Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचित
प्राकत व्याकरण
(मराठी अनुवाद)
डॉ. के. वा. आपटे
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार्य श्रीहेमचन्द्रसूरिकृत
प्राकृत व्याकरण
आ. श्री. हेमचन्द्रसूरिकृत सिद्धहेमशब्दानुशासनाचा
अष्टम अध्याय
(संहिता, भाषांतर, प्रस्तावना व टीपा यांसह)
अनुवाद :
प्रा. डॉ. के. वा. आपटे (एम्.ए., पीएच्.डी.) संस्कृत - प्राकृतचे प्राध्यापक
श्रुतभवन संशोधन केंद्र
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रंथनाम : प्राकृत व्याकरण (मराठी अनुवाद) कर्ता : आ. श्री. हेमचंद्रसू. म. विषय : व्याकरण (प्राकृत) भाषा : संस्कृत + मराठी अनुवाद : प्रा. डॉ. के. वा. आपटे प्रबंध संपादक : मुनिश्री वैराग्यरतिविजय गणी आवृत्ति : प्रथम वि. सं. २०७१ (ई.स. २०१५) प्रकाशक : श्रुतभवन संशोधन केन्द्र, पुणे (शुभाभिलाषा ट्रस्ट) प्राप्तिस्थळ :
१) श्रुतभवन संशोधन केन्द्र,
४७/४८ अचल फार्म, सच्चाइ माता मंदिरासमोर, कात्रज, पुणे - ४६ मो. ०७७४४००५७२८ (९.00 ते ५.००) गुरुवार बंद इ-मेल : shrutbhavan@gmail.com
वेबसाईट : www.shrutbhavan.org २) प्रा. डॉ. के. वा. आपटे
बंगला नंबर ३, विलिंग्डन महाविद्यालय परिसर, विश्रामबाग, सांगली-४१६४१५ मो. ०९४२०४५१७०५
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशकीय
कलिकालसर्वज्ञ आचार्यदेव श्रीमद् हेमचंद्रसूरीश्वरजी म.सा. च्या ‘प्राकृत व्याकरण' चा मराठी अनुवाद प्रकाशित करताना आम्हाला आनंद होत आहे. श्रुतभवन संशोधन केंद्राच्या सन्निष्ठ समर्पित सहकारिगणांच्या कठोर परिश्रमाने दुर्गम असे हे कार्य सम्पन्न होत आहे. या प्रसंगी श्रुतभवन संशोधन केंद्राच्या संशोधन प्रकल्पासाठी दान करणारे दाता मांगरोळ (गुजरात) निवासी श्रीमती चंद्रकलाबेन सुंदरजी शेठ आणि भाईश्री (इंटरनेशनल जैन फाउंडेशन, मुंबई) यांचे तसेच श्रुतभवन संशोधन केन्द्रासोबत प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष रूपाने जोडलेल्या सर्व महानुभावांचे आम्ही हार्दिक अभिनन्दन करीत आहोत. या ग्रंथाच्या प्रकाशनाचा अलभ्यलाभ श्री आदेश्वर महाराज मंदिर ट्रस्ट (गोटीवाला धडा ) यांनी प्राप्त केला आहे. आपल्या अनुमोदनीय श्रुतभक्तीसाठी आम्ही आपले आभारी आहोत.
भरत शाह
(मानद अध्यक्ष )
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
* लाभार्थी *
प.पू. आचार्यदेव श्रीमद् हर्षसागरसूरीश्वरजी म.सा. च्या
पावन प्रेरणेने आदेश्वर महाराज मंदिर ट्रस्ट (गोटीवाला धडा) पंचदशा ओसवाल सिरोहिया साथ गोटीवाला धडा शुक्रवार पेठ, पुणे - ४११ ०४२.
च्या ज्ञानद्रव्यातून
.
.
.
.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रस्तुति
मानवी जीवनामध्ये भाषेचा उपयोग परप्रत्यायनासाठी (दुसऱ्यांना विषयाचे ज्ञान करविण्यासाठी)होतो. मानवाच्या मुखातून उच्चारलेले शब्द जेव्हा नियमबद्ध होतात तेव्हा व्याकरण तयार होते. व्याकरणाने प्रमाणित भाषाच साहित्य व अलौकिक पदार्थांचे प्रतिनियत आणि अभिप्रेत अर्थ प्रतिपादन करण्यास सक्षम असते.
आचार्य भगवान् श्री हेमचंद्रसू.म.सा.नी प्राकृतभाषांचे व्याकरण सूत्रबद्ध करून या भाषेची महत्ता विद्वज्जगतामध्ये प्रस्थापित केली. या भाषांच्या अभ्यासाशिवाय प्राचीन साहित्य व जैन साहित्याचे ज्ञान होणे अशक्य आहे.
डॉ. केशवराव वामनराव आपटे कृत व्याकरणाची हिंदी आवृत्ती विद्यार्थ्यांमध्ये खूप प्रसिद्ध झाली. प्राकृत भाषेचा प्रचार करण्याच्या शुभाशयाने मराठी भाषेमध्ये सुद्धा याची आवृत्ती प्रकाशित होत आहे. या आवृत्तीने विद्यार्थी व विद्वानांना अवश्य फायदा होईल. प्राध्यापक साहेब यांच्या प्राकृतनिष्ठेचे अभिनंदन.
- वैराग्यरतिविजय
श्रुतभवन संशोधन केंद्र, पुणे ०६/०२/२०१५
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुक्रमणिका
प्रस्तावना
विषयानुक्रम
२८-३७
संक्षेप
३८-३९
संहिता व भाषांतर
४०-४२०
टीपा
४२१-५७०
सूत्रसूची
५७१-५९२
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रस्तावना
भारतातील भाषांत प्राकृत भाषांचे स्थान
मानव पृथ्वीवर केव्हा निर्माण झाला ? आणि तो सुरवातीपासून भारतात होता काय ? हे निश्चितपणे सांगता येत नाही. साधारणपणे असे मानले जाते की विभिन्नवंशीय व भिन्नभाषिक मानवजमाती वेळोवेळी बाहेरून भारतात आल्या व येथे राह लागल्या. भारतातील लोक ज्या भाषा बोलतात त्या भाषांचे आर्यभाषा व आर्येतर भाषा असे वर्गीकरण करता येते. त्यांमध्ये आर्यभाषा महत्त्वाच्या आहेत. भारताचा इतिहास, धर्म व तत्त्वज्ञान यांमध्ये त्यांचे कार्य मोलाचे आहे. भारताच्या संस्कृतीशी आर्यभाषा घनिष्ठपणे निगडित आहेत. गेली तीन साडेतीन सहस्र वर्षे आर्यभाषांचा विकास भारतात अत्रुटितपणे चालू आहे. भारतातील आर्यभाषांत प्राकृत भाषांचा समावेश होतो.
आर्यभाषांचा जो अखंड विकास भारतात दीर्घकाल झाला, त्या कालाचे सोईसाठी तीन विभाग केले जातात. (१) प्राचीन (सुमारे इ.स.पू.२५०० ते इ.स.पू.५००) - या काळात वेदकालीन
भाषा व नंतरची संस्कृत भाषा यांचा अंतर्भाव होतो. (२) मध्ययुगीन (सुमारे इ.स.पू.५०० ते इ.स.१०००) - या कालखंडात अनेक
प्रकारच्या प्राकृत भाषा व अपभ्रंश भाषा प्रचलित होत्या. या मध्ययुगाचेही सोईसाठी तीन उपविभाग केले जातात ते असे :(अ) प्रथम (सुमारे इ.स.पू. ५०० ते इ.स. १००) :- या काळात
पालिभाषा, शिलालेखातील प्राकृत इत्यादी प्राकृतांचा वापर होता. (आ) द्वितीय (सुमारे इ.स. १०० ते इ.स. ५००) :- साहित्यात
आढळणाऱ्या माहाराष्ट्री, शौरसेनी, मागधी, पैशाची इत्यादी प्राकृत
या कालखंडात प्रचारात होत्या. (इ) तृतीय (सुमारे इ.स. ५०० ते इ.स. १०००) :- द्वितीय काळातील
प्राकृतांचा विकास होऊन ज्या अपभ्रंश भाषा निर्माण झाल्या, त्या
या काळात वापरात होत्या. (३) अर्वाचीन (सुमारे ई.स.१००० पासून) :- निरनिराळ्या प्राकृत व अपभ्रंश
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत या शब्दाचा अर्थ
काही विशिष्ट भाषांना प्राकृत हा शब्द लावला जातो. या प्राकृत शब्दाची व्युत्पत्ति व नेमका अर्थ काय ? याविषयी मात्र मतभेद आहे.
(अ) काही लोकांच्या मते, प्राकृत हा शब्द 'प्रकृति' या संस्कृत शब्दावरून साधलेला तद्धित शब्द आहे. तथापि प्रकृति या शब्दाने कोणता अर्थ अभिप्रेत आहे ? याबद्दलही मतभिन्नता आढळते. भारतीय प्राकृत वैयाकरण१ व आलंकारिक यांच्या मते प्रकृति शब्दाने संस्कृत भाषा सूचित होते. संस्कृतरूप प्रकृतीपासून उद्भूत झालेली, निघालेली वा निर्माण झालेली
१
(c)
यापासून निघालेल्या मराठी, गुजराती, बंगाली, हिंदी इत्यादी आधुनिक भाषांचा हा कालखंड आहे.
२
प्राकृत व्याकरण सांगणारे अनेक ग्रंथ आहेत. त्यातील काही अनुपलब्ध, काही अप्रकाशित तर काही प्रकाशित आहेत. उदा- १) लंकेश्वरकृत प्राकृतकामधेनु २ ) समन्तभद्रकृत प्राकृत व्याकरण ३) नरचंद्रकृत प्राकृतप्रबोध ४) वामनाचार्यकृत प्राकृतचंद्रिका ५) नरसिंहकृत प्राकृतप्रदीपिका ६ ) चिन्नवोम्मभूपालकृत प्राकृतमणिदीपिका ७) षड्भाषामंजरी ८) षड्भाषावार्तिक ९ ) षड्भाषाचंद्रिका (भामकविकृत) १०) षड्भाषासुबन्तादर्श ११ ) षड्भाषारूपमालिका ( दुर्गणाचार्यकृत) १२ ) षड्भाषासुबन्तरूपादर्श (नागोबाकृत) १३ ) शुभचंद्रकृत चिन्तामणि व्याकरण १४ ) औदार्यचिन्तामणि ( श्रुतसागरकृत) १५ ) प्राकृत व्याकरण (भोजकृत) १६) प्राकृत व्याकरण (पुष्पवननाथकृत) १७) अज्ञातकर्तृक प्राकृतपद्यव्याकरण १८) पुरुषोत्तमदेवकृत प्राकृतानुशासन.
पुढील ग्रंथ प्रकाशित झालेले आहेत :- १) चण्डकृत प्राकृतलक्षण २) वररुचिकृत प्राकृतप्रकाश. या ग्रंथावर प्राकृतसंजीवनी इत्यादी टीका आहेत. ३) हेमचंद्रकृत प्राकृत व्याकरण. यावर ढुंढिका टीका आहे. ४) क्रमदीश्वरकृत संक्षिप्तसार ५ ) त्रिविक्रमकृत प्राकृत व्याकरण ६) सिंहराजकृत प्राकृतरूपावतार ७) लक्ष्मीधरकृत षड्भाषाचंद्रिका ८) मार्कंडेयकृत प्राकृतसर्वस्व ९) रामशर्मतर्कवागीशकृत प्राकृतकल्पतरु १०) अप्पय्य दीक्षितकृत प्राकृतमणिदीप ११) रघुनाथकृत प्राकृतानंद १२) शेषकृष्णकृत प्राकृतचंद्रिका.
प्रकृतिः संस्कृतं तत्र भवं तत आगतं वा प्राकृतम् (हेमचंद्र); प्रकृति: संस्कृतं तत्र भवं प्राकृतमुच्यते (मार्कंडेय); प्रकृतिः संस्कृतं तत्रभवत्वात् प्राकृतं स्मृतम् (प्राकृतचंद्रिका); प्रकृतेः संस्कृतादागतं प्राकृतम् (वाग्भट्टालंकारटीका); संस्कृतरूपायाः प्रकृतेरुत्पन्नत्वात् प्राकृतम् (काव्यादर्शावरील टीका) ; प्रकृतेरागतं प्राकृतम्। प्रकृति: संस्कृतम् (धनिक).
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ती प्राकृत. प्राकृतचे मूळ' (योनि) संस्कृत आहे; संस्कृतरूप प्रकृतीची विकृति किंवा विकार प्राकृत आहे. वेगळ्या शब्दांत सांगायचे झाल्यास, संस्कृत भाषेतून प्राकृत भाषा निघाल्या; संस्कृत ही प्राकृतांची माता
आहे.
(आ) वर दिलेला अर्थ काहींच्या मते अनैतिहासिक असून, तो अप्रामाणिक,
अव्यापक आणि भाषातत्त्वाशी असंगत आहे. या लोकांच्या मते प्राकृत हा शब्द प्रकृति शब्दापासून साधला आहे हे खरे; पण प्रकृति या शब्दाने संस्कृत भाषा मात्र अभिप्रेत नाही. (१) प्रकृति म्हणजे अविकृत असा मूळ स्वभाव आणि प्राकृत म्हणजे
मूलतः अथवा स्वभावतः सिद्ध असणारी भाषा होय. (२) प्रकृति म्हणजे जनसाधारण किंवा सामान्य लोक; त्यांची जी भाषा
ती प्राकृत होय. म्हणजे असे :- साधारण अथवा सामान्य जनांच्या ज्या भाषेवर व्याकरण इत्यादींचे संस्कार घडलेले नाहीत अशी सहज असणारी जी भाषा ती प्रकृति होय; तीच प्राकृत होय; किंवा त्या प्रकृतीपासून सिद्ध झालेली ती प्राकृत५ होय. सर्वसाधारण लोकांची संस्काररहित आणि अकृत्रिम भाषा म्हणजे प्राकृत आहे आणि सामान्य लोकांच्या मूळ प्राकृत भाषेवरच व्याकरण इत्यादींचे संस्कार होऊन संस्कृत भाषा बनली. कारण संस्कृत हा शब्दच संस्कार अथवा सुधारणा सुचवितो. याउलट प्राकृत शब्द सामान्य जनांची मूळची सहज भाषा दाखवितो.
or
१ प्राकृतस्य तु सर्वम् एव संस्कृतं योनिः। प्राकृतसंजीवनी.
प्रकृतेः संस्कृतायास्तु विकृतिः प्राकृती मता। षड्भाषाचंद्रिका. ३ प्रकृत्या स्वभावेन सिद्धं प्राकृतम्। ४ प्रकृतीनां साधारणजनानाम् इदं प्राकृतम्।
सकलजगज्जन्तूनां व्याकरणादिभिः अनाहितसंस्कार: सहजो वचनव्यापारः प्रकृति:,
तत्र भवम्, सा एव वा प्राकृतम्। नमिसाधु. ६ पाणिन्यादि-व्याकरणोदित-शब्दलक्षणेन संस्करणात् संस्कृतम् उच्यते। नमिसाधु.
5
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
१
२
३
(१०)
(३) प्राकृतच्या या अर्थाला अनुकूल पण थोडेसे वेगळे स्पष्टीकरण असे
:
(अ) संस्कृत नाटकांत अनेक भाषा वापरल्या जातात. नाटकांत देव, राजे, ब्राह्मण इत्यादी पात्रे संस्कृत भाषा बोलत, तर इतर पात्रे प्राकृत भाषा बोलत. नाटकांत जे लोक प्राकृत बोलत, ते सर्व लोक दर्शविण्यास संस्कृतमध्ये 'प्रकृति' हा शब्द आहे. 'प्रकृति' म्हणजे राजाचे प्रजाजन, नागरिक, स्त्रिया इत्यादी ; प्रकृती (प्रजे) मध्ये ब्राह्मण, क्षत्रिय येत नाहीत. तेव्हा प्रकृतीची - स्त्रिया इत्यादी प्रजाजनांची भाषा म्हणजे प्राकृत होय.
(आ) नमिसाधु प्राकृत शब्दाची आणि एक व्युत्पत्ती अशी देतो :- प्राकृत म्हणजे प्राकृत. म्हणजे पूर्वी केलेले व बाल, स्त्रिया इत्यादींना कळण्यास सुलभ असणारे ते प्राकृत होय.
(इ) प्राकृत शब्दाचे आणि एक स्पष्टीकरण असे :- संस्कृत भाषा असा शब्द प्रचारात आल्यावर प्राकृत हा भाषाबोधक शब्द प्रचारात आला असे दिसते. म्हणजे संस्कृतपासूनचे वेगळेपण दाखविण्यास प्राकृत शब्द वापरला जाऊ लागला. आता संस्कृत हा शब्द सम्+कृ या धातूचे कर्मणि भूतकालवाचक धातुसाधित विशेषण असून, संस्कारित केलेले वचन (वा भाषा) असा त्याचा अर्थ होतो. प्राकृत हा शब्दही प्र+आ+कृ या धातूचे कर्मणि भूतकालवाचक धातुसाधित विशेषण असून, बरेच (प्र) विरुद्ध किंवा भिन्न (आ) केलेले (वा झालेले) वचन (अथवा भाषा) असा त्याचा अर्थ होतो. म्हणजे संस्कृतपेक्षा भिन्न स्वरूप असणाऱ्या भाषांचे वेगळेपण दाखविण्यास प्राकृत शब्द प्रचारात आला. संक्षेपाने, प्राकृत म्हणजे संस्कृतभिन्न भाषा.
राजा प्रकृतिरञ्जनात्।
आरिसवयणे सिद्धं देवाणं अद्धमागहा वाणी इत्यादिवचनाद् वा प्राक् = पूर्वं कृतं प्राक्कृतं बाल-महिलादिसुबोधं सकलभाषानिबन्धनभूतं वचनमुच्यते। नमिसाधु. संस्कृतस्य विपर्यस्तं संस्कारगुणवर्जितम् । विज्ञेयं प्राकृतं तत्तु (यद्) नानावस्थान्तरम्॥ अज्ञानकर्तृक प्राकृतपद्यव्याकरण.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
वरीलपैकी कोणतीही व्युत्पत्ती आणि स्पष्टीकरण बरोबर असो, एक खरे की व्यवहारात प्राकृत वैयाकरणांनी केल्याप्रमाणे, मूळ संस्कृत शब्द मानून, त्यापासून प्राकृत शब्दाची सिद्धि केली जाते. या संदर्भात काहींचे म्हणणे असे आहे की संस्कृत म्हणजे वैदिक भाषा व तत्कालीन सर्व बोली भाषा असे मानले तर संस्कृतपासून प्राकृतची सिद्धि हे म्हणणे बरोबर आहे. तर इतरांचे म्हणणे असे आहे की प्राकृतचे मूळ म्हणून जी संस्कृत रूपे आपण घेतो, ती प्राचीन भारतीय आर्यभाषेचे प्रतिनिधि म्हणून घेतो. ते कसेही असो, एक गोष्ट नक्की आहे की प्राकृतमधील ९५ टक्क्यापेक्षा अधिक शब्दांची मूळे संस्कृत भाषेत आढळतात.
प्राकृत शब्दाने सूचित होणाऱ्या भाषा
प्राकृत हा शब्द कधी फार व्यापक अर्थाने घेतला जातो तर कधी संकुचित अर्थाने घेतला जातो : (१) भारतातील प्राचीन आर्यांच्या बोली भाषा; महावीर आणि बुद्ध यांनी आपापल्या
धर्मोपदेशासाठी वापरलेल्या भाषा; जैन आणि बौद्ध यांनी वाङ्मयीन कार्यासाठी उपयोजिलेल्या भाषा; प्रवरसेन इत्यादी लेखकांनी आपल्या ग्रंथांत उपयोगात आणलेल्या भाषा; शिलालेखांतील संस्कृतेतर भाषा; संस्कृत नाटकांतील संस्कृतेतर भाषा; ज्यांतून भारताच्या वर्तमानकालीन मराठी, हिंदी इत्यादी आर्यभाषा निघाल्या त्या भाषा; व भारतात सद्य:काळी बोलल्या जाणाऱ्या व लेखनांत वापरल्या जाणाऱ्या आर्य भारतीय भाषा; या सर्वांनाच कधीकधी प्राकृत म्हटले जाते.
या प्राकृतांचे काहीजण तीन स्तर मानतात :- वैदिक काळात प्रचलित असणाऱ्या आर्यांच्या अनेक बोली भाषा म्हणजे प्राथमिक प्राकृत, या प्रथम स्तरात येतात. या प्राकृतांत पुढे अनेक फेरबदल होऊन त्यांतून द्वितीय स्तराच्या प्राकृत भाषा निघाल्या. या प्राकृतापासूनच भिन्न प्रदेशांत अपभ्रंश भाषा उत्पन्न झाल्या. या द्वितीय स्तरातील प्राकृतांपासून-विशेषत: अपभ्रंशभाषांपासून आधुनिक आर्य भारतीय भाषा झाल्या; त्या तृतीय स्तरातील प्राकृत भाषा होत. काहींच्या मते तर हिंदु, जैन व बौद्ध यांनी वापरलेली 'अपभ्रष्ट संस्कृत' ही सुद्धा प्राकृतमध्ये घालावी.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१२)
काहींच्या मते पालि?, पैशाची व चूलिका पैशाची, जैनांच्या आगमग्रंथांची अर्धमागधी, जैनांच्या आगमेतर ग्रंथांची जैन२ माहाराष्ट्री, अशोक इत्यादींच्या शिलालेखांतील प्राकृत, अश्वघोषाच्या नाटकातील प्राकृत, भास-कालिदास इत्यादींच्या नाटकांतील शौरसेनी, मागधी व माहाराष्ट्री, दिगंबर जैनांच्या ग्रंथातील जैन शौरसेनी आणि अपभ्रंश या
भाषा प्राकृतने सूचित होतात. (३) इतरांच्या मते, माहाराष्ट्री, जैन माहाराष्ट्री, अर्धमागधी, मागधी, शौरसेनी,
जैन शौरसेनी, पैशाची (उपभाषा-चूलिका पैशाची) व अपभ्रंश (उपभाषा
उपनागर इ.) यांना प्राकृत हे नाव दिले जाते. (४) प्राकृत शब्दाने कोणत्या भाषा संगृहीत होतात याबाबत भारतीय प्राकृत
वैयाकरण (आणि आलंकारिक) यांचेही मतभेद आहेत :(अ) माहाराष्ट्री, शौरसेनी, मागधी व पैशाची या चार प्राकृतांचे विवेचन वररुचि
करतो.
(आ) माहाराष्ट्री, शौरसेनी, मागधी, आवन्तिका व प्राच्या या पाच प्राकृतांचा
निर्देश मृच्छकटिकाचा टीकाकार करतो. (इ) माहाराष्ट्री, शौरसेनी, मागधी, पैशाची, चूलिका पैशाची व अपभ्रंश या सहा
प्राकृत लक्ष्मीधर४ सांगतो. प्राकृतचंद्रिकाही याच सहा प्राकृत देते.
‘पालि' ही हीनयान बौद्धांच्या धर्मग्रंथांची भाषा आहे. जैन माहाराष्ट्री हे नाव भारतीय प्राकृत वैयाकरण उल्लेखित नाहीत. हे नाव पाश्चात्य पंडित वापरतात. काव्य, नाटक, व्याकरण इत्यादींतील माहाराष्ट्रीच्या स्वरूपापेक्षा श्वेतांबर जैनांच्या आगमेतर ग्रंथांतील प्राकृतचे भिन्न स्वरूप लक्षात घेऊन, उत्तरोक्त भाषेला जैन माहाराष्ट्री हे नाव दिले गेले. या जैन माहाराष्ट्रीत माहाराष्ट्री व अर्धमागधी या दोन्ही भाषांची वैशिष्ट्ये आढळतात. सुपासनाहचरिअ, महावीरचरिय, निशीथचूर्णी इत्यादी ग्रंथांची भाषा जैन माहाराष्ट्री आहे. जैन शौरसेनी हाही शब्द भारतीय प्राकृत व्याकरणकार वापरीत नाहीत; हा शब्द आधुनिक पंडित वापरतात. दिगंबर जैनांच्या द्रव्यसंग्रह, प्रवचनसार इत्यादी ग्रंथांत वापरलेल्या प्राकृतमध्ये श्वेतांबर जैनांची अर्धमागधी व प्राकृत वैयाकरणांनी वर्णिलेली शौरसेनी या दोहोंचे मिश्रण आढळते. म्हणून तिला जैन शौरसेनी असे नाव देण्यात आले आहे. षड्विधा सा प्राकृती च शौरसेनी च मागधी। पैशाची चूलिका पैशाच्यपभ्रंश इति क्रमात्॥ लक्ष्मीधर
४
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ई) मागधी, अवन्तिजा, प्राच्या, शौरसेनी, अर्धमागधी, बाह्लीका आणि दाक्षिणात्या अशा सात प्राकृतांचा निर्देश भरताने केला आहे. ( उ ) प्राकृत ( माहाराष्ट्री), आर्ष, शौरसेनी, मागधी, पैशाची, चूलिका पैशाची व अपभ्रंश या सात भाषा हेमचंद्र सांगतो.
(ऊ) माहाराष्ट्री, शौरसेनी, प्राच्या, आवन्ती, मागधी, शाकारी, चाण्डाली, शाबरी, टक्कदेशीया, अपभ्रंश ( व तिचे प्रकार) आणि पैशाची ( व तिचे प्रकार) पुरुषोत्तमदेवाच्या प्राकृतानुशासनात आढळतात.
(ए) मार्कंडेय सोळा प्राकृतांची चर्चा करतो. प्रथम तो प्राकृतचे भाषा, विभाषा, अपभ्रंश व पैशाच असे चार विभाग करतो. या विभागांत तो पुढीलप्रमाणे भाषा सांगतो :- १) भाषा :माहाराष्ट्री, शौरसेनी, प्राच्या, आवन्ती आणि मागधी. २) विभाषा :- शाकारी चाण्डाली, शाबरी, आभीरिका व टाक्की. ३) अपभ्रंश :- नागर, व्राचड आणि उपनागर. ४) पैशाच :- कैकेय, शौरसेन व पाञ्चाल?.
प्रधान प्राकृत भाषा
भारतीय प्राकृत वैयाकरणांनी काही जमातींच्या बोलीभाषा व काही प्रांतातील भाषा यांना प्राकृत शब्द लावलेला दिसतो. पण या संदर्भातही काही प्राकृत वैयाकरण काही प्राकृतांना इतर प्राकृतांचे मिश्रण वा उपप्रकार मानतात. उदा.
१
(१३)
२
३
मागध्यवन्तिजा प्राच्या शौरसेन्यर्धमागधी ।
बाह्लीका दाक्षिणात्या च सप्त भाषाः प्रकीर्तिताः ॥ भरत
तच्च भाषाविभाषापभ्रंशपैशाचभेदतः ।
चतुर्विधं तत्र भाषा विभाषाः पञ्चधा पृथक्॥ अपभ्रंशास्त्रयस्तिस्रः पैशाच्यश्चेति षोडश। माहाराष्ट्री शौरसेनी प्राच्यावन्ती च मागधी॥ इति पञ्चविधाः भाषाः ।
शाकारी चैव चाण्डाली शाबर्याभीरिका तथा । टाक्कीति युक्ताः पञ्चैव विभाषाः॥
नागरो व्राचडश्चोपनागरश्चेति ते त्रयः । अपभ्रंशाः ॥
कैकेयं शौरसेनं च पाञ्चालमिति च त्रिधा। पैशाच्यः ॥
दाक्षिणात्या भाषेचे लक्षण व उदाहरण कुठेच सापडत नाही ( दाक्षिणात्यायास्तु न लक्षणं नोदाहरणं च कुत्रचिद् दृश्यते), असे मार्कंडेय सांगतो.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१४)
आवन्ती. (आवन्तिका, अवन्तिजा) ही माहाराष्ट्री व शौरसेनी यांच्या संकराने बनली आहे. प्राच्या भाषेची सिद्धि शौरसेनीवरूनच झालेली आहे. बाहलीकी ही भाषा, 'र' चा ‘ल' होणे हा फरक सोडल्यास, आवन्ती भाषेतच अंतर्भूत होते. शाकारी हा मागधीचाच एक प्रकार आहे. चाण्डाली ही मागधी व शौरसेनी यांच्या मिश्रणाने बनली आहे, असे मार्कंडेय५ सांगतो; तर पुरुषोत्तम देवाच्या मते, चाण्डाली म्हणजे मागधीचाच एक प्रकार आहे. शाबरी हीही मागधीचाच एक प्रकार आहे. आभीरी ही शाबरीप्रमाणेच आहे; फक्त ‘क्त्वा' प्रत्ययाला इअ आणि उअ असे आदेश आभीरीत होतात. संस्कृत व शौरसेनी यांच्या मिश्रणाने टाक्की बनली आहे. जैनांच्या अर्धमागधीला हेमचंद्र आर्ष म्हणतो व तिला माहाराष्ट्रीचे नियम विकल्पाने लागतात१०, असे त्याचे सांगणे आहे. आणि अर्धमागधी ही पुष्कळशी माहाराष्ट्रीसारखीच११ आहे.
तसेच, चूलिकापैशाची व पैशाचीचे इतर प्रकार हे पैशाचीचे उपभेद आहेत. त्याचप्रमाणे अपभ्रंशाचे प्रकारही अपभ्रंशाचे उपभेद आहेत.
वरील भाग जर लक्षात घेतला तर माहाराष्ट्री, शौरसेनी, मागधी, पैशाची आणि अपभ्रंश यांनाच प्रधान प्राकृत मानण्यात हरकत नसावी.
१ आवन्ती स्यान्महाराष्ट्रीशौरसेन्यास्तु संकरात्। मार्कंडेय २ प्राच्यासिद्धिः शौरसेन्याः। मार्कंडेय ३ आवन्त्यामेव बालीकी किन्तु रस्यात्र लो भवेत्। मार्कंडेय _ विशेषो मागध्या:। पुरुषोत्तम; मागधीवरून शाकारी सिद्ध झाली आहे (मागध्या:
शाकारी), असे मार्कंडेय म्हणतो. चाण्डाली मागधीशौरसेनीभ्यां प्रायशो भवेत्। मार्कंडेय मागधीविकृतिः। पुरुषोत्तम शाबरी च मागधीविशेषः। पुरुषोत्तम. मार्कंडेयाच्या मते चाण्डालीतून शाबरीची सिद्धि होते (चाण्डाल्या: शाबरीसिद्धिः।)
आभीर्यप्येवं स्यात् क्त्व इअउऔ नात्यपभ्रंशः। मार्कंडेय. ९ टाक्की स्यात् संस्कृतं शौरसेनी चान्योन्यमिश्रिते। मार्कंडेय. १० आर्ष प्राकृतं बहुलं भवति। आर्षे हि सर्वे विधयो विकल्प्यन्ते। हेमचंद्र ११ मागे उल्लेखिल्याप्रमाणे जैन माहाराष्ट्री ही माहाराष्ट्री व अर्धमागधी यांचे मिश्रण आहे;
आणि जैन शौरसेनी ही शौरसेनी व अर्धमागधी यांचे मिश्रण आहे.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१५)
प्राकृतभाषांची नावे
ज्या जाति-जमाती विशिष्ट प्राकृत बोलत, त्यांवरून त्या प्राकृतांना नावे दिलेली दिसतात. उदा. शाबरी, चाण्डाली इत्यादी तसेच, ज्या प्रातांत ज्या प्राकृत बोलल्या जात, त्या प्रांत वा देश नावावरून त्या प्राकृतांना नावे दिलेली दिसतात. उदा. शौरसेनी, मागधी इत्यादी. या संदर्भात लक्ष्मीधराचे म्हणणे लक्षणीय आहे :
शूरसेनोद्भवा भाषा शौरसेनीति गीयते ।
मगधोत्पन्नभाषां तां मागधीं संप्रचक्षते ।
पिशाचदेशनियतं पैशाचीद्वितयं भवेत् ॥
माहाराष्ट्री हे नाव महाराष्ट्र यावरून पडले आहे. भिन्न भिन्न अपभ्रंशही त्या त्या देशात बोलल्या जात असत.
प्राकृतांचे सामान्य स्वरूप
प्राकृतभाषा आर्यभारतीय भाषासमूहात मोडतात, हे मागे सांगितले आहे. एके काळी जरी या प्राकृत बोलीभाषा होत्या तरी आज मात्र त्या बोली स्वरूपात नाहीत. त्यांचे अवशेष साहित्यात सापडतात. कांही प्राकृत भाषांचे बरेच वाङ्मय उपलब्ध आहे. संस्कृत भाषा आणि अर्वाचीन आर्य भारतीय भाषा यांच्यापेक्षा प्राकृतांचे स्वरूप काही बाबतीत भिन्न आहे. काही विद्वानांच्या मते, मुख्य प्राकृतांतून किंवा त्या प्राकृतांच्या अपभ्रंशांतून अर्वाचीन आर्य भारतीय भाषा उत्पन्न झाल्या. उदा. माहाराष्ट्री-अपभ्रंश-मराठी; मागधी- अपभ्रंश - बंगाली इत्यादी.
प्राकृतांतील शब्दसंग्रह
प्राकृत वैयाकरणांच्या मतानुसार, प्राकृतभाषा संस्कृतपासून साधलेल्या आहेत. या आपल्या मताला अनुसरून, प्राकृतमधील शब्दांचे त्रिविध वर्गीकरण त्यांनी दिलेले आहे :
( १ ) तत्सम (संस्कृतसम ) :- जे संस्कृत शब्द कोणताही फरक न होता प्राकृतात जसेच्या तसे येतात, ते तत्सम शब्द. उदा. इच्छा, उत्तम, बहु इत्यादी.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१६)
(२) तद्भव (संस्कृतभव) :- जे संस्कृत शब्द काहीतरी फरक होऊन प्राकृतमध्ये येतात, ते तद्भव शब्द. उदा. अग्गि, कसण, पुत्त, मुह इत्यादी. ज्या शब्दांचा संस्कृतशी काही संबंध जोडता येत नाही, असे शब्द. उदा. खोडी, बप्प इत्यादी.
(३) देशी किंवा देश्य :
:
प्राकृतभाषांची स्तुती
:
संस्कृतभाषेपेक्षा प्राकृतभाषा चांगल्या आहेत, असे आपले मत पूर्वीच्या काही लेखकांनी नोंदवून ठेवले आहे. राजशेखर बालरामायणात म्हणतो :प्रकृतिमधुराः प्राकृतगिरः ।, तर शाकुंतलावरील टीकेत शंकर सांगतो संस्कृतात् प्राकृतं श्रेष्ठं ततोऽपभ्रंशभाषणम् । आणि म्हणूनच प्राकृतात रचना करणाऱ्या काहींनी पुढीलप्रमाणे उद्गार काढले आहेत :- प्राकृतकाव्य अमृत आहे (अमिअं पाइअकव्वं । गाथासप्तशती); जगात प्राकृतकाव्य कुणाच्या हृदयाला सुखवीत नाही ? ( पाइयकव्वं लोए कस्स न हिययं सुहावेइ ? नाणपंचमीकहा). कुवलयमालाकार उद्योतन हा संस्कृत, प्राकृत व अपभ्रंश यांचे वर्णन पुढीलप्रमाणे करतो :- संस्कृत हे 'दुर्जनांच्या हृदयाप्रमाणे विषम' (दुज्जणहिययं पिव विसमं), प्राकृत हे 'सज्जनांच्या वचनाप्रमाणे सुखसंगत वा शुभसंगत' (सज्जणवयणं पिव सुहसंगयं) आणि अपभ्रंश हे 'पणयकुवि - पणइणि-समुल्लाव - सरिसं मणोहरं' (प्रणयात रागावलेल्या प्रणयी स्त्रीच्या बोलण्याप्रमाणे मनोहर) आहे.
हेमचंद्र व त्याची ग्रंथरचना
जैनधर्मीयांत हेमचंद्र ही एक माननीय विभूति होऊन गेली. गतकाळात जे श्रेष्ठ ग्रंथकार होऊन गेले त्यांमध्ये हेमचंद्राचा अंतर्भाव करायला हवा. त्याच्याजवळ तीव्र बुद्धिमत्ता, सखोल ज्ञान आणि चांगली प्रतिभा होती. वाङ्मयाच्या बहुतेक अंगांवर व्याकरण, कोश, काव्य, छंद, नीति, योग, चरित्र इत्यादी हेमचंद्राची लेखणी चाललेली आहे. हेमचंद्राचे लेखन संस्कृत आणि प्राकृत या दोनही भाषांत आहे. त्याचे बहुतेक लेखन आपल्या आश्रयदात्या राजाच्या सूचनेवरून झालेले दिसते. आपल्या ज्या ग्रंथांचे अधिक
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१७)
स्पष्टीकरण करणे हेमचंद्रालाच आवश्यक वाटले, म्हणून त्या ग्रंथांवर त्याने आपली स्वोपज्ञ वृत्ति रचली आहे.
गुजरातमधील धंधुका (धंधू, धुंधुका) या गावी विक्रम संवत् ११४५ (ई.स.१०८८) मध्ये हेमचंद्राचा जन्म मोढ-महाजन (वणिक्) जातीत झाला. त्याच्या कुटुंबाच्या धर्माविषयी निश्चित माहिती नाही; पण त्यावर जैनधर्माचा प्रभाव होता असे दिसते. हेमचंद्राचे जन्म नाव चंगदेव (चांगदेव, चांगोदेव) होते. त्याच्या पित्याचे नाव चच्च (चच्चिग, चाच, चाचिग) होते; व त्याच्या मातेचे नाव पाहिणी (पाहिनी, चाहिणी, चंगी) होते. एकदा देवचंद्रसूरि नावाचा जैनधर्मानुयायी धंधुका गावी आला. चांगदेवाची काही अंगचिन्हे पाहून, त्याला जैन साधु करण्याच्या इच्छेने, देवचंद्राने पाहिणीजवळ चांगदेवाची मागणी केली. त्यावेळी चांगदेवाचा पिता परगावी गेलेला होता. मातेने मोठ्या कष्टाने देवचंद्राची मागणी मान्य केली. ही गोष्ट कळल्यावर परत आलेल्या चच्चाला राग आला. पण सिद्धराजाच्या उदयन नावाच्या जैन मंत्र्याने त्याची समजूत काढली. ___ चांगदेवाला पाचव्या वर्षीच देवचंद्राने जैन साधूची दीक्षा दिली व त्याचे सोमचंद्र असे नाव ठेवले. सोमचंद्राने आवश्यक तो विद्याभ्यास केला. पुढे गिरनार पर्वतावर सोमचंद्राने सरस्वतीदेवीची उपासना केली. प्रसन्न होऊन सरस्वतीने त्याला सारस्वत मंत्र दिला; त्यामुळे सोमचंद्र विद्वान् झाला. त्याची विद्वत्ता पाहून, काही काळाने देवचंद्राने त्याला 'सूरि' ही पदवी दिली व त्याचे हेमचंद्र असे नवीन नाव ठेवले.
एकदा हेमचंद्राने गुजरातच्या राजधानीला भेट दिली. तेथे सिद्धराज नावाच्या तत्कालीन राजाशी त्याचा परिचय करून देण्यात आला व नंतर हेमचंद्र त्याच्याच आश्रयाने राहिला. या सिद्धराजाच्या सूचनेनुसार हेमचंद्राने सिद्धहेमशब्दानुशासन नावाचे व्याकरण रचले. सिद्धराजाच्या कुमारपाल या पुतण्यावर हेमचंद्राचा फारच प्रभाव पडला. कुमारपालाच्या कारकीर्दीतही हेमचंद्राने आणखी ग्रंथरचना केली.
चौऱ्यांशी वर्षांचे प्रदीर्घ आयुष्य हेमचंद्राला लाभले होते. त्याने वादविवाद केले, अनेकांना जैनधर्माकडे वळविले, अनेक शिष्य केले, विविध
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१८)
ग्रंथ रचले आणि वि.सं. १२२९ (ई.स. ११७२) मध्ये देहत्याग केला.
हेमचंद्राची विद्वत्ता पाहून, प्राचीन काळी त्याला 'कलिकालसर्वज्ञ' ही पदवी दिली गेली. काही आधुनिकांनी त्याला 'ज्ञानसागर' म्हटले आहे.
हेमचंद्राच्या नावावर अनेक ग्रंथ आहेत. त्यांतील काही त्याचे आहेत का अशी शंका घेतली जाते. तसेच, या ग्रंथातील काही सध्या अनुपलब्ध, काही अमुद्रित, तर काही मुद्रित आहेत. या ग्रंथांची नावे अशी :- सिद्धहेमशब्दानुशासन; अभिधानचिन्तामणि, अनेकार्थसंग्रह, देशीनाममाला, निघण्टुशेष, काव्यानुशासन, छन्दोऽनुशासन, द्व्याश्रयमहाकाव्य, प्रमाणमीमांसा, द्विजवदनचपेटा, योगशास्त्र (अध्यात्मोपनिषद्), त्रिषष्टिशलाकापुरुष - चरित्र; परिशिष्टपर्व, वीतरागस्तोत्राणि, महादेवस्तोत्र, अयोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिका, अन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिका, अर्हन्नीति, विभ्रमसूत्र, नाममालाशेष ( शेषनाममाला), न्यायबलाबलसूत्र, बालभाषाव्याकरणसूत्रवृत्ति, वेदाङ्कुश, शेषसंग्रह, शेषसंग्रहसारोद्धार, सप्तसंधानमहाकाव्य, चन्द्रलेखविजयप्रकरण, वादानुशासन, नाभेयनेमिद्विसंधानकाव्य, अलङ्कारवृत्तिविवेक, अर्हत्सहस्रनामसमुच्चय, अभिधानचिन्तामणि परिशिष्ट इत्यादी.
हेमचंद्राचे प्राकृत व्याकरण
सिद्धराजाच्या सूचनेवरून हेमचंद्राने सिद्धहेमशब्दानुशासन हे संस्कृत-प्राकृतव्याकरण रचले. या व्याकरणाचे एकूण आठ अध्याय आहेत. पहिल्या सात अध्यायांत संस्कृत व्याकरणाची चर्चा आहे, तर अंतिम आठव्या अध्यायात प्राकृत व्याकरण आहे. त्यामध्ये माहाराष्ट्री (प्राकृत), शौरसेनी, मागधी, पैशाची, चूलिका पैशाची आणि अपभ्रंश या प्राकृतांची लक्षणे व उदाहरणे हेमचंद्राने दिली आहेत. व प्राकृतचे नियम विकल्पाने आर्ष (अर्धमागधी) प्राकृतला लागतात असे तो म्हणतो.१ हेमचंद्राचे हे प्राकृत व्याकरण विस्तृत असून प्रमाणभूत आहे. या प्राकृत व्याकरणातील नियमांची उदाहरणे हेमचंद्रकृत कुमारपालचरित या ग्रंथातही आढळून येतात.
१ यदपि 'पोराणमद्धमागहभासानिययं हवइ सुत्तं' इत्यादिना आर्षस्य अर्धमागधभाषानियतत्वमाम्नायिवृद्धैस्तदपि प्रायोऽस्यैव विधानान्न वक्ष्यमाणलक्षणस्य।
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१९)
आठव्या अध्यायात सांगितलेले प्राकृत व्याकरण चार पादांत विभागलेले आहे. पहिल्या तीन पादांत हेमचंद्राने माहाराष्ट्रीचे स्वरूप सविस्तर सांगितले आहे. चौथ्या पादात इतर प्राकृतांचे विवरण हेमचंद्र करतो. अपभ्रंश प्राकृताला महत्त्वाचे स्थान देऊन, त्या भाषेचे विस्तृत व अनेक पद्यात्मक उदाहरणांनी नटलेले विवेचन करणारा हेमचंद्र हाच पहिला प्राकृत वैयाकरण आहे. हेमचंद्राने अपभ्रंशाचे उपप्रकार असे कोणतेच सांगितलेले नाहीत.
हेमचंद्राने वर्णिलेल्या प्राकृतांची संक्षिप्त माहिती
हेमचंद्राने प्राकृत, शौरसेनी, मागधी, पैशाची, चूलिका पैशाची व अपभ्रंश या भाषांची चर्चा केली आहे व आर्ष प्राकृतला प्राकृतचे नियम विकल्पाने लागतात असे म्हटले आहे. हेमचंद्राचा प्राकृत हा शब्द सामान्य प्राकृतभाषावाचक शब्द नसून, तो त्याने माहाराष्ट्री प्राकृतसाठी वापरलेला आहे; कारण त्याने सांगितलेले प्राकृतचे स्वरूप माहाराष्ट्रीच्या स्वरूपाशी मिळते-जुळते आहे आणि या संदर्भात, 'तत्र तु प्राकृतं नाम महाराष्ट्रोद्भवं विदुः।' हे लक्ष्मीधराचे म्हणणे लक्षात घेण्यासारखे आहे. आर्ष प्राकृतमधली उदाहरणे हेमचंद्र अधून-मधून देतो. आर्ष प्राकृत या शब्दाने हेमचंद्राला श्वेतांबर जैनांच्या आगमग्रंथांची अर्धमागधी भाषा अभिप्रेत आहे, हे त्याच्या सूत्र ४.२८७ वरील वृत्तीवरून स्पष्ट होते. हेमचंद्राने वर्णिलेली चूलिका पैशाची ही स्वतंत्र, प्रधान प्राकृत भाषा नसून, पैशाची भाषेचीच एक उपभाषा दिसते. हेमचंद्राने इतरत्र जे म्हटले आहे ते याला पुष्टिदायक आहे. अभिधानचिन्तामणि या आपल्या ग्रंथात, भाषा: षट् संस्कृतादिकाः' या आपल्या वचनाचे स्पष्टीकरण करताना हेमचंद्र म्हणतो :- संस्कृत-प्राकृतमागधी-शौरसेनी-पैशाची-अपभ्रंश-लक्षणाः। येथे त्याने चूलिका पैशाचीचा स्वतंत्र भाषा म्हणून उल्लेख केलेला नाही, हे लक्षात घेण्यासारखे आहे. तेव्हा चूलिकापैशाची ही पैशाचीचा उपभेद मानणे वावगे ठरणार नाही. तेव्हा माहाराष्ट्री, शौरसेनी, मागधी, पैशाची व अपभ्रंश या प्रधान प्राकृतांचे विवरण हेमचंद्राने केले आहे, असे म्हणण्यास हरकत नाही.
सर्वासु भाषास्विह हेतुभूतां भाषां महाराष्ट्रभुवां पुरस्तात्। निरूपयिष्यामि यथोपदेशं श्रीरामशर्माहमिमां प्रयत्नात्।। रामशर्मतर्कवागीश
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२०)
माहाराष्ट्री
चंडाने आपल्या व्याकरणात माहाराष्ट्री हे नाव वापरलेले नाही. वररुचीने माहाराष्ट्री नाव वापरले आहे. माहाराष्ट्रीला प्राकृतचंद्रिका आर्ष हे नाव देते, तर हेमचंद्र इत्यादी ग्रंथकार प्राकृत शब्दाने माहाराष्ट्रीचा निर्देश करतात. दंडिन्च्या मते महाराष्ट्राश्रया प्राकृत प्रकृष्ट आहे. प्राकृत वैयाकरणांच्या मते, सर्व प्राकृतभाषांत माहाराष्ट्री हीच मुख्य व महत्त्वाची आहे; ती अन्य प्राकृतांना मूलभूत मानली२ गेली आहे किंवा इतर प्राकृतांच्या अभ्यासाला अति उपयुक्त मानली गेली आहे. त्यामुळे प्राकृत वैयाकरण प्रथम माहाराष्ट्रीचे स्वरूप संपूर्ण व सविस्तर सांगतात व मग तिच्यापेक्षा इतर प्राकृतांची जी भिन्न वैशिष्ट्ये आहेत तेवढीच ते सांगतात. हेमचंद्राने हीच पद्धत अवलंबिली आहे.
माहाराष्ट्री या नावावरून ही प्राकृत महाराष्ट्रात उत्पन्न झाली व तेथे ती प्रचारात होती असे अनेकजण मानतात. पण हे म्हणणे काही लोकांना मान्य नाही.
पुष्कळ काव्यग्रंथ माहाराष्ट्री प्राकृतात आहेत. सेतुबंध, गउडवह इत्यादी ग्रंथांत माहाराष्ट्री वापरलेली आहे. संस्कृत नाटकांत गद्यामध्ये शौरसेनी भाषा वापरणारी पात्रेही पद्यामध्ये माहाराष्ट्री वापरतात. प्राकृत व्याकरणांतूनही माहाराष्ट्रीची उदाहरणे सापडतात.
आर्ष (अर्धमागधी) प्राकृत
हेमचंद्राच्या आर्ष शब्दाने श्वेतांबर जैनांच्या आगमग्रंथांची अर्धमागधी भाषा सूचित होते. या भाषेला जैनग्रंथ ऋषिभाषिता असे म्हणतात; हिलाच अर्धमागध, अर्धमागधा अशीही नावे आहेत. ही अर्धमागधी संस्कृत नाटकांत आढळणाऱ्या अर्धमागधीपेक्षा भिन्न स्वरूपाची आहे; म्हणून हिला कधी कधी जैन अर्धमागधी असे म्हटले जाते.
जैन लोक अर्धमागधीला देवांची भाषा मानतात. महावीर याच भाषेत उपदेश करीत असत व धर्मोपदेश ऐकण्यास जमलेल्या सर्वांना समजेल अशा त्या त्या
१ महाराष्ट्राश्रयां भाषां प्रकृष्टं प्राकृतं विदुः। दण्डिन् २ तत्र सर्व भाषोपयोगित्वात् प्रथमं माहाराष्ट्री भाषा अनुशिष्यते। मार्कण्डेय ३ संस्कृत नाटकांत नोकर, राजपुत्र व श्रेष्ठी यांची भाषा अर्धमागधी सांगितलेली आहे.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२१)
भाषेत ती परिणत होई, असेही जैनागम सांगतात. ही अतिशयोक्ति मानली तरी तिच्या बुडाशी पुढील गोष्ट असावी :- महावीरांची मातृभाषा मागधी होती. आपला धर्मोपदेश सर्वांना कळावा म्हणून त्यांनी इतर अनेक प्राकृतांची वैशिष्ट्ये आपल्या भाषेत समाविष्ट केली असावीत. या म्हणण्याला 'अट्ठारसदेसीभासाणिययं अद्धमागहं' हे जिनदासगणीचे वचन पुष्टिकारक दिसते. त्यामुळे मागधीची अगदी थोडी वैशिष्ट्ये या भाषेत उरली. म्हणूनच बहुधा अभयदेव म्हणतो- 'या मागधी नाम भाषा 'रसोर्लशौ मागध्याम्' इत्यादि लक्षणवती सा असमाश्रितस्वकीयसमग्रलक्षणा अर्धमागधी इति उच्यते।'. हेमचंद्राचे मतही असेच दिसते. कारण तोही म्हणतो - 'यदपि पोरणमद्धमागहभासानिययं हवइ सुत्तं इत्यादिना आर्ष स्य अर्धमागधभाषानियतत्वम् आम्नायि वृद्धैः, तदपि प्रायः अस्यैव विधानात्, न वक्ष्यमाणलक्षणस्य'. म्हणूनच ‘मागधीचे अर्धे स्वरूप जिच्यात आहे (अर्धं मागध्या:)' ती अर्धमागधी, असे या शब्दाचे स्पष्टीकरण दिले जात असावे. पण इतरांच्या मते, 'अर्ध्या मगध देशात प्रचलित असलेली (अर्धमगधस्य इयम्) ती अर्धमागधी', असा अर्थ आहे. याला अनुकूल असे 'मगहद्धविसयभासाणिबद्धं अद्धमागहम्' हे जिनदासगणीचे वचन आहे. ___ परंतु सध्या उपलब्ध असणाऱ्या जैनागमांत अर्धमागधीचे जे स्वरूप दिसते ते मागधीपेक्षा माहाराष्ट्रीला फारच जवळचे आहे. क्रमदीश्वर तर म्हणतो की 'माहाराष्ट्रीमिश्रा अर्धमागधी'. म्हणूनच बहुधा हेमचंद्राने अर्धमागधीचे स्वतंत्र विवेचन केलेले नाही.
शौरसेनी
__ शूरसेन देशात निर्माण झालेली व वापरात असणारी ती शौरसेनी भाषा होय. संस्कृत नाटकांमध्ये नायिका व सखी या प्रामुख्याने गद्यात शौरसेनी भाषा वापरतात. संस्कृत नाटकांत आणि प्राकृत व्याकरणांत या भाषेची उदाहरणे सापडतात.
मागधी
ही मगध देशाची भाषा होती. संस्कृत नाटकांत राजाच्या अंत:पुरातील लोक, अश्वपालक, राक्षस, भिक्षु, चेट इत्यादी पात्रे मागधी भाषा वापरीत. अशोकाचे
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२२)
शिलालेख, अश्वघोष व कालिदास यांची नाटके मृच्छकाटिकादि नाटके व प्राकृत व्याकरणे यांमध्ये मागधीची उदाहरणे आढळतात.
पैशाची
वाग्भट पैशाचीला ‘भूतभाषित' म्हणतो. गुणाढ्याची बृहत्कथा - जी सध्या अनुपलब्ध आहे, पैशाची भाषेत होती असे म्हटले जाते. पैशाचीची इतर उदाहरणे प्राकृत व्याकरणांत, हेमचंद्राचे कुमारपालचरित व काव्यानुशासन, मोहपराजय नावाचे नाटक व काही षड्भाषास्तोत्रे यांमध्ये दिसून येतात.
भूतपिशाच, राक्षस, काही नीच पात्रे यांच्यासाठी पैशाचीचा वापर सांगितला गेला आहे.
पिशाच देशातील भाषा ती पैशाची असे लक्ष्मीधर सांगतो. पण हे पिशाच देश कोणते ? याबद्दल मात्र मतभेद आहेत.
पैशाचीचे अकरा उपप्रकार आहेत या मताचा निर्देश मार्कंडेय करतो; पण तो स्वतः मात्र कैकेय, शौरसेन व पांचाल हे पैशाचीचे फक्त तीन प्रकार मानतो.
चुलिका पैशाची
हेमचंद्र व लक्ष्मीधर यांनी या भाषेची म्हणून जी वैशिष्ट्ये दिली आहेत ती इतर वैयाकरणांनी पैशाचीचीच वैशिष्ट्ये म्हणून सांगितली आहेत. तसेच अभिधानचिन्तामणि या आपल्या ग्रंथात हेमचंद्रही चूलिका पैशाचीचा स्वतंत्र भाषा म्हणून निर्देश करीत नाही. तेव्हा चूलिका पैशाची ही स्वतंत्र भाषा नसून, पैशाचीचा उपप्रकार आहे असे मानण्यास हरकत नाही. हेमचंद्राचे कुमारपालचरित व काव्यानुशासन, हम्मीरमदमर्दन नाटक यांमध्ये या उपभाषेची उदाहरणे सापडतात.
अपभ्रंश
अपभ्रंश या शब्दाची वेगवेगळी स्पष्टीकरणे पूर्वग्रंथांत आढळतात. अपभ्रंश शब्दाचा सर्वात प्राचीन उपयोग पतंजलीच्या महाभाष्यात आहे. संस्कृतच्या दृष्टीने
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२३)
जी अपभ्रष्टता ती अपभ्रंश, असे पतंजलीला' म्हणावयाचे आहे. भामहाने केलेल्या अपभ्रंशाच्या उल्लेखावरून२, अपभ्रंश शब्दाच्या अर्थावर फारसा प्रकाश पडत नाही. दंडीने अपभ्रंश शब्दाचे दोन अर्थ सांगितलेले आहेत :१) काव्यामध्ये आभीर, इत्यादींची भाषा म्हणजे अपभ्रंश; २) परंतु शास्त्रात मात्र अपभ्रंश म्हणजे संस्कृतेतर भाषा.
रुद्रट म्हणतो - देशविशेषादपभ्रंशः।४ तर त्या त्या देशातील शुद्ध भाषा म्हणजे अपभ्रंश असे वाग्भट्टाचे म्हणणे आहे.
राजशेखर सांगतो की मरु (मारवाड), टक्क आणि भादानक या प्रदेशातील भाषा- प्रयोग अपभ्रंशमिश्रित आहेत. तर गुर्जर लोकांना अपभ्रंशाने आनंद होतो, असे भोज७ म्हणतो.
प्राकृत भाषांची अंतिम अवस्था म्हणजे अपभ्रंश असे म्हणता येईल. भारताच्या भिन्न भिन्न भागांत या अपभ्रंश प्रचलित असाव्यात. मुख्य मुख्य प्राकृताची अपभ्रंश असावी असे म्हटले जाते. उदा. माहाराष्ट्रीची अपभ्रंश होती; व तिच्यापासून आधुनिक मराठी निघाली असे म्हणतात. पण या माहाराष्ट्री अपभ्रंशाचे कोणतेच वाङ्मय आज उपलब्ध नाही.
विक्रमोर्वशीय नाटक, प्राकृतव्याकरणग्रंथ यांमध्ये अपभ्रंशाची उदाहरणे आहेत. याखेरीज भविस्सयत्तकहा, करकण्डचरिउ इत्यादी अपभ्रंशातील अनेक ग्रंथही उपलब्ध आहेत.
१
भूयांसोपशब्दा अल्पीयांस: शब्दा इति। एकैकस्य हि शब्दस्य बहवोऽपभ्रंशाः, तद् यथा- गौरित्यस्य शब्दस्य गावी गोणी गोता गोपोतालिका इत्यादयो बहवोऽपभ्रंशाः। पतञ्जलि शब्दार्थों सहितौ काव्यं गद्यं पद्यं च तद् द्विधा। संस्कृतं प्राकृतं चान्यदपभ्रंश इति त्रिधा।। भामह आभीरादिगिर: काव्येष्वपभ्रंशतया स्मृताः। शास्त्रे तु संस्कृतादन्यदपभ्रंशतयोदितम्।। दण्डिन् यावरील टीकेत 'प्राकृतमेवापभ्रंशः' असे नमिसाधु सांगतो. अपभ्रंशस्तु यच्छुद्धं तत्तद्देशेषु भाषितम्। वाग्भट्ट सापभ्रंशप्रयोगाः सकलमरुभुवष्टक्कभादानकाश्च। राजशेखर अपभ्रंशेन तुष्यन्ति स्वेन नान्येन गुर्जराः। भोज
५ ६ ७
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२४)
अपभ्रंशाचे अनेक उपप्रकार सांगितले गेले आहेत. नमिसाधूने उपनागर, आभीर आणि ग्राम्य या प्रकारांचा उल्लेख केला आहे. अपभ्रंशाचे सत्तावीस उपप्रकार आहेत या मताचा निर्देश मार्कंडेयाने केला आहे; पण तो स्वत: मात्र नागर, वाचड आणि उपनागर हे तीनच प्रकार मानतो. हेमचंद्राने मात्र अपभ्रंशाचे कोणतेच प्रकार सांगितलेले नाहीत.
मार्कंडेयाने सांगितलेले नागर अपभ्रंश व हेमचंद्राने वर्णिलेले अपभ्रंश यांचा निकट संबंध राजस्थान व गुजरात यांमधील अपभ्रंशाशी अधिक दिसतो.
अपभ्रंश फार भव्य आहे असे राजशेखराचे मत आहे.
प्राकृतभाषा आणि मराठी
मराठी ही एक आधुनिक आर्य भारतीय भाषा आहे. तिच्या उगमाविषयी अनेक मतमतांतरे आहेत. माहाराष्ट्री वा माहाराष्ट्री अपभ्रंश यांतून मराठीचा उद्भव झाला या एका मताचा उल्लेख मागे आलेला आहे. मराठीच्या उगमाविषयी कोणतेही मत खरे असो. एक गोष्ट जाणवते की मराठीवर अनेक प्राकृत भाषांचा प्रभाव पडलेला आहे. म्हणून प्रस्तुत ग्रंथात जाता-जाता ठिकठिकाणी मराठी उदाहरणे निर्दिष्ट करण्याचा एक छोटासा प्रयत्न केला आहे.
प्रस्तुत पुस्तकातील मांडणी
प्रस्तुत पुस्तकाची मांडणी पुढील पद्धतीने केलेली आहे :(अ) प्रथम हेमचंद्राचे मूळ सूत्र व त्याचा अनुक्रमांक, नंतर त्यावरील त्याची संस्कृत ‘वृत्ति' आणि मग वृत्तीचे मराठी भाषांतर दिले आहे. एकाद्या अक्षरावरील "ही खूण त्यातील स्वराचे हस्वत्व दाखविण्यास असून, अक्षरावरील ही खूण सानुनासिक उच्चार दाखविते. वृत्तीमध्ये पद्यात्मक उदाहरणे असल्यास, त्यांना त्या त्या सूत्राखाली एक, दोन इत्यादी अनुक्रमांक दिले आहेत.
२
सिन्धुदेशोद्भवो वाचडोऽपभ्रंशः। मार्कंडेय नागर व वाचड अपभ्रंशांचा संकर म्हणजे उपनागर अपभ्रंश होय (अनयोर्यत्र साङ्कर्यं तदिष्टमुपनागरम्। मार्कंडेय) सुभव्योऽपभ्रंशः। राजशेखर
३
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२५)
(आ) वृत्तीमध्ये सूत्रांचा अर्थ येत असल्याने, सूत्रांचे स्वतंत्र भाषांतर न देता, फक्त वृत्तीचे भाषांतर दिले आहे. मूळातील तांत्रिक शब्द भाषांतरात तसेच ठेवले आहेत आणि त्यांचे स्पष्टीकरण शेवटी टीपांत दिले आहे. मूळात नसणारे पण अर्थ कळण्यास आवश्यक असणारे शब्द कंसात ठेवले आहेत. भाषांतरातच आवश्यक वाटला तेथे काही शब्दांचा खुलासा त्या शब्दापुढे कंसात बरोबर चिन्ह करून (=) दिला आहे. अनेकदा हेमचंद्र सूत्रांत दिलेले शब्द पुनः वृत्तीत देत नाही. असे शब्द भाषांतरात घेतले आहेत; कधी ते कंसात ठेवले आहेत. काही वेळा मूळाचे शब्दश: भाषांतर थोडे वेगळे होत असल्यास, ते कंसात 'श' शब्द वापरून (श) दिले आहे. वृत्तीतील अनेक उदाहृत शब्दांची भाषांतरात पुनरुक्ती टाळली आहे; फक्त त्यातील पहिला शब्द व मध्ये टिंबे घालून शेवटचा शब्द भाषांतरात दिला आहे.
फक्त
पद्यात्मक उदाहरणांचे बाबतीतही असाच संक्षेप साधला आहे. व्यंजने पायमोडकी (क् इत्यादी) न देता हेमचंद्र त्यात अ हा स्वर मिसळून देतो. भाषांतरातही बहुधा तसेच केले आहे. काही ठिकाणी मात्र भाषांतरात व्यंजने पायमोडकी दिलेली आहेत. वृत्तीतील उदाहरणात्मक शब्दांचे अर्थ प्रायः दिलेले नाहीत; पद्यात्मक उदाहरणांचे अर्थ शेवटी टीपांत दिलेले आहेत. अपभ्रंशाच्या चर्चेत जेव्हा काही मागील पद्ये पुन: पुढे आली आहेत त्यावेळी त्यांचे मागचे संदर्भ दिले आहेत; पुन: भाषांतर मात्र दिलेले नाही आणि भाषांतरात आवश्यक तेथे मागच्या पुढच्या सूत्रांचे संदर्भ दिलेले आहेत.
(इ) हेमचंद्र कधी मूळ संस्कृत शब्द सूत्रात देतो व त्यांचे प्राकृत वर्णान्तर सूत्रात वा वृत्तीत सांगतो; कधी त्याने वृत्तीत प्रथम संस्कृत शब्द देऊन मग त्यांचे प्राकृत वर्णान्तर दिले आहे; कधी वृत्तीत प्राकृत शब्द प्रथम देऊन मग तो त्यांची संस्कृत मूळे देतो; कधी तो काही प्राकृत शब्दांचेच संस्कृत प्रतिशब्द देतो; तर कधी तो संस्कृत प्रतिशब्द देतच नाही: पद्यांचीही संस्कृत छाया त्याने दिलेली नाही. तेव्हा जेथे हेमचंद्र मूळ संस्कृत शब्द वा छाया देत नाही, फक्त अशाच ठिकाणी संस्कृत शब्द वा छाया तळटीपांत दिले आहेत. प्राकृत वैकल्पिक शब्दांच्या बाबतीत एकदाच संस्कृत शब्द तळटीपात आहे. फार क्वचित् भाषांतरातच त्या प्राकृत शब्दानंतर संस्कृत प्रतिशब्द कंसात दिला आहे. जेव्हा मागील प्राकृत शब्द
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२६)
वा पद्ये पुनः पुढे आले आहेत, तेथे त्यांचे संस्कृत शब्द वा छाया बहुधा पुनः दिलेले नाहीत. प्राकृत अव्ययांचा उपयोग असणाऱ्या शब्दसमूहाचे वा पद्याचे बाबतीत, संस्कृत प्रतिशब्द वा छाया देताना, प्राकृत अव्ययेच कंसात ठेवली आहेत; क्वचित् त्यांचे समानार्थी संस्कृत शब्दही पुष्कळदा कंसात ठेवले आहेत. प्राकृत शब्दरूपांच्या विभागात, फक्त मूळ संस्कृत शब्दच तळटीपांत दिला आहे आणि तळटीपांतही आवश्यक तेथे मागील पुढील सूत्रांचे संदर्भ निर्दिष्ट केले आहेत. (ई) तांत्रिक शब्द इत्यादींचे स्पष्टीकरण व इतर आवश्यक वाटले ते स्पष्टीकरण शेवटी टीपांत दिले आहे. पद्यात्मक उदाहरणांची भाषांतरेही टीपांतच आलेली आहेत. टीपांमध्ये पुष्कळदा मराठी, हिंदी यातील सदृश उदाहरणे दिली आहेत. ज्यांवर एकदा टीपा देऊन झाल्या आहेत, त्यांवर प्रायः पुनः टीपा दिलेल्या नाहीत; पण काहीवेळा टीपांचे मागील पुढील संदर्भ निर्दिष्ट केले आहेत. रूपे इत्यादींच्या स्पष्टीकरणासाठी व इतर काही कारणांसाठी टीपांमध्ये अनेकदा मागील पुढील सूत्रांचे संदर्भही दिले आहेत. (उ) सूत्रांचे संदर्भ देताना, प्रथम पाद व मग सूत्रक्रमांक दिले आहेत. पद्यांचे संदर्भ देताना, प्रथम पाद, मग सूत्र आणि नंतर त्या सूत्राखालील पद्यक्रमांक निर्दिष्ट केला आहे.
प्राकृत शब्दांचे मूळ संस्कृत शब्द व प्राकृत पद्यांची संस्कृत छाया तळटीपांत आले असल्याने, प्राकृत शब्दांची स्वतंत्र सूची दिलेली नाही. फक्त सूत्रांची सूची दिलेली आहे. या पुस्तकात वापरलेल्या संक्षेपांचे स्पष्टीकरण स्वतंत्रपणे दिले आहे. आभार-प्रदर्शन
माझ्या सर्व लेखनाचे मागे प. पू. श्रीदासराममहाराज केळकर यांचे आशीर्वाद आहेत, तसेच माझे शिक्षक श्री.शं.गो. गोखले व प्रा.डॉ. माईणकर यांचे प्रोत्साहन आहे. माझ्या लेखनास सवड देणारे माझे कुटुंबीय- पत्नी सौ. माया, चिरंजीव प्रा. नारायण के. आपटे आणि स्नुषा सौ. पद्मावती या सर्वांना धन्यवाद.
प्रस्तुत ग्रंथाचे लेखन मी करावे अशी प्रा.डॉ.स.गं. मालशे व प्रा.सु.आ.गावस्कर यांची इच्छा होती. त्यांचे मला स्मरण होते. या प्राकृत
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२७)
व्याकरणातील काही तांत्रिक शंकाचे निरसन प्रा.डॉ.प.ल. वैद्य यांनी अतिशय आपुलकीने केले. मी त्यांना धन्यवाद देतो.
प्रस्तुत ग्रंथ प्रकाशित होण्याच्या दृष्टीने प्रा.डॉ.सौ. अनघा जोशी यांनी केलेले साहाय्य मोलाचे आहे. पूज्य गणिवरश्री वैराग्यरतिविजयजी म.सा. यांनी या ग्रंथाची उपयोगिता पाहून प्रकाशित करण्याची प्रेरणा दिली. त्यांच्याच सहकार्यामुळे श्रुतभवन संशोधन केंद्र येथून हा ग्रंथ प्रकाशित केला आहे. त्यांचे मन:पूर्वक आभार. प्रस्तुत ग्रंथ कॉम्प्युटरवर टाइप करण्याचे अत्यंत किचकट काम माझे मित्र श्री.भा.ग. वेदपाठक यांनी चांगल्याप्रकारे केले. त्यांना धन्यवाद.
प्रस्तुत पुस्तकात काही त्रुटी व मुद्रणदोष राहिले असण्याची शक्यता आहे. त्याकडे वाचकांनी क्षमादृष्टीने पहावे अशी विनंती आहे.
के.वा.आपटे
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रम
प्रथम पाद (विषयापुढील अंक सूत्रक्रमांकाचे आहेत)
११
प्राकृतचा प्रारंभ
१ | व्यंजनलोपानंतर होणारे आदि प्राकृत बहुल आहे २ | स्वराचे दीर्घाभवन
४३ आर्ष प्राकृत बहुल आहे ३ | अ या स्वराचे विकार ४४-६६ समासात स्वराचे ह्रस्वीभवन आ या स्वराचे विकार ६७-८३ व दीर्घाभवन
संयुक्त व्यंजन पुढे असता संधिविचार
५-१० | दीर्घ स्वराचे - ह्रस्वीभवन ८४ शब्दातील अन्त्य
इ या स्वराचे विकार ८५-९८ व्यंजनाचे विकार
ई या स्वराचे विकार ९९-१०६ ङ, ञ, ण, न यांचे विकार २५ | उ या स्वराचे विकार १०७-११७ अनुस्वारागम
२६ | ऊ या स्वराचे विकार ११८-१२५ वैकल्पिक अनुस्वारागम २७ | ऋ या स्वराचे विकार १२६-१४४ अनुस्वारलोप
२८ | लु या स्वराचा विकार १४५ वैकल्पिक अनुस्वारलोप २९ | ए या स्वराचे विकार १४६-१४७ अनुस्वाराचा वैकल्पिक विकार ३० | ऐ या स्वराचे विकार १४८-१५५ लिंगविचार
३१-३६ | ओ या स्वराचे विकार १५६-१५८ अकारापुढील विसर्गाचा विकार ३७ | औ या स्वराचे विकार १५९-१६४ निर् आणि प्रति यांचे विकार ३८ | संकीर्ण विकार १६५-१७५ आदिस्वरविकार ३९-१७५ | स्वरापुढील अनादि, असंयुक्त सर्वनाम व अव्यय यांतील व्यंजनाचे विकार १७६-२७१ आदि स्वर
क,ग,च,ज,त,द,प,य, अपि मधील आदि स्वर ४१ | व यांचा लोप इति मधील आदि स्वर ४२ | म चा लोप व अनुस्वार १७८
४०
१७७
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९)
१८७
२०२
प च्या लोपाचा अभाव य श्रुति क चे विकार ख,घ,थ,ध,भ यांचा ह थ चा वैकल्पिक ध ख चा क ग चे विकार च चे स, ल्ल ज चा वैकल्पिक झ ट चे विकार ठ चे विकार ड चा ल ण चा वैकल्पिक ल त चे विकार थ चे विकार द चे विकार ध चे विकार न चे विकार प चे विकार फ चा विकार ब चे विकार भ चा विकार म चे विकार य चे विकार र चे विकार ल चे विकार व (ब) चे विकार श,ष यांचे विकार
१७९ । स चा विकार
२६३ १८० । ह चा विकार
२६४ १८१-१८६ श,ष,स यांचे संकीर्ण विकार
२६५-२६६ १८८ | व्यंजन लोप २६७-२७१
१८९ १९०-१९२
द्वितीय पाद १९३ | संयुक्त व्यंजनाचे विकार १-११५
१९४ | शक्त, मुक्त, दष्ट, रुग्ण, मृदुत्व १९५-१९८ | यांतील संयुक्ताचा वैकल्पिक क २ १९९-२०१ | क्ष चा ख, क्वचित् छ, झ ३ | ष्क, स्क यांचा ख
४-५ २०३ । क्ष्वेटकादि शब्दांत संयुक्ताचा ख ६ २०४-२१४ | स्थाणुमधील स्थ चा ख ७ २१५-२१६ | स्तम्भमधील स्त चे ख, थ, ढ ८-९ २१७-२२५ | रक्तमध्ये संयुक्ताचा वैकल्पिक ग १० २२६-२२७ शुल्कमध्ये संयुक्ताचा २२८-२३० वैकल्पिक ङ्ग २३१-२३५ | कृत्ति, चत्वर यांमध्ये संयुक्ताचा च १२ २३६ त्य चा च
१३-१४ २३७-२३९ | त्व, थ्व, द्व, ध्व यांचे
२४० | च,छ,ज,झ २४१-२४४ | वृश्चिक मध्ये श्चि चा २४५-२५० | वैकल्पिक चु २५१-२५४ | अक्षि इत्यादीमध्ये संयुक्ताचा छ १७ २५५-२५७ क्षमा मध्ये संयुक्ताचा छ २५८-२५९ | ऋक्ष मध्ये संयुक्ताचा २६०-२६२ | वैकल्पिक छ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३०)
क्षण मध्ये संयुक्ताचा छ २० | संयुक्ताचा ढ थ्य, श्च, त्स, प्स यांचा छ २१ | श्रद्धा, ऋद्धि, मूर्धन्, अर्ध यांमध्ये सामर्थ्य, उत्सुक, उत्सव यांमध्ये संयुक्ताचा वैकल्पिक ढ संयुक्ताचा वैकल्पिक छ २२ म्न, ज्ञ यांचा ण स्पृहा मध्ये संयुक्ताचा छ २३ | पञ्चाशत्, पञ्चदश, दत्त द्य, य्य, र्य यांचा ज
२४ यांमध्ये संयुक्ताचा ण अभिमन्युमध्ये संयुक्ताचा ज, ज २५ मन्यु मध्ये संयुक्ताचा साध्वसमधील संयुक्त व्यंजन वैकल्पिक न्त आणि ध्य, ह्य यांचा झ २६ | स्त चा थ ध्वजमध्ये संयुक्ताचा वैकल्पिक झ २७| स्तव मध्ये स्त चा वैकल्पिक थ इन्ध् मध्ये संयुक्ताचा झा २८ पर्यस्त मध्ये स्त चे थ, ट वृत्त, प्रवृत्त, मृत्तिका, पत्तन, उत्साहमध्ये संयुक्ताचा कदर्थित यांतील संयुक्ताचा ट २९| वैकल्पिक य त चा ह
३० | आश्लिष्ट मध्ये संयुक्तांचे ल, ध ४९ वृन्त मध्ये संयुक्ताचा ण्ट
चिह्नमध्ये संयुक्ताचा अस्थि, विसंस्थुल यांमध्ये
वैकल्पिक न्ध संयुक्ताचा ठ
भस्म, आत्मन् यांमध्ये स्त्यान, चतुर्थ, अर्थ यांमध्ये संयुक्ताचा वैकल्पिक प संयुक्ताचा वैकल्पिक ठ ३३ | ड्म, क्म यांचा प ष्ट चा ठ
___ ३४ ष्प, स्प यांचा फ गर्त मध्ये संयुक्ताचा ड ३५ | भीष्म मध्ये ष्म चा फ संमर्द, वितर्दि, विच्छर्द, छर्दि, श्लेष्मन् मध्ये ष्म चा कपर्द, मर्दित यांतील र्द चा ड ३६ वैकल्पिक फ गर्दभ मध्ये र्द चा वैकल्पिक ड ३७ | ताम्र, आम्र यांमध्ये संयुक्ताचा म्ब ५६ कन्दरिका, भिन्दिपाल | ह्व चा वैकल्पिक भ ५७-५८ यांमध्ये संयुक्ताचा ण्ट
३८| ऊर्ध्व मध्ये संयुक्ताचा भ स्तब्ध मध्ये संयुक्ताचे ठ, ढ ३९ कश्मीर मध्ये संयुक्ताचा दग्ध, विदग्ध, वृद्धि, वृद्ध यांमध्ये । वैकल्पिक म्भ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३१)
८४
८६
न्म चा म
६१ | मध्याह्न मध्ये ह चा ग्म चा वैकल्पिक म
६२ | वैकल्पिक लोप र्य चा र
६३-६६ | दशार्ह मध्ये ह चा लोप ८५ आश्चर्यमध्ये र्य चे आदेश श्मश्रु, श्मशान यांमध्ये आदि पर्यस्त, पर्याण, सौकुमार्य
व्यंजनाचा लोप यांमध्ये र्य चा ल्ल
६८ | संयुक्त व्यंजनाचा लोप ८७-८८ बृहस्पति, वनस्पति यांत
शेष आणि आदेश संयुक्ताचा वैकल्पिक स
| व्यंजनांचे द्वित्व संयुक्ताचा ह
७०-७३ वर्गातील द्वितीय व चतुर्थ पक्ष्म मधील संयुक्त व्यंजन व्यंजनांचे द्वित्व करण्याची पद्धत ९०
आणि ष्म, स्म, ह्य यांचा म्ह ७४ | दीर्घ या शब्दात होणारे द्वित्व ९१ सूक्ष्ममधील संयुक्त व्यंजन आणि दीर्घ स्वर आणि अनुस्वार ष्ण, ष्म, स्न, न, ण, क्ष्ण यांच्यापुढे शेष आणि आदेश यांचा ण्ह
७५ | यांचे द्वित्व होत नाही ९२ हलचा ल्ह
| रेफ आणि ह यांचा द्वित्वाभाव ९३ संयुक्त व्यंजनातील एका
धृष्टद्युम्न मध्ये आदेशरूप ण चे अवयवाचा लोप ७७-८६ | द्वित्व नाही प्रथम असणाऱ्या क,ग,ट,ड,त, | कर्णिकार मध्ये शेष ण च्या द,प,श,ष,स,, क, , प | द्वित्वाचा वैकल्पिक अभाव यांचा लोप
७७ | दृप्त मध्ये शेष व्यंजनाचे नंतर असणाऱ्या म,न,य
द्वित्व नाही यांचा लोप
७८ | समासात शेष आणि आदेश वन्द्रशब्द सोडून, सर्वत्र
यांचे वैकल्पिक द्वित्व ल,ब,र यांचा लोप
७९ | तैलादि शब्दांत द्वित्वागम रेफाचा विकल्पाने लोप ८०-८१ सेवादि शब्दांत वैकल्पिक तीक्ष्ण मध्ये ण चा
द्वित्वागम वैकल्पिक लोप
८२ | स्वरभक्तीची उदाहरणे १००-११५ ज्ञ मधील ञ चा वैकल्पिक लोप ८३ | स्थितिपरिवृत्तीची उदाहरणे ११६-१२४
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३२)
१७४
१७५-२१८
१७६
१७७
१७८
पुणरुत्तं
१७९
१८०
१५०
१८१
१८२
१८३
१८४
१८५
काही संस्कृत शब्दांना
| गोणादि निपात शब्द होणारे आदेश १२५-१४४ | अव्यये व त्यांचे प्रत्ययांना होणारे
उपयोग आदेश
१४५-१६२ तं शीलादि-अर्थी प्रत्ययाला
आम इर आदेश
१४५ | णवि क्त्वाप्रत्ययाचे आदेश १४६ इदमर्थी प्रत्ययाचे आदेश १४७-१४९ | हन्दि वत् प्रत्ययाचा आदेश ईन प्रत्ययाचा आदेश
| मिव, पिव, विव, पथिन् शब्दाला लागणाऱ्या
व्व, व, विअ ण प्रत्ययाचा आदेश
जेण तेण आत्मन् शब्दाला लागणाऱ्या | णइ, चेअ, चिअ, च्च ईय प्रत्ययाचा आदेश १५३ बले त्व प्रत्ययाचे आदेश १५४ | किर, इर, हिर तैल प्रत्ययाचा आदेश १५५ | णवर परिमाणार्थी प्रत्ययाचे
णवरि आदेश
१५६-१५७ अलाहि कृत्वस् चा आदेश
१५८ | अण, णाई मत् प्रत्ययाचे आदेश १५९ माई तस् प्रत्ययाचे आदेश
हद्धी त्रप् प्रत्ययाचे आदेश एक या शब्दापुढील दा प्र त्ययाचा आदेश
| मामि, हला, हल भवार्थी प्रत्यय स्वार्थे प्रत्यय विशिष्ट शब्दापुढे येणारे स्वार्थे प्रत्यय १६५-१७३
१८६
१८७
१८८
१८९
१९० १९१
१९२
वेव्वे
१९३
१९४
१९
tc)
१९७
Inch
१९८
१९९
H
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
৯ the ঠ
थू
रे, अरे
हरे
ओ
अव्वो
अइ
वणे
अम्मो
अप्पणो
पाडिक्कें,
पाडिएक्कें
उअ
इहरा
एक्कसरिअ
मोरउल्ला
दर
किणा
इ, जे, र
पि इत्यादी
तृतीय पाद
वीप्सार्थी पदापुढे स्यादिच्या
स्थानी वैकल्पिक मकार
नामरूप विचार
सर्वनामरूप विचार
युष्मद् ची रूपे
अस्मद् ची रूपे
संख्यावाचकांची रूपे
(३३)
२००
२०१
२०२
२०३
२०४
२०५ लागणारे प्रत्यय
२०६
२०७
२०८
२०९
२१०
२११
२१२ |
२१३
२१४
२१५
२१६
२१७
२१८
विभक्तिरूपाविषयी
संकीर्ण नियम
विभक्त्यांचे उपयोग
१
२-५७
५८-८९
९० -१०४
नामधातु
धातूंना (वर्तमानकाळी)
अस् धातूची
वर्तमानकाळची रूपे
प्रयोजक प्रत्यय
प्रत्यय लागताना
होणारे विक
धातूंची कर्मणि अंगे
भविष्यकाळ
विध्यर्थ-आज्ञार्थ प्रत्यय
काळ व अर्थ यांमध्ये
प्रत्ययांना ज्ज आणि ज्जा
आदेश
संकेतार्थ
शतृ, शानश् प्रत्ययांचे
आदेश
१२४-१३०
१३१-१३७
१३८
शतृ-शानश्-प्रत्ययान्तांची
स्त्रीलिंगी अंगे
१३९-१४५
भूतकाळ
अस् धातूची भूतकाळी रूपे
विध्यर्थ प्रत्यय आदेश
१४६-१४८
१४९-१५३
१५४-१५९
१६०-१६१
१६२-१६३
१६४
१६५
१६६-१७२
१७३-१७६
१७७-१७८
१७९-१८०
१०५-११७
चतुर्थपाद
११८-१२३ | इदित् धातूंना विकल्पाने आदेश
१८१
१८२
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
धातूंचे आदेश
प्रयोजक धातूंचे आदेश धातूंचे आदेश
विशिष्ट प्रत्ययांपूर्वी धातूंना
होणारे आदेश
धातूंच्या अन्त्य व्यंजनात
होणारे विकार
धातूंच्या अन्त्य
स्वरांचे विकार
काही धातूंतील वर्णांचे
विशिष्ट विकार
२-२०
येणारे निपात शब्द
२१-५१ | धातूंच्या अर्थात बदल शौनसेनीची वैशिष्ट्ये
५२ - २०९
(३४)
२१०-२१४
२१५-२३२
२३३-२३४
२३५-२३७
धातूंमध्ये स्वरांच्या
स्थानी अन्य स्वर
२३८
व्यंजनान्त धातूंच्या अन्ती अकार २३९ अकारान्तेतर स्वरान्त धातूंच्या अन्ती वैकल्पिक अकारागम चि इत्यादी धातूंच्या अन्ती णकारागम व स्वराचे ह्रस्वीभवन २४१ चि इत्यादी धातूंची
वैकल्पिक कर्मणि अंगे चि या धातूचे वैकल्पिक
कर्मणि अंग
हन्, खन इत्यादी इतर काही
धातूंची वैकल्पिक
कर्मणि अंगे
काही धातूंची आदेश म्हणून
येणारी कर्मणि अंगे
क.भू.धा.वि.
म्हणून
२४०
२४३
२४४-२५०
२५१-२५७
अनादि, असंयुक्त त चा द
अन्य स्थळी त चा द
नकारान्त शब्दांचे
संबोधन ए. व.
भवत्, भगवत् यांचे
प्रथमा ए.व.
र्य चा वैकल्पिक य्य
थ, ह यांचा
वैकल्पिक ध
२४२ वर्तमानकाळाचे प्रत्यय
भविष्यकाळाचे प्रत्यय
क्त्वा प्रत्ययाचे
वैकल्पिक आदेश
कृ, गम् यांना होणारे क्त्वाचे वैकल्पिक आदेश
भू मधील ह चा वैकल्पिक भ
पूर्वला पुरव हा वैकल्पिक आदेश
अकारापुढे ङसि
प्रत्ययाचे आदेश
२५८
२५९
२६०-२८६
२६०
२६२-२६२
इदानीम्, तस्मात्
यांचे आदेश
वैकल्पिक णकारागम
अव्यये व त्यांचे उपयोग
य्येव
२६३-२६४
२६७-२६८
२६९
२६५
२६६
२७०
:
२७१
२७२
२७३ - २७४
२७५
२७६
२७७-२७८
२७९
२८०
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३५)
हजे
२८१
m
२८६
m
m
३०८
m
३११
mm
२८१ | पैशाचीची वैशिष्ट्ये ३०३-३२४ हीमाणहे
ज्ञ चा ञ
३०३ २८३ राज्ञमधील ज्ञ चा वैकल्पिक अम्मह २८४ चिञ् आदेश
३०४ हीही २८५ न्य, ण्य यांचा ञ
३०५ सामान्य स्वरूप
ण चा न
३०६ मागधीची वैशिष्ट्ये २८७-३०२ तकार, दकार यांचा त ३०७ अकारान्ताचे पुल्लिंगी
ल चा ळ प्रथमा ए.व. २८७ श, ष यांचा स
३०९ र, स चे ल, श
२८८ हृदय शब्दात य चा प ३१० संयोगातील स, ष यांचा स २८९ टु चा तु ट्ट, ष्ठ यांचा स्ट
२९० | क्त्वा चा तून आदेश ३१२ स्थ, र्थ यांचा स्त
२९१ ष्ट्वाचे ठून, त्थून आदेश ज, द्य, य यांचा य
र्य, स्न, ष्ट यांचे रिय, न्य, ण्य, ज्ञ, ञ यांचा ज २९३ सिन, सट व्रज् मधील ज चा ञ २९४ | क्य प्रत्ययाला इय्य आदेश ३१५ छ चा श्च
कृ चे कर्मणि अंग क्ष चा क
२९६ यादृश इत्यादी शब्दात दृ ला प्रेक्ष्, आचस्, यांमधील क्ष
ति आदेश
३१७ चा स्क
वर्तमानकाळाचे प्रत्यय ३१८-३१९ तिष्ठला चिष्ठ आदेश २९८ भविष्यकाळ
३२० अकारान्तापुढे ङस्
अकारापुढे ङसि प्रत्ययाला प्रत्ययाचा आदेश
आदेश
३२१ अकारान्तापुढे आम्
तद्, इदम् यांना टा प्रत्ययाचा आदेश
३०० प्रत्ययासह आदेश अहम्, वयम् यांना हगे आदेश ३०१ सामान्य स्वरूप सामान्य स्वरूप
३०२ पैशाचीला लागू न पडणारे माहाराष्ट्रीचे नियम
३२४
२९२
२९५
२९७
२९९
३२२
३२३
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३६)
३२६
३२७
या
,
चूलिकापैशाची
रेफाचा आगम
३९९ वैशिष्ट्ये
३२५-३२८ | काही विशिष्ट शब्दांचे विकार वर्गातील तृतीय-चतुर्थ व्यंजनांचे आपद्, विपद्, संपद् ४०० ऐवजी प्रथम-द्वितीय व्यंजने ३२५ | कथम्, यथा, तथा
४०१ र चा वैकल्पिक ल
यादृक्, तादृक्, कीदृक्, ईदृक् ४०२ अन्य आचार्यांचे मत
| यादृश, तादृश, कीदृश, ईदृश ४०३ सामान्य स्वरूप ३२८ यत्र, तत्र
४०४ कुत्र, अत्र
४०५ अपभ्रंशाची वैशिष्ट्ये ३२९-४४६ यावत्, तावत् ४०६-४०७ स्वरांचे स्थानी अन्य स्वर ३२९ | इयत्, कियत्
४०८ स्यादिपूर्वी शब्दाच्या अन्त्य स्वराचे परस्पर
४०९ ह्रस्वीभवन अथवा दीर्घाभवन ३३० | व्यंजनसंपृक्त ए, ओ यांचा नामरूप विचार ३३१-३५४ | ह्रस्व उच्चार
४१० सर्वनामरूप विचार ३५५-३६७ | पदान्ती उं, हु, हिं, हं यांचा युष्मदची रूपे ३६८-३७४ | ह्रस्व उच्चार
४११ अस्मदची रूपे
३७५-३८१ | म्ह चा वैकल्पिक म्भ ४१२ वर्तमानकाळ
३८२-३८६ काही विशिष्ट शब्दांना आज्ञार्थ द्वि.पु.ए.व.
३८७ होणारे आदेश भविष्यकाळ ३८८ | अन्यादृश
४१३ काही धातूंना होणारे
प्रायस्
४१४ आदेश ३८९-३९४ अन्यथा
४१५ तक्ष् इत्यादी धातूंना छोल्ल
४१६ इत्यादी आदेश
३९५ ततः, तदा अनादि असंयुक्त क,ख,त,थ,प,फ एवम्, परम्, समम्, ध्रुवम्, मा, यांचे विकार
३९६ | मनाक्, किल, अथवा, दिवा, सह, अनादि असंयुक्त म चा विकार ३९७ | नहि, पश्चात्, एवमेव, एव, इदानीम्, संयुक्त व्यंजनात नंतरच्या रेफाचा प्रत्युत, इतस् ४१८-४२० वैकल्पिक लोप
३९८ | विषण्ण, उक्त, वर्त्मन् ४२१
कुतस्
४१७
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३७)
४४२
शीघ्र इत्यादी शब्दांना वहिल्ल । तव्य प्रत्ययाचे आदेश ४३८ इत्यादी आदेश
४२२ हुहुरु, घुग्घ इत्यादी ध्वन्यनुकरणी क्त्वा प्रत्ययाचे आदेश ४३९-४४० व चेष्टानुकरणी शब्द
४२३ तुम् प्रत्ययाचे आदेश घई इत्यादी अनर्थक अव्यय ४२४ | गम् धातूला लागणारे तादी नियात
४२५ क्त्वाचे आदेश पुनर्, विना, अवश्यम्, एकशः तृन् प्रत्ययाचा आदेश ४४३ यांना लागणारे
इव च्या अर्थी येणारे शब्द ४४४ स्वार्थे प्रत्यय
४२६-४२८ स्वार्थे प्रत्यय ४२९-४३० लिंगविचार
४४५ स्त्रीलिंगी प्रत्यय ४३१-४३३ सामान्य स्वरूप
४४६ ईय प्रत्ययाला डार आदेश ४३४ अतु प्रत्ययाला आदेश ४३५ | प्राकृतभाषालक्षणांचा व्यत्यय ४४७ त्र प्रत्ययाला आदेश ४३६ उपसंहार
४४८ त्व, तल् प्रत्ययांचे आदेश ४३७ |
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
संक्षेप
अ.व.
उदा.
इ.
ए.व. क.भू.धा.वि. गीलको
-
4
तृ.
- Adn na .
अव्यय अनेकवचन उदाहरणार्थ इत्यादी एकवचन कर्मणि भूतकालवाचक धातुसाधित विशेषण गीर्वाणलघुकोश गुजराती तृतीया (विभक्ती) तृतीय पुरुष देशी, देश्य द्वितीया (विभक्ती) द्वितीय पुरुष नपुंसकलिंग, नपुंसकलिंगी पंचमी विभक्ती पाणिनि अष्टाध्यायी पुल्लिंग / पुल्लिंगी पूर्वकालवाचक धातुसाधित अव्यय
पा.अ.
पू.का.धा.अ.
पृष्ठ
F
F
प्रथमा (विभक्ती) प्रथम पुरुष बहुवचन मराठी
G
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३९)
व.का.धा.वि.
वर्त
वि.क.धा.वि.
वर्तमानकालवाचक धातुसाधित विशेषण वर्तमानकाळ विध्यर्थी कर्मणि धातुसाधित विशेषण शब्दश: षष्ठी (विभक्ती) सप्तमी (विभक्ती) संबोधन (विभक्ती) सूत्र स्त्रीलिंग / स्त्रीलिंगी
हिंदी
हेत्व.धा.अ.
हेत्वर्थक धातुसाधित अव्यय
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार्य श्री हेमचंद्रकृत प्राकृत व्याकरण
प्रथम पाद
(सूत्र) अथ प्राकृतम् ।।१।। (वृत्ति) अथशब्द आनन्तर्यार्थोऽधिकारार्थश्च। प्रकृति: संस्कृतम्। तत्र भवं
तत आगतं वा प्राकृतम्। संस्कृतानन्तरं प्राकृतमधिक्रियते। संस्कृतानन्तरं च प्राकृतस्यानुशासनं सिद्धसाध्यमानभेदसंस्कृतयोनेरेव तस्य लक्षणं न देश्यस्य इति ज्ञापनार्थम्। संस्कृतसमं तु संस्कृतलक्षणेनैव गतार्थम्। प्राकृते च प्रकृतिप्रत्ययलिङ्गकारकसमाससंज्ञादय: संस्कृतवद् वेदितव्याः। लोकाद् इति च वर्तते । तेन ऋऋलुलुऐऔङञशषविसर्जनीयप्लुतवलुं वर्णसमाम्नायो लोकाद् अवगन्तव्यः। औ स्ववर्यसंयुक्तौ भवत एव। ऐदौतौ च केषाश्चित्। कैतवम् कैअवं। सौन्दर्यम् सौंअरिअं। कौरवाः कौरवा। तथा अस्वरं व्यञ्जनं द्विवचनं
चतुर्थीबहुवचनं च न भवन्ति। (अनु.) (सूत्रातील) अथ हा शब्द नंतर हा अर्थ आणि (नवीन विषयाचा) आरंभ
हा अर्थ, असे दोन अर्थ दाखविण्यास योजलेला आहे. प्रकृति म्हणजे संस्कृत (भाषा) होय. तेथे (=संस्कृतमध्ये) झालेले किंवा तेथून (=संस्कृतमधून) आलेले (म्हणजे उत्पन्न झालेले) ते प्राकृत होय. संस्कृतनंतर प्राकृतचा आरंभ केला जातो. सिद्ध आणि साध्यमान असे (दोन प्रकारचे) भिन्न शब्द असणारे संस्कृत हेच ज्याचे मूळ (योनि) आहे, (ते प्राकृत), असे त्या प्राकृतचे लक्षण आहे, (आणि हे लक्षण) देश्य प्राकृतचे लक्षण नव्हे, या (गोष्टी) चा बोध करून देण्यास, संस्कृतनंतर प्राकृतचे विवेचन (असे म्हटले आहे). तथापि जे प्राकृत संस्कृत-सम आहे, ते (मागे सांगितलेल्या) संस्कृत व्याकरणावरूनच कळून आलेले आहे. आणि प्राकृतमध्ये प्रकृति, प्रत्यय, लिंग, कारक, समास, संज्ञा,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
इत्यादि संस्कृतातल्याप्रमाणेच आहेत, असे जाणावे. आणि ‘लोकांकडून' (=लोकांचे व्यवहारावरून), हेही (येथे अध्याहृत) आहे. त्यामुळे ऋ, ऋ, लु, लु, ऐ व औ, ङ्, अ, श् आणि ए, विसर्ग आणि प्लुत हे सोडून, (प्राकृतातील इतर) वर्ण-समूह हा लोकांच्या व्यवहारावरूनच जाणून घ्यावयाचा आहे. आपल्या वर्गातील व्यंजनाशी संयुक्त असणारे ङ् आणि ञ् (हे वर्ण प्राकृतमध्ये) आहेतच. आणि काहींच्या मते, ऐ आणि औ (हे स्वरही प्राकृतमध्ये आहेत). उदा. कैतवम्....कौरवा. त्याचप्रमाणे स्वररहित व्यंजन, द्विवचन आणि चतुर्थी बहुवचन (हेही प्राकृतात) नाहीत.
(सूत्र) बहुलम् ।।२।। (वृत्ति) बहुलम् इत्यधिकृतं वेदितव्यम् आशास्त्रपरिसमाप्तेः। ततश्च क्वचित्
प्रवृत्तिः क्वचिद् अप्रवृत्तिः क्वचिद् विभाषा क्वचिद् अन्यदेव भवति।
तच्च यथास्थानं दर्शयिष्यामः। (अनु.) (प्रस्तुतचे व्याकरण-) शास्त्र संपेपर्यंत, बहलं (या सूत्रा) चा अधिकार
आहे, असे जाणावे. आणि त्यामुळे (या शास्त्रात सांगितलेल्या नियम, इत्यादींची) क्वचित् प्रवृत्ति होते, क्वचित् (तशी) प्रवृत्ति होत नाही, क्वचित् विकल्प येतो, तर क्वचित् (नियमात सांगितल्यापेक्षा) वेगळेच असे काहीतरी (रूप किंवा वर्णान्तर) होते. आणि ते आम्ही (त्या त्या) (योग्य) ठिकाणी दाखवू.
(सूत्र) आर्षम् ॥३॥ (वृत्ति) ऋषीणाम् इदं आर्षम्। आर्ष प्राकृतं बहुलं भवति। तदपि यथास्थानं
दर्शयिष्यामः। आर्षे हि सर्वे विधयो विकल्प्यन्ते। (अनु.) ऋषींचे हे (ते) आर्ष (प्राकृत) होय. आर्ष प्राकृत हे बहुल आहे. ते सुद्धा
आम्ही (त्या त्या) योग्य ठिकाणी दाखवू. (या व्याकरणात दिलेले) सर्व नियम आर्ष प्राकृतात विकल्पाने लागतात.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
( सूत्र ) दीर्घहस्वौ मिथो वृत्तौ ।। ४।।
( वृत्ति) वृत्तौ समासे स्वराणां दीर्घहस्वौ बहुलं भवतः । मिथः परस्परम् । तत्र ह्रस्वस्य दीर्घः। अन्तर्वेदिः अन्तावेई । सप्तविंशति: सत्तावीसा । क्वचिन्न भवति। जुवइ-जणो'। क्वचिद् विकल्पः । वारी - मई वारि - मई । भुजयन्त्रम् भुआ-यन्तं भुअ-यन्तं । पतिगृहम् पई - हरं पड़ - हरं । वेलूवणं३ वेलु-वणं । दीर्घस्य ह्रस्वः । निअम्बसिल४४ - खलिअ - वीड़मालस्स। क्वचिद् विकल्पः । जउँण - यडं' जउँणा-यडं। नइ-सोत्तं६ नई-सोत्तं। गोरि-हरं७ गोरी - हरं । वहु- मुहं' वहू - मुहं । (अनु.) वृत्तीमध्ये म्हणजे समासामध्ये (पहिल्या पदाच्या अन्त्य) ह्रस्व किंवा दीर्घ स्वरांचे दीर्घ आणि ह्रस्व स्वर बहुलत्वाने होतात. (सूत्रातील) मिथ: (शब्दाचा अर्थ) परस्परात (असा आहे). (म्हणजे ह्रस्व स्वराचा दीर्घ होतो, व दीर्घ स्वराचा ह्रस्व होतो). त्यातील ह्रस्व स्वर दीर्घ (होणे, याचे उदाहरण) अन्तर्वेदि.. सत्तावीसा. क्वचित् (ह्रस्व स्वराचा दीर्घ स्वर) होत नाही. उदा.- जुवइ - जणो. क्वचित् विकल्पाने ( ह्रस्व स्वराचा दीर्घ स्वर होतो. उदा.) वारी - मई.... वेलु -वणं.। (आता) दीर्घ स्वराचा ह्रस्व (स्वर होणे, याचे उदाहरण:-) निअम्ब.. मालस्स. क्वचित् विकल्पाने (दीर्घ स्वराचा ह्रस्व स्वर होतो. उदा ) जउँण - यडं ..
वहू
मुहं.
:
प्रथमः पादः
१ युवति-जन
२ वारि-मति
४ नितम्ब - शिला- स्खलित-वीचि - मालस्य ।
६ नदी-स्रोतस्
९ व्यास ऋषि
१२ स्वादु-उदक
( सूत्र ) पदयोः सन्धिर्वा ।। ५ ।।
( वृत्ति) संस्कृतोक्त: सन्धि: सर्व: प्राकृते पदयोर्व्यवस्थितविभाषया भवति । वासेसी ९ वास - इसी । विसमायवो १० विसम - आयवो । दहीसरो ११ दहि-ईसरो। साऊअयं१२ साउ- उअयं । पदयोरिति किम् ? पाओ १३ ।
७ गौरी-गृह
१० विषम-आतप
१३ पाद
..
३
वेणु-वन
५
यमुना-तट
८
वधू-मुख ११ दधि - ईश्वर
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
४३
पई। वच्छाओ। मुद्धाइ३ । मुद्धाए। महइ५। महए। बहुलाधिकारात्
क्वचिद् एकपदेऽपि। काहिइ काही। बिइओ बीओ। (अनु.) संस्कृत (व्याकरणा) मध्ये सांगितलेले सर्व संधि प्राकृतमध्ये दोन पदांत
व्यवस्थित विभाषेने होतात. उदा. वासेसी.. ..साउ-उअयं. (सूत्रात) दोन पदांत (संधि होतो), असे का म्हटले आहे ? (कारण एकाच पदातील दोन स्वरांत प्राय: संधि होत नाही. उदा.) पाओ.. ..महए. तथापि बहुलचा अधिकार असल्याने, क्वचित् एका पदातही (दोन स्वरांत संधि होतो. उदा.) काहिइ.. ..बीओ.
(सूत्र) न युवर्णस्यास्वे ।। ६।। (वृत्ति) इवर्णस्य च उवर्णस्य च अस्वे वर्णे परे सन्धिर्न भवति।
न वेरिवग्गे वि अवयासो। वन्दामि१० अज-वरं। दणुइन्द११ रुहिर-लित्तो, सहइ उइन्दो नह-प्पहावलि-अरुणो। संझा-वहु-अवऊढो, णव-वारिहरो व्व विजुला-पडिभिन्नो ।।१।। युवर्णस्येति किम् ? गढोअर१२ तामरसाणसारिणी भमर-पन्ति व्व॥२॥
अस्व इति किम् ? पुहवीसो१३। (अनु.) इ-वर्ण आणि उ-वर्ण यांच्यापुढे विजातीय स्वर आला असताना, संधि
१ पति २ वत्स, वृक्ष वा वक्षस् चे पंचमी एकवचन आहे. ३, ४ 'मुग्धा' चे तृतीया इत्यादीचे एकवचन आहे ५, ६ मह हा कांक्ष् धातूचा आदेश आहे (४.१९२); वर्तमानकाळ तृ.पु.ए.व. ७ कर धातूचे भविष्यकाळ तृ.पु.ए.व.
८ द्वितीय ९ न वैरिवर्गेप्यऽवकाशः।
१० वन्दे आर्य-वज्रम्। ११ दनुजेन्द्ररुधिरलिप्त: शोभते उपेन्द्रो नखप्रभावल्यरुणः।
सन्ध्यावधूपगूढो नववारिधर इव विद्युत्प्रतिभिन्नः।। १२ गूढोदर-तामरसानुसारिणी भ्रमरपंक्तिरिव। १३ पुहवी+ईसो (पृथ्वी+ईश)
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
प्रथमः पादः
होत नाही. उदा. न वेरि....पडिभिन्नो. इ-वर्ण आणि उ-वर्ण यांचा (पुढील विजातीय स्वराशी संधि होत नाही), असे का म्हटले आहे ? (कारण पुढीलप्रमाणे त्यांचे संधि शक्य आहेत-) गूढोअर...पन्ति व्व. (सूत्रात) विजातीय स्वर (पुढे असताना), असे का म्हटले आहे ? (कारण इ व उ यांचा पुढील सजातीय स्वरांशी संधि होऊ शकतो. उदा.) पुहवीसो.
(सूत्र) एदोतो: स्वरे ।। ७।। (वृत्ति) एकार-ओकारयोः स्वरे परे सन्धिर्न भवति।
वहुआइ नहुल्लिहणे, आबन्धन्तीऍ कञ्चुअं अंगे। मयरद्धयसरधोरणिधाराछेअ व्व दीसन्ति।।१।। उवमासु अपज्जत्तेभकलभ-दन्तावहासमूरुजुआं। तं चेव मलिअबिसदंडविरसमालक्खिमो एण्हिं।।२।। अहो अच्छरिअं। एदोतोरिति किम्? अत्थालोअणतरला इअरकईणं भमन्ति बुद्धीओ।
अत्थ च्चेअ निरारम्भमेन्ति हिअयं कइन्दाणं।।३।। (अनु.) एकार आणि ओकार (=ए व ओ हे स्वर) यांच्यापुढे स्वर आला
असताना संधि होत नाही. उदा. वहुआइ....अच्छरिअं. ए आणि ओ या स्वरांचा, असे सूत्रात का म्हटले आहे ? (कारण ए व ओ खेरीज अ, इत्यादि स्वरांचा पुढील स्वराशी संधि होऊ शकतो. उदा. अत्थालोअण...कइन्दाणं.)
(सूत्र) स्वरस्योद्वृत्ते ।। ८॥ (वृत्ति) व्यञ्जनसंपृक्त : स्वरो व्यञ्जने लुप्ते योऽवशिष्यते स उद्वृत्त इहोच्यते।
१ २
वध्वा नखोल्लेखने आबध्नत्या कञ्चकमङ्गे। मकरध्वजशरधोरणिधाराछेदा इव दृश्यन्ते।। उपमासु अपर्याप्तेभकलभदन्तावभासमूरुयुगम्। तदेव मृदितबिसदण्डविरसमालक्षयामह इदानीम्। अहो आश्चर्यम्। ४ अर्थालोचनतरला इतरकवीनां भ्रमन्ति बुद्धयः।
३
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
४५
स्वरस्य उद्वृत्ते स्वरे परे सन्धिर्न भवति । विससिज्जन्त' महापसुदंसणसंभमपरोप्परारूढा । गयणे च्चिअ गंधउडिं, कुणन्ति तुह कउलणारीओ । । १ । । निसाअरो' निसिअरो। रयणीअरो । मणुअत्तं । बहुलाधिकारात् क्वचिद् विकल्पः। कुम्भ - आरो५ कुम्भारो । सु - उरिसो ६ सूरिसो । क्वचित् सन्धिरेव। सालाहणो । चक्काओ' । अत एव प्रतिषेधात् समासेऽपि स्वरस्य सन्धौ भिन्नपदत्वम् ।
(अनु.) (शब्दातील) एकाद्या व्यंजनाचा लोप झाल्यावर, त्या व्यंजनाशी संपृक्त असणारा जो स्वर शिल्लक रहातो, त्याला येथे उद्वृत्त म्हटले आहे. (शब्दात एकाद्या) स्वरापुढे उद्वृत्त स्वर आला असताना, संधि होत नाही. उदा. विससिज्जन्त...मणुअत्तं. बहुलच्या अधिकारामुळे, क्वचित् विकल्प आढळतो (म्हणजे विकल्पाने संधि) होतो. उदा. कुंभआरो...सूरिसो. क्वचित् संधिच होतो. उदा. सालाहणो, चक्काओ. म्हणून (संधीचा) असा निषेध असल्याने, समासातही स्वरसंधीच्या बाबतीत भिन्न पदे मानली जातात.
( सूत्र ) त्यादे: ।। ९ ।
( वृत्ति) तिबादीनां स्वरस्य स्वरे परे सन्धिर्न भवति । भवति इह । होइ इह । (अनु.) धातूंना लागणारे प्रत्यय, इत्यादीमधील (अन्त्य) स्वराचा पुढे स्वर आला असताना, संधि होत नाही. उदा. भवति.... इह.
( सूत्र ) लुक् ।। १० ।।
( वृत्ति) स्वरस्य स्वरे परे बहुलं लुग् भवति । त्रिदशेश: तिअसीसो । निःश्वासोच्छ्वासौ नीसासूसासा ।
१ विशस्यमानमहापशुदर्शनसम्भ्रमपरस्परारूढाः।
गगन एव गन्धकु(पु)टीं कुर्वन्ति तव कौलनार्यः ।।
२ निशाच (क) र
३ रजनीच (क) र
५ कुम्भकार
६ सुपुरुष
४ मनुजत्व
७ शातवाहन ८ चक्रवाक
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
प्रथमः पादः
(अनु.) (एखाद्या) स्वरापुढे (दुसरा) स्वर आला असताना, बहुलत्वाने (मागील
स्वराचा) लोप होतो. उदा. त्रिदशेशः ..... सूसासा.
(सूत्र) अन्त्यव्यञ्जनस्य ।। ११॥ (वृत्ति) शब्दानां यद् अन्त्यव्यञ्जनं तस्य लुग् भवति। जाव। ताव। जसो।
तमो। जम्मो। समासे तु वाक्यविभक्त्यपेक्षायाम् अन्त्यत्वम् अनन्त्यत्वं च। तेनोभयमपि भवति। सद्भिक्षुः सभिक्खू। सज्जन: सजणो।
एतद्गुणा: एअगुणा। तद्गुणा: तग्गुणा।। (अनु.) शब्दांचे जे अन्त्य व्यंजन असते, त्याचा लोप होतो. उदा. जाव...जम्मो.
परंतु समासात वाक्य- विभक्तिची अपेक्षा असताना, (समासाच्या पहिल्या पदाचे अन्त्य व्यंजन हे) कधी अन्त्य मानले जाते, तर कधी अनन्त्य मानले जाते; त्यामुळे दोन्हीही होते (म्हणजे कधी त्याचा लोप होतो, तर कधी ते तसेच राहून पुढे योग्य ते वर्णान्तर होते. उदा.) सद्भिक्षुः......तग्गुणा.
(सूत्र) न श्रदुदोः ।। १२॥ (वृत्ति) श्रद् उद् इत्येतयोरन्त्यव्यञ्जनस्य लुग् न भवति। सद्दहिअं। सद्धा।
उग्गयं । उन्नयं। (अनु.) श्रद् आणि उद् यां (शब्दां) तील अन्त्य व्यंजनाचा लोप होत नाही. उदा.
सद्दहिअं...उन्नयं.
(सूत्र) निर्दुरोर्वा ।। १३।। (वृत्ति) निर् दुर् इत्येतयोरन्त्यव्यञ्जनस्य वा लुग् भवति। निस्सहं नीसहं।
दुस्सहो दूसहो। दुक्खिओ दुहिओ।
१ यावत्, तावत्, यशस्, तमस्, जन्मन् २ श्रद्धित ३ श्रद्धा
४ उद्गत ६ नि:सह ७ दु:सह ८ दुःखित
५ उन्नत
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
७
(अनु.) निर् आणि दुर् या (शब्दां) मधील अन्त्य व्यंजनाचा विकल्पाने लोप होतो.
उदा.निस्सह... दुहिओ.
(सूत्र) स्वरेन्तरश्च ।। १४।। (वृत्ति) अन्तरो निर्दुरोश्चान्त्यव्यञ्जनस्य स्वरे परे लुग् न भवति। अंतरप्पा।
निरन्तरं। निरवसेस। दुरुत्तरं । दुरवगाहं५। क्वचिद् भवत्यपि।
अन्तोवरि। (अनु.) अंतर् (हा शब्द, तसेच) निर् आणि दुर् यांतील अन्त्य व्यंजनापुढे स्वर
आला असताना, त्या अन्त्य व्यंजनाचा लोप होत नाही. उदा. अंतरप्पा...दुरवगाहं. (परंतु या अन्त्य व्यंजनाचा) क्वचित् लोप होतोही. उदा. अन्तोवरि.
(सूत्र) स्त्रियामादविद्युतः ।। १५।। (वृत्ति) स्त्रियां वर्तमानस्य शब्दस्यान्त्यव्यञ्जनस्य आत्वं भवति। विद्युच्छब्दं
वर्जयित्वा। लुगपवादः। सरित् सरिआ। प्रतिपद् पाडिवआ। सम्पद् संपआ। बहुलाधिकाराद् ईषत्स्पृष्टतरयश्रुतिरपि। सरिया। पाडिवया।
संपया। अविद्युत् इति किम् ? विजू। (अनु.) विद्युत् हा शब्द सोडून, इतर स्त्रीलिंगी शब्दांतील अन्त्य व्यंजनाचा आ
होतो. 'अन्त्य व्यंजनाचा लोप होतो' (१.११), या नियमाचा (अपवाद) प्रस्तुत नियम आहे. उदा. सरित्...संपआ. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे, (येथे येणाऱ्या आ या स्वराच्या उच्चाराचा ध्वनि) किंचित् प्रयत्नाने उच्चारलेल्या य् व्यंजनाप्रमाणे सुद्धा होतो. उदा. सरिया...संपया. (सूत्रामध्ये) विद्युत् शब्द सोडून, असे का म्हटले आहे ? (कारण विद्युत् शब्दाच्या अन्त्य व्यंजनाचा आ न होता, लोप होतो. उदा.) विजू.
१ अन्तरात्मा ४ दुरुत्तर
२ निरन्तर ५ दुरवगाह
३ निरवशेष ६ अन्तर्-उपरि
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
प्रथमः पादः
(सूत्र) रो रा ।। १६॥ (वृत्ति) स्त्रियां वर्तमानस्यान्त्यस्य रेफस्य रा इत्यादेशो भवति। आत्वापवादः।
गिरा। धुरा। पुरा। (अनु.) स्त्रीलिंगी शब्दातील अन्त्य रेफाचा (=र् या व्यंजनाचा) रा असा आदेश
होतो. (स्त्रीलिंगी शब्दातील अन्त्य व्यंजनाचा) आ होतो (१.१५) या वरील नियमाचा प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. गिरा...पुरा.
(सूत्र) क्षुदो हा ।। १७।। (वृत्ति) क्षुध् शब्दस्यान्त्यव्यञ्जनस्य हादेशो भवति। छुहा। (अनु.)क्षुध् शब्दाच्या अन्त्य व्यंजनाचा हा असा आदेश होतो. उदा.छुहा.
(सूत्र) शरदादेरत् ।। १८॥ (वृत्ति) शरदादेरन्त्यव्यञ्जनस्य अत् भवति। शरद सरओ। भिषके भिसओ। (अनु.) शरद् इत्यादि शब्दांच्या अन्त्य व्यंजनाचा अ होतो. उदा. शरद्...भिसओ.
(सूत्र) दिक्-प्रावृषोः सः ।। १९।। (वृत्ति) एतयोरन्त्यव्यञ्जनस्य सो भवति। दिसा। पाउसो। (अनु.) दिश् आणि प्रावृष् यां (दोघां) च्या अन्त्य व्यंजनाचा स होतो. उदा. दिसा,
पाउसो.
(सूत्र) आयुरप्सरसोर्वा ।। २०।। (वृत्ति) एतयोरन्त्यव्यञ्जनस्य सो वा भवति। दीहाउसो दीहाऊ। अच्छरसा
अच्छरा। (अनु.) आयुस् व अप्सरस् यांच्या अन्त्य व्यंजनाचा विकल्पाने स होतो. उदा.
दीहाउसो...अच्छरा.
१ गिर्
२ धुर्
३ पुर्
४ दीर्घायुस्, अप्सरस्
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
( सूत्र ) ककुभो हः ।। २१।।
( वृत्ति) ककुभ्शब्दस्यान्त्यव्यञ्जनस्य हो भवति । कउहा। (अनु.) ककुभ् शब्दाच्या अन्त्य व्यंजनाचा ह होतो. उदा. कउहा.
( सूत्र ) धनुषो वा ।। २२।।
(वृत्ति) धनुःशब्दस्यान्त्यव्यञ्जनस्य हो वा भवति। धणुहं। धणू। (अनु.) धनुस् शब्दाच्या अन्त्य व्यंजनाचा विकल्पाने ह होतो. उदा. धणुहं, धणू.
४९
( सूत्र ) मोऽनुस्वारः ।। २३।।
(वृत्ति) अन्त्यमकारस्यानुस्वारो भवति । जलं फलं वच्छं गिरिं पेच्छ । क्वचिद् अनन्त्यस्यापि । वणम्मिर वणंमि ।
(अनु.) अन्त्य मकाराचा अनुस्वार होतो. उदा. जलं...पेच्छ. क्वचित् अन्त्य नसणाऱ्या मकाराचा सुद्धा अनुस्वार होतो. उदा. वणम्मि, वर्णमि.
( सूत्र ) वा स्वरे मश्च ।। २४।।
(वृत्ति) अन्त्यमकारस्य स्वरे परेऽनुस्वारो वा भवति । पक्षे लुगपवादो मस्य मकारश्च भवति । वंदे उसभं अजिअं । उसभमजिअं च वंदे । बहुलाधिकाराद् अन्यस्यापि व्यञ्जनस्य मकारः । साक्षात् सक्खं । यत् जं । तत् तं। विष्वक् वीसुं। पृथक् पिहं । सम्यक् सम्मं । इहं इहयं"। आलेठुअं५ इत्यादि ।
(अनु.) पुढे स्वर असताना, अन्त्य मकाराचा विकल्पाने अनुस्वार होतो. (हा नियम म्हणजे) विकल्पपक्षी ( अन्त्य व्यंजनाचा ) लोप होतो (१.११) या (वरील) नियमाचा अपवाद आहे; आणि म् चा मकार होतो (म्हणजे विकल्पाने म् मध्ये पुढील स्वर मिसळतो). उदा. वंदे... वंदे. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे, अन्य काही व्यंजनांचाही मकार (=अनुस्वार) होतो. उदा. साक्षात्...आलेडुअं इत्यादि.
१ पेच्छ हा दृश् धातूचा आदेश आहे (सू. ४.१८१) ३ वन्दे ऋषभम् अजितम् ।
४ इह
२ वन
५ आश्लेष्टुम्
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमः पादः
(सूत्र) ङञणनो व्यञ्जने ।। २५।। (वृत्ति) ङ अ ण न इत्येतेषां स्थाने व्यञ्जने परे अनुस्वारो भवति। ङ।
पङ्क्तिः पंती। पराङ्मुखः परंमुहो। ञ। कञ्चक: कंचुओ। लाञ्छनम् लंछणं। ण। षण्मुखः छंमुहो। उत्कण्ठा उक्कंठा। न। सन्ध्या संझा।
विन्ध्यः विंझो। (अनु.) पुढे व्यंजन आले असताना, ङ् ञ् ण् आणि न् यांच्या स्थानी अनुस्वार
होतो. उदा. ङ् (चे स्थानी) :- पङ्क्तिः ...परंमुहो. ञ् (चे स्थानी) कञ्चक: ... लंछणं. ण (चे स्थानी):- षण्मुखः... उक्कंठा. न् (चे स्थानी):सन्ध्या ... विंझो.
(सूत्र) वक्रादावन्तः ।। २६।। (वृत्ति) वक्रादिषु यथादर्शनं प्रथमादेः स्वरस्य अन्त आगमरूपोऽनुस्वारो
भवति। वंकं। तंसं। अंसुं। मंसू। पुंछं। गुंछं। मुंढा। पंसू। बुंधं । कंकोडो। कुंपलं। दसणं। विंछिओ। गिठी। मंजारो। एष्वाद्यस्य। वयंसो। मणंसी मणंसिणी। मणंसिला। पडंसुआ। एषु व्दितीयस्य। अवरिं। अणिउँतयं अइमुंतयं। अनयोस्तृतीयस्य। वक्र। त्र्यम्र। अश्रु। श्मश्रु। पुच्छ। गुच्छ। मूर्धन्। पशु। बुध्न। कर्कोट। कुट्मल। दर्शन। वृश्चिक। गृष्टि। मार्जार। वयस्य। मनस्विन् मनस्विनी। मन:शिला। प्रतिश्रुत्। उपरि। अतिमुक्तक। इत्यादि। क्वचिच्छन्दःपूरणेऽपि। देवंनाग-सुवण्णं। क्वचिन्न भवति। गिठ्ठी। मज्जारो। मणसिला
मणासिला। आर्षे। मणोसिला अइमुत्तयं। (अनु.) वक्र, इत्यादि शब्दांमध्ये, जसे (वाङ्मयात) आढळेल त्याप्रमाणे, (या
शब्दातील) प्रथम, इत्यादि स्वरांच्यानंतर (श.-शेवटी) आगमरूप असा अनुस्वार (=अनुस्वारागम) होतो. उदा. वंक.... मंजारो, या शब्दांत प्रथम स्वराचे नंतर (अनुस्वारागम आला आहे). वयंसो.... पडंसुआ, या शब्दांत दुसऱ्या स्वरानंतर (अनुस्वारागम होतो). अवरिं (आणि) अणिउँतयं/
१ गृष्टि, मार्जार, मन:शिला
२ मन:शिला, अतिमुक्तक
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
५१
अइमुंतयं या दोन शब्दांत तिसऱ्या स्वरानंतर (अनुस्वारागम झालेला दिसतो). (आत्तापर्यंत सांगितलेल्या शब्दांचे मूळ संस्कृत शब्द असे :-) वक्र... अतिमुक्तक, इत्यादि. क्वचित् छंदःपूरणासाठीही (अनुस्वारागम होतो. उदा.) देवं-नाग-सुवण्ण'. क्वचित् (वरील शब्दांत असा अनुस्वारागम) होत नाही. उदा. गिठ्ठी... मणासिला. आर्ष प्राकृतात (काही शब्दांची वर्णान्तरे अशी होतात:-) मणोसिला, अइमुत्तयं.
(सूत्र) क्त्वास्यादेर्णस्वोर्वा ।। २७॥ (वृत्ति) क्त्वाया: स्यादीनां च यौ णसू तयोरनुस्वारोऽन्तो वा भवति। क्त्वा।
काऊणं काऊण। काउआणं काउआण। स्यादि। वच्छेणं वच्छेण।
वच्छेसुं वच्छेसु। णस्वोरिति किम् ? करिअ५। अग्गिणो। (अनु.) क्त्वा (हा प्रत्यय) आणि विभक्ति प्रत्यय, यांमध्ये जे ‘ण' आणि 'सु'
येतात, त्यांचे अन्ती विकल्पाने अनुस्वार येतो. उदा. क्त्वा-प्रत्ययात :काऊणं...काउआण. विभक्तिप्रत्ययांत :- वच्छेणं... वच्छेसु. (सूत्रामध्ये) ण आणि सु (यांचेवर अनुस्वार येतो) असे का म्हटले आहे ? (कारण या प्रत्ययांत जेथे ण आणि सु नसतात तेथे अनुस्वार येत नाही. उदा. करिअ; अग्गिणो.)
(सूत्र) विंशत्यादेर्लुक् ।। २८।। (वृत्ति) विंशत्यादीनां अनुस्वारस्य लुग् भवति। विंशति: वीसा। त्रिंशत् तीसा।
__ संस्कृतम् सक्कयं। संस्कारः सक्कारो इत्यादि। (अनु.) विंशति, इत्यादि शब्दांतील अनुस्वाराचा लोप होतो. उदा. विंशति...सक्कारो,
इत्यादि.
१ देवनाग सुवर्ण २ काऊणं... काउआण ही कर धातूची पू.का.धा. अव्ययाची रूपे आहेत ३ वच्छ शब्दाचे तृतीया एकवचन ४ वच्छ चे सप्तमी अनेकवचन ५ कर धातूचे पू.का.धा.अ. ६ अग्गि (अग्नि) शब्दाचे प्रथमा अ.व. इत्यादीचे रूप. सू.३.२३ पहा
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
( सूत्र ) मांसादेर्वा ।। २९।।
(वृत्ति) मांसादीनामनुस्वारस्य लुग् वा भवति । मासं मंसं । मासलं मंसलं । कासं कंसं । पासू पंसू । कह कहं । एव एवं । नूण नूणं । इआणि इआणिं, दाणि दाणिं । कि करेमि, किं करेमि । समुहं संमुहं । केसुअं किंसुअं। सीहो सिंघो। मांस। मांसल | कांस्य । पांसु। कथम्। एवम्। नूनम्। इदानीम्। किम्। संमुख । किंशुक। सिंह । इत्यादि । (अनु.) मांस इत्यादि शब्दांतील अनुस्वाराचा विकल्पाने लोप होतो. उदा. मासं...सिंघो. (या शब्दांचे मूळ संस्कृत शब्द असे :-) मांस... इत्यादि.
सिंह,
( सूत्र ) वर्गेऽन्त्यो वा ।। ३०।।
(वृत्ति) अनुस्वारस्य वर्गे परे प्रत्यासत्तेस्तस्यैव वर्गस्यान्त्यो वा भवति। पङ्को पंको। सङ्खो संखो। अङ्गणं अंगणं । लङ्घणं लंघणं । कञ्चुओ कंचुओ। लञ्छणं लंछणं । अञ्जिअं अंजिअं । सञ्झा संझा । कण्टओ कंटओ । उक्कण्ठा उक्कंठा । कण्डं कंडं । सण्ढो संढो । अन्तरं अंतरं । पन्थो पंथो । चन्दो चंदो । बन्धवो बंधवो । कम्पइ कंपइ । वम्फइ४ वंफइ। कलम्बो' कलंबो । आरम्भो६ आरंभो । वर्ग इति किम् ? संसओ । संहरइ' । नित्यमिच्छन्त्यन्ये ।
(अनु.) अनुस्वाराच्या पुढे वर्गीय व्यंजन असताना, सांनिध्यामुळे (अनुस्वाराचे
२
३
४
५
प्रथमः पादः
कर धातूचे वर्त.प्र.ए.व.चे रूप
पड्को ते बंधवो पर्यंतच्या शब्दांचे मूळ संस्कृत शब्द असे :- पङ्क, शङ्ख, अङ्गण, लङ्घन, कञ्चुक, लाञ्छन, अञ्जित, सन्ध्या, कण्टक, उत्कण्ठा, काण्ड, षण्ढ, अन्तर, पथिन् (पन्था:), चन्द्र, बान्धव.
कम्प् धातूचे वर्त.तृ.पु.ए.व.चे रूप.
वम्फ / वंफ हा वल् धातूचा आदेश आहे (सू. ४.१७६ पहा). त्याचे वर्त.तृ. पु. ए. व. चे
रूप
कदम्ब
८ संहरति
६ आरम्भ
७ संशय
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
स्थानी) त्याच वर्गाचे अन्त्य व्यंजन (=त्या वर्गाचे अनुनासिक) विकल्पाने होते. उदा. पङ्को....आरंभो. (सूत्रात) वर्गीय व्यंजन (पुढे असता) असे का म्हटले आहे ? (कारण वर्गीय व्यंजन पुढे नसेल तर त्या वर्गाचे अन्त्य व्यंजन विकल्पाने येत नाही. उदा.) संसओ, संहरइ. काही (वैयाकरणां) च्या मते, (हे वर्गीय अन्त्य व्यंजन विकल्पाने न येता) नित्य येते.
(सूत्र) प्रावृट्-शरत्तरणय: पुंसि ।। ३१।। (वृत्ति) प्रावृष् शरद् तरणि इत्येते शब्दाः पुंसि पुल्लिङ्गे प्रयोक्तव्याः। पाउसो।
सरओ। एस? तरणी। तरणिशब्दस्य पुंस्त्रीलिङ्गत्वे न
नियमार्थमुपादानम्। (अनु.) प्रावृष्, शरद् (आणि) तरणि हे शब्द पुंसि म्हणजे पुल्लिंगात वापरावेत.
उदा. पाउसो...तरणी. तरणि हा शब्द (संस्कृतमध्ये) पुल्लिंगी व स्त्रीलिंगी असल्याने, (या सूत्रात तरणि शब्दाचा) निर्देश, हा शब्द (प्राकृतात) नियमितपणे (पुल्लिंगी) असतो, हे दर्शविण्यासाठी केला आहे.
(सूत्र) स्नमदामशिरोनभः ।। ३२।। (वृत्ति) दामन्शिरस्नभस्वर्जितं सकारान्तं नकारान्तं च शब्दरूपं पुंसि
प्रयोक्तव्यम्। सान्तम्। जसो। पओ। तमो। तेओ। उरो। नान्तम्। जम्मो३। नम्मो। मम्मो। अदामशिरोनभ इति किम् ? दामं। सिरं। नह। यच्च सेयं वयं सुमणं सम्मं चम्मं इति दृश्यते तद् बहुलाधिकारात्।
१
२ ३ ४
तरणी हे रूप पुल्लिंगी आहे, हे दाखविण्यास मागे एस (एषः) हे एतद् सर्वनामाचे पुल्लिंगी रूप वापरले आहे. क्रमाने मूळ शब्द असे :- यशस्, पयस्, तमस्, तेजस्, उरस् क्रमाने मूळ शब्द असे :-जन्मन्, नर्मन्, मर्मन्.. क्रमाने मूळ शब्द असे :- श्रेयस्, वचस्, (वयस्), सुमनस्, शर्मन्, चर्मन्.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४
प्रथमः पादः
(अनु.) दामन्, शिरस्, नभस् हे शब्द सोडून, इतर सकारान्त व नकारान्त शब्दांची
रूपे पुल्लिंगात योजावीत. उदा. सकारान्त (शब्द):- जसो...उरो. नकारान्त (शब्द) :- जम्मो...मम्मो. (सूत्रामध्ये) दामन्, शिरस्, नभस् (हे शब्द सोडून) असे का म्हटले आहे ? (कारण हे शब्द प्राकृतात नपुंसकलिंगातच वापरले जातात. उदा) दामं...नहं. आणि (वाङमयात) जी सेयं...चम्म अशी (नपुंसकलिंगी रूपे) आढळतात, ती बहुलच्या अधिकारामुळे आहेत (असे जाणावे).
(सूत्र) वाक्ष्यर्थ-वचनाद्याः ।। ३३।। (वृत्ति) अक्षिपर्याया वचनादयश्च शब्दाः पुंसि वा प्रयोक्तव्याः। अक्ष्यर्थाः।
अज? वि सा सवइ ते अच्छी। नच्चावियाइँ तेणम्ह अच्छीइं। अञ्जल्यादिपाठादक्षिशब्दः स्त्रीलिङ्गेऽपि। एसा अच्छी। चक्खू चक्खूइं। नयणा नयणाई। लोअणा लोअणाई। वचनादि।४ वयणा वयणाई। विजुणा विजूए। कुलो कुलं। छंदो छंद। माहप्पो माहप्पं। दुक्खा दुक्खाई। भायणा भायणाई। इत्यादि। इति वचनादयः। नेत्ता नेत्ताई। कमला कमलाई इत्यादि तु संस्कृतवदेव
सिद्धम्। (अनु.) अक्षि (=डोळा) शब्दाचे समानार्थी शब्द आणि वचन, इत्यादि शब्द
विकल्पाने पुल्लिंगात योजावेत. उदा. डोळा हा अर्थ असणारे शब्द :
अजवि...अच्छीइं. अक्षि हा शब्द अञ्जल्यादि-गणात येत असल्याने, १ अद्यापि सा शपति ते अक्षिणी। - अच्छी हे पुल्लिंगी रूप आहे.
नर्तितानि तेन अस्माकम् अक्षिणी। - अच्छीइं हे नपुं.रूप आहे. येथे अच्छी हे स्त्रीलिंगीरूप आहे, हे दर्शविण्यास एसा (एषा) हे एतद् सर्वनामाचे
स्त्रीलिंगी रूप वापरले आहे. ३ क्रमाने मूळ शब्द असे:- चक्षुस्,नयन, लोचन.- इथल्या जोड्यातील पहिले रूप
पुल्लिंगी व दुसरे नपुं. आहे. क्रमाने मूळ शब्द असे :- वचन, विद्युत्, कुल, छंदस्, माहात्म्य, दुःख, भाजन.
इथल्या जोड्यातील पहिले रूप पुल्लिंगी आहे. ५. नेत्र, कमल.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
तो स्त्रीलिंगातही (वापरला जातो. उदा.) एसा अच्छी. (इतर उदाहरणे :-) चक्खू...लोअणाई. वचन, इत्यादि शब्द असे :वयणा...भायणाई, इत्यादि; असे हे वचन, इत्यादि शब्द आहेत. (परंतु) नेत्ता...कमलाई, इत्यादि (पुल्लिंगी तसेच नपुं. रूपे) मात्र संस्कृतप्रमाणेच सिद्ध झालेली आहेत.
(सूत्र) गुणाद्या: क्लीबे वा ।। ३४।। (वृत्ति) गुणादय: क्लीबे वा प्रयोक्तव्याः। गुणाई गुणा । विहवेहि गुणा
मग्गन्ति। देवाणि देवा। बिन्दूई बिन्दुणो। खग्गं खग्गो। मंडलग्गं
मंडलग्गो। कररुहं कररुहो। रुक्खाई रुक्खा। इत्यादि। इति गुणादयः। (अनु.) गुण इत्यादि शब्द विकल्पाने नपुंसकलिंगात योजावेत. उदा. गुणाई...
रुक्खा, इत्यादि; असे हे गुण, इत्यादि शब्द आहेत.
(सूत्र) वेमाजल्याद्याः स्त्रियाम् ।। ३५।। (वृत्ति) इमान्ता अञ्जल्यादयश्च शब्दाः स्त्रियां वा प्रयोक्तव्याः। एसा
गरिमा एस गरिमा। एसा महिमा एस महिमा। एसा निल्लज्जिमा एस निल्लज्जिमा। एसा धुत्तिमा एस धुत्तिमा। अञ्जल्यादि। एसा५ अञ्जली एस अञ्जली। पिट्ठी पिटुं। पृष्ठमित्वे कृते स्त्रियामेवेत्यन्ये। अच्छी अच्छिं। पण्हा पण्हो। चोरिआ चोरि । एवं कुच्छी। बली। निही। विही। रस्सी। गंठी। इत्यञ्जल्यादयः। गा गो इति तु गुण
२ विभवैः गुणाः मृग्यन्ते (तसेच या सूत्रावरील टीपही पहा) ३ क्रमाने मूळ शब्द असे- देव, बिन्दु, खग, मंडलाग्र, कररुह, वृक्ष.
रूपे सारखीच होत असल्याने, एसा व एस ही सर्वनामाची रूपे वापरून पुल्लिंग व स्त्रीलिंग दाखविले आहे. इथले शब्द क्रमाने असे :- गरिमन्, महिमन्, निर्लज्ज,
धूर्त. ५ एसा व एस यांचा उपयोग स्त्रीलिंग व पुल्लिंग दाखविण्यासाठी आहे. ६ पृष्ठ ७ क्रमाने - अक्षि, प्रश्न, चौर्य ८ क्रमाने- कुक्षि, बलि, निधि, विधि, रश्मि, ग्रंथि। ९ गर्ता, गर्त (२.३५ पहा)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६
प्रथमः पादः
संस्कृतवदेव सिद्धम्। इमेति तन्त्रेण त्वादेशस्य डिमा इत्यस्य पृथ्वादीम्नश्च सङ्ग्रहः । त्वादेशस्य स्त्रीत्वमेवेच्छन्त्येके।
(अनु.) इमन् (प्रत्यया) ने अन्त पावणारे शब्द आणि अञ्जलि, इत्यादि शब्द विकल्पाने स्त्रीलिंगात योजावेत. उदा. एसा गरिमा... धुत्तिमा (आता) अञ्जलि, इत्यादि शब्द:- एसा अंजली, एस अंजली. पिट्ठी, पिट्ठ; (या) पृष्ठ शब्दात (ऋ या स्वराचा) इ ( असा स्वर) केला असता, तो शब्द फक्त स्त्रीलिंगात (वापरला जातो), असे काहीजण म्हणतात. ( इतर शब्दः - ) अच्छी...चोरिअं. याचप्रमाणे कुच्छी...गंठी, असे हे अंजलि, इत्यादि शब्द आहेत. गड्डा व गड्डो हे शब्द मात्र संस्कृतप्रमाणेच सिद्ध झालेले आहेत. (सूत्रात) इम (न्) असे नियमन असल्यामुळे, (भाववाचक नामे साधणाऱ्या) त्व (प्रत्यया) चा आदेश म्हणून येणारा इमा (डिमा) हा प्रत्यय तसेच पृथु इत्यादि शब्दांना लागणारा इमन् प्रत्यय, यांचे ग्रहण होते. त्व चा आदेश म्हणून येणारा इमा हा प्रत्यय लागून बनलेले शब्द नेहमी स्त्रीलिंगी असतात, असे काहींचे मत आहे.
( सूत्र ) बाहोरात् ।। ३६ ।।
(वृत्ति) बाहुशब्दस्य स्त्रियामाकारान्तादेशो भवति । बाहाए' जेण धरिओ एक्काए। स्त्रियामित्येव। वामेअरो' बाहू ।
(अनु.) बाहु हा शब्द स्त्रीलिंगात ( वापरला) असताना, त्याच्या अन्ती आकार आदेश होतो. उदा. बाहाए... एक्काए. (बाहु शब्द) स्त्रीलिंगी वापरल्यासच, (त्याच्या अन्ती आकार येतो; तो पुल्लिंगात वापरल्यास, उकारान्तच राहतो. उदा.) वामेअरो बाहू.
( सूत्र ) अतो डो विसर्गस्य ।। ३७।।
( वृत्ति) संस्कृतलक्षणोत्पन्नस्यातः परस्य विसर्गस्य स्थाने डो इत्यादेशो भवति । सर्वतः सव्वओ। पुरतः पुरओ। अग्रतः अग्गओ । मार्गतः मग्गओ । एवं सिद्धावस्थापेक्षया । भवतः भवओ । भवन्तः भवंतो। सन्त: संतो। कुत: कुदो।
१ बाहुना येन धृत एकेन ।
२ वामेतर: बाहुः ।
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
५७
(अनु.) संस्कृत व्याकरणानुसार उत्पन्न झालेल्या व अकाराच्या पुढे येणाऱ्या
विसर्गाचे स्थानी ओ (डो) असा आदेश होतो. उदा. सर्वत:...मग्गओ. (शब्दांच्या) सिध्दावस्थेच्या अपेक्षेने अशाप्रकारे वर्णान्तर होते:- भवतः ...कुदो.
(सूत्र) निष्प्रती ओत्परी माल्यस्थोर्वा ।। ३८॥ (वृत्ति) निर् प्रति इत्येतौ माल्यशब्दे स्थाधातौच परे यथासंख्यं ओत् परि
इत्येवं रूपौ वा भवतः। अभेदनिर्देशः सर्वादेशार्थः। ओमानं निम्मलं'।
ओमालयं वहइ। परिट्ठा पइट्ठा। परिट्ठिअं पइट्ठि। (अनु.) निर् आणि प्रति यांपुढे माल्य हा शब्द आणि स्था हा धातु असताना,
विकल्पाने त्यांची रूपे अनुक्रमे ओ आणि परि अशी होतात. (सूत्रातील ____ 'निष्प्रती ओत्परी' असा हा) अभेदनिर्देश संपूर्ण शब्दाला आदेश होतो, हे
दाखविण्यासाठी आहे. उदा. ओमालं... पइट्ठिअं.
(सूत्र) आदेः ।। ३९॥ (वृत्ति) आरित्यधिकारः कगचज0 (१.१७७) इत्यादिसूत्रात् प्रागविशेषे
वेदितव्यः। (अनु.) पहिल्या वर्णाचा' (या सूत्राचा) अधिकार ‘कगचज' इत्यादि सूत्राच्या
मागील सूत्रापर्यंत सामान्यपणे लागू आहे, असे जाणावे.
(सूत्र) त्यदाद्यव्ययात् तत्स्वरस्य लुके ।। ४०॥ (वृत्ति) त्यदादेरव्ययाच्च परस्य तयोरेव त्यदाद्यव्यययोरादेः स्वरस्य बहुलं
लुग् भवति। अम्हेत्थ५ अम्हे एत्थ। जइमा जइ६ इमा। जइहं जइ
अहं।
(अनु.) सर्वनामे आणि अव्यये यांच्यापुढे येणाऱ्या त्याच सर्वनाम आणि अव्यय
४ प्रतिष्ठित
१ निर्माल्य ५ वयं अत्र।
२ निर्माल्यं वहति। ६ यदि इमा।
३ प्रतिष्ठा ७ यदि अहम्।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८
यांच्या आदि स्वराचा बहुलत्वाने (विकल्पाने) लोप होतो. उदा.
अहं.
( सूत्र ) पदादपेर्वा ।। ४१।।
(वृत्ति) पदात् परस्य अपेरव्ययस्यादेर्लुग् वा भवति। तं पि' तमवि। किं पि किमवि । केण वि केणावि । कहं पि कहमवि ।
प्रथमः पादः
( एखाद्या) पदापुढे येणाऱ्या अपि या अव्ययाच्या आदिस्वराचा विकल्पाने लोप होतो. उदा. तं पि... कहमवि.
अम्हेत्थ...
( सूत्र ) इते: स्वरात् तश्च द्विः ।। ४२ ।।
(वृत्ति) पदात् परस्य इतेरादेर्लुग् भवति स्वरात् परश्च तकारो द्विर्भवति । किं' ति। जं६ ति। दिट्टं ति । न जुत्तं' ति । स्वरात्। तह' त्ति। झ१° त्ति । पिओ ११ त्ति । पुरिसो १२ त्ति । पदादित्येव । इअ१३ विञ्झ-गुहानिलयाए ।
(अनु.) (एखाद्या) पदापुढे येणाऱ्या इति या (अव्यया) च्या आदि स्वराचा लोप होतो; आणि स्वरापुढे ( इति असताना, इतिच्या आदि स्वराचा लोप होऊन, खेरीज शेष ति मधील) तकाराचे द्वित्व होते. उदा. किं ति... ...जुत्तं ति. स्वरापुढे (इति असताना ) :- तह त्ति...पुरिसो त्ति. पदाच्या पुढेच (इति मधील आदि स्वराचा लोप होतो; तसे नसल्यास, असा लोप होत नाही. उदा.) इअ...निलयाए ।
२ किं अपि ।
६ यद् इति।
१० झटिति
(सूत्र) लुप्त - य-र-व-श-ष-सां शषसां दीर्घः ।। ४३ ।। (वृत्ति) प्राकृतलक्षणवशालुप्ता याद्या उपरि अधो वा येषां
१ तं अपि ।
५ किं इति ।
९ तथा इति
१३ इति विन्ध्यगुहानिलयया ।
३ केन अपि
७ दृष्टं इति ।
११ प्रियः इति ।
४ कथं अपि।
८ न युक्तं इति।
१२ पुरुष: इति
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
५९
शकारषकारसकाराणां तेषामादेः स्वरस्य दीर्घो भवति। शस्य यलोपे। पश्यति पासइ। कश्यपः कासवो। आवश्यकं आवासयं। रलोपे। विश्राम्यति वीसमइ। विश्राम: वीसामो। मिश्रं मीसं। संस्पर्शः संफासो। वलोपे। अश्वः आसो। विश्वसिति वीससइ। विश्वास: वीसासो। शलोपे। दुश्शासन: दूसासणो। मनश्शिला मणासिला। षस्य यलोपे। शिष्य: सीसो। पुष्य: पूसो। मनुष्य: मणूसो। रलोपे। कर्षक: कासओ। वर्षा: वासा। वर्षः वासो। वलोपे। विष्वाण: वीसाणो। विष्वक वीसुं। षलोपे। निष्षिक्तः नीसित्तो। सस्य यलोपे। सस्यं सासं। कस्यचित् कासइ। रलोपे। उस्र: ऊसो। विस्रम्भः वीसंभो। वलोपे। विकस्वरः विकासरो। नि:स्व: नीसो। सलोपे। निस्सहः नीसहो। न दीर्घानुस्वारात् (२.९२) इति प्रतिषेधात् सर्वत्र
अनादौ शेषादेशयोर्वृित्वम् (२.८९) इति द्वित्वाभावः। (अनु.) प्राकृत व्याकरणानुसार, (संयुक्त व्यंजनांतील) प्रथम किंवा द्वितीय अवयव
असणारी य् र् व श् ष् आणि स् ही व्यंजने लोप पावून, उरलेले जे शकार, षकार आणि सकार, त्यांच्या आदि स्वराचा दीर्घ (स्वर) होतो. उदा. (श्य या संयुक्त व्यंजनात) य् चा लोप झाला असता, श् च्या बाबतीत:पश्यति...आवासयं. (श्र वा र्श मध्ये) र चा लोप झाला असता:विश्राम्यति...संफासो. (श्व मध्ये) व् चा लोप झाला असता:- अश्व... वीसासो. (श्शमध्ये) श् चा लोप झाला असता:-दुश्शासन...मणासिला. (ष्य मध्ये) ष् च्या बाबतीत:- य् चा लोप झाला असता:- शिष्य: ...मणूसो. (र्ष मध्ये) र चा लोप झाला असता:- कर्षक:...वासो. (ष्व मध्ये) व चा लोप झाला असता:- विष्वाण:... वीसु. (ष मध्ये) ष् चा लोप झाला असता:- निष्षिक्तः नीसित्तो. (स्य मध्ये) य् चा लोप झाला असता, स् च्या बाबतीत:- सस्य...कासइ (स्त्र मध्ये) र चा लोप झाला असता:उस्रः ...वीसंभो. (स्व मध्ये) व् चा लोप झाला असता:- विकस्वरः ...नीसो. (स्स मध्ये) स् चा लोप झाला असता:- निस्सहः नीसहो. 'न दीर्घानुस्वारात्' असा निषेध असल्याने, (वरील) सर्व ठिकाणी 'अनादौ... र्द्वित्वम्' या सूत्राने होणारे द्वित्व होत नाही.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
प्रथमः पादः
(सूत्र) अत: समृद्ध्यादौ वा ।। ४४।। (वृत्ति) समृद्धि इत्येवमादिषु शब्देषु आदेरकारस्य दीर्घो वा भवति। सामिध्दी
समिध्दी। पासिध्दी पसिध्दी। पायडं पयडं। पाडिवआ पडिवआ। पासुत्तो पसुत्तो। पाडिसिध्दी पडिसिध्दी। सारिच्छो सरिच्छो। माणंसी मणंसी। माणंसिणी मणंसिणी। आहिआई अहिआई। पारोहो परोहो। पावासू पवासू। पाडिप्फद्धी पडिप्फद्धी। समृद्धि। प्रसिद्धि। प्रकट। प्रतिपत्। प्रसुप्त। प्रतिसिद्धि। सदृक्ष। मनस्विन्। मनस्विनी। अभियाति। प्ररोह। प्रवासिन्। प्रतिस्पर्धिन्। आकृतिगणोयम्। तेन। अस्पर्श: आफंसो। परकीयं पारकेरं पारक्कं। प्रवचनं पावयणं। चतुरन्तं चाउरन्तं।
इत्याद्यपि भवति। (अनु.) समृद्धि, इत्यादि प्रकारच्या शब्दांत, आदि अकाराचा विकल्पाने दीर्घ
(म्हणजे आकार) होतो. उदा सामिद्धी.....पडिप्फद्धी. (या शब्दांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:-) समृद्धि...प्रतिस्पर्धिन्. हा (समृद्धयादिगण) आकृतिगण आहे. त्यामुळे (येथे न दिलेल्या शब्दांमध्येही) अस्पर्श .....चाउरन्तं, इत्यादिसुद्धा (येथे सांगितलेल्याप्रमाणे विकार) होतात.
