________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
१२९
होतो. (श्च चा) छ होतो ( पहा सू. २. २१) या नियमाचा प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. विशुओ, विंचुओ. (विकल्प-) पक्षी:- विञ्छिओ.
( सूत्र ) छोट्यादौ ।। १७ ।।
(वृत्ति) अक्ष्यादिषु संयुक्तस्य छो भवति । खस्यापवादः। अच्छिं। उच्छू। लच्छी। कच्छो। छीअं। छीरं । सरिच्छो । वच्छो । मच्छिआ। छेत्तं । छुहा। दच्छो। कुच्छी। वच्छं। छुण्णो। कच्छा। छारो। कुच्छेअयं। छुरो। उच्छा। छयं। सारिच्छं ।। अक्षि । इक्षु । लक्ष्मी । कक्ष। क्षुत । क्षीर। सदृक्ष । वृक्ष। मक्षिका । क्षेत्र । क्षुध् । दक्ष । कुक्षि । वक्षस् । क्षुण्ण । कक्षा। क्षार। कौक्षेयक । क्षुर । उक्षन् । क्षत। सादृक्ष्य। क्वचित् स्थगितशब्देऽपि। छइअं । आर्षे । इक्खू' । खीरं । सारिक्खमित्याद्यपि दृश्यते ।
(अनु.) अक्षि इत्यादि शब्दांत (क्ष या) संयुक्त व्यंजनाचा छ होतो. (क्ष चा) ख होतो या नियमाचा (पहा २.३) प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. अच्छिं...सारिच्छं. (यांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे :-) अक्षि...सादृक्ष्य. क्वचित् स्थगित या शब्दात सुद्धा (स्थ या संयुक्त व्यंजनाचा छ होतो.उदा.) छइअं. आर्ष प्राकृतात इक्खू, खीरं, सारिक्खं इत्यादि (वर्णान्तर) सुद्धा दिसते.
( सूत्र ) क्षमायां कौ ।। १८ ।।
(वृत्ति) कौ पृथिव्यां वर्तमाने क्षमाशब्दे संयुक्तस्य छो भवति । छमा पृथिवी । लाक्षणिकस्यापि क्ष्मादेशस्य भवति । क्ष्मा छमा । काविति किम् ? खमा क्षान्तिः।
(अनु.) कु म्हणजे पृथिवी या अर्थी असणाऱ्या क्षमा या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा छ होतो. उदा. छमा (म्हणजे ) पृथिवी (असा अर्थ आहे). व्याकरणाच्या नियमानुसार क्ष्मा शब्दाच्या आदेशातील (संयुक्त व्यंजनाचाही छ) होतो.
१ इक्षु, क्षीर, सादृक्ष्य.
