArthasambandhAH zakSa13 lakSaNa pratipadoktayoH prapipadoktasyaiva 5 / 152,5 / 4 / 95 niranubandhakagrahaNe na sAnubandhakasya 431744/64 ! liGgamaziSya lokAzrayatvAllijasya 5220 54 / 18 / nirdizyamAnasyAdezA bhavanti 4|4|116; 52 / 151 . varNAzraye nAsti lAzrayam 4 / 3 / 99; 4 / 4 / 33; 4 // 41415/154 purastAdapavAdA anantarAnvi/n bAdhante nottarAn / vArNadgAvaM klIyaH 1111788; 1 / 4 / 113, 4 / 3133; 211141 4 / 4 / 17; 5/11136 parva dharminA bujyate pazcAtsAdhanavAcinA tyena vyaghadezinadbhAvo na mRdA / pU4i 52122; 5/20138 pUrvatrAsiddhoyamadvitve 5/4/66 pUrvatrAsiddhe na sthAnivat 5/3 / 36,5 / 3 / 46; / sakuAdgate paranirrA ye vidhi dhito bAdhita eva 5 / 3 / 55 5.64 ! 12.90; 4 / 4!43; Mxkx. 4/4 194; !!!:55: prakalpyApavAdaviSaya tat utsago'minivizate 1 / 4 / 123 511575/2 / 5 / 110 prakRtigrahaNe yakubantasya grahaNAm 5 / 1185; 53155 | saJjJAchandasoH pUrvo bidhiH 5/3139 prakRtibadanukaraNaM bhavati __|4146 | sazAnidhI tyagrahaNAttadantavidhinAsti 206: 11:20; 2 / 2 / 26 madhye'pavAdAH pUrvAn vidhImyAdhante nottarAn sh1|53 | satyavidhau na tadantavidhiH 1 / 1 / 67 5 / 2016 2111111, 2 / 3 / 76: 4 / 3 / 178; 4 / 4 / 77; ! sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvidhAtasya 1164; 52156 / nA1132,5418 5121, 5Asa55 528 mRgrahaNe liGga viziSTa svApi grahaNam 1 / 3 / 63; | sanniyogaziSTAnAmanyatarApAye ubhavorapyabhAvaH 1 / 1 / 6; 4 / 2 / 63, 4.3 / 148; 4|4|121 5.43 5/4/34 3 / 1 / 74|43143 sire satyArammo niyamArthaH 116; 53 / 28 yasya ca lakSaNAntareNa nimittaM vihanyate na 5/3425311 tadanitvam 520 | kAdikhalatvaraNatveSu nAsti 5.346 yena nAprApte tatya tayAdhanam 5 / 2 / 15; 5 / 3 / 41 / svArthikA prakRtiliGgasalye anuvartante 521125 ya Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSayUtAdiH aGgulyAdiH ajAdiH apUSAdiH arIhaNAdiH ardhacAdiH asaMdhAdiH azmAdiH azvapatyAdiH azvAdiH kudiH mAhitA nyAdiH indrajananAdiH iTAdiH jainendra-gaNapAThasUcI karNAdiH 312 / 60 tikAdiH sA1141 kalyAzyAdiH 3 / 1 / 115 || | tundAdiH 411143 41162 kaskAdiH 5/4 / 36 nRNAdiH zarA60 3 / 14 ! kAzAdiH 3 / 60 / taulbalyAdiH 10932 3 / 4 / 3 / kAzvAdiH rAhatya dAdiH 1 / 1 / 69; 5 / 2 / 161 31 / 60 kisaradiH 3 / 3 / 172. 114 / 108 kunAdiH 3 / 1 / 27 dazAdiH 450 kumudAdiH 3 / 2 / 60 dadhipamAdiH 1460 3 / 2 / 60 | kummapadmAdiH 3rA dAmanyAdi 3 / 3 / 26 2066 3 / 1 / 131 | dRdAdiH 3|4|113 196 kulAsAdiH 3devapAdiH 4|1954 kRzAzvAdiH 3160 / dArAdiH 1 / 3 / 103 | kauzalyAdiH 311142 | dvidaNkyAdiH 421126 kroDAdiH 32146 kauDyAdiH 3 / 1 / 65 sh|105 5|4|117 naDAdiH 3388 3 / 2 / 71 rIri gAdiH 3 / 1 / 63 ' nadyAdiH 3 / 76 2 / 2 / 167 gavAzvAdiH 1947 3 / / 70 : gahAdiH 3 / 2 / 114 / zara60 3 / 3 / 138 rASTayAdi 3 / 11124 | paryAdiH 3 / 1971 | gopananAdiH 1 / 4 / 139 pazcAdiH 4/26 314|116 | gopAlakAdiH 3 / 1138 paladyAdiH 14139 gaurAdiH 3123 pAtresamitAdiH 113143 421151 pAmAdiH 4127 ghoSadAdiH 4||sh66 pAraskarAdiH 4 / 3 / 116 / / 132 . pAzAdiH 3 / 2 / 41 . cAdiH 22 / 128 | purohitAdiH 324118 3 / 2060 | puSkarAdiH 411156 3/4/62 / | pUrvAdiH 111142 3 / 2 / 111 pRthvAdiH 3141112 1 / 3 / 104 | tArakAdiH 3 / 4 / 157 pailAdiH 14 / 131 3 / 2 / 75 ! tAlAdiH 3331105 | prajAdiH 4|44 3 / 312.6 timakitavAdiH 141140 / prAdiH 11381 4 / 1 / 22 / tumnAdiH ugavAdiH uNAdi utkarAdiH utsamAdiH utsAdiH udgAtrAdiH upakAdiH uraH prabhRti UryAdiH RzyAdiH 360 . chedAdiH kacchAdiH kaThArAdiH kalayAdiH . kathAdiH Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdiH palakSAdiH 1335 3 / 77 pArA13 14354 cahAdiH bAGgAdiH bAhANAdiH bhauyAdiH bhargAdiH mastrAdiH bhikSAdiH bhaumAdiH jainendra-vyAkaraNam zarA60 / revatyAdiH 3134 / zubhrAdiH 3/3/122 | raivatikAdiH 3 / 3 / 99 / zauNDAdiH zaunakAdiH 3 / 1 / 31 zvAdiH lomAdiH 4127 / shressyaadi| lohitAdiH 3zara 3|4|114 . 4|1142 va sakhyAdiH varaNAdiH zaza62 saGkAzAdiH 3 / 1 / 158 barAhAdiH 3 / 2 / 60 santApAdiH 3 / 31136 | balAdiH 32169: rA57 sapatnyAdiH sh2|33 vAkinAdiH 3 / 11145 sabrahmacAryA diH 23461 bidAdiH 3 / 1163 mArgadiH vinAdiH 4/2 / 40 sAkSAdAdiH ghimuktAdiH 4|1165 3/41123 sidhmAdiH vetanAdiH 1/66 3 / 3 / 155 sinbhvAdiH vyAghrAdiH 3 / 3 / 169 , 1 / 3 / 51 sukhAdiH sutanamAdiH | suSAmAdiH zakalAdiH 3|| 114|134 zaNDikAdiH svatAdiH 66372 zaradAdiH 4/2/206 | svAgatAdiH 4 / 2 / 35 zarAdi 33 / 106 4 / 1161 zAsvAdiH 4257 | haritAdiH za696 zivAdika 3 / 11.1 | harItakyAdiH 2 / 46 . zuNDikAdiH 32350 / istyAdiH 360 3 / 45 3 / 934 414131 zaza35 11 / 143 4 / 1 / 25 manojJAdiH mayUrakhyaM sakAdiH mahithyAdi 421154 yavAdiH yatkAdiH yAjakAdiH yAvAdiH yuvAdiH pU/4/72 4 / 2 / 11 3118 5ArA12 314|120 | zarkarAdiH rAjadantAdiH rAjanyAdiH 3186 313 / 124 4 / 2 / 136 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-saMjJAsUcI gatiH ___ ghaTa ! tadrAjaH jainendrasaMjJA pANinisaMjJA | jenendrasaMjJA pANinisaMjJA / jainendrasaMjJA pANinisaMjJA adhikaraNaH adhikaraNama | karaNam [1 / 2 / 114] karaNam | taH [1 / 1 / 28] / niSThA [12116] phartA [112 / 124] phartA | tA [1 / 2 / 158] pI anudAttaH anudAttaH / karma [12 / 120] karma | ti [1 / 2 / 133] [1 / 9 / 112] | kA [zarApU] paJcamI | syaH [2 / 1 / 1] pratyayaH anyAH [12 / 152] prathamapuruSaH | kiH [2 / 4 / 56] sambuddhiH am [1 / / 158] caturthI thaH [4 / 3 / 3] abhyastam apAdAnam apAdAnam [2 / 110 kham [2 / 1 / 61] lopaH : asmad [1 / 2 / 152] uttamapuruSaH khuH [1 / 1 / 26] ___saMjJA | daH [zarA151] Atmanepadam | diH [1 / 1 / 20] pragRhyam do: [1 / 1111] dIrghaH it [1 / 2 / 3] it | gi [1 / 2 / 130] upasargaH duH [16] vRddham hapa [zA15 dvitIyA | guH [zaza102] aGgam // 1.51 uttarapadama ila [111 / 34] driH [4 ] ghi [112199] laghu dvandvaH [112 / 62] Ipa [1 / 2 / 158] dviH [1 / 2 / 155] dvivacanam saptamI 3 [1 / 1 / 4] anunAsika upadhA - GiH [1 / 1 / 30] ur3a [zaza66] 'dham [1 / 1 / 31] sarvanAmasthAnam bhASakarma dhiH [1 / 2 / 2] akarmakA uj [111 / 62] udAttaH [1 / 1 / 13] puH [112 / 1] dhAtuH udAttaH ca [4 / 3 / 6] abhyAsaH us [1 / 1162] napa [napuMsakaliGgasya saMga prAcAm] | niH [1115] samprasAraNam niH [5122] nipAtaH nyak [1 / 3 / 12] upasarjanam ekaH [1 / 1 / 155] ekavacanam pap [1 / 1116] guNaH | miH [1 / 1 / 74] adhyayam paH [1 / 1111] | padam [112 / 103] padam aipa [11 / 15] vRddhiH / ri: [111 / 65] TiH | praH [1 / 1111] patra upAzaza62] chaka ja Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 jainendra-vyAkaraNam samAptaH sata. ___briguH saMkhyA bam [1 / 3 / 86] bahuvrIhiH / yaH [1 / 3 / 44] saMkhyA [1 / 1133 pharmadhArayaH | bahuH [1 / 2 / 155] bahuvacanam | yuSmad [112 / 152] madhyamapuruSaH saH [11 / 2] bodhyam [1 / 4 / 55] sambodhanam / sat [222 / 105] sampradAnam sampradAna | raH [12.340 [zaza191] bhaH [1 / 2 / 107 bham | saH [1 / 2 / 100] guru / svanAma [111/35] sarvanAma mA [1 / 2 / 158 nRtIyA muH [1 / 2 / 97] bhu [1 / 1 / 27] buvA [1 / 2 / 158) prathamA sphaH [1113] saMyogaH vAk [2 / 16] upapadam svam [1 / 1 / 2] savarNam vibhaktI [1 / 2 / 157] vibhaktiH | svaritaH [111314] svaritaH mam [1 / 2 / 150] parasmaipadam muH [1 / 2 / 92] nadI avyayIbhAvaH mRt [2 / 1 / 5] prAtipadikam pam [1 / 3 / 16] tatpuruSaH / hRt [3 / 1 / 61] tastim Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra aura pANini-vyAkaraNakI tulanAtmaka sUtra-sUcI jainendra-sUtra- pANini-sUtra- jainendra-sUtra- pANini-sUtra- | jainendra-sUtra- pANini-sUtra saMkhyA saMkhyA / saMkhyA saMkhyA / saMkhyA saMkhyA 1111 111123 1 / 1165 1|33 11464 sh1|2 11 / 9 zaza66 za1134 sh|24 211165 za3 1117 zikSa52 zA35 zaza27 zaza67 21102 1 / 14 11 / 36 2|zarada zaza68 sh6|73 14 4237 1 / 126 za66 1 / 1974 11116 sh2|46 1138 za130 1970 za675 za17 za247 11 / 36 211131 1 / 171 118 1 / 48 1140 za1132 / 11166 19 zarA46 zarA41 1133 sh1|72 / 111170 sh1|10 1/2 / 90 6 / 1 / 42 1134-36 . 173 11111 zarA27 14443 71 / 16 11/74 11 / 37 111 / 12 1 / 28 11/44 115 sh2|1 1za13 zarA26,30 zaza45 1976 paa2|2 11114 2 / 31 1146 1946 za77 1 / 2 / 3 111115 1 / 147 zaza50. | 13178 12 / 4 1 / 26 zathara zaza48 1151 176 zarA 1||17 14 152 shsh| 127 za018 2014 1150 zakSa53 1111 zarA16 1 / 15 11 1 / 1 / 54 1182 rA zaza20 11111 1112 11155 1983 rAma 1 / 11 shsh|12 11153 / 1zamA 12 / 10 111146 zaza22 11/14 / 1154 zarAba 11 / 11 za123 111115 155 1 / 186 phA2/2 zaza24 za116 14156 1156 sh|13 1zaza25 11117 1157 118 sh|14 1 / 1 / 26 11118 zApUna 118 12 / 15 221127 11ra0 zaza 1 / 1159 2060 112 / 16 1||shrd zaza26 111460 1166,67 2 / 1 / 61 zarA17 1 / 1 / 26 1 / 161 1960 11112 zara8,16 11 / 30 11162 6 / 1 / 61 12 / 2. sh1|31 142 za1163 za162 rAza64 221 14132 11/43 1963 115 zarA22, 23 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 276 1134 11389 11 / 37 11378 1376 1138 18. zaza82 11383 113 35 13 zaza86 11390 | rAma 462 jainendra-vyAkaraNam za196 12 / 24, 26 / 1 / 2 / 33 zarA71 zaza67 zazarapU sh2|34 za638 zarA72 111118 zarA51 12 / 35 43 / 36 zarA73 1166 zarA63 zarA36 1340 12|74 11 / 100 1341 | 12|75 adhyAya 1 pAda 2 | 1138 113142 / 1276 zarA 141 12 / 39 1|3|43 / 1 / / zarA2 zarA40 12 / 78 12 / 3 1132 zarA41 zakSA45 12/6 zarA4 sh3|10 2242 16/46 zarAma. zarA za3.11 2 / 43 113147 11281 zarA 2 / 2012 | 12144 11348 1 / 2 / 82 za 13 / 13 | 12|45 113/49 zarA3 1zaza 12 / 14 zarA46 1/3150 226 11315 1 / 47 za351 12 1 / / 10 1 / 3 / 16 zarA48 1/252 1 / 2 / 11 XRIYE 1153 / zarA zarA12 13.18 |2/50 za354 za/13 1.2286 zarA14 152 24357 20 zarA15 14321 zarA53) 158 1216 // zarA54 / 1 / 322 1/2012 rA17 za2055 za354 | zarA63 zarA18 1 / 3 / 23 zarA56 za360 | shraa14|| za16 2 / 3 / 24 zarA57 1295 zarA20 3125 zarA- 13 / 62 12016 112 / 21 zaza6 zAha 1 / 363 17 zarAra2 zakSA27 za60 1 / 3 / 64 zara zarA23 1 / 3 / 28 11261 zAha 11 / 24 1.3 / 26 za2062 za365 1 / 2 / 100 zarA25 13 / 30 1 / 2 / 63 zarA66 zarA101 sh|26 15331 164 2368 1121102 zarA27 2332 12 / 65 1 / 3 / 66 zara|103 12 / 28 1 / 3133 zarA66 1 / 104 za226 113 / 34 11371 1121105 zarA30 13135 zaza68 sh|106 2 / 2 / 31 1 / 3 / 36 | |69 113/73 zarA107 32 11337 / 1 / 170 6 / 375 zarA108 1/3262 191 143 144 14/5 2146 148 1 / 4 / 10 1 / 4 / 11 14|12 114414 1 / 4 / 15 11416 1/4/10 za4|18 14.19 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka sUtra-sUcI 12 / 106 sh|110 12111 11 / 112 zarA113 zasa114 12 / 115 12 / 116 12117 sh|118 sh|116 11 / 120 zaza28 2 / 126 211130 11131 211132 2134, 35 211136 raa||37 211138 2 / 139 zaza. 21141 2 / 1 / 43 2aa2/4 25 21146 211 / 47 2 / 142 2 / 1348 2 / 14 1150 211151 211152 2 / 153 154 1338 1423 1 / 2 / 147 14] zara 14|24 121148 144/76 1 / 3 / 26 sh2|32 1021146 14450 1 / 3 / 27 14 // 35 12 / 150 za466 24328 1/4/44 zara|151 1/41100 1 / 329 1/4/42 zarA152 sh4|101 1443 141105, 1 / 3 / 31 sh2|153 145 107, 108 | 1332 1446 haa|154 1 / 4 / 106 113133 1448 zarA55 114|102 141.3 sh|156 114147 / 133335 11446 za21157 114 / 104 | 1 / 3 / 36 raa4|5.1 za1158 1 / 3 / 37 adhyAya 1pAda3 114152 zaza 113 / 36 2 / 3 / 6 42 1 / 3/40 2013 / 132 1134. 