(सूत्र) दक्षिणे हे ।। ४५।। (वृत्ति) दक्षिणशब्दे आदेरतो हे परे दीर्घो भवति। दाहिणो। ह इति किम्।
दक्खिणो। (अनु.) दक्षिण या शब्दात, (क्ष च्या वर्णान्तराने) पुढे ह आला असताना, आदि
अ चा दीर्घ (म्हणजे आ) होतो. उदा. दाहिणो (पुढे) ह आला असताना असे (सूत्रात) का म्हटले आहे ? (कारण क्ष च्या वर्णान्तराने ह येत नसेल, तर अ चा दीर्घ स्वर होत नाही. उदा.) दक्खिणो.
(सूत्र) इ: स्वप्नादौ ।। ४६।। (वृत्ति) स्वप्न इत्येवमादिषु आदेरस्य इत्वं भवति। सिविणो। सिमिणो।
आर्षे उकारोपि। सुमिणो। ईसि। वेडिसो। विलिअं। विअणं। मुइंगो।
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
किविणो। उत्तिमो। मिरिअं। दिण्णं। बहुलाधिकाराण्णत्वाभावे न भवति। दत्तं। देवदत्तो। स्वप्न। ईषत्। वेतस। व्यलीक। व्यजन।
मृदङ्ग। कृपण। उत्तम। मरिच। दत्त। इत्यादि। (अनु.) स्वप्न, इत्यादी प्रकारच्या शब्दांत, आदि अ चा इ होतो. उदा. सिविणो,
सिमिणो ; आर्ष प्राकृतात (स्वप्न शब्दात आदि अ चा) उकार सुद्धा होतो. उदा. सुमिणो. (पुढली उदाहरणे-) ईसि... दिण्णं. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे, (दत्त शब्दात वर्णान्तराने) पण आला नाही, तर (आदि अ चा इ) होत नाही. उदा. दत्तं, देवदत्तो. (वरील शब्दांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:-) स्वप्न..... दत्त ; इत्यादि.
(सूत्र) पक्वाङ्गार-ललाटे वा ।। ४७।। (वृत्ति) एष्वादेरत इत्वं वा भवति। पिक्कं पक्कं। इंगालो अंगारो। णिडालं
णडालं। (अनु.) पक्व, अङ्गार आणि ललाट या शब्दांत, आदि अ चा इ विकल्पाने होतो.
उदा. पिक्कं..... णडालं.
(सूत्र) मध्यम-कतमे द्वितीयस्य ।। ४८।। (वृत्ति) मध्यमशब्दे कतमशब्दे च द्वितीयस्यात इत्वं भवति। मज्झिमो।
कइमो। (अनु.) मध्यम या शब्दात आणि कतम या शब्दात, व्दितीय अ चा इ होतो. उदा.
मज्झिमो, कइमो.
(सूत्र) सप्तपणे वा ।। ४९।। (वृत्ति) सप्तपणे व्दितीयस्यात इत्वं वा भवति। छत्तिवण्णो। छत्तवण्णो। (अनु.) सप्तपर्ण या शब्दात द्वितीय अ चा विकल्पाने इ होतो. उदा. छत्तिवण्णो,
छत्तवण्णो.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
प्रथमः पादः
(सूत्र) मयट्यइर्वा ।। ५०॥ (वृत्ति) मयट्प्रत्यये आदेरत: स्थाने अइ इत्यादेशो भवति वा। विषमयः।
विसमइओ विसमओ। (अनु.) मयट या प्रत्ययात आदि अ च्या स्थानी अइ असा आदेश विकल्पाने
होतो. उदा. विषमय:..... विसमओ.
(सूत्र) ईहरे वा ।। ५१॥ (वृत्ति) हरशब्दे आदेरत ईर्वा भवति। हीरो हरो।। (अनु.) हर या शब्दात आदि अ चा विकल्पाने ई होतो. उदा. हीरो, हरो.
(सूत्र) ध्वनि-विष्वचोरुः।। ५२।। (वृत्ति) अनयोरादेरस्य उत्वं भवति। झुणी। वीसुं। कथं सुणओ। शुनक इति
प्रकृत्यन्तरस्य। श्वन्शब्दस्य तु सा साणो इति प्रयोगौ भवतः। (अनु.) ध्वनि आणि विष्वक् (विष्वच्) या दोन शब्दांत आदि अ चा उ होतो.
उदा. झुणी, वीसु. (मग) सुणओ हे रूप कसे होते ? (उत्तर- सुणओ हे रूप) शुनक या दुसऱ्या मूळ (संस्कृत) शब्दापासूनचे आहे. श्वन् शब्दाचे मात्र सा, साणो असे प्रयोग होतात.
(सूत्र) वन्द्र-खण्डिते णा वा ।। ५३।। (वृत्ति) अनयोरादेरस्य णकारेण सहितस्य उत्वं वा भवति। वुन्द्रं वन्द्र। खुडिओ
खंडिओ। (अनु.) वन्द्र या शब्दात (आदि अचा) आणि खण्डित शब्दात (पुढील) णकारासहित
आदि अ चा विकल्पाने उ होतो. उदा. वुन्द्रं..... खंडिओ.
(सूत्र) गवये वः ।। ५४।। (वृत्ति) गवयशब्दे वकाराकारस्य उत्वं भवति। गउओ। गउआ। (अनु.) गवय या शब्दात वकारातील (वकारासह) अकाराचा उ होतो. उदा.
गउओ, गउआ.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
( सूत्र ) प्रथमे प - थोर्वा ।। ५५ ।।
(वृत्ति) प्रथमशब्दे पकारथकारयोरकारस्य युगपत् क्रमेण च उकारो वा भवति । पुढुमं पुढमं पढुमं पढमं ।
(अनु.) प्रथम या शब्दात, पकार आणि थकार यांमधील अकाराचा उकार का वेळी आणि क्रमाने विकल्पाने होतो. उदा. पुढुमं..... पढमं.
( सूत्र ) ज्ञो णत्वेऽभिज्ञादौ ।। ५६ ।।
(वृत्ति) अभिज्ञ एवं प्रकारेषु ज्ञस्य णत्वे कृते ज्ञस्यैव अत उत्वं भवति । अहिण्णूः। सव्वण्णू। कयण्णू । आगमण्णू । णत्व इति किम् । अहिज्जो' । सव्वज्जो । अभिज्ञादाविति किम्। प्राज्ञः पण्णो। येषां ज्ञस्य णत्वे उत्वं दृश्यते ते अभिज्ञादयः ।
(अनु.) अभिज्ञ असल्या प्रकारच्या शब्दांत, ज्ञ चा ण केला असता, ज्ञ मधील अ चाच उ होतो. उदा. अहिण्णु.... आगमण्णू. (ज्ञ चा) ण केला असता असे (सूत्रात) का म्हटले आहे ? ( कारण जर ज्ञ चा ण केलेला नसेल, तर ज्ञ मधील अ चा उ होत नाही. उदा.) अहिज्जो, सव्वज्जो. (सूत्रात) अभिज्ञ, इत्यादि शब्दांत असे का म्हटले आहे ? ( कारण अभिज्ञ, इत्यादि शब्द सोडून, इतर शब्दात ज्ञ चा ण केला असून सुद्धा, ज्ञ मधील अ चा उ होत नाही. उदा.) प्राज्ञः पण्णो. ( मग अभिज्ञ, इत्यादि शब्द तरी कोणते ? उत्तर-) ज्या शब्दांत ज्ञ चा ण होऊन, (ज्ञ मधील अ चा ) उ झालेला दिसतो, ते अभिज्ञ इत्यादि शब्द.
( सूत्र ) एच्छय्यादौ ।। ५७ ।।
(वृत्ति) शय्यादिषु आदेरस्य एत्वं भवति । सेज्जा। सुन्देरं। गेन्दुअं। एत्थ । शय्या । सौन्दर्यं । कन्दुकं। अत्र । आर्षे पुरेकम्मं ।
१
२
६३
मूळ शब्द क्रमाने असे
मूळ शब्द क्रमाने असे
--
अभिज्ञ, सर्वज्ञ, कृतज्ञ, आगमज्ञ.
:- अभिज्ञ, सर्वज्ञ.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
प्रथमः पादः
(अनु.) शय्या, इत्यादि शब्दांत, आदि अ चा ए होतो. उदा. सेज्जा.... एत्थ. (या
शब्दांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:-) शय्या....अत्र. आर्ष प्राकृतात
(इतर काही शब्दांतही अ चा ए होतो. उदा.) पुरेकम्मं (पुर:कर्म). (सूत्र) वल्ल्युत्कर-पर्यन्ताश्चर्ये वा ।। ५८॥ (वृत्ति) एषु आदेरस्य एत्वं वा भवति। वेल्ली वल्ली। उक्केरो उक्करो। पेरन्तो
पजन्तो। अच्छेरं अच्छरिअं अच्छअरं अच्छरिजं अच्छरीअं । (अनु.) वल्ली, उत्कर, पर्यन्त आणि आश्चर्य या शब्दांत, आदि अ चा विकल्पाने
ए होतो. उदा. वेल्ली..... अच्छरीअं.
(सूत्र) ब्रह्मचर्ये चः ।। ५९।। (वृत्ति) ब्रह्मचर्यशब्दे चस्य अत एत्वं भवति। बम्हचेरं। (अनु.) ब्रह्मचर्य या शब्दात च मधील अ चा ए होतो. उदा. बम्हचेरं.
(सूत्र) तोऽन्तरि ।। ६०॥ (वृत्ति) अन्तर्शब्दे तस्य अत एत्वं भवति। अन्तःपुरम् अन्तेउरं। अन्तश्चारी
अन्ते आरी। क्वचिन्न भवति। अन्तग्गयं । अन्तो-वीसम्भ
निवेसिआणं। (अनु.) अन्तर् या शब्दात, त मधील अ चा ए होतो. उदा. अन्त....पुरं....अंतेआरी.
क्वचित् (अ चा ए होत) नाही. उदा. अन्तग्गयं....सिआणं.
(सूत्र) ओत्पद्मे ।। ६१॥ (वृत्ति) पद्मशब्दे आदेरत ओत्वं भवति। पोम्मं। पद्म-छद्म (२.११२) इति
विश्लेषे न भवति। पउमं। (अनु.) पद्म शब्दात आदि अ चा ओ होतो. उदा. पोम्मं. ‘पद्म-छद्म'.... या
सूत्रानुसार (जर द्म मधील अवयवांचा स्वरभक्तीने) विश्लेष झाला असेल, तर तेथे (ओ हा स्वर) होत नाही. उदा. पउमं.
१
अंतर्गत
___ अन्तर्विश्रम्भनिवेशितानाम्।
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
(सूत्र) नमस्कार-परस्परे द्वितीयस्य ।। ६२॥ (वृत्ति) अनयोर्द्वितीयस्य अत ओत्वं भवति। नमोक्कारो। परोप्परं। (अनु.) नमस्कार आणि परस्पर या शब्दांत, द्वितीय अ चा ओ होतो. उदा.
नमोक्कारो, परोप्परं.
(सूत्र) वापौ ।। ६३॥ (वृत्ति) अर्पयतौ धातौ आदेरस्य ओत्वं वा भवति। ओप्पेइ अप्पेइ। ओप्पिअं
अप्पि । (अनु.) अर्पयति या धातूत आदि अ चा ओ विकल्पाने होतो. उदा.
ओप्पेइ.....अप्पिअं.
(सूत्र) स्वपावुच्च ।। ६४।। (वृत्ति) स्वपितौ धातौ आदेरस्य ओत् उत् च भवति। सोवइ सुवइ । (अनु.) स्वपिति या धातूत आदि अ चा ओ आणि उ होतात. उदा. सोवइ, सुवइ.
(सूत्र) नात्पुनर्यादाई वा ।। ६५।। (वृत्ति) नञः परे पुन:शब्दे आदेरस्य आ आइ इत्यादेशौ वा भवतः। न
उणा न उणाइ। पक्षे। न उण न उणो। केवलस्यापि दृश्यते।
पुणाइ। (अनु.) न (नञ्) च्या पुढे पुन: हा शब्द असताना, (पुन: शब्दातील) आदि अ चे __ आ व आइ असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. न उणा.... उणाइ. विकल्पपक्षी:- न उण न उणो. (क्वचित्) केवळ (पुनः शब्द असतानाही आइ असा आदेश झालेला) दिसतो. उदा. पुणाइ.
(सूत्र) वालाब्वरण्ये लुक् ।। ६६।। (वृत्ति) अलाब्वरण्यशब्दयोरादेरस्य लुग् वा भवति। लाउं अलाउं। लाऊ
१ अर्पितम् २ पहिली दोन रूपे नपुं. असून, नंतरची दोन रूपे पुल्लिंगी आहेत.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
प्रथमः पादः
अलाऊ। रण्णं अरण्णं। अत इत्येव। आरण्ण-कुंजरो व्व वेल्लंतो। (अनु.) अलाबु आणि अरण्य या शब्दांत, आदि अ चा विकल्पाने लोप होतो.
उदा. लाउं...अरण्णं. (या शब्दातील) अ चाच (विकल्पाने लोप होतो. तसे नसल्यास लोप होत नाही. उदा.) आरण्ण... वेल्लंतो.
(सूत्र) वाव्ययोत्खातादावदातः ।। ६७।। (वृत्ति) अव्ययेषु उत्खातादिषु च शब्देषु आदेराकारस्य अद् वा भवति।
अव्ययम्। जह जहा। तह तहा। अहव अहवा। व वा। ह हा। इत्यादि। उत्खातादि। उक्खयं उक्खायं। चमरो चामरो। कलओ कालओ। ठविओ ठाविओ। परिदृविओ३ परिठ्ठाविओ। संठविओ४ संठाविओ। पययं पाययं। तलवेण्टं तालवेण्टं तलवोण्टं तालवोण्टं। हलिओ हालिओ। नराओ नाराओ। बलया बलाया। कुमरो कुमारो। खरं खाइरं। उत्खात। चामर। कालक। स्थापित। प्राकृत। तालवृन्त। हालिक। नाराच। बलाका। कुमार। खादिर। इत्यादि। केचिद् ब्राह्मणपूर्वाणयोरपीच्छन्ति। बम्हणो बाम्हणो। पुव्वण्हो पुव्वाण्हो।
दवग्गी दावग्गी। चडू चाडू। इति शब्दभेदात् सिद्धम्। (अनु.) अव्ययांमध्ये आणि उत्खात, इत्यादि शब्दांमध्ये, आदि आकाराचा विकल्पाने
अ होतो. उदा. अव्ययांमध्ये:- जह...हा, इत्यादि. उत्खात, इत्यादि शब्दांत:- उक्खयं...खाइरं. (यांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:-) उत्खात...खादिर, इत्यादि. ब्राह्मण आणि पूर्वाह्ण या शब्दांतही (आदि आ चा विकल्पाने अ होतो) असे मत काही वैयाकरण व्यक्त करतात. (त्यामुळे:) बम्हणो...पुव्वाण्हो. दवगी, दावग्गी आणि चडू, चाडू ही रूपे मात्र (मूळच्या) भिन्न शब्दांपासूनच सिद्ध झालेली आहेत (म्हणून येथे आ चा विकल्पाने अ होतो, असे मानण्याचे कारण नाही).
१ आरण्य-कुञ्जरः इव वेलन्। ३ परिस्थापित
२ क्रमाने:- यथा। तथा। अथवा। वा। हा। ४ संस्थापित
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
(सूत्र) घवृद्धेर्वा ।। ६८।। (वृत्ति) घनिमित्तो यो वृद्धिरूप आकारस्तस्यादिभूतस्य अद् वा भवति।
पवहो? पवाहो। पहरो पहारो। पयरो पयारो। प्रकारः प्रचारो वा।
पत्थवो पत्थावो। क्वचिन्न भवति। रागः। राओ। (अनु.) घञ् प्रत्यय लागण्यामुळे वृद्धीच्या स्वरूपात जो आकार येतो, तो आदि
असताना, त्याचा विकल्पाने अ होतो. उदा. पवहो... पहारो; पयरो पयारो, (यांचे मूळ संस्कृत शब्द असे:-) प्रकार किंवा प्रचार ; पत्थवो, पत्थावो. क्वचित् (अशा आ चा अ विकल्पाने) होत नाही. उदा. राग: राओ.
(सूत्र) महाराष्ट्रे ।। ६९।। (वृत्ति) महाराष्ट्रशब्दे आदेराकारस्य अद् भवति। मरहटुं। मरहट्ठो। (अनु.) महाराष्ट्र या शब्दात, आदि आ चा अ होतो. उदा. मरहट्ठ, मरहट्ठो.
(सूत्र) मांसादिष्वनुस्वारे ।। ७०।। (वृत्ति) मांसप्रकारेषु अनुस्वारे सति आदेरात: अद् भवति। मंसं। पंसू।
पंसणो। कंसं कंसिओ। वंसिओ। पंडवो। संसिद्धिओ। संजत्तिओ। अनुस्वार इति किम्। मासं। पासू। मांस। पांसु। पांसन। कांस्य।
कांसिक। वांशिक। पाण्डव। सांसिद्धिक। सांयात्रिक। इत्यादि। (अनु.) मांस (इत्यादि) प्रकारच्या शब्दांत, अनुस्वार असताना, आदि आ चा अ
होतो. उदा. मंसं... संजत्तिओ. अनुस्वार असताना, असे का म्हटले आहे ? (कारण जर या अनुस्वाराचा लोप १.२९ नुसार केला असेल, तर आ चा अ होत नाही. उदा.) मासं, पासू. (वरील शब्दांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:-) मांस...सांयात्रिक, इत्यादि.
१ प्रवाह
२ प्रहार
३ प्रस्ताव
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
प्रथमः पादः
(सूत्र) श्यामाके म: ।। ७१।। (वृत्ति) श्यामाके मस्य आत: अद् भवति। सामओ। (अनु.) श्यामाक या शब्दात म् शी संपृक्त असणाऱ्या आ चा अ होतो. उदा.
सामओ.
(सूत्र) इः सदादौ वा ।। ७२।। (वृत्ति) सदादिषु शब्देषु आत इत्वं वा भवति। सई सया। निसिअरो
निसाअरो। कुप्पिसो कुप्पासो। (अनु.) सदा, इत्यादि शब्दांत, आ चा इ विकल्पाने होतो. उदा. सइ... कुप्पासो.
(सूत्र) आचार्ये चोच्च ।। ७३।। (वृत्ति) आचार्यशब्दे चस्य आत इत्वम् अत्वं च भवति। आइरिओ।
आयरिओ। (अनु.) आचार्य या शब्दात, च शी संपृक्त असणाऱ्या आ चा इ आणि अ होतो.
उदा. आइरिओ, आयरिओ.
(सूत्र) ईः स्त्यान-खल्वाटे ।। ७४।। (वृत्ति) स्त्यानखल्वाटयोरादेरात ईर्भवति। ठीणं थीणं थिण्णं। खल्लीडो।
संखायं इति तु समः स्त्य: खा (४.१५) इति खादेशे सिद्धम्। (अनु.) स्त्यान आणि खल्वाट या शब्दांत, आदि आ चा ई होतो. उदा. ठीणं....
खल्लीडो. (मग संस्त्यै या धातूपासून संखायं हे रूप कसे होते ? उत्तर-) ‘समः स्त्य: खा' या सूत्रानुसार (स्त्यै चा) खा होऊन संखायं हे रूप सिद्ध झाले आहे.
१ क्रमाने:- सदा, निशाक(च)र, कूर्पास. २ पुढे संयुक्त व्यंजन आल्याने, मागील दीर्घ ई ह्रस्व झाली आहे.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
६९
(सूत्र) उ: सास्ना-स्तावके ।। ७५।। (वृत्ति) अनयोरादेरात उत्वं भवति। सुण्हा। थुवओ। (अनु.) सास्ना आणि स्तावक या शब्दात आदि आ चा उ होतो. उदा. सुण्हा,
थुवओ.
(सूत्र) ऊद्वासारे ।। ७६॥ (वृत्ति) आसारशब्दे आदेरात ऊद् वा भवति। ऊसारो। आसारो। (अनु.) आसार या शब्दात, आदि आ चा ऊ विकल्पाने होतो. उदा. ऊसारो,
आसारो.
(सूत्र) आर्यायां यः श्वश्वाम् ।। ७७।। (वृत्ति) आर्याशब्दे श्वश्वां वाच्यायां यस्यात ऊर्भवति। अज्जू। श्वश्वामिति किम्।
अज्जा। (अनु.) आर्या शब्दात, सासू हा अर्थ वाच्य असताना, ... शी संपृक्त असणाऱ्या
आ चा ऊ होतो. उदा. अजू. सासू (हा अर्थ वाच्य असताना) असे का म्हटले आहे? (कारण जर सासू हा अर्थ वाच्य नसेल, तर आ चा ऊ होत नाही. उदा.) अज्जा.
(सूत्र) एद् ग्राह्ये ।। ७८॥ (वृत्ति) ग्राह्यशब्दे आदेरात् एद् भवति। गेझं। (अनु.) ग्राह्य या शब्दात आदि आ चा ए होतो. उदा. गेज्झं।
(सूत्र) द्वारे वा ।। ७९।। (वृत्ति) द्वारशब्दे आत एद् वा भवति। देरं। पक्षे। दुआरं दारं बारं। कथं
नेरइओ नारइओ। नैरयिकनारकिकशब्दयोर्भविष्यति। आर्षे अन्यत्रापि। पच्छेकम्मं । असहेज देवासुरी।
१ पश्चात्कर्म
२ असहाय-देवासुरी
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
प्रथमः पादः
(अनु.) द्वार या शब्दात, आ चा ए विकल्पाने होतो. उदा. देरं. (विकल्प)
पक्षी:- दुआरं... बारं. नेरइओ व नारइओ ही रूपे कशी होतात ? (उत्तर-) नैरयिक व नारकिक या शब्दांची (ही रूपे) होतील. आर्ष प्राकृतात इतर ठिकाणीही (आ चा ए होतो. उदा.) पच्छेकम्म... देवासुरी.
(सूत्र) पारापते रो वा ।। ८०।। (वृत्ति) पारापतशब्दे रस्थस्यात एद् वा भवति। पारेवओ पारावओ। (अनु.) पारापत या शब्दात, र् मधील आ चा ए विकल्पाने होतो. उदा. पारेवओ,
पारावओ.
(सूत्र) मात्रटि वा ।। ८१।। (वृत्ति) मात्रट्प्रत्यये आत एद् वा भवति। एत्तिअमेत्तं? एत्तिअमत्तं ।
बहुलाधिकारात् क्वचिन्मात्रशब्देऽपि। भोअण-मेत्तं। (अनु.) मात्रट (मात्र) या प्रत्ययात, आ चा ए विकल्पाने होतो. उदा. एत्तिअमेत्तं,
एत्तिअमत्तं. बहुलचा अधिकार असल्याने, क्वचित् मात्र या शब्दातही (आ चा ए होतो. उदा.) भोअण-मेत्तं.
(सूत्र) उदोद्वाट्टै ।। ८२॥ (वृत्ति) आर्द्रशब्दे आदेरात उद् ओच्च वा भवतः। उल्लं ओल्लं। पक्षे। अल्लं
अदं। बाह-सलिल-पवहेण उल्लेइ। (अनु.) आर्द्र या शब्दात, आदि आ चे उ आणि ओ विकल्पाने होतात. उदा. उल्लं,
ओल्लं; (विकल्प-) पक्षी:- अल्लं, अदं; बाह....उल्लेइ.
(सूत्र) ओदाल्यां पङ्क्तौ ।। ८३।। (वृत्ति) आलीशब्दे पङ्क्तिवाचिनि आत ओत्वं भवति। ओली। पङ्क्ताविति
किम्। आली सखी। १ इयन्मात्र
२ भोजनमात्र ३ बाष्प-सलिल-प्रवाहेण आर्द्रयति (आर्दीकरोति) ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
(अनु.) आली या शब्दात, (या शब्दाचा) ओळ हा अर्थ असताना, आ चा ओ
होतो. उदा. ओली. ओळ (हा अर्थ असताना) असे का म्हटले आहे ? (कारण ओळ हा अर्थ नसताना, आ चा ओ होत नाही. उदा.) आली (म्हणजे) मैत्रीण, सखी.
(सूत्र) ह्रस्व: संयोगे ।। ८४।। (वृत्ति) दीर्घस्य यथादर्शनं संयोगे परे ह्रस्वो भवति। आत्। आम्रम् अम्बं।
तानं तम्बं। विरहाग्निः विरहग्गी। आस्यम् अस्सं। ईत्। मुनीन्द्रः मुणिन्दो। तीर्थं तित्थं। ऊत्। गुरूल्लापा: गुरुल्लावा। चूर्ण: चुण्णो। एत्। नरेन्द्रः नरिन्दो। म्लेच्छः मिलिच्छो। दिट्ठिक्क-थण-वटुं।
ओत्। अधरोष्ठः अहरुटुं। नीलोत्पलम् नीलुप्पलं। संयोग इति किम्।
आयासं। ईसरो। ऊसवो। (अनु.) वाङ्मयात जसे आढळते त्याप्रमाणे, संयुक्त व्यंजन पुढे असता, (मागील)
दीर्घ स्वराचा ह्रस्व स्वर होतो. उदा. आ (पुढे संयोग असताना):आम्रम्...अस्सं. ई (पुढे संयोग असता):- मुनीन्द्रः ...तित्थं. ऊ (पुढे संयोग असता):- गुरूल्लापाः ...चुण्णो. ए (पुढे संयोग असता):नरेन्द्रः...वटुं. ओ (पुढे संयोग असताना):-अधरोष्ठः ...नीलुप्पलं. (पुढे) संयोग (संयुक्त व्यंजन) (असताना) असे का म्हटले आहे ? (कारण पुढे संयुक्त व्यंजन नसेल, तर दीर्घ स्वर ह्रस्व होत नाही. उदा) आयासं; (तसेच, पुढील संयुक्त व्यंजनातील एका अवयवाचा लोप केला असेल, तरीही मागील दीर्घ स्वर ह्रस्व होत नाही. उदा.) ईसर, ऊसव.
(सूत्र) इत एद्वा ।। ८५ ।। (वृत्ति) संयोग इति वर्तते। आदेरिकारस्य संयोगे परे एकारो वा भवति।
पेण्डं पिण्डं। धम्मेल्लं धम्मिल्लं। सेन्दूरं सिन्दूरं। वेण्हू विण्हू। पेटुं १ दृष्टैक-स्तन-पृष्ठम्। २ क्रमाने:- आयास (आकाश), ईश्वर, उत्सव ३ क्रमाने:- पिण्ड, धम्मिल्ल, सिन्दूर, विष्णु, पृष्ठ, बिल्व.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
पिट्ठ। बेल्लं बिलं । क्वचिन्न भवति । चिन्ता ।
(अनु.) (पुढे) संयोग ( असताना), हा शब्द ( या सूत्रातही अनुवृत्तीने) आहे. (तेव्हा सूत्राचा अर्थ असा :-) पुढे संयोग असताना, आदि इकाराचा एकार विकल्पाने होतो. उदा. पेंडं... बिल्लं. क्वचित् (पुढे संयोग असूनही इ चाए होत नाही. उदा ) चिन्ता.
प्रथमः पादः
( सूत्र ) किंशुके वा ।। ८६ ।।
(वृत्ति) किंशुकशब्दे आदेरित एकारो वा भवति । केसुअं किंसुअं ।
(अनु.) किंशुक या शब्दात, आदि इ चा एकार विकल्पाने होतो. उदा. केसुअं,
किंसुअं.
( सूत्र ) मिरायाम् ।। ८७।।
( वृत्ति) मिराशब्दे इत एकारो भवति। मेरा ।
(अनु.) मिरा या शब्दात, इ चा एकार होतो. उदा. मेरा.
( सूत्र ) पथि - पृथिवी - प्रतिश्रुन्मूषिक - हरिद्रा - बिभीतकेष्वत् ।। ८८।। ( वृत्ति) एषु आदेरितोकारो भवति । पहो । पुहई पुढवी । पडंसुआ । मूसओ । हलद्दी हलद्दा। बहेडओ । पन्थं किर देसित्तेति तु पथिशब्दसमानार्थस्य पन्थशब्दस्य भविष्यति । हरिद्रायां विकल्प इत्यन्ये । हलद्दी हलद्दा । (अनु.) पथिन्, पृथिवी, प्रतिश्रुत्, मूषिक, हरिद्रा आणि बिभीतक या शब्दांत, आदि इ चा अकार होतो. उदा. पहो... बहेडओ. 'पंथं किर देसित्ता' येथे मात्र पथिन् शब्दाला समानार्थी असणाऱ्या पन्थ शब्दाचे 'पंथं' असे रूप होईल. काहींच्या मते, हरिद्रा शब्दाचे बाबतीत ( इ चा अ होण्याचा) विकल्प आहे. उदा. हलिद्दी, हलद्दा.
१ पन्थं किल देशित्वा ।
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
७३
(सूत्र) शिथिलेगुदे वा ।। ८९।। (वृत्ति) अनयोरादेरितोऽद् वा भवति। सढिलं। पसढिलं । सिढिलं। पसिढिलं'।
अंगुअं इंगुअं। निर्मितशब्दे तु वा आत्वं न विधेयम्।
निर्मातनिर्मितशब्दाभ्यामेव सिद्धेः। (अनु.) शिथिल आणि इगुद या दोन शब्दांत आदि इ चा अ विकल्पाने होतो.
उदा. सढिलं.... इंगुअं. परंतु निर्मित या शब्दात मात्र (इ चा) विकल्पाने आ होतो असे विधान करावयाचे नाही; कारण (निम्माअ आणि निम्मिअ हे शब्द) निर्मात आणि निर्मित या शब्दांवरून सिद्ध होतात.
(सूत्र) तित्तिरौ रः ।। ९०॥ (वृत्ति) तित्तिरिशब्दे रस्येतोऽद् भवति । तित्तिरो । (अनु.) तित्तिरि या शब्दात र् शी संपृक्त असणाऱ्या इ चा अ होतो. उदा. तित्तिरो.
(सूत्र) इतौ तो वाक्यादौ ।। ९१।। (वृत्ति) वाक्यादिभूते इतिशब्दे यस्तस्तत्संबंधिन इकारस्य अकारो भवति।
इअरे जंपिआवसाणे। इअ विअसिअकुसुमसरो३। वाक्यादाविति किम्।
पिओ त्ति। पुरिसो५ त्ति। (अनु.) वाक्याच्या आदि असणाऱ्या इति या शब्दांत जो त् आहे त्याच्याशी
संबंधित असणाऱ्या इकाराचा अकार होतो. उदा. इअ...सरो. वाक्याच्या आदि असणाऱ्या (इति शब्दात) असे का म्हटले आहे ? (कारण जर इति वाक्यारंभी नसेल, तर त् शी संपृक्त इ चा अ न होता, सू.१.४२ प्रमाणे वर्णान्तर होते. उदा) पिओ.... त्ति.
(सूत्र) ईर्जिह्वा-सिंह-त्रिंशतिशतौ त्या ।। ९२।। (वृत्ति) जिह्वादिषु इकारस्य तिशब्देन सह ईर्भवति। जीहा। सीहो। तीसा।
१ प्रशिथिल ३ इति विकसितकुसुमश(स) रः।
२ इति जल्पितावसाने। ४ प्रियः इति।
५ पुरुष: इति।
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
प्रथमः पादः
वीसा । बहुलाधिकारात् क्वचिन्न भवति । सिंहदत्तोः । सिंहराओ । (अनु.) जिह्वा इत्यादि शब्दांत, ति या शब्दासह इकाराचा ई होतो. उदा. जीहा... ...वीसा. बहुलचा अधिकार असल्याने, क्वचित् (इकाराचा ई होत नाही. उदा. ) सिंह... राओ.
( सूत्र ) र्लुकि निर: ।। ९३।।
(वृत्ति) निर्उपसर्गस्य रेफलोपे सति इत ईकारो भवति । नीसरइ । नीसासो । र्लुकीति किम्। निण्णओ। निस्सहाइँ' अंगाई ।
(अनु.) निर् या उपसर्गातील रेफाचा (= र् चा) लोप झाला असताना, इ चा ईकार होतो. उदा. नीसरइ, नीसासो. ( निर् मधील ) र् चा लोप झाला असता, असे का म्हटले आहे ? ( कारण जर या र् चा लोप झाला नसेल, तर इ चा ई होत नाही. उदा.) निण्णओ... अंगाई.
( सूत्र ) द्विन्योरुत् ।। ९४ ।।
(वृत्ति) द्विशब्दे नावुपसर्गे च इत उद् भवति । द्वि । दुमत्तो५ । दुआई । दुविहो । दुरेहो । दुवयणं । बहुलाधिकारात् क्वचिद् विकल्पः । दुउणो ६ बिउणो । दुइओ बिइओ । कचिन्न भवति । द्विजः । दिओ । द्विरदः । दिरओ। क्वचिद् ओत्वमपि । दोवयणं । नि । णुमज्जइ । णुमन्नो। क्वचिन्न भवति। निवडइ'।
(अनु.) द्वि या शब्दात आणि नि या उपसर्गात, इ चा उ होतो. उदा. द्वि (मधील इ चा उ ) :- दुमत्तो...दुवयणं. बहुलचा अधिकार असल्याने, क्वचित् (द्विमधील इ चा उ) विकल्पाने होतो. उदा. दुउणो... बिइओ. (क्वचित् द्विमधील इ चा उ) होत नाही. उदा. द्विज... दिरओ. क्वचित् (द्विमधील इ चा ) ओ सुद्धा होतो. उदा. दोवयणं. (आता) नि (मधील इ चा उ ) :- णुमज्जइ, णुमन्नो. क्वचित् (नि मधील इ चा उ) होत नाही. उदा. निवडइ.
१ सिंहदतः २ सिंहराजः ३ निर्णयः ४ नि:सहानि अङ्गानि।
५ क्रमाने :- द्विमात्र, द्विजाति, द्विविध, द्विरेफ, द्विवचन. ६ क्रमाने :- द्विगुण, द्वितीय ७ क्रमाने :- निमज्जति, निमग्न. ८ प
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
( सूत्र ) प्रवासी क्षौ ।। ९५।।
(वृत्ति) अनयोरादेरित उत्वं भवति । पावासुओ । उच्छू ।
(अनु.) प्रवासि (न्) व इक्षु या शब्दांत आदि इ चा उ होतो. उदा. पावासुओ।
उच्छू।
७५
( सूत्र ) युधिष्ठिरे वा ।। ९६।।
(वृत्ति) युधिष्ठिरशब्दे आदेरित उत्वं वा भवति । जहुट्ठिलो जहिट्ठिलो । (अनु.) युधिष्ठिर या शब्दात, आदि इ चा उ विकल्पाने होतो. उदा. जहुट्ठिलो, जहिलो.
( सूत्र ) ओच्च द्विधाकृग: ।। ९७।।
(वृत्ति) द्विधाशब्दे कृग्धातोः प्रयोगे इत ओत्वं चकारादुत्वं च भवति । दोहाकिज्जइ दुहाकिज्जइ । दोहाइअं दुहाइअं । कृग इति किम् । दिहागयं । क्वचित् केवलस्यापि । दुहारे वि सो सुरवहूसत्थो ।
(अनु.) द्विधा या शब्दाच्या पुढे कृ धातूचा उपयोग (प्रयोग) असता, द्विधा या शब्दात, इ चा ओ आणि (सूत्रात वापरलेल्या ) चकारामुळे (=च या शब्दामुळे) उ (सुद्धा) होतो. उदा. दोहा... दुहाइअं (द्विधा शब्दाच्या पुढे) कृ धातूचा (प्रयोग असताना) असे का म्हटले आहे ? ( कारण तसे नसल्यास, द्विधा मधील इ चा ओ किंवा उ होत नाही. उदा. ) दिहागयं. क्वचित् (पुढे कृ धातूचा वापर नसताना) केवळ (द्विधा शब्दातही इ चा उ होतो. उदा.) दुहा........सत्थो.
( सूत्र ) वा निर्झर ना ।। ९८ ।।
( वृत्ति) निर्झरशब्दे नकारेण सह इत ओकारो वा भवति । ओज्झरो निज्झरो । (अनु.) निर्झर या शब्दात, नकारासह इ चा ओकार विकल्पाने होतो. उदा. ओज्झरो,
निज्झरो.
१ क्रमाने :- द्विधाक्रियते, द्विधाकृत
३ द्विधा अपि सः सुर-वधू-सार्थः
२ द्विधागत
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
प्रथमः पादः
(सूत्र) हरीतक्यामीतोऽत् ।। ९९।। (वृत्ति) हरीतकीशब्दे आदेरीकारस्य अद् भवति। हरडई। (अनु.) हरीतकी या शब्दात, आदि ईकाराचा अ होतो. उदा. हरडई.
(सूत्र) आत्कश्मीरे ।। १००। (वृत्ति) कश्मीरशब्दे ईत आद् भवति। कम्हारा। (अनु.) कश्मीर या शब्दात, ई चा आ होतो. उदा. कम्हारा.
(सूत्र) पानीयादिष्वित् ।। १०१।। (वृत्ति) पानीयादिषु शब्देषु ईत इद् भवति। पाणिअं। अलिअं। जिअइ।
जिअउ। विलि। करिसो। सिरिसो। दुइ तइअं। गहिरं। उवणिअं। आणि। पलिवि। ओसिअन्तं। पसि। गहिअं। वम्मिओ। तयाणिं। पानीय। अलीक। जीवति। जीवत्। वीडित। करीष। शिरीष। द्वितीय। तृतीय। गभीर। उपनीत। आनीत। प्रदीपित। अवसीदत्। प्रसीद। गृहीत। वल्मीक। तदानीम्। इति पानीयादयः। बहलाधिकारादेषु क्वचिन्नित्यं क्वचिद् विकल्पः। तेन। पाणीअं।
अलीअं। जीअइ। करीसो। उवणीओ। इत्यादि सिद्धम्। (अनु.) पानीय, इत्यादि शब्दांत, ई चा इ होतो. उदा. पाणिअं...तयाणिं. (यांचे
मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:-) पानीय...तदानीम्. असे हे पानीय, इत्यादि शब्द आहेत. बहुलचा अधिकार असल्याने, या शब्दांत, (ई चा इ) क्वचित् नित्य होतो, तर कधी विकल्पाने होतो. म्हणून पाणीअं... उवणीओ, (ही वर्णान्तरेही) सिद्ध होतात.
(सूत्र) उज्जीर्णे ।। १०२॥ (वृत्ति) जीर्णशब्दे ईत उद् भवति। जुण्णसुरा। क्वचिन्न भवति। जिण्णे'
भोअणमत्ते। १ जीर्णसुरा २ जीर्णे भोजनमात्रे।
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
७७
(अनु.) जीर्ण या शब्दात, ई चा उ होतो. उदा. जुण्णसुरा. क्वचित् (जीर्ण मधील ई चा उ) होत नाही. उदा. जिणे.... . मत्ते.
( सूत्र ) ऊर्हीन - विहीने वा ।। १०३ ।।
(वृत्ति) अनयोरीत ऊत्वं वा भवति । हूणो हीणो । विहूणो विहीणो । विहीन इति किम् । पहीण - जर १ - मरणा ।
(अनु.) हीन आणि विहीन या दोन शब्दांत, ई चा ऊ विकल्पाने होतो. उदा. हूणो...विहीणो. विहीन शब्दात (ई चा विकल्पाने ऊ होतो) असे का म्हटले आहे ? ( कारण हीन च्या मागे वि खेरीज इतर उपसर्ग असताना, ई चा ऊ होत नाही. उदा) पहीण....मरणा.
( सूत्र ) तीर्थे हे ।। १०४।।
(वृत्ति) तीर्थशब्दे हे सति ईत ऊत्वं भवति । तूहं । ह इति किम्। तित्थं । (अनु.) तीर्थ या शब्दात, (वर्णविकाराने पुढे) ह् (हे व्यंजन) आले असता, ई चा ऊ होतो. उदा. तूहं. (पुढे) ह् हे व्यंजन (आले असता) असे का म्हटले आहे? (कारण पुढे जर ह् येत नसेल, तर ई चा ऊ होत नाही. उदा.) तित्थं.
( सूत्र ) एत्पीयूषापीड - बिभीतक - कीदृशेदृशे ।। १०५ ।। (वृत्ति) एषु ईत एत्वं भवति । पेऊसं । आमेलो। बहेडओ। केरिसो । एरिसो । (अनु.) पीयूष, आपीड, बिभीतक, कीदृश आणि ईदृश या शब्दांत, ई चा ए होतो. उदा. पेऊसं... एरिसो.
( सूत्र ) नीड - पीठे वा ।। १०६ ।।
( वृत्ति) अनयोरीत एत्वं वा भवति । नेडं नीडं । पेढं पीढं।
(अनु.) नीड आणि पीठ या दोन शब्दांत, ई चा ए विकल्पाने होतो. उदा. नेड......
पीढ़
१ प्रहीणजरामरणाः ।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
प्रथमः पादः
(सूत्र) उतो मुकुलादिष्वत् ।। १०७।।
(वृत्ति) मुकुल इत्येवमादिषु शब्देषु आदेरुतोऽत्वं भवति । मउलं मउलो। मउरं। मउडं। अगरुं। गरुई। जहुट्ठलो जहिट्ठिलो । सोअमल्लं । गलोई। मुकुल। मुकुर। मुकुट। अगुरु। गुर्वी । युधिष्ठिर । सौकुमार्य। गुडूची। इति मुकुलादयः। क्वचिदाकारोपि । विद्रुतः । विद्दाओ ।
(अनु.) मुकुल, इत्यादि प्रकारच्या शब्दांमध्ये, आदि उ चा अ होतो. उदा. मउलं....गलोई. (यांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:-) मुकुल....गुडूची. असे हे मुकुल इत्यादि शब्द आहेत. क्वचित् ( उ चा) आकार ( = आ) सुद्धा होतो. उदा. विद्रुतः विद्याओ.
( सूत्र ) वोपरौ ।। १०८ ।।
( वृत्ति) उपरावुतोऽद् वा भवति । अवरिं उवरिं ।
(अनु.) उपरि या शब्दात, उ चा अ विकल्पाने होतो. उदा. अवरिं, उवरिं.
( सूत्र ) गुरौ के वा ।। १०९।।
(वृत्ति) गुरौ स्वार्थे के सति आदेरुतोऽद् वा भवति । गरुओ गुरुओ । क इति किम्। गुरु।
(अनु.) गुरु या शब्दात, पुढे स्वार्थे क हा प्रत्यय आला असताना, आदि उ चा विकल्पाने अ होतो. उदा. गरुओ, गुरुओ. (पुढे स्वार्थे) क (हा प्रत्यय) असताना, असे का म्हटले आहे ? ( कारण पुढे स्वार्थे क प्रत्यय नसल्यास उ चा अ होत नाही. उदा. ) गुरु.
( सूत्र ) इभ्रुकुटौ ।। ११० ।।
( वृत्ति) भ्रुकुटावादेरुत इर्भवति । भिउडी ।
(अनु.) भ्रुकुटि या शब्दात आदि उ चा इ होतो. उदा. भिउडी.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
७९
(सूत्र) पुरुषे रोः ।। १११॥ (वृत्ति) पुरुषशब्दे रोरुत इर्भवति। पुरिसो। पउरिसं। (अनु.) पुरुष या शब्दात, रु मधील उ चा इ होतो. उदा. पुरिसो, पउरिसं.
(सूत्र) ई: क्षुते ।। ११२॥ (वृत्ति) क्षुतशब्दे आदेरुत ईत्वं भवति। छीअं। (अनु.) क्षुत या शब्दात, आदि उ चा ई होतो. उदा. छीअं.
(सूत्र) ऊत्सुभग-मुसले वा ।। ११३।। (वृत्ति) अनयोरादेरुत ऊद् वा भवति। सूहवो सुहओ। मूसलं मुसलं। (अनु.) सुभग आणि मुसल या दोन शब्दांत, आदि उ चा ऊ विकल्पाने होतो.
उदा. सूहवो... मुसलं.
(सूत्र) अनुत्साहोत्सन्ने त्सच्छे ।। ११४।। (वृत्ति) उत्साहोत्सन्नवर्जित शब्दे यौ त्सच्छौ तयोः परयोरादेरुत ऊद् भवति।
त्स। ऊसुओ। ऊसवो। ऊसित्तो। ऊसरइ। च्छ। उद्गता: शुका यस्मात् स: ऊसुओ। ऊससइ। अनुत्साहोत्सन्न इति किम्। उच्छाहो।
उच्छन्नो। (अनु.) उत्साह आणि उत्सन्न हे शब्द सोडून, (इतर) शब्दांत असणारे जे त्स
आणि च्छ, ते पुढे असता, (त्या शब्दातील) आदि उ चा ऊ होतो. उदा. त्स (पुढे असताना) :- ऊसुओ...ऊसरइ. च्छ (पुढे असताना):- जेथून पोपट निघून गेले आहेत तो, ऊसुओ; ऊससइ. उत्साह व उत्सन्न हे शब्द सोडून असे का म्हटले आहे ? (कारण या शब्दांत उ चा अ होत नाही. उदा.) उच्छाहो, उच्छन्नो.
१ पौरुष. ३ उच्छुक
२ क्रमाने:- उत्सुक, उत्सव, उत्सिक्त, उत्सरति ४ उच्छृसिति
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०
प्रथमः पादः
(सूत्र) लुकि दुरो वा ।। ११५।। (वृत्ति) दुउपसर्गस्य रेफस्य लोपे सति उत ऊत्वं वा भवति। दूसहो' दुसहो।
दूहवो दुहवो। लुकीति किम् ? दुस्सहो विरहो। (अनु.) दुर् या उपसर्गातील रेफाचा लोप झाला असताना, उ चा ऊ विकल्पाने
होतो. उदा. दूसहो...दुहवो. (दुर् मधील) र चा लोप झाला असताना, असे का म्हटले आहे ? (कारण जर असा लोप झाला नसेल, तर उ चा
ऊ होत नाही. उदा) दुस्सहो विरहो. (सूत्र) ओत्संयोगे ।। ११६।। (वृत्ति) संयोगे परे आदेरुत ओत्वं भवति। तोण्डं। मोण्डं। पोक्खरं। कोट्टिमं।
पोत्थओ। लोद्धओ। मोत्था। मोग्गरो। पोग्गलं। कोण्ढो। कोन्तो।
वोक्वन्तं। (अनु.) पुढे संयोग (=संयुक्त व्यंजन) असताना, आदि उ चा ओ होतो. उदा:
तोण्डं....वोक्कन्तं.
(सूत्र) कुतूहले वा ह्रस्वश्च ।। ११७।। (वृत्ति) कुतूहलशब्दे उत ओद् वा भवति तत्संनियोगे ह्रस्वश्च वा। कोऊहलं
कुऊहलं कोउहल्लं। (अनु.) कुतूहल या शब्दांत, उ चा ओ विकल्पाने होतो व त्याच्या सांनिध्यामुळे
(तू मधील दीर्घ ऊ) विकल्पाने ह्रस्व होतो. उदा. कोऊहलं.... कोउहल्लं.
(सूत्र) अदूत: सूक्ष्मे वा ।। ११८।। (वृत्ति) सूक्ष्मशब्दे ऊतोऽद् वा भवति। सोहं सुण्हं। आर्षे। सुहुमं। (अनु.) सूक्ष्म या शब्दात, ऊ चा अ विकल्पाने होतो. उदा. सण्हं, सुण्हं. आर्ष
प्राकृतात:- सुहुमं (असे सूक्ष्मचे वर्णान्तर होते).
१ क्रमाने:- दुःसह, दुर्भग २ दुःसहः विरहः
क्रमाने:- तुण्ड, मुण्ड, पुष्कर, कुट्टिम, पुस्तक, लुब्धक, मुस्ता, मुद्गर, पुद्गल, कुण्ठ, कुन्त, व्युत्क्रान्त.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
८१
( सूत्र ) दुकूले वा लश्च द्विः ।। ११९।।
(वृत्ति) दुकूलशब्दे ऊकारस्य अत्वं वा भवति तत्संनियोगे च लकारो द्विर्भवति । अल्लं दुऊलं । आर्षे दुगुल्लं ।
(अनु.) दुकूल या शब्दांत, ऊकाराचा अ विकल्पाने होतो, आणि त्याच्या सांनिध्यामुळे लकाराचे द्वित्व होते. उदा. दुअल्लं दुऊलं. आ प्राकृतात:दुगुल्लं (असे दुकूलचे वर्णान्तर होते).
( सूत्र ) ईर्वोद्वयूढे ।। १२०।।
(वृत्ति) उद्वयूढशब्दे ऊत ईत्वं वा भवति । उव्वीढं । उव्वूढं । (अनु.) उद्व्यूढ या शब्दात, ऊ चा ई विकल्पाने होतो. उदा. उव्वीढं, उव्वूढं.
( सूत्र ) उर्भूहनूमत्कण्डूय - वातूले ।। १२१ ।।
(वृत्ति) एषु ऊत उत्वं भवति । भुमया । हणुमन्तो । कण्डुअइ । वाउलो ।
(अनु.) भ्रू, हनूमत्, कण्डूय आणि वातूल या शब्दांत, ऊ चा उ होतो. उदा. भुमया.... ....वाउलो.
( सूत्र ) मधूके वा ।। १२२।।
(वृत्ति) मधूकशब्दे ऊत उद् वा भवति । महुअं महूअं ।
(अनु.) मधूक या शब्दात, ऊ चा उ विकल्पाने होतो. उदा. महुअं, महूअं.
( सूत्र ) इदेतौ नूपुरे वा ।। १२३।।
(वृत्ति) नूपुरशब्दे ऊत इत् एत् इत्येतौ वा भवतः । निउरं नेउरं । पक्षे नूउरं । (अनु.) नूपुर या शब्दात, ऊ चे इ आणि ए असे हे (स्वर) विकल्पाने होतात. उदा. निउरं, नेउरं. (विकल्प - ) पक्षी : - नूउरं.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
प्रथमः पादः
(सूत्र) ओत्कूष्माण्डी-तूणीर-कूर्पर-स्थूल-ताम्बूल-गुडूची
मूल्ये ।। १२४।। (वृत्ति) एषु ऊत ओद् भवति। कोहण्डी कोहली। तोणीरं। कोप्परं। थोरं।
तम्बोलं। गलोई। मोल्लं। (अनु.) कूष्माण्डी, तूणीर, कूर्पर, स्थूल, ताम्बूल, गुडूची आणि मूल्य या शब्दांत,
ऊ चा ओ होतो. उदा. कोहण्डी.....मोल्लं.
(सूत्र) स्थूणा-तूणे वा ।। १२५।। (वृत्ति) अनयोरूत ओत्वं वा भवति। थोणा थूणा। तोणं तूणं। (अनु.) स्थूणा आणि तूण या शब्दांत, ऊ चा ओ विकल्पाने होतो. उदा.
थोणा....तूणं.
(सूत्र) ऋतोऽत् ।। १२६।। (वृत्ति) आदेकारस्य अत्वं भवति। घृतम् घयं। तृणम् तणं। कृतम् कयं।
वृषभ: वसहो। मृगः मओ। घृष्टः घट्ठो। दुहाइअमिति कृपादिपाठात्। (अनु.) (शब्दातील) आदि ऋकाराचा अ होतो. उदा. घृतम...घट्ठो. दुहाइअं
(द्विधाकृतम्) हे रूप कसे होते ? उत्तर) दुहाइअं हा शब्द कृपादिगणात येत असल्याने (या शब्दात ऋ चा इ झाला आहे).
(सूत्र) आत्कृशा-मृदुक-मृदुत्वे वा ।। १२७।। (वृत्ति) एषु आरृत आद् वा भवति। कासा किसा। माउक्कं मऊ।
माउक्कं मउत्तणं। (अनु.) कृशा, मृदुक आणि मृदुत्व या शब्दांत, आदि ऋ चा आ विकल्पाने होतो.
उदा. कासा..... मउत्तणं.
(सूत्र) इत्कृपादौ ।। १२८।। (वृत्ति) कृपा इत्यादिषु शब्देषु आदेर्ऋत इत्वं भवति। किवा। हिययं। मिटुं
रसे एव। अन्यत्र मटुं। दिटुं। दिट्ठी। सिटुं। सिट्ठी। गिण्ठी। पिच्छी। भिऊ। भिंगो। भिंगारो। सिंगारो। सिआलो। घिणा। घुसिणं। विद्ध
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
८३
कई। समिद्धी। इद्धी। गिद्धी। किसो। किसाणू। किसरा। किच्छं। तिप्पं। किसिओ। निवो। किच्चा। किई। धिई। किवो। किविणो। किवाणं। विञ्चुओ। वित्तं। वित्ती। हिअं। वाहित्तं। बिंहिओ। विसी। इसी। विइण्हो। छिहा। सइ। उक्किटुं। निसंसो। क्वचिन्न भवति। रिद्धी। कृपा। हृदय। मृष्ट। दृष्ट। दृष्टि। सृष्ट। सृष्टि। गृष्टि। पृथ्वी। भृगु। भुंग। भंगार। शृंगार। शृगाल। घृणा। घुसृण। वृद्धकवि। समृद्धि। ऋद्धि। गृद्धि । कृश। कृशानु। कृसरा। कृच्छ्र। तृप्त। कृषित। नृप। कृत्या। कृति। धृति। कृप। कृपण। कृपाण। वृश्चिक। वृत्त। वृत्ति। हृत। व्याहृत। बंहित। वृसी। ऋषि। वितृष्ण। स्पृहा। सकृत्।
उत्कृष्ट। नृशंस। (अनु.) कृपा, इत्यादि शब्दांत, आदि ऋ चा इ होतो. उदा. किवा, हिययं;
मिटुं :- हा शब्द रस-वाचक असतानाच (ऋ चा इ होतो); इतरत्र (म्हणजे तसा अर्थ नसताना) मट्ठ (असे वर्णान्तर होते); दिटुं....निसंसो. क्वचित् (आदि ऋ चा इ) होत नाही. उदा. रिद्धी (ऋद्धि). (वरील शब्दांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:) कृपा.....नृशंस.
(सूत्र) पृष्ठे वानुत्तरपदे ।। १२९।। (वृत्ति) पृष्ठशब्दे अनुत्तरपदे ऋत इद् भवति वा। पिट्टी पट्ठी। पिट्टिपरिट्ठविअं।
अनुत्तरपद इति किम् ? महिवटुं। (अनु.) पृष्ठ हा शब्द (समासात) उत्तर पद नसताना, (त्यातील) ऋ चा इ विकल्पाने
होतो. उदा. पिट्ठी...ट्ठविअं. (पृष्ठ हा शब्द समासात) उत्तर पद नसताना असे का म्हटले आहे ? (कारण पृष्ठ शब्द समासात उत्तर पद असल्यास, क्र चा इ होत नाही. उदा.) महिवटुं.
(सूत्र) मसृण-मृगाङ्क-मृत्यु-शृङ्ग-धृष्टे वा ।। १३०॥ (अनु.) एषु ऋत इद् वा भवति। मसिणं मसणं। मिअंको मयंको। मिच्चु मच्चु। सिंगं
संगं। धिट्ठो धट्ठो।
१ पृष्ठपरिस्थापितम्.
२ महीपृष्ठम्.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
प्रथमः पादः
(अनु.) मसृण, मृगांक, मृत्यु, शृंग, आणि धृष्ट या शब्दांत, ऋ चा इ विकल्पाने
होतो. उदा. मसिणं.....धट्ठो. (सूत्र) उदृत्वादौ ।। १३१॥ (वृत्ति) ऋतु इत्यादिषु शब्देषु आदेरृत उद् भवति। उऊ। परामुट्ठो। पुट्ठो।
पउट्ठो। पुहई। पउत्ती। पाउसो। पाउओ। भुई। पहुडि। पाहुडं। परहुओ। निहुअं। निउअं। विउ । संवुअं। वुत्तंतो। निव्वुअं। निव्वुई। बुंदं। बुंदावणो। वुड्डो। वुड्डी। उसहो। मुणालं। उज्जू। जामाउओ। माउओ। माउआ। भाउओ। पिउओ। पुहुवी। ऋतु। परामृष्ट। स्पृष्ट। प्रवृष्ट। पृथिवी। प्रवृत्ति। प्रावृष्। प्रावृत। भृति। प्रभृति। प्राभृत। परभृत। निभृत। निवृत। विवृत। संवृत। वृत्तान्त। निर्वृत। निर्वृति। वृन्द। वृन्दावन। वृद्ध। वृद्धि। ऋषभ। मृणाल। ऋजु। जामातृक। मातृक। मातृका। भ्रातृक। पितृक।
पृथ्वी। इत्यादि। (अनु.) ऋतु, इत्यादि शब्दांत, आदि ऋ चा उ होतो. उदा. उऊ....पुहुवी. (या
शब्दांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:-) ऋतु.....पृथ्वी. (सूत्र) निवृत्त-वृन्दारके वा ।। १३२।। (वृत्ति) अनयोर्चात उद् वा भवति। निवुत्तं निअत्तं। बुंदारया वंदारया। (अनु.) निवृत्त आणि वृंदारक या दोन शब्दांत, ऋ चा उ विकल्पाने होतो. उदा.
निवुत्तं...वंदारया. (सूत्र) वृषभे वा वा ।। १३३।। (वृत्ति) वृषभे ऋतो वेन सह उद् वा। उसहो वसहो। (अनु.) वृषभ या शब्दात व सह ऋ चा उ विकल्पाने होतो. उदा. उसहो, वसहो. (सूत्र) गौणान्त्यस्य ।। १३४।। (वृत्ति) गौणशब्दस्य योऽत्य ऋत् तस्य उद् भवति। माउमण्डलं'। माउहरं।
१
क्रमाने:-मातृमंडल, मातृगृह, पितृगृह, मातृष्वसा, पितृष्वसा, पितृवन, पितृपति.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
पिउहरं। माउसिआ। पिउसिआ। पिउवणं। पिउवई। (अनु.) (समासामध्ये) गौण शब्दाचा जो अन्त्य ऋ, त्याचा उ होतो. उदा.
माउमंडलं...पिउवई. (सूत्र) मातुरिद्वा ।। १३५।। (वृत्ति) मातृशब्दस्य गौणस्य ऋत इद् वा भवति। माइ-हरं माउ-हरं।
क्वचिदगौणस्यापि। माईणं। (अनु.) (समासात) गौण असणाऱ्या मातृ शब्दाच्या ऋ चा इ विकल्पाने होतो.
उदा. माइ...हरं. क्वचित् (मातृ हा शब्द समासात) गौण नसतानाही त्यातील ऋ चा इ होतो. उदा. माईणं.
(सूत्र) उदूदोन्मृषि ।। १३६।। (वृत्ति) मृषाशब्दे ऋत उत् ऊत् ओच्च भवन्ति। मुसा मूसा मोसा। मुसावाओ
मूसावाओ मोसावाओ। (अनु.) मृषा या शब्दात, ऋ चे उ, ऊ आणि ओ होतात. उदा. मुसा...मोसावाओ.
(सूत्र) इदुतौ वृष्ट-वृष्टि-पृथङ्-मृदङ्ग-नप्लके ।। १३७।। (वृत्ति) एषु ऋत इकारोकारौ भवतः। विट्ठो वुट्ठो। विट्ठी वुट्टी। पिहं पुहं।
मिइंगो मुइंगो। नत्तिओ नत्तुओ। (अनु.) वृष्ट, वृष्टि, पृथक्, मृदङ्ग आणि नप्तृक या शब्दांत, ऋ चे इकार आणि
उकार होतात. उदा. विट्ठो.....नत्तुओ.
(सूत्र) वा बृहस्पतौ ।। १३८।। (वृत्ति) बृहस्पतिशब्दे ऋत इदुतौ वा भवतः। बिहप्फई बुहप्फई। पक्षे।
बहप्फई। (अनु.) बृहस्पति या शब्दात, ऋ चे इ आणि उ विकल्पाने होतात. उदा. बिहप्फई,
बुहप्फई. (विकल्प-) पक्षी:- बहप्फई.
१ माइ शब्दाचे षष्ठी अ.व.
२ मृषा.
३ मृषावाद.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६
प्रथमः पादः
(सूत्र) इदेदोवृन्ते ।। १३९।। (वृत्ति) वृन्तशब्दे ऋत इत् एत् ओच्च भवन्ति। विष्टं वेण्टं वोण्टं। (अनु.) वृन्त या शब्दात ऋ चे इ, ए आणि ओ होतात. उदा. विण्टं....वोण्टं.
(सूत्र) रिः केवलस्य ।। १४०।। (वृत्ति) केवलस्य व्यञ्जनेनासंपृक्तस्य ऋतो रिरादेशो भवति। रिद्धी। रिच्छो। (अनु.) व्यंजनाशी संयुक्त नसलेल्या केवळ ऋ चा रि असा आदेश होतो. उदा.
रिद्धी, रिच्छो.
(सूत्र) ऋणर्वृषभवृषौ वा ।। १४१।। (वृत्ति) ऋणऋजुऋषभऋतुऋषिषु ऋतो रिर्वा भवति। रिणं अणं। रिज्जू उज्जू।
रिसहो उसहो। रिऊ उऊ। रिसी इसी। (अनु.) ऋण, ऋजु, ऋषभ, ऋतु आणि ऋषि या शब्दांत ऋ चा रि विकल्पाने
होतो. उदा. रिणं.... इसी.
(सूत्र) दृशः क्विप्-टक्सकः ।। १४२।। (वृत्ति) क्विप् टक् सक् इत्येतदन्तस्य दृशेर्धातोर्ऋतो रिरादेशो भवति। सदृक्।
सरिवण्णो। सरिरू वो। सरिबंदीणं। सदृश: सरिसो। सदृक्षः सरिच्छो। एवम्। एआरिसो। भवारिसो। जारिसो। तारिसो। केरिसो। एरिसो। अन्नारिसो। अम्हारिसो। तुम्हारिसो। टक्सक्साहचर्यात् त्यदाद्यन्यादि (हेम.५.१)- सूत्रविहित: क्विबिह
गृह्यते। (अनु.) क्विप्, टक् आणि सक् हे प्रत्यय ज्याच्या अन्ती आहेत अशा दृश् धातूच्या
ऋचा रि असा आदेश होतो. उदा:- सदृक् (मध्ये):- सरिवण्णो...बंदीणं;
सदृशः ...सरिच्छो; याचप्रमाणे:- एआरिसो...तुम्हारिसो. येथे टक् व १ क्रमाने :-ऋद्धि, ऋक्ष २ क्रमाने :-सदृक-वर्ण, सदृक्-रूप, सदृक्-बन्दिनाम् । ३ एतादृश, भवादृश, यादृश, तादृश, कीदृश, ईदृश, अन्यादृश, अस्मादृश, युष्मादृश.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
सक् यांच्या साहचर्यामुळे, त्यदाद्यन्यादि या सूत्रात सांगितलेला क्विप् प्रत्यय येथे घ्यावयाचा आहे.
( सूत्र ) आदृते ढि: ।। १४३।।
( वृत्ति) आदृतशब्दे ऋतो ढिरादेशो भवति । आढिओ ।
(अनु.) आदृत या शब्दात ऋ चा ढि असा आदेश होतो. उदा. आढिओ.
८७
( सूत्र ) अरिर्दृप्ते ।। १४४।।
(वृत्ति) दृप्तशब्दे ऋतोरिरादेशो भवति । दरिओ। दरिअ - सीहेण । (अनु.) दृप्त या शब्दात ऋ चा अरि असा आदेश होतो. उदा. दरिओ... सीहेण.
( सूत्र ) लृत इलि : क्लृप्त-क्लृन्ने ।। १४५।।
( वृत्ति) अनयोर्तृत इलिरादेशो भवति । किलित्तर - कुसुमोवयारेसु । धाराकिलिन्नवत्तं ।
(अनु.) क्लृप्त आणि क्लृन्न या शब्दांत लृ चा इलि असा आदेश होतो. उदा. किलित्त... वत्तं.
( सूत्र ) एत इद्वा वेदना - चपेटा - देवर- केसरे ।। १४६ ।।
( वृत्ति) वेदनादिषु एत इत्वं वा भवति । विअणा वेअणा । चविडा । विअडचवेडा - विणोआ । दिअरो देवरो । महमहिअ - दसण - किसरं । केसरं । महिला महेला इति तु महिलामहेलाभ्यां शब्दाभ्यां सिद्धम् ।
(अनु.) वेदना इत्यादि - वेदना, चपेटा, देवर आणि केसर शब्दांत ए चा इ विकल्पाने होतो. उदा. विअणा... केसरं. ( हा नियम महिला व महेला या वर्णान्तरांचे बाबतीत लागलेला आहे काय ? उत्तर - नाही. ) महिला व महेला ही वर्णान्तरे मात्र महिला आणि महेला या शब्दांपासूनच सिद्ध झालेली आहेत.
१ दृप्तसिंहेन २ क्लृप्तकुसुमोपचारेषु, धाराक्लृन्नपत्रम्। ३ विकटचपेटाविनोदाः । ४ प्रसृत-दशन-केसरम्. । सू. ४.७८ नुसार महमह हा प्रसृ या धातूचा आदेश आहे.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८
प्रथमः पादः
(सूत्र) ऊः स्तेने वा ।। १४७।। (वृत्ति) स्तेने एत ऊद् वा भवति। थूणो थेणो। (अनु.) स्तेन या शब्दात ए चा ऊ विकल्पाने होतो. उदा. थूणो, थेणो.
(सूत्र) ऐत एत् ।। १४८।। (वृत्ति) ऐकारस्यादौ वर्तमानस्य एत्वं भवति। सेला। तेलोक्कं। एरावणो।
केलासो। वेजो। केढवो। वेहव्वं। (अनु.) आदि असणाऱ्या ऐकाराचा ए होतो. उदा. सेला....वेहव्वं.
(सूत्र) इत्सैन्धव-शनैश्चरे ।। १४९।। (वृत्ति) एतयोरैत इत्वं भवति। सिन्धवं। सणिच्छरो।। (अनु.) सैन्धव आणि शनैश्चर या दोन शब्दांत ऐ चा इ होतो. उदा. सिंधवं,
सणिच्छरो.
(सूत्र) सैन्ये वा ।। १५०।। (वृत्ति) सैन्यशब्दे ऐत इद् वा भवति। सिन्नं सेन्नं। (अनु.) सैन्य या शब्दात ऐ चा इ विकल्पाने होतो. उदा. सिन्नं, सेन्नं. (सूत्र) अइर्दैत्यादौ च ।। १५१।। (वृत्ति) सैन्यशब्दे दैत्य इत्येवमादिषु च ऐत: अइ इत्यादेशो भवति।
एत्वापवादः। सइन्नं। दइच्चो। दइन्नं। अइसरि । भइरवो। वइजवणो। दइवअं। वइआलीअं। वइएसो। वइएहो। वइदब्भो। वइस्साणरो। कइअवं। वइसाहो। वइसालो। सइरं। चइत्तं। दैत्य। दैन्य। ऐश्वर्य। भैरव। वैजवन। दैवत। वैतालीय। वैदेश। वैदेह। वैदर्भ। वैश्वानर। कैतव। वैशाख। वैशाल। स्वैर। चैत्य। इत्यादि। विश्लेषे न भवति। चैत्यम् चेइअं। आर्षे। चैत्यवन्दनम्। ची-वन्दणं।
१ क्रमाने :- शैला:, त्रैलोक्यम्, ऐरावत:, कैलासः, वैद्यः, कैटभः, वैधव्यम्.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
(अनु.) सैन्य या शब्दात तसेच दैत्य इत्यादि प्रकारच्या शब्दांत ऐ चा अइ असा
आदेश होतो. (आदि ऐकाराचा) ए होतो (सू.१.१४). या नियमाचा (प्रस्तुत नियम) अपवाद आहे. उदा. सइन्नं ; दइच्चो...चइत्तं. (यांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:-) (सैन्य।) दैत्य...चैत्य, इत्यादि. (संयुक्त व्यंजनातील अवयवांचा स्वरभक्तीने) विश्लेष झाला असताना, (ऐ चा अइ) होत नाही. उदा. चैत्यम् चेइअं. आर्ष प्राकृतात:- चैत्यवन्दनम् (चे)
ची-वंदणं (असे वर्णान्तर होते). (सूत्र) वैरादौ वा ।। १५२।। (वृत्ति) वैरादिषु ऐत: अइरादेशो वा भवति। वरं वेरं। कइलासो केलासो।
कहरवं केरवं। वइसवणो वेसवणो। वइसंपायणो वेसंपायणो। वइआलिओ वेआलिओ। वइसिअं वेसिअं। चइत्तो चेत्तो। वैर। कैलास। कैरव। वैश्रवण। वैशम्पायन। वैतालिक। वैशिक। चैत्र।
इत्यादि। (अनु.) वैर इत्यादि शब्दांत ऐ चा अइ असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा.
वहरं...चेत्तो. (या शब्दांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:-) वैर...चैत्र,
इत्यादि. (सूत्र) एच्च दैवे ।। १५३।। (वृत्ति) दैवशब्दे ऐत एत् अइश्चादेशो भवति। देव्वं दइव्वं दइवं। (अनु.) दैव या शब्दात ऐ चा ए आणि अइ असा आदेश होतो. उदा. देव्वं...दइवं.
(सूत्र) उच्चैर्नीचैस्यैअः ।। १५४।। (वृत्ति) अनयोरैतः अअ इत्यादेशो भवति। उच्चअं। नीचअं। उच्चनीचाभ्यां
के सिद्धम् ? उच्चैर्नीचैसोस्तु रूपान्तरनिवृत्त्यर्थं वचनम्। (अनु.) उच्चैः आणि नीचैः या दोन शब्दांत, ऐ चा अअ असा आदेश होतो. उदा.
उच्चअं, नीचअं. (मग) उच्च आणि नीच या शब्दांपासून कोणती (वर्णान्तरे) होतात? तथापि उच्चैः आणि नीचैः या शब्दांची अन्य रूपे होत नाहीत, हे सांगण्यासाठी (इथले) विधान आहे.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०
प्रथमः पादः
(सूत्र) ईद्धैर्ये ।। १५५।। (वृत्ति) धैर्यशब्दे ऐत ईद् भवति। धीरं हर विसाओ। (अनु.) धैर्य या शब्दात, ऐ चा ई होतो. उदा. धीरं...विसाओ.
(सूत्र) ओतोद्वान्योन्य-प्रकोष्ठातोद्य-शिरोवेदना-मनोहर-सरोरुहे
क्तोश्च वः ।। १५६॥ (वृत्ति) एषु ओ तोऽत्वं वा भवति तत्संनियोगे च यथासम्भवं
ककारतकारयोर्वादेशः। अन्नन्नं अन्नुन्नं। पवट्ठो पउट्ठो। आवजं आउज्जं। सिरविअणा सिरोविअणा। मणहरं मणोहरं। सररुहं
सरोरुहं। (अनु.) अन्योन्य, प्रकोष्ठ, आतोद्य, शिरोवेदना, मनोहर आणि सरोरुह या
शब्दांत ओ चा अ विकल्पाने होतो आणि त्याच्या सांनिध्यामुळे शक्य असेल तेथे ककार आणि तकार यांना 'व' असा आदेश होतो. उदा. अन्नन्नं.....सरोरुहं.
(सूत्र) ऊत्सोच्छ्वासे ।। १५७।। (वृत्ति) सोच्छ्वासशब्दे ओत ऊद् भवति। सोच्छ्वास: सूसासो। (अनु.) सोच्छ्वास या शब्दात ओ चा ऊ होतो. उदा. सोच्छ्वासः सूसासो.
(सूत्र) गव्यउ-आअ: ।। १५८।। (वृत्ति) गोशब्दे ओत: अउ आअ इत्यादेशौ भवतः। गउओ। गउआ। गाओ।
हरस्स एसा गाई। (अनु.) गो या शब्दात ओ चे अउ आणि आअ असे आदेश होतात. उदा.
गउओ....गाई.
१ धैर्यं हरति विषादः।
२ हरस्य एषा गौः।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
(सूत्र) औत ओत् ।। १५९।। (वृत्ति) औकारस्यादेरोद् भवति। कौमुदी कोमुई। यौवनम् जोव्वणं।
कौस्तुभ: कोत्थुहो। कौशाम्बी कोसंबी। क्रौञ्च: कोंचो। कौशिकः
कोसिओ। (अनु.) आदि (असणाऱ्या) औकाराचा ओ होतो. उदा. कौमुदी.....कोसिओ.
(सूत्र) उत्सौन्दर्यादौ ।। १६०।। (वृत्ति) सौन्दर्यादिषु शब्देषु औत उद् भवति। सुंदेरं सुंदरिअं। मुंजायणो।
सुण्डो। सुद्धोअणी। दुवारिओ। सुगंधत्तणं। पुलोमी। सुवण्णिओ। सौन्दर्य। मौजायन। शौण्ड। शौद्धोदनि। दौवारिक। सौगन्ध्य।
पौलोमी। सौवर्णिक। (अनु.) सौन्दर्य इत्यादि शब्दांत औ चा उ होतो. उदा. सुंदेरं.....सुवण्णिओ.
(यांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:-) सौन्दर्य.....सौवर्णिक.
(सूत्र) कौक्षेयके वा ।। १६१।। (वृत्ति) कौक्षेयकशब्दे औत उद् वा भवति। कुच्छेअयं। कोच्छेअयं। (अनु.) कौक्षेयक या शब्दात औ चा उ विकल्पाने होतो. उदा. कुच्छेअयं, कोच्छेअयं.
(सूत्र) अउ: पौरादौ च ।। १६२।। (वृत्ति) कौक्षेयके पौरादिषु च औत अउरादेशो भवति। कउच्छेअयं। पौरः।
पउरो। पउर-जणो। कौरव: कउरवो। कौशलं कउसलं। पौरुषं पउरिसं। सौधं सउहं। गौडः गउडो। मौलि: मउली। मौनं मउणं।
सौराः सउरा। कौला: कउला। (अनु.) कौक्षेयक या शब्दात तसेच पौर इत्यादि शब्दांत औ चा अउ असा आदेश
होतो. उदा. कउच्छेअयं; पौर.....कउला.
१ पौरजन
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
( सूत्र ) आच्च गौरवे ।। १६३।।
(वृत्ति) गौरवशब्दे औत आत्वम् अउश्च भवति । गारवं गउरवं ।
(अनु.) गौरव या शब्दात औ चे आ आणि अउ होतात. उदा. गारवं, गउरवं.
( सूत्र ) नाव्याव: ।। १६४।।
( वृत्ति) नौशब्दे औत आवादेशो भवति । नावा ।
(अनु.) नौ या शब्दात औ चा आव असा आदेश होतो. उदा. नावा.
प्रथमः पादः
( सूत्र ) एत्रयोदशादौ स्वरस्य सस्वरव्यञ्जनेन ।। १६५ ।। (वृत्ति) त्रयोदश इत्येवंप्रकारेषु संख्याशब्देषु आदेः स्वरस्य परेण सस्वरेण व्यञ्जनेन सह एद् भवति। तेरहः । तेवीसा। तेतीसा ।
- सहित
(अनु.) त्रयोदश इत्यादि प्रकारच्या संख्या ( - वाचक) शब्दांत पुढील स्वर - व्यंजनासह आदि स्वराचा ए होतो. उदा. तेरह.... तेतीसा.
(सूत्र) स्थविरविचकिलायस्कारे ।। १६६ ।।
(वृत्ति) एषु आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह एद् भवति। थेरो । वेइल्लं । मुद्धविअइल्ल - पसूणपुंजा इत्यपि दृश्यते । एक्कारो ।
(अनु.) स्थविर, विचकिल आणि अयस्कार या शब्दांत पुढील स्वरसहित व्यंजनासह आदि स्वराचा ए होतो. उदा. थेरो, वेइल्लं; मुध्दविअइल्ल-पसूणपुंजा (या शब्दसमूहात ए न होता झालेले विअइल्ल) असे सुद्धा (वर्णान्तर) दिसून येते; एक्कारो...
( सूत्र ) वा कदले ।। १६७।।
( वृत्ति) कदलशब्दे आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह एद् वा भवति । केलं कयलं । केली ३ कयली ।
१ क्रमाने : त्रयोदश, त्रयोविंशतिः, त्रयस्त्रिंशत् ।
२ मुग्धविचकिलप्रसूनपुञ्जाः।
३ कदली।
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
९३
(अनु.) कदल या शब्दात पुढील स्वरसहित व्यंजनासह आदि स्वराचा ए विकल्पाने
होतो. उदा. केलं.....कयली.
(सूत्र) वेत: कर्णिकारे ।। १६८।। (वृत्ति) कर्णिकारे इत: सस्वरव्यञ्जनेन सह एद् वा भवति। कण्णेरो
कण्णिआरो। (अनु.) कर्णिकार या शब्दात (र्णि मधील) इ चा (पुढील) स्वरसहित व्यंजनासह
विकल्पाने ए होतो. उदा.- कण्णेरो, कण्णिआरो.
(सूत्र) अयौ वैत् ।। १६९।। (वृत्ति) अयिशब्दे आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह ऐद् वा भवति। ऐ
बीहेमि। अइ उम्मत्तिए। वचनादैकारस्यापि प्राकृते प्रयोगः। (अनु.) अयि या शब्दात पुढील स्वरसहित व्यंजनासह आदि स्वराचा ऐ विकल्पाने
होतो. उदा. ऐ....म्मत्तिए. (ऐ होतो असे) वचन असल्याने प्राकृतात ऐकाराचा सुद्धा प्रयोग (कधी कधी आढळतो असे जाणावे).
(सूत्र) ओत्पूतर-बदर-नवमालिका-नवफलिका-पूगफले ।।१७०।। (वृत्ति) पूतरादिषु आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह ओद् भवति।
पोरो। बोरं बोरी। नोमालिआ। नोहलिआ। पोप्फलं पोप्फली। (अनु.) पूतर इत्यादि - पूतर, बदर, नवमालिका, नवफलिका, पूगफल शब्दांत
पुढील स्वरसहित व्यंजनासह आदि स्वराचा ओ होतो. उदा. पोरो....पोप्फली.
(सूत्र) न वा मयूख-लवण-चतुर्गुण-चतुर्थ-चतुर्दश-चतुर्वार
सुकुमार-कुतूहलोदूखलोलूखले ।। १७१।।
१ भी धातूचा आदेश (सू.४.५३)। ३ बदरी।
२ उन्मत्तिके। ४ पूगफल।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४
प्रथमः पादः
(वृत्ति) मयूखादिषु आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह ओद् वा भवति । मोहो मऊहो। लोणं। इअ' लवणुग्गमा । चोग्गुणो चउग्गुणो । चोत्थो चउत्थो । चोत्थी' चउत्थी । चोद्दह चउद्दह । चोदसी चउद्दसी । चोव्वारो चउव्वारो। सोमालो सुकुमालो। कोहलं कोउहल्लं। तह४ मन्ने कोहलिए। ओहलो उऊहलो । ओक्खलं उलूहलं । मोरो मऊरो इति तु मोरमयूरशब्दाभ्यां सिद्धम् ।
(अनु.) मयूख इत्यादि- मयूख, लवण, चतुर्गुण, चतुर्थ, चतुर्दश, चतुर्वार, सुकुमार, कुतूहल, उदूखल, उलूखल शब्दांत पुढील स्वरसहित व्यंजनासह आदि स्वराचा ओ विकल्पाने होतो. उदा. मोहो...उलूहलं. (याच नियमानुसार मयूर शब्दापासून मोरो व मऊरो ही रूपे होतात काय ? उत्तर- नाही. तर) मोरो व मऊरो ही रूपे मोर आणि मयूर या शब्दांपासून सिद्ध झालेली आहेत.
( सूत्र ) अवापोते ।। १७२।।
(वृत्ति) अवापयोरुपसर्गयोरुत इति विकल्पार्थनिपाते च आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह ओद् वा भवति । अव । ओअरइ' अवयर । ओआसो अवयासो। अप । ओसरइ ६ अवसरइ । ओसारिअं अवसारिअं । उत। ओवणं । ओ घणो । उअ' वणं । उअ घणो । क्वचिन्न भवति । अवगयं । अवसद्दो । उअ रवी ।
(अनु.) अव आणि अप या उपसर्गांत तसेच विकल्प अर्थ असणाऱ्या उत या अव्ययात पुढील स्वरसहित व्यंजनासह आदि स्वराचा ओ विकल्पाने होतो। उदा. अव... रवी.
१ इति लवण - उद्गमाः । ३ चतुर्दशी ।
५ क्रमाने :- अवतरति, अवकाश
७ उत वनम्। उत घनः ।
२ चतुर्थी ।
४ तथा मन्ये कुतूहलिके ।
६ क्रमाने :- अपसरति, अपसारित।
८ क्रमाने
अपगत, अपशब्द; उत रविः ।
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
(सूत्र) ऊच्चोपे ।। १७३।। (वृत्ति) उपशब्दे आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह ऊत् ओच्चादेशौ वा
भवतः। ऊहसि ओहसि उवहसि। ऊज्झाओ ओज्झाओ
उवज्झाओ। ऊआसो ओआसो उववासो। (अनु.) उप या शब्दात पुढील स्वरसहित व्यंजनासह आदि स्वराचे ऊ आणि ओ
असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. ऊहसिअं.....उववासो।
(सूत्र) उमो निषण्णे ।। १७४।। (वृत्ति) निषण्णशब्दे आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह उम आदेशो
वा भवति। णुमण्णो णिसण्णो। (अनु.) निषण्ण या शब्दात पुढील स्वरसहित व्यंजनासह आदि स्वराचा उम असा
__ आदेश विकल्पाने होतो. उदा. णुमण्णो, णिसण्णो.
(सूत्र) प्रावरणे अङ्ग्वाऊ ।। १७५।। (वृत्ति) प्रावरणशब्दे आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह अगु आउ
इत्येतावादेशौ वा भवतः। परिणं पाऊरणं पावरणं। (अनु.) प्रावरण या शब्दात पुढील स्वरसहित व्यंजनासह आदि स्वराचे अंगु
आणि आउ असे हे (दोन) आदेश विकल्पाने होतात. उदा. पंगुरणं.....पावरणं.
(सूत्र) स्वरादसंयुक्तस्यानादेः ।। १७६।। (वृत्ति) अधिकारोऽयम्। यदित ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामः तत्स्वरात्परस्या
संयुक्तस्यानादेर्भवतीति वेदितव्यम्। (अनु.) (या सूत्रातील शब्दसमूह) हा अधिकार आहे. यापुढे आम्ही जे अनुक्रमाने
सांगू ते स्वराच्या पुढील असंयुक्त (आणि) अनादि (अशा) वर्णाचे बाबतीत होते असे जाणावयाचे आहे.
१ क्रमाने:- उपहसित, उपाध्याय, उपवास।
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६
प्रथमः पादः
(सूत्र) क-ग-च-ज-त-द-प-य-वां प्रायो लुक् ।। १७७।। (वृत्ति) स्वरात्परेषामनादिभूतानामसंयुक्तानां कगचजतदपयवानां प्रायो लुग्
भवति। क। तित्थयरो। लोओ। सयढं। ग। नओ। नयरं। मयंको। च। सई।३ कयग्गहो। ज। रययं। पयावई। गओ। त। विआणं। रसायलं। जई। द। गया। मयणो। प। रिऊ। सुउरिसो। य। दयालू। नयणं। विओओ। व। लायण्णं । विउहो। वलयाणलो। प्रायोग्रहणात्क्वचिन्न भवति। सुकुसुमं१०। पयागजलं। सुगओ। अगरू। सचावं। विजणं। सुतारं। विदुरो। सपावं। समवाओ। देवो। दाणवो। स्वरादित्येव। संकरो११। संगमो। नक्कंचरो। धणंजओ। विसंतवो। पुरंदरो। संवुडो। संवरो। असंयुक्तस्येत्येव। अक्को१२। वग्गो। अच्चो। वजं। धुत्तो। उद्दामो। विप्पो। कजं। सव्वं । क्चचित्संयुक्तस्यापि। नक्तंचरः नक्कंचरो। अनादेरित्येव। कालो१३। गंधो। चोरो। जारो। तरू। दवो। पावं। वण्णो। यकारस्य तु जत्वम् आदौ वक्ष्यते। समासे तु वाक्यविभक्त्यपेक्षया भिन्नपदत्वमपि विवक्ष्यते। तेन तत्र यथादर्शनमुभयमपि भवति। सुहकरो१४ सुहयरो। आगमिओ आयमिओ। जलचरो जलयरो। बहुतरो बहुअरो। सुहदो सुहओ। इत्यादि। क्वचिदादेरपि। स पुनः। स उण। स च सो अ। चिह्न इन्धं। क्चचिच्चस्य जः। पिशाची
पिसाजी।। एकत्वम् एगत्तं। एकः एगो। अमुकः अमुगो। असुकः १ तीर्थकर, लोक, शकट २ नग, नगर, मृगांक ३ शची, कचग्रह ४ रजत, प्रजापति, गज ५ वितान, रसातल, यति ६ गदा, मदन ७ रिपु, सुपुरुष ८ दयालु, नयन, वियोग ९ लावण्य, विबुध, वडवानल १० सुकुसुम, प्रयागजल, सुगत, अगुरु, सचाप, विजन/व्यजन, सुतार, विदुर, सपाप,
समवाय, देव, दानव ११ शंकर/संकर, संगम, नक्तंचर, धनंजय, विषंतप, पुरंदर, संवृत, संवर १२ अर्क, वर्ग, अर्च/अW, वज्र/वर्ण्य, धूर्त, उद्दाम, विप्र, कार्य, सर्व. १३ काल, गन्ध, चौर, जार, तरु, दव, पाप, वर्ण १४ क्रमाने:- सुखकर (शुभकर), आगमिक, जलचर, बहुतर, सुखद (शुभद)
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
९७
असुगो। श्रावकः सावगो। आकार: आगारो। तीर्थकरः तित्थगरो। आकर्षः आगरिसो। लोगस्सुजोअगरा इत्यादिषु तु व्यत्ययश्च (४.४४७) इत्येव कस्य गत्वम्। आर्षे अन्यदपि दृश्यते। आकुञ्चनं
आउण्टणं। अत्र चस्य टत्वम्। (अनु.) स्वरापुढील अनादि असणारे आणि असंयुक्त अशा क् ग् च् ज् त् द् प् य्
व् यां (व्यंजनां) चा प्रायः लोप होतो. उदा. क् (चा लोप) :तित्थयरो....सयढं. ग् (चा लोप) :- नओ....मयंको. च् (चा लोप) :- सई...ग्गहो. ज् (चा लोप) :- रययं...गओ. त् (चा लोप) :विआणं...जई. द् (चा लोप) :- गया, मयणो. प् (चा लोप) :- रिऊ, सुउरिओ. य् (चा लोप) :- दयालू...विओओ. व् (चा लोप) :लायण्णं...याणलो. प्रायः (लोप होतो) असा निर्देश असल्यामुळे क्वचित् (क् ग्, इत्यादींचा लोप) होत नाही. उदा. सुकुसुमं...दाणवो. स्वरापुढेच (असणाऱ्या क् ग्, इत्यादींचा लोप होतो. त्यामुळे मागे अनुस्वार असल्यास असा लोप होत नाही. उदा.) संकरो...संवरो. (क् ग् इत्यादि) असंयुक्त असतानाच (त्यांचा लोप होतो; ते संयुक्त असल्यास, त्यांचा लोप होत नाही. उदा.) अक्को...सव्वं. क्वचित् संयुक्त असणाऱ्या (क् इत्यादींचा लोप होतो. उदा.) नक्तंचरः नक्कंचरो. अनादि असणाऱ्याच (क् ग् इत्यादींचा लोप होतो; ते आदि असतील तर त्यांचा लोप होत नाही. उदा.) कालो...वण्णो. यकार आदि असताना त्याचा ज होतो, हे पुढे (सू.१.२४५ मध्ये) सांगितले जाईल. समासात मात्र वाक्यविभक्ति अपेक्षेने (दुसरे पद हे) भिन्न पद आहे, अशी विवक्षा असू शकते. त्यामुळे त्या ठिकाणी जसे (वाङ्मयात) आढळते त्याप्रमाणे दोन्हीही (म्हणजे समासातील दुसऱ्या पदाचे आदि व्यंजन हे कधी आदि तर कधी अनादि मानून वर्णान्तर) होते. उदा. सुहकरो...सुहओ, इत्यादी. क्वचित् (च्, प् इत्यादि) आदि असतानाही (त्यांचा लोप होतो. उदा.) स पुनः...इन्धं. क्वचित् च् चा ज् होतो. उदा. पिशाची पिसाजी.
१ लोकस्य उद्योतकराः।
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८
प्रथमः पादः
एकत्वम् एगत्तं...ज्जोअगरा इत्यादि शब्दांत मात्र ‘व्यत्ययश्च' (या सूत्रा) नुसार क् चा ग् होतो. आर्ष प्राकृतात (आणखीच) वेगळे असे (वर्णान्तर) सुद्धा आढळते. उदा. आकुञ्चनं आउण्टणं. येथे च् चा ट् झाला आहे.
(सूत्र) यमुना-चामुण्डा-कामुकातिमुक्तके मोऽनुनासिकश्च ।। १७८।। (वृत्ति) एषु मस्य लुग् भवति लुकि च सति मस्य स्थाने अनुनासिको भवति।
जउँणा। चाउँण्डा। काउँओ। अणिउँतयं। क्वचिन्न भवति। अइमुंतयं
अइमुत्तयं। (अनु.) यमुना, चामुण्डा, कामुक, अतिमुक्तक या शब्दांत म् चा लोप होतो,
आणि लोप झाल्यावर म् च्या स्थानी अनुनासिक येते. उदा. जउँणा...अणिउँतयं. क्वचित् (म् चा लोप) होत नाही. उदा. अइमुंतयं, अइमुत्तयं.
(सूत्र) नावात्पः ।। १७९।। (वृत्ति) अवर्णात्परस्यानादेः पस्य लुग् न भवति। सवहो । सावो। अनादेरित्येव।
परउट्ठो। (अनु.) अवर्णाच्या पुढे असणाऱ्या अनादि प् चा लोप होत नाही. उदा. सवहो,
सावो. (प् ) अनादि असतानाच असे होते; (प् आदि असेल तर तो तसाच रहातो. उदा. ) परउट्ठो.
(सूत्र) अवर्णो यश्रुतिः ।। १८०।। (वृत्ति) कगचजेत्यादिना (१.१७७) लुकि सति शेष: अवर्ण: अवर्णात्परो
लघुप्रयत्नतरयकारश्रुतिर्भवति। तित्थयरो। सयढं। नयरं। मयंको। कयग्गहो। कायमणी। रययं। पयावई। रसायलं। पायालं। मयणो।
१ शपथ, शाप
२ परपुष्ट
३ काचमणि ४ पाताल
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
गया। नयणं। दयालू। लायण्णं। अवर्ण इति किम् ? सउणो। पउणो। परं। राईवं। निहओ। निनओ। वाऊ। कई।
अवर्णादित्येव। लोअस्स। देअरो। क्चचिद् भवति। पियइ३। (अनु.) कगचज' इत्यादि सूत्राने (क् ग्, इत्यादींचा) लोप झाला असता, उरलेला
अ-वर्ण हा अ-वर्णाच्या पुढे असल्यास लघु प्रयत्नाने उच्चारलेल्या य प्रमाणे (त्या अवर्णाची) श्रुति होते (म्हणजे लघु प्रयत्नाने उच्चारलेल्या य प्रमाणे तो अवर्ण ऐकू येतो). उदा. तित्थयरो...लायण्णं. अवर्ण असे का म्हटले आहे ? (कारण क् ग, इत्यादींच्या लोपानंतर उरलेला अवर्ण नसेल तर त्याची यश्रुति होत नाही. उदा.) सउणो...कई. अवर्णापुढे असतानाच (शेष अवर्णाची यश्रुति होते. मागे अवर्ण नसल्यास प्रायः यश्रुति होत नाही. उदा.) लोअस्स, देअरो. क्वचित् (मागे अवर्ण नसतानाही शेष अवर्णाची यश्रुति होते. उदा.) पियइ।
(सूत्र) कुब्ज-कर्पर-कीले कः खोपुष्पे ।। १८१।। (वृत्ति) एषु कस्य खो भवति पुष्पं चेत् कुब्जाभिधेयं न भवति। खुजो।
खप्परं। खीलओ। अपुष्प इति किम्। बंधेउं कुज्जयपसूण।
आर्षेऽन्यत्रापि। कासितं। खासि। कसितं। खसि। (अनु.) कुब्ज, कर्पर, कील या शब्दांत क चा ख होतो; कुब्ज या नावाचे फूल
असा अर्थ असेल तर कुब्ज शब्दात (क चा ख) होत नाही. उदा. खुजो...खीलओ. (कुब्ज शब्दाचा अर्थ) फूल नसताना (क चा ख होतो) असे का म्हटले आहे ? (कारण कुब्ज शब्दाचा अर्थ त्या नावाचे फूल असा असताना क चा ख होत नाही. उदा. ) बंधेउं... पसूणं. आर्ष प्राकृतात इतरत्रही (= इतर काही शब्दांतही) (क चा ख होतो. उदा. ) कासितं...खसिअं.
१ क्रमाने:- शकुनि (शकुन), प्रगुण, प्रचुर, राजीव, निहत, निनत (नि+नत),
वायु, कवि (कपि)। २ लोकस्य। देवरः। ३ पिबति। ४ बद्ध्वा कुब्जकप्रसूनम्।
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
प्रथमः पादः
(सूत्र) मरकत-मदकले ग: कन्दुके त्वादेः ।। १८२।। (वृत्ति) अनयो: कस्य गो भवति कन्दुके त्वाद्यस्य कस्य। मरगयं। मयगलो।
गेंदु। (अनु.) मरकत आणि मदकल या दोन शब्दांत क चा ग होतो; पण कंदुक शब्दात
___ मात्र आद्य क चा (ग होतो). उदा. मरगयं... गेन्दुअं.
(सूत्र) किराते चः ।। १८३।। (वृत्ति) किराते कस्य चो भवति। चिलाओ। पुलिन्द एवायं विधिः।
कामरूपिणि तु नेष्यते। नमिमो हर-किरायं। (अनु.) किरात या शब्दात क चा च होतो. उदा. चिलाओ. (किरात शब्दाचा अर्थ
किरात म्हणजे) पुलिंद (=एक वन्य जाति) असा असतानाच (क चा च होतो) हा नियम लागू पडतो. परंतु (किरात शब्दाचा अर्थ जर किराताचा) वेष धारण करणारा (किरात असा असेल, तर या नियमाची प्रवृत्ति) इच्छिली जात नाही. उदा. नमिमो...किरायं.
(सूत्र) शीकरे भहौ वा ।। १८४।। (वृत्ति) शीकरे कस्य भहौ वा भवतः। सीभरो सीहरो। पक्षे सीअरो। (अनु.) शीकर या शब्दात क चे भ आणि ह विकल्पाने होतात. उदा. सीभरो,
सीहरो. (विकल्प-) पक्षी :- सीअरो.
(सूत्र) चन्द्रिकायां मः ।। १८५।। (वृत्ति) चन्द्रिकाशब्दे कस्य मो भवति। चंदिमा। (अनु.) चन्द्रिका या शब्दात क चा म होतो. उदा. चंदिमा.
(सूत्र) निकष-स्फटिक-चिकुरे हः ।। १८६।। (वृत्ति) एषु कस्य हो भवति। निहसो। फलिहो। चिहुरो। चिहुरशब्दः
संस्कृतेऽपि इति दुर्गः।
१ नमामः हरकिरातम्।
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१०१
(अनु.) निकष, स्फटिक आणि चिकुर या शब्दांत क चा ह होतो. उदा. निहसो...चिहुरो. चिहुर (असा) शब्द संस्कृत भाषेतसुद्धा आहे असे दुर्ग म्हणतो.
(सूत्र) ख-घ -थ-ध-भाम् ।। १८७।।
(वृत्ति) स्वरात्परेषामसंयुक्तानामनादिभूतानां खघथधभ इत्येतेषां वर्णानां प्रायो हो भवति। ख। साहा । मुहं । मेहला । लिहइ । घ । मेहो। जहणं। माहो। लाहइ। थ।३ नाहो। आवसहो। मिहुणं । कहइ । ध। साहू । वाहो। बहिरो। बाहइ। इन्द-हणू। भ। सहा'। सहावो। नहं। थणहरो । सोहइ । स्वरादित्येव । संखो । संघो । कंथा । बंधो। खंभो । असंयुक्तस्येत्येव। अक्खड़ । अग्घइ । कत्थइ। सिद्धओ। बंधइ। लब्भइ। अनादेरित्येव । गज्जन्ते' खे मेहा । गच्छइ घणो । प्राय इत्येव । सरिसव-खलो। पलय - घणो । अथिरो । जिण-धम्मो । पणट्ठभओ । नभं ।
(अनु.) स्वरापुढे असणाऱ्या, असंयुक्त, अनादि असणाऱ्या अशा ख्, घ्, थ्, ध्, आणि भ् या वर्णांचा प्राय: ह् होतो. उदा. ख (चा ह) :- साहा ... .. लिहइ. घ (चा ह):- मेहो...लाहइ. थ (चा ह):- नाहो... कहइ. ध ( चा ह) :
१
क्रमाने :- शाखा, मुख, मेखला, लिखति.
२ क्रमाने :- मेघ, जघन, माघ, श्लाघते क्रमाने ::- नाथ, आवसथ, मिथुन, कथयति
३
४
क्रमाने:- साधु, व्याध, बधिर, बाधते, इन्द्रधनुस्.
५ क्रमाने :- सभा, स्वभाव, नभस्, स्तनभर, शोभते.
६ क्रमाने शंख, संघ, कंथा, बंध, स्तं (स्कं) भ.
७ क्रमानेः-आख्याति, राजते (४.१०० नुसार राज् चा आदेश अग्घ आहे), कथ्यते (क्वचित् - सू.२.१७४ पहा), सिद्धक, बध्नाति, लभ्यते.
८ गर्जन्ति खे मेघाः । गच्छति घनः ।
९ सर्षपखल, प्रलयघन, अस्थिर, जिनधर्म, प्रणष्टभय, नभस्.
:
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
-
साहू...इंदहणू. भ (चा ह): सहा...सोहइ. स्वरापुढे असतानाच (ख, घ,) इत्यादींचा ह होतो; मागे अनुस्वार असल्यास असा ह होत नाही. उदा.) संखो...खंभो. असंयुक्त असतानाच (ख, घ,इत्यादींचा ह होतो; ते संयुक्त असल्यास, असा ह होत नाही. उदा. ) अक्खर...लब्भइ. अनादि असतानाच (ख, घ इत्यादींचा ह होतो; ते आदि असल्यास, असा ह होत नाही. उदा.) गज्जंते... घणो, (ख, घ इत्यादि वर्णांचा ह) प्रायः होतो (कधी कधी असा ह होत नाही. उदा.) सरिसव...नभं.
( सूत्र ) पृथकि धो वा ।। १८८।।
(वृत्ति) पृथक्शब्दे थस्य धो वा भवति । पिधं पुधं । पिहं पुहं । (अनु.) पृथक् या शब्दात थ चा ध विकल्पाने होतो. उदा. पिधं...पुहं.
( सूत्र ) शृङ्खले खः कः ।। १८९।।
( वृत्ति) शृङ्खले खस्य को भवति । संकलं ।
(अनु.) शृंखल या शब्दात ख चा क होतो. उदा. संकलं.
प्रथमः पादः
( सूत्र ) पुन्नाग - भागिन्योग मः ।। ९९० ।।
( वृत्ति) अनयोर्गस्य मो भवति । पुन्नामाइँ वसंते । भामिणी ।
(अनु.) पुन्नाग व भागिनी या शब्दांत ग चा म होतो. उदा. पुन्नामाइँ... भामिणी.
( सूत्र ) छागे लः ।। १९१॥
( वृत्ति) छागे गस्य लो भवति । छालो छाली २ ।
(अनु.) छाग या शब्दात ग चा ल होतो. उदा. छालो, छाली.
( सूत्र ) ऊत्वे दुर्भग - सुभगे वः ।। १९२ ।।
(वृत्ति) अनयोरूत्वे गस्य वो भवति । दूहवो । सूहवो । ऊत्व इति किम् ? दुहओ। सुहओ।
१ पुन्नागानि वसन्ति।
२ छाग
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१०३
(अनु.) दुर्भग आणि सुभग या दोन शब्दांत (आदि उकारा चा) ऊ झाला असताना
ग चा व होतो. उदा. दूहवो, सूहवो. ऊ झाला असता असे का म्हटले आहे ? (कारण या शब्दांत जर उ चा ऊ झाला नसेल तर ग चा व होत नाही. उदा.) दुहओ, सुहओ.
(सूत्र) खचित-पिशाचयोश्च: सल्लौ वा ।। १९३।। (वृत्ति) अनयोश्चस्य यथासंख्यं स ल इत्यादेशौ वा भवतः। खसिओ खइओ।
पिसल्लो पिसाओ। (अनु.) खचित आणि पिशाच या दोन शब्दांत च चे अनुक्रमे स आणि ल्ल असे
आदेश विकल्पाने होतात. उदा. खसिओ...पिसाओ.
(सूत्र) जटिले जो झो वा ।। १९४।। (वृत्ति) जटिले जस्य झो वा भवति। झडिलो जडिलो। (अनु.) जटिल या शब्दात ज चा झ विकल्पाने होतो. उदा. झडिलो, जडिलो.
(सूत्र) टो डः ।। १९५।। (वृत्ति) स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेष्टस्य डो भवति। नडो । भडो। घडो। घडइ।
स्वरादित्येव। घंटा। असंयुक्तस्येत्येव। खट्टा। अनादेरित्येव। टक्को।
क्वचिन्न भवति। अटति अटइ। (अनु.) स्वरापुढे असणाऱ्या, असंयुक्त, अनादि अशा ट चा ड होतो. उदा.
नडो...घडइ. स्वरापुढे असतानाच (ट चा ड होतो; मागे अनुस्वार असल्यास, असे वर्णान्तर होत नाही. उदा.) घंटा. असंयुक्त असतानाच (ट चा ड होतो; संयुक्त असल्यास होत नाही. उदा.) खट्टा. अनादि असतानाच (ट चा ड होतो; ट आदि असल्यास, त्याचा ड होत नाही. उदा.) टक्को. क्वचित् (ट चा ड) होत नाही. उदा. अटति अटइ.
१
नट, भट, घट, घटति.
२ खट्वा
३
३
टक्क
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
( सूत्र ) सटा - शकट - कैटभे ढः ।। १९६ ।।
( वृत्ति) एषु टस्य ढो भवति । सढा । सयढो । केढवो।
(अनु.) सटा, शकट आणि कैटभ या शब्दांत ट चा ढ होतो. उदा. सढा... केढवो.
( सूत्र ) स्फटिके लः ।। १९७।।
(वृत्ति) स्फटिके टस्य लो भवति। फलिहो। (अनु.) स्फटिक या शब्दात ट चा ल होतो.
प्रथमः पादः
उदा. फलिहो.
( सूत्र ) चपेटा - पाटौ वा ।। १९८।।
(वृत्ति) चपेटाशब्दे ण्यन्ते च पटिधातौ टस्य लो वा भवति । चविला चविडा । फाड़ फाडे ।
(अनु.) चपेटा या शब्दात आणि प्रयोजक प्रत्ययान्त पट् धातूमध्ये ट चाल विकल्पाने होतो. उदा. चविला...फाडेइ.
( सूत्र ) ठो ढः ।। १९९।।
( वृत्ति) स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेष्ठस्य ढो भवति । मढो । सढो । कमढो । कुढारो। पढइ। स्वरादित्येव। वेकुंठो'। असंयुक्तस्येत्येव। चिट्ठइ । अनादेरित्येव। हिअए ठाइ ।
(अनु.) स्वरापुढे असणाऱ्या, असंयुक्त, अनादि अशा ठ चा ढ होतो. उदा. मढो...पढइ. स्वरापुढे असतानाच (ठ चा ढ होतो; मागे अनुस्वार असल्यास ठ चा ढ होत नाही. उदा.) वेकुंठो. असंयुक्त असतानाच (ठ चा ढ होतो; संयुक्त असल्यास होत नाही. उदा.) चिट्ठइ. अनादि असतानाच (ठ चा ढ होतो; आदि असल्यास होत नाही. उदा.) हिअए ठाइ ।
१ क्रमाने :- मठ, शठ, कमठ, कुठार, पठति. २ वैकुण्ठ ३ तिष्ठति ४ हृदये तिष्ठति। हेमचंद्राच्या मते, चिट्ठ आणि ठा हे स्था धातूचे आदेश आहेत (४.१६).
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१०५
(सूत्र) अंकोठे ल्लः ।। २००।। (वृत्ति) अङ्कोठे ठस्य द्विरुक्तो लो भवति। अंकोल्ल-तेल्ल-तुप्पं। (अनु.) अंकोठ या शब्दात ठ चा द्वित्वयुक्त ल (=ल्ल) होतो. उदा. अंकोल्लतेल्लतुप्पं.
(सूत्र) पिठरे हो वा रश्च डः ।। २०१॥ (वृत्ति) पिठरे ठस्य हो वा भवति तत्संनियोगे च रस्य डो भवति। पिहडो,
पिढरो. (अनु.) पिठर या शब्दात ठ चा ह विकल्पाने होतो आणि त्याच्या सांनिध्यामुळे र्
चा ड् होतो. उदा. पिहडो, पिढरो.
(सूत्र) डो ल: ।। २०२।। (वृत्ति) स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेर्डस्य प्रायो लो भवति। वडवामुखं
वलयामुहं। गरुलो। तलायं। कीलइ। स्वरादित्येव। मोंडं३। कोंड। असंयुक्तस्येत्येव। खग्गो। अनादेरित्येव। रमइ५ डिम्भो। प्रायोग्रहणात् क्वचिद् विकल्पः। वलिसं६ वडिसं। दालिमं दाडिमं। गुलो गुडो। णाली णाडी। णलं णडं। आमलो आवेलो। क्वचिन्न भवत्येव।
निबिडं। गउडो। पीडिअं। नीडं। उडू। तडी। (अनु.) स्वरापुढे असणाऱ्या, असंयुक्त, अनादि अशा ड चा प्राय: ल होतो. उदा.
वडवामुखं... कीलइ. स्वरापुढे असतानाच (ड चा ल होतो; मागे अनुस्वार असल्यास होत नाही. उदा.) मोड, कोंड. असंयुक्त असतानाच (ड चा ल होतो; संयुक्त असल्यास होत नाही. उदा.) खग्गो. अनादि असतानाच (ड चा ल होतो; आदि असल्यास होत नाही. उदा.) रमइ डिंभो. प्रायः असा निर्देश असल्यामुळे क्वचित् विकल्पाने (ड चा ल होतो. उदा.) वलिसं...आवेडो. क्वचित् (ड चा ल) होतच नाही. उदा. निबिडं...तडी.
४ खड्ग
१ अंकोठ-तैल-घृतम्। २ गरुड, तडाग, क्रीडति ३ मुण्ड, कुण्ड ५ रमते डिम्भः। ६ बडिश, दाडिम, गुड, नाडी, नड, आपीड. ७ निबिड, गौड, पीडित, नीड, उडु, तटी.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
प्रथमः पादः
(सूत्र) वेणौ णो वा ।। २०३।। (वृत्ति) वेणौ णस्य लो वा भवति। वेलू वेणू। (अनु.) वेणु या शब्दात ण चा ल विकल्पाने होतो. उदा. वेलू, वेणू.
(सूत्र) तुच्छे तश्चछौ वा ।। २०४।। (वृत्ति) तुच्छशब्दे तस्य च छ इत्यादेशौ वा भवतः। चुच्छं छुच्छं तुच्छं। (अनु.) तुच्छ या शब्दात त चे च आणि छ असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा.
चुच्छं...तुच्छं.
(सूत्र) तगर-त्रसर-तूवरे टः ।। २०५।। (वृत्ति) एषु तस्य टो भवति। टगरो। टसरो। टूवरो। (अनु.) तगर, त्रसर आणि तूवर या शब्दांत त चा ट होतो. उदा. टगरो....टूवरो.
(सूत्र) प्रत्यादौ डः ।। २०६।। (वृत्ति) प्रत्यादिषु तस्य डो भवति। पडिवनं'। पडिहासो। पडिहारो।
पाडिप्फद्धी। पडिसारो। पडिनिअत्तं। पडिमा। पडिवया। पडंसुआ। पडिकरइ। पहुडि। पाहुडं। वावडो। पडाया। बहेडओ। हरडई। मडयं। आर्षे। दुष्कृतं दुक्कडं। सुकृतं सुकडं। आहृतं आहडं। अवहृतं अवहडं। इत्यादि। प्राय इत्येव। प्रतिसमयं पइसमयं। प्रतीपं पईवं। सम्प्रति संपइ। प्रतिष्ठानं पइट्ठाणं। प्रतिष्ठा पइट्ठा। प्रतिज्ञा पइण्णा। प्रति। प्रभृति। प्राभृत। व्यापृत। पताका। बिभीतक। हरीतकी।
मृतक। इत्यादि। (अनु.) प्रति इत्यादि शब्दांत त चा ड होतो. उदा. पडिवन्नं....मडयं. आर्ष
प्राकृतात (त चा ड झाल्याची उदाहरणे अशी:-) दुष्कृतं....अवहडं,
इत्यादि. (असा त चा ड) प्रायः होतो (असे जाणावे. त्यामुळे कधी असा १ पडिवन्नं...पडिकिरइ पर्यंतच्या शब्दात प्रति आहे. त्यांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:- प्रतिपन्न, प्रतिहास, प्रतिहार, प्रतिस्पर्धिन्, प्रतिसार, प्रतिनिवृत्त, प्रतिमा, प्रतिपद्, प्रतिश्रुत्, प्रतिकरोति. पहुडि इत्यादींचे प्रतिशब्द हेमचंद्राने पुढे दिलेले आहेत.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१०७
ड होत नाही. उदा.) प्रतिसमयम्....पइण्णा. (क्रमाने संस्कृत शब्द असे:-) प्रति....मृतक, इत्यादि.
(सूत्र) इत्वे वेतसे ।। २०७।। (वृत्ति) वेतसे तस्य डो भवति इत्वे सति। वेडिसो। इत्व इति किम्।
वेअसो। इ: स्वप्नादौ (१.४६) इति इकारो न भवति इत्व इति
व्यावृत्तिबलात्। (अनु.) वेतस या शब्दात (त मधील अ चा) इ झाला असताना त चा ड होतो.
उदा. वेडिसो. इ झाला असता असे का म्हटले आहे ? (कारण असा इ झाला नसताना, त चा ड होत नाही. उदा.) वेअसो. (प्रस्तुत सूत्रात) इत्व झाले असता हे जे शब्द आहेत त्यांच्या व्यावृत्ति करण्याच्या सामर्थ्यामुळे वेअस या वर्णान्तरात ‘इ: स्वप्नादौ' सूत्राने (अ चा) इ होत नाही.
(सूत्र) गर्भितातिमुक्तके णः ।। २०८।। (वृत्ति) अनयोस्तस्य णो भवति। गम्भिणो। अणिउँतयं। क्वचिन्न भवत्यपि।
अइमुत्तयं। कथम् एरावणो। ऐरावणशब्दस्य। एरावओ इति तु
ऐरावतस्य। (अनु.) गर्भित आणि अतिमुक्तक या दोन शब्दांत त चा ण होतो. उदा.
गब्भिणो...उँतयं. क्वचित् (असा त चा ण) होतही नाही. उदा. अइमुत्तयं. एरावण हा शब्द कसा सिद्ध होतो ? (ऐरावत शब्दात त चा ण होऊन सिद्ध होत नाही काय? उत्तर-) (एरावण हे रूप) ऐरावण या शब्दाचे आहे.
परंतु एरावओ हे (वर्णान्तर) मात्र ऐरावत शब्दाचे आहे. (सूत्र) रुदिते दिना ण्ण: ।। २०९।। (वृत्ति) रुदिते दिना सह तस्य द्विरुक्तो णो भवति। रुण्णं। अत्र केचिद्
ऋत्वादिषु द इत्यारब्धवन्तः स तु शौरसेनीमागधीविषय एव दृश्यते इति नोच्यते। प्राकृते हि। ऋतुः रिऊ उऊ। रजतं रययं। एतद् एअं। गत: गओ। आगतः आगओ। साम्प्रतं संपयं। यतः जओ। ततः तओ। कृतं कयं। हतं हयं। हताश: हयासो। श्रुत: सुओ। आकृति:
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
प्रथमः पादः
आकिई। निर्वृतः निव्वुओ। तात: ताओ। कतरः कयरो। द्वितीयः दुइओ इत्यादयः प्रयोगा भवन्ति। न पुन: उद् रयदं इत्यादि। क्वचित् भावेऽपि व्यत्ययश्च (४.४४७) इत्येव सिद्धम्। दिही इत्येतदर्थं तु
धृतेर्दिहिः (२.१३१) इति वक्ष्यामः। (अनु.) रुदित या शब्दात दि सह त चा द्विरुक्त ण (=ण्ण) होतो. उदा. रुण्णं.
या ठिकाणी 'ऋत्वादिषु दः' (ऋतु इत्यादि शब्दांत त चा द होतो) या नियमाचा प्रारंभ काही (वैयाकरण) करतात; पण तो नियम शौरसेनी व मागधी या भाषांच्या बाबतीत आढळतो; म्हणून (येथे तो नियम मी) सांगितलेला नाही. खरे म्हणजे, प्राकृतात--ऋतु:....दुइओ, इत्यादि प्रयोग होतात पण उद्, रयद इत्यादि प्रयोग मात्र होत नाहीत. क्वचित् (त चा द झालेले प्रयोग प्राकृतात) असले तरी सुद्धा ते 'व्यत्ययश्च' या (आमच्या व्याकरणातील) नियमाने सिद्ध होतात. (धृति शब्दापासून होणाऱ्या) दिही या (वर्णान्तरा) साठी मात्र ‘धृतेर्दिहिः' असे (वर्णान्तर) आम्ही सांगणार आहोतच.
(सूत्र) सप्ततौ रः ।। २१०।। (वृत्ति) सप्ततौ तस्य रो भवति। सत्तरी। (अनु.) सप्तति या शब्दात त चा र होतो. उदा. सत्तरी.
(सूत्र) अतसी-सातवाहने लः ।। २११।। (वृत्ति) अनयोस्तस्य लो भवति। अलसी। सालाहणो सालवाहणो। सालाहणी
भासा। (अनु.) अतसी आणि सातवाहन या दोन शब्दांत त चा ल होतो. उदा.
अलसी....भासा.
१ ऋतु, रजत.
२ सातवाहनी भाषा।
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१०९
(सूत्र) पलिते वा ।। २१२।। (वृत्ति) पलिते तस्य लो वा भवति। पलिलं पलिअं। (अनु.) पलित या शब्दात त चा ल विकल्पाने होतो. उदा. पलिलं, पलिअं.
(सूत्र) पीते वो ले वा ।। २१३।। (वृत्ति) पीते तस्य वो वा भवति स्वार्थलकारे परे। पीवलं पीअलं। ल इति
किम् ? पी। (अनु.) पीत या शब्दात (पीत च्या) पुढे स्वार्थे लकार असताना त चा व विकल्पाने
होतो. उदा. पीवलं, पीअलं. (स्वार्थे) लकार (पुढे असताना) असे का म्हटले आहे ? (कारण पीत पुढे स्वार्थे लकार नसल्यास त चा व विकल्पाने होत नाही. उदा.) पीअं.
(सूत्र) वितस्ति-वसति-भरत-कातर-मातुलिने हः ।। २१४।। (वृत्ति) एषु तस्य हो भवति। विहत्थी। वसही। बहुलाधिकारात् क्वचिन्न
भवति। वसई। भरहो। काहलो। माहुलिंगं। मातुलुङ्गशब्दस्य तु
माउलुंगे। (अनु.) वितस्ति, वसति, भरत, कातर आणि मातुलिंग या शब्दांत त चा ह होतो.
उदा. विहत्थी, वसही; बहुलचा अधिकार असल्यामुळे (क्वचित् त चा ह) होत नाही. उदा. वसई; भरहो...लिंग. पण मातुलुंग शब्दाचे वर्णान्तर मात्र माउलुंगं असे होते.
(सूत्र) मेथि-शिथिर-शिथिल-प्रथमे थस्य ढः ।। २१५।। (वृत्ति) एषु थस्य ढो भवति। हापवादः। मेढी। सिढिलो। सिढिलो। पढमो। (अनु.) मेथि, शिथिर, शिथिल आणि प्रथम या शब्दांत थ चा ढ होतो. (थ चा)
ह होतो या नियमाचा (१.१८७) प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. मेढी....पढमो.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
प्रथमः पादः
(सूत्र) निशीथ-पृथिव्योर्वा ।। २१६।। (वृत्ति) अनयोस्थस्य ढो वा भवति। निसीढो निसीहो। पुढवी पुहवी। (अनु.) निशीथ आणि पृथिवी या दोन शब्दांत थ चा ढ विकल्पाने होतो. उदा.
निसीढो....पुहवी.
(सूत्र) दशन-दष्ट-दग्ध-दोला-दण्ड-दर-दाह-दम्भ-दर्भ
कदन-दोहदे दो वा डः ।। २१७।। (वृत्ति) एषु दस्य डो वा भवति। डसणं दसणं। डट्ठो दट्ठो। डड्ढो दड्ढो।
डोला दोला। डण्डो दण्डो। डरो दरो। डाहो दाहो। डम्भो दम्भो। डब्भो दब्भो। कडणं कयणं। डोहलो दोहलो। दरशब्दस्य च
भयार्थवृत्तेरेव भवति। अन्यत्र दरदलिअ। (अनु.) दशन, दष्ट, दग्ध, दोला, दण्ड, दर, दाह, दम्भ, दर्भ, कदन आणि दोहद
या शब्दांत द चा ड विकल्पाने होतो. उदा. डसण....दोहलो. दर शब्द भय या अर्थी असतानाच (द चा ड) होतो. (तसा अर्थ नसताना) इतर स्थळी (दर असेच वर्णान्तर होते. उदा.) दरदलिअ.
(सूत्र) दंश-दहोः ।। २१८।। (वृत्ति) अनयोर्धात्वोर्दस्य डो भवति। डसइ। डहइ। (अनु.) दंश् व दह् या धातूंत द चा ड होतो. उदा. डसइ। डहइ।
(सूत्र) संख्या-गद्गदे रः ।। २१९।। (वृत्ति) संख्यावाचिनि गद्गदशब्दे च दस्य रो भवति। एआरह। बारह।
तेरह। गग्गरं। अनादेरित्येव। ते दस। असंयुक्तस्येत्येव। चउद्दह। (अनु.) संख्यावाचक शब्दांत आणि गद्गद या शब्दात द चा र होतो. उदा.
एआरह...गग्गरं. अनादि असतानाच (द चा र होतो; द् आदि असल्यास
१ दरदलित २ दशति, दहति ३ एकादश, द्वादश, त्रयोदश, गद्गद
४ ते दश।
५ चतुर्दश
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१११
असा र् होत नाही. उदा.) ते दस. असंयुक्त असतानाच (द् चा र् होतो; संयुक्त असल्यास असा र् होत नाही. उदा.) चउद्दह.
( सूत्र ) कदल्यामद्रुमे ।। २२० ।।
(वृत्ति) कदलीशब्दे अद्रुमवाचिनि दस्य रो भवति । करली। अद्रुम इति किम् ? कयली केली ।
(अनु.) कदली या शब्दात त्याचा झाड हा अर्थ नसताना द चा र होतो. उदा. करली. (कदली शब्दाचा अर्थ ) झाड नसताना असे का म्हटले आहे ? (कारण झाड हा अर्थ असताना कदली शब्दात द चा र होत नाही. उदा.) कयली, केली.
(सूत्र) प्रदीपि - दोहदे लः ।। २२१।।
( वृत्ति) प्रपूर्वे दीप्यतौ धातौ दोहदशब्दे च दस्य लो भवति । पत्नीवेइ । पलित्तं । दोहलो।
(अनु.) प्र ( उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या दीप् या धातूत आणि दोहद या शब्दात द चा ल होतो. उदा. पलीवेइ.... दोहलो.
( सूत्र ) कदम्बे वा ।। २२२।।
( वृत्ति) कदम्बशब्दे दस्य लो वा भवति । कलंबो कयंबो।
(अनु.) कदम्ब या शब्दात द चा ल विकल्पाने होतो. उदा. कलंबो, कयंबो.
(सूत्र) दीपौधो वा ।। २२३।।
(वृत्ति) दीप्यतौ दस्य धो वा भवति । धिप्पड़ दिप्पड़ ।
(अनु.) दीप्यति (या धातुरूपा) मध्ये द चा ध विकल्पाने होतो. उदा. धिप्पइ,
दिप्पइ.
१ प्रदीप्यति, प्रदीप्त, दोहद.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
प्रथमः पादः
(सूत्र) कदर्थिते वः ।। २२४।। (वृत्ति) कदर्थिते दस्य वो भवति। कवट्टिओ । (अनु.) कदर्थित या शब्दात द चा व होतो. उदा. कवट्टिओ.
(सूत्र) ककुदे हः ।। २२५।। (वृत्ति) ककुदे दस्य हो भवति। कउहं। (अनु.) ककुद या शब्दात द चा ह होतो. उदा. कउहं.
(सूत्र) निषधे धो ढः ।। २२६।। (वृत्ति) निषधे धस्य ढो भवति। निसढो। (अनु.) निषध या शब्दात ध चा ढ होतो. उदा. निसढो.
(सूत्र) वौषधे ।। २२७।। (वृत्ति) ओषधे धस्य ढो वा भवति। ओसढं ओसहं। (अनु.) ओषध या शब्दात ध चा ढ विकल्पाने होतो. उदा. ओसढं, ओसहं.
(सूत्र) नो णः ।। २२८॥ (वृत्ति) स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेर्नस्य णो भवति। कणयं। मयणो। वयणं।
नयणं। माणइ। आफै। आरनालं'। अनिलो। अनलो। इत्याद्यपि। (अनु.) स्वरापुढे असणाऱ्या, असंयुक्त, अनादि अशा न चा ण होतो. उदा.
कणयं....माणइ. आर्ष प्राकृतात आरनालं....अनलो इत्यादिसुद्धा होते.
(सूत्र) वादौ ।। २२९।। (वृत्ति) असंयुक्तस्यादौ वर्तमानस्य नस्य णो वा भवति। णरो३ नरो। णई १ क्रमाने:- कनक, मदन, वदन/वचन, नयन, मानयति २ क्रमाने:- आरनाल, अनिल, अनल. ३ क्रमाने:- नर, नदी, नयति.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
११३
नई। णेइ नेइ। असंयुक्तस्येत्येव। न्याय: नाओ। (अनु.) असंयुक्त आणि आदि असणाऱ्या न चा ण विकल्पाने होतो. उदा. णरो....नेइ.
असंयुक्त असणाऱ्या (न चाच ण होतो; न संयुक्त असेल तर विकल्पाने ण होत नाही. उदा.) न्याय: नाओ.
(सूत्र) निम्ब-नापिते लण्हं वा ।। २३०।। (वृत्ति) अनयोर्नस्य ल ण्ह इत्येतौ वा भवतः। लिम्बो निम्बो। पहाविओ
न्हाविओ। (अनु.) निम्ब व नापित या दोन शब्दांत न चे ल आणि ण्ह असे हे (विकार)
विकल्पाने होतात. उदा. लिंबो.... न्हाविओ.
(सूत्र) पो वः ।। २३१॥ (वृत्ति) स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेः पस्य प्रायो वो भवति। सवहो । सावो।
उवसग्गो। पईवो। कासवो। पावं। उवमा। कविलं। कुणवं। कलावो। कवालं। महिवालो। गोवइ। तवइ। स्वरादित्येव। कंपइ। असंयुक्तस्येत्येव। अप्पमत्तो। अनादेरित्येव। सुहेण पढइ । प्राय इत्येव। कई। रिऊ। एतेन पकारस्य प्राप्तयोर्लोपवकारयोर्यस्मिन् कृते
श्रुतिसुखमुत्पद्यते स तत्र कार्यः। (अनु.) स्वरापुढे असणाऱ्या, असंयुक्त, अनादि अशा प चा प्रायः व होतो.
उदा. सवहो...तवइ. स्वरापुढे असतानाच (प चा व होतो; मागे अनुस्वार असल्यास होत नाही. उदा.) कंपइ. असंयुक्त असतानाच (प चा व होतो; संयुक्त प असल्यास व होत नाही. उदा.) अप्पमत्तो. अनादि असतानाच (प चा व होतो; प आदि असल्यास होत नाही. उदा.) सुहेण पढइ. प्रायः (प चा व होतो; त्यामुळे कधी प चा व होत नाही. उदा.) कई, रिऊ. तेव्हा पकाराच्या बाबतीत प्राप्त होणारे लोप आणि
१ क्रमाने:- शपथ, शाप, उपसर्ग, प्रदीप, काश्यप, पाप, उपमा, कपिल,
कुणप, कलाप, कपाल, महीपाल, गोपायते, तपति । २ कम्पते ३ अप्रमत्त ४ सुखेन पठति ५ कपि, रिपु.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
प्रथमः पादः
वकार यांपैकी जो (विकार) केला असता कानाला गोड लागेल तो तेथे करावा.
(सूत्र) पाटि-परुष-परिघ-परिखा-पनस-पारिभद्रे फः ।। २३२।। (वृत्ति) ण्यन्ते पटिधातौ परुषादिषु च पस्य फो भवति। फालेइ फाडेइ।
फरुसो। फलिहो। फलिहा। फणसो। फालिहद्दो। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त पट् धातूमध्ये आणि परुष इत्यादि परुष, परिघ, परिखा,
पनस, पारिभद्र - शब्दांत प चा फ होतो. उदा. फालेइ.....फालिहद्दो.
(सूत्र) प्रभूते वः ।। २३३।। (वृत्ति) प्रभूते पस्य वो भवति। वहुत्तं । (अनु.) प्रभूत या शब्दात प चा व होतो. उदा. वहत्तं।
(सूत्र) नीपापीडे मो वा ।। २३४।। (वृत्ति) अनयोः पस्य मो वा भवति। नीमो नीवो। आमेलो आमेडो। (अनु.) नीप आणि आपीड या शब्दांत प चा म विकल्पाने होतो. उदा.
नीमो.....आमेडो.
(सूत्र) पापर्धी रः ।। २३५।। (वृत्ति) पापर्द्धावपदादौ पकारस्य रो भवति। पारद्धी। (अनु.) पापर्द्धि या शब्दात पदाचे आदि नसणाऱ्या पकाराचा र होतो. उदा.
पारद्धी.
(सूत्र) फो भ-हौ ।। २३६।। (वृत्ति) स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेः फस्य भहौ भवतः। क्वचिद् भः। रेफ:
रेभो। शिफा सिभा। क्वचित्तु हः। मुत्ताहलं । क्वचिदुभावपि। सभलं'
१ मुक्ताफल
२ सफल, शेफालिका, शफरी, गुंफति.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
सहलं। सेभालिआ सेहालिआ । सभरी सहरी । गुभइ गुहइ । स्वरादित्येव । गुंफइ । असंयुक्तस्येत्येव । पुष्पं । अनादेरित्येव । चिट्ठड़ फणी । प्राय इत्येव । कसण - फणी ४ ।
११५
(अनु.) स्वरापुढे असणाऱ्या, असंयुक्त, अनादि अशा फ चे भ आणि ह होतात. (फ चा) क्वचित् भ होतो. उदा. रेफ... सिभा. पण क्वचित् (फ चा) ह होतो. उदा. मुत्ताहलं. क्वचित् (फ चे भ आणि ह असे) दोन्हीही होतात. उदा. सभलं...गुहइ. स्वरापुढे (फ असतानाच हे विकार होतात; मागे अनुस्वार असल्यास, हे विकार होत नाहीत. उदा.) गुंफइ. असंयुक्त असतानाच (फ चे हे विकार होतात; फ संयुक्त असल्यास होत नाहीत. उदा.) पुप्फं. अनादि असतानाच (फ चे हे विकार होतात; आदि असल्यास होत नाहीत. उदा.) चिट्ठइ फणी. प्राय: च (फ चे हे विकार होतात ; त्यामुळे कधी ते होतही नाहीत. उदा.) कसणफणी.
( सूत्र ) बो व: ।। २३७।।
(वृत्ति) स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेर्बस्य वो भवति । अलाबू। अलावू अलाऊ। शबल: सवलो।
(अनु.) स्वरापुढे असणाऱ्या, असंयुक्त, अनादि अशा ब चा व होतो. उदा. अलाबू... ....सवलो.
( सूत्र ) बिसिन्यां भ: ।। २३८।।
(वृत्ति) बिसिन्या बस्य भो भवति । भिसिणी । स्त्रीलिङ्गनिर्देशादिह न भवति । बिसतन्तु-पेलवाणं'।
(अनु.) बिसिनी या शब्दात ब चा भ होतो. उदा. भिसिणी. (सूत्रात बिसिनी असा) स्त्रीलिंगाचा (स्त्रीलिंगी शब्दाचा ) निर्देश असल्याने येथे (म्हणजे पुढील उदाहरणात ब चा भ) होत नाही. उदा. बिस.... पेलवाणं.
३ तिष्ठति फणी ।
१ गुम्फति । ४ कृष्णफणी
२ पुष्प
५ बिसतन्तुपेलवानाम्।
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
प्रथमः पादः
(सूत्र) कबन्धे मयौ ।। २३९।। (वृत्ति) कबन्धे बस्य मयौ भवतः । कमन्धो। कयन्धो। (अनु.) कबन्ध या शब्दात ब चे म आणि य होतात. उदा. कमंधो, कयंधो.
(सूत्र) कैटभे भो वः ।। २४०।। (वृत्ति) कैटभे भस्य वो भवति। केवो। (अनु.) कैटभ या शब्दात भ चा व होतो. उदा - केढवो.
(सूत्र) विषमे मो ढो वा ।। २४१।। (वृत्ति) विषमे मस्य ढो वा भवति। विसढो। विसमो। (अनु.) विषम या शब्दात म चा ढ विकल्पाने होतो. उदा. विसढो, विसमो.
(सूत्र) मन्मथे वः ।। २४२।। (वृत्ति) मन्मथे मस्य वो भवति। वम्महो। (अनु.) मन्मथ या शब्दात म चा व होतो. उदा. वम्महो.
(सूत्र) वाभिमन्यौ ।। २४३।। (वृत्ति) अभिमन्युशब्दे मो वो वा भवति। अहिवन्नू अहिमन्नू । (अनु.) अभिमन्यु या शब्दात म चा व विकल्पाने होतो. उदा. अहिवन्नू, अहिमन्नू.
(सूत्र) भ्रमरे सो वा ।। २४४।। (वृत्ति) भ्रमरे मस्य सो वा भवति। भसलो भमरो। (अनु.) भ्रमर या शब्दात म चा स विकल्पाने होतो. उदा. भसलो, भमरो.
(सूत्र) आर्यो जः ।। २४५।। (वृत्ति) पदादेर्यस्य जो भवति। जसो। जमो। जाइ। आदेरिति किम् ?
१ यशस्, यम, याति
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
११७
अवयवोः । विणओ। बहुलाधिकारात् सोपसर्गस्यानादेरपि । संजमो । संजोगो । अवजसो। क्वचिन्न भवति । पओओ। आर्षे लोपोऽपि। यथाख्यातम् अहक्खायं । यथाजातम् अहाजायं। (अनु.) पदाच्या आदि असणाऱ्या य चा ज होतो. उदा. जसो.... जाइ. ( पदाच्या) आदि असणाऱ्या (य चा ज होतो) असे का म्हटले आहे ? ( कारण जर पदाच्या आदि य नसेल तर त्याचा ज होत नाही. उदा.) अवयवो, विणओ. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे उपसर्गयुक्त आणि अनादि असणाऱ्या (यचा) सुद्धा (ज होतो. उदा.) संजमो....अवजसो. क्वचित् (उपसर्गयुक्त, अनादि असणाऱ्या य चा ज ) होत नाही. उदा. पओओ. आर्ष प्राकृतात (आदि य चा) लोप सुद्धा होतो. उदा. यथाढ्यातम्... .अहाजायं.
( सूत्र ) युष्मद्यर्थपरे त: ।। २४६।।
(वृत्ति) युष्मच्छब्देऽर्थपरे यस्य तो भवति । तुम्हारिसो" । तुम्हकेरो। अर्थपर इति किम् ? जुम्हदम्ह - पयरणं५ ।
(अनु.) (द्वितीय पुरुषी तू - तुम्ही असा) अर्थ असणाऱ्या युष्मद् या शब्दात य चा त होतो. उदा. तुम्ह... केरो. (द्वितीय पुरुषी ) अर्थ असणाऱ्यास (युष्मद् शब्दात) असे का म्हटले आहे ? ( कारण तसा अर्थ नसल्यास युष्मद् शब्दातील य चा त होत नाही. उदा.) जुम्ह.....पयरणं
( सूत्र ) यष्ट्यां ल: ।। २४७।।
(वृत्ति) यष्ट्यां यस्य लो भवति । लट्ठी । वेणु-लट्ठी । उच्छु- लट्ठी । महु
लट्ठी।
(अनु.) यष्टि या शब्दात य चा ल होतो. उदा. लट्ठी..... लट्ठी.
१ अवयव, विनय ३ प्रयोग
५ युष्मदस्मत्प्रकरणम् ।
२ संयम, संयोग, अपयशस्
४ युष्मादृश, युष्मदीय (सू. २.१४७ पहा)
६ वेणुयष्टि, इक्षुयष्टि, मधुयष्टि
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
प्रथमः पादः
(सूत्र) वोत्तरीयानीय-तीय-कृद्ये जः ।। २४८।। (वृत्ति) उत्तरीयशब्दे अनीयतीयकृद्यप्रत्ययेषु च यस्य द्विरुक्तो जो वा भवति।
उत्तरिजं उत्तरीअं। अनीय। करणिज करणीअं। विम्हयणिज्जं विम्हयणी। जवणिजं जवणीअं। तीय। बिइजो बीओ। कृद्य।
पेज्जा पेआ। (अनु.) उत्तरीय या शब्दात आणि अनीय, तीय आणि कद्य या प्रत्ययांत य चा
द्विरुक्त ज (=ज्ज) विकल्पाने होतो. उदा. उत्तरिजं उत्तरीअं. अनीय (प्रत्ययात) :- करणिज्जं....जवणीअं. तीय (प्रत्ययात) :- बिइज्जो बीओ. कृद्य (प्रत्ययात) :- पेज्जा, पेआ.
(सूत्र) छायायां होऽकान्तौ वा ।। २४९।। (वृत्ति) अकान्तौ वर्तमाने छायाशब्दे यस्य हो वा भवति। वच्छस्स च्छाही
वच्छस्स च्छाया। आतपाभावः। सच्छाहं५ सच्छायं। अकान्ताविति
किम् ? मुह-च्छाया। कान्तिरित्यर्थः। (अनु.) कांति हा अर्थ नसणाऱ्या छाया या शब्दात य चा ह विकल्पाने होतो.
उदा. वच्छस्स...च्छाया; (येथे छाया म्हणजे) उन्हाचा अभाव (=सावली); सच्छाहं, सच्छायं. कांति हा अर्थ नसणाऱ्या (छाया शब्दात) असे का म्हटले आहे ? (कारण कांति हा अर्थ छाया शब्दाचा असल्यास य चा ह होत नाही. उदा.) मुहच्छाया (मुखाची) कांति असा अर्थ (मुहच्छायामध्ये आहे).
(सूत्र) डाह-वौ कतिपये ।। २५०।। (वृत्ति) कतिपये यस्य डाह व इत्येतौ पर्यायेण भवतः। कइवाहं कइअवं। (अनु.) कतिपय या शब्दात य चे आह (डाह) आणि 'व' असे हे दोन (विकार)
पर्यायाने होतात. उदा. कइवाह, कइअवं.
१ करणीय, विस्मयनीय, यापनीय ४ वृक्षस्य च्छाया
२ द्वितीय ५ सच्छाय
३ पेया ६ मुखच्छाया
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
( सूत्र ) किरि - भेरे रो डः ।। २५१ ।।
( वृत्ति) अनयो रस्य डो भवति । किडी । भेडो । (अनु.) किरि आणि भेर या शब्दांत र चा ड होतो. उदा. किडी, भेडो.
( सूत्र ) पर्याणे डा वा ।। २५२।।
(वृत्ति) पर्याणे रस्य डा इत्यादेशो वा भवति । पडायाणं पल्लाणं।
(अनु.) पर्याण या शब्दात र चा डा असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. - पडायाणं,
पल्लाणं.
( सूत्र ) करवीरे णः ।। २५३।।
( वृत्ति) करवीरे प्रथमस्य रस्य णो भवति । कणवीरो ।
(अनु.) करवीर या शब्दात पहिल्या र चा ण होतो. उदा. कणवीरो.
११९
( सूत्र ) हरिद्रादौ लः ।। २५४।।
( वृत्ति) हरिद्रादिषु शब्देषु असंयुक्तस्य रस्य लो भवति । हलिद्दी । दलिद्दाइ । दलिद्दो। दालिद्दं। हलिद्दो । जहुट्ठिलो । सिढिलो। मुहलो । चलणो । वलुणो । कलुणो । इंगालो । सक्कालो। सोमालो । चिलाओ। फलिहा। फलिहो। फालिहो । काहलो | लुक्को। अवद्दालं। भसलो। जढलं । बढलो । निठुलो । बहुलाधिकाराच्चरणशब्दस्य पादार्थवृत्तेरेव। अन्यत्र चरण - करणं । भ्रमरे ससंनियोगे एव। अन्यत्र भमरो। तथा। जढरं। बढरो । निठुरो । इत्याद्यपि । हरिद्रा । दरिद्राति । दरिद्र। दारिद्र्य। हारिद्र । युधिष्ठिर । शिथिर । मुखर। चरण। वरुण। करुण। अङ्गार। सत्कार। सुकुमार । किरात । परिखा । परिघ । पारिभद्र। कातर। रुग्ण । अपद्वार । भ्रमर । जरठ। बठर । निष्ठुर । इत्यादि। आर्षे दुवालसंगे । इत्याद्यपि ।
(अनु.) हरिद्रा, इत्यादि शब्दांत असंयुक्त असणाऱ्या रचा ल होतो. उदा.
१ चरण-करण (म्हणजे आचार-कर्म ).
२ द्वादशाङ्ग.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
प्रथमः पादः
हलिद्दी...निठुलो. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे चरण शब्द पाय या अर्थी असतानाच (त्यातील र चा ल होतो). (पाय हा चरणचा अर्थ नसताना) इतर ठिकाणी (र चा ल होत नाही. उदा.) चरणकरणं. भ्रमर या शब्दात स चे सांनिध्य असतानाच (र चा ल होतो. स चे सांनिध्य नसल्यास) इतर ठिकाणी (र चा ल होत नाही. उदा.) भमरो. त्याचप्रमाणे (काही शब्दांत र चा ल न होता) जढरं...निट्ठरो, इत्यादि सुद्धा (वर्णान्तरे होतात). (वरील शब्दांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:) हरिद्रा...निष्ठुर, इत्यादि. आर्ष प्राकृतात दुवालसंगे इत्यादि (वर्णान्तर) सुद्धा होते.
(सूत्र) स्थूले लो रः ।। २५५।। (वृत्ति) स्थूले लस्य रो भवति। थोरं। कथं थूलभद्दो। स्थूरस्य हरिद्रादिलत्वे
भविष्यति। (अनु.) स्थूल या शब्दात ल चा र होतो. उदा. थोरं. (मग) थूलभद्दो (हे वर्णान्तर)
कसे होते ? (उत्तर- स्थूरभद्र या शब्दातील) स्थूर या शब्दात हरिद्रा इत्यादि शब्दांतल्याप्रमाणे (र चा) ल होऊन (सू.१.२५४ पहा), थूलभद्द हे वर्णान्तर होईल.
(सूत्र) लाहल-लाङ्गल-लाङ्गेले वादेर्णः ।। २५६।। (वृत्ति) एषु आदेर्लस्य णो वा भवति। णाहलो लाहलो। णंगल लंगलं।
णंगूलं लंगूलं। (अनु.) लाहल, लाङ्गल आणि लागूल या शब्दांत आदि ल चा ण विकल्पाने
होतो. उदा. णाहलो...लंगूल.
(सूत्र) ललाटे च ।। २५७।। (वृत्ति) ललाटे च आदेर्लस्य णो भवति। चकार आदेरनुवृत्त्यर्थः। णिडालं
णडालं। (अनु.) आणि ललाट या शब्दात आदि ल चा ण होतो. (सू.१.२५६ मधील)
आदेः (पहिल्याच्या) या पदाची अनुवृत्ति (प्रस्तुत १.२५७ सूत्रात) आहे
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
हे दाखविण्यासाठी (प्रस्तुत सूत्रात) चकार ( = च हा शब्द) वापरलेला आहे. उदा. णिडालं, णडालं.
( सूत्र ) शबरे बो मः ।। २५८।।
( वृत्ति) शबरे बस्य मो भवति । समरो।
(अनु.) शबर या शब्दात ब चा म होतो. उदा. समरो.
१२१
( सूत्र ) स्वप्न - नीव्योर्वा ।। २५९ ।।
(वृत्ति) अनयोर्वस्य मो वा भवति । सिमिणो सिविणो । नीमी नीवी ।
(अनु.) स्वप्न आणि नीवी या दोन शब्दांत व चा म विकल्पाने होतो. उदा. सिमिणो...नीवी.
( सूत्र ) श - षो: स: ।। २६०।।
(वृत्ति) शकारषकारयोः सो भवति । श । सद्दोः । कुसो । निसंसो। वंसो । सामा। सुद्धं । दस । सोहइ । विसइ । ष । सण्डो । निहसो । कसाओ। घोसइ । उभयोरपि । सेसो३ । विसेसो ।
(अनु.) शकार आणि षकार या दोहोंचा स होतो. उदा. श ( चा स ) :- सद्दो... विसइ. ष (चा स):- संडो...घोसइ. (श आणि ष या) दोहोंचाही (स):- सेसो, विसेसो.
( सूत्र ) स्नुषायां ण्हो न वा ।। २६१।।
(वृत्ति) स्नुषाशब्दे षस्य ण्हः णकाराक्रान्तो हो वा भवति । सुण्हा सुसा । (अनु.) स्नुषा या शब्दात ष चा ण्ह (असा ) णकाराने युक्त ह विकल्पाने होतो. उदा. सुण्हा, सुसा.
१ शब्द, कुश, नृशंस, वंश, शामा, शुद्ध, दश, शोभते, विशति २ षण्ड, निकष, कषाय,
घोषयति
३ शेष, विशेष
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
( सूत्र ) दश - पाषाणे हः ।। २६२।।
(वृत्ति) दशन्शब्दे पाषाणशब्दे च शषोर्यथादर्शनं हो वा भवति । दह-मुहो दस - मुहो । दह-बलो दस-बलो । दह - रहो दस - रहो। दह दस। एआरह। बारह। तेरह । पाहाणो पासाणो ।
(अनु.) दशन् या शब्दात आणि पाषाण या शब्दात श आणि ष यांचा जसे (वाङ्मयात) आढळेल त्याप्रमाणे विकल्पाने ह होतो. उदा. दहमुहो.....पासाणो.
( सूत्र ) दिवसे स: ।। २६३।।
( वृत्ति) दिवसे सस्य हो वा भवति । दिवहो दिवसो ।
(अनु.) दिवस या शब्दात स चा ह विकल्पाने होतो. उदा. दिवहो, दिवसो.
प्रथमः पादः
( सूत्र ) हो घोऽनुस्वारात् ।। २६४ ।।
(वृत्ति) अनुस्वारात्परस्य हस्य घो वा भवति । सिंघो सीहो । संघारो संहारो । क्वचिदननुस्वारादपि । दाहः दाघो ।
(अनु.) अनुस्वारापुढे असणाऱ्या ह चा घ विकल्पाने होतो. उदा. सिंघो... ...संहारो. क्वचित् (मागे) अनुस्वार नसतानाही (ह चा घ होतो. उदा. दाहः दाघो.)
( सूत्र ) षट् - शमी - शाव - सुधा - सप्तपर्णेष्वादेश्छ: ।। २६५ ।।
( वृत्ति) एषु आदेर्वर्णस्य छो भवति । छट्ठो । छट्ठी । छप्पओ । छम्मुहो । छमी। छावो। छुहा। छत्तिवण्णो ।
(अनु.) षट्, शमी, शाव, सुधा आणि सप्तपर्ण या शब्दांत, आदि वर्णाचा छ होतो. उदा. छट्ठो.....छत्तिवण्णो.
( सूत्र ) शिरायां वा ।। २६६।।
( वृत्ति) शिराशब्दे आदेश्छो वा भवति । छिरा सिरा ।
१ दशमुख, दशबल, दशरथ, दश, एकादश, द्वादश, त्रयोदश, २ षष्ठ, षष्ठी, षट्पद, षण्मुख, शमी, शाव, सुधा, सप्तपर्ण.
पाषाण.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१२३
(अनु.) शिरा या शब्दात आदि (वर्णा) चा छ विकल्पाने होतो. उदा. छिरा,
सिरा.
(सूत्र) लुग भाजन-दनुज-राजकुले ज: सस्वरस्य न वा ।। २६७।। (वृत्ति) एषु सस्वरजकारस्य लुग् वा भवति। भाणं भायणं। दणु-वहो' दणुअ
वहो। राउलं रायउलं। (अनु.) भाजन, दनुज आणि राजकुल या शब्दांत स्वरासह जकाराचा लोप विकल्पाने
होतो. उदा. भाणं.....रायउलं.
(सूत्र) व्याकरण-प्राकारागते कगोः ।। २६८।। (वृत्ति) एषु को गश्च सस्वरस्य लुग् वा भवति। वारणं वायरणं। पारो
पायारो। आओ आगओ। (अनु.) व्याकरण, प्राकार आणि आगत या शब्दांत स्वरासह क् आणि ग् यांचा
विकल्पाने लोप होतो. उदा. वारणं.....आगओ.
