________________
१४८
द्वितीयः पादः
(सूत्र) द्रे रो न वा ।। ८०॥ (वृत्ति) द्रशब्दे रेफस्य वा लुग् भवति। चन्दो' चन्द्रो। रुद्दो रुद्रो। भदं भद्रं।
समुद्दो समुद्रो। ह्रदशब्दस्य स्थितिपरिवृत्तौ द्रह इति रुपम्। तत्र द्रहो दहो। केचिद् रलोपं नेच्छन्ति। द्रहशब्दमपि कश्चित् संस्कृतं मन्यते। वोद्रहादयस्तु तरुणपुरुषादिवाचका नित्यं रेफसंयुक्ता देश्या एव।
सिक्खन्तु वोद्रहीओ। वोद्रह-द्रहम्मि पडिआ। (अनु.) द्र या शब्दात (=अक्षरात) रेफाचा लोप विकल्पाने होतो. उदा. चंदो...समुद्रो.
ह्रद शब्दात स्थितिपरिवृत्ति (=वर्णव्यत्यास) झाला असताना, द्रह असे रूप (सिद्ध होते). तेथे (=द्रह शब्दाचे बाबतीत) द्रहो, दहो (अशी रूपे होतात). काही वैयाकरणांच्या मते र चा लोप होत नाही. द्रह हा शब्द सुद्धा संस्कृत आहे, असे कोणी एक प्राकृत वैयाकरण मानतो. तरुण पुरुष, इत्यादि अर्थ असणारे वोद्रह, इत्यादि शब्द हे नेहमी रेफाने युक्त असून, ते देश्य शब्दच आहेत. उदा. सिक्खंतु.....पडिआ.
(सूत्र) धात्र्याम् ।। ८१॥ (वृत्ति) धात्रीशब्दे रस्य लुग् वा भवति। धत्ती। ह्रस्वात् प्रागेव रलोपे धाई।
पक्षे। धारी। (अनु.) धात्री या शब्दात र चा लोप विकल्पाने होतो. उदा. धत्ती. र चा
लोप होण्यापूर्वीच हस्वापासून (दीर्घ होऊन) धाई (हे रूप सिद्ध होते). (विकल्प-) पक्षी :- धारी.
(सूत्र) तीक्ष्णे णः ।। ८२।। (वृत्ति) तीक्ष्णशब्दे णस्य लुग् वा भवति। तिक्खं। तिण्हं। (अनु.) तीक्ष्ण या शब्दात ण चा लोप विकल्पाने होतो. उदा. तिक्खं, तिण्हं.
१ चन्द्र, रुद्र, भद्र, समुद्र
२ शिक्षन्तां तरुण्यः।
३ तरुणहदे पतिता।