114 155 rAjara 2015 1/456 11343 13 1/457 za644 136 2 / 1178 za4/58 1 / 3 / 45 1137 2 / 116 za146 1456 18 2 / 1110 za60 1647 21111 1461 1134 13110 211112 raa4|62 113146 2 / / 14 1 / 3 / 11 11463 1 / 3 / 12 21115 za50 14464, 65 1313 2 / 1116 1466 21352 sh|14 21117 zahA67, 68 143115 2118 1 / 4 / 66 1154 21116 / za16 214/70 zA55 113 / 17 21420 za4/71 11356 113 / 18 211 / 21 4.72 1/3157 113 / 16 211122 zapUE 1.4/73 2124 1 / 3159 1/4174 13 // 21 // 114175 / 1222 . 1361 1/4/76 rAza26 113 / 23 14/77 13124 21127 13162 ||122 / sh2|123, 1 / 2 / 124 1 / 2 / 125 zarA126 zaza127 12 / 128 zarA126 1421130 421131 sh2|132 sh|133 1134 za21135 zaza136 sh2|137 112 / 138 12 / 139 * sh2|140 1||raa141 zarA142 1 / 21143 zarA144 1 / 145 sh|146 sa156 2aaaa 2 / 158 156 2160 212461 2 / 162 za65 2 / 11 2|za66 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L 2/3/63 1/3/64 143/65 113/66 113167 1|3 | 688 1 / 3 / 69 113170 1 / 3 / 71 1/3672 113 /73 1/3/74 1/3/75 113 /76 1 / 2277 13 / 788 23276 1|3|80 113881 1/3382 13883 11384 13885 113186 113/87 138 11389 13 60 1 3 61 1 | 3|12 2362 113/94 2/23395 2/366 113197 113368 123466 1 / 33100 231/67 2|1|68 2|1170 211/72 2125 2/2/6 227 228 X zarA X 212/10 2 / 2111 rArA14 22/15 2/2316 2 / 2 / 17 22|18 2 / 2 / 16 2/2/20 22/21 zarAra2 22 24 2225 12/26 2227 212128 22 26 1/2/43 112/44 X 212/31 2/2/20 2/2132 rArA 2/234 jainendra-vyAkaraNam 1 / 3 / 101 2/2015 1/3/102 2||36 1 / 3 / 103 22 / 37 1/3/104 21338 1 / 3 / 105 X adhyAya 1 pAda 4 22311 2132 23/4 213/5. 23/6 237 : 114/1 114/2 1143 1 | 4|4 145 1416 1 |4/7 phajala 1946 1/4/10 1/4/11 1 / 4 / 12 1/4/13 124|14 1/4 / 15 1 | 4|16 1 | 4 | 17 1 114/18 1|4|16 104/20 114/21 | zara 1/4/23 114/24 1/4/25 124 / 26 1|4| 27 114/28 114826 1 | 4 30 114 | 31 | 14832 1914|64 1195, 16466 114|63 X X 2316 23|10 2|3|11 rAka 2/3/14 223/15. 2 / 3 / 16 2 / 3 / 17 2|3|22 2|3|18 2/3/19 2320,21 _2/3123 | 1|4|13 1|4|34 rAjA" 1/4/36 114/27 11438 114/39 164|40 1 / 4 / 41 1|4142 1|4|43 114|44 194145 14 |46 ||G 194488 14/49 14150 1 | 4|5.1 1 | 4|52 124153 11454 19 / 455 1/4656 14|57 14158 124|56 114|60 114 / 61 1/4 62 1/4/63 1|4|64 1/4 ] 65. 114166 114 / 67 114/68 14/66 1/4 /701 2|4| 71 ) 2/3/24 2325 2 / 3 / 26 2/3/27 2 / 3 / 28 223326 rAzana 2 / 3 / 31 2/3/32 21334 2/3/35 2|3|36 2 / 3 / 37 21338 2|3|36 2040 213141 23142 1042 2/3/44 zAya 2/3/46 2|3|48 2|3|49 2 / 315.0 23151 2352 2353 2/3154 2/3/55 2356 2 / 3 / 57 213/58 2356 223/64 21265 223/66 2 / 3 / 67,68 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka sUtra-sUtrI 465 2 / 3166 1 / 4 / 110 2/270 14|111 2 / 71 2372 23/73 242 2/4/3 2144 144/72 114/73 1/4/74 / 1475 1/4/76 114/77 1/4/78 1/71 11480 1481 14/82 14483 114/84 185 1 / 4 / 86 1/4/87 14 1416 14160 1 / 4 / 11 14|12 1/463 sh4|64 1145 1466 14/67 21468 1/4/ 8 1141100 1 / 4 / 101 1/41102 1141103 114 / 104 1 / 4105 14|106 1/4107 1/4/108 1/4106 * 1/4|112 1 / 4 / 113 |4|114 za4|115 za4|116 144|117 1 / 4 / 118 114|116 4120. 1/4|121 114/122 144123 1/4|124 14|125 14|126 1/4|127 114128 4|126 1/4/130 14/131 1 / 4 / 132 4133 114 / 134 1111135 114|136 246 247 2|| 246 24110 2 / 4 / 11 24/12 2 / 4 / 13 / 4 / 14 24.15 2 / 4 / 16 24.17 214118 2 / 116 24/20 421 2422 2 // 4 // 23 za4/24 rA|25 2426 24 // 27 2 / 4 / 36 / 14147 22478 ( 247 111148 22479 24138 1/4/146 Pir ? za4/4 za4|150 24/02 214|41 144151 |4|42 1952 2483 2442 1 / 4 / 153 2/4/84 2|4|44 14|1542415 2445 adhyAya 2 pAda 1 2 / 4 / 46 2za1 31111 24|47 2 / 112 zaza2 2 / 4 / 48 rA113 zaza5 |4|46 2 / 14 32116 4/50 rAza5 2 / 4/51 zaza6 2452, 53 | 2017 3 / 29 24/54 sAma zaza90 2|zaha 3111 rA4/55 2 / 120 31112 21456 2 / 1 / 11 2457 2 / 112 rAjapUta 2 / 1 / 13 3 / 1 / 16 2459 2 / 1 / 14 315 za60,61 3 / 1 / 17 21115 2.4 / 62 33zarada 24163 2 / 116 3 / 1 / 16 2 / 1 / 17 321420 14/64 rAza18 24:65 3 za21 2 / 1 / 16 31za22 2/4/66 zakSa20 23 |4|67 21121 31124 24/66 2|22 / 2/4/68 325 rAza23 2/4/70 '21124 3||sh26 24171 sazarapU 32020 2472 211126 zaza28 14/74 RAraka zaza31 14/75 zazara, 2477 128 1 3130 2426, 14/138 144136 1 / 4 / 140 14 / 141 14142 1/4/143 1/4 / 144 1/4/145 za4146 x |4/30 2431 dArUchyuM Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam 2 / / 26 2 / 130 za66 2 / 1 / 32 2 / 133 rAza34 21 / 35 raa|36 211137 2 / 1138 rAza36 2940 rAza 2242 21143 22144 21145 2 / 146 2 / 147 3132 zaza67 3||sh33 2 / 168 zaza35 311136 / 170 zaza37 211171 311138 2 / 12 3|1136 rA173 21140 rA14 33141 2 / 175 3 / 1 / 43, 44 | 2016 2 / 1 / 77 321145 2178 3 / 146 21180 31148 321141 rAzaER 3 / 1152 31153 3 / 2 / 54 | 2|184 315 3 / 1/56 | 2|zappU 3 / 1157 186 3zaza58 rA17 31 / 60 rA188 2|1 3 / 1162 21176 283 2 / 148 31171 raa||101 3 / 172 2 / 1102 3 / 11125 zaza73 21103 3 / 2122 3 / 74 21104 3 / 1 / 121 3 / 1/75 2 / 1 / 105 3130, za976 131, 132 311177, 58 | 2 / 1 / 106 6 / 1 / 123 376 22117 3 / 1134 31180 2 / 1108 331135 3111 3 / 12 2 / 1 / 110 31127 3zaza63 21111 3||138 3 / 2 / 12 2111112 zaza139 3zaza63 211113 3140 zaha4 2 / 4214 raa1|115 / ziza141 31zaha5 3 / 166 2 / 1 / 116 331142 3137 21 / 117 | 311/126 2 / 14118 zaha8 | 15119 zaza126 211120 3 / 11146, 321 3 / 2 / 10 // 1121 3YE ziza101 11122 zaza146 zaza106 21123 2 .5. 3 / 1 / 107, adhyAya 2 pAna 2 raa||1 zarA 31111. 2 / 2 / 2 zarAra 223 3 / 1 / 112 2 / 2 / 4] 3 / 2 / 6 3 / 1 / 114 za6 zarA 2 / 2 / / 311116 rA28) 3 / 1117 3 / 11111 sh|10 za25 3 / 1 / 113, 22 / 11 3|| rA2A22 28 3 / 1121 [vA ] | 1280 3 / 15 rA1146 250 rAza51 rApura zaza53 za/54 rAza55 256 2157 2118 2 / 156 2160 2 / 16, 211162 163 2064 21165 241466 X. za90 38 2161 2 / 192 2 / 1 / 93 21164 2|zaha5 2 / 116 2017 | 2|198 X 2 / 218 3 / 1167 3/za68 312166 3170 / 11100 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka sUca-sUcI 2 zAre 312104 zarA107, 108 3 / 2 / 109 32.10 3 / 2 / 111 32 / 12, 2 / 2 / 14 2 / 215 raa2|16 / 2 / 10 2|18 rA2016 2 / 2 / 20 212121 raa2|22 212123 zarA24 2 / 2 / 25 zarA26 / / 27 sarA28 2 / 2 / 26 2 / 2 / 30 2 / 31 22 / 32 3 / 2 / 114 3121115 rA116 3 / 2 / 167 3 / 122 32/128 3 / 2 / 9 / 2 / 2 / 46 3||51 2127 [vA]. shraa50| zarAmada 3 / 252, 53 3 / 2 / 9 2 / 2 / 51 zarAbara 3 / / 10 2 / 212 za2/54 rAsa20 zaza11 ||53 zarA55 zarA1 3 / 12 zarapU436256 2 / 2 / 12 32113 zarA 3257 : 2 / 2 / 93 3 / 2 / 14 rA56 3||58 3 / 115 zarApU zarasaha 2 / 2 / 4 rA16 3 / 60 2||95 3 / 2 / 17 2259 361 2|za6 3 / 2 / 18 2 / 2160 3 / 2 / 68 2 / 2 / 67 3 / 2 / 16 2 / 2 / 61 3zaza66 2/rAha8 3zarA20 2aa262 3 / 2 / 74 rArA hai 321 25 / / 100 3 / 2 / 22 saza64 3||76 rArA.1 2 / 2 / 65 3 // 62 2 / 2 / 102 3 / 2 / 24 zarA66 3178 rArA103 zarAra5. 2 / / 67 3 / 2 / 74 221104 3 / 2 / 26 raa2|68 za20 zarA105 3||RE rArA66 31281 2 / 2 / 106 [ [26 70 3 / 2 / 2 2 / 2 / 107 / 3 / 30 RArA zarAba 3 / 2 / 108 sh|31 2 / 2 / 72 31 / 4 2 / 2 / 106 322132 2272 3 / 2 / 85 rArA110 3 / 2 / 33,34 |2|74 zarA6 2 / 2 / 111 zarA35 rApU 3 / 287 rA|112 312 / 36, 37 2 / 2 / 76 3289 zarA113 dArA38 2277 3 / 2 / 60 2 / 2 / 114 31242 2278 361 / 2 / 2 / 115 zarA43 2 / 2/76 3 / 2 / 2 rArA. zarA 2 / 1116 3 / 25 rA ? 3 / 2 / 64 2121117 32/46 zarAra 312/15 rArA1181 312147 rAza83 3 / 2 / 62 rArA116 |48 2 / 284 zarA 2 / 120 rA2/4 2 / 2 / 85 3 / 2 / 102 2121121 3||raa50 2 / 2 / 103 212 / 122 zarA33 3 / 2 / 116 3 / 2 / 124 3 / 21125 zarA126 zasa127 3 / 2 / 128 / / 129 3 / 2 / 130 za21131 3 / / 132 za21133 31 / 134 3 / 135 za2136 3 / 21138, 2 / 2 / 34 rArA35 zarA36 rArA37 rArA38 2 / 139 22/40 2 / 2 / 41 2242 rA46 22144 rArA45 222146 2 / 2 / 4 2248 3 / 2 / 140 21141 3 / 142 zarA143 3 / 2 / 144 zarA142 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 2/2/123 32 / 142 2/2/124 3 / 2 / 142 2/23125 3/2/142 211 / 126 312145 2 / 2 / 127 / 3|2|146 2 / 2 / 128 22126 332 / 147 212430 3.21148 2/2/131 312/149 2/2/132 3/23150 2/2/133 3/2/151 2 / 2 / 134 312/150 2/2/135 3 / 2 / 166 2/2/136 3/2/165 2/2/137 3/2/154 12/138 3/2/155 22/136 3/2/156 202540 22|156 3 / 2 / 177, 2/2/157 1788 22/158 221156 22 160 jainendra-vyAkaraNam 312176 32280 32 1881 2/2/161 ! 212162 za2/163 2/23164 2 / 2 / 165 22/166 2/2/167 2|3|1 23 2 adhyAya 2 pAda 3 52 3/3/4 3/3/5 zAda 3 / 357 zazada 3/3/9 3 / 3 / 10 3/3/11 zazara 3/3/13 3|3|14 32 / 15 3 / 3 / 16 3 / 3 / 17 3 / 3 / 18 3/3|16 zAra 3/3/21 2/3/3 2|3|4 212/146 312/158 2/2/142 3/2/156 2/2/143 2 / 2 / 144 3 / 2 / 161 3 / 2 / 160 2/3313 2 / 3 / 14 2 / 2 / 143 3 / 2 / 162 2 / 3 / 15 212146 3/2/163 2|3|16 2/2/147 3 / 2 / 164 2 / 3 / 17 |22|148 3 / 2 / 167 2|3|188 212/149 3 / 2 / 168 2/3/16 2/23150 3/2/169 23120 2 / 2 / 151 323172 2 / 3 / 21 22/152 3/2/173 2322 2 / 2 / 153 3 / 23174 2 / 3 / 23 2/2/154 zApU 2324 22/155 3 / 2 / 176 2/3/25 2326 2 / 3 / 27 228 2/3/5 2/3/6 2/3/7 2338 racAra 20 2|3|11 2 / 3 / 12 3121181, 183 2/3/31 3 / 2 / 184 2332 2002 2/3/34 2 / 3 / 35 2 / 3 / 36 23 / 37 2338 2/3/39 zAya 2/3341 21342 2 / 3 / 29 2/3/30 3 / 2 / 185 312186 3231887 3/2/188 2331 3/3.22 3/3/23 3/3/31 3/3/24 3 / 3 / 26 21328 3|3|26 3|3|30 313/27 3/3/32 2|3|43 zAja 2/3345 2/2246 2 / 3 / 47 2017 23246 2/3150 21351 2/3352 rApUra 23354 2255 23456 rAka 21358 2359 2360 2/3/61 2362 2363 2|3364 21365 213/66 2|3|67 3/3/33 3 / 3 / 34 3/3/15. 3/3335 3 / 3 / 36 3 / 3 / 27,38 3/3/36 144 3 / 2 / 41 313 / 42 2345 313/46 20:47 313 |48 2 / 3 / 49 3 | 3150 22359 THE 31352 3/3/54 333 / 55 3356, 57,588 cAra 3/3/60 333 / 66 zaza66 3 | 3170 3 / 2 / 71 3za3372 2 / 2/73 3 / 3 / 74 3 | 375 2006 3 / 2 / 61 zaza62 3/363 35064 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka sUtra-sUcI 2 / 368 2 / 3166 2365 2 / 3 / 102 3 / 3 / 68877, 2 / 3 / 103 78, 76, 80, rAza104 81, 82,83, 23 / 105 84, 85,86, / 2 / 3 / 106 2 / 3 / 107 213188 2 / 3 / 108 3289 3106 31160,61 311 // 3/3 / 12 2 / 3 / 116 3 / 3 / 93 2 / 31112 3 / 3 / 64 2 / 3 / 113 2 / 3171 2 / 3 / 72 2/173 2 / 3/74 rArabdha 3 / 3 / 42 31397 3 / 115 2 / 3 / 116 rAzara 2 / 3118 2277 2/378 23179 2 / 380 sa381 232 213183 2 / 384 22385 2386 2327 213zapa 2|| 2130 21361 rA292 zaza63 rA3/64 rA35 2 / 3166 2 / 397 2 / 3 / 68 sa 2 / 3 / 100 241 3 / 3 / 66 3 / 3 / 100 3 / 3 / 101 3 / 3 / 102 3 / 3 / 103 3231104 3 / 3 / 105 3 / 3 / 106 3231107 3 / 3 / 106 3133110 134116 3/3/112 3 / 3 / 113 313 / 114 x 3 / 3115 3131916 3 / 3 / 117 3132118 3/3 / 120 3 / 3 / 121 2 / 3 / 140 3/3/164 23 / 122 2 / 3 / 141 3 / 3165 331126 ! 2233142 3 / 3 / 127 rAza143 3/3167 312128 313/168 3 / 3 / 131 2 / 3 / 145 3 / 3 / 166 3 / 3 / 132 . 13/146 36170 2 / 3 / 147 331171 3 / 31134 2 / 3 / 148 3133172 3 / 3 / 135 raa3|146 313 / 173 3 / 3 / 136 / za3150 3 / 3 / 174 3 / 3 / 137 203151 3 / 3 / 175 3 / 3 / 138 / 2 / 3132 33 / 176 33139 adhyAya 2pAda 4 21411 34|1 23141 2jAra 34/2 2143 3 / 3 / 143 2244 3428 3 / 3 / 144 2 / 411 314116 3/3/145 2 / 416 3 / 31146 2047 3 / 4 / 21 3 / 3 / 147 3 / 4 / 22 3 / 2 / 148 24 3/4/23 24.10 3 / 4 / 24 3 / 6 / 150 244/11 324/25 |4|12 3/4/26 332152 21113 317 3/3 / 153 ||14 31428 3 / 3 / 154 3429 313155 24|16 za4130 3 / 3 / 156 14 / 17 3/4/31 3133157 2418 3 / 4 / 32 3 / 3 / 158 2 / 4 / 19 31433 3 / 3 / 159 21420 3 / 4 / 25 3 / 3 / 160 2/4/21 3 / 4 / 36 313161 14/22 3/4/34 3 / 3 / 162 2 / 4 // 23 3/4/36 3 / 3 / 163 / / 4 / 24 34.37 |31120 zA121 213122 2 / 3 / 123 213124 3233125 213126 | zaza127 2 / 3128 2 / 3 / 126 2 / 3 / 130 2 / 3131 raa3|132 2 / 31533 2 / 3 / 134 2 / 31135 2 / 3 / 136 2 / 31137 zaza138 | 2 / 3 / 136 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 jainendra-vyAkaraNam 2425 3/4136 4/13 4 / 1 / 4 4 / 1975 324141 3 / 4 / 77 3.458 3/4/76 34/ 341 34182 3/4/83 314142 3/4/84 2427 rA4/28 24126 214/30 2 / 4 / 31 24/32 2433 4 // 34 . 22435 2436 2/4|37 4 / 38 2 / 4 / 36 3/4143 314|44 3.445 3|4|46 314/48 34/46 3450,51 2452 41 / 10 411111 4 / 1312 4.413 4.1029 4|125 4 / 1 / 26,27 2/4165 2 / 4/66 2 / 4 / 67 2 / 4 / 68 2/466 2 / 470 2||71 / / 4/72 2 / 4 / 73 24/74 23475 21476 24/77 2/4/35 214|16 2/4/30 24.81 rAmara 2 / 483 2484 24ppU .2046 '3485 3/4/26 34/87 1489 3/4190 34/54 4 / 16 4 / / 14 4 / 1 / 15 3]4/56 3/457 3 / 92 3 / 4 / 93 31496 313 3 / 14 3 / 115 316 317 ziza 3 / 11 31010 21111 3 / 2 / 12 31113 3 / 1 / 14 15 3 / 1 / 16 31117 3:1 / 10 3/2016 3 / 120 3 / 121 3 / 122 31123 324 312 31626 / 3 / 1 / 27) 3.1128 3 / 126 3 / 1 / 30 311131 311 / 32 3 / 1 / 33 331/34 33135 |136 3 / 135 204141 zAka|42 za443 4144 2 / 4/45 21446 s4|47 24/4 2144 / 4 / 50 21451 2452 2453 24/54 214155 456 4|1117 4|118 4119 41141 411020 4|1121 3 / 4 / 101 3 / 4 / 102 341103 24|104 34.105 3/4/56 3 / 4 / 60 314161 3462 24/6 3/4/64 21465. 314066 2487 3 / 4 / 107 24 3 / 4 / 108 2146 3 / 4 / 106 21460 3|4|110 21466 3 / 4 / 111 zA62 314/112 21463 34|113 2 / 4 / 94 3|4|114 rA465 3 / 115 2|4|16 34 / 116 adhyAya 3 pAna 1 4|111 32 4|112 4123 4|124 4 / 14 415 4132 41 / 33 4.135 3 / 4 / 68 3 / 4 / 66 4536 2457 2458 2 / 4 / 59 za460 21461 24 // 62 314/76 31473 34174 2 / 475 311/36 433148 4136 411037 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311641 3/1/42 2 / 1643 3 | 1644 311/45 3|1|46 3|1|47 23|1148 211/46 3 | 1950 3/1/51 3 / 1152 _3 / 1153 3/1/54 3 / 155 3 | 1/56 311/57 31158 35 3|1|60 3/1/61 3/1662 311463 3|1|64 3 / 1/65 311166 3 / 1867 3/1668 3|1|69 311670 3 | 1171 3/1/72 311/73 311674 3 | 1175 3 / 1176 3/1/77 311178 4|1 | 388 4|1/46 4/1/500 481151 4] 115.2 4|1|53 4|1|54 41155 421156 4157 415868 4|1162 4|1/63 411164 4|1 | 65 4|1166 411/68 412169 411 / 70 41167,71 4|1|76 4|1177 41178 4 176 4|180 4|181 4182 41183 4) 184 41885 4|1|86 4|1|=7 4|11889 41zavda *]kl& 411461 411/62 4|1|162 tulanAtmaka sUtra-sUtrI 41163 4164 4|1|163 4|1|164 4/1/165 41 / 166, 167 3/1176 3 / 11880 3|1181 3|1882 | L 3|1|84 3/185 3|1|86 3 / 1187 3|1|88 311281 3 / 1190 3 / 1 / 61 311/62 3 | 1 | 63 211464 31195 3|1|66 za1/67 3.6198 | 1166 31/100 3|1|101 311102 3121103 zak1%0deg4 | 3|1|105 3|1|106 311 / 107 3212108 311/109 3 / 11110 311/111 3|1|112 3|1|113 251224 3 / 11115 4116596 4|1 | 97 4168 46199 4|1|100 4114101 4|1|102 4|11103 4|11104 4|1|105 4|1|106 4|11107 4|1|108 4|11106 4168110 4 / 1 / 111 4|11112 411/113 4111114 413115. *4/1/116 4|1 | 117 4111188 4|1|116 41161120 4118121 4|11123 411/123 4|11 124 4|11125 4|1| 126 3|1|116 | 319/117 3 / 1 / 118 3|11116 2111120 611 / 121 T 1 I 311/122 | 3|1|123 | 311/124 | 3/1/125 3/1/126 3 / 1 / 127 211/128 3|1|126 } 311/130 3|1|131 3 / 1 / 132 3|1|133 311/124 | 3|1|135 | 3|1|136 | 3|1|137 | 3|11118 3 / 11136 3|1|140 1 311/141 | 3|1 | 142 311/142 3|1|144 311 / 145 | 3|1|146 3 / 1 / 147 3|1|148 3|1|146 3 | 13150 / 3 / 1 / 151 T 4|1|127 |4|1 | 128 411130 4|1.129 4111131 4|1 | 132, 124 4|11132 4|1|135 4|1|136 4|11138 4|1|137 4|1|140 441/136 4|11141 4|1|142 4|1|143 4|1| 144 4|1146 4|11 147 |4|13148 4|11146 4|11150 4|1|151 4|1 | 152, 15.3 ka 4554 4|11155 4|1|156 4|1|157 4 1 / 1588 4|1|159 411/160 4111161 4|1|174 411/168 41166 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam 31152 3.za153 4|150 4 / 1 / 171, 152. 4 / 1 / 173 x 4 / 1175 411 / 106 4za170, |1154 31955 zazara56 221157 3158 | 32126 2230 3 / 2 / 31 322132 32/33 3 / 234 zarA35. 3 / 2 / 36 22 / 37 338 | 3267 3||68 22 / 66 320 3 / 71 3 / 2|72 4 / 2 / 34 4 / 2 / 35 4 / 2 / 36 42 rU 4|| 4| 4240 4242 4|43 4 / 46 4/2 / 47 4||YE 4 / 2 / 46 4242 4250 4||51 4 / 252 4/253 412254 4||raapuu6 4ArA. 4218 4/256 4 // 2287 4Aza 4ArAma 42 / 60 41 4/2012 4 / 2 / 63 42IE4 4Aha". 4| 412/68 rAha6 4|1100 4ArA101 4 / 2 / 104 4|105 4 / 2 / 106 4 // 2 / 107 4 / 2 / 108 4 / 21160 adhyAya 3 pAda 2 321 41 zarAra zarA3 41222 sh|4 4 // 2 / 3 3 / 25 4ArA 316 4 / 2 / 5 3 / 27 4ArA 4 / 2 / 10 rerA 4|2|14 3 / 2 / 10 4/215 3 / 11 4 / 2 / 16 3 / 12 42117 3213 4 / 2 / 28 3114 42 / 16 zarA5 jArA 3 / 2 / 16 3217 4 / 22 312118 4 / 2 / 23 zarAkSa 42124 zarA. 4 / / 25 3 / 21 4/226 312 / 22 4 / 2 / 27 2123 41228 zA24 4 / 2 / 29 3225 4 / 30 zarA26 4 / 2 / 31 3 / 2 / 27 4 / 2 / 32 32 / 28 4233 32|74 zarApU 3 / 2 / 76 3277 62|78 36 31280 381 3|raar zaE3 zarAma za85 zarA 32287 3rAmada zarA89 zarAha 3 / 2ER zaza62 12 / 63 3 / 2 / 14 2265 zarAha6 3 / 2 / 97 3 / 2 / 98 za99 vArA100 3 / 2 / 102 3 / 2 / 102 3 / 21103 321104 3||40 3241 3 / 242 3243 31144 3zanA45 3 / 2 / 46 zarA47 3 / 48 346 32.0 3 / / 52 3zarA52 32 / 53 6214 35 3 / 2 / 56 3257 hArA58 3 / 259 zaza60 zarA61 zarA62 3 / 2 / 63 zarA64 zarA65 3 / 2166 412 421113 4 / / 114 hArA65 4 / 2 / 64 4/2 / 65 4/266 4/167 4168 426670 4|| 4116 4 / 117 42 / 118 4 / 2 / 126 4 / 2 / 120 4 / / 103 4 / 2 / 104 4ArA 221 4/2/122 421123 4 / 2 / 124 42 / 125 4226 4ArA82 hArA83 4/2/74 45 4ArA86 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20105. 32 103 421127 412125 3/2/107 4|2/126 3 / 21108 4,2130 3/2/100 4/2/131 3 / 21110 kAra|32 3 / 2 / 111 4|2133 32/112 421124 32|113 222 24 3|2| 115 3 2 116 4|2| 135, 136 3/2/130 312/131 3/2/132 312/133 32. 134 3/2/135. 3/2/136 3/2/137 3 / 2 / 138 3/2/136 520240 412/137, 138 421236 412140 4/2/141 3 / 2 / 117 321118 412143 _3/23119 412/143 3 / 2 / 120 3.21121 41331 12/122 4/3/2 32123 yArAra 3 / 2 / 124 4134 312125 4 | 3 |5 3 / 21126 14|346 3 / 2 / 127 4 | 3 |7 3 / 2 / 128 4138 3/2/129 4136 413 10 4 / 3 / 11 413 / 12 4/3/13 4 | 3 | 14 4 | 3 |15 4 | 3 |17 4|3|16 4/3/21 _4|2| 23 kArAraja 4|2| 144 tulanAtmaka sUtra-sUtrI adhyAya 3 pAda 3 43325 432.6 4 / 3 / 27 3/3/1 zAra 3 / 3 / 3 334 ! | 3135. 3 / 226 31317 zazada / 3336 / 2/3110 3 / 3 / 115 | 3|3|12 | 3 / 3 / 12 | 3 / 3 / 14 / 2/3/15. 33116 3 / 3 / 17 | 323|18 3/3/16 3320 | 3|3|21 | 3/3/22 2/3/23 24 3/3/25 3 / 3 / 26 3/3/27 3 / 3 / 28 2326 3/3/30 33139 3 / 3 / 32 3332 rAja 2/3/35 _3/3/36 120 3|3|38 'zArada 412 / 30 4 | 3 | 34 4/3/25 43336 4 | 3 | 37 4|3338 41339 X 4 | 3 |43 4 | 3 | 44 4|3145 4||46 4|2|47 4|3|48 4|3|46 4 | 3 |5.07 41351 41352 462 1 2 41354 4||ma 413456 4 | 3 |57 4 | 3 |58 4 | 3 | 356 4 | 3 |60 X 4 | 3|61 4362 3 / 3/39 zarAja | 3 | 3 | 41 3 / 3 / 42 2942 3/3/44 32345 3 / 2046 3 | 3 | 47 3|3|48 zabda 3 / 350 313(5.1 3 | 3 |5.2 3/3/5.6 223/54 | 34355 323156 3357 2/3/5.88 32315.1 2/3/60 3 / 3 / 61 | 3|3|12 3 / 3 / 62 313/64 | aza65 3|3166 1/3/67 3||68 1 23266 3|3|70 | 3 | 3171 3 / 32272 3/3173 3/3174 23175 343 / 76 ' 42163 41364 4/3/65 4/3/66 4263 4 | 372 4 | 3 |70 413 | 71 _4 / 3 / 73 41374 413 | 75 413 | 76 4 | 3 |77 43 / 78 4] 2572 41380 4381 438ra 43882 43864 4 | 3 |85 4386 4 | 31887 4388 4 3189 4 | 360 4136 1 42362 4 | 3 |63 4/3/94 4365 413366 4|3167 4368 413/66 4|3|100 4 / 3 / 101 473 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 19877 2378 312279 323|80 23281 2382 33382 3 / 3184 222385 323886 33387 3388 223281 33 / 60 2 / 3861 3 | 3|12 3/2193 3/3/94 3 / 3 / 101 3 / 3 / 102 3 | 3|103 3 / 3 / 104 23|105 3 / / 106 3 / 3 / 107 3|3|108 2 / 3 / 106 3/3/110 3 / 3 / 111 4121. 4 | 31102 4 | 3 |108 413 106 413 112 4 | 3 | 112 43114 413 | 115 4/3/116 4|3117 4 | 3 | 118 4 33120 413 121 213 112 3 | 3|113 413122 4 / 3 / 123 4|3|124 4/3/125 413 126 ICL 4|3|127 2 / 2 / 66 443128 3/3/67 431126 3322688 455630 223169 4 / 3 / 131 3/3/100 4|3|132 | 3|3|127 4|3|133 3 | 3 | 138 4|3|134 223|136 413/135 3|3|150 4/31153 233141 4/3/154 313/142 4/2/138 2 / 3 / 143 3 | 3|144 3/31145 413 142 4 | 3 | 142 413 | 144 4|3|146 4||147 4 | 3 | 148 jainendra-vyAkaraNam 4 | 3 | 145, 148 22.364 3 / 3 / 115 3 / 3 / 116 3|3|117 3 / 26118 3 / 3 / 119 3 / 3 / 120 | 3 | 32121 3 / 3 / 122 313/123 303 | 124 3 / 3 / 125 3|3|126 313|127 2.3/128 23|126 3 / 3 / 130 3 / 3 / 131 3 | 3 | 132 3/3/133 3 / 2 / 134 3 | 3 | 135 2|3 | 136 6156 4/3/156 4 / 3 / 157 4 | 3 | 158 4 / 3 / 160 4|3|161 4 | 3 | 162 4/3/163 432164 313 | 160 4266pU 62 4 | 3 | 167 383/162 4/3/168 3 / 3 / 163 3 / 3 / 164 3 / 3 / 165 3 / 3 / 166 3 / 2 / 167 3/3/168 3 / 3 / 169 3/31170 4|4|1 4|4|1 4/4 13 4] ]Y= 4/4/5 4|4|7 44 4|4|10 4|4|11 4212 4|4|13 4|4|14 4|4|15 4|4|16 4|4|17 4|4|18 4|4|16 414|10 bA 41420 zazaxa 4/4/21 3 / 31147 4/4/22 rArA48 4|4|25 3|3|146 4|4|16 3 / 3 / 150 4|4|27 3/3/151 414288 | 313 | 152 zApUra 312/15.4 223155 3/2/156 I 3 / 3 / 157 | 3za30158 3/3/156 | 256 3 / 3/172 | 313173 3 / 3 / 174 | 3|3 | 175 3/3/176 3 / 3 / 177 232178 44/29 41430 4 | 4 | 31 4 /4/32, 33 4|4|34 4|4|35 414/36 4 4137, 388 4|4|36 4|4|10 414141 4|4142 4443 44944 4|4|45 4446 4/4/47 4|4|48,46 414|50 414 | 51 4 |4|5.3 4|4|54 4/4/55 4 |4| 56 41457 4456 4 2 4 !6 7 33 176 4|4|69 | 213|180 44162 3324181 4/4/63 zaza182 4464 313183 4/4/65 333184 4|4166 3 / 3 / 185 4|4|68 3131186 VIVISE 3 / 3 / 187 4/4/70 3 / 3 / 18 814/71 3 / 3 / 189 4|4|72 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka sUtra-sUcI 5118 521 5/122 5/1123 5/1 / 24 5zarapU 5156 515058 X 51156 rU|i 3456 3457 3458 3456 3/460 3/4/61 3/4/62 3 / 4 / 63 33164 314165 pUza61 5127 5 / 26 5zira 51/29, 51630,31 5132 5.1 / 33 3aa634 3 / 3 / 190 4|4|73,74 | 314|17 33161 4|476 3/4/18 zaza162 42177 3416 3 / 3 / 163 4.4/78,6 3 / 4/20 3 / 3 / 164 41483 3/4/21 3 / 31195 4/4/82,84 34 // 22 5,86,87 3/423 886, 60 3 / 4 / 24 3135166 / 3425 4/4/88 313 / 197 / 3/4/26 4|492 31427 323 / 169 4|4|13 34/28 313200 4/464 3 / 4 / 26 3/3/201 4/4/67 3/4/30 / 3 / 202 4|4|18 ! 3 / 4 / 31 / 3 / 3 / 203 4/4/66 / 3/4/32 3 / 3 / 204 4|4|100 3 / 3 / 205 4|4|101 rU|i24 1 / 3 / 206 4|4|102 3 / 4 / 35 44|104 3 / 4 / 26 3/31208 4|4|105 314 / 37 adhyAya 3pAda4 324|38 / 3.41 511 314|39 / 342 pUra 3440 3 / 4 / 3 5464 3141 3144 5Aza5 rAja4i2 3145 5/1/6,7 3/443 5za 3444 3/417 5|| 3/445 3 / 4 / / 3/4/46 ghAza10 346) 34/47 3410 5 / 2 / 11 3448 3 / 4 / 11 5/12 3/4/46 3/4|12 5 / 113 3450 5/2 / 14 3451 3/4/14 zApU2 31415 5116 3 / 4 / 53 3/4/16 52 / 17 / 3454 5/135 5 / 1 / 66 5137 5/164 5 / 165 dhAvA 5968 pAza6670 5 / 1131 5.1 / 72 pU7i3 5 / 74 pUAza75. 5 / 76 517 121 5 / 16 pUra 5.11 / 3/4168 3466 34170 3/4/71 34/72 3 / 4/73 3 / 74 34ApU 3/4/76 3/4/77 5/1 / 38 34/78 5 / 1 / 82 pU141 5.1142 5 / 1143 3480 3481 5114 5/1/44 86 5/1147 5|48 5zida 11664 5150 5151 3 / 484 3 / 485 31486 3.41 34Adana 3/4/86 3/4 // 60 3491 342 pU9i53 5 / 154 5/166 5 / 17 5zi68 5193 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 jainendra jyAkaraNam 3/4/64 32465 3/4/66 3/4/97 3468 3 / 4/99 314|100 3/4/101 34|102 6 / 4 / 103 3 / 4 / 104 314|105 3 / 4 / 106 314|107 3/4/108 // 24106 5/1/8 pAza100 pU/1101 / 1 / 102 5 / 1 / 103 5 / 104 5105 yAza107 5.1 / 108 thaa|106 5/1110 .5/1111 5 / 1 / 112 5/11117 5/14125 pU9i16 X 3 / 4 / 111 3 / 4 / 112 334|113 3|4|114 3 / 4 / 225 5.11116 5/1 / 120 5.1 / 122 511123 5zi124 5 / 21121 5 / 125, 3/4130 3|4|167 yU4i5 3|4|131 pUArA6 | 3/4|168 52146 3|4|132 527 3/4/1695247 : 344133 / / 5/2 / 8 ___ adhyAya 4 pAda 1 3/4/134 5 / / 13, 421 RAdaka 4112 5 / 2 / 46 314/135 5 / 10 4 / 3 52 / 51 3/41136 5 / 2 / 11 4 / 14 pArA52 3|4137 paa|12 4|115 pAza53 3 / 4 / 138 paa2|15 za6 pUrAi54 14139 pUrAi16 4za 5/2/55 314 / 140 paa|17 4|18 52157 3 / 4 / 141 52 / 18, 16 41109 5.258 20, 21, 22, 23 41110 51156 3 / 4 / 142 5353 4|1111 5277 3 / 4 / 143 5/3 / 54 4 / 1 / 12 414 4|1|13 3 / 4|145 zira 4||14 mAsa82 3/4/146 5 / 26 4|15 5 / 83 314/147 52 / 27 4|1116 5.81 34|148 5zira 4|117 4 / / 67, 3 / 4 / 14 pArA26 68, 69, 70, 71, 72, 34/250 yaa|30 314|151 dhArA31 80, 84, 60, 91, 92, 3/4|152 532 3/41153 pUrA 34154 314/155 5 / 34 4|126 / 5266 4|11ra0) 324/256 puuri|35 314/157 4|121 yUArA36 5.28 24/158 puuaa|30 4||22 puuri|38 4||sh23 3|4|159 5.264 3/4 / 160 pArA36 5 / 2 / 96 4|1124 324161 / za25 pazi67 5oza40 3 / 4162 46126 pU/2016 3/4 / 163 52141 ||sh27 dhArA100 3|4|164 paa2|42 4|1128 521106 34.165 5ArA44 4|1129 5/2 / 102 64 / 166 pU||43 411 / 30 5 / 103 3|4|117 34|118 3/4/116 34|120 3 / 4 / 121 34.122 3.4/123 314|124 24226, 3 / 4126 3 / 4 / 127 3 / 4 / 128 344126 51127 zi128 5311129 5zi130 5 / 131 511132 5.1 / 133 5 / 2 / 134 514135 za136 pU1i1 pU2i 2 5/2 / 3 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka sUtra-sUtrI 5zira pUriAra 5/344 5/345 5/346 4||sh68 4/2 / 66 40 4/1171 / 4 / 1 / 72) 4|1/73 4/11107 4 / 1 / 108 411 / 109 4110 4||111 4 / 1 / 212 5/35 4|1131 411032 4 / 1 / 33 4|1134 4|1135 4|1136 4Aza37 41138 4|1|39 4/1/40 411541 4 // 1/42 4|1|43 4|44 41145 4/1/46 411147 57 538 5/3zaha 5/3 / 10 puu3i|11 5 / 3 / 12 5.3 / 14 5/3/15 5350 5 / 3 / 51 51352 535 5356 6 / 35 X 558 5rA104 5/rA105 5 / 2107 5 / 2 / 108 52 / 101 paa|110 52111 521112 5/2 / 113 52 / 114 5 225 puuaa2|116 paa2|117 puuri|218 pArA116 52 / 120 5 / 2 / 121 pUrA124 5 / 125 5 / 2 / 127 5 / 128 puu9i|126 5/2 / 130 52 / 131 52 / 132 praa2|135 5 / / 136 52 / 137 5/2 / 139 4 / 14114 4 / 1 / 115 4 / 2116 4|11117 4/20118 4 / 6 / 116 4 / 1 / 120 | 4|11921 4 / 1122 4123 5/3316 5 / 3 / 17 53118 53.16 5 / 3 / 11 5/4/22 5/361 5 / 3 / 62 5/3163 5 / 3 / 64 513365 4146 4|150 43151 4652 4|11125 4||126 4.11127 5/368 4|| 4|1176 4|1170 41108 4|1179 4180 4181 4 / 82 4za83 4 // 84 4zavyU 4|186 4118 x1lIEZ ) 4|za6 4|1190 4|1/61 4162 46163 ) 4|1194 4|165 4|1166 41167 4|18 4|1166 4 / 1 / 100 4|1101 411102 4 / 1 / 103 / 41104 5 / 3 / 23 5324, 25 X 4|11126 4 / 1 / 130 5/37 4154 4|1155 4/156 4|157 5.370 5 / 2 / 71, 72 5/2/73,74 553 / 76 5|| 5.3/78 5376 5.3:50 4|| 4|16. / 4 / 1 / 61 / 41262 5/328 4|11132 5:3126 4 / 1 / 133 4 / 1 / 134 5 / 3 / 31, 32 4 / 1 / 135 53/34 5 / 3 / 35 5/3136 4|1138 5.337 4 / 1 / 136 5.3 / 38 / 4140 5/3136 41 / 141 pU/340 aza142 5/3.41 4|1943 5/342 441144 5.382 yU/3/83 5 / 2 / 140, 123 52/59 5 / 60 5261 5162 52 / 65 4|1164 4165 4.166 4|1167 pU385 5/386 5 / 3 539 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 4111145 _4|1|146 4|1|147 4|11148 4|11149 4|1|150 4|1| 151 4|1|152 4|1|153 4|11 154 4|1155 4|1|156 4|1| 157 4111163 4|1 | 164 153/67 5/3688 5366 5|3|100 so 5/3/102 5/3/103 4|1|158 5/21104 4|11156 531105 4|1|160 533106 4 / 1 / 161 5 / 3 / 107 411/162 53/108 5/233109 pUrA 2 * adhyAya 4 pAda 2 4/2/1 4212 423 42/4 jArAma 4/2/6 427 4128 426 4 / 2 / 10 4211 4212 442/13 4 / 2 / 14 4|3|15 42/16 4|3|17 5360 | 4|32|18 5/3/61 4 / 2 / 19 zahara 42120 362 4221 4 / 2 / 29 42123 412/14 41225 4/2/26 jArAma 4228 4226 4/2/30 42/31 5.13 / 94 5. 3166 5/3/112 5/31113 5 / 3 / 114 5 / 3|115 5 / 3 / 116 5 / 3 / 117 5 / 331188 5/3 / 119 5 / 4 / 1, 2 543 5|4|4 5/415 5/416 5/4/7 jainendra-vyAkaraNam 5|4|8 4 2/32 4/233 4/2134 phArApU 42 / 36 42017 438 4/2036 412340 jArA ph 4142 41243 412244 412245 4/2/46 4247 4248 412246 4/2/50 421151 kArAra kArapUr 4/2/54 4255 dhAra 5.14/10 5/4111 54 15 5|4|14 5/4116 kAma 5|4|18 564/19 54120 5.14/21 5/4/22 54/23 54124 54125 5 / 4 / 26 5427 5/4128, 26 5/4130 564/11 5/4132 5/4133 584 | 34 53435 5|4|36 5|4|37 5|4|38 524136 54140 5 / 4 / 42 5443 51444 5 / 4 / 45 5/4146 51447 514 |48 5446 5/4150 41256 4/2157 4 2258 4/2/59 4260 42361 42/52 4/2/63 464 42265 42/66 41267 4ra6= phAda 4 / 2170 4/2/71 4/2/12 412173 42274 42074 41276 4/2/77 42178 4/276 4280 42181 4282 4283 4284 4285 486 487 1288 4286 42160 42261 hara 5|4|51 5/4/52 514|53 5/4/54 54/55 5/4157 5048 54156 5460,61, 62, 63,64,66, 67, 524688 5 / 4 / 66, 70 5 / 4 / 72 5/4/72 5/4 / 73 5474 514175 5/4/176 534 /77 5/4178 5. 4379 5480 5481 hadeu 44834 5485 5|4|86 5287 52 54186 dhrosi Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka sUtra-sUcI 479 4 rAuM 5.461 5/4/62 1/4/63 5464 5/465 5466 69 6ArA13 6 / 114 6 / 115 4/3 / 10 4212 413313 547 4/163 4ArA64 4Aza65 4266 4267 4/268 4 / 2 / 96 / 4 / 2 / 100 4 / 2 / 101 421102 4 / 2 / 103 4 / 2 / 104 4 / 2 / 105 4 / 2106 4 / 107 4|| 4 / 2 / 101 4/2 / 110 4aa2 / 111 4/21112 4/23130 4 / 2 / 131 4 / 2 / 132 412/133 ja 22 24 4 / 2 / 135 5 / 1136 4 // 2 // 137 4|1138 4 / 2 / 139 4/20140 4 / 2 / 141 4 / 2 / 142 4/21143 4 // 2 / 144 5/4/126 5.4/130 5/4131 5/4/132 5/4/133 54 / 134 5/4/135 5/4136 5/4/137 5/4|138 5/4/140 5.4 / 136 14141 54|143 5.4/144 548 5.4/66 54|100 5 / 4 / 101 pU4i1102 5/4/104 5]4|105 6/117 618 6.1116 6 // 21 6 / 1 / 22 623 6124 6025 6/1126 6 / 127 zarada 4/2 / 113 421114 42 / 115 4/2/116 4 / 2 / 117 4 / 2 / 128 4 / 2 / 117 4/2 / 120 4 / 2 / 121 4/2 / 122 421123 4 // 2 // 124 42 / 125 4 / 2 / 126 4 / 2 / 127 412 / 128 421129 5.41107 zaza146 5 / 3 / 146 54|108 4/20140 5/4/147 5]41106 4 / 2 / 148 514|148 5/4/210, 421141 thI 24 111, 112 / 4 / 2 / 150 5/4/150 54|113 4/2 / 151 5 / 4 / 151 5.4|114 4 // 2252 5/4/152 5|4|113 4 / 2 / 153 5/4153 5/116 421154 5/4/154 4 / 155 5|4|155 54|118 42156 54|156 5/4/119 412 / 157 5/4/157 4 / 2 / 158 514156 5/4|120 42 / 15654|160 adhyAya 4 pAda 3 5 / 41121 jare 6 / 11 5/4/122 422 6Azara 54/124 6123 5.4/125 434 615 5/41126 4|| 6116 5/4|127 6||4 5/4|128 6.18 | 4/3215 4/316 4 // 3317 43118 413316 4/320 4 / 3 / 21 4122 4/3/23 43124 413325 4/3/26 45327 4228 4/3 / 26 4|3 / 30 4 / 3131 4/3/32 4133 4/3/34 4/3135 4/3136 4/3/37 4|1138 4 / 3 / 36 4/3140 4/321 142 4143 4134 4 // 3 621 6 / 1130 6 / 2131 6 / 132 6133 6 / 1 / 37 6 / 1 / 38 6Aza33 6/1/41 61142 6 / 1/43 6144 61/45 6 / 1 / 46 6/2/47 6/1146 60 651 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam 6154 6 / 955 x 4/347 4/348 4/349 463350 4 / 251 4 / 352 4 / 353 434 7/3]40 6 / 1157 6 / 8 656 6za64 6za65 61 // 66 668 4356 4357 4 / 328 6||sh66 4 / 3359 6171 6 / 1 / 72 6 / 1 / 53 6.174 6175 6 / 1176 677 6278 4 / 3 / 61 4 / 3269 4/363 4 / 3 / 64 4165 4 / 3 / 66 4 / 367 4 / 3 / 68 / 43 / 66 / 4/370 4/3/71 4 / 272 4 / 284 61490 156,157 4 / 385 61988 4|117 4 / 3 / 86 6 / 069 4 / 3 / 128 za32 4/87 6 / 1 / 100 413 / 116 24134 488 6/1101 // 3 / 120 6 / 3 / 1 4 / 86 / 4 / 3 / 121 63zara 6||102 413 / 122 4 / 3 / 92 6 / 1103 4 / 3 / 123 63 4 / 3 / 62 6 / / 104 4.3 / 124 4 // 362 61 / 205 4 / 3 / 125 636 4 / 3 / 6 6 / / 107 . 4/3 / 126 4/ 5 6 / 108 46127 63 41366 61 / 10 4 / 3 / 128 / 6 / 3 / 10 4|za67 4 / 3 / 126 / 4 / 3118 6 / 9 / 111 431130 6 / 3 / 11 41369 6 / 1 / 112 6 / 3 / 12 4 / 3 / 1006 / 113,164413132 4 / 1016 / 1 / 124 43 / 102 61 / 123 6 / 21 4 / 3 / 103 6 / 1125 4 / 165 6 / 3 / 22 4 / 31104 6 / 1 / 127 4636 6 / 3 / 23 4|1105 6 / 1 / 128 4 / 3 / 137 4 / 3 / 106 6 / 1126 4 / 3 / 138 dazaratha 4 / 3 / 107 6 / 1 / 130 4|3136 6 / 26 | 4 / 31178 4 / 3 / 140 6 / 3 / 27 4|1106 6 / 1132 4 / 3 / 141 6/128 4|1112 6 / 1137 / 4 / 3 / 142 6 / 3 / 26 3 / 3 / 111 6 / 1 / 168 4 / 3 / 143 4 / 3 / 112 6 / 1 / 136 4/3/144 63.31 4 / 6 / 116 6 / 1 / 140 413145 6 / 3 / 32 6314141 4 / 3 / 146 6 / 3 / 34 4 / 3 / 115 6 / 1942 413 / 147 6/135 6 / 11143, 4 / 3 / 146 6 / 67 4 / 6 / 150 6 / 3 / 38 148,146, 4 / 3 / 151 6 / 3139 150,45.2, 6 / 3 / 4. 15.3,154, 412 / 156 64. 6||81 6 / 10 6 / 184 4/3174 4|75 4 / 3/76 4|177 4 / 3178 4379 4380 4 / 31 41382 656 618 6/thapda 6zabda 6Hza60 6zahara 6||62 3 / 2 / 14 625 6 / 1166 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | 3 | 154 4133555 4 | 3 | 156 4|mUha *||E 421156 4 / 3 / 160 4 / 2 / 169 4|3|162 413 171 43 | 172 4 | 3 |173 4|3|174 4 | 3 | 175 4 / 33176 4|3|177 43178 6/3/54 4 / 3 / 163 6 / 3 / 52 42164 613/5.6 4|3|165 dhArIpU 4|3|166 6 / 3 / 55 4 / 3 / 167 663/5.6 4/3/168 657 4 | 3 | 166 6 / 6 | 58 433150 6 / 3856 6|3|60 6/3/61 4/3/210 6/3/63, 64 | 4/3/261 63362 4321212 6/3/65 6/3/66 6 / 3 / 67 6368 6 / 3370 6 / 3372 413178 *||8na 43981 4|3|182 | 483182 4544 4 | 3 | 185 186 413 187 tulanAtmaka sUtra- sUcI 4/3/162 413 163 42323164 413/165 TET 683147, 488 4/3/197 6/6846 413168 6 | 3350 sAdida 43186 43|160 42413 165 6/3142 6/343 6 / 3 / 44 dvArA 6 |3|46 60302, 74 6 / 3 / 75 6 / 3 / 76 6 / 3 / 77 6132786 63276 4|3|196 4|33200 13 / 201 413/202 4|3|203 483 / 2041 4|2| 205 j pArza80 6 381 6/282 6 | 3883 43206 4 / 3 / 207 431208 | 4 33209 4 | 3 |213 4 | 3 |214 4 | 3 | 215 4|31216 42217 4|3|218 4 / 3 / 219 4220 431221 413/222 411223 4 | 3 |224 | 4 3225 43/226 4/3/227 4/3/228 64854/3/226 6 / 386 613188 6386 6/3/60 IC 663zahara 6/3/63 6|3|64 6 / 365 6/3367 62198 6 / 366 63600 6 / 3 / 201 6/3 / 102 6/3/103 6 / 2 / 104 6 / 3 // 105 6133106 6 / 3 / 107 6/36106 6 / 3 / 110 6 / 31111 6|3|112 6 / 3 / 115 6/3/116 6/3/157 6 / 33118 6|3|116, 120 6|3|121 6/33123 $12.0 6 / 3 / 124 61122 6.2 / 125 dhArA 7 663/12= 42230 6 / 3 / 129 413231 613/130 4 / 3 / 232 6 / 3 / 137 413233 633|138 43234 613136 1 adhyAya 4 pAda 4 614|1 6142 4|4|1 442 4413 | 4 | 4|4 4|4| 4|4|6 4|4|1 4|4| 446 4|4|10 4|4|11 4|4|12 48413 44114 4|4|15 4|4|16 44|17 4|4|18 4|4|16 44120 | 4|4|11 i 4/4/22 41492 4|4124 | 4425 4426 4|4|17 4428 I 4426 | 4|4130 4|4|11 mm 6/4/2 6416 6/4/7 61468 6 |4|10 6 |4|11 6|4|12 614|13 6|4|14 6/4/15 6416 664 / 17 614|18 6 / 416 6/4/20 6/421 GRIG 664/22 6 / 4 / 23 664 / 24 6 / 4 / 25 6 / 4 / 26 X 6 / 4 / 27 481 112 A 6/4/28, 26 6 / 4 / 30 6 / 4 / 29 644 / 32 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jainendra-vyAkaraNam 4|4|33 / 6/4/34 4|4|35 61471 64/04 6477 6478 6/4/56 64E 6/4/117 6411: 6 / 4 / 116 6/4/120 6/4/121 6/4/35 daa4|36 6437 4|4|107 414/108 4|4|106 4 / 4 / 110 4|4|111 4|4|112 / 6 / 4 / 122 64138 4/4/70 414/71 4/4/72 4/473 4/4/74 4/4/75 4||76 414/77 41478 4/4/71 4/4/80 4/4/81 4/4/82 '4/483 4/4/84 4 / 4 / 114 '4|4|115 6 / 436 6/4/40 4/4/30 4|4|38 / 4|4|36 4/440 4.4/41 4/4/42 414|43 / 4|4|44 4|4|45 4/4/46 4|4|47 4|4|48 XIXIYE 4|4/50 444116 64|42 6481 6/4/82 6/4/83 648 64 6487 64 6/490 6461 6/4/62,63 4 / 4 / 118 4|4|116 4|4|120 4|4|121 4|4|122 6 / 4.123 64124 6141125 6|4|126 64129 6 / 1130 6 / 131 6 / 4 / 133 6/41234, Halk|R 3312 6/4/94 6/4|43 6/4/44 6 / 445 6 / 4446 6/4/47 6448 6|4|49 640 6451 60452 6/4/25 6456 & VIELE 4|4|123 4|4|124 4|4|125 4|4|126 4|4|127 4 / 4 / 128 4 / 4 / 126 4/4/130 6/466 4||raamd 41489 44460 44 // 91 / 4 / 4 / 92 41463 4|4|14 4 / 4 / 95 4|466 447 44|18 4|4|96 64/67 6 / 4 / 958 6|4101 6 / 4 / 104 641135 684136 641138 64 / 136 6/4/140 64 / 142 6|4|143 6 / 4 / 144 644144 vA 6 / 4 / 144 vA. 64|145 41452 414:53 44454 44/55 414156 4/4/57 4[458 4/4/54 44460 4/4/62 44/62 4 / 4 / 63 4/464 41465 4/4/66 4/4/67 4/4/68 6/456 6/4/60 6 / 4 / 106 6/4/17 6/4/108 4/41133 4141134 / 4|4|135 4|4|136 644147 64/62 64148 64110 4|4|138 6114 6 / 4 / 64 64/65 64 / 66 6 / 4 / 67 6/468 6/4/66 4|4|100 4|4|101 4/4/102 4|4|103 4141104 4|4|105 4|4106 4|4|140 4|4|142 6 / 4 / 112 6/4/113 6/4/114 64115 6 / 4 / 15.0 64151 152 4/4/142 11143 6|4|153 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4|4|144 4|4|145 4|4|146 4|4|147 4|4|148 445242 4|4|15.0 4|4|151 4|4|152 4|4|15.3 4|4|154 6|4|163 4|4|155 6 / 5 / 164 4|4|156 6/4/173 4|4|157 6641165, 4|4|158 4|4|156 _4|4|160 4|4|161 4|4|162 4|4|162 4|4|164 4|4|165 4|4|166 6 |4| 154 6|4|155 6/4/155 6 |4| 156 6 |4| 157 6|4|158 6|4|156 5/111 5 / 132 5/1/3 5/1/4 5/135 5 / 116 5 / 1/7 5 / 18 5/16 5/1110 5 / 1 / 11 51/12 511/13 6 |4| 160 6 |4| 161 adhyAya 5 pAda 1 27/111 7/12 7|13 7|114 6/4/167 6 |4| 168 6|4|169 6 |4| 170 6|4|1171 6|4|172 6/41174 711/5 7|1|6 71 / 7 71149 166 711/11 711 / 12 7|1|13 711 / 14 3|1|15 tulanAtmaka sUtra-sUtrI 7|1|17 711/18 7|1|19 7|1120 711121 711 / 22 7/2123 7|1|24 7/125 711/20 711128 711/26 711/30 711831 7|1|32 7 1133 '711 | 35 7 / 1 / 27 5 / 1/14 5 / 1 / 15 0 5|1|16 51/17 5 / 1118 5 / 1399 15/1/20 5 / 1/21 151/22 vA123 5124 5/125 | 5|1/26 5/1/27 5228 5 / 1/29 5130 5 / 1131 kATAra | 5 / 1 / 33 5/1134 5 / 1 / 35 511/36 5 / 1 / 37 5|1|38 5/1/36 531/40 5 | 1 | 41 5 | 1 | 42 5/1/43 51144 15.1145 5|1|46 5 / 1/47 5|1|48 51246 5 / 150 5/1/51 27/1/51 7152 7|1|5.3 7|1154, 55 7|1|58 7 1 1/56 711160 711 | 61 zahara 711/63 711/64 7/1/65 7|1|66 7|1167 7 1168 71/66 71/70 7 /1871 71 / 72 | 3|1| 52 51153 58154 5/1/55 5/2156 5 / 1 / 57 5|1|58 5 | 1 | 59 5/1/60 5 | 1161 5/1/62 5/1163 51164 5/1/65 531166 5/1/67 5 / 2168 5 / 1 / 69 5/1170 ||2 5/1/72 5 / 1173 5|1|74 51175 5|1|76 5/177 5. 1788 521176 5/1/8580 5181 5rAra 5/1/83 51184 5185 51186 187 5 5186 [- 7/1/74 7|1|75 7|1136 71 / 78 7 1276 71180 7. 1181 7|12182 71984 77185 71186 7|180 188 71189 71 / 90 s!!& zahara 7|1363 7|1164 7|198 71166 7/12 100 31/101 7|13102 7/2/1 7/12, 3 24 7/215 7126 72/7 7/2/35 72 / 37 7238 7/2/36 240 712/41 483 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 5si jainendra-vyAkaraNam 51490 7242, / 20,21, 22, 5116372 / 104,105 51151 7/2143 23, 25, 26 . 5 / 1 / 264 / 206 pU162 72 / 44 5111127 7|24 5.1165 72 / 107 5163 kArA45 zi128 7 / 27 53166 708 514 zi46 5 / 1 / 129 72170 5 / 1167 72 / 106 5165 7/247 5/11130 5/za168 7/20110 pUzi66 2/48 72/72 52164 7 / 11 5/167 7/2 / 46 5zi132 72 / 73 5 / 1 / 173 72 / 112 5zisa 7/2 / 50 5 / 21133 7/2174 5/1/171 72113 7/151 adhyApa5 pAra 2 5zi100 72 / 52 5.1135 7176 5 / 1 7/1264 3 / 1 / 101 7rA53 511136 72 / 78 5. 2 pU/1102 7/2/54 5.za137 72/77 | 5/263 7 / 15 5.11103 7/2255. 5/1138 7 / 71 / 5 / 2 / 4 7/2 / 116 511104 7/2/56 5 / 1 / 139 80 5/15 721111 5.1 / 105 7/257 5 / 1 / 140 7/181 5 / 2 / 6 7/3/1 pU4i106 za58 5 / 1141 7parAmara 7.32 5 / 1 / 107 7/259 pU|1142 dhArA 73 / 3 5/15108 bArA60, 51243 72/4 pArA 61, 62 5 / 1 / 144 7/rAcyU 5/2010 7 / 35 5/2 / 106 7/2 / 63 pU/1/145 7/286 paa2|11 5 / 6 / 110 7 / 66 51146 7/2187 5/2 / 12 7.3| 2 / 36 5 / 1147 7/2 / 5/2 / 13 511112x pUzi148 7rA 5 / 14 71312 5/1113 / 5/1146 72 / 90 5/2 / 15 73 / 10 zi114 / pAza150 7rAha paa|16 7/3211 pUrA115 7/2 / 10 5/1151 7/rAhara 5 / 2 / 17 kAM re 12 5.11116 7/rAha ziza152 7/263 52 / 18 713113 72 / 11 5/1953 pari64 52012 7.3114 5/1118 7/12 51115.4 7/rAha5 sira 71315 51116 72113 5 / 2 / 155 7/66 pArA21 5.za120 7/2 / 14 5/1156 kA227 pArA22 73 / 17 5.1 / 121 7/2015 7/198 5 / 2 / 23 73218 5/1 / 122 |16 51/158 dhArA24 7 / 3 / 19 5/11123 7/2 / 17 5/1/156 kaa2|100 5ArA25 7 / 3 / 20 5/11124 aza27 531160 72 / 101 5 / 26 73 / 21 5/1 / 125 72 / 26,30 | 5/11161 721102 pUrAi27 7.3122 52 / 126 / 18,16, | 5||162 02 / 103 . 5 / 2 / 28 7 / 3 / 23 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka sUtra-sUcI 45 7/3 / 24 yUzi67 52 / 68 73 / 25 7/3/26, 27 / 5/266 7/3/28,29 / / 270 73 / 30 pArA71 5 26 5 / 30 / 5 / 2 / 31 / puu/2|32 5/2133 52 / 34 5 / 35 5/2/36 5/2 / 37 5 // 2 // 38 pUArA39 5240 5ArA41 dhArA42 pUJrAja 73 / 32 713134 7/3/33 7/334 7 / 35 73/36 7330 7 / 3 / 38 52/73 5/2|74 5/275 5/ 76 5 / 2177 5/176 5280 5. 45 5246 paa2|47 pUrAna 5246 pArA 5151 5/2 / 52 5[53 5254 ArA55 5rA56 5 / 57 praa2|58 5 / 2 / 56 560 pArA61 pUrAi62 563 5/2064 25 5.2066 w | w 713267 5 / 104 7333106 7 / 3 / 61, 62 | 52 / 105 72110 64, 68 5/2 / 106 73 / 111 7/3/72 dhArA107 ja/3112 73/73 praa2|108 7 / 3 / 113 7/071 5 / 2 / 109 7/33114 73/74 5 / 110 7/31116 7/3175 * dhArA111 7133917 dhaar|112 7132118 73/77 '52 / 113731120 73 / 71 52 / 114 X 7380 dhaar|115 7142 7| dara 5 / 2 / 116 7/4/3 7/383 pUrA117 Slyl 384 pUArA118 7/4/5 7/zappU 5 / 2 / 116 73 5 / 2 / 120 7/4/ si121 '7/46 7/187 5/2122 7/4110 73zaka yaa2|123 7/4/11 7/3186 52 / 124 7/4 / 12 713460 paa2|125 413 7/361 5/rA126 7 / 14 713 / 92 52 / 127 74.15 73 / 13 5 / 128 7/4117,18 7/3/94 16, 20 73 / 96 5 / 2 / 126 7.4.16 73 / 98,99 5.2 / 130 7/121 7 / 3 / 100 52131 7.4 // 22 73 / 101 52132 7 / 3 / 102 5/133 7/4.24 7/3/103 5 / 2 / 134 7/ 25 7/31104 5zi135 7/4/26 7 / 3 / 105 5 / 136 7/4/20 73 / 106 5 / 2 / 130 74/28 73107 5/21138 7/4/26 73 / 108 5/2 / 136 74 / 30 5/282 7.36 5 / 53 73 / 43 5/ 73 / 41 pUrA 73 / 42 zarA86 7/3/43 7.346 pArAya 5 / 2 / 86 738,46 | pUrA. 7/350 5/261 7/351 pArA 73.52 | ArA re .rA4 aza53 ghArA35 713154 5/2496 7355 5.2 / 97 7 / 3156 5/268 526 73/E 52100 73 / 63 pU./21101 7/za65 5/2 / 102 [5/2 / 103 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dan6 525640 5/2/141 5. 2/142 7/4/33 5/2/142 7|4|34 5/2/144 714/40 5.12/145. 714/41 5 / 2 / 146 7|4|42 5 / 2 / 147 7 1443 22148 774146 512149 7/4147 5. 2150 7|4|486 52/151 7/4/46 52152 7/4/50 5 / 2 / 153 7/4/51 512/154 714/52 5 / 2 / 155 5/2/156 5|2| 157 5|2| 158 7|4|31 711432 512/159 5/2/160 5/2/161 52162 5/2/163 5/2/164 7/4/55 7|4156 7 / 4 / 57 714 | 38 7|4|60 7 / 4 / 61 7|4|56 a462 512/165 5/2/166 5/2/167 5/2/168 521169 3/4[F& 5/2/170 7|4|70 5/2/171 7 / 4 / 75 5/2/172 7/4 / 72 5/2/173 74 / 73 5 / 21174 5|2| 175 5/2/176 5 / 2 / 177 7|4|54 5/2/163 7|4|54 nA0 | 5.12/194 7 462 714/66 7|4|67 6 74/75 714176 '74|77 71476 karaNam 521788 7740 5/2/179 7|4181 2180 7482 542181 7|4|83 5121882 ex 5 / 2 / 183 714/85 5/2/184 74886 5 / 21185 7/487, 5 / 2 / 286 7 486 7 460 | 5/2/187 52188 522189 7|4|11 77462 7|462 71464 7|4|65 7|4|96 6 adhyAya 5 pAda 3 821|1 8/1/2 2114 8115 817 8|zrada 8|1|1 52 190 52 / 161 52 162 5|3|1 53zara 5/333 13.|3|4 5135 yAAda 5/317 538 536 53|10 7.3111 5|3|12 5|3|13 5.13/14 15 / 3 / 15. 513/16 5/3/17 5.|3|188 5 / 3 / 19 pUr 81010 8|1|11 8|1|12 82213 8|1|14 8|1|15 86819116 8611417 dA1rA10 861121 81122 81123 8 1324 513/21 53 / 22 5|3123 53324 325 5/3/26 5/3/27 5 / 3:28 5 / 3 / 29 5/3.30 | 5/3/31 53/32 5/3/33 5 / 334 5 | 3 | 35 5/3/36 5 / 3 / 27 53138 5336 5 | 3 | 40 5/3/41 yArAra 5342 52544 2345 5 / 3 / 46 5/3/47 5|3|48 513/41 53350 5 / 3 / 51 5352 5/3/53 13/3/54 5 / 3 55 533656 5/3157 5 / 358 81 / 25 X 11/26 81172 8/1173 674 6861211 vara 82/3 87, 8 86, 10 82311 82112 82013 8|2|14 ||18 8|2|19 820 82121 dArArara 8223 8224 8225 26 8227 8226 802/30 dArA31 dA|32 833 8234 1235 82136 88237 8238 882/40 8236 82141 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 35.6 5/3/60 5 / 3 / 61 5/3/62 5/3162 ||64 5/3/65 5/3366 513/67 za368 5/369 5 / 3 / 70 5 / 371 5 / 3 / 72 5.3/73 5|2|74 5 / 373 53276 5.13/77 5378 5376 53850 5 3881 5 / 382 5383 5384 5385 5 / 3386 53887 513 88 5386 5390 paza 5/3/62 5 / 3 / 93 5/3/4 8242 82243 8244 8| 2|44 vA0 82245 82146 varA47 48, 46 8250 8|2|51, 52 25.3 82154 8255 82/5.6 8257, 58, 56, 60 162 8266 82268 866 8272 8 2172 8274 822|75 864 8265 82|76 8/2/77,76 dArA 76 12 80 3281 nArAhara 8283 8284 barAra 8286 tulanAtmaka sUtra-sUtrI 187 8263 8218 5 / 3 / 95 513/66 5/3/97 5 / 3398 5399 513100 5 / 31109 5 33102 99 8/21100 8. 101 82103 8 2 104 823105 82 107 dArA 108 adhyAya 5 pAda 4 834, 6 8337 5 / 3/103 533104 bAra|pU 5/411 52 54/3 5|4|4 5|4|5 5/416 5. 4/7 548 546 5 / 4110 5|4|11 5 / 4 / 12 5|4|13 5|4|14 514/15 5|4|16 714] 17 54/18 54416 420 5 / 4 / 21 / 5422 / 5/4/23 5/4124 5/4/25 5/4126 X 88|3|17 8|3|20 8322 dAza23 8324 dvArapU 83126 6 / 3 / 27 8328 83/29 88 230, 21 83333 8332 88|3|13 813|14 883 15 8335 83 / 30 326 8|3|16 X 8338 5 / 4 / 27 534/288 54 26 5|4|30 5 | 4 | 31 ! 54/32 I / 5 / 4 / 33 5. | 4334 51435 5426 54137 534388 5/4/36 NYIYO 5.64/41 5/4/42 5/4/43 5|4/44 5445 534 / 46 | 5 |4, 47 54 54146 5|4|50 5|4|51 5452 5|4|53 5.34 / 54 5455 54156 5/4/5.7 541358 5/4/56 54260 5|4|66 5.14/62 5/4/63 54164 8136 823141 8|3|40 8342 88 | 3 | 43 83/44 82145 83246 81347 834= 8833.7 8358 356 83/60 8|3|61 daza62 83/63 03/64 63/64. daa3|66 882367 8368 8366 82370 8/3231 5/4.72 883373 823 / 74 8|3|35 83176 83177 8378 83276 dAsadaH 83181 8|3|-3 457 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 5/4/65 5|4|66 5 / 4 / 67 5|4|68 5. 4169 5|4| 700 5 / 4 / 71 5. | 4 /72 5/4173 4|4|14 5/4/75 5/4176 5/4/77 5/4178 5476 40 5|4|1 54 5|4|83 5484 bhU 5486 54 54 8382 884 115 8|3|116 mAhi 8|3|118 dAI 42 8|4|3 All jainendra-vyAkaraNam 5486 54160 VER 5/4/62 5/463 | 5464 5465 5/466 | 5467 8|3|85 8380 3 83066 82367 zahada 834101 8/3/102 ||468 8386,86, T 5|4|16 60,91,92, 5|4|100 93, 64,65 | 5/41101 5/41102 8|4|15 88|3|111 5 | 4 | 102 8|4|16 3 / 112 5/41104 8|4|19 02742113 Wislik 8421 8|3|114 5 / 4 / 106 8|4|22 5/4/207 8|4|23 |4|108 8426 5/4106 8|4|30 25.04 110 8|4|31 5/4111 8|4132 5|4|112 8433 5|4|113 8|4|14 |4|114 8|4| 35 | 8/4/5 8|4|6 8947 2116 diriteu 518130 8411 8|4|12 84413 8|4|14 84136 8|4|17 88|4|18 | 5|4|115 5/4/116 5|4|117 3 5|4|118 5/4116 5|4|120 5|4|129 5|4|122 I 5/4123 | 41224 T T 5|4|125 504126 41127 5|4|128 | 5|4|129 5|4|130 5148131 | 5. 41132 584 | 133 5/4/134 504/135 | 5|4|136 5/41137 | 5|44168 514136 | 5/4/140 8|4|17 84138 888436 8|4|4 8|4|41 824 |42 84143 8|4|44 X |4|45. 8|4|46 8447 | 4|53 8|4| 455 | 4|5.6 84158 8:456 8|4|60 mA4|61 8|4/62 84163 6464 8864/65 X Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaH pa vRddhI yutcha gAI / bAgha / vithana / yAcane vezRGa kauTilye | TIkRSTa / adhiddaH / galyAne / kapich / atha jainendradhupAThaH prapraNamya jinaM bhaktyA saMsaMzrityAbhidhAgamam / upopapAdyate dhUnAsudutkRSTA mayA sthitiH // 1 // ardhaH sattAyAm kutsite zanne | yatI prayatne / aukRG saMgharSe dItI pratiSThAlipsAjatada | eka grantheSu maska pratIpAte to tike nAdhR / yAyAzIrupa zrathiG zaithilye nAthai / tApaizvayeSu skhi dadhai ghArago kAya znAdhAyAm bAna bandhane zI kRG raviG senane skudi nAmavaNe lokaDa locane zvidicha zaitye zloka saMghAne yadi cha styanivAinayoH / i ! zabdotsAhe bhadina priyasukhayoH maviha kaita na madina stutimodamadasvapna | rekRT / zaMkAyAma zaki lADa spadiD kiMcicalane akiDa lakSaNe AvAseca vidiGa paridevane vakila kauTilye katthane bhara bane sesavAm laulye locaDa darzane dahauG purIpotsageM kukai / zace vyaktAyAM vAni cudIto | zvacai / koDAyAna cakai tRptiprativAtayoH . zvacihna / seGaH / bandhane ne kA dItoca mAne macai kalkane dharaNe / macir3a zande pUjAmuca hAdIka | paciva ganIkaraNo zlekiG / pvadai prasAda tijoG AsvAde amAnizAnayoH | zvakiGa svAda / gatikurasanayoH / kiG / gatimAnojane sAmarda gatipu rate xxxkkkkkker sek krter drAvRd | zlAla | makiG dAne kai / gatI | kace / kapiGa / AN zlekA dhAraNochAya aki / go suntre svada Rjai Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RjaiG bhIr3a ejuhU juG bhrAjai va zra pau ce gohai loThe huDiG piDi zi hiDih kuDiGa ass maDihU taDiG } maJjane Da bAbuchU drAr3a chU dIptau hiMsA vikramayoH cane vikakhane ceTAvAm bhaDi paribhASAyAm mahi zuddhI tor3ane tuTiG suDiG mRtau fs kope tAr3ane } saMghAte rujAvAM gatyanAdayoH dAde kaDiG made aise maMthe beTane anAdare Aye vizaraNe ghATTaG zADaDU paDiGa ! gatau } gate zraThiG vaThiG zlAdhAyAm ekacaryAyAm maTiG kaThi jainendra-vyAkaraNam } zauke bhuTiG eu gupaur3a tipuG TeD te bruG DuTakU pheTa chU voTachU leTaG kapi me reDDa trabhUtrai rebhRG rabhi abhi zraciG | labiG jubhihU Tabhi eka miG lubhu guptau } sunau } palAyane ( pAlane) pa 1 vicAdhAyAm kampe ca daitye calane / gata lajAyAma zabde kavRGa klIvRG zrIvRG maI zIrRG caubhu zaha kalamai galbhai jabhi zravatra se ca adhA ca kathane bhojane vA travinA me staMbhe mAnai panai 1 ghUrNe s ghuNiG | zrRNi bhA kSa kabhuGg aprai Nan Fu Fu Wei p uyIG pRyIG mAyIG tAG knUyaD kale kallai kAvI zradhyAyI f balai ballai galai malai mallai pUjAyAm stutau vyavahAre ca bhrama grahaNe Cha Bing sahane matau rakSAryA gatidAnadahanahiMsAsu ca tantusantAne durgandhivizaraNyoH vidhUnane vRddho santAnapAlana yoH saMvRtI kaMpe dhAraNe Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 atyatte zabde la jainendradhupAThaH kAsana zabdakusAyAm dAnahiMsApAramASaNeSu / NAsRta zabda kalle ____saMkhyAzabdayoH ! mAse rAsa dIpto devane kAzRG deva kauTilye gatI yasai maye zevRddha keyuGa AGaHzasuGa inlAyAm asuG pramAde nevRG sevane grasuGa / rope ca avidhvaMsane pratidAne rakSaNe pAlane adane lasuGa / glecA ceSTAyAma pavane pevRddha / blevRcha / mahika zaighrayaca mevRG vRddhau bandhane vihArasA gatau sevane glekha kutsAyAm dhujhe dhikSa dIptau / saMdIpanajIvanalezeSu prAdhAnye kRtI 2. ma 1.6.* 4 4 4 4 4 4 2 2.4-3, 23 24*444 2.3 5 zikSa mikSa paribhASaNAcchAda nahiMsAsu abhiprItIca zivatA kharaM primiG lipidAGa mokSe ca parivRtIca vidyopAdAne yAmAyAm maumyopanayananiyamayatAdezejyAsu dI | vehaGa / jeharU hI vAha prayatne gatihiMsayozca patidhAte kleza mAtra / vaDA / vyaktAyAM bAci drAiG saMkSone hiMsAyAm sneha anvicchAyAm Uhai nikSepa vitaka viloDane grahaNe geSaGa jepaGa raNe avalase bhraMsuG dhvaMmuG gAha glaka piDA smiSTha ghuGa jhatI gatau ca vizvAma echa / gatI ISaddhasane saMmuG RtuG vRttI vRddhI zabdakutsAyAm ahiG kucha zabde zRthuG syaMdU sAmadhye reSA adhyakte zabde tuG Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462. ghaTa vyathaiS praS pra mudai skhadaigh JitvarA vaidhU dai RdiG ji dakSa kRpai jabara Bei Su Ruo Si Ye Hua He Hang Xing Dong Dong Ge Shi Shi Yi He Liang gaDa' vaTa bhaTa naTa caka karane raMge lage hage aka aMga kRSNa raNa caNa vaNa zraNa ceSTAyAm calabhItyoH prakhyAtI bistAre mahe khanane saMbhrame vaiklavye gatidAnayoH gatihiMsAyAm kRpAyAm dito'mI roge secane veSTane paribhASaNe nRttau loTane tRptau ca halane zaMkane saMjane saMvare kuTilAyAM gatau tau dAne matha kanabha kra.ya klatha caNa hala mn jvala smR zrI cali chadira laDi madI svanir dhvana phasta jvala cala jala jainendra-vyAkaraNam syabhu strana rAjahU dubhrAzRG dumbhazRG bhrAjai Ta Tvala bula dala vala pula | kula . hiMsAyAm calane doso zrAbhyAne bhaye naye pAke kampane karbane jihvonmazra ne harSaglenayoH ne zade gatau vRt ghaTAdiH } zabde DIsI vRtpuNAdiH dIso karane dhAnye } dekhane sthAne vilekhane waa waa waa laa shraa shraa aaa sthoo shraa dAla pathe pahe ramuhU zadlR palu kucau kuca hau kasU budha | kSata citI kitau kRta jyU ter cyutir zcyutir srutir kuthi puthi ludhi mathi maMtha prANadhAnyAvarodhayoH vidhU binu mahacce saMsthAna saMtAnayoH khAd gamane } hiMsAyozva niSpacane udugaraNe saMcalane marpaNe krIDAyAm zAtane gativizaraNa yo roTanAhAnayoH carca kauTilya pratistaMbhavilekhaneSu janane gamane vRt jvalAdiH muni codhane sAtatyAne saMjJAne nivAse gati ghRNAspa vibhAse kSaraNe hiMsAsaMklezayoH zAstramAGgalyayoH gatau bhakSaNe Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yada khada gada rada JividA guda prarda kharda adi idi tridi zivi nadi yadi kAMda Rdi ladi klidi skaMdarau zudha ukha la vakha makha rakha lakha rakhi lakha kha Ili } zabde valA ragi sthairye hiMsAyAM ca vyaktAyAM vAci vilekhane avyakte zabde gatiyA canayoH 63 hiMsAyAm kutsite zabde daza bandhane paramaizvarya avayave kutte samRddha dIsihlAdanayoH ceSTAyAm zrAhvAnarodanayoH paridevane gatizoSaNayoH zuddhI gatI lagi ami tagi vagi magi svagi igi rigi ligi tvagi pugi jugi gi dIva laugha zro rAsR laghu dvA zAstra zlAkhu Yao laka kakka gaganA taki caka la laJa lani tarja laja lAji | jaja jaji jainendradhupAdaH gataM kampane ca varjane pAlane zoSaNe AnaM zoSaNAlamarthayoH vyAsau nIcairgatI hasane kRcchrajIne bhartsane bharjane yuddha | tuja tuni piji gaja guji guja sRji bhRja sRji ruja tIja garja gaja tyajI zutra kuca Rca luMca aMca Wan Chun Lang Xiang A Cong Lang Nan nLi Ming Shou Ming Li Ji caMcu cu maMcu muM mukha mlucu cu anu glucu paMca dhvaja dhvaji zRja bhRji vaja | naji hiMsane pAlane va zabde mAne ca tyAge pAke uccaiH zabde kauTilyApI bhAvako apanayane dipUjanayoH gatau gato 463 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 yaa w' l hoccha hu muccha carca mlecchA lacha akhi arfa CELE E SEE buju sphUrcchA uchi guja guji kUja teja kharja ja khaja khaji zauTa yau me breDa loDa kade snaikaramadha lajjAyAm kauTilye pUjAyAm avyaktAyAM vAci lachaNe icchrAyAm zrAyAme moha yayoH vistRtau pramode uJchane avyakte zabde sarjane vyathane bhArjane ca gatikSepagyoH eka kaMpane TuosphUrjI vajranirghoSe paJjI pAlane maMthane gaticaikalye saMge Qiao unmAde varSAvaraNayoH I ! sTa ma laTa zaTa vaTa khiTa SiTa ziTa hoe bhaTa piTa | bhaTa I taTa naTa khaTa haTa paTa huDDa paTha baTha maTha ala luTa ciTa | sphuTir | heTa | kuTi ara paTa | iTa / kiTa kiTI kaThi luThi aTha jainendra-vyAkaraNam paribhASa bAca rujAvizaraNagatyavasAdaneSu veSTane utrAsane anAdare saMghAta zabde ca bhRtau ucchrAye nRttau kAMkSAyAm tau dotI avayave viloDane parapreSye vizazkhe vidyAdhAyAma vaikalye vyaktAyAM vAci sthaulye } manivAsa yo 1 i ! | T 1 | kaTu | ka I ya bhaDi | muDi k muDi di ruTi / luTi SGem Jian Li Li FA A uTha piTi za zukra lui zuThi viDa aba naDa rapa cuGa goDa jalpa la krIDa tU guzrU dhUpa japa capa Saca cuna eo kRccha jIve stutizaThatvayoH upaghAte hiMsAsaMklezayoH kaitave gatipratighAte Alasye zodhaNe Akoze udyame vilAse mahe kArkazye bhAvaka ra khe zrabhiyoge bhUSAyAm bsrHjee alpabhAve khaNDane vibhAjane steye mukhaikadeze vihAre toDane rakSaNe tapaHsaMtApe vyaktAyAM vAci mAnase ca sAvane samavAye mandAyAM gatau Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendranupAThaH dham sva gaNa tuMpha zraNa mUla rujAyAm niSkarSa saMdhAte pratiSThAyAn niyatI vikasane mAtrakaraNe zaithilye phala hiMsAyAm stana una lHr cilla saMbhakto belU hAnako varNagatyoH kala bhASaNeca khelU maithune zoe zroNa zloNa paiNa banela. jama paMpa skhala ) kanI saMghAta gItapreraNazleSaNeSu dIsikAMtigatiSu gItabhaktizabdeSu prahanthe pAdavikSepe saMkye zrama emI svala gala adane * ***** Et sparekrutartitats ??**?*PSv krama If kIla baMdhane gato zvala zvalla / khola dho tsara kamara Ajhugamane gatipratidhAte gati cAturya chAgato IyArthAH haLune cama sUrya / haya / phela gamTa zerA hayya cucyI mul zrala gatimAtyoH abhiSave bhUSaNaparyAsavAraNe vastrasaMyoge patR maal calla tilla dala zraNa raNa nikala / vizarago dhyabhra caNa maula samIla kSmIla nimeSaNe ma ana maga kaNa zivi pIla pratiSbhe ba varNa rivi maNa nIla zIla kuTa ravi samAdhau zrAvaraNe dhati Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra-vyAkaraNam jara makSaNe | vakSa mahane ca pRSTho ca kSinu / takSa nirasane vacane anAre trui jova prANudhArato pIva kAMkSAyAm sUkSa kAkSi cAkSi mAkSi drAkSa vAti mIva NIva sthaulye ghosvAsite ca lupu tIya saMghara turthI pAne alIka thuvI vilivito zlepako inavoH steya 2 **** EFTTTT62848 hiMmane junoM mI -- paribhASapahisAArjana bhUSa prasave alaMkAre jAyAm zrarya Mar gu udyamane kapa zipa prINane _...--- ghara diSi divi dhici kRSi ava za apa hisAyAm miza ropakAneca maza / hiMsAvikaraNa yoH gatiprItitRSTidIptizikAMtyavatyavagamana . pravezazravaNasvAmyartha - pAcanakriyecAliMga - nahisAdanabhAyarakSagaNeSa, saMghAta dhyAsoca giAma zaza dRzirau makSa takSa daMzo tanUkarago samAnI luginI prekSana dazane stutI matmIkaraNe manoM parikalkane syAMga tyakSa saMghAte ca rana pAlane cumbane bhalane stRnna rAkSa zatra rahi pisa gato secane zabdena peta. Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 tuhira, / arTane hai jainendradhupATa: veSTane citAyAm varaNe khanuja dAna zAnA zapauJ avadArage khaMdane tejane yAkoza pUjane prasavaizvaryayoH / zrava -~ gato cupa / dAne pAne | basau cA dhamA nA mApaNe kauTilye pUrvopAdAnanigato zabdopatApayoH rasanayozca chapana hiMsAyAm sthaiveM ca prApaNe ca capa bhuko abhibhAve ghAmA / plavanataraNayoH dAsa / Tabozni gativRddhayoH * mAha mAne gaMdhopAdAne nivAse . guhUtra saMvaraNe zabdAgnisaMyogayoH vyaktAyAM vAci bhae / gatinivRttI ete mayaMtaH aAdAneca jauSa / jhAnadevapUjAabhyAse zi sevAyAm saMgatakaraNeSu haraNe | TuvapauJ jInataMtAne zodhane bhRt bharago vaho irSakSaye dhAraNe tatumatAne gAvavinAme karaNe pAke nyakkaraNe prApaNe sevAyAm svapne raMjItra rAge pate mavaMtaH tRptI yAvRja / iti 616 bhUSAvyo nyAyyacate . yAcane dhikaraNAH dhvH| dAnAdanayoH paribhASaNe mimI saMghAte poja pAtI la-nAyAm mitra. medhAhiMsAbAm pAlanapuraNe khadena saMgame ca gato ohAk tyAge mohaJ / | zrohAG gato budhuna bodhane mAra mAne buMdiyaJ nizAmane dhAraNapoSaNayoH pUjAyAM ca hudA dAne gaticintAjJAnani | veNuJ DadhAJ dhArayo ca zeSago zAmananAdigraharaNeSu ! NijiyoM zaucapoSaNayoH veSa vye bhajauJ hIn --- cadeJ bhaye --- mena NidRJ / -- pAka -~-~~ cAyana yoH / zeSaNe yo Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vida pUraNe vima stutto dohI jainendra vyAkaraNam vijiyo pRthakabhAve gatagaMdhanayoH stutI viviyo kyAmI doho vyaktAyAM vAci iti 14 hAdayaH umvikaraNA dhavaH / / zauce isyadAdayaH 70 ubdhikaraNa: ado bhatto pAke dhavaH zAne kutsAyAM gatau hamI hiMsAgatyo bhakSaNe kodvAjayecchApaNiala rakSo dAtigatiyu mRj zuddhI dAne .. taMtusaMtAne co paribhASanage zrAdAne pariveSTane madira azruvimocane lanane kSipa preraNo vidhyapo zaye prakapane puSpa vikasane bhana prANAne zvasa / mAne Tima AbhAve jana bhazcahasanayo: hIma carkarItaca vRt zrIra cakSau vyaktAyAM vAci sajAyAm jAgU nindhakSaye gatI gatyAm dAritA durganI zakale cakAma Izai aizvarya vRddhAveca anuziau tADane grAne upavezane gyazrI vRt bhArachAdane puNe puSTI zoSaNe zrAma-zAmuka inalAyAm svapne kAsi topaNe gatimanAnayoH citaye kAntI NimiG cuMbane rilo AliMgo abhigamane Nijil zuddho | zako | zijilA mAraNe aivayanamavayoM: avyA zabde vidA gAtrapratAraNe vRnahiMsApUraNeSu / piciG | Rdhyai kope pRjila maparcane bubhukSaNe zabda zoghane prAriNagarbhavimocane vidhu saMrAdhye nejane zoha svapne hiMsane ca kSaraga adhyayane zradarzane apanayane tUpU prINane miznaNe 'dvipoja anI to duhovU karaNe jighAMsAyAm smaraNe diho lepe muha citye gatipajanakAtyazane | lihau prAsvAdane udgiraNe prApaNe / UpaJ aAcchAdane SNida prIto hAm 55L OF BELLES TE HTT***$$$ITEZE MEEEEEBI masti / / tUpau pRcoG / zu stutI hai mohane ca gato duha Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asu yasu | zamu | damu / / dama dAhe . | dUjhe. visa kSaye - kaisa - | dho ho | mIko - - masI - - uca - - - jainendradhupAThaH 49 kSepaNe / anai prAyane prayatne upazamane | zrano rughauG kAme mokSaNe | tamu kAMkSAyAm / yujIGa samAdhI staMbha | amu klezane | sRjoD visarga | bhrama calane | lizauG alpe ca | kSama / udhUlo prANiprasave | kla ma glAne paritApa vibhAga | madI | dIDo ma zleSaNe utsameM vayohAnI anAdare hiMsAyAm khaMDane tanUkaraNe / rIDo AvaraNe parimANe | lIko zleSago bilohane | nIce vRNotva samavAye aMtakarmANa pAne adhaHpatane pate mataH gatI | zanI prAdurbhAva vRkSa gharage kArau / mAne tanUkaraNe dIpI / dInau ete ditaH pipAsAyAm pUrIGga titikSAyAm nAgyAne tUrI dviya | thUrISa / hiMsAvayohAnyo / rajo rAge ko dhe jUrI / pautra Akroza gupa vyAkule ca ete jitaH gUga gatihisayoH / ' iti 128 divAdayaH zyavikaraNA: vimohane bhUrIGa hiMsAstaMbhayoH dhavaH cUrIG dAhe tapai aizvaye kA / dhum bhabhipaye gAya tujh varaga baMdhane tuma saMcalane klizai upatApe nizAne hiMsane cAze zabda prakSepaNe pAdoGa gatI cayane AdamAve snRtra sattAyAm AcchAdane mimidA sneha khidau pridivadA mokSe ca yudhauG saMpadAre paraNe vardhane | budhau kaMpane abhikAMkSAyAma | ranauta zAne ete bhitaH / mRSau jitaSa haSa / zacirI hiMsAgatitvaraNayoH / NahI rope pUtibhAve baMdhane dhUrIH / rUpa EFFFFFFETFFERE luma lin mitra Nama ciJ klidU | vidauG kRSa hiMsAyAm rAdhu Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainenTra-vyAkaraNam tupha 1 tumpha / nRptI upatApe zravaNe gativRddhayoH prItI calane ca hA dRpha utkleze vyAmo nigaraNe ete mayaMtA anAdare dhRG sthAne jitAvetI praccho jJIpsane vRt sUjI visa TomasjI UrujI maMge kauTilye zrAddha zakla graMthane zato mumpha nubha JE pUro saMsiddhI tumbha zuma sA zuddhau zobhAthe TH tika tiga hiMzAyAm bhujau ebhI sazau / the himAyAM ca hiMsane jidhRSA prAgalbhye sparza gatI : zuna gatI vidhAne vidha pUDa nuvane pRNa praveze voTa avasAtane chedane mRga vivAse purA prINane hiMsAyAm kauTilye karmaNi zubhe pratijJAne zabdopakaraNayoH himAgatikauTilyeSu mugA rizI / daMmu daMge Rdhu barddhane | spRshau| ete bhavaMtA lizo azUG vyAptI vicho / Tighala sAne GitAvetI vidyau iti 27 znuvikaraNAH dhavaH / Nudo zrobazcU tudauja vyathane | ucchI dizauja atisajaine Rccha bhrasjauna. pAke kSivIja preraNe miccha ete jitaH kRtI khidI paritApe jhama avanave svaca ca ubja ujjJa dhAraNe luma nivAsagatyo preraNe prANatyAge Rpha vikSepaNe Rmpha iMdriyapralayamUrti bhAvayoH ukleza kuNa dra gae carca tuNa jaja paribhASaNe bhramaNe dIpnaizvaryayoH viza vilekhane vRt gatI saMvaraNe stutI Arjave upasarga vimohane atyanayuddhaniMdAhisAdAneSu saMveSTane bhImAzabdayoH udyamane ripha udAmane tRnha hisArthAH hiMsAyAm staha Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikSu mitra kila tila cala bila ila vila nila jJa s'il zila uci likha kuTa pura kuca vyaca guja guDa lipa chura truTa chuTa truTa sphuTa muTa luTa jur3a kaTa luTa taDa kuDa ghuTa tuTa thuDa sthuba + 64 icchAyAm spardhAyAm zailyako inayoH snehane vilasane saMcaraNe svapna kSepayoH bhedane gahane bhAvakaraNa ucche akSaravinyAse kauTilye saMzleSa saMkocane vyAjIkaraNe zabde rakSaNe kSepaNe chedane vikasane AkSepapramardanaH kalaha karmaNi baMdhe ma saMzlepaNe ghasane bAlye ca pratibhAte loDane saMkhare ruphara skura laDa bruDa mRDa tRDa sphala tAla gU kucha jainendradhupAThaH } sphuraNe utsarge qUqhU gurIhU zRG juD vijIjhe lajIko } zabde udyamane saMgha ramau uplava nimajjane calane saaN ddboo c rucitra bhidinoM chidino' riviyoM nicitra stavane vidhUnane purISotsarge gatisthairyayoH kSurdirbho thuji ete mataH 1 bIDe lakhujIko jaur3a saMge vRt vyAyAme rAbhasye pratI GitaH iti 146 tudAdrayaH zakiraNAH dhavaH prItisevanayoH bhavacalanayoH bhAvara ro vidAraNe dvaidhIkaraNe viracane pRthagbhAve saMprekSaNe yoge | l hRdi vRdi JiindhI vido vido kRtI ziplU piplu umaMtro bhujo tRha hisi sandI zraMjU taMbU kavijI vRjI pRcI tanuja pazuJa kSa kSiNuJ Rj dI siTecanayoH hiMsAnAdarayoH nRNuzrU ghRNuJ ete mitaH do } hi~sane kledane hainye vicAre bhaye varjane saMparka ete mataH iti 25 ruthAdayaH znam vikaramAH dhayaH banuhU manuG GitaH ne vizeSaNe saMcUrNane zrAmane rakSAzanayoH 501 gativyaktimrakSaNeSu saMkocane vistAre dAne hisAyAm gato adane dI JitaH yAcane bodhane GitaH iti tanAdaya ubikaraNAH dhavaH Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 DukI mobU / kula / utkSepe zrI baMdhA mI pijU saMdarbha kuja snUpa dravyavinimaye tRsidIyo pAke hisAyAm bandhane zrAmavaNe zabde gau upAdAne pavane zrAcchAdane hiMsAyAma, varaNe nita: vadha gati yu susvane kA stu ke m $=9475*** EE EE al ex ea t BK L jainendra-vyAkaraNam hiMsAyAm / olahi / anamodhane baMdhane apavAraNe pratiharSavimocana yoH | pauddha gahane viloDane naTa avaspaMdane | zratha prItiharSe saMkleza saMyabhane pUraNe chedane ca roSe calaprANanayoH niSkI saMcalane rAma / preraNe hisAyAm tuma / vibaMdhane zrA bhojane seba uMcha adane AbhIkSNe | viSa viprayoga chedane puSa / snehanasecanasetramapUraggeSu / | mudha steye kutsane ca puSTI alpIbhAve khaca bhUtaprAdurbhAve anAdare ete mavaMta zvaTha / dRna saMbhaktI gatisaMskArayoH kliza ' ya --- saMbaMdhe hiMsAyAma bhrasa RA pAlanapUraNayoH baraNe masane maye cuda nase vayohAnI gato uit zabda ete bhavantaH 16 krayAdayaH znAdhikaraNA: dhavaH dhUma apane prAya tanA hisAbalidAnaniketane sAmaprayoge piza sAMtva stai ye jamA bhitI hAnau caraNe gatI cili zvalka yatri bhASaNe blk| * _8858**IT / sphuTa smaraNa cUrNasaMkocane parihAse anRtabhASA upasevAmA repaNe slipa pathi prazleSaNe gato kATe zleSaNe laba piMJca kahane vRt da saMbaro caraNe tila . snehane tila zrA bhaye AghAte Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendradhupAThaH 73 gha calane saMvarago kSaye bhede khADi kaDi vaDi maDi vyaya gRsta cana tuma saMghAte vibhAjane bhUSAyAma kalyANe bamane AdarAnAdayoH saMcAdana piSTi kagA stutI ropaNe adhyayane bhApage magirAviSkaraNe nimIkhane nAzane zrAzravaNe tADane baMdhane roge pusta jabhi puMsa rakri jana nakka dhaka nAzane abhiba ne baMdhane kAMtikaraNa vargAne pazi ghUma kITa ama pUjane caTa dhvathane yAlaye zopago hatyAH nala guThi ghaTa bndh zaucakmaNi pratiSTAkaraNe unmAne mArja garja tula pula bhane pratiyatne vizabde dhU samuccaye svabajhe vistAre 5.3., , // waa 2 // bh ssh m lng waa tsts bhaau tsts bhaa // b tshe rgyu bh bh nn shaa nyny3 7 # waa aaa m R 435 2 2 3 4 4 2 3 4 4 .3 4 5 . kR. 1 2 3 4 5. 6.3 3.5 3.3 32. ghuSa AThaH stula roharage paci tijJa nizAne lasa mUla Dipa) zrAkhyAne chAdane kala mokSa zilyakoge alaMkAre yasane pUjane niyoge nikAgepaskArayoH aIne masi als kthaa kaar' pala prasahane zulva mAne suThi saMcUrNa ne vibhAgAne snehachedApaharagaNeSu maMcaye sahane mArgasaMskArayoH / 'ruja hiMsAyAna, braja / bhAvakAraNe kRSi zapi ji sejane gatvAm kSAtyAm kRcchra jIvane gamane ca zramikAMkSaNe pUrvaniketane aMca liga zrAsvAdane vizeSaNe citramANe Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IsAyAm trasa smRha bhAma saca muda saMsarga vAraNe muca pramocane (AsvadaH sakarmakAt) dhAraNe dala vidAraNe krodhe paizunye bhakSaNe kheTa puSa khoTa kSepe paTa aMsa ji tuji jainenamAramA avamocane prasavaNe rUkSa pASye darzane zaithilye citra citrakaraNe kadAciddarzane ca samAghAte saMparcane karNabhede haTyupasaMhAre daNinipAte lakSaNe aMga padalakSaNe ca haritabhAve varNakriyA vistAra. guNatracaneSu katha badane IdhkhAyAm gaNa saMkhyAne zaTha samyagavabhASaNe zvaTha pada graMthe aMdha vidhi daMDa goma / kumAra yii sAma vela palyUla vAsa gaveSa bAsa nivAsa mAja sabhAja Una upakSepe krIhane upadhAraNe sAMtvane kAlopadeze lavanapavanayoH gatimukhasevanayoH mArgaraNe upasevAyAm AcchAdane pRthakkaraNe prautidarzanayoH parihAne aka maji pisi kusi STT lasi trasi kUTa grAma bhASArthAH AmaMtraNe kuNa slena vadhi dhUpa viccha cau vibhAjane prakAzane laji titikSAyAma tyAge devazabde stana karmasamAso zlAghAyAm puSa loka stoma sukha duHkha takriyAyAma vR gatau vA paSa (agiH) // svara zrAkSepe pratiyane gato parikalkane pUjAyAm vyaya rUpa AsvAdasnehayoH vittasamutsage rUpakriyAyAm dvaidhIkaraNe preraNe gAvicUrNane ete mavaMtaH lAbha / zaithilye pUra svada zAnyAyane saMcaraNe Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendradhupAThaH 505 za 17 cauka zrAmago zAka vRt aMdha / saMda stame dazai dazane Dibhai / gato grahaNe udyamane katha hiMsAyAm anveSaNe kusmai kusmRto hisi vismApane samai pratha baMdhane na Alocane vikrAMtI avakSe parivRhaNe pratApane zrAH sada gato AbhaMDane juSa paritarpaNe upayAAyAm pralaMbhane saMdAnakriyAyAma zaktibaMdhane graMtha / mAne tRpti yoge syAla bhane saMgrAmai yuddhe parikUje zradopadimAyAma nita saMvito khyAnaniyAseSu ge: (gipUrvastanuH) deya saMvaraNe saMdezavacane yuG jugupsAyAn pUjAyAm darzane ca vijJApane vinindane iMditA anveSagaNe maMdhAte lakSa darzanAMkanaya: zoke kuTumbadhAraNe mit zaucAlaMkArayo guptabhASaNa saMyamane prasahane pica grahaNazleSaNayoH ete marvanaH paha titikSAyAna saMtarjane kSepaNe dravIkaraNe bhApatI vRjI prardane varjane pUjAyAm garthe / kyohAnI hisAyAm kiSkai hisAyAm viyojanasaMparcanayoH / zudai zodhane parimANe ziSa asarvopayoge isAyAm | vipUrvo (vi-ziSa) 'tizaye vo saMkocane prINane kaMpane saMdIpane smaahmu apavAraNe tritaH zlAghAvAm iti 351 curAdayo dhava pUjAyAm / mI gatI samAptAH / pAThaprayojanamanivimamiDavikalpa dvecchaprabhRttiravyo nivaagnen| 2002 donatvamiDvikalatA ca yathAkrameNa dhUnAM sudhAbhiradhigamyamitA svarANAm (?) pAdAmbhojAnamanmAnavapatimaTAnayamANikyatArAnIkAsaMseditAdyAvilalitanakhAnIkazItAMzudhiyaH / durdhArAnagavANAmburuhahimakaroddhvastamithyAndhakAraH zabdamamA sa jIyAd guganidhiguNanamvitIzassusaulyaH // marSaNe 1112333# 13 141222 dAhe aiditaH tRpa pUrame tarpaNe . dubhI bhaye