(सूत्र) किसलय-कालायस-हृदये यः ।। २६९।। (वृत्ति) एषु सस्वरयकारस्य लुग् वा भवति। किसलं किसलयं। कालासं कालायसं।
महण्णवसमा सहिआ। जाला ते सहिअएहि घेप्पन्ति। निसमणुप्पिअ
हिअस्स हिअयं। (अनु.) किसलय, कालायस आणि हृदय या शब्दांत स्वरासह यकाराचा लोप
विकल्पाने होतो. उदा. किसलं.....हिअयं।
(सूत्र) दुर्गादेव्युदुम्बर-पादपतन-पादपीठान्तर्दः ।। २७०।। (वृत्ति) एषु सस्वरस्य दकारस्य अन्तर्मध्ये वर्तमानस्य लुग् वा भवति। दुग्गावी
दुग्गाएवी। उम्बरो उउम्बरो। पावडणं पायवडणं। पावीढं पायवीढं। अन्तरिति किम् ? दुर्गादेव्यामादौ मा भूत्।
१ दनुजवध ३ यत्र ते सहृदयैः गृह्यन्ते।
२ महार्णवसमाः सहृदयाः। ४ निशमन-अर्पित-हृदयस्य हृदयम्।
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
प्रथमः पादः
(अनु.) दुर्गादेवी, उदुम्बर, पादपतन आणि पादपीठ या शब्दांत अन्तर् म्हणजे मध्ये
असणाऱ्या दकाराचा स्वरासह विकल्पाने लोप होतो. उदा. दुग्गावी...पायवीढं. मध्ये असणाऱ्या (दकाराचा) असे का म्हटले आहे ? (कारण) दुर्गादेवी या शब्दांत पहिल्या दकाराला हा नियम लागू नये म्हणून.
(सूत्र) यावत्तावजीवितावर्तमानावट-प्रावारक-देवकुलैवमेवे वः
॥२७१॥ (वृत्ति) यावदादिषु सस्वरवकारस्यान्तर्वर्तमानस्य लुग् वा भवति। जा जाव।
ता ताव। जी जीविअं। अत्तमाणो आवत्तमाणो। अडो अवडो। पारओ पावारओ। देउलं देव-उलं। एमेव एवमेव। अन्तरित्येव।
एवमेवेऽन्त्यस्य न भवति। (अनु.) यावत्, तावत्, जीवित, आवर्तमान, अवट, प्रावारक, देवकुल आणि
एवमेव या शब्दांत मध्ये असणाऱ्या वकाराचा स्वरासह विकल्पाने लोप होतो. उदा. जा...एवमेव. मध्ये असणाऱ्याच (वकाराचा विकल्पाने होतो; म्हणून) एवमेव या शब्दात अन्त्य (वकारा) चा (विकल्पाने लोप) होत नाही.
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनवृत्तौ
अष्टमस्याध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
(आठव्या अध्यायाचा प्रथम पाद समाप्त झाला.)
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय पाद
(सूत्र) संयुक्तस्य ।। १॥ (वृत्ति) अधिकारोऽयं ज्यायामीत् (२.११५) इति यावत्।
यदित ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामस्तत्संयुक्तस्येति वेदितव्यम्। (अनु.) (सूत्रातील संयुक्तस्य हा शब्द) हा अधिकार आहे, आणि ‘ज्यायामीत्' या
सूत्रापर्यंत त्याचा अधिकार आहे. यापुढे आम्ही जे क्रमाने सांगणार आहोत ते संयुक्त व्यंजनाच्या बाबतीत आहे असे जाणावे.
(सूत्र) शक्त-मुक्त-दष्ट-रुग्ण-मृदुत्वे को वा ।। २।। (वृत्ति) एषु संयुक्तस्य को वा भवति। सक्को सत्तो। मुक्को मुत्तो। डक्को दह्रो।
लुक्को लुग्गो। माउक्कं माउत्तणं। (अनु.) शक्त, मुक्त, दष्ट, रुग्ण आणि मृदुत्व या शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा क
विकल्पाने होतो. उदा. सक्को....माउत्तणं.
(सूत्र) क्षः खः क्वचित्तु छझौ ।। ३।। (वृत्ति) क्षस्य खो भवति। खओ। लक्खणं। क्चचित्तु छझावपि। खीणं
छीणं झीणं। झिज्जड़। (अनु.) क्ष चा ख होतो. उदा. खओ, लक्खणं. पण क्वचित् (क्ष चे) छ आणि झ
सुद्धा (होतात). उदा. खीणं...झिज्जइ.
(सूत्र) ष्क-स्कयो म्नि ।। ४।। (वृत्ति) अनयोर्नाम्नि सज्ञायां खो भवति। ष्क। पोक्खरं। पोक्खरिणी।
निक्खं। स्क। खंधो। खंधावारो। अवक्खंदो। नाम्नीति किम् ?
१ क्षय, लक्षण. ३ पुष्कर, पुष्करिणी, निष्क
२ क्षीण, क्षीयते. ४ स्कन्ध, स्कन्धावार, अवस्कन्द.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
द्वितीयः पादः
:
दुक्कर' । निक्कंपं । निक्कओ । नमोक्कारो । सक्कयं । सक्कारो। तक्करो (अनु.) ष्क आणि स्क हे नामांत म्हणजे नामवाचक शब्दांत असताना त्यांचा ख होतो. उदा. ष्क (चाख) :- पोक्खरं...निक्खं. स्क ( चा ख ) खंधो... अवक्खंदो. नामामध्ये (ष्क आणि स्क) असताना असे का म्हटले आहे ? (कारण ते इतर शब्दांत असतील तर त्यांचा ख होत नाही. उदा.) दुक्करं... तक्करो.
( सूत्र ) शुष्क - स्कन्दे वा ।। ५ ।।
( वृत्ति) अनयोः ष्कस्कयोः खो वा भवति । सुक्खं सुक्कं । खंदो कंदो । (अनु.) शुष्क आणि स्कन्द या दोन शब्दात ष्क आणि स्क यांचा विकल्पाने ख होतो. उदा. सुक्खं...कन्दो.
( सूत्र ) क्ष्वेकादौ ।। ६॥
( वृत्ति) क्ष्वेटकादिषु संयुक्तस्य खो भवति । खेडओ । क्ष्वेटकशब्दो विषपर्यायः । क्ष्वोटक: खोडओ। स्फोटकः खोडओ। स्फेटकः खेडओ । स्फेटिक: खेडिओ।
(अनु.) क्ष्वेटक इत्यादि शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा ख होतो. उदा. खेडओ; (हा ) वेटके शब्द विष या शब्दाचा पर्याय शब्द आहे; क्ष्वोटक:... खेडिओ.
( सूत्र ) स्थाणावहरे ।। ७ ।।
(वृत्ति) स्थाणौ संयुक्तस्य खो भवति हरश्चेद् वाच्यो न भवति। खाणू। अहर इति किम् ? थाणुणो रेहा ।
(अनु.) स्थाणु या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा ख होतो; (पण) जर ( स्थाणु या शब्दाने) शंकर हा अर्थ सांगावयाचा असेल तर (स्थ चा ख) होत नाही.
१ दुष्कर, निष्कम्प, निष्क्रय, नमस्कार, संस्कृत, संस्कार, तस्कर. ( डॉ. वैद्यांनी शब्दसूचीत दिलेला सत्कार हा संस्कृत प्रतिशब्द योग्य नसून तो संस्कार असा प्रतिशब्द हवा. कारण येथे स्क असे संयुक्त व्यंजन हवे आहे).
२ स्थाणोः रेखा ।
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१२७
उदा. खाणू. (स्थाणु शब्दाचा) शंकर हा अर्थ नसताना असे का म्हटले आहे ? (कारण स्थाणु शब्दाचा शंकर हा अर्थ असेल तर स्थ चा ख होत नाही. उदा.) थाणुणो रेहा।
(सूत्र) स्तम्भे स्तो वा ।। ८।। (वृत्ति) स्तम्भशब्दे स्तस्य खो वा भवति। खम्भो थम्भो। काष्ठादिमयः। (अनु.) स्तम्भ या शब्दात स्त चा ख विकल्पाने होतो. उदा. खम्भो, थम्भो. (हा
खांब) काष्ठ इत्यादींचा आहे.
(सूत्र) थ-ठावस्पन्दे ।। ९॥ (वृत्ति) स्पन्दाभाववृत्तौ स्तम्भे स्तस्य थठौ भवतः। थम्भो ठम्भो। स्तम्भ्यते
थम्भिज्जइ ठम्भिज्जइ। (अनु.) स्पंदाचा (= स्पंदनाचा, हालचालीचा) अभाव या अर्थी असणाऱ्या स्तम्भ
या शब्दात स्त चे थ आणि ठ होतात. उदा. थंभो...ठंभिज्जइ.
(सूत्र) रक्ते गो वा ॥ १०॥ (वृत्ति) रक्तशब्दे संयुक्तस्य गो वा भवति। रग्गो रत्तो। (अनु.) रक्त या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा विकल्पाने ग होतो. उदा. रग्गो, रत्तो.
(सूत्र) शुल्के गो वा ।। ११॥ (वृत्ति) शुल्कशब्दे संयुक्तस्य गो वा भवति। सुङ्गं सुक्कं। (अनु.) शुल्क या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा ङ्ग विकल्पाने होतो. उदा. सुगं,
सुक्कं.
(सूत्र) कृत्ति-चत्वरे चः ।। १२।। (वृत्ति) अनयोः संयुक्तस्य चो भवति। किच्ची। चच्चरं। (अनु.) कृति आणि चत्वर या शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा च होतो. उदा. किच्ची,
चच्चरं.
A-Proof
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
द्वितीयः पादः
(सूत्र) त्योऽचैत्ये ।। १३।। (वृत्ति) चैत्यवर्जिते त्यस्य चो भवति। सच्चं। पच्चओ। अचैत्य इति
किम् ? चइत्तं। (अनु.) चैत्य हा शब्द सोडून (इतर शब्दातील) त्य चा च होतो. उदा. सच्चं,
पच्चओ. चैत्य शब्द सोडून असे का म्हटले आहे ? (कारण चैत्य शब्दात, त्य चा च होत नाही. उदा.) चइत्तं.
(सूत्र) प्रत्यूषे षश्च हो वा ।। १४।। (वृत्ति) प्रत्यूषे त्यस्य चो भवति तत्संनियोगे च षस्य हो वा भवति। पच्चूहो।
पच्चूसो। (अनु.) प्रत्यूष या शब्दात त्य चा च होतो आणि त्याच्या सांनिध्यामुळे ष चा ह
विकल्पाने होतो. उदा. पच्चूहो, पच्चूसो.
(सूत्र) त्व-थ्व-द्व-ध्वां च-छ-ज-झाः क्वचित् ।। १५।। (वृत्ति) एषां यथासंख्यमेते क्वचिद् भवन्ति। भुक्त्वा भोच्चा। ज्ञात्वा णच्चा।
श्रुत्वा सोच्चा। पृथ्वी पिच्छी। विद्वान् विजं। बुद्ध्वा बुज्झा। भोच्चार सयलं पिच्छिं विजं बुज्झा अणण्णयग्गामि।
चइऊण तवं काउं संती पत्तो सिवं परमं ।।१।। (अनु.) त्व, थ्व, द्व आणि ध्व यांचे क्वचित् अनुक्रमाने च, छ, ज आणि झ असे
हे (विकार) होतात. उदा. भुक्त्वा ...बुज्झा; भोच्चा...परमं.
(सूत्र) वृश्चिके श्चेथुर्वा ।। १६।। (वृत्ति) वृश्चिके श्चे: सस्वरस्य स्थाने चुरादेशो वा भवति। छापवादः। विचओ
विंचुओ। पक्षे। विञ्छिओ। (अनु.) वृश्चिक या शब्दात स्वरसहित श्चि च्या स्थानी चु असा आदेश विकल्पाने
१ सत्य, प्रत्यय. २ भुक्त्वा सकलां पृथ्वीं विद्वान् बुद्धवा अनन्यकगामि।
त्यक्त्वा तपः कृत्वा शान्तिः प्राप्त: शिवं परमम्।।
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
१२९
होतो. (श्च चा) छ होतो ( पहा सू. २. २१) या नियमाचा प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. विशुओ, विंचुओ. (विकल्प-) पक्षी:- विञ्छिओ.
( सूत्र ) छोट्यादौ ।। १७ ।।
(वृत्ति) अक्ष्यादिषु संयुक्तस्य छो भवति । खस्यापवादः। अच्छिं। उच्छू। लच्छी। कच्छो। छीअं। छीरं । सरिच्छो । वच्छो । मच्छिआ। छेत्तं । छुहा। दच्छो। कुच्छी। वच्छं। छुण्णो। कच्छा। छारो। कुच्छेअयं। छुरो। उच्छा। छयं। सारिच्छं ।। अक्षि । इक्षु । लक्ष्मी । कक्ष। क्षुत । क्षीर। सदृक्ष । वृक्ष। मक्षिका । क्षेत्र । क्षुध् । दक्ष । कुक्षि । वक्षस् । क्षुण्ण । कक्षा। क्षार। कौक्षेयक । क्षुर । उक्षन् । क्षत। सादृक्ष्य। क्वचित् स्थगितशब्देऽपि। छइअं । आर्षे । इक्खू' । खीरं । सारिक्खमित्याद्यपि दृश्यते ।
(अनु.) अक्षि इत्यादि शब्दांत (क्ष या) संयुक्त व्यंजनाचा छ होतो. (क्ष चा) ख होतो या नियमाचा (पहा २.३) प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. अच्छिं...सारिच्छं. (यांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे :-) अक्षि...सादृक्ष्य. क्वचित् स्थगित या शब्दात सुद्धा (स्थ या संयुक्त व्यंजनाचा छ होतो.उदा.) छइअं. आर्ष प्राकृतात इक्खू, खीरं, सारिक्खं इत्यादि (वर्णान्तर) सुद्धा दिसते.
( सूत्र ) क्षमायां कौ ।। १८ ।।
(वृत्ति) कौ पृथिव्यां वर्तमाने क्षमाशब्दे संयुक्तस्य छो भवति । छमा पृथिवी । लाक्षणिकस्यापि क्ष्मादेशस्य भवति । क्ष्मा छमा । काविति किम् ? खमा क्षान्तिः।
(अनु.) कु म्हणजे पृथिवी या अर्थी असणाऱ्या क्षमा या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा छ होतो. उदा. छमा (म्हणजे ) पृथिवी (असा अर्थ आहे). व्याकरणाच्या नियमानुसार क्ष्मा शब्दाच्या आदेशातील (संयुक्त व्यंजनाचाही छ) होतो.
१ इक्षु, क्षीर, सादृक्ष्य.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
द्वितीयः पादः
उदा. क्षमा छमा. कु (म्हणजे पृथ्वी) या अर्थी (असणाऱ्या क्षमा शब्दात) असे का म्हटले आहे ? (कारण क्षमा शब्दाचा अर्थ पृथ्वी असा नसेल, तर त्यातील क्ष चा छ होत नाही. उदा.) खमा (म्हणजे) शांति (क्षमा).
(सूत्र) ऋक्षे वा ।। १९।। (वृत्ति) ऋक्षशब्दे संयुक्तस्य छो वा भवति। रिच्छं रिक्खं। रिच्छो रिक्खो।
कथं छूढं क्षिप्तम्। वृक्ष-क्षिप्तयो रुक्खछूढौ (२.१२७) इति भविष्यति। (अनु.) ऋक्ष या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा छ विकल्पाने होतो. उदा. रिच्छं...रिक्खो.
क्षिप्त (शब्दा) पासून छूढ हे (वर्णान्तर) कसे होते ? (उत्तर:-) वृक्षक्षिप्तयो रुक्खछूढौ' या सूत्रानुसार (आदेश होऊन क्षिप्त पासून छूढ हे वर्णान्तर) होईल.
(सूत्र) क्षण उत्सवे ।। २०।। (वृत्ति) क्षणशब्दे उत्सवाभिधायिनि संयुक्तस्य छो भवति। छणो। उत्सव
इति किम्? खणो। (अनु.) उत्सव हा अर्थ सांगणा-या क्षण या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा छ होतो.
उदा. छणो. उत्सव (हा अर्थ सांगणा-या क्षण शब्दात) असे का म्हटले आहे ? (कारण उत्सव हा अर्थ नसल्यास छ होत नाही. उदा.) खण (काळ मोजण्याचा).
(सूत्र) ह्रस्वात् थ्य-श्च-त्स-प्सामनिश्चले ।। २१।। (वृत्ति) ह्रस्वात्परेषां थ्यश्चत्सप्सां छो भवति निश्चले तु न भवति। थ्य। __ पच्छं। पच्छा। मिच्छा। श्च। पच्छिमं। अच्छेरं। पच्छा। त्स।
उच्छाहो। मच्छलो मच्छरो। संवच्छलो संवच्छरो। चिइच्छइ। प्स।
लिच्छइ। जुगुच्छइ। अच्छरा। ह्रस्वादिति किम् ? ऊसारिओ। १ पथ्य, पथ्या, मिथ्या. २ पश्चिम, आश्चर्य, पश्चात्. ३ उत्साह, मत्सर, संवत्सर, चिकित्सति. ४ लिप्सति, जुगुप्सति, अप्सरस्. ५ उत्सारित.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
१३१
:
अनिश्चल इति किम्। निच्चलो । आर्षे तथ्ये चोऽपि । तच्छं । (अनु.) हस्व स्वरापुढे असणाऱ्या थ्य, श्च, त्स आणि प्स यांचा छ होतो; पण निश्चल शब्दात मात्र (श्च चा छ ) होत नाही. उदा. थ्य ( चा छ) :पच्छं...मिच्छा. श्च ( चा छ ) :- पच्छिमं...पच्छा. त्स ( चा छ ) उच्छाहो...चिइच्छइ. प्स ( चा छ ) :- लिच्छइ... अच्छरा. ह्रस्व स्वरापुढे असणाऱ्या असे का म्हटले आहे ? (कारण मागे ह्रस्व स्वर नसल्यास, होत नाही. उदा.) ऊसारिओ. निश्चल शब्दात होत नाही असे का म्हटले आहे ? (कारण निश्चल शब्दात श्च चा च होतो. उदा ) - निच्चलो. आर्ष प्राकृतात तथ्य शब्दातील (थ्य चा) च सुद्धा होतो.
छ
उदा. तच्चं.
( सूत्र ) सामर्थ्यात्सुकोत्सवे वा ।। २२ ।।
(वृत्ति) एषु संयुक्तस्य छो वा भवति । सामच्छं सामत्थं । उच्छुओ ऊसुओ। उच्छवो ऊसवो।
(अनु.) सामर्थ्य, उत्सुक आणि उत्सव या शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा छ विकल्पाने होतो. उदा. सामच्छं... ऊसवो.
( सूत्र ) स्पृहायाम् ।। २३।।
(वृत्ति) स्पृहाशब्दे संयुक्तस्य छो भवति । फस्यापवादः । छिहा। बहुलाधिकारात् क्वचिदन्यदपि । निप्पिहो ।
(अनु.) स्पृहा या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा छ होतो. ( स्प चा) फ होतो या नियमाचा (२.५३) प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. छिहा. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे क्वचित् (स्पृहा शब्दात छ न होता ) वेगळेही (वर्णान्तर) होते. उदा. निप्पिहो.
( सूत्र ) द्य-य्य - र्यां जः ।। २४।।
(वृत्ति) एषां संयुक्तानां जो भवति । द्य। मज्जं । अवज्जं । वेज्जो । जुई। जोओ।
१ नि:स्पृह २ मद्य, अवद्य, वैद्य, द्युति, द्योत.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
द्वितीयः पादः
य्य। जजो। सेजा। र्य। भज्जा। चौर्यसमत्वाद् भारिआ। कज्जं।
वजं। पज्जाओ। पज्जत्तं। मजाया। (अनु.) द्य, य्य, आणि र्य या संयुक्त व्यंजनांचा ज होतो. उदा. द्य (चा ज) :
मजं...जोओ. य्य (चा ज) :- जजो, सेज्जा. र्य (चा ज) :- भज्जा; (भार्या हा शब्द) चौर्यादि शब्दाप्रमाणे असल्याने (स्वरभक्ति होऊन) भारिआ (असेही वर्णान्तर होते); कज्जं....मज्जाया.
(सूत्र) अभिमन्यौ जञ्जौ वा ।। २५।। (वृत्ति) अभिमन्यौ संयुक्तस्य जो जश्च वा भवति। अहिमजू अहिमञ्जू।
पक्षे। अहिमन्नू। अभिग्रहणादिह न भवति। मन्नू। (अनु.) अभिमन्यु या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचे ज्ज आणि ञ विकल्पाने होतात.
उदा. अहि...मञ्जू. (विकल्प-) पक्षी-अहिमन्नू. (अभिमन्यु शब्दात, मन्यु शब्दाच्या मागे) अभि हा शब्द निर्दिष्ट असल्यामुळे (अभि हा शब्द नसलेल्या) येथे (=पुढील) मन्यु शब्दात ज आणि ञ होत नाहीत. उदा. मन्नू.
(सूत्र) साध्वस-ध्य-ह्यां झः ।। २६।। (वृत्ति) साध्वसे संयुक्तस्य ध्यायोश्च झो भवति। सज्झसं। ध्य। बज्झए।
झाणं। उवज्झाओ। सज्झाओ। सज्झं। विझो। ह्य। सज्झो"। मज्झं।
गुज्झं। णज्झइ। (अनु.) साध्वस या शब्दातील संयुक्त व्यंजनाचा तसेच ध्य आणि ह्य या संयुक्त
व्यंजनांचा झ होतो. उदा. सज्झसं. ध्य (चा झ) :- बज्झए..... विझो. ह्य (चा झ) :- सज्झो ....णज्झइ.
१ जय्य, शय्या.
२ भार्या ३ कार्य, वर्य, पर्याय, पर्याप्त, मर्यादा.. ४ बध्यते, ध्यान, उपाध्याय, स्वाध्याय, साध्य, विंध्य ५ सह्य, मह्यम्, गुह्यम्, नाते.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१३३
(सूत्र) ध्वजे वा ।। २७।। (वृत्ति) ध्वजशब्दे संयुक्तस्य झो वा भवति। झओ धओ। (अनु.) ध्वज या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा झ विकल्पाने होतो. उदा. झओ, धओ.
(सूत्र) इन्धौ झा ।। २८।। (वृत्ति) इन्धौ धातौ संयुक्तस्य झा इत्यादेशो भवति। समिज्झाइ। विज्झाइ। (अनु.) इन्ध् या धातूमध्ये संयुक्त व्यंजनाचा झा असा आदेश होतो. उदा.
समिज्झाइ, विज्झाइ.
(सूत्र) वृत्त-प्रवृत्त-मृत्तिका-पत्तन-कदर्थिते टः ।। २९।। (वृत्ति) एषु संयुक्तस्य टो भवति। वट्टो। पयट्टो। मट्टिआ। पट्टणं। कवट्टिओ। (अनु.) वृत्त, प्रवृत्त, मृत्तिका, पत्तन आणि कदर्थित या शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा
ट होतो. उदा. वट्टो.....कवट्टिओ.
FE
(सूत्र) तस्याधूर्तादौ ।। ३०।। (वृत्ति) र्तस्य टो भवति धूर्तादीन् वर्जयित्वा। केवट्टो। वट्टी। जट्टो।
पयट्टइ। वट्ठलं। रायवट्टयं। नट्टई। संवट्टि। अधूर्तादाविति किम् ? धुत्तो। कित्ती। वत्ता। आवत्तणं। निवत्तणं। पवत्तणं। संवत्तणं। आवत्तओ। निवत्तओ। निव्वत्तओ। पवत्तओ। संवत्तओ। वत्तिआ। वत्तिओ। कत्तिओ। उक्कत्तिओ। कत्तरी। मुत्ती। मुत्तो। मुहत्तो। बहुलाधिकाराद् वट्टा। धूर्त। कीर्ति। वार्ता। आवर्तन। निवर्तन। प्रवर्तन। संवर्तन। आवर्तक। निवर्तक। निर्वर्तक। प्रवर्तक। संवर्तक। वर्तिका। वार्तिक। कार्तिक। उत्कर्तित।
कर्तरि। मूर्ति। मूर्त। मुहूर्त। इत्यादि। (अनु.) धूर्त इत्यादि शब्द सोडून (इतर शब्दांत) त चा ट होतो. उदा.
केवट्टो...संवट्टिअं. धूर्त इत्यादि शब्द सोडून असे का म्हटले आहे ?
मुहत्तो। बहुवतन। संवर्तन। यातिका
१ सम्+इन्ध्, वि+इन्ध्. २ कैवर्त, वर्तिका, जर्त, प्रवर्तते, वर्तुल, राजवार्तिक, नर्तकी, संवर्तित.
A-Proof
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
द्वितीयः पादः
(कारण धूर्त इत्यादि शब्दांत र्त चा ट्ट न होता त होतो. उदा.) धुतो...मुहुत्तो. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे (धूर्तादि शब्दातील वार्ता या शब्दाचे वर्णान्तर) वट्टा (असेही होते). (धूर्तादि शब्दांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:-) धूर्त...मुहूर्त, इत्यादि.
(सूत्र) वृन्ते ण्टः ॥ ३१॥ (वृत्ति) वृन्ते संयुक्तस्य ण्टो भवति। वेण्टं। तालवेण्टं। (अनु.) वृन्त या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा ण्ट होतो. उदा. वेण्ट, तालवेण्टं.
(सूत्र) ठोऽस्थि-विसंस्थुले ।। ३२।। (वृत्ति) अनयोः संयुक्तस्य ठो भवति। अट्ठी। विसंठुलं। (अनु.) अस्थि आणि विसंस्थुल या दोन शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा ठ होतो. उदा.
अट्ठी, विसंठुलं.
(सूत्र) स्त्यान-चतुर्थार्थे वा ।। ३३॥ (वृत्ति) एषु संयुक्तस्य ठो वा भवति। ठीणं थीणं। चउट्ठो चउत्थो। अट्ठो
प्रयोजनम्। अत्थो धनम्। (अनु.) स्त्यान, चतुर्थ आणि अर्थ या शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा ठ विकल्पाने
होतो. उदा. ठीणं, थीणं; चउट्ठो, चउत्थो; अट्ठो (म्हणजे) प्रयोजन, अत्थो (म्हणजे) धन.
(सूत्र) ष्टस्यानुष्टेष्टासन्दष्टे ।। ३४।। (वृत्ति) उष्ट्रादिवर्जिते ष्टस्य ठो भवति। लट्ठी। मुट्ठी। दिट्ठी। सिट्ठी।
पुट्ठो। कळं। सुरट्ठा। इट्ठो। अणिठें। अनुष्ट्रेष्टासन्दष्ट इति किम् ? उट्टो। इट्टाचुण्णं व्व। संदट्टो।
२ यष्टि, मुष्टि, दृष्टि, सृष्टि, पुष्ट, कष्ट, सुराष्ट्र, इष्ट, अनिष्ट.
१ तालवृन्त. २ इष्टाचूर्णं इव।
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
(अनु.) उष्ट्र इत्यादि (म्हणजे उष्ट्र, इष्टा, संदष्ट हे शब्द सोडून (इतर शब्दांत ) ष्ट चा ठ होतो. उदा. लट्ठी... अणिट्ठ. उष्ट्र, इष्टा, संदष्ट हे शब्द सोडून असे (सूत्रात) का म्हटले आहे ? ( कारण या शब्दात ष्ट चा ठ होत नाही, तर ट्ट होतो. उदा.) उट्टो.....संदट्टो.
१३५
( सूत्र ) गर्ते ड: ।। ३५।।
( वृत्ति) गर्तशब्दे संयुक्तस्य डो भवति । टापवादः । गड्डो । गड्डा । (अनु.) गर्त या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा ड होतो. (र्त चा ) ट होतो या नियमाचा (२.३०) (प्रस्तुत नियम ) अपवाद आहे. उदा. गो, गा.
( सूत्र ) संमर्द - वितर्दि - विच्छर्द- च्छर्दि - कपर्द - मर्दिते र्दस्य ।। ३६ ।। (वृत्ति) एषु र्दस्य डत्वं भवति । समड्डो । विअड्डी। विच्छड्डो। छड्डुइ'। छड्डी। कवड्डो । मड्डिओ। संमड्डिओ' ।
(अनु.) संमर्द, वितर्दि, विच्छर्द, छर्दि, कपर्द आणि मर्दित या शब्दांत, र्द चा ड होतो. उदा. संमड्डो.....संमडिओ.
( सूत्र ) गर्दभे वा ।। ३७।।
(वृत्ति) गर्दभे र्दस्य डो वा भवति। गड्डहो गद्दहो ।
(अनु.) गर्दभ या शब्दात र्द चा विकल्पाने होतो. उदा. गड्डहो, गद्दहो.
( सूत्र ) कन्दरिका - भिन्दिपाले ण्ड: ।। ३८।।
( वृत्ति) अनयोः संयुक्तस्य ण्डो भवति । कण्डलिआ। भिण्डिवालो।
(अनु.) कन्दरिका आणि भिन्दिपाल या दोन शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा ण्ड होतो. उदा. कण्डलिआ, भिण्डिवालो.
१ छड्डु हा मुच् धातूचा आदेश आहे (४.९१ पहा). २ संमर्दित
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
द्वितीयः पादः
(सूत्र) स्तब्धे ठ-ढौ ।। ३९।। (वृत्ति) स्तब्धे संयुक्तयोर्यथाक्रमं ठढौ भवतः। ठड्ढो। (अनु.) स्तब्ध या शब्दातील संयुक्त व्यंजनांचे यथाक्रम ठ आणि ढ होतात. उदा.
ठड्ढो.
(सूत्र) दग्ध-विदग्ध-वृद्धि-वृद्धे ढः ।। ४०।। (वृत्ति) एषु संयुक्तस्य ढो भवति। दड्ढो। विअड्ढो। वुड्ढी। वुड्ढो। क्वचिन्न
___ भवति। विद्ध-कइ-निरूविअं। (अनु.) दग्ध, विदग्ध, वृद्धि आणि वृद्ध या शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा ढ होतो. उदा.
दड्डो...वुड्डो. क्वचित् (असा ढ) होत नाही. उदा. विद्ध.....विअं.
(सूत्र) श्रद्धर्द्धि-मूर्धाधुन्ते वा ।। ४१।। (वृत्ति) एषु अन्ते वर्तमानस्य संयुक्तस्य ढो वा भवति। सड्ढा सद्धा। इड्ढी
रिद्धी। मुण्ढा मुद्धा। अड्ढं अलु। (अनु.) श्रद्धा, ऋद्धि, मूर्धन् आणि अर्ध या शब्दांत अन्ती असणाऱ्या संयुक्त
व्यंजनाचा ढ विकल्पाने होतो. उदा. सड्ढा.....अद्धं.
(सूत्र) म्नज्ञोर्णः ।। ४२॥ (वृत्ति) अनयोर्णो भवति। म्न। निण्णं। पज्जुण्णो। ज्ञ। णाणं। सण्णा।
पण्णा। विण्णाणं। (अनु.) म्न आणि ज्ञ यांचा ण होतो. उदा. म्न (चा ण) :- निण्णं, पज्जुण्णो. ज्ञ
(चा ण):- णाणं...विण्णाणं.
१ वृद्ध-कवि(पि)-निरूपितम्। १ निम्न, प्रद्युम्न. २ ज्ञान, संज्ञा, प्रज्ञा, विज्ञान.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
१३७
( सूत्र ) पञ्चाशत्पञ्चदश - दत्ते ।। ४३ ।।
( वृत्ति) एषु संयुक्तस्य णो भवति । पण्णासा। पण्णरह। दिण्णं ।
(अनु.) पञ्चाशत्, पञ्चदश आणि दत्त या शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा ण होतो. उदा. पण्णासा....दिण्णं.
( सूत्र ) मन्यौ न्तो वा ।। ४४।।
( वृत्ति) मन्युशब्दे संयुक्तस्य न्तो वा भवति । मन्तू मन्नू ।
(अनु.) मन्यु या शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा न्त विकल्पाने होतो. उदा. मन्तू, मन्नू.
( सूत्र ) स्तस्य थोऽसमस्त - स्तम्बे ।। ४५ ।।
(वृत्ति) समस्तस्तम्बवर्जिते स्तस्य थो भवति । हत्थो । थुई । थोत्तं । थोअं । पत्थरो। पसत्थो। अत्थि । सत्थि । असमस्तस्तम्ब इति किम् ? समत्तो। तम्बो
(अनु.) समस्त आणि स्तम्ब हे शब्द सोडून ( इतर शब्दांत) स्त चा थ होतो. उदा. हत्थो...सत्थि. समस्त आणि स्तम्ब हे शब्द सोडून असे का म्हटले आहे ? (कारण या शब्दांत स्त चा थ न होता त होतो. उदा.) समत्तो, तम्बो.
( सूत्र ) स्तवे वा ।। ४६।।
( वृत्ति) स्तवशब्दे स्तस्य थो वा भवति । थवो तवो ।
(अनु.) स्तव या शब्दात स्त चा थ विकल्पाने होतो. उदा. थवो, तवो.
( सूत्र ) पर्यस्ते थ - टौ ।। ४७।।
(वृत्ति) पर्यस्ते स्तस्य पर्यायेण थटौ भवतः । पल्लत्थो पल्लट्टो ।
(अनु.) पर्यस्त या शब्दात स्त चे पर्यायाने थ आणि ट होतात. उदा. पल्लत्थो,
पल्लट्टो.
१ हस्त, स्तुति, स्तोत्र, स्तोक, प्रस्तर, प्रशस्त, अस्ति, स्वस्ति.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
द्वितीयः पादः
( सूत्र ) वोत्साहे थो हश्च र: ।। ४८।।
(वृत्ति) उत्साहशब्दे संयुक्तस्य थो वा भवति तत्संनियोगे च हस्य रः । उत्थारो
उच्छाहो।
(अनु.) उत्साह या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा थ विकल्पाने होतो आणि त्याच्या सांनिध्यामुळे ह चा र होतो. उदा. उत्थारो, उच्छाहो.
( सूत्र ) आश्लिष्टे ल - धौ ।। ४९ ।।
(वृत्ति) आश्लिष्टे संयुक्तयोर्यथासङ्ख्यं ल ध इत्येतौ भवत:। आलिद्धो। (अनु.) आश्लिष्ट या शब्दांत संयुक्त व्यंजनांचे अनुक्रमे ल आणि ध असे हे (विकार) होतात. उदा. आलिद्धो.
( सूत्र ) चिह्न
वा ।। ५० ।।
(वृत्ति) चिह्ने संयुक्तस्य न्धो वा भवति । ण्हापवादः । पक्षे सोऽपि । चिन्धं इन्धं चिन्हं ।
(अनु.) चिह्न या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा न्ध विकल्पाने होतो. ( न चा) ह होतो या नियमाचा (२.७५ ) प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. (विकल्प-) पक्षी तो सुद्धा (नियम लागतो). उदा. चिन्धं... चिन्हं.
( सूत्र ) भस्मात्मनो: पो वा ।। ५१ ।।
(वृत्ति) अनयोः संयुक्तस्य पो वा भवति । भप्पो भस्सो । अप्पा अप्पाणो । पक्षे। अत्ता।
(अनु.) भस्मन् आणि आत्मन् या दोन शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा प विकल्पाने होतो. उदा. भप्पो.....अप्पाणो. (विकल्प - ) पक्षी :- अत्ता (असे आत्मन् चे वर्णान्तर होते).
( सूत्र ) मक्मो: ।। ५२ ।।
(वृत्ति) ङ्मक्मो: पो भवति । कुड्मलं कुम्पलं । रुक्मिणी रुप्पिणी। क्वचित् मोऽपि । रुच्मी रुप्पी ।
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
(अनु.) ड्म आणि क्म यांचा प होतो. उदा. कुड्मलं...रुप्पिणी. क्वचित् (क्म चा) च्म सुद्धा (होतो. उदा.) रुच्मी रुप्पी ।
१३९
( सूत्र ) ष्प - स्पयो: फः ।। ५३ ।।
(वृत्ति) ष्पस्पयो : फो भवति । पुष्पं पुष्पं । शष्पं सप्फं । निष्पेषः निप्फेसो । निष्पावः निप्फावो । स्पन्दनं फंदणं । प्रतिस्पर्धिन् पाडिप्फद्धी । बहुलाधिकारात् क्वचिद् विकल्पः । बुहप्फई' बुहप्पई। क्वचिन्न भवति । निप्पहो । णिप्पुंसणं । परोप्परं ।
(अनु.) ष्प आणि स्प यांचा फ होतो. उदा. (ष्प चा फ) :- पुष्पम्...निप्फावो. (स्प चा फ)ः- स्पन्दनम्... पाडिप्फद्धी. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे क्वचित् विकल्प होतो. उदा. बुहप्फई, बुहप्पई. क्वचित् (ष्प आणि स्प यांचा फ) होत नाही. उदा. निप्पहो..... परोप्परं.
( सूत्र ) भीष्मे ष्मः ।। ५४।।
( वृत्ति) भीष्मे ष्मस्य को भवति । भिप्फो ।
(अनु.) भीष्म या शब्दात ष्म चा फ होतो. उदा. भिप्फो.
( सूत्र ) श्लेष्मणि वा ।। ५५।।
( वृत्ति) श्लेष्मशब्दे ष्मस्य को वा भवति । सेफो सिलिम्हो ।
(अनु.) श्लेष्मन् या शब्दात ष्म चा फ विकल्पाने होतो. उदा. सेफो, सिलिम्हो.
( सूत्र ) ताम्राम्रे म्ब: ।। ५६।।
( वृत्ति) अनयोः संयुक्तस्य मयुक्तो बो भवति । तम्बं । अम्बं । अम्बिर तम्बिर इति देश्यौ ।
(अनु.) ताम्र आणि आम्र या दोन शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा मकाराने युक्त ब
१ बृहस्पति
२ निष्प्रभ, निस्पर्शन, परस्पर
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
द्वितीयः पादः
(=म्ब) होतो. उदा. तम्बं, अम्बं. अम्बिर, तम्बिर हे शब्द (मात्र) देश्य आहेत.
(सूत्र) ह्वो भो वा ।। ५७।। (वृत्ति) ह्वस्य भो वा भवति। जिब्भा जीहा। (अनु.) ह्वचा भ विकल्पाने होतो. उदा. जिब्भा, जीहा.
(सूत्र) वा विह्वले वौ वश्च ।। ५८।। (वृत्ति) विह्वले ह्वस्य भो वा भवति तत्संनियोगे च वि-शब्दे वस्य वा भो
__ भवति। भिब्भलो विब्भलो विहलो। (अनु.) विह्वल या शब्दात ह्व चा भ विकल्पाने होतो आणि त्याच्या सानिध्यामुळे
वि या शब्दातील (=अक्षरातील) व चा भ् विकल्पाने होतो. उदा. भिब्भलो....विहलो.
(सूत्र) वोर्वे ।। ५९।। (वृत्ति) ऊर्ध्वशब्दे संयुक्तस्य भो वा भवति। उन्भं उद्ध। (अनु.) उर्ध्व या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा भ विकल्पाने होतो. उदा. उब्भं, उद्धं.
(सूत्र) कश्मीरे म्भो वा ।। ६०।। (वृत्ति) कश्मीरशब्दे संयुक्तस्य म्भो वा भवति। कम्भारा कम्हारा। (अनु.) कश्मीर या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा म्भ विकल्पाने होतो. उदा. कम्भारा,
कम्हारा.
(सूत्र) न्मो म: ।। ६१॥ (वृत्ति) न्मस्य मो भवति। अधो लोपापवादः। जम्मो । वम्महो। मम्मणं। (अनु.) न्म चा म होतो. (संयुक्त व्यंजनात) नंतर (म्हणजे द्वितीय अवयव असणाऱ्या
१ जन्मन्, मन्मथ, मन्मनस्.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१४१
म चा) लोप होतो (२.७८) या नियमाचा प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. जम्मो....मम्मणं.
(सूत्र) ग्मो वा ।। ६२॥ (वृत्ति) ग्मस्य मो वा भवति। युग्मं जुम्मं जुग्गं। तिग्मं तिम्मं तिग्गं। (अनु.) ग्म चा म विकल्पाने होतो. उदा. युग्मम्.....तिग्गं.
(सूत्र) ब्रह्मचर्य-तूर्य-सौन्दर्य-शौण्डीर्ये र्यो रः ।। ६३।। (वृत्ति) एषु र्यस्य रो भवति। जापवादः। बम्हचेरं। चौर्यसमत्वाद् बम्हचरिअं।
तूरं। सुंदेरं। सोण्डीरं। (अनु.) ब्रह्मचर्य, तूर्य, सौन्दर्य आणि शौण्डीर्य या शब्दांत र्य चा र होतो. (र्य चा)
ज होतो या नियमाचा (२.२४) प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. बम्हचेर; (ब्रह्मचर्य हा शब्द) चौर्य शब्दासारखा असल्याने (त्यामध्ये स्वरभक्ति होऊन) बम्हचरिअं (असेही वर्णान्तर होते); तूरं....सोंडीरं.
(सूत्र) धैर्ये वा ।। ६४॥ (वृत्ति) धैर्ये र्यस्य रो वा भवति। धीरं धिज्जं। सूरो सुज्जो इति तु सूरसूर्य
प्रकृतिभेदात्। (अनु.) धैर्य या शब्दात र्य चा र विकल्पाने होतो. उदा. धीरं, धिजं. सूरो आणि
सुजो हे शब्द मात्र सूर आणि सूर्य या दोन मूळ भिन्न (संस्कृत) शब्दांपासून साधलेले आहेत.
(सूत्र) एत: पर्यन्ते ।। ६५॥ (वृत्ति) पर्यन्ते एकारात्परस्य यस्य रो भवति। पेरन्तो। एत इति किम् ?
पज्जन्तो। (अनु.) पर्यन्त या शब्दात, (प मधील अ चा ए होऊन; त्या) एकारापुढे असणाऱ्या
र्य चा र होतो. उदा. पेरतो. एकारापुढे असणाऱ्या (र्य चा) असे का
A-Proof
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
द्वितीयः पादः
___ म्हटले आहे ? (कारण एकारापुढे र्य नसल्यास त्याचा र न होता ज्ज होतो.
उदा.) पजतो.
(सूत्र) आश्चर्ये ।। ६६॥ (वृत्ति) आश्चर्ये एत: परस्य यस्य रो भवति। अच्छेरं। एत इत्येव। अच्छरिअं। (अनु.) आश्चर्य शब्दात (श्च मधील अ चा ए होऊन त्या) ए पुढे असणाऱ्या र्य
चा र होतो. उदा. अच्छेरं. ए पुढे (र्य) असतानाच (त्याचा र होतो; तसे नसल्यास र होत नाही. उदा.) अच्छरिअं.
(सूत्र) अतो रिआर-रिज-रीअं ।। ६७।। (वृत्ति) आश्चर्ये अकारात्परस्य यस्य रिअ अर रिज रीअ इत्येते आदेशा __ भवन्ति। अच्छरिअं अच्छअरं अच्छरिजं अच्छरीअं। अत इति किम्?
अच्छेरं। (अनु.) आश्चर्य या शब्दात (श्च मधील) अकाराच्या पुढे असणाल्या र्य चे
रिअ, अर, रिज्ज आणि रीअ असे हे आदेश होतात. उदा. अच्छरिअं...अच्छरीअं. अकाराच्या पुढे असणाऱ्या (र्य चे) असे का म्हटले आहे ? (कारण श्च मधील अ चा जर ए होत असेल तर हे आदेश न होता सू.२.६६ नुसार) अच्छेरं (असे वर्णान्तर होते).
(सूत्र) पर्यस्त-पर्याण-सौकुमार्ये ल्लः ।। ६८॥ (वृत्ति) एषु यस्य ल्लो भवति। पर्यस्तं पल्लर्से पल्लत्थं। पल्लाणं। सोअमल्लं।
पल्लंको इति च पल्यङ्कशब्दस्य यलोपे द्वित्वे च। पलिअंको इत्यपि
चौर्यसमत्वात्। (अनु.) पर्यस्त, पर्याण आणि सौकु मार्य या शब्दांत र्य चा ल्ल होतो.
उदा. पर्यस्तम्...सोअमल्लं. पल्लंक हा शब्द पल्यङ्क या शब्दातील य् चा लोप होऊन आणि ल् चे द्वित्व होऊन सिद्ध झालेला आहे. (पल्यङ्क शब्दाचे) पलिअंको असे सुद्धा (वर्णान्तर होते); कारण तो चौर्यसम शब्द आहे.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
१४३
(सूत्र) बृहस्पति - वनस्पत्योः सो वा ।। ६९॥
( वृत्ति) अनयोः संयुक्तस्य सो वा भवति । बहस्सई बहप्फई भयस्सई भयप्फई । वणस्सई वणप्फई।
(अनु.) बृहस्पति आणि वनस्पति या शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा स विकल्पाने होतो. उदा. बहस्सई...........वणप्फई.
( सूत्र ) बाष्पे होऽश्रुणि ।। ७० ।।
( वृत्ति) बाष्पशब्दे संयुक्तस्य हो भवति अश्रुण्यभिधेये । बाहो नेत्रजलम् । अश्रुणीति किम् ? बप्फो ऊष्मा ।
(अनु.) (बाष्प या शब्दाने) अश्रु हा अर्थ सांगावयाचा असताना बाष्प या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा ह होतो. उदा. बाहो (म्हणजे ) डोळ्यातील पाणी (अश्रु). अश्रु हा अर्थ सांगावयाचा असताना असे का म्हटले आहे ? (कारण अश्रु हा अर्थ बाष्प शब्दाचा नसेल तर ष्प चा ह होत नाही. उदा.) बप्फो (म्हणजे ) ऊष्मा (उष्णता).
( सूत्र ) कार्षापणे ।। ७१।।
( वृत्ति) कार्षापणे संयुक्तस्य हो भवति । काहावणो । कथं कहावणो । ह्रस्वः संयोगे (१.८४) इति पूर्वमेव ह्रस्वत्वे पश्चादादेशे कर्षापणशब्दस्य वा भविष्यति ।
(अनु.) कार्षापण या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा ह होतो. उदा. काहावणो. (मग) कहावणो (हे वर्णान्तर) कसे होते ? ( उत्तर - ) ( कार्षापण या शब्दात ) ‘ह्रस्वः संभोगे' या सूत्रानुसार अगोदरच ( का मधील आ) ह्रस्व झाला आणि मग (या सूत्रात सांगितल्याप्रमाणे र्ष ला ह) आदेश झाला. किंवा कहावणो हे कर्षापण शब्दाचे (वर्णान्तर) होईल.
( सूत्र ) दुःख - दक्षिण - तीर्थे वा ।। ७२ ।।
( वृत्ति) एषु संयुक्तस्य हो वा भवति । दुहं दुक्खं । पर- दुक्खे दुक्खिआ
१ परदुःखे दुःखिताः विरलाः ।
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
द्वितीयः पादः
विरला। दाहिणो दक्खिणो। तूहं तित्थं। (अनु.) दु:ख, दक्षिण आणि तीर्थ या शब्दांत संयुक्त व्यंजनाचा ह विकल्पाने होतो.
उदा. दुहं...तित्थं.
(सूत्र) कूष्माण्ड्यां ष्मो लस्तु ण्डो वा ।। ७३।। (वृत्ति) कूष्माण्ड्यां ष्मा इत्येतस्य हो भवति ण्ड इत्यस्य तु वा लो भवति।
कोहली कोहण्डी। (अनु.) कूष्माण्डी या शब्दात ष्मा या (संयुक्त व्यंजना) चा ह होतो, पण ण्ड याचा
मात्र विकल्पाने ल होतो. उदा. कोहली, कोहण्डी.
(सूत्र) पक्ष्म-श्म-ष्म-स्म-ह्मां म्हः ॥ ७४।। (वृत्ति) पक्ष्मशब्दसम्बन्धिन: संयुक्तस्य श्मष्मस्मह्मां च मकाराक्रान्तो हकार
आदेशो भवति। पक्ष्मन् पम्हाइं। पम्हल-लोअणा। श्म। कुश्मानः कुम्हाणो। कश्मीराः। कम्हारा। ष्म। ग्रीष्म: गिम्हो। ऊष्मा उम्हा। स्म। अस्मादृशः अम्हारिसो। विस्मय: विम्हओ। ह्म। ब्रह्मा बम्हा। सुह्मा: सुम्हा। बम्हणो। बम्हचेरं। क्वचित् म्भोऽपि दृश्यते । बम्भणो। बम्भचेरं। सिम्भो। क्वचिन्न भवति। रश्मिः रस्सी। स्मरः
सरो। (अनु.) पक्ष्मन् शब्दाशी संबंधित असणाऱ्या (क्ष्म या) संयुक्त व्यंजनाचा आणि
श्म, ष्म, स्म आणि ह्म यां (संयुक्त व्यंजनां) चा मकाराने युक्त हकार (म्हणजे म्ह) असा आदेश होतो. उदा. पक्ष्मन्....लोअणा; श्म (चा म्ह) :- कुम्हाणो....कम्हारा; ष्म (चा म्ह) :- ग्रीष्म....उम्हा; स्म (चा म्ह) :- अस्मादृशः....विम्हओ ; ह्म (चा म्ह) :ब्रह्मा....बम्हचेरं. क्वचित् (म्ह चे ऐवजी) म्भ सुद्धा (झालेला) आढळतो. उदा. बंभणो....सिम्भो. क्वचित् (असा म्ह) होत नाही. उदा. रश्मिः ...सरो.
१ पक्ष्मल-लोचना।
२ ब्राह्मण, ब्रह्मचर्य
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
( सूत्र ) सूक्ष्म - श्न - ष्ण-स्न-ह्न -ह्ण-क्ष्णां हः ।। ७५ ।। ( वृत्ति) सूक्ष्मशब्दसम्बन्धिन: संयुक्तस्य श्नष्णस्नह्नह्णणां च णकाराक्रान्तो हकार आदेशो भवति। सूक्ष्मं सण्हं । श्न। पण्हो । सिण्हो। ष्ण। विण्हू'। जिन्हू। कण्हो। उण्हीसं । स्न। जोण्हा । ण्हाओ। पण्हुओ। ह्न। वण्ही । जण्हू। ह्ण। पुव्वण्हो' । अवरण्हो । क्ष्ण । सहं । तिण्हं । विप्रकर्षे तु कृष्णकृत्स्नशब्दयोः कसणो । कसिणो ।
(अनु.) सूक्ष्म या शब्दाशी संबंधित असणाऱ्या (क्ष्म या) संयुक्त व्यंजनाचा आणि श्न, ष्ण, स्न, ह्न, ह्ण आणि क्ष्ण यां (संयुक्त व्यंजनां) चा णकाराने युक्त हकार (म्हणजे ण्ह) असा आदेश होतो. उदा. सूक्ष्मं सण्हं; श्न (चा ण्ह) पण्हो, सिण्हो; ष्म ( चाह) :- विण्हू...उण्हीसं; स्न (चा ह) :जोण्हा...पण्हुओ; ह्न (चा ण्ह) :- वण्ही, जण्हू; ह्ण (चा ह) पुव्वण्हो, अवरण्हो; क्ष्ण ( चा ह) :- सण्हं, तिण्हं. तथापि स्वरभक्ति झाली असताना कृष्ण आणि कृत्स्न या शब्दांची कसणो आणि कसिणो ( अशी वर्णान्तरे होतात).
:
१४५
(सूत्र) ह्नो ल्ह: ।। ७६।।
(वृत्ति) ह्न: स्थाने लकाराक्रान्तो हकारो भवति। कल्हारं ।" पल्हाओ । (अनु.) ह्रच्या स्थानी लकाराने युक्त हकार (म्हणजे ल्ह) होतो. उदा. कल्हारं,
पल्हाओ.
१ प्रश्न, शिश्न
३ ज्योत्स्ना, स्नात, प्रस्तुत
५ पूर्वाह्न, अपराह्न
७ कह्लार, प्रह्लाद
( सूत्र ) कगटडतदपशषस क पामूर्ध्वं लुक् ।। ७७ ।। (वृत्ति) एषां संयुक्तवर्णसम्बन्धिनामूर्ध्वं स्थितानां लुग् भवति । क। भुत्तं । सित्थं । ग। दुद्धं । मुद्धं । ट। ष्टपदः छप्पओ। कट्फलम् कप्फलं ।
२ विष्णु, जिष्णु, कृष्ण, उष्णीष
४ वह्नि,
जह्नु
६ श्लक्ष्ण, तीक्ष्ण
८ भुक्त, सिक्थ
:
९ दुग्ध, मुग्ध
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
द्वितीयः पादः
ड। खड्ग: खग्गो। षड्ज: सज्जो। त। उप्पलं। उप्पाओ। द। मद्गुः मग्गू। मोग्गरो। प। सुत्तो। गुत्तो। श। लण्हं । णिच्चलो। चुअइ। ष। गोट्ठी। छट्ठो। निठ्ठरो। स। खलिओ। नेहो। क। दु खम्
दुक्खं। प। अंत पात:। अंतप्पाओ। (अनु.) संयुक्त वर्णाशी (=व्यंजनाशी) संबंधित व प्रथम अवयव असणाऱ्या
क,ग,ट,ड,त,द,प,श,ष,स, क आणि प यां (व्यंजनां) चा लोप होतो. उदा. क (चा लोप):-भुत्तं, सित्थं. ग (चा लोप):-दुद्धं, मुद्धं. ट (चा लोप):- षट्पदः...कप्फलं. ड (चा लोप):-खड्ग:...सज्जो. त (चा लोप):- उप्पलं, उप्पाओ. द (चा लोप):- मद्गुः...मोग्गरो. प (चा लोप):- सुत्तो,गुत्तो. स (चा लोप):- खलिओ, नेहो. क (चा लोप):दु कम् दुक्खं. प (चा लोप):-अंत पात: अंतप्पाओ.
(सूत्र) अधो मनयाम् ।। ७८।। (वृत्ति) मनयां संयुक्तस्याधो वर्तमानानां लुग् भवति। म। जुग्गं । रस्सी।
सरो। सेरं। न। नग्गो। लग्गो। य। सामा। कुड्डं। वाहो। (अनु.) संयुक्त व्यंजनात नंतर (म्हणजे द्वितीय अवयव) असणाऱ्या म, न आणि य
यांचा लोप होतो. उदा. म (चा लोप :-) जुग्गं....सेरं. न (चा लोप :) नग्गो, लग्गो. य (चा लोप :-) सामा...वाहो.
(सूत्र) सर्वत्र लबरामवन्द्रे ।। ७९।। (वृत्ति) वन्द्रशब्दादन्यत्र लबरां सर्वत्र संयुक्तस्योर्ध्वमधश्च स्थितानां लुग्
भवति। ऊर्ध्व। ल। उल्का उक्का। वल्कलं वक्कलं। ब। शब्दः
१ उत्पल, उत्पाद (उत्पात) ३ सुप्त, गुप्त ५ गोष्ठी, षष्ठ, निष्ठुर ७ युग्म, रश्मि, स्मर, स्मेर ९ श्यामा, कुड्य, व्याध/वाह्य
२ मुद्गर ४ श्लक्ष्ण, निश्चल, श्चोतते ६ स्खलित, स्नेह ८ नग्न, लग्न
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
१४७
सद्दो। अब्दः अद्दो। लुब्धकः लोद्धओ । र । अर्क: अक्को। वर्गः वग्गो। अधः। श्लक्ष्णं सहं । विक्लवः विक्कवो । पक्वं पक्कं पिक्कं। ध्वस्तः धत्थो । चक्रं चक्कं । ग्रहः गहो । रात्रिः रत्ती । अत्र द्व इत्यादिसंयुक्तानामुभयप्राप्तौ यथादर्शनं लोपः । क्वचिदूर्ध्वम् । उद्विग्नः उव्विग्गो। द्विगुणः वि - उणो । द्वितीयः बीओ। कल्मषं कम्मसं । सर्वं सव्वं । शुल्बं सुब्बं । क्वचित्त्वधः काव्यं कव्वं । कुल्या कुल्ला। माल्यं मल्लं । द्विपः दिओ । द्विजाति: दुआई । क्वचित्पर्यायेण । द्वारं बारं दारं । उद्विग्नः उव्विण्णो । अवन्द्र इति किम्? वन्द्रं। संस्कृतसमोऽयं प्राकृतशब्दः । अत्रोत्तरेण विकल्पोऽपि न भवति निषेधसामर्थ्यात् ।
(अनु.) वन्द्र शब्द सोडून अन्यत्र (म्हणजे इतर शब्दांत ) संयुक्त व्यंजनात अगोदर किंवा नंतर (म्हणजे प्रथम किंवा द्वितीय अवयव) असणाऱ्या ल, ब आणि र यांचा सर्वत्र लोप होतो. उदा. प्रथम असताना :- ल ( चा लोप : - ) उल्का...वक्कलं. ब (चा लोप:-) शब्द...लोद्धओ. र ( चा लोप:-) अर्क...वग्गो. नंतर असताना :- ( ल चा लोप:-) श्लक्ष्णम्... विक्कवो. (व चा लोप:-) पक्वम्... धत्थो. ( र चा लोप:-) चक्रम्... रत्ती. येथे, द्व इत्यादि संयुक्त व्यंजनांत (एकाचवेळी पहिला व दुसरा अवयव यांचा लोप अशा) दोहोंची प्राप्ति झाली असताना, (वाङ्मयात) आढळेल त्याप्रमाणे (कोणत्याही एका अवयवाचा) लोप (करावा ). ( तेव्हा) क्वचित् प्रथम असणाऱ्या (अवयवा) चा (लोप होतो. उदा.) उद्विग्न... सुब्बं. (तर कधी ) नंतर असणाऱ्या (अवयवा ) चा ( लोप होतो. उदा.) काव्यम्... दुआई. क्वचित पर्यायाने (प्रथम व नंतर) असणाऱ्या ( अवयवा) चा लोप होतो. उदा.) द्वारम्...उव्विणो. वन्द्र शब्द सोडून असे का म्हटले आहे ? (कारण प्राकृतात) वन्द्र (हा शब्द तसाच रहातो). वन्द्र हा प्राकृत शब्द संस्कृतसम आहे. या (वन्द्र शब्दाचे) बाबतीत, (प्रस्तुत सूत्रातील) निषेधाच्या सामर्थ्याने, पुढील सूत्रात (२.८०) सांगितल्याप्रमाणे विकल्पसुद्धा होत नाही.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
द्वितीयः पादः
(सूत्र) द्रे रो न वा ।। ८०॥ (वृत्ति) द्रशब्दे रेफस्य वा लुग् भवति। चन्दो' चन्द्रो। रुद्दो रुद्रो। भदं भद्रं।
समुद्दो समुद्रो। ह्रदशब्दस्य स्थितिपरिवृत्तौ द्रह इति रुपम्। तत्र द्रहो दहो। केचिद् रलोपं नेच्छन्ति। द्रहशब्दमपि कश्चित् संस्कृतं मन्यते। वोद्रहादयस्तु तरुणपुरुषादिवाचका नित्यं रेफसंयुक्ता देश्या एव।
सिक्खन्तु वोद्रहीओ। वोद्रह-द्रहम्मि पडिआ। (अनु.) द्र या शब्दात (=अक्षरात) रेफाचा लोप विकल्पाने होतो. उदा. चंदो...समुद्रो.
ह्रद शब्दात स्थितिपरिवृत्ति (=वर्णव्यत्यास) झाला असताना, द्रह असे रूप (सिद्ध होते). तेथे (=द्रह शब्दाचे बाबतीत) द्रहो, दहो (अशी रूपे होतात). काही वैयाकरणांच्या मते र चा लोप होत नाही. द्रह हा शब्द सुद्धा संस्कृत आहे, असे कोणी एक प्राकृत वैयाकरण मानतो. तरुण पुरुष, इत्यादि अर्थ असणारे वोद्रह, इत्यादि शब्द हे नेहमी रेफाने युक्त असून, ते देश्य शब्दच आहेत. उदा. सिक्खंतु.....पडिआ.
(सूत्र) धात्र्याम् ।। ८१॥ (वृत्ति) धात्रीशब्दे रस्य लुग् वा भवति। धत्ती। ह्रस्वात् प्रागेव रलोपे धाई।
पक्षे। धारी। (अनु.) धात्री या शब्दात र चा लोप विकल्पाने होतो. उदा. धत्ती. र चा
लोप होण्यापूर्वीच हस्वापासून (दीर्घ होऊन) धाई (हे रूप सिद्ध होते). (विकल्प-) पक्षी :- धारी.
(सूत्र) तीक्ष्णे णः ।। ८२।। (वृत्ति) तीक्ष्णशब्दे णस्य लुग् वा भवति। तिक्खं। तिण्हं। (अनु.) तीक्ष्ण या शब्दात ण चा लोप विकल्पाने होतो. उदा. तिक्खं, तिण्हं.
१ चन्द्र, रुद्र, भद्र, समुद्र
२ शिक्षन्तां तरुण्यः।
३ तरुणहदे पतिता।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१४९
(सूत्र) ज्ञो ञः ॥ ८३।। (वृत्ति) ज्ञ: सम्बन्धिनो अस्य लुग् वा भवति। जाणं' णाणं। सव्वजो सव्वण्णू।
अप्पजो अप्पण्णू। दइवज्जो दइवण्णू। इंगिअजो इंगिअण्णू। मणोजं मणोण्णं। अहिजो अहिण्णू। पज्जा पण्णा। अजा आणा। संजा
सण्णा। क्वचिन्न भवति। विण्णाणं। (अनु.) ज्ञ (या संयुक्त व्यंजना) शी संबंधित असणाऱ्या अ चा लोप विकल्पाने
होतो. उदा. जाणं...सण्णा. क्वचित् (अ चा लोप) होत नाही. उदा. विण्णाणं.
(सूत्र) मध्याह्ने हः ।। ८४।। (वृत्ति) मध्याह्ने हस्य लुग् वा भवति। मज्झन्नो मज्झण्हो। (अनु.) मध्याह्न या शब्दात ह चा लोप विकल्पाने होतो. उदा. मज्झन्नो, मज्झण्हो.
(सूत्र) दशा ।। ८५।। (वृत्ति) पृथग्योगाद्वेति निवृत्तम्। दशार्हे हस्य लुग् भवति। दसारो। (अनु.) हे सूत्र पृथपणे सांगितले असल्याने (२.८० मधील) वा या शब्दाची
निवृत्ति होते. दशार्ह या शब्दात ह चा लोप होतो. उदा. दसारो.
(सूत्र) आदेः श्मश्रुश्मशाने ।। ८६।। (वृत्ति) अनयोरादेर्लुग् भवति। मासू मंसू मस्सू। मसाणं। आर्षे श्मशानशब्दस्य
सीआणं सुसाणमित्यपि भवति। (अनु.) श्मश्रु आणि श्मशान या दोन शब्दांत आदि (असणाऱ्या व्यंजना) चा लोप
होतो. उदा. मासू...मसाणं. आर्ष प्राकृतात श्मशान शब्दाची सीआणं आणि सुसाणं अशी सुद्धा (वर्णान्तरे/रूपे) होतात.
१ ज्ञान, सर्वज्ञ, आत्मज्ञ (अल्पज्ञ), दैवज्ञ, इंगितज्ञ, मनोज्ञ, अभिज्ञ, प्रज्ञा, आज्ञा, संज्ञा. २ विज्ञान
A-Proof
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
द्वितीयः पादः
(सूत्र) श्चो हरिश्चन्द्रे ।। ८७।। (वृत्ति) हरिश्चन्द्रशब्दे श्च इत्यस्य लुग् भवति। हरिअन्दो। (अनु.) हरिश्चन्द्र या शब्दात श्च् याचा लोप होतो. उदा. हरिअंदो.
(सूत्र) रात्रौ वा ।। ८८॥ (वृत्ति) रात्रिशब्दे संयुक्तस्य लुग् वा भवति। राई रत्ती। (अनु.) रात्रि या शब्दात संयुक्त व्यंजनाचा लोप विकल्पाने होतो. उदा. राई, रत्ती.
(सूत्र) अनादौ शेषादेशयोर्द्वित्वम् ।। ८९।। (वृत्ति) पदस्यानादौ वर्तमानस्य शेषस्यादेशस्य च द्वित्वं भवति। शेष।
कप्पतरू । भुत्तं। दुद्धं। नग्गो। उक्का। अक्को। मुक्खो । आदेश। डक्को। जक्खो। रग्गो। किच्ची। रुप्पी। क्वचिन्न भवति। कसिणो। अनादाविति किम् ? खलिअं। थेरो। खम्भो। द्वयोस्तु द्वित्वमस्त्येवेति न भवति।
विञ्चुओ५। भिण्डिवालो। (अनु.) पदामध्ये अनादि असणारे शेष (व्यंजन) तसेच (सांगितलेला) आदेश,
यांचे द्वित्व होते. उदा. शेष (व्यंजनाचे द्वित्व) :- कप्पतरू...मुक्खो. आदेश (व्यंजनाचे द्वित्व :-) डक्को...रुप्पी. क्वचित् (असे) द्वित्व होत नाही (तर इतर काहीतरी वर्णान्तर होते.) उदा. कसिणो. (पदामध्ये) अनादि असणारे, असे का म्हटले आहे? (कारण शेष किंवा आदेश व्यंजन अनादि नसल्यास (म्हणजे आदि असल्यास) त्याचे द्वित्व होत नाही. उदा.) खलिअं...खंभो. (संयुक्त व्यंजनाचे स्थानी संयुक्त व्यंजनाचा आदेश सांगितला असेल तर तेथे अगोदरच) दोन व्यंजनांचे अस्तित्व असल्याने (पुन: तेथे) द्वित्व होत नाही. उदा. विञ्चओ, भिण्डिवालो.
१ कल्पतरू, भुक्त, दुग्ध, नग्न, उल्का, अर्क, मूर्ख २ दष्ट, यक्ष, रक्त, कृत्ति, रुच्मी
३ कृत्स्न ४ स्खलित, स्थविर, स्तम्भ.
५ वृश्चिक, भिन्दिपाल.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
I
(सूत्र) द्वितीय - तुर्ययोरुपरि पूर्व: ।। ९०।। (वृत्ति) द्वितीयतुर्य योर्द्वित्वप्रसंगे उपरि पूर्वौ भवतः । द्वितीयस्योपरि प्रथमश्चतुर्थस्योपरि तृतीय इत्यर्थः । शेष । वक्खाणंः। वग्घो। मुच्छा। निज्झरो। कट्ठं। तित्थं। निद्धणो । गुप्फं । निब्भरो। आदेश । जक्खो । घस्य नास्ति। अच्छी। मज्झं । पट्ठी । वुड्ढो । हत्थो। आलिद्धो। पुप्फं । भिब्भलो। तैलादौ (२.९८) द्वित्वे ओक्खलं । सेवादौ (२.९९) नक्खा'। नहा। समासे । कइ-द्धओ कइ - धओ । द्वित्व इत्येव । खाओ।
१५१
(अनु.) ( वर्गीय व्यंजनांपैकी) द्वितीय आणि चतुर्थ व्यंजनांच्या द्वित्वाचा प्रसंग आला असता पूर्वीची दोन व्यंजने (म्हणजे प्रथम आणि तृतीय ही व्यंजने) अगोदर (म्हणजे प्रथम अवयव म्हणून ) येतात. म्हणजे द्वितीय व्यंजनाच्या आधी प्रथम व्यंजन आणि चतुर्थ व्यंजनाच्या आधी तृतीय व्यंजन येते असा अर्थ आहे. उदा. शेष (व्यंजनाचे द्वित्व होताना ) :- वक्खाणं... निब्भरो. आदेश (व्यंजनाचे द्वित्व होताना ) :- जक्खो; घ चे द्वित्व ( आढळत) नाही; अच्छी...भिब्भलो. तैलादौ या सूत्राने द्वित्व होताना:- ओक्खलं. सेवादौ या सूत्राने (विकल्पाने द्वित्व होताना) :- नक्खा, नहा. समासात :- कइद्धओ...कइधओ. (द्वितीय व चतुर्थ व्यंजनाचे) द्वित्व होतानाच (प्रथम व तृतीय व्यंजन अगोदर येते; द्वित्व होत नसल्यास तसे होत नाही. उदा.) खाओ.
( सूत्र ) दीर्घे वा ।। ९१ ।।
(वृत्ति) दीर्घशब्दे शेषस्य घस्य उपरि पूर्वो वा भवति। दिग्घो दीहो। (अनु.) दीर्घ या शब्दात ( र् चा लोप झाल्यावर) शेष असणाऱ्या घ च्या मागे पूर्वीचे (म्हणजे तिसरे व्यंजन) विकल्पाने येते. उदा. दिग्घो, दीहो.
२ यक्ष
१ व्याख्यान, व्याघ्र, मूर्च्छा, निर्झर, कष्ट, तीर्थ, निर्धन, गुल्फ, निर्भर. ३ अक्षि, मध्य, पृष्ठ, वृद्ध, हस्त, आश्लिष्ट, ६ कपिध्वज
४ उदूखल
५ नखाः
पुष्प, विह्वल.
७ खात.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
( सूत्र ) न दीर्घानुस्वारात् ।। ९२ ।। ( वृत्ति) दीर्घानुस्वाराभ्यां लाक्षणिकाभ्यामलाक्षणिकाभ्यां च परयोः शेषादेशयोर्द्वित्वं न भवति। छूढो'। नीसासो। फासो। अलाक्षणिक। पार्श्व पासं । शीर्षं सीसं । ईश्वरः ईसरो । द्वेष्य: वेसो । लास्यं लासं । आस्यम् आसं। प्रेष्यः पेसो । अवमाल्यम् ओमालं । आज्ञा आणा । आज्ञप्तिः आणत्ती। आज्ञपनं आणवणं । अनुस्वारात्। त्र्यस्रम् तंसं। अलाक्षणिक । संझा | विंझो । कंसालो ।
द्वितीयः पादः
(अनु.) लाक्षणिक तसेच अलाक्षणिक अशा दीर्घ (स्वर) आणि अनुस्वार यांच्यापुढे शेष व्यंजन तसेच आदेश व्यंजन यांचे द्वित्व होत नाही. उदा. छूढो... फासो. अलाक्षणिक (दीर्घ स्वरापुढे ) :- पार्श्वम्... आणवणं. (लाक्षणिक) अनुस्वारापुढे :- त्र्यस्रम् तंसं. अलाक्षणिक (अनुस्वारापुढे ) :संझा... कंसालो.
-
( सूत्र ) रहो: ।। ९३ ।।
(वृत्ति) रेफहकारयोर्द्वित्वं न भवति । रेफः शेषो नास्ति । आदेश । सुन्दरं । बम्हचेरं। पेरन्तं। शेषस्य हस्य । विहलो । आदेशस्य । कहावणो । (अनु.) रेफ व हकार यांचे द्वित्व होत नाही. रेफ (हा कधीच ) शेष व्यंजन असत नाही. (रेफ) आदेश असताना :- सुंदेरं... पेरंतं. शेष ह ( चे द्वित्व होत नाही. उदा ) विहलो. आदेश असणाऱ्या (ह चे द्वित्व होत नाही. उदा.) कहावणो.
( सूत्र ) धृष्टद्युम्ने णः ।। ९४।।
(वृत्ति) धृष्टद्युम्ने आदेशस्य णस्य द्वित्वं न भवति । धट्ठज्जुणो । (अनु.) धृष्टद्युम्न या शब्दात आदेश म्हणून येणाऱ्या ण चे द्वित्व होत नाही.
उदा.
धट्ठज्जुणो.
१ क्षिप्त, नि:श्वास, स्पर्श.
३ सौन्दर्य, ब्रह्मचर्य, पर्यन्त ।
२ संध्या, विन्ध्य, कांस्ययुक्त ४ विह्वल
५. कार्षापण
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
१५३
( सूत्र ) कर्णिकारे वा ।। ९५ ।।
(वृत्ति) कर्णिकारशब्दे शेषस्य णस्य द्वित्वं वा न भवति । कणिआरो
कण्णिआरो।
(अनु.) कर्णिकार या शब्दात शेष असणाऱ्या ण चे द्वित्व विकल्पाने होते. कणिआरो, कण्णिआरो.
उदा.
( सूत्र ) दृप्ते ।। ९६ ।।
(वृत्ति) दृप्तशब्दे शेषस्य द्वित्वं न भवति । दरिअ - सीहेण ।
(अनु.) दृप्त या शब्दात शेष व्यंजनाचे द्वित्व होत नाही. उदा. दरिअसीहेण.
( सूत्र ) समासे वा ।। ९७।।
(वृत्ति) शेषादेशयोः समासे द्वित्वं वा भवति । नइग्गामो २ नइगामो । कुसुमप्पयरो कुसुमपयरो। देवत्थुई देवथुई । हरक्खन्दा हरखन्दा। आणालक्खम्भो आणालखम्भो। बहुलाधिकारादशेषादेशयोरपि । सप्पिवासो सपिवासो। बद्धप्फलो बद्धफलो । मलय - सिहर-क्खण्डं मलयसिहरखंडं। पम्मुक्कं पमुक्कं । अहंसणं अदंसणं । पडिकूलं पडिक्कूलं । तेल्लोक्कं तेलोक्कं । इत्यादि ।
(अनु.) शेष आणि आदेश व्यंजन यांचे द्वित्व समासात विकल्पाने होते. उदा. नइग्गामो...खम्भो. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे शेष आणि आदेश नसणाऱ्या व्यंजनांचेही (समासात द्वित्व झालेले आढळते. उदा.) सप्पिवासो... तेलोक्कं इत्यादि.
( सूत्र ) तैलादौ ।। ९८ ।।
(वृत्ति) तैलादिषु अनादौ यथादर्शनमन्त्यस्यानन्त्यस्य च व्यञ्जनस्य द्वित्वं भवति। तेल्लं । मण्डुक्को । वेइल्लं । उज्जू । विड्डा । वहुत्तं। अनन्त्यस्य। सोत्तं। पेम्मं। जुव्वणं। आर्षे । पडिसोओ । विस्सोअसिआ। तैल।
१ दृप्तसिंहेन २ नदीग्राम, कुसुमप्रकर, देवस्तुति, हर- स्कन्दौ, आलानस्तम्भ. ३ स-पिपास, बद्ध-फल, मलय - शिखर - खण्ड, प्रमुक्त, अदर्शन, प्रतिकूल, त्रैलोक्य. ४ प्रतिस्त्रोतस्, विस्रोतसिका.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
द्वितीयः पादः
मण्डूक। विचकिल। ऋजु । ब्रीडा। प्रभूत। स्रोतस् । प्रेमन्। यौवन । इत्यादि।
(अनु.) तैल इत्यादि शब्दांत जसे वाङ्मयात आढळते त्याप्रमाणे अनादि स्थानी, अन्त्य तसेच अनन्त्य व्यंजनांचे द्वित्व होते. उदा. तेल्लं...वहुत्तं. अनन्त्य व्यंजनाचे (द्वित्व) :- सोत्तं... जुव्वणं. आर्ष प्राकृतात (कधी असे द्वित्व होत नाही तर कधी होते. उदा.) पडिसोओ, विस्ससोअसिआ. (क्रमाने संस्कृत शब्द असे :-) तैल... यौवन इत्यादि.
( सूत्र ) सेवादौ वा ।। ९९।।
( वृत्ति) सेवादिषु अनादौ यथादर्शनमन्त्यस्यानन्त्यस्य च द्वित्वं वा भवति । सेव्वा सेवा। नेड्डुं नीडं । नक्खा नहा । निहित्तो निहिओ । वाहित्तो वाहिओ। माउक्कं माउअं । एक्को एओ। कोउहल्लं कोउहलं । वाउल्लो वाउलो। थुल्लो थोरो। हुत्तं हूअं । दइव्वं दइवं । तुण्हिक्को तुण्हिओ। मुक्को मूओ। खण्णू खाणू । थिण्णं थीणं । अनन्त्यस्य। अम्हक्केरं अम्हकेरं । तं च्चेअ तं चेअ। सो च्चिअ सो चिअ । सेवा । नीड । नख। निहित। व्याहृत। मृदुक। एक । कुतूहल । व्याकुल । स्थूल । हूत । दैव। तूष्णीक । मूक । स्थाणु । स्त्यान । अस्मदीय। चेअ' । चिअ । इत्यादि । (अनु.) सेवा इत्यादि शब्दांत जसे वाङ्मयात आढळते त्याप्रमाणे अनादि स्थानी, अन्त्य तसेच अनन्त्य व्यंजनांचे द्वित्व विकल्पाने होते. उदा. सेव्वा...थीणं. अनन्त्य व्यंजनांचे (द्वित्व) :- अम्हक्केरं...चिअ. (यांचे मूळ संस्कृत शब्द क्रमाने असे:-) सेवा... अस्मदीय; चेअ, चिअ इत्यादि.
(सूत्र) शा
ङात्पूर्वोऽत् ।। १०० ।।
ङात्पूर्वो अकारो भवति । सारङ्गं ।
( वृत्ति) शा (अनु.) शा
या शब्दात ( र नंतर ) ङ च्या पूर्वी अकार येतो. उदा. सारंगं.
१ चेअ आणि चिअ ही अवधारण अर्थ दाखविणारी अव्यये आहेत (सूत्र २.१८४ पहा )
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१५५
(सूत्र) क्ष्माश्लाघारत्नेऽन्त्यव्यञ्जनात् ।। १०१।। (वृत्ति) एषु संयुक्तस्य यदन्त्यव्यञ्जनं तस्मात्पूर्वोऽद् भवति। छमा। सलाहा।
रयणं। आर्षे सूक्ष्मेऽपि। सुहमं। (अनु.) क्ष्मा, श्लाघा आणि रत्न या शब्दांत संयुक्त व्यंजनातील जे अन्त्य व्यंजन
त्याच्या पूर्वी अ येतो. उदा. छमा...रयणं. आर्ष प्राकृतात सूक्ष्म या शब्दामध्येही (असा अ येतो. उदा.) सुहमं.
(सूत्र) स्नेहाग्न्योर्वा ।। १०२।। (वृत्ति) अनयोः संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनात्पूर्वोऽकारो वा भवति। सणेहो नेहो।
अगणी अग्गी। (अनु.) स्नेह आणि अग्नि या शब्दांत संयुक्त व्यंजनामधील अन्त्य व्यंजनाच्या पूर्वी
अकार विकल्पाने येतो. उदा. सणेहो...अग्गी.
(सूत्र) प्लक्षे लात् ।। १०३।।। (वृत्ति) प्लक्षशब्दे संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनाल्लात्पूर्वोऽद् भवति। पलक्खो। (अनु.) प्लक्ष या शब्दात संयुक्त व्यंजनातील अन्त्य ल या व्यंजनापूर्वी अ येतो.
उदा. पलक्खो .
(सूत्र) हश्रीहीकृत्स्नक्रियादिष्ट्यास्वित् ।। १०४।। (वृत्ति) एषु संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनात्पूर्व इकारो भवति। ह। अरिहइ। अरिहा।
गरिहा। बरिहो। श्री सिरी। ह्रीतः हिरीओ। अहीकः अहिरीओ। कृत्स्न: कसिणो। क्रिया किरिआ। आर्षे तु हयं नाणं कियाहीणं। दिष्ट्या
दिट्ठिआ। (अनु.) है, श्री, ह्री, कृत्स्न, क्रिया आणि दिष्ट्या या शब्दांत संयुक्त व्यंजनातील
अन्त्य व्यंजनाच्या पूर्वी इकार येतो. उदा. ह (मध्ये) :- अरिहइ...बरिहो; श्री...किरिआ; आर्ष प्राकृतात मात्र (क्रिया या शब्दात अशी स्वरभक्तीने इ येत नाही. उदा.) हयं...कियाहीणं; दिष्ट्या दिट्ठिआ.
१ अर्हति, अर्हा, गर्दा, बर्ह.
२ हतं ज्ञानं क्रियाहीनम्।
A-Proof
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
द्वितीयः पादः
( सूत्र ) र्शर्षतप्तवज्रे वा ।। १०५ ।।
(वृत्ति) र्शर्षयोस्तप्तवज्रयोश्च संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनात्पूर्व इकारो वा भवति।
र्श। आयरिसो' आयंसो। सुदरिसणो सुदंसणो । दरिसणं दंसणं । र्ष। वरिसं२ वासं । वरिसा वासा। वरिस - सयं वास - सयं । व्यवस्थितविभाषया क्वचिन्नित्यम्। परामरिसोर। हरिसो। अमरिसो। तप्त तविओ तत्तो। वज्रं वरं वज्जं ।
(अनु.) र्श आणि र्ष या संयुक्त व्यंजनात तसेच तप्त आणि वज्र या शब्दांत संयुक्त व्यंजनातील अन्त्य व्यंजनाच्या पूर्वी इकार विकल्पाने येतो. उदा. र्श (मध्ये ) :- आयरिसो... दंसणं. र्ष (मध्ये ) :- वरिसं...वाससयं. व्यवस्थित विभाषेने (काही शब्दात असा इ) नित्य येतो. उदा. परामरिसो... अमरिसो. तप्त...वज्जं.
(सूत्र) लात् ।। १०६।।
(वृत्ति) संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनाल्लात्पूर्व इद् भवति । किलिन्नं । किलिट्ठ । सिलिट्टं। पिलुट्ठं। पिलासो। सिलिम्हो। सिलेसो। सक्लिं। सुइलं। सिलोओ। किलेसो। अम्बिलं । गिलाइ । गिलाणं । मिलाइ। मिलाणं । किलम्मइ । किलन्तं । क्वचिन्न भवति । कमो५ । पवो। विप्पवो । सुक्कपक्खो। उत्प्लावयति उप्पावे ।
(अनु.) संयुक्त व्यंजनातील अन्त्य ल या व्यंजनापूर्वी इ येतो. उदा. किलिन्नं... किलन्त. क्वचित् (असा इ) येत नाही. उदा. कमो.... . उप्पावेइ.
(सूत्र) स्याद्भव्यचैत्यचौर्यसमेषु यात् ।। १०७।। (वृत्ति) स्यादादिषु चौर्यशब्देन समेषु च संयुक्तस्य यात्पूर्व इद् भवति। सिआ'।
१ आदर्श, सुदर्शन, दर्शन २ वर्ष, वर्षा, वर्षशत. ३ परामर्श, हर्ष, अमर्ष. ४ क्लिन्न, क्लिष्ट, श्लिष्ट, प्लुष्ट, प्लोष, श्लेष्मन्, श्लेष, शुक्ल, शुक्ल, श्लोक, क्लेश, अम्ल, ग्लायति, ग्लान, म्लायति, म्लान, क्लाम्यति, क्लान्त.
५ क्लम, प्लव, विप्लव, शुक्लपक्ष. ६ स्यात्, स्याद्वाद, भव्य, चैत्य.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१५७
सिआवाओ। भविओ। चेइ। चौर्यसम। चोरिअं। थेरिअं। भारिआ। गम्भीरिअं। गहीरिअं। आयरिओ। सुन्दरिअं। सोरिअं। वीरिअं। वरिअं।
सूरिओ। धीरिअं। बम्हचरिअं। (अनु.) स्यात् इत्यादि (म्हणजे स्यात्, भव्य आणि चैत्य या) शब्दांत तसेच चौर्य
सारख्या शब्दांत संयुक्त व्यंजनातील य च्या पूर्वी इ येतो. उदा. सिआ...चेइअं. चौर्यसम (शब्दांत) :- चोरिअं.....बम्हचरिअं.
(सूत्र) स्वप्ने नात् ।। १०८।। (वृत्ति) स्वप्नशब्दे नकारात्पूर्व इद् भवति। सिविणो। (अनु.) स्वप्न या शब्दात नकाराच्या पूर्वी इ येतो. उदा. सिविणो.
(सूत्र) स्निग्धे वादितौ ।। १०९।। (वृत्ति) स्निग्धे संयुक्तस्य नात्पूर्वी अदितौ वा भवतः। सणिद्धं सिणिद्धं। पक्षे
निद्धं। (अनु.) स्निग्ध या शब्दात, संयुक्त व्यंजनातील न च्या पूर्वी अ आणि इ विकल्पाने
होतात. उदा. सणिद्धं, सिणिद्धं. (विकल्प-) पक्षी:- निद्धं.
(सूत्र) कृष्णे वर्णे वा ।। ११०।। (वृत्ति) कृष्णे वर्णवाचिनि संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनात्पूर्वी अदितौ वा भवतः।
कसणो कसिणो कण्हो। वर्ण इति किम् ? विष्णौ कण्हो। (अनु.) वर्ण (=रंग) वाचक कृष्ण या शब्दात संयुक्त व्यंजनातील अन्त्य व्यंजनाच्या
पूर्वी अ आणि इ विकल्पाने येतात. उदा. कसणो...कण्हो. वर्ण (वाचक कृष्ण या शब्दात) असे का म्हटले आहे ? (कारण कृष्ण शब्द वर्णवाचक नसून) विष्णु या अर्थी असल्यास कण्हो (असे रूप होते).
१ चौर्य, स्थैर्य, भार्या, गाम्भीर्य, गाम्भीर्य, आचार्य, सौंदर्य, शौर्य, वीर्य, वर्य, सूर्य,
धैर्य, ब्रह्मचर्य.
A-Proof
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
द्वितीयः पादः
(सूत्र) उच्चार्हति ।। १११।। (वृत्ति) अर्हत्-शब्दे संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनात्पूर्वी उद् अदितौ च भवतः।
अरुहो' अरहो अरिहो। अरुहन्तो' अरहन्तो अरिहन्तो। (अनु.) अर्हत् या शब्दात संयुक्त व्यंजनातील अन्त्य व्यंजनापूर्वी उ तसेच अ आणि
इ येतात. उदा. अरुहो...अरिहन्तो.
(सूत्र) पद्मछद्ममूर्खद्वारे वा ।। ११२।। (वृत्ति) एषु संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनात्पूर्व उद् वा भवति। पउमं पोम्म। छउमं
छम्मं। मुरुक्खो मुक्खो । दुवारं। पक्षे। वारं देरं दारं। (अनु.) पद्म, छद्म, मूर्ख आणि द्वार या शब्दांत संयुक्त व्यंजनातील अन्त्य व्यंजनापूर्वी
उ विकल्पाने येतो. उदा. पउमं...मुक्खो; दुवार; (विकल्प-) पक्षी:वारं...दारं.
(सूत्र) तन्वीतुल्येषु ।। ११३।। (वृत्ति) उकारान्ता ङीप्रत्ययान्तास्तन्वीतुल्याः। तेषु संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनात्पूर्व
उकारो भवति। तणुवी। लहुवी। गरुवी। बहुवी। पुहुवी। मउवी।
क्वचिदन्यत्रापि। स्रुघ्नं सुरुग्घं। आर्षे। सूक्ष्मं सुहुमं। (अनु.) (संस्कृतात मूळ) उकारान्त असून ज्यांना (स्त्रीलिंगी) ङी प्रत्यय लागलेला
आहे ते शब्द तन्वीसम (तन्वीसारखे) (शब्द होत). त्या शब्दांत संयुक्त व्यंजनातील अन्त्य व्यंजनापूर्वी उकार येतो. उदा. तणुवी...मउवी. क्वचित् इतर शब्दांतही (संयुक्त व्यंजनातील अन्त्य व्यंजनापूर्वी उ येतो. उदा.) स्रुघ्नम्, सुरुग्धं. आर्ष प्राकृतात :- सूक्ष्म, सुहुम.
(सूत्र) एकस्वरे श्वःस्वे ।। ११४॥ (वृत्ति) एकस्वरे पदे यौ श्वस् स्व इत्येतौ तयोरन्त्यव्यञ्जनात्पूर्व उद् भवति।
श्वः कृतं सुवे कयं। स्वे जनाः सुवे जणा। एकस्वर इति किम्? स्वजन: सयणो।
१ अर्हत्। अर्हन्।
२ तन्वी, लघ्वी, गुर्वी, बह्वी, पृथ्वी, मृद्वी.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१५९
(अनु.) एकस्वर असणाऱ्या पदातील जे श्वस् (श्व:) आणि स्व असे दोघे त्यांच्यामध्ये
अन्त्य व्यंजनापूर्वी उ येतो. उदा. श्वः....जणा. एकस्वर असणाऱ्या (पदात) असे का म्हटले आहे ? (कारण पद एकस्वर नसल्यास, इथे सांगितलेले वर्णान्तर होत नाही. उदा.) स्वजन: सयणो.
(सूत्र) ज्यायामीत् ।। ११५।। (वृत्ति) ज्याशब्दे अन्त्यव्यञ्जनात्पूर्व ईद् भवति। जीआ। (अनु.) ज्या या शब्दात, अन्त्य व्यंजनापूर्वी ई येतो. उदा. जीआ.
(सूत्र) करेणूवाराणस्यो रणोर्व्यत्ययः ।। ११६।। (वृत्ति) अनयो रेफणकारयोर्व्यत्ययः स्थितिपरिवृत्तिर्भवति। कणेरु। वाणारसी।
स्त्रीलिंगनिर्देशात्पुंसि न भवति। एसो' करेणू। (अनु.) करेणू आणि वाराणसी या शब्दांत रेफ आणि णकार यांचा व्यत्यय (म्हणजे)
स्थितिपरिवृत्ति (स्थानामध्ये बदल) होते. उदा.कणेरू, वाणारसी. (सूत्रामध्ये करेणू या शब्दात) स्त्रीलिंगाचा निर्देश असल्याने (करेणु शब्द) पुल्लिंगात (असताना स्थितिपरिवृत्ति) होत नाही. उदा. एसो करेणू।
(सूत्र) आलाने लनोः ।। ११७।। (वृत्ति) आलानशब्दे लनोर्व्यत्ययो भवति। आणालो। आणालक्खम्भो। (अनु.) आलान या शब्दांत ल आणि न यांचा व्यत्यय होतो. उदा. आणालो;
आणालक्खम्भो.
(सूत्र) अचलपुरे चलो: ।। ११८।। (वृत्ति) अचलपुरशब्दे चकारलकारयोर्व्यत्ययो भवति। अलचपुरं। (अनु.) अचलपुर या शब्दात चकार आणि लकार यांचा व्यत्यय होतो. उदा.
अलचपुरं.
१ एषः करेणुः।
२ आलानस्तम्भ
A-Proof
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
द्वितीयः पादः
(सूत्र) महाराष्ट्रे हरोः ।। ११९।। (वृत्ति) महाराष्ट्र शब्दे हरोर्व्यत्ययो भवति। मरहठें । (अनु.) महाराष्ट्र या शब्दात ह आणि र यांचा व्यत्यय होतो. उदा. मरहटुं.
(सूत्र) ह्रदे हदोः ।। १२०।। (वृत्ति) ह्रदशब्दे हकारदकारयोर्व्यत्ययो भवति। द्रहो। आर्षे। हरए' महपुण्डरिए। (अनु.) ह्रद या शब्दात हकार आणि दकार यांचा व्यत्यय होतो. उदा. द्रहो. आर्ष
प्राकृतात (द्रहमध्ये स्वरभक्ति होते. उदा.) हरए महपुण्डरिए.
(सूत्र) हरिताले रलोर्न वा ।। १२१।। (वृत्ति) हरितालशब्दे रकारलकारयोर्व्यत्ययो वा भवति। हलिआरो हरिआलो। (अनु.) हरिताल या शब्दात रकार आणि लकार यांचा व्यत्यय विकल्पाने होतो.
उदा. हलिआरो, हरिआलो.
(सूत्र) लघुके लहोः ।। १२२।। (वृत्ति) लघुकब्दे घस्य हत्वे कृते लहोर्व्यत्ययो वा भवति। हलुअं। लहुअं।
___ घस्य व्यत्यये कृते पदादित्वाद् हो न प्राप्नोतीति हकरणम्। (अनु.) लघुक या शब्दात घ चा ह केला असता ल आणि ह यांचा व्यत्यय
विकल्पाने होतो. उदा. हलुअं, लहुअं. घ चा व्यत्यय केला असता घ हा पदाचा आदि होत असल्याने त्याचा ह होत नाही; (म्हणून प्रथम घ चा) ह करावयाचा आहे.
(सूत्र) ललाटे लडोः ।। १२३।। (वृत्ति) ललाटशब्दे लकारडकारयोर्व्यत्ययो भवति वा। णडालं णलाडं ।
ललाटे च (१.२५७) इति आदेर्लस्य णविधानादिह द्वितीयो लः स्थानी।
१ हृदे महापुण्डरीके।
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१६१
(अनु.) ललाट या शब्दात लकार आणि डकार यांचा व्यत्यय विकल्पाने होतो.
उदा. णडालं, णलाडं. 'ललाटे च' या सूत्राने आदि ल चा ण होत असल्याने येथे द्वितीय ल हा स्थानी आहे (म्हणजे दुसरा ल आणि ड यांचा व्यत्यय होतो).
(सूत्र) ह्ये ह्योः ।। १२४।। (वृत्ति) ह्यशब्दे हकारयकारयोर्व्यत्ययो वा भवति। गुह्यं गुय्हं गुज्झं। सह्यः
सय्हो सज्झो। (अनु.) ह्य या शब्दात हकार आणि यकार यांचा व्यत्यय विकल्पाने होतो. उदा.
गुह्यम...सज्झो.
(सूत्र) स्तोकस्य थोक्कथोवथेवा: ।। १२५।। (वृत्ति) स्तोकशब्दस्य एते त्रय आदेशा भवन्ति वा। थोक्कं थोवं थेवं। पक्षे।
थो। (अनु.) स्तोक शब्दाचे थोक्क, थोव आणि थेव (असे) हे आदेश विकल्पाने
होतात. उदा. थोक्कं...थेवं. (विकल्प-) पक्षी:- थोअं.
(सूत्र) दुहितृभगिन्योधूआबहिण्यौ ।। १२६।। (वृत्ति) अनयोरेतावादेशौ वा भवतः। धूआ दुहिआ। बहिणी भइणी। (अनु.) दुहितृ आणि भगिनी यांचे धूआ आणि बहिणी हे आदेश विकल्पाने होतात.
उदा. धूआ...भइणी.
(सूत्र) वृक्षक्षिप्तयो रुक्खछूढौ ।। १२७।। (वृत्ति) वृक्षक्षिप्तयोर्यथासंख्यं रुक्ख छूढ इत्यादेशौ वा भवतः। रुक्खो वच्छो।
छूढं खित्तं। उच्छूटं उक्खित्तं । (अनु.) वृक्ष आणि क्षिप्त या शब्दांचे अनुक्रमे रुक्ख आणि छूढ असे आदेश
विकल्पाने होतात. उदा. रुक्खो...उक्खित्तं.
१ उत्क्षिप्त.
A-Proof
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
द्वितीयः पादः
(सूत्र) वनिताया विलया ।। १२८।। (वृत्ति) वनिताशब्दस्य विलया इत्यादेशो वा भवति। विलया वणिआ।
विलयेति संस्कृतेऽपीति केचित्। (अनु.) वनिता शब्दाचा विलया असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. विलया,
वणिआ. काहींच्या मते विलया असा शब्द संस्कृतमध्येसुद्धा आहे.
(सूत्र) गौणस्येषत: कूरः ।। १२९।। (वृत्ति) ईषच्छब्दस्य गौणस्य कूर इत्यादेशो वा भवति। चिंच व्व कूर
पिक्का। पक्षे। ईसि। (अनु.) (समासात) गौण (पद) असणाऱ्या ईषत् शब्दाला कूर असा आदेश विकल्पाने
होतो. उदा. चिंच व्व...पिक्का. (विकल्प-) पक्षी:- ईसि.
(सूत्र) स्त्रिया इत्थी ।। १३०।। (वृत्ति) स्त्रीशब्दस्य इत्थी इत्यादेशो वा भवति। इत्थी थी। (अनु.) स्त्री या शब्दाचा इत्थी असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. इत्थी, थी.
(सूत्र) धृतेर्दिहिः ।। १३१॥ (वृत्ति) धृतिशब्दस्य दिहिरित्यादेशो वा भवति। दिही धिई। (अनु.) धृति या शब्दाचा दिहि असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. दिही, धिई.
(सूत्र) मार्जारस्य मञ्जरवञ्जरौ ।। १३२।। (वृत्ति) मार्जारशब्दस्य मञ्जर वञ्जर इत्यादेशौ वा भवतः। मञ्जरो वञ्जरो।
पक्षे मजारो। (अनु.) मार्जार या शब्दाचे मंजर आणि वंजर असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा.
मंजरो, वंजरो. (विकल्प-) पक्षी:- मज्जारो.
१ चिञ्चा इव ईषत्पक्का।
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
१६३
( सूत्र ) वैडूर्यस्य वेरुलिअं ।। १३३ ।।
(वृत्ति) वैडूर्यशब्दस्य वेरुलिअं इत्यादेशो वा भवति । वेरुलिअं वेडुज्जं । (अनु.) वैडूर्य या शब्दाचा वेरुलिअं असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. वेरुलिअं, वेडुज्जं.
( सूत्र ) एहिं एत्ता इदानीमः ।। १३४।।
(वृत्ति) अस्य एतावादेशौ वा भवतः । एहिं एत्ताहे इआणि ।
(अनु.) इदानीं या शब्दाचे एहिं आणि एत्ताहे हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. एण्हिं...इआणिं.
( सूत्र ) पूर्वस्य पुरिम: ।। १३५ ।।
( वृत्ति) पूर्वस्य स्थाने पुरिम इत्यादेशो वा भवति । पुरिमं पुव्वं ।
(अनु.) पूर्व या शब्दाच्या स्थानी पुरिम असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. पुरिमं,
पुव्वं.
( सूत्र ) त्रस्तस्य हित्थतट्ठौ ।। १३६ ।।
(वृत्ति) त्रस्तशब्दस्य हित्थ तट्ठ इत्यादेशौ वा भवतः । हित्थं तट्टं तत्थं । (अनु.) त्रस्त या शब्दाचे हित्थ आणि तट्ठ असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. हित्थं, तट्टं, तत्थं.
( सूत्र ) बृहस्पतौ बहो भयः ।। १३७ ।।
(वृत्ति) बृहस्पतिशब्दे बह इत्यस्यावयवस्य भय इत्यादेशो वा भवति । भयस्सई भयप्फई भयप्पई। पक्षे । बहस्सई बहप्फई बहप्पई। वा बृहस्पतौ (१.१३८) इति इकारे उकारे च । बिहस्सई बिहप्फई बिहप्पई । बुहस्सई बुहप्फई बुहप्पई ।
(अनु.) बृहस्पति या शब्दात बह या अवयवाचा भय असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. भयस्सई... भयप्पई. (विकल्प - ) पक्षी :- बहस्सई ... बहप्पई.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
'वा बृहस्पतौ' या सूत्राने (ऋ या स्वराचे) इकार आणि उकार झाले असता :- बिहस्सई...बुहप्पई (अशी रूपे होतील).
द्वितीयः पादः
( सूत्र ) मलिनोभय - शुक्ति - छुप्तारब्ध - पदातेर्मइलावह-सिप्पिछिक्काढत्त-पाइक्कं ।। १३८।।
(वृत्ति) मलिनादीनां यथासङ्ख्यं मइलादय आदेशा वा भवन्ति । मलिनं मइलं मलिणं। उभयं अवहं । उवहमित्यपि केचित्। अवहोआसं उभयबलं। आर्षे। उभयोकालं । शुक्ति सिप्पी सुत्ती । छुप्त छिक्को छुत्तो। आरब्ध आढत्तो आरद्धो । पदाति पाइको पयाई ।
(अनु.) मलिन इत्यादि (= मलिन, उभय, शुक्ति, छुप्त, आरब्ध आणि पदाति, या) शब्दांचे अनुक्रमे मइल इत्यादि (= मइल, अवह, सिप्पि, छिक्क, आढत्त आणि पाइक्क असे) आदेश विकल्पाने होतात. उदा. मलिन... अवहं ; काहींच्या मते (उभय चा) उवह असासुद्धा ( आदेश होतो ) ; अवहोआसं...बलं. आर्षप्राकृतात उभयोकालं (असे आढळते); शुक्ति... पयाई.
( सूत्र ) दंष्ट्राया दाढा ।। १३९।।
(वृत्ति) पृथग्योगाद्वेति निवृत्तम् । दंष्ट्राशब्दस्य दाढा इत्यादेशो भवति । दाढा। अयं संस्कृतेऽपि।।
(अनु.) (हे सूत्र ) वेगळे करुन सांगितले असल्याने, (सूत्र २.१२१ मधून अनुवृत्तीने येणाऱ्या) वा शब्दाची येथे निवृत्ति होते. दंष्ट्रा शब्दाचा दाढा असा आदेश होतो. हा (दाढा शब्द) संस्कृतातसुद्धा आहे.
(सूत्र) बहिसो बाहिं बाहिरौ ।। १४० ।।
(वृत्ति) बहि:शब्दस्य बाहिं बाहिर इत्यादेशौ भवतः । बाहिं बाहिरं । (अनु.) बहिः या शब्दाचे बाहिं आणि बाहिर असे आदेश होतात. उदा. बाहिं,
बाहिरं.
१ उभयबलम्
२ उभयकालम्
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
( सूत्र ) अधसो हेट्ठ ।। १४१।।
(वृत्ति) अधस् - शब्दस्य हेट्ठ इत्ययमादेशो भवति । हेट्ठ । (अनु.) अधस् या शब्दाचा हेट्ठ असा हा आदेश होतो. उदा. हेट्ठ.
१६५
( सूत्र ) मातृपितु: स्वसुः सिआछौ ।। १४२ ।।
( वृत्ति) मातृपितृभ्यां परस्य स्वसृशब्दस्य सिआ छा इत्यादेशौ भवतः । माउसिआ माउच्छा । पिउसिआ पिउच्छा।
(अनु.) मातृ आणि पितृ या शब्दांच्यापुढे ( येणाऱ्या) स्वसृ शब्दाचे सिआ आणि छा असे आदेश होतात. उदा. माउसिआ... पिउच्छा.
( सूत्र ) तिर्यचस्तिरिच्छिः ।। १४३।।
( वृत्ति) तिर्यच् - शब्दस्य तिरिच्छिरित्यादेशो भवति । तिरिच्छिः पेच्छइ । आर्षे तिरिआ इत्यादेशोऽपि । तिरिआ ।
(अनु.) तिर्यच् या शब्दाचा तिरिच्छि असा आदेश होतो. उदा. तिरिच्छि पेच्छइ. आर्ष प्राकृतात तिरिआ असासुद्धा आदेश होतो. उदा. तिरिआ.
( सूत्र ) गृहस्य घरोपतौ ।। १४४ ।।
(वृत्ति) गृहशब्दस्य घर इत्यादेशो भवति पतिशब्दश्चेत् परो न भवति । घरो । घरसामी२। रायहरं३। अपताविति किम् ? गहवई ४ |
(अनु.) गृहशब्दाला घर असा आदेश होतो; पण (गृह शब्दाच्या) पुढे पति हा शब्द असल्यास (घर हा आदेश ) होत नाही. उदा. घरो... हरं. पति हा शब्द पुढे नसताना असे सूत्रात का म्हटले आहे ? (कारण पति शब्द पुढे असल्यास गृह शब्दाला घर असा आदेश होत नाही. उदा.) गहवई.
१ तिर्यक् प्रेक्षते । २ गृहस्वामी ३ राजगृह ४ गृहपति
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
द्वितीयः पादः
( सूत्र ) शीलाद्यर्थस्येर: ।। १४५।।
(वृत्ति) शीलधर्मसाध्वर्थे विहितस्य प्रत्ययस्य इर इत्यादेशो भवति । हसनशील: हसिरो। रोविरो'। लज्जिरो । जंपिरो । वेविरो। भमिरो। ऊससिरो। केचित् तृन एव इरमाहुस्तेषां नमिरगमिरादयो न सिध्यन्ति । तृनोऽत्र रादिना बाधितत्वात्।
(अनु.) शील, धर्म आणि साधु या अर्थी सांगितलेल्या प्रत्ययाला इर असा आदेश होतो. उदा. हसनशीलः हसिरो; (याचप्रमाणे :-) रोविरो...ऊससिरो. तृन् या प्रत्ययालाच इर आदेश होतो असे काहीजण म्हणतात; पण त्यांच्या बाबतीत मग नमिर, गमिर, इत्यादि शब्द सिद्ध होत नाहीत; कारण येथे तृन् चा र इत्यादीने बाध होतो.
( सूत्र ) क्त्वस्तुमत्तूण - तुआणाः ।। १४६ ।।
(वृत्ति) क्त्वाप्रत्ययस्य तुम् अत् तूण तुआण इत्येते आदेशा भवन्ति । तुम्। दट्ठं । मोत्तुं । अत्। भमिअ' । रमिअ' । तूण । घेत्तूण । काऊण" । तुआण। भेत्तु आण' । सोउआणः । वन्दित्तु इत्यनुस्वारलोपात्। वन्दित्ता१० इति सिद्धसंस्कृतस्यैव वलोपेन । कट्टु ? इति तु आर्षे ।
(अनु.) क्त्वा या प्रत्ययाला तुम्, अत्, तूण आणि तुआण असे हे आदेश होतात. उदा. तुम्:- दट्टु, मोत्तुं; अत् :- भमिअ, रमिअ; तूण :- घेत्तूण, काऊण; तुआण :- भेत्तुआण, सोउआण. वंदित्तु हे रूप अनुस्वाराचा लोप होऊन झाले आहे. वंदित्ता हे रूप संस्कृतमधील (वन्दित्वा या) सिद्ध शब्दातील व् चा लोप होऊन बनले आहे. आर्ष प्राकृतात मात्र कट्टु असे रूप होते.
( सूत्र ) इदमर्थस्य केरः ।। १४७।।
( वृत्ति) इदमर्थस्य प्रत्ययस्य केर इत्यादेशो भवति । युष्मदीयः तुम्हकेरो ।
१ रोदनशील, लज्जावान्, जल्पनशील, वेपनशील, भ्रमणशील, उच्छ्वसनशील.
२-९ मूळ संस्कृत धातू असे :- दृश्, मुच्, भ्रम्, रम्, ग्रह, कृ, भिद्, श्रु, १० वन्दू, ११ कृ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१६७
अस्मदीयः अम्हकेरो। न च भवति। मईअ-पक्खे। पाणिणीआ। (अनु.) (त्याचे वा अमक्याचे) हे (आहे) या अर्थी असणाऱ्या प्रत्ययाला केर
असा आदेश होतो. उदा. युष्मदीयः...अम्हकेरो. (कधी असा आदेश) होतही नाही. उदा. मईअपक्खे, पाणिणीआ.
(सूत्र) परराजभ्यां कडिक्कौ च ।। १४८।। (वृत्ति) पर राजन् इत्येताभ्यां परस्येदमर्थस्य प्रत्ययस्य यथासङ्ख्यं संयुक्तौ
क्को डित् इक्कश्चादेशौ भवतः। चकारात्केरश्च। परकीयं पारक्कं
परक्कं पारकेरं। राजकीयं राइक्कं रायकेरं। (अनु.) पर, राजन् या शब्दांपुढे येणाऱ्या (त्याचे वा अमक्याचे) हे (आहे) याअर्थी
असणाऱ्या प्रत्ययाचे अनुक्रमे संयुक्त व्यंजनयुक्त असे क्क आणि डित् इक्क असे आदेश होतात. आणि (सूत्रात) चकार वापरला असल्यामुळे, (या इदमर्थी प्रत्ययाला) केर असाही आदेश होतो. उदा. परकीयम्...रायकेरं.
(सूत्र) युष्मदस्मदोऽञ एच्चयः ।। १४९।। (वृत्ति) आभ्यां परस्येदमर्थस्याञ एच्चय इत्यादेशो भवति। युष्माकमिदं यौष्माकं
तुम्हेच्चयं। एवम् अम्हेच्चयं। (अनु.) युष्मद् आणि अस्मद् यांच्या पुढे येणाऱ्या इदमर्थी असणाऱ्या अञ् या
प्रत्ययाला एच्चय असा आदेश होतो. उदा. तुमचे हे (युष्माकं इदं) (या अर्थाने बनलेल्या) यौष्माकम् (पासून) तुम्हेच्चयं (हे रूप होते). याचप्रमाणे :- अम्हेच्चयं.
(सूत्र) वतेवः ।। १५०॥ (वृत्ति) वते: प्रत्ययस्य द्विरुक्तो वो भवति। महुरव्व पाडलिउत्ते पासाया। (अनु.) वत् (=वति) प्रत्ययाचा द्वित्वयुक्त व (म्हणजे व्व) होतो. उदा.
___ महुरव्व....पासाया.
१ मदीयपक्षे, पाणिनीयाः
२ मथुरावत् पाटलिपुत्रे प्रासादाः।
A-Proof
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
द्वितीयः पादः
(सूत्र) सर्वाङ्गादीनस्येकः ।। १५१।। (वृत्ति) सर्वाङ्गात् सर्वादेः पथ्यङ्गं (हे.७.१) इत्यादिना विहितस्येनस्य स्थाने
इक इत्यादेशो भवति। सर्वाङ्गीण: सव्वंगिओ। (अनु.) सर्वाङ्गात् सर्वादेः पथ्यङ्ग', इत्यादी सूत्राने सांगितलेल्या इन प्रत्ययाच्या
स्थानी इक (=इअ) असा आदेश होतो. उदा. सर्वांगीणः सव्वंगिओ.
(सूत्र) पथो णस्येकट् ।। १५२।। (वृत्ति) नित्यं ण: पन्थश्च (हे.६.४) इति य: पथो णो विहितस्तस्य इकट्
भवति। पान्थः। पहिओ। (अनु.) 'नित्यं णः पन्थश्च' या सूत्राने पथिन् शब्दाच्या बाबतीत जो ण सांगितला
आहे त्याचा इकट् (=इअ) होतो. उदा. पान्थः पहिओ.
(सूत्र) ईयस्यात्मनो णयः ।। १५३।। (वृत्ति) आत्मन: परस्य ईयस्य णय इत्यादेशो भवति। आत्मीयम् अप्पणयं। (अनु.) आत्मन् या शब्दाच्या पुढे येणाऱ्या ईय प्रत्ययाला णय असा आदेश होतो.
उदा. आत्मीयम् अप्पणयं.
(सूत्र) त्वस्य डिमात्तणौ वा ।। १५४।। (वृत्ति) त्वप्रत्ययस्य डिमा त्तण इत्यादेशौ वा भवतः। पीणिमा। पुप्फिमा।
पीणत्तणं। पुप्फत्तणं। पक्षे। पीणत्तं । पुप्फत्तं। इम्न: पृथ्वादिषु नियतत्वात् तदन्यप्रत्ययान्तेषु अस्य विधिः। पीनता इत्यस्य प्राकृते पीणया इति भवति। पीणदा इति तु भाषान्तरे। तेनेह तलो दा न
क्रियते। (अनु.) त्व प्रत्ययाचे डिमा (इमा) आणि त्तण असे आदेश विकल्पाने होतात.
उदा. पीणिमा...पुप्फत्तणं. (विकल्प-) पक्षी :- पीणत्तं, पुप्फत्तं. इमन् हा प्रत्यय पृथु इत्यादि शब्दांच्या बाबतीत नेहमीच लागत असल्याने तो प्रत्यय
१ पीनत्व
२ पुष्पत्व
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१६९
सोडून इतर प्रत्ययांनी अन्त पावणाऱ्या शब्दांच्या बाबतीत हा प्रत्यय लागतो असा नियम (येथे सांगितला आहे). पीनता या शब्दाचे प्राकृतात पीणया असे (वर्णान्तर) होते. पीणदा हे (वर्णान्तर) मात्र दुसऱ्या (म्हणजे शौरसेनी) भाषेत होते. म्हणून येथे तल् चा दा केलेला नाही.
(सूत्र) अनकोठात्तैलस्य डेल्लः ॥ १५५।। (वृत्ति) अङ्कोठवर्जिताच्छब्दात्परस्य तैलप्रत्ययस्य डेल इत्यादेशो भवति।
सुरहिजलेण' कडुएल्लं। अनङ्कोठादिति किम् ? अङ्कोल्लतेलं। (अनु.) अंकोठ हा शब्द सोडून इतर शब्दांपुढे येणाऱ्या तैल प्रत्ययाला डेल्ल (=एल्ल)
असा आदेश होतो. उदा. सुरहि...एल्लं. अंकोठ शब्द सोडून (इतर शब्दापुढील) असे का म्हटले आहे ? (कारण अंकोठ शब्दापुढे तैल चा डेल्ल असा आदेश होत नाही. उदा.) अंकोल्लतल्लं.
(सूत्र) यत्तदेतदोतोरित्तिअ एतल्लक् च ।। १५६॥ (वृत्ति) एभ्य: परस्य डावादेरतो: परिमाणार्थस्य इत्तिअ इत्यादेशो भवति
एतदो लुक् च। यावत् जित्तिअं। तावत् तित्ति। एतावत् इत्तिअं। (अनु.) यद्, तद् आणि एतद् यांच्यापुढे परिमाण या अर्थी येणाऱ्या डावादि अतु
प्रत्ययाला इत्तिअ असा आदेश होतो आणि एतद् चा लोप होतो. उदा. यावत्...इत्तिअं.
(सूत्र) इदंकिमश्च डेत्तिअडेत्तिलडेदहाः ।। १५७।। (वृत्ति) इदंकिंभ्यां यत्तदेतद्भ्यश्च परस्यातोर्डावतोर्वा डित एत्तिअ एत्तिल
एहह इत्यादेशा भवन्ति एतल्लुके च। इयद् एत्ति एत्तिलं एद्दहं। कियत् केत्तिअं केत्तिलं केद्दह। यावत् जेत्तिअं जेत्तिलं जेद्दह। तावत् तेत्तिअं
तेत्तिलं तेद्दहं। एतावत् एत्तिअं एत्तिलं एद्दहं। (अनु.) इदम् आणि किम् तसेच यद्, तद् आणि एतद् यांच्यापुढे येणाऱ्या अतु
१ सुरभिजलेन कटुतैलम्।
२ अङ्कोठतैलम्।
A-Proof
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
द्वितीयः पादः
किंवा डावत् यां (प्रत्ययां) चे डित् असणारे एत्तिअ, एत्तिल्ल आणि एद्दह असे आदेश होतात आणि एतद् चा लोप होतो. उदा. इयत्...एद्दहं.
(सूत्र) कृत्वसो हुत्तं ।। १५८।। (वृत्ति) वारे कृत्वस् (हे.७.२) इति यः कृत्वस् विहितस्तस्य हुत्तमित्यादेशो
भवति। सयहत्तं । सहस्सहत्तं। कथं प्रियाभिमुखं पियहत्तं ।
अभिमुखार्थेन हुत्तशब्देन भविष्यति। (अनु.) वारे कृत्वस्' या सूत्राने जो कृत्वस् प्रत्यय सांगितलेला आहे त्याला हुत्तं
असा आदेश होतो. उदा. सयहुत्तं, सहस्सहुत्तं. (मग) प्रियाभिमुखं (या शब्दाचे वर्णान्तर) पियहुत्तं असे कसे होते? अभिमुख या अर्थी असणाऱ्या हुत्त या शब्दामुळे (ते वर्णान्तर) होईल.
(सूत्र) आल्विल्लोल्लालवन्तमन्तेत्तेरमणा मतो: ।। १५९।। (वृत्ति) आलु इत्यादयो नव आदेशा मतो: स्थाने यथाप्रयोगं भवन्ति। आलु।
नेहालू'। दयालू। ईसालू। लजालुआ। इल्ल। सोहिल्लो। छाइल्लो। जामइल्लो। उल्ल। विआरुल्लो । मंसुल्लो। दप्पुल्लो। आल। सद्दालो५ जडालो। फडालो। रसालो। जोण्हालो। वन्त। धणवन्तो। भत्तिवन्तो। मन्त। हणुमन्तो । सिरिमन्तो। पुण्णमन्तो। इत्त। कव्वइत्तो। माणइत्तो। इर। गव्विरो । रेहिरो। मण। धणमणो१०। केचिन्मादेशमपीच्छन्ति।
हणुमा११। मतोरिति किम् ? धणी१२। अत्थिओ। (अनु.) आलु इत्यादि (म्हणजे आलु, इल्ल, उल्ल, आल, वंत, मंत, इत्त, इर आणि
मण असे) नऊ आदेश मत् या प्रत्ययाच्या स्थानी वाङ्मयात जसा प्रयोग (वापर) असेल त्याप्रमाणे होतात. उदा. आलुः :- नेहालू...लज्जालुआ. इल्ल :- सोहिल्लो...जामइल्लो. उल्ल :- विआरुल्लो...दप्पुल्लो. आल :
१ शतकृत्वः, सहस्रकृत्वः. २ स्नेहालु, दयालु, ईर्ष्यालु, लज्जावती. ३ शोभा, छाया, याम. ४ विकार (विचार), मांस, दर्प. ५ शब्द, जटा, फटा, रस, ज्योत्स्ना . ६ धन, भक्ति. ७ हनुमत्, श्रीमत्, पुण्यमत् ८ काव्य, मान ९ गर्व, शोभावत्. १० धन ११ हनुमत् १२ धनिन्, अर्थिक.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१७१
सद्दालो...जोण्हालो. वंत :- धणवंतो, भत्तिवंतो. मंत :हणुमंतो...पुण्णमंतो. इत्त :- कव्वइत्तो, माणइत्तो. हर :- गव्विरो, रेहिरो. मण :- धणमणो. (मत् प्रत्ययाला) मा असासुद्धा आदेश होतो, असे काहीजण म्हणतात. उदा. हणुमा. मत् (प्रत्यया) चे (स्थानी हे आदेश होतात) असे का म्हटले आहे ? (कारण इतर मत्वर्थी प्रत्ययांना असे आदेश होत नाहीत. उदा.) धणी, अत्थिओ.
(सूत्र) तो दो तसो वा ।। १६०।। (वृत्ति) तसः प्रत्ययस्य स्थाने तो दो इत्यादेशौ वा भवतः। सव्वत्तो' सव्वदो। __एकत्तो एकदो। अन्नत्तो अन्नदो। कत्तो कदो। जत्तो जदो। तत्तो तदो।
इत्तो इदो। पक्षे। सव्वओ। इत्यादि। (अनु.) तस् या प्रत्ययाच्या स्थानी त्तो आणि दो असे आदेश विकल्पाने होतात.
उदा. सव्वत्तो...इदो. (विकल्प-) पक्षी :- सव्वओ, इत्यादि.
(सूत्र) जपो हिहत्था: ।। १६१।। (वृत्ति) त्रप-प्रत्ययस्य एते भवन्ति। यत्र जहि जह जत्थ। तत्र तहि तह तत्थ।
कुत्र कहि कह कत्थ। अन्यत्र अन्नहि अन्नह अन्नत्थ। (अनु.) त्रप् या प्रत्ययाला हि, ह आणि त्थ असे हे आदेश होतात. उदा.
यत्र...अन्नत्थ. (सूत्र) वैकादः सि सिअं इआ ।। १६२।। (वृत्ति) एकशब्दात्परस्य दाप्रत्ययस्य सि सिअं इआ इत्यादेशा वा भवन्ति।
एकदा एक्कसि एक्कसि एक्कइआ। पक्षे। एगया। (अनु.) एक या शब्दापुढे येणाऱ्या दा या प्रत्ययाला सि, सिअं आणि इआ असे
आदेश विकल्पाने होतात. उदा. एकदा...एक्कइआ. (विकल्प-) पक्षी :एगया.
१ (क्रमाने):- सर्वतः, एकतः, अन्यतः, कुतः, यतः, ततः, इत: २ सर्वतः।
३ एकदा.
A-Proof
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
द्वितीयः पादः
(सूत्र) डिल्लडुल्लौ भवे ।। १६३।। (वृत्ति) भवेऽर्थे नाम्न: परौ इल्ल उल्ल इत्येतौ डितौ प्रत्ययौ भवतः। गामिल्लिआ।
पुरिल्लं। हेट्ठिल्लं। उवरिल्लं। अप्पुल्लं। आल्वालावपीच्छन्त्यन्ये। (अनु.) (अमुक ठिकाणी) झालेला (=जन्मलेला) या अर्थी नामापुढे इल्ल आणि
उल्ल असे हे दोन डित् प्रत्यय येतात. उदा. गामिल्लिआ...अप्पुल्लं. या भवच्या अर्थी आलु आणि आल असे प्रत्ययही येतात असे काहींचे म्हणणे आहे.
(सूत्र) स्वार्थे कश्च वा ।। १६४।। (वृत्ति) स्वार्थे कश्चकारादिल्लोल्लौ डितौ प्रत्ययौ वा भवतः। क। कुंकुम
पिंजरयं। चंदओ। गयणयम्मि। धरणीहर-पक्खुब्भन्तयं। दुहिअए राम-हिअयए। इहयं। आलेढुंअं आश्लेष्टुं इत्यर्थः। द्विरपि भवति। बहुअयं। ककारोच्चारणं पैशाचिक-भाषार्थम्। यथा। वतनके वतनकं समप्पेत्तून। इल्ल। निजिआसोअ-पल्लविल्लेण। पुरिल्लो पुरो पुरा वा। उल्ल। मह पिउल्लओ। मुहल्लं । हत्थुल्ला। पक्षे। चन्दो। गयणं। इह। आलेढुं। बह। बहअं। मुहं। हत्था। कुत्सादिविशिष्टे तु संस्कृतवदेव
कप् सिद्धः। यावादिलक्षण: क: प्रतिनियतविषय एवेति वचनम्। (अनु.) क आणि (सूत्रातील) चकारामुळे इल्ल आणि उल्ल हे दोन डित् प्रत्यय
विकल्पाने स्वार्थे (प्रत्यय आपण स्वत: याच अर्थी) होतात. उदा. (स्वार्थे) क (प्रत्यय) :- कुंकुम...इहयं ; आले?अं (म्हणजे) आश्लेष्टुं असा अर्थ आहे. (हा स्वार्थे क प्रत्यय एकाच शब्दाला) दोनदाही लागतो. उदा. बहुअयं. (सूत्रामध्ये) क हे उच्चारण पैशाचिक भाषेसाठी आहे. जसे :
१ ग्रामं, पुरः (पुरा) (सू. २.१६४ पहा), हे? (सू.२.१४१ पहा), उपरि, अप्प (सू.२.५१ पहा) २ क्रमाने :-कुंकुम-पिञ्जरकम्, चन्द्रक, गगन, धरणीधर-पक्ष-उद्भ्रान्तकम्, दुःखित
रामहृदय, इह, आश्लेष्टुम्. ३ बहुअ
४ वदनके वदनकं समर्प्य। ५ निर्जित-अशोक-पल्लवकेन ६ मम पितृकः।
७मुख, हस्त.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
१७३
निज्जिआसोअपल्लविल्लेण;
:
वतनके...प्पेत्तून. (स्वार्थे) इल्ल (प्रत्यय) पुरिल्लो (हा शब्द) पुरः किंवा पुरा ( या शब्दापासून आहे). (स्वार्थे) उल्ल (प्रत्यय) : :- मह...हत्थुल्ला. (विकल्प -) पक्षी :- चंदो... हत्था. पण कुत्सा, इत्यादि विशिष्ट अर्थ सांगावयाचा असताना संस्कृतप्रमाणेच कप् प्रत्यय सिद्ध होतो. यावादिलक्षण असा क (प्रत्यय) ठराविक शब्दांना निश्चितपणे लागतोच असे वचन आहे.
( सूत्र ) ल्लो नवैकाद्वा ।। १६५।।
(वृत्ति) आभ्यां स्वार्थे संयुक्तो लो वा भवति । नवल्लो। एकल्लो। सेवादित्वात् कस्य द्वित्वे एक्लो । पक्षे । नवो। एक्को एओ ।
(अनु.) नव आणि एक या शब्दांपुढे संयुक्त ल ( =ल्ल) हा स्वार्थे प्रत्यय विकल्पाने येतो. उदा. नवल्लो। एकल्लो। (एक हा शब्द ) सेवादि शब्दांत येत असल्याने (सू.२.९९ पहा) क चे द्वित्व झाले असता :- एक्कल्लो. (विकल्प - ) पक्षी नवो...एओ.
-:
( सूत्र ) उपरे : संव्याने ।। १६६ ।।
(वृत्ति) संव्यानेऽर्थे वर्तमानादुपरिशब्दात् स्वार्थे ल्लो भवति । अवरिल्लो। संव्यान इति किम्? अवरिं।
(अनु.) संव्यान ( झाकण, वस्त्र) या अर्थी असणाऱ्या उपरि या शब्दापुढे ल्ल हा प्रत्यय स्वार्थे येतो. उदा. अवरिल्लो. संव्यान या अर्थी असणाऱ्या असे का म्हटले आहे)? (कारण तो अर्थ नसल्यास ल्ल हा स्वार्थे प्रत्यय लागत नाही. उदा.) अवरिं.
( सूत्र ) भ्रुवो मया डमया ।। १६७ ।।
(वृत्ति) भ्रूशब्दात्स्वार्थे मया डमया इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः । भुमया । भमया । (अनु.) भ्रू या शब्दापुढे मया आणि अमया ( = डमया) असे हे प्रत्यय स्वार्थे (म्हणून) येतात. उदा. भुमया, भमया.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
द्वितीयः पादः
(सूत्र) शनैसो डिअम् ।। १६८॥ (वृत्ति) शनैस्-शब्दात्स्वार्थे डिअम् भवति। सणिअमवगूढो । (अनु.) शनैः या शब्दापुढे इअं (=डिअं) असा स्वार्थे (प्रत्यय) येतो. उदा.
सणि...गूढो.
(सूत्र) मनाको न वा डयं च ।। १६९।। (वृत्ति) मनाक्-शब्दात् स्वार्थे डयं डिअं च प्रत्ययो वा भवति। मणयं
मणियं। पक्षे। मणा। (अनु.) मनाक् या शब्दापुढे अयं (=डयं) आणि इअं (=डिअं) असे स्वार्थे प्रत्यय
विकल्पाने लागतात. उदा. मणयं, मणियं. (विकल्प-) पक्षी :- मणा.
(सूत्र) मिश्राड्डालिअः ।। १७०।। (वृत्ति) मिश्रशब्दात्स्वार्थे डालिअः प्रत्ययो वा भवति। मीसालिअं। पक्षे।
मीसं। (अनु.) मिश्र या शब्दापुढे आलिअ (=डालिअ) असा स्वार्थे प्रत्यय विकल्पाने
येतो. उदा. मीसालिअं. (विकल्प-) पक्षी :- मीसं.
(सूत्र) रो दीर्घात् ।। १७१।। (वृत्ति) दीर्घशब्दात्परः स्वार्थे रो वा भवति। दीहरं। दीहं। (अनु.) दीर्घ या शब्दापुढे र हा स्वार्थे प्रत्यय विकल्पाने होतो. उदा. दीहरं, दीहं.
(सूत्र) त्वादेः सः ।। १७२।। (वृत्ति) भावे त्वतल (हे.७.१) इत्यादिना विहितात्त्वादेः परः स्वार्थे स एव
त्वादिषु भवति। मृदुकत्वेन मउअत्तयाइ। आतिशायिकात्त्वातिशायिक:
संस्कृतवदेव सिद्धः। जेट्ठयरो। कणिट्ठयरो। (अनु.) भावे त्वतल्' इत्यादि सूत्राने सांगितलेल्या त्व इत्यादि (प्रत्यया) पुढे तोच
१ शनैः अवगूढ.
२ ज्येष्ठतर। कनिष्ठतर।
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१७५
त्व इत्यादि प्रत्यय विकल्पाने स्वार्थे म्हणून लागतो. उदा. मूदुकत्वेन मउअत्तयाइ. आतिशायिकत्वाचे आतिशायिकत्व दाखविणारा प्रत्यय संस्कृतप्रमाणेच सिद्ध होतो. उदा. जेट्टयरो, कणिट्ठयरो.
(सूत्र) विद्युत्पत्रपीतान्धाल्लः ।। १७३।। (वृत्ति) एभ्यः स्वार्थे लो वा भवति। विजुला। पत्तलं। पीवलं पीअलं।
अन्धलो। पक्षे। विजू। पत्तं। पीअं। अन्धो। कथं जमलं। यमलमिति
संस्कृतशब्दाद् भविष्यति।। (अनु.) विद्युत, पत्र, पीत आणि अन्ध या शब्दापुढे ल असा स्वार्थे प्रत्यय विकल्पाने
येतो. उदा. विजुला...अंधलो. (विकल्प-) पक्षी:- विजू...अंधो. जमल हे रूप कसे होते ? यमल या संस्कृत शब्दापासून ते रूप होईल.
(सूत्र) गोणादयः ।। १७४।। (वृत्ति) गोणादय: शब्दा अनुक्तप्रकृतिप्रत्ययलोपागमवर्णविकारा बहुलं
निपात्यन्ते। गौः गोणो गावी। गाव: गावीओ। बलीवर्दः बइल्लो। आप: आऊ। पञ्चपञ्चाशत् पञ्चावण्णा पणपन्ना। त्रिपञ्चाशत् तेवण्णा। त्रिचत्वारिंशत् तेआलीसा। व्युत्सर्ग: विउसगो। व्युत्सर्जनं वोसिरणं। बहिर्मैथुनं वा बहिद्धा। कार्यं णामुक्कसि। क्वचित् कत्थइ। उद्वहति मुव्वहइ। अपस्मारः वम्हलो। उत्पलम् कन्दुटें। धिधिक् छिछि धिद्धि। धिगस्तु धिरत्थु। प्रतिस्पर्धा पडिसिद्धी पाडिसिद्धी। स्थासकः चंचिकं। निलय: निहेलणं। मघवान् मघोणो। साक्षी सक्खिणो। जन्म जम्मणं। महान् महन्तो। भवान् भवन्तो। आशी: आसीसा। क्वचिद् हस्य डुभौ। बृहत्तरम् वड्डयरं। हिमोरः भिमोरो। क्लस्य डः। क्षुल्लकः खुड्डओ। घोषाणामतनो गायन: घायणो। वड: वढो। ककुदं ककुधं। अकाण्डम् अत्थक्कं । लजावती लज्जालुइणी। कुतूहलम् कुड्डं। चूत: मायन्दो। माकन्दशब्दः संस्कृतेऽपीत्यन्ये। विष्णुः भट्टिओ। श्मशानम् करसी। असुराः अगया। खेलम् खेड्डु। पौष्पं रज: तिंगिच्छि। दिनम्
A-Proof
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
अल्लं। समर्थः पक्कलो। पण्डकः णेलच्छो। कर्पास: पलही । बली उज्जल्लो। ताम्बूलम् झसुरं । पुंश्चली छिंछई। शाखा साहुली । इत्यादि। वाधिकारात्पक्षे यथादर्शनं गउओ इत्याद्यपि भवति । गोला गोआवरी इति तु गोदागोदावरीभ्यां सिद्धम्। भाषाशब्दाश्च। आहित्य' लल्लुक्क’ विड्डिर पच्चड्डिअ ' उप्पेहड' मडप्फर६ पड्डिच्छिर७ अट्टमट्ट' विहडप्फड : उज्जल्ल १० हल्लप्फल्ल ११ इत्यादयो महाराष्ट्रविदर्भादिदेशप्रसिद्धा लोकतोऽवगन्तव्याः। क्रियाशब्दाश्च। अवयासइ१२ फुम्फुल्लइ१३ उप्फाले १४ इत्यादयः। अतएव च कृष्टघृष्ट-वाक्य-विद्वस्-वाचस्पति - विष्टश्रवस् - प्रचेतस् - प्रोक्तप्रोतादीनां क्विबादिप्रत्ययान्तानां च अग्निचित्-सोमसुत्-सुग्लसुम्लेत्यादीनां पूर्वैः कविभिरप्रयुक्तानां प्रतीतिवैषम्यपरः प्रयोगो न कर्तव्यः शब्दान्तरैरेव तु तदर्थोऽभिधेयः । यथा कृष्टः कुशलः। वाचस्पतिर्गुरुः। विष्टरश्रवा हरिरित्यादि । घृष्टशब्दस्य तु सोपसर्गस्य प्रयोग इष्यत एव। मन्दरयड - परिघट्टं १५ । तद्दिअस-निहट्ठाणंग। इत्यादि। आर्षे तु यथादर्शनं सर्वमविरुद्धम् । यथा। घट्ठा१६। मट्ठा। विउसा। सुअ-लक्खणाणुसारेण । वक्कन्तरेसु अ पुणो इत्यादि । (अनु.) (आता ज्या शब्दांचे बाबतीत) प्रकृति, प्रत्यय, लोप, आगम (किंवा इतर) वर्णविकार सांगितलेले नाहीत, असे गोण, इत्यादि शब्द प्रायः निपात म्हणून येतात. उदा. गौ: गोणो... आसीसा. क्वचित् (मूळ शब्दातील) ह चे आणि भ होतात. उदा:- बृहत्तरम्... भिमोरो. (कधी ) ल्ल चा होतो. उदा. क्षुल्लकः खुओ. घोषाणामग्रेतनो... मायंदो; माकन्द हा शब्द
१ क्रुद्ध (आहित्थ)
४ क्षरित (झरलेला)
३ भयंकर
६ गर्व
द्वितीयः पादः
२ भयंकर
५ आडंबरयुक्त
८ आळे, अशुभ संकल्प
७ सदृश (पडित्थिर) १० बलिष्ठ
११ त्वरा
१३ उपटणे
१४ सांगणे
१५ मन्दरतटपरिघृष्टम्। तद्दिवसनिघृष्टानङ्ग
१६ घृष्ट, मृष्ट, विद्वस्; श्रुतलक्षणानुसारेण; वाक्यान्तरेषु च पुनः।
९ व्याकुळ
१२ आलिंगन देणे
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
१७७
संस्कृतमध्येही आहे असे इतर लोक म्हणतात. विष्णुः भट्टिओ...साहुली, इत्यादि. (या सूत्रातही सू.२.१६५ मधील) वा (=विकल्प) या शब्दाचा अधिकार असल्यामुळे, विकल्पपक्षी ( वर दिलेल्या शब्दांची रूपे) (वाङ्मयात) जसे आढळेल त्याप्रमाणे गउओ इत्यादिसुद्धा होतात. गोला आणि गोआवरी ही रूपे मात्र गोदा आणि गोदावरी या शब्दांपासून सिद्ध होतात. आणि (त्या त्या देशातील) भाषांमधील (विशिष्ट असे ) आहित्य (आहित्थ)...हल्लुप्फल्ल, इत्यादि शब्द महाराष्ट्र, विदर्भ इत्यादि देशात प्रसिद्ध आहेत आणि ते लोकांचे कडूनच जाणून घ्यावयाचे आहेत. (अशाच प्रकारे) क्रियावाचक शब्द (म्हणजे क्रियापदेही ) ( आढळतात. उदा. ) अवयासइ...उप्फालेइ इत्यादी आणि म्हणूनच कृष्ट... प्रोत, इत्यादि शब्द, तसेच क्विप्, इत्यादि प्रत्ययांनी अन्त पावणारे अग्निचित्...सुम्ल, इत्यादि शब्द - जे पूर्व कवींनी वापरलेले नाहीत, (त्यांच्या बाबतीत) अर्थ कळण्यास अडचण येईल अशा प्रकारचा प्रयोग ( वापर) करू नये; तर त्यांचा अर्थ (त्यांच्या) इतर समानार्थक शब्दांनी सांगावा. उदा. कृष्ट (बद्दल) कुशल, वाचस्पति (बद्दल) गुरु, विष्टरश्रवाः (बद्दल) हरि इत्यादि. तथापि मागे उपसर्ग असणाऱ्या घृष्ट शब्दाच्या प्रयोगाला अनुज्ञा आहेच. उदा. मन्दरयड...ट्ठाणंग इत्यादि. आर्ष प्राकृतात मात्र (वाङ्मयात) जसे आढळेल तसे सर्वच प्रयोग बरोबर ( अविरुद्ध) आहेत. उदा. घट्ठा... अ पुणो इत्यादि.
( सूत्र ) अव्ययम् ।। १७५।।
(वृत्ति) अधिकारोऽयम् । इतः परं ये वक्ष्यन्ते आपादसमाप्तेस्तेऽव्ययसंज्ञा
ज्ञातव्याः।
(अनु.) (सूत्रातील अव्यय शब्द) हा अधिकार आहे. हा (प्रस्तुत) पाद संपेपर्यंत यापुढे जे (शब्द) सांगितले जातील त्यांना अव्यय ही संज्ञा आहे असे जाणावे.
( सूत्र ) तं वाक्योपन्यासे ।। १७६ ।।
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
(वृत्ति) तमिति वाक्योपन्यासे प्रयोक्तव्यम् । तं तिअसबंदिमोक्खं । (अनु.) तं हे (अव्यय) वाक्याचा उपन्यास करताना वापरावे. तिअस...मोक्खं.
उदा.
द्वितीयः पादः
( सूत्र ) आम अभ्युपगमे ।। १७७।।
( वृत्ति) आमेत्यभ्युपगमे प्रयोक्तव्यम् । आम बहला ? वणोली । (अनु.) आम हे (अव्यय) अभ्युपगम ( स्वीकार, संमति) करताना वापरावे. उदा. आम... वणोली.
तं
( सूत्र ) णवि वैपरीत्ये ।। १७८।।
( वृत्ति) णवीति वैपरीत्ये प्रयोक्तव्यम् । णवि हा वणे।
(अनु.) णवि हे (अव्यय) वैपरीत्य (विपरीतपणा ) दाखविण्यास वापरावे. उदा. णवि... वणे.
( सूत्र ) पुणरुत्तं कृतकरणे ।। १७९ ।।
(वृत्ति) पुणरुत्तमिति कृतकरणे प्रयोक्तव्यम् । अइ सुप्पइ पंसुलि णीसहेहिँ अंगेहिँ पुणरुत्तं ।।१।।
(अनु.) कृतकरण (केलेले पुनः करणे) या अर्थी पुणरुत्तं हे (अव्यय) वापरावे. उदा. अइ.......पुणरुत्तं.
१ त्रिदश - बन्दि - मोक्ष
३ हा वने। ('हा' हे खेदसूचक अव्यय आहे).
४ अयि (अति) स्वपिति पांसुला नि:सहै: अंगै: ( पुणरुत्तं)।
५ (हन्दि ) चरणे नत: सः न मानित: (हन्दि ) भविष्यति ।
(हन्दि) न भविष्यति भणनशीला सा स्विद्यति (हन्दि ) तव कार्ये ।।
( सूत्र ) हन्दि विषाद - विकल्प - पश्चात्ताप - निश्चय-सत्ये ।। १८०।। (वृत्ति) हन्दि इति विषादादिषु प्रयोक्तव्यम् ।
हन्दि५ चलणे णओ सो ण माणिओ हन्दि हुज्ज एत्ताहे ।
२ बहला वनाली ।
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
हन्दि न होही भणिरी सा सिज्जइ हन्दि हन्दि। सत्यमित्यर्थः ।
इदानीम् ।
(अनु.) विषाद इत्यादि (म्हणजे विषाद, विकल्प, पश्चात्ताप, निश्चय आणि सत्य हे) अर्थ दाखविण्यास हंदि हे (अव्यय) वापरावे. उदा. हन्दिचलणे... कज्जे. हन्दि (म्हणजे) सत्य असा अर्थ (आहे).
तुह
१७९
कज्जे॥१॥
( सूत्र ) हन्द च गृहाणार्थे ।। १८१ । ।
(वृत्ति) हन्द हन्दि च गृहाणार्थे प्रयोक्तव्यम् । हन्द पलोएसु इमं । हन्दि । गृहाणेत्यर्थः ।
(अनु.) गृहाण ( = घे) या अर्थी हन्द तसेच हन्दि ही (अव्यये) वापरावीत. उदा. हन्द...इमं. हन्दि (म्हणजे) गृहाण (घे) असा अर्थ (आहे).
( सूत्र ) मिव पिव विव व्व व विअ इवार्थे वा ।। १८२।। (वृत्ति) एते इवार्थे अव्ययसंज्ञकाः प्राकृते वा प्रयुज्यन्ते । कुमुअं मिव । चन्दणं३ पिव। हंसा४ विव। साअरो' व्व । खीरोआ६ सेसस्स व निम्मोओ। कमलंं विअ । पक्षे । नीलुप्पलमाला' इव ।
१ प्रलोकयस्व इमम्।
४ हंसः (इव)
७ कमलं (इव)
१० भ्रमररुतं (तेन) कमलवनम्।
(अनु.) मिव, पिव, विव, व्व, व, विअ हे अव्यय - संज्ञा असणारे शब्द प्राकृतात इव (प्रमाणे, जसे) या शब्दाच्या अर्थाने विकल्पाने वापरले जातात. उदा. कुमुअं मिव...कमलं विअ. (विकल्प ) पक्षी :- • नीलु...इव.
२ कुमुदं (इव)
५ सागरः (इव)
८ नीलोत्पलमाला इव ।
( सूत्र ) जेण तेण लक्षणे ।। १८३ ।।
(वृत्ति) जेण तेण इत्येतौ लक्षणे प्रयोक्तव्यौ । भमररुअं: जेण कमलवणं ।
भमररुअं तेण कमलवणं १० ।
३ चन्दनं (इव)
६ क्षीरोदः शेषस्य (इव) निर्मोकः ।
९ भ्रमररुतं (येन) कमलवनम्।
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
द्वितीयः पादः
(अनु.) लक्षण (=खूण, चिन्ह) दाखविण्यास जेण आणि तेण ही (दोन अव्यये)
वापरावीत. उदा. भमररुअं...वणं.
(सूत्र) णइ चेअ चिअ च्च अवधारणे ।। १८४।। (वृत्ति) एतेऽवधारणे प्रयोक्तव्याः । गईए१ णइ। जं चेअ२ मउलणं लोअणाणं।
अणुबद्धः तं चिअ कामिणीणं। सेवादित्वाद् द्वित्वमपि। ते च्चि
धन्ना। ते च्चेअ सुपुरिसा। च्च। स च्च य रूवेण। स च सीलेण। (अनु.) णइ, चेअ, चिअ, आणि च्च हे (शब्द) अवधारण दाखविण्यास वापरावेत.
उदा. गईए...कामिणीणं. (चेअ आणि चिअ हे शब्द सेवादि शब्दांत) (सू.२.९९ पहा) अंतर्भूत होत असल्याने (त्या शब्दांत) द्वित्व सुद्धा होते. उदा. ते च्चिअ...सुपुरिसा. च्च (चा उपयोग) :- स च्च...सीलेण.
(सूत्र) बले निर्धारणनिश्चययोः ।। १८५॥ (वृत्ति) बले इति निर्धारणे निश्चये च प्रयोक्तव्यम्। निर्धारणे। बले पुरिसो
धणंजओ खत्तिआणं। निश्चये। बले सीहो। सिंह एवायम्। (अनु.) निर्धारण आणि निश्चय दाखविण्यास बले हे (अव्यय) वापरावे. उदा.
निर्धारण (दाखविण्यास) :- बले...खत्तिआणं. निश्चय (दाखविण्यास) :- बले सीहो (म्हणजे) हा सिंहच आहे (असा अर्थ होतो).
(सूत्र) किरेर हिर किलार्थे वा ।। १८६।। (वृत्ति) किर इर हिर इत्येते किला वा प्रयोक्तव्याः। कल्लं किर खरहिअओ।
तस्स१० इर। पिअवयंसो११ हिर। पक्षे। एवं१२ किल तेण सिविणए भणिआ।
१ गत्या (एव) ३ अनुबद्धं तद् (एव) कामिनीनाम्। ५ ते (एव) सुपुरुषाः। ७ सः (एव) शीलेन। ९ कल्लं 'किर' खर-हृदयः। ५ एवं किल तेन स्वप्नके भणिता।
२ यद् (एव) मुकुलनं लोचनयोः। ४ ते (एव) धन्याः । ६ स: (एव) च रूपेण। ८ (बले) पुरुष: धनञ्जयः क्षत्रियाणाम्। १० तस्य (इर) ११ प्रियवयस्यः (हिर)
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१८१
(अनु.) किर, इर आणि हिर असे हे शब्द किल (खरोखर, इ.) या शब्दाच्या अर्थी
__ वापरावेत. उदा. कल्लं...हिर. (विकल्प-) पक्षी :- एवं...भणिआ.
(सूत्र) णवर केवले ।। १८७।। (वृत्ति) केवलार्थे णवर इति प्रयोक्तव्यम्। णवर' पिआई चिअ णिव्वडन्ति। (अनु.) केवल या अर्थी णवर हे (अव्यय) वापरावे. उदा. णवर...णिव्वडन्ति.
(सूत्र) आनन्तर्ये णवरि ।। १८८।। (वृत्ति) आनन्तर्ये णवरीति प्रयोक्तव्यम्। णवरि' अ से रहुवइणा। केचित्तु
केवलानन्तर्यार्थयोर्णवरणवरि इत्येकमेव सूत्रं कुर्वते तन्मते
उभावप्युभयार्थी। (अनु.) आनन्तर्य (=नंतर, मग) दाखविण्यास णवरि असे (अव्यय) वापरावे.
उदा. णवरि...वइणा. परंतु काही (वैयाकरण) केवलानन्तर्यार्थयोर्णवरणवरि' असे एकच सूत्र करतात; त्यांच्या मते (णवर व णवरि ही) दोन्ही अव्यये (केवल व आनन्तर्य या) दोन्ही अर्थी आहेत.
(सूत्र) अलाहि निवारणे ।। १८९।। (वृत्ति) अलाहीति निवारणे प्रयोक्तव्यम्। अलाहि किं वाइएण लेहेण। (अनु.) अलाहि असे (हे अव्यय) निवारण दाखविताना वापरावे. उदा.
अलाहि...लेहेण.
(सूत्र) अण णाई नञर्थे ।। १९०।। (वृत्ति) अण णाई इत्येतौ नञोऽर्थे प्रयोक्तव्यौ। अणचिन्तिअममुणन्ती।
णाई करेमि५ रोसं।
१ (णवर) पियाई (चिअ) पृथक्/स्पष्टं भवन्ति। (णिव्वड साठी सू.४.६२ पहा). २ (णवरि) च तस्य रघुपतिना।
३ (अलाहि) किं वाचितेन लेखेन। ४ (न) चिन्तितं अजानती।
५ (न) करोमि रोषम्।
A-Proof
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
(अनु.) अण आणि णाई असे हे दोन शब्द नञ् (न, नाही याच्या) अर्थाने वापरावेत. उदा. अणचिंतिअ...रोसं.
द्वितीयः पादः
( सूत्र ) माई मार्थे ।। १९१।।
(वृत्ति) माई इति मार्थे प्रयोक्तव्यम् । माई काहीअ रोसं । मा कार्षीद् रोषम् । (अनु.) माइं असे (हे अव्यय) मा ( = नको या) अर्थी वापरावे. माइं... रोसं (म्हणजे त्याने) रोष करू नये (असा अर्थ आहे).
( सूत्र ) हद्धी निर्वेदे ।। १९२।।
(वृत्ति) हद्धी इत्यव्ययमत एव निर्देशात् हाधिक्शब्दादेशो वा निर्वेदे प्रयोक्तव्यम्। हद्धी हद्धी । हा धाहधाह ।
(अनु.) हद्धी असे हे अव्यय किंवा निर्देश असल्यामुळे हा धिक् या शब्दाचा (होणारा धाह असा) आदेश निर्वेद ( खेद, शोक, वैराग्य) दाखविण्यास वापरावेत. उदा. हद्धी... धाह.
