Book Title: Prakrit Vyakaran
Author(s): Hemchandracharya, 
Publisher: Shrutbhuvan Sansodhan Kendra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007791/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIhemacandrasUriviracita prAkata vyAkaraNa (marAThI anuvAda) DaoN. ke. vA. ApaTe Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIhemacandrasUrikRta prAkRta vyAkaraNa A. zrI. hemacandrasUrikRta siddhahemazabdAnuzAsanAcA aSTama adhyAya (saMhitA, bhASAMtara, prastAvanA va TIpA yAMsaha) anuvAda : prA. DaoN. ke. vA. ApaTe (em.e., pIec.DI.) saMskRta - prAkRtace prAdhyApaka zrutabhavana saMzodhana keMdra Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthanAma : prAkRta vyAkaraNa (marAThI anuvAda) kartA : A. zrI. hemacaMdrasU. ma. viSaya : vyAkaraNa (prAkRta) bhASA : saMskRta + marAThI anuvAda : prA. DaoN. ke. vA. ApaTe prabaMdha saMpAdaka : munizrI vairAgyarativijaya gaNI AvRtti : prathama vi. saM. 2071 (I.sa. 2015) prakAzaka : zrutabhavana saMzodhana kendra, puNe (zubhAbhilASA TrasTa) prAptisthaLa : 1) zrutabhavana saMzodhana kendra, 47/48 acala phArma, saccAi mAtA maMdirAsamora, kAtraja, puNe - 46 mo. 07744005728 (9.00 te 5.00) guruvAra baMda i-mela : shrutbhavan@gmail.com vebasAITa : www.shrutbhavan.org 2) prA. DaoN. ke. vA. ApaTe baMgalA naMbara 3, viliMgDana mahAvidyAlaya parisara, vizrAmabAga, sAMgalI-416415 mo. 09420451705 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya kalikAlasarvajJa AcAryadeva zrImad hemacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. cyA 'prAkRta vyAkaraNa' cA marAThI anuvAda prakAzita karatAnA AmhAlA AnaMda hota Ahe. zrutabhavana saMzodhana keMdrAcyA sanniSTha samarpita sahakArigaNAMcyA kaThora parizramAne durgama ase he kArya sampanna hota Ahe. yA prasaMgI zrutabhavana saMzodhana keMdrAcyA saMzodhana prakalpAsAThI dAna karaNAre dAtA mAMgaroLa (gujarAta) nivAsI zrImatI caMdrakalAbena suMdarajI zeTha ANi bhAIzrI (iMTaranezanala jaina phAuMDezana, muMbaI) yAMce taseca zrutabhavana saMzodhana kendrAsobata pratyakSa-apratyakSa rUpAne joDalelyA sarva mahAnubhAvAMce AmhI hArdika abhinandana karIta Ahota. yA graMthAcyA prakAzanAcA alabhyalAbha zrI Adezvara mahArAja maMdira TrasTa (goTIvAlA dhaDA ) yAMnI prApta kelA Ahe. ApalyA anumodanIya zrutabhaktIsAThI AmhI Apale AbhArI Ahota. bharata zAha (mAnada adhyakSa ) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * lAbhArthI * pa.pU. AcAryadeva zrImad harSasAgarasUrIzvarajI ma.sA. cyA pAvana preraNene Adezvara mahArAja maMdira TrasTa (goTIvAlA dhaDA) paMcadazA osavAla sirohiyA sAtha goTIvAlA dhaDA zukravAra peTha, puNe - 411 042. cyA jJAnadravyAtUna . . . . Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti mAnavI jIvanAmadhye bhASecA upayoga parapratyAyanAsAThI (dusar2yAMnA viSayAce jJAna karaviNyAsAThI)hoto. mAnavAcyA mukhAtUna uccAralele zabda jevhA niyamabaddha hotAta tevhA vyAkaraNa tayAra hote. vyAkaraNAne pramANita bhASAca sAhitya va alaukika padArthAMce pratiniyata ANi abhipreta artha pratipAdana karaNyAsa sakSama asate. AcArya bhagavAn zrI hemacaMdrasU.ma.sA.nI prAkRtabhASAMce vyAkaraNa sUtrabaddha karUna yA bhASecI mahattA vidvajjagatAmadhye prasthApita kelI. yA bhASAMcyA abhyAsAzivAya prAcIna sAhitya va jaina sAhityAce jJAna hoNe azakya Ahe. DaoN. kezavarAva vAmanarAva ApaTe kRta vyAkaraNAcI hiMdI AvRttI vidyArthyAMmadhye khUpa prasiddha jhAlI. prAkRta bhASecA pracAra karaNyAcyA zubhAzayAne marAThI bhASemadhye suddhA yAcI AvRttI prakAzita hota Ahe. yA AvRttIne vidyArthI va vidvAnAMnA avazya phAyadA hoIla. prAdhyApaka sAheba yAMcyA prAkRtaniSThece abhinaMdana. - vairAgyarativijaya zrutabhavana saMzodhana keMdra, puNe 06/02/2015 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA prastAvanA viSayAnukrama 28-37 saMkSepa 38-39 saMhitA va bhASAMtara 40-420 TIpA 421-570 sUtrasUcI 571-592 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhAratAtIla bhASAMta prAkRta bhASAMce sthAna mAnava pRthvIvara kevhA nirmANa jhAlA ? ANi to suravAtIpAsUna bhAratAta hotA kAya ? he nizcitapaNe sAMgatA yeta nAhI. sAdhAraNapaNe ase mAnale jAte kI vibhinnavaMzIya va bhinnabhASika mAnavajamAtI veLoveLI bAherUna bhAratAta AlyA va yethe rAha lAgalyA. bhAratAtIla loka jyA bhASA bolatAta tyA bhASAMce AryabhASA va Aryetara bhASA ase vargIkaraNa karatA yete. tyAMmadhye AryabhASA mahattvAcyA Aheta. bhAratAcA itihAsa, dharma va tattvajJAna yAMmadhye tyAMce kArya molAce Ahe. bhAratAcyA saMskRtIzI AryabhASA ghaniSThapaNe nigaDita Aheta. gelI tIna sADetIna sahasra varSe AryabhASAMcA vikAsa bhAratAta atruTitapaNe cAlU Ahe. bhAratAtIla AryabhASAMta prAkRta bhASAMcA samAveza hoto. AryabhASAMcA jo akhaMDa vikAsa bhAratAta dIrghakAla jhAlA, tyA kAlAce soIsAThI tIna vibhAga kele jAtAta. (1) prAcIna (sumAre i.sa.pU.2500 te i.sa.pU.500) - yA kALAta vedakAlIna bhASA va naMtaracI saMskRta bhASA yAMcA aMtarbhAva hoto. (2) madhyayugIna (sumAre i.sa.pU.500 te i.sa.1000) - yA kAlakhaMDAta aneka prakAracyA prAkRta bhASA va apabhraMza bhASA pracalita hotyA. yA madhyayugAcehI soIsAThI tIna upavibhAga kele jAtAta te ase :(a) prathama (sumAre i.sa.pU. 500 te i.sa. 100) :- yA kALAta pAlibhASA, zilAlekhAtIla prAkRta ityAdI prAkRtAMcA vApara hotA. (A) dvitIya (sumAre i.sa. 100 te i.sa. 500) :- sAhityAta ADhaLaNAr2yA mAhArASTrI, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI ityAdI prAkRta yA kAlakhaMDAta pracArAta hotyA. (i) tRtIya (sumAre i.sa. 500 te i.sa. 1000) :- dvitIya kALAtIla prAkRtAMcA vikAsa hoUna jyA apabhraMza bhASA nirmANa jhAlyA, tyA yA kALAta vAparAta hotyA. (3) arvAcIna (sumAre I.sa.1000 pAsUna) :- niranirALyA prAkRta va apabhraMza Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta yA zabdAcA artha kAhI viziSTa bhASAMnA prAkRta hA zabda lAvalA jAto. yA prAkRta zabdAcI vyutpatti va nemakA artha kAya ? yAviSayI mAtra matabheda Ahe. (a) kAhI lokAMcyA mate, prAkRta hA zabda 'prakRti' yA saMskRta zabdAvarUna sAdhalelA taddhita zabda Ahe. tathApi prakRti yA zabdAne koNatA artha abhipreta Ahe ? yAbaddalahI matabhinnatA ADhaLate. bhAratIya prAkRta vaiyAkaraNa1 va AlaMkArika yAMcyA mate prakRti zabdAne saMskRta bhASA sUcita hote. saMskRtarUpa prakRtIpAsUna udbhUta jhAlelI, nighAlelI vA nirmANa jhAlelI 1 (c) yApAsUna nighAlelyA marAThI, gujarAtI, baMgAlI, hiMdI ityAdI Adhunika bhASAMcA hA kAlakhaMDa Ahe. 2 prAkRta vyAkaraNa sAMgaNAre aneka graMtha Aheta. tyAtIla kAhI anupalabdha, kAhI aprakAzita tara kAhI prakAzita Aheta. udA- 1) laMkezvarakRta prAkRtakAmadhenu 2 ) samantabhadrakRta prAkRta vyAkaraNa 3) naracaMdrakRta prAkRtaprabodha 4) vAmanAcAryakRta prAkRtacaMdrikA 5) narasiMhakRta prAkRtapradIpikA 6 ) cinnavommabhUpAlakRta prAkRtamaNidIpikA 7) SaDbhASAmaMjarI 8) SaDbhASAvArtika 9 ) SaDbhASAcaMdrikA (bhAmakavikRta) 10) SaDbhASAsubantAdarza 11 ) SaDbhASArUpamAlikA ( durgaNAcAryakRta) 12 ) SaDbhASAsubantarUpAdarza (nAgobAkRta) 13 ) zubhacaMdrakRta cintAmaNi vyAkaraNa 14 ) audAryacintAmaNi ( zrutasAgarakRta) 15 ) prAkRta vyAkaraNa (bhojakRta) 16) prAkRta vyAkaraNa (puSpavananAthakRta) 17) ajJAtakartRka prAkRtapadyavyAkaraNa 18) puruSottamadevakRta prAkRtAnuzAsana. puDhIla graMtha prakAzita jhAlele Aheta :- 1) caNDakRta prAkRtalakSaNa 2) vararucikRta prAkRtaprakAza. yA graMthAvara prAkRtasaMjIvanI ityAdI TIkA Aheta. 3) hemacaMdrakRta prAkRta vyAkaraNa. yAvara DhuMDhikA TIkA Ahe. 4) kramadIzvarakRta saMkSiptasAra 5 ) trivikramakRta prAkRta vyAkaraNa 6) siMharAjakRta prAkRtarUpAvatAra 7) lakSmIdharakRta SaDbhASAcaMdrikA 8) mArkaMDeyakRta prAkRtasarvasva 9) rAmazarmatarkavAgIzakRta prAkRtakalpataru 10) appayya dIkSitakRta prAkRtamaNidIpa 11) raghunAthakRta prAkRtAnaMda 12) zeSakRSNakRta prAkRtacaMdrikA. prakRtiH saMskRtaM tatra bhavaM tata AgataM vA prAkRtam (hemacaMdra); prakRti: saMskRtaM tatra bhavaM prAkRtamucyate (mArkaMDeya); prakRtiH saMskRtaM tatrabhavatvAt prAkRtaM smRtam (prAkRtacaMdrikA); prakRteH saMskRtAdAgataM prAkRtam (vAgbhaTTAlaMkAraTIkA); saMskRtarUpAyAH prakRterutpannatvAt prAkRtam (kAvyAdarzAvarIla TIkA) ; prakRterAgataM praakRtm| prakRti: saMskRtam (dhanika). Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tI prAkRta. prAkRtace mULa' (yoni) saMskRta Ahe; saMskRtarUpa prakRtIcI vikRti kiMvA vikAra prAkRta Ahe. vegaLyA zabdAMta sAMgAyace jhAlyAsa, saMskRta bhASetUna prAkRta bhASA nighAlyA; saMskRta hI prAkRtAMcI mAtA Ahe. (A) vara dilelA artha kAhIMcyA mate anaitihAsika asUna, to aprAmANika, avyApaka ANi bhASAtattvAzI asaMgata Ahe. yA lokAMcyA mate prAkRta hA zabda prakRti zabdApAsUna sAdhalA Ahe he khare; paNa prakRti yA zabdAne saMskRta bhASA mAtra abhipreta nAhI. (1) prakRti mhaNaje avikRta asA mULa svabhAva ANi prAkRta mhaNaje mUlataH athavA svabhAvataH siddha asaNArI bhASA hoya. (2) prakRti mhaNaje janasAdhAraNa kiMvA sAmAnya loka; tyAMcI jI bhASA tI prAkRta hoya. mhaNaje ase :- sAdhAraNa athavA sAmAnya janAMcyA jyA bhASevara vyAkaraNa ityAdIMce saMskAra ghaDalele nAhIta azI sahaja asaNArI jI bhASA tI prakRti hoya; tIca prAkRta hoya; kiMvA tyA prakRtIpAsUna siddha jhAlelI tI prAkRta5 hoya. sarvasAdhAraNa lokAMcI saMskArarahita ANi akRtrima bhASA mhaNaje prAkRta Ahe ANi sAmAnya lokAMcyA mULa prAkRta bhASevaraca vyAkaraNa ityAdIMce saMskAra hoUna saMskRta bhASA banalI. kAraNa saMskRta hA zabdaca saMskAra athavA sudhAraNA sucavito. yAulaTa prAkRta zabda sAmAnya janAMcI mULacI sahaja bhASA dAkhavito. or 1 prAkRtasya tu sarvam eva saMskRtaM yoniH| prAkRtasaMjIvanI. prakRteH saMskRtAyAstu vikRtiH prAkRtI mtaa| SaDbhASAcaMdrikA. 3 prakRtyA svabhAvena siddhaM praakRtm| 4 prakRtInAM sAdhAraNajanAnAm idaM praakRtm| sakalajagajjantUnAM vyAkaraNAdibhiH anAhitasaMskAra: sahajo vacanavyApAraH prakRti:, tatra bhavam, sA eva vA praakRtm| namisAdhu. 6 pANinyAdi-vyAkaraNodita-zabdalakSaNena saMskaraNAt saMskRtam ucyte| namisAdhu. 5 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 2 3 (10) (3) prAkRtacyA yA arthAlA anukUla paNa thoDese vegaLe spaSTIkaraNa ase : (a) saMskRta nATakAMta aneka bhASA vAparalyA jAtAta. nATakAMta deva, rAje, brAhmaNa ityAdI pAtre saMskRta bhASA bolata, tara itara pAtre prAkRta bhASA bolata. nATakAMta je loka prAkRta bolata, te sarva loka darzaviNyAsa saMskRtamadhye 'prakRti' hA zabda Ahe. 'prakRti' mhaNaje rAjAce prajAjana, nAgarika, striyA ityAdI ; prakRtI (praje) madhye brAhmaNa, kSatriya yeta nAhIta. tevhA prakRtIcI - striyA ityAdI prajAjanAMcI bhASA mhaNaje prAkRta hoya. (A) namisAdhu prAkRta zabdAcI ANi eka vyutpattI azI deto :- prAkRta mhaNaje prAkRta. mhaNaje pUrvI kelele va bAla, striyA ityAdIMnA kaLaNyAsa sulabha asaNAre te prAkRta hoya. (i) prAkRta zabdAce ANi eka spaSTIkaraNa ase :- saMskRta bhASA asA zabda pracArAta AlyAvara prAkRta hA bhASAbodhaka zabda pracArAta AlA ase disate. mhaNaje saMskRtapAsUnace vegaLepaNa dAkhaviNyAsa prAkRta zabda vAparalA jAU lAgalA. AtA saMskRta hA zabda sam+kR yA dhAtUce karmaNi bhUtakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa asUna, saMskArita kelele vacana (vA bhASA) asA tyAcA artha hoto. prAkRta hA zabdahI pra+A+kR yA dhAtUce karmaNi bhUtakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa asUna, bareca (pra) viruddha kiMvA bhinna (A) kelele (vA jhAlele) vacana (athavA bhASA) asA tyAcA artha hoto. mhaNaje saMskRtapekSA bhinna svarUpa asaNAr2yA bhASAMce vegaLepaNa dAkhaviNyAsa prAkRta zabda pracArAta AlA. saMkSepAne, prAkRta mhaNaje saMskRtabhinna bhASA. rAjA prkRtirnyjnaat| ArisavayaNe siddhaM devANaM addhamAgahA vANI ityAdivacanAd vA prAk = pUrvaM kRtaM prAkkRtaM bAla-mahilAdisubodhaM sakalabhASAnibandhanabhUtaM vcnmucyte| namisAdhu. saMskRtasya viparyastaM saMskAraguNavarjitam / vijJeyaM prAkRtaM tattu (yad) naanaavsthaantrm|| ajJAnakartRka prAkRtapadyavyAkaraNa. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varIlapaikI koNatIhI vyutpattI ANi spaSTIkaraNa barobara aso, eka khare kI vyavahArAta prAkRta vaiyAkaraNAMnI kelyApramANe, mULa saMskRta zabda mAnUna, tyApAsUna prAkRta zabdAcI siddhi kelI jAte. yA saMdarbhAta kAhIMce mhaNaNe ase Ahe kI saMskRta mhaNaje vaidika bhASA va tatkAlIna sarva bolI bhASA ase mAnale tara saMskRtapAsUna prAkRtacI siddhi he mhaNaNe barobara Ahe. tara itarAMce mhaNaNe ase Ahe kI prAkRtace mULa mhaNUna jI saMskRta rUpe ApaNa gheto, tI prAcIna bhAratIya AryabhASece pratinidhi mhaNUna gheto. te kasehI aso, eka goSTa nakkI Ahe kI prAkRtamadhIla 95 TakkyApekSA adhika zabdAMcI mULe saMskRta bhASeta ADhaLatAta. prAkRta zabdAne sUcita hoNAr2yA bhASA prAkRta hA zabda kadhI phAra vyApaka arthAne ghetalA jAto tara kadhI saMkucita arthAne ghetalA jAto : (1) bhAratAtIla prAcIna AryAMcyA bolI bhASA; mahAvIra ANi buddha yAMnI ApApalyA dharmopadezAsAThI vAparalelyA bhASA; jaina ANi bauddha yAMnI vAGmayIna kAryAsAThI upayojilelyA bhASA; pravarasena ityAdI lekhakAMnI ApalyA graMthAMta upayogAta ANalelyA bhASA; zilAlekhAMtIla saMskRtetara bhASA; saMskRta nATakAMtIla saMskRtetara bhASA; jyAMtUna bhAratAcyA vartamAnakAlIna marAThI, hiMdI ityAdI AryabhASA nighAlyA tyA bhASA; va bhAratAta sadya:kALI bolalyA jANAr2yA va lekhanAMta vAparalyA jANAr2yA Arya bhAratIya bhASA; yA sarvAMnAca kadhIkadhI prAkRta mhaTale jAte. yA prAkRtAMce kAhIjaNa tIna stara mAnatAta :- vaidika kALAta pracalita asaNAr2yA AryAMcyA aneka bolI bhASA mhaNaje prAthamika prAkRta, yA prathama starAta yetAta. yA prAkRtAMta puDhe aneka pherabadala hoUna tyAMtUna dvitIya starAcyA prAkRta bhASA nighAlyA. yA prAkRtApAsUnaca bhinna pradezAMta apabhraMza bhASA utpanna jhAlyA. yA dvitIya starAtIla prAkRtAMpAsUna-vizeSata: apabhraMzabhASAMpAsUna Adhunika Arya bhAratIya bhASA jhAlyA; tyA tRtIya starAtIla prAkRta bhASA hota. kAhIMcyA mate tara hiMdu, jaina va bauddha yAMnI vAparalelI 'apabhraSTa saMskRta' hI suddhA prAkRtamadhye ghAlAvI. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) kAhIMcyA mate pAli?, paizAcI va cUlikA paizAcI, jainAMcyA AgamagraMthAMcI ardhamAgadhI, jainAMcyA Agametara graMthAMcI jaina2 mAhArASTrI, azoka ityAdIMcyA zilAlekhAMtIla prAkRta, azvaghoSAcyA nATakAtIla prAkRta, bhAsa-kAlidAsa ityAdIMcyA nATakAMtIla zaurasenI, mAgadhI va mAhArASTrI, digaMbara jainAMcyA graMthAtIla jaina zaurasenI ANi apabhraMza yA bhASA prAkRtane sUcita hotAta. (3) itarAMcyA mate, mAhArASTrI, jaina mAhArASTrI, ardhamAgadhI, mAgadhI, zaurasenI, jaina zaurasenI, paizAcI (upabhASA-cUlikA paizAcI) va apabhraMza (upabhASA upanAgara i.) yAMnA prAkRta he nAva dile jAte. (4) prAkRta zabdAne koNatyA bhASA saMgRhIta hotAta yAbAbata bhAratIya prAkRta vaiyAkaraNa (ANi AlaMkArika) yAMcehI matabheda Aheta :(a) mAhArASTrI, zaurasenI, mAgadhI va paizAcI yA cAra prAkRtAMce vivecana vararuci karato. (A) mAhArASTrI, zaurasenI, mAgadhI, AvantikA va prAcyA yA pAca prAkRtAMcA nirdeza mRcchakaTikAcA TIkAkAra karato. (i) mAhArASTrI, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlikA paizAcI va apabhraMza yA sahA prAkRta lakSmIdhara4 sAMgato. prAkRtacaMdrikAhI yAca sahA prAkRta dete. 'pAli' hI hInayAna bauddhAMcyA dharmagraMthAMcI bhASA Ahe. jaina mAhArASTrI he nAva bhAratIya prAkRta vaiyAkaraNa ullekhita nAhIta. he nAva pAzcAtya paMDita vAparatAta. kAvya, nATaka, vyAkaraNa ityAdIMtIla mAhArASTrIcyA svarUpApekSA zvetAMbara jainAMcyA Agametara graMthAMtIla prAkRtace bhinna svarUpa lakSAta gheUna, uttarokta bhASelA jaina mAhArASTrI he nAva dile gele. yA jaina mAhArASTrIta mAhArASTrI va ardhamAgadhI yA donhI bhASAMcI vaiziSTye ADhaLatAta. supAsanAhacaria, mahAvIracariya, nizIthacUrNI ityAdI graMthAMcI bhASA jaina mAhArASTrI Ahe. jaina zaurasenI hAhI zabda bhAratIya prAkRta vyAkaraNakAra vAparIta nAhIta; hA zabda Adhunika paMDita vAparatAta. digaMbara jainAMcyA dravyasaMgraha, pravacanasAra ityAdI graMthAMta vAparalelyA prAkRtamadhye zvetAMbara jainAMcI ardhamAgadhI va prAkRta vaiyAkaraNAMnI varNilelI zaurasenI yA dohoMce mizraNa ADhaLate. mhaNUna tilA jaina zaurasenI ase nAva deNyAta Ale Ahe. SaDvidhA sA prAkRtI ca zaurasenI ca maagdhii| paizAcI cUlikA paizAcyapabhraMza iti krmaat|| lakSmIdhara 4 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (I) mAgadhI, avantijA, prAcyA, zaurasenI, ardhamAgadhI, bAhlIkA ANi dAkSiNAtyA azA sAta prAkRtAMcA nirdeza bharatAne kelA Ahe. ( u ) prAkRta ( mAhArASTrI), ArSa, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlikA paizAcI va apabhraMza yA sAta bhASA hemacaMdra sAMgato. (U) mAhArASTrI, zaurasenI, prAcyA, AvantI, mAgadhI, zAkArI, cANDAlI, zAbarI, TakkadezIyA, apabhraMza ( va tice prakAra) ANi paizAcI ( va tice prakAra) puruSottamadevAcyA prAkRtAnuzAsanAta ADhaLatAta. (e) mArkaMDeya soLA prAkRtAMcI carcA karato. prathama to prAkRtace bhASA, vibhASA, apabhraMza va paizAca ase cAra vibhAga karato. yA vibhAgAMta to puDhIlapramANe bhASA sAMgato :- 1) bhASA :mAhArASTrI, zaurasenI, prAcyA, AvantI ANi mAgadhI. 2) vibhASA :- zAkArI cANDAlI, zAbarI, AbhIrikA va TAkkI. 3) apabhraMza :- nAgara, vrAcaDa ANi upanAgara. 4) paizAca :- kaikeya, zaurasena va pAJcAla?. pradhAna prAkRta bhASA bhAratIya prAkRta vaiyAkaraNAMnI kAhI jamAtIMcyA bolIbhASA va kAhI prAMtAtIla bhASA yAMnA prAkRta zabda lAvalelA disato. paNa yA saMdarbhAtahI kAhI prAkRta vaiyAkaraNa kAhI prAkRtAMnA itara prAkRtAMce mizraNa vA upaprakAra mAnatAta. udA. 1 (13) 2 3 mAgadhyavantijA prAcyA zaurasenyardhamAgadhI / bAhlIkA dAkSiNAtyA ca sapta bhASAH prakIrtitAH // bharata tacca bhASAvibhASApabhraMzapaizAcabhedataH / caturvidhaM tatra bhASA vibhASAH paJcadhA pRthk|| apabhraMzAstrayastisraH paizAcyazceti ssoddsh| mAhArASTrI zaurasenI prAcyAvantI ca maagdhii|| iti paJcavidhAH bhASAH / zAkArI caiva cANDAlI zAbaryAbhIrikA tathA / TAkkIti yuktAH paJcaiva vibhaassaaH|| nAgaro vrAcaDazcopanAgarazceti te trayaH / apabhraMzAH // kaikeyaM zaurasenaM ca pAJcAlamiti ca tridhaa| paizAcyaH // dAkSiNAtyA bhASece lakSaNa va udAharaNa kuTheca sApaData nAhI ( dAkSiNAtyAyAstu na lakSaNaM nodAharaNaM ca kutracid dRzyate), ase mArkaMDeya sAMgato. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) AvantI. (AvantikA, avantijA) hI mAhArASTrI va zaurasenI yAMcyA saMkarAne banalI Ahe. prAcyA bhASecI siddhi zaurasenIvarUnaca jhAlelI Ahe. bAhalIkI hI bhASA, 'ra' cA 'la' hoNe hA pharaka soDalyAsa, AvantI bhASetaca aMtarbhUta hote. zAkArI hA mAgadhIcAca eka prakAra Ahe. cANDAlI hI mAgadhI va zaurasenI yAMcyA mizraNAne banalI Ahe, ase mArkaMDeya5 sAMgato; tara puruSottama devAcyA mate, cANDAlI mhaNaje mAgadhIcAca eka prakAra Ahe. zAbarI hIhI mAgadhIcAca eka prakAra Ahe. AbhIrI hI zAbarIpramANeca Ahe; phakta 'ktvA' pratyayAlA ia ANi ua ase Adeza AbhIrIta hotAta. saMskRta va zaurasenI yAMcyA mizraNAne TAkkI banalI Ahe. jainAMcyA ardhamAgadhIlA hemacaMdra ArSa mhaNato va tilA mAhArASTrIce niyama vikalpAne lAgatAta10, ase tyAce sAMgaNe Ahe. ANi ardhamAgadhI hI puSkaLazI mAhArASTrIsArakhIca11 Ahe. taseca, cUlikApaizAcI va paizAcIce itara prakAra he paizAcIce upabheda Aheta. tyAcapramANe apabhraMzAce prakArahI apabhraMzAce upabheda Aheta. varIla bhAga jara lakSAta ghetalA tara mAhArASTrI, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI ANi apabhraMza yAMnAca pradhAna prAkRta mAnaNyAta harakata nasAvI. 1 AvantI syAnmahArASTrIzaurasenyAstu sNkraat| mArkaMDeya 2 prAcyAsiddhiH shaursenyaaH| mArkaMDeya 3 AvantyAmeva bAlIkI kintu rasyAtra lo bhvet| mArkaMDeya _ vizeSo maagdhyaa:| puruSottama; mAgadhIvarUna zAkArI siddha jhAlI Ahe (mAgadhyA: zAkArI), ase mArkaMDeya mhaNato. cANDAlI mAgadhIzaurasenIbhyAM prAyazo bhvet| mArkaMDeya maagdhiivikRtiH| puruSottama zAbarI ca maagdhiivishessH| puruSottama. mArkaMDeyAcyA mate cANDAlItUna zAbarIcI siddhi hote (cANDAlyA: shaabriisiddhiH|) AbhIryapyevaM syAt ktva iauau naatypbhrNshH| mArkaMDeya. 9 TAkkI syAt saMskRtaM zaurasenI caanyonymishrite| mArkaMDeya. 10 ArSa prAkRtaM bahulaM bhvti| ArSe hi sarve vidhayo viklpynte| hemacaMdra 11 mAge ullekhilyApramANe jaina mAhArASTrI hI mAhArASTrI va ardhamAgadhI yAMce mizraNa Ahe; ANi jaina zaurasenI hI zaurasenI va ardhamAgadhI yAMce mizraNa Ahe. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) prAkRtabhASAMcI nAve jyA jAti-jamAtI viziSTa prAkRta bolata, tyAMvarUna tyA prAkRtAMnA nAve dilelI disatAta. udA. zAbarI, cANDAlI ityAdI taseca, jyA prAtAMta jyA prAkRta bolalyA jAta, tyA prAMta vA deza nAvAvarUna tyA prAkRtAMnA nAve dilelI disatAta. udA. zaurasenI, mAgadhI ityAdI. yA saMdarbhAta lakSmIdharAce mhaNaNe lakSaNIya Ahe : zUrasenodbhavA bhASA zaurasenIti gIyate / magadhotpannabhASAM tAM mAgadhIM saMpracakSate / pizAcadezaniyataM paizAcIdvitayaM bhavet // mAhArASTrI he nAva mahArASTra yAvarUna paDale Ahe. bhinna bhinna apabhraMzahI tyA tyA dezAta bolalyA jAta asata. prAkRtAMce sAmAnya svarUpa prAkRtabhASA AryabhAratIya bhASAsamUhAta moDatAta, he mAge sAMgitale Ahe. eke kALI jarI yA prAkRta bolIbhASA hotyA tarI Aja mAtra tyA bolI svarUpAta nAhIta. tyAMce avazeSa sAhityAta sApaDatAta. kAMhI prAkRta bhASAMce bareca vAGmaya upalabdha Ahe. saMskRta bhASA ANi arvAcIna Arya bhAratIya bhASA yAMcyApekSA prAkRtAMce svarUpa kAhI bAbatIta bhinna Ahe. kAhI vidvAnAMcyA mate, mukhya prAkRtAMtUna kiMvA tyA prAkRtAMcyA apabhraMzAMtUna arvAcIna Arya bhAratIya bhASA utpanna jhAlyA. udA. mAhArASTrI-apabhraMza-marAThI; mAgadhI- apabhraMza - baMgAlI ityAdI. prAkRtAMtIla zabdasaMgraha prAkRta vaiyAkaraNAMcyA matAnusAra, prAkRtabhASA saMskRtapAsUna sAdhalelyA Aheta. yA ApalyA matAlA anusarUna, prAkRtamadhIla zabdAMce trividha vargIkaraNa tyAMnI dilele Ahe : ( 1 ) tatsama (saMskRtasama ) :- je saMskRta zabda koNatAhI pharaka na hotA prAkRtAta jasecyA tase yetAta, te tatsama zabda. udA. icchA, uttama, bahu ityAdI. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) (2) tadbhava (saMskRtabhava) :- je saMskRta zabda kAhItarI pharaka hoUna prAkRtamadhye yetAta, te tadbhava zabda. udA. aggi, kasaNa, putta, muha ityAdI. jyA zabdAMcA saMskRtazI kAhI saMbaMdha joDatA yeta nAhI, ase zabda. udA. khoDI, bappa ityAdI. (3) dezI kiMvA dezya : : prAkRtabhASAMcI stutI : saMskRtabhASepekSA prAkRtabhASA cAMgalyA Aheta, ase Apale mata pUrvIcyA kAhI lekhakAMnI noMdavUna Thevale Ahe. rAjazekhara bAlarAmAyaNAta mhaNato :prakRtimadhurAH prAkRtagiraH / , tara zAkuMtalAvarIla TIketa zaMkara sAMgato saMskRtAt prAkRtaM zreSThaM tato'pabhraMzabhASaNam / ANi mhaNUnaca prAkRtAta racanA karaNAr2yA kAhIMnI puDhIlapramANe udgAra kADhale Aheta :- prAkRtakAvya amRta Ahe (amiaM pAiakavvaM / gAthAsaptazatI); jagAta prAkRtakAvya kuNAcyA hRdayAlA sukhavIta nAhI ? ( pAiyakavvaM loe kassa na hiyayaM suhAvei ? nANapaMcamIkahA). kuvalayamAlAkAra udyotana hA saMskRta, prAkRta va apabhraMza yAMce varNana puDhIlapramANe karato :- saMskRta he 'durjanAMcyA hRdayApramANe viSama' (dujjaNahiyayaM piva visamaM), prAkRta he 'sajjanAMcyA vacanApramANe sukhasaMgata vA zubhasaMgata' (sajjaNavayaNaM piva suhasaMgayaM) ANi apabhraMza he 'paNayakuvi - paNaiNi-samullAva - sarisaM maNoharaM' (praNayAta rAgAvalelyA praNayI strIcyA bolaNyApramANe manohara) Ahe. hemacaMdra va tyAcI graMtharacanA jainadharmIyAMta hemacaMdra hI eka mAnanIya vibhUti hoUna gelI. gatakALAta je zreSTha graMthakAra hoUna gele tyAMmadhye hemacaMdrAcA aMtarbhAva karAyalA havA. tyAcyAjavaLa tIvra buddhimattA, sakhola jJAna ANi cAMgalI pratibhA hotI. vAGmayAcyA bahuteka aMgAMvara vyAkaraNa, koza, kAvya, chaMda, nIti, yoga, caritra ityAdI hemacaMdrAcI lekhaNI cAlalelI Ahe. hemacaMdrAce lekhana saMskRta ANi prAkRta yA donahI bhASAMta Ahe. tyAce bahuteka lekhana ApalyA AzrayadAtyA rAjAcyA sUcanevarUna jhAlele disate. ApalyA jyA graMthAMce adhika Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) spaSTIkaraNa karaNe hemacaMdrAlAca Avazyaka vATale, mhaNUna tyA graMthAMvara tyAne ApalI svopajJa vRtti racalI Ahe. gujarAtamadhIla dhaMdhukA (dhaMdhU, dhuMdhukA) yA gAvI vikrama saMvat 1145 (I.sa.1088) madhye hemacaMdrAcA janma moDha-mahAjana (vaNik) jAtIta jhAlA. tyAcyA kuTuMbAcyA dharmAviSayI nizcita mAhitI nAhI; paNa tyAvara jainadharmAcA prabhAva hotA ase disate. hemacaMdrAce janma nAva caMgadeva (cAMgadeva, cAMgodeva) hote. tyAcyA pityAce nAva cacca (cacciga, cAca, cAciga) hote; va tyAcyA mAtece nAva pAhiNI (pAhinI, cAhiNI, caMgI) hote. ekadA devacaMdrasUri nAvAcA jainadharmAnuyAyI dhaMdhukA gAvI AlA. cAMgadevAcI kAhI aMgacinhe pAhUna, tyAlA jaina sAdhu karaNyAcyA icchene, devacaMdrAne pAhiNIjavaLa cAMgadevAcI mAgaNI kelI. tyAveLI cAMgadevAcA pitA paragAvI gelelA hotA. mAtene moThyA kaSTAne devacaMdrAcI mAgaNI mAnya kelI. hI goSTa kaLalyAvara parata AlelyA caccAlA rAga AlA. paNa siddharAjAcyA udayana nAvAcyA jaina maMtryAne tyAcI samajUta kADhalI. ___ cAMgadevAlA pAcavyA varSIca devacaMdrAne jaina sAdhUcI dIkSA dilI va tyAce somacaMdra ase nAva Thevale. somacaMdrAne Avazyaka to vidyAbhyAsa kelA. puDhe giranAra parvatAvara somacaMdrAne sarasvatIdevIcI upAsanA kelI. prasanna hoUna sarasvatIne tyAlA sArasvata maMtra dilA; tyAmuLe somacaMdra vidvAn jhAlA. tyAcI vidvattA pAhUna, kAhI kALAne devacaMdrAne tyAlA 'sUri' hI padavI dilI va tyAce hemacaMdra ase navIna nAva Thevale. ekadA hemacaMdrAne gujarAtacyA rAjadhAnIlA bheTa dilI. tethe siddharAja nAvAcyA tatkAlIna rAjAzI tyAcA paricaya karUna deNyAta AlA va naMtara hemacaMdra tyAcyAca AzrayAne rAhilA. yA siddharAjAcyA sUcanenusAra hemacaMdrAne siddhahemazabdAnuzAsana nAvAce vyAkaraNa racale. siddharAjAcyA kumArapAla yA putaNyAvara hemacaMdrAcA phAraca prabhAva paDalA. kumArapAlAcyA kArakIrdItahI hemacaMdrAne ANakhI graMtharacanA kelI. caur2yAMzI varSAMce pradIrgha AyuSya hemacaMdrAlA lAbhale hote. tyAne vAdavivAda kele, anekAMnA jainadharmAkaDe vaLavile, aneka ziSya kele, vividha Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) graMtha racale ANi vi.saM. 1229 (I.sa. 1172) madhye dehatyAga kelA. hemacaMdrAcI vidvattA pAhUna, prAcIna kALI tyAlA 'kalikAlasarvajJa' hI padavI dilI gelI. kAhI AdhunikAMnI tyAlA 'jJAnasAgara' mhaTale Ahe. hemacaMdrAcyA nAvAvara aneka graMtha Aheta. tyAMtIla kAhI tyAce Aheta kA azI zaMkA ghetalI jAte. taseca, yA graMthAtIla kAhI sadhyA anupalabdha, kAhI amudrita, tara kAhI mudrita Aheta. yA graMthAMcI nAve azI :- siddhahemazabdAnuzAsana; abhidhAnacintAmaNi, anekArthasaMgraha, dezInAmamAlA, nighaNTuzeSa, kAvyAnuzAsana, chando'nuzAsana, dvyAzrayamahAkAvya, pramANamImAMsA, dvijavadanacapeTA, yogazAstra (adhyAtmopaniSad), triSaSTizalAkApuruSa - caritra; pariziSTaparva, vItarAgastotrANi, mahAdevastotra, ayogavyavacchedadvAtriMzikA, anyayogavyavacchedadvAtriMzikA, arhannIti, vibhramasUtra, nAmamAlAzeSa ( zeSanAmamAlA), nyAyabalAbalasUtra, bAlabhASAvyAkaraNasUtravRtti, vedAGkuza, zeSasaMgraha, zeSasaMgrahasAroddhAra, saptasaMdhAnamahAkAvya, candralekhavijayaprakaraNa, vAdAnuzAsana, nAbheyanemidvisaMdhAnakAvya, alaGkAravRttiviveka, arhatsahasranAmasamuccaya, abhidhAnacintAmaNi pariziSTa ityAdI. hemacaMdrAce prAkRta vyAkaraNa siddharAjAcyA sUcanevarUna hemacaMdrAne siddhahemazabdAnuzAsana he saMskRta-prAkRtavyAkaraNa racale. yA vyAkaraNAce ekUNa ATha adhyAya Aheta. pahilyA sAta adhyAyAMta saMskRta vyAkaraNAcI carcA Ahe, tara aMtima AThavyA adhyAyAta prAkRta vyAkaraNa Ahe. tyAmadhye mAhArASTrI (prAkRta), zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlikA paizAcI ANi apabhraMza yA prAkRtAMcI lakSaNe va udAharaNe hemacaMdrAne dilI Aheta. va prAkRtace niyama vikalpAne ArSa (ardhamAgadhI) prAkRtalA lAgatAta ase to mhaNato.1 hemacaMdrAce he prAkRta vyAkaraNa vistRta asUna pramANabhUta Ahe. yA prAkRta vyAkaraNAtIla niyamAMcI udAharaNe hemacaMdrakRta kumArapAlacarita yA graMthAtahI ADhaLUna yetAta. 1 yadapi 'porANamaddhamAgahabhAsAniyayaM havai suttaM' ityAdinA ArSasya ardhamAgadhabhASAniyatatvamAmnAyivRddhaistadapi prAyo'syaiva vidhAnAnna vkssymaannlkssnnsy| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) AThavyA adhyAyAta sAMgitalele prAkRta vyAkaraNa cAra pAdAMta vibhAgalele Ahe. pahilyA tIna pAdAMta hemacaMdrAne mAhArASTrIce svarUpa savistara sAMgitale Ahe. cauthyA pAdAta itara prAkRtAMce vivaraNa hemacaMdra karato. apabhraMza prAkRtAlA mahattvAce sthAna deUna, tyA bhASece vistRta va aneka padyAtmaka udAharaNAMnI naTalele vivecana karaNArA hemacaMdra hAca pahilA prAkRta vaiyAkaraNa Ahe. hemacaMdrAne apabhraMzAce upaprakAra ase koNateca sAMgitalele nAhIta. hemacaMdrAne varNilelyA prAkRtAMcI saMkSipta mAhitI hemacaMdrAne prAkRta, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlikA paizAcI va apabhraMza yA bhASAMcI carcA kelI Ahe va ArSa prAkRtalA prAkRtace niyama vikalpAne lAgatAta ase mhaTale Ahe. hemacaMdrAcA prAkRta hA zabda sAmAnya prAkRtabhASAvAcaka zabda nasUna, to tyAne mAhArASTrI prAkRtasAThI vAparalelA Ahe; kAraNa tyAne sAMgitalele prAkRtace svarUpa mAhArASTrIcyA svarUpAzI miLate-juLate Ahe ANi yA saMdarbhAta, 'tatra tu prAkRtaM nAma mahArASTrodbhavaM viduH|' he lakSmIdharAce mhaNaNe lakSAta gheNyAsArakhe Ahe. ArSa prAkRtamadhalI udAharaNe hemacaMdra adhUna-madhUna deto. ArSa prAkRta yA zabdAne hemacaMdrAlA zvetAMbara jainAMcyA AgamagraMthAMcI ardhamAgadhI bhASA abhipreta Ahe, he tyAcyA sUtra 4.287 varIla vRttIvarUna spaSTa hote. hemacaMdrAne varNilelI cUlikA paizAcI hI svataMtra, pradhAna prAkRta bhASA nasUna, paizAcI bhASecIca eka upabhASA disate. hemacaMdrAne itaratra je mhaTale Ahe te yAlA puSTidAyaka Ahe. abhidhAnacintAmaNi yA ApalyA graMthAta, bhASA: SaT saMskRtAdikAH' yA ApalyA vacanAce spaSTIkaraNa karatAnA hemacaMdra mhaNato :- sNskRt-praakRtmaagdhii-shaursenii-paishaacii-apbhrNsh-lkssnnaaH| yethe tyAne cUlikA paizAcIcA svataMtra bhASA mhaNUna ullekha kelelA nAhI, he lakSAta gheNyAsArakhe Ahe. tevhA cUlikApaizAcI hI paizAcIcA upabheda mAnaNe vAvage TharaNAra nAhI. tevhA mAhArASTrI, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI va apabhraMza yA pradhAna prAkRtAMce vivaraNa hemacaMdrAne kele Ahe, ase mhaNaNyAsa harakata nAhI. sarvAsu bhASAsviha hetubhUtAM bhASAM mahArASTrabhuvAM purstaat| nirUpayiSyAmi yathopadezaM zrIrAmazarmAhamimAM prytnaat|| rAmazarmatarkavAgIza Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) mAhArASTrI caMDAne ApalyA vyAkaraNAta mAhArASTrI he nAva vAparalele nAhI. vararucIne mAhArASTrI nAva vAparale Ahe. mAhArASTrIlA prAkRtacaMdrikA ArSa he nAva dete, tara hemacaMdra ityAdI graMthakAra prAkRta zabdAne mAhArASTrIcA nirdeza karatAta. daMDincyA mate mahArASTrAzrayA prAkRta prakRSTa Ahe. prAkRta vaiyAkaraNAMcyA mate, sarva prAkRtabhASAMta mAhArASTrI hIca mukhya va mahattvAcI Ahe; tI anya prAkRtAMnA mUlabhUta mAnalI2 gelI Ahe kiMvA itara prAkRtAMcyA abhyAsAlA ati upayukta mAnalI gelI Ahe. tyAmuLe prAkRta vaiyAkaraNa prathama mAhArASTrIce svarUpa saMpUrNa va savistara sAMgatAta va maga ticyApekSA itara prAkRtAMcI jI bhinna vaiziSTye Aheta tevaDhIca te sAMgatAta. hemacaMdrAne hIca paddhata avalaMbilI Ahe. mAhArASTrI yA nAvAvarUna hI prAkRta mahArASTrAta utpanna jhAlI va tethe tI pracArAta hotI ase anekajaNa mAnatAta. paNa he mhaNaNe kAhI lokAMnA mAnya nAhI. puSkaLa kAvyagraMtha mAhArASTrI prAkRtAta Aheta. setubaMdha, gauDavaha ityAdI graMthAMta mAhArASTrI vAparalelI Ahe. saMskRta nATakAMta gadyAmadhye zaurasenI bhASA vAparaNArI pAtrehI padyAmadhye mAhArASTrI vAparatAta. prAkRta vyAkaraNAMtUnahI mAhArASTrIcI udAharaNe sApaDatAta. ArSa (ardhamAgadhI) prAkRta hemacaMdrAcyA ArSa zabdAne zvetAMbara jainAMcyA AgamagraMthAMcI ardhamAgadhI bhASA sUcita hote. yA bhASelA jainagraMtha RSibhASitA ase mhaNatAta; hilAca ardhamAgadha, ardhamAgadhA azIhI nAve Aheta. hI ardhamAgadhI saMskRta nATakAMta ADhaLaNAr2yA ardhamAgadhIpekSA bhinna svarUpAcI Ahe; mhaNUna hilA kadhI kadhI jaina ardhamAgadhI ase mhaTale jAte. jaina loka ardhamAgadhIlA devAMcI bhASA mAnatAta. mahAvIra yAca bhASeta upadeza karIta asata va dharmopadeza aikaNyAsa jamalelyA sarvAMnA samajela azA tyA tyA 1 mahArASTrAzrayAM bhASAM prakRSTaM prAkRtaM viduH| daNDin 2 tatra sarva bhASopayogitvAt prathamaM mAhArASTrI bhASA anushissyte| mArkaNDeya 3 saMskRta nATakAMta nokara, rAjaputra va zreSThI yAMcI bhASA ardhamAgadhI sAMgitalelI Ahe. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) bhASeta tI pariNata hoI, asehI jainAgama sAMgatAta. hI atizayokti mAnalI tarI ticyA buDAzI puDhIla goSTa asAvI :- mahAvIrAMcI mAtRbhASA mAgadhI hotI. ApalA dharmopadeza sarvAMnA kaLAvA mhaNUna tyAMnI itara aneka prAkRtAMcI vaiziSTye ApalyA bhASeta samAviSTa kelI asAvIta. yA mhaNaNyAlA 'aTThArasadesIbhAsANiyayaM addhamAgahaM' he jinadAsagaNIce vacana puSTikAraka disate. tyAmuLe mAgadhIcI agadI thoDI vaiziSTye yA bhASeta uralI. mhaNUnaca bahudhA abhayadeva mhaNato- 'yA mAgadhI nAma bhASA 'rasorlazau mAgadhyAm' ityAdi lakSaNavatI sA asamAzritasvakIyasamagralakSaNA ardhamAgadhI iti ucyte|'. hemacaMdrAce matahI aseca disate. kAraNa tohI mhaNato - 'yadapi poraNamaddhamAgahabhAsAniyayaM havai suttaM ityAdinA ArSa sya ardhamAgadhabhASAniyatatvam AmnAyi vRddhaiH, tadapi prAyaH asyaiva vidhAnAt, na vakSyamANalakSaNasya'. mhaNUnaca 'mAgadhIce ardhe svarUpa jicyAta Ahe (ardhaM mAgadhyA:)' tI ardhamAgadhI, ase yA zabdAce spaSTIkaraNa dile jAta asAve. paNa itarAMcyA mate, 'ardhyA magadha dezAta pracalita asalelI (ardhamagadhasya iyam) tI ardhamAgadhI', asA artha Ahe. yAlA anukUla ase 'magahaddhavisayabhAsANibaddhaM addhamAgaham' he jinadAsagaNIce vacana Ahe. ___ paraMtu sadhyA upalabdha asaNAr2yA jainAgamAMta ardhamAgadhIce je svarUpa disate te mAgadhIpekSA mAhArASTrIlA phAraca javaLace Ahe. kramadIzvara tara mhaNato kI 'mAhArASTrImizrA ardhamAgadhI'. mhaNUnaca bahudhA hemacaMdrAne ardhamAgadhIce svataMtra vivecana kelele nAhI. zaurasenI __ zUrasena dezAta nirmANa jhAlelI va vAparAta asaNArI tI zaurasenI bhASA hoya. saMskRta nATakAMmadhye nAyikA va sakhI yA prAmukhyAne gadyAta zaurasenI bhASA vAparatAta. saMskRta nATakAMta ANi prAkRta vyAkaraNAMta yA bhASecI udAharaNe sApaDatAta. mAgadhI hI magadha dezAcI bhASA hotI. saMskRta nATakAMta rAjAcyA aMta:purAtIla loka, azvapAlaka, rAkSasa, bhikSu, ceTa ityAdI pAtre mAgadhI bhASA vAparIta. azokAce Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) zilAlekha, azvaghoSa va kAlidAsa yAMcI nATake mRcchakATikAdi nATake va prAkRta vyAkaraNe yAMmadhye mAgadhIcI udAharaNe ADhaLatAta. paizAcI vAgbhaTa paizAcIlA 'bhUtabhASita' mhaNato. guNADhyAcI bRhatkathA - jI sadhyA anupalabdha Ahe, paizAcI bhASeta hotI ase mhaTale jAte. paizAcIcI itara udAharaNe prAkRta vyAkaraNAMta, hemacaMdrAce kumArapAlacarita va kAvyAnuzAsana, mohaparAjaya nAvAce nATaka va kAhI SaDbhASAstotre yAMmadhye disUna yetAta. bhUtapizAca, rAkSasa, kAhI nIca pAtre yAMcyAsAThI paizAcIcA vApara sAMgitalA gelA Ahe. pizAca dezAtIla bhASA tI paizAcI ase lakSmIdhara sAMgato. paNa he pizAca deza koNate ? yAbaddala mAtra matabheda Aheta. paizAcIce akarA upaprakAra Aheta yA matAcA nirdeza mArkaMDeya karato; paNa to svataH mAtra kaikeya, zaurasena va pAMcAla he paizAcIce phakta tIna prakAra mAnato. culikA paizAcI hemacaMdra va lakSmIdhara yAMnI yA bhASecI mhaNUna jI vaiziSTye dilI Aheta tI itara vaiyAkaraNAMnI paizAcIcIca vaiziSTye mhaNUna sAMgitalI Aheta. taseca abhidhAnacintAmaNi yA ApalyA graMthAta hemacaMdrahI cUlikA paizAcIcA svataMtra bhASA mhaNUna nirdeza karIta nAhI. tevhA cUlikA paizAcI hI svataMtra bhASA nasUna, paizAcIcA upaprakAra Ahe ase mAnaNyAsa harakata nAhI. hemacaMdrAce kumArapAlacarita va kAvyAnuzAsana, hammIramadamardana nATaka yAMmadhye yA upabhASecI udAharaNe sApaDatAta. apabhraMza apabhraMza yA zabdAcI vegavegaLI spaSTIkaraNe pUrvagraMthAMta ADhaLatAta. apabhraMza zabdAcA sarvAta prAcIna upayoga pataMjalIcyA mahAbhASyAta Ahe. saMskRtacyA dRSTIne Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (23) jI apabhraSTatA tI apabhraMza, ase pataMjalIlA' mhaNAvayAce Ahe. bhAmahAne kelelyA apabhraMzAcyA ullekhAvarUna2, apabhraMza zabdAcyA arthAvara phArasA prakAza paData nAhI. daMDIne apabhraMza zabdAce dona artha sAMgitalele Aheta :1) kAvyAmadhye AbhIra, ityAdIMcI bhASA mhaNaje apabhraMza; 2) paraMtu zAstrAta mAtra apabhraMza mhaNaje saMskRtetara bhASA. rudraTa mhaNato - deshvishessaadpbhrNshH|4 tara tyA tyA dezAtIla zuddha bhASA mhaNaje apabhraMza ase vAgbhaTTAce mhaNaNe Ahe. rAjazekhara sAMgato kI maru (mAravADa), Takka ANi bhAdAnaka yA pradezAtIla bhASA- prayoga apabhraMzamizrita Aheta. tara gurjara lokAMnA apabhraMzAne AnaMda hoto, ase bhoja7 mhaNato. prAkRta bhASAMcI aMtima avasthA mhaNaje apabhraMza ase mhaNatA yeIla. bhAratAcyA bhinna bhinna bhAgAMta yA apabhraMza pracalita asAvyAta. mukhya mukhya prAkRtAcI apabhraMza asAvI ase mhaTale jAte. udA. mAhArASTrIcI apabhraMza hotI; va ticyApAsUna Adhunika marAThI nighAlI ase mhaNatAta. paNa yA mAhArASTrI apabhraMzAce koNateca vAGmaya Aja upalabdha nAhI. vikramorvazIya nATaka, prAkRtavyAkaraNagraMtha yAMmadhye apabhraMzAcI udAharaNe Aheta. yAkherIja bhavissayattakahA, karakaNDacariu ityAdI apabhraMzAtIla aneka graMthahI upalabdha Aheta. 1 bhUyAMsopazabdA alpIyAMsa: zabdA iti| ekaikasya hi zabdasya bahavo'pabhraMzAH, tad yathA- gaurityasya zabdasya gAvI goNI gotA gopotAlikA ityAdayo bhvo'pbhrNshaaH| pataJjali zabdArthoM sahitau kAvyaM gadyaM padyaM ca tad dvidhaa| saMskRtaM prAkRtaM cAnyadapabhraMza iti tridhaa|| bhAmaha AbhIrAdigira: kAvyeSvapabhraMzatayA smRtaaH| zAstre tu sNskRtaadnydpbhrNshtyoditm|| daNDin yAvarIla TIketa 'prAkRtamevApabhraMzaH' ase namisAdhu sAMgato. apabhraMzastu yacchuddhaM tattaddezeSu bhaassitm| vAgbhaTTa sApabhraMzaprayogAH sklmrubhuvssttkkbhaadaankaashc| rAjazekhara apabhraMzena tuSyanti svena nAnyena gurjraaH| bhoja 5 6 7 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) apabhraMzAce aneka upaprakAra sAMgitale gele Aheta. namisAdhUne upanAgara, AbhIra ANi grAmya yA prakArAMcA ullekha kelA Ahe. apabhraMzAce sattAvIsa upaprakAra Aheta yA matAcA nirdeza mArkaMDeyAne kelA Ahe; paNa to svata: mAtra nAgara, vAcaDa ANi upanAgara he tInaca prakAra mAnato. hemacaMdrAne mAtra apabhraMzAce koNateca prakAra sAMgitalele nAhIta. mArkaMDeyAne sAMgitalele nAgara apabhraMza va hemacaMdrAne varNilele apabhraMza yAMcA nikaTa saMbaMdha rAjasthAna va gujarAta yAMmadhIla apabhraMzAzI adhika disato. apabhraMza phAra bhavya Ahe ase rAjazekharAce mata Ahe. prAkRtabhASA ANi marAThI marAThI hI eka Adhunika Arya bhAratIya bhASA Ahe. ticyA ugamAviSayI aneka matamatAMtare Aheta. mAhArASTrI vA mAhArASTrI apabhraMza yAMtUna marAThIcA udbhava jhAlA yA ekA matAcA ullekha mAge AlelA Ahe. marAThIcyA ugamAviSayI koNatehI mata khare aso. eka goSTa jANavate kI marAThIvara aneka prAkRta bhASAMcA prabhAva paDalelA Ahe. mhaNUna prastuta graMthAta jAtA-jAtA ThikaThikANI marAThI udAharaNe nirdiSTa karaNyAcA eka choTAsA prayatna kelA Ahe. prastuta pustakAtIla mAMDaNI prastuta pustakAcI mAMDaNI puDhIla paddhatIne kelelI Ahe :(a) prathama hemacaMdrAce mULa sUtra va tyAcA anukramAMka, naMtara tyAvarIla tyAcI saMskRta 'vRtti' ANi maga vRttIce marAThI bhASAMtara dile Ahe. ekAdyA akSarAvarIla "hI khUNa tyAtIla svarAce hasvatva dAkhaviNyAsa asUna, akSarAvarIla hI khUNa sAnunAsika uccAra dAkhavite. vRttImadhye padyAtmaka udAharaNe asalyAsa, tyAMnA tyA tyA sUtrAkhAlI eka, dona ityAdI anukramAMka dile Aheta. 2 sindhudezodbhavo vaacddo'pbhrNshH| mArkaMDeya nAgara va vAcaDa apabhraMzAMcA saMkara mhaNaje upanAgara apabhraMza hoya (anayoryatra sAGkaryaM tdissttmupnaagrm| mArkaMDeya) subhvyo'pbhrNshH| rAjazekhara 3 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) (A) vRttImadhye sUtrAMcA artha yeta asalyAne, sUtrAMce svataMtra bhASAMtara na detA, phakta vRttIce bhASAMtara dile Ahe. mULAtIla tAMtrika zabda bhASAMtarAta taseca Thevale Aheta ANi tyAMce spaSTIkaraNa zevaTI TIpAMta dile Ahe. mULAta nasaNAre paNa artha kaLaNyAsa Avazyaka asaNAre zabda kaMsAta Thevale Aheta. bhASAMtarAtaca Avazyaka vATalA tethe kAhI zabdAMcA khulAsA tyA zabdApuDhe kaMsAta barobara cinha karUna (=) dilA Ahe. anekadA hemacaMdra sUtrAMta dilele zabda punaH vRttIta deta nAhI. ase zabda bhASAMtarAta ghetale Aheta; kadhI te kaMsAta Thevale Aheta. kAhI veLA mULAce zabdaza: bhASAMtara thoDe vegaLe hota asalyAsa, te kaMsAta 'za' zabda vAparUna (za) dile Ahe. vRttItIla aneka udAhRta zabdAMcI bhASAMtarAta punaruktI TALalI Ahe; phakta tyAtIla pahilA zabda va madhye TiMbe ghAlUna zevaTacA zabda bhASAMtarAta dilA Ahe. phakta padyAtmaka udAharaNAMce bAbatItahI asAca saMkSepa sAdhalA Ahe. vyaMjane pAyamoDakI (k ityAdI) na detA hemacaMdra tyAta a hA svara misaLUna deto. bhASAMtarAtahI bahudhA taseca kele Ahe. kAhI ThikANI mAtra bhASAMtarAta vyaMjane pAyamoDakI dilelI Aheta. vRttItIla udAharaNAtmaka zabdAMce artha prAyaH dilele nAhIta; padyAtmaka udAharaNAMce artha zevaTI TIpAMta dilele Aheta. apabhraMzAcyA carceta jevhA kAhI mAgIla padye puna: puDhe AlI Aheta tyAveLI tyAMce mAgace saMdarbha dile Aheta; puna: bhASAMtara mAtra dilele nAhI ANi bhASAMtarAta Avazyaka tethe mAgacyA puDhacyA sUtrAMce saMdarbha dilele Aheta. (i) hemacaMdra kadhI mULa saMskRta zabda sUtrAta deto va tyAMce prAkRta varNAntara sUtrAta vA vRttIta sAMgato; kadhI tyAne vRttIta prathama saMskRta zabda deUna maga tyAMce prAkRta varNAntara dile Ahe; kadhI vRttIta prAkRta zabda prathama deUna maga to tyAMcI saMskRta mULe deto; kadhI to kAhI prAkRta zabdAMceca saMskRta pratizabda deto; tara kadhI to saMskRta pratizabda detaca nAhI: padyAMcIhI saMskRta chAyA tyAne dilelI nAhI. tevhA jethe hemacaMdra mULa saMskRta zabda vA chAyA deta nAhI, phakta azAca ThikANI saMskRta zabda vA chAyA taLaTIpAMta dile Aheta. prAkRta vaikalpika zabdAMcyA bAbatIta ekadAca saMskRta zabda taLaTIpAta Ahe. phAra kvacit bhASAMtarAtaca tyA prAkRta zabdAnaMtara saMskRta pratizabda kaMsAta dilA Ahe. jevhA mAgIla prAkRta zabda Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) vA padye punaH puDhe Ale Aheta, tethe tyAMce saMskRta zabda vA chAyA bahudhA punaH dilele nAhIta. prAkRta avyayAMcA upayoga asaNAr2yA zabdasamUhAce vA padyAce bAbatIta, saMskRta pratizabda vA chAyA detAnA, prAkRta avyayeca kaMsAta ThevalI Aheta; kvacit tyAMce samAnArthI saMskRta zabdahI puSkaLadA kaMsAta Thevale Aheta. prAkRta zabdarUpAMcyA vibhAgAta, phakta mULa saMskRta zabdaca taLaTIpAMta dilA Ahe ANi taLaTIpAMtahI Avazyaka tethe mAgIla puDhIla sUtrAMce saMdarbha nirdiSTa kele Aheta. (I) tAMtrika zabda ityAdIMce spaSTIkaraNa va itara Avazyaka vATale te spaSTIkaraNa zevaTI TIpAMta dile Ahe. padyAtmaka udAharaNAMcI bhASAMtarehI TIpAMtaca AlelI Aheta. TIpAMmadhye puSkaLadA marAThI, hiMdI yAtIla sadRza udAharaNe dilI Aheta. jyAMvara ekadA TIpA deUna jhAlyA Aheta, tyAMvara prAyaH punaH TIpA dilelyA nAhIta; paNa kAhIveLA TIpAMce mAgIla puDhIla saMdarbha nirdiSTa kele Aheta. rUpe ityAdIMcyA spaSTIkaraNAsAThI va itara kAhI kAraNAMsAThI TIpAMmadhye anekadA mAgIla puDhIla sUtrAMce saMdarbhahI dile Aheta. (u) sUtrAMce saMdarbha detAnA, prathama pAda va maga sUtrakramAMka dile Aheta. padyAMce saMdarbha detAnA, prathama pAda, maga sUtra ANi naMtara tyA sUtrAkhAlIla padyakramAMka nirdiSTa kelA Ahe. prAkRta zabdAMce mULa saMskRta zabda va prAkRta padyAMcI saMskRta chAyA taLaTIpAMta Ale asalyAne, prAkRta zabdAMcI svataMtra sUcI dilelI nAhI. phakta sUtrAMcI sUcI dilelI Ahe. yA pustakAta vAparalelyA saMkSepAMce spaSTIkaraNa svataMtrapaNe dile Ahe. AbhAra-pradarzana mAjhyA sarva lekhanAce mAge pa. pU. zrIdAsarAmamahArAja keLakara yAMce AzIrvAda Aheta, taseca mAjhe zikSaka zrI.zaM.go. gokhale va prA.DaoN. mAINakara yAMce protsAhana Ahe. mAjhyA lekhanAsa savaDa deNAre mAjhe kuTuMbIya- patnI sau. mAyA, ciraMjIva prA. nArAyaNa ke. ApaTe ANi snuSA sau. padmAvatI yA sarvAMnA dhanyavAda. prastuta graMthAce lekhana mI karAve azI prA.DaoN.sa.gaM. mAlaze va prA.su.A.gAvaskara yAMcI icchA hotI. tyAMce malA smaraNa hote. yA prAkRta Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) vyAkaraNAtIla kAhI tAMtrika zaMkAce nirasana prA.DaoN.pa.la. vaidya yAMnI atizaya ApulakIne kele. mI tyAMnA dhanyavAda deto. prastuta graMtha prakAzita hoNyAcyA dRSTIne prA.DaoN.sau. anaghA jozI yAMnI kelele sAhAyya molAce Ahe. pUjya gaNivarazrI vairAgyarativijayajI ma.sA. yAMnI yA graMthAcI upayogitA pAhUna prakAzita karaNyAcI preraNA dilI. tyAMcyAca sahakAryAmuLe zrutabhavana saMzodhana keMdra yethUna hA graMtha prakAzita kelA Ahe. tyAMce mana:pUrvaka AbhAra. prastuta graMtha kaoNmpyuTaravara TAipa karaNyAce atyaMta kicakaTa kAma mAjhe mitra zrI.bhA.ga. vedapAThaka yAMnI cAMgalyAprakAre kele. tyAMnA dhanyavAda. prastuta pustakAta kAhI truTI va mudraNadoSa rAhile asaNyAcI zakyatA Ahe. tyAkaDe vAcakAMnI kSamAdRSTIne pahAve azI vinaMtI Ahe. ke.vA.ApaTe Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama prathama pAda (viSayApuDhIla aMka sUtrakramAMkAce Aheta) 11 prAkRtacA prAraMbha 1 | vyaMjanalopAnaMtara hoNAre Adi prAkRta bahula Ahe 2 | svarAce dIrghAbhavana 43 ArSa prAkRta bahula Ahe 3 | a yA svarAce vikAra 44-66 samAsAta svarAce hrasvIbhavana A yA svarAce vikAra 67-83 va dIrghAbhavana saMyukta vyaMjana puDhe asatA saMdhivicAra 5-10 | dIrgha svarAce - hrasvIbhavana 84 zabdAtIla antya i yA svarAce vikAra 85-98 vyaMjanAce vikAra I yA svarAce vikAra 99-106 Ga, Ja, Na, na yAMce vikAra 25 | u yA svarAce vikAra 107-117 anusvArAgama 26 | U yA svarAce vikAra 118-125 vaikalpika anusvArAgama 27 | R yA svarAce vikAra 126-144 anusvAralopa 28 | lu yA svarAcA vikAra 145 vaikalpika anusvAralopa 29 | e yA svarAce vikAra 146-147 anusvArAcA vaikalpika vikAra 30 | ai yA svarAce vikAra 148-155 liMgavicAra 31-36 | o yA svarAce vikAra 156-158 akArApuDhIla visargAcA vikAra 37 | au yA svarAce vikAra 159-164 nir ANi prati yAMce vikAra 38 | saMkIrNa vikAra 165-175 AdisvaravikAra 39-175 | svarApuDhIla anAdi, asaMyukta sarvanAma va avyaya yAMtIla vyaMjanAce vikAra 176-271 Adi svara ka,ga,ca,ja,ta,da,pa,ya, api madhIla Adi svara 41 | va yAMcA lopa iti madhIla Adi svara 42 | ma cA lopa va anusvAra 178 40 177 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29) 187 202 pa cyA lopAcA abhAva ya zruti ka ce vikAra kha,gha,tha,dha,bha yAMcA ha tha cA vaikalpika dha kha cA ka ga ce vikAra ca ce sa, lla ja cA vaikalpika jha Ta ce vikAra Tha ce vikAra Da cA la Na cA vaikalpika la ta ce vikAra tha ce vikAra da ce vikAra dha ce vikAra na ce vikAra pa ce vikAra pha cA vikAra ba ce vikAra bha cA vikAra ma ce vikAra ya ce vikAra ra ce vikAra la ce vikAra va (ba) ce vikAra za,Sa yAMce vikAra 179 / sa cA vikAra 263 180 / ha cA vikAra 264 181-186 za,Sa,sa yAMce saMkIrNa vikAra 265-266 188 | vyaMjana lopa 267-271 189 190-192 dvitIya pAda 193 | saMyukta vyaMjanAce vikAra 1-115 194 | zakta, mukta, daSTa, rugNa, mRdutva 195-198 | yAMtIla saMyuktAcA vaikalpika ka 2 199-201 | kSa cA kha, kvacit cha, jha 3 | Ska, ska yAMcA kha 4-5 203 / kSveTakAdi zabdAMta saMyuktAcA kha 6 204-214 | sthANumadhIla stha cA kha 7 215-216 | stambhamadhIla sta ce kha, tha, Dha 8-9 217-225 | raktamadhye saMyuktAcA vaikalpika ga 10 226-227 zulkamadhye saMyuktAcA 228-230 vaikalpika Gga 231-235 | kRtti, catvara yAMmadhye saMyuktAcA ca 12 236 tya cA ca 13-14 237-239 | tva, thva, dva, dhva yAMce 240 | ca,cha,ja,jha 241-244 | vRzcika madhye zci cA 245-250 | vaikalpika cu 251-254 | akSi ityAdImadhye saMyuktAcA cha 17 255-257 kSamA madhye saMyuktAcA cha 258-259 | RkSa madhye saMyuktAcA 260-262 | vaikalpika cha Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) kSaNa madhye saMyuktAcA cha 20 | saMyuktAcA Dha thya, zca, tsa, psa yAMcA cha 21 | zraddhA, Rddhi, mUrdhan, ardha yAMmadhye sAmarthya, utsuka, utsava yAMmadhye saMyuktAcA vaikalpika Dha saMyuktAcA vaikalpika cha 22 mna, jJa yAMcA Na spRhA madhye saMyuktAcA cha 23 | paJcAzat, paJcadaza, datta dya, yya, rya yAMcA ja 24 yAMmadhye saMyuktAcA Na abhimanyumadhye saMyuktAcA ja, ja 25 manyu madhye saMyuktAcA sAdhvasamadhIla saMyukta vyaMjana vaikalpika nta ANi dhya, hya yAMcA jha 26 | sta cA tha dhvajamadhye saMyuktAcA vaikalpika jha 27| stava madhye sta cA vaikalpika tha indh madhye saMyuktAcA jhA 28 paryasta madhye sta ce tha, Ta vRtta, pravRtta, mRttikA, pattana, utsAhamadhye saMyuktAcA kadarthita yAMtIla saMyuktAcA Ta 29| vaikalpika ya ta cA ha 30 | AzliSTa madhye saMyuktAMce la, dha 49 vRnta madhye saMyuktAcA NTa cihnamadhye saMyuktAcA asthi, visaMsthula yAMmadhye vaikalpika ndha saMyuktAcA Tha bhasma, Atman yAMmadhye styAna, caturtha, artha yAMmadhye saMyuktAcA vaikalpika pa saMyuktAcA vaikalpika Tha 33 | Dma, kma yAMcA pa STa cA Tha ___ 34 Spa, spa yAMcA pha garta madhye saMyuktAcA Da 35 | bhISma madhye Sma cA pha saMmarda, vitardi, viccharda, chardi, zleSman madhye Sma cA kaparda, mardita yAMtIla rda cA Da 36 vaikalpika pha gardabha madhye rda cA vaikalpika Da 37 | tAmra, Amra yAMmadhye saMyuktAcA mba 56 kandarikA, bhindipAla | hva cA vaikalpika bha 57-58 yAMmadhye saMyuktAcA NTa 38| Urdhva madhye saMyuktAcA bha stabdha madhye saMyuktAce Tha, Dha 39 kazmIra madhye saMyuktAcA dagdha, vidagdha, vRddhi, vRddha yAMmadhye / vaikalpika mbha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (31) 84 86 nma cA ma 61 | madhyAhna madhye ha cA gma cA vaikalpika ma 62 | vaikalpika lopa rya cA ra 63-66 | dazArha madhye ha cA lopa 85 Azcaryamadhye rya ce Adeza zmazru, zmazAna yAMmadhye Adi paryasta, paryANa, saukumArya vyaMjanAcA lopa yAMmadhye rya cA lla 68 | saMyukta vyaMjanAcA lopa 87-88 bRhaspati, vanaspati yAMta zeSa ANi Adeza saMyuktAcA vaikalpika sa | vyaMjanAMce dvitva saMyuktAcA ha 70-73 vargAtIla dvitIya va caturtha pakSma madhIla saMyukta vyaMjana vyaMjanAMce dvitva karaNyAcI paddhata 90 ANi Sma, sma, hya yAMcA mha 74 | dIrgha yA zabdAta hoNAre dvitva 91 sUkSmamadhIla saMyukta vyaMjana ANi dIrgha svara ANi anusvAra SNa, Sma, sna, na, Na, kSNa yAMcyApuDhe zeSa ANi Adeza yAMcA Nha 75 | yAMce dvitva hota nAhI 92 halacA lha | repha ANi ha yAMcA dvitvAbhAva 93 saMyukta vyaMjanAtIla ekA dhRSTadyumna madhye AdezarUpa Na ce avayavAcA lopa 77-86 | dvitva nAhI prathama asaNAr2yA ka,ga,Ta,Da,ta, | karNikAra madhye zeSa Na cyA da,pa,za,Sa,sa,, ka, , pa | dvitvAcA vaikalpika abhAva yAMcA lopa 77 | dRpta madhye zeSa vyaMjanAce naMtara asaNAr2yA ma,na,ya dvitva nAhI yAMcA lopa 78 | samAsAta zeSa ANi Adeza vandrazabda soDUna, sarvatra yAMce vaikalpika dvitva la,ba,ra yAMcA lopa 79 | tailAdi zabdAMta dvitvAgama rephAcA vikalpAne lopa 80-81 sevAdi zabdAMta vaikalpika tIkSNa madhye Na cA dvitvAgama vaikalpika lopa 82 | svarabhaktIcI udAharaNe 100-115 jJa madhIla Ja cA vaikalpika lopa 83 | sthitiparivRttIcI udAharaNe 116-124 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) 174 175-218 176 177 178 puNaruttaM 179 180 150 181 182 183 184 185 kAhI saMskRta zabdAMnA | goNAdi nipAta zabda hoNAre Adeza 125-144 | avyaye va tyAMce pratyayAMnA hoNAre upayoga Adeza 145-162 taM zIlAdi-arthI pratyayAlA Ama ira Adeza 145 | Navi ktvApratyayAce Adeza 146 idamarthI pratyayAce Adeza 147-149 | handi vat pratyayAcA Adeza Ina pratyayAcA Adeza | miva, piva, viva, pathin zabdAlA lAgaNAr2yA vva, va, via Na pratyayAcA Adeza jeNa teNa Atman zabdAlA lAgaNAr2yA | Nai, cea, cia, cca Iya pratyayAcA Adeza 153 bale tva pratyayAce Adeza 154 | kira, ira, hira taila pratyayAcA Adeza 155 | Navara parimANArthI pratyayAce Navari Adeza 156-157 alAhi kRtvas cA Adeza 158 | aNa, NAI mat pratyayAce Adeza 159 mAI tas pratyayAce Adeza haddhI trap pratyayAce Adeza eka yA zabdApuDhIla dA pra tyayAcA Adeza | mAmi, halA, hala bhavArthI pratyaya svArthe pratyaya viziSTa zabdApuDhe yeNAre svArthe pratyaya 165-173 186 187 188 189 190 191 192 vevve 193 194 19 tc) 197 Inch 198 199 H Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 the tth thU re, are hare o avvo ai vaNe ammo appaNo pADikkeM, pADiekkeM ua iharA ekkasaria moraullA dara kiNA i, je, ra pi ityAdI tRtIya pAda vIpsArthI padApuDhe syAdicyA sthAnI vaikalpika makAra nAmarUpa vicAra sarvanAmarUpa vicAra yuSmad cI rUpe asmad cI rUpe saMkhyAvAcakAMcI rUpe (33) 200 201 202 203 204 205 lAgaNAre pratyaya 206 207 208 209 210 211 212 | 213 214 215 216 217 218 vibhaktirUpAviSayI saMkIrNa niyama vibhaktyAMce upayoga 1 2-57 58-89 90 -104 nAmadhAtu dhAtUMnA (vartamAnakALI) as dhAtUcI vartamAnakALacI rUpe prayojaka pratyaya pratyaya lAgatAnA hoNAre vika dhAtUMcI karmaNi aMge bhaviSyakALa vidhyartha-AjJArtha pratyaya kALa va artha yAMmadhye pratyayAMnA jja ANi jjA Adeza saMketArtha zatR, zAnaz pratyayAMce Adeza 124-130 131-137 138 zatR-zAnaz-pratyayAntAMcI strIliMgI aMge 139-145 bhUtakALa as dhAtUcI bhUtakALI rUpe vidhyartha pratyaya Adeza 146-148 149-153 154-159 160-161 162-163 164 165 166-172 173-176 177-178 179-180 105-117 caturthapAda 118-123 | idit dhAtUMnA vikalpAne Adeza 181 182 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtUMce Adeza prayojaka dhAtUMce Adeza dhAtUMce Adeza viziSTa pratyayAMpUrvI dhAtUMnA hoNAre Adeza dhAtUMcyA antya vyaMjanAta hoNAre vikAra dhAtUMcyA antya svarAMce vikAra kAhI dhAtUMtIla varNAMce viziSTa vikAra 2-20 yeNAre nipAta zabda 21-51 | dhAtUMcyA arthAta badala zaunasenIcI vaiziSTye 52 - 209 (34) 210-214 215-232 233-234 235-237 dhAtUMmadhye svarAMcyA sthAnI anya svara 238 vyaMjanAnta dhAtUMcyA antI akAra 239 akArAntetara svarAnta dhAtUMcyA antI vaikalpika akArAgama ci ityAdI dhAtUMcyA antI NakArAgama va svarAce hrasvIbhavana 241 ci ityAdI dhAtUMcI vaikalpika karmaNi aMge ci yA dhAtUce vaikalpika karmaNi aMga han, khana ityAdI itara kAhI dhAtUMcI vaikalpika karmaNi aMge kAhI dhAtUMcI Adeza mhaNUna yeNArI karmaNi aMge ka.bhU.dhA.vi. mhaNUna 240 243 244-250 251-257 anAdi, asaMyukta ta cA da anya sthaLI ta cA da nakArAnta zabdAMce saMbodhana e. va. bhavat, bhagavat yAMce prathamA e.va. rya cA vaikalpika yya tha, ha yAMcA vaikalpika dha 242 vartamAnakALAce pratyaya bhaviSyakALAce pratyaya ktvA pratyayAce vaikalpika Adeza kR, gam yAMnA hoNAre ktvAce vaikalpika Adeza bhU madhIla ha cA vaikalpika bha pUrvalA purava hA vaikalpika Adeza akArApuDhe Gasi pratyayAce Adeza 258 259 260-286 260 262-262 idAnIm, tasmAt yAMce Adeza vaikalpika NakArAgama avyaye va tyAMce upayoga yyeva 263-264 267-268 269 265 266 270 : 271 272 273 - 274 275 276 277-278 279 280 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (35) haje 281 m 286 m m 308 m 311 mm 281 | paizAcIcI vaiziSTye 303-324 hImANahe jJa cA Ja 303 283 rAjJamadhIla jJa cA vaikalpika ammaha 284 ciJ Adeza 304 hIhI 285 nya, Nya yAMcA Ja 305 sAmAnya svarUpa Na cA na 306 mAgadhIcI vaiziSTye 287-302 takAra, dakAra yAMcA ta 307 akArAntAce pulliMgI la cA La prathamA e.va. 287 za, Sa yAMcA sa 309 ra, sa ce la, za 288 hRdaya zabdAta ya cA pa 310 saMyogAtIla sa, Sa yAMcA sa 289 Tu cA tu TTa, STha yAMcA sTa 290 | ktvA cA tUna Adeza 312 stha, rtha yAMcA sta 291 STvAce ThUna, tthUna Adeza ja, dya, ya yAMcA ya rya, sna, STa yAMce riya, nya, Nya, jJa, Ja yAMcA ja 293 sina, saTa vraj madhIla ja cA Ja 294 | kya pratyayAlA iyya Adeza 315 cha cA zca kR ce karmaNi aMga kSa cA ka 296 yAdRza ityAdI zabdAta dR lA prekS, Acas, yAMmadhIla kSa ti Adeza 317 cA ska vartamAnakALAce pratyaya 318-319 tiSThalA ciSTha Adeza 298 bhaviSyakALa 320 akArAntApuDhe Gas akArApuDhe Gasi pratyayAlA pratyayAcA Adeza Adeza 321 akArAntApuDhe Am tad, idam yAMnA TA pratyayAcA Adeza 300 pratyayAsaha Adeza aham, vayam yAMnA hage Adeza 301 sAmAnya svarUpa sAmAnya svarUpa 302 paizAcIlA lAgU na paDaNAre mAhArASTrIce niyama 324 292 295 297 299 322 323 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (36) 326 327 yA , cUlikApaizAcI rephAcA Agama 399 vaiziSTye 325-328 | kAhI viziSTa zabdAMce vikAra vargAtIla tRtIya-caturtha vyaMjanAMce Apad, vipad, saMpad 400 aivajI prathama-dvitIya vyaMjane 325 | katham, yathA, tathA 401 ra cA vaikalpika la yAdRk, tAdRk, kIdRk, IdRk 402 anya AcAryAMce mata | yAdRza, tAdRza, kIdRza, IdRza 403 sAmAnya svarUpa 328 yatra, tatra 404 kutra, atra 405 apabhraMzAcI vaiziSTye 329-446 yAvat, tAvat 406-407 svarAMce sthAnI anya svara 329 | iyat, kiyat 408 syAdipUrvI zabdAcyA antya svarAce paraspara 409 hrasvIbhavana athavA dIrghAbhavana 330 | vyaMjanasaMpRkta e, o yAMcA nAmarUpa vicAra 331-354 | hrasva uccAra 410 sarvanAmarUpa vicAra 355-367 | padAntI uM, hu, hiM, haM yAMcA yuSmadacI rUpe 368-374 | hrasva uccAra 411 asmadacI rUpe 375-381 | mha cA vaikalpika mbha 412 vartamAnakALa 382-386 kAhI viziSTa zabdAMnA AjJArtha dvi.pu.e.va. 387 hoNAre Adeza bhaviSyakALa 388 | anyAdRza 413 kAhI dhAtUMnA hoNAre prAyas 414 Adeza 389-394 anyathA 415 takS ityAdI dhAtUMnA cholla 416 ityAdI Adeza 395 tataH, tadA anAdi asaMyukta ka,kha,ta,tha,pa,pha evam, param, samam, dhruvam, mA, yAMce vikAra 396 | manAk, kila, athavA, divA, saha, anAdi asaMyukta ma cA vikAra 397 | nahi, pazcAt, evameva, eva, idAnIm, saMyukta vyaMjanAta naMtaracyA rephAcA pratyuta, itas 418-420 vaikalpika lopa 398 | viSaNNa, ukta, vartman 421 kutas 417 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (37) 442 zIghra ityAdI zabdAMnA vahilla / tavya pratyayAce Adeza 438 ityAdI Adeza 422 huhuru, ghuggha ityAdI dhvanyanukaraNI ktvA pratyayAce Adeza 439-440 va ceSTAnukaraNI zabda 423 tum pratyayAce Adeza ghaI ityAdI anarthaka avyaya 424 | gam dhAtUlA lAgaNAre tAdI niyAta 425 ktvAce Adeza punar, vinA, avazyam, ekazaH tRn pratyayAcA Adeza 443 yAMnA lAgaNAre iva cyA arthI yeNAre zabda 444 svArthe pratyaya 426-428 svArthe pratyaya 429-430 liMgavicAra 445 strIliMgI pratyaya 431-433 sAmAnya svarUpa 446 Iya pratyayAlA DAra Adeza 434 atu pratyayAlA Adeza 435 | prAkRtabhASAlakSaNAMcA vyatyaya 447 tra pratyayAlA Adeza 436 upasaMhAra 448 tva, tal pratyayAMce Adeza 437 | Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSepa a.va. udA. i. e.va. ka.bhU.dhA.vi. gIlako - 4 tR. - Adn na . avyaya anekavacana udAharaNArtha ityAdI ekavacana karmaNi bhUtakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa gIrvANalaghukoza gujarAtI tRtIyA (vibhaktI) tRtIya puruSa dezI, dezya dvitIyA (vibhaktI) dvitIya puruSa napuMsakaliMga, napuMsakaliMgI paMcamI vibhaktI pANini aSTAdhyAyI pulliMga / pulliMgI pUrvakAlavAcaka dhAtusAdhita avyaya pA.a. pU.kA.dhA.a. pRSTha F F prathamA (vibhaktI) prathama puruSa bahuvacana marAThI G Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (39) va.kA.dhA.vi. varta vi.ka.dhA.vi. vartamAnakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa vartamAnakALa vidhyarthI karmaNi dhAtusAdhita vizeSaNa zabdaza: SaSThI (vibhaktI) saptamI (vibhaktI) saMbodhana (vibhaktI) sUtra strIliMga / strIliMgI hiMdI hetva.dhA.a. hetvarthaka dhAtusAdhita avyaya Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI hemacaMdrakRta prAkRta vyAkaraNa prathama pAda (sUtra) atha prAkRtam / / 1 / / (vRtti) athazabda aanntryaartho'dhikaaraarthshc| prakRti: sNskRtm| tatra bhavaM tata AgataM vA praakRtm| saMskRtAnantaraM praakRtmdhikriyte| saMskRtAnantaraM ca prAkRtasyAnuzAsanaM siddhasAdhyamAnabhedasaMskRtayonereva tasya lakSaNaM na dezyasya iti jnyaapnaarthm| saMskRtasamaM tu saMskRtalakSaNenaiva gtaarthm| prAkRte ca prakRtipratyayaliGgakArakasamAsasaMjJAdaya: saMskRtavad veditvyaaH| lokAd iti ca vartate / tena RRluluaiauGaJazaSavisarjanIyaplutavaluM varNasamAmnAyo lokAd avgntvyH| au svavaryasaMyuktau bhavata ev| aidautau ca kessaashcit| kaitavam kaiavN| saundaryam sauNariaN| kauravAH kaurvaa| tathA asvaraM vyaJjanaM dvivacanaM caturthIbahuvacanaM ca na bhvnti| (anu.) (sUtrAtIla) atha hA zabda naMtara hA artha ANi (navIna viSayAcA) AraMbha hA artha, ase dona artha dAkhaviNyAsa yojalelA Ahe. prakRti mhaNaje saMskRta (bhASA) hoya. tethe (=saMskRtamadhye) jhAlele kiMvA tethUna (=saMskRtamadhUna) Alele (mhaNaje utpanna jhAlele) te prAkRta hoya. saMskRtanaMtara prAkRtacA AraMbha kelA jAto. siddha ANi sAdhyamAna ase (dona prakArace) bhinna zabda asaNAre saMskRta heca jyAce mULa (yoni) Ahe, (te prAkRta), ase tyA prAkRtace lakSaNa Ahe, (ANi he lakSaNa) dezya prAkRtace lakSaNa navhe, yA (goSTI) cA bodha karUna deNyAsa, saMskRtanaMtara prAkRtace vivecana (ase mhaTale Ahe). tathApi je prAkRta saMskRta-sama Ahe, te (mAge sAMgitalelyA) saMskRta vyAkaraNAvarUnaca kaLUna Alele Ahe. ANi prAkRtamadhye prakRti, pratyaya, liMga, kAraka, samAsa, saMjJA, Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe ityAdi saMskRtAtalyApramANeca Aheta, ase jANAve. ANi 'lokAMkaDUna' (=lokAMce vyavahArAvarUna), hehI (yethe adhyAhRta) Ahe. tyAmuLe R, R, lu, lu, ai va au, G, a, z ANi e, visarga ANi pluta he soDUna, (prAkRtAtIla itara) varNa-samUha hA lokAMcyA vyavahArAvarUnaca jANUna ghyAvayAcA Ahe. ApalyA vargAtIla vyaMjanAzI saMyukta asaNAre G ANi J (he varNa prAkRtamadhye) Ahetaca. ANi kAhIMcyA mate, ai ANi au (he svarahI prAkRtamadhye Aheta). udA. kaitavam....kauravA. tyAcapramANe svararahita vyaMjana, dvivacana ANi caturthI bahuvacana (hehI prAkRtAta) nAhIta. (sUtra) bahulam / / 2 / / (vRtti) bahulam ityadhikRtaM veditavyam aashaastrprismaapteH| tatazca kvacit pravRttiH kvacid apravRttiH kvacid vibhASA kvacid anyadeva bhvti| tacca yathAsthAnaM drshyissyaamH| (anu.) (prastutace vyAkaraNa-) zAstra saMpeparyaMta, bahalaM (yA sUtrA) cA adhikAra Ahe, ase jANAve. ANi tyAmuLe (yA zAstrAta sAMgitalelyA niyama, ityAdIMcI) kvacit pravRtti hote, kvacit (tazI) pravRtti hota nAhI, kvacit vikalpa yeto, tara kvacit (niyamAta sAMgitalyApekSA) vegaLeca ase kAhItarI (rUpa kiMvA varNAntara) hote. ANi te AmhI (tyA tyA) (yogya) ThikANI dAkhavU. (sUtra) ArSam // 3 // (vRtti) RSINAm idaM aarssm| ArSa prAkRtaM bahulaM bhvti| tadapi yathAsthAnaM drshyissyaamH| ArSe hi sarve vidhayo viklpynte| (anu.) RSIMce he (te) ArSa (prAkRta) hoya. ArSa prAkRta he bahula Ahe. te suddhA AmhI (tyA tyA) yogya ThikANI dAkhavU. (yA vyAkaraNAta dilele) sarva niyama ArSa prAkRtAta vikalpAne lAgatAta. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ( sUtra ) dIrghahasvau mitho vRttau / / 4 / / ( vRtti) vRttau samAse svarANAM dIrghahasvau bahulaM bhavataH / mithaH parasparam / tatra hrasvasya diirghH| antarvediH antAveI / saptaviMzati: sattAvIsA / kvacinna bhvti| juvi-jnno'| kvacid vikalpaH / vArI - maI vAri - maI / bhujayantram bhuA-yantaM bhua-yantaM / patigRham paI - haraM par3a - haraM / velUvaNaM3 velu-vaNaM / dIrghasya hrasvaH / niambasila44 - khalia - viidd'maalss| kvacid vikalpaH / jau~Na - yaDaM' juNnnaa-yddN| nai-sottaM6 nii-sottN| gori-haraM7 gorI - haraM / vahu- muhaM' vahU - muhaM / (anu.) vRttImadhye mhaNaje samAsAmadhye (pahilyA padAcyA antya) hrasva kiMvA dIrgha svarAMce dIrgha ANi hrasva svara bahulatvAne hotAta. (sUtrAtIla) mitha: (zabdAcA artha) parasparAta (asA Ahe). (mhaNaje hrasva svarAcA dIrgha hoto, va dIrgha svarAcA hrasva hoto). tyAtIla hrasva svara dIrgha (hoNe, yAce udAharaNa) antarvedi.. sattAvIsA. kvacit (hrasva svarAcA dIrgha svara) hota nAhI. udA.- juvai - jaNo. kvacit vikalpAne ( hrasva svarAcA dIrgha svara hoto. udA.) vArI - maI.... velu -vnnN.| (AtA) dIrgha svarAcA hrasva (svara hoNe, yAce udAharaNa:-) niamba.. mAlassa. kvacit vikalpAne (dIrgha svarAcA hrasva svara hoto. udA ) jau~Na - yaDaM .. vahU muhaM. : prathamaH pAdaH 1 yuvati-jana 2 vAri-mati 4 nitamba - zilA- skhalita-vIci - mAlasya / 6 nadI-srotas 9 vyAsa RSi 12 svAdu-udaka ( sUtra ) padayoH sandhirvA / / 5 / / ( vRtti) saMskRtokta: sandhi: sarva: prAkRte padayorvyavasthitavibhASayA bhavati / vAsesI 9 vAsa - isI / visamAyavo 10 visama - Ayavo / dahIsaro 11 dhi-iisro| sAUayaM12 sAu- uayaM / padayoriti kim ? pAo 13 / 7 gaurI-gRha 10 viSama-Atapa 13 pAda .. 3 veNu-vana 5 yamunA-taTa 8 vadhU-mukha 11 dadhi - Izvara Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 43 pii| vcchaao| muddhAi3 / muddhaae| mhi5| mhe| bahulAdhikArAt kvacid ekpde'pi| kAhii kaahii| biio biio| (anu.) saMskRta (vyAkaraNA) madhye sAMgitalele sarva saMdhi prAkRtamadhye dona padAMta vyavasthita vibhASene hotAta. udA. vAsesI.. ..sAu-uayaM. (sUtrAta) dona padAMta (saMdhi hoto), ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa ekAca padAtIla dona svarAMta prAya: saMdhi hota nAhI. udA.) pAo.. ..mahae. tathApi bahulacA adhikAra asalyAne, kvacit ekA padAtahI (dona svarAMta saMdhi hoto. udA.) kAhii.. ..bIo. (sUtra) na yuvarNasyAsve / / 6 / / (vRtti) ivarNasya ca uvarNasya ca asve varNe pare sandhirna bhvti| na verivagge vi avyaaso| vandAmi10 aj-vrN| daNuinda11 ruhira-litto, sahai uindo nh-pphaavli-arunno| saMjhA-vahu-avaUDho, Nava-vAriharo vva vijulA-paDibhinno / / 1 / / yuvarNasyeti kim ? gaDhoara12 tAmarasANasAriNI bhamara-panti vv||2|| asva iti kim ? puhviiso13| (anu.) i-varNa ANi u-varNa yAMcyApuDhe vijAtIya svara AlA asatAnA, saMdhi 1 pati 2 vatsa, vRkSa vA vakSas ce paMcamI ekavacana Ahe. 3, 4 'mugdhA' ce tRtIyA ityAdIce ekavacana Ahe 5, 6 maha hA kAMkS dhAtUcA Adeza Ahe (4.192); vartamAnakALa tR.pu.e.va. 7 kara dhAtUce bhaviSyakALa tR.pu.e.va. 8 dvitIya 9 na vairivrgepy'vkaashH| 10 vande aary-vjrm| 11 danujendrarudhiralipta: zobhate upendro nkhprbhaavlyrunnH| sandhyAvadhUpagUDho navavAridhara iva vidyutprtibhinnH|| 12 gUDhodara-tAmarasAnusAriNI bhrmrpNktiriv| 13 puhavI+Iso (pRthvI+Iza) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 prathamaH pAdaH hota nAhI. udA. na veri....paDibhinno. i-varNa ANi u-varNa yAMcA (puDhIla vijAtIya svarAzI saMdhi hota nAhI), ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa puDhIlapramANe tyAMce saMdhi zakya Aheta-) gUDhoara...panti vva. (sUtrAta) vijAtIya svara (puDhe asatAnA), ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa i va u yAMcA puDhIla sajAtIya svarAMzI saMdhi hoU zakato. udA.) puhavIso. (sUtra) edoto: svare / / 7 / / (vRtti) ekAra-okArayoH svare pare sandhirna bhvti| vahuAi nahullihaNe, AbandhantIeN kaJcuaM aNge| mayaraddhayasaradhoraNidhArAchea vva diisnti||1|| uvamAsu apjjttebhklbh-dntaavhaasmuurujuaaN| taM ceva maliabisadaMDavirasamAlakkhimo ennhiN||2|| aho acchriaN| edotoriti kim? atthAloaNataralA iarakaINaM bhamanti buddhiio| attha ccea nirArambhamenti hiayaM kindaannN||3|| (anu.) ekAra ANi okAra (=e va o he svara) yAMcyApuDhe svara AlA asatAnA saMdhi hota nAhI. udA. vahuAi....acchariaM. e ANi o yA svarAMcA, ase sUtrAta kA mhaTale Ahe ? (kAraNa e va o kherIja a, ityAdi svarAMcA puDhIla svarAzI saMdhi hoU zakato. udA. atthAloaNa...kaindANaM.) (sUtra) svarasyodvRtte / / 8 // (vRtti) vyaJjanasaMpRkta : svaro vyaJjane lupte yo'vaziSyate sa udvRtta ihocyte| 1 2 vadhvA nakhollekhane AbadhnatyA knyckmngge| makaradhvajazaradhoraNidhArAchedA iva dRshynte|| upamAsu apryaaptebhklbhdntaavbhaasmuuruyugm| tadeva mRditabisadaNDavirasamAlakSayAmaha idaaniim| aho aashcrym| 4 arthAlocanataralA itarakavInAM bhramanti buddhyH| 3 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 45 svarasya udvRtte svare pare sandhirna bhavati / visasijjanta' mahApasudaMsaNasaMbhamaparopparArUDhA / gayaNe ccia gaMdhauDiM, kuNanti tuha kaulaNArIo / / 1 / / nisAaro' nisiaro| rayaNIaro / maNuattaM / bahulAdhikArAt kvacid viklpH| kumbha - Aro5 kumbhAro / su - uriso 6 sUriso / kvacit sndhirev| sAlAhaNo / cakkAo' / ata eva pratiSedhAt samAse'pi svarasya sandhau bhinnapadatvam / (anu.) (zabdAtIla) ekAdyA vyaMjanAcA lopa jhAlyAvara, tyA vyaMjanAzI saMpRkta asaNArA jo svara zillaka rahAto, tyAlA yethe udvRtta mhaTale Ahe. (zabdAta ekAdyA) svarApuDhe udvRtta svara AlA asatAnA, saMdhi hota nAhI. udA. visasijjanta...maNuattaM. bahulacyA adhikArAmuLe, kvacit vikalpa ADhaLato (mhaNaje vikalpAne saMdhi) hoto. udA. kuMbhaAro...sUriso. kvacit saMdhica hoto. udA. sAlAhaNo, cakkAo. mhaNUna (saMdhIcA) asA niSedha asalyAne, samAsAtahI svarasaMdhIcyA bAbatIta bhinna pade mAnalI jAtAta. ( sUtra ) tyAde: / / 9 / ( vRtti) tibAdInAM svarasya svare pare sandhirna bhavati / bhavati iha / hoi iha / (anu.) dhAtUMnA lAgaNAre pratyaya, ityAdImadhIla (antya) svarAcA puDhe svara AlA asatAnA, saMdhi hota nAhI. udA. bhavati.... iha. ( sUtra ) luk / / 10 / / ( vRtti) svarasya svare pare bahulaM lug bhavati / tridazeza: tiasIso / niHzvAsocchvAsau nIsAsUsAsA / 1 vishsymaanmhaapshudrshnsmbhrmprspraaruuddhaaH| gagana eva gandhaku(pu)TIM kurvanti tava kaulanAryaH / / 2 nizAca (ka) ra 3 rajanIca (ka) ra 5 kumbhakAra 6 supuruSa 4 manujatva 7 zAtavAhana 8 cakravAka Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 prathamaH pAdaH (anu.) (ekhAdyA) svarApuDhe (dusarA) svara AlA asatAnA, bahulatvAne (mAgIla svarAcA) lopa hoto. udA. tridazezaH ..... sUsAsA. (sUtra) antyavyaJjanasya / / 11 // (vRtti) zabdAnAM yad antyavyaJjanaM tasya lug bhvti| jaav| taav| jso| tmo| jmmo| samAse tu vAkyavibhaktyapekSAyAm antyatvam anantyatvaM c| tenobhayamapi bhvti| sadbhikSuH sbhikkhuu| sajjana: sjnno| etadguNA: eagunnaa| tadguNA: tggunnaa|| (anu.) zabdAMce je antya vyaMjana asate, tyAcA lopa hoto. udA. jAva...jammo. paraMtu samAsAta vAkya- vibhakticI apekSA asatAnA, (samAsAcyA pahilyA padAce antya vyaMjana he) kadhI antya mAnale jAte, tara kadhI anantya mAnale jAte; tyAmuLe donhIhI hote (mhaNaje kadhI tyAcA lopa hoto, tara kadhI te taseca rAhUna puDhe yogya te varNAntara hote. udA.) sadbhikSuH......tagguNA. (sUtra) na zradudoH / / 12 // (vRtti) zrad ud ityetayorantyavyaJjanasya lug na bhvti| sddhiaN| sddhaa| uggayaM / unnyN| (anu.) zrad ANi ud yAM (zabdAM) tIla antya vyaMjanAcA lopa hota nAhI. udA. saddahiaM...unnayaM. (sUtra) nirdurorvA / / 13 / / (vRtti) nir dur ityetayorantyavyaJjanasya vA lug bhvti| nissahaM niishN| dussaho duusho| dukkhio duhio| 1 yAvat, tAvat, yazas, tamas, janman 2 zraddhita 3 zraddhA 4 udgata 6 ni:saha 7 du:saha 8 duHkhita 5 unnata Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 7 (anu.) nir ANi dur yA (zabdAM) madhIla antya vyaMjanAcA vikalpAne lopa hoto. udA.nissaha... duhio. (sUtra) svarentarazca / / 14 / / (vRtti) antaro nirdurozcAntyavyaJjanasya svare pare lug na bhvti| aNtrppaa| nirntrN| nirvses| duruttaraM / durvgaahN5| kvacid bhvtypi| antovri| (anu.) aMtar (hA zabda, taseca) nir ANi dur yAMtIla antya vyaMjanApuDhe svara AlA asatAnA, tyA antya vyaMjanAcA lopa hota nAhI. udA. aMtarappA...duravagAhaM. (paraMtu yA antya vyaMjanAcA) kvacit lopa hotohI. udA. antovari. (sUtra) striyAmAdavidyutaH / / 15 / / (vRtti) striyAM vartamAnasya zabdasyAntyavyaJjanasya AtvaM bhvti| vidyucchabdaM vrjyitvaa| lugpvaadH| sarit sriaa| pratipad paaddivaa| sampad sNpaa| bahulAdhikArAd iisstspRsstttryshrutirpi| sriyaa| paaddivyaa| sNpyaa| avidyut iti kim ? vijuu| (anu.) vidyut hA zabda soDUna, itara strIliMgI zabdAMtIla antya vyaMjanAcA A hoto. 'antya vyaMjanAcA lopa hoto' (1.11), yA niyamAcA (apavAda) prastuta niyama Ahe. udA. sarit...saMpaA. bahulacA adhikAra asalyAmuLe, (yethe yeNAr2yA A yA svarAcyA uccArAcA dhvani) kiMcit prayatnAne uccAralelyA y vyaMjanApramANe suddhA hoto. udA. sariyA...saMpayA. (sUtrAmadhye) vidyut zabda soDUna, ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa vidyut zabdAcyA antya vyaMjanAcA A na hotA, lopa hoto. udA.) vijU. 1 antarAtmA 4 duruttara 2 nirantara 5 duravagAha 3 niravazeSa 6 antar-upari Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 prathamaH pAdaH (sUtra) ro rA / / 16 // (vRtti) striyAM vartamAnasyAntyasya rephasya rA ityAdezo bhvti| aatvaapvaadH| giraa| dhuraa| puraa| (anu.) strIliMgI zabdAtIla antya rephAcA (=r yA vyaMjanAcA) rA asA Adeza hoto. (strIliMgI zabdAtIla antya vyaMjanAcA) A hoto (1.15) yA varIla niyamAcA prastuta niyama apavAda Ahe. udA. girA...purA. (sUtra) kSudo hA / / 17 / / (vRtti) kSudh zabdasyAntyavyaJjanasya hAdezo bhvti| chuhaa| (anu.)kSudh zabdAcyA antya vyaMjanAcA hA asA Adeza hoto. udA.chuhA. (sUtra) zaradAderat / / 18 // (vRtti) zaradAderantyavyaJjanasya at bhvti| zarada sro| bhiSake bhiso| (anu.) zarad ityAdi zabdAMcyA antya vyaMjanAcA a hoto. udA. zarad...bhisao. (sUtra) dik-prAvRSoH saH / / 19 / / (vRtti) etayorantyavyaJjanasya so bhvti| disaa| paauso| (anu.) diz ANi prAvRS yAM (doghAM) cyA antya vyaMjanAcA sa hoto. udA. disA, pAuso. (sUtra) AyurapsarasorvA / / 20 / / (vRtti) etayorantyavyaJjanasya so vA bhvti| dIhAuso diihaauu| accharasA acchraa| (anu.) Ayus va apsaras yAMcyA antya vyaMjanAcA vikalpAne sa hoto. udA. dIhAuso...accharA. 1 gir 2 dhur 3 pur 4 dIrghAyus, apsaras Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe ( sUtra ) kakubho haH / / 21 / / ( vRtti) kakubhzabdasyAntyavyaJjanasya ho bhavati / kuhaa| (anu.) kakubh zabdAcyA antya vyaMjanAcA ha hoto. udA. kauhA. ( sUtra ) dhanuSo vA / / 22 / / (vRtti) dhanuHzabdasyAntyavyaJjanasya ho vA bhvti| dhnnuhN| dhnnuu| (anu.) dhanus zabdAcyA antya vyaMjanAcA vikalpAne ha hoto. udA. dhaNuhaM, dhaNU. 49 ( sUtra ) mo'nusvAraH / / 23 / / (vRtti) antyamakArasyAnusvAro bhavati / jalaM phalaM vacchaM giriM peccha / kvacid anantyasyApi / vaNammira vaNaMmi / (anu.) antya makArAcA anusvAra hoto. udA. jalaM...peccha. kvacit antya nasaNAr2yA makArAcA suddhA anusvAra hoto. udA. vaNammi, varNami. ( sUtra ) vA svare mazca / / 24 / / (vRtti) antyamakArasya svare pare'nusvAro vA bhavati / pakSe lugapavAdo masya makArazca bhavati / vaMde usabhaM ajiaM / usabhamajiaM ca vaMde / bahulAdhikArAd anyasyApi vyaJjanasya makAraH / sAkSAt sakkhaM / yat jaM / tat tN| viSvak viisuN| pRthak pihaM / samyak sammaM / ihaM ihyN"| AleThuaM5 ityAdi / (anu.) puDhe svara asatAnA, antya makArAcA vikalpAne anusvAra hoto. (hA niyama mhaNaje) vikalpapakSI ( antya vyaMjanAcA ) lopa hoto (1.11) yA (varIla) niyamAcA apavAda Ahe; ANi m cA makAra hoto (mhaNaje vikalpAne m madhye puDhIla svara misaLato). udA. vaMde... vaMde. bahulacA adhikAra asalyAmuLe, anya kAhI vyaMjanAMcAhI makAra (=anusvAra) hoto. udA. sAkSAt...AleDuaM ityAdi. 1 peccha hA dRz dhAtUcA Adeza Ahe (sU. 4.181) 3 vande RSabham ajitam / 4 iha 2 vana 5 AzleSTum Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH (sUtra) GaJaNano vyaJjane / / 25 / / (vRtti) Ga a Na na ityeteSAM sthAne vyaJjane pare anusvAro bhvti| ng| paGktiH pNtii| parAGmukhaH prNmuho| ny| kaJcaka: kNcuo| lAJchanam lNchnnN| nn| SaNmukhaH chNmuho| utkaNThA ukkNtthaa| n| sandhyA sNjhaa| vindhyaH viNjho| (anu.) puDhe vyaMjana Ale asatAnA, G J N ANi n yAMcyA sthAnI anusvAra hoto. udA. G (ce sthAnI) :- paGktiH ...paraMmuho. J (ce sthAnI) kaJcaka: ... laMchaNaM. Na (ce sthAnI):- SaNmukhaH... ukkaMThA. n (ce sthAnI):sandhyA ... viMjho. (sUtra) vakrAdAvantaH / / 26 / / (vRtti) vakrAdiSu yathAdarzanaM prathamAdeH svarasya anta AgamarUpo'nusvAro bhvti| vNkN| tNsN| aNsuN| mNsuu| puNchN| guNchN| muNddhaa| pNsuu| buMdhaM / kNkoddo| kuNplN| dsnnN| viNchio| gitthii| mNjaaro| essvaadysy| vyNso| maNaMsI mnnNsinnii| mnnNsilaa| pddNsuaa| eSu vditiiysy| avriN| aNiu~tayaM aimuNtyN| anyostRtiiysy| vkr| trymr| ashru| shmshru| pucch| gucch| muurdhn| pshu| budhn| krkott| kuttml| drshn| vRshcik| gRsstti| maarjaar| vysy| manasvin mnsvinii| mn:shilaa| prtishrut| upri| atimuktk| ityaadi| kvcicchndHpuurnne'pi| devNnaag-suvnnnnN| kvacinna bhvti| gitthtthii| mjjaaro| maNasilA mnnaasilaa| aarsse| maNosilA aimuttyN| (anu.) vakra, ityAdi zabdAMmadhye, jase (vAGmayAta) ADhaLela tyApramANe, (yA zabdAtIla) prathama, ityAdi svarAMcyAnaMtara (za.-zevaTI) AgamarUpa asA anusvAra (=anusvArAgama) hoto. udA. vaMka.... maMjAro, yA zabdAMta prathama svarAce naMtara (anusvArAgama AlA Ahe). vayaMso.... paDaMsuA, yA zabdAMta dusar2yA svarAnaMtara (anusvArAgama hoto). avariM (ANi) aNiu~tayaM/ 1 gRSTi, mArjAra, mana:zilA 2 mana:zilA, atimuktaka Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 51 aimuMtayaM yA dona zabdAMta tisar2yA svarAnaMtara (anusvArAgama jhAlelA disato). (AttAparyaMta sAMgitalelyA zabdAMce mULa saMskRta zabda ase :-) vakra... atimuktaka, ityAdi. kvacit chaMdaHpUraNAsAThIhI (anusvArAgama hoto. udA.) devaM-nAga-suvaNNa'. kvacit (varIla zabdAMta asA anusvArAgama) hota nAhI. udA. giThThI... maNAsilA. ArSa prAkRtAta (kAhI zabdAMcI varNAntare azI hotAta:-) maNosilA, aimuttayaM. (sUtra) ktvAsyAderNasvorvA / / 27 // (vRtti) ktvAyA: syAdInAM ca yau NasU tayoranusvAro'nto vA bhvti| ktvaa| kAUNaM kaauunn| kAuANaM kaauaann| syaadi| vaccheNaM vcchenn| vacchesuM vcchesu| Nasvoriti kim ? kria5| agginno| (anu.) ktvA (hA pratyaya) ANi vibhakti pratyaya, yAMmadhye je 'Na' ANi 'su' yetAta, tyAMce antI vikalpAne anusvAra yeto. udA. ktvA-pratyayAta :kAUNaM...kAuANa. vibhaktipratyayAMta :- vaccheNaM... vacchesu. (sUtrAmadhye) Na ANi su (yAMcevara anusvAra yeto) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa yA pratyayAMta jethe Na ANi su nasatAta tethe anusvAra yeta nAhI. udA. karia; aggiNo.) (sUtra) viMzatyAderluk / / 28 / / (vRtti) viMzatyAdInAM anusvArasya lug bhvti| viMzati: viisaa| triMzat tiisaa| __ saMskRtam skkyN| saMskAraH sakkAro ityaadi| (anu.) viMzati, ityAdi zabdAMtIla anusvArAcA lopa hoto. udA. viMzati...sakkAro, ityAdi. 1 devanAga suvarNa 2 kAUNaM... kAuANa hI kara dhAtUcI pU.kA.dhA. avyayAcI rUpe Aheta 3 vaccha zabdAce tRtIyA ekavacana 4 vaccha ce saptamI anekavacana 5 kara dhAtUce pU.kA.dhA.a. 6 aggi (agni) zabdAce prathamA a.va. ityAdIce rUpa. sU.3.23 pahA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 ( sUtra ) mAMsAdervA / / 29 / / (vRtti) mAMsAdInAmanusvArasya lug vA bhavati / mAsaM maMsaM / mAsalaM maMsalaM / kAsaM kaMsaM / pAsU paMsU / kaha kahaM / eva evaM / nUNa nUNaM / iANi iANiM, dANi dANiM / ki karemi, kiM karemi / samuhaM saMmuhaM / kesuaM kiNsuaN| sIho siNgho| maaNs| mAMsala | kAMsya / paaNsu| kthm| evm| nuunm| idaaniim| kim| saMmukha / kiNshuk| siMha / ityAdi / (anu.) mAMsa ityAdi zabdAMtIla anusvArAcA vikalpAne lopa hoto. udA. mAsaM...siMgho. (yA zabdAMce mULa saMskRta zabda ase :-) mAMsa... ityAdi. siMha, ( sUtra ) varge'ntyo vA / / 30 / / (vRtti) anusvArasya varge pare pratyAsattestasyaiva vargasyAntyo vA bhvti| paGko pNko| saGkho sNkho| aGgaNaM aMgaNaM / laGghaNaM laMghaNaM / kaJcuo kNcuo| laJchaNaM laMchaNaM / aJjiaM aMjiaM / saJjhA saMjhA / kaNTao kaMTao / ukkaNThA ukkaMThA / kaNDaM kaMDaM / saNDho saMDho / antaraM aMtaraM / pantho paMtho / cando caMdo / bandhavo baMdhavo / kampai kaMpai / vamphai4 vNphi| kalambo' kalaMbo / Arambho6 AraMbho / varga iti kim ? saMsao / saMharai' / nityamicchantyanye / (anu.) anusvArAcyA puDhe vargIya vyaMjana asatAnA, sAMnidhyAmuLe (anusvArAce 2 3 4 5 prathamaH pAdaH kara dhAtUce varta.pra.e.va.ce rUpa paDko te baMdhavo paryaMtacyA zabdAMce mULa saMskRta zabda ase :- paGka, zaGkha, aGgaNa, laGghana, kaJcuka, lAJchana, aJjita, sandhyA, kaNTaka, utkaNThA, kANDa, SaNDha, antara, pathin (panthA:), candra, bAndhava. kamp dhAtUce varta.tR.pu.e.va.ce rUpa. vampha / vaMpha hA val dhAtUcA Adeza Ahe (sU. 4.176 pahA). tyAce varta.tR. pu. e. va. ce rUpa kadamba 8 saMharati 6 Arambha 7 saMzaya Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe sthAnI) tyAca vargAce antya vyaMjana (=tyA vargAce anunAsika) vikalpAne hote. udA. paGko....AraMbho. (sUtrAta) vargIya vyaMjana (puDhe asatA) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa vargIya vyaMjana puDhe nasela tara tyA vargAce antya vyaMjana vikalpAne yeta nAhI. udA.) saMsao, saMharai. kAhI (vaiyAkaraNAM) cyA mate, (he vargIya antya vyaMjana vikalpAne na yetA) nitya yete. (sUtra) prAvRT-zarattaraNaya: puMsi / / 31 / / (vRtti) prAvRS zarad taraNi ityete zabdAH puMsi pulliGge pryoktvyaaH| paauso| sro| esa? trnnii| taraNizabdasya puMstrIliGgatve na niymaarthmupaadaanm| (anu.) prAvRS, zarad (ANi) taraNi he zabda puMsi mhaNaje pulliMgAta vAparAveta. udA. pAuso...taraNI. taraNi hA zabda (saMskRtamadhye) pulliMgI va strIliMgI asalyAne, (yA sUtrAta taraNi zabdAcA) nirdeza, hA zabda (prAkRtAta) niyamitapaNe (pulliMgI) asato, he darzaviNyAsAThI kelA Ahe. (sUtra) snamadAmazironabhaH / / 32 / / (vRtti) dAmanzirasnabhasvarjitaM sakArAntaM nakArAntaM ca zabdarUpaM puMsi pryoktvym| saantm| jso| po| tmo| teo| uro| naantm| jmmo3| nmmo| mmmo| adAmazironabha iti kim ? daamN| sirN| nh| yacca seyaM vayaM sumaNaM sammaM cammaM iti dRzyate tad bhulaadhikaaraat| 1 2 3 4 taraNI he rUpa pulliMgI Ahe, he dAkhaviNyAsa mAge esa (eSaH) he etad sarvanAmAce pulliMgI rUpa vAparale Ahe. kramAne mULa zabda ase :- yazas, payas, tamas, tejas, uras kramAne mULa zabda ase :-janman, narman, marman.. kramAne mULa zabda ase :- zreyas, vacas, (vayas), sumanas, zarman, carman. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 prathamaH pAdaH (anu.) dAman, ziras, nabhas he zabda soDUna, itara sakArAnta va nakArAnta zabdAMcI rUpe pulliMgAta yojAvIta. udA. sakArAnta (zabda):- jaso...uro. nakArAnta (zabda) :- jammo...mammo. (sUtrAmadhye) dAman, ziras, nabhas (he zabda soDUna) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa he zabda prAkRtAta napuMsakaliMgAtaca vAparale jAtAta. udA) dAmaM...nahaM. ANi (vAGamayAta) jI seyaM...camma azI (napuMsakaliMgI rUpe) ADhaLatAta, tI bahulacyA adhikArAmuLe Aheta (ase jANAve). (sUtra) vAkSyartha-vacanAdyAH / / 33 / / (vRtti) akSiparyAyA vacanAdayazca zabdAH puMsi vA pryoktvyaaH| akssyrthaaH| aja? vi sA savai te acchii| naccAviyAi~ teNamha acchiiiN| aJjalyAdipAThAdakSizabdaH striilingge'pi| esA acchii| cakkhU ckkhuuiN| nayaNA nynnaaii| loaNA loannaaii| vcnaadi|4 vayaNA vynnaaii| vijuNA vijuue| kulo kulN| chaMdo chNd| mAhappo maahppN| dukkhA dukkhaaii| bhAyaNA bhaaynnaaii| ityaadi| iti vcnaadyH| nettA nettaaii| kamalA kamalAI ityAdi tu saMskRtavadeva siddhm| (anu.) akSi (=DoLA) zabdAce samAnArthI zabda ANi vacana, ityAdi zabda vikalpAne pulliMgAta yojAveta. udA. DoLA hA artha asaNAre zabda : ajavi...acchIiM. akSi hA zabda aJjalyAdi-gaNAta yeta asalyAne, 1 adyApi sA zapati te akssinnii| - acchI he pulliMgI rUpa Ahe. nartitAni tena asmAkam akssinnii| - acchIiM he napuM.rUpa Ahe. yethe acchI he strIliMgIrUpa Ahe, he darzaviNyAsa esA (eSA) he etad sarvanAmAce strIliMgI rUpa vAparale Ahe. 3 kramAne mULa zabda ase:- cakSus,nayana, locana.- ithalyA joDyAtIla pahile rUpa pulliMgI va dusare napuM. Ahe. kramAne mULa zabda ase :- vacana, vidyut, kula, chaMdas, mAhAtmya, duHkha, bhAjana. ithalyA joDyAtIla pahile rUpa pulliMgI Ahe. 5. netra, kamala. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe to strIliMgAtahI (vAparalA jAto. udA.) esA acchI. (itara udAharaNe :-) cakkhU...loaNAI. vacana, ityAdi zabda ase :vayaNA...bhAyaNAI, ityAdi; ase he vacana, ityAdi zabda Aheta. (paraMtu) nettA...kamalAI, ityAdi (pulliMgI taseca napuM. rUpe) mAtra saMskRtapramANeca siddha jhAlelI Aheta. (sUtra) guNAdyA: klIbe vA / / 34 / / (vRtti) guNAdaya: klIbe vA pryoktvyaaH| guNAI guNA / vihavehi guNA mggnti| devANi devaa| bindUI bindunno| khaggaM khggo| maMDalaggaM mNddlggo| kararuhaM krruho| rukkhAI rukkhaa| ityaadi| iti gunnaadyH| (anu.) guNa ityAdi zabda vikalpAne napuMsakaliMgAta yojAveta. udA. guNAI... rukkhA, ityAdi; ase he guNa, ityAdi zabda Aheta. (sUtra) vemAjalyAdyAH striyAm / / 35 / / (vRtti) imAntA aJjalyAdayazca zabdAH striyAM vA pryoktvyaaH| esA garimA esa grimaa| esA mahimA esa mhimaa| esA nillajjimA esa nilljjimaa| esA dhuttimA esa dhuttimaa| anyjlyaadi| esA5 aJjalI esa anyjlii| piTThI pittuN| pRSThamitve kRte striyaamevetynye| acchI acchiN| paNhA pnnho| coriA cori / evaM kucchii| blii| nihii| vihii| rssii| gNtthii| itynyjlyaadyH| gA go iti tu guNa 2 vibhavaiH guNAH mRgyante (taseca yA sUtrAvarIla TIpahI pahA) 3 kramAne mULa zabda ase- deva, bindu, khaga, maMDalAgra, kararuha, vRkSa. rUpe sArakhIca hota asalyAne, esA va esa hI sarvanAmAcI rUpe vAparUna pulliMga va strIliMga dAkhavile Ahe. ithale zabda kramAne ase :- gariman, mahiman, nirlajja, dhUrta. 5 esA va esa yAMcA upayoga strIliMga va pulliMga dAkhaviNyAsAThI Ahe. 6 pRSTha 7 kramAne - akSi, prazna, caurya 8 kramAne- kukSi, bali, nidhi, vidhi, razmi, grNthi| 9 gartA, garta (2.35 pahA) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 prathamaH pAdaH saMskRtavadeva siddhm| imeti tantreNa tvAdezasya DimA ityasya pRthvAdImnazca saGgrahaH / tvAdezasya striitvmevecchntyeke| (anu.) iman (pratyayA) ne anta pAvaNAre zabda ANi aJjali, ityAdi zabda vikalpAne strIliMgAta yojAveta. udA. esA garimA... dhuttimA (AtA) aJjali, ityAdi zabda:- esA aMjalI, esa aMjalI. piTThI, piTTha; (yA) pRSTha zabdAta (R yA svarAcA) i ( asA svara) kelA asatA, to zabda phakta strIliMgAta (vAparalA jAto), ase kAhIjaNa mhaNatAta. ( itara zabdaH - ) acchI...coriaM. yAcapramANe kucchI...gaMThI, ase he aMjali, ityAdi zabda Aheta. gaDDA va gaDDo he zabda mAtra saMskRtapramANeca siddha jhAlele Aheta. (sUtrAta) ima (n) ase niyamana asalyAmuLe, (bhAvavAcaka nAme sAdhaNAr2yA) tva (pratyayA) cA Adeza mhaNUna yeNArA imA (DimA) hA pratyaya taseca pRthu ityAdi zabdAMnA lAgaNArA iman pratyaya, yAMce grahaNa hote. tva cA Adeza mhaNUna yeNArA imA hA pratyaya lAgUna banalele zabda nehamI strIliMgI asatAta, ase kAhIMce mata Ahe. ( sUtra ) bAhorAt / / 36 / / (vRtti) bAhuzabdasya striyAmAkArAntAdezo bhavati / bAhAe' jeNa dhario ekkaae| striyaamityev| vAmearo' bAhU / (anu.) bAhu hA zabda strIliMgAta ( vAparalA) asatAnA, tyAcyA antI AkAra Adeza hoto. udA. bAhAe... ekkAe. (bAhu zabda) strIliMgI vAparalyAsaca, (tyAcyA antI AkAra yeto; to pulliMgAta vAparalyAsa, ukArAntaca rAhato. udA.) vAmearo bAhU. ( sUtra ) ato Do visargasya / / 37 / / ( vRtti) saMskRtalakSaNotpannasyAtaH parasya visargasya sthAne Do ityAdezo bhavati / sarvataH svvo| purataH puro| agrataH aggao / mArgataH maggao / evaM siddhAvasthApekSayA / bhavataH bhavao / bhavantaH bhvNto| santa: sNto| kuta: kudo| 1 bAhunA yena dhRta ekena / 2 vAmetara: bAhuH / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 57 (anu.) saMskRta vyAkaraNAnusAra utpanna jhAlelyA va akArAcyA puDhe yeNAr2yA visargAce sthAnI o (Do) asA Adeza hoto. udA. sarvata:...maggao. (zabdAMcyA) sidhdAvasthecyA apekSene azAprakAre varNAntara hote:- bhavataH ...kudo. (sUtra) niSpratI otparI mAlyasthorvA / / 38 // (vRtti) nir prati ityetau mAlyazabde sthAdhAtauca pare yathAsaMkhyaM ot pari ityevaM rUpau vA bhvtH| abhedanirdezaH srvaadeshaarthH| omAnaM nimmlN'| omAlayaM vhi| pariTThA pitttthaa| pariTThiaM pitttthi| (anu.) nir ANi prati yAMpuDhe mAlya hA zabda ANi sthA hA dhAtu asatAnA, vikalpAne tyAMcI rUpe anukrame o ANi pari azI hotAta. (sUtrAtIla ____ 'niSpratI otparI' asA hA) abhedanirdeza saMpUrNa zabdAlA Adeza hoto, he dAkhaviNyAsAThI Ahe. udA. omAlaM... paiTThiaM. (sUtra) AdeH / / 39 // (vRtti) ArityadhikAraH kagacaja0 (1.177) ityAdisUtrAt prAgavizeSe veditvyH| (anu.) pahilyA varNAcA' (yA sUtrAcA) adhikAra 'kagacaja' ityAdi sUtrAcyA mAgIla sUtrAparyaMta sAmAnyapaNe lAgU Ahe, ase jANAve. (sUtra) tyadAdyavyayAt tatsvarasya luke / / 40 // (vRtti) tyadAderavyayAcca parasya tayoreva tyadAdyavyayayorAdeH svarasya bahulaM lug bhvti| amhettha5 amhe etth| jaimA jai6 imaa| jaihaM jai ahN| (anu.) sarvanAme ANi avyaye yAMcyApuDhe yeNAr2yA tyAca sarvanAma ANi avyaya 4 pratiSThita 1 nirmAlya 5 vayaM atr| 2 nirmAlyaM vhti| 6 yadi imaa| 3 pratiSThA 7 yadi ahm| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 yAMcyA Adi svarAcA bahulatvAne (vikalpAne) lopa hoto. udA. ahaM. ( sUtra ) padAdapervA / / 41 / / (vRtti) padAt parasya aperavyayasyAderlug vA bhvti| taM pi' tmvi| kiM pi kimavi / keNa vi keNAvi / kahaM pi kahamavi / prathamaH pAdaH ( ekhAdyA) padApuDhe yeNAr2yA api yA avyayAcyA AdisvarAcA vikalpAne lopa hoto. udA. taM pi... kahamavi. amhettha... ( sUtra ) ite: svarAt tazca dviH / / 42 / / (vRtti) padAt parasya iterAderlug bhavati svarAt parazca takAro dvirbhavati / kiM' ti| jaM6 ti| diTTaM ti / na juttaM' ti / svraat| taha' tti| jha1deg tti / pio 11 tti / puriso 12 tti / padAdityeva / ia13 viJjha-guhAnilayAe / (anu.) (ekhAdyA) padApuDhe yeNAr2yA iti yA (avyayA) cyA Adi svarAcA lopa hoto; ANi svarApuDhe ( iti asatAnA, iticyA Adi svarAcA lopa hoUna, kherIja zeSa ti madhIla) takArAce dvitva hote. udA. kiM ti... ...juttaM ti. svarApuDhe (iti asatAnA ) :- taha tti...puriso tti. padAcyA puDheca (iti madhIla Adi svarAcA lopa hoto; tase nasalyAsa, asA lopa hota nAhI. udA.) ia...nilayAe / 2 kiM api / 6 yad iti| 10 jhaTiti (sUtra) lupta - ya-ra-va-za-Sa-sAM zaSasAM dIrghaH / / 43 / / (vRtti) prAkRtalakSaNavazAluptA yAdyA upari adho vA yeSAM 1 taM api / 5 kiM iti / 9 tathA iti 13 iti vindhyaguhAnilayayA / 3 kena api 7 dRSTaM iti / 11 priyaH iti / 4 kathaM api| 8 na yuktaM iti| 12 puruSa: iti Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 59 zakAraSakArasakArANAM teSAmAdeH svarasya dIrgho bhvti| zasya ylope| pazyati paasi| kazyapaH kaasvo| AvazyakaM aavaasyN| rlope| vizrAmyati viismi| vizrAma: viisaamo| mizraM miisN| saMsparzaH sNphaaso| vlope| azvaH aaso| vizvasiti viissi| vizvAsa: viisaaso| shlope| duzzAsana: duusaasnno| manazzilA mnnaasilaa| Sasya ylope| ziSya: siiso| puSya: puuso| manuSya: mnnuuso| rlope| karSaka: kaaso| varSA: vaasaa| varSaH vaaso| vlope| viSvANa: viisaanno| viSvaka viisuN| sslope| niSSiktaH niisitto| sasya ylope| sasyaM saasN| kasyacit kaasi| rlope| usra: uuso| visrambhaH viisNbho| vlope| vikasvaraH vikaasro| ni:sva: niiso| slope| nissahaH niisho| na dIrghAnusvArAt (2.92) iti pratiSedhAt sarvatra anAdau zeSAdezayorvRitvam (2.89) iti dvitvaabhaavH| (anu.) prAkRta vyAkaraNAnusAra, (saMyukta vyaMjanAMtIla) prathama kiMvA dvitIya avayava asaNArI y r va z S ANi s hI vyaMjane lopa pAvUna, uralele je zakAra, SakAra ANi sakAra, tyAMcyA Adi svarAcA dIrgha (svara) hoto. udA. (zya yA saMyukta vyaMjanAta) y cA lopa jhAlA asatA, z cyA bAbatIta:pazyati...AvAsayaM. (zra vA rza madhye) ra cA lopa jhAlA asatA:vizrAmyati...saMphAso. (zva madhye) v cA lopa jhAlA asatA:- azva... vIsAso. (zzamadhye) z cA lopa jhAlA asatA:-duzzAsana...maNAsilA. (Sya madhye) S cyA bAbatIta:- y cA lopa jhAlA asatA:- ziSya: ...maNUso. (rSa madhye) ra cA lopa jhAlA asatA:- karSaka:...vAso. (Sva madhye) va cA lopa jhAlA asatA:- viSvANa:... vIsu. (Sa madhye) S cA lopa jhAlA asatA:- niSSiktaH nIsitto. (sya madhye) y cA lopa jhAlA asatA, s cyA bAbatIta:- sasya...kAsai (stra madhye) ra cA lopa jhAlA asatA:usraH ...vIsaMbho. (sva madhye) v cA lopa jhAlA asatA:- vikasvaraH ...nIso. (ssa madhye) s cA lopa jhAlA asatA:- nissahaH nIsaho. 'na dIrghAnusvArAt' asA niSedha asalyAne, (varIla) sarva ThikANI 'anAdau... rdvitvam' yA sUtrAne hoNAre dvitva hota nAhI. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 prathamaH pAdaH (sUtra) ata: samRddhyAdau vA / / 44 / / (vRtti) samRddhi ityevamAdiSu zabdeSu AderakArasya dIrgho vA bhvti| sAmidhdI smidhdii| pAsidhdI psidhdii| pAyaDaM pyddN| pADivaA pddivaa| pAsutto psutto| pADisidhdI pddisidhdii| sAriccho sriccho| mANaMsI mnnNsii| mANaMsiNI mnnNsinnii| AhiAI ahiaaii| pAroho proho| pAvAsU pvaasuu| pADipphaddhI pddipphddhii| smRddhi| prsiddhi| prktt| prtipt| prsupt| prtisiddhi| sdRkss| mnsvin| mnsvinii| abhiyaati| prroh| prvaasin| prtisprdhin| aakRtignnoym| ten| asparza: aaphNso| parakIyaM pArakeraM paarkkN| pravacanaM paavynnN| caturantaM caaurntN| ityAdyapi bhvti| (anu.) samRddhi, ityAdi prakAracyA zabdAMta, Adi akArAcA vikalpAne dIrgha (mhaNaje AkAra) hoto. udA sAmiddhI.....paDipphaddhI. (yA zabdAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:-) samRddhi...pratispardhin. hA (samRddhayAdigaNa) AkRtigaNa Ahe. tyAmuLe (yethe na dilelyA zabdAMmadhyehI) asparza .....cAurantaM, ityAdisuddhA (yethe sAMgitalelyApramANe vikAra) hotAta. (sUtra) dakSiNe he / / 45 / / (vRtti) dakSiNazabde Aderato he pare dIrgho bhvti| daahinno| ha iti kim| dkkhinno| (anu.) dakSiNa yA zabdAta, (kSa cyA varNAntarAne) puDhe ha AlA asatAnA, Adi a cA dIrgha (mhaNaje A) hoto. udA. dAhiNo (puDhe) ha AlA asatAnA ase (sUtrAta) kA mhaTale Ahe ? (kAraNa kSa cyA varNAntarAne ha yeta nasela, tara a cA dIrgha svara hota nAhI. udA.) dakkhiNo. (sUtra) i: svapnAdau / / 46 / / (vRtti) svapna ityevamAdiSu Aderasya itvaM bhvti| sivinno| siminno| ArSe ukaaropi| suminno| iisi| veddiso| viliaN| viannN| muiNgo| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe kivinno| uttimo| miriaN| dinnnnN| bahulAdhikArANNatvAbhAve na bhvti| dttN| devdtto| svpn| iisst| vets| vyliik| vyjn| mRdngg| kRpnn| uttm| mric| dtt| ityaadi| (anu.) svapna, ityAdI prakAracyA zabdAMta, Adi a cA i hoto. udA. siviNo, simiNo ; ArSa prAkRtAta (svapna zabdAta Adi a cA) ukAra suddhA hoto. udA. sumiNo. (puDhalI udAharaNe-) Isi... diNNaM. bahulacA adhikAra asalyAmuLe, (datta zabdAta varNAntarAne) paNa AlA nAhI, tara (Adi a cA i) hota nAhI. udA. dattaM, devadatto. (varIla zabdAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:-) svapna..... datta ; ityAdi. (sUtra) pakvAGgAra-lalATe vA / / 47 / / (vRtti) eSvAderata itvaM vA bhvti| pikkaM pkkN| iMgAlo aNgaaro| NiDAlaM nnddaalN| (anu.) pakva, aGgAra ANi lalATa yA zabdAMta, Adi a cA i vikalpAne hoto. udA. pikkaM..... NaDAlaM. (sUtra) madhyama-katame dvitIyasya / / 48 / / (vRtti) madhyamazabde katamazabde ca dvitIyasyAta itvaM bhvti| mjjhimo| kimo| (anu.) madhyama yA zabdAta ANi katama yA zabdAta, vditIya a cA i hoto. udA. majjhimo, kaimo. (sUtra) saptapaNe vA / / 49 / / (vRtti) saptapaNe vditIyasyAta itvaM vA bhvti| chttivnnnno| chttvnnnno| (anu.) saptaparNa yA zabdAta dvitIya a cA vikalpAne i hoto. udA. chattivaNNo, chattavaNNo. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 prathamaH pAdaH (sUtra) mayaTyairvA / / 50 // (vRtti) mayaTpratyaye Aderata: sthAne ai ityAdezo bhavati vaa| vissmyH| visamaio vismo| (anu.) mayaTa yA pratyayAta Adi a cyA sthAnI ai asA Adeza vikalpAne hoto. udA. viSamaya:..... visamao. (sUtra) Ihare vA / / 51 // (vRtti) harazabde Aderata IrvA bhvti| hIro hro|| (anu.) hara yA zabdAta Adi a cA vikalpAne I hoto. udA. hIro, haro. (sUtra) dhvni-vissvcoruH|| 52 / / (vRtti) anayorAderasya utvaM bhvti| jhunnii| viisuN| kathaM sunno| zunaka iti prkRtyntrsy| zvanzabdasya tu sA sANo iti prayogau bhvtH| (anu.) dhvani ANi viSvak (viSvac) yA dona zabdAMta Adi a cA u hoto. udA. jhuNI, vIsu. (maga) suNao he rUpa kase hote ? (uttara- suNao he rUpa) zunaka yA dusar2yA mULa (saMskRta) zabdApAsUnace Ahe. zvan zabdAce mAtra sA, sANo ase prayoga hotAta. (sUtra) vandra-khaNDite NA vA / / 53 / / (vRtti) anayorAderasya NakAreNa sahitasya utvaM vA bhvti| vundraM vndr| khuDio khNddio| (anu.) vandra yA zabdAta (Adi acA) ANi khaNDita zabdAta (puDhIla) NakArAsahita Adi a cA vikalpAne u hoto. udA. vundraM..... khaMDio. (sUtra) gavaye vaH / / 54 / / (vRtti) gavayazabde vakArAkArasya utvaM bhvti| guo| guaa| (anu.) gavaya yA zabdAta vakArAtIla (vakArAsaha) akArAcA u hoto. udA. gauo, gauA. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe ( sUtra ) prathame pa - thorvA / / 55 / / (vRtti) prathamazabde pakArathakArayorakArasya yugapat krameNa ca ukAro vA bhavati / puDhumaM puDhamaM paDhumaM paDhamaM / (anu.) prathama yA zabdAta, pakAra ANi thakAra yAMmadhIla akArAcA ukAra kA veLI ANi kramAne vikalpAne hoto. udA. puDhumaM..... paDhamaM. ( sUtra ) jJo Natve'bhijJAdau / / 56 / / (vRtti) abhijJa evaM prakAreSu jJasya Natve kRte jJasyaiva ata utvaM bhavati / ahinnnnuuH| svvnnnnuu| kayaNNU / AgamaNNU / Natva iti kim / ahijjo' / savvajjo / abhijJAdAviti kim| prAjJaH pnnnno| yeSAM jJasya Natve utvaM dRzyate te abhijJAdayaH / (anu.) abhijJa asalyA prakAracyA zabdAMta, jJa cA Na kelA asatA, jJa madhIla a cAca u hoto. udA. ahiNNu.... AgamaNNU. (jJa cA) Na kelA asatA ase (sUtrAta) kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa jara jJa cA Na kelelA nasela, tara jJa madhIla a cA u hota nAhI. udA.) ahijjo, savvajjo. (sUtrAta) abhijJa, ityAdi zabdAMta ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa abhijJa, ityAdi zabda soDUna, itara zabdAta jJa cA Na kelA asUna suddhA, jJa madhIla a cA u hota nAhI. udA.) prAjJaH paNNo. ( maga abhijJa, ityAdi zabda tarI koNate ? uttara-) jyA zabdAMta jJa cA Na hoUna, (jJa madhIla a cA ) u jhAlelA disato, te abhijJa ityAdi zabda. ( sUtra ) ecchayyAdau / / 57 / / (vRtti) zayyAdiSu Aderasya etvaM bhavati / sejjaa| sunderN| genduaN| ettha / zayyA / saundaryaM / kndukN| atra / ArSe purekammaM / 1 2 63 mULa zabda kramAne ase mULa zabda kramAne ase -- abhijJa, sarvajJa, kRtajJa, AgamajJa. :- abhijJa, sarvajJa. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 prathamaH pAdaH (anu.) zayyA, ityAdi zabdAMta, Adi a cA e hoto. udA. sejjA.... ettha. (yA zabdAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:-) zayyA....atra. ArSa prAkRtAta (itara kAhI zabdAMtahI a cA e hoto. udA.) purekammaM (pura:karma). (sUtra) vallyutkara-paryantAzcarye vA / / 58 // (vRtti) eSu Aderasya etvaM vA bhvti| vellI vllii| ukkero ukkro| peranto pjnto| accheraM acchariaM acchaaraM accharijaM accharIaM / (anu.) vallI, utkara, paryanta ANi Azcarya yA zabdAMta, Adi a cA vikalpAne e hoto. udA. vellI..... accharIaM. (sUtra) brahmacarye caH / / 59 / / (vRtti) brahmacaryazabde casya ata etvaM bhvti| bmhcerN| (anu.) brahmacarya yA zabdAta ca madhIla a cA e hoto. udA. bamhaceraM. (sUtra) to'ntari / / 60 // (vRtti) antarzabde tasya ata etvaM bhvti| antaHpuram anteurN| antazcArI ante aarii| kvacinna bhvti| antaggayaM / anto-vIsambha nivesiaannN| (anu.) antar yA zabdAta, ta madhIla a cA e hoto. udA. anta....puraM....aMteArI. kvacit (a cA e hota) nAhI. udA. antaggayaM....siANaM. (sUtra) otpadme / / 61 // (vRtti) padmazabde Aderata otvaM bhvti| pommN| padma-chadma (2.112) iti vizleSe na bhvti| pumN| (anu.) padma zabdAta Adi a cA o hoto. udA. pommaM. 'padma-chadma'.... yA sUtrAnusAra (jara dma madhIla avayavAMcA svarabhaktIne) vizleSa jhAlA asela, tara tethe (o hA svara) hota nAhI. udA. paumaM. 1 aMtargata ___ antrvishrmbhniveshitaanaam| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe (sUtra) namaskAra-paraspare dvitIyasya / / 62 // (vRtti) anayordvitIyasya ata otvaM bhvti| nmokkaaro| propprN| (anu.) namaskAra ANi paraspara yA zabdAMta, dvitIya a cA o hoto. udA. namokkAro, paropparaM. (sUtra) vApau / / 63 // (vRtti) arpayatau dhAtau Aderasya otvaM vA bhvti| oppei appei| oppiaM appi / (anu.) arpayati yA dhAtUta Adi a cA o vikalpAne hoto. udA. oppei.....appiaM. (sUtra) svapAvucca / / 64 / / (vRtti) svapitau dhAtau Aderasya ot ut ca bhvti| sovai suvai / (anu.) svapiti yA dhAtUta Adi a cA o ANi u hotAta. udA. sovai, suvai. (sUtra) nAtpunaryAdAI vA / / 65 / / (vRtti) naJaH pare puna:zabde Aderasya A Ai ityAdezau vA bhvtH| na uNA na unnaai| pksse| na uNa na unno| kevalasyApi dRshyte| punnaai| (anu.) na (naJ) cyA puDhe puna: hA zabda asatAnA, (puna: zabdAtIla) Adi a ce __ A va Ai ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. na uNA.... uNAi. vikalpapakSI:- na uNa na uNo. (kvacit) kevaLa (punaH zabda asatAnAhI Ai asA Adeza jhAlelA) disato. udA. puNAi. (sUtra) vAlAbvaraNye luk / / 66 / / (vRtti) alAbvaraNyazabdayorAderasya lug vA bhvti| lAuM alaauN| lAU 1 arpitam 2 pahilI dona rUpe napuM. asUna, naMtaracI dona rUpe pulliMgI Aheta. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 prathamaH pAdaH alaauu| raNNaM arnnnnN| ata ityev| AraNNa-kuMjaro vva vellNto| (anu.) alAbu ANi araNya yA zabdAMta, Adi a cA vikalpAne lopa hoto. udA. lAuM...araNNaM. (yA zabdAtIla) a cAca (vikalpAne lopa hoto. tase nasalyAsa lopa hota nAhI. udA.) AraNNa... vellaMto. (sUtra) vAvyayotkhAtAdAvadAtaH / / 67 / / (vRtti) avyayeSu utkhAtAdiSu ca zabdeSu AderAkArasya ad vA bhvti| avyym| jaha jhaa| taha thaa| ahava ahvaa| va vaa| ha haa| ityaadi| utkhaataadi| ukkhayaM ukkhaayN| camaro caamro| kalao kaalo| Thavio tthaavio| paridRvio3 pritthtthaavio| saMThavio4 sNtthaavio| payayaM paayyN| talaveNTaM tAlaveNTaM talavoNTaM taalvonnttN| halio haalio| narAo naaraao| balayA blaayaa| kumaro kumaaro| kharaM khaairN| utkhaat| caamr| kaalk| sthaapit| praakRt| taalvRnt| haalik| naaraac| blaakaa| kumaar| khaadir| ityaadi| kecid braahmnnpuurvaannyorpiicchnti| bamhaNo baamhnno| puvvaNho puvvaannho| davaggI daavggii| caDU caadduu| iti zabdabhedAt siddhm| (anu.) avyayAMmadhye ANi utkhAta, ityAdi zabdAMmadhye, Adi AkArAcA vikalpAne a hoto. udA. avyayAMmadhye:- jaha...hA, ityAdi. utkhAta, ityAdi zabdAMta:- ukkhayaM...khAiraM. (yAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:-) utkhAta...khAdira, ityAdi. brAhmaNa ANi pUrvAhNa yA zabdAMtahI (Adi A cA vikalpAne a hoto) ase mata kAhI vaiyAkaraNa vyakta karatAta. (tyAmuLe:) bamhaNo...puvvANho. davagI, dAvaggI ANi caDU, cADU hI rUpe mAtra (mULacyA) bhinna zabdAMpAsUnaca siddha jhAlelI Aheta (mhaNUna yethe A cA vikalpAne a hoto, ase mAnaNyAce kAraNa nAhI). 1 AraNya-kuJjaraH iva veln| 3 paristhApita 2 kramAne:- ythaa| tthaa| athvaa| vaa| haa| 4 saMsthApita Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe (sUtra) ghavRddhervA / / 68 / / (vRtti) ghanimitto yo vRddhirUpa AkArastasyAdibhUtasya ad vA bhvti| pavaho? pvaaho| paharo phaaro| payaro pyaaro| prakAraH pracAro vaa| patthavo ptthaavo| kvacinna bhvti| raagH| raao| (anu.) ghaJ pratyaya lAgaNyAmuLe vRddhIcyA svarUpAta jo AkAra yeto, to Adi asatAnA, tyAcA vikalpAne a hoto. udA. pavaho... pahAro; payaro payAro, (yAMce mULa saMskRta zabda ase:-) prakAra kiMvA pracAra ; patthavo, patthAvo. kvacit (azA A cA a vikalpAne) hota nAhI. udA. rAga: rAo. (sUtra) mahArASTre / / 69 / / (vRtti) mahArASTrazabde AderAkArasya ad bhvti| mrhttuN| mrhttttho| (anu.) mahArASTra yA zabdAta, Adi A cA a hoto. udA. marahaTTha, marahaTTho. (sUtra) mAMsAdiSvanusvAre / / 70 / / (vRtti) mAMsaprakAreSu anusvAre sati AderAta: ad bhvti| mNsN| pNsuu| pNsnno| kaMsaM kNsio| vNsio| pNddvo| sNsiddhio| sNjttio| anusvAra iti kim| maasN| paasuu| maaNs| paaNsu| paaNsn| kaaNsy| kaaNsik| vaaNshik| paannddv| saaNsiddhik| saaNyaatrik| ityaadi| (anu.) mAMsa (ityAdi) prakAracyA zabdAMta, anusvAra asatAnA, Adi A cA a hoto. udA. maMsaM... saMjattio. anusvAra asatAnA, ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa jara yA anusvArAcA lopa 1.29 nusAra kelA asela, tara A cA a hota nAhI. udA.) mAsaM, pAsU. (varIla zabdAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:-) mAMsa...sAMyAtrika, ityAdi. 1 pravAha 2 prahAra 3 prastAva Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 prathamaH pAdaH (sUtra) zyAmAke ma: / / 71 / / (vRtti) zyAmAke masya Ata: ad bhvti| saamo| (anu.) zyAmAka yA zabdAta m zI saMpRkta asaNAr2yA A cA a hoto. udA. sAmao. (sUtra) iH sadAdau vA / / 72 / / (vRtti) sadAdiSu zabdeSu Ata itvaM vA bhvti| saI syaa| nisiaro nisaaaro| kuppiso kuppaaso| (anu.) sadA, ityAdi zabdAMta, A cA i vikalpAne hoto. udA. sai... kuppAso. (sUtra) AcArye cocca / / 73 / / (vRtti) AcAryazabde casya Ata itvam atvaM ca bhvti| aairio| aayrio| (anu.) AcArya yA zabdAta, ca zI saMpRkta asaNAr2yA A cA i ANi a hoto. udA. Airio, Ayario. (sUtra) IH styAna-khalvATe / / 74 / / (vRtti) styAnakhalvATayorAderAta iirbhvti| ThINaM thINaM thinnnnN| khlliiddo| saMkhAyaM iti tu samaH stya: khA (4.15) iti khAdeze siddhm| (anu.) styAna ANi khalvATa yA zabdAMta, Adi A cA I hoto. udA. ThINaM.... khallIDo. (maga saMstyai yA dhAtUpAsUna saMkhAyaM he rUpa kase hote ? uttara-) 'samaH stya: khA' yA sUtrAnusAra (styai cA) khA hoUna saMkhAyaM he rUpa siddha jhAle Ahe. 1 kramAne:- sadA, nizAka(ca)ra, kUrpAsa. 2 puDhe saMyukta vyaMjana AlyAne, mAgIla dIrgha I hrasva jhAlI Ahe. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 69 (sUtra) u: sAsnA-stAvake / / 75 / / (vRtti) anayorAderAta utvaM bhvti| sunnhaa| thuvo| (anu.) sAsnA ANi stAvaka yA zabdAta Adi A cA u hoto. udA. suNhA, thuvao. (sUtra) UdvAsAre / / 76 // (vRtti) AsArazabde AderAta Ud vA bhvti| uusaaro| aasaaro| (anu.) AsAra yA zabdAta, Adi A cA U vikalpAne hoto. udA. UsAro, AsAro. (sUtra) AryAyAM yaH zvazvAm / / 77 / / (vRtti) AryAzabde zvazvAM vAcyAyAM yasyAta uurbhvti| ajjuu| zvazvAmiti kim| ajjaa| (anu.) AryA zabdAta, sAsU hA artha vAcya asatAnA, ... zI saMpRkta asaNAr2yA A cA U hoto. udA. ajU. sAsU (hA artha vAcya asatAnA) ase kA mhaTale Ahe? (kAraNa jara sAsU hA artha vAcya nasela, tara A cA U hota nAhI. udA.) ajjA. (sUtra) ed grAhye / / 78 // (vRtti) grAhyazabde AderAt ed bhvti| gejhN| (anu.) grAhya yA zabdAta Adi A cA e hoto. udA. gejjhN| (sUtra) dvAre vA / / 79 / / (vRtti) dvArazabde Ata ed vA bhvti| derN| pksse| duAraM dAraM baarN| kathaM neraio naario| nairyiknaarkikshbdyorbhvissyti| ArSe anytraapi| pacchekammaM / asaheja devaasurii| 1 pazcAtkarma 2 asahAya-devAsurI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 prathamaH pAdaH (anu.) dvAra yA zabdAta, A cA e vikalpAne hoto. udA. deraM. (vikalpa) pakSI:- duAraM... bAraM. neraio va nAraio hI rUpe kazI hotAta ? (uttara-) nairayika va nArakika yA zabdAMcI (hI rUpe) hotIla. ArSa prAkRtAta itara ThikANIhI (A cA e hoto. udA.) pacchekamma... devAsurI. (sUtra) pArApate ro vA / / 80 / / (vRtti) pArApatazabde rasthasyAta ed vA bhvti| pArevao paaraavo| (anu.) pArApata yA zabdAta, r madhIla A cA e vikalpAne hoto. udA. pArevao, pArAvao. (sUtra) mAtraTi vA / / 81 / / (vRtti) mAtraTpratyaye Ata ed vA bhvti| ettiamettaM? ettiamattaM / bahulAdhikArAt kvcinmaatrshbde'pi| bhoann-mettN| (anu.) mAtraTa (mAtra) yA pratyayAta, A cA e vikalpAne hoto. udA. ettiamettaM, ettiamattaM. bahulacA adhikAra asalyAne, kvacit mAtra yA zabdAtahI (A cA e hoto. udA.) bhoaNa-mettaM. (sUtra) udodvATTai / / 82 // (vRtti) Ardrazabde AderAta ud occa vA bhvtH| ullaM ollN| pksse| allaM adN| bAha-salila-pavaheNa ullei| (anu.) Ardra yA zabdAta, Adi A ce u ANi o vikalpAne hotAta. udA. ullaM, ollaM; (vikalpa-) pakSI:- allaM, adaM; bAha....ullei. (sUtra) odAlyAM paGktau / / 83 / / (vRtti) AlIzabde paGktivAcini Ata otvaM bhvti| olii| paGktAviti kim| AlI skhii| 1 iyanmAtra 2 bhojanamAtra 3 bASpa-salila-pravAheNa Ardrayati (ArdIkaroti) / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe (anu.) AlI yA zabdAta, (yA zabdAcA) oLa hA artha asatAnA, A cA o hoto. udA. olI. oLa (hA artha asatAnA) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa oLa hA artha nasatAnA, A cA o hota nAhI. udA.) AlI (mhaNaje) maitrINa, sakhI. (sUtra) hrasva: saMyoge / / 84 / / (vRtti) dIrghasya yathAdarzanaM saMyoge pare hrasvo bhvti| aat| Amram ambN| tAnaM tmbN| virahAgniH virhggii| Asyam assN| iit| munIndraH munnindo| tIrthaM titthN| uut| gurUllApA: gurullaavaa| cUrNa: cunnnno| et| narendraH nrindo| mlecchaH miliccho| ditttthikk-thnn-vttuN| ot| adharoSThaH ahruttuN| nIlotpalam niilupplN| saMyoga iti kim| aayaasN| iisro| uusvo| (anu.) vAGmayAta jase ADhaLate tyApramANe, saMyukta vyaMjana puDhe asatA, (mAgIla) dIrgha svarAcA hrasva svara hoto. udA. A (puDhe saMyoga asatAnA):Amram...assaM. I (puDhe saMyoga asatA):- munIndraH ...titthaM. U (puDhe saMyoga asatA):- gurUllApAH ...cuNNo. e (puDhe saMyoga asatA):narendraH...vaTuM. o (puDhe saMyoga asatAnA):-adharoSThaH ...nIluppalaM. (puDhe) saMyoga (saMyukta vyaMjana) (asatAnA) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa puDhe saMyukta vyaMjana nasela, tara dIrgha svara hrasva hota nAhI. udA) AyAsaM; (taseca, puDhIla saMyukta vyaMjanAtIla ekA avayavAcA lopa kelA asela, tarIhI mAgIla dIrgha svara hrasva hota nAhI. udA.) Isara, Usava. (sUtra) ita edvA / / 85 / / (vRtti) saMyoga iti vrtte| AderikArasya saMyoge pare ekAro vA bhvti| peNDaM pinnddN| dhammellaM dhmmillN| sendUraM sinduurN| veNhU vinnhuu| peTuM 1 dRssttaik-stn-pRsstthm| 2 kramAne:- AyAsa (AkAza), Izvara, utsava 3 kramAne:- piNDa, dhammilla, sindUra, viSNu, pRSTha, bilva. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 pitttth| bellaM bilaM / kvacinna bhavati / cintA / (anu.) (puDhe) saMyoga ( asatAnA), hA zabda ( yA sUtrAtahI anuvRttIne) Ahe. (tevhA sUtrAcA artha asA :-) puDhe saMyoga asatAnA, Adi ikArAcA ekAra vikalpAne hoto. udA. peMDaM... billaM. kvacit (puDhe saMyoga asUnahI i cAe hota nAhI. udA ) cintA. prathamaH pAdaH ( sUtra ) kiMzuke vA / / 86 / / (vRtti) kiMzukazabde Aderita ekAro vA bhavati / kesuaM kiMsuaM / (anu.) kiMzuka yA zabdAta, Adi i cA ekAra vikalpAne hoto. udA. kesuaM, kiMsuaM. ( sUtra ) mirAyAm / / 87 / / ( vRtti) mirAzabde ita ekAro bhvti| merA / (anu.) mirA yA zabdAta, i cA ekAra hoto. udA. merA. ( sUtra ) pathi - pRthivI - pratizrunmUSika - haridrA - bibhItakeSvat / / 88 / / ( vRtti) eSu AderitokAro bhavati / paho / puhaI puDhavI / paDaMsuA / mUsao / haladdI hlddaa| baheDao / panthaM kira desitteti tu pathizabdasamAnArthasya panthazabdasya bhaviSyati / haridrAyAM vikalpa ityanye / haladdI haladdA / (anu.) pathin, pRthivI, pratizrut, mUSika, haridrA ANi bibhItaka yA zabdAMta, Adi i cA akAra hoto. udA. paho... baheDao. 'paMthaM kira desittA' yethe mAtra pathin zabdAlA samAnArthI asaNAr2yA pantha zabdAce 'paMthaM' ase rUpa hoIla. kAhIMcyA mate, haridrA zabdAce bAbatIta ( i cA a hoNyAcA) vikalpa Ahe. udA. haliddI, haladdA. 1 panthaM kila dezitvA / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 73 (sUtra) zithilegude vA / / 89 / / (vRtti) anayorAderito'd vA bhvti| sddhilN| pasaDhilaM / siddhilN| psiddhilN'| aMguaM iNguaN| nirmitazabde tu vA AtvaM na vidheym| nirmAtanirmitazabdAbhyAmeva siddheH| (anu.) zithila ANi iguda yA dona zabdAMta Adi i cA a vikalpAne hoto. udA. saDhilaM.... iMguaM. paraMtu nirmita yA zabdAta mAtra (i cA) vikalpAne A hoto ase vidhAna karAvayAce nAhI; kAraNa (nimmAa ANi nimmia he zabda) nirmAta ANi nirmita yA zabdAMvarUna siddha hotAta. (sUtra) tittirau raH / / 90 // (vRtti) tittirizabde rasyeto'd bhavati / tittiro / (anu.) tittiri yA zabdAta r zI saMpRkta asaNAr2yA i cA a hoto. udA. tittiro. (sUtra) itau to vAkyAdau / / 91 / / (vRtti) vAkyAdibhUte itizabde yastastatsaMbaMdhina ikArasya akAro bhvti| iare jNpiaavsaanne| ia viasiakusumsro3| vAkyAdAviti kim| pio tti| puriso5 tti| (anu.) vAkyAcyA Adi asaNAr2yA iti yA zabdAMta jo t Ahe tyAcyAzI saMbaMdhita asaNAr2yA ikArAcA akAra hoto. udA. ia...saro. vAkyAcyA Adi asaNAr2yA (iti zabdAta) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa jara iti vAkyAraMbhI nasela, tara t zI saMpRkta i cA a na hotA, sU.1.42 pramANe varNAntara hote. udA) pio.... tti. (sUtra) IrjihvA-siMha-triMzatizatau tyA / / 92 / / (vRtti) jihvAdiSu ikArasya tizabdena saha iirbhvti| jiihaa| siiho| tiisaa| 1 prazithila 3 iti vikasitakusumaza(sa) rH| 2 iti jlpitaavsaane| 4 priyaH iti| 5 puruSa: iti| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 prathamaH pAdaH vIsA / bahulAdhikArAt kvacinna bhavati / siMhadattoH / siMharAo / (anu.) jihvA ityAdi zabdAMta, ti yA zabdAsaha ikArAcA I hoto. udA. jIhA... ...vIsA. bahulacA adhikAra asalyAne, kvacit (ikArAcA I hota nAhI. udA. ) siMha... rAo. ( sUtra ) rluki nira: / / 93 / / (vRtti) nirupasargasya rephalope sati ita IkAro bhavati / nIsarai / nIsAso / rlukIti kim| ninnnno| nissahAi~' aMgAI / (anu.) nir yA upasargAtIla rephAcA (= r cA) lopa jhAlA asatAnA, i cA IkAra hoto. udA. nIsarai, nIsAso. ( nir madhIla ) r cA lopa jhAlA asatA, ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa jara yA r cA lopa jhAlA nasela, tara i cA I hota nAhI. udA.) niNNao... aMgAI. ( sUtra ) dvinyorut / / 94 / / (vRtti) dvizabde nAvupasarge ca ita ud bhavati / dvi / dumatto5 / duAI / duviho / dureho / duvayaNaM / bahulAdhikArAt kvacid vikalpaH / duuNo 6 biuNo / duio biio / kacinna bhavati / dvijaH / dio / dviradaH / diro| kvacid otvamapi / dovayaNaM / ni / Numajjai / nnumnno| kvacinna bhvti| nivddi'| (anu.) dvi yA zabdAta ANi ni yA upasargAta, i cA u hoto. udA. dvi (madhIla i cA u ) :- dumatto...duvayaNaM. bahulacA adhikAra asalyAne, kvacit (dvimadhIla i cA u) vikalpAne hoto. udA. duuNo... biio. (kvacit dvimadhIla i cA u) hota nAhI. udA. dvija... dirao. kvacit (dvimadhIla i cA ) o suddhA hoto. udA. dovayaNaM. (AtA) ni (madhIla i cA u ) :- Numajjai, Numanno. kvacit (ni madhIla i cA u) hota nAhI. udA. nivaDai. 1 siMhadataH 2 siMharAjaH 3 nirNayaH 4 ni:sahAni anggaani| 5 kramAne :- dvimAtra, dvijAti, dvividha, dvirepha, dvivacana. 6 kramAne :- dviguNa, dvitIya 7 kramAne :- nimajjati, nimagna. 8 pa Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe ( sUtra ) pravAsI kSau / / 95 / / (vRtti) anayorAderita utvaM bhavati / pAvAsuo / ucchU / (anu.) pravAsi (n) va ikSu yA zabdAMta Adi i cA u hoto. udA. paavaasuo| ucchuu| 75 ( sUtra ) yudhiSThire vA / / 96 / / (vRtti) yudhiSThirazabde Aderita utvaM vA bhavati / jahuTThilo jahiTThilo / (anu.) yudhiSThira yA zabdAta, Adi i cA u vikalpAne hoto. udA. jahuTThilo, jahilo. ( sUtra ) occa dvidhAkRga: / / 97 / / (vRtti) dvidhAzabde kRgdhAtoH prayoge ita otvaM cakArAdutvaM ca bhavati / dohAkijjai duhAkijjai / dohAiaM duhAiaM / kRga iti kim / dihAgayaM / kvacit kevalasyApi / duhAre vi so suravahUsattho / (anu.) dvidhA yA zabdAcyA puDhe kR dhAtUcA upayoga (prayoga) asatA, dvidhA yA zabdAta, i cA o ANi (sUtrAta vAparalelyA ) cakArAmuLe (=ca yA zabdAmuLe) u (suddhA) hoto. udA. dohA... duhAiaM (dvidhA zabdAcyA puDhe) kR dhAtUcA (prayoga asatAnA) ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa tase nasalyAsa, dvidhA madhIla i cA o kiMvA u hota nAhI. udA. ) dihAgayaM. kvacit (puDhe kR dhAtUcA vApara nasatAnA) kevaLa (dvidhA zabdAtahI i cA u hoto. udA.) duhA........sattho. ( sUtra ) vA nirjhara nA / / 98 / / ( vRtti) nirjharazabde nakAreNa saha ita okAro vA bhavati / ojjharo nijjharo / (anu.) nirjhara yA zabdAta, nakArAsaha i cA okAra vikalpAne hoto. udA. ojjharo, nijjharo. 1 kramAne :- dvidhAkriyate, dvidhAkRta 3 dvidhA api saH sura-vadhU-sArthaH 2 dvidhAgata Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 prathamaH pAdaH (sUtra) harItakyAmIto't / / 99 / / (vRtti) harItakIzabde AderIkArasya ad bhvti| hrddii| (anu.) harItakI yA zabdAta, Adi IkArAcA a hoto. udA. haraDaI. (sUtra) AtkazmIre / / 100 / (vRtti) kazmIrazabde Ita Ad bhvti| kmhaaraa| (anu.) kazmIra yA zabdAta, I cA A hoto. udA. kamhArA. (sUtra) pAnIyAdiSvit / / 101 / / (vRtti) pAnIyAdiSu zabdeSu Ita id bhvti| paanniaN| aliaN| jiai| jiau| vili| kriso| siriso| dui tiaN| ghirN| uvnniaN| aanni| plivi| osiantN| psi| ghiaN| vmmio| tyaanniN| paaniiy| aliik| jiivti| jiivt| viiddit| kriiss| shiriiss| dvitiiy| tRtiiy| gbhiir| upniit| aaniit| prdiipit| avsiidt| prsiid| gRhiit| vlmiik| tdaaniim| iti paaniiyaadyH| bahalAdhikArAdeSu kvacinnityaM kvacid viklpH| ten| paanniiaN| aliiaN| jiiai| kriiso| uvnniio| ityAdi siddhm| (anu.) pAnIya, ityAdi zabdAMta, I cA i hoto. udA. pANiaM...tayANiM. (yAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:-) pAnIya...tadAnIm. ase he pAnIya, ityAdi zabda Aheta. bahulacA adhikAra asalyAne, yA zabdAMta, (I cA i) kvacit nitya hoto, tara kadhI vikalpAne hoto. mhaNUna pANIaM... uvaNIo, (hI varNAntarehI) siddha hotAta. (sUtra) ujjIrNe / / 102 // (vRtti) jIrNazabde Ita ud bhvti| junnnnsuraa| kvacinna bhvti| jiNNe' bhoannmtte| 1 jIrNasurA 2 jIrNe bhojnmaatre| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 77 (anu.) jIrNa yA zabdAta, I cA u hoto. udA. juNNasurA. kvacit (jIrNa madhIla I cA u) hota nAhI. udA. jiNe.... . matte. ( sUtra ) UrhIna - vihIne vA / / 103 / / (vRtti) anayorIta UtvaM vA bhavati / hUNo hINo / vihUNo vihINo / vihIna iti kim / pahINa - jara 1 - maraNA / (anu.) hIna ANi vihIna yA dona zabdAMta, I cA U vikalpAne hoto. udA. hUNo...vihINo. vihIna zabdAta (I cA vikalpAne U hoto) ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa hIna cyA mAge vi kherIja itara upasarga asatAnA, I cA U hota nAhI. udA) pahINa....maraNA. ( sUtra ) tIrthe he / / 104 / / (vRtti) tIrthazabde he sati Ita UtvaM bhavati / tUhaM / ha iti kim| titthaM / (anu.) tIrtha yA zabdAta, (varNavikArAne puDhe) h (he vyaMjana) Ale asatA, I cA U hoto. udA. tUhaM. (puDhe) h he vyaMjana (Ale asatA) ase kA mhaTale Ahe? (kAraNa puDhe jara h yeta nasela, tara I cA U hota nAhI. udA.) titthaM. ( sUtra ) etpIyUSApIDa - bibhItaka - kIdRzedRze / / 105 / / (vRtti) eSu Ita etvaM bhavati / peUsaM / aamelo| bheddo| keriso / eriso / (anu.) pIyUSa, ApIDa, bibhItaka, kIdRza ANi IdRza yA zabdAMta, I cA e hoto. udA. peUsaM... eriso. ( sUtra ) nIDa - pIThe vA / / 106 / / ( vRtti) anayorIta etvaM vA bhavati / neDaM nIDaM / peDhaM piiddhN| (anu.) nIDa ANi pITha yA dona zabdAMta, I cA e vikalpAne hoto. udA. neDa...... pIr3ha 1 prahINajarAmaraNAH / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 prathamaH pAdaH (sUtra) uto mukulAdiSvat / / 107 / / (vRtti) mukula ityevamAdiSu zabdeSu Aderuto'tvaM bhavati / maulaM mulo| murN| muddN| agruN| gruii| jahuTThalo jahiTThilo / soamallaM / gloii| mukul| mukur| mukutt| aguru| gurvI / yudhiSThira / saukumaary| gudduucii| iti mukulaadyH| kvacidAkAropi / vidrutaH / viddAo / (anu.) mukula, ityAdi prakAracyA zabdAMmadhye, Adi u cA a hoto. udA. maulaM....galoI. (yAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:-) mukula....guDUcI. ase he mukula ityAdi zabda Aheta. kvacit ( u cA) AkAra ( = A) suddhA hoto. udA. vidrutaH vidyAo. ( sUtra ) voparau / / 108 / / ( vRtti) uparAvuto'd vA bhavati / avariM uvariM / (anu.) upari yA zabdAta, u cA a vikalpAne hoto. udA. avariM, uvariM. ( sUtra ) gurau ke vA / / 109 / / (vRtti) gurau svArthe ke sati Aderuto'd vA bhavati / garuo guruo / ka iti kim| guru| (anu.) guru yA zabdAta, puDhe svArthe ka hA pratyaya AlA asatAnA, Adi u cA vikalpAne a hoto. udA. garuo, guruo. (puDhe svArthe) ka (hA pratyaya) asatAnA, ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa puDhe svArthe ka pratyaya nasalyAsa u cA a hota nAhI. udA. ) guru. ( sUtra ) ibhrukuTau / / 110 / / ( vRtti) bhrukuTAvAderuta irbhavati / bhiuDI / (anu.) bhrukuTi yA zabdAta Adi u cA i hoto. udA. bhiuDI. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 79 (sUtra) puruSe roH / / 111 // (vRtti) puruSazabde roruta irbhvti| puriso| purisN| (anu.) puruSa yA zabdAta, ru madhIla u cA i hoto. udA. puriso, paurisaM. (sUtra) I: kSute / / 112 // (vRtti) kSutazabde Aderuta ItvaM bhvti| chiiaN| (anu.) kSuta yA zabdAta, Adi u cA I hoto. udA. chIaM. (sUtra) Utsubhaga-musale vA / / 113 / / (vRtti) anayorAderuta Ud vA bhvti| sUhavo suho| mUsalaM muslN| (anu.) subhaga ANi musala yA dona zabdAMta, Adi u cA U vikalpAne hoto. udA. sUhavo... musalaM. (sUtra) anutsAhotsanne tsacche / / 114 / / (vRtti) utsAhotsannavarjita zabde yau tsacchau tayoH parayorAderuta Ud bhvti| ts| uusuo| uusvo| uusitto| uusri| cch| udgatA: zukA yasmAt sa: uusuo| uussi| anutsAhotsanna iti kim| ucchaaho| ucchnno| (anu.) utsAha ANi utsanna he zabda soDUna, (itara) zabdAMta asaNAre je tsa ANi ccha, te puDhe asatA, (tyA zabdAtIla) Adi u cA U hoto. udA. tsa (puDhe asatAnA) :- Usuo...Usarai. ccha (puDhe asatAnA):- jethUna popaTa nighUna gele Aheta to, Usuo; Usasai. utsAha va utsanna he zabda soDUna ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa yA zabdAMta u cA a hota nAhI. udA.) ucchAho, ucchanno. 1 pauruSa. 3 ucchuka 2 kramAne:- utsuka, utsava, utsikta, utsarati 4 ucchRsiti Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 prathamaH pAdaH (sUtra) luki duro vA / / 115 / / (vRtti) duupasargasya rephasya lope sati uta UtvaM vA bhvti| dUsaho' dusho| dUhavo duhvo| lukIti kim ? dussaho virho| (anu.) dur yA upasargAtIla rephAcA lopa jhAlA asatAnA, u cA U vikalpAne hoto. udA. dUsaho...duhavo. (dur madhIla) ra cA lopa jhAlA asatAnA, ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa jara asA lopa jhAlA nasela, tara u cA U hota nAhI. udA) dussaho viraho. (sUtra) otsaMyoge / / 116 / / (vRtti) saMyoge pare Aderuta otvaM bhvti| tonnddN| monnddN| pokkhrN| kottttimN| pottho| loddho| motthaa| moggro| pogglN| konnddho| konto| vokvntN| (anu.) puDhe saMyoga (=saMyukta vyaMjana) asatAnA, Adi u cA o hoto. udA: toNDaM....vokkantaM. (sUtra) kutUhale vA hrasvazca / / 117 / / (vRtti) kutUhalazabde uta od vA bhavati tatsaMniyoge hrasvazca vaa| koUhalaM kuUhalaM kouhllN| (anu.) kutUhala yA zabdAMta, u cA o vikalpAne hoto va tyAcyA sAMnidhyAmuLe (tU madhIla dIrgha U) vikalpAne hrasva hoto. udA. koUhalaM.... kouhallaM. (sUtra) adUta: sUkSme vA / / 118 / / (vRtti) sUkSmazabde Uto'd vA bhvti| sohaM sunnhN| aarsse| suhumN| (anu.) sUkSma yA zabdAta, U cA a vikalpAne hoto. udA. saNhaM, suNhaM. ArSa prAkRtAta:- suhumaM (ase sUkSmace varNAntara hote). 1 kramAne:- duHsaha, durbhaga 2 duHsahaH virahaH kramAne:- tuNDa, muNDa, puSkara, kuTTima, pustaka, lubdhaka, mustA, mudgara, pudgala, kuNTha, kunta, vyutkrAnta. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 81 ( sUtra ) dukUle vA lazca dviH / / 119 / / (vRtti) dukUlazabde UkArasya atvaM vA bhavati tatsaMniyoge ca lakAro dvirbhavati / allaM duUlaM / ArSe dugullaM / (anu.) dukUla yA zabdAMta, UkArAcA a vikalpAne hoto, ANi tyAcyA sAMnidhyAmuLe lakArAce dvitva hote. udA. duallaM duUlaM. A prAkRtAta:dugullaM (ase dukUlace varNAntara hote). ( sUtra ) IrvodvayUDhe / / 120 / / (vRtti) udvayUDhazabde Uta ItvaM vA bhavati / uvvIDhaM / uvvUDhaM / (anu.) udvyUDha yA zabdAta, U cA I vikalpAne hoto. udA. uvvIDhaM, uvvUDhaM. ( sUtra ) urbhUhanUmatkaNDUya - vAtUle / / 121 / / (vRtti) eSu Uta utvaM bhavati / bhumayA / haNumanto / kaNDuai / vAulo / (anu.) bhrU, hanUmat, kaNDUya ANi vAtUla yA zabdAMta, U cA u hoto. udA. bhumayA.... ....vAulo. ( sUtra ) madhUke vA / / 122 / / (vRtti) madhUkazabde Uta ud vA bhavati / mahuaM mahUaM / (anu.) madhUka yA zabdAta, U cA u vikalpAne hoto. udA. mahuaM, mahUaM. ( sUtra ) idetau nUpure vA / / 123 / / (vRtti) nUpurazabde Uta it et ityetau vA bhavataH / niuraM neuraM / pakSe nUuraM / (anu.) nUpura yA zabdAta, U ce i ANi e ase he (svara) vikalpAne hotAta. udA. niuraM, neuraM. (vikalpa - ) pakSI : - nUuraM. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 prathamaH pAdaH (sUtra) otkUSmANDI-tUNIra-kUrpara-sthUla-tAmbUla-guDUcI mUlye / / 124 / / (vRtti) eSu Uta od bhvti| kohaNDI kohlii| tonniirN| kopprN| thorN| tmbolN| gloii| mollN| (anu.) kUSmANDI, tUNIra, kUrpara, sthUla, tAmbUla, guDUcI ANi mUlya yA zabdAMta, U cA o hoto. udA. kohaNDI.....mollaM. (sUtra) sthUNA-tUNe vA / / 125 / / (vRtti) anayorUta otvaM vA bhvti| thoNA thuunnaa| toNaM tuunnN| (anu.) sthUNA ANi tUNa yA zabdAMta, U cA o vikalpAne hoto. udA. thoNA....tUNaM. (sUtra) Rto't / / 126 / / (vRtti) AdekArasya atvaM bhvti| ghRtam ghyN| tRNam tnnN| kRtam kyN| vRSabha: vsho| mRgaH mo| ghRSTaH ghttttho| duhAiamiti kRpaadipaatthaat| (anu.) (zabdAtIla) Adi RkArAcA a hoto. udA. ghRtama...ghaTTho. duhAiaM (dvidhAkRtam) he rUpa kase hote ? uttara) duhAiaM hA zabda kRpAdigaNAta yeta asalyAne (yA zabdAta R cA i jhAlA Ahe). (sUtra) AtkRzA-mRduka-mRdutve vA / / 127 / / (vRtti) eSu ArRta Ad vA bhvti| kAsA kisaa| mAukkaM muu| mAukkaM muttnnN| (anu.) kRzA, mRduka ANi mRdutva yA zabdAMta, Adi R cA A vikalpAne hoto. udA. kAsA..... mauttaNaM. (sUtra) itkRpAdau / / 128 / / (vRtti) kRpA ityAdiSu zabdeSu AderRta itvaM bhvti| kivaa| hiyyN| miTuM rase ev| anyatra mttuN| dittuN| ditttthii| sittuN| sitttthii| ginntthii| picchii| bhiuu| bhiNgo| bhiNgaaro| siNgaaro| siaalo| ghinnaa| ghusinnN| viddha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 83 kii| smiddhii| iddhii| giddhii| kiso| kisaannuu| kisraa| kicchN| tippN| kisio| nivo| kiccaa| kiii| dhiii| kivo| kivinno| kivaannN| vinycuo| vittN| vittii| hiaN| vaahittN| biNhio| visii| isii| viinnho| chihaa| si| ukkittuN| nisNso| kvacinna bhvti| riddhii| kRpaa| hRdy| mRsstt| dRsstt| dRsstti| sRsstt| sRsstti| gRsstti| pRthvii| bhRgu| bhuNg| bhNgaar| shRNgaar| shRgaal| ghRnnaa| ghusRnn| vRddhkvi| smRddhi| Rddhi| gRddhi / kRsh| kRshaanu| kRsraa| kRcchr| tRpt| kRssit| nRp| kRtyaa| kRti| dhRti| kRp| kRpnn| kRpaann| vRshcik| vRtt| vRtti| hRt| vyaahRt| bNhit| vRsii| Rssi| vitRssnn| spRhaa| skRt| utkRsstt| nRshNs| (anu.) kRpA, ityAdi zabdAMta, Adi R cA i hoto. udA. kivA, hiyayaM; miTuM :- hA zabda rasa-vAcaka asatAnAca (R cA i hoto); itaratra (mhaNaje tasA artha nasatAnA) maTTha (ase varNAntara hote); diTuM....nisaMso. kvacit (Adi R cA i) hota nAhI. udA. riddhI (Rddhi). (varIla zabdAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:) kRpA.....nRzaMsa. (sUtra) pRSThe vAnuttarapade / / 129 / / (vRtti) pRSThazabde anuttarapade Rta id bhavati vaa| piTTI ptttthii| pittttipritttthviaN| anuttarapada iti kim ? mhivttuN| (anu.) pRSTha hA zabda (samAsAta) uttara pada nasatAnA, (tyAtIla) R cA i vikalpAne hoto. udA. piTThI...TThaviaM. (pRSTha hA zabda samAsAta) uttara pada nasatAnA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa pRSTha zabda samAsAta uttara pada asalyAsa, kra cA i hota nAhI. udA.) mahivaTuM. (sUtra) masRNa-mRgAGka-mRtyu-zRGga-dhRSTe vA / / 130 // (anu.) eSu Rta id vA bhvti| masiNaM msnnN| miaMko myNko| miccu mccu| siMgaM sNgN| dhiTTho dhttttho| 1 pRSThaparisthApitam. 2 mahIpRSTham. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 prathamaH pAdaH (anu.) masRNa, mRgAMka, mRtyu, zRMga, ANi dhRSTa yA zabdAMta, R cA i vikalpAne hoto. udA. masiNaM.....dhaTTho. (sUtra) udRtvAdau / / 131 // (vRtti) Rtu ityAdiSu zabdeSu AderRta ud bhvti| uuu| praamuttttho| puttttho| puttttho| puhii| puttii| paauso| paauo| bhuii| phuddi| paahuddN| prhuo| nihuaN| niuaN| viu / sNvuaN| vuttNto| nivvuaN| nivvuii| buNdN| buNdaavnno| vuddddo| vuddddii| usho| munnaalN| ujjuu| jaamaauo| maauo| maauaa| bhaauo| piuo| puhuvii| Rtu| praamRsstt| spRsstt| prvRsstt| pRthivii| prvRtti| praavRss| praavRt| bhRti| prbhRti| praabhRt| prbhRt| nibhRt| nivRt| vivRt| sNvRt| vRttaant| nirvRt| nirvRti| vRnd| vRndaavn| vRddh| vRddhi| Rssbh| mRnnaal| Rju| jaamaatRk| maatRk| maatRkaa| bhraatRk| pitRk| pRthvii| ityaadi| (anu.) Rtu, ityAdi zabdAMta, Adi R cA u hoto. udA. uU....puhuvI. (yA zabdAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:-) Rtu.....pRthvI. (sUtra) nivRtta-vRndArake vA / / 132 / / (vRtti) anayorcAta ud vA bhvti| nivuttaM niattN| buMdArayA vNdaaryaa| (anu.) nivRtta ANi vRMdAraka yA dona zabdAMta, R cA u vikalpAne hoto. udA. nivuttaM...vaMdArayA. (sUtra) vRSabhe vA vA / / 133 / / (vRtti) vRSabhe Rto vena saha ud vaa| usaho vsho| (anu.) vRSabha yA zabdAta va saha R cA u vikalpAne hoto. udA. usaho, vasaho. (sUtra) gauNAntyasya / / 134 / / (vRtti) gauNazabdasya yo'tya Rt tasya ud bhvti| maaumnnddlN'| maauhrN| 1 kramAne:-mAtRmaMDala, mAtRgRha, pitRgRha, mAtRSvasA, pitRSvasA, pitRvana, pitRpati. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe piuhrN| maausiaa| piusiaa| piuvnnN| piuvii| (anu.) (samAsAmadhye) gauNa zabdAcA jo antya R, tyAcA u hoto. udA. mAumaMDalaM...piuvaI. (sUtra) mAturidvA / / 135 / / (vRtti) mAtRzabdasya gauNasya Rta id vA bhvti| mAi-haraM maau-hrN| kvcidgaunnsyaapi| maaiinnN| (anu.) (samAsAta) gauNa asaNAr2yA mAtR zabdAcyA R cA i vikalpAne hoto. udA. mAi...haraM. kvacit (mAtR hA zabda samAsAta) gauNa nasatAnAhI tyAtIla R cA i hoto. udA. mAINaM. (sUtra) udUdonmRSi / / 136 / / (vRtti) mRSAzabde Rta ut Ut occa bhvnti| musA mUsA mosaa| musAvAo mUsAvAo mosaavaao| (anu.) mRSA yA zabdAta, R ce u, U ANi o hotAta. udA. musA...mosAvAo. (sUtra) idutau vRSTa-vRSTi-pRthaG-mRdaGga-naplake / / 137 / / (vRtti) eSu Rta ikArokArau bhvtH| viTTho vuttttho| viTThI vuttttii| pihaM puhN| miiMgo muiNgo| nattio nttuo| (anu.) vRSTa, vRSTi, pRthak, mRdaGga ANi naptRka yA zabdAMta, R ce ikAra ANi ukAra hotAta. udA. viTTho.....nattuo. (sUtra) vA bRhaspatau / / 138 / / (vRtti) bRhaspatizabde Rta idutau vA bhvtH| bihapphaI buhpphii| pksse| bhpphii| (anu.) bRhaspati yA zabdAta, R ce i ANi u vikalpAne hotAta. udA. bihapphaI, buhapphaI. (vikalpa-) pakSI:- bahapphaI. 1 mAi zabdAce SaSThI a.va. 2 mRSA. 3 mRSAvAda. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 prathamaH pAdaH (sUtra) idedovRnte / / 139 / / (vRtti) vRntazabde Rta it et occa bhvnti| viSTaM veNTaM vonnttN| (anu.) vRnta yA zabdAta R ce i, e ANi o hotAta. udA. viNTaM....voNTaM. (sUtra) riH kevalasya / / 140 / / (vRtti) kevalasya vyaJjanenAsaMpRktasya Rto rirAdezo bhvti| riddhii| riccho| (anu.) vyaMjanAzI saMyukta nasalelyA kevaLa R cA ri asA Adeza hoto. udA. riddhI, riccho. (sUtra) RNarvRSabhavRSau vA / / 141 / / (vRtti) RNaRjuRSabhaRtuRSiSu Rto rirvA bhvti| riNaM annN| rijjU ujjuu| risaho usho| riU uuu| risI isii| (anu.) RNa, Rju, RSabha, Rtu ANi RSi yA zabdAMta R cA ri vikalpAne hoto. udA. riNaM.... isI. (sUtra) dRzaH kvip-TaksakaH / / 142 / / (vRtti) kvip Tak sak ityetadantasya dRzerdhAtorRto rirAdezo bhvti| sdRk| srivnnnno| sarirU vo| sribNdiinnN| sadRza: sriso| sadRkSaH sriccho| evm| eaariso| bhvaariso| jaariso| taariso| keriso| eriso| annaariso| amhaariso| tumhaariso| TaksaksAhacaryAt tyadAdyanyAdi (hema.5.1)- sUtravihita: kvibiha gRhyte| (anu.) kvip, Tak ANi sak he pratyaya jyAcyA antI Aheta azA dRz dhAtUcyA RcA ri asA Adeza hoto. udA:- sadRk (madhye):- sarivaNNo...baMdINaM; sadRzaH ...sariccho; yAcapramANe:- eAriso...tumhAriso. yethe Tak va 1 kramAne :-Rddhi, RkSa 2 kramAne :-sadRka-varNa, sadRk-rUpa, sadRk-bandinAm / 3 etAdRza, bhavAdRza, yAdRza, tAdRza, kIdRza, IdRza, anyAdRza, asmAdRza, yuSmAdRza. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe sak yAMcyA sAhacaryAmuLe, tyadAdyanyAdi yA sUtrAta sAMgitalelA kvip pratyaya yethe ghyAvayAcA Ahe. ( sUtra ) AdRte Dhi: / / 143 / / ( vRtti) AdRtazabde Rto DhirAdezo bhavati / ADhio / (anu.) AdRta yA zabdAta R cA Dhi asA Adeza hoto. udA. ADhio. 87 ( sUtra ) arirdRpte / / 144 / / (vRtti) dRptazabde RtorirAdezo bhavati / drio| daria - sIheNa / (anu.) dRpta yA zabdAta R cA ari asA Adeza hoto. udA. dario... sIheNa. ( sUtra ) lRta ili : klRpta-klRnne / / 145 / / ( vRtti) anayortRta ilirAdezo bhavati / kilittara - kusumovayAresu / dhArAkilinnavattaM / (anu.) klRpta ANi klRnna yA zabdAMta lR cA ili asA Adeza hoto. udA. kilitta... vattaM. ( sUtra ) eta idvA vedanA - capeTA - devara- kesare / / 146 / / ( vRtti) vedanAdiSu eta itvaM vA bhavati / viaNA veaNA / caviDA / viaDacaveDA - viNoA / diaro devaro / mahamahia - dasaNa - kisaraM / kesaraM / mahilA mahelA iti tu mahilAmahelAbhyAM zabdAbhyAM siddham / (anu.) vedanA ityAdi - vedanA, capeTA, devara ANi kesara zabdAMta e cA i vikalpAne hoto. udA. viaNA... kesaraM. ( hA niyama mahilA va mahelA yA varNAntarAMce bAbatIta lAgalelA Ahe kAya ? uttara - nAhI. ) mahilA va mahelA hI varNAntare mAtra mahilA ANi mahelA yA zabdAMpAsUnaca siddha jhAlelI Aheta. 1 dRptasiMhena 2 klRptakusumopacAreSu, dhaaraaklRnnptrm| 3 vikaTacapeTAvinodAH / 4 prasRta-dazana-kesaram. / sU. 4.78 nusAra mahamaha hA prasR yA dhAtUcA Adeza Ahe. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 prathamaH pAdaH (sUtra) UH stene vA / / 147 / / (vRtti) stene eta Ud vA bhvti| thUNo thenno| (anu.) stena yA zabdAta e cA U vikalpAne hoto. udA. thUNo, theNo. (sUtra) aita et / / 148 / / (vRtti) aikArasyAdau vartamAnasya etvaM bhvti| selaa| telokkN| eraavnno| kelaaso| vejo| keddhvo| vehvvN| (anu.) Adi asaNAr2yA aikArAcA e hoto. udA. selA....vehavvaM. (sUtra) itsaindhava-zanaizcare / / 149 / / (vRtti) etayoraita itvaM bhvti| sindhvN| snnicchro|| (anu.) saindhava ANi zanaizcara yA dona zabdAMta ai cA i hoto. udA. siMdhavaM, saNiccharo. (sUtra) sainye vA / / 150 / / (vRtti) sainyazabde aita id vA bhvti| sinnaM sennN| (anu.) sainya yA zabdAta ai cA i vikalpAne hoto. udA. sinnaM, sennaM. (sUtra) airdaityAdau ca / / 151 / / (vRtti) sainyazabde daitya ityevamAdiSu ca aita: ai ityAdezo bhvti| etvaapvaadH| sinnN| dicco| dinnN| aisari / bhirvo| vijvnno| divaN| viaaliiaN| vieso| vieho| vidbbho| vissaannro| kiavN| visaaho| visaalo| sirN| cittN| daity| dainy| aishvry| bhairv| vaijvn| daivt| vaitaaliiy| vaidesh| vaideh| vaidrbh| vaishvaanr| kaitv| vaishaakh| vaishaal| svair| caity| ityaadi| vizleSe na bhvti| caityam ceiaN| aarsse| caityvndnm| cii-vndnnN| 1 kramAne :- zailA:, trailokyam, airAvata:, kailAsaH, vaidyaH, kaiTabhaH, vaidhavyam. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe (anu.) sainya yA zabdAta taseca daitya ityAdi prakAracyA zabdAMta ai cA ai asA Adeza hoto. (Adi aikArAcA) e hoto (sU.1.14). yA niyamAcA (prastuta niyama) apavAda Ahe. udA. sainnaM ; daicco...caittaM. (yAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:-) (sainy|) daitya...caitya, ityAdi. (saMyukta vyaMjanAtIla avayavAMcA svarabhaktIne) vizleSa jhAlA asatAnA, (ai cA ai) hota nAhI. udA. caityam ceiaM. ArSa prAkRtAta:- caityavandanam (ce) cI-vaMdaNaM (ase varNAntara hote). (sUtra) vairAdau vA / / 152 / / (vRtti) vairAdiSu aita: airAdezo vA bhvti| varaM verN| kailAso kelaaso| kaharavaM kervN| vaisavaNo vesvnno| vaisaMpAyaNo vesNpaaynno| vaiAlio veaalio| vaisiaM vesiaN| caitto cetto| vair| kailaas| kairv| vaishrvnn| vaishmpaayn| vaitaalik| vaishik| caitr| ityaadi| (anu.) vaira ityAdi zabdAMta ai cA ai asA Adeza vikalpAne hoto. udA. vaharaM...cetto. (yA zabdAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:-) vaira...caitra, ityAdi. (sUtra) ecca daive / / 153 / / (vRtti) daivazabde aita et aizcAdezo bhvti| devvaM daivvaM divN| (anu.) daiva yA zabdAta ai cA e ANi ai asA Adeza hoto. udA. devvaM...daivaM. (sUtra) uccairnIcaisyaiaH / / 154 / / (vRtti) anayoraitaH aa ityAdezo bhvti| uccaN| niicaN| uccanIcAbhyAM ke siddham ? uccairnIcaisostu rUpAntaranivRttyarthaM vcnm| (anu.) uccaiH ANi nIcaiH yA dona zabdAMta, ai cA aa asA Adeza hoto. udA. uccaaM, nIcaaM. (maga) ucca ANi nIca yA zabdAMpAsUna koNatI (varNAntare) hotAta? tathApi uccaiH ANi nIcaiH yA zabdAMcI anya rUpe hota nAhIta, he sAMgaNyAsAThI (ithale) vidhAna Ahe. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 prathamaH pAdaH (sUtra) Iddhairye / / 155 / / (vRtti) dhairyazabde aita Id bhvti| dhIraM hara visaao| (anu.) dhairya yA zabdAta, ai cA I hoto. udA. dhIraM...visAo. (sUtra) otodvAnyonya-prakoSThAtodya-zirovedanA-manohara-saroruhe ktozca vaH / / 156 // (vRtti) eSu o to'tvaM vA bhavati tatsaMniyoge ca yathAsambhavaM kkaartkaaryorvaadeshH| annannaM annunnN| pavaTTho puttttho| AvajaM aaujjN| siraviaNA siroviannaa| maNaharaM mnnohrN| sararuhaM sroruhN| (anu.) anyonya, prakoSTha, Atodya, zirovedanA, manohara ANi saroruha yA zabdAMta o cA a vikalpAne hoto ANi tyAcyA sAMnidhyAmuLe zakya asela tethe kakAra ANi takAra yAMnA 'va' asA Adeza hoto. udA. annannaM.....saroruhaM. (sUtra) UtsocchvAse / / 157 / / (vRtti) socchvAsazabde ota Ud bhvti| socchvAsa: suusaaso| (anu.) socchvAsa yA zabdAta o cA U hoto. udA. socchvAsaH sUsAso. (sUtra) gavyau-Aa: / / 158 / / (vRtti) gozabde ota: au Aa ityAdezau bhvtH| guo| guaa| gaao| harassa esA gaaii| (anu.) go yA zabdAta o ce au ANi Aa ase Adeza hotAta. udA. gauo....gAI. 1 dhairyaM harati vissaadH| 2 harasya eSA gauH| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe (sUtra) auta ot / / 159 / / (vRtti) aukArasyAderod bhvti| kaumudI komuii| yauvanam jovvnnN| kaustubha: kotthuho| kauzAmbI kosNbii| krauJca: koNco| kauzikaH kosio| (anu.) Adi (asaNAr2yA) aukArAcA o hoto. udA. kaumudI.....kosio. (sUtra) utsaundaryAdau / / 160 / / (vRtti) saundaryAdiSu zabdeSu auta ud bhvti| suMderaM suNdriaN| muNjaaynno| sunnddo| suddhoannii| duvaario| sugNdhttnnN| pulomii| suvnnnnio| saundry| maujaayn| shaunndd| shauddhodni| dauvaarik| saugndhy| paulomii| sauvrnnik| (anu.) saundarya ityAdi zabdAMta au cA u hoto. udA. suMderaM.....suvaNNio. (yAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:-) saundarya.....sauvarNika. (sUtra) kaukSeyake vA / / 161 / / (vRtti) kaukSeyakazabde auta ud vA bhvti| kuccheayN| koccheayN| (anu.) kaukSeyaka yA zabdAta au cA u vikalpAne hoto. udA. kuccheayaM, koccheayaM. (sUtra) au: paurAdau ca / / 162 / / (vRtti) kaukSeyake paurAdiSu ca auta aurAdezo bhvti| kuccheayN| paurH| puro| pur-jnno| kaurava: kurvo| kauzalaM kuslN| pauruSaM purisN| saudhaM suhN| gauDaH guddo| mauli: mulii| maunaM munnN| saurAH suraa| kaulA: kulaa| (anu.) kaukSeyaka yA zabdAta taseca paura ityAdi zabdAMta au cA au asA Adeza hoto. udA. kauccheayaM; paura.....kaulA. 1 paurajana Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 ( sUtra ) Acca gaurave / / 163 / / (vRtti) gauravazabde auta Atvam auzca bhavati / gAravaM gauravaM / (anu.) gaurava yA zabdAta au ce A ANi au hotAta. udA. gAravaM, gauravaM. ( sUtra ) nAvyAva: / / 164 / / ( vRtti) nauzabde auta AvAdezo bhavati / nAvA / (anu.) nau yA zabdAta au cA Ava asA Adeza hoto. udA. nAvA. prathamaH pAdaH ( sUtra ) etrayodazAdau svarasya sasvaravyaJjanena / / 165 / / (vRtti) trayodaza ityevaMprakAreSu saMkhyAzabdeSu AdeH svarasya pareNa sasvareNa vyaJjanena saha ed bhvti| terahaH / teviisaa| tetIsA / - sahita (anu.) trayodaza ityAdi prakAracyA saMkhyA ( - vAcaka) zabdAMta puDhIla svara - vyaMjanAsaha Adi svarAcA e hoto. udA. teraha.... tetIsA. (sUtra) sthaviravicakilAyaskAre / / 166 / / (vRtti) eSu AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha ed bhvti| thero / veillaM / muddhaviailla - pasUNapuMjA ityapi dRzyate / ekkAro / (anu.) sthavira, vicakila ANi ayaskAra yA zabdAMta puDhIla svarasahita vyaMjanAsaha Adi svarAcA e hoto. udA. thero, veillaM; mudhdaviailla-pasUNapuMjA (yA zabdasamUhAta e na hotA jhAlele viailla) ase suddhA (varNAntara) disUna yete; ekkAro... ( sUtra ) vA kadale / / 167 / / ( vRtti) kadalazabde AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha ed vA bhavati / kelaM kayalaM / kelI 3 kayalI / 1 kramAne : trayodaza, trayoviMzatiH, trayastriMzat / 2 mugdhvickilprsuunpunyjaaH| 3 kdlii| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 93 (anu.) kadala yA zabdAta puDhIla svarasahita vyaMjanAsaha Adi svarAcA e vikalpAne hoto. udA. kelaM.....kayalI. (sUtra) veta: karNikAre / / 168 / / (vRtti) karNikAre ita: sasvaravyaJjanena saha ed vA bhvti| kaNNero knnnniaaro| (anu.) karNikAra yA zabdAta (rNi madhIla) i cA (puDhIla) svarasahita vyaMjanAsaha vikalpAne e hoto. udA.- kaNNero, kaNNiAro. (sUtra) ayau vait / / 169 / / (vRtti) ayizabde AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha aid vA bhvti| ai biihemi| ai ummttie| vacanAdaikArasyApi prAkRte pryogH| (anu.) ayi yA zabdAta puDhIla svarasahita vyaMjanAsaha Adi svarAcA ai vikalpAne hoto. udA. ai....mmattie. (ai hoto ase) vacana asalyAne prAkRtAta aikArAcA suddhA prayoga (kadhI kadhI ADhaLato ase jANAve). (sUtra) otpUtara-badara-navamAlikA-navaphalikA-pUgaphale / / 170 / / (vRtti) pUtarAdiSu AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha od bhvti| poro| boraM borii| nomaaliaa| nohliaa| popphalaM popphlii| (anu.) pUtara ityAdi - pUtara, badara, navamAlikA, navaphalikA, pUgaphala zabdAMta puDhIla svarasahita vyaMjanAsaha Adi svarAcA o hoto. udA. poro....popphalI. (sUtra) na vA mayUkha-lavaNa-caturguNa-caturtha-caturdaza-caturvAra sukumAra-kutUhalodUkhalolUkhale / / 171 / / 1 bhI dhAtUcA Adeza (suu.4.53)| 3 bdrii| 2 unmttike| 4 puugphl| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 prathamaH pAdaH (vRtti) mayUkhAdiSu AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha od vA bhavati / moho muuho| lonnN| ia' lavaNuggamA / cogguNo caugguNo / cottho cauttho / cotthI' cautthI / coddaha cauddaha / codasI cauddasI / covvAro cuvvaaro| somAlo sukumaalo| kohalaM kouhllN| taha4 manne kohlie| ohalo uUhalo / okkhalaM ulUhalaM / moro maUro iti tu moramayUrazabdAbhyAM siddham / (anu.) mayUkha ityAdi- mayUkha, lavaNa, caturguNa, caturtha, caturdaza, caturvAra, sukumAra, kutUhala, udUkhala, ulUkhala zabdAMta puDhIla svarasahita vyaMjanAsaha Adi svarAcA o vikalpAne hoto. udA. moho...ulUhalaM. (yAca niyamAnusAra mayUra zabdApAsUna moro va maUro hI rUpe hotAta kAya ? uttara- nAhI. tara) moro va maUro hI rUpe mora ANi mayUra yA zabdAMpAsUna siddha jhAlelI Aheta. ( sUtra ) avApote / / 172 / / (vRtti) avApayorupasargayoruta iti vikalpArthanipAte ca AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha od vA bhavati / ava / oarai' avayara / oAso avyaaso| apa / osarai 6 avasarai / osAriaM avasAriaM / ut| ovaNaM / o ghaNo / ua' vaNaM / ua ghaNo / kvacinna bhavati / avagayaM / avasaddo / ua ravI / (anu.) ava ANi apa yA upasargAMta taseca vikalpa artha asaNAr2yA uta yA avyayAta puDhIla svarasahita vyaMjanAsaha Adi svarAcA o vikalpAne hoto| udA. ava... ravI. 1 iti lavaNa - udgamAH / 3 caturdazI / 5 kramAne :- avatarati, avakAza 7 uta vnm| uta ghanaH / 2 caturthI / 4 tathA manye kutUhalike / 6 kramAne :- apasarati, apsaarit| 8 kramAne apagata, apazabda; uta raviH / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe (sUtra) Uccope / / 173 / / (vRtti) upazabde AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha Ut occAdezau vA bhvtH| Uhasi ohasi uvhsi| UjjhAo ojjhAo uvjjhaao| UAso oAso uvvaaso| (anu.) upa yA zabdAta puDhIla svarasahita vyaMjanAsaha Adi svarAce U ANi o ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. uuhsiaN.....uvvaaso| (sUtra) umo niSaNNe / / 174 / / (vRtti) niSaNNazabde AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha uma Adezo vA bhvti| NumaNNo nnisnnnno| (anu.) niSaNNa yA zabdAta puDhIla svarasahita vyaMjanAsaha Adi svarAcA uma asA __ Adeza vikalpAne hoto. udA. NumaNNo, NisaNNo. (sUtra) prAvaraNe aGgvAU / / 175 / / (vRtti) prAvaraNazabde AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha agu Au ityetAvAdezau vA bhvtH| pariNaM pAUraNaM paavrnnN| (anu.) prAvaraNa yA zabdAta puDhIla svarasahita vyaMjanAsaha Adi svarAce aMgu ANi Au ase he (dona) Adeza vikalpAne hotAta. udA. paMguraNaM.....pAvaraNaM. (sUtra) svarAdasaMyuktasyAnAdeH / / 176 / / (vRtti) adhikaaro'ym| yadita UrdhvamanukramiSyAmaH tatsvarAtparasyA saMyuktasyAnAderbhavatIti veditvym| (anu.) (yA sUtrAtIla zabdasamUha) hA adhikAra Ahe. yApuDhe AmhI je anukramAne sAMgU te svarAcyA puDhIla asaMyukta (ANi) anAdi (azA) varNAce bAbatIta hote ase jANAvayAce Ahe. 1 kramAne:- upahasita, upAdhyAya, upvaas| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 prathamaH pAdaH (sUtra) ka-ga-ca-ja-ta-da-pa-ya-vAM prAyo luk / / 177 / / (vRtti) svarAtpareSAmanAdibhUtAnAmasaMyuktAnAM kagacajatadapayavAnAM prAyo lug bhvti| k| titthyro| loo| syddhN| g| no| nyrN| myNko| c| sii|3 kyggho| j| ryyN| pyaavii| go| t| viaannN| rsaaylN| jii| d| gyaa| mynno| p| riuu| suuriso| y| dyaaluu| nynnN| vioo| v| lAyaNNaM / viuho| vlyaannlo| prAyograhaNAtkvacinna bhvti| sukusumN10| pyaagjlN| sugo| agruu| scaavN| vijnnN| sutaarN| viduro| spaavN| smvaao| devo| daannvo| svraadityev| sNkro11| sNgmo| nkkNcro| dhnnNjo| visNtvo| purNdro| sNvuddo| sNvro| asNyuktsyetyev| akko12| vggo| acco| vjN| dhutto| uddaamo| vippo| kjN| savvaM / kccitsNyuktsyaapi| naktaMcaraH nkkNcro| anaaderityev| kaalo13| gNdho| coro| jaaro| truu| dvo| paavN| vnnnno| yakArasya tu jatvam Adau vkssyte| samAse tu vAkyavibhaktyapekSayA bhinnapadatvamapi vivkssyte| tena tatra yathAdarzanamubhayamapi bhvti| suhakaro14 suhyro| Agamio aaymio| jalacaro jlyro| bahutaro bhuaro| suhado suho| ityaadi| kvcidaaderpi| sa punH| sa unn| sa ca so a| cihna indhN| kcaciccasya jH| pizAcI pisaajii|| ekatvam egttN| ekaH ego| amukaH amugo| asukaH 1 tIrthakara, loka, zakaTa 2 naga, nagara, mRgAMka 3 zacI, kacagraha 4 rajata, prajApati, gaja 5 vitAna, rasAtala, yati 6 gadA, madana 7 ripu, supuruSa 8 dayAlu, nayana, viyoga 9 lAvaNya, vibudha, vaDavAnala 10 sukusuma, prayAgajala, sugata, aguru, sacApa, vijana/vyajana, sutAra, vidura, sapApa, samavAya, deva, dAnava 11 zaMkara/saMkara, saMgama, naktaMcara, dhanaMjaya, viSaMtapa, puraMdara, saMvRta, saMvara 12 arka, varga, arca/aW, vajra/varNya, dhUrta, uddAma, vipra, kArya, sarva. 13 kAla, gandha, caura, jAra, taru, dava, pApa, varNa 14 kramAne:- sukhakara (zubhakara), Agamika, jalacara, bahutara, sukhada (zubhada) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 97 asugo| zrAvakaH saavgo| AkAra: aagaaro| tIrthakaraH titthgro| AkarSaH aagriso| logassujoagarA ityAdiSu tu vyatyayazca (4.447) ityeva kasya gtvm| ArSe anyadapi dRshyte| AkuJcanaM aaunnttnnN| atra casya tttvm| (anu.) svarApuDhIla anAdi asaNAre ANi asaMyukta azA k g c j t d p y v yAM (vyaMjanAM) cA prAyaH lopa hoto. udA. k (cA lopa) :titthayaro....sayaDhaM. g (cA lopa) :- nao....mayaMko. c (cA lopa) :- saI...ggaho. j (cA lopa) :- rayayaM...gao. t (cA lopa) :viANaM...jaI. d (cA lopa) :- gayA, mayaNo. p (cA lopa) :- riU, suurio. y (cA lopa) :- dayAlU...vioo. v (cA lopa) :lAyaNNaM...yANalo. prAyaH (lopa hoto) asA nirdeza asalyAmuLe kvacit (k g, ityAdIMcA lopa) hota nAhI. udA. sukusumaM...dANavo. svarApuDheca (asaNAr2yA k g, ityAdIMcA lopa hoto. tyAmuLe mAge anusvAra asalyAsa asA lopa hota nAhI. udA.) saMkaro...saMvaro. (k g ityAdi) asaMyukta asatAnAca (tyAMcA lopa hoto; te saMyukta asalyAsa, tyAMcA lopa hota nAhI. udA.) akko...savvaM. kvacit saMyukta asaNAr2yA (k ityAdIMcA lopa hoto. udA.) naktaMcaraH nakkaMcaro. anAdi asaNAr2yAca (k g ityAdIMcA lopa hoto; te Adi asatIla tara tyAMcA lopa hota nAhI. udA.) kAlo...vaNNo. yakAra Adi asatAnA tyAcA ja hoto, he puDhe (sU.1.245 madhye) sAMgitale jAIla. samAsAta mAtra vAkyavibhakti apekSene (dusare pada he) bhinna pada Ahe, azI vivakSA asU zakate. tyAmuLe tyA ThikANI jase (vAGmayAta) ADhaLate tyApramANe donhIhI (mhaNaje samAsAtIla dusar2yA padAce Adi vyaMjana he kadhI Adi tara kadhI anAdi mAnUna varNAntara) hote. udA. suhakaro...suhao, ityAdI. kvacit (c, p ityAdi) Adi asatAnAhI (tyAMcA lopa hoto. udA.) sa punaH...indhaM. kvacit c cA j hoto. udA. pizAcI pisAjI. 1 lokasya udyotkraaH| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 prathamaH pAdaH ekatvam egattaM...jjoagarA ityAdi zabdAMta mAtra 'vyatyayazca' (yA sUtrA) nusAra k cA g hoto. ArSa prAkRtAta (ANakhIca) vegaLe ase (varNAntara) suddhA ADhaLate. udA. AkuJcanaM AuNTaNaM. yethe c cA T jhAlA Ahe. (sUtra) yamunA-cAmuNDA-kAmukAtimuktake mo'nunAsikazca / / 178 / / (vRtti) eSu masya lug bhavati luki ca sati masya sthAne anunAsiko bhvti| juNnnaa| caauNnnddaa| kaauNo| anniuNtyN| kvacinna bhvti| aimuMtayaM aimuttyN| (anu.) yamunA, cAmuNDA, kAmuka, atimuktaka yA zabdAMta m cA lopa hoto, ANi lopa jhAlyAvara m cyA sthAnI anunAsika yete. udA. jau~NA...aNiu~tayaM. kvacit (m cA lopa) hota nAhI. udA. aimuMtayaM, aimuttayaM. (sUtra) nAvAtpaH / / 179 / / (vRtti) avarNAtparasyAnAdeH pasya lug na bhvti| savaho / saavo| anaaderityev| pruttttho| (anu.) avarNAcyA puDhe asaNAr2yA anAdi p cA lopa hota nAhI. udA. savaho, sAvo. (p ) anAdi asatAnAca ase hote; (p Adi asela tara to tasAca rahAto. udA. ) parauTTho. (sUtra) avarNo yazrutiH / / 180 / / (vRtti) kagacajetyAdinA (1.177) luki sati zeSa: avarNa: avarNAtparo lghuprytntrykaarshrutirbhvti| titthyro| syddhN| nyrN| myNko| kyggho| kaaymnnii| ryyN| pyaavii| rsaaylN| paayaalN| mynno| 1 zapatha, zApa 2 parapuSTa 3 kAcamaNi 4 pAtAla Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe gyaa| nynnN| dyaaluu| laaynnnnN| avarNa iti kim ? sunno| punno| prN| raaiivN| niho| nino| vaauu| kii| avrnnaadityev| loass| dearo| kcacid bhvti| piyi3| (anu.) kagacaja' ityAdi sUtrAne (k g, ityAdIMcA) lopa jhAlA asatA, uralelA a-varNa hA a-varNAcyA puDhe asalyAsa laghu prayatnAne uccAralelyA ya pramANe (tyA avarNAcI) zruti hote (mhaNaje laghu prayatnAne uccAralelyA ya pramANe to avarNa aikU yeto). udA. titthayaro...lAyaNNaM. avarNa ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa k ga, ityAdIMcyA lopAnaMtara uralelA avarNa nasela tara tyAcI yazruti hota nAhI. udA.) sauNo...kaI. avarNApuDhe asatAnAca (zeSa avarNAcI yazruti hote. mAge avarNa nasalyAsa prAyaH yazruti hota nAhI. udA.) loassa, dearo. kvacit (mAge avarNa nasatAnAhI zeSa avarNAcI yazruti hote. udA.) piyi| (sUtra) kubja-karpara-kIle kaH khopuSpe / / 181 / / (vRtti) eSu kasya kho bhavati puSpaM cet kubjAbhidheyaM na bhvti| khujo| khpprN| khiilo| apuSpa iti kim| baMdheuM kujjypsuunn| aarsse'nytraapi| kaasitN| khaasi| ksitN| khsi| (anu.) kubja, karpara, kIla yA zabdAMta ka cA kha hoto; kubja yA nAvAce phUla asA artha asela tara kubja zabdAta (ka cA kha) hota nAhI. udA. khujo...khIlao. (kubja zabdAcA artha) phUla nasatAnA (ka cA kha hoto) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa kubja zabdAcA artha tyA nAvAce phUla asA asatAnA ka cA kha hota nAhI. udA. ) baMdheuM... pasUNaM. ArSa prAkRtAta itaratrahI (= itara kAhI zabdAMtahI) (ka cA kha hoto. udA. ) kAsitaM...khasiaM. 1 kramAne:- zakuni (zakuna), praguNa, pracura, rAjIva, nihata, ninata (ni+nata), vAyu, kavi (kpi)| 2 loksy| devrH| 3 pibti| 4 baddhvA kubjkprsuunm| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 prathamaH pAdaH (sUtra) marakata-madakale ga: kanduke tvAdeH / / 182 / / (vRtti) anayo: kasya go bhavati kanduke tvAdyasya ksy| mrgyN| myglo| geNdu| (anu.) marakata ANi madakala yA dona zabdAMta ka cA ga hoto; paNa kaMduka zabdAta ___ mAtra Adya ka cA (ga hoto). udA. maragayaM... genduaM. (sUtra) kirAte caH / / 183 / / (vRtti) kirAte kasya co bhvti| cilaao| pulinda evAyaM vidhiH| kAmarUpiNi tu nessyte| namimo hr-kiraayN| (anu.) kirAta yA zabdAta ka cA ca hoto. udA. cilAo. (kirAta zabdAcA artha kirAta mhaNaje) puliMda (=eka vanya jAti) asA asatAnAca (ka cA ca hoto) hA niyama lAgU paDato. paraMtu (kirAta zabdAcA artha jara kirAtAcA) veSa dhAraNa karaNArA (kirAta asA asela, tara yA niyamAcI pravRtti) icchilI jAta nAhI. udA. namimo...kirAyaM. (sUtra) zIkare bhahau vA / / 184 / / (vRtti) zIkare kasya bhahau vA bhvtH| sIbharo siihro| pakSe siiaro| (anu.) zIkara yA zabdAta ka ce bha ANi ha vikalpAne hotAta. udA. sIbharo, sIharo. (vikalpa-) pakSI :- sIaro. (sUtra) candrikAyAM maH / / 185 / / (vRtti) candrikAzabde kasya mo bhvti| cNdimaa| (anu.) candrikA yA zabdAta ka cA ma hoto. udA. caMdimA. (sUtra) nikaSa-sphaTika-cikure haH / / 186 / / (vRtti) eSu kasya ho bhvti| nihso| phliho| cihuro| cihurazabdaH saMskRte'pi iti durgH| 1 namAmaH hrkiraatm| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 101 (anu.) nikaSa, sphaTika ANi cikura yA zabdAMta ka cA ha hoto. udA. nihaso...cihuro. cihura (asA) zabda saMskRta bhASetasuddhA Ahe ase durga mhaNato. (sUtra) kha-gha -tha-dha-bhAm / / 187 / / (vRtti) svarAtpareSAmasaMyuktAnAmanAdibhUtAnAM khaghathadhabha ityeteSAM varNAnAM prAyo ho bhvti| kh| sAhA / muhaM / mehalA / lihai / gha / meho| jhnnN| maaho| laahi| th|3 naaho| aavsho| mihuNaM / kahai / dh| sAhU / vaaho| bhiro| baahi| ind-hnnuu| bh| shaa'| shaavo| nhN| thaNaharo / sohai / svarAdityeva / saMkho / saMgho / kaMthA / bNdho| khaMbho / asNyuktsyetyev| akkhar3a / agghai / ktthi| siddho| bNdhi| lbbhi| anAderityeva / gajjante' khe mehA / gacchai ghaNo / prAya ityeva / srisv-khlo| palaya - ghaNo / athiro / jiNa-dhammo / paNaTThabhao / nabhaM / (anu.) svarApuDhe asaNAr2yA, asaMyukta, anAdi asaNAr2yA azA kh, gh, th, dh, ANi bh yA varNAMcA prAya: h hoto. udA. kha (cA ha) :- sAhA ... .. lihai. gha (cA ha):- meho...lAhai. tha (cA ha):- nAho... kahai. dha ( cA ha) : 1 kramAne :- zAkhA, mukha, mekhalA, likhati. 2 kramAne :- megha, jaghana, mAgha, zlAghate kramAne ::- nAtha, Avasatha, mithuna, kathayati 3 4 kramAne:- sAdhu, vyAdha, badhira, bAdhate, indradhanus. 5 kramAne :- sabhA, svabhAva, nabhas, stanabhara, zobhate. 6 kramAne zaMkha, saMgha, kaMthA, baMdha, staM (skaM) bha. 7 kramAneH-AkhyAti, rAjate (4.100 nusAra rAj cA Adeza aggha Ahe), kathyate (kvacit - sU.2.174 pahA), siddhaka, badhnAti, labhyate. 8 garjanti khe meghAH / gacchati ghanaH / 9 sarSapakhala, pralayaghana, asthira, jinadharma, praNaSTabhaya, nabhas. : Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 - sAhU...iMdahaNU. bha (cA ha): sahA...sohai. svarApuDhe asatAnAca (kha, gha,) ityAdIMcA ha hoto; mAge anusvAra asalyAsa asA ha hota nAhI. udA.) saMkho...khaMbho. asaMyukta asatAnAca (kha, gha,ityAdIMcA ha hoto; te saMyukta asalyAsa, asA ha hota nAhI. udA. ) akkhara...labbhai. anAdi asatAnAca (kha, gha ityAdIMcA ha hoto; te Adi asalyAsa, asA ha hota nAhI. udA.) gajjaMte... ghaNo, (kha, gha ityAdi varNAMcA ha) prAyaH hoto (kadhI kadhI asA ha hota nAhI. udA.) sarisava...nabhaM. ( sUtra ) pRthaki dho vA / / 188 / / (vRtti) pRthakzabde thasya dho vA bhavati / pidhaM pudhaM / pihaM puhaM / (anu.) pRthak yA zabdAta tha cA dha vikalpAne hoto. udA. pidhaM...puhaM. ( sUtra ) zRGkhale khaH kaH / / 189 / / ( vRtti) zRGkhale khasya ko bhavati / saMkalaM / (anu.) zRMkhala yA zabdAta kha cA ka hoto. udA. saMkalaM. prathamaH pAdaH ( sUtra ) punnAga - bhAginyoga maH / / 990 / / ( vRtti) anayorgasya mo bhavati / punnAmAi~ vasaMte / bhAmiNI / (anu.) punnAga va bhAginI yA zabdAMta ga cA ma hoto. udA. punnAmAi~... bhAmiNI. ( sUtra ) chAge laH / / 191 // ( vRtti) chAge gasya lo bhavati / chAlo chAlI 2 / (anu.) chAga yA zabdAta ga cA la hoto. udA. chAlo, chAlI. ( sUtra ) Utve durbhaga - subhage vaH / / 192 / / (vRtti) anayorUtve gasya vo bhavati / dUhavo / sUhavo / Utva iti kim ? duho| suho| 1 punnAgAni vsnti| 2 chAga Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 103 (anu.) durbhaga ANi subhaga yA dona zabdAMta (Adi ukArA cA) U jhAlA asatAnA ga cA va hoto. udA. dUhavo, sUhavo. U jhAlA asatA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa yA zabdAMta jara u cA U jhAlA nasela tara ga cA va hota nAhI. udA.) duhao, suhao. (sUtra) khacita-pizAcayozca: sallau vA / / 193 / / (vRtti) anayozcasya yathAsaMkhyaM sa la ityAdezau vA bhvtH| khasio khio| pisallo pisaao| (anu.) khacita ANi pizAca yA dona zabdAMta ca ce anukrame sa ANi lla ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. khasio...pisAo. (sUtra) jaTile jo jho vA / / 194 / / (vRtti) jaTile jasya jho vA bhvti| jhaDilo jddilo| (anu.) jaTila yA zabdAta ja cA jha vikalpAne hoto. udA. jhaDilo, jaDilo. (sUtra) To DaH / / 195 / / (vRtti) svarAtparasyAsaMyuktasyAnAdeSTasya Do bhvti| naDo / bhddo| ghddo| ghddi| svraadityev| ghNttaa| asNyuktsyetyev| khttttaa| anaaderityev| ttkko| kvacinna bhvti| aTati atti| (anu.) svarApuDhe asaNAr2yA, asaMyukta, anAdi azA Ta cA Da hoto. udA. naDo...ghaDai. svarApuDhe asatAnAca (Ta cA Da hoto; mAge anusvAra asalyAsa, ase varNAntara hota nAhI. udA.) ghaMTA. asaMyukta asatAnAca (Ta cA Da hoto; saMyukta asalyAsa hota nAhI. udA.) khaTTA. anAdi asatAnAca (Ta cA Da hoto; Ta Adi asalyAsa, tyAcA Da hota nAhI. udA.) Takko. kvacit (Ta cA Da) hota nAhI. udA. aTati aTai. 1 naTa, bhaTa, ghaTa, ghaTati. 2 khaTvA 3 3 Takka Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ( sUtra ) saTA - zakaTa - kaiTabhe DhaH / / 196 / / ( vRtti) eSu Tasya Dho bhavati / saDhA / sayaDho / keddhvo| (anu.) saTA, zakaTa ANi kaiTabha yA zabdAMta Ta cA Dha hoto. udA. saDhA... keDhavo. ( sUtra ) sphaTike laH / / 197 / / (vRtti) sphaTike Tasya lo bhvti| phliho| (anu.) sphaTika yA zabdAta Ta cA la hoto. prathamaH pAdaH udA. phaliho. ( sUtra ) capeTA - pATau vA / / 198 / / (vRtti) capeTAzabde Nyante ca paTidhAtau Tasya lo vA bhavati / cavilA caviDA / phAr3a phADe / (anu.) capeTA yA zabdAta ANi prayojaka pratyayAnta paT dhAtUmadhye Ta cAla vikalpAne hoto. udA. cavilA...phADei. ( sUtra ) Tho DhaH / / 199 / / ( vRtti) svarAtparasyAsaMyuktasyAnAdeSThasya Dho bhavati / maDho / saDho / kamaDho / kuddhaaro| pddhi| svraadityev| vekuNttho'| asNyuktsyetyev| ciTThai / anaaderityev| hiae ThAi / (anu.) svarApuDhe asaNAr2yA, asaMyukta, anAdi azA Tha cA Dha hoto. udA. maDho...paDhai. svarApuDhe asatAnAca (Tha cA Dha hoto; mAge anusvAra asalyAsa Tha cA Dha hota nAhI. udA.) vekuMTho. asaMyukta asatAnAca (Tha cA Dha hoto; saMyukta asalyAsa hota nAhI. udA.) ciTThai. anAdi asatAnAca (Tha cA Dha hoto; Adi asalyAsa hota nAhI. udA.) hiae ThAi / 1 kramAne :- maTha, zaTha, kamaTha, kuThAra, paThati. 2 vaikuNTha 3 tiSThati 4 hRdaye tisstthti| hemacaMdrAcyA mate, ciTTha ANi ThA he sthA dhAtUce Adeza Aheta (4.16). Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 105 (sUtra) aMkoThe llaH / / 200 / / (vRtti) aGkoThe Thasya dvirukto lo bhvti| aNkoll-tell-tuppN| (anu.) aMkoTha yA zabdAta Tha cA dvitvayukta la (=lla) hoto. udA. aMkollatellatuppaM. (sUtra) piThare ho vA razca DaH / / 201 // (vRtti) piThare Thasya ho vA bhavati tatsaMniyoge ca rasya Do bhvti| pihaDo, piDharo. (anu.) piThara yA zabdAta Tha cA ha vikalpAne hoto ANi tyAcyA sAMnidhyAmuLe r cA D hoto. udA. pihaDo, piDharo. (sUtra) Do la: / / 202 / / (vRtti) svarAtparasyAsaMyuktasyAnAderDasya prAyo lo bhvti| vaDavAmukhaM vlyaamuhN| grulo| tlaayN| kiili| svraadityev| moNddN3| koNdd| asNyuktsyetyev| khggo| anaaderityev| ramai5 ddimbho| prAyograhaNAt kvacid viklpH| valisaM6 vddisN| dAlimaM daaddimN| gulo guddo| NAlI nnaaddii| NalaM nnddN| Amalo aavelo| kvacinna bhvtyev| nibiddN| guddo| piiddiaN| niiddN| udduu| tddii| (anu.) svarApuDhe asaNAr2yA, asaMyukta, anAdi azA Da cA prAya: la hoto. udA. vaDavAmukhaM... kIlai. svarApuDhe asatAnAca (Da cA la hoto; mAge anusvAra asalyAsa hota nAhI. udA.) moDa, koMDa. asaMyukta asatAnAca (Da cA la hoto; saMyukta asalyAsa hota nAhI. udA.) khaggo. anAdi asatAnAca (Da cA la hoto; Adi asalyAsa hota nAhI. udA.) ramai DiMbho. prAyaH asA nirdeza asalyAmuLe kvacit vikalpAne (Da cA la hoto. udA.) valisaM...AveDo. kvacit (Da cA la) hotaca nAhI. udA. nibiDaM...taDI. 4 khaDga 1 aNkotth-tail-ghRtm| 2 garuDa, taDAga, krIDati 3 muNDa, kuNDa 5 ramate ddimbhH| 6 baDiza, dADima, guDa, nADI, naDa, ApIDa. 7 nibiDa, gauDa, pIDita, nIDa, uDu, taTI. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 prathamaH pAdaH (sUtra) veNau No vA / / 203 / / (vRtti) veNau Nasya lo vA bhvti| velU vennuu| (anu.) veNu yA zabdAta Na cA la vikalpAne hoto. udA. velU, veNU. (sUtra) tucche tazcachau vA / / 204 / / (vRtti) tucchazabde tasya ca cha ityAdezau vA bhvtH| cucchaM chucchaM tucchN| (anu.) tuccha yA zabdAta ta ce ca ANi cha ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. cucchaM...tucchaM. (sUtra) tagara-trasara-tUvare TaH / / 205 / / (vRtti) eSu tasya To bhvti| ttgro| ttsro| ttuuvro| (anu.) tagara, trasara ANi tUvara yA zabdAMta ta cA Ta hoto. udA. Tagaro....TUvaro. (sUtra) pratyAdau DaH / / 206 / / (vRtti) pratyAdiSu tasya Do bhvti| pddivnN'| pddihaaso| pddihaaro| paaddipphddhii| pddisaaro| pddiniattN| pddimaa| pddivyaa| pddNsuaa| pddikri| phuddi| paahuddN| vaavddo| pddaayaa| bheddo| hrddii| mddyN| aarsse| duSkRtaM dukkddN| sukRtaM sukddN| AhRtaM aahddN| avahRtaM avhddN| ityaadi| prAya ityev| pratisamayaM pismyN| pratIpaM piivN| samprati sNpi| pratiSThAnaM pitttthaannN| pratiSThA pitttthaa| pratijJA pinnnnaa| prti| prbhRti| praabhRt| vyaapRt| ptaakaa| bibhiitk| hriitkii| mRtk| ityaadi| (anu.) prati ityAdi zabdAMta ta cA Da hoto. udA. paDivannaM....maDayaM. ArSa prAkRtAta (ta cA Da jhAlyAcI udAharaNe azI:-) duSkRtaM....avahaDaM, ityAdi. (asA ta cA Da) prAyaH hoto (ase jANAve. tyAmuLe kadhI asA 1 paDivannaM...paDikirai paryaMtacyA zabdAta prati Ahe. tyAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:- pratipanna, pratihAsa, pratihAra, pratispardhin, pratisAra, pratinivRtta, pratimA, pratipad, pratizrut, pratikaroti. pahuDi ityAdIMce pratizabda hemacaMdrAne puDhe dilele Aheta. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 107 Da hota nAhI. udA.) pratisamayam....paiNNA. (kramAne saMskRta zabda ase:-) prati....mRtaka, ityAdi. (sUtra) itve vetase / / 207 / / (vRtti) vetase tasya Do bhavati itve sti| veddiso| itva iti kim| veaso| i: svapnAdau (1.46) iti ikAro na bhavati itva iti vyaavRttiblaat| (anu.) vetasa yA zabdAta (ta madhIla a cA) i jhAlA asatAnA ta cA Da hoto. udA. veDiso. i jhAlA asatA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa asA i jhAlA nasatAnA, ta cA Da hota nAhI. udA.) veaso. (prastuta sUtrAta) itva jhAle asatA he je zabda Aheta tyAMcyA vyAvRtti karaNyAcyA sAmarthyAmuLe veasa yA varNAntarAta 'i: svapnAdau' sUtrAne (a cA) i hota nAhI. (sUtra) garbhitAtimuktake NaH / / 208 / / (vRtti) anayostasya No bhvti| gmbhinno| anniuNtyN| kvacinna bhvtypi| aimuttyN| katham eraavnno| airaavnnshbdsy| erAvao iti tu airaavtsy| (anu.) garbhita ANi atimuktaka yA dona zabdAMta ta cA Na hoto. udA. gabbhiNo...u~tayaM. kvacit (asA ta cA Na) hotahI nAhI. udA. aimuttayaM. erAvaNa hA zabda kasA siddha hoto ? (airAvata zabdAta ta cA Na hoUna siddha hota nAhI kAya? uttara-) (erAvaNa he rUpa) airAvaNa yA zabdAce Ahe. paraMtu erAvao he (varNAntara) mAtra airAvata zabdAce Ahe. (sUtra) rudite dinA NNa: / / 209 / / (vRtti) rudite dinA saha tasya dvirukto No bhvti| runnnnN| atra kecid RtvAdiSu da ityArabdhavantaH sa tu zaurasenImAgadhIviSaya eva dRzyate iti nocyte| prAkRte hi| RtuH riU uuu| rajataM ryyN| etad eaN| gata: go| AgataH aago| sAmprataM sNpyN| yataH jo| tataH to| kRtaM kyN| hataM hyN| hatAza: hyaaso| zruta: suo| AkRti: Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 prathamaH pAdaH aakiii| nirvRtaH nivvuo| tAta: taao| kataraH kyro| dvitIyaH duio ityAdayaH prayogA bhvnti| na puna: ud rayadaM ityaadi| kvacit bhAve'pi vyatyayazca (4.447) ityeva siddhm| dihI ityetadarthaM tu dhRterdihiH (2.131) iti vkssyaamH| (anu.) rudita yA zabdAta di saha ta cA dvirukta Na (=NNa) hoto. udA. ruNNaM. yA ThikANI 'RtvAdiSu daH' (Rtu ityAdi zabdAMta ta cA da hoto) yA niyamAcA prAraMbha kAhI (vaiyAkaraNa) karatAta; paNa to niyama zaurasenI va mAgadhI yA bhASAMcyA bAbatIta ADhaLato; mhaNUna (yethe to niyama mI) sAMgitalelA nAhI. khare mhaNaje, prAkRtAta--Rtu:....duio, ityAdi prayoga hotAta paNa ud, rayada ityAdi prayoga mAtra hota nAhIta. kvacit (ta cA da jhAlele prayoga prAkRtAta) asale tarI suddhA te 'vyatyayazca' yA (AmacyA vyAkaraNAtIla) niyamAne siddha hotAta. (dhRti zabdApAsUna hoNAr2yA) dihI yA (varNAntarA) sAThI mAtra 'dhRterdihiH' ase (varNAntara) AmhI sAMgaNAra Ahotaca. (sUtra) saptatau raH / / 210 / / (vRtti) saptatau tasya ro bhvti| sttrii| (anu.) saptati yA zabdAta ta cA ra hoto. udA. sattarI. (sUtra) atasI-sAtavAhane laH / / 211 / / (vRtti) anayostasya lo bhvti| alsii| sAlAhaNo saalvaahnno| sAlAhaNI bhaasaa| (anu.) atasI ANi sAtavAhana yA dona zabdAMta ta cA la hoto. udA. alasI....bhAsA. 1 Rtu, rajata. 2 sAtavAhanI bhaassaa| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 109 (sUtra) palite vA / / 212 / / (vRtti) palite tasya lo vA bhvti| palilaM pliaN| (anu.) palita yA zabdAta ta cA la vikalpAne hoto. udA. palilaM, paliaM. (sUtra) pIte vo le vA / / 213 / / (vRtti) pIte tasya vo vA bhavati svArthalakAre pre| pIvalaM piialN| la iti kim ? pii| (anu.) pIta yA zabdAta (pIta cyA) puDhe svArthe lakAra asatAnA ta cA va vikalpAne hoto. udA. pIvalaM, pIalaM. (svArthe) lakAra (puDhe asatAnA) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa pIta puDhe svArthe lakAra nasalyAsa ta cA va vikalpAne hota nAhI. udA.) pIaM. (sUtra) vitasti-vasati-bharata-kAtara-mAtuline haH / / 214 / / (vRtti) eSu tasya ho bhvti| vihtthii| vshii| bahulAdhikArAt kvacinna bhvti| vsii| bhrho| kaahlo| maahuliNgN| mAtuluGgazabdasya tu maauluNge| (anu.) vitasti, vasati, bharata, kAtara ANi mAtuliMga yA zabdAMta ta cA ha hoto. udA. vihatthI, vasahI; bahulacA adhikAra asalyAmuLe (kvacit ta cA ha) hota nAhI. udA. vasaI; bharaho...liMga. paNa mAtuluMga zabdAce varNAntara mAtra mAuluMgaM ase hote. (sUtra) methi-zithira-zithila-prathame thasya DhaH / / 215 / / (vRtti) eSu thasya Dho bhvti| haapvaadH| meddhii| siddhilo| siddhilo| pddhmo| (anu.) methi, zithira, zithila ANi prathama yA zabdAMta tha cA Dha hoto. (tha cA) ha hoto yA niyamAcA (1.187) prastuta niyama apavAda Ahe. udA. meDhI....paDhamo. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 prathamaH pAdaH (sUtra) nizItha-pRthivyorvA / / 216 / / (vRtti) anayosthasya Dho vA bhvti| nisIDho nisiiho| puDhavI puhvii| (anu.) nizItha ANi pRthivI yA dona zabdAMta tha cA Dha vikalpAne hoto. udA. nisIDho....puhavI. (sUtra) dazana-daSTa-dagdha-dolA-daNDa-dara-dAha-dambha-darbha kadana-dohade do vA DaH / / 217 / / (vRtti) eSu dasya Do vA bhvti| DasaNaM dsnnN| DaTTho dttttho| DaDDho dddddho| DolA dolaa| DaNDo dnnddo| Daro dro| DAho daaho| Dambho dmbho| Dabbho dbbho| kaDaNaM kynnN| Dohalo dohlo| darazabdasya ca bhayArthavRttereva bhvti| anyatra drdlia| (anu.) dazana, daSTa, dagdha, dolA, daNDa, dara, dAha, dambha, darbha, kadana ANi dohada yA zabdAMta da cA Da vikalpAne hoto. udA. DasaNa....dohalo. dara zabda bhaya yA arthI asatAnAca (da cA Da) hoto. (tasA artha nasatAnA) itara sthaLI (dara aseca varNAntara hote. udA.) daradalia. (sUtra) daMza-dahoH / / 218 / / (vRtti) anayordhAtvordasya Do bhvti| ddsi| ddhi| (anu.) daMz va dah yA dhAtUMta da cA Da hoto. udA. ddsi| ddhi| (sUtra) saMkhyA-gadgade raH / / 219 / / (vRtti) saMkhyAvAcini gadgadazabde ca dasya ro bhvti| eaarh| baarh| terh| gggrN| anaaderityev| te ds| asNyuktsyetyev| cuddh| (anu.) saMkhyAvAcaka zabdAMta ANi gadgada yA zabdAta da cA ra hoto. udA. eAraha...gaggaraM. anAdi asatAnAca (da cA ra hoto; d Adi asalyAsa 1 daradalita 2 dazati, dahati 3 ekAdaza, dvAdaza, trayodaza, gadgada 4 te dsh| 5 caturdaza Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 111 asA r hota nAhI. udA.) te dasa. asaMyukta asatAnAca (d cA r hoto; saMyukta asalyAsa asA r hota nAhI. udA.) cauddaha. ( sUtra ) kadalyAmadrume / / 220 / / (vRtti) kadalIzabde adrumavAcini dasya ro bhavati / krlii| adruma iti kim ? kayalI kelI / (anu.) kadalI yA zabdAta tyAcA jhADa hA artha nasatAnA da cA ra hoto. udA. karalI. (kadalI zabdAcA artha ) jhADa nasatAnA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa jhADa hA artha asatAnA kadalI zabdAta da cA ra hota nAhI. udA.) kayalI, kelI. (sUtra) pradIpi - dohade laH / / 221 / / ( vRtti) prapUrve dIpyatau dhAtau dohadazabde ca dasya lo bhavati / patnIvei / palittaM / dohlo| (anu.) pra ( upasarga) pUrvI asaNAr2yA dIp yA dhAtUta ANi dohada yA zabdAta da cA la hoto. udA. palIvei.... dohalo. ( sUtra ) kadambe vA / / 222 / / ( vRtti) kadambazabde dasya lo vA bhavati / kalaMbo kyNbo| (anu.) kadamba yA zabdAta da cA la vikalpAne hoto. udA. kalaMbo, kayaMbo. (sUtra) dIpaudho vA / / 223 / / (vRtti) dIpyatau dasya dho vA bhavati / dhippar3a dippar3a / (anu.) dIpyati (yA dhAturUpA) madhye da cA dha vikalpAne hoto. udA. dhippai, dippai. 1 pradIpyati, pradIpta, dohada. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 prathamaH pAdaH (sUtra) kadarthite vaH / / 224 / / (vRtti) kadarthite dasya vo bhvti| kavaTTio / (anu.) kadarthita yA zabdAta da cA va hoto. udA. kavaTTio. (sUtra) kakude haH / / 225 / / (vRtti) kakude dasya ho bhvti| kuhN| (anu.) kakuda yA zabdAta da cA ha hoto. udA. kauhaM. (sUtra) niSadhe dho DhaH / / 226 / / (vRtti) niSadhe dhasya Dho bhvti| nisddho| (anu.) niSadha yA zabdAta dha cA Dha hoto. udA. nisaDho. (sUtra) vauSadhe / / 227 / / (vRtti) oSadhe dhasya Dho vA bhvti| osaDhaM oshN| (anu.) oSadha yA zabdAta dha cA Dha vikalpAne hoto. udA. osaDhaM, osahaM. (sUtra) no NaH / / 228 // (vRtti) svarAtparasyAsaMyuktasyAnAdernasya No bhvti| knnyN| mynno| vynnN| nynnN| maanni| aaphai| aarnaalN'| anilo| anlo| ityaadypi| (anu.) svarApuDhe asaNAr2yA, asaMyukta, anAdi azA na cA Na hoto. udA. kaNayaM....mANai. ArSa prAkRtAta AranAlaM....analo ityAdisuddhA hote. (sUtra) vAdau / / 229 / / (vRtti) asaMyuktasyAdau vartamAnasya nasya No vA bhvti| Naro3 nro| NaI 1 kramAne:- kanaka, madana, vadana/vacana, nayana, mAnayati 2 kramAne:- AranAla, anila, anala. 3 kramAne:- nara, nadI, nayati. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 113 nii| Nei nei| asNyuktsyetyev| nyAya: naao| (anu.) asaMyukta ANi Adi asaNAr2yA na cA Na vikalpAne hoto. udA. Naro....nei. asaMyukta asaNAr2yA (na cAca Na hoto; na saMyukta asela tara vikalpAne Na hota nAhI. udA.) nyAya: nAo. (sUtra) nimba-nApite laNhaM vA / / 230 / / (vRtti) anayornasya la Nha ityetau vA bhvtH| limbo nimbo| pahAvio nhaavio| (anu.) nimba va nApita yA dona zabdAMta na ce la ANi Nha ase he (vikAra) vikalpAne hotAta. udA. liMbo.... nhAvio. (sUtra) po vaH / / 231 // (vRtti) svarAtparasyAsaMyuktasyAnAdeH pasya prAyo vo bhvti| savaho / saavo| uvsggo| piivo| kaasvo| paavN| uvmaa| kvilN| kunnvN| klaavo| kvaalN| mhivaalo| govi| tvi| svraadityev| kNpi| asNyuktsyetyev| appmtto| anaaderityev| suheNa paDhai / prAya ityev| kii| riuu| etena pakArasya prAptayorlopavakArayoryasmin kRte zrutisukhamutpadyate sa tatra kaaryH| (anu.) svarApuDhe asaNAr2yA, asaMyukta, anAdi azA pa cA prAyaH va hoto. udA. savaho...tavai. svarApuDhe asatAnAca (pa cA va hoto; mAge anusvAra asalyAsa hota nAhI. udA.) kaMpai. asaMyukta asatAnAca (pa cA va hoto; saMyukta pa asalyAsa va hota nAhI. udA.) appamatto. anAdi asatAnAca (pa cA va hoto; pa Adi asalyAsa hota nAhI. udA.) suheNa paDhai. prAyaH (pa cA va hoto; tyAmuLe kadhI pa cA va hota nAhI. udA.) kaI, riU. tevhA pakArAcyA bAbatIta prApta hoNAre lopa ANi 1 kramAne:- zapatha, zApa, upasarga, pradIpa, kAzyapa, pApa, upamA, kapila, kuNapa, kalApa, kapAla, mahIpAla, gopAyate, tapati / 2 kampate 3 apramatta 4 sukhena paThati 5 kapi, ripu. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 prathamaH pAdaH vakAra yAMpaikI jo (vikAra) kelA asatA kAnAlA goDa lAgela to tethe karAvA. (sUtra) pATi-paruSa-parigha-parikhA-panasa-pAribhadre phaH / / 232 / / (vRtti) Nyante paTidhAtau paruSAdiSu ca pasya pho bhvti| phAlei phaaddei| phruso| phliho| phlihaa| phnnso| phaalihddo| (anu.) prayojaka pratyayAnta paT dhAtUmadhye ANi paruSa ityAdi paruSa, parigha, parikhA, panasa, pAribhadra - zabdAMta pa cA pha hoto. udA. phAlei.....phAlihaddo. (sUtra) prabhUte vaH / / 233 / / (vRtti) prabhUte pasya vo bhvti| vahuttaM / (anu.) prabhUta yA zabdAta pa cA va hoto. udA. vhttN| (sUtra) nIpApIDe mo vA / / 234 / / (vRtti) anayoH pasya mo vA bhvti| nImo niivo| Amelo aameddo| (anu.) nIpa ANi ApIDa yA zabdAMta pa cA ma vikalpAne hoto. udA. nImo.....AmeDo. (sUtra) pApardhI raH / / 235 / / (vRtti) pAparddhAvapadAdau pakArasya ro bhvti| paarddhii| (anu.) pAparddhi yA zabdAta padAce Adi nasaNAr2yA pakArAcA ra hoto. udA. pAraddhI. (sUtra) pho bha-hau / / 236 / / (vRtti) svarAtparasyAsaMyuktasyAnAdeH phasya bhahau bhvtH| kvacid bhH| repha: rebho| ziphA sibhaa| kvacittu hH| muttAhalaM / kvcidubhaavpi| sabhalaM' 1 muktAphala 2 saphala, zephAlikA, zapharI, guMphati. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe shlN| sebhAliA sehAliA / sabharI saharI / gubhai guhai / svarAdityeva / guMphai / asaMyuktasyetyeva / puSpaM / anAderityeva / ciTThar3a phaNI / prAya ityeva / kasaNa - phaNI 4 / 115 (anu.) svarApuDhe asaNAr2yA, asaMyukta, anAdi azA pha ce bha ANi ha hotAta. (pha cA) kvacit bha hoto. udA. repha... sibhA. paNa kvacit (pha cA) ha hoto. udA. muttAhalaM. kvacit (pha ce bha ANi ha ase) donhIhI hotAta. udA. sabhalaM...guhai. svarApuDhe (pha asatAnAca he vikAra hotAta; mAge anusvAra asalyAsa, he vikAra hota nAhIta. udA.) guMphai. asaMyukta asatAnAca (pha ce he vikAra hotAta; pha saMyukta asalyAsa hota nAhIta. udA.) pupphaM. anAdi asatAnAca (pha ce he vikAra hotAta; Adi asalyAsa hota nAhIta. udA.) ciTThai phaNI. prAya: ca (pha ce he vikAra hotAta ; tyAmuLe kadhI te hotahI nAhIta. udA.) kasaNaphaNI. ( sUtra ) bo va: / / 237 / / (vRtti) svarAtparasyAsaMyuktasyAnAderbasya vo bhavati / alaabuu| alAvU alaauu| zabala: svlo| (anu.) svarApuDhe asaNAr2yA, asaMyukta, anAdi azA ba cA va hoto. udA. alAbU... ....savalo. ( sUtra ) bisinyAM bha: / / 238 / / (vRtti) bisinyA basya bho bhavati / bhisiNI / strIliGganirdezAdiha na bhavati / bistntu-pelvaannN'| (anu.) bisinI yA zabdAta ba cA bha hoto. udA. bhisiNI. (sUtrAta bisinI asA) strIliMgAcA (strIliMgI zabdAcA ) nirdeza asalyAne yethe (mhaNaje puDhIla udAharaNAta ba cA bha) hota nAhI. udA. bisa.... pelavANaM. 3 tiSThati phaNI / 1 gumphati / 4 kRSNaphaNI 2 puSpa 5 bistntupelvaanaam| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 prathamaH pAdaH (sUtra) kabandhe mayau / / 239 / / (vRtti) kabandhe basya mayau bhavataH / kmndho| kyndho| (anu.) kabandha yA zabdAta ba ce ma ANi ya hotAta. udA. kamaMdho, kayaMdho. (sUtra) kaiTabhe bho vaH / / 240 / / (vRtti) kaiTabhe bhasya vo bhvti| kevo| (anu.) kaiTabha yA zabdAta bha cA va hoto. udA - keDhavo. (sUtra) viSame mo Dho vA / / 241 / / (vRtti) viSame masya Dho vA bhvti| visddho| vismo| (anu.) viSama yA zabdAta ma cA Dha vikalpAne hoto. udA. visaDho, visamo. (sUtra) manmathe vaH / / 242 / / (vRtti) manmathe masya vo bhvti| vmmho| (anu.) manmatha yA zabdAta ma cA va hoto. udA. vammaho. (sUtra) vAbhimanyau / / 243 / / (vRtti) abhimanyuzabde mo vo vA bhvti| ahivannU ahimannU / (anu.) abhimanyu yA zabdAta ma cA va vikalpAne hoto. udA. ahivannU, ahimannU. (sUtra) bhramare so vA / / 244 / / (vRtti) bhramare masya so vA bhvti| bhasalo bhmro| (anu.) bhramara yA zabdAta ma cA sa vikalpAne hoto. udA. bhasalo, bhamaro. (sUtra) Aryo jaH / / 245 / / (vRtti) padAderyasya jo bhvti| jso| jmo| jaai| Aderiti kim ? 1 yazas, yama, yAti Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 117 avayavoH / vinno| bahulAdhikArAt sopasargasyAnAderapi / saMjamo / saMjogo / avjso| kvacinna bhavati / poo| ArSe lopo'pi| yathAkhyAtam ahakkhAyaM / yathAjAtam ahaajaayN| (anu.) padAcyA Adi asaNAr2yA ya cA ja hoto. udA. jaso.... jAi. ( padAcyA) Adi asaNAr2yA (ya cA ja hoto) ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa jara padAcyA Adi ya nasela tara tyAcA ja hota nAhI. udA.) avayavo, viNao. bahulacA adhikAra asalyAmuLe upasargayukta ANi anAdi asaNAr2yA (yacA) suddhA (ja hoto. udA.) saMjamo....avajaso. kvacit (upasargayukta, anAdi asaNAr2yA ya cA ja ) hota nAhI. udA. paoo. ArSa prAkRtAta (Adi ya cA) lopa suddhA hoto. udA. yathADhyAtam... .ahAjAyaM. ( sUtra ) yuSmadyarthapare ta: / / 246 / / (vRtti) yuSmacchabde'rthapare yasya to bhavati / tumhAriso" / tumhkero| arthapara iti kim ? jumhadamha - payaraNaM5 / (anu.) (dvitIya puruSI tU - tumhI asA) artha asaNAr2yA yuSmad yA zabdAta ya cA ta hoto. udA. tumha... kero. (dvitIya puruSI ) artha asaNAr2yAsa (yuSmad zabdAta) ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa tasA artha nasalyAsa yuSmad zabdAtIla ya cA ta hota nAhI. udA.) jumha.....payaraNaM ( sUtra ) yaSTyAM la: / / 247 / / (vRtti) yaSTyAM yasya lo bhavati / laTThI / veNu-laTThI / ucchu- laTThI / mahu ltttthii| (anu.) yaSTi yA zabdAta ya cA la hoto. udA. laTThI..... laTThI. 1 avayava, vinaya 3 prayoga 5 yuSmadasmatprakaraNam / 2 saMyama, saMyoga, apayazas 4 yuSmAdRza, yuSmadIya (sU. 2.147 pahA) 6 veNuyaSTi, ikSuyaSTi, madhuyaSTi Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 prathamaH pAdaH (sUtra) vottarIyAnIya-tIya-kRdye jaH / / 248 / / (vRtti) uttarIyazabde anIyatIyakRdyapratyayeSu ca yasya dvirukto jo vA bhvti| uttarijaM uttriiaN| aniiy| karaNija krnniiaN| vimhayaNijjaM vimhynnii| javaNijaM jvnniiaN| tiiy| biijo biio| kRdy| pejjA peaa| (anu.) uttarIya yA zabdAta ANi anIya, tIya ANi kadya yA pratyayAMta ya cA dvirukta ja (=jja) vikalpAne hoto. udA. uttarijaM uttarIaM. anIya (pratyayAta) :- karaNijjaM....javaNIaM. tIya (pratyayAta) :- biijjo bIo. kRdya (pratyayAta) :- pejjA, peA. (sUtra) chAyAyAM ho'kAntau vA / / 249 / / (vRtti) akAntau vartamAne chAyAzabde yasya ho vA bhvti| vacchassa cchAhI vacchassa cchaayaa| aatpaabhaavH| sacchAhaM5 scchaayN| akAntAviti kim ? muh-cchaayaa| kaantirityrthH| (anu.) kAMti hA artha nasaNAr2yA chAyA yA zabdAta ya cA ha vikalpAne hoto. udA. vacchassa...cchAyA; (yethe chAyA mhaNaje) unhAcA abhAva (=sAvalI); sacchAhaM, sacchAyaM. kAMti hA artha nasaNAr2yA (chAyA zabdAta) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa kAMti hA artha chAyA zabdAcA asalyAsa ya cA ha hota nAhI. udA.) muhacchAyA (mukhAcI) kAMti asA artha (muhacchAyAmadhye Ahe). (sUtra) DAha-vau katipaye / / 250 / / (vRtti) katipaye yasya DAha va ityetau paryAyeNa bhvtH| kaivAhaM kiavN| (anu.) katipaya yA zabdAta ya ce Aha (DAha) ANi 'va' ase he dona (vikAra) paryAyAne hotAta. udA. kaivAha, kaiavaM. 1 karaNIya, vismayanIya, yApanIya 4 vRkSasya cchAyA 2 dvitIya 5 sacchAya 3 peyA 6 mukhacchAyA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe ( sUtra ) kiri - bhere ro DaH / / 251 / / ( vRtti) anayo rasya Do bhavati / kiDI / bheDo / (anu.) kiri ANi bhera yA zabdAMta ra cA Da hoto. udA. kiDI, bheDo. ( sUtra ) paryANe DA vA / / 252 / / (vRtti) paryANe rasya DA ityAdezo vA bhavati / paDAyANaM pllaannN| (anu.) paryANa yA zabdAta ra cA DA asA Adeza vikalpAne hoto. udA. - paDAyANaM, pallANaM. ( sUtra ) karavIre NaH / / 253 / / ( vRtti) karavIre prathamasya rasya No bhavati / kaNavIro / (anu.) karavIra yA zabdAta pahilyA ra cA Na hoto. udA. kaNavIro. 119 ( sUtra ) haridrAdau laH / / 254 / / ( vRtti) haridrAdiSu zabdeSu asaMyuktasya rasya lo bhavati / haliddI / daliddAi / dliddo| daaliddN| haliddo / jahuTThilo / siddhilo| muhalo / calaNo / valuNo / kaluNo / iMgAlo / skkaalo| somAlo / cilaao| phlihaa| phliho| phAliho / kAhalo | lukko| avddaalN| bhslo| jaDhalaM / baDhalo / niThulo / bahulAdhikArAccaraNazabdasya paadaarthvRtterev| anyatra caraNa - karaNaM / bhramare sasaMniyoge ev| anyatra bhmro| tthaa| jddhrN| baDharo / niThuro / ityAdyapi / haridrA / daridrAti / dridr| daaridry| hAridra / yudhiSThira / zithira / mukhr| crnn| vrunn| krunn| anggaar| stkaar| sukumAra / kirAta / parikhA / parigha / paaribhdr| kaatr| rugNa / apadvAra / bhramara / jrtth| baThara / niSThura / ityaadi| ArSe duvAlasaMge / ityAdyapi / (anu.) haridrA, ityAdi zabdAMta asaMyukta asaNAr2yA racA la hoto. udA. 1 caraNa-karaNa (mhaNaje AcAra-karma ). 2 dvAdazAGga. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 prathamaH pAdaH haliddI...niThulo. bahulacA adhikAra asalyAmuLe caraNa zabda pAya yA arthI asatAnAca (tyAtIla ra cA la hoto). (pAya hA caraNacA artha nasatAnA) itara ThikANI (ra cA la hota nAhI. udA.) caraNakaraNaM. bhramara yA zabdAta sa ce sAMnidhya asatAnAca (ra cA la hoto. sa ce sAMnidhya nasalyAsa) itara ThikANI (ra cA la hota nAhI. udA.) bhamaro. tyAcapramANe (kAhI zabdAMta ra cA la na hotA) jaDharaM...niTTharo, ityAdi suddhA (varNAntare hotAta). (varIla zabdAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:) haridrA...niSThura, ityAdi. ArSa prAkRtAta duvAlasaMge ityAdi (varNAntara) suddhA hote. (sUtra) sthUle lo raH / / 255 / / (vRtti) sthUle lasya ro bhvti| thorN| kathaM thuulbhddo| sthUrasya haridrAdilatve bhvissyti| (anu.) sthUla yA zabdAta la cA ra hoto. udA. thoraM. (maga) thUlabhaddo (he varNAntara) kase hote ? (uttara- sthUrabhadra yA zabdAtIla) sthUra yA zabdAta haridrA ityAdi zabdAMtalyApramANe (ra cA) la hoUna (sU.1.254 pahA), thUlabhadda he varNAntara hoIla. (sUtra) lAhala-lAGgala-lAGgele vAderNaH / / 256 / / (vRtti) eSu Aderlasya No vA bhvti| NAhalo laahlo| NaMgala lNglN| NaMgUlaM lNguulN| (anu.) lAhala, lAGgala ANi lAgUla yA zabdAMta Adi la cA Na vikalpAne hoto. udA. NAhalo...laMgUla. (sUtra) lalATe ca / / 257 / / (vRtti) lalATe ca Aderlasya No bhvti| cakAra aadernuvRttyrthH| NiDAlaM nnddaalN| (anu.) ANi lalATa yA zabdAta Adi la cA Na hoto. (sU.1.256 madhIla) AdeH (pahilyAcyA) yA padAcI anuvRtti (prastuta 1.257 sUtrAta) Ahe Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe he dAkhaviNyAsAThI (prastuta sUtrAta) cakAra ( = ca hA zabda) vAparalelA Ahe. udA. NiDAlaM, NaDAlaM. ( sUtra ) zabare bo maH / / 258 / / ( vRtti) zabare basya mo bhavati / smro| (anu.) zabara yA zabdAta ba cA ma hoto. udA. samaro. 121 ( sUtra ) svapna - nIvyorvA / / 259 / / (vRtti) anayorvasya mo vA bhavati / simiNo siviNo / nImI nIvI / (anu.) svapna ANi nIvI yA dona zabdAMta va cA ma vikalpAne hoto. udA. simiNo...nIvI. ( sUtra ) za - So: sa: / / 260 / / (vRtti) zakAraSakArayoH so bhavati / za / saddoH / kuso / nisNso| vaMso / saamaa| suddhaM / dasa / sohai / visai / Sa / saNDo / nihaso / ksaao| ghosai / ubhayorapi / seso3 / viseso / (anu.) zakAra ANi SakAra yA dohoMcA sa hoto. udA. za ( cA sa ) :- saddo... visai. Sa (cA sa):- saMDo...ghosai. (za ANi Sa yA) dohoMcAhI (sa):- seso, viseso. ( sUtra ) snuSAyAM Nho na vA / / 261 / / (vRtti) snuSAzabde Sasya NhaH NakArAkrAnto ho vA bhavati / suNhA susA / (anu.) snuSA yA zabdAta Sa cA Nha (asA ) NakArAne yukta ha vikalpAne hoto. udA. suNhA, susA. 1 zabda, kuza, nRzaMsa, vaMza, zAmA, zuddha, daza, zobhate, vizati 2 SaNDa, nikaSa, kaSAya, ghoSayati 3 zeSa, vizeSa Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ( sUtra ) daza - pASANe haH / / 262 / / (vRtti) dazanzabde pASANazabde ca zaSoryathAdarzanaM ho vA bhavati / daha-muho dasa - muho / daha-balo dasa-balo / daha - raho dasa - rho| daha ds| eaarh| baarh| teraha / pAhANo pAsANo / (anu.) dazan yA zabdAta ANi pASANa yA zabdAta za ANi Sa yAMcA jase (vAGmayAta) ADhaLela tyApramANe vikalpAne ha hoto. udA. dahamuho.....pAsANo. ( sUtra ) divase sa: / / 263 / / ( vRtti) divase sasya ho vA bhavati / divaho divaso / (anu.) divasa yA zabdAta sa cA ha vikalpAne hoto. udA. divaho, divaso. prathamaH pAdaH ( sUtra ) ho gho'nusvArAt / / 264 / / (vRtti) anusvArAtparasya hasya gho vA bhavati / siMgho sIho / saMghAro saMhAro / kvacidananusvArAdapi / dAhaH dAgho / (anu.) anusvArApuDhe asaNAr2yA ha cA gha vikalpAne hoto. udA. siMgho... ...saMhAro. kvacit (mAge) anusvAra nasatAnAhI (ha cA gha hoto. udA. dAhaH dAgho.) ( sUtra ) SaT - zamI - zAva - sudhA - saptaparNeSvAdezcha: / / 265 / / ( vRtti) eSu AdervarNasya cho bhavati / chaTTho / chaTThI / chappao / chammuho / chmii| chaavo| chuhaa| chattivaNNo / (anu.) SaT, zamI, zAva, sudhA ANi saptaparNa yA zabdAMta, Adi varNAcA cha hoto. udA. chaTTho.....chattivaNNo. ( sUtra ) zirAyAM vA / / 266 / / ( vRtti) zirAzabde Adezcho vA bhavati / chirA sirA / 1 dazamukha, dazabala, dazaratha, daza, ekAdaza, dvAdaza, trayodaza, 2 SaSTha, SaSThI, SaTpada, SaNmukha, zamI, zAva, sudhA, saptaparNa. pASANa. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 123 (anu.) zirA yA zabdAta Adi (varNA) cA cha vikalpAne hoto. udA. chirA, sirA. (sUtra) luga bhAjana-danuja-rAjakule ja: sasvarasya na vA / / 267 / / (vRtti) eSu sasvarajakArasya lug vA bhvti| bhANaM bhaaynnN| daNu-vaho' daNua vho| rAulaM raayulN| (anu.) bhAjana, danuja ANi rAjakula yA zabdAMta svarAsaha jakArAcA lopa vikalpAne hoto. udA. bhANaM.....rAyaulaM. (sUtra) vyAkaraNa-prAkArAgate kagoH / / 268 / / (vRtti) eSu ko gazca sasvarasya lug vA bhvti| vAraNaM vaayrnnN| pAro paayaaro| Ao aago| (anu.) vyAkaraNa, prAkAra ANi Agata yA zabdAMta svarAsaha k ANi g yAMcA vikalpAne lopa hoto. udA. vAraNaM.....Agao. (sUtra) kisalaya-kAlAyasa-hRdaye yaH / / 269 / / (vRtti) eSu sasvarayakArasya lug vA bhvti| kisalaM kislyN| kAlAsaM kaalaaysN| mahaNNavasamA shiaa| jAlA te sahiaehi gheppnti| nisamaNuppia hiassa hiayN| (anu.) kisalaya, kAlAyasa ANi hRdaya yA zabdAMta svarAsaha yakArAcA lopa vikalpAne hoto. udA. kislN.....hiayN| (sUtra) durgAdevyudumbara-pAdapatana-pAdapIThAntardaH / / 270 / / (vRtti) eSu sasvarasya dakArasya antarmadhye vartamAnasya lug vA bhvti| duggAvI duggaaevii| umbaro uumbro| pAvaDaNaM paayvddnnN| pAvIDhaM paayviiddhN| antariti kim ? durgAdevyAmAdau mA bhuut| 1 danujavadha 3 yatra te sahRdayaiH gRhynte| 2 mahArNavasamAH shRdyaaH| 4 nizamana-arpita-hRdayasya hRdym| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 prathamaH pAdaH (anu.) durgAdevI, udumbara, pAdapatana ANi pAdapITha yA zabdAMta antar mhaNaje madhye asaNAr2yA dakArAcA svarAsaha vikalpAne lopa hoto. udA. duggAvI...pAyavIDhaM. madhye asaNAr2yA (dakArAcA) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa) durgAdevI yA zabdAMta pahilyA dakArAlA hA niyama lAgU naye mhaNUna. (sUtra) yAvattAvajIvitAvartamAnAvaTa-prAvAraka-devakulaivameve vaH // 271 // (vRtti) yAvadAdiSu sasvaravakArasyAntarvartamAnasya lug vA bhvti| jA jaav| tA taav| jI jiiviaN| attamANo aavttmaanno| aDo avddo| pArao paavaaro| deulaM dev-ulN| emeva evmev| antrityev| evameve'ntyasya na bhvti| (anu.) yAvat, tAvat, jIvita, AvartamAna, avaTa, prAvAraka, devakula ANi evameva yA zabdAMta madhye asaNAr2yA vakArAcA svarAsaha vikalpAne lopa hoto. udA. jA...evameva. madhye asaNAr2yAca (vakArAcA vikalpAne hoto; mhaNUna) evameva yA zabdAta antya (vakArA) cA (vikalpAne lopa) hota nAhI. ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttau aSTamasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH / / (AThavyA adhyAyAcA prathama pAda samApta jhAlA.) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pAda (sUtra) saMyuktasya / / 1 // (vRtti) adhikAro'yaM jyAyAmIt (2.115) iti yaavt| yadita UrdhvamanukramiSyAmastatsaMyuktasyeti veditvym| (anu.) (sUtrAtIla saMyuktasya hA zabda) hA adhikAra Ahe, ANi 'jyAyAmIt' yA sUtrAparyaMta tyAcA adhikAra Ahe. yApuDhe AmhI je kramAne sAMgaNAra Ahota te saMyukta vyaMjanAcyA bAbatIta Ahe ase jANAve. (sUtra) zakta-mukta-daSTa-rugNa-mRdutve ko vA / / 2 / / (vRtti) eSu saMyuktasya ko vA bhvti| sakko stto| mukko mutto| Dakko dhro| lukko luggo| mAukkaM maauttnnN| (anu.) zakta, mukta, daSTa, rugNa ANi mRdutva yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA ka vikalpAne hoto. udA. sakko....mAuttaNaM. (sUtra) kSaH khaH kvacittu chajhau / / 3 / / (vRtti) kSasya kho bhvti| kho| lkkhnnN| kcacittu chjhaavpi| khINaM chINaM jhiinnN| jhijjdd'| (anu.) kSa cA kha hoto. udA. khao, lakkhaNaM. paNa kvacit (kSa ce) cha ANi jha suddhA (hotAta). udA. khINaM...jhijjai. (sUtra) Ska-skayo mni / / 4 / / (vRtti) anayornAmni sajJAyAM kho bhvti| ssk| pokkhrN| pokkhrinnii| nikkhN| sk| khNdho| khNdhaavaaro| avkkhNdo| nAmnIti kim ? 1 kSaya, lakSaNa. 3 puSkara, puSkariNI, niSka 2 kSINa, kSIyate. 4 skandha, skandhAvAra, avaskanda. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 dvitIyaH pAdaH : dukkara' / nikkaMpaM / nikkao / namokkAro / sakkayaM / skkaaro| takkaro (anu.) Ska ANi ska he nAmAMta mhaNaje nAmavAcaka zabdAMta asatAnA tyAMcA kha hoto. udA. Ska (cAkha) :- pokkharaM...nikkhaM. ska ( cA kha ) khaMdho... avakkhaMdo. nAmAmadhye (Ska ANi ska) asatAnA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa te itara zabdAMta asatIla tara tyAMcA kha hota nAhI. udA.) dukkaraM... takkaro. ( sUtra ) zuSka - skande vA / / 5 / / ( vRtti) anayoH SkaskayoH kho vA bhavati / sukkhaM sukkaM / khaMdo kaMdo / (anu.) zuSka ANi skanda yA dona zabdAta Ska ANi ska yAMcA vikalpAne kha hoto. udA. sukkhaM...kando. ( sUtra ) kSvekAdau / / 6 // ( vRtti) kSveTakAdiSu saMyuktasya kho bhavati / kheDao / kSveTakazabdo viSaparyAyaH / kSvoTaka: khoddo| sphoTakaH khoddo| spheTakaH kheDao / spheTika: kheddio| (anu.) kSveTaka ityAdi zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA kha hoto. udA. kheDao; (hA ) veTake zabda viSa yA zabdAcA paryAya zabda Ahe; kSvoTaka:... kheDio. ( sUtra ) sthANAvahare / / 7 / / (vRtti) sthANau saMyuktasya kho bhavati harazced vAcyo na bhvti| khaannuu| ahara iti kim ? thANuNo rehA / (anu.) sthANu yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA kha hoto; (paNa) jara ( sthANu yA zabdAne) zaMkara hA artha sAMgAvayAcA asela tara (stha cA kha) hota nAhI. 1 duSkara, niSkampa, niSkraya, namaskAra, saMskRta, saMskAra, taskara. ( DaoN. vaidyAMnI zabdasUcIta dilelA satkAra hA saMskRta pratizabda yogya nasUna to saMskAra asA pratizabda havA. kAraNa yethe ska ase saMyukta vyaMjana have Ahe). 2 sthANoH rekhA / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 127 udA. khANU. (sthANu zabdAcA) zaMkara hA artha nasatAnA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa sthANu zabdAcA zaMkara hA artha asela tara stha cA kha hota nAhI. udA.) thANuNo rehaa| (sUtra) stambhe sto vA / / 8 / / (vRtti) stambhazabde stasya kho vA bhvti| khambho thmbho| kaasstthaadimyH| (anu.) stambha yA zabdAta sta cA kha vikalpAne hoto. udA. khambho, thambho. (hA khAMba) kASTha ityAdIMcA Ahe. (sUtra) tha-ThAvaspande / / 9 // (vRtti) spandAbhAvavRttau stambhe stasya thaThau bhvtH| thambho tthmbho| stambhyate thambhijjai tthmbhijji| (anu.) spaMdAcA (= spaMdanAcA, hAlacAlIcA) abhAva yA arthI asaNAr2yA stambha yA zabdAta sta ce tha ANi Tha hotAta. udA. thaMbho...ThaMbhijjai. (sUtra) rakte go vA // 10 // (vRtti) raktazabde saMyuktasya go vA bhvti| raggo rtto| (anu.) rakta yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA vikalpAne ga hoto. udA. raggo, ratto. (sUtra) zulke go vA / / 11 // (vRtti) zulkazabde saMyuktasya go vA bhvti| suGgaM sukkN| (anu.) zulka yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA Gga vikalpAne hoto. udA. sugaM, sukkaM. (sUtra) kRtti-catvare caH / / 12 / / (vRtti) anayoH saMyuktasya co bhvti| kiccii| cccrN| (anu.) kRti ANi catvara yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA ca hoto. udA. kiccI, caccaraM. A-Proof Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 dvitIyaH pAdaH (sUtra) tyo'caitye / / 13 / / (vRtti) caityavarjite tyasya co bhvti| sccN| pcco| acaitya iti kim ? cittN| (anu.) caitya hA zabda soDUna (itara zabdAtIla) tya cA ca hoto. udA. saccaM, paccao. caitya zabda soDUna ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa caitya zabdAta, tya cA ca hota nAhI. udA.) caittaM. (sUtra) pratyUSe Sazca ho vA / / 14 / / (vRtti) pratyUSe tyasya co bhavati tatsaMniyoge ca Sasya ho vA bhvti| pccuuho| pccuuso| (anu.) pratyUSa yA zabdAta tya cA ca hoto ANi tyAcyA sAMnidhyAmuLe Sa cA ha vikalpAne hoto. udA. paccUho, paccUso. (sUtra) tva-thva-dva-dhvAM ca-cha-ja-jhAH kvacit / / 15 / / (vRtti) eSAM yathAsaMkhyamete kvacid bhvnti| bhuktvA bhoccaa| jJAtvA nnccaa| zrutvA soccaa| pRthvI picchii| vidvAn vijN| buddhvA bujjhaa| bhoccAra sayalaM picchiM vijaM bujjhA annnnnnyggaami| caiUNa tavaM kAuM saMtI patto sivaM paramaM / / 1 / / (anu.) tva, thva, dva ANi dhva yAMce kvacit anukramAne ca, cha, ja ANi jha ase he (vikAra) hotAta. udA. bhuktvA ...bujjhA; bhoccA...paramaM. (sUtra) vRzcike zcethurvA / / 16 / / (vRtti) vRzcike zce: sasvarasya sthAne curAdezo vA bhvti| chaapvaadH| vicao viNcuo| pksse| vinychio| (anu.) vRzcika yA zabdAta svarasahita zci cyA sthAnI cu asA Adeza vikalpAne 1 satya, pratyaya. 2 bhuktvA sakalAM pRthvIM vidvAn buddhavA annykgaami| tyaktvA tapaH kRtvA zAntiH prApta: zivaM prmm|| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 129 hoto. (zca cA) cha hoto ( pahA sU. 2. 21) yA niyamAcA prastuta niyama apavAda Ahe. udA. vizuo, viMcuo. (vikalpa-) pakSI:- viJchio. ( sUtra ) choTyAdau / / 17 / / (vRtti) akSyAdiSu saMyuktasya cho bhavati / khsyaapvaadH| acchiN| ucchuu| lcchii| kccho| chiiaN| chIraM / sariccho / vaccho / mcchiaa| chettaM / chuhaa| dccho| kucchii| vcchN| chunnnno| kcchaa| chaaro| kuccheayN| churo| ucchaa| chyN| sAricchaM / / akSi / ikSu / lakSmI / kkss| kSuta / kssiir| sadRkSa / vRkss| makSikA / kSetra / kSudh / dakSa / kukSi / vakSas / kSuNNa / kkssaa| kssaar| kaukSeyaka / kSura / ukSan / ksst| saadRkssy| kvacit sthgitshbde'pi| chaiaM / ArSe / ikkhU' / khIraM / sArikkhamityAdyapi dRzyate / (anu.) akSi ityAdi zabdAMta (kSa yA) saMyukta vyaMjanAcA cha hoto. (kSa cA) kha hoto yA niyamAcA (pahA 2.3) prastuta niyama apavAda Ahe. udA. acchiM...sAricchaM. (yAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase :-) akSi...sAdRkSya. kvacit sthagita yA zabdAta suddhA (stha yA saMyukta vyaMjanAcA cha hoto.udA.) chaiaM. ArSa prAkRtAta ikkhU, khIraM, sArikkhaM ityAdi (varNAntara) suddhA disate. ( sUtra ) kSamAyAM kau / / 18 / / (vRtti) kau pRthivyAM vartamAne kSamAzabde saMyuktasya cho bhavati / chamA pRthivI / lAkSaNikasyApi kSmAdezasya bhavati / kSmA chamA / kAviti kim ? khamA kssaantiH| (anu.) ku mhaNaje pRthivI yA arthI asaNAr2yA kSamA yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA cha hoto. udA. chamA (mhaNaje ) pRthivI (asA artha Ahe). vyAkaraNAcyA niyamAnusAra kSmA zabdAcyA AdezAtIla (saMyukta vyaMjanAcAhI cha) hoto. 1 ikSu, kSIra, sAdRkSya. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 dvitIyaH pAdaH udA. kSamA chamA. ku (mhaNaje pRthvI) yA arthI (asaNAr2yA kSamA zabdAta) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa kSamA zabdAcA artha pRthvI asA nasela, tara tyAtIla kSa cA cha hota nAhI. udA.) khamA (mhaNaje) zAMti (kSamA). (sUtra) RkSe vA / / 19 / / (vRtti) RkSazabde saMyuktasya cho vA bhvti| ricchaM rikkhN| riccho rikkho| kathaM chUDhaM kssiptm| vRkSa-kSiptayo rukkhachUDhau (2.127) iti bhvissyti| (anu.) RkSa yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA cha vikalpAne hoto. udA. ricchaM...rikkho. kSipta (zabdA) pAsUna chUDha he (varNAntara) kase hote ? (uttara:-) vRkSakSiptayo rukkhachUDhau' yA sUtrAnusAra (Adeza hoUna kSipta pAsUna chUDha he varNAntara) hoIla. (sUtra) kSaNa utsave / / 20 / / (vRtti) kSaNazabde utsavAbhidhAyini saMyuktasya cho bhvti| chnno| utsava iti kim? khnno| (anu.) utsava hA artha sAMgaNA-yA kSaNa yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA cha hoto. udA. chaNo. utsava (hA artha sAMgaNA-yA kSaNa zabdAta) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa utsava hA artha nasalyAsa cha hota nAhI. udA.) khaNa (kALa mojaNyAcA). (sUtra) hrasvAt thya-zca-tsa-psAmanizcale / / 21 / / (vRtti) hrasvAtpareSAM thyazcatsapsAM cho bhavati nizcale tu na bhvti| thy| __ pcchN| pcchaa| micchaa| shc| pcchimN| accherN| pcchaa| ts| ucchaaho| macchalo mcchro| saMvacchalo sNvcchro| ciicchi| ps| licchi| jugucchi| acchraa| hrasvAditi kim ? uusaario| 1 pathya, pathyA, mithyA. 2 pazcima, Azcarya, pazcAt. 3 utsAha, matsara, saMvatsara, cikitsati. 4 lipsati, jugupsati, apsaras. 5 utsArita. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 131 : anizcala iti kim| niccalo / ArSe tathye co'pi / tacchaM / (anu.) hasva svarApuDhe asaNAr2yA thya, zca, tsa ANi psa yAMcA cha hoto; paNa nizcala zabdAta mAtra (zca cA cha ) hota nAhI. udA. thya ( cA cha) :pacchaM...micchA. zca ( cA cha ) :- pacchimaM...pacchA. tsa ( cA cha ) ucchAho...ciicchai. psa ( cA cha ) :- licchai... accharA. hrasva svarApuDhe asaNAr2yA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa mAge hrasva svara nasalyAsa, hota nAhI. udA.) UsArio. nizcala zabdAta hota nAhI ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa nizcala zabdAta zca cA ca hoto. udA ) - niccalo. ArSa prAkRtAta tathya zabdAtIla (thya cA) ca suddhA hoto. cha udA. taccaM. ( sUtra ) sAmarthyAtsukotsave vA / / 22 / / (vRtti) eSu saMyuktasya cho vA bhavati / sAmacchaM sAmatthaM / ucchuo uusuo| ucchavo uusvo| (anu.) sAmarthya, utsuka ANi utsava yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA cha vikalpAne hoto. udA. sAmacchaM... Usavo. ( sUtra ) spRhAyAm / / 23 / / (vRtti) spRhAzabde saMyuktasya cho bhavati / phasyApavAdaH / chihaa| bahulAdhikArAt kvacidanyadapi / nippiho / (anu.) spRhA yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA cha hoto. ( spa cA) pha hoto yA niyamAcA (2.53) prastuta niyama apavAda Ahe. udA. chihA. bahulacA adhikAra asalyAmuLe kvacit (spRhA zabdAta cha na hotA ) vegaLehI (varNAntara) hote. udA. nippiho. ( sUtra ) dya-yya - ryAM jaH / / 24 / / (vRtti) eSAM saMyuktAnAM jo bhavati / dy| majjaM / avajjaM / vejjo / juii| joo| 1 ni:spRha 2 madya, avadya, vaidya, dyuti, dyota. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 dvitIyaH pAdaH yy| jjo| sejaa| ry| bhjjaa| cauryasamatvAd bhaariaa| kjjN| vjN| pjjaao| pjjttN| mjaayaa| (anu.) dya, yya, ANi rya yA saMyukta vyaMjanAMcA ja hoto. udA. dya (cA ja) : majaM...joo. yya (cA ja) :- jajo, sejjA. rya (cA ja) :- bhajjA; (bhAryA hA zabda) cauryAdi zabdApramANe asalyAne (svarabhakti hoUna) bhAriA (asehI varNAntara hote); kajjaM....majjAyA. (sUtra) abhimanyau jaJjau vA / / 25 / / (vRtti) abhimanyau saMyuktasya jo jazca vA bhvti| ahimajU ahimnyjuu| pksse| ahimnnuu| abhigrahaNAdiha na bhvti| mnnuu| (anu.) abhimanyu yA zabdAta saMyukta vyaMjanAce jja ANi Ja vikalpAne hotAta. udA. ahi...maJjU. (vikalpa-) pakSI-ahimannU. (abhimanyu zabdAta, manyu zabdAcyA mAge) abhi hA zabda nirdiSTa asalyAmuLe (abhi hA zabda nasalelyA) yethe (=puDhIla) manyu zabdAta ja ANi Ja hota nAhIta. udA. mannU. (sUtra) sAdhvasa-dhya-hyAM jhaH / / 26 / / (vRtti) sAdhvase saMyuktasya dhyAyozca jho bhvti| sjjhsN| dhy| bjjhe| jhaannN| uvjjhaao| sjjhaao| sjjhN| vijho| hy| sjjho"| mjjhN| gujjhN| nnjjhi| (anu.) sAdhvasa yA zabdAtIla saMyukta vyaMjanAcA taseca dhya ANi hya yA saMyukta vyaMjanAMcA jha hoto. udA. sajjhasaM. dhya (cA jha) :- bajjhae..... vijho. hya (cA jha) :- sajjho ....Najjhai. 1 jayya, zayyA. 2 bhAryA 3 kArya, varya, paryAya, paryApta, maryAdA.. 4 badhyate, dhyAna, upAdhyAya, svAdhyAya, sAdhya, viMdhya 5 sahya, mahyam, guhyam, nAte. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 133 (sUtra) dhvaje vA / / 27 / / (vRtti) dhvajazabde saMyuktasya jho vA bhvti| jhao dho| (anu.) dhvaja yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA jha vikalpAne hoto. udA. jhao, dhao. (sUtra) indhau jhA / / 28 / / (vRtti) indhau dhAtau saMyuktasya jhA ityAdezo bhvti| smijjhaai| vijjhaai| (anu.) indh yA dhAtUmadhye saMyukta vyaMjanAcA jhA asA Adeza hoto. udA. samijjhAi, vijjhAi. (sUtra) vRtta-pravRtta-mRttikA-pattana-kadarthite TaH / / 29 / / (vRtti) eSu saMyuktasya To bhvti| vtttto| pytttto| mttttiaa| pttttnnN| kvttttio| (anu.) vRtta, pravRtta, mRttikA, pattana ANi kadarthita yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA Ta hoto. udA. vaTTo.....kavaTTio. FE (sUtra) tasyAdhUrtAdau / / 30 / / (vRtti) rtasya To bhavati dhUrtAdIn vrjyitvaa| kevtttto| vttttii| jtttto| pytttti| vtttthlN| raayvttttyN| nttttii| sNvtttti| adhUrtAdAviti kim ? dhutto| kittii| vttaa| aavttnnN| nivttnnN| pvttnnN| sNvttnnN| aavtto| nivtto| nivvtto| pvtto| sNvtto| vttiaa| vttio| kttio| ukkttio| kttrii| muttii| mutto| muhtto| bahulAdhikArAd vttttaa| dhuurt| kiirti| vaartaa| aavrtn| nivrtn| prvrtn| sNvrtn| aavrtk| nivrtk| nirvrtk| prvrtk| sNvrtk| vrtikaa| vaartik| kaartik| utkrtit| krtri| muurti| muurt| muhuurt| ityaadi| (anu.) dhUrta ityAdi zabda soDUna (itara zabdAMta) ta cA Ta hoto. udA. kevaTTo...saMvaTTiaM. dhUrta ityAdi zabda soDUna ase kA mhaTale Ahe ? muhtto| bhuvtn| sNvrtn| yAtikA 1 sam+indh, vi+indh. 2 kaivarta, vartikA, jarta, pravartate, vartula, rAjavArtika, nartakI, saMvartita. A-Proof Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 dvitIyaH pAdaH (kAraNa dhUrta ityAdi zabdAMta rta cA TTa na hotA ta hoto. udA.) dhuto...muhutto. bahulacA adhikAra asalyAmuLe (dhUrtAdi zabdAtIla vArtA yA zabdAce varNAntara) vaTTA (asehI hote). (dhUrtAdi zabdAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:-) dhUrta...muhUrta, ityAdi. (sUtra) vRnte NTaH // 31 // (vRtti) vRnte saMyuktasya NTo bhvti| vennttN| taalvennttN| (anu.) vRnta yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA NTa hoto. udA. veNTa, tAlaveNTaM. (sUtra) Tho'sthi-visaMsthule / / 32 / / (vRtti) anayoH saMyuktasya Tho bhvti| atttthii| visNtthulN| (anu.) asthi ANi visaMsthula yA dona zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA Tha hoto. udA. aTThI, visaMThulaM. (sUtra) styAna-caturthArthe vA / / 33 // (vRtti) eSu saMyuktasya Tho vA bhvti| ThINaM thiinnN| cauTTho cuttho| aTTho pryojnm| attho dhnm| (anu.) styAna, caturtha ANi artha yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA Tha vikalpAne hoto. udA. ThINaM, thINaM; cauTTho, cauttho; aTTho (mhaNaje) prayojana, attho (mhaNaje) dhana. (sUtra) STasyAnuSTeSTAsandaSTe / / 34 / / (vRtti) uSTrAdivarjite STasya Tho bhvti| ltttthii| mutttthii| ditttthii| sitttthii| puttttho| klN| surtttthaa| ittttho| annittheN| anuSTreSTAsandaSTa iti kim ? utttto| iTTAcuNNaM vv| sNdtttto| 2 yaSTi, muSTi, dRSTi, sRSTi, puSTa, kaSTa, surASTra, iSTa, aniSTa. 1 tAlavRnta. 2 iSTAcUrNaM iv| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe (anu.) uSTra ityAdi (mhaNaje uSTra, iSTA, saMdaSTa he zabda soDUna (itara zabdAMta ) STa cA Tha hoto. udA. laTThI... aNiTTha. uSTra, iSTA, saMdaSTa he zabda soDUna ase (sUtrAta) kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa yA zabdAta STa cA Tha hota nAhI, tara TTa hoto. udA.) uTTo.....saMdaTTo. 135 ( sUtra ) garte Da: / / 35 / / ( vRtti) gartazabde saMyuktasya Do bhavati / TApavAdaH / gaDDo / gaDDA / (anu.) garta yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA Da hoto. (rta cA ) Ta hoto yA niyamAcA (2.30) (prastuta niyama ) apavAda Ahe. udA. go, gA. ( sUtra ) saMmarda - vitardi - viccharda- cchardi - kaparda - mardite rdasya / / 36 / / (vRtti) eSu rdasya DatvaM bhavati / samaDDo / viaddddii| vicchddddo| chddddui'| chddddii| kavaDDo / mddddio| saMmaDDio' / (anu.) saMmarda, vitardi, viccharda, chardi, kaparda ANi mardita yA zabdAMta, rda cA Da hoto. udA. saMmaDDo.....saMmaDio. ( sUtra ) gardabhe vA / / 37 / / (vRtti) gardabhe rdasya Do vA bhvti| gaDDaho gaddaho / (anu.) gardabha yA zabdAta rda cA vikalpAne hoto. udA. gaDDaho, gaddaho. ( sUtra ) kandarikA - bhindipAle NDa: / / 38 / / ( vRtti) anayoH saMyuktasya NDo bhavati / knnddliaa| bhinnddivaalo| (anu.) kandarikA ANi bhindipAla yA dona zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA NDa hoto. udA. kaNDaliA, bhiNDivAlo. 1 chaDDu hA muc dhAtUcA Adeza Ahe (4.91 pahA). 2 saMmardita Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 dvitIyaH pAdaH (sUtra) stabdhe Tha-Dhau / / 39 / / (vRtti) stabdhe saMyuktayoryathAkramaM ThaDhau bhvtH| tthddddho| (anu.) stabdha yA zabdAtIla saMyukta vyaMjanAMce yathAkrama Tha ANi Dha hotAta. udA. ThaDDho. (sUtra) dagdha-vidagdha-vRddhi-vRddhe DhaH / / 40 / / (vRtti) eSu saMyuktasya Dho bhvti| dddddho| viaddddho| vuddddhii| vuddddho| kvacinna ___ bhvti| viddh-ki-niruuviaN| (anu.) dagdha, vidagdha, vRddhi ANi vRddha yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA Dha hoto. udA. daDDo...vuDDo. kvacit (asA Dha) hota nAhI. udA. viddha.....viaM. (sUtra) zraddharddhi-mUrdhAdhunte vA / / 41 / / (vRtti) eSu ante vartamAnasya saMyuktasya Dho vA bhvti| saDDhA sddhaa| iDDhI riddhii| muNDhA muddhaa| aDDhaM alu| (anu.) zraddhA, Rddhi, mUrdhan ANi ardha yA zabdAMta antI asaNAr2yA saMyukta vyaMjanAcA Dha vikalpAne hoto. udA. saDDhA.....addhaM. (sUtra) mnajJorNaH / / 42 // (vRtti) anayorNo bhvti| mn| ninnnnN| pjjunnnno| jny| nnaannN| snnnnaa| pnnnnaa| vinnnnaannN| (anu.) mna ANi jJa yAMcA Na hoto. udA. mna (cA Na) :- niNNaM, pajjuNNo. jJa (cA Na):- NANaM...viNNANaM. 1 vRddh-kvi(pi)-niruupitm| 1 nimna, pradyumna. 2 jJAna, saMjJA, prajJA, vijJAna. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 137 ( sUtra ) paJcAzatpaJcadaza - datte / / 43 / / ( vRtti) eSu saMyuktasya No bhavati / pnnnnaasaa| pnnnnrh| diNNaM / (anu.) paJcAzat, paJcadaza ANi datta yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA Na hoto. udA. paNNAsA....diNNaM. ( sUtra ) manyau nto vA / / 44 / / ( vRtti) manyuzabde saMyuktasya nto vA bhavati / mantU mannU / (anu.) manyu yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA nta vikalpAne hoto. udA. mantU, mannU. ( sUtra ) stasya tho'samasta - stambe / / 45 / / (vRtti) samastastambavarjite stasya tho bhavati / hattho / thuI / thottaM / thoaM / ptthro| psttho| atthi / satthi / asamastastamba iti kim ? smtto| tambo (anu.) samasta ANi stamba he zabda soDUna ( itara zabdAMta) sta cA tha hoto. udA. hattho...satthi. samasta ANi stamba he zabda soDUna ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa yA zabdAMta sta cA tha na hotA ta hoto. udA.) samatto, tambo. ( sUtra ) stave vA / / 46 / / ( vRtti) stavazabde stasya tho vA bhavati / thavo tavo / (anu.) stava yA zabdAta sta cA tha vikalpAne hoto. udA. thavo, tavo. ( sUtra ) paryaste tha - Tau / / 47 / / (vRtti) paryaste stasya paryAyeNa thaTau bhavataH / pallattho pallaTTo / (anu.) paryasta yA zabdAta sta ce paryAyAne tha ANi Ta hotAta. udA. pallattho, pallaTTo. 1 hasta, stuti, stotra, stoka, prastara, prazasta, asti, svasti. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 dvitIyaH pAdaH ( sUtra ) votsAhe tho hazca ra: / / 48 / / (vRtti) utsAhazabde saMyuktasya tho vA bhavati tatsaMniyoge ca hasya raH / utthAro ucchaaho| (anu.) utsAha yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA tha vikalpAne hoto ANi tyAcyA sAMnidhyAmuLe ha cA ra hoto. udA. utthAro, ucchAho. ( sUtra ) AzliSTe la - dhau / / 49 / / (vRtti) AzliSTe saMyuktayoryathAsaGkhyaM la dha ityetau bhvt:| aaliddho| (anu.) AzliSTa yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAMce anukrame la ANi dha ase he (vikAra) hotAta. udA. Aliddho. ( sUtra ) cihna vA / / 50 / / (vRtti) cihne saMyuktasya ndho vA bhavati / NhApavAdaH / pakSe so'pi / cindhaM indhaM cinhaM / (anu.) cihna yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA ndha vikalpAne hoto. ( na cA) ha hoto yA niyamAcA (2.75 ) prastuta niyama apavAda Ahe. (vikalpa-) pakSI to suddhA (niyama lAgato). udA. cindhaM... cinhaM. ( sUtra ) bhasmAtmano: po vA / / 51 / / (vRtti) anayoH saMyuktasya po vA bhavati / bhappo bhasso / appA appANo / pksse| attaa| (anu.) bhasman ANi Atman yA dona zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA pa vikalpAne hoto. udA. bhappo.....appANo. (vikalpa - ) pakSI :- attA (ase Atman ce varNAntara hote). ( sUtra ) makmo: / / 52 / / (vRtti) Gmakmo: po bhavati / kuDmalaM kumpalaM / rukmiNI ruppinnii| kvacit mo'pi / rucmI ruppI / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe (anu.) Dma ANi kma yAMcA pa hoto. udA. kuDmalaM...ruppiNI. kvacit (kma cA) cma suddhA (hoto. udA.) rucmI ruppI / 139 ( sUtra ) Spa - spayo: phaH / / 53 / / (vRtti) Spaspayo : pho bhavati / puSpaM puSpaM / zaSpaM sapphaM / niSpeSaH nippheso / niSpAvaH nipphAvo / spandanaM phaMdaNaM / pratispardhin pADipphaddhI / bahulAdhikArAt kvacid vikalpaH / buhapphaI' buhppii| kvacinna bhavati / nippaho / NippuMsaNaM / paropparaM / (anu.) Spa ANi spa yAMcA pha hoto. udA. (Spa cA pha) :- puSpam...nipphAvo. (spa cA pha)H- spandanam... pADipphaddhI. bahulacA adhikAra asalyAmuLe kvacit vikalpa hoto. udA. buhapphaI, buhappaI. kvacit (Spa ANi spa yAMcA pha) hota nAhI. udA. nippaho..... paropparaM. ( sUtra ) bhISme SmaH / / 54 / / ( vRtti) bhISme Smasya ko bhavati / bhippho / (anu.) bhISma yA zabdAta Sma cA pha hoto. udA. bhippho. ( sUtra ) zleSmaNi vA / / 55 / / ( vRtti) zleSmazabde Smasya ko vA bhavati / sepho silimho / (anu.) zleSman yA zabdAta Sma cA pha vikalpAne hoto. udA. sepho, silimho. ( sUtra ) tAmrAmre mba: / / 56 / / ( vRtti) anayoH saMyuktasya mayukto bo bhavati / tambaM / ambaM / ambira tambira iti dezyau / (anu.) tAmra ANi Amra yA dona zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA makArAne yukta ba 1 bRhaspati 2 niSprabha, nisparzana, paraspara Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 dvitIyaH pAdaH (=mba) hoto. udA. tambaM, ambaM. ambira, tambira he zabda (mAtra) dezya Aheta. (sUtra) hvo bho vA / / 57 / / (vRtti) hvasya bho vA bhvti| jibbhA jiihaa| (anu.) hvacA bha vikalpAne hoto. udA. jibbhA, jIhA. (sUtra) vA vihvale vau vazca / / 58 / / (vRtti) vihvale hvasya bho vA bhavati tatsaMniyoge ca vi-zabde vasya vA bho __ bhvti| bhibbhalo vibbhalo vihlo| (anu.) vihvala yA zabdAta hva cA bha vikalpAne hoto ANi tyAcyA sAnidhyAmuLe vi yA zabdAtIla (=akSarAtIla) va cA bh vikalpAne hoto. udA. bhibbhalo....vihalo. (sUtra) vorve / / 59 / / (vRtti) Urdhvazabde saMyuktasya bho vA bhvti| unbhaM uddh| (anu.) urdhva yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA bha vikalpAne hoto. udA. ubbhaM, uddhaM. (sUtra) kazmIre mbho vA / / 60 / / (vRtti) kazmIrazabde saMyuktasya mbho vA bhvti| kambhArA kmhaaraa| (anu.) kazmIra yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA mbha vikalpAne hoto. udA. kambhArA, kamhArA. (sUtra) nmo ma: / / 61 // (vRtti) nmasya mo bhvti| adho lopaapvaadH| jammo / vmmho| mmmnnN| (anu.) nma cA ma hoto. (saMyukta vyaMjanAta) naMtara (mhaNaje dvitIya avayava asaNAr2yA 1 janman, manmatha, manmanas. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 141 ma cA) lopa hoto (2.78) yA niyamAcA prastuta niyama apavAda Ahe. udA. jammo....mammaNaM. (sUtra) gmo vA / / 62 // (vRtti) gmasya mo vA bhvti| yugmaM jummaM juggN| tigmaM timmaM tiggN| (anu.) gma cA ma vikalpAne hoto. udA. yugmam.....tiggaM. (sUtra) brahmacarya-tUrya-saundarya-zauNDIrye ryo raH / / 63 / / (vRtti) eSu ryasya ro bhvti| jaapvaadH| bmhcerN| cauryasamatvAd bmhcriaN| tuurN| suNderN| sonnddiirN| (anu.) brahmacarya, tUrya, saundarya ANi zauNDIrya yA zabdAMta rya cA ra hoto. (rya cA) ja hoto yA niyamAcA (2.24) prastuta niyama apavAda Ahe. udA. bamhacera; (brahmacarya hA zabda) caurya zabdAsArakhA asalyAne (tyAmadhye svarabhakti hoUna) bamhacariaM (asehI varNAntara hote); tUraM....soMDIraM. (sUtra) dhairye vA / / 64 // (vRtti) dhairye ryasya ro vA bhvti| dhIraM dhijjN| sUro sujjo iti tu sUrasUrya prkRtibhedaat| (anu.) dhairya yA zabdAta rya cA ra vikalpAne hoto. udA. dhIraM, dhijaM. sUro ANi sujo he zabda mAtra sUra ANi sUrya yA dona mULa bhinna (saMskRta) zabdAMpAsUna sAdhalele Aheta. (sUtra) eta: paryante / / 65 // (vRtti) paryante ekArAtparasya yasya ro bhvti| pernto| eta iti kim ? pjjnto| (anu.) paryanta yA zabdAta, (pa madhIla a cA e hoUna; tyA) ekArApuDhe asaNAr2yA rya cA ra hoto. udA. perato. ekArApuDhe asaNAr2yA (rya cA) ase kA A-Proof Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 dvitIyaH pAdaH ___ mhaTale Ahe ? (kAraNa ekArApuDhe rya nasalyAsa tyAcA ra na hotA jja hoto. udA.) pajato. (sUtra) Azcarye / / 66 // (vRtti) Azcarye eta: parasya yasya ro bhvti| accherN| eta ityev| acchriaN| (anu.) Azcarya zabdAta (zca madhIla a cA e hoUna tyA) e puDhe asaNAr2yA rya cA ra hoto. udA. accheraM. e puDhe (rya) asatAnAca (tyAcA ra hoto; tase nasalyAsa ra hota nAhI. udA.) acchariaM. (sUtra) ato riAra-rija-rIaM / / 67 / / (vRtti) Azcarye akArAtparasya yasya ria ara rija rIa ityete AdezA __ bhvnti| acchariaM acchaaraM accharijaM acchriiaN| ata iti kim? accherN| (anu.) Azcarya yA zabdAta (zca madhIla) akArAcyA puDhe asaNAlyA rya ce ria, ara, rijja ANi rIa ase he Adeza hotAta. udA. acchariaM...accharIaM. akArAcyA puDhe asaNAr2yA (rya ce) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa zca madhIla a cA jara e hota asela tara he Adeza na hotA sU.2.66 nusAra) accheraM (ase varNAntara hote). (sUtra) paryasta-paryANa-saukumArye llaH / / 68 // (vRtti) eSu yasya llo bhvti| paryastaM pallarse plltthN| pllaannN| soamllN| pallaMko iti ca palyaGkazabdasya yalope dvitve c| paliaMko ityapi caurysmtvaat| (anu.) paryasta, paryANa ANi sauku mArya yA zabdAMta rya cA lla hoto. udA. paryastam...soamallaM. pallaMka hA zabda palyaGka yA zabdAtIla y cA lopa hoUna ANi l ce dvitva hoUna siddha jhAlelA Ahe. (palyaGka zabdAce) paliaMko ase suddhA (varNAntara hote); kAraNa to cauryasama zabda Ahe. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 143 (sUtra) bRhaspati - vanaspatyoH so vA / / 69 // ( vRtti) anayoH saMyuktasya so vA bhavati / bahassaI bahapphaI bhayassaI bhayapphaI / vaNassaI vnnpphii| (anu.) bRhaspati ANi vanaspati yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA sa vikalpAne hoto. udA. bahassaI...........vaNapphaI. ( sUtra ) bASpe ho'zruNi / / 70 / / ( vRtti) bASpazabde saMyuktasya ho bhavati azruNyabhidheye / bAho netrajalam / azruNIti kim ? bappho USmA / (anu.) (bASpa yA zabdAne) azru hA artha sAMgAvayAcA asatAnA bASpa yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA ha hoto. udA. bAho (mhaNaje ) DoLyAtIla pANI (azru). azru hA artha sAMgAvayAcA asatAnA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa azru hA artha bASpa zabdAcA nasela tara Spa cA ha hota nAhI. udA.) bappho (mhaNaje ) USmA (uSNatA). ( sUtra ) kArSApaNe / / 71 / / ( vRtti) kArSApaNe saMyuktasya ho bhavati / kAhAvaNo / kathaM kahAvaNo / hrasvaH saMyoge (1.84) iti pUrvameva hrasvatve pazcAdAdeze karSApaNazabdasya vA bhaviSyati / (anu.) kArSApaNa yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA ha hoto. udA. kAhAvaNo. (maga) kahAvaNo (he varNAntara) kase hote ? ( uttara - ) ( kArSApaNa yA zabdAta ) 'hrasvaH saMbhoge' yA sUtrAnusAra agodaraca ( kA madhIla A) hrasva jhAlA ANi maga (yA sUtrAta sAMgitalyApramANe rSa lA ha) Adeza jhAlA. kiMvA kahAvaNo he karSApaNa zabdAce (varNAntara) hoIla. ( sUtra ) duHkha - dakSiNa - tIrthe vA / / 72 / / ( vRtti) eSu saMyuktasya ho vA bhavati / duhaM dukkhaM / para- dukkhe dukkhiA 1 paraduHkhe duHkhitAH viralAH / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 dvitIyaH pAdaH virlaa| dAhiNo dkkhinno| tUhaM titthN| (anu.) du:kha, dakSiNa ANi tIrtha yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAcA ha vikalpAne hoto. udA. duhaM...titthaM. (sUtra) kUSmANDyAM Smo lastu NDo vA / / 73 / / (vRtti) kUSmANDyAM SmA ityetasya ho bhavati NDa ityasya tu vA lo bhvti| kohalI kohnnddii| (anu.) kUSmANDI yA zabdAta SmA yA (saMyukta vyaMjanA) cA ha hoto, paNa NDa yAcA mAtra vikalpAne la hoto. udA. kohalI, kohaNDI. (sUtra) pakSma-zma-Sma-sma-hmAM mhaH // 74 / / (vRtti) pakSmazabdasambandhina: saMyuktasya zmaSmasmahmAM ca makArAkrAnto hakAra Adezo bhvti| pakSman pmhaaiN| pmhl-loannaa| shm| kuzmAnaH kumhaanno| kshmiiraaH| kmhaaraa| ssm| grISma: gimho| USmA umhaa| sm| asmAdRzaH amhaariso| vismaya: vimho| hm| brahmA bmhaa| suhmA: sumhaa| bmhnno| bmhcerN| kvacit mbho'pi dRzyate / bmbhnno| bmbhcerN| simbho| kvacinna bhvti| razmiH rssii| smaraH sro| (anu.) pakSman zabdAzI saMbaMdhita asaNAr2yA (kSma yA) saMyukta vyaMjanAcA ANi zma, Sma, sma ANi hma yAM (saMyukta vyaMjanAM) cA makArAne yukta hakAra (mhaNaje mha) asA Adeza hoto. udA. pakSman....loaNA; zma (cA mha) :- kumhANo....kamhArA; Sma (cA mha) :- grISma....umhA; sma (cA mha) :- asmAdRzaH....vimhao ; hma (cA mha) :brahmA....bamhaceraM. kvacit (mha ce aivajI) mbha suddhA (jhAlelA) ADhaLato. udA. baMbhaNo....simbho. kvacit (asA mha) hota nAhI. udA. razmiH ...saro. 1 pkssml-locnaa| 2 brAhmaNa, brahmacarya Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe ( sUtra ) sUkSma - zna - SNa-sna-hna -hNa-kSNAM haH / / 75 / / ( vRtti) sUkSmazabdasambandhina: saMyuktasya znaSNasnahnahNaNAM ca NakArAkrAnto hakAra Adezo bhvti| sUkSmaM saNhaM / shn| paNho / sinnho| ssnn| vinnhuu'| jinhuu| knnho| uNhIsaM / sn| joNhA / nnhaao| pnnhuo| hn| vaNhI / jnnhuu| hnn| puvvaNho' / avaraNho / kSNa / sahaM / tiNhaM / viprakarSe tu kRSNakRtsnazabdayoH kasaNo / kasiNo / (anu.) sUkSma yA zabdAzI saMbaMdhita asaNAr2yA (kSma yA) saMyukta vyaMjanAcA ANi zna, SNa, sna, hna, hNa ANi kSNa yAM (saMyukta vyaMjanAM) cA NakArAne yukta hakAra (mhaNaje Nha) asA Adeza hoto. udA. sUkSmaM saNhaM; zna (cA Nha) paNho, siNho; Sma ( cAha) :- viNhU...uNhIsaM; sna (cA ha) :joNhA...paNhuo; hna (cA Nha) :- vaNhI, jaNhU; hNa (cA ha) puvvaNho, avaraNho; kSNa ( cA ha) :- saNhaM, tiNhaM. tathApi svarabhakti jhAlI asatAnA kRSNa ANi kRtsna yA zabdAMcI kasaNo ANi kasiNo ( azI varNAntare hotAta). : 145 (sUtra) hno lha: / / 76 / / (vRtti) hna: sthAne lakArAkrAnto hakAro bhvti| kalhAraM / " palhAo / (anu.) hracyA sthAnI lakArAne yukta hakAra (mhaNaje lha) hoto. udA. kalhAraM, palhAo. 1 prazna, zizna 3 jyotsnA, snAta, prastuta 5 pUrvAhna, aparAhna 7 kahlAra, prahlAda ( sUtra ) kagaTaDatadapazaSasa ka pAmUrdhvaM luk / / 77 / / (vRtti) eSAM saMyuktavarNasambandhinAmUrdhvaM sthitAnAM lug bhavati / k| bhuttaM / sitthaM / g| duddhaM / muddhaM / tt| STapadaH chppo| kaTphalam kapphalaM / 2 viSNu, jiSNu, kRSNa, uSNISa 4 vahni, jahnu 6 zlakSNa, tIkSNa 8 bhukta, siktha : 9 dugdha, mugdha Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 dvitIyaH pAdaH dd| khaDga: khggo| SaDja: sjjo| t| upplN| uppaao| d| madguH mgguu| moggro| p| sutto| gutto| sh| laNhaM / nnicclo| cuai| ss| gotttthii| chttttho| nitthtthro| s| khlio| neho| k| du kham dukkhN| p| aMta paat:| aNtppaao| (anu.) saMyukta varNAzI (=vyaMjanAzI) saMbaMdhita va prathama avayava asaNAr2yA ka,ga,Ta,Da,ta,da,pa,za,Sa,sa, ka ANi pa yAM (vyaMjanAM) cA lopa hoto. udA. ka (cA lopa):-bhuttaM, sitthaM. ga (cA lopa):-duddhaM, muddhaM. Ta (cA lopa):- SaTpadaH...kapphalaM. Da (cA lopa):-khaDga:...sajjo. ta (cA lopa):- uppalaM, uppAo. da (cA lopa):- madguH...moggaro. pa (cA lopa):- sutto,gutto. sa (cA lopa):- khalio, neho. ka (cA lopa):du kam dukkhaM. pa (cA lopa):-aMta pAta: aMtappAo. (sUtra) adho manayAm / / 78 / / (vRtti) manayAM saMyuktasyAdho vartamAnAnAM lug bhvti| m| juggaM / rssii| sro| serN| n| nggo| lggo| y| saamaa| kuddddN| vaaho| (anu.) saMyukta vyaMjanAta naMtara (mhaNaje dvitIya avayava) asaNAr2yA ma, na ANi ya yAMcA lopa hoto. udA. ma (cA lopa :-) juggaM....seraM. na (cA lopa :) naggo, laggo. ya (cA lopa :-) sAmA...vAho. (sUtra) sarvatra labarAmavandre / / 79 / / (vRtti) vandrazabdAdanyatra labarAM sarvatra saMyuktasyordhvamadhazca sthitAnAM lug bhvti| uurdhv| l| ulkA ukkaa| valkalaM vkklN| b| zabdaH 1 utpala, utpAda (utpAta) 3 supta, gupta 5 goSThI, SaSTha, niSThura 7 yugma, razmi, smara, smera 9 zyAmA, kuDya, vyAdha/vAhya 2 mudgara 4 zlakSNa, nizcala, zcotate 6 skhalita, sneha 8 nagna, lagna Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 147 sddo| abdaH addo| lubdhakaH loddhao / ra / arka: akko| vargaH vggo| adhH| zlakSNaM sahaM / viklavaH vikkavo / pakvaM pakkaM pikkN| dhvastaH dhattho / cakraM cakkaM / grahaH gaho / rAtriH rattI / atra dva ityAdisaMyuktAnAmubhayaprAptau yathAdarzanaM lopaH / kvacidUrdhvam / udvignaH uvviggo| dviguNaH vi - uNo / dvitIyaH biio| kalmaSaM kammasaM / sarvaM savvaM / zulbaM subbaM / kvacittvadhaH kAvyaM kavvaM / kulyA kullaa| mAlyaM mallaM / dvipaH dio / dvijAti: duAI / kvacitparyAyeNa / dvAraM bAraM dAraM / udvignaH uvviNNo / avandra iti kim? vndrN| saMskRtasamo'yaM prAkRtazabdaH / atrottareNa vikalpo'pi na bhavati niSedhasAmarthyAt / (anu.) vandra zabda soDUna anyatra (mhaNaje itara zabdAMta ) saMyukta vyaMjanAta agodara kiMvA naMtara (mhaNaje prathama kiMvA dvitIya avayava) asaNAr2yA la, ba ANi ra yAMcA sarvatra lopa hoto. udA. prathama asatAnA :- la ( cA lopa : - ) ulkA...vakkalaM. ba (cA lopa:-) zabda...loddhao. ra ( cA lopa:-) arka...vaggo. naMtara asatAnA :- ( la cA lopa:-) zlakSNam... vikkavo. (va cA lopa:-) pakvam... dhattho. ( ra cA lopa:-) cakram... rattI. yethe, dva ityAdi saMyukta vyaMjanAMta (ekAcaveLI pahilA va dusarA avayava yAMcA lopa azA) dohoMcI prApti jhAlI asatAnA, (vAGmayAta) ADhaLela tyApramANe (koNatyAhI ekA avayavAcA) lopa (karAvA ). ( tevhA) kvacit prathama asaNAr2yA (avayavA) cA (lopa hoto. udA.) udvigna... subbaM. (tara kadhI ) naMtara asaNAr2yA (avayavA ) cA ( lopa hoto. udA.) kAvyam... duAI. kvacita paryAyAne (prathama va naMtara) asaNAr2yA ( avayavA) cA lopa hoto. udA.) dvAram...uvviNo. vandra zabda soDUna ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa prAkRtAta) vandra (hA zabda tasAca rahAto). vandra hA prAkRta zabda saMskRtasama Ahe. yA (vandra zabdAce) bAbatIta, (prastuta sUtrAtIla) niSedhAcyA sAmarthyAne, puDhIla sUtrAta (2.80) sAMgitalyApramANe vikalpasuddhA hota nAhI. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 dvitIyaH pAdaH (sUtra) dre ro na vA / / 80 // (vRtti) drazabde rephasya vA lug bhvti| cando' cndro| ruddo rudro| bhadaM bhdrN| samuddo smudro| hradazabdasya sthitiparivRttau draha iti rupm| tatra draho dho| kecid ralopaM necchnti| drahazabdamapi kazcit saMskRtaM mnyte| vodrahAdayastu taruNapuruSAdivAcakA nityaM rephasaMyuktA dezyA ev| sikkhantu vodrhiio| vodraha-drahammi pddiaa| (anu.) dra yA zabdAta (=akSarAta) rephAcA lopa vikalpAne hoto. udA. caMdo...samudro. hrada zabdAta sthitiparivRtti (=varNavyatyAsa) jhAlA asatAnA, draha ase rUpa (siddha hote). tethe (=draha zabdAce bAbatIta) draho, daho (azI rUpe hotAta). kAhI vaiyAkaraNAMcyA mate ra cA lopa hota nAhI. draha hA zabda suddhA saMskRta Ahe, ase koNI eka prAkRta vaiyAkaraNa mAnato. taruNa puruSa, ityAdi artha asaNAre vodraha, ityAdi zabda he nehamI rephAne yukta asUna, te dezya zabdaca Aheta. udA. sikkhaMtu.....paDiA. (sUtra) dhAtryAm / / 81 // (vRtti) dhAtrIzabde rasya lug vA bhvti| dhttii| hrasvAt prAgeva ralope dhaaii| pksse| dhaarii| (anu.) dhAtrI yA zabdAta ra cA lopa vikalpAne hoto. udA. dhattI. ra cA lopa hoNyApUrvIca hasvApAsUna (dIrgha hoUna) dhAI (he rUpa siddha hote). (vikalpa-) pakSI :- dhArI. (sUtra) tIkSNe NaH / / 82 / / (vRtti) tIkSNazabde Nasya lug vA bhvti| tikkhN| tinnhN| (anu.) tIkSNa yA zabdAta Na cA lopa vikalpAne hoto. udA. tikkhaM, tiNhaM. 1 candra, rudra, bhadra, samudra 2 zikSantAM trunnyH| 3 taruNahade ptitaa| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 149 (sUtra) jJo JaH // 83 / / (vRtti) jJa: sambandhino asya lug vA bhvti| jANaM' nnaannN| savvajo svvnnnnuu| appajo appnnnnuu| daivajjo divnnnnuu| iMgiajo iNgiannnnuu| maNojaM mnnonnnnN| ahijo ahinnnnuu| pajjA pnnnnaa| ajA aannaa| saMjA snnnnaa| kvacinna bhvti| vinnnnaannN| (anu.) jJa (yA saMyukta vyaMjanA) zI saMbaMdhita asaNAr2yA a cA lopa vikalpAne hoto. udA. jANaM...saNNA. kvacit (a cA lopa) hota nAhI. udA. viNNANaM. (sUtra) madhyAhne haH / / 84 / / (vRtti) madhyAhne hasya lug vA bhvti| majjhanno mjjhnnho| (anu.) madhyAhna yA zabdAta ha cA lopa vikalpAne hoto. udA. majjhanno, majjhaNho. (sUtra) dazA / / 85 / / (vRtti) pRthagyogAdveti nivRttm| dazArhe hasya lug bhvti| dsaaro| (anu.) he sUtra pRthapaNe sAMgitale asalyAne (2.80 madhIla) vA yA zabdAcI nivRtti hote. dazArha yA zabdAta ha cA lopa hoto. udA. dasAro. (sUtra) AdeH zmazruzmazAne / / 86 / / (vRtti) anayorAderlug bhvti| mAsU maMsU mssuu| msaannN| ArSe zmazAnazabdasya sIANaM susANamityapi bhvti| (anu.) zmazru ANi zmazAna yA dona zabdAMta Adi (asaNAr2yA vyaMjanA) cA lopa hoto. udA. mAsU...masANaM. ArSa prAkRtAta zmazAna zabdAcI sIANaM ANi susANaM azI suddhA (varNAntare/rUpe) hotAta. 1 jJAna, sarvajJa, AtmajJa (alpajJa), daivajJa, iMgitajJa, manojJa, abhijJa, prajJA, AjJA, saMjJA. 2 vijJAna A-Proof Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 dvitIyaH pAdaH (sUtra) zco harizcandre / / 87 / / (vRtti) harizcandrazabde zca ityasya lug bhvti| hriando| (anu.) harizcandra yA zabdAta zc yAcA lopa hoto. udA. hariaMdo. (sUtra) rAtrau vA / / 88 // (vRtti) rAtrizabde saMyuktasya lug vA bhvti| rAI rttii| (anu.) rAtri yA zabdAta saMyukta vyaMjanAcA lopa vikalpAne hoto. udA. rAI, rattI. (sUtra) anAdau zeSAdezayordvitvam / / 89 / / (vRtti) padasyAnAdau vartamAnasya zeSasyAdezasya ca dvitvaM bhvti| shess| kappatarU / bhuttN| duddhN| nggo| ukkaa| akko| mukkho / aadesh| ddkko| jkkho| rggo| kiccii| ruppii| kvacinna bhvti| ksinno| anAdAviti kim ? khliaN| thero| khmbho| dvayostu dvitvamastyeveti na bhvti| vinycuo5| bhinnddivaalo| (anu.) padAmadhye anAdi asaNAre zeSa (vyaMjana) taseca (sAMgitalelA) Adeza, yAMce dvitva hote. udA. zeSa (vyaMjanAce dvitva) :- kappatarU...mukkho. Adeza (vyaMjanAce dvitva :-) Dakko...ruppI. kvacit (ase) dvitva hota nAhI (tara itara kAhItarI varNAntara hote.) udA. kasiNo. (padAmadhye) anAdi asaNAre, ase kA mhaTale Ahe? (kAraNa zeSa kiMvA Adeza vyaMjana anAdi nasalyAsa (mhaNaje Adi asalyAsa) tyAce dvitva hota nAhI. udA.) khaliaM...khaMbho. (saMyukta vyaMjanAce sthAnI saMyukta vyaMjanAcA Adeza sAMgitalA asela tara tethe agodaraca) dona vyaMjanAMce astitva asalyAne (puna: tethe) dvitva hota nAhI. udA. viJcao, bhiNDivAlo. 1 kalpatarU, bhukta, dugdha, nagna, ulkA, arka, mUrkha 2 daSTa, yakSa, rakta, kRtti, rucmI 3 kRtsna 4 skhalita, sthavira, stambha. 5 vRzcika, bhindipAla. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe I (sUtra) dvitIya - turyayorupari pUrva: / / 90 / / (vRtti) dvitIyaturya yordvitvaprasaMge upari pUrvau bhavataH / dvitIyasyopari prathamazcaturthasyopari tRtIya ityarthaH / zeSa / vkkhaannNH| vggho| mucchaa| nijjhro| ktttthN| titthN| niddhaNo / gupphaM / nibbhro| Adeza / jakkho / ghasya naasti| acchii| majjhaM / paTThI / vuDDho / httho| aaliddho| pupphaM / bhibbhlo| tailAdau (2.98) dvitve okkhalaM / sevAdau (2.99) nkkhaa'| nhaa| samAse / kai-ddhao kai - dhao / dvitva ityeva / khaao| 151 (anu.) ( vargIya vyaMjanAMpaikI) dvitIya ANi caturtha vyaMjanAMcyA dvitvAcA prasaMga AlA asatA pUrvIcI dona vyaMjane (mhaNaje prathama ANi tRtIya hI vyaMjane) agodara (mhaNaje prathama avayava mhaNUna ) yetAta. mhaNaje dvitIya vyaMjanAcyA AdhI prathama vyaMjana ANi caturtha vyaMjanAcyA AdhI tRtIya vyaMjana yete asA artha Ahe. udA. zeSa (vyaMjanAce dvitva hotAnA ) :- vakkhANaM... nibbharo. Adeza (vyaMjanAce dvitva hotAnA ) :- jakkho; gha ce dvitva ( ADhaLata) nAhI; acchI...bhibbhalo. tailAdau yA sUtrAne dvitva hotAnA:- okkhalaM. sevAdau yA sUtrAne (vikalpAne dvitva hotAnA) :- nakkhA, nahA. samAsAta :- kaiddhao...kaidhao. (dvitIya va caturtha vyaMjanAce) dvitva hotAnAca (prathama va tRtIya vyaMjana agodara yete; dvitva hota nasalyAsa tase hota nAhI. udA.) khAo. ( sUtra ) dIrghe vA / / 91 / / (vRtti) dIrghazabde zeSasya ghasya upari pUrvo vA bhvti| diggho diiho| (anu.) dIrgha yA zabdAta ( r cA lopa jhAlyAvara) zeSa asaNAr2yA gha cyA mAge pUrvIce (mhaNaje tisare vyaMjana) vikalpAne yete. udA. diggho, dIho. 2 yakSa 1 vyAkhyAna, vyAghra, mUrcchA, nirjhara, kaSTa, tIrtha, nirdhana, gulpha, nirbhara. 3 akSi, madhya, pRSTha, vRddha, hasta, AzliSTa, 6 kapidhvaja 4 udUkhala 5 nakhAH puSpa, vihvala. 7 khAta. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ( sUtra ) na dIrghAnusvArAt / / 92 / / ( vRtti) dIrghAnusvArAbhyAM lAkSaNikAbhyAmalAkSaNikAbhyAM ca parayoH zeSAdezayordvitvaM na bhvti| chuuddho'| niisaaso| phaaso| alaakssnnik| pArzva pAsaM / zIrSaM sIsaM / IzvaraH Isaro / dveSya: veso / lAsyaM lAsaM / Asyam aasN| preSyaH peso / avamAlyam omAlaM / AjJA ANA / AjJaptiH aannttii| AjJapanaM ANavaNaM / anusvaaraat| tryasram tNsN| alAkSaNika / saMjhA | viMjho / kaMsAlo / dvitIyaH pAdaH (anu.) lAkSaNika taseca alAkSaNika azA dIrgha (svara) ANi anusvAra yAMcyApuDhe zeSa vyaMjana taseca Adeza vyaMjana yAMce dvitva hota nAhI. udA. chUDho... phAso. alAkSaNika (dIrgha svarApuDhe ) :- pArzvam... ANavaNaM. (lAkSaNika) anusvArApuDhe :- tryasram taMsaM. alAkSaNika (anusvArApuDhe ) :saMjhA... kaMsAlo. - ( sUtra ) raho: / / 93 / / (vRtti) rephahakArayordvitvaM na bhavati / rephaH zeSo nAsti / Adeza / sundaraM / bmhcerN| perntN| zeSasya hasya / vihalo / Adezasya / kahAvaNo / (anu.) repha va hakAra yAMce dvitva hota nAhI. repha (hA kadhIca ) zeSa vyaMjana asata nAhI. (repha) Adeza asatAnA :- suMderaM... peraMtaM. zeSa ha ( ce dvitva hota nAhI. udA ) vihalo. Adeza asaNAr2yA (ha ce dvitva hota nAhI. udA.) kahAvaNo. ( sUtra ) dhRSTadyumne NaH / / 94 / / (vRtti) dhRSTadyumne Adezasya Nasya dvitvaM na bhavati / dhaTThajjuNo / (anu.) dhRSTadyumna yA zabdAta Adeza mhaNUna yeNAr2yA Na ce dvitva hota nAhI. udA. dhaTThajjuNo. 1 kSipta, ni:zvAsa, sparza. 3 saundarya, brahmacarya, paryanta / 2 saMdhyA, vindhya, kAMsyayukta 4 vihvala 5. kArSApaNa Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 153 ( sUtra ) karNikAre vA / / 95 / / (vRtti) karNikArazabde zeSasya Nasya dvitvaM vA na bhavati / kaNiAro knnnniaaro| (anu.) karNikAra yA zabdAta zeSa asaNAr2yA Na ce dvitva vikalpAne hote. kaNiAro, kaNNiAro. udA. ( sUtra ) dRpte / / 96 / / (vRtti) dRptazabde zeSasya dvitvaM na bhavati / daria - sIheNa / (anu.) dRpta yA zabdAta zeSa vyaMjanAce dvitva hota nAhI. udA. dariasIheNa. ( sUtra ) samAse vA / / 97 / / (vRtti) zeSAdezayoH samAse dvitvaM vA bhavati / naiggAmo 2 naigAmo / kusumappayaro kusumpyro| devatthuI devathuI / harakkhandA hrkhndaa| ANAlakkhambho aannaalkhmbho| bahulAdhikArAdazeSAdezayorapi / sappivAso spivaaso| baddhapphalo baddhaphalo / malaya - sihara-kkhaNDaM mlysihrkhNddN| pammukkaM pamukkaM / ahaMsaNaM adaMsaNaM / paDikUlaM paDikkUlaM / tellokkaM telokkaM / ityAdi / (anu.) zeSa ANi Adeza vyaMjana yAMce dvitva samAsAta vikalpAne hote. udA. naiggAmo...khambho. bahulacA adhikAra asalyAmuLe zeSa ANi Adeza nasaNAr2yA vyaMjanAMcehI (samAsAta dvitva jhAlele ADhaLate. udA.) sappivAso... telokkaM ityAdi. ( sUtra ) tailAdau / / 98 / / (vRtti) tailAdiSu anAdau yathAdarzanamantyasyAnantyasya ca vyaJjanasya dvitvaM bhvti| tellaM / maNDukko / veillaM / ujjU / viDDA / vhuttN| anntysy| sottN| pemmN| juvvnnN| ArSe / paDisoo / vissoasiaa| tail| 1 dRptasiMhena 2 nadIgrAma, kusumaprakara, devastuti, hara- skandau, AlAnastambha. 3 sa-pipAsa, baddha-phala, malaya - zikhara - khaNDa, pramukta, adarzana, pratikUla, trailokya. 4 pratistrotas, visrotasikA. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 dvitIyaH pAdaH mnndduuk| vickil| Rju / briiddaa| prbhuut| srotas / premn| yauvana / ityaadi| (anu.) taila ityAdi zabdAMta jase vAGmayAta ADhaLate tyApramANe anAdi sthAnI, antya taseca anantya vyaMjanAMce dvitva hote. udA. tellaM...vahuttaM. anantya vyaMjanAce (dvitva) :- sottaM... juvvaNaM. ArSa prAkRtAta (kadhI ase dvitva hota nAhI tara kadhI hote. udA.) paDisoo, vissasoasiA. (kramAne saMskRta zabda ase :-) taila... yauvana ityAdi. ( sUtra ) sevAdau vA / / 99 / / ( vRtti) sevAdiSu anAdau yathAdarzanamantyasyAnantyasya ca dvitvaM vA bhavati / sevvA sevaa| neDDuM nIDaM / nakkhA nahA / nihitto nihio / vAhitto vaahio| mAukkaM mAuaM / ekko eo| kouhallaM kouhalaM / vAullo vaaulo| thullo thoro| huttaM hUaM / daivvaM daivaM / tuNhikko tunnhio| mukko muuo| khaNNU khANU / thiNNaM thINaM / anntysy| amhakkeraM amhakeraM / taM ccea taM cea| so ccia so cia / sevA / nIDa / nkh| nihit| vyaahRt| mRduk| eka / kutUhala / vyAkula / sthUla / hUta / daiv| tUSNIka / mUka / sthANu / styAna / asmdiiy| cea' / cia / ityAdi / (anu.) sevA ityAdi zabdAMta jase vAGmayAta ADhaLate tyApramANe anAdi sthAnI, antya taseca anantya vyaMjanAMce dvitva vikalpAne hote. udA. sevvA...thINaM. anantya vyaMjanAMce (dvitva) :- amhakkeraM...cia. (yAMce mULa saMskRta zabda kramAne ase:-) sevA... asmadIya; cea, cia ityAdi. (sUtra) zA GAtpUrvo't / / 100 / / GAtpUrvo akAro bhavati / sAraGgaM / ( vRtti) zA (anu.) zA yA zabdAta ( ra naMtara ) Ga cyA pUrvI akAra yeto. udA. sAraMgaM. 1 cea ANi cia hI avadhAraNa artha dAkhaviNArI avyaye Aheta (sUtra 2.184 pahA ) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 155 (sUtra) kSmAzlAghAratne'ntyavyaJjanAt / / 101 / / (vRtti) eSu saMyuktasya yadantyavyaJjanaM tasmAtpUrvo'd bhvti| chmaa| slaahaa| rynnN| ArSe suukssme'pi| suhmN| (anu.) kSmA, zlAghA ANi ratna yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAtIla je antya vyaMjana tyAcyA pUrvI a yeto. udA. chamA...rayaNaM. ArSa prAkRtAta sUkSma yA zabdAmadhyehI (asA a yeto. udA.) suhamaM. (sUtra) snehAgnyorvA / / 102 / / (vRtti) anayoH saMyuktasyAntyavyaJjanAtpUrvo'kAro vA bhvti| saNeho neho| agaNI aggii| (anu.) sneha ANi agni yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAmadhIla antya vyaMjanAcyA pUrvI akAra vikalpAne yeto. udA. saNeho...aggI. (sUtra) plakSe lAt / / 103 / / / (vRtti) plakSazabde saMyuktasyAntyavyaJjanAllAtpUrvo'd bhvti| plkkho| (anu.) plakSa yA zabdAta saMyukta vyaMjanAtIla antya la yA vyaMjanApUrvI a yeto. udA. palakkho . (sUtra) hazrIhIkRtsnakriyAdiSTyAsvit / / 104 / / (vRtti) eSu saMyuktasyAntyavyaJjanAtpUrva ikAro bhvti| h| arihi| arihaa| grihaa| briho| zrI sirii| hrItaH hiriio| ahIkaH ahiriio| kRtsna: ksinno| kriyA kiriaa| ArSe tu hayaM nANaM kiyaahiinnN| diSTyA ditttthiaa| (anu.) hai, zrI, hrI, kRtsna, kriyA ANi diSTyA yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAtIla antya vyaMjanAcyA pUrvI ikAra yeto. udA. ha (madhye) :- arihai...bariho; zrI...kiriA; ArSa prAkRtAta mAtra (kriyA yA zabdAta azI svarabhaktIne i yeta nAhI. udA.) hayaM...kiyAhINaM; diSTyA diTThiA. 1 arhati, arhA, gardA, barha. 2 hataM jJAnaM kriyaahiinm| A-Proof Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 dvitIyaH pAdaH ( sUtra ) rzarSataptavajre vA / / 105 / / (vRtti) rzarSayostaptavajrayozca saMyuktasyAntyavyaJjanAtpUrva ikAro vA bhvti| rsh| Ayariso' aayNso| sudarisaNo sudaMsaNo / darisaNaM daMsaNaM / rss| varisaM2 vAsaM / varisA vaasaa| varisa - sayaM vAsa - sayaM / vyavasthitavibhASayA kvcinnitym| praamrisor| hriso| amriso| tapta tavio ttto| vajraM varaM vajjaM / (anu.) rza ANi rSa yA saMyukta vyaMjanAta taseca tapta ANi vajra yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAtIla antya vyaMjanAcyA pUrvI ikAra vikalpAne yeto. udA. rza (madhye ) :- Ayariso... daMsaNaM. rSa (madhye ) :- varisaM...vAsasayaM. vyavasthita vibhASene (kAhI zabdAta asA i) nitya yeto. udA. parAmariso... amariso. tapta...vajjaM. (sUtra) lAt / / 106 / / (vRtti) saMyuktasyAntyavyaJjanAllAtpUrva id bhavati / kilinnaM / kiliTTha / silittttN| pilutttthN| pilaaso| silimho| sileso| skliN| suilN| siloo| kileso| ambilaM / gilAi / gilANaM / milaai| milANaM / kilammai / kilantaM / kvacinna bhavati / kamo5 / pvo| vippavo / sukkpkkho| utplAvayati uppAve / (anu.) saMyukta vyaMjanAtIla antya la yA vyaMjanApUrvI i yeto. udA. kilinnaM... kilanta. kvacit (asA i) yeta nAhI. udA. kamo.... . uppAvei. (sUtra) syAdbhavyacaityacauryasameSu yAt / / 107 / / (vRtti) syAdAdiSu cauryazabdena sameSu ca saMyuktasya yAtpUrva id bhvti| siaa'| 1 Adarza, sudarzana, darzana 2 varSa, varSA, varSazata. 3 parAmarza, harSa, amarSa. 4 klinna, kliSTa, zliSTa, pluSTa, ploSa, zleSman, zleSa, zukla, zukla, zloka, kleza, amla, glAyati, glAna, mlAyati, mlAna, klAmyati, klAnta. 5 klama, plava, viplava, zuklapakSa. 6 syAt, syAdvAda, bhavya, caitya. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 157 siaavaao| bhvio| cei| caurysm| coriaN| theriaN| bhaariaa| gmbhiiriaN| ghiiriaN| aayrio| sundriaN| soriaN| viiriaN| vriaN| suurio| dhiiriaN| bmhcriaN| (anu.) syAt ityAdi (mhaNaje syAt, bhavya ANi caitya yA) zabdAMta taseca caurya sArakhyA zabdAMta saMyukta vyaMjanAtIla ya cyA pUrvI i yeto. udA. siA...ceiaM. cauryasama (zabdAMta) :- coriaM.....bamhacariaM. (sUtra) svapne nAt / / 108 / / (vRtti) svapnazabde nakArAtpUrva id bhvti| sivinno| (anu.) svapna yA zabdAta nakArAcyA pUrvI i yeto. udA. siviNo. (sUtra) snigdhe vAditau / / 109 / / (vRtti) snigdhe saMyuktasya nAtpUrvI aditau vA bhvtH| saNiddhaM sinniddhN| pakSe niddhN| (anu.) snigdha yA zabdAta, saMyukta vyaMjanAtIla na cyA pUrvI a ANi i vikalpAne hotAta. udA. saNiddhaM, siNiddhaM. (vikalpa-) pakSI:- niddhaM. (sUtra) kRSNe varNe vA / / 110 / / (vRtti) kRSNe varNavAcini saMyuktasyAntyavyaJjanAtpUrvI aditau vA bhvtH| kasaNo kasiNo knnho| varNa iti kim ? viSNau knnho| (anu.) varNa (=raMga) vAcaka kRSNa yA zabdAta saMyukta vyaMjanAtIla antya vyaMjanAcyA pUrvI a ANi i vikalpAne yetAta. udA. kasaNo...kaNho. varNa (vAcaka kRSNa yA zabdAta) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa kRSNa zabda varNavAcaka nasUna) viSNu yA arthI asalyAsa kaNho (ase rUpa hote). 1 caurya, sthairya, bhAryA, gAmbhIrya, gAmbhIrya, AcArya, sauMdarya, zaurya, vIrya, varya, sUrya, dhairya, brahmacarya. A-Proof Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 dvitIyaH pAdaH (sUtra) uccArhati / / 111 / / (vRtti) arhat-zabde saMyuktasyAntyavyaJjanAtpUrvI ud aditau ca bhvtH| aruho' araho ariho| aruhanto' arahanto arihnto| (anu.) arhat yA zabdAta saMyukta vyaMjanAtIla antya vyaMjanApUrvI u taseca a ANi i yetAta. udA. aruho...arihanto. (sUtra) padmachadmamUrkhadvAre vA / / 112 / / (vRtti) eSu saMyuktasyAntyavyaJjanAtpUrva ud vA bhvti| paumaM pomm| chaumaM chmmN| murukkho mukkho / duvaarN| pksse| vAraM deraM daarN| (anu.) padma, chadma, mUrkha ANi dvAra yA zabdAMta saMyukta vyaMjanAtIla antya vyaMjanApUrvI u vikalpAne yeto. udA. paumaM...mukkho; duvAra; (vikalpa-) pakSI:vAraM...dAraM. (sUtra) tanvItulyeSu / / 113 / / (vRtti) ukArAntA ngiiprtyyaantaastnviitulyaaH| teSu saMyuktasyAntyavyaJjanAtpUrva ukAro bhvti| tnnuvii| lhuvii| gruvii| bhuvii| puhuvii| muvii| kvcidnytraapi| srughnaM surugghN| aarsse| sUkSmaM suhumN| (anu.) (saMskRtAta mULa) ukArAnta asUna jyAMnA (strIliMgI) GI pratyaya lAgalelA Ahe te zabda tanvIsama (tanvIsArakhe) (zabda hota). tyA zabdAMta saMyukta vyaMjanAtIla antya vyaMjanApUrvI ukAra yeto. udA. taNuvI...mauvI. kvacit itara zabdAMtahI (saMyukta vyaMjanAtIla antya vyaMjanApUrvI u yeto. udA.) srughnam, surugdhaM. ArSa prAkRtAta :- sUkSma, suhuma. (sUtra) ekasvare zvaHsve / / 114 // (vRtti) ekasvare pade yau zvas sva ityetau tayorantyavyaJjanAtpUrva ud bhvti| zvaH kRtaM suve kyN| sve janAH suve jnnaa| ekasvara iti kim? svajana: synno| 1 arht| arhn| 2 tanvI, laghvI, gurvI, bahvI, pRthvI, mRdvI. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 159 (anu.) ekasvara asaNAr2yA padAtIla je zvas (zva:) ANi sva ase doghe tyAMcyAmadhye antya vyaMjanApUrvI u yeto. udA. zvaH....jaNA. ekasvara asaNAr2yA (padAta) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa pada ekasvara nasalyAsa, ithe sAMgitalele varNAntara hota nAhI. udA.) svajana: sayaNo. (sUtra) jyAyAmIt / / 115 / / (vRtti) jyAzabde antyavyaJjanAtpUrva Id bhvti| jiiaa| (anu.) jyA yA zabdAta, antya vyaMjanApUrvI I yeto. udA. jIA. (sUtra) kareNUvArANasyo raNorvyatyayaH / / 116 / / (vRtti) anayo rephaNakArayorvyatyayaH sthitiprivRttirbhvti| knneru| vaannaarsii| strIliMganirdezAtpuMsi na bhvti| eso' krennuu| (anu.) kareNU ANi vArANasI yA zabdAMta repha ANi NakAra yAMcA vyatyaya (mhaNaje) sthitiparivRtti (sthAnAmadhye badala) hote. udA.kaNerU, vANArasI. (sUtrAmadhye kareNU yA zabdAta) strIliMgAcA nirdeza asalyAne (kareNu zabda) pulliMgAta (asatAnA sthitiparivRtti) hota nAhI. udA. eso krennuu| (sUtra) AlAne lanoH / / 117 / / (vRtti) AlAnazabde lanorvyatyayo bhvti| aannaalo| aannaalkkhmbho| (anu.) AlAna yA zabdAMta la ANi na yAMcA vyatyaya hoto. udA. ANAlo; ANAlakkhambho. (sUtra) acalapure calo: / / 118 / / (vRtti) acalapurazabde cakAralakArayorvyatyayo bhvti| alcpurN| (anu.) acalapura yA zabdAta cakAra ANi lakAra yAMcA vyatyaya hoto. udA. alacapuraM. 1 eSaH krennuH| 2 AlAnastambha A-Proof Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 dvitIyaH pAdaH (sUtra) mahArASTre haroH / / 119 / / (vRtti) mahArASTra zabde harorvyatyayo bhvti| marahaTheM / (anu.) mahArASTra yA zabdAta ha ANi ra yAMcA vyatyaya hoto. udA. marahaTuM. (sUtra) hrade hadoH / / 120 / / (vRtti) hradazabde hakAradakArayorvyatyayo bhvti| drho| aarsse| harae' mhpunnddrie| (anu.) hrada yA zabdAta hakAra ANi dakAra yAMcA vyatyaya hoto. udA. draho. ArSa prAkRtAta (drahamadhye svarabhakti hote. udA.) harae mahapuNDarie. (sUtra) haritAle ralorna vA / / 121 / / (vRtti) haritAlazabde rakAralakArayorvyatyayo vA bhvti| haliAro hriaalo| (anu.) haritAla yA zabdAta rakAra ANi lakAra yAMcA vyatyaya vikalpAne hoto. udA. haliAro, hariAlo. (sUtra) laghuke lahoH / / 122 / / (vRtti) laghukabde ghasya hatve kRte lahorvyatyayo vA bhvti| hluaN| lhuaN| ___ ghasya vyatyaye kRte padAditvAd ho na prApnotIti hkrnnm| (anu.) laghuka yA zabdAta gha cA ha kelA asatA la ANi ha yAMcA vyatyaya vikalpAne hoto. udA. haluaM, lahuaM. gha cA vyatyaya kelA asatA gha hA padAcA Adi hota asalyAne tyAcA ha hota nAhI; (mhaNUna prathama gha cA) ha karAvayAcA Ahe. (sUtra) lalATe laDoH / / 123 / / (vRtti) lalATazabde lakAraDakArayorvyatyayo bhavati vaa| NaDAlaM NalADaM / lalATe ca (1.257) iti Aderlasya NavidhAnAdiha dvitIyo laH sthaanii| 1 hRde mhaapunnddriike| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 161 (anu.) lalATa yA zabdAta lakAra ANi DakAra yAMcA vyatyaya vikalpAne hoto. udA. NaDAlaM, NalADaM. 'lalATe ca' yA sUtrAne Adi la cA Na hota asalyAne yethe dvitIya la hA sthAnI Ahe (mhaNaje dusarA la ANi Da yAMcA vyatyaya hoto). (sUtra) hye hyoH / / 124 / / (vRtti) hyazabde hakArayakArayorvyatyayo vA bhvti| guhyaM guyhaM gujjhN| sahyaH sayho sjjho| (anu.) hya yA zabdAta hakAra ANi yakAra yAMcA vyatyaya vikalpAne hoto. udA. guhyama...sajjho. (sUtra) stokasya thokkathovathevA: / / 125 / / (vRtti) stokazabdasya ete traya AdezA bhavanti vaa| thokkaM thovaM thevN| pksse| tho| (anu.) stoka zabdAce thokka, thova ANi theva (ase) he Adeza vikalpAne hotAta. udA. thokkaM...thevaM. (vikalpa-) pakSI:- thoaM. (sUtra) duhitRbhaginyodhUAbahiNyau / / 126 / / (vRtti) anayoretAvAdezau vA bhvtH| dhUA duhiaa| bahiNI bhinnii| (anu.) duhitR ANi bhaginI yAMce dhUA ANi bahiNI he Adeza vikalpAne hotAta. udA. dhUA...bhaiNI. (sUtra) vRkSakSiptayo rukkhachUDhau / / 127 / / (vRtti) vRkSakSiptayoryathAsaMkhyaM rukkha chUDha ityAdezau vA bhvtH| rukkho vccho| chUDhaM khittN| ucchUTaM ukkhittaM / (anu.) vRkSa ANi kSipta yA zabdAMce anukrame rukkha ANi chUDha ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. rukkho...ukkhittaM. 1 utkSipta. A-Proof Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 dvitIyaH pAdaH (sUtra) vanitAyA vilayA / / 128 / / (vRtti) vanitAzabdasya vilayA ityAdezo vA bhvti| vilayA vnniaa| vilayeti saMskRte'pIti kecit| (anu.) vanitA zabdAcA vilayA asA Adeza vikalpAne hoto. udA. vilayA, vaNiA. kAhIMcyA mate vilayA asA zabda saMskRtamadhyesuddhA Ahe. (sUtra) gauNasyeSata: kUraH / / 129 / / (vRtti) ISacchabdasya gauNasya kUra ityAdezo vA bhvti| ciMca vva kUra pikkaa| pksse| iisi| (anu.) (samAsAta) gauNa (pada) asaNAr2yA ISat zabdAlA kUra asA Adeza vikalpAne hoto. udA. ciMca vva...pikkA. (vikalpa-) pakSI:- Isi. (sUtra) striyA itthI / / 130 / / (vRtti) strIzabdasya itthI ityAdezo vA bhvti| itthI thii| (anu.) strI yA zabdAcA itthI asA Adeza vikalpAne hoto. udA. itthI, thI. (sUtra) dhRterdihiH / / 131 // (vRtti) dhRtizabdasya dihirityAdezo vA bhvti| dihI dhiii| (anu.) dhRti yA zabdAcA dihi asA Adeza vikalpAne hoto. udA. dihI, dhiI. (sUtra) mArjArasya maJjaravaJjarau / / 132 / / (vRtti) mArjArazabdasya maJjara vaJjara ityAdezau vA bhvtH| maJjaro vnyjro| pakSe mjaaro| (anu.) mArjAra yA zabdAce maMjara ANi vaMjara ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. maMjaro, vaMjaro. (vikalpa-) pakSI:- majjAro. 1 ciJcA iva iisstpkkaa| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 163 ( sUtra ) vaiDUryasya veruliaM / / 133 / / (vRtti) vaiDUryazabdasya veruliaM ityAdezo vA bhavati / veruliaM veDujjaM / (anu.) vaiDUrya yA zabdAcA veruliaM asA Adeza vikalpAne hoto. udA. veruliaM, veDujjaM. ( sUtra ) ehiM ettA idAnImaH / / 134 / / (vRtti) asya etAvAdezau vA bhavataH / ehiM ettAhe iANi / (anu.) idAnIM yA zabdAce ehiM ANi ettAhe he Adeza vikalpAne hotAta. udA. eNhiM...iANiM. ( sUtra ) pUrvasya purima: / / 135 / / ( vRtti) pUrvasya sthAne purima ityAdezo vA bhavati / purimaM puvvaM / (anu.) pUrva yA zabdAcyA sthAnI purima asA Adeza vikalpAne hoto. udA. purimaM, puvvaM. ( sUtra ) trastasya hitthataTThau / / 136 / / (vRtti) trastazabdasya hittha taTTha ityAdezau vA bhavataH / hitthaM taTTaM tatthaM / (anu.) trasta yA zabdAce hittha ANi taTTha ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. hitthaM, taTTaM, tatthaM. ( sUtra ) bRhaspatau baho bhayaH / / 137 / / (vRtti) bRhaspatizabde baha ityasyAvayavasya bhaya ityAdezo vA bhavati / bhayassaI bhayapphaI bhyppii| pakSe / bahassaI bahapphaI bhppii| vA bRhaspatau (1.138) iti ikAre ukAre ca / bihassaI bihapphaI bihappaI / buhassaI buhapphaI buhappaI / (anu.) bRhaspati yA zabdAta baha yA avayavAcA bhaya asA Adeza vikalpAne hoto. udA. bhayassaI... bhayappaI. (vikalpa - ) pakSI :- bahassaI ... bahappaI. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 'vA bRhaspatau' yA sUtrAne (R yA svarAce) ikAra ANi ukAra jhAle asatA :- bihassaI...buhappaI (azI rUpe hotIla). dvitIyaH pAdaH ( sUtra ) malinobhaya - zukti - chuptArabdha - padAtermailAvaha-sippichikkADhatta-pAikkaM / / 138 / / (vRtti) malinAdInAM yathAsaGkhyaM mailAdaya AdezA vA bhavanti / malinaM mailaM mlinnN| ubhayaM avahaM / uvahamityapi kecit| avahoAsaM ubhyblN| aarsse| ubhayokAlaM / zukti sippI suttI / chupta chikko chutto| Arabdha ADhatto Araddho / padAti pAiko payAI / (anu.) malina ityAdi (= malina, ubhaya, zukti, chupta, Arabdha ANi padAti, yA) zabdAMce anukrame maila ityAdi (= maila, avaha, sippi, chikka, ADhatta ANi pAikka ase) Adeza vikalpAne hotAta. udA. malina... avahaM ; kAhIMcyA mate (ubhaya cA) uvaha asAsuddhA ( Adeza hoto ) ; avahoAsaM...balaM. ArSaprAkRtAta ubhayokAlaM (ase ADhaLate); zukti... payAI. ( sUtra ) daMSTrAyA dADhA / / 139 / / (vRtti) pRthagyogAdveti nivRttam / daMSTrAzabdasya dADhA ityAdezo bhavati / daaddhaa| ayaM sNskRte'pi|| (anu.) (he sUtra ) vegaLe karuna sAMgitale asalyAne, (sUtra 2.121 madhUna anuvRttIne yeNAr2yA) vA zabdAcI yethe nivRtti hote. daMSTrA zabdAcA dADhA asA Adeza hoto. hA (dADhA zabda) saMskRtAtasuddhA Ahe. (sUtra) bahiso bAhiM bAhirau / / 140 / / (vRtti) bahi:zabdasya bAhiM bAhira ityAdezau bhavataH / bAhiM bAhiraM / (anu.) bahiH yA zabdAce bAhiM ANi bAhira ase Adeza hotAta. udA. bAhiM, bAhiraM. 1 ubhayabalam 2 ubhayakAlam Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe ( sUtra ) adhaso heTTha / / 141 / / (vRtti) adhas - zabdasya heTTha ityayamAdezo bhavati / heTTha / (anu.) adhas yA zabdAcA heTTha asA hA Adeza hoto. udA. heTTha. 165 ( sUtra ) mAtRpitu: svasuH siAchau / / 142 / / ( vRtti) mAtRpitRbhyAM parasya svasRzabdasya siA chA ityAdezau bhavataH / mAusiA mAucchA / piusiA piucchaa| (anu.) mAtR ANi pitR yA zabdAMcyApuDhe ( yeNAr2yA) svasR zabdAce siA ANi chA ase Adeza hotAta. udA. mAusiA... piucchA. ( sUtra ) tiryacastiricchiH / / 143 / / ( vRtti) tiryac - zabdasya tiricchirityAdezo bhavati / tiricchiH pecchai / ArSe tiriA ityAdezo'pi / tiriA / (anu.) tiryac yA zabdAcA tiricchi asA Adeza hoto. udA. tiricchi pecchai. ArSa prAkRtAta tiriA asAsuddhA Adeza hoto. udA. tiriA. ( sUtra ) gRhasya gharopatau / / 144 / / (vRtti) gRhazabdasya ghara ityAdezo bhavati patizabdazcet paro na bhavati / gharo / ghrsaamii2| raayhrN3| apatAviti kim ? gahavaI 4 | (anu.) gRhazabdAlA ghara asA Adeza hoto; paNa (gRha zabdAcyA) puDhe pati hA zabda asalyAsa (ghara hA Adeza ) hota nAhI. udA. gharo... haraM. pati hA zabda puDhe nasatAnA ase sUtrAta kA mhaTale Ahe ? (kAraNa pati zabda puDhe asalyAsa gRha zabdAlA ghara asA Adeza hota nAhI. udA.) gahavaI. 1 tiryak prekSate / 2 gRhasvAmI 3 rAjagRha 4 gRhapati Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 dvitIyaH pAdaH ( sUtra ) zIlAdyarthasyera: / / 145 / / (vRtti) zIladharmasAdhvarthe vihitasya pratyayasya ira ityAdezo bhavati / hasanazIla: hsiro| roviro'| lajjiro / jaMpiro / veviro| bhmiro| uussiro| kecit tRna eva iramAhusteSAM namiragamirAdayo na sidhyanti / tRno'tra rAdinA baadhittvaat| (anu.) zIla, dharma ANi sAdhu yA arthI sAMgitalelyA pratyayAlA ira asA Adeza hoto. udA. hasanazIlaH hasiro; (yAcapramANe :-) roviro...Usasiro. tRn yA pratyayAlAca ira Adeza hoto ase kAhIjaNa mhaNatAta; paNa tyAMcyA bAbatIta maga namira, gamira, ityAdi zabda siddha hota nAhIta; kAraNa yethe tRn cA ra ityAdIne bAdha hoto. ( sUtra ) ktvastumattUNa - tuANAH / / 146 / / (vRtti) ktvApratyayasya tum at tUNa tuANa ityete AdezA bhavanti / tum| daTThaM / mottuM / at| bhamia' / ramia' / tUNa / ghettUNa / kAUNa" / tuaann| bhettu ANa' / souANaH / vandittu itynusvaarlopaat| vandittA10 iti siddhasaMskRtasyaiva valopena / kaTTu ? iti tu ArSe / (anu.) ktvA yA pratyayAlA tum, at, tUNa ANi tuANa ase he Adeza hotAta. udA. tum:- daTTu, mottuM; at :- bhamia, ramia; tUNa :- ghettUNa, kAUNa; tuANa :- bhettuANa, souANa. vaMdittu he rUpa anusvArAcA lopa hoUna jhAle Ahe. vaMdittA he rUpa saMskRtamadhIla (vanditvA yA) siddha zabdAtIla v cA lopa hoUna banale Ahe. ArSa prAkRtAta mAtra kaTTu ase rUpa hote. ( sUtra ) idamarthasya keraH / / 147 / / ( vRtti) idamarthasya pratyayasya kera ityAdezo bhavati / yuSmadIyaH tumhakero / 1 rodanazIla, lajjAvAn, jalpanazIla, vepanazIla, bhramaNazIla, ucchvasanazIla. 2-9 mULa saMskRta dhAtU ase :- dRz, muc, bhram, ram, graha, kR, bhid, zru, 10 vandU, 11 kR Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 167 asmadIyaH amhkero| na ca bhvti| miia-pkkhe| paanninniiaa| (anu.) (tyAce vA amakyAce) he (Ahe) yA arthI asaNAr2yA pratyayAlA kera asA Adeza hoto. udA. yuSmadIyaH...amhakero. (kadhI asA Adeza) hotahI nAhI. udA. maIapakkhe, pANiNIA. (sUtra) pararAjabhyAM kaDikkau ca / / 148 / / (vRtti) para rAjan ityetAbhyAM parasyedamarthasya pratyayasya yathAsaGkhyaM saMyuktau kko Dit ikkazcAdezau bhvtH| ckaaraatkershc| parakIyaM pArakkaM parakkaM paarkerN| rAjakIyaM rAikkaM raaykerN| (anu.) para, rAjan yA zabdAMpuDhe yeNAr2yA (tyAce vA amakyAce) he (Ahe) yAarthI asaNAr2yA pratyayAce anukrame saMyukta vyaMjanayukta ase kka ANi Dit ikka ase Adeza hotAta. ANi (sUtrAta) cakAra vAparalA asalyAmuLe, (yA idamarthI pratyayAlA) kera asAhI Adeza hoto. udA. parakIyam...rAyakeraM. (sUtra) yuSmadasmado'Ja eccayaH / / 149 / / (vRtti) AbhyAM parasyedamarthasyAJa eccaya ityAdezo bhvti| yuSmAkamidaM yauSmAkaM tumheccyN| evam amheccyN| (anu.) yuSmad ANi asmad yAMcyA puDhe yeNAr2yA idamarthI asaNAr2yA aJ yA pratyayAlA eccaya asA Adeza hoto. udA. tumace he (yuSmAkaM idaM) (yA arthAne banalelyA) yauSmAkam (pAsUna) tumheccayaM (he rUpa hote). yAcapramANe :- amheccayaM. (sUtra) vatevaH / / 150 // (vRtti) vate: pratyayasya dvirukto vo bhvti| mahuravva pADaliutte paasaayaa| (anu.) vat (=vati) pratyayAcA dvitvayukta va (mhaNaje vva) hoto. udA. ___ mahuravva....pAsAyA. 1 madIyapakSe, pANinIyAH 2 mathurAvat pATaliputre praasaadaaH| A-Proof Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 dvitIyaH pAdaH (sUtra) sarvAGgAdInasyekaH / / 151 / / (vRtti) sarvAGgAt sarvAdeH pathyaGgaM (he.7.1) ityAdinA vihitasyenasya sthAne ika ityAdezo bhvti| sarvAGgINa: svvNgio| (anu.) sarvAGgAt sarvAdeH pathyaGga', ityAdI sUtrAne sAMgitalelyA ina pratyayAcyA sthAnI ika (=ia) asA Adeza hoto. udA. sarvAMgINaH savvaMgio. (sUtra) patho NasyekaT / / 152 / / (vRtti) nityaM Na: panthazca (he.6.4) iti ya: patho No vihitastasya ikaT bhvti| paanthH| phio| (anu.) 'nityaM NaH panthazca' yA sUtrAne pathin zabdAcyA bAbatIta jo Na sAMgitalA Ahe tyAcA ikaT (=ia) hoto. udA. pAnthaH pahio. (sUtra) IyasyAtmano NayaH / / 153 / / (vRtti) Atmana: parasya Iyasya Naya ityAdezo bhvti| AtmIyam appnnyN| (anu.) Atman yA zabdAcyA puDhe yeNAr2yA Iya pratyayAlA Naya asA Adeza hoto. udA. AtmIyam appaNayaM. (sUtra) tvasya DimAttaNau vA / / 154 / / (vRtti) tvapratyayasya DimA ttaNa ityAdezau vA bhvtH| piinnimaa| pupphimaa| piinnttnnN| pupphttnnN| pksse| pINattaM / pupphttN| imna: pRthvAdiSu niyatatvAt tadanyapratyayAnteSu asya vidhiH| pInatA ityasya prAkRte pINayA iti bhvti| pINadA iti tu bhaassaantre| teneha talo dA na kriyte| (anu.) tva pratyayAce DimA (imA) ANi ttaNa ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. pINimA...pupphattaNaM. (vikalpa-) pakSI :- pINattaM, pupphattaM. iman hA pratyaya pRthu ityAdi zabdAMcyA bAbatIta nehamIca lAgata asalyAne to pratyaya 1 pInatva 2 puSpatva Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 169 soDUna itara pratyayAMnI anta pAvaNAr2yA zabdAMcyA bAbatIta hA pratyaya lAgato asA niyama (yethe sAMgitalA Ahe). pInatA yA zabdAce prAkRtAta pINayA ase (varNAntara) hote. pINadA he (varNAntara) mAtra dusar2yA (mhaNaje zaurasenI) bhASeta hote. mhaNUna yethe tal cA dA kelelA nAhI. (sUtra) anakoThAttailasya DellaH // 155 / / (vRtti) aGkoThavarjitAcchabdAtparasya tailapratyayasya Dela ityAdezo bhvti| surahijaleNa' kdduellN| anaGkoThAditi kim ? angkolltelN| (anu.) aMkoTha hA zabda soDUna itara zabdAMpuDhe yeNAr2yA taila pratyayAlA Della (=ella) asA Adeza hoto. udA. surahi...ellaM. aMkoTha zabda soDUna (itara zabdApuDhIla) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa aMkoTha zabdApuDhe taila cA Della asA Adeza hota nAhI. udA.) aMkollatallaM. (sUtra) yattadetadotorittia etallak ca / / 156 // (vRtti) ebhya: parasya DAvAderato: parimANArthasya ittia ityAdezo bhavati etado luk c| yAvat jittiaN| tAvat titti| etAvat ittiaN| (anu.) yad, tad ANi etad yAMcyApuDhe parimANa yA arthI yeNAr2yA DAvAdi atu pratyayAlA ittia asA Adeza hoto ANi etad cA lopa hoto. udA. yAvat...ittiaM. (sUtra) idaMkimazca DettiaDettilaDedahAH / / 157 / / (vRtti) idaMkiMbhyAM yattadetadbhyazca parasyAtorDAvatorvA Dita ettia ettila ehaha ityAdezA bhavanti etalluke c| iyad etti ettilaM eddhN| kiyat kettiaM kettilaM keddh| yAvat jettiaM jettilaM jeddh| tAvat tettiaM tettilaM teddhN| etAvat ettiaM ettilaM eddhN| (anu.) idam ANi kim taseca yad, tad ANi etad yAMcyApuDhe yeNAr2yA atu 1 surabhijalena kttutailm| 2 angkotthtailm| A-Proof Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 dvitIyaH pAdaH kiMvA DAvat yAM (pratyayAM) ce Dit asaNAre ettia, ettilla ANi eddaha ase Adeza hotAta ANi etad cA lopa hoto. udA. iyat...eddahaM. (sUtra) kRtvaso huttaM / / 158 / / (vRtti) vAre kRtvas (he.7.2) iti yaH kRtvas vihitastasya huttamityAdezo bhvti| sayahattaM / shsshttN| kathaM priyAbhimukhaM piyahattaM / abhimukhArthena huttazabdena bhvissyti| (anu.) vAre kRtvas' yA sUtrAne jo kRtvas pratyaya sAMgitalelA Ahe tyAlA huttaM asA Adeza hoto. udA. sayahuttaM, sahassahuttaM. (maga) priyAbhimukhaM (yA zabdAce varNAntara) piyahuttaM ase kase hote? abhimukha yA arthI asaNAr2yA hutta yA zabdAmuLe (te varNAntara) hoIla. (sUtra) AlvillollAlavantamantetteramaNA mato: / / 159 / / (vRtti) Alu ityAdayo nava AdezA mato: sthAne yathAprayogaM bhvnti| aalu| nehaaluu'| dyaaluu| iisaaluu| ljaaluaa| ill| sohillo| chaaillo| jaamillo| ull| viArullo / mNsullo| dppullo| aal| saddAlo5 jddaalo| phddaalo| rsaalo| jonnhaalo| vnt| dhnnvnto| bhttivnto| mnt| haNumanto / sirimnto| punnnnmnto| itt| kvvitto| maannitto| ir| gavviro / rehiro| mnn| dhnnmnno10| kecinmaadeshmpiicchnti| hnnumaa11| matoriti kim ? dhnnii12| atthio| (anu.) Alu ityAdi (mhaNaje Alu, illa, ulla, Ala, vaMta, maMta, itta, ira ANi maNa ase) naU Adeza mat yA pratyayAcyA sthAnI vAGmayAta jasA prayoga (vApara) asela tyApramANe hotAta. udA. AluH :- nehAlU...lajjAluA. illa :- sohillo...jAmaillo. ulla :- viArullo...dappullo. Ala : 1 zatakRtvaH, sahasrakRtvaH. 2 snehAlu, dayAlu, IrSyAlu, lajjAvatI. 3 zobhA, chAyA, yAma. 4 vikAra (vicAra), mAMsa, darpa. 5 zabda, jaTA, phaTA, rasa, jyotsnA . 6 dhana, bhakti. 7 hanumat, zrImat, puNyamat 8 kAvya, mAna 9 garva, zobhAvat. 10 dhana 11 hanumat 12 dhanin, arthika. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 171 saddAlo...joNhAlo. vaMta :- dhaNavaMto, bhattivaMto. maMta :haNumaMto...puNNamaMto. itta :- kavvaitto, mANaitto. hara :- gavviro, rehiro. maNa :- dhaNamaNo. (mat pratyayAlA) mA asAsuddhA Adeza hoto, ase kAhIjaNa mhaNatAta. udA. haNumA. mat (pratyayA) ce (sthAnI he Adeza hotAta) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa itara matvarthI pratyayAMnA ase Adeza hota nAhIta. udA.) dhaNI, atthio. (sUtra) to do taso vA / / 160 / / (vRtti) tasaH pratyayasya sthAne to do ityAdezau vA bhvtH| savvatto' svvdo| __ekatto ekdo| annatto anndo| katto kdo| jatto jdo| tatto tdo| itto ido| pksse| svvo| ityaadi| (anu.) tas yA pratyayAcyA sthAnI tto ANi do ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. savvatto...ido. (vikalpa-) pakSI :- savvao, ityAdi. (sUtra) japo hihatthA: / / 161 / / (vRtti) trapa-pratyayasya ete bhvnti| yatra jahi jaha jtth| tatra tahi taha ttth| kutra kahi kaha ktth| anyatra annahi annaha anntth| (anu.) trap yA pratyayAlA hi, ha ANi ttha ase he Adeza hotAta. udA. yatra...annattha. (sUtra) vaikAdaH si siaM iA / / 162 / / (vRtti) ekazabdAtparasya dApratyayasya si siaM iA ityAdezA vA bhvnti| ekadA ekkasi ekkasi ekkiaa| pksse| egyaa| (anu.) eka yA zabdApuDhe yeNAr2yA dA yA pratyayAlA si, siaM ANi iA ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. ekadA...ekkaiA. (vikalpa-) pakSI :egayA. 1 (kramAne):- sarvataH, ekataH, anyataH, kutaH, yataH, tataH, ita: 2 srvtH| 3 ekadA. A-Proof Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 dvitIyaH pAdaH (sUtra) DillaDullau bhave / / 163 / / (vRtti) bhave'rthe nAmna: parau illa ulla ityetau Ditau pratyayau bhvtH| gaamilliaa| purillN| hetttthillN| uvrillN| appullN| aalvaalaavpiicchntynye| (anu.) (amuka ThikANI) jhAlelA (=janmalelA) yA arthI nAmApuDhe illa ANi ulla ase he dona Dit pratyaya yetAta. udA. gAmilliA...appullaM. yA bhavacyA arthI Alu ANi Ala ase pratyayahI yetAta ase kAhIMce mhaNaNe Ahe. (sUtra) svArthe kazca vA / / 164 / / (vRtti) svArthe kazcakArAdillollau Ditau pratyayau vA bhvtH| k| kuMkuma piNjryN| cNdo| gynnymmi| dhrnniihr-pkkhubbhntyN| duhiae raam-hiaye| ihyN| AleDhuMaM AzleSTuM ityrthH| dvirapi bhvti| bhuayN| kakAroccAraNaM paishaacik-bhaassaarthm| ythaa| vatanake vatanakaM smppettuun| ill| nijiaasoa-pllvillenn| purillo puro purA vaa| ull| maha piullo| muhallaM / htthullaa| pksse| cndo| gynnN| ih| aaleddhuN| bh| bhaN| muhN| htthaa| kutsAdiviziSTe tu saMskRtavadeva kap siddhH| yAvAdilakSaNa: ka: pratiniyataviSaya eveti vcnm| (anu.) ka ANi (sUtrAtIla) cakArAmuLe illa ANi ulla he dona Dit pratyaya vikalpAne svArthe (pratyaya ApaNa svata: yAca arthI) hotAta. udA. (svArthe) ka (pratyaya) :- kuMkuma...ihayaM ; Ale?aM (mhaNaje) AzleSTuM asA artha Ahe. (hA svArthe ka pratyaya ekAca zabdAlA) donadAhI lAgato. udA. bahuayaM. (sUtrAmadhye) ka he uccAraNa paizAcika bhASesAThI Ahe. jase : 1 grAmaM, puraH (purA) (sU. 2.164 pahA), he? (sU.2.141 pahA), upari, appa (sU.2.51 pahA) 2 kramAne :-kuMkuma-piJjarakam, candraka, gagana, dharaNIdhara-pakSa-udbhrAntakam, duHkhita rAmahRdaya, iha, AzleSTum. 3 bahua 4 vadanake vadanakaM smrpy| 5 nirjita-azoka-pallavakena 6 mama pitRkH| 7mukha, hasta. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 173 nijjiAsoapallavilleNa; : vatanake...ppettUna. (svArthe) illa (pratyaya) purillo (hA zabda) puraH kiMvA purA ( yA zabdApAsUna Ahe). (svArthe) ulla (pratyaya) : :- maha...hatthullA. (vikalpa -) pakSI :- caMdo... hatthA. paNa kutsA, ityAdi viziSTa artha sAMgAvayAcA asatAnA saMskRtapramANeca kap pratyaya siddha hoto. yAvAdilakSaNa asA ka (pratyaya) TharAvika zabdAMnA nizcitapaNe lAgatoca ase vacana Ahe. ( sUtra ) llo navaikAdvA / / 165 / / (vRtti) AbhyAM svArthe saMyukto lo vA bhavati / nvllo| ekllo| sevAditvAt kasya dvitve eklo / pakSe / nvo| ekko eo / (anu.) nava ANi eka yA zabdAMpuDhe saMyukta la ( =lla) hA svArthe pratyaya vikalpAne yeto. udA. nvllo| ekllo| (eka hA zabda ) sevAdi zabdAMta yeta asalyAne (sU.2.99 pahA) ka ce dvitva jhAle asatA :- ekkallo. (vikalpa - ) pakSI navo...eo. -: ( sUtra ) upare : saMvyAne / / 166 / / (vRtti) saMvyAne'rthe vartamAnAduparizabdAt svArthe llo bhavati / avrillo| saMvyAna iti kim? avriN| (anu.) saMvyAna ( jhAkaNa, vastra) yA arthI asaNAr2yA upari yA zabdApuDhe lla hA pratyaya svArthe yeto. udA. avarillo. saMvyAna yA arthI asaNAr2yA ase kA mhaTale Ahe)? (kAraNa to artha nasalyAsa lla hA svArthe pratyaya lAgata nAhI. udA.) avariM. ( sUtra ) bhruvo mayA DamayA / / 167 / / (vRtti) bhrUzabdAtsvArthe mayA DamayA ityetau pratyayau bhavataH / bhumayA / bhamayA / (anu.) bhrU yA zabdApuDhe mayA ANi amayA ( = DamayA) ase he pratyaya svArthe (mhaNUna) yetAta. udA. bhumayA, bhamayA. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 dvitIyaH pAdaH (sUtra) zanaiso Diam / / 168 // (vRtti) zanais-zabdAtsvArthe Diam bhvti| saNiamavagUDho / (anu.) zanaiH yA zabdApuDhe iaM (=DiaM) asA svArthe (pratyaya) yeto. udA. saNi...gUDho. (sUtra) manAko na vA DayaM ca / / 169 / / (vRtti) manAk-zabdAt svArthe DayaM DiaM ca pratyayo vA bhvti| maNayaM mnniyN| pksse| mnnaa| (anu.) manAk yA zabdApuDhe ayaM (=DayaM) ANi iaM (=DiaM) ase svArthe pratyaya vikalpAne lAgatAta. udA. maNayaM, maNiyaM. (vikalpa-) pakSI :- maNA. (sUtra) mizrADDAliaH / / 170 / / (vRtti) mizrazabdAtsvArthe DAliaH pratyayo vA bhvti| miisaaliaN| pksse| miisN| (anu.) mizra yA zabdApuDhe Alia (=DAlia) asA svArthe pratyaya vikalpAne yeto. udA. mIsAliaM. (vikalpa-) pakSI :- mIsaM. (sUtra) ro dIrghAt / / 171 / / (vRtti) dIrghazabdAtparaH svArthe ro vA bhvti| diihrN| diihN| (anu.) dIrgha yA zabdApuDhe ra hA svArthe pratyaya vikalpAne hoto. udA. dIharaM, dIhaM. (sUtra) tvAdeH saH / / 172 / / (vRtti) bhAve tvatala (he.7.1) ityAdinA vihitAttvAdeH paraH svArthe sa eva tvAdiSu bhvti| mRdukatvena muattyaai| AtizAyikAttvAtizAyika: saMskRtavadeva siddhH| jetttthyro| knnitttthyro| (anu.) bhAve tvatal' ityAdi sUtrAne sAMgitalelyA tva ityAdi (pratyayA) puDhe toca 1 zanaiH avagUDha. 2 jyesstthtr| knisstthtr| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 175 tva ityAdi pratyaya vikalpAne svArthe mhaNUna lAgato. udA. mUdukatvena mauattayAi. AtizAyikatvAce AtizAyikatva dAkhaviNArA pratyaya saMskRtapramANeca siddha hoto. udA. jeTTayaro, kaNiTThayaro. (sUtra) vidyutpatrapItAndhAllaH / / 173 / / (vRtti) ebhyaH svArthe lo vA bhvti| vijulaa| pttlN| pIvalaM piialN| andhlo| pksse| vijuu| pttN| piiaN| andho| kathaM jmlN| yamalamiti saMskRtazabdAd bhvissyti|| (anu.) vidyuta, patra, pIta ANi andha yA zabdApuDhe la asA svArthe pratyaya vikalpAne yeto. udA. vijulA...aMdhalo. (vikalpa-) pakSI:- vijU...aMdho. jamala he rUpa kase hote ? yamala yA saMskRta zabdApAsUna te rUpa hoIla. (sUtra) goNAdayaH / / 174 / / (vRtti) goNAdaya: zabdA anuktaprakRtipratyayalopAgamavarNavikArA bahulaM nipaatynte| gauH goNo gaavii| gAva: gaaviio| balIvardaH billo| Apa: aauu| paJcapaJcAzat paJcAvaNNA pnnpnnaa| tripaJcAzat tevnnnnaa| tricatvAriMzat teaaliisaa| vyutsarga: viusgo| vyutsarjanaM vosirnnN| bahirmaithunaM vA bhiddhaa| kAryaM nnaamukksi| kvacit ktthi| udvahati muvvhi| apasmAraH vmhlo| utpalam kndutteN| dhidhik chichi dhiddhi| dhigastu dhirtthu| pratispardhA paDisiddhI paaddisiddhii| sthAsakaH cNcikN| nilaya: nihelnnN| maghavAn mghonno| sAkSI skkhinno| janma jmmnnN| mahAn mhnto| bhavAn bhvnto| AzI: aasiisaa| kvacid hasya ddubhau| bRhattaram vddddyrN| himoraH bhimoro| klasya ddH| kSullakaH khuddddo| ghoSANAmatano gAyana: ghaaynno| vaDa: vddho| kakudaM kkudhN| akANDam atthakkaM / lajAvatI ljjaaluinnii| kutUhalam kuddddN| cUta: maayndo| mAkandazabdaH sNskRte'piitynye| viSNuH bhttttio| zmazAnam krsii| asurAH agyaa| khelam kheddddu| pauSpaM raja: tiNgicchi| dinam A-Proof Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 allN| samarthaH pkklo| paNDakaH nnelccho| karpAsa: palahI / balI ujjllo| tAmbUlam jhasuraM / puMzcalI chiNchii| zAkhA sAhulI / ityaadi| vAdhikArAtpakSe yathAdarzanaM gauo ityAdyapi bhavati / golA goAvarI iti tu godAgodAvarIbhyAM siddhm| bhaassaashbdaashc| Ahitya' lallukka' viDDira paccaDDia ' uppehaDa' maDapphara6 paDDicchira7 aTTamaTTa' vihaDapphaDa : ujjalla 10 hallapphalla 11 ityAdayo mahArASTravidarbhAdidezaprasiddhA lokto'vgntvyaaH| kriyaashbdaashc| avayAsai12 phumphullai13 upphAle 14 ityaadyH| ataeva ca kRSTaghRSTa-vAkya-vidvas-vAcaspati - viSTazravas - pracetas - proktaprotAdInAM kvibAdipratyayAntAnAM ca agnicit-somasut-suglasumletyAdInAM pUrvaiH kavibhiraprayuktAnAM pratItivaiSamyaparaH prayogo na kartavyaH zabdAntaraireva tu tadartho'bhidheyaH / yathA kRSTaH kushlH| vaacsptirguruH| viSTarazravA harirityAdi / ghRSTazabdasya tu sopasargasya prayoga iSyata ev| mandarayaDa - parighaTTaM 15 / tddias-nihtttthaannNg| ityaadi| ArSe tu yathAdarzanaM sarvamaviruddham / ythaa| ghtttthaa16| mtttthaa| viusaa| sua-lakkhaNANusAreNa / vakkantaresu a puNo ityAdi / (anu.) (AtA jyA zabdAMce bAbatIta) prakRti, pratyaya, lopa, Agama (kiMvA itara) varNavikAra sAMgitalele nAhIta, ase goNa, ityAdi zabda prAyaH nipAta mhaNUna yetAta. udA. gau: goNo... AsIsA. kvacit (mULa zabdAtIla) ha ce ANi bha hotAta. udA:- bRhattaram... bhimoro. (kadhI ) lla cA hoto. udA. kSullakaH khuo. ghoSANAmagretano... mAyaMdo; mAkanda hA zabda 1 kruddha (Ahittha) 4 kSarita (jharalelA) 3 bhayaMkara 6 garva dvitIyaH pAdaH 2 bhayaMkara 5 ADaMbarayukta 8 ALe, azubha saMkalpa 7 sadRza (paDitthira) 10 baliSTha 11 tvarA 13 upaTaNe 14 sAMgaNe 15 mndrtttprighRssttm| taddivasanighRSTAnaGga 16 ghRSTa, mRSTa, vidvas; zrutalakSaNAnusAreNa; vAkyAntareSu ca punH| 9 vyAkuLa 12 AliMgana deNe Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 177 saMskRtamadhyehI Ahe ase itara loka mhaNatAta. viSNuH bhaTTio...sAhulI, ityAdi. (yA sUtrAtahI sU.2.165 madhIla) vA (=vikalpa) yA zabdAcA adhikAra asalyAmuLe, vikalpapakSI ( vara dilelyA zabdAMcI rUpe) (vAGmayAta) jase ADhaLela tyApramANe gauo ityAdisuddhA hotAta. golA ANi goAvarI hI rUpe mAtra godA ANi godAvarI yA zabdAMpAsUna siddha hotAta. ANi (tyA tyA dezAtIla) bhASAMmadhIla (viziSTa ase ) Ahitya (Ahittha)...hallupphalla, ityAdi zabda mahArASTra, vidarbha ityAdi dezAta prasiddha Aheta ANi te lokAMce kaDUnaca jANUna ghyAvayAce Aheta. (azAca prakAre) kriyAvAcaka zabda (mhaNaje kriyApadehI ) ( ADhaLatAta. udA. ) avayAsai...upphAlei ityAdI ANi mhaNUnaca kRSTa... prota, ityAdi zabda, taseca kvip, ityAdi pratyayAMnI anta pAvaNAre agnicit...sumla, ityAdi zabda - je pUrva kavIMnI vAparalele nAhIta, (tyAMcyA bAbatIta) artha kaLaNyAsa aDacaNa yeIla azA prakAracA prayoga ( vApara) karU naye; tara tyAMcA artha (tyAMcyA) itara samAnArthaka zabdAMnI sAMgAvA. udA. kRSTa (baddala) kuzala, vAcaspati (baddala) guru, viSTarazravAH (baddala) hari ityAdi. tathApi mAge upasarga asaNAr2yA ghRSTa zabdAcyA prayogAlA anujJA Aheca. udA. mandarayaDa...TThANaMga ityAdi. ArSa prAkRtAta mAtra (vAGmayAta) jase ADhaLela tase sarvaca prayoga barobara ( aviruddha) Aheta. udA. ghaTThA... a puNo ityAdi. ( sUtra ) avyayam / / 175 / / (vRtti) adhikAro'yam / itaH paraM ye vakSyante ApAdasamApteste'vyayasaMjJA jnyaatvyaaH| (anu.) (sUtrAtIla avyaya zabda) hA adhikAra Ahe. hA (prastuta) pAda saMpeparyaMta yApuDhe je (zabda) sAMgitale jAtIla tyAMnA avyaya hI saMjJA Ahe ase jANAve. ( sUtra ) taM vAkyopanyAse / / 176 / / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 (vRtti) tamiti vAkyopanyAse prayoktavyam / taM tiasabaMdimokkhaM / (anu.) taM he (avyaya) vAkyAcA upanyAsa karatAnA vAparAve. tiasa...mokkhaM. udA. dvitIyaH pAdaH ( sUtra ) Ama abhyupagame / / 177 / / ( vRtti) Ametyabhyupagame prayoktavyam / Ama bahalA ? vaNolI / (anu.) Ama he (avyaya) abhyupagama ( svIkAra, saMmati) karatAnA vAparAve. udA. Ama... vaNolI. taM ( sUtra ) Navi vaiparItye / / 178 / / ( vRtti) NavIti vaiparItye prayoktavyam / Navi hA vnne| (anu.) Navi he (avyaya) vaiparItya (viparItapaNA ) dAkhaviNyAsa vAparAve. udA. Navi... vaNe. ( sUtra ) puNaruttaM kRtakaraNe / / 179 / / (vRtti) puNaruttamiti kRtakaraNe prayoktavyam / ai suppai paMsuli NIsahehi~ aMgehi~ puNaruttaM / / 1 / / (anu.) kRtakaraNa (kelele punaH karaNe) yA arthI puNaruttaM he (avyaya) vAparAve. udA. ai.......puNaruttaM. 1 tridaza - bandi - mokSa 3 hA vne| ('hA' he khedasUcaka avyaya Ahe). 4 ayi (ati) svapiti pAMsulA ni:sahai: aMgai: ( punnruttN)| 5 (handi ) caraNe nata: saH na mAnita: (handi ) bhaviSyati / (handi) na bhaviSyati bhaNanazIlA sA svidyati (handi ) tava kArye / / ( sUtra ) handi viSAda - vikalpa - pazcAttApa - nizcaya-satye / / 180 / / (vRtti) handi iti viSAdAdiSu prayoktavyam / handi5 calaNe Nao so Na mANio handi hujja ettAhe / 2 bahalA vanAlI / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe handi na hohI bhaNirI sA sijjai handi hndi| satyamityarthaH / idAnIm / (anu.) viSAda ityAdi (mhaNaje viSAda, vikalpa, pazcAttApa, nizcaya ANi satya he) artha dAkhaviNyAsa haMdi he (avyaya) vAparAve. udA. handicalaNe... kajje. handi (mhaNaje) satya asA artha (Ahe). tuha 179 kjje||1|| ( sUtra ) handa ca gRhANArthe / / 181 / / (vRtti) handa handi ca gRhANArthe prayoktavyam / handa paloesu imaM / handi / gRhANetyarthaH / (anu.) gRhANa ( = ghe) yA arthI handa taseca handi hI (avyaye) vAparAvIta. udA. handa...imaM. handi (mhaNaje) gRhANa (ghe) asA artha (Ahe). ( sUtra ) miva piva viva vva va via ivArthe vA / / 182 / / (vRtti) ete ivArthe avyayasaMjJakAH prAkRte vA prayujyante / kumuaM miva / candaNaM3 piv| haMsA4 viv| sAaro' vva / khIroA6 sesassa va nimmoo| kamalaMM via / pakSe / nIluppalamAlA' iva / 1 pralokayasva imm| 4 haMsaH (iva) 7 kamalaM (iva) 10 bhramararutaM (tena) kmlvnm| (anu.) miva, piva, viva, vva, va, via he avyaya - saMjJA asaNAre zabda prAkRtAta iva (pramANe, jase) yA zabdAcyA arthAne vikalpAne vAparale jAtAta. udA. kumuaM miva...kamalaM via. (vikalpa ) pakSI :- * nIlu...iva. 2 kumudaM (iva) 5 sAgaraH (iva) 8 nIlotpalamAlA iva / ( sUtra ) jeNa teNa lakSaNe / / 183 / / (vRtti) jeNa teNa ityetau lakSaNe prayoktavyau / bhamararuaM: jeNa kamalavaNaM / bhamararuaM teNa kamalavaNaM 10 / 3 candanaM (iva) 6 kSIrodaH zeSasya (iva) nirmokaH / 9 bhramararutaM (yena) kmlvnm| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 dvitIyaH pAdaH (anu.) lakSaNa (=khUNa, cinha) dAkhaviNyAsa jeNa ANi teNa hI (dona avyaye) vAparAvIta. udA. bhamararuaM...vaNaM. (sUtra) Nai cea cia cca avadhAraNe / / 184 / / (vRtti) ete'vadhAraNe prayoktavyAH / gaIe1 nni| jaM cea2 maulaNaM loannaannN| aNubaddhaH taM cia kaaminniinnN| sevAditvAd dvitvmpi| te cci dhnnaa| te ccea supurisaa| cc| sa cca ya ruuvenn| sa ca siilenn| (anu.) Nai, cea, cia, ANi cca he (zabda) avadhAraNa dAkhaviNyAsa vAparAveta. udA. gaIe...kAmiNINaM. (cea ANi cia he zabda sevAdi zabdAMta) (sU.2.99 pahA) aMtarbhUta hota asalyAne (tyA zabdAMta) dvitva suddhA hote. udA. te ccia...supurisA. cca (cA upayoga) :- sa cca...sIleNa. (sUtra) bale nirdhAraNanizcayayoH / / 185 // (vRtti) bale iti nirdhAraNe nizcaye ca pryoktvym| nirdhaarnne| bale puriso dhaNaMjao khttiaannN| nishcye| bale siiho| siMha evaaym| (anu.) nirdhAraNa ANi nizcaya dAkhaviNyAsa bale he (avyaya) vAparAve. udA. nirdhAraNa (dAkhaviNyAsa) :- bale...khattiANaM. nizcaya (dAkhaviNyAsa) :- bale sIho (mhaNaje) hA siMhaca Ahe (asA artha hoto). (sUtra) kirera hira kilArthe vA / / 186 / / (vRtti) kira ira hira ityete kilA vA pryoktvyaaH| kallaM kira khrhiao| tassa10 ir| piavayaMso11 hir| pksse| evaM12 kila teNa siviNae bhnniaa| 1 gatyA (eva) 3 anubaddhaM tad (eva) kaaminiinaam| 5 te (eva) supurussaaH| 7 saH (eva) shiilen| 9 kallaM 'kira' khr-hRdyH| 5 evaM kila tena svapnake bhnnitaa| 2 yad (eva) mukulanaM locnyoH| 4 te (eva) dhanyAH / 6 sa: (eva) ca ruupenn| 8 (bale) puruSa: dhanaJjayaH ksstriyaannaam| 10 tasya (ira) 11 priyavayasyaH (hira) Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 181 (anu.) kira, ira ANi hira ase he zabda kila (kharokhara, i.) yA zabdAcyA arthI __ vAparAveta. udA. kallaM...hira. (vikalpa-) pakSI :- evaM...bhaNiA. (sUtra) Navara kevale / / 187 / / (vRtti) kevalArthe Navara iti pryoktvym| Navara' piAI cia nnivvddnti| (anu.) kevala yA arthI Navara he (avyaya) vAparAve. udA. Navara...NivvaDanti. (sUtra) Anantarye Navari / / 188 / / (vRtti) Anantarye NavarIti pryoktvym| Navari' a se rhuvinnaa| kecittu kevalAnantaryArthayorNavaraNavari ityekameva sUtraM kurvate tanmate ubhaavpyubhyaarthii| (anu.) Anantarya (=naMtara, maga) dAkhaviNyAsa Navari ase (avyaya) vAparAve. udA. Navari...vaiNA. paraMtu kAhI (vaiyAkaraNa) kevalAnantaryArthayorNavaraNavari' ase ekaca sUtra karatAta; tyAMcyA mate (Navara va Navari hI) donhI avyaye (kevala va Anantarya yA) donhI arthI Aheta. (sUtra) alAhi nivAraNe / / 189 / / (vRtti) alAhIti nivAraNe pryoktvym| alAhi kiM vAieNa lehenn| (anu.) alAhi ase (he avyaya) nivAraNa dAkhavitAnA vAparAve. udA. alAhi...leheNa. (sUtra) aNa NAI naJarthe / / 190 / / (vRtti) aNa NAI ityetau naJo'rthe pryoktvyau| anncintiammunnntii| NAI karemi5 rosN| 1 (Navara) piyAI (cia) pRthak/spaSTaM bhvnti| (NivvaDa sAThI sU.4.62 pahA). 2 (Navari) ca tasya rghuptinaa| 3 (alAhi) kiM vAcitena lekhen| 4 (na) cintitaM ajaantii| 5 (na) karomi rossm| A-Proof Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 (anu.) aNa ANi NAI ase he dona zabda naJ (na, nAhI yAcyA) arthAne vAparAveta. udA. aNaciMtia...rosaM. dvitIyaH pAdaH ( sUtra ) mAI mArthe / / 191 / / (vRtti) mAI iti mArthe prayoktavyam / mAI kAhIa rosaM / mA kArSId roSam / (anu.) mAiM ase (he avyaya) mA ( = nako yA) arthI vAparAve. mAiM... rosaM (mhaNaje tyAne) roSa karU naye (asA artha Ahe). ( sUtra ) haddhI nirvede / / 192 / / (vRtti) haddhI ityavyayamata eva nirdezAt hAdhikzabdAdezo vA nirvede pryoktvym| haddhI haddhI / hA dhAhadhAha / (anu.) haddhI ase he avyaya kiMvA nirdeza asalyAmuLe hA dhik yA zabdAcA (hoNArA dhAha asA) Adeza nirveda ( kheda, zoka, vairAgya) dAkhaviNyAsa vAparAveta. udA. haddhI... dhAha. (sUtra) vevve bhayavAraNaviSAde / / 193 / / (vRtti) bhayavAraNaviSAdeSu vevve iti pryoktvym| (anu.) bhaya, vAraNa, viSAda yA arthI vevve (he avyaya) vAparAve. udA. vevve' tti bhaye vevve tti vAraNe jUraNe a vevve tti / ullAvirIi vi tuhaM vevve tti mayacchi kiM NeaM // / 1 // kiM ullAventIera ua jUrantIeN kiM tu bhI aae| uvvADirIeN vevve tti tIeN bhaNiaM na vimharimo / / 2 / / 1 (vevve ) iti bhaye (vevve ) iti vAraNe jUraNe ca (vevve ) iti / ullApanazIlAyAH api tava (vevve ) iti mRgAkSi kiM jJeyam // 1 // 2 kiM ullApayantyA uta jUrantyA kiM tu bhItayA / udvignayA (vevve ) iti tayA bhaNitaM na vismarAmaH / / 2 / / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 183 (sUtra) vevva ca AmantraNe / / 194 / / (vRtti) vevva vevve ca AmantraNe pryoktvye| vevva' gole| vevve murandale vahasi paanni| (anu.) vevva ANi vevve (hI avyaye) AmaMtraNa karatAnA vAparAvIta. udA. vevva...pANiaM. (sUtra) mAmi halA hale sakhyA vA / / 195 / / (vRtti) ete sakhyA AmantraNe vA prayoktavyAH / mAmi sarisakkharANa3 vi| paNavaha mANassa hlaa| hale hyaasss| pksse| sahi erisi ccia6 gii| (anu.) mAmi, halA ANi hale he zabda sakhIlA hAka mAratAnA vikalpAne vAparAveta. udA. mAmi...hayAsassa. (vikalpa-) pakSI :- sahi...gaI. (sUtra) de saMmukhIkaraNe ca / / 196 / / (vRtti) saMmukhIkaraNe sakhyA AmantraNe ca de iti pryoktvym| de pasiadeg tAva sundri| de A pasia niattsu| (anu.) (koNAcA) tarI dhyAna AkRSTa karaNyAsAThI ANi maitrINIlA bolAvaNyAsAThI de (asA avyaya) vAparAve. udA. de pasia...niattasu. (sUtra) huM dAna-pRcchA-nivAraNe / / 197 / / (vRtti) huM iti dAnAdiSu pryujyte| daane| huM geNha appaNo cci| pRcchaayaam| haM sAhasu sbbhaavN| nivaarnne| haM10 nillajja11 smosr| 1 (vevva) gole| 3 (mAmi) sadRzAkSarANAM api| 5 (hale) htaashsy| 7 (de) prasIda tAvat sundri| 9 (9) gRhANa svayaM (ccia)| 11 (1) nirlajja smpsr| 2 (vevve) murandale vahasi paaniiym| 4 praNamata mAnasya (hlaa)| 6 sakhi IdRzI (ccia) gtiH| 8 (de) A prasIda nivrtsv| 10 (huM) kathaya sdbhaavm| A-Proof Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 dvitIyaH pAdaH (anu.) huM ase (he avyaya) dAna ityAdi (mhaNaje dAna, pRcchA ANi nivAraNa) (karaNyAce) prasaMgI vAparale jAte. udA. dAna (prasaMgI) :- huM geNha...ccia. pRcchA karatAnA :- huM...sabbhAvaM. nivAraNa karatAnA :- huM...samosara. (sUtra) hu khu nizcaya-vitarka-saMbhAvana-vismaye / / 198 / / (vRtti) hu khu ityetau nizcayAdiSu pryoktvyau| nishcye| taM pi hu' acchinnsirii| taM khu' sirIe~ rhssN| vitarkaH UhaH saMzayo vaa| uuhe| na hu NavaraM sNghiaa| eaM khu hsi| sNshye| jalaharo' khu dhUmavaDalo khu| sNbhaavne| tarIuM Na hu Navara imN| eaM khu hsi| vismye| ko khu eso shss-siro| bahulAdhikArAdanusvArAtparo hurna pryoktvyH| (anu.) nizcaya ityAdi (mhaNaje nizcaya, vitarka, saMbhAvana ANi vismaya he) dAkhavitAnA hu ANi khu ase he dona zabda vAparAveta. udA. nizcaya dAkhavitAnA:- taM pi...rahassaM. vitarka mhaNaje Uha (vicAra) kiMvA saMzaya (asA artha Ahe). Uha dAkhavitAnA:- na hu...hasai. saMzaya dAkhavitAnA:jalaharo...khu. saMbhAvana dAkhavitAnA:- tarIuM...hasai. vismaya dAkhavitAnA:ko...siro. bahulacA adhikAra asalyAmuLe anusvArAcyA puDhe hu (he avyaya) vAparU naye. (sUtra) U garhAkSepa-vismaya-sUcane / / 199 / / (vRtti) U iti gardAdiSu pryoktvym| grhaa| U nnilljj| prakrAntasya vAkyasya viparyAsAzaMkayA vinivartanalakSaNa aakssepH| U kiM mae bhnniaN| vismye| U10 kaha muNiA ahyN| suucne| U keNa11 na vinnnnaayN| 1 tvaM api (hu) acchinnshriiH| 3 na (hu NavaraM) sNgRhiitaa| 5 jaladharaH (khu) dhUmapaTalaH (khu)| 7 kaH (khu) eSaH shstrshiraaH| 9 (U) kiM mayA bhnnitm| 11 (U) ke na vijnyaatm| 2 tvaM/tad (khu) zriyaH rhsym| 4 etad (khu) hsti| 6 tarItuM na (hu Navara) idm| 8 (U) nirljj| 10 (U) kathaM jJAtA ahm| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe (anu.) garhA ityAdi (mhaNaje garhA, AkSepa, vismaya ANi sUcana he) dAkhavitAnA U ase (he avyaya) vAparAve. udA. garhA ( niMdA) (dAkhavitAnA ) :- U pillajja. ( bolaNyAsa) surU kelelyA vAkyAcA viparyAsa hoIla yA AzaMkene mAge bolale gelelyAzI saMbaMdhita asA AkSepa asato. (hA AkSepa dAkhavitAnA):- U...bhaNiaM. vismaya ( dAkhavitAnA ) :- U kaha... .ahayaM. sUcana ( karatAnA ) :- U... viNNAyaM. 185 ( sUtra ) thU kutsAyAm / / 200 / / (vRtti) thU iti kutsAyAM prayoktavyam / thru' nillajjo loo| (anu.) thU ase (he avyaya) kutsA dAkhaviNyAsa vAparAve. udA. thU... loo. ( sUtra ) re are saMbhASaNa - ratikalahe / / 201 / / (vRtti) anayorarthayoryathAsaMkhyametau prayoktavyau / re saMbhASaNe / re? hiaya mddhsriaa| are ratikalahe / are mae samaM mA karesu uvahAsaM / (anu.) saMbhASaNa ANi ratikalaha yA arthI anukramAne re ANi are ase he (dona zabda) vAparAveta. udA. saMbhASaNa arthI re :- re... sariA. ratikalaha yA arthI are :- are... . uvahAsaM. ( sUtra ) hare kSepe ca / / 202 / / (vRtti) kSepe saMbhASaNaratikalahayozca hare iti prayoktavyam / kSepe / hare 4Nillajja / sNbhaassnn| hare" purisaa| ratikalahe / hare bahuvallaha / (anu.) kSepa taseca saMbhASaNa ANi ratikalaha yA arthI hare ase (he avyaya) vAparAve. udA. kSepa yA arthI :- hare Nillajja. saMbhASaNAsAThI :- hare purisA. ratikalahAmadhye :- hare bahuvallaha. 1 ( thU) nirlajja : lokaH / 3 are mayA samaM mA kuru uphaasm| 5 (hare) puruSa / 2 re hRdaya alpasarit / 4 (hare) nirlajja / 6 (hare) bhuvllbh| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 dvitIyaH pAdaH (sUtra) o sUcanA-pazcAttApe / / 203 / / (vRtti) o iti sUcanApazcAttApayo: pryoktvym| suucnaayaam| o' aviNaya tttille| pshcaattaape| o na2 mae chAyA ittiaae| vikalpe tu utAdezenaivaukAreNa siddhm| o3 viraemi nhyle| (anu.) o ase (he avyaya) sUcanA ANi pazcAttApa dAkhaviNyAsa vAparAve. udA. sUcanecyA bAbatIta:- o...tattille. pazcAttApa dAkhavitAnA:- o na...ittiAe. vikalpa dAkhavitAnA mAtra uta (yA avyayA) cA Adeza yA svarUpAta o (ase avyaya) siddha hote. udA. o...yale. (sUtra) avvo sUcanA-duHkha-saMbhASaNAparAdha-vismayAnandAdara-bhaya -kheda-viSAda-pazcAttApe / / 204 / / (vRtti) avvo iti sUcanAdiSu pryoktvym| suucnaayaam| avvo dukkryaary| duHkhe| avvo dalanti5 hiyyN| sNbhaassnne| avvo kimiNaM kiminnN| apraadhvismyyoH| avvo haranti hiayaM taha vi na vesA havanti juviinn| avvo kiM pi rahassaM muNanti dhuttA jnnbbhhiaa||1|| aanndaadrbhyessu| avvo supahAyamiNaM avvo ajjamha sapphalaM jii| avvo aiammi tume navaraM jai sA na juurihii||2|| khede| avvo na jAmi chettN| vissaade| 1 (o) avinyttpre| 2 (o) na mayA chAyA etaavtyaam| 3 (o) viracayAmi nbhstle| 4 (avvo) dusskr-kaark| 5 (avvo) dalanti hRdym| 6 (avvo) kimidaM kimidm| 7 (avvo) haranti hRdayaM tathA api na dveSyA bhavanti yuvtiinaam| (avvo) kiM api rahasyaM jAnanti dhUrtA jnaabhydhikaaH| 8 (avvo) suprabhAtamidaM (avvo) adyAsmAkaM (adya mama) saphalaM jiivitm| (avvo) atIte tvayi kevalaM (navaraM) yadi sA na khetsyti|| 9 (avvo) na yAmi kssetrm| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 187 avvo' nAsenti dihiM pulayaM vaDDhenti denti rnnrnnyN| eNhiM tassea guNA te ccia avvo kaha Nu e||3|| pshcaattaape| avvo taha teNa kayA ahayaM jaha kassa saahemi||4|| (anu.) avvo ase (he avyaya) sUcanA ityAdi (mhaNaje sUcanA, du:kha, saMbhASaNa, aparAdha, vismaya, AnaMda, Adara, bhaya, kheda, viSAda ANi pazcAttApa) dAkhavitAnA vAparAve. udA. sUcanA dAkhavitAnA :- avvo dukkarayAraya. duHkhAce bAbatIta :- avvo...hiyayaM. saMbhASaNAta :- avvo...kimiNaM. aparAdha ANi vismaya yAMce bAbatIta :- avvo hrnti...bbhhiaa|| 1 / / AnaMda, Adara va bhaya darzavitAnA :- avvo suphaay...juurihii|| 2 / / kheda dAkhavitAnA :- avvo...chettaM. viSAda dAkhavitAnA :- avvo naasenti...eaN|| 3 / / pazcAttApAta :- avvo th...saahemi|| 4 / / (sUtra) ai saMbhAvane / / 205 / / (vRtti) saMbhAvane ai iti pryoktvym| ai3 diara kiM na pecchsi| (anu.) saMbhAvana dAkhaviNyAsa ai ase (avyaya) vAparAve. udA. ai...pecchsi| (sUtra) vaNe nizcaya-vikalpAnukampye ca / / 206 / / (vRtti) vaNe iti nizcayAdau saMbhAvane ca pryoktvym| vaNe demi| nizcayaM ddaami| viklpe| hoi vaNe na hoi| bhavati vA na bhvti| anukmpye| dAso vaNe na mucci| dAsonukampyo na tyjyte| sNbhaavne| natthi vaNe jaM na dei vihiprinnaamo| saMbhAvyate etdityrthH| (anu.) nizcaya ityAdi (mhaNaje nizcaya, vikalpa ANi anukampya he) dAkhaviNyAsa 1 (avvo) nAzayanti dhRtiM pulakaM vardhayanti dadati rnnrnnkm| idAnIM tasyaiva guNAH te eva (ccia) (avvo) kathaM nu ett|| 2 (avvo) tathA tena kRtA ahaM yathA kasya kthyaami| 3 (ai) devara kiM na prekssse| 4 nAsti (vaNe) yad na dadAti vidhiprinnaamH| A-Proof Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 dvitIyaH pAdaH taseca saMbhAvana yA arthI vaNe ase (he avyaya) vAparAve. udA. vaNe demi (mhaNaje mI) nizcitapaNe deto. vikalpa dAkhavitAnA:- hoi...hoi (mhaNaje) hote athavA hota nAhI. anukampya yA arthI:- dAso... muccai (mhaNaje) anukeMpanIya ( azA) dAsAcA tyAga kailA jAta nAhI. saMbhAvana yA arthI: natthi...pariNAmo (mhaNaje) he saMbhavate asA artha Ahe. ( sUtra ) maNe vimarze / / 207 / / ( vRtti) maNe iti vimarze prayoktavyam / maNe suuro| kiM svitsUryaH / anye manye ityrthmpiicchnti| (anu.) maNe ase (he avyaya) vimarza yA arthI vAparAve. udA. maNe sUro (mhaNaje hA) sUrya Ahe kI kAya! (maNe yA avyayAcA) manye (malA vATate) asAhI artha Ahe ase itara vaiyAkaraNa mAnatAta. ( sUtra ) ammo Azcarye / / 208 / / ( vRtti) ammo ityAzcarye prayoktavyam / ammo kaha pArijjai / (anu.) ammo ase (he avyaya) Azcarya dAkhaviNyAsa vAparAve. ammo ... ...pArijjai. 1 ( ammo) kathaM zakyate / 2 vizadaM vikasanti svayaM ( appaNo ) kamalasarAMsi / 3 svayaM (cea) jAnAsi karaNIyam / udA. ( sUtra ) svayamo'rthe appaNo na vA / / 209 / / (vRtti) svayamityasyArthe appaNo vA prayoktavyam / visayaM viasanti' appaNo kamalasarA / pksse| sayaM ceara muNasi karaNijjaM / (anu.) svayaM ( zabdAcyA ) arthI appaNI hA zabda vikalpAne vAparAvA.udA.visayaM.... ... sarA. (vikalpa - ) pakSI :- sayaM... karaNijjaM. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 189 (sUtra) pratyekama: pADikkaM pADiekkaM / / 210 / / (vRtti) pratyekamityasyArthe pADikkaM pADiekkaM iti ca prayoktavyaM vaa| pADikkaM paaddiekkN| pksse| ptteaN| (anu.) pratyekam yA (zabdA) cyA arthI pADikkaM ANi pADiekkaM ase (he zabda) vikalpAne vAparAveta. udA. pADikkaM, pADiekkaM. (vikalpa-) pakSI :- patteaM. (sUtra) ua pazya / / 211 / / (vRtti) ua iti pazyetyasyArthe prayoktavyaM vaa| ua niccalanipphaMdA bhisiNI-pattaMmi rehai blaaaa| nimmalamaragayabhAyaNapariTThiA saMkhasutti vv||| 1 / / pakSe pulaadyH| (anu.) pazya (pahA) yA (zabdA) cyA arthI ua ase (he avyaya) vikalpAne vAparAve. udA. ua...sutti vva. (vikalpa-) pakSI :- pulaa ityAdi (zabda vAparAveta). (sUtra) iharA itarathA / / 212 / / (vRtti) iharA iti itarathArthe prayoktavyaM vaa| iharA niisaamnnehi| pksse| iarhaa| (anu.) itarathA (nAhItara) yA arthI iharA asA (zabda) vikalpAne vAparAvA. udA. iharA nIsAmannehi~. (vikalpa-) pakSI :- iarahA. (sUtra) ekkasari jhagiti saMprati / / 213 / / (vRtti) ekkasariaM jhagityarthe saMpratyarthe ca pryoktvym| ekksriaN| jhagiti sAMprataM vaa| (anu.) jhagiti (ekadama) yA arthI taseca saMprati (AtA) yA arthI ekkasariaM (he 1 pazya nizcalaniSpaMdA bisinIpatre rAjate blaakaa| nirmala-marakata-bhAjana-paristhitA zaMkhazukti: iv|| 2 itarathA ni:saamaanyaiH| A-Proof Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 avyaya) vAparAve. udA. ekkasariaM (mhaNaje) ekadama athavA sAMprata (AtA) (asA artha Ahe). dvitIyaH pAdaH ( sUtra ) moraullA mudhA / / 214 / / (vRtti) moraullA iti mudhArthe prayoktavyam / moraullA / mudhetyarthaH / (anu.) moraullA ase (he avyaya) mudhA (zabdA) cyA arthI vAparAve. udA. moraullA (mhaNaje ) mudhA asA artha Ahe. ( sUtra ) darArdhAlpe / / 215 / / (vRtti) dara ityavyayamardhArthe ISadarthe ca prayoktavyam / dara - viasiaM / ardheneSadvA viksitmityrthH| (anu.) dara ase avyaya ardha yA arthI ANi ISad (alpa, thoDase) yA arthI vAparAve. udA. daraviasiaM (mhaNaje ) ardhe kiMvA alpa vikasita jhAlele, asA artha Ahe. ( sUtra ) kiNo prazne / / 216 / / ( vRtti) kiNo iti prazne prayoktavyam / kiNo dhuvasiH / (anu.) prazna vicAratAnA kiNo ase (avyaya) vAparAve. udA. kiNo dhuvasi. ( sUtra ) ijerA: pAdapUraNe / / 217 / / (vRtti) i je ra ityete pAdapUraNe prayoktavyAH / na uNA i acchIiM / aNukUlaM 3 vottuM je| geNhai4 ra kalamagovI / aho| hNho| heho| haa| naam| ahh| hiisi| ayi| ahaah| ari ri ho ityAdayastu saMskRtasamatvena siddhaaH| (anu.) i, je ANi ra ase (he zabda) (padyAMmadhye) pAdapUraNAsAThI vAparAveta. udA. 1 ( kiNo) dhunoSi / 3 anukUlaM vaktuM (je)| 2 na puna: (i) akSiNI / 4 gRhNAti (ra) kalama- gopI / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 191 na uNA...govI. aho, haMho, heho, hA, nAma, ahaha, hIsi, ayi, ahAha, ari, ri, ho ityAdi (avyaye) saMskRtasama yA svarUpAtaca siddha hotAta. (sUtra) pyAdayaH / / 218 / / (vRtti) pyAdayo niyatArthavRttayaH prAkRte pryoktvyaaH| pi vi apyrthe| (anu.) (ApApalyA) nehamIcyA arthAne asaNArI pi ityAdi (avyaye) prAkRtAta (tyA tyA arthI) vAparAvIta. udA. pi, vi (hI avyaye) api yA (avyayA) cyA arthI (vAparAvIta). iti AcAryazrIhemacandrasUriviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuAzAsanavRttau aSTamasyAdhyAyasya dvitIyaH paadH| (AThavyA adhyAyAcA dusarA pAda samApta jhAlA.) A-Proof Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pAda (sUtra) vIpsyAtsyAdervIpsye svare mo vA / / 1 / / (vRtti) vIpsArthAtpadAtparasya syAdeH sthAne svarAdau vIpsArthe pade pare mo vA bhvti| ekaikam ekkamekkaM ekkmekkenn| aMge aMge aNgmNgmmi| pksse| ekkekkmityaadi| (anu.) svarAne prAraMbha hoNAre vIpsArthI pada puDhe Ale asatAnA (mAgIla) vIpsArthI padAcyA puDhe asaNAr2yA vibhaktipratyayAcyA sthAnI vikalpAne m yeto. udA. ekaikam...maGgammi. (vikalpa-) pakSI:- ekkekkaM, ityAdi. (sUtra) ata: se?: / / 2 / / (vRtti) akArAntAnnAmnaH parasya syAdeH se: sthAne Do bhvti| vaccho / (anu.) akArAnta nAmAcyA puDhe vibhaktipratyayAMtIla si (pratyayA) cyA sthAnI Dit o (Do) yeto. udA. vaccho. (sUtra) vaitattadaH / / 3 // (vRtti) etattadokArAtparasya syAdeH se? vA bhvti| eso' es| so 3Naro sa nnro| (anu.) etad ANi tad yA (sarvanAmAM) cyA akArApuDhe vibhaktipratyayAtIla si (pratyayA) cA Do vikalpAne hoto. udA. eso...Naro. (sUtra) jas-zasorluk / / 4 / / (vRtti) akArAntAnnAmnaH parayoH syAdisaMbaMndhinorjas-zasoluMg bhvti| vacchA ee| vacche5 pecch| (anu.) akArAnta nAmAcyA puDhe, vibhaktipratyayAMzI saMbaMdhita asaNAr2yA jas ANi zas yAM (pratyayAM) cA lopa hoto. udA. vacchA...peccha. 1 vRkSa 2 eSaH 3 sa: naraH 4 vRkSAH ete| 5 vRkSAn preksssv| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 193 ( sUtra ) amo'sya / / 5 // (vRtti) ataH parasyAmo'kArasya lug bhavati / vacchaM pecch| (anu.) (zabdAMcyA antya) akArApuDhIla am (pratyayA) madhIla akArAcA lopa hoto. udA. vacchaM peccha. ( sUtra ) TA- AmorNa: / / 6 / / ( vRtti) ata: parasya TA ityetasya SaSThIbahuvacanasya ca Amo No bhavati / vcchenn| vacchANa / (anu.) (zabdAMcyA antya) akArApuDhIla TA yA ( pratyayA) cA taseca SaSThI bahuvacanAcyA Am (pratyayA) cA Na hoto. udA. vaccheNa; vacchANa. ( sUtra ) bhiso hi hi~ hiM / / 7 / / (vRtti) ata: parasya bhisa: sthAne kevalaH sAnunAsika: sAnusvArazca hirbhvti| vcchehi| vcchehiN| vacchehiM kayA chaahii| (anu.) ( zabdAcyA antya) akArApuDhIla bhis ( pratyayA) cyA sthAnI kevaLa sAnunAsika ANi anusvArayukta hi yeto. udA. vacchehi... ha... chAhI. ( sUtra ) Gases to - do -du-hi- hinto-lukaH / / 8 / / (vRtti) ata: parasya Gase: tto do du hi hinto luk ityete SaDAdezA bhvnti| vcchtto| vcchaao| vacchAu / vacchAhi / vacchAhinto / vcchaa| dakArakaraNaM bhASAntarArtham / hi, (anu.) ( zabdAcyA antya) akArApuDhIla Gasi ( pratyayA) ce tto, do, du, hiMto ANi lopa ase he sahA Adeza hotAta. udA. vacchatto... .vacchA. (sUtrAtIla do va du yAmadhIla) dakArAcA vApara hA dusar2yA (mhaNaje zaurasenI) bhASesAThI Ahe. 1 vRkSaiH kRtA chAyA / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 tRtIyaH pAdaH (sUtra) bhyasas tto do du hi hinto sunto / / 9 // (vRtti) ata: parasya bhyasa: sthAne to do du hi hinto sunto ityAdezA bhvnti| vRkssebhyH| vacchatto vacchAo vacchAu vacchAhi vacchehi vacchAhinto vacchehinto vacchAsunto vcchesunto| (anu.) (zabdAcyA antya) akArApuDhIla bhyas (pratyayA) ce sthAnI to, do, du, hi, hiMto ANi suto ase Adeza hotAta. udA. vRkSebhyaH vacchatto...vacchesuto. (sUtra) Gasa: ssaH / / 10 / / (vRtti) ata: parasya Gasa: saMyuktaH so bhvti| piyss| pemmss| upakumbhaM shaitym| uvakumbhassa siialttnnN| (anu.) (zabdAcyA antya) akArApuDhIla Gas (pratyayA) cA saMyukta sa (mhaNaje ssa) hoto. udA. piyss...siialttnnN| (sUtra) De mmi De : / / 11 / / (vRtti) ata: parasya aeNrDit ekAraH saMyukto mizca bhvti| vacche vcchmmi| devaM devmmi| taM tmmi| atra dvitIyAtRtIyayoH saptamI (3.135) ityamo ngiH| (anu.) (zabdAcyA antya) akArApuDhIla Gi (pratyayA) ce Dit ekAra ANi saMyukta mi (mhaNaje mmi) (ase Adeza) hotAta. udA. vacche...tammi. (devaM ANi taM yA udAharaNAta) 'dvitIyAtRtIyoH saptamI' yA sUtrAnusAra am cA Gi Ahe. (sUtra) jas-zas-Gasi-to-do-dvAmi dIrghaH / / 12 / / (vRtti) eSu ato dIrgho bhvti| jasi zasi c| vcchaa| ngsi| vacchAo vacchAu vacchAhi vacchAhinto vcchaa| 1 priya 2 preman Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 195 ttododussu| vRkssebhyH| vcchtto| hrasva: saMyoge (1.4) iti hrsvH| vcchaao| vcchaau| aami| vcchaann| Gasinaiva siddhe ttododugrahaNaM bhyasi etvbaadhnaarthm| (anu.) jas, zas, Gasi, to, do, du ANi Am (he pratyaya puDhe) asatAnA (tyAMce mAgIla) akArAcA dIrgha (mhaNaje AkAra) hoto. udA. jas va zas (puDhe asatA) :- vacchA. Gasi (puDhe asatA) :- vacchAo...vacchA. tto, do ANi du (puDhe asatA) :- vRkSebhyaH - vacchatto; (yA rUpAta jarI ccha cA cchA hoto tarI) 'hrasva: saMyoge' sUtrAnusAra (to AkAra) hrasva jhAlA Ahe ; vacchAo; vacchAu. Am (puDhe asatA) :- vacchANa. (khare mhaNaje) Gasi yA pratyayAcyA nirdezAne (tto, do va du he pratyaya grahaNa hoUna, sUtrAta tyAMcI) siddhi jhAlI asatAnAhI tto, do ANi du asA (svataMtra) nirdeza (sUtrAta) kelA Ahe; kAraNa (3.15 sUtrAnusAra) bhyas pratyaya puDhe asatAnA hoNAr2yA e cA (yethe) bAdha vhAvA. mhaNUna. (sUtra) bhyasi vA / / 13 / / (vRtti) bhyasAdeze pare ato dIrgho vA bhvti| vacchAhinto vcchehinto| vacchAsunto vcchesunto| vacchAhi vcchehi| (anu.) bhyas (pratyayA) ce Adeza puDhe asatAnA (tyAMce mAgIla) akArAcA dIrgha (mhaNaje A) vikalpAne hoto. udA. vacchAhito...vacchehi. (sUtra) TANa-zasyet / / 14 / / (vRtti) TAdeze Ne zasi ca pare asya ekAro bhvti| ttaann| vcchenn| Neti kim ? appaNA' appaNiA appnniaa| shs| vacche pecch| (anu.) TA (pratyayA) cA Adeza Na ANi zas (pratyaya) he puDhe asatA (tyAMce mAgIla) akArAcA ekAra hoto. udA. TA cA Adeza Na (puDhe asatAnA) :- vaccheNa. (TA cA Adeza) Na (hA puDhe asatA) ase kA 1 AtmancyA rUpAMsAThI sU. 3.56-57 pahA. 2 vRkSAn preksssv| A-Proof Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 tRtIyaH pAdaH mhaTale Ahe ? (kAraNa TA cA Na Adeza jhAlelA nasela tara mAgIla acA e hota nAhI. udA.) appaNA... appaNaiA. zas (puDhe asatAnA) vacche peccha. ( sUtra ) bhisyassupa / / 15 / / (vRtti) eSu ata erbhvti| bhis| vacchehi vacchehi~ vcchehi| bhys| vacchehi vacchehinto vacchesunto / sup / vacchesu / (anu.) bhis, bhyas ANi sup he pratyaya puDhe asatA, (tyAMcyA mAgIla) akArAcA e hoto. udA. bhis (puDhe asatA) :- vacchehi...vacchehiM. bhyas (puDhe asatA) vacchehi...vacchesuMto. sup (puDhe asatA) : vacchesu. : ( sUtra ) iduto dIrghaH / / 16 / / (vRtti) ikArasya ukArasya ca bhisbhyassupsu pareSu dIrgho bhavati / bhis / girIhiM / buddhiihiN'| dhiihiN| truuhiN'| dhennuuhiN5| mahUhiMM kayaM / bhys| giriio| buddhiio| dhiio| tarUo / dheNUo / mahUo Agao' / evaM girIhinto girIsunto Agao ityaadypi| sup / girIsu / buddhIsu / dahIsu / tarUsu / dhennuusu| mahUsu tthiaNN| kvacinna bhavati / diabhUmisadeg daannjlolliaaii| iduta iti kim ? vacchehiM / vcchesunto| vcchesu| bhisbhyassupItyeva / giriM taruM peccha / : (anu.) bhis, bhyas ANi sup he pratyaya puDhe asatAnA ( tyAMcyA mAgIla ) ikAra ANi ukAra yAMcA dIrgha (mhaNaje IkAra va UkAra) hoto. udA. bhis (puDhe asatA) :- girIhiM... ... kayaM bhyas (puDhe asatA) :- girIo...Agao; yAcapramANe girIhiMto...Agao ityAdi suddhA hote. sup (puDhe asatA) :girIsu...ThiaM. kvacit (yA pratyayAmAgIla i ANi u yAMcA dIrgha) hota nAhI. udA. dia...lliAI. ikAra ANi ukAra (yAMcA dIrgha hoto) ase 5 dhenu 1 giri 2 buddhi 6 madhu 7 kRta 10 dvijabhUmiSu dAna - jala - ArdritAni / 3 dadhi 8 Agata 4 taru 9 sthita Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 197 kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa mAge i ANi u nasalyAsa asA dIrgha hota nAhI. udA.) vacchehiM...vacchesu. bhis, bhyas va sup he pratyaya puDhe asatAnAca (mAgIla i va u dIrgha hotAta; itara pratyaya puDhe asalyAsa te dIrgha hota nAhIta. udA.) giriM... peccha. ( sUtra ) caturo vA / / 17 / / (vRtti) catura udantasya bhisbhyassupsu pareSu dIrgho vA bhavati / caUhi cauhi / caUo cuo| caUsu causu / (anu.) ukArAnta catur (mhaNaje cau) zabdApuDhe bhis, bhyas ANi sup he pratyaya asatAnA (mAgIla ukAra) vikalpAne dIrgha (mhaNaje U) hoto. udA. caahi...causu. ( sUtra ) lupte zasi / / 18 / / (vRtti) iduto: zasi lupte dIrgho bhavati / girI / buddhI / tarU / dheNU peccha / lupta iti kim ? giriNo / taruNo peccha / iduta ityev| vacche pecch| jaszasa (3.12) ityAdinA zasi dIrghasya lakSyAnurodhArtho yogaH / lupta iti tu Navi pratiprasavArthazaGkAnivRttyartham / (anu.) (puDhe asaNAr2yA) zas (pratyayA) cA lopa jhAlA asatAnA (tyAce mAgIla) i ANi u yAMcA dIrgha (mhaNaje I ANi U) hoto. udA. girI... peccha. (zas pratyayAcA) lopa jhAlA asatAnA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa zas cA lopa na hotA zas cA Adezapratyaya puDhe asalyAsa, mAgIla i va u dIrgha hota nAhIta. udA.) giriNo... peccha. (zas pratyayAcA) lopa jhAlA asatAnA mAgIla i ANi u yAMcAca (dIrgha hoto, itara svarAMcA nAhI. udA.) vacche peccha. 'jas - zasa' ityAdi sUtrAnusAra zas pratyaya (puDhe ) asatAnA udAharaNAMnA anusarUna (dIrgha vhAvA ) he sAMgaNyAsAThI dIrgha hoto hA (prastutacA) niyama Ahe. (zas pratyayAcA) lopa jhAlA asatAnA ase mhaNaNyAce kAraNa mAtra ase kI No yA pratyayAcyA (sU. 3.22 pahA ) bAbatIta pratiprasava Ahe kAya azI zaMkA yeU naye mhaNUna. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 tRtIyaH pAdaH (sUtra) aklIbe sau / / 19 / / (vRtti) idutoklIbe napuMsakAdanyatra sau dIrghA bhvti| girii| buddhii| truu| dhennuu| aklIba iti kim ? dhiN| mhN| sAviti kim ? giriN| buddhiN| truuN| ghennuN| ke cittu dIrghatvaM vikalpya tadabhAvapakSe sermaadeshmpiicchnti| aggi| nihiN| vaauN3| vihN| (anu.) napuMsakaliMga nasatAnA (mhaNaje) napuMsakaliMga soDUna anyatra (mhaNaje pulliMga va strIliMga asatAnA zabdAcyA antya) i ANi u yAMcyApuDhe si (hA pratyaya) asatAnA (tyAce mAgIla i ANi u yAMcA) dIrgha (mhaNaje I va U) hoto. udA. girI...dheNU. napuMsakaliMga nasatAnA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa ikArAnta va ukArAnta zabda napuMsakaliMgAta asalyAsa, i va u yAMcA dIrgha hota nAhI. udA.) dahiM, mahaM. si (pratyaya) puDhe asatA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa tase nasalyAsa, i va u yAMcA dIrgha hota nAhI. udA.) giri...dhej. paraMtu kAhI vaiyAkaraNa mAnatAta kI (i ANi u yAMce) dIrgha hoNe he vaikalpika Ahe; ANi (azA dIrghatvAcyA) abhAvapakSI si (pratyayA) lA m asA Adeza hoto. udA. aggiM...vihaM. (sUtra) puMsi jaso Dau Dao vA / / 20 / / (vRtti) iduta itIha paJcamyantaM smbdhyte| iduta: parasya jasa: puMsi au ao ityAdezau Ditau vA bhvtH| aggau5 aggo| vAyau6 vAyao citttthnti| pksse| agginno| vaaunno| zeSe adantavadbhAvAd aggii| vaauu| puMsIti kim ? buddhiio| ghennuuo| dhiiiN| mhuuii| jasa iti kim ? aggI agginno| vAU vAuNo pecchi| iduta ityev| vcchaa| (anu.) idutaH (hA zabda) yethe paMcamI vibhaktipratyayAnta gheUna (yA sUtrAtIla zabdAMnA) joDUna ghyAvayAcA Ahe. (maga sUtrAcA artha asA hoto:-) (zabdAcyA antya) i ANi u yAMcyApuDhe pulliMgAta jas (yA pratyayA) ce 1 agni 5 agni 2 nidhi 6 vAyu 3 vAyu 7 tiSThanti 4 vidhu 8 preksste| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 199 aggau... au ANi ao ase Dit Adeza vikalpAne hotAta. udA. .. ciTThanti ( vikalpa - ) pakSI :- aggiNo, vAuNo. uralelyA (rUpA) ce bAbatIta ( he zabda) akArAnta zabdApramANe asalyAne aggI, vAU (azI rUpe hotAta). pulliMgAta ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa pulliMga nasatAnA jas ce ase Adeza hota nAhIta. udA.) buddhIo...mahUI. jas (pratyayA) ce (Adeza hotAta) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa jas pratyaya nasalyAsa, ase Adeza hota nAhIta. udA.) aggI... pecchai. i ANi u yAMcyA puDheca (asaNAr2yA jas pratyayAlA ase Adeza hotAta; jas cyA mAge itara svara asalyAsa jas lA ase Adeza hota nAhIta. udA.) vacchA. ( sUtra ) voto Davo / / 21 / / (vRtti) udantAtparasya jasaH puMsi Dit avo ityAdezo vA bhavati / sAhavo' / pksse| sAhao' sAhau sAhU sAhuNo / uta iti kim ? vcchaa| puNsiityev| dhennuu| mhuuiiN| jasa ityev| saahuu| saahuunno| pecch| (anu.) ukArAnta zabdApuDhe jas pratyayAcA pulliMgAta Dit avo asA Adeza vikalpAne hoto. udA. sAhavo. (vikalpa - ) pakSI :- sAhao...sAhuNo. (zabdAcyA antya) u puDhe (mhaNaje ukArAnta zabdApuDhe) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa jas cyA mAge u kherIja itara svara asalyAsa asA Adeza hota nAhI. udA.) vacchA. pulliMgAtaca (asA Adeza hoto; pulliMga nasalyAsa asA Adeza hota nAhI. udA ) dheNU, mahUiM. jas (yA pratyayA) lAca (asA Adeza hoto; itara pratyayAMnA nAhI. udA. ) sAhU... ...peccha. 1 sAdhu ( sUtra ) jas - zasorNo vA / / 22 / / ( vRtti) idutaH parayorjas - zasoH puMsi No ityAdezo vA bhavati / giriNo taruNoH rehanti' peccha vA / pakSe girI / tarU / puMsItyeva / dahIiM / mahUI / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 tRtIyaH pAdaH jasa-zasoriti kim ? giriN| truuN| iduta ityev| vcchaa| vacche / jas -zasoriti dvitvamiduta ityanena yathAsaMkhyAbhAvArtham / evmuttrsuutre'pi| (anu.) i ANi u yAMcyApuDhe jas ANi zas (yA pratyayAM) cA pulliMgAta No asA Adeza vikalpAne hoto. udA. giriNo...peccha vA. (vikalpa-) pakSI :girI, tarU. pulliMga asatAnAca (asA Adeza hoto; pulliMga nasalyAsa, asA Adeza hota nAhI. udA.) dahIiM, mahiM. jas va zas yAM (pratyayAM) nA (Adeza hoto) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa he pratyaya nasalyAsa, asA Adeza hota nAhI. udA.) giriM, taruM, i ANi u yAMcyA puDheca (jas-zas pratyAMnA asA Adeza hoto itara svarAMpuDhe nAhI. udA.) vacchA, vacche. jas ANi zas yA doghAMnA (hA Adeza hoto ase sAMgaNyAce kAraNa ase kI) i puDhe ANi u puDhe ase mhaTale asalyAne, (hA Adeza) anukramAne hoto asA artha ghetalA jAU naye. azAca prakAre (yA-) puDhIla sUtrAMtahI samajAve. (sUtra) GasiGaso: puMklIbe vA / / 23 / / (vRtti) puMsi klI ca vartamAnAdidutaH parayoGasiGasorNo vA bhvti| girinno| trunno| dhinno| mahaNo Agao viAro3 vaa| pksse| useH| girIo girIu giriihinto| tarUo tarUu truuhinto| hilukau nissetsyte| ngsH| giriss| truss| GasiGasoriti kim ? girinnaa| taruNA kyN| puMklIba iti kim ? buddhiia| dheNUa laddhaM samiddhI5 vaa| iduta ityev| kmlaao| kmlss| (anu.) pulliMgAta ANi napuMsakaliMgAta asaNAr2yA (zabdAMcyA antya azA) i ANi u yAMcyApuDhe yeNAr2yA Gasi ANi Gas (yA pratyayAM) cA No vikalpAne hoto. udA. giriNo...viAro vA. (vikalpa-) pakSI :- Gasi 1 taru 2 rAjante (sUtra 4.100 nusAra rAj dhAtUcA reha asA Adeza hoto). 3 vikAra 4 labdha 5 samRddhi 6 kamala Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe ce saMdarbhAta:- girIo... tarUhiMto. (yA ikArAnta ANi ukArAnta pulliMgI va napuM.nAmAMcyA saMdarbhAta paMcamI ekavacanAcyA ) hi ANi lopa yAMcA niSedha (puDhe sU.3.126- 127 pahA) kelA jAIla. Gas ce saMdarbhAta:girissa, tarussa. Gasi ANi Gas yA pratyayAMcA ( No hoto) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa he pratyaya nasatIla tara No hota nAhI. udA.) giriNA.......kayaM. pulliMgAta ANi napuMsakaliMgAta asaNAr2yA (zabdAcyA) ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa strIliMgI zabdAMcyA bAbatIta asA No hota nAhI. udA.) buddhIa... samiddhI vA. i ANi u yAMcyApuDhe yeNAr2yAca (Gasi va Gas yAMcA No hoto; itara svarAMcyA puDhe yeNAr2yA Gasi va Gas yAMcA No hota nAhI. udA.) kamalAo, kamalassa. 201 ( sUtra ) To NA / / 24 / / ( vRtti) puMklIbe vartamAnAdidutaH parasya TA ityasya NA bhavati / giriNA gaamnninnaaH| khalapuNA taruNA / dahiNA mahuNA / Ta iti kim ? girI tarU dahiM mahuM / puMklIba ityeva / buddhIa dheNUa kayaM / ita ityev| kmlenn4| (anu.) pulliMgAta va napuMsakaliMgAta asaNAr2yA ( zabdAMcyA antya azA ) i ANi u yAMpuDhIla TA yA (pratyayA) cA NA hoto. udA. giriNA ... .. mahuNA. TA pratyayAcA (NA hoto) ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa itara pratyayAMcA asA NA hota nAhI. udA ) girI...mahuM. pulliMgAta ANi napuMsakaliMga (asaNAr2yA ikArAnta va ukArAnta zabdAMcyA bAbatIta TA cA NA hoto, strIliMgI zabdAMcyA bAbatIta hota nAhI. udA ) buddhIa... kayaM . i ANi u yAMcepuDhe yeNAr2yAca (TA cA NA hoto; itara svarApuDhe yeNAr2yA TA cA NA hota nAhI. udA.) kamaleNa. 1 grAmaNI 2 khalapU Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ( sUtra ) klIbe svarAnm se: / / 25 / / (vRtti) klIbe vartamAnAtsvarAntAnnAmnaH se: sthAne m bhavati / vaNaM / pemmaM / dhiN| mhuuN|| dahi mahu iti tu siddhApekSayA / kecidanunAsikamapIcchanti / dahi~ mahu~ / klIba iti kim ? bAlo / bAlA / svarAditi iduto nivRttyartham / tRtIyaH pAdaH (anu.) napuMsakaliMgAta asaNAr2yA svarAnta nAmApuDhe si ( pratyayA) cyA sthAnI m hoto. udA. vaNaM...mahuM. dahi ANi mahu (hI rUpe) mAtra (saMskRtamadhIla) siddharUpAMvarUna Aheta. kAhI ( vaiyAkaraNa si cyA sthAnI) anunAsika suddhA mAnatAta. udA. dahi~, mahu~. napuMsakaliMgAta asaNAr2yA (svarAnta nAmApuDhe) ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa napuMsakaliMga nasalyAsa si cA m hota nAhI. udA.) bAlo, bAlA. iduta: (i ANi u yAMcyApuDhe) yA zabdAcI nivRtti karaNyAsa (sUtrAta) svarAt (svarApuDhe) hA zabda vAparalelA Ahe. ( sUtra ) jas - zasa i~ - iM- NayaH saprAgdIrghAH / / 26 / / ( vRtti) klIbe vartamAnAnnAmnaH parayorjas - zaso : sthAne sAnunAsikasAnusvArAvikArau NizcAdezA bhavanti spraagdiirghaaH| eSu satsu pUrvasvarasya dIrghatvaM vidhIyate ityarthaH / iN| jAi~5 vayaNAi~ amhe| iN| ummIlanti6 paMkayAiM ciTThanti peccha vaa| dahIiM hunti' jema vaa| mahUiM muJca1deg vaa| Ni / phullanti 11 paMkayANi geha 12 vA / huti dahINi jema vA / evaM mahUNi / klIba ityeva / vcchaa| vcche| jaszasa iti kim ? suhaM 13 / (anu.) napuMsakaliMgAta asaNAr2yA nAmAcyA puDhIla jas ANi zas (yA pratyayAM) cyA sthAnI sAnunAsika ANi sAnusvAra ikAra ANi Ni ase Adeza 1 vana 3 bAla 2 preman 5 yAni vacanAni asmaakm| 6 unmIlayanti 7 paMkaja 9 bhuj (sU. 4.110) 10 muc 11 phullU 12 gRhANa 4 bAla 8 bhavanti 13 sukha Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe hotAta (va tyAveLI) tyAMcyA pUrvIce svara dIrgha hotAta. (mhaNaje) he (Adeza) puDhe asatAnA, (tyAMcyA) pUrvIcA (mhaNaje mAgIla) svara dIrgha hoto ase vidhAna (yethe) Ahe, asA artha hoto. udA. i~ ( Adeza asatAnA) :- jAi~...amhe. iM (Adeza asatAnA) :- * ummIlanti....muJca vA. Ni (Adeza asatAnA) phullanti...jema vA. yAcapramANe maNi (ase rUpa hote). napuMsakaliMgAta asaNAr2yAca ( nAmAMpuDhe jas-zas ce ase Adeza hotAta; itara liMgAta asaNAr2yA nAmApuDhe ase Adeza hota nAhIta. udA.) vacchA, vacche. jas ANi zas yA pratyayAMcyA ( sthAnI ) ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa itara pratyayAMcyA sthAnI ase Adeza hota nAhIta. udA.) suhaM. : ( sUtra ) striyAmudotau vA / / 27 / / (vRtti) striyAM vartamAnAnnAmnaH parayorjas - zaso: sthAne pratyekam ut ot ityetau saprAgdIrghau vA bhavataH / vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / mAlAu' maalaao| buddhIu buddhiio| sahIu ? shiio| dheNUu dhennuuo| vahUu vhuuo| pksse| maalaa| buddhI / shii| dhennuu| vhuu| striyAmiti kim ? vcchaa| jas-zasa ityeva / mAlAe kayaM / 1 mAlA 203 (anu.) strIliMgAta asaNAr2yA nAmAcyA puDhIla jas ANi zas (yA pratyayAM) cyA sthAnI pratyekI u ANi o ase he (Adeza) vikalpAne hotAta (va tyAveLI) tyAMcyA pUrvIcA (mhaNaje mAgIla ) svara dIrgha hoto. (AdezAMcyA) anukramAcI nivRtti karaNyAsa vacanabheda Ahe. udA. mAlAu... ..vahUo. ( vikalpa - ) pakSI :- mAlA... vahU. strIliMgAta asaNAr2yA ( nAmAcyA puDhIla ) ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa anyaliMgI nAmApuDhe u ANi o hota nAhIta. udA.) vacchA. jas ANi zas (yA pratyayAM) cyA sthAnIca ( u ANi o hotAta; itara pratyayAMcyA sthanI hota nAhIta. udA. ) mAlAe kayaM. 2 sakhI 3 vadhU Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ( sUtra ) Ita: sezcA vA / / 28 / / ( vRtti) striyAM vartamAnAdIkArAntAt serjas - zasozca sthAne AkAro vA bhavati / esA hsntiiaa| gorIA ? ciTThanti peccha vA / pksse| hasantI / goriio| (anu.) strIliMgAta asaNAr2yA IkArAnta (nAmAcyA ) puDhIla si (pratyaya) taseca jas ANi zas (pratyaya) yAMce sthAnI AkAra vikalpAne yeto. udA. esA... ...peccha vA. (vikalpa -) pakSI :- hasantI, gorIo. tRtIyaH pAdaH ( sUtra ) TA - Gas - GeradAdidedvA tu Gase: / / 29 // (vRtti) striyAM vartamAnAnnAmnaH pareSAM TAGasGInAM sthAne pratyekam at At it et ityete catvAra AdezAH saprAgdIrghA bhavanti / GaseH punarete saprAgdIrghA vA bhavanti / muddhAa 3 muddhAi muddhA kayaM muhaM ThiaM vaa| kapratyaye tu muddhiAa muddhiAi muddhiaae| kamaliAa kamaliAi kamaliAe / buddhIa buddhIA buddhIi buddhIe kayaM vihavo ThiaM vA / sahIa sahIA sahIi sahIe kayaM vayaNaM' ThiaM vaa| a NU NU NUe kayaM duddhaM ThiaM vA / vahUa vahUA vahUi vahUe kayaM bhavaNaM 10 ThiaM vA / Gasestu vA / muddhAa muddhAi muddhAe / buddhIa buddhI buddhIi buddhIe / sahI sahIA sahIi sahIe / dheNUa dheNUA dheNUi dhennuue| vahUa vahUA vahUr3a vahUe Agao / pakSe / muddhAo muddhAu muddhAhinto / raIo raIu raIhinto / dheNUo gheNUDa gheNUhinto / ityaadi| zeSe'dantavat (3.124) atidezAt jas-zas- - Gasi -todo- dvAmi dIrghaH (3.12) iti dIrghatvaM pakSe'pi bhavati / striyAmityeva / vcchenn| vcchss| vcchmmi| vcchaao| TAdInAmiti kim ? muddhA / buddhI / shii| dhennuu| vhuu| 1 eSA hasantI / 5 sthi 9 dugdha 2 gaurI 6 ka 10 bhavana 3 mugdhA 7 vibhava 11 rati 4 mukha 8 vacana Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 205 (anu.) strIliMgAta asaNAr2yA nAmAcyA puDhIla TA, Gas ANi Gi yAM (pratyayAM) cyA sthAnI pratyekI a, A, i ANi e ase he cAra Adeza tyAMcyA pUrvIcA (mhaNaje mAgIla) svara dIrgha hoUna hotAta. paNa Gasi yA (pratyayA) cyA bAbatIta mAtra he (Adeza tyAMcyA) pUrvIcA (mhaNaje mAgIla) svara dIrgha hoUna vikalpAne hotAta. udA. muddhAa...ThiaM vA. (nAmAcyA puDhe svArthe) ka pratyaya lAgalA asatAnA mAtra (puDhIlapramANe rUpe hotAta :-) muddhiAa...kamaliAe. (itara zabdAMcI rUpe:-) buddhIa...vahUe...ThiaMvA. Gasi (pratyayA) cyA bAbatIta mAtra (he Adeza) vikalpAne hotAta. udA. muddhAa...vahUe Agao. (vikalpa-) pakSI :muddhAo...dhehito, ityAdi. 'zeSe'dantavat' yA sUtrAne vihita kelelyA atidezAmuLe, 'jas...dIrghaH' yA sUtrAne yeNAre dIrghatva vikalpa-pakSI suddhA hote. strIliMgAta asaNAr2yAca (nAmAcyA puDhIla TA, ityAdi pratyayAMcyA sthAnI a ityAdi Adeza yetAta; anya liMgI nAmAcyA puDhe hota nAhIta. udA.) vaccheNa...vacchAo, TA, ityAdi (mhaNaje TA, Gas ANi Gi yAM) cyA (sthAnI a, ityAdi Adeza hotAta) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa he pratyaya nasatIla tara ase Adeza hota nAhIta. udA.) muddhA...vahU. (sUtra) nAta At / / 30 / / (vRtti) striyAM vartamAnAdAdantAnAmnaH pareSAM TAGasGiGasInAmAdAdezo na bhvti| mAlAa mAlAi mAlAe kayaM suhaM ThiaM Agao vaa|| (anu.) strIliMgAta asaNAr2yA AkArAnta nAmAcyA puDhIla TA, Gas, Gi ANi Gasi yA pratyayAMnA A asA Adeza hota nAhI. udA. mAlAa...Agao vA. (sUtra) pratyaye GIrna vA / / 31 / / (vRtti) aNAdisUtreNa (he. 2.4) pratyayanimitto yo GIruktaH sa striyAM vartamAnAnnAmno vA bhvti| saahnnii| kurucrii| pkhe| At (he. 2 kurucara 1 sAdhana A-Proof Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 2.4) ityaap| sAhaNAH / kurucarA' / (anu.) 'aNAdi' yA sUtrAne pratyayAcyA nimittAne (mhaNaje pratyaya mhaNUna ) jo I (GI) (hA pratyaya) sAMgitalelA Ahe to strIliMgAta asaNAr2yA nAmAMnA vikalpAne lAgato. udA. sAhaNI, kurucarI (vikalpa -) pakSI 'At rati' yA sUtrAnusAra (sAMgitalelA) Ap (hA pratyaya) lAgato. udA. sAhaNA, kurucarA. ( sUtra ) ajAteH puMsaH || 32|| (vRtti) ajAtivAcinaH pulliGgAt striyAM vartamAnAd GIrvA bhavati / nIlI 3 niilaa| kAlI 4 kAlA / hasamANI hasamANA / suppaNahI 'suppaNahA / imIe imAe / imINaM imANaM / eIe eaae| eINaM eANaM / ajAteriti kim ? kariNI / ayA / elayA / aprApte vibhaasseym| tena gorI kumArI ityAdI saMskRtavannityameva GIH / tRtIyaH pAdaH (anu.) ajAtivAcaka pulliMgI zabdAMpAsUna strIliMgAta yeNAr2yA ( asaNAr2yA) zabdAMpuDhe I (GI) hA pratyaya vikalpAne yeto. udA. nIlI...eANaM. ajAtivAcaka (pulliMgI zabdAMpAsUna) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa jara jAtivAcaka pulliMgI zabda asela tara ase hota nAhI. udA.) kariNI...elayA. (hA pratyaya) prApta hota nasatAnA, hA vikalpa Ahe. tyAmuLe gorI, kumArI ityAdi zabdAMta saMskRtapramANeca nitya I (GI) pratyaya lAgalelA Ahe. ( sUtra ) kiM yattado 'syamAmi / / 33 / / (vRtti) siamAmUrjite syAdau pare ebhyaH striyAM GIrvA bhavati / kIo kaao| kIe kaae| kIsu kAsu / evN| jIo jAo / tIo tAo / ityAdi / asyamAmIti kim ? kA jA sA / ke jaM taM / kANa jANa tANa / 1 sAdhana 5 zUrpaNakha 2 kurucara 6 karin 3 nIla 7 aja 4 kAla 8 eDa/ ela Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 207 (anu.) si, am ANi Am he (pratyaya) soDUna itara vibhakti pratyaya puDhe asatA kim, yad ANi tad yAM (sarvanAmAM) nA strIliMgAta GI hA pratyaya vikalpAne lAgato. udA. kIo...kAsu. azAca prakAre jIo...tAo ityAdi (rUpe hotAta). si, am ANi Am he pratyaya soDUna ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa he pratyaya puDhe asatAnA strIliMgAta GI pratyaya lAgata nAhI. udA.) kA...tANa. (sUtra) chAyA-haridrayoH / / 34 / / (vRtti) anayorApprasaMge nAmna: striyAM GIrvA bhvti| chAhI chaayaa| haladdI hlddaa| (anu.) chAyA ANi haridrA yA (dona zabdAMce) bAbatIta Ap (hA pratyaya) lAgaNyAcA prasaMga asatA nAmAcyA strIliMgAta GI (hA pratyaya) vikalpAne lAgato. udA. chAhI...haladdA. (sUtra) svasrAderDA / / 35 / / (vRtti) svasrAdeH striyAM vartamAnAd DA pratyayo bhvti| ssaa| nnnndaa| duhiaa| duhiaahiN| duhiaasu| duhiaasuo| guaa| (anu.) strIliMgAta asaNAr2yA svasR ityAdi zabdAMnA Dit A (DA) asA pratyaya lAgato. udA. sasA...gauA. (sUtra) hrasvo'mi / / 36 / / (vRtti) strIliMgasya nAmno'mi pare hrasvo bhvti| maalN| niN| vhuN| hasamANiM hasamANaM pecch| amIti kim? mAlA sahI vhuu| (anu.) am (hA pratyaya) puDhe asatAnA strIliMgI nAmAcA-(antya) svara hrasva hoto. udA. mAlaM...peccha. am (hA pratyaya) puDhe asatAnA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa to pratyaya puDhe nasalyAsa nAmAcA antya svara hrasva hota nAhI. udA.) mAlA...vahU. 1 svasR 2 nanandR 3 duhita 4 duhitR-suta 5 gavaya 6 nadI A-Proof Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 tRtIyaH pAdaH (sUtra) nAmantryAtsau maH / / 37 / / (vRtti) AmantryArthAtpare sau sati klIbe svarAnma se: (3.25) iti yo m uktaH sa na bhvti| he tnn| he dhi| he mhu| (anu.) saMbodhanArthI si (hA pratyaya) puDhe asatAnA 'klIbe svarAnma se:' yA sUtrAne sAMgitalelA jo m to hota nAhI. udA. he taNa...mahu. (sUtra) Do dI? vA / / 38 / / (vRtti) AmantryArthAtpare sau sati ata: se?: (3.2) iti yo nityaM DoH prApto yazca aklIbe sau (3.19) iti idutorakArAntasya ca prApto dIrghaH sa vA bhvti| he deva he devo| he khamAsamaNa he khmaasmnno| he ajare he ajo| diirghH| he harI he hri| he gurU he guru| jAivisuddheNa ph| he prabho ityrthH| evaM5 doNNi paha jialoe| pksse| he ph| eSu prApte viklpH| iha tvaprApte he goamA he goam| he kAsavA he kaasv| rere cpphlyaa| rere nigghinnyaa| (anu.) saMbodhanArthI si (hA pratyaya) puDhe asatAnA 'ata:se?:' yA sUtrAne jo Do nitya prApta jhAlA hotA to taseca 'aklIbe sau' yA sUtrAne ikArAnta va ukArAnta taseca akArAnta (zabdAcyA antya) svarAcA jo dIrgha prApta jhAlA hotA, te vikalpAne hotAta. udA. he deva...ajjo. dIrgha (svarAce udAharaNa):- he harI...pahU; (yethe) he prabhu asA artha Ahe; evaM...loe. (vikalpa-) pakSI:- he pahu. yA (hari, guru, prabhu, i.) zabdAMta (dIrgha svara) prApta hota asatAnA vikalpa Ahe. (tara) yethe (mhaNaje puDhIla udAharaNAta dIrgha svara) prApta hota nasatAnAhI (puDhIlapramANe ADhaLate:-) he goamA...nigghiNayA. 1 tRNa 2 kSamAzramaNa 3 Arya 4 jAtivizuddhena prbho| 5 evaM dvau prabho jiivloke| 6 prabhu 7 gautama 8 kazyapa 9 capphalaya (niSphala, khoTe bolaNArA) hA dezI zabda Ahe. 10 nighRNaka Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 209 (sUtra) Rto'dvA / / 39 / / (vRtti) RkArAntasyAmantraNe sau pare akAro'ntAdezo vA bhvti| he pitaH he pi| he dAta: he daay| pksse| he piarN| he daayaar| (anu.) RkArAnta zabdAMcyA saMbodhanAta si (hA pratyaya) puDhe asatA akAra hA antAdeza (mhaNaje antI a asA Adeza) vikalpAne hoto. udA. he pita:...dAya. (vikalpa-) pakSI:- he piaraM...dAyAra. (sUtra) nAmnya raM vA / / 40 / / (vRtti) RdantasyAmantraNe sau pare nAmni saMjJAyAM viSaye araM iti antAdezo vA bhvti| he pitH| he piarN| pksse| he pia| nAmnIti kim ? he krtH| he kttaar| (anu.) RkArAnta zabdAMcyA saMbodhanAta si (hA pratyaya) puDhe asatAnA nAmAMcyA (mhaNaje) saMjJAcyA bAbatIta araM asA antAdeza (mhaNaje antI araM asA Adeza) vikalpAne hoto. udA. he pita...piaraM. (vikalpa-) pakSI:- he pia. nAmAMcyA bAbatIta ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa RkArAnta zabda nAma nasalyAsa araM hA antAdeza hota nAhI. udA.) he kartaH...kattAra. (sUtra) vApa e / / 41 // (vRtti) AmantraNe sau pare Apa etvaM vA bhvti| he maale| he mhile| ajjie| pjjie| pksse| he maalaa| ityaadi| Apa iti kim ? he piucchaa| he maaucchaa| bahulAdhikArAt kvcidotvmpi| ammo6 bhaNAmi bhnnie| (anu.) saMbodhanAta si (hA pratyaya) puDhe asatA (tyAcyA mAgIla) A (Ap) yA (svarA) cA e vikalpAne hoto. udA. he mAle ...pajie. 1 pitR 4 AryikA 2 dAtR 6 ambA 3 kartR 7 bhaNita 5 prAryikA A-Proof Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 tRtIyaH pAdaH (vikalpa-) pakSI:- he mAlA ityAdi. A (Ap) cA (e hoto) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa Ap mAge nasalyAsa e hota nAhI. udA.) he piucchA...mAucchA. bahulacA adhikAra asalyAmuLe (yA A (Ap) cA) kadhI o suddhA hoto. udA. ammo...bhaNie. ( sUtra ) IdUtorhasva: / / 42 / / (vRtti) AmantraNe sau pare IdUdantayorhasvo bhavati / he nai / he gAmaNi / he smnniH| he vhu| he khlpu| (anu.) saMbodhanAta si (hA pratyaya) puDhe asatA IkArAnta va ukArAnta nAmAMcA (antya svara) hrasva (mhaNaje anukrame i va u) hoto. udA. he nai...khalapu. ( sUtra ) kvipa: / / 43 / (vRtti) kvibantasyedvadantasya hrasvo bhavati / gAmaNiNA / khalapuNA / gAmaNiNo / khalapuNo / (anu.) kvip pratyayAne anta pAvaNAr2yA IkArAnta va UkArAnta zabdAMcA (antya svara) vibhakti pratyayApUrvI hrasva hoto. udA. gAmaNiNA... khalapuNo ( sUtra ) RtAmudasyamausu vA / / 44 / / (vRtti) siamauvarjite arthAt syAdau pare RdantAnAmudantAdezo vA bhvti| jas / bhattU bho bhattau bhattao / pakSe / bhattArA / zas / bhattU / bhattuNo / pakSe bhattAre / TA / bhattuNA / pksse| bhttaarenn| bhis| bhttuuhiN| pksse| bhttaarehiN| Gasi / bhattuNo bhattUo bhattUu bhattUhi bhattUhinto / pksse| bhattArAo bhattArAu bhattArAhi bhattArAhinto bhattArA / Gas / bhattuNo bhttuss| pksse| bhattArassa / sup / bhattUsu / pakSe / bhattAresu / bahuvacanasya vyAptyarthatvAt yazAdarzanaM nAmnyapi ud vA bhavati jaszasGasiGassu / piunnoH| jAmAuNo / bhAuNo' / ttaayaam| piuNA / bhisi| piUhiM / 5 bhrAtR 2 bhartR 3 pitR 4 jAmAtR 1 zramaNI Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 211 supi| piuusu| pksse| piaraa| ityaadi| asyamausviti kim ? si| piaa| am| piarN| au| piaraa| (anu.) si, am ANi au he (pratyaya) soDUna arthAt itara vibhaktipratyaya puDhe asatA RkArAnta zabdAMnA ut asA antAdeza (mhaNaje antI u asA Adeza) vikalpAne hoto. udA. jas (pratyaya puDhe asatA):- bhattU...bhattao; (vikalpa-) pakSI:- bhattArA. zas (pratyaya puDhe asatA):- bhattU, bhattuNo; (vikalpa-) pakSI:- bhattAre. TA (pratyaya puDhe asatA):- bhattuNA; (vikalpa) pakSI:- bhattAreNa. bhis (pratyaya puDhe asatA):- bhattUhiM; (vikalpa-) pakSI:- bhattArehiM. Gasi (pratyaya puDhe asatA) :-bhattuNo...bhattUhito; (vikalpa-) pakSI:- bhattArAo...bhattArA. Gas (pratyaya puDhe asatA) :bhattuNo, bhattussa; (vikalpa-) pakSI:- bhattArassa. sup (pratyaya puDhe asatA) :- bhattUsu; (vikalpa-) pakSI:- bhattAresu. bahuvacana he vyAptyarthI (samAvezaka arthI) asalyAne (vAGmayAta) jase ADhaLela tyApramANe nAmAcyA bAbatIta suddhA jas, zas, Gasi ANi Gas he pratyaya puDhe asatAnA, (antI) u vikalpAne yeto. udA. (jas va zas pratyaya puDhe asatA) piuNo...bhAuNo. TA (pratyaya puDhe) asatA:- piuNA. bhis (pratyaya puDhe) asatA:- piUhiM. sup (pratyaya puDhe) asatA:- piUsu. (vikalpa-) pakSI:- piarA ityAdi. si, am ANi au he pratyaya soDUna ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa he pratyaya puDhe asatA, antI u yeta nAhI. udA.) si (puDhe asatA):- piA. am (puDhe asatA):- piaraM. au (puDhe asatA) :- piarA. (sUtra) AraH syAdau / / 45 / / (vRtti) syAdau pare Rta Ara ityAdezo bhvti| bhattAro' bhttaaraa| bhattAraM bhttaare| bhattAreNa bhttaarehi| evaM ngsyaadissuudaahaarym| luptsyaadypekssyaa| bhttaar-vihi| 1 bhartR-vihita A-Proof Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tRtIyaH pAdaH (anu.) (si ityAdi) vibhakti-pratyaya puDhe asatAnA (zabdAcyA antya) RcA Ara asA Adeza hoto. udA. bhattAro...bhattArehiM. azAprakAre Gasi ityAdi pratyaya puDhe asatAnA udAharaNe (ghyAvIta). (antya RcA Ara jhAlyAnaMtara kAhI kAraNAne) syAdi (vibhakti) pratyayAMcyA lopAcI apekSA asalI tarI (Ara tasAca rahAto. udA.) bhattAravihiaM. (sUtra) A arA mAtuH / / 46 / / (vRtti) mAtRsaMbaMdhina RtaH syAdau pare A arA ityAdezau bhvtH| mAA maaaraa| mAAu mAAo mAarAu maaaraao| mAaM mAaraM ityaadi| bAhulakAjananyarthasya A devatArthasya tu arA ityaadeshH| mAAe kucchiie| namo maaaraann| 'mAturidvA' (1.135) itItve mAINa iti bhvti| RtAmuda(3.44) ityAdinA utve tu mAUe samanniaM vande iti| syaadaavityev| maaudevo| maai-gnno| (anu.) (si ityAdi) vibhaktipratyaya puDhe asatAnA mAtR yA zabdAzI saMbaMdhita asaNAr2yA R lA A ANi arA ase Adeza hotAta. udA. mAA...mAaraM ityAdi. bahulatvAmuLe AI hA artha asaNAr2yA mAtR zabdAta A ANi devatA artha asatAnA (mAtRzabdAta) arA asA Adeza hoto. udA.mAAe... mAarANa. 'mAturidvA' yA sUtrAnusAra, (mAtR zabdAtIla R cA) i jhAlA asatA, mAINa ase (rUpa) hote. paNa 'RtAmuda' ityAdi sUtrAnusAra (mAtRmadhIla R cA) u jhAlA asatA 'mAUe samanniaM vaMde' ase hote. vibhaktipratyaya puDhe asatAnAca (mAtRmadhIla R lA A, ArA he Adeza hotAta; itara veLI nAhI. udA.) mAidevo, mAigaNo. (sUtra) nAmnyaraH / / 47 // (vRtti) Rdantasya nAmni saMjJAyAM syAdau pare ara ityantAdezo bhvti| piaraa| piaraM piare| piareNa piarehi| jAmAyaraM jaamaayre| jAmAyareNa jaamaayrehiN| bhaayraa| bhAyaraM bhaayre| bhAyareNa bhaayrehi| 1 kukSi 2 namaH 3 mAtRdeva 4 mAtRgaNa 5 pitR 6 jAmAtR 7 bhrAtR Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 213 (anu.) Rne anta pAvaNAr2yA nAmAMmadhye mhaNaje saMjJA zabdAMta vibhaktipratyaya puDhe asatAnA (antya R lA) ara asA antAdeza hoto. udA. piarA...bhAyarehiM. (sUtra) A sau na vA / / 48 / / (vRtti) Rdantasya sau pare AkAro vA bhvti| piaa| jaamaayaa| bhaayaa| kttaa| pakSe piaro| jaamaayro| bhaayro| kttaaro| (anu.) RkArAnta zabdAcyA antI si (hA pratyaya) puDhe asatAnA AkAra vikalpAne hoto. udA. piA...kattA. (vikalpa-) pakSI :- piaro...kattAro. (sUtra) rAjJaH / / 49 / / (vRtti) rAjJo nalope'ntyasya AtvaM vA bhavati sau pre| raayaa| he raayaa| pksse| aannaadeshe| raayaanno| he raayaa| he rAyaM iti tu shaursenyaam| evaM he appN| he app| (anu.) si (hA pratyaya) puDhe asatAnA rAjan yA zabdAtIla (antya) n cA lopa jhAlA asatAnA antya (varNA) cA A vikalpAne hoto. udA. rAyA he rAyA. (vikalpa-) pakSI (sU.3.56 nusAra) ANa asA Adeza jhAlA asatAnA :- rAyANo. he rAyA, he rAyaM ase mAtra zaurasenI (bhASe) madhye hote. yAcapramANe he appaM, he appa (azI rUpe hotAta). (sUtra) jas-zas-Gasi-GasAM No / / 50 // (vRtti) rAjan-zabdAtpareSAmeSAM No ityAdezo vA bhvti| js| rAyANo citttthnti| pksse| raayaa| shs| rAyANo pecch| pksse| rAyA raae| ngsi| rAiNo raNNo aago| pksse| rAyAo rAyAu rAyAhi rAyAhinto raayaa| ngs| rAiNo raNo dhnnN| pksse| raayss| 1 kartR 2 rAjan 3 Atman 4 dhana A-Proof Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tRtIyaH pAdaH (anu.) rAjan yA zabdApuDhe yeNAr2yA jas, zas, Gasi, ANi Gas yA pratyayAMnA No asA Adeza vikalpAne hoto. udA. jas (cA Adeza) :- rAyANo ciTThanti; (vikalpa-) pakSI:- rAyA. zas (cA Adeza):- rAiNo...Agao; (vikalpa-) pakSI:- rAyAo...rAyA. Gas (cA Adeza):- rAiNo...dhaNaM; (vikalpa-) pakSI:- rAyassa. (sUtra) To NA / / 51 // (vRtti) rAjan-zabdAtparasya TA ityasya NA ityAdezo vA bhvti| raainnaa| rnnnnaa| pksse| rAeNa kyN| (anu.) rAjan zabdAt parasya TA ityasya NA ityAdezo vA bhvti| rAiNA rnnnnaa| pksse| rAeNa kayaM. (sUtra) irjasya NoNAGau / / 52 / / (vRtti) rAjan-zabdasaMbaMdhino jakArasya sthAne NoNAGiSu pareSu ikAro vA bhvti| rAiNo ciTThanti peccha Agao dhaNaM vaa| rAiNA kyN| raaimmi| pksse| raayaanno| rnnnno| raaynnaa| raaenn| raaymmi| (anu.) No, NA ANi Gi (hA pratyaya) puDhe asatAnA rAjan yA zabdAzI saMbaMdhita asaNAr2yA jakArAcyA sthAnI ikAra vikalpAne hoto. udA. rAiNo...rAimmi. (vikalpa-) pakSI :- rAyANo...rAyammi. (sUtra) iNamamAmA / / 53 / / (vRtti) rAjan-zabdasaMbaMdhino jakArasya amAmbhyAM sahitasya sthAne iNam ityAdezo vA bhvti| rAiNaM pecch| rAiNaM dhnnN| pksse| raayN| raaiinnN| (anu.) am ANi Am yA pratyayAMsaharAjan yA zabdAzI saMbaMdhita asaNAr2yA jakArAcyA sthAnI iNaM asA Adeza vikalpAne hoto. udA. rAiNaM...dhaNaM. (vikalpa-) pakSI :- rAyaM, rAINaM. 1 kRta Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 215 ( sUtra ) Id bhis - bhyasAm - supi / / 54 / / (vRtti) rAjanzabdasaMbaMdhino jakArasya bhisAdiSu parato vA IkAro bhavati / bhis| raaiihi| bhys| rAIhi rAIhinto rAIsunto / aam| rAINaM / sup / raaiisu| pksse| rAyANehi / ityAdi / (anu.) bhis ityAdi (mhaNaje bhis, bhyas, Am ANi sup he) pratyaya puDhe asatAnA rAjan yA zabdAzI saMbaMdhita asaNAr2yA jakArAcA IkAra vikalpAne hoto. udA. bhis (puDhe asatA ) :- rAIhi. bhyas (puDhe asatA) :rAIhi...rAIsuMto. Am (puDhe asatA) :- rAINaM. sup (puDhe asatA) rAIsu. ( vikalpa - ) pakSI rAyANehi ityAdi. * - : (sUtra) Ajasya TAGasiGassu saNANoSvaN / / 55 / / (vRtti) rAjan - zabdasaMbaMdhina Aja ityavayavasya TAGasiGassu NA No ityAdezApanneSu pareSu aN vA bhavati / raNNA rAiNA kayaM / raNNo rAiNo Agao dhaNaM vA / TAGasiGassviti kim ? rAyANo ciTThanti peccha vaa| saNANoSviti kim ? rAeNa / raayaao| rAyassa / (anu.) NA ANi No ase Adeza jyAMnA prApta jhAle Aheta ase TA, Gasi ANi Gas he pratyaya puDhe asatAnA rAjan yA zabdAzI saMbaMdhita asaNAr2yA 'Aja' yA avayavAcA aN vikalpAne hoto. udA. raNNA...dhaNaM vA. TA, Gasi ANi Gas he pratyaya puDhe asatA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa he pratyaya puDhe nasalyAsa aN hota nAhI. udA.) rAyANo...peccha vA. NA ANi No ase Adeza jyAMnA prApta jhAle Aheta ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa he Adeza jhAlele nasalyAsa, aN hota nAhI. udA.) rAeNa...rAyassa. ( sUtra ) puMsyana ANo rAjavacca / / 56 / / (vRtti) puMliGge vartamAnasyAnnantasya sthAne ANa ityAdezo vA bhavati / pakSe / yathAdarzanaM rAjavat kAryaM bhavati / ANAdeze ca ata: serDo: ( 3.2) ityAdaya: prvrtnte| pakSe tu rAjJa: jas - zas - Gasi - GasAM No ( 3.50 ) Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 tRtIyaH pAdaH To NA ( 3.24), iNamamAmA (3.53 ) iti prvrtnte| appANoH appaannaa| appANaM appANe / appANeNa appANehi / appANAo appANAsuMto / appANassa appANANa / appANammi appANesu / appaann'-kyN| pksse| raajvt| appA appo / he appA he app| appANo ciTThanti / appANo peccha / appaNA appehi| appANo appAo appAu appAhi appAhiMto appA / appaasuNto| appaNo dhnnN| appaannN| appe appesu / rAyANo raayaannaa| rAyANaM rAyANe / rAyANeNa rAyANehiM / rAyANAhiMto / rAyANassa rAyANANaM / rAyANammi raayaannesu| pksse| rAyA ityAdi / evam / juvANo / juvANa - jaNo / juaa| bamhANo3 bamhA / addhANo addhA / ukSan ucchANo ucchaa| gAvANo5 gaavaa| pUsANo 6 pUsA / takkhANo " takkhA / muddhANo muddhA / zvan sANo saa| sukarmaNaH pazya sukammANe peccha / niei kaha so sukmmaanne| pazyati kathaM sa sukarmaNa ityarthaH / puMsIti kim ? zarma sammaM / (anu.) pulliMgAta asaNAr2yA an ne anta pAvaNAr2yA nAmAMcyA ( antya) sthAnI ANa asA Adeza vikalpAne yeto. (vikalpa - ) pakSI, jase ( vAGmayAta) ADhaLela tyApramANe, rAjan yA zabdApramANe kArya hote. ANi ANa asA Adeza jhAlA asatAnA, 'ata: serDo' ityAdi sUtrAtIla niyama lAgatAta. paNa (vikalpa-) pakSI rAjan zabdAcyA bAbatIta lAgaNAre 'jaszas....iNamamAmA' yA sUtrAMtIla niyama lAgatAta. udA. appANo...appANesu; appANa- kayaM ; ( vikalpa-) pakSI rAjan yA zabdApramANe appA...appesu ( azI rUpe hotAta); rAyANo...rAyANesu; (vikalpa-) pakSI:- rAyA ityAdi. azAcaprakAre :- juvANo... sukammANe peccha; niei...sukammANe (mhaNaje ) cAMgalI karme karaNAr2yAMnA to kasA 1 Atman 1 Atman+kRta 3 brahman 4 adhvan 7 takSan 6 pUSan 9 nia hA dRz cA Adeza Ahe (4.181 pahA). 2 yuvan, yuvat + ana, yuvan 5 grAvan 8 mUrdhan Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 217 pahAto asA artha Ahe. pulliMgAta asaNAr2yA (annanta nAmAMcyA) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa annanta zabda pulliMgAta nasalyAsa hA ANa Adeza hota nAhI. udA.) zarma, sammaM. (sUtra) AtmanaSTo NiA NaiA / / 57 / / (vRtti) Atmana: parasyASTAyA: sthAne NiA NaiA ityAdezau vA bhvtH| appaNiA pAuse uvgymmi| appaNiA ya viaDiDa khaanniaa| appnniaa| pksse| appaannenn| (anu.) Atman yA zabdApuDhe asaNAr2yA TA yA (pratyayA) cyA sthAnI NiA ANi NaiA ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. appaNiA...appaNaiA. (vikalpa-) pakSI:- appANeNa. (sUtra) ata: sarvAderDejasaH / / 58 / / (vRtti) sarvAderadantAtparasya jasa: Dit e ityAdezo bhvti| savve / anne| je| te| ke| ekke| kyre| iyre| ee| ata iti kim ? savvAo riddhiio| jasa iti kim? svvss| (anu.) sarva ityAdi akArAnta sarvanAmAMcyA puDhe yeNAr2yA jas yA (pratyayA) lA Dit e asA Adeza hoto. udA. savve...ee. akArAnta (sarvanAmAMcyA) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa hI sarvanAme akArAnta nasalyAsa jas lA Dit e hA Adeza hota nAhI. udA.) savvAo riddhIo. jas yA (pratyayA) lA ase kA mhaTale Ahe? (kAraNa itara pratyayAMnA asA Adeza hota nAhI. udA.) savvassa. (sUtra) ( : ssiMmmitthAH // 59 / / (vRtti) sarvAderakArAtparasya : sthAne ssiM mmi ttha ete AdezA bhvnti| 1 prAvRS 2 upagata 3 vitardi 4 khani 5 sarva, anya, ja (yad), ta (tad), ka (kim), eka, katara, itara, etad. 6 Rddhi. A-Proof Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 tRtIyaH pAdaH savvassiM savvammi svvtth| annassiM annammi anntth| evaM srvtr| ata ityev| amummi| (anu.) sarva ityAdi akArAnta sarvanAmAMcyA puDhe yeNAr2yA Gi yA (pratyayA) cyA sthAnI ssiM, mmi ANi ttha he Adeza hotAta. udA. savvassiM...annattha. yAcapramANe itara sarvatra (mhaNaje itara akArAnta sarvanAmAMcyA bAbatIta hote). akArAnta sarvanAmAMcyAca (bAbatIta ase hote; kAraNa itara svarAnta sarvanAmApuDhe Gi ce ase Adeza hota nAhIta. udA.) amummi. (sUtra) na vAnidametado hiM / / 60 // (vRtti) idametadvarjitAtsarvAderadantAtparasya himAdezo vA bhvti| svvhiN| annhi| khiN| jhiN| thiN| bahulAdhikArAt kiMyattadbhya: striyaampi| kaahiN| jaahiN| taahiN| bAhulakAdeva kiMyattadosyamAmi (3.33) iti GI sti| pksse| savvassiM savvammi svvtth| ityAdi striyAM tu pksse| kAe kiie| jAe jiie| tAe tiie| idametadvarjanaM kim ? imssiN| eassiN| (anu.) idam ANi etad (hI sarvanAme) soDUna itara sarva ityAdi akArAnta sarvanAmAMcyA puDhe yeNAr2yA Gi yA (pratyayA) lA hiM asA Adeza vikalpAne hoto. udA. savvahiM...tahiM. bahulacA adhikAra asalyAmuLe, kim, yad ANi tad yAMcyA strIliMgIrUpAMtahI (hiM asA Adeza hoto. udA.) kAhi...tAhi. (yA) bAhulakAmuLeca 'kiMyattadosyamAmi' sUtrAne sAMgitalelA GI hA pratyaya yeta nAhI. (vikalpa-) pakSI:- savvassiM...savvattha ityAdi. strIliMgAta mAtra (vikalpa-) pakSI:- kAe...tIe. idam ANi etad yAMnA soDUna ase kA (mhaTale Ahe) ? (kAraNa tyAMcyA bAbatIta hiM Adeza hota nAhI. udA.) imassiM, eassiM. 1 anya 2 adas Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 219 (sUtra) Amo DesiM / / 61 // (vRtti) sarvAderakArAntAtparasyAmo DesimityAdezo vA bhvti| svvesiN| annesiN| avresiN| imesiN| eesiN| jesiN| tesiN| kesiN| pksse| svvaann| annaann| avraann| imaann| eaann| jaann| taann| kaann| bAhulakAt striyaampi| sarvAsAm svvesiN| evam annesiN| tesiN| (anu.) sarva ityAdi akArAnta sarvanAmAMcyA puDhe yeNAr2yA Am yA (pratyayA) lA Dit esiM (DesiM) asA Adeza vikalpAne hoto. udA. savvesiM...kesiM. (vikalpa-) pakSI:- savvANa...kANa. bAhulakAmuLe strIliMgAtasuddhA (esi hA Adeza hoto. udA.) sarvAsAm savvesiM ; yAcapramANe annesiM, tesiM. (sUtra) kiMtadbhyAM DAsa: / / 62 / / (vRtti) kiMtadbhyAM parasyAma: sthAne DAsa ityAdezo vA bhvti| kaas| taas| pksse| kesiN| tesiN| (anu.) kim ANi tad yAM (sarvanAmAM) cyA puDhIla Am yA (pratyayA) cyA sthAnI DAsa (Dit Asa) asA Adeza vikalpAne yeto. udA. kAsa, tAsa. (vikalpa-) pakSI :- kesiM, tesiM. (sUtra) kiMyattadbhyo usaH / / 63 / / (vRtti) ebhyaH parasya Gasa: sthAne DAsa ityAdezo vA bhvti| saH ssa: (3.10) itysyaapvaadH| pakSe so'pi bhvti| kAsa kss| jAsa jss| tAsa tss| bahulAdhikArAt kiMtadbhyAmAkArAntAbhyAmapi DAsAdezo vaa| kasyA dhanam kAsa dhnnN| tasyA dhanam tAsa dhnnN| pksse| kaae| taae| (anu.) kim, yad ANi tad yAMcyA puDhIla Gas yA (pratyayA) cyA sthAnI DAsa (Dit Asa) asA Adeza vikalpAne yeto. 'GasaH ssaH' yA (sUtrAtIla) niyamAcA (prastuta niyama) apavAda Ahe. (vikalpa-) pakSI to (=ssa) 1 apara 2 idam 3 etad A-Proof Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 tRtIyaH pAdaH suddhA yeto. udA. kAsa... tassa. bahulacA adhikAra asalyAmuLe kim ANi tad hI sarvanAme AkArAnta ( strIliMgAta) asatAnAhI DAsa hA Adeza vikalpAne yeto. udA. kasyA... tAsa dhaNaM. ( vikalpa - ) pakSI :kAe, tAe. ( sUtra ) Idbhya: ssA se / / 64 / / ( vRtti) kimAdibhya IdantebhyaH parasya Gasa: sthAne ssA se ityAdezau vA bhvt:| TAGasGeradAdidedvA tu Gase: ( 3.29) ityasyApavAdaH / pakSe / adAdayo'pi / kissA kIse kIa kIA kIi kIe / jissA jIse jIa jIA jIi jIe / tissA tIse tIa tIA tIi tIe / (anu.) IkArAnta (strIliMgI) kim ityAdi (mhaNaje kiM, yad va tad yA) sarvanAmApuDhe Gas yA (pratyayA) cyA sthAnI ssA ANi se ase Adeza vikalpAne hotAta. 'TAGas...Gase:' yA (sUtrAtIla) niyamAcA prastuta niyama apavAda Ahe. (vikalpa-) pakSI (tyA 3.29 nusAra ) a ityAdi suddhA hotAta. udA. kissA...tIe. ( sUtra ) GerDA DAlA iA kAle / / 65 / / (vRtti) kiMyattadbhya: kAle'bhidheye Ge: sthAne Ahe AlA iti Ditau iA iti ca AdezA vA bhavanti / hiMssiMmmitthAnAmapavAdaH / pakSe te'pi bhvnti| kAhe kAlA kaiA / jAhe jAlA jiaa| tAhe tAlA taiA / tAlA' jAanti guNA jAlA te sahiaehi~ gheppanti / / 1 / / pakSe / kahiM kassiM kammi kattha / (anu.) kALa sAMgAvayAcA asatAnA kim, yad ANi tad yA (sarvanAmA) puDhIla Gi yA (pratyayA) cyA sthAnI 'Ahe' ANi 'AlA' ase (dona) Dit ANi iA ase Adeza vikalpAne hotAta. (Gi yA pratyayAlA) hiM, ssiM, mmi ANi ttha ase Adeza hotAta yA niyamAcA (sU. 3.59-60 1 tadA jAyante guNAH yadA te sahRdayaiH gRhynte| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 221 pahA). prastuta niyama apavAda Ahe. (vikalpa-) pakSI te suddhA (mhaNaje hiM, ssiM, mmi ANi ttha suddhA) hotAta. udA. kAhe...taiA; tAlA...gheppanti. (vikalpa-) pakSI:- kahiM...kattha. (sUtra) GaseA / / 66 / / (vRtti) kiMyattabhyaH parasya Gase: sthAne mhA ityAdezo vA bhvti| kmhaa| jmhaa| tmhaa| pksse| kaao| jaao| taao| (anu.) kim, yad ANi tad yA (sarvanAmAM) puDhIla Gasi (pratyayA) cyA sthAnI mhA asA Adeza vikalpAne hoto. udA. kamhA...tamhA. (vikalpa-) pakSI :- kAo...tAo. (sUtra) tado DoH / / 67 / / (vRtti) tadaH parasya Gase? ityAdezo vA bhvti| to| tmhaa| (anu.) tad yA (sarvanAmA) puDhIla Gasi (pratyayA) lA Do (Dit o) asA Adeza vikalpAne hoto. udA. to, tamhA. (sUtra) kimo DiNo-DIsau / / 68 / / (vRtti) kima: parasya GaserDiNo DIsa ityAdezau vA bhvtH| kinno| kiis| kmhaa| (anu.) kim (sarvanAmA) cyA puDhIla Gasi (pratyayA) lA DiNo ANi DIsa (Dit iNo ANi Isa) ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. kiNo...kamhA. (sUtra) idametatkiM-yattadbhyaSTo DiNA / / 69 / / (vRtti) ebhyaH sarvAdibhyo'kArAntebhya: parasyASTAyA: sthAne Dit iNA ityAdezo vA bhvti| imiNA imenn| ediNA edenn| kiNA kenn| jiNA jenn| tiNA tenn| (anu.) idam, etad kim yad ANi tad yA akArAnta sarvanAmAMpuDhe yeNAr2yA TA A-Proof Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tRtIyaH pAdaH (pratyayA) cyA sthAnI Dit iNA asA Adeza vikalpAne hoto. udA. imiNA...teNa. (sUtra) tado NaH syAdau kvacit / / 70 / / (vRtti) tadaH sthAne syAdau pare Na Adezo bhavati kvacit lkssyaanusaarenn| NaM pecch| taM pshyetyrthH| soa a NaM rhvii| tmityrthH| striyaampi| hatthunnAmia-muhI NaM tiaddaa| tAM trijttetyrthH| NeNa bhnniaN| tena bhnnitmityrthH| to3 NeNa kr-yl-tttthiaa| tenetyrthH| bhaNiaMca nnaae| tyetyrthH| jehiM kyN| taiH kRtmityrthH| NAhiM kyN| tAbhiH kRtmityrthH| (anu.) vibhaktipratyaya puDhe asatAnA lakSyAlA (=udAharaNAlA) anusarUna tad yA (sarvanAmA) cyA sthAnI Na asA Adeza kvacit hoto. udA. NaM peccha (mhaNaje) taM pazya (tyAlA pahA) asA artha Ahe; soai...rahuvaI (madhye NaM mhaNaje) taM (tyAlA) asA artha Ahe. strIliMgAtasuddhA (tad yA sarvanAmAlA Na asA Adeza hoto. udA.) hatthu...tiaDA (madhye NaM tiaDA mhaNaje) tAM trijaTA (trijaTA tilA) asA artha Ahe; NeNa bhaNiaM (mhaNaje) tena bhaNitaM (tyAne mhaTale) asA artha Ahe. to NeNa karayalaTThiA (madhye NeNa mhaNaje) tena (tyAne) asA artha Ahe. bhaNiaM ca NAe (madhye NAe mhaNaje) tayA (tine) asA artha Ahe. NehiM kayaM (mhaNaje) taiH kRtam (tyAMnI kele) asA artha Ahe. NAhiM kayaM (mhaNaje) tAbhiH kRtam mhaNaje tyA striyAMnI kele asA artha Ahe. (sUtra) kima: kastratasozca / / 71 / / (vRtti) kima: ko bhavati syAdau vratasozca pryoH| ko kN| ke ke| kenn| tr| ktth| ts| kao katto kdo| (anu.) vibhaktipratyaya taseca tra ANi tas he (pratyaya) puDhe asatA kim (sarvanAmA) 1 zocati ca taM rghuptiH| 2 hasta-unnAmita-mukhI tAM trijttaa| 3 tasmAt tena krtlsthitaa| 4 bhaNitaM ca tyaa| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 223 cA ka hoto. udA. (vibhaktipratyaya puDhe asatA:-) ko...keNa. tra (pratyaya puDhe asatA) : kattha. tas (pratyaya puDhe asatA) :kao... ..kado. -- ( sUtra ) idama ima: / / 72 / / (vRtti) idamaH syAdau pare ima Adezo bhavati / imo ime / imaM ime / imeNa / striyaampi| imaa| (anu.) vibhaktipratyaya puDhe asatA idam (sarva nAmA) lA ima Adeza hoto. udA. imo...imeNa. strIliMgAtasuddhA (idam lA ima Adeza hoto. udA.) imA. ( sUtra ) puMstriyorna vAyamimiA sau / / 73 / ( vRtti) idamzabdasya sau pare ayamiti pulliMge imiA iti strIliMge Adezau vA bhvt:| ahavAyaMH kayakajjo / imiA vaanniadhuuaa| pksse| imo| imaa| (anu.) si hA pratyaya puDhe asatA idam yA (sarvanAma) zabdAlA pulliMgAta ayaM asA ANi strIliMgAta imiA asA ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. ahavAyaM...dhUA. (vikalpa - ) pakSI :- imo, imA. ( sUtra ) ssiMssayorat / / 74 / / (vRtti) idama: ssiM ssa ityetayoH parayorad bhavati vA / assiM / assa / pakSe imaadesho'pi| imssiN| imassa / bahulAdhikArAdanyatrApi bhavati / ehi / esu3| aahi| ebhiH eSu aabhirityrthH| (anu.) ssiM ANi ssa he pratyaya puDhe asatAnA idam (sarvanAmA) cA a vikalpAne hoto. udA. assiM, assa. ( vikalpa - ) pakSI (sU. 3.72 nusAra idam sarvanAmAlA) ima asA AdezasuddhA hoto. udA. imassiM, imassa. bahulacA adhikAra asalyAmuLe itaratrasuddhA (mhaNaje itara kAhI pratyayApUrvI suddhA 1 athavA ayaM kRtakAryaH / 2 iyaM vaNik - duhitA / 3 idam cA a jhAlyAnaMtara sU. 3.15 nusAra yA a cA e hoUna hI rUpe jhAlI Aheta. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 tRtIyaH pAdaH idam cA a hoto. udA.) ehi, esu ANi Ahi (mhaNaje) ebhiH, eSu ANi AbhiH asA artha Ahe. (sUtra) Dermena haH / / 75 / / (vRtti) idamaH kRtemAdezAt parasya De: sthAne mena saha ha Adezo vA bhvti| ih| pksse| imssiN| immmi| (anu.) jyAta ima asA Adeza kelelA Ahe azA idam (sarvanAmA) cyA puDhIla Gi yA (pratyayA) cyA sthAnI ma-sakaTa ha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. iha. (vikalpa-) pakSI:- imassiM, imammi. (sUtra) na ttha: / / 76 // (vRtti) idama: parasya keM: ssiMmmitthAH (3.59) iti prApta: ttho na bhvti| ih| imassiM immmi| (anu.) idam (sarvanAmA) cyA puDhe asaNAr2yA Gi yA pratyayAcA 'De:....tthA:' yA sUtrAne hoNArA ttha (asA Adeza) hota nAhI. udA. iha...imammi. (sUtra) NomzasTAbhisi / / 77 / / (vRtti) idama: sthAne amzasTAbhissu pareSu Na Adezo vA bhvti| NaM pecch| Ne pecch| NeNa Nehi kyN| pksse| imN| ime| imenn| imehi| (anu.) am, zas, TA ANi bhis he pratyaya puDhe asatAnA idam sarvanAmAcyA sthAnI 'Na' (asA) Adeza vikalpAne hoto. udA. - NaM... kayaM, pakSI imaM... imehiM. (sUtra) ameNam / / 78 // (vRtti) idamomA sahitasya sthAne iNam ityAdezo vA bhvti| iNaM pecch| pksse| imN| (anu.) am (yA pratyayA) saha idam (sarvanAmA) cyA sthAnI iNaM asA Adeza vikalpAne hoto. udA. iNaM peccha. (vikalpa-) pakSI :- imaM. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 225 (sUtra) klIbe syamedamiNamo ca / / 79 / / (vRtti) napuMsakaliMge vartamAnasyedama: syambhyAM sahitasya idam iNamo iNam ca nityamAdezA bhvnti| idaM iNamo iNaM dhaNaM ciTThai peccha vaa| (anu.) napuMsakaliMgAta asaNAr2yA idam (sarvanAmA) ce si ANi am (yA pratyayA) saha, idaM, iNamo ANi iNaM ase Adeza nitya hotAta. udA. idaM...peccha vA. (sUtra) kima: kiM / / 80 // (vRtti) kima: klIbe vartamAnasya syambhyAM saha kiM bhvti| kiM kulaM tuh| kiM te pddihaai| (anu.) napuMsakaliMgAta asaNAr2yA kim (yA sarvanAmA) cA si ANi am yA (pratyayAM) saha kiM hoto. udA. kiM...paDihAi. (sUtra) vedaM tadetado GasAmbhyAM sesimau / / 81 // (vRtti) idam tad etad ityeteSAM sthAne usa Ama ityetAbhyAM saha yathAsaMkhyaM se sim ityAdezau vA bhvtH| idm| se siilm| se gunnaa| asya zIlaM guNA vetyrthH| siM ucchaaho| eSAm utsAha ityrthH| td| se siilN| tasya tasyA vetyrthH| siM gunnaa| teSAM tAsAM vetyrthH| etd| se ahi| etsyaahitmityrthH| siM gunnaa| siM siilN| eteSAM guNA: zIlaM vetyrthH| pakSe imassa imesiM imaann| tassa tesiM taann| eassa eesiM eaann| idaMtadorAmApi se AdezaM kshcidicchti| (anu.) Gas ANi Am (yA pratyayAM) sakaTa, idam, tad ANi etad (yA sarvanAmAM) ce sthAnI anukrame se ANi sim ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. idam (ce Adeza):- se...guNA (mhaNaje) asya (=yAce) zIla kiMvA guNa asA artha Ahe. siM ucchAho (madhye) eSAM (=yAMcA) utsAha asA artha Ahe. tada (ce Adeza):- se sIlaM (madhye se mhaNaje) tyAce kiMvA tice 1 kiM kulaM tv| 2 kiM kiM te prtibhaati| A-Proof Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 tRtIyaH pAdaH asA artha Ahe. siM guNA (madhye siM mhaNaje) tyAMce (pulliMgI) kiMvA tyAMce (strIliMgI) asA artha Ahe. etad (ce Adeza) :- se ahiaM (mhaNaje) etasya (yAce) ahita asA artha Ahe. siM guNA...sIlaM (madhye) eteSAM (=yAMce) guNa vA zIla asA artha Ahe. (vikalpa-) pakSI:imassa... eANa. idam ANi tad (yA sarvanAmAM) cA Am (yA pratyayA) saha se asA Adeza hoto ase kuNI eka (vaiyAkaraNa) mAnato. (sUtra) vaitado Gasestto ttAhe / / 82 / / (vRtti) etadaH parasyaH Gase: sthAne tto tAhe ityetAvAdezau vA bhvtH| etto ettaahe| pksse| eAo eAu eAhi eahiMto eaa| (anu.) etad (sarvanAmA) cyA puDhIla Gasi (yA pratyayA) cyA sthAnI tto ANi ttAhe ase he Adeza vikalpAne hotAta. udA. etto, ettAhe. (vikalpa-) pakSI:- eAo...eA. (sUtra) tthe ca tasya luk / / 83 / / (vRtti) etadastthe pare cakArAt tto ttAhe ityetayozca parayostasya lug bhvti| etth| etto| ettaahe| (anu.) etad (sarvanAmA) cyA puDhe ttha taseca (sUtrAtIla) cakArAmuLe tto ANi ttAhe (he Adeza) puDhe asatAnA (etad madhIla) ta cA lopa hoto. udA. ettha...ettAhe. (sUtra) eradItau mmau vA / / 84 / / (vRtti) etada ekArasya GyAdeze mmau pare adItau vA bhvtH| aymmi| iiymmi| pksse| eammi| (anu.) etad (sarvanAmA) madhIla ekArAcA DI (Dit I) Adeza jhAlA asatAnA (tyAcyA) puDhe mmi (hA pratyaya) asatA tyAce a ANi I vikalpAne hotAta. udA. ayammi, Iyammi. (vikalpa-) pakSI:- eammi. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe ( sUtra ) vaiseNamiNamo sinA / / 85 / / ( vRtti) etada : sinA saha esa iNam iNamo ityAdezA vA bhavanti / savvasa viesa gii| savvANa ra vi patthivANa esa mahI / esa sahAo ccia sshrss| esa siraM / iNaM / iNamo / pakSe / eaN| esA / eso / (anu.) si ( yA pratyayA) saha etad (yA sarvanAmA) ce esa, iNaM ANi imo ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. savvassa... iNamo. (vikalpa - ) pakSI:eaM...eso. 227 ( sUtra ) tadazca ta: soklI / / 86 / / (vRtti) tada etadazca takArasya sau pare aklIbe so bhavati / so puriso5 / sA mhilaa| eso pio'| esA muddhA | sAvityeva / te7 ee dhnnaa| tAo' eAo mhilaao| aklIba iti kim ? taM eaM vaNaM / (anu.) si (hA pratyaya) puDhe asatA, tad ANi etad (yA sarvanAmAM) cyA takArAcA, napuMsakaliMga nasatAnA, sa hoto. udA. so purise... muddhA. si (hA pratyaya) puDhe asatAnAca (asA sa hoto; itara pratyaya puDhe asalyAsa, sa hota nAhI. udA.) te ee...mahilAo. napuMsakaliMga nasatAnA ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa hI sarvanAme napuMsakaliMgAta asalyAsa, asA sa hota nAhI. udA) taM...vaNaM. ( sUtra ) vAdaso dasya honodAm / / 87 / / ( vRtti) adaso dakArasya sau pare ha Adezo vA bhavati tasmiMzca kRte ata: serDoH (3.3) ityotvaM zeSaM saMskRtavat (4.448) ityatidezAd At (he.2.4) ityAp klIbe svarAnm se: ( 3.25) iti mazca na bhavati / aha puriso| aha mahilA / aha vaNaM / aha moho 10 para - guNa 1 sarvasya api eSA gatiH / 3 eSa: svabhAva: eva zazadharasya / 5 puruSa 6 priya 9 tad etad vanam / 2 sarveSAM api pArthivAnAM eSA mahI / 4 ziras 7 te ete dhanyAH / 8 tAH etA: mahilAH / 10 asau mohaH paraguNalaghukatayA / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH lhuayaai| aha Ne hiaeNa hasai maaruytnno| asAvasmAn hstiityrthH| aha kamalamuhI / pakSe / uttareNa murAdezaH / amU puriso / amU mhilaa| amuM vnnN| (anu.) si (hA pratyaya) puDhe asatAnA adas (sarvanAmA) cyA dakArAcA ha asA Adeza vikalpAne hoto; ANi to kelyAvara 'ata: serDo:' yA sUtrAnusAra yeNArA o, 'zeSaM saMskRtavat' yA sUtrAcyA atidezAmuLe 'At' yA sUtrAne yeNArA A (Ap) pratyaya ANi 'klIbe... se:' yA sUtrAne yeNArA m he (tInahI vikAra) hota nAhIta. udA. aha... lahuayAi; aha Ne hiaeNa hasai mAruyataNao (madhye ) to AmhAMlA hasato asA artha Ahe; aha kamalamuhI. (vikalpa - ) pakSI:- puDhalyA (3.88) sUtrAnusAra (adas cyA dakArAlA) mu asA Adeza hoto. udA. amU...vaNaM. 228 ( sUtra ) muH syAdau / / 88 / / (vRtti) adaso dasya syAdau pare murAdezo bhavati / amU puriso| amuNo purisA / amuM vnnN| amUI vaNAI amUNi vaNANi / amU maalaa| amUu amUo maalaao| amuNA amUhiM / Gasi / amUo amUu amuuhiNto| bhys| amUhiMto amuusuNto| Gas / amuNo amussa / aam| amuunn| ngi| amummi| sup| amUsu / (anu.) vibhaktipratyaya puDhe asatAnA adas (sarvanAmA) cyA da cA mu asA Adeza hoto. udA. amU puriso... mAlAo; amuNA amUhiM; Gasi (puDhe asatA) amUo...amUhiMto. bhyas (puDhe asatA) :- amUhiMto, amUsuMto. Gas (puDhe asatA) :- amuNo, amussa. Am (puDhe asatA) :(puDhe asatA) :- amummi. sup (puDhe asatA) :- amUsu. : amUNa. Gi ( sUtra ) mmAvayeau vA / / 89 / / (vRtti) adasontyavyaJjanaluki dakArAntasya sthAne yAdeze mmau parataH aya ia ityAdezau vA bhavataH / ayammi iymmi| pakSe amummi / 1 asau asmAn hRdayena hasati maaruttnyH| 2 kamalamukhI. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 229 (anu.) (adas sarvanAmAcyA) antya vyaMjanAcA lopa jhAlyAvara (AtA) dakArAnta (banalelyA) adas (yA sarvanAmA) cyA sthAnI Gi (yA pratyayA) cA AdezarUpa asA mmi puDhe asatAnA, aya ANi ia ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. ayammi, iyammi. (vikalpa-) pakSI:- amummi. (sUtra) yuSmadastaM tuM tuvaM tuha tumaM sinA / / 90 / / (vRtti) yuSmadaH sinA saha taM tuM tuvaM tuha tuma ityete paJcAdezA bhvnti| taM tuM tuvaM tuha tumaM dittttho| (anu.) si (yA pratyayA) saha yuSmad (yA sarvanAmA) lA taM, tuM, tuvaM, tuha, ANi tumaM ase he pAca Adeza hotAta. udA. taM tuM...diTTho. (sUtra) bhe tubbhe tujjha tumha tumhe uvhe jasA / / 91 / / (vRtti) yuSmado jasA saha bhe tubbhe tujjha tumha tumhe uyhe ityete SaDAdezA bhvnti| bhe tubbhe tujjha tumha tumhe uvhe citttthh| bbho mhajjhau vA (3.104) iti vacanAt tumhe| tujjhe| evaM caassttruupym| (anu.) jas (yA pratyayA) saha yuSmad (yA sarvanAmA) lA bhe, tubbhe, tujjha, tumha, tumhe ANi uyhe ase he sahA Adeza hotAta. udA. bhe...ciTThaha. 'bbho mhajjho vA' yA vacanAne (tubbhe yA rUpAtIla bbha cA vikalpAne mha ANi jjha hoUna) tumhe va tujjhe (azI rUpe hotAta) ANi azAprakAre (hI) rUpe (ekeMdara) ATha hotAta. (sUtra) taM tuM tuma tuvaM tuha tume tue amA / / 92 / / (vRtti) yuSmadomA saha ete saptAdezA bhvnti| taM tuM tumaM tuvaM tuha tume tue vndaami| (anu.) am (yA pratyayA) sakaTa yuSmad (sarvanAmA) lA taM, tuM, tumaM, tuvaM, tuha, tume, tue (ase) he sAta Adeza hotAta. udA. taM...vandAmi. 2 vand A-Proof Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ( sUtra ) vo tujjha tubbhe tumhe uyhe bhe zasA / / 93 / / (vRtti) yuSmadaH zasA saha ete SaDAdezA bhavanti / vo| tujjha / tubbhe / bbho mhajjhau veti vacanAt tumhe tujjhe / tumhe uyhe bhe pecchAmi / tRtIyaH pAdaH (anu.) zas (yA pratyayA) saha yuSmad (yA sarvanAmA) lA vo, tujjha, tubbhe, tumhe, uyhe ANi bhe (ase) he sahA Adeza hotAta. udA. vo... tubbhe; 'bbho mhajjhau vA' yA vacanAne tumhe, tujjhe; tumhe... pecchAmi. ( sUtra ) bhedi de te tai tae tumaM tumai tumae tume tumAi TA / / 94 / / ( vRtti) yuSmadaSTA ityanena saha ete ekAdazAdezA bhavanti / bhe di de te tar3a tae tumaM tumai tuma tume tumAi jampiaM / (anu.) TA yA (pratyayA) saha yuSmad (sarvanAmA) lA bhe, di, de, te, tai, tae, tumaM, tumai, tuma, tume ANi tumAi (ase) he akarA Adeza hotAta. udA. bhedi...jaMpiaM. ( sUtra ) bhe tubbhehiM ujjhehiM umhehiM tumhehiM umhehiM bhisA / / 95 / / ( vRtti) yuSmado bhisA saha ete SaDAdezA bhavanti / bhe| tubbhehiM / bbho mha mhajjhau veti vacanAt tumhehiM tujjhehiN| ujjhehiM umhehiM tugrhehiM ugrhehiM bhuttaM / evaM caassttruupym| (anu.) bhis (yA pratyayA) saha yuSmad (sarvanAmA) lA bhe, tubbhehiM, ujjhehiM, umhehiM, tuyhehiM ANi uyhehiM (ase) he sahA Adeza hotAta. udA. bhe, tubbhehiM; 'bbho mhajjhau vA' yA vacanAne, tumhehiM, tujjhehiM; ujjhehiM... bhuttaM. azAprakAre (ekUNa) ATha rUpe hotAta. ( sUtra ) tai - tuva - tuma - tuha - tubbhA Gasau / / 96 / / ( vRtti) yuSmado Gasau paJcamyekavacane parata ete paJcAdezA bhavanti / Gasestu tto-do-du-hi-hinto-luko yathAprAptameva / taitto tuvatto tumatto tuhatto 1 jalpita 2 bhukta Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 231 tubbhtto| bbho mhajjhau veti vacanAt tumhatto tujjhtto| evaM do-du hi-hiNtolukssvpyudaahaarym| tatto iti tu tvatta ityasya valope sti| (anu.) paMcamI ekavacanAcA Gasi hA pratyaya puDhe asatAnA, yuSmad (yA sarvanAmA) lA tai, tuva, tuma, tuha ANi tubbha (ase) he pAca Adeza hotAta. Gasi (yA pratyayA) ce mAtra tto, do, du, hi, hito ANi luke (sU.3.8 pahA) he Adeza nehamIpramANe prApta hotAtaca. udA. taitto...tubbhatto ; 'bbho mhajjhau vA' yA vacanAnusAra tumhatto ANi tujjhatto. azAcaprakAre, do...lopa yAMcyA bAbatIta udAharaNe ghyAvIta. tatto he rUpa mAtra (saMskRtamadhIla) tvatta: (yA rUpA) madhIla v cA lopa hoUna banate. (sUtra) tuyha tubbha tahinto GasinA / / 97 / / (vRtti) yuSmado GasinA sahitasya ete traya AdezA bhvnti| tumha tubbha tahinto aago| bbho mha-jjhau veti vacanAt tumh| tujjh| evaM ca paJca ruupaanni| (anu.) Gasi (yA pratyayA) sahita (asaNAr2yA) yuSmad (sarvanAmA) lA tumha, tubbha ANi tahiMto (ase) he tIna Adeza hotAta. udA. tumha...Agao. 'bbho mhajjhau vA' yA vacanAnusAra tumha, tujjha. ANi azAprakAre (ekUNa) pAca rUpe hotAta. (sUtra) tubbhatumhorahomhA bhyasi / / 98 / / (vRtti) yuSmado bhyasi parata ete catvAra AdezA bhvnti| bhyasastu ythaapraaptmev| tubbhatto tumhatto uyhatto umhtto| bbho mhajjhau veti vacanAt tumhatto tujjhtto| evaM doduhihintosuntossvpyudaahaarym| (anu.) bhyas (hA pratyaya) puDhe asatAnA yuSmad (yA sarvanAmA) lA tubbha, tumha, uyha ANi umha (ase) he cAra Adeza hotAta. bhyas (yA pratyayA) ce Adeza mAtra (sU.3.9 pahA) nehamIpramANe hotAtaca. udA. tubbhatto...umhatto. 'bbho mhajjhau vA' yA vacanAnusAra, tumhatto, tujjhatto. yAcapramANe do, du, hi, hito ANi suMto yAMcyA bAbatIta udAhAraNe ghyAvIta. A-Proof Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH (sUtra) tai-tu-te- tumhaM - tuha - tuhaM - tuva - tuma - tume - tumo-tumAi - di-de-i-e-tubbhobbhoyhA GasA / / 99 / / 232 ( vRtti) yuSmado GasA SaSThyekavacanena sahitasya ete aSTAdazAdezA bhvnti| ti| tu| te| tumhN| tuh| tuhaM / tuva / tum| tume| tumo| tumAi / di| de| i| e| tubbh| ubbh| uyha dhaNaM / bbho mhajjhau veti vacanAt tumha / tujjh| umh| ujjh| evaM ca dvAviMzatI rUpANi / (anu.) SaSThI ekavacanAcyA Gas (yA pratyayA) sahita ( asaNAr2yA) yuSmad (yA sarvanAmA) lA tai, tu, te, tumhaM, tuha, tuhaM, tuva, tuma, tume, tumo, tumAi, di, de, i, e, tubbha, ubbha, ANi uyha, (ase) he aTharA Adeza hotAta. udA. tai...uyha dhaNaM. 'bbho mhajjhau vA' yA vacanAnusAra tumha ANi tujjha, taseca umha ANi ujjha (hI rUpe hotAta). ANi yApramANe (ekUNa) bAvIsa rUpe hotAta. ( sUtra ) tu vo bhe tubbha tubbhaM tubbhANa tuvANa tumANa tuhANa umhANa AmA / / 100 / / (vRtti) yuSmada AmA sahitasya ete dazAdezA bhavanti / tu| vo| bhe / tubbha / tubbhN| tubbhaann| tuvaann| tumaann| tuhaann| umhaann| ktvAsyAderNasvorvA ( 1.27) ityanusvAre tubbhANaM / tuvANaM / tumANaM / tuhANaM / umhANaM / bbho mhajjhau veti vacanAt tumha / tujjha / tumhaM / tujjhaM / tumhANa / tumhANaM / tujjhaann| tujjhANaM / dhaNaM / evaM ca trayoviMzatI rUpANi / (anu.) Am (yA pratyayA) sahita (asaNAr2yA) yuSmad (sarvanAmA) lA tu, vo, bhe, tubbha, tubbhaM, tubbhANa, tuvANa, tumANa, tuhANa, ANi umhANa (ase) he dahA Adeza hotAta. udA. tu, vo... umhANa. 'ktvAsyA...rvA' yA sUtrAnusAra (Na vara) anusvAra AlA asatA, tubbhANaM... umhANaM ( azI rUpe hotAta). 'bbho mhajjhau vA' yA vacanAnusAra tumha... tujjhANaM dhaNaM (azI rUpe hotAta). ANi azA prakAre (ekeMdara) tevIsa rUpe hotAta. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 233 ( sUtra ) tume tuma tumAi tai tae GinA / / 101 / / (vRtti) yuSmado GinA saptamyekavacanena sahitasya ete paJcAdezA bhavanti / tume tuma tumAi tai tae ThiaM / (anu.) saptamI ekavacanAcyA Gi (yA pratyayA) sahita ( asaNAr2yA) yuSmad (sarvanAmA) lA tume, tumae, tumAi, tai, ANi tae (asa) he pAca Adeza hotAta. udA. tume...tae ThiaM. ( sUtra ) tu - tuva - tuma - tuha - tubbhA Gau / / 102 / / (vRtti) yuSmado Gau parata ete paJcAdezA bhavanti / Gestu yathAprAptameva / tummi / tumi / tumammi / tuhammi / tubbhmmi| bbho mhajjhau veti vacanAt tumhammi tujjhmmi| ityAdi / (anu.) Gi (hA pratyaya) puDhe asatAnA yuSmad (sarvanAmA) lA tu, tuva, tuma, tuha, ANi tubbha (ase) he pAca Adeza hotAta. Gi (yA pratyayA) ce (Adeza) mAtra (sU.3.11 pahA) nehamIpramANe hotAtaca. udA. tummi...tubbhammi. 'bbho mhajjhau vA-- yA vacanAnusAra tumhammi ANi tujjhammi; ityAdi. ( sUtra ) supi / / 103 // (vRtti) yuSmadaH supi parata: tu - tuva - tuma - tuha - tubbhA bhavanti / tusu / tuvesu / tumesu / tuhesu| tubbhesu / bbho mhajjhau veti vacanAt tumhe tujjhesu / kecittu supyetvavikalpamicchanti / tanmate tuvasu tumasu tuhasu tubbhasu tumhasu tujjhsu| tubbhasyAtvamapIcchatyanyaH / tubbhAsu tumhAsu tujjhaasu| (anu.) sup (hA pratyaya) puDhe asatAnA, yuSmad (sarvanAmA) lA tu, tuva, tuma, tuha, ANi tubbha (ase he pAca Adeza) hotAta. udA. tusu...tubbhesu. 'bbho mhajjhau vA' yA vacanAnusAra tumhesu ANi tujjhesu (hI rUpe hotAta). sup (pratyaya) puDhe asatAnA (tyAcyA mAgIla a cA ) e vikalpAne hoto, ase kAhI (vaiyAkaraNa) mAnatAta; tyAMcyA matAnusAra tuvasu... tujjhasu ( azI rUpe hotIla). (su pratyayApUrvI) tubbha madhye ( antya a cA) A hoto, ase dusarA eka (vaiyAkaraNa) mAnato. (tadanusAra) tubbhAsu... tujjhAsu (azI rUpe hotIla). Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 tRtIyaH pAdaH (sUtra) bbho mhajjhau vA / / 104 / / (vRtti) yuSmadAdezeSu yo dvirukto bhastasya mha jjha ityetAvAdezau vA bhvtH| pakSe sa evaaste| tathaiva codaahRtm| (anu.) yuSmad (sarvanAmA) lA (sAMgitalelyA) AdezAMmadhye jo dvirukta bha (=bbha) sAMgitalA Ahe tyAce mha ANi jjha ase he (dona) Adeza vikalpAne hotAta. (vikalpa-) pakSI to (bbha) tasAca rahAto. (ANi) tyApramANeca (vara) udAharaNe dilelI Aheta. (sUtra) asmado mmi ammi amhi haM ahaM ahayaM sinA / / 105 / / (vRtti) asmadaH sinA saha ete SaDAdezA bhvnti| ajja mmi hAsiA mAmi tenn| unnama' na ammi kuviaa| amhi kremi| jeNa haM viddhaa| kiM pamhuTThammi5 ahN| ahayaM kyppnnaamo| (anu.) si (yA pratyayA) saha asmad (sarvanAmA) lA mmi, ammi, amhi, haM, ahaM ANi ahayaM (ase) he sahA Adeza hotAta. udA. aja mmi...kayappaNAmo. (sUtra) amha amhe amho mo vayaM bhe jasA / / 106 / / (vRtti) asmado jasA saha ete SaDAdezA bhvnti| amha amhe amho mo vayaM bhe bhnnaamo| (anu.) jas (yA pratyayA) saha asmad (yA sarvanAmA) lA amha, amhe, amho, mo, vayaM, ANi bhe (ase) he sahA Adeza hotAta. udA. amha...bhe bhaNAmo. (sUtra) Ne NaM mi ammi amha mamha maM mamaM mimaM ahaM amA / / 107 / / (vRtti) asmadomA saha ete dazAdezA bhvnti| Ne NaM mi ammi amha mamha maM mamaM mimaM ahaM pecch| 1 adya ahaM hAsitA (mAmi) ten| 2 unnama na ahaM kupitaa| 3 ahaM kromi| 4 yena ahaM vRddhA (viddhaa)| 5 kiM pramRSTA asmi ahm| 6 ahaM kRtprnnaamH| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 235 (anu.) am (yA pratyayA) saha asmad (yA sarvanAmA) lA Ne, NaM, mi, ammi, amha, mamha, maM, mamaM, mimaM, ahaM (ase) he dahA Adeza hotAta. udA. Ne....ahaM peccha. (sUtra) amhe amho amha Ne zasA / / 108 // (vRtti) asmadaH zasA saha ete catvAra AdezA bhvnti| amhe amho amhaNe pecch| (anu.) zas (yA pratyayA) saha asmad (yA sarvanAmA) lA amhe, amho, amha ANi Ne (ase) he cAra Adeza hotAta. udA. amhe...Ne peccha. (sUtra) mi me mama mamae mamAi mai mae mayAi Ne TA / / 109 / / (vRtti) asmadaSTA saha ete navAdezA bhvnti| mi me mamaM mamae mamAi mai mae mayAi Ne kyN| (anu.) TA (yA pratyayA) saha asmad (yA sarvanAmA) lA mi, me, mama, mamae, mamAi, mai, mae, mayAi ANi Ne (ase) he naU Adeza hotAta. udA. mi me...Ne kayaM. (sUtra) amhehi amhAhi amha amhe Ne bhisA / / 110 / / (vRtti) asmado bhisA saha ete paJcAdezA bhvnti| amhehi amhAhi amha amhe Ne kyN| (anu.) bhis (yA pratyayA) saha asmad (yA sarvanAmA) lA amhehi, amhAhi, amha, amhe ANi Ne (ase) he pAca Adeza hotAta. udA. amhehi...Ne kayaM. (sUtra) mai-mama-maha-majjhA Gasau / / 111 / / (vRtti) asmado Gasau paJcamyekavacane parata ete catvAra AdezA bhvnti| Gasestu ythaapraaptmev| maitto mamatto mahatto majjhatto aago| matto iti tu matta itysy| evaM do-du-hi-hinto-lukssvpyudaahaarym| A-Proof Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 tRtIyaH pAdaH (anu.)paMcamI ekavacanAcA Gasi hA pratyaya puDhe asatAnA asmad (yA sarvanAmA) lA mai, mama, maha ANi majjha (ase) he cAra Adeza hotAta. Gasi (yA pratyayA) ce (Adeza) mAtra (sU.3.8 pahA) nehamIpramANe hotAtaca. udA. maitto...majjhatto Agao. matto he rUpa mAtra (saMskRtamadhIla) mattaH yA (rUpA) varUna Ale Ahe. yAcapramANe do,du,hi, hito ANi luk yAMcyA bAbatIta udAharaNe ghyAvIta. (sUtra) mamAmhau bhyasi / / 112 / / (vRtti) asmado bhyasi parato mama amha ityAdezau bhvtH| bhyasastu ythaapraaptm| mamatto amhtto| mamAhinto amhaahinto| mamAsunto amhaasunto| mamesunto amhesunto| (anu.)bhyas (hA pratyaya) puDhe asatAnA asmad (yA sarvanAmA) lA mama ANi ___ amha ase (dona) Adeza hotAta. bhyas ce (Adeza) mAtra nehamIpramANe hotAta. (sU.3.9 pahA) udA. mamatto...amhesuMto. (sUtra) me mai mama maha mahaM majjha majjhaM amha amhaM GasA / / 113 / / (vRtti) asmado GasA SaSThyekavacanena sahitasya ete navAdezA bhvnti| me mai mama maha mahaM majjha majjhaM amha amhaM dhnnN| (anu.)SaSThI ekavacanAcyA Gas (yA pratyayA) ne sahita asaNAr2yA asmad (yA sarvanAmA) lA me, mai, mama, maha, mahaM, majjha, majjhaM, amha ANi amhaM (ase) he naU Adeza hotAta. udA. me...amhaM dhaNaM. (sUtra) Ne No majjha amha amhaM amhe amho amhANa mamANa mahANa majjhANa AmA / / 114 / / (vRtti) asmada AmA sahitasya ete ekAdazAdezA bhvnti| Ne No majjha amha amhaM amhe amho amhANa mamANa mahANa majjhANa dhnnN| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 237 ktvAsyAderNasvorvA (1.27) ityanusvAre / amhANaM / mmaannN| mahANaM / majjhANaM / evaM ca paJcadaza rUpANi / (anu.)Am (yA pratyayA) ne sahita asaNAr2yA asmad (yA sarvanAmA) lANe, No, majjha, amha, amhaM, amhe, amho, amhANa, mamANa, mahANa ANi majjhANa (ase) he akarA Adeza hotAta. udA. Ne... majjhANaM dhaNaM. 'ktvA...rvA' yA sUtrAnusAra (Na vara) anusvAra AlA asatAnA amhANaM... majjhANaM (azI rUpe hotAta). ANi azAprakAre (ekUNa) paMdharA rUpe hotAta. ( sUtra ) mi mai mamAi mae me GinA / / 115 / / (vRtti) asmado GinA sahitasya ete paJcAdezA bhavanti / mi mai mamAi mae me tthiaN| (anu.) Gi (yA pratyayA) ne sahita asaNAr2yA asmad (yA sarvanAmA) lAmi, mai, mamAi, mae ANi me (ase) he pAca Adeza hotAta. udA. mi... me ThiaM. ( sUtra ) amha - mama - maha - majjhA Gau / / 116 / / ( vRtti) asmado Gau parata ete catvAra AdezA bhavanti / Gestu yathAprAptam / amhammi mamammi mahammi majjhammi ThiaM / (anu.) Gi (hA pratyaya) puDhe asatAnA asmad (yA sarvanAmA) lA amha, mama, maha ANi majjha (ase) he cAra Adeza hotAta. Gi (pratyayA) ce Adeza mAtra (sU.3.11 pahA) nehamIpramANe hotAta. udA. amhammi...majjhammi ThiaM. ( sUtra ) supi / / 117 / / ( vRtti) asmadaH supi pare amhAdayazcatvAra AdezA bhavanti / amhesu mamesu mahesu mjjhesu| etvavikalpamate tu / amhasu mamasu mahasu majjhasu / amhsyaatvmpiicchtynyH| amhaasu| (anu.) sup (hA pratyaya) puDhe asatAnA asmad ( yA sarvanAmA) lA amha ityAdi (mhaNaje amha, mama, maha, ANi majjha ase he ) cAra Adeza hotAta. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 tRtIyaH pAdaH udA. amhesu...majjhesu. (su pratyayApUrvI mAgIla a cA) e vikalpAne hoto yA matI mAtra amhasu...majjhasu (azI rUpe hotIla). (su yA pratyayApUrvI) amha madhye (a cA) A hoto ase dusarA eka (vaiyAkaraNa) mAnato; tadanusAra amhAsu (ase rUpa hoIla). (sUtra) trestI tRtIyAdau / / 118 // (vRtti) tre: sthAne tI ityAdezo bhavati tRtiiyaadau| tIhiM kyN| tIhinto aago| tiNhaM dhnnN| tIsu tthi| (anu.) tRtIyA ityAdi (mhaNaje tRtIyA te saptamI paryaMtacyA) vibhaktImadhye tri (yA saMkhyAvAcaka zabdA) cyA sthAnI tI asA Adeza hoto. udA. tIhiM...tIsu ThiaM. (sUtra) dverdo ve / / 119 / / (vRtti) dvizabdasya tRtIyAdau do ve ityAdezau bhvtH| dohi vehi kyN| dohinto vehinto aago| dohaM veNhaM dhnnN| dosu vesu tthiaN| (anu.) tRtIyA, ityAdi (mhaNaje tRtIyA te saptamIparyaMtacyA) vibhaktImadhye dvi (yA saMkhyAvAcaka) zabdAlA do ANi ve ase Adeza hotAta. udA. dohi...vesu ThiaM. (sUtra) duve doNNi veNNi ca jas-zasA / / 120 / / (vRtti) jas-zasbhyAM sahitasya dveH sthAne duve doNNi veNNi ityete do ve ityetau ca AdezA bhvnti| duve doNNi veNNi do ve ThiA peccha vaa| hrasva: saMyoge (1.84) iti hrasvatve duNNi vinnnni| (anu.)jas ANi zas (yA pratyayAM) nI sahita asaNAr2yA dvi (zabdA) cyA sthAnI duve, doNNi ANi veNNi ase he (tIna) taseca do ANi ve ase he (dona) ase Adeza hotAta. udA. duve...peccha vA. 'hrasva: saMyoge' yA sUtrAnusAra hrasvatva Ale asatA duNNi ANi viNNi (azI rUpe hotAta). Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 239 ( sUtra ) stiNi: / / 121 / / (vRtti) jasza - zasbhyAM sahitasya tre: sthAne tiNNi ityAdezo bhavati / tiNNi ThiA peccha vaa| (anu.) jas ANi zas (yA pratyayAM) nI sahita azA tri ( zabdAcyA) sthAnI tiNNi asA Adeza hoto. udA. tiNNi... peccha vA. ( sUtra ) caturazcattAro cauro cattAri / / 122 / / (vRtti) catur - zabdasya jas-zasbhyAM saha cattAro cauro cattAri ityete AdezA bhavanti / cattAro cauro cattAri ciTThanti peccha vaa| (anu.) jas ANi zas (yA pratyayA) saha catur (yA saMkhyAvAcaka) zabdAlA cattAro, cauro ANi cattAri ase he Adeza hotAta. udA. cattAro... peccha vA. ( sUtra ) saMkhyAyA Amo Nha NhaM / / 123 / / (vRtti) saMkhyAzabdAtparasyAmo Nha NhaM ityAdezau bhavataH / donnh| tinnh| cunnh| pnycnnhH| chnnh'| sattahare / aTThaNha / evaM / dohaM / tinhaM / caunhaM / pnycnnhN| chnnhN| sattaNhaM / aTThaNhaM / navahaM / dasahaM / paNNarasaNheM divsaannN| aTThArasaNhaM samaNasAhassINa / ktiinaam| kinnhN| bahulAdhikArAd viMzatyAderna bhavati / (anu.) saMkhyAvAcaka zabdApuDhIla Am (yA pratyayA) lA Nha ANi haM ase Adeza hotAta. udA. dopaha... aTThaNha. yAcaprakAre - dohaM... kaiNhaM ( azI rUpe hotAta). bahulacA adhikAra asalyAmuLe viMzati ityAdi (saMkhyAvAcaka) zabdAMcyA bAbatIta (Nha, NhaM he Adeza ) hota nAhIta. 1 paJcan 2 SaT 3 saptan 6 dazan 7 paJcadazAnAM divsaanaam| 4 aSTan 5 navan 8 aSTAdaza 9 zramaNasAhasrI Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 tRtIyaH pAdaH (sUtra) zeSe'dantavat / / 124 / / (vRtti) uparyuktAdanyaH zeSastatra syAdividhiradantavadatidizyate / yeSvAkArAdyanteSu pUrvaM kAryANi noktAni teSu jasazasoluMk (3.4) ityAdIni adantAdhikAravihitAni kAryANi bhvntiityrthH| tatra jaszasoluMk itytetkaaryaatideshH| mAlA girI gurU sahI vahU rehanti peccha vaa| amo'sya (3.5) ityettkaaryaatideshH| giriM guruM sahiM vahuM gAmaNiM khalapuM pecch| TA-AmorNaH (3.6) ityettkaaryaatideshH| hAhANa kyN| mAlANa girINa gurUNa sahINa vahUNa10 dhnnN| ttaayaastu| To NA (3.24) / TAGasGeradAdidvedvA tu Gase: (3.29) iti vidhiruktH| bhiso hi hi~ hiM (3.7) ityettkaaryaatideshH| mAlAhi girIhi gurUhi sahIhi vahUhi kyN| evaM saanunaasikaanusvaaryorpi| Gases ttododuhihintolukaH (3.8) ityettkaaryaatideshH| mAlAo mAlAu maalaahinto| buddhIo buddhIu buddhiihinto| dheNUo gheNUu dheNUhinto aago| hilukau tu pratiSetsyete (3.127, 126) / bhyasas tto do du hi hinto sunto (3.9) ityettkaaryaatideshH| mAlAhinto maalaasunto| histu niSetsyate (3.127) / evaM girIhinto ityaadi| GasaH ssa: (3.10) ityettkaaryaatideshH| giriss| guruss| dhiss| mhss11| striyAM tu TAGasGe : (3.29) ityaadhuktm| Dhe mmi 2H (3.11) ityettkaaryaatideshH| girimmi| gurummi| dhimmi| mhummi| Destu niSetsyate (3.128) / striyAM tu TAGasGeH (3.29) ityAdhukta m| jasazasGa sitto do dvAmi dIrgha : (3.12) ityettkaaryaatideshH| girI gurU citttthnti| girIo gurUo aago| girINa gurUNa dhnnN| bhyasi vA (3.13) ityetatkAryAtidezo na prvrtte| iduto dIrghaH (3.16) iti nityaM vidhAnAt / TANazasyet (3.14) bhisbhyassupi (3.15) ityetatkAryAtidezastu niSetsyate (3.129) / 10 vadhU 11 madhu Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 241 : (anu.)(AtAparyaMta) sAMgitalelyAkherIja (uralelA) itara (rUpavicAra mhaNaje ) zeSa ; tyAbAbatIta akArAnta zabdApramANe vibhaktirUpavicAra Ahe, asA atideza (yA sUtrAne) kelA jAta Ahe. (mhaNaje) AkAra, ityAdIMnI anta pAvaNAr2yA zabdAMcyA bAbatIta pUrvI (jI rUpa, ityAdi) kArye sAMgitalelI nAhIta tyA zabdAMcyA bAbatIta, 'jaszasorluk', ityAdi akArAnta zabdAdhikArAta sAMgitalelI kArye hotAta, asA artha Ahe. ( spaSTa karAyace jhAlyAsa: ) tyAmadhye prathama 'jaszasorluk yAcyA kAryAcA atideza (puDhIlapramANe hoto) :- mAlA...peccha vA. 'amossya' yAcyA kAryAcA atideza (puDhIlapramANe) :- giriM... peccha. 'TA-AmorNaH' yAcyA kAryAcA atideza (asA hoto) :- hAhANa kayaM ; mAlANa... ..vahUNa dhaNaM; TA (yA pratyayA) cyA bAbatIta mAtra To NA ( 3.24) ANi 'TAGas... Gase : ' (3.29) asA vidhi (niyama) sAMgitalelA Ahe. 'bhiso...hiM' (3.7) yAcyA kAryAcA atideza ( puDhIlapramANe ) mAlAhi...vahUhi kayaM; yAcaprakAre sAnunAsika va sAnusvAra hi cyA bAbatIta (atideza hoto). 'Gases...luka:'(3.8) yAcyA kAryAcA atideza ( puDhIlapramANe hoto):mAlAo...dheNUhiMto Agao; (yAMmadhIla) hi ANi luk yAMcA puDhe (3.126-127) niSedha kelA jAIla. 'bhyasas...sunto'(3.9) yAcyA kAryAcA atideza (asA :-) mAlAhiMto, mAlAsuMto ; hi (yA pratyayA) cA puDhe (3.127) niSedha kelA jAIla; yAcapramANe girIhiMto ityAdi (rUpe hotAta). 'GasaH ssa:-- yAcyA kAryAcA atideza (puDhIlapramANe):girissa...mahussa; strIliMgI zabdAMcyA bAbatIta mAtra 'TAGasGe:' ityAdi (niyama) sAMgitalA Ahe. 'De mmi Ge:' yAcyA kAryAcA atideza (asA:-) girimmi...mahummi ; paraMtu De (pratyayA) cyA bAbatIta mAtra puDhe (3.128) niSedha kelA jAIla; strIliMgI zabdAMcyA bAbatIta mAtra 'TAGasGe : ' : ' (3.29) ityAdi (niyama) sAMgitalA Ahe. 'jas...dIrghaH'(3.12) yAcyA kAryAcA atideza ( puDhIlapramANe Ahe) :girI...gurUNa dhaNaM. 'bhyasi vA' yAcyA kAryAcA atideza (mAtra) lAgU hota nAhI; kAraNa 'iduto dIrghaH' asA nitya niyama sAMgitalA - - Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 tRtIyaH pAdaH Ahe. 'TANazasyet' (3.14) ANi 'bhisbhyassupi'(3.15) yAM (doghAM) cyA kAryAcyA atidezAcA puDhe (3.129) niSedha kelA jAIla. (sUtra) na dI? No / / 125 / / (vRtti) idudantayorAjas-zasGasyAdeze No ityasmin parato dIrgho na bhvti| agginno| vaaunno| No iti kim ? aggii| aggiio| (anu.) ikArAnta ANi ukArAnta zabdApuDhe arthAt jas, zas ANi Gasi (yA pratyayAM) cA No hA Adeza asatAnA (tyAMcA antya svara) dIrgha hota nAhI. udA. aggiNo, vAuNo. (puDhe) No hA (Adeza) asatAnA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa puDhe No hA Adeza nasalyAsa antya svara dIrgha hoto. udA.) aggI, aggIo. (sUtra) GaselRk / / 126 / / (vRtti) AkArAntAdibhyo'dantavatprAptau GaselRg na bhvti| mAlatto mAlAo mAlAu mAlAhinto aago| evaM aggIo vAUo ityaadi| (anu.) AkArAnta ityAdi zabdAMcyA puDhe akArAnta zabdApramANe prApta jhAlelyA Gasi (yA pratyayA) cA lopa hota nAhI. udA. mAlatto...Agao. azAca prakAre aggIo, vAUo ityAdi (rUpe hotAta). (sUtra) bhyasazca hiH / / 127 / / (vRtti) AkArAntAdibhyo'dantavatprApto bhyaso Gasezca hirna bhvti| mAlAhinto maalaasuNto| evaM aggIhinto ityaadi| mAlAo mAlAu maalaahinto| evam aggIo ityaadi| (anu.) AkArAnta ityAdi zabdAMcyA puDhe akArAnta zabdApramANe prApta jhAlelA bhyas ANi Gasi (yA pratyayAM) cA 'hi' hota nAhI. udA. mAlAhiMto mAlAsuMto. yAcapramANe aggIhito, ityAdi; mAlAo...mAlAhiMto; yAcapramANe aggIo ityAdi (rUpe hotAta). Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe ( sUtra ) GerDe : / / 128 / / (vRtti) AkArAntAdibhyo'dantavata prApto GerDe na bhvti| aggimmi vaaummi| dhimmi| mahummi / (anu.) AkArAnta ityAdi zabdAMcyA puDhe akArAnta zabdApramANe prApta hoNArA Gi (yA pratyayA) cA 'De-- hota nAhI. udA. aggimmi... mahummi 243 ( sUtra ) et / / 129 / / (vRtti ) AkArAntAdInAmarthAt TAzasbhisbhyassupsu parato'dantavad etvaM na bhvti| hAhANa kayaM / mAlAo peccha / mAlAhi kayaM / mAlAhinto mAlAsunto aago| mAlAsu ThiaM / evaM aggiNo vAuNo ityAdi / (anu.) TA, zas, bhis, bhyas ANi sup he (pratyaya) arthAt AkArAnta ityAdi zabdAMcyA puDhe asatAnA akArAnta zabdAMpramANe tyAMcyA (antya svarAcA) e hota nAhI. udA. hAhANa... mAlAsu ThiaM. yAcapramANe aggiNo, vAuNo ityAdi (rUpe hotAta). ( sUtra ) dvivacanasya bahuvacanam / / 130 / / (vRtti) sarvAsAM vibhaktInAM syAdInAM tyAdInAM ca dvivacanasya sthAne bahuvacanaM bhvti| doNNi kuNanti' duve kuNanti / dohiM / dohinto dosto dosu| hatthA / paayaa| thaNayA / nynnaa'| (anu.) syAdi taseca tyAdi (yA) sarva vibhaktIMcyA bAbatIta dvivacanAcyA sthAnI bahuvacana yete. udA. doNNi... nayaNA. ( sUtra ) caturthyAH SaSThI / / 131 / / (vRtti) caturthyA: sthAne SaSThI bhavati / muNissa / muNI deI / namo devassa devaann| (anu.) caturthI (vibhaktI) cyA sthAnI SaSThI (vibhakti) yete. udA. muNissa... devANa. 1 kuNa hA kR dhAtUcA Adeza Ahe (sU. 4.65 pahA). 2 hasta 3 pAda 4 stanaka 5 nayana 6 muni 7 namaH Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 tRtIyaH pAdaH (sUtra) tAdarthyaGervA / / 132 / / (vRtti) tAdarthyavihitasya aeNzcaturthyekavacanasya sthAne SaSThI vA bhvti| devassa devaay| devaarthmityrthH| Deriti kim ? devaann| (anu.) tyAsAThI (tAdarthya) yA arthI sAMgitalelyA re yA caturthI ekavacanI pratyayAcyA sthAnI SaSThI (vibhakti) vikalpAne yete. udA. devassa devAya (mhaNaje) devAsAThI asA artha Ahe. Ge (yA pratyayA) cyA (sthAnI) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa caturthI bahuvacanI pratyayAta asA vikalpa nAhI. udA.) devANa. (sUtra) vadhADDAizca vA / / 133 / / (vRtti) vadhazabdAtparasya tAdarthyaGerDid AiH SaSThI ca vA bhvti| vahAi vahassa vhaay| vdhaarthmityrthH| (anu.) vadha (yA zabdA) puDhIla tAdarthya (dAkhaviNAr2yA) Dhe pratyayAce Dit Ai ANi SaSThI ase vikalpAne hotAta. udA. vahAi...vahAya (mhaNaje) vadhAsAThI asA artha Ahe. (sUtra) kvacid dvitIyAdeH / / 134 / / (vRtti) dvitIyAdInAM vibhaktInAM sthAne SaSThI bhavati kvcit| sImAdharassa? vnde| tissA muhassa bhrimo| atra dvitIyAyAH sssstthii| dhaNasya lddho| dhane na labdha ityrthH| cirassa mukkaa| cireNa mukte tyrthH| tesimeamnnaainnnnN| tairetdnaacritm| atra tRtiiyaayaaH| corassa biihi| coraadvibhetiityrth:| iarAiM jANa lahu akkharAiM3 paayntimillshiaann| pAdAntena sahitebhya itraanniiti| atra pNcmyaaH| piTThIeN4 kesbhaaro| atra sptmyaaH| (anu.) dvitIyA ityAdi vibhaktIMcyA sthAnI kvacit SaSThI (vibhakti) yete. udA. sImAdharassa...bharimo; yethe dvitIyecyA sthAnI SaSThI (AlelI) Ahe. dhaNassa 1 sImAdharaM vnde| 2 tasyAH mukhaM smraamH| 3 laghu-akSara 4 pRSThe keshbhaarH| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 245 laddho (mhaNaje) dhanAne miLAlelA asA artha Ahe; cirassa mukkA (mhaNaje) bar2yAca kALAne suTalelI asA artha Ahe; tesi...iNNaM (mhaNaje) tyAMnI he Acarale nAhI (asA artha Ahe); yAThikANI tRtIyA (vibhaktI) cyA sthAnI (SaSThI vibhakti Ahe). corassa bIhai (mhaNaje) corAlA bhito asA artha Ahe ; iarAI...sahiANa (madhye) pAdAntAne sahita asaNAr2yApekSA vegaLI (asA artha Ahe); yethe paMcamI (vibhaktIcyA sthAnI SaSThI vibhakti AlI Ahe). piTThIe...bhAro; yAThikANI saptamIcyA (sthAnI SaSThI vibhakti AlelI Ahe). (sUtra) dvitIyA-tRtIyayoH saptamI / / 135 / / (vRtti) dvitIyAtRtIyayoH sthAne kvacit saptamI bhvti| gAme' vsaami| nayare na jaami| atra dvitiiyaayaaH| mai5 vevirIe mliaaii| tisuda tesu alaMkiA puhvii| atra tRtiiyaayaaH| (anu.) dvitIyA ANi tRtIyA yAM (vibhaktI) cyA sthAnI kvacit saptamI (vibhakti) yete. udA. gAme..jAmi; yethe dvitIyecyA (sthAnI saptamI AlI Ahe). mai...puhavI; yethe tRtIyecyA (sthAnI saptamI AlI Ahe). (sUtra) paJcamyAstRtIyA ca / / 136 / / (vRtti) paJcamyA: sthAne kvacit tRtIyAsaptamyau bhvtH| coreNa biihi| corAd bibhetiityrthH| anteure ramiumAgao raayaa| anta:purAd rantvAgata ityrthH| (anu.) paMcamI (vibhaktI) cyA sthAnI kvacit tRtIyA ANi saptamI (vibhakti) yetAta. udA. coreNa bIhai (mhaNaje) corAlA bhito asA artha Ahe. aMteure...rAyA (mhaNaje) anta:purAtUna (rAjA) ramUna AlA asA artha Ahe. 1 grAma 2 vas 5 mayA vepanazIlayA mRditaani| 7 rAjan 3 nagara 4 yA (jANe) 6 tribhiH taiH alaMkRtA pRthvii| A-Proof Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 tRtIyaH pAdaH (sUtra) saptamyA dvitIyA / / 137 / / (vRtti) saptamyA: sthAne kvacid dvitIyA bhvti| vijujoyaM bharai rttiN| ArSe tRtIyApi dRshyte| teNaM kaalennN| teNaM smennN| tasmin kAle tasmin samaye ityrthH| prathamAyA api dvitIyA dRshyte| cauvIsaM pi jinnvraa| caturviMzatirapi jinavarA ityrthH| (anu.) saptamIcyA (vibhakticyA) sthAnI kadhI kadhI dvitIyA yete udA. - viju...rttiN| ArSa prAkRtAmadhye (saptamIcyA sthAnI) tRtIyA vibhAkti suddhA disate. udaa.-tennN...smennN| mhaNajeca tyA kALI tyA veLI, prathamecyA sthAnAvarahI kadhI kadhI dvitIyA yete udA. - cauvIsaM pi jiNavarA mhaNajeca covIsa paNa jinavara zreSTha. (sUtra) kyaGoryaluk / / 138 / / (vRtti) kyaGantasya kyaantasya vA saMbaMdhino yasya lug bhvti| garuAi gruaaai| agururgururbhavati gururivAcarati vetyrthH| kyng| damadamAi dmdmaaai| lohiaai| lohiaaai| (anu.) kyaG taseca kyaGgha (yA pratyayAM) nI anta pAvaNAr2yA zabdAMzI saMbaMdhita asaNAr2yA 'ya' cA lopa vikalpAne hoto. udA. garuAi, garuAai (mhaNaje) guru nasatAnA guru hoto kiMvA gurupramANe vAgato, asA artha Ahe. kyaG (pratyayAce bAbatIta) :- damadamAi...lohiAai. (sUtra) tyAdInAmAdyatrayasyAdyasyececau / / 139 / / (vRtti) tyAdInAM vibhaktInAM parasmaipadAnAmAtmanepadAnAM ca saMbaMdhinaH prathamatrayasya yadAdyaM vacanaM tasya sthAne ic ec ityetAvAdezau bhvtH| hasai2 hse| vevai3 veve| cakArau iceca: (4.318) ityatra vishessnnaarthii| (anu.) parasmaipada ANi Atmanepada yA tyAdi vibhaktIMzI saMbaMdhita asaNAr2yA prathama-trayAce je Adya vacana, tyAcyA sthAnI ic ANi ec ase he 1 vidyududyotaM smarati raatrau| 2 has 3 ve Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 247 (dona) Adeza hotAta. udA. hasai...vevae. (ic ANi ec yAMmadhIla) dona cakAra he 'iceca:' yA sUtrAta vizeSaNArthI mhaNUna Aheta. (sUtra) dvitIyasya si se / / 140 / / (vRtti) tyAdInAM parasmaipadAnAmAtmanepadAnAM ca dvitIyasya trayasya saMbaMdhina Adyavacanasya sthAne si se ityetAvAdezau bhvtH| hasasi hsse| vevasi vevse| (anu.) dhAtUMnA lAgaNAr2yA parasmaipada ANi Atmanepada pratyayAMtIla dvitIya trayAzI saMbaMdhita asaNAr2yA Adya vacanAcyA sthAnI si ANi se ase he (dona) Adeza hotAta. udA. hasasi...vevase. (sUtra) tRtIyasya miH / / 141 / / (vRtti) tyAdInAM parasmaipadAnAmAtmanepadAnAM ca tRtIyasya trayasyAdyasya vacanasya sthAne mirAdezo bhvti| hsaami| vevaami| bahulAdhikArAd mive: sthAnIyasya merikAralo pshc| bahujANaya' rUsiuM sakkaM / shknomiityrthH| na mrN| na mriye ityrthH| (anu.) dhAtUMnA lAgaNAr2yA parasmaipada ANi Atmanepada pratyayAMtIla tRtIya trayAcyA Adya vacanAcyA sthAnI mi asA Adeza hoto. udA. hasAmi, vevAmi. ANi bahulacA adhikAra asalyAmuLe, mivi sthAnIya mi cyA ikArAcA lopa hoto. udA. baha...sakkaM (madhye sakkaM mhaNaje) zaknomi asA artha Ahe; na maraM; (yethe) mI marata nAhI asA artha Ahe. (sUtra) bahuSvAdyasya nti nte ire / / 142 / / (vRtti) tyAdInAM parasmaipadAtmanepadAnAmAdyatrayasaMbaMdhino bahuSu vartamAnasya vacanasya sthAne nti nte ire ityAdezA bhvnti| hsnti| vevnti| hsijnti| rmijnti| gajante khe mehaa| bIhante rakkhasANa3 c| 1 bahujANaya (cora, jAra, dhUrta yA arthI dezI zabda) roSituM shknomi| 2 garjanti khe meghaaH| 3 bibhyati rAkSasebhyaH c| A-Proof Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 tRtIyaH pAdaH uppajante' kai-hiaya-sAyare kvvrynnaaii| doNNi vi na pahuppire baah| na prabhavata ityrthH| vicchuhire| vikssubhyntiityrthH| kvacida ire ektvepi| sUsaire gAma3-cikkhallo / shussytiityrthH| (anu.) dhAtUMnA lAgaNAr2yA parasmaipada ANi Atmanepada pratyayAMtIla tRtIya AdyatrayAzI saMbaMdhita asaNAr2yA baha (aneka) vacanAcyA sthAnI nti, nte ANi ire ase Adeza hotAta. udA. hasanti...rayaNAI; doNNi...bAhU (madhye na pahuppire mhaNaje) na prabhavataH (samartha hota nAhIta) asA artha Ahe; vicchuhire (mhaNaje) vikSubhyanti (kSubdha hotAta) asA artha Ahe. ire (hA pratyaya) kvacit ekavacanAtahI lAgato. udA. sUsaire gAmacikkhallo (madhye sUsaire mhaNaje) zuSyati (sukato) asA artha Ahe. (sUtra) madhyamasyetthAhacau / / 143 / / (vRtti) tyAdInAM parasmaipadAtmanepadAnAM madhyamasya trayasya bahuSu vartamAnasya sthAne itthA hac ityetAvAdezau bhvtH| hsitthaa| hsh| vevitthaa| vevh| baahulkaaditthaanytraapi| yadyatte rocte| jaM jaM te roitthaa| hac iti cakAraH iha-hacorhasya (4.268) ityatra vishessnnaarthH| (anu.) dhAtUMnA lAgaNAr2yA parasmaipada ANi Atmanepada pratyayAMtIla madhyama tyAcyA bahu (aneka) vacanAcyA sthAnI itthA ANi hac ase he (dona) Adeza hotAta. udA. hasitthA...vevaha. bAhulakAmuLe itthA (hA pratyaya) itara ThikANIhI (lAgalelA disato. udA.) yadyatte...roitthA. hac madhIla cakAra hA 'ihahacorhasya' yA sUtrAta vizeSaNArthI Ahe. (sUtra) tRtIyasya momumAH / / 144 / / (vRtti) tyAdInAM parasmaipadAtmanepadAnAM tRtIyasya trayasya sambandhino bahaSu vartamAnasya vacanasya sthAne mo mu ma ityete AdezA bhvnti| hasAmo hasAmu hsaam| tuvarAmo5 tuvarAmu tuvraam| 1 utpadyante kavihRdayasAgare kaavyrtnaani| 2 dvau api na prabhavataH baahuu| 3 grAma 4 cikhala yA arthI dezI zabda 5 tvar Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 249 (anu.) dhAtUMnA lAgaNAr2yA parasmaipada ANi Atmanepada pratyayAMtIla tRtIya trayAzI saMbaMdhita asaNAr2yA bahu (aneka) vacanAcyA sthAnI mo, mu ANi ma ase he Adeza hotAta. udA. hasAmo...tuvarAma. (sUtra) ata evaic se / / 145 / / (vRtti) tyAdeH sthAne yau ec se ityetAvAdezAvuktau tAvakArAntAdeva bhavato naanysmaat| hasae hsse| tuvarae tuvrse| karae' krse| ata iti kim ? ThAi2 tthaasi| vasuAi3 vsuaasi| hoi hosi| evakArokArAntAd ec se eva bhavata iti vipriitaavdhaarnnnissedhaarthH| tenAkArAntAd ic si ityetAvapi siddhau| hasai hssi| vevai vevsi| (anu.) dhAtUMnA lAgaNAr2yA pratyayAMcyA sthAnI (vara sU.3.139-140 madhye) je ec ANi se ase he (dona) Adeza sAMgitale te phakta akArAnta dhAtUMcyA puDheca hotAta itara (svarAnta dhAtUM) cyA puDhe hota nAhIta. udA. hasae...karase. akArAnta dhAtUMcyA (puDhe) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa itara svarAnta dhAtUpuDhe he Adeza hota nAhIta. udA.) ThAi...hosi. akArAnta dhAtU puDheca eca ANi se (he Adeza) hotAta azA viparIta (cukIcyA) nizcayAcA (avadhAraNa) niSedha karaNyAsa (sUtrAmadhye ata: yA zabdApuDhe) evakAra (eva hA zabda) vAparalelA Ahe. tyAmuLe akArAnta dhAtU puDhehI ic ANi si he donhI (Adeza) suddhA siddha hotAta. udA. hasai...vevasi. (sUtra) sinAste: siH / / 146 / / (vRtti) sinA dvitIyatrikAdezena saha aste: sirAdezo bhvti| niThuro5 jaM si| sineti kim ? seAdeze sati atthi tumN| (anu.) (dhAtUMnA lAgaNAr2yA pratyayAMtIla) dvitIya trikAMtIla (Adya vacanAcyA) ___si yA AdezAsaha as (dhAtU) lA si asA Adeza hoto. udA. niTTharo jaM 1 kR 4 bhU 2 sthA 3 vasuA hA ud+vA dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.11 pahA). 5 niSThura: yad asi| A-Proof Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 tRtIyaH pAdaH si. si (yA AdezA) saha ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa si hA Adeza nasUna) se hA Adeza asatAnA atthi tumaM (ase hote). (sUtra) mimomairhimhomhA vA / / 147 / / (vRtti) asterdhAto: sthAne mi mo ma ityAdezaiH saha yathAsaMkhyaM mhi mho mha ityAdezA vA bhvnti| esa mhi| essosmiityrthH| gaya? mho| gaya mh| mukArasyAgrahaNAt prayoga eva na tsyetyvsiiyte| pakSe atthi ahN| atthi amhe| atthi amho| nanu ca siddhAvasthAyAM pakSmazmaSmasmamA mhaH (2.74) ityanena mhAdeze mho iti siddhti| stym| kiM tu vibhaktividhau prAya: saadhymaanaavsthaanggiikriyte| anyathA vaccheNa vacchesu savve je te ke ityAdyarthaM sUtrANyanArambhaNIyAni syuH| (anu.) as dhAtUcyA sthAnI, mi, mo ANi ma yA AdezAMsaha anukrame mhi, mho ANi mha ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. esa mhi (mhaNaje) eSaH asmi (hA mI Ahe) asA artha hoto; gaya...mha. sUtrAta mukAra (yA AdezA) cA nirdeza nasalyAmuLe (tyAcA) vApara (prayoga) asataca nAhI, ase kaLUna yete. (vikalpa-) pakSI:- atthi...amho. (zaMkA-) 'pakSma...mhaH' (2.74) yA sUtrAnusAra (sma: yA rUpAcyA) siddhAvastheta mha asA Adeza jhAlA asatA mho he rUpa siddha hote ase nAhI kA mhaNatA yeta ? (uttara-) he khare Ahe. tathApi pratyaya lAvUna (hoNA-yA rUpAMce) niyama sAMgatAnA, prAyaH (zabdAcI) sAdhyamAna avasthA svIkAralI jAte; nAhItara (mhaNaje tase na kelyAsa) vaccheNa...ke ityAdi rUpAMcyA siddhIsAThI sUtreca sAMgAvayAsa nako hotI ase hoIla. (sUtra) atthistyAdinA / / 148 / / (vRtti) aste: sthAne tyAdibhiH saha atthi ityAdezo bhvti| atthi so| atthi te| atthi tumN| atthi tumhe| atthi ahN| atthi amhe| 1 gatAH smH| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe (anu.) ti ityAdi (dhAtUMnA lAgaNAr2yA) pratyayAsaha as (dhAtU) cyA sthAnI atthi asA Adeza hoto. udA. atthi... amhe. 251 ( sUtra ) NeradedAvAve / / 149 / / (vRtti) Ne: sthAne at et Ava Ave ete catvAra AdezA bhavanti / darisai / kaarei| kraavi| karAvei / hAsei hasAvai hsaavei| uvasAmei uvasamAvai uvsmaavei| bahulAdhikArAt kvcidennaasti| jaannaavei3| kvacid Ave naasti| pAei 4 / bhAvei' / (anu.) Ni ( yA pratyayA) cyA sthAnI a, e, Ava ANi Ave (ase) he cAra Adeza hotAta. udA. darisa i... uvasamAvei. bahulacA adhikAra asalyAmuLe kvacit e (hA Adeza) hota nAhI. udA. jANAvei. kvacit Ave (hA Adeza) hota nAhI. udA. pAei, bhAvei. ( sUtra ) gurvAderavirvA / / 150 / / (vRtti) gurvAderNe: sthAne avi ityAdezo vA bhavati / zoSitaM sosaviaM sosiaM / toSitaM tosaviaM tosiaM / (anu.) dIrgha svara Adi ( sthAnI) asaNAr2yA (dhAtU) nA lAgaNAr2yA Ni (yA pratyayA) cyA sthAnI avi asA Adeza vikalpAne hoto. udA. zoSitam...tosiaM. ( sUtra ) bhramerADo vA / / 151 / / (vRtti) bhramaH parasya NerADa Adezo vA bhavati / bhamADai bhamADe / pakSe / bhAmei bhamAvai bhamAvei / (anu.) bhram (yA dhAtU) cyA puDhIla Ni (yA pratyayA) lA ADa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. bhamADai... bhamAvei. 3 jANa hA jJA dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.7 pahA). 1 dRz 4 pA 2 upazam 5 bhU Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 (sUtra) lugAvI ktabhAvakarmasu / / 152 / / (vRtti) Ne: sthAne luk Avi ityAdezau bhavataH kte bhAvakarmavihite ca pratyaye prtH| kAriaM karAviaM / hAsiaM hasAviaM / khAmiaM khamAviaM / bhAvakarmaNoH / kArIAi karAvI ai / kArijjai karAvijjai / hAsIai hasAvIai / hAsijjai hasAvijjai / (anu.) kta taseca bhAva ANi karma yAMsAThI sAMgitalele pratyaya puDhe asatAnA (yA pratyayA) cyA sthAnI lopa ANi Avi ase Adeza hotAta. udA. (kta - pratyaya puDhe asatA ) :- kAriaM...khamAviaM. bhAvakarma pratyaya (puDhe asatA) :- kArAai... .. hasAvijjai. tRtIyaH pAdaH ( sUtra ) adellukyAderata A: / / 153 / / (vRtti) NeradellopeSu kRteSu AderakArasya A bhavati / ati / pADai / mArai / eti / kArei / khAmei / luki / kAriaM khAmiaM / kArIai khAmIai / kArijjai khaamijji| adellukIti kim| karAviaM / karAvIai karAvijjai / Aderiti kim ? saMgAmei / iha vyavahitasya mA bhUt / kaariaN| ihAntyasya mA bhUt / ata iti kim ? dUsei 5 / kecittu Ave AvyAdezayorapyAderata Atvamicchanti / kaaraavei| hAsAvio jaNo sAmalI / (anu.) Ni ( yA pratyayA) ce a, e ANi lopa he kele asatA (dhAtUmadhye ) Adi (asaNAr2yA) akArAcA A hoto. udA. a kelA asatA:- pADai, mArai. e kelA asatA :- kArei, khAmei. lopa kelA asatA :kAriaM...khAmijjai. (Ni pratyayAce) a, e ANi lopa (kele asatA ) ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa tase nasalyAsa Adi a cA A hota nAhI. udA.) karAviaM... karAvijjai. Adi (asaNAr2yA a cA A hoto) ase kA mhaTale Ahe ? kAraNa saMgAmei yA ThikANI vyavahita asaNAr2yA (a) cA (A) hoU naye (mhaNUna) (ANi) kAriaM yethe antya (a) cA 1 kSAmita 5 duS 2 pat 3 mR 6 hAsita: jana: zyAmalayA / 4 saMgrAma Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 253 (A) hoU naye mhaNUna. a cA (A hoto) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa itara svara Adi asalyAsa A hota nAhI. udA.) dUsei. paNa (Ni pratyayAce) Ave ANi Avi he Adeza jhAlele asatAnAhI (dhAtUtIla) Adi a cA A hoto ase kAhI (vaiyAkaraNa) mAnatAta. (maga tyAMcyA mate) kArAvei; hAsAvio jaNo sAmalIe (ase hoIla). (sUtra) mau vA / / 154 / / (vRtti) ata A iti vrtte| adantAddhAtormoM pare ata AtvaM vA bhvti| hasAmi hsmi| jANAmi jaannmi| lihAmi lihmi| ata ityev| homi| (anu.) ata A' (a cA A hoto) he zabda (yA sUtrAta 3.153 varUna anuvRttIne) Ahetaca. akArAnta dhAtUcyA puDhe mi (hA pratyaya) asatA (dhAtUcyA antya) a cA A vikalpAne hoto. udA. hasAmi...lihami. a cAca (A hoto; itara antya svarAMcA A hota nAhI. udA. ) homi. (sUtra) icca momume vA / / 155 / / (vRtti) akArAntAddhAtoH pareSu momumeSu ata itvaM cakArAd AtvaM ca vA bhvtH| bhaNimo bhnnaamo| bhaNimu bhnnaamu| pksse| bhnnmo| bhnnmu| bhnnm| vartamAnApaJcamIzatRSu vA (3.158) ityetve tu bhaNemo bhaNemu bhnnem| ata ityev| tthaamo| homo| (anu.) akArAnta dhAtUcyA puDhe mo, mu ANi ma (he pratyaya) asatAnA (dhAtUtIla antya) a cA i ANi (sUtrAtIla) cakArAmuLe A ase vikalpAne hotAta. udA. bhaNimo...bhaNAma. (vikalpa-) pakSI:- bhaNamo...bhaNama. 'vartamAnA...vA' yA sUtrAnusAra (akArAnta dhAtUcyA antya a cA) e jhAlA asatA bhaNemo...bhaNema (azI rUpe hotAta). (antya) a cAca (A hoto; itara antya svarAMcA A hota nAhI. udA. ) ThAmo, homo. 1 likh 2 bhU A-Proof Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 tRtIyaH pAdaH (sUtra) kte / / 156 // (vRtti) kte parato'ta itvaM bhvti| hsiaN| pddhiaN| nviaN| haasiaN| paaddhi| gayaM nayamityAdi tu siddhaavsthaapekssnnaat| ata ityev| jhaayN3| luaN| haN| (anu.) (akArAnta dhAtUcyA) puDhe kta (pratyaya) asatA (dhAtUtIla antya) a cA i hoto. udA. hasiaM...pADhiaM. gayaM ANi nayaM hI rUpe mAtra (gata ANi nata yA saMskRtamadhIla) siddhAvasthecyA apekSene Aheta. (antya) a cAca (i hoto; itara antya svarAMcA i hota nAhI. udA.) jhAyaM...haaM. (sUtra) ecca ktvAtumtavyabhaviSyatsu / / 157 / / / (vRtti) ktvAtumtavyeSu bhaviSyatkAlavihite ca pratyaye parato'ta ekArazcakArAdikArazca bhvti| ktvaa| haseUNa hsiuunn| tum| haseuM hsiuN| tvy| haseavvaM hsiavvN| bhvissyt| hasehii hsihii| ata ityev| kaauunn| (anu.) (akArAnta dhAtUcyA) puDhe ktvA, tum ANi tavya (he pratyaya) taseca bhaviSyakALAcA (mhaNUna) sAMgitalelA pratyaya he asatAnA (dhAtUtIla antya) a cA ekAra ANi (sUtrAtIla) cakArAmuLe ikAra hoto. udA. ktvA (puDhe asatA):- haseUNa, hasiUNa. tum (puDhe asatA):- haseuM, hasiuM. tavya (puDhe asatA) :- haseavvaM hasiavvaM. bhaviSyakALAcA pratyaya (puDhe asatA):- hasehii, hasihii. (antya) a cAca (i ANi e hotAta; itara antya svarAMce hota nAhIta. udA.) kAUNa. (sUtra) vartamAnApaJcamIzatRSu vA / / 158 / / (vRtti) vartamAnApaJcamIzatRSu parata akArasya sthAne ekAro vA bhvti| vrtmaanaa| hasei hsi| hasema hsim| hasemu hsimu| pnycmii| haseu hsu| suNeupa sunnu| shtR| hasento hsnto| kvacinna bhvti| jyi| kvcidaatvmpi| sunnaau| 4 lUna 1 paThita 5 bhUta/hUta 2 nata (nam) 6 zru 3 dhyAta 7 ji Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 255 (anu.) vartamAnakALAce pratyaya AjJArthAce pratyaya ANi zatR pratyaya puDhe asatAnA (dhAtUcyA antya) akArAcyA sthAnI ekAra vikalpAne hoto. udA. vartamAnakALAce pratyaya (puDhe asatA) :- hasei...hasimu. AjJArthAce pratyaya (puDhe asatA) :- haseu...suNau. zatR (pratyaya puDhe asatA) :- hasento, hasanto. kvacit (antya a cA e hota nAhI. udA.) jayai. kvacit (a cA) A suddhA hoto. udA. suNAu. (sUtra) jAje / / 159 / / (vRtti) jjA ja ityAdezayoH parayorakArasya ekAro bhvti| hasejjA hsejj| ata ityev| hojjA hoj| (anu.) jjA ANi jja he Adeza (-rUpa pratyaya) puDhe asatA (dhAtUcyA antya) akArAcA ekAra hoto. udA. hasejjA, haseja. a cAca (ekAra hoto; itara svarAMcA ekAra hota nAhI. udA.) hojjA, hojja. (sUtra) Iaijjau kyasya / / 160 / / (vRtti) cijiprabhRtInAM bhAvakarmavidhiM vkssyaamH| yeSAM tu na vakSyate teSAM saMskRtAtidezAtprAptasya kyasya sthAne Ia ijja ityetAvAdezau bhvtH| hasIai hsijji| hasIanto hsijjnto| hasIamANo hsijjmaanno| paDhIai pddhijji| hoIai hoijji| bahulAdhikArAt kvacit kyo'pi vikalpena bhvti| mae nvej| mae nvijej| teNa lhej| teNa lhijjej| teNa acchejj| teNa acchijjej| teNa acchiiai| (anu.) ci,jiityAdi (dhAtUM) cyA bhAvakarmarUpAMcA vicAra AmhI puDhe (sUtra 4.241-243) sAMgaNAra Ahota. paraMtu jyA (dhAtUM) cyA bAbatIta (hA bhAga) sAMgitalA jANAra nAhI tyAMcyA bAbatIta saMskRtamadhUna atidezAne prApta jhAlelyA kya (yA pratyayA) cyA sthAnI Ia ANi ijja ase he 1 nam 2 labh 3 acchasAThI sU.4.215 pahA. A-Proof Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 tRtIyaH pAdaH Adeza hotAta. udA. hasIai... hoijjai. bahulacA adhikAra asalyAmuLe kvacit kya (=ya) suddhA vikalpAne lAgato. udA. mae...acchIai. ( sUtra ) dRzivacerDIsa DucchaM / / 161 / / (vRtti) dRzervacezca parasya kyasya sthAne yathAsaGkhyaM DIsa Ducca ityAdezau bhvtH| IaijjApavAdaH / dIsai / vuccai / (anu.) dRz ANi vac (yA dhAtUM) cyA puDhIla kya ( pratyayA) cyA sthAnI anukrame DIsa (Dit Isa) ANi Ducca (Dit ucca) ase Adeza hotAta. (kya pratyayAce) Ia ANi ijja ( ase Adeza ) hotAta. yA niyamAcA (sU.3.160) prastuta niyama apavAda Ahe. udA. dIsai, vuccai. ( sUtra ) sI hI hIa bhUtArthasya / / 162 / / (vRtti) bhUte'rthe vihito'dyatanyAdiH pratyayo bhUtArtha: tasya sthAne sI hI hIa ityAdezA bhvnti| uttaratra vyaJjanAdIa - vidhAnAt svarAntAdevAyaM vidhi:| kAsI' kAhI kAhIa / akArSIt akarot cakAra vetyrthH| evaM ThAsI ThAhI ThAhIa / ArSe / devindo ra iNamabbavI ityAdau siddhAvasthAzrayaNAd hyastanyA: prayogaH / (anu.) bhUtakALAcyA arthI sAMgitalelA (jo ) adyatanI ityAdi pratyaya to bhUtakALAcA (pratyaya hoya ) ; tyAcyA sthAnI sI, hI, ANi hIa ase Adeza hotAta. puDhalyA sUtrAta (3.163 ) ( vyaJjanAnta dhAtUcyA antya ) vyaMjanApuDhe Ia (asA pratyaya) sAMgitalA asalyAmuLe svarAnta dhAtUcyA bAbatIta hA (prastutacA) niyama Ahe (ase jANAve). udA. kAsI...kAhIa (mhaNaje) akArSIt akarot kiMvA cakAra asA artha Ahe. yAcapramANe :ThAsI...ThAhIa. ArSa prAkRtAta deviMdo iNamabbavI ityAdi ThikANI siddhAvasthetIla (rUpAMcA ) AdhAra asalyAne hyastanIcA upayoga (kelelA disato). 1 kR 2 devendraH idaM abravIt / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 257 (sUtra) vyaJjanAdIaH / / 163 / / (vRtti) vyaJjanAntAddhAto: parasya bhUtArthasyAdyatanyAdipratyayasya Ia ityAdezo bhvti| huvii| abhUt abhavat bbhuuvetyrthH| evm| acchiia| AsiSTa Asta AsAMcakre vaa| gennhiia| agrahIt agRhNAt jagrAha vaa| (anu.) vyaMjanAnta dhAtUcyA puDhIla bhUtArthI asaNAr2yA adyatanI ityAdi pratyayAlA Ia asA Adeza hoto. udA. huvIa (mhaNaje) abhUt...babhUva asA artha Ahe. yAcapramANe:- acchIa (mhaNaje) AsiSTa Asta kiMvA AsAMcakre (asA artha Ahe); gehIa (mhaNaje) agrahIt, agRhNAt kiMvA jagrAha (asA artha Ahe). (sUtra) tenAsterAsyahesI / / 164 / / (vRtti) asterdhAtostena bhUtArthena pratyayena saha Asi ahesi ityAdezau bhvtH| Asi so tumaM ahaM vaa| je aasi| ye aasnnityrthH| evaM ahesi| (anu.) tyA bhUtArthI pratyayAsaha as dhAtUlA Asi ANi ahesi ase Adeza hotAta. udA. asi...ahaM vA; je Asi (mhaNaje) ye Asan (je hote) asA artha Ahe. yAcapramANe - ahesi. (sUtra) jjAtsaptamyA irvA / / 165 / / (vRtti) saptamyAdezAt jjAtpara irvA pryoktvyH| bhavet hojjai hoj| (anu.) saptamI (vidhyarthA) cA Adeza asaNAr2yA jja puDhe i vikalpAne vAparAvI. udA. bhavet, hojjai, hojja. (sUtra) bhaviSyati hirAdiH / / 166 / / (vRtti) bhaviSyadarthe vihite pratyaye pare tasyaivAdirhiH pryoktvyH| hohii| bhaviSyati bhavitA vetyrthH| evm| hohinti hohisi hohitthaa| hsihii| kaahii| (anu.) bhaviSyakALArthI sAMgitalelA pratyaya puDhe asatA tyA (pratyayA) cyAca agodara hi (he akSara) vAparAve. udA. hohii (mhaNaje) bhaviSyati kiMvA bhavitA asA artha Ahe. yAcapramANe :- hohinti...kAhii. A-Proof Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 tRtIyaH pAdaH ( sUtra ) mimomume ssA hA na vA / / 167 / / (vRtti) bhaviSyatyarthe mimomumeSu tRtIyatrikAdezeSu pareSu teSAmevAdI ssA hA ityetau vA prayoktavyau / herapavAdau / pakSe hirapi / hossAmi hohAmi / hossAmo hohAmo hosmAmu hohAmu hossAma hohaam| pksse| hohimi| hohimu hohim| kvacittu hA na bhavati / hasissAmo hasihimo / (anu.) bhaviSyakALArthI mi, mo, mu ANi ma ase tRtIya trikAce Adeza puDhe asatA tyAMcyAca pUrvI ( agodara ) ssA ANi hA ase he (zabda) vikalpAne vAparAveta. ( bhaviSyakALArthI pratyayApUrvI ) hi (zabda vAparAvA) (sU.3.166) yA) cA apavAda (he dona zabda Aheta). (vikalpa-) pakSI hi suddhA (vAparAvA ). udA. hossAmi...hohAma; (vikalpa-) pakSI:- hohimi... hohima. paraMtu kvacit 'hA' yeta nAhI. udA. hasissAmo, hasihimo. ( sUtra ) mo - mu-mAnAM hissA hitthA / / 168 / / (vRtti) dhAto: parau bhaviSyati kAle momumAnAM sthAne hissA hitthA ityetau vA pryoktvyau| hohissA hohitthA / hasihissA hasihitthA / pakSe / hohimo hossAmo hohAmo / ityAdi / (anu.) dhAtUcyA puDhe bhaviSyakALAta mo, mu ANi ma yAMcyA sthAnI hissA ANi hitthA ase he (zabda) vikalpAne vAparAveta. udA. hohissA... hasihitthA ( vikalpa - ) pakSI :- ho himo... ho hAmo ityAdi. ( sUtra ) me: ssaM / / 169 / / (vRtti) dhAtoH paro bhaviSyati kAle myAdezasya sthAne ssaM vA pryoktvyH| hossaM / hasissaM / kittaissaM / pakSe / hohimi hossAmi hohAmi / kittaihimi / 1 kIrt Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 259 (anu.) dhAtUcyA puDhe bhaviSyakALAta mi (yA pratyayA) cyA AdezAcyA sthAnI (sU. 3.167) ssaM ( hA zabda ) vikalpAne vAparAvA. udA. hossaM... kittaissaM. (vikalpa - ) pakSI :- hohimi...kittaihimi. ( sUtra ) kRdo haM / / 170 / / ( vRtti) karoterdadAtezca paro bhaviSyati vihitasya myAdezasya sthAne haM vA prayoktavyaH / kAhaM dAhaM / kariSyAmi dAsyAmItyarthaH / pakSe / kAhimi daahimi| ityaadi| (anu.) karoti (kR) ANi dadAti (dA) (yA dhAtUM) cyA puDhe, bhaviSyakALAta sAMgitalelyA mi (yA pratyayA) cyA AdezAcyA sthAnI haM (hA zabda ) vikalpAne vAparAvA. udA. kAhaM, dAhaM (mhaNaje) kariSyAmi (karIna), dAsyAmi (deIna) asA artha Ahe. (vikalpa - ) pakSI :- kAhimi, dAhimi ityAdi. ( sUtra ) zru - gami - rudi - vidi- dRzi-muci-vaci-chidi- bhidibhujAM socchaM gacchaM rocchaM vecchaM dacchaM mocchaM vocchaM checchaM bhecchaM bhocchaM / / 171 / / ( vRtti) zvAdInAM dhAtUnAM bhaviSyadvihita-myantAnAM sthAne socchamityAdayo nipaatynte| socchaM / zroSyAmi / gacchaM / gamiSyAmi / saMgacchaM saMgaMsye / rocchaM rodiSyAmi / vida jnyaane| vecchaM vediSyAmi / dacchaM drakSyAmi / mocchaM mokssyaami| vocchaM vkssyaami| checchaM chetsyAmi / bhecchaM bhetsyAmi / bhocchaM bhokSye / (anu.) bhaviSyakALArthI sAMgitalelyA mi (yA pratyayAne) anta pAvaNAr2yA zru, ityAdi (mhaNaje zru, gam, rud, vid, dRz, muc, vac, chida, bhid ANi bhuj yA) dhAtUMcyA sthAnI socchaM ityAdi (mhaNaje socchaM, gacchaM, rocchaM, vecchaM, dacchaM, mocchaM, vocchaM, checchaM, bhecchaM ANi bhocchaM ase he) nipAta mhaNUna yetAta. udA. socchaM... rodiSyAmi; vid (hA dhAtu yethe) jJAna (jANaNe) (yA arthI Ahe); vecchaM ... 1 ... bhokSye.. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 tRtIyaH pAdaH (sUtra) socchAdaya ijAdiSu hiluke ca vA / / 172 / / (vRtti) zrAdInAM sthAne ijAdiSu bhaviSyadAdezeSu yathAsaMkhyaM socchAdayo bhvnti| te evAdezA antyasvarAdyavayavavarjA ityrthH| hiluk ca vA bhvti| socchii| pksse| socchihii| evN| socchinti socchihinti| socchisi socchihisi, socchitthA socchihitthA socchiha socchihih| socchimi socchihimi socchissAmi socchihAmi socchissaM socchaM socchimo socchihimo socchissAmo socchihAmo socchihissA socchihitthaa| evaM mumyorpi| gcchii| gcchihii| gcchinti| gcchihinti| gcchisi| gcchihisi| gcchitthaa| gcchihitthaa| gcchih| gcchihih| gcchimi| gacchihimi / gcchissaami| gcchihaami| gcchissN| gcchN| gcchimo| gcchihimo| gcchissaamo| gcchihaamo| gcchihissaa| gcchihitthaa| evaM mumyorpi| evaM rudaadiinaampyudaahaarym| (anu.) ic ityAdi bhaviSyakALAce Adeza (puDhe) asatAnA zru ityAdi (mhaNaje zru, gam, rud, vid, dRz, muc, vac, chid, bhid ANi bhuj yA) dhAtUMcyA sthAnI anukrame soccha ityAdi (mhaNaje soccha, gaccha, roccha, veccha, daccha, moccha, voccha, checcha, bheccha ANi bhoccha) hotAta. mhaNaje antya svara ityAdi avayava soDUna teca Adeza hotAta asA artha Ahe. ANi (yAveLI) hi (yA akSarA) cA lopa vikalpAne hoto. udA. socchi i; (vikalpa-) pakSI:- socchi hii. yAcapramANe :socchinti...socchihitthA; yAcapramANe mu ANi ma (yA pratyayAM) ce bAbatItasuddhA (jANAve). gacchii...gacchihitthA ; yAcapramANe mu ANi ma (yA pratyayAM) ce bAbatItasuddhA (jANAve). yAcapramANe rud ityAdi (dhAtUM) cyA (rUpAMcI) udAharaNe ghyAvIta. (sUtra) du su mu vidhyAdiSvekasmiMstrayANAm / / 173 / / (vRtti) vidhyAdiSvartheSUtpannAnAmekatverthe vartamAnAnAM trayANAmapi trikANAM sthAne yathAsaMkhyaM du su mu ityete AdezA bhvnti| hasau saa| hasasu Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-Proof prAkRta vyAkaraNe 261 tumaM / hasAmu ahaM / pecchau / pecchasu / pecchAmu / dakAroccAraNaM bhASAntarArtham / (anu.) vidhi ityAdi arthAMmadhye utpanna jhAlelyA (ANi) ekatva yA arthI asaNAr2yA tryAMcyA trikAMcyA sthAnI anukrame du, su ANi mu ase he Adeza hotAta. udA. hasau...pecchAmu . (du madhye) dakArAce uccAraNa he dusa-yA (mhaNaje zaurasenI) bhASesAThI Ahe. ( sUtra ) sorhirvA / / 174 / / (vRtti) pUrvasUtravihitasya so: sthAne hirAdezo vA bhvti| dehi| desu| (anu.) mAgIla (3.173) sUtrAta sAMgitalelyA su (yA AdezA) cyA sthAnI hi asA Adeza vikalpAne hoto. udA. dehi, desu. ( sUtra ) ata ijjasvijjahIje - luko vA / / 175 / / (vRtti) akArAtparasya so: ijjasu ijjahi ijje ityete luk ca AdezA vA bhvnti| hasejjasu / hasejjahi / hasejje / hasa / pksse| hasasu / ata iti kim ? hosu / tthaahi| (anu.) (akArAnta dhAtUcyA antya) akArAce puDhIla su (yA AdezA) ce ijjasu, ijjahi, ijje ase he (tIna) ANi lopa ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. hasejjasu...hasa. (vikalpa-) pakSI:- hasamu. akArAce (puDhIla) ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa itara svarApuDhIla su ce ijjasu ityAdi Adeza hota nAhIta. udA. ) hosu, ThAhi. 1 tvar ( sUtra ) bahuSu ntu ha mo / / 176 / / (vRtti) vidhyAdiSUtpannAnAM bahuSvartheSu vartamAnAnAM trayANAM trikANAM sthAne yathAsaMkhyaM ntu ha mo ityete AdezA bhavanti / ntu| hasantu, hasantu hseyurvaa| h| hasaha, hasata hasata vA / mo| hasAmo, hasAma hasema vA / evm| tuvarantuH tuvaraha tuvarAmo / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 tRtIyaH pAdaH (anu.) vidhi ityAdi (arthA) madhye utpanna jhAlelyA (ANi) bahu (puSkaLa, aneka) yA arthI asaNAr2yA trayAMcyA trikAMcyA sthAnI anukrame ntu, ha, ANi mo ase he Adeza hotAta. udA. ntu (ce udAharaNa):- hasantu (mhaNaje) hasantu kiMvA haseyu: (hasU deta kiMvA hasAve asA artha Ahe). ha (ce udAharaNa) :- hasaha (mhaNaje) hasata kiMvA haseta (hasA kiMvA hasAve asA artha Ahe). mo (ce udAharaNa) :- hasAmo (mhaNaje) hasAma kiMvA hasema (hasU de kiMvA hasAve asA artha Ahe). yAcapramANe tuvarantu...tuvarAmo (azI rUpe hotAta). (sUtra) vartamAnA-bhaviSyantyAzca ja jjA vA / / 177 / / (vRtti) vartamAnAyA bhaviSyantyAzca vidhyAdiSu ca vihitasya pratyayasya sthAne ja jA ityetAvAdezau vA bhvtH| pakSe ythaapraaptm| vrtmaanaa| haseja hsejjaa| paDheja pddhejaa| suNeja sunnejaa| pksse| hsi| pddhi| sunni| bhvissyntii| paDheja pddhejaa| pksse| pddhihii| vidhyaadissu| hasejja hsejjaa| hasatu hasedvA ityrthH| pksse| hsu| evaM srvtr| yathA tRtiiytrye| aivaaejaa| aivaayaavejaa| na samaNujANAmi / na samaNujANejjA vaa| anye tvnyaasaampiicchnti| hojj| bhavati bhavet bhavatu abhavat abhUt babhUva bhUyAt bhavitA bhaviSyati abhaviSyad vA ityrthH| (anu.) vartamAnakALAce taseca bhaviSyakALAce ANi vidhi ityAdi (arthA) madhye sAMgitalele je pratyaya tyAMcyA sthAnI ja ANi jjA ase he Adeza vikalpAne hotAta. (vikalpa-) pakSI:-nehamIce pratyaya hotAtaca. udA. vartamAnakALa:- hasejja...suNejjA; (vikalpa-) pakSI:hasai...suNai. bhaviSyakALa:- paDheja, paDhejjA; (vikalpa-) pakSI:paDhihii. vidhi ityAdimadhye:- haseja, hasejjA (mhaNaje) hasatu kiMvA haset asA artha Ahe; (vikalpa-) pakSI:- hasau. yAcapramANe sarva 1 paTh 2 zru (suNa) 3 atipat 4 samanujJA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 263 ThikANI. udA. tRtIyAcyA trayAmadhye:- aivAejjA...samaNujANAmi kiMvA na samaNujANejjA. (jja ANi jjA he Adeza) anya kALa ANi artha yAMce bAbatItahI hotAta ase dusare vaiyAkaraNa mAnatAta. udA. hojja mhaNaje bhavati...bhaviSyati kiMvA abhaviSyat asA artha Ahe. (sUtra) madhye ca svarAntAdvA / / 178 // (vRtti) svarAntAddhAto: prakRtipratyayayormadhye cakArAtpratyayAnAM ca sthAne ja jA ityetau vA bhavataH vartamAnAbhaviSyantyorvidhyAdiSu c| vrtmaanaa| hojjai hojAi hojja hojaa| pksse| hoi| evaM hojasi hojjAsi hojja hojjaa| pksse| hosi| evm| hojahisi hojAhisi hojja hojjA hohisi| hojjahimi hojjAhimi hojjassAmi hojjahAmi hojassaM hoja hojjaa| ityaadi| vidhyaadissu| hojau hojjAu hojja hojjA, bhavatu bhvedvetyrthH| pksse| hou| svarAntAditi kim ? hasejja hsejjaa| tuvareja tuvrejaa| (anu.) vartamAnakALa va bhaviSyakALa yAMmadhye taseca vidhi ityAdi (arthA) madhye svarAnta dhAtUcyA bAbatIta (dhAtUcI) prakRti ANi pratyaya yAMcemadhye, taseca (sUtrAtIla) cakArAmuLe pratyayAMcyA sthAnI, ja ANi jjA ase (he zabda) vikalpAne yetAta. udA. vartamAnakALAta :- hojjai...hojA; (vikalpa-) pakSI :- hoi. yAcaprakAre :- hojasi...hojjA; (vikalpa-) pakSI :- hosi. yAcapramANe (bhaviSyakALAta) :hojahisi...hojA, ityAdi. vidhi ityAdImadhye :- hojau...hojjA (mhaNaje) bhavatu kiMvA bhavet asA artha Ahe; (vikalpa-) pakSI:hou. svarAnta dhAtUcyA bAbatIta ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa dhAtu svarAnta nasalyAsa, asA prakAra hota nAhI. udA.) haseja...tuvarejjA. A-Proof Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 tRtIyaH pAdaH (sUtra) kriyAtipatteH / / 179 / / (vRtti) kri yAtipatte: sthAne jajAvAdezau bhvtH| hoja hojjaa| abhvissydityrthH| jai hojja vnnnnnnijjo| (anu.) kriyAtipattI (saMketArthA) cyA sthAnI jja ANi jjA (ase he) Adeza hotAta. udA. hoja, hojjA (mhaNaje) abhaviSyat asA artha Ahe; jai hoja vaNNaNijjo. (sUtra) nta-mANau / / 180 / / (vRtti) kriyAtipatte: sthAne ntamANau Adezau bhvtH| honto homANo, abhaviSyad ityrthH| hariNaTThANe hariNaMka jai si hariNAhivaM nivesnto| na sahanto ccia to rAhuparihavaM se jiantss|| 1 / / (anu.) saMketArthA (kriyAtipattI) cyA sthAnI nta ANi mANa (ase he) Adeza hotAta. udA. honto, homANo (mhaNaje) abhaviSyat asA artha Ahe; hariNaTThANe...jiantassa. (sUtra) zatrAnaza: / / 181 / / (vRtti) zatR Anaz ityetayoH pratyekaM nta mANa ityetAvAdezau bhvtH| shtR| hasanto hsmaanno| aansh| vevanto3 vevmaanno| (anu.) zatR ANi Anaz (yA pratyayAM) ce pratyekI nta ANi mANa ase he Adeza hotAta. udA. zatR (pratyayAce) :- hasaMto, hasamANo. Anaz (pratyayAce) :- vevanto, vevamANo. 1 yadi abhaviSyat vrnnniiyH| 2 hariNasthAne hariNAMka yadi hariNAdhipaM nyavezamiSyaH (nivesanto si)| na asahiSyathA eva tata: rAhuparibhavaM asya jytH| 3 vepa Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 265 (sUtra) I ca striyAm / / 182 / / (vRtti) striyAM vartamAnayo: zatrAnazoH sthAne I cakArAt ntamANau ca bhvnti| hasaI hasantI hsmaannii| vevaI vevantI vevmaannii| (anu.) strIliMgAta asaNAr2yA zatR ANi Anaz (yA pratyayAM) cyA sthAnI I, taseca (sUtrAtIla) cakArAmuLe nta ANi mANa (he) hotAta. udA. hasaI...vevamANI. ityAcAryazrIhemacandraviracitAyA siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttau aSTamasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (AThavyA adhyAyAcA tRtIya pAda samApta jhAlA ) A-Proof Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pAda (sUtra) idito vA / / 1 // (vRtti) sUtre ye idito dhAtavo vakSyante teSAM ye AdezAste vikalpena bhavantIti vedivym| tatraiva codaahrissyte| (anu.) (AtA puDhIla) sUtrAta je i it asaNAre dhAtu sAMgitale jAtIla tyAMce je Adeza hotAta te vikalpAne hotAta ase jANAve. (tyAMcI) udAharaNehI tetheca dilI jAtIla. (sUtra) kathervajara-pajjaroppAla-pisuNa-saMgha-bola-cava jampa-sIsa-sAhAH / / 2 / / (vRtti) katherdhAtorvajarAdayo dazAdezA vA bhvnti| vjjri| pjri| uppaali| pisunni| sNghi| bolli| cvi| jmpi| siisi| saahi| ubbukkai iti tUtpUrvasya bukka bhASaNe itysy| pksse| khi| ete cAnyairdezISu paThitA api asmAbhirdhAtvAdezIkRtA vividheSu pratyayeSu prtisstthntaamiti| tathA c| vajario kthitH| vajariUNa kthyitvaa| vajjaraNaM kthnm| vajjaranto kthyn| vajjariavvaM kathayitavyamiti rUpasahasrANi sidhynti| saMskRtadhAtuvacca prtyylopaagmaadividhiH| (anu.) kath (kathi) dhAtUlA vajjara ityAdi (mhaNaje vajjara, pajjara, uppAla, pisuNa, saMgha, bolla, cava, jaMpa, sIsa ANi sAha ase) dahA Adeza vikalpAne hotAta. udA. vajjarai...sAhai. ubbukkai (herUNa) mAtra ud (hA upasarga) pUrvI asaNAr2yA 'bukka' mhaNaje bolaNe (bhASaNe) yA dhAtUpAsUnace Ahe. (vikalpa-) pakSI:- kahai. he (Adeza) jarI itarAMnI dezI zabdAMta sAMgitale Aheta tarI AmhI tyAMnA dhAtvAdeza kele Ahe; (hetu hA kI) vividha pratyayAMta (tyAMnA) pratiSThA miLAvI ANi tyAmuLe vajario...kathayitavyam azAprakAre hajAro rUpe siddha Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 267 hotAta. ANi (yA dhAtvAdezAMce bAbatIta) saMskRtAtIla dhAtUpramANeca pratyaya, lopa, Agama ityAdi vidhi ( kArye) hotAta. ( sUtra ) duHkhe NivvaraH / / 3 / / (vRtti) duHkhaviSayasya katherNivvara ityAdezo vA bhavati / Nivvarai / duHkhaM kthytiityrthH| (anu.) duHkhaviSayaka kath (dhAtU) lA Nivvara asA Adeza vikalpAne hoto. udA. Nivvarai (mhaNaje) du:khAne sAMgato asA artha Ahe. (sUtra) jugupsUrjhaNa - duguccha - duguJchA: / / 4 // ( vRtti) jugupserete traya AdezA vA bhavanti / jhuNai / dugucchai / duguJchai / pakSe / jugucchai / galope / duucchai / duuJchai / juucchai / (anu.) jugups (dhAtU) lA he (jhuNa, duguccha, ANi duguJcha ) tIna Adeza vikalpAne hotAta. udA. jhuNai... duguJchai. (vikalpa-) pakSI:jugucchai. (yA rUpAta) g (yA vyaMjanA) cA lopa jhAlA asatA duucchai, duuJchai, juucchai ( azI rUpe hotAta). ( sUtra ) bubhukSi - vIjyorNIrava - vojjau / / 5 / (vRtti) bubhukSerAcArakvibantasya ca vIjeryathAsaGkhyametAvAdezau vA bhavataH / NIravai / buhukkhi| vojjai / vIjai / (anu.) bubhukSU ANi AcAra (arthI) kvip (pratyayA) ne anta pAvaNArA vIj ( yA dhAtUM) nA anukrame (NIrava ANi vojja) he Adeza vikalpAne hotAta. udA. NIravai; ( vikalpa pakSI :-) buhukkhai. vojjai (vikalpapakSI :-) vIjai. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 caturthaH pAdaH (sUtra) dhyA-gojhA-gau / / 6 / / (vRtti) anayoryathAsaGkhyaM jhA gA ityAdezau bhvtH| jhaai| jhaaai| nnijjhaaii| nnijjhaaai| nipUrvo drshnaarthH| gaai| gaayi| jhaannN| gaannN| (anu.) (dhyai ANi gai) yAM (dhAtUM) ce anukramAne jhA ANi gA ase Adeza hotAta. udA. jhAi... NijjhAai; ni (hA upasarga) pUrvI asaNArA (dhyai dhAtu) pahANe (darzana) yA arthI Ahe; gAi...gANaM. (sUtra) jJo jANa-muNau / / 7 / / (vRtti) jANAte ||nn muNa ityAdezau bhvtH| jANai munni| bahalAdhikArAtkvacid viklpH| jaanniaNnnaay| jANiUNa nnaauunn| jANaNaM NANaM / maNai iti tu mnyteH| (anu.) jJA (jAnAti yA dhAtU) lA jANa ANi muNa ase Adeza hotAta. udA. jANai, muNai. bahulacA adhikAra asalyAmuLe kvacit vikalpa hoto. udA. jANiaM...NANaM. maNai he rUpa mAtra manyate (man) (dhAtU) ce Ahe. (sUtra) udo dhmo dhumA / / 8 // (vRtti) udaH parasya dhmo dhAtordhamA ityAdezo bhvti| uddhumaai| (anu.) ud (yA upasargA) puDhIla dhmA yA dhAtUlA dhumA asA Adeza hoto. udA. udghamAi. (sUtra) zrado dho dahaH // 9 // (vRtti) zradaH parasya dadhAterdaha ityAdezo bhvti| sddhi| saddahamANo jiivo| (anu.) zrad (yA avyayA) cyA puDhIla dadhAti (dhA) dhAtUlA daha asA Adeza hoto. udA. saddahai...jIvo. 1 ni+dhyai 4 jJAta 2 dhyAna 5 jJAna 3 gAna 6 zraddhadhAnaH jiivH| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 269 ( sUtra ) pibe : pijja - Dalla - paTTa - ghoTTAH / / 10 / / (vRtti) pibaterete catvAra AdezA vA bhavanti / ghotttti| piai| (anu.) pibati (pA - pib) lA (pijja, Dalla, paTTa ANi ghoTTa ase) he cAra Adeza vikalpAne hotAta. udA. pijjai... ghoTTai. (vikalpa - pakSI :-) piai. pijjai / Dallai / ptttti| ( sUtra ) udvAterorummA vasuA / / 11 / / (vRtti) utpUrvasya vAte: orummA vasuA ityetAvAdezau vA bhavataH / orummAi / vsuaai| uvvaai| (anu.) ud (hA upasarga) pUrvI asaNAr2yA vAti (vA) dhAtUlA orummA ANi vasuA ase he Adeza vikalpAne hotAta. udA. orummAi, vasuAi. ( vikalpa - pakSI :-) uvvAi. (sUtra) nidrAterohIroGghau / / 12 / / ( vRtti) nipUrvasya drAte : ohIra uMgha ityAdezau vA bhavataH / oharii / uMghai / niddaai| (anu.) ni (hA upasarga) pUrvI asaNAr2yA drAti (drA ) ( yA dhAtU) lA ohIra ANi uMgha ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. oharii, uMghai. (vikalpa pakSI :-) niddAi. ( sUtra ) AghrerAiggha: / / 13 / / (vRtti) AjighraterAiggha ityAdezo vA bhavati / Aigghai / agghAi / (anu.) Ajighrati (A+ghrA ) (dhAtU) lA Aiggha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. Aigghai. (vikalpa pakSI :-) agghAi. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 caturthaH pAdaH ( sUtra ) snAterabbhutaH / / 14 / / ( vRtti) snAterabbhutta ityAdezo vA bhavati / abbhuttai / hAi / (anu.) snAti (snA ) ( yA dhAtU) lA abbhuta asA Adeza vikalpAne hoto. udA. abbhuttai. (vikalpapakSI :-) hAi. ( sUtra ) samaH styaH khAH / / 15 / / (vRtti) sampUrvasya styAyateH khA ityAdezo bhavati / saMkhAi / saMkhAyaM / (anu.) sam (hA upasarga) pUrvI asaNAr2yA styAyati (styai) lA khA asA Adeza hoto. udA. saMkhAi; saMkhAyaM. ( sUtra ) sthaSThA - thakka - ciTTha- nirappAH / / 16 / / (vRtti) tiSThaterete catvAra AdezA bhavanti / ThAi ThAai / ThANaM / paTThio / utttthio| paTThAvio / utttthaavio| thakkar3a / ciTThai / ciTThiUNa / nirppi| bahulAdhikArAt kvacinna bhavati / thiaM / thAH / patthiA / utthio'| thaauunn| (anu.) tiSThati (sthA) lA (ThA, thakka, ciTTha ANi nirappa ase) he cAra Adeza hotAta. udA. ThAi...nirappai. bahulacA adhikAra asalyAmuLe kvacit (ase Adeza) hota nAhIta. udA. bhiUM... .thAUNa. ( sUtra ) udaSTha - kukkurau / / 17 / / (vRtti) uda: parasya tiSThate: Tha kukkura ityAdezau bhavataH / uTThai / ukkukkura / (anu.) ud (yA upasargA) cyA puDhIla tiSThati (sthA) lA Tha ANi kukkura ase Adeza hotAta. udA. uTThai, ukkukkurai. 1 kramAne :- sthAna, prasthita, ud + sthita, prasthApita, ud + sthAnita 2 sthita 3 sthAna 4 prasthita 5 ud+sthita 6 thA (sthA) dhAtUce pU.kA.dhA.a. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 271 (sUtra) mlervApavvAyau / / 18 / / (vRtti) mlAyatervA pavvAya ityAdezau vA bhvtH| vaai| pvvaayi| milaai| (anu.) mlAyati (mlai) lA vA ANi pavvAya ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. vAi, pavvAyai. (vikalpapakSI :-) milAi. (sUtra) nirmo nimmANanimmavau / / 19 / / (vRtti) nipUrvasya mimIteretAvAdezau bhvtH| nimmaanni| nimmvi| (anu.) nir (hA upasarga) pUrvI asaNAr2yA mimIti (mA) lA nimmANa ANi nimmava he Adeza hotAta. udA. nimmANai, nimmavai. (sUtra) kSerNijjharo vA / / 20 / / (vRtti) kSayaterNijjhara ityAdezo vA bhvti| nnijjhrh| pkss| jhijjdd'| kSayati (kSi) lA Nijjhara asA Adeza vikalpAne hoto. udA. Nijjharai. (vikalpa-) pakSI :- jhijjai. (sUtra) chadeNairguma-nUma-sannuma-DhakkaumvAla-pavvAlAH / / 21 // (vRtti) chaderNyantasya ete SaDAdezA vA bhvnti| nnumi| nuumi| Natve nuumi| snnumi| ddhkki| omvaali| pvvaali| chaayi| (anu.) prayojaka pratyaya antI asaNAr2yA chadi (chad) lA (Numa, nUma, sannuma, Dhakka, omvAla ANi pavvAla ase) he sahA Adeza vikalpAne hotAta. udA. Numai; nUmai; (nUma madhIla na cA) Na jhAlA asatA NUmai ; sannumai...pavvAlai. (vikalpa pakSI :-) chAyai. (sUtra) nivipatyorNihoDaH / / 22 / / (vRtti) nivRga: patezca Nyantasya NihoDa ityAdezo vA bhvti| nnihoddi| pksse| nivaarei| paadde| (anu.) prayojaka pratyaya antI asaNAr2yA nivR (nivRgaH) ANi pat (pati) yA Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 caturthaH pAdaH dhAtUMnA NihoDa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. NihoDai. (vikalpa-) pakSI :- nivArei, pADei. (sUtra) dUGo dUmaH / / 23 // (vRtti) dUGo Nyantasya dUma ityAdezo bhvti| dUmei majjha hiayN| (anu.) prayojaka pratyaya antI asaNAr2yA dU (dU) dhAtUlA dUma asA Adeza hoto. udA. dUmei...hiayaM. (sUtra) dhavale?maH / / 24 // (vRtti) dhavalayateya'ntasya dumAdezo vA bhvti| dumi| dhvli| svarANAM svarA (bahulam) (4.238) iti diirghtvmpi| duumiaN| dhvlitmityrthH| (anu.) prayojaka pratyayAnta dhavalayati (dhAtU) lA duma asA Adeza vikalpAne hoto. udA. dumai. (vikalpapakSI :-) dhavalai. 'svarANAM svarA (bahulam)' yA sUtrAne (duma madhIla hrasva u cA) dIrgha U suddhA hoto. udA. dUmiaM (mhaNaje) dhavalita asA artha Ahe. (sUtra) tulerohAmaH / / 25 / / (vRtti) tuleya'ntasya ohAma ityAdezo vA bhvti| ohaami| tuli| (anu.) prayojaka pratyayAnta tul (dhAtU) lA ohAma asA Adeza vikalpAne hoto. udA. ohAmai (vikalpa-pakSI :-) tulai. (sUtra) viriceroluNDolluNDa-palhatthAH // 26 / / (vRtti) virecayateya'ntasya oluNDAdayastraya AdezA vA bhvnti| olunnddi| ullunnddi| plhtthi| vireai| (anu.) prayojaka pratyayAnta virecayati (vi+ric) (yA dhAtU) lA oluNa, ityAdi (mhaNaje oluNDa, ulluNDa ANi palhattha ase he) tIna Adeza vikalpAne hotAta. udA. oluNDai...palhatthai. (vikalpapakSI :-) vireai. 1 mama hRdym| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 273 ( sUtra ) taDerAhoDa - vihoDau / / 27 / / (vRtti) taDerNyantasya itAvAdezau vA bhavataH / AhoDai / vihoDa / pakSe / taaddei| (anu.) prayojaka pratyaya antI asaNAr2yA taD (taDi) dhAtUlA (AhoDa ANi vihoDa ase) he Adeza vikalpAne hotAta. udA. AhoDai, vihoDai. ( vikalpa - ) pakSI :- toDei. ( sUtra ) mizrervIsAla - melavau / / 28 / / (vRtti) mizrayaterNyantasya vIsAla melava ityAdezau vA bhavataH / vIsAla / melvi| missa / (anu.) mizrayati yA prayojaka pratyayAnta dhAtUlA vIsAla ANi melava ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. vIsAlai, melavai. (vikalpa-) pakSI :- missai. ( sUtra ) uddhalerguNThaH / / 29 / / (vRtti) uddhUlerNyantasya guNTha ityAdezo vA bhvti| gunntthi| pksse| uddhuulei| (anu.) prayojaka pratyayAnta uddhUla dhAtUlA guNTha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. guNThai. (vikalpa-) pakSI :- udbhUle . ( sUtra ) bhramestAliaNTa- tamADau / / 30 / / (vRtti) bhramayaterNyantasya tAliaNTa tamADa ityAdezau vA bhavataH / taalianntti| tmaaddi| bhAmei bhamADe bhamAve | (anu.) bhramayati (bhram) yA prayojaka pratyayAnta dhAtUlA tAliaNTa ANi tamADa ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. tAliaNTai, tamADai. (vikalpapakSI :-) bhAmei... .bhamAvei. ( sUtra ) nazerviuDa - nAsava - hArava - vippagAla - palAvA: / / 31 / / (vRtti) nazerNyantasya ete paJcAdezA vA bhavanti / viuDai / nAsavai / hAravai / vippgaali| palAvai / pakSe / nAsai / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 caturthaH pAdaH (anu.) prayojaka pratyayAnta naz dhAtUlA (viuDa, nAsava, hArava, vippagAla ANi palAva ase) he pAca Adeza vikalpAne hotAta. udA. viuDai...palAvai. (vikalpa-) pakSI :- nAsai. (sUtra) dRzerdAva-dasa-dakkhavAH / / 32 / / (vRtti) dRzerNyantasya ete traya AdezA vA bhvnti| daavi| dsi| dkkhvi| drisi| (anu.) prayojaka pratyayAnta dRz dhAtUlA (dAva, dasa ANi dakkhava ase) he tIna Adeza vikalpAne hotAta. udA. dAvai...dakkhavai. (vikalpapakSI :-) darisai. (sUtra) udghaTeruggaH / / 33 / / (vRtti) utpUrvasya ghaTerNyantasya ugga ityAdezo vA bhvti| uggi| ugghaaddi| (anu.) ud (upasarga) pUrvI asaNAr2yA prayojaka tratyayAnta ghaT dhAtUlA ugga asA Adeza vikalpAne hoto. udA. uggai. (vikalpapakSI :-) ugghADai. (sUtra) spRhaH sihaH / / 34 / / (vRtti) spRho Nyantasya siha ityAdezo vA bhvti| sihi| (anu.) prayojaka pratyayAnta spRh dhAtUlA siha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. sihai. (sUtra) sambhAverAsaGghaH / / 35 / / (anu.) sambhAvayaterAsaGgha ityAdezo bhvti| aasNghi| sNbhaavi| (anu.) saMbhAvayati (dhAtUlA) AsaMgha asA Adeza (vikalpAne) hoto. udA. AsaMghai. (vikalpapakSI:-) saMbhAvai. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 275 (sUtra) unnamerutthaMghollAla-guluguJchoppelAH / / 36 / / ( vRtti) utpUrvasya namerNyantasya ete catvAra AdezA vA bhavanti / utthNghi| ullaali| gulugunychi| uppeli| unnaami| (anu.) ud (hA upasarga) pUrvI asaNAr2yA prayojaka pratyayAnta nam (dhAtU) lA (utthaMgha, ullAla, guluguJcha, ANi uppela ase) he cAra Adeza vikalpAne hotAta. udA. utthaMghai... uppelai. (vikalpapakSI :-) unnAmai. ( sUtra ) prasthApe : paTThava - peNDavau / / 37 / / (vRtti) prapUrvasya tiSThaterNyantasya paTThava peNDava ityAdezau vA bhavata: paTThavai / ptttthaavi| (anu.) pra ( hA upasarga) pUrvI asaNAr2yA prayojaka pratyayAnta tiSThati (sthA) lA paTThava ANi peNDava ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. paTThava, peNDavai. (vikalpapakSI :-) paTThAvai. ( sUtra ) vijJapervokkAbukkI / / 38 / / (vRtti) vipUrvasya jAnAterNyantasya vokka avukka ityAdezau vA bhavataH / vokkai / avukkai / viNNavai / (anu.) vi (hA upasarga) pUrvI asaNAr2yA prayojaka pratyayAnta jAnAti (jJA ) lA vokka ANi avukka ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. vokkai, avukkai. ( vikalpapakSI :-) viNNavai. ( sUtra ) arperalliva - caccuppa - paNAmAH / / 39 / / ( vRtti) arperNyantasya ete traya AdezA vA bhavanti / allivai / caccuppa / paNAma / pakSe / appe | (anu.) prayojaka pratyayAnta arm (arpi) lA (alliva, caccuppa ANi paNAma ase) he tIna Adeza vikalpAne hotAta. udA. allivai...paNAmai. (vikalpa-) pakSI :appei. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 caturthaH pAdaH (sUtra) yAperjava: / / 40 // (vRtti) yAterNyantasya java ityAdezo vA bhvti| javai jaave| (anu.) prayojaka pratyayAnta yAti (yA) lA java asA Adeza vikalpAne hoto. udA. javai. (vikalpapakSI :-) jAvei. (sUtra) plAveromvAla-pavvAlau / / 41 / / (vRtti) plavateya'ntasya etAvAdezau vA bhvtH| omvaali| pvvaali| paavei| (anu.) prayojaka pratyayAnta plavati (plu) lA (omvAla ANi pavvAla ase) he Adeza vikalpAne hotAta. udA. omvAlai, pavvAlai. (vikalpapakSI :-) pAvei. (sUtra) vikozeH pakkhoDaH / / 42 / / (vRtti) vikozayate madhAtorNyantasya pakkhoDa ityAdezo vA bhvti| pkkhoddi| vikosi| (anu.) vikozayati yA prayojaka pratyayAnta nAma dhAtUlA pakkhoDa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. pakkhoDai. (vikalpapakSI :-) vikosai. (sUtra) romantheroggAla-vaggolau / / 43 / / (vRtti) romanthernAmaghAtorNyantasya etAvAdezau vA bhvtH| oggaali| vggoli| romnthi| (anu.) romantha (yA zabdA) pAsUna hoNAr2yA prayojaka pratyayAnta nAma dhAtUlA (oggAla __ ANi vaggola ase) he Adeza vikalpAne hotAta. udA. oggAlai, vaggolai. (vikalpapakSI :-) romanthai. (sUtra) kamerNihuvaH / / 44 / / (vRtti) kame: svArthaNyantasya Nihuva ityAdezo vA bhvti| nnihuvi| kaamei| (anu.) svArthe prayojaka pratyayAne anta pAvaNAr2yA kam dhAtUlA Nihuva asA Adeza vikalpAne hoto. udA. Nihuvai. (vikalpapakSI :-) kAmei. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 277 (sUtra) prakAzeNuvva: / / 45 / / (vRtti) prakAzerNyantasya Nuvva ityAdezo vA bhvti| nnuvvi| pyaasei| (anu.) prayojaka pratyayAnta prakAz (yA dhAtU) lA Nuvva asA Adeza vikalpAne hoto. udA. Nuvvai. (vikalpa-pakSI :-) payAsei. (sUtra) kampervicchola: / / 46 / / (vRtti) kampeya'ntasya vicchola ityAdezo vA bhvti| viccholi| kmpei| (anu.) prayojaka pratyayAnta kamp (yA dhAtU) lA vicchola asA Adeza vikalpAne hoto. udA. viccholai. (vikalpapakSI :-) kampei. (sUtra) Aropervala: / / 47 / / (vRtti) AruherNyantasya vala ityAdezo vA bhvti| vli| aarovei| (anu.) prayojaka pratyayAnta Aruh (yA dhAtU) lA vala asA Adeza vikalpAne hoto. udA. valai. (vikalpapakSI :-) Arovei. (sUtra) dole raGkhola: / / 48 / / (vRtti) dule: svArthe Nyantasya raMkhola ityAdezo vA bhvti| rNkholi| doli| (anu.) svArthe prayojaka pratyayAne anta pAvaNAr2yA dul (yA dhAtU) lA raMkhola asA Adeza vikalpAne hoto. udA. raMkholai. (vikalpapakSI :-) dolai. (sUtra) raje rAvaH / / 49 // (vRtti) ra rNyantasya rAva ityAdezo vA bhvti| raavei| rnyjei| (anu.) prayojaka pratyayAnta raJ (yA dhAtU) lA rAva asA Adeza vikalpAne hoto. udA. rAvei. (vikalpapakSI :-) raJjei. (sUtra) ghaTeH parivADaH / / 50 / / (vRtti) ghaTerNyantasya parivADa ityAdezo vA bhvti| privaaddei| ghdde| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 caturthaH pAdaH (anu.) prayojaka pratyayAnta ghaTa (yA dhAtU) lA parivADa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. parivADei. (vikalpapakSI :-) ghaDei. (sUtra) veSTeH pariAla: / / 51 / / (vRtti) veSTeya'ntasya pariAla ityAdezo vA bhvti| priaalei| veddhei| (anu.) prayojaka pratyayAnta veSTa (yA dhAtU) lA pariAla asA Adeza vikalpAne hoto. udA. pariAlei. (vikalpa-pakSI :-) veDhei. (sUtra) kriya: kiNo vestu kke ca / / 52 / / (anu.) Neriti nivRttm| krINAte: kiNa ityAdazo bhvti| ve: parasya tu dviruktaH ke zcakArAtkiNazca bhvti| kinni| vikke i| vikkinni| (anu.) Ne: (prayojaka pratyayAnta dhAtUlA) yA zabdAcI AtA nivRtti jhAlI. krI (krINAti) (yA dhAtU) lA kiNa asA Adeza hoto. vi (yA upasargA) cyA puDhe asaNAr2yA (krI dhAtUlA) mAtra dvitvayukta ke (=kke), ANi (sUtrAtIla) cakArAmuLe kiNa (ase Adeza) hotAta. udA. kiNai...vikkiNai. (sUtra) bhiyo bhA-bIhau / / 53 / / (vRtti) bibheteretAvAdezau bhvtH| bhaai| bhaaiaN| biihi| biih| bahulAdhikArAd bhiio| (anu.) bhI (bibheti) (yA dhAtU) lA (bhA ANi bIha ase) he Adeza hotAta. udA. bhAi...bIhiaM. bahalacA adhikAra asalyAmuLe (Adeza na hotAhI) bhIo (ase rUpa hote). 1 bIha ce ka.bhU.dhA.vi. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe ( sUtra ) AlIGolI / / 54 / / (vRtti) AlIyate : allI ityAdezo bhavati / alliyai / allINo / (anu.) AlI (AlIyati) (yA dhAtU) lA allI asA Adeza hoto. udA. allIyai; allINo. 279 (sUtra) nilIGarNilIa - Nilukka - Niriggha-lukaka-likka-lhikkAH / / 55 / / (vRtti) nilIGa ete SaDAdezA vA bhavanti / NilIai / Nilukkai / Niriggha / lukki| likki| lhikkai / nilijjai / (anu.) nilI ( yA dhAtU) lA ( NilIa, Nilukka, Niriggha, lukka, likka ANi lhikka ase) he sahA Adeza vikalpAne hotAta. udA. NilIai... lhikkai. ( vikalpapakSI :-) nilijjai. ( sUtra ) vilIGervirA / / 56 / / (vRtti) vilIGervirA ityAdezo vA bhavati / virAi / vilijjai / (anu.) vili ( yA dhAtU) lA virA asA Adeza vikalpAne hoto. udA. virAi. ( vikalpapakSI :-) vilijjai. ( sUtra ) rute ruJja - ruNTau / / 57 / / (vRtti) rauteretAvAdezau vA bhavataH / ruJjai / runntti| rvi| (anu.) ru ( rauti ) ( yA dhAtU) lA (ruJja ANi ruNTa ase) he Adeza vikalpAne hotAta. udA. ruJjai, ruNTai. (vikalpapakSI :-) ravai. ( sUtra ) zruTerhaNaH / / 58 / / (vRtti) zRNoterhaNa ityAdezo vA bhavati / haNa / suNai / 1 AlIna Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 caturthaH pAdaH (anu.) zru (zRNoti) (yA dhAtU) lA haNa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. haNai. (vikalpapakSI :-) suNai. (sUtra) dhUgedhuMvaH / / 59 // (vRtti) dhunAtedhuMva ityAdezo vA bhvti| dhuvi| dhunni| (anu.) dhU (dhunAti) (yA dhAtU) lA dhuva asA Adeza vikalpAne hoto. udA. dhuvai. (vikalpapakSI :- ) dhuNai. (sUtra) bhuve:-huva-havA: / / 60 / / (vRtti) bhuvo dhAtorho huva hava ityete AdezA vA bhvnti| hoi honti| huvai huvnti| havai hvnti| pksse| bhvi| prihiinnvihvo| bhviuN| pbhvi| pribhvi| sNbhvi| kvcidnydpi| ubbhuai| bhttN| (anu.) bhU (yA dhAtU) lA ho, huva ANi hava ase he Adeza vikalpAne hotAta. udA. hoi...havanti. (vikalpa-) pakSI:- bhavai...saMbhavai. kvacit vegaLehI (varNAntara hote). udA. ubbhuai, bhattaM. (sUtra) aviti huH / / 61 / / (vRtti) vidvarje pratyaye bhuvo hu ityAdezo vA bhvti| hunti| bhavan hunto| avitIti kim ? hoi| (anu.) vit soDUna (itara) pratyaya asatA bhU (dhAtU) lA hu asA Adeza vikalpAne hoto. udA. hunti...hunto. vit soDUna ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa tase nasalyAsa, ha Adeza hota nAhI. udA. ) hoi. (sUtra) pRthak-spaSTe NivvaDaH / / 62 / / (vRtti) pRthagbhUte spaSTe ca kartari bhuvo NivvaDa ityAdezo bhvti| nnivvddi| pRthak spaSTo vA bhvtiityrthH| 1 prihiinnvibhvH| 2 udbhavati 3 bhUta Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 281 (anu.) pRthagbhUta ANi spaSTa asA kartari artha asatA bhU (yA dhAtU) lA NivvaDa asA Adeza hoto. udA. NivvaDai (mhaNaje) pRthak kiMvA spaSTa hote asA artha Ahe. (sUtra) prabhau huppo vA / / 63 / / (vRtti) prabhukartRkasya bhuvo huppa ityAdezo vA bhvti| prabhutvaM ca prpuurvsyaivaarthH| aGge' ccia na phuppi| pksse| pbhvei| (anu.) prabhAvI / samartha asaNe yA kartari arthI asaNAr2yA bhU (yA dhAtU) lA huppa asA Adeza vikalpAne hoto. prabhAvI asaNe hA pra (upasarga) pUrvI asaNAr2yA bhU dhAtUcA artha Ahe. udA. aMge...pahuppai. (vikalpa-) pakSI :pabhavei. (sUtra) kte hU: / / 64 / / (vRtti) bhuvaH ktapratyaye hUrAdezo bhvti| huuannuhuuaN| phuu| (anu.) bhU (dhAtU) cyA puDhe kta pratyaya asatAnA (bhU lA) hU asA Adeza hoto. udA.hUaM...pahUaM. (sUtra) kRge: kuNaH / / 65 / / (vRtti) kRgaH kuNa ityAdezo vA bhvti| kunni| kri| (anu.) kR (kRg) (yA dhAtUlA) kuNa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. kuNai. (vikalpapakSI :-) kurai. (sUtra) kANekSite NiAraH / / 66 / / (vRtti) kANekSitaviSayasya kRgo NiAra ityAdezo vA bhvti| nniaari| kANekSitaM kroti| (anu.) kANekSitaviSayaka kR (yA dhAtU) lA NiAra asA Adeza vikalpAne hoto. udA. NiArai (mhaNaje) kANekSitaM karoti (asA artha Ahe). 1 aMge eva na prbhvti| 2 bhUta, anubhUta, prabhUta. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 caturthaH pAdaH (sUtra) niSTambhAvaSTambhe Nichaha-saMdANaM / / 67 / / (vRtti) niSTambhaviSayasyAvaSTambhaviSayasya ca kRgo yathAsaMkhyaM NiThThaha saMdANa ityAdezau vA bhvtH| nnitthtthhi| niSTambhaM kroti| sNdaanni| avaSTambhaM kroti| (anu.) niSTambha viSayaka ANi avaSTambha viSayaka kR (yA dhAtU) lA anukrame NiTThaha ANi saMdANa ase he Adeza vikalpAne hotAta. udA. NiTThahai (mhaNaje) niSTambhaM karoti (asA artha Ahe); saMdANai (mhaNaje) avaSTambhaM karoti (asA artha Ahe). (sUtra) zrame vAvamphaH / / 68 / / (vRtti) zramaviSayasya kRgo vAvampha ityAdezo vA bhvti| vaavmphi| zramaM kroti| (anu.) zramaviSayaka kR (yA dhAtU) lA vAvampha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. vAvamphai (mhaNaje) zramaM karoti (asA artha Ahe). (sUtra) manyunauSThamAlinye Nivvola: / / 69 / / (vRtti) manyunA karaNena yadoSThamAlinyaM tadviSayasya kRgo Nivvola ityAdezo vA bhvti| nnivvoli| manyunA oSThaM malinaM kroti| (anu.) rAga/krodha (yA) kAraNAne (yeNAre) je oThAce mAlinya te viSaya asaNAr2yA kR (yA dhAtU) lA Nivvola asA Adeza vikalpAne hoto. udA. Nivvolai (mhaNaje) rAgAne oTha malina karato (asA artha Ahe). (sUtra) zaithilya-lambane payallaH / / 70 / / (vRtti) zaithilyaviSayasya lambanaviSayasya ca kRga: payalla ityAdezo vA bhvti| pylli| zithilIbhavati lambate vaa| (anu.) zaithilya-viSayaka taseca lambanaviSayaka kR (yA dhAtU) lA payalla asA Adeza vikalpAne hoto. udA. payallai (mhaNaje) zithila hoto kiMvA loMbato / loMbata rahAto (asA artha Ahe). Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 283 ( sUtra ) niSpAtAcchoTe NIluJcha: / / 71 / / (vRtti) niSpatanaviSayasya AcchoTanaviSayasya ca kRgo NIluJcha ityAdezo bhavati vA / NIluJcha / niSpatati / AcchoTayati vA / (anu.) niSpatana-viSayaka ANi AcchoTanaviSayaka kR (yA dhAtU) lA NIluJcha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. NIluJchai (mhaNaje) niSpatati (bAhera paDato) kiMvA AcchoTayati (bhedana karavito) (asA artha Ahe). ( sUtra ) kSure kammaH / / 72 / / ( vRtti) kSuraviSayasya kRgaH kamma ityAdezo vA bhvti| kammai / kSuraM krotiityrthH| (anu.) kSuraviSayaka kR ( yA dhAtU) lA kamma asA Adeza vikalpAne hoto. udA. kammai (mhaNaje) kSuraM karoti (kSura karato ) asA artha Ahe. ( sUtra ) cATau gulala: / / 73 / / (vRtti) cATuviSayasya kRgo gulala ityAdezo vA bhvti| gulli| cATu krotiityrthH| udA. (anu.) cATuviSayaka kR ( yA dhAtU) lA gulala asA Adeza vikalpAne hoto. gulalai (mhaNaje ) cATu karoti ( goDa bolato) asA artha Ahe. ( sUtra ) smarerjhara - jhUra - bhara - bhala - laDha - vimhara - sumara-payara-pamhuhAH / / 74 / / (vRtti) smarerete navAdezA vA bhavanti / jharai / jhuuri| bharai / bhalai / lddhi| vimhri| sumri| payarai / pamhuhai / sarai / (anu.) smR ( smari) ( yA dhAtU) lA (jhara, jhUra, bhara, bhala, laDha, vimhara, sumara, payara ANi pamhuha ase) he naU Adeza vikalpAne hotAta. udA. jharai...pamhuhai. (vikalpapakSI :-) sarai. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 ( sUtra ) vismuH pamhusa - vimhara - vIsarA: / / 75 / / (vRtti) vismaraterete AdezA bhavanti / pamhusa / vimhri| viisri| (anu.) vismR (vismarati ) ( yA dhAtU) lA (pamhusa, vimhara ANi vIsara ase) he Adeza hotAta. udA. pamhusai... vIsarai. caturthaH pAdaH ( sUtra ) vyAhRge: kokka - pokkau / / 76 / / (vRtti) vyAharatenetAvAdezau vA bhavataH / kokkai / hrasvatve tu kukkai / pokkai / pksse| vaahri| (anu.) vyAhR ( vyAharati ) ( yA dhAtU) lA (kokka ANi pokka) ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. kokkai; (kokkai madhIla o hA svara ) hrasva jhAlA asatA mAtra kukkai ( ase rUpa hoIla ) ; pokkai. (vikalpa - ) pakSI :- vAharai. ( sUtra ) prasare: payallovellau / / 77 / / (vRtti) prasarate: payalla uvella ityetAvAdezau vA bhvtH| pylli| uvellai / pasarai / (anu.) prasR ( prasarati ) ( yA dhAtU) lA payalla ANi uvella ase he Adeza vikalpAne hotAta. udA. payallai, uvellai. (vikalpapakSI :-) pasarai. ( sUtra ) mahamaho gandhe / / 78 / / (vRtti) prasaratergandhaviSaye mahamaha ityAdezo vA bhavati / mahamahai mAlaI' / mAlaI - gandho pasarai / gandha iti kim ? pasarai / (anu.) gaMdhaviSayaka prasarati (prasR) (yA dhAtU) lA mahamaha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. mahamahai mAlaI. ( vikalpa - pakSI :-) mAlaI ... pasarai. gaMdhaviSayaka ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa gaMdhaviSayaka prasR hA dhAtu nasela, tara mahamaha hA Adeza hota nAhI. udA.) pasarai. 1 mAlatI 2 mAlatIgandhaH prasarati / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 285 (sUtra) nissareIhara-nIla-dhADa-varahADAH / / 79 / / (vRtti) nissaraterete catvAra AdezA vA bhvnti| nniihri| niili| dhaaddi| vrhaaddi| niisri| (anu.) nissarati (nissR) (yA dhAtU) lA (NIhara, nIla, dhADa ANi varahADa ase) he cAra Adeza vikalpAne hotAta. udA. NIharai...varahADai. (vikalpapakSI :-) nIsarai. (sUtra) jAgrejaggaH / / 80 // (vRtti) jAgarterjagga ityAdezo vA bhvti| jggi| pksse| jaagri| (anu.) jAgarti (jAgR) (yA dhAtU) lA jagga asA Adeza vikalpAne hoto. udA. jaggai. (vikalpa-) pakSI :- jAgarai. (sUtra) vyAprerAaDDaH / / 81 / / (vRtti) vyApriyaterAaDDa ityAdezo vA bhvti| aaaddddei| vaavrei| (anu.) vyApriyati (vyApR) (yA dhAtU) lA AaDDa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. Aoi. (vikalpapakSI :-) vAvarei. (sUtra) saMvRge: sAhara-sAhaTTau / / 82 / / (vRtti) saMvRNote: sAhara sAhaTTa ityAdezau vA bhvtH| saahri| saahtttti| sNvri| (anu.) saMvRNoti (saM+vR) (yA dhAtU) lA sAhara ANi sAhaTTa ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. sAharai, sAhaTTai. (vikalpa-pakSI :-) saMvarai. (sUtra) AdRr3heH sannAmaH / / 83 / / (vRtti) Adriyate: sannAma ityAdezau vA bhvti| snnaami| aadri| (anu.) Adriyati (A+dR) (yA dhAtU) lA saMnAma asA Adeza vikalpAne hoto. udA. saMnAmai. (vikalpapakSI :-) Adarai. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 caturthaH pAdaH ( sUtra ) prahRge: sAraH / / 84 / / ( vRtti) praharate: sAra ityAdezo vA bhavati / sArai / paharai / (anu.) praharati (praha) ( yA dhAtU) lA sAra asA Adeza vikalpAne hoto. udA. sArai. (vikalpapakSI :-) paharai. ( sUtra ) avatareroha - orasau / / 85 / / (vRtti) avatarate: oha orasa ityAdezau vA bhavataH / ohi| orsi| oari| (anu.) avatarati ( ava + tR) ( yA dhAtU) lA Ahe ANi orasa ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. ohai, orasai. (vikalpa - pakSI :-) oarai. ( sUtra ) zakezcaya - tara - tIra-pArA: / / 86 / / (vRtti) zaknoterete catvAra AdezA vA bhavanti / cayai / tara / tIrai / pAra / skki| tyajaterapi cayai / hAniM karoti / taraterapi tarai / tIrayaterapi tiiri| pArayaterapi pAre / karma samApnoti / (anu.) zaknoti (zak) (yA dhAtU) lA (caya, tara, tIra ANi pAra ase) he cAra Adeza vikalpAne hotAta. udA. cayai... pArai. ( vikalpapakSI :-) sakkai. tyajati (tyaj) pAsUna suddhA cayai (he rUpa hote); ( tyajati mhaNaje ) hAniM karoti (tyAga karato) (asA artha Ahe). tarati (tR) pAsUna suddhA tarai (ase rUpa hote). tIrayati (tIr ) pAsUna suddhA tIrai (he rUpa hote). pArayati (pR) pAsUna suddhA pArei (he rUpa hote). ( pArei mhaNaje ) karma samApnoti (karma pUrNa karato asA artha Ahe). ( sUtra ) phakvasthakka: / / 87 / / ( vRtti) phaktesthakka ityAdezo bhvti| thakkai / (anu.) phakkati (phakk) (yA dhAtU) lA thakka asA Adeza hoto. udA. thakkai. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 287 ( sUtra ) zlAgha: salahaH / / 88 / / ( vRtti) zlAghate : salaha ityAdezo bhavati / salahai / (anu.) zlAghati (zlAgh) (yA dhAtU) lA salaha asA Adeza hoto. udA. salahai. ( sUtra ) khacerve aDa: / / 89 / / (vRtti) khacaterveaDa ityAdezo vA bhavati / veaDai / khacai / (anu.) khacati ( khac) (yA dhAtU) lA veaDa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. veaDai. (vikalpapakSI :-) khacai. ( sUtra ) pace: solla - paulA / / 90 / / (vRtti) pacate: solla paula ityAdezau vA bhavataH / sollai / puli| payai / (anu.) pacati ( pac) (yA dhAtU) lA solla ANi paula ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. sollai, paulai. (vikalpapakSI :-) payai. (sUtra) mucezchaDDAvaheDa-mellossikka-reava- NilluJcha-dhaMsADAH / / 91 / / (vRtti) muJcaterete saptAdezA vA bhavanti / chaDDui / avheddi| mellai / ussikvai / reavi| nnillunychi| dhNsaaddi| pksse| muai| (anu.) muJcati (muc) (yA dhAtU) lA (chaDDu, avaheDa, mella, ussikka, reava, NilluJcha ANi dhaMsADa ase) he sAta Adeza vikalpAne hotAta. udA. chaDDui...dhaMsADai. (vikalpa-) pakSI:- muai. ( sUtra ) duHkhe NivvalaH / / 92 / / (vRtti) duHkhaviSayasya muceH Nivvala ityAdezo vA bhvti| Nivvalei / duHkhaM muJcatItyarthaH / (anu.) duHkhaviSayaka muc (muci) (yA dhAtU) lA Nivvala asA Adeza vikalpAne hoto. udA. Nivvalei (mhaNaje) duHkha TAkato asA artha Ahe. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 caturthaH pAdaH (sUtra) vaJcervehava-velava-jUravomacchAH / / 93 / / (vRtti) vaJcaterete catvAra AdezA vA bhvnti| vehvi| velvi| juurvi| umcchi| vnyci| (anu.) vaJcati (vaJc) (yA dhAtU) lA (vehava, velava, jUrava ANi umaccha ase) he cAra Adeza vikalpAne hotAta. udA. vehavai...umacchai. (vikalpapakSI :-) vaJcai. (sUtra) raceruggahAvaha-viDaviDDAH / / 94 // (vRtti) racerdhAtorete traya AdezA vA bhvnti| ugghi| avhi| viddviddddi| ryi| (anu.) rac (raci) (yA dhAtU) lA (uggaha, avaha ANi viDaviDDa ase) he tIna Adeza vikalpAne hotAta. udA. uggahai...viDaviDDai. (vikalpapakSI :-) rayai. (sUtra) samAraceruvahattha-sArava-samAra-kelAyA: / / 95 / / (vRtti) samAracerete catvAra AdezA vA bhvnti| uvhtthi| saarvi| smaari| __ kelaayi| smaaryi| (anu.) samArac (samAraci) (yA dhAtU) lA (uvahattha, sArava, samAra ANi kelAya ase) he cAra Adeza vikalpAne hotAta. udA. uvahatthai...kelAyai. (vikalpapakSI :-) samArayai. (sUtra) sice: siJcasimpau / / 96 / / (vRtti) siJcateretAvAdezau vA bhvtH| sinyci| simpi| seai| (anu.) siJcati (sic) (yA dhAtU) lA (siJca ANi simpa) he Adeza vikalpAne hotAta. udA. siMcai, siMpai. (vikalpapakSI :-) seai. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 289 (sUtra) pracchaH pucchaH / / 97 / / (vRtti) pRccheH pucchAdezo bhvti| pucchi| (anu.) pRcchi (pracch) (yA dhAtU) lA puccha asA Adeza hoto. udA. pucchai. (sUtra) garjerbukkaH / / 98 // (vRtti) garjaterbukka ityAdezo vA bhvti| bukki| gji| (anu.) garjati (ga) (yA dhAtU) lA bukka asA Adeza vikalpAne hoto. udA. bukkai. (vikalpapakSI:-) gajjai. (sUtra) vRSe DhikkaH // 99 / / (vRtti) vRSakartRkasya garjeDhikka ityAdezo vA bhvti| ddhikki| vRSabho grjti| (anu.) vRSakartRka garja (garji) (yA dhAtU) lA Dhikka asA Adeza vikalpAne hoto. udA. Dhikkai (mhaNaje) vRSabha (baila) garjanA karato (asA artha Ahe). (sUtra) rAjeraggha-chajja-saha-rIra-rehAH / / 100 / / (vRtti) rAjerete paJcAdezA vA bhvnti| agghi| chjji| shi| riiri| rehi| raayi| (anu.) rAj (rAji) (yA dhAtU) lA (aggha, chajja, saha, rIra ANi reha ase) he pAca Adeza vikalpAne hotAta. udA. agghai...rehai.(vikalpapakSI:-) rAyai. (sUtra) masjerAuDDa-NiuDDa-buDDa-khuppAH / / 101 / / (vRtti) majaterete catvAra AdezA vA bhvnti| aauddddi| nniuddddi| buddddi| khuppi| mjji| (anu.) majjati (masj) (yA dhAtU) lA (AuDDa, NiuDDa, buDDa ANi khuppa) he cAra Adeza vikalpAne hotAta. udA. Aui...khuppai. (vikalpapakSI :-) majjai. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 caturthaH pAdaH (sUtra) puJjerArola-vamAlau / / 102 // (vRtti) puchretAvAdezau vA bhvtH| aaroli| vmaali| punyji| (anu.) puj (puJji) (yA dhAtU) lA (Arola ANi vamAla ase) he Adeza vikalpAne hotAta. udA. Arolai, vamAlai. (vikalpapakSI :-) puJjai. (sUtra) lasje haH / / 103 / / (vRtti) lajaterjIha ityAdezo vA bhvti| jiihi| ljji| (anu.) alajjati (lasj) (yA dhAtU) lA jIha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. jIhai. (vikalpapakSI :-) lajjai. (sUtra) tijerosukkaH / / 104 / / (vRtti) tijerosukka ityAdezo vA bhvti| osukki| teannN| (anu.) tij (yA dhAtU) lA osukka asA Adeza vikalpAne hoto. udA. osukkai; teaNaM. (sUtra) mRjerugghusa-luJcha -puJcha-puMsa-phusa-pusa-luha-hula rosANA: / / 105 // (vRtti) mRjerete navAdezA vA bhvnti| ugghusi| lunychi| punychi| puNsi| phusi| pusi| luhi| huli| rosaanni| pksse| mjji| (anu.) mRj (yA dhAtU) lA (ugghusa, luJcha, puJcha, puMsa, phusa, pusa, luha, hula ANi rosANa ase) he naU Adeza vikalpAne hotAta. udA. ugghusai...rosANai. (vikalpa-) pakSI :- majjai. (sUtra) bhaJjarvemaya-musumUra-mUra-sUra-sUDa-vira-paviraja-karaJja nIrajAH / / 106 / / 1 tejana. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 291 (vRtti) bhaJjarete navAdezA vA bhvnti| vemyi| musumuuri| muuri| suuri| suuddi| viri| pvirnyji| krnyji| niirnyji| bhnyji| (anu.) bhaJj (yA dhAtU) lA (vemaya, musumUra, mUra, sUDa, vira, paviraJja, karaJja ANi nIraja ase) he naU Adeza vikalpAne hotAta. udA. vemayai...nIraJjai. (vikalpapakSI :-) bhaJjai. (sUtra) anuvraje: paDiaggaH / / 107 / / (vRtti) anuvraje: paDiagga ityAdezo vA bhvti| pddiaggi| annuvcci| (anu.) anuvraj (yA dhAtU) lA paDiagga asA Adeza vikalpAne hoto. udA. paDiaggai. (vikalpapakSI :-) aNuvaccai. (sUtra) arjeviMDhavaH / / 108 / / (vRtti) arjeviMDhava ityAdezo vA bhvti| viddhvi| ajji| (anu.) arba (dhAtU) lA viDhava asA Adeza vikalpAne hoto. udA. viDhavai. (vikalpapakSI:-) ajjai. (sUtra) yujo juJja jujja-juppAH / / 109 / / (vRtti) yujo juJja juja juppa ityAdezA bhvnti| junyji| juji| juppi| (anu.) yuj (yA dhAtU) lA juJja, jujja ANi juppa ase Adeza hotAta. udA. juJjai...juppai. (sUtra) bhujo bhuja-jima-jema-kammAha-camaDha -samANa caDDAH / / 110 / / (vRtti) bhuja ete'STAdezA bhvnti| bhunyji| jimi| jemi| kmmei| annhi| smaanni| cmddhi| cddddi| (anu.) bhuj (yA dhAtU) lA (bhuJja, jima, jema, kamma, aNha, samANa, camaDha ANi ca ase) he ATha Adeza hotAta. udA. bhuJjai...cai. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 caturthaH pAdaH (sUtra) vopena kammavaH / / 111 // (vRtti) upena yuktasya bhuje: kammava ityAdezo vA bhvti| kmmvi| uvhunyji| (anu.) upa (yA upasargA) ne yukta asaNAr2yA bhuj (yA dhAtU) lA kammava asA Adeza vikalpAne hoto. udA. kammavai. (vikalpapakSI :-)uvahuJjai. (sUtra) ghaTergaDhaH / / 112 / / (vRtti) ghaTatergaDha ityAdezo vA bhvti| gddhi| ghddi| (anu.) ghaTati (ghaT) (yA dhAtU) lA gaDha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. gaDhai. (vikalpapakSI :-) ghaDai. (sUtra) samo gala: / / 113 / / (vRtti) sampUrvasya ghaTatergala ityAdezo vA bhvti| sNgli| sNghddi| (anu.) sam (hA upasarga) pUrvI asaNAr2yA ghaTati (ghaT) (yA dhAtU) lA gala asA _Adeza vikalpAne hoto. udA. saMgalai. (vikalpapakSI :-) saMghaDai. (sUtra) hAsena sphuTermuraH / / 114 / / (vRtti) hAsena karaNena yaH sphuTistasya murAdezo vA bhvti| muri| hAsena sphuttti| (anu.) hAsa yA karaNAne (yukta) asaNArA jo sphuTa (dhAtu) tyAlA mura asA Adeza vikalpAne hoto. udA. murai (mhaNaje) hAsena sphuTati (asA artha Ahe). (sUtra) maNDozciJca-ciJcaa-ciJcilla-rIDa-TiviDikkAH / / 115 / / (vRtti) maNDerete paJcAdezA vA bhvnti| cinyci| cinycai| cinycilli| riiddi| ttividdikki| mnnddi| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 293 (anu.) maND (yA dhAtU) lA (ciJca, ciJcaa, ciccilla, rIDa va TiviDikka ase) he pAca Adeza vikalpAne hotAta. udA. ciJcai...TiviDikkai. (vikalpapakSI :-) maNDai. (sUtra) tuDestoDa-tuTTa-khuTTa-khuDokkhuDollUka-Nilukka-lukkollUrAH / / 116 / / (vRtti) tuDerete navAdezA vA bhvnti| toddi| tutttti| khutttti| khuddi| ukkhuddi| ullukki| nnilukki| lukki| ulluuri| tuddi| (anu.) tuD (yA dhAtU) lA (toDa, tuTTa, khuTTa, khuDa, ukkhuDa, ullukka, Nilukka, lukka ANi ullUra ase) he naU Adeza vikalpAne hotAta. udA. toDai...ullUrai. (vikalpapakSI :-) tuDai. (sUtra) ghUrNo ghula-ghola-ghumma-pahallAH / / 117 / / (vRtti) ghUrNerete catvAra AdezA bhvnti| ghuli| gholi| ghummi| phlli| (anu.) ghUrNa (yA dhAtU) lA (ghula, ghola, ghumma, ANi pahalla ase) he cAra Adeza hotAta. udA. ghulai...pahallai. (sUtra) vivRteDhaMsaH / / 118 / / (vRtti) vivRtervhasa ityAdezo vA bhvti| ddhNsi| vivtttti| (anu.) vivRt (yA dhAtU) lA DhaMsa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. DhaMsai. (vikalpapakSI :-) vivaTTai. (sUtra) kvatheraTTaH / / 119 / / (vRtti) kvatheraTTa ityAdezo vA bhvti| atttti| kddhi| (anu.) kvath (yA dhAtU) lA aTTa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. aTTai. (vikalpapakSI):- kaDhai. (sUtra) granthergaNThaH / / 120 / / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 caturthaH pAdaH (vRtti) granthergaNTha ityAdezo bhvti| gnntthi| gnntthii| (anu.) granth (yA dhAtU) lA gaNTha asA Adeza hoto. udA. gaNThai; gaNThI. (sUtra) mantheghusala-virolau / / 121 / / (vRtti) mantheghusala virola ityAdezau vA bhvtH| ghusli| viroli| mnthi| (anu.) mat (manthi) (yA dhAtU) lA ghusala ANi virola ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. ghusalai, virolai. (vikalpapakSI :-) manthai. (sUtra) hlAderavaacchaH / / 122 / / (vRtti) hlAdateya'ntasyANyantasya ca avaaccha ityAdezo bhvti| avaacchai hlAdate hlAdayati vaa| ikAro NyantasyApi prigrhaarthH| (anu.) prayojaka pratyayAnta taseca prayojaka pratyayarahita azA hlAdate (? hlAd) (yA dhAtU) lA avaaccha asA Adeza hoto. udA. avaacchai (mhaNaje) hlAdate kiMvA hlAdayati (asA artha Ahe). (sUtrAtIla hlAdi zabdAtIla) ikAra hA prayojaka pratyayAnta hlAd dhAtUce grahaNa hoNyAsAThI Ahe. (sUtra) ne: sado majaH / / 123 / / (vRtti) nipUrvasya sado majja ityAdezo bhvti| attA etthara nnumjji| (anu.) ni (hA upasarga) pUrvI asaNAr2yA sad (yA dhAtU) lA majja asA Adeza hoto. udA. attA...Numajjai. (sUtra) chiderduhAva-Nicchalla-NijjhoDa-Nivvara-NillUra-lUrAH / / 124 / / (vRtti) chiderete SaDAdezA vA bhvnti| duhaavi| nnicchlli| nnijjhoddi| nnivvri| nnilluuri| luuri| pksse| chindi| (anu.) chid (dhAtU) lA (duhAva, Nicchalla, NijjhoDa, Nivvara, pillUra ANi lUra 1 granthi 2 AtmA atra nissiidti| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 295 ase) he sahA Adeza vikalpAne hotAta. udA. duhAvai...lUrai. (vikalpa-) pakSI :- chindai. ( sUtra ) AGA oandoddAlau / / 125 / / (vRtti) AGA yuktasya chideroanda uddAla ityAdezau vA bhavataH / oanda / uddaali| acchindi| (anu.) A (yA upasargA) ne yukta asaNAr2yA chid (yA dhAtU) lA oanda ANi uddAla ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. oandai, uddAlai. (vikalpapakSI :- ) acchindai. ( sUtra ) mRdo mala - maDha - parihaTTa - khaDDa - caDDa-maDDu-pannADA: / / 126 / / (vRtti) mRdnAterete saptAdezA bhavanti / malai / mddhi| prihtttti| khddddui| caDDui / mddddui| pannADai / (anu.) mRdnAti (mRd) ( yA dhAtU) lA (mala, maDha, parihaTTa, khaDDa, caDDa, maDDu, ANi pannADa ase) he sAta Adeza hotAta. udA. malai...pannADai. ( sUtra ) spandezculucula: / / 127 / / (vRtti) spandezculucula ityAdezo vA bhavati / culuculi| phndi| (anu.) spand (yA dhAtU) lA culucula asA Adeza vikalpAne hoto. udA. culuculai. (vikalpapakSI :-) phandai. ( sUtra ) nira: padervala: / / 128 / / (vRtti) nirpUrvasya padervala ityAdezo vA bhvti| nivvlh| nippajjai / (anu.) nir (upasarga) pUrvI asaNAr2yA pad (yA dhAtU) lA vala asA Adeza vikalpAne hoto. udA. nivvalai. (vikalpapakSI :-) nippajjai. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 caturthaH pAdaH (sUtra) visaMvaderviaTTa-viloTTa-phaMsA: / / 129 / / (vRtti) visaMpUrvasya vaderete traya AdezA vA bhvnti| viatttti| vilotttti| phNsi| visNvyi| (anu.) vi (ANi) sam (he upasarga) pUrvI asaNAr2yA vad (yA dhAtU) lA (viaTTa, viloTTa ANi phaMsa ase) he tIna Adeza vikalpAne hotAta. udA. viaTTai...phaMsai. (vikalpapakSI :-) visaMvayai. (sUtra) zado jhaDa-pakkhoDau / / 130 / / (vRtti) zIyateretAvAdezau bhvtH| jhddi| pkkhoddi| (anu.) zIyate (zad) (yA dhAtU) lA (jhaDa ANi pakkhoDa ase) he Adeza hotAta. udA. jhaDai, pakkhoDai. (sUtra) AkrandeIharaH / / 131 / / (vRtti) AkrandeIhara ityAdezo vA bhvti| nniihri| akkndi| (anu.) Akrand (yA dhAtU) lA NIhara asA Adeza vikalpAne hoto. udA. NIharai. (vikalpapakSI :-) akkandai. (sUtra) khiderjUra-visUrau / / 132 / / (vRtti) khideretAvAdezau vA bhvtH| juuri| visuuri| khijji| (anu.) khid (yA dhAtU) lA (jUra ANi visUra ase) he Adeza vikalpAne hotAta. udA. jUrai, visUrai. (vikalpapakSI :-) khijjai. (sUtra) rudherutthaMghaH / / 133 / / (vRtti) rudherutthaMgha ityAdezo vA bhvti| utthNghi| rundhi| (anu.) rudh (yA dhAtU) lA utthaMgha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. utthaMghai. (vikalpapakSI :-) rundhai. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 297 (sUtra) niSedherhakkaH / / 134 / / (vRtti) niSedhaterhakka ityAdezo vA bhvti| hkki| nisehi| (anu.) niSedhati (ni+sidh) (yA dhAtU) lA hakka asA Adeza vikalpAne hoto. udA. hakkai. (vikalpapakSI :-) nisehai. (sUtra) krudherjUraH / / 135 // (vRtti) krudherjUra ityAdezo bhvti| juuri| kujjhi| (anu.) krudh (yA dhAtU) lA jUra asA Adeza (vikalpAne) hoto. udA. jUrai. (vikalpapakSI :-) kujjhai. (sUtra) jano jA-jammau / / 136 / / (vRtti) jAyaterjA jamma ityAdezau bhvtH| jaaai| jmmi| (anu.) jAyate (jan) (yA dhAtU) lA jA ANi jamma ase Adeza hotAta. udA. jaaai| jmmi| (sUtra) tanestaDa-taDDa-taDDava-virallA: / / 137 / / (vRtti) tanerete catvAra AdezA vA bhvnti| tddi| tddddi| tddddvi| virlli| tnni| (anu.) tan (yA dhAtU) lA (taDa, taDDa, taDDava, ANi viralla ase) he cAra Adeza vikalpAne hotAta. udA. taDai...virallai. (vikalpapakSI :-) taNai. (sUtra) tRpasthippaH / / 138 / / (vRtti) tRpyatesthippa ityAdezo bhvti| thippdd'| (anu.) tRpyati (tRp) (yA dhAtU) lA thippa asA Adeza hoto. udA. thippai. (sUtra) upasarparallia: / / 139 / / (vRtti) upapUrvasya sRpeH kRtaguNasya allia ityAdezo vA bhvti| alliai| uvsppi| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 caturthaH pAdaH (anu.) upa (hA upasarga) pUrvI asaNAr2yA ANi jyAta guNa kelelA Ahe azA sRpa (yA dhAtU) lA allia asA Adeza vikalpAne hoto. udA. alliai. (vikalpapakSI :-) uvasappai. (sUtra) santapejhaGkhaH / / 140 / / (vRtti) santapejhaGkha ityAdezo vA bhvti| jhngkhi| pksse| sNtppi| (anu.) saMtap (yA dhAtU) lA jhaGkha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. jhaGkhai. (vikalpa-) pakSI :- saMtappai. (sUtra) vyAperoaggaH / / 141 / / (vRtti) vyApnoteroagga ityAdezo vA bhvti| oaggi| vaavei| (anu.) vyApnoti (vyAp) (yA dhAtU) lA oagga asA Adeza vikalpAne hoto. udA. oaggai. (vikalpapakSI :-) vAvei. (sUtra) samApe: samANa: / / 142 / / (vRtti) samApnote: samANa ityAdezo vA bhvti| smaanni| smaavei| (anu.) samApnoti (samAp) (yA dhAtU) lA samANa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. samANai. (vikalpapakSI :-) samAvei. (sUtra) kSipergalatthAkkha-solla-pella-Nolla-chuha-hula-parI-ghattAH / / 143 / / (vRtti) kSiperete navAdezA vA bhvnti| gltthi| akkhdd'| solli| pelli| nnolli| hrasvatve tu nnulli| chuhi| huli| priii| ghtti| khivi| (anu.) kSip (yA dhAtU) lA (galattha, akkha, solla, pella, Nolla, chuha, hula, parI ANi ghatta ase) he naU Adeza vikalpAne hotAta. udA. galatthai...Nollai; (Nolla madhIla o) hrasva jhAlA asatA mAtra Nullai (ase rUpa hoIla); chuhai...ghattai. (vikalpapakSI :-) khivai. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 299 (sUtra) utkSipergulaguJchotthaMghAllatthobbhuttossikka-hakkhuvAH // 144 / / (vRtti) utpUrvasya kSiperete SaDAdezA vA bhvnti| gulgunychi| utthyi| alltthi| unbhutti| ussikki| hkkhuvi| ukkhivi| (anu.) ud (hA upasarga) pUrvI asaNAr2yA kSip (yA dhAtU) lA (gulaguJcha, utthaGgha, allattha, ubbhutta, ussikka ANi hakkhuva ase) he sahA Adeza vikalpAne hotAta. udA. gulaguJchai...hakkhuvai. (vikalpapakSI) :ukkhivai. (sUtra) AkSipeIravaH / / 145 / / (vRtti) AyUrvasya kSipeIrava ityAdezo vA bhvti| nniirvi| akkhivi| (anu.) A (hA upasarga) pUrvI asaNAlyA kSip (yA dhAtU) lA NIrava asA Adeza vikalpAne hoto. udA. NIravai. (vikalpapakSI :-) akkhivai. (sUtra) svapeH kamavasa-lisa-loTTAH / / 146 / / (vRtti) svaperete traya AdezA vA bhvnti| kmvsi| lisi| lotttti| suai| (anu.) svap (yA dhAtU) lA (kamavasa, lisa ANi loTTa ase) he tIna Adeza vikalpAne hotAta. udA. kamavasai...loTTai. (vikalpapakSI :-) suai. (sUtra) veperAyambAyajjhau / / 147 / / (vRtti) veperAyamba Ayajjha ityAdezau vA bhvtH| aaymbi| aayjjhi| vevi| (anu.) vep (yA dhAtU) lA Ayamba ANi Ayajjha ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. Ayambai, Ayajjhai. (vikalpapakSI :-) vevai. (sUtra) vilapejhaGkha-vaDavaDau / / 148 / / (vRtti) vilapejhala vaDavaDa ityAdezau vA bhvtH| jhngkhi| vddvddi| vilvi| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH (anu.) vilap (yA dhAtU) lA jhakha ANi vaDavaDa ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. jhakhai, vaDavaDai. ( vikalpapakSI :-) vilavai. 300 ( sUtra ) lipo limpa: / / 149 / / ( vRtti) limpaterlimpa ityAdezo bhavati / limpar3a / (anu.) limpati (lip) (yA dhAtU) lA limpa asA Adeza hoto. udA. limpai. ( sUtra ) gupyervira - NaDau / / 150 / / (vRtti) gupyateretAvAdezau vA bhavataH / virai / NaDai / pakSe / guppar3a / (anu.) gupyati ( gup) (yA dhAtU) lA (vira ANi gaDa ase) he Adeza vikalpAne hotAta. udA. virai, NaDai. (vikalpa - ) pakSI :- guppai. ( sUtra ) krapovaho Ni: / / 151 / / (vRtti) krape: avaha ityAdezo Nyanto bhavati / avhaavei| kRpAM krotiityrthH| (anu.) kRp (yA dhAtU) lA prayojaka pratyayAne anta pAvaNArA avaha (mhaNaje avahAve) asA Adeza hoto. udA. avahAvei (mhaNaje) kRpA karato asA artha Ahe. ( sUtra ) pradIpeste ava - sanduma - sandhukkAbbhuttAH / / 152 / / (vRtti) pradIpyaterete catvAra AdezA vA bhavanti / teavi| sandumai / sandhukkai / abbhuttai | palIvai / (anu.) pradIpyati (pradIp) (yA dhAtU) lA (teava, sanduma, sandhukka ANi abbhutta ase) he cAra Adeza vikalpAne hotAta. udA. te avai... abbhuttai. (vikalpapakSI :-) palIvai. ( sUtra ) lubhe: saMbhAva: / / 153 / / (vRtti) lubhyate: saMbhAva ityAdezo vA bhavati / saMbhAvai / lubbhai / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 301 (anu.) lubhyati (lubh) (yA dhAtU) lA saMbhAva asA Adeza vikalpAne hoto. udA. saMbhAvai. (vikalpapakSI :-) lubbhi| (sUtra) kSubhe: khaura-paDDuhau / / 154 / / (vRtti) kSubhe: khaura paDDuha ityAdezau vA bhvtH| khuri| pdddduhi| khubbhi| (anu.) kSubh (yA dhAtU) lA khaura ANi paDDuha ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. khaurai, paDDuhai. (vikalpapakSI :-) khubbhai. (sUtra) AGo rabhe rambha-Dhavau / / 155 / / (vRtti) AGaH parasya rabhe rambha Dhava ityAdezau vA bhvtH| aarmbhi| aaddhvi| aarbhi| (anu.) A (yA upasargA) puDhe asaNAr2yA rabh (yA dhAtU) lA raMbha ANi Dhava ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. Arambhai, ADhavai. (vikalpapakSI :-) Arabhai. (sUtra) upAlambhezrRGkha-paccAra-velavAH / / 156 / / (vRtti) upAlambherete traya AdezA vA bhvnti| jhngkhi| pccaari| velvi| uvaalmbhi| (anu.) upAlambha (yA dhAtU) lA (jhaGkha, paccAra ANi velava ase) he tIna Adeza vikalpAne hotAta. udA. jhaGkhai...velavai. (vikalpapakSI :-) uvAlambhai. (sUtra) avejRmbho jambhA / / 157 / / (vRtti) jRmbherjambhA ityAdezo bhavati vestu na bhvti| jmbhaai| jmbhaaai| averiti kim| kelipasaro' viambhi| (anu.) jRmbha (yA dhAtU) lA jambhA asA Adeza hoto; tathApi vi (hA upasarga) 1 keliprasaraH vijRmbhte| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 caturthaH pAdaH mAge asalyAsa (jambhA hA Adeza) hota nAhI. udA. jambhAi, jambhAai. vi (hA upasarga) mAge asalyAsa (jambhA Adeza hota nAhI) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa vi hA upasarga mAge nasatAnAca jambhA hA Adeza hoto. udA.) kelipasaro viambhai. (sUtra) bhArAkrAnte namerNisuDhaH / / 158 / / (vRtti) bhArAkrAnte kartari namerNisuDha ityAdezo bhvti| nnisuddhi| pksse| nnvi| bhArAkrAnto nmtiityrthH| (anu.) bhArAkrAnta (asA koNItarI) kartA asatAnA nam (yA dhAtU) lA NisuDha asA Adeza (vikalpAne) hoto. udA. NisuDhai; (vikalpa-) pakSI:Navai; (mhaNaje) bhArAkrAntaH namati asA artha Ahe. (sUtra) vizramerNivvA / / 159 / / (vRtti) vizrAmyaterNivvA ityAdezo vA bhvti| nnivvaai| viismi| (anu.) vizrAmyati (vizram) (yA dhAtU) lA NivvA asA Adeza vikalpAne hoto. udA. NivvAi. (vikalpapakSI :-) vIsamai. (sUtra) AkramerohAvotthAracchandAH / / 160 / / (vRtti) Akramaterete traya AdezA vA bhvnti| ohaavi| utthaari| chundi| akkmi| (anu.) Akramati (Akram) (yA dhAtU) lA (ohAva, utthAra ANi chanda ase) he tIna Adeza vikalpAne hotAta. udA. ohAvai...chundai. (vikalpapakSI :-) akkamai. (sUtra) bhrameSTiriTilla-DhuNDhulla-DhaNDhalla-cakkamma-bhammaDa-bhamaDa bhamADa-talaaNTa-jhaNTa-jhampa-bhuma-guma-phuma-phusaDhuma-dusa-parI-parAH / / 161 / / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 303 (vRtti) bhramerete'STAdazAdezA vA bhvnti| ttirittilli| ddhunnddlli| ddhnnddhlli| ckkmmi| bhmmddi| bhmddi| bhmaaddi| tlanntti| jhnntti| jhmpi| bhumi| gumi| phumi| phusi| ddhumi| ddhusi| priii| pri| bhmi| (anu.) bhram (yA dhAtU) lA (TiriTilla, DhuNDhulla, DhaNDhalla, cakkamma, bhammaDa, bhamaDa, bhamADa, talaaNTa, jhaNTa, jhampa, bhuma, guma, phuma, phusa, Dhuma, Dhusa, parI ANi para ase) he aTharA Adeza vikalpAne hotAta. udA. TiriTillai...parai. (vikalpapakSI :-) bhamai. (sUtra) gameraI-aicchANuvajAvajasokkusAkkusa-paccaDDa-pacchanda Nimmaha-NI-NINa-NIlukka-padaa-rambha-parialla-vola pariala-NiriNAsa-NivahAvasehAvaharAH / / 162 / / (vRtti) gamerete ekaviMzatirAdezA vA bhvnti| aiii| aicchi| annuvji| avjjsi| ukkusi| akkusi| pccddddi| pcchndi| nnimmhi| nniii| nniinni| nniilukki| pdai| rmbhi| prialli| voli| priali| nnirinnaasi| nnivhi| avsehi| avhri| pksse| gcchi| hmmi| nnihmmi| nniihmmi| aahmmi| pahammai ityete tu hamma gatAvityasyaiva bhvissynti| (anu.) gam (yA dhAtU) lA (aI, aiccha, aNuvaja, avajasa, ukkusa, akkusa, pacca, pacchanda, Nimmaha, NI, NINa, NIlukka, padaa, rambha, parialla, vola, pariala, NiriNAsa, Nivaha, avaseha ANi avahara ase) he ekavIsa Adeza vikalpAne hotAta. udA. aIi...avaharai. (vikalpa-) pakSI:gacchai. tathApi hammai, Nihammai, NIhammai, Ahammai ANi pahammai azI hI (rUpe) mAtra 'hamma gatau' azA yA dhAtUcI hotIla. (sUtra) AGA ahipaccua: / / 163 / / (vRtti) AGA sahitasya game: ahipaccua ityAdezo vA bhvti| ahipccuai| pksse| aagcchi| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 caturthaH pAdaH (anu.) A (yA upasargA) ne sahita asaNAr2yA gam (yA dhAtU) lA ahipaccua asA Adeza vikalpAne hoto. udA. ahipaccuai. (vikalpa-) pakSI :Agacchai. (sUtra) samA abbhiDaH / / 164 / / (vRtti) samA yuktasya game: abbhiDa ityAdezo vA bhvti| abbhiddi| sNgcchi| (anu.) sam (yA upasA~) ne yukta asaNAr2yA gam (yA dhAtU) lA abbhiDa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. abhiDai. (vikalpapakSI :-) saMgacchai. (sUtra) abhyAGommatthaH / / 165 / / (vRtti) abhyAGbhyAM yuktasya game: ummattha ityAdezo vA bhvti| ummtthi| abbhaagcchi| abhimukhmaagcchtiityrthH| (anu.) abhi (ANi) A (yA upasA~) nI yukta asaNAr2yA gam (yA dhAtU) lA ummattha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. ummatthai. (vikalpapakSI:-) abbhAgacchai (mhaNaje) abhimukhaM Agacchati asA artha Ahe. (sUtra) pratyAGA paloTTaH / / 166 / / (vRtti) pratyAGbhyAM yuktasya game: paloTTa ityAdezo vA bhvti| plotttti| pccaagcchi| (anu.) prati (ANi) A (upasargA) nI yukta asaNAr2yA gam (dhAtU) lA paloTTa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. paloTTai. (vikalpapakSI :-) paccAgacchai. (sUtra) zame: paDisA-parisAmau / / 167 / / (vRtti) zameretAvAdezau vA bhavataH / pddisaai| prisaami| smi| (anu.) zam (yA dhAtU) lA (paDisA ANi parisAma) he Adeza vikalpAne hotAta. udA. paDisAi, parisAmai. (vikalpapakSI :-) samai. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 305 ( sUtra ) rameH saMkhuDDu - kheDDobbhAva - kilikiJca - koTTumamoTTAya - NIsara- vellAH / / 168 / / (vRtti) ramaterete'STAdezA vA bhavanti / saMkhuDDu | kheddddui| ubbhaavi| kilikiJcai / koTTumai / moTTAyai / NIsarai / vellai / ramai / (anu.) ram (yA dhAtU) lA (saMkhuDDa, kheDDa, ubbhAva, kilikiJca, koTTuma, moTTAya, NIsara, ANi vella ase) he ATha Adeza vikalpAne hotAta. udA. saMkhui... vellai. (vikalpapakSI :-) ramai. ( sUtra ) pUreragghADAgghavoddhumAGgumAhiremA: / / 169 / / (vRtti) pUrerete paJcAdezA vA bhavanti / agghADai / agghavai / udghumAi / aGgumai / ahiremi| puuri| (anu.) pUr (yA dhAtU) lA (agghADa, agghava, uddhamA, aDguma va ahirema) he pAca Adeza vikalpAne hotAta. udA. agghADai... ahiremai. (vikalpapakSI :-) pUrai. ( sUtra ) tvarastuvara - jaaDau / / 170 / / (vRtti) tvarateretAvAdezau bhavataH / tuvarai / jaddi| tuvrntoH| jaddnto'| (anu.) tvarate (tvar ) ( yA dhAtU) lA tuvara ANi jaaDa ase he Adeza hotAta. udA. tuvarai...jaaDanto. ( sUtra ) tyAdizatrostUra : / / 171 / / (vRtti) tvaratestyAdau zatari ca tUra ityAdezo bhavati / tUrai / tUranto / (anu.) tyAdi ( = dhAtUlA lAgaNAre pratyaya) ANi zatR (pratyaya) lAgatAnA tvarate (tvar dhAtU) lA tUra asA Adeza hoto. udA. tUra, turanto. 1-2 tuvara ANi jaaDa yAMcI va.kA.dhA.vi. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 caturthaH pAdaH (sUtra) turotyAdau / / 172 / / (vRtti) tvarotyAdau tura Adezo bhvti| turio| turnto| (anu.) at (=a) ityAdi (puDhe asatAnA) tvar (yA dhAtU) lA tura Adeza hoto. udA. turio, turanto. (sUtra) kSaraH khir-jhr-pjjhr-pccdd-nniccl-nnittuaa:||173|| (vRtti) kSarerete SaD AdezA bhvnti| khiri| jhri| pjjhri| pccddi| nniccli| nnittuai| (anu.) kSar (yA dhAtU) lA (khira, jhara, pajjhara, paccaDa, Niccala ANi NiTua ase) he sahA Adeza hotAta. udA. khirai...NiTuai. (sUtra) ucchala utthallaH / / 174 / / (vRtti) ucchalaterutthalla ityAdezo bhvti| utthlli| (anu.) ucchalati (ucchal) (yA dhAtU) lA utthalla asA Adeza hoto. udA. utthallai. (sUtra) vigalesthippa-NiTuhau / / 175 / / (vRtti) vigalateretAvAdezau vA bhvtH| thippi| nnittuhi| vigli| (anu.) vigalati (vigal) (yA dhAtU) lA (thippa ANi NisRha ase) he Adeza vikalpAne hotAta. udA. thippai, NiTuhai. (vikalpapakSI :-) vigalai. (sUtra) dali-valyorvisaTTa-vamphau / / 176 / / (vRtti) dalervalezca yathAsaGkhyaM visaTTa vampha ityAdezau vA bhvtH| vistttti| vmphi| pksse| dli| vli| (anu.) dala ANi val (yA dhAtUM) nA anukrame visaTTa ANi vampha ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. visaTTai, vamphai. (vikalpa-) pakSI :- dalai, valai. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 307 (sUtra) bhraMzeH phiDa-phiTTa-phuDa-phuTTa-cukka-bhullAH / / 177 / / (vRtti) bhraMzerete SaDAdezA vA bhvnti| phiddi| phitttti| phuddi| phutttti| cukki| bhulli| pksse| bhNsi| (anu.) bhraMz (yA dhAtU) lA (phiDa, phiTTa, phuDa, phuTTa, cukka ANi bhulla ase) he sahA Adeza vikalpAne hotAta. udA. phiDai...bhullai. (vikalpa-) pakSI :- bhaMsai. (sUtra) nazerNiraNAsa-NivahAvaseha-paDisA-sehAvaharAH / / 178 / / (vRtti) nazerete SaDAdezA vA bhvnti| nnirnnaasi| nnivhi| avsehi| pddisaai| sehi| avhri| pksse| nssi| (anu.) naz (yA dhAtU) lA (NiraNAsa, Nivaha, avaseha, paDisA, seha ANi avahara ase) he sahA Adeza vikalpAne hotAta. udA. NiraNAsai...avaharai. (vikalpa-) pakSI :- nassai. (sUtra) avAtkAzo vAsaH / / 179 / / (vRtti) avAtparasya kAzo vAsa ityAdezo bhvti| ovaasi| (anu.) ava (yA upasargA) puDhIla kAz (yA dhAtU) lA vAsa asA Adeza hoto. udA. ovAsai. (sUtra) sandizerappAhaH / / 180 / / (vRtti) sandizaterappAha ityAdezo vA bhvti| appaahi| sNdisi| (anu.) saMdizati (saMdiz) (yA dhAtU) lA appAha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. appAhai. (vikalpapakSI :-) saMdisai. (sUtra) dRzo niacchApecchAvayacchAvayajjha-vaja-savvava-dekkhau akkhAvakkhAvaakkha-puloa-pulaaniAvaAsa-pAsAH / / 181 / / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 caturthaH pAdaH (vRtti) dRzerete paJcadazAdezA bhvnti| niacchi| pecchi| avycchi| avyjjhi| vji| svvvi| dekkhi| oakkhi| avkkhi| avakkhi| puloei| pulei| niai| avaasi| paasi| nijjhAai iti tu nidhyAyate: svarAdatyante bhvissyti| (anu.) dRz (yA dhAtU) lA (niaccha, peccha, avayaccha, avayajjha, vajja, savvava, dekkha, oakkha, avakkha, avaakkha, puloa, pulaa, nia, avaAsa, ANi pAsa ase) he paMdharA Adeza hotAta. udA. niacchai...pAsai. nijjhAai (he varNAntara) mAtra nidhyAyati madhIla (antya) svarApuDhe a hA antI AlA asatA hoIla. (sUtra) spRza: phaas-phNs-phris-chiv-chihaalungkhaalihaaH|| 182 / / (vRtti) spRzaterete sapta AdezA bhvnti| phaasi| phNsi| phrisi| chivi| chihi| aalungkhi| aalihi| (anu.) spRzati (spRz) (yA dhAtU) lA (phAsa, phaMsa, pharisa, chiva, chiha, ___ AluGkha ANi Aliha ase) he sAta Adeza hotAta. udA. phAsai...Alihai. (sUtra) pravize riaH / / 183 / / (vRtti) pravize: ria ityAdezo vA bhvti| riai| pvisi| (anu.) praviz (yA dhAtU) lA ria asA Adeza vikalpAne hoto. udA. riai. (vikalpapakSI:-) pavisai. (sUtra) prAnmRza-muSoIsaH / / 184 / / (vRtti) prAtparayormuzatimuSNAtyorvhasa ityAdezo bhvti| pmhsi| pramRzati pramuSNAti vaa| (anu.) pra (yA upasargA) puDhIla mRzati (mRz) ANi muSNAti (muS) (yA dhAtUM) nA mhusa asA Adeza hoto. udA. pamhusai (mhaNaje) pramRzati kiMvA pramuSNAti (asA artha Ahe). Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 309 (sUtra) pirNivaha-NiriNAsa-NiriNajja-roJca-cAH / / 185 / / (vRtti) piperete paJcAdezA bhavanti vaa| nnivhi| nnirinnaasi| nnirinnji| ronyci| ci| pakSe piisi| (anu.) piS (yA dhAtU) lA (Nivaha, NiriNAsa, NiriNajja, roJca ANi ca ase) he pAca Adeza vikalpAne hotAta. udA. Nivahai...cai. (vikalpa-) pakSI :- pIsai. (sUtra) bhaSe(kkaH / / 186 // (vRtti) bhaSerbhukka ityAdezo vA bhvti| bhukki| bhsi| (anu.) bhaS (yA dhAtU) lA bhukka asA Adeza vikalpAne hoto. udA. bhukkai. (vikalpapakSI :-) bhasai. (sUtra) kRSa: kaDDha-sAaDDhAJcANacchAyaJchAiJchAH / / 187 / / (vRtti) kRSerete SaDAdezA vA bhvnti| kddddhi| saaaddddhi| anyci| anncchi| aynychi| aainychi| pksse| krisi| (anu.) kRS (yA dhAtU) lA (kaDDha, sAaDDha, aJca, aNaccha, ayaJcha ANi AiJcha ase) he sahA Adeza vikalpAne hotAta. udA. kaDDhai...AiJchai. (vikalpa-) pakSI :- karisai. (sUtra) asAvakkhoDaH / / 188 / / (vRtti) asiviSayasya kRSerakkhoDa ityAdezo bhvti| akkhoddei| asiM koshaatkrsstiityrthH| (anu.) asi-viSayaka kRS (yA dhAtU) lA akkhoDa asA Adeza hoto. udA. akkhoDei (mhaNaje) myAnAtUna talavAra kADhato asA artha Ahe. (sUtra) gaveSeDhuNDhulla-DhaNDhola-gamesa-ghattAH // 189 / / (vRtti) gaveSerete catvAra AdezA vA bhvnti| ddhunnddhulli| ddhnnddholi| gmesi| ghtti| gvesi| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 caturthaH pAdaH (anu.) gaveS (yA dhAtU) lA (DhuNDhalla, DhaNDhola, gamesa ANi ghatta ase) he cAra Adeza vikalpAne hotAta. udA. DhuNDallai...ghattai. (vikalpapakSI :-) gavesai. (sUtra) zliSe: sAmaggAvayAsa-pariantAH / / 190 / / (vRtti) zliSyaterete traya AdezA vA bhvnti| saamggi| avyaasi| prianti| silesi| (anu.) zliSyati (zliS) (yA dhAtU) lA (sAmagga, avayAsa ANi parianta __ ase) he tIna Adeza vikalpAne hotAta. udA. sAmaggai...pariantai. (vikalpapakSI :-) silesai. (sUtra) mrakSezcoppaDaH / / 191 / / (vRtti) mrakSezcoppaDa ityAdezo vA bhvti| coppddi| mkkhi| (anu.) mrakS (yA dhAtU) lA coppaDa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. coppaDai. (vikalpapakSI :-) makkhai. (sUtra) kAGkSarAhAhilaGghAhilaGkha-vacca-vampha-maha sihavilumpAH / / 192 // (vRtti) kAGkSaterete'STAdezA vA bhvnti| aahi| ahilngghi| ahilngkhi| vcci| vmphi| mhi| sihi| vilumpi| kngkhi| (anu.) kAGkSati (kAG) (yA dhAtU) lA (Aha, ahilaGgha, ahilaGkha, vacca, vampha, maha, siha ANi vilumpa ase) he ATha Adeza vikalpAne hotAta. udA. Ahai...vilampai. (vikalpapakSI :-) kakhai. (sUtra) pratIkSeH sAmaya-vihIra-viramAlAH / / 193 / / (vRtti) pratIkSerete traya AdezA vA bhvnti| saamyi| vihiiri| virmaali| pddikkhi| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 311 (anu.) pratIkS (yA dhAtU) lA ( sAmaya, vihIra ANi viramAla ase) he tIna Adeza vikalpAne hotAta. udA. sAmayai.... . viramAlai . (vikalpapakSI : - ) paDikkhai. ( sUtra ) takSestaccha - caccha-rampa - ramphA: / / 194 / / ( vRtti) takSerete catvAra AdezA vA bhavanti / tcchi| ccchi| rmpi| ramphai / takkhai / (anu.) takS (yA dhAtU) lA ( taccha, caccha, rampa ANi rampha ase) he cAra Adeza vikalpAne hotAta. udA. tacchai... ramphai. ( vikalpapakSI :-) takkhai. ( sUtra ) vikase: koAsa - vosa / / 995 / / (vRtti) vikaseretAvAdezau vA bhavataH / koAsa / vostttti| viasi| (anu.) vikas (yA dhAtU) lA (koAsa ANi vosaTTa) ase he Adeza vikalpAne hotAta. udA. koAsai, vosaTTai. (vikalpapakSI :-) viasai . ( sUtra ) haserguJjaH / / 196 / / (vRtti) haserguJja ityAdezo vA bhavati / guJjai / hasai / (anu.) has ( yA dhAtU) lA guJja asA Adeza vikalpAne hoto. udA. guJjai. (vikalpapakSI: - ) hasai. ( sUtra ) sraMservhasa - Dimbhau / / 197 / / ( vRtti) saMseretAvAdezau vA bhavataH / lhasai / parilhasai salila - vasaNaM / ddimbhi| sNsi| (anu.) sraMs ( yA dhAtU) lA ( lhasa ANi Dimbha ase) he Adeza vikalpAne hotAta. udA. lhasai...Dimbhai . ( vikalpapakSI :-) saMsai. 1 ( parisraMsate ) slil-vsnm| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 caturthaH pAdaH ( sUtra ) traserDara - bojja - vajjAH / / 198 / / (vRtti) traserete traya AdezA vA bhavanti / Dara / bojji| vjji| tsi| (anu.) tras (yA dhAtU) lA (Dara, bojja ANi vajja) ase he tIna Adeza vikalpAne hotAta. udA. Darai...vajjai. (vikalpapakSI :-) tasai. ( sUtra ) nyaso Nima - Numau / / 999 / / ( vRtti) nyasyateretAvAdezau bhavataH / Nimai / Numai / (anu.) nyasyati ( nyas) (yA dhAtU) lA (Nima ANi Numa ase) he Adeza hotAta. udA. Nimai,Numai. ( sUtra ) paryasa: paloTTa - pallaTTa - palhatthA: / / 200 / / (vRtti) paryasyaterete traya AdezA bhavanti / plottttii| plltttti| plhtthi| (anu.) paryasyati ( paryas) ( yA dhAtU) lA (paloTTa, pallaTTa ANi palhattha ase) he tIna Adeza hotAta. udA. paloTTai... palhatthai. (sUtra) niHzvaserjhaGkhaH / / 201 / / (vRtti) ni:zvaserjhaGkha ityAdezo vA bhavanti / jhakha / nIsasa / (anu.) ni:zvas (yA dhAtU) lA jhakha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. jhakhai. ( vikalpapakSI :-) nIsasai. ( sUtra ) ullaserUsalosumbha - Nillasa- pulaAa - guJjollAroA: / / 202 / / (vRtti) ullaserete SaDAdezA vA bhavanti / Usalai / Usumbhai / Nillasai / pulaAi / guJjollai / hrasvatve tu / gujullai / aaroai| ullasai / (anu.) ullas (yA dhAtU) lA ( Usala, Usumbha, Nillasa, pulaAa, guJjolla ANi Aroa) ase he sahA Adeza vikalpAne hotAta. udA. Usalai... guJjollai; (guJjollai madhIla Jjo) hasva jhAlA asatA gujullai (ase rUpa hoIla); Aroai. (vikalpapakSI :-) ullasai. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 313 ( sUtra ) bhAserbhisa : / / 203 / / ( vRtti) bhAserbhisa ityAdezo vA bhavati / bhisai / bhAsai / (anu.) bhAs (yA dhAtU) lA bhisa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. bhisai. ( vikalpapakSI :-) bhAsai. ( sUtra ) graserdhisaH / / 204 / / ( vRtti) graserdhisa ityAdezo vA bhavati / ghisai / gasai / (anu.) gras ( yA dhAtU) lA ghisa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. ghisai. (vikalpapakSI :-) gasai. ( sUtra ) avAdgAhervAha: / / 205 / / (vRtti) avAtparasya gAhervAha ityAdezo vA bhvti| ovaahi| ogaahi| (anu.) ava (yA upasargA) puDhIla gAh (yA dhAtU) lA vAha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. ovAhai. ( vikalpapakSI :-) ogAhai. ( sUtra ) AruhezcaDa - valaggI / / 206 / / ( vRtti) AruheretAvAdezau vA bhavataH / caDai / vlggi| aaruhi| (anu.) Aruh ( yA dhAtU) lA (caDa ANi valagga ) ase he Adeza vikalpAne hotAta. udA. caDai, valaggai. (vikalpapakSI :-) Aruhai. ( sUtra ) muhergumma - gummaDau / 207 / / (vRtti) muheretAvAdezau vA bhavataH / gummai / gummaDa / mujjhai / (anu.) muh (yA dhAtU) lA (gumma ANi gummaDa) ase he Adeza vikalpAne hotAta. udA. gummai, gummaDai. (vikalpapakSI :-) mujjhai. ( sUtra ) daherahiUlAluGkhau / / 208 / / (vRtti) daheretAvAdezau vA bhavataH / ahiUlai / aalungkhi| ddhi| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 caturthaH pAdaH (anu.) dah (yA dhAtU) lA (ahiUla ANi Alula) ase he Adeza vikalpAne hotAta. udA. ahiUlai, AluGkhai. (vikalpapakSI :-) Dahai. (sUtra) graho vala-geNha-hara-paGga-niruvArAhipaccuA: / / 209 / / (vRtti) graherete SaDAdezA bhvnti| vli| gennhi| hri| pnggi| niruvaari| ahipccuai| (anu.) grah (yA dhAtU) lA (vala, geNha, hara, paGga, niruvAra ANi ahipaccua) ase he sahA Adeza hotAta. udA. valai...ahipaccuai. (sUtra) ktvA-tum-tavyeSu ghet / / 210 / / (vRtti) grahaH ktvAtumtavyeSu ghet ityAdezo bhvti| ktvaa| ghettuunn| ghettuaann| kvacinna bhvti| gennhia| tum| ghettuN| tvy| ghettavvaM / (anu.) ktvA, tum ANi tavya he (pratyaya puDhe) asatAnA grah yA dhAtUlA ghet asA Adeza hoto. udA. ktvA (pratyaya puDhe asatA :-) ghettUNa, ghettuANa; kvacit (hA ghet Adeza) hota nAhI. udA. geNhia. tum (pratyaya puDhe asatA) :- ghettuM. tavya (pratyaya puDhe asatA) :- ghettavvaM. (sUtra) vaco vot / / 211 / / (vRtti) vaktervot ityAdezo bhavati ktvaatumtvyessu| vottuunn| vottuN| vottavvaM / (anu.) ktvA, tum ANi tavya (pratyaya puDhe) asatAnA vakti (vac) (yA dhAtU) lA vot asA Adeza hoto. udA. (ktvA pratyaya puDhe asatA :-) vottUNa. (tum pratyaya puDhe asatA :-) vottuM. (tavya pratyaya puDhe asatA :-) vottavvaM. (sUtra) ruda-bhuja-mucAM to'ntyasya / / 212 / / (vRtti) eSAmantyasya ktvAtumtavyeSu to bhvti| rottuunn| rottuN| rottvvN| bhottuunn| bhottuN| bhottvvN| mottuunn| mottuN| mottvvN| (anu.) ktvA, tum, ANi tavya (he pratyaya) puDhe asatAnA (rud,bhuj ANi muc) yAM (dhAtUM) cyA antya varNAcA t hoto. udA. rottUNa...mottavvaM. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 315 ( sUtra ) dRzastena TTha: / / 213 / / (vRtti) dRzo'ntyasya takAreNa saha dviruktaSThakAro bhavati / daTThUNa / daTThaM / daTThavvaM / (anu.) dRz (yA dhAtU) cyA antya varNAcA ( ktvA, tum va tavya pratyaya puDhe asatA) takArAsaha dvitvayukta Tha (mhaNaje TTha) hoto. udA. daTThUNa...daTThavvaM. ( sUtra ) A kRgo bhUta-bhaviSyatozca / / 214 / / (vRtti) kRgo'ntyasya A ityAdezo bhavati bhUtabhaviSyatkAlayozcakArAt ktvAtumtavyeSu c| kAhIa / akArSIt akarot cakAra vA / kAhi / kariSyati kartA vaa| ktvA / kaauunn| tum| kAuM / tavya / kAyavvaM / (anu.) bhUtakALa ANi bhaviSyakALa (yAMce pratyaya puDhe) asatAnA taseca (sUtrAtIla) cakArAmuLe ktvA, tum ANi tavya ( he pratyaya) puDhe asatA kR (yA dhAtU) cyA antya varNAlA A asA Adeza hoto. udA. (bhUtakALAta :-) kAhIa (mhaNaje) akArSIt, akarot kiMvA cakAra (asA artha Ahe). (bhaviSyakALAta :-) kAhii (mhaNaje) kariSyati kiMvA kartA (asA artha Ahe). ktvA (pratyaya puDhe asatA :-) kAUNa. tum (pratyaya puDhe asatA) :- kAuM. tavya ( pratyaya puDhe asatA ) :kAyavvaM. (sUtra) gamiSyamAsAM chaH / / 215 / / (vRtti) eSAmantyasya cho bhvti| gcchi| icchi| jcchi| acchi| (anu.) (gam, iS, yam ANi As) yAM (dhAtUM) cyA antya varNAcA cha hoto. udA. gacchai...acchai. ( sUtra ) chidi - bhido ndaH / / 216 / / (vRtti) anayorantyasya nakArAkrAnto dakAro bhvti| chindi| bhindi| (anu.) (chid ANi bhid) yAM (dhAtUM) cyA antya varNAcA nakArAne yukta dakAra (mhaNaje nda) hoto. udA. chindai, bhindai. ( sUtra ) yudhabudhagRdhakrudhasidhamuhAM jjhaH / / 217 / / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH ( vRtti) eSAmantyasya dvirukto jho bhavati / jujjhai / bujjhai / gijjhai / kujjhai / sijjhi| mujjhi| (anu.) (yudh, budh, gRdhU, krudh, sidhU ANi muh) yAM (dhAtUM) cyA antya varNAcA dvirukta jha (mhaNaje jjha) hoto. udA. jujjhai...mujjhai. 316 ( sUtra ) rudho ndhambhau ca / / 218 / / (vRtti) rudho'ntyasya ndha mbha ityetau cakArAd jjhazca bhavati / rundhai / rumbhai / rujjhai | (anu.) rudh ( yA dhAtU) cyA antya varNAce ndha ANi mbha ase he (dona) ANi (sUtrAtIla) cakArAmuLe jjha (ase Adeza ) hotAta. udA. rundhai...rujjhai. ( sUtra ) sadapatorDaH / / 219 / / ( vRtti) anayorantyasya Do bhavati / saDai / paDai / (anu.) (sad ANi pat) yAM (dhAtUM) cyA antya varNAcA Da hoto. udA. saDai, paDai. ( sUtra ) kvathavardhAM DhaH / / 220 / / ( vRtti) anayorantyasya Dho bhavati / kaDhai / vaDDhai pavaya - kalayalo / pariaDDhai laaynnnnN| bahuvacanAd vRdheH kRtaguNasya vardhezcAvizeSeNa grhnnm| (anu.) (kvath ANi vRdh) yAM (dhAtUM) cyA antya varNAcA Dha hoto. udA. kaDhai...lAyaNNaM. (sUtrAta vardhAm ase) bahuvacana vAparale asalyAmuLe jyAta guNa kelelA Ahe azA (vRdhU ce mhaNaje) vadhU ce suddhA (kuThalAhI) pharaka na karatA grahaNa hote. ( sUtra ) veSTa: / / 221 / / 1 vardhate plavaga- klklH| 2 parivardhate laavnnym| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe ( vRtti) veSTa veSTane ityasya dhAtoH kagaTaDa ityAdinA (2.77 ) Salope'ntyasya Dho bhvti| veddhi| veDhijjai / (anu.) 'veSTa veSTane' (yethe sAMgitalelyA) veST dhAtUta 'kagaTaDa' ityAdi sUtrAne S (yA vyaMjanA) cA lopa jhAlA asatA (veSTcyA ) antya varNAcA Dha hoto. udA. veDhai, veDhijjai. ( sUtra ) samo laH / / 222 / / (vRtti) sampUrvasya veSTaterantyasya dvirukto lo bhavati / saMvellai / (anu.) sam (hA upasarga) pUrvI asaNAr2yA veSTate (veST) (yA dhAtU) cyA antya varNAcA dvirukta la (mhaNaje lla ) hoto. udA. saMvellai. 317 ( sUtra ) vodaH / / 223 / / (vRtti) uda: parasya veSTaterantyasya llo vA bhavati / uvvelli| uvveddhi| (anu.) ud (yA upasargA) puDhe asaNAr2yA veSTate (veST) (yA dhAtU) cyA antya varNAcA lla vikalpAne hoto. udA. uvvellai. (vikalpapakSI :-) uvveDhai. ( sUtra ) svidAM jja: / / 224 / / (vRtti) svidiprakArANAmantyasya dvirukto jo bhavati / savvaMgasijjirIe / sNpjji'| khijjai / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / (anu.) svid prakAracyA dhAtucyA antya varNAcA dvirukta ja ( mhaNaje jja) hoto. udA. savvaMga...khijjai. (sUtrAtIla svidAM he) bahuvacana prayogAce anusaraNa dAkhaviNyAsAThI Ahe. ( sUtra ) vraja - nRta - madAM ccaH / / 225 / / ( vRtti) eSAmantyasya dviruktazco bhavati / vacca / naccai / mcci| (anu.) (vraj, nRt, ANi mad) yAM (dhAtUM) cyA antya varNAcA dvirukta ca (mhaNaje cca) hoto. udA. vaccai... 1 sarvAGga - svedanazIlAyAH / ... maccai. 2 sm+pd| 3 khid Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 caturthaH pAdaH (sUtra) ruda-namorvaH / / 226 / / (vRtti) anayorantyasya vo bhvti| ruvi| rovi| nvi| (anu.) (rud ANi nam) yAM (dhAtUM) cyA antya varNAcA va hoto. udA. ruvai...navai. (sUtra) udvijaH / / 227 / / (vRtti) udvijaterantyasya vo bhvti| uvvivi| uvvevo| (anu.) udvijate (udvij) (yA dhAtU) cyA antya varNAcA va hoto. udA. uvvivai; uvvevo. (sUtra) khAda-dhAvorluk / / 228 / / (vRtti) anayorantyasya lug bhvti| khaai| khaaai| khaahii| khaau| dhaai| dhaahii| dhaau| bahulAdhikArAdvartamAnAbhaviSyadvidhyAyekavacana eva bhvti| teneha na bhvti| khaadnti| dhaavnti| kvacinna bhvti| dhAvai2 puro| (anu.) (khAd ANi dhAv) yAM (dhAtUM) cyA antya varNAcA lopa hoto. udA. khAi...dhAu. bahulacA adhikAra asalyAmuLe, vartamAnakALa, bhaviSyakALa ANi vidhi, ityAdItIla ekavacanAtaca (asA antya varNAcA lopa) hoto; mhaNUna yethe (=puDhIla udAharaNAMta) (asA lopa) hota nAhI. udA. khAdanti, dhAvanti. kvacit (ekavacanAtahI asA lopa) hota nAhI. udA. dhAvai purao. (sUtra) sRjo raH / / 229 / / (vRtti) sRjo dhAtorantyasya ro bhvti| nisiri| vosiri| vosiraami| (anu.) sRj (yA dhAtU) cyA antya varNAcA ra hoto. udA. nisirai...vosirAmi. 1 udvega 2 dhAvati purtH| 3 nisRj 4 vyutsRj Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 319 (sUtra) zakAdInAM dvitvam / / 230 / / (vRtti) zakAdInAmantyasya dvitvaM bhvti| zak skki| jim jimmi| lag lggi| mag mggi| kup kuppi| naz nssi| aT priatttti| luT plotttti| tuTa tutttti| naTa ntttti| siv sivvi| ityaadi| (anu.) zake, ityAdi (dhAtUM) cyA antya varNAce dvitva hote. udA. zake sakkai...siv sivvai, ityAdi. (sUtra) sphuTi-caleH / / 231 // (vRtti) anayorantyasya dvitvaM vA bhvti| phuTTai phuddi| callai cli| (anu.) (sphuTa ANi cal) yAM (dhAtUM) cyA antya varNAce dvitva vikalpAne hote. udA. phuTTai...calai. (sUtra) prAdermIleH / / 232 / / (vRtti) prAdeH parasya mIlerantyasya dvitvaM vA bhvti| pamillai3 pmiili| nimillai nimiili| saMmillai sNmiili| ummillai ummiili| prAderiti kim ? miili| (anu.) upasargA (prAdeH) puDhIla mIl (yA dhAtU) cyA antya vyaMjanAce dvitva vikalpAne hote. udA. pamillai...ummIlai. upasargApuDhIla (mIl dhAtUcyA) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa mAge upasarga nasalyAsa, mIla cyA antya varNAce dvitva hota nAhI. udA.) mIlai. (sUtra) uvarNasyAvaH / / 233 / / (vRtti) dhAtorantyasyovarNasya avAdezo bhvti| nhuG niNhavai / hu nihavai / cyuG cvi| ru rvi| ku kvi| sU savai, psvii| (anu.) dhAtUcyA antya u-varNAlA ava asA Adeza hoto. udA. hla (guG) niNhavai...pasavai. 1 pari+aT 4 ni+hanu 2 pra+luT 5 ni+hu 3 pra,ni,saM, ud he upasarga mAge asaNArA mIla 6 pra+sU Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 ( sUtra ) RvarNasyAraH / / 234 / / (vRtti) dhAtorantyasya RvarNasya arAdezo bhavati / karai / dharaI / marai / vri| sarai / harai / tarai / jarai / (anu.) dhAtUcyA antya R varNAlA ara asA Adeza hoto. udA. karai... jarai. ( sUtra ) vRSAdInAmari: / / 235 / / ( vRtti) vRSa ityevaMprakArANAM dhAtUnAm RvarNasya ari: ityAdezo bhavati / vRS varisai / kRS karisai / mRS marisai / hRS harisai / yeSAmarirAdezo dRzyate te vRssaadyH| (anu.) vRS ityAdi prakAracyA dhAtUMcyA R varNAlA ari asA Adeza hoto. udA. vRS varisai...harisai. jyAM (dhAtU) madhye ari asA Adeza hoto te vRS ityAdi (prakArace dhAtu) hota. ( sUtra ) ruSAdInAM dIrghaH / / 236 / / (vRtti) ruSa ityevaMprakArANAM dhAtUnAM svarasya dIrgho bhavati / rUsai / tUsai / suusi| dUsai / pUsai / sIsai / ityAdi / (anu.) ruS ityAdi prakAracyA dhAtUMcyA ( hrasva) svarAcA dIrgha (svara) hoto. udA. rUsai...sIsai, ityAdi. ( sUtra ) yuvarNasya guNa: / / 237 / / (vRtti) dhAtorivarNasya ca kiyapi guNo bhavati / jeUNa 3 / neUNa / nei / nenti| uddddedd5| uDDenti' / mottUNa 6 / soUNa' / kvacinna bhvti| niio'| uDDINo / caturthaH pAdaH (anu.) dhAtUcyA i varNAcA kr3t ipratyaya puDhe asatAnAhI guNa hoto. udA. jeUNa...soUNa. kvacit (asA guNa) hota nAhI. udA. nIo, uDDINo. 1 kramAne 2 kramA 3 ji :- kR, dhR, mR, vR, sR, hR, tR, jR ruS, tuS, zuS, duS, puS, ziS. 4 5 uDDI 6 muc -- 7 zru 8 na 9 uDDIna Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 321 (sUtra) svarANAM svarAH / / 238 / / (vRtti) dhAtuSu svarANAM sthAne svarA bahulaM bhvnti| havai hivi| ciNai cunni| saddahaNaM sddhaannN| dhAvai dhuvi| ruvai rovi| kvcinnitym| dei| lei| vihei| naasi| aaphai| bemi3| (anu.) dhAtUmadhye svarAMcyA sthAnI (itara) svara bahulatvAne yetAta. udA. havai...rovai. kvacit (he itara svara) nitya yetAta. udA. dei...nAsai. ArSa prAkRtAta : bemi. (sUtra) vyaJjanAdadante / / 239 / / (vRtti) vyaJjanAntAddhAtorante akAro bhvti| bhmi| hsi| kunni| cumbi| __ bhnni| uvsmi| paavi| sinyci| rundhi| musi| hri| kri| zabAdInAM ca prAyaH prayogo naasti| (anu.) vyaMjanAnta dhAtUMcyA antI akAra yeto. udA. bhamai...karai. paNa zap, ityAdi (dhAtUM) cA prayoga prAya: (disUna yeta) nAhI. (sUtra) svarAdanato vA / / 240 / / (vRtti) akArAntavarjitAtsvarAntAddhAtorante akArAgamo vA bhvti| pAi5 paaai| dhAi dhaaai| jAi jaaai| jhAi jhaaai| jambhAi jmbhaaai| uvvAi uvvaaai| milAi milaaai| vikkei vikkeai| hoUNa hoiuunn| anata iti kim? ciicchi6| dugucchi| (anu.) akArAnta dhAtu soDUna, itara svarAnta dhAtUMcyA antI akArAcA Agama vikalpAne hoto. udA. pAi...hoiUNa. akArAnta dhAtu soDUna, ase kA mhaTale ? (kAraNa akArAnta dhAtU puDhe asA akAra-Agama hota nAhI. udA.) ciicchai, dugucchai. 1 kramAne :- bhU, ci, zraddhAna, dhAv, rud 2 kramAne :- dA, lA, vibhI, naz. 3 brU 4 kramAne :- bhrama, has, kR-kuNa, cumb, bhaNa, upazam, prAp, sic-siJc, rudh-rundh, muS, hR-har, kR-kar 5 kramAne:- pA, dhAva/dhA, yA, dhyai, jRmbha, udvA, mlai, vikrI, bhU. 6 cikitsati 7 jugupsati. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 caturthaH pAdaH (sUtra) ci-ji-zru-hu-stu-lU-pU-dhUgAM No hrasvazca / / 241 / / (vRtti) cyAdInAM dhAtUnAmante NakArAgamo bhavati eSAM svarasya ca hrasvo bhvti| ci cinni| ji jinni| zru sunni| hu hunni| stu thunni| lU lunni| pU punni| dhug dhunni| bhulaadhikaaraatkvcidviklpH| ucciNai? uccei| jeUNa jinniuunn| jayai jinni| soUNa sunniuunn| (anu.) ci ityAdi (mhaNaje ci, ji, zru, hu, stu, lU, pU ANi dhU hyA) dhAtUMcyA antI NakAra Agama hoto ANi yAM (dhAtUM) cyA (dIrgha) svarAcA hrasva (svara) hoto. udA. ci ciNai...dhuNai. bahulacA adhikAra asalyAmuLe kvacit vikalpa hoto. udA. ucciNai...suNiUNa. (sUtra) na vA karma-bhAve vva: kyasya ca luk / / 242 / / (vRtti) cyAdInAM karmaNi bhAve ca vartamAnAnAmante dvirukto vakArAgamo vA bhavati tatsaMniyoge ca kyasya luk| civvai cinniji| jivvai jinnijji| suvvai sunnijji| huvvai hunnijji| thuvvai thunnijji| luvvai lunnijji| puvvai punnijji| dhuvvai dhunnijji| evaM bhvissyti| civvihii| ityaadi| (anu.) karmaNi ANi bhAve (rUpAta) asaNAr2yA ci ityAdi (mhaNaje ci, ji, zru, hu, stu, lU, pU ANi dhU) dhAtUMcyA antI dvirukta vakArAcA (mhaNaje vva cA) Agama vikalpAne hoto ANi tyA (vva) cyA sAnidhyAmuLe kya (pratyayA) cA lopa hoto. udA. civvai...dhuNijjai. azAca prakAre bhaviSyakALAtahI (rUpe hotAta. udA.) civvihii ityAdi. (sUtra) mmazceH / / 243 // (vRtti) cigaH karmaNi bhAve ca ante saMyukto mo vA bhavati tatsaMniyoge kyasya ca luk| cimmi| civvi| cinniji| bhvissyti| cimmihii| civvihii| cinnihii| 1 ucci 2 ji 3 zru Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 323 (anu.) karmaNi ANi bhAve (rUpAta) asaNAr2yA ci (dhAtU) cyA antI saMyukta ma (mhaNaje mma) vikalpAne yeto ANi tyA (mma) cyA sAnidhyAmuLe kya (pratyayA) cA lopa hoto. udA. cimmai...ciNijjai. bhaviSyakALAta (aseca hote. udA) :- cimmihii...ciNihii. (sUtra) han-khano'ntyasya / / 244 / / (vRtti) anayoH karmabhAve'ntyasya dvirukto mo vA bhavati tatsaMniyoge kyasya ca luk / hammai hnnijji| khammai khnnijji| bhvissyti| hammihii hnnihii| khammihii khnnihii| bahulAdhikArAddhante: krtrypi| hammai hntiityrthH| kvacinna bhvti| hntvvN| hntuunn| ho| (anu.) karmaNi ANi bhAve (rUpAta) asaNAr2yA (han ANi khan) yAM (dhAtUM) cyA antI dvirukta ma (mhaNaje mma) vikalpAne yeto ANi tyA (mma) cyA sAMnidhyAmuLe kya (pratyayA) cA lopa hoto. udA. hammai...khaNijjai. bhaviSyakALAta (aseca hote. udA) :- hammihii...khaNihii. bahulacA adhikAra asalyAmuLe, hanti (han) yA dhAtUcyA kartari rUpAtahI (asA mma yeto). udA. hammai mhaNaje hanti (ThAra karato) asA artha Ahe. kvacit (asA mma) hota nAhI. udA.hantavvaM...hao. (sUtra) bbho duha-liha-vaha-rudhAmuccAtaH / / 245 / / (vRtti) duhAdInAmantyasya karmabhAve dvirukto bho vA bhavati tatsaMniyoge kyasya ca lug vaherakArasya ca ukaarH| dubbhai duhijji| libbhai lihijji| vubbhai vhiji| rubbhai rundhiji| bhvissyti| dubbhihii duhihii| ityaadi| (anu.) karmaNi ANi bhAve rUpAta duha ityAdi (mhaNaje duh, liha, vah ANi rudh) dhAtUMcyA antya varNAcA dvirukta bha (mhaNaje bbha) vikalpAne hoto, ANi tyA (bbha) cyA sAMnidhyAmuLe kya (pratyayA) cA lopa hoto ANi vah (dhAtU) madhIla akArAcA ukAra hoto. udA. dubbhai...rundhijjai. bhaviSyakALAtahI (aseca hote. udA.) :- dubbhihii, duhihii ityAdi. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 caturthaH pAdaH (sUtra) daho jjhaH / / 246 / / (vRtti) daho'ntyasya karmabhAve dvirukto jho vA bhavati tatsaMniyoge kyasya ca luk| Dajjhai ddhijji| bhvissyti| Dajjhihii ddhihie| (anu.) karmaNi ANi bhAve rUpAta dah (dhAtU) cyA antya varNAcA dvirukta jha (mhaNaje jjha) vikalpAne hoto ANi tyA (jjha) cyA sAMnidhyAmuLe kya (pratyayA) cA lopa hoto. udA. Dajjhai, Dahijjai. bhaviSyakALAta (aseca hote. udA.) :- Dajjhihii, Dahihii. (sUtra) bandho ndhaH / / 247 / / (vRtti) bandherdhAtorantyasya ndha ityavayavasya karmabhAve jjho vA bhavati tatsaMniyoge kyasya ca luk| bajjhai bndhiji| bhvissyti| bajjhihii bndhihii| (anu.) karmaNi ANi bhAve rUpAta bandh (yA dhAtU) cyA antya (mhaNaje) ndh yA avayavAcA jjha vikalpAne hoto ANi tyA (jjha) cyA sAMnidhyAmuLe kya (pratyayA) cA lopa hoto. udA. bajjhai, bandhihii. bhaviSyakALAta (aseca hote. udA.) :- bajjhihii, bandhihii. (sUtra) samanUpAdrudheH / / 248 / / (vRtti) samanUpebhya: parasya rudherantyasya karmabhAve jjho vA bhavati tatsaMniyoge kyasya ca luk| sNrujjhi| annurujjhi| uvrujjhi| pksse| sNsndhijji| annusndhijji| uvrundhijji| bhvissyti| saMsajjhihii sNsndhihii| ityaadi| (anu.) karmaNi ANi bhAve rUpAMta sam, anu (kiMvA) upa (yA upasargA) puDhe asaNAlyA rudh (yA dhAtU) cyA antya varNAcA jjha vikalpAne hoto. ANi tyA (jjha) cyA sAMnidhyAmuLe kya (pratyayA) cA lopa hoto. udA. saMrujjhai...uvarujjhai. (vikalpa-) pakSI :- saMsandhijjai...uvarundhijai. bhaviSyakALAta :- saMsajjhihii, saMsandhihii, ityAdi. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 325 (sUtra) gamAdInAM dvitvam / / 249 / / (vRtti) gamAdInAmantyasya karmabhAve dvitvaM vA bhavati tatsaMniyoge kyasya ca luk| gam gammai gmijji| has hassai hsijji| bhaN bhaNNai bhnniji| chup chuppai chuviji| ruda-namorvaH (4.226) iti kRtavakArAdezo rudiratra ptthyte| ruva ruvvai ruviji| labh labbhai lhijji| kath katthai khijji| bhuj bhujjai bhunyjijji| bhvissyti| gammihii gmihii| ityAdi. (anu.) karmaNi ANi bhAve rUpAta gam ityAdi (dhAtUM) cyA antya varNAce vikalpAne dvitva hote ANi tyAcyA sAMnidhyAmuLe kya (pratyayA) cA lopa hoto. udA. gam gammai...chuvijjai. 'rudanamorvaH' yA sUtrAne jyAmadhye vakAraAdeza kelelA Ahe asA rud dhAtu yethe ghyAvayAcA Ahe. ruva ruvvai... bhuJjijjai. bhaviSyakALAta :- gammihii, gamihii ityAdi. (sUtra) hR-kR-tR-jrAmIraH / / 250 / / (vRtti) eSAmantyasya Ira ityAdezo vA bhavati tatsaMniyoge ca kyluk| hIrai hriji| kIrai krijji| tIrai triji| jIrai jrijji| (anu.) (karmaNi ANi bhAve rUpAta hR, kR, tR ANi tR) yAM (dhAtUM) cyA antya varNAlA Ira asA Adeza vikalpAne hoto ANi tyAcyA sAnidhyAmuLe kya (yA pratyayA) cA lopa hoto. udA. hIrai...jarijjai. (sUtra) arjeviDhappaH / / 251 / / (vRtti) antyasyeti nivRttm| arjeviDhappa ityAdezo vA bhavati tatsaMniyoge kyasya ca luk| viddhppi| pksse| viddhvijji| ajijji| (anu.) (yA sUtrAta AtA) antyasya (antya varNAcA) yA zabdAcI nivRtti jhAlI. (karmaNi ANi bhAve rUpAta) arja (yA dhAtU) lA viDhappa asA Adeza vikalpAne hoto ANi tyAcyA sAMnidhyAmuLe kya (pratyayA) cA lopa hoto. udA. viDhappai. (vikalpa-) pakSI :- viDhavijjai, ajijjai. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 caturthaH pAdaH (sUtra) jJo Navva-Najau / / 252 / / (vRtti) jAnAte: karmabhAve Navva Naja ityAdezau vA bhavata: tatsaMniyoge kyasya ca luk| Navvai nnjji| pksse| jANijai munnijji| mnajJorNaH (2.42) iti NAdeze tu| nnaaijji| nnypuurvksy| annaaijji| (anu.) karmaNi ANi bhAve rUpAta jAnAti (jJA) (yA dhAtU) lA Navva ANi Naja ase Adeza vikalpAne hotAta ANi tyAMcyA sAMnidhyAmuLe kya (pratyayA) cA lopa hoto. udA. Navvai, Najjai. (vikalpa-) pakSI :jANijjai, muNijjai. 'mna jJorNaH' yA sUtrAne (jJA dhAtUtIla jJa yA saMyukta vyaMjanAlA) Na hA Adeza jhAlA asatA mAtra :- NAijjai (ase rUpa hote). naJ (he avyaya) pUrvI asaNAr2yA (jJA dhAtUce) aNAijjai (ase rUpa hote). (sUtra) vyAhRgervAhippaH / / 253 / / (vRtti) vyAharate: karmabhAve vAhippa ityAdezo vA bhavati tatsaMniyoge kyasya ca luk| vaahippi| vaahriji| (anu.) karmaNi ANi bhAve rUpAta vyAharati (vyAhR) (yA dhAtU) lA vAhippa asA Adeza vikalpAne hoto ANi tyAcyA sAnidhyAmuLe kya (pratyayA) cA lopa hoto. udA. vaahippi| vAharijjai. (sUtra) ArabherADhappaH / / 254 // (vRtti) AyUrvasya rabheH karmabhAve ADhappa ityAdezo vA bhavati kyasya ca luk| aaddhppi| pksse| aaddhviiai| (anu.) karmaNi ANi bhAve rUpAta A (hA upasarga) pUrvI asaNAr2yA ram (yA dhAtU) lA ADhappa asA Adeza vikalpAne hoto ANi (tyAcyA sAMnidhyAmuLe) kya (pratyayA) cA lopa hoto. udA. ADhappai. (vikalpa-) pakSI :- ADhavIai. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 327 ( sUtra ) sniha - sico : sippaH / / 255 / / (vRtti) anayo: karmabhAve sippa ityAdezo bhavati kyasya ca luk / sippai / snihyate / sicyate vA / (anu.) karmaNi ANi bhAve rUpAta (snih ANi sic) yAM (dhAtUM) nA sippa asA Adeza hoto ANi (tyAcyA sAMnidhyAmuLe) kya (pratyayA) cA lopa hoto. udA. sippai (mhaNaje ) snihyate kiMvA sicyate (asA artha Ahe). ( sUtra ) grahergheppa: / / 256 / / (vRtti) graheH karmabhAve gheppa ityAdezo vA bhavati kyasya ca luk / gheppa / gihijjai / (anu.) karmaNi ANi bhAve rUpAta grah (yA dhAtU) lA gheppa asA Adeza vikalpAne hoto ANi (tyAcyA sAMnidhyAmuLe) kya (pratyayA) cA lopa hoto. udA. gheppai. (vikalpapakSI :-) gihijjai. ( sUtra ) spRzezchippa: / / 257 / / ( vRtti) spRzate: karmabhAve chippAdezo vA bhavati kyaluk ca / chippar3a / chivijjai / (anu.) karmaNi ANi bhAve rUpAta spRzati (spRz) (yA dhAtU) lA chippa asA Adeza vikalpAne hoto ANi (tyAcyA sAMnidhyAmuLe) kya (yA pratyayA) cA lopa hoto. udA. chippai. (vikalpapakSI) :- chivijjai. ( sUtra ) ktenApphuNNAdayaH / / 258 / / (vRtti) apphuNNAdayaH zabdA AkramiprabhRtInAM dhAtUnAM sthAne ktena saha vA nipaatynte| apphuNNo AkrAntaH / ukkosaM utkRssttm| phuDaM spssttm| volINo atikraantH| vosaTTo vikasitaH / nisuTTo nipAtitaH / luggo rugnn:| lhikko naSTa: / pamhuTTho pramRSTaH pramuSito vA / vidattaM Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 caturthaH pAdaH arjitm| chittaM spRssttm| nimiaM sthaapitm| cakkhiaM aasvaaditm| luaM luunm| jaDhaM tyktm| jhosiaM kssiptm| nicchUDhaM uvRttm| palhatthaM paloTTaM ca prystm| hIsamaNaM hessitm| ityaadi| (anu.) apphuNNa ityAdi zabda, Akrama ityAdi dhAtUMcyA sthAnI kta (yA pratyayA) saha nipAta mhaNUna vikalpAne yetAta. udA. apphuNNo AkrAntaH...heSitam, ityAdi. (sUtra) dhAtavo'rthAntare'pi / / 259 / / (vRtti) uktAdarthAdarthAntare'pi dhAtavo vrtnte| bali: prANane paThita: khAdane'pi vrtte| bli| khAdati prANanaM karoti vaa| evaM kali: saGkhyAne sNjnyaane'pi| kli| jAnAti saGkhyAnaM karoti vaa| rigirgatau prveshe'pi| rigi| pravizati gacchati vaa| kAGkSatervampha AdezaH praakRte| vmphi| asyaarthH| icchati khAdati vaa| phakkatesthakka aadeshH| thkki| nIcAM gatiM karoti vilambayati vaa| vilapyupAlambhyomukha aadeshH| jhngkhi| vilapati upAlabhate bhASate vaa| evaM pddivaalei| pratIkSate rakSati vaa| kecit kaishcidupsrgnitym| phri| yudhyte| sNhri| sNvRnnoti| annuhri| sdRshiibhvti| niihri| purISotsarga kroti| vihri| kriiddti| aahri| khaadti| pddihri| punaH puuryti| prihri| tyjti| uvhri| puujyti| vaahri| aahvyti| pvsi| dezAntaraM gcchti| uccupai cttti| ulluhi| ni:srti| (anu.) ukta (sAMgitalelyA) arthAkherIja itara arthAMnIhI dhAtu (prAkRtamadhye vAparalele) asatAta. udA. bal (bali) hA prANana yA arthI sAMgitalelA Ahe; to khAdana yA arthI suddhA asato. (tyAmuLe) balai (mhaNaje) khAdati (khAto) kiMvA prANanaM karoti (zvAsocchavAsa karato). yAcapramANe kal (kali) (hA dhAtu) saMkhyAna (taseca) saMjJAna (yA arthI) suddhA asato. udA. kalai (mhaNaje) jAnAti (jANato) kiMvA saMkhyAnaM karoti (gaNanA karato). rig (rigi) (hA dhAtu) gati (taseca) praveza (yA arthI) suddhA asato. udA. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 329 rigai (mhaNaje) pravizati (praveza karato) kiMvA gacchati (jAto). prAkRtamadhye kAGkSati (kAGkSa) (yA dhAtU) lA vampha asA Adeza (hoto). (AtA) vamphai yAcA artha icchati (icchA karato) kiMvA khAdati (khAto) (asA hoto). (prAkRtamadhye) phakkati (phakka) (yA dhAtU) lA thakka asA Adeza hoto. (AtA) thakkai (mhaNaje) nIcAM gatiM karoti (khAlI gamana karato) kiMvA vilambayati (vilaMba karato) (asA artha hoto). (prAkRtamadhye) vilap (vilapi) ANi upAlambha (upAlambhi) (yA dhAtUM) nA jhaGkha asA Adeza hoto. (AtA) jhaGkhai (mhaNaje) vilapati (vilApa karato) upAlabhate (niMdA karato) kiMvA bhASate (bolato) (ase artha hotAta). kAhI (viziSTa) upasargAMnI yukta asaNAre kAhI (viziSTa) dhAtu (viziSTa azA) nizcita arthAne (prAkRtamadhye) asatAta. udA. paharai (mhaNaje) yuddhate (yuddha karato); saMharai (mhaNaje) saMvRNoti (jhAkato); aNuharai (mhaNaje) saddazIbhavati (sadRza hoto); nIharai (mhaNaje) purISotsargaM karoti (malotsarga karato); viharai (mhaNaje) krIDati (kheLato); Aharai (mhaNaje) khAdati (khAto); paDiharai (mhaNaje) puna: pUrayati (puna: puravito); pariharai (mhaNaje) tyajati (TAkato); uvaharai (mhaNaje) pUjayati (pUjA karato); vAharai (mhaNaje) Ahvayati (bolAvato); pavasai (mhaNaje) dezAntaraM gacchati (dusar2yA dezI jAto); uccupai (mhaNaje) caTati (cATato); ullUhai (mhaNaje) ni:sarati (nisaTato, bAhera paDato). (sUtra) to do'nAdau zaurasenyAmayuktasya / / 260 / / (vRtti) zaurasenyAM bhASAyAmanAdAvapadAdau vartamAnasya takArasya dakAro bhavati na cedasau varNAntareNa saMyukto bhvti| tado' pUrida-padizeNa mArudiNA mntido| etsmaat| edaahi| edaao| anAdAviti kim ? tadhA karedha jadhA tassa rAiNo aNukampaNIA bhomi| ayuktasyeti kim ? mtto| ayyutto| asNbhaavid5-skkaarN| halA suntle6| 1 tataH pUritapratijJena mArutinA mntritH| 2 tathA kuruta yathA tasya rAjJaH anukampanIyA bhvaami| 3 matta 4 Aryaputra 5 asmbhaavit-stkaarm| 6 halA zakuntale Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 caturthaH pAdaH (anu.) zaurasenI bhASeta anAdi asaNAr2yA (mhaNaje) padAcyA Adi nasaNAr2yA takArAcA jara to (takAra) dusar2yA varNAzI saMyukta nasela tara (tyA takArAcA) dakAra hoto. udA. tado...edAo. anAdi (asaNAr2yA takArAcA) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa takAra padAcyA Adi asalyAsa tyAcA da hota nAhI. udA.) tadhA...bhomi. asaMyukta (takArAcA) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa takAra saMyukta asela tara tyAcA da hota nAhI. udA.) matto...sauntale. (sUtra) adhaH kvacit / / 261 / / (vRtti) varNAntarasyAdho vartamAnasya tasya zaurasenyAM do bhvti| kvcillkssyaanusaarenn| mhndo| niccindo| andeurN| (anu.) zaurasenI bhASeta dusar2yA varNAnaMtara asaNAr2yA ta cA da hoto. kvacit (mhaNaje) (upalabdha) udAharaNAMnA anusarUna. udA. mahando...andeuraM. (sUtra) vAdestAvati / / 262 / / (vRtti) zaurasenyAM tAvacchabde AdestakArasya do vA bhvti| daav| taav| (anu.) zaurasenI bhASeta tAvat yA zabdAta Adi (asaNAr2yA) takArAcA da vikalpAne hoto. udA. dAva, tAva. (sUtra) A Amantrye sau veno na: / / 263 / / (vRtti) zaurasenyAmino nakArasya Amantrye sau pare AkAro vA bhvti| bho knycuiaa| suhiaa| pksse| bho tvssi| bho mnnssi| (anu.) zaurasenI bhASeta (zabdAcyA antya) in madhIla nakArAcA saMbodhanArthI si (hA pratyaya) puDhe asatAnA AkAra vikalpAne hoto. udA. bho kaJcuiA, suhiA. (vikalpa-) pakSI :- bho tavassi, bho maNassi. 3 sukhin 1 kramAne :- mahat, nizcinta, antaHpura 2 kaJcukin 4 tapasvin 5 manasvin Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe (sUtra) mo vA / / 264 / / (vRtti) zaurasenyAmAmantrye sau pare nakArasya mo vA bhvti| bho raayN| bho viayvmm| sukammaM / bhayavaM kusumaauh| bhayavaM titthaM pvtteh| pksse| sayala-loa-anteAri bhayava hudvh| (anu.) zaurasenI bhASeta saMbodhanArthI si (hA pratyaya) puDhe asatAnA (zabdAtIla antya) nakArAcA ma vikalpAne hoto. udA. bho rAyaM...pavatteha. (vikalpa-) pakSI :- sayala...hudavaha. (sUtra) bhavadbhagavatoH / / 265 / / (vRtti) Amantrya iti nivRttm| zaurasenyAyamanayo: sau pare nasya mo bhvti| kiM etthabhavaM hidaeNa cintedi| eduH bhvN| samaNe bhagavaM mhaaviire| pajjalido10 bhayavaM hudaasnno| kvcidnytraapi| maghavaM11 paagsaasnne| saMpAiavaM12 siiso| kayavaM13 karemi kAhaM c| (anu.) Amantrye (saMbodhanArthI) yA padAcI (yethe) nivRtti jhAlI. zaurasenI bhASeta, (bhavat ANi bhagavat) yAM (zabdAM) cyA puDhe si (hA pratyaya) asatAnA, na cA ma hoto. udA. kiM ettha...hudAsaNo. kvacit itaratra (mhaNaje itara zabdAMta) suddhA (asA m hoto. udA.) maghavaM...kAhaM ca. (sUtra) na vA ryo yyaH / / 266 / / (vRtti) zaurasenyAM ryasya sthAne yyo vA bhvti| ayyautta14 pyyaakuliikdmhi| suyyo5| pksse| ajo16| pjjaaulo17| kjj18-prvso| 1 rAjan 2 vijayavarman 3 sukarman 4 bhagavan kusumAyudha 5 bhagavan, tIrthaM prvrtyt| 6 sakala-loka-antazcArin bhagavan hutvh| 7 kiM atrabhavAn hRdayena cintyti| 8 etu bhvaan| 9 zramaNaH bhagavAn mhaaviirH| 10 prajvalita: bhagavAn hutaashnH| 11 maghavAn paakshaasnH| 12 sampAditavAn shissyH| 13 kRtavAn 14 Aryaputra paryAkulIkRtA asmi| 15 sUrya 16 Arya 17 paryAkula 18 kAryaparavaza. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH (anu.) zaurasenI bhASeta, rya cyA sthAnI yya vikalpAne hoto. udA. ayyautta... suyyo. ( vikalpa - ) pakSI :- ajjo... paravaso. 332 ( sUtra ) tho dha: / / 267 / / ( vRtti) zaurasenyAM thasya dho vA bhavati / kadhedi kahedi / NAdho NAho / kadhaM khN| rAjapadho rAjapaho / apadAdAvityeva / thAmaM / theo / (anu.) zaurasenI bhASeta ( padAcyA Adi nasaNAr2yA ) tha cA dha vikalpAne hoto. udA. kadhedi... rAjapaho. padAcyA Adi nasaNAr2yA (tha cAca dha hoto; padAcyA prAraMbhI asaNAr2yA tha cA dha hota nAhI. udA.) thAmaM, theo. ( sUtra ) iha - horhasya / / 268 / / (vRtti) ihazabdasaMbaMdhino madhyamasyetthAhacau (3.143) iti vihitasya hacazca hakArasya zaurasenyAM dho vA bhavati / idha / hodha / parittAyadha' / pakSe / iha / hoha / parittAyaha / (anu.) zaurasenI bhASeta iha yA zabdAzI saMbaMdhita asaNArA (ha) taseca 'madhyama...hacau' yA sUtrAta sAMgitalelyA hac madhIla (ha) hakArAcA dha vikalpAne hoto. udA. idha...parittAyadha. ( vikalpa - ) pakSI : iha...parittAyaha. ( sUtra ) bhuvo bha: / / 269 / / (vRtti) bhavaterhakArasya zaurasenyAM bho vA bhavati / bhodi hodi / bhuvadi huvadi / bhavadi havadi / (anu.) zaurasenI bhASeta bhavati (bhU yA dhAtU) cyA hakArAcA bha vikalpAne hoto. udA. bhodi...havadi. 1 kath 7 iha 2 nAtha 3 katham 4 rAjapatha 5 sthAma 6 stoka 8 pari+trai Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe (sUtra) pUrvasya puravaH / / 270 / / (vRtti) zaurasenyAM pUrvazabdasya purava ityAdezo vA bhvti| apuravaM naaddyN| apurvaagdN| pksse| apuvvaM pdN| apuvvaagdN| (anu.) zaurasenI bhASeta pUrva yA zabdAlA purava asA Adeza vikalpAne hoto. udA. apuravaM...gadaM. (vikalpa-) pakSI :- apuvvaM...gadaM. (sUtra) ktva iyadUNau / / 271 / / (vRtti) zaurasenyA ktvApratyayasya iya dUNa ityAdezau vA bhvtH| bhaviya bhoduunn| haviya hoduunn| paDhiya' pddhiduunn| ramiya6 rnduunn| pakSe bhottaa| hottaa| pddhittaa| rntaa| (anu.) zaurasenI bhASeta ktvA (yA) pratyayAlA iya ANi dUNa ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. bhaviya...randUNa. (vikalpa-) pakSI :- bhottA...rantA. (sUtra) kR-gamo DaDua: / / 272 / / (vRtti) AbhyAM parasya ktvApratyayasya Dit aDua ityAdezo vA bhvti| kddua| gddua| pksse| kariya kriduunn| gacchiya gcchiduunn| (anu.) (zaurasenI bhASeta) (kR ANi gam) yAM (dhAtUM) cyA puDhe asaNAr2yA ktvA (yA) pratyayAlA Dit aDua asA Adeza vikalpAne hoto. udA. kaDua, gaDua. (vikalpa-) pakSI :- kariya...gacchidUNa. (sUtra) diricecoH / / 273 / / (vRtti) tyAdInAmAdyatrayasyAdyasyececau (3.139) iti vihitayoriceco: sthAne dirbhvti| veti nivRttm| nedi| dedi| bhodi| hodi| (anu.) (zaurasenI bhASeta) 'tyAdI...cecau' (3.139) yA sUtrAne sAMgitalelyA ic ANi ec (yA pratyayAM) cyA sthAnI di hote. (yA sUtrAta) vA (vikalpa) yA zabdAcI nivRtti jhAlI Ahe. udA. nedi...hodi. 1 apUrvaM naattkm| 5 paTh 2 apUrvAgatam 6 ram 3 apUrvaM pdm| 4 bhU 8 dA 7nI Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 ( sUtra ) ato dezca / / 274 / / (vRtti) akArAtparayoriceco: sthAne dezcakArAd dizca bhavati / acchade acchdi| gacchade gacchadi / ramade ramadi / kijjade kijjadi / ata iti kim ? vasuAdi / nedi / bhodi / (anu.) (zaurasenI bhASeta dhAtUcyA antya) akArApuDhIla ic ANi ec (yA pratyayAM) cyA sthAnI de ANi (sUtrAtIla) cakArAmuLe di hotAta. udA. acchade...kijjadi. akArApuDhIla ( ic ANi ec yAMcyA) ase kA mhaTale Ahe? (kAraNa akArAkherIja itara svarApuDhe de hota nAhI. udA.) vasuAdi...bhodi. caturthaH pAdaH ( sUtra ) bhaviSyati ssiH / / 275 / / (vRtti) zaurasenyAM bhaviSyadarthe vihite pratyaye pare ssirbhavati / hissAhAmapavAdaH / bhavissidi / krissidi| gcchissidi| (anu.) zaurasenI bhASeta bhaviSyakAlArthI mhaNUna sAMgitalelA pratyaya (dhAtUcyA) puDhe asatA, ssi hoto. (bhaviSyakALAta) hissA (sU.3.168 pahA) ANi hA (sU.3.167 pahA) hotAta yA ( niyamAcA ) prastuta niyama apavAda Ahe. udA. bhavissidi... gacchissidi. ( sUtra ) ato GaserDAdo-DAdU / / 276 / / (vRtti) ata: parasya Gase: zaurasenyAM Ado Adu ityAdezau Ditau bhavataH / dUrAdo' yyeva / dUrAdu / (anu.) zaurasenI bhASeta ( zabdAcyA antya) a cyA puDhIla Gasi (yA pratyayA) lA Dit Ado ANi Adu ase Adeza hotAta. udA. dUrAdo... durAdu / 1 As (sU.4.215 pahA). 4 udvA (sU. 4.11 pahA). 3 kriyate 2 ram 5 dUrAt eva / dUrAt / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 335 (sUtra) idAnImo dANiM / / 277 / / (vRtti) zaurasenyAmidAnIma: sthAne dANiM ityAdezo bhvti| anantarakaraNIyaM? dANiM ANavedu ayyo| vytyyaatpraakRte'pi| annaM dANiM bohiN| (anu.) zaurasenI bhASeta idAnIm cyA sthAnI dANiM asA Adeza hoto. udA. anantara...ayyo. (ANi) vyatyaya hota asalyAmuLe (sU.4.447 pahA) prAkRtamadhyehI (dANiM he rUpa ADhaLate. udA.):- annaM dANiM bohiM. (sUtra) tasmAttAH / / 278 / / (vRtti) zaurasenyAM tasmAcchabdasya tA ityAdezo bhvti| tAre jAva pvisaami| tA alaM ediNA maannenn| (anu.) zaurasenI bhASeta tasmAt yA zabdAlA tA asA Adeza hoto. udA. tA jAva...mANeNa. (sUtra) montyANNo vedetoH / / 279 / / (vRtti) zaurasenyAmantyAnmakArAtpara ideto: parayorNakArAgamo vA bhvti| ikaare| juttaM NimaM juttminnN| sarisaM6 NimaM srisminnN| ekaare| kiM NedaM kimedN| evaM NedaM evmedN| (anu.) zaurasenI bhASeta, (zabdAcyA) antya makArApuDhe, i ANi e he svara puDhe asatAnA, NakArAcA Agama vikalpAne hoto. udA. ikAra puDhe asatA :juttaM...sarisamiNaM. ekAra puDhe asatA :- kiM NedaM...evamedaM. (sUtra) evArthe yyeva / / 280 / / (vRtti) evArthe yyeva iti nipAta: zaurasenyAM pryoktvyH| mama yyeva bmbhnnss| so10 yyeva eso| 1 anantarakaraNIyaM idAnIM AjJApayatu aaryH| 2 anyaM idAnIM bodhim| 3 tasmAt yAvat prvishaami| 4 tasmAt alaM etena maanen| 5 yuktaM idm| 6 sadRzaM idm| 7 kiM etd| 8 evaM etd| 9 mama eva braahmnnsy| 10 saH eva essH| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH (anu.) zaurasenI bhASeta eva cyA arthI yyeva asA nipAta (=avyaya) vAparAvA. udA. mama...eso. (sUtra) haGge ceTyAhvAne / / 281 / / (vRtti) zaurasenyAM ceTyAhvAne haje iti nipAta: pryoktvyH| haGge cdurike| (anu.) zaurasenI bhASeta ceTIlA bolAvatAnA haje asA nipAta (=avyaya) vAparAvA. udA. haGge cadurike. (sUtra) hImANahe vismaya-nirvede / / 282 / / (vRtti) zaurasenyAM hImANahe ityayaM nipAto vismaye nirvede ca pryoktvyH| vismye| hImANahe jIvanta-vacchA me jnnnnii| nirvede| hImANahe palissantAH hage edeNa niya-vidhiNo duvvvsidenn| (anu.) zaurasenI bhASeta hImANahe asA hA nipAta vismaya ANi nirveda dAkhaviNyAsAThI vAparAvA. udA. vismaya dAkhavitAnA :- hImANahe...jaNaNI. nirveda dAkhavitAnA :- hImANahe...duvvavasideNa. (sUtra) NaM nanvarthe / / 283 / / (vRtti) zaurasenyAM nanvarthe Namiti nipAta: pryoktvyH| NaM aphlodyaa| NaM5 ayyamissehiM puDhamaM yyeva aannttN| NaM bhavaM me aggado cldi| ArSe vAkyAlaMkAre'pi dRshyte| namotthu nnN| jayA nnN| tayA' nnN| (anu.) zaurasenI bhASeta nanu cyA arthI NaM asA nipAta vAparAvA. udA. NaM...caladi. ArSa prAkRtAta (NaM he avyaya) vAkyAlaMkAra mhaNUnahI (vAparalele) disate. udA. namo...tayA NaM. 1 caturike 2 (hImANahe) jIvad-vatsA me jnnii| 3 (hImANahe) parizrAntaH ahaM etena nijavidheH durvyvsiten| 4 aphalodayA 5 (nanu) AryamitraiH prathama eva aajnyptm| 6 (nanu) bhavAn me agrata: clti| 7 namostu 8 yadA 9 tadA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 337 (sUtra) ammahe harSe / / 284 / / (vRtti) zaurasenyAm ammahe iti nipAto harSe pryoktvyH| ammahe? eAe summilAe supaligaDhido bhvN| (anu.) zaurasenI bhASeta ammahe asA nipAta harSa dAkhaviNyAsa vAparAvA. udA. ammahe...bhavaM. (sUtra) hIhI vidUSakasya / / 285 / / (vRtti) zaurasenyAM hIhI iti nipAto vidUSakANAM harSe dyotye pryoktvyH| hIhI bho saMpannA maNoradhA piyvyssss| (anu.) zaurasenI bhASeta hIhI asA nipAta vidUSakAMcA harSa dAkhavAvayAcA asatAnA vAparAvA. udA. hIhI bho...vayassassa. (sUtra) zeSaM prAkRtavat / / 286 / / (vRtti) zaurasenyAmiha prakaraNe yatkAryamuktaM tato'nyacchaurasenyAM prAkRtavadeva bhvti| dIrghahrasvau mitho vRttau (1.4) ityArabhya to do'nAdau zaurasenyAmayuktasya (4.260) etasmAtsUtrAtprAg yAni sUtrANi eSu yAnyudAharaNAni teSu madhye amUni tadavasyAnyeva zaurasenyAM bhavanti amUni punarevaMvidhAni bhavantIti vibhAgaH pratisUtraM svayamabhyUhya drshniiyH| ythaa| andaavedii| jvdi-jnno| mnnsilaa| ityaadi| (anu.) zaurasenI bhASecyA bAbatIta je kAhI kArya yA prakaraNAta sAMgitale Ahe tyAkherIjace itara kArya he prAkRtapramANeca zaurasenI bhASetahI hote. (mhaNaje ase :-) 'dIrgha...vRttau (1.4) yA sUtrApAsUna AraMbha karUna 'to donAdau...yuktasya' (4.260) yA sUtrApUrvIparyaMta jI sUtre va tyAmadhye jI udAharaNe dilelI Aheta, tyApaikI amuka sUtre jazIcyA tazIca zaurasenIlA lAgU paDatAta (ANi) amuka sUtre mAtra (thoDyAza badalAne) azAprakAre lAgU paDatAta' ityAdi vibhAga pratyeka sUtrAcA svata:ca vicAra karUna (abhyUhya) dAkhavAvA. udA. andAvedI...maNasilA, ityAdi. 1 (ammahe) etayA sUrmilayA suparigRhItaH bhvaan| 2 (hI hI) bhoH saMpannA: manorathAH priyvysysy| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 caturthaH pAdaH (sUtra) ata etsau puMsi mAgadhyAm / / 287 / / (vRtti) mAgadhyAM bhASAyAM sau pare akArasya ekAro bhavati puMsi pullingge| eSa messH| eze meshe| eze pulishe| karomi bhdnt| karemi bhnte| ata iti kim ? nnihii| klii| gilii| puMsIti kim ? jlN| yadapi porANamaddhamAgahabhAsAniyayaM havai suttaM ityAdinArSa sya ardhamAgadhabhASAniyatatvamAmnAyi vRddhastadapi prAyo'syaiva vidhAnAnna vkssymaannlkssnnsy| kayare3 aagcchi| se4 tArise dukkhasahe jiindie| ityaadi| (anu.) mAgadhI bhASeta puMsi mhaNaje pulliMgAta si (hA pratyaya) puDhe asatA (zabdAtIla antya) akArAcA ekAra hoto. udA. eSa...bhante. akArAcA (ekAra hoto) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa itara svarAMcA ekAra hota nAhI. udA.) NihI...gilI. pulliMgAta ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa itara liMgAta asA ekAra hota nAhI. udA.) jalaM. (jainadharmIyAMcI) 'prAcIna sUtre ardhamAgadhI bhASeta Aheta', ityAdi vacanAne vRddha mANasAMnI jarI ArSa mhaNaje ardhamAgadha bhASA Ahe ase sAMgitale Ahe tarI te suddhA prAyaH (AtA prastuta ThikANI sAMgitalelyA) yA niyamAlA anusarUna Ahe (yApuDhe) sAMgitalyA jANAr2yA niyamAMnA anusarUna nAhI (he lakSAta ThevAve). udA. kayare... jiindie ityAdi. (sUtra) ra-sorla-zau / / 288 // (vRtti) mAgadhyAM rephasya dantyasakArasya ca sthAne yathAsaGkhyaM lakArastAlavyazakArazca bhvti| r| nle| kle| s| hNshe6| shudN| shobhnnN| ubhyoH| shaalshe| pulishe| lhsh-vshnmil-shul-shil-vialid-mndaal-laayidNhi-yuge| 1 eSaH purussH| 2 kramAne :- nidhi, karin, giri 3 kataraH aagcchti| 4 sa: tAdRzaH duHkhasahaH jitendriyH| 5 kramAne - nara, kara 6 kramAne :- haMsa, zruta, zobhana 7 kramAne :-sArasa, puruSa 8 rbhs-vsh-nmnshiil-sur-shirs-viglit-mndaar-raajit-aNghri-yugH| vIra-jinaH prakSAlayatu mama sakalaM avdy-jmbaalm|| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe vIla-yiNe pakkhAladu mama zayalamavayya - yambAlaM / / 1 / / (anu.) mAgadhI bhASeta rephAcyA ANi dantya sakArAcyA sthAnI anukrame lakAra ANi tAlavya zakAra hotAta. udA. ra ( cyA sthAnI) :- nale, kale. sa ( cyA sthAnI ) :- haMze ... zobhaNaM. donhIMcyA ( sthAnI) :- zAlaze, pulize. ( taseca :-) lahazavaza... yambAlaM. 339 (sUtra) saSo: saMyoge so'grISme / / 289 / / ( vRtti) mAgadhyAM sakAraSakArayoH saMyoge vartamAnayoH so bhavati grISmazabde tu na bhvti| UrdhvalopAdyapavAda: / sa / paskhaladi' hastI / buhaspadI | msklii3| vismaye / Sa / zuska 5 - dAluM / kasTaM / vistuM / shsp-kvle'| usmAH / nisphalaM 10 / dhanuskhaNDaM 11 / agrISma iti kim ? gimha-vAzale 12 / (anu.) mAgadhI bhASeta, saMyogAta asaNAr2yA sakAra ANi SakAra yAMcA sa hoto; paNa grISma yA zabdAta mAtra (Sa cA sa) hota nAhI. 'prathama asaNAr2yA (s va S) cA lopa hoto' (sU. 2.77), ityAdi ( niyamAM) cA prastuta niyama apavAda Ahe. udA. sa ( cA sa ) :- paskhaladi... vismaye. Sa ( cA sa ) :zuskadAluM...dhanuskhaNDaM. grISma zabdAta (Sa cA sa hota) nAhI, ase kA mhaTale Ahe ? ( kAraNa tethe puDhIlapramANe varNAntara hote :-) gimha... vAzale. ( sUtra ) TTa - SThayosTa: / / 290 / / (vRtti) dviruktasya Tasya SakArAkrAntasya ca ThakArasya mAgadhyAM sakArAkrAntaH TakAro bhvti| tttt| pasTe 13 / bhasTAlikA / bhasTiNI / sstth| zusTu14 kadaM / kosTAgAlaM 15 // 1 praskhalati hastI | 5 zuSka - dAru 9 USmA 13 kramAne :- paTTa, bhaTTArikA, bhaTTinI 2 bRhaspati 3 maskarin 6 kaSTa 7 viSNu 10 niSphala 11 dhanuSkhaNDa 14 suSThu kRtm| 15 koSThAgAra 4 vismaya 8 zaSpa-kavala 12 grISma-vAsara Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH (anu.) mAgadhI bhASeta, dvirukta Ta (mhaNaje TTa) ANi SakArAneyukta ThakAra (mhaNaje STha) yAMcA sakArAne yukta TakAra (mhaNaje sTa) hoto. udA. TTa (cA sTa) : pasTe... bhasTiNI. STha (cA sTa) zusTu...kosTAgAlaM. 340 ( sUtra ) stha-yosta: / / 291 / / ( vRtti) stha rtha ityetayoH sthAne mAgadhyAM sakArAkrAnta: to bhavati / sth| uvstideH| shustide| the / astavadI / zastavAhe / : (anu.) mAgadhI bhASeta stha ANi rtha (yA saMyukta vyaMjanA) cyA sthAnI sakArAne yukta ta (mhaNaje sta) hoto. udA. stha ( cA sta) :- uvastide, zustide. rtha ( cA sta) :- astavadI, zastavAhe. ( sUtra ) ja - dya-yAM ya: / / 292 / / (vRtti) mAgadhyAM jadyayAM sthAne yo bhavati / ja / yANadi / ynnvde| ayyuNe / duyyaNe / gayyadi / gunnvyyide| dy| mayyaM / ayya5 kila viyyAhale aagde| y| yaadi6| yadhAzalUvaM / yaannvttN| yadi / yasya yatvavidhAnam Aderyo jaH (1.245) iti bAdhanArtham / (anu.) mAgadhI bhASeta, ja, dya ANi ya yAMcyA sthAnI ya hoto. udA. ja (cyA sthAnI ya):- yANadi... guNavayyide. dya ( cyA sthAnI ya) : - mayyaM ... 3 . Agade. ya (cyA sthAnI ya):- yAdi... yadi 'Aderyo jaH' yA sUtrAcA (yethe ) bAdha vhAvA yAsAThI ya cA ya hoto ase vidhAna (prastuta sUtrAta) kelele Ahe. 4 madya 6 kramAne : 1 kramAne :- upasthita, susthita 3 kramAne:- jAnAti, janapada, arjuna, durjana, garjati, guNavarjita. yAti, 2 kramAne:- arthapati (arthavatI), sArthavAha 5 adya kila vidyAdharaH AgataH / yathAsvarUpa, yAnapAtra, yadi. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 341 (sUtra) nya-Nya-jJa-jAM JaH / / 293 / / (vRtti) mAgadhyAM nya Nya jJa Ja ityeteSAM dvirukto jo bhvti| ny| ahima - kumaale| anyj-dishN| shaamnyj-gunne| knykaa-vlnnN| nny| punyjvnte| abmhnN| punyaahN| pukh| jny| paavishaale| zavva / avjnyaa| j| aJjalI / dhnnnyje| pnyle| (anu.) mAgadhI bhASeta nya, Nya, jJa ANi Ja yAM (saMyukta vyaMjanAM) cA dvirukta a (mhaNaje Ja) hoto. udA. nya (cA Ja) :- ahimaJja...valaNaM. Nya (cA Ja) :- pu vante...puJa. jJa (cA Ja) :-pAvizAle...avaJA. Jja (cA Ja) :- aJjalI...paJale. (sUtra) vrajo jaH / / 294 / / (vRtti) mAgadhyAM vrajerjakArasya jo bhvti| yaapvaadH| vaadi| (anu.) mAgadhI bhASeta vraj (yA dhAtU) madhIla jakArAcA Ja hoto. (jakArAcA) ya hoto (sU.4.292) yA niyamAcA prastuta niyama apavAda Ahe. udA. vAdi. (sUtra) chasya zco'nAdau / / 295 / / (vRtti) mAgadhyAmanAdau vartamAnasya chasya tAlavyazakArAkrAntazco bhvti| gazca5 gshc| ushcldi| pishcile| pushcdi| laakssnniksyaapi| Apannavatsala: aavnnvshcle| tiryak prekSate tiricchi pecchi| tirizci peskdi| anAdAviti kim ? chaale| 1 kramAne :- abhimanyu-kumAra, anyadizaM, sAmAnyaguNa, kanyakA-varaNa 2 kramAne :- puNyavaMta, abrahmaNya, puNyAha, puNya. 3 kramAne :- prajJAvizAla, sarvajJa, avajJA. 4 kramAne :- aJjali, dhanaJjaya, prAJjali (prAJjala). 5 gaccha gaccha 6 ucchalati (sU.4.174). 7 picchila 8 pRcchati 9 chAga Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 caturthaH pAdaH (anu.) mAgadhI bhASeta anAdi asaNAr2yA cha cA tAlavya-zakArAne yukta ca (mhaNaje zca) hoto. udA. gazca...puzcadi. vyAkaraNa niyamAne yeNAr2yA (cha) cA suddhA (zca hoto. udA.) ApannavatsalaH ... peskadi. anAdi asaNAr2yA (cha cA) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa cha Adi asela tara zca hota nAhI. udA.) chAle. (sUtra) kSasya kaH / / 296 / / (vRtti) mAgadhyAmanAdau vartamAnasya kSasya ko jihvAmUlIyo bhvti| yke| lrkshe| anaadaavityev| khaya-yalahalA kSayajaladharA ityrthH| (anu.) mAgadhI bhASeta anAdi asaNAr2yA kSa cA ka (mhaNaje) jivhAmUlIya (asA ka) hoto. udA. ya ke, la kaze. anAdi asaNAr2yA (kSa) cAca (ka hoto; kSa Adi asalyAsa, ka hota nAhI. udA.) khaya-yalahalA (mhaNaje) kSayajaladharA: asA artha Ahe. (sUtra) skaH prekSAcakSoH / / 297 / / (vRtti) mAgadhyAM prekSerAcakSezca kSasya sakArAkrAntaH ko bhavati / jihvaamuuliiyaapvaadH| peskdi| aacskdi| (anu.) mAgadhI bhASeta prekS ANi AcakSu (yA dhAtUM) madhIla kSa cA sakArAne yukta ka (mhaNaje ska) hoto. (kSa cA) jihvAmUlIya (ka) hoto (sU.4.269) yA niyamAcA prastuta niyama apavAda Ahe. udA. peskadi, Acaskadi. (sUtra) tiSThazciSThaH / / 298 / / (vRtti) mAgadhyAM sthAdhAtoryastiSTha ityAdezastasya ciSTha ityAdezo bhvti| cisstthdi| (anu.) mAgadhI bhASeta sthA (yA dhAtU) lA jo tiSTha asA Adeza hoto tyA (tiSTha) lA ciSTha asA Adeza hoto. udA. ciSThadi. 1 yakSa 2 rAkSasa Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 343 (sUtra) avarNAdvA Gaso DAhaH / / 299 / / (vRtti) mAgadhyAmavarNAtparasya Gaso Dit Aha ityAdezo vA bhvti| hage na elizAha kammAha kaalii| bhagadattazoNidAhare kumbhe| pksse| bhImazeNassare pazcAdo hinnddiiadi| hiDimbAe4 ghaDukkaya-zoke Na uvshmdi| (anu.) mAgadhI bhASeta (zabdAcyA antya) a varNAcyA puDhe asaNAr2yA Gas (yA pratyayA) lA Dit Aha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. hage...kumbhe. (vikalpa-) pakSI :- bhImazeNassa...uvazamadi. (sUtra) Amo DAha~ vA / / 300 / / (vRtti) mAgadhyAmavarNAtparasya AmonunAsikAnto Dit AhAdezo vA bhvti| __ zayaNAha~5 suhN| pksse| nlindaannN| vytyyaatpraakRte'pi| taahN| tumhaahN| amhaahN| sriaahN| kmmaahN| (anu.) mAgadhI bhASeta (zabdAcyA antya) a varNAcyA puDhe asaNAr2yA Am (yA pratyayA) lA anunAsikAne anta pAvaNArA Dit Aha (mhaNaje Aha~) asA Adeza vikalpAne hoto. udA. zayaNAha~ suhaM. (vikalpa-) pakSI:- nalindANaM. vyatyaya hota asalyAmuLe (sU.4.447 pahA), prAkRtAta suddhA (Am pratyayAlA Aha~ asA Adeza hoto. udA.) :- tAha~...kammAha~. (sUtra) ahaM-vayamorhage / / 301 / / (vRtti) mAgadhyAmahaM vayamo: sthAne hage ityAdezo bhvti| hage? zakkAvadAlatista-NivAzI dhiivle| hage10 shNpttaa| (anu.) mAgadhI bhASeta ahaM ANi vayam yAM (rUpAM) cyA sthAnI hage asA Adeza hoto. udA. hage...zaMpattA. 1 ahaM na IdRzasya karmaNaH kaarii| 2 bhagadattazoNitasya kumbhH| 3 bhImasenasya pazcAt hinnddyte| 4 hiDimbAyA: ghaTotkacazoka: na upshaamyti| 5 svajanAnAM sukhm| 6 narendra 7 sarit 8 karman 9 ahaM zakrAvatAra-tIrtha-nivAsI dhiivrH| 10 vayaM sNpraaptaaH| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 caturthaH pAdaH (sUtra) zeSaM zaurasenIvat / / 302 / / (vRtti) mAgadhyAM yaduktaM tato'nyacchaurasenIvad drssttvym| tatra to do'nAdau zaurasenyAmayuktasya (4.260) / pavizadu Avutte shaamipshaadaay| adhaH kvacit (4.261) / ale2 kiM eze mahande klyle| vAdestAvati (4.262) / mAledhavA dhaleva vaa| ayaM dAva ze aagme|aa Amantrye sau veno na:(4.263) bho knyciaa| mo vA (4.264) bho raayN| bhavadbhagavatoH (4.265) / edu6 bhavaM zamaNe bhayavaM mhaaviile| bhayavaM kadante ye appaNo paxkaM ujjhiya palassa parakaM pmaanniikleshi| na vA ryo yyaH (4.266) / ayya8 eze khu kumAle mlykaiduu| tho dhaH (4.267) / ale kumbhilA kdhehi| ihahacorhasya (4.268) ozaladha10 ayyA oshldh| bhuvo bha: (4.269) / bhodi| pUrvasya puravaH (4.270) / apurve| ktva iya-dUNau (4.271) / kiM khu11 zobhaNe bamhaNe zi tti kaliya laJA paliggahe dinnnne| kR-gamo DaDuaH (4.272) / kddua| gdd| diricecoH (4.273) / amaccalaxkazaM12 pikkhi, ido yyeva aagshcdi| ato dezca (4.274) / ale13 kiM eze mahande kalayale shunniiade| bhaviSyati ssi: (4.275) / tA14 kahiM nu gade luhilappie bhvissidi| ato GaserDAdo-DAdU (4.276) / ahaM15 1 pravizatu Avutta: svaami-prsaadaay| 2 are kiM eSa: mahAn klklH| 3 mArayata vA dharata vaa| 4 ayaM tAvat asya aagmH| 5 kaJcukin. 6 etu bhavAn zramaNaH bhagavAn mhaaviirH| 7 bhagavAn kRtAntaH yaH AtmanaH pakSaM ujjhitvA parasya pakSaM prmaanniikrossi| 8 Arya eSaH khalu kumAra: mlyketuH| 9 are kumbhila kthy| 10 apasarata AryAH apsrt| 11 kiM khalu zobhana: brAhmaNa: asi iti kRtvA rAjJA parigrahaH dttH| 12 amAtyarAkSasaM prekSituM ita: eva aagcchti| 13 are kiM eSa: mahAn kalakalaH shruuyte| 14 tadA (tAvat) kutra nu gataH rudhirapriyaH bhvissyti| 15 ahaM api bhAgurAyaNAt mudrAM praapnomi| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 345 pi bhAgulAyaNAdo muI paavemi| idAnImo dANiM (4.277) / zuNadha? dANiM hage zakkAvayAla-tista-NivAzI dhiivle| tasmAttAH (4.278) / tA yAva' pvishaami| montyANNo vedeto: (4.279) / yuttaM nnimN| zalizaM nnimN| evArthe yyeva (4.280) / mama' yyev| haje ceTyAvAne (4.281) / haGge cdulike| hImANahe vismayanirvede (4.282) / vismye| yathA udaattraaghve| raaksssH| hImANahe7 jIvantavazcA me jnnnnii| nirvede| yathA vikraantbhiime| raaksssH| hImANahe. palissantA hage edeNa niyavidhiNo duvvvshidenn| NaM nanvarthe (4.283) / NaM avazalopazappaNIyA laayaanno| ammahe harSe (4.284) / ammahe10 eAe zummilAe zupaligaDhide bhvN| hIhI vidUSakasya (4.285) / hIhI saMpannA me maNoladhA piyvyssss| zeSaM prAkRtavat (4.286) / mAgadhyAmapi dIrgha-hrasvau mitho vRttau (1.4) ityArabhya to do'nAdau zorasenyAmayuktasya (4.260) ityasmAtprAg yAni sUtrANi teSu yAnyudAharaNAni santi teSu madhye amUni tadavasthAnyeva mAgadhyAmamUni punarevaMvidhAni bhavantIti vibhAga: svayamabhyUhya drshniiyH| (anu.) mAgadhI bhASeta je (kArya) hote ase (AttAparyaMta) sAMgitale Ahe tyAkherIja itara (kArya) zaurasenI bhASepramANe hote ase jANAve. udA. 'to...mayuktasya' (yA niyamApramANe) :- pavizadu... pazAdAya. 'adha: kvacit' 4 sadRzaM idm| 1 zRNuta idAnIM ahaM zakrAvatAra-tIrtha-nivAsI dhiivrH| 2 tasmAt yAvat prvishaami| 3 yuktaM idm| 5 mama ev| 6 haje cturike| 7 (hImANahe) jIvad-vatsA me jnnii| 8 (hImANahe) parizrAntaH ahaM etena nijavidhe: durvyvsiten| 9 nanu avasara- upasarpaNIyAH raajaanH| 10 (ammahe) etayA sUrmilayA suparigRhItaH bhvaan| 11 (hIhI) saMpannA me manorathAH priya vysysy| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 caturthaH pAdaH (yA niyamAnusAra) :- ale kiM...kalayale. 'vAdestAvati' (yA niyamAlA dharUna):- mAledha...Agame. 'A Amantrye...na:' (yA niyamApramANe):bho kaJcuiA. 'mo vA' (yA niyamAlA dharUna):- bho rAyaM. 'bhavadbhagavato:' (yA niyamAnusAra):- edu bhavaM...pamANIkalezi. 'na vA ryo yyaH' (yA nusAra):- ayya eze...malayake dU. 'tho dhaH (sUtrAnusAra):ale...kadhehi. 'ihahacorhasya' (yA niyamAne):- ozaladha...ozaladha. 'bhuvo bhaH' (yA sUtrApramANe):- bhohi. 'pUrvasya puravaH' (yA niyamApramANe):apurave. 'ktva iyadUNau' (yA niyamAnusAra):- kiM khu...diNNe. 'kRgamo DaDuaH' (yA niyamAlA dharUna):- kaDua, gaDua. 'diriceco: (sUtrAne):amacca...Agazcadi. 'ato dezca' (niyamAne):-ale kiM...zuNIade. 'bhaviSyati ssi:' (yA nusAra):- tA kahiM...bhavissidi. 'ato...DAdU' (yA niyamAnusAra):- ahaM pi...pAvemi. 'idAnImo dANiM' (sUtrAnusAra):zupadha..dhIvale. 'tasmAttAH' (yA niyamApramANe):- tA...pavizAmi. 'montyoNNo vedeto:' (yAnusAra):-yuttaM...NimaM. evArthe yyeva (sUtrApramANe):mama yyeva. 'haje ceTyAhvAne' (niyamAne):- haje cadulike. 'hImANahe....nirvede' (yA sUtrAne):- vismaya dAkhavitAnA:udA. udAttarAghava (nATakA) madhye rAkSasa (mhaNato):- himANahe...jaNaNI; nirveda (dAkhavitAnA):- udA. vikrAntabhIma (nATakA) madhye rAkSasa (mhaNato):- hImANahe...duvvavazideNa. 'NaM nanvarthe' (sUtrAnusAra):- NaM avaza...lAyANo. 'ammahe harSe' (yA niyamAne):- ammahe...bhavaM. 'hIhI vidUSakasya' (yAnusAra):- hIhI...vayassassa. zeSaM prAkRtavat' yA sUtrAnusAra, mAgadhI bhASemadhyehI, 'dIrgha...vRttau' yA sUtrApAsUna AraMbha karUna te 'to...mayuktasya' (4.260) yA sUtrApUrvIparyaMtacI jI sUtre (va) tyA (sUtrAM) madhye jI udAharaNe (dilelI) Aheta tyAmadhIla amuka sUtre va udAharaNe jazIcyA tazIca mAgadhIlA lAgU paDatAta (tara) amuka mAtra azAprakArAne (mAgadhIlA) lAgU paDatAta asA vibhAga svata:ca vicAra karUna dAkhavAvA. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 347 (sUtra) jJo JaH paizAcyAm / / 303 // (vRtti) paizAcyAM bhASAyAM jJasya sthAne jo bhvti| pnyjaa| snyjaa| savvo / aanN| vijnyaanN| (anu.) paizAcI bhASeta jJa (yA saMyukta vyaMjanA) cyA sthAnI Ja hoto. udA. paJjA...vijJAnaM. (sUtra) rAjJo vA ciJ / / 304 / / (vRtti) paizAcyAM rAjJa iti zabde yo jJakArastasya ciJ Adezo vA bhvti| rAciJA lpitN| rAlapitaM rAciJo dhnN| ro3 dhnN| jJa ityev| raajaa| (anu.) paizAcI bhASeta rAjJa yA zabdAtIla jo jJakAra tyAlA ciJ asA Adeza vikalpAne hoto. udA. rAciJA...dhanaM. (rAjan zabdAcyA rUpAta) jJa (he saMyukta vyaMjana asatAnAca asA Adeza hoto; jJa nasalyAsa hA Adeza hota nAhI. udA.) rAjA. (sUtra) nya-NyorkhaH / / 305 / / (vRtti) paizAcyAM nyaNyoH sthAne Jo bhvti| knyjkaa| abhimnyjuu| punykmmo| punyaahN| (anu.) paizAcI bhASeta nya ANi Nya (yA saMyukta vyaMjanAM) cyA sthAnI Ja hoto. udA. kaJakA...puJAhaM. (sUtra) No na: / / 306 // (vRtti) paizAcyAM NakArasya no bhvti| gun-gn5-yutto| gunen| (anu.) paizAcI bhASeta NakArAcA na hoto. udA. guna...gunena. 1 kramAne :- prajJA, saMjJA, sarvajJa, jJAna, vijJAna. 2 rAjJA lpitm| 3 rAjJaH dhnm| 4 kramAne :- kanyakA, abhimanyu, puNyakarman, puNyAha. 5 guNa-gaNa-yukta 6 guNa Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 caturthaH pAdaH (sUtra) tadosta: / / 307 / / (vRtti) paizAcyAM takAradakArayosto bhvti| tsy| bhgvtii| pvvtii| stN| dsy| mtn-prvso| satanaM / taamotraa| pateso / vatanakaM / hotu| rmtu| takArasyApi tkaarvidhaanmaadeshaantrbaadhnaarthm| tena patAkA vetiso ityAdyapi siddhaM bhvti| (anu.) paizAcI bhASeta takAra ANi dakAra yAMcA ta hoto. udA. ta cA (ta): bhagavatI...sataM. da cA (ta) :- matana...ramatu. (takArAlA hoNAr2yA) itara AdezAMcA bAdha karaNyAsAThI takArAcA suddhA takAra hoto ase vidhAna yethe kele Ahe. tyAmuLe patAkA, vetiso ityAdi rUpe suddhA siddha hotAta. (sUtra) lo La: / / 308 // (vRtti) paizAcyAM lakArasya LakAro bhvti| siilN| kulN| jlN| slilN| kmlN| (anu.) paizAcI bhASeta lakArAcA LakAra hoto. udA. sILa.....kamaLaM. (sUtra) za-SoH saH / / 309 / / (vRtti) paizAcyAM zaSoH so bhvti| sh| sobhti| sobhnN| ssii| skko| slo| ss| 11vismo| visAno 12 / na kagacajAdiSaTzamyantasUtroktam (4.324) ityasya bAdhakasya bAdhanArtho'yaM yogH| 3 sadana 6 vadana-ka 1 kramAne :- bhagavatI, pArvatI, zata 2 madana-paravaza 4 dAmodara 5 pradeza 7 bhU 8 ram 9 kramAne :- zIla, kula, jala, salila, kamala. 10 kramAne :- zubha, zobhana, zazin, zakra, zaGkha 11 viSama 12 viSANa Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 349 (anu.) paizAcI bhASeta za ANi Sa yAMcA sa hoto. udA. za (cA sa): sobhati...sakho. Sa (cA sa):- visamo, visAno. 'na kagacaja...sUtroktaM' (4.324) yA bAdhaka-sUtrAcA bAdha karaNyAsa (prastutacA) hA niyama sAMgitalelA Ahe. (sUtra) hRdaye yasya paH / / 310 // (vRtti) paizAcyAM hRdayazabde yasya po bhvti| hitapakaM / kiM pikiM pi hitapake atthaM cintymaanii| (anu.) paizAcI bhASeta hRdaya yA zabdAta ya cA pa hoto. udA. hitapakaM..... cintayamAnI. (sUtra) TosturvA / / 311 // (vRtti) paizAcyAM To: sthAne turvA bhvti| kutumbakaM / kuttumbkN| (anu.) paizAcI bhASeta, Tu cyA sthAnI tu vikalpAne yeto. udA. kutumbakaM, kuTumbakaM. (sUtra) ktvastUnaH / / 312 / / (vRtti) paizAcyAM ktvApratyayasya sthAne tUna ityAdezo bhvti| gantUna / rntuun| hsituun| ptthituun| kdhituun| (anu.) paizAcI bhASeta ktvA (yA) pratyayAcyA sthAnI tUna asA Adeza hoto.udA. gantUna...kadhitUna. (sUtra) khUna-tthUnau STva: / / 313 / / (vRtti) paizAcyAM STvA ityasya sthAne khUna tthUna ityAdezau bhvtH| puurvsyaapvaadH| nakSUna ntthuun| taLUna ttthuun| 1 hRdaya-ka 2 kaM api kaM api hRdayake arthaM cintyntii| 3 kuTumbaka 4 kramAne :- gam, ram, has, paTh, kath 5 naz (naSTvA ) 6 takS (taSTvA) / dRz (dRSTvA) Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 caturthaH pAdaH (anu.) paizAcI bhASeta STvA yAcyA sthAnI ThUna ANi tthUna ase Adeza hotAta. pUrvIcyA (mhaNaje sU.4.312 madhIla) niyamAcA prastuta niyama apavAda Ahe. udA. naLUna.....tatthUna. (sUtra) ryasnaSTAM niyasinasaTA: kvacit / / 314 / / (vRtti) paizAcyAM ryasnaSTAM sthAne yathAsaGkhyaM riya sina saTa ityAdezAH kvacid bhvnti| bhAryA bhaariyaa| snAtam sinaatN| kaSTam ksttN| kvaciditi kim ? sujjo| sunusaa| tittttho| (anu.) paizAcI bhASeta rya, sna ANi STa (yA saMyukta vyaMjanAM) cyA sthAnI anukrame riya, sina ANi saTa ase Adeza kvacit hotAta. udA. bhAryA...kasaTaM. kvacit ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa nehamI ase Adeza na hotA, puDhIla varNAntare hotAta. udA.) sujo...tiTo. (sUtra) kyasyeyyaH / / 315 / / (vRtti) paizAcyAM kyapratyayasya iyya ityAdezo bhvti| giyyte| diyyte| rmiyyte| ptthiyyte| (anu.) paizAcI bhASeta kya yA pratyayAlA iyya asA Adeza hoto. udA. giyyate...paThiyyate. (sUtra) kRgo DIraH / / 316 / / (vRtti) paizAcyAM kRgaH parasya kyasya sthAne DIra ityAdezo bhvti| pudhumataMsane3 savvassa yyeva saMmAnaM kiirte| (anu.) paizAcI bhASeta, kR (yA dhAtU) cyA puDhIla kya (yA pratyayA) cyA sthAnI DIra (Dit Ira) asA Adeza hoto. udA. pudhuma.....kIrate... 1 kramAne:- sUrya, snuSA, dRSTa 2 kramAne:- gai,dA,ram, paTh. 3 prathama-darzane sarvasya eva sammAnaH kriyte| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 351 (sUtra) yAdRzAde1stiH / / 317 / / (vRtti) paizAcyAM yAdRza ityevamAdInAM dR ityasya sthAne ti: ityAdezo bhvti| yaatiso| taatiso| ketiso| itiso| bhvaatiso| aaatiso| yumhaatiso| amhaatiso| (anu.) paizAcI bhASeta, yAdRza, ityAdi prakAracyA zabdAmadhIla dR yAcyA sthAnI ti asA Adeza hoto. udA. yAtiso.....amhAtiso. (sUtra) icecaH / / 318 // (vRtti) paizAcyAmicecoH sthAne tirAdezo bhvti| vsuaati| bhoti| neti| teti| (anu.) paizAcI bhASeta ic ANi ec (yA pratyayAM) cyA sthAnI ti asA Adeza hoto. udA. vasuAti...teti. (sUtra) Attezca / / 319 / / (vRtti) paizAcyAmakArAtparayoH iceco: sthAne tezcakArAt tizcAdezo bhvti| lapate3 lpti| acchate acchti| gacchate gcchti| ramate rmti| Aditi kim? hoti| neti| (anu.) paizAcI bhASeta (dhAtUcyA antya) akArApuDhIla ic ANi ec (yA pratyayAM) cyA sthAnI te ANi (sUtrAtIla) cakArAmuLe ti ase Adeza hotAta. udA. lapate...ramati. akArApuDhIla (ic ANi ec yAMcyA sthAnI) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa itara svarApuDhe te hA Adeza hota nAhI. udA.) hoti, neti. 1 kramAne:- yAdRza, tAdRza, kIdRza, IdRza, bhavAdRza, anyAdRza, yuSmAdRza, asmAdRza. 2 vasuA (udvA- sU.4.11), bhU, nI, dA. 3 lap 4 As (sU.4.215 pahA) 5 gam (gacch) 6 ram Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 caturthaH pAdaH (sUtra) bhaviSyatyeyya eva / / 320 / / (vRtti) paizAcyAmiceco: sthAne bhaviSyati eyya eva bhavati na tu ssiH| taM tadbhUna cintitaM raJA kA esA huveyy| (anu.) paizAcI bhASeta ic ANi ec (yA pratyayAM) cyA sthAnI bhaviSyakALAta eyya aseca hote paNa ssi ase mAtra hota nAhI. udA. taM tadbhUna....huveyya. (sUtra) ato GaserDAto-DAtU / / 321 / / (vRtti) paizAcyAmakArAtparasya GaserDito Ato Atu ityAdezau bhvtH| tAvare ca tIe tUrAto yyeva titto| tuuraatu| tumAto tumaatu| mamAto mmaatu| (anu.) paizAcI bhASeta (zabdAcyA antya) akArApuDhIla Gasi (yA pratyayA) lA Dit Ato ANi Atu ase Adeza hotAta. udA. tAva ca tIe.....mamAtu. (sUtra) tadidamoSTA nena striyAM tu nAe / / 322 / / (vRtti) paizAcyAM tadidamoH sthAne TApratyayena saha nena ityAdezo bhvti| strIliMge tu nAe ityAdezo bhvti| tattha6 ca nena ktsinaanen| striyaam| pUjito ca nAe paatgg-kusum-pptaanen| Teti kim ? evaM cintayanto gato so tAe smiipN| (anu.) paizAcI bhASeta tad ANi idam (yA sarvanAmAM) cyA sthAnI TA yA pratyayAsaha nena asA Adeza hoto paraMtu strIliMgAta mAtra nAe asA Adeza hoto. udA. tattha ca...sinAnena. strIliMgAmadhye :- pUjito ca....ppatAnena. TA (yA pratyayA) saha ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa TA hA pratyaya puDhe nasalyAsa, prastutacA niyama lAgata nAhI. udA.) evaM...samIpaM. 1 tAM dRSTvA cintitaM rAjJA kA eSA bhvissyti| 2 tAvat ca tayA dUrAd eva dRssttH| 3 dUra 4 yuSmad (cyA tuma AdezAsAThI sU. 3.96 pahA). 5 asmad (cyA mama AdezAsAThI sU. 3.111 pahA). 6 tatra ca tena / anena kRt-snaanen| 7 pUjitaH ca tayA / anayA prtygr-kusum-prdaanen| 8 evaM cintayan gataH saH tasyAH smiipm| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe (sUtra) zeSaM zaurasenIvat / / 323 / / (vRtti) paizAcyA yaduktaM tato'nyaccheSaM paizAcyAM zaurasenIvad bhvti| adha? sasarIro bhagavaM makara-dhajo ettha paribbhamanto hveyy| evaMvidhAe' bhagavatIe kadhaM tApasa-vesa-gahanaM ktN| etisaM atiTTha-puravaM mahAdhanaM tdbhuun| bhagavaM yati maM varaM payacchasi rAjaM ca dAva lok| tAva ca tIe tUrAto yyeva tiTTho so AgacchamAno raajaa| (anu.) paizAcI bhASecyA bAbatIta (AttAparyaMta) je sAMgitale tyAkherIja uralele itara kArya paizAcI bhASeta zaurasenI (bhASe) pramANe hote. udA. adha sasarIro...rAjA. (sUtra) na ka-ga-ca-jAdi-SaT-zamyanta-sUtroktam / / 324 / / (vRtti) paizAcyAM ka-ga-ca-ja-ta-da-pa-ya-vAM prAyo luk (1.177) ityArabhya SaT-zamI-zAva-sudhA-saptaparNeSvAdezchaH (1.265) iti yAvadyAni sUtrANi tairyaduktaM kAryaM tanna bhvti| mkrketuu| sagaraputta vcnN| vijayasenena lpitN| mtnN| paapN| aayudhN| tevro| evamanyasUtrANAmapyudAharaNAni drssttvyaani| (anu.) 'kagacaja...luk' (1.177) yA sUtrApAsUna AraMbha karUna 'SaT...SvAdezcha:' (1.265) yA sUtrAMparyaMta jI sUtre sAMgitalI Aheta. tyA sUtrAMnI je kArya sAMgitale Ahe, te kArya paizAcI bhASeta hota nAhI. udA. makaraketU...tevaro. azAcaprakAre, anya sUtrAMcyA saMdarbhAta suddhA udAharaNe jANAvIta. 1 atha sa-zarIra: bhagavAn makara-dhvajaH atra paribhraman bhvissyti| 2 evaMvidhayA bhagavatyA kathaM tApasa-veSa-grahaNaM kRtm| 3 IdRzaM adRSTa-pUrvaM mahAdhanaM dRssttvaa| 4 bhagavan yadi mAM (mahyam) varaM prayacchasi, rAjAnaM ca tAvat loky| 5 tAvat ca tayA dUrAt eva dRSTaH saH Agacchan raajaa| 6 sagaraputravacanam 7 madanam 8 devaraH Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH ( sUtra ) cUlikA - paizAcike tRtIya - turyayorAdya- dvitIyau / / 325 / / (vRtti) cUlikApaizAcike vargANAM tRtIyaturyayoH sthAne yathAsaGkhyamAdyadvitIyau bhvtH| nagaram nakaraM / mArgaNa : makkano / giritaTam kiritaTaM / meghaH mekho / vyAghraH vkkho| gharmaH khammo / rAjA rAcA / jarjaram caccaraM / jImUtaH cImUto / nirjharaH niccharo / jharjharaH chaccharo / taDAgam tttaakN| maNDalam mnnttlN| Damaruka: ttmruko| gADham kAThaM / SaNDhaH saMTho / DhakkA tthkkaa| madana: mtno| kandarpaH kantappo / dAmodaraH tAmotaro / madhuram mathuraM / bAndhava: pnthvo| dhUlI thUlI / bAlaka: pAlako / rabhasaH rphso| rambhA rmphaa| bhagavatI phakavatI / niyojitam niyocitaM / kvacillAkSaNikasyApi / paDimA ityasya sthAne paTimA / dADhA imyasya sthAne tAThA / (anu.) cUlikApaizAcika bhASeta vargAtIla tRtIya ANi caturtha vyaMjanAMcyA sthAnI (tyAca vargAtIla) Adya ANi dvitIya vyaMjane anukramAne yetAta. udA. nagaram...niyocitaM. kvacit vyAkaraNAcyA niyamAne (varNAntarita zabdAta) AlelyA (tRtIya ANi caturtha) vyaMjanAMcyA bAbatIta hI (asAca prakAra hoto. udA.) (pratimA pAsUna banalelyA) paDimA yA zabdAcyA sthAnI paTimA ANi (daMSTrApAsUna jhAlelyA) dADhA yA zabdAcyA sthAnI tAThA ( azI rUpe hotAta). 354 ( sUtra ) rasya lo vA / / 326 / / (vRtti) cUlikApaizAcike rasya sthAne lo vA bhavati / panamatha' panaya-pakuppita - golI - calanagga - lagga - patibimbaM / tasasu nakha-tappanesuM ekAtasa-tanu-thalaM luddaM // 1 // naccantassa? ya lIlA - pAtukkhevena kampitA vasuthA / ucchallanti samuddA sailA nipatanti taM halaM namatha / / 2 / / 1 praNamata praNaya - prakupita-gaurI - caraNAgra-lagna- pratibimbam / dazasu nakha-darpaNeSu ekAdaza-tanu-dharaM rudram / / 1 // 2 nRtyataH ca lIlA - pAdotkSepeNa kampitA vsudhaa| ucchalanti samudrAH zailAH nipatanti taM haraM namata / / 2 / / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 355 (anu.) cUlikApaizAcika bhASeta r (yA vyaMjanA) cyA sthAnI l (hA varNa) vikalpAne hoto. udA. panamatha...luI; naccantassa....namatha. (sUtra) nAdi-yujyoranyeSAm / / 327 / / (vRtti) cUlikApaizAcike'pi anyeSAmAcAryANAM matena tRtIyaturyayorAdau vartamAnayoryujidhAtau ca AdyadvitIyau na bhvtH| gati: gtii| dharma: ghmmo| jImUta: jiimuuto| jharjharaH jhjjhro| DamarukaH ddmruko| DhakkA ddhkkaa| dAmodaraH daamotro| bAlakaH baalko| bhagavatI bhgvtii| niyojitam niyojitN| (anu.) cUlikApaizAcika bhASetahI (itara) anya AcAryAMcyA mate Adi asaNAr2yA (vargAtIla) tRtIya ANi caturtha vyaMjanAMcyA sthAnI taseca yuj yA dhAtUmadhye (tyAca vargAtIla) Adya va dvitIya vyaMjane yeta nAhIta. udA. gati: ....niyojitaM. (sUtra) zeSaM prAgvat / / 328 / / (vRtti) cUlikApaizAcike tRtIyaturyayorityAdi yaduktaM tatonyacche SaM prAktanapaizAcikavad bhvti| nkrN| mkkno| anayo! NatvaM na bhvti| Nasya ca natvaM syaat| evmnydpi| (anu.) (cUlikApaizAcika bhASeta) 'cUlikA....turyayoH..' (sU.4.325) ityAdi je (kArya) sAMgitale Ahe tyA kherIjace uralele itara kArya pUrvI sAMgitalelyA (4.303-324) paizAcika (paizAcI) bhASepramANe hote. udA. nakaraM, makkano yA dohoMmadhye na cA Na hota nAhI. taseca Na cA (mAtra) na hoIla. yAcapramANe itara bhAgahI (jANUna ghyAvA). (sUtra) svarANAM svarAH prAyo'pabhraMze / / 329 / / (vRtti) apabhraMze svarANAM sthAne prAya: svarA bhvnti| kaccure kaacc| veNa 1 nagara 2 mArgaNa. 3 kaccit 4 vINA (veNI) Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH viinn| bAha' bAhA baahu| paTTi piTThi paTThi / taNu tiNu tRnnu| sukidu sukio sukRdu| kinnao5 kilinno| liha lIha leh| gauri gori| prAyograhaNAdyasyApabhraMze vizeSo vakSyate tasyApi kvacitprAkRtavat zaurasenIvacca kAryaM bhvti| (anu.) apabhraMza bhASeta svarAMcyA sthAnI prAya: (itara) svara yetAta. udA. kaccu...gori. (sUtrAtIla) prAya: yA zabdAcyA nirdezAne (ase dAkhavile jAte kI) jyA (zabda ityAdI) cA apabhraMza bhASeta (kAhItarI) vizeSa sAMgitalA Ahe, tyAce suddhA kvacit (mAhArASTrI) prAkRtapramANe ANi zaurasenI (bhASe) pramANe kArya hote. (sUtra) syAdau dIrgha-hasvau / / 330 / / (vRtti) apabhraMze nAmno'ntyasvarasya dIrghahasvau syAdau prAyo bhvtH| sau| DhollA sAmalA dhaNa cmpaa-vnnnnii| nAi suvaNNa-reha kasa-vaTTai diNNI / / 1 // aamntrye|| DhollA mai~ tuhu~ vAriyA mA kuru dIhA maannu| niddae gamihI rattaDI daDavaDa hoi vihANu / / 2 // striyaam|| biTTIe mai10 bhaNiya tuhu~ mA karu vaGkI dichi / putti sakaNNI bhalli jiva~ mArai hiai paiTThi / / 3 / / 4 sukRta 1 bAhu 2 pRSTha 3 tRNa 5 klinna 6 rekhA 7 gaurI 8 viTa: zyAmala: dhanyA cmpkvrnnaa| (iva) suvarNarekhA kaSapaTTake dattA / / 1 / / 9 viTa mayA tvaM vAritaH mA kuru dIrgha maanm| nidrayA gamiSyati rAtri: zIghraM (daDavaDa) bhavati vibhAtam / / 2 / / 10 putri (biTTIe) mayA bhaNitA tvaM mA kuru vakrAM dRssttim| putri sakarNA bhalliryathA mArayati hRdaye praviSTA / / 3 / / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe jsi|| ei ti ghoDA eha thali ei ti nisiA khagga / etthu muNIsima jANiai jo na vi vAlai vagga / / 4 / / evaM vibhaktyantareSvapyudAhAryam / (anu.) apabhraMza bhASeta vibhakti pratyaya puDhe asatAnA nAmAcyA antya svarAcA dIrgha ANi hrasva svara prAyaH hoto. udA. si (pratyaya) puDhe asatAnA :DhollA... diNNI / / 1 / / ; saMbodhanAta : - DhollA mai~...vihANu / / 2 / / ; strIliMgAmadhye :- biTTIe... paTThi || 3 || ; jas (pratyaya) puDhe asatAnA :ei ti...vagga / / 4 / / . yAcapramANe itara vibhaktIMcyA bAbatItahI udAharaNe ghyAvayAcI Aheta. ( sUtra ) syamorasyot / / 331 / / ( vRtti) apabhraMze akArasya syamoH parayoH ukAro bhavati / dahamuhura bhavaNa - bhayaMkaru tosia - saMkaru Niggau raha - vari caDiau / caumuhu chaMmuhujhAivi ekkahiM lAiva NAvai daiveM ghaDiau / / 1 / / (anu.) apabhraMza bhASeta si ANi am (he pratyaya) puDhe asatAnA ( zabdAtIla antya) akArAcA ukAra hoto. udA. dahamuhu..... ghaDiau . 357 ( sUtra ) sau puMsyodavA / / 332 / / ( vRtti) apabhraMze pulliMge vartamAnasya nAmno'kArasya sau pare okAro vA bhavati / agalia3-neha-nivaTTAhaM joaNa - lakkhu vi jAu / varisa-saeNa vi jo milai sahi sokkhaha~ so ThAu / / 1 / / 1 ete te azvAH (ghoDA) eSA sthalI ete te nizitAH khaDgAH / atra manuSyatvaM (pauruSaM) jJAyate yaH nApi vAlayati valgAm / / 4 / / 2 dazamukhaH bhuvanabhayaMkara : toSitazaMkaraH nirgataH rathavare (rathopari) ArUDhaH / caturmukhaM SaNmukhaM dhyAtvA ekasmin lagitvA iva daivena ghaTitaH ||1|| 3 agalitasnehanirvRttAnAM yojanalakSamapi jaaytaam| varSazatenApi yaH milati sakhi saukhyAnAM sa sthAnam / / 1 / / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 caturthaH pAdaH puMsIti kim? aGgahi~ aGgu na miliu hali aha aharu na pttu| pia joantiha~ muha-kamalu emvai surau samattu / / 2 / / (anu.) apabhraMza bhASeta pulliMgAta asaNAr2yA nAmAcyA (antya) akArAcA si (pratyaya) puDhe asatAnA vikalpAne okAra hoto. udA. aglia...tthaau||1||. pulliMgAta asaNAr2yA (nAmA) cyA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa nAma pulliMgI nasalyAsa akArAcA vikalpAne okAra hota nAhI. udA.) aGgahi~.....samattu / / 2 / / . (sUtra) eTTi / / 333 // (vRtti) apabhraMze akArasya TAyAmekAro bhvti| je mahu diNNA diahaDA daie~ pvsntenn| tANa gaNantie~ aGguliu jajjariAu naheNa / / 1 / / (anu.) apabhraMza bhASeta TA (pratyaya) puDhe asatAnA (zabdAtIla antya) akArAcA ekAra hoto. udA. je mahu...naheNa. (sUtra) Ginecca / / 334 // (vRtti) apabhraMze akArasya GinA saha ikAra ekArazca bhvtH| sAyaru3 uppari taNu dharai tali ghallai rynnaaii| sAmi subhiccu vi pariharai saMmANei khalAiM // 1 // tale 1aghlli|| (anu.) apabhraMza bhASeta (zabdAtIla antya) akArAce (puDhe yeNAr2yA) Gi (yA pratyayA) saha ikAra ANi ekAra hotAta. udA. sAyaru...khalAI / / 1 / / ; tale ghallai. 1 aGgaH aGgaM na militaM sakhi (hali) adhareNa adhara: na praaptH| priyasya pazyantyAH mukhakamalaM evaM surataM samAptam / / 2 / / 2 ye mama dattAH divasA: dayitena prvstaa| tAn gaNayantyAH (mama) aGgulya: jarjaritA: nakhena / / 1 / / 3 sAgara: upari tRNAni dharati tale kSipati (ghallai) rtnaani| svAmI subhRtyamapi pariharati saMmAnayati khalAn / / 2 / / 1a tale kssipti| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 359 (sUtra) bhisyedvA / / 335 / / (vRtti) apabhraMze akArasya bhisi pare ekAro vA bhvti| guNahi~ na saMpai kitti para phala lihiA bhunyjnti| kesari na lahai boai vi gaya lakkhaihi gheppanti / / 1 // (anu.) apabhraMza bhASeta bhis (hA pratyaya) puDhe asatAnA (zabdAtIla antya) akArAcA ekAra vikalpAne hoto. udA. guNahi~.....gheppanti / / 1 / / . (sUtra) GasehU~-hU / / 336 / / (vRtti) asyeti paJcamyantaM viprinnmyte| apabhraMze akArAtparasya Gasehe hu ityAdezau bhvtH| vacchahe gRNhai phalai~ jaNu kaDu-pallava vjjei| to vi mahaddumu suaNu ji te ucchaGgi dharei / / 1 / / vacchahu gRnnhi| (anu.) (sU.4.331 madhIla) asya (=akArasya) he SaSThyaMta pada AtA yA prastuta sUtrAce saMdarbhAta) paJcamyanta (mhaNaje akArAt) ase badalUna ghetale gele Ahe. apabhraMza bhASeta (zabdAtIla antya) akArApuDhIla Gasi (yA pratyayA) lA he ANi hu ase Adeza hotAta. udA. vacchahe .....dharei / / 1 / / ; vacchahu gRnnhi| (sUtra) bhyaso huM / / 337 / / (vRtti) apabhraMze akArAtparasya bhyasa: paJcamIbavacanasya haM ityAdezo bhvti| dUruDDANe paDiu khalu appaNu jaNu maarei| 1 guNaiH na saMpat kIrtiH paraM (janAH) phalAni likhitAni bhunyjnti| kesarI na labhate kapardikAmapi (boai) gajA: lakSaiH gRhmnte|| 2 vRkSAt gRhNAti phalAni janaH kaTupallavAn vrjyti| tathApi (tata:api) mahAdrumaH sujana: yathA tAn utsaGge dhrti|| 3 vRkSAt gRhnnaati| 4 dUroDDANena patita: khala: AtmAnaM janaM (ca) maaryti| yathA girizRGgebhya: patitA zilA anyadapi cuurnniikroti| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 jiha girisiMgahuM paDia sila annu vi cUrukare / / 1 / / (anu.) apabhraMza bhASeta ( zabdAtIla antya) akArApuDhIla bhyas lA (mhaNaje ) paJcamI bahu (aneka) vacanI pratyayAlA huM asA Adeza hoto. udA. dUruDDANeM..... cUrukarei / / 1 / / caturthaH pAdaH ( sUtra ) Gasa: su - ho - ssavaH / / 338 / / (vRtti) apabhraMze akArAtparasya Gasa: sthAne su ho ssu iti traya AdezA bhvnti| jo guNa govai appaNA payaDA karai parassu / tasu hau~ kali-juga dullahaho bali kijjau~ suassu / / 1 / / (anu.) apabhraMza bhASeta ( zabdAtIla antya) akArApuDhIla Gas (yA pratyayA) cyA sthAnI su, ho ANi ssu ase tIna Adeza hotAta. udA. jo guNa... suaNassu / / 1 / / . ( sUtra ) Amo haM / / 339 / / (vRtti) apabhraMze akArAtparasyAmo hamityAdezo bhavati / taha~ ? taijjI bhaMgi na vi te avaDa-yaDi vasanti / aha jaNu laggivi uttarai aha saha saI majjanti ||1|| (anu.) apabhraMza bhASeta ( zabdAtIla antya) akArApuDhIla Am (yA pratyayA) lA haM asA Adeza hoto. udA. tnnhN...mjjnti||1|| ( sUtra ) huM cedudbhyAm / / 340 / / (vRtti) apabhraMze ikArokArAbhyAM parasyAmo huM haM cAdezau bhavataH / 1 yaH guNAn gopayati AtmIyAn prakaTAn karoti parasya / tasya ahaM kaliyuge durlabhasya baliM karomi sujanasya / / 2 tRNAnAM tRtIyA bhaGgI nApi (= naiva) tAni avaTataTe vsnti| atha janaH lagitvA uttarati atha saha svayaM majjanti // Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 361 daivu' ghaDAvai vaNi taruhu~ sauNiha~ pakka phalAI / so vari sukkhu paiTTha Na vi kaNNahi~ khala-vayaNAI ||1|| prAyo'dhikArAt kvacit supo'pi hu~ / dhavalu' visUrai sAmiaho garuA bharu pikkhevi / hau~ kiM na juttau duhu~ disihiM khaNDai~ doNNi karevi ||2|| (anu.) apabhraMza bhASeta (zabdAtIla antya) ikAra ANi ukAra yAMcyApuDhe asaNAr2yA Am (yA pratyayA) lA huM ANi haM ase Adeza hotAta. udA. divu...khlvynnaaiN||1|| prAya: (yA zabdA) cA adhikAra asalyAmuLe kvacit sup (yA pratyayA) lA suddhA huM (asA Adeza hoto). udA. dhavalu...karevi / / 2 / / . ( sUtra ) Gasi - bhyas - GInAM he-huM-haya: / / 341 / / (vRtti) apabhraMze idudbhyAM pareSAM Gasi bhyas Gi ityeteSAM yathAsaMkhyaM he hu hi ityete traya AdezA bhavanti / ngserhe| giriha~3 silAyalu taruha~ phalu gheppar3a nIsAva~nnu / gharu melleppiNu mANusahaM to vi na ruccai rannu || 1 || bhyaso huN| taruhu~ 4 vi vakkalu phalu muNi vi parihaNu asaNu lahanti / sAmihu~ ettiu aggalauM Ayaru bhiccu gRhanti / / 2 / / Gerhi / aha' virala - pahAu ji kalihi dhammu || 3 || 1 devaH ghaTayati vane tarUNAM zakunInAM (kRte) pkkphlaani| tad varaM saukhyaM praviSTAni nApi karNayoH khalavacanAni / / 2 dhavalaH khidyati (visUrai) svAminaH guruM bhAraM prekSya / ahaM kiM na yuktaH dvayordizoH khaNDe duve kRtvA / / 3 gireH zilAtalaM taroH phalaM gRhyate niHsaamaanym| gRhaM muktvA manuSyANAM tathApi na rocate araNyam / / 4 tarubhyaH api valkalaM phalaM munayaH api paridhAnaM azanaM lbhnte| svAmibhyaH iyat adhikaM ( aggalauM ) AdaraM bhRtyAH gRhNanti / / 5 atha virala prabhAvaH eva kalau dharmaH / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 caturthaH pAdaH (anu.) apabhraMza bhASeta (zabdAtIla antya) i ANi u yAMcyApuDhIla Gasi, bhyas ANi Gi yAM (pratyayAM) nA anukrameM he, huM ANi hi ase he tIna Adeza hotAta. udA. Gasi (pratyayA) lA he (asA Adeza) :giriheM... rannu / / 1 / / . bhyas (pratyayA) lA huM (asA Adeza) :- taruhu~ vi.... gRhanti / / 2 / / . Gi (pratyayA) lA hi (asA Adeza) :- aha virala..... dhammu / / 3 / / . (sUtra) ATTo NAnusvArau / / 342 / / (vRtti) apabhraMze akArAtparasya TAvacanasya NAnusvArAvAdezau bhvtH| daieM pvsntenn| (4.333.1) (anu.) apabhraMza bhASeta (zabdAcyA antya) akArApuDhIla TA-vacanAlA Na ANi anusvAra ase Adeza hotAta. udA. daieM pavasanteNa. (sUtra) eM cedutaH / / 343 / / (vRtti) apabhraMze ikArokArAbhyAM parasya TAvacanasya eM cakArAt NAnusvArau ca bhvnti| eN| aggie~' uNhau hoi jagu vAe~ sIalu tevN| jo puNu aggiM sIalA tasu uNhattaNu kevN| nnaanusvaarau| vippia-Arau jai vi piu to vi taM ANahi ajju / aggiNa daDDhA jai vi gharu to teM aggiM kajju / / 2 / / evmukaaraadpyudaahaaryaaH| (anu.) apabhraMza bhASeta (zabdAcyA antya) ikAra ANi ukAra yAMcyA puDhIla TA vacanAlA eM ANi (sUtrAtIla) cakArAmuLe Na ANi anusvAra (ase he 1 agninAM uSNaM bhavati jagat vAtena zItalaM tthaa| yaH punaH agninA zItalaH tasya uSNatvaM kthm| 2 vipriyakAraka: yadyapi priyaH tadApi taM Anaya ady| agninA dagdhaM yadyapi gRhaM tadApi tena agninA kaarym|| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe Adeza) hotAta. udA. eM (Adeza):- aggie~... keva' / / 1 / / . Na ANi anusvAra (he Adeza):- vippia-Arau...kajju / / 2 / / . yAcapramANe ukArApuDhe (TA-vacanAlA hoNAr2yA AdezAMcI) udAharaNe ghyAvIta (sUtra) syam-jas-zasAM luk|| 344 / / (vRtti) apabhraMze si am jas zas ityeteSAM lopo bhvti| ei ti ghoDA eha thli| (4.330.4) ityaadi| atra syamjasAM lopH| jiva jiva vaMkima loaNahaM Niru sAmali sikkhei| tiva~ tiva~ vammahu niaya-sara khara-patthari tikkhei / / 1 / / atra syamzasAM lopH| (anu.) apabhraMza bhASeta si, am, jas ANi zas yA (pratyayAM) cA lopa hoto. udA. ei ti... thali ityAdi; yethe si, am ANi jas (yA pratyayAM) cA lopa jhAlelA Ahe. (taseca) jiva~ jiva... tikkhei / / 1 / / ; yethe si, am ANi zas (yA pratyayAM) cA lopa jhAlelA Ahe. (sUtra) SaSThyA : / / 345 / / (vRtti) apabhraMze SaSThyA vibhaktyAH prAyo lug bhvti| saMgara-saeNhi~ ju vaNNiai dekkhu amhArA kntu| aimattahaM cattaMkusahaM gaya kumbhaI dArantu / / 1 / / pRthagyogo lkssyaanusaaraarthH| (anu.) apabhraMza bhASeta SaSThI vibhaktI (pratyayAM) cA prAyaH lopa hoto. udA. saMgarasaeNhi~... daarntu||1||. udAharaNAMnA anusarUna (asA lopa hoto) he dAkhaviNyAsAThI (sU.4.344 pekSA) pRthak asA (sU.4.345 madhIla prastutacA) niyama sAMgitalA Ahe. 1 yathA yathA vakrimANaM locanayoH nitarAM zyAmalA shiksste| tathA tathA manmatha: nijaka-zarAna kharaprastare tiikssnnyti|| 2 sagarazateSu yo varNyate pazya asmAkaM kaantm| atimattAnAM tyaktAGkuzAnAM gajAnAM kumbhAn dArayantam / / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 caturthaH pAdaH (sUtra) Amantrye jaso hoH / / 346 / / (vRtti) apabhraMze Amantrye'rthe vartamAnAnnAmna: parasya jaso ho ityAdezo bhvti| lopaapvaadH| taruNaho' taruNiho muNiu mai~ karahu ma appahA~ ghAu // 1 // (anu.) apabhraMza bhASeta saMbodhanArthI asaNAr2yA nAmAcyA puDhIla jas (yA pratyayA) lA ho asA Adeza hoto. (jas pratyayAcA) lopa hoto (sU.4.344) yA niyamAcA prastuta niyama apavAda Ahe. udA. taruNaho.....ghAu / / 1 / / . (sUtra) bhissuporhi / / 347 / / (vRtti) apabhraMze bhissupoH sthAne hiM ityAdezo bhvti| guNahi~ na saMpai kitti para (4.335.1) / sup| bhAIrahi jiva~ bhArai maggehi~ tihi~ vi pytttti||1|| (anu.) apabhraMza bhASeta bhis ANi sup (yA pratyayAM) cyA sthAnI hiM asA Adeza hoto. udA. (bhis cyA sthAnI hiM Adeza) :- guNahi~....para. sup (cyA sthAnI hiM Adeza) :- bhAirahi... payaTTai / / 1 / / . (sUtra) striyAM jas-zasorudot / / 348 / / (vRtti) apabhraMze striyAM vartamAnAnnAmna: parasya jasaH zasazca pratyekamudotAvAdezau bhvtH| lopaapvaadau| jsH| aMguliu jajariyAu nhenn| (4.333.1) shsH| suMdarasavvaMgAu3 vilAsiNIauM pecchantANa / / 1 / / vacanabhedAnna ythaasngkhym| (anu.) apabhraMza bhASeta strIliMgAta asaNAr2yA nAmAcyA puDhe asaNAr2yA jas ANi zas yA pratyayAMnA pratyekI u ANi o ase Adeza hotAta. (jasa ANi zas pratyayAMcA) lopa hoto (4.344) yA niyamAcA apavAda (he dona 1 (he) taruNAH taruNyaH (ca) jJAtaM mayA kuruta mA AtmanaH ghaatm| 2 bhAgIrathI yathA bhArate triSu mArgeSu api prvrtte| 3 sundarasarvAGgI: vilAsinI: prekssmaannaanaam| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 365 Adeza) Aheta. udA. jas (ce Adeza):- aMguliu...naheNa. zas (ce Adeza) :- sundara...pecchantANa / / 1 / / . (Adeza sAMgatAnA sUtrAta) bhinna vacana vAparale asalyAne (he Adeza) anukramAne hota nAhIta. (sUtra) Ta e / / 349 / / (vRtti) apabhraMze striyAM vartamAnAnnAmnaH parasyASTAyAH sthAne e ityAdezo bhvti| niamuhakarahi~ vi muddha kara andhArai pddipekkhi| sasi-maNDalacandimae~ puNu kAi~ na dUre dekkhai / / 1 / / jahiM maragayakantie~ saMvaliaM / / 2 / / (anu.) apabhraMza bhASeta strIliMgAta asaNAr2yA nAmAcyA puDhIla TA (yA pratyayA) cyA sthAnI e asA Adeza hoto. udA. niamuha.....dekkhai / / 1 / / jahiM.....saMvaliaM / / 2 / / . (sUtra) Gas-Gasyorhe / / 350 / / (vRtti) apabhraMze striyAM vartamAnAnnAmnaH parayoGas Gasi ityetayorhe ityAdezo bhvti| sH| tuccha3-majjhahe tucch-jmpirhe| tucchaccha-romAvalihe tuccharAya tucchyr-haashe| piyavayaNu alahantiahe tucchkaay-vmmh-nivaashe| 1 nijamukhakaraiH api mugdhA karaM andhakAre prtipreksste| zazimaNDalacandrikayA punaH kiM na dUre pshyti|| 2 yatra (yasmin) marakatakAntyA sNvlitm| tucchamadhyAyAH tucchjlpnshiilaayaaH| tucchAccharomAvalyA: tuccharAgAyA: tucchtr-haasaayaaH| priyavacanamalabhamAnAyA: tucchkaaymnmthnivaasaayaaH| anyad yad tucchaM tasyA dhanyAyAH tadAkhyAtuM na yaati| AzcaryaM stanAntaraM mugdhAyA: yena mano vartmani na maati| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 caturthaH pAdaH annu ju tucchau~ tahe dhaNahe taM akkhaNaha na jaai| kaTari thaNaMtaru muddhaDahe jeM maNu vicci Na mAi // 1 // ngseH| phoDenti' meM hiyaDau~ appaNau~ tAha~ parAI kavaNa ghRnn| rakkhejahu loaho appaNA bAlahe jAyA visama thaNa / / 2 / / (anu.) apabhraMza bhASeta strIliMgAta asaNAr2yA nAmAcyA puDhIla Gas ANi Gasi (yA pratyayAM) nA he asA Adeza hoto. udA. Gas (cA Adeza) :tucchamajjhahe....Na mAi / / 1 / / ; Gasi (cA Adeza):- phoDenti.....visama thaNa / / 2 / / . (sUtra) bhyasAmortuH / / 351 / / (vRtti) apabhraMze striyAM vartamAnAnnAmnaH parasya bhyasa Amazca hu ityAdezo bhvti| bhallA huA ju mAriA bahiNi mahArA kntu| lajjejjantu vayaMsiahu jai bhaggA gharu entu / / 1 / / vayasyAbhyo vayasyAnAM vetyrthH| (anu.) apabhraMza bhASeta strIliMgAta asaNAr2yA nAmAcyA puDhIla bhyas ANi Am (yA pratyayAM) nA hu asA Adeza hoto. udA. bhallA huA....entu / / 1 / / . (yA udAharaNAta vayaMsiahu mhaNaje) vayasyAbhyaH (maitriNIMpAsUna-azI paMcamI) kiMvA vayasyAnAM (maitriNIMcyA puDhe-azI SaSThI) asA artha Ahe. (sUtra) Dehi / / 352 // (vRtti) apabhraMze striyAM vartamAnAnnAmnaH parasya u: saptamyekavacanasya hi ityAdezo bhvti| 1 sphoTayata: yau hRdayaM AtmIyaM tayoH parakIyA (paraviSaye) kA ghRnnaa| rakSata lokA: AtmAnaM bAlAyA: jAtau viSamau stnau|| 2 bhavyaM (sAdhu) bhUtaM yanmArita: bhagini asmadIyaH kaantH| alajjiSyat vayasyAbhyaH yadi bhagnaH gRhaM aissyt|| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 367 vAyasu uDDAvantiae piu diTThau sahasa tti| addhA valayA mahihi gaya addhA phuTTa taDa tti / / 1 / / (anu.) apabhraMza bhASeta strIliMgAta asaNAr2yA nAmAcyA puDhIla Gi lA (mhaNaje) ___ saptamI ekavacanI pratyayAlA hi asA Adeza hoto. udA. vAyasu.....taDa tti / / 1 / / . (sUtra) klIbe jas-zasoriM / / 353 / / (vRtti) apabhraMze klIbe vartamAnAnnAmnaH parayorjas-zaso: iM ityAdezo bhvti| kamalai~ mellavi ali-ulaI kari-gaNDAi~ mahanti / __ asulahamecchaNa jAha~ bhali te Na vi dUra gaNanti / / 1 / / (anu.) apabhraMza bhASeta, napuMsakaliMgAta asaNAr2yA nAmAcyA jas ANi zas (pratyayA) lA iM asA Adeza hoto / udA. kamalai~... gaNanti / / 1 / / (sUtra) kAntasyAta uM syamoH / / 354 / / (vRtti) apabhraMze klIbe vartamAnasya kakArAntasya nAmno yokArastasya syamoH parayo: uM ityAdezo bhvti| annu ju tucchau~ tahe dhaNahe (4.350.1 / bhaggau~3 dekkhivi niayabalu balu pasariau~ prssu| ummillai sasi-reha jiva~ kari karavAlu piyassu / / 1 / / (anu.) apabhraMza bhASeta napuMsakaliMgAta asaNAr2yA kakArAnta nAmAcA jo (antya) akAra tyAcyApuDhe si ANi am he pratyaya asatAnA tyA (akArA) lA u asA Adeza hoto. udA. annu...dhaNahe ; bhaggau~.....piyassu / / 1 / / . 1 vAyasaM uDDApayantyAH priyo dRSTaH shseti| ardhAni valayAni mahyAM gatAni ardhAni sphuTitAni tttiti|| 2 kamalAni muktvA alikulAni karigaNDAn kaaNkssnti| asulabhaM eSTuM yeSAM nirbandhaH (bhali) te nApi (naiva) dUraM gnnynti|| 3 bhagnakaM dRSTvA nijaka-balaM balaM prasRtakaM prsy| unmIlati zazilekhA yathA kare karavAla: priysy|| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 caturthaH pAdaH (sUtra) sarvAdeGasehI~ / / 355 / / (vRtti) apabhraMze sarvAderakArAntAtparasya GasehI~ ityAdezo bhvti| jahAM hontaure aagdo| tahAM hontau aagdo| kahAM hontau aagdo| (anu.) apabhraMza bhASeta akArAnta sarvanAmA (sarvAdi) puDhe asaNAr2yA Gasi (yA pratyayA) lA hAM asA Adeza hoto. udA. jahAM.....Agado. (sUtra) kimo Dihe vA / / 356 / / (vRtti) apabhraMze kimokArAntAtparasya serDihe ityAdezo vA bhvti| jai5 tahe tuTTau nehaDA mai~ sahu~ na vi til-taar| taM kiheM vaMke hiM loaNe hiM joijjau~ saya-vAra / / 1 / / (anu.) apabhraMza bhASeta akArAnta kim (yA sarvanAmA) cyA puDhe asaNAr2yA Gasi (yA pratyayA) lA Dihe (=Dit ihe) asA Adeza vikalpAne hoto. udA. jai tahe .....sayavAra / / 1 / / (sUtra) hiM / / 357 // (vRtti) apabhraMze sarvAderakArAntAtparasya keMH saptamyekavacanasya hiM ityAdezo bhvti| jahi~ kappijjai sariNa saru chijjai khaggiNa khggu| tahi~ tehai bhaDaghaDanivahi kantu payAsai maggu / / 1 / / ekkahiM akkhihiM sAvaNu annahiM bhaddavau~ 1 ysmaat| 2 bhvaan| 3 aagtH| 4 tsmaat| ksmaat| 5 yadi tasyAH truTyatu snehaH mayA saha nApi tilatAraH (?) / tat kasmAd vakrAbhyAM locanAbhyAM dRzye (ahaM) zatavAram / / 6 yatra (yasmin) kalpyate zareNa zaraH chidyate khaDgena khddgH| tasmin tAdRze bhaTaghaTAnivahe kAnta: prakAzayati maargm| 7 ekasmin akSNi zrAvaNa: anyasmin bhAdrapadaH mAdhavaH (mAghaka:) mahItalasrastare gaNDasthale shrt| aGgeSu grISmaH sukhAsikAtilavane mArgazIrSaH tasyAH mugdhAyAH mukhapaMkaje AvAsitaH shishirH|| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 369 mAhau mahialasatthari gaNDatthale sru| aMgahiM gimha suhacchI-tilavaNi maggasiru tahe muddhahe muhapaMkai AvAsiu sisiru / / 2 / / hiaDA' phuTTi taDa tti kari kAlakkheveM kaaii| dekkhau~ hayavihi kahi~ Thavai pai~ viNu dukkhasayAI / / 3 / / (anu.) apabhraMza bhASeta akArAnta sarvanAmApuDhIla Gi (pratyayA) lA mhaNaje saptamI ekavacanI pratyayAlA hiM asA Adeza hoto. udA. jahi~ ....maggu / / 1 / / ; ekkahiM....sisiru / / 2 / / ; hiaDA phuTi.....dukkhasayAI / / 3 / / (sUtra) yattatkiMbhyo Gaso DAsurna vA / / 358 / / (vRtti) apabhraMze yattatkim ityetebhyokArAntebhyaH parasya uso DAsu ityAdezo vA bhvti| kantu mahArau hali sahie nicchai~ rUsai jaasu| atthihiM satthihiM hatthihi~ vi ThAu vi pheDai tAsu / / 1 / / jIviu kAsu na vallahau~ dhaNu puNu kAsu na icha / doNNi vi avasara-nivaDiaI tiNa-sama gaNai visiThTha / / 2 / / (anu.) apabhraMza bhASeta akArAnta asaNAr2yA yad, tad ANi kim (mhaNaje ja, ta ANi ka yA sarvanAmAM) puDhIla Gas (yA pratyayA) lA DAsu (Dit Asu) asA Adeza vikalpAne hoto. udA. kantu....tAsu / / 1 / / ; jIviu....visiThTha / / 2 / / . 1 hRdaya sphuTa taTiti (zabda) kRtvA kAlakSepeNa kim| pazyAmi hatavidhiH kva sthApayati tvayA vinA duHkhshtaani|| 2 kAntaH asmadIya: halA sakhike nizcayena ruSyati yasya (ysmai)| astraiH zastraiH hastairapi sthAnamapi sphoTayati tsy|| 3 jIvitaM kasya na vallabhakeM dhanaM punaH kasya nessttm| dve api avasaranipatite tRNasame gaNayati vishissttH|| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 caturthaH pAdaH (sUtra) striyAM Dahe / / 359 / / (vRtti) apabhraMze strIliGge vartamAnebhyo yattatkiMbhyaH parasya Gaso Dahe ityAdezo vA bhvti| jahe? keru| tahe keru| kahe keru| (anu.) apabhraMza bhASeta strIliMgAta asaNAr2yA yad, tad ANi kim (yA sarvanAmAM) cyA puDhIla Gas (yA pratyayA) lA Dahe (=Dit ahe) asA Adeza vikalpAne hoto. udA. jahe.....kerau. (sUtra) yattadaH syamodhU traM / / 360 / / (vRtti) apabhraMze yattadoH sthAne syamoH parayoryathAsaGkhyaM dhuM traM ityAdezau vA bhvtH| praMgaNi" ciTThadi nAhu dhuM traM raNi karadi na bhranti / / 1 / / pksse| taM bolliai ju nivvhi| (anu.) apabhraMza bhASeta si ANi am (he pratyaya) puDhe asatAnA, yad ANi tad (yA sarvanAmAM) cyA sthAnI anukramAne dhuM ANi traM ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. pragaNi....bhranti / / 1 / / . (vikalpa-) pakSI :- taM bolliai ju nivvahai. (sUtra) idama imuH klIbe / / 361 / / (vRtti) apabhraMze napuMsakaliGge vartamAnasyedama: syamoH parayoH imu ityAdezo bhvti| imu kulu" tuha tnnuN| imu kulu' dekchu| (anu.) apabhraMza bhASeta napuMsakaliMgAta asaNAr2yA idam (yA sarvanAmA) lA puDhe si ANi am (he pratyaya) asatAnA, imu asA Adeza hoto. udA. imu.....dekkhu. 1 yasyAH 2 kRte 3 tasyAH 4 kasyAH 5 prAGgaNe tiSThati nAtha: yattad raNe karoti na bhraantim| 6 tat jalpyate ynnirvhti| 7 idaM kulaM tava tny| 8 idaM kulaM pshy| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 371 (sUtra) etadaH strI-puM-klIbe eha eho ehu / / 362 / / (vRtti) apabhraMze striyAM puMsi napuMsake vartamAnasyaitadaH sthAne syamo: parayoryathAsaGkhyam eha eho ehu ityAdezA bhvnti| eha kumArI' eho naru ehu mnnorh-tthaannu| ehau~ vaDha cintantAhaM pacchai hoi vihaannuu||1|| (anu.) apabhraMza bhASeta strIliMga, pulliMga ANi napuMsakaliMga yAmadhye asaNAr2yA etad (yA sarvanAmA) cyA sthAnI puDhe si ANi am (he pratyaya) asatAnA anukrame eha, eho ANi ehu ase Adeza hotAta. udA. eha kumArI.....vihANuM / / 1 / / (sUtra) eirjas-zasoH / / 363 / / (vRtti) apabhraMze etado jas-zaso: parayo: ei ityAdezo bhavati / ei ti ghoDA eha thali (4.330.4) / ei2 pecch| (anu.) apabhraMza bhASeta jas ANi zas (he pratyaya) puDhe asatAnA etad (yA sarvanAmA) lA ei asA Adeza hoto. udA. ei ti....thali; ei peccha. (sUtra) adasa oi / / 364 / / (vRtti) apabhraMze adasa: sthAne jas-zaso: parayo: oi ityAdezo bhvti| jai pucchaha ghara vaDDAI to vaDDA ghara oi| vihalia-jaNa-abbhuddharaNu kantu kuDIrai joi / / 1 / / amUni vartante pRccha vaa| (anu.) apabhraMza bhASeta jas ANi zas (he pratyaya) puDhe asatAnA adas (yA 1 eSA kumArI eSa (ahaM) naraH etad mnorth-sthaanm| etad mUrkhANAM cintamAnAnAM pazcAd bhavati vibhAtam / / 2 etAn preksssv| 3 yadi pRcchata gRhANi mahAnti (vaDDAiM) tad (tataH) mahAnti gRhANi amuuni| vihvalitajanAbhyuddharaNaM kAntaM kuTIrake pshy|| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 caturthaH pAdaH sarvanAmA) cyA sthAnI oi asA Adeza hoto. udA. jai...joi / / 1 / / . (yethe) 'amUni vartante pRccha vA' madhye (tI (ghare) Aheta vA tyAMbaddala vicAra asA artha Ahe). (sUtra) idama Aya: / / 365 / / (vRtti) apabhraMze idam-zabdasya syAdau Aya ityAdezo bhvti| Aya loahA~ loaNai~ jAI sara na bhnti| appie~ diTThai mauliahiM pie~ diTThai vihasanti / / 1 / / sosau ma sosau ccia uahI vaDavAnalassa kiM tenn| jaM jalai jale jalaNo AeNa vi kiM na pajjattaM / / 2 / / AyahA~ daDDha-kalevaraho jaM vAhiu taM saaru| jai uTThabbhai to kuhai aha Dajjhai to chAru // 3 // (anu.) apabhraMza bhASeta vibhakti pratyaya puDhe asatAnA idam (yA sarvanAma) zabdAlA Aya asA Adeza hoto. udA. Ayai~...vihasanti / / 1 / / ; sosau...pajjattaM / / 2 / / ; AyahA~...chAru / / 3 / / . (sUtra) sarvasya sAho vA / / 366 / / (vRtti) apabhraMze sarvazabdasya sAha ityAdezo vA bhvti| sAhu vi lou taDapphaDai vaDDattaNahA~ tnnenn| vaDDappaNu pari pAviai hatthi mokkalaDeNa / / 1 / / 1 imAni lokasya locanAni jAtiM smaranti na bhraantiH| apriye dRSTe mukulanti priye dRSTe vikasanti / / 2 zuSyatu mA zuSyatu eva (vA) udadhiH vaDavAnalasya kiM ten| yad jvalati jale jvalanaH etenApi kiM na paryAptam / / 3 asya dagdhakalevarasya yad vAhitaM (=labdha) tat saarm| yadi AcchAdyate tataH kuthyati atha (yadi) dahyate tataH kssaarH|| 4 sarvo'pi loka: praspandate (taDapphaDai) mahattvasya kRte| mahattvaM puna: prApyate hastena muktena / / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 373 pksse| savvu vi| (anu.) apabhraMza bhASeta sarva (yA sarvanAma) zabdAlA sAha asA Adeza vikalpAne hoto. udA. sAhu vi....mokkalaDeNa / / 1 / / ; (vikalpa-) pakSI :- savvu vi| (sUtra) kima: kAiM-kavaNau vA / / 367 / / (vRtti) apabhraMze kima: sthAne kAiM kavaNa ityAdezau vA bhvtH| jai na su Avai dUi gharu kAi~ aho muhu~ tujjhu| bayaNu ju khaNDai tau sahie so piu hoina majjhu / / 1 / / kAi~ na dUre dekkhi| (4.339.1) phoDenti je hiaDau~ appaNau~ tAha~ parAI kavaNa ghRnn| rakkhejahu loa) appaNA bAlaheM jAyA visama thaNa / / 2 / / supurisare kaguhe aNuharahiM bhaNa kajjeM kvnnenn| jiva~ jiva~ vaDDattaNu lahahiM tiva~ tivaM navahi~ sireNa / / 3 / / pksse| jai sasaNehI to muia aha jIvai ninneh| bihi~ vi payAhiM gaia dhaNa kiM gajahi khala meha / / 4 / / (anu.) apabhraMza bhASeta, kim (yA sarvanAmA) cyA sthAnI kAiM ANi kavaNa ase Adeza vikalpAne hotAta. udA. jai na...majjhu / / 1 / / ; kAi~...dekkhai; phoDenti je...thaNa / / 2 / / ; supurisa... sireNa / / 3 / / ; (vikalpa-) pakSI :- jai sasaNehI...meha / / 4 / / . 1 yadi na sa AyAti dUti gRhaM kiM adho mukhaM tv| vacanaM yaH khaNDayati tava sakhike sa priyo bhavati na mm|| 2 sU.4.350 khAlI zloka 2 pahA. 3 satpuruSAH kaGgoH anuharanti bhaNa kAryeNa ken| yathA yathA mahattvaM labhante tathA tathA namanti shirsaa|| 4 yadi sasnehA tanmRtA atha jIvati ni:snehaa| dvAbhyAmapi prakArAbhyAM gatikA (=gatA) dhanyA kiM garjasi khala megh|| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 ( sUtra ) yuSmadaH sau tuhuM / / 368 / / (vRtti) apabhraMze yuSmadaH sau pare tuhuM ityAdezo bhavati / bhamara' ma ruNajhuNa raNNaDai sA disi joi ma roi / sA mAlai desantaria jasu tuhu~ marahi vior3a || 1 || (anu.) apabhraMza bhASeta yuSmad (yA sarvanAmA) lA puDhe si (pratyaya) asatAnA tuhu~ asA Adeza hoto. udA. bhamara..... vioi / / 1 / / caturthaH pAdaH (sUtra) jas - zasostumhe tumhaI / / 369 / / (vRtti) apabhraMze yuSmado jasi zasi ca pratyekaM tumhe tumhaiM ityAdezau bhavataH / tumhe tumhaiM jANaha / tumhe 3 tumhaI pecchai / vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / (anu.) apabhraMza bhASeta yuSmad (yA sarvanAmA) lA jas ANi zas (he pratyaya puDhe ) asatAnA pratyekI tumhe ANi tumhaI ase Adeza hotAta. udA. tumhe... he...pecchai. anukramAcI nivRtti karaNyAsAThI (sUtrAta) vacanAcA bheda (kelelA) Ahe. ( sUtra ) TA - GyamA paI taI / / 370 / / (vRtti) apabhraMze yuSmadaH TA Gi am ityetaiH saha paI taI ityAdezau bhavataH / ttaa| pai~ mukkAha~ vi vara-taru phiTTai pattattaNaM na pattANaM / tuha puNu chAyA jai hojja kaha vi tA tehi~ pattehiM // 1 // mahu' hiu~ taI tAe tuhu~ sa vi anneM vinaDijjai / 1 bhramara mA ruNajhuNazabdaM kuru araNye tAM dizaM vilokaya mA rudihi / sA mAlatI dezAMtaritA yasyAH tvaM mriyase viyoge // 2 yUyaM jAnItha / 3 yuSmAn prekSate / 4 tvayA muktAnAmapi varataro vinazyati (phiTTai) patratvaM na ptraannaam| tava punaH chAyA yadi bhavet kathamapi tadA taiH patraiH (eva) / / 5 mama hRdayaM tvayA tayA tvaM sApi anyena vinATyate / priya kiM karomyahaM kiM tvaM matsyena matsyaH gilyate / / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 375 pia kAi~ karau~ hau~ kAi~ tuha~ macche maccha gilijjai / / 2 / / nginaa| pai~ mai~ behi~ vi raNa-gayahiM ko jayasiri tkkei| kesahi~ leppiNu jama-dhariNi bhaNa suhu ko thakkei // 3 // evaM tii| amaa| pai~ mellantihe maha maraNu mai~ mellantaho tujjhu| sArasa jasu jo veggalA so vi kRdantaho sajjhu // 4 // evaM tiN| (anu.)apabhraMza bhASeta yuSmad (yA sarvanAmA) lA TA, Gi ANi am (yA pratyayA) saha paiM ANi taiM ase Adeza hotAta. udA. TA (pratyayA) saha :- pai~ mukkAha~...pattehiM / / 1 / / ; mhu...gilijji||2||. Gi (pratyayA) saha :- pai~ mai~...thakkei / / 3 / / . yAcapramANe taiM (ce udAharaNa ghyAve). am (pratyayA) sahaH- pai~ mellantihaiM....sajjhu / / 4 / / . yAcapramANe taI (ce udAharaNa ghyAve). (sUtra) bhisA tumhehiM / / 371 / / (vRtti) apabhraMze yuSmado bhisA saha tumhehiM ityAdezo bhvti| tumheMhi~ amheMhi~ jaM kiauM diTThau~ bhua-jnnenn| taM tevaDDau samarabharu nijiu ekka-khaNeNa / / 1 / / (anu.) apabhraMza bhASeta yuSmad (yA sarvanAmA) lA bhis (yA pratyayA) saha tumhehiM asA Adeza hoto. udA. tumheMhi...ekka-khaNeNa / / 1 / / (sUtra) Gasi-GasbhyAM tau tujjha tudhra / / 372 / / (vRtti) apabhraMze yuSmado GasiGasbhyAM saha tau tujjha tudhra ityete traya AdezA 1 tvayi mayi dvayorapi raNagatayoH ko jayazriyaM trkyti| kezairgRhItvA yamagRhiNI bhaNa sukhaM kastiSThati / / 2 tvAM muJcantyAH mama maraNaM mAM munyctstv| sArasa: (yathA) yasya dUre (veggalA) saH api kRtAntasya saadhyH|| 3 yuSmAbhiH asmAbhiH yat kRtaM dRSTaM bhuk-jnen| tat (tadA) tAvanmAtra: samarabhara: nirjita: ekkssnnen|| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 caturthaH pAdaH bhvnti| tau' hontaure aagdo| tujjha hontau aagdo| tudhra hontau aagdo| ngsaa|| tau guNa-saMpai tujjha madi tughra aNuttara khnti| jai uppattiM anna jaNa mahimaMDali sikkhanti / / 1 / / (anu.)apabhraMza bhASeta yuSmad (yA sarvanAmA) lA Gasi ANi Gas (yA pratyayA) saha tau, tujjha ANi tudhra ase he tIna Adeza hotAta. udA. (Gasi yA pratyayAsaha) :- tau...Agado. Gas (yA pratyayA) saha :- tau guNa...sikkhanti / / 1 / / (sUtra) bhyasAmbhyAM tumhahaM / / 373 / / (vRtti) apabhraMze yuSmado bhyas-Am ityetAbhyAM saha tumhahaM ityAdezo bhvti| tumhaha hontau aagdo| tumhahaM kerauM dhnnu| (anu.) apabhraMza bhASeta yuSmad (yA sarvanAmA) lA bhyas ANi Am yA (pratyayA) saha tumhahaM asA Adeza hoto. udA. tumhaha...dhaNu. (sUtra) tumhAsu supA / / 374 / / (vRtti) apabhraMze yuSmadaH supA saha tumhAsu ityAdezo bhvti| tumhAsu tthiaN| (anu.) apabhraMza bhASeta yuSmad (yA sarvanAmA) lA sup (yA pratyayA) saha tumhAsu asA Adeza hoto. udA. tumhAsu ThiaM. (sUtra) sAvasmado hauM / / 375 / / (vRtti) apabhraMze asmadaH sau pare hauM ityAdezo bhvti| tasu hau~ kalijugi dullahaho (4.338.1) / 1 tvat 2 bhavAn (bhavan) 3 aagtH| 4 tava guNasampadaM tava matiM tava anuttarAM kssaantim| ___ yadi utpadya anyajanAH mahImaNDale shikssnte|| 5 yuSmad bhavAn (bhavan) aagtH| 6 yuSmAkaM kRte dhnm| 7 yuSmAsu sthitm| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 377 (anu.) apabhraMza bhASeta asmad (yA sarvanAmA) lA si (pratyaya) puDhe asatAnA hauM asA Adeza hoto. udA. tasu hau~.....dullahaho. (sUtra) jas-zasoramhe amhaiM / / 376 / / (vRtti) apabhraMze asmado jasi zasi ca pare pratyekam amhe amhaI ityAdezau bhvtH| amhe thovA' riu bahua kAyara emva bhnnnti| muddhi nihAlahi gayaNayalu kai jaNa joNha karanti / / 1 / / ambaNu lAivi je gayA pahia parAyA ke vi| avasa na suahi~ suhacchiahiM jiva~ te vi / / 2 / / amhe dekkhi| amhaI dekkhi| vacanabhedo ythsNkhynivRttyrthH| (anu.) apabhraMza bhASeta asmad (yA sarvanAmA) lA jas ANi zas (he pratyaya) puDhe asatAnA pratyekI amhe ANi amhaiM ase Adeza hotAta. udA. amhe...karanti / / 1 / / ; ambaNu...te vi / / 2 / / ; amhe...dekkhai. anukramAcI nivRtti karaNyAsAThI (sUtrAta) vacanabheda (kelelA) Ahe. (sUtra) TA-GyamA maI / / 377 / / (vRtti) apabhraMze asmadaH TA Gi am ityetaiH saha maI ityAdezo bhvti| ___ttaa| mai~ jANiu~ pia virahiahaM ka vi dhara hoi viaali| Navara miaGku vi tiha tavai jiha diNayaru khaya-gAli / / 1 / / 1 vayaM stokAH ripava: bahavaH kAtarA: evaM bhnnnti| ___mugdhe nibhAlaya gaganatalaM kati janAH jyotsnAM kurvanti / / 2 amlatvaM lAgayitvA ye gatAH pathikAH parakIyAH kaipi| avazyaM na svapanti sukhAsikAyAM yathA vayaM tathA tepi / / 3 asmAn pshyti| 4 mayA jJAtaM priya virahitAnAM kApi dharA bhavati vikaale| kevalaM (paraM) mRgAko'pi tathA tapati yathA dinakara: kssykaale|| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 caturthaH pAdaH nginaa| pai~ mai~ behi vi raNa-gayahiM (4.370.3) / amaa| mai~ mellantahA~ tujjhu (4.370.4) (anu.) apabhraMza bhASeta, asmad (yA sarvanAmA) lA TA, Gi ANi am (yA pratyayAM) saha maI asA Adeza hoto. udA. TA (pratyayA) sahaH- mai~ jANiu~....khayagAli / / 1 / / . Gi (pratyayA) saha :- pa.....raNagayahiM. am (yA pratyayA) sahaH- mai~....tujyu. (sUtra) amhehiM bhisA / / 378 / / (vRtti) apabhraMze asmado bhisA saha amhehiM ityAdezo bhvti| tumheMhi~ amhehi~ jaM kiau~ (4.371.1). (anu.) apabhraMza bhASeta asmad (sarvanAmA) lA bhis (pratyayA) saha amhehiM asA Adeza hoto. udA. tumheMhi~.....kiau~. (sUtra) mahu majjhu GasiGasbhyAm / / 379 / / (vRtti) apabhraMze asmado GasinA GasA ca saha pratyekaM mahu majjhu ityAdezau bhvtH| maha hontau gdo| majjhu hontau gdo| ngsaa| maha kantahA~ be dosaDA helli ma jhaGkhahi aalu| dentahA~ hau~ para uvvaria jujjhantahA~ karavAlu / / 1 / / jai3 bhaggA pArakkaDA to sahi majjhu pienn| aha bhaggA amhahaM taNA to teM mAriaDeNa / / 2 / / (anu.) apabhraMza bhASeta asmad (yA sarvanAmA) lA Gasi ANi Gas (yA pratyayAM) saha pratyekI mahu ANi majjhu ase Adeza hotAta. udA. (Gasi pratyayAsaha): 1 mat (kiMvA mattaH) bhavAn gtH| 2 mama kAntasya dvau doSau he sakhi mA pidhehi aliikm| dadataH ahaM paraM urvaritA yudhyamAnasya krvaalH|| 3 yadi bhagnAH parakIyAH tadA (tataH) sakhi mama priyenn| atha bhagnA asmAkaM saMbaMdhinaH tadA tena maariten|| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 379 mahu....gado. Gas (pratyayA) saha :- mahu kantaho....karavAlu / / 1 / / ; jai bhaggA.....mAriaDeNa ||2||. ( sUtra ) amhahaM bhyasAmbhyAm / / 380 / / (vRtti) apabhraMze asmado bhyasA AmA ca saha amhahaM ityAdezo bhavati / amhahaM hontara Agado / AmA / aha bhaggA amhahaM taNA ( 4.379.2) / (anu.) apabhraMza bhASeta asmad (sarvanAmA) lA bhyas ANi Am (yA pratyayA) saha amhahaM asA Adeza hoto. udA. ( bhyas pratyayAsaha ) :amhahaM....Agado. Am (pratyayA) saha :- aha....taNA. ( sUtra ) supA amhAsu / / 381 / / (vRtti) apabhraMze asmadaH supA saha amhAsu ityAdezo bhavati / amhAsu tthiaN| (anu.) apabhraMza bhASeta asmad (sarvanAmA) lA sup (pratyayA) saha amhAsu asA Adeza hoto. udA. amhAsu ThiaM. (sUtra) tyAderAdyatrayasya saMbandhino hiM na vA / / 382 / / (vRtti) tyAdInAmAdyatrayasya saMbandhino bahuSvartheSu vartamAnasya vacanasyApabhraMze hiM ityAdezo vA bhavati / muhakabaribaMdha taheM soha dharahiM naM mallajujjhu sasi - rAhu taheM sahahi~ kurala bhamara - ula - tulia karahiM / naM timiraDimbha khellanti milia / / 1 / / 1 asmad bhavAn AgataH / 2 asmAsu sthitm| 3 mukhakabarIbandhau tasyAH zobhAM dharataH nanu mallayuddhaM zazirAhU kurutH| tasyAH zobhante kuralAH bhramarakulatulitAH nanu timira DimbhAH krIDanti militAH / / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 caturthaH pAdaH (anu.) apabhraMza bhASeta dhAtUMnA lAgaNAr2yA pratyayAMcyA Adya trayAzI saMbaMdhita (azA) bahu (artha) dAkhaviNAr2yA vacanAlA hiM asA Adeza vikalpAne hoto. udA. muhakabari...milia / / 1 / / . (sUtra) madhyatrayasyAdyasya hiH / / 383 / / (vRtti) tyAdInAM madhyatrayasya yadAdyaM vacanaM tasyApabhraMze hi ityAdezo vA bhvti| bappIhA' piu piu bhaNavi kittiu ruahi hyaas| tuha jali mahu puNu vallahai bihu~ vi na pUria Asa / / 1 / / aatmnepde| bappIhA kai~ bollieNa nigdhiNa vAra i vaar| sAyari bhariai vimala-jali lahahi na ekkai dhAra / / 2 / / sptmyaam| Ayahi~ jammahi~ annahi~ vi gori su dijahi kntu| gaya mattaha~ cattaGkusahaM jo abbhiDai hasantu / / 3 / / pksse| ruasi| ityaadi| (anu.) apabhraMza bhASeta tyAdi (pratyayA) paikI madhya trayAce je Adya vacana tyAlA hi asA Adeza vikalpAne hoto. udA. bappIhA piu...Asa / / 1 / / ; AtmanepadAta (hi asA Adeza):- bappIhA kai~....dhAra / / 2 / / ; vidhyarthAta (hi asA Adeza) :- Ayahi~...hasantu / / 3 / / . (vikalpa-) pakSI :ruasi ityAdi. 1 cAtaka pibAmi pibAmi (taseca) priyaH priyaH (iti) bhaNitvA kiyadrodiSi htaash| tava jale mama punarvallabhe dvayorapi na pUritA aashaa|| 2 cAtaka kiM kathanena nighRNa vAraMvAram / sAgare bhRte vimalajalena labhase na ekAmapi dhaaraam|| 3 asmin janmani anyasminnapi gauri taM dadyAH kaantm| gajAnAM mattAnAM tyaktAkuzAnAM yaH saGgacchate hasan / / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 381 (sUtra) bahutve huH / / 384 / / (vRtti) tyAdInAM madhyamatrayasya saMbaMndhi bahuSvartheSu vartamAnaM yadvacanaM tasyApabhraMze hu ityAdezo vA bhvti| bali-abbhatthaNi mahumahaNu lahuIhUA soi| jai icchaha vaDDattaNauM dehu ma maggahu koi / / 1 / / pksse| icchh| ityaadi| (anu.) apabhraMza bhASeta tyAdi (pratyayAM) madhIla madhyama trayAzI saMbaMdhita bahuarthI asaNAre je (bahu) vacana tyAlA hu asA Adeza vikalpAne hoto. udA. bali...koi / / 1 / / . (vikalpa-) pakSI :- icchaha, ityAdi. (sUtra) antya-trayasyAdyasya uM / / 385 / / (vRtti) tyAdInAmantyatrayasya yadAdyaM vacanaM tasyApabhraMze uM ityAdezo vA bhvti| vihi viNaDau pIDantu gaha maM dhaNi karahi visaau| saMpai kaDDhau~ vesa jiva~ chuDu agghai vavasAu / / 1 // bali kijjau~ suannssu| (4.338.1) pksse| kddddhaami| ityaadi| (anu.) apabhraMza bhASeta tyAdi (pratyayAM) tIla antya trayAce je Adya vacana tyAlA __ uM asA Adeza vikalpAne hoto. vihi....vavasAu / / 1 / / ; bali....suaNassu. (vikalpa-) pakSI:- kaDDhAmi, ityAdi. (sUtra) bahutve huM / / 386 // (vRtti) tyAdInAmantyatrayasya saMbandhi bahuSvartheSu vartamAnaM yadvacanaM tasya huM ityAdezo vA bhvti| 1 baleH abhyarthane madhumathana: laghukIbhUtaH so'pi / yadi icchatha mahattvaM (vaDDattaNauM) datta mA mArgayata kmpi|| 2 vidhirvinATayatu grahA: pIDayantu mA dhanye kuru viSAdam / sampadaM karSAmi veSamiva yadi arghati (=syAt) vyvsaay:|| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 caturthaH pAdaH khagga-visAhiu jahi~ lahahuM piya tahi~ desahi~ jaahuN| raNa-dubbhikkheM bhaggAiM viNu jujjheM na valAhuM / / 1 / / pksse| lhimu| ityaadi| (anu.) (apabhraMza bhASeta) tyAdi (pratyayAM) madhIla antya trayAzI saMbaMdhita bahu (arthI) asaNAre je (bahu) vacana tyAlA huM asA Adeza vikalpAne hoto. udA. khagga....valAhuM / / 1 / / . (vikalpa-) pakSI :- lahimu, ityAdi. ut| (sUtra) hi-svayoridudet / / 387 / / (vRtti) paJcamyAM hisvayorapabhraMze i u e ityete traya AdezA vA bhvnti| it| kuJjara sumari ma sallaiu saralA sAsa ma melli| kavala ji pAviya vihivasiNa te cari mANu ma melli // 1 // bhamarA etthu vi limbaDai ke vi diyahaDA vilmbu| ghaNapattalu chAyAbahulu phullai jAma kayambu / / 2 / / et| priya emvahi~ kare sellu kari chaDDahi tuhu~ karavAlu / jaM kAvAliya bappuDA lehi~ abhaggu kavAlu / / 3 / / pksse| sumrhi| ityaadi| (anu.) apabhraMza bhASeta AjJArthAmadhye hi ANi sva (yA pratyayAM) nA i, u ANi e ase he tIna Adeza vikalpAne hotAta. udA. i (it asA Adeza) :kuJjara...melli / / 1 / / . u (ut hA Adeza) :- bhamarA...kayambu / / 2 / / . e (et asA Adeza) :- priya...kavAlu / / 3 / / . (vikalpa-) pakSI: sumarahi ityAdi. 1 khaDgavisAdhitaM yatra labhAmahe tatra deze yaamH| raNadurbhikSeNa bhagnAH vinA yuddhena na valAmahe / / 2 kuJjara smara mA sallakI: saralAn zvAsAn mA munyc| kavalA: ye prAptAH vidhivazena tAMzcara mAnaM mA munyc|| 3 bhramara atrApi nimbake kati (cit) divasAn vilmbsv| __ghanapatravAn chAyAbahulo phullati yAvat kdmbH|| 4 priya idAnIM kuru bhalaM kare tyaja tvaM karavAlam / yena kApAlikA varAkA: lAnti abhagnaM kapAlam / / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 383 (sUtra) vaya'ti-syasya saH / / 388 / / (vRtti) apabhraMze bhaviSyadarthaviSayasya tyAdeH syasya so vA bhvti| diahA' janti jhaDappaDahiM paDahi~ manoraha pcchi| jaM acchai taM mANiai hosai karatu ma acchi / / 1 / / pksse| hohii| (anu.) apabhraMza bhASeta bhaviSyArthaka tyAdi (pratyayA) tIla sya (yA pratyayA) cA sa (asA Adeza) vikalpAne hoto. udA. diahA...acchi / / 1 / / . (vikalpa-) pakSI :- hohii. (sUtra) kriye: kIsu / / 389 / / (vRtti) kriye ityetasya kriyApadasyApabhraMze kIsu ityAdezo vA bhvti| santA bhoga ju pariharai tasu kantaho bali kiisu| tasu daiveNa vi muNDiyau~ jasu khallihaDau~ sIsu / / 1 / / pksse| sAdhyamAnAvasthAt kriye iti saMskRtazabdAdeSa pryogH| bali kijjau~ suaNassu (4.338.1) / (anu.) apabhraMza bhASeta kriye yA kriyApadAlA kIsu asA Adeza vikalpAne hoto. udA. santA bhoga...sIsu / / 1 / / . (vikalpa-) pakSI :- sAdhyamAna avasthetIla kriye yA saMskRta zabdAvaruna hA (mhaNaje puDhe dilelA) prayoga Ahe :- bali....suaNassu. (sUtra) bhuvaH paryAptau haccaH / / 390 / / (vRtti) apabhraMze bhuvo dhAto: paryAptAvarthe vartamAnasya hucca ityAdezo bhvti| aituMgattaNure jaM thaNahaM so cheyau na hu laahu| 1 divasA yAnti vegaiH (jhaDappaDahiM) patanti manorathAH pshcaat| yadasti (Aste) tanmAnyate bhaviSyati (iti) kurvan mA Assva / / 2 sato bhogAn yaH pariharati tasya kAntasya baliM kriye| tasya daivenaiva muNDitaM yasya khalvATaM shiirssm|| 3 atituGgatvaM yat stanayoH sa cchedaka: na khalu laabhH| sakhi yadi kathamapi truTivazena adhare prabhavati naathH|| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 caturthaH pAdaH sahi jai kevai tuDivaseNa ahari pahuccai nAhu / / 1 / / (anu.) apabhraMza bhASeta paryApti yA arthI asaNAr2yA bhU (mhaNaje pra+bhU yA) dhAtUlA hucca asA Adeza hoto. udA. aituMgattaNu.....nAhu / / 1 / / . (sUtra) brUgo bruvo vA / / 391 / / (vRtti) apabhraMze brUgo dhAto va ityAdezo vA bhvti| bruvaha suhAsiu' kiM pi| pksse| ittau~ broppiNu sauNi Thiu puNu dUsAsaNu broppi| to hau~ jANau~ eho hari jai maha aggai broppi // 1 // (anu.) apabhraMza bhASeta brU yA dhAtUlA bruva asA Adeza vikalpAne hoto. udA. bruvaha... kiM pi. (vikalpa-) pakSI :- ittau~....broppi / / 1 / / . (sUtra) vrajeSuJaH // 392 / / (vRtti) apabhraMze vrajaterdhAtorvaJa ityAdezo bhvti| vuai| vunyppi| vuppinnu| (anu.) apabhraMza bhASeta vrajati (vraj) yA dhAtUlA vuJa asA Adeza hoto. udA. vuJai...vuappiNu. (sUtra) dRzeH prassaH // 393 / / (vRtti) apabhraMze dRzerdhAtoH prassa ityAdezo bhvti| prssdi| (anu.) apabhraMza bhASeta dRz dhAtUlA prassa asA Adeza hoto. udA. prassadi. (sUtra) graheguNhaH / / 394 / / (vRtti) apabhraMze graherdhAtoguNha ityAdezo bhvti| paDha gRNheppiNu vrtu| (anu.) apabhraMza bhASeta graha yA dhAtUlA gRNha asA Adeza hoto. udA. paDha.....vratu. 1 brUta subhASitaM kimpi| 2 iyat uktvA zakuniH sthitaH punarduHzAsana uktvaa| tadA ahaM jAnAmi eSa hari: yadi mamAgrataH uktvA / / 3 paTha gRhItvA vrtm| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 385 (sUtra) takSyAdInAM chollAdayaH / / 395 / / (vRtti) apabhraMze takSiprabhRtInAM dhAtUnAM cholla ityAdaya AdezA bhvnti| jiva tiva~ tikkhA levi kara jai sasi chollijjntu| to jai goriheM muhakamali sarisima kA vi lahantu / / 1 / / AdigrahaNAd dezISu ye kriyAvacanA upalabhyante te udaahaaryaaH|| cUDullau cuNNIhoi sai muddhi kavoli nihittu| sAsAnala-jAla-jhalakkiau vAha-salila-saMsittau / / 2 / / abbhaDavaMciure be payaiM pemmu niattai jaaeN| savvAsaNa-riu-saMbhavaho kara pariattA tAva' / / 3 / / hiai khuDukkar3a goraDI gayaNi ghuDukkar3a mehu| vAsA-ratti-pavAsuahaM visamA saMkar3a eha / / 4 / / ammi5 paohara vajjamA niccu jai saMmuha thnti| mahu kantahA~ samaraMgaNai gaya-ghaDa bhajiu janti / / 5 / / putte jAe~ kavaNupaM guNu avaguNu kavaNu muenn| jA bappIkI bhuMhaDI campijjai avareNa // 6 // 1 yathA tathA tIkSNAn lAtvA karAn yadi zazI atkssissyt| __ tadA jagati gauryA mukhakamalena sadRzatAM kAmapi alpsyt|| 2 kaGkaNaM cUrNIbhavati svayaM mugdhe kapole nihitm| zvAsAnalajvAlAsaMtaptaM baasspjlsNsiktm|| 3 anugamya dve pade prema nivartate yAvat / sarvAzanaripusaMbhavasya karAH parivRttAH tAvat / / 4 hRdaye zalyAyate gaurI gagane garjati meghH| varSArAne pravAsikAnAM viSamaM saMkaTametat / / 5 amba payodharau vajramayau nityaM yau saMmukhau tisstthtH| mama kAntasya samarAMgaNake gajaghaTA: bhaktuM yaatH|| 6 putreNa jAtena ko guNa: avaguNaH kaH mRten| yat paitRkI (bappIkI) bhUmi: Akramyate aprenn|| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 caturthaH pAdaH taM tettiu jalu sAyarahoM so tevaDu vitthaaru| tisaha nivAraNu palu vi na vi para dhuLuai asAru / / 7 / / (anu.) apabhraMza bhASeta takS, prabhRti dhAtUMnA cholla ityAdi Adeza hotAta. udA. jiva~ tiva~ ....lahantu / / 1 / / . (sUtrAtIla takSi cyA puDhIla) Adi zabdAcyA nirdezAmuLe, dezI bhASAMta je kriyAvAcaka zabda upalabdha Aheta, te udAharaNa mhaNUna ghyAvayAce Aheta. udA. cUDullau...dhuLuai asAru / / 2 / / - / / 7 / / . (sUtra) anAdau svarAdasaMyuktAnAM kakhatathapaphAM gaghadadhababhAH / / 396 / / (vRtti) apabhraMze padAdau vartamAnAnAM svarAtpareSAmasaMyuktAnAM kakhatathapaphAM sthAne yathAsaGkhyaM gaghadadhababhAH prAyo bhvnti| kasya gaH / jaM diTThau~ soma-ggahaNu asaihi~ hasiu~ nisNku| pia-mANusa-vicchoha-garu gili gili rAhu mayaMku / / 1 / / khasya ghH| ammIe satthAvatthehiM sughi cintijai maannu| pie diDhe hallohaleNa ko ceai appANu / / 2 / / tathapaphAnAM ddhbbhaaH| sabadhu kareppiNu kadhidu mai~ tasu para sabhalau~ jmmu| jAsu na cAu na cArahaDi na ya pamhaTThau dhammu / / 3 / / 1 tat tAvat jalaM sAgarasya sa tAvAn vistaarH| tRSo nivAraNaM palamapi nApi (naiva) paraM zabdAyate asaarH|| 2 yad dRSTaM somagrahaNamasatIbhiH hasitaM ni:shNkm| priyamanuSyavikSobhakara gila gila rAho mRgAMkam / / 3 amba svasthAvasthaiH sukhena cintyate maanH| priye dRSTe vyAkulatvena (hallohaleNa) kazcetayati aatmaanm|| 4 zapathaM kRtvA kathitaM mayA tasya paraM saphalaM jnm| yasya na tyAgaH na ca ArabhaTI na ca pramRSTaH dhrmH|| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 387 anAdAviti kim ? sabadhu kreppinnu| atra kasya gatvaM na bhvti| svarAditi kim ? gili gili rAhu myNku| asaMyuktAnAmiti kim ? ekkahiM akkhihiM sAvaNu (4.357.2) / prAyodhikArAtkvacinna bhvti| jaI. keva~i pAvIsu piu akiA kuDDa kriisu| pANiu navai sarAvi jiva~ savvaMgeM paisIsu / / 4 / / ua kaNiAru paphulliau knycnn-knti-pyaasu| gorI-vayaNa-viNijjiau naM sevai vaNa-vAsu / / 5 / / (anu.) apabhraMza bhASeta apadAdi asaNAr2yA (mhaNaje padAcyA prAraMbhI nasaNA-yA) svarAcyA puDhe asaNAr2yA, asaMyukta ka,kha,ta,tha,pa ANi pha yAMce sthAnI anukrame ga,gha,da,dha,ba ANi bha (he varNa) prAyaH yetAta. udA. ka cyA (sthAnI) ga :- jaM diTThau~...mayaMku / / 1 / / . kha cyA (sthAnI) gha :ammIe...appANu / / 2 / / . ta,tha,pa ANi pha yAMce (sthAnI) da,dha,ba ANi bha :- sabadhu...dhammu / / 3 / / . (sUtrAta) anAdi asaNAr2yA ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa jara ka ityAdi anAdi nasatIla tara hA niyama lAgata nAhI. udA.) sabadhu kareppiNu; yethe (ka anAdi nasalyAne) ka cA ga hota nAhI. svarApuDhe asaNAr2yA (ka ityAdIMcA) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa ka ityAdi svarAMpuDhe nasalyAsa hA niyama lAgata nAhI. udA.) gili...mayaMku. asaMyukta asaNAr2yA (ka ityAdIMcA) ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa ka ityAdi saMyukta asalyAsa hA niyama lAgata nAhI. udA.) ekkahiM...sAvaNu. prAya:cA adhikAra asalyAmuLe kvacit (ka ityAdIMcyA sthAnI ga ityAdi) hota nAhIta. udA. jai kevai...vaNavAsu / / 4 / / va / / 5 / / . 1 yadi kathaMcit prApsyAmi priyaM akRtaM kautukaM kariSyAmi / pAnIyaM navake zarAve yathA sarvAGgeNa pravekSyAmi / / 2 pazya karNikAra: praphullitakaH kaanycnkaantiprkaashH| gaurIvadanavinirjitaka: nanu sevate vnvaasm|| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 caturthaH pAdaH (sUtra) mo'nunAsiko vo vA / / 397 / / (vRtti) apabhraMze'nAdau vartamAnasyAsaMyuktasya makArasya anunAsiko vakAro vA bhvti| kavalu kmlu| bhava~ru bhmru| laakssnniksyaapi| jiv| tivN| jevN| tevN| anaadaavityev| mynnu| asNyuktsyetyev| tasu para sabhalau jmm| (4.396.3) / (anu.) apabhraMza bhASeta anAdi asaNAr2yA asaMyukta makArAcA anunAsika (yukta) vakAra (mhaNaje va~ ) vikalpAne hoto. udA. kava~lu...bhamaru. vyAkaraNAcyA niyamAnusAra yeNAr2yA (makArA) cA suddhA (va~ ) hoto. udA. jiva...teva~. (makAra hA) anAdi asatAnAca (asA vaeN hoto; makAra anAdi nasalyAsa tyAcA va~ hota nAhI. udA.) mayaNu. (makAra) asaMyukta asatAnAca (asA va~ hoto; makAra saMyukta asalyAsa tyAcA va~ hota nAhI. udA.) tasu...jammu. (sUtra) vAdho ro luk / / 398 / / (vRtti) apabhraMze saMyogAdadho vartamAno repho luga vA bhvti| jai kevai pAvIsu piu (4.396.4) / pksse| jai bhaggA pArakkaDA to sahi majjhu priyenn| (4.379.2) / (anu.) apabhraMza bhASeta saMyukta vyaMjanAta naMtara (dusarA avayava) asaNArA repha (tasAca rahAto kiMvA) vikalpAne tyAcA lopa hoto. udA. jai kaivai...piu. (vikalpa-) pakSI :- jai bhaggA...priyeNa. (sUtra) abhUto'pi kvacit / / 399 / / (vRtti) apabhraMze kvacidavidyamAnopi repho bhvti| vAsu5 mahArisi eNu bhaNai jai sui-satthu pmaannu| 1 kamala 2 bhramara 3 kramAne:- jima (yathA), tima (tathA), jema (yathA), tema (tathA). (sU. 4.401 pahA). 4 madana 5 vyAsa: maharSiH etad bhaNati yadi zrutizAstraM pramANam / mAtRNAM caraNau namatAM divase divase gNgaasnaanm| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 389 mAyaha~ calaNa navantAhaM divi divi gaGgANhANu / / 1 / / kvaciditi kim? vAseNa vi bhArahakhambhi baddha / (anu.) apabhraMza bhASeta (mULa zabdAta) repha nasatAnAhI (kvacit) repha yeto. udA. vAsu... gaMgANhANu / / 1 / / . (sUtrAta) kvacit ase kA mhaTale Ahe ? (kAraNa kadhI kadhI asA repha yeta nAhI. udA.) vAseNa...baddha. (sUtra) ApadvipatsaMpadAM da iH / / 400 / / (vRtti) apabhraMze Apad vipad sampad ityeteSAM dakArasya ikAro bhvti| aNau karantaho purisaho Avai aavi| vivi| sNpi| praayodhikaaraat| guNahi~ na saMpaya kitti pr| (4.335.1) / (anu.) apabhraMza bhASeta Apad, vipad ANi saMpad yA zabdAMcyA (antya) dakArAcA ikAra hoto. udA. aNau...Avai; vivai, saMpai. prAya:cA adhikAra asalyAmuLe (kadhI yA zabdAMta dakArAcA ikAra hota nAhI. udA.) guNahi~...para. (sUtra) kathaM-yathA-tathAM thAderemehedhA DitaH // 401 / / (vRtti) apabhraMze kathaM yathA tathA ityeteSAM thAderavayasya pratyekam ema ima iha idha ityete DitazcatvAra AdezA bhavanti / kema5 samappau ducha diNu kidha rayaNI chuDu hoi| nava-vahu-dasaNa-lAlasau vahai maNoraha soi / / 1 / / o gorI-muha-nijiau vaddali lukku miyngku| anu vi jo parihaviyataNu so kiva~ bhavai nisaGku / / 2 / / 1 vyAsenApi bhAratastambhe baddham / 2 anayaM kurvataH puruSasya Apad aayaati| 3 vipad 4 sampad 5 kathaM samApyatAM duSTaM dinaM kathaM rAtri: zIghraM (chuDu) bhvti| navavadhUdarzanalAlasaka: vahati manorathAn so'pi / / 6 o gaurImukhanirjitaka: vArdale nilInaH mRgaangkH| anyo'pi yaH paribhUtatanuH sa kathaM bhramati niHzaGkam / / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 caturthaH pAdaH bimbAhari' taNu rayaNa-vaNu kiha Thiu siriaannnd|| niruvamarasu pieM piavi jaNu sesahA~ diNNI mudda / / 3 / / bhaNa' sahi nihuau~ teva~ maI jai piu diLu sdosu| jeva~ na jANai majjhu maNu pakkhAvaDiaM tAsu // 4 // jivaeN3 jiva~ vaMkima loannhN| tiva~ tiva~ vammaha niaya-sara / (4.344.1) / mai~ jANiu priya virahiahaM ka vi dhara hoi viaali| navara miaMka vi tiha tavai jiha diNayaru khayagAli / / 5 / / (4.377.1). evaM tidha-jidhAvudAhAyau~ / / (anu.) apabhraMza bhASeta kathaM, yathA, ANi tathA yAM (zabdAM) cyA thAdi (yA) avayavAlA pratyekI ema, ima, iha ANi idha ase he cAra Dit Adeza hotAta. udA. kema samappau...tAsu / / 1 / / - / / 4 / / ; jiva~ jiva...niayasara; mai~ jANiu~...khayagAli / / 5 / / . yAcapramANe tidha ANi jidha yAMcI udAharaNe ghyAvIta. (sUtra) yAdRktAdRkkIdRgIdRzAnAM dAderDehaH / / 402 / / (vRtti) apabhraMze yAdRgAdInAM dAderavayavasya Dit eha ityAdezo bhvti| maiM5 bhaNiau balirAya tuhaM kehau maggaNa ehu| jeha teha na vi hoi vaDha sai~ nArAyaNu eha // 1 // (anu.) apabhraMza bhASeta yAdRk, ityAdi (mhaNaje yAdRk, tAdRk, kIdRk ANi IdRk yA zabdAM) cyA da- Adi (mhaNaje dRk yA) avayavAlA Dit eha asA Adeza hoto. udA. maI...ehu / / 1 / / . 1 bimbAdhare tanvyAH radanavraNaH kathaM sthitaH shrii-aannd| nirupamarasaM priyeNa pItvA iva zeSasya dattA mudrA / / 2 bhaNa sakhi nibhRtakaM tathA mayi yadi priyaH dRSTaH sdossH| yathA na jAnAti mama mana: pakSApatitaM tasya / / 3 zloka 4.344.1 pahA. 4 zloka 4.377.1 pahA. 5 mayA bhaNitaH balirAja tvaM kIdRg mArgaNaH essH| yAdRk tAdRg nApi bhavati mUrkha svayaM nArAyaNaH essH|| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe ( sUtra ) atAM Daisa: / / 403 / / (vRtti) apabhraMze yAdRgAdInAmadantAnAM yAdRzatAdRzakIdRzedRzAnAM dAderavayavasya Dit aisa ityAdezo bhavati / jaiso / taiso / kaiso / aiso / (anu.) apabhraMza bhASeta adanta (=akArAnta) yAdRk, ityAdi (zabdAM) cyA (mhaNaje) yAdRza, tAdRza, kIdRza ANi IdRza ( yA zabdAM) cyA da- Adi (mhaNaje dRza yA) avayavAlA Dit aisa asA Adeza hoto. udA. jaiso... aiso. 391 ( sUtra ) yatra-tatrayostrasya Ditvattu / / 404 / / ( vRtti) apabhraMze yatratatrazabdayostrasya etthu attu ityetau Ditau bhavataH / jai' so ghaDadi prayAvadI ketthu vi leppiNu sikkhu / jetthu vi tetthu vi etthu jagi bhaNa to tahi sArikhu || 1 || jat Thido / tattu Thido / (anu.) apabhraMza bhASeta yatra ANi tatra yA zabdAMtIla tra (yA avayavA ) lA Dit etthu ANi attu ase ( Adeza hotAta). udA. jai so.... sArikkhu / / 1 / / ; jattu....Thido. ( sUtra ) etthu kutrAtre / / 405 / / (vRtti) apabhraMze kutra atra ityetayostrazabdasya Dit etthu ityAdezo bhavati / ketthu vi leppiNu sikkhu / jetthu vi tetthu vi etthu jagi (4.404.1) / (anu.) apabhraMza bhASeta kutra ANi atra yAMtIla tra yA zabdAlA Dit etthu asA Adeza hoto. udA. ketthu vi.....ettha jagi. (sUtra) yAvattAvatorvAderma uM mahiM / / 406 / / (vRtti) apabhraMze yAvattAvadityavyayayorvakArAderavayavasya ma uM mahiM ityete traya AdezA bhavanti / 1 yadi sa: ghaTayati prajApati: kutrApi lAtvA zikSAm / yatrApi tatrApi atra jagati bhaNa tadA tasyAH sadRkSIm / / 2 sthitH| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 caturthaH pAdaH jAma na nivaDai kumbhayaDi siihcveddcddkk| tAma samattaha~ mayagalahaM pai pai vajjai Dhakka / / 1 / / tilaha~ tilattaNu tAu~ para jAu~ na neha glnti| nehi paNaTThai te ji tila tila phiTTavi khala honti / / 2 / / jAmahi~ visamI kaja-gai jIvaha~ majjhe edd| tAmahi acchau iyaru jaNu suaNu vi antaru dei // 3 // (anu.) apabhraMza bhASeta yAvat ANi tAvat yA avyayAtIla vakArAdi (mhaNaje vat yA) avayavAlA ma, uM ANi mahiM ase he tIna Adeza hotAta. udA. jAma na nivaDai....antaru dei / / 1-3 / / . (sUtra) vA yattadoto.vaDaH / / 407 / / (vRtti) apabhraMze yad tad ityetayoratvantayoryAvattAvatorvakArAderavayavasya Dit evaDa ityAdezo vA bhvti| jevaDu antaru rAvaNa-rAmaha~ tevaDu antaru pttttnn-gaamhN| pksse| jettulo| tettulo| (anu.) apabhraMza bhASeta atu pratyayAnta yad ANi tad yAMcyA (mhaNaje) yAvat ANi tAvat yAMcyA vakArAdi (mhaNaje vat yA) avayavAlA Dit evaDa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. jevaDu....paTTaNagAmaha~. (vikalpa-) pakSI :- jettulo, tettulo. 1 yAvat na nipatati kumbhataTe siNhcpettaacttaatkaarH| __tAvat samastAnAM madakalAnAM (gajAnAM) pade pade vAdyate ddhkkaa|| 2 tilAnAM tilatvaM tAvat paraM yAvat na snehA: glnti| snehe pranaSTe te eva tilAH tilA bhraSTvA khalAH bhvnti|| 3 yAvad viSamA kAryagatiH jIvAnAM madhye aayaati| __tAvat AstAmitaraH janaH sujanopyantaraM ddaati|| 4 yAvad antaraM rAvaNarAmayoH tAvad antaraM pttttnngraamyoH| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 393 (sUtra) vedaM-kimoryAdeH / / 408 / / (vRtti) apabhraMze idam kim ityetayoratvantayoriyatkiyatoryakArAderavayavasya Dit evaDa ityAdezo vA bhvti| evaDu antru| kevaDu antru| pksse| ettulo| kettulo| (anu.) apabhraMza bhASeta atu pratyayAnta idam ANi kim yAMcyA (mhaNaje) iyat ANi kiyat yAMcyA yakArAdi (mhaNaje yat yA) avayavAlA Dit evaDa asA Adeza vikalpAne hoto. udA. evaDu...aMtaru. (vikalpa-) pakSI :ettulo, kettulo. (sUtra) parasparasyAdiraH / / 409 / / (vRtti) apabhraMze parasparasyAdirakAro bhvti| te' muggaDA harAviA je pariviTThA taahN| avaropparu johaMtAhaM sAmiu gajiu jAhaM / / 1 / / (anu.) apabhraMza bhASeta paraspara (yA zabdA) cyA Adi (=AraMbhI) akAra yeto. udA. te muggaDA...jAhaM / / 1 / / . (sUtra) kAdi-sthaidotoruccAra-lAghavam / / 410 / / (vRtti) apabhraMze kAdiSu vyaJjaneSu sthitayoH e o ityetayoruccAraNasya lAghavaM prAyo bhvti| sudhaiM cintijjai mANu (4.396.2) / tasu hau~ kalijugi dullahahA~ (4.338.1) / (anu.) apabhraMza bhASeta k ityAdi vyaMjanAmadhye (misaLUna) asaNAr2yA e ANi o yAM (svarAM) ce uccAraNa prAya: laghu (hrasva) hote. udA. sudhe ...mANu; tasu... dullahahoM. 1 aNtrm| 2 te mudgA hAritA: ye pariviSTAH tessaam| parasparaM yudhyamAnAnAM svAmI pIDitaH yeSAm / / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 caturthaH pAdaH ( sUtra ) padAnte uM-huM- hiM-haMkArANAm / / 411 // (vRtti) apabhraMze padAnte vartamAnAnAM uM huM hiM haM ityeteSAM uccAraNasya lAghavaM prAyo bhavati / annu ju tucchau~ taha~ dhaNahe ( 4.350.1) / bali kijjau~ suaNassu ( 4.338.1) / daiu ghaDAvai vaNi taruhu~ (4.340.1) / taruhu~ vi vakkalu (4.341.2) / khagga-1 -visAhiu jahi lahahuM ( 4.386. 1) / taha~ taijjI bhaMga na vi (4.339.1) / (anu.) apabhraMza bhASeta padAntI asaNAr2yA uM, huM, hiM ANi haM yAMce uccAraNa prAyaH laghu hote. udA. annu...dhaNahe; bali... suaNassu; daiu...taruhu~; taruhu~ vakkalu; khagga... ...lahahu~; taNaha~.....na vi. vi ( sUtra ) mho bho vA / / 412 / / ( vRtti) apabhraMze mha ityasya sthAne mbha iti makArAkrAnto bhakAro vA bhavati / mha iti pakSma - zma-Sma - sma -hmAM mhaH (2.74 ) iti prAkRtalakSaNavihitotra gRhyate / saMskRte tdsmbhvaat| gimbhoH| simbho / bambha3 te viralA ke vi nara je svvNgchill| je vaMkA te vaJcayara je ujjua te bailla / / 1 // (anu.) apabhraMza bhASeta mha yAcyA sthAnI mbha asA makArAne yukta bhakAra vikalpAne hoto. prAkRta vyAkaraNAta 'pakSma... mha:' yA sUtrAne sAMgitalelA mha yethe ghetalelA Ahe; kAraNa saMskRtamadhye (asA ) mha saMbhavata nAhI. udA. gimbho, simbho; bambha te... bailla / / 1 / / . 1 grISma. 2 zleSman. 3 brahman te viralAH ke'pi narAH ye sarvAGgacchekAH / ye vakrA: te vaJca (ka) tarA: ye RjavaH te balIvardAH / / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 395 (sUtra) anyAdRzo'nnAisAvarAisau / / 413 / / (vRtti) apabhraMze anyAdRzazabdasya annAisa avarAisa ityAdezau bhvtH| annaaiso| avraaiso| (anu.) apabhraMza bhASeta anyAdRza yA zabdAlA annAisa ANi avarAisa ase Adeza hotAta. udA. annAiso, avarAiso. (sUtra) prAyasaH prAu-prAiva-prAimva-paggimvAH / / 414 / / (vRtti) apabhraMze prAyas ityetasya prAu prAiva prAimva paggimva ityete catvAra AdezA bhvnti| anne' te dIhara loaNa annu taM bhuajualu annu su ghaNa-thaNa-hAru taM annu ji muh-kmlu| annu ji kesa-kalAvu su annu ji prAu vihi jeNa NiambiNi ghaDia sa guNa-lAyaNNa-Nihi / / 1 / / prAiva muNiha~ vi bhantaDI te maNiaDA gnnnti| akhai nirAmai paramapai ajja vi lau na lahanti / / 2 / / aMsujaleM prAimva goriahe sahi uvvattA nayaNa-sara / teM saMmuha saMpesiA denti tiricchI ghatta para / / 3 / / esI piu rUsesu hau~ ruTThI mai~ annunnei| paggimva ei maNorahaiM dukkaru daiu karei / / 4 / / 1 anye te dIrgha locane anyat tad bhujayugalam anyaH sa ghanastanabhAraH tad anyadeva mukhkmlm| anya eva kezakalApa: sa: anya eva prAyo vidhi: yena nitambinI ghaTitA sA gunnlaavnnynidhiH| 2 prAyo munInAmapi bhrAnti: te maNIna gnnynti| akSaye nirAmaye paramapade adyApi layaM na labhante / / 3 azrujalena prAya: gauryAH sakhi udvRtte nynsrsii| te saMmukhe saMpreSite dattaH tiryag ghAtaM param / / 4 eSyati priyaH roSiSyAmi ahaM ruSTAM mAM anunyti| prAyaH etAn manorathAn duSkara: dayita: kArayati / / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH (anu.) apabhraMza bhASeta prAyas yA ( avyayA) lA prAu, prAiva, prAimva ANi paggimva ase he cAra Adeza hotAta. udA. anne te dIhara...... . daiu karei / / 1-4 / / 396 ( sUtra ) vAnyatho nu: / / 415 / / ( vRtti) apabhraMze anyathAzabdasya anu ityAdezo vA bhavati / virahANalajAlakarAliau pahiu ko vi buDivi Thiau / anu sisirakAli sIalajalahu dhUmu kahantihu uTTThiau / / 1 / / pakSe / annaha / (anu.) apabhraMza bhASeta anyathA yA zabdAlA anu asA Adeza vikalpAne hoto. udA. virahANala... uTThiau || 1 || ( vikalpa - ) pakSI :- annaha. (sUtra) kutasa: kau kahantihu / / 416 / / (vRtti) apabhraMze kutas - zabdasya kau kahantihu ityAdezau bhavataH / mahura kantaho guTThaTThiaho kau jhumpaDA vlnti| aha riuruhireM ulhavai aha appaNeM na bhanti / / 1 / / dhUmu kahantihu uTThiau ( 4.415.1) / (anu.) apabhraMza bhASeta kutas yA zabdAlA kau ANi kahantihu ase Adeza hotAta. udA. mahu...na bhanti / / 1 / / ; dhUmu... uTThiau. ( sUtra ) tatastadosto: / / 417 / / (vRtti) apabhraMze tatas tadA ityetayosto ityAdezo bhavati / jai3 bhaggA pArakvaDA to sahi majjhu pie / 1 virahAnalajvAlAkarAlitaH pathikaH kopi maGktvA sthitH| anyathA zizirakAle zItalajalAt dhUmaH kutaH utthitaH / / mama kAntasya goSThasthitasya kutaH kuTIrakANi jvalanti / atha ripurudhireNa Ardrayati ( vidhyApayAti - TIkA.) atha AtmanA na bhraantiH| 3 zloka 4.379.2 pahA. 2 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe aha bhaggA amhahaM taNA to teM mAriaDeNa // 1 // (anu.) apabhraMza bhASeta tatas ANi tadA yAM (dona zabdAM) nA to asA Adeza hoto. udA. jai bhaggA.....mAriaDeNa. (sUtra) evaM-paraM-sama-dhruvaM-mA-manAka emva para samANu dhruva maM maNAuM / / 418 // (vRtti) apabhraMze evamAdInAM emvAdaya AdezA bhvnti| evama emv| piyasaMgami' kau niddaDI piahA~ parokkhahA~ kemv| maI binni vi vinAsiA nidda na emva na temva // 1 // paramaH prH| guNahi na saMpai kitti para (4.335.1) / samama: smaannuH| kantu ju sIhahA~ uvamiai taM mahu khaNDiu maannu| sIha nirakkhaya gaya haNai piu paya-rakkha-samANu / / 2 / / dhruvamo dhruvH| caJcalu3 jIviu dhruvu maraNu pia rUsijjai kaaiN| hosahi diahA rUsaNA divva' varisa-sayAI // 3 // mo mN| maM dhaNi karahi visAu (4.385.1) / prAyo grahaNAt / mANi paNaTThai jai na taNu to desaDA cijj| mA dujaNakarapallavehiM dasijjantu bhamijja / / 4 / / 1 priyasaGgame kuto nidrA priyasya parokSasya kthm| mayA dve api vinAzite nidrA na evaM na tathA / / 2 kAntaH yat siMhena upamIyate tanmama khaNDita: maanH| siMha: nIrakSakAn gajAn hanti priyaH padarakSaiH samam / / 3 caJcalaM jIvitaM dhruvaM maraNaM priya ruSyate kim| bhaviSyanti divasA roSayuktAH (rUsaNA) divyAni varSazatAni / / 4 mAne pranaSTe yadi na tanuH, tata: dezaM tyjeH| mA durjanakarapallavaiH daya'mAnaH bhrameH / / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 caturthaH pAdaH loNu vilijjai pANieNNa ari khala meha ma gjju| vAliu galai su jhumpaDA gorI timmai ajju / / 5 / / manAko mnnaauN| vihavi paNaTThai vaMkuDau riddhihi~ jnn-saamnnu| kiM pi maNAuM mahu piaho sasi aNuarai na annu / / 6 / / (anu.) apabhraMza bhASeta evaM, ityAdi (mhaNaje evam, param, samam, dhruvam, mA ANi manAk yA) zabdAMnA emva ityAdi (mhaNaje emva, para, samANu, dhruvu, maM ANi maNAuM) ase Adeza hotAta. udA. evam lA emva (asA Adeza) :- piyasaMgami....temva / / 1 / / . param lA para (hA Adeza) :- guNahi *...para. samam lA samANu (Adeza) :- ketu ju...samANu / / 2 / / . dhruvam lA dhruvu (asA Adeza):- caJcalu...sayAI / / 3 / / . mA (yA zabdA) lA maM (hA Adeza) :- maM dhaNi...visAu. prAyograhaNAmuLe (kadhI mA lA ma asA Adeza hoto kiMvA mA tasAca rahAto. udA.) mANi...bhamija / / 4 / / ; loNu...ajju / / 5 / / . manAk lA maNauM (Adeza) :- vihavi...na annu / / 6 / / . (sUtra) kilAthavA-divA-saha-naheH kirAhavai dive sahaM nAhiM / / 419 / / (vRtti) apabhraMze kilAdInAM kirAdaya AdezA bhvnti| kilasya kirH| kira khAi na piai na viddavai dhammi na veccai ruuaddu| iha kivaNu na jANai jaha jamaho khaNeNa pahuccai dUaDau / / 1 / / 1 lavaNaM vilIyate pAnIyena are khala megha mA grj| jvalitaM galati tat kuTIrakaM gaurI timyati adya / / 2 vibhave pranaSTe vakra: Rddhau jnsaamaanyH| kimapi manAk mama priyasya zazI anusarati naanyH|| 3 kila na khAdati na pibati na vidravati dharme na vyayati ruupkm| iha kRpaNo na jAnAti yathA yamasya kSaNena prabhavati duutH|| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 399 athvohvi| ahavai na suvaMsahaM eha khoddi| praayodhikaaraat| jAijjai tahiM desaDai labbhai piyahA~ pmaannu| jai Avai to ANiai ahavA taM ji nivANu / / 2 / / divo dive| dividivi gaMgANhANu (4.399.1) / sahasya shuN| jau pavasanteM saha~ na gaya na mua vioe~ tssu| lajjijjai saMdesaDA dintehiN suhaya-jaNassu / / 3 / / nhernaahiN| ettaheM meha pianti jalu etta vaDavAnala aavtttti| pekkhu gahIrima sAyaraho ekka vi kaNia nAhiM ohaTTai // 4 // (anu.) apabhraMza bhASeta kila ityAdiM (zabdAM) nA (mhaNaje kila, athavA, divA, saha ANi nahi yAMnA) kira ityAdi (mhaNaje kira, ahavai, dive, sahuM ANi nAhiM ase) Adeza hotAta. udA. kilalA kira (asA Adeza) :kira na khAi...dUaDau / / 1 / / . athavA lA ahavai (hA Adeza) :ahavai...khoDi. prAya: cA adhikAra asalyAmuLe (athavA zabdAce kadhI ahavA ase varNAntara hote. udA.) jAijjai tahiM...nivANu / / 2 / / . divA lA dive (Adeza) :- divi...NhANu. saha lA sahuM (hA Adeza) :- jau pavasaMteM...jaNassu / / 3 / / . nahi lA nAhiM (asA Adeza) :- ettaheMmeha... ohaTTai / / 4 / / . 1 athavA na suvaMzAnAM eSa dossH| 2 yAyate (gamyate) tasmin deze labhyate priyasya prmaannm| yadi Agacchati tadA AnIyate athavA tatraiva nirvANam / / 3 yataH pravasatA saha na gatA na mRtA viyogena tsy| lajjyate sandezAn dadatIbhiH (asmAbhiH) subhagajanasya / / 4 ita: meghAH pibanti jalaM ita: vaDavAnala: aavrtte| prekSasva gabhIrimANaM sAgarasya ekApi kaNikA nahi apabhrazyate / / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 caturthaH pAdaH (sUtra) pazcAdevamevaivedAnI-pratyutetasaH pacchai emvai ji emvahiM paccaliu ettahe / / 420 / / (vRtti) apabhraMze pazcAdAdInAM pacchai ityAdaya AdezA bhvnti| pazcAta: pcchi| pacchai hoi vihANu (4.362.1) / evamevasya emvi| emvai surau samattu (4.332.2) / evasya jiH| jAu ma jantau pallavaha dekkhau~ kai paya dei| hiai tiricchI hau~ ji para piu Dambara karei / / 1 / / idAnIma emvhiN| hari naccAviu paMgaNai vimhai pADiu lou| emvahiM rAha-paoharahaM jaM bhAvai taM hou / / 2 / / pratyutasya pccliu| sAvasaloNI goraDI navakhI ka vi visgnntthi| bhaDu paccaliu so marai jAsu na laggai kaNThi / / 3 / / itasa etthe| ettahe meha pianti jalu (4.419.4) / (anu.) apabhraMza bhASeta pazcAt ityAdi (mhaNaje pazcAt, evameva, eva, idAnIm, pratyuta ANi itas yA zabdAM) nA pacchai, ityAdi (mhaNaje pacchai, emvai, ji, emvahiM, paccaliu ANi ettahe ase he) Adeza hotAta. udA. pazcAt lA pacchai (asA Adeza) :- pacchai...vihANu. evameva lA emvai (hA Adeza):- emvai...samattu. eva lA ji (Adeza):- jAu...karei / / 1 / / . idAnIm lA emvahiM (asA Adeza):- hari...hou / / 2 / / . pratyuta lA paccaliu (hA Adeza):- sAvasaloNI... kaNThi / / 3 / / . itas lA ettahe (Adeza) :- ettahai...jalu. 1 yAtu mA yAntaM pallavata drakSyAmi kati padAni ddaati| hRdaye tirazcInA ahameva paraM priya: ADambarANi karoti / / 2 hari: nartitaH prAGgaNe vismaye pAtitaH lokH| idAnIM rAdhApayodharayoH yat (prati) bhAti tad bhavatu / / 3 sarvasalAvaNyA gaurI navA kApi vissgrnthiH| bhaTaH pratyuta sa mriyate yasya na lagati kaNThe / / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 401 (sUtra) viSaNNokta-vartmano vunna-vutta-viccaM / / 421 / / (vRtti) apabhraMze viSaNNAdInAM vunnAdaya AdezA bhvnti| viSaNNasya vunnH| mai~ vuttauM tuhu~ dhuru dharahi kasarehiM viguttaaii| pai~ viNu dhavala na caDai bharu emvai vunnau kAiM // 1 // uktasya vuttH| maI vuttauM (4.421.1) / vartmano viccH| jeM maNu vicci na mAi (4.350.1) / (anu.) apabhraMza bhASeta viSaNNa, ityAdi (mhaNaje viSaNNa, ukta, ANi vartman yA zabdAM) nA vunna, ityAdi (mhaNaje vunna, vutta, ANi vicca ase) Adeza hotAta. udA. viSaNNalA vunna (asA Adeza):- mai~...kAI / / 1 / / . ukta lA vutta (hA Adeza):- mai~ vuttauM. vartman lA vicca (Adeza):- jeM maNu...mAi. (sUtra) zIghrAdInAM vahillAdayaH / / 422 / / (vRtti) apabhraMze zIghrAdInAM vahillAdaya AdezA bhvnti| zIghrasya vhillH| ekku kaiaha vi na AvahI annu vahillau jaahi| mai~ mittaDA pramANiau pai~ jehau khalu nAhiM / / 1 / / jhakaTasya ghNdhlH| jiva~ suparisa3 tiva~ ghaMghalaI jiva~ nai tiva~ vlnnaaii| jiva DoMgara tiva~ koTTaraI hiA visUrahi kAI / / 2 / / 1 mayA uktaM tvaM dhuraMdhara galivRSamaiH (kasarehiM) vinaattitaaH| ___ tvayA vinA dhavala nArohati bharaH idAnIM viSaNNaH kim / / 2 ekaM kadApi nAgacchasi anyat zIghraM yaasi| __ mayA mitra pramANita: tvayA yAdRzaH (tvaM yathA) khala: nahi / / 3 yathA satpuruSAH tathA kalahAH yathA nadyaH tathA vlnaani| yathA parvatAH tathA koTarANi hRdaya khidyase kim / / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 caturthaH pAdaH aspRzyasaMsargasya vittaalH| je chaDDeviNu rayaNanihi appau~ taDi ghallanti / tahaM saMkhahaM viTTAlu paru phukkijanta bhamanti / / 3 / / bhayasya drvkkH| diveMhi~ viDhattau~ khAhi vaDha saMci ma ekku vi drmm| ko vi dravakkau so paDai jeNa samappar3a jammu / / 4 / / AtmIyasya appnnH| phoDenti je hiaDau~ appaNau~ (4.367.2) / dRSTehiH / ekamekkauM3 jai vi joedi hari suThTha svvaayrenn| to vi dehi jahiM kahiM vi rAhI / ko sakkai saMvare vi daDDhanayaNA nehiM paluTTA / / 5 / / gADhasya niccttttH| vihave kassu thirattaNauM jovvaNi kassu mr?| so lekhaDau paThAviai jo laggai niccaTu / / 6 / / sAdhAraNasya sddddhlH| kahi~ sasaharu kahi~ mayaraharu kahi~ barihiNu kahi~ mehu| dUraThiAha~ vi sajaNahaM hoi asaDDhalu nehu / / 7 / / 1 ye muktvA ratnanidhiM AtmAnaM taTe kSipanti / teSAM zaGkhAnAM aspRzyasaMsargakevalaM phUtkriyamANAH bhramanti / / 2 divasaiH arjitaM khAda mUrkha saMcinu mA ekamapi drmmm| kimapi bhayaM tat patati yena samApyate janma / / 3 ekaikeM yadyapi pazyati hariH suSTha srvaadrenn| tadApi (tathApi) dRSTi: yatra kvApi raadhaa| kaH zaknoti saMvarItuM dagdhanayane snehena paryaste / / 4 vibhave kasya sthiratvaM yauvane kasya grvH| sa lekhaH prasthApyate yaH lagati gADham / / 5 kutra zazadhara: kutra makaradharaH kutra bahIM kutra meghH| dUrasthitAnAmapi sajjanAnAM bhavati asAdhAraNa: snehaH / / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 403 kautukasya koddddH| kuJjaru' annaha~ taruarahaM kuDDeNa ghallai htthu| maNu puNu ekkahi~ sallaihiM jai pucchaha paramatthu / / 8 / / krIDAyA: kheddddH| kheDDayaM kayamamhehiM nicchayaM kiM pymph| aNurattAu~ bhattAu~ amhe mA caya sAmia / / 9 / / ramyasya rvnnnnH| sarihi~ na sareha~ na saravarahi~ na vi ujjaannvnnehiN| desa ravaNNA honti vaDha nivasantehi~ suaNehiM / / 10 / / adbhutasya ddhkkriH| hiaDA paI eNha bolliao mahu aggai syvaar| phuTTisu pie~ pavasanti hau~ bhaNDaya DhakkarisAra / / 11 / / he sakhItyasya helliH| helliH ma jhaMkhahi Alu (4.379.1) / pRthakpRthagityasya juaNjuaH| ekka' kuDulI paJcahi~ ruddhI taha~ paJcaha~ vi juaMjua buddhii| bahiNue~ taM gharu kahi kiva~ nandau jetthu kuDumbau~ appaNachandau~ / / 12 / / 1 kuJjara: anyeSu taruvareSu kautukena gharSati hstm| manaH punaH ekasyAM sallakyAM yadi pRcchatha paramArtham / / 2 krIDA kRtA asmAbhiH nizcayaM kiM prjlpt| anuraktAH bhaktAH asmAn mA tyaja svAmin / / 3 saridbhiH na sarobhiH na sarovaraiH nApi udyaanvnaiH| dezAH ramyAH bhavanti mUrkha nivasadbhiH sujanaiH / / 4 hRdaya tvayA etad uktaM mama agrataH shtvaarm| sphuTiSyAmi priyeNa pravasatA (saha) ahaM bhaNDa adbhutasAra / / 5 ekA kuTI paJcabhiH ruddhA teSAM paJcAnAmapi pRthak pRthag buddhiH| bhagini tad gRhaM kathaya kathaM nandatu yatra kuTumbaM Atmacchandakam / / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 1 2 3 4 mUDhasya nAlia - vaDhau / jo puNu maNi ji khasaphasihUau cintai dei na drammu na ruuau| raivasabhamiru karaggullAliu gharahi~ ji kontu guNai so nAliu / / 13 / / diveMhi~ viDhattau~ khAhi vaDha (4.422.4) / navasya nvkhH| navakhI ka vi visagaNThi (4.420.3) / avaskandasya daDavaDaH / caleMhi~ calanteMhi~ loaNe hi je tai~ diTThA bAli / tahi~ mayaraddhaya-daDavaDau paDai apUrai kAli / / 14 / / ydeshchudduH| chuDu agghai vavasAu (4.385.1) / saMbandhinaH kerataNau / gayau3 su kesari piahu jalu niccintai~ hariNA / jasu keraeN huMkAraDaeM muhu~ paDanti tRNA / / 15 / / aha bhaggA amhahaM taNA ( 4.379.2) / mA bhaiSIrityasya mabbhIseti strIliGgam / satthAvatthaha~' AlavaNu sAhu vi lou kare / Adannaha~ mabbhIsaDI jo sajjaNu so dei / / 16 / / yadyad dRSTaM tattadityasya jAiTThiA / caturthaH pAdaH yaH punaH manasyeva vyAkulIbhUtaH cintayati dadAti na drammaM na ruupkm| rativazabhramaNazIlaH karAgrollAlitaM gRhe eva kuntaM gaNayati sa mUDhaH / / calAbhyAM caladbhyAM locanAbhyAM ye tvayA dRSTAH bAle / teSu makaradhvajAvaskandaH patati apUrNe kAle / / gataH sa kesarI pibata jalaM nizcintaM (nizcitaM ) hariNAH / yasya saMbaMdhinA huMkAreNa mukhebhyaH patanti tRnnaani|| svasthAvasthAnAmAlapanaM sarvopi lokaH kroti| ArtAnAM mA bhaiSIH (iti) ya: sajjanaH sa dadAti / / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 405 jai raccasi jAiTThiae hiaDA muddhshaav| loheM phuTTaNaeNa jivaeN ghaNA sahesai tAva / / 17 / / (anu.) apabhraMza bhASeta zIghra ityAdi zabdAMnA vahilla ityAdi Adeza hotAta. udA. (zIghra lA vahilla asA Adeza):- ekku kai aha...nAhiM / / 1 / / jhakaTa lA ghaMghala (hA Adeza):- jiva~ supurisa...kAi~ / / 2 / / . aspRzyasaMsarga (zabdA) lA viTTAla (Adeza:-) je chaDDaviNu...bhamanti / / 3 / / . bhaya lA dravakka (Adeza):- divehi~...jammu / / 4 / / . AtmIya lA appaNa (Adeza):phoDenti...appaNau~. dRSTi lA dehi (Adeza):- ekkamekkauM...paluTTA / / 5 / / . gADhalA niccaTTa (Adeza):- vihave...niccaTu / / 6 / / . sAdhAraNalA saDDhala (Adeza):- kahi...neha / / 7 / / . kautukalA ko (Adeza):kuJjaru...paramatthu / / 8 / / . krIDAlA khe (Adeza):- kheyaM...sAmia / / 9 / / . ramya (zabdA) lA ravaNNa (Adeza):- sarihi~...suaNehiM / / 10 / / . adbhutalA Dhakkari (Adeza):- hiaDA...DhakkarisAra / / 11 / / . he sakhi yA (zabdA) lA helli (Adeza):- helli...Alu. pRthakpRthak yA (zabdA) lA juaMjua (Adeza):- ekka kuDullI...chandau~ / / 12 / / . mUDha (zabdA) lA nAlia ANi vaDha (ase Adeza):- jo puNu...nAliu / / 13 / / ; divehi~...vaDha. nava (zabdA) lA navakha (Adeza):- navakhI...visagaNThi. avaskanda (zabdA) lA daDavaDa (Adeza):- caleMhi~ ... kAli / / 14 / / . yadi (zabdA) lA chuDu (Adeza):- chuDu...vavasAu. saMbaMdhin (zabdA) lA kera ANi taNa (ase Adeza):- gayau...tRNAI / / 15 / / ; aha...taNA. mA bhaiSI: yA (zabdA) lA mabbhIsA asA strIliMgI zabda (Adeza hoto):satthAvatthaha~...dei / / 16 / / . yad yad dRSTaM tad tad yA (zabdasamUhAlA) lA jAiTThiA (Adeza):- jai raccasi...tAva / / 17 / / . 1 yadi rajyase yadyad dRSTaM tasmin hRdaya mugdhasvabhAva / lohena sphuTatA yathA ghanaH (=tApa:) sahiSyate tAvat / / 2 he zabda puDhe dilele Aheta. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 caturthaH pAdaH (sUtra) huharu-ghuggAdaya: zabda-ceSTAnukaraNayoH / / 423 / / (vRtti) apabhraMze huhurvAdaya: zabdAnukaraNe ghugghAdayazceSTAnukaraNe yathAikhyaM pryoktvyaaH| mai~ jANiu~ buDDIsu hau~ pemmadrahi huharu tti| navari acintiya saMpaDiya vippiyanAva jhaDa tti // 1 // aadigrhnnaat| khajjai nahi kasarakkehiM pijjai nau ghunnttehi| emvai hoi suhacchaDI pie~ diTe nayaNehiM / / 2 // ityaadi| ajja vi nAha maha ji ghari siddhatthA vndei| tAu~ ji viraha gavakkhe hiM makkaDaghugghiu dei / / 3 / / aadigrhnnaat| siri jarakhaNDI loaDI gali maNiyaDA na viis| to vi goTTaDA karAviA muddhae~ uTThabaIsa // 4 // ityaadi| (anu.) apabhraMza bhASeta huhuru ityAdi (zabda) zabdAnukaraNa darzaviNyAsa ANi ghuggha ityAdi (zabda) ceSTAnukaraNa darzaviNyAsa anukramAne vAparAveta. udA. mai~ jANiu~...jhaDa tti / / 1 / / . (sUtrAtIla) Adi zabdAcyA nirdezAmuLe (asaleca itara zabdAnukArI zabda jANAvayAce Aheta. udA.) khajjai...nayaNehiM / / 2 / / ; ityAdi. (ghugghace udAharaNa:-) ajjavi... dei / / 3 / / . (sUtrAtIla) Adi 1 mayA jJAtaM makSyAmi ahaM premahade huhuruzabdaM kRtvaa| kevalaM acintitA saMpatitA vipriya-nauH jhttiti|| 2 khAdyate na hi kasaratkazabdaM kRtvA pIyate na tu ghuTzabdaM kRtvaa| evameva bhavati sukhAsikA priye dRSTe nayanAbhyAm / / 3 adyApi nAtha: mama eva gRhe siddhArthAn vndte| tAvadeva viraha: gavAkSeSu markaTaceSTAM dadAti / / 4 zirasi jarAkhaNDitA lomapuTI (kambala) gale maNayaH na viNshtiH| tataH api (tathApi) goSThasthAH kAritA: mugdhayA utthAnopavezanam / / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe zabdAcyA nirdezAmuLe (asaleca itara ceSTAnukaraNI zabda jANAvayAce Aheta. udA.) siri...uTThabaIsa / / 4 / / ; ityAdi. (sUtra) ghaimAdayo'narthakAH / / 424 / / (vRtti) apabhraMze ghaimityAdayo nipAtA anarthakAH prayujyante / ammaDi? pacchAyAvaDA piu kalahiau viAli / ghaiM vivarIrI buddhaDI hor3a viNAsahoM kAli // 1 // AdigrahaNAt khAiM ityAdayaH / (anu.) apabhraMza bhASeta ghaI ityAdi nipAta (avyaye) nirarthaka (vizeSa artha abhipreta nasatAnA) vAparale jAtAta. udA. ammaDi... kAli / / 1 / / . ( sUtrAtIla) Adi zabdAcyA nirdezAmuLe khAiM ityAdi zabdasuddhA (nirarthakapaNe vAparale jAtAta he jANAvayAce Ahe). ( sUtra ) tAdarthye kehiM - tehiM - resi - resiM-taNeNA: / / 425 / / (vRtti) apabhraMze tAdarthye dyotye kehiM tehiM resi resiM taNeNa ityete paJca nipAtAH pryoktvyaaH| 1 407 DhollA eNha parihAsaDI ai bhaNa kavaNahi~ desi / hau~ jhijjau~ tau kehi~ pia tuhu~ puNu annahi resi / / 1 / / evaM tehiM-resimAvudAhAryau / vaDDattaNoM taNeNa / ( 4.366.1) / (anu.) apabhraMza bhASeta tAdarthya (tyA sAThI asA artha ) dAkhavAvayAcA asatAnA, kehiM, tehiM, resi, resiM ANi taNeNa he pAca nipAta vAparAveta. udA. DhollA...resi / / 1 / / . yAcapramANe tehiM va resiM yAMcI udAharaNe ghyAvIta. (taNeNa ce udAharaNa:-) vattaNoM taNeNa . amba pazcAttApaH priyaH kalahAyitaH vikAle / ( nUnaM) viparItA buddhiH bhavati vinAzasya kAle / 2 viTa eSa parihAsaH ayi bhaNa kasmin deshe| ahaM kSINA tava kRte priya tvaM punaH anyasyAH kRte / / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 caturthaH pAdaH (sUtra) punarvina: svArthe DuH / / 426 / / (vRtti) apabhraMze punarvinA ityetAmyAM paraH svArthe DuH pratyayo bhvti| sumarijai taM vallahau~ jaM vIsarai mnnaauN| jahi~ puNu sumaraNu jAuM gauM tahA~ nehaho kaI nAu~ / 1 / / viNu jujjheM na vlaah| (4.386.1) / (anu.) apabhraMza bhASeta punar (puna:) ANi vinA yAMcyApuDhe svArthe Dit u pratyaya yeto. udA.sumarijjai...nAu~ / / 1 / / ; viNu...valAhuM. (sUtra) avazyamo DeM-Dau / / 427 / / (vRtti) apabhraMze vazyama: svArthe DeM Da ityetau pratyayau bhvtH| jibbhindiu nAyagu vasi karahu jasu adhinnai~ annii| mUli viNalai tuMbiNihe avase sukkahiM paNNaiM // 1 // avasa na suahiM suhcchiahiN| (4.376.2) / (anu.) apabhraMza bhASeta avazyam (yA zabdA) lA svArthe Dit eM va Dit a ase pratyaya lAgatAta. udA. jibbhindiu...paNNaiM / / 1 / / ; avasa...suhacchiahiM. (sUtra) ekazaso DiH / / 428 / / (vRtti) apabhraMze ekazazzabdAtsvArthe ddirbhvti| ekkasiH sIla-kalaMkiahaM dejahi~ pcchittaaii| jo puNu khaNDai aNudiahu tasu pacchitte kAI / / 1 / / (anu.) apabhraMza bhASeta ekazas (yA zabdA) puDhe svArthe Dit i (asA pratyaya) yeto. udA. ekkasi...kAI / / 1 / / . 1 smaryate tad vallabhaM yad vismaryate mnaak| yasya punaH smaraNaM jAtaM gataM tasya snehasya kiM nAma / / 2 jihvendriyaM nAyakaM vaze kuruta yasya adhInAni anyaani| mUle vinaSTe tumbinyA: avazyaM zuSyanti parNAni / / 3 ekaza: zIlakalaMkitAnAM dIyante praayshcittaani| yaH punaH khaNDayati anudivasaM tasya prAyazcittena kim / / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 409 (sUtra) a-DaDa-DullA:svArthika-ka-luk ca / / 429 / / (vRtti) apabhraMze nAmnaH parata: svArthe a DaDa Dulla ityete trayaH pratyayA bhavanti tatsaMniyoge svArthe kapratyayasya lopshc| virahANala-jAla-karAliau pahiu panthi jaM ditttthu| taM melavi savvahi~ panthiahiM so ji kiau aggiTThau / / 1 / / dddd| mahu katanhoM be dosddaa| (4.371.1) / ddull| ekka kuDullI paJcahi~ ruddhii| (4.422.12) / (anu.) apabhraMza bhASeta nAmAcyA puDhe svArthe a, Dit aDa ANi Dit ulla ase he tIna pratyaya yetAta ANi tyAMcyA sAMnidhyAmuLe svArthe ka (yA) pratyayAcA lopa hoto. udA. virahANala...aggiTThau / / 1 / / . DaDa (aDa pratyayAce udAharaNa):- mahu...dosaDA. Dulla (ulla pratyayAce udAharaNa) :- ekka kuDullI...ruddhI. (sUtra) yogajAzcaiSAm / / 430 / / (vRtti) apabhraMze aDaDaDullAnAM yogabhedebhyo ye jAyante DaDaa ityAdayaH pratyayAste'pi svArthe prAyo bhvnti| dddda| phoDenti je hiaDauM appnnuN| (4.350.2) / atra kisalaya (1.269) ityAdinA yluke| ddulla| cUDullau cunniihoisi| (4.395.2) / ddulldddd| sAmipasAune salajju piu sImA-saMdhihi~ vaasu| pekkhivi bAhubalullaDA dhaNa mellai nIsAsu // 1 // atrAmi syAdau dIrgha-hrasvau (4.330) iti diirghH| evaM baahublullddu| atra trayANAM yogH| (anu.) apabhraMza bhASeta a, aDa (DaDa) ANi ulla (Dulla) yAMcyA bhinna (azA paraspara-) saMyogApAsUna banalele je Dit aDaa (DaDaa) ityAdi pratyaya 1 virahAnalajvAlAkarAlita: pathika: pathi yad dRssttH| tad militvA sarvaiH pathikaiH sa eva kRta: agniSThaH / / 2 svAmiprasAdaM salajjaM priyaM sImAsandhau vaasm| prekSya bAhubalakaM dhanyA muJcati nizvAsam / / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 caturthaH pAdaH hotAta te suddhA prAyaH svArthe (pratyaya) hotAta. udA. DaDaa (aDaa) :phoDenti...appaNau~; yethe (=yA udAharaNAta) 'kisalaya' ityAdi sUtrAnusAra, (hRdaya zabdAmadhIla) ya cA lopa jhAlelA Ahe. Dullaa (ullaa):- cUDullau cunnIhoisai. DullaDaDa (ullaaDa) :- sAmipasAu...nIsAsu / / 1 / / ; yethe (=yA udAharaNAta) (bAhu-balullaDA yA zabdAta) 'syAdau dIrghahrasvau' yA sUtrAnusAra (antya hrasva svarAcA) dIrgha svara jhAlA Ahe. yAcapramANe:bAhubalullaDau (asehI hoIla); yethe (yA udAharaNAta) (ulla, aDa ANi a yA) tighAMcA saMyoga Ahe. (sUtra) striyAM tadantADDI: / / 431 / / (vRtti) apabhraMze striyAM vartamAnebhyaH prAktanasUtradvayoktapratyayAntebhyo DI: pratyayo bhvti| pahiA diTaThI goraDI diThaTI maggu niant| aMsUsAseMhi kaJcuA tiMtuvvANa karanta / / 1 / / ekka kuDullI paJcahi~ ruddhI (4.379.1) / (anu.) apabhraMza bhASeta mAgIla dona sUtrAMta (=4.429-430) sAMgitalelyA pratyayAMnI anta pAvaNAr2yA (ANi) strIliMgAta asaNAr2yA zabdAMpuDhe Dit I pratyaya yeto. udA. phiaa...krnt||1||; ekka...ruddhI. (sUtra) AntAntADDAH / / 432 / / (vRtti) apabhraMze striyAM vartamAnAdapratyayAntapratyayAntAt DApratyayo bhvti| ddypvaadH| piu Aiu sua vattaDI jhuNi kannaDai pitttth| tahA~ virahahA~ nAsantaahA~ dhUlaDiA vi na diTTha / / 1 / / 1 pathika dRSTA gaurI dRSTA maargmvlokyntii| azrUcchvAsaiH kaJcukaM timitodvAnaM (=ArdrazuSkaM) kurvatI / / 2 priya AyAtaH zrutA vArtA dhvaniH karNe prvissttH| tasya virahasya nazyata: dhUlirapi na dRSTA / / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 411 (anu.) apabhraMza bhASeta pratyayAnI anta pAvaNAr2yA kiMvA pratyayAMnI anta na pAvaNAr2yA (ANi) strIliMgAta asaNAr2yA zabdAMpuDhe Dit A pratyaya yeto. (strIliMgAta asaNAr2yA nAmAMnA) Dit I pratyaya lAgato (sU.4.431) yA niyamAcA prastuta niyama apavAda Ahe. udA. piu... na ditttth||1||. (sUtra) asyede / / 433 / / (vRtti) apabhraMze striyAM vartamAnasya nAmno yokArastasya AkAre pratyaye pare ikAro bhvti| dhUlaDiA vi na diTTha (4.432.1) / striyaamityev| jhuNi kannaDai pitttth| (4.432.1) / (anu.) apabhraMza bhASeta strIliMgAta asaNAr2yA nAmAcA jo (antya) akAra tyAcA AkAra hA pratyaya puDhe asatA ikAra hoto. udA. dhUlaDiA...dila. strIliMgAta asaNAr2yAca (nAmAcyA bAbatIta hA niyama lAgato; nAma strIliMgI nasalyAsa hA niyama lAgata nAhI. udA.) jhuNi...paiTTha. (sUtra) yuSmadAderIyasya DAraH / / 434 / / (vRtti) apabhraMze yuSmadAdibhyaH parasya Iyapratyayasya DAra ityAdezo bhvti| saMdeseM kAi~ tuhAreNa jaM saMgahA~ na milijji| suiNantari pie~ pANieNNa pia piAsa kiM chijjai / / 1 / / dekkhu amhArA kantu (4.345.1) / bahiNi mahArA kantu (4.351.1) / (anu.) apabhraMza bhASeta yuSmad ityAdi (sarvanAmA) puDhe yeNAr2yA Iya (yA pratyayA) lA Dit Ara asA Adeza hoto. udA. saMdeseM...chijjai / / 1 / / ; dekkhu...kantu; bahiNi...kantu. (sUtra) ato.ttula: / / 435 / / (vRtti) apabhraMze idaMkiMyattadetadbhyaH parasya ato: pratyayasya Dettula ityAdezo bhvti| ettulo| kettulo| jettulo| tettulo| ettulo| 1 sandezena kiM yuSmadIyena yat saGgAya na milyte| svapnAntare pItena pAnIyena priya pipAsA kiM chidyate / / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH (anu.) apabhraMza bhASeta idam, kim, yad, tad ANi etad (yA sarvanAmAM) puDhe yeNAr2yA atu yA pratyayAlA Dit ettula asA Adeza hoto. udA. ettulo..... ettulo. 412 ( sUtra ) trasya Detta / / 436 / / (vRtti) apabhraMze sarvAdeH saptamyantAtparasya trapratyayasya Detta ityAdezo bhavati / ettae? tettae vAri ghari lacchi visaNThula dhaai| piapabbhaTTha va goraDI niccala kahi~ vi na ThAi / / 1 / / (anu.) apabhraMza bhASeta saptamyanta (asaNAr2yA) sarvAdi (sarvanAmA) puDhe yeNAlyA tra yA pratyayAlA Dit ettahe asA Adeza hoto. udA. ettahe . .ThAi / / 1 / / . ( sUtra ) tva-tvalo: ppaNa: / / 437 / / (vRtti) apabhraMze tvatalo: pratyayayoH ppaNa ityAdezo bhvti| vaDDappaNu pari pAviai (4.366.1) / prAyo'dhikArAt / vaDDattaNahA~ taNeNa (4.395.5) / (anu.) apabhraMza bhASeta tva ANi tal yA dona pratyayAMnA ppaNa asA Adeza hoto. udA. vappaNu... pAviai. prAyaHcA adhikAra asalyAmuLe (kadhI kadhI ppaNa Adeza na hotA ttaNa asA Adeza hoto. udA. ) vattaNahoM taNeNa. ( sUtra ) tavyasya ievvauM evvauM evA / / 438 / (vRtti) apabhraMze tavyapratyayasya ievvauM evvauM evA ityete traya AdezA bhavanti / eNu? gRNheppiNu dhraM maiM jar3a priu uvvArijjai / mahu karievvau~ kiM pi Na vi marievvau~ para dejja || 1 || 2 atra tatra dvAre gRhe lakSmIH visaMSThulA dhaavti| priyaprabhraSTA iva gaurI nizcalA kvApi na tiSThati / / 1 etad gRhItvA yad mayA yadi priya: udvAryate ( tyajyate) / mama kartavyaM kimapi nApi martavyaM paraM dIyate / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 413 desuccADaNu' sihikaDhaNu ghaNakuTTaNu jaM loi| maMjiTThae~ airattie savvu sahevvau~ hoi / / 2 / / soevAre para vAriA pupphavaIhi~ smaannu| jaggevA puNu ko dharai jai so veu pamANu / / 3 / / (anu.) apabhraMza bhASeta tavya yA pratyayAlA ievvauM, evvauM, ANi evA ase he tIna Adeza hotAta. udA. eNu...dejjai / / 1 / / ; desuccaDaNu...hoi / / 2 / / ; soevA...pamANu / / 3 / / . (sUtra) ktva i-iu-ivi-avayaH / / 439 / / (vRtti) apabhraMze ktvApratyayasya i iu ivi avi ityete catvAra AdezA bhvnti| i| hiaDAre jai veria ghaNA to kiM abbhi cddaahuN| amhahaM be hatthaDA jai puNu mAri marAhuM / / 1 / / iu| gaya-ghaDa bhajiu janti (4.395.5) / ivi| rakkhai sA visahAriNI be kara cumbivi jiiu| paDibimbia-muMjAlu jalu jehi~ aDohiu pIu / / 2 / / avi| bAha5 vichoDavi jAhi tuha~ hauM tevai ko dosu| hiayaTThiu jai nIsarahi jANau~ muJja sarosu / / 3 / / 1 dezoccATanaM zikhikvathanaM ghanakuTTanaM yad loke| maJjiSThayA atiraktayA sarvaM soDhavyaM bhavati / / svapitavyaM paraM vAritaM puSpavatIbhiH smaanm| jAgaritavyaM punaH kaH dharati yadi sa vedaH pramANam / / 3 hRdaya yadi vairiNo ghanAH tataH kiM abhre (aakaashe)aarohaamH| ___asmAkaM dvau hastau yadi punaH mArayitvA mriyAmahe / / 4 rakSati sA viSahAriNI dvau karau cumbitvA jiivm| pratibimbitamuJjAlaM jalaM yAbhyAmanavagAhitaM pItam / / 5 bAhU vicchoTya yAhi tvaM bhavatu tathA ko dossH| hRdayasthita: yadi ni:sarasi jAnAmi muJjaH saroSaH / / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 caturthaH pAdaH (anu.) apabhraMza bhASeta ktvA yA pratyayAlA i, iu, ivi ANi avi ase he cAra Adeza hotAta. i (Adeza) :- hiaDA...marAhuM / / 1 / / . iu (Adeza) :gayaghaDa...janti. ivi (Adeza) :- rakkhai...pIu / / 2 / / . avi (Adeza) :- bAha...sarosu / / 3 / / . (sUtra) eppyeppiNvevyeviNavaH / / 440 / / (vRtti) apabhraMze ktvApratyayasya eppi eppiNu evi eviNu ityete catvAra AdezA bhvnti| jeppi' asesu kasAyabalu deppiNu abhau jyssu| levi mahavvaya sivu lahahiM jhAeviNu tattassu / / 1 / / pRthagyoga uttraarthH| (anu.) apabhraMza bhASeta ktvA yA pratyayAlA eppi, eppiNu, evi ANi eviNu ase he cAra Adeza hotAta. udA. jeppi...tattassu / / 1 / / . (sU.4.439 pekSA) prastuta niyama vegaLA (pRthak) sAMgaNyAce kAraNa ase kI yAcA upayoga puDhIla (4.441) sUtrAta vhAvA. (sUtra) tuma evamaNANahamaNahiM ca / / 441 / / (vRtti) apabhraMze tumaH pratyayasya evaM aNa aNahaM aNahiM ityete catvAraH, cakArAd eppi eppiNu evi eviNu ityete evaM cASTAvAdezA bhvnti| devaM dukkaru niayadhaNu karaNa na tau pddihaai| emvai suhu bhuJjaNaha~ maNu para bhuJjaNahi~ na jAi / / 1 / / 1 jitvA azeSaM kaSAyabalaM datvA abhayaM jgtH| lAtvA mahAvrataM zivaM labhante dhyAtvA tattvasya (tattvam) / / 2 dAtuM duSkaraM nijakadhanaM kartuM na tapaH prtibhaati| evameva sukhaM bhoktuM manaH paraM bhoktuM na yAti / / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe jeppiH caeppiNu sayala dhara leviNu tavu pAlevi / viNu santeM titthesareNa ko sakkai bhuvaNe vi // 2 // (anu.) apabhraMza bhASeta tum yA pratyayAlA evaM, aNa, aNahaM ANi aNahiM ase he cAra (Adeza) (ANi sUtrAtIla) cakArAmuLe eppi, eppiNu, evi ANi eviNu, ase he (cAra Adeza) yApramANe (ekUNa) ATha Adeza hotAta. udA. devaM........jAi / / 1 / / ; jeppi... bhuvaNe vi / / 2 / / . (sUtra) gamereppiNveppyorerlug vA / / 442 / / (vRtti) apabhraMze gamerdhAtoH parayoreppiNu eppi ityAdezayorekArasya lug bhavati vA / gamppiNu' vANArasihi~ nara aha ujjeNihi~ gmpi| muA parAvahi~ paramapau divvantarai~ ma jampi || 1 // pksse| gaGga gameppiNu jo muai jo siva- tittha gmeppi| kIladi tidasAvAsagau so jamalou jiNeppi ||2|| 415 (anu.) apabhraMza bhASeta gam yA dhAtUpuDhe yeNAr2yA eppiNu ANi eppi yA AdezAtIla (Adi) ekArAcA lopa vikalpAne hoto. udA. gaMpiNu... jaMpi / / 1 / / . ( vikalpa - ) pakSI :- gaMga...... jiNeppi / / 2 / / . ( sUtra ) tRnoNaa: / / 443 / / (vRtti) apabhraMze tRna: pratyayasya aNaa ityAdezo bhavati / 2 1 jetuM tyaktuM sakalAM dharAM lAtuM tapaH pAlayitum / vinA zAntinA tIrthezvareNa kaH zaknoti bhuvane'pi / / gatvA vArANasIM narAH atha ujjayinIM gatvA / mRtAH prApnuvanti paramapadaM divyAntarANi mA jalpa / / hatthi4 mAraNauM lou bolluNau paDahu vajjaNau suNau bhasaNau / / 1 / / 3 gaGgAM gatvA yaH mriyate yaH zivatIrthaM gtvaa| krIDati tridazAvAsagataH sa yamalokaM jitvA / 4 hastI mArayitA lokaH kathayitA paTahaH vAdayitA zunakaH bhaSitA / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH (anu.) apabhraMza bhASeta tRn yA pratyayAlA aNaa asA Adeza hoto. udA. htthi...bhsnnu||1||. 416 nau / ( sUtra ) ivArthe naM - nau - nAi - nAvai - jaNi - jaNavaH / / 444 / / (vRtti) apabhraMze ivazabdasyArthe naM nau nAi nAvai jaNi jaNu ityete SaD bhavanti / naM / naM mallajujjhu sasirAhu karahiM ( 4.382.1) / raviatthamaNi' samAuleNa kaNThi viiNNu na chiNNu / cakkeM khaNDu muNAliahe nau jIvaggalu diNNu / / 1 / / valayAvali'-nivaDaNa - bhaeNNa dhaNa uddhabbhua jAi / vallaha - viraha - mahAdahaho thAha gavesai nAi ||2|| nAvai / pekkheviNu muhu jiNa - varaho dIhara - nayaNa saloNu / nAvai guru-macchara-bhariu jalaNi pavIsai loNu || 3 || jaNi / campaya4- kusumahoM majjhi sahi bhasalu pitttthu| sohai indanIlu jaNi kaNai baiTThau / / 4 / / jaNu / niruvama - rasu pieM pievi jaNu ( 4.401.3) / (anu.) apabhraMza bhASeta iva yA zabdAcyA arthI naM, nau, nAi, nAvai, jaNi ANi jaNu ase he sahA (zabda) yetAta. udA. naM (hA zabda ) naM mallajujjhu...karahiM. nau (asA zabda ) :- raviatthamaNi... diNNu || 1 || nAi ( zabda ) :valayAvali... nAi / / 2 / / . nAvai (zabda) :- pekkheviNu...... loNu / / 3 / / . jaNi (asA zabda ) :- campaya.... baiTThau / / 4 / / . jaNu (hA zabda ) :niruvm.......jnnu|. : nAi / 1 vyastamane samAkulena kaNThe vitIrNaH na chinnaH / cakreNa khaNDaH mRNAlikAyAH iva jIvArgalaH dttH|| 2 valayAvalInipatanabhayena dhanyA UrdhvabhujA yAti / vallabhavirahamahAhadasya stAghaM gaveSatIva / / 3 prekSya mukhaM jinavarasya dIrghanayanaM slaavnnym| iva gurumatsarabharitaM jvalane pravizati lvnnm|| 4 campakakusumasya madhye sakhi bhramaraH praviSTaH / zobhate indranIlaH iva kanake upavezitaH / / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe ( sUtra ) liGgamatantram / / 445 / / ( vRtti) apabhraMze liGgamatantraM vyabhicAri prAyo bhavati / atra abbhA iti napuMsakasya puMstvam / pAi vilaggI annraDI siru lhasiuM khandhassu / to vi kaTArai hatthaDau bali kijjau~ kantassu ||2|| atra anDI iti napuMsakasya strItvam / siri3 caDiA khanti pphalaI puNu DAlaI moDanti / to vi mahadduma sauNAhaM avarAhiu na karanti / / 3 / / atra DAlaiM ityatra strIliGgasya npuNsktvm| (anu.) apabhraMza bhASeta (zabdAMce) liMga he niyamarahita (anizcita) (ANi) prAya: vyabhicArI (mhaNaje badalaNAre udA. strIliMgAce pulliMga, ityAdi) asate. udA. 'gaya...dArantu'; yethe (kumbha yA zabdAcyA) pulliMgAce napuMsakaliMga jhAle Ahe. 'abbhA... ghaNAI' / / 1 / / ; yethe, abbhA ( yA zabdA) madhye napuMsakaliMgAce pulliMga jhAle Ahe. 'pAi... kantasu' ||2||; yethe, aMtraDI (yA zabdA) madhye napuMsakaliMgAce strIliMga jhAle Ahe. 'siri.....karanti' / / 3 / / ; yethe DAlaI (yA zabdA) madhye strIliMgAce napuMsakaliMga jhAle Ahe. 1 abhrANi lagnAni parvateSu pathikaH ( A ) raTan yAti / yaH eSa: girigrasanamanAH sa kiM dhanyAyAH dhanAni (ghRNAyate ?) !! pAde vilagnaM antraM ziraH srastaM skndhaat| tathApi (tadApi) kaTArikAyAM hastaH baliH kriyate kAntasya / / zirasi ArUDhAH khAdanti phalAni puna: zAkhA: mottynti| tathApi (tadApi) mahAdrumAH zakunInAM aparAdhitaM na kurvanti / / 2 417 gaya kumbhar3aM dArantu (4.345.1) / atra pulliGgGgasya npuNsktvm| abbhA' laggA DuMgarihiM pahiu raDantau jaai| jo eho girigilaNamaNu so kiM dhaNa ghaNA ||1|| 3 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 caturthaH pAdaH (sUtra) zaurasenIvat / / 446 / / (vRtti) apabhraMze prAyaH zaurasenIvat kAryaM bhvti| sIsi' seharu khaNu viNimmavidu khaNu kaNThi pAlaMbu kidu rdie| tat namata kusumadAmakodaNDaM kaamsy|| vihidu khaNu muNDamAlie~ jaM paNaeNa taM namahu kusumadAmakodaNDu kAmaho // 1 // (anu.) apabhraMza bhASeta prAyaH zaurasenI (bhASe) pramANe kArya hote. udA. sIsi....kAmaho / / 1 / / . (sUtra) vyatyayazca / / 447 // (vRtti) prAkRtAdibhASAlakSaNAnAM vyatyayazca bhvti| yathA mAgadhyAM tiSThazciSThaH (4.298) ityuktaM tathA prAkRtapaizAcIzaurasenISvapi bhvti| cisstthdi| apabhraMze rephasyAdho vA lugukto mAgadhyAmapi bhvti| zada2-mANuza-maMza-bhAlake kumbha-zahazra-vazahi zaMcide ityAdyanyadapi drssttvym| na kevalaM bhASAlakSaNAnAM tyAdyAdezAnAmapi vyatyayo bhvti| ye vartamAne kAle prasiddhAste bhUte'pi bhvnti| aha pecchai2 rhu-tnno| atha prekSAJcakre ityrthH| AbhAsai rynniiare| AbabhASe rjniicraanityrthH| bhUte prasiddhA vrtmaane'pi| sohIa5 esa vnnttho| zRNotyeSa vaNTha ityrthH| (anu.) taseca prAkRta ityAdi bhASAMcyA lakSaNAMcA vyatyaya (adalAbadala) hoto. 1 zIrSe zekharaH kSaNaM vinirmApitaM kSaNaM kaNThe prAlambaM kRtaM rtyaaH| vihitaM kSaNaM muNDamAlikAyAM yat praNayena 2 zatamAnuSamAMsabhAraka: kumbhasahasravasAbhiH snycitH| 3 atha prekSate rghutnyH| 4 AbhASeta rjniicraan| 5 azRNod eSaH vnntthH| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 1 udA. mAgadhI (bhASe) madhye 'tiSThazciSTha' ase yethe sAMgitale Ahe, tadvat (mAhArASTrI) prAkRta paizAcI ANi zaurasenI ( yA bhASAM) madhyesuddhA hote. udA. ciSThadi. apabhraMza bhASetIla (saMyogAta ) puDhe asaNArA repha tasAca rahAto kiMvA tyAcA lopa hoto (hA sAMgitalelA) niyama mAgadhI ( bhASe) tahI lAgU paDato. udA. zadamANuza... zaMcide; ityAdi (azIca) itara udAharaNehI pahAvIta. kevaLa bhASAMcyA lakSaNAMtaca vyatyaya hoto ase navhe tara, tyAdi (dhAtUMnA lAgaNAr2yA) pratyayAMcyA AdezAMcAhI vyatyaya hoto. (mhaNaje ase:-) je (Adeza) vartamAnakALAce mhaNUna prasiddha Aheta te (Adeza) bhUtakALAmadhye suddhA hotAta. udA. aha pecchai rahutaNao (mhaNaje) atha prekSAMcakre, asA artha Ahe; AbhAsai rayaNIare (mhaNaje) rajanIcarAn AbabhASe asA artha Ahe. (je Adeza ) bhUtakALAce mhaNUna prasiddha Aheta (te Adeza) vartamAnakALAtasuddhA hotAta. udA. sohIa esa vaNTho (mhaNaje) zRNoti eSaH vaNThaH,asA artha Ahe. ( sUtra ) zeSaM saMskRtavatsiddham / / 448 / / ( vRtti) zeSaM yadatra prAkRtAdibhASAsu aSTame noktaM tatsaptAdhyAyInibaddha 419 saMskRtavadeva siddhm| heTTha - TThiya' - sUra - nivAraNAya chattaM aho iva vahantI / jayai sasesA varAha-sAsa - dUrukkhuyA puhavI || 1 || atra caturthyA Adezo noktaH sa ca saMskRtavadeva siddhaH / uktamapi kvacitsaMskRtavadeva bhavati / yathA prAkRte uras-zabdasya saptamyekavacanAntasya ure urammi iti prayogau bhavatastathA kvacidurasItyapi bhavati / evaM sire / sirmmi| sirasi / sare / sarammi / sarasi / siddhagrahaNaM mngglaarthm| tato hyAyuSmacchrotRkatAbhyudayazceti / adhaHsthitasUryanivAraNAya chatraM adhaH iva vhntii| jayati sazeSA varAhazvAsadUrotkSiptA pRthivI / / 3 saras 2 ziras Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 caturthaH pAdaH (vRtti) (prAkRta ityAdi bhASAMcyA bAbatIta) uralele (kArya) (mhaNaje) je (yA) AThavyA (adhyAyA) madhye prAkRta ityAdi bhASAMcyA bAbatIta sAMgitale (gele) nAhI, te (pahilyA) sAta adhyAyAMta grathita kelelyA saMskRta (bhASe) pramANeca siddha hote. (mhaNaje ase :-) he?....puhavI / / 1 / / . yethe, caturthIcA Adeza sAMgitalelA nAhI, to (yA zlokAta) saMskRtapramANeca siddha hoto. (prAkRta ityAdi bhASAMcyA bAbatIta yA AThavyA adhyAyAta je kAhI kArya) sAMgitale suddhA Ahe te (kArya) suddhA kvacit saMskRtapramANeca hote. udA. jase (mAhArASTrI) prAkRta bhASeta, saptamI ekavacanI pratyayAne anta pAvaNAr2yA uras yA zabdAce ure va urammi ase prayoga hotAta, tasAca kvacit urasi asA suddhA prayoga hoto. yAcapramANe (itara kAhI zabdAMcyA bAbatItahI hote. udA.) sire sirammi, sirasi; sare sarammi, sarasi. (sUtrAtIla) siddha zabdAcA nirdeza maMgalArthI Ahe. tyAmuLe (nakkI) AyuSya, zrotRkatA ANi abhyudaya (yA goSTI prApta hotAta). ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttAvaSTamasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH samAptaH / / ( AThavyA adhyAyAcA caturtha pAda samApta jhAlA ) ( yethe hemacaMdrakRta prAkRtavyAkaraNa hA graMtha samApta jhAlA ) / / zubhaM bhavatu // Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIpA prathama pAda 1.1 atha.. kArArthazca - saMskRtamadhye atha yA avyayAce aneka upayoga Aheta. yA sUtrAta, naMtara (Anantarya) ANi (navIna viSayAcA) AraMbha (adhikAra) yA dona arthAMnI atha hA zabda vAparalelA Ahe. prakRti: saMskRtam - hemacaMdrAcyA mate, prAkRta hA zabda prakRti' yA zabdAvarUna sAdhalelA asUna, prakRti (=mULa) yA zabdAne saMskRta hI bhASA abhipreta Ahe. mhaNaje prAkRta bhASece mULa saMskRta Ahe. tatra bhavaM ... prAkRtam -- prakRti zabdApAsUna prAkRta zabda kasA banato, te yethe sAMgitale Ahe. 'tatra bhava:' (pA.a.4.3.53) kiMvA 'tata AgataH' (pA.a.4.3.74) yA sUtrAMnusAra prakRti zabdAlA taddhita pratyaya lAgUna prAkRta hA zabda banalA Ahe. prakRti asaNAr2yA saMskRtapAsUna nirmANa jhAlele vA prakRti asaNAr2yA saMskRtamadhUna nighAlele, te prAkRta. prAkRtam -- prastuta vyAkaraNAta mAhArASTrI prAkRta asA zabda hemacaMdrAne vAparalelA nAhI. tathApi prAkRta yA zabdAne tyAlA mAhArASTrI prAkRta abhipreta Ahe. prAkRtamaMjarI, bhUmikA, pR.3 vara mhaTale Ahe :tatra tu prAkRtaM nAma mahArASTrodbhavaM viduH| mAhArASTrI prAkRtabaddala daMDI ase mhaNato :mahArASTrAzrayAM bhASAM prakRSTaM prAkRtaM viduH| saMskRtAnantaraM...kriyate - saMskRtanaMtara mhaNaje saMskRta vyAkaraNAnaMtara prAkRta (vyAkaraNA) cA AraMbha kelA jAta Ahe. hemacaMdrakRta siddhahemazabdAnuzAsana yA vyAkaraNAce ekUNa ATha adhyAya Aheta; pahilyA sAta adhyAyAMta saMskRtace vyAkaraNa asUna, prastutacyA AThavyA adhyAyAta, mAhArASTrI ityAdI prAkRta bhASAMce vyAkaraNa Ahe. saMskRtacyA vyAkaraNAnaMtara prAkRtavyAkaraNAcA prAraMbha asalyAne, saMskRta vyAkaraNAce jJAna Ahe, he yethe gRhIta dharalele Ahe. Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 TIpA saMskRtAnantaraM... jJApanArtham -- saMskRtanaMtara prAkRtacA AraMbha kazAsAThI? yA praznAlA yethe uttara dile Ahe. prAkRta mhaNaje prAkRtamadhIla zabdasaMgraha hA saMskRtasama (tatsama), saMskRtabhava (tadbhava) ANi dezI/dezya zabda asA tIna prakAracA Ahe. tatsama zabdAMcA vicAra mAge dilelyA saMskRta vyAkaraNAta jhAlA asalyAne, to puna: yethe karaNyAce kAraNa nAhI, ase hemacaMdra yAca sUtrAkhAlI 'saMskRtasamaM tu saMskRtalakSaNenaiva gatArtham' yA zabdAMta sAMgato. dezya zabdAMcA vicAra hemacaMdra yethe karIta nAhI. kAraNa hemacaMdrAneca dezInAmamAlA yA ApalyA graMthAta mhaTalyApramANe, 'je lakkhaNe Na siddhA Na pasiddhA sakkayAhihANesu, Na ya gauNalakkhaNAsattisaMbhavA', ase dezI zabda Aheta. dezya zabdAMbaddala mArkaMDeya sAMgato :lakSaNairasiddhaM tattaddezaprasiddhaM... / yadAha bhojadevaH :deze deze narendrANAM janAnAM ca svake svke| bhajhyA pravartate yasmAt tasmAddezyaM nigdyte|| yAulaTa siddha ANi sAdhyamAna saMskRta zabda heca prAkRtace mULa Aheta; sAhajikaca prAkRtace he lakSaNa dezya zabdAMnA lAgUca paData nAhI. mhaNUna siddha va sAdhyamAna azA vividha saMskRta zabdAMvarUna sAdhalelyA prAkRtacAca vicAra hemacaMdra yA vyAkaraNAta karato. siddha-sAdhyamAna -- siddha mhaNaje vyAkaraNadRSTyA banalele zabdAce pUrNa rUpa. udA. zirovedanA. zabdAce ase pUrNa rUpa banaNyApUrvIcI jI sthiti asate, tI sAdhyamAna avasthA hoya. udA. zirovedanA asA saMdhI hoNyApUrvI asaNArI ziras + vedanA hI sthitI. saMskRtasama - saMskRtamadhIla je zabda jasecyA tase prAkRtAta yetAta, te saMskRta-sama zabda. udA. citta, vitta i. saMskRtalakSaNa - saMskRta vyAkaraNa. prakRti: ....saMjJAdayaH -- 'prakRti' mhaNaje zabdAce mULa rUpa. udA. deva, rAma i. pratyaya mhaNaje viziSTa hetUne zabdAcyA mULa rUpApuDhe Thevale jANAre varNa vA zabda. udA. su, au i. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe- prathama pAda ---- liga asatAta. udA. deva (pu.), devI (strI.), nAma (napuM.). kAraka vAkyAta kriyezI je saMbaMdhita asate, te kAraka. saMskRtamadhye kartA, karma, karaNa, saMpradAna, apAdAna ANi adhikaraNa azI sahA kArake Aheta. - ---- samAsa aneka pade ekatra yeUna arthadRSTyA hoNAre eka pada. udA. rAmamaMdira (rAmAce maMdira ) . saMjJA zAstrAtIla pAribhASika zabda. ekAdyA zAstrAta kAhI viziSTa zabda viziSTa arthAne vAparale jAtAta; tyA sarva saMjJA hota. puSkaLa artha saMkSepAne sAMgaNyAsa saMjJAMcA upayoga hoto. udA. guNa, vRddhi i. lokAt -- prAkRtamadhIla varNa he bahutAMzI saMskRtavarUnaca ghetalele Aheta. saMskRtamadhale je varNa prAkRtAta nAhIta (ANi je adhika varNa prAkRtAta Aheta), tyAMcI mAhitI lokAMkaDUna - lokAMcyA bhASetIla vAparAvarUna - karUna ghyAvayAcI Ahe. trivikramahI aseca sAMgato RlRvarNAbhyAm aikAraukArAbhyAm asaMyukta - Ga - Ja - kArAbhyAM zaSAbhyAM dvivacanAdinA ca rahita: zabdoccAro lokavyavahArAd eva uplbhyte| 1.1.1 ..... varNasamAmnAya :- saMskRtamadhIla je varNa prAkRtAta nAhIta, te varNa asaNAre saMskRta zabda yogya te vikAra hoUna, magaca prAkRtAta yetAta. udA. R ce i ityAdI vikAra hotAta. R ce vikAra 1.126144, lR ce vikAra 1. 145, ai ce vikAra 1.148-155 va au ce vikAra 1.156-164 yethe sAMgitalele Aheta. G ANi J hI vyaMjane saMpUrNapaNe prAkRtAta nAhIta ase nAhI. kAraNa hemacaMdraca puDhe sAMgatoGaJau... .... bhavata eva z va S yA vyaMjanAMcA mAhArASTrI prAkRtAta prAyaH s hoto (sU.1.260). (mAgadhI bhASeta mAtra z va S vyaMjanAMcA vApara disato. sU. 4.288, 298 pahA). RR... visarjanIya mhaNaje visarga. vastutaH visarga svataMtra varNa nasUna, antya r kiMvA s yA vyaMjanAMcA to eka vikAra Ahe. pluta lAgaNAr2yA kAlAnusAra, svarAMce hasva, dIrgha va pluta ase tIna prakAra kele uccArAlA ---- 423 zabdAce liMga. zabda he pulliMgI, strIliMgI kiMvA napuMsakaliMgI : ---- Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 ---- jAtAta. jyAcyA uccArAlA eka mAtrA ( = akSispandanapramANaH kAlaH) lAgate, to r2hasva svara; jyAcyA uccArAlA dona mAtrA lAgatAta, to dIrgha; ANi jyAcyA uccArAlA tIna mAtrA lAgatAta, to pluta svara hoya. varNasamAmnAya - varNamAlA vA varNasamUha. prAkRtamadhIla varNa puDhIlapramANe sAMgatA yetIla :- svara :- -hasva :- a, i, u, e, o; dIrgha :- A, I, U, e, o (kAhIMcyA mate prAkRtAta ai, va, au he svara Aheta). vyaMjane :- k, kh, g, gh (G) (kavarga); c ch j jh (J ) T, Th, D, Dh, N (Tavarga); t, th, d, dh, n (tavarga); p, ph, b, bh, m (pavarga); y, r, l, v (aMtastha); s (USma); h (mahAprANa). GaJau.... bhavata eva mAhArASTrI prAkRtAta G ANi J hI vyaMjane svataMtrapaNe yeta nAhIta. ( mAgadhI - paizAcI bhASAMta mAtra Ja cA vApara disato. sU.4.293-294, 304 - 305 pahA). mAtra tI ApalyAca vargAtIla vyaMjanAMzI saMyukta asalI tara tI cAlatAta; paNa yA saMyogAtahI G va J he prathama avayavaca asatAta. udA. aGka, caJcu. (cavarga) aidautau ait ANi aut mhaNaje ai va au he svara. yethe ai va au puDhe takAra joDalA Ahe. jyA varNAMcyA puDhe vA mAge takAra joDalA jAto, azA varNAMcA uccAra karaNyAlA lAgaNAr2yA veLe itakAca veLa lAgaNAr2yA savarNa varNAMcA nirdeza tyA varNAne hoto. vyavahArataH ait mhaNaje ai, aut mhaNaje au mhaNaNyAsa harakata nAhI. yAcapramANe puDhehI at (1.18), At (1.67), it (1.85), It (1.99), ut (1.82), Ut (1.76), Rt (1.126), et va ot (1.7) ityAdI ThikANI jANAve. kaitavam .... koravA yethe prathama saMskRta zabda va lageca tyAce prAkRtamadhIla varNAntarita rUpa dilele Ahe. varNAntare detAnA hemacaMdrAne bhinna paddhatI vAparalyA Aheta. kadhI to prathama saMskRta zabda va maga tyAce varNAntarita rUpa deto. udA. sU. 1.37, 43 i. kadhI to prathama prAkRtamadhIla varNAntarita rUpe deto; va maga kramAne tyAMce saMskRta pratizabda deto. udA. 1.26, 44 i. kadhI to phakta prAkRtamadhIla varNAntarita rUpe deto; tyAMce saMskRta pratizabda detaca nAhI. udA. 1.173, 177, 180 i. -: ---- - TIpA ---- Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe - prathama pAda asvaraM... ..... na bhavati saMyukta vyaMjanAta (udA. akka, citta ) pahilA avayava mhaNUna svara-rahita (asvara) vyaMjana asate va te prAkRtAta cAlate; paNa svararahita kevaLa vyaMjana (udA. sarit vAc madhIla t, c yApramANe) prAkRtAta antya sthAnI asU zakata nAhI. thoDakyAta mhaNaje prAkRtamadhye vyaMjanAne anta pAvaNAre zabda nAhIta. ---- ---- dvivacana saMskRtamadhye zabda va dhAtU yAMcI rUpe eka, dvi ANi bahu azA tIna vacanAMta hotAta. prAkRtAta mAtra dvivacana nAhI; tevhA kuThalyAca zabdAcI dvivacanAcI rUpe prAkRtAta nAhIta. dvivacanAce kArya aneka vacanAne (sU. 3.130) kele jAte. 425 ---- caturthI bahuvacana prAkRtAta caturthI vibhaktI hI bahutAMzI lupta jhAlI Ahe. caturthIce kArya SaSThI vibhaktIne (sU. 3.131) kele jAte. tevhA yA ThikANI, caturthI bahuvacana prAkRtAta nAhI, ase mhaNaNyAce kAraNa ase :prAkRtAta kvacit caturthI ekavacanAcI rUpe ADhaLatAta (sU.4.448.1 pahA) paNa caturthI ba.va. cI rUpe ADhaLata nAhIta. : 1.2 bahulam - mhaNaje bAhulaka. bahula mhaNaje tAMtrikadRST kvacit pravRttiH kvacidapravRttiH kvacid vibhASA kvacidanyadeva | ziSTaprayogAnanusRtya loke vijJeyametad bahulagraheSu / / 'pravRtti' mhaNaje niyamAcI yogyaprakAre kArya pravRttI; ticA abhAva mhaNaje apravRttI; vibhASA mhaNaje vikalpa; kvacit niyamAta sAMgitalyApekSA kAhItarI vegaLeca kArya (anyat) hote; yA sarva goSTI bahulane sUcita hotAta. AtA, prAkRta he bahula Ahe; tyAmuLe prAkRta vyAkaraNAcyA niyamAMnA aneka apavAda, vikalpa i. asatAta. adhikRtaM veditavyam bahulam he adhikArasUtra Ahe ase jANAve. jyA sUtrAtIla pada vA pade puDhe yeNAr2yA aneka sUtrAMtIla padAMzI saMbaMdhita asatAta, te adhikArasUtra hoya. adhikAra hI pradIrgha anuvRttI Ahe; paNa anuvRttIpekSA tyAce kSetra adhika vyApaka asate. jyA zabdAcA adhikAra ---- Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 TIpA asato, to zabda puDhIla sUtrAMta anuvRttIne yeto va tyA sUtrAMcA artha karatAnA, to zabda adhyAhRta ghetalA jAto. 1.3 ArSaM prAkRtam - ArSa hA zabda 'RSi' yA zabdApAsUna sAdhalelA Ahe. ArSa prAkRta yA zabdAne hemacaMdrAlA ardhamAgadhI hI prAkRtabhASA abhipreta Ahe (sU.4.287 pahA). ardhamAgadhI hI zvetAMbara jainAMcyA AgamagraMthAMcI bhASA Ahe. ardhamAgadhIlA mahArASTrIce sarva niyama vikalpAne lAgU paDatAta. 1.4 vRttau - vRttImadhye ; yethe samAsAmadhye, asA artha Ahe. 'vRtti' mhaNaje mizra paddhatIne banalelA zabda. vRttIcA artha spaSTa hoNyAsa spaSTIkaraNa Avazyaka asate. saMskRtamadhye pAca vRttI Aheta; tyApaikI samAsa hI eka vRttI Ahe. samAse....bhavata: -- samAsAta kimAna dona pade asatAta. samAsAtIla pahilyA padAcA antya dIrgha kiMvA hasva svara hA bahulatvAne hrasva kiMvA dIrgha hoto. udA. antAveI yA samAsAta, anta yA pahilyA padAcA antya svara dIrgha jhAlA Ahe. sattAvIsA yAMtahI hAca prakAra Ahe. vArImaI - - vAriNiH matiH yasya saH; kiMvA vAri iti mtiH| saMskRtoktaH sandhiH sarvaH - prAkRtAta visarga nAhI va vyaMjanAnta zabda nAhIta. tyAmuLe tyAMcyA saMdhIMcA svataMtra vicAra prAkRtAta nAhI. tevhA phakta svarasaMdhIcA vicAra Avazyaka Tharato. sandhiH-- jyAMce parama nikaTa sAnnidhya jhAle Ahe, azA varNAMce saMdhAna (milApa) mhaNaje saMdhI. padayoH -- dona padAMmadhye. vibhaktipratyaya kiMvA dhAtUMnA lAgaNAre pratyaya lAgUna banalelA zabda mhaNaje pada. udA. rAmeNa; karoti. vAsesI madhye vAsa madhIla antya a va puDhIla i, visamAyavo madhye visama madhIla antya a va puDhIla A, dahIsaro madhye dahimadhIla antya i va puDhIla I, sAUayaM madhye sAu madhIla u ANi puDhIla u, yAMcA saMdhI jhAlA Ahe. dahIsaro -- dadhipradhAna: iishvrH| vyavasthitavibhASayA - vibhASA mhaNaje vikalpa. AtA, jyAcyAsAThI vikalpa sAMgitalA, tyAcyA sarva udAharaNAMnA lAgU na Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-prathama pAda 427 paDatA, phakta kAhI udAharaNAMnA nizcitapaNe lAgU paDaNArA va kAhIMnA avazya lAgU na paDaNArA vikalpa mhaNaje vyavasthita vibhASA. bahalAdhikArAt -- bahulacA adhikAra asalyAmuLe. bahulasAThI sU.1.2 varIla TIpa pahA. kAhI -- kAhii madhye hi madhIla i va puDhIla i yAMcA saMdhI 'hI' asA jhAlA. kAhii yA rUpAsAThI sU.3.166 pahA. bIo -- biio madhye bi madhIla i va puDhIla i yAMcA bI asA saMdhI jhAlA. 1.6 ivarNasya uvarNasya -he zabda sUtrAtIla yuvarNasya zabdAcA anuvAda Aheta. ivarNa mhaNaje i va I he varNa. uvarNa mhaNaje u ANi U he varNa. asve varNe pare -- vijAtIya (asva) varNa (svara) puDhe asatAMnA. a-A, i-I, uU yA sajAtIya svarAMcyA joDyA Aheta; ANi tyA parasparAta vijAtIya Aheta. udA. a va i he vijAtIya hotAta. udAharaNAMmadhye :- vi avayAso ANi vaMdAmi ajja yethe mAgIla i va puDhIla a yAMcA saMdhI jhAlelA nAhI. zloka 1 :- dAnavazreSThAcyA raktAne lipta jhAlelA va nakhAMcyA prabhAsamUhAne aruNa jhAlelA viSNU, saMdhyA (rUpI) vadhUne AliMgilelyA va vIjecyA nikaTa saMbaMdhAta asaNAr2yA nUtana meghApramANe, zobhUna disato. yA zlokAta, sahai ANi iMdo, 0ppahAvali ANi aruNo, vaha ANi avaUDho yA mAgIla va puDhIla vijAtIya svarAMcA saMdhI jhAlelA nAhI. zloka 2 :- udarAmadhye daDalelyA rakta kamalAcyA mAge lAgalelyA bhramarAMcyA paMktIpramANe. yA zlokapaMktIta, gUDha ANi uara yAMcA gUDhoara va tAmarasa ANi aNusAriNI yAMcA tAmarasANusAriNI, asA saMdhI jhAlA Ahe. puhavIso -- yethe puhavImadhIla I va Isa madhIla I yA sajAtIya svarAMcA saMdhI jhAlA Ahe. 1.7 ekAra-okArayoH - e ANi o yAMcA. ekhAdyA varNAcA nirdeza karatAnA, tyAcyApuDhe kAra hA zabda joDalA jAto. udA. ekAra. svara - - svayaM rAjante iti svraaH| svarAMcA uccAra svayaMpUrNa asato. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 TIpA zloka 1:- nakhAcyA kSatAMnI yukta azA aMgAvara kaMcuka paridhAna karaNAr2yA vadhUcyA saMdarbhAta (tI nakhakSate) madana bANAcyA satata dhArAMnI kelelyA jakhamAM (chedAM) pramANe disatAta. yA zlokAta llihaNe madhIla e ANi puDhIla A yAMcA saMdhI jhAlA nAhI. zloka 2:- hattIcyA pilAcyA dAtAMcI kAMtI jyAlA upamA deNyAta apurI paDate (apajjatta) ase he (tujhe) urUyugala AtA ciraDalelyA kamaladeThAcyA daMDApramANe virasa ase AmhAlA disate. yA zlokAta, lakkhimo madhIla o cA puDhIla svarAzI saMdhI jhAlelA nAhI. aho acchariaM -- yethe ho madhIla o cA puDhIla svarAzI saMdhI jhAlelA nAhI. zloka 3:- arthAcA vicAra karaNyAta tarala (becaina) jhAlelyA, itara (sAmAnya) kavIMcyA buddhI bhrama pAvatAta. (paNa) kavizreSThAMcyA manAta (mAtra) artha vinAyAsa yetAta. yA zlokAta, atthAloaNa madhye attha ANi AloaNa ANi kaiMdANaM madhye kai va iMda, yAMcA saMdhI jhAlA Ahe. vyaJjana -- svaretara varNa. svarAMcyA sAhAyyAvinA vyaMjanAMcA pUrNa uccAra hota nAhI. vyaMjanAMcyA uccArAlA ardhamAtrA itakA kALa lAgato (vyaJjanaM cArdhamAtrikam) udhdRtta -- zabdAtIla vyaMjanAcA lopa hoUna uraNArA svara. udA. 'gati' madhye sU.1.177 nusAra t cA lopa jhAlyAvara jo i hA svara urato, to uddhRtta svara hoya. zloka 1:- hA zloka vindhyavAsinI devatelA uddezUna Ahe. tyAcA artha nITasA spaSTa nAhI. artha asA :- baLI dilyA jANAr2yA mahApazU (manuSyA) cyA darzanAne nirmANa jhAlelyA saMbhramAmuLe ekamekAMvara caDhalelyA, tujhyA citrAtIla devatA AkAzAtaca gaMdha dravyAce gRha karatAta. (yA zlokAcA saMdarbha gauDavaha 319 Ahe. tethe TIkAkAra sAMgato :- mahApazuH manuSyaH; parasparam ArUDhA anyonyotkalitazarIrAH; gandhakuTI gandhadravyagRham ; kaulanAryaH citrnystdevtaavishessaaH| kaulanAryaH mhaNaje zAktapaMthI striyA asAhI artha hoIla). yA zlokAta, gaMdha-uDiM yA zabdAta, u yA uddhatta 1.8 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-prathama pAda 429 svarAcA mAgIla svarAzI saMdhI jhAlelA nAhI. ata eva....bhinnapadatvam -- samAsAtIla dusare pada kadhI svataMtra mAnale jAte, tara kadhI saMpUrNa sAmAsika zabda hA ekaca pada mAnalA jAto. 1.9 tibAdInAm -- sUtrAtIla tyAdeH cA anuvAda yA zabdAta Ahe. tyAdi kiMvA tibAdi mhaNaje dhAtUMnA lAgaNAre kALa-arthAMce pratyaya. 'tiptasjhisip....mahiG (pA. a. 3.4.78), ase he pratyaya Aheta. tyAtIla Adi ti kiMvA tip yAMvarUna tyAdi kiMvA tibAdi (tip+Adi) hI saMjJA banalI Ahe. hoi iha -- yethe hoi yA dhAturUpAtIla i va puDhIla i yAMcA saMdhI jhAlelA nAhI. 1.10 lug (luk) -- lopa. prasaMgavazAt uccArAta prApta jhAlelyA varNa ityAdIMcyA zravaNAcA abhAva (adarzana) mhaNaje lopa. tiasIso - tiasa+Isa. tiasa madhIla antya a cA lopa jhAlA Ahe. nIsAsUsAsA - (nIsAsa+UsAsA) nIsAsamadhIla antya a cA lopa jhAlA Ahe. 1.11 antya -- zevaTacA. zabdAtIla varNAMcI sthAne TharavitAnA, prathama varNAMcI phoDa karUna, uccArAnusAra tyAMce sthAna Tharavile jAte. udA. kezava = k+e+z+a+va+a. yethe k Adi Ahe, a antya Ahe; bAkIce varNa anAdi (kiMvA madhya) Aheta. marut madhye t he antya vyaMjana Ahe. samAse.... bhavati -- saMskRtamadhIla samAsAta, pahilyA padAce antya vyaMjana he kadhI antya mAnale jAte, tara kadhI te antya mAnale jAta nAhI; maga tyA tyA mAnaNyAnusAra, yogya te varNAntara hote. udA. sadbhikSu yA samAsAta, d antya mAnalyAsa tyAcA prastuta sUtrAnusAra lopa hoUna, sabhikkhu ase varNAntara hoIla. yAulaTa, d antya mAnalA nAhI tara, sadbhikSu ce sU. 2.77 nusAra sabbhikkhu ase varNAntara hoIla. sabhikkhU, eaguNA -- yethe pahilyA padAcyA antya vyaMjanAcA lopa jhAlA Ahe. sajjaNo, tagguNA -- yethe pahilyA padAce antya vyaMjana antya na mAnatA, varNAntara kelele Ahe. Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 TIpA 1.12 zrad -- he eka avyaya asUna, te prAyaH dhA yA dhAtUcyA pUrvI yete. ud -- dhAtUce pUrvI yeNArA ud hA eka upasarga Ahe. 1.13 nir dur -- dhAtUpUrvI yeNAre he dona upasarga Aheta. vA -- vikalpa dAkhaviNAre avyaya. dukkhio-- duHkhita madhye dur madhIla r cA visarga jhAlA Ahe. 1.14 antaro ..... na bhavati -- aMtar, nir ANi dur yAtIla antya ra puDhe yeNArA svara tyA ra madhye misaLUna jAto. antar -- he eka avyaya asUna, te dhAtU kiMvA nAma yAMnA joDUna yeU zakate. antovari - (antar+upari) yethe antar madhIla r puDhe svara asUnahI, r cA lopa jhAlA Ahe. 1.15-21 yA sUtrAMta sAMgitalelA vicAra puDhIlapramANe sAMgatA yeIla :- vidyut zabda soDUna, itara kAhI vyaMjanAnta strIliMgI zabdAMta, antI A hA svara misaLUna maga varNAntara hote. udA. sarit+A = saritA= (sU.1.177 nusAra) sariA. yAcapramANe pADivaA, saMpaA (sU.1.15). asAca prakAra rephAnta zabdAMcyA bAbatIta. udA. girA, dhurA, purA (sU.1.16). yAcapramANe chuhA (sU.1.17), disA (sU.1.19), accharasA (sU.1.20), va kauhA (sU.1.21) hI varNAntare hotIla. AtA, je vyaMjanAnta zabda prAkRtAta pulliMgI Aheta, tyApaikI kAhIMcyA antI a hA svara misaLUna varNAntara hote. udA. zarad+a = zarada = saraa. yAcapramANe bhisao (sU.1.18), pAuso (sU.1.19) va dIhAusa (sU.1.20). 1.15 striyAm -- strIliMgAta. ISatspRSTatarayazruti -- sU.1.180 pahA. 1.16 repha -- r hA varNa Adeza -- ekhAdA varNa vA zabda yAMce sthAnI yeNArA anya varNa athavA zabda. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-prathama pAda 431 1.20 dIhAU, accharA -- dIrghAyus va apsaras madhIla antya vyaMjanAcA lopa hoUna hI rUpe banalI Aheta. 1.22 dhaNU -- dhanus madhIla antya vyaMjanAcA lopa hoUna he rUpa jhAle. 1.23 anusvAra -- svarAnaMtara jyAcA uccAra hoto, to anusvAra. udA. jalaM zabdAta antya a naMtara anusvArAcA uccAra Ahe. jalaM....peccha -- mAgIla zabda (karma asalyAne) dvitIyAnta Aheta, he dAkhaviNyAsa peccha he AjJArthI rUpa yethe vAparalele Ahe. peccha hA dRz dhAtUcA Adeza (sU.4.181) Ahe. anantya -- antya nasaNArA. 1.24 sakkhaM, jaM, taM, vIsuM, pihaM, sammaM - yAMmadhye antya vyaMjanAMcA anusvAra jhAlelA Ahe. ihaM ihayaM -- yethe khare mhaNaje antya vyaMjanAMcA anusvAra jhAlelA nAhI. ihaM madhye ha vara anusvArAgama jhAlelA Ahe. ihayaM madhye, prathama iha puDhe svArthe ya yeUna, maga tyAcevara anusvArAgama jhAlA Ahe. Ale?aM -- sU.2.164 pahA. yethe AzleSTam puDhe svArthe a (ka) yeUna, anusvArAce sthAna badalale Ahe. 1.26 AgamarUpo'nusvAraH -- Agama yA svarUpAta yeNArA anusvAra. saMyukta vyaMjanAMcyA saMdarbhAta anusvArAgamAbaddala ase mhaNatA yeIla :- saMyukta vyaMjanAta ekA avayavAcA lopa jhAlyAsa, tyAce sthAnI (kadhI) anusvAra yeto. udA. - vakra - vakka - vaMka. aNiu~tayaM aimuMtayaM -- sU. 1.178 pahA. kvacicchandapUraNe'pi -- Avazyaka tyA mAtrA (vA gaNa) yAMcI pUrtatA karatAnA. udA. devaM nAgasuvaNNa madhye chaMdAsAThI 'va' yA akSarAvara anusvAra AlA Ahe. 1.27 ktvAyA: ....NasU -- ktvA hA pUrvakAlavAcaka dhAtusAdhita avyaya sAdhaNyAcA pratyaya saMskRtamadhye Ahe. ktvAce sU.2.146 nusAra je Adeza Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 TIpA hotAta, tyAMtIla tUNa ANi tuANa yA AdezAMta Na Ahe. syAdi (si+Adi) mhaNaje zabdAMnA lAgaNAre vibhaktipratyaya. (syAdi yA saMjJesAThI sU.3.2 varIla TIpa pahA). vibhaktipratyayAMpaikI tRtIyA e.va. ANi SaSThI a.va. yAmadhye Na Ahe va saptamIcyA a.va. pratyayAta su Ahe. kAUNaM....kAuANa -- kara dhAtU cI pU.kA.dhA.a. (sU.2.146; 4.214). vaccheNaM vaccheNa - vaccha zabdAce tRtIyA e.va. karia - kara dhAtUce pU.kA.dhA.a.(sU.2.146; 3.157). aggiNo - aggi zabdAce prathamA a.va. (sU. 3.22-23). 1.29 iANi....dANiM - hI idAnIm zabdAcI varNAntare Aheta. 1.30 anusvArasya varge pare - anusvArAcyA puDhe vargIya vyaMjana asatA. yethe varga mhaNaje vargIya vyaMjana. vyaMjanAMcyA vargAsAThI sU.1.1 varIla TIpa pahA. pratyAsatti -- sAMnidhya, sAmIpya. vargasyAntyaH -- (tyA tyA) vargAtIla antya vyaMjana (G, J, Na, n va m). 1.31-36 prAkRtamadhye zabdAMcI liMge prAya: saMskRtapramANeca asatAta. tarI kAhI zabdAMcI liMge prAkRtAta badalalI Aheta. tyAMcA vicAra yA sUtrAMmadhye ADhaLato. 1.31 puMsi -- pulliMgAta. 1.32 sAntam, nAntam -- s taseca n yA vyaMjanAne anta pAvaNAr2yA zabdAMcI rUpe :- udA. yazas; janman. 1.33 acchII -- he napuM.rUpa Ahe (sU.3.26). aJjalyAdipAThAt -- 'aJjali' hA zabda Adi (prathama) asaNArA zabdAMcA eka viziSTa samUha vA gaNa athavA varga. yA gaNAtIla zabda sU.1.35 varIla vRttImadhye dile Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-prathama pAda 433 gele Aheta. esA acchI -- acchI he strIliMgI rUpa Ahe he dAkhaviNyAsa esA he strIliMgI sarvanAma vAparale Ahe. cakkhUI, nayaNAI, loaNAI, vayaNAI hI napuM. rUpe Aheta. vijUe he strIliMgI rUpa Ahe. kulaM, chaMda, mAhappaM, dukkhAiM, bhAyaNAI hI napuM. rUpe Aheta. nettA....siddham -- hemacaMdrAce mata ase disate kI netra ANi kamala he zabda saMskRtamadhyehI pulliMgI va napuM. Aheta. 1.34 klIbe -- napuMsakaliMgAta. guNA, devA, binduNo, khaggo, maMDalaggo, kararuho, rukkhA hI pulliMgI rUpe Aheta. vihavehi~ guNAi~ magganti -- vibhavaiH guNAn mArgayanti, azIhI saMskata chAyA dilI gelI Ahe. 1.35 esA garimA....esa aJjalI -- yethe zabdAMce strIliMga va palliMga dAkhaviNyAsa anukrame esA va esa hI sarvanAmAcI strIliMgI ANi pulliMgI rUpe vAparalI Aheta. gaDDA gaDDo -- sU.2.35 pahA. imeti tantreNa - - sUtrAta imA (iman) asA pratyaya sAMgUna niyama dilA asalyAne. tvAdezasya.... saMgrahaH :- saMskRtAta bhAvavAcaka nAma sAdhaNyAcA tva asA pratyaya Ahe. udA. bAla-bAlatva. yA tva pratyayAlA prAkRtAta imA (DimA) va ttaNa ase Adeza hotAta (sU.2.154). udA. pINimA, pINattaNa. taseca, saMskRtAta 'pRthu' ityAdI kAhI zabdAMnA iman pratyaya lAvUna bhAvavAcaka nAme sAdhalI jAtAta. udA. pRthu-prathiman. prastuta sUtrAta jo imA zabda vAparalA Ahe, to 'tva' cA Adeza yA svarUpAta yeNArA imA (DimA) ANi pRthu ityAdI zabdAMnA lAgaNArA imA (iman) yA dohoMcehI grahaNa (saMgraha) karato. 1.36 bAhu -- zabda saMskRtAta pulliMgI Ahe. 1.37 saMskRtalakSaNa -- saMskRta vyAkaraNa. Do....bhavati -- Do asA Adeza hoto. Do mhaNaje Dit o. Dit mhaNaje jyAtIla D it Ahe. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 TIpA viziSTa prayojanAsAThI zabdAcyA mAge vA puDhe it varNa joDale jAtAta. it mhaNaje jo yeto ANi Apale kArya karUna nighUna jAto. mhaNUna zabdAcyA antima rUpAta it varNa asata nAhI. AtA, jyAtIla D it Ahe asA Dit pratyaya (vA Adeza) jyA zabdAcyA puDhe yeto, tyA zabdAcyA bha' cyA 'Ti' cA lopa hoto. 'bha' mhaNaje pratyaya lAvaNyApUrvIce zabdAce aMga. 'Ti' mhaNaje zabdAtIla antya svarAsaha puDhIla sarva varNa. saMkSepAne, Dit pratyaya vA Adeza lAgatAnA, zabdAcyA aMgAtIla antya svarAsaha puDhIla sarva varNAMcA lopa hoto. udA. sarvataH + Do = savvao. siddhAvasthA -- sU.1.1 varIla TIpa pahA. kudo - ase varNAntara zaurasenItahI hote. 1.38 yathAsaGkhyam - anukrame, anukramAne. abhedanirdeza: sarvAdezArtha : 'niSpratI otparI' asA yA sUtrAta abhedAne kelelA nirdeza, Adeza saMpUrNa zabdAlA hoto, he dAkhaviNyAsAThI Ahe. 1.39 he adhikArasUtra Ahe. 'prAvaraNe aGgvAU' (sU. 1.75) yA sUtrAakhera tyAcA adhikAra Ahe. 1.40 tyadAdi -- tyat ityAdI sarvanAmAMnA 'tyadAdi' hI saMjJA Ahe. yAmadhye tyad, tad, yad, etad ityAdI sarvanAme yetAta. avyaya -- tIna liMge, sarva vibhaktI ANi vacane yAMta jyAce rUpa vikAra na pAvatA taseca rahAte, te avyaya. amhe -- amha (asmad) sarvanAmAce prathamA a.va. imA -- ima (idam) sarvanAmAce strIliMgI prathamA e.va. ahaM -- amha ce prathamA e.va. ettha -- sU.2.161, 1.57 pahA. 1.41 api -- yA avyayAcI pi, vi, avi azI varNAntare hotAta. 1.42 iti -- yA avyayAcI tti, ti, ia azI varNAntare hotAta. ia -- sU.1.91 pahA. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-prathama pAda 435 1.43 prAkRtalakSaNa -- prAkRta vyAkaraNa. yAdyAH (y + AdyAH) y ityAdI. mhaNaje sUtrAta sAMgitalele ya, ra, va ityAdI varNa. upari adho vA -- saMyukta vyaMjanAta prathama avayava kiMvA dvitIya avayava asaNe. yA sUtrAta, y ityAdI vyaMjanAMcI puDhIla saMyukta vyaMjane vicArAta ghetalI Aheta:- zya, zra, za, zva, zza; Sya, rSa, Sva, SSa; sya, sra, sva, ssa. teSAmAde....bhavati -- saMyukta vyaMjanAtIla ekA avayavAcA lopa jhAlyAvara, tyAcyA lageca pUrvI asaNArA hrasva svara dIrgha hoto. tyAmuLe zabdAtIla mAtrA kAyama rahAtAta. udA. pazyati - passai - pAsai. na dIrghAnu....dvitvAbhAva :'anAdau.... dvitvam' (sU. 2.89) yA sUtrAnusAra, saMyukta vyaMjanAtIla ekA avayavAcA lopa jhAlyAvara uralelyA anAdi vyaMjanAce dvitva hote. udA. arka - akka. paNa saMyukta vyaMjanAcyA lageca mAge dIrgha svara asela, tara he dvitva hota nAhI, ase 'na dIrghAnusvArAt' (sU. 2.92) yA sUtrAta sAMgitale Ahe. udA. Izvara - Isara. AtA, prastuta ThikANI zva ityAdI saMyukta vyaMjanAtIla ekA avayavAcA lopa jhAlyAvara, lagecacA mAgIla svara dIrgha hota asalyAne, ithe dilelyA udAharaNAMta sAhajikaca dvitvAcA abhAva Ahe. 1.44-125 prAkRtAta a, A, i, I, u, U he svara Aheta. tathApi te jyA saMskRta zabdAMta asatAta, tyAtIla kAhIMce varNAntara hotAnA, yA svarAMmadhyehI kAhI vikAra hotAta. tyApaikI a ce vikAra sU.1. 44-66, A ce vikAra sU.1. 67-83, i ce vikAra sU.1. 85-98, I ce vikAra sU.1. 99-106, u ce vikAra sU.1. 107-117 va U ce vikAra sU.1. 118-125 yA sUtrAMta sAMgitalele Aheta. 1.44 AkRtigaNo....bhavati -- sadRza rUpe hoNAr2yA zabdasamUhAcA gaNa kelA jAto. tyAtIlaca ekA zabdAvarUna tyA gaNAlA nAva dile jAte. udA. samRddhayAdi gaNa. samRddhayAdi hA AkRtigaNa Ahe. jyA gaNAtIla Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 kAhI zabda vAGmayIna prayogAvarUna Tharavile jAtAta, to AkRtigaNa. mhaNUna yethe samRddhayAdi zabda sAMgatAnA, na dilele ase asparza ityAdI zabdahI yA gaNAta aMtarbhUta hotAta va tyAMnA ithalA niyama lAgato. zabdAcyA varNAMtarAta yeNAr2yA 'ha' sAThI sU. 2.72 pahA. svapna zabdAcyA yA svarabhaktIsAThI sU. 2.108 pahA. yAtIla ma sAThI sU. 1.259 pahA. diNNa yA 1.45 dakSiNa 1.46 siviNa simi ---- ---- rUpAsAThI sU. 2.43 pahA. 1.47 pikka pakka iMgaLI. NiDAla DAla 1.49 chattivaNNa ---- (ma) pakkA, pikA, pikalA. iMgAla (ma) niDhaLa (kapALa). 1.50 mayaT-pratyaya sa cyA cha sAThI sU. 1.265 pahA. ---- ---- ---- ---- vikAra, prAcurya ityAdI dAkhaviNyAsa saMskRtAta maya (mayaT) pratyaya joDalA jAto. udA. viSamaya visamaio visamai puDhe svArthe a (ka) pratyaya AlA Ahe... TIpA ---- ---- ---- (ma) iMgaLa, 1.52 kathaM suNao suNao he varNAntara zvan yA zabdAta Adi a cA u hoUna banalele disate. paNa zvan zabda mAtra sUtrAta sAMgitalelA nAhI. tevhA he rUpa kase banate asA prazna yethe Ahe. sA sANo sU.3.56 pahA. 1.53 asya NakAreNa sahitasya NakArAne sahita azA acA. sUtrAtIla khaNDita zabdAta NakAra Ahe, paNa sUtrAtIla vandra zabdAta mAtra nakAra Ahe. sUtrAtIla aneka zabdAMpaikI ekAca zabdAtIla varNAMcA azA prakAracA nirdeza hemacaMdra sU. 1.92 varIla vRttIta karato. AtA, NakArAcA saMbaMdha phakta Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-prathama pAda 437 khaNDita zabdAkaDe ghyAyacA nAhI ase mhaTale tara 'vundraM vandraM' yA udAharaNAaivajI pAThabhedAne asaNAre 'vundraM vandraM he udAharaNa gheUna, NakArAta nakAra aMtarbhUta Ahe, ase mAnAve lAgela. trivikrama mAtra ase sAMgato :- caNDakhaNDite NA vaa| (1.2.19) - caNDakhaNDitazabdayorNakAreNa sahitasyAdervarNasya ud bhvti| 1.54 vakArAkArasya -- 'va' zI saMpRkta asaNAr2yA akArAcA. 1.55 pakArathakArayorakArasya -- pa ANi tha yAMcyAzI saMpRkta asaNAr2yA akArAcA. yugapat -- ekAcaveLI; ekadama. 1.56 jJasya Natve kRte -- jJa cA Na kelA asatAnA. prAkRtAta jJa ce varNAntara Na (sU.2.42) va Ja (sU.2.83) ase hote. jJa ce Na ase varNAntara kele asatAnA, yA sUtrAtIla niyama lAgato. 1.58 accheraM.....accharIaM -- Azcarya zabdAcI prAkRtAta aneka varNAntare hotAta. sU.2.66 nusAra rya cA ra ANi sU.2.67 nusAra, rya ce ria, ara ANi rija hotAta. 1.61 vizleSa -- (zabdaza:) viyoga. saMyukta vyaMjanAtIla dona avayavAMcyA madhye svara ghAlUna vyaMjane vegaLI karaNe, saMyukta vyaMjana ghAlaviNe mhaNaje vizleSa. yAlAca svarabhaktI asehI mhaNatAta. svarabhaktIsAThI sU.2.100115 pahA. 1.63 oppei -- (ma) opaNe. 1.65 naJaH pare -- naJcyA puDhe. saMskRtAta naJ (na) he niSedhavAcaka avyaya Ahe. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 TIpA 1.67 talaveNTaM ....tAlavoNTaM -- sU.1.139, 2.31 pahA. bAmhaNo, puvvANho -- yethe mha yA saMyukta vyaMjanAcyA mAge A hA dIrgha svara hrasva na hotA, tasAca rAhilelA disato. tyAce kAraNa prAkRtAta vyavahArAta mha he saMyukta vyaMjana nasUna, (kha, bha ityAdIpramANe) te m ce hakArayukta rUpa Ahe. davaggI....siddham -- davaggI va caDU yA zabdAMta prastuta sUtrAne A cA a jhAlelA Ahe, ase mhaNaNyAce kAraNa nAhI. kAraNa 'davAgni' va 'caTu' yA dona zabdAMpAsUnaca te siddha jhAlele Aheta. 1.68 ghaJ....AkAraH -- ghaJ pratyayAcyA nimittAne (mULa zabdAta) vRddhi hoUna AlelA AkAra. ghaJ hA saMskRtamadhye eka kRt pratyaya Ahe; to lAgatAnA, dhAtUtIla svarAta vRddhi hote. a, i-I, u-U, R-R, yAMce anukrame A, ai, au, Ar, Al hoNe mhaNaje vRddhi hoNe hoya. 1.06 marahaTTha -- yAtIla varNa vyatyayAsAThI sU.2.119 pahA. 74 saMkhAyaM....siddham -- styai dhAtUpAsUna jhAlelyA styAna zabdAta A cA I hoto. tarI saM+styai pAsUna sAdhalelyA saMkhAya madhye A cA I jhAlelA disata nAhI. kAraNa sU. 4.15 nusAra saMstyailA saMkhA asA Adeza jhAlyAvara, saMkhAya he rUpa sAdhale gele Ahe. 1.575 suNhA -- yethIla 'hA' sAThI sU.2.75 pahA. thuvao -- madhIla 'tha' sAThI sU.2.45 pahA. 1.78 gejjha -- jjha sAThI sU.2.26 pahA. 1.79 dAraM bAraM -- dvAramadhIla v cyA lopAsAThI sU.2.79 pahA. d cA lopa ANi v cA ba hoUna bAra he rUpa. kathaM neraio nAraio -- nArakika zabdAta, A cA vikalpAne e hoUna, neraio, nAraio hI rUpe banalI nasalyAsa, tI kazI banalI, asA yethe prazna Ahe. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 1.82 olla 1.81 mAtraT-pratyaye mAtra (mAtraT) pratyayAta. mAtraT ( = mAtra) hA eka parimANavAcaka taddhita pratyaya Ahe. ettia yA rUpAsAThI sU.2.157 pahA. mAtrazabde kevaLa kiMvA phakta asA artha dAkhaviNArA mAtra hA zabda Ahe. - prathama pAda ---- ---- 1.88 haddI ---- 1.84 dIrghasya .... hrasvo bhavati dIrgha svarApuDhe saMyukta vyaMjana asalyAsa, to hrasva hoto. hA prAkRtamadhalA eka mahattvAcA niyama Ahe. narindo, aharuTTha e ANi o yA svarApuDhe saMyukta vyaMjana asalyAsa, te hrasva hotAta. yA hrasva e ANi o baddala anekadA anukrame hrasva i ANi u lihile jAtAta. mhaNUna yethe narindo, aharuTTha azI rUpe dilI Aheta. (AkAza) yethe AyAsa saMyukta vyaMjana nasalyAne, dIrgha svara hrasva hoNyAcA prazna udbhavata nAhI. Isara Izvara madhIla saMyukta vyaMjanAcyA ekA avayavAcA lopa jhAlA va mAgIla dIrgha svara tasAca rAhilA. Usava ( utsava - ussava - Usava) yethe saMyukta vyaMjanAtIla ekA avayavAcA lopa jhAlyAvara, mAgIla svara dIrgha jhAlA Ahe. ---- ---- (ma) ola; olA. ---- ---- ---- ---- ---- (ma) haLadI, haLada. baheDao (ma) behaDA. pathizabda..... bhaviSyati - hemacaMdrAcyA mate pantha hA zabdahI saMskRta asUna, to pathin zabdAcA samAnArthaka Ahe ANi tyA zabdAvarUna 'paMthaM kira desittA' madhIla paMthaM he dvitIyA e. va. ce rUpa Ahe. 439 ---- ---- 1.89 saDhila (ma) saDhaLa. nirmitazabde .... siddhe :- nimmia va nimmAa he zabda nirmita zabdAta i cA vikalpAne A hoUna banale Aheta kAya, yA praznAce uttara yethe Ahe. Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 TIpA 1.92 jIhA -- sU.2.57 nusAra jihvAce varNAntara jibbhA jhAle; puDhe b cA lopa hoUna, jIbhA; maga sU.1.187 nusAra bha cA ha hoUna jIhA, asehI mhaNatA yeIla. 1.93 niu~ pasargasya -- nir yA upasargAcA. jyA avyayAMcA dhAtUzI yoga hoto tyAMnA upasarga mhaNatAta. upasarga dhAtUMcyA pUrvI joDale jAtAta. pra, parA, sam, anu, ava, nir, dur, abhi, vi, adhi, ati i. upasarga Aheta. nissahAi~ -- sU.3.26 pahA. 1.94 nAvupasarge -- ni yA upasargAta. Numajjai -- he nimajjati ce varNAntara Ahe. (Numajja asA ni+sad dhAtUcA AdezahI Ahe. sU.4.123 pahA). 1.95 ucchU -- (ma) Usa. 1.96 jahaTTilo jahiTThilo -- ra cyA la sAThI sU.1.254 pahA. 1.97 kRg dhAtoH -- kR yA dhAtUcA. 1.100 kamhArA -- zma cyA mha sAThI sU.2.74 pahA. 1.102 juNNa -- (ma) junA. 1.104 tIrtha zabdAta sU.2.72 nusAra ha yeto. 1.109 avariM uvariM -- yethe antya ri vara anusvArAgama jhAlA Ahe. 1.114 Usuo....Usarai -- yA udAharaNAMta, saMyukta vyaMjanAtIla ekA avayavAcA lopa hoUna, mAgIla svara dIrgha jhAlA, ase mhaNatA yeIla. 1.115 sadRza niyama sU.1.13 madhye pahA. Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-prathama pAda 441 1.116 sadRza niyama sU.1.85 madhye pahA. 1.121 bhumayA -- sU.2.167 pahA. 1. 124 kohaNDI, kohalI -- yA varNAntarAsAThI sU.2.73 pahA. kohalI, kopparaM, thoraM, mollaM -- (ma) kohaLA, kopara, thora, mola. 1.126-145 prAkRtamadhye R, R, lu he svara nAhIta. prAkRtamadhye tyAMnA koNate vikAra hotAta, te yA sUtrAMta sAMgitalele Ahe. 1.126 taNaM -- (ma) taNa. kRpAdipAThAt -- kRpAdi zabdAMcyA gaNAta samAveza hota asalyAne. kRpAdigaNAtIla zabda sU.1.128 varIla vRttIta dilele Aheta. paNa tethe dvidhAkRtam hA zabda mAtra dilelA nAhI. 1.128 diTThI -- (ma) najara. viJcuo -- (ma) viMcU. 1.129 pRSThazabde'nuttarapade -- pRSTha hA zabda samAsAta uttarapada nasatAnA (mhaNaje to samAsAta prathamapada asatAnA). 1.130 siMga -- (ma) ziMga. dhiTTha -- (ma) dhITa. 1.131 pAuso -- (ma) pAUsa. 1.133 Rto vena saha -- (vRSabha zabdAta) v saha R cA. vasaho -- sU.1.126 pahA. 1.134 gauNazadvasya -- (samAsAtIla) gauNa zabdAMce. tatpuruSa samAsAta Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 TIpA pahile pada gauNa asate. mAusiA piusiA -- yethIla siA sAThI sU. 2.142 pahA. 1.135 mAtRzabdasya gauNasya -- sU.1.134 varIla TIpa pahA. mAINaM -- mAi (mAtR) zabdAce SaSThI a.va. 1.141 rijjU ujjU -- (ma) saraLa dvitvAsAThI sU.2.98 pahA. 1.142 kvip Tak sak -- he kRt pratyaya Aheta. sarvanAmAnaMtara kiMvA 'sa' naMtara yeNAr2yA dRz dhAtUlA he pratyaya lAvUna, dRz, dRza va dRkSa yA zabdAMnI anta pAvaNAre zabda siddha hotAta. udA. IdRz, IdRza, IdRkSa; sadRz, sadRza, sadRkSa. Tak....gRhyate -- yA sUtrAta koNatA kvip pratyaya abhipreta Ahe, te yethe sAMgitale Ahe. 1.146-1.147 prAkRtAta e svara Ahe. e asaNAre saMskRta zabda prAkRtAta yetAnA, kadhI yA e madhye vikAra hotAta. te yA sUtrAMta sAMgitale Aheta. 1.146 vedanAdiSu -- vedanAdi zabda yAca sUtrAta dilele Aheta. mahamahia -- he mahamaha dhAtUce ka.bhU.dhA.vi. Ahe. mahamaha hA pra+sR dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.78). 1.148-1.155 prAkRtAta prAyaH ai hA svara nAhI. yA ai lA prAkRtAta koNate vikAra hotAta, te yA sUtrAMta sAMgitale Ahe. 1.149 sindhavaM saNiccharo -- saindhava va zanaizvara zabdAMta prathama ai cA e jhAlA (sU.1.148); sU.1.84 nusAra hA e hrasva hoto; yA hrasva e aivajI hrasva i AlI ase mhaNatA yete. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-prathama pAda 443 1.150 sinnaM -- sU.1.149 varIla TIpa pahA. 1.153 devvaM daivvaM -- yAtIla dvitvAsAThI sU.2.99 pahA. 1.154 ucca....siddham -- uccaiH ANi nIcaiH yAMcI varNAntare uccaaM va nIcaaM azI hotAta. maga ucca va nIca zabdAMcI varNAntare koNatI hotAta? ucca zabdAce ucca ANi nIca zabdAce nIca/nIya azI varNAntare hotAta. 1.156-158 prAkRtAta o hA svara Ahe. tarI saMskRta zabdAtIla o madhye, prAkRtamadhye yetAnA, kadhI vikAra hotAta ? te yA sUtrAMta sAMgitale Aheta. 1.156 annunnaM, pauThaTo, AujjaM -- yA zabdAMtIla o sU.1.84 nusAra hrasva hoto; tyAmuLe hrasva o aivajI hrasva u AlA. pavaThaTo, AvajaM -- yethe ka ANi ta yAMcA va jhAlA Ahe. 1.159-164 au hA svara prAkRtAta nAhI. au cI koNatI varNAntare hotAta, te yA sUtrAMmadhye sAMgitale Ahe. 1.159 jovvaNaM -- dvitvAsAThI sU. 2.98 pahA. 1.160 suMderaM -- sU.2.63 pahA. suMdariaM -- sU.2.107 pahA. sunderaM....suddhoaNI -- yA zabdAMta au cA o jhAlA (sU.1.159); puDhe saMyukta vyaMjana asalyAne hA o hrasva hoto; yA hrasva o ce sthAnI hrasva u AlA ase mhaNatA yete. 1.161 kuccheayaM -- sU.1.160 madhye suMderaM suddhoaNI varIla TIpa pahA. Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 TIpA 1.164 nAvA -- (ma) nAva. 1.165-1.171 -- yA sUtrAMta saMkIrNa svaravikAra sAMgitale Aheta. 1.166 thero -- (ma) thera(DA). veillaM -- dvitvAsAThI sU.2.98 pahA. muddhaviaillapasUNapuMjA -- yethe viailla madhye e jhAlelA nAhI. 1.167 kelaM, kelI -- (ma) keLa, keLI. 1.170 pUtara -- 'adhama: jalajantuH vA' asA artha trivikrama deto. boraM borI -- (ma) bora, borI. popphalaM popphalI -- supArI. 1.171 moho -- maUha (sU.1.177) madhIla udhdatta svarAcA mAgIla svarAzI saMdhI hoUna, mo jhAlA ase mhaNatA yeIla. loNaM -- (ma) loNa, loNA. cogguNo, cottho, cotthI, coddaha, codasI, covvAro - - yA zabdAMta prathama t cA lopa (sU.1.177) hoUna, maga udhdatta svarAcA mAgIla svarAzI saMdhI hoUna co jhAlA ase mhaNatA yeIla. somAlo -- ra cyA lasAThI sU.1.254 pahA. 1.173 UjjhAo -- dIrgha U hoto ase sAMgUna he varNAntara dile Ahe. (U puDhe jjha he saMyukta vyaMjana asalyAne, ujjhAo asehI varNAntara kadhI kadhI ADhaLate). 1.174 NumaNNo -- sU.1.94 khAlI NumaNNo (no) he nimagna ce varNAntara mhaNUna dile hote. yethe mAtra NumaNNo hA niSaNNacA Adeza mhaNUna sAMgitalA Ahe. 1.175 paMguraNaM -- (ma) pAMga(gha)rUNa. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-prathama pAda 445 1.176-271 yA sUtrAta anAdi asaMyukta vyaMjanAMce vikAra sAMgitalele Aheta. 1.176 he adhikArasUtra Ahe. prastutacA prathama pAda saMpeparyaMta yA sUtrAcA adhikAra Ahe. 1.177 svarApuDhIla anAdi, asaMyukta k, g, c, j, t, d, p, ya, v yAMcA lopa hoto, he eka mahattvAce varNAntara Ahe. prAyo lug bhavati -- yA saMdarbhAta mArkaMDeyAce mhaNaNe lakSaNIya Ahe :prAyograhaNatazcAtra kaishcitpraakRtkovidH| yatra nazyati saubhAgyaM tatra lopo na mnyte|| (prAkRtasarvasva, 2.2). asA thoDA prakAra p cyA bAbatIta hemacaMdra sU.1.231 varIla vRttIta sAMgato. viuho -- vibudha madhIla b cA v hoUna, maga v cA lopa jhAlA, ase samajAvayAce Ahe. samAse....vivakSyate -- samAsAtIla dusare pada he bhinna Ahe, azI vivakSA asU zakate. tyAmuLe saMpUrNa samAsa. ekaca pada mAnalyAsa, dusar2yA padAce Adi vyaMjana he anAdi hoIla; paNa dusare pada bhinna mAnalyAsa, tyAce Adi vyaMjana he Adica mAnale jAIla. yA mAnaNyAnusAra tyA vyaMjanAcI dvividha varNAntare, vAGmayIna prayogAta ADhaLela tyApramANe hotIla. udA. jalacara samAsAta ca Adi mAnalyAsa, jalacara vargAntara hoIla; ca anAdi mAnalyAsa, jalayara. indhaM -- sU.2.50 pahA. kasya gatvam -- (mAhArASTrI) prAkRtAta kadhI ka cA ga hoto. tyA saMdarbhAta hemacaMdra 4.447 sUtrAcA havAlA deto. ardhamAgadhImadhye anekadA ka cA ga hoto. 1.178 anunAsika -- mukha va nAsikA yAMce dvArA uccAralA jANArA varNa mhaNaje anunAsika. AtA, yethe mhaTalyApramANe, m ce anunAsika jhAlyAvara, udhdRtta svarAcA uccAra sAnunAsika (anunAsikAsaha) hoNAra; hA uccAra tyA akSarAvara he cinha ThevUna dAkhavilA jAto. udA. jau~NA. Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 TIpA 1.179 yA sUtrApramANe p cA lopa na jhAlyAsa, sU.1.231 nusAra p cA v hoto. 1.180. kagacaje....rbhavati -- sU.1.177 nusAra, k,g ityAdI vyaMjanAMcA lopa jhAlyAvara, uralele svara a ANi A (avarNa) asUna, jara tyAMcyA mAge a ANi A he svara asatIla (avarNAt paraH), tara tyA udhdRtta a ANi A yAMcA hoNArA uccAra hA agadI laghu prayatnAne uccAralelyA y vyaMjanApramANe aikU yeto; yA prakArAlA ya-zruti mhaNatAta. mhaNUnaca yA a ANi A yAMcyA sthAnI kadhI-kadhI 'ya' ANi 'yA' lihile jAtAta. avarNA.....piai -- a ANi A he svara mAge asatAnA, udhdRtta a ANi A yAMcI yazruti hote, yAlA apavAda Ahe, he hemacaMdrAlA mAnya disate; mhaNUna tyAne piyai he udAharaNa dile Ahe. 1.181 khujo khapparaM khIlao -- (ma) khujA; khApara; khILa, khiLA. khAsiaM -- (hiM) khAMsI. 1.182 geMduaM -- (hiM) geMda. 1.183 cilAo -- r cyA l sAThI sU. 1.254 pahA. 1.186 phaliho -- T cyA l sAThI sU.1.197 pahA. 1.187 svarApuDhIla anAdi asaMyukta kh,gh,th,dh,bh yAMcA prAya: h hoto, hA varNavikArAcA eka mahattvAcA niyama Ahe. muhaM -- (hiM) muha. mihaNaM -- (ma) mehuNa. bahiro -- (ma) bahirA. 1.188 DaoN. vaidyAMcyA mate, he sUtra 1.208 naMtara yAvayAsa have hote. (mhaNaje 1.204-208 madhye asaNAr2yA ta cyA vikArAnaMtara prastutacA th cA Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-prathama pAda 447 vikAra AlA asatA). paNa hemacaMdrAne ase kelele disate:- sU.1.187 madhye tha cA eka vikAra sAMgitalA; tyApekSA vegaLA asA tha cA vikAra lageca prastutacyA sUtrAta sAMgitalA. asAca prakAra hemacaMdrAne kh cyA bAbatIta sU.1.189 madhye kelA Ahe. 1.189 saMkalaM -- zRGkhalamadhye kha he saMyukta vyaMjana asalyAne, sU.1.187 nusAra yethe kh cA h hota nAhI. 1.190 punnAmAi~ -- yA rUpAsAThI sU.3.26 pahA. 1.191 chAlo he pulliMgI rUpa va chAlI he strIliMgI rUpa Ahe. 1.192 dUhavo -- durbhaga zabdAta, sU.1.115 nusAra rephAcA lopa hoUna, mAgIla hrasva u cA dIrgha hoto (dUbhaga). AtA, prastuta sUtrAne ga cA va hoUna, dUhava he varNAntara hote. dUhavacyA sAmyAbhAsAne, subhaga zabdAcyA bAbatItahI asAca prakAra hoUna, sUhava varNAntara hote ase disate. 1.193 pisallo -- (ma) pisALa. 1.195 svarApuDhIla anAdi, asaMyukta Ta cA Da hoto, he eka mahattvAce varNAntara Ahe. ghaDo ghaDai -- (ma) ghaDA ghaDaNe, ghaDaviNe. 1.198 Nyante ca paTi dhAtau -- he zabda sUtrAtIla pATau zabdAcA anuvAda karatAta. paT dhAtUcyA prayojaka rUpAmadhye, asA tyAMcA artha Ahe. Nyanta -- saMskRtAta Ni (Nic) pratyaya dhAtUlA joDUna, prayojaka (preraka) dhAtUcI rUpe sAdhalI jAtAta. mhaNUna Nyanta mhaNaje prayojaka pratyayAnta (dhAtU). phAlei phADei-- hemacaMdrAcyA mate, hI pATayati zabdAcI varNAntare Aheta. paNa DaoN. vaidyAMcyA mate, sphal ANi sphaTa Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 yA dhAtUMcyA prayojaka rUpAMvarUna hI varNAntare Aheta. phADe phADaNe 1.199 svarApuDhIla anAdi, asaMyukta Tha cA Dha he eka mahattvAce varNAntara Ahe. (hiM) paDhanA; (ma) paDhaNe, kuDhAro (ma) kur2hADa. paDhai ciTTha va ThA he sthA dhAtUce Adeza Aheta paDhika. ciTThai ThAi (sU.4.16). 1.203 velU ---- 1.209 1.202 svarApuDhIla anAdi asaMyukta Da cA la he eka mahattvAce varNAntara Ahe. gulo (ma) gULa. -- 1.206 baheDao haraDaI maDayaM - (ma) paiThA, peTha. ---- (ma) veLU. ---- ---- ---- 1. 207 i: svapnAdau....balAt vetasa zabdAMta sU.1.46 nusAra ta madhIla a cA i jhAlA asatAnAca, ta cADa hoto ase prastuta sUtra sAMgate. jara vetasa zabdAta a cA i jhAlA nAhI, tara ta cA Da na hotA, veasa he varNAntara hote. mhaNaje prastuta sUtrAmadhIla 'itva jhAle asatAnAca' yA zabdAMcyA vyAvRttIcyA sAmarthyAmuLe, vetasa zabdAta 'i: svapnAdau' yA sUtrAnusAra ikAra hota nAhI, tasA to jhAlA nAhI kI veasa ase varNAntara hote. 1. 208 aNiu~tayaM ---- TIpA (ma) behaDA, hiraDA, maDe (Dhe). paiTThA sU. 1.178 pahA. ---- atra kecid....nocyate yethe hemacaMdrApUrvI hoUna gelelyA vararucIcyA ekA niyamAcA prativAda disato. 'RtvAdiSu to daH' Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-prathama pAda 449 (prAkRta-prakAza 2.7) yA vararucIcyA sUtrAta, svarApuDhIla anAdi asaMyukta ta cA da prAkRtAta hoto, ase sAMgitale Ahe. hemacaMdrAcyA mate, asA ta cA da hoNe he prAkRtace vaiziSTya nasUna, te zaurasenI va mAgadhI yA bhASAMce vaiziSTya Ahe. mhaNUna hemacaMdra yethe mhaNato kI prastuta sthaLI prAkRtacyA vivecanAta, ta cA da hA varNavikAra sAMgitalelA nAhI. na puna:....ityAdI -- (mAhArASTrI) prAkRtAta anAdi asaMyukta ta cA da hota nasalyAne, Rtu, rajata i. zabdAMcI riu, rayaya i. rUpe hotAta, paraMtu udU, rayadaM i. varNAntare mAtra hota nAhIta. kvacit...siddham -- samajA mAhArASTrIta kvacit, kAhI zabdAta ta cA da jhAlelA disata asela (bhAve'pi), tara to 'vyatyayazca' (4.447) sUtrAne siddha hoIla. dihI.....vakSyAma: -- dhRti zabdApAsUna ta cA da ANi maga varNaviparyaya hoUna dihI he varNAntara hote kAya ? yA praznAce uttara yethe Ahe. dhRti zabdAlA dihI asA Adeza hoto, ase AmhI puDhe (sU.2.131) sAMgaNAra Ahota, ase hemacaMdra mhaNato. DaoN. vaidya dhRtice puDhIlapramANe varNAntara sucavitAta :- dhRti - d++R+ti = d+hi (R cA i hoUna) +i (t cA lopa hoUna) = d+i+hi (varNavyatyaya hoUna) = dihi. 1.210 sattarI -- (ma) sattarI, sattara. 1.211 alasI -- (ma) aLazI. sAlAhaNo -- sU.1.8 pahA. 1.213 svArthalakAre pare -- svArthe yeNArA lakAra puDhe asatAnA. yA svArthe lakArAsAThI sU.2.173 pahA. pIvalaM -- (ma) pivaLA. pIalaM - - (hiM) pIlA. 1.214 kAhalo -- ra cyA la sAThI sU. 1.254 pahA. mAhuliMgaM -- (ma) mahALuga. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 TIpA 1.215 meDhI -- (ma) meDhA. 1.217-1.225 sU.1.177 nusAra jevhA d cA lopa hota nAhI, tevhA hoNAre d ce vikAra yA sUtrAMta sAMgitale Aheta, ase DaoN. vaidya mhaNatAta. paNa te mhaNaNe saMpUrNa barobara nAhI. kAraNa sU.1.177 anAdi d cA vikAra sAMgate. tara sU.1.217 madhye anAdi taseca Adi d cA vikAra sAMgitalA Ahe; sU.1.218 madhye taseca sU.1.223 madhyehI Adi d ce vikAraca sAMgitale Aheta. 1.217 DolA -- (ma) DolA, DolArA. DaNDa -- (hiM) DaMDA. Dara -- (hiM) Dara. Dohala -- (ma) DohALA. Dohala madhIla da cyA la sAThI sU.1.221 pahA. 1.218 Dasai -- (ma) DasaNe. 1.219 saMkhyAvAcaka zabdAMta, marAThImadhye da cA ra hoto. udA. ekAdaza akarA, dvAdaza-bArA, trayodaza-terA. 1.220 kadalIzabde adramavAcini -- vRkSavAcaka kadalI zabda nasatAnA, mhaNaje kadalI zabdAcA artha hasti-patAkA (hattIcyA gaMDasthaLAvarIla patAkA) asA artha asatAnA. 1.221 palitta -- (ma) palitA, jvalita (pradIpta) 1.222 kalamba -- (ma) kaLaMba. 1.224 kavaTTio -- yethIla TTa sAThI sU.2.29 pahA. Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-prathama pAda 451 1.228 svarApuDhIla anAdi, asaMyukta na cA Na hoNe, he eka mahattvAce varNAntara Ahe. 1.229 vararucIcyA mate, n kuThehI aso, sarvatra tyAcA N hoto (no NaH sarvatra prAkRtaprakAza-2.42). 1.230 limbo -- (ma) liMba. pahAvio -- (ma) nhAvI. 1.231 sU.1.177 nusAra anAdi, asaMyukta p cA lopa hoto. sU.1.179 nusAra a ANi A yA svarAMpuDhe yeNAr2yA p cA lopa hota nAhI. tyA p cA v hoto, ase yA sUtrAta sAMgitale Ahe. anAdi, asaMyukta p cA v he eka mahattvAce varNAntara Ahe. mahivAlo -- (hiM) mahivAla. etena pakArasya....tatra kArya:- pa cyA bAbatIta lopa ANi vakAra prApta jhAle asatA, jo varNavikAra kAnAlA goDa lAgela, to karAvA. 1.232-233 yA dona sUtrAMtahI Adi p ce vikAra sAMgitalele Aheta. 1.232 Nyante paTi dhAtau -- sU.1.198 varIla TIpa pahA. phaliho phalihA phAlihaddo -- yethIla ra cyA la sAThI sU.1.254 pahA. phaNaso - - (ma) phaNasa. 1.235 pAraddhI -- (ma) pAradha. 1.236 anAdi, asaMyukta pha ANi bha yAMcA ha, he eka mahattvAce varNAntara Ahe. 1.237 alAU -- yethe anAdi b cA lopa jhAlA Ahe. 1.238 bisatantudeg -- yethe bisa zabda napuM. asalyAne, ba cA bha hota nAhI. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 TIpA 1.240 anAdi, asaMyukta bha cA ha hoto yA niyamAcA (sU.1.187) prastuta niyama apavAda mhaNatA yeIla. 1.242 yethe Adi asaMyukta m cA vikAra sAMgitalA Ahe. 1.244 bhasalo -- yethIla ra cyA la sAThI sU.1.254 pahA. 1.245 Adi asaMyukta ya cA ja hoNe he eka mahattvAce varNAntara Ahe. jama - - (hiM) jama. 1.246 yuSmacchabde'rthapare -- tU-tumhI asA dvitIya puruSI artha asaNAr2yA yuSmad yA zabdAta. jumhadamhapayaraNaM -- yuSmad va asmad yAM (sarvanAmAM) cA vicAra karaNAre prakaraNa. 1.247 laTThI -- (ma) lAThI. 1.248 anIyatIyakRdyapratyayeSu - anIya hA eka kRt pratyaya Ahe. to dhAtUlA joDUna vi.ka.dhA.vi. siddha kele jAte. udA.- kR-karaNIya. tIya -- dvi ANi tri yA saMkhyAvAcakAMnA pUraNArthI lAgaNArA tIya hA pratyaya Ahe. udA.- dvitIya, tRtIya. kRdya -- kRt ya mhaNaje ya hA kRt pratyaya Ahe. hA pratyaya dhAtUlA lAvUna vi.ka.dhA.vi. siddha kele jAte. udA.- mA - meya. itara 'ya' pratyayApAsUnace bhinnatva dAkhaviNyAsa yethe kRd ya mhaTale Ahe. biijja -- (ma) bIja. 1.250 DAha -- Dit Aha. Dit sAThI sU.1.37 varIla TIpa pahA. 1.254 anAdi, asaMyukta ra cA la he eka mahattvAce varNAntara Ahe. caraNazabdasya Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe- - prathama pAda pAdArthavRtteH tyAtIla ra cA la hoto. bhramare sasaMniyoge eva sU.1.244 nusAra bhramara zabdAta ma cA sa hoto; yA sa ce sAnidhya asatAnAca, ra cA la hoto. ArSe....dyapi ArSa prAkRtAta dvAdazAGga zabdApAsUna duvAlasaDga he varNAntara hote. yethe ra cA la jhAlA nasUna, da cA la hota asalyAne, he udAharaNa khare mhaNaje sU.1.221 khAlI yAvayAsa have hote. 1.255 thora (ma ) thora. sU. 1.124 nusAra sthUla ce prathama thola ase varNAntara; maga prastuta sUtrAne la cAra hoUna, thora he varNAntara. kathaM thUlabhaddo jara sthUlamadhye la cA ra hoto, tara thUlabhadda he varNAntara kase hote azI pRcchA yethe Ahe. tice uttara 'sthUrasya.....bhaviSyati' yA puDhIla vAkyAta Ahe. ---- ---- ---- 1.261 NakArAkrAnto haH sUna. 1.267 rAulaM 1.258 zabara yA zabdAta, sU.1.237 nusAra ba cA va hoto. yA va cA ma hoto, ase prastutacyA sUtrAta sAMgAvayAce Ahe. 1.260 za ANi Sa yAMcA sa hoNe he eka mahattvAce varNAntara Ahe. sadda sAda. suddhaM ( grAmINa ma) sudda, suddha. NakArAne yukta ha mhaNaje ha. suhA ---- pAya yA arthAne caraNa hA zabda vAparalA asatAnA, 1.262 daha (ma) dahA. 1.265 chAvo ---- ---- ---- chAvA. ---- 453 (ma) rAjakuLa ---- ---- 1.267-1.271 yA sUtrAMta varNa lopa va savarNalopa yA prakriyAMcI udAharaNe dilelI Aheta. (ma) (ma) Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 TIpA 1.268 pAro -- (ma) pAra. 1.269 sahiA -- sahRdayA:. hiassa -- hRdayasya. yA donhI zabdAMta svarAMsaha y cA lopa jhAlA Ahe. 1.270 umbaro -- (ma) uMbara. 1.271 aDo -- (ma) ADa deulaM -- (ma) deULa. Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pAda yA pAdAta 1-97 va 100-115 yA sUtrAMta, saMskRtamadhIla saMyukta vyaMjane prAkRtamadhye yetAnA, tyAMta koNate vikAra hotAta, te sAMgitale Ahe. saMyukta vyaMjanAMcyA bAbatIta svarabhakti, samAnIkaraNa kiMvA sulabhIkaraNa yA prakriyA vAparalyA jAtAta. jevhA dona kiMvA adhika vyaMjane madhye, svara na yetA ekatra yetAta, tevhA saMyukta vyaMjana hote. udA. kya, rta, sna, tya' i. yA vyaMjanAMcyA madhye adhika svara ghAlUna, saMyukta vyaMjana nAhIse karaNyAcyA paddhatIlA 'svarabhakti' mhaNatAta. udA. ratna-ratana. sU.2.100-115 madhye svarabhaktIcI carcA Ahe. sarvaca saMyukta vyaMjanAMcyA bAbatIta svarabhakti vAparalI jAta nAhI. itarAMcyA bAbatIta itara kAhI paddhatI vAparalyA jAtAta. kAraNa saMskRtamadhIla sarva prakAracI saMyukta vyaMjane prAkRtAta cAlata nAhIta. mhaNaje ase:- 1) prAkRtAta phakta dona avayavAMcI saMyukta vyaMjane cAlatAta. udA. kajja. 4) prAkRtamadhye zabdAcyA anAdi sthAnIca saMyukta vyaMjana cAlate. 3) prAkRtamadhIla saMyukta vyaMjane kAhI viziSTa paddhatIneca banalelI asatAta :- (a) dvitva hoUna :- (1) kka, gga, cca, jja, TTa, tta, 6, ppa, bba (vargIya 1 lI va 3 rI vyaMjane); NNa, na, mma (vargAtIla anunAsike); lla, vva (anta); ssa (USma). (2) vargAtIla dusa-yA va cauthyA vyaMjanAMce pUrvI vargAtIla pahilI va tisarI vyaMjane yeUna, tyAMce dvitva hote. udA. kkha, ggha, ccha, jjha, Tu, DDa, ttha, ddha, ppha, bbha. (a) vargAtIla anunAsika prathama avayava va dusarA avayava tyAca vargAtIla vyaMjana : Gka, kha, ga, gha ; Jca, Jcha, Ja, jha; NTa, NTha, NDa, NDha ; nta, ntha, nda, ndha; mpa, mpha, mba, mbha. (mha, Nha, mha, lha hI saMyukta vyaMjane nasUna, tyA tyA varNAMcI hakArayukta rUpe Aheta). (zaurasenI i.bhASAMta cAlaNAr2yA saMyukta vyaMjanAsAThI sU. 4.266, 289, 292-293, 295, 298, 303, 315, 391, 393, 398, 414 pahA). saMskRtamadhIla saMyukta vyaMjane prAkRtAta cAlatI karUna gheNyAsa, samAnIkaraNa hI mukhya paddhata Ahe. samAnIkaraNAne saMyukta vyaMjanAtIla ekA avayavAcA lopa hoUna, uralelyA vyaMjanAce dvitva hote. samAnIkaraNAne AlelyA dvitvAtIla ekA avayavAcA lopa kelA va mAge hrasva asaNArA svara dIrgha kelA kI sulabhIkaraNa hote. udA. vyAghra - vaggha - vAgha. sU.2.2-88 madhye mukhyataH samAnIkaraNAcI Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 TIpA carcA Ahe. paNa sulabhIkaraNAcI svataMtra carcA mAtra nAhI. (sulabhIkaraNAcI saMkIrNa udAharaNe mAtra sU. 2.21, 22, 57, 72, 88, 92 yAkhAlI ADhaLatAta). saMyukta vyaMjanAMce vikAra sAMgatAnA, hemacaMdrAne tyAMcI mAMDaNI ka, kha i. varNAnukramAne kelI Ahe. 2.1 he adhikArasUtra Ahe. yAcA adhikArasU. 2.115 paryaMta mhaNaje sU.2.114 akhera Ahe. saMyuktasya -- saMyukta vyaMjanAcA. 2.2 saMyuktasya ko bhavati -- saMyukta vyaMjanAcA ka hoto. mhaNaje saMyukta vyaMjanAtIla ekA avayavAcA lopa hoUna ka he vyaMjana rahAte (kiMvA yete). he ke vyaMjana anAdi asalyAsa, sU.2.89 nusAra tyAce dvitva hote. udA.- zakta - sak - sakka. puDhe yeNAr2yA sUtrAMmadhye asAca prakAra jANAvA. 2.3 kho bhavati -- kha hoto. sU.2.2 varIla TIpa pahA. kha anAdi asalyAsa, tyAce dvitva sU.2.90 nusAra hoIla. AtA, he uralele kha vyaMjana jara prAkRtAta zabdAcyA AraMbhI yeta asela, tara tyAce dvitva na hotA, te taseca rahAte. udA.- kSaya - khaa. puDhe yeNAr2yA udAharaNAMtahI aseca jANAve. 2.4 nAmni saMjJAyAm -- nAmavAcaka zabdAta. pokkhariNI -- (ma) pokharaNa. 2.8 khambho -- (ma) khAMba. 2.15 bhuktvA , jJAtvA, zrutvA, buddhvA -- hI saMskRtamadhye bhuj, jJA, zru ANi budh dhAtUMcI pU.kA.dhA.a.Aheta. tyAmadhye tva ANi dhva hI saMyukta vyaMjane Aheta. zloka 1 -- sakala pRthvIcA bhoga gheUna, itarAMnA zakya nAhI ase tapa AcarUna, vidvAna zAMti (-nAtha jina) (tattva) jANUna zreSTha azA mokSapadI (sivaM) pocale. Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-dvitIya pAda 457 2.16 viJcao -- (ma) viMcU. 2.17 khIraM -- (ma) khIra. 2.18 lAkSaNikasyApi..... bhavati -- prAkRta vyAkaraNAnusAra kSmA zabdAlA kSamA asA Adeza hoto (sU.2.101 pahA). tyAtIla kha cA cha hoto. 2.20 chaNa -- (ma) saNa. 2.24 yya -- ya cyA dvitvAne banaNAre yya he saMyukta vyaMjana mAhArASTrI prAkRtAta nAhI; tyAce jja ase varNAntara hote. cauryasamatvAd bhAriA -- bhAryA hA zabda caurya zabdApramANe asalyAne, tyAta svarabhakti hoUna, bhAriA ase varNAntara hote. cauryasama zabdAta svarabhakti hote (sU.2.107 pahA). kajaM -- (ma) kAma. 2.26 majjhaM -- (ma) mAja (ghara). gujjhaM -- (ma) gUja. 2.29 maTTiA -- (hiM) miTTI. paTTaNa -- (ma) pATaNa. 2.30 vaTTala -- (ma) vAToLA. rAyavaTTayaM -- rAjavArtika. umAsvAtIcyA tattvArthAdhigama sUtrAvarIla vArtika graMthAce rAjavArtika nAva Ahe. vartman zabdAce varNAntarahI vaTTa hote; tyAmuLe yethe rAjavarman asAhI saMskRta pratizabda hoIla. kattarI -- (ma) kAtarI. 2.33 cauttho -- (ma) cauthA. 2.34 laTThI muTThI -- (ma) lAThI, mUTha. puTTho -- (puTTha) (ma) (ghoDyAcA) puThThA. Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 2.36 vaDDa (ma) kavaDI. 2.40 vuDDho ---- ---- 2.47 pallaTTo 2.41 ante vartamAnasya zevaTI asaNAr2yAce. ase mhaNaNyAce kAraNa zraddhA (hiM) AdhA. zabdAtIla Adi zra lA hA niyama lAgU naye. 2.45 hattho, pattharo, atthi AthI. -- 2.50 pakSe so'pi pahA. ---- 2.54 bhippho (ma) buDDhA. 2.55 silimho ---- ---- 2.56 mayukto baH ---- ---- addha (ma) pAlaTa. paryasta madhIla rya cyA lla sAThI sU. 2.68 pahA. ---- yA pulliMgAsAThI sU.1.32 pahA. appA appANo 2.51 bhappo bhasso yA rUpAMsAThI 3.56 pahA. attA Atman madhIla tma yA saMyukta vyaMjanAta sU.2.78 nusAra 'ma' cA lopa va sU.2.89 nusAra 'ta' ce dvitva hoUna, attA he varNAntara jhAle. (ma) hAta; phattara, patthara, pAthara vaTa); vikalpapakSI to Nha suddhA hoto. indhaM mba. TIpA ---- - puDhe saMyukta vyaMjana asalyAne sU.1.84 nusAra bhI madhIla dIrgha I hrasva i jhAlA. ---- zleSman madhye antya n cA lopa ( sU 3.1.11), maga svarabhaktIne sili, naMtara sU. 2.74 nusAra Sma cA mha hoUna, silimha he varNAntara jhAle. sU.1.177 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-dvitIya pAda 459 2.59 ubhaM uddhaM -- puDhe saMyukta vyaMjana asalyAne, sU.1.84 nusAra dIrgha U cA hrasva u jhAlA. ubbha -- (ma) ubhA. 2.60 kamhArA -- zma cyA mha sAThI sU. 2.74 pahA. 2.63 cauryasamatvAt -- sU.2.24 varIla TIpa pahA. 2.64 dhijaM -- dhairya pAsUna dheja (sU.1.148, 2.24). AtA dheja madhIla hrasva e ce aivajI hrasva i yeUna dhija he varNAntara jhAle. sUro....bhedAt -- sUrya zabdApAsUnaca prastuta niyamAne sUra ANi suja hI varNAntare hota nAhIta kAya? yA zaMkece samAdhAna yA vAkyAta Ahe. 2.65 paryante .... ro bhavati -- paryanta zabdAta, sU.1.58 nusAra pa madhIla a cA e jhAlA asatA, tyA ekArApuDhIla rya cA ra hoto. pajanto -- yethe sU.2.24 nusAra rya cA ja jhAlA. 2.66 Azcarye .... ro bhavati -- sU.2.65 varIla TIpa pahA. acchariaM - - sU.2.67 pahA. 2.67 yethe sAMgitalelyA rya cyA AdezAMce vegaLe spaSTIkaraNa ase detA yeIla : ria, rIa (svarabhaktIne); ara (svarabhakti ANi varNa - vyatyaya); rijja (rya cA ja va tatpUrvI ri cA Agama). 2.68 paliaMko -- palyaka zabdAta svarabhakti jhAlI. 2.69 bhayassaI bhayapphaI -- yethIla bhaya AdezAsAThI sU 2.137 pahA. 2.71 kahAvaNa -- yA varNAntarAsAThI karSApaNa asA saMskRta zabda hemacaMdra sucavito. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 TIpA 2.72 dakkhiNo -- sU.2.3 pahA. 2.74 makArAkrAnto hakAraH -- makArAne yukta ha mhaNaje mha. rassI -- (ma) rassI (-kheca). 2.75 NakArAkrAnto hakAraH -- NakArAne yukta ha mhaNaje Nha. viprakarSa - - saMyukta vyaMjanAta madhye svara ghAlUna saMyukta vyaMjana nAhIse karaNyAcI paddhata; svarabhakti. sU.2.100-115 pahA. kasaNo kasiNo -- yAMtIla svarabhaktIsAThI sU.2.104, 110 pahA. 2.76 lakArAkrAnto hakAraH -- lakArAne yukta ha mhaNaje lha. 2.77-2.79 saMyukta vyaMjanAtIla koNatyA avayavAcA lopa hoto, te yA sUtrAMta sAMgitale Ahe. 2.77 UrdhvasthitAnAm -- saMyukta vyaMjanAta AdhI, agodara mhaNaje prathama avayava asaNA-yAMcA. duddhaM -- (ma) dUdha. moggaro -- (ma) mogara. Niccalo -- (ma) nicaLa. ka, pa -- k ANi kh yA vyaMjanApUrvI jo varNa ardha visargAsArakhA uccAralA jAto, tyAlA jihvAmUlIya mhaNatAta va to ka, kha asA dAkhavilA jAto. taseca, p ANi ph yA vyaMjanAMpUrvI jo varNa ardha visargAsArakhA uccAralA jAto, tyAlA upadhmAnIya mhaNatAta. va to pa, pha asA dAkhavilA jAto. khare mhaNaje he donhI svataMtra varNa nasUna, visargAcyA uccArAce prakAra Aheta. (mAgadhImadhye jihvAmUlIya Ahe. sU.4.296 pahA). ka ce udAharaNa hemacaMdrAne dilele nAhI. te ase :- anta karaNa - aMtakkaraNa. 2.78 adho vartamAnAnAm -- saMyukta vyaMjanAta naMtara, maga mhaNaje dvitIya avayava mhaNUna asaNAr2yAMcA. kuDDaM -- (ma) kUDa. Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-dvitIya pAda 461 2.79 Urdhvamadhazca sthitAnAm -- sU.2.77-78 varIla TIpa pahA. vakkalaM -- (ma) vAkaLa. saddo -- (ma) sAda. pakake pikkaM -- (ma) pakkA, pikA, pikalA. cakkaM -- (ma) cAka. rattI -- (ma) rAtI, rAta. atra dva.... lopa: -- dva ityAdIsArakhyA kAhI saMyukta vyaMjanAta, bhinna niyamAnusAra, ekAca veLI pahilyA va dusar2yA avayavAcA lopa prApta hoto. udA.- dva yA saMyukta vyaMjanAmadhye, sU.2.77 nusAra d cA lopa prApta hoto, ANi sU.2.79 nusAra v cAhI lopa prApta hoto. jevhA ase donahI avayavAMce lopa prApta hotAta (ubhayaprAptau), tevhA jase vAGmayAta ADhaLela tase, koNatyA tarI ekA avayavAcA lopa karAvA. udA.- udvigna madhye d cA lopa karUna uvvigga, tara kAvya madhye y cA lopa karUna kavva azI varNAntare hotIla. malaM -- (ma) mALa. dAraM -- (ma) dAra. 2.80 drazabde....bhavati -- prAkRtAta prAya: saMyukta vyaMjanAtIla rephAcA lopa hoto (sU.2.79). paNa dra yA saMyukta vyaMjanAta rephAcA lopa vikalpAne hoto. sthitiparivRttau -- sthitiparivRtti jhAlI asatAnA. sthitiparivRtti mhaNaje varNa-vyatyAsa, varNavyatyaya, zabdAtIla varNAMcyA sthAnAMcI adalAbadala. yA sthitiparivRttIsAThI sU. 2.116-124 pahA. vodrahIo -- vodrahI ce prathamA a.va. vodrahI (de) -- taruNI. vodraha (de) - - taruNa (tAruNya). 2.81 hrasvAt....dhAI -- dhAtrI zabdApAsUna dhAI he varNAntara kase hote, te yethe sAMgitale Ahe. rephAcA lopa hoNyApUrvI, (dhatrI madhIla dha yA) hrasvApAsUna (dhA asA dIrgha svara hoUna) dhAI zabda banalA. yA saMdarbhAta sU.2.71 pahA. yethe khare mhaNaje 2.88 madhIla rAI pramANe prakAra ghaDato, ase mhaNatA yeIla. 2.82 tikkhaM -- (ma) tikhaTa. tIkSNa madhIla Na cA lopa hoUna, sU.2.3 nusAra kSa cA kkha jhAlA. tiNhaM -- tIkSNa madhIla k cA lopa Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 TIpA (sU.2.77 nusAra) jhAlyAvara, sU.2.75 nusAra SNa cA graha jhAlA. 2.83 jJaH sabandhino..... lug -- jJa zI (jJa = j+J+a) saMbaMdhita asaNAr2yA J cA lopa. savvaNNU -- yAsArakhyA zabdAtIla jJa cyA NNa sAThI sU.1.156 pahA. 2.84 majjhaNho -- graha sAThI sU.2.75 pahA. 2.85 pRthagyogAd..... nivRttam -- sU.2.80 madhye vikalpabodhaka vA hA zabda Ahe. tyAcI anuvRttI puDhIla 2.81-84 sUtrAMta Ahe. AtA, khare mhaNaje yA 2.85 madhye sAMgitalelA dazArha zabda sU.2.84 madhyeca sAMgatA AlA asatA; paNa tase na karatA, dazArhasAThI sU.2.85 he svataMtra sUtra sAMgitale. yAce kAraNa sU.2.84 madhye yeNArI vA zabdAcI anuvRttI dazArha zabdAsAThI nako Ahe. mhaNUna sU.2.85 madhIla niyama vegaLA karUna sAMgitalA asalyAne (pRthagyogAt), sU.2.85 madhye vA zabdAcI nivRttI hote. 2.86 mAsU -- massU madhIla saMyukta vyaMjanAta pahilyA s cA lopa hoUna, mAgIla a hA svara dIrgha jhAlA. 2.87 hariando -- harizcandra zabdAta zc cA lopa jhAlyAvara, phakta a hA svara zillaka rAhilA. 2.88 rAI -- yA varNAntarAce ANi eka spaSTIkaraNa ase :- rAtri-ratti-rAti (sulabhIkaraNa) -- rAi (sU.1.177 nusAra t cA lopa). 2.89-2.93 varNAntara - saMyukta vyaMjanAMce varNavikAra karatAnA koNate niyama pALAve, tyAcI sUcanA yA sUtrAMta dilelI Ahe. Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-dvitIya pAda 463 2.89 padasya anAdau vartamAnasya -- padAcyA anAdi sthAnI asaNAr2yAce. prAkRtAta padAcyA Adi sthAnI saMyukta vyaMjana asata nAhI. zeSa -- saMyukta vyaMjanAtIla ekAdyA avayavAcA lopa jhAlyAvara, je vyaMjana urate, te zeSa vyaMjana hoya. Adeza -- Adeza mhaNUna yeNAre vyaMjana yethe abhipreta Ahe. udA.- kRtti madhIla tta yA vyaMjanAlA 'ca' Adeza hoto (sU.2.12 pahA). nagga -- (ma) nAgaDA; (hiM) naMgA. jakkha -- (ma) jAkha. 2.90 dvitIya ....ityarthaH -- vargIya vyaMjanAMpaikI dvitIya va caturtha (turya) vyaMjanAMce dvitva karatAnA, tyAMcyA agodaracI vyaMjane tyAMcyA pUrvI yeUna mhaNaje dvitIya vyaMjanApUrvI pahile vyaMjana va caturtha vyaMjanApUrvI tRtIya vyaMjana yeUna, tyAMce dvitva hote. udA.- kkha, TTha i. vagyo -- (ma) vAgha. ghasya nAsti -- 'gha' asA Adeza (kuTheca sAMgitalelA) nAhI; mhaNUna AdezarUpa gha ce dvitva nAhI. 2.92 dIrghA.....parayoH -- vyAkaraNAcyA niyamAne Alele va tase na Alele (mhaNaje mULAtaca asaNAre) je dIrgha (svara) ANi anusvAra, tyAMcyApuDhe. kaMsAlo -- kaMsa+Ala. Ala hA matvarthI pratyaya (sU.2.159) Ahe. 2.93 repha.....nAsti -- sU.2.79 nusAra rephAcA sarvatra lopa hota asalyAne, to repha zeSa vyaMjana mhaNUna kadhIca asata nAhI. dra yA saMyukta vyaMjanAta mAtra (sU.2.80) to saMyukta vyaMjanAcA dvitIya avayava mhaNUna asU zakato. 2.94 Adezasya Nasya -- dhRSTadyumna zabdAta mna cA Na Adeza Ahe, ase hemacaMdra mhaNato. mna cyA Na sAThI sU.2.42 pahA. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 TIpA 2.97 samAsAta dusar2yA padAce Adi vyaMjana he vikalpAne Adi kiMvA anAdi mAnale jAte. tyAmuLe tyAce vikalpAne dvitva hote. udA. ggAma, gAma. 2.98 mULa saMskRta zabdAMta saMyukta vyaMjana nasatAnA, te zabda prAkRtAta yetAnA, tyAtIla kAhI anAdi vyaMjanAce dvitva hote. udA. tailAdi zabda. 2.99 sU.2.98 varIla TIpa pahA. sevAdi zabdAMta he dvitva vikalpAne yete. 2.100-2.115 yA sUtrAMta svarabhakti (vizleSa, viprakarSa) cA vicAra Ahe. svarabhaktIne a, i, u kiMvA I he svara yetAta. 2.100 sAraGgaM -- (ma) sAraMga / zAraMga (-pANi). 2.101 rayaNaM -- (hiM) ratana. 2.102 aggI -- (ma) Aga. 2.104 kiyA -- ArSa prAkRtAta kriyA zabdAmadhye svarabhakti na hotA, kiyA ase varNAntara hote. 2.105 vyavasthitavibhASayA -- sU.1.5 varIla TIpa pahA. 2.106 ambilaM -- (ma) AMbIla. 2.113 ukArAntA GIpratyayAntA: -- I (GI) yA (strIliMgI) pratyayAne anta pAvaNAre ukArAnta zabda. udA.- tanu+I = tanvI. srughnam -- he ekA prAcIna gAvAce nAva Ahe. Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-dvitIya pAda 465 2.116-2.124 yA sUtrAMta varNavyatyaya (sthitiparivRtti, varNavyatyAsa) hI prakriyA __sAMgitalI Ahe. yA prakriyeta zabdAtIla varNAMcyA sthAnAMcI adalAbadala hote. udA.- vArANasI - vANArasI. 2.116 eso kareNU -- kareNU ce pulliMga dAkhaviNyAsa eso he pulliMgI sarvanAmAce rUpa vAparale Ahe. 2.118 alacapuraM -- sadhyAce elicapura. 2.120 harae -- hrada - harada (svarabhakti)- haraya (yazruti). 2.122 laghuka.....bhavati -- laghuka yA zabdAta, agodaraca gha cA ha (sU.1.187) kelA asatA, vikalpAne varNavyatyaya hoto. haluaM - - (ma) haLu. 2.123 sthAnI -- jyAcyA aivajI Adeza sAMgitalA jAto, to varNa kiMvA zabda. 2.124 yha he y ce hakArayukta rUpa Ahe. 2.125-2.144 yA sUtrAMta kAhI saMskRta zabdAMnA hoNAre prAkRtamadhIla Adeza sAMgitale Aheta. tyAtIla kAhIMce bhASAzAstrIya spaSTIkaraNa detA yeNe zakya Ahe. itara Adeza mAtra navIna kiMvA dezya zabda Aheta. kAhI zabdAMce bhASAzAstrIya spaSTIkaraNa puDhe dile Ahe. 2.125 thokka -- stoka - (sU.2.45 nusAra) thoka - thokka (ka ce dvitva). thova -- thoka madhye ka cA va hoUna. theva -- thovamadhye o cA e hoUna. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 TIpA 2.129 gauNasya -- sU.1.134 varIla TIpa pahA. 2.130 itthI -- i cA AdivarNAgama hoUna hA zabda banalA Ahe. 2.131 dihI -- sU.1.209 varIla TIpa pahA. 2.132 maJjara -- (ma) mAMjara. mArjAra-majjara-maJjara. maJjara madhIla ma cA va hoUna vajara. 2.136 taTTha -- trastamadhye sta cA ThTha hoUna. 2.138 avahoAsaM -- ubhayapArzva kiMvA ubhayAvakAza asAhI saMskRta pratizabda hoIla. sippI -- (ma) siMpa, ziMpa. 2.142 mAusiA -- (ma) mAvazI. 2.144 gharo -- (ma) ghara. 2.145-163 yA sUtrAMta kAhI pratyayAMce Adeza sAMgitalele Aheta. 2.145 zIladharma.....bhavati -- amuka karaNyAce zIla (svabhAva), amuka karaNyAcA dharma ANi amakyAsAThI sAdhu (cAMgale) yA arthI sAMgitalelyA pratyayAlA ira asA Adeza hoto. kecit.....na sidhyanti -- dhAtUpAsUna kartRvAcaka zabda sAdhaNyAcA tRn pratyaya Ahe. tyA tRn pratyayAlAca phakta ira asA Adeza hoto, ase kAhI prAkRta vaiyAkaraNa mhaNatAta. paNa tyAMce mata mAnya kelyAsa, zIla i. dAkhaviNAre namira (namanazIla), gamira (gamanazIla) i. zabda siddha hoNAra nAhIta. Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe- dvitIya pAda 2.146 ktvApratyayasya..... bhavanti dhAtUpAsUna pU.kA.dhA.a.sAdhaNyAcA ---- ktvA hA pratyaya Ahe; tyAlA tum, at, tUNa, tuANa ase Adeza hotAta. tatpUrvI dhAtUcyA antya a cA i kiMvA e hoto (sU.3.157). daThThe - sU.4.213 nusAra ktvA pratyayApUrvI dRz dhAtUcA tum madhIla ta sahita daTTha hoUna he rUpa banate. mottuM - sU. 4.212 nusAra ktvA pratyayApUrvI muc dhAtUlA mot asA Adeza hoUna, he rUpa banate. at (a) AdezApUrvI dhAtUcyA antya a cA i ---- sU.4.210 nusAra ktvA pratyayApUrvI grah ---- bhamia ramia jhAlA Ahe. ghettUNa dhAtUlA ghet Adeza hoUna he rUpa banate. kAUNa sU.4.214 nusAra ktvA pratyayApUrvI kara (kR) dhAtUlA kA Adeza hoUna, he rUpa banate. bhettuANa * ktvA pratyayApUrvI bhid dhAtUlA bhet asA Adeza hoto, ase hemacaMdrAne sAMgitalele nAhI. paNa asA Adeza hoto, he prastuta udAharaNAvarUna disate. souANa sU. 4.237 nusAra zru dhAtUtIla u cA guNa hoUna so hoto; tyAlA pratyaya lAgUna souANa he rUpa. vandit ktvA pratyayApUrvI vanda madhIla antya a cA i jhAlA; tyAcyApuDhe tum madhIla anusvArAcA lopa va t ce dvitva jhAle. vandittA vanditvA yA siddha saMskRtarUpAmadhye, sU. 2.79 nusAra v cA lopa hoUna, he rUpa banale. ---- ---- 2.149 aJ ---- 2.147 idamarthasya pratyayasya ---- ---- 'tasya idam' (tyAce/amakyAce he) yA arthI yeNAr2yA pratyayAce. udA. pANineH idaM pANinIyam. ---- 2.148 Dit ikka: Dit sAThI sU.1.37 varIla TIpa pahA. 2.150 vate: pratyayasya ---- ---- 467 ---- yuSmad ANi asmad yAMcyApuDhe idamarthI yeNArA pratyaya. vat (vati) pratyayAcA. 'tatra tasyeva' Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 TIpA (pA.a.5.1.116) he sUtra taseca, tena tulyaM kriyA cedvatiH (pA.a.5.1.115) he sUtra vat pratyaya sAMgatAta. 2.151 savvagio -- yethe ika AdezAtIla k cA lopa jhAlA. 2.152 ikaT -- ikaT madhye T it Ahe. sU.1.37 varIla TIpa pahA. 2.153 appaNayaM -- Atman ce appa (sU.2.51) yA varNAntarApuDhe Naya Adeza jhAlA. 2.154 tvapratyayasya -- tva yA pratyayAlA. tva hA bhAvavAcaka nAme sAdhaNyAcA pratyaya Ahe. udA.- pIna - pInatva. DimA -- Dit imA. imna: ...niyatatvAt -- sU.1.35 varIla TIpa pahA. pRthu i.zabdApAsUna bhAvavAcaka nAme sAdhaNyAcA iman asA pratyaya Ahe. pInatA ityasya....na kriyate -- saMskRtamadhye bhAvavAcaka nAme sAdhaNyAcA tA (tal) asA ANakhI eka pratyaya Ahe. hA pratyaya pIna zabdAlA lAgUna prAkRtAta pINayA ase rUpa hote. ta cA da hoUna banaNAre pINadA he varNAntara dusar2yA mhaNaje zaurasenI bhASeta hote, prAkRtAta nAhI. mhaNUna yethe tal (tA) pratyayAcA dA kelelA nAhI. yethe he lakSAta ghyAve :- vararuci (prAkRtaprakAza4.22) tal pratyayAcA dA sAgato. 2.155 Dela -- Dit ella. Dit sAThI sU.1.37 varIla TIpa pahA. 2.156 DAvAderato: parimANArthasya -- parimANa yA arthI asaNAr2yA DAvAdi atu pratyayAlA. ktavatu, Dvatupa, Dmatup, matup ANi vatup yA sarva pratyayAMnA pANinIne atu hI saMjJA dilI Ahe. yAtIla vat (vatu, vatup) hA pratyaya parimANa yA arthI yad, tad, etad, kim ANi idam yA sarvanAmAMnA lAgato. udA.- yAvat, tAvat, etAvat, kiyat, iyat. Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-dvitIya pAda 469 2.157 atorDAvato: -- sU.2.156 varIla TIpa pahA. Dita....edaha -- he zabda sUtrAtIla Dettia, Dettila ANi Dedaha yA zabdAMcA anuvAda karatAta. ettia, ettila, eddaha he Dit Adeza Aheta. 2.158 kRtvas -- (amuka) veLA hA artha dAkhaviNyAsa, saMkhyAvAcakApuDhe kRtvas pratyaya yeto. kathaM....bhaviSyati -- kRtvas pratyayAlA hutta Adeza Ahe. maga piyahuttaM he varNAntara kase, yAce uttara ase :-piyahattaM madhye huttaM hA kRtvas cA Adeza nAhI, tara abhimukha yA arthI jo hutta zabda Ahe. to piya zabdApuDhe yeUna piyahuttaM he varNAntara hoIla. 2.159 mato: sthAne -- matu (mat) pratyayAcyA sthAnI. mat (matu, matup) hA svAmitvabodhaka pratyaya Ahe. udA. zrImat. Alu -- (ma) ALu. udA.- dayALu, i. lajjAluA -- lajjAlu puDhe strIliMgI A pratyaya AlA Ahe. sohillo chAillo -- sU.1.10 nusAra zabdAtIla antya svarAMcA lopa jhAlA Ahe. Ala -- (ma) ALa. udA.kesALa, ravALa i. vanta manta -- he donhI pratyaya marAThIta Aheta. udA.- dhanavaMta, zrImaMta i. 2.160 tasaH pratyayasya sthAne -- tas pratyayAcyA sthAnI. paMcamI vibhaktIcA apAdAna hA artha dAkhaviNyAsa sarvanAmApuDhe tas pratyaya joDalA jAto. 2.161 trap-pratyayasya -- sthaLa kiMvA sthAna dAkhaviNyAsa sarvanAmAMnA tra (trap) pratyaya joDalA jAto. udA.- yad-yatra. 2.162 dA-pratyayasya -- anizcita kAla dAkhaviNyAsa eka yA zabdApuDhe dA pratyaya joDalA jAto. udA.- ekadA. 2.163 bhave'rthe -- bhava yA arthI. amuka ThikANI jhAlelA/janmalelA Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 TIpA (bhava) yA arthI. Ditau pratyayau -- Dit asaNAre pratyaya. illa ANi ulla he Dit pratyaya Aheta. 2.164-2.173 yA sUtrAMta prAkRtamadhIla svArthe pratyaya sAMgitalele Aheta. 2.164 svArthe kaH -- ekAdyA zabdAcA mULacA svata:cA artha (sva-artha) na badalatA, toca svArtha sAMgaNArA ka pratyaya Ahe. prAkRtAta hA svArthe ka pratyaya nAma, vizeSaNa, avyaya, tumanta i. vividha zabdAMnA lAgato. yA ka ce prAkRtAta ya kiMvA a ase varNAntara hote. kap -- kutsA dAkhaviNyAsa ka (kap) pratyaya lAvalA jAto. udA. azva-ka. (pANinI vyAkaraNAta hA pratyaya kan asA Ahe). yAvAdilakSaNa: ka: -- yAvAdibhya: kan (pA.a.5.2.49) he sUtra yAva ityAdI zabdAMsAThI ka (kan) pratyaya sAMgate. udA.- yAva-ka. 2.165 saMyukto la: -- saMyukta la mhaNaje lla. sevAditvAt -- sevAdi zabdAMta aMtarbhAva hota asalyAne. sevAdi zabdAMsAThI sU.2.99 pahA. 2.166 avarillo -- sU.1.108 nusAra upari ce avari ase varNAntara; tyAcepuDhe svArthe lla AlA Ahe. 2.167 DamayA -- Dit amayA. Dit sAThI sU.1.37 varIla TIpa pahA. 2.168 Diam -- Dit iam. 2.169 Dayam Diam -- Dit ayam ANi am. 2.170 DAlia -- Dit Alia. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe- dvitIya pAda 2.172 bhAve tvatal bhAvavAcaka nAme sAdhaNyAsa tva ANi tal (tA) ase pratyaya Aheta. mauattayAi prathama mRduka zabdAlA tta (tva) pratyaya lAgalA (mauatta), maga puna: tA (A) pratyaya lAgUna mauattayA asA zabda banalA. AtizAyikAttvAtizAyikaH atizayAcA atizaya dAkhaviNyAta tamavAcaka zabdApuDhe punaH tara pratyaya ThevatAta. udA.- jyeSTha-tara. 2.173 vijjulA ---- -- (ma) bijalI. pIvala (ma) pivaLA. andhala (ma) AMdhaLA. kathaM jamalaM.... bhaviSyati jamala zabdAta svArthe la pratyaya Ahe kAya yA praznAlA yethe uttara Ahe. ---- ---- 471 ---- ---- 2.174 nipAtyante nipAta yA svarUpAta yetAta. ( nipAtana - vyutpattI deNyAcA prayatna na karatA adhikRta graMthAta jase zabda ADhaLatAta taseca te deNe). yethe dilelyA nipAtAtIla aneka zabda dezI Aheta; paNa tyAtIla kAhIMce mULa saMskRtaparyaMta netA yete. udA.- viussagga vyutsarga madhye svarabhakti hoUna. muvvahai udvahati madhye m hA varNa Adi AlA. sakkhiNa sAkSin cyA antI a svara misaLalA. jammaNa bhidheyaH janman madhye antI a misaLalA ityAdI ata eva ..... - prAkRtamadhye varNAntarita zabda koNate ANi kase vAparAveta, tyAcI kalpanA yA vAkyAta dilelI Ahe. ---- - ---- 2.175-2.218 yA sUtrAMta avyaye va tyAMce upayoga dilele Aheta. 2.175 he adhikArasUtra Ahe. sU. 2.218 akhera tyAcA adhikAra Ahe. 2.179 zloka 1 :- aga, azakta (damalelyA) avayavAMnI vyabhicArI strI vAraMvAra jhopate kiMvA damalelyA avayavAMnI vyabhicAriNI strI vAraMvAra ati jhopate. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 TIpA 2.180 zloka 1 :- arere, to mAjhyA caraNI nata jhAlA, paNa mI tyAce mAnale nAhI; AtA (hI goSTa) hoIla agara hoNAra nAhI; ase (zabda) bolaNArI tI (strI) nakkIca tujhyAsAThI ghAmAghUma (kAsAvIsa) hote. 2.182 miva piva viva -- iva madhye m, p, v yAMcA Adi varNAgama hoUna he zabda banale ase mhaNatA yete. va -- iva madhye AdivarNAcA lopa hoUna. vva -- va ce dvitva hoUna. 2.184 sevAditvAt -- sU.2.99 pahA. 2.186 ira -- kira madhye k cA lopa hoUna ira jhAle, ase mhaNatA yete. hira -- ira madhye Adi ha yeUna hira banale, ase mhaNatA yeIla. 2.187 NivvaDanti -- pRthak ANi spaSTa arthI bhU' dhAtUcA NivvaDa Adeza Ahe (sU.4.62). 2.190 naJo'rthe -- naJ cyA arthI. na (naJ) he nakAravAcI avyaya Ahe. amuNantI -- jJA dhAtUlA muNa Adeza hoto. (sU.4.7); tyApAsUna muNantI he strIliMgI va. kA. dhA. vi.; tyAce nakArArthI rUpa amuNantI. 2.191 kAhIa -- yA rUpAsAThI sU.3.162 pahA. 2.193 zloka 1 :- bhayAne vevve, nivAraNa karatAnA vevve, viSAda (kheda) karatAnA vevve ase bolaNAr2yA tujhyA, he suMdara striye ! vevvecA artha AmhI kAya jANAvayAcA bare! ullAvirI -- ullAvira ce strIliMgI rUpa; ullAvirasAThI sU.2.145 pahA. zloka 2:- moThyAne baDabaDa karaNAr2yA taseca viSAda (kheda) karaNAr2yA, bhyAlelyA va udvigna jhAlelyA azA tyA strIne je kAhI vevve ase mhaTale, te AmhI visaraNAra nAhI. ullAventI -- ullAventa yA Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-dvitIya pAda 473 va.kA.dhA.vi.ce (sU.3.181) strIliMgI rUpa. vimharimo -- yA rUpAsAThI sU.3.144 pahA. 2.197 huM -- (ma) hUM. 2.199 muNiA -- muNa (sU.4.7) cyA ka.bhU.dhA.vi.ce strIliMgI rUpa. 2.200 ) -- (ma) thU. 2.201 re hiaya maDahasariA -- re hRdaya! mRtakasadRza!; kiMvA re hRdaya!. maDaha (=alpa) sarit. pahilyA rUpAMtarAsAThI 'maDaasarisA' ase zabda Avazyaka hote. maDaha hA alpa yA arthI dezI zabda Ahe. 2.202 hare -- are madhye h cA AdivarNAgama hoUna, hA zabda banalA, ase mhaNatA yeIla. 2.203 o -- (ma) o. tattilla -- hA tatpara yA arthI dezI zabda Ahe. vikalpe....siddham -- uta he eka vikalpa dAkhaviNAre avyaya Ahe; sU.1.172 nusAra tyAcA o hoto. tevhA vikalpa dAkhaviNAre o he avyaya uta lA hoNAr2yA AdezAvarUna siddha jhAle Ahe. 2.204 zloka 1 :- dhUrta loka taruNa striyAMce hRdaya coratAta (haraNa karatAta). tarI suddhA te tyAMcyA dveSAlA pAtra hota nAhIta, he Azcarya Ahe. itara janAMpekSA adhika asaNAre he dhUrta jana kAhItarI rahasya jANatAta. zloka 2 :- (chAna!) hI suprabhAta jhAlI. Aja Amace jIvita saphala jhAle. tU gelyAvara kevaLa tI khinna hoNAra nAhI. sapphalaM -- sU.2.77 pahA. jIaM -- jIvita madhye sU.1.271 nusAra vi cA lopa jhAlA. jUrihii -- sU.3.166 pahA. zloka 3 :- tyAceca teca guNa AtA, arere, dhairya naSTa karatAta, romAMca Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 vADhavitAta ANi pIDA detAta. aho, he kase kAya bare ghaDate ? hA pIDA i.arthI dezI zabda Ahe. arere, tyAne malA ase kAhI kele kI mI te kuNAlA sAha hA zabda kath dhAtUcA Adeza Ahe raNaraNaya zloka 4 :kase bare sAMgU ? sAhemi (sU.4.2). 2.205 pecchasi ---- 2. 292 iharA ---- 2.218 pi vi 2.206 muccai 2.208 pArijjai pArijja he pAra dhAtUce karmaNi aMga Ahe. pAra hA zak dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.86). ---- ---- ---- mucca he muMca (muc) dhAtUce karmaNi aMga Ahe. 2.211 zloka 1 :- nirmala pAcUcyA bhAMDyAta ThevalelyA zaMkhazuktIpramANe, kamalinIcyA pAnAvarIla nizcala va hAlacAla rahita balAkA zobhate. rehai reha hA rAj dhAtUcA Adeza Ahe (sU. 4.100). pakSe pulaAdayaH pazya yA arthAce ua he avyaya vAparale nasalyAsa, pulaa i. je dRz dhAtUce Adeza Aheta (sU. 4.181), tyAMcI AjJArthI rUpe vAparatA yetAta. itarathA-iarahA- (varNavyatyayAne) iharA ase mhaNatA yeIla. ---- TIpA peccha hA dRz dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.181). sU. 1.41 pahA. Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pAda vIpsArthAt padAt -- he zabda sUtrAtIla vIpsyAt zabdAcA anuvAda Aheta. jyA padAcI punarAvRttI kelI jAte, tyAlA vIpsya pada mhaNatAta. syAdeH sthAne -- vibhaktipratyayAcyA sthAnI. syAdi (si+Adi) mhaNaje si jyAMcyA Adi Aheta te, mhaNaje vibhaktipratyaya. vibhaktipratyayAMcyA tAMtrika saMjJA puDhIlapramANe Aheta : vibhakti ekavacana bahu (aneka) vacana prathamA si jas dvitIyA am zas tRtIyA TA bhis (caturthI) (2) (bhyas) paMcamI Gasi bhyas SaSThI Gas Am saptamI Gi sup Do -- Dit o. sU.1.37 varIla TIpa pahA. 3.2 3.3 etattadokArAt -- etad ANi tad yAMcyA akArApuDhe. eya (a) ANi 'ta' yA svarUpAta hI sarvanAme akArAnta hotAta. 3.4 vacchA ee -- vacchA he pra.a.va. Ahe he dAkhaviNyAsa ee he etad sarvanAmAce pra.a.va. vAparale Ahe. sU.3.4,12 nusAra, vacchA he rUpa hote. vacche peccha -- sU.3.4, 14 nusAra he rUpa banate. vacche hI dvitIyA Ahe he dAkhaviNyAsa peccha yA kriyApadAcA vApara Ahe. mAgIla zabdAcI / zabdAMcI dvitIyA dAkhaviNyAsa peccha cA asA upayoga puDhe sU. 3.5, 14, 16, 18, 36, 50, 53, 55, 107-108, 122, 124 madhye kelA Ahe. Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 TIpA 3.6 vaccheNa -- sU.3.6, 13. vacchANa -- sU.3.6, 12 pahA. 3.7 sAnunAsika -- sU.1.178 varIla TIpa pahA. vacchehi-hi-hiM -- sU.3.7, 15 pahA. chAhI -- sU.1.249 pahA. 3.8 do du -- yA svarUpAta he pratyaya zaurasenI bhASeta vAparale jAtAta. mhaNUna 'dakArakaraNaM bhASAntarArtham' ase puDhe sAMgitale Ahe. prAkRtAta mAtra he pratyaya o ANi u yA svarUpAta lAgatAta. vacchatto -- sU.3.12 nusAra hoNAr2yA dIrgha svarAcA hrasva svara yethe sU.1.84 nusAra hoto. vacchAo....vacchA -- sU.3.12 pahA. 3.9 bhyasa: -- prAkRtAta caturthI vibhaktI nasalyAne, yethe bhyas zabdAne paM.ba.va. cA bhyas pratyaya abhipreta hoto. do du -- sU.3.8 varIla TIpa pahA. vacchAo....vacchesunto -- sU.3.13, 15 pahA. 3.10 saMyuktaH sa -- saMyukta sa mhaNaje ssa. 3.11 Dit ekAraH -- sUtrAtIla De zabdAcA anuvAda. saMyukto miH -- saMyukta mi mhaNaje mmi. devaM....GiH -- yethe deve - devammi, te - tammi azI sa.e.va. cI rUpe na detA, devaM...tammi azI dilI Aheta. tyAmadhye devaM ANi taM hI dvi.e.va. cI rUpe Aheta. tevhA yethe sU.3.135 nusAra am cyA sthAnI 'Gi' Ahe, ase samajAvayAce Ahe. 3.12 kusinaiva.... etvabAdhanArtham -- prastuta sUtrAta Gasi mhaTale Ahe. Gasi ne to, do, du he Adeza sU.3.8 nusAra saMgRhIta hotAtaca. maga puna: sUtrAta tto, do, du he kA sAMgitale Aheta ? uttara - tto, do, du he Adeza sU.3.9 nusAra bhyas pratyayAlAhI hotAta. bhyas pratyayApUrvI zabdAcyA antya a cA e hoto (sU.3.15); yA e cA bAdha to, do, du yA Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-tRtIya pAda pratyayApUrvI vhAvA, he sAMgaNyAsa tto, do, du yAMcA nirdeza prastuta sUtrAta kelA Ahe. 3.13 vA bhavati vikalpapakSI sU.3.15 lAgate. 3.15 vacchesu ---- ---- ---- 'su' hA sa.a.va. cA pratyaya Ahe. 3.16 girIhiM....mahUhiM kayaM mAgIla zabda tRtIyAnta Aheta he sUcita karaNyAsa kayaM zabda vAparalA Ahe. kayaM cA asA upayoga puDhe sU.3.23,24,27,29,51,52,55,109 - 110,124 madhye Ahe. girIo.... mahUo Agao mAgIla zabda paMcamyanta Aheta he dAkhaviNyAsa Agao zabda vAparalelA Ahe. Agao cA asA upayoga puDhe sU.3.29, 30, 50, 97, 111, 124 madhye Ahe. girIsu.... mahUsu ThiaM mAgIla zabda he saptamyanta Aheta he dAkhaviNyAsa ThiaM zabda vAparalA Ahe. ThiaM cA asA upayoga puDhe sU. 3.29, 101, 115116, 129 madhye Ahe. 'jalolliAI jala+ + ulliAI. ---- 477 ---- 3.17 catura udantasya catur cyA cau yA aMgAcA. ---- u (ut) ne anta pAvaNAr2yA catur zabdAcA mhaNaje 3.18 giriNo taruNo sU.3.22 pahA. jaszas.... nivRttyartham jaszasdeg (3.12) yA sUtrAne zas pratyayAce saMdarbhAta, vAGmayAtIla udAharaNAMnA anusarUna dIrgha hoto, asA niyama sAMgAvayAcA Ahe. 'jaszasorNo vA' (3.22) he sUtra zas cA No Adeza sAMgate. tyAmuLe No cyA bAbatIta pratiprasavAcA artha Ahe azI zaMkA AlyAsa tI dUra karaNyAsa 'lupte zasi' he prastutace sUtra sAMgitale Ahe. pratiprasava ekAdyA niyamAlA sAMgitalelyA apavAdAcA apavAda (mhaNaje mULa niyamAcI kAryavAhI) mhaNaje pratiprasava. ---- Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 TIpA 3.19 aklIbe -- napuMsakaliMga nasatAnA. 3.20 iduta....saMbadhyate -- sU.3.16 madhye idutaH ase SaSThyanta pada Ahe. te prastuta 3.20 sUtrAta anuvRttIne yeteca. phakta te yethe SaSThyanta na rahAtA, AvazyakatenusAra paMcamyanta hote. mhaNUna yethe iduta: azA paMcamyanta padAcA saMbaMdha prastuta sUtrAta Ahe. puMsi -- pulliMgAta. au....Ditau -- sUtrAtIla Dau va Dao yAMcA artha Ahe - Dit asaNAre au, ao he Adeza. aggau....ciTThanti -- mAgIla zabdAMce pra.a.va. dAkhaviNyAsa ciTThanti zabda vAparalA Ahe. ciTThanti cA asA upayoga puDhe sU.3.28,50,122 madhye, ciTThai cA upayoga sU.3.79 madhye va ciTThaha cA upayoga sU.3.91 madhye Ahe. pakSe....vAuNo -- sU.3.22 pahA. zeSe....vAU -- sU.3.124 pahA. buddhIo gheNUo -- sU.3.27 pahA. dahIiM mahUI -- sU.3.26 pahA. 3.21 Dit avo -- sUtrAtIla Davo cA anuvAda. sAhuNo -- sU.3.22 pahA. 3.22 giriNo....rehanti peccha -- rehanti va peccha he zabda mAgIla zabda he prathamAnta taseca dvitIyAnta Aheta, he dAkhavitAta. 3.23 giriNo....Agao viAro -- mAgIla zabdAMcI paMcamI vA SaSThI dAkhaviNyAsa Agao va viAro he zabda Aheta. hiluko niSetsyete - - ikArAnta va ukArAnta zabdAMcyA bAbatIta GasicyA luk ANi hi yA AdezAMcA niSedha puDhe sU.3.126-127 madhye kelA jANAra Ahe. buddhia....samiddhI -- mAgIla zabdAMcI tRtIyA va SaSThI laddha va samiddhI yA zabdAMnI sUcita hote. 3.25 svarAditi....nivRtyartham -- sU.3.16 madhIla idutaH padAcI anuvRttI cAlU Aheca; paNa tI prastutacyA 3.25 sUtrAta nako Ahe. mhaNUna idutaH Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-tRtIya pAda 479 yA padAcI nivRtti karaNyAsAThI prastuta sUtrAta 'svarAt' zabda vAparalA Ahe. 3.26 ummIlanti....jema vA -- mAgIla zabdAMcI prathamA kiMvA dvitIyA dAkhaviNyAsa yethIla kriyApade Aheta. 3.28 esA hasantIA -- hasantIA he pra.e.va. sUcita karaNyAsa esA zabda vAparalA Ahe. 3.29 muddhAa....ThiaM -- kayaM, muhaM va ThiyaM he zabda tRtIyA, SaSThI va saptamI dAkhaviNyAsa vAparale Aheta. muddhAA ase rUpa na hoNyAce kAraNa sU.3.30 madhye Ahe. kapratyaye....kamaliAe -- svArthe ka pratyaya lAvalyAvara, muddhAce muddhiA va kamalA ce kamaliA ase rUpa hote. buddhIa...ThiaM vA -- yethe kayaM zabda tRtIyA dAkhaviNyAsa, ThiyaM zabda saptamI dAkhaviNyAsa ANi vihavo, vayaNaM, duddhaM, bhavaNaM he zabda SaSThI dAkhaviNyAsa vAparale Aheta. 3.30 mAlAa....Agao -- kayaM, suhaM, ThiaM, Agao he zabda mAlAcI anukrame tRtIyA, SaSThI, saptamI va paMcamI dAkhaviNyAsa Aheta. 3.31 GI: -- I (GI) hA pratyaya. Apa -- A (Apa) hA pratyaya. he pratyaya lAvUna strIliMgI rUpe sAdhalI jAtAta. udA. sAhaNa (sAdhana)- sAhaNI, sAhaNA. 3.33 kim, yad, tad yA sarvanAmAMcI strIliMgI aMge prAya: kA, jA, tA azI hotAta. si, am, Am he pratyaya soDUna, itara pratyayAMpUrvI tyAMcI strIliMgI aMge vikalpAne kI, jI, tI azI IkArAnta hotAta. Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 TIpA 3.35 DA -- Dit A. sasA naNandA duhiA -- prAkRtAta R-R he svara nAhIta. tyAmuLe svasR, nanandR, duhitR yA RkArAnta zabdAMnA DA pratyaya joDalA jAto. gauA -- gavaya zabdAlA DA pratyaya lAgalA Ahe. 3.38 capphalayA -- mithyAbhASI yA arthI capphala/capphalaya hA dezI zabda Ahe. 3.39 he piaraM -- sU.3.40 pahA. 3.41 ammo -- ammA hA AI yA arthI dezI zabda Ahe. 3.43 kvibantasya -- kvip pratyayAne anta pAvaNAr2yAcA. kvip hA dhAtUMnA lAgaNArA eka kRt pratyaya Ahe. to prathama lAgato va maga tyAcA lopa hoto. 3.44 RkArAnta zabdAMcI ukArAnta aMge ukArAnta nAmApramANe cAlatAta. 3.45 RkArAnta zabdAMcI Ara ne anta pAvaNArI aMge akArAnta zabdApramANe cAlatAta. luptasyAdyapekSayA-- vibhaktipratyayAMpUrvI zabdAcyA antya R cA Ara hoto. AtA, puDhe yeNAr2yA vibhaktipratyayAMcA lopa jhAlA (luptasyAdi) ANi hA zabda samAsAta gelA, tarI lupta syAdicyA apekSene hA Ara Adeza tasAca rahAto. udA. bhattAra - vihiaM. 3.46 bAhulakAt -- bahulatvAmuLe. mAturid....vande -- mAtR zabdAcI ikArAnta va ukArAnta aMge ikArAnta ANi ukArAnta strIliMgI zabdApramANe cAlatAta. 3.47 RkArAnta nAmAMcyA aMtI ara Adeza AlyAvara hI nAme akArAnta zabdApramANe cAlatAta. Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-tRtIya pAda 3.49 rAjan ce rAyANa he aMga akArAnta zabdApramANe cAlate. 3.50 rAiNo....dhaNaM mAgIla zabdAMcI SaSThI dAkhaviNyAsa dhaNaM zabda vAparalA Ahe. dhaNaM cA asA upayoga puDhe sU. 3.53,55,56,100,113114,124 madhye Ahe. 3.52 rAiNo....dhaNaM rAiNo hI prathamA, dAkhaviNyAsa, ciTThanti... ... dhaNaM he zabda vAparale Aheta. vibhaktI e.va. vaccho vacchaM pra. dvi. 3.56 Atman zabdAce appANa he aMga akArAnta nAmApramANe cAlate. udA. appANo....appANesu; vikalpAne hoNAre appa he aMga rAjan pramANe cAlUna, appA....appesu azI rUpe hotAta. rAyANo... rAyANesu * hI rUpe rAjan cyA rAyANa aMgAcI Aheta. vikalpapakSI sU.3.49-55 madhye sAMgitalelI rAjan zabdAcI rUpe hotAta. evam - yAcapramANe itara - nakArAnta nAmAMcI rUpe hotAta. udA. juvANo.... sukammANe. AttAparyaMta sAMgitalelA nAmAMcA rUpavicAra puDhIlapramANe sAMgatA yeIla: akArAnta pulliMgI vaccha zabda tR. paM. Sa. ---- sa. vaccheNa-NaM vacchatto, vacchAo, vacchAu, vacchAhi, vacchAhiMto, vacchA 481 vacchassa vacche, vacchammi dvitIyA, paMcamI va SaSThI Ahe he vacchANa- -NaM vacchesu-suM - a.va. vacchA vacche, vacchA vacchehi-hiM-hi N vacchatto, vacchAo, vacchAu, vacchAhi, vacchehi, vacchAhiMto, vacchehiMto, vacchAsuMto, vacchesuMto Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 TIpA saM. vaccha, vaccho, vacchA vacchA (sUtra 3.2-15, 19, 38, va sU. 1.27 pahA) akArAnta napuMsakaliMgI vaNa zabda pra., dvi. vaNaM vaNANi, vaNAI, vaNAi~ vaNa vaNANi, vaNAI, vaNAi~ (sU. 3.5, 25-26, itara rUpe vaccha pramANe. 37 pahA) mAlaM E EFFE AkArAnta strIliMgI mAlA zabda mAlA mAlAu, mAlAo, mAlA mAlAu, mAlAo, mAlA mAlAa-i-e mAlAhi-hiM-hi mAlAa-i-e, mAlatto, mAlatto, mAlAo, mAlAu, mAlAo, mAlAu, mAlAhiMto) mAlAhiMto, mAlAsunto mAlAa-i-e mAlANa-NaM mAlAa-i-e mAlAsu-suM mAle, mAlA mAlAu, mAlAo, mAlA. (pahA- sU.3.4, 6-9, 27, 29-30, 36, 41, 124, 126-127; 1.27) ikArAnta pulliMgI giri zabda vibhaktI e.va. a.va. girI girI, girao, girau, giriNo girI, giriNo giriNA girIhi-hiM-hiM giriNo, giritto, girIo, / giritto, girIo, girIu, girIu, girIhito girIhito, girIsuto giriNo, girissa girINa-NaM girimmi girIsu-suM Bi Luis giri EU B B B Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-tRtIya pAda 483 buddhI .cala saM. giri, girI girI, girao, girau, giriNo (sU. 3.5-12, 16,18-20, 22, 24, 124; 1.27 pahA) ikArAnta napuMsakaliMgI dahi zabda pra.,dvi. dahiM dahINi, dahIiM, dahI saM. dahi dahINi, dahIiM, dahI (sU.3.5, 25-26, 37, itara rUpe giri pramANe. 124 pahA). TIpa -- pra.e.va. madhye dahi ase rUpa sApaDate. kAhIMcyA mate pra.e.va. madhye dahi ase hI rUpa hote. ikArAnta strIliMgI buddhi zabda buddhIu, buddhIo, buddhI buddhiM buddhIu, buddhIo, buddhI buddhIa-A-i-e buddhIhi-hiM-hiM buddhIa-A-i-e, buddhitto,|| buddhitto, buddhIo, buddhIu, buddhIo, buddhIu, buddhIhito | buddhIhito, buddhIsuto buddhIa-A-i-e buddhINa-NaM buddhIa-A-i-e buddhIsu-suM buddhi, buddhI buddhIu, buddhIo, buddhI (sU. 3.4, 7-9, 16, 18-19, 27, 29, 36, 42, 124; 1.27 pahA) TIpa -- dIrgha IkArAnta strIliMgI sahI zabda buddhIpramANeca cAlato. ukArAnta pulliMgI taru zabda vibhaktI e.va. a.va. pra. tarU tarU, tarau, tarao, taravo, taruNo dvi. taruM tarU, taruNo taruNA tarUhi-hiM-hiM . Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 paM. Sa. sa. saM. pra., dvi. mahuM saM. taruNo, tarutto, tarUo, tarUhiMto taru, tarU (sU.3.5-12, 16, 18-24, 38, 124; 1.27 pahA ) ukArAnta napuMsakaliMgI mahu zabda tarUu, taruNo, tarussa tarummi TIpa pra. e. va. madhye mahu~ asehI rUpa hote. pra. ---- dvi. tR. paM. Sa. sa. mahu itara rUpe taru pramANe. yAcI rUpe buddhIpramANe hotAta. mahu yAcI rUpe buddhIpramANe hotAta. hrasva ukArAnta strIliMgI dheNu zabda tarutto, tarUo, tarUu, tarUsuMto tarUNa-NaM piA, piaro piaraM piuNA, dIrgha UkArAnta strIliMgI vahU zabda ase rUpa ADhaLate; kAhIMcyA mate pra. e. va. madhye tarUsu-suM tarU, tarau, tarao, taravo, taruNo mahUNa, mahUI, mahUi~ mahUNa, mahU, hUi~ piara piu (pitR) hA zabda piareNa NaM piuNo, piussa, piarassa piummi, piare, piarammi TIpA tarUhiMto, ( vaccha va taru pramANe ) piarA, piuNo, piavo, piUo, piUu, piU piuNo, piU, piare, piarA piUhi-hiM-hi~, piarehihiM-hi~ piUNa-NaM, piarANa-NaM piUsu-suM, piaresu-suM Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-tRtIya pAda 485 saM. pia, piaraM piarA, piuNo, piavo, piUo, piUu, piU (sU.3.39-40, 44, 47-48; 1.27 pahA) ___ dAyAra dAu (dAtR) hA zabda vibhaktI e.va. a.va. pra. dAyA, dAyAro dAyAro, dAuo, dAyavo, dAyao, dAyau, dAU dvi. dAyAraM dAyAre, dAyArA, dAuNo, dAU tR - sa. ------ ( vaccha va taru pramANe ) ------- saM. dAya, dAyAra (prathamepramANe) (sU.3.39-40, 44-45, 47-48 pahA) mAA mAarA (mAtR) zabda mAA va mAarA hI aMge mAlApramANe cAlatAta. mAi va mAu hI aMge anukrame buddhi va gheNu yApramANe cAlatAta. rAya (rAjana) zabda rAyA rAyA, rAyANo, rAiNo rAyaM, rAiNaM rAe, rAyA, rAyANo, rAiNo raNNA, rAiNA, rAeNa-NaM rAehi-hiM-hi, rAIhi-hiM-hi raNNo,rAiNo,rAyatto,rAyAo, ) rAyatto, rAyAo, rAyAu, rAyAhi, rAyAu,rAyAhi,rAyAhiMto,rAyA (rAehi, rAehito, rAyAsuMto, rAesuMto, rAitto, rAIo, 'rAIu, rAIhito, rAIsuto Sa. rAiNo, raNNo, rAyassa rAINa-NaM, rAyANa-NaM rAimmi, rAyammi, rAe rAIsu-suM, rAesu-suM Bi e ri B Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 saM. rAya, rAyA (sU. 3.49 - 55 pahA ) . 3.58 sarvAderadantAt appa appANa (Atman) zabda appa cI rUpe varIla rAjan pramANe hotAta; appANa cI rUpe vacchapramANe hotAta (sU.3.56). tR. e. va. madhye appaNiA, appaNaiA azI adhika rUpe Aheta (sU.3.57). akArAnta (adanta) sarvAdIcyA. sarvAdi mhaNaje sarva, yad, tad, kim i. sarvanAme. yad, tad, kim, etad yAMcI ja, ta, ka, ea (eya) azI akArAnta aMge hotAta. 3.59 amummi ---- adas sarvanAmAce sa.e.va. (sU. 3.88 pahA). ---- (prathamepramANe) 3.60 kAe.... .. tIe hI rUpe strIliMgI AkArAnta ANi IkArAnta aMgAMcI Aheta. 3.61 DesiM-- Dit esiM. savvANa... kANa Aheta. 3.63 kiMta.... bhyAmapi tA. ---- TIpA ---- hI rUpe akArAnta nAmApramANe AkArAnta kim ANi tad mhaNaje kA ANi 3.64 kimAdibhyaH IdantebhyaH IkArAnta kim ityAdI mhaNaje kI, jI, tI. kIa... kIe, jIa... jIe, tIa.... .tI sU.3.29 pahA. ---- Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-tRtIya pAda 487 3.65 zloka 1 :- jevhA sahRdayAMkaDUna ghetale jAtAta, tevhA te guNa hotAta. ___pakSe kahiM...kattha -- sU.3.59-60 pahA. 3.68 DiNo DIsa -- Dit iNo va Dit Isa. 3.70 lakSyAnusAreNa -- vyAkaraNIya niyamAMcyA udAharaNAMnA anusarUna. 3.71 katto kado -- sU. 2.160 pahA. 3.74 ssiM -- sU. 3.59 pahA. ssa -- sU. 3.10 pahA. 3.77 imaM....imehi -- ima yA aMgApAsUna jhAlelI rUpe Aheta. 3.82 etto ettAhe -- tto va ttAhe pratyaya lAgatAnA, eta(d) madhIla ta cA lopa hoto (sU. 3.83 pahA). 3.83 etadastthe pare -- etad cyA puDhe ttha asatAnA. ttha sAThI sU. 3.59 pahA. 3.87 adaso....na bhavati -- yAcA mathitArtha asA kI sarva liMgAMta adas sarvanAmAce pra.e.va. aha ase hote. 3.88 adas ce amu ase aMga hote va te ukArAnta nAmApramANe cAlate. 3.89 GyAdeze mmau -- sU. 3.59 nusAra Gi pratyayAlA mmi hA Adeza hoto. 3.90-3.91 diTTho, ciTThaha -- he zabda mAgIla zabdAMcI prathamA dAkhavitAta. 3.92-3.93 vandAmi, pecchAmi -- he mAgIla zabdAMcI dvitIyA dAkhavitAta. Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 TIpA 3.94-3.95 jaMpiaM, bhuttaM -- he mAgIla zabdAMcI tRtIyA dAkhavitAta. 3.104 pakSe sa evAste -- vikalpapakSI 'bbha' hA svataH asatoca. 3.106 bhaNAmo -- hA mAgIla rUpAMcI prathamA dAkhavito. sarvanAmarUpavicAra (sU. 58-117) : pulliMgI savva (sarva) sarvanAma vibhakti e.va. a.va. pra. savvo savve savvaM savve, savvA savveNa-NaM savvehi-hiM-hi savvatto, i. sarva rUpe (vaccha pramANe) savvassa savvesiM, savvANa-NaM savvassiM, savvammi, savvesu-suM savvattha, savvahiM. (sU. 3.58-61, 124; 1.27) yad, tad, kim, etad, idam yA sarvanAmAMcI ja, ta, ka, ea (eya), ima hI akArAnta aMge pulliMgI savva pramANe cAlatAta. yAMcI jI adhika rUpe hotAta, tI puDhIlapramANe : pulliMgI ta (tad) sarvanAma sa, so dvi. NaM tiNA, jeNa tamhA, to tAsa, se tAsa, siM tAhe, tAlA, taiA Nesu-suM Bi Luis te Ne, NA NehiM B B B Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-tRtIya pAda pra. dvi. tR. Sa. sa. ayaM ekavacana :- tR. tR. paM. Sa. sa. iNaM, imiNA, Na ekavacana :- pra. pra. dvi. assa, se assiM, NaM pulliMgI ima (idam) sarvanAma ---- jAlA, jaiA vibhaktI e.va. kiNA iha esu pulliMgI ja ( yad) sarvanAma jiNA paM. jamhA Sa. ---- ---- etto, ettA Sa. se sa. pulliMgI ea / e ( etad ) sarvanAma esa, eso, iNaM, iNamo tR. ---- Ne, NA ehi, hi siM kamhA, kiNo, kIsa ---- kAsa kAhe, kAlA, kaiA ---- pulliMgI ka ( kim ) sarvanAma a.va. jAsa sa. ayammi, Iyammi, kAsa ---- ediNa, edeNa paM. ettha 489 jAhe, strIliMgAta savva ce savvA, idam ce imA, ja ce jA kiMvA jI, ta cetA kiMvA tI, kim ce kA kiMvA kI azI aMge hotAta. yAtIla AkArAnta aMge mAlApramANe cAlatAta. pra. e. va., dvi. e. va., ANi Sa. a. va. soDUna itaratra jI, kI, tI yAMcI rUpe IkArAnta strIliMgI nAmApramANe hotAta. yAMcI jI adhika rUpe Aheta, tI azI : imiA; esa, esA; sA NaM ---- Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 pra. tR. Sa. dvi. sa. tR. NAe kIse; se; kAsa, kissA, tAsa, tissA, tIse; jissA, jIse kAhiM; jAhiM; tAhiM napuMsakaliMgAta savva, i. akArAnta aMge prathamA va dvitIyA yAMmadhye vaNa pramANe ANi tRtIyA te saptamI madhye ApApalyA pulliMgI sarvanAmApramANe cAlatAta. tyAMtIla kAhIMcI adhika rUpe azI hotAta. ekavacana : prathamA dvitIyA ---- adas he sarvanAma tInahI liMgAMta adas ce amu ase aMga hote va te ukArAnta nAmApramANe cAlate. tyAcI adhika rUpe azI : tInahI liMgAta : - pra. e. va. pulliMgI saptamI e. va. ---- NAhiM savvesiM; annesiM; tesiM, siM idaM, iNaM, iNamo; esa; kiM idaM, iNaM, iNamo; kiM taM, tuM, tuvaM, tuha, tumaM TIpA aha ayammi, iyammi yuSmad - asmad sarvanAme yA donhI sarvanAmAMcI rUpe aniyamita Aheta. tI puDhIlapramANe Aheta : yuSmad sarvanAma tue bhe, di, de, te, tai, tae, tumaM, tumai, bhe, tubbhe, tujjha, tumha, tumhe, uyhe, tumhe, tujjhe taM, tuM, tumaM, tuvaM, tuha, tume, ) vo, tujjha, tubbhe, tuyhe, uyhe, bhe, tumhe, tujjhe bhe, tubbhehiM, ujjhehiM, umhehiM, tuyyehiM, uyyehiM, tumae, tume, tumAi, tumheMhiM, tujjhehiM. Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-tRtIya pAda vibhaktI e.va. paM. Sa. sa. pra. dvi. tR. paM. Sa. taitto, tuvatto, tumatto, tuhatto, tumbhatto, tumhatto, tujjhatto, taio,i.; taiu, i; taIhi,i.; taIhiMto,i. ; tumha, tubbha, tumha, tujjha, tahiMto tai, tu, te, tumheM, tuha, tuhaM, tuva, tuma, tume, tumo, tumAi, di, de,i, e, tubbha, ubbha, uyha, tumha, tujjha, umha, ujjha tume, tumae, tumAi, tai, tae, tummi, tuvammi, tumammi, tuhammi, tubbhammi, tujjhammi, tumhammi asmad mi, ammi, amhi, haM, ahaM, ahayaM a.va. tubbhatto, tumhatto, uyhatto, tumhatto, tujjhatto, ityAdi tu, vo, me, tubbha, tubbhaM, tubbhANa, tuvANa, tumANa, tuhANa, umhANa, tubbhANaM, tuvANaM, tumANaM, tuhANaM, umhANaM, tumha, tujjha, tumhaM, tujjhaM, tumhANa, tumhANaM, tujjhANa, tujjhANaM. tusu, tuvesu, tumesu, tuhesu, tubbhesu, tumhesu, tujjhesu, tuvasu, tumasu, tuhasu, tubbhasu, tumhasu, tujjhasu, tubbhAsu, tumhAsu, tujjhAsu 491 sarvanAma amha, amhe, amho, mo, vayaM, bhe Ne, NaM, mi, ammi, amha, amhe, amho, amha, mamha, maM, mamaM, mimaM, ahaM mi, me, mamaM, mamae, mamAi, mai, mae, mayAi, maitto, mamatto, mahatto, majjhatto, i. to me, mai, mama, maha, mahaM, amhehi, amhAhi, amhe, Ne amha, (mamatto, amhatto, mamAhiMto, amhAhiMto, mamAsuto, amhAsuMto, mamesuMto, amhesuMto Ne, No, majjha, amha, amhaM, majjha, Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 TIpA sa. majjhaM, amha, amhaM ) amhe, amho, amhANa, mamANa, mahANa, ( majjhANa, amhANaM, mamANaM, mahANaM, majjhANaM mi, mai, mamAi, mae, me, / amhesu, mamesu, mahesu, majjhe, amhasu, amhammi, mamammi, mahammi, / mamasu, mahasu, majjhasu, amhAsu majjhammi 3.118-3.123 madhye saMkhyAvAcakAMcA rUpavicAra jhAlA Ahe. to asA dvi -- duve, doNNi, duNNi, veNNi, viNNi, (pra., dvi.), dohiM, vehiM (tR.), dohito, vehito (paM.) doNhaM, veNhaM (pa.), dosu, vesu (sa.). tri -- tiNNi (pra,dvi), tIhiM (tR.), tIhito (paM.), tiNhaM (Sa.), tIsu (sa.) catur -- cattAro, cauro, cattAri (pra.,dvi.), cauhi, caUhi (tR.), cauhito, caUhiMto (paM.), cauNhaM (pa.), causu, caUsu (sa.) 3.124 he atideza sUtra Ahe. AttAparyaMta sAMgitalyAkherIja hoNArI itara rUpe akArAnta zabdApramANe hotAta. yA atidezAce adhika spaSTIkaraNa vRttIta Ahe. 3.125 jas....No -- No yA AdezAsAThI sU. 3.22-23 pahA. 3.126 GaselRg -- sU. 3.8 pahA. 3.127 bhyaso Gasezca hiH -- sU. 3.8-9 pahA. 3.128 urDe -- sU. 3.11 pahA. 3.130 sarvAsAM ....tyAdInAm -- 'vibhaktI' mhaNaje zabdaza: vibhAga, Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-tRtIya pAda 493 vegaLe karaNe. prathamA ityAdIMnA 'vibhaktI' hA zabda prAya: lAvalA jAto. taseca, dhAtUMnA lAvalyA jANAr2yA kALa va artha yAMcyA pratyayAMce bAbatItahI 'vibhaktI' hA zabda vAparalA jAto (vibhktishc| - suptiGantau vibhaktisaMjJau stH| pA.a.1.4.104 vara siddhAntakaumudI). dvivacanasya....bhavati -- prAkRtAta dvivacanaca nasalyAne, tyAce aivajI bahu (aneka) vacana vAparale jAte. 3.131 prAkRtAta caturthI vibhaktI nasalyAne, ticyAaivajI SaSThI vibhaktI vAparalI jAte. apavAdAsAThI sU. 3.132-133 pahA. 3.132 tAdarthya....vacanasya -- De hA caturthI ekavacanAcA pratyaya Ahe. prAyaH tAdarthya dAkhaviNyAsa caturthI vAparalI jAte. 3.134 dvitIyA, tRtIyA, paMcamI va saptamI yA vibhaktIMce aivajIhI kvacit SaSThI vibhaktI vAparalI jAte. 3.135 tRtIyA vibhaktIcyA aivajI saptamI vibhaktIcA upayoga vimalasUrikRta 'paumacariya graMthAmadhye puSkaLa Ahe. 3.138 kyaGantasya....lug bhavati -- nAmApAsUna dhAtU siddha karaNyAsa, kyaG ANi kyaS ase dona pratyaya Aheta. tyA pratyayAzI saMbaMdhita asaNAr2yA 'ya' cA lopa vikalpAne hoto. lohita i. kAhI zabdAMnA kyaG-S pratyaya lAgato. udA. lohita - lohitAyati-te. sadRza AcAra dAkhaviNyAsa kyaG pratyaya joDalA jAto. udA. (kAka:) zyenAyate (zyenApramANe vAgato). damadamA -- eka prakArace vAdya. 3.139-3.180 yA sUtrAMta dhAturUpavicAra Ahe. yA saMdarbhAta puDhIla goSTI lakSAta ThevAvyAta :- prAkRtamadhye vyaMjanAnta dhAtu nAhIta; sarva dhAtU svarAnta Aheta; bahusaMkhya dhAtu akArAnta Aheta. dhAtUMcA gaNabheda va Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 parasmaipada-Atmanepada asA pratyayabheda nAhI. vartamAna, bhUta, bhaviSya ase tIna kALa Aheta; tyAMce saMskRtapramANe itara prakAra nAhIta ? bhUtakAlIna dhAturUpAMcA vApara phAraca kamI Ahe. prAya: ka. bhU.dhA.vi. cyA upayogAne bhUtakALAce kArya kele jAte. AjJArtha, vidhyartha va saMketArtha Aheta. vidhyarthAaivajI vi.ka.dhA.vi. cA upayoga barAca ADhaLato. ca 3.139 tyAdInAM vibhaktInAm tyAdi sAThI sU. 1.9 varIla TIpa va vibhaktisAThI sU. 3.130 varIla TIpa pahA. parasmaipadAnAmAtmanepadAnAM saMskRtAta parasmaipada va Atmanepada azI dhAtUMcI dona pade asUna, tyAMcesAThI pratyayahI bhinna Aheta. asA padabheda prAkRtAta nAhI. dhAtUMnA lAgaNAre pratyaya eka prakAraceca Aheta. prathamatrayasya pahilyA tInhIMce mhaNaje tRtIya puruSAcyA tIna vacanAMce. AdyaM vacanam ekavacana, (dvivacana) ANi bahuvacana azI tIna vacane Aheta; tyAtIla pahile vacana mhaNaje ekavacana. ic ec yAtIla c it Ahe. dhAtUcyA aMtima rUpAta hA it yeta nAhI. cakArau.... vizeSaNArthau si, se, mi, nti, nte, ire yA pratyayAMpramANe, i ANi e he pratyaya it-rahita kA sAMgitale nAhIta, yA praznAlA yethe uttara Ahe. paizAcI bhASecyA saMdarbhAta, sU. 4.318 madhye yA it - sahita pratyayAMcA upayoga vhAvayAcA Ahe. ---- 3.140 dvitIyasya trayasya ekavacanAce. 3.141 tRtIyasya trayasya 3.142 Adyatrayadeg TIpA prathama puruSAcyA tIna vacanAMce. Adyasya vacanasya ekavacanAce. mive: sthAnIyasya me: miv (prathamapuruSa ekavacanI pratyaya) cyA sthAnI yeNAr2yA mi pratyayAcA. ---- ---- ---- dvitIya puruSAcyA tIna vacanAMce. Adyavacanasya ---- mhaNaje prathamatraya (sU. 3.139) mhaNaje tRtIya puruSAcI Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-tRtIya pAda tIna vacane. bahuSu....vacanasya bahumadhye asaNAr2yA vacanAce mhaNaje bahuvacanAce. hasijjanti ramijjanti hI karmaNi rUpe Aheta (sU. 3.160 pahA). kvacid.... ekatve'pi kvacit ekavacanAta suddhA ire pratyaya lAgato. 3.143 madhyamasya trayasya - ---- mhaNajeca dvitIyasya trayasya ( sU. 3.140) mhaNajeca dvitIya puruSAcyA tIna vacanAMce. bahuSu vartamAnasya bahuvacanAce. hac ithalA c it Ahe. jaM... roitthA tR.pu.e.va.madhye roitthA vAparale Ahe. hac iti....vizeSaNArthaH - sU. 3.139 varIla TIpa pahA. sU. 4.268 pramANe ha cA dha hoto. 3.145 yau.... vuktau ec va se he Adeza sU. 3.139 - 140 madhye sAMgitale Aheta. sU. 139 - 144 madhye sAMgitalele vartamAnakALAce pratyaya ase ---- ---- ---- ---- a.va. mo, ---- mu, ma puruSa e. va. pra. pu. mi dvi.pu. si, se tR. pu. i, e he pratyaya lAgatAnA hoNAre pheraphAra ase (sU. 3.141 - 143, 145, 154, 155, 158 pahA ) : 1) mi pratyayApUrvI dhAtUcyA antya a cA A vikalpAne hoto. 2) mo, mu, ma yA pratyayAMpUrvI dhAtUcyA antya a cA A ANi i vikalpAne hoto. 3) se ANi e he pratyaya phakta akArAnta dhAtUMnA lAgatAta. 4) sarva pratyayAMpUrvI dhAtUcyA antya a cA e vikalpAne hoto. TIpa 1) kvacit mi pratyayAtIla 'i' cA lopa hoUna, nusatA m rahAto. udA. hasaM. 2) ire hA pratyaya kadhI tR. pu. e. va. madhyehI lAgato. itthA, ha nti, nte, 495 ---- ire yethe Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 3 ) itthA pratyaya kadhI itara puruSAMtahI lAgato). varIla pratyaya lAgUna hoNArI rUpe azI : vartamAnakALa : hasa dhAtu puruSa pra. pu. dvi.pu. tR. pu. pra. pu. dvi. pu. tR. pu. e.va. hasami, hasAmi, hama hasasi, hasesi, hasase, hasese hasai, hasei, hasae, hase homi hosi hoi 3.146 sinA... bhavati vartamAnakALa : ho dhAtu ---- 3.147 mimo ma pakSe.... amha hoto. a.va. hasamo, hasAmo, hasimo, hasemo; hasamu, hasAmu, hasimu, hasemu; hasama, hasAma, hasima, hasema ---- hasaitthA, hasitthA, haseitthA, hasetthA, hasaha, haseha hasanti, hasenti, hasante, hasente, hasaire, hasire, haseire AdezAsaha as dhAtUlA si Adeza hoto. TIpA homo, homu, hatthA, hoha honti (hunti), honte, hoire. ---- homa dvitIya puruSI tIna vacanAMtIla e. va. cyA siyA mi sAThI sU. 3.141 va mo, ma sAThI sU. 3.144 pahA. vikalpapakSI sU. 3.148 nusAra atthi hA Adeza 3.148 aste: . bhavati sarva puruSAMta ANi vacanAMta as dhAtUlA atthi asA Adeza hoto. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-tRtIya pAda 497 fy fy fy vartamAnakALa : asa dhAtu mhi, atthi mho, mha, atthi si, atthi atthi atthi atthi 3.149-3.153 yA sUtrAMta prayojaka dhAtU sAdhaNyAcI prakriyA sAMgitalI Ahe. 3.149 Ne: sthAne -- Ni cyA sthAnI. prayojaka dhAtu sAdhaNyAsa dhAtUlA lAvalyA jANAr2yA pratyayAlA 'Ni' azI tAMtrika saMjJA Ahe. 3.150 gurvAdeH -- jyAtIla Adi svara gurU mhaNaje dIrgha Ahe, tyAcA. 3.151 bhrame: -- bhrami - bhram. ekAdyA dhAtUcA nirdeza karatAnA, tyAlA i (ik) joDalA jAto. (iztipau dhaatunirdeshe| pA.a.3.3.108). bhAmei...bhamAvei -- hI rUpe sU. 3.149 nusAra hotAta. 3.152 Ne: sthAne....parata: -- kta ANi karmaNi pratyaya puDhe asatAnA, Ni pratyayAcA lopa kiMvA Avi asA Adeza hoto. udA. kara+Avi+a (kta) = karAvia. kara+Avi+ja (karmaNi) = karAvijja. 'Ni' cyA a ANi e yA AdezAMcA lopa hoto. tevhA :- kara+0+a (kta) = kAra+0+a = kAria. kara+0+ja (karmaNi) = kAra+0+jja = kArija. kta -- dhAtUpAsUna ka.bhU.dhA.vi. sAdhaNyAcyA pratyayAlA kta hI tAMtrika saMjJA Ahe. udA.- gam-gata. bhAvakarmavihitapratyaya - - dhAtUpAsUna karmaNi ANi bhAve aMga tayAra karaNyAsAThI sAMgitalelA kya hA pratyaya. kArIai.... hasAvijai -- hI prayojaka dhAtUMcI karmaNi rUpe Aheta. 3.153 AderakArasya -- dhAtUtIla Adi akArAcA. Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 TIpA prayojaka dhAtU puDhIlapramANe sAdhale jAtAta - 1) a, e, Ava, Ave he prayojaka dhAtU sAdhaNyAce pratyaya Aheta. 2) a, e he pratyaya lAgatAnA kiMvA tyAMcA lopa jhAlyAsa, dhAtUtIla Adi a cA A hoto. udA. kara-kAra. 3) dhAtUcA Adi svara dIrgha asalyAsa, avi pratyaya vikalpAne lAgato. udA. sosa-sosia, sosavia. 4) puDhe kta kiMvA karmaNi pratyaya asalyAsa, Ni pratyayAcA lopa athavA Avi ase Adeza hotAta. 3.156 kta -- sU. 3.152 varIla TIpa pahA. hA pratyaya prAkRtAta a (ya) asA hoto. tatpUrvI dhAtUcyA antya a cA i hoto. udA. hasa-hasia. 3.157 ktvA....pratyaye -- ktvA sAThI sU. 1.27 varIla TIpa pahA. tum -- dhAtUpAsUna hetvarthaka avyaya sAdhaNyAcA pratyaya Ahe. hA pratyaya prAkRtAta uM asA hoto. tavya -- dhAtUpAsUna vi.ka.dhA.vi. sAdhaNyAcA tavya pratyaya Ahe. hA pratyaya prAkRtAta avva (yavva) asA hoto. bhaviSyatkAlavihitapratyaya -- bhaviSyakALAcA mhaNUna sAMgitalelA pratyaya. yA pratyayAsAThI sU. 3.166 ityAdI pahA. 3.158 vartamAnA -- vartamAnakALa. paJcamI -- AjJArtha. zatR -- dhAtUpAsUna va.kA.dhA.vi. sAdhaNyAcA pratyaya. yA pratyayAsAThI sU. 3.181 pahA. 3.159 jAje -- jA ANi ja. he Adeza prAkRtAta bareca vyApaka kelele Aheta (sU. 3.177 pahA). 3.160 ciji....vakSyAma: -- yAsAThI sU. 4.241 pahA. kyasya sthAne -- kya yA pratyayAcyA sthAnI. dhAtUpAsUna karmaNi ANi bhAve aMga sAdhaNyAcA kya pratyaya Ahe. hasIanto....hasijjamANo -- yethe karmaNi aMgAMnA sU. 3.181 nusAra anta va mANa he pratyaya lAgalele Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-tRtIya pAda 499 Aheta. bahulA... vikalpena bhavati -- kvacit kya pratyayaca lAgato, mhaNaje jja (ya) pratyaya lAgato; tatpUrvI sU. 3.159 nusAra dhAtUcyA antya a cA e hoto. udA. nava+ja=naveja. navijeja, lahijjeja, acchijjeja -- sU.3.177 va 159 pahA. accha - - sU.4.215 pahA. 3.161 yathAsaMkhyam -- anukramAne. DIsa Ducca -- Dit Isa ANi Dit ucca. dIsai va vuccai hI rUpe dRzyate (dissai-dIsai) va ucyate (uccai madhye 'vcA Adi varNAgama hoUna, vuccai) yAvarUnahI sAdhatA yetAta. 3.162 bhUte'rthe....bhUtArthaH -- bhUtakALAcA artha dAkhaviNyAsa je adyatanI i. pratyaya saMskRtAta sAMgitale Aheta, te bhUtArtha pratyaya. saMskRtamadhye bhUtakALI adyatana, anadyatana va parokSa ase tIna pratyayAMce gaTa Aheta. sI hI hIa -- he tR.pu.e.va. ce pratyaya disatAta. vAGmayAta iMsu ANi aMsu ase bhUtakALI tR.pu.a.va. ce pratyaya vAparalele ADhaLatAta. yA kherIja abbavI sArakhI bhUtakALI tR.pu.e.va. cI rUpehI vAGmayAta disatAta. svarAntA....vidhiH -- sI, hI, hIa pratyaya lAgaNyAcA niyama phakta svarAnta dhAtUMcyA bAbatItaca Ahe. akArSIt....cakAra -- kR dhAtUcI adyatana, anadyatana va parokSa bhUtakALAcI saMskRtamadhIla rUpe Aheta. hyastanyA: prayogaH -- hyastanIcA vApara. hyastanI mhaNaje anadyatana bhUtakALa. 3.163 vyaJjanAntA.... bhavati -- vyaMjanAnta dhAtUMnA bhUtakALI Ia pratyaya lAgato. yethe vyaMjanAnta mhaNaje saMskRtamadhye vyaMjanAnta asaNAre dhAtU; kAraNa prAkRtAta vyaMjanAnta zabdaca nAhIta. abhUt....babhUva, AsiSTa.... AsAJcakre, agrahIt.... jagrAha -- bhU, As, grah dhAtUMcI rUpe. sU.3.162 varIla akArSIt.... cakAra varIla TIpa pahA. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 TIpA 3.164 Asi ANi ahesi hI as dhAtUcI bhUtakALAcI rUpe sarva puruSAMta va sarva vacanAMta vAparalI jAtAta. 3.165 saptamI -- vidhyartha. vidhyarthAcI khUNa mhaNUna dhAtUpuDhe ja yeto ANi tyAcyApuDhe vikalpAne vartamAna-kALAce pratyaya joDale jAtAta. 3.166-3.172 yA sUtrAMta bhaviSyakALAcA vicAra Ahe. hi kiMvA ssa hI bhaviSyakALAcI khUNa Ahe. bhaviSya-kALAce pratyaya puDhIlapramANe detA yetIla : bhaviSyakALAce pratyaya puruSa e.va. a.va. pra. pu. ssaM, ssAmi, hAmi, ) ssAmo, ssAma, ssAmu, hAmo, hAma, himi hAmu; himo, hima, himu ; hissA, hitthA dvi. pu. hisi, hise hitthA, hiha tR. pu. hii, hie hinti, hinte, hiire he pratyaya lAgaNyApUrvI sU.3.157 nusAra, dhAtUcyA antya a ce i ANi e hotAta. __ bhaviSyakALa : bhaNa dhAtU puruSa e.va. a.va. pra. pu. bhaNissaM, bhaNessaM; bhaNissAmo, bhaNessAmo; bhaNissAma, bhaNissAmi, bhaNessAmi; | bhaNessAma; bhaNissAmu, bhaNessAmu; bhaNihAmi, bhaNehAmi; bhaNihAmo, bhaNehAmo; bhaNihAma, bhaNehAma; bhaNihimi, bhaNehimi bhaNihAmu, bhaNehAmu ; bhaNihimo, bhaNehimo; bhaNihima, bhaNehima; bhaNihimu, bhaNehimu; bhaNihissA, bhaNehissA; bhaNihitthA, bhaNehitthA Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-tRtIya pAda dvi. pu. bhaNihisi, bhaNehisi ; bhaNihise, bhaNehise tR. pu. bhaNihii, bhaNehii, bhaNihie, bhaNehie pra. pu. hossaM, hossAmi, hohAmi, hohimi dvi. pu. hohisi tR. pu. hohi } 3.170 bhaNihitthA, bhaNehitthA; bhaNihiha, bhaNehiha bhaviSyakALa : ho dhAtU ---- bhaNihinti, bhaNehinti; bhaNihinte, bhaNehinte; bhaNihire, bhaNehiire hossAmo, hossAma, hossAmu, hohAmo, hohAma, hohAmu; hohimo, hohima, hohimu; hohissA, hohitthA hohitthA, hohiha hohinti, hohite, hohiire 3.166 bhaviSyati bhavitA saMskRtamadhIla rUpe. hasihii 501 bhU dhAtUcI ANi tA bhaviSyakALAcI bhaviSyakAlIna pratyayApUrvI dhAtUcyA antya a ce i ANi e hotAta. udA. hasihii, hasehii. 3.167 bhaviSyatyarthe.... prayoktavyau - mi, mo, mu ANi mayA pratyayAMpUrvI vikalpAne ssA ANi hA yetAta. tRtIyatrika tRtIyatraya (sU. 3.142); prathama puruSAcI tIna vacane. ---- kara (kR) va dA dhAtUMcI bhaviSyakALa pra. pu. e. va. madhye kAhaM ANi dAhaM azI adhika rUpe hotAta. karoteH karoti (kR) :- ekAdyA dhAtUcA nirdeza karatAnA, tyAlA ti joDalA jAto (iztapau dhAtunirdeze / pA. a. 3.3.108). kAha sU.4.214 nusAra kR cA kA hoto. bhaviSyakALI pratyayApUrvI, 3.171 zru ityAdI dhAtUMcI socchaM i. rUpe bhaviSyakALa pra. pu. e. va. cI Aheta. ---- Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 TIpA 3.172 zru i. dhAtUMcI bhaviSyakALAta soccha i. aMge hotAta. tyAMnA kevaLa vartamAnakALAce pratyaya lAvUnahI bhaviSyakALa siddha hoto. udA. socchii. tyAMnA bhaviSyakALAce pratyayahI lAgatAta. udA. socchihii. 3.173-3.176 yA sUtrAMta AjJArthA (vidhyarthA) cA vicAra Ahe. tyAce pratyaya ase: AjJArthAce pratyaya puruSa e.va. a.va. pra. pu. mu dvi. pu. su, ijjasu, ijjahi, ijje, hi, ha tR. pu. u AjJArthAce pratyaya lAgatAnA :- 1) mu va mo pratyayAMpUrvI dhAtUcyA antya a ce i ANi A hotAta. (sU. 3.155). 2) sarva pratyayAMpUrvI dhAtUcyA antya a cA e hoto (sU. 1.158). 3) ijjasu, ijjahi, ijje va lopa (0) he phakta akArAnta dhAtUMcyA bAbatIta Aheta. AjJArtha : hasa dhAtU pra. pu. hasamu, hasAmu, hasimu, hasemu hasamo, hasAmo, hasimo, hasemo dvi.pu. hasasu, hasejjasu, hasejahi, hasaha, haseha haseje, hasahi, hasehi, hasa tR. pu. hasau, haseu hasantu, hasentu AjJArtha : ho dhAtU pra. pu. homu dvi. pu. hosu, hohi tR. pu. hou Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-tRtIya pAda 503 3.173 vidhyAdiSvartheSu -- vidhi i. arthAMmadhye. prAkRtamadhye AjJArtha va vidhyartha yAta phArasA pharaka mAnalA jAta nAhI ase disate. ekatve.... sthAne -- ekavacanAta asaNAr2yA tIna puruSAMcyA (trayANAM) tInahI ekavacanAMcyA (trikANAM) sthAnI. dakAro....ntarArtham -- du madhIla d he uccAraNa dusar2yA mhaNaje zaurasenI bhASesAThI Ahe. 3.174 so: sthAne -- su cyA sthAnI. su sAThI sU. 3.173 pahA. 3.175 luka -- lopa; yethe pratyayAMcA lopa. akArAnta dhAtUMcyA AjJArtha dvi.pu.e.va. madhye eka rUpa pratyayarahita hote. udA. hasa. 3.177 3.176 bahuSva.... sthAne -- bahuvacanAta asaNAr2yA, tIna puruSAMcyA, tInahI bahuvacanAMcyA sthAnI. hasantu haseyuH, hasata haseta, hasAma hasema - - has dhAtUcI anukramAne tR.pu., dvi.pu. va pra.pu. yAMcyA bahuvacanAcI kramAne AjJArthI va vidhyarthI rUpe. vartamAnAyA....bhavata: -- vartamAnakALa, bhaviSyakALa, vidhyartha va AjJArtha yAMmadhye sAMgitalelyA pratyayAMcyA sthAnI jja ANi jjA he Adeza vikalpAne yetAta; te sarva puruSAMta va vacanAMta vAparale jAtAta (sU. 3.178 pahA). bhaviSyantI -- bhaviSyakALa. hasatu haset - - has dhAtUce AjJArtha va vidhyartha tR.pu.e.va. anye.... pIcchanti - - kAhI vaiyAkaraNAMcyA mate, sarva kALa va artha yAMmadhye jja ANi jjA vAparale jAtAta. bhavati.... abhaviSyat -- hI rUpe bhU dhAtUcyA tR.pu.e.va. cI kramAne vartamAnakALa, vidhyartha, AjJArtha, anadyatanabhUta, adyatanabhUta, parokSabhUta, AzIrliG, tA ANi sya bhaviSyakALa va saMketArtha yAMcI saMskRtamadhIla Aheta. 3.178 bhavatu bhavet -- sU. 3.177 varIla TIpa pahA. Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 TIpA 3.179 kriyAtipatti -- saMketArtha. 3.180 dhAtUMnA nta ANi mANa he pratyaya joDUnahI saMketArtha sAdhalA jAto. zloka 1 -- he caMdrA ! haraNAcyA sthAnI jara tU siMhAlA (ApalyA ThikANI) Thevale asatesa, tara vijayI azA tyAcyAmuLe, tulA rAhUcA trAsa sosAvA lAgalA nasatA. 3.181 zatR Anaz -- dhAtUpAsUna va.kA.dhA.vi. sAdhaNyAce he dona pratyaya Aheta. tyAMnA prAkRtAta nta ANi mANa ase Adeza hotAta. zatR pratyayApUrvI dhAtUcyA antya a cA vikalpAne e hoto (sU.3.158 pahA). udA. hasenta. 3.182 dhAtUlA I, ntI, mANI joDUna strIliMgI va.kA.dhA.vi. siddha hotAta. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pAda yA pAdAta prAraMbhI dhAtvAdeza sAMgitale Aheta. naMtara zaurasenI i. bhASAMcI vaiziSTye sAMgitalI Aheta. dhAtvAdezAMta mULa dhAtU va prayojaka dhAtU yAMce Adeza dilele Aheta. yA dhAtvAdezAMtIla kAhI saMpUrNa dezI Aheta, tara jhA, gA (sU.4.6), ThA (sU.4.16), allI (sU.4.54), dhuva (sU.4.59) i. kAhIMcA saMskRtazI saMbaMdha joDatA yeto. 4.1 iditaH -- jyAtIla i it Ahe. udA. kathi (kath+i). prAyaH sarva dhAtvAdeza vaikalpika Aheta. 4.2 bolla -- (ma) bolaNe. ete cAnyai....pratiSThantAmiti -- itara vaiyAkaraNAMnI dhAtvAdeza he dezI zabda mAnale Aheta. paNa te dhAtvAdeza mhaNUna yethe deNyAce kAraNa hemacaMdra ase sAMgato :- itara dhAtUMpramANeca yA dhAtvAdezAMnAhI bhinna-bhinna pratyaya lAgUna tyAMcI bhinna-bhinna rUpe siddha vhAvIta ANi tazI tI hotAtahI. udA. vajjara pAsUna vajario (ka.bhU.dhA.vI), vajjariUNa (pU.bhA.dhA.a.), vajjaraNaM (nAma), vajjaranta (va.kA.dhA.vI), vajjariavvaM (vi.ka.dhA.vI) i. 4.4 galope -- dhAtvAdezAtIla ga cA lopa sU. 1.177 nusAra hoIla. 4.5 bubhukSe.... kvibantasya -- AcAra arthI asaNAr2yA kvip pratyayAne anta pAvaNAr2yA bubhukSa dhAtUlA. AcAra yA arthI kvip pratyaya nAmAMnA joDUna nAmadhAtU sAdhale jAtAta. udA. azvati. 4.6 NijjhAi -- nir + dhyai. jhANaM gANaM -- jhA, gA pAsUna sAdhalelI nAme. 4.7 jANa (dhAtu) pAsUna jANia he ka.bhU.dhA.vi; jANiUNa he pU.kA.dhA.a. Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 TIpA ANi jANaNaM he nAma Aheta. NAUNa -- sU. 2.42 pramANe jJA pAsUna jhAlelyA 'NA' ce pU.kA.dhA.a. Ahe. 4.9 saddahamANo -- saddahace va.kA.dhA.vi. (sU. 3.181). 4.10 ghoTTa -- (ma) ghoTa. 4.16 ThAai -- sU. 4.240 nusAra ThA puDhe a AlA Ahe. paTThio.... uTThAvio -- hI sarva ka.bhU.dhA.vi. Aheta. ciTThiUNa -- ciTTha ce pU.kA.dhA.a. 4.17 uTThai -- (ma) uThaNe. 4.20 jhijjai -- (ma) jhijaNe. 4.21-4.51 yA sUtrAMta prayojaka dhAtUMce dhAtvAdeza sAMgitale Aheta. 4.21 Nyanta -- Ni yA prayojaka pratyayAne anta pAvaNArA ; prayojaka pratyayAnta. Natve NUmai -- sU. 1.228 nusAra nUmai madhIla na cA Na hoto. 4.22 pADei -- (ma) pADaNe. 4.27 tADei -- (ma) tADaNe. 4.30 bhAmei....bhamAvei -- sU. 3.151 pahA. 4.31 nAsavai, nAsai -- (ma) nAsavaNe, nAsaNe. Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 4.32 dAvai, 4.33 ugghADai (ma) ughaDaNe. 4.53 bhAia, 4.56 virAi dakkhavai (ma) dAvaNe, dAkhavaNe. 4.37 paTThavai, paTThAvai 4.38 viNNavai 4.43 oggAlai 4.57 ruJjai ---- 4.61 hunto 4.63 ccia ---- ---- ---- bIhia bhA ANi bIha yAMcI ka. bhU.dhA.vi. ---- (ma) vinavaNe. (ma) ugALaNe. ---- (ma) pAThavaNe. (ma) viraNe. ---- 4.60 ho - he rUpa hote. 'vihavo ce hetva. dhA. a. ---- (ma) ruMjana karaNe; ruMjI. (ma) hoNe. pakSe bhavai - vikalpapakSI bhU cA bhava hoUna bhavai ---- vibhU pAsUnace vihava he nAma. bhaviuM bhava ce va.kA.dhA.vi. sU. 2.184 pahA. 4.69 manyunA karaNena karaNa asaNAr2yA manyumuLe. karaNa kriyecyA siddhIcyA bAbatIta je atyaMta upakAraka asate, te karaNa hoya. 507 ---- 4.76 hrasvatve sU. 1.84 nusAra svara hrasva jhAlA asatAnA. Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 TIpA 4.86 tyajaterapi cayai -- tyaj zabdAta sU.2.13 nusAra tya cA ca ANi sU. 4.239 nusAra antI a yeUna caya he varNAntara hote. taraterapi tarai -- sU.4.234 nusAra tI dhAtUce tara ase varNAntara hote. 4.96 simpai -- (ma) ziMpaNe. 4.101 buDDai -- (ma) buDaNe ; buDI. 4.104 teaNaM -- tij dhAtUpAsUna sAdhalele nAma. 4.105 phusa, pusa -- (ma) phusaNe, pusaNe. 4.107 aNuvaccai -- vraj ce vacca sAThI sU. 4.225 pahA. 4.109 juppa -- (ma) jupaNe, juMpaNe. 4.111 uvahuMjai -- yethe bha cA ha jhAlelA Ahe. 4.116 toDai, tuTTai, khuTTai -- toDaNe; tuTaNe; khuTaNe, khuMTaNe. 4.117 ghulai -- (ma) ghulaNe, ghulaviNe. gholai -- (ma) ghoLaNe, ghoLa. ghummai -- (hiM) ghUmanA. 4.119 aTTa -- (ma) ATaNe. kaDhai -- (ma) kaDhaNe. 4.120 gaNThI -- he nAma Ahe. (ma) gATha. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 509 4.121 ghusala -- (ma) ghusaLaNe. 4.122 ikAro....grahArthaH -- sUtrAta lAd dhAtUlA ikAra joDUna hlAdi zabda vAparalA Ahe. hA ikAra yethe sU.4.1 pramANe it mhaNUna vAparalelA nAhI, tara prayojaka pratyayAnta hlAd dhAtUcehI yethe grahaNa hote, he dAkhaviNyAsa ikAra vAparalA Ahe. 4.125 acchindai -- sU. 4.216 nusAra Acchid ce varNAntara Acchinda hote; sU. 1.84 nusAra A cA hrasva hoUna acchindai hote. 4.126 malai -- (ma) maLaNe. 4.127 culucula -- (ma) curucuru (bolaNe). 4.130 jhaDai -- (ma) jhaDaNe. yethe zad (1 pa.) zIyati hA dhAtu Ahe. 4.136 jAai -- sU. 4.240 nusAra jA puDhe a AlA Ahe. 4.137 virallai -- (ma) viraLa hoNe. 4.139 kRtaguNasya -- jyAta guNa kelelA Ahe. i-I, u-U, R-R, lu yAMce anukrame e, o, ar, al hoNe mhaNaje guNa hoNe. 4.143 hrasvatve -- sU. 1.84 nusAra svara hrasva jhAlA asatAnA. 4.145 akkhivai -- sU.4.239 nusAra AkSip cyA antI a yeUna jhAlelyA Akkhiva varNAntarAta sU.1.84 nusAra A cA hrasva hoUna akkhiva he varNAntara hote. Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 TIpA 4.146 -- (hiM) leTanA. 4.148 vaDavaDa - -- (ma) baDabaDa, baDabaDaNe 4.149 limpa -- (ma) liMpaNe. 4.152 palIvai -- sU. 1.221 nusAra pradIp madhye da cA la hoto. 4.157 jambhAai -- sU. 4.240 nusAra jambhA puDhe a AlA. 4.160 akkamai -- sU. 4.239 va 1.84 nusAra he varNAntara hote. 4.162 hammai....bhaviSyanti -- 'hamma gatau' yA dhAtupAThAnusAra 'jANe' yA arthI hamm dhAtu Ahe. tyApAsUna hammai i. rUpe hotIla. 4.170 tuvaranto jaaDanto -- tuvara, jaaDa yAMcI va.kA.dhA.vi. 4.171 tyAdau zatari -- dhAtUMnA lAgaNAre pratyaya (tyAdi) va zatR pratyaya puDhe asatAnA. zatR pratyayAsAThI sU.3.181 pahA. turanto -- tUra dhAtUce va.kA.dhA.vi. 4.172 atyAdau -- (zabdAtIla) Adi a (at) puDhe asatAnA. udA. tUra+anta = turanta. turio -- 'tura' ce ka.bhU.dhA.vi. 4.173 khirai, jharai, pajjharai -- (ma) khiraNe, jharaNe, pAjharaNe. 4.177 phiTTai, cukkai, bhullai -- (ma) phiTaNe, cukaNe, bhulaNe. Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 511 4.181 dekkhai -- (ma) dekhaNe. nijjhAai....bhaviSyati -- ni+dhyai dhAtUpAsUna hoNAr2yA nijjhA puDhe sU.4.240 nusAra antI a (at) yeUna nijjhAa asA dhAtU banato. tyApAsUna nijjhAai he rUpa hoIla. 4.182 chivai -- (ma) zivaNe. 4.185 pIsai -- (ma) pisaNe. 4.186 bhukka -- (ma) bhuMkaNe. 4.187 kaDDhai -- (ma) kADhaNe. 4.189 DhuNDhullai DhaNDhollai -- (ma) DhAMDhoLaNe, dhuMDALaNe. 4.191 coppaDa -- (ma) copaDaNe. makkhai -- (ma) mAkhaNe. 4.194 tacchai -- (ma) tAsaNe. rampai -- (ma) rApI. 4.197 parilhasai -- lhasa cyA pUrvI pari hA upasarga AlA Ahe. 4.198 Darai -- (ma) DaraNe; (hiM) DaranA. 4.202 hrasvatve -- sU. 1.84 nusAra hrasva svara jhAlA asatAnA. 4.206 caDai -- (ma) caDhaNe 4.207 gummai -- (ma) ghumma hoNe. Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 TIpA 4.208 Dahai -- sU. 1.218 pahA. 4.210 geNhia -- sU. 2.146 nusAra, 'geNha' puDhe a pratyaya yeto ANi tatpUrvI sU. 3.157 nusAra antya a cA i hoto. ghettUNa ghettuANa -- sU. 2.146 pahA. 4.211 vottUNa -- sU. 2.146 pahA. 4.214 akArSIt.... cakAra -- sU.3.162 varIla TIpa pahA. kariSyati kartA -- kR dhAtUcI sya ANi tA bhaviSyakALAcI saMskRtamadhIla rUpe. 4.219 saDai -- (ma) saDaNe. paDai -- (ma) paDaNe. 4.220 kaDhai -- (ma) kaDhaNe. vaDDhai -- (ma) vADhaNe. pariaDDhai - - kaDDha ce pUrvI pari hA upasarga Ahe. lAyaNNaM -- sU.1.177, 180 nusAra. vRdheH kRtaguNasya -- jyAta guNa kelA Ahe asA vRdh (dhAtU). 4.221 veSTa veSTane -- hA dhAtupATha Ahe. veSTana yA arthI veSTa dhAtU Ahe. asA tyAcA artha Ahe. veDhai -- (ma) veDhaNe veDhijjai -- veDha ce karmaNi rUpa. 4.224 bahuvacanaM....saraNArtham -- svid yA prakArace dhAtU vAGmayIna vAparAce anusaraNa karUna TharavAveta, he dAkhaviNyAsAThI svidAm he bahuvacana Ahe. 4.226 rovai -- yethe rud madhIla u cA guNa jhAlA Ahe. sU. 4.237 pahA. Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 513 4.228 khAi -- (ma) khANe. khAai -- sU.4.240 nusAra khA puDhe a AlA. khAhii khAu -- khA dhAtU cI bhaviSyakALa va AjJArtha yAMcI rUpe. dhAi dhAhii dhAu -- dhA cI kramAne vartamAnakALa, bhaviSyakALa va AjJArtha dhAtU rUpe. 4.230 pariaTTai -- aTTa ce pari hA upasarga Ahe. paloTTai -- yethe pa (pra) hA upasarga Ahe. 4.231 phuTTai -- (ma) phuTaNe. 4.232 pamillai.... ummIlai -- yethe pra, ni, sama, ud he upasarga Aheta. 4.233 niNhavai, nihavai -- yethe ni hA upasarga Ahe. pasavai -- yethe pra hA upasarga Ahe. 4.234 RvarNa -- R va R he svara. 4.237 yuvarNa -- sU.1.6 varIla TIpa pahA. kGityapi....bhavati -- kGit mhaNaje kit ANi Git pratyaya, jyAtIla k ANi G it Aheta ase pratyaya. saMskRtAta yA pratyayAMcyA mAge asaNAr2yA i ANi u yA varNAMcA guNa vA vRddhi hota nAhI. paNa prAkRtAta mAtra he pratyaya puDhe asatAnAhI mAgIla i ANi u varNAMcA guNa hoto. 4.238 havai -- sU.4.60 pahA. ciNai -- sU.4.241 pahA. ruvai rovai -- sU.4.226 pahA. 4.239 vyaMjanAnta dhAtUMcyA antI a yeUna te akArAnta hotAta. kuNai - - kuNa hA kRcA dhAtvAdeza mhaNUna sU.4.65 madhye sAMgitalA Ahe. Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 TIpA taseca, kR hA vyaMjanAnta dhAtU nAhI. tyAmuLe kuNa he udAharaNa yethe yogya disata nAhI. harai, karai -- hR ANi kR dhAtUpAsUna hara va kara hotAta (sU. 4.234). ha ANi kR he dhAtU vyaMjanAntahI nAhIta. tyAmuLe hI udAharaNe yethe yogya disata nAhIta. zabAdInAm -- zap+AdInAm. 4.240 ciicchai -- sU.2.21. dugucchai -- sU.4.4 4.241 eSAM....hrasvo bhavati -- puDhe 'Na' AlyAvara, mAgIla svara dIrgha asalyAsa, to hrasva hoto. udA. lU - luNa. ucciNai uccei -- yethe ud hA upasarga Ahe. 4.242 dvirukto vakArAgamaH -- mhaNaje 'vva' cA Agama. kyasya luk - - kya yA pratyayAcA lopa. kya pratyayAsAThI sU.3.160 pahA. 4.243 saMyukto ma: -- mhaNaje mma. 4.244 dvirukto ma: -- mhaNaje mma. hanti -- he han dhAtUce kartari rUpa Ahe. hantavvaM, hantUNa, hao -- han dhAtUcI anukrame vi.ka.dhA.vi., pU.kA.dhA.a. ANi ka.bhU.dhA.vi. Aheta. 4.245 dvirukto bha: -- bbha ase dvitva 4.246 dvirukto jhaH -- jjha ase dvitva. 4.251 viDhavijai -- viDhava hA arja cA Adeza Ahe (sU.4.108). 4.252 jANa, muNa he jJA dhAtUce Adeza Aheta (sU.4.7). Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 4.254 4.255 4.257 4.258 4.259 4.260 4.263 4.264 4.265 'A' hA upasarga. ADhavIai ADhava yA AdezAlA (sU.4.155) sU.3.160 nusAra Ia pratyaya lAgUna banalele karmaNi rUpa. AG - ---- saMskRtamadhIla kAhI dhAtUMnA prAkRtAta koNate vegaLe artha Ale Aheta, te yethe sAMgitale Aheta. 4.260-4.286 yA sUtrAMta zaurasenI bhASecI vaiziSTye sAMgitalI Aheta. anAdi asaMyukta ta cA da hoNe he zaurasenIce pramukha vaiziSTya Ahe. karedha sU. 4.268. tadhA, jadhA sU. 4.267. bhomi - sU. 4.269. ayyautto rya cyA yya sAThI sU. 4.266 pahA. snihyate sicyate snih, sic yAMcI karmaNi rUpe. chivijjai chiva AdezAce (4.182) karmaNi rUpa. nipAtyante sU. 2.174 varIla TIpa pahA. yA sUtrAkhAlI vRttIta sAMgitalele ka.bhU.dhA.vi. ce nipAta he prAya: dezI zabda Aheta. ---- ---- ---- ---- ---- 515 ---- ---- ino nakArasya in madhIla nakArAlA. hA in (innanta) zabdAtIla Ahe. udA. kaJcukin. anayoH sau.... bhavati nakArasya hA zabdAtIla antya nakAra Ahe. udA. rAjan bhayavaM yethe saMskRtamadhye bhagavan ase saMbodhanAce rUpa Ahe. bhayava antya nakArAcA lopa jhAlA Ahe. ---- bhavat ANi bhagavat yAMcI pra. e. va. Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIpA madhye bhavAn ANi bhagavAn azI rUpe saMskRtAta hotAta. samaNe, mahAvIre, pAgasAsaNe -- hI pra.e.va. cI rUpe sU. 4.287 nusAra Aheta. saMpAiavaM, kayavaM -- saMpAditavAn, kRtavAn. ka.bhU.dhA.vi. lA vat pratyaya joDUna banalelI kartari rUpe. 4.266 pakSe -- rya cA yya na jhAlyAsa, vikalpapakSI mAhArASTrI (prAkRta) pramANe rya cA ja hoto. 4.267 anAdi, asaMyukta tha cA dha hoNe, he zaurasenIce eka vaiziSTya Ahe. 4.270 pakSe -- vikalpapakSI mAhArASTrI (prAkRta) pramANe apuvva ase varNAntara hote. 4.271 iya dUNa -- mAhArASTrIta ktvA cA 'a' Adeza Ahe (sU.2.146); tatpUrvI sU.3.157 nusAra dhAtUcyA antya a cA i hoto. yA donhIMcyA saMyogAne iya (ia) banalelA disato. mAhArASTrItIla ktvA cyA tUNa AdezAcA dUNa hoto ase mhaNatA yete. bhottA....rantA -- yA rUpAta abhipreta asaNArA ktvAcA 'ttA' Adeza hemacaMdrAne svataMtrapaNe sAMgitalelA nAhI. 4.273-274 vartamAnakALI tR.pu.e.va. ce di ANi de he pratyaya Aheta. 4.273 tyAdInAM....dyasya -- sU.3.139 varIla TIpa pahA. 4.275 ssi -- hI zaurasenIta bhaviSyakALAcI khUNa Ahe. 4.276 yyeva -- sU. 4.280. Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 517 4.277 dANiM -- idAnIm madhIla Adya i cA lopa jhAlA. 4.279 yethe sAMgitalelA NakArAcA Agama he zaurasenIce eka vaiziSTya Ahe. yA navIna AlelyA N madhye puDhIla i vA e misaLatAta. udA. juttaM N imaM = juttaM NimaM. 4.281 nipAta -- yethe nipAta zabdAcA avyaya hA artha Ahe. 4.282 hage -- sU. 4.301. 4.284 bhavaM -- sU. 4.265. 4.286 andAvedI juvadijaNo -- sU.1.4. maNasilA -- sU. 1.26, 43. 4.287-4.302 yA sUtrAMta mAgadhI bhASecI vaiziSTye sAMgitalI Aheta. 4.287 akArAnta pulliMgI nAmAMce pra.e.va. ekArAnta asaNe, he eka mAgadhIce mukhya vaiziSTya Ahe. eze meze, pulize -- sa (va Sa) cA za ANi ra cA la yAsAThI sU. 4.288 pahA. yadapi....lakSaNasya -- jainAMcI junI sUtre (sUtragraMtha) ardhamAgadhI bhASeta Aheta, ase vRddha va vidvAna janAMnI mhaTale Ahe. yA ardhamAgadhIzI mAgadhIcA saMbaMdha phAra thoDA Ahe. mAgadhIce bAbatIta sAMgitalelA sU.4.287 evaDhAca niyama ardhamAgadhIlA lAgato; naMtaracyA sUtrAMta sAMgitalelI mAgadhIcI vaiziSTye ardhamAgadhIta nAhIta. 4.288 ra cA la ANi sa (Sa) cA za he mAgadhIce eka mukhya vaiziSTya Ahe. dantyasakAra -- danta yA uccAraNasthAnAtUna uccAralA jANArA sakAra. Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 TIpA tAlavyazakAra -- tAlu yA uccAraNasthAnAtUna uccAralA jANArA zakAra. zloka 1 -- gaDabaDIne namana karaNAr2yA devAMcyA mastakAvarUna gaLUna paDalelyA maMdAra phulAMnI jyAce padayugula suzobhita jhAle Ahe, asA (to) jina (mahA-) vIra mAjhe sarva pApa-jaMjALa dhuvUna TAkU de. yA zlokAta lahaza, namila, zula, zila, mandAla, lAyida, vIla, zayala yA zabdAMta ra ANi sa yAMcA la ANi za jhAlA Ahe. vIlayiNa -- jina mahAvIra. jaina dharma pragaTa karaNAre covIsa jina (tIrthaMkara) Aheta. rAga i. vikAra jiMkaNArA to jina. vIra zabda yethe mahAvIra zabdAcA saMkSepa Ahe. mahAvIra he jainAMce 24 ve tIrthaMkara mAnale jAtAta. yiNe, gyambAlaM -- ja cyA ya sAThI sU. 4.292 pahA. avayya -- sU. 4.292 pahA. 4.289-4.298 yA sUtrAMta mAgadhItIla saMyukta vyaMjanAMcA vicAra Ahe. tyAvarUna he spaSTa hote kI mAhArASTrIta na cAlaNArI skha, sna, spa, sTa, sta, zca, ska, STha ANi Ja hI joDAkSare mAgadhIta cAlatAta. 4.292 ayyuNe....gayyadi, degvayyide -- yethe prathama je cA ja hoUna maga yya jhAlA. 4.293 dvirukto JaH -- dvitvayukta Ja mhaNaje ca. 4.295 tiricchi -- sU.2.143. peskadi -- sU. 4.297 4.296 jihvAmUlIyaH -- sU. 2.77 varIla TIpa pahA. 4.298 sthAdhAto....tyAdeza: -- sthA dhAtUlA tiSTha asA Adeza hemacaMdrAne sAMgitalelA nAhI. Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 519 4.299 hage -- sU. 4.301 eliza -- sU. 1.105, 142; 4.288 pahA. 4.300 anunAsikAnto Did AhAdezaH -- anunAsikAne anta hoNArA Dit Aha~ asA Adeza. 4.302 abhyUhya -- vicAra karUna. 4.303-4.324 yA sUtrAMta paizAcI bhASecA vicAra Ahe. 4.303 paizAcIta mAgadhIpramANe jJa cA Ja hoto. 4.305 paizAcIta mAgadhIpramANe nya ANi Nya yAMcA Ja hoto. 4.306 grAmINa marAThIta Na cA na hoto. hiMdItahI na cA vApara Ahe. 4.307 takArasyApi....bAdhanArtham -- paizAcIta prAyaH zaurasenIpramANe kArya hote (sU.4.323); tathApi zaurasenIpramANe paizAcIta ta cA da na hotA, ta tasAca rahAto. mAhArASTrI prAkRtAta t lA aneka Adeza hotAta (udA.- sU. 1.177, 204-214 pahA). he koNateca Adeza paizAcIta hota nAhIta. mhaNUna takArAcyA takherIja itara sarva AdezAMcA bAdha karaNyAsa, prastuta sUtrAta takArAcA takAra hoto, ase vidhAna kele Ahe. 4.308 marAThIta sarrAsa la cA La jhAlelA ADhaLato. 4.309 na kagaca....yoga: -- prAkRtamadhye z ANi S yAMcA s hoto; tasA to paizAcIta hoto, ase yA sUtrAta kA sAMgitale, yA praznAlA Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 4.311 4.314 4.312 tUna 4.315 4.313 STvA 4.316 yethe uttara Ahe. sU. 4. 324 sAMgate kI mAhArASTrIlA lAgU paDaNArI sU. 1.177-265 hI sUtre paizAcIlA lAgU paData nAhIta. yA niSiddha sUtrAMtaca za ANi Sa yAMcA sa hoto he sAMgaNAre 1.260 sUtra Ahe. tyAmuLe he 1.260 sUtra paizAcIlA lAgU hoNAra nAhI. paraMtu paizAcIta tara za ANi Sa yAMcA sa hoto. mhaNUna sU. 4.324 madhIla bAdhaka niyamAcA bAdha karaNyAsa, prastuta sUtrAtIla niyama (yoga) sAMgitalA Ahe. 4.317 To: sthAne tuH Tu ANi tu hI udit (jyAtIla u ( ut ) it Ahe) akSare Aheta. u cyA mAgIla varNAne sUcita hoNArA vyaMjanAMcA varga hI udit akSare dAkhavitAta. Tu mhaNaje Ta-varga ANi tu mhaNaje ta-varga. prAkRtacyA tUNa madhye sU. 4.306 nusAra na jhAlA. saMskRtamadhye kAhI dhAtUMnA ktvA pratyaya lAgalyAvara STvA hoto. udA. dRSTvA ityAdI. riyasina saTa rya, sna, STa madhye svarabhakti hoUna he Adeza banalele Aheta. kyapratyaya DI ---- ---- ---- aJJatiso jhAlA. sU. 3.160 varIla TIpa pahA. Dit I. TIpA ---- ---- sU. 4.280 pahA. anyAdRzamadhye sU. 4.305 nusAra nya cA JJa Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 4.318-4.319 paizAcIta vartamAnakALAce tR. pu. e. va. ce 'ti' ANi 'te' ase pratyaya Aheta. 4.320 4.322 4.323 eyya....ssiH zaurasenIpramANe bhaviSyakALAta ssi (sU. 4.275) na yetA, eyya yeto. paizAcIta tad va idam sarvanAmAMce pulliMgI tR. e. va. nena ANi strIliMgI tR.e.va. nAe ase hote. -- ---- adha.... .. huveyya adha madhye tha cA dha (sU. 4.267), ANi bhayavaM (sU. 4.265) he zaurasenIpramANe Aheta. evaMvidhAe....kataM kadhaM madhye zaurasenIpramANe tha cA dha Ahe. etisaM.... taddhUna yethe pUrva cA purava zaurasenIpramANe (sU. 4.270) Ahe. bhagavaM....loka bhagavaM (sU. 4.264) ANi dAva (sU. 4.262) tAva ca.... rAjA yyeva zaurasenIpramANe zaurasenIpramANe Ahe. (sU. 4.280) Ahe. -- ---- ---- 521 yethe sU. 4.324 makaraketU, sagaraputtavacanaM yethe ka, ga, ca, ta, pa, va yAMcA lopa sU. 1.177 nusAra jhAlA nAhI. vijayasenena lapitaM 1.177 pramANe, ja, ta, ya yAMcA lopa jhAlA nAhI, sU. 1.228 pramANe na cA Na jhAlA nAhI ANi sU. 1.231 pramANe pa cA va jhAlA nAhI. matanaM d cA lopa (sU.1.177) ANi na cA Na (sU 1.288) jhAlA nAhI. pApaM p cA lopa (sU 1.177) athavA pa cA va (sU.1.231) jhAlA nAhI. AyudhaM y cA lopa (sU. 1.177) ANi dha cA ha (sU. 1.187) jhAlA nAhI. tevaro cA lopa (sU. 1.177) jhAlA nAhI. 'v' - ---- ---- - 4.325-4.328 yethe cUlikApaizAcika bhASecA vicAra Ahe. hI paizAcI bhASecI upabhASA Ahe. Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 4.325 vargANAm vargAtIla vyaMjanAMcA. turya vyAkaraNa niyamAne yeNAr2yA vyaMjanAMcyA caturtha, cauthe. 4.326 ---- 4.328 prAktanapaizAcikavat paizAcI bhASepramANe. 4.330 ---- tAThA. kvacillAkSa.... tAThA bAbatItahI yA sUtrAtIla niyama kvacit lAgU paDato. udA. pratimApaDimA (sU.1.206)-paTimA ; daMSTrA - dADhA (sU. 2.139) zloka 1 :- premAta rAgAvalelyA pArvatIcyA pAyAcyA (dahA) nakhAMta jyAce pratibiMba paDale Ahe, (mhaNUna) dahA nakharUpI ArazAMta (paDalelI dahA va mULace eka azI) akarA rUpe (zarIre) dhAraNa karaNAr2yA zaMkarAlA namaskAra karA. yA zlokAta golI, calaNa, ludda madhye 'ra' cA 'la' jhAlA Ahe. ---- TIpA ---- -- zloka 2 :- nAcU lAgalA asatAnA, sahaja TAkalelyA jyAcyA pAvalAMcyA AghAtAne pRthvI tharatharalI, samudra usaLale ANi parvata kosaLale, tyA zaMkarAlA namaskAra karA. yA zlokAta hala madhye ra cA la jhAlA Ahe. pUrvI (sU. 303 - 324) sAMgitalelyA 4.329-4.446 yA sUtrAMta apabhraMza bhASecA vicAra Ahe. zaurasenI ityAdI bhASAMpekSA hA vicAra savistara Ahe. mukhya mhaNaje yethe padya udAharaNe phAra moThyA pramANAta dilelI Aheta. 4.329 saMskRtamadhUna apabhraMzAta zabda yetAnA, tyAMta svarAMce sthAnI itara svara yetAta. udA. pRSTha- paTThi, piTThi, puTThi; ityAdI. zloka 1 :- priyakara zAmala (varNI) Ahe; priyA caMpaka varNI Ahe; tI kasoTIcyA (kALyA) dagaDAvara oDhalelyA suvarNAcyA reSepramANe disate. yethe pra.e.va. madhye DhollA ANi sAmalA yAmadhye a cA A Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 523 mhaNaje dIrgha svara jhAlA Ahe va dhaNa ANi deha madhye A cA a mhaNaje hrasva svara jhAlA Ahe. Dholla -- (de) viTa, nAyaka, priyakara. dhaNa -- dhanyA; priyA priyAyA dhaNa aadeshH| TIkAkAra). nAi - - sU. 4.444. kasavaTTai -- sU. 4.334. zloka 2 :- he priyA! mI tulA sAMgitale hote (za- nivAraNa kele hote) kI dIrgha kALa mAna dharU nako; (kAraNa) jhopeta rAtra saMpUna jAIla ANi lageca prabhAta (-kALa) hoIla. yethe saMbodhanAta DhollA madhye a cA A mhaNaje dIrgha svara jhAlA Ahe. mai~ -- sU. 4.377. apabhraMzAta aneka anusvAra he sAnunAsika uccArale jAtAta. te akSarAvarIla yA cinhAne dAkhavile jAtAta. tuhu~ -- sU. 4.368. karu -- sU. 4.387. niddae -- sU. 4.349. rattaDI -- sU.4.429,431. daDavaDa -- (de) zIghra, jhaTapaTa. mANu, vihANu -- sU. 4.331. zloka 3 :- mulI! mI tulA sAMgitale hote kI vakra dRSTI karU nako. (kAraNa) he mulI! (hI vakra dRSTI) aNakucIdAra (dhAradAra) bhAlyApramANe (dusar2yAMcyA) hRdayAta praviSTa hoUna, tyAMnA ThAra karate. __yethe strIliMgAta diTThi, paiTThi, bhaNiya madhye dIrghAcA hrasva svara jhAlA Ahe. biTTIe -- (ma,hiM) beTA, beTI. jiva~ -- sU. 4.401, 397 . hiai -- sU. 4.334 . / zloka 4 :- he te ghoDe; hI (tI yuddha-) bhUmI ; he te tIkSNa khaDga; jo ghoDyAMcA lagAma (mAge) khecIta nAhI (tara raNakSetrAvara yuddha karIta rahAto), yethe (tyAcyA) pauruSAcI parIkSA hote. yethe pra.a.va. madhye ghoDA, NisiA yAMmadhye hrasva svarAcA dIrgha svara jhAlA Ahe ANi 'ti', khagga, vagga madhye dIrgha svarAcA hrasva jhAlA Ahe. ei -- sU. 4.363. ti -- te madhIla e hrasva jhAlA Ahe. eha -- sU. 4.362. etthu -- sU. 4.405. 4.331 zloka 1 :- bhuvanabhayaMkara asA rAvaNa zaMkarAlA saMtuSTa karUna rathAta Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 4.332 4.333 ArUDha hoUNa nighAlA. brahmadeva ANi kArtikeya yAMce dhyAna karUna va tyAMnA ekatra karUna jaNu devAMnI tyA ( rAvaNA) lA banavile hote. yethe dahamuhu, 'bhayaMkaru, degsaMkaru, Niggau, caDiau, ghaDiyau yA pra.e.va.madhye a cA u jhAlA Ahe. caumuhu va chaMmuhu madhye dvi.e.va.madhye a cA u jhAlA Ahe. rahavari sU. 4.334. caDiau hA Aruh yA dhAtUcA Adeza Ahe (sU. 4.206). jhAivi, lAiva caDa sU. 4.357. NAvai sU. sU. 4.439. ekkahiM 4.444. daiveM ---- ---- ---- ---- ---- ---- zloka 1 :- sneha naSTa jhAlA nasalyAne, snehAne paripUrNa azA vyaktIMmadhye lAkha yojanAMce aMtara asU de; he sakhI! (sneha naSTa na hotA) jo zaMbhara varSAMnI bheTato, to saukhyAce sthAna Ahe. yethe jo, so yA pra. e. va. madhye a cA o jhAlA Ahe. 'lakkhu, sU.4.333, 342. sokkhaha~, ThAu sU. 4.331. 'saeNa sU. 4.339. nivaTTAhaM zloka 2 :sakhI! (priyakarAcyA) aMgAzI (mAjhe ) aMga bhiDale nAhI, adharAlA adhara cikaTalA nAhI; (mI) priyakarAce mukhakamala pahAta asatAnAca (AmacI ) suratakrIDA samApta jhAlI. yethe aMgu, miliu, surau madhye a cA o jhAlelA nAhI. aMgahi sU. 4.335. hali hale (sU.2.195) madhye e cA sva jhAlA. ahareM sU. 4.333, 342. pia sU.4.345. jo anti sU. 4.350. joa mhaNaje pahANe. emvai sU. 4.420. ---- sU. 4.333, 342. ---- TIpA ---- yethe daie~ madhye a cA e jhAlA Ahe. mahu je zloka 1 :- pravAsAlA nighAlelyA priyakarAne (avadhI) mhaNUna divasa dile hote sAMgitale, te mojatAnA nakhAMnI (mAjhI) boTe jarjarita jhAlI. ---- sU. 4.379. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 525 diahaDA -- sU. 4.429. daie~, pavasaMteNa, naheNa -- sU. 4.342. gaNantie~ -- sU. 3.29. aMguliu, jajariAu -- sU.4.348. tANa -- he mAhArASTrI prAkRtAta Sa.a.va. ce rUpa Ahe. yethe tyAcA upayoga dvitIye aivajI (sU. 3.134) kelA Ahe. 4.334 zloka 1 :- sAgara gavatAlA vara (ucalUna) dharato ANi ratnAMnA taLAta Dhakalato. (tadvat) svAmI cAMgalyA sevakAlA soDUna deto ANi khalAMcA (duSTAMcA) sanmAna karato. yethe tali yA sa.e.va.madhye akArAcA ikAra jhAlA Ahe. tale ghallai -- yethe tale yA sa.e.va. madhye akArAcA ekAra jhAlA Ahe. uppari -- upari madhye pa ce dvitva jhAle Ahe. khalAI -- sU. 4.445 4.335 zloka 1 :- guNAMnI kIrtI miLate, paNa saMpattI miLata nAhI; (daivAne bhALI) lihilelI phaLeca (loka) bhogatAta. siMhAlA eka kavaDI suddhA miLata nAhI; paNa hattIMnA lAkho rupaye paDatAta (za-hattI lAkho rupayAMnI vikata ghetale jAtAta). __ yethe lakkhehiM yA tR.a.va. madhye akArAcA ekAra jhAlA Ahe. guNahi~ madhye akArAcA ekAra jhAlelA nAhI. guNahi~, lakkhehiM - - hiM-hiM he prAkRtAtIla tR.a.va. ce pratyaya Aheta (sU. 3.7). apabhraMzAtIla tR.a.va. pratyayAMsAThI sU. 4.347 pahA. para -- param. boDDia -- (de) kavaDI. gheppanti -- sU. 4.256. 4.336 asyeti....Namyate -- sU.3.20 varIla 'iduta....saMbadhyate' yAvarIla TIpa pahA. zloka 1 :- loka vRkSAcI phaLe ghetAta ANi kaDu pAlyAcA tyAga karatAta; tathApi sujanApramANe mahAvRkSa tyAMnA mAMDIvara dhAraNa karato. yethe vacchahe yA paM.e.va. madhye 'he' Adeza Ahe. vacchahu gRNhai -- vacchahu madhye hu Adeza Ahe. gRNhai -- sU. 4.394. phalaI Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 4.337 4.338 4.339 4.340 ---- - sU. 4.353. to sU. 4.417. jiva~ sU. 4.401, 397. ---- TIpA zloka 1 :uMca uDDANa karUna (maga khAlI ) paDalelA khala puruSa svata:lA (va itara) janAMnA ThAra karato. jase - girizikharAMvarUna paDalelI ziLA (svata:barobara) itarAMcehI cUrNa karate. yethe .siMgahuM yA paM.a.va.madhye huM Adeza Ahe. dUruDDANeM 4.333, 342. jiha sU.4.401. ---- zloka 1 :- jo Apale guNa jhAkato va dusar2yAce guNa pragaTa karato, azA (yA) kaliyugAta durlabha asaNAr2yA tyA sajjanAcI mI pUjA karato. prakAra dvayaM kiM mriyate vA zatrUn jayati vA iti bhAvArtha: / ). yethe taNaha~ yA Sa.a.va. madhye 'haM' Adeza Ahe. laggivi 4.439. sU. yethe parassu, tasu, dullahaho, suaNassu yA Sa. e. va. madhye su, ho ANi ssu he Adeza Aheta. hau~ sU. 4.375. kijjau~ sU. 4.385. zloka 1 :- tRNAlA tisarA mArga nAhI; te ADAcyA kAThAvara ugavate; tyAlA dharUna loka (ADa) olAMDatAta; athavA tyAcyAsaha te svataH (ADAta) buDatAta. (yA zlokAbaddala TIkAkAra sAMgato anyo'pi yaH prakAradvayaM kartukAmo bhavati sa viSamasthAne vasati / ---- sU. zloka 1 :- pakSyAMsAThI vanAta vRkSAMvara pikalelI phaLe devAne nirmANa kelI Aheta; tyAMcyA upabhogAce te sukha asaNe cAMgale; paNa khalAMcI vacane kAnAta praviSTa hoNe nako. Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 527 yethe taruhuM va sauNiha~ yA Sa.a.va. madhye 'hu~' ANi 'he' Adeza Aheta. so sukkhu -- yethe sukkha zabda pulliMgAta vAparalA Ahe (sU. 4.445). kaNNahiM -- sU. 4.347. prAyo....hu~ -- prAya:cA adhikAra asalyAne, kvacit sup pratyayAlAhI huM Adeza hoto. sup ce nehamIce Adeza sU.4.347 madhye Aheta. zloka 2 :- svAmIcA moThA bhAra pAhUna, DhavaLA (baila) kheda karato (va svata:zI mhaNato-) mAjhe dona tukaDe karUna (juvAcyA) dona bAjUMnA (dizAMnA) malA kA bare joDale nAhI ? yethe duhu~ yA sa.a.va. madhye 'hu~' Adeza Ahe. visUrai -- visUra hA khid dhAtU cA Adeza Ahe (sU. 4.132). pikkhevi, karevi -- sU.4.440. duhu~ -- prAkRtAta dvivacana nasalyAne, he anekavacana vAparalele Ahe. disihiM -- sU. 4.347. khaNDai~ - - sU. 4.353. 4.341 zloka 1 :- koNatyAhI bhedabhAvAvinA (araNyAta) parvatAcI ziLA va vRkSAcI phaLe miLatAta (za-ghetalI jAtAta); tathApi gharAcA tyAga karUna araNya (-vAsa) mANasAMnA AvaData nAhI. yethe girihe va taruhe yA paM.e.va. madhye 'he' Adeza Ahe. nIsAvannu -- sU. 4.397. melleppiNu -- sU.4.440. mANusahaM -- sU.4.339. zloka 2 :- vRkSAMpAsUna valkala he paridhAna mhaNUna va phaLe he bhojana mhaNUna munI suddhA miLavitAta; (vastra va bhojana yAMce barobaraca) sevaka he svAmIpAsUna Adara (hI goSTa) adhika miLavitAta. yethe taruhu~ va sAmihu~ yA paM.a.va. madhye huM Adeza Ahe. ettiu -- sU.2.157, 4.331. aggala -- (ma) AgaLA. sU.4.354 pahA. Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 TIpA zloka 3 :- AtA kaliyugAta dharma hA (kharokhara) kamI prabhAvI jhAlA Ahe. yethe kalihi yA sa.e.va. madhye 'hi' Adeza Ahe. ji -- sU.4.420. 4.342 TAvacanasya....bhavata: -- sU.4.333 nusAra TA pratyayApUrvI zabdAcyA antya akArAcA e hoto. udA. dayia - daie. prastuta TA pratyayAlA 'Na' kiMvA anusvAra Adeza hoto. tyAmuLe daieM pavasanteNa ityAdI rUpe hotAta. 4.343 __ zloka 1 :- jaga agnImuLe uSNa va vAyumuLe zItala hote. paNa jo agnInehI zItala hoto, tyAlA uSNatece kAya ? (arthAta to garama hota nAhI.) yethe aggie~ yA tR.e.va. madhye eM Ahe ANi aggiM madhye anusvAra Ahe. teva~, keva~ -- sU.4.401,397. uNhattaNu -- sU.2.154 pramANe ttaNa pratyaya lAgUna bhAvavAcaka nAma banale Ahe. zloka 2:- jarI priyakara apriya karaNArA Ahe, tarI tyAlA Aja ANa. jarI agnIne ghara jALale jAte, tarI tyA agnIzI (Apale) kAma asateca. yethe aggiNa madhye 'Na' ANi aggiM madhye anusvAra Ahe. teM -- ta (tad) sarvanAmAce tR.e.va. 4.344 ___ ei....thali -- yethe eha thali madhye si cA, vagga madhye am cA, ei ghoDA madhye jas cA lopa jhAlA Ahe. zloka 1 :- jasajazI zyAmA strI DoLyAMce vAkaDepaNa (vakra kaTAkSa TAkaNyAsa) zikate, tasatasA madana kaThiNa dagaDAvara ApalyA bANAMnA dhAra lAvato. Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 4.346 4.347 yethe sAmali madhye sicA, vaMkima madhye am cA ANi sa madhye zas cA lopa jhAlA Ahe. jiva~ jiva~ tiva~ tiva~ sU.4.401, 397. vammahu sU.1.242. 4.345 zloka 1 :- zekaDo yuddhAMta, ati mAjalelyA va aMkuzAMnA dAda na deNAr2yA (azA) hattIMcI gaMDasthaLe phoDaNArA mhaNUna jyAce varNana kele jAte, (to) AmacA (mAjhA) priyakara pahA. sU. 4.387. amhArA yethe gaya puDhe Sa.a.va. pratyayAcA lopa jhAlA Ahe. ( yad) sarvanAmAce pra. e. va. dekkhu sU.4.434. pRthagyogo....sArArthaH sU.4.344 madhyeca Am pratyaya sAMgitalA asatA tara prastutace sUtra svataMtrapaNe sAMgAve lAgale nasate. maga tase kA kele nAhI, yA praznAlA yethe uttara Ahe. vyAkaraNIya niyamAMcyA udAharaNAMnA anusarUna, yogya tyA vibhaktIcA lopa Ahe he jANale jAve, he sUcita karaNyAsa prastuta sUtrAtIla niyama sU.4.344 pekSA pRthakpaNe sAMgitalA Ahe. ---- ---- 529 ---- ---- ---- ---- ju ja prathamA Amantrye....jasaH saMbodhana hI svataMtra vibhaktI nAhI. vibhaktIce pratyayaca saMbodhanAta lAgatAta; paNa te lAgatAnA kadhI thoDe vegaLe pheraphAra hotAta. zloka 1 :- he taruNataruNIMno malA kaLale; ApalA ghAta karU nakA. yethe taruNaho va taruNiho yA saM.a.va. madhye 'ho' Adeza Ahe. sU.4.384. ma * sU. 4.329 nusAra svarabadala jhAlA. karahu guNa..... Ahe. zloka 1 :- jyApramANe gaMgA bhAratAta tIna mArgAMnI ( pravAhAMnI) jAte. yethe guNahi N yA tR.a.va. madhye 'hiM' Adeza Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 4.348 4.349 bhArai 4.350 4.348-4.352 yA sUtrAMta strIliMgI zabdAMnA lAgaNAre Adeza sAMgitale Aheta. tyAMcA antya svara koNatAhI aso, pratyaya vA Adeza teca Aheta. aMguliu, jajjariyAu yA pra.a.va. madhye u aMguliu....naheNa Adeza Ahe. yethe maggehi N va tihi N yA sa.a.va. madhye 'hiM' Adeza Ahe. sU.4.334. ---- ---- TIpA zloka 1 :- * sarvAMgasuMdara vilAsinIMnA pahANAr2yAMcA. yethe 'savvaGgAu madhye u ANi vilAsiNIo madhye o Adeza Ahe. vacana....yathAsaMkhyam sUtrAta jazzaso: ase dvivacana asUna udot ekavacanI Ahe. mhaNaje bhinna vacane vAparUna Adeza sAMgitalA Ahe. yethe sAMgitalele Adeza anukramAne hota nAhIta, he dAkhaviNyAsa asA vacanabheda kelelA Ahe. (aseca zabda puDhehI jethe yetIla tethehI azAca prakAracA artha jANAvA). ---- ---- zloka 1 :- suMdarI (mugdhA ) aMdhArAta suddhA svataHcyA mukhAcyA kiraNAMnI hAta pahAte. maga pUrNa caMdrAcyA cAMdaNyAta tI dUracyA vastu kA pahAta nAhI (bare)? yethe .caMdimaeN yA tR.e.va. madhye e Adeza Ahe. 'karahi sU. 4.347. puNu sU.4.426. kAi~ zloka 2 :- jethe marakatamaNyAcyA prakAzAne veSTita Ahe. sU.4.367. yethe .keMtie~ yA tR.e.va. madhye e Adeza Ahe. jahiM sU.4.357 ---- ---- zloka 1 :- tuccha kaMba asalelI, tuccha bolaNArI, tuccha va suMdara romAvalI (udarAvara) asaNArI, tuccha prema asaNArI ( dAkhaviNArI), tuccha asaNArI, priyakarAcI vArtA na kaLalyAne zarIra tuccha jhAlelI, (va jaNu) madanAcA nivAsa (kiMvA priyakarAcI vArtA jilA kaLalelI Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 4.351 nAhI va jicyA kRza zarIrAta madanAcA nivAsa Ahe), azA tyA suMdarI (mugdhA) ce ANakhI je kAhI tuccha Ahe te sAMgatA yeta nAhI; Azcarya he kI ticyA dona stanAMmadhale aMtara itake tuccha Ahe kI tyA (dona stanAM) madhIla mArgAvara mana suddhA mAvata nAhI. yethe bArIka, nAjUka, sUkSma, kamI, kRza, suMdara i. aneka arthAMnI tuccha zabda vAparalelA Ahe. yA zlokAta, tuccharAya he tyA strIcyA priyakarAce saMbodhana Ahe ase TIkAkAra mhaNato. yA zlokAmadhye, degmajjhahe, 'jaMpirahe, 'romAvalihe, 'hAsahe, alahantiahe, degnivAsahe, dhaNahe, muddhaDahe yA Sa.e.va. rUpAMta 'hai' asA Adeza Ahe. tucchayara tuccha ce tara-vAcaka rUpa Ahe. tucchau~ sU.4.354. Azcarya dAkhaviNAre avyaya sU.4.441. kaTari - -- akkhaNahaM Ahe. vicci sU.4.421, 334. ---- ---- ---- -- zloka 2 :Apaleca hRdaya phoDaNAr2yA ( stanAM) nA dusar2yAviSayI kAya dayA vATaNAra ? he taruNAMno! tyA taruNIpAsUna svata:ce rakSaNa karA. (tice) stana AtA saMpUrNa viSama (hRdaya phoDaNAre) jhAle Aheta. yethe bAlahe yA paM.e.va. madhye 'he' Adeza Ahe. hiyaDau~ appaNau~ sU.4.354. hiyaDau~ sU.4.429-430. kavaNa sU.4.367. ma- kavaNa, koNa. rakkhejjahu loaho sU. 4.346. sU. 3.178; 4.384. ---- ---- 531 ---- bhallA (ma) bhalA. mahArA ---- zloka 1 :- he bhaginI mAjhA priyakara (patI) (yuddhAta) mAralA gelA, he cAMgale jhAle. (kAraNa) parAbhUta hoUna jara to gharI parata AlA asatA tara (mAjhyA) maitriNIMcyA puDhe (malA) lAja vATalI asatI. ---- yethe vayaMsiahu madhye paM. ANi Sa.a.va. madhye hu Adeza Ahe. sU.4.434. vayasyAbhyo ---- Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIpA vayasyAnAm -- vayasyA zabdAce anukrame paM.ba.va. ANi Sa.ba.va. 4.352 zloka 1 :- kAvaLyAlA uDavUna lAvaNAr2yA (virahiNI) strIlA acAnaka priyakara disalA. (ticyA hAtAtIla) ardhyA bAMgaDyA jaminIvara (gaLUna) paDalyA ANi (uralelyA) ardhyA (bAMgaDyA) taTdizI phuTalyA. __ yAtIla kalpanA azI Ahe :- ApalyAkaDe azI eka samajUta pracalita Ahe kI gharAvara basUna jara kAvaLA kAva kAva karIta asela tara te oraDaNe pAhuNyAce Agamana sucavite. yA zlokAta varNilelI virahiNI kAvaLyAcI kAva kAva aikate; paNa priyakara yeta asalelA mAtra tilA disata nAhI. mhaNUna tI (bahudhA) nirAzene kAvaLyAlA hAkalUna lAvIta hotI. paNa titakyAta acAnaka tilA priyakara disato. kAvaLyAlA hAkUna lAvaNyAcyA kriyeta, virahAvastheta kRza jhAlelyA ticyA hAtAtUna nimmyA bAMgaDyA gaLUna jaminIvara paDalyA. paNa priyakarAlA pAhUna jhAlelyA AnaMdAne tice zarIra-hAtahI-phugale. tyAmuLe uralelyA bAMgaDyA (hAtAlA lahAna hoU lAgalyAne) taDa-taDa tuTalyA. yA zlokAta mahihi yA sa.e.va. madhye 'hi' Adeza Ahe. diTThau -- sU.4.429 nusAra diTTha puDhe svArthe a AlA Ahe. 4.353 yethe sAMgitalelyA iM pratyayApUrvI nAmAcA antya hrasva svara vikalpAne dIrgha hoto (sU.4.330 pahA). zloka 1 :- kamaLe soDUna bhramarasamUha hattIMcyA gaMDasthaLAMcI icchA karatAta. durlabha (vastu) miLaviNyAcA jyAMcA Agraha Ahe, te dUratvAcA vicAra karIta nAhIta. yA zlokAta ulaI yA pra.a.va. madhye ANi kamalaI ANi gaMDAI yA dvi.a.va. madhye iM Adeza Ahe. mellavi -- sU.4.439. mella hA muc dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.91). maha -- hA kAGakS dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.192). ecchaNa -- sU.4.441. ali -- (de) nibaMdha, haTTa, Agraha. Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 533 4.354 kakArAntasya nAmna: -- kakArAnta nAmAcA. kakArAne mhaNaje k ne anta pAvaNAre nAma. nAmAcyA antI yeNArA hA 'ka' svArthe Ahe (sU.4.429). annu....dhaNahe -- yethe tucchau~ madhye uM Adeza Ahe. zloka 1 :- Apale sainya parAbhUta jhAlele pAhUna va zatrUce sainya pasarata cAlalele pAhUna (mAjhyA) priyakarAcyA hAtAta caMdralekhepramANe talavAra camakU lAgate. yethe bhaggau~ va pasariau~ yA dvi.e.va. madhye 'u' Adeza Ahe. sU.331-354 yA sUtrAMta jhAlelA apabhraMzAtIla nAmAMcA rUpavicAra puDhIlapramANe ekatra karUna sAMgatA yeto : akArAnta pulliMgI deva zabda vibhaktI e.va. a.va. deva, devA, devu, devo deva, devA deva, devA, devu deva, devA deve, deveM, deveNa (deviNa) (deviM) devahiM, devehiM devahuM deva, devasu, devassu, devaho, devaha deva, devahaM deve, devi devahiM deva, devA, devu, devo deva, devA, devaho devahe, devahu ___ ikArAnta pulliMgI giri zabda giri, girI giri, girI giri, girI giri, girI girieM, giriNa, giri girihiM girihe girihaM giri, girihe giri, girihaM, girihuM girihi giri, girI giri, girI, giriho girihaM Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 i quir pra. dvi. pra. dvi. pra. dvi. aur pra. dvi. quo pra. dvi. tR. paM. Sa. sa. saM. ukArAnta pulliMgI zabdAMcI rUpe giri pramANe hotAta. akArAnta napuMsakaliMgI kamala zabda kamalA kamala, itara rUpe ukArAnta pulliMgI zabdApramANe hotAta. akArAnta napuMsakaliMgI tuccha zabda tucchauM itara rUpe kamala pramANe hotAta. vAri, kamala, kamalA, kamalaI, kamalAI ikArAnta napuMsakaliMgI vAri zabda vArI vAri, vArI, vAriiM, vArIiM itara rUpe ikArAnta pulliMgI zabdApramANe hotAta. ukArAnta napuMsakaliMgI mahu zabda muddha, muddhA muddha, muddhA muddhae (muddhai) muddhahe ( muddhahi ) muddhahe ( muddhahi ) muddhahi muddha, muddhA mahu, maha itara rUpe ukArAnta pulliMgI zabdApramANe hotAta. mahu, mahU mahuI, mahUI AkArAnta strIliMgI muddhA zabda muddhAu, muddhAo muddhAu, muddhAo muddhahiM TIpA muddhahu muddhahu muddhahiM muddha, muddhA, muddhaho, muddhAho Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 535 ikArAnta, IkArAnta, ukArAnta ANi UkArAnta strIliMgI zabda muddhA pramANe cAlatAta. 355-367 yA sUtrAMta, asmad va yuSmad soDUna, itara sarvanAmAMcI jI viziSTa rUpe apabhraMzAta hotAta tI sAMgitalI Aheta. tyAkherIjacI tyAMcI itara rUpe tyA tyA svarAnta nAmApramANe hotAta. 355 sarvAdeH akArAntAt -- sU.3.58 varIla TIpa pahA. jahAM, tahAM, kahAM -- yA paM.e.va. madhye 'hAM' Adeza Ahe. hontau -- ho dhAtUcyA honta yA va.kA.dhA.vi. puDhe (sU.3.181) svArthe a (sU.4.429) AlA Ahe. hontau cI bhavAn azIhI saMskRta chAyA dilI jAte. 356 zloka 1 :- jara ticA majavarIla atyaMta dRDha (tilatAra) sneha saMpalA asela, tara zekaDo veLA vakra dRSTIMnI mI kA bare pAhilA jAto ? yethe kihe yA paM.e.va. madhye 'ihe' Adeza Ahe. tahe -- sU.4.359. tuTTau -- sU.4.429. nehaDA -- sU.4.429. mai~ -- sU.4.377 . saha~ -- sU.4.419. joijjau~ -- joa cyA karmaNi aMgApAsUnace rUpa Ahe (sU.4.385). 357 zloka 1 :- jethe bANAne bANa va khaGgAne khaDga chinna kele jAte, tyA tazA prakAracyA yoddhyAMcyA samudAyAta (mAjhA) priyakara (yoddhyAMsAThI) mArga prakAzita karato. yethe jahi~, tahi~ yA sa.e.va. madhye 'hiM' Adeza Ahe. sariNa, khaggiNa -- tR.e.va. cI rUpe. tehai -- teha (sU.4.402) puDhe svArthe 'a' (sU.4.429) yeUna jhAlele sa.e.va. (sU.4.334). zloka 2 :- tyA suMdarI (mugdhA) cyA ekA DoLyAta zrAvaNa (mahinA), dusar2yA DoLyAta bhAdrapada (mahinA) Ahe; jaminIvarIla bichAnyAvara mAdhava athavA mAgha (mahinA) Ahe; gAlAvara zarad (Rtu), aMgAvara grISma (Rtu) Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 Ahe; sukhAsikA (sukhAne basaNe) rUpI tiLAcyA vanAta mArgazIrSa (mahinA) Ahe; ANi mukhakamalAvara zizira (Rtu) rAhilA Ahe. yA zlokAta ekA virahiNIcyA sthitIce varNana Ahe. tyAcA bhAvArtha asA :- zrAvaNa-bhAdrapada mahinyAtIla pAvasAcyA sarIpramANe ticyA DoLyAtUna azrudhArA oghaLata hotyA. vasaMta RtUtalyApramANe ticA bichAnA pallavAMcA hotA. zarada RtUtIla meghAMpramANe (kiMvA kAzakusumApramANe ) tice gAla pAMDhare paDale hote. grISmAtalyApramANe tice aMga tapta hote. zizira RtUtIla kamaLApramANe tice mukhakamala komejale hote. yA zlokAta ekkahiM, annahiM yA sa.e.va madhye hiM Adeza Ahe. mAhau mAdhava (=vasaMtaRtu, vaizAkha ( gIlako, pR. 378); kiMvA mAgha-ka. aMgahiM sU.4.347. tahe sU.4.359. muddhahe * sU.4.350. ---- ---- ---- ---- zloka 3 :he hRdayA!, phadizI phUTa ; vilaMba karUna kAya upayoga ? tujhyA vinA zekaDo du:khe duSTa daiva koThe Thevate, te mI pAhIna. yethe kahi~ yA sa.e.va. madhye 'hiM' Adeza Ahe. hiaDA sU. 4.429. phuTTi sU.4.387. phuTTa hA bhraMz cA Adeza Ahe (sU.4.177); kiMvA sphuT dhAtUta T ce dvitva ANi antI a yeUna hA dhAtU banalA Ahe. kari sU.4.439. dekkhau~ sU.4.385. pai~ sU.4.370. viNu sU.4.426. ---- TIpA ---- ---- 358 zloka 1 :- halA (aga) sakhI (mAjhA ) priyakara jyAcyAvara nizcita rAgAvato, tyAce sthAna to astrAMnI, zastrAMnI vA hAtAMnI phoDato. yethe jAsu, tAsu yA Sa. e. va. madhye Asu Adeza Ahe. mahArau mahAra (sU.4.434) puDhe a hA svArthe pratyaya (sU. 4.429) AlA. nicchai~ nicchaeM (sU.4.342). zloka 2 :jIvita kuNAlA priya nAhI ? dhanAcI icchA kuNAlA nAhI ? tathApi veLaprasaMgI viziSTa (zreSTha) vyaktI (yA) dohoMnAhI tRNAsamAna mAnatAta. Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 537 yethe kAsu yA Sa.e.va. madhye Asu Adeza Ahe. vallahau~ -- sU.4.429, 4.354. 359 jahe, tahe, kahe -- yA Sa.e.va. madhye 'ahe' Adeza Ahe. kerau -- sambandhi yA zabdAlA kera Adeza hoto (sU.4.422); tyAcyApuDhe svArthe 'a' (sU.4.429) yeUna he rUpa hote. 360 zloka 1 :- jyA arthI (mAjhA) nAtha aMgaNAta ubhA Ahe, tyAarthI to raNakSetrAvara phirata nAhI. yethe dhuM, je hI yad, tad yAMcI pra.,dvi. yAMcI e.va.cI vaikalpika rUpe Aheta. ciTThadi, karadi -- sU.4.273. bolliai -- bollacyA karmaNi aMgApAsUnace rUpa. bolla hA kath dhAtUcA Adeza (sU.4.2) Ahe. 361 tuha -- sU.3.99. 362 zloka 1 :- hI kumArI! hA (mI) puruSa, he manorathAMce sthAna; (jevhA) mUrkha (phakta) asAca vicAra karIta rahAtAta (tevhA naMtara) lageca prabhAta hote. __ yethe eha he strIliMgI eho he pulliMgI va ehu he napuM. etad sarvanAmAce pra.e.va. Ahe. ehau~ -- eha puDhe svArthe a (sU.4.429) AlA Ahe. vaDha -- sU.4.422 varIla vRttI pahA. pacchai -- sU.4.420. 363 ei ....thali -- ei he etad ce pra.a.va. Ahe. ei peccha -- ei he etad ce dvi.a.va. Ahe. 364 zloka 1 :- jara moThI ghare vicArIta asAla, tara tI (pahA) moThI ghare. (paNa) du:khI janAMcA uddhAra karaNArA (mAjhA) priyakara jhopaDIta Ahe, (to) pahA. yethe oi he adas ce pra. ANi dvi.a.va. Ahe. Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIpA 365 idam...bhavati -- vibhaktI pratyayApUrvI idam sarvanAmAce Aya ase aMga hote. zloka 1 :- lokAMcyA hyA DoLyAMnA (pUrva) janmAce smaraNa hote, yAta zaMkA nAhI; (kAraNa) apriya (vastU) pAhUna, te saMkucita hotAta va priya (vastU) pAhUna te vikasita hotAta. yethe Ayai~ yA pra.a.va. madhye Aya asA Adeza Ahe. yA zlokAta jAI-sarai~ asA eka zabda gheUna, jAti-smarANi azI saMskRta chAyA gheNe adhika yogya vATate. mauliahiM -- sU.4.382 zloka 2 :- samudra suko vA na suko; vaDavAnalAlA tyAce kAya ? agni pANyAta jaLata rahAto, heca (tyAcA parAkrama dAkhaviNyAsa) purese nAhI kA? yethe AeNa yA tR.e.va. madhye Aya Adeza Ahe. ccia -- sU.2.184. zloka 3 :- yA tuccha zarIrApAsUna je prApta hote te cAMgale; jara te jhAkale tara te kujate; (va) jara jALale tara tyAcI rAkha hote. yethe Ayaho yA Sa.e.va. madhye Aya Adeza Ahe. 366 zloka 1 :- moThepaNAsAThI sarva loka taDaphaDatAta. paNa moThepaNa mukta hastAne (dAna karUna) prApta hote. yethe sAhu yA pra.e.va. madhye sAha Adeza Ahe. taDapphaDai -- (ma) taDaphaDaNe. taNeNa -- sU.4.422. 367 zloka 1 :- he dUtI! jara to (priyakara) gharI yeta nasela, tara tujhe adhomukha kA ? sakhI, jo tujhe vacana moDato (mAnata nAhI), to malA priya (asaNAra) nAhI. yethe kim cyA sthAnI kAi~ asA Adeza Ahe. tujjhu -- apabhrazAMta yuSmad ce Sa.e.va. hemacaMdra tujjha (sU.4.372) ase deto. tujjhu sAThI Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda sU.4.372 varIla TIpa pahA. tau kAi~.. .dekha ---- ---- ---- sU. 4.372. majjha sU.4.379. yethe kim cA kAi~ Adeza Ahe. ---- zloka 2 :- 4.350.2 zloka pahA. tethe kim ce sthAnI kavaNa asA Adeza Ahe. 539 zloka 3 :satpuruSa koNatyA kAraNAstava kaMgu (ropaTA) ce anukaraNa karatAta, te sAMga. jasajase ( tyAMnA mahattva prApta hote, tasatase te mastaka khAlI namavitAta (mhaNaje namra hotAta). yethe kavaNeNa madhye kim lA kavaNa Adeza Ahe. aNuharahiM, lahahiM, sU.4.382. navahiM ---- zloka 4 :(hA zloka eka virahI priyakara uccArato ) jara tice (mAjhyAvara ) prema asela, tara tI melI asaNAra; jara tI jivaMta asela, tara tice ( majavara) prema nAhI; (evaM ca) donhI prakArAMnI priyA (malA, mAjhyA bAbatIta) naSTa jhAlI; (tevhA) he duSTa megha, tU (vRthA) garjanA kA karatosa? yethe kim cAca vApara Ahe. gajjahi sU.4.383. 368 zloka 1 :- bhramarA ! araNyAta ruNajhuNa dhvanI karU nako; tyA dizelA pahA, raDU nako. jicyA viyogAmuLe tU marata Ahesa, tI mAlatI anya dezI Ahe. yethe tuhu~ he yuSmad ce pra.e.va. Ahe. ruNajhuNi (ma) ruNajhuNa . raNNaDai araNya zabdAtIla Adya a cA lopa (sU.1.66) hoUna raNNa puDhe sU.4.430 nusAra svArthe pratyaya yeUna raNNaDaa; tyAce sU.4.334 nusAra sa.e.va. joi, roi sU.4.387. marahi sU.4.383. ---- 370 zloka 1 :- he suMdara vRkSA ! tujhyApAsUna suTe jhAle tarI pAnAMce pAnapaNa (parNatya) naSTa hota nAhI; paraMtu tujhI kasalIhI jarI chAyA asalI tarI tI tyA pAnAMmuLeca ( Ahe). Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 TIpA yethe yuSmad cyA tR.e.va. madhye paiM Adeza Ahe. pattattaNaM -- sU.2.154. hoja -- sU.3.179. zloka 2 :- (anya strIvara Asakta jhAlelyA nAyakAlA uddezUna nAyikA hA zloka uccArate :-) mAjhe hRdaya tU (jiMkale Ahesa); tine tulA (jiMkale Ahe); ANi tI (strI) suddhA dusar2yAkaDUna pIDalI jAta Ahe. priyakarA! mI kAya karU ? tU kAya karaNAra ? mAzyAkaDUna mAsA giLalA jAta Ahe. yethe yuSmad cyA tR.e.va. madhye taiM Adeza Ahe. mahu -- sU.4.379. karau~ -- sU.4.385. zloka 3 :- tU va mI doghehI raNAMgaNAvara gelyAvara, (dusarA) koNa (bare) vijayazrIcI icchA karIla ? yamAcyA patnIce kesa dharalyAvara, koNa sukhAne rAhIla ? te sAMga. yethe yuSmad cyA sa.e.va. madhye pai~ Adeza Ahe. mai~-- sU.4.377. behi, raNagayahiM, kesahiM -- sU.4.347. leppiNu -- sU.4.440. thakkei -- thakka. hA sthA dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.16). evaM taI - - udA. taI kallANa (kumArapAlacarita - 8.34). zloka 4 :- (sArasa pakSyApramANe) tulA jara mI TAkale, tara mI marena; malA tU TAkalesa, tara tU marazIla; (kAraNa sArasa pakSyAMpaikI) jo sArasa jyApAsUna vegaLA asela, to kRtAntAce sAdhya (mRtyUlA vaza) hoto. yethe yuSmad cyA dvi.e.va. madhye paiM Adeza Ahe. veggalA -- (ma) vegaLA. evaM taI -- udA. tai~ neuM akkhau ThANu (kumArapAlacarita - 8.32). 371 zloka 1:- tumhI AmhI (raNAMgaNAta) je kele, te puSkaLa lokAMnI pAhile; tyAveLI itake moThe yuddha (ApaNa) ekA kSaNAta jiMkale. yethe yuSmad cyA tR.a.va. madhye tumhehiM Adeza Ahe. amhehiM -- Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 541 sU.4.378. tevaDDau -- sU.4.407 nusAra tevaDa, maga Da ce dvitva hoUna tevaDDa, puDhe sU.4.429 nusAra svArthe a pratyaya AlA. 372 zloka 1 :- bhUmaMDalAvara janma gheUna, itare janAMnI tujhI guNasaMpadA, tujhI matI va tujhI anupama kSamA zikAvI (za-zikatAta). yethe tau, tujjha va tudhra he yuSmad cyA Sa.e.va. tIla Adeza Aheta. hemacaMdrAne Sa.e.va. cA tujjha Adeza dilA Ahe. zloka 1 madhye tujjha cA pAThabheda tujjhu asA Ahe. 4.370.4 zlokAta tujjhu asUna, tyAcA pAThabheda tujjha Ahe. 4.367.1 madhye tujjhu aseca Ahe; tethe pAThabheda nAhI. tevhA yuSmad cyA Sa.e.va. madhye tujjhu asehI rUpa hote ase disate. madi -- sU.4.260, 446. 375 tasu....dullahaho -- yethe asmad cyA pra.e.va. madhye hauM Adeza Ahe. 376 zloka 1 :- (raNAMgaNAvara jAtAnA eka yoddhA ApalyA priyelA uddezUna hA zloka uccArato) :- ApaNa thoDe, zatrU jAsta, ase bhitre (loka) mhaNatAta. suMdarI (mugdhe)! AkAzAta pahA. (tethe) kitI loka (tAre) cAMdaNe detAta ? (uttara - phakta caMdraca). yethe pra.a.va.madhye asmad lA amhe Adeza Ahe. emva -- sU.4.418. nihAlahi -- (ma) nyAhALaNe. zloka 2 :- (eka virahiNI pravAsAlA gelelyA ApalyA priyakarAbaddala mhaNate) :- prema (amlatva) joDUna je koNI parakIya pathika (pravAsAlA) gele Aheta, te avazya AmacyApramANeca sukhAne jhopU zakaNAra nAhIta. yethe asmad cyA pra.a.va. madhye amhaiM Adeza Ahe. lAivi -- sU.4.439. avasa -- sU.4.427. amhe....dekkhai -- yethe asmad cyA dvi.a.va. madhye amhe, amhaiM he Adeza Aheta. 377 zloka 1 :- priyakarA! malA vATata hote kI virahI janAMnA saMdhyAkALI Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 TIpA kAhItarI AdhAra (avalaMbana, duHkhanivRtti, dharA) miLato; paNa pralayakAlI jasA sUrya, tasAca caMdra (yAveLI) tApa deta Ahe. yethe asmad cyA tR.e.va.madhye mai~ Adeza Ahe. Navara -- sU.2.187. tiha, jiha -- sU.4.401. paI....gayahiM -- yethe asmad cyA sa.e.va. madhye maI Adeza Ahe. maiM....tujjhu -- yethe asmad cyA dvi.e.va. madhye maI Adeza Ahe. 378 tumhahi ....kiau~ -- yethe asmad cyA tR.a.va.madhye amhehiM asA Adeza Ahe. 379 zloka 1 :- mAjhyA priyakarAce dona doSa Aheta; sakhI! Aropa daDavU nako. jevhA to dAna deto tevhA phakta mI urate; ANi jevhA to laDhato, tevhA phakta taravAra urate. yethe asmad cyA Sa.e.va. madhye mahu Adeza Ahe. helli -- sU.4.422. jhalahi -- yethe jhaMkha hA vilay dhAtUcA (sU.4.148) Adeza gheUna, 'khoTe bolU nako' asAhI artha karatA yeIla. Alu -- (ma) ALa. zloka 2 :- sakhI! jara zatrUcA parAbhava jhAlA asela, tara to mAjhyA priyakarAkaDUna; jara ApalA parAbhava jhAlA asela, tara to (=mAjhA priyakara) mAralA gelyAvaraca. yethe asmad cyA Sa.e.va. madhye majjhu Adeza Ahe. pArakkaDA -- parakIya zabdAlA sU.2.148 nusAra pArakka Adeza; tyAce puDhe sU.4.429 nusAra aDa hA svArtha pratyaya yeUna, pArakkaDa zabda banalA. mAriaDeNa -- mAria puDhe sU.4.429 nusAra aDa hA svArthe pratyaya AlA. 380 amhahaM....Agado -- yethe asmad cyA paM.a.va. madhye amhaha Adeza Ahe. aha....taNA -- yethe asmad cyA Sa.a.va. madhye amhaha Adeza Ahe. Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 543 A.alah tumhehiM tumhahaM #. .N. sU.368-381 madhye AlelA yuSmad-asmad sarvanAmAMcA rUpavicAra yethe ekatra karUna dilA Ahe. yuSmad vibhaktI e.va. a.va. tuhu~ tumhe, tumhaiM paI, taI tumhe, tumhaiM paiM, taI tau, tujjha, tudhra tumhahaM tau, tujjha, tudhra paI, taI tumhAsu asmada amhe, amhaiM amhe, amhaiM amhehiM mahu, majyu amhaha mahu, majjhu amhahaM amhAsu 382-388 yA sUtrAMta apabhraMzAtIla dhAturUpavicAra Ahe. mAhArASTrI prAkRtApekSA je vegaLe Ahe, tevaDheca yethe sAMgitale Ahe. 382 tyAdi -- sU.1.9 varIla TIpa pahA. Adyatrayasya....vacanasya -- sU.3.142 varIla TIpa pahA. zloka 1 :- tice mukha ANi kezabaMdha (azI) zobhA dhAraNa karatAta kI jaNu caMdra va rAhu mallayuddha karIta Aheta. bhramarAMcyA samudAyAzI tulya azA ticyA kuraLyA kesAMcyA baTA (azA) zobhatAta kI jaNu aMdhakArAcI pille ekatra yeUna krIDA karIta Aheta. yethe dharahiM, karahiM, sahahi~ yA tR.pu.a.va. madhye 'hiM' Adeza Ahe. naM -- sU.4.444. sahahi~-- saha hA rAj dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.100). A. Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 TIpA tevhA yethe rAjante asAhI saMskRta pratizabda hoIla. kurala -- (ma) kuraLe. khella -- (ma) kheLaNe. 383 madhya....vacanam -- sU.3.140 varIla TIpa pahA. zloka 1 :- (yA zlokAta piu zabda zliSTa Ahe. strIce bAbatIta priyaH (priyakara) va cAtakAce bAbatIta pibAmi (pito) yA arthAMnI to vAparalelA Ahe :-) he cAtakA! piIna piIna ase mhaNata, are hatAzA! tU kitI raDaNAra (za- raDatosa) ? (ApaNA) doghAMcIhI - tujhI pANyAviSayIcI va mAjhI vallabhAviSayIcI - AzA pUrNa jhAlI nAhI. yethe ruahi yA dvi.pu.e.va. madhye 'hi' Adeza Ahe. bappIha -- cAtaka pakSI. hA phakta meghAtUna paDaNAre pANI pito, bhUmIvarIla pANI pIta nAhI, asA kavisaMketa Ahe. bhaNavi -- sU.4.439. kittiu -- sU.2.157 nusAra kiyat lA kettia Adeza hoto; sU.1.84 nusAra ke madhIla e hrasva hoto; tyAce sthAnI i yeUna, kittia ase hote. zloka 2 :- he nighRNa cAtakA! vAraMvAra tulA sAMgUna kAya upayoga kI vimala jalAne bharalelyA sAgarAtUna tulA eka theMba (zadhArA) suddhA pANI miLaNAra nAhI. yethe lahahi yA dvi.pu.e.va. madhye hi Adeza Ahe. kaI -- kim lA sU.4.367 nusAra kAI Adeza jhAlA ANi sU.4.329 nusAra svarAta badala hoUna kai~ ase jhAle. bollia -- bolla (kath dhAtU cA AdezasU.4.2) ce ka.bhU.dhA.vi. i -- he pAdapUraNArthI avyaya Ahe (sU.2.217). bhariai -- bharia yA ka.bhU.dhA.vi. puDhe sU.4.429 nusAra svArthe a pratyaya AlA Ahe. ekka i -- ekAm api. yethe 'api' madhIla Adya a ANi p yAMcA lopa jhAlA Ahe. saptamyAm -- vidhyarthAmadhye. zloka 3 :- he gaurI! yA janmAta taseca anya janmAMta (malA) toca priyakara dyAvA kI jo hasata hasata mAjalelyA va aMkuzAlA na jumAnaNAr2yA hattIMzI bhiDato. Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 545 yethe dijahi yA vidhyarthI dvi.pu.e.va. madhye hi Adeza Ahe. Ayahi -- idam cyA Aya aMgApAsUnace (sU.4.365) sa.e.va. (sU.4.357). annahiM -- sU.4.357. jammahi -- sU.4.347. gaya -- sU.4.345. abbhiDa -- saGaga dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.164). 384 madhyama....vacanam -- sU.3.143 varIla TIpa pahA. zloka 1 :- balIjavaLa yAcanA karatAnA, to viSNu (madhumathana) suddhA laghu jhAlA. (tevhA) jara moThepaNA havA asela tara (dAna) dyA; (paNa) kuNAjavaLahI (kAhIhI) mAgU nakA. yethe icchahu yA dvi.pu.a.va. madhye hu Adeza Ahe. 385 antya....vacanam -- sU.3.141 varIla TIpa pahA. zloka 1 :- daiva vinmukha aso, graha pIDA devota ; suMdarI viSAda karU nako. jara vyavasAya karIna, tara veSApramANe (mI) saMpadA oDhUna ANIna. yethe kaDDhau~ yA pra.pu.e.va. madhye uM Adeza Ahe. karahi -- sU.3.174. saMpai -- sU.4.400. chuDu -- yadi (sU.4.422). 386 zloka 1 :- priyakarA jethe taravArIlA kAma miLela tyA dezI jAU yA. raNarUpI durbhikSAne ApaNa pIDita Ahota; yuddhA vinA ApaNa (sukhI) rAhU zakaNAra nAhI. yethe lahahuM, jAhuM, valAhuM yA pra.pu.a.va. madhye 'hu' Adeza Ahe. sU. 4.382-386 madhye apabhraMzAtIla vartamAnakALAce pratyaya ase :puruSa a.va. pra.pu. dvi.pu. tR.pu. 387 paJcamyAm -- AjJArthAmadhye. zloka 1 :- he hattI! sallakI (vRkSA) cI AThavaNa karU nako; dIrgha suskAre soDU nako; daivavazAt miLAlele ghAsa khA; (paNa) mAna soDU nako. e.va. "nch nchi Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 TIpA yethe sumari, melli, cari yA dvi.pu.e.va. madhye i Adeza Ahe. ma -- mA (sU.4.329). ji -- sU.4.420. zloka 2 :- he bhramarA! dATa pAne va chAyA asaNArA kadaMba (vRkSa) phuleparyaMta yA liMbAce vRkSAvara kAhI divasa kADha. yethe vilambu yA dvi.pu.e.va. madhye u Adeza Ahe. etthu -- sU.4.404. limbaDai -- liMba lA sU.4.429-430 nusAra svArthe pratyaya lAgale Aheta. diyahaDA -- sU.4.429 nusAra diyaha zabdAlA aDa hA svArthe pratyaya lAgalA. jAma -- sU.4.406. zloka 3 :- priyakarA! AtA hAtAta bhAlA Theva, talavAra TAkUna de. mhaNaje (garIba) bicAr2yA kApAlikAMnA (nidAna) na phuTalele kapAla (tarI bhikSApAtra mhaNUna) miLela. yethe kare yA dvi.pu.e.va. madhye e asA Adeza Ahe. emvahiM -- sU.4.420. sella -- (de) bhAlA. bappuDA -- (ma) bApuDA, bApaDA. 388 syasya -- 'sya' ce. saMskRtAta sya he bhaviSyakALAce cinha Ahe. zloka 1 :- divasa jhaTapaTa jAtAta; manoratha mAge paDatAta; (mhaNUna) je Ahe te svIkArAve (za- mAnAve); 'hoIla' ase mhaNata (svastha) basU nako. __ yethe hosai yA rUpAta 'sa' jhAlA Ahe. jhaDappaDahiM -- (ma) jhaTapaTa. pacchi -- sU.2.21 nusAra pacchA; sU.4.329 nusAra pacchi. karatu -- sU.3.181 nusAra karaMtu; maga anusvAra lopa hoUna karatu rUpa jhAle. 389 kriye -- kR dhAtUce karmaNi vartamAnakALa pra.pu.e.va. zloka 1 :- asaNAr2yA bhogAMcA tyAga karaNAr2yA tyA priyakarAcI mI pUjA karate. jyAcyA DokyAlA Takkala paDale Ahe, tyAce muMDana daivAneca kele Ahe. Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 547 yethe kriyecA kIsu Adeza Ahe. sAdhyamAnAvasthA -- sU.1.1 varIla TIpa pahA. 390 zloka 1 :- stanAMce je atituMgatva (= atyaMta uMcI) te lAbha nasUna toTAca (chedaka:-hAni) Ahe. (kAraNa) he sakhI! priyakara moThyA kaSTAne va vilaMbAne (mAjhyA) adharAparyaMta pocato. yethe pahuccai madhye 'bhU' dhAtUlA hucca Adeza Ahe. hu -- sU.2.198. 391 bruvaha....kiM pi -- yethe bruvaha yA rUpAta bruva Adeza Ahe. zloka 1 :- (zrIkRSNAcyA upasthitIne duryodhana kitI goMdhaLUna gelA hotA, tyAce varNana yA zlokAta Ahe :-) (duryodhana mhaNato :-) itake bolUna zakunI thAMbalA; (titakeca) bolUna duHzAsana thAMbalA; (maga) malA kaLale kI (bolAyace te) bolUna hA hari (zrIkRSNa) mAjhyApuDhe (ubhA rAhilA). yethe brU dhAtUcI broppiNu ANi broppi azI rUpe Aheta. ittau -- iyat lA sU.2.157 nusAra ettia Adeza; sU.1.84 nusAra e hrasva jhAlA; hrasva e ce aivajI i yeUna, ittia jhAle; maga sU.4.329 nusAra ittau jhAle. broppiNu, broppi -- sU.4.440. 392 vuppi, vuppiNu -- sU.4.440. 394 gRNheppiNu -- sU.4.440. 395 zloka 1 :- kasehI karUna jara tIkSNa kiraNa kADhUna (gheUna) caMdrAlA tAsalA asatA, tara yA jagAta gaurIcyA (suMdarIcyA) mukhakamalAzI thoDese sAdRzya tyAlA lAbhale asate. yethe chollijjantu madhye cholla hA takS dhAtUcA Adeza Ahe. chollijjantu -- cholla (ma-solaNe) cyA karmaNi aMgApAsUnace va.kA.dhA.vi. sarisima -- sU.2.157 nusAra bhAvavAcaka nAma. Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 zloka 2 :- suMdarI ! gAlAvara Thevalele, zvAsarUpI agnIcyA jvALAMnI tApalele va azrujalAne bhijalele kaMkaNa ApaNa hoUnaca cUrNa hote Ahe. yethe 'jhalakkiau madhIla jhalakka hA tApay dhAtUcA Adeza Ahe. - ---- cUDullau jhalakka zloka 3 :- jevhA prema (priyA) dona pAvale jAUna paratale, tevhA sarva khANAr2yA (agnI) cA jo zatru (mhaNaje pANI, samudra), tyApAsUna nirmANa jhAlelA jo caMdra, tyAce kiraNa parAvRtta hoU lAgale. yethe 'abbhaDavaMciu' madhIla 'abbhaDavaMca' hA anugam dhAtUcA Adeza Ahe. abbhaDavaMciu sU.4.439. jAva~ sU.4.406 nusAra yAvat ce jAma he varNAntara; maga sU. 4.397 nusAra jAva~. savvAsaNariusaMbhava sarvAzana mhaNaje sarvabhakSaka agnI; yethe vaDavAnala; tyAcA zatru pANI, yethe samudra; tyA samudrAtUna utpanna jhAlelA caMdra. tAva~ sU. 4.406, 397. sU.4.429-430. (ma) jhaLakaNe. ---- ---- ---- TIpA ---- zloka 4 :- hRdayAta suMdarI zalyApramANe ( trAsa deta) Ahe; AkAzAta megha garjata Ahe; pAvasALyAta pravAsAsa nighaNAr2yAMnA he moThe saMkaTa Ahe. yethe khuDukkai hA zalyAyate yAcA ANi ghuDukkai hA garjati dhAtUcA Adeza Ahe. goraDI - sU. 4.429, 431. khuDukkai (ma) khuDuka hoUna basaNe. *pavAsua sU.1.44. ehu sU.4.362 ---- - zloka 5 :AI ! (he mAjhe) stana vajramaya Aheta; (kAraNa) te nehamI mAjhyA priyakarAsamora asatAta va raNAMgaNAvara gajasamUha naSTa karaNyAsa jAtAta. yethe thanti madhIla 'thA' hA sthA dhAtUcA Adeza Ahe. bhajja sU.4.439 nusAra hoNAre he pU.kA.dhA.a. he hetva. dhA. a. pramANe vAparale Ahe. zloka 6 :- jara bApAcI bhUmI ( saMpattI) dusar2yAkaDUna cApalI / lATalI jAta asela tara putra janmUna kAya upayoga ? ANi to marUna tarI kAya toTA? Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 549 yethe campijjai madhIla 'campa' hA Akram cA Adeza Ahe. bappIkI dhAtU -- bappa (de) - bApa. caMpa -- (ma) cApaNe, lATaNe. zloka 7 :- sAgarAce te titake pANI va to tevaDhA vistAra. paNa thoDI suddhA tahAna dUra hota nAhI. tarI to vRthA garjanA karato. yethe dhuLuai hA zabdAyate dhAtUcA Adeza Ahe. (yethe dhudhuai asAhI pAThabheda Ahe). tettiu -- sU.2.157. tevaDu -- sU.4.407. 396 zloka 1 :- jevhA kulaTAM (asatIM) nI caMdragrahaNa pAhile, tevhA tyA ni:zaMkapaNe hasalyA (va mhaNAlyA), priya mANasAlA vikSubdha karaNAr2yA caMdrAlA, he rAhu! gILa (re) gILa.. yethe degvicchohagaru madhye ka cA ga jhAlA Ahe. gili -- sU.4.387. zloka 2 :- AI! ArAmAta asaNAr2yAMcekaDUna sukhAne mAnAcA vicAra kelA jAto. paNa jevhA priyakara disato, tevhA vyAkuLatvAmuLe svata:cA vicAra koNa karato ? yethe sughi madhye kha cA gha jhAlA Ahe. sughi -- sU.4.342 nusAra hoNAr2yA sughe madhye sU.4.410 nusAra uccAra lAghava hoUna sughi jhAle. hallohala -- (de) vyAkuLatA. zloka 3 :- zapatha gheUna mI sAMgitale - jyAcA tyAga (dAnazUratA), parAkrama (ArabhaTI) ANi dharma naSTa jhAlele nAhIta, tyAcA janma saMpUrNa saphala jhAlA Ahe. yethe sabadhu madhye pa cA ba ANi tha cA dha, kadhidu madhye tha cA dha ANi ta cA da sabhalau~ madhye pha cA bha jhAlele Aheta. kareppiNu -- sU.4.440. pamhaTThau -- sU.4.258 pahA. zloka 4 :- jara kadAcit priyakara malA bheTela tara pUrvI (kadhIhI) na Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 kelele ase kAhItarI kautuka mI karIna; navIna maDakyAta jase pANI sarvatra zirate, tazI mI sarvAMgAne ( tyA priyakarAta ) zirena. yethe akiA, navai madhye ka cA ga jhAlelA nAhI. kuDDa (sU. 4.422) madhIla o hrasva hoUna kuDDa. karIsu, paisIsu sU.4.388. 397 marAThItahI ma cA va hoto. udA. grAma-gAva, bhavaru (hiM) bhaMvara. jiva~, tiva~, jeva~, teva tema (sU.4.401). 398 jai....piu priyeNa zloka 5 :- sonyAsArakhyA kAMtIne camakaNArA phulalelA karNikAra vRkSa pahA. jaNu suMdarIcyA mukhAne jiMkalyAmuLe to vanAta rahAta Ahe (za- vanavAsa sevIta Ahe). yethe paphulliau madhye pha cA bha, payAsu madhye ka cA ga ANi viNijjiau madhye ta cA da jhAlelA nAhI. ua sU.2.211. ---- ---- - TIpA ---- yethe piu madhye rephA cA lopa jhAlA Ahe. yethe priyeNa madhye rephAcA lopa jhAlelA nAhI. - koDa ---- nAma - nAva ityAdI. jima, tima, jema, 399 zloka 1 :- vyAsa maharSI ase mhaNatAta:- jara veda va zAstra pramANa asela, tara mAtece caraNa vaMdana karaNAr2yAMnA dararoja gaMgAsnAna ghaDate. jaibhaggA.... yethe vyAsa zabdAta rephAcA Agama hoUna brAsu jhAle Ahe. mAyaha~ (ma) mAya. dividivi sU.4.419, 410. vAseNa....baddha yAce aivajI 'vAseNa' vi bhArahaM khaMbhi 'baddhaM' ( vyAsena api bhArataM stambhe baddham) (vyAsAne suddhA bhArata staMbhAta grathita kele), asA pAThabheda Ahe. yethe vAseNa madhye repha AlelA nAhI. 400 zloka 1 :- vAITa (karma) karaNAr2yA puruSAvara ApattI yete. - Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 551 yethe Avai madhye dakArAcA ikAra jhAlA Ahe. Avai -- Apad. Avai -- AyAti. guNahi ....para -- yethe saMpaya madhye da cA i jhAlelA nAhI. 401 zloka 1 :- duSTa divasa kasA saMpela ? rAtra lavakara kazI hoIla ? ApalyA nava vadhUlA bheTaNyAsa utsuka jhAlelA to (ase) manoratha karato. yethe katham lA kema' ANi 'kidha' Adeza jhAlele Aheta. samappau -- sU. 3.173. chuDu -- (de) zIghra, lavakara. zloka 2 :- malA vATate (o) - suMdarIcyA mukhAne jiMkalyAne caMdra DhagAMADa daData Ahe. jyAce zarIra parAbhUta jhAle Ahe, asA dusarA koNIhI ni:zaMkapaNe kasA bare hiMDela ? yethe katham zabdAlA kima (kiva~) Adeza Ahe. o -- sU.2.203. bhava~i -- bhramati madhye sU.4.397 nusAra ma cA vaeN jhAlA. zloka 3 :- AnaMdA! suMdarIcyA biMbAdharAvara daMtavraNa kasA (rAhilelA) Ahe? (uttara-) utkRSTa rasa piUna priyakarAne jaNu uralelyAvara mudrA kelI Ahe. __ yethe katham zabdAlA kiha asA Adeza jhAlA Ahe. piavi -- sU.4.439 jaNu -- sU.4.444. zloka 4 :- sakhI! mAjhA priyakara majazI sadoSa asela tara te (tU) corUna azAprakAre (malA) sAMga kI tyAce ThikANI pakSapAtI asaNAre mAjhe mana tyAlA kaLaNAra nAhI. yethe tathA zabdAlA tema (teva) ANi yathA zabdAlA jema (jeva) Adeza jhAlA Ahe. zloka 5 :- sU. 4.377.1 pahA. evaM....hAryoM -- jidha-tidha ce udAharaNa :- jidha tidha toDahi kmmu| (kumArapAlacarita - 8.49). Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 TIpA 402 zloka 1 :- zukrAcArya mhaNatAta he balirAjA! hA kasalA yAcaka Ahe? he mI tulA sAMgitale hote. mUrkhA! hA asalA tasalA koNI nasUna, hA asalA svata: nArAyaNa Ahe. yethe kehau, jeha, tehu yAmadhye eha Adeza Ahe. (pahilyA oLItIla) eha -- eho (sU.4.362) madhIla o hrasva jhAlA Ahe. 404 zloka 1 jara to prajApatI koThUna tarI zikSaNa miLavUna (prajA) nirmANa karIta asela, tara yA jagAta yethe tethe (mhaNaje kuThehI) ticyAsArakhI koNa Ahe, te sAMga. yethe jetthu, tetthu yAmadhye 'tra' lA etthu Adeza jhAlA Ahe. tahi - - tahe (sU.4.359) madhIla e hrasva jhAlA Ahe. sArikkhu -- sAdRkSya (sU.2.17). 405 ketthu....jagi -- yethe ketthu, jetthu, tetthu yAMmadhye 'tra' lA etthu Adeza Ahe. 406 apabhraMze....bhavanti -- yA niyamApramANe jAma-tAma, jAuM-tAuM, jAmahiM tAmahiM azI varNAntare hotAta. maga sU.4.397 nusAra ma cA va~ hoUna, jAva~, tAva~ ityAdI varNAntare hotAta. zloka 1 :- joparyaMta siMhAcyA paMjAcA taDAkA gaMDasthaLAvara paDalA nAhI, toparyaMtaca pAvalo pAvalI sarva madonmatta hattIMcA nagArA vAjata asato. yethe jAma-tAma madhye 'ma' Adeza Ahe. zloka 2 :- joparyaMta tela kADhalele nAhI toparyaMta tiLAMce tiLapaNe (asate); tela nighUna jAtAca tiLa tiLa na rahAtA khala (peMDa, duSTa) hotAta. yethe jAuM-tAuM madhye 'u' Adeza Ahe. paNaTThai -- paNaTTha puDhe sU.4.429 nusAra svArthe a AlA Ahe. ji -- ji (sU.4.420) ce dvitva Ale Ahe. phiTTavi -- sU.4.439. phiTTa hA bhraMz dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.177). Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda zloka 3 :- jevhA jIvAvara viSama kAryagatI yete, tevhA itara jana rAhU deta (paNa) sujanasuddhA aMtara deto. yethe jAmahi -tAmahimadhye 'hiM' Adeza Ahe. 407 atvantayoH -- sU.2.156-157 varIla TIpa pahA. jevaDu....gAmaha~ -- jitake aMtara rAma va rAvaNa yAMta, titake aMtara nagara va gAva yAMta (asate). -- yethe jevaDu-tevaDu madhye evaDa asA Adeza Ahe. jevaDu tevaDu -- (ma) jevaDhetevaDhe ; (gu) jevaDuM-tevaDaM. jettulo, tettulo -- jettila-tettila (sU.2.157) madhye svarabheda hoUna (sU.4.329) jettula-tettula ase varNAntara jhAle Ahe. 408 evaDu kevaDu -- (ma) evaDhA, kevaDhA. ettulo kettulo -- ettila kettila (sU.2.157) madhye bhinna svara yeUna, ettula kettula he varNAntara jhAle. 409 zloka 1 :- parasparAzI laDhaNAr2yAMpaikI jyAMcA svAmI pIDita jhAlA, tyAMnA vADhalele anna (za-mUga) vAyA gele. yethe avaropparu madhye Adi akAra AlA Ahe. muggaDA -- sU.4.429. johantAhaM -- yAce aivajI joantAhaM hA pATha DaoN. vaidyAMnI svIkAralelA Ahe. gajiu -- (ma) gAMjaNe; gAMjalelA. 410 uccAraNasya lAghavam -- e ANi o yAMce hrasva uccAra, tyAMce aivajI i ANi u lihUna kiMvA tyAMcyA DokyAvara he cinha deUna (e~, o') dAkhavile jAtAta. udA. sughe hA hrasva uccAra sughi asA sU. 4.396.2 madhye dAkhavilA Ahe. dullahahomadhye 'o' cA uccAra hrasva Ahe. 411 uM huM....lAghavam -- yA anusvArAntAMce uccAra-lAghava hoUna tyAMcA hoNArA sAnunAsika uccAra yA cinhAne dAkhavilA jAto. udA. u~, hu~ Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 ityAdI. yethe puDhe dilelyA udAharaNAtIla, tucchau~, kijjau~ madhye 'u' ce, taruhu~ madhye 'hu~' ce, jahi madhye 'hiM' ce ANi taNaha~ madhye 'haM' ce uccAra lAghava Ahe. TIpA 412 makArAkrAnto bhakAra: mhaNaje mbha. zloka 1 :- he brAhmaNA ! sarva aMgAMnI ( = bAbatIta) huSAra ase je koNI nara asatAta, te viraLa asatAta. je vAkaDe Aheta, te phasaviNAre asatAta; je saraLa asatAta, te bailobA ( = ThoMbe) asatAta. yethe bambha madhye 'mha' cA 'mbha' jhAlA Ahe. chailla (hiM) chailA. ujjua Rju madhIla R cA u ( sU. 1.131) ANi 'ja' ce dvitva (sU.2.98) hoUna jhAlelyA ujjU puDhe svArthe 'a' AlA. bailla (ma) baila. ---- ---- 414 zloka 1 :- te dIrgha locana nirALeca Aheta; bhujayugala nirALeca Ahe; to ghana stanAMcA bhAra nirALAca Ahe; te mukhakamala nirALeca Ahe; kezakalApa nirALAca Ahe; ANi guNa va lAvaNya yAMcA nidhI azI tI suMdarI (nitambinI) jyAne ghaDavilI, to vidhi (brahmadeva) hI prAya: nirALAca Ahe. yethe prAyas zabdAlA prAu asA Adeza jhAlA Ahe. zloka 2 : - prAya: munIMnA suddhA bhrAMtI Ahe; te (phakta) maNI mojatAta, (paNa) adyApi akSara va nirAmaya azA parama padI te lIna jhAlele nAhIta. yethe prAyas zabdAlA prAiva Adeza Ahe. bhantaDI bhanti puDhe sU.4.429 nusAra aDa hA svArthe pratyaya AlA va puDhe sU3.4.431 nusAra strIliMgI I pratyaya lAgalA. maNiaDA sU.4.430 nusAra maNi zabdApuDhe svArthe pratyaya Ale. zloka 3 :- sakhi! ( malA vATate) suMdarIcI nayanarUpI sarovare prAyaH azrujalAne osaMData Aheta; mhaNUna te (nayana) jevhA samorAsamora (kuNAkaDe Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 555 tarI pahANyAsa) vaLatAta, tevhA te tirakA ghAva detAta. yethe prAyas zabdAlA prAimva Adeza jhAlA Ahe. ghatta -- ghAtamadhIla 't' ce dvitva hoUna (sU.2.98-99) he varNAntara jhAle. zloka 4 :- priyakara yeIla; mI rAgAvena; rAgAvalelyA mAjhA to anunaya karIla. prAya: duSTa (duSkara) priyakara ase manoratha karAyalA lAvato. yethe prAyas zabdAlA paggimva asA Adeza Ahe. rUsesaiM -- sU.4.388, 385, 410 ; sU.3.157 nusAra dhAtUcyA antya a cA e jhAlA Ahe. maNorahaI -- maNoraha hA zabda yethe napuMsakaliMgAmadhye vAparalA Ahe. 415 zloka 1 :- virahAgnIcyA jvALAMnI peTalelyA koNAtarI pathikAne (yethe) buDI mAralI asalI pAhije. nAhItara (yA) zizira kALAta thaMDa pANyAtUna vApha (dhUra) kazI AlI asatI ? yethe anyathA zabdAlA anu Adeza Ahe. buDDivi -- sU.4.439. buDDa hA masj dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.101). Thiau, uaiu - - Thia ANi uai puDhe sU.4.429 nusAra svArthe a AlA Ahe. kahatihu -- sU.4.416. 416 zloka 1 :- mAjhA kAMta gharI asatA jhopaDyA kuThUna (kazA) peTatIla ? zatrUcyA raktAne vA svata:cyA raktAne to tyA vijhavIla, yAta zaMkA nAhI. yethe kutas zabdAlA kau Adeza Ahe. jhupaDA -- (ma) jhApa, jhopaDI. dhUmu....uaiu -- yethe kutas zabdAlA kahantihu asA Adeza Ahe. 417 zloka 1 :- sU. 4.379.2 pahA. 418 zloka 1 :- priyasaMgamAce veLI jhopa koThUna (yeNAra) ? priyakara javaLa nasatA kuThalI jhopa ? mAjhyA donhI (prakAracyA nidrA) naSTa jhAlyA Aheta. Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 TIpA malA azIhI jhopa yeta nAhI ni tazIhI jhopa yeta nAhI. yethe evam lA emva Adeza Ahe. kau -- sU.4.416. niddaDI - - sU.4.429, 431. kemva, temva -- kathaM va tathA yAMce he Adeza hemacaMdrAne sAMgitalele nAhIta. zloka 2 :- (mAjhyA) priyakarAcI siMhAzI jI tulanA kelI jAte, tyAmuLe mAjhA mAna khaMDita hoto (=malA lAja vATate); kAraNa siMha rakSaka-rahita hattIMnA ThAra karato; (paNa mAjhA) priyakara rakSakAMsaha (tyAMnA) ThAra karato. zloka 3 :- jIvita caMcala Ahe; maraNa nizcita Ahe; priyakarA! kazAlA rAgavAve ? jyA divazI rAga Ahe, te divasa zekaDo divya varSApramANe hotAta. -- hosahi -- sU.4.388, 382. zloka 4 :- (ApalA) mAna naSTa jhAlyAvara, jarI deha nAhI tarI deza soDUna dyAvA. (paNa) duSTAMcyA karapallavAMnI darzavilA jAta (tethe) hiMDU nako. __ yethe 'mA' tasAca rAhilelA Ahe. desaDA -- sU.4.429-430. bhamijja -- sU.3.177, 159. sU.1.84 nusAra me madhIla e hrasva jhAlA, tyAce aivajI i yeUna bhamija. zloka 5 :- mITha pANyAta viraghaLate; are duSTa meghA! garjU nako. kAraNa tI jaLalelI jhopaDI gaLate; (AtalI) suMdarI Aja bhijela. yethe 'mA' cA 'ma' jhAlA Ahe. ari -- sU.2.217. gajju -- sU.4.387. ajju -- adya sArakhI avyayehI apabhraMzAta ukArAnta Aheta. zloka 6 :- vaibhava naSTa jhAle asatA vakra, vaibhavAta (mAtra) nehamIpramANe (janasAmAnya) asaNArA caMdra - itara dusarA koNIhI nAhI - mAjhyA priyakarAce kiMcit anukaraNa karato. Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 557 419 zloka 1 :- kharokhara kRpaNa manuSya khAtahI nAhI, pItahI nAhI, (manAne) viraghaLatahI nAhI va dharmAsAThI eka rupayAhI kharca karIta nAhI; yamAcA dUta ekA kSaNAta prabhAvI hoIla, he to jANatahI nAhI. veccai -- (ma) vecaNe. rUaDau, dUaDau -- sU.4.429-430. pahuccai -- sU.4.390. ahavai....khoDi -- (athavA cAMgalyA vaMzAta janmalelyAMcA hA doSa (khoDi) navhe). khoDi -- (ma) khoDa, khoDI. zloka 2 :- jyA dezAta priyakarAcA pattA (pramANa) lAgela, tethe jAve. jara to AlA tara tyAlA ANIna; (nAhItara) tetheca (mI) marena. yethe athavA ce ahavA ase varNAntara jhAle Ahe. desaDai -- sU.4.429 nusAra desa puDhe svArthe pratyaya AlA. jAijjai, labbhai ANi ai -- hI karmaNi rUpe Aheta. zloka 3 :- pravAsAlA gelelyA priyakarAbarobara mI gele nAhI ANi tyAcyA viyogAne melehI nAhI; yA kAraNAne tyA priyakarAsa saMdeza deNyAsa malA lAja vATate. -- yethe saMdesaDA -- sU.4.429. zloka 4 :- ikaDe megha pANI pitAta; ikaDe vaDavAnala kSubdha jhAlA Ahe. (tathApi) sAgarAce gAMbhIrya pahA; (pANyAcA) eka kaNahI kamI jhAlelA nAhI. ettahe -- sU.4.420. gahIrima -- sU.2.154. 420 zloka 1 :- jAU de (tyAlA); jANAr2yA (tyA) lA (mAge) bolavU nakA; kitI pAvale (to puDhe) jAto, te pahAte (mI). tyAcyA hRdayAta mI tirakI basalelI Ahe; (paraMtu mAjhA) priyakara jANyAce kevaLa avaDaMbara karatoya. jAu -- sU.3.173. pallavaha -- sU.3.176. Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 TIpA zloka 2 :- aMgaNAta harIlA nAcavilA; lokAMnA AzcaryAta pADale; AtA rAdhecyA stanAMce je vhAyace asela te hoU de. zloka 3 :- sarvAMgasuMdara gaurI (suMdarI) tAjyA (navIna) viSagraMthI (bacanAgA) pramANe Ahe; paNa jyAcyA gaLyAlA tI cikaTata nAhI, to (taruNa) vIra (mAtra) marato. navakhI -- (ma) navakhA, navakhI. sU.4.422 pahA. 421 zloka 1 :- mI mhaTale - he DhavaLyA bailA! tU dhurA dhara; vAITa bailAMnI AmhAlA pIDA dilI Ahe; tujhyAzivAya bhAra vAhilA jANAra nAhI; (paNa) tU AtA viSaNNa kA ? kasara -- (de) vAITa baila. 422 zloka 1 :- eka tU kadhIhI yeta nAhIsa; dusare, (AlAsa tara) lavakara jAtosa. mitrA! malA kaLale Ahe kI tujhyAsArakhA duSTa koNIhI nAhI. yethe zIghra zabdAlA vahilla Adeza Ahe. kaiaha -- 'kadApi'cA hA Adeza hemacaMdrAne dilelA nAhI. AvahI -- Avahi (sU.4.383) madhye sU.4.329 nusAra svarabadala jhAlA. vahillau -- vahilla puDhe sU.4.429 nusAra svArthe a AlA Ahe. jAhi -- sU.4.383. mittaDA -- sU.4.429. jehau -- jeha (sU.4.402) puDhe sU.4.429 nusAra svArthe a AlA. zloka 2 :- jase supuruSa Aheta, tase kalaha Aheta ; jazA nadyA Aheta, tazI vaLaNe Aheta; jase DoMgara Aheta, tazA dar2yA Aheta. he hRdayA! tU kA khinna hotosa ? DoMgara -- (ma) DoMgara. visUrahi -- sU.4.383 . visUra hA 'khid dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.132). Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 559 zloka 3 :- sAgara soDUna je svata:lA taTAvara phekatAta, tyA zaMkhAMcA aspRzya saMsarga Ahe; kevaLa (dusar2yAkaDUna) phukale jAta, te bhramaNa karatAta. chaDDaviNu -- sU.4.440 . cha hA muc dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.91). ghalla -- (de) (ma) ghAlaNe. viTTAla -- (ma) viTALa. zloka 4 :- mUrkhA! divasAta je miLela te khA; eka paisA (dramma) suddhA sAThavU nako. kAraNa ase kAhItarI bhaya yete kI jyAne janmAcAca zevaTa hoto. vaDha -- sU.4.422.12 naMtara pahA. dravakkau -- dravakkalA sU.4.429 nusAra svArthe a pratyaya lAgalA Ahe. zloka 5 :- jarI cAMgalyA prakAre, sarvAdarapUrvaka, harI ekekAkaDe pahAto, tarI jethe rAdhA Ahe, tethe tyAcI dRSTI jAte. snehAne bharalele DoLe rokhaNyAsa koNa samartha Ahe ? rAhI -- sU.4.329 nusAra rAdhA madhIla svarAta badala jhAlA. saMvarevi -- sU.4.441. paluTTA -- paloTTa (sU.4.258) madhye o cA u jhAlA. zloka 6 :- vaibhavAta sthiratA kuNAcI? yauvanAta garva kuNAcA? (mhaNUna) jo kholavara biMbela (za - lAgela) asA lekha pAThavilA jAta Ahe. thirattaNauM -- thira lA sU.2.154 nusAra ttaNa pratyaya lAgalA; maga tyApuDhe sU.4.429 nusAra svArthe a AlA. maraTTa -- (de) garva. lekhaDau -- sU.4.430 nusAra svArthe pratyaya AlA. zloka 7 :- kuThe caMdra, kuThe samudra ? kuThe mora, kuThe megha ? sajjana jarI dUra asale, tarI tyAMcA sneha asAdhAraNa asato. -- yethe asaDDhala - - asAdhAraNa. Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 TIpA zloka 8 :- itara cAMgalyA vRkSAMvara hattI ApalI soMDa kautukAne (=kheLa mhaNUna) ghAsato; paNa kharI goSTa vicArAla, tara tyAce mana mAtra phakta sallakI (vRkSA) varaca Ahe. kuDDeNa -- sU.1.84 nusAra koDa madhIla o hrasva hoUna, tyAce sthAnI u AlA. zloka 9 :- svAmI! AmhI krIDA kelI; tumhI ase kA bolatA ? anurakta azA AmhA bhaktAMcA tyAga karU nakA. kheDDayaM -- kheDDa lA svArthe ya (ka) pratyaya lAgalA Ahe. zloka 10 :- mUrkhA! nadyAMnI vA taLyAMnI athavA sarovarAMnI kiMvA udyAnAMnI vA vanAMnI deza ramya hota nAhIta, tara sujanAMcyA rahANyAne (deza ramya) hotAta. ___ sarihi~, sarehi~, saravarahi~, 0vaNehiM, nivasantehi~, suaNehiM -- sU.4.347. zloka 11 :- he adbhutazaktiyukta zaTha hRdayA! tU zekaDo veLA mAjhyApuDhe mhaNAlA hotAsa kI jara priyakara pravAsAlA jAIla tara mI phuTena. hiaDA -- sU.4.429. bhaMDaya -- (de) viTa, bhaDavA; stutipAThaka; zaTha. phuTisu -- sU.4.388, 385. zloka 12:- (yA zlokAta mAnavI zarIrAce rUpakAtmaka varNana Ahe. yethe paMca mhaNaje pAca jJAneMdriye:-) eka (zarIrarUpI) kuTI (jhopaDI) Ahe; ticyAvara pAcAMcA adhikAra Ahe (rUddha); pAcAMcI buddhi pRthak pRthak Ahe. he bahiNI! jethe kuTuMba ApApalyA chaMdApramANe vAgate, te ghara AnaMdI kase rAhIla te sAMga? kuDullI -- kuDI lA sU.4.429 nusAra svArthe ulla pratyaya lAgUna, Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 561 maga sU.4.431 nusAra strIliMgI I pratyaya lAgalA. zloka 13 :- jo manAta vyAkuLa hoUna ciMtA karato paNa eka paisA kiMvA rupayA deta nAhI, to eka mUrkha; rativaza hoUna hiMDaNArA va gharAtaca boTAMnI jo bhAlA phiravito, to eka mUrkha. degbhamiru -- sU.2.145. zloka 14 :- he bAle! tujhyA caMcala va asthira kaTAkSAMnI (nayanAMnI) je pAhile gele, tyAMcyAvara apUrNa kALIca madanAcA hallA hoto. degdaDavaDau -- daDavaDa puDhe sU.4.429 nusAra svArthe pratyaya AlA. zloka 15 :- haraNAMno! jyAcyA huMkArAne (tumacyA) mukhAMtUna gavata gaLUna paDate, to siMha (AtA) gelA; (tevhA tumhI) nizciMtapaNe pANI pyA. piahu -- sU.4.384. kerae~ -- kera puDhe sU. 4.429 nusAra svArthe a AlA; maga sU.4.342 nusAra kerae~ he tR.e.va. huMkAraDaeM -- huMkAraDa ce tR.e.va. (sU.4.342). huMkAraDa madhye huMkAra puDhe sU.4.429 nusAra svArthe pratyaya AlA Ahe. tRNAI -- taNAI asA pAThabheda Ahe. zloka 16 :- svasthAvastheta asaNAr2yAzI sarvaca loka bolatAta. (paNa) 'bhiU nako' ase (phakta) sajjanaca pIDitAM (duHkhitAM) nA mhaNatAta. sAhu -- sU.4.366. Adanna -- (de) Arta. mabbhIsaDI -- mabbhIsAlA sU.4.429 nusAra svArthe aDa pratyaya lAgUna, puDhe sU.4.431 nusAra strIliMgI I pratyaya AlA. zloka 17 :- he mugdha (khuLyA) hRdayA! je je pAhilesa tyA tyA ThikANI (jara) Asakta jhAlAsa, (tara) phuTaNAr2yA lokhaMDAlA jase ghaNAce ghAva (sosAve lAgatAta) tasA tApa tulA sosAvA lAgela. phuTTaNaeNa -- sU.4.443. ghaNa -- (ma) ghaNa. Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 423 zloka 1 :- malA vATale - huhuru zabda karIta mI premarUpI sarovarAta buDUna jAIna. paNa acAnaka kalpanA nasatAnA, viraharUpI naukA (malA) miLAlI. huru zabda dhvanyanukArI Ahe. navadi sU.2.188. yethe zloka 2 :- jevhA DoLyAMnI priyakara pAhilA jAto tevhA kaskas zabda karIta khAllA hI jAta nAhI athavA ghuTghuT (zabda karIta ) pyAlAhI jAta nAhI. (tarI) sukhasthiti asate. ---- ---- yethe kasarakka va ghuMTa he zabda dhvanyanukArI Aheta. khajjai 'khA' dhAtUce karmaNi rUpa. nau yethe 'na' zabdAlA svArthe pratyaya lAgalA Ahe. ghuMTa (ma) ghoTa; ghuTghuT. zloka 3 :- mAjhA nAtha jaina pratimAMnA vaMdana karIta adyApi gharAtaca Ahe (= pravAsAlA gelelA nAhI); tovaraca gavAkSAmadhye viraha (hA) mAkaDaceSTA karIta Ahe (karU lAgalA Ahe). yethe ghuggha hA ceSTAnukaraNI zabda Ahe. tAu~ ---- ---- ---- TIpA ---- sU.4.406. zloka 4 :- jarI ticyA mastakAvara jIrNa kAMbaLe hote va gaLyAta (pure) vIsa maNihI navhate, tarI suMdarIne sabhAgRhAtIla sabhAsadAMnA UTha-baisa karAvayAsa lAvile. yethe uTThabaIsa hA ceSTAnukaraNI zabda Ahe. loaDI lomapuTI. maNiyaDA maNi zabdAlA sU.4.429 nusAra aDa hA svArthe pratyaya lAgalA. uTThabaIsa (ma) UThabaisa, uThAbazA. ---- ---- 424 zloka 1 :- AI, saMdhyAkALI (mI) priyakarAzI kalaha kelA yAcA (malA) pazcAtApa hota Ahe. (kharokhara ) vinAzakALI viparIta buddhI hote. yethe ghaiM hA nirarthaka vAparalelA nipAta Ahe. ammaDi, buddha yethe sU.4.429 nusAra prathama svArthe aDa pratyaya AlA va maga sU.4.431 nusAra I hA strIliMgI pratyaya AlA. pacchAyAvaDA sU.4.429. ---- Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 563 425 zloka 1 :- are priyakarA! koNatyA dezAta asalA parihAsa (kelA jAto) te sAMga. mI tujhyAsAThI kSINa hote, paNa tU mAtra dusarIsAThI (kSINa hotosa). yethe kehi va resi he tAdasa~ nipAta Aheta. parihAsaDI -- sU.4.429,431. evaM...hA? -- tehiM va resiM cI udAharaNe :- kahi kasu resiM tuhu~ avara kammAraMbha karesi kasu tehiM parigaha (kumArapAlacarita, 8.70-71). vaDDa....taNeNa -- yethe taNeNa hA tAdasa~ nipAta Ahe. 426 zloka 1:- je thoDe visarale asUnahI AThavale jAte te priya mhaNAvayAce; paNa jyAce smaraNa hote va naSTa hote, tyA snehAce nAva kAya ? yethe puNu madhye svArthe Du Ahe. maNAu~ -- sU.4.418. kai~ -- kAI (sU.4.367) madhIla A cA hrasva (sU.4.329) jhAlA Ahe. viNu....valAhuM -- yethe viNu madhye svArthe Du Ahe. 427 zloka 1 :- jyAcyA AdhIna itara (iMdriye Aheta) azA mukhya jivheMdriyAlA vaza karA. tuMbinI (dudhyA bhopaLyA) ce mULa naSTa jhAlyAvara, (tyAcI) pAne avazya sukUna jAtAta. __ yethe avaseM madhye svArthe De (eM) Ahe. sukkahiM -- sU.4.382. avasa....ahiM -- yethe avasa madhye svArthe Da (a) Ahe. 428 zloka 1 :- ekadAca zIla kalaMkita jhAlelyAMnA prAyazcitte dilI jAtAta; paNa jo roja (zIla) khaDita karato, tyAlA prAyazcittAcA kAya upayoga ? yethe ekkasi madhye svArthe Di Ahe. dejahiM -- de dhAtUcyA karmaNi aMgAce vartamAnakALa tR.pu.a.va. 429 zloka 1 :- jevhA virahAgnIcyA jvAlAMnI horapaLalelA pathika rastyAvara disalA tevhA sarva pathikAMnI miLUna tyAlA agnIvara ThevalA (kAraNa to melelA hotA). Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 TIpA yethe degkarAliau, diTThau, kiau, aggiTThau yAMmadhye svArthe a Ahe. maha....dosaDA -- yethe dosaDA madhye svArthe aDa Ahe. ekka....ruddhI -- yethe kuDullI madhye ulla hA svArthe pratyaya Ahe. 430 phoDenti....appaNauM -- yethe hiaDauM madhye svArthe aDaa Ahe. cUDallau....sai -- yethe cUDallau madhye svArthe ullaa Ahe. zloka 1 :- (priyakarAvarIla) svAmIcA prasAda, salajja priyakara va sImAsaMdhIvara vAsa ANi (priyakarAce) bAhubala pAhUna (sukhI jhAlelI) suMdarI nizvAsa TAkate. yethe balullaDA madhye ullaaDa hA svArthe pratyaya Ahe. pekkhivi -- sU.4.439. bAhabalullaDau -- yethe ulla, aDa ANi a ase svArtha pratyaya Aheta. 431 zloka 1 :- (eka pAMthastha dusar2yA pathikAlA ApalyA priyebaddala vicArato :-) 'pathikA! (mAjhI) priyA disalI?' (dUsarA uttara deto) 'tujhI vATa pahANArI va azru ANi zvAsa yAMnI coLI olI va sukI karaNArI (azI tI malA) disalI.' yethe goraDI madhye I (DI) pratyaya Ahe. nianta -- sU.3.181. nia hA dRz dhAtUcA Adeza Ahe (sU.4.181). karanta -- sU.3.181. ekka....ruddhI -- yethe kuDullI madhye I pratyaya Ahe. 432 zloka 1 :- priyakara AlA (hI) vArtA aikalI; (tyAcA zabda-) dhvani kAnAta ziralA; naSTa hoNAr2yA tyA virahAcI dhULa suddhA disalI nAhI. yethe dhUlaDiA madhye A pratyaya Ahe. vattaDI -- vattAlA sU.4.429 nusAra svArthe aDa pratyaya, maga sU.4.431 nusAra I hA strIliMgI pratyaya lAgalA. kannaDai -- 'kanna'lA svArthe aDa pratyaya (sU.4.429) lAgalA Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda Ahe. nAsantaaha AlA Ahe. dhUlaDiA 433 dhUlaDiA ikAra jhAlelA Ahe. ---- ---- 436 tra - pratyayasya yethe dhUlaDa puDhe A pratyaya asatAnA, Da madhIla akArAcA ---- nAsanta (sU.3.181) puDhe svArthe a (sU.4.429) sU.4.433 pahA. ---- Iya hA matvarthI pratyaya Ahe. 434 Iyapratyayasya zloka 1 :he priyA ! (tujhA) saMga miLata nAhI; (maga) tujhyA saMdezAcA kAya upayoga ? svapnAta pyAlelyA pANyAne (kharI) tahAna bhAgela kAya ? yethe tuhAreNa madhye Ara Adeza Ahe. dekkhu... kantu yethe amhArA madhye Ara Adeza Ahe. bahiNi... kantu * yethe mahArA madhye Ara Adeza Ahe. ---- 435 atoH pratyayasya 565 sU. 2.156 varIla TIpa pahA. sU.2.161 varIla TIpa pahA. zloka 1 :- yethe, tethe, gharI, dArI ( yAprakAre ) caMcala lakSmI phirate; priyakarApAsUna vimukta jhAlelyA suMdarIpramANe tI nizcalapaNe koThehI rahAta nAhI. yethe ettahe, tetta madhye etta (Dettahe) Adeza Ahe. kahi sU.3.60. ---- ---- ---- 437 tvataloH pratyayayoH tva ANi tal (tA) he bhAvavAcaka nAme sAdhaNyAce pratyaya Aheta. udA. bAlatva, pInatA. vaDDappaNu....pAviai yethe vaDDappaNu madhye ppaNa Adeza Ahe. vaDDattaNaho taNeNa vaDDattaNaho madhye sU.2.154 nusAra ttaNa pratyaya lAgalA Ahe. ---- yethe 438 tavya-pratyayasya tavya hA vi.ka.dhA.vi. sAdhaNyAcA pratyaya Ahe. Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 TIpA zloka 1 :- (TIkAkArAcyA mate, vidyAsiddhIsAThI koNA ekA siddha puruSAne nAyikelA dhana ityAdI deUna, ticA bhartA mAgitalA, tevhA tI he zabda uccArate :-) he gheUna jara malA priyakarAcA tyAga karAvayAcA (karAvA lAgaNAra) asela, tara malA maraNe heca kartavya Ahe, dusare kAhI nAhI. yethe karievvau~, marievvau~ madhye ievvauM Adeza Ahe. dhuM -- sU.4.360. zloka 2 :- jagAta atirakta azA maMjiSThA vanaspatIlA (koNatyAtarI) pradezAtUna (jaminItUna) uccATana (ukhaDaNe), agnIta kaDhaNe ANi ghaNAkaDUna kuTUna gheNe, he sahana karAve lAgate. yethe sahevvau~ madhye evvauM Adeza Ahe. zloka 3 :- jarI to veda pramANa Ahe tarI rajasvalA strIce saha jhopaNyAsa manAI Ahe, paNa jAge rahANyAsa koNa aTakAva karaNAra ? yethe soevA, jaggevA yAMmadhye evA Adeza Ahe. 439 ktvApratyayasya -- sU.1.27 varIla TIpa pahA. zloka 1 :- he hRdayA! jarI megha (Apale) zatru Aheta, tarI ApaNa AkAzAta caDhAve kAya ? Apale dona hAta Aheta; jara marAyaceca asela, tara (tyAMnA) mArUnaca (ApaNa) marU. yethe mAri madhye 'ktvA'lA i Adeza Ahe. amhahaM -- sU.4.380. hatthaDA -- sU.4.429 nusAra svArthe pratyaya AlA Ahe. gaya....janti -- yethe bhajiu madhye 'ktvA'lA iu Adeza Ahe. zloka 2 :- (yA zlokAta, muMja yA zabdAne muMja nAvAcA mALavyAcA rAjA, athavA muMja nAvAcA cAlukya rAjAMcA eka maMtrI abhipreta Ahe, ase kAhIMce mhaNaNe Ahe). jyAta muMjAce pratibiMba paDale Ahe ase pANI, Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda pANyAta na ziratA, jyA hAtAtUna pyAle gele Ahe, tyA hAtAMce cuMbana gheUna, tI jalavAhaka (bAlA) (ApalyA) jIvAce rakSaNa karate. yethe cuMbivi madhye 'ktvA'lA ivi Adeza Ahe. zloka 3 :- hAta soDUna tU jA; ase asU de; tyAta kAya doSa Ahe ? (paNa) jara tU mAjhyA hRdayAtUna bAhera paDazIla, tara muMja rAgAvalA Ahe, ase mI samajena. yethe vichoDavi madhye 'ktvA'lA avi Adeza Ahe. nIsarahi -- sU.4.383. 440 zloka 1 :- saMpUrNa kaSAyarUpI sainya jiMkUna, jagAlA abhaya deUna, mahAvrata gheUna, tattvAce dhyAna karuna, (RSi) AnaMda (ziva) miLavitAta. yethe jeppi, deppiNu, levi, jhAeviNu madhye kramAne eppi, eppiNu, evi, eviNu ase 'ktvA'ce Adeza Aheta. kasAya -- krodha, mAna, mAyA va lobha yAMnA jainadharmAta kaSAya mhaNatAta. 441 tuma: pratyayasya -- tum hA hetvarthaka dhA.a. sAdhaNyAcA pratyaya Ahe. zloka 1 :- svata:ce dhana deNe duSkara Ahe; tapa karAve ase (kuNAlAhI) vATata nAhI; manAlA sukha bhogAve ase vATate, paNa bhogatA (mAtra) yeta nAhI. yethe devaM, karaNa, bhuMjaNahaM, bhuMjaNahiM yAMmadhye kramAne evaM, aNa, aNahaM, aNahiM ase 'tum' ce Adeza Aheta. zloka 2 :- saMpUrNa pRthvI jiMkaNe va (jiMkUna) ticA tyAga karaNe, vrata (tapa) gheNe va (gheUna) tyAce pAlana karaNe, he jagAta zAMti (nAtha) tIrthaMkara-zreSThAvinA itara kuNAlA zakya Ahe ? yethe jeppi madhye eppi, caeppiNu madhye eppiNu, leviNu madhye eviNu ANi pAlevi madhye evi ase 'tum' ce Adeza Aheta. sante titthesareNa Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 TIpA -- jaina dharmAta 24 tIrthaMkara mAnale jAtAta. tyAMta zAMtinAtha hA eka tIrthaMkara Ahe. 442 zloka 1 :- kAzIlA jAUna (naMtara) ujjayinIlA jAUna, je nara maraNa pAvatAta, te parama padI jAtAta; itara tIrthAMce nAva (suddhA) kADhU nako. yethe gampiNu va gampi yAMmadhye eppiNu va eppi yAMtIla Adi ekArAcA lopa jhAlA Ahe. parAvahi -- sU.4.382. zloka 2 :- jo gaMgelA jAUna ANi kAzIlA jAUna maraNa pAvato, to yamalokAlA jiMkUna, devalokAta jAUna, krIDA karato. yethe gameppiNu va gameppi yAMmadhye eppiNu ANi eppimadhIla Adi ekArAcA lopa jhAlelA nAhI. sivatittha -- kAzI. kIladi -- kIla (sU.1.202) puDhe di pratyaya (sU.4.260) AlA Ahe. jiNeppi -- sU.4.440. jiNa :- sU.4.241 pahA. 443 tRnaH pratyayasya -- dhAtUpAsUna kartRvAcaka nAme siddha karaNyAcA tRn hA pratyaya Ahe. zloka 1 :- mAraNArA hattI, sAMgaNAre loka, vAjaNArA paTaha, bhuMkaNArA kutrA. yethe mAraNau, bollaNau, vajjaNau, bhasaNau yAMmadhye aNaa asA 'tRn' cA Adeza Ahe. paDaha -- vAdyavizeSa; naubata, nagArA. 444 naM malla....karahiM -- yethe naM hA ivArthI Adeza Ahe. zloka 1 :- sUryAstAce veLI vyAkuLa cakravAka pakSyAne kamaLAcyA deThAcA (mRNAlikA) tukaDA ghazAta ghAtalA, (paNa) toDalA (khAllA) (mAtra) nAhI; jaNu jIvAlA jAU na deNyAsAThI aDasara ghAtalA. zloka 2 :- bAMgaDyA gaLUna paDatIla yA bhItIne suMdarI hAta vara karUna Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe-caturtha pAda 569 jAte; jaNu vallabhApAsUnacyA viraharUpI mahAsarovarAcA tI ThAva (thAMga) zodhate Ahe. zloka 3 :- dIrgha nayana asaNAre va lAvaNyayukta ase jinavarAce mukha pAhUna, phAra matsarAne bharalele lavaNa jaNu agnIta praveza karate. pavIsai -- pavisa madhIla 'i' sU.4.329 nusAra dIrgha I jhAlI. jiNavara -- zreSTha jina. sU.4.288 varIla TIpa pahA. zloka 4 :- sakhI! cAphyAcyA phulAmadhye bhramara ziralA Ahe; sonyAta jaDavilelA jaNu iMdranIlaca asA to zobhata Ahe. bhasalu -- sU.1.244 paiTThau, baiThThau -- paiTTha ANi baiTTha yApuDhe sU.4.429 nusAra svArthe a pratyaya AlA Ahe. 445 zloka 1 :- DoMgarAvara Dhaga lAgale; pathika raData jAta Ahe; parvatAlA grAsU pahANArA hA Dhaga suMdarIcyA prANAMvara dayA karIla ? raDantau -- raDanta (sU.3.181) lA svArthe a pratyaya (sU.4.429) lAgalA Ahe. zloka 2 :- pAyAlA AtaDe cikaTale Ahe; zira khAMdyApAsUna gaLUna paDale Ahe; tathApi (jyAcA) hAta (adyApi ApalyA) kaTyArIvara Ahe (azA tyA) priyakarAcI pUjA kelI jAte. ___ khaMdhassu -- hI SaSThI paMcamI aivajI vAparalI Ahe. annaDI -- antra puDhe svArthe aDa (sU.4.429) va maga I (sU.4.431) pratyaya yeUna, hA zabda strIliMgI jhAlA Ahe. hatthaDau -- sU.4.430. zloka 3 :- (pakSI) zeMDyAvara caDhUna phaLe khAtAta va zAkhA moDatAta; tarI mahAvRkSa pakSyAMnA ijA karIta nAhIta (kiMvA) svata:cA apamAna jhAlA ase mAnIta nAhIta. DAla -- (de) zAkhA, phAMdI. (hiM) DAla. Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 TIpA 446 zloka 1 :- gamatIne (paNaeNa), DokyAvara kSaNabhara zekhara (gajarA) mhaNUna Thevalele, kSaNabhara ratIcyA kaMThAvara loMbate Thevalele, kSaNabhara (svata:cyA) gaLyAta ghAtalele, azA tyA kAmAcyA puSpadhanuSyAlA namaskAra karA. __ yethe zaurasenI bhASetalyApramANe kida, radi, viNimmavidu, vihidu yAMmadhye 'ta' cA 'da' jhAlelA Ahe. 447 prAkRta ityAdI bhASAMcyA lakSaNAMcA hoNArA vyatyaya yethe sAMgitalA Ahe. 448 aSTame -- AThavyA adhyAyAta. prastuta prAkRta vyAkaraNa mhaNaje hemacaMdrAcyA vyAkaraNAcA AThavA adhyAya Ahe. saptAdhyAyInibaddha-saMskRtavat - - hemacaMdra- vyAkaraNAcyA pahilyA sAta adhyAyAMta saMskRta vyAkaraNAce vivecana Ahe. zloka 1 :- khAlI asalelyA sUryAcyA tApAce nivAraNa karaNyAsa jaNu chatrI khAlI dharIta Ahe azI, varAhAcyA zvAsAne dUra phekalI gelelI zeSasahita pRthvI vijayI Ahe. (viSNUne varAha avatAra dhAraNa karUna pRthvIlA samudrAtUna bAhera kADhale hI paurANika kathA yethe abhipreta Ahe). atra caturthyA....siddhaH -- yA prAkRta vyAkaraNAta caturthIcA Adeza sAMgitalelA nAhI; to saMskRtapramANeca siddha hoto. udA. heTThiya ityAdI zlokAta nivAraNAya. siddhagrahaNaM maGgalArtham -- he prAkRta vyAkaraNa sUtranibaddha Ahe. sUtrAcI vyAkhyA azI :- alpAkSaramasandigdhaM sAravad vizvato mukhm| astobhanavayaM ca sUtraM sUtravido viduH|| tyAmuLe sUtrAta anAvazyaka zabda asata nAhIta. paNa prastuta sUtrAta siddham hA zabda varavara pAhilyAsa jarI anAvazyaka vATalA, tarI graMthAntI maMgala yAve, yAsAThI to yA sUtrAta vAparalelA Ahe. *** Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa sUtra sUcI 1.118 3.153 4.261 2.141 2.78 airdaityAdau ca .. ai saMbhAvane au: paurAdau aklIbe sau aGkoThe llaH acalapure ajAteH puMsaH aDaDaDullA: aNa NAI ata ijjasviata etsau ata evaica atasIsAtaataH samRdhdyAdau .. ata: sarvAdeata: se? atAM Daisa: ato GaserDAto- .. ato GaserDAdoato Do visargasya ato dezca ato riAra- .. ato.ttula: atthistyAdinA atha prAkRtam adasa oi 1.151 adUtaH sUkSme 2.205 adellukyAde1.62 adhaH kvacit 3.19 adhaso hejeM 1.200 adho manayAm 2.118 anaGkoThA 3.32 anAdau zeSA4.429 anAdau svarA2.190 anutsAhotsanne 3.175 anuvraje: 4.287 antyatrayasyA3.145 antyavyaJjanasya 1.211 anyAdRzonnA1.44 abhimanyau 3.58 abhUto'pi 3.2 abhyAGommatthaH 4.403 ameNam 4.321 amo'sya 4.276 ammahe harSe 1.37 ammo Azcarye 4.274 amha amhe 2.67 amhamama 4.435 amhahaM bhyasA- 3.148 amhe amho ___ 1.1 amhehi amhAhi 4.364 amhehiM bhisA 2.155 2.89 4.396 1.114 4.107 4.385 1.11 4.413 2.25 4.399 4.165 3.78 4.284 2.208 anoTenala .. .. 3.106 3.116 4.380 3.108 3.110 4.378 "ha .. .. Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe sUtrapsUcI 4.13 4.163 4.125 4.155 1.73 1.163 3.55 4.342 1.100 1.127 ayau vait aridRpte arjeviDhappaH arjeviMDhavaH arparallivaalAhi nivAraNe avatarerohaavarNAvA avarNo yazrutiH avazyamo avAtkAzo avAdgAheavApote aviti huH avejRmbho avyayam avvo sUcanAasAvakkhoDa: asmado mmi asyede ahaMvayamo 1.169 A rAigghaH 1.144 AGA ahi4.251 AGA oa4.108 AGo rabhe 4.39 AcArye 2.189 Acca gaurave 4.85 Ajasya 4.299 ATTo NAnu1.180 AtkazmIre 4.427 AtkRzA 4.179 Attezca 4.205 AtmanaSTo 1.172 AdRr3he: saMnAma: 4.61 AdRte DhiH 4.157 Ade: 2.175 Aderyo 2.204 AdeH zmazru4.188 Anantarye 3.105 AntAntADDAH 4.433 Apadvipat 4.301 Ama abhyupagame Amantrye 3.46 Amo DAha~ 4.263 Amo DesiM 4.214 Amo haM 4.131 Ayurapsara4.160 ArabherADhappa: 4.145 AraH syAdau 4.319 3.57 4.83 1.143 1.39 1.245 2.86 2.188 4.432 4.400 2.177 4.346 A arA A Amantrye A kRgo AkrandeIhara: AkramerohAAkSipeIravaH 4.300 3.61 4.339 1.20 4.254 3.45 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 573 4.1 AruhezcaDaAropervalaH AryAyAM yaH ArSam AlAne AlIGollI AlvillollAAzcarye AzliSTe A sau na vA 4.206 idito vA 4.47 iduto dIrghaH 1.77 idutau vRSTa 1.3 idetau nUpure 2.117 idedod 4.54 indhau jhA 2.159 irjasya No 3.16 1.137 1.123 1.139 2.28 3.52 1.110 4.444 1.72 1.46 2.212 4.268 2.66 irbhRkuTau ivArthe naM 2.49 3.48 i: sadAdau i: svapnAdau iharA itarathA ihahaco 4.318 3.155 2.217 3.53 1.85 Iaijjau 3.160 1.42 I: kSuteH icecaH icca momuijerA: pAdaiNamAmAita edvA ite: svarAt itau to itkRpAdau itve vetase itsaindhavaidama Aya: idama ima: idama imuH idamarthasya idametat idaM kimazca idAnImo 1.128 1.207 1.149 4.365 I ca striyAm Ita: sezcA IdUtorhasvaH Idhairya IdabhisbhyaIdbhyaH ssA IyasyAtmano 3.182 3.28 3.42 1.155 3.54 3.64 2.153 1.92 1.120 1.74 1.51 3.72 4.361 IrjihavA2.147 IrvodvyUDhe 3.69 I: styAna2.157 Ihare vA 4.277 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 ua pazya uccArhati uccairnIcai ucchala ujjIrNe uto mukulAutkSipergula utsaundaryAdau udaSThaku udUdonmRSi udRtvAdau udodvA udo mo udghaTerugga: udadhulerguNThaH udavAtero udvijaH unnameru upare: saMvyAne upasarpera upAlambhe umo niSaNNe urbhUhanumat ullaserUsa uvarNasyAvaH uH sAsnA ::: 2.211 U garhAkSepa2.111 Uccope 1.154 Utve durbhaga 4.174 Utsubhaga 1.102 1.107 UdvAsare 4.144 UrhInavihIne 1.160 UH stene 4.17 1.136 1.131 1.82 4.8 Rto't 4.33 Rto'dvA 4.29 RvarNasyAraH 4.11 4.227 lRta iliH 4.36 2.166 eirjas4.139 ekazaso 4.156 ekasvare 1.174 ekkasariaM 1.121 ecca ktvAtum 4.202 ecca daive 4.233 ecchayyAdau 1.75 UtsocchvAse RkSe vA RNarvRSabha RtAmudasya eTTi eNTiM ettAhe U : R 3: lR B : sUtra sUcI 2.199 1.173 1.192 1.113 1.157 1.76 1.103 1.147 2.19 1.141 3.44 1.126 3.39 4.234 1.145 4.363 4.428 2.114 2.213 3.157 1.153 1.57 4.333 2.134 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe eta idvA etadaH strI etaH paryante et et trayodazAdau etthu kutrAtre etpIyUSA edoto ed grAhye eppppaNve eM cedutaH eradItau evaMparaM evArthe va aita et occa dvidhAotodvAnyo otkUSmANDI otpadme otpUtara otsaMyoge odAlyAM paGktau o sUcanA o 1.146 4.362 2.65 3.129 1.165 4.405 1.105 kagaDa auta ot kakude haH kakubho haH kagacaja 1.7 kathaM yathA 1.78 kathervajjara 4.440 kadambe 4.343 kadarthite 3.84 kadalyAma 4.418 kandarikA 4.280 kabandhe yau kamerNihuva: kamperviccholaH 1.148 karavIre kareNUvArA karNikAre 1.97 kazmIre 1.156 kAGkSerAhA 1.124 kANekSite 1.61 kAdisthaido 1.170 kAntasyAta 1.116 kArSApaNe 1.83 kiNo prazne 2. 203 kimaH katra kima: kAI au : ka 575 1.159 1.225 1.21 1.177 2.77 4.401 4.2 1.222 1.224 1.220 2.38 1.239 4.44 4.46 1.253 2.116 2.95 2.60 4.192 4.66 4.410 4.354 2.71 2.216 3.71 4.367 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 kima: kiM kimo DiNo kamoDi kiMtadbhyAM kiMyattado kiMyattadbhyo kiMva kirAte caH kiribhere kirera hira kilAthavA kisalaya kutasaH kau kutUhale kubjakarpara kUSmANDyAM kRmo kRge: kuNa: kRgo DIra: kRtticatvare kRtvaso huttaM kRdo haM kRSeH kaDDhakRSNe varNe kaiTabha bho kaukSeyake kte tenApphuNNA 3.80 3.68 4.356 kte hU: ktva iuivi ktva IyadUNau ktvastumattUNa ktvastUnaH ktvAtumtavyeSu 3.62 3.33 3.63 1.86 ktvAsyAde kyaGoryaluk kyasyeyyaH 1.183 1.251 2.186 4.419 1.269 4.416 1.117 1.181 2.73 4.272 4.65 kvacid dvitIyAdeH 4.316 kvathavardhAM krapovaho kriyaH kiNo kriyAtipatteH kriyeH kIsu krudherjUra: klIbe jaszaso klIbe syame klIbe svarA 2.12 kvatheraTTaH 2.158 kvipa: 3.170 kSaHkhaH kvacittu 4.187 kSaNa utsave 2.110 kSamAyAM kau 1.240 1.161 kSasya 3.156 4.258 kSaraH khira kaH kSipergala : sUtra sUcI 4.64 4.439 4.271 2.146 4.312 4.210 1.27 3.138 4.315 4.151 4.52 3.179 4.389 4.135 4.353 3.79 3.25 3.134 4.220 4.119 3.43 2.3 2.20 2.18 4.173 4.296 4.143 1.17 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe kSubheH khaura kSure kammaH kSerNijjharo kSmAzlAghA kSvekAdau khaghathadha khacitapizA khacerveaDaH khAdadhAvo khiderjUra gamAdInAM gamiSyamAsAM gameraI gamereppi garjerbukka: garte DaH gardabhe vA garbhitAtimukta gavaye vaH gaveSeNDulla gavyauAaH guNAdyAH klIbe gupyervira gurvAderavirvA gRhasya gharo kha :::: F ga 4.154 goNAdayaH 4.72 gauNasyeSata 4.20 gauNAntyasya 2.101 gmo vA 2.6 granthergaNThaH graserdhisaH 1.187 grahergRNhaH 1.193 grahergheppaH 4.89 graho vala 4.228 4.132 ghaimAdayoghaJavRddhe 4.249 ghaTergaDha: 4.215 ghaTeH parivADaH 4.162 ghUrNo ghula 4.442 4.98 GaJaNano 2.35 GasaH suho 2.37 GasaH ssaH 1.208 GasiGasoH 1.54 GasiGasbhyAM 4.189 Gasibhyas 1.158 Gasestodo 1.34 Gaseha 4.150 Gaserluke 1.109 GaserhehU 3.150 GasGasyorhe 2.144 Ginecca : chaM ::: 577 2.174 2.129 1.134 2.62 4.120 4.204 4.394 4.256 4.209 4.424 1.68 4.112 4.50 4.117 1.25 4.338 3.10 3.23 4.372 4.341 3.8 3.66 3.126 4.336 4.350 4.334 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 sUtra sUcI De he 1.194 DeDe: urmena 4.292 : ssimmi - Dehi 4.136 3.26 4.376 3.22 Dehi 3.4 caturazcattAro caturo vA caturthyAH SaSThI candrikAyAM capeTApATau cATau gulala: cijizruhucihna ndho vA .. cUlikApaizAcike .. 3.65 3.128 jaTile jo 3.75 jadyayAM yaH 3.59 jano jAjammau 4.352 jaszasa i~4.357 jaszasoramhe jaszasorNo jaszasorluk 3.122 jaszasostumhe 3.17 jaszasGasiGasAM 3.131 jaszasGasitto- .. 1.185 jAgrerjaggaH 1.198 jugupsejhuNa 4.73 jeNa teNa 4.241 jAjje 2.50 jAtsaptamyA 4.325 jJo jANamuNau jJo JaH jJo JaH paizAcyAm .. 4.21 jJo Natve'bhijJAdau 4.295 jJo NavvaNajjau 1.191 jyAyAmIt 1.249 3.34 Ta e 4.216 TA AmorNaH 4.124 2.17 TAGasGe - TADyamA paI 4.369 3.50 3.12 4.80 4.4 2.183 3.159 3.165 4.7 2.83 4.303 1.56 4.252 2.115 chadeNairguma - chasyazconAdau chAge la: chAyAyAM hokAntau .. chAyAharidrayoH chidibhido chiderduhAvacho'kSyAdau 4.349 3.29 4.370 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe TADyamA maI TANazasyet ToDa: ToNA ToNA TosturvA dRSThayosTa: Tho DhaH ThosthivisaMsthule DAhavau katipaye DillaDullau Demmi Ge: Do dIrgho vA Dola: ikmoH : i cea NaM nanvarthe varaM kevale vi vaiparItye NaM mi No majjha dAvAve No naH Nom -zasTA to Da : 5 Na 4.377 3.14 tai-tu-te1.195 taituva 3.24 takSestaccha3.51 takSyAdInAM 4.311 tagaratrasara 4.290 taDerAhoDa tatastadostoH 1.199 2.32 tadazca taH tadidamaSTA do Do: tado NaH 1.250 tadosta: 2.163 tanestaDa 3.11 tanvItulyeSu 3.38 taM tuM tumaM 1.202 taM vAkyopa 2.52 tavyasya ievvauM tasmAttAH 2.184 tAdarthyaGervA 4.283 tAdarthye kehiM 2.187 tAmrAmre mba: 2.178 tijerosukkaH 3.107 tittirau ra: 3.114 tiryacasti 3.149 tiSThazciSThaH 4.306 3.77 tIkSNe NaH tIrthe he ta : : 579 3.99 3.96 4.194 4.395 1.205 4.27 4.417 3.86 4.322 3.67 3.70 4.307 4.137 2.113 3.92 2.176 4.438 4.278 3.132 4.425 2.56 4.104 1.90 2.143 4.298 2.82 1.104 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 sUtra sUcI 4.198 2.136 4.436 3.121 3.118 4.437 2.15 4.170 2.154 2.172 4.172 2.9 2.200 4.267 tucche tazcachau tuDestoDatutuvatumatubbhatuyhotuma evamatume tumae tumhAsu supA tuyha tubbha turotyAdau tulerohAma: tu vo bhe tRtIyasya miH tRtIyasya motRno Naa: tRpasthippaH tenAsterAtailAdau to donAdau to'ntari to do taso tthe ca tasya tyadAdyavyayAt tyAdizatrotyAdInAmAtyAdeH tyAderAdyatyo'caitye trapo hihatthA: 1.204 baserDara4.116 trastasya hittha3.102 trasya uttahe 3.98 stiNNiH 4.441 trestI tRtIyAdau 3.101 tvatalo: 4.374 tvathvadvadhvAM 3.97 tvarastuvara tvasya DimA4.25 tvAdeH saH 3.100 thaThAvaspande 3.141 thU kutsyAyAm 3.144 tho dhaH 4.443 4.138 dakSiNe he 3.164 2.98 dagdhavidagdha daMzadahoH 1.60 daMSTrAyA dADhA 2.160 darArdhAlpe 3.83 dalivalyo1.40 dazanadaSTa4.171 dazapASANe 3.139 dazArhe 1.9 daherahiUlA4.382 daho jjha: __2.13 dikprAvRSoH 2.161 diricecoH 4.260 1.45 2.40 1.218 2.139 2.215 4.176 1.217 1.262 2.85 4.208 4.246 1.19 4.273 .. Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe divase saH paudho vA dIrghahrasvau dIrghe dukUle vA duHkhadakSiNa duHkhe NivvaraH duHkhe NivvalaH durgAdevyudu vedo dusumu duhitR dUGo dUmaH dRpte dRza: kvip dRzastena dRzivace dRzeH prassa: dRzedava dRzo niacchAde saMmukhI dole khola : natthUnau dyayaryAM jaH rona vA dvAre vA dvitIyaturya dvitIyasya 1.263 dvitIyA1.223 dvinyorut 1.4 dvivacanasya 2.91 dverdo ve 1.119 2.72 4.3 dhanuSo vA dhavalerdumaH 4.92 dhAtavo'rthA 1.270 dhAtryAm 3.120 dhUgerdhuvaH 3.173 dhRterdihiH 2.126 dhRSTadyumne 4.23 dhairye vA dhyAgorjhA dhvaje vA dhvaniviSva 2.96 1.142 4.213 3.161 4.393 na kagaca 4.32 na ttha: 4.181 na dIrghAnu 2.196 na dIrgho No 4.48 namaskAra 4.313 2.24 na vA karma 2.80 na vAnida 1.79 na vA mayUkha 2.90 na vA ryo yyaH 3.140 nazerNiraNAsa na yuvarNasyAsve : dha : : na : : 581 3.135 1.94 3.130 3.119 1.22 4.24 4.259 2.81 4.59 2.131 2.94 2.64 4.6 2.27 1.52 4.324 3.76 2.92 3.125 1.62 1.6 4.242 3.60 1.171 4.266 4.178 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 sUtra sUcI 1.234 4.123 1.228 3.180 2.61 4.293 4.305 4.199 1.47 2.74 4.90 3.136 nazerviuDana zradudoH nAta At nAtpunaryAnAdiyujyonAmantryAt nAmnyaraM vA nAmnyara: nAvarNAtpaH nAvyAvaH nikaSasphaTikanidrAteronimbanApite nira: pade nirdurorvA nirmo nimmANa nilIGe - nivRtta - nivipatyonizIthani:zvaseniSadhe dho niSedherhakkaH niSTambhAva niSpAtAcchoTe niSpratI ot nissareNIhara - nIDapIThe 4.31 nIpApIDe 1.12 ne: sado majjaH 3.30 no NaH 1.65 ntamANau 4.327 nmo ma: 3.37 nyaNyajJaJjAM 3.40 nyaNyoH 3.47 nyaso Nima1.179 1.164 pakvAgAra1.186 pakSmazmaSma 4.12 pace: solla1.230 paJcamyAstRtIyA 4.128 paJcAzat1.13 pathipRthivI4.19 patho Nasye4.55 padayoH sandhirvA 1.132 padAdapervA 4.22 padAnte uM1.216 padmachadma4.201 pararAjabhyAM 1.226 parasparasyAdira: 4.134 paryasaH paloTTa4.67 paryastaparyANa4.71 paryaste thaTau 1.38 paryANe DA 4.79 palite vA 1.106 pazcAdeva 2.43 1.88 2.152 1.5 1.41 4.411 2.112 2.148 4.409 4.200 2.68 2.47 1.252 1.212 4.420 .. Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 583 .. pATiparuSa pAnIyAdipApau ra: pArApate piThare ho pibe: pijjapiSerNivahapIte vo le puJjerArola 4.166 1.206 2.14 2.210 1.55 1.221 4.152 1.233 4.63 puNaruttaM 4.183 4.77 4.37 punarvinaH punnAgapuMsi jaso puMstriyorna puMsyana ANo puruSe roH pUreragghADA pUrvasya puravaH pUrvasya purimaH pRthaki dho pRthakspaSTe pRSThe vAnuttarapo vaH pyAdayaH prakAzeNuvvaH pracchaH pRcchaH pratIkSeH sAmaya- pratyaye GIrna 1.232 pratyAGA paloTTaH 1.101 pratyAdau Da: 1.235 pratyUSe 1.80 pratyekamaH 1.201 prathame pathorvA 4.10 pradIpidohade 4.185 pradIpesteava 1.213 prabhUte vaH 4.102 prabhau huppo 2.179 pravAsIkSau 4.426 pravize riaH 1.190 prasareH payallo3.20 prasthApe: paTThava3.73 prahage: sAra: 3.56 prAdermIle: 1.111 prAnmRzamuSo4.169 prAyasaH prAu 4.270 prAvaraNe 2.135 prAvRTzara1.188 plakSe lAt 4.62 plAveromvAla1.129 1.231 phakkasthakkaH 2.218 pho bhahau 4.45 4.97 bandho ndhaH 4.193 bale nirdhAraNa3.31 bahiso bAhiM 4.84 4.232 4.184 4.414 1.175 1.31 2.103 4.41 4.87 1.236 .. 4.247 2.185 2.140 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 sUtra sUcI 4.371 3.7 3.15 4.335 3.347 2.54 bahutve huM bahutve huH bahulam bahuSu ntu bahuSvAdyasya bASpe hozruNi bAhorAt bisinyAM bhaH bubhukSivIjyobRhaspatibRhaspatau bo vaH bbho duhalihabbho mhajjhau brahmacaryabrahmacarye brUgo bruvo 4.110 4.390 4.60 4.269 3.91 3.95 3.94 3.127 4.386 bhisA tumhehiM 4.384 bhiso hi ___ 1.2 bhisbhyassupi 3.176 bhisyedvA 3.142 bhissuporhi 2.70 bhISme SmaH 1.36 bhujo bhuJja1.238 bhuvaH paryAptau 4.5 bhuve:2.69 bhuvo bha: 2.137 bhe tubbhe 1.237 bhe tubbhehiM 4.245 bhe di de 3.104 bhyasazca hiH 2.63 bhyasastodo1.59 bhyasAmortu 4.391 bhyasAmbhyAM bhyasi vA 4.106 bhyaso hu~ 4.265 bhramare so 4.275 bhramerADo 3.166 bhrameSTiri4.320 bhramestAli4.186 bhraMze: phiDa 2.51 dhruvo mayA 4.158 4.203 maimama4.53 maNe vimarza bhaJjarvemayabhavadbhagavato: bhaviSyati ssi: bhaviSyati hirAdiH .. bhaviSyatyeyya bhaSe(kkaH bhasmAtmano: bhArAkrAnte bhAserbhisaH bhiyo bhAbIhI 4.351 4.373 3.13 4.337 1.244 3.151 4.161 4.30 4.177 2.167 2.207 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 585 maNDezciJcamadhUke vA madhyatrayamadhyamakatame madhyamasyemadhyAhna haH madhye ca svarAntA- .. manAko na manthe salamanmathe vaH manyunauSThamanyaunto vA mamAmhau bhyasi mayaTyairvA marakatamadamalinobhayamasRNamRgAGkamasjerAumahamaho mahArASTra mahArASTre haroH mahu majjhu mAiM mArthe mAturidvA mAtRpituH mAtraTi vA mAmi halA mAMsAdiSva 4.115 mAMsAdervA 1.122 mArjArasya 4.383 mi mai mamAi 1.48 mi me mamaM 3.143 mi mo mu me 2.84 mimomairhi3.178 mirAyAm 2.169 miva piva 4.121 mizrADDAlia: 1.242 mizrervIsAla4.69 mucezchaDDA2.44 muH syAdau 3.112 muhergumma 1.50 mRjerugghusa1.182 mRdo mala2.138 methizithira1.130 me mai mama 4.101 me: ssaM 4.78 mo'nunAsiko 1.69 mo'nusvAraH 2.119 mo'ntyANNo 4.379 momumAnAM 2.191 moraullA 1.135 mo vA 2.142 mau vA 1.81 mnajJorNaH 2.195 mmazce: 1.70 mmAvayeau 1.29 2.132 3.115 3.109 3.167 3.147 1.87 2.182 2.170 4.28 4.91 3.88 4.207 4.105 4.126 1.215 on 3.113 3.169 4.397 1.23 4.279 3.168 2.214 4.264 3.154 2.42 4.243 3.89 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 sUtra sUcI 4.49 mrakSezcoppaDaH mlervApavvAmho mbho vA yattatkimbhyo yattadaHsyamo yattedatado 4.168 4.288 4.326 2.93 4.100 3.49 4.304 2.88 1.140 yatratatra 4.57 yamunAcAmuNDAyaSTyAM la: yAdRktAdRyAdRzAdeyAperjava: yAvattAvayAvattAvatoyujo juJjayudhabudhayudhiSThire yuvarNasya yuSmadastaM yuSmadasmayuSmadaH sau yuSmadAdeyuSmadyarthayogajAzcaiSAm 4.191 raje rAva: 4.18 rame: saMkhuDDa4.412 rasorlazau rasya lo vA 4.358 raho: 4.360 rAjeraggha2.156 rAjJaH 4.404 rAjJo vA ciJ 1.178 rAtrau vA 1.247 ri: kevalasya 4.402 rute ruJja4.317 rudanamo 4.40 rudabhuja1.271 rudite dinA 4.406 rudherutthaMghaH 4.109 rudho ndhambhau 4.217 ruSAdInAM 1.96 re are 4.237 ro dIrghAt 3.90 romanthero2.149 rorA 4.368 tasyAdhUrtA4.434 ryasnaSTAM 1.246 luMki duro 4.430 luMki niraH zarSatapta2.10 hazrIhrI4.94 4.226 4.212 1.209 4.133 4.218 4.236 2.201 2.171 4.43 1.16 2.30 4.314 1.115 1.93 2.105 2.104 rakte go vA racerugga Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 587 3.177 4.388 1.58 1.167 laghuke laho: lalATe ca lalATe laDoH lasjerjIhaH lAt lAhalaliGgamatantram lipo limpaH luk lugAvI ktaluga bhAjanaluptayaravalupte zasi lubhe: saMbhAvaH lo La: llo navaikA vartamAnAbhavi2.122 vaya'tisyasya 1.257 vallyutkara2.123 vA kadale 4.103 vAkSyarthavaca2.106 vAdaso dasya 1.256 vAdestAvati 4.445 vAdau 4.149 vAdho ro luk 1.10 vA nirjhare 3.152 vAnyatho'nuH 1.267 vApa e 1.43 vA bRhaspatau 3.18 vAbhimanyau 4.153 vA yattado4.308 vAroM 2.165 vAlAbvaraNye vA vihvale 1.26 vAvyayotkhA4.211 vA svare mazca 4.93 vikaseH 2.206 vikozaH 2.150 vigalesthippa3.133 vijJapervokkA 2.128 vitastivasati1.53 vidyutpatra1.30 viMzatyAde3.158 viricero 3.87 4.262 1.229 4.398 1.98 4.415 3.41 1.138 1.243 4.407 1.66 vakrAdAvantaH vaco vot vaJcervehavavaNe nizcayavatevaH vadhADDAivanitAyA vandrakhaNDite varge'ntyo vA vartamAnApaJcamI- 2.58 1.67 1.24 4.195 4.42 4.175 4.38 1.214 2.173 1.28 4.26 .. Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 sUtra sUcI 3.82 vilapesRGkhavilIvirA vivRtervhasaH vizramerNivvA viSaNNoktaviSame mo visaMvadevismuH pamhusavIpsyAtsyAdevRkSakSiptavRttapravRttavRnte NTaH vRzcike zcevRSabhe vA vRSAdInAvRSe DhikkaH veNau No vA vetaH karNikAre vedaM kimovedaM tadeveperAyavemAcalyAdyAH vevva ca vevve bhayaveSTaH veSTe: parivaikAda: si vaiDUryasya 4.148 vaitattadaH 4.56 vaitado Dse4.118 vairAdau vA 4.159 vaisaNami4.421 vo tujjha 1.241 voto Davo 4.129 vottarIyA4.75 votsAhe tho 3.1 vodaH 2.127 voparau 2.29 vopena kammavaH 2.31 vorce 2.16 vauSadhe 1.133 vyaJjanAda4.235 vyaJjanAdI 4.99 vyatyayazca 1.203 vyAkaraNa1.168 vyAperoaggaH 4.408 vyAprerAaDDaH 3.81 vyAhRge: kokka4.147 vyAhRgervA 1.35 vrajanRta2.194 vrajervAJaH 2.193 vrajo jaH 4.221 4.51 zakAdInAM 2.162 zakezcaya2.133 zaktamukta 1.152 3.85 3.93 3.21 1.248 2.48 4.223 1.108 4.111 2.59 1.227 4.239 3.163 4.447 ... 1.268 r 4.141 4.81 4.76 4.253 4.225 4.392 4.294 4.230 4.86 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 589 2.41 4.68 3.171 4.58 4.88 4.190 2.55 1.265 4.345 2.4 2.34 2.53 zatrAnaza: zado jhaDazanaiso DiaM zabare bo zame: paDisAzaradAderat zaSoH saH zaSoH saH zArge GAt zithileGgude zirAyAM vA zIkare bhahau zIghrAdInAM zIlAdyarthazulke Dgo vA zuSkaskande zRGkhale khaH zeSaM prAkRtavat zeSa prAgvat zeSaM zaurasenIvat zeSaM zaurasenIvat zeSa saMskRtavat zeSe'dantavat zaithilyalambane zaurasenIvat zco harizcandre zyAmAke ma: zrado dho dahaH 3.181 zraddhardhimUrdhA 4.130 zrame vAvamphaH 2.168 zrugamirudi1.258 zruTerhaNa: 4.167 zlAghaH salahaH 1.18 zliSeH sAmaggA1.260 zleSmaNi vA 4.309 2.100 SaTzamI 1.89 SaSThyA : 1.266 Skaskayo1.184 STasyAnuSTre4.422 SpaspayoH pha: 2.145 2.11 saGkhyAgadgade 2.5 saGkhyAyA Amo 1.189 saTAzakaTa4.286 sadapatorDa: 4.328 santapejhar3avaH 4.302 sandizerappAhaH 4.323 saptatau ra: 4.448 saptaparNe vA 3.124 saptamyA dvitIyA 4.70 samanUpA4.446 samaH styaH khAH 2.87 samA abbhiDa: 1.71 samApe: samANa: 4.9 samArace 1.219 3.123 1.196 4.219 4.140 an 4.180 1.210 1.49 3.137 4.248 .. 4.15 4.164 4.142 4.95 ... Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 sUtra sUcI 4.297 2.39 2.8 2.46 2.45 2.125 2.33 2.130 1.15 3.27 4.348 samAse vA samo gala: samo laH sambhAverAsammardavitardisaMyuktasya saMvRge: sAharasarvatra labasarvasya sAho sarvAGgAdIsarvAderDasesaSoH saMyoge sAdhvasadhyasAmotsukosAvasmado sice: siJcasinAste: siH sI hI hIa supA amhAsu supi supi sUkSmaznaSNasRjo ra: sevAdau vA sainye vA socchAdaya sorhirvA sau puMsyodvA 2.97 ska: prekSAcakSoH .. 4.113 stabdhe ThaDhau 4.222 stambhe sto vA 4.35 stave vA 2.36 stasya tho 2.1 stokasya 4.82 styAnacaturthA 2.79 striyA itthI 4.366 striyAmAda2.151 striyAmudoto 4.355 striyAM jas4.289 striyAM Dahe 2.26 striyAM tadantA2.22 stharthayostaH 4.375 sthaviravica 4.96 sthaSThAthakka3.146 sthANAvahare 3.162 sthUNAtUNe 4.381 sthUle lo ra: 3.103 snamadAma3.117 snAterabbhutta: 2.75 snigdhe vAditau 4.229 snihasicoH 2.99 snuSAyAM graho 1.150 snehAgnyorvA 3.172 spandezculu3.174 spRzaH phAsa4.332 spRzezchippa: 4.359 4.431 4.291 1.166 4.16 2.7 1.125 1.255 1.32 4.14 2.109 4.255 1.261 2.102 4.127 4.182 4.257 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe 591 on 4.285 spRhaH sihaH 4.34 hankhano 4.244 spRhAyAm 2.23 handa ca 2.181 sphaTike la: 1.197 handi viSAda 2.180 sphuTicale: 4.231 haritAle 2.121 smarejhara4.74 haridrAdau 1.254 syamorasyot 4.331 harItakyAmI 1.99 syamjas4.344 hare kSepe 2.202 syAdau dIrgha4.330 haserguJjaH 4.196 syAdbhavya2.107 hAsena sphuTe 4.114 sraMseha~sa4.197 hisvayori 4.387 svapAvucca 1.64 hImANahe 4.282 svapeH kamavasa 4.146 hIhI vidUSakasya svapnanIvyorvA 1.259 hu khu nizcaya 2.198 svapne nAt 2.108 hu cedudbhyAm 4.340 svayamorthe 2.209 huM dAnapRcchAsvarasyodvRtte (d + vR) .. 1.8 huhurudhugdhA 4.423 svarANAM svarAH .. 4.238 hRkRtRjrAmIraH 4.250 svarANAM svarAH prAyo- .. 4.329 hRdaye yasya 4.310 svarAdanato 4.240 ho gho'nusvArAt svarAdasaMyukta- .. 1.176 hye hyoH svareranta1.14 hrade hadoH 2.120 svasrAderDA 3.35 hrasva: saMyoge 1.84 svArthe kazca 2.164 hrasvAt thyazca 2.21 svidAM jaH 4.224 hrasvo'mi 3.36 ssissayorat 3.74 lAderavaaccha: 4.122 lo lhaH 2.76 haje ceTyAhvAne .. 4.281 hvo bho vA .. haddhI nirvede 2.192 === ( sUtrasUcI samApta) === 2.197 1.264 2.124 on 2.57 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhapRSTha paricaya prakRtIcI prasiddha pAca mULa tattve Aheta. pRthvI, jala, agnI, vAyU, AkAza. bhAratAtIla pratyeka darzana kiMvA dharma yAMpaikI ekA tattvAlA madhyavartI ThevUna vikasita jhAle Aheta. jainadharmAce madhyavartI tattva agnI Ahe. agnItattva UrdhvagAmI, vizodhaka, laghu ANi prakAzaka Ahe. zrutajJAna agnIpramANe ajJAnAce vizodhaka ANi prakAzaka Ahe. agnIcyA yA dona guNadharmAMnA madhyavartI ThevUna mukhapRSThAcI pRSThabhUmI (Theme) tayAra kelI Ahe. kALA raMga ajJAna va azuddhIce pratIka Ahe. agnIce teja azuddhIMce bhasma karata zuddha jJAnAkaDe agresara karate. vizuddhIcI hI prakriyA zrutabhavanacI madhyavartI saMkalpanA (Core Value) Ahe. agnI prANa Ahe. agnI jIvanAce pratIka Ahe. jIvanAcI utpattI va nirvAha agnImuLe hotAta. zrutAcyA tejAmuLeca jJAnarUpI kamaLa sarvadA vikasita rAhate ANi vizvAlA sauMdarya, zAMtI va sugaMdha dete. citrAmadhye pAMDhar2yA raMgAce kamaLa yAce pratIka Ahe. zrutabhavanAmadhye aprakaTa, azuddha ANi aspaSTa zAstrAMce zuddhIkaraNa hote. zuddhIkaraNAcyA phalasvarUpa zrutatejAcyA prakAzAmadhye jJAnarUpI kamaLAcA udaya hoto. Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // suyaM me aausN|| zrutabhavana saMzodhana kendra