________________
१९८
तृतीयः पादः
(सूत्र) अक्लीबे सौ ।। १९।। (वृत्ति) इदुतोक्लीबे नपुंसकादन्यत्र सौ दीर्घा भवति। गिरी। बुद्धी। तरू।
धेणू। अक्लीब इति किम् ? दहिं। महं। साविति किम् ? गिरिं। बुद्धिं। तरूं। घेणुं। के चित्तु दीर्घत्वं विकल्प्य तदभावपक्षे
सेर्मादेशमपीच्छन्ति। अग्गि। निहिं। वाउं३। विहं। (अनु.) नपुंसकलिंग नसताना (म्हणजे) नपुंसकलिंग सोडून अन्यत्र (म्हणजे पुल्लिंग
व स्त्रीलिंग असताना शब्दाच्या अन्त्य) इ आणि उ यांच्यापुढे सि (हा प्रत्यय) असताना (त्याचे मागील इ आणि उ यांचा) दीर्घ (म्हणजे ई व ऊ) होतो. उदा. गिरी...धेणू. नपुंसकलिंग नसताना असे का म्हटले आहे ? (कारण इकारान्त व उकारान्त शब्द नपुंसकलिंगात असल्यास, इ व उ यांचा दीर्घ होत नाही. उदा.) दहिं, महं. सि (प्रत्यय) पुढे असता असे का म्हटले आहे ? (कारण तसे नसल्यास, इ व उ यांचा दीर्घ होत नाही. उदा.) गिरि...धेj. परंतु काही वैयाकरण मानतात की (इ आणि उ यांचे) दीर्घ होणे हे वैकल्पिक आहे; आणि (अशा दीर्घत्वाच्या) अभावपक्षी सि (प्रत्यया) ला म् असा आदेश होतो. उदा. अग्गिं...विहं.
(सूत्र) पुंसि जसो डउ डओ वा ।। २०।। (वृत्ति) इदुत इतीह पञ्चम्यन्तं सम्बध्यते। इदुत: परस्य जस: पुंसि अउ अओ
इत्यादेशौ डितौ वा भवतः। अग्गउ५ अग्गओ। वायउ६ वायओ चिट्ठन्ति। पक्षे। अग्गिणो। वाउणो। शेषे अदन्तवद्भावाद् अग्गी। वाऊ। पुंसीति किम् ? बुद्धीओ। घेणूओ। दहीइं। महूई। जस इति
किम् ? अग्गी अग्गिणो। वाऊ वाउणो पेच्छइ। इदुत इत्येव। वच्छा। (अनु.) इदुतः (हा शब्द) येथे पंचमी विभक्तिप्रत्ययान्त घेऊन (या सूत्रातील
शब्दांना) जोडून घ्यावयाचा आहे. (मग सूत्राचा अर्थ असा होतो:-) (शब्दाच्या अन्त्य) इ आणि उ यांच्यापुढे पुल्लिंगात जस् (या प्रत्यया) चे
१ अग्नि ५ अग्नि
२ निधि ६ वायु
३ वायु ७ तिष्ठन्ति
४ विधु ८ प्रेक्षते।