(सूत्र) वेव्वे भयवारणविषादे ।। १९३ ।।
(वृत्ति) भयवारणविषादेषु वेव्वे इति प्रयोक्तव्यम्।
(अनु.) भय, वारण, विषाद या अर्थी वेव्वे (हे अव्यय) वापरावे. उदा. वेव्वे' त्ति भये वेव्वे त्ति वारणे जूरणे अ वेव्वे त्ति । उल्लाविरीइ वि तुहं वेव्वे त्ति मयच्छि किं णेअं ॥। १॥ किं उल्लावेन्तीएर उअ जूरन्तीऍ किं तु भी आए। उव्वाडिरीऍ वेव्वे त्ति तीऍ भणिअं न विम्हरिमो ।।२।।
१ (वेव्वे ) इति भये (वेव्वे ) इति वारणे जूरणे च (वेव्वे ) इति । उल्लापनशीलायाः अपि तव (वेव्वे ) इति मृगाक्षि किं ज्ञेयम् ॥१॥ २ किं उल्लापयन्त्या उत जूरन्त्या किं तु भीतया ।
उद्विग्नया (वेव्वे ) इति तया भणितं न विस्मरामः ।।२।।
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१८३
(सूत्र) वेव्व च आमन्त्रणे ।। १९४।। (वृत्ति) वेव्व वेव्वे च आमन्त्रणे प्रयोक्तव्ये। वेव्व' गोले। वेव्वे मुरन्दले
वहसि पाणि। (अनु.) वेव्व आणि वेव्वे (ही अव्यये) आमंत्रण करताना वापरावीत. उदा.
वेव्व...पाणिअं.
(सूत्र) मामि हला हले सख्या वा ।। १९५।। (वृत्ति) एते सख्या आमन्त्रणे वा प्रयोक्तव्याः । मामि सरिसक्खराण३ वि।
पणवह माणस्स हला। हले हयासस्स। पक्षे। सहि एरिसि च्चिअ६
गई। (अनु.) मामि, हला आणि हले हे शब्द सखीला हाक मारताना विकल्पाने वापरावेत.
उदा. मामि...हयासस्स. (विकल्प-) पक्षी :- सहि...गई. (सूत्र) दे संमुखीकरणे च ।। १९६।। (वृत्ति) संमुखीकरणे सख्या आमन्त्रणे च दे इति प्रयोक्तव्यम्। दे पसिअ°
ताव सुन्दरि। दे आ पसिअ निअत्तसु। (अनु.) (कोणाचा) तरी ध्यान आकृष्ट करण्यासाठी आणि मैत्रीणीला बोलावण्यासाठी
दे (असा अव्यय) वापरावे. उदा. दे पसिअ...निअत्तसु.
(सूत्र) हुं दान-पृच्छा-निवारणे ।। १९७।। (वृत्ति) हुं इति दानादिषु प्रयुज्यते। दाने। हुं गेण्ह अप्पणो च्चि। पृच्छायाम्।
हं साहसु सब्भावं। निवारणे। हं१० निल्लज्ज११ समोसर।
१ (वेव्व) गोले। ३ (मामि) सदृशाक्षराणां अपि। ५ (हले) हताशस्य। ७ (दे) प्रसीद तावत् सुन्दरि। ९ (९) गृहाण स्वयं (च्चिअ)। ११ (१) निर्लज्ज समपसर।
२ (वेव्वे) मुरन्दले वहसि पानीयम्। ४ प्रणमत मानस्य (हला)। ६ सखि ईदृशी (च्चिअ) गतिः। ८ (दे) आ प्रसीद निवर्तस्व। १० (हुं) कथय सद्भावम्।
A-Proof
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
द्वितीयः पादः
(अनु.) हुं असे (हे अव्यय) दान इत्यादि (म्हणजे दान, पृच्छा आणि निवारण)
(करण्याचे) प्रसंगी वापरले जाते. उदा. दान (प्रसंगी) :- हुं गेण्ह...च्चिअ. पृच्छा करताना :- हुं...सब्भावं. निवारण करताना :- हुं...समोसर.
(सूत्र) हु खु निश्चय-वितर्क-संभावन-विस्मये ।। १९८।। (वृत्ति) हु खु इत्येतौ निश्चयादिषु प्रयोक्तव्यौ। निश्चये। तं पि हु' अच्छिन्नसिरी।
तं खु' सिरीएँ रहस्सं। वितर्कः ऊहः संशयो वा। ऊहे। न हु णवरं संगहिआ। एअं खु हसइ। संशये। जलहरो' खु धूमवडलो खु। संभावने। तरीउं ण हु णवर इमं। एअं खु हसइ। विस्मये। को खु
एसो सहस्स-सिरो। बहुलाधिकारादनुस्वारात्परो हुर्न प्रयोक्तव्यः। (अनु.) निश्चय इत्यादि (म्हणजे निश्चय, वितर्क, संभावन आणि विस्मय हे)
दाखविताना हु आणि खु असे हे दोन शब्द वापरावेत. उदा. निश्चय दाखविताना:- तं पि...रहस्सं. वितर्क म्हणजे ऊह (विचार) किंवा संशय (असा अर्थ आहे). ऊह दाखविताना:- न हु...हसइ. संशय दाखविताना:जलहरो...खु. संभावन दाखविताना:- तरीउं...हसइ. विस्मय दाखविताना:को...सिरो. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे अनुस्वाराच्या पुढे हु (हे अव्यय) वापरू नये.
(सूत्र) ऊ गर्हाक्षेप-विस्मय-सूचने ।। १९९।। (वृत्ति) ऊ इति गर्दादिषु प्रयोक्तव्यम्। गर्हा। ऊ णिल्लज्ज। प्रक्रान्तस्य वाक्यस्य
विपर्यासाशंकया विनिवर्तनलक्षण आक्षेपः। ऊ किं मए भणिअं। विस्मये। ऊ१० कह मुणिआ अहयं। सूचने। ऊ केण११ न विण्णायं।
१ त्वं अपि (हु) अच्छिन्नश्रीः। ३ न (हु णवरं) संगृहीता। ५ जलधरः (खु) धूमपटलः (खु)। ७ कः (खु) एषः सहस्त्रशिराः। ९ (ऊ) किं मया भणितम्। ११ (ऊ) के न विज्ञातम्।
२ त्वं/तद् (खु) श्रियः रहस्यम्। ४ एतद् (खु) हसति। ६ तरीतुं न (हु णवर) इदम्। ८ (ऊ) निर्लज्ज। १० (ऊ) कथं ज्ञाता अहम्।
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
(अनु.) गर्हा इत्यादि (म्हणजे गर्हा, आक्षेप, विस्मय आणि सूचन हे) दाखविताना ऊ असे (हे अव्यय) वापरावे. उदा. गर्हा ( निंदा) (दाखविताना ) :- ऊ पिल्लज्ज. ( बोलण्यास) सुरू केलेल्या वाक्याचा विपर्यास होईल या आशंकेने मागे बोलले गेलेल्याशी संबंधित असा आक्षेप असतो. (हा आक्षेप दाखविताना):- ऊ...भणिअं. विस्मय ( दाखविताना ) :- ऊ कह... .अहयं. सूचन ( करताना ) :- ऊ... विण्णायं.
१८५
( सूत्र ) थू कुत्सायाम् ।। २००।।
(वृत्ति) थू इति कुत्सायां प्रयोक्तव्यम् । थ्रु' निल्लज्जो लोओ। (अनु.) थू असे (हे अव्यय) कुत्सा दाखविण्यास वापरावे. उदा. थू... लोओ.
( सूत्र ) रे अरे संभाषण - रतिकलहे ।। २०१ ।।
(वृत्ति) अनयोरर्थयोर्यथासंख्यमेतौ प्रयोक्तव्यौ । रे संभाषणे । रे? हिअय मडहसरिआ। अरे रतिकलहे । अरे मए समं मा करेसु उवहासं । (अनु.) संभाषण आणि रतिकलह या अर्थी अनुक्रमाने रे आणि अरे असे हे (दोन शब्द) वापरावेत. उदा. संभाषण अर्थी रे :- रे... सरिआ. रतिकलह या अर्थी अरे :- अरे... . उवहासं.
( सूत्र ) हरे क्षेपे च ।। २०२।।
(वृत्ति) क्षेपे संभाषणरतिकलहयोश्च हरे इति प्रयोक्तव्यम् । क्षेपे । हरे ४णिल्लज्ज । संभाषण। हरे" पुरिसा। रतिकलहे । हरे बहुवल्लह ।
(अनु.) क्षेप तसेच संभाषण आणि रतिकलह या अर्थी हरे असे (हे अव्यय) वापरावे. उदा. क्षेप या अर्थी :- हरे णिल्लज्ज. संभाषणासाठी :- हरे पुरिसा. रतिकलहामध्ये :- हरे बहुवल्लह.
१ ( थू) निर्लज्ज : लोकः ।
३ अरे मया समं मा कुरु उपहासम्।
५ (हरे) पुरुष ।
२ रे हृदय अल्पसरित् ।
४ (हरे) निर्लज्ज ।
६ (हरे) बहुवल्लभ।
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
द्वितीयः पादः
(सूत्र) ओ सूचना-पश्चात्तापे ।। २०३।। (वृत्ति) ओ इति सूचनापश्चात्तापयो: प्रयोक्तव्यम्। सूचनायाम्। ओ' अविणय
तत्तिल्ले। पश्चात्तापे। ओ न२ मए छाया इत्तिआए। विकल्पे तु
उतादेशेनैवौकारेण सिद्धम्। ओ३ विरएमि नहयले। (अनु.) ओ असे (हे अव्यय) सूचना आणि पश्चात्ताप दाखविण्यास वापरावे.
उदा. सूचनेच्या बाबतीत:- ओ...तत्तिल्ले. पश्चात्ताप दाखविताना:- ओ न...इत्तिआए. विकल्प दाखविताना मात्र उत (या अव्यया) चा आदेश या स्वरूपात ओ (असे अव्यय) सिद्ध होते. उदा. ओ...यले.
(सूत्र) अव्वो सूचना-दुःख-संभाषणापराध-विस्मयानन्दादर-भय
-खेद-विषाद-पश्चात्तापे ।। २०४।। (वृत्ति) अव्वो इति सूचनादिषु प्रयोक्तव्यम्। सूचनायाम्। अव्वो दुक्करयारय।
दुःखे। अव्वो दलन्ति५ हिययं। संभाषणे। अव्वो किमिणं किमिणं। अपराधविस्मययोः। अव्वो हरन्ति हिअयं तह वि न वेसा हवन्ति जुवईण। अव्वो किं पि रहस्सं मुणन्ति धुत्ता जणब्भहिआ।।१।। आनन्दादरभयेषु। अव्वो सुपहायमिणं अव्वो अज्जम्ह सप्फलं जी। अव्वो अइअम्मि तुमे नवरं जइ सा न जूरिहिइ।।२।। खेदे। अव्वो न जामि छेत्तं। विषादे।
१ (ओ) अविनयतत्परे।
२ (ओ) न मया छाया एतावत्याम्। ३ (ओ) विरचयामि नभस्तले।
४ (अव्वो) दुष्कर-कारक। ५ (अव्वो) दलन्ति हृदयम्।
६ (अव्वो) किमिदं किमिदम्। ७ (अव्वो) हरन्ति हृदयं तथा अपि न द्वेष्या भवन्ति युवतीनाम्।
(अव्वो) किं अपि रहस्यं जानन्ति धूर्ता जनाभ्यधिकाः। ८ (अव्वो) सुप्रभातमिदं (अव्वो) अद्यास्माकं (अद्य मम) सफलं जीवितम्।
(अव्वो) अतीते त्वयि केवलं (नवरं) यदि सा न खेत्स्यति।। ९ (अव्वो) न यामि क्षेत्रम्।
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१८७
अव्वो' नासेन्ति दिहिं पुलयं वड्ढेन्ति देन्ति रणरणयं। एण्हिं तस्सेअ गुणा ते च्चिअ अव्वो कह णु ए।।३।। पश्चात्तापे।
अव्वो तह तेण कया अहयं जह कस्स साहेमि।।४।। (अनु.) अव्वो असे (हे अव्यय) सूचना इत्यादि (म्हणजे सूचना, दु:ख, संभाषण,
अपराध, विस्मय, आनंद, आदर, भय, खेद, विषाद आणि पश्चात्ताप) दाखविताना वापरावे. उदा. सूचना दाखविताना :- अव्वो दुक्करयारय. दुःखाचे बाबतीत :- अव्वो...हिययं. संभाषणात :- अव्वो...किमिणं. अपराध आणि विस्मय यांचे बाबतीत :- अव्वो हरन्ति...ब्भहिआ।। १।। आनंद, आदर व भय दर्शविताना :- अव्वो सुपहाय...जूरिहिइ।। २।। खेद दाखविताना :- अव्वो...छेत्तं. विषाद दाखविताना :- अव्वो नासेन्ति...एअं।। ३।। पश्चात्तापात :- अव्वो तह...साहेमि।। ४।।
(सूत्र) अइ संभावने ।। २०५।। (वृत्ति) संभावने अइ इति प्रयोक्तव्यम्। अइ३ दिअर किं न पेच्छसि। (अनु.) संभावन दाखविण्यास अइ असे (अव्यय) वापरावे. उदा. अइ...पेच्छसि।
(सूत्र) वणे निश्चय-विकल्पानुकम्प्ये च ।। २०६।। (वृत्ति) वणे इति निश्चयादौ संभावने च प्रयोक्तव्यम्। वणे देमि। निश्चयं
ददामि। विकल्पे। होइ वणे न होइ। भवति वा न भवति। अनुकम्प्ये। दासो वणे न मुच्चइ। दासोनुकम्प्यो न त्यज्यते। संभावने। नत्थि
वणे जं न देइ विहिपरिणामो। संभाव्यते एतदित्यर्थः। (अनु.) निश्चय इत्यादि (म्हणजे निश्चय, विकल्प आणि अनुकम्प्य हे) दाखविण्यास
१ (अव्वो) नाशयन्ति धृतिं पुलकं वर्धयन्ति ददति रणरणकम्।
इदानीं तस्यैव गुणाः ते एव (च्चिअ) (अव्वो) कथं नु एतत्।। २ (अव्वो) तथा तेन कृता अहं यथा कस्य कथयामि। ३ (अइ) देवर किं न प्रेक्षसे। ४ नास्ति (वणे) यद् न ददाति विधिपरिणामः।
A-Proof
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
द्वितीयः पादः
तसेच संभावन या अर्थी वणे असे (हे अव्यय) वापरावे. उदा. वणे देमि (म्हणजे मी) निश्चितपणे देतो. विकल्प दाखविताना:- होइ...होइ (म्हणजे) होते अथवा होत नाही. अनुकम्प्य या अर्थी:- दासो... मुच्चइ (म्हणजे) अनुकेंपनीय ( अशा) दासाचा त्याग कैला जात नाही. संभावन या अर्थी: नत्थि...परिणामो (म्हणजे) हे संभवते असा अर्थ आहे.
( सूत्र ) मणे विमर्शे ।। २०७।।
( वृत्ति) मणे इति विमर्शे प्रयोक्तव्यम् । मणे सूरो। किं स्वित्सूर्यः । अन्ये मन्ये इत्यर्थमपीच्छन्ति।
(अनु.) मणे असे (हे अव्यय) विमर्श या अर्थी वापरावे. उदा. मणे सूरो (म्हणजे हा) सूर्य आहे की काय! (मणे या अव्ययाचा) मन्ये (मला वाटते) असाही अर्थ आहे असे इतर वैयाकरण मानतात.
( सूत्र ) अम्मो आश्चर्ये ।। २०८।।
( वृत्ति) अम्मो इत्याश्चर्ये प्रयोक्तव्यम् । अम्मो कह पारिज्जइ ।
(अनु.) अम्मो असे (हे अव्यय) आश्चर्य दाखविण्यास वापरावे. अम्मो ... ...पारिज्जइ.
१ ( अम्मो) कथं शक्यते ।
२ विशदं विकसन्ति स्वयं ( अप्पणो ) कमलसरांसि ।
३ स्वयं (चेअ) जानासि करणीयम् ।
उदा.
( सूत्र ) स्वयमोऽर्थे अप्पणो न वा ।। २०९।।
(वृत्ति) स्वयमित्यस्यार्थे अप्पणो वा प्रयोक्तव्यम् । विसयं विअसन्ति' अप्पणो कमलसरा । पक्षे। सयं चेअर मुणसि करणिज्जं ।
(अनु.) स्वयं ( शब्दाच्या ) अर्थी अप्पणी हा शब्द विकल्पाने वापरावा.उदा.विसयं.... ... सरा. (विकल्प - ) पक्षी :- सयं... करणिज्जं.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१८९
(सूत्र) प्रत्येकम: पाडिक्कं पाडिएक्कं ।। २१०।। (वृत्ति) प्रत्येकमित्यस्यार्थे पाडिक्कं पाडिएक्कं इति च प्रयोक्तव्यं वा। पाडिक्कं
पाडिएक्कं। पक्षे। पत्तेअं। (अनु.) प्रत्येकम् या (शब्दा) च्या अर्थी पाडिक्कं आणि पाडिएक्कं असे (हे
शब्द) विकल्पाने वापरावेत. उदा. पाडिक्कं, पाडिएक्कं. (विकल्प-) पक्षी :- पत्तेअं.
(सूत्र) उअ पश्य ।। २११।। (वृत्ति) उअ इति पश्येत्यस्यार्थे प्रयोक्तव्यं वा।
उअ निच्चलनिप्फंदा भिसिणी-पत्तंमि रेहइ बलाआ। निम्मलमरगयभायणपरिट्ठिआ संखसुत्ति व्व।।। १।।
पक्षे पुलआदयः। (अनु.) पश्य (पहा) या (शब्दा) च्या अर्थी उअ असे (हे अव्यय) विकल्पाने
वापरावे. उदा. उअ...सुत्ति व्व. (विकल्प-) पक्षी :- पुलअ इत्यादि (शब्द वापरावेत).
(सूत्र) इहरा इतरथा ।। २१२।। (वृत्ति) इहरा इति इतरथार्थे प्रयोक्तव्यं वा। इहरा नीसामन्नेहि। पक्षे। इअरहा। (अनु.) इतरथा (नाहीतर) या अर्थी इहरा असा (शब्द) विकल्पाने वापरावा. उदा.
इहरा नीसामन्नेहिँ. (विकल्प-) पक्षी :- इअरहा.
(सूत्र) एक्कसरि झगिति संप्रति ।। २१३।। (वृत्ति) एक्कसरिअं झगित्यर्थे संप्रत्यर्थे च प्रयोक्तव्यम्। एक्कसरिअं। झगिति
सांप्रतं वा। (अनु.) झगिति (एकदम) या अर्थी तसेच संप्रति (आता) या अर्थी एक्कसरिअं (हे
१ पश्य निश्चलनिष्पंदा बिसिनीपत्रे राजते बलाका।
निर्मल-मरकत-भाजन-परिस्थिता शंखशुक्ति: इव।। २ इतरथा नि:सामान्यैः।
A-Proof
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
अव्यय) वापरावे. उदा. एक्कसरिअं (म्हणजे) एकदम अथवा सांप्रत (आता) (असा अर्थ आहे).
द्वितीयः पादः
( सूत्र ) मोरउल्ला मुधा ।। २१४।।
(वृत्ति) मोरउल्ला इति मुधार्थे प्रयोक्तव्यम् । मोरउल्ला । मुधेत्यर्थः ।
(अनु.) मोरउल्ला असे (हे अव्यय) मुधा (शब्दा) च्या अर्थी वापरावे. उदा. मोरउल्ला (म्हणजे ) मुधा असा अर्थ आहे.
( सूत्र ) दरार्धाल्पे ।। २१५।।
(वृत्ति) दर इत्यव्ययमर्धार्थे ईषदर्थे च प्रयोक्तव्यम् । दर - विअसिअं । अर्धेनेषद्वा विकसितमित्यर्थः।
(अनु.) दर असे अव्यय अर्ध या अर्थी आणि ईषद् (अल्प, थोडसे) या अर्थी वापरावे. उदा. दरविअसिअं (म्हणजे ) अर्धे किंवा अल्प विकसित झालेले, असा अर्थ आहे.
( सूत्र ) किणो प्रश्ने ।। २१६।।
( वृत्ति) किणो इति प्रश्ने प्रयोक्तव्यम् । किणो धुवसिः ।
(अनु.) प्रश्न विचारताना किणो असे (अव्यय) वापरावे. उदा. किणो धुवसि.
( सूत्र ) इजेरा: पादपूरणे ।। २१७।।
(वृत्ति) इ जे र इत्येते पादपूरणे प्रयोक्तव्याः । न उणा इ अच्छीइं । अणुकूलं ३ वोत्तुं जे। गेण्हइ४ र कलमगोवी । अहो। हंहो। हेहो। हा। नाम। अहह। हीसि। अयि। अहाह। अरि रि हो इत्यादयस्तु संस्कृतसमत्वेन सिद्धाः।
(अनु.) इ, जे आणि र असे (हे शब्द) (पद्यांमध्ये) पादपूरणासाठी वापरावेत. उदा.
१ ( किणो) धुनोषि ।
३ अनुकूलं वक्तुं (जे)।
२ न पुन: (इ) अक्षिणी ।
४ गृह्णाति (र) कलम- गोपी ।
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१९१
न उणा...गोवी. अहो, हंहो, हेहो, हा, नाम, अहह, हीसि, अयि, अहाह, अरि, रि, हो इत्यादि (अव्यये) संस्कृतसम या स्वरूपातच सिद्ध होतात.
(सूत्र) प्यादयः ।। २१८।। (वृत्ति) प्यादयो नियतार्थवृत्तयः प्राकृते प्रयोक्तव्याः। पि वि अप्यर्थे। (अनु.) (आपापल्या) नेहमीच्या अर्थाने असणारी पि इत्यादि (अव्यये) प्राकृतात
(त्या त्या अर्थी) वापरावीत. उदा. पि, वि (ही अव्यये) अपि या (अव्यया) च्या अर्थी (वापरावीत).
इति आचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुाशासनवृत्तौ अष्टमस्याध्यायस्य द्वितीयः पादः।
(आठव्या अध्यायाचा दुसरा पाद समाप्त झाला.)
A-Proof
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीय पाद
(सूत्र) वीप्स्यात्स्यादेर्वीप्स्ये स्वरे मो वा ।।१।। (वृत्ति) वीप्सार्थात्पदात्परस्य स्यादेः स्थाने स्वरादौ वीप्सार्थे पदे परे मो वा
भवति। एकैकम् एक्कमेक्कं एक्कमेक्केण। अंगे अंगे अंगमंगम्मि।
पक्षे। एक्केक्कमित्यादि। (अनु.) स्वराने प्रारंभ होणारे वीप्सार्थी पद पुढे आले असताना (मागील) वीप्सार्थी
पदाच्या पुढे असणाऱ्या विभक्तिप्रत्ययाच्या स्थानी विकल्पाने म् येतो. उदा. एकैकम्...मङ्गम्मि. (विकल्प-) पक्षी:- एक्केक्कं, इत्यादि.
(सूत्र) अत: से?: ।। २।। (वृत्ति) अकारान्तान्नाम्नः परस्य स्यादेः से: स्थाने डो भवति। वच्छो । (अनु.) अकारान्त नामाच्या पुढे विभक्तिप्रत्ययांतील सि (प्रत्यया) च्या स्थानी
डित् ओ (डो) येतो. उदा. वच्छो.
(सूत्र) वैतत्तदः ।। ३॥ (वृत्ति) एतत्तदोकारात्परस्य स्यादेः से? वा भवति। एसो' एस। सो ३णरो
स णरो। (अनु.) एतद् आणि तद् या (सर्वनामां) च्या अकारापुढे विभक्तिप्रत्ययातील सि
(प्रत्यया) चा डो विकल्पाने होतो. उदा. एसो...णरो.
(सूत्र) जस्-शसोर्लुक् ।। ४।। (वृत्ति) अकारान्तान्नाम्नः परयोः स्यादिसंबंन्धिनोर्जस्-शसोलुंग् भवति।
वच्छा एए। वच्छे५ पेच्छ। (अनु.) अकारान्त नामाच्या पुढे, विभक्तिप्रत्ययांशी संबंधित असणाऱ्या जस् आणि
शस् यां (प्रत्ययां) चा लोप होतो. उदा. वच्छा...पेच्छ.
१ वृक्ष
२ एषः
३ स: नरः
४ वृक्षाः एते।
५ वृक्षान् प्रेक्षस्व।
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१९३
( सूत्र ) अमोऽस्य ।। ५॥
(वृत्ति) अतः परस्यामोऽकारस्य लुग् भवति । वच्छं पेच्छ। (अनु.) (शब्दांच्या अन्त्य) अकारापुढील अम् (प्रत्यया) मधील अकाराचा लोप होतो. उदा. वच्छं पेच्छ.
( सूत्र ) टा- आमोर्ण: ।। ६ ।।
( वृत्ति) अत: परस्य टा इत्येतस्य षष्ठीबहुवचनस्य च आमो णो भवति । वच्छेण। वच्छाण ।
(अनु.) (शब्दांच्या अन्त्य) अकारापुढील टा या ( प्रत्यया) चा तसेच षष्ठी बहुवचनाच्या आम् (प्रत्यया) चा ण होतो. उदा. वच्छेण; वच्छाण.
( सूत्र ) भिसो हि हिँ हिं ।। ७।।
(वृत्ति) अत: परस्य भिस: स्थाने केवलः सानुनासिक: सानुस्वारश्च हिर्भवति। वच्छेहि। वच्छेहिँ। वच्छेहिं कया छाही।
(अनु.) ( शब्दाच्या अन्त्य) अकारापुढील भिस् ( प्रत्यया) च्या स्थानी केवळ सानुनासिक आणि अनुस्वारयुक्त हि येतो. उदा. वच्छेहि...
ह... छाही.
( सूत्र ) ङसेस् तो - दो -दु-हि- हिन्तो-लुकः ।। ८।। (वृत्ति) अत: परस्य ङसे: त्तो दो दु हि हिन्तो लुक् इत्येते षडादेशा भवन्ति। वच्छत्तो। वच्छाओ। वच्छाउ । वच्छाहि । वच्छाहिन्तो । वच्छा। दकारकरणं भाषान्तरार्थम् ।
हि,
(अनु.) ( शब्दाच्या अन्त्य) अकारापुढील ङसि ( प्रत्यया) चे त्तो, दो, दु, हिंतो आणि लोप असे हे सहा आदेश होतात. उदा. वच्छत्तो... .वच्छा. (सूत्रातील दो व दु यामधील) दकाराचा वापर हा दुसऱ्या (म्हणजे शौरसेनी) भाषेसाठी आहे.
१ वृक्षैः कृता छाया ।
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
तृतीयः पादः
(सूत्र) भ्यसस् त्तो दो दु हि हिन्तो सुन्तो ।। ९॥ (वृत्ति) अत: परस्य भ्यस: स्थाने तो दो दु हि हिन्तो सुन्तो इत्यादेशा
भवन्ति। वृक्षेभ्यः। वच्छत्तो वच्छाओ वच्छाउ वच्छाहि वच्छेहि
वच्छाहिन्तो वच्छेहिन्तो वच्छासुन्तो वच्छेसुन्तो। (अनु.) (शब्दाच्या अन्त्य) अकारापुढील भ्यस् (प्रत्यया) चे स्थानी तो, दो, दु,
हि, हिंतो आणि सुतो असे आदेश होतात. उदा. वृक्षेभ्यः वच्छत्तो...वच्छेसुतो.
(सूत्र) ङस: स्सः ।।१०।। (वृत्ति) अत: परस्य ङस: संयुक्तः सो भवति। पियस्स। पेम्मस्स। उपकुम्भं
शैत्यम्। उवकुम्भस्स सीअलत्तणं। (अनु.) (शब्दाच्या अन्त्य) अकारापुढील ङस् (प्रत्यया) चा संयुक्त स (म्हणजे
स्स) होतो. उदा. पियस्स...सीअलत्तणं।
(सूत्र) डे म्मि डे : ।।११।। (वृत्ति) अत: परस्य अॅर्डित् एकारः संयुक्तो मिश्च भवति। वच्छे वच्छम्मि।
देवं देवम्मि। तं तम्मि। अत्र द्वितीयातृतीययोः सप्तमी (३.१३५)
इत्यमो ङिः। (अनु.) (शब्दाच्या अन्त्य) अकारापुढील ङि (प्रत्यया) चे डित् एकार आणि
संयुक्त मि (म्हणजे म्मि) (असे आदेश) होतात. उदा. वच्छे...तम्मि. (देवं आणि तं या उदाहरणात) 'द्वितीयातृतीयोः सप्तमी' या सूत्रानुसार अम् चा ङि आहे.
(सूत्र) जस्-शस्-ङसि-तो-दो-द्वामि दीर्घः ।। १२।। (वृत्ति) एषु अतो दीर्घो भवति। जसि शसि च। वच्छा। ङसि। वच्छाओ
वच्छाउ वच्छाहि वच्छाहिन्तो वच्छा।
१ प्रिय
२ प्रेमन्
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१९५
त्तोदोदुषु। वृक्षेभ्यः। वच्छत्तो। ह्रस्व: संयोगे (१.४) इति ह्रस्वः। वच्छाओ। वच्छाउ। आमि। वच्छाण। ङसिनैव सिद्धे त्तोदोदुग्रहणं
भ्यसि एत्वबाधनार्थम्। (अनु.) जस्, शस्, ङसि, तो, दो, दु आणि आम् (हे प्रत्यय पुढे) असताना
(त्यांचे मागील) अकाराचा दीर्घ (म्हणजे आकार) होतो. उदा. जस् व शस् (पुढे असता) :- वच्छा. ङसि (पुढे असता) :- वच्छाओ...वच्छा. त्तो, दो आणि दु (पुढे असता) :- वृक्षेभ्यः - वच्छत्तो; (या रूपात जरी च्छ चा च्छा होतो तरी) 'ह्रस्व: संयोगे' सूत्रानुसार (तो आकार) ह्रस्व झाला आहे ; वच्छाओ; वच्छाउ. आम् (पुढे असता) :- वच्छाण. (खरे म्हणजे) ङसि या प्रत्ययाच्या निर्देशाने (त्तो, दो व दु हे प्रत्यय ग्रहण होऊन, सूत्रात त्यांची) सिद्धि झाली असतानाही त्तो, दो आणि दु असा (स्वतंत्र) निर्देश (सूत्रात) केला आहे; कारण (३.१५ सूत्रानुसार) भ्यस् प्रत्यय पुढे असताना होणाऱ्या ए चा (येथे) बाध व्हावा. म्हणून.
(सूत्र) भ्यसि वा ।। १३।। (वृत्ति) भ्यसादेशे परे अतो दीर्घो वा भवति। वच्छाहिन्तो वच्छेहिन्तो।
वच्छासुन्तो वच्छेसुन्तो। वच्छाहि वच्छेहि। (अनु.) भ्यस् (प्रत्यया) चे आदेश पुढे असताना (त्यांचे मागील) अकाराचा दीर्घ
(म्हणजे आ) विकल्पाने होतो. उदा. वच्छाहितो...वच्छेहि.
(सूत्र) टाण-शस्येत् ।। १४।। (वृत्ति) टादेशे णे शसि च परे अस्य एकारो भवति। टाण। वच्छेण। णेति
किम् ? अप्पणा' अप्पणिआ अप्पणइआ। शस्। वच्छे पेच्छ। (अनु.) टा (प्रत्यया) चा आदेश ण आणि शस् (प्रत्यय) हे पुढे असता (त्यांचे
मागील) अकाराचा एकार होतो. उदा. टा चा आदेश ण (पुढे असताना) :- वच्छेण. (टा चा आदेश) ण (हा पुढे असता) असे का
१ आत्मन्च्या रूपांसाठी सू. ३.५६-५७ पहा.
२ वृक्षान् प्रेक्षस्व।
A-Proof
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
तृतीयः पादः
म्हटले आहे ? (कारण टा चा ण आदेश झालेला नसेल तर मागील अचा ए होत नाही. उदा.) अप्पणा... अप्पणइआ. शस् (पुढे असताना) वच्छे पेच्छ.
( सूत्र ) भिस्यस्सुप ।। १५।।
(वृत्ति) एषु अत एर्भवति। भिस्। वच्छेहि वच्छेहिँ वच्छेहि। भ्यस्। वच्छेहि वच्छेहिन्तो वच्छेसुन्तो । सुप् । वच्छेसु ।
(अनु.) भिस्, भ्यस् आणि सुप् हे प्रत्यय पुढे असता, (त्यांच्या मागील) अकाराचा ए होतो. उदा. भिस् (पुढे असता) :- वच्छेहि...वच्छेहिं. भ्यस् (पुढे असता) वच्छेहि...वच्छेसुंतो. सुप् (पुढे असता) :
वच्छेसु.
:
( सूत्र ) इदुतो दीर्घः ।। १६ ।।
(वृत्ति) इकारस्य उकारस्य च भिस्भ्यस्सुप्सु परेषु दीर्घो भवति । भिस् । गिरीहिं । बुद्धीहिं’। दहीहिं। तरूहिं'। धेणूहिं५। महूहिंं कयं । भ्यस्। गिरीओ। बुद्धीओ। दहीओ। तरूओ । धेणूओ । महूओ आगओ' । एवं गिरीहिन्तो गिरीसुन्तो आगओ इत्याद्यपि। सुप् । गिरीसु । बुद्धीसु । दहीसु । तरूसु । धेणूसु। महूसु ठिअंं। क्वचिन्न भवति । दिअभूमिस° दाणजलोल्लिआई। इदुत इति किम् ? वच्छेहिं । वच्छेसुन्तो। वच्छेसु। भिस्भ्यस्सुपीत्येव । गिरिं तरुं पेच्छ ।
:
(अनु.) भिस्, भ्यस् आणि सुप् हे प्रत्यय पुढे असताना ( त्यांच्या मागील ) इकार आणि उकार यांचा दीर्घ (म्हणजे ईकार व ऊकार) होतो. उदा. भिस् (पुढे असता) :- गिरीहिं... ... कयं भ्यस् (पुढे असता) :- गिरीओ...आगओ; याचप्रमाणे गिरीहिंतो...आगओ इत्यादि सुद्धा होते. सुप् (पुढे असता) :गिरीसु...ठिअं. क्वचित् (या प्रत्ययामागील इ आणि उ यांचा दीर्घ) होत नाही. उदा. दिअ...ल्लिआई. इकार आणि उकार (यांचा दीर्घ होतो) असे
५ धेनु
१ गिरि
२ बुद्धि ६ मधु ७ कृत १० द्विजभूमिषु दान - जल - आर्द्रितानि ।
३ दधि
८ आगत
४ तरु
९ स्थित
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
१९७
का म्हटले आहे ? ( कारण मागे इ आणि उ नसल्यास असा दीर्घ होत नाही. उदा.) वच्छेहिं...वच्छेसु. भिस्, भ्यस् व सुप् हे प्रत्यय पुढे असतानाच (मागील इ व उ दीर्घ होतात; इतर प्रत्यय पुढे असल्यास ते दीर्घ होत नाहीत. उदा.) गिरिं... पेच्छ.
( सूत्र ) चतुरो वा ।। १७।।
(वृत्ति) चतुर उदन्तस्य भिस्भ्यस्सुप्सु परेषु दीर्घो वा भवति । चऊहि चउहि । चऊओ चउओ। चऊसु चउसु ।
(अनु.) उकारान्त चतुर् (म्हणजे चउ) शब्दापुढे भिस्, भ्यस् आणि सुप् हे प्रत्यय असताना (मागील उकार) विकल्पाने दीर्घ (म्हणजे ऊ) होतो. उदा. चअहि...चउसु.
( सूत्र ) लुप्ते शसि ।। १८ ।।
(वृत्ति) इदुतो: शसि लुप्ते दीर्घो भवति । गिरी । बुद्धी । तरू । धेणू पेच्छ । लुप्त इति किम् ? गिरिणो । तरुणो पेच्छ । इदुत इत्येव। वच्छे पेच्छ। जस्शस (३.१२) इत्यादिना शसि दीर्घस्य लक्ष्यानुरोधार्थो योगः । लुप्त इति तु णवि प्रतिप्रसवार्थशङ्कानिवृत्त्यर्थम् ।
(अनु.) (पुढे असणाऱ्या) शस् (प्रत्यया) चा लोप झाला असताना (त्याचे मागील) इ आणि उ यांचा दीर्घ (म्हणजे ई आणि ऊ) होतो. उदा. गिरी... पेच्छ. (शस् प्रत्ययाचा) लोप झाला असताना असे का म्हटले आहे ? (कारण शस् चा लोप न होता शस् चा आदेशप्रत्यय पुढे असल्यास, मागील इ व उ दीर्घ होत नाहीत. उदा.) गिरिणो... पेच्छ. (शस् प्रत्ययाचा) लोप झाला असताना मागील इ आणि उ यांचाच (दीर्घ होतो, इतर स्वरांचा नाही. उदा.) वच्छे पेच्छ. ‘जस् - शस' इत्यादि सूत्रानुसार शस् प्रत्यय (पुढे ) असताना उदाहरणांना अनुसरून (दीर्घ व्हावा ) हे सांगण्यासाठी दीर्घ होतो हा (प्रस्तुतचा) नियम आहे. (शस् प्रत्ययाचा) लोप झाला असताना असे म्हणण्याचे कारण मात्र असे की णो या प्रत्ययाच्या (सू. ३.२२ पहा ) बाबतीत प्रतिप्रसव आहे काय अशी शंका येऊ नये म्हणून.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
तृतीयः पादः
(सूत्र) अक्लीबे सौ ।। १९।। (वृत्ति) इदुतोक्लीबे नपुंसकादन्यत्र सौ दीर्घा भवति। गिरी। बुद्धी। तरू।
धेणू। अक्लीब इति किम् ? दहिं। महं। साविति किम् ? गिरिं। बुद्धिं। तरूं। घेणुं। के चित्तु दीर्घत्वं विकल्प्य तदभावपक्षे
सेर्मादेशमपीच्छन्ति। अग्गि। निहिं। वाउं३। विहं। (अनु.) नपुंसकलिंग नसताना (म्हणजे) नपुंसकलिंग सोडून अन्यत्र (म्हणजे पुल्लिंग
व स्त्रीलिंग असताना शब्दाच्या अन्त्य) इ आणि उ यांच्यापुढे सि (हा प्रत्यय) असताना (त्याचे मागील इ आणि उ यांचा) दीर्घ (म्हणजे ई व ऊ) होतो. उदा. गिरी...धेणू. नपुंसकलिंग नसताना असे का म्हटले आहे ? (कारण इकारान्त व उकारान्त शब्द नपुंसकलिंगात असल्यास, इ व उ यांचा दीर्घ होत नाही. उदा.) दहिं, महं. सि (प्रत्यय) पुढे असता असे का म्हटले आहे ? (कारण तसे नसल्यास, इ व उ यांचा दीर्घ होत नाही. उदा.) गिरि...धेj. परंतु काही वैयाकरण मानतात की (इ आणि उ यांचे) दीर्घ होणे हे वैकल्पिक आहे; आणि (अशा दीर्घत्वाच्या) अभावपक्षी सि (प्रत्यया) ला म् असा आदेश होतो. उदा. अग्गिं...विहं.
(सूत्र) पुंसि जसो डउ डओ वा ।। २०।। (वृत्ति) इदुत इतीह पञ्चम्यन्तं सम्बध्यते। इदुत: परस्य जस: पुंसि अउ अओ
इत्यादेशौ डितौ वा भवतः। अग्गउ५ अग्गओ। वायउ६ वायओ चिट्ठन्ति। पक्षे। अग्गिणो। वाउणो। शेषे अदन्तवद्भावाद् अग्गी। वाऊ। पुंसीति किम् ? बुद्धीओ। घेणूओ। दहीइं। महूई। जस इति
किम् ? अग्गी अग्गिणो। वाऊ वाउणो पेच्छइ। इदुत इत्येव। वच्छा। (अनु.) इदुतः (हा शब्द) येथे पंचमी विभक्तिप्रत्ययान्त घेऊन (या सूत्रातील
शब्दांना) जोडून घ्यावयाचा आहे. (मग सूत्राचा अर्थ असा होतो:-) (शब्दाच्या अन्त्य) इ आणि उ यांच्यापुढे पुल्लिंगात जस् (या प्रत्यया) चे
१ अग्नि ५ अग्नि
२ निधि ६ वायु
३ वायु ७ तिष्ठन्ति
४ विधु ८ प्रेक्षते।
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
१९९
अग्गउ...
अउ आणि अओ असे डित् आदेश विकल्पाने होतात. उदा. .. चिट्ठन्ति ( विकल्प - ) पक्षी :- अग्गिणो, वाउणो. उरलेल्या (रूपा) चे बाबतीत ( हे शब्द) अकारान्त शब्दाप्रमाणे असल्याने अग्गी, वाऊ (अशी रूपे होतात). पुल्लिंगात असे का म्हटले आहे ? (कारण पुल्लिंग नसताना जस् चे असे आदेश होत नाहीत. उदा.) बुद्धीओ...महूई. जस् (प्रत्यया) चे (आदेश होतात) असे का म्हटले आहे ? (कारण जस् प्रत्यय नसल्यास, असे आदेश होत नाहीत. उदा.) अग्गी... पेच्छइ. इ आणि उ यांच्या पुढेच (असणाऱ्या जस् प्रत्ययाला असे आदेश होतात; जस् च्या मागे इतर स्वर असल्यास जस् ला असे आदेश होत नाहीत. उदा.) वच्छा.
( सूत्र ) वोतो डवो ।। २१।।
(वृत्ति) उदन्तात्परस्य जसः पुंसि डित् अवो इत्यादेशो वा भवति । साहवो' । पक्षे। साहओ' साहउ साहू साहुणो । उत इति किम् ? वच्छा। पुंसीत्येव। धेणू। महूईं। जस इत्येव। साहू। साहूणो। पेच्छ।
(अनु.) उकारान्त शब्दापुढे जस् प्रत्ययाचा पुल्लिंगात डित् अवो असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. साहवो. (विकल्प - ) पक्षी :- साहओ...साहुणो. (शब्दाच्या अन्त्य) उ पुढे (म्हणजे उकारान्त शब्दापुढे) असे का म्हटले आहे ? (कारण जस् च्या मागे उ खेरीज इतर स्वर असल्यास असा आदेश होत नाही. उदा.) वच्छा. पुल्लिंगातच (असा आदेश होतो; पुल्लिंग नसल्यास असा आदेश होत नाही. उदा ) धेणू, महूइं. जस् (या प्रत्यया) लाच (असा आदेश होतो; इतर प्रत्ययांना नाही. उदा. ) साहू...
...पेच्छ.
१ साधु
( सूत्र ) जस् - शसोर्णो वा ।। २२ ।।
( वृत्ति) इदुतः परयोर्जस् - शसोः पुंसि णो इत्यादेशो वा भवति । गिरिणो तरुणोः रेहन्ति' पेच्छ वा । पक्षे गिरी । तरू । पुंसीत्येव । दहीइं । महूई ।
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
तृतीयः पादः
जस-शसोरिति किम् ? गिरिं। तरूं। इदुत इत्येव। वच्छा। वच्छे । जस् -शसोरिति द्वित्वमिदुत इत्यनेन यथासंख्याभावार्थम् ।
एवमुत्तरसूत्रेऽपि। (अनु.) इ आणि उ यांच्यापुढे जस् आणि शस् (या प्रत्ययां) चा पुल्लिंगात णो असा
आदेश विकल्पाने होतो. उदा. गिरिणो...पेच्छ वा. (विकल्प-) पक्षी :गिरी, तरू. पुल्लिंग असतानाच (असा आदेश होतो; पुल्लिंग नसल्यास, असा आदेश होत नाही. उदा.) दहीइं, मह्इं. जस् व शस् यां (प्रत्ययां) ना (आदेश होतो) असे का म्हटले आहे ? (कारण हे प्रत्यय नसल्यास, असा आदेश होत नाही. उदा.) गिरिं, तरुं, इ आणि उ यांच्या पुढेच (जस्-शस् प्रत्यांना असा आदेश होतो इतर स्वरांपुढे नाही. उदा.) वच्छा, वच्छे. जस् आणि शस् या दोघांना (हा आदेश होतो असे सांगण्याचे कारण असे की) इ पुढे आणि उ पुढे असे म्हटले असल्याने, (हा आदेश) अनुक्रमाने होतो असा अर्थ घेतला जाऊ नये. अशाच प्रकारे (या-) पुढील सूत्रांतही समजावे.
(सूत्र) ङसिङसो: पुंक्लीबे वा ।। २३।। (वृत्ति) पुंसि क्ली च वर्तमानादिदुतः परयोङसिङसोर्णो वा भवति। गिरिणो।
तरुणो। दहिणो। महणो आगओ विआरो३ वा। पक्षे। उसेः। गिरीओ गिरीउ गिरीहिन्तो। तरूओ तरूउ तरूहिन्तो। हिलुकौ निषेत्स्यते। ङसः। गिरिस्स। तरुस्स। ङसिङसोरिति किम् ? गिरिणा। तरुणा कयं। पुंक्लीब इति किम् ? बुद्धीअ। धेणूअ लद्धं समिद्धी५ वा। इदुत
इत्येव। कमलाओ। कमलस्स। (अनु.) पुल्लिंगात आणि नपुंसकलिंगात असणाऱ्या (शब्दांच्या अन्त्य अशा) इ
आणि उ यांच्यापुढे येणाऱ्या ङसि आणि ङस् (या प्रत्ययां) चा णो
विकल्पाने होतो. उदा. गिरिणो...विआरो वा. (विकल्प-) पक्षी :- ङसि १ तरु २ राजन्ते (सूत्र ४.१०० नुसार राज् धातूचा रेह असा आदेश होतो). ३ विकार ४ लब्ध ५ समृद्धि ६ कमल
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
चे संदर्भात:- गिरीओ... तरूहिंतो. (या इकारान्त आणि उकारान्त पुल्लिंगी व नपुं.नामांच्या संदर्भात पंचमी एकवचनाच्या ) हि आणि लोप यांचा निषेध (पुढे सू.३.१२६- १२७ पहा) केला जाईल. ङस् चे संदर्भात:गिरिस्स, तरुस्स. ङसि आणि ङस् या प्रत्ययांचा ( णो होतो) असे का म्हटले आहे ? (कारण हे प्रत्यय नसतील तर णो होत नाही. उदा.) गिरिणा.......कयं. पुल्लिंगात आणि नपुंसकलिंगात असणाऱ्या (शब्दाच्या) असे का म्हटले आहे ? ( कारण स्त्रीलिंगी शब्दांच्या बाबतीत असा णो होत नाही. उदा.) बुद्धीअ... समिद्धी वा. इ आणि उ यांच्यापुढे येणाऱ्याच (ङसि व ङस् यांचा णो होतो; इतर स्वरांच्या पुढे येणाऱ्या ङसि व ङस् यांचा णो होत नाही. उदा.) कमलाओ, कमलस्स.
२०१
( सूत्र ) टो णा ।। २४।।
( वृत्ति) पुंक्लीबे वर्तमानादिदुतः परस्य टा इत्यस्य णा भवति । गिरिणा गामणिणाः। खलपुणा तरुणा । दहिणा महुणा । ट इति किम् ? गिरी तरू दहिं महुं । पुंक्लीब इत्येव । बुद्धीअ धेणूअ कयं । इत इत्येव। कमलेण४।
(अनु.) पुल्लिंगात व नपुंसकलिंगात असणाऱ्या ( शब्दांच्या अन्त्य अशा ) इ आणि उ यांपुढील टा या (प्रत्यया) चा णा होतो. उदा. गिरिणा ... .. महुणा. टा प्रत्ययाचा (णा होतो) असे का म्हटले आहे ? ( कारण इतर प्रत्ययांचा असा णा होत नाही. उदा ) गिरी...महुं. पुल्लिंगात आणि नपुंसकलिंग (असणाऱ्या इकारान्त व उकारान्त शब्दांच्या बाबतीत टा चा णा होतो, स्त्रीलिंगी शब्दांच्या बाबतीत होत नाही. उदा ) बुद्धीअ... कयं . इ आणि उ यांचेपुढे येणाऱ्याच (टा चा णा होतो; इतर स्वरापुढे येणाऱ्या टा चा णा होत नाही. उदा.) कमलेण.
१ ग्रामणी
२ खलपू
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
( सूत्र ) क्लीबे स्वरान्म् से: ।। २५।। (वृत्ति) क्लीबे वर्तमानात्स्वरान्तान्नाम्नः से: स्थाने म् भवति । वणं । पेम्मं । दहिं। महूं।। दहि महु इति तु सिद्धापेक्षया । केचिदनुनासिकमपीच्छन्ति । दहिँ महुँ । क्लीब इति किम् ? बालो । बाला । स्वरादिति इदुतो निवृत्त्यर्थम् ।
तृतीयः पादः
(अनु.) नपुंसकलिंगात असणाऱ्या स्वरान्त नामापुढे सि ( प्रत्यया) च्या स्थानी म् होतो. उदा. वणं...महुं. दहि आणि महु (ही रूपे) मात्र (संस्कृतमधील) सिद्धरूपांवरून आहेत. काही ( वैयाकरण सि च्या स्थानी) अनुनासिक सुद्धा मानतात. उदा. दहिँ, महुँ. नपुंसकलिंगात असणाऱ्या (स्वरान्त नामापुढे) असे का म्हटले आहे ? ( कारण नपुंसकलिंग नसल्यास सि चा म् होत नाही. उदा.) बालो, बाला. इदुत: (इ आणि उ यांच्यापुढे) या शब्दाची निवृत्ति करण्यास (सूत्रात) स्वरात् (स्वरापुढे) हा शब्द वापरलेला आहे.
( सूत्र ) जस् - शस इँ - इं- णयः सप्राग्दीर्घाः ।। २६ ।। ( वृत्ति) क्लीबे
वर्तमानान्नाम्नः परयोर्जस् - शसो : स्थाने सानुनासिकसानुस्वाराविकारौ णिश्चादेशा भवन्ति सप्राग्दीर्घाः। एषु सत्सु पूर्वस्वरस्य दीर्घत्वं विधीयते इत्यर्थः । इँ। जाइँ५ वयणाइँ अम्हे। इं। उम्मीलन्ति६ पंकयाइं चिट्ठन्ति पेच्छ वा। दहीइं हुन्ति' जेम वा। महूइं मुञ्च१° वा। णि । फुल्लन्ति ११ पंकयाणि गेह १२ वा । हुति दहीणि जेम वा । एवं महूणि । क्लीब इत्येव । वच्छा। वच्छे। जस्शस इति किम् ? सुहं १३ ।
(अनु.) नपुंसकलिंगात असणाऱ्या नामाच्या पुढील जस् आणि शस् (या प्रत्ययां) च्या स्थानी सानुनासिक आणि सानुस्वार इकार आणि णि असे आदेश
१ वन
३ बाल
२ प्रेमन् ५ यानि वचनानि अस्माकम्। ६ उन्मीलयन्ति ७ पंकज
९ भुज् (सू. ४.११०) १० मुच् ११ फुल्लू १२ गृहाण
४ बाल
८ भवन्ति
१३ सुख
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
होतात (व त्यावेळी) त्यांच्या पूर्वीचे स्वर दीर्घ होतात. (म्हणजे) हे (आदेश) पुढे असताना, (त्यांच्या) पूर्वीचा (म्हणजे मागील) स्वर दीर्घ होतो असे विधान (येथे) आहे, असा अर्थ होतो. उदा. इँ ( आदेश असताना) :- जाइँ...अम्हे. इं (आदेश असताना) :- • उम्मीलन्ति....मुञ्च वा. णि (आदेश असताना) फुल्लन्ति...जेम वा. याचप्रमाणे मणि (असे रूप होते). नपुंसकलिंगात असणाऱ्याच ( नामांपुढे जस्-शस् चे असे आदेश होतात; इतर लिंगात असणाऱ्या नामापुढे असे आदेश होत नाहीत. उदा.) वच्छा, वच्छे. जस् आणि शस् या प्रत्ययांच्या ( स्थानी ) असे का म्हटले आहे ? ( कारण इतर प्रत्ययांच्या स्थानी असे आदेश होत नाहीत. उदा.) सुहं.
:
( सूत्र ) स्त्रियामुदोतौ वा ।। २७ ।।
(वृत्ति) स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परयोर्जस् - शसो: स्थाने प्रत्येकम् उत् ओत् इत्येतौ सप्राग्दीर्घौ वा भवतः । वचनभेदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः । मालाउ' मालाओ। बुद्धीउ बुद्धीओ। सहीउ ? सहीओ। धेणूउ धेणूओ। वहूउ वहूओ। पक्षे। माला। बुद्धी । सही। धेणू। वहू। स्त्रियामिति किम् ? वच्छा। जस्-शस इत्येव । मालाए कयं ।
१ माला
२०३
(अनु.) स्त्रीलिंगात असणाऱ्या नामाच्या पुढील जस् आणि शस् (या प्रत्ययां) च्या स्थानी प्रत्येकी उ आणि ओ असे हे (आदेश) विकल्पाने होतात (व त्यावेळी) त्यांच्या पूर्वीचा (म्हणजे मागील ) स्वर दीर्घ होतो. (आदेशांच्या) अनुक्रमाची निवृत्ति करण्यास वचनभेद आहे. उदा. मालाउ... ..वहूओ. ( विकल्प - ) पक्षी :- माला... वहू. स्त्रीलिंगात असणाऱ्या ( नामाच्या पुढील ) असे का म्हटले आहे ? ( कारण अन्यलिंगी नामापुढे उ आणि ओ होत नाहीत. उदा.) वच्छा. जस् आणि शस् (या प्रत्ययां) च्या स्थानीच ( उ आणि ओ होतात; इतर प्रत्ययांच्या स्थनी होत नाहीत. उदा. ) मालाए कयं.
२ सखी
३ वधू
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
( सूत्र ) ईत: सेश्चा वा ।। २८।।
( वृत्ति) स्त्रियां वर्तमानादीकारान्तात् सेर्जस् - शसोश्च स्थाने आकारो वा भवति । एसा हसन्तीआ। गोरीआ ? चिट्ठन्ति पेच्छ वा । पक्षे। हसन्ती । गोरीओ।
(अनु.) स्त्रीलिंगात असणाऱ्या ईकारान्त (नामाच्या ) पुढील सि (प्रत्यय) तसेच जस् आणि शस् (प्रत्यय) यांचे स्थानी आकार विकल्पाने येतो. उदा. एसा... ...पेच्छ वा. (विकल्प -) पक्षी :- हसन्ती, गोरीओ.
तृतीयः पादः
( सूत्र ) टा - ङस् - ङेरदादिदेद्वा तु ङसे: ।। २९॥
(वृत्ति) स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परेषां टाङस्ङीनां स्थाने प्रत्येकम् अत् आत् इत् एत् इत्येते चत्वार आदेशाः सप्राग्दीर्घा भवन्ति । ङसेः पुनरेते सप्राग्दीर्घा वा भवन्ति । मुद्धाअ ३ मुद्धाइ मुद्धा कयं मुहं ठिअं वा। कप्रत्यये तु मुद्धिआअ मुद्धिआइ मुद्धिआए। कमलिआअ कमलिआइ कमलिआए । बुद्धीअ बुद्धीआ बुद्धीइ बुद्धीए कयं विहवो ठिअं वा । सहीअ सहीआ सहीइ सहीए कयं वयणं' ठिअं वा। अ णू णू णूए कयं दुद्धं ठिअं वा । वहूअ वहूआ वहूइ वहूए कयं भवणं १० ठिअं वा । ङसेस्तु वा । मुद्धाअ मुद्धाइ मुद्धाए । बुद्धीअ बुद्धी बुद्धीइ बुद्धीए । सही सहीआ सहीइ सहीए । धेणूअ धेणूआ धेणूइ धेणूए। वहूअ वहूआ वहूड़ वहूए आगओ । पक्षे । मुद्धाओ मुद्धाउ मुद्धाहिन्तो । रईओ रईउ रईहिन्तो । धेणूओ घेणूड घेणूहिन्तो । इत्यादि। शेषेऽदन्तवत् (३.१२४) अतिदेशात् जस्-शस्- - ङसि -तोदो- द्वामि दीर्घः (३.१२) इति दीर्घत्वं पक्षेऽपि भवति । स्त्रियामित्येव । वच्छेण। वच्छस्स। वच्छम्मि। वच्छाओ। टादीनामिति किम् ? मुद्धा । बुद्धी । सही। धेणू। वहू।
१ एषा हसन्ती ।
५ स्थि
९ दुग्ध
२ गौरी
६ क
१० भवन
३ मुग्धा
७ विभव
११ रति
४ मुख
८ वचन
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२०५
(अनु.) स्त्रीलिंगात असणाऱ्या नामाच्या पुढील टा, ङस् आणि ङि यां (प्रत्ययां)
च्या स्थानी प्रत्येकी अ, आ, इ आणि ए असे हे चार आदेश त्यांच्या पूर्वीचा (म्हणजे मागील) स्वर दीर्घ होऊन होतात. पण ङसि या (प्रत्यया) च्या बाबतीत मात्र हे (आदेश त्यांच्या) पूर्वीचा (म्हणजे मागील) स्वर दीर्घ होऊन विकल्पाने होतात. उदा. मुद्धाअ...ठिअं वा. (नामाच्या पुढे स्वार्थे) क प्रत्यय लागला असताना मात्र (पुढीलप्रमाणे रूपे होतात :-) मुद्धिआअ...कमलिआए. (इतर शब्दांची रूपे:-) बुद्धीअ...वहूए...ठिअंवा. ङसि (प्रत्यया) च्या बाबतीत मात्र (हे आदेश) विकल्पाने होतात. उदा. मुद्धाअ...वहूए आगओ. (विकल्प-) पक्षी :मुद्धाओ...धेहितो, इत्यादि. 'शेषेऽदन्तवत्' या सूत्राने विहित केलेल्या अतिदेशामुळे, ‘जस्...दीर्घः' या सूत्राने येणारे दीर्घत्व विकल्प-पक्षी सुद्धा होते. स्त्रीलिंगात असणाऱ्याच (नामाच्या पुढील टा, इत्यादि प्रत्ययांच्या स्थानी अ इत्यादि आदेश येतात; अन्य लिंगी नामाच्या पुढे होत नाहीत. उदा.) वच्छेण...वच्छाओ, टा, इत्यादि (म्हणजे टा, ङस् आणि ङि यां) च्या (स्थानी अ, इत्यादि आदेश होतात) असे का म्हटले आहे ? (कारण हे प्रत्यय नसतील तर असे आदेश होत नाहीत. उदा.) मुद्धा...वहू.
(सूत्र) नात आत् ।। ३०।। (वृत्ति) स्त्रियां वर्तमानादादन्तानाम्नः परेषां टाङस्ङिङसीनामादादेशो न भवति।
मालाअ मालाइ मालाए कयं सुहं ठिअं आगओ वा।। (अनु.) स्त्रीलिंगात असणाऱ्या आकारान्त नामाच्या पुढील टा, ङस्, ङि आणि
ङसि या प्रत्ययांना आ असा आदेश होत नाही. उदा. मालाअ...आगओ
वा. (सूत्र) प्रत्यये ङीर्न वा ।। ३१।। (वृत्ति) अणादिसूत्रेण (हे. २.४) प्रत्ययनिमित्तो यो ङीरुक्तः स स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नो वा भवति। साहणी। कुरुचरी। पखे। आत् (हे.
२ कुरुचर
१ साधन
A-Proof
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
२.४) इत्याप्। साहणाः । कुरुचरा' ।
(अनु.) 'अणादि' या सूत्राने प्रत्ययाच्या निमित्ताने (म्हणजे प्रत्यय म्हणून ) जो ई (ङी) (हा प्रत्यय) सांगितलेला आहे तो स्त्रीलिंगात असणाऱ्या नामांना विकल्पाने लागतो. उदा. साहणी, कुरुचरी (विकल्प -) पक्षी 'आत् रति’ या सूत्रानुसार (सांगितलेला) आप् (हा प्रत्यय) लागतो. उदा. साहणा, कुरुचरा.
( सूत्र ) अजातेः पुंसः || ३२||
(वृत्ति) अजातिवाचिनः पुल्लिङ्गात् स्त्रियां वर्तमानाद् ङीर्वा भवति । नीली ३ नीला। काली ४ काला । हसमाणी हसमाणा । सुप्पणही 'सुप्पणहा । इमीए इमाए । इमीणं इमाणं । एईए एआए। एईणं एआणं । अजातेरिति किम् ? करिणी । अया । एलया । अप्राप्ते विभाषेयम्। तेन गोरी कुमारी इत्यादी संस्कृतवन्नित्यमेव ङीः ।
तृतीयः पादः
(अनु.) अजातिवाचक पुल्लिंगी शब्दांपासून स्त्रीलिंगात येणाऱ्या ( असणाऱ्या) शब्दांपुढे ई (ङी) हा प्रत्यय विकल्पाने येतो. उदा. नीली...एआणं. अजातिवाचक (पुल्लिंगी शब्दांपासून) असे का म्हटले आहे ? (कारण जर जातिवाचक पुल्लिंगी शब्द असेल तर असे होत नाही. उदा.) करिणी...एलया. (हा प्रत्यय) प्राप्त होत नसताना, हा विकल्प आहे. त्यामुळे गोरी, कुमारी इत्यादि शब्दांत संस्कृतप्रमाणेच नित्य ई (ङी) प्रत्यय लागलेला आहे.
( सूत्र ) किं यत्तदो ऽस्यमामि ।। ३३ ।।
(वृत्ति) सिअम्आमूर्जिते स्यादौ परे एभ्यः स्त्रियां ङीर्वा भवति । कीओ काओ। कीए काए। कीसु कासु । एवं। जीओ जाओ । तीओ ताओ । इत्यादि । अस्यमामीति किम् ? का जा सा । के जं तं । काण जाण ताण ।
१ साधन
५ शूर्पणख
२ कुरुचर
६ करिन्
३ नील
७ अज
४ काल
८ एड/ एल
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२०७
(अनु.) सि, अम् आणि आम् हे (प्रत्यय) सोडून इतर विभक्ति प्रत्यय पुढे असता
किम्, यद् आणि तद् यां (सर्वनामां) ना स्त्रीलिंगात ङी हा प्रत्यय विकल्पाने लागतो. उदा. कीओ...कासु. अशाच प्रकारे जीओ...ताओ इत्यादि (रूपे होतात). सि, अम् आणि आम् हे प्रत्यय सोडून असे का म्हटले आहे ? (कारण हे प्रत्यय पुढे असताना स्त्रीलिंगात ङी प्रत्यय लागत नाही.
उदा.) का...ताण. (सूत्र) छाया-हरिद्रयोः ।। ३४।। (वृत्ति) अनयोराप्प्रसंगे नाम्न: स्त्रियां ङीर्वा भवति। छाही छाया। हलद्दी
हलद्दा। (अनु.) छाया आणि हरिद्रा या (दोन शब्दांचे) बाबतीत आप् (हा प्रत्यय) लागण्याचा
प्रसंग असता नामाच्या स्त्रीलिंगात ङी (हा प्रत्यय) विकल्पाने लागतो. उदा. छाही...हलद्दा.
(सूत्र) स्वस्रादेर्डा ।। ३५।। (वृत्ति) स्वस्रादेः स्त्रियां वर्तमानाद् डा प्रत्ययो भवति। ससा। नणन्दा।
दुहिआ। दुहिआहिं। दुहिआसु। दुहिआसुओ। गउआ। (अनु.) स्त्रीलिंगात असणाऱ्या स्वसृ इत्यादि शब्दांना डित् आ (डा) असा प्रत्यय
लागतो. उदा. ससा...गउआ. (सूत्र) ह्रस्वोऽमि ।। ३६।। (वृत्ति) स्त्रीलिंगस्य नाम्नोऽमि परे ह्रस्वो भवति। मालं। नइं। वहुं। हसमाणिं
हसमाणं पेच्छ। अमीति किम्? माला सही वहू। (अनु.) अम् (हा प्रत्यय) पुढे असताना स्त्रीलिंगी नामाचा-(अन्त्य) स्वर ह्रस्व
होतो. उदा. मालं...पेच्छ. अम् (हा प्रत्यय) पुढे असताना असे का म्हटले आहे ? (कारण तो प्रत्यय पुढे नसल्यास नामाचा अन्त्य स्वर ह्रस्व
होत नाही. उदा.) माला...वहू. १ स्वसृ २ ननन्दृ
३ दुहित ४ दुहितृ-सुत ५ गवय
६ नदी
A-Proof
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
तृतीयः पादः
(सूत्र) नामन्त्र्यात्सौ मः ।। ३७।। (वृत्ति) आमन्त्र्यार्थात्परे सौ सति क्लीबे स्वरान्म से: (३.२५) इति यो म्
उक्तः स न भवति। हे तण। हे दहि। हे महु। (अनु.) संबोधनार्थी सि (हा प्रत्यय) पुढे असताना ‘क्लीबे स्वरान्म से:' या सूत्राने
सांगितलेला जो म् तो होत नाही. उदा. हे तण...महु.
(सूत्र) डो दी? वा ।। ३८।। (वृत्ति) आमन्त्र्यार्थात्परे सौ सति अत: से?: (३.२) इति यो नित्यं डोः
प्राप्तो यश्च अक्लीबे सौ (३.१९) इति इदुतोरकारान्तस्य च प्राप्तो दीर्घः स वा भवति। हे देव हे देवो। हे खमासमण हे खमासमणो। हे अजरे हे अजो। दीर्घः। हे हरी हे हरि। हे गुरू हे गुरु। जाइविसुद्धेण पह। हे प्रभो इत्यर्थः। एवं५ दोण्णि पह जिअलोए। पक्षे। हे पह। एषु प्राप्ते विकल्पः। इह त्वप्राप्ते हे गोअमा हे गोअम। हे
कासवा हे कासव। रेरे चप्फलया। रेरे निग्घिणया। (अनु.) संबोधनार्थी सि (हा प्रत्यय) पुढे असताना ‘अत:से?:' या सूत्राने जो डो
नित्य प्राप्त झाला होता तो तसेच ‘अक्लीबे सौ' या सूत्राने इकारान्त व उकारान्त तसेच अकारान्त (शब्दाच्या अन्त्य) स्वराचा जो दीर्घ प्राप्त झाला होता, ते विकल्पाने होतात. उदा. हे देव...अज्जो. दीर्घ (स्वराचे उदाहरण):- हे हरी...पहू; (येथे) हे प्रभु असा अर्थ आहे; एवं...लोए. (विकल्प-) पक्षी:- हे पहु. या (हरि, गुरु, प्रभु, इ.) शब्दांत (दीर्घ स्वर) प्राप्त होत असताना विकल्प आहे. (तर) येथे (म्हणजे पुढील उदाहरणात दीर्घ स्वर) प्राप्त होत नसतानाही (पुढीलप्रमाणे आढळते:-) हे गोअमा...निग्घिणया.
१ तृण
२ क्षमाश्रमण ३ आर्य ४ जातिविशुद्धेन प्रभो। ५ एवं द्वौ प्रभो जीवलोके। ६ प्रभु ७ गौतम ८ कश्यप ९ चप्फलय (निष्फल, खोटे बोलणारा) हा देशी शब्द आहे. १० निघृणक
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२०९
(सूत्र) ऋतोऽद्वा ।। ३९।। (वृत्ति) ऋकारान्तस्यामन्त्रणे सौ परे अकारोऽन्तादेशो वा भवति। हे पितः
हे पि। हे दात: हे दाय। पक्षे। हे पिअरं। हे दायार। (अनु.) ऋकारान्त शब्दांच्या संबोधनात सि (हा प्रत्यय) पुढे असता अकार हा
अन्तादेश (म्हणजे अन्ती अ असा आदेश) विकल्पाने होतो. उदा. हे पित:...दाय. (विकल्प-) पक्षी:- हे पिअरं...दायार.
(सूत्र) नाम्न्य रं वा ।। ४०।। (वृत्ति) ऋदन्तस्यामन्त्रणे सौ परे नाम्नि संज्ञायां विषये अरं इति अन्तादेशो
वा भवति। हे पितः। हे पिअरं। पक्षे। हे पिअ। नाम्नीति किम् ?
हे कर्तः। हे कत्तार। (अनु.) ऋकारान्त शब्दांच्या संबोधनात सि (हा प्रत्यय) पुढे असताना नामांच्या
(म्हणजे) संज्ञाच्या बाबतीत अरं असा अन्तादेश (म्हणजे अन्ती अरं असा आदेश) विकल्पाने होतो. उदा. हे पित...पिअरं. (विकल्प-) पक्षी:- हे पिअ. नामांच्या बाबतीत असे का म्हटले आहे ? (कारण ऋकारान्त शब्द नाम नसल्यास अरं हा अन्तादेश होत नाही. उदा.) हे कर्तः...कत्तार.
(सूत्र) वाप ए ।। ४१॥ (वृत्ति) आमन्त्रणे सौ परे आप एत्वं वा भवति। हे माले। हे महिले।
अज्जिए। पज्जिए। पक्षे। हे माला। इत्यादि। आप इति किम् ? हे पिउच्छा। हे माउच्छा। बहुलाधिकारात् क्वचिदोत्वमपि। अम्मो६
भणामि भणिए। (अनु.) संबोधनात सि (हा प्रत्यय) पुढे असता (त्याच्या मागील) आ (आप्) या
(स्वरा) चा ए विकल्पाने होतो. उदा. हे माले ...पजिए.
१ पितृ
४ आर्यिका
२ दातृ ६ अम्बा
३ कर्तृ ७ भणित
५ प्रार्यिका
A-Proof
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
तृतीयः पादः
(विकल्प-) पक्षी:- हे माला इत्यादि. आ (आप्) चा (ए होतो) असे का म्हटले आहे ? (कारण आप् मागे नसल्यास ए होत नाही. उदा.) हे पिउच्छा...माउच्छा. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे (या आ (आप्) चा) कधी ओ सुद्धा होतो. उदा. अम्मो...भणिए.
( सूत्र ) ईदूतोर्हस्व: ।। ४२।।
(वृत्ति) आमन्त्रणे सौ परे ईदूदन्तयोर्हस्वो भवति । हे नइ । हे गामणि । हे समणिः। हे वहु। हे खलपु।
(अनु.) संबोधनात सि (हा प्रत्यय) पुढे असता ईकारान्त व उकारान्त नामांचा (अन्त्य स्वर) ह्रस्व (म्हणजे अनुक्रमे इ व उ) होतो. उदा. हे नइ...खलपु.
( सूत्र ) क्विप: ।। ४३ ।
(वृत्ति) क्विबन्तस्येद्वदन्तस्य ह्रस्वो भवति । गामणिणा । खलपुणा । गामणिणो । खलपुणो ।
(अनु.) क्विप् प्रत्ययाने अन्त पावणाऱ्या ईकारान्त व ऊकारान्त शब्दांचा (अन्त्य स्वर) विभक्ति प्रत्ययापूर्वी ह्रस्व होतो. उदा. गामणिणा... खलपुणो
( सूत्र ) ऋतामुदस्यमौसु वा ।। ४४ ।।
(वृत्ति) सिअम्औवर्जिते अर्थात् स्यादौ परे ऋदन्तानामुदन्तादेशो वा भवति। जस् । भत्तू भो भत्तउ भत्तओ । पक्षे । भत्तारा । शस् । भत्तू । भत्तुणो । पक्षे भत्तारे । टा । भत्तुणा । पक्षे। भत्तारेण। भिस्। भत्तूहिं। पक्षे। भत्तारेहिं। ङसि । भत्तुणो भत्तूओ भत्तूउ भत्तूहि भत्तूहिन्तो । पक्षे। भत्ताराओ भत्ताराउ भत्ताराहि भत्ताराहिन्तो भत्तारा । ङस् । भत्तुणो भत्तुस्स। पक्षे। भत्तारस्स । सुप् । भत्तूसु । पक्षे । भत्तारेसु । बहुवचनस्य व्याप्त्यर्थत्वात् यशादर्शनं नाम्न्यपि उद् वा भवति जस्शस्ङसिङस्सु । पिउणोः। जामाउणो । भाउणो' । टायाम्। पिउणा । भिसि। पिऊहिं । ५ भ्रातृ
२ भर्तृ ३ पितृ
४ जामातृ
१ श्रमणी
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२११
सुपि। पिऊसु। पक्षे। पिअरा। इत्यादि। अस्यमौस्विति किम् ? सि।
पिआ। अम्। पिअरं। औ। पिअरा। (अनु.) सि, अम् आणि औ हे (प्रत्यय) सोडून अर्थात् इतर विभक्तिप्रत्यय पुढे
असता ऋकारान्त शब्दांना उत् असा अन्तादेश (म्हणजे अन्ती उ असा आदेश) विकल्पाने होतो. उदा. जस् (प्रत्यय पुढे असता):- भत्तू...भत्तओ; (विकल्प-) पक्षी:- भत्तारा. शस् (प्रत्यय पुढे असता):- भत्तू, भत्तुणो; (विकल्प-) पक्षी:- भत्तारे. टा (प्रत्यय पुढे असता):- भत्तुणा; (विकल्प) पक्षी:- भत्तारेण. भिस् (प्रत्यय पुढे असता):- भत्तूहिं; (विकल्प-) पक्षी:- भत्तारेहिं. ङसि (प्रत्यय पुढे असता) :-भत्तुणो...भत्तूहितो; (विकल्प-) पक्षी:- भत्ताराओ...भत्तारा. ङस् (प्रत्यय पुढे असता) :भत्तुणो, भत्तुस्स; (विकल्प-) पक्षी:- भत्तारस्स. सुप् (प्रत्यय पुढे असता) :- भत्तूसु; (विकल्प-) पक्षी:- भत्तारेसु. बहुवचन हे व्याप्त्यर्थी (समावेशक अर्थी) असल्याने (वाङ्मयात) जसे आढळेल त्याप्रमाणे नामाच्या बाबतीत सुद्धा जस्, शस्, ङसि आणि ङस् हे प्रत्यय पुढे असताना, (अन्ती) उ विकल्पाने येतो. उदा. (जस् व शस् प्रत्यय पुढे असता) पिउणो...भाउणो. टा (प्रत्यय पुढे) असता:- पिउणा. भिस् (प्रत्यय पुढे) असता:- पिऊहिं. सुप् (प्रत्यय पुढे) असता:- पिऊसु. (विकल्प-) पक्षी:- पिअरा इत्यादि. सि, अम् आणि औ हे प्रत्यय सोडून असे का म्हटले आहे ? (कारण हे प्रत्यय पुढे असता, अन्ती उ येत नाही. उदा.) सि (पुढे असता):- पिआ. अम् (पुढे असता):- पिअरं. औ (पुढे असता) :- पिअरा.
(सूत्र) आरः स्यादौ ।। ४५।। (वृत्ति) स्यादौ परे ऋत आर इत्यादेशो भवति। भत्तारो' भत्तारा। भत्तारं
भत्तारे। भत्तारेण भत्तारेहि। एवं ङस्यादिषूदाहार्यम्। लुप्तस्याद्यपेक्षया। भत्तार-विहि।
१ भर्तृ-विहित
A-Proof
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
तृतीयः पादः
(अनु.) (सि इत्यादि) विभक्ति-प्रत्यय पुढे असताना (शब्दाच्या अन्त्य) ऋचा
आर असा आदेश होतो. उदा. भत्तारो...भत्तारेहिं. अशाप्रकारे ङसि इत्यादि प्रत्यय पुढे असताना उदाहरणे (घ्यावीत). (अन्त्य ऋचा आर झाल्यानंतर काही कारणाने) स्यादि (विभक्ति) प्रत्ययांच्या लोपाची अपेक्षा असली तरी (आर तसाच रहातो. उदा.) भत्तारविहिअं.
(सूत्र) आ अरा मातुः ।। ४६।। (वृत्ति) मातृसंबंधिन ऋतः स्यादौ परे आ अरा इत्यादेशौ भवतः। माआ
माअरा। माआउ माआओ माअराउ माअराओ। माअं माअरं इत्यादि। बाहुलकाजनन्यर्थस्य आ देवतार्थस्य तु अरा इत्यादेशः। माआए कुच्छीए। नमो माअराण। ‘मातुरिद्वा' (१.१३५) इतीत्वे माईण इति भवति। ऋतामुद(३.४४) इत्यादिना उत्वे तु माऊए समन्निअं
वन्दे इति। स्यादावित्येव। माउदेवो। माइ-गणो। (अनु.) (सि इत्यादि) विभक्तिप्रत्यय पुढे असताना मातृ या शब्दाशी संबंधित
असणाऱ्या ऋ ला आ आणि अरा असे आदेश होतात. उदा. माआ...माअरं इत्यादि. बहुलत्वामुळे आई हा अर्थ असणाऱ्या मातृ शब्दात आ आणि देवता अर्थ असताना (मातृशब्दात) अरा असा आदेश होतो. उदा.माआए... माअराण. 'मातुरिद्वा' या सूत्रानुसार, (मातृ शब्दातील ऋ चा) इ झाला असता, माईण असे (रूप) होते. पण 'ऋतामुद' इत्यादि सूत्रानुसार (मातृमधील ऋ चा) उ झाला असता 'माऊए समन्निअं वंदे' असे होते. विभक्तिप्रत्यय पुढे असतानाच (मातृमधील ऋ ला आ, आरा हे आदेश होतात; इतर वेळी नाही. उदा.) माइदेवो, माइगणो.
(सूत्र) नाम्न्यरः ।। ४७॥ (वृत्ति) ऋदन्तस्य नाम्नि संज्ञायां स्यादौ परे अर इत्यन्तादेशो भवति। पिअरा।
पिअरं पिअरे। पिअरेण पिअरेहि। जामायरं जामायरे। जामायरेण
जामायरेहिं। भायरा। भायरं भायरे। भायरेण भायरेहि। १ कुक्षि २ नमः ३ मातृदेव ४ मातृगण ५ पितृ ६ जामातृ ७ भ्रातृ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२१३
(अनु.) ऋने अन्त पावणाऱ्या नामांमध्ये म्हणजे संज्ञा शब्दांत विभक्तिप्रत्यय पुढे
असताना (अन्त्य ऋ ला) अर असा अन्तादेश होतो. उदा. पिअरा...भायरेहिं.
(सूत्र) आ सौ न वा ।। ४८।। (वृत्ति) ऋदन्तस्य सौ परे आकारो वा भवति। पिआ। जामाया। भाया।
कत्ता। पक्षे पिअरो। जामायरो। भायरो। कत्तारो। (अनु.) ऋकारान्त शब्दाच्या अन्ती सि (हा प्रत्यय) पुढे असताना आकार विकल्पाने
होतो. उदा. पिआ...कत्ता. (विकल्प-) पक्षी :- पिअरो...कत्तारो.
(सूत्र) राज्ञः ।। ४९।। (वृत्ति) राज्ञो नलोपेऽन्त्यस्य आत्वं वा भवति सौ परे। राया। हे राया। पक्षे।
आणादेशे। रायाणो। हे राया। हे रायं इति तु शौरसेन्याम्। एवं हे
अप्पं। हे अप्प। (अनु.) सि (हा प्रत्यय) पुढे असताना राजन् या शब्दातील (अन्त्य) न् चा लोप
झाला असताना अन्त्य (वर्णा) चा आ विकल्पाने होतो. उदा. राया हे राया. (विकल्प-) पक्षी (सू.३.५६ नुसार) आण असा आदेश झाला असताना :- रायाणो. हे राया, हे रायं असे मात्र शौरसेनी (भाषे) मध्ये होते. याचप्रमाणे हे अप्पं, हे अप्प (अशी रूपे होतात).
(सूत्र) जस्-शस्-ङसि-ङसां णो ।। ५०॥ (वृत्ति) राजन्-शब्दात्परेषामेषां णो इत्यादेशो वा भवति। जस्। रायाणो
चिट्ठन्ति। पक्षे। राया। शस्। रायाणो पेच्छ। पक्षे। राया राए। ङसि। राइणो रण्णो आगओ। पक्षे। रायाओ रायाउ रायाहि रायाहिन्तो राया। ङस्। राइणो रणो धणं। पक्षे। रायस्स।
१ कर्तृ
२ राजन्
३ आत्मन्
४ धन
A-Proof
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
तृतीयः पादः
(अनु.) राजन् या शब्दापुढे येणाऱ्या जस्, शस्, ङसि, आणि ङस् या प्रत्ययांना णो
असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. जस् (चा आदेश) :- रायाणो चिट्ठन्ति; (विकल्प-) पक्षी:- राया. शस् (चा आदेश):- राइणो...आगओ; (विकल्प-) पक्षी:- रायाओ...राया. ङस् (चा आदेश):- राइणो...धणं; (विकल्प-) पक्षी:- रायस्स.
(सूत्र) टो णा ।। ५१॥ (वृत्ति) राजन्-शब्दात्परस्य टा इत्यस्य णा इत्यादेशो वा भवति। राइणा।
रण्णा। पक्षे। राएण कयं। (अनु.) राजन् शब्दात् परस्य टा इत्यस्य णा इत्यादेशो वा भवति। राइणा रण्णा।
पक्षे। राएण कयं.
(सूत्र) इर्जस्य णोणाङौ ।। ५२।। (वृत्ति) राजन्-शब्दसंबंधिनो जकारस्य स्थाने णोणाङिषु परेषु इकारो वा
भवति। राइणो चिट्ठन्ति पेच्छ आगओ धणं वा। राइणा कयं।
राइम्मि। पक्षे। रायाणो। रण्णो। रायणा। राएण। रायम्मि। (अनु.) णो, णा आणि ङि (हा प्रत्यय) पुढे असताना राजन् या शब्दाशी संबंधित
असणाऱ्या जकाराच्या स्थानी इकार विकल्पाने होतो. उदा. राइणो...राइम्मि. (विकल्प-) पक्षी :- रायाणो...रायम्मि.
(सूत्र) इणममामा ।। ५३।। (वृत्ति) राजन्-शब्दसंबंधिनो जकारस्य अमाम्भ्यां सहितस्य स्थाने इणम्
इत्यादेशो वा भवति। राइणं पेच्छ। राइणं धणं। पक्षे। रायं। राईणं। (अनु.) अम् आणि आम् या प्रत्ययांसहराजन् या शब्दाशी संबंधित असणाऱ्या
जकाराच्या स्थानी इणं असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. राइणं...धणं. (विकल्प-) पक्षी :- रायं, राईणं.
१ कृत
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
२१५
( सूत्र ) ईद् भिस् - भ्यसाम् - सुपि ।। ५४ ।। (वृत्ति) राजन्शब्दसंबंधिनो जकारस्य भिसादिषु परतो वा ईकारो भवति । भिस्। राईहि। भ्यस्। राईहि राईहिन्तो राईसुन्तो । आम्। राईणं । सुप् । राईसु। पक्षे। रायाणेहि । इत्यादि ।
(अनु.) भिस् इत्यादि (म्हणजे भिस्, भ्यस्, आम् आणि सुप् हे) प्रत्यय पुढे असताना राजन् या शब्दाशी संबंधित असणाऱ्या जकाराचा ईकार विकल्पाने होतो. उदा. भिस् (पुढे असता ) :- राईहि. भ्यस् (पुढे असता) :राईहि...राईसुंतो. आम् (पुढे असता) :- राईणं. सुप् (पुढे असता) राईसु. ( विकल्प - ) पक्षी रायाणेहि इत्यादि.
· -
:
(सूत्र) आजस्य टाङसिङस्सु सणाणोष्वण् ।। ५५ ।। (वृत्ति) राजन् - शब्दसंबंधिन आज इत्यवयवस्य टाङसिङस्सु णा णो इत्यादेशापन्नेषु परेषु अण् वा भवति । रण्णा राइणा कयं । रण्णो राइणो आगओ धणं वा । टाङसिङस्स्विति किम् ? रायाणो चिट्ठन्ति पेच्छ वा। सणाणोष्विति किम् ? राएण । रायाओ। रायस्स । (अनु.) णा आणि णो असे आदेश ज्यांना प्राप्त झाले आहेत असे टा, ङसि आणि ङस् हे प्रत्यय पुढे असताना राजन् या शब्दाशी संबंधित असणाऱ्या 'आज' या अवयवाचा अण् विकल्पाने होतो. उदा. रण्णा...धणं वा. टा, ङसि आणि ङस् हे प्रत्यय पुढे असता असे का म्हटले आहे ? (कारण हे प्रत्यय पुढे नसल्यास अण् होत नाही. उदा.) रायाणो...पेच्छ वा. णा आणि णो असे आदेश ज्यांना प्राप्त झाले आहेत असे का म्हटले आहे ? ( कारण हे आदेश झालेले नसल्यास, अण् होत नाही. उदा.) राएण...रायस्स.
( सूत्र ) पुंस्यन आणो राजवच्च ।। ५६ ।।
(वृत्ति) पुंलिङ्गे वर्तमानस्यान्नन्तस्य स्थाने आण इत्यादेशो वा भवति । पक्षे । यथादर्शनं राजवत् कार्यं भवति । आणादेशे च अत: सेर्डो: ( ३.२) इत्यादय: प्रवर्तन्ते। पक्षे तु राज्ञ: जस् - शस् - ङसि - ङसां णो ( ३.५० )
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
तृतीयः पादः
टो णा ( ३.२४), इणममामा (३.५३ ) इति प्रवर्तन्ते। अप्पाणोः अप्पाणा। अप्पाणं अप्पाणे । अप्पाणेण अप्पाणेहि । अप्पाणाओ अप्पाणासुंतो । अप्पाणस्स अप्पाणाण । अप्पाणम्मि अप्पाणेसु । अप्पाण'-कयं। पक्षे। राजवत्। अप्पा अप्पो । हे अप्पा हे अप्प। अप्पाणो चिट्ठन्ति । अप्पाणो पेच्छ । अप्पणा अप्पेहि। अप्पाणो अप्पाओ अप्पाउ अप्पाहि अप्पाहिंतो अप्पा । अप्पासुंतो। अप्पणो धणं। अप्पाणं। अप्पे अप्पेसु । रायाणो रायाणा। रायाणं रायाणे । रायाणेण रायाणेहिं । रायाणाहिंतो । रायाणस्स रायाणाणं । रायाणम्मि रायाणेसु। पक्षे। राया इत्यादि । एवम् । जुवाणो । जुवाण - जणो । जुआ। बम्हाणो३ बम्हा । अद्धाणो अद्धा । उक्षन् उच्छाणो उच्छा। गावाणो५ गावा। पूसाणो ६ पूसा । तक्खाणो " तक्खा । मुद्धाणो मुद्धा । श्वन् साणो सा। सुकर्मणः पश्य सुकम्माणे पेच्छ । निएइ कह सो सुकम्माणे। पश्यति कथं स सुकर्मण इत्यर्थः । पुंसीति किम् ? शर्म सम्मं ।
(अनु.) पुल्लिंगात असणाऱ्या अन् ने अन्त पावणाऱ्या नामांच्या ( अन्त्य) स्थानी आण असा आदेश विकल्पाने येतो. (विकल्प - ) पक्षी, जसे ( वाङ्मयात) आढळेल त्याप्रमाणे, राजन् या शब्दाप्रमाणे कार्य होते. आणि आण असा आदेश झाला असताना, 'अत: सेर्डो' इत्यादि सूत्रातील नियम लागतात. पण (विकल्प-) पक्षी राजन् शब्दाच्या बाबतीत लागणारे ‘जस्शस्....इणममामा' या सूत्रांतील नियम लागतात. उदा. अप्पाणो...अप्पाणेसु; अप्पाण- कयं ; ( विकल्प-) पक्षी राजन् या शब्दाप्रमाणे अप्पा...अप्पेसु ( अशी रूपे होतात); रायाणो...रायाणेसु; (विकल्प-) पक्षी:- राया इत्यादि. अशाचप्रकारे :- जुवाणो... सुकम्माणे पेच्छ; निएइ...सुकम्माणे (म्हणजे ) चांगली कर्मे करणाऱ्यांना तो कसा
१ आत्मन्
१ आत्मन्+कृत
३ ब्रह्मन्
४ अध्वन्
७ तक्षन्
६ पूषन्
९ निअ हा दृश् चा आदेश आहे (४.१८१ पहा).
२ युवन्, युवत् + अन, युवन्
५ ग्रावन्
८ मूर्धन्
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२१७
पहातो असा अर्थ आहे. पुल्लिंगात असणाऱ्या (अन्नन्त नामांच्या) असे का म्हटले आहे ? (कारण अन्नन्त शब्द पुल्लिंगात नसल्यास हा आण आदेश होत नाही. उदा.) शर्म, सम्मं.
(सूत्र) आत्मनष्टो णिआ णइआ ।। ५७।। (वृत्ति) आत्मन: परस्याष्टाया: स्थाने णिआ णइआ इत्यादेशौ वा भवतः।
अप्पणिआ पाउसे उवगयम्मि। अप्पणिआ य विअडिड खाणिआ।
अप्पणइआ। पक्षे। अप्पाणेण। (अनु.) आत्मन् या शब्दापुढे असणाऱ्या टा या (प्रत्यया) च्या स्थानी णिआ
आणि णइआ असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. अप्पणिआ...अप्पणइआ. (विकल्प-) पक्षी:- अप्पाणेण.
(सूत्र) अत: सर्वादेर्डेजसः ।। ५८।। (वृत्ति) सर्वादेरदन्तात्परस्य जस: डित् ए इत्यादेशो भवति। सव्वे । अन्ने।
जे। ते। के। एक्के। कयरे। इयरे। एए। अत इति किम् ? सव्वाओ
रिद्धीओ। जस इति किम्? सव्वस्स। (अनु.) सर्व इत्यादि अकारान्त सर्वनामांच्या पुढे येणाऱ्या जस् या (प्रत्यया) ला
डित् ए असा आदेश होतो. उदा. सव्वे...एए. अकारान्त (सर्वनामांच्या) असे का म्हटले आहे ? (कारण ही सर्वनामे अकारान्त नसल्यास जस् ला डित् ए हा आदेश होत नाही. उदा.) सव्वाओ रिद्धीओ. जस् या (प्रत्यया) ला असे का म्हटले आहे? (कारण इतर प्रत्ययांना असा आदेश होत नाही. उदा.) सव्वस्स.
(सूत्र) ( : स्सिंम्मित्थाः ॥ ५९।। (वृत्ति) सर्वादेरकारात्परस्य : स्थाने स्सिं म्मि त्थ एते आदेशा भवन्ति।
१ प्रावृष् २ उपगत ३ वितर्दि ४ खनि ५ सर्व, अन्य, ज (यद्), त (तद्), क (किम्), एक, कतर, इतर, एतद्.
६ ऋद्धि.
A-Proof
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
तृतीयः पादः
सव्वस्सिं सव्वम्मि सव्वत्थ। अन्नस्सिं अन्नम्मि अन्नत्थ। एवं सर्वत्र।
अत इत्येव। अमुम्मि। (अनु.) सर्व इत्यादि अकारान्त सर्वनामांच्या पुढे येणाऱ्या ङि या (प्रत्यया) च्या
स्थानी स्सिं, म्मि आणि त्थ हे आदेश होतात. उदा. सव्वस्सिं...अन्नत्थ. याचप्रमाणे इतर सर्वत्र (म्हणजे इतर अकारान्त सर्वनामांच्या बाबतीत होते). अकारान्त सर्वनामांच्याच (बाबतीत असे होते; कारण इतर स्वरान्त सर्वनामापुढे ङि चे असे आदेश होत नाहीत. उदा.) अमुम्मि.
(सूत्र) न वानिदमेतदो हिं ।। ६०॥ (वृत्ति) इदम्एतद्वर्जितात्सर्वादेरदन्तात्परस्य हिमादेशो वा भवति। सव्वहिं।
अन्नहि। कहिं। जहिं। तहिं। बहुलाधिकारात् किंयत्तद्भ्य: स्त्रियामपि। काहिं। जाहिं। ताहिं। बाहुलकादेव किंयत्तदोस्यमामि (३.३३) इति ङी स्ति। पक्षे। सव्वस्सिं सव्वम्मि सव्वत्थ। इत्यादि स्त्रियां तु पक्षे। काए कीए। जाए जीए। ताए तीए। इदमेतद्वर्जनं किम् ? इमस्सिं।
एअस्सिं। (अनु.) इदम् आणि एतद् (ही सर्वनामे) सोडून इतर सर्व इत्यादि अकारान्त
सर्वनामांच्या पुढे येणाऱ्या ङि या (प्रत्यया) ला हिं असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. सव्वहिं...तहिं. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे, किम्, यद्
आणि तद् यांच्या स्त्रीलिंगीरूपांतही (हिं असा आदेश होतो. उदा.) काहि...ताहि. (या) बाहुलकामुळेच ‘किंयत्तदोस्यमामि' सूत्राने सांगितलेला ङी हा प्रत्यय येत नाही. (विकल्प-) पक्षी:- सव्वस्सिं...सव्वत्थ इत्यादि. स्त्रीलिंगात मात्र (विकल्प-) पक्षी:- काए...तीए. इदम् आणि एतद् यांना सोडून असे का (म्हटले आहे) ? (कारण त्यांच्या बाबतीत हिं आदेश होत नाही. उदा.) इमस्सिं, एअस्सिं.
१ अन्य
२ अदस्
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२१९
(सूत्र) आमो डेसिं ।। ६१॥ (वृत्ति) सर्वादेरकारान्तात्परस्यामो डेसिमित्यादेशो वा भवति। सव्वेसिं। अन्नेसिं।
अवरेसिं। इमेसिं। एएसिं। जेसिं। तेसिं। केसिं। पक्षे। सव्वाण। अन्नाण। अवराण। इमाण। एआण। जाण। ताण। काण।
बाहुलकात् स्त्रियामपि। सर्वासाम् सव्वेसिं। एवम् अन्नेसिं। तेसिं। (अनु.) सर्व इत्यादि अकारान्त सर्वनामांच्या पुढे येणाऱ्या आम् या (प्रत्यया) ला
डित् एसिं (डेसिं) असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. सव्वेसिं...केसिं. (विकल्प-) पक्षी:- सव्वाण...काण. बाहुलकामुळे स्त्रीलिंगातसुद्धा (एसि हा आदेश होतो. उदा.) सर्वासाम् सव्वेसिं ; याचप्रमाणे अन्नेसिं, तेसिं.
(सूत्र) किंतद्भ्यां डास: ।। ६२।। (वृत्ति) किंतद्भ्यां परस्याम: स्थाने डास इत्यादेशो वा भवति। कास। तास।
पक्षे। केसिं। तेसिं। (अनु.) किम् आणि तद् यां (सर्वनामां) च्या पुढील आम् या (प्रत्यया) च्या
स्थानी डास (डित् आस) असा आदेश विकल्पाने येतो. उदा. कास, तास. (विकल्प-) पक्षी :- केसिं, तेसिं.
(सूत्र) किंयत्तद्भ्यो उसः ।। ६३।। (वृत्ति) एभ्यः परस्य ङस: स्थाने डास इत्यादेशो वा भवति। सः स्स:
(३.१०) इत्यस्यापवादः। पक्षे सोऽपि भवति। कास कस्स। जास जस्स। तास तस्स। बहुलाधिकारात् किंतद्भ्यामाकारान्ताभ्यामपि डासादेशो वा। कस्या धनम् कास धणं। तस्या धनम् तास धणं।
पक्षे। काए। ताए। (अनु.) किम्, यद् आणि तद् यांच्या पुढील ङस् या (प्रत्यया) च्या स्थानी डास
(डित् आस) असा आदेश विकल्पाने येतो. 'ङसः स्सः' या (सूत्रातील)
नियमाचा (प्रस्तुत नियम) अपवाद आहे. (विकल्प-) पक्षी तो (=स्स) १ अपर २ इदम् ३ एतद्
A-Proof
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
तृतीयः पादः
सुद्धा येतो. उदा. कास... तस्स. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे किम् आणि तद् ही सर्वनामे आकारान्त ( स्त्रीलिंगात) असतानाही डास हा आदेश विकल्पाने येतो. उदा. कस्या... तास धणं. ( विकल्प - ) पक्षी :काए, ताए.
( सूत्र ) ईद्भ्य: स्सा से ।। ६४ ।।
( वृत्ति) किमादिभ्य ईदन्तेभ्यः परस्य ङस: स्थाने स्सा से इत्यादेशौ वा भवत:। टाङस्ङेरदादिदेद्वा तु ङसे: ( ३.२९) इत्यस्यापवादः । पक्षे । अदादयोऽपि । किस्सा कीसे कीअ कीआ कीइ कीए । जिस्सा जीसे जीअ जीआ जीइ जीए । तिस्सा तीसे तीअ तीआ तीइ तीए । (अनु.) ईकारान्त (स्त्रीलिंगी) किम् इत्यादि (म्हणजे किं, यद् व तद् या) सर्वनामापुढे ङस् या (प्रत्यया) च्या स्थानी स्सा आणि से असे आदेश विकल्पाने होतात. ‘टाङस्...ङसे:' या (सूत्रातील) नियमाचा प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. (विकल्प-) पक्षी (त्या ३.२९ नुसार ) अ इत्यादि सुद्धा होतात. उदा. किस्सा...तीए.
( सूत्र ) ङेर्डा डाला इआ काले ।। ६५।।
(वृत्ति) किंयत्तद्भ्य: कालेऽभिधेये ङे: स्थाने आहे आला इति डितौ इआ इति च आदेशा वा भवन्ति । हिंस्सिंम्मित्थानामपवादः । पक्षे तेऽपि भवन्ति। काहे काला कइआ । जाहे जाला जइआ। ताहे ताला तइआ । ताला' जाअन्ति गुणा जाला ते सहिअएहिँ घेप्पन्ति ।।१।। पक्षे । कहिं कस्सिं कम्मि कत्थ ।
(अनु.) काळ सांगावयाचा असताना किम्, यद् आणि तद् या (सर्वनामा) पुढील ङि या (प्रत्यया) च्या स्थानी 'आहे' आणि 'आला' असे (दोन) डित् आणि इआ असे आदेश विकल्पाने होतात. (ङि या प्रत्ययाला) हिं, स्सिं, म्मि आणि त्थ असे आदेश होतात या नियमाचा (सू. ३.५९-६०
१ तदा जायन्ते गुणाः यदा ते सहृदयैः गृह्यन्ते।
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२२१
पहा). प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. (विकल्प-) पक्षी ते सुद्धा (म्हणजे हिं, स्सिं, म्मि आणि त्थ सुद्धा) होतात. उदा. काहे...तइआ; ताला...घेप्पन्ति. (विकल्प-) पक्षी:- कहिं...कत्थ.
(सूत्र) ङसेा ।। ६६।। (वृत्ति) किंयत्तभ्यः परस्य ङसे: स्थाने म्हा इत्यादेशो वा भवति। कम्हा।
जम्हा। तम्हा। पक्षे। काओ। जाओ। ताओ। (अनु.) किम्, यद् आणि तद् या (सर्वनामां) पुढील ङसि (प्रत्यया) च्या स्थानी
म्हा असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. कम्हा...तम्हा. (विकल्प-) पक्षी :- काओ...ताओ.
(सूत्र) तदो डोः ।। ६७।। (वृत्ति) तदः परस्य ङसे? इत्यादेशो वा भवति। तो। तम्हा। (अनु.) तद् या (सर्वनामा) पुढील ङसि (प्रत्यया) ला डो (डित् ओ) असा आदेश
विकल्पाने होतो. उदा. तो, तम्हा.
(सूत्र) किमो डिणो-डीसौ ।। ६८।। (वृत्ति) किम: परस्य ङसेर्डिणो डीस इत्यादेशौ वा भवतः। किणो। कीस।
कम्हा।
(अनु.) किम् (सर्वनामा) च्या पुढील ङसि (प्रत्यया) ला डिणो आणि डीस (डित्
इणो आणि ईस) असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. किणो...कम्हा.
(सूत्र) इदमेतत्किं-यत्तद्भ्यष्टो डिणा ।। ६९।। (वृत्ति) एभ्यः सर्वादिभ्योऽकारान्तेभ्य: परस्याष्टाया: स्थाने डित् इणा इत्यादेशो
वा भवति। इमिणा इमेण। एदिणा एदेण। किणा केण। जिणा जेण।
तिणा तेण। (अनु.) इदम्, एतद् किम् यद् आणि तद् या अकारान्त सर्वनामांपुढे येणाऱ्या टा
A-Proof
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
तृतीयः पादः
(प्रत्यया) च्या स्थानी डित् इणा असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. इमिणा...तेण.
(सूत्र) तदो णः स्यादौ क्वचित् ।। ७०।। (वृत्ति) तदः स्थाने स्यादौ परे ण आदेशो भवति क्वचित् लक्ष्यानुसारेण। णं
पेच्छ। तं पश्येत्यर्थः। सोअ अ णं रहवई। तमित्यर्थः। स्त्रियामपि। हत्थुन्नामिअ-मुही णं तिअडा। तां त्रिजटेत्यर्थः। णेण भणिअं। तेन भणितमित्यर्थः। तो३ णेण कर-यल-ट्ठिआ। तेनेत्यर्थः। भणिअंच णाए। तयेत्यर्थः। जेहिं कयं। तैः कृतमित्यर्थः। णाहिं
कयं। ताभिः कृतमित्यर्थः। (अनु.) विभक्तिप्रत्यय पुढे असताना लक्ष्याला (=उदाहरणाला) अनुसरून तद् या
(सर्वनामा) च्या स्थानी ण असा आदेश क्वचित् होतो. उदा. णं पेच्छ (म्हणजे) तं पश्य (त्याला पहा) असा अर्थ आहे; सोअइ...रहुवई (मध्ये णं म्हणजे) तं (त्याला) असा अर्थ आहे. स्त्रीलिंगातसुद्धा (तद् या सर्वनामाला ण असा आदेश होतो. उदा.) हत्थु...तिअडा (मध्ये णं तिअडा म्हणजे) तां त्रिजटा (त्रिजटा तिला) असा अर्थ आहे; णेण भणिअं (म्हणजे) तेन भणितं (त्याने म्हटले) असा अर्थ आहे. तो णेण करयलट्ठिआ (मध्ये णेण म्हणजे) तेन (त्याने) असा अर्थ आहे. भणिअं च णाए (मध्ये णाए म्हणजे) तया (तिने) असा अर्थ आहे. णेहिं कयं (म्हणजे) तैः कृतम् (त्यांनी केले) असा अर्थ आहे. णाहिं कयं (म्हणजे) ताभिः कृतम् म्हणजे त्या स्त्रियांनी केले असा अर्थ आहे.
(सूत्र) किम: कस्त्रतसोश्च ।। ७१।। (वृत्ति) किम: को भवति स्यादौ व्रतसोश्च परयोः। को कं। के के। केण।
त्र। कत्थ। तस्। कओ कत्तो कदो। (अनु.) विभक्तिप्रत्यय तसेच त्र आणि तस् हे (प्रत्यय) पुढे असता किम् (सर्वनामा) १ शोचति च तं रघुपतिः।
२ हस्त-उन्नामित-मुखी तां त्रिजटा। ३ तस्मात् तेन करतलस्थिता।
४ भणितं च तया।
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
२२३
चा क होतो. उदा. (विभक्तिप्रत्यय पुढे असता:-) को...केण. त्र (प्रत्यय पुढे असता) : कत्थ. तस् (प्रत्यय पुढे असता) :कओ...
..कदो.
--
( सूत्र ) इदम इम: ।। ७२।।
(वृत्ति) इदमः स्यादौ परे इम आदेशो भवति । इमो इमे । इमं इमे । इमेण ।
स्त्रियामपि। इमा।
(अनु.) विभक्तिप्रत्यय पुढे असता इदम् (सर्व नामा) ला इम आदेश होतो. उदा. इमो...इमेण. स्त्रीलिंगातसुद्धा (इदम् ला इम आदेश होतो. उदा.) इमा.
( सूत्र ) पुंस्त्रियोर्न वायमिमिआ सौ ।। ७३ ।
( वृत्ति) इदम्शब्दस्य सौ परे अयमिति पुल्लिंगे इमिआ इति स्त्रीलिंगे आदेशौ वा भवत:। अहवायंः कयकज्जो । इमिआ वाणिअधूआ। पक्षे। इमो। इमा।
(अनु.) सि हा प्रत्यय पुढे असता इदम् या (सर्वनाम) शब्दाला पुल्लिंगात अयं असा आणि स्त्रीलिंगात इमिआ असा असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. अहवायं...धूआ. (विकल्प - ) पक्षी :- इमो, इमा.
( सूत्र ) स्सिंस्सयोरत् ।। ७४।।
(वृत्ति) इदम: स्सिं स्स इत्येतयोः परयोरद् भवति वा । अस्सिं । अस्स । पक्षे इमादेशोऽपि। इमस्सिं। इमस्स । बहुलाधिकारादन्यत्रापि भवति । एहि । एसु३। आहि। एभिः एषु आभिरित्यर्थः।
(अनु.) स्सिं आणि स्स हे प्रत्यय पुढे असताना इदम् (सर्वनामा) चा अ विकल्पाने होतो. उदा. अस्सिं, अस्स. ( विकल्प - ) पक्षी (सू. ३.७२ नुसार इदम् सर्वनामाला) इम असा आदेशसुद्धा होतो. उदा. इमस्सिं, इमस्स. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे इतरत्रसुद्धा (म्हणजे इतर काही प्रत्ययापूर्वी सुद्धा
१ अथवा अयं कृतकार्यः ।
२ इयं वणिक् - दुहिता ।
३ इदम् चा अ झाल्यानंतर सू. ३.१५ नुसार या अ चा ए होऊन ही रूपे झाली आहेत.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
तृतीयः पादः
इदम् चा अ होतो. उदा.) एहि, एसु आणि आहि (म्हणजे) एभिः, एषु आणि आभिः असा अर्थ आहे.
(सूत्र) डेर्मेन हः ।। ७५।। (वृत्ति) इदमः कृतेमादेशात् परस्य डे: स्थाने मेन सह ह आदेशो वा भवति।
इह। पक्षे। इमस्सिं। इमम्मि। (अनु.) ज्यात इम असा आदेश केलेला आहे अशा इदम् (सर्वनामा) च्या पुढील
ङि या (प्रत्यया) च्या स्थानी म-सकट ह असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. इह. (विकल्प-) पक्षी:- इमस्सिं, इमम्मि.
(सूत्र) न त्थ: ।। ७६॥ (वृत्ति) इदम: परस्य कें: स्सिंम्मित्थाः (३.५९) इति प्राप्त: त्थो न भवति।
इह। इमस्सिं इमम्मि। (अनु.) इदम् (सर्वनामा) च्या पुढे असणाऱ्या ङि या प्रत्ययाचा ‘डे:....त्था:' या
सूत्राने होणारा त्थ (असा आदेश) होत नाही. उदा. इह...इमम्मि.
(सूत्र) णोम्शस्टाभिसि ।। ७७।। (वृत्ति) इदम: स्थाने अम्शस्टाभिस्सु परेषु ण आदेशो वा भवति। णं पेच्छ।
णे पेच्छ। णेण णेहि कयं। पक्षे। इमं। इमे। इमेण। इमेहि। (अनु.) अम्, शस्, टा आणि भिस् हे प्रत्यय पुढे असताना इदम् सर्वनामाच्या
स्थानी ‘ण' (असा) आदेश विकल्पाने होतो. उदा. - णं... कयं, पक्षी इमं... इमेहिं.
(सूत्र) अमेणम् ।। ७८॥ (वृत्ति) इदमोमा सहितस्य स्थाने इणम् इत्यादेशो वा भवति। इणं पेच्छ।
पक्षे। इमं। (अनु.) अम् (या प्रत्यया) सह इदम् (सर्वनामा) च्या स्थानी इणं असा आदेश
विकल्पाने होतो. उदा. इणं पेच्छ. (विकल्प-) पक्षी :- इमं.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२२५
(सूत्र) क्लीबे स्यमेदमिणमो च ।। ७९।। (वृत्ति) नपुंसकलिंगे वर्तमानस्येदम: स्यम्भ्यां सहितस्य इदम् इणमो इणम् च
नित्यमादेशा भवन्ति। इदं इणमो इणं धणं चिट्ठइ पेच्छ वा। (अनु.) नपुंसकलिंगात असणाऱ्या इदम् (सर्वनामा) चे सि आणि अम् (या
प्रत्यया) सह, इदं, इणमो आणि इणं असे आदेश नित्य होतात. उदा. इदं...पेच्छ वा.
(सूत्र) किम: किं ।। ८०॥ (वृत्ति) किम: क्लीबे वर्तमानस्य स्यम्भ्यां सह किं भवति। किं कुलं तुह।
किं ते पडिहाइ। (अनु.) नपुंसकलिंगात असणाऱ्या किम् (या सर्वनामा) चा सि आणि अम् या
(प्रत्ययां) सह किं होतो. उदा. किं...पडिहाइ.
(सूत्र) वेदं तदेतदो ङसाम्भ्यां सेसिमौ ।। ८१॥ (वृत्ति) इदम् तद् एतद् इत्येतेषां स्थाने उस आम इत्येताभ्यां सह यथासंख्यं
से सिम् इत्यादेशौ वा भवतः। इदम्। से सीलम्। से गुणा। अस्य शीलं गुणा वेत्यर्थः। सिं उच्छाहो। एषाम् उत्साह इत्यर्थः। तद्। से सीलं। तस्य तस्या वेत्यर्थः। सिं गुणा। तेषां तासां वेत्यर्थः। एतद्। से अहि। एतस्याहितमित्यर्थः। सिं गुणा। सिं सीलं। एतेषां गुणा: शीलं वेत्यर्थः। पक्षे इमस्स इमेसिं इमाण। तस्स तेसिं ताण। एअस्स
एएसिं एआण। इदंतदोरामापि से आदेशं कश्चिदिच्छति। (अनु.) ङस् आणि आम् (या प्रत्ययां) सकट, इदम्, तद् आणि एतद् (या सर्वनामां)
चे स्थानी अनुक्रमे से आणि सिम् असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. इदम् (चे आदेश):- से...गुणा (म्हणजे) अस्य (=याचे) शील किंवा गुण असा अर्थ आहे. सिं उच्छाहो (मध्ये) एषां (=यांचा) उत्साह असा अर्थ आहे. तद (चे आदेश):- से सीलं (मध्ये से म्हणजे) त्याचे किंवा तिचे
१ किं कुलं तव।
२ किं किं ते प्रतिभाति।
A-Proof
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
तृतीयः पादः
असा अर्थ आहे. सिं गुणा (मध्ये सिं म्हणजे) त्यांचे (पुल्लिंगी) किंवा त्यांचे (स्त्रीलिंगी) असा अर्थ आहे. एतद् (चे आदेश) :- से अहिअं (म्हणजे) एतस्य (याचे) अहित असा अर्थ आहे. सिं गुणा...सीलं (मध्ये) एतेषां (=यांचे) गुण वा शील असा अर्थ आहे. (विकल्प-) पक्षी:इमस्स... एआण. इदम् आणि तद् (या सर्वनामां) चा आम् (या प्रत्यया) सह से असा आदेश होतो असे कुणी एक (वैयाकरण) मानतो.
(सूत्र) वैतदो ङसेस्त्तो त्ताहे ।। ८२।। (वृत्ति) एतदः परस्यः ङसे: स्थाने त्तो ताहे इत्येतावादेशौ वा भवतः। एत्तो
एत्ताहे। पक्षे। एआओ एआउ एआहि एअहिंतो एआ। (अनु.) एतद् (सर्वनामा) च्या पुढील ङसि (या प्रत्यया) च्या स्थानी त्तो आणि
त्ताहे असे हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. एत्तो, एत्ताहे. (विकल्प-) पक्षी:- एआओ...एआ.
(सूत्र) त्थे च तस्य लुक् ।। ८३।। (वृत्ति) एतदस्त्थे परे चकारात् त्तो त्ताहे इत्येतयोश्च परयोस्तस्य लुग् भवति।
एत्थ। एत्तो। एत्ताहे। (अनु.) एतद् (सर्वनामा) च्या पुढे त्थ तसेच (सूत्रातील) चकारामुळे त्तो आणि
त्ताहे (हे आदेश) पुढे असताना (एतद् मधील) त चा लोप होतो. उदा. एत्थ...एत्ताहे.
(सूत्र) एरदीतौ म्मौ वा ।। ८४।। (वृत्ति) एतद एकारस्य ङ्यादेशे म्मौ परे अदीतौ वा भवतः। अयम्मि। ईयम्मि।
पक्षे। एअम्मि। (अनु.) एतद् (सर्वनामा) मधील एकाराचा डी (डित् ई) आदेश झाला असताना
(त्याच्या) पुढे म्मि (हा प्रत्यय) असता त्याचे अ आणि ई विकल्पाने होतात. उदा. अयम्मि, ईयम्मि. (विकल्प-) पक्षी:- एअम्मि.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
( सूत्र ) वैसेणमिणमो सिना ।। ८५ ।।
( वृत्ति) एतद : सिना सह एस इणम् इणमो इत्यादेशा वा भवन्ति । सव्वस विएस गई। सव्वाण र वि पत्थिवाण एस मही । एस सहाओ च्चिअ ससहरस्स। एस सिरं । इणं । इणमो । पक्षे । एअं। एसा । एसो ।
(अनु.) सि ( या प्रत्यया) सह एतद् (या सर्वनामा) चे एस, इणं आणि इमो असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. सव्वस्स... इणमो. (विकल्प - ) पक्षी:एअं...एसो.
२२७
( सूत्र ) तदश्च त: सोक्ली ।। ८६ ।।
(वृत्ति) तद एतदश्च तकारस्य सौ परे अक्लीबे सो भवति । सो पुरिसो५ । सा महिला। एसो पिओ'। एसा मुद्धा | सावित्येव । ते७ एए धन्ना। ताओ' एआओ महिलाओ। अक्लीब इति किम् ? तं एअं वणं ।
(अनु.) सि (हा प्रत्यय) पुढे असता, तद् आणि एतद् (या सर्वनामां) च्या तकाराचा, नपुंसकलिंग नसताना, स होतो. उदा. सो पुरिसे... मुद्धा. सि (हा प्रत्यय) पुढे असतानाच (असा स होतो; इतर प्रत्यय पुढे असल्यास, स होत नाही. उदा.) ते एए...महिलाओ. नपुंसकलिंग नसताना असे का म्हटले आहे ? ( कारण ही सर्वनामे नपुंसकलिंगात असल्यास, असा स होत नाही. उदा) तं...वणं.
( सूत्र ) वादसो दस्य होनोदाम् ।। ८७ ।।
( वृत्ति) अदसो दकारस्य सौ परे ह आदेशो वा भवति तस्मिंश्च कृते अत: सेर्डोः (३.३) इत्योत्वं शेषं संस्कृतवत् (४.४४८) इत्यतिदेशाद् आत् (हे.२.४) इत्याप् क्लीबे स्वरान्म् से: ( ३.२५) इति मश्च न भवति । अह पुरिसो। अह महिला । अह वणं । अह मोहो १० पर - गुण
१ सर्वस्य अपि एषा गतिः ।
३ एष: स्वभाव: एव शशधरस्य । ५ पुरुष
६ प्रिय
९ तद् एतद् वनम् ।
२ सर्वेषां अपि पार्थिवानां एषा मही । ४ शिरस्
७ ते एते धन्याः ।
८ ताः एता: महिलाः । १० असौ मोहः परगुणलघुकतया ।
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयः पादः
लहुअयाइ। अह णे हिअएण हसइ मारुयतणओ। असावस्मान् हसतीत्यर्थः। अह कमलमुही । पक्षे । उत्तरेण मुरादेशः । अमू पुरिसो । अमू महिला। अमुं वणं।
(अनु.) सि (हा प्रत्यय) पुढे असताना अदस् (सर्वनामा) च्या दकाराचा ह असा आदेश विकल्पाने होतो; आणि तो केल्यावर 'अत: सेर्डो:' या सूत्रानुसार येणारा ओ, ‘शेषं संस्कृतवत्' या सूत्राच्या अतिदेशामुळे 'आत्' या सूत्राने येणारा आ (आप्) प्रत्यय आणि 'क्लीबे... से:' या सूत्राने येणारा म् हे (तीनही विकार) होत नाहीत. उदा. अह... लहुअयाइ; अह णे हिअएण हसइ मारुयतणओ (मध्ये ) तो आम्हांला हसतो असा अर्थ आहे; अह कमलमुही. (विकल्प - ) पक्षी:- पुढल्या (३.८८) सूत्रानुसार (अदस् च्या दकाराला) मु असा आदेश होतो. उदा. अमू...वणं.
२२८
( सूत्र ) मुः स्यादौ ।। ८८ ।।
(वृत्ति) अदसो दस्य स्यादौ परे मुरादेशो भवति । अमू पुरिसो। अमुणो पुरिसा । अमुं वणं। अमूई वणाई अमूणि वणाणि । अमू माला। अमूउ अमूओ मालाओ। अमुणा अमूहिं । ङसि । अमूओ अमूउ अमूहिंतो। भ्यस्। अमूहिंतो अमूसुंतो। ङस् । अमुणो अमुस्स । आम्। अमूण। ङि। अमुम्मि। सुप्। अमूसु ।
(अनु.) विभक्तिप्रत्यय पुढे असताना अदस् (सर्वनामा) च्या द चा मु असा आदेश होतो. उदा. अमू पुरिसो... मालाओ; अमुणा अमूहिं; ङसि (पुढे असता) अमूओ...अमूहिंतो. भ्यस् (पुढे असता) :- अमूहिंतो, अमूसुंतो. ङस् (पुढे असता) :- अमुणो, अमुस्स. आम् (पुढे असता) :(पुढे असता) :- अमुम्मि. सुप् (पुढे असता) :- अमूसु.
:
अमूण. ङि
( सूत्र ) म्मावयेऔ वा ।। ८९।।
(वृत्ति) अदसोन्त्यव्यञ्जनलुकि दकारान्तस्य स्थाने यादेशे म्मौ परतः अय इअ इत्यादेशौ वा भवतः । अयम्मि इयम्मि। पक्षे अमुम्मि ।
१ असौ अस्मान् हृदयेन हसति मारुततनयः।
२ कमलमुखी.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२२९
(अनु.) (अदस् सर्वनामाच्या) अन्त्य व्यंजनाचा लोप झाल्यावर (आता) दकारान्त
(बनलेल्या) अदस् (या सर्वनामा) च्या स्थानी ङि (या प्रत्यया) चा आदेशरूप असा म्मि पुढे असताना, अय आणि इअ असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. अयम्मि, इयम्मि. (विकल्प-) पक्षी:- अमुम्मि.
(सूत्र) युष्मदस्तं तुं तुवं तुह तुमं सिना ।। ९०।। (वृत्ति) युष्मदः सिना सह तं तुं तुवं तुह तुम इत्येते पञ्चादेशा भवन्ति। तं तुं
तुवं तुह तुमं दिट्ठो। (अनु.) सि (या प्रत्यया) सह युष्मद् (या सर्वनामा) ला तं, तुं, तुवं, तुह, आणि
तुमं असे हे पाच आदेश होतात. उदा. तं तुं...दिट्ठो.
(सूत्र) भे तुब्भे तुज्झ तुम्ह तुम्हे उव्हे जसा ।। ९१।। (वृत्ति) युष्मदो जसा सह भे तुब्भे तुज्झ तुम्ह तुम्हे उय्हे इत्येते षडादेशा
भवन्ति। भे तुब्भे तुज्झ तुम्ह तुम्हे उव्हे चिट्ठह। ब्भो म्हज्झौ वा
(३.१०४) इति वचनात् तुम्हे। तुज्झे। एवं चाष्टरूप्यम्। (अनु.) जस् (या प्रत्यया) सह युष्मद् (या सर्वनामा) ला भे, तुब्भे, तुज्झ, तुम्ह,
तुम्हे आणि उय्हे असे हे सहा आदेश होतात. उदा. भे...चिट्ठह. 'ब्भो म्हज्झो वा' या वचनाने (तुब्भे या रूपातील ब्भ चा विकल्पाने म्ह आणि ज्झ होऊन) तुम्हे व तुज्झे (अशी रूपे होतात) आणि अशाप्रकारे (ही) रूपे (एकेंदर) आठ होतात.
(सूत्र) तं तुं तुम तुवं तुह तुमे तुए अमा ।। ९२।। (वृत्ति) युष्मदोमा सह एते सप्तादेशा भवन्ति। तं तुं तुमं तुवं तुह तुमे तुए
वन्दामि। (अनु.) अम् (या प्रत्यया) सकट युष्मद् (सर्वनामा) ला तं, तुं, तुमं, तुवं, तुह,
तुमे, तुए (असे) हे सात आदेश होतात. उदा. तं...वन्दामि.
२ वन्द्
A-Proof
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
( सूत्र ) वो तुज्झ तुब्भे तुम्हे उय्हे भे शसा ।। ९३।।
(वृत्ति) युष्मदः शसा सह एते षडादेशा भवन्ति । वो। तुज्झ । तुब्भे । ब्भो म्हज्झौ वेति वचनात् तुम्हे तुज्झे । तुम्हे उय्हे भे पेच्छामि ।
तृतीयः पादः
(अनु.) शस् (या प्रत्यया) सह युष्मद् (या सर्वनामा) ला वो, तुज्झ, तुब्भे, तुम्हे, उय्हे आणि भे (असे) हे सहा आदेश होतात. उदा. वो... तुब्भे; 'ब्भो म्हज्झौ वा' या वचनाने तुम्हे, तुज्झे; तुम्हे... पेच्छामि.
( सूत्र ) भेदि दे ते तइ तए तुमं तुमइ तुमए तुमे तुमाइ टा ।। ९४ ।। ( वृत्ति) युष्मदष्टा इत्यनेन सह एते एकादशादेशा भवन्ति । भे दि दे ते तड़ तए तुमं तुमइ तुम तुमे तुमाइ जम्पिअं ।
(अनु.) टा या (प्रत्यया) सह युष्मद् (सर्वनामा) ला भे, दि, दे, ते, तइ, तए, तुमं, तुमइ, तुम, तुमे आणि तुमाइ (असे) हे अकरा आदेश होतात. उदा. भेदि...जंपिअं.
( सूत्र ) भे तुब्भेहिं उज्झेहिं उम्हेहिं तुम्हेहिं उम्हेहिं भिसा ।। ९५ ।। ( वृत्ति) युष्मदो भिसा सह एते षडादेशा भवन्ति । भे। तुब्भेहिं । ब्भो म्ह म्हज्झौ वेति वचनात् तुम्हेहिं तुज्झेहिं। उज्झेहिं उम्हेहिं तुग्र्हेहिं उग्र्हेहिं भुत्तं । एवं चाष्टरूप्यम्।
(अनु.) भिस् (या प्रत्यया) सह युष्मद् (सर्वनामा) ला भे, तुब्भेहिं, उज्झेहिं, उम्हेहिं, तुय्हेहिं आणि उय्हेहिं (असे) हे सहा आदेश होतात. उदा. भे, तुब्भेहिं; ‘ब्भो म्हज्झौ वा' या वचनाने, तुम्हेहिं, तुज्झेहिं; उज्झेहिं... भुत्तं. अशाप्रकारे (एकूण) आठ रूपे होतात.
( सूत्र ) तइ - तुव - तुम - तुह - तुब्भा ङसौ ।। ९६।।
( वृत्ति) युष्मदो ङसौ पञ्चम्येकवचने परत एते पञ्चादेशा भवन्ति । ङसेस्तु त्तो-दो-दु-हि-हिन्तो-लुको यथाप्राप्तमेव । तइत्तो तुवत्तो तुमत्तो तुहत्तो
१ जल्पित
२ भुक्त
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२३१
तुब्भत्तो। ब्भो म्हज्झौ वेति वचनात् तुम्हत्तो तुज्झत्तो। एवं दो-दु
हि-हिंतोलुक्ष्वप्युदाहार्यम्। तत्तो इति तु त्वत्त इत्यस्य वलोपे सति। (अनु.) पंचमी एकवचनाचा ङसि हा प्रत्यय पुढे असताना, युष्मद् (या सर्वनामा)
ला तइ, तुव, तुम, तुह आणि तुब्भ (असे) हे पाच आदेश होतात. ङसि (या प्रत्यया) चे मात्र त्तो, दो, दु, हि, हितो आणि लुके (सू.३.८ पहा) हे आदेश नेहमीप्रमाणे प्राप्त होतातच. उदा. तइत्तो...तुब्भत्तो ; 'ब्भो म्हज्झौ वा' या वचनानुसार तुम्हत्तो आणि तुज्झत्तो. अशाचप्रकारे, दो...लोप यांच्या बाबतीत उदाहरणे घ्यावीत. तत्तो हे रूप मात्र (संस्कृतमधील)
त्वत्त: (या रूपा) मधील व् चा लोप होऊन बनते. (सूत्र) तुय्ह तुब्भ तहिन्तो ङसिना ।। ९७।। (वृत्ति) युष्मदो ङसिना सहितस्य एते त्रय आदेशा भवन्ति। तुम्ह तुब्भ तहिन्तो
आगओ। ब्भो म्ह-ज्झौ वेति वचनात् तुम्ह। तुज्झ। एवं च पञ्च
रूपाणि। (अनु.) ङसि (या प्रत्यया) सहित (असणाऱ्या) युष्मद् (सर्वनामा) ला तुम्ह, तुब्भ
आणि तहिंतो (असे) हे तीन आदेश होतात. उदा. तुम्ह...आगओ. 'ब्भो म्हज्झौ वा' या वचनानुसार तुम्ह, तुज्झ. आणि अशाप्रकारे (एकूण) पाच रूपे होतात.
(सूत्र) तुब्भतुम्होरहोम्हा भ्यसि ।। ९८।। (वृत्ति) युष्मदो भ्यसि परत एते चत्वार आदेशा भवन्ति। भ्यसस्तु यथाप्राप्तमेव।
तुब्भत्तो तुम्हत्तो उय्हत्तो उम्हत्तो। ब्भो म्हज्झौ वेति वचनात् तुम्हत्तो
तुज्झत्तो। एवं दोदुहिहिन्तोसुन्तोष्वप्युदाहार्यम्। (अनु.) भ्यस् (हा प्रत्यय) पुढे असताना युष्मद् (या सर्वनामा) ला तुब्भ, तुम्ह,
उय्ह आणि उम्ह (असे) हे चार आदेश होतात. भ्यस् (या प्रत्यया) चे आदेश मात्र (सू.३.९ पहा) नेहमीप्रमाणे होतातच. उदा. तुब्भत्तो...उम्हत्तो. 'ब्भो म्हज्झौ वा' या वचनानुसार, तुम्हत्तो, तुज्झत्तो. याचप्रमाणे दो, दु, हि, हितो आणि सुंतो यांच्या बाबतीत उदाहारणे घ्यावीत.
A-Proof
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयः पादः
(सूत्र) तइ-तु-ते- तुम्हं - तुह - तुहं - तुव - तुम - तुमे - तुमो-तुमाइ - दि-दे-इ-ए-तुब्भोब्भोय्हा ङसा ।। ९९।।
२३२
( वृत्ति) युष्मदो ङसा षष्ठ्येकवचनेन सहितस्य एते अष्टादशादेशा भवन्ति। तइ। तु। ते। तुम्हं। तुह। तुहं । तुव । तुम। तुमे। तुमो। तुमाइ । दि। दे। इ। ए। तुब्भ। उब्भ। उय्ह धणं । ब्भो म्हज्झौ वेति वचनात् तुम्ह । तुज्झ। उम्ह। उज्झ। एवं च द्वाविंशती रूपाणि ।
(अनु.) षष्ठी एकवचनाच्या ङस् (या प्रत्यया) सहित ( असणाऱ्या) युष्मद् (या सर्वनामा) ला तइ, तु, ते, तुम्हं, तुह, तुहं, तुव, तुम, तुमे, तुमो, तुमाइ, दि, दे, इ, ए, तुब्भ, उब्भ, आणि उय्ह, (असे) हे अठरा आदेश होतात. उदा. तइ...उय्ह धणं. 'ब्भो म्हज्झौ वा' या वचनानुसार तुम्ह आणि तुज्झ, तसेच उम्ह आणि उज्झ (ही रूपे होतात). आणि याप्रमाणे (एकूण) बावीस रूपे होतात.
( सूत्र ) तु वो भे तुब्भ तुब्भं तुब्भाण तुवाण तुमाण तुहाण उम्हाण आमा ।। १००।।
(वृत्ति) युष्मद आमा सहितस्य एते दशादेशा भवन्ति । तु। वो। भे । तुब्भ । तुब्भं। तुब्भाण। तुवाण। तुमाण। तुहाण। उम्हाण। क्त्वास्यादेर्णस्वोर्वा ( १.२७) इत्यनुस्वारे तुब्भाणं । तुवाणं । तुमाणं । तुहाणं । उम्हाणं । ब्भो म्हज्झौ वेति वचनात् तुम्ह । तुज्झ । तुम्हं । तुज्झं । तुम्हाण । तुम्हाणं । तुज्झाण। तुज्झाणं । धणं । एवं च त्रयोविंशती रूपाणि ।
(अनु.) आम् (या प्रत्यया) सहित (असणाऱ्या) युष्मद् (सर्वनामा) ला तु, वो, भे, तुब्भ, तुब्भं, तुब्भाण, तुवाण, तुमाण, तुहाण, आणि उम्हाण (असे) हे दहा आदेश होतात. उदा. तु, वो... उम्हाण. 'क्त्वास्या...र्वा' या सूत्रानुसार (ण वर) अनुस्वार आला असता, तुब्भाणं... उम्हाणं ( अशी रूपे होतात). ‘ब्भो म्हज्झौ वा’ या वचनानुसार तुम्ह... तुज्झाणं धणं (अशी रूपे होतात). आणि अशा प्रकारे (एकेंदर) तेवीस रूपे होतात.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
२३३
( सूत्र ) तुमे तुम तुमाइ तइ तए ङिना ।। १०१ ।।
(वृत्ति) युष्मदो ङिना सप्तम्येकवचनेन सहितस्य एते पञ्चादेशा भवन्ति । तुमे तुम तुमाइ तइ तए ठिअं ।
(अनु.) सप्तमी एकवचनाच्या ङि (या प्रत्यया) सहित ( असणाऱ्या) युष्मद् (सर्वनामा) ला तुमे, तुमए, तुमाइ, तइ, आणि तए (अस) हे पाच आदेश होतात. उदा. तुमे...तए ठिअं.
( सूत्र ) तु - तुव - तुम - तुह - तुब्भा ङौ ।। १०२ ।।
(वृत्ति) युष्मदो ङौ परत एते पञ्चादेशा भवन्ति । ङेस्तु यथाप्राप्तमेव । तुम्मि । तुमि । तुमम्मि । तुहम्मि । तुब्भम्मि। ब्भो म्हज्झौ वेति वचनात् तुम्हम्मि तुज्झम्मि। इत्यादि ।
(अनु.) ङि (हा प्रत्यय) पुढे असताना युष्मद् (सर्वनामा) ला तु, तुव, तुम, तुह, आणि तुब्भ (असे) हे पाच आदेश होतात. ङि (या प्रत्यया) चे (आदेश) मात्र (सू.३.११ पहा) नेहमीप्रमाणे होतातच. उदा. तुम्मि...तुब्भम्मि. ‘ब्भो म्हज्झौ वा— या वचनानुसार तुम्हम्मि आणि तुज्झम्मि; इत्यादि.
( सूत्र ) सुपि ।। १०३ ॥
(वृत्ति) युष्मदः सुपि परत: तु - तुव - तुम - तुह - तुब्भा भवन्ति । तुसु । तुवेसु । तुमेसु । तुहेसु। तुब्भेसु । ब्भो म्हज्झौ वेति वचनात् तुम्हे तुज्झेसु । केचित्तु सुप्येत्वविकल्पमिच्छन्ति । तन्मते तुवसु तुमसु तुहसु तुब्भसु तुम्हसु तुज्झसु। तुब्भस्यात्वमपीच्छत्यन्यः । तुब्भासु तुम्हासु तुज्झासु। (अनु.) सुप् (हा प्रत्यय) पुढे असताना, युष्मद् (सर्वनामा) ला तु, तुव, तुम, तुह, आणि तुब्भ (असे हे पाच आदेश) होतात. उदा. तुसु...तुब्भेसु. 'ब्भो म्हज्झौ वा' या वचनानुसार तुम्हेसु आणि तुज्झेसु (ही रूपे होतात). सुप् (प्रत्यय) पुढे असताना (त्याच्या मागील अ चा ) ए विकल्पाने होतो, असे काही (वैयाकरण) मानतात; त्यांच्या मतानुसार तुवसु... तुज्झसु ( अशी रूपे होतील). (सु प्रत्ययापूर्वी) तुब्भ मध्ये ( अन्त्य अ चा) आ होतो, असे दुसरा एक (वैयाकरण) मानतो. (तदनुसार) तुब्भासु... तुज्झासु (अशी रूपे होतील).
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
तृतीयः पादः
(सूत्र) ब्भो म्हज्झौ वा ।। १०४।। (वृत्ति) युष्मदादेशेषु यो द्विरुक्तो भस्तस्य म्ह ज्झ इत्येतावादेशौ वा भवतः।
पक्षे स एवास्ते। तथैव चोदाहृतम्। (अनु.) युष्मद् (सर्वनामा) ला (सांगितलेल्या) आदेशांमध्ये जो द्विरुक्त भ (=ब्भ)
सांगितला आहे त्याचे म्ह आणि ज्झ असे हे (दोन) आदेश विकल्पाने होतात. (विकल्प-) पक्षी तो (ब्भ) तसाच रहातो. (आणि) त्याप्रमाणेच (वर) उदाहरणे दिलेली आहेत.
(सूत्र) अस्मदो म्मि अम्मि अम्हि हं अहं अहयं सिना ।। १०५।। (वृत्ति) अस्मदः सिना सह एते षडादेशा भवन्ति। अज्ज म्मि हासिआ मामि
तेण। उन्नम' न अम्मि कुविआ। अम्हि करेमि। जेण हं विद्धा। किं
पम्हुट्ठम्मि५ अहं। अहयं कयप्पणामो। (अनु.) सि (या प्रत्यया) सह अस्मद् (सर्वनामा) ला म्मि, अम्मि, अम्हि, हं,
अहं आणि अहयं (असे) हे सहा आदेश होतात. उदा. अज म्मि...कयप्पणामो.
(सूत्र) अम्ह अम्हे अम्हो मो वयं भे जसा ।। १०६।। (वृत्ति) अस्मदो जसा सह एते षडादेशा भवन्ति। अम्ह अम्हे अम्हो मो वयं
भे भणामो। (अनु.) जस् (या प्रत्यया) सह अस्मद् (या सर्वनामा) ला अम्ह, अम्हे, अम्हो,
मो, वयं, आणि भे (असे) हे सहा आदेश होतात. उदा. अम्ह...भे भणामो.
(सूत्र) णे णं मि अम्मि अम्ह मम्ह मं ममं मिमं अहं अमा ।। १०७।। (वृत्ति) अस्मदोमा सह एते दशादेशा भवन्ति। णे णं मि अम्मि अम्ह मम्ह मं
ममं मिमं अहं पेच्छ।
१ अद्य अहं हासिता (मामि) तेन। २ उन्नम न अहं कुपिता। ३ अहं करोमि। ४ येन अहं वृद्धा (विद्धा)। ५ किं प्रमृष्टा अस्मि अहम्। ६ अहं कृतप्रणामः।
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२३५
(अनु.) अम् (या प्रत्यया) सह अस्मद् (या सर्वनामा) ला णे, णं, मि, अम्मि,
अम्ह, मम्ह, मं, ममं, मिमं, अहं (असे) हे दहा आदेश होतात. उदा. णे....अहं पेच्छ.
(सूत्र) अम्हे अम्हो अम्ह णे शसा ।। १०८॥ (वृत्ति) अस्मदः शसा सह एते चत्वार आदेशा भवन्ति। अम्हे अम्हो अम्हणे
पेच्छ। (अनु.) शस् (या प्रत्यया) सह अस्मद् (या सर्वनामा) ला अम्हे, अम्हो, अम्ह
आणि णे (असे) हे चार आदेश होतात. उदा. अम्हे...णे पेच्छ.
(सूत्र) मि मे मम ममए ममाइ मइ मए मयाइ णे टा ।। १०९।। (वृत्ति) अस्मदष्टा सह एते नवादेशा भवन्ति। मि मे ममं ममए ममाइ मइ मए
मयाइ णे कयं। (अनु.) टा (या प्रत्यया) सह अस्मद् (या सर्वनामा) ला मि, मे, मम, ममए,
ममाइ, मइ, मए, मयाइ आणि णे (असे) हे नऊ आदेश होतात. उदा. मि मे...णे कयं.
(सूत्र) अम्हेहि अम्हाहि अम्ह अम्हे णे भिसा ।। ११०।। (वृत्ति) अस्मदो भिसा सह एते पञ्चादेशा भवन्ति। अम्हेहि अम्हाहि अम्ह
अम्हे णे कयं। (अनु.) भिस् (या प्रत्यया) सह अस्मद् (या सर्वनामा) ला अम्हेहि, अम्हाहि,
अम्ह, अम्हे आणि णे (असे) हे पाच आदेश होतात. उदा. अम्हेहि...णे कयं.
(सूत्र) मइ-मम-मह-मज्झा ङसौ ।। १११।। (वृत्ति) अस्मदो ङसौ पञ्चम्येकवचने परत एते चत्वार आदेशा भवन्ति।
ङसेस्तु यथाप्राप्तमेव। मइत्तो ममत्तो महत्तो मज्झत्तो आगओ। मत्तो इति तु मत्त इत्यस्य। एवं दो-दु-हि-हिन्तो-लुक्ष्वप्युदाहार्यम्।
A-Proof
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
तृतीयः पादः
(अनु.)पंचमी एकवचनाचा ङसि हा प्रत्यय पुढे असताना अस्मद् (या सर्वनामा)
ला मइ, मम, मह आणि मज्झ (असे) हे चार आदेश होतात. ङसि (या प्रत्यया) चे (आदेश) मात्र (सू.३.८ पहा) नेहमीप्रमाणे होतातच. उदा. मइत्तो...मज्झत्तो आगओ. मत्तो हे रूप मात्र (संस्कृतमधील) मत्तः या (रूपा) वरून आले आहे. याचप्रमाणे दो,दु,हि, हितो आणि लुक् यांच्या बाबतीत उदाहरणे घ्यावीत.
(सूत्र) ममाम्हौ भ्यसि ।। ११२।। (वृत्ति) अस्मदो भ्यसि परतो मम अम्ह इत्यादेशौ भवतः। भ्यसस्तु यथाप्राप्तम्।
ममत्तो अम्हत्तो। ममाहिन्तो अम्हाहिन्तो। ममासुन्तो अम्हासुन्तो।
ममेसुन्तो अम्हेसुन्तो। (अनु.)भ्यस् (हा प्रत्यय) पुढे असताना अस्मद् (या सर्वनामा) ला मम आणि ___ अम्ह असे (दोन) आदेश होतात. भ्यस् चे (आदेश) मात्र नेहमीप्रमाणे
होतात. (सू.३.९ पहा) उदा. ममत्तो...अम्हेसुंतो.
(सूत्र) मे मइ मम मह महं मज्झ मज्झं अम्ह अम्हं ङसा ।। ११३।। (वृत्ति) अस्मदो ङसा षष्ठ्येकवचनेन सहितस्य एते नवादेशा भवन्ति। मे मइ
मम मह महं मज्झ मज्झं अम्ह अम्हं धणं। (अनु.)षष्ठी एकवचनाच्या ङस् (या प्रत्यया) ने सहित असणाऱ्या अस्मद् (या
सर्वनामा) ला मे, मइ, मम, मह, महं, मज्झ, मज्झं, अम्ह आणि अम्हं (असे) हे नऊ आदेश होतात. उदा. मे...अम्हं धणं.
(सूत्र) णे णो मज्झ अम्ह अम्हं अम्हे अम्हो अम्हाण ममाण
महाण मज्झाण आमा ।। ११४।। (वृत्ति) अस्मद आमा सहितस्य एते एकादशादेशा भवन्ति। णे णो मज्झ
अम्ह अम्हं अम्हे अम्हो अम्हाण ममाण महाण मज्झाण धणं।
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
२३७
क्त्वास्यादेर्णस्वोर्वा (१.२७) इत्यनुस्वारे । अम्हाणं । ममाणं। महाणं । मज्झाणं । एवं च पञ्चदश रूपाणि ।
(अनु.)आम् (या प्रत्यया) ने सहित असणाऱ्या अस्मद् (या सर्वनामा) लाणे, णो, मज्झ, अम्ह, अम्हं, अम्हे, अम्हो, अम्हाण, ममाण, महाण आणि मज्झाण (असे) हे अकरा आदेश होतात. उदा. णे... मज्झाणं धणं. 'क्त्वा...र्वा' या सूत्रानुसार (ण वर) अनुस्वार आला असताना अम्हाणं... मज्झाणं (अशी रूपे होतात). आणि अशाप्रकारे (एकूण) पंधरा रूपे होतात.
( सूत्र ) मि मइ ममाइ मए मे ङिना ।। ११५ ।।
(वृत्ति) अस्मदो ङिना सहितस्य एते पञ्चादेशा भवन्ति । मि मइ ममाइ मए मे ठिअं।
(अनु.) ङि (या प्रत्यया) ने सहित असणाऱ्या अस्मद् (या सर्वनामा) लामि, मइ, ममाइ, मए आणि मे (असे) हे पाच आदेश होतात. उदा. मि... मे ठिअं.
( सूत्र ) अम्ह - मम - मह - मज्झा ङौ ।। ११६ ।।
( वृत्ति) अस्मदो ङौ परत एते चत्वार आदेशा भवन्ति । ङेस्तु यथाप्राप्तम् । अम्हम्मि ममम्मि महम्मि मज्झम्मि ठिअं ।
(अनु.) ङि (हा प्रत्यय) पुढे असताना अस्मद् (या सर्वनामा) ला अम्ह, मम, मह आणि मज्झ (असे) हे चार आदेश होतात. ङि (प्रत्यया) चे आदेश मात्र (सू.३.११ पहा) नेहमीप्रमाणे होतात. उदा. अम्हम्मि...मज्झम्मि ठिअं.
( सूत्र ) सुपि ।। ११७।।
( वृत्ति) अस्मदः सुपि परे अम्हादयश्चत्वार आदेशा भवन्ति । अम्हेसु ममेसु महेसु मज्झेसु। एत्वविकल्पमते तु । अम्हसु ममसु महसु मज्झसु । अम्हस्यात्वमपीच्छत्यन्यः। अम्हासु।
(अनु.) सुप् (हा प्रत्यय) पुढे असताना अस्मद् ( या सर्वनामा) ला अम्ह इत्यादि (म्हणजे अम्ह, मम, मह, आणि मज्झ असे हे ) चार आदेश होतात.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
तृतीयः पादः
उदा. अम्हेसु...मज्झेसु. (सु प्रत्ययापूर्वी मागील अ चा) ए विकल्पाने होतो या मती मात्र अम्हसु...मज्झसु (अशी रूपे होतील). (सु या प्रत्ययापूर्वी) अम्ह मध्ये (अ चा) आ होतो असे दुसरा एक (वैयाकरण) मानतो; तदनुसार अम्हासु (असे रूप होईल).
(सूत्र) त्रेस्ती तृतीयादौ ।। ११८॥ (वृत्ति) त्रे: स्थाने ती इत्यादेशो भवति तृतीयादौ। तीहिं कयं। तीहिन्तो
आगओ। तिण्हं धणं। तीसु ठि। (अनु.) तृतीया इत्यादि (म्हणजे तृतीया ते सप्तमी पर्यंतच्या) विभक्तीमध्ये त्रि
(या संख्यावाचक शब्दा) च्या स्थानी ती असा आदेश होतो. उदा. तीहिं...तीसु ठिअं.
(सूत्र) द्वेर्दो वे ।। ११९।। (वृत्ति) द्विशब्दस्य तृतीयादौ दो वे इत्यादेशौ भवतः। दोहि वेहि कयं।
दोहिन्तो वेहिन्तो आगओ। दोहं वेण्हं धणं। दोसु वेसु ठिअं। (अनु.) तृतीया, इत्यादि (म्हणजे तृतीया ते सप्तमीपर्यंतच्या) विभक्तीमध्ये द्वि
(या संख्यावाचक) शब्दाला दो आणि वे असे आदेश होतात. उदा. दोहि...वेसु ठिअं.
(सूत्र) दुवे दोण्णि वेण्णि च जस्-शसा ।। १२०।। (वृत्ति) जस्-शस्भ्यां सहितस्य द्वेः स्थाने दुवे दोण्णि वेण्णि इत्येते दो वे
इत्येतौ च आदेशा भवन्ति। दुवे दोण्णि वेण्णि दो वे ठिआ पेच्छ
वा। ह्रस्व: संयोगे (१.८४) इति ह्रस्वत्वे दुण्णि विण्णि। (अनु.)जस् आणि शस् (या प्रत्ययां) नी सहित असणाऱ्या द्वि (शब्दा) च्या स्थानी
दुवे, दोण्णि आणि वेण्णि असे हे (तीन) तसेच दो आणि वे असे हे (दोन) असे आदेश होतात. उदा. दुवे...पेच्छ वा. 'ह्रस्व: संयोगे' या सूत्रानुसार ह्रस्वत्व आले असता दुण्णि आणि विण्णि (अशी रूपे होतात).
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
२३९
( सूत्र ) स्तिणि: ।। १२१ ।।
(वृत्ति) जस्श - शस्भ्यां सहितस्य त्रे: स्थाने तिण्णि इत्यादेशो भवति । तिण्णि ठिआ पेच्छ वा।
(अनु.) जस् आणि शस् (या प्रत्ययां) नी सहित अशा त्रि ( शब्दाच्या) स्थानी तिण्णि असा आदेश होतो. उदा. तिण्णि... पेच्छ वा.
( सूत्र ) चतुरश्चत्तारो चउरो चत्तारि ।। १२२।।
(वृत्ति) चतुर् - शब्दस्य जस्-शस्भ्यां सह चत्तारो चउरो चत्तारि इत्येते आदेशा भवन्ति । चत्तारो चउरो चत्तारि चिट्ठन्ति पेच्छ वा।
(अनु.) जस् आणि शस् (या प्रत्यया) सह चतुर् (या संख्यावाचक) शब्दाला चत्तारो, चउरो आणि चत्तारि असे हे आदेश होतात. उदा. चत्तारो... पेच्छ
वा.
( सूत्र ) संख्याया आमो ण्ह ण्हं ।। १२३।।
(वृत्ति) संख्याशब्दात्परस्यामो ण्ह ण्हं इत्यादेशौ भवतः । दोण्ह। तिण्ह। चउण्ह। पञ्चण्हः। छण्ह’। सत्तहरे । अट्ठण्ह । एवं । दोहं । तिन्हं । चउन्हं । पञ्चण्हं। छण्हं। सत्तण्हं । अट्ठण्हं । नवहं । दसहं । पण्णरसण्हें दिवसाणं। अट्ठारसण्हं समणसाहस्सीण । कतीनाम्। कइण्हं। बहुलाधिकाराद् विंशत्यादेर्न भवति ।
(अनु.) संख्यावाचक शब्दापुढील आम् (या प्रत्यया) ला ण्ह आणि हं असे आदेश होतात. उदा. दोपह... अट्ठण्ह. याचप्रकारे - दोहं... कइण्हं ( अशी रूपे होतात). बहुलचा अधिकार असल्यामुळे विंशति इत्यादि (संख्यावाचक) शब्दांच्या बाबतीत (ण्ह, ण्हं हे आदेश ) होत नाहीत.
१ पञ्चन्
२ षट्
३ सप्तन्
६ दशन् ७ पञ्चदशानां दिवसानाम्।
४ अष्टन् ५ नवन् ८ अष्टादश ९ श्रमणसाहस्री
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
तृतीयः पादः
(सूत्र) शेषेऽदन्तवत् ।। १२४।। (वृत्ति) उपर्युक्तादन्यः शेषस्तत्र स्यादिविधिरदन्तवदतिदिश्यते ।
येष्वाकाराद्यन्तेषु पूर्वं कार्याणि नोक्तानि तेषु जसशसोलुंक् (३.४) इत्यादीनि अदन्ताधिकारविहितानि कार्याणि भवन्तीत्यर्थः। तत्र जस्शसोलुंक् इत्यतेत्कार्यातिदेशः। माला गिरी गुरू सही वहू रेहन्ति पेच्छ वा। अमोऽस्य (३.५) इत्येतत्कार्यातिदेशः। गिरिं गुरुं सहिं वहुं गामणिं खलपुं पेच्छ। टा-आमोर्णः (३.६) इत्येतत्कार्यातिदेशः। हाहाण कयं। मालाण गिरीण गुरूण सहीण वहूण१० धणं। टायास्तु। टो णा (३.२४)। टाङस्ङेरदादिद्वेद्वा तु ङसे: (३.२९) इति विधिरुक्तः। भिसो हि हिँ हिं (३.७) इत्येतत्कार्यातिदेशः। मालाहि गिरीहि गुरूहि सहीहि वहूहि कयं। एवं सानुनासिकानुस्वारयोरपि। ङसेस् त्तोदोदुहिहिन्तोलुकः (३.८) इत्येतत्कार्यातिदेशः। मालाओ मालाउ मालाहिन्तो। बुद्धीओ बुद्धीउ बुद्धीहिन्तो। धेणूओ घेणूउ धेणूहिन्तो आगओ। हिलुकौ तु प्रतिषेत्स्येते (३.१२७, १२६)। भ्यसस् त्तो दो दु हि हिन्तो सुन्तो (३.९) इत्येतत्कार्यातिदेशः। मालाहिन्तो मालासुन्तो। हिस्तु निषेत्स्यते (३.१२७)। एवं गिरीहिन्तो इत्यादि। ङसः स्स: (३.१०) इत्येतत्कार्यातिदेशः। गिरिस्स। गुरुस्स। दहिस्स। महस्स११। स्त्रियां तु टाङस्ङे : (३.२९) इत्याधुक्तम्। ढे म्मि २ः (३.११) इत्येतत्कार्यातिदेशः। गिरिम्मि। गुरुम्मि। दहिम्मि। महुम्मि। डेस्तु निषेत्स्यते (३.१२८)। स्त्रियां तु टाङस्ङेः (३.२९) इत्याधुक्त म्। जसशस्ङ सित्तो दो द्वामि दीर्घ : (३.१२) इत्येतत्कार्यातिदेशः। गिरी गुरू चिट्ठन्ति। गिरीओ गुरूओ आगओ। गिरीण गुरूण धणं। भ्यसि वा (३.१३) इत्येतत्कार्यातिदेशो न प्रवर्तते। इदुतो दीर्घः (३.१६) इति नित्यं विधानात् । टाणशस्येत् (३.१४) भिस्भ्यस्सुपि (३.१५) इत्येतत्कार्यातिदेशस्तु निषेत्स्यते (३.१२९)।
१० वधू
११ मधु
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
२४१
:
(अनु.)(आतापर्यंत) सांगितलेल्याखेरीज (उरलेला) इतर (रूपविचार म्हणजे ) शेष ; त्याबाबतीत अकारान्त शब्दाप्रमाणे विभक्तिरूपविचार आहे, असा अतिदेश (या सूत्राने) केला जात आहे. (म्हणजे) आकार, इत्यादींनी अन्त पावणाऱ्या शब्दांच्या बाबतीत पूर्वी (जी रूप, इत्यादि) कार्ये सांगितलेली नाहीत त्या शब्दांच्या बाबतीत, ‘जस्शसोर्लुक्', इत्यादि अकारान्त शब्दाधिकारात सांगितलेली कार्ये होतात, असा अर्थ आहे. ( स्पष्ट करायचे झाल्यास: ) त्यामध्ये प्रथम ‘जस्शसोर्लुक् याच्या कार्याचा अतिदेश (पुढीलप्रमाणे होतो) :- माला...पेच्छ वा. 'अमोsस्य' याच्या कार्याचा अतिदेश (पुढीलप्रमाणे) :- गिरिं... पेच्छ. ‘टा-आमोर्णः’ याच्या कार्याचा अतिदेश (असा होतो) :- हाहाण कयं ; मालाण... ..वहूण धणं; टा (या प्रत्यया) च्या बाबतीत मात्र टो णा ( ३.२४) आणि 'टाङस्... ङसे : ' (३.२९) असा विधि (नियम) सांगितलेला आहे. 'भिसो...हिं' (३.७) याच्या कार्याचा अतिदेश ( पुढीलप्रमाणे ) मालाहि...वहूहि कयं; याचप्रकारे सानुनासिक व सानुस्वार हि च्या बाबतीत (अतिदेश होतो). ‘ङसेस्...लुक:’(३.८) याच्या कार्याचा अतिदेश ( पुढीलप्रमाणे होतो):मालाओ...धेणूहिंतो आगओ; (यांमधील) हि आणि लुक् यांचा पुढे (३.१२६-१२७) निषेध केला जाईल. 'भ्यसस्...सुन्तो’(३.९) याच्या कार्याचा अतिदेश (असा :-) मालाहिंतो, मालासुंतो ; हि (या प्रत्यया) चा पुढे (३.१२७) निषेध केला जाईल; याचप्रमाणे गिरीहिंतो इत्यादि (रूपे होतात). ‘ङसः स्स:— याच्या कार्याचा अतिदेश (पुढीलप्रमाणे):गिरिस्स...महुस्स; स्त्रीलिंगी शब्दांच्या बाबतीत मात्र ‘टाङस्ङे:' इत्यादि (नियम) सांगितला आहे. 'डे म्मि ङे:' याच्या कार्याचा अतिदेश (असा:-) गिरिम्मि...महुम्मि ; परंतु डे (प्रत्यया) च्या बाबतीत मात्र पुढे (३.१२८) निषेध केला जाईल; स्त्रीलिंगी शब्दांच्या बाबतीत मात्र 'टाङस्ङे : ' : ' (३.२९) इत्यादि (नियम) सांगितला आहे. ‘जस्...दीर्घः’(३.१२) याच्या कार्याचा अतिदेश ( पुढीलप्रमाणे आहे) :गिरी...गुरूण धणं. ‘भ्यसि वा' याच्या कार्याचा अतिदेश (मात्र) लागू होत नाही; कारण 'इदुतो दीर्घः' असा नित्य नियम सांगितला
-
-
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
तृतीयः पादः
आहे. 'टाणशस्येत्' (३.१४) आणि 'भिस्भ्यस्सुपि'(३.१५) यां (दोघां) च्या कार्याच्या अतिदेशाचा पुढे (३.१२९) निषेध केला जाईल.
(सूत्र) न दी? णो ।। १२५।। (वृत्ति) इदुदन्तयोराजस्-शस्ङस्यादेशे णो इत्यस्मिन् परतो दीर्घो न भवति।
अग्गिणो। वाउणो। णो इति किम् ? अग्गी। अग्गीओ। (अनु.) इकारान्त आणि उकारान्त शब्दापुढे अर्थात् जस्, शस् आणि ङसि (या
प्रत्ययां) चा णो हा आदेश असताना (त्यांचा अन्त्य स्वर) दीर्घ होत नाही. उदा. अग्गिणो, वाउणो. (पुढे) णो हा (आदेश) असताना असे का म्हटले आहे ? (कारण पुढे णो हा आदेश नसल्यास अन्त्य स्वर दीर्घ होतो. उदा.) अग्गी, अग्गीओ.
(सूत्र) ङसेलृक् ।। १२६।। (वृत्ति) आकारान्तादिभ्योऽदन्तवत्प्राप्तौ ङसेलृग् न भवति। मालत्तो मालाओ
मालाउ मालाहिन्तो आगओ। एवं अग्गीओ वाऊओ इत्यादि। (अनु.) आकारान्त इत्यादि शब्दांच्या पुढे अकारान्त शब्दाप्रमाणे प्राप्त झालेल्या
ङसि (या प्रत्यया) चा लोप होत नाही. उदा. मालत्तो...आगओ. अशाच प्रकारे अग्गीओ, वाऊओ इत्यादि (रूपे होतात).
(सूत्र) भ्यसश्च हिः ।। १२७।। (वृत्ति) आकारान्तादिभ्योऽदन्तवत्प्राप्तो भ्यसो ङसेश्च हिर्न भवति। मालाहिन्तो
मालासुंतो। एवं अग्गीहिन्तो इत्यादि। मालाओ मालाउ मालाहिन्तो।
एवम् अग्गीओ इत्यादि। (अनु.) आकारान्त इत्यादि शब्दांच्या पुढे अकारान्त शब्दाप्रमाणे प्राप्त झालेला
भ्यस् आणि ङसि (या प्रत्ययां) चा 'हि' होत नाही. उदा. मालाहिंतो मालासुंतो. याचप्रमाणे अग्गीहितो, इत्यादि; मालाओ...मालाहिंतो; याचप्रमाणे अग्गीओ इत्यादि (रूपे होतात).
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
( सूत्र ) ङेर्डे : ।। १२८ ।।
(वृत्ति) आकारान्तादिभ्योऽदन्तवत प्राप्तो ङेर्डे न भवति। अग्गिम्मि वाउम्मि। दहिम्मि। महुम्मि ।
(अनु.) आकारान्त इत्यादि शब्दांच्या पुढे अकारान्त शब्दाप्रमाणे प्राप्त होणारा ङि (या प्रत्यया) चा ‘डे— होत नाही. उदा. अग्गिम्मि... महुम्मि
२४३
( सूत्र ) एत् ।। १२९।।
(वृत्ति ) आकारान्तादीनामर्थात् टाशस्भिस्भ्यस्सुप्सु परतोऽदन्तवद् एत्वं न भवति। हाहाण कयं । मालाओ पेच्छ । मालाहि कयं । मालाहिन्तो मालासुन्तो आगओ। मालासु ठिअं । एवं अग्गिणो वाउणो इत्यादि । (अनु.) टा, शस्, भिस्, भ्यस् आणि सुप् हे (प्रत्यय) अर्थात् आकारान्त इत्यादि शब्दांच्या पुढे असताना अकारान्त शब्दांप्रमाणे त्यांच्या (अन्त्य स्वराचा) ए होत नाही. उदा. हाहाण... मालासु ठिअं. याचप्रमाणे अग्गिणो, वाउणो इत्यादि (रूपे होतात).
( सूत्र ) द्विवचनस्य बहुवचनम् ।। १३० ।।
(वृत्ति) सर्वासां विभक्तीनां स्यादीनां त्यादीनां च द्विवचनस्य स्थाने बहुवचनं भवति। दोण्णि कुणन्ति' दुवे कुणन्ति । दोहिं । दोहिन्तो दोस्तो दोसु। हत्था । पाया। थणया । नयणा'।
(अनु.) स्यादि तसेच त्यादि (या) सर्व विभक्तींच्या बाबतीत द्विवचनाच्या स्थानी बहुवचन येते. उदा. दोण्णि... नयणा.
( सूत्र ) चतुर्थ्याः षष्ठी ।। १३१ ।।
(वृत्ति) चतुर्थ्या: स्थाने षष्ठी भवति । मुणिस्स । मुणी देई । नमो देवस्स देवाण।
(अनु.) चतुर्थी (विभक्ती) च्या स्थानी षष्ठी (विभक्ति) येते. उदा. मुणिस्स... देवाण.
१ कुण हा कृ धातूचा आदेश आहे (सू. ४.६५ पहा). २ हस्त
३ पाद
४ स्तनक
५ नयन
६ मुनि
७ नमः
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
तृतीयः पादः
(सूत्र) तादर्थ्यङेर्वा ।। १३२।। (वृत्ति) तादर्थ्यविहितस्य अॅश्चतुर्थ्येकवचनस्य स्थाने षष्ठी वा भवति। देवस्स
देवाय। देवार्थमित्यर्थः। डेरिति किम् ? देवाण। (अनु.) त्यासाठी (तादर्थ्य) या अर्थी सांगितलेल्या रे या चतुर्थी एकवचनी प्रत्ययाच्या
स्थानी षष्ठी (विभक्ति) विकल्पाने येते. उदा. देवस्स देवाय (म्हणजे) देवासाठी असा अर्थ आहे. ङे (या प्रत्यया) च्या (स्थानी) असे का म्हटले आहे ? (कारण चतुर्थी बहुवचनी प्रत्ययात असा विकल्प नाही. उदा.) देवाण.
(सूत्र) वधाड्डाइश्च वा ।। १३३।। (वृत्ति) वधशब्दात्परस्य तादर्थ्यङेर्डिद् आइः षष्ठी च वा भवति। वहाइ
वहस्स वहाय। वधार्थमित्यर्थः। (अनु.) वध (या शब्दा) पुढील तादर्थ्य (दाखविणाऱ्या) ढे प्रत्ययाचे डित् आइ
आणि षष्ठी असे विकल्पाने होतात. उदा. वहाइ...वहाय (म्हणजे) वधासाठी असा अर्थ आहे.
(सूत्र) क्वचिद् द्वितीयादेः ।। १३४।। (वृत्ति) द्वितीयादीनां विभक्तीनां स्थाने षष्ठी भवति क्वचित्। सीमाधरस्स?
वन्दे। तिस्सा मुहस्स भरिमो। अत्र द्वितीयायाः षष्ठी। धणस्य लद्धो। धने न लब्ध इत्यर्थः। चिरस्स मुक्का। चिरेण मुक्ते त्यर्थः। तेसिमेअमणाइण्णं। तैरेतदनाचरितम्। अत्र तृतीयायाः। चोरस्स बीहइ। चोराद्विभेतीत्यर्थ:। इअराइं जाण लहु अक्खराइं३ पायन्तिमिल्लसहिआण। पादान्तेन सहितेभ्य इतराणीति। अत्र पंचम्याः।
पिट्ठीऍ४ केसभारो। अत्र सप्तम्याः। (अनु.) द्वितीया इत्यादि विभक्तींच्या स्थानी क्वचित् षष्ठी (विभक्ति) येते. उदा.
सीमाधरस्स...भरिमो; येथे द्वितीयेच्या स्थानी षष्ठी (आलेली) आहे. धणस्स
१ सीमाधरं वन्दे। २ तस्याः मुखं स्मरामः। ३ लघु-अक्षर ४ पृष्ठे केशभारः।
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२४५
लद्धो (म्हणजे) धनाने मिळालेला असा अर्थ आहे; चिरस्स मुक्का (म्हणजे) बऱ्याच काळाने सुटलेली असा अर्थ आहे; तेसि...इण्णं (म्हणजे) त्यांनी हे आचरले नाही (असा अर्थ आहे); याठिकाणी तृतीया (विभक्ती) च्या स्थानी (षष्ठी विभक्ति आहे). चोरस्स बीहइ (म्हणजे) चोराला भितो असा अर्थ आहे ; इअराई...सहिआण (मध्ये) पादान्ताने सहित असणाऱ्यापेक्षा वेगळी (असा अर्थ आहे); येथे पंचमी (विभक्तीच्या स्थानी षष्ठी विभक्ति आली आहे). पिट्ठीए...भारो; याठिकाणी सप्तमीच्या (स्थानी षष्ठी विभक्ति आलेली आहे).
(सूत्र) द्वितीया-तृतीययोः सप्तमी ।। १३५।। (वृत्ति) द्वितीयातृतीययोः स्थाने क्वचित् सप्तमी भवति। गामे' वसामि।
नयरे न जामि। अत्र द्वितीयायाः। मइ५ वेविरीए मलिआई। तिसुद
तेसु अलंकिआ पुहवी। अत्र तृतीयायाः। (अनु.) द्वितीया आणि तृतीया यां (विभक्ती) च्या स्थानी क्वचित् सप्तमी (विभक्ति)
येते. उदा. गामे..जामि; येथे द्वितीयेच्या (स्थानी सप्तमी आली आहे). मइ...पुहवी; येथे तृतीयेच्या (स्थानी सप्तमी आली आहे).
(सूत्र) पञ्चम्यास्तृतीया च ।। १३६।। (वृत्ति) पञ्चम्या: स्थाने क्वचित् तृतीयासप्तम्यौ भवतः। चोरेण बीहइ। चोराद्
बिभेतीत्यर्थः। अन्तेउरे रमिउमागओ राया। अन्त:पुराद् रन्त्वागत
इत्यर्थः। (अनु.) पंचमी (विभक्ती) च्या स्थानी क्वचित् तृतीया आणि सप्तमी (विभक्ति)
येतात. उदा. चोरेण बीहइ (म्हणजे) चोराला भितो असा अर्थ आहे. अंतेउरे...राया (म्हणजे) अन्त:पुरातून (राजा) रमून आला असा अर्थ आहे.
१ ग्राम २ वस् ५ मया वेपनशीलया मृदितानि। ७ राजन्
३ नगर ४ या (जाणे) ६ त्रिभिः तैः अलंकृता पृथ्वी।
A-Proof
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
तृतीयः पादः
(सूत्र) सप्तम्या द्वितीया ।। १३७।। (वृत्ति) सप्तम्या: स्थाने क्वचिद् द्वितीया भवति। विजुजोयं भरइ रत्तिं। आर्षे
तृतीयापि दृश्यते। तेणं कालेणं। तेणं समएणं। तस्मिन् काले तस्मिन् समये इत्यर्थः। प्रथमाया अपि द्वितीया दृश्यते। चउवीसं पि जिणवरा।
चतुर्विंशतिरपि जिनवरा इत्यर्थः। (अनु.) सप्तमीच्या (विभक्तिच्या) स्थानी कधी कधी द्वितीया येते उदा. -
विजु...रत्तिं। आर्ष प्राकृतामध्ये (सप्तमीच्या स्थानी) तृतीया विभाक्ति सुद्धा दिसते. उदा.-तेणं...समएणं। म्हणजेच त्या काळी त्या वेळी, प्रथमेच्या स्थानावरही कधी कधी द्वितीया येते उदा. - चउवीसं पि जिणवरा म्हणजेच चोवीस पण जिनवर श्रेष्ठ.
(सूत्र) क्यङोर्यलुक् ।। १३८।। (वृत्ति) क्यङन्तस्य क्यअन्तस्य वा संबंधिनो यस्य लुग् भवति। गरुआइ
गरुआअइ। अगुरुर्गुरुर्भवति गुरुरिवाचरति वेत्यर्थः। क्यङ्। दमदमाइ
दमदमाअइ। लोहिआइ। लोहिआअइ। (अनु.) क्यङ् तसेच क्यङ्घ (या प्रत्ययां) नी अन्त पावणाऱ्या शब्दांशी संबंधित
असणाऱ्या 'य' चा लोप विकल्पाने होतो. उदा. गरुआइ, गरुआअइ (म्हणजे) गुरु नसताना गुरु होतो किंवा गुरुप्रमाणे वागतो, असा अर्थ आहे. क्यङ् (प्रत्ययाचे बाबतीत) :- दमदमाइ...लोहिआअइ.
(सूत्र) त्यादीनामाद्यत्रयस्याद्यस्येचेचौ ।। १३९।। (वृत्ति) त्यादीनां विभक्तीनां परस्मैपदानामात्मनेपदानां च संबंधिनः प्रथमत्रयस्य
यदाद्यं वचनं तस्य स्थाने इच् एच् इत्येतावादेशौ भवतः। हसइ२
हसए। वेवइ३ वेवए। चकारौ इचेच: (४.३१८) इत्यत्र विशेषणार्थी। (अनु.) परस्मैपद आणि आत्मनेपद या त्यादि विभक्तींशी संबंधित असणाऱ्या
प्रथम-त्रयाचे जे आद्य वचन, त्याच्या स्थानी इच् आणि एच् असे हे
१ विद्युदुद्योतं स्मरति रात्रौ।
२ हस्
३ वे
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२४७
(दोन) आदेश होतात. उदा. हसइ...वेवए. (इच् आणि एच् यांमधील) दोन चकार हे ‘इचेच:' या सूत्रात विशेषणार्थी म्हणून आहेत.
(सूत्र) द्वितीयस्य सि से ।। १४०।। (वृत्ति) त्यादीनां परस्मैपदानामात्मनेपदानां च द्वितीयस्य त्रयस्य संबंधिन
आद्यवचनस्य स्थाने सि से इत्येतावादेशौ भवतः। हससि हससे।
वेवसि वेवसे। (अनु.) धातूंना लागणाऱ्या परस्मैपद आणि आत्मनेपद प्रत्ययांतील द्वितीय त्रयाशी
संबंधित असणाऱ्या आद्य वचनाच्या स्थानी सि आणि से असे हे (दोन) आदेश होतात. उदा. हससि...वेवसे.
(सूत्र) तृतीयस्य मिः ।। १४१।। (वृत्ति) त्यादीनां परस्मैपदानामात्मनेपदानां च तृतीयस्य त्रयस्याद्यस्य वचनस्य
स्थाने मिरादेशो भवति। हसामि। वेवामि। बहुलाधिकाराद् मिवे: स्थानीयस्य मेरिकारलो पश्च। बहुजाणय' रूसिउं सक्कं ।
शक्नोमीत्यर्थः। न मरं। न म्रिये इत्यर्थः। (अनु.) धातूंना लागणाऱ्या परस्मैपद आणि आत्मनेपद प्रत्ययांतील तृतीय त्रयाच्या
आद्य वचनाच्या स्थानी मि असा आदेश होतो. उदा. हसामि, वेवामि. आणि बहुलचा अधिकार असल्यामुळे, मिवि स्थानीय मि च्या इकाराचा लोप होतो. उदा. बह...सक्कं (मध्ये सक्कं म्हणजे) शक्नोमि असा अर्थ आहे; न मरं; (येथे) मी मरत नाही असा अर्थ आहे.
(सूत्र) बहुष्वाद्यस्य न्ति न्ते इरे ।। १४२।। (वृत्ति) त्यादीनां परस्मैपदात्मनेपदानामाद्यत्रयसंबंधिनो बहुषु वर्तमानस्य
वचनस्य स्थाने न्ति न्ते इरे इत्यादेशा भवन्ति। हसन्ति। वेवन्ति।
हसिजन्ति। रमिजन्ति। गजन्ते खे मेहा। बीहन्ते रक्खसाण३ च। १ बहुजाणय (चोर, जार, धूर्त या अर्थी देशी शब्द) रोषितुं शक्नोमि। २ गर्जन्ति खे मेघाः।
३ बिभ्यति राक्षसेभ्यः च।
A-Proof
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
तृतीयः पादः
उप्पजन्ते' कइ-हिअय-सायरे कव्वरयणाई। दोण्णि वि न पहुप्पिरे बाह। न प्रभवत इत्यर्थः। विच्छुहिरे। विक्षुभ्यन्तीत्यर्थः। क्वचिद इरे
एकत्वेपि। सूसइरे गाम३-चिक्खल्लो । शुष्यतीत्यर्थः। (अनु.) धातूंना लागणाऱ्या परस्मैपद आणि आत्मनेपद प्रत्ययांतील तृतीय आद्यत्रयाशी
संबंधित असणाऱ्या बह (अनेक) वचनाच्या स्थानी न्ति, न्ते आणि इरे असे आदेश होतात. उदा. हसन्ति...रयणाई; दोण्णि...बाहू (मध्ये न पहुप्पिरे म्हणजे) न प्रभवतः (समर्थ होत नाहीत) असा अर्थ आहे; विच्छुहिरे (म्हणजे) विक्षुभ्यन्ति (क्षुब्ध होतात) असा अर्थ आहे. इरे (हा प्रत्यय) क्वचित् एकवचनातही लागतो. उदा. सूसइरे गामचिक्खल्लो (मध्ये सूसइरे म्हणजे) शुष्यति (सुकतो) असा अर्थ आहे.
(सूत्र) मध्यमस्येत्थाहचौ ।। १४३।। (वृत्ति) त्यादीनां परस्मैपदात्मनेपदानां मध्यमस्य त्रयस्य बहुषु वर्तमानस्य
स्थाने इत्था हच् इत्येतावादेशौ भवतः। हसित्था। हसह। वेवित्था। वेवह। बाहुलकादित्थान्यत्रापि। यद्यत्ते रोचते। जं जं ते रोइत्था।
हच् इति चकारः इह-हचोर्हस्य (४.२६८) इत्यत्र विशेषणार्थः। (अनु.) धातूंना लागणाऱ्या परस्मैपद आणि आत्मनेपद प्रत्ययांतील मध्यम त्याच्या
बहु (अनेक) वचनाच्या स्थानी इत्था आणि हच् असे हे (दोन) आदेश होतात. उदा. हसित्था...वेवह. बाहुलकामुळे इत्था (हा प्रत्यय) इतर ठिकाणीही (लागलेला दिसतो. उदा.) यद्यत्ते...रोइत्था. हच् मधील चकार हा ‘इहहचोर्हस्य' या सूत्रात विशेषणार्थी आहे.
(सूत्र) तृतीयस्य मोमुमाः ।। १४४।। (वृत्ति) त्यादीनां परस्मैपदात्मनेपदानां तृतीयस्य त्रयस्य सम्बन्धिनो बहषु
वर्तमानस्य वचनस्य स्थाने मो मु म इत्येते आदेशा भवन्ति। हसामो
हसामु हसाम। तुवरामो५ तुवरामु तुवराम। १ उत्पद्यन्ते कविहृदयसागरे काव्यरत्नानि। २ द्वौ अपि न प्रभवतः बाहू। ३ ग्राम ४ चिखल या अर्थी देशी शब्द ५ त्वर्
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२४९
(अनु.) धातूंना लागणाऱ्या परस्मैपद आणि आत्मनेपद प्रत्ययांतील तृतीय त्रयाशी
संबंधित असणाऱ्या बहु (अनेक) वचनाच्या स्थानी मो, मु आणि म असे हे आदेश होतात. उदा. हसामो...तुवराम.
(सूत्र) अत एवैच् से ।। १४५।। (वृत्ति) त्यादेः स्थाने यौ एच् से इत्येतावादेशावुक्तौ तावकारान्तादेव भवतो
नान्यस्मात्। हसए हससे। तुवरए तुवरसे। करए' करसे। अत इति किम् ? ठाइ२ ठासि। वसुआइ३ वसुआसि। होइ होसि। एवकारोकारान्ताद् एच् से एव भवत इति विपरीतावधारणनिषेधार्थः।
तेनाकारान्ताद् इच् सि इत्येतावपि सिद्धौ। हसइ हससि। वेवइ वेवसि। (अनु.) धातूंना लागणाऱ्या प्रत्ययांच्या स्थानी (वर सू.३.१३९-१४० मध्ये) जे
एच् आणि से असे हे (दोन) आदेश सांगितले ते फक्त अकारान्त धातूंच्या पुढेच होतात इतर (स्वरान्त धातूं) च्या पुढे होत नाहीत. उदा. हसए...करसे. अकारान्त धातूंच्या (पुढे) असे का म्हटले आहे ? (कारण इतर स्वरान्त धातूपुढे हे आदेश होत नाहीत. उदा.) ठाइ...होसि. अकारान्त धातू पुढेच एच आणि से (हे आदेश) होतात अशा विपरीत (चुकीच्या) निश्चयाचा (अवधारण) निषेध करण्यास (सूत्रामध्ये अत: या शब्दापुढे) एवकार (एव हा शब्द) वापरलेला आहे. त्यामुळे अकारान्त धातू पुढेही इच् आणि सि हे दोन्ही (आदेश) सुद्धा सिद्ध होतात. उदा. हसइ...वेवसि.
(सूत्र) सिनास्ते: सिः ।। १४६।। (वृत्ति) सिना द्वितीयत्रिकादेशेन सह अस्ते: सिरादेशो भवति। निठुरो५ जं
सि। सिनेति किम् ? सेआदेशे सति अत्थि तुमं। (अनु.) (धातूंना लागणाऱ्या प्रत्ययांतील) द्वितीय त्रिकांतील (आद्य वचनाच्या)
___सि या आदेशासह अस् (धातू) ला सि असा आदेश होतो. उदा. निट्ठरो जं
१ कृ ४ भू
२ स्था ३ वसुआ हा उद्+वा धातूचा आदेश आहे (सू.४.११ पहा). ५ निष्ठुर: यद् असि।
A-Proof
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
तृतीयः पादः
सि. सि (या आदेशा) सह असे का म्हटले आहे ? (कारण सि हा आदेश नसून) से हा आदेश असताना अत्थि तुमं (असे होते).
(सूत्र) मिमोमैर्हिम्होम्हा वा ।। १४७।। (वृत्ति) अस्तेर्धातो: स्थाने मि मो म इत्यादेशैः सह यथासंख्यं म्हि म्हो म्ह
इत्यादेशा वा भवन्ति। एस म्हि। एषोस्मीत्यर्थः। गय? म्हो। गय म्ह। मुकारस्याग्रहणात् प्रयोग एव न तस्येत्यवसीयते। पक्षे अत्थि अहं। अत्थि अम्हे। अत्थि अम्हो। ननु च सिद्धावस्थायां पक्ष्मश्मष्मस्ममा म्हः (२.७४) इत्यनेन म्हादेशे म्हो इति सिद्धति। सत्यम्। किं तु विभक्तिविधौ प्राय: साध्यमानावस्थाङ्गीक्रियते। अन्यथा वच्छेण
वच्छेसु सव्वे जे ते के इत्याद्यर्थं सूत्राण्यनारम्भणीयानि स्युः। (अनु.) अस् धातूच्या स्थानी, मि, मो आणि म या आदेशांसह अनुक्रमे म्हि, म्हो
आणि म्ह असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. एस म्हि (म्हणजे) एषः अस्मि (हा मी आहे) असा अर्थ होतो; गय...म्ह. सूत्रात मुकार (या आदेशा) चा निर्देश नसल्यामुळे (त्याचा) वापर (प्रयोग) असतच नाही, असे कळून येते. (विकल्प-) पक्षी:- अत्थि...अम्हो. (शंका-) ‘पक्ष्म...म्हः' (२.७४) या सूत्रानुसार (स्म: या रूपाच्या) सिद्धावस्थेत म्ह असा आदेश झाला असता म्हो हे रूप सिद्ध होते असे नाही का म्हणता येत ? (उत्तर-) हे खरे आहे. तथापि प्रत्यय लावून (होणा-या रूपांचे) नियम सांगताना, प्रायः (शब्दाची) साध्यमान अवस्था स्वीकारली जाते; नाहीतर (म्हणजे तसे न केल्यास) वच्छेण...के इत्यादि रूपांच्या सिद्धीसाठी सूत्रेच सांगावयास नको होती असे होईल.
(सूत्र) अत्थिस्त्यादिना ।। १४८।। (वृत्ति) अस्ते: स्थाने त्यादिभिः सह अत्थि इत्यादेशो भवति। अत्थि सो।
अत्थि ते। अत्थि तुमं। अत्थि तुम्हे। अत्थि अहं। अत्थि अम्हे।
१ गताः स्मः।
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
(अनु.) ति इत्यादि (धातूंना लागणाऱ्या) प्रत्ययासह अस् (धातू) च्या स्थानी अत्थि असा आदेश होतो. उदा. अत्थि... अम्हे.
२५१
( सूत्र ) णेरदेदावावे ।। १४९।।
(वृत्ति) णे: स्थाने अत् एत् आव आवे एते चत्वार आदेशा भवन्ति । दरिसइ । कारेइ। करावइ। करावेइ । हासेइ हसावइ हसावेइ। उवसामेइ उवसमावइ उवसमावेइ। बहुलाधिकारात् क्वचिदेन्नास्ति। जाणावेइ३। क्वचिद् आवे नास्ति। पाएइ ४ । भावेइ' ।
(अनु.) णि ( या प्रत्यया) च्या स्थानी अ, ए, आव आणि आवे (असे) हे चार आदेश होतात. उदा. दरिस इ... उवसमावेइ. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे क्वचित् ए (हा आदेश) होत नाही. उदा. जाणावेइ. क्वचित् आवे (हा आदेश) होत नाही. उदा. पाएइ, भावेइ.
( सूत्र ) गुर्वादेरविर्वा ।। १५०।।
(वृत्ति) गुर्वादेर्णे: स्थाने अवि इत्यादेशो वा भवति । शोषितं सोसविअं सोसिअं । तोषितं तोसविअं तोसिअं ।
(अनु.) दीर्घ स्वर आदि ( स्थानी) असणाऱ्या (धातू) ना लागणाऱ्या णि (या प्रत्यया) च्या स्थानी अवि असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. शोषितम्...तोसिअं.
( सूत्र ) भ्रमेराडो वा ।। १५१।।
(वृत्ति) भ्रमः परस्य णेराड आदेशो वा भवति । भमाडइ भमाडे । पक्षे । भामेइ भमावइ भमावेइ ।
(अनु.) भ्रम् (या धातू) च्या पुढील णि (या प्रत्यया) ला आड असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. भमाडइ... भमावेइ.
३ जाण हा ज्ञा धातूचा आदेश आहे (सू.४.७ पहा).
१ दृश्
४ पा
२ उपशम्
५ भू
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
(सूत्र) लुगावी क्तभावकर्मसु ।। १५२ ।।
(वृत्ति) णे: स्थाने लुक् आवि इत्यादेशौ भवतः क्ते भावकर्मविहिते च प्रत्यये परतः। कारिअं कराविअं । हासिअं हसाविअं । खामिअं खमाविअं । भावकर्मणोः । कारीआइ करावी अइ । कारिज्जइ कराविज्जइ । हासीअइ हसावीअइ । हासिज्जइ हसाविज्जइ ।
(अनु.) क्त तसेच भाव आणि कर्म यांसाठी सांगितलेले प्रत्यय पुढे असताना (या प्रत्यया) च्या स्थानी लोप आणि आवि असे आदेश होतात. उदा. (क्त - प्रत्यय पुढे असता ) :- कारिअं...खमाविअं. भावकर्म प्रत्यय (पुढे असता) :- काराअइ... .. हसाविज्जइ.
तृतीयः पादः
( सूत्र ) अदेल्लुक्यादेरत आ: ।। १५३।।
(वृत्ति) णेरदेल्लोपेषु कृतेषु आदेरकारस्य आ भवति । अति । पाडइ । मारइ । एति । कारेइ । खामेइ । लुकि । कारिअं खामिअं । कारीअइ खामीअइ । कारिज्जइ खामिज्जइ। अदेल्लुकीति किम्। कराविअं । करावीअइ कराविज्जइ । आदेरिति किम् ? संगामेइ । इह व्यवहितस्य मा भूत् । कारिअं। इहान्त्यस्य मा भूत् । अत इति किम् ? दूसेइ ५ । केचित्तु आवे आव्यादेशयोरप्यादेरत आत्वमिच्छन्ति । कारावेइ। हासाविओ जणो सामली ।
(अनु.) णि ( या प्रत्यया) चे अ, ए आणि लोप हे केले असता (धातूमध्ये ) आदि (असणाऱ्या) अकाराचा आ होतो. उदा. अ केला असता:- पाडइ, मारइ. ए केला असता :- कारेइ, खामेइ. लोप केला असता :कारिअं...खामिज्जइ. (णि प्रत्ययाचे) अ, ए आणि लोप (केले असता ) असे का म्हटले आहे ? ( कारण तसे नसल्यास आदि अ चा आ होत नाही. उदा.) कराविअं... कराविज्जइ. आदि (असणाऱ्या अ चा आ होतो) असे का म्हटले आहे ? कारण संगामेइ या ठिकाणी व्यवहित असणाऱ्या (अ) चा (आ) होऊ नये (म्हणून) (आणि) कारिअं येथे अन्त्य (अ) चा
१ क्षामित
५ दुष्
२ पत् ३ मृ ६ हासित: जन: श्यामलया ।
४ संग्राम
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२५३
(आ) होऊ नये म्हणून. अ चा (आ होतो) असे का म्हटले आहे ? (कारण इतर स्वर आदि असल्यास आ होत नाही. उदा.) दूसेइ. पण (णि प्रत्ययाचे) आवे आणि आवि हे आदेश झालेले असतानाही (धातूतील)
आदि अ चा आ होतो असे काही (वैयाकरण) मानतात. (मग त्यांच्या मते) कारावेइ; हासाविओ जणो सामलीए (असे होईल).
(सूत्र) मौ वा ।। १५४।। (वृत्ति) अत आ इति वर्तते। अदन्ताद्धातोर्मों परे अत आत्वं वा भवति।
हसामि हसमि। जाणामि जाणमि। लिहामि लिहमि। अत इत्येव।
होमि। (अनु.) अत आ' (अ चा आ होतो) हे शब्द (या सूत्रात ३.१५३ वरून अनुवृत्तीने)
आहेतच. अकारान्त धातूच्या पुढे मि (हा प्रत्यय) असता (धातूच्या अन्त्य) अ चा आ विकल्पाने होतो. उदा. हसामि...लिहमि. अ चाच (आ होतो; इतर अन्त्य स्वरांचा आ होत नाही. उदा. ) होमि.
(सूत्र) इच्च मोमुमे वा ।। १५५।। (वृत्ति) अकारान्ताद्धातोः परेषु मोमुमेषु अत इत्वं चकाराद् आत्वं च वा
भवतः। भणिमो भणामो। भणिमु भणामु। पक्षे। भणमो। भणमु। भणम। वर्तमानापञ्चमीशतृषु वा (३.१५८) इत्येत्वे तु भणेमो भणेमु
भणेम। अत इत्येव। ठामो। होमो। (अनु.) अकारान्त धातूच्या पुढे मो, मु आणि म (हे प्रत्यय) असताना (धातूतील
अन्त्य) अ चा इ आणि (सूत्रातील) चकारामुळे आ असे विकल्पाने होतात. उदा. भणिमो...भणाम. (विकल्प-) पक्षी:- भणमो...भणम. 'वर्तमाना...वा' या सूत्रानुसार (अकारान्त धातूच्या अन्त्य अ चा) ए झाला असता भणेमो...भणेम (अशी रूपे होतात). (अन्त्य) अ चाच (आ होतो; इतर अन्त्य स्वरांचा आ होत नाही. उदा. ) ठामो, होमो.
१ लिख्
२ भू
A-Proof
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
तृतीयः पादः
(सूत्र) क्ते ।। १५६॥ (वृत्ति) क्ते परतोऽत इत्वं भवति। हसिअं। पढिअं। नविअं। हासिअं।
पाढि। गयं नयमित्यादि तु सिद्धावस्थापेक्षणात्। अत इत्येव। झायं३।
लुअं। हअं। (अनु.) (अकारान्त धातूच्या) पुढे क्त (प्रत्यय) असता (धातूतील अन्त्य) अ चा
इ होतो. उदा. हसिअं...पाढिअं. गयं आणि नयं ही रूपे मात्र (गत आणि नत या संस्कृतमधील) सिद्धावस्थेच्या अपेक्षेने आहेत. (अन्त्य) अ चाच (इ होतो; इतर अन्त्य स्वरांचा इ होत नाही. उदा.) झायं...हअं.
(सूत्र) एच्च क्त्वातुम्तव्यभविष्यत्सु ।। १५७।।। (वृत्ति) क्त्वातुम्तव्येषु भविष्यत्कालविहिते च प्रत्यये परतोऽत
एकारश्चकारादिकारश्च भवति। क्त्वा। हसेऊण हसिऊण। तुम्। हसेउं हसिउं। तव्य। हसेअव्वं हसिअव्वं। भविष्यत्। हसेहिइ हसिहिइ।
अत इत्येव। काऊण। (अनु.) (अकारान्त धातूच्या) पुढे क्त्वा, तुम् आणि तव्य (हे प्रत्यय) तसेच
भविष्यकाळाचा (म्हणून) सांगितलेला प्रत्यय हे असताना (धातूतील अन्त्य) अ चा एकार आणि (सूत्रातील) चकारामुळे इकार होतो. उदा. क्त्वा (पुढे असता):- हसेऊण, हसिऊण. तुम् (पुढे असता):- हसेउं, हसिउं. तव्य (पुढे असता) :- हसेअव्वं हसिअव्वं. भविष्यकाळाचा प्रत्यय (पुढे असता):- हसेहिइ, हसिहिइ. (अन्त्य) अ चाच (इ आणि ए होतात;
इतर अन्त्य स्वरांचे होत नाहीत. उदा.) काऊण. (सूत्र) वर्तमानापञ्चमीशतृषु वा ।। १५८।। (वृत्ति) वर्तमानापञ्चमीशतृषु परत अकारस्य स्थाने एकारो वा भवति।
वर्तमाना। हसेइ हसइ। हसेम हसिम। हसेमु हसिमु। पञ्चमी। हसेउ हसउ। सुणेउप सुणउ। शतृ। हसेन्तो हसन्तो। क्वचिन्न भवति। जयइ। क्वचिदात्वमपि। सुणाउ।
४ लून
१ पठित ५ भूत/हूत
२ नत (नम्) ६ श्रु
३ ध्यात ७ जि
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२५५
(अनु.) वर्तमानकाळाचे प्रत्यय आज्ञार्थाचे प्रत्यय आणि शतृ प्रत्यय पुढे असताना
(धातूच्या अन्त्य) अकाराच्या स्थानी एकार विकल्पाने होतो. उदा. वर्तमानकाळाचे प्रत्यय (पुढे असता) :- हसेइ...हसिमु. आज्ञार्थाचे प्रत्यय (पुढे असता) :- हसेउ...सुणउ. शतृ (प्रत्यय पुढे असता) :- हसेन्तो, हसन्तो. क्वचित् (अन्त्य अ चा ए होत नाही. उदा.) जयइ. क्वचित् (अ चा) आ सुद्धा होतो. उदा. सुणाउ.
(सूत्र) जाजे ।। १५९।। (वृत्ति) ज्जा ज इत्यादेशयोः परयोरकारस्य एकारो भवति। हसेज्जा हसेज्ज।
अत इत्येव। होज्जा होज। (अनु.) ज्जा आणि ज्ज हे आदेश (-रूप प्रत्यय) पुढे असता (धातूच्या अन्त्य)
अकाराचा एकार होतो. उदा. हसेज्जा, हसेज. अ चाच (एकार होतो; इतर स्वरांचा एकार होत नाही. उदा.) होज्जा, होज्ज.
(सूत्र) ईअइज्जौ क्यस्य ।। १६०।। (वृत्ति) चिजिप्रभृतीनां भावकर्मविधिं वक्ष्यामः। येषां तु न वक्ष्यते तेषां
संस्कृतातिदेशात्प्राप्तस्य क्यस्य स्थाने ईअ इज्ज इत्येतावादेशौ भवतः। हसीअइ हसिज्जइ। हसीअन्तो हसिज्जन्तो। हसीअमाणो हसिज्जमाणो। पढीअइ पढिज्जइ। होईअइ होइज्जइ। बहुलाधिकारात् क्वचित् क्योऽपि विकल्पेन भवति। मए नवेज। मए नविजेज। तेण लहेज। तेण
लहिज्जेज। तेण अच्छेज्ज। तेण अच्छिज्जेज। तेण अच्छीअइ। (अनु.) चि,जिइत्यादि (धातूं) च्या भावकर्मरूपांचा विचार आम्ही पुढे (सूत्र
४.२४१-२४३) सांगणार आहोत. परंतु ज्या (धातूं) च्या बाबतीत (हा भाग) सांगितला जाणार नाही त्यांच्या बाबतीत संस्कृतमधून अतिदेशाने प्राप्त झालेल्या क्य (या प्रत्यया) च्या स्थानी ईअ आणि इज्ज असे हे
१ नम्
२ लभ्
३ अच्छसाठी सू.४.२१५ पहा.
A-Proof
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
तृतीयः पादः
आदेश होतात. उदा. हसीअइ... होइज्जइ. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे क्वचित् क्य (=य) सुद्धा विकल्पाने लागतो. उदा. मए...अच्छीअइ.
( सूत्र ) दृशिवचेर्डीस डुच्छं ।। १६१ ।।
(वृत्ति) दृशेर्वचेश्च परस्य क्यस्य स्थाने यथासङ्ख्यं डीस डुच्च इत्यादेशौ भवतः। ईअइज्जापवादः । दीसइ । वुच्चइ ।
(अनु.) दृश् आणि वच् (या धातूं) च्या पुढील क्य ( प्रत्यया) च्या स्थानी अनुक्रमे डीस (डित् ईस) आणि डुच्च (डित् उच्च) असे आदेश होतात. (क्य प्रत्ययाचे) ईअ आणि इज्ज ( असे आदेश ) होतात. या नियमाचा (सू.३.१६०) प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. दीसइ, वुच्चइ.
( सूत्र ) सी ही हीअ भूतार्थस्य ।। १६२ ।।
(वृत्ति) भूतेऽर्थे विहितोऽद्यतन्यादिः प्रत्ययो भूतार्थ: तस्य स्थाने सी ही हीअ इत्यादेशा भवन्ति। उत्तरत्र व्यञ्जनादीअ - विधानात् स्वरान्तादेवायं विधि:। कासी' काही काहीअ । अकार्षीत् अकरोत् चकार वेत्यर्थः। एवं ठासी ठाही ठाहीअ । आर्षे । देविन्दो र इणमब्बवी इत्यादौ सिद्धावस्थाश्रयणाद् ह्यस्तन्या: प्रयोगः ।
(अनु.) भूतकाळाच्या अर्थी सांगितलेला (जो ) अद्यतनी इत्यादि प्रत्यय तो भूतकाळाचा (प्रत्यय होय ) ; त्याच्या स्थानी सी, ही, आणि हीअ असे आदेश होतात. पुढल्या सूत्रात (३.१६३ ) ( व्यञ्जनान्त धातूच्या अन्त्य ) व्यंजनापुढे ईअ (असा प्रत्यय) सांगितला असल्यामुळे स्वरान्त धातूच्या बाबतीत हा (प्रस्तुतचा) नियम आहे (असे जाणावे). उदा. कासी...काहीअ (म्हणजे) अकार्षीत् अकरोत् किंवा चकार असा अर्थ आहे. याचप्रमाणे :ठासी...ठाहीअ. आर्ष प्राकृतात देविंदो इणमब्बवी इत्यादि ठिकाणी सिद्धावस्थेतील (रूपांचा ) आधार असल्याने ह्यस्तनीचा उपयोग (केलेला दिसतो).
१ कृ
२ देवेन्द्रः इदं अब्रवीत् ।
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२५७
(सूत्र) व्यञ्जनादीअः ।। १६३।। (वृत्ति) व्यञ्जनान्ताद्धातो: परस्य भूतार्थस्याद्यतन्यादिप्रत्ययस्य ईअ इत्यादेशो
भवति। हुवी। अभूत् अभवत् बभूवेत्यर्थः। एवम्। अच्छीअ। आसिष्ट
आस्त आसांचक्रे वा। गेण्हीअ। अग्रहीत् अगृह्णात् जग्राह वा। (अनु.) व्यंजनान्त धातूच्या पुढील भूतार्थी असणाऱ्या अद्यतनी इत्यादि प्रत्ययाला
ईअ असा आदेश होतो. उदा. हुवीअ (म्हणजे) अभूत्...बभूव असा अर्थ आहे. याचप्रमाणे:- अच्छीअ (म्हणजे) आसिष्ट आस्त किंवा आसांचक्रे (असा अर्थ आहे); गेहीअ (म्हणजे) अग्रहीत्, अगृह्णात् किंवा जग्राह (असा अर्थ आहे).
(सूत्र) तेनास्तेरास्यहेसी ।। १६४।। (वृत्ति) अस्तेर्धातोस्तेन भूतार्थेन प्रत्ययेन सह आसि अहेसि इत्यादेशौ भवतः।
आसि सो तुमं अहं वा। जे आसि। ये आसन्नित्यर्थः। एवं अहेसि। (अनु.) त्या भूतार्थी प्रत्ययासह अस् धातूला आसि आणि अहेसि असे आदेश
होतात. उदा. असि...अहं वा; जे आसि (म्हणजे) ये आसन् (जे होते) असा अर्थ आहे. याचप्रमाणे - अहेसि.
(सूत्र) ज्जात्सप्तम्या इर्वा ।। १६५।। (वृत्ति) सप्तम्यादेशात् ज्जात्पर इर्वा प्रयोक्तव्यः। भवेत् होज्जइ होज। (अनु.) सप्तमी (विध्यर्था) चा आदेश असणाऱ्या ज्ज पुढे इ विकल्पाने वापरावी.
उदा. भवेत्, होज्जइ, होज्ज.
(सूत्र) भविष्यति हिरादिः ।। १६६।। (वृत्ति) भविष्यदर्थे विहिते प्रत्यये परे तस्यैवादिर्हिः प्रयोक्तव्यः। होहिइ।
भविष्यति भविता वेत्यर्थः। एवम्। होहिन्ति होहिसि होहित्था।
हसिहिइ। काहिइ। (अनु.) भविष्यकाळार्थी सांगितलेला प्रत्यय पुढे असता त्या (प्रत्यया) च्याच
अगोदर हि (हे अक्षर) वापरावे. उदा. होहिइ (म्हणजे) भविष्यति किंवा भविता असा अर्थ आहे. याचप्रमाणे :- होहिन्ति...काहिइ.
A-Proof
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
तृतीयः पादः
( सूत्र ) मिमोमुमे स्सा हा न वा ।। १६७।। (वृत्ति) भविष्यत्यर्थे मिमोमुमेषु तृतीयत्रिकादेशेषु परेषु तेषामेवादी स्सा हा इत्येतौ वा प्रयोक्तव्यौ । हेरपवादौ । पक्षे हिरपि । होस्सामि होहामि । होस्सामो होहामो होस्मामु होहामु होस्साम होहाम। पक्षे। होहिमि। होहिमु होहिम। क्वचित्तु हा न भवति । हसिस्सामो हसिहिमो ।
(अनु.) भविष्यकाळार्थी मि, मो, मु आणि म असे तृतीय त्रिकाचे आदेश पुढे असता त्यांच्याच पूर्वी ( अगोदर ) स्सा आणि हा असे हे (शब्द) विकल्पाने वापरावेत. ( भविष्यकाळार्थी प्रत्ययापूर्वी ) हि (शब्द वापरावा) (सू.३.१६६) या) चा अपवाद (हे दोन शब्द आहेत). (विकल्प-) पक्षी हि सुद्धा (वापरावा ). उदा. होस्सामि...होहाम; (विकल्प-) पक्षी:- होहिमि... होहिम. परंतु क्वचित् ‘हा’ येत नाही. उदा. हसिस्सामो, हसिहिमो.
( सूत्र ) मो - मु-मानां हिस्सा हित्था ।। १६८ ।।
(वृत्ति) धातो: परौ भविष्यति काले मोमुमानां स्थाने हिस्सा हित्था इत्येतौ वा प्रयोक्तव्यौ। होहिस्सा होहित्था । हसिहिस्सा हसिहित्था । पक्षे । होहिमो होस्सामो होहामो । इत्यादि ।
(अनु.) धातूच्या पुढे भविष्यकाळात मो, मु आणि म यांच्या स्थानी हिस्सा आणि हित्था असे हे (शब्द) विकल्पाने वापरावेत. उदा. होहिस्सा... हसिहित्था ( विकल्प - ) पक्षी :- हो हिमो... हो हामो इत्यादि.
( सूत्र ) मे: स्सं ।। १६९।।
(वृत्ति) धातोः परो भविष्यति काले म्यादेशस्य स्थाने स्सं वा प्रयोक्तव्यः। होस्सं । हसिस्सं । कित्तइस्सं । पक्षे । होहिमि होस्सामि होहामि । कित्तइहिमि ।
१ कीर्त्
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
२५९
(अनु.) धातूच्या पुढे भविष्यकाळात मि (या प्रत्यया) च्या आदेशाच्या स्थानी (सू. ३.१६७) स्सं ( हा शब्द ) विकल्पाने वापरावा. उदा. होस्सं... कित्तइस्सं. (विकल्प - ) पक्षी :- होहिमि...कित्तइहिमि.
( सूत्र ) कृदो हं ।। १७० ।।
( वृत्ति) करोतेर्ददातेश्च परो भविष्यति विहितस्य म्यादेशस्य स्थाने हं वा प्रयोक्तव्यः । काहं दाहं । करिष्यामि दास्यामीत्यर्थः । पक्षे । काहिमि दाहिमि। इत्यादि।
(अनु.) करोति (कृ) आणि ददाति (दा) (या धातूं) च्या पुढे, भविष्यकाळात सांगितलेल्या मि (या प्रत्यया) च्या आदेशाच्या स्थानी हं (हा शब्द ) विकल्पाने वापरावा. उदा. काहं, दाहं (म्हणजे) करिष्यामि (करीन), दास्यामि (देईन) असा अर्थ आहे. (विकल्प - ) पक्षी :- काहिमि, दाहिमि इत्यादि.
( सूत्र ) श्रु - गमि - रुदि - विदि- दृशि-मुचि-वचि-छिदि- भिदिभुजां सोच्छं गच्छं रोच्छं वेच्छं दच्छं मोच्छं वोच्छं छेच्छं भेच्छं भोच्छं ।। १७१।।
( वृत्ति) श्वादीनां धातूनां भविष्यद्विहित-म्यन्तानां स्थाने सोच्छमित्यादयो निपात्यन्ते। सोच्छं । श्रोष्यामि । गच्छं । गमिष्यामि । संगच्छं संगंस्ये । रोच्छं रोदिष्यामि । विद ज्ञाने। वेच्छं वेदिष्यामि । दच्छं द्रक्ष्यामि । मोच्छं मोक्ष्यामि। वोच्छं वक्ष्यामि। छेच्छं छेत्स्यामि । भेच्छं भेत्स्यामि । भोच्छं भोक्ष्ये ।
(अनु.) भविष्यकाळार्थी सांगितलेल्या मि (या प्रत्ययाने) अन्त पावणाऱ्या श्रु, इत्यादि (म्हणजे श्रु, गम्, रुद्, विद्, दृश्, मुच्, वच्, छिद, भिद् आणि भुज् या) धातूंच्या स्थानी सोच्छं इत्यादि (म्हणजे सोच्छं, गच्छं, रोच्छं, वेच्छं, दच्छं, मोच्छं, वोच्छं, छेच्छं, भेच्छं आणि भोच्छं असे हे) निपात म्हणून येतात. उदा. सोच्छं... रोदिष्यामि; विद् (हा धातु येथे) ज्ञान (जाणणे) (या अर्थी आहे); वेच्छं ... १ ... भोक्ष्ये..
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
तृतीयः पादः
(सूत्र) सोच्छादय इजादिषु हिलुके च वा ।। १७२।। (वृत्ति) श्रादीनां स्थाने इजादिषु भविष्यदादेशेषु यथासंख्यं सोच्छादयो
भवन्ति। ते एवादेशा अन्त्यस्वराद्यवयववर्जा इत्यर्थः। हिलुक् च वा भवति। सोच्छिइ। पक्षे। सोच्छिहिइ। एवं। सोच्छिन्ति सोच्छिहिन्ति। सोच्छिसि सोच्छिहिसि, सोच्छित्था सोच्छिहित्था सोच्छिह सोच्छिहिह। सोच्छिमि सोच्छिहिमि सोच्छिस्सामि सोच्छिहामि सोच्छिस्सं सोच्छं सोच्छिमो सोच्छिहिमो सोच्छिस्सामो सोच्छिहामो सोच्छिहिस्सा सोच्छिहित्था। एवं मुमयोरपि। गच्छिइ। गच्छिहिइ। गच्छिन्ति। गच्छिहिन्ति। गच्छिसि। गच्छिहिसि। गच्छित्था। गच्छिहित्था। गच्छिह। गच्छिहिह। गच्छिमि। गच्छिहिमि । गच्छिस्सामि। गच्छिहामि। गच्छिस्सं। गच्छं। गच्छिमो। गच्छिहिमो। गच्छिस्सामो। गच्छिहामो। गच्छिहिस्सा। गच्छिहित्था। एवं मुमयोरपि।
एवं रुदादीनामप्युदाहार्यम्। (अनु.) इच् इत्यादि भविष्यकाळाचे आदेश (पुढे) असताना श्रु इत्यादि
(म्हणजे श्रु, गम्, रुद्, विद्, दृश्, मुच्, वच्, छिद्, भिद् आणि भुज् या) धातूंच्या स्थानी अनुक्रमे सोच्छ इत्यादि (म्हणजे सोच्छ, गच्छ, रोच्छ, वेच्छ, दच्छ, मोच्छ, वोच्छ, छेच्छ, भेच्छ आणि भोच्छ) होतात. म्हणजे अन्त्य स्वर इत्यादि अवयव सोडून तेच आदेश होतात असा अर्थ आहे. आणि (यावेळी) हि (या अक्षरा) चा लोप विकल्पाने होतो. उदा. सोच्छि इ; (विकल्प-) पक्षी:- सोच्छि हिइ. याचप्रमाणे :सोच्छिन्ति...सोच्छिहित्था; याचप्रमाणे मु आणि म (या प्रत्ययां) चे बाबतीतसुद्धा (जाणावे). गच्छिइ...गच्छिहित्था ; याचप्रमाणे मु आणि म (या प्रत्ययां) चे बाबतीतसुद्धा (जाणावे). याचप्रमाणे रुद् इत्यादि (धातूं) च्या (रूपांची) उदाहरणे घ्यावीत.
(सूत्र) दु सु मु विध्यादिष्वेकस्मिंस्त्रयाणाम् ।। १७३।। (वृत्ति) विध्यादिष्वर्थेषूत्पन्नानामेकत्वेर्थे वर्तमानानां त्रयाणामपि त्रिकाणां
स्थाने यथासंख्यं दु सु मु इत्येते आदेशा भवन्ति। हसउ सा। हससु
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-Proof
प्राकृत व्याकरणे
२६१
तुमं । हसामु अहं । पेच्छउ । पेच्छसु । पेच्छामु । दकारोच्चारणं भाषान्तरार्थम् ।
(अनु.) विधि इत्यादि अर्थांमध्ये उत्पन्न झालेल्या (आणि) एकत्व या अर्थी असणाऱ्या त्र्यांच्या त्रिकांच्या स्थानी अनुक्रमे दु, सु आणि मु असे हे आदेश होतात. उदा. हसउ...पेच्छामु . (दु मध्ये) दकाराचे उच्चारण हे दुस-या (म्हणजे शौरसेनी) भाषेसाठी आहे.
( सूत्र ) सोर्हिर्वा ।। १७४।।
(वृत्ति) पूर्वसूत्रविहितस्य सो: स्थाने हिरादेशो वा भवति। देहि। देसु। (अनु.) मागील (३.१७३) सूत्रात सांगितलेल्या सु (या आदेशा) च्या स्थानी हि असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. देहि, देसु.
( सूत्र ) अत इज्जस्विज्जहीजे - लुको वा ।। १७५ ।।
(वृत्ति) अकारात्परस्य सो: इज्जसु इज्जहि इज्जे इत्येते लुक् च आदेशा वा भवन्ति। हसेज्जसु । हसेज्जहि । हसेज्जे । हस । पक्षे। हससु । अत इति किम् ? होसु । ठाहि।
(अनु.) (अकारान्त धातूच्या अन्त्य) अकाराचे पुढील सु (या आदेशा) चे इज्जसु, इज्जहि, इज्जे असे हे (तीन) आणि लोप असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. हसेज्जसु...हस. (विकल्प-) पक्षी:- हसमु. अकाराचे (पुढील) असे का म्हटले आहे ? ( कारण इतर स्वरापुढील सु चे इज्जसु इत्यादि आदेश होत नाहीत. उदा. ) होसु, ठाहि.
१ त्वर्
( सूत्र ) बहुषु न्तु ह मो ।। १७६।।
(वृत्ति) विध्यादिषूत्पन्नानां बहुष्वर्थेषु वर्तमानानां त्रयाणां त्रिकाणां स्थाने यथासंख्यं न्तु ह मो इत्येते आदेशा भवन्ति । न्तु। हसन्तु, हसन्तु हसेयुर्वा। ह। हसह, हसत हसत वा । मो। हसामो, हसाम हसेम वा । एवम्। तुवरन्तुः तुवरह तुवरामो ।
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
तृतीयः पादः
(अनु.) विधि इत्यादि (अर्था) मध्ये उत्पन्न झालेल्या (आणि) बहु (पुष्कळ,
अनेक) या अर्थी असणाऱ्या त्रयांच्या त्रिकांच्या स्थानी अनुक्रमे न्तु, ह, आणि मो असे हे आदेश होतात. उदा. न्तु (चे उदाहरण):- हसन्तु (म्हणजे) हसन्तु किंवा हसेयु: (हसू देत किंवा हसावे असा अर्थ
आहे). ह (चे उदाहरण) :- हसह (म्हणजे) हसत किंवा हसेत (हसा किंवा हसावे असा अर्थ आहे). मो (चे उदाहरण) :- हसामो (म्हणजे) हसाम किंवा हसेम (हसू दे किंवा हसावे असा अर्थ आहे). याचप्रमाणे तुवरन्तु...तुवरामो (अशी रूपे होतात).
(सूत्र) वर्तमाना-भविष्यन्त्याश्च ज ज्जा वा ।। १७७।। (वृत्ति) वर्तमानाया भविष्यन्त्याश्च विध्यादिषु च विहितस्य प्रत्ययस्य
स्थाने ज जा इत्येतावादेशौ वा भवतः। पक्षे यथाप्राप्तम्। वर्तमाना। हसेज हसेज्जा। पढेज पढेजा। सुणेज सुणेजा। पक्षे। हसइ। पढइ। सुणइ। भविष्यन्ती। पढेज पढेजा। पक्षे। पढिहिइ। विध्यादिषु। हसेज्ज हसेज्जा। हसतु हसेद्वा इत्यर्थः। पक्षे। हसउ। एवं सर्वत्र। यथा तृतीयत्रये। अइवाएजा। अइवायावेजा। न समणुजाणामि । न समणुजाणेज्जा वा। अन्ये त्वन्यासामपीच्छन्ति। होज्ज। भवति भवेत् भवतु अभवत् अभूत् बभूव भूयात् भविता
भविष्यति अभविष्यद् वा इत्यर्थः। (अनु.) वर्तमानकाळाचे तसेच भविष्यकाळाचे आणि विधि इत्यादि (अर्था)
मध्ये सांगितलेले जे प्रत्यय त्यांच्या स्थानी ज आणि ज्जा असे हे आदेश विकल्पाने होतात. (विकल्प-) पक्षी:-नेहमीचे प्रत्यय होतातच. उदा. वर्तमानकाळ:- हसेज्ज...सुणेज्जा; (विकल्प-) पक्षी:हसइ...सुणइ. भविष्यकाळ:- पढेज, पढेज्जा; (विकल्प-) पक्षी:पढिहिइ. विधि इत्यादिमध्ये:- हसेज, हसेज्जा (म्हणजे) हसतु किंवा हसेत् असा अर्थ आहे; (विकल्प-) पक्षी:- हसउ. याचप्रमाणे सर्व
१ पठ्
२ श्रु (सुण)
३ अतिपत्
४ समनुज्ञा
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२६३
ठिकाणी. उदा. तृतीयाच्या त्रयामध्ये:- अइवाएज्जा...समणुजाणामि किंवा न समणुजाणेज्जा. (ज्ज आणि ज्जा हे आदेश) अन्य काळ आणि अर्थ यांचे बाबतीतही होतात असे दुसरे वैयाकरण मानतात. उदा. होज्ज म्हणजे भवति...भविष्यति किंवा अभविष्यत् असा अर्थ आहे.
(सूत्र) मध्ये च स्वरान्ताद्वा ।। १७८॥ (वृत्ति) स्वरान्ताद्धातो: प्रकृतिप्रत्यययोर्मध्ये चकारात्प्रत्ययानां च स्थाने ज
जा इत्येतौ वा भवतः वर्तमानाभविष्यन्त्योर्विध्यादिषु च। वर्तमाना। होज्जइ होजाइ होज्ज होजा। पक्षे। होइ। एवं होजसि होज्जासि होज्ज होज्जा। पक्षे। होसि। एवम्। होजहिसि होजाहिसि होज्ज होज्जा होहिसि। होज्जहिमि होज्जाहिमि होज्जस्सामि होज्जहामि होजस्सं होज होज्जा। इत्यादि। विध्यादिषु। होजउ होज्जाउ होज्ज होज्जा, भवतु भवेद्वेत्यर्थः। पक्षे। होउ। स्वरान्तादिति किम् ? हसेज्ज
हसेज्जा। तुवरेज तुवरेजा। (अनु.) वर्तमानकाळ व भविष्यकाळ यांमध्ये तसेच विधि इत्यादि (अर्था) मध्ये
स्वरान्त धातूच्या बाबतीत (धातूची) प्रकृति आणि प्रत्यय यांचेमध्ये, तसेच (सूत्रातील) चकारामुळे प्रत्ययांच्या स्थानी, ज आणि ज्जा असे (हे शब्द) विकल्पाने येतात. उदा. वर्तमानकाळात :- होज्जइ...होजा; (विकल्प-) पक्षी :- होइ. याचप्रकारे :- होजसि...होज्जा; (विकल्प-) पक्षी :- होसि. याचप्रमाणे (भविष्यकाळात) :होजहिसि...होजा, इत्यादि. विधि इत्यादीमध्ये :- होजउ...होज्जा (म्हणजे) भवतु किंवा भवेत् असा अर्थ आहे; (विकल्प-) पक्षी:होउ. स्वरान्त धातूच्या बाबतीत असे का म्हटले आहे ? (कारण धातु स्वरान्त नसल्यास, असा प्रकार होत नाही. उदा.) हसेज...तुवरेज्जा.
A-Proof
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
तृतीयः पादः
(सूत्र) क्रियातिपत्तेः ।। १७९।। (वृत्ति) क्रि यातिपत्ते: स्थाने जजावादेशौ भवतः। होज होज्जा।
अभविष्यदित्यर्थः। जइ होज्ज वण्णणिज्जो। (अनु.) क्रियातिपत्ती (संकेतार्था) च्या स्थानी ज्ज आणि ज्जा (असे हे) आदेश
होतात. उदा. होज, होज्जा (म्हणजे) अभविष्यत् असा अर्थ आहे; जइ होज वण्णणिज्जो.
(सूत्र) न्त-माणौ ।। १८०।। (वृत्ति) क्रियातिपत्ते: स्थाने न्तमाणौ आदेशौ भवतः। होन्तो होमाणो,
अभविष्यद् इत्यर्थः। हरिणट्ठाणे हरिणंक जइ सि हरिणाहिवं निवेसन्तो।
न सहन्तो च्चिअ तो राहुपरिहवं से जिअन्तस्स।। १।। (अनु.) संकेतार्था (क्रियातिपत्ती) च्या स्थानी न्त आणि माण (असे हे) आदेश
होतात. उदा. होन्तो, होमाणो (म्हणजे) अभविष्यत् असा अर्थ आहे; हरिणट्ठाणे...जिअन्तस्स.
(सूत्र) शत्रानश: ।। १८१।। (वृत्ति) शतृ आनश् इत्येतयोः प्रत्येकं न्त माण इत्येतावादेशौ भवतः। शतृ।
हसन्तो हसमाणो। आनश्। वेवन्तो३ वेवमाणो। (अनु.) शतृ आणि आनश् (या प्रत्ययां) चे प्रत्येकी न्त आणि माण असे हे आदेश
होतात. उदा. शतृ (प्रत्ययाचे) :- हसंतो, हसमाणो. आनश् (प्रत्ययाचे) :- वेवन्तो, वेवमाणो.
१ यदि अभविष्यत् वर्णनीयः। २ हरिणस्थाने हरिणांक यदि हरिणाधिपं न्यवेशमिष्यः (निवेसन्तो सि)।
न असहिष्यथा एव तत: राहुपरिभवं अस्य जयतः। ३ वेप
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२६५
(सूत्र) ई च स्त्रियाम् ।। १८२।। (वृत्ति) स्त्रियां वर्तमानयो: शत्रानशोः स्थाने ई चकारात् न्तमाणौ च भवन्ति।
हसई हसन्ती हसमाणी। वेवई वेवन्ती वेवमाणी। (अनु.) स्त्रीलिंगात असणाऱ्या शतृ आणि आनश् (या प्रत्ययां) च्या स्थानी ई,
तसेच (सूत्रातील) चकारामुळे न्त आणि माण (हे) होतात. उदा. हसई...वेवमाणी.
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिताया सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनवृत्तौ अष्टमस्याध्यायस्य
तृतीयः पादः
(आठव्या अध्यायाचा तृतीय पाद समाप्त झाला )
A-Proof
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थ पाद
(सूत्र) इदितो वा ।। १॥ (वृत्ति) सूत्रे ये इदितो धातवो वक्ष्यन्ते तेषां ये आदेशास्ते विकल्पेन
भवन्तीति वेदिव्यम्। तत्रैव चोदाहरिष्यते। (अनु.) (आता पुढील) सूत्रात जे इ इत् असणारे धातु सांगितले जातील त्यांचे
जे आदेश होतात ते विकल्पाने होतात असे जाणावे. (त्यांची) उदाहरणेही तेथेच दिली जातील.
(सूत्र) कथेर्वजर-पज्जरोप्पाल-पिसुण-संघ-बोल-चव
जम्प-सीस-साहाः ।। २।। (वृत्ति) कथेर्धातोर्वजरादयो दशादेशा वा भवन्ति। वज्जरइ। पजरइ।
उप्पालइ। पिसुणइ। संघइ। बोल्लइ। चवइ। जम्पइ। सीसइ। साहइ। उब्बुक्कइ इति तूत्पूर्वस्य बुक्क भाषणे इत्यस्य। पक्षे। कहइ। एते चान्यैर्देशीषु पठिता अपि अस्माभिर्धात्वादेशीकृता विविधेषु प्रत्ययेषु प्रतिष्ठन्तामिति। तथा च। वजरिओ कथितः। वजरिऊण कथयित्वा। वज्जरणं कथनम्। वज्जरन्तो कथयन्। वज्जरिअव्वं कथयितव्यमिति रूपसहस्राणि सिध्यन्ति। संस्कृतधातुवच्च
प्रत्ययलोपागमादिविधिः। (अनु.) कथ् (कथि) धातूला वज्जर इत्यादि (म्हणजे वज्जर, पज्जर, उप्पाल,
पिसुण, संघ, बोल्ल, चव, जंप, सीस आणि साह असे) दहा आदेश विकल्पाने होतात. उदा. वज्जरइ...साहइ. उब्बुक्कइ (हेरूण) मात्र उद् (हा उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या 'बुक्क' म्हणजे बोलणे (भाषणे) या धातूपासूनचे आहे. (विकल्प-) पक्षी:- कहइ. हे (आदेश) जरी इतरांनी देशी शब्दांत सांगितले आहेत तरी आम्ही त्यांना धात्वादेश केले आहे; (हेतु हा की) विविध प्रत्ययांत (त्यांना) प्रतिष्ठा मिळावी आणि त्यामुळे वजरिओ...कथयितव्यम् अशाप्रकारे हजारो रूपे सिद्ध
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२६७
होतात. आणि (या धात्वादेशांचे बाबतीत) संस्कृतातील धातूप्रमाणेच प्रत्यय, लोप, आगम इत्यादि विधि ( कार्ये) होतात.
( सूत्र ) दुःखे णिव्वरः ।। ३।।
(वृत्ति) दुःखविषयस्य कथेर्णिव्वर इत्यादेशो वा भवति । णिव्वरइ । दुःखं कथयतीत्यर्थः।
(अनु.) दुःखविषयक कथ् (धातू) ला णिव्वर असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. णिव्वरइ (म्हणजे) दु:खाने सांगतो असा अर्थ आहे.
(सूत्र) जुगुप्सूर्झण - दुगुच्छ - दुगुञ्छा: ।। ४॥
( वृत्ति) जुगुप्सेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति । झुणइ । दुगुच्छइ । दुगुञ्छइ । पक्षे । जुगुच्छइ । गलोपे । दुउच्छइ । दुउञ्छइ । जुउच्छइ ।
(अनु.) जुगुप्स् (धातू) ला हे (झुण, दुगुच्छ, आणि दुगुञ्छ ) तीन आदेश विकल्पाने होतात. उदा. झुणइ... दुगुञ्छइ. (विकल्प-) पक्षी:जुगुच्छइ. (या रूपात) ग् (या व्यंजना) चा लोप झाला असता दुउच्छइ, दुउञ्छइ, जुउच्छइ ( अशी रूपे होतात).
( सूत्र ) बुभुक्षि - वीज्योर्णीरव - वोज्जौ ।। ५।
(वृत्ति) बुभुक्षेराचारक्विबन्तस्य च वीजेर्यथासङ्ख्यमेतावादेशौ वा भवतः । णीरवइ । बुहुक्खइ। वोज्जइ । वीजइ ।
(अनु.) बुभुक्षू आणि आचार (अर्थी) क्विप् (प्रत्यया) ने अन्त पावणारा वीज् ( या धातूं) ना अनुक्रमे (णीरव आणि वोज्ज) हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. णीरवइ; ( विकल्प पक्षी :-) बुहुक्खइ. वोज्जइ (विकल्पपक्षी :-) वीजइ.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
चतुर्थः पादः
(सूत्र) ध्या-गोझा-गौ ।। ६।। (वृत्ति) अनयोर्यथासङ्ख्यं झा गा इत्यादेशौ भवतः। झाइ। झाअइ। णिज्झाई।
णिज्झाअइ। निपूर्वो दर्शनार्थः। गाइ। गायइ। झाणं। गाणं। (अनु.) (ध्यै आणि गै) यां (धातूं) चे अनुक्रमाने झा आणि गा असे आदेश
होतात. उदा. झाइ... णिज्झाअइ; नि (हा उपसर्ग) पूर्वी असणारा (ध्यै धातु) पहाणे (दर्शन) या अर्थी आहे; गाइ...गाणं.
(सूत्र) ज्ञो जाण-मुणौ ।। ७।। (वृत्ति) जाणाते ॥ण मुण इत्यादेशौ भवतः। जाणइ मुणइ।
बहलाधिकारात्क्वचिद् विकल्पः। जाणिअंणाय। जाणिऊण णाऊण।
जाणणं णाणं । मणइ इति तु मन्यतेः। (अनु.) ज्ञा (जानाति या धातू) ला जाण आणि मुण असे आदेश होतात. उदा.
जाणइ, मुणइ. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे क्वचित् विकल्प होतो. उदा. जाणिअं...णाणं. मणइ हे रूप मात्र मन्यते (मन्) (धातू) चे आहे.
(सूत्र) उदो ध्मो धुमा ।। ८॥ (वृत्ति) उदः परस्य ध्मो धातोर्धमा इत्यादेशो भवति। उद्धुमाइ। (अनु.) उद् (या उपसर्गा) पुढील ध्मा या धातूला धुमा असा आदेश होतो. उदा.
उद्घमाइ.
(सूत्र) श्रदो धो दहः ॥ ९॥ (वृत्ति) श्रदः परस्य दधातेर्दह इत्यादेशो भवति। सद्दहइ। सद्दहमाणो जीवो। (अनु.) श्रद् (या अव्यया) च्या पुढील दधाति (धा) धातूला दह असा आदेश
होतो. उदा. सद्दहइ...जीवो.
१ नि+ध्यै ४ ज्ञात
२ ध्यान ५ ज्ञान
३ गान ६ श्रद्धधानः जीवः।
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२६९
( सूत्र ) पिबे : पिज्ज - डल्ल - पट्ट - घोट्टाः ।। १० ।। (वृत्ति) पिबतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति । घोट्टइ। पिअइ।
(अनु.) पिबति (पा - पिब्) ला (पिज्ज, डल्ल, पट्ट आणि घोट्ट असे) हे चार आदेश विकल्पाने होतात. उदा. पिज्जइ... घोट्टइ. (विकल्प - पक्षी :-) पिअइ.
पिज्जइ । डल्लइ । पट्टइ।
( सूत्र ) उद्वातेरोरुम्मा वसुआ ।। ११।।
(वृत्ति) उत्पूर्वस्य वाते: ओरुम्मा वसुआ इत्येतावादेशौ वा भवतः । ओरुम्माइ । वसुआइ। उव्वाइ।
(अनु.) उद् (हा उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या वाति (वा) धातूला ओरुम्मा आणि वसुआ असे हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. ओरुम्माइ, वसुआइ. ( विकल्प - पक्षी :-) उव्वाइ.
(सूत्र) निद्रातेरोहीरोङ्घौ ।। १२ ।।
( वृत्ति) निपूर्वस्य द्राते : ओहीर उंघ इत्यादेशौ वा भवतः । ओहरिइ । उंघइ । निद्दाइ।
(अनु.) नि (हा उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या द्राति (द्रा ) ( या धातू) ला ओहीर आणि उंघ असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. ओहरिइ, उंघइ. (विकल्प पक्षी :-) निद्दाइ.
( सूत्र ) आघ्रेराइग्घ: ।। १३ ।।
(वृत्ति) आजिघ्रतेराइग्घ इत्यादेशो वा भवति । आइग्घइ । अग्घाइ । (अनु.) आजिघ्रति (आ+घ्रा ) (धातू) ला आइग्घ असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. आइग्घइ. (विकल्प पक्षी :-) अग्घाइ.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
चतुर्थः पादः
( सूत्र ) स्नातेरब्भुतः ।। १४ ।।
( वृत्ति) स्नातेरब्भुत्त इत्यादेशो वा भवति । अब्भुत्तइ । हाइ ।
(अनु.) स्नाति (स्ना ) ( या धातू) ला अब्भुत असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. अब्भुत्तइ. (विकल्पपक्षी :-) हाइ.
( सूत्र ) समः स्त्यः खाः ।। १५।।
(वृत्ति) सम्पूर्वस्य स्त्यायतेः खा इत्यादेशो भवति । संखाइ । संखायं । (अनु.) सम् (हा उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या स्त्यायति (स्त्यै) ला खा असा आदेश होतो. उदा. संखाइ; संखायं.
( सूत्र ) स्थष्ठा - थक्क - चिट्ठ- निरप्पाः ।। १६ ।।
(वृत्ति) तिष्ठतेरेते चत्वार आदेशा भवन्ति । ठाइ ठाअइ । ठाणं । पट्ठिओ । उट्ठिओ। पट्ठाविओ । उट्ठाविओ। थक्कड़ । चिट्ठइ । चिट्ठिऊण । निरप्पइ। बहुलाधिकारात् क्वचिन्न भवति । थिअं । थाः । पत्थिआ । उत्थिओ'। थाऊण।
(अनु.) तिष्ठति (स्था) ला (ठा, थक्क, चिट्ठ आणि निरप्प असे) हे चार आदेश होतात. उदा. ठाइ...निरप्पइ. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे क्वचित् (असे आदेश) होत नाहीत. उदा. भिऊं... .थाऊण.
( सूत्र ) उदष्ठ - कुक्कुरौ ।। १७ ।।
(वृत्ति) उद: परस्य तिष्ठते: ठ कुक्कुर इत्यादेशौ भवतः । उट्ठइ । उक्कुक्कुर । (अनु.) उद् (या उपसर्गा) च्या पुढील तिष्ठति (स्था) ला ठ आणि कुक्कुर असे आदेश होतात. उदा. उट्ठइ, उक्कुक्कुरइ.
१ क्रमाने :- स्थान, प्रस्थित, उद् + स्थित, प्रस्थापित, उद् + स्थानित
२ स्थित
३ स्थान
४ प्रस्थित
५ उद्+स्थित
६ था (स्था) धातूचे पू.का.धा.अ.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२७१
(सूत्र) म्लेर्वापव्वायौ ।। १८।। (वृत्ति) म्लायतेर्वा पव्वाय इत्यादेशौ वा भवतः। वाइ। पव्वायइ। मिलाइ। (अनु.) म्लायति (म्लै) ला वा आणि पव्वाय असे आदेश विकल्पाने होतात.
उदा. वाइ, पव्वायइ. (विकल्पपक्षी :-) मिलाइ.
(सूत्र) निर्मो निम्माणनिम्मवौ ।। १९।। (वृत्ति) निपूर्वस्य मिमीतेरेतावादेशौ भवतः। निम्माणइ। निम्मवइ। (अनु.) निर् (हा उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या मिमीति (मा) ला निम्माण आणि
निम्मव हे आदेश होतात. उदा. निम्माणइ, निम्मवइ.
(सूत्र) क्षेर्णिज्झरो वा ।। २०।। (वृत्ति) क्षयतेर्णिज्झर इत्यादेशो वा भवति। णिज्झरह। पक्ष। झिज्जड़।
क्षयति (क्षि) ला णिज्झर असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. णिज्झरइ. (विकल्प-) पक्षी :- झिज्जइ.
(सूत्र) छदेणैर्गुम-नूम-सन्नुम-ढक्कौम्वाल-पव्वालाः ।। २१॥ (वृत्ति) छदेर्ण्यन्तस्य एते षडादेशा वा भवन्ति। णुमइ। नूमइ। णत्वे नूमइ।
सन्नुमइ। ढक्कइ। ओम्वालइ। पव्वालइ। छायइ। (अनु.) प्रयोजक प्रत्यय अन्ती असणाऱ्या छदि (छद्) ला (णुम, नूम, सन्नुम,
ढक्क, ओम्वाल आणि पव्वाल असे) हे सहा आदेश विकल्पाने होतात. उदा. णुमइ; नूमइ; (नूम मधील न चा) ण झाला असता णूमइ ; सन्नुमइ...पव्वालइ. (विकल्प पक्षी :-) छायइ.
(सूत्र) निविपत्योर्णिहोडः ।। २२।। (वृत्ति) निवृग: पतेश्च ण्यन्तस्य णिहोड इत्यादेशो वा भवति। णिहोडइ।
पक्षे। निवारेइ। पाडे। (अनु.) प्रयोजक प्रत्यय अन्ती असणाऱ्या निवृ (निवृगः) आणि पत् (पति) या
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
चतुर्थः पादः
धातूंना णिहोड असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. णिहोडइ. (विकल्प-) पक्षी :- निवारेइ, पाडेइ.
(सूत्र) दूङो दूमः ।। २३॥ (वृत्ति) दूङो ण्यन्तस्य दूम इत्यादेशो भवति। दूमेइ मज्झ हिअयं। (अनु.) प्रयोजक प्रत्यय अन्ती असणाऱ्या दू (दू) धातूला दूम असा आदेश
होतो. उदा. दूमेइ...हिअयं.
(सूत्र) धवले?मः ।। २४॥ (वृत्ति) धवलयतेय॑न्तस्य दुमादेशो वा भवति। दुमइ। धवलइ। स्वराणां
स्वरा (बहुलम्) (४.२३८) इति दीर्घत्वमपि। दूमिअं।
धवलितमित्यर्थः। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त धवलयति (धातू) ला दुम असा आदेश विकल्पाने
होतो. उदा. दुमइ. (विकल्पपक्षी :-) धवलइ. 'स्वराणां स्वरा (बहुलम्)' या सूत्राने (दुम मधील ह्रस्व उ चा) दीर्घ ऊ सुद्धा होतो. उदा. दूमिअं (म्हणजे) धवलित असा अर्थ आहे.
(सूत्र) तुलेरोहामः ।। २५।। (वृत्ति) तुलेय॑न्तस्य ओहाम इत्यादेशो वा भवति। ओहामइ। तुलइ। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त तुल् (धातू) ला ओहाम असा आदेश विकल्पाने होतो.
उदा. ओहामइ (विकल्प-पक्षी :-) तुलइ.
(सूत्र) विरिचेरोलुण्डोल्लुण्ड-पल्हत्थाः ॥२६।। (वृत्ति) विरेचयतेय॑न्तस्य ओलुण्डादयस्त्रय आदेशा वा भवन्ति। ओलुण्डइ।
उल्लुण्डइ। पल्हत्थइ। विरेअइ। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त विरेचयति (वि+रिच्) (या धातू) ला ओलुण, इत्यादि
(म्हणजे ओलुण्ड, उल्लुण्ड आणि पल्हत्थ असे हे) तीन आदेश विकल्पाने होतात. उदा. ओलुण्डइ...पल्हत्थइ. (विकल्पपक्षी :-) विरेअइ.
१ मम हृदयम्।
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२७३
( सूत्र ) तडेराहोड - विहोडौ ।। २७ ।।
(वृत्ति) तडेर्ण्यन्तस्य इतावादेशौ वा भवतः । आहोडइ । विहोड । पक्षे । ताडेइ।
(अनु.) प्रयोजक प्रत्यय अन्ती असणाऱ्या तड् (तडि) धातूला (आहोड आणि विहोड असे) हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. आहोडइ, विहोडइ. ( विकल्प - ) पक्षी :- तोडेइ.
( सूत्र ) मिश्रेर्वीसाल - मेलवौ ।। २८ ।।
(वृत्ति) मिश्रयतेर्ण्यन्तस्य वीसाल मेलव इत्यादेशौ वा भवतः । वीसाल । मेलवइ। मिस्स ।
(अनु.) मिश्रयति या प्रयोजक प्रत्ययान्त धातूला वीसाल आणि मेलव असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. वीसालइ, मेलवइ. (विकल्प-) पक्षी :- मिस्सइ.
( सूत्र ) उद्धलेर्गुण्ठः ।। २९।।
(वृत्ति) उद्धूलेर्ण्यन्तस्य गुण्ठ इत्यादेशो वा भवति। गुण्ठइ। पक्षे। उद्धूलेइ। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त उद्धूल धातूला गुण्ठ असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. गुण्ठइ. (विकल्प-) पक्षी :- उद्भूले .
( सूत्र ) भ्रमेस्तालिअण्ट- तमाडौ ।। ३० ।।
(वृत्ति) भ्रमयतेर्ण्यन्तस्य तालिअण्ट तमाड इत्यादेशौ वा भवतः । तालिअण्टइ। तमाडइ। भामेइ भमाडे भमावे |
(अनु.) भ्रमयति (भ्रम्) या प्रयोजक प्रत्ययान्त धातूला तालिअण्ट आणि तमाड असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. तालिअण्टइ, तमाडइ. (विकल्पपक्षी :-) भामेइ... .भमावेइ.
( सूत्र ) नशेर्विउड - नासव - हारव - विप्पगाल - पलावा: ।। ३१ ।। (वृत्ति) नशेर्ण्यन्तस्य एते पञ्चादेशा वा भवन्ति । विउडइ । नासवइ । हारवइ । विप्पगालइ। पलावइ । पक्षे । नासइ ।
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
चतुर्थः पादः
(अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त नश् धातूला (विउड, नासव, हारव, विप्पगाल आणि
पलाव असे) हे पाच आदेश विकल्पाने होतात. उदा. विउडइ...पलावइ. (विकल्प-) पक्षी :- नासइ.
(सूत्र) दृशेर्दाव-दस-दक्खवाः ।। ३२।। (वृत्ति) दृशेर्ण्यन्तस्य एते त्रय आदेशा वा भवन्ति। दावइ। दसइ। दक्खवइ।
दरिसइ। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त दृश् धातूला (दाव, दस आणि दक्खव असे) हे तीन
आदेश विकल्पाने होतात. उदा. दावइ...दक्खवइ. (विकल्पपक्षी :-) दरिसइ.
(सूत्र) उद्घटेरुग्गः ।। ३३।। (वृत्ति) उत्पूर्वस्य घटेर्ण्यन्तस्य उग्ग इत्यादेशो वा भवति। उग्गइ। उग्घाडइ। (अनु.) उद् (उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या प्रयोजक त्रत्ययान्त घट् धातूला उग्ग असा
आदेश विकल्पाने होतो. उदा. उग्गइ. (विकल्पपक्षी :-) उग्घाडइ.
(सूत्र) स्पृहः सिहः ।। ३४।। (वृत्ति) स्पृहो ण्यन्तस्य सिह इत्यादेशो वा भवति। सिहइ। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त स्पृह् धातूला सिह असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा.
सिहइ.
(सूत्र) सम्भावेरासङ्घः ।। ३५।। (अनु.) सम्भावयतेरासङ्घ इत्यादेशो भवति। आसंघइ। संभावइ। (अनु.) संभावयति (धातूला) आसंघ असा आदेश (विकल्पाने) होतो. उदा.
आसंघइ. (विकल्पपक्षी:-) संभावइ.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२७५
(सूत्र) उन्नमेरुत्थंघोल्लाल-गुलुगुञ्छोप्पेलाः ।। ३६।।
( वृत्ति) उत्पूर्वस्य नमेर्ण्यन्तस्य एते चत्वार आदेशा वा भवन्ति । उत्थंघइ। उल्लालइ। गुलुगुञ्छइ। उप्पेलइ। उन्नामइ।
(अनु.) उद् (हा उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या प्रयोजक प्रत्ययान्त नम् (धातू) ला (उत्थंघ, उल्लाल, गुलुगुञ्छ, आणि उप्पेल असे) हे चार आदेश विकल्पाने होतात. उदा. उत्थंघइ... उप्पेलइ. (विकल्पपक्षी :-) उन्नामइ.
( सूत्र ) प्रस्थापे : पट्ठव - पेण्डवौ ।। ३७।।
(वृत्ति) प्रपूर्वस्य तिष्ठतेर्ण्यन्तस्य पट्ठव पेण्डव इत्यादेशौ वा भवत: पट्ठवइ । पट्ठावइ।
(अनु.) प्र ( हा उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या प्रयोजक प्रत्ययान्त तिष्ठति (स्था) ला पट्ठव आणि पेण्डव असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. पट्ठव, पेण्डवइ. (विकल्पपक्षी :-) पट्ठावइ.
( सूत्र ) विज्ञपेर्वोक्काबुक्की ।। ३८ ।।
(वृत्ति) विपूर्वस्य जानातेर्ण्यन्तस्य वोक्क अवुक्क इत्यादेशौ वा भवतः । वोक्कइ । अवुक्कइ । विण्णवइ ।
(अनु.) वि (हा उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या प्रयोजक प्रत्ययान्त जानाति (ज्ञा ) ला वोक्क आणि अवुक्क असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. वोक्कइ, अवुक्कइ. ( विकल्पपक्षी :-) विण्णवइ.
( सूत्र ) अर्पेरल्लिव - चच्चुप्प - पणामाः ।। ३९ ।।
( वृत्ति) अर्पेर्ण्यन्तस्य एते त्रय आदेशा वा भवन्ति । अल्लिवइ । चच्चुप्प । पणाम । पक्षे । अप्पे |
(अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त अर्म् (अर्पि) ला (अल्लिव, चच्चुप्प आणि पणाम असे) हे तीन आदेश विकल्पाने होतात. उदा. अल्लिवइ...पणामइ. (विकल्प-) पक्षी :अप्पेइ.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
चतुर्थः पादः
(सूत्र) यापेर्जव: ।। ४०॥ (वृत्ति) यातेर्ण्यन्तस्य जव इत्यादेशो वा भवति। जवइ जावे। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त याति (या) ला जव असा आदेश विकल्पाने होतो.
उदा. जवइ. (विकल्पपक्षी :-) जावेइ.
(सूत्र) प्लावेरोम्वाल-पव्वालौ ।। ४१।। (वृत्ति) प्लवतेय॑न्तस्य एतावादेशौ वा भवतः। ओम्वालइ। पव्वालइ। पावेइ। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त प्लवति (प्लु) ला (ओम्वाल आणि पव्वाल
असे) हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. ओम्वालइ, पव्वालइ. (विकल्पपक्षी :-) पावेइ.
(सूत्र) विकोशेः पक्खोडः ।। ४२।। (वृत्ति) विकोशयते मधातोर्ण्यन्तस्य पक्खोड इत्यादेशो वा भवति। पक्खोडइ।
विकोसइ। (अनु.) विकोशयति या प्रयोजक प्रत्ययान्त नाम धातूला पक्खोड असा आदेश
विकल्पाने होतो. उदा. पक्खोडइ. (विकल्पपक्षी :-) विकोसइ.
(सूत्र) रोमन्थेरोग्गाल-वग्गोलौ ।। ४३।। (वृत्ति) रोमन्थेर्नामघातोर्ण्यन्तस्य एतावादेशौ वा भवतः। ओग्गालइ। वग्गोलइ।
रोमन्थइ। (अनु.) रोमन्थ (या शब्दा) पासून होणाऱ्या प्रयोजक प्रत्ययान्त नाम धातूला (ओग्गाल __ आणि वग्गोल असे) हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. ओग्गालइ, वग्गोलइ.
(विकल्पपक्षी :-) रोमन्थइ.
(सूत्र) कमेर्णिहुवः ।। ४४।। (वृत्ति) कमे: स्वार्थण्यन्तस्य णिहुव इत्यादेशो वा भवति। णिहुवइ। कामेइ। (अनु.) स्वार्थे प्रयोजक प्रत्ययाने अन्त पावणाऱ्या कम् धातूला णिहुव असा आदेश
विकल्पाने होतो. उदा. णिहुवइ. (विकल्पपक्षी :-) कामेइ.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२७७
(सूत्र) प्रकाशेणुव्व: ।। ४५।। (वृत्ति) प्रकाशेर्ण्यन्तस्य णुव्व इत्यादेशो वा भवति। णुव्वइ। पयासेइ। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त प्रकाश् (या धातू) ला णुव्व असा आदेश विकल्पाने
होतो. उदा. णुव्वइ. (विकल्प-पक्षी :-) पयासेइ.
(सूत्र) कम्पेर्विच्छोल: ।। ४६।। (वृत्ति) कम्पेय॑न्तस्य विच्छोल इत्यादेशो वा भवति। विच्छोलइ। कम्पेइ। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त कम्प् (या धातू) ला विच्छोल असा आदेश विकल्पाने
होतो. उदा. विच्छोलइ. (विकल्पपक्षी :-) कम्पेइ.
(सूत्र) आरोपेर्वल: ।। ४७।। (वृत्ति) आरुहेर्ण्यन्तस्य वल इत्यादेशो वा भवति। वलइ। आरोवेइ। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त आरुह् (या धातू) ला वल असा आदेश विकल्पाने
होतो. उदा. वलइ. (विकल्पपक्षी :-) आरोवेइ.
(सूत्र) दोले रङ्खोल: ।। ४८।। (वृत्ति) दुले: स्वार्थे ण्यन्तस्य रंखोल इत्यादेशो वा भवति। रंखोलइ। दोलइ। (अनु.) स्वार्थे प्रयोजक प्रत्ययाने अन्त पावणाऱ्या दुल् (या धातू) ला रंखोल असा
आदेश विकल्पाने होतो. उदा. रंखोलइ. (विकल्पपक्षी :-) दोलइ.
(सूत्र) रजे रावः ।। ४९॥ (वृत्ति) र र्ण्यन्तस्य राव इत्यादेशो वा भवति। रावेइ। रञ्जेइ। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त रञ् (या धातू) ला राव असा आदेश विकल्पाने
होतो. उदा. रावेइ. (विकल्पपक्षी :-) रञ्जेइ.
(सूत्र) घटेः परिवाडः ।। ५०।। (वृत्ति) घटेर्ण्यन्तस्य परिवाड इत्यादेशो वा भवति। परिवाडेइ। घडे।
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
चतुर्थः पादः
(अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त घट (या धातू) ला परिवाड असा आदेश विकल्पाने
होतो. उदा. परिवाडेइ. (विकल्पपक्षी :-) घडेइ.
(सूत्र) वेष्टेः परिआल: ।। ५१।। (वृत्ति) वेष्टेय॑न्तस्य परिआल इत्यादेशो वा भवति। परिआलेइ। वेढेइ। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त वेष्ट (या धातू) ला परिआल असा आदेश
विकल्पाने होतो. उदा. परिआलेइ. (विकल्प-पक्षी :-) वेढेइ.
(सूत्र) क्रिय: किणो वेस्तु क्के च ।। ५२।। (अनु.) णेरिति निवृत्तम्। क्रीणाते: किण इत्यादशो भवति। वे: परस्य तु
द्विरुक्तः के श्चकारात्किणश्च भवति। किणइ। विक्के इ।
विक्किणइ। (अनु.) णे: (प्रयोजक प्रत्ययान्त धातूला) या शब्दाची आता निवृत्ति झाली. क्री
(क्रीणाति) (या धातू) ला किण असा आदेश होतो. वि (या उपसर्गा) च्या पुढे असणाऱ्या (क्री धातूला) मात्र द्वित्वयुक्त के (=क्के), आणि (सूत्रातील) चकारामुळे किण (असे आदेश) होतात. उदा. किणइ...विक्किणइ.
(सूत्र) भियो भा-बीहौ ।। ५३।। (वृत्ति) बिभेतेरेतावादेशौ भवतः। भाइ। भाइअं। बीहइ। बीह।
बहुलाधिकाराद् भीओ। (अनु.) भी (बिभेति) (या धातू) ला (भा आणि बीह असे) हे आदेश होतात.
उदा. भाइ...बीहिअं. बहलचा अधिकार असल्यामुळे (आदेश न होताही) भीओ (असे रूप होते).
१ बीह चे क.भू.धा.वि.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
( सूत्र ) आलीङोली ।। ५४ ।।
(वृत्ति) आलीयते : अल्ली इत्यादेशो भवति । अल्लियइ । अल्लीणो । (अनु.) आली (आलीयति) (या धातू) ला अल्ली असा आदेश होतो. उदा. अल्लीयइ; अल्लीणो.
२७९
(सूत्र) निलीङर्णिलीअ - णिलुक्क - णिरिग्घ-लुकक-लिक्क-ल्हिक्काः ।। ५५।। (वृत्ति) निलीङ एते षडादेशा वा भवन्ति । णिलीअइ । णिलुक्कइ । णिरिग्घ । लुक्कइ। लिक्कइ। ल्हिक्कइ । निलिज्जइ ।
(अनु.) निली ( या धातू) ला ( णिलीअ, णिलुक्क, णिरिग्घ, लुक्क, लिक्क आणि ल्हिक्क असे) हे सहा आदेश विकल्पाने होतात. उदा. णिलीअइ... ल्हिक्कइ. ( विकल्पपक्षी :-) निलिज्जइ.
( सूत्र ) विलीङेर्विरा ।। ५६।।
(वृत्ति) विलीङेर्विरा इत्यादेशो वा भवति । विराइ । विलिज्जइ ।
(अनु.) विलि ( या धातू) ला विरा असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. विराइ. ( विकल्पपक्षी :-) विलिज्जइ.
( सूत्र ) रुते रुञ्ज - रुण्टौ ।। ५७ ।।
(वृत्ति) रौतेरेतावादेशौ वा भवतः । रुञ्जइ । रुण्टइ। रवइ।
(अनु.) रु ( रौति ) ( या धातू) ला (रुञ्ज आणि रुण्ट असे) हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. रुञ्जइ, रुण्टइ. (विकल्पपक्षी :-) रवइ.
( सूत्र ) श्रुटेर्हणः ।। ५८ ।।
(वृत्ति) शृणोतेर्हण इत्यादेशो वा भवति । हण । सुणइ ।
१ आलीन
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
चतुर्थः पादः
(अनु.) श्रु (शृणोति) (या धातू) ला हण असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा.
हणइ. (विकल्पपक्षी :-) सुणइ.
(सूत्र) धूगेधुंवः ।। ५९॥ (वृत्ति) धुनातेधुंव इत्यादेशो वा भवति। धुवइ। धुणइ। (अनु.) धू (धुनाति) (या धातू) ला धुव असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा.
धुवइ. (विकल्पपक्षी :- ) धुणइ.
(सूत्र) भुवे:-हुव-हवा: ।। ६०।। (वृत्ति) भुवो धातोर्हो हुव हव इत्येते आदेशा वा भवन्ति। होइ होन्ति।
हुवइ हुवन्ति। हवइ हवन्ति। पक्षे। भवइ। परिहीणविहवो। भविउं।
पभवइ। परिभवइ। संभवइ। क्वचिदन्यदपि। उब्भुअइ। भत्तं। (अनु.) भू (या धातू) ला हो, हुव आणि हव असे हे आदेश विकल्पाने होतात.
उदा. होइ...हवन्ति. (विकल्प-) पक्षी:- भवइ...संभवइ. क्वचित् वेगळेही (वर्णान्तर होते). उदा. उब्भुअइ, भत्तं.
(सूत्र) अविति हुः ।। ६१।। (वृत्ति) विद्वर्जे प्रत्यये भुवो हु इत्यादेशो वा भवति। हुन्ति। भवन् हुन्तो।
अवितीति किम् ? होइ। (अनु.) वित् सोडून (इतर) प्रत्यय असता भू (धातू) ला हु असा आदेश विकल्पाने
होतो. उदा. हुन्ति...हुन्तो. वित् सोडून असे का म्हटले आहे ? (कारण तसे नसल्यास, ह आदेश होत नाही. उदा. ) होइ.
(सूत्र) पृथक्-स्पष्टे णिव्वडः ।। ६२।। (वृत्ति) पृथग्भूते स्पष्टे च कर्तरि भुवो णिव्वड इत्यादेशो भवति। णिव्वडइ।
पृथक् स्पष्टो वा भवतीत्यर्थः।
१ परिहीणविभवः।
२ उद्भवति
३ भूत
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२८१
(अनु.) पृथग्भूत आणि स्पष्ट असा कर्तरि अर्थ असता भू (या धातू) ला णिव्वड
असा आदेश होतो. उदा. णिव्वडइ (म्हणजे) पृथक् किंवा स्पष्ट होते असा अर्थ आहे.
(सूत्र) प्रभौ हुप्पो वा ।। ६३।। (वृत्ति) प्रभुकर्तृकस्य भुवो हुप्प इत्यादेशो वा भवति। प्रभुत्वं च प्रपूर्वस्यैवार्थः।
अङ्गे' च्चिअ न पहुप्पइ। पक्षे। पभवेइ। (अनु.) प्रभावी / समर्थ असणे या कर्तरि अर्थी असणाऱ्या भू (या धातू) ला हुप्प
असा आदेश विकल्पाने होतो. प्रभावी असणे हा प्र (उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या भू धातूचा अर्थ आहे. उदा. अंगे...पहुप्पइ. (विकल्प-) पक्षी :पभवेइ.
(सूत्र) क्ते हू: ।। ६४।। (वृत्ति) भुवः क्तप्रत्यये हूरादेशो भवति। हूअणुहूअं। पहू। (अनु.) भू (धातू) च्या पुढे क्त प्रत्यय असताना (भू ला) हू असा आदेश होतो.
उदा.हूअं...पहूअं. (सूत्र) कृगे: कुणः ।। ६५।। (वृत्ति) कृगः कुण इत्यादेशो वा भवति। कुणइ। करइ। (अनु.) कृ (कृग्) (या धातूला) कुण असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. कुणइ.
(विकल्पपक्षी :-) कुरइ.
(सूत्र) काणेक्षिते णिआरः ।। ६६।। (वृत्ति) काणेक्षितविषयस्य कृगो णिआर इत्यादेशो वा भवति। णिआरइ।
काणेक्षितं करोति। (अनु.) काणेक्षितविषयक कृ (या धातू) ला णिआर असा आदेश विकल्पाने
होतो. उदा. णिआरइ (म्हणजे) काणेक्षितं करोति (असा अर्थ आहे).
१ अंगे एव न प्रभवति।
२ भूत, अनुभूत, प्रभूत.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
चतुर्थः पादः
(सूत्र) निष्टम्भावष्टम्भे णिछह-संदाणं ।। ६७।। (वृत्ति) निष्टम्भविषयस्यावष्टम्भविषयस्य च कृगो यथासंख्यं णिठ्ठह संदाण
इत्यादेशौ वा भवतः। णिठ्ठहइ। निष्टम्भं करोति। संदाणइ। अवष्टम्भं
करोति। (अनु.) निष्टम्भ विषयक आणि अवष्टम्भ विषयक कृ (या धातू) ला अनुक्रमे
णिट्ठह आणि संदाण असे हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. णिट्ठहइ (म्हणजे) निष्टम्भं करोति (असा अर्थ आहे); संदाणइ (म्हणजे) अवष्टम्भं करोति (असा अर्थ आहे).
(सूत्र) श्रमे वावम्फः ।। ६८।। (वृत्ति) श्रमविषयस्य कृगो वावम्फ इत्यादेशो वा भवति। वावम्फइ। श्रमं
करोति। (अनु.) श्रमविषयक कृ (या धातू) ला वावम्फ असा आदेश विकल्पाने होतो.
उदा. वावम्फइ (म्हणजे) श्रमं करोति (असा अर्थ आहे).
(सूत्र) मन्युनौष्ठमालिन्ये णिव्वोल: ।। ६९।। (वृत्ति) मन्युना करणेन यदोष्ठमालिन्यं तद्विषयस्य कृगो णिव्वोल इत्यादेशो
वा भवति। णिव्वोलइ। मन्युना ओष्ठं मलिनं करोति। (अनु.) राग/क्रोध (या) कारणाने (येणारे) जे ओठाचे मालिन्य ते विषय असणाऱ्या
कृ (या धातू) ला णिव्वोल असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. णिव्वोलइ
(म्हणजे) रागाने ओठ मलिन करतो (असा अर्थ आहे). (सूत्र) शैथिल्य-लम्बने पयल्लः ।। ७०।। (वृत्ति) शैथिल्यविषयस्य लम्बनविषयस्य च कृग: पयल्ल इत्यादेशो वा भवति।
पयल्लइ। शिथिलीभवति लम्बते वा। (अनु.) शैथिल्य-विषयक तसेच लम्बनविषयक कृ (या धातू) ला पयल्ल असा
आदेश विकल्पाने होतो. उदा. पयल्लइ (म्हणजे) शिथिल होतो किंवा लोंबतो / लोंबत रहातो (असा अर्थ आहे).
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२८३
( सूत्र ) निष्पाताच्छोटे णीलुञ्छ: ।। ७१ ।।
(वृत्ति) निष्पतनविषयस्य आच्छोटनविषयस्य च कृगो णीलुञ्छ इत्यादेशो भवति वा । णीलुञ्छ । निष्पतति । आच्छोटयति वा । (अनु.) निष्पतन-विषयक आणि आच्छोटनविषयक कृ (या धातू) ला णीलुञ्छ असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. णीलुञ्छइ (म्हणजे) निष्पतति (बाहेर पडतो) किंवा आच्छोटयति (भेदन करवितो) (असा अर्थ आहे).
( सूत्र ) क्षुरे कम्मः ।। ७२।।
( वृत्ति) क्षुरविषयस्य कृगः कम्म इत्यादेशो वा भवति। कम्मइ । क्षुरं करोतीत्यर्थः।
(अनु.) क्षुरविषयक कृ ( या धातू) ला कम्म असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. कम्मइ (म्हणजे) क्षुरं करोति (क्षुर करतो ) असा अर्थ आहे.
( सूत्र ) चाटौ गुलल: ।। ७३।।
(वृत्ति) चाटुविषयस्य कृगो गुलल इत्यादेशो वा भवति। गुललइ। चाटु करोतीत्यर्थः।
उदा.
(अनु.) चाटुविषयक कृ ( या धातू) ला गुलल असा आदेश विकल्पाने होतो. गुललइ (म्हणजे ) चाटु करोति ( गोड बोलतो) असा अर्थ आहे.
( सूत्र ) स्मरेर्झर - झूर - भर - भल - लढ - विम्हर - सुमर-पयर-पम्हुहाः ।। ७४।। (वृत्ति) स्मरेरेते नवादेशा वा भवन्ति । झरइ । झूरइ। भरइ । भलइ । लढइ। विम्हरइ। सुमरइ। पयरइ । पम्हुहइ । सरइ ।
(अनु.) स्मृ ( स्मरि) ( या धातू) ला (झर, झूर, भर, भल, लढ, विम्हर, सुमर, पयर आणि पम्हुह असे) हे नऊ आदेश विकल्पाने होतात. उदा. झरइ...पम्हुहइ. (विकल्पपक्षी :-) सरइ.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
( सूत्र ) विस्मुः पम्हुस - विम्हर - वीसरा: ।। ७५ ।।
(वृत्ति) विस्मरतेरेते आदेशा भवन्ति । पम्हुस । विम्हरइ। वीसरइ। (अनु.) विस्मृ (विस्मरति ) ( या धातू) ला (पम्हुस, विम्हर आणि वीसर असे) हे आदेश होतात. उदा. पम्हुसइ... वीसरइ.
चतुर्थः पादः
( सूत्र ) व्याहृगे: कोक्क - पोक्कौ ।। ७६ ।।
(वृत्ति) व्याहरतेनेतावादेशौ वा भवतः । कोक्कइ । ह्रस्वत्वे तु कुक्कइ । पोक्कइ । पक्षे। वाहरइ।
(अनु.) व्याहृ ( व्याहरति ) ( या धातू) ला (कोक्क आणि पोक्क) असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. कोक्कइ; (कोक्कइ मधील ओ हा स्वर ) ह्रस्व झाला असता मात्र कुक्कइ ( असे रूप होईल ) ; पोक्कइ. (विकल्प - ) पक्षी
:- वाहरइ.
( सूत्र ) प्रसरे: पयल्लोवेल्लौ ।। ७७ ।।
(वृत्ति) प्रसरते: पयल्ल उवेल्ल इत्येतावादेशौ वा भवतः। पयल्लइ। उवेल्लइ । पसरइ ।
(अनु.) प्रसृ ( प्रसरति ) ( या धातू) ला पयल्ल आणि उवेल्ल असे हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. पयल्लइ, उवेल्लइ. (विकल्पपक्षी :-) पसरइ.
( सूत्र ) महमहो गन्धे ।। ७८ ।।
(वृत्ति) प्रसरतेर्गन्धविषये महमह इत्यादेशो वा भवति । महमहइ मालई' । मालई - गन्धो पसरइ । गन्ध इति किम् ? पसरइ ।
(अनु.) गंधविषयक प्रसरति (प्रसृ) (या धातू) ला महमह असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. महमहइ मालई. ( विकल्प - पक्षी :-) मालई ... पसरइ. गंधविषयक असे का म्हटले आहे ? ( कारण गंधविषयक प्रसृ हा धातु नसेल, तर महमह हा आदेश होत नाही. उदा.) पसरइ.
१ मालती
२ मालतीगन्धः प्रसरति ।
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२८५
(सूत्र) निस्सरेीहर-नील-धाड-वरहाडाः ।। ७९।। (वृत्ति) निस्सरतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति। णीहरइ। नीलइ। धाडइ।
वरहाडइ। नीसरइ। (अनु.) निस्सरति (निस्सृ) (या धातू) ला (णीहर, नील, धाड आणि वरहाड
असे) हे चार आदेश विकल्पाने होतात. उदा. णीहरइ...वरहाडइ. (विकल्पपक्षी :-) नीसरइ.
(सूत्र) जाग्रेजग्गः ।। ८०॥ (वृत्ति) जागर्तेर्जग्ग इत्यादेशो वा भवति। जग्गइ। पक्षे। जागरइ। (अनु.) जागर्ति (जागृ) (या धातू) ला जग्ग असा आदेश विकल्पाने होतो.
उदा. जग्गइ. (विकल्प-) पक्षी :- जागरइ.
(सूत्र) व्याप्रेराअड्डः ।। ८१।। (वृत्ति) व्याप्रियतेराअड्ड इत्यादेशो वा भवति। आअड्डेइ। वावरेइ। (अनु.) व्याप्रियति (व्यापृ) (या धातू) ला आअड्ड असा आदेश विकल्पाने
होतो. उदा. आओइ. (विकल्पपक्षी :-) वावरेइ.
(सूत्र) संवृगे: साहर-साहट्टौ ।। ८२।। (वृत्ति) संवृणोते: साहर साहट्ट इत्यादेशौ वा भवतः। साहरइ। साहट्टइ।
संवरइ। (अनु.) संवृणोति (सं+वृ) (या धातू) ला साहर आणि साहट्ट असे आदेश विकल्पाने
होतात. उदा. साहरइ, साहट्टइ. (विकल्प-पक्षी :-) संवरइ.
(सूत्र) आदृढ़ेः सन्नामः ।। ८३।। (वृत्ति) आद्रियते: सन्नाम इत्यादेशौ वा भवति। सन्नामइ। आदरइ। (अनु.) आद्रियति (आ+दृ) (या धातू) ला संनाम असा आदेश विकल्पाने होतो.
उदा. संनामइ. (विकल्पपक्षी :-) आदरइ.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
चतुर्थः पादः
( सूत्र ) प्रहृगे: सारः ।। ८४।।
( वृत्ति) प्रहरते: सार इत्यादेशो वा भवति । सारइ । पहरइ ।
(अनु.) प्रहरति (प्रह) ( या धातू) ला सार असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. सारइ. (विकल्पपक्षी :-) पहरइ.
( सूत्र ) अवतरेरोह - ओरसौ ।। ८५ ।।
(वृत्ति) अवतरते: ओह ओरस इत्यादेशौ वा भवतः । ओहइ। ओरसइ। ओअरइ। (अनु.) अवतरति ( अव + तृ) ( या धातू) ला आहे आणि ओरस असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. ओहइ, ओरसइ. (विकल्प - पक्षी :-) ओअरइ.
( सूत्र ) शकेश्चय - तर - तीर-पारा: ।। ८६ ।।
(वृत्ति) शक्नोतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति । चयइ । तर । तीरइ । पार । सक्कइ। त्यजतेरपि चयइ । हानिं करोति । तरतेरपि तरइ । तीरयतेरपि तीरइ। पारयतेरपि पारे । कर्म समाप्नोति ।
(अनु.) शक्नोति (शक्) (या धातू) ला (चय, तर, तीर आणि पार असे) हे चार आदेश विकल्पाने होतात. उदा. चयइ... पारइ. ( विकल्पपक्षी :-) सक्कइ. त्यजति (त्यज्) पासून सुद्धा चयइ (हे रूप होते); ( त्यजति म्हणजे ) हानिं करोति (त्याग करतो) (असा अर्थ आहे). तरति (तृ) पासून सुद्धा तरइ (असे रूप होते). तीरयति (तीर् ) पासून सुद्धा तीरइ (हे रूप होते). पारयति (पृ) पासून सुद्धा पारेइ (हे रूप होते). ( पारेइ म्हणजे ) कर्म समाप्नोति (कर्म पूर्ण करतो असा अर्थ आहे).
( सूत्र ) फक्वस्थक्क: ।। ८७।।
( वृत्ति) फक्तेस्थक्क इत्यादेशो भवति। थक्कइ ।
(अनु.) फक्कति (फक्क्) (या धातू) ला थक्क असा आदेश होतो. उदा. थक्कइ.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२८७
( सूत्र ) श्लाघ: सलहः ।। ८८।।
( वृत्ति) श्लाघते : सलह इत्यादेशो भवति । सलहइ ।
(अनु.) श्लाघति (श्लाघ्) (या धातू) ला सलह असा आदेश होतो. उदा. सलहइ.
( सूत्र ) खचेर्वे अड: ।। ८९।।
(वृत्ति) खचतेर्वेअड इत्यादेशो वा भवति । वेअडइ । खचइ ।
(अनु.) खचति ( खच्) (या धातू) ला वेअड असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. वेअडइ. (विकल्पपक्षी :-) खचइ.
( सूत्र ) पचे: सोल्ल - पउला ।। ९० ।।
(वृत्ति) पचते: सोल्ल पउल इत्यादेशौ वा भवतः । सोल्लइ । पउलइ। पयइ । (अनु.) पचति ( पच्) (या धातू) ला सोल्ल आणि पउल असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. सोल्लइ, पउलइ. (विकल्पपक्षी :-) पयइ.
(सूत्र) मुचेश्छड्डावहेड-मेल्लोस्सिक्क-रेअव- णिल्लुञ्छ-धंसाडाः ।। ९१ ।। (वृत्ति) मुञ्चतेरेते सप्तादेशा वा भवन्ति । छड्डुइ । अवहेडइ। मेल्लइ । उस्सिक्वइ । रेअवइ। णिल्लुञ्छइ। धंसाडइ। पक्षे। मुअइ।
(अनु.) मुञ्चति (मुच्) (या धातू) ला (छड्डु, अवहेड, मेल्ल, उस्सिक्क, रेअव, णिल्लुञ्छ आणि धंसाड असे) हे सात आदेश विकल्पाने होतात. उदा. छड्डुइ...धंसाडइ. (विकल्प-) पक्षी:- मुअइ.
( सूत्र ) दुःखे णिव्वलः ।। ९२।।
(वृत्ति) दुःखविषयस्य मुचेः णिव्वल इत्यादेशो वा भवति। णिव्वलेइ । दुःखं मुञ्चतीत्यर्थः ।
(अनु.) दुःखविषयक मुच् (मुचि) (या धातू) ला णिव्वल असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. णिव्वलेइ (म्हणजे) दुःख टाकतो असा अर्थ आहे.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
चतुर्थः पादः
(सूत्र) वञ्चेर्वेहव-वेलव-जूरवोमच्छाः ।। ९३।। (वृत्ति) वञ्चतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति। वेहवइ। वेलवइ। जूरवइ।
उमच्छइ। वञ्चइ। (अनु.) वञ्चति (वञ्च्) (या धातू) ला (वेहव, वेलव, जूरव आणि उमच्छ असे)
हे चार आदेश विकल्पाने होतात. उदा. वेहवइ...उमच्छइ. (विकल्पपक्षी :-) वञ्चइ.
(सूत्र) रचेरुग्गहावह-विडविड्डाः ।। ९४॥ (वृत्ति) रचेर्धातोरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति। उग्गहइ। अवहइ। विडविड्डइ।
रयइ। (अनु.) रच् (रचि) (या धातू) ला (उग्गह, अवह आणि विडविड्ड असे) हे तीन
आदेश विकल्पाने होतात. उदा. उग्गहइ...विडविड्डइ. (विकल्पपक्षी :-) रयइ.
(सूत्र) समारचेरुवहत्थ-सारव-समार-केलाया: ।। ९५।। (वृत्ति) समारचेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति। उवहत्थइ। सारवइ। समारइ।
__ केलायइ। समारयइ। (अनु.) समारच् (समारचि) (या धातू) ला (उवहत्थ, सारव, समार आणि केलाय
असे) हे चार आदेश विकल्पाने होतात. उदा. उवहत्थइ...केलायइ. (विकल्पपक्षी :-) समारयइ.
(सूत्र) सिचे: सिञ्चसिम्पौ ।। ९६।। (वृत्ति) सिञ्चतेरेतावादेशौ वा भवतः। सिञ्चइ। सिम्पइ। सेअइ। (अनु.) सिञ्चति (सिच्) (या धातू) ला (सिञ्च आणि सिम्प) हे आदेश विकल्पाने
होतात. उदा. सिंचइ, सिंपइ. (विकल्पपक्षी :-) सेअइ.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२८९
(सूत्र) प्रच्छः पुच्छः ।। ९७।। (वृत्ति) पृच्छेः पुच्छादेशो भवति। पुच्छइ। (अनु.) पृच्छि (प्रच्छ्) (या धातू) ला पुच्छ असा आदेश होतो. उदा. पुच्छइ.
(सूत्र) गर्जेर्बुक्कः ।। ९८॥ (वृत्ति) गर्जतेर्बुक्क इत्यादेशो वा भवति। बुक्कइ। गजइ। (अनु.) गर्जति (ग) (या धातू) ला बुक्क असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा.
बुक्कइ. (विकल्पपक्षी:-) गज्जइ.
(सूत्र) वृषे ढिक्कः ॥ ९९।। (वृत्ति) वृषकर्तृकस्य गर्जेढिक्क इत्यादेशो वा भवति। ढिक्कइ। वृषभो गर्जति। (अनु.) वृषकर्तृक गर्ज (गर्जि) (या धातू) ला ढिक्क असा आदेश विकल्पाने होतो.
उदा. ढिक्कइ (म्हणजे) वृषभ (बैल) गर्जना करतो (असा अर्थ आहे).
(सूत्र) राजेरग्घ-छज्ज-सह-रीर-रेहाः ।। १००।। (वृत्ति) राजेरेते पञ्चादेशा वा भवन्ति। अग्घइ। छज्जइ। सहइ। रीरइ। रेहइ।
रायइ। (अनु.) राज् (राजि) (या धातू) ला (अग्घ, छज्ज, सह, रीर आणि रेह असे) हे
पाच आदेश विकल्पाने होतात. उदा. अग्घइ...रेहइ.(विकल्पपक्षी:-) रायइ.
(सूत्र) मस्जेराउड्ड-णिउड्ड-बुड्ड-खुप्पाः ।। १०१।। (वृत्ति) मजतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति। आउड्डइ। णिउड्डइ। बुड्डइ।
खुप्पइ। मज्जइ। (अनु.) मज्जति (मस्ज्) (या धातू) ला (आउड्ड, णिउड्ड, बुड्ड आणि खुप्प) हे
चार आदेश विकल्पाने होतात. उदा. आउइ...खुप्पइ. (विकल्पपक्षी :-) मज्जइ.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
चतुर्थः पादः
(सूत्र) पुञ्जेरारोल-वमालौ ।। १०२॥ (वृत्ति) पुछ्रेतावादेशौ वा भवतः। आरोलइ। वमालइ। पुञ्जइ। (अनु.) पुज् (पुञ्जि) (या धातू) ला (आरोल आणि वमाल असे) हे आदेश
विकल्पाने होतात. उदा. आरोलइ, वमालइ. (विकल्पपक्षी :-) पुञ्जइ.
(सूत्र) लस्जे हः ।। १०३।। (वृत्ति) लजतेर्जीह इत्यादेशो वा भवति। जीहइ। लज्जइ। (अनु.) अलज्जति (लस्ज्) (या धातू) ला जीह असा आदेश विकल्पाने होतो.
उदा. जीहइ. (विकल्पपक्षी :-) लज्जइ.
(सूत्र) तिजेरोसुक्कः ।। १०४।। (वृत्ति) तिजेरोसुक्क इत्यादेशो वा भवति। ओसुक्कइ। तेअणं। (अनु.) तिज् (या धातू) ला ओसुक्क असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. ओसुक्कइ;
तेअणं.
(सूत्र) मृजेरुग्घुस-लुञ्छ -पुञ्छ-पुंस-फुस-पुस-लुह-हुल
रोसाणा: ।। १०५॥ (वृत्ति) मृजेरेते नवादेशा वा भवन्ति। उग्घुसइ। लुञ्छइ। पुञ्छइ। पुंसइ।
फुसइ। पुसइ। लुहइ। हुलइ। रोसाणइ। पक्षे। मज्जइ। (अनु.) मृज् (या धातू) ला (उग्घुस, लुञ्छ, पुञ्छ, पुंस, फुस, पुस, लुह, हुल
आणि रोसाण असे) हे नऊ आदेश विकल्पाने होतात. उदा. उग्घुसइ...रोसाणइ. (विकल्प-) पक्षी :- मज्जइ.
(सूत्र) भञ्जर्वेमय-मुसुमूर-मूर-सूर-सूड-विर-पविरज-करञ्ज
नीरजाः ।। १०६।।
१ तेजन.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२९१
(वृत्ति) भञ्जरेते नवादेशा वा भवन्ति। वेमयइ। मुसुमूरइ। मूरइ। सूरइ।
सूडइ। विरइ। पविरञ्जइ। करञ्जइ। नीरञ्जइ। भञ्जइ। (अनु.) भञ्ज् (या धातू) ला (वेमय, मुसुमूर, मूर, सूड, विर, पविरञ्ज, करञ्ज
आणि नीरज असे) हे नऊ आदेश विकल्पाने होतात. उदा. वेमयइ...नीरञ्जइ. (विकल्पपक्षी :-) भञ्जइ.
(सूत्र) अनुव्रजे: पडिअग्गः ।। १०७।। (वृत्ति) अनुव्रजे: पडिअग्ग इत्यादेशो वा भवति। पडिअग्गइ। अणुवच्चइ। (अनु.) अनुव्रज् (या धातू) ला पडिअग्ग असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा.
पडिअग्गइ. (विकल्पपक्षी :-) अणुवच्चइ.
(सूत्र) अर्जेविंढवः ।। १०८।। (वृत्ति) अर्जेविंढव इत्यादेशो वा भवति। विढवइ। अज्जइ। (अनु.) अर्ब (धातू) ला विढव असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. विढवइ.
(विकल्पपक्षी:-) अज्जइ.
(सूत्र) युजो जुञ्ज जुज्ज-जुप्पाः ।। १०९।। (वृत्ति) युजो जुञ्ज जुज जुप्प इत्यादेशा भवन्ति। जुञ्जइ। जुजइ। जुप्पइ। (अनु.) युज् (या धातू) ला जुञ्ज, जुज्ज आणि जुप्प असे आदेश होतात. उदा.
जुञ्जइ...जुप्पइ.
(सूत्र) भुजो भुज-जिम-जेम-कम्माह-चमढ -समाण
चड्डाः ।। ११०।। (वृत्ति) भुज एतेऽष्टादेशा भवन्ति। भुञ्जइ। जिमइ। जेमइ। कम्मेइ। अण्हइ।
समाणइ। चमढइ। चड्डइ। (अनु.) भुज् (या धातू) ला (भुञ्ज, जिम, जेम, कम्म, अण्ह, समाण, चमढ
आणि च असे) हे आठ आदेश होतात. उदा. भुञ्जइ...चइ.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
चतुर्थः पादः
(सूत्र) वोपेन कम्मवः ।। १११॥ (वृत्ति) उपेन युक्तस्य भुजे: कम्मव इत्यादेशो वा भवति। कम्मवइ।
उवहुञ्जइ। (अनु.) उप (या उपसर्गा) ने युक्त असणाऱ्या भुज् (या धातू) ला कम्मव असा
आदेश विकल्पाने होतो. उदा. कम्मवइ. (विकल्पपक्षी :-)उवहुञ्जइ.
(सूत्र) घटेर्गढः ।। ११२।। (वृत्ति) घटतेर्गढ इत्यादेशो वा भवति। गढइ। घडइ। (अनु.) घटति (घट्) (या धातू) ला गढ असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा.
गढइ. (विकल्पपक्षी :-) घडइ.
(सूत्र) समो गल: ।। ११३।। (वृत्ति) सम्पूर्वस्य घटतेर्गल इत्यादेशो वा भवति। संगलइ। संघडइ। (अनु.) सम् (हा उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या घटति (घट्) (या धातू) ला गल असा _आदेश विकल्पाने होतो. उदा. संगलइ. (विकल्पपक्षी :-) संघडइ.
(सूत्र) हासेन स्फुटेर्मुरः ।। ११४।। (वृत्ति) हासेन करणेन यः स्फुटिस्तस्य मुरादेशो वा भवति। मुरइ। हासेन
स्फुटति। (अनु.) हास या करणाने (युक्त) असणारा जो स्फुट (धातु) त्याला मुर असा
आदेश विकल्पाने होतो. उदा. मुरइ (म्हणजे) हासेन स्फुटति (असा अर्थ आहे).
(सूत्र) मण्डोश्चिञ्च-चिञ्चअ-चिञ्चिल्ल-रीड-टिविडिक्काः ।।११५।। (वृत्ति) मण्डेरेते पञ्चादेशा वा भवन्ति। चिञ्चइ। चिञ्चअइ। चिञ्चिल्लइ। रीडइ।
टिविडिक्कइ। मण्डइ।
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२९३
(अनु.) मण्ड् (या धातू) ला (चिञ्च, चिञ्चअ, चिच्चिल्ल, रीड व टिविडिक्क असे) हे
पाच आदेश विकल्पाने होतात. उदा. चिञ्चइ...टिविडिक्कइ. (विकल्पपक्षी :-) मण्डइ.
(सूत्र) तुडेस्तोड-तुट्ट-खुट्ट-खुडोक्खुडोल्लूक-णिलुक्क-लुक्कोल्लूराः ।। ११६।। (वृत्ति) तुडेरेते नवादेशा वा भवन्ति। तोडइ। तुट्टइ। खुट्टइ। खुडइ। उक्खुडइ।
उल्लुक्कइ। णिलुक्कइ। लुक्कइ। उल्लूरइ। तुडइ। (अनु.) तुड् (या धातू) ला (तोड, तुट्ट, खुट्ट, खुड, उक्खुड, उल्लुक्क, णिलुक्क, लुक्क
आणि उल्लूर असे) हे नऊ आदेश विकल्पाने होतात. उदा. तोडइ...उल्लूरइ. (विकल्पपक्षी :-) तुडइ.
(सूत्र) घूर्णो घुल-घोल-घुम्म-पहल्लाः ।। ११७।। (वृत्ति) घूर्णेरेते चत्वार आदेशा भवन्ति। घुलइ। घोलइ। घुम्मइ। पहल्लइ। (अनु.) घूर्ण (या धातू) ला (घुल, घोल, घुम्म, आणि पहल्ल असे) हे चार आदेश
होतात. उदा. घुलइ...पहल्लइ.
(सूत्र) विवृतेढंसः ।। ११८।। (वृत्ति) विवृतेर्व्हस इत्यादेशो वा भवति। ढंसइ। विवट्टइ। (अनु.) विवृत् (या धातू) ला ढंस असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. ढंसइ.
(विकल्पपक्षी :-) विवट्टइ.
(सूत्र) क्वथेरट्टः ।। ११९।। (वृत्ति) क्वथेरट्ट इत्यादेशो वा भवति। अट्टइ। कढइ। (अनु.) क्वथ् (या धातू) ला अट्ट असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. अट्टइ.
(विकल्पपक्षी):- कढइ.
(सूत्र) ग्रन्थेर्गण्ठः ।। १२०।।
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
चतुर्थः पादः
(वृत्ति) ग्रन्थेर्गण्ठ इत्यादेशो भवति। गण्ठइ। गण्ठी। (अनु.) ग्रन्थ् (या धातू) ला गण्ठ असा आदेश होतो. उदा. गण्ठइ; गण्ठी.
(सूत्र) मन्थेघुसल-विरोलौ ।। १२१।। (वृत्ति) मन्थेघुसल विरोल इत्यादेशौ वा भवतः। घुसलइ। विरोलइ। मन्थइ। (अनु.) मत् (मन्थि) (या धातू) ला घुसल आणि विरोल असे आदेश विकल्पाने
होतात. उदा. घुसलइ, विरोलइ. (विकल्पपक्षी :-) मन्थइ.
(सूत्र) ह्लादेरवअच्छः ।। १२२।। (वृत्ति) ह्लादतेय॑न्तस्याण्यन्तस्य च अवअच्छ इत्यादेशो भवति। अवअच्छइ
ह्लादते ह्लादयति वा। इकारो ण्यन्तस्यापि परिग्रहार्थः। (अनु.) प्रयोजक प्रत्ययान्त तसेच प्रयोजक प्रत्ययरहित अशा ह्लादते (? ह्लाद्)
(या धातू) ला अवअच्छ असा आदेश होतो. उदा. अवअच्छइ (म्हणजे) ह्लादते किंवा ह्लादयति (असा अर्थ आहे). (सूत्रातील ह्लादि शब्दातील) इकार हा प्रयोजक प्रत्ययान्त ह्लाद् धातूचे ग्रहण होण्यासाठी आहे.
(सूत्र) ने: सदो मजः ।। १२३।। (वृत्ति) निपूर्वस्य सदो मज्ज इत्यादेशो भवति। अत्ता एत्थर णुमज्जइ। (अनु.) नि (हा उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या सद् (या धातू) ला मज्ज असा आदेश
होतो. उदा. अत्ता...णुमज्जइ.
(सूत्र) छिदेर्दुहाव-णिच्छल्ल-णिज्झोड-णिव्वर-णिल्लूर-लूराः ।। १२४।। (वृत्ति) छिदेरेते षडादेशा वा भवन्ति। दुहावइ। णिच्छल्लइ। णिज्झोडइ।
णिव्वरइ। णिल्लूरइ। लूरइ। पक्षे। छिन्दइ। (अनु.) छिद् (धातू) ला (दुहाव, णिच्छल्ल, णिज्झोड, णिव्वर, पिल्लूर आणि लूर
१ ग्रन्थि
२ आत्मा अत्र निषीदति।
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२९५
असे) हे सहा आदेश विकल्पाने होतात. उदा. दुहावइ...लूरइ. (विकल्प-) पक्षी :- छिन्दइ.
( सूत्र ) आङा ओअन्दोद्दालौ ।। १२५ ।।
(वृत्ति) आङा युक्तस्य छिदेरोअन्द उद्दाल इत्यादेशौ वा भवतः । ओअन्द । उद्दालइ। अच्छिन्दइ।
(अनु.) आ (या उपसर्गा) ने युक्त असणाऱ्या छिद् (या धातू) ला ओअन्द आणि उद्दाल असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. ओअन्दइ, उद्दालइ. (विकल्पपक्षी :- ) अच्छिन्दइ.
( सूत्र ) मृदो मल - मढ - परिहट्ट - खड्ड - चड्ड-मड्डु-पन्नाडा: ।। १२६।। (वृत्ति) मृद्नातेरेते सप्तादेशा भवन्ति । मलइ । मढइ। परिहट्टइ। खड्डुइ। चड्डुइ । मड्डुइ। पन्नाडइ ।
(अनु.) मृद्नाति (मृद्) ( या धातू) ला (मल, मढ, परिहट्ट, खड्ड, चड्ड, मड्डु, आणि पन्नाड असे) हे सात आदेश होतात. उदा. मलइ...पन्नाडइ.
( सूत्र ) स्पन्देश्चुलुचुल: ।। १२७ ।।
(वृत्ति) स्पन्देश्चुलुचुल इत्यादेशो वा भवति । चुलुचुलइ। फन्दइ।
(अनु.) स्पन्द् (या धातू) ला चुलुचुल असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. चुलुचुलइ. (विकल्पपक्षी :-) फन्दइ.
( सूत्र ) निर: पदेर्वल: ।। १२८।।
(वृत्ति) निर्पूर्वस्य पदेर्वल इत्यादेशो वा भवति। निव्वलह। निप्पज्जइ ।
(अनु.) निर् (उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या पद् (या धातू) ला वल असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. निव्वलइ. (विकल्पपक्षी :-) निप्पज्जइ.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
चतुर्थः पादः
(सूत्र) विसंवदेर्विअट्ट-विलोट्ट-फंसा: ।। १२९।। (वृत्ति) विसंपूर्वस्य वदेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति। विअट्टइ। विलोट्टइ।
फंसइ। विसंवयइ। (अनु.) वि (आणि) सम् (हे उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या वद् (या धातू) ला (विअट्ट,
विलोट्ट आणि फंस असे) हे तीन आदेश विकल्पाने होतात. उदा. विअट्टइ...फंसइ. (विकल्पपक्षी :-) विसंवयइ.
(सूत्र) शदो झड-पक्खोडौ ।। १३०।। (वृत्ति) शीयतेरेतावादेशौ भवतः। झडइ। पक्खोडइ। (अनु.) शीयते (शद्) (या धातू) ला (झड आणि पक्खोड असे) हे आदेश
होतात. उदा. झडइ, पक्खोडइ.
(सूत्र) आक्रन्देीहरः ।। १३१।। (वृत्ति) आक्रन्देीहर इत्यादेशो वा भवति। णीहरइ। अक्कन्दइ। (अनु.) आक्रन्द् (या धातू) ला णीहर असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. णीहरइ.
(विकल्पपक्षी :-) अक्कन्दइ.
(सूत्र) खिदेर्जूर-विसूरौ ।। १३२।। (वृत्ति) खिदेरेतावादेशौ वा भवतः। जूरइ। विसूरइ। खिज्जइ। (अनु.) खिद् (या धातू) ला (जूर आणि विसूर असे) हे आदेश विकल्पाने होतात.
उदा. जूरइ, विसूरइ. (विकल्पपक्षी :-) खिज्जइ.
(सूत्र) रुधेरुत्थंघः ।। १३३।। (वृत्ति) रुधेरुत्थंघ इत्यादेशो वा भवति। उत्थंघइ। रुन्धइ। (अनु.) रुध् (या धातू) ला उत्थंघ असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. उत्थंघइ.
(विकल्पपक्षी :-) रुन्धइ.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२९७
(सूत्र) निषेधेर्हक्कः ।। १३४।। (वृत्ति) निषेधतेर्हक्क इत्यादेशो वा भवति। हक्कइ। निसेहइ। (अनु.) निषेधति (नि+सिध्) (या धातू) ला हक्क असा आदेश विकल्पाने होतो.
उदा. हक्कइ. (विकल्पपक्षी :-) निसेहइ.
(सूत्र) क्रुधेर्जूरः ।। १३५॥ (वृत्ति) क्रुधेर्जूर इत्यादेशो भवति। जूरइ। कुज्झइ। (अनु.) क्रुध् (या धातू) ला जूर असा आदेश (विकल्पाने) होतो. उदा. जूरइ.
(विकल्पपक्षी :-) कुज्झइ.
(सूत्र) जनो जा-जम्मौ ।। १३६।। (वृत्ति) जायतेर्जा जम्म इत्यादेशौ भवतः। जाअइ। जम्मइ। (अनु.) जायते (जन्) (या धातू) ला जा आणि जम्म असे आदेश होतात. उदा.
जाअइ। जम्मइ।
(सूत्र) तनेस्तड-तड्ड-तड्डव-विरल्ला: ।। १३७।। (वृत्ति) तनेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति। तडइ। तड्डइ। तड्डवइ। विरल्लइ।
तणइ। (अनु.) तन् (या धातू) ला (तड, तड्ड, तड्डव, आणि विरल्ल असे) हे चार आदेश
विकल्पाने होतात. उदा. तडइ...विरल्लइ. (विकल्पपक्षी :-) तणइ.
(सूत्र) तृपस्थिप्पः ।। १३८।। (वृत्ति) तृप्यतेस्थिप्प इत्यादेशो भवति। थिप्पड़। (अनु.) तृप्यति (तृप्) (या धातू) ला थिप्प असा आदेश होतो. उदा. थिप्पइ.
(सूत्र) उपसर्परल्लिअ: ।। १३९।। (वृत्ति) उपपूर्वस्य सृपेः कृतगुणस्य अल्लिअ इत्यादेशो वा भवति। अल्लिअइ।
उवसप्पइ।
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
चतुर्थः पादः
(अनु.) उप (हा उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या आणि ज्यात गुण केलेला आहे अशा
सृप (या धातू) ला अल्लिअ असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. अल्लिअइ. (विकल्पपक्षी :-) उवसप्पइ.
(सूत्र) सन्तपेझङ्खः ।। १४०।। (वृत्ति) सन्तपेझङ्ख इत्यादेशो वा भवति। झङ्खइ। पक्षे। संतप्पइ। (अनु.) संतप् (या धातू) ला झङ्ख असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. झङ्खइ.
(विकल्प-) पक्षी :- संतप्पइ.
(सूत्र) व्यापेरोअग्गः ।। १४१।। (वृत्ति) व्याप्नोतेरोअग्ग इत्यादेशो वा भवति। ओअग्गइ। वावेइ। (अनु.) व्याप्नोति (व्याप्) (या धातू) ला ओअग्ग असा आदेश विकल्पाने होतो.
उदा. ओअग्गइ. (विकल्पपक्षी :-) वावेइ.
(सूत्र) समापे: समाण: ।। १४२।। (वृत्ति) समाप्नोते: समाण इत्यादेशो वा भवति। समाणइ। समावेइ। (अनु.) समाप्नोति (समाप्) (या धातू) ला समाण असा आदेश विकल्पाने होतो.
उदा. समाणइ. (विकल्पपक्षी :-) समावेइ.
(सूत्र) क्षिपेर्गलत्थाक्ख-सोल्ल-पेल्ल-णोल्ल-छुह-हुल-परी-घत्ताः ।। १४३।। (वृत्ति) क्षिपेरेते नवादेशा वा भवन्ति। गलत्थइ। अक्खड़। सोल्लइ। पेल्लइ।
णोल्लइ। ह्रस्वत्वे तु णुल्लइ। छुहइ। हुलइ। परीइ। घत्तइ। खिवइ। (अनु.) क्षिप् (या धातू) ला (गलत्थ, अक्ख, सोल्ल, पेल्ल, णोल्ल, छुह, हुल, परी
आणि घत्त असे) हे नऊ आदेश विकल्पाने होतात. उदा. गलत्थइ...णोल्लइ; (णोल्ल मधील ओ) ह्रस्व झाला असता मात्र णुल्लइ (असे रूप होईल); छुहइ...घत्तइ. (विकल्पपक्षी :-) खिवइ.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
२९९
(सूत्र) उत्क्षिपेर्गुलगुञ्छोत्थंघाल्लत्थोब्भुत्तोस्सिक्क-हक्खुवाः ॥१४४।। (वृत्ति) उत्पूर्वस्य क्षिपेरेते षडादेशा वा भवन्ति। गुलगुञ्छइ। उत्थयइ।
अल्लत्थइ। उन्भुत्तइ। उस्सिक्कइ। हक्खुवइ। उक्खिवइ। (अनु.) उद् (हा उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या क्षिप् (या धातू) ला (गुलगुञ्छ,
उत्थङ्घ, अल्लत्थ, उब्भुत्त, उस्सिक्क आणि हक्खुव असे) हे सहा आदेश विकल्पाने होतात. उदा. गुलगुञ्छइ...हक्खुवइ. (विकल्पपक्षी) :उक्खिवइ.
(सूत्र) आक्षिपेीरवः ।। १४५।। (वृत्ति) आयूर्वस्य क्षिपेीरव इत्यादेशो वा भवति। णीरवइ। अक्खिवइ। (अनु.) आ (हा उपसर्ग) पूर्वी असणाल्या क्षिप् (या धातू) ला णीरव असा आदेश
विकल्पाने होतो. उदा. णीरवइ. (विकल्पपक्षी :-) अक्खिवइ.
(सूत्र) स्वपेः कमवस-लिस-लोट्टाः ।। १४६।। (वृत्ति) स्वपेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति। कमवसइ। लिसइ। लोट्टइ।
सुअइ। (अनु.) स्वप् (या धातू) ला (कमवस, लिस आणि लोट्ट असे) हे तीन आदेश
विकल्पाने होतात. उदा. कमवसइ...लोट्टइ. (विकल्पपक्षी :-) सुअइ.
(सूत्र) वेपेरायम्बायज्झौ ।। १४७।। (वृत्ति) वेपेरायम्ब आयज्झ इत्यादेशौ वा भवतः। आयम्बइ। आयज्झइ।
वेवइ। (अनु.) वेप् (या धातू) ला आयम्ब आणि आयज्झ असे आदेश विकल्पाने
होतात. उदा. आयम्बइ, आयज्झइ. (विकल्पपक्षी :-) वेवइ.
(सूत्र) विलपेझङ्ख-वडवडौ ।। १४८।। (वृत्ति) विलपेझल वडवड इत्यादेशौ वा भवतः। झङ्खइ। वडवडइ।
विलवइ।
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थः पादः
(अनु.) विलप् (या धातू) ला झख आणि वडवड असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. झखइ, वडवडइ. ( विकल्पपक्षी :-) विलवइ.
३००
( सूत्र ) लिपो लिम्प: ।। १४९।।
( वृत्ति) लिम्पतेर्लिम्प इत्यादेशो भवति । लिम्पड़ ।
(अनु.) लिम्पति (लिप्) (या धातू) ला लिम्प असा आदेश होतो. उदा. लिम्पइ.
( सूत्र ) गुप्येर्विर - णडौ ।। १५० ।।
(वृत्ति) गुप्यतेरेतावादेशौ वा भवतः । विरइ । णडइ । पक्षे । गुप्पड़ । (अनु.) गुप्यति ( गुप्) (या धातू) ला (विर आणि गड असे) हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. विरइ, णडइ. (विकल्प - ) पक्षी :- गुप्पइ.
( सूत्र ) क्रपोवहो णि: ।। १५१।।
(वृत्ति) क्रपे: अवह इत्यादेशो ण्यन्तो भवति । अवहावेइ। कृपां करोतीत्यर्थः। (अनु.) कृप् (या धातू) ला प्रयोजक प्रत्ययाने अन्त पावणारा अवह (म्हणजे अवहावे) असा आदेश होतो. उदा. अवहावेइ (म्हणजे) कृपा करतो असा अर्थ आहे.
( सूत्र ) प्रदीपेस्ते अव - सन्दुम - सन्धुक्काब्भुत्ताः ।। १५२।। (वृत्ति) प्रदीप्यतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति । तेअवइ। सन्दुमइ । सन्धुक्कइ । अब्भुत्तइ | पलीवइ ।
(अनु.) प्रदीप्यति (प्रदीप्) (या धातू) ला (तेअव, सन्दुम, सन्धुक्क आणि अब्भुत्त असे) हे चार आदेश विकल्पाने होतात. उदा. ते अवइ... अब्भुत्तइ. (विकल्पपक्षी :-) पलीवइ.
( सूत्र ) लुभे: संभाव: ।। १५३।।
(वृत्ति) लुभ्यते: संभाव इत्यादेशो वा भवति । संभावइ । लुब्भइ ।
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३०१
(अनु.) लुभ्यति (लुभ्) (या धातू) ला संभाव असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा.
संभावइ. (विकल्पपक्षी :-) लुब्भइ।
(सूत्र) क्षुभे: खउर-पड्डुहौ ।। १५४।। (वृत्ति) क्षुभे: खउर पड्डुह इत्यादेशौ वा भवतः। खउरइ। पड्डुहइ। खुब्भइ। (अनु.) क्षुभ् (या धातू) ला खउर आणि पड्डुह असे आदेश विकल्पाने होतात.
उदा. खउरइ, पड्डुहइ. (विकल्पपक्षी :-) खुब्भइ.
(सूत्र) आङो रभे रम्भ-ढवौ ।। १५५।। (वृत्ति) आङः परस्य रभे रम्भ ढव इत्यादेशौ वा भवतः। आरम्भइ। आढवइ।
आरभइ। (अनु.) आ (या उपसर्गा) पुढे असणाऱ्या रभ् (या धातू) ला रंभ आणि ढव असे
आदेश विकल्पाने होतात. उदा. आरम्भइ, आढवइ. (विकल्पपक्षी :-) आरभइ.
(सूत्र) उपालम्भेश्रृङ्ख-पच्चार-वेलवाः ।। १५६।। (वृत्ति) उपालम्भेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति। झङ्खइ। पच्चारइ। वेलवइ।
उवालम्भइ। (अनु.) उपालम्भ (या धातू) ला (झङ्ख, पच्चार आणि वेलव असे) हे तीन
आदेश विकल्पाने होतात. उदा. झङ्खइ...वेलवइ. (विकल्पपक्षी :-) उवालम्भइ.
(सूत्र) अवेजृम्भो जम्भा ।। १५७।। (वृत्ति) जृम्भेर्जम्भा इत्यादेशो भवति वेस्तु न भवति। जम्भाइ। जम्भाअइ।
अवेरिति किम्। केलिपसरो' विअम्भइ। (अनु.) जृम्भ (या धातू) ला जम्भा असा आदेश होतो; तथापि वि (हा उपसर्ग)
१ केलिप्रसरः विजृम्भते।
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
चतुर्थः पादः
मागे असल्यास (जम्भा हा आदेश) होत नाही. उदा. जम्भाइ, जम्भाअइ. वि (हा उपसर्ग) मागे असल्यास (जम्भा आदेश होत नाही) असे का म्हटले आहे ? (कारण वि हा उपसर्ग मागे नसतानाच जम्भा हा आदेश होतो. उदा.) केलिपसरो विअम्भइ.
(सूत्र) भाराक्रान्ते नमेर्णिसुढः ।। १५८।। (वृत्ति) भाराक्रान्ते कर्तरि नमेर्णिसुढ इत्यादेशो भवति। णिसुढइ। पक्षे।
णवइ। भाराक्रान्तो नमतीत्यर्थः। (अनु.) भाराक्रान्त (असा कोणीतरी) कर्ता असताना नम् (या धातू) ला णिसुढ
असा आदेश (विकल्पाने) होतो. उदा. णिसुढइ; (विकल्प-) पक्षी:णवइ; (म्हणजे) भाराक्रान्तः नमति असा अर्थ आहे.
(सूत्र) विश्रमेर्णिव्वा ।। १५९।। (वृत्ति) विश्राम्यतेर्णिव्वा इत्यादेशो वा भवति। णिव्वाइ। वीसमइ। (अनु.) विश्राम्यति (विश्रम्) (या धातू) ला णिव्वा असा आदेश विकल्पाने होतो.
उदा. णिव्वाइ. (विकल्पपक्षी :-) वीसमइ.
(सूत्र) आक्रमेरोहावोत्थारच्छन्दाः ।। १६०।। (वृत्ति) आक्रमतेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति। ओहावइ। उत्थारइ। छुन्दइ।
अक्कमइ। (अनु.) आक्रमति (आक्रम्) (या धातू) ला (ओहाव, उत्थार आणि छन्द
असे) हे तीन आदेश विकल्पाने होतात. उदा. ओहावइ...छुन्दइ. (विकल्पपक्षी :-) अक्कमइ.
(सूत्र) भ्रमेष्टिरिटिल्ल-ढुण्ढुल्ल-ढण्ढल्ल-चक्कम्म-भम्मड-भमड
भमाड-तलअण्ट-झण्ट-झम्प-भुम-गुम-फुम-फुसढुम-दुस-परी-पराः ।। १६१।।
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३०३
(वृत्ति) भ्रमेरेतेऽष्टादशादेशा वा भवन्ति। टिरिटिल्लइ। ढुण्डल्लइ। ढण्ढल्लइ।
चक्कम्मइ। भम्मडइ। भमडइ। भमाडइ। तलअण्टइ। झण्टइ। झम्पइ। भुमइ। गुमइ। फुमइ। फुसइ। ढुमइ। ढुसइ। परीइ।
परइ। भमइ। (अनु.) भ्रम् (या धातू) ला (टिरिटिल्ल, ढुण्ढुल्ल, ढण्ढल्ल, चक्कम्म, भम्मड, भमड,
भमाड, तलअण्ट, झण्ट, झम्प, भुम, गुम, फुम, फुस, ढुम, ढुस, परी आणि पर असे) हे अठरा आदेश विकल्पाने होतात. उदा. टिरिटिल्लइ...परइ. (विकल्पपक्षी :-) भमइ.
(सूत्र) गमेरई-अइच्छाणुवजावजसोक्कुसाक्कुस-पच्चड्ड-पच्छन्द
णिम्मह-णी-णीण-णीलुक्क-पदअ-रम्भ-परिअल्ल-वोल
परिअल-णिरिणास-णिवहावसेहावहराः ।। १६२।। (वृत्ति) गमेरेते एकविंशतिरादेशा वा भवन्ति। अईइ। अइच्छइ। अणुवजइ।
अवज्जसइ। उक्कुसइ। अक्कुसइ। पच्चड्डइ। पच्छन्दइ। णिम्महइ। णीइ। णीणइ। णीलुक्कइ। पदअइ। रम्भइ। परिअल्लइ। वोलइ। परिअलइ। णिरिणासइ। णिवहइ। अवसेहइ। अवहरइ। पक्षे। गच्छइ। हम्मइ। णिहम्मइ। णीहम्मइ। आहम्मइ। पहम्मइ इत्येते
तु हम्म गतावित्यस्यैव भविष्यन्ति। (अनु.) गम् (या धातू) ला (अई, अइच्छ, अणुवज, अवजस, उक्कुस, अक्कुस,
पच्च, पच्छन्द, णिम्मह, णी, णीण, णीलुक्क, पदअ, रम्भ, परिअल्ल, वोल, परिअल, णिरिणास, णिवह, अवसेह आणि अवहर असे) हे एकवीस आदेश विकल्पाने होतात. उदा. अईइ...अवहरइ. (विकल्प-) पक्षी:गच्छइ. तथापि हम्मइ, णिहम्मइ, णीहम्मइ, आहम्मइ आणि पहम्मइ अशी ही (रूपे) मात्र ‘हम्म गतौ' अशा या धातूची होतील.
(सूत्र) आङा अहिपच्चुअ: ।। १६३।। (वृत्ति) आङा सहितस्य गमे: अहिपच्चुअ इत्यादेशो वा भवति। अहिपच्चुअइ।
पक्षे। आगच्छइ।
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
चतुर्थः पादः
(अनु.) आ (या उपसर्गा) ने सहित असणाऱ्या गम् (या धातू) ला अहिपच्चुअ
असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. अहिपच्चुअइ. (विकल्प-) पक्षी :आगच्छइ.
(सूत्र) समा अब्भिडः ।। १६४।। (वृत्ति) समा युक्तस्य गमे: अब्भिड इत्यादेशो वा भवति। अब्भिडइ। संगच्छइ। (अनु.) सम् (या उपसाँ) ने युक्त असणाऱ्या गम् (या धातू) ला अब्भिड असा
आदेश विकल्पाने होतो. उदा. अभिडइ. (विकल्पपक्षी :-) संगच्छइ.
(सूत्र) अभ्याङोम्मत्थः ।। १६५।। (वृत्ति) अभ्याङ्भ्यां युक्तस्य गमे: उम्मत्थ इत्यादेशो वा भवति। उम्मत्थइ।
अब्भागच्छइ। अभिमुखमागच्छतीत्यर्थः। (अनु.) अभि (आणि) आ (या उपसाँ) नी युक्त असणाऱ्या गम् (या
धातू) ला उम्मत्थ असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. उम्मत्थइ. (विकल्पपक्षी:-) अब्भागच्छइ (म्हणजे) अभिमुखं आगच्छति असा अर्थ आहे.
(सूत्र) प्रत्याङा पलोट्टः ।। १६६।। (वृत्ति) प्रत्याङ्भ्यां युक्तस्य गमे: पलोट्ट इत्यादेशो वा भवति। पलोट्टइ।
पच्चागच्छइ। (अनु.) प्रति (आणि) आ (उपसर्गा) नी युक्त असणाऱ्या गम् (धातू) ला पलोट्ट
असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. पलोट्टइ. (विकल्पपक्षी :-) पच्चागच्छइ.
(सूत्र) शमे: पडिसा-परिसामौ ।। १६७।। (वृत्ति) शमेरेतावादेशौ वा भवतः । पडिसाइ। परिसामइ। समइ। (अनु.) शम् (या धातू) ला (पडिसा आणि परिसाम) हे आदेश विकल्पाने होतात.
उदा. पडिसाइ, परिसामइ. (विकल्पपक्षी :-) समइ.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३०५
( सूत्र ) रमेः संखुड्डु - खेड्डोब्भाव - किलिकिञ्च - कोट्टुममोट्टाय - णीसर- वेल्लाः ।। १६८ ।।
(वृत्ति) रमतेरेतेऽष्टादेशा वा भवन्ति । संखुड्डु | खेड्डुइ। उब्भावइ। किलिकिञ्चइ । कोट्टुमइ । मोट्टायइ । णीसरइ । वेल्लइ । रमइ । (अनु.) रम् (या धातू) ला (संखुड्ड, खेड्ड, उब्भाव, किलिकिञ्च, कोट्टुम, मोट्टाय, णीसर, आणि वेल्ल असे) हे आठ आदेश विकल्पाने होतात. उदा. संखुइ... वेल्लइ. (विकल्पपक्षी :-) रमइ.
( सूत्र ) पूरेरग्घाडाग्घवोद्धुमाङ्गुमाहिरेमा: ।। १६९।।
(वृत्ति) पूरेरेते पञ्चादेशा वा भवन्ति । अग्घाडइ । अग्घवइ । उद्घुमाइ । अङ्गुमइ । अहिरेमइ। पूरइ।
(अनु.) पूर् (या धातू) ला (अग्घाड, अग्घव, उद्धमा, अड्गुम व अहिरेम) हे पाच आदेश विकल्पाने होतात. उदा. अग्घाडइ... अहिरेमइ. (विकल्पपक्षी :-) पूरइ.
( सूत्र ) त्वरस्तुवर - जअडौ ।। १७० ।।
(वृत्ति) त्वरतेरेतावादेशौ भवतः । तुवरइ । जअडइ। तुवरन्तोः। जअडन्तो’। (अनु.) त्वरते (त्वर् ) ( या धातू) ला तुवर आणि जअड असे हे आदेश होतात. उदा. तुवरइ...जअडन्तो.
( सूत्र ) त्यादिशत्रोस्तूर : ।। १७१ ।।
(वृत्ति) त्वरतेस्त्यादौ शतरि च तूर इत्यादेशो भवति । तूरइ । तूरन्तो । (अनु.) त्यादि ( = धातूला लागणारे प्रत्यय) आणि शतृ (प्रत्यय) लागताना त्वरते (त्वर् धातू) ला तूर असा आदेश होतो. उदा. तूर, तुरन्तो.
१-२ तुवर आणि जअड यांची व.का.धा.वि.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
चतुर्थः पादः
(सूत्र) तुरोत्यादौ ।। १७२।। (वृत्ति) त्वरोत्यादौ तुर आदेशो भवति। तुरिओ। तुरन्तो। (अनु.) अत् (=अ) इत्यादि (पुढे असताना) त्वर् (या धातू) ला तुर आदेश
होतो. उदा. तुरिओ, तुरन्तो.
(सूत्र) क्षरः खिर-झर-पज्झर-पच्चड-णिच्चल-णिटुआ:।।१७३।। (वृत्ति) क्षरेरेते षड् आदेशा भवन्ति। खिरइ। झरइ। पज्झरइ। पच्चडइ।
णिच्चलइ। णिटुअइ। (अनु.) क्षर् (या धातू) ला (खिर, झर, पज्झर, पच्चड, णिच्चल आणि णिटुअ
असे) हे सहा आदेश होतात. उदा. खिरइ...णिटुअइ.
(सूत्र) उच्छल उत्थल्लः ।। १७४।। (वृत्ति) उच्छलतेरुत्थल्ल इत्यादेशो भवति। उत्थल्लइ। (अनु.) उच्छलति (उच्छल्) (या धातू) ला उत्थल्ल असा आदेश होतो. उदा.
उत्थल्लइ.
(सूत्र) विगलेस्थिप्प-णिटुहौ ।। १७५।। (वृत्ति) विगलतेरेतावादेशौ वा भवतः। थिप्पइ। णिटुहइ। विगलइ। (अनु.) विगलति (विगल्) (या धातू) ला (थिप्प आणि णिसृह असे) हे आदेश
विकल्पाने होतात. उदा. थिप्पइ, णिटुहइ. (विकल्पपक्षी :-) विगलइ.
(सूत्र) दलि-वल्योर्विसट्ट-वम्फौ ।। १७६।। (वृत्ति) दलेर्वलेश्च यथासङ्ख्यं विसट्ट वम्फ इत्यादेशौ वा भवतः। विसट्टइ।
वम्फइ। पक्षे। दलइ। वलइ। (अनु.) दल आणि वल् (या धातूं) ना अनुक्रमे विसट्ट आणि वम्फ असे आदेश
विकल्पाने होतात. उदा. विसट्टइ, वम्फइ. (विकल्प-) पक्षी :- दलइ, वलइ.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३०७
(सूत्र) भ्रंशेः फिड-फिट्ट-फुड-फुट्ट-चुक्क-भुल्लाः ।। १७७।। (वृत्ति) भ्रंशेरेते षडादेशा वा भवन्ति। फिडइ। फिट्टइ। फुडइ। फुट्टइ।
चुक्कइ। भुल्लइ। पक्षे। भंसइ। (अनु.) भ्रंश् (या धातू) ला (फिड, फिट्ट, फुड, फुट्ट, चुक्क आणि भुल्ल असे) हे
सहा आदेश विकल्पाने होतात. उदा. फिडइ...भुल्लइ. (विकल्प-) पक्षी :- भंसइ.
(सूत्र) नशेर्णिरणास-णिवहावसेह-पडिसा-सेहावहराः ।। १७८।। (वृत्ति) नशेरेते षडादेशा वा भवन्ति। णिरणासइ। णिवहइ। अवसेहइ। पडिसाइ।
सेहइ। अवहरइ। पक्षे। नस्सइ। (अनु.) नश् (या धातू) ला (णिरणास, णिवह, अवसेह, पडिसा, सेह आणि
अवहर असे) हे सहा आदेश विकल्पाने होतात. उदा. णिरणासइ...अवहरइ. (विकल्प-) पक्षी :- नस्सइ.
(सूत्र) अवात्काशो वासः ।। १७९।। (वृत्ति) अवात्परस्य काशो वास इत्यादेशो भवति। ओवासइ। (अनु.) अव (या उपसर्गा) पुढील काश् (या धातू) ला वास असा आदेश होतो.
उदा. ओवासइ.
(सूत्र) सन्दिशेरप्पाहः ।। १८०।। (वृत्ति) सन्दिशतेरप्पाह इत्यादेशो वा भवति। अप्पाहइ। संदिसइ। (अनु.) संदिशति (संदिश्) (या धातू) ला अप्पाह असा आदेश विकल्पाने होतो.
उदा. अप्पाहइ. (विकल्पपक्षी :-) संदिसइ.
(सूत्र) दृशो निअच्छापेच्छावयच्छावयज्झ-वज-सव्वव-देक्खौ
अक्खावक्खावअक्ख-पुलोअ-पुलअनिआवआस-पासाः ।। १८१।।
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
चतुर्थः पादः
(वृत्ति) दृशेरेते पञ्चदशादेशा भवन्ति। निअच्छइ। पेच्छइ। अवयच्छइ।
अवयज्झइ। वजइ। सव्ववइ। देक्खइ। ओअक्खइ। अवक्खइ। अवअक्खइ। पुलोएइ। पुलएइ। निअइ। अवआसइ। पासइ।
निज्झाअइ इति तु निध्यायते: स्वरादत्यन्ते भविष्यति। (अनु.) दृश् (या धातू) ला (निअच्छ, पेच्छ, अवयच्छ, अवयज्झ, वज्ज, सव्वव,
देक्ख, ओअक्ख, अवक्ख, अवअक्ख, पुलोअ, पुलअ, निअ, अवआस, आणि पास असे) हे पंधरा आदेश होतात. उदा. निअच्छइ...पासइ. निज्झाअइ (हे वर्णान्तर) मात्र निध्यायति मधील (अन्त्य) स्वरापुढे अ हा अन्ती आला असता होईल.
(सूत्र) स्पृश: फास-फंस-फरिस-छिव-छिहालुङ्खालिहाः।। १८२।। (वृत्ति) स्पृशतेरेते सप्त आदेशा भवन्ति। फासइ। फंसइ। फरिसइ। छिवइ।
छिहइ। आलुङ्खइ। आलिहइ। (अनु.) स्पृशति (स्पृश्) (या धातू) ला (फास, फंस, फरिस, छिव, छिह, ___ आलुङ्ख आणि आलिह असे) हे सात आदेश होतात. उदा.
फासइ...आलिहइ.
(सूत्र) प्रविशे रिअः ।। १८३।। (वृत्ति) प्रविशे: रिअ इत्यादेशो वा भवति। रिअइ। पविसइ। (अनु.) प्रविश् (या धातू) ला रिअ असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. रिअइ.
(विकल्पपक्षी:-) पविसइ.
(सूत्र) प्रान्मृश-मुषोईसः ।। १८४।। (वृत्ति) प्रात्परयोर्मुशतिमुष्णात्योर्व्हस इत्यादेशो भवति। पम्हसइ। प्रमृशति
प्रमुष्णाति वा। (अनु.) प्र (या उपसर्गा) पुढील मृशति (मृश्) आणि मुष्णाति (मुष्) (या धातूं) ना
म्हुस असा आदेश होतो. उदा. पम्हुसइ (म्हणजे) प्रमृशति किंवा प्रमुष्णाति (असा अर्थ आहे).
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३०९
(सूत्र) पिर्णिवह-णिरिणास-णिरिणज्ज-रोञ्च-चाः ।। १८५।। (वृत्ति) पिपेरेते पञ्चादेशा भवन्ति वा। णिवहइ। णिरिणासइ। णिरिणजइ।
रोञ्चइ। चइ। पक्षे पीसइ। (अनु.) पिष् (या धातू) ला (णिवह, णिरिणास, णिरिणज्ज, रोञ्च आणि च असे)
हे पाच आदेश विकल्पाने होतात. उदा. णिवहइ...चइ. (विकल्प-) पक्षी :- पीसइ.
(सूत्र) भषे(क्कः ।। १८६॥ (वृत्ति) भषेर्भुक्क इत्यादेशो वा भवति। भुक्कइ। भसइ। (अनु.) भष् (या धातू) ला भुक्क असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. भुक्कइ.
(विकल्पपक्षी :-) भसइ.
(सूत्र) कृष: कड्ढ-साअड्ढाञ्चाणच्छायञ्छाइञ्छाः ।। १८७।। (वृत्ति) कृषेरेते षडादेशा वा भवन्ति। कड्ढइ। साअड्ढइ। अञ्चइ। अणच्छइ।
अयञ्छइ। आइञ्छइ। पक्षे। करिसइ। (अनु.) कृष् (या धातू) ला (कड्ढ, साअड्ढ, अञ्च, अणच्छ, अयञ्छ आणि
आइञ्छ असे) हे सहा आदेश विकल्पाने होतात. उदा. कड्ढइ...आइञ्छइ. (विकल्प-) पक्षी :- करिसइ.
(सूत्र) असावक्खोडः ।। १८८।। (वृत्ति) असिविषयस्य कृषेरक्खोड इत्यादेशो भवति। अक्खोडेइ। असिं
कोशात्कर्षतीत्यर्थः। (अनु.) असि-विषयक कृष् (या धातू) ला अक्खोड असा आदेश होतो. उदा.
अक्खोडेइ (म्हणजे) म्यानातून तलवार काढतो असा अर्थ आहे.
(सूत्र) गवेषेढुण्ढुल्ल-ढण्ढोल-गमेस-घत्ताः ॥ १८९।। (वृत्ति) गवेषेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति। ढुण्ढुल्लइ। ढण्ढोलइ। गमेसइ।
घत्तइ। गवेसइ।
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
चतुर्थः पादः
(अनु.) गवेष् (या धातू) ला (ढुण्ढल्ल, ढण्ढोल, गमेस आणि घत्त असे) हे चार
आदेश विकल्पाने होतात. उदा. ढुण्डल्लइ...घत्तइ. (विकल्पपक्षी :-)
गवेसइ.
(सूत्र) श्लिषे: सामग्गावयास-परिअन्ताः ।। १९०।। (वृत्ति) श्लिष्यतेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति। सामग्गइ। अवयासइ। परिअन्तइ।
सिलेसइ। (अनु.) श्लिष्यति (श्लिष्) (या धातू) ला (सामग्ग, अवयास आणि परिअन्त __ असे) हे तीन आदेश विकल्पाने होतात. उदा. सामग्गइ...परिअन्तइ.
(विकल्पपक्षी :-) सिलेसइ.
(सूत्र) म्रक्षेश्चोप्पडः ।। १९१।। (वृत्ति) म्रक्षेश्चोप्पड इत्यादेशो वा भवति। चोप्पडइ। मक्खइ। (अनु.) म्रक्ष् (या धातू) ला चोप्पड असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. चोप्पडइ.
(विकल्पपक्षी :-) मक्खइ.
(सूत्र) काङ्क्षराहाहिलङ्घाहिलङ्ख-वच्च-वम्फ-मह
सिहविलुम्पाः ।। १९२॥ (वृत्ति) काङ्क्षतेरेतेऽष्टादेशा वा भवन्ति। आहइ। अहिलङ्घइ। अहिलङ्खइ।
वच्चइ। वम्फइ। महइ। सिहइ। विलुम्पइ। कङ्खइ। (अनु.) काङ्क्षति (काङ्) (या धातू) ला (आह, अहिलङ्घ, अहिलङ्ख, वच्च,
वम्फ, मह, सिह आणि विलुम्प असे) हे आठ आदेश विकल्पाने होतात. उदा. आहइ...विलम्पइ. (विकल्पपक्षी :-) कखइ.
(सूत्र) प्रतीक्षेः सामय-विहीर-विरमालाः ।। १९३।। (वृत्ति) प्रतीक्षेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति। सामयइ। विहीरइ। विरमालइ।
पडिक्खइ।
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३११
(अनु.) प्रतीक्ष् (या धातू) ला ( सामय, विहीर आणि विरमाल असे) हे तीन आदेश विकल्पाने होतात. उदा. सामयइ.... . विरमालइ . (विकल्पपक्षी : - ) पडिक्खइ.
( सूत्र ) तक्षेस्तच्छ - चच्छ-रम्प - रम्फा: ।। १९४।।
( वृत्ति) तक्षेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति । तच्छइ। चच्छइ। रम्पइ। रम्फइ ।
तक्खइ ।
(अनु.) तक्ष् (या धातू) ला ( तच्छ, चच्छ, रम्प आणि रम्फ असे) हे चार आदेश विकल्पाने होतात. उदा. तच्छइ... रम्फइ. ( विकल्पपक्षी :-) तक्खइ.
( सूत्र ) विकसे: कोआस - वोस ।। ९९५ ।। (वृत्ति) विकसेरेतावादेशौ वा भवतः । कोआस । वोसट्टइ। विअसइ। (अनु.) विकस् (या धातू) ला (कोआस आणि वोसट्ट) असे हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. कोआसइ, वोसट्टइ. (विकल्पपक्षी :-) विअसइ .
( सूत्र ) हसेर्गुञ्जः ।। १९६।।
(वृत्ति) हसेर्गुञ्ज इत्यादेशो वा भवति । गुञ्जइ । हसइ ।
(अनु.) हस् ( या धातू) ला गुञ्ज असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. गुञ्जइ. (विकल्पपक्षी: - ) हसइ.
( सूत्र ) स्रंसेर्व्हस - डिम्भौ ।। १९७।।
( वृत्ति) संसेरेतावादेशौ वा भवतः । ल्हसइ । परिल्हसइ सलिल - वसणं । डिम्भइ। संसइ।
(अनु.) स्रंस् ( या धातू) ला ( ल्हस आणि डिम्भ असे) हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. ल्हसइ...डिम्भइ . ( विकल्पपक्षी :-) संसइ.
१ ( परिस्रंसते ) सलिल-वसनम्।
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
चतुर्थः पादः
( सूत्र ) त्रसेर्डर - बोज्ज - वज्जाः ।। १९८।।
(वृत्ति) त्रसेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति । डर । बोज्जइ। वज्जइ। तसइ। (अनु.) त्रस् (या धातू) ला (डर, बोज्ज आणि वज्ज) असे हे तीन आदेश विकल्पाने होतात. उदा. डरइ...वज्जइ. (विकल्पपक्षी :-) तसइ.
( सूत्र ) न्यसो णिम - णुमौ ।। ९९९ ।।
( वृत्ति) न्यस्यतेरेतावादेशौ भवतः । णिमइ । णुमइ ।
(अनु.) न्यस्यति ( न्यस्) (या धातू) ला (णिम आणि णुम असे) हे आदेश होतात. उदा. णिमइ,णुमइ.
( सूत्र ) पर्यस: पलोट्ट - पल्लट्ट - पल्हत्था: ।। २००।।
(वृत्ति) पर्यस्यतेरेते त्रय आदेशा भवन्ति । पलोट्टई। पल्लट्टइ। पल्हत्थइ। (अनु.) पर्यस्यति ( पर्यस्) ( या धातू) ला (पलोट्ट, पल्लट्ट आणि पल्हत्थ असे) हे तीन आदेश होतात. उदा. पलोट्टइ... पल्हत्थइ.
(सूत्र) निःश्वसेर्झङ्खः ।। २०१ ।।
(वृत्ति) नि:श्वसेर्झङ्ख इत्यादेशो वा भवन्ति । झख । नीसस । (अनु.) नि:श्वस् (या धातू) ला झख असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. झखइ. ( विकल्पपक्षी :-) नीससइ.
( सूत्र ) उल्लसेरूसलोसुम्भ - णिल्लस- पुलआअ - गुञ्जोल्लारोआ: ।।२०२ ।। (वृत्ति) उल्लसेरेते षडादेशा वा भवन्ति । ऊसलइ । ऊसुम्भइ । णिल्लसइ । पुलआइ । गुञ्जोल्लइ । ह्रस्वत्वे तु । गुजुल्लइ । आरोअइ। उल्लसइ । (अनु.) उल्लस् (या धातू) ला ( ऊसल, ऊसुम्भ, णिल्लस, पुलआअ, गुञ्जोल्ल आणि आरोअ) असे हे सहा आदेश विकल्पाने होतात. उदा. ऊसलइ... गुञ्जोल्लइ; (गुञ्जोल्लइ मधील ञ्जो) हस्व झाला असता गुजुल्लइ (असे रूप होईल); आरोअइ. (विकल्पपक्षी :-) उल्लसइ.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३१३
( सूत्र ) भासेर्भिस : ।। २०३।।
( वृत्ति) भासेर्भिस इत्यादेशो वा भवति । भिसइ । भासइ ।
(अनु.) भास् (या धातू) ला भिस असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. भिसइ. ( विकल्पपक्षी :-) भासइ.
( सूत्र ) ग्रसेर्धिसः ।। २०४।।
( वृत्ति) ग्रसेर्धिस इत्यादेशो वा भवति । घिसइ । गसइ ।
(अनु.) ग्रस् ( या धातू) ला घिस असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. घिसइ. (विकल्पपक्षी :-) गसइ.
( सूत्र ) अवाद्गाहेर्वाह: ।। २०५ ।।
(वृत्ति) अवात्परस्य गाहेर्वाह इत्यादेशो वा भवति। ओवाहइ। ओगाहइ। (अनु.) अव (या उपसर्गा) पुढील गाह् (या धातू) ला वाह असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. ओवाहइ. ( विकल्पपक्षी :-) ओगाहइ.
( सूत्र ) आरुहेश्चड - वलग्गी ।। २०६ ।।
( वृत्ति) आरुहेरेतावादेशौ वा भवतः । चडइ । वलग्गइ। आरुहइ।
(अनु.) आरुह् ( या धातू) ला (चड आणि वलग्ग ) असे हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. चडइ, वलग्गइ. (विकल्पपक्षी :-) आरुहइ.
( सूत्र ) मुहेर्गुम्म - गुम्मडौ । २०७ ।।
(वृत्ति) मुहेरेतावादेशौ वा भवतः । गुम्मइ । गुम्मड । मुज्झइ ।
(अनु.) मुह् (या धातू) ला (गुम्म आणि गुम्मड) असे हे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. गुम्मइ, गुम्मडइ. (विकल्पपक्षी :-) मुज्झइ.
( सूत्र ) दहेरहिऊलालुङ्खौ ।। २०८।।
(वृत्ति) दहेरेतावादेशौ वा भवतः । अहिऊलइ । आलुङ्खइ। डहइ।
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
चतुर्थः पादः
(अनु.) दह् (या धातू) ला (अहिऊल आणि आलुल) असे हे आदेश विकल्पाने
होतात. उदा. अहिऊलइ, आलुङ्खइ. (विकल्पपक्षी :-) डहइ.
(सूत्र) ग्रहो वल-गेण्ह-हर-पङ्ग-निरुवाराहिपच्चुआ: ।। २०९।। (वृत्ति) ग्रहेरेते षडादेशा भवन्ति। वलइ। गेण्हइ। हरइ। पङ्गइ। निरुवारइ।
अहिपच्चुअइ। (अनु.) ग्रह् (या धातू) ला (वल, गेण्ह, हर, पङ्ग, निरुवार आणि अहिपच्चुअ)
असे हे सहा आदेश होतात. उदा. वलइ...अहिपच्चुअइ.
(सूत्र) क्त्वा-तुम्-तव्येषु घेत् ।। २१०।। (वृत्ति) ग्रहः क्त्वातुम्तव्येषु घेत् इत्यादेशो भवति। क्त्वा। घेत्तूण। घेत्तुआण।
क्वचिन्न भवति। गेण्हिअ। तुम्। घेत्तुं। तव्य। घेत्तव्वं । (अनु.) क्त्वा, तुम् आणि तव्य हे (प्रत्यय पुढे) असताना ग्रह् या धातूला घेत्
असा आदेश होतो. उदा. क्त्वा (प्रत्यय पुढे असता :-) घेत्तूण, घेत्तुआण; क्वचित् (हा घेत् आदेश) होत नाही. उदा. गेण्हिअ. तुम् (प्रत्यय पुढे असता) :- घेत्तुं. तव्य (प्रत्यय पुढे असता) :- घेत्तव्वं.
(सूत्र) वचो वोत् ।। २११।। (वृत्ति) वक्तेर्वोत् इत्यादेशो भवति क्त्वातुम्तव्येषु। वोत्तूण। वोत्तुं। वोत्तव्वं । (अनु.) क्त्वा, तुम् आणि तव्य (प्रत्यय पुढे) असताना वक्ति (वच्) (या धातू) ला
वोत् असा आदेश होतो. उदा. (क्त्वा प्रत्यय पुढे असता :-) वोत्तूण. (तुम् प्रत्यय पुढे असता :-) वोत्तुं. (तव्य प्रत्यय पुढे असता :-) वोत्तव्वं.
(सूत्र) रुद-भुज-मुचां तोऽन्त्यस्य ।। २१२।। (वृत्ति) एषामन्त्यस्य क्त्वातुम्तव्येषु तो भवति। रोत्तूण। रोत्तुं। रोत्तव्वं। भोत्तूण।
भोत्तुं। भोत्तव्वं। मोत्तूण। मोत्तुं। मोत्तव्वं। (अनु.) क्त्वा, तुम्, आणि तव्य (हे प्रत्यय) पुढे असताना (रुद्,भुज् आणि मुच्)
यां (धातूं) च्या अन्त्य वर्णाचा त् होतो. उदा. रोत्तूण...मोत्तव्वं.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३१५
( सूत्र ) दृशस्तेन ट्ठ: ।। २१३।।
(वृत्ति) दृशोऽन्त्यस्य तकारेण सह द्विरुक्तष्ठकारो भवति । दट्ठूण । दट्ठं । दट्ठव्वं । (अनु.) दृश् (या धातू) च्या अन्त्य वर्णाचा ( क्त्वा, तुम् व तव्य प्रत्यय पुढे असता) तकारासह द्वित्वयुक्त ठ (म्हणजे ट्ठ) होतो. उदा. दट्ठूण...दट्ठव्वं.
( सूत्र ) आ कृगो भूत-भविष्यतोश्च ।। २१४।।
(वृत्ति) कृगोऽन्त्यस्य आ इत्यादेशो भवति भूतभविष्यत्कालयोश्चकारात् क्त्वातुम्तव्येषु च। काहीअ । अकार्षीत् अकरोत् चकार वा । काहि । करिष्यति कर्ता वा। क्त्वा । काऊण। तुम्। काउं । तव्य । कायव्वं । (अनु.) भूतकाळ आणि भविष्यकाळ (यांचे प्रत्यय पुढे) असताना तसेच (सूत्रातील) चकारामुळे क्त्वा, तुम् आणि तव्य ( हे प्रत्यय) पुढे असता कृ (या धातू) च्या अन्त्य वर्णाला आ असा आदेश होतो. उदा. (भूतकाळात :-) काहीअ (म्हणजे) अकार्षीत्, अकरोत् किंवा चकार (असा अर्थ आहे). (भविष्यकाळात :-) काहिइ (म्हणजे) करिष्यति किंवा कर्ता (असा अर्थ आहे). क्त्वा (प्रत्यय पुढे असता :-) काऊण. तुम् (प्रत्यय पुढे असता) :- काउं. तव्य ( प्रत्यय पुढे असता ) :कायव्वं.
(सूत्र) गमिष्यमासां छः ।। २१५।।
(वृत्ति) एषामन्त्यस्य छो भवति। गच्छइ। इच्छइ। जच्छइ। अच्छइ।
(अनु.) (गम्, इष्, यम् आणि आस्) यां (धातूं) च्या अन्त्य वर्णाचा छ होतो.
उदा. गच्छइ...अच्छइ.
( सूत्र ) छिदि - भिदो न्दः ।। २१६ ।।
(वृत्ति) अनयोरन्त्यस्य नकाराक्रान्तो दकारो भवति। छिन्दइ। भिन्दइ। (अनु.) (छिद् आणि भिद्) यां (धातूं) च्या अन्त्य वर्णाचा नकाराने युक्त दकार (म्हणजे न्द) होतो. उदा. छिन्दइ, भिन्दइ.
( सूत्र ) युधबुधगृधक्रुधसिधमुहां ज्झः ।। २१७ ।।
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थः पादः
( वृत्ति) एषामन्त्यस्य द्विरुक्तो झो भवति । जुज्झइ । बुज्झइ । गिज्झइ । कुज्झइ । सिज्झइ। मुज्झइ।
(अनु.) (युध्, बुध्, गृधू, क्रुध्, सिधू आणि मुह्) यां (धातूं) च्या अन्त्य वर्णाचा द्विरुक्त झ (म्हणजे ज्झ) होतो. उदा. जुज्झइ...मुज्झइ.
३१६
( सूत्र ) रुधो न्धम्भौ च ।। २१८।।
(वृत्ति) रुधोऽन्त्यस्य न्ध म्भ इत्येतौ चकाराद् ज्झश्च भवति । रुन्धइ । रुम्भइ । रुज्झइ |
(अनु.) रुध् ( या धातू) च्या अन्त्य वर्णाचे न्ध आणि म्भ असे हे (दोन) आणि (सूत्रातील) चकारामुळे ज्झ (असे आदेश ) होतात. उदा. रुन्धइ...रुज्झइ.
( सूत्र ) सदपतोर्डः ।। २१९।।
( वृत्ति) अनयोरन्त्यस्य डो भवति । सडइ । पडइ ।
(अनु.) (सद् आणि पत्) यां (धातूं) च्या अन्त्य वर्णाचा ड होतो. उदा. सडइ,
पडइ.
( सूत्र ) क्वथवर्धां ढः ।। २२०।।
( वृत्ति) अनयोरन्त्यस्य ढो भवति । कढइ । वड्ढइ पवय - कलयलो । परिअड्ढइ लायण्णं। बहुवचनाद् वृधेः कृतगुणस्य वर्धेश्चाविशेषेण ग्रहणम्।
(अनु.) (क्वथ् आणि वृध्) यां (धातूं) च्या अन्त्य वर्णाचा ढ होतो. उदा. कढइ...लायण्णं. (सूत्रात वर्धाम् असे) बहुवचन वापरले असल्यामुळे ज्यात गुण केलेला आहे अशा (वृधू चे म्हणजे) वधू चे सुद्धा (कुठलाही) फरक न करता ग्रहण होते.
( सूत्र ) वेष्ट: ।। २२१।।
१ वर्धते प्लवग- कलकलः। २ परिवर्धते लावण्यम्।
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
( वृत्ति) वेष्ट वेष्टने इत्यस्य धातोः कगटड इत्यादिना (२.७७ ) षलोपेऽन्त्यस्य ढो भवति। वेढइ। वेढिज्जइ ।
(अनु.) 'वेष्ट वेष्टने' (येथे सांगितलेल्या) वेष्ट् धातूत 'कगटड' इत्यादि सूत्राने ष् (या व्यंजना) चा लोप झाला असता (वेष्ट्च्या ) अन्त्य वर्णाचा ढ होतो. उदा. वेढइ, वेढिज्जइ.
( सूत्र ) समो लः ।। २२२।।
(वृत्ति) सम्पूर्वस्य वेष्टतेरन्त्यस्य द्विरुक्तो लो भवति । संवेल्लइ ।
(अनु.) सम् (हा उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या वेष्टते (वेष्ट्) (या धातू) च्या अन्त्य वर्णाचा द्विरुक्त ल (म्हणजे ल्ल ) होतो. उदा. संवेल्लइ.
३१७
( सूत्र ) वोदः ।। २२३।।
(वृत्ति) उद: परस्य वेष्टतेरन्त्यस्य ल्लो वा भवति । उव्वेल्लइ। उव्वेढइ। (अनु.) उद् (या उपसर्गा) पुढे असणाऱ्या वेष्टते (वेष्ट्) (या धातू) च्या अन्त्य वर्णाचा ल्ल विकल्पाने होतो. उदा. उव्वेल्लइ. (विकल्पपक्षी :-) उव्वेढइ.
( सूत्र ) स्विदां ज्ज: ।। २२४।।
(वृत्ति) स्विदिप्रकाराणामन्त्यस्य द्विरुक्तो जो भवति । सव्वंगसिज्जिरीए । संपज्जइ'। खिज्जइ । बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् ।
(अनु.) स्विद् प्रकारच्या धातुच्या अन्त्य वर्णाचा द्विरुक्त ज ( म्हणजे ज्ज) होतो. उदा. सव्वंग...खिज्जइ. (सूत्रातील स्विदां हे) बहुवचन प्रयोगाचे अनुसरण दाखविण्यासाठी आहे.
( सूत्र ) व्रज - नृत - मदां च्चः ।। २२५।।
( वृत्ति) एषामन्त्यस्य द्विरुक्तश्चो भवति । वच्च । नच्चइ । मच्चइ।
(अनु.) (व्रज्, नृत्, आणि मद्) यां (धातूं) च्या अन्त्य वर्णाचा द्विरुक्त च (म्हणजे
च्च) होतो. उदा. वच्चइ...
१ सर्वाङ्ग - स्वेदनशीलायाः ।
... मच्चइ.
२ सम्+पद्।
३ खिद्
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
चतुर्थः पादः
(सूत्र) रुद-नमोर्वः ।। २२६।। (वृत्ति) अनयोरन्त्यस्य वो भवति। रुवइ। रोवइ। नवइ। (अनु.) (रुद् आणि नम्) यां (धातूं) च्या अन्त्य वर्णाचा व होतो. उदा. रुवइ...नवइ.
(सूत्र) उद्विजः ।। २२७।। (वृत्ति) उद्विजतेरन्त्यस्य वो भवति। उव्विवइ। उव्वेवो। (अनु.) उद्विजते (उद्विज्) (या धातू) च्या अन्त्य वर्णाचा व होतो. उदा. उव्विवइ;
उव्वेवो.
(सूत्र) खाद-धावोर्लुक् ।। २२८।। (वृत्ति) अनयोरन्त्यस्य लुग् भवति। खाइ। खाअइ। खाहिइ। खाउ।
धाइ। धाहिइ। धाउ। बहुलाधिकाराद्वर्तमानाभविष्यद्विध्यायेकवचन एव भवति। तेनेह न भवति। खादन्ति। धावन्ति। क्वचिन्न भवति।
धावइ२ पुरओ। (अनु.) (खाद् आणि धाव्) यां (धातूं) च्या अन्त्य वर्णाचा लोप होतो. उदा.
खाइ...धाउ. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे, वर्तमानकाळ, भविष्यकाळ आणि विधि, इत्यादीतील एकवचनातच (असा अन्त्य वर्णाचा लोप) होतो; म्हणून येथे (=पुढील उदाहरणांत) (असा लोप) होत नाही. उदा. खादन्ति, धावन्ति. क्वचित् (एकवचनातही असा लोप) होत नाही. उदा. धावइ पुरओ.
(सूत्र) सृजो रः ।। २२९।। (वृत्ति) सृजो धातोरन्त्यस्य रो भवति। निसिरइ। वोसिरइ। वोसिरामि। (अनु.) सृज् (या धातू) च्या अन्त्य वर्णाचा र होतो. उदा. निसिरइ...वोसिरामि.
१ उद्वेग
२ धावति पुरतः। ३ निसृज्
४ व्युत्सृज्
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३१९
(सूत्र) शकादीनां द्वित्वम् ।। २३०।। (वृत्ति) शकादीनामन्त्यस्य द्वित्वं भवति। शक् सक्कइ। जिम् जिम्मइ। लग्
लग्गइ। मग् मग्गइ। कुप् कुप्पइ। नश् नस्सइ। अट् परिअट्टइ।
लुट् पलोट्टइ। तुट तुट्टइ। नट नट्टइ। सिव् सिव्वइ। इत्यादि। (अनु.) शके, इत्यादि (धातूं) च्या अन्त्य वर्णाचे द्वित्व होते. उदा. शके सक्कइ...सिव्
सिव्वइ, इत्यादि.
(सूत्र) स्फुटि-चलेः ।। २३१॥ (वृत्ति) अनयोरन्त्यस्य द्वित्वं वा भवति। फुट्टइ फुडइ। चल्लइ चलइ। (अनु.) (स्फुट आणि चल्) यां (धातूं) च्या अन्त्य वर्णाचे द्वित्व विकल्पाने होते.
उदा. फुट्टइ...चलइ.
(सूत्र) प्रादेर्मीलेः ।। २३२।। (वृत्ति) प्रादेः परस्य मीलेरन्त्यस्य द्वित्वं वा भवति। पमिल्लइ३ पमीलइ।
निमिल्लइ निमीलइ। संमिल्लइ संमीलइ। उम्मिल्लइ उम्मीलइ। प्रादेरिति
किम् ? मीलइ। (अनु.) उपसर्गा (प्रादेः) पुढील मील् (या धातू) च्या अन्त्य व्यंजनाचे द्वित्व
विकल्पाने होते. उदा. पमिल्लइ...उम्मीलइ. उपसर्गापुढील (मील् धातूच्या) असे का म्हटले आहे ? (कारण मागे उपसर्ग नसल्यास, मील च्या अन्त्य वर्णाचे द्वित्व होत नाही. उदा.) मीलइ.
(सूत्र) उवर्णस्यावः ।। २३३।। (वृत्ति) धातोरन्त्यस्योवर्णस्य अवादेशो भवति। न्हुङ् निण्हवइ । हु निहवइ ।
च्युङ् चवइ। रु रवइ। कु कवइ। सू सवइ, पसवई। (अनु.) धातूच्या अन्त्य उ-वर्णाला अव असा आदेश होतो. उदा. ह्ल (गुङ्)
निण्हवइ...पसवइ.
१ परि+अट् ४ नि+हनु
२ प्र+लुट् ५ नि+हु
३ प्र,नि,सं, उद् हे उपसर्ग मागे असणारा मील ६ प्र+सू
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
( सूत्र ) ऋवर्णस्यारः ।। २३४।।
(वृत्ति) धातोरन्त्यस्य ऋवर्णस्य अरादेशो भवति । करइ । धरई । मरइ । वरइ। सरइ । हरइ । तरइ । जरइ ।
(अनु.) धातूच्या अन्त्य ऋ वर्णाला अर असा आदेश होतो. उदा. करइ... जरइ.
( सूत्र ) वृषादीनामरि: ।। २३५।।
( वृत्ति) वृष इत्येवंप्रकाराणां धातूनाम् ऋवर्णस्य अरि: इत्यादेशो भवति । वृष् वरिसइ । कृष् करिसइ । मृष् मरिसइ । हृष् हरिसइ । येषामरिरादेशो दृश्यते ते वृषादयः।
(अनु.) वृष् इत्यादि प्रकारच्या धातूंच्या ऋ वर्णाला अरि असा आदेश होतो. उदा. वृष् वरिसइ...हरिसइ. ज्यां (धातू) मध्ये अरि असा आदेश होतो ते वृष् इत्यादि (प्रकारचे धातु) होत.
( सूत्र ) रुषादीनां दीर्घः ।। २३६ ।।
(वृत्ति) रुष इत्येवंप्रकाराणां धातूनां स्वरस्य दीर्घो भवति । रूसइ । तूसइ । सूसइ। दूसइ । पूसइ । सीसइ । इत्यादि ।
(अनु.) रुष् इत्यादि प्रकारच्या धातूंच्या ( ह्रस्व) स्वराचा दीर्घ (स्वर) होतो. उदा. रूसइ...सीसइ, इत्यादि.
( सूत्र ) युवर्णस्य गुण: ।। २३७।।
(वृत्ति) धातोरिवर्णस्य च कियपि गुणो भवति । जेऊण ३ । नेऊण । नेइ । नेन्ति। उड्डेड्५। उड्डेन्ति' । मोत्तूण ६ । सोऊण' । क्वचिन्न भवति। नीओ'। उड्डीणो ।
चतुर्थः पादः
(अनु.) धातूच्या इ वर्णाचा क्ड़्त् िप्रत्यय पुढे असतानाही गुण होतो. उदा. जेऊण...सोऊण. क्वचित् (असा गुण) होत नाही. उदा. नीओ, उड्डीणो.
१ क्रमाने
२ क्रमा
३ जि
:- कृ, धृ, मृ, वृ, सृ, हृ, तृ, जृ
रुष्, तुष्, शुष्, दुष्, पुष्, शिष्.
४
५ उड्डी
६ मुच्
--
७ श्रु
८ न
९ उड्डीन
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३२१
(सूत्र) स्वराणां स्वराः ।। २३८।। (वृत्ति) धातुषु स्वराणां स्थाने स्वरा बहुलं भवन्ति। हवइ हिवइ। चिणइ
चुणइ। सद्दहणं सद्दहाणं। धावइ धुवइ। रुवइ रोवइ। क्वचिन्नित्यम्।
देइ। लेइ। विहेइ। नासइ। आफै। बेमि३। (अनु.) धातूमध्ये स्वरांच्या स्थानी (इतर) स्वर बहुलत्वाने येतात. उदा. हवइ...रोवइ.
क्वचित् (हे इतर स्वर) नित्य येतात. उदा. देइ...नासइ. आर्ष प्राकृतात :
बेमि. (सूत्र) व्यञ्जनाददन्ते ।। २३९।। (वृत्ति) व्यञ्जनान्ताद्धातोरन्ते अकारो भवति। भमइ। हसइ। कुणइ। चुम्बइ। __ भणइ। उवसमइ। पावइ। सिञ्चइ। रुन्धइ। मुसइ। हरइ। करइ।
शबादीनां च प्रायः प्रयोगो नास्ति। (अनु.) व्यंजनान्त धातूंच्या अन्ती अकार येतो. उदा. भमइ...करइ. पण शप्,
इत्यादि (धातूं) चा प्रयोग प्राय: (दिसून येत) नाही. (सूत्र) स्वरादनतो वा ।। २४०।। (वृत्ति) अकारान्तवर्जितात्स्वरान्ताद्धातोरन्ते अकारागमो वा भवति। पाइ५
पाअइ। धाइ धाअइ। जाइ जाअइ। झाइ झाअइ। जम्भाइ जम्भाअइ। उव्वाइ उव्वाअइ। मिलाइ मिलाअइ। विक्केइ विक्केअइ। होऊण
होइऊण। अनत इति किम्? चिइच्छइ६। दुगुच्छइ। (अनु.) अकारान्त धातु सोडून, इतर स्वरान्त धातूंच्या अन्ती अकाराचा आगम
विकल्पाने होतो. उदा. पाइ...होइऊण. अकारान्त धातु सोडून, असे का म्हटले ? (कारण अकारान्त धातू पुढे असा अकार-आगम होत नाही.
उदा.) चिइच्छइ, दुगुच्छइ. १ क्रमाने :- भू, चि, श्रद्धान, धाव्, रुद् २ क्रमाने :- दा, ला, विभी, नश्. ३ ब्रू ४ क्रमाने :- भ्रम, हस्, कृ-कुण, चुम्ब्, भण, उपशम्, प्राप्, सिच्-सिञ्च्, रुध्-रुन्ध्,
मुष्, हृ-हर्, कृ-कर् ५ क्रमाने:- पा, धाव/धा, या, ध्यै, जृम्भ, उद्वा, म्लै, विक्री, भू. ६ चिकित्सति
७ जुगुप्सति.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
चतुर्थः पादः
(सूत्र) चि-जि-श्रु-हु-स्तु-लू-पू-धूगां णो ह्रस्वश्च ।। २४१।। (वृत्ति) च्यादीनां धातूनामन्ते णकारागमो भवति एषां स्वरस्य च ह्रस्वो भवति।
चि चिणइ। जि जिणइ। श्रु सुणइ। हु हुणइ। स्तु थुणइ। लू लुणइ। पू पुणइ। धुग् धुणइ। बहुलाधिकारात्क्वचिद्विकल्पः। उच्चिणइ?
उच्चेइ। जेऊण जिणिऊण। जयइ जिणइ। सोऊण सुणिऊण। (अनु.) चि इत्यादि (म्हणजे चि, जि, श्रु, हु, स्तु, लू, पू आणि धू ह्या) धातूंच्या
अन्ती णकार आगम होतो आणि यां (धातूं) च्या (दीर्घ) स्वराचा ह्रस्व (स्वर) होतो. उदा. चि चिणइ...धुणइ. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे क्वचित् विकल्प होतो. उदा. उच्चिणइ...सुणिऊण.
(सूत्र) न वा कर्म-भावे व्व: क्यस्य च लुक् ।। २४२।। (वृत्ति) च्यादीनां कर्मणि भावे च वर्तमानानामन्ते द्विरुक्तो वकारागमो वा
भवति तत्संनियोगे च क्यस्य लुक्। चिव्वइ चिणिजइ। जिव्वइ जिणिज्जइ। सुव्वइ सुणिज्जइ। हुव्वइ हुणिज्जइ। थुव्वइ थुणिज्जइ। लुव्वइ लुणिज्जइ। पुव्वइ पुणिज्जइ। धुव्वइ धुणिज्जइ। एवं भविष्यति।
चिव्विहिइ। इत्यादि। (अनु.) कर्मणि आणि भावे (रूपात) असणाऱ्या चि इत्यादि (म्हणजे चि, जि, श्रु,
हु, स्तु, लू, पू आणि धू) धातूंच्या अन्ती द्विरुक्त वकाराचा (म्हणजे व्व चा) आगम विकल्पाने होतो आणि त्या (व्व) च्या सानिध्यामुळे क्य (प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. चिव्वइ...धुणिज्जइ. अशाच प्रकारे भविष्यकाळातही (रूपे होतात. उदा.) चिव्विहिइ इत्यादि.
(सूत्र) म्मश्चेः ।। २४३॥ (वृत्ति) चिगः कर्मणि भावे च अन्ते संयुक्तो मो वा भवति तत्संनियोगे
क्यस्य च लुक्। चिम्मइ। चिव्वइ। चिणिजइ। भविष्यति। चिम्मिहिइ। चिव्विहिइ। चिणिहिइ।
१ उच्चि
२ जि
३ श्रु
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३२३
(अनु.) कर्मणि आणि भावे (रूपात) असणाऱ्या चि (धातू) च्या अन्ती संयुक्त म
(म्हणजे म्म) विकल्पाने येतो आणि त्या (म्म) च्या सानिध्यामुळे क्य (प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. चिम्मइ...चिणिज्जइ. भविष्यकाळात (असेच होते. उदा) :- चिम्मिहिइ...चिणिहिइ.
(सूत्र) हन्-खनोऽन्त्यस्य ।। २४४।। (वृत्ति) अनयोः कर्मभावेऽन्त्यस्य द्विरुक्तो मो वा भवति तत्संनियोगे क्यस्य
च लुक् । हम्मइ हणिज्जइ। खम्मइ खणिज्जइ। भविष्यति। हम्मिहिइ हणिहिइ। खम्मिहिइ खणिहिइ। बहुलाधिकाराद्धन्ते: कर्तर्यपि। हम्मइ
हन्तीत्यर्थः। क्वचिन्न भवति। हन्तव्वं। हन्तूण। हओ। (अनु.) कर्मणि आणि भावे (रूपात) असणाऱ्या (हन् आणि खन्) यां (धातूं) च्या
अन्ती द्विरुक्त म (म्हणजे म्म) विकल्पाने येतो आणि त्या (म्म) च्या सांनिध्यामुळे क्य (प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. हम्मइ...खणिज्जइ. भविष्यकाळात (असेच होते. उदा) :- हम्मिहिइ...खणिहिइ. बहुलचा अधिकार असल्यामुळे, हन्ति (हन्) या धातूच्या कर्तरि रूपातही (असा म्म येतो). उदा. हम्मइ म्हणजे हन्ति (ठार करतो) असा अर्थ आहे. क्वचित् (असा म्म) होत नाही. उदा.हन्तव्वं...हओ.
(सूत्र) ब्भो दुह-लिह-वह-रुधामुच्चातः ।। २४५।। (वृत्ति) दुहादीनामन्त्यस्य कर्मभावे द्विरुक्तो भो वा भवति तत्संनियोगे क्यस्य
च लुग् वहेरकारस्य च उकारः। दुब्भइ दुहिज्जइ। लिब्भइ लिहिज्जइ। वुब्भइ वहिजइ। रुब्भइ रुन्धिजइ। भविष्यति। दुब्भिहिइ दुहिहिइ।
इत्यादि। (अनु.) कर्मणि आणि भावे रूपात दुह इत्यादि (म्हणजे दुह्, लिह, वह् आणि रुध्)
धातूंच्या अन्त्य वर्णाचा द्विरुक्त भ (म्हणजे ब्भ) विकल्पाने होतो, आणि त्या (ब्भ) च्या सांनिध्यामुळे क्य (प्रत्यया) चा लोप होतो आणि वह् (धातू) मधील अकाराचा उकार होतो. उदा. दुब्भइ...रुन्धिज्जइ. भविष्यकाळातही (असेच होते. उदा.) :- दुब्भिहिइ, दुहिहिइ इत्यादि.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
चतुर्थः पादः
(सूत्र) दहो ज्झः ।। २४६।। (वृत्ति) दहोऽन्त्यस्य कर्मभावे द्विरुक्तो झो वा भवति तत्संनियोगे क्यस्य च
लुक्। डज्झइ डहिज्जइ। भविष्यति। डज्झिहिइ डहिहिए। (अनु.) कर्मणि आणि भावे रूपात दह् (धातू) च्या अन्त्य वर्णाचा द्विरुक्त झ
(म्हणजे ज्झ) विकल्पाने होतो आणि त्या (ज्झ) च्या सांनिध्यामुळे क्य (प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. डज्झइ, डहिज्जइ. भविष्यकाळात (असेच होते. उदा.) :- डज्झिहिइ, डहिहिइ.
(सूत्र) बन्धो न्धः ।। २४७।। (वृत्ति) बन्धेर्धातोरन्त्यस्य न्ध इत्यवयवस्य कर्मभावे ज्झो वा भवति तत्संनियोगे
क्यस्य च लुक्। बज्झइ बन्धिजइ। भविष्यति। बज्झिहिइ बन्धिहिइ। (अनु.) कर्मणि आणि भावे रूपात बन्ध् (या धातू) च्या अन्त्य (म्हणजे) न्ध् या
अवयवाचा ज्झ विकल्पाने होतो आणि त्या (ज्झ) च्या सांनिध्यामुळे क्य (प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. बज्झइ, बन्धिहिइ. भविष्यकाळात (असेच होते. उदा.) :- बज्झिहिइ, बन्धिहिइ.
(सूत्र) समनूपाद्रुधेः ।। २४८।। (वृत्ति) समनूपेभ्य: परस्य रुधेरन्त्यस्य कर्मभावे ज्झो वा भवति तत्संनियोगे
क्यस्य च लुक्। संरुज्झइ। अणुरुज्झइ। उवरुज्झइ। पक्षे। संसन्धिज्जइ। अणुसन्धिज्जइ। उवरुन्धिज्जइ। भविष्यति। संसज्झिहिइ संसन्धिहिइ।
इत्यादि। (अनु.) कर्मणि आणि भावे रूपांत सम्, अनु (किंवा) उप (या उपसर्गा) पुढे
असणाल्या रुध् (या धातू) च्या अन्त्य वर्णाचा ज्झ विकल्पाने होतो. आणि त्या (ज्झ) च्या सांनिध्यामुळे क्य (प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. संरुज्झइ...उवरुज्झइ. (विकल्प-) पक्षी :- संसन्धिज्जइ...उवरुन्धिजइ. भविष्यकाळात :- संसज्झिहिइ, संसन्धिहिइ, इत्यादि.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३२५
(सूत्र) गमादीनां द्वित्वम् ।। २४९।। (वृत्ति) गमादीनामन्त्यस्य कर्मभावे द्वित्वं वा भवति तत्संनियोगे क्यस्य च
लुक्। गम् गम्मइ गमिज्जइ। हस् हस्सइ हसिजजइ। भण् भण्णइ भणिजइ। छुप् छुप्पइ छुविजइ। रुद-नमोर्वः (४.२२६) इति कृतवकारादेशो रुदिरत्र पठ्यते। रुव रुव्वइ रुविजइ। लभ् लब्भइ लहिज्जइ। कथ् कत्थइ कहिज्जइ। भुज् भुज्जइ भुञ्जिज्जइ। भविष्यति।
गम्मिहिइ गमिहिइ। इत्यादि. (अनु.) कर्मणि आणि भावे रूपात गम् इत्यादि (धातूं) च्या अन्त्य वर्णाचे विकल्पाने
द्वित्व होते आणि त्याच्या सांनिध्यामुळे क्य (प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. गम् गम्मइ...छुविज्जइ. 'रुदनमोर्वः' या सूत्राने ज्यामध्ये वकारआदेश केलेला आहे असा रुद् धातु येथे घ्यावयाचा आहे. रुव रुव्वइ... भुञ्जिज्जइ. भविष्यकाळात :- गम्मिहिइ, गमिहिइ इत्यादि.
(सूत्र) हृ-कृ-तृ-ज्रामीरः ।। २५०।। (वृत्ति) एषामन्त्यस्य ईर इत्यादेशो वा भवति तत्संनियोगे च क्यलुक्। हीरइ
हरिजइ। कीरइ करिज्जइ। तीरइ तरिजइ। जीरइ जरिज्जइ। (अनु.) (कर्मणि आणि भावे रूपात हृ, कृ, तृ आणि तृ) यां (धातूं) च्या अन्त्य
वर्णाला ईर असा आदेश विकल्पाने होतो आणि त्याच्या सानिध्यामुळे क्य (या प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. हीरइ...जरिज्जइ.
(सूत्र) अर्जेविढप्पः ।। २५१।। (वृत्ति) अन्त्यस्येति निवृत्तम्। अर्जेविढप्प इत्यादेशो वा भवति तत्संनियोगे
क्यस्य च लुक्। विढप्पइ। पक्षे। विढविज्जइ। अजिज्जइ। (अनु.) (या सूत्रात आता) अन्त्यस्य (अन्त्य वर्णाचा) या शब्दाची निवृत्ति झाली.
(कर्मणि आणि भावे रूपात) अर्ज (या धातू) ला विढप्प असा आदेश विकल्पाने होतो आणि त्याच्या सांनिध्यामुळे क्य (प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. विढप्पइ. (विकल्प-) पक्षी :- विढविज्जइ, अजिज्जइ.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
चतुर्थः पादः
(सूत्र) ज्ञो णव्व-णजौ ।। २५२।। (वृत्ति) जानाते: कर्मभावे णव्व णज इत्यादेशौ वा भवत: तत्संनियोगे क्यस्य
च लुक्। णव्वइ णज्जइ। पक्षे। जाणिजइ मुणिज्जइ। म्नज्ञोर्णः (२.४२)
इति णादेशे तु। णाइज्जइ। नञ्पूर्वकस्य। अणाइज्जइ। (अनु.) कर्मणि आणि भावे रूपात जानाति (ज्ञा) (या धातू) ला णव्व आणि
णज असे आदेश विकल्पाने होतात आणि त्यांच्या सांनिध्यामुळे क्य (प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. णव्वइ, णज्जइ. (विकल्प-) पक्षी :जाणिज्जइ, मुणिज्जइ. 'म्न ज्ञोर्णः' या सूत्राने (ज्ञा धातूतील ज्ञ या संयुक्त व्यंजनाला) ण हा आदेश झाला असता मात्र :- णाइज्जइ (असे रूप होते). नञ् (हे अव्यय) पूर्वी असणाऱ्या (ज्ञा धातूचे) अणाइज्जइ (असे रूप होते).
(सूत्र) व्याहृगेर्वाहिप्पः ।। २५३।। (वृत्ति) व्याहरते: कर्मभावे वाहिप्प इत्यादेशो वा भवति तत्संनियोगे क्यस्य
च लुक्। वाहिप्पइ। वाहरिजइ। (अनु.) कर्मणि आणि भावे रूपात व्याहरति (व्याहृ) (या धातू) ला वाहिप्प असा
आदेश विकल्पाने होतो आणि त्याच्या सानिध्यामुळे क्य (प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. वाहिप्पइ। वाहरिज्जइ.
(सूत्र) आरभेराढप्पः ।। २५४॥ (वृत्ति) आयूर्वस्य रभेः कर्मभावे आढप्प इत्यादेशो वा भवति क्यस्य च
लुक्। आढप्पइ। पक्षे। आढवीअइ। (अनु.) कर्मणि आणि भावे रूपात आ (हा उपसर्ग) पूर्वी असणाऱ्या रम् (या
धातू) ला आढप्प असा आदेश विकल्पाने होतो आणि (त्याच्या सांनिध्यामुळे) क्य (प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. आढप्पइ. (विकल्प-) पक्षी :- आढवीअइ.
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३२७
( सूत्र ) स्निह - सिचो : सिप्पः ।। २५५ ।।
(वृत्ति) अनयो: कर्मभावे सिप्प इत्यादेशो भवति क्यस्य च लुक् । सिप्पइ । स्निह्यते । सिच्यते वा ।
(अनु.) कर्मणि आणि भावे रूपात (स्निह् आणि सिच्) यां (धातूं) ना सिप्प असा आदेश होतो आणि (त्याच्या सांनिध्यामुळे) क्य (प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. सिप्पइ (म्हणजे ) स्निह्यते किंवा सिच्यते (असा अर्थ आहे).
( सूत्र ) ग्रहेर्घेप्प: ।। २५६।।
(वृत्ति) ग्रहेः कर्मभावे घेप्प इत्यादेशो वा भवति क्यस्य च लुक् । घेप्प । गिहिज्जइ ।
(अनु.) कर्मणि आणि भावे रूपात ग्रह् (या धातू) ला घेप्प असा आदेश विकल्पाने होतो आणि (त्याच्या सांनिध्यामुळे) क्य (प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. घेप्पइ. (विकल्पपक्षी :-) गिहिज्जइ.
( सूत्र ) स्पृशेश्छिप्प: ।। २५७।।
( वृत्ति) स्पृशते: कर्मभावे छिप्पादेशो वा भवति क्यलुक् च । छिप्पड़ । छिविज्जइ ।
(अनु.) कर्मणि आणि भावे रूपात स्पृशति (स्पृश्) (या धातू) ला छिप्प असा आदेश विकल्पाने होतो आणि (त्याच्या सांनिध्यामुळे) क्य (या प्रत्यया) चा लोप होतो. उदा. छिप्पइ. (विकल्पपक्षी) :- छिविज्जइ.
( सूत्र ) क्तेनाप्फुण्णादयः ।। २५८ ।।
(वृत्ति) अप्फुण्णादयः शब्दा आक्रमिप्रभृतीनां धातूनां स्थाने क्तेन सह वा निपात्यन्ते। अप्फुण्णो आक्रान्तः । उक्कोसं उत्कृष्टम्। फुडं स्पष्टम्। वोलीणो अतिक्रान्तः। वोसट्टो विकसितः । निसुट्टो निपातितः । लुग्गो रुग्ण:। ल्हिक्को नष्ट: । पम्हुट्ठो प्रमृष्टः प्रमुषितो वा । विदत्तं
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
चतुर्थः पादः
अर्जितम्। छित्तं स्पृष्टम्। निमिअं स्थापितम्। चक्खिअं आस्वादितम्। लुअं लूनम्। जढं त्यक्तम्। झोसिअं क्षिप्तम्। निच्छूढं उवृत्तम्।
पल्हत्थं पलोट्टं च पर्यस्तम्। हीसमणं हेषितम्। इत्यादि। (अनु.) अप्फुण्ण इत्यादि शब्द, आक्रम इत्यादि धातूंच्या स्थानी क्त (या प्रत्यया)
सह निपात म्हणून विकल्पाने येतात. उदा. अप्फुण्णो आक्रान्तः...हेषितम्, इत्यादि.
(सूत्र) धातवोऽर्थान्तरेऽपि ।। २५९।। (वृत्ति) उक्तादर्थादर्थान्तरेऽपि धातवो वर्तन्ते। बलि: प्राणने पठित: खादनेऽपि
वर्तते। बलइ। खादति प्राणनं करोति वा। एवं कलि: सङ्ख्याने संज्ञानेऽपि। कलइ। जानाति सङ्ख्यानं करोति वा। रिगिर्गतौ प्रवेशेऽपि। रिगइ। प्रविशति गच्छति वा। काङ्क्षतेर्वम्फ आदेशः प्राकृते। वम्फइ। अस्यार्थः। इच्छति खादति वा। फक्कतेस्थक्क आदेशः। थक्कइ। नीचां गतिं करोति विलम्बयति वा। विलप्युपालम्भ्योमुख आदेशः। झङ्खइ। विलपति उपालभते भाषते वा। एवं पडिवालेइ। प्रतीक्षते रक्षति वा। केचित् कैश्चिदुपसर्गनित्यम्। पहरइ। युध्यते। संहरइ। संवृणोति। अणुहरइ। सदृशीभवति। नीहरइ। पुरीषोत्सर्ग करोति। विहरइ। क्रीडति। आहरइ। खादति। पडिहरइ। पुनः पूरयति। परिहरइ। त्यजति। उवहरइ। पूजयति। वाहरइ। आह्वयति। पवसइ। देशान्तरं गच्छति। उच्चुपइ चटति। उल्लुहइ।
नि:सरति। (अनु.) उक्त (सांगितलेल्या) अर्थाखेरीज इतर अर्थांनीही धातु (प्राकृतमध्ये वापरलेले)
असतात. उदा. बल् (बलि) हा प्राणन या अर्थी सांगितलेला आहे; तो खादन या अर्थी सुद्धा असतो. (त्यामुळे) बलइ (म्हणजे) खादति (खातो) किंवा प्राणनं करोति (श्वासोच्छवास करतो). याचप्रमाणे कल् (कलि) (हा धातु) संख्यान (तसेच) संज्ञान (या अर्थी) सुद्धा असतो. उदा. कलइ (म्हणजे) जानाति (जाणतो) किंवा संख्यानं करोति (गणना करतो). रिग् (रिगि) (हा धातु) गति (तसेच) प्रवेश (या अर्थी) सुद्धा असतो. उदा.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३२९
रिगइ (म्हणजे) प्रविशति (प्रवेश करतो) किंवा गच्छति (जातो). प्राकृतमध्ये काङ्क्षति (काङ्क्ष) (या धातू) ला वम्फ असा आदेश (होतो). (आता) वम्फइ याचा अर्थ इच्छति (इच्छा करतो) किंवा खादति (खातो) (असा होतो). (प्राकृतमध्ये) फक्कति (फक्क) (या धातू) ला थक्क असा आदेश होतो. (आता) थक्कइ (म्हणजे) नीचां गतिं करोति (खाली गमन करतो) किंवा विलम्बयति (विलंब करतो) (असा अर्थ होतो). (प्राकृतमध्ये) विलप् (विलपि) आणि उपालम्भ (उपालम्भि) (या धातूं) ना झङ्ख असा आदेश होतो. (आता) झङ्खइ (म्हणजे) विलपति (विलाप करतो) उपालभते (निंदा करतो) किंवा भाषते (बोलतो) (असे अर्थ होतात). काही (विशिष्ट) उपसर्गांनी युक्त असणारे काही (विशिष्ट) धातु (विशिष्ट अशा) निश्चित अर्थाने (प्राकृतमध्ये) असतात. उदा. पहरइ (म्हणजे) युद्धते (युद्ध करतो); संहरइ (म्हणजे) संवृणोति (झाकतो); अणुहरइ (म्हणजे) सद्दशीभवति (सदृश होतो); नीहरइ (म्हणजे) पुरीषोत्सर्गं करोति (मलोत्सर्ग करतो); विहरइ (म्हणजे) क्रीडति (खेळतो); आहरइ (म्हणजे) खादति (खातो); पडिहरइ (म्हणजे) पुन: पूरयति (पुन: पुरवितो); परिहरइ (म्हणजे) त्यजति (टाकतो); उवहरइ (म्हणजे) पूजयति (पूजा करतो); वाहरइ (म्हणजे) आह्वयति (बोलावतो); पवसइ (म्हणजे) देशान्तरं गच्छति (दुसऱ्या देशी जातो); उच्चुपइ (म्हणजे) चटति (चाटतो); उल्लूहइ (म्हणजे) नि:सरति (निसटतो, बाहेर पडतो).
(सूत्र) तो दोऽनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य ।। २६०।। (वृत्ति) शौरसेन्यां भाषायामनादावपदादौ वर्तमानस्य तकारस्य दकारो भवति
न चेदसौ वर्णान्तरेण संयुक्तो भवति। तदो' पूरिद-पदिशेण मारुदिणा मन्तिदो। एतस्मात्। एदाहि। एदाओ। अनादाविति किम् ? तधा करेध जधा तस्स राइणो अणुकम्पणीआ भोमि। अयुक्तस्येति किम् ? मत्तो। अय्यउत्तो। असंभाविद५-सक्कारं। हला सउन्तले६।
१ ततः पूरितप्रतिज्ञेन मारुतिना मन्त्रितः। २ तथा कुरुत यथा तस्य राज्ञः अनुकम्पनीया भवामि। ३ मत्त ४ आर्यपुत्र ५ असम्भावित-सत्कारम्। ६ हला शकुन्तले
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
चतुर्थः पादः
(अनु.) शौरसेनी भाषेत अनादि असणाऱ्या (म्हणजे) पदाच्या आदि नसणाऱ्या
तकाराचा जर तो (तकार) दुसऱ्या वर्णाशी संयुक्त नसेल तर (त्या तकाराचा) दकार होतो. उदा. तदो...एदाओ. अनादि (असणाऱ्या तकाराचा) असे का म्हटले आहे ? (कारण तकार पदाच्या आदि असल्यास त्याचा द होत नाही. उदा.) तधा...भोमि. असंयुक्त (तकाराचा) असे का म्हटले आहे ? (कारण तकार संयुक्त असेल तर त्याचा द होत नाही. उदा.) मत्तो...सउन्तले.
(सूत्र) अधः क्वचित् ।। २६१।। (वृत्ति) वर्णान्तरस्याधो वर्तमानस्य तस्य शौरसेन्यां दो भवति।
क्वचिल्लक्ष्यानुसारेण। महन्दो। निच्चिन्दो। अन्देउरं। (अनु.) शौरसेनी भाषेत दुसऱ्या वर्णानंतर असणाऱ्या त चा द होतो. क्वचित् (म्हणजे)
(उपलब्ध) उदाहरणांना अनुसरून. उदा. महन्दो...अन्देउरं.
(सूत्र) वादेस्तावति ।। २६२।। (वृत्ति) शौरसेन्यां तावच्छब्दे आदेस्तकारस्य दो वा भवति। दाव। ताव। (अनु.) शौरसेनी भाषेत तावत् या शब्दात आदि (असणाऱ्या) तकाराचा द विकल्पाने
होतो. उदा. दाव, ताव.
(सूत्र) आ आमन्त्र्ये सौ वेनो न: ।। २६३।। (वृत्ति) शौरसेन्यामिनो नकारस्य आमन्त्र्ये सौ परे आकारो वा भवति। भो
कञ्चुइआ। सुहिआ। पक्षे। भो तवस्सि। भो मणस्सि। (अनु.) शौरसेनी भाषेत (शब्दाच्या अन्त्य) इन् मधील नकाराचा संबोधनार्थी सि
(हा प्रत्यय) पुढे असताना आकार विकल्पाने होतो. उदा. भो कञ्चुइआ, सुहिआ. (विकल्प-) पक्षी :- भो तवस्सि, भो मणस्सि.
३ सुखिन्
१ क्रमाने :- महत्, निश्चिन्त, अन्तःपुर २ कञ्चुकिन् ४ तपस्विन्
५ मनस्विन्
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
(सूत्र) मो वा ।। २६४।। (वृत्ति) शौरसेन्यामामन्त्र्ये सौ परे नकारस्य मो वा भवति। भो रायं। भो
विअयवम्म। सुकम्मं । भयवं कुसुमाउह। भयवं तित्थं पवत्तेह।
पक्षे। सयल-लोअ-अन्तेआरि भयव हुदवह। (अनु.) शौरसेनी भाषेत संबोधनार्थी सि (हा प्रत्यय) पुढे असताना (शब्दातील
अन्त्य) नकाराचा म विकल्पाने होतो. उदा. भो रायं...पवत्तेह. (विकल्प-) पक्षी :- सयल...हुदवह.
(सूत्र) भवद्भगवतोः ।। २६५।। (वृत्ति) आमन्त्र्य इति निवृत्तम्। शौरसेन्यायमनयो: सौ परे नस्य मो भवति।
किं एत्थभवं हिदएण चिन्तेदि। एदुः भवं। समणे भगवं महावीरे। पज्जलिदो१० भयवं हुदासणो। क्वचिदन्यत्रापि। मघवं११ पागसासणे।
संपाइअवं१२ सीसो। कयवं१३ करेमि काहं च। (अनु.) आमन्त्र्ये (संबोधनार्थी) या पदाची (येथे) निवृत्ति झाली. शौरसेनी भाषेत,
(भवत् आणि भगवत्) यां (शब्दां) च्या पुढे सि (हा प्रत्यय) असताना, न चा म होतो. उदा. किं एत्थ...हुदासणो. क्वचित् इतरत्र (म्हणजे इतर शब्दांत) सुद्धा (असा म् होतो. उदा.) मघवं...काहं च.
(सूत्र) न वा र्यो य्यः ।। २६६।। (वृत्ति) शौरसेन्यां र्यस्य स्थाने य्यो वा भवति। अय्यउत्त१४ पय्याकुलीकदम्हि।
सुय्यो५। पक्षे। अजो१६। पज्जाउलो१७। कज्ज१८-परवसो। १ राजन् २ विजयवर्मन् ३ सुकर्मन् ४ भगवन् कुसुमायुध ५ भगवन्, तीर्थं प्रवर्तयत। ६ सकल-लोक-अन्तश्चारिन् भगवन् हुतवह। ७ किं अत्रभवान् हृदयेन चिन्तयति। ८ एतु भवान्। ९ श्रमणः भगवान् महावीरः।
१० प्रज्वलित: भगवान् हुताशनः। ११ मघवान् पाकशासनः।
१२ सम्पादितवान् शिष्यः। १३ कृतवान्
१४ आर्यपुत्र पर्याकुलीकृता अस्मि। १५ सूर्य १६ आर्य १७ पर्याकुल १८ कार्यपरवश.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थः पादः
(अनु.) शौरसेनी भाषेत, र्य च्या स्थानी य्य विकल्पाने होतो. उदा. अय्यउत्त... सुय्यो. ( विकल्प - ) पक्षी :- अज्जो... परवसो.
३३२
( सूत्र ) थो ध: ।। २६७।।
( वृत्ति) शौरसेन्यां थस्य धो वा भवति । कधेदि कहेदि । णाधो णाहो । कधं कहं। राजपधो राजपहो । अपदादावित्येव । थामं । थेओ । (अनु.) शौरसेनी भाषेत ( पदाच्या आदि नसणाऱ्या ) थ चा ध विकल्पाने होतो. उदा. कधेदि... राजपहो. पदाच्या आदि नसणाऱ्या (थ चाच ध होतो; पदाच्या प्रारंभी असणाऱ्या थ चा ध होत नाही. उदा.) थामं, थेओ.
( सूत्र ) इह - होर्हस्य ।। २६८।।
(वृत्ति) इहशब्दसंबंधिनो मध्यमस्येत्थाहचौ (३.१४३) इति विहितस्य हचश्च हकारस्य शौरसेन्यां धो वा भवति । इध । होध । परित्तायध' । पक्षे । इह । होह । परित्तायह ।
(अनु.) शौरसेनी भाषेत इह या शब्दाशी संबंधित असणारा (ह) तसेच 'मध्यम...हचौ' या सूत्रात सांगितलेल्या हच् मधील (ह) हकाराचा ध विकल्पाने होतो. उदा. इध...परित्तायध. ( विकल्प - ) पक्षी :
इह...परित्तायह.
( सूत्र ) भुवो भ: ।। २६९।।
(वृत्ति) भवतेर्हकारस्य शौरसेन्यां भो वा भवति । भोदि होदि । भुवदि हुवदि । भवदि हवदि ।
(अनु.) शौरसेनी भाषेत भवति (भू या धातू) च्या हकाराचा भ विकल्पाने होतो. उदा. भोदि...हवदि.
१ कथ्
७ इह
२ नाथ ३ कथम् ४ राजपथ ५ स्थाम ६ स्तोक ८ परि+त्रै
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
(सूत्र) पूर्वस्य पुरवः ।। २७०।। (वृत्ति) शौरसेन्यां पूर्वशब्दस्य पुरव इत्यादेशो वा भवति। अपुरवं नाडयं।
अपुरवागदं। पक्षे। अपुव्वं पदं। अपुव्वागदं। (अनु.) शौरसेनी भाषेत पूर्व या शब्दाला पुरव असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा.
अपुरवं...गदं. (विकल्प-) पक्षी :- अपुव्वं...गदं. (सूत्र) क्त्व इयदूणौ ।। २७१।। (वृत्ति) शौरसेन्या क्त्वाप्रत्ययस्य इय दूण इत्यादेशौ वा भवतः। भविय
भोदूण। हविय होदूण। पढिय' पढिदूण। रमिय६ रन्दूण। पक्षे
भोत्ता। होत्ता। पढित्ता। रन्ता। (अनु.) शौरसेनी भाषेत क्त्वा (या) प्रत्ययाला इय आणि दूण असे आदेश विकल्पाने
होतात. उदा. भविय...रन्दूण. (विकल्प-) पक्षी :- भोत्ता...रन्ता. (सूत्र) कृ-गमो डडुअ: ।। २७२।। (वृत्ति) आभ्यां परस्य क्त्वाप्रत्ययस्य डित् अडुअ इत्यादेशो वा भवति।
कडुअ। गडुअ। पक्षे। करिय करिदूण। गच्छिय गच्छिदूण। (अनु.) (शौरसेनी भाषेत) (कृ आणि गम्) यां (धातूं) च्या पुढे असणाऱ्या क्त्वा
(या) प्रत्ययाला डित् अडुअ असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. कडुअ, गडुअ. (विकल्प-) पक्षी :- करिय...गच्छिदूण.
(सूत्र) दिरिचेचोः ।। २७३।। (वृत्ति) त्यादीनामाद्यत्रयस्याद्यस्येचेचौ (३.१३९) इति विहितयोरिचेचो: स्थाने
दिर्भवति। वेति निवृत्तम्। नेदि। देदि। भोदि। होदि। (अनु.) (शौरसेनी भाषेत) 'त्यादी...चेचौ' (३.१३९) या सूत्राने सांगितलेल्या इच्
आणि एच् (या प्रत्ययां) च्या स्थानी दि होते. (या सूत्रात) वा (विकल्प) या शब्दाची निवृत्ति झाली आहे. उदा. नेदि...होदि.
१ अपूर्वं नाटकम्। ५ पठ्
२ अपूर्वागतम् ६ रम्
३ अपूर्वं पदम्।
४ भू ८ दा
७नी
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
( सूत्र ) अतो देश्च ।। २७४।।
(वृत्ति) अकारात्परयोरिचेचो: स्थाने देश्चकाराद् दिश्च भवति । अच्छदे अच्छदि। गच्छदे गच्छदि । रमदे रमदि । किज्जदे किज्जदि । अत इति किम् ? वसुआदि । नेदि । भोदि ।
(अनु.) (शौरसेनी भाषेत धातूच्या अन्त्य) अकारापुढील इच् आणि एच् (या प्रत्ययां) च्या स्थानी दे आणि (सूत्रातील) चकारामुळे दि होतात. उदा. अच्छदे...किज्जदि. अकारापुढील ( इच् आणि एच् यांच्या) असे का म्हटले आहे? (कारण अकाराखेरीज इतर स्वरापुढे दे होत नाही. उदा.) वसुआदि...भोदि.
चतुर्थः पादः
( सूत्र ) भविष्यति स्सिः ।। २७५।।
(वृत्ति) शौरसेन्यां भविष्यदर्थे विहिते प्रत्यये परे स्सिर्भवति । हिस्साहामपवादः । भविस्सिदि । करिस्सिदि। गच्छिस्सिदि।
(अनु.) शौरसेनी भाषेत भविष्यकालार्थी म्हणून सांगितलेला प्रत्यय (धातूच्या) पुढे असता, स्सि होतो. (भविष्यकाळात) हिस्सा (सू.३.१६८ पहा) आणि हा (सू.३.१६७ पहा) होतात या ( नियमाचा ) प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. भविस्सिदि... गच्छिस्सिदि.
( सूत्र ) अतो ङसेर्डादो-डादू ।। २७६।।
(वृत्ति) अत: परस्य ङसे: शौरसेन्यां आदो आदु इत्यादेशौ डितौ भवतः । दूरादो' य्येव । दूरादु ।
(अनु.) शौरसेनी भाषेत ( शब्दाच्या अन्त्य) अ च्या पुढील ङसि (या प्रत्यया) ला डित् आदो आणि आदु असे आदेश होतात. उदा. दूरादो... दुरादु ।
१ आस् (सू.४.२१५ पहा).
४ उद्वा (सू. ४.११ पहा).
३ क्रियते
२ रम्
५ दूरात् एव । दूरात् ।
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३३५
(सूत्र) इदानीमो दाणिं ।। २७७।। (वृत्ति) शौरसेन्यामिदानीम: स्थाने दाणिं इत्यादेशो भवति। अनन्तरकरणीयं?
दाणिं आणवेदु अय्यो। व्यत्ययात्प्राकृतेऽपि। अन्नं दाणिं बोहिं। (अनु.) शौरसेनी भाषेत इदानीम् च्या स्थानी दाणिं असा आदेश होतो. उदा.
अनन्तर...अय्यो. (आणि) व्यत्यय होत असल्यामुळे (सू.४.४४७ पहा) प्राकृतमध्येही (दाणिं हे रूप आढळते. उदा.):- अन्नं दाणिं बोहिं.
(सूत्र) तस्मात्ताः ।। २७८।। (वृत्ति) शौरसेन्यां तस्माच्छब्दस्य ता इत्यादेशो भवति। तारे जाव पविसामि।
ता अलं एदिणा माणेण। (अनु.) शौरसेनी भाषेत तस्मात् या शब्दाला ता असा आदेश होतो. उदा. ता
जाव...माणेण.
(सूत्र) मोन्त्याण्णो वेदेतोः ।। २७९।। (वृत्ति) शौरसेन्यामन्त्यान्मकारात्पर इदेतो: परयोर्णकारागमो वा भवति। इकारे।
जुत्तं णिमं जुत्तमिणं। सरिसं६ णिमं सरिसमिणं। एकारे। किं णेदं
किमेदं। एवं णेदं एवमेदं। (अनु.) शौरसेनी भाषेत, (शब्दाच्या) अन्त्य मकारापुढे, इ आणि ए हे स्वर पुढे
असताना, णकाराचा आगम विकल्पाने होतो. उदा. इकार पुढे असता :जुत्तं...सरिसमिणं. एकार पुढे असता :- किं णेदं...एवमेदं.
(सूत्र) एवार्थे य्येव ।। २८०।। (वृत्ति) एवार्थे य्येव इति निपात: शौरसेन्यां प्रयोक्तव्यः। मम य्येव बम्भणस्स।
सो१० य्येव एसो।
१ अनन्तरकरणीयं इदानीं आज्ञापयतु आर्यः। २ अन्यं इदानीं बोधिम्। ३ तस्मात् यावत् प्रविशामि।
४ तस्मात् अलं एतेन मानेन। ५ युक्तं इदम्।
६ सदृशं इदम्। ७ किं एतद्। ८ एवं एतद्। ९ मम एव ब्राह्मणस्य। १० सः एव एषः।
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थः पादः
(अनु.) शौरसेनी भाषेत एव च्या अर्थी य्येव असा निपात (=अव्यय) वापरावा.
उदा. मम...एसो.
(सूत्र) हङ्गे चेट्याह्वाने ।। २८१।। (वृत्ति) शौरसेन्यां चेट्याह्वाने हजे इति निपात: प्रयोक्तव्यः। हङ्गे चदुरिके। (अनु.) शौरसेनी भाषेत चेटीला बोलावताना हजे असा निपात (=अव्यय) वापरावा.
उदा. हङ्गे चदुरिके.
(सूत्र) हीमाणहे विस्मय-निर्वेदे ।। २८२।। (वृत्ति) शौरसेन्यां हीमाणहे इत्ययं निपातो विस्मये निर्वेदे च प्रयोक्तव्यः।
विस्मये। हीमाणहे जीवन्त-वच्छा मे जणणी। निर्वेदे। हीमाणहे
पलिस्सन्ताः हगे एदेण निय-विधिणो दुव्ववसिदेण। (अनु.) शौरसेनी भाषेत हीमाणहे असा हा निपात विस्मय आणि निर्वेद
दाखविण्यासाठी वापरावा. उदा. विस्मय दाखविताना :- हीमाणहे...जणणी. निर्वेद दाखविताना :- हीमाणहे...दुव्ववसिदेण.
(सूत्र) णं नन्वर्थे ।। २८३।। (वृत्ति) शौरसेन्यां नन्वर्थे णमिति निपात: प्रयोक्तव्यः। णं अफलोदया।
णं५ अय्यमिस्सेहिं पुढमं य्येव आणत्तं। णं भवं मे अग्गदो चलदि।
आर्षे वाक्यालंकारेऽपि दृश्यते। नमोत्थु णं। जया णं। तया' णं। (अनु.) शौरसेनी भाषेत ननु च्या अर्थी णं असा निपात वापरावा. उदा. णं...चलदि.
आर्ष प्राकृतात (णं हे अव्यय) वाक्यालंकार म्हणूनही (वापरलेले) दिसते. उदा. नमो...तया णं.
१ चतुरिके
२ (हीमाणहे) जीवद्-वत्सा मे जननी। ३ (हीमाणहे) परिश्रान्तः अहं एतेन निजविधेः दुर्व्यवसितेन। ४ अफलोदया
५ (ननु) आर्यमित्रैः प्रथम एव आज्ञप्तम्। ६ (ननु) भवान् मे अग्रत: चलति। ७ नमोस्तु ८ यदा ९ तदा
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३३७
(सूत्र) अम्महे हर्षे ।। २८४।। (वृत्ति) शौरसेन्याम् अम्महे इति निपातो हर्षे प्रयोक्तव्यः। अम्महे? एआए
सुम्मिलाए सुपलिगढिदो भवं। (अनु.) शौरसेनी भाषेत अम्महे असा निपात हर्ष दाखविण्यास वापरावा. उदा.
अम्महे...भवं.
(सूत्र) हीही विदूषकस्य ।। २८५।। (वृत्ति) शौरसेन्यां हीही इति निपातो विदूषकाणां हर्षे द्योत्ये प्रयोक्तव्यः।
हीही भो संपन्ना मणोरधा पियवयस्सस्स। (अनु.) शौरसेनी भाषेत हीही असा निपात विदूषकांचा हर्ष दाखवावयाचा असताना
वापरावा. उदा. हीही भो...वयस्सस्स. (सूत्र) शेषं प्राकृतवत् ।। २८६।। (वृत्ति) शौरसेन्यामिह प्रकरणे यत्कार्यमुक्तं ततोऽन्यच्छौरसेन्यां प्राकृतवदेव
भवति। दीर्घह्रस्वौ मिथो वृत्तौ (१.४) इत्यारभ्य तो दोऽनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य (४.२६०) एतस्मात्सूत्रात्प्राग् यानि सूत्राणि एषु यान्युदाहरणानि तेषु मध्ये अमूनि तदवस्यान्येव शौरसेन्यां भवन्ति अमूनि पुनरेवंविधानि भवन्तीति विभागः प्रतिसूत्रं स्वयमभ्यूह्य
दर्शनीयः। यथा। अन्दावेदी। जवदि-जणो। मणसिला। इत्यादि। (अनु.) शौरसेनी भाषेच्या बाबतीत जे काही कार्य या प्रकरणात सांगितले आहे
त्याखेरीजचे इतर कार्य हे प्राकृतप्रमाणेच शौरसेनी भाषेतही होते. (म्हणजे असे :-) 'दीर्घ...वृत्तौ (१.४) या सूत्रापासून आरंभ करून 'तो दोनादौ...युक्तस्य' (४.२६०) या सूत्रापूर्वीपर्यंत जी सूत्रे व त्यामध्ये जी उदाहरणे दिलेली आहेत, त्यापैकी अमुक सूत्रे जशीच्या तशीच शौरसेनीला लागू पडतात (आणि) अमुक सूत्रे मात्र (थोड्याश बदलाने) अशाप्रकारे लागू पडतात' इत्यादि विभाग प्रत्येक सूत्राचा स्वत:च विचार करून
(अभ्यूह्य) दाखवावा. उदा. अन्दावेदी...मणसिला, इत्यादि. १ (अम्महे) एतया सूर्मिलया सुपरिगृहीतः भवान्। २ (ही ही) भोः संपन्ना: मनोरथाः प्रियवयस्यस्य।
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
चतुर्थः पादः
(सूत्र) अत एत्सौ पुंसि मागध्याम् ।। २८७।। (वृत्ति) मागध्यां भाषायां सौ परे अकारस्य एकारो भवति पुंसि पुल्लिङ्गे। एष
मेषः। एशे मेशे। एशे पुलिशे। करोमि भदन्त। करेमि भन्ते। अत इति किम् ? णिही। कली। गिली। पुंसीति किम् ? जलं। यदपि पोराणमद्धमागहभासानिययं हवइ सुत्तं इत्यादिनार्ष स्य अर्धमागधभाषानियतत्वमाम्नायि वृद्धस्तदपि प्रायोऽस्यैव विधानान्न वक्ष्यमाणलक्षणस्य। कयरे३ आगच्छइ। से४ तारिसे दुक्खसहे
जिइन्दिए। इत्यादि। (अनु.) मागधी भाषेत पुंसि म्हणजे पुल्लिंगात सि (हा प्रत्यय) पुढे असता (शब्दातील
अन्त्य) अकाराचा एकार होतो. उदा. एष...भन्ते. अकाराचा (एकार होतो) असे का म्हटले आहे ? (कारण इतर स्वरांचा एकार होत नाही. उदा.) णिही...गिली. पुल्लिंगात असे का म्हटले आहे ? (कारण इतर लिंगात असा एकार होत नाही. उदा.) जलं. (जैनधर्मीयांची) 'प्राचीन सूत्रे अर्धमागधी भाषेत आहेत', इत्यादि वचनाने वृद्ध माणसांनी जरी आर्ष म्हणजे अर्धमागध भाषा आहे असे सांगितले आहे तरी ते सुद्धा प्रायः (आता प्रस्तुत ठिकाणी सांगितलेल्या) या नियमाला अनुसरून आहे (यापुढे) सांगितल्या जाणाऱ्या नियमांना अनुसरून नाही (हे लक्षात ठेवावे). उदा. कयरे... जिइन्दिए इत्यादि.
(सूत्र) र-सोर्ल-शौ ।। २८८॥ (वृत्ति) मागध्यां रेफस्य दन्त्यसकारस्य च स्थाने यथासङ्ख्यं
लकारस्तालव्यशकारश्च भवति। र। नले। कले। स। हंशे६। शुदं। शोभणं। उभयोः। शालशे। पुलिशे। लहश-वशनमिल-शुल-शिल-विअलिद-मन्दाल-लायिदंहि-युगे।
१ एषः पुरुषः। २ क्रमाने :- निधि, करिन्, गिरि ३ कतरः आगच्छति। ४ स: तादृशः दुःखसहः जितेन्द्रियः। ५ क्रमाने - नर, कर ६ क्रमाने :- हंस, श्रुत, शोभन ७ क्रमाने :-सारस, पुरुष ८ रभस-वश-नमनशील-सुर-शिरस्-विगलित-मन्दार-राजित-अंघ्रि-युगः। वीर-जिनः प्रक्षालयतु मम सकलं अवद्य-जम्बालम्।।
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
वील-यिणे पक्खालदु मम शयलमवय्य - यम्बालं ।। १।।
(अनु.) मागधी भाषेत रेफाच्या आणि दन्त्य सकाराच्या स्थानी अनुक्रमे लकार आणि तालव्य शकार होतात. उदा. र ( च्या स्थानी) :- नले, कले. स ( च्या स्थानी ) :- हंशे ... शोभणं. दोन्हींच्या ( स्थानी) :- शालशे, पुलिशे. ( तसेच :-) लहशवश... यम्बालं.
३३९
(सूत्र) सषो: संयोगे सोऽग्रीष्मे ।। २८९ ।।
( वृत्ति) मागध्यां सकारषकारयोः संयोगे वर्तमानयोः सो भवति ग्रीष्मशब्दे तु न भवति। ऊर्ध्वलोपाद्यपवाद: । स । पस्खलदि' हस्ती । बुहस्पदी | मस्कली३। विस्मये । ष । शुस्क ५ - दालुं । कस्टं । विस्तुं । शस्प-कवले'। उस्माः । निस्फलं १० । धनुस्खण्डं ११ । अग्रीष्म इति किम् ? गिम्ह-वाशले १२ ।
(अनु.) मागधी भाषेत, संयोगात असणाऱ्या सकार आणि षकार यांचा स होतो; पण ग्रीष्म या शब्दात मात्र (ष चा स) होत नाही. 'प्रथम असणाऱ्या (स् व ष्) चा लोप होतो' (सू. २.७७), इत्यादि ( नियमां) चा प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. स ( चा स ) :- पस्खलदि... विस्मये. ष ( चा स ) :शुस्कदालुं...धनुस्खण्डं. ग्रीष्म शब्दात (ष चा स होत) नाही, असे का म्हटले आहे ? ( कारण तेथे पुढीलप्रमाणे वर्णान्तर होते :-) गिम्ह... वाशले.
( सूत्र ) ट्ट - ष्ठयोस्ट: ।। २९०।।
(वृत्ति) द्विरुक्तस्य टस्य षकाराक्रान्तस्य च ठकारस्य मागध्यां सकाराक्रान्तः टकारो भवति। ट्ट। पस्टे १३ । भस्टालिका । भस्टिणी । ष्ठ। शुस्टु१४
कदं । कोस्टागालं १५ ॥
१ प्रस्खलति हस्ती |
५ शुष्क - दारु
९ ऊष्मा
१३ क्रमाने :- पट्ट, भट्टारिका, भट्टिनी
२ बृहस्पति ३ मस्करिन्
६ कष्ट
७ विष्णु
१० निष्फल
११ धनुष्खण्ड
१४ सुष्ठु कृतम्। १५ कोष्ठागार
४ विस्मय
८ शष्प-कवल
१२ ग्रीष्म-वासर
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थः पादः
(अनु.) मागधी भाषेत, द्विरुक्त ट (म्हणजे ट्ट) आणि षकारानेयुक्त ठकार (म्हणजे ष्ठ) यांचा सकाराने युक्त टकार (म्हणजे स्ट) होतो. उदा. ट्ट (चा स्ट)
:
पस्टे... भस्टिणी. ष्ठ (चा स्ट)
शुस्टु...कोस्टागालं.
३४०
( सूत्र ) स्थ-योस्त: ।। २९१।।
( वृत्ति) स्थ र्थ इत्येतयोः स्थाने मागध्यां सकाराक्रान्त: तो भवति । स्थ। उवस्तिदेः। शुस्तिदे। थे । अस्तवदी । शस्तवाहे ।
:
(अनु.) मागधी भाषेत स्थ आणि र्थ (या संयुक्त व्यंजना) च्या स्थानी सकाराने युक्त त (म्हणजे स्त) होतो. उदा. स्थ ( चा स्त) :- उवस्तिदे, शुस्तिदे. र्थ ( चा स्त) :- अस्तवदी, शस्तवाहे.
( सूत्र ) ज - द्य-यां य: ।। २९२।।
(वृत्ति) मागध्यां जद्ययां स्थाने यो भवति । ज । याणदि । यणवदे। अय्युणे । दुय्यणे । गय्यदि । गुणवय्यिदे। द्य। मय्यं । अय्य५ किल विय्याहले आगदे। य। यादि६। यधाशलूवं । याणवत्तं। यदि । यस्य यत्वविधानम् आदेर्यो जः (१.२४५) इति बाधनार्थम् ।
(अनु.) मागधी भाषेत, ज, द्य आणि य यांच्या स्थानी य होतो. उदा. ज (च्या स्थानी य):- याणदि... गुणवय्यिदे. द्य ( च्या स्थानी य) : - मय्यं ... ३ . आगदे. य (च्या स्थानी य):- यादि... यदि 'आदेर्यो जः' या सूत्राचा (येथे ) बाध व्हावा यासाठी य चा य होतो असे विधान (प्रस्तुत सूत्रात) केलेले आहे.
४ मद्य
६ क्रमाने :
१ क्रमाने :- उपस्थित, सुस्थित
३ क्रमाने:- जानाति, जनपद, अर्जुन, दुर्जन, गर्जति, गुणवर्जित.
याति,
२ क्रमाने:- अर्थपति (अर्थवती), सार्थवाह
५ अद्य किल विद्याधरः आगतः ।
यथास्वरूप, यानपात्र, यदि.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३४१
(सूत्र) न्य-ण्य-ज्ञ-जां ञः ।। २९३।। (वृत्ति) मागध्यां न्य ण्य ज्ञ ञ इत्येतेषां द्विरुक्तो जो भवति। न्य। अहिम -
कुमाले। अञ्ज-दिशं। शामञ्ज-गुणे। कञका-वलणं। ण्य। पुञ्जवन्ते। अबम्हनं। पुञाहं। पुख्। ज्ञ। पाविशाले।
शव्व । अवज्ञा। ज। अञ्जली । धणञ्जए। पञले। (अनु.) मागधी भाषेत न्य, ण्य, ज्ञ आणि ञ यां (संयुक्त व्यंजनां) चा द्विरुक्त अ
(म्हणजे ञ) होतो. उदा. न्य (चा ञ) :- अहिमञ्ज...वलणं. ण्य (चा ञ) :- पु वन्ते...पुञ. ज्ञ (चा ञ) :-पाविशाले...अवञा. ञ्ज (चा ञ) :- अञ्जली...पञले.
(सूत्र) व्रजो जः ।। २९४।। (वृत्ति) मागध्यां व्रजेर्जकारस्य जो भवति। यापवादः। वादि। (अनु.) मागधी भाषेत व्रज् (या धातू) मधील जकाराचा ञ होतो. (जकाराचा) य
होतो (सू.४.२९२) या नियमाचा प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. वादि.
(सूत्र) छस्य श्चोऽनादौ ।। २९५।। (वृत्ति) मागध्यामनादौ वर्तमानस्य छस्य तालव्यशकाराक्रान्तश्चो भवति।
गश्च५ गश्च। उश्चलदि। पिश्चिले। पुश्चदि। लाक्षणिकस्यापि। आपन्नवत्सल: आवन्नवश्चले। तिर्यक् प्रेक्षते तिरिच्छि पेच्छइ। तिरिश्चि पेस्कदि। अनादाविति किम् ? छाले।
१ क्रमाने :- अभिमन्यु-कुमार, अन्यदिशं, सामान्यगुण, कन्यका-वरण २ क्रमाने :- पुण्यवंत, अब्रह्मण्य, पुण्याह, पुण्य. ३ क्रमाने :- प्रज्ञाविशाल, सर्वज्ञ, अवज्ञा. ४ क्रमाने :- अञ्जलि, धनञ्जय, प्राञ्जलि (प्राञ्जल). ५ गच्छ गच्छ ६ उच्छलति (सू.४.१७४). ७ पिच्छिल ८ पृच्छति ९ छाग
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
चतुर्थः पादः
(अनु.) मागधी भाषेत अनादि असणाऱ्या छ चा तालव्य-शकाराने युक्त च (म्हणजे
श्च) होतो. उदा. गश्च...पुश्चदि. व्याकरण नियमाने येणाऱ्या (छ) चा सुद्धा (श्च होतो. उदा.) आपन्नवत्सलः ... पेस्कदि. अनादि असणाऱ्या (छ चा) असे का म्हटले आहे ? (कारण छ आदि असेल तर श्च होत नाही. उदा.) छाले.
(सूत्र) क्षस्य कः ।। २९६।। (वृत्ति) मागध्यामनादौ वर्तमानस्य क्षस्य को जिह्वामूलीयो भवति।
यके। लरकशे। अनादावित्येव। खय-यलहला क्षयजलधरा
इत्यर्थः। (अनु.) मागधी भाषेत अनादि असणाऱ्या क्ष चा क (म्हणजे) जिव्हामूलीय (असा
क) होतो. उदा. य के, ल कशे. अनादि असणाऱ्या (क्ष) चाच (क होतो; क्ष आदि असल्यास, क होत नाही. उदा.) खय-यलहला (म्हणजे) क्षयजलधरा: असा अर्थ आहे.
(सूत्र) स्कः प्रेक्षाचक्षोः ।। २९७।। (वृत्ति) मागध्यां प्रेक्षेराचक्षेश्च क्षस्य सकाराक्रान्तः को भवति ।
जिह्वामूलीयापवादः। पेस्कदि। आचस्कदि। (अनु.) मागधी भाषेत प्रेक्ष् आणि आचक्षु (या धातूं) मधील क्ष चा सकाराने युक्त
क (म्हणजे स्क) होतो. (क्ष चा) जिह्वामूलीय (क) होतो (सू.४.२६९) या नियमाचा प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. पेस्कदि, आचस्कदि.
(सूत्र) तिष्ठश्चिष्ठः ।। २९८।। (वृत्ति) मागध्यां स्थाधातोर्यस्तिष्ठ इत्यादेशस्तस्य चिष्ठ इत्यादेशो भवति। चिष्ठदि। (अनु.) मागधी भाषेत स्था (या धातू) ला जो तिष्ठ असा आदेश होतो त्या (तिष्ठ)
ला चिष्ठ असा आदेश होतो. उदा. चिष्ठदि.
१ यक्ष
२ राक्षस
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३४३
(सूत्र) अवर्णाद्वा ङसो डाहः ।। २९९।। (वृत्ति) मागध्यामवर्णात्परस्य ङसो डित् आह इत्यादेशो वा भवति। हगे न
एलिशाह कम्माह काली। भगदत्तशोणिदाहरे कुम्भे। पक्षे। भीमशेणस्सरे पश्चादो हिण्डीअदि। हिडिम्बाए४ घडुक्कय-शोके ण
उवशमदि। (अनु.) मागधी भाषेत (शब्दाच्या अन्त्य) अ वर्णाच्या पुढे असणाऱ्या ङस् (या
प्रत्यया) ला डित् आह असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. हगे...कुम्भे. (विकल्प-) पक्षी :- भीमशेणस्स...उवशमदि.
(सूत्र) आमो डाहँ वा ।। ३००।। (वृत्ति) मागध्यामवर्णात्परस्य आमोनुनासिकान्तो डित् आहादेशो वा भवति। __ शयणाहँ५ सुहं। पक्षे। नलिन्दाणं। व्यत्ययात्प्राकृतेऽपि। ताहँ।
तुम्हाहँ। अम्हाहँ। सरिआहँ। कम्माहँ। (अनु.) मागधी भाषेत (शब्दाच्या अन्त्य) अ वर्णाच्या पुढे असणाऱ्या आम् (या
प्रत्यया) ला अनुनासिकाने अन्त पावणारा डित् आह (म्हणजे आहँ) असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. शयणाहँ सुहं. (विकल्प-) पक्षी:- नलिन्दाणं. व्यत्यय होत असल्यामुळे (सू.४.४४७ पहा), प्राकृतात सुद्धा (आम् प्रत्ययाला आहँ असा आदेश होतो. उदा.) :- ताहँ...कम्माहँ.
(सूत्र) अहं-वयमोर्हगे ।। ३०१।। (वृत्ति) मागध्यामहं वयमो: स्थाने हगे इत्यादेशो भवति। हगे?
शक्कावदालतिस्त-णिवाशी धीवले। हगे१० शंपत्ता। (अनु.) मागधी भाषेत अहं आणि वयम् यां (रूपां) च्या स्थानी हगे असा आदेश
होतो. उदा. हगे...शंपत्ता.
१ अहं न ईदृशस्य कर्मणः कारी। २ भगदत्तशोणितस्य कुम्भः। ३ भीमसेनस्य पश्चात् हिण्ड्यते। ४ हिडिम्बाया: घटोत्कचशोक: न उपशाम्यति। ५ स्वजनानां सुखम्।
६ नरेन्द्र ७ सरित् ८ कर्मन् ९ अहं शक्रावतार-तीर्थ-निवासी धीवरः।
१० वयं संप्राप्ताः।
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
चतुर्थः पादः
(सूत्र) शेषं शौरसेनीवत् ।। ३०२।। (वृत्ति) मागध्यां यदुक्तं ततोऽन्यच्छौरसेनीवद् द्रष्टव्यम्। तत्र तो दोऽनादौ
शौरसेन्यामयुक्तस्य (४.२६०)। पविशदु आवुत्ते शामिपशादाय। अधः क्वचित् (४.२६१)। अले२ किं एशे महन्दे कलयले। वादेस्तावति (४.२६२)। मालेधवा धलेव वा। अयं दाव शे आगमे।आ आमन्त्र्ये सौ वेनो न:(४.२६३) भो कञ्चइआ। मो वा (४.२६४) भो रायं। भवद्भगवतोः (४.२६५)। एदु६ भवं शमणे भयवं महावीले। भयवं कदन्ते ये अप्पणो पxकं उज्झिय पलस्स परकं पमाणीकलेशि। न वा र्यो य्यः (४.२६६)। अय्य८ एशे खु कुमाले मलयकैदू। थो धः (४.२६७)। अले कुम्भिला कधेहि। इहहचोर्हस्य (४.२६८) ओशलध१० अय्या ओशलध। भुवो भ: (४.२६९)। भोदि। पूर्वस्य पुरवः (४.२७०)। अपुरवे। क्त्व इय-दूणौ (४.२७१)। किं खु११ शोभणे बम्हणे शि त्ति कलिय लञा पलिग्गहे दिण्णे। कृ-गमो डडुअः (४.२७२)। कडुअ। गड्। दिरिचेचोः (४.२७३)। अमच्चलxकशं१२ पिक्खि, इदो य्येव आगश्चदि। अतो देश्च (४.२७४)। अले१३ किं एशे महन्दे कलयले शुणीअदे। भविष्यति स्सि: (४.२७५)। ता१४ कहिं नु गदे
लुहिलप्पिए भविस्सिदि। अतो ङसेर्डादो-डादू (४.२७६)। अहं१५ १ प्रविशतु आवुत्त: स्वामि-प्रसादाय। २ अरे किं एष: महान् कलकलः। ३ मारयत वा धरत वा।
४ अयं तावत् अस्य आगमः। ५ कञ्चुकिन्.
६ एतु भवान् श्रमणः भगवान् महावीरः। ७ भगवान् कृतान्तः यः आत्मनः पक्षं उज्झित्वा परस्य पक्षं प्रमाणीकरोषि। ८ आर्य एषः खलु कुमार: मलयकेतुः। ९ अरे कुम्भिल कथय। १० अपसरत आर्याः अपसरत। ११ किं खलु शोभन: ब्राह्मण: असि इति कृत्वा राज्ञा परिग्रहः दत्तः। १२ अमात्यराक्षसं प्रेक्षितुं इत: एव आगच्छति। १३ अरे किं एष: महान् कलकलः श्रूयते। १४ तदा (तावत्) कुत्र नु गतः रुधिरप्रियः भविष्यति। १५ अहं अपि भागुरायणात् मुद्रां प्राप्नोमि।
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३४५
पि भागुलायणादो मुई पावेमि। इदानीमो दाणिं (४.२७७)। शुणध? दाणिं हगे शक्कावयाल-तिस्त-णिवाशी धीवले। तस्मात्ताः (४.२७८)। ता याव' पविशामि। मोन्त्याण्णो वेदेतो: (४.२७९)। युत्तं णिमं। शलिशं णिमं। एवार्थे य्येव (४.२८०)। मम' य्येव। हजे चेट्यावाने (४.२८१)। हङ्गे चदुलिके। हीमाणहे विस्मयनिर्वेदे (४.२८२)। विस्मये। यथा उदात्तराघवे। राक्षसः। हीमाणहे७ जीवन्तवश्चा मे जणणी। निर्वेदे। यथा विक्रान्तभीमे। राक्षसः। हीमाणहे. पलिस्सन्ता हगे एदेण नियविधिणो दुव्ववशिदेण। णं नन्वर्थे (४.२८३)। णं अवशलोपशप्पणीया लायाणो। अम्महे हर्षे (४.२८४)। अम्महे१० एआए शुम्मिलाए शुपलिगढिदे भवं। हीही विदूषकस्य (४.२८५)। हीही संपन्ना मे मणोलधा पियवयस्सस्स। शेषं प्राकृतवत् (४.२८६)। मागध्यामपि दीर्घ-ह्रस्वौ मिथो वृत्तौ (१.४) इत्यारभ्य तो दोऽनादौ शोरसेन्यामयुक्तस्य (४.२६०) इत्यस्मात्प्राग् यानि सूत्राणि तेषु यान्युदाहरणानि सन्ति तेषु मध्ये अमूनि तदवस्थान्येव मागध्याममूनि पुनरेवंविधानि भवन्तीति विभाग:
स्वयमभ्यूह्य दर्शनीयः। (अनु.) मागधी भाषेत जे (कार्य) होते असे (आत्तापर्यंत) सांगितले आहे
त्याखेरीज इतर (कार्य) शौरसेनी भाषेप्रमाणे होते असे जाणावे. उदा. 'तो...मयुक्तस्य' (या नियमाप्रमाणे) :- पविशदु... पशादाय. 'अध: क्वचित्'
४ सदृशं इदम्।
१ शृणुत इदानीं अहं शक्रावतार-तीर्थ-निवासी धीवरः। २ तस्मात् यावत् प्रविशामि। ३ युक्तं इदम्। ५ मम एव। ६ हजे चतुरिके। ७ (हीमाणहे) जीवद्-वत्सा मे जननी। ८ (हीमाणहे) परिश्रान्तः अहं एतेन निजविधे: दुर्व्यवसितेन। ९ ननु अवसर- उपसर्पणीयाः राजानः। १० (अम्महे) एतया सूर्मिलया सुपरिगृहीतः भवान्। ११ (हीही) संपन्ना मे मनोरथाः प्रिय वयस्यस्य।
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
चतुर्थः पादः
(या नियमानुसार) :- अले किं...कलयले. 'वादेस्तावति' (या नियमाला धरून):- मालेध...आगमे. 'आ आमन्त्र्ये...न:' (या नियमाप्रमाणे):भो कञ्चुइआ. 'मो वा' (या नियमाला धरून):- भो रायं. 'भवद्भगवतो:' (या नियमानुसार):- एदु भवं...पमाणीकलेशि. 'न वा र्यो य्यः' (या नुसार):- अय्य एशे...मलयके दू. 'थो धः (सूत्रानुसार):अले...कधेहि. 'इहहचोर्हस्य' (या नियमाने):- ओशलध...ओशलध. 'भुवो भः' (या सूत्राप्रमाणे):- भोहि. 'पूर्वस्य पुरवः' (या नियमाप्रमाणे):अपुरवे. ‘क्त्व इयदूणौ' (या नियमानुसार):- किं खु...दिण्णे. 'कृगमो डडुअः' (या नियमाला धरून):- कडुअ, गडुअ. 'दिरिचेचो: (सूत्राने):अमच्च...आगश्चदि. 'अतो देश्च' (नियमाने):-अले किं...शुणीअदे. 'भविष्यति स्सि:' (या नुसार):- ता कहिं...भविस्सिदि. ‘अतो...डादू' (या नियमानुसार):- अहं पि...पावेमि. ‘इदानीमो दाणिं' (सूत्रानुसार):शुपध..धीवले. 'तस्मात्ताः' (या नियमाप्रमाणे):- ता...पविशामि. 'मोन्त्योण्णो वेदेतो:' (यानुसार):-युत्तं...णिमं. एवार्थे य्येव (सूत्राप्रमाणे):मम य्येव. 'हजे चेट्याह्वाने' (नियमाने):- हजे चदुलिके. 'हीमाणहे....निर्वेदे' (या सूत्राने):- विस्मय दाखविताना:उदा. उदात्तराघव (नाटका) मध्ये राक्षस (म्हणतो):- हिमाणहे...जणणी; निर्वेद (दाखविताना):- उदा. विक्रान्तभीम (नाटका) मध्ये राक्षस (म्हणतो):- हीमाणहे...दुव्ववशिदेण. ‘णं नन्वर्थे' (सूत्रानुसार):- णं अवश...लायाणो. 'अम्महे हर्षे' (या नियमाने):- अम्महे...भवं. 'हीही विदूषकस्य' (यानुसार):- हीही...वयस्सस्स. शेषं प्राकृतवत्' या सूत्रानुसार, मागधी भाषेमध्येही, 'दीर्घ...वृत्तौ' या सूत्रापासून आरंभ करून ते 'तो...मयुक्तस्य' (४.२६०) या सूत्रापूर्वीपर्यंतची जी सूत्रे (व) त्या (सूत्रां) मध्ये जी उदाहरणे (दिलेली) आहेत त्यामधील अमुक सूत्रे व उदाहरणे जशीच्या तशीच मागधीला लागू पडतात (तर) अमुक मात्र अशाप्रकाराने (मागधीला) लागू पडतात असा विभाग स्वत:च विचार करून दाखवावा.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३४७
(सूत्र) ज्ञो ञः पैशाच्याम् ।। ३०३॥ (वृत्ति) पैशाच्यां भाषायां ज्ञस्य स्थाने जो भवति। पञ्जा। सञ्जा।
सव्वो । आनं। विज्ञानं। (अनु.) पैशाची भाषेत ज्ञ (या संयुक्त व्यंजना) च्या स्थानी ञ होतो. उदा.
पञ्जा...विज्ञानं.
(सूत्र) राज्ञो वा चिञ् ।। ३०४।। (वृत्ति) पैशाच्यां राज्ञ इति शब्दे यो ज्ञकारस्तस्य चिञ् आदेशो वा भवति।
राचिञा लपितं। रालपितं राचिञो धनं। रो३ धनं। ज्ञ
इत्येव। राजा। (अनु.) पैशाची भाषेत राज्ञ या शब्दातील जो ज्ञकार त्याला चिञ् असा आदेश
विकल्पाने होतो. उदा. राचिञा...धनं. (राजन् शब्दाच्या रूपात) ज्ञ (हे संयुक्त व्यंजन असतानाच असा आदेश होतो; ज्ञ नसल्यास हा आदेश होत नाही. उदा.) राजा.
(सूत्र) न्य-ण्योर्खः ।। ३०५।। (वृत्ति) पैशाच्यां न्यण्योः स्थाने ञो भवति। कञ्जका। अभिमञ्जू।
पुञकम्मो। पुञाहं। (अनु.) पैशाची भाषेत न्य आणि ण्य (या संयुक्त व्यंजनां) च्या स्थानी ञ होतो.
उदा. कञका...पुञाहं.
(सूत्र) णो न: ।। ३०६॥ (वृत्ति) पैशाच्यां णकारस्य नो भवति। गुन-गन५-युत्तो। गुनेन। (अनु.) पैशाची भाषेत णकाराचा न होतो. उदा. गुन...गुनेन.
१ क्रमाने :- प्रज्ञा, संज्ञा, सर्वज्ञ, ज्ञान, विज्ञान.
२ राज्ञा लपितम्। ३ राज्ञः धनम्। ४ क्रमाने :- कन्यका, अभिमन्यु, पुण्यकर्मन्, पुण्याह. ५ गुण-गण-युक्त ६ गुण
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
चतुर्थः पादः
(सूत्र) तदोस्त: ।। ३०७।। (वृत्ति) पैशाच्यां तकारदकारयोस्तो भवति। तस्य। भगवती। पव्वती।
सतं। दस्य। मतन-परवसो। सतनं । तामोतरा। पतेसो । वतनकं । होतु। रमतु। तकारस्यापि तकारविधानमादेशान्तरबाधनार्थम्।
तेन पताका वेतिसो इत्याद्यपि सिद्धं भवति। (अनु.) पैशाची भाषेत तकार आणि दकार यांचा त होतो. उदा. त चा (त):
भगवती...सतं. द चा (त) :- मतन...रमतु. (तकाराला होणाऱ्या) इतर आदेशांचा बाध करण्यासाठी तकाराचा सुद्धा तकार होतो असे विधान येथे केले आहे. त्यामुळे पताका, वेतिसो इत्यादि रूपे सुद्धा सिद्ध होतात.
(सूत्र) लो ळ: ।। ३०८॥ (वृत्ति) पैशाच्यां लकारस्य ळकारो भवति। सीळं। कुळं। जळं। सळिळं।
कमळं। (अनु.) पैशाची भाषेत लकाराचा ळकार होतो. उदा. सीळ.....कमळं.
(सूत्र) श-षोः सः ।। ३०९।। (वृत्ति) पैशाच्यां शषोः सो भवति। श। सोभति। सोभनं। ससी।
सक्को। सलो। ष। ११विसमो। विसानो १२। न कगचजादिषट्शम्यन्तसूत्रोक्तम् (४.३२४) इत्यस्य बाधकस्य बाधनार्थोऽयं योगः।
३ सदन
६
वदन-क
१ क्रमाने :- भगवती, पार्वती, शत २ मदन-परवश ४ दामोदर
५ प्रदेश ७ भू
८ रम् ९ क्रमाने :- शील, कुल, जल, सलिल, कमल. १० क्रमाने :- शुभ, शोभन, शशिन्, शक्र, शङ्ख ११ विषम
१२ विषाण
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३४९
(अनु.) पैशाची भाषेत श आणि ष यांचा स होतो. उदा. श (चा स):
सोभति...सखो. ष (चा स):- विसमो, विसानो. 'न कगचज...सूत्रोक्तं' (४.३२४) या बाधक-सूत्राचा बाध करण्यास (प्रस्तुतचा) हा नियम सांगितलेला आहे.
(सूत्र) हृदये यस्य पः ।। ३१०॥ (वृत्ति) पैशाच्यां हृदयशब्दे यस्य पो भवति। हितपकं । किं पिकिं पि
हितपके अत्थं चिन्तयमानी। (अनु.) पैशाची भाषेत हृदय या शब्दात य चा प होतो. उदा. हितपकं.....
चिन्तयमानी.
(सूत्र) टोस्तुर्वा ।। ३११ ॥ (वृत्ति) पैशाच्यां टो: स्थाने तुर्वा भवति। कुतुम्बकं । कुटुम्बकं। (अनु.) पैशाची भाषेत, टु च्या स्थानी तु विकल्पाने येतो. उदा. कुतुम्बकं, कुटुम्बकं.
(सूत्र) क्त्वस्तूनः ।। ३१२।। (वृत्ति) पैशाच्यां क्त्वाप्रत्ययस्य स्थाने तून इत्यादेशो भवति। गन्तून । रन्तून।
हसितून। पठितून। कधितून। (अनु.) पैशाची भाषेत क्त्वा (या) प्रत्ययाच्या स्थानी तून असा आदेश होतो.उदा.
गन्तून...कधितून.
(सूत्र) खून-त्थूनौ ष्ट्व: ।। ३१३।। (वृत्ति) पैशाच्यां ष्ट्वा इत्यस्य स्थाने खून त्थून इत्यादेशौ भवतः।
पूर्वस्यापवादः। नक्षून नत्थून। तळून तत्थून। १ हृदय-क
२ कं अपि कं अपि हृदयके अर्थं चिन्तयन्ती। ३ कुटुम्बक
४ क्रमाने :- गम्, रम्, हस्, पठ्, कथ् ५ नश् (नष्ट्वा )
६ तक्ष् (तष्ट्वा) / दृश् (दृष्ट्वा)
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
चतुर्थः पादः
(अनु.) पैशाची भाषेत ष्ट्वा याच्या स्थानी ठून आणि त्थून असे आदेश होतात.
पूर्वीच्या (म्हणजे सू.४.३१२ मधील) नियमाचा प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. नळून.....तत्थून.
(सूत्र) र्यस्नष्टां नियसिनसटा: क्वचित् ।। ३१४।। (वृत्ति) पैशाच्यां र्यस्नष्टां स्थाने यथासङ्ख्यं रिय सिन सट इत्यादेशाः क्वचिद्
भवन्ति। भार्या भारिया। स्नातम् सिनातं। कष्टम् कसटं। क्वचिदिति
किम् ? सुज्जो। सुनुसा। तिट्ठो। (अनु.) पैशाची भाषेत र्य, स्न आणि ष्ट (या संयुक्त व्यंजनां) च्या स्थानी अनुक्रमे
रिय, सिन आणि सट असे आदेश क्वचित् होतात. उदा. भार्या...कसटं. क्वचित् असे का म्हटले आहे ? (कारण नेहमी असे आदेश न होता, पुढील वर्णान्तरे होतात. उदा.) सुजो...तिटो.
(सूत्र) क्यस्येय्यः ।। ३१५।। (वृत्ति) पैशाच्यां क्यप्रत्ययस्य इय्य इत्यादेशो भवति। गिय्यते। दिय्यते।
रमिय्यते। पठिय्यते। (अनु.) पैशाची भाषेत क्य या प्रत्ययाला इय्य असा आदेश होतो. उदा.
गिय्यते...पठिय्यते.
(सूत्र) कृगो डीरः ।। ३१६।। (वृत्ति) पैशाच्यां कृगः परस्य क्यस्य स्थाने डीर इत्यादेशो भवति। पुधुमतंसने३
सव्वस्स य्येव संमानं कीरते। (अनु.) पैशाची भाषेत, कृ (या धातू) च्या पुढील क्य (या प्रत्यया) च्या स्थानी
डीर (डित् ईर) असा आदेश होतो. उदा. पुधुम.....कीरते...
१ क्रमाने:- सूर्य, स्नुषा, दृष्ट २ क्रमाने:- गै,दा,रम्, पठ्. ३ प्रथम-दर्शने सर्वस्य एव सम्मानः क्रियते।
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३५१
(सूत्र) यादृशादे१स्तिः ।। ३१७।। (वृत्ति) पैशाच्यां यादृश इत्येवमादीनां दृ इत्यस्य स्थाने ति: इत्यादेशो भवति।
यातिसो। तातिसो। केतिसो। इतिसो। भवातिसो। अातिसो।
युम्हातिसो। अम्हातिसो। (अनु.) पैशाची भाषेत, यादृश, इत्यादि प्रकारच्या शब्दामधील दृ याच्या स्थानी
ति असा आदेश होतो. उदा. यातिसो.....अम्हातिसो.
(सूत्र) इचेचः ।। ३१८॥ (वृत्ति) पैशाच्यामिचेचोः स्थाने तिरादेशो भवति। वसुआति। भोति।
नेति। तेति। (अनु.) पैशाची भाषेत इच् आणि एच् (या प्रत्ययां) च्या स्थानी ति असा आदेश
होतो. उदा. वसुआति...तेति.
(सूत्र) आत्तेश्च ।। ३१९।। (वृत्ति) पैशाच्यामकारात्परयोः इचेचो: स्थाने तेश्चकारात् तिश्चादेशो भवति।
लपते३ लपति। अच्छते अच्छति। गच्छते गच्छति। रमते रमति।
आदिति किम्? होति। नेति। (अनु.) पैशाची भाषेत (धातूच्या अन्त्य) अकारापुढील इच् आणि एच् (या प्रत्ययां)
च्या स्थानी ते आणि (सूत्रातील) चकारामुळे ति असे आदेश होतात. उदा. लपते...रमति. अकारापुढील (इच् आणि एच् यांच्या स्थानी) असे का म्हटले आहे ? (कारण इतर स्वरापुढे ते हा आदेश होत नाही. उदा.) होति, नेति.
१ क्रमाने:- यादृश, तादृश, कीदृश, ईदृश, भवादृश, अन्यादृश, युष्मादृश, अस्मादृश. २ वसुआ (उद्वा- सू.४.११), भू, नी, दा. ३ लप् ४ आस् (सू.४.२१५ पहा)
५ गम् (गच्छ्) ६ रम्
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
चतुर्थः पादः
(सूत्र) भविष्यत्येय्य एव ।। ३२०।। (वृत्ति) पैशाच्यामिचेचो: स्थाने भविष्यति एय्य एव भवति न तु स्सिः। तं
तद्भून चिन्तितं रञा का एसा हुवेय्य। (अनु.) पैशाची भाषेत इच् आणि एच् (या प्रत्ययां) च्या स्थानी भविष्यकाळात
एय्य असेच होते पण स्सि असे मात्र होत नाही. उदा. तं तद्भून....हुवेय्य.
(सूत्र) अतो ङसेर्डातो-डातू ।। ३२१।। (वृत्ति) पैशाच्यामकारात्परस्य ङसेर्डितो आतो आतु इत्यादेशौ भवतः। तावरे
च तीए तूरातो य्येव तिटो। तूरातु। तुमातो तुमातु। ममातो ममातु। (अनु.) पैशाची भाषेत (शब्दाच्या अन्त्य) अकारापुढील ङसि (या प्रत्यया) ला
डित् आतो आणि आतु असे आदेश होतात. उदा. ताव च तीए.....ममातु.
(सूत्र) तदिदमोष्टा नेन स्त्रियां तु नाए ।। ३२२।। (वृत्ति) पैशाच्यां तदिदमोः स्थाने टाप्रत्ययेन सह नेन इत्यादेशो भवति।
स्त्रीलिंगे तु नाए इत्यादेशो भवति। तत्थ६ च नेन कतसिनानेन। स्त्रियाम्। पूजितो च नाए पातग्ग-कुसुम-प्पतानेन। टेति किम् ?
एवं चिन्तयन्तो गतो सो ताए समीपं। (अनु.) पैशाची भाषेत तद् आणि इदम् (या सर्वनामां) च्या स्थानी टा या प्रत्ययासह
नेन असा आदेश होतो परंतु स्त्रीलिंगात मात्र नाए असा आदेश होतो. उदा. तत्थ च...सिनानेन. स्त्रीलिंगामध्ये :- पूजितो च....प्पतानेन. टा (या प्रत्यया) सह असे का म्हटले आहे ? (कारण टा हा प्रत्यय पुढे नसल्यास,
प्रस्तुतचा नियम लागत नाही. उदा.) एवं...समीपं. १ तां दृष्ट्वा चिन्तितं राज्ञा का एषा भविष्यति। २ तावत् च तया दूराद् एव दृष्टः। ३ दूर ४ युष्मद् (च्या तुम आदेशासाठी सू. ३.९६ पहा). ५ अस्मद् (च्या मम आदेशासाठी सू. ३.१११ पहा). ६ तत्र च तेन / अनेन कृत-स्नानेन। ७ पूजितः च तया / अनया प्रत्यग्र-कुसुम-प्रदानेन। ८ एवं चिन्तयन् गतः सः तस्याः समीपम्।
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
(सूत्र) शेषं शौरसेनीवत् ।। ३२३।। (वृत्ति) पैशाच्या यदुक्तं ततोऽन्यच्छेषं पैशाच्यां शौरसेनीवद् भवति। अध?
ससरीरो भगवं मकर-धजो एत्थ परिब्भमन्तो हवेय्य। एवंविधाए' भगवतीए कधं तापस-वेस-गहनं कतं। एतिसं अतिट्ठ-पुरवं महाधनं तद्भून। भगवं यति मं वरं पयच्छसि राजं च दाव लोक। ताव च
तीए तूरातो य्येव तिट्ठो सो आगच्छमानो राजा। (अनु.) पैशाची भाषेच्या बाबतीत (आत्तापर्यंत) जे सांगितले त्याखेरीज उरलेले
इतर कार्य पैशाची भाषेत शौरसेनी (भाषे) प्रमाणे होते. उदा. अध ससरीरो...राजा.
(सूत्र) न क-ग-च-जादि-षट्-शम्यन्त-सूत्रोक्तम् ।। ३२४।। (वृत्ति) पैशाच्यां क-ग-च-ज-त-द-प-य-वां प्रायो लुक् (१.१७७)
इत्यारभ्य षट्-शमी-शाव-सुधा-सप्तपर्णेष्वादेश्छः (१.२६५) इति यावद्यानि सूत्राणि तैर्यदुक्तं कार्यं तन्न भवति। मकरकेतू। सगरपुत्त वचनं। विजयसेनेन लपितं। मतनं। पापं। आयुधं। तेवरो।
एवमन्यसूत्राणामप्युदाहरणानि द्रष्टव्यानि। (अनु.) ‘कगचज...लुक्' (१.१७७) या सूत्रापासून आरंभ करून 'षट्...ष्वादेश्छ:'
(१.२६५) या सूत्रांपर्यंत जी सूत्रे सांगितली आहेत. त्या सूत्रांनी जे कार्य सांगितले आहे, ते कार्य पैशाची भाषेत होत नाही. उदा. मकरकेतू...तेवरो. अशाचप्रकारे, अन्य सूत्रांच्या संदर्भात सुद्धा उदाहरणे जाणावीत.
१ अथ स-शरीर: भगवान् मकर-ध्वजः अत्र परिभ्रमन् भविष्यति। २ एवंविधया भगवत्या कथं तापस-वेष-ग्रहणं कृतम्। ३ ईदृशं अदृष्ट-पूर्वं महाधनं दृष्ट्वा। ४ भगवन् यदि मां (मह्यम्) वरं प्रयच्छसि, राजानं च तावत् लोकय। ५ तावत् च तया दूरात् एव दृष्टः सः आगच्छन् राजा। ६ सगरपुत्रवचनम् ७ मदनम् ८ देवरः
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थः पादः
( सूत्र ) चूलिका - पैशाचिके तृतीय - तुर्ययोराद्य- द्वितीयौ ।। ३२५ ।। (वृत्ति) चूलिकापैशाचिके वर्गाणां तृतीयतुर्ययोः स्थाने यथासङ्ख्यमाद्यद्वितीयौ भवतः। नगरम् नकरं । मार्गण : मक्कनो । गिरितटम् किरितटं । मेघः मेखो । व्याघ्रः वक्खो। घर्मः खम्मो । राजा राचा । जर्जरम् चच्चरं । जीमूतः चीमूतो । निर्झरः निच्छरो । झर्झरः छच्छरो । तडागम् तटाकं। मण्डलम् मण्टलं। डमरुक: टमरुको। गाढम् काठं । षण्ढः संठो । ढक्का ठक्का। मदन: मतनो। कन्दर्पः कन्तप्पो । दामोदरः तामोतरो । मधुरम् मथुरं । बान्धव: पन्थवो। धूली थूली । बालक: पालको । रभसः रफसो। रम्भा रम्फा। भगवती फकवती । नियोजितम् नियोचितं । क्वचिल्लाक्षणिकस्यापि । पडिमा इत्यस्य स्थाने पटिमा । दाढा इम्यस्य स्थाने ताठा । (अनु.) चूलिकापैशाचिक भाषेत वर्गातील तृतीय आणि चतुर्थ व्यंजनांच्या स्थानी (त्याच वर्गातील) आद्य आणि द्वितीय व्यंजने अनुक्रमाने येतात. उदा. नगरम्...नियोचितं. क्वचित् व्याकरणाच्या नियमाने (वर्णान्तरित शब्दात) आलेल्या (तृतीय आणि चतुर्थ) व्यंजनांच्या बाबतीत ही (असाच प्रकार होतो. उदा.) (प्रतिमा पासून बनलेल्या) पडिमा या शब्दाच्या स्थानी पटिमा आणि (दंष्ट्रापासून झालेल्या) दाढा या शब्दाच्या स्थानी ताठा ( अशी रूपे होतात).
३५४
( सूत्र ) रस्य लो वा ।। ३२६।।
(वृत्ति) चूलिकापैशाचिके रस्य स्थाने लो वा भवति ।
पनमथ' पनय-पकुप्पित - गोली - चलनग्ग - लग्ग - पतिबिम्बं । तससु नख-तप्पनेसुं एकातस-तनु-थलं लुद्दं ॥ १ ॥ नच्चन्तस्स? य लीला - पातुक्खेवेन कम्पिता वसुथा । उच्छल्लन्ति समुद्दा सइला निपतन्ति तं हलं नमथ ।। २।।
१ प्रणमत प्रणय - प्रकुपित-गौरी - चरणाग्र-लग्न- प्रतिबिम्बम् । दशसु नख-दर्पणेषु एकादश-तनु-धरं रुद्रम् ।। १॥ २ नृत्यतः च लीला - पादोत्क्षेपेण कम्पिता वसुधा। उच्छलन्ति समुद्राः शैलाः निपतन्ति तं हरं नमत ।। २।।
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३५५
(अनु.) चूलिकापैशाचिक भाषेत र् (या व्यंजना) च्या स्थानी ल् (हा वर्ण)
विकल्पाने होतो. उदा. पनमथ...लुई; नच्चन्तस्स....नमथ.
(सूत्र) नादि-युज्योरन्येषाम् ।। ३२७।। (वृत्ति) चूलिकापैशाचिकेऽपि अन्येषामाचार्याणां मतेन तृतीयतुर्ययोरादौ
वर्तमानयोर्युजिधातौ च आद्यद्वितीयौ न भवतः। गति: गती। धर्म: घम्मो। जीमूत: जीमूतो। झर्झरः झज्झरो। डमरुकः डमरुको। ढक्का ढक्का। दामोदरः दामोतरो। बालकः बालको। भगवती
भगवती। नियोजितम् नियोजितं। (अनु.) चूलिकापैशाचिक भाषेतही (इतर) अन्य आचार्यांच्या मते आदि असणाऱ्या
(वर्गातील) तृतीय आणि चतुर्थ व्यंजनांच्या स्थानी तसेच युज् या धातूमध्ये (त्याच वर्गातील) आद्य व द्वितीय व्यंजने येत नाहीत. उदा. गति: ....नियोजितं.
(सूत्र) शेषं प्राग्वत् ।। ३२८।। (वृत्ति) चूलिकापैशाचिके तृतीयतुर्ययोरित्यादि यदुक्तं ततोन्यच्छे षं
प्राक्तनपैशाचिकवद् भवति। नकरं। मक्कनो। अनयो! णत्वं न
भवति। णस्य च नत्वं स्यात्। एवमन्यदपि। (अनु.) (चूलिकापैशाचिक भाषेत) 'चूलिका....तुर्ययोः..' (सू.४.३२५) इत्यादि
जे (कार्य) सांगितले आहे त्या खेरीजचे उरलेले इतर कार्य पूर्वी सांगितलेल्या (४.३०३-३२४) पैशाचिक (पैशाची) भाषेप्रमाणे होते. उदा. नकरं, मक्कनो या दोहोंमध्ये न चा ण होत नाही. तसेच ण चा (मात्र) न होईल. याचप्रमाणे इतर भागही (जाणून घ्यावा).
(सूत्र) स्वराणां स्वराः प्रायोऽपभ्रंशे ।। ३२९।। (वृत्ति) अपभ्रंशे स्वराणां स्थाने प्राय: स्वरा भवन्ति। कच्चुरे काच्च। वेण
१ नगर
२ मार्गण.
३ कच्चित्
४ वीणा (वेणी)
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थः पादः
वीण। बाह' बाहा बाहु। पट्टि पिट्ठि पट्ठि । तणु तिणु तृणु। सुकिदु सुकिओ सुकृदु। किन्नओ५ किलिन्नओ। लिह लीह लेह। गउरि गोरि। प्रायोग्रहणाद्यस्यापभ्रंशे विशेषो वक्ष्यते तस्यापि
क्वचित्प्राकृतवत् शौरसेनीवच्च कार्यं भवति। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत स्वरांच्या स्थानी प्राय: (इतर) स्वर येतात. उदा. कच्चु...गोरि.
(सूत्रातील) प्राय: या शब्दाच्या निर्देशाने (असे दाखविले जाते की) ज्या (शब्द इत्यादी) चा अपभ्रंश भाषेत (काहीतरी) विशेष सांगितला आहे, त्याचे सुद्धा क्वचित् (माहाराष्ट्री) प्राकृतप्रमाणे आणि शौरसेनी (भाषे) प्रमाणे कार्य होते.
(सूत्र) स्यादौ दीर्घ-हस्वौ ।। ३३०।। (वृत्ति) अपभ्रंशे नाम्नोऽन्त्यस्वरस्य दीर्घहस्वौ स्यादौ प्रायो भवतः।
सौ। ढोल्ला सामला धण चम्पा-वण्णी। नाइ सुवण्ण-रेह कस-वट्टइ दिण्णी ।। १॥ आमन्त्र्ये।। ढोल्ला मइँ तुहुँ वारिया मा कुरु दीहा माणु। निद्दए गमिही रत्तडी दडवड होइ विहाणु ।। २॥ स्त्रियाम्।। बिट्टीए मइ१० भणिय तुहुँ मा करु वङ्की दिछि । पुत्ति सकण्णी भल्लि जिवँ मारइ हिअइ पइट्ठि ।। ३।।
४ सुकृत
१ बाहु २ पृष्ठ
३ तृण ५ क्लिन्न ६ रेखा
७ गौरी ८ विट: श्यामल: धन्या चम्पकवर्णा।
(इव) सुवर्णरेखा कषपट्टके दत्ता ।।१।। ९ विट मया त्वं वारितः मा कुरु दीर्घ मानम्।
निद्रया गमिष्यति रात्रि: शीघ्रं (दडवड) भवति विभातम् ।।२।। १० पुत्रि (बिट्टीए) मया भणिता त्वं मा कुरु वक्रां दृष्टिम्।
पुत्रि सकर्णा भल्लिर्यथा मारयति हृदये प्रविष्टा ।।३।।
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
जसि।।
एइ ति घोडा एह थलि एइ ति निसिआ खग्ग ।
एत्थु मुणीसिम जाणिअइ जो न वि वालइ वग्ग ।। ४।। एवं विभक्त्यन्तरेष्वप्युदाहार्यम् ।
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत विभक्ति प्रत्यय पुढे असताना नामाच्या अन्त्य स्वराचा दीर्घ आणि ह्रस्व स्वर प्रायः होतो. उदा. सि (प्रत्यय) पुढे असताना :ढोल्ला... दिण्णी ।।१।।; संबोधनात : - ढोल्ला मइँ...विहाणु ।।२।।; स्त्रीलिंगामध्ये :- बिट्टीए... पट्ठि || ३ || ; जस् (प्रत्यय) पुढे असताना :एइ ति...वग्ग ।।४।।. याचप्रमाणे इतर विभक्तींच्या बाबतीतही उदाहरणे घ्यावयाची आहेत.
( सूत्र ) स्यमोरस्योत् ।। ३३१।।
( वृत्ति) अपभ्रंशे अकारस्य स्यमोः परयोः उकारो भवति ।
दहमुहुर भवण - भयंकरु तोसिअ - संकरु णिग्गउ रह - वरि चडिअउ । चउमुहु छंमुहुझाइवि एक्कहिं लाइव णावइ दइवें घडिअउ ।।१।।
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत सि आणि अम् (हे प्रत्यय) पुढे असताना ( शब्दातील अन्त्य) अकाराचा उकार होतो. उदा. दहमुहु..... घडिअउ .
३५७
( सूत्र ) सौ पुंस्योदवा ।। ३३२ ।।
( वृत्ति) अपभ्रंशे पुल्लिंगे वर्तमानस्य नाम्नोऽकारस्य सौ परे ओकारो वा भवति ।
अगलिअ३-नेह-निवट्टाहं जोअण - लक्खु वि जाउ ।
वरिस-सएण वि जो मिलइ सहि सोक्खहँ सो ठाउ ।। १ ।।
१ एते ते अश्वाः (घोडा) एषा स्थली एते ते निशिताः खड्गाः ।
अत्र मनुष्यत्वं (पौरुषं) ज्ञायते यः नापि वालयति वल्गाम् ।।४।।
२ दशमुखः भुवनभयंकर : तोषितशंकरः निर्गतः रथवरे (रथोपरि) आरूढः । चतुर्मुखं षण्मुखं ध्यात्वा एकस्मिन् लगित्वा इव दैवेन घटितः ||१||
३ अगलितस्नेहनिर्वृत्तानां योजनलक्षमपि जायताम्।
वर्षशतेनापि यः मिलति सखि सौख्यानां स स्थानम् ।।१।।
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
चतुर्थः पादः
पुंसीति किम्? अङ्गहिँ अङ्गु न मिलिउ हलि अह अहरु न पत्तु।
पिअ जोअन्तिहँ मुह-कमलु एम्वइ सुरउ समत्तु ।।२।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत पुल्लिंगात असणाऱ्या नामाच्या (अन्त्य) अकाराचा सि
(प्रत्यय) पुढे असताना विकल्पाने ओकार होतो. उदा. अगलिअ...ठाउ।।१।।. पुल्लिंगात असणाऱ्या (नामा) च्या असे का म्हटले आहे ? (कारण नाम पुल्लिंगी नसल्यास अकाराचा विकल्पाने ओकार होत
नाही. उदा.) अङ्गहिँ.....समत्तु ।।२।।. (सूत्र) एट्टि ।। ३३३॥ (वृत्ति) अपभ्रंशे अकारस्य टायामेकारो भवति।
जे महु दिण्णा दिअहडा दइएँ पवसन्तेण।
ताण गणन्तिएँ अङ्गुलिउ जज्जरिआउ नहेण ।।१।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत टा (प्रत्यय) पुढे असताना (शब्दातील अन्त्य) अकाराचा
एकार होतो. उदा. जे महु...नहेण. (सूत्र) ङिनेच्च ।। ३३४॥ (वृत्ति) अपभ्रंशे अकारस्य ङिना सह इकार एकारश्च भवतः।
सायरु३ उप्परि तणु धरइ तलि घल्लइ रयणाई। सामि सुभिच्चु वि परिहरइ संमाणेइ खलाइं ॥१॥
तले १अघल्लइ।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत (शब्दातील अन्त्य) अकाराचे (पुढे येणाऱ्या) ङि (या
प्रत्यया) सह इकार आणि एकार होतात. उदा. सायरु...खलाई ।।१।।;
तले घल्लइ. १ अङ्गः अङ्गं न मिलितं सखि (हलि) अधरेण अधर: न प्राप्तः।
प्रियस्य पश्यन्त्याः मुखकमलं एवं सुरतं समाप्तम् ।।२।। २ ये मम दत्ताः दिवसा: दयितेन प्रवसता।
तान् गणयन्त्याः (मम) अङ्गुल्य: जर्जरिता: नखेन ।।१।। ३ सागर: उपरि तृणानि धरति तले क्षिपति (घल्लइ) रत्नानि।
स्वामी सुभृत्यमपि परिहरति संमानयति खलान् ।।२।। १अ तले क्षिपति।
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३५९
(सूत्र) भिस्येद्वा ।। ३३५।। (वृत्ति) अपभ्रंशे अकारस्य भिसि परे एकारो वा भवति।
गुणहिँ न संपइ कित्ति पर फल लिहिआ भुञ्जन्ति।
केसरि न लहइ बोअि वि गय लक्खैहि घेप्पन्ति ।।१॥ (अनु.) अपभ्रंश भाषेत भिस् (हा प्रत्यय) पुढे असताना (शब्दातील अन्त्य)
अकाराचा एकार विकल्पाने होतो. उदा. गुणहिँ.....घेप्पन्ति ।।१।।.
(सूत्र) ङसेहूँ-हू ।। ३३६।। (वृत्ति) अस्येति पञ्चम्यन्तं विपरिणम्यते। अपभ्रंशे अकारात्परस्य ङसेहे हु
इत्यादेशौ भवतः। वच्छहे गृण्हइ फलइँ जणु कडु-पल्लव वज्जेइ। तो वि महद्दुमु सुअणु जि ते उच्छङ्गि धरेइ ।।१।।
वच्छहु गृण्हइ। (अनु.) (सू.४.३३१ मधील) अस्य (=अकारस्य) हे षष्ठ्यंत पद आता या प्रस्तुत
सूत्राचे संदर्भात) पञ्चम्यन्त (म्हणजे अकारात्) असे बदलून घेतले गेले आहे. अपभ्रंश भाषेत (शब्दातील अन्त्य) अकारापुढील ङसि (या प्रत्यया) ला हे आणि हु असे आदेश होतात. उदा. वच्छहे .....धरेइ ।।१।।; वच्छहु गृण्हइ।
(सूत्र) भ्यसो हुं ।। ३३७।। (वृत्ति) अपभ्रंशे अकारात्परस्य भ्यस: पञ्चमीबवचनस्य हं इत्यादेशो भवति।
दूरुड्डाणे पडिउ खलु अप्पणु जणु मारेइ।
१ गुणैः न संपत् कीर्तिः परं (जनाः) फलानि लिखितानि भुञ्जन्ति।
केसरी न लभते कपर्दिकामपि (बोअि) गजा: लक्षैः गृह्मन्ते।। २ वृक्षात् गृह्णाति फलानि जनः कटुपल्लवान् वर्जयति।
तथापि (तत:अपि) महाद्रुमः सुजन: यथा तान् उत्सङ्गे धरति।। ३ वृक्षात् गृह्णाति। ४ दूरोड्डाणेन पतित: खल: आत्मानं जनं (च) मारयति।
यथा गिरिशृङ्गेभ्य: पतिता शिला अन्यदपि चूर्णीकरोति।
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
जिह गिरिसिंगहुं पडिअ सिल अन्नु वि चूरुकरे ।। १ ।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत ( शब्दातील अन्त्य) अकारापुढील भ्यस् ला (म्हणजे ) पञ्चमी बहु (अनेक) वचनी प्रत्ययाला हुं असा आदेश होतो. उदा. दूरुड्डाणें..... चूरुकरेइ ।।१।।
चतुर्थः पादः
( सूत्र ) ङस: सु - हो - स्सवः ।। ३३८ ।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे अकारात्परस्य ङस: स्थाने सु हो स्सु इति त्रय आदेशा भवन्ति।
जो गुण गोवइ अप्पणा पयडा करइ परस्सु ।
तसु हउँ कलि-जुग दुल्लहहो बलि किज्जउँ सुअस्सु ।।१।।
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत ( शब्दातील अन्त्य) अकारापुढील ङस् (या प्रत्यया) च्या स्थानी सु, हो आणि स्सु असे तीन आदेश होतात. उदा. जो गुण... सुअणस्सु ।।१।।.
( सूत्र ) आमो हं ।। ३३९।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे अकारात्परस्यामो हमित्यादेशो भवति ।
तहँ ? तइज्जी भंगि न वि ते अवड-यडि वसन्ति ।
अह जणु लग्गिवि उत्तरइ अह सह सई मज्जन्ति ||१||
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत ( शब्दातील अन्त्य) अकारापुढील आम् (या प्रत्यया) ला हं असा आदेश होतो. उदा. तणहँ...मज्जन्ति।।१।।
( सूत्र ) हुं चेदुद्भ्याम् ।। ३४०।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे इकारोकाराभ्यां परस्यामो हुं हं चादेशौ भवतः ।
१ यः गुणान् गोपयति आत्मीयान् प्रकटान् करोति परस्य । तस्य अहं कलियुगे दुर्लभस्य बलिं करोमि सुजनस्य ।।
२ तृणानां तृतीया भङ्गी नापि (= नैव) तानि अवटतटे वसन्ति। अथ जनः लगित्वा उत्तरति अथ सह स्वयं मज्जन्ति ॥
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३६१
दइवु' घडावइ वणि तरुहुँ सउणिहँ पक्क फलाई । सो वरि सुक्खु पइट्ठ ण वि कण्णहिँ खल-वयणाई ||१|| प्रायोऽधिकारात् क्वचित् सुपोऽपि हुँ ।
धवलु' विसूरइ सामिअहो गरुआ भरु पिक्खेवि ।
हउँ किं न जुत्तउ दुहुँ दिसिहिं खण्डइँ दोण्णि करेवि ||२|| (अनु.) अपभ्रंश भाषेत (शब्दातील अन्त्य) इकार आणि उकार यांच्यापुढे असणाऱ्या आम् (या प्रत्यया) ला हुं आणि हं असे आदेश होतात. उदा. दइवु...खलवयणाइं।।१।। प्राय: (या शब्दा) चा अधिकार असल्यामुळे क्वचित् सुप् (या प्रत्यया) ला सुद्धा हुं (असा आदेश होतो). उदा. धवलु...करेवि ।।२।।.
( सूत्र ) ङसि - भ्यस् - ङीनां हे-हुं-हय: ।। ३४१ ।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे इदुद्भ्यां परेषां ङसि भ्यस् ङि इत्येतेषां यथासंख्यं हे हु हि इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति ।
ङसेर्हे। गिरिहँ३ सिलायलु तरुहँ फलु घेप्पड़ नीसावँन्नु ।
घरु मेल्लेप्पिणु माणुसहं तो वि न रुच्चइ रन्नु || १ ||
भ्यसो हुँ। तरुहुँ ४ वि वक्कलु फलु मुणि वि परिहणु असणु लहन्ति । सामिहुँ एत्तिउ अग्गलउं आयरु भिच्चु गृहन्ति ।।२।। ङेर्हि । अह' विरल - पहाउ जि कलिहि धम्मु || ३ ||
१ देवः घटयति वने तरूणां शकुनीनां (कृते) पक्कफलानि। तद् वरं सौख्यं प्रविष्टानि नापि कर्णयोः खलवचनानि ।। २ धवलः खिद्यति (विसूरइ) स्वामिनः गुरुं भारं प्रेक्ष्य । अहं किं न युक्तः द्वयोर्दिशोः खण्डे दुवे कृत्वा ।। ३ गिरेः शिलातलं तरोः फलं गृह्यते निःसामान्यम्। गृहं मुक्त्वा मनुष्याणां तथापि न रोचते अरण्यम् ।।
४ तरुभ्यः अपि वल्कलं फलं मुनयः अपि परिधानं अशनं लभन्ते। स्वामिभ्यः इयत् अधिकं ( अग्गलउं ) आदरं भृत्याः गृह्णन्ति ।। ५ अथ विरल प्रभावः एव कलौ धर्मः ।
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
चतुर्थः पादः
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत (शब्दातील अन्त्य) इ आणि उ यांच्यापुढील ङसि,
भ्यस् आणि ङि यां (प्रत्ययां) ना अनुक्रमें हे, हुं आणि हि असे हे तीन आदेश होतात. उदा. ङसि (प्रत्यया) ला हे (असा आदेश) :गिरिहें... रन्नु ।।१।।. भ्यस् (प्रत्यया) ला हुं (असा आदेश) :- तरुहुँ वि.... गृहन्ति ।।२।।. ङि (प्रत्यया) ला हि (असा आदेश) :- अह विरल..... धम्मु ।।३।।.
(सूत्र) आट्टो णानुस्वारौ ।। ३४२।। (वृत्ति) अपभ्रंशे अकारात्परस्य टावचनस्य णानुस्वारावादेशौ भवतः।
दइएं पवसन्तेण। (४.३३३.१) (अनु.) अपभ्रंश भाषेत (शब्दाच्या अन्त्य) अकारापुढील टा-वचनाला ण आणि
अनुस्वार असे आदेश होतात. उदा. दइएं पवसन्तेण.
(सूत्र) एं चेदुतः ।। ३४३।। (वृत्ति) अपभ्रंशे इकारोकाराभ्यां परस्य टावचनस्य एं चकारात् णानुस्वारौ
च भवन्ति। एं। अग्गिएँ' उण्हउ होइ जगु वाएँ सीअलु तेवँ।
जो पुणु अग्गिं सीअला तसु उण्हत्तणु केवँ। णानुस्वारौ।
विप्पिअ-आरउ जइ वि पिउ तो वि तं आणहि अज्जु । अग्गिण दड्ढा जइ वि घरु तो तें अग्गिं कज्जु ।।२।।
एवमुकारादप्युदाहार्याः। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत (शब्दाच्या अन्त्य) इकार आणि उकार यांच्या पुढील टा
वचनाला एं आणि (सूत्रातील) चकारामुळे ण आणि अनुस्वार (असे हे
१ अग्निनां उष्णं भवति जगत् वातेन शीतलं तथा।
यः पुनः अग्निना शीतलः तस्य उष्णत्वं कथम्। २ विप्रियकारक: यद्यपि प्रियः तदापि तं आनय अद्य।
अग्निना दग्धं यद्यपि गृहं तदापि तेन अग्निना कार्यम्।।
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
आदेश) होतात. उदा. एं (आदेश):- अग्गिएँ... केव॑ ।।१।।. ण आणि अनुस्वार (हे आदेश):- विप्पिअ-आरउ...कज्जु ।।२।।. याचप्रमाणे उकारापुढे (टा-वचनाला होणाऱ्या आदेशांची) उदाहरणे घ्यावीत
(सूत्र) स्यम्-जस्-शसां लुक्।। ३४४।। (वृत्ति) अपभ्रंशे सि अम् जस् शस् इत्येतेषां लोपो भवति। एइ ति घोडा एह
थलि। (४.३३०.४) इत्यादि। अत्र स्यम्जसां लोपः। जिव जिव वंकिम लोअणहं णिरु सामलि सिक्खेइ। तिवँ तिवँ वम्महु निअय-सर खर-पत्थरि तिक्खेइ ।।१।।
अत्र स्यम्शसां लोपः। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत सि, अम्, जस् आणि शस् या (प्रत्ययां) चा लोप होतो.
उदा. एइ ति... थलि इत्यादि; येथे सि, अम् आणि जस् (या प्रत्ययां) चा लोप झालेला आहे. (तसेच) जिवँ जिव... तिक्खेइ ।।१।।; येथे सि, अम् आणि शस् (या प्रत्ययां) चा लोप झालेला आहे.
(सूत्र) षष्ठ्या : ।। ३४५।। (वृत्ति) अपभ्रंशे षष्ठ्या विभक्त्याः प्रायो लुग् भवति।
संगर-सऍहिँ जु वण्णिअइ देक्खु अम्हारा कन्तु। अइमत्तहं चत्तंकुसहं गय कुम्भई दारन्तु ।।१।।
पृथग्योगो लक्ष्यानुसारार्थः। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत षष्ठी विभक्ती (प्रत्ययां) चा प्रायः लोप होतो. उदा.
संगरसऍहिँ... दारन्तु।।१।।. उदाहरणांना अनुसरून (असा लोप होतो) हे दाखविण्यासाठी (सू.४.३४४ पेक्षा) पृथक् असा (सू.४.३४५ मधील प्रस्तुतचा) नियम सांगितला आहे.
१ यथा यथा वक्रिमाणं लोचनयोः नितरां श्यामला शिक्षते।
तथा तथा मन्मथ: निजक-शरान खरप्रस्तरे तीक्ष्णयति।। २ सगरशतेषु यो वर्ण्यते पश्य अस्माकं कान्तम्।
अतिमत्तानां त्यक्ताङ्कुशानां गजानां कुम्भान् दारयन्तम् ।।
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
चतुर्थः पादः
(सूत्र) आमन्त्र्ये जसो होः ।। ३४६।। (वृत्ति) अपभ्रंशे आमन्त्र्येऽर्थे वर्तमानान्नाम्न: परस्य जसो हो इत्यादेशो भवति।
लोपापवादः।
तरुणहो' तरुणिहो मुणिउ मइँ करहु म अप्पहाँ घाउ ॥१॥ (अनु.) अपभ्रंश भाषेत संबोधनार्थी असणाऱ्या नामाच्या पुढील जस् (या प्रत्यया)
ला हो असा आदेश होतो. (जस् प्रत्ययाचा) लोप होतो (सू.४.३४४) या नियमाचा प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. तरुणहो.....घाउ ।।१।।.
(सूत्र) भिस्सुपोर्हि ।। ३४७।। (वृत्ति) अपभ्रंशे भिस्सुपोः स्थाने हिं इत्यादेशो भवति। गुणहिँ न संपइ कित्ति
पर (४.३३५.१) ।
सुप्। भाईरहि जिवँ भारइ मग्गेहिँ तिहिँ वि पयट्टइ।।१।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत भिस् आणि सुप् (या प्रत्ययां) च्या स्थानी हिं असा आदेश
होतो. उदा. (भिस् च्या स्थानी हिं आदेश) :- गुणहिँ....पर. सुप् (च्या स्थानी हिं आदेश) :- भाइरहि... पयट्टइ ।।१।।.
(सूत्र) स्त्रियां जस्-शसोरुदोत् ।। ३४८।। (वृत्ति) अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्न: परस्य जसः शसश्च प्रत्येकमुदोतावादेशौ
भवतः। लोपापवादौ। जसः। अंगुलिउ जजरियाउ नहेण। (४.३३३.१) शसः। सुंदरसव्वंगाउ३ विलासिणीऔं पेच्छन्ताण ।।१।।
वचनभेदान्न यथासङ्ख्यम्। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत स्त्रीलिंगात असणाऱ्या नामाच्या पुढे असणाऱ्या जस् आणि
शस् या प्रत्ययांना प्रत्येकी उ आणि ओ असे आदेश होतात. (जस आणि शस् प्रत्ययांचा) लोप होतो (४.३४४) या नियमाचा अपवाद (हे दोन
१ (हे) तरुणाः तरुण्यः (च) ज्ञातं मया कुरुत मा आत्मनः घातम्। २ भागीरथी यथा भारते त्रिषु मार्गेषु अपि प्रवर्तते। ३ सुन्दरसर्वाङ्गी: विलासिनी: प्रेक्षमाणानाम्।
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३६५
आदेश) आहेत. उदा. जस् (चे आदेश):- अंगुलिउ...नहेण. शस् (चे आदेश) :- सुन्दर...पेच्छन्ताण ।।१।।. (आदेश सांगताना सूत्रात) भिन्न वचन वापरले असल्याने (हे आदेश) अनुक्रमाने होत नाहीत.
(सूत्र) ट ए ।। ३४९।। (वृत्ति) अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्याष्टायाः स्थाने ए इत्यादेशो
भवति। निअमुहकरहिँ वि मुद्ध कर अन्धारइ पडिपेक्खइ। ससि-मण्डलचन्दिमएँ पुणु काइँ न दूरे देक्खइ ।।१।।
जहिं मरगयकन्तिएँ संवलिअं ।।२।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत स्त्रीलिंगात असणाऱ्या नामाच्या पुढील टा (या प्रत्यया)
च्या स्थानी ए असा आदेश होतो. उदा. निअमुह.....देक्खइ ।।१।। जहिं.....संवलिअं ।।२।।.
(सूत्र) ङस्-ङस्योर्हे ।। ३५०।। (वृत्ति) अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परयोङस् ङसि इत्येतयोर्हे इत्यादेशो
भवति। सः। तुच्छ३-मज्झहे तुच्छ-जम्पिरहे। तुच्छच्छ-रोमावलिहे तुच्छराय तुच्छयर-हासहे। पियवयणु अलहन्तिअहे तुच्छकाय-वम्मह-निवासहे।
१ निजमुखकरैः अपि मुग्धा करं अन्धकारे प्रतिप्रेक्षते।
शशिमण्डलचन्द्रिकया पुनः किं न दूरे पश्यति।। २ यत्र (यस्मिन्) मरकतकान्त्या संवलितम्।
तुच्छमध्यायाः तुच्छजल्पनशीलायाः। तुच्छाच्छरोमावल्या: तुच्छरागाया: तुच्छतर-हासायाः। प्रियवचनमलभमानाया: तुच्छकायमन्मथनिवासायाः। अन्यद् यद् तुच्छं तस्या धन्यायाः तदाख्यातुं न याति। आश्चर्यं स्तनान्तरं मुग्धाया: येन मनो वर्त्मनि न माति।
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
चतुर्थः पादः
अन्नु जु तुच्छउँ तहे धणहे तं अक्खणह न जाइ।
कटरि थणंतरु मुद्धडहे जें मणु विच्चि ण माइ ॥१॥ ङसेः। फोडेन्ति' में हियडउँ अप्पणउँ ताहँ पराई कवण घृण।
रक्खेजहु लोअहो अप्पणा बालहे जाया विसम थण ।।२।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत स्त्रीलिंगात असणाऱ्या नामाच्या पुढील ङस् आणि ङसि
(या प्रत्ययां) ना हे असा आदेश होतो. उदा. ङस् (चा आदेश) :तुच्छमज्झहे....ण माइ ।।१।।; ङसि (चा आदेश):- फोडेन्ति.....विसम थण ।।२।।.
(सूत्र) भ्यसामोर्तुः ।। ३५१।। (वृत्ति) अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्य भ्यस आमश्च हु इत्यादेशो
भवति। भल्ला हुआ जु मारिआ बहिणि महारा कन्तु। लज्जेज्जन्तु वयंसिअहु जइ भग्गा घरु एन्तु ।।१।।
वयस्याभ्यो वयस्यानां वेत्यर्थः। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत स्त्रीलिंगात असणाऱ्या नामाच्या पुढील भ्यस् आणि आम्
(या प्रत्ययां) ना हु असा आदेश होतो. उदा. भल्ला हुआ....एन्तु ।।१।।. (या उदाहरणात वयंसिअहु म्हणजे) वयस्याभ्यः (मैत्रिणींपासून-अशी पंचमी) किंवा वयस्यानां (मैत्रिणींच्या पुढे-अशी षष्ठी) असा अर्थ आहे.
(सूत्र) डेहि ।। ३५२॥ (वृत्ति) अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्य उ: सप्तम्येकवचनस्य हि
इत्यादेशो भवति।
१ स्फोटयत: यौ हृदयं आत्मीयं तयोः परकीया (परविषये) का घृणा।
रक्षत लोका: आत्मानं बालाया: जातौ विषमौ स्तनौ।। २ भव्यं (साधु) भूतं यन्मारित: भगिनि अस्मदीयः कान्तः।
अलज्जिष्यत् वयस्याभ्यः यदि भग्नः गृहं ऐष्यत्।।
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३६७
वायसु उड्डावन्तिअए पिउ दिट्ठउ सहस त्ति।
अद्धा वलया महिहि गय अद्धा फुट्ट तड त्ति ।।१।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत स्त्रीलिंगात असणाऱ्या नामाच्या पुढील ङि ला (म्हणजे) ___ सप्तमी एकवचनी प्रत्ययाला हि असा आदेश होतो. उदा. वायसु.....तड
त्ति ।।१।।.
(सूत्र) क्लीबे जस्-शसोरिं ।। ३५३।। (वृत्ति) अपभ्रंशे क्लीबे वर्तमानान्नाम्नः परयोर्जस्-शसो: इं इत्यादेशो भवति।
कमलइँ मेल्लवि अलि-उलई करि-गण्डाइँ महन्ति । __ असुलहमेच्छण जाहँ भलि ते ण वि दूर गणन्ति ।।१।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत, नपुंसकलिंगात असणाऱ्या नामाच्या जस् आणि शस्
(प्रत्यया) ला इं असा आदेश होतो । उदा. कमलइँ... गणन्ति ।।१।।
(सूत्र) कान्तस्यात उं स्यमोः ।। ३५४।। (वृत्ति) अपभ्रंशे क्लीबे वर्तमानस्य ककारान्तस्य नाम्नो योकारस्तस्य स्यमोः
परयो: उं इत्यादेशो भवति। अन्नु जु तुच्छउँ तहे धणहे (४.३५०.१। भग्गउँ३ देक्खिवि निअयबलु बलु पसरिअउँ परस्सु।
उम्मिल्लइ ससि-रेह जिवँ करि करवालु पियस्सु ।।१।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत नपुंसकलिंगात असणाऱ्या ककारान्त नामाचा जो (अन्त्य)
अकार त्याच्यापुढे सि आणि अम् हे प्रत्यय असताना त्या (अकारा) ला उ असा आदेश होतो. उदा. अन्नु...धणहे ; भग्गउँ.....पियस्सु ।।१।।.
१ वायसं उड्डापयन्त्याः प्रियो दृष्टः सहसेति।
अर्धानि वलयानि मह्यां गतानि अर्धानि स्फुटितानि तटिति।। २ कमलानि मुक्त्वा अलिकुलानि करिगण्डान् कांक्षन्ति।
असुलभं एष्टुं येषां निर्बन्धः (भलि) ते नापि (नैव) दूरं गणयन्ति।। ३ भग्नकं दृष्ट्वा निजक-बलं बलं प्रसृतकं परस्य।
उन्मीलति शशिलेखा यथा करे करवाल: प्रियस्य।।
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
चतुर्थः पादः
(सूत्र) सर्वादेङसेहीँ ।। ३५५।। (वृत्ति) अपभ्रंशे सर्वादेरकारान्तात्परस्य ङसेहीँ इत्यादेशो भवति। जहां होन्तउरे
आगदो। तहां होन्तउ आगदो। कहां होन्तउ आगदो। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अकारान्त सर्वनामा (सर्वादि) पुढे असणाऱ्या ङसि (या
प्रत्यया) ला हां असा आदेश होतो. उदा. जहां.....आगदो.
(सूत्र) किमो डिहे वा ।। ३५६।। (वृत्ति) अपभ्रंशे किमोकारान्तात्परस्य सेर्डिहे इत्यादेशो वा भवति।
जइ५ तहे तुट्टउ नेहडा मइँ सहुँ न वि तिल-तार।
तं किहें वंके हिं लोअणे हिं जोइज्जउँ सय-वार ।।१।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अकारान्त किम् (या सर्वनामा) च्या पुढे असणाऱ्या ङसि
(या प्रत्यया) ला डिहे (=डित् इहे) असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा.
जइ तहे .....सयवार ।।१।। (सूत्र) हिं ।। ३५७॥ (वृत्ति) अपभ्रंशे सर्वादेरकारान्तात्परस्य केंः सप्तम्येकवचनस्य हिं इत्यादेशो
भवति। जहिँ कप्पिज्जइ सरिण सरु छिज्जइ खग्गिण खग्गु। तहिँ तेहइ भडघडनिवहि कन्तु पयासइ मग्गु ।।१।। एक्कहिं अक्खिहिं सावणु अन्नहिं भद्दवउँ
१ यस्मात्। २ भवान्। ३ आगतः। ४ तस्मात्। कस्मात्। ५ यदि तस्याः त्रुट्यतु स्नेहः मया सह नापि तिलतारः (?)।
तत् कस्माद् वक्राभ्यां लोचनाभ्यां दृश्ये (अहं) शतवारम् ।। ६ यत्र (यस्मिन्) कल्प्यते शरेण शरः छिद्यते खड्गेन खड्गः।
तस्मिन् तादृशे भटघटानिवहे कान्त: प्रकाशयति मार्गम्। ७ एकस्मिन् अक्ष्णि श्रावण: अन्यस्मिन् भाद्रपदः माधवः (माघक:) महीतलस्रस्तरे गण्डस्थले शरत्। अङ्गेषु ग्रीष्मः सुखासिकातिलवने मार्गशीर्षः तस्याः मुग्धायाः मुखपंकजे आवासितः शिशिरः।।
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३६९
माहउ महिअलसत्थरि गण्डत्थले सरउ। अंगहिं गिम्ह सुहच्छी-तिलवणि मग्गसिरु तहे मुद्धहे मुहपंकइ आवासिउ सिसिरु ।।२।। हिअडा' फुट्टि तड त्ति करि कालक्खेवें काई।
देक्खउँ हयविहि कहिँ ठवइ पइँ विणु दुक्खसयाई ।।३।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अकारान्त सर्वनामापुढील ङि (प्रत्यया) ला म्हणजे सप्तमी
एकवचनी प्रत्ययाला हिं असा आदेश होतो. उदा. जहिँ ....मग्गु ।।१।।; एक्कहिं....सिसिरु ।।२।।; हिअडा फुटि.....दुक्खसयाई ।।३।।
(सूत्र) यत्तत्किंभ्यो ङसो डासुर्न वा ।। ३५८।। (वृत्ति) अपभ्रंशे यत्तत्किम् इत्येतेभ्योकारान्तेभ्यः परस्य उसो डासु इत्यादेशो
वा भवति। कन्तु महारउ हलि सहिए निच्छइँ रूसइ जासु। अत्थिहिं सत्थिहिं हत्थिहिँ वि ठाउ वि फेडइ तासु ।।१।। जीविउ कासु न वल्लहउँ धणु पुणु कासु न इछ ।
दोण्णि वि अवसर-निवडिअई तिण-सम गणइ विसिठ्ठ ।।२।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अकारान्त असणाऱ्या यद्, तद् आणि किम् (म्हणजे ज, त
आणि क या सर्वनामां) पुढील ङस् (या प्रत्यया) ला डासु (डित् आसु) असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. कन्तु....तासु ।।१।।; जीविउ....विसिठ्ठ ।।२।।.
१ हृदय स्फुट तटिति (शब्द) कृत्वा कालक्षेपेण किम्।
पश्यामि हतविधिः क्व स्थापयति त्वया विना दुःखशतानि।। २ कान्तः अस्मदीय: हला सखिके निश्चयेन रुष्यति यस्य (यस्मै)।
अस्त्रैः शस्त्रैः हस्तैरपि स्थानमपि स्फोटयति तस्य।। ३ जीवितं कस्य न वल्लभकें धनं पुनः कस्य नेष्टम्।
द्वे अपि अवसरनिपतिते तृणसमे गणयति विशिष्टः।।
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
चतुर्थः पादः
(सूत्र) स्त्रियां डहे ।। ३५९।। (वृत्ति) अपभ्रंशे स्त्रीलिङ्गे वर्तमानेभ्यो यत्तत्किंभ्यः परस्य ङसो डहे इत्यादेशो
वा भवति। जहे? केरउ। तहे केरउ। कहे केरउ। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत स्त्रीलिंगात असणाऱ्या यद्, तद् आणि किम् (या सर्वनामां)
च्या पुढील ङस् (या प्रत्यया) ला डहे (=डित् अहे) असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. जहे.....केरउ.
(सूत्र) यत्तदः स्यमोधू त्रं ।। ३६०।। (वृत्ति) अपभ्रंशे यत्तदोः स्थाने स्यमोः परयोर्यथासङ्ख्यं धुं त्रं इत्यादेशौ वा
भवतः। प्रंगणि" चिट्ठदि नाहु धुं त्रं रणि करदि न भ्रन्ति ।।१।।
पक्षे। तं बोल्लिअइ जु निव्वहइ। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत सि आणि अम् (हे प्रत्यय) पुढे असताना, यद् आणि तद्
(या सर्वनामां) च्या स्थानी अनुक्रमाने धुं आणि त्रं असे आदेश विकल्पाने होतात. उदा. प्रगणि....भ्रन्ति ।।१।।. (विकल्प-) पक्षी :- तं बोल्लिअइ जु निव्वहइ.
(सूत्र) इदम इमुः क्लीबे ।। ३६१।। (वृत्ति) अपभ्रंशे नपुंसकलिङ्गे वर्तमानस्येदम: स्यमोः परयोः इमु इत्यादेशो
भवति। इमु कुलु" तुह तणउं। इमु कुलु' देक्छु। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत नपुंसकलिंगात असणाऱ्या इदम् (या सर्वनामा) ला पुढे सि
आणि अम् (हे प्रत्यय) असताना, इमु असा आदेश होतो. उदा. इमु.....देक्खु.
१ यस्याः २ कृते ३ तस्याः ४ कस्याः ५ प्राङ्गणे तिष्ठति नाथ: यत्तद् रणे करोति न भ्रान्तिम्। ६ तत् जल्प्यते यन्निर्वहति। ७ इदं कुलं तव तनय। ८ इदं कुलं पश्य।
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३७१
(सूत्र) एतदः स्त्री-पुं-क्लीबे एह एहो एहु ।। ३६२।। (वृत्ति) अपभ्रंशे स्त्रियां पुंसि नपुंसके वर्तमानस्यैतदः स्थाने स्यमो:
परयोर्यथासङ्ख्यम् एह एहो एहु इत्यादेशा भवन्ति। एह कुमारी' एहो नरु एहु मणोरह-ठाणु।
एहउँ वढ चिन्तन्ताहं पच्छइ होइ विहाणू।।१।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत स्त्रीलिंग, पुल्लिंग आणि नपुंसकलिंग यामध्ये असणाऱ्या
एतद् (या सर्वनामा) च्या स्थानी पुढे सि आणि अम् (हे प्रत्यय) असताना अनुक्रमे एह, एहो आणि एहु असे आदेश होतात. उदा. एह कुमारी.....विहाणुं ।।१।।
(सूत्र) एइर्जस्-शसोः ।। ३६३।। (वृत्ति) अपभ्रंशे एतदो जस्-शसो: परयो: एइ इत्यादेशो भवति । एइ ति
घोडा एह थलि (४.३३०.४)। एइ२ पेच्छ। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत जस् आणि शस् (हे प्रत्यय) पुढे असताना एतद् (या
सर्वनामा) ला एइ असा आदेश होतो. उदा. एइ ति....थलि; एइ पेच्छ.
(सूत्र) अदस ओइ ।। ३६४।। (वृत्ति) अपभ्रंशे अदस: स्थाने जस्-शसो: परयो: ओइ इत्यादेशो भवति।
जइ पुच्छह घर वड्डाई तो वड्डा घर ओइ। विहलिअ-जण-अब्भुद्धरणु कन्तु कुडीरइ जोइ ।।१।।
अमूनि वर्तन्ते पृच्छ वा। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत जस् आणि शस् (हे प्रत्यय) पुढे असताना अदस् (या
१ एषा कुमारी एष (अहं) नरः एतद् मनोरथ-स्थानम्।
एतद् मूर्खाणां चिन्तमानानां पश्चाद् भवति विभातम् ।। २ एतान् प्रेक्षस्व। ३ यदि पृच्छत गृहाणि महान्ति (वड्डाइं) तद् (ततः) महान्ति गृहाणि अमूनि।
विह्वलितजनाभ्युद्धरणं कान्तं कुटीरके पश्य।।
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
चतुर्थः पादः
सर्वनामा) च्या स्थानी ओइ असा आदेश होतो. उदा. जइ...जोइ ।।१।।. (येथे) 'अमूनि वर्तन्ते पृच्छ वा' मध्ये (ती (घरे) आहेत वा त्यांबद्दल विचार असा अर्थ आहे).
(सूत्र) इदम आय: ।। ३६५।। (वृत्ति) अपभ्रंशे इदम्-शब्दस्य स्यादौ आय इत्यादेशो भवति।
आय लोअहाँ लोअणइँ जाई सर न भन्ति। अप्पिएँ दिट्ठइ मउलिअहिं पिएँ दिट्ठइ विहसन्ति ।।१।। सोसउ म सोसउ च्चिअ उअही वडवानलस्स किं तेण। जं जलइ जले जलणो आएण वि किं न पज्जत्तं ।।२।। आयहाँ दड्ढ-कलेवरहो जं वाहिउ तं सारु।
जइ उट्ठब्भइ तो कुहइ अह डज्झइ तो छारु ॥३॥ (अनु.) अपभ्रंश भाषेत विभक्ति प्रत्यय पुढे असताना इदम् (या सर्वनाम) शब्दाला
आय असा आदेश होतो. उदा. आयइँ...विहसन्ति ।।१।।; सोसउ...पज्जत्तं ।।२।।; आयहाँ...छारु ।।३।।.
(सूत्र) सर्वस्य साहो वा ।। ३६६।। (वृत्ति) अपभ्रंशे सर्वशब्दस्य साह इत्यादेशो वा भवति।
साहु वि लोउ तडप्फडइ वड्डत्तणहाँ तणेण। वड्डप्पणु परि पाविअइ हत्थि मोक्कलडेण ।।१।।
१ इमानि लोकस्य लोचनानि जातिं स्मरन्ति न भ्रान्तिः।
अप्रिये दृष्टे मुकुलन्ति प्रिये दृष्टे विकसन्ति ।। २ शुष्यतु मा शुष्यतु एव (वा) उदधिः वडवानलस्य किं तेन।
यद् ज्वलति जले ज्वलनः एतेनापि किं न पर्याप्तम् ।। ३ अस्य दग्धकलेवरस्य यद् वाहितं (=लब्ध) तत् सारम्।
यदि आच्छाद्यते ततः कुथ्यति अथ (यदि) दह्यते ततः क्षारः।। ४ सर्वोऽपि लोक: प्रस्पन्दते (तडप्फडइ) महत्त्वस्य कृते।
महत्त्वं पुन: प्राप्यते हस्तेन मुक्तेन ।।
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३७३
पक्षे। सव्वु वि। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत सर्व (या सर्वनाम) शब्दाला साह असा आदेश विकल्पाने
होतो. उदा. साहु वि....मोक्कलडेण ।।१।।; (विकल्प-) पक्षी :- सव्वु वि।
(सूत्र) किम: काइं-कवणौ वा ।। ३६७।। (वृत्ति) अपभ्रंशे किम: स्थाने काइं कवण इत्यादेशौ वा भवतः।
जइ न सु आवइ दूइ घरु काइँ अहो मुहुँ तुज्झु। बयणु जु खण्डइ तउ सहिए सो पिउ होइन मज्झु ।।१।। काइँ न दूरे देक्खइ। (४.३३९.१) फोडेन्ति जे हिअडउँ अप्पणउँ ताहँ पराई कवण घृण। रक्खेजहु लोअ) अप्पणा बालहें जाया विसम थण ।।२।। सुपुरिसरे कगुहे अणुहरहिं भण कज्जें कवणेण। जिवँ जिवँ वड्डत्तणु लहहिं तिवँ तिवं नवहिँ सिरेण ।।३।। पक्षे। जइ ससणेही तो मुइअ अह जीवइ निन्नेह।
बिहिँ वि पयाहिं गइअ धण किं गजहि खल मेह ।।४।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत, किम् (या सर्वनामा) च्या स्थानी काइं आणि कवण असे
आदेश विकल्पाने होतात. उदा. जइ न...मज्झु ।।१।।; काइँ...देक्खइ; फोडेन्ति जे...थण ।।२।।; सुपुरिस... सिरेण ।।३।।; (विकल्प-) पक्षी :- जइ ससणेही...मेह ।।४।।.
१ यदि न स आयाति दूति गृहं किं अधो मुखं तव।
वचनं यः खण्डयति तव सखिके स प्रियो भवति न मम।। २ सू.४.३५० खाली श्लोक २ पहा. ३ सत्पुरुषाः कङ्गोः अनुहरन्ति भण कार्येण केन।
यथा यथा महत्त्वं लभन्ते तथा तथा नमन्ति शिरसा।। ४ यदि सस्नेहा तन्मृता अथ जीवति नि:स्नेहा।
द्वाभ्यामपि प्रकाराभ्यां गतिका (=गता) धन्या किं गर्जसि खल मेघ।।
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
( सूत्र ) युष्मदः सौ तुहुं ।। ३६८ ।। (वृत्ति) अपभ्रंशे युष्मदः सौ परे तुहुं इत्यादेशो भवति ।
भमर' म रुणझुण रण्णडइ सा दिसि जोइ म रोइ । सा मालइ देसन्तरिअ जसु तुहुँ मरहि विओड़ || १ || (अनु.) अपभ्रंश भाषेत युष्मद् (या सर्वनामा) ला पुढे सि (प्रत्यय) असताना तुहुँ असा आदेश होतो. उदा. भमर..... विओइ ।।१।।
चतुर्थः पादः
(सूत्र) जस् - शसोस्तुम्हे तुम्हई ।। ३६९ ।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे युष्मदो जसि शसि च प्रत्येकं तुम्हे तुम्हइं इत्यादेशौ भवतः । तुम्हे तुम्हइं जाणह । तुम्हे ३ तुम्हई पेच्छइ । वचनभेदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः ।
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत युष्मद् (या सर्वनामा) ला जस् आणि शस् (हे प्रत्यय पुढे ) असताना प्रत्येकी तुम्हे आणि तुम्हई असे आदेश होतात. उदा. तुम्हे... हे...पेच्छइ. अनुक्रमाची निवृत्ति करण्यासाठी (सूत्रात) वचनाचा भेद (केलेला) आहे.
( सूत्र ) टा - ङ्यमा पई तई ।। ३७० ।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे युष्मदः टा ङि अम् इत्येतैः सह पई तई इत्यादेशौ भवतः ।
टा। पइँ मुक्काहँ वि वर-तरु फिट्टइ पत्तत्तणं न पत्ताणं ।
तुह पुणु छाया जइ होज्ज कह वि ता तेहिँ पत्तेहिं ॥१॥ महु' हिउँ तई ताए तुहुँ स वि अन्नें विनडिज्जइ ।
१ भ्रमर मा रुणझुणशब्दं कुरु अरण्ये तां दिशं विलोकय मा रुदिहि । सा मालती देशांतरिता यस्याः त्वं म्रियसे वियोगे ॥
२ यूयं जानीथ । ३ युष्मान् प्रेक्षते । ४ त्वया मुक्तानामपि वरतरो विनश्यति (फिट्टइ) पत्रत्वं न पत्राणाम्। तव पुनः छाया यदि भवेत् कथमपि तदा तैः पत्रैः (एव) ।।
५ मम हृदयं त्वया तया त्वं सापि अन्येन विनाट्यते । प्रिय किं करोम्यहं किं त्वं मत्स्येन मत्स्यः गिल्यते ।।
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३७५
पिअ काइँ करउँ हउँ काइँ तुहँ मच्छे मच्छ गिलिज्जइ ।।२।। ङिना। पइँ मइँ बेहिँ वि रण-गयहिं को जयसिरि तक्केइ। केसहिँ लेप्पिणु जम-धरिणि भण सुहु को थक्केइ ॥३॥ एवं तई। अमा। पइँ मेल्लन्तिहे मह मरणु मइँ मेल्लन्तहो तुज्झु।
सारस जसु जो वेग्गला सो वि कृदन्तहो सज्झु ॥४॥ एवं तइं। (अनु.)अपभ्रंश भाषेत युष्मद् (या सर्वनामा) ला टा, ङि आणि अम् (या
प्रत्यया) सह पइं आणि तइं असे आदेश होतात. उदा. टा (प्रत्यया) सह :- पइँ मुक्काहँ...पत्तेहिं ।।१।।; महु...गिलिज्जइ।।२।।. ङि (प्रत्यया) सह :- पइँ मइँ...थक्केइ ।।३।।. याचप्रमाणे तइं (चे उदाहरण घ्यावे). अम् (प्रत्यया) सहः- पइँ मेल्लन्तिहैं....सज्झु ।।४।।. याचप्रमाणे तई (चे उदाहरण घ्यावे).
(सूत्र) भिसा तुम्हेहिं ।। ३७१।। (वृत्ति) अपभ्रंशे युष्मदो भिसा सह तुम्हेहिं इत्यादेशो भवति।
तुम्हेंहिँ अम्हेंहिँ जं किअउं दिट्ठउँ बहुअ-जणेण।
तं तेवड्डउ समरभरु निजिउ एक्क-खणेण ।।१।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत युष्मद् (या सर्वनामा) ला भिस् (या प्रत्यया) सह तुम्हेहिं
असा आदेश होतो. उदा. तुम्हेंहि...एक्क-खणेण ।।१।।
(सूत्र) ङसि-ङस्भ्यां तउ तुज्झ तुध्र ।। ३७२।। (वृत्ति) अपभ्रंशे युष्मदो ङसिङस्भ्यां सह तउ तुज्झ तुध्र इत्येते त्रय आदेशा
१ त्वयि मयि द्वयोरपि रणगतयोः को जयश्रियं तर्कयति।
केशैर्गृहीत्वा यमगृहिणी भण सुखं कस्तिष्ठति ।। २ त्वां मुञ्चन्त्याः मम मरणं मां मुञ्चतस्तव।
सारस: (यथा) यस्य दूरे (वेग्गला) सः अपि कृतान्तस्य साध्यः।। ३ युष्माभिः अस्माभिः यत् कृतं दृष्टं बहुक-जनेन।
तत् (तदा) तावन्मात्र: समरभर: निर्जित: एकक्षणेन।।
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
चतुर्थः पादः
भवन्ति। तउ' होन्तउरे आगदो। तुज्झ होन्तउ आगदो। तुध्र होन्तउ आगदो। ङसा।। तउ गुण-संपइ तुज्झ मदि तुघ्र अणुत्तर खन्ति।
जइ उप्पत्तिं अन्न जण महिमंडलि सिक्खन्ति ।।१।। (अनु.)अपभ्रंश भाषेत युष्मद् (या सर्वनामा) ला ङसि आणि ङस् (या प्रत्यया)
सह तउ, तुज्झ आणि तुध्र असे हे तीन आदेश होतात. उदा. (ङसि या प्रत्ययासह) :- तउ...आगदो. ङस् (या प्रत्यया) सह :- तउ
गुण...सिक्खन्ति ।।१।। (सूत्र) भ्यसाम्भ्यां तुम्हहं ।। ३७३।। (वृत्ति) अपभ्रंशे युष्मदो भ्यस्-आम् इत्येताभ्यां सह तुम्हहं इत्यादेशो भवति।
तुम्हह होन्तउ आगदो। तुम्हहं केरउं धणु। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत युष्मद् (या सर्वनामा) ला भ्यस् आणि आम् या (प्रत्यया)
सह तुम्हहं असा आदेश होतो. उदा. तुम्हह...धणु.
(सूत्र) तुम्हासु सुपा ।। ३७४।। (वृत्ति) अपभ्रंशे युष्मदः सुपा सह तुम्हासु इत्यादेशो भवति। तुम्हासु ठिअं। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत युष्मद् (या सर्वनामा) ला सुप् (या प्रत्यया) सह तुम्हासु
असा आदेश होतो. उदा. तुम्हासु ठिअं.
(सूत्र) सावस्मदो हउं ।। ३७५।। (वृत्ति) अपभ्रंशे अस्मदः सौ परे हउं इत्यादेशो भवति। तसु हउँ कलिजुगि
दुल्लहहो (४.३३८.१)।
१ त्वत्
२ भवान् (भवन्) ३ आगतः। ४ तव गुणसम्पदं तव मतिं तव अनुत्तरां क्षान्तिम्। ___ यदि उत्पद्य अन्यजनाः महीमण्डले शिक्षन्ते।। ५ युष्मद् भवान् (भवन्) आगतः। ६ युष्माकं कृते धनम्। ७ युष्मासु स्थितम्।
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३७७
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत अस्मद् (या सर्वनामा) ला सि (प्रत्यय) पुढे असताना हउं
असा आदेश होतो. उदा. तसु हउँ.....दुल्लहहो.
(सूत्र) जस्-शसोरम्हे अम्हइं ।। ३७६।। (वृत्ति) अपभ्रंशे अस्मदो जसि शसि च परे प्रत्येकम् अम्हे अम्हई इत्यादेशौ
भवतः। अम्हे थोवा' रिउ बहुअ कायर एम्व भणन्ति। मुद्धि निहालहि गयणयलु कइ जण जोण्ह करन्ति ।।१।। अम्बणु लाइवि जे गया पहिअ पराया के वि। अवस न सुअहिँ सुहच्छिअहिं जिवँ ते वि ।।२।।
अम्हे देक्खइ। अम्हई देक्खइ। वचनभेदो यथसंख्यनिवृत्तयर्थः। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अस्मद् (या सर्वनामा) ला जस् आणि शस् (हे प्रत्यय) पुढे
असताना प्रत्येकी अम्हे आणि अम्हइं असे आदेश होतात. उदा. अम्हे...करन्ति ।।१।।; अम्बणु...ते वि ।।२।।; अम्हे...देक्खइ. अनुक्रमाची निवृत्ति करण्यासाठी (सूत्रात) वचनभेद (केलेला) आहे.
(सूत्र) टा-ङ्यमा मई ।। ३७७।। (वृत्ति) अपभ्रंशे अस्मदः टा ङि अम् इत्येतैः सह मई इत्यादेशो भवति। ___टा। मइँ जाणिउँ पिअ विरहिअहं क वि धर होइ विआलि।
णवर मिअङ्कु वि तिह तवइ जिह दिणयरु खय-गालि ।।१।।
१ वयं स्तोकाः रिपव: बहवः कातरा: एवं भणन्ति। ___मुग्धे निभालय गगनतलं कति जनाः ज्योत्स्नां कुर्वन्ति ।। २ अम्लत्वं लागयित्वा ये गताः पथिकाः परकीयाः कैपि।
अवश्यं न स्वपन्ति सुखासिकायां यथा वयं तथा तेपि ।। ३ अस्मान् पश्यति। ४ मया ज्ञातं प्रिय विरहितानां कापि धरा भवति विकाले।
केवलं (परं) मृगाकोऽपि तथा तपति यथा दिनकर: क्षयकाले।।
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
चतुर्थः पादः
ङिना। पइँ मइँ बेहि वि रण-गयहिं (४.३७०.३)। अमा।
मइँ मेल्लन्तहाँ तुज्झु (४.३७०.४) (अनु.) अपभ्रंश भाषेत, अस्मद् (या सर्वनामा) ला टा, ङि आणि अम् (या
प्रत्ययां) सह मई असा आदेश होतो. उदा. टा (प्रत्यया) सहः- मइँ जाणिउँ....खयगालि ।।१।।. ङि (प्रत्यया) सह :- प.....रणगयहिं. अम् (या प्रत्यया) सहः- मइँ....तुज्यु.
(सूत्र) अम्हेहिं भिसा ।। ३७८।। (वृत्ति) अपभ्रंशे अस्मदो भिसा सह अम्हेहिं इत्यादेशो भवति। तुम्हेंहिँ
अम्हेहिँ जं किअउँ (४.३७१.१). (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अस्मद् (सर्वनामा) ला भिस् (प्रत्यया) सह अम्हेहिं असा
आदेश होतो. उदा. तुम्हेंहिँ.....किअउँ.
(सूत्र) महु मज्झु ङसिङस्भ्याम् ।। ३७९।। (वृत्ति) अपभ्रंशे अस्मदो ङसिना ङसा च सह प्रत्येकं महु मज्झु इत्यादेशौ
भवतः। मह होन्तउ गदो। मज्झु होन्तउ गदो। ङसा। मह कन्तहाँ बे दोसडा हेल्लि म झङ्खहि आलु। देन्तहाँ हउँ पर उव्वरिअ जुज्झन्तहाँ करवालु ।।१।। जइ३ भग्गा पारक्कडा तो सहि मज्झु पिएण।
अह भग्गा अम्हहं तणा तो तें मारिअडेण ।।२।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अस्मद् (या सर्वनामा) ला ङसि आणि ङस् (या प्रत्ययां)
सह प्रत्येकी महु आणि मज्झु असे आदेश होतात. उदा. (ङसि प्रत्ययासह):
१ मत् (किंवा मत्तः) भवान् गतः। २ मम कान्तस्य द्वौ दोषौ हे सखि मा पिधेहि अलीकम्।
ददतः अहं परं उर्वरिता युध्यमानस्य करवालः।। ३ यदि भग्नाः परकीयाः तदा (ततः) सखि मम प्रियेण।
अथ भग्ना अस्माकं संबंधिनः तदा तेन मारितेन।।
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३७९
महु....गदो. ङस् (प्रत्यया) सह :- महु कन्तहो....करवालु ।। १ । । ; जइ भग्गा.....मारिअडेण ||२||.
( सूत्र ) अम्हहं भ्यसाम्भ्याम् ।। ३८०।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे अस्मदो भ्यसा आमा च सह अम्हहं इत्यादेशो भवति । अम्हहं होन्तर आगदो । आमा । अह भग्गा अम्हहं तणा ( ४.३७९.२) । (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अस्मद् (सर्वनामा) ला भ्यस् आणि आम् (या प्रत्यया) सह अम्हहं असा आदेश होतो. उदा. ( भ्यस् प्रत्ययासह ) :अम्हहं....आगदो. आम् (प्रत्यया) सह :- अह....तणा.
( सूत्र ) सुपा अम्हासु ।। ३८१ ।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे अस्मदः सुपा सह अम्हासु इत्यादेशो भवति । अम्हासु ठिअं।
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत अस्मद् (सर्वनामा) ला सुप् (प्रत्यया) सह अम्हासु असा आदेश होतो. उदा. अम्हासु ठिअं.
(सूत्र) त्यादेराद्यत्रयस्य संबन्धिनो हिं न वा ।। ३८२ ।।
(वृत्ति) त्यादीनामाद्यत्रयस्य संबन्धिनो बहुष्वर्थेषु वर्तमानस्य वचनस्यापभ्रंशे हिं इत्यादेशो वा भवति ।
मुहकबरिबंध तहें सोह धरहिं नं मल्लजुज्झु ससि - राहु तहें सहहिँ कुरल भमर - उल - तुलिअ
करहिं ।
नं तिमिरडिम्भ खेल्लन्ति मिलिअ ।।१।।
१ अस्मद् भवान् आगतः ।
२ अस्मासु स्थितम्।
३ मुखकबरीबन्धौ तस्याः शोभां धरतः ननु मल्लयुद्धं शशिराहू कुरुतः।
तस्याः शोभन्ते कुरलाः भ्रमरकुलतुलिताः ननु तिमिर डिम्भाः क्रीडन्ति मिलिताः ।।
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
चतुर्थः पादः
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत धातूंना लागणाऱ्या प्रत्ययांच्या आद्य त्रयाशी संबंधित (अशा)
बहु (अर्थ) दाखविणाऱ्या वचनाला हिं असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. मुहकबरि...मिलिअ ।।१।।.
(सूत्र) मध्यत्रयस्याद्यस्य हिः ।। ३८३।। (वृत्ति) त्यादीनां मध्यत्रयस्य यदाद्यं वचनं तस्यापभ्रंशे हि इत्यादेशो वा
भवति। बप्पीहा' पिउ पिउ भणवि कित्तिउ रुअहि हयास। तुह जलि महु पुणु वल्लहइ बिहुँ वि न पूरिअ आस ।।१।। आत्मनेपदे। बप्पीहा कइँ बोल्लिएण निग्धिण वार इ वार। सायरि भरिअइ विमल-जलि लहहि न एक्कइ धार ।।२।। सप्तम्याम्। आयहिँ जम्महिँ अन्नहिँ वि गोरि सु दिजहि कन्तु। गय मत्तहँ चत्तङ्कुसहं जो अब्भिडइ हसन्तु ।।३।।
पक्षे। रुअसि। इत्यादि। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत त्यादि (प्रत्यया) पैकी मध्य त्रयाचे जे आद्य वचन त्याला
हि असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. बप्पीहा पिउ...आस ।।१।।;
आत्मनेपदात (हि असा आदेश):- बप्पीहा कइँ....धार ।।२।।; विध्यर्थात (हि असा आदेश) :- आयहिँ...हसन्तु ।।३।।. (विकल्प-) पक्षी :रुअसि इत्यादि.
१ चातक पिबामि पिबामि (तसेच) प्रियः प्रियः (इति) भणित्वा कियद्रोदिषि हताश।
तव जले मम पुनर्वल्लभे द्वयोरपि न पूरिता आशा।। २ चातक किं कथनेन निघृण वारंवारम् । सागरे भृते विमलजलेन लभसे न एकामपि धाराम्।। ३ अस्मिन् जन्मनि अन्यस्मिन्नपि गौरि तं दद्याः कान्तम्।
गजानां मत्तानां त्यक्ताकुशानां यः सङ्गच्छते हसन् ।।
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३८१
(सूत्र) बहुत्वे हुः ।। ३८४।। (वृत्ति) त्यादीनां मध्यमत्रयस्य संबंन्धि बहुष्वर्थेषु वर्तमानं यद्वचनं तस्यापभ्रंशे
हु इत्यादेशो वा भवति। बलि-अब्भत्थणि महुमहणु लहुईहूआ सोइ। जइ इच्छह वड्डत्तणउं देहु म मग्गहु कोइ ।।१।।
पक्षे। इच्छह। इत्यादि। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत त्यादि (प्रत्ययां) मधील मध्यम त्रयाशी संबंधित बहुअर्थी
असणारे जे (बहु) वचन त्याला हु असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. बलि...कोइ ।।१।।. (विकल्प-) पक्षी :- इच्छह, इत्यादि.
(सूत्र) अन्त्य-त्रयस्याद्यस्य उं ।। ३८५।। (वृत्ति) त्यादीनामन्त्यत्रयस्य यदाद्यं वचनं तस्यापभ्रंशे उं इत्यादेशो वा भवति।
विहि विणडउ पीडन्तु गह मं धणि करहि विसाउ। संपइ कड्ढउँ वेस जिवँ छुडु अग्घइ ववसाउ ।।१॥
बलि किज्जउँ सुअणस्सु। (४.३३८.१) पक्षे। कड्ढामि। इत्यादि। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत त्यादि (प्रत्ययां) तील अन्त्य त्रयाचे जे आद्य वचन त्याला __ उं असा आदेश विकल्पाने होतो. विहि....ववसाउ ।।१।।;
बलि....सुअणस्सु. (विकल्प-) पक्षी:- कड्ढामि, इत्यादि.
(सूत्र) बहुत्वे हुं ।। ३८६॥ (वृत्ति) त्यादीनामन्त्यत्रयस्य संबन्धि बहुष्वर्थेषु वर्तमानं यद्वचनं तस्य हुं इत्यादेशो
वा भवति।
१ बलेः अभ्यर्थने मधुमथन: लघुकीभूतः सोऽपि ।
यदि इच्छथ महत्त्वं (वड्डत्तणउं) दत्त मा मार्गयत कमपि।। २ विधिर्विनाटयतु ग्रहा: पीडयन्तु मा धन्ये कुरु विषादम् ।
सम्पदं कर्षामि वेषमिव यदि अर्घति (=स्यात्) व्यवसाय:।।
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
चतुर्थः पादः
खग्ग-विसाहिउ जहिँ लहहुं पिय तहिँ देसहिँ जाहुं। रण-दुब्भिक्खें भग्गाइं विणु जुज्झें न वलाहुं ।।१।।
पक्षे। लहिमु। इत्यादि। (अनु.) (अपभ्रंश भाषेत) त्यादि (प्रत्ययां) मधील अन्त्य त्रयाशी संबंधित बहु
(अर्थी) असणारे जे (बहु) वचन त्याला हुं असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. खग्ग....वलाहुं ।।१।।. (विकल्प-) पक्षी :- लहिमु, इत्यादि.
उत्।
(सूत्र) हि-स्वयोरिदुदेत् ।। ३८७।। (वृत्ति) पञ्चम्यां हिस्वयोरपभ्रंशे इ उ ए इत्येते त्रय आदेशा वा भवन्ति। इत्। कुञ्जर सुमरि म सल्लइउ सरला सास म मेल्लि।
कवल जि पाविय विहिवसिण ते चरि माणु म मेल्लि ॥१॥ भमरा एत्थु वि लिम्बडइ के वि दियहडा विलम्बु।
घणपत्तलु छायाबहुलु फुल्लइ जाम कयम्बु ।।२।। एत्। प्रिय एम्वहिँ करे सेल्लु करि छड्डहि तुहुँ करवालु ।
जं कावालिय बप्पुडा लेहिँ अभग्गु कवालु ।।३।। पक्षे। सुमरहि। इत्यादि। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत आज्ञार्थामध्ये हि आणि स्व (या प्रत्ययां) ना इ, उ आणि
ए असे हे तीन आदेश विकल्पाने होतात. उदा. इ (इत् असा आदेश) :कुञ्जर...मेल्लि ।।१।।. उ (उत् हा आदेश) :- भमरा...कयम्बु ।।२।।. ए (एत् असा आदेश) :- प्रिय...कवालु ।।३।।. (विकल्प-) पक्षी:
सुमरहि इत्यादि. १ खड्गविसाधितं यत्र लभामहे तत्र देशे यामः।
रणदुर्भिक्षेण भग्नाः विना युद्धेन न वलामहे ।। २ कुञ्जर स्मर मा सल्लकी: सरलान् श्वासान् मा मुञ्च।
कवला: ये प्राप्ताः विधिवशेन तांश्चर मानं मा मुञ्च।। ३ भ्रमर अत्रापि निम्बके कति (चित्) दिवसान् विलम्बस्व। __घनपत्रवान् छायाबहुलो फुल्लति यावत् कदम्बः।। ४ प्रिय इदानीं कुरु भलं करे त्यज त्वं करवालम् ।
येन कापालिका वराका: लान्ति अभग्नं कपालम् ।।
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३८३
(सूत्र) वय॑ति-स्यस्य सः ।। ३८८।। (वृत्ति) अपभ्रंशे भविष्यदर्थविषयस्य त्यादेः स्यस्य सो वा भवति।
दिअहा' जन्ति झडप्पडहिं पडहिँ मनोरह पच्छि। जं अच्छइ तं माणिअइ होसइ करतु म अच्छि ।।१।।
पक्षे। होहिइ। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत भविष्यार्थक त्यादि (प्रत्यया) तील स्य (या प्रत्यया) चा
स (असा आदेश) विकल्पाने होतो. उदा. दिअहा...अच्छि ।।१।।. (विकल्प-) पक्षी :- होहिइ.
(सूत्र) क्रिये: कीसु ।। ३८९।। (वृत्ति) क्रिये इत्येतस्य क्रियापदस्यापभ्रंशे कीसु इत्यादेशो वा भवति।
सन्ता भोग जु परिहरइ तसु कन्तहो बलि कीसु। तसु दइवेण वि मुण्डियउँ जसु खल्लिहडउँ सीसु ।।१।। पक्षे। साध्यमानावस्थात् क्रिये इति संस्कृतशब्दादेष प्रयोगः।
बलि किज्जउँ सुअणस्सु (४.३३८.१)। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत क्रिये या क्रियापदाला कीसु असा आदेश विकल्पाने होतो.
उदा. सन्ता भोग...सीसु ।।१।।. (विकल्प-) पक्षी :- साध्यमान अवस्थेतील क्रिये या संस्कृत शब्दावरुन हा (म्हणजे पुढे दिलेला) प्रयोग आहे :- बलि....सुअणस्सु.
(सूत्र) भुवः पर्याप्तौ हच्चः ।। ३९०।। (वृत्ति) अपभ्रंशे भुवो धातो: पर्याप्तावर्थे वर्तमानस्य हुच्च इत्यादेशो भवति।
अइतुंगत्तणुरे जं थणहं सो छेयउ न हु लाहु।
१ दिवसा यान्ति वेगैः (झडप्पडहिं) पतन्ति मनोरथाः पश्चात्।
यदस्ति (आस्ते) तन्मान्यते भविष्यति (इति) कुर्वन् मा आस्स्व ।। २ सतो भोगान् यः परिहरति तस्य कान्तस्य बलिं क्रिये।
तस्य दैवेनैव मुण्डितं यस्य खल्वाटं शीर्षम्।। ३ अतितुङ्गत्वं यत् स्तनयोः स च्छेदक: न खलु लाभः।
सखि यदि कथमपि त्रुटिवशेन अधरे प्रभवति नाथः।।
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
चतुर्थः पादः
सहि जइ केवइ तुडिवसेण अहरि पहुच्चइ नाहु ।।१।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत पर्याप्ति या अर्थी असणाऱ्या भू (म्हणजे प्र+भू या) धातूला
हुच्च असा आदेश होतो. उदा. अइतुंगत्तणु.....नाहु ।।१।।.
(सूत्र) ब्रूगो ब्रुवो वा ।। ३९१।। (वृत्ति) अपभ्रंशे ब्रूगो धातो व इत्यादेशो वा भवति। ब्रुवह सुहासिउ' किं
पि। पक्षे। इत्तउँ ब्रोप्पिणु सउणि ठिउ पुणु दूसासणु ब्रोप्पि।
तो हउँ जाणउँ एहो हरि जइ मह अग्गइ ब्रोप्पि ॥१॥ (अनु.) अपभ्रंश भाषेत ब्रू या धातूला ब्रुव असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा.
ब्रुवह... किं पि. (विकल्प-) पक्षी :- इत्तउँ....ब्रोप्पि ।।१।।.
(सूत्र) व्रजेषुञः ॥ ३९२।। (वृत्ति) अपभ्रंशे व्रजतेर्धातोर्वञ इत्यादेशो भवति। वुअइ। वुञप्पि। वुप्पिणु। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत व्रजति (व्रज्) या धातूला वुञ असा आदेश होतो. उदा.
वुञइ...वुअप्पिणु.
(सूत्र) दृशेः प्रस्सः ॥ ३९३।। (वृत्ति) अपभ्रंशे दृशेर्धातोः प्रस्स इत्यादेशो भवति। प्रस्सदि। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत दृश् धातूला प्रस्स असा आदेश होतो. उदा. प्रस्सदि.
(सूत्र) ग्रहेगुण्हः ।। ३९४।। (वृत्ति) अपभ्रंशे ग्रहेर्धातोगुण्ह इत्यादेशो भवति। पढ गृण्हेप्पिणु व्रतु। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत ग्रह या धातूला गृण्ह असा आदेश होतो. उदा. पढ.....व्रतु.
१ ब्रूत सुभाषितं किमपि। २ इयत् उक्त्वा शकुनिः स्थितः पुनर्दुःशासन उक्त्वा।
तदा अहं जानामि एष हरि: यदि ममाग्रतः उक्त्वा ।। ३ पठ गृहीत्वा व्रतम्।
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३८५
(सूत्र) तक्ष्यादीनां छोल्लादयः ।। ३९५।। (वृत्ति) अपभ्रंशे तक्षिप्रभृतीनां धातूनां छोल्ल इत्यादय आदेशा भवन्ति।
जिव तिवँ तिक्खा लेवि कर जइ ससि छोल्लिज्जन्तु। तो जइ गोरिहें मुहकमलि सरिसिम का वि लहन्तु ।।१।। आदिग्रहणाद् देशीषु ये क्रियावचना उपलभ्यन्ते ते उदाहार्याः।। चूडुल्लउ चुण्णीहोइ सइ मुद्धि कवोलि निहित्तउ। सासानल-जाल-झलक्किअउ वाह-सलिल-संसित्तउ ।।२।। अब्भडवंचिउरे बे पयइं पेम्मु निअत्तइ जाएँ। सव्वासण-रिउ-संभवहो कर परिअत्ता ताव॑ ।।३।। हिअइ खुडुक्कड़ गोरडी गयणि घुडुक्कड़ मेहु। वासा-रत्ति-पवासुअहं विसमा संकड़ एह ।।४।। अम्मि५ पओहर वज्जमा निच्चु जै संमुह थन्ति। महु कन्तहाँ समरंगणइ गय-घड भजिउ जन्ति ।।५।। पुत्ते जाएँ कवणुपं गुणु अवगुणु कवणु मुएण। जा बप्पीकी भुंहडी चम्पिज्जइ अवरेण ॥६॥
१ यथा तथा तीक्ष्णान् लात्वा करान् यदि शशी अतक्षिष्यत। __ तदा जगति गौर्या मुखकमलेन सदृशतां कामपि अलप्स्यत।। २ कङ्कणं चूर्णीभवति स्वयं मुग्धे कपोले निहितम्।
श्वासानलज्वालासंतप्तं बाष्पजलसंसिक्तम्।। ३ अनुगम्य द्वे पदे प्रेम निवर्तते यावत् ।
सर्वाशनरिपुसंभवस्य कराः परिवृत्ताः तावत् ।। ४ हृदये शल्यायते गौरी गगने गर्जति मेघः।
वर्षाराने प्रवासिकानां विषमं संकटमेतत् ।। ५ अम्ब पयोधरौ वज्रमयौ नित्यं यौ संमुखौ तिष्ठतः।
मम कान्तस्य समरांगणके गजघटा: भक्तुं यातः।। ६ पुत्रेण जातेन को गुण: अवगुणः कः मृतेन।
यत् पैतृकी (बप्पीकी) भूमि: आक्रम्यते अपरेण।।
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
चतुर्थः पादः
तं तेत्तिउ जलु सायरहों सो तेवडु वित्थारु।
तिसह निवारणु पलु वि न वि पर धुळुअइ असारु ।।७।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत तक्ष्, प्रभृति धातूंना छोल्ल इत्यादि आदेश होतात.
उदा. जिवँ तिवँ ....लहन्तु ।।१।।. (सूत्रातील तक्षि च्या पुढील) आदि शब्दाच्या निर्देशामुळे, देशी भाषांत जे क्रियावाचक शब्द उपलब्ध आहेत, ते उदाहरण म्हणून घ्यावयाचे आहेत. उदा. चूडुल्लउ...धुळुअइ असारु ।।२।। - ।।७।।.
(सूत्र) अनादौ स्वरादसंयुक्तानां कखतथपफां गघदधबभाः ।। ३९६।। (वृत्ति) अपभ्रंशे पदादौ वर्तमानानां स्वरात्परेषामसंयुक्तानां कखतथपफां स्थाने
यथासङ्ख्यं गघदधबभाः प्रायो भवन्ति। कस्य गः । जं दिट्ठउँ सोम-ग्गहणु असइहिँ हसिउँ निसंकु।
पिअ-माणुस-विच्छोह-गरु गिलि गिलि राहु मयंकु ।।१।। खस्य घः। अम्मीए सत्थावत्थेहिं सुघि चिन्तिजइ माणु।
पिए दिढे हल्लोहलेण को चेअइ अप्पाणु ।।२।। तथपफानां दधबभाः। सबधु करेप्पिणु कधिदु मइँ तसु पर सभलउँ जम्मु। जासु न चाउ न चारहडि न य पम्हट्ठउ धम्मु ।।३।।
१ तत् तावत् जलं सागरस्य स तावान् विस्तारः।
तृषो निवारणं पलमपि नापि (नैव) परं शब्दायते असारः।। २ यद् दृष्टं सोमग्रहणमसतीभिः हसितं नि:शंकम्।
प्रियमनुष्यविक्षोभकर गिल गिल राहो मृगांकम् ।। ३ अम्ब स्वस्थावस्थैः सुखेन चिन्त्यते मानः।
प्रिये दृष्टे व्याकुलत्वेन (हल्लोहलेण) कश्चेतयति आत्मानम्।। ४ शपथं कृत्वा कथितं मया तस्य परं सफलं जन्म।
यस्य न त्यागः न च आरभटी न च प्रमृष्टः धर्मः।।
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३८७
अनादाविति किम् ? सबधु करेप्पिणु। अत्र कस्य गत्वं न भवति। स्वरादिति किम् ? गिलि गिलि राहु मयंकु। असंयुक्तानामिति किम् ? एक्कहिं अक्खिहिं सावणु (४.३५७.२)। प्रायोधिकारात्क्वचिन्न भवति। जई. केवँइ पावीसु पिउ अकिआ कुड्ड करीसु। पाणिउ नवइ सरावि जिवँ सव्वंगें पइसीसु ।।४।। उअ कणिआरु पफुल्लिअउ कञ्चण-कन्ति-पयासु।
गोरी-वयण-विणिज्जिअउ नं सेवइ वण-वासु ।।५।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अपदादि असणाऱ्या (म्हणजे पदाच्या प्रारंभी नसणा-या)
स्वराच्या पुढे असणाऱ्या, असंयुक्त क,ख,त,थ,प आणि फ यांचे स्थानी अनुक्रमे ग,घ,द,ध,ब आणि भ (हे वर्ण) प्रायः येतात. उदा. क च्या (स्थानी) ग :- जं दिट्ठउँ...मयंकु ।।१।।. ख च्या (स्थानी) घ :अम्मीए...अप्पाणु ।।२।।. त,थ,प आणि फ यांचे (स्थानी) द,ध,ब आणि भ :- सबधु...धम्मु ।।३।।. (सूत्रात) अनादि असणाऱ्या असे का म्हटले आहे ? (कारण जर क इत्यादि अनादि नसतील तर हा नियम लागत नाही. उदा.) सबधु करेप्पिणु; येथे (क अनादि नसल्याने) क चा ग होत नाही. स्वरापुढे असणाऱ्या (क इत्यादींचा) असे का म्हटले आहे ? (कारण क इत्यादि स्वरांपुढे नसल्यास हा नियम लागत नाही. उदा.) गिलि...मयंकु. असंयुक्त असणाऱ्या (क इत्यादींचा) असे का म्हटले आहे ? (कारण क इत्यादि संयुक्त असल्यास हा नियम लागत नाही. उदा.) एक्कहिं...सावणु. प्राय:चा अधिकार असल्यामुळे क्वचित् (क इत्यादींच्या स्थानी ग इत्यादि) होत नाहीत. उदा. जइ केवइ...वणवासु ।।४।। व ।।५।।.
१ यदि कथंचित् प्राप्स्यामि प्रियं अकृतं कौतुकं करिष्यामि ।
पानीयं नवके शरावे यथा सर्वाङ्गेण प्रवेक्ष्यामि ।। २ पश्य कर्णिकार: प्रफुल्लितकः काञ्चनकान्तिप्रकाशः।
गौरीवदनविनिर्जितक: ननु सेवते वनवासम्।।
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
चतुर्थः पादः
(सूत्र) मोऽनुनासिको वो वा ।। ३९७।। (वृत्ति) अपभ्रंशेऽनादौ वर्तमानस्यासंयुक्तस्य मकारस्य अनुनासिको वकारो
वा भवति। कवलु कमलु। भवँरु भमरु। लाक्षणिकस्यापि। जिव। तिवँ। जेवँ। तेवँ। अनादावित्येव। मयणु। असंयुक्तस्येत्येव। तसु
पर सभलउ जम्म। (४.३९६.३)। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अनादि असणाऱ्या असंयुक्त मकाराचा अनुनासिक (युक्त)
वकार (म्हणजे वँ ) विकल्पाने होतो. उदा. कवँलु...भमरु. व्याकरणाच्या नियमानुसार येणाऱ्या (मकारा) चा सुद्धा (वँ ) होतो. उदा. जिव...तेवँ. (मकार हा) अनादि असतानाच (असा वॅ होतो; मकार अनादि नसल्यास त्याचा वँ होत नाही. उदा.) मयणु. (मकार) असंयुक्त असतानाच (असा वँ होतो; मकार संयुक्त असल्यास त्याचा वँ होत नाही. उदा.) तसु...जम्मु.
(सूत्र) वाधो रो लुक् ।। ३९८।। (वृत्ति) अपभ्रंशे संयोगादधो वर्तमानो रेफो लुग वा भवति। जइ केवइ
पावीसु पिउ (४.३९६.४)। पक्षे।
जइ भग्गा पारक्कडा तो सहि मज्झु प्रियेण। (४.३७९.२)। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत संयुक्त व्यंजनात नंतर (दुसरा अवयव) असणारा रेफ (तसाच
रहातो किंवा) विकल्पाने त्याचा लोप होतो. उदा. जइ कैवइ...पिउ. (विकल्प-) पक्षी :- जइ भग्गा...प्रियेण.
(सूत्र) अभूतोऽपि क्वचित् ।। ३९९।। (वृत्ति) अपभ्रंशे क्वचिदविद्यमानोपि रेफो भवति।
वासु५ महारिसि ऍउ भणइ जइ सुइ-सत्थु पमाणु।
१ कमल
२ भ्रमर ३ क्रमाने:- जिम (यथा), तिम (तथा), जेम (यथा), तेम (तथा). (सू. ४.४०१ पहा). ४ मदन ५ व्यास: महर्षिः एतद् भणति यदि श्रुतिशास्त्रं प्रमाणम् ।
मातृणां चरणौ नमतां दिवसे दिवसे गंगास्नानम्।
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३८९
मायहँ चलण नवन्ताहं दिवि दिवि गङ्गाण्हाणु ।।१।।
क्वचिदिति किम्? वासेण वि भारहखम्भि बद्ध । (अनु.) अपभ्रंश भाषेत (मूळ शब्दात) रेफ नसतानाही (क्वचित्) रेफ येतो. उदा.
वासु... गंगाण्हाणु ।।१।।. (सूत्रात) क्वचित् असे का म्हटले आहे ? (कारण कधी कधी असा रेफ येत नाही. उदा.) वासेण...बद्ध.
(सूत्र) आपद्विपत्संपदां द इः ।। ४००।। (वृत्ति) अपभ्रंशे आपद् विपद् सम्पद् इत्येतेषां दकारस्य इकारो भवति।
अणउ करन्तहो पुरिसहो आवइ आवइ।
विवइ। संपइ। प्रायोधिकारात्। गुणहिँ न संपय कित्ति पर। (४.३३५.१)। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत आपद्, विपद् आणि संपद् या शब्दांच्या (अन्त्य) दकाराचा
इकार होतो. उदा. अणउ...आवइ; विवइ, संपइ. प्राय:चा अधिकार असल्यामुळे (कधी या शब्दांत दकाराचा इकार होत नाही. उदा.) गुणहिँ...पर.
(सूत्र) कथं-यथा-तथां थादेरेमेहेधा डितः ॥ ४०१।। (वृत्ति) अपभ्रंशे कथं यथा तथा इत्येतेषां थादेरवयस्य प्रत्येकम् एम इम इह
इध इत्येते डितश्चत्वार आदेशा भवन्ति । केम५ समप्पउ दुछ दिणु किध रयणी छुडु होइ। नव-वहु-दसण-लालसउ वहइ मणोरह सोइ ।।१।।
ओ गोरी-मुह-निजिअउ वद्दलि लुक्कु मियङ्कु। अनु वि जो परिहवियतणु सो किवँ भवइ निसङ्कु ।।२।।
१ व्यासेनापि भारतस्तम्भे बद्धम् । २ अनयं कुर्वतः पुरुषस्य आपद् आयाति। ३ विपद्
४ सम्पद् ५ कथं समाप्यतां दुष्टं दिनं कथं रात्रि: शीघ्रं (छुडु) भवति।
नववधूदर्शनलालसक: वहति मनोरथान् सोऽपि ।। ६ ओ गौरीमुखनिर्जितक: वार्दले निलीनः मृगाङ्कः।
अन्योऽपि यः परिभूततनुः स कथं भ्रमति निःशङ्कम् ।।
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
चतुर्थः पादः
बिम्बाहरि' तणु रयण-वणु किह ठिउ सिरिआणन्द।। निरुवमरसु पिएं पिअवि जणु सेसहाँ दिण्णी मुद्द ।।३।। भण' सहि निहुअउँ तेवँ मई जइ पिउ दिळु सदोसु। जेवँ न जाणइ मज्झु मणु पक्खावडिअं तासु ॥४॥ जिवॅ३ जिवँ वंकिम लोअणहं। तिवँ तिवँ वम्मह निअय-सर । (४.३४४.१)। मइँ जाणिउ प्रिय विरहिअहं क वि धर होइ विआलि। नवर मिअंक वि तिह तवइ जिह दिणयरु खयगालि ।।५।। (४.३७७.१).
एवं तिध-जिधावुदाहायौँ ।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत कथं, यथा, आणि तथा यां (शब्दां) च्या थादि (या)
अवयवाला प्रत्येकी एम, इम, इह आणि इध असे हे चार डित् आदेश होतात. उदा. केम समप्पउ...तासु ।।१।। -।।४।।; जिवँ जिव...निअयसर; मइँ जाणिउँ...खयगालि ।।५।।. याचप्रमाणे तिध आणि जिध यांची उदाहरणे घ्यावीत.
(सूत्र) यादृक्तादृक्कीदृगीदृशानां दादेर्डेहः ।। ४०२।। (वृत्ति) अपभ्रंशे यादृगादीनां दादेरवयवस्य डित् एह इत्यादेशो भवति।
मइं५ भणिअउ बलिराय तुहं केहउ मग्गण एहु।
जेह तेह न वि होइ वढ सइँ नारायणु एह ॥१॥ (अनु.) अपभ्रंश भाषेत यादृक्, इत्यादि (म्हणजे यादृक्, तादृक्, कीदृक् आणि
ईदृक् या शब्दां) च्या द- आदि (म्हणजे दृक् या) अवयवाला डित् एह
असा आदेश होतो. उदा. मई...एहु ।।१।।. १ बिम्बाधरे तन्व्याः रदनव्रणः कथं स्थितः श्री-आनन्द।
निरुपमरसं प्रियेण पीत्वा इव शेषस्य दत्ता मुद्रा ।। २ भण सखि निभृतकं तथा मयि यदि प्रियः दृष्टः सदोषः।
यथा न जानाति मम मन: पक्षापतितं तस्य ।। ३ श्लोक ४.३४४.१ पहा. ४ श्लोक ४.३७७.१ पहा. ५ मया भणितः बलिराज त्वं कीदृग् मार्गणः एषः।
यादृक् तादृग् नापि भवति मूर्ख स्वयं नारायणः एषः।।
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
( सूत्र ) अतां डइस: ।। ४०३।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे यादृगादीनामदन्तानां यादृशतादृशकीदृशेदृशानां दादेरवयवस्य डित् अइस इत्यादेशो भवति । जइसो । तइसो । कइसो । अइसो । (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अदन्त (=अकारान्त) यादृक्, इत्यादि (शब्दां) च्या (म्हणजे) यादृश, तादृश, कीदृश आणि ईदृश ( या शब्दां) च्या द- आदि (म्हणजे दृश या) अवयवाला डित् अइस असा आदेश होतो. उदा. जइसो... अइसो.
३९१
( सूत्र ) यत्र-तत्रयोस्त्रस्य डित्वत्तु ।। ४०४ ।।
( वृत्ति) अपभ्रंशे यत्रतत्रशब्दयोस्त्रस्य एत्थु अत्तु इत्येतौ डितौ भवतः । जइ' सो घडदि प्रयावदी केत्थु वि लेप्पिणु सिक्खु ।
जेत्थु वि तेत्थु वि एत्थु जगि भण तो तहि सारिखु || १ || जत् ठिदो । तत्तु ठिदो ।
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत यत्र आणि तत्र या शब्दांतील त्र (या अवयवा ) ला डित् एत्थु आणि अत्तु असे ( आदेश होतात). उदा. जइ सो.... सारिक्खु ।।१।। ; जत्तु....ठिदो.
( सूत्र ) एत्थु कुत्रात्रे ।। ४०५ ।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे कुत्र अत्र इत्येतयोस्त्रशब्दस्य डित् एत्थु इत्यादेशो भवति । केत्थु वि लेप्पिणु सिक्खु । जेत्थु वि तेत्थु वि एत्थु जगि (४.४०४.१)। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत कुत्र आणि अत्र यांतील त्र या शब्दाला डित् एत्थु असा आदेश होतो. उदा. केत्थु वि.....एत्थ जगि.
(सूत्र) यावत्तावतोर्वादेर्म उं महिं ।। ४०६ ।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे यावत्तावदित्यव्यययोर्वकारादेरवयवस्य म उं महिं इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति ।
१ यदि स: घटयति प्रजापति: कुत्रापि लात्वा शिक्षाम् ।
यत्रापि तत्रापि अत्र जगति भण तदा तस्याः सदृक्षीम् ।।
२ स्थितः।
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
चतुर्थः पादः
जाम न निवडइ कुम्भयडि सीहचवेडचडक्क। ताम समत्तहँ मयगलहं पइ पइ वज्जइ ढक्क ।।१।। तिलहँ तिलत्तणु ताउँ पर जाउँ न नेह गलन्ति। नेहि पणट्ठइ ते जि तिल तिल फिट्टवि खल होन्ति ।।२।। जामहिँ विसमी कज-गइ जीवहँ मज्झे एड्।
तामहि अच्छउ इयरु जणु सुअणु वि अन्तरु देइ ॥३॥ (अनु.) अपभ्रंश भाषेत यावत् आणि तावत् या अव्ययातील वकारादि (म्हणजे वत्
या) अवयवाला म, उं आणि महिं असे हे तीन आदेश होतात. उदा. जाम न निवडइ....अन्तरु देइ ।।१-३।।.
(सूत्र) वा यत्तदोतो.वडः ।। ४०७।। (वृत्ति) अपभ्रंशे यद् तद् इत्येतयोरत्वन्तयोर्यावत्तावतोर्वकारादेरवयवस्य डित्
एवड इत्यादेशो वा भवति। जेवडु अन्तरु रावण-रामहँ तेवडु अन्तरु पट्टण-गामहँ। पक्षे।
जेत्तुलो। तेत्तुलो। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अतु प्रत्ययान्त यद् आणि तद् यांच्या (म्हणजे) यावत्
आणि तावत् यांच्या वकारादि (म्हणजे वत् या) अवयवाला डित् एवड असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. जेवडु....पट्टणगामहँ. (विकल्प-) पक्षी :- जेत्तुलो, तेत्तुलो.
१ यावत् न निपतति कुम्भतटे सिंहचपेटाचटात्कारः।
__तावत् समस्तानां मदकलानां (गजानां) पदे पदे वाद्यते ढक्का।। २ तिलानां तिलत्वं तावत् परं यावत् न स्नेहा: गलन्ति।
स्नेहे प्रनष्टे ते एव तिलाः तिला भ्रष्ट्वा खलाः भवन्ति।। ३ यावद् विषमा कार्यगतिः जीवानां मध्ये आयाति। __तावत् आस्तामितरः जनः सुजनोप्यन्तरं ददाति।। ४ यावद् अन्तरं रावणरामयोः तावद् अन्तरं पट्टणग्रामयोः।
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३९३
(सूत्र) वेदं-किमोर्यादेः ।। ४०८।। (वृत्ति) अपभ्रंशे इदम् किम् इत्येतयोरत्वन्तयोरियत्कियतोर्यकारादेरवयवस्य
डित् एवड इत्यादेशो वा भवति। एवडु अन्तरु। केवडु अन्तरु।
पक्षे। एत्तुलो। केत्तुलो। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अतु प्रत्ययान्त इदम् आणि किम् यांच्या (म्हणजे) इयत्
आणि कियत् यांच्या यकारादि (म्हणजे यत् या) अवयवाला डित् एवड असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. एवडु...अंतरु. (विकल्प-) पक्षी :एत्तुलो, केत्तुलो.
(सूत्र) परस्परस्यादिरः ।। ४०९।। (वृत्ति) अपभ्रंशे परस्परस्यादिरकारो भवति।
ते' मुग्गडा हराविआ जे परिविट्ठा ताहं।
अवरोप्परु जोहंताहं सामिउ गजिउ जाहं ।।१।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत परस्पर (या शब्दा) च्या आदि (=आरंभी) अकार येतो.
उदा. ते मुग्गडा...जाहं ।।१।।.
(सूत्र) कादि-स्थैदोतोरुच्चार-लाघवम् ।। ४१०।। (वृत्ति) अपभ्रंशे कादिषु व्यञ्जनेषु स्थितयोः ए ओ इत्येतयोरुच्चारणस्य
लाघवं प्रायो भवति। सुधैं चिन्तिज्जइ माणु (४.३९६.२)। तसु हउँ कलिजुगि दुल्लहहाँ
(४.३३८.१)। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत क् इत्यादि व्यंजनामध्ये (मिसळून) असणाऱ्या ए आणि
ओ यां (स्वरां) चे उच्चारण प्राय: लघु (ह्रस्व) होते. उदा. सुधे ...माणु; तसु... दुल्लहहों.
१ अंतरम्। २ ते मुद्गा हारिता: ये परिविष्टाः तेषाम्।
परस्परं युध्यमानानां स्वामी पीडितः येषाम् ।।
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
चतुर्थः पादः
( सूत्र ) पदान्ते उं-हुं- हिं-हंकाराणाम् ।। ४११ ॥
(वृत्ति) अपभ्रंशे पदान्ते वर्तमानानां उं हुं हिं हं इत्येतेषां उच्चारणस्य लाघवं
प्रायो भवति ।
अन्नु जु तुच्छउँ तहँ धणहे ( ४.३५०.१) ।
बलि किज्जउँ सुअणस्सु ( ४.३३८.१) । दइउ घडावइ वणि तरुहुँ (४.३४०.१) । तरुहुँ वि वक्कलु (४.३४१.२) ।
खग्ग-1 -विसाहिउ जहि लहहुं ( ४.३८६. १) । तहँ तइज्जी भंग न वि (४.३३९.१) ।
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत पदान्ती असणाऱ्या उं, हुं, हिं आणि हं यांचे उच्चारण प्रायः लघु होते. उदा. अन्नु...धणहे; बलि... सुअणस्सु; दइउ...तरुहुँ; तरुहुँ वक्कलु; खग्ग... ...लहहुँ; तणहँ.....न वि.
वि
( सूत्र ) म्हो भो वा ।। ४१२।।
( वृत्ति) अपभ्रंशे म्ह इत्यस्य स्थाने म्भ इति मकाराक्रान्तो भकारो वा भवति । म्ह इति पक्ष्म - श्म-ष्म - स्म -ह्मां म्हः (२.७४ ) इति प्राकृतलक्षणविहितोत्र गृह्यते । संस्कृते तदसम्भवात्। गिम्भोः। सिम्भो ।
बम्भ३ ते विरला के वि नर जे सव्वंगछइल्ल।
जे वंका ते वञ्चयर जे उज्जुअ ते बइल्ल ।।१॥
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत म्ह याच्या स्थानी म्भ असा मकाराने युक्त भकार विकल्पाने होतो. प्राकृत व्याकरणात 'पक्ष्म... म्ह:' या सूत्राने सांगितलेला म्ह येथे घेतलेला आहे; कारण संस्कृतमध्ये (असा ) म्ह संभवत नाही. उदा. गिम्भो, सिम्भो; बम्भ ते... बइल्ल ।।१।।.
१ ग्रीष्म.
२ श्लेष्मन्.
३ ब्रह्मन् ते विरलाः केऽपि नराः ये सर्वाङ्गच्छेकाः । ये वक्रा: ते वञ्च (क) तरा: ये ऋजवः ते बलीवर्दाः ।।
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३९५
(सूत्र) अन्यादृशोऽन्नाइसावराइसौ ।। ४१३।। (वृत्ति) अपभ्रंशे अन्यादृशशब्दस्य अन्नाइस अवराइस इत्यादेशौ भवतः।
अन्नाइसो। अवराइसो। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अन्यादृश या शब्दाला अन्नाइस आणि अवराइस असे
आदेश होतात. उदा. अन्नाइसो, अवराइसो.
(सूत्र) प्रायसः प्राउ-प्राइव-प्राइम्व-पग्गिम्वाः ।। ४१४।। (वृत्ति) अपभ्रंशे प्रायस् इत्येतस्य प्राउ प्राइव प्राइम्व पग्गिम्व इत्येते चत्वार
आदेशा भवन्ति। अन्ने' ते दीहर लोअण अन्नु तं भुअजुअलु अन्नु सु घण-थण-हारु तं अन्नु जि मुह-कमलु। अन्नु जि केस-कलावु सु अन्नु जि प्राउ विहि जेण णिअम्बिणि घडिअ स गुण-लायण्ण-णिहि ।।१।। प्राइव मुणिहँ वि भन्तडी ते मणिअडा गणन्ति। अखइ निरामइ परमपइ अज्ज वि लउ न लहन्ति ।।२।। अंसुजलें प्राइम्व गोरिअहे सहि उव्वत्ता नयण-सर । तें संमुह संपेसिआ देन्ति तिरिच्छी घत्त पर ।।३।। एसी पिउ रूसेसु हउँ रुट्ठी मइँ अणुणेइ।
पग्गिम्व एइ मणोरहइं दुक्करु दइउ करेइ ।।४।। १ अन्ये ते दीर्घ लोचने अन्यत् तद् भुजयुगलम्
अन्यः स घनस्तनभारः तद् अन्यदेव मुखकमलम्। अन्य एव केशकलाप: स: अन्य एव प्रायो विधि:
येन नितम्बिनी घटिता सा गुणलावण्यनिधिः। २ प्रायो मुनीनामपि भ्रान्ति: ते मणीन गणयन्ति।
अक्षये निरामये परमपदे अद्यापि लयं न लभन्ते ।। ३ अश्रुजलेन प्राय: गौर्याः सखि उद्वृत्ते नयनसरसी।
ते संमुखे संप्रेषिते दत्तः तिर्यग् घातं परम् ।। ४ एष्यति प्रियः रोषिष्यामि अहं रुष्टां मां अनुनयति।
प्रायः एतान् मनोरथान् दुष्कर: दयित: कारयति ।।
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थः पादः
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत प्रायस् या ( अव्यया) ला प्राउ, प्राइव, प्राइम्व आणि पग्गिम्व असे हे चार आदेश होतात. उदा. अन्ने ते दीहर......
. दइउ करेइ
।।१-४।।
३९६
( सूत्र ) वान्यथो नु: ।। ४१५।।
( वृत्ति) अपभ्रंशे अन्यथाशब्दस्य अनु इत्यादेशो वा भवति । विरहाणलजालकरालिअउ पहिउ को वि बुडिवि ठिअउ । अनु सिसिरकालि सीअलजलहु धूमु कहन्तिहु उट्ट्ठिअउ ।।१।। पक्षे । अन्नह ।
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत अन्यथा या शब्दाला अनु असा आदेश विकल्पाने होतो. उदा. विरहाणल... उट्ठिअउ || १ || ( विकल्प - ) पक्षी :- अन्नह.
(सूत्र) कुतस: कउ कहन्तिहु ।। ४१६ ।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे कुतस् - शब्दस्य कउ कहन्तिहु इत्यादेशौ भवतः । महुर कन्तहो गुट्ठट्ठिअहो कउ झुम्पडा वलन्ति।
अह रिउरुहिरें उल्हवइ अह अप्पणें न भन्ति ।।१।। धूमु कहन्तिहु उट्ठिअउ ( ४.४१५.१) ।
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत कुतस् या शब्दाला कउ आणि कहन्तिहु असे आदेश होतात. उदा. महु...न भन्ति ।।१।। ; धूमु... उट्ठिअउ.
( सूत्र ) ततस्तदोस्तो: ।। ४१७।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे ततस् तदा इत्येतयोस्तो इत्यादेशो भवति । जइ३ भग्गा पारक्वडा तो सहि मज्झु पिए ।
१ विरहानलज्वालाकरालितः पथिकः कोपि मङ्क्त्वा स्थितः। अन्यथा शिशिरकाले शीतलजलात् धूमः कुतः उत्थितः ।।
मम कान्तस्य गोष्ठस्थितस्य कुतः कुटीरकाणि ज्वलन्ति ।
अथ रिपुरुधिरेण आर्द्रयति ( विध्यापयाति - टीका.) अथ आत्मना न भ्रान्तिः। ३ श्लोक ४.३७९.२ पहा.
२
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
अह भग्गा अम्हहं तणा तो तें मारिअडेण ॥१॥ (अनु.) अपभ्रंश भाषेत ततस् आणि तदा यां (दोन शब्दां) ना तो असा आदेश
होतो. उदा. जइ भग्गा.....मारिअडेण.
(सूत्र) एवं-परं-सम-ध्रुवं-मा-मनाक एम्व पर समाणु
ध्रुव मं मणाउं ।। ४१८॥ (वृत्ति) अपभ्रंशे एवमादीनां एम्वादय आदेशा भवन्ति।
एवम एम्व। पियसंगमि' कउ निद्दडी पिअहाँ परोक्खहाँ केम्व। मई बिन्नि वि विनासिआ निद्द न एम्व न तेम्व ॥१॥ परमः परः। गुणहि न संपइ कित्ति पर (४.३३५.१)। समम: समाणुः। कन्तु जु सीहहाँ उवमिअइ तं महु खण्डिउ माणु। सीह निरक्खय गय हणइ पिउ पय-रक्ख-समाणु ।।२।। ध्रुवमो ध्रुवः। चञ्चलु३ जीविउ ध्रुवु मरणु पिअ रूसिज्जइ काइं। होसहि दिअहा रूसणा दिव्व' वरिस-सयाई ॥३॥ मो मं। मं धणि करहि विसाउ (४.३८५.१)। प्रायो ग्रहणात् । माणि पणट्ठइ जइ न तणु तो देसडा चइज्ज। मा दुजणकरपल्लवेहिं दसिज्जन्तु भमिज्ज ।।४।।
१ प्रियसङ्गमे कुतो निद्रा प्रियस्य परोक्षस्य कथम्।
मया द्वे अपि विनाशिते निद्रा न एवं न तथा ।। २ कान्तः यत् सिंहेन उपमीयते तन्मम खण्डित: मानः।
सिंह: नीरक्षकान् गजान् हन्ति प्रियः पदरक्षैः समम् ।। ३ चञ्चलं जीवितं ध्रुवं मरणं प्रिय रुष्यते किम्।
भविष्यन्ति दिवसा रोषयुक्ताः (रूसणा) दिव्यानि वर्षशतानि ।। ४ माने प्रनष्टे यदि न तनुः, तत: देशं त्यजेः।
मा दुर्जनकरपल्लवैः दय॑मानः भ्रमेः ।।
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
चतुर्थः पादः
लोणु विलिज्जइ पाणिऍण अरि खल मेह म गज्जु। वालिउ गलइ सु झुम्पडा गोरी तिम्मइ अज्जु ।।५।। मनाको मणाउं। विहवि पणट्ठइ वंकुडउ रिद्धिहिँ जण-सामन्नु।
किं पि मणाउं महु पिअहो ससि अणुअरइ न अन्नु ।।६।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत एवं, इत्यादि (म्हणजे एवम्, परम्, समम्, ध्रुवम्, मा
आणि मनाक् या) शब्दांना एम्व इत्यादि (म्हणजे एम्व, पर, समाणु, ध्रुवु, मं आणि मणाउं) असे आदेश होतात. उदा. एवम् ला एम्व (असा आदेश) :- पियसंगमि....तेम्व ।।१।।. परम् ला पर (हा आदेश) :- गुणहि *...पर. समम् ला समाणु (आदेश) :- केतु जु...समाणु ।।२।।. ध्रुवम् ला ध्रुवु (असा आदेश):- चञ्चलु...सयाई ।।३।।. मा (या शब्दा) ला मं (हा आदेश) :- मं धणि...विसाउ. प्रायोग्रहणामुळे (कधी मा ला म असा आदेश होतो किंवा मा तसाच रहातो. उदा.) माणि...भमिज ।।४।।; लोणु...अज्जु ।।५।।. मनाक् ला मणउं (आदेश) :- विहवि...न अन्नु ।।६।।.
(सूत्र) किलाथवा-दिवा-सह-नहेः किराहवइ दिवे सहं नाहिं ।। ४१९।। (वृत्ति) अपभ्रंशे किलादीनां किरादय आदेशा भवन्ति। किलस्य किरः।
किर खाइ न पिअइ न विद्दवइ धम्मि न वेच्चइ रूअडउ। इह किवणु न जाणइ जह जमहो खणेण पहुच्चइ दूअडउ ।।१।।
१ लवणं विलीयते पानीयेन अरे खल मेघ मा गर्ज।
ज्वलितं गलति तत् कुटीरकं गौरी तिम्यति अद्य ।। २ विभवे प्रनष्टे वक्र: ऋद्धौ जनसामान्यः।
किमपि मनाक् मम प्रियस्य शशी अनुसरति नान्यः।। ३ किल न खादति न पिबति न विद्रवति धर्मे न व्ययति रूपकम्।
इह कृपणो न जानाति यथा यमस्य क्षणेन प्रभवति दूतः।।
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
३९९
अथवोहवइ। अहवइ न सुवंसहं एह खोडि। प्रायोधिकारात्। जाइज्जइ तहिं देसडइ लब्भइ पियहाँ पमाणु। जइ आवइ तो आणिअइ अहवा तं जि निवाणु ।।२।। दिवो दिवे। दिविदिवि गंगाण्हाणु (४.३९९.१) । सहस्य सहुं। जउ पवसन्तें सहँ न गय न मुअ विओएँ तस्सु। लज्जिज्जइ संदेसडा दिन्तॆहिँ सुहय-जणस्सु ।।३।। नहेर्नाहिं। एत्तहें मेह पिअन्ति जलु एत्त वडवानल आवट्टइ।
पेक्खु गहीरिम सायरहो एक्क वि कणिअ नाहिं ओहट्टइ ॥४॥ (अनु.) अपभ्रंश भाषेत किल इत्यादिं (शब्दां) ना (म्हणजे किल, अथवा, दिवा,
सह आणि नहि यांना) किर इत्यादि (म्हणजे किर, अहवइ, दिवे, सहुं आणि नाहिं असे) आदेश होतात. उदा. किलला किर (असा आदेश) :किर न खाइ...दूअडउ ।।१।।. अथवा ला अहवइ (हा आदेश) :अहवइ...खोडि. प्राय: चा अधिकार असल्यामुळे (अथवा शब्दाचे कधी अहवा असे वर्णान्तर होते. उदा.) जाइज्जइ तहिं...निवाणु ।।२।।. दिवा ला दिवे (आदेश) :- दिवि...ण्हाणु. सह ला सहुं (हा आदेश) :- जउ पवसंतें...जणस्सु ।।३।।. नहि ला नाहिं (असा आदेश) :- एत्तहेंमेह... ओहट्टइ ।।४।।.
१ अथवा न सुवंशानां एष दोषः। २ यायते (गम्यते) तस्मिन् देशे लभ्यते प्रियस्य प्रमाणम्।
यदि आगच्छति तदा आनीयते अथवा तत्रैव निर्वाणम् ।। ३ यतः प्रवसता सह न गता न मृता वियोगेन तस्य।
लज्ज्यते सन्देशान् ददतीभिः (अस्माभिः) सुभगजनस्य ।। ४ इत: मेघाः पिबन्ति जलं इत: वडवानल: आवर्तते।
प्रेक्षस्व गभीरिमाणं सागरस्य एकापि कणिका नहि अपभ्रश्यते ।।
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
चतुर्थः पादः
(सूत्र) पश्चादेवमेवैवेदानी-प्रत्युतेतसः पच्छइ एम्वइ जि
एम्वहिं पच्चलिउ एत्तहे ।। ४२०।। (वृत्ति) अपभ्रंशे पश्चादादीनां पच्छइ इत्यादय आदेशा भवन्ति। पश्चात:
पच्छइ। पच्छइ होइ विहाणु (४.३६२.१)। एवमेवस्य एम्वइ। एम्वइ सुरउ समत्तु (४.३३२.२) । एवस्य जिः। जाउ म जन्तउ पल्लवह देक्खउँ कइ पय देइ। हिअइ तिरिच्छी हउँ जि पर पिउ डम्बर करेइ ।।१।। इदानीम एम्वहिं। हरि नच्चाविउ पंगणइ विम्हइ पाडिउ लोउ। एम्वहिं राह-पओहरहं जं भावइ तं होउ ।।२।। प्रत्युतस्य पच्चलिउ। सावसलोणी गोरडी नवखी क वि विसगण्ठि। भडु पच्चलिउ सो मरइ जासु न लग्गइ कण्ठि ।।३।।
इतस एत्तहे। एत्तहे मेह पिअन्ति जलु (४.४१९.४) । (अनु.) अपभ्रंश भाषेत पश्चात् इत्यादि (म्हणजे पश्चात्, एवमेव, एव, इदानीम्,
प्रत्युत आणि इतस् या शब्दां) ना पच्छइ, इत्यादि (म्हणजे पच्छइ, एम्वइ, जि, एम्वहिं, पच्चलिउ आणि एत्तहे असे हे) आदेश होतात. उदा. पश्चात् ला पच्छइ (असा आदेश) :- पच्छइ...विहाणु. एवमेव ला एम्वइ (हा आदेश):- एम्वइ...समत्तु. एव ला जि (आदेश):- जाउ...करेइ ।।१।।. इदानीम् ला एम्वहिं (असा आदेश):- हरि...होउ ।।२।।. प्रत्युत ला पच्चलिउ (हा आदेश):- सावसलोणी... कण्ठि ।।३।।. इतस् ला एत्तहे (आदेश) :- एत्तहै...जलु.
१ यातु मा यान्तं पल्लवत द्रक्ष्यामि कति पदानि ददाति।
हृदये तिरश्चीना अहमेव परं प्रिय: आडम्बराणि करोति ।। २ हरि: नर्तितः प्राङ्गणे विस्मये पातितः लोकः।
इदानीं राधापयोधरयोः यत् (प्रति) भाति तद् भवतु ।। ३ सर्वसलावण्या गौरी नवा कापि विषग्रन्थिः।
भटः प्रत्युत स म्रियते यस्य न लगति कण्ठे ।।
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
४०१
(सूत्र) विषण्णोक्त-वर्त्मनो वुन्न-वुत्त-विच्चं ।। ४२१।। (वृत्ति) अपभ्रंशे विषण्णादीनां वुन्नादय आदेशा भवन्ति।
विषण्णस्य वुन्नः। मइँ वुत्तउं तुहुँ धुरु धरहि कसरेहिं विगुत्ताई। पइँ विणु धवल न चडइ भरु एम्वइ वुन्नउ काइं ॥१॥ उक्तस्य वुत्तः। मई वुत्तउं (४.४२१.१)। वर्त्मनो विच्चः। जें मणु
विच्चि न माइ (४.३५०.१) । (अनु.) अपभ्रंश भाषेत विषण्ण, इत्यादि (म्हणजे विषण्ण, उक्त, आणि वर्त्मन् या
शब्दां) ना वुन्न, इत्यादि (म्हणजे वुन्न, वुत्त, आणि विच्च असे) आदेश होतात. उदा. विषण्णला वुन्न (असा आदेश):- मइँ...काई ।।१।।. उक्त ला वुत्त (हा आदेश):- मइँ वुत्तउं. वर्त्मन् ला विच्च (आदेश):- जें मणु...माइ.
(सूत्र) शीघ्रादीनां वहिल्लादयः ।। ४२२।। (वृत्ति) अपभ्रंशे शीघ्रादीनां वहिल्लादय आदेशा भवन्ति।
शीघ्रस्य वहिल्लः। एक्कु कइअह वि न आवही अन्नु वहिल्लउ जाहि। मइँ मित्तडा प्रमाणिअउ पइँ जेहउ खलु नाहिं ।।१।। झकटस्य घंधलः। जिवँ सुपरिस३ तिवँ घंघलई जिवँ नइ तिवँ वलणाई। जिव डोंगर तिवँ कोट्टरई हिआ विसूरहि काई ।।२।।
१ मया उक्तं त्वं धुरंधर गलिवृषमैः (कसरेहिं) विनाटिताः। ___ त्वया विना धवल नारोहति भरः इदानीं विषण्णः किम् ।। २ एकं कदापि नागच्छसि अन्यत् शीघ्रं यासि। __ मया मित्र प्रमाणित: त्वया यादृशः (त्वं यथा) खल: नहि ।। ३ यथा सत्पुरुषाः तथा कलहाः यथा नद्यः तथा वलनानि।
यथा पर्वताः तथा कोटराणि हृदय खिद्यसे किम् ।।
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
चतुर्थः पादः
अस्पृश्यसंसर्गस्य विटालः। जे छड्डेविणु रयणनिहि अप्पउँ तडि घल्लन्ति । तहं संखहं विट्टालु परु फुक्किजन्त भमन्ति ।।३।। भयस्य द्रवक्कः। दिवेंहिँ विढत्तउँ खाहि वढ संचि म एक्कु वि द्रम्म। को वि द्रवक्कउ सो पडइ जेण समप्पड़ जम्मु ।।४।। आत्मीयस्य अप्पणः। फोडेन्ति जे हिअडउँ अप्पणउँ (४.३६७.२) । दृष्टेहिः । एकमेक्कउं३ जइ वि जोएदि हरि सुठ्ठ सव्वायरेण। तो वि देहि जहिं कहिं वि राही । को सक्कइ संवरे वि दड्ढनयणा नेहिं पलुट्टा ।।५।। गाढस्य निच्चट्टः। विहवे कस्सु थिरत्तणउं जोव्वणि कस्सु मर?। सो लेखडउ पठाविअइ जो लग्गइ निच्चटु ।।६।। साधारणस्य सड्ढलः। कहिँ ससहरु कहिँ मयरहरु कहिँ बरिहिणु कहिँ मेहु। दूरठिआहँ वि सजणहं होइ असड्ढलु नेहु ।।७।।
१ ये मुक्त्वा रत्ननिधिं आत्मानं तटे क्षिपन्ति ।
तेषां शङ्खानां अस्पृश्यसंसर्गकेवलं फूत्क्रियमाणाः भ्रमन्ति ।। २ दिवसैः अर्जितं खाद मूर्ख संचिनु मा एकमपि द्रम्मम्।
किमपि भयं तत् पतति येन समाप्यते जन्म ।। ३ एकैकें यद्यपि पश्यति हरिः सुष्ठ सर्वादरेण।
तदापि (तथापि) दृष्टि: यत्र क्वापि राधा।
कः शक्नोति संवरीतुं दग्धनयने स्नेहेन पर्यस्ते ।। ४ विभवे कस्य स्थिरत्वं यौवने कस्य गर्वः।
स लेखः प्रस्थाप्यते यः लगति गाढम् ।। ५ कुत्र शशधर: कुत्र मकरधरः कुत्र बहीं कुत्र मेघः।
दूरस्थितानामपि सज्जनानां भवति असाधारण: स्नेहः ।।
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
४०३
कौतुकस्य कोड्डः। कुञ्जरु' अन्नहँ तरुअरहं कुड्डेण घल्लइ हत्थु। मणु पुणु एक्कहिँ सल्लइहिं जइ पुच्छह परमत्थु ।।८।। क्रीडाया: खेड्डः। खेड्डयं कयमम्हेहिं निच्छयं किं पयम्पह। अणुरत्ताउँ भत्ताउँ अम्हे मा चय सामिअ ।।९।। रम्यस्य रवण्णः। सरिहिँ न सरेहँ न सरवरहिँ न वि उज्जाणवणेहिं। देस रवण्णा होन्ति वढ निवसन्तेहिँ सुअणेहिं ।।१०।। अद्भुतस्य ढक्करिः। हिअडा पई ऍह बोल्लिअओ महु अग्गइ सयवार। फुट्टिसु पिएँ पवसन्ति हउँ भण्डय ढक्करिसार ।।११।। हे सखीत्यस्य हेल्लिः। हेल्लिः म झंखहि आलु (४.३७९.१) । पृथक्पृथगित्यस्य जुअंजुअः। एक्क' कुडुली पञ्चहिँ रुद्धी तहँ पञ्चहँ वि जुअंजुअ बुद्धी। बहिणुएँ तं घरु कहि किवँ नन्दउ जेत्थु कुडुम्बउँ अप्पणछन्दउँ ।।१२।।
१ कुञ्जर: अन्येषु तरुवरेषु कौतुकेन घर्षति हस्तम्।
मनः पुनः एकस्यां सल्लक्यां यदि पृच्छथ परमार्थम् ।। २ क्रीडा कृता अस्माभिः निश्चयं किं प्रजल्पत।
अनुरक्ताः भक्ताः अस्मान् मा त्यज स्वामिन् ।। ३ सरिद्भिः न सरोभिः न सरोवरैः नापि उद्यानवनैः।
देशाः रम्याः भवन्ति मूर्ख निवसद्भिः सुजनैः ।। ४ हृदय त्वया एतद् उक्तं मम अग्रतः शतवारम्।
स्फुटिष्यामि प्रियेण प्रवसता (सह) अहं भण्ड अद्भुतसार ।। ५ एका कुटी पञ्चभिः रुद्धा तेषां पञ्चानामपि पृथक् पृथग् बुद्धिः।
भगिनि तद् गृहं कथय कथं नन्दतु यत्र कुटुम्बं आत्मच्छन्दकम् ।।
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
१
२
३
४
मूढस्य नालिअ - वढौ ।
जो
पुणु मणि जि खसफसिहूअउ चिन्तइ देइ न द्रम्मु न रूअउ। रइवसभमिरु करग्गुल्लालिउ घरहिँ जि कोन्तु गुणइ सो नालिउ ।।१३।। दिवेंहिँ विढत्तउँ खाहि वढ (४.४२२.४) ।
नवस्य नवखः। नवखी क वि विसगण्ठि (४.४२०.३)।
अवस्कन्दस्य दडवडः ।
चलेंहिँ चलन्तेंहिँ लोअणे हि जे तइँ दिट्ठा बालि । तहिँ मयरद्धय-दडवडउ पडइ अपूरइ कालि ।।१४।। यदेश्छुडुः। छुडु अग्घइ ववसाउ (४.३८५.१) । संबन्धिनः केरतणौ ।
गयउ३ सु केसरि पिअहु जलु निच्चिन्तइँ हरिणा । जसु केरऍ हुंकारडएं मुहुँ पडन्ति तृणा ।। १५ ।। अह भग्गा अम्हहं तणा ( ४.३७९.२) । मा भैषीरित्यस्य मब्भीसेति स्त्रीलिङ्गम् । सत्थावत्थहँ' आलवणु साहु वि लोउ करे । आदन्नहँ मब्भीसडी जो सज्जणु सो देइ ।। १६ ।। यद्यद् दृष्टं तत्तदित्यस्य जाइट्ठिआ ।
चतुर्थः पादः
यः पुनः मनस्येव व्याकुलीभूतः चिन्तयति ददाति न द्रम्मं न रूपकम्। रतिवशभ्रमणशीलः कराग्रोल्लालितं गृहे एव कुन्तं गणयति स मूढः ।।
चलाभ्यां चलद्भ्यां लोचनाभ्यां ये त्वया दृष्टाः बाले । तेषु मकरध्वजावस्कन्दः पतति अपूर्णे काले ।।
गतः स केसरी पिबत जलं निश्चिन्तं (निश्चितं ) हरिणाः । यस्य संबंधिना हुंकारेण मुखेभ्यः पतन्ति तृणानि।। स्वस्थावस्थानामालपनं सर्वोपि लोकः करोति। आर्तानां मा भैषीः (इति) य: सज्जनः स ददाति । ।
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
४०५
जइ रच्चसि जाइट्ठिअए हिअडा मुद्धसहाव।
लोहें फुट्टणएण जिवॅ घणा सहेसइ ताव ।।१७।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत शीघ्र इत्यादि शब्दांना वहिल्ल इत्यादि आदेश होतात.
उदा. (शीघ्र ला वहिल्ल असा आदेश):- एक्कु कइ अह...नाहिं ।।१।। झकट ला घंघल (हा आदेश):- जिवँ सुपुरिस...काइँ ।।२।।. अस्पृश्यसंसर्ग (शब्दा) ला विट्टाल (आदेश:-) जे छड्डविणु...भमन्ति ।।३।।. भय ला द्रवक्क (आदेश):- दिवेहिँ...जम्मु ।।४।।. आत्मीय ला अप्पण (आदेश):फोडेन्ति...अप्पणउँ. दृष्टि ला देहि (आदेश):- एक्कमेक्कउं...पलुट्टा ।।५।।. गाढला निच्चट्ट (आदेश):- विहवे...निच्चटु ।।६।।. साधारणला सड्ढल (आदेश):- कहि...नेह ।।७।।. कौतुकला को (आदेश):कुञ्जरु...परमत्थु ।।८।।. क्रीडाला खे (आदेश):- खेयं...सामिअ ।।९।।. रम्य (शब्दा) ला रवण्ण (आदेश):- सरिहिँ...सुअणेहिं ।।१०।।. अद्भुतला ढक्करि (आदेश):- हिअडा...ढक्करिसार ।।११।।. हे सखि या (शब्दा) ला हेल्लि (आदेश):- हेल्लि...आलु. पृथक्पृथक् या (शब्दा) ला जुअंजुअ (आदेश):- एक्क कुडुल्ली...छन्दउँ ।।१२।।. मूढ (शब्दा) ला नालिअ
आणि वढ (असे आदेश):- जो पुणु...नालिउ ।।१३।।; दिवेहिँ...वढ. नव (शब्दा) ला नवख (आदेश):- नवखी...विसगण्ठि. अवस्कन्द (शब्दा) ला दडवड (आदेश):- चलेंहिँ ... कालि ।।१४।।. यदि (शब्दा) ला छुडु (आदेश):- छुडु...ववसाउ. संबंधिन् (शब्दा) ला केर आणि तण (असे आदेश):- गयउ...तृणाई ।।१५।।; अह...तणा. मा भैषी: या (शब्दा) ला मब्भीसा असा स्त्रीलिंगी शब्द (आदेश होतो):सत्थावत्थहँ...देइ ।।१६।।. यद् यद् दृष्टं तद् तद् या (शब्दसमूहाला) ला जाइट्ठिआ (आदेश):- जइ रच्चसि...ताव ।।१७।।.
१ यदि रज्यसे यद्यद् दृष्टं तस्मिन् हृदय मुग्धस्वभाव ।
लोहेन स्फुटता यथा घनः (=ताप:) सहिष्यते तावत् ।। २ हे शब्द पुढे दिलेले आहेत.
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
चतुर्थः पादः
(सूत्र) हुहरु-घुग्गादय: शब्द-चेष्टानुकरणयोः ।। ४२३।। (वृत्ति) अपभ्रंशे हुहुर्वादय: शब्दानुकरणे घुग्घादयश्चेष्टानुकरणे यथाइख्यं
प्रयोक्तव्याः। मइँ जाणिउँ बुड्डीसु हउँ पेम्मद्रहि हुहरु त्ति। नवरि अचिन्तिय संपडिय विप्पियनाव झड त्ति ॥१॥ आदिग्रहणात्। खज्जइ नहि कसरक्केहिं पिज्जइ नउ घुण्टेहि। एम्वइ होइ सुहच्छडी पिएँ दिटे नयणेहिं ।।२॥ इत्यादि। अज्ज वि नाह मह जि घरि सिद्धत्था वन्देइ। ताउँ जि विरह गवक्खे हिं मक्कडघुग्घिउ देइ ।।३।। आदिग्रहणात्। सिरि जरखण्डी लोअडी गलि मणियडा न वीस। तो वि गोट्टडा कराविआ मुद्धएँ उट्ठबईस ॥४॥
इत्यादि। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत हुहुरु इत्यादि (शब्द) शब्दानुकरण दर्शविण्यास आणि घुग्घ
इत्यादि (शब्द) चेष्टानुकरण दर्शविण्यास अनुक्रमाने वापरावेत. उदा. मइँ जाणिउँ...झड त्ति ।।१।।. (सूत्रातील) आदि शब्दाच्या निर्देशामुळे (असलेच इतर शब्दानुकारी शब्द जाणावयाचे आहेत. उदा.) खज्जइ...नयणेहिं ।।२।।; इत्यादि. (घुग्घचे उदाहरण:-) अज्जवि... देइ ।।३।।. (सूत्रातील) आदि
१ मया ज्ञातं मक्ष्यामि अहं प्रेमहदे हुहुरुशब्दं कृत्वा।
केवलं अचिन्तिता संपतिता विप्रिय-नौः झटिति।। २ खाद्यते न हि कसरत्कशब्दं कृत्वा पीयते न तु घुट्शब्दं कृत्वा।
एवमेव भवति सुखासिका प्रिये दृष्टे नयनाभ्याम् ।। ३ अद्यापि नाथ: मम एव गृहे सिद्धार्थान् वन्दते।
तावदेव विरह: गवाक्षेषु मर्कटचेष्टां ददाति ।। ४ शिरसि जराखण्डिता लोमपुटी (कम्बल) गले मणयः न विंशतिः।
ततः अपि (तथापि) गोष्ठस्थाः कारिता: मुग्धया उत्थानोपवेशनम् ।।
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
शब्दाच्या निर्देशामुळे (असलेच इतर चेष्टानुकरणी शब्द जाणावयाचे आहेत. उदा.) सिरि...उट्ठबईस ।।४।। ; इत्यादि.
(सूत्र) घइमादयोऽनर्थकाः ।। ४२४ ।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे घइमित्यादयो निपाता अनर्थकाः प्रयुज्यन्ते । अम्मडि? पच्छायावडा पिउ कलहिअउ विआलि । घइं विवरीरी बुद्धडी होड़ विणासहों कालि ॥१॥ आदिग्रहणात् खाइं इत्यादयः ।
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत घई इत्यादि निपात (अव्यये) निरर्थक (विशेष अर्थ अभिप्रेत नसताना) वापरले जातात. उदा. अम्मडि... कालि ।। १ ।। . ( सूत्रातील) आदि शब्दाच्या निर्देशामुळे खाइं इत्यादि शब्दसुद्धा (निरर्थकपणे वापरले जातात हे जाणावयाचे आहे).
( सूत्र ) तादर्थ्ये केहिं - तेहिं - रेसि - रेसिं-तणेणा: ।। ४२५ ।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे तादर्थ्ये द्योत्ये केहिं तेहिं रेसि रेसिं तणेण इत्येते पञ्च निपाताः
प्रयोक्तव्याः।
१
४०७
ढोल्ला ऍह परिहासडी अइ भण कवणहिँ देसि ।
हउँ झिज्जउँ तउ केहिँ पिअ तुहुँ पुणु अन्नहि रेसि ।।१।। एवं तेहिं-रेसिमावुदाहार्यौ । वड्डत्तणों तणेण । ( ४.३६६.१)। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत तादर्थ्य (त्या साठी असा अर्थ ) दाखवावयाचा असताना, केहिं, तेहिं, रेसि, रेसिं आणि तणेण हे पाच निपात वापरावेत. उदा. ढोल्ला...रेसि ।।१।।. याचप्रमाणे तेहिं व रेसिं यांची उदाहरणे घ्यावीत. (तणेण चे उदाहरण:-) वत्तणों तणेण .
अम्ब पश्चात्तापः प्रियः कलहायितः विकाले । ( नूनं) विपरीता बुद्धिः भवति विनाशस्य काले ।
२ विट एष परिहासः अयि भण कस्मिन् देशे।
अहं क्षीणा तव कृते प्रिय त्वं पुनः अन्यस्याः कृते ।।
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
चतुर्थः पादः
(सूत्र) पुनर्विन: स्वार्थे डुः ।। ४२६।। (वृत्ति) अपभ्रंशे पुनर्विना इत्येताम्यां परः स्वार्थे डुः प्रत्ययो भवति।
सुमरिजइ तं वल्लहउँ जं वीसरइ मणाउँ। जहिँ पुणु सुमरणु जाउं गउं तहाँ नेहहो कई नाउँ ।१।।
विणु जुज्झें न वलाह। (४.३८६.१) । (अनु.) अपभ्रंश भाषेत पुनर् (पुन:) आणि विना यांच्यापुढे स्वार्थे डित् उ प्रत्यय
येतो. उदा.सुमरिज्जइ...नाउँ ।।१।।; विणु...वलाहुं.
(सूत्र) अवश्यमो डें-डौ ।। ४२७।। (वृत्ति) अपभ्रंशे वश्यम: स्वार्थे डें ड इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः।
जिब्भिन्दिउ नायगु वसि करहु जसु अधिन्नइँ अन्नई। मूलि विणलइ तुंबिणिहे अवसे सुक्कहिं पण्णइं ॥१॥
अवस न सुअहिं सुहच्छिअहिं। (४.३७६.२)। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अवश्यम् (या शब्दा) ला स्वार्थे डित् एं व डित् अ असे
प्रत्यय लागतात. उदा. जिब्भिन्दिउ...पण्णइं ।।१।।; अवस...सुहच्छिअहिं.
(सूत्र) एकशसो डिः ।। ४२८।। (वृत्ति) अपभ्रंशे एकशश्शब्दात्स्वार्थे डिर्भवति।
एक्कसिः सील-कलंकिअहं देजहिँ पच्छित्ताई।
जो पुणु खण्डइ अणुदिअहु तसु पच्छित्ते काई ।।१।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत एकशस् (या शब्दा) पुढे स्वार्थे डित् इ (असा प्रत्यय)
येतो. उदा. एक्कसि...काई ।।१।।.
१ स्मर्यते तद् वल्लभं यद् विस्मर्यते मनाक्।
यस्य पुनः स्मरणं जातं गतं तस्य स्नेहस्य किं नाम ।। २ जिह्वेन्द्रियं नायकं वशे कुरुत यस्य अधीनानि अन्यानि।
मूले विनष्टे तुम्बिन्या: अवश्यं शुष्यन्ति पर्णानि ।। ३ एकश: शीलकलंकितानां दीयन्ते प्रायश्चित्तानि।
यः पुनः खण्डयति अनुदिवसं तस्य प्रायश्चित्तेन किम् ।।
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
४०९
(सूत्र) अ-डड-डुल्ला:स्वार्थिक-क-लुक् च ।। ४२९।। (वृत्ति) अपभ्रंशे नाम्नः परत: स्वार्थे अ डड डुल्ल इत्येते त्रयः प्रत्यया भवन्ति
तत्संनियोगे स्वार्थे कप्रत्ययस्य लोपश्च। विरहाणल-जाल-करालिअउ पहिउ पन्थि जं दिट्ठउ। तं मेलवि सव्वहिँ पन्थिअहिं सो जि किअउ अग्गिट्ठउ ।।१।। डड। महु कतन्हों बे दोसडा। (४.३७१.१)। डुल्ल।
एक्क कुडुल्ली पञ्चहिँ रुद्धी। (४.४२२.१२)। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत नामाच्या पुढे स्वार्थे अ, डित् अड आणि डित् उल्ल असे हे
तीन प्रत्यय येतात आणि त्यांच्या सांनिध्यामुळे स्वार्थे क (या) प्रत्ययाचा लोप होतो. उदा. विरहाणल...अग्गिट्ठउ ।।१।।. डड (अड प्रत्ययाचे उदाहरण):- महु...दोसडा. डुल्ल (उल्ल प्रत्ययाचे उदाहरण) :- एक्क कुडुल्ली...रुद्धी.
(सूत्र) योगजाश्चैषाम् ।। ४३०।। (वृत्ति) अपभ्रंशे अडडडुल्लानां योगभेदेभ्यो ये जायन्ते डडअ इत्यादयः
प्रत्ययास्तेऽपि स्वार्थे प्रायो भवन्ति। डडअ। फोडेन्ति जे हिअडउं अप्पणउं। (४.३५०.२)। अत्र किसलय (१.२६९) इत्यादिना यलुके। डुल्लअ। चूडुल्लउ चुन्नीहोइसइ। (४.३९५.२)। डुल्लडड। सामिपसाउने सलज्जु पिउ सीमा-संधिहिँ वासु। पेक्खिवि बाहुबलुल्लडा धण मेल्लइ नीसासु ॥१॥ अत्रामि स्यादौ दीर्घ-ह्रस्वौ (४.३३०) इति दीर्घः।
एवं बाहुबलुल्लडउ। अत्र त्रयाणां योगः। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत अ, अड (डड) आणि उल्ल (डुल्ल) यांच्या भिन्न (अशा
परस्पर-) संयोगापासून बनलेले जे डित् अडअ (डडअ) इत्यादि प्रत्यय
१ विरहानलज्वालाकरालित: पथिक: पथि यद् दृष्टः।
तद् मिलित्वा सर्वैः पथिकैः स एव कृत: अग्निष्ठः ।। २ स्वामिप्रसादं सलज्जं प्रियं सीमासन्धौ वासम्।
प्रेक्ष्य बाहुबलकं धन्या मुञ्चति निश्वासम् ।।
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१०
चतुर्थः पादः
होतात ते सुद्धा प्रायः स्वार्थे (प्रत्यय) होतात. उदा. डडअ (अडअ) :फोडेन्ति...अप्पणउँ; येथे (=या उदाहरणात) 'किसलय' इत्यादि सूत्रानुसार, (हृदय शब्दामधील) य चा लोप झालेला आहे. डुल्लअ (उल्लअ):- चूडुल्लउ चुन्नीहोइसइ. डुल्लडड (उल्लअड) :- सामिपसाउ...नीसासु ।।१।।; येथे (=या उदाहरणात) (बाहु-बलुल्लडा या शब्दात) ‘स्यादौ दीर्घह्रस्वौ' या सूत्रानुसार (अन्त्य ह्रस्व स्वराचा) दीर्घ स्वर झाला आहे. याचप्रमाणे:बाहुबलुल्लडउ (असेही होईल); येथे (या उदाहरणात) (उल्ल, अड आणि अ या) तिघांचा संयोग आहे.
(सूत्र) स्त्रियां तदन्ताड्डी: ।। ४३१।। (वृत्ति) अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानेभ्यः प्राक्तनसूत्रद्वयोक्तप्रत्ययान्तेभ्यो डी: प्रत्ययो
भवति। पहिआ दिटठी गोरडी दिठटी मग्गु निअन्त। अंसूसासेंहि कञ्चुआ तिंतुव्वाण करन्त ।।१।।
एक्क कुडुल्ली पञ्चहिँ रुद्धी (४.३७९.१)। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत मागील दोन सूत्रांत (=४.४२९-४३०) सांगितलेल्या
प्रत्ययांनी अन्त पावणाऱ्या (आणि) स्त्रीलिंगात असणाऱ्या शब्दांपुढे डित् ई प्रत्यय येतो. उदा. पहिआ...करन्त।।१।।; एक्क...रुद्धी.
(सूत्र) आन्तान्ताड्डाः ।। ४३२।। (वृत्ति) अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानादप्रत्ययान्तप्रत्ययान्तात् डाप्रत्ययो भवति।
ड्यपवादः। पिउ आइउ सुअ वत्तडी झुणि कन्नडइ पइट्ठ। तहाँ विरहहाँ नासन्तअहाँ धूलडिआ वि न दिट्ठ ।।१।।
१ पथिक दृष्टा गौरी दृष्टा मार्गमवलोकयन्ती।
अश्रूच्छ्वासैः कञ्चुकं तिमितोद्वानं (=आर्द्रशुष्कं) कुर्वती ।। २ प्रिय आयातः श्रुता वार्ता ध्वनिः कर्णे प्रविष्टः।
तस्य विरहस्य नश्यत: धूलिरपि न दृष्टा ।।
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
४११
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत प्रत्ययानी अन्त पावणाऱ्या किंवा प्रत्ययांनी अन्त न पावणाऱ्या
(आणि) स्त्रीलिंगात असणाऱ्या शब्दांपुढे डित् आ प्रत्यय येतो. (स्त्रीलिंगात असणाऱ्या नामांना) डित् ई प्रत्यय लागतो (सू.४.४३१) या नियमाचा प्रस्तुत नियम अपवाद आहे. उदा. पिउ... न दिट्ठ।।१।।.
(सूत्र) अस्येदे ।। ४३३।। (वृत्ति) अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानस्य नाम्नो योकारस्तस्य आकारे प्रत्यये परे
इकारो भवति। धूलडिआ वि न दिट्ठ (४.४३२.१)। स्त्रियामित्येव।
झुणि कन्नडइ पइट्ठ। (४.४३२.१) । (अनु.) अपभ्रंश भाषेत स्त्रीलिंगात असणाऱ्या नामाचा जो (अन्त्य) अकार त्याचा
आकार हा प्रत्यय पुढे असता इकार होतो. उदा. धूलडिआ...दिल. स्त्रीलिंगात असणाऱ्याच (नामाच्या बाबतीत हा नियम लागतो; नाम स्त्रीलिंगी नसल्यास हा नियम लागत नाही. उदा.) झुणि...पइट्ठ.
(सूत्र) युष्मदादेरीयस्य डारः ।। ४३४।। (वृत्ति) अपभ्रंशे युष्मदादिभ्यः परस्य ईयप्रत्ययस्य डार इत्यादेशो भवति।
संदेसें काइँ तुहारेण जं संगहाँ न मिलिज्जइ। सुइणन्तरि पिएँ पाणिऍण पिअ पिआस किं छिज्जइ ।।१।।
देक्खु अम्हारा कन्तु (४.३४५.१)। बहिणि महारा कन्तु (४.३५१.१)। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत युष्मद् इत्यादि (सर्वनामा) पुढे येणाऱ्या ईय (या प्रत्यया)
ला डित् आर असा आदेश होतो. उदा. संदेसें...छिज्जइ ।।१।।;
देक्खु...कन्तु; बहिणि...कन्तु. (सूत्र) अतो.त्तुल: ।। ४३५।। (वृत्ति) अपभ्रंशे इदंकिंयत्तदेतद्भ्यः परस्य अतो: प्रत्ययस्य डेत्तुल इत्यादेशो
भवति। एत्तुलो। केत्तुलो। जेत्तुलो। तेत्तुलो। एत्तुलो। १ सन्देशेन किं युष्मदीयेन यत् सङ्गाय न मिल्यते।
स्वप्नान्तरे पीतेन पानीयेन प्रिय पिपासा किं छिद्यते ।।
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थः पादः
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत इदम्, किम्, यद्, तद् आणि एतद् (या सर्वनामां) पुढे येणाऱ्या अतु या प्रत्ययाला डित् एत्तुल असा आदेश होतो. उदा. एत्तुलो..... एत्तुलो.
४१२
( सूत्र ) त्रस्य डेत्त ।। ४३६।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे सर्वादेः सप्तम्यन्तात्परस्य त्रप्रत्ययस्य डेत्त इत्यादेशो भवति । एत्तě? तेत्तě वारि घरि लच्छि विसण्ठुल धाइ।
पिअपब्भट्ठ व गोरडी निच्चल कहिँ वि न ठाइ ।।१।।
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत सप्तम्यन्त (असणाऱ्या) सर्वादि (सर्वनामा) पुढे येणाल्या त्र या प्रत्ययाला डित् एत्तहे असा आदेश होतो. उदा. एत्तहे . .ठाइ ।।१।।.
( सूत्र ) त्व-त्वलो: प्पण: ।। ४३७।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे त्वतलो: प्रत्यययोः प्पण इत्यादेशो भवति। वड्डप्पणु परि पाविअइ (४.३६६.१) । प्रायोऽधिकारात् । वड्डत्तणहाँ तणेण (४.३९५.५) ।
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत त्व आणि तल् या दोन प्रत्ययांना प्पण असा आदेश होतो. उदा. वप्पणु... पाविअइ. प्रायःचा अधिकार असल्यामुळे (कधी कधी प्पण आदेश न होता त्तण असा आदेश होतो. उदा. ) वत्तणहों तणेण.
( सूत्र ) तव्यस्य इएव्वउं एव्वउं एवा ।। ४३८ ।
(वृत्ति) अपभ्रंशे तव्यप्रत्ययस्य इएव्वउं एव्वउं एवा इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति । ऍउ? गृण्हेप्पिणु ध्रं मइं जड़ प्रिउ उव्वारिज्जइ ।
महु करिएव्वउँ किं पि ण वि मरिएव्वउँ पर देज्ज || १ ||
२ अत्र तत्र द्वारे गृहे लक्ष्मीः विसंष्ठुला धावति।
प्रियप्रभ्रष्टा इव गौरी निश्चला क्वापि न तिष्ठति ।।
१
एतद् गृहीत्वा यद् मया यदि प्रिय: उद्वार्यते ( त्यज्यते) । मम कर्तव्यं किमपि नापि मर्तव्यं परं दीयते ।
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
४१३
देसुच्चाडणु' सिहिकढणु घणकुट्टणु जं लोइ। मंजिट्ठएँ अइरत्तिए सव्वु सहेव्वउँ होइ ।।२।। सोएवारे पर वारिआ पुप्फवईहिँ समाणु।
जग्गेवा पुणु को धरइ जइ सो वेउ पमाणु ।।३।। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत तव्य या प्रत्ययाला इएव्वउं, एव्वउं, आणि एवा असे हे
तीन आदेश होतात. उदा. ऍउ...देज्जइ ।।१।।; देसुच्चडणु...होइ ।।२।।; सोएवा...पमाणु ।।३।।.
(सूत्र) क्त्व इ-इउ-इवि-अवयः ।। ४३९।। (वृत्ति) अपभ्रंशे क्त्वाप्रत्ययस्य इ इउ इवि अवि इत्येते चत्वार आदेशा
भवन्ति। इ। हिअडारे जइ वेरिअ घणा तो किं अब्भि चडाहुं। अम्हहं बे हत्थडा जइ पुणु मारि मराहुं ।।१।। इउ। गय-घड भजिउ जन्ति (४.३९५.५)। इवि। रक्खइ सा विसहारिणी बे कर चुम्बिवि जीउ। पडिबिम्बिअ-मुंजालु जलु जेहिँ अडोहिउ पीउ ।।२।। अवि। बाह५ विछोडवि जाहि तुहँ हउं तेवइ को दोसु। हिअयट्ठिउ जइ नीसरहि जाणउँ मुञ्ज सरोसु ।।३।।
१ देशोच्चाटनं शिखिक्वथनं घनकुट्टनं यद् लोके।
मञ्जिष्ठया अतिरक्तया सर्वं सोढव्यं भवति ।। स्वपितव्यं परं वारितं पुष्पवतीभिः समानम्।
जागरितव्यं पुनः कः धरति यदि स वेदः प्रमाणम् ।। ३ हृदय यदि वैरिणो घनाः ततः किं अभ्रे (आकाशे)आरोहामः।
___अस्माकं द्वौ हस्तौ यदि पुनः मारयित्वा म्रियामहे ।। ४ रक्षति सा विषहारिणी द्वौ करौ चुम्बित्वा जीवम्।
प्रतिबिम्बितमुञ्जालं जलं याभ्यामनवगाहितं पीतम् ।। ५ बाहू विच्छोट्य याहि त्वं भवतु तथा को दोषः।
हृदयस्थित: यदि नि:सरसि जानामि मुञ्जः सरोषः ।।
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
चतुर्थः पादः
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत क्त्वा या प्रत्ययाला इ, इउ, इवि आणि अवि असे हे चार
आदेश होतात. इ (आदेश) :- हिअडा...मराहुं ।।१।।. इउ (आदेश) :गयघड...जन्ति. इवि (आदेश) :- रक्खइ...पीउ ।।२।।. अवि (आदेश) :- बाह...सरोसु ।।३।।.
(सूत्र) एप्प्येप्पिण्वेव्येविणवः ।। ४४०।। (वृत्ति) अपभ्रंशे क्त्वाप्रत्ययस्य एप्पि एप्पिणु एवि एविणु इत्येते चत्वार
आदेशा भवन्ति। जेप्पि' असेसु कसायबलु देप्पिणु अभउ जयस्सु। लेवि महव्वय सिवु लहहिं झाएविणु तत्तस्सु ।।१।।
पृथग्योग उत्तरार्थः। (अनु.) अपभ्रंश भाषेत क्त्वा या प्रत्ययाला एप्पि, एप्पिणु, एवि आणि एविणु असे
हे चार आदेश होतात. उदा. जेप्पि...तत्तस्सु ।।१।।. (सू.४.४३९ पेक्षा) प्रस्तुत नियम वेगळा (पृथक्) सांगण्याचे कारण असे की याचा उपयोग पुढील (४.४४१) सूत्रात व्हावा.
(सूत्र) तुम एवमणाणहमणहिं च ।। ४४१।। (वृत्ति) अपभ्रंशे तुमः प्रत्ययस्य एवं अण अणहं अणहिं इत्येते चत्वारः,
चकाराद् एप्पि एप्पिणु एवि एविणु इत्येते एवं चाष्टावादेशा भवन्ति। देवं दुक्करु निअयधणु करण न तउ पडिहाइ। एम्वइ सुहु भुञ्जणहँ मणु पर भुञ्जणहिँ न जाइ ।।१।।
१ जित्वा अशेषं कषायबलं दत्वा अभयं जगतः।
लात्वा महाव्रतं शिवं लभन्ते ध्यात्वा तत्त्वस्य (तत्त्वम्) ।। २ दातुं दुष्करं निजकधनं कर्तुं न तपः प्रतिभाति।
एवमेव सुखं भोक्तुं मनः परं भोक्तुं न याति ।।
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
जेप्पिः चएप्पिणु सयल धर लेविणु तवु पालेवि । विणु सन्तें तित्थेसरेण को सक्कइ भुवणे वि ॥ २ ॥ (अनु.) अपभ्रंश भाषेत तुम् या प्रत्ययाला एवं, अण, अणहं आणि अणहिं असे हे
चार (आदेश) (आणि सूत्रातील) चकारामुळे एप्पि, एप्पिणु, एवि आणि एविणु, असे हे (चार आदेश) याप्रमाणे (एकूण) आठ आदेश होतात. उदा. देवं........जाइ ।।१।।; जेप्पि... भुवणे वि ।।२।।.
(सूत्र) गमेरेप्पिण्वेप्प्योरेर्लुग् वा ।। ४४२ ।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे गमेर्धातोः परयोरेप्पिणु एप्पि इत्यादेशयोरेकारस्य लुग् भवति वा ।
गम्प्पिणु' वाणारसिहिँ नर अह उज्जेणिहिँ गम्पि। मुआ परावहिँ परमपउ दिव्वन्तरइँ म जम्पि || १॥
पक्षे। गङ्ग गमेप्पिणु जो मुअइ जो सिव- तित्थ गमेप्पि। कीलदि तिदसावासगउ सो जमलोउ जिणेप्पि ||२||
४१५
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत गम् या धातूपुढे येणाऱ्या एप्पिणु आणि एप्पि या आदेशातील (आदि) एकाराचा लोप विकल्पाने होतो. उदा. गंपिणु... जंपि ।।१।।. ( विकल्प - ) पक्षी :- गंग...... जिणेप्पि ।।२।।.
( सूत्र ) तृनोणअ: ।। ४४३।।
(वृत्ति) अपभ्रंशे तृन: प्रत्ययस्य अणअ इत्यादेशो भवति ।
२
१ जेतुं त्यक्तुं सकलां धरां लातुं तपः पालयितुम् ।
विना शान्तिना तीर्थेश्वरेण कः शक्नोति भुवनेऽपि ।।
गत्वा वाराणसीं नराः अथ उज्जयिनीं गत्वा । मृताः प्राप्नुवन्ति परमपदं दिव्यान्तराणि मा जल्प ।।
हत्थि४ मारणउं लोउ बोल्लुणउ पडहु वज्जणउ सुणउ भसणउ ।।१।।
३ गङ्गां गत्वा यः म्रियते यः शिवतीर्थं गत्वा।
क्रीडति त्रिदशावासगतः स यमलोकं जित्वा ।
४ हस्ती मारयिता लोकः कथयिता पटहः वादयिता शुनकः भषिता ।
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थः पादः
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत तृन् या प्रत्ययाला अणअ असा आदेश होतो. उदा. हत्थि...भसणउ।।१।।.
४१६
नउ ।
( सूत्र ) इवार्थे नं - नउ - नाइ - नावइ - जणि - जणवः ।। ४४४।। (वृत्ति) अपभ्रंशे इवशब्दस्यार्थे नं नउ नाइ नावइ जणि जणु इत्येते षड् भवन्ति । नं । नं मल्लजुज्झु ससिराहु करहिं ( ४.३८२.१)। रविअत्थमणि' समाउलेण कण्ठि विइण्णु न छिण्णु । चक्कें खण्डु मुणालिअहे नउ जीवग्गलु दिण्णु ।।१।। वलयावलि’-निवडण - भऍण धण उद्धब्भुअ जाइ । वल्लह - विरह - महादहहो थाह गवेसइ नाइ ||२|| नावइ । पेक्खेविणु मुहु जिण - वरहो दीहर - नयण सलोणु । नावइ गुरु-मच्छर-भरिउ जलणि पवीसइ लोणु || ३ || जणि । चम्पय४- कुसुमहों मज्झि सहि भसलु पइट्ठउ। सोहइ इन्दनीलु जणि कणइ बइट्ठउ ।।४।। जणु । निरुवम - रसु पिएं पिएवि जणु ( ४.४०१.३) । (अनु.) अपभ्रंश भाषेत इव या शब्दाच्या अर्थी नं, नउ, नाइ, नावइ, जणि आणि जणु असे हे सहा (शब्द) येतात. उदा. नं (हा शब्द ) नं मल्लजुज्झु...करहिं. नउ (असा शब्द ) :- रविअत्थमणि... दिण्णु || १ || नाइ ( शब्द ) :वलयावलि... नाइ ।।२।।. नावइ (शब्द) :- पेक्खेविणु...... लोणु ।।३।।. जणि (असा शब्द ) :- चम्पय.... बइट्ठउ ।।४।। . जणु (हा शब्द ) :निरुवम.......जणु।.
:
नाइ ।
१ व्यस्तमने समाकुलेन कण्ठे वितीर्णः न छिन्नः । चक्रेण खण्डः मृणालिकायाः इव जीवार्गलः दत्तः।। २ वलयावलीनिपतनभयेन धन्या ऊर्ध्वभुजा याति । वल्लभविरहमहाहदस्य स्ताघं गवेषतीव ।। ३ प्रेक्ष्य मुखं जिनवरस्य दीर्घनयनं सलावण्यम्। इव गुरुमत्सरभरितं ज्वलने प्रविशति लवणम्।। ४ चम्पककुसुमस्य मध्ये सखि भ्रमरः प्रविष्टः । शोभते इन्द्रनीलः इव कनके उपवेशितः ।।
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
( सूत्र ) लिङ्गमतन्त्रम् ।। ४४५ ।।
( वृत्ति) अपभ्रंशे लिङ्गमतन्त्रं व्यभिचारि प्रायो भवति ।
अत्र अब्भा इति नपुंसकस्य पुंस्त्वम् ।
पाइ विलग्गी अन्न्रडी सिरु ल्हसिउं खन्धस्सु ।
तो वि कटारइ हत्थडउ बलि किज्जउँ कन्तस्सु ||२|| अत्र अन्डी इति नपुंसकस्य स्त्रीत्वम् ।
सिरि३ चडिआ खन्ति प्फलई पुणु डालई मोडन्ति ।
तो वि महद्दुम सउणाहं अवराहिउ न करन्ति ।।३।। अत्र डालइं इत्यत्र स्त्रीलिङ्गस्य नपुंसकत्वम्।
(अनु.) अपभ्रंश भाषेत (शब्दांचे) लिंग हे नियमरहित (अनिश्चित) (आणि) प्राय: व्यभिचारी (म्हणजे बदलणारे उदा. स्त्रीलिंगाचे पुल्लिंग, इत्यादि) असते. उदा. ‘गय...दारन्तु'; येथे (कुम्भ या शब्दाच्या) पुल्लिंगाचे नपुंसकलिंग झाले आहे. 'अब्भा... घणाई' ।। १ ।। ; येथे, अब्भा ( या शब्दा) मध्ये नपुंसकलिंगाचे पुल्लिंग झाले आहे. 'पाइ... कन्तसु' ||२||; येथे, अंत्रडी (या शब्दा) मध्ये नपुंसकलिंगाचे स्त्रीलिंग झाले आहे. ‘सिरि.....करन्ति’ ।।३।।; येथे डालई (या शब्दा) मध्ये स्त्रीलिंगाचे नपुंसकलिंग झाले आहे.
१ अभ्राणि लग्नानि पर्वतेषु पथिकः ( आ ) रटन् याति ।
यः एष: गिरिग्रसनमनाः स किं धन्यायाः धनानि (घृणायते ?) !!
पादे विलग्नं अन्त्रं शिरः स्रस्तं स्कन्धात्।
तथापि (तदापि) कटारिकायां हस्तः बलिः क्रियते कान्तस्य ।। शिरसि आरूढाः खादन्ति फलानि पुन: शाखा: मोटयन्ति। तथापि (तदापि) महाद्रुमाः शकुनीनां अपराधितं न कुर्वन्ति ।।
२
४१७
गय कुम्भड़ं दारन्तु (४.३४५.१) । अत्र पुल्लिङ्ग्ङ्गस्य नपुंसकत्वम्।
अब्भा' लग्गा डुंगरिहिं पहिउ रडन्तउ जाइ।
जो एहो गिरिगिलणमणु सो किं धण घणा ||१||
३
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८
चतुर्थः पादः
(सूत्र) शौरसेनीवत् ।। ४४६।। (वृत्ति) अपभ्रंशे प्रायः शौरसेनीवत् कार्यं भवति।
सीसि' सेहरु खणु विणिम्मविदु खणु कण्ठि पालंबु किदु रदिए। तत् नमत कुसुमदामकोदण्डं कामस्य।। विहिदु खणु मुण्डमालिएँ जं पणएण
तं नमहु कुसुमदामकोदण्डु कामहो ॥१॥ (अनु.) अपभ्रंश भाषेत प्रायः शौरसेनी (भाषे) प्रमाणे कार्य होते. उदा.
सीसि....कामहो ।।१।।.
(सूत्र) व्यत्ययश्च ।। ४४७॥ (वृत्ति) प्राकृतादिभाषालक्षणानां व्यत्ययश्च भवति। यथा मागध्यां
तिष्ठश्चिष्ठः (४.२९८) इत्युक्तं तथा प्राकृतपैशाचीशौरसेनीष्वपि भवति। चिष्ठदि। अपभ्रंशे रेफस्याधो वा लुगुक्तो मागध्यामपि भवति। शद२-माणुश-मंश-भालके कुम्भ-शहश्र-वशहि शंचिदे इत्याद्यन्यदपि द्रष्टव्यम्। न केवलं भाषालक्षणानां त्याद्यादेशानामपि व्यत्ययो भवति। ये वर्तमाने काले प्रसिद्धास्ते भूतेऽपि भवन्ति। अह पेच्छइ२ रहु-तणओ। अथ प्रेक्षाञ्चक्रे इत्यर्थः। आभासइ रयणीअरे। आबभाषे रजनीचरानित्यर्थः। भूते प्रसिद्धा वर्तमानेऽपि। सोहीअ५
एस वण्ठो। शृणोत्येष वण्ठ इत्यर्थः। (अनु.) तसेच प्राकृत इत्यादि भाषांच्या लक्षणांचा व्यत्यय (अदलाबदल) होतो.
१ शीर्षे शेखरः क्षणं विनिर्मापितं
क्षणं कण्ठे प्रालम्बं कृतं रत्याः।
विहितं क्षणं मुण्डमालिकायां यत् प्रणयेन २ शतमानुषमांसभारक: कुम्भसहस्रवसाभिः सञ्चितः। ३ अथ प्रेक्षते रघुतनयः। ४ आभाषेत रजनीचरान्। ५ अशृणोद् एषः वण्ठः।
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१
उदा. मागधी (भाषे) मध्ये 'तिष्ठश्चिष्ठ' असे येथे सांगितले आहे, तद्वत् (माहाराष्ट्री) प्राकृत पैशाची आणि शौरसेनी ( या भाषां) मध्येसुद्धा होते. उदा. चिष्ठदि. अपभ्रंश भाषेतील (संयोगात ) पुढे असणारा रेफ तसाच रहातो किंवा त्याचा लोप होतो (हा सांगितलेला) नियम मागधी ( भाषे) तही लागू पडतो. उदा. शदमाणुश... शंचिदे; इत्यादि (अशीच) इतर उदाहरणेही पहावीत. केवळ भाषांच्या लक्षणांतच व्यत्यय होतो असे नव्हे तर, त्यादि (धातूंना लागणाऱ्या) प्रत्ययांच्या आदेशांचाही व्यत्यय होतो. (म्हणजे असे:-) जे (आदेश) वर्तमानकाळाचे म्हणून प्रसिद्ध आहेत ते (आदेश) भूतकाळामध्ये सुद्धा होतात. उदा. अह पेच्छइ रहुतणओ (म्हणजे) अथ प्रेक्षांचक्रे, असा अर्थ आहे; आभासइ रयणीअरे (म्हणजे) रजनीचरान् आबभाषे असा अर्थ आहे. (जे आदेश ) भूतकाळाचे म्हणून प्रसिद्ध आहेत (ते आदेश) वर्तमानकाळातसुद्धा होतात. उदा. सोहीअ एस वण्ठो (म्हणजे) शृणोति एषः वण्ठः,असा अर्थ आहे.
( सूत्र ) शेषं संस्कृतवत्सिद्धम् ।। ४४८ ।।
( वृत्ति) शेषं यदत्र प्राकृतादिभाषासु अष्टमे नोक्तं तत्सप्ताध्यायीनिबद्ध
४१९
संस्कृतवदेव सिद्धम्।
हेट्ठ - ट्ठिय' - सूर - निवारणाय छत्तं अहो इव वहन्ती । जयइ ससेसा वराह-सास - दूरुक्खुया पुहवी || १ || अत्र चतुर्थ्या आदेशो नोक्तः स च संस्कृतवदेव सिद्धः । उक्तमपि क्वचित्संस्कृतवदेव भवति । यथा प्राकृते उरस्-शब्दस्य सप्तम्येकवचनान्तस्य उरे उरम्मि इति प्रयोगौ भवतस्तथा क्वचिदुरसीत्यपि भवति । एवं सिरे । सिरम्मि। सिरसि । सरे । सरम्मि । सरसि । सिद्धग्रहणं मङ्गलार्थम्। ततो ह्यायुष्मच्छ्रोतृकताभ्युदयश्चेति ।
अधःस्थितसूर्यनिवारणाय छत्रं अधः इव वहन्ती। जयति सशेषा वराहश्वासदूरोत्क्षिप्ता पृथिवी ।।
३ सरस्
२ शिरस्
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
चतुर्थः पादः
(वृत्ति) (प्राकृत इत्यादि भाषांच्या बाबतीत) उरलेले (कार्य) (म्हणजे) जे (या)
आठव्या (अध्याया) मध्ये प्राकृत इत्यादि भाषांच्या बाबतीत सांगितले (गेले) नाही, ते (पहिल्या) सात अध्यायांत ग्रथित केलेल्या संस्कृत (भाषे) प्रमाणेच सिद्ध होते. (म्हणजे असे :-) हे?....पुहवी ।।१।।. येथे, चतुर्थीचा आदेश सांगितलेला नाही, तो (या श्लोकात) संस्कृतप्रमाणेच सिद्ध होतो. (प्राकृत इत्यादि भाषांच्या बाबतीत या आठव्या अध्यायात जे काही कार्य) सांगितले सुद्धा आहे ते (कार्य) सुद्धा क्वचित् संस्कृतप्रमाणेच होते. उदा. जसे (माहाराष्ट्री) प्राकृत भाषेत, सप्तमी एकवचनी प्रत्ययाने अन्त पावणाऱ्या उरस् या शब्दाचे उरे व उरम्मि असे प्रयोग होतात, तसाच क्वचित् उरसि असा सुद्धा प्रयोग होतो. याचप्रमाणे (इतर काही शब्दांच्या बाबतीतही होते. उदा.) सिरे सिरम्मि, सिरसि; सरे सरम्मि, सरसि. (सूत्रातील) सिद्ध शब्दाचा निर्देश मंगलार्थी आहे. त्यामुळे (नक्की) आयुष्य, श्रोतृकता आणि अभ्युदय (या गोष्टी प्राप्त होतात).
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनवृत्तावष्टमस्याध्यायस्य
चतुर्थः पादः समाप्तः ।।
( आठव्या अध्यायाचा चतुर्थ पाद समाप्त झाला )
( येथे हेमचंद्रकृत प्राकृतव्याकरण हा ग्रंथ समाप्त झाला )
।। शुभं भवतु
॥
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीपा
प्रथम पाद
१.१ अथ.. कारार्थश्च - संस्कृतमध्ये अथ या अव्ययाचे अनेक उपयोग
आहेत. या सूत्रात, नंतर (आनन्तर्य) आणि (नवीन विषयाचा) आरंभ (अधिकार) या दोन अर्थांनी अथ हा शब्द वापरलेला आहे. प्रकृति: संस्कृतम् - हेमचंद्राच्या मते, प्राकृत हा शब्द प्रकृति' या शब्दावरून साधलेला असून, प्रकृति (=मूळ) या शब्दाने संस्कृत ही भाषा अभिप्रेत आहे. म्हणजे प्राकृत भाषेचे मूळ संस्कृत आहे. तत्र भवं ... प्राकृतम् -- प्रकृति शब्दापासून प्राकृत शब्द कसा बनतो, ते येथे सांगितले आहे. 'तत्र भव:' (पा.अ.४.३.५३) किंवा 'तत आगतः' (पा.अ.४.३.७४) या सूत्रांनुसार प्रकृति शब्दाला तद्धित प्रत्यय लागून प्राकृत हा शब्द बनला आहे. प्रकृति असणाऱ्या संस्कृतपासून निर्माण झालेले वा प्रकृति असणाऱ्या संस्कृतमधून निघालेले, ते प्राकृत. प्राकृतम् -- प्रस्तुत व्याकरणात माहाराष्ट्री प्राकृत असा शब्द हेमचंद्राने वापरलेला नाही. तथापि प्राकृत या शब्दाने त्याला माहाराष्ट्री प्राकृत अभिप्रेत आहे. प्राकृतमंजरी, भूमिका, पृ.३ वर म्हटले आहे :तत्र तु प्राकृतं नाम महाराष्ट्रोद्भवं विदुः। माहाराष्ट्री प्राकृतबद्दल दंडी असे म्हणतो :महाराष्ट्राश्रयां भाषां प्रकृष्टं प्राकृतं विदुः। संस्कृतानन्तरं...क्रियते - संस्कृतनंतर म्हणजे संस्कृत व्याकरणानंतर प्राकृत (व्याकरणा) चा आरंभ केला जात आहे. हेमचंद्रकृत सिद्धहेमशब्दानुशासन या व्याकरणाचे एकूण आठ अध्याय आहेत; पहिल्या सात अध्यायांत संस्कृतचे व्याकरण असून, प्रस्तुतच्या आठव्या अध्यायात, माहाराष्ट्री इत्यादी प्राकृत भाषांचे व्याकरण आहे. संस्कृतच्या व्याकरणानंतर प्राकृतव्याकरणाचा प्रारंभ असल्याने, संस्कृत व्याकरणाचे ज्ञान आहे, हे येथे गृहीत धरलेले आहे.
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
टीपा
संस्कृतानन्तरं... ज्ञापनार्थम् -- संस्कृतनंतर प्राकृतचा आरंभ कशासाठी? या प्रश्नाला येथे उत्तर दिले आहे. प्राकृत म्हणजे प्राकृतमधील शब्दसंग्रह हा संस्कृतसम (तत्सम), संस्कृतभव (तद्भव) आणि देशी/देश्य शब्द असा तीन प्रकारचा आहे. तत्सम शब्दांचा विचार मागे दिलेल्या संस्कृत व्याकरणात झाला असल्याने, तो पुन: येथे करण्याचे कारण नाही, असे हेमचंद्र याच सूत्राखाली 'संस्कृतसमं तु संस्कृतलक्षणेनैव गतार्थम्' या शब्दांत सांगतो. देश्य शब्दांचा विचार हेमचंद्र येथे करीत नाही. कारण हेमचंद्रानेच देशीनाममाला या आपल्या ग्रंथात म्हटल्याप्रमाणे, 'जे लक्खणे ण सिद्धा ण पसिद्धा सक्कयाहिहाणेसु, ण य गउणलक्खणासत्तिसंभवा', असे देशी शब्द आहेत. देश्य शब्दांबद्दल मार्कंडेय सांगतो :लक्षणैरसिद्धं तत्तद्देशप्रसिद्धं... । यदाह भोजदेवः :देशे देशे नरेन्द्राणां जनानां च स्वके स्वके। भझ्या प्रवर्तते यस्मात् तस्माद्देश्यं निगद्यते।। याउलट सिद्ध आणि साध्यमान संस्कृत शब्द हेच प्राकृतचे मूळ आहेत; साहजिकच प्राकृतचे हे लक्षण देश्य शब्दांना लागूच पडत नाही. म्हणून सिद्ध व साध्यमान अशा विविध संस्कृत शब्दांवरून साधलेल्या प्राकृतचाच विचार हेमचंद्र या व्याकरणात करतो. सिद्ध-साध्यमान -- सिद्ध म्हणजे व्याकरणदृष्ट्या बनलेले शब्दाचे पूर्ण रूप. उदा. शिरोवेदना. शब्दाचे असे पूर्ण रूप बनण्यापूर्वीची जी स्थिति असते, ती साध्यमान अवस्था होय. उदा. शिरोवेदना असा संधी होण्यापूर्वी असणारी शिरस् + वेदना ही स्थिती. संस्कृतसम - संस्कृतमधील जे शब्द जसेच्या तसे प्राकृतात येतात, ते संस्कृत-सम शब्द. उदा. चित्त, वित्त इ. संस्कृतलक्षण - संस्कृत व्याकरण. प्रकृति: ....संज्ञादयः -- ‘प्रकृति' म्हणजे शब्दाचे मूळ रूप. उदा. देव, राम इ. प्रत्यय म्हणजे विशिष्ट हेतूने शब्दाच्या मूळ रूपापुढे ठेवले जाणारे वर्ण वा शब्द. उदा. सु, औ इ.
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे- प्रथम पाद
——
लिग
असतात. उदा. देव (पु.), देवी (स्त्री.), नाम (नपुं.).
कारक
वाक्यात क्रियेशी जे संबंधित असते, ते कारक. संस्कृतमध्ये कर्ता, कर्म, करण, संप्रदान, अपादान आणि अधिकरण अशी सहा कारके आहेत.
-
——
समास अनेक पदे एकत्र येऊन अर्थदृष्ट्या होणारे एक पद. उदा.
राममंदिर (रामाचे मंदिर ) .
संज्ञा शास्त्रातील पारिभाषिक शब्द. एकाद्या शास्त्रात काही विशिष्ट शब्द विशिष्ट अर्थाने वापरले जातात; त्या सर्व संज्ञा होत. पुष्कळ अर्थ संक्षेपाने सांगण्यास संज्ञांचा उपयोग होतो. उदा. गुण, वृद्धि इ. लोकात् -- प्राकृतमधील वर्ण हे बहुतांशी संस्कृतवरूनच घेतलेले आहेत. संस्कृतमधले जे वर्ण प्राकृतात नाहीत (आणि जे अधिक वर्ण प्राकृतात आहेत), त्यांची माहिती लोकांकडून - लोकांच्या भाषेतील वापरावरून - करून घ्यावयाची आहे. त्रिविक्रमही असेच सांगतो ऋलृवर्णाभ्याम् ऐकारौकाराभ्याम् असंयुक्त - ङ - ञ - काराभ्यां शषाभ्यां द्विवचनादिना च रहित: शब्दोच्चारो लोकव्यवहाराद् एव उपलभ्यते। १.१.१ ..... वर्णसमाम्नाय :- संस्कृतमधील जे वर्ण प्राकृतात नाहीत, ते वर्ण असणारे संस्कृत शब्द योग्य ते विकार होऊन, मगच प्राकृतात येतात. उदा. ऋ चे इ इत्यादी विकार होतात. ऋ चे विकार १.१२६१४४, लृ चे विकार १. १४५, ऐ चे विकार १.१४८-१५५ व औ चे विकार १.१५६-१६४ येथे सांगितलेले आहेत. ङ् आणि ञ् ही व्यंजने संपूर्णपणे प्राकृतात नाहीत असे नाही. कारण हेमचंद्रच पुढे सांगतोङञौ... .... भवत एव श् व ष् या व्यंजनांचा माहाराष्ट्री प्राकृतात प्रायः स् होतो (सू.१.२६०). (मागधी भाषेत मात्र श् व ष् व्यंजनांचा वापर दिसतो. सू. ४.२८८, २९८ पहा).
ऋऋ...
विसर्जनीय म्हणजे विसर्ग. वस्तुतः विसर्ग स्वतंत्र वर्ण नसून, अन्त्य र् किंवा स् या व्यंजनांचा तो एक विकार आहे. प्लुत लागणाऱ्या कालानुसार, स्वरांचे हस्व, दीर्घ व प्लुत असे तीन प्रकार केले
उच्चाराला
——
४२३
शब्दाचे लिंग. शब्द हे पुल्लिंगी, स्त्रीलिंगी किंवा नपुंसकलिंगी
:
——
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
——
जातात. ज्याच्या उच्चाराला एक मात्रा ( = अक्षिस्पन्दनप्रमाणः कालः) लागते, तो ऱ्हस्व स्वर; ज्याच्या उच्चाराला दोन मात्रा लागतात, तो दीर्घ; आणि ज्याच्या उच्चाराला तीन मात्रा लागतात, तो प्लुत स्वर होय. वर्णसमाम्नाय - वर्णमाला वा वर्णसमूह. प्राकृतमधील वर्ण पुढीलप्रमाणे सांगता येतील :- स्वर :- -हस्व :- अ, इ, उ, ए, ओ; दीर्घ :- आ, ई, ऊ, ए, ओ (काहींच्या मते प्राकृतात ऐ, व, औ हे स्वर आहेत). व्यंजने :- क्, ख्, ग्, घ् (ङ्) (कवर्ग); च् छ् ज् झ् (ञ् ) ट्, ठ्, ड्, ढ्, ण् (टवर्ग); त्, थ्, द्, ध्, न् (तवर्ग); प्, फ्, ब्, भ्, म् (पवर्ग); य्, र्, ल्, व् (अंतस्थ); स् (ऊष्म); ह् (महाप्राण). ङञौ.... भवत एव माहाराष्ट्री प्राकृतात ङ् आणि ञ् ही व्यंजने स्वतंत्रपणे येत नाहीत. ( मागधी - पैशाची भाषांत मात्र ञ चा वापर दिसतो. सू.४.२९३-२९४, ३०४ - ३०५ पहा). मात्र ती आपल्याच वर्गातील व्यंजनांशी संयुक्त असली तर ती चालतात; पण या संयोगातही ङ् व ञ् हे प्रथम अवयवच असतात. उदा. अङ्क, चञ्चु.
(चवर्ग)
ऐदौतौ ऐत् आणि औत् म्हणजे ऐ व औ हे स्वर. येथे ऐ व औ पुढे तकार जोडला आहे. ज्या वर्णांच्या पुढे वा मागे तकार जोडला जातो, अशा वर्णांचा उच्चार करण्याला लागणाऱ्या वेळे इतकाच वेळ लागणाऱ्या सवर्ण वर्णांचा निर्देश त्या वर्णाने होतो. व्यवहारतः ऐत् म्हणजे ऐ, औत् म्हणजे औ म्हणण्यास हरकत नाही. याचप्रमाणे पुढेही अत् (१.१८), आत् (१.६७), इत् (१.८५), ईत् (१.९९), उत् (१.८२), ऊत् (१.७६), ऋत् (१.१२६), एत् व ओत् (१.७) इत्यादी ठिकाणी जाणावे. कैतवम् .... कोरवा येथे प्रथम संस्कृत शब्द व लगेच त्याचे प्राकृतमधील वर्णान्तरित रूप दिलेले आहे. वर्णान्तरे देताना हेमचंद्राने भिन्न पद्धती वापरल्या आहेत. कधी तो प्रथम संस्कृत शब्द व मग त्याचे वर्णान्तरित रूप देतो. उदा. सू. १.३७, ४३ इ. कधी तो प्रथम प्राकृतमधील वर्णान्तरित रूपे देतो; व मग क्रमाने त्यांचे संस्कृत प्रतिशब्द देतो. उदा. १.२६, ४४ इ. कधी तो फक्त प्राकृतमधील वर्णान्तरित रूपे देतो; त्यांचे संस्कृत प्रतिशब्द देतच नाही. उदा. १.१७३, १७७, १८० इ.
-:
——
-
टीपा
——
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत
व्याकरणे
- प्रथम पाद
अस्वरं... ..... न भवति संयुक्त व्यंजनात (उदा. अक्क, चित्त ) पहिला अवयव म्हणून स्वर-रहित (अस्वर) व्यंजन असते व ते प्राकृतात चालते; पण स्वररहित केवळ व्यंजन (उदा. सरित् वाच् मधील त्, च् याप्रमाणे) प्राकृतात अन्त्य स्थानी असू शकत नाही. थोडक्यात म्हणजे प्राकृतमध्ये व्यंजनाने अन्त पावणारे शब्द नाहीत.
——
——
द्विवचन
संस्कृतमध्ये शब्द व धातू यांची रूपे एक, द्वि आणि बहु अशा तीन वचनांत होतात. प्राकृतात मात्र द्विवचन नाही; तेव्हा कुठल्याच शब्दाची द्विवचनाची रूपे प्राकृतात नाहीत. द्विवचनाचे कार्य अनेक वचनाने (सू. ३.१३०) केले जाते.
४२५
——
चतुर्थी बहुवचन प्राकृतात चतुर्थी विभक्ती ही बहुतांशी लुप्त झाली आहे. चतुर्थीचे कार्य षष्ठी विभक्तीने (सू. ३.१३१) केले जाते. तेव्हा या ठिकाणी, चतुर्थी बहुवचन प्राकृतात नाही, असे म्हणण्याचे कारण असे :प्राकृतात क्वचित् चतुर्थी एकवचनाची रूपे आढळतात (सू.४.४४८.१ पहा) पण चतुर्थी ब.व. ची रूपे आढळत नाहीत.
:
१.२ बहुलम् - म्हणजे बाहुलक. बहुल म्हणजे तांत्रिकदृष्ट् क्वचित् प्रवृत्तिः क्वचिदप्रवृत्तिः क्वचिद् विभाषा क्वचिदन्यदेव | शिष्टप्रयोगाननुसृत्य लोके विज्ञेयमेतद् बहुलग्रहेषु ।।
'प्रवृत्ति' म्हणजे नियमाची योग्यप्रकारे कार्य प्रवृत्ती; तिचा अभाव म्हणजे अप्रवृत्ती; विभाषा म्हणजे विकल्प; क्वचित् नियमात सांगितल्यापेक्षा काहीतरी वेगळेच कार्य (अन्यत्) होते; या सर्व गोष्टी बहुलने सूचित होतात. आता, प्राकृत हे बहुल आहे; त्यामुळे प्राकृत व्याकरणाच्या नियमांना अनेक अपवाद, विकल्प इ. असतात.
अधिकृतं वेदितव्यम् बहुलम् हे अधिकारसूत्र आहे असे जाणावे. ज्या सूत्रातील पद वा पदे पुढे येणाऱ्या अनेक सूत्रांतील पदांशी संबंधित असतात, ते अधिकारसूत्र होय. अधिकार ही प्रदीर्घ अनुवृत्ती आहे; पण अनुवृत्तीपेक्षा त्याचे क्षेत्र अधिक व्यापक असते. ज्या शब्दाचा अधिकार
——
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
टीपा
असतो, तो शब्द पुढील सूत्रांत अनुवृत्तीने येतो व त्या सूत्रांचा अर्थ करताना, तो शब्द अध्याहृत घेतला जातो.
१.३ आर्षं प्राकृतम् - आर्ष हा शब्द 'ऋषि' या शब्दापासून साधलेला आहे.
आर्ष प्राकृत या शब्दाने हेमचंद्राला अर्धमागधी ही प्राकृतभाषा अभिप्रेत आहे (सू.४.२८७ पहा). अर्धमागधी ही श्वेतांबर जैनांच्या आगमग्रंथांची भाषा आहे. अर्धमागधीला महाराष्ट्रीचे सर्व नियम विकल्पाने लागू पडतात.
१.४ वृत्तौ – वृत्तीमध्ये ; येथे समासामध्ये, असा अर्थ आहे. 'वृत्ति' म्हणजे मिश्र
पद्धतीने बनलेला शब्द. वृत्तीचा अर्थ स्पष्ट होण्यास स्पष्टीकरण आवश्यक असते. संस्कृतमध्ये पाच वृत्ती आहेत; त्यापैकी समास ही एक वृत्ती आहे. समासे....भवत: -- समासात किमान दोन पदे असतात. समासातील पहिल्या पदाचा अन्त्य दीर्घ किंवा हस्व स्वर हा बहुलत्वाने ह्रस्व किंवा दीर्घ होतो. उदा. अन्तावेई या समासात, अन्त या पहिल्या पदाचा अन्त्य स्वर दीर्घ झाला आहे. सत्तावीसा यांतही हाच प्रकार आहे. वारीमई - - वारिणिः मतिः यस्य सः; किंवा वारि इति मतिः।
संस्कृतोक्तः सन्धिः सर्वः - प्राकृतात विसर्ग नाही व व्यंजनान्त शब्द नाहीत. त्यामुळे त्यांच्या संधींचा स्वतंत्र विचार प्राकृतात नाही. तेव्हा फक्त स्वरसंधीचा विचार आवश्यक ठरतो. सन्धिः-- ज्यांचे परम निकट सान्निध्य झाले आहे, अशा वर्णांचे संधान (मिलाप) म्हणजे संधी. पदयोः -- दोन पदांमध्ये. विभक्तिप्रत्यय किंवा धातूंना लागणारे प्रत्यय लागून बनलेला शब्द म्हणजे पद. उदा. रामेण; करोति. वासेसी मध्ये वास मधील अन्त्य अ व पुढील इ, विसमायवो मध्ये विसम मधील अन्त्य अ व पुढील आ, दहीसरो मध्ये दहिमधील अन्त्य इ व पुढील ई, साऊअयं मध्ये साउ मधील उ आणि पुढील उ, यांचा संधी झाला आहे. दहीसरो -- दधिप्रधान: ईश्वरः। व्यवस्थितविभाषया - विभाषा म्हणजे विकल्प. आता, ज्याच्यासाठी विकल्प सांगितला, त्याच्या सर्व उदाहरणांना लागू न
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-प्रथम पाद
४२७
पडता, फक्त काही उदाहरणांना निश्चितपणे लागू पडणारा व काहींना अवश्य लागू न पडणारा विकल्प म्हणजे व्यवस्थित विभाषा. बहलाधिकारात् -- बहुलचा अधिकार असल्यामुळे. बहुलसाठी सू.१.२ वरील टीप पहा. काही -- काहिइ मध्ये हि मधील इ व पुढील इ यांचा संधी 'ही' असा झाला. काहिइ या रूपासाठी सू.३.१६६ पहा. बीओ -- बिइओ मध्ये बि मधील इ व पुढील इ यांचा बी असा संधी झाला.
१.६ इवर्णस्य उवर्णस्य -हे शब्द सूत्रातील युवर्णस्य शब्दाचा अनुवाद आहेत.
इवर्ण म्हणजे इ व ई हे वर्ण. उवर्ण म्हणजे उ आणि ऊ हे वर्ण. अस्वे वर्णे परे -- विजातीय (अस्व) वर्ण (स्वर) पुढे असतांना. अ-आ, इ-ई, उऊ या सजातीय स्वरांच्या जोड्या आहेत; आणि त्या परस्परात विजातीय आहेत. उदा. अ व इ हे विजातीय होतात. उदाहरणांमध्ये :- वि अवयासो आणि वंदामि अज्ज येथे मागील इ व पुढील अ यांचा संधी झालेला नाही. श्लोक १ :- दानवश्रेष्ठाच्या रक्ताने लिप्त झालेला व नखांच्या प्रभासमूहाने अरुण झालेला विष्णू, संध्या (रूपी) वधूने आलिंगिलेल्या व वीजेच्या निकट संबंधात असणाऱ्या नूतन मेघाप्रमाणे, शोभून दिसतो. या श्लोकात, सहइ आणि इंदो, ०प्पहावलि आणि अरुणो, वह आणि अवऊढो या मागील व पुढील विजातीय स्वरांचा संधी झालेला नाही. श्लोक २ :- उदरामध्ये दडलेल्या रक्त कमलाच्या मागे लागलेल्या भ्रमरांच्या पंक्तीप्रमाणे. या श्लोकपंक्तीत, गूढ आणि उअर यांचा गूढोअर व तामरस आणि अणुसारिणी यांचा तामरसाणुसारिणी, असा संधी झाला आहे. पुहवीसो -- येथे पुहवीमधील ई व ईस मधील ई या सजातीय स्वरांचा संधी झाला आहे.
१.७ एकार-ओकारयोः - ए आणि ओ यांचा. एखाद्या वर्णाचा निर्देश
करताना, त्याच्यापुढे कार हा शब्द जोडला जातो. उदा. एकार. स्वर - - स्वयं राजन्ते इति स्वराः। स्वरांचा उच्चार स्वयंपूर्ण असतो.
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
टीपा
श्लोक १:- नखाच्या क्षतांनी युक्त अशा अंगावर कंचुक परिधान करणाऱ्या वधूच्या संदर्भात (ती नखक्षते) मदन बाणाच्या सतत धारांनी केलेल्या जखमां (छेदां) प्रमाणे दिसतात. या श्लोकात ल्लिहणे मधील ए आणि पुढील आ यांचा संधी झाला नाही. श्लोक २:- हत्तीच्या पिलाच्या दातांची कांती ज्याला उपमा देण्यात अपुरी पडते (अपज्जत्त) असे हे (तुझे) उरूयुगल आता चिरडलेल्या कमलदेठाच्या दंडाप्रमाणे विरस असे आम्हाला दिसते. या श्लोकात, लक्खिमो मधील ओ चा पुढील स्वराशी संधी झालेला नाही. अहो अच्छरिअं -- येथे हो मधील ओ चा पुढील स्वराशी संधी झालेला नाही. श्लोक ३:- अर्थाचा विचार करण्यात तरल (बेचैन) झालेल्या, इतर (सामान्य) कवींच्या बुद्धी भ्रम पावतात. (पण) कविश्रेष्ठांच्या मनात (मात्र) अर्थ विनायास येतात. या श्लोकात, अत्थालोअण मध्ये अत्थ आणि आलोअण आणि कइंदाणं मध्ये कइ व इंद, यांचा संधी झाला आहे. व्यञ्जन -- स्वरेतर वर्ण. स्वरांच्या साहाय्याविना व्यंजनांचा पूर्ण उच्चार होत नाही. व्यंजनांच्या उच्चाराला अर्धमात्रा इतका काळ लागतो (व्यञ्जनं चार्धमात्रिकम्) उध्दृत्त -- शब्दातील व्यंजनाचा लोप होऊन उरणारा स्वर. उदा. 'गति' मध्ये सू.१.१७७ नुसार त् चा लोप झाल्यावर जो इ हा स्वर उरतो, तो उद्धृत्त स्वर होय. श्लोक १:- हा श्लोक विन्ध्यवासिनी देवतेला उद्देशून आहे. त्याचा अर्थ नीटसा स्पष्ट नाही. अर्थ असा :- बळी दिल्या जाणाऱ्या महापशू (मनुष्या) च्या दर्शनाने निर्माण झालेल्या संभ्रमामुळे एकमेकांवर चढलेल्या, तुझ्या चित्रातील देवता आकाशातच गंध द्रव्याचे गृह करतात. (या श्लोकाचा संदर्भ गउडवह ३१९ आहे. तेथे टीकाकार सांगतो :- महापशुः मनुष्यः; परस्परम् आरूढा अन्योन्योत्कलितशरीराः; गन्धकुटी गन्धद्रव्यगृहम् ; कौलनार्यः चित्रन्यस्तदेवताविशेषाः। कौलनार्यः म्हणजे शाक्तपंथी स्त्रिया असाही अर्थ होईल). या श्लोकात, गंध-उडिं या शब्दात, उ या उद्धत्त
१.८
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-प्रथम पाद
४२९
स्वराचा मागील स्वराशी संधी झालेला नाही. अत एव....भिन्नपदत्वम् -- समासातील दुसरे पद कधी स्वतंत्र मानले जाते, तर कधी संपूर्ण सामासिक शब्द हा एकच पद मानला जातो.
१.९ तिबादीनाम् -- सूत्रातील त्यादेः चा अनुवाद या शब्दात आहे. त्यादि
किंवा तिबादि म्हणजे धातूंना लागणारे काळ-अर्थांचे प्रत्यय. 'तिप्तस्झिसिप्....महिङ् (पा. अ. ३.४.७८), असे हे प्रत्यय आहेत. त्यातील आदि ति किंवा तिप् यांवरून त्यादि किंवा तिबादि (तिप्+आदि) ही संज्ञा बनली आहे. होइ इह -- येथे होइ या धातुरूपातील इ व पुढील इ यांचा संधी झालेला नाही.
१.१० लुग् (लुक्) -- लोप. प्रसंगवशात् उच्चारात प्राप्त झालेल्या वर्ण इत्यादींच्या
श्रवणाचा अभाव (अदर्शन) म्हणजे लोप. तिअसीसो - तिअस+ईस. तिअस मधील अन्त्य अ चा लोप झाला आहे. नीसासूसासा - (नीसास+ऊसासा) नीसासमधील अन्त्य अ चा लोप झाला आहे.
१.११ अन्त्य -- शेवटचा. शब्दातील वर्णांची स्थाने ठरविताना, प्रथम वर्णांची
फोड करून, उच्चारानुसार त्यांचे स्थान ठरविले जाते. उदा. केशव = क्+ए+श्+अ+व+अ. येथे क् आदि आहे, अ अन्त्य आहे; बाकीचे वर्ण अनादि (किंवा मध्य) आहेत. मरुत् मध्ये त् हे अन्त्य व्यंजन आहे. समासे.... भवति -- संस्कृतमधील समासात, पहिल्या पदाचे अन्त्य व्यंजन हे कधी अन्त्य मानले जाते, तर कधी ते अन्त्य मानले जात नाही; मग त्या त्या मानण्यानुसार, योग्य ते वर्णान्तर होते. उदा. सद्भिक्षु या समासात, द् अन्त्य मानल्यास त्याचा प्रस्तुत सूत्रानुसार लोप होऊन, सभिक्खु असे वर्णान्तर होईल. याउलट, द् अन्त्य मानला नाही तर, सद्भिक्षु चे सू. २.७७ नुसार सब्भिक्खु असे वर्णान्तर होईल. सभिक्खू, एअगुणा -- येथे पहिल्या पदाच्या अन्त्य व्यंजनाचा लोप झाला आहे. सज्जणो, तग्गुणा -- येथे पहिल्या पदाचे अन्त्य व्यंजन अन्त्य न मानता, वर्णान्तर केलेले आहे.
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
टीपा
१.१२ श्रद् -- हे एक अव्यय असून, ते प्रायः धा या धातूच्या पूर्वी येते. उद्
-- धातूचे पूर्वी येणारा उद् हा एक उपसर्ग आहे.
१.१३ निर् दुर् -- धातूपूर्वी येणारे हे दोन उपसर्ग आहेत. वा -- विकल्प
दाखविणारे अव्यय. दुक्खिओ-- दुःखित मध्ये दुर् मधील र् चा विसर्ग झाला आहे.
१.१४ अन्तरो ..... न भवति -- अंतर्, निर् आणि दुर् यातील अन्त्य र पुढे
येणारा स्वर त्या र मध्ये मिसळून जातो. अन्तर् -- हे एक अव्यय असून, ते धातू किंवा नाम यांना जोडून येऊ शकते. अन्तोवरि - (अन्तर्+उपरि) येथे अन्तर् मधील र् पुढे स्वर असूनही, र् चा लोप झाला आहे.
१.१५-२१ या सूत्रांत सांगितलेला विचार पुढीलप्रमाणे सांगता येईल :- विद्युत्
शब्द सोडून, इतर काही व्यंजनान्त स्त्रीलिंगी शब्दांत, अन्ती आ हा स्वर मिसळून मग वर्णान्तर होते. उदा. सरित्+आ = सरिता= (सू.१.१७७ नुसार) सरिआ. याचप्रमाणे पाडिवआ, संपआ (सू.१.१५). असाच प्रकार रेफान्त शब्दांच्या बाबतीत. उदा. गिरा, धुरा, पुरा (सू.१.१६). याचप्रमाणे छुहा (सू.१.१७), दिसा (सू.१.१९), अच्छरसा (सू.१.२०), व कउहा (सू.१.२१) ही वर्णान्तरे होतील. आता, जे व्यंजनान्त शब्द प्राकृतात पुल्लिंगी आहेत, त्यापैकी काहींच्या अन्ती अ हा स्वर मिसळून वर्णान्तर होते. उदा. शरद्+अ = शरद = सरअ. याचप्रमाणे भिसओ (सू.१.१८), पाउसो (सू.१.१९) व दीहाउस (सू.१.२०).
१.१५ स्त्रियाम् -- स्त्रीलिंगात. ईषत्स्पृष्टतरयश्रुति -- सू.१.१८० पहा.
१.१६ रेफ -- र् हा वर्ण आदेश -- एखादा वर्ण वा शब्द यांचे स्थानी येणारा
अन्य वर्ण अथवा शब्द.
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-प्रथम पाद
४३१
१.२० दीहाऊ, अच्छरा -- दीर्घायुस् व अप्सरस् मधील अन्त्य व्यंजनाचा लोप
होऊन ही रूपे बनली आहेत.
१.२२ धणू -- धनुस् मधील अन्त्य व्यंजनाचा लोप होऊन हे रूप झाले.
१.२३ अनुस्वार -- स्वरानंतर ज्याचा उच्चार होतो, तो अनुस्वार. उदा. जलं
शब्दात अन्त्य अ नंतर अनुस्वाराचा उच्चार आहे. जलं....पेच्छ -- मागील शब्द (कर्म असल्याने) द्वितीयान्त आहेत, हे दाखविण्यास पेच्छ हे आज्ञार्थी रूप येथे वापरलेले आहे. पेच्छ हा दृश् धातूचा आदेश (सू.४.१८१) आहे. अनन्त्य -- अन्त्य नसणारा.
१.२४ सक्खं, जं, तं, वीसुं, पिहं, सम्मं - यांमध्ये अन्त्य व्यंजनांचा अनुस्वार
झालेला आहे. इहं इहयं -- येथे खरे म्हणजे अन्त्य व्यंजनांचा अनुस्वार झालेला नाही. इहं मध्ये ह वर अनुस्वारागम झालेला आहे. इहयं मध्ये, प्रथम इह पुढे स्वार्थे य येऊन, मग त्याचेवर अनुस्वारागम झाला आहे. आले?अं -- सू.२.१६४ पहा. येथे आश्लेष्टम् पुढे स्वार्थे अ (क) येऊन, अनुस्वाराचे स्थान बदलले आहे.
१.२६ आगमरूपोऽनुस्वारः -- आगम या स्वरूपात येणारा अनुस्वार. संयुक्त
व्यंजनांच्या संदर्भात अनुस्वारागमाबद्दल असे म्हणता येईल :- संयुक्त व्यंजनात एका अवयवाचा लोप झाल्यास, त्याचे स्थानी (कधी) अनुस्वार येतो. उदा. - वक्र - वक्क - वंक. अणिउँतयं अइमुंतयं -- सू. १.१७८ पहा. क्वचिच्छन्दपूरणेऽपि -- आवश्यक त्या मात्रा (वा गण) यांची पूर्तता करताना. उदा. देवं नागसुवण्ण मध्ये छंदासाठी 'व' या अक्षरावर अनुस्वार आला आहे.
१.२७ क्त्वाया: ....णसू -- क्त्वा हा पूर्वकालवाचक धातुसाधित अव्यय
साधण्याचा प्रत्यय संस्कृतमध्ये आहे. क्त्वाचे सू.२.१४६ नुसार जे आदेश
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३२
टीपा
होतात, त्यांतील तूण आणि तुआण या आदेशांत ण आहे. स्यादि (सि+आदि) म्हणजे शब्दांना लागणारे विभक्तिप्रत्यय. (स्यादि या संज्ञेसाठी सू.३.२ वरील टीप पहा). विभक्तिप्रत्ययांपैकी तृतीया ए.व. आणि षष्ठी अ.व. यामध्ये ण आहे व सप्तमीच्या अ.व. प्रत्ययात सु आहे. काऊणं....काउआण -- कर धातू ची पू.का.धा.अ. (सू.२.१४६; ४.२१४). वच्छेणं वच्छेण - वच्छ शब्दाचे तृतीया ए.व. करिअ - कर धातूचे पू.का.धा.अ.(सू.२.१४६; ३.१५७). अग्गिणो - अग्गि शब्दाचे प्रथमा अ.व. (सू. ३.२२-२३).
१.२९ इआणि....दाणिं - ही इदानीम् शब्दाची वर्णान्तरे आहेत.
१.३० अनुस्वारस्य वर्गे परे - अनुस्वाराच्या पुढे वर्गीय व्यंजन असता. येथे वर्ग
म्हणजे वर्गीय व्यंजन. व्यंजनांच्या वर्गासाठी सू.१.१ वरील टीप पहा. प्रत्यासत्ति -- सांनिध्य, सामीप्य. वर्गस्यान्त्यः -- (त्या त्या) वर्गातील अन्त्य व्यंजन (ङ्, ञ्, ण, न् व म्).
१.३१-३६ प्राकृतमध्ये शब्दांची लिंगे प्राय: संस्कृतप्रमाणेच असतात. तरी काही
शब्दांची लिंगे प्राकृतात बदलली आहेत. त्यांचा विचार या सूत्रांमध्ये आढळतो.
१.३१ पुंसि -- पुल्लिंगात.
१.३२ सान्तम्, नान्तम् -- स् तसेच न् या व्यंजनाने अन्त पावणाऱ्या शब्दांची
रूपे :- उदा. यशस्; जन्मन्.
१.३३ अच्छीई -- हे नपुं.रूप आहे (सू.३.२६). अञ्जल्यादिपाठात् --
'अञ्जलि' हा शब्द आदि (प्रथम) असणारा शब्दांचा एक विशिष्ट समूह वा गण अथवा वर्ग. या गणातील शब्द सू.१.३५ वरील वृत्तीमध्ये दिले
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-प्रथम पाद
४३३
गेले आहेत. एसा अच्छी -- अच्छी हे स्त्रीलिंगी रूप आहे हे दाखविण्यास एसा हे स्त्रीलिंगी सर्वनाम वापरले आहे. चक्खूई, नयणाई, लोअणाई, वयणाई ही नपुं. रूपे आहेत. विजूए हे स्त्रीलिंगी रूप आहे. कुलं, छंद, माहप्पं, दुक्खाइं, भायणाई ही नपुं. रूपे आहेत. नेत्ता....सिद्धम् -- हेमचंद्राचे मत असे दिसते की नेत्र आणि कमल हे शब्द संस्कृतमध्येही पुल्लिंगी व नपुं. आहेत.
१.३४ क्लीबे -- नपुंसकलिंगात. गुणा, देवा, बिन्दुणो, खग्गो, मंडलग्गो,
कररुहो, रुक्खा ही पुल्लिंगी रूपे आहेत. विहवेहिँ गुणाइँ मग्गन्ति -- विभवैः गुणान् मार्गयन्ति, अशीही संस्कत छाया दिली गेली आहे.
१.३५ एसा गरिमा....एस अञ्जली -- येथे शब्दांचे स्त्रीलिंग व पल्लिंग
दाखविण्यास अनुक्रमे एसा व एस ही सर्वनामाची स्त्रीलिंगी आणि पुल्लिंगी रूपे वापरली आहेत. गड्डा गड्डो -- सू.२.३५ पहा. इमेति तन्त्रेण - - सूत्रात इमा (इमन्) असा प्रत्यय सांगून नियम दिला असल्याने. त्वादेशस्य.... संग्रहः :- संस्कृतात भाववाचक नाम साधण्याचा त्व असा प्रत्यय आहे. उदा. बाल-बालत्व. या त्व प्रत्ययाला प्राकृतात इमा (डिमा) व त्तण असे आदेश होतात (सू.२.१५४). उदा. पीणिमा, पीणत्तण. तसेच, संस्कृतात ‘पृथु' इत्यादी काही शब्दांना इमन् प्रत्यय लावून भाववाचक नामे साधली जातात. उदा. पृथु-प्रथिमन्. प्रस्तुत सूत्रात जो इमा शब्द वापरला आहे, तो ‘त्व' चा आदेश या स्वरूपात येणारा इमा (डिमा) आणि पृथु इत्यादी शब्दांना लागणारा इमा (इमन्) या दोहोंचेही ग्रहण (संग्रह) करतो.
१.३६ बाहु -- शब्द संस्कृतात पुल्लिंगी आहे.
१.३७ संस्कृतलक्षण -- संस्कृत व्याकरण. डो....भवति -- डो असा
आदेश होतो. डो म्हणजे डित् ओ. डित् म्हणजे ज्यातील ड् इत् आहे.
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
टीपा
विशिष्ट प्रयोजनासाठी शब्दाच्या मागे वा पुढे इत् वर्ण जोडले जातात. इत् म्हणजे जो येतो आणि आपले कार्य करून निघून जातो. म्हणून शब्दाच्या अन्तिम रूपात इत् वर्ण असत नाही. आता, ज्यातील ड् इत् आहे असा डित् प्रत्यय (वा आदेश) ज्या शब्दाच्या पुढे येतो, त्या शब्दाच्या भ' च्या 'टि' चा लोप होतो. 'भ' म्हणजे प्रत्यय लावण्यापूर्वीचे शब्दाचे अंग. 'टि' म्हणजे शब्दातील अन्त्य स्वरासह पुढील सर्व वर्ण. संक्षेपाने, डित् प्रत्यय वा आदेश लागताना, शब्दाच्या अंगातील अन्त्य स्वरासह पुढील सर्व वर्णांचा लोप होतो. उदा. सर्वतः + डो = सव्वओ. सिद्धावस्था -- सू.१.१ वरील टीप पहा. कुदो - असे वर्णान्तर शौरसेनीतही होते.
१.३८ यथासङ्ख्यम् - अनुक्रमे, अनुक्रमाने. अभेदनिर्देश: सर्वादेशार्थ :
'निष्प्रती ओत्परी' असा या सूत्रात अभेदाने केलेला निर्देश, आदेश संपूर्ण शब्दाला होतो, हे दाखविण्यासाठी आहे.
१.३९ हे अधिकारसूत्र आहे. 'प्रावरणे अङ्ग्वाऊ' (सू. १.७५) या सूत्राअखेर
त्याचा अधिकार आहे.
१.४० त्यदादि -- त्यत् इत्यादी सर्वनामांना ‘त्यदादि' ही संज्ञा आहे. यामध्ये
त्यद्, तद्, यद्, एतद् इत्यादी सर्वनामे येतात. अव्यय -- तीन लिंगे, सर्व विभक्ती आणि वचने यांत ज्याचे रूप विकार न पावता तसेच रहाते, ते
अव्यय. अम्हे -- अम्ह (अस्मद्) सर्वनामाचे प्रथमा अ.व. इमा -- इम (इदम्) सर्वनामाचे स्त्रीलिंगी प्रथमा ए.व. अहं -- अम्ह चे प्रथमा ए.व. एत्थ -- सू.२.१६१, १.५७ पहा.
१.४१ अपि -- या अव्ययाची पि, वि, अवि अशी वर्णान्तरे होतात.
१.४२ इति -- या अव्ययाची त्ति, ति, इअ अशी वर्णान्तरे होतात. इअ --
सू.१.९१ पहा.
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-प्रथम पाद
४३५
१.४३ प्राकृतलक्षण -- प्राकृत व्याकरण. याद्याः (य् + आद्याः) य् इत्यादी.
म्हणजे सूत्रात सांगितलेले य, र, व इत्यादी वर्ण. उपरि अधो वा -- संयुक्त व्यंजनात प्रथम अवयव किंवा द्वितीय अवयव असणे. या सूत्रात, य् इत्यादी व्यंजनांची पुढील संयुक्त व्यंजने विचारात घेतली आहेत:- श्य, श्र, श, श्व, श्श; ष्य, र्ष, ष्व, ष्ष; स्य, स्र, स्व, स्स. तेषामादे....भवति -- संयुक्त व्यंजनातील एका अवयवाचा लोप झाल्यावर, त्याच्या लगेच पूर्वी असणारा ह्रस्व स्वर दीर्घ होतो. त्यामुळे शब्दातील मात्रा कायम रहातात. उदा. पश्यति - पस्सइ - पासइ. न दीर्घानु....द्वित्वाभाव :'अनादौ.... द्वित्वम्' (सू. २.८९) या सूत्रानुसार, संयुक्त व्यंजनातील एका अवयवाचा लोप झाल्यावर उरलेल्या अनादि व्यंजनाचे द्वित्व होते. उदा. अर्क - अक्क. पण संयुक्त व्यंजनाच्या लगेच मागे दीर्घ स्वर असेल, तर हे द्वित्व होत नाही, असे 'न दीर्घानुस्वारात्' (सू. २.९२) या सूत्रात सांगितले आहे. उदा. ईश्वर - ईसर. आता, प्रस्तुत ठिकाणी श्व इत्यादी संयुक्त व्यंजनातील एका अवयवाचा लोप झाल्यावर, लगेचचा मागील स्वर दीर्घ होत असल्याने, इथे दिलेल्या उदाहरणांत साहजिकच द्वित्वाचा अभाव आहे.
१.४४-१२५ प्राकृतात अ, आ, इ, ई, उ, ऊ हे स्वर आहेत. तथापि ते ज्या
संस्कृत शब्दांत असतात, त्यातील काहींचे वर्णान्तर होताना, या स्वरांमध्येही काही विकार होतात. त्यापैकी अ चे विकार सू.१. ४४-६६, आ चे विकार सू.१. ६७-८३, इ चे विकार सू.१. ८५-९८, ई चे विकार सू.१. ९९-१०६, उ चे विकार सू.१. १०७-११७ व ऊ चे विकार सू.१. ११८-१२५ या सूत्रांत सांगितलेले आहेत.
१.४४ आकृतिगणो....भवति -- सदृश रूपे होणाऱ्या शब्दसमूहाचा गण
केला जातो. त्यातीलच एका शब्दावरून त्या गणाला नाव दिले जाते. उदा. समृद्धयादि गण. समृद्धयादि हा आकृतिगण आहे. ज्या गणातील
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६
काही शब्द वाङ्मयीन प्रयोगावरून ठरविले जातात, तो आकृतिगण. म्हणून येथे समृद्धयादि शब्द सांगताना, न दिलेले असे अस्पर्श इत्यादी शब्दही या गणात अंतर्भूत होतात व त्यांना इथला नियम लागतो.
शब्दाच्या वर्णांतरात येणाऱ्या 'ह' साठी सू. २.७२ पहा.
स्वप्न शब्दाच्या या स्वरभक्तीसाठी सू. २.१०८ पहा. यातील म साठी सू. १.२५९ पहा. दिण्ण
या
१.४५ दक्षिण
१.४६ सिविण सिमि
——
——
रूपासाठी सू. २.४३ पहा.
१.४७ पिक्क पक्क
इंगळी. णिडाल डाल
१.४९ छत्तिवण्ण
——
(म) पक्का, पिका, पिकला. इंगाल
(म) निढळ (कपाळ).
१.५० मयट्-प्रत्यय
स च्या छ साठी सू. १.२६५ पहा.
——
——
——
——
विकार, प्राचुर्य इत्यादी दाखविण्यास संस्कृतात मय (मयट्) प्रत्यय जोडला जातो. उदा. विषमय विसमइओ विसमइ पुढे स्वार्थे अ (क) प्रत्यय आला आहे...
टीपा
——
——
——
(म) इंगळ,
१.५२ कथं सुणओ सुणओ हे वर्णान्तर श्वन् या शब्दात आदि अ चा उ होऊन बनलेले दिसते. पण श्वन् शब्द मात्र सूत्रात सांगितलेला नाही. तेव्हा हे रूप कसे बनते असा प्रश्न येथे आहे. सा साणो
सू.३.५६ पहा.
१.५३ अस्य णकारेण सहितस्य णकाराने सहित अशा अचा. सूत्रातील खण्डित शब्दात णकार आहे, पण सूत्रातील वन्द्र शब्दात मात्र नकार आहे. सूत्रातील अनेक शब्दांपैकी एकाच शब्दातील वर्णांचा अशा प्रकारचा निर्देश हेमचंद्र सू. १.९२ वरील वृत्तीत करतो. आता, णकाराचा संबंध फक्त
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-प्रथम पाद
४३७
खण्डित शब्दाकडे घ्यायचा नाही असे म्हटले तर 'वुन्द्रं वन्द्रं' या उदाहरणाऐवजी पाठभेदाने असणारे 'वुन्द्रं वन्द्रं हे उदाहरण घेऊन, णकारात नकार अंतर्भूत आहे, असे मानावे लागेल. त्रिविक्रम मात्र असे सांगतो :- चण्डखण्डिते णा वा। (१.२.१९) - चण्डखण्डितशब्दयोर्णकारेण सहितस्यादेर्वर्णस्य उद् भवति।
१.५४ वकाराकारस्य -- 'व' शी संपृक्त असणाऱ्या अकाराचा.
१.५५ पकारथकारयोरकारस्य -- प आणि थ यांच्याशी संपृक्त असणाऱ्या
अकाराचा. युगपत् -- एकाचवेळी; एकदम.
१.५६ ज्ञस्य णत्वे कृते -- ज्ञ चा ण केला असताना. प्राकृतात ज्ञ चे वर्णान्तर
ण (सू.२.४२) व ञ (सू.२.८३) असे होते. ज्ञ चे ण असे वर्णान्तर केले असताना, या सूत्रातील नियम लागतो.
१.५८ अच्छेरं.....अच्छरीअं -- आश्चर्य शब्दाची प्राकृतात अनेक वर्णान्तरे
होतात. सू.२.६६ नुसार र्य चा र आणि सू.२.६७ नुसार, र्य चे रिअ, अर आणि रिज होतात.
१.६१ विश्लेष -- (शब्दश:) वियोग. संयुक्त व्यंजनातील दोन अवयवांच्या
मध्ये स्वर घालून व्यंजने वेगळी करणे, संयुक्त व्यंजन घालविणे म्हणजे विश्लेष. यालाच स्वरभक्ती असेही म्हणतात. स्वरभक्तीसाठी सू.२.१००११५ पहा.
१.६३ ओप्पेइ -- (म) ओपणे. १.६५ नञः परे -- नञ्च्या पुढे. संस्कृतात नञ् (न) हे निषेधवाचक अव्यय
आहे.
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
टीपा
१.६७ तलवेण्टं ....तालवोण्टं -- सू.१.१३९, २.३१ पहा. बाम्हणो,
पुव्वाण्हो -- येथे म्ह या संयुक्त व्यंजनाच्या मागे आ हा दीर्घ स्वर ह्रस्व न होता, तसाच राहिलेला दिसतो. त्याचे कारण प्राकृतात व्यवहारात म्ह हे संयुक्त व्यंजन नसून, (ख, भ इत्यादीप्रमाणे) ते म् चे हकारयुक्त रूप आहे. दवग्गी....सिद्धम् -- दवग्गी व चडू या शब्दांत प्रस्तुत सूत्राने आ चा अ झालेला आहे, असे म्हणण्याचे कारण नाही. कारण ‘दवाग्नि' व 'चटु' या दोन शब्दांपासूनच ते सिद्ध झालेले आहेत.
१.६८ घञ्....आकारः -- घञ् प्रत्ययाच्या निमित्ताने (मूळ शब्दात) वृद्धि
होऊन आलेला आकार. घञ् हा संस्कृतमध्ये एक कृत् प्रत्यय आहे; तो लागताना, धातूतील स्वरात वृद्धि होते. अ, इ-ई, उ-ऊ, ऋ-ऋ, यांचे अनुक्रमे आ, ऐ, औ, आर्, आल् होणे म्हणजे वृद्धि होणे होय.
१.०६ मरहट्ठ -- यातील वर्ण व्यत्ययासाठी सू.२.११९ पहा. ७४ संखायं....सिद्धम् -- स्त्यै धातूपासून झालेल्या स्त्यान शब्दात आ चा
ई होतो. तरी सं+स्त्यै पासून साधलेल्या संखाय मध्ये आ चा ई झालेला दिसत नाही. कारण सू. ४.१५ नुसार संस्त्यैला संखा असा आदेश झाल्यावर, संखाय हे रूप साधले गेले आहे.
१.५७५ सुण्हा -- येथील 'हा' साठी सू.२.७५ पहा. थुवओ --
मधील 'थ' साठी सू.२.४५ पहा.
१.७८ गेज्झ -- ज्झ साठी सू.२.२६ पहा.
१.७९ दारं बारं -- द्वारमधील व् च्या लोपासाठी सू.२.७९ पहा. द् चा लोप
आणि व् चा ब होऊन बार हे रूप. कथं नेरइओ नारइओ -- नारकिक शब्दात, आ चा विकल्पाने ए होऊन, नेरइओ, नारइओ ही रूपे बनली नसल्यास, ती कशी बनली, असा येथे प्रश्न आहे.
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
१.८२ ओल्ल
१.८१ मात्रट्-प्रत्यये मात्र (मात्रट्) प्रत्ययात. मात्रट् ( = मात्र) हा एक परिमाणवाचक तद्धित प्रत्यय आहे. एत्तिअ या रूपासाठी सू.२.१५७ पहा. मात्रशब्दे केवळ किंवा फक्त असा अर्थ दाखविणारा मात्र हा शब्द आहे.
- प्रथम पाद
——
——
१.८८ हद्दी
——
१.८४ दीर्घस्य .... ह्रस्वो भवति
दीर्घ स्वरापुढे संयुक्त व्यंजन असल्यास, तो ह्रस्व होतो. हा प्राकृतमधला एक महत्त्वाचा नियम आहे. नरिन्दो, अहरुट्ठ ए आणि ओ या स्वरापुढे संयुक्त व्यंजन असल्यास, ते ह्रस्व होतात. या ह्रस्व ए आणि ओ बद्दल अनेकदा अनुक्रमे ह्रस्व इ आणि उ लिहिले जातात. म्हणून येथे नरिन्दो, अहरुट्ठ अशी रूपे दिली आहेत. (आकाश) येथे
आयास
संयुक्त व्यंजन नसल्याने, दीर्घ स्वर ह्रस्व होण्याचा प्रश्न उद्भवत नाही. ईसर ईश्वर मधील संयुक्त व्यंजनाच्या एका अवयवाचा लोप झाला व मागील दीर्घ स्वर तसाच राहिला. ऊसव ( उत्सव - उस्सव - ऊसव) येथे संयुक्त व्यंजनातील एका अवयवाचा लोप झाल्यावर, मागील स्वर दीर्घ
झाला आहे.
——
——
(म) ओल; ओला.
——
——
——
——
——
(म) हळदी, हळद. बहेडओ
(म) बेहडा. पथिशब्द.....
भविष्यति - हेमचंद्राच्या मते पन्थ हा शब्दही संस्कृत असून, तो पथिन् शब्दाचा समानार्थक आहे आणि त्या शब्दावरून 'पंथं किर देसित्ता' मधील पंथं हे द्वितीया ए. व. चे रूप आहे.
४३९
——
——
१.८९ सढिल (म) सढळ. निर्मितशब्दे .... सिद्धे :- निम्मिअ व निम्माअ हे शब्द निर्मित शब्दात इ चा विकल्पाने आ होऊन बनले आहेत काय, या प्रश्नाचे उत्तर येथे आहे.
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
टीपा
१.९२ जीहा -- सू.२.५७ नुसार जिह्वाचे वर्णान्तर जिब्भा झाले; पुढे ब् चा
लोप होऊन, जीभा; मग सू.१.१८७ नुसार भ चा ह होऊन जीहा, असेही म्हणता येईल.
१.९३ निउँ पसर्गस्य -- निर् या उपसर्गाचा. ज्या अव्ययांचा धातूशी योग
होतो त्यांना उपसर्ग म्हणतात. उपसर्ग धातूंच्या पूर्वी जोडले जातात. प्र, परा, सम्, अनु, अव, निर्, दुर्, अभि, वि, अधि, अति इ. उपसर्ग आहेत. निस्सहाइँ -- सू.३.२६ पहा.
१.९४ नावुपसर्गे -- नि या उपसर्गात. णुमज्जइ -- हे निमज्जति चे वर्णान्तर
आहे. (णुमज्ज असा नि+सद् धातूचा आदेशही आहे. सू.४.१२३ पहा).
१.९५ उच्छू -- (म) ऊस. १.९६ जहट्टिलो जहिट्ठिलो -- र च्या ल साठी सू.१.२५४ पहा.
१.९७ कृग् धातोः -- कृ या धातूचा.
१.१०० कम्हारा -- श्म च्या म्ह साठी सू.२.७४ पहा.
१.१०२ जुण्ण -- (म) जुना.
१.१०४ तीर्थ शब्दात सू.२.७२ नुसार ह येतो.
१.१०९ अवरिं उवरिं -- येथे अन्त्य रि वर अनुस्वारागम झाला आहे. १.११४ ऊसुओ....ऊसरइ -- या उदाहरणांत, संयुक्त व्यंजनातील एका
अवयवाचा लोप होऊन, मागील स्वर दीर्घ झाला, असे म्हणता येईल.
१.११५ सदृश नियम सू.१.१३ मध्ये पहा.
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-प्रथम पाद
४४१
१.११६ सदृश नियम सू.१.८५ मध्ये पहा.
१.१२१ भुमया -- सू.२.१६७ पहा.
१. १२४ कोहण्डी, कोहली -- या वर्णान्तरासाठी सू.२.७३ पहा. कोहली,
कोप्परं, थोरं, मोल्लं -- (म) कोहळा, कोपर, थोर, मोल.
१.१२६-१४५ प्राकृतमध्ये ऋ, ऋ, लु हे स्वर नाहीत. प्राकृतमध्ये त्यांना कोणते
विकार होतात, ते या सूत्रांत सांगितलेले आहे.
१.१२६ तणं -- (म) तण. कृपादिपाठात् -- कृपादि शब्दांच्या गणात
समावेश होत असल्याने. कृपादिगणातील शब्द सू.१.१२८ वरील वृत्तीत दिलेले आहेत. पण तेथे द्विधाकृतम् हा शब्द मात्र दिलेला नाही.
१.१२८ दिट्ठी -- (म) नजर. विञ्चुओ -- (म) विंचू.
१.१२९ पृष्ठशब्देऽनुत्तरपदे -- पृष्ठ हा शब्द समासात उत्तरपद नसताना (म्हणजे
तो समासात प्रथमपद असताना).
१.१३० सिंग -- (म) शिंग. धिट्ठ -- (म) धीट.
१.१३१ पाउसो -- (म) पाऊस.
१.१३३ ऋतो वेन सह -- (वृषभ शब्दात) व् सह ऋ चा. वसहो --
सू.१.१२६ पहा.
१.१३४ गौणशद्वस्य -- (समासातील) गौण शब्दांचे. तत्पुरुष समासात
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
टीपा
पहिले पद गौण असते. माउसिआ पिउसिआ -- येथील सिआ साठी सू. २.१४२ पहा.
१.१३५ मातृशब्दस्य गौणस्य -- सू.१.१३४ वरील टीप पहा. माईणं --
माइ (मातृ) शब्दाचे षष्ठी अ.व.
१.१४१ रिज्जू उज्जू -- (म) सरळ द्वित्वासाठी सू.२.९८ पहा.
१.१४२ क्विप् टक् सक् -- हे कृत् प्रत्यय आहेत. सर्वनामानंतर किंवा ‘स'
नंतर येणाऱ्या दृश् धातूला हे प्रत्यय लावून, दृश्, दृश व दृक्ष या शब्दांनी अन्त पावणारे शब्द सिद्ध होतात. उदा. ईदृश्, ईदृश, ईदृक्ष; सदृश्, सदृश, सदृक्ष. टक्....गृह्यते -- या सूत्रात कोणता क्विप् प्रत्यय अभिप्रेत आहे, ते येथे सांगितले आहे.
१.१४६-१.१४७ प्राकृतात ए स्वर आहे. ए असणारे संस्कृत शब्द प्राकृतात
येताना, कधी या ए मध्ये विकार होतात. ते या सूत्रांत सांगितले आहेत.
१.१४६ वेदनादिषु -- वेदनादि शब्द याच सूत्रात दिलेले आहेत. महमहिअ
-- हे महमह धातूचे क.भू.धा.वि. आहे. महमह हा प्र+सृ धातूचा आदेश आहे (सू.४.७८).
१.१४८-१.१५५ प्राकृतात प्रायः ऐ हा स्वर नाही. या ऐ ला प्राकृतात कोणते
विकार होतात, ते या सूत्रांत सांगितले आहे.
१.१४९ सिन्धवं सणिच्छरो -- सैन्धव व शनैश्वर शब्दांत प्रथम ऐ चा ए
झाला (सू.१.१४८); सू.१.८४ नुसार हा ए ह्रस्व होतो; या ह्रस्व ए ऐवजी ह्रस्व इ आली असे म्हणता येते.
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-प्रथम पाद
४४३
१.१५० सिन्नं -- सू.१.१४९ वरील टीप पहा.
१.१५३ देव्वं दइव्वं -- यातील द्वित्वासाठी सू.२.९९ पहा.
१.१५४ उच्च....सिद्धम् -- उच्चैः आणि नीचैः यांची वर्णान्तरे उच्चअं व
नीचअं अशी होतात. मग उच्च व नीच शब्दांची वर्णान्तरे कोणती होतात? उच्च शब्दाचे उच्च आणि नीच शब्दाचे नीच/नीय अशी वर्णान्तरे होतात.
१.१५६-१५८ प्राकृतात ओ हा स्वर आहे. तरी संस्कृत शब्दातील ओ मध्ये,
प्राकृतमध्ये येताना, कधी विकार होतात ? ते या सूत्रांत सांगितले आहेत.
१.१५६
अन्नुन्नं, पउठटो, आउज्जं -- या शब्दांतील ओ सू.१.८४ नुसार ह्रस्व होतो; त्यामुळे ह्रस्व ओ ऐवजी ह्रस्व उ आला. पवठटो, आवजं -- येथे क आणि त यांचा व झाला आहे.
१.१५९-१६४ औ हा स्वर प्राकृतात नाही. औ ची कोणती वर्णान्तरे होतात, ते
या सूत्रांमध्ये सांगितले आहे.
१.१५९ जोव्वणं -- द्वित्वासाठी सू. २.९८ पहा.
१.१६० सुंदेरं -- सू.२.६३ पहा. सुंदरिअं -- सू.२.१०७ पहा.
सुन्देरं....सुद्धोअणी -- या शब्दांत औ चा ओ झाला (सू.१.१५९); पुढे संयुक्त व्यंजन असल्याने हा ओ ह्रस्व होतो; या ह्रस्व ओ चे स्थानी ह्रस्व उ आला असे म्हणता येते.
१.१६१ कुच्छेअयं -- सू.१.१६० मध्ये सुंदेरं सुद्धोअणी वरील टीप पहा.
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
टीपा
१.१६४ नावा -- (म) नाव.
१.१६५-१.१७१ -- या सूत्रांत संकीर्ण स्वरविकार सांगितले आहेत.
१.१६६ थेरो -- (म) थेर(डा). वेइल्लं -- द्वित्वासाठी सू.२.९८ पहा.
मुद्धविअइल्लपसूणपुंजा -- येथे विअइल्ल मध्ये ए झालेला नाही.
१.१६७ केलं, केली -- (म) केळ, केळी.
१.१७० पूतर -- ‘अधम: जलजन्तुः वा' असा अर्थ त्रिविक्रम देतो. बोरं
बोरी -- (म) बोर, बोरी. पोप्फलं पोप्फली -- सुपारी.
१.१७१ मोहो -- मऊह (सू.१.१७७) मधील उध्दत्त स्वराचा मागील स्वराशी
संधी होऊन, मो झाला असे म्हणता येईल. लोणं -- (म) लोण, लोणा. चोग्गुणो, चोत्थो, चोत्थी, चोद्दह, चोदसी, चोव्वारो - - या शब्दांत प्रथम त् चा लोप (सू.१.१७७) होऊन, मग उध्दत्त स्वराचा मागील स्वराशी संधी होऊन चो झाला असे म्हणता येईल. सोमालो -- र च्या लसाठी सू.१.२५४ पहा.
१.१७३ ऊज्झाओ -- दीर्घ ऊ होतो असे सांगून हे वर्णान्तर दिले आहे. (ऊ
पुढे ज्झ हे संयुक्त व्यंजन असल्याने, उज्झाओ असेही वर्णान्तर कधी कधी आढळते).
१.१७४ णुमण्णो -- सू.१.९४ खाली णुमण्णो (नो) हे निमग्न चे वर्णान्तर
म्हणून दिले होते. येथे मात्र णुमण्णो हा निषण्णचा आदेश म्हणून सांगितला आहे.
१.१७५ पंगुरणं -- (म) पांग(घ)रूण.
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-प्रथम पाद
४४५
१.१७६-२७१ या सूत्रात अनादि असंयुक्त व्यंजनांचे विकार सांगितलेले आहेत.
१.१७६ हे अधिकारसूत्र आहे. प्रस्तुतचा प्रथम पाद संपेपर्यंत या सूत्राचा अधिकार
आहे.
१.१७७ स्वरापुढील अनादि, असंयुक्त क्, ग्, च्, ज्, त्, द्, प्, य, व् यांचा
लोप होतो, हे एक महत्त्वाचे वर्णान्तर आहे. प्रायो लुग् भवति -- या संदर्भात मार्कंडेयाचे म्हणणे लक्षणीय आहे :प्रायोग्रहणतश्चात्र कैश्चित्प्राकृतकोविदः। यत्र नश्यति सौभाग्यं तत्र लोपो न मन्यते।। (प्राकृतसर्वस्व, २.२). असा थोडा प्रकार प् च्या बाबतीत हेमचंद्र सू.१.२३१ वरील वृत्तीत सांगतो. विउहो -- विबुध मधील ब् चा व् होऊन, मग व् चा लोप झाला, असे समजावयाचे आहे. समासे....विवक्ष्यते -- समासातील दुसरे पद हे भिन्न आहे, अशी विवक्षा असू शकते. त्यामुळे संपूर्ण समास. एकच पद मानल्यास, दुसऱ्या पदाचे आदि व्यंजन हे अनादि होईल; पण दुसरे पद भिन्न मानल्यास, त्याचे आदि व्यंजन हे आदिच मानले जाईल. या मानण्यानुसार त्या व्यंजनाची द्विविध वर्णान्तरे, वाङ्मयीन प्रयोगात आढळेल त्याप्रमाणे होतील. उदा. जलचर समासात च आदि मानल्यास, जलचर वर्गान्तर होईल; च अनादि मानल्यास, जलयर. इन्धं -- सू.२.५० पहा. कस्य गत्वम् -- (माहाराष्ट्री) प्राकृतात कधी क चा ग होतो. त्या संदर्भात हेमचंद्र ४.४४७ सूत्राचा हवाला देतो. अर्धमागधीमध्ये अनेकदा क चा ग होतो.
१.१७८ अनुनासिक -- मुख व नासिका यांचे द्वारा उच्चारला जाणारा वर्ण
म्हणजे अनुनासिक. आता, येथे म्हटल्याप्रमाणे, म् चे अनुनासिक झाल्यावर, उध्दृत्त स्वराचा उच्चार सानुनासिक (अनुनासिकासह) होणार; हा उच्चार त्या अक्षरावर हे चिन्ह ठेवून दाखविला जातो. उदा. जउँणा.
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
टीपा
१.१७९
या सूत्राप्रमाणे प् चा लोप न झाल्यास, सू.१.२३१ नुसार प् चा व् होतो.
१.१८०. कगचजे....र्भवति -- सू.१.१७७ नुसार, क्,ग् इत्यादी व्यंजनांचा
लोप झाल्यावर, उरलेले स्वर अ आणि आ (अवर्ण) असून, जर त्यांच्या मागे अ आणि आ हे स्वर असतील (अवर्णात् परः), तर त्या उध्दृत्त अ आणि आ यांचा होणारा उच्चार हा अगदी लघु प्रयत्नाने उच्चारलेल्या य् व्यंजनाप्रमाणे ऐकू येतो; या प्रकाराला य-श्रुति म्हणतात. म्हणूनच या अ आणि आ यांच्या स्थानी कधी-कधी 'य' आणि 'या' लिहिले जातात. अवर्णा.....पिअइ -- अ आणि आ हे स्वर मागे असताना, उध्दृत्त अ आणि आ यांची यश्रुति होते, याला अपवाद आहे, हे हेमचंद्राला मान्य दिसते; म्हणून त्याने पियइ हे उदाहरण दिले आहे.
१.१८१ खुजो खप्परं खीलओ -- (म) खुजा; खापर; खीळ, खिळा.
खासिअं -- (हिं) खांसी. १.१८२ गेंदुअं -- (हिं) गेंद.
१.१८३ चिलाओ -- र् च्या ल् साठी सू. १.२५४ पहा.
१.१८६ फलिहो -- ट् च्या ल् साठी सू.१.१९७ पहा.
१.१८७ स्वरापुढील अनादि असंयुक्त ख्,घ्,थ्,ध्,भ् यांचा प्राय: ह् होतो, हा
वर्णविकाराचा एक महत्त्वाचा नियम आहे. मुहं -- (हिं) मुह. मिहणं -- (म) मेहुण. बहिरो -- (म) बहिरा.
१.१८८ डॉ. वैद्यांच्या मते, हे सूत्र १.२०८ नंतर यावयास हवे होते. (म्हणजे
१.२०४-२०८ मध्ये असणाऱ्या त च्या विकारानंतर प्रस्तुतचा थ् चा
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-प्रथम पाद
४४७
विकार आला असता). पण हेमचंद्राने असे केलेले दिसते:- सू.१.१८७ मध्ये थ चा एक विकार सांगितला; त्यापेक्षा वेगळा असा थ चा विकार लगेच प्रस्तुतच्या सूत्रात सांगितला. असाच प्रकार हेमचंद्राने ख् च्या बाबतीत सू.१.१८९ मध्ये केला आहे.
१.१८९ संकलं -- शृङ्खलमध्ये ख हे संयुक्त व्यंजन असल्याने, सू.१.१८७
नुसार येथे ख् चा ह् होत नाही.
१.१९० पुन्नामाइँ -- या रूपासाठी सू.३.२६ पहा.
१.१९१ छालो हे पुल्लिंगी रूप व छाली हे स्त्रीलिंगी रूप आहे.
१.१९२ दूहवो -- दुर्भग शब्दात, सू.१.११५ नुसार रेफाचा लोप होऊन,
मागील ह्रस्व उ चा दीर्घ होतो (दूभग). आता, प्रस्तुत सूत्राने ग चा व होऊन, दूहव हे वर्णान्तर होते. दूहवच्या साम्याभासाने, सुभग शब्दाच्या बाबतीतही असाच प्रकार होऊन, सूहव वर्णान्तर होते असे दिसते.
१.१९३ पिसल्लो -- (म) पिसाळ.
१.१९५ स्वरापुढील अनादि, असंयुक्त ट चा ड होतो, हे एक महत्त्वाचे वर्णान्तर
आहे. घडो घडइ -- (म) घडा घडणे, घडविणे.
१.१९८ ण्यन्ते च पटि धातौ -- हे शब्द सूत्रातील पाटौ शब्दाचा अनुवाद
करतात. पट् धातूच्या प्रयोजक रूपामध्ये, असा त्यांचा अर्थ आहे. ण्यन्त -- संस्कृतात णि (णिच्) प्रत्यय धातूला जोडून, प्रयोजक (प्रेरक) धातूची रूपे साधली जातात. म्हणून ण्यन्त म्हणजे प्रयोजक प्रत्ययान्त (धातू). फालेइ फाडेइ-- हेमचंद्राच्या मते, ही पाटयति शब्दाची वर्णान्तरे आहेत. पण डॉ. वैद्यांच्या मते, स्फल् आणि स्फट
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
या धातूंच्या प्रयोजक रूपांवरून ही वर्णान्तरे आहेत. फाडे फाडणे
१.१९९ स्वरापुढील अनादि, असंयुक्त ठ चा ढ हे एक महत्त्वाचे वर्णान्तर आहे. (हिं) पढना; (म) पढणे,
कुढारो (म) कुऱ्हाड. पढइ चिट्ठ व ठा हे स्था धातूचे आदेश आहेत
पढिक. चिट्ठइ ठाइ (सू.४.१६).
१.२०३ वेलू
——
१.२०९
१.२०२ स्वरापुढील अनादि असंयुक्त ड चा ल हे एक महत्त्वाचे वर्णान्तर आहे.
गुलो
(म) गूळ.
--
१.२०६ बहेडओ हरडई मडयं - (म) पैठा, पेठ.
——
(म) वेळू.
——
——
——
१. २०७ इ: स्वप्नादौ....बलात् वेतस शब्दांत सू.१.४६ नुसार त मधील अ चा इ झाला असतानाच, त चाड होतो असे प्रस्तुत सूत्र सांगते. जर वेतस शब्दात अ चा इ झाला नाही, तर त चा ड न होता, वेअस हे वर्णान्तर होते. म्हणजे प्रस्तुत सूत्रामधील 'इत्व झाले असतानाच' या शब्दांच्या व्यावृत्तीच्या सामर्थ्यामुळे, वेतस शब्दात 'इ: स्वप्नादौ' या सूत्रानुसार इकार होत नाही, तसा तो झाला नाही की वेअस असे वर्णान्तर होते.
१. २०८ अणिउँतयं
——
टीपा
(म) बेहडा, हिरडा, मडे (ढे). पइट्ठा
सू. १.१७८ पहा.
——
अत्र केचिद्....नोच्यते येथे हेमचंद्रापूर्वी होऊन गेलेल्या वररुचीच्या एका नियमाचा प्रतिवाद दिसतो. 'ऋत्वादिषु तो दः'
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-प्रथम पाद
४४९
(प्राकृत-प्रकाश २.७) या वररुचीच्या सूत्रात, स्वरापुढील अनादि असंयुक्त त चा द प्राकृतात होतो, असे सांगितले आहे. हेमचंद्राच्या मते, असा त चा द होणे हे प्राकृतचे वैशिष्ट्य नसून, ते शौरसेनी व मागधी या भाषांचे वैशिष्ट्य आहे. म्हणून हेमचंद्र येथे म्हणतो की प्रस्तुत स्थळी प्राकृतच्या विवेचनात, त चा द हा वर्णविकार सांगितलेला नाही. न पुन:....इत्यादी -- (माहाराष्ट्री) प्राकृतात अनादि असंयुक्त त चा द होत नसल्याने, ऋतु, रजत इ. शब्दांची रिउ, रयय इ. रूपे होतात, परंतु उदू, रयदं इ. वर्णान्तरे मात्र होत नाहीत. क्वचित्...सिद्धम् -- समजा माहाराष्ट्रीत क्वचित्, काही शब्दात त चा द झालेला दिसत असेल (भावेऽपि), तर तो 'व्यत्ययश्च' (४.४४७) सूत्राने सिद्ध होईल. दिही.....वक्ष्याम: -- धृति शब्दापासून त चा द आणि मग वर्णविपर्यय होऊन दिही हे वर्णान्तर होते काय ? या प्रश्नाचे उत्तर येथे आहे. धृति शब्दाला दिही असा आदेश होतो, असे आम्ही पुढे (सू.२.१३१) सांगणार आहोत, असे हेमचंद्र म्हणतो. डॉ. वैद्य धृतिचे पुढीलप्रमाणे वर्णान्तर सुचवितात :- धृति - द्++ऋ+ति = द्+हि (ऋ चा इ होऊन) +इ (त् चा लोप होऊन) = द्+इ+हि (वर्णव्यत्यय होऊन) = दिहि.
१.२१०
सत्तरी -- (म) सत्तरी, सत्तर.
१.२११ अलसी -- (म) अळशी. सालाहणो -- सू.१.८ पहा.
१.२१३ स्वार्थलकारे परे -- स्वार्थे येणारा लकार पुढे असताना. या स्वार्थे
लकारासाठी सू.२.१७३ पहा. पीवलं -- (म) पिवळा. पीअलं -
- (हिं) पीला. १.२१४ काहलो -- र च्या ल साठी सू. १.२५४ पहा. माहुलिंगं -- (म)
महाळुग.
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
टीपा
१.२१५ मेढी -- (म) मेढा.
१.२१७-१.२२५ सू.१.१७७ नुसार जेव्हा द् चा लोप होत नाही, तेव्हा होणारे
द् चे विकार या सूत्रांत सांगितले आहेत, असे डॉ. वैद्य म्हणतात. पण ते म्हणणे संपूर्ण बरोबर नाही. कारण सू.१.१७७ अनादि द् चा विकार सांगते. तर सू.१.२१७ मध्ये अनादि तसेच आदि द् चा विकार सांगितला आहे; सू.१.२१८ मध्ये तसेच सू.१.२२३ मध्येही आदि द् चे विकारच सांगितले आहेत.
१.२१७ डोला -- (म) डोला, डोलारा. डण्ड -- (हिं) डंडा. डर --
(हिं) डर. डोहल -- (म) डोहाळा. डोहल मधील द च्या ल साठी सू.१.२२१ पहा.
१.२१८
डसइ -- (म) डसणे.
१.२१९ संख्यावाचक शब्दांत, मराठीमध्ये द चा र होतो. उदा. एकादश
अकरा, द्वादश-बारा, त्रयोदश-तेरा.
१.२२० कदलीशब्दे अद्रमवाचिनि -- वृक्षवाचक कदली शब्द नसताना,
म्हणजे कदली शब्दाचा अर्थ हस्ति-पताका (हत्तीच्या गंडस्थळावरील पताका) असा अर्थ असताना.
१.२२१ पलित्त -- (म) पलिता, ज्वलित (प्रदीप्त)
१.२२२ कलम्ब -- (म) कळंब.
१.२२४ कवट्टिओ -- येथील ट्ट साठी सू.२.२९ पहा.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-प्रथम पाद
४५१
१.२२८ स्वरापुढील अनादि, असंयुक्त न चा ण होणे, हे एक महत्त्वाचे वर्णान्तर
आहे.
१.२२९ वररुचीच्या मते, न् कुठेही असो, सर्वत्र त्याचा ण् होतो (नो णः सर्वत्र
प्राकृतप्रकाश-२.४२).
१.२३० लिम्बो -- (म) लिंब. पहाविओ -- (म) न्हावी.
१.२३१ सू.१.१७७ नुसार अनादि, असंयुक्त प् चा लोप होतो. सू.१.१७९
नुसार अ आणि आ या स्वरांपुढे येणाऱ्या प् चा लोप होत नाही. त्या प् चा व् होतो, असे या सूत्रात सांगितले आहे. अनादि, असंयुक्त प् चा व् हे एक महत्त्वाचे वर्णान्तर आहे. महिवालो -- (हिं) महिवाल. एतेन पकारस्य....तत्र कार्य:- प च्या बाबतीत लोप आणि वकार प्राप्त झाले असता, जो वर्णविकार कानाला गोड लागेल, तो करावा.
१.२३२-२३३ या दोन सूत्रांतही आदि प् चे विकार सांगितलेले आहेत.
१.२३२ ण्यन्ते पटि धातौ -- सू.१.१९८ वरील टीप पहा. फलिहो फलिहा
फालिहद्दो -- येथील र च्या ल साठी सू.१.२५४ पहा. फणसो - - (म) फणस.
१.२३५ पारद्धी -- (म) पारध.
१.२३६ अनादि, असंयुक्त फ आणि भ यांचा ह, हे एक महत्त्वाचे वर्णान्तर आहे.
१.२३७ अलाऊ -- येथे अनादि ब् चा लोप झाला आहे.
१.२३८ बिसतन्तु° -- येथे बिस शब्द नपुं. असल्याने, ब चा भ होत नाही.
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
टीपा
१.२४०
अनादि, असंयुक्त भ चा ह होतो या नियमाचा (सू.१.१८७) प्रस्तुत नियम अपवाद म्हणता येईल.
१.२४२ येथे आदि असंयुक्त म् चा विकार सांगितला आहे.
१.२४४ भसलो -- येथील र च्या ल साठी सू.१.२५४ पहा.
१.२४५ आदि असंयुक्त य चा ज होणे हे एक महत्त्वाचे वर्णान्तर आहे. जम -
- (हिं) जम.
१.२४६ युष्मच्छब्देऽर्थपरे -- तू-तुम्ही असा द्वितीय पुरुषी अर्थ असणाऱ्या
युष्मद् या शब्दात. जुम्हदम्हपयरणं -- युष्मद् व अस्मद् यां (सर्वनामां) चा विचार करणारे प्रकरण.
१.२४७ लट्ठी -- (म) लाठी.
१.२४८ अनीयतीयकृद्यप्रत्ययेषु - अनीय हा एक कृत् प्रत्यय आहे. तो
धातूला जोडून वि.क.धा.वि. सिद्ध केले जाते. उदा.- कृ-करणीय. तीय -- द्वि आणि त्रि या संख्यावाचकांना पूरणार्थी लागणारा तीय हा प्रत्यय आहे. उदा.- द्वितीय, तृतीय. कृद्य -- कृत् य म्हणजे य हा कृत् प्रत्यय आहे. हा प्रत्यय धातूला लावून वि.क.धा.वि. सिद्ध केले जाते. उदा.- मा - मेय. इतर 'य' प्रत्ययापासूनचे भिन्नत्व दाखविण्यास येथे कृद् य म्हटले आहे. बिइज्ज -- (म) बीज.
१.२५० डाह -- डित् आह. डित् साठी सू.१.३७ वरील टीप पहा.
१.२५४ अनादि, असंयुक्त र चा ल हे एक महत्त्वाचे वर्णान्तर आहे. चरणशब्दस्य
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत
व्याकरणे- - प्रथम पाद
पादार्थवृत्तेः
त्यातील र चा ल होतो. भ्रमरे ससंनियोगे एव
सू.१.२४४ नुसार भ्रमर शब्दात म चा स होतो; या स चे सानिध्य असतानाच, र चा ल होतो. आर्षे....द्यपि आर्ष प्राकृतात द्वादशाङ्ग शब्दापासून दुवालसड्ग हे वर्णान्तर होते. येथे र चा ल झाला नसून, द चा ल होत असल्याने, हे उदाहरण खरे म्हणजे सू.१.२२१ खाली यावयास हवे होते. १.२५५ थोर (म ) थोर. सू. १.१२४ नुसार स्थूल चे प्रथम थोल असे वर्णान्तर; मग प्रस्तुत सूत्राने ल चार होऊन, थोर हे वर्णान्तर. कथं थूलभद्दो जर स्थूलमध्ये ल चा र होतो, तर थूलभद्द हे वर्णान्तर कसे होते अशी पृच्छा येथे आहे. तिचे उत्तर 'स्थूरस्य.....भविष्यति' या पुढील वाक्यात आहे.
——
——
——
१.२६१ णकाराक्रान्तो हः
सून.
१.२६७ राउलं
१.२५८ शबर या शब्दात, सू.१.२३७ नुसार ब चा व होतो. या व चा म होतो, असे प्रस्तुतच्या सूत्रात सांगावयाचे आहे.
१.२६० श आणि ष यांचा स होणे हे एक महत्त्वाचे वर्णान्तर आहे. सद्द साद. सुद्धं ( ग्रामीण म) सुद्द, सुद्ध.
णकाराने युक्त ह म्हणजे ह. सुहा
——
पाय या अर्थाने चरण हा शब्द वापरला असताना,
१.२६२ दह (म) दहा.
१.२६५ छावो
——
——
——
छावा.
——
४५३
(म) राजकुळ
——
——
१.२६७-१.२७१ या सूत्रांत वर्ण लोप व सवर्णलोप या प्रक्रियांची उदाहरणे
दिलेली आहेत.
(म)
(म)
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
टीपा
१.२६८ पारो -- (म) पार.
१.२६९ सहिआ -- सहृदया:. हिअस्स -- हृदयस्य. या दोन्ही शब्दांत
स्वरांसह य् चा लोप झाला आहे.
१.२७० उम्बरो -- (म) उंबर.
१.२७१
अडो -- (म) आड देउलं -- (म) देऊळ.
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय पाद
या पादात १-९७ व १००-११५ या सूत्रांत, संस्कृतमधील संयुक्त व्यंजने प्राकृतमध्ये येताना, त्यांत कोणते विकार होतात, ते सांगितले आहे. संयुक्त व्यंजनांच्या बाबतीत स्वरभक्ति, समानीकरण किंवा सुलभीकरण या प्रक्रिया वापरल्या जातात. जेव्हा दोन किंवा अधिक व्यंजने मध्ये, स्वर न येता एकत्र येतात, तेव्हा संयुक्त व्यंजन होते. उदा. क्य, र्त, स्न, त्य॑ इ. या व्यंजनांच्या मध्ये अधिक स्वर घालून, संयुक्त व्यंजन नाहीसे करण्याच्या पद्धतीला ‘स्वरभक्ति' म्हणतात. उदा. रत्न-रतन. सू.२.१००-११५ मध्ये स्वरभक्तीची चर्चा आहे. सर्वच संयुक्त व्यंजनांच्या बाबतीत स्वरभक्ति वापरली जात नाही. इतरांच्या बाबतीत इतर काही पद्धती वापरल्या जातात. कारण संस्कृतमधील सर्व प्रकारची संयुक्त व्यंजने प्राकृतात चालत नाहीत. म्हणजे असे:- १) प्राकृतात फक्त दोन अवयवांची संयुक्त व्यंजने चालतात. उदा. कज्ज. ४) प्राकृतमध्ये शब्दाच्या अनादि स्थानीच संयुक्त व्यंजन चालते. ३) प्राकृतमधील संयुक्त व्यंजने काही विशिष्ट पद्धतीनेच बनलेली असतात :- (अ) द्वित्व होऊन :- (१) क्क, ग्ग, च्च, ज्ज, ट्ट, त्त, ६, प्प, ब्ब (वर्गीय १ ली व ३ री व्यंजने); ण्ण, न, म्म (वर्गातील अनुनासिके); ल्ल, व्व (अन्त); स्स (ऊष्म). (२) वर्गातील दुस-या व चौथ्या व्यंजनांचे पूर्वी वर्गातील पहिली व तिसरी व्यंजने येऊन, त्यांचे द्वित्व होते. उदा. क्ख, ग्घ, च्छ, ज्झ, टु, ड्ड, त्थ, द्ध, प्फ, ब्भ. (अ) वर्गातील अनुनासिक प्रथम अवयव व दुसरा अवयव त्याच वर्गातील व्यंजन :
ङ्क, ख, ग, घ ; ञ्च, ञ्छ, ञ, झ; ण्ट, ण्ठ, ण्ड, ण्ढ ; न्त, न्थ, न्द, न्ध; म्प, म्फ, म्ब, म्भ. (म्ह, ण्ह, म्ह, ल्ह ही संयुक्त व्यंजने नसून, त्या त्या वर्णांची हकारयुक्त रूपे आहेत). (शौरसेनी इ.भाषांत चालणाऱ्या संयुक्त व्यंजनासाठी सू. ४.२६६, २८९, २९२-२९३, २९५, २९८, ३०३, ३१५, ३९१, ३९३, ३९८, ४१४ पहा). संस्कृतमधील संयुक्त व्यंजने प्राकृतात चालती करून घेण्यास, समानीकरण ही मुख्य पद्धत आहे. समानीकरणाने संयुक्त व्यंजनातील एका अवयवाचा लोप होऊन, उरलेल्या व्यंजनाचे द्वित्व होते. समानीकरणाने आलेल्या द्वित्वातील एका अवयवाचा लोप केला व मागे ह्रस्व असणारा स्वर दीर्घ केला की सुलभीकरण होते. उदा. व्याघ्र - वग्घ - वाघ. सू.२.२-८८ मध्ये मुख्यतः समानीकरणाची
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
टीपा
चर्चा आहे. पण सुलभीकरणाची स्वतंत्र चर्चा मात्र नाही. (सुलभीकरणाची संकीर्ण उदाहरणे मात्र सू. २.२१, २२, ५७, ७२, ८८, ९२ याखाली आढळतात).
संयुक्त व्यंजनांचे विकार सांगताना, हेमचंद्राने त्यांची मांडणी क, ख इ. वर्णानुक्रमाने केली आहे. २.१ हे अधिकारसूत्र आहे. याचा अधिकारसू. २.११५ पर्यंत म्हणजे सू.२.११४
अखेर आहे. संयुक्तस्य -- संयुक्त व्यंजनाचा.
२.२
संयुक्तस्य को भवति -- संयुक्त व्यंजनाचा क होतो. म्हणजे संयुक्त व्यंजनातील एका अवयवाचा लोप होऊन क हे व्यंजन रहाते (किंवा येते). हे के व्यंजन अनादि असल्यास, सू.२.८९ नुसार त्याचे द्वित्व होते. उदा.- शक्त - सक् - सक्क. पुढे येणाऱ्या सूत्रांमध्ये असाच प्रकार जाणावा.
२.३
खो भवति -- ख होतो. सू.२.२ वरील टीप पहा. ख अनादि असल्यास, त्याचे द्वित्व सू.२.९० नुसार होईल. आता, हे उरलेले ख व्यंजन जर प्राकृतात शब्दाच्या आरंभी येत असेल, तर त्याचे द्वित्व न होता, ते तसेच रहाते. उदा.- क्षय - खअ. पुढे येणाऱ्या उदाहरणांतही असेच जाणावे.
२.४ नाम्नि संज्ञायाम् -- नामवाचक शब्दात. पोक्खरिणी -- (म)
पोखरण.
२.८
खम्भो
-- (म) खांब.
२.१५ भुक्त्वा , ज्ञात्वा, श्रुत्वा, बुद्ध्वा -- ही संस्कृतमध्ये भुज्, ज्ञा, श्रु
आणि बुध् धातूंची पू.का.धा.अ.आहेत. त्यामध्ये त्व आणि ध्व ही संयुक्त व्यंजने आहेत. श्लोक १ -- सकल पृथ्वीचा भोग घेऊन, इतरांना शक्य नाही असे तप आचरून, विद्वान शांति (-नाथ जिन) (तत्त्व) जाणून श्रेष्ठ अशा मोक्षपदी (सिवं) पोचले.
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-द्वितीय पाद
४५७
२.१६ विञ्चओ -- (म) विंचू.
२.१७ खीरं -- (म) खीर.
२.१८ लाक्षणिकस्यापि..... भवति -- प्राकृत व्याकरणानुसार क्ष्मा शब्दाला
क्षमा असा आदेश होतो (सू.२.१०१ पहा). त्यातील ख चा छ होतो.
२.२० छण -- (म) सण.
२.२४ य्य -- य च्या द्वित्वाने बनणारे य्य हे संयुक्त व्यंजन माहाराष्ट्री प्राकृतात
नाही; त्याचे ज्ज असे वर्णान्तर होते. चौर्यसमत्वाद् भारिआ -- भार्या हा शब्द चौर्य शब्दाप्रमाणे असल्याने, त्यात स्वरभक्ति होऊन, भारिआ असे वर्णान्तर होते. चौर्यसम शब्दात स्वरभक्ति होते (सू.२.१०७ पहा). कजं -- (म) काम.
२.२६ मज्झं -- (म) माज (घर). गुज्झं -- (म) गूज.
२.२९ मट्टिआ -- (हिं) मिट्टी. पट्टण -- (म) पाटण.
२.३० वट्टल -- (म) वाटोळा. रायवट्टयं -- राजवार्तिक. उमास्वातीच्या
तत्त्वार्थाधिगम सूत्रावरील वार्तिक ग्रंथाचे राजवार्तिक नाव आहे. वर्त्मन् शब्दाचे वर्णान्तरही वट्ट होते; त्यामुळे येथे राजवर्मन् असाही संस्कृत प्रतिशब्द होईल. कत्तरी -- (म) कातरी.
२.३३ चउत्थो -- (म) चौथा.
२.३४ लट्ठी मुट्ठी -- (म) लाठी, मूठ. पुट्ठो -- (पुट्ठ) (म)
(घोड्याचा) पुठ्ठा.
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
२.३६ वड्ड (म) कवडी.
२.४० वुड्ढो
——
——
२.४७ पल्लट्टो
२.४१ अन्ते वर्तमानस्य शेवटी असणाऱ्याचे. असे म्हणण्याचे कारण श्रद्धा (हिं) आधा.
शब्दातील आदि श्र ला हा नियम लागू नये.
२.४५ हत्थो, पत्थरो, अत्थि आथी.
—
२.५० पक्षे सोऽपि
पहा.
——
२.५४ भिप्फो
(म) बुड्ढा.
२.५५ सिलिम्हो
——
——
२.५६ मयुक्तो बः
——
——
अद्ध
(म) पालट. पर्यस्त मधील र्य च्या ल्ल साठी सू. २.६८ पहा.
——
या पुल्लिंगासाठी सू.१.३२ पहा. अप्पा अप्पाणो
२.५१ भप्पो भस्सो या रूपांसाठी ३.५६ पहा. अत्ता आत्मन् मधील त्म या संयुक्त व्यंजनात सू.२.७८ नुसार 'म' चा लोप व सू.२.८९ नुसार ‘त’ चे द्वित्व होऊन, अत्ता हे वर्णान्तर झाले.
(म) हात; फत्तर, पत्थर, पाथर वट);
विकल्पपक्षी तो ण्ह सुद्धा होतो. इन्धं
म्ब.
टीपा
——
- पुढे संयुक्त व्यंजन असल्याने सू.१.८४ नुसार भी मधील दीर्घ ई ह्रस्व इ झाला.
——
श्लेष्मन् मध्ये अन्त्य न् चा लोप ( सू ३.१.११), मग स्वरभक्तीने सिलि, नंतर सू. २.७४ नुसार ष्म चा म्ह होऊन, सिलिम्ह हे वर्णान्तर झाले.
सू.१.१७७
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-द्वितीय पाद
४५९
२.५९ उभं उद्धं -- पुढे संयुक्त व्यंजन असल्याने, सू.१.८४ नुसार दीर्घ ऊ
चा ह्रस्व उ झाला. उब्भ -- (म) उभा.
२.६० कम्हारा -- श्म च्या म्ह साठी सू. २.७४ पहा.
२.६३ चौर्यसमत्वात् -- सू.२.२४ वरील टीप पहा.
२.६४ धिजं -- धैर्य पासून धेज (सू.१.१४८, २.२४). आता धेज मधील
ह्रस्व ए चे ऐवजी ह्रस्व इ येऊन धिज हे वर्णान्तर झाले. सूरो....भेदात् -- सूर्य शब्दापासूनच प्रस्तुत नियमाने सूर आणि सुज ही वर्णान्तरे होत नाहीत काय? या शंकेचे समाधान या वाक्यात आहे.
२.६५ पर्यन्ते .... रो भवति -- पर्यन्त शब्दात, सू.१.५८ नुसार प मधील
अ चा ए झाला असता, त्या एकारापुढील र्य चा र होतो. पजन्तो -- येथे सू.२.२४ नुसार र्य चा ज झाला.
२.६६ आश्चर्ये .... रो भवति -- सू.२.६५ वरील टीप पहा. अच्छरिअं -
- सू.२.६७ पहा.
२.६७ येथे सांगितलेल्या र्य च्या आदेशांचे वेगळे स्पष्टीकरण असे देता येईल :
रिअ, रीअ (स्वरभक्तीने); अर (स्वरभक्ति आणि वर्ण - व्यत्यय); रिज्ज (र्य चा ज व तत्पूर्वी रि चा आगम).
२.६८ पलिअंको -- पल्यक शब्दात स्वरभक्ति झाली.
२.६९ भयस्सई भयप्फई -- येथील भय आदेशासाठी सू २.१३७ पहा.
२.७१ कहावण -- या वर्णान्तरासाठी कर्षापण असा संस्कृत शब्द हेमचंद्र
सुचवितो.
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
टीपा
२.७२ दक्खिणो -- सू.२.३ पहा.
२.७४ मकाराक्रान्तो हकारः -- मकाराने युक्त ह म्हणजे म्ह. रस्सी --
(म) रस्सी (-खेच).
२.७५ णकाराक्रान्तो हकारः -- णकाराने युक्त ह म्हणजे ण्ह. विप्रकर्ष -
- संयुक्त व्यंजनात मध्ये स्वर घालून संयुक्त व्यंजन नाहीसे करण्याची पद्धत; स्वरभक्ति. सू.२.१००-११५ पहा. कसणो कसिणो -- यांतील स्वरभक्तीसाठी सू.२.१०४, ११० पहा.
२.७६ लकाराक्रान्तो हकारः -- लकाराने युक्त ह म्हणजे ल्ह.
२.७७-२.७९ संयुक्त व्यंजनातील कोणत्या अवयवाचा लोप होतो, ते या सूत्रांत
सांगितले आहे.
२.७७ ऊर्ध्वस्थितानाम् -- संयुक्त व्यंजनात आधी, अगोदर म्हणजे प्रथम
अवयव असणा-यांचा. दुद्धं -- (म) दूध. मोग्गरो -- (म) मोगर. णिच्चलो -- (म) निचळ. क, प -- क् आणि ख् या व्यंजनापूर्वी जो वर्ण अर्ध विसर्गासारखा उच्चारला जातो, त्याला जिह्वामूलीय म्हणतात व तो क, ख असा दाखविला जातो. तसेच, प्
आणि फ् या व्यंजनांपूर्वी जो वर्ण अर्ध विसर्गासारखा उच्चारला जातो, त्याला उपध्मानीय म्हणतात. व तो प, फ असा दाखविला जातो. खरे म्हणजे हे दोन्ही स्वतंत्र वर्ण नसून, विसर्गाच्या उच्चाराचे प्रकार आहेत. (मागधीमध्ये जिह्वामूलीय आहे. सू.४.२९६ पहा). क चे उदाहरण हेमचंद्राने दिलेले नाही. ते असे :- अन्त करण - अंतक्करण.
२.७८ अधो वर्तमानानाम् -- संयुक्त व्यंजनात नंतर, मग म्हणजे द्वितीय
अवयव म्हणून असणाऱ्यांचा. कुड्डं -- (म) कूड.
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-द्वितीय पाद
४६१
२.७९ ऊर्ध्वमधश्च स्थितानाम् -- सू.२.७७-७८ वरील टीप पहा. वक्कलं
-- (म) वाकळ. सद्दो -- (म) साद. पकके पिक्कं -- (म) पक्का, पिका, पिकला. चक्कं -- (म) चाक. रत्ती -- (म) राती, रात. अत्र द्व.... लोप: -- द्व इत्यादीसारख्या काही संयुक्त व्यंजनात, भिन्न नियमानुसार, एकाच वेळी पहिल्या व दुसऱ्या अवयवाचा लोप प्राप्त होतो. उदा.- द्व या संयुक्त व्यंजनामध्ये, सू.२.७७ नुसार द् चा लोप प्राप्त होतो, आणि सू.२.७९ नुसार व् चाही लोप प्राप्त होतो. जेव्हा असे दोनही अवयवांचे लोप प्राप्त होतात (उभयप्राप्तौ), तेव्हा जसे वाङ्मयात आढळेल तसे, कोणत्या तरी एका अवयवाचा लोप करावा. उदा.- उद्विग्न मध्ये द्
चा लोप करून उव्विग्ग, तर काव्य मध्ये य् चा लोप करून कव्व अशी वर्णान्तरे होतील. मलं -- (म) माळ. दारं -- (म) दार.
२.८० द्रशब्दे....भवति -- प्राकृतात प्राय: संयुक्त व्यंजनातील रेफाचा लोप
होतो (सू.२.७९). पण द्र या संयुक्त व्यंजनात रेफाचा लोप विकल्पाने होतो. स्थितिपरिवृत्तौ -- स्थितिपरिवृत्ति झाली असताना. स्थितिपरिवृत्ति म्हणजे वर्ण-व्यत्यास, वर्णव्यत्यय, शब्दातील वर्णांच्या स्थानांची अदलाबदल. या स्थितिपरिवृत्तीसाठी सू. २.११६-१२४ पहा. वोद्रहीओ -- वोद्रही चे प्रथमा अ.व. वोद्रही (दे) -- तरुणी. वोद्रह (दे) - - तरुण (तारुण्य).
२.८१ ह्रस्वात्....धाई -- धात्री शब्दापासून धाई हे वर्णान्तर कसे होते, ते
येथे सांगितले आहे. रेफाचा लोप होण्यापूर्वी, (धत्री मधील ध या) ह्रस्वापासून (धा असा दीर्घ स्वर होऊन) धाई शब्द बनला. या संदर्भात सू.२.७१ पहा. येथे खरे म्हणजे २.८८ मधील राई प्रमाणे प्रकार घडतो, असे म्हणता येईल.
२.८२ तिक्खं -- (म) तिखट. तीक्ष्ण मधील ण चा लोप होऊन, सू.२.३
नुसार क्ष चा क्ख झाला. तिण्हं -- तीक्ष्ण मधील क् चा लोप
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
टीपा
(सू.२.७७ नुसार) झाल्यावर, सू.२.७५ नुसार ष्ण चा ग्रह झाला.
२.८३ ज्ञः सबन्धिनो..... लुग् -- ज्ञ शी (ज्ञ = ज्+ञ्+अ) संबंधित
असणाऱ्या ञ् चा लोप. सव्वण्णू -- यासारख्या शब्दातील ज्ञ च्या ण्ण साठी सू.१.१५६ पहा.
२.८४ मज्झण्हो -- ग्रह साठी सू.२.७५ पहा.
२.८५ पृथग्योगाद्..... निवृत्तम् -- सू.२.८० मध्ये विकल्पबोधक वा हा
शब्द आहे. त्याची अनुवृत्ती पुढील २.८१-८४ सूत्रांत आहे. आता, खरे म्हणजे या २.८५ मध्ये सांगितलेला दशार्ह शब्द सू.२.८४ मध्येच सांगता आला असता; पण तसे न करता, दशार्हसाठी सू.२.८५ हे स्वतंत्र सूत्र सांगितले. याचे कारण सू.२.८४ मध्ये येणारी वा शब्दाची अनुवृत्ती दशार्ह शब्दासाठी नको आहे. म्हणून सू.२.८५ मधील नियम वेगळा करून सांगितला असल्याने (पृथग्योगात्), सू.२.८५ मध्ये वा शब्दाची निवृत्ती होते.
२.८६ मासू -- मस्सू मधील संयुक्त व्यंजनात पहिल्या स् चा लोप होऊन,
मागील अ हा स्वर दीर्घ झाला.
२.८७ हरिअन्दो -- हरिश्चन्द्र शब्दात श्च् चा लोप झाल्यावर, फक्त अ हा
स्वर शिल्लक राहिला.
२.८८ राई -- या वर्णान्तराचे आणि एक स्पष्टीकरण असे :- रात्रि-रत्ति-राति
(सुलभीकरण) -- राइ (सू.१.१७७ नुसार त् चा लोप).
२.८९-२.९३ वर्णान्तर - संयुक्त व्यंजनांचे वर्णविकार करताना कोणते नियम
पाळावे, त्याची सूचना या सूत्रांत दिलेली आहे.
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-द्वितीय पाद
४६३
२.८९ पदस्य अनादौ वर्तमानस्य -- पदाच्या अनादि स्थानी असणाऱ्याचे.
प्राकृतात पदाच्या आदि स्थानी संयुक्त व्यंजन असत नाही. शेष -- संयुक्त व्यंजनातील एकाद्या अवयवाचा लोप झाल्यावर, जे व्यंजन उरते, ते शेष व्यंजन होय. आदेश -- आदेश म्हणून येणारे व्यंजन येथे अभिप्रेत आहे. उदा.- कृत्ति मधील त्त या व्यंजनाला ‘च' आदेश होतो (सू.२.१२ पहा). नग्ग -- (म) नागडा; (हिं) नंगा. जक्ख -- (म) जाख.
२.९० द्वितीय ....इत्यर्थः -- वर्गीय व्यंजनांपैकी द्वितीय व चतुर्थ (तुर्य)
व्यंजनांचे द्वित्व करताना, त्यांच्या अगोदरची व्यंजने त्यांच्या पूर्वी येऊन म्हणजे द्वितीय व्यंजनापूर्वी पहिले व्यंजन व चतुर्थ व्यंजनापूर्वी तृतीय व्यंजन येऊन, त्यांचे द्वित्व होते. उदा.- क्ख, ट्ठ इ. वग्यो -- (म) वाघ. घस्य नास्ति -- 'घ' असा आदेश (कुठेच सांगितलेला) नाही; म्हणून आदेशरूप घ चे द्वित्व नाही.
२.९२ दीर्घा.....परयोः -- व्याकरणाच्या नियमाने आलेले व तसे न आलेले
(म्हणजे मूळातच असणारे) जे दीर्घ (स्वर) आणि अनुस्वार, त्यांच्यापुढे. कंसालो -- कंस+आल. आल हा मत्वर्थी प्रत्यय (सू.२.१५९) आहे.
२.९३ रेफ.....नास्ति -- सू.२.७९ नुसार रेफाचा सर्वत्र लोप होत असल्याने,
तो रेफ शेष व्यंजन म्हणून कधीच असत नाही. द्र या संयुक्त व्यंजनात मात्र (सू.२.८०) तो संयुक्त व्यंजनाचा द्वितीय अवयव म्हणून असू शकतो.
२.९४ आदेशस्य णस्य -- धृष्टद्युम्न शब्दात म्न चा ण आदेश आहे, असे
हेमचंद्र म्हणतो. म्न च्या ण साठी सू.२.४२ पहा.
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
टीपा
२.९७ समासात दुसऱ्या पदाचे आदि व्यंजन हे विकल्पाने आदि किंवा अनादि
मानले जाते. त्यामुळे त्याचे विकल्पाने द्वित्व होते. उदा. ग्गाम, गाम.
२.९८ मूळ संस्कृत शब्दांत संयुक्त व्यंजन नसताना, ते शब्द प्राकृतात येताना,
त्यातील काही अनादि व्यंजनाचे द्वित्व होते. उदा. तैलादि शब्द.
२.९९ सू.२.९८ वरील टीप पहा. सेवादि शब्दांत हे द्वित्व विकल्पाने येते.
२.१००-२.११५ या सूत्रांत स्वरभक्ति (विश्लेष, विप्रकर्ष) चा विचार आहे.
स्वरभक्तीने अ, इ, उ किंवा ई हे स्वर येतात.
२.१०० सारङ्गं -- (म) सारंग / शारंग (-पाणि).
२.१०१ रयणं -- (हिं) रतन.
२.१०२ अग्गी -- (म) आग.
२.१०४ किया -- आर्ष प्राकृतात क्रिया शब्दामध्ये स्वरभक्ति न होता, किया
असे वर्णान्तर होते.
२.१०५ व्यवस्थितविभाषया -- सू.१.५ वरील टीप पहा.
२.१०६ अम्बिलं -- (म) आंबील.
२.११३ उकारान्ता ङीप्रत्ययान्ता: -- ई (ङी) या (स्त्रीलिंगी) प्रत्ययाने
अन्त पावणारे उकारान्त शब्द. उदा.- तनु+ई = तन्वी. स्रुघ्नम् -- हे एका प्राचीन गावाचे नाव आहे.
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-द्वितीय पाद
४६५
२.११६-२.१२४ या सूत्रांत वर्णव्यत्यय (स्थितिपरिवृत्ति, वर्णव्यत्यास) ही प्रक्रिया __सांगितली आहे. या प्रक्रियेत शब्दातील वर्णांच्या स्थानांची अदलाबदल
होते. उदा.- वाराणसी - वाणारसी.
२.११६ एसो करेणू -- करेणू चे पुल्लिंग दाखविण्यास एसो हे पुल्लिंगी सर्वनामाचे
रूप वापरले आहे. २.११८ अलचपुरं -- सध्याचे एलिचपुर.
२.१२० हरए -- ह्रद - हरद (स्वरभक्ति)- हरय (यश्रुति).
२.१२२ लघुक.....भवति -- लघुक या शब्दात, अगोदरच घ चा ह
(सू.१.१८७) केला असता, विकल्पाने वर्णव्यत्यय होतो. हलुअं - - (म) हळु.
२.१२३ स्थानी -- ज्याच्या ऐवजी आदेश सांगितला जातो, तो वर्ण किंवा
शब्द.
२.१२४ य्ह हे य् चे हकारयुक्त रूप आहे.
२.१२५-२.१४४ या सूत्रांत काही संस्कृत शब्दांना होणारे प्राकृतमधील आदेश
सांगितले आहेत. त्यातील काहींचे भाषाशास्त्रीय स्पष्टीकरण देता येणे शक्य आहे. इतर आदेश मात्र नवीन किंवा देश्य शब्द आहेत. काही शब्दांचे भाषाशास्त्रीय स्पष्टीकरण पुढे दिले आहे.
२.१२५ थोक्क -- स्तोक - (सू.२.४५ नुसार) थोक - थोक्क (क चे द्वित्व).
थोव -- थोक मध्ये क चा व होऊन. थेव -- थोवमध्ये ओ चा ए होऊन.
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६
टीपा
२.१२९ गौणस्य -- सू.१.१३४ वरील टीप पहा.
२.१३० इत्थी -- इ चा आदिवर्णागम होऊन हा शब्द बनला आहे.
२.१३१ दिही -- सू.१.२०९ वरील टीप पहा.
२.१३२ मञ्जर -- (म) मांजर. मार्जार-मज्जर-मञ्जर. मञ्जर मधील म चा
व होऊन वजर.
२.१३६ तट्ठ -- त्रस्तमध्ये स्त चा ठ्ठ होऊन.
२.१३८ अवहोआसं -- उभयपार्श्व किंवा उभयावकाश असाही संस्कृत प्रतिशब्द
होईल. सिप्पी -- (म) सिंप, शिंप.
२.१४२ माउसिआ -- (म) मावशी.
२.१४४ घरो -- (म) घर.
२.१४५-१६३ या सूत्रांत काही प्रत्ययांचे आदेश सांगितलेले आहेत.
२.१४५ शीलधर्म.....भवति -- अमुक करण्याचे शील (स्वभाव), अमुक
करण्याचा धर्म आणि अमक्यासाठी साधु (चांगले) या अर्थी सांगितलेल्या प्रत्ययाला इर असा आदेश होतो. केचित्.....न सिध्यन्ति -- धातूपासून कर्तृवाचक शब्द साधण्याचा तृन् प्रत्यय आहे. त्या तृन् प्रत्ययालाच फक्त इर असा आदेश होतो, असे काही प्राकृत वैयाकरण म्हणतात. पण त्यांचे मत मान्य केल्यास, शील इ. दाखविणारे नमिर (नमनशील), गमिर (गमनशील) इ. शब्द सिद्ध होणार नाहीत.
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे- द्वितीय पाद
२.१४६ क्त्वाप्रत्ययस्य..... भवन्ति
धातूपासून पू.का.धा.अ.साधण्याचा
——
क्त्वा हा प्रत्यय आहे; त्याला तुम्, अत्, तूण, तुआण असे आदेश होतात. तत्पूर्वी धातूच्या अन्त्य अ चा इ किंवा ए होतो (सू.३.१५७). दठ्ठे - सू.४.२१३ नुसार क्त्वा प्रत्ययापूर्वी दृश् धातूचा तुम् मधील त सहित दट्ठ होऊन हे रूप बनते. मोत्तुं - सू. ४.२१२ नुसार क्त्वा प्रत्ययापूर्वी मुच् धातूला मोत् असा आदेश होऊन, हे रूप बनते. अत् (अ) आदेशापूर्वी धातूच्या अन्त्य अ चा इ
——
सू.४.२१० नुसार क्त्वा प्रत्ययापूर्वी ग्रह्
——
भमिअ रमिअ झाला आहे. घेत्तूण धातूला घेत् आदेश होऊन हे रूप बनते. काऊण सू.४.२१४ नुसार क्त्वा प्रत्ययापूर्वी कर (कृ) धातूला का आदेश होऊन, हे रूप बनते. भेत्तुआण • क्त्वा प्रत्ययापूर्वी भिद् धातूला भेत् असा आदेश होतो, असे हेमचंद्राने सांगितलेले नाही. पण असा आदेश होतो, हे प्रस्तुत उदाहरणावरून दिसते. सोउआण सू. ४.२३७ नुसार श्रु धातूतील उ चा गुण होऊन सो होतो; त्याला प्रत्यय लागून सोउआण हे रूप. वन्दित् क्त्वा प्रत्ययापूर्वी वन्द मधील अन्त्य अ चा इ झाला; त्याच्यापुढे तुम् मधील अनुस्वाराचा लोप व त् चे द्वित्व झाले. वन्दित्ता वन्दित्वा या सिद्ध संस्कृतरूपामध्ये, सू. २.७९ नुसार व् चा लोप होऊन, हे रूप बनले.
——
——
२.१४९ अञ्
——
२.१४७ इदमर्थस्य प्रत्ययस्य
——
——
'तस्य इदम्' (त्याचे/अमक्याचे हे) या अर्थी येणाऱ्या प्रत्ययाचे. उदा. पाणिनेः इदं पाणिनीयम्.
——
२.१४८ डित् इक्क: डित् साठी सू.१.३७ वरील टीप पहा.
२.१५० वते: प्रत्ययस्य
——
——
४६७
——
युष्मद् आणि अस्मद् यांच्यापुढे इदमर्थी येणारा प्रत्यय.
वत् (वति) प्रत्ययाचा. 'तत्र तस्येव'
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८
टीपा
(पा.अ.५.१.११६) हे सूत्र तसेच, तेन तुल्यं क्रिया चेद्वतिः (पा.अ.५.१.११५) हे सूत्र वत् प्रत्यय सांगतात.
२.१५१ सव्वगिओ -- येथे इक आदेशातील क् चा लोप झाला.
२.१५२ इकट् -- इकट् मध्ये ट् इत् आहे. सू.१.३७ वरील टीप पहा.
२.१५३ अप्पणयं -- आत्मन् चे अप्प (सू.२.५१) या वर्णान्तरापुढे णय
आदेश झाला.
२.१५४ त्वप्रत्ययस्य -- त्व या प्रत्ययाला. त्व हा भाववाचक नामे साधण्याचा
प्रत्यय आहे. उदा.- पीन - पीनत्व. डिमा -- डित् इमा. इम्न: ...नियतत्वात् -- सू.१.३५ वरील टीप पहा. पृथु इ.शब्दापासून भाववाचक नामे साधण्याचा इमन् असा प्रत्यय आहे. पीनता इत्यस्य....न क्रियते -- संस्कृतमध्ये भाववाचक नामे साधण्याचा ता (तल्) असा आणखी एक प्रत्यय आहे. हा प्रत्यय पीन शब्दाला लागून प्राकृतात पीणया असे रूप होते. त चा द होऊन बनणारे पीणदा हे वर्णान्तर दुसऱ्या म्हणजे शौरसेनी भाषेत होते, प्राकृतात नाही. म्हणून येथे तल् (ता) प्रत्ययाचा दा केलेला नाही. येथे हे लक्षात घ्यावे :- वररुचि (प्राकृतप्रकाश४.२२) तल् प्रत्ययाचा दा सागतो.
२.१५५ डेल -- डित् एल्ल. डित् साठी सू.१.३७ वरील टीप पहा.
२.१५६ डावादेरतो: परिमाणार्थस्य -- परिमाण या अर्थी असणाऱ्या डावादि
अतु प्रत्ययाला. क्तवतु, ड्वतुप, ड्मतुप्, मतुप् आणि वतुप् या सर्व प्रत्ययांना पाणिनीने अतु ही संज्ञा दिली आहे. यातील वत् (वतु, वतुप्) हा प्रत्यय परिमाण या अर्थी यद्, तद्, एतद्, किम् आणि इदम् या सर्वनामांना लागतो. उदा.- यावत्, तावत्, एतावत्, कियत्, इयत्.
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-द्वितीय पाद
४६९
२.१५७ अतोर्डावतो: -- सू.२.१५६ वरील टीप पहा. डित....एदह --
हे शब्द सूत्रातील डेत्तिअ, डेत्तिल आणि डेदह या शब्दांचा अनुवाद करतात. एत्तिअ, एत्तिल, एद्दह हे डित् आदेश आहेत.
२.१५८ कृत्वस् -- (अमुक) वेळा हा अर्थ दाखविण्यास, संख्यावाचकापुढे
कृत्वस् प्रत्यय येतो. कथं....भविष्यति -- कृत्वस् प्रत्ययाला हुत्त आदेश आहे. मग पियहुत्तं हे वर्णान्तर कसे, याचे उत्तर असे :-पियहत्तं मध्ये हुत्तं हा कृत्वस् चा आदेश नाही, तर अभिमुख या अर्थी जो हुत्त शब्द आहे. तो पिय शब्दापुढे येऊन पियहुत्तं हे वर्णान्तर होईल.
२.१५९ मतो: स्थाने -- मतु (मत्) प्रत्ययाच्या स्थानी. मत् (मतु, मतुप्) हा
स्वामित्वबोधक प्रत्यय आहे. उदा. श्रीमत्. आलु -- (म) आळु. उदा.- दयाळु, इ. लज्जालुआ -- लज्जालु पुढे स्त्रीलिंगी आ प्रत्यय आला आहे. सोहिल्लो छाइल्लो -- सू.१.१० नुसार शब्दातील अन्त्य स्वरांचा लोप झाला आहे. आल -- (म) आळ. उदा.केसाळ, रवाळ इ. वन्त मन्त -- हे दोन्ही प्रत्यय मराठीत आहेत. उदा.- धनवंत, श्रीमंत इ.
२.१६० तसः प्रत्ययस्य स्थाने -- तस् प्रत्ययाच्या स्थानी. पंचमी विभक्तीचा
अपादान हा अर्थ दाखविण्यास सर्वनामापुढे तस् प्रत्यय जोडला जातो.
२.१६१ त्रप्-प्रत्ययस्य -- स्थळ किंवा स्थान दाखविण्यास सर्वनामांना त्र
(त्रप्) प्रत्यय जोडला जातो. उदा.- यद्-यत्र.
२.१६२ दा-प्रत्ययस्य -- अनिश्चित काल दाखविण्यास एक या शब्दापुढे दा
प्रत्यय जोडला जातो. उदा.- एकदा.
२.१६३ भवेऽर्थे -- भव या अर्थी. अमुक ठिकाणी झालेला/जन्मलेला
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
टीपा
(भव) या अर्थी. डितौ प्रत्ययौ -- डित् असणारे प्रत्यय. इल्ल आणि उल्ल हे डित् प्रत्यय आहेत.
२.१६४-२.१७३ या सूत्रांत प्राकृतमधील स्वार्थे प्रत्यय सांगितलेले आहेत.
२.१६४ स्वार्थे कः -- एकाद्या शब्दाचा मूळचा स्वत:चा अर्थ (स्व-अर्थ)
न बदलता, तोच स्वार्थ सांगणारा क प्रत्यय आहे. प्राकृतात हा स्वार्थे क प्रत्यय नाम, विशेषण, अव्यय, तुमन्त इ. विविध शब्दांना लागतो. या क चे प्राकृतात य किंवा अ असे वर्णान्तर होते. कप् -- कुत्सा दाखविण्यास क (कप्) प्रत्यय लावला जातो. उदा. अश्व-क. (पाणिनी व्याकरणात हा प्रत्यय कन् असा आहे). यावादिलक्षण: क: -- यावादिभ्य: कन् (पा.अ.५.२.४९) हे सूत्र याव इत्यादी शब्दांसाठी क (कन्) प्रत्यय सांगते. उदा.- याव-क.
२.१६५ संयुक्तो ल: -- संयुक्त ल म्हणजे ल्ल. सेवादित्वात् -- सेवादि
शब्दांत अंतर्भाव होत असल्याने. सेवादि शब्दांसाठी सू.२.९९ पहा.
२.१६६ अवरिल्लो -- सू.१.१०८ नुसार उपरि चे अवरि असे वर्णान्तर;
त्याचेपुढे स्वार्थे ल्ल आला आहे.
२.१६७ डमया -- डित् अमया. डित् साठी सू.१.३७ वरील टीप पहा.
२.१६८ डिअम् -- डित् इअम्.
२.१६९ डयम् डिअम् -- डित् अयम् आणि अम्.
२.१७० डालिअ -- डित् आलिअ.
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे- द्वितीय पाद
२.१७२ भावे त्वतल् भाववाचक नामे साधण्यास त्व आणि तल् (ता)
असे प्रत्यय आहेत. मउअत्तयाइ प्रथम मृदुक शब्दाला त्त (त्व) प्रत्यय लागला (मउअत्त), मग पुन: ता (आ) प्रत्यय लागून मउअत्तया असा शब्द बनला. आतिशायिकात्त्वातिशायिकः अतिशयाचा अतिशय दाखविण्यात तमवाचक शब्दापुढे पुनः तर प्रत्यय ठेवतात. उदा.- ज्येष्ठ-तर.
२.१७३ विज्जुला
——
—
(म) बिजली. पीवल (म) पिवळा. अन्धल
(म) आंधळा. कथं जमलं.... भविष्यति जमल शब्दात स्वार्थे ल प्रत्यय आहे काय या प्रश्नाला येथे उत्तर आहे.
——
——
४७१
——
——
२.१७४ निपात्यन्ते निपात या स्वरूपात येतात. ( निपातन - व्युत्पत्ती देण्याचा प्रयत्न न करता अधिकृत ग्रंथात जसे शब्द आढळतात तसेच ते देणे). येथे दिलेल्या निपातातील अनेक शब्द देशी आहेत; पण त्यातील काहींचे मूळ संस्कृतपर्यंत नेता येते. उदा.- विउस्सग्ग व्युत्सर्ग मध्ये स्वरभक्ति होऊन. मुव्वहइ उद्वहति मध्ये म् हा वर्ण आदि आला. सक्खिण साक्षिन् च्या अन्ती अ स्वर मिसळला.
जम्मण
भिधेयः
जन्मन् मध्ये अन्ती अ मिसळला इत्यादी अत एव ..... - प्राकृतमध्ये वर्णान्तरित शब्द कोणते आणि कसे वापरावेत, त्याची कल्पना या वाक्यात दिलेली आहे.
——
-
——
२.१७५-२.२१८ या सूत्रांत अव्यये व त्यांचे उपयोग दिलेले आहेत.
२.१७५ हे अधिकारसूत्र आहे. सू. २.२१८ अखेर त्याचा अधिकार आहे.
२.१७९ श्लोक १ :- अग, अशक्त (दमलेल्या) अवयवांनी व्यभिचारी स्त्री वारंवार झोपते किंवा दमलेल्या अवयवांनी व्यभिचारिणी स्त्री वारंवार अति झोपते.
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
टीपा
२.१८० श्लोक १ :- अरेरे, तो माझ्या चरणी नत झाला, पण मी त्याचे मानले
नाही; आता (ही गोष्ट) होईल अगर होणार नाही; असे (शब्द) बोलणारी ती (स्त्री) नक्कीच तुझ्यासाठी घामाघूम (कासावीस) होते.
२.१८२ मिव पिव विव -- इव मध्ये म्, प्, व् यांचा आदि वर्णागम होऊन
हे शब्द बनले असे म्हणता येते. व -- इव मध्ये आदिवर्णाचा लोप होऊन. व्व -- व चे द्वित्व होऊन.
२.१८४ सेवादित्वात् -- सू.२.९९ पहा.
२.१८६ इर -- किर मध्ये क् चा लोप होऊन इर झाले, असे म्हणता येते. हिर
-- इर मध्ये आदि ह येऊन हिर बनले, असे म्हणता येईल.
२.१८७ णिव्वडन्ति -- पृथक् आणि स्पष्ट अर्थी भू' धातूचा णिव्वड आदेश
आहे (सू.४.६२).
२.१९० नञोऽर्थे -- नञ् च्या अर्थी. न (नञ्) हे नकारवाची अव्यय आहे.
अमुणन्ती -- ज्ञा धातूला मुण आदेश होतो. (सू.४.७); त्यापासून मुणन्ती हे स्त्रीलिंगी व. का. धा. वि.; त्याचे नकारार्थी रूप अमुणन्ती.
२.१९१ काहीअ -- या रूपासाठी सू.३.१६२ पहा.
२.१९३ श्लोक १ :- भयाने वेव्वे, निवारण करताना वेव्वे, विषाद (खेद)
करताना वेव्वे असे बोलणाऱ्या तुझ्या, हे सुंदर स्त्रिये ! वेव्वेचा अर्थ आम्ही काय जाणावयाचा बरे! उल्लाविरी -- उल्लाविर चे स्त्रीलिंगी रूप; उल्लाविरसाठी सू.२.१४५ पहा. श्लोक २:- मोठ्याने बडबड करणाऱ्या तसेच विषाद (खेद) करणाऱ्या, भ्यालेल्या व उद्विग्न झालेल्या अशा त्या स्त्रीने जे काही वेव्वे असे म्हटले, ते आम्ही विसरणार नाही. उल्लावेन्ती -- उल्लावेन्त या
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-द्वितीय पाद
४७३
व.का.धा.वि.चे (सू.३.१८१) स्त्रीलिंगी रूप. विम्हरिमो -- या रूपासाठी सू.३.१४४ पहा.
२.१९७ हुं -- (म) हूं.
२.१९९ मुणिआ -- मुण (सू.४.७) च्या क.भू.धा.वि.चे स्त्रीलिंगी रूप.
२.२०० ) -- (म) थू.
२.२०१ रे हिअय मडहसरिआ -- रे हृदय! मृतकसदृश!; किंवा रे हृदय!.
मडह (=अल्प) सरित्. पहिल्या रूपांतरासाठी ‘मडअसरिसा' असे शब्द आवश्यक होते. मडह हा अल्प या अर्थी देशी शब्द आहे.
२.२०२ हरे -- अरे मध्ये ह् चा आदिवर्णागम होऊन, हा शब्द बनला, असे
म्हणता येईल.
२.२०३
ओ -- (म) ओ. तत्तिल्ल -- हा तत्पर या अर्थी देशी शब्द आहे. विकल्पे....सिद्धम् -- उत हे एक विकल्प दाखविणारे अव्यय आहे; सू.१.१७२ नुसार त्याचा ओ होतो. तेव्हा विकल्प दाखविणारे ओ हे अव्यय उत ला होणाऱ्या आदेशावरून सिद्ध झाले आहे.
२.२०४ श्लोक १ :- धूर्त लोक तरुण स्त्रियांचे हृदय चोरतात (हरण करतात).
तरी सुद्धा ते त्यांच्या द्वेषाला पात्र होत नाहीत, हे आश्चर्य आहे. इतर जनांपेक्षा अधिक असणारे हे धूर्त जन काहीतरी रहस्य जाणतात. श्लोक २ :- (छान!) ही सुप्रभात झाली. आज आमचे जीवित सफल झाले. तू गेल्यावर केवळ ती खिन्न होणार नाही. सप्फलं -- सू.२.७७ पहा. जीअं -- जीवित मध्ये सू.१.२७१ नुसार वि चा लोप झाला. जूरिहिइ -- सू.३.१६६ पहा. श्लोक ३ :- त्याचेच तेच गुण आता, अरेरे, धैर्य नष्ट करतात, रोमांच
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
वाढवितात आणि पीडा देतात. अहो, हे कसे काय बरे घडते ? हा पीडा इ.अर्थी देशी शब्द आहे.
अरेरे, त्याने मला असे काही केले की मी ते कुणाला
साह हा शब्द कथ् धातूचा आदेश आहे
रणरणय
श्लोक ४ :कसे बरे सांगू ? साहेमि (सू.४.२).
२.२०५ पेच्छसि
——
२. २९२ इहरा
——
२.२१८ पि वि
२.२०६ मुच्चइ
२.२०८ पारिज्जइ पारिज्ज हे पार धातूचे कर्मणि अंग आहे. पार हा शक् धातूचा आदेश आहे (सू.४.८६).
——
——
——
मुच्च हे मुंच (मुच्) धातूचे कर्मणि अंग आहे.
२.२११ श्लोक १ :- निर्मल पाचूच्या भांड्यात ठेवलेल्या शंखशुक्तीप्रमाणे, कमलिनीच्या पानावरील निश्चल व हालचाल रहित बलाका शोभते. रेहइ रेह हा राज् धातूचा आदेश आहे (सू. ४.१००). पक्षे पुलआदयः पश्य या अर्थाचे उअ हे अव्यय वापरले नसल्यास, पुलअ इ. जे दृश् धातूचे आदेश आहेत (सू. ४.१८१), त्यांची आज्ञार्थी रूपे वापरता येतात.
इतरथा-इअरहा- (वर्णव्यत्ययाने) इहरा असे म्हणता येईल.
——
टीपा
पेच्छ हा दृश् धातूचा आदेश आहे (सू.४.१८१).
सू. १.४१ पहा.
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीय पाद
वीप्सार्थात् पदात् -- हे शब्द सूत्रातील वीप्स्यात् शब्दाचा अनुवाद आहेत. ज्या पदाची पुनरावृत्ती केली जाते, त्याला वीप्स्य पद म्हणतात. स्यादेः स्थाने -- विभक्तिप्रत्ययाच्या स्थानी. स्यादि (सि+आदि) म्हणजे सि ज्यांच्या आदि आहेत ते, म्हणजे विभक्तिप्रत्यय. विभक्तिप्रत्ययांच्या तांत्रिक संज्ञा पुढीलप्रमाणे आहेत : विभक्ति एकवचन बहु (अनेक) वचन प्रथमा सि जस् द्वितीया अम् शस् तृतीया टा भिस् (चतुर्थी) (२) (भ्यस्) पंचमी ङसि भ्यस् षष्ठी ङस् आम् सप्तमी ङि सुप् डो -- डित् ओ. सू.१.३७ वरील टीप पहा.
३.२
३.३ एतत्तदोकारात् -- एतद् आणि तद् यांच्या अकारापुढे. एय (अ)
आणि 'त' या स्वरूपात ही सर्वनामे अकारान्त होतात.
३.४
वच्छा एए -- वच्छा हे प्र.अ.व. आहे हे दाखविण्यास एए हे एतद् सर्वनामाचे प्र.अ.व. वापरले आहे. सू.३.४,१२ नुसार, वच्छा हे रूप होते. वच्छे पेच्छ -- सू.३.४, १४ नुसार हे रूप बनते. वच्छे ही द्वितीया आहे हे दाखविण्यास पेच्छ या क्रियापदाचा वापर आहे. मागील शब्दाची / शब्दांची द्वितीया दाखविण्यास पेच्छ चा असा उपयोग पुढे सू. ३.५, १४, १६, १८, ३६, ५०, ५३, ५५, १०७-१०८, १२२, १२४ मध्ये केला आहे.
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
टीपा
३.६
वच्छेण -- सू.३.६, १३. वच्छाण -- सू.३.६, १२ पहा.
३.७ सानुनासिक -- सू.१.१७८ वरील टीप पहा. वच्छेहि-हि-हिं --
सू.३.७, १५ पहा. छाही -- सू.१.२४९ पहा.
३.८
दो दु -- या स्वरूपात हे प्रत्यय शौरसेनी भाषेत वापरले जातात. म्हणून ‘दकारकरणं भाषान्तरार्थम्' असे पुढे सांगितले आहे. प्राकृतात मात्र हे प्रत्यय ओ आणि उ या स्वरूपात लागतात. वच्छत्तो -- सू.३.१२ नुसार होणाऱ्या दीर्घ स्वराचा ह्रस्व स्वर येथे सू.१.८४ नुसार होतो. वच्छाओ....वच्छा -- सू.३.१२ पहा.
३.९ भ्यस: -- प्राकृतात चतुर्थी विभक्ती नसल्याने, येथे भ्यस् शब्दाने पं.ब.व.
चा भ्यस् प्रत्यय अभिप्रेत होतो. दो दु -- सू.३.८ वरील टीप पहा. वच्छाओ....वच्छेसुन्तो -- सू.३.१३, १५ पहा.
३.१० संयुक्तः स -- संयुक्त स म्हणजे स्स.
३.११ डित् एकारः -- सूत्रातील डे शब्दाचा अनुवाद. संयुक्तो मिः --
संयुक्त मि म्हणजे म्मि. देवं....ङिः -- येथे देवे - देवम्मि, ते - तम्मि अशी स.ए.व. ची रूपे न देता, देवं...तम्मि अशी दिली आहेत. त्यामध्ये देवं आणि तं ही द्वि.ए.व. ची रूपे आहेत. तेव्हा येथे सू.३.१३५ नुसार अम् च्या स्थानी ‘ङि' आहे, असे समजावयाचे आहे.
३.१२ कुसिनैव.... एत्वबाधनार्थम् -- प्रस्तुत सूत्रात ङसि म्हटले आहे.
ङसि ने तो, दो, दु हे आदेश सू.३.८ नुसार संगृहीत होतातच. मग पुन: सूत्रात त्तो, दो, दु हे का सांगितले आहेत ? उत्तर - त्तो, दो, दु हे आदेश सू.३.९ नुसार भ्यस् प्रत्ययालाही होतात. भ्यस् प्रत्ययापूर्वी शब्दाच्या अन्त्य अ चा ए होतो (सू.३.१५); या ए चा बाध तो, दो, दु या
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-तृतीय पाद
प्रत्ययापूर्वी व्हावा, हे सांगण्यास त्तो, दो, दु यांचा निर्देश प्रस्तुत सूत्रात
केला आहे.
३.१३ वा भवति विकल्पपक्षी सू.३.१५ लागते.
३.१५ वच्छेसु
——
——
——
'सु' हा स.अ.व. चा प्रत्यय आहे.
३.१६ गिरीहिं....महूहिं कयं मागील शब्द तृतीयान्त आहेत हे सूचित करण्यास कयं शब्द वापरला आहे. कयं चा असा उपयोग पुढे सू.३.२३,२४,२७,२९,५१,५२,५५,१०९ - ११०,१२४ मध्ये आहे. गिरीओ.... महूओ आगओ मागील शब्द पंचम्यन्त आहेत हे दाखविण्यास आगओ शब्द वापरलेला आहे. आगओ चा असा उपयोग
पुढे सू.३.२९, ३०, ५०, ९७, १११, १२४ मध्ये आहे. गिरीसु.... महूसु ठिअं मागील शब्द हे सप्तम्यन्त आहेत हे दाखविण्यास ठिअं शब्द वापरला आहे. ठिअं चा असा उपयोग पुढे सू. ३.२९, १०१, ११५११६, १२९ मध्ये आहे. 'जलोल्लिआई जल+ + उल्लिआई.
——
४७७
——
३.१७ चतुर उदन्तस्य चतुर् च्या चउ या अंगाचा.
——
उ (उत्) ने अन्त पावणाऱ्या चतुर् शब्दाचा म्हणजे
३.१८ गिरिणो तरुणो सू.३.२२ पहा. जस्शस्.... निवृत्त्यर्थम् जस्शस्° (३.१२) या सूत्राने शस् प्रत्ययाचे संदर्भात, वाङ्मयातील उदाहरणांना अनुसरून दीर्घ होतो, असा नियम सांगावयाचा आहे. 'जस्शसोर्णो वा' (३.२२) हे सूत्र शस् चा णो आदेश सांगते. त्यामुळे णो च्या बाबतीत प्रतिप्रसवाचा अर्थ आहे अशी शंका आल्यास ती दूर करण्यास 'लुप्ते शसि' हे प्रस्तुतचे सूत्र सांगितले आहे. प्रतिप्रसव एकाद्या नियमाला सांगितलेल्या अपवादाचा अपवाद (म्हणजे मूळ नियमाची कार्यवाही) म्हणजे प्रतिप्रसव.
——
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
टीपा
३.१९ अक्लीबे -- नपुंसकलिंग नसताना. ३.२० इदुत....संबध्यते -- सू.३.१६ मध्ये इदुतः असे षष्ठ्यन्त पद आहे. ते
प्रस्तुत ३.२० सूत्रात अनुवृत्तीने येतेच. फक्त ते येथे षष्ठ्यन्त न रहाता, आवश्यकतेनुसार पंचम्यन्त होते. म्हणून येथे इदुत: अशा पंचम्यन्त पदाचा संबंध प्रस्तुत सूत्रात आहे. पुंसि -- पुल्लिंगात. अउ....डितौ -- सूत्रातील डउ व डओ यांचा अर्थ आहे - डित् असणारे अउ, अओ हे आदेश. अग्गउ....चिट्ठन्ति -- मागील शब्दांचे प्र.अ.व. दाखविण्यास चिट्ठन्ति शब्द वापरला आहे. चिट्ठन्ति चा असा उपयोग पुढे सू.३.२८,५०,१२२ मध्ये, चिट्ठइ चा उपयोग सू.३.७९ मध्ये व चिट्ठह चा उपयोग सू.३.९१ मध्ये आहे. पक्षे....वाउणो -- सू.३.२२ पहा. शेषे....वाऊ -- सू.३.१२४ पहा. बुद्धीओ घेणूओ -- सू.३.२७ पहा. दहीइं महूई -- सू.३.२६ पहा.
३.२१ डित् अवो -- सूत्रातील डवो चा अनुवाद. साहुणो -- सू.३.२२
पहा.
३.२२ गिरिणो....रेहन्ति पेच्छ -- रेहन्ति व पेच्छ हे शब्द मागील शब्द हे
प्रथमान्त तसेच द्वितीयान्त आहेत, हे दाखवितात.
३.२३ गिरिणो....आगओ विआरो -- मागील शब्दांची पंचमी वा षष्ठी
दाखविण्यास आगओ व विआरो हे शब्द आहेत. हिलुको निषेत्स्येते - - इकारान्त व उकारान्त शब्दांच्या बाबतीत ङसिच्या लुक् आणि हि या आदेशांचा निषेध पुढे सू.३.१२६-१२७ मध्ये केला जाणार आहे. बुद्धिअ....समिद्धी -- मागील शब्दांची तृतीया व षष्ठी लद्ध व समिद्धी या शब्दांनी सूचित होते.
३.२५ स्वरादिति....निवृत्यर्थम् -- सू.३.१६ मधील इदुतः पदाची अनुवृत्ती
चालू आहेच; पण ती प्रस्तुतच्या ३.२५ सूत्रात नको आहे. म्हणून इदुतः
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-तृतीय पाद
४७९
या पदाची निवृत्ति करण्यासाठी प्रस्तुत सूत्रात ‘स्वरात्' शब्द वापरला आहे.
३.२६ उम्मीलन्ति....जेम वा -- मागील शब्दांची प्रथमा किंवा द्वितीया
दाखविण्यास येथील क्रियापदे आहेत.
३.२८ एसा हसन्तीआ -- हसन्तीआ हे प्र.ए.व. सूचित करण्यास एसा शब्द
वापरला आहे.
३.२९ मुद्धाअ....ठिअं -- कयं, मुहं व ठियं हे शब्द तृतीया, षष्ठी व सप्तमी
दाखविण्यास वापरले आहेत. मुद्धाआ असे रूप न होण्याचे कारण सू.३.३० मध्ये आहे. कप्रत्यये....कमलिआए -- स्वार्थे क प्रत्यय लावल्यावर, मुद्धाचे मुद्धिआ व कमला चे कमलिआ असे रूप होते. बुद्धीअ...ठिअं वा -- येथे कयं शब्द तृतीया दाखविण्यास, ठियं शब्द सप्तमी दाखविण्यास आणि विहवो, वयणं, दुद्धं, भवणं हे शब्द षष्ठी दाखविण्यास वापरले आहेत.
३.३० मालाअ....आगओ -- कयं, सुहं, ठिअं, आगओ हे शब्द मालाची
अनुक्रमे तृतीया, षष्ठी, सप्तमी व पंचमी दाखविण्यास आहेत.
३.३१ ङी: -- ई (ङी) हा प्रत्यय. आप -- आ (आप) हा प्रत्यय. हे प्रत्यय
लावून स्त्रीलिंगी रूपे साधली जातात. उदा. साहण (साधन)- साहणी, साहणा.
३.३३ किम्, यद्, तद् या सर्वनामांची स्त्रीलिंगी अंगे प्राय: का, जा, ता अशी
होतात. सि, अम्, आम् हे प्रत्यय सोडून, इतर प्रत्ययांपूर्वी त्यांची स्त्रीलिंगी अंगे विकल्पाने की, जी, ती अशी ईकारान्त होतात.
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
टीपा
३.३५ डा -- डित् आ. ससा नणन्दा दुहिआ -- प्राकृतात ऋ-ऋ हे स्वर
नाहीत. त्यामुळे स्वसृ, ननन्दृ, दुहितृ या ऋकारान्त शब्दांना डा प्रत्यय जोडला जातो. गउआ -- गवय शब्दाला डा प्रत्यय लागला आहे.
३.३८ चप्फलया -- मिथ्याभाषी या अर्थी चप्फल/चप्फलय हा देशी शब्द
आहे.
३.३९ हे पिअरं -- सू.३.४० पहा.
३.४१ अम्मो -- अम्मा हा आई या अर्थी देशी शब्द आहे.
३.४३ क्विबन्तस्य -- क्विप् प्रत्ययाने अन्त पावणाऱ्याचा. क्विप् हा धातूंना
लागणारा एक कृत् प्रत्यय आहे. तो प्रथम लागतो व मग त्याचा लोप होतो.
३.४४ ऋकारान्त शब्दांची उकारान्त अंगे उकारान्त नामाप्रमाणे चालतात.
३.४५ ऋकारान्त शब्दांची आर ने अन्त पावणारी अंगे अकारान्त शब्दाप्रमाणे
चालतात. लुप्तस्याद्यपेक्षया-- विभक्तिप्रत्ययांपूर्वी शब्दाच्या अन्त्य ऋ चा आर होतो. आता, पुढे येणाऱ्या विभक्तिप्रत्ययांचा लोप झाला (लुप्तस्यादि) आणि हा शब्द समासात गेला, तरी लुप्त स्यादिच्या अपेक्षेने हा आर आदेश तसाच रहातो. उदा. भत्तार - विहिअं.
३.४६ बाहुलकात् -- बहुलत्वामुळे. मातुरिद्....वन्दे -- मातृ शब्दाची
इकारान्त व उकारान्त अंगे इकारान्त आणि उकारान्त स्त्रीलिंगी शब्दाप्रमाणे चालतात.
३.४७ ऋकारान्त नामांच्या अंती अर आदेश आल्यावर ही नामे अकारान्त
शब्दाप्रमाणे चालतात.
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-तृतीय पाद
३.४९ राजन् चे रायाण हे अंग अकारान्त शब्दाप्रमाणे चालते.
३.५० राइणो....धणं
मागील शब्दांची षष्ठी दाखविण्यास धणं शब्द वापरला आहे. धणं चा असा उपयोग पुढे सू. ३.५३,५५,५६,१००,११३११४,१२४ मध्ये आहे.
३.५२ राइणो....धणं राइणो ही प्रथमा, दाखविण्यास, चिट्ठन्ति... ... धणं हे शब्द वापरले आहेत.
विभक्ती ए.व.
वच्छो
वच्छं
प्र.
द्वि.
३.५६ आत्मन् शब्दाचे अप्पाण हे अंग अकारान्त नामाप्रमाणे चालते. उदा. अप्पाणो....अप्पाणेसु; विकल्पाने होणारे अप्प हे अंग राजन् प्रमाणे चालून, अप्पा....अप्पेसु अशी रूपे होतात. रायाणो... रायाणेसु • ही रूपे राजन् च्या रायाण अंगाची आहेत. विकल्पपक्षी सू.३.४९-५५ मध्ये सांगितलेली राजन् शब्दाची रूपे होतात. एवम् - याचप्रमाणे इतर
-
नकारान्त नामांची रूपे होतात. उदा. जुवाणो.... सुकम्माणे.
आत्तापर्यंत सांगितलेला नामांचा रूपविचार पुढीलप्रमाणे सांगता येईल:
अकारान्त पुल्लिंगी वच्छ शब्द
तृ.
पं.
ष.
——
स.
वच्छेण-णं
वच्छत्तो, वच्छाओ, वच्छाउ,
वच्छाहि, वच्छाहिंतो, वच्छा
४८१
वच्छस्स
वच्छे, वच्छम्मि
द्वितीया, पंचमी व षष्ठी आहे हे
वच्छाण- -णं
वच्छेसु-सुं
-
अ.व.
वच्छा
वच्छे, वच्छा
वच्छेहि-हिं-हि ँ
वच्छत्तो, वच्छाओ, वच्छाउ,
वच्छाहि, वच्छेहि, वच्छाहिंतो, वच्छेहिंतो, वच्छासुंतो, वच्छेसुंतो
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२
टीपा
सं. वच्छ, वच्छो, वच्छा वच्छा
(सूत्र ३.२-१५, १९, ३८, व सू. १.२७ पहा)
अकारान्त नपुंसकलिंगी वण शब्द प्र., द्वि. वणं
वणाणि, वणाई, वणाइँ वण
वणाणि, वणाई, वणाइँ (सू. ३.५, २५-२६, इतर रूपे वच्छ प्रमाणे. ३७ पहा)
मालं
E EFFE
आकारान्त स्त्रीलिंगी माला शब्द माला
मालाउ, मालाओ, माला
मालाउ, मालाओ, माला मालाअ-इ-ए
मालाहि-हिं-हि मालाअ-इ-ए, मालत्तो, मालत्तो, मालाओ, मालाउ, मालाओ, मालाउ, मालाहिंतो) मालाहिंतो, मालासुन्तो मालाअ-इ-ए
मालाण-णं मालाअ-इ-ए
मालासु-सुं माले, माला
मालाउ, मालाओ, माला. (पहा- सू.३.४, ६-९, २७, २९-३०, ३६, ४१, १२४, १२६-१२७; १.२७)
इकारान्त पुल्लिंगी गिरि शब्द विभक्ती ए.व.
अ.व. गिरी
गिरी, गिरओ, गिरउ, गिरिणो
गिरी, गिरिणो गिरिणा
गिरीहि-हिं-हिं गिरिणो, गिरित्तो, गिरीओ, । गिरित्तो, गिरीओ, गिरीउ, गिरीउ, गिरीहितो गिरीहितो, गिरीसुतो गिरिणो, गिरिस्स गिरीण-णं गिरिम्मि
गिरीसु-सुं
Bi Luis
गिरि
EU B
B B
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-तृतीय पाद
४८३
बुद्धी
.cala
सं. गिरि, गिरी
गिरी, गिरओ, गिरउ, गिरिणो (सू. ३.५-१२, १६,१८-२०, २२, २४, १२४; १.२७ पहा)
इकारान्त नपुंसकलिंगी दहि शब्द प्र.,द्वि. दहिं
दहीणि, दहीइं, दही सं. दहि
दहीणि, दहीइं, दही (सू.३.५, २५-२६, ३७, इतर रूपे गिरि प्रमाणे.
१२४ पहा). टीप -- प्र.ए.व. मध्ये दहि असे रूप सापडते. काहींच्या मते प्र.ए.व. मध्ये दहि असे ही रूप होते. इकारान्त स्त्रीलिंगी बुद्धि शब्द
बुद्धीउ, बुद्धीओ, बुद्धी बुद्धिं
बुद्धीउ, बुद्धीओ, बुद्धी बुद्धीअ-आ-इ-ए बुद्धीहि-हिं-हिं बुद्धीअ-आ-इ-ए, बुद्धित्तो,|| बुद्धित्तो, बुद्धीओ, बुद्धीउ, बुद्धीओ, बुद्धीउ, बुद्धीहितो | बुद्धीहितो, बुद्धीसुतो बुद्धीअ-आ-इ-ए बुद्धीण-णं बुद्धीअ-आ-इ-ए बुद्धीसु-सुं बुद्धि, बुद्धी
बुद्धीउ, बुद्धीओ, बुद्धी (सू. ३.४, ७-९, १६, १८-१९, २७, २९, ३६, ४२, १२४; १.२७ पहा) टीप -- दीर्घ ईकारान्त स्त्रीलिंगी सही शब्द बुद्धीप्रमाणेच चालतो.
उकारान्त पुल्लिंगी तरु शब्द विभक्ती ए.व.
अ.व. प्र. तरू
तरू, तरउ, तरओ, तरवो, तरुणो द्वि. तरुं
तरू, तरुणो तरुणा
तरूहि-हिं-हिं
.
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४
पं.
ष.
स.
सं.
प्र., द्वि. महुं
सं.
तरुणो, तरुत्तो, तरूओ,
तरूहिंतो
तरु, तरू
(सू.३.५-१२, १६, १८-२४, ३८, १२४; १.२७ पहा )
उकारान्त नपुंसकलिंगी महु शब्द
तरूउ,
तरुणो, तरुस्स
तरुम्मि
टीप प्र. ए. व. मध्ये महुँ असेही रूप होते.
प्र.
——
द्वि.
तृ.
पं.
ष.
स.
महु
इतर रूपे तरु प्रमाणे.
याची रूपे बुद्धीप्रमाणे होतात.
महु
याची रूपे बुद्धीप्रमाणे होतात.
ह्रस्व उकारान्त स्त्रीलिंगी धेणु शब्द
तरुत्तो, तरूओ, तरूउ,
तरूसुंतो
तरूण-णं
पिआ, पिअरो
पिअरं
पिउणा,
दीर्घ ऊकारान्त स्त्रीलिंगी वहू शब्द
असे रूप आढळते; काहींच्या मते प्र. ए. व. मध्ये
तरूसु-सुं
तरू, तरउ, तरओ, तरवो, तरुणो
महूण, महूई, महूइँ महूण, महू, हूइँ
पिअर पिउ (पितृ) हा शब्द
पिअरेण णं
पिउणो, पिउस्स, पिअरस्स
पिउम्मि, पिअरे, पिअरम्मि
टीपा
तरूहिंतो,
( वच्छ व तरु प्रमाणे )
पिअरा, पिउणो, पिअवो, पिऊओ, पिऊउ, पिऊ
पिउणो, पिऊ, पिअरे, पिअरा पिऊहि-हिं-हिँ, पिअरेहिहिं-हिँ
पिऊण-णं, पिअराण-णं पिऊसु-सुं, पिअरेसु-सुं
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-तृतीय पाद
४८५
सं. पिअ, पिअरं
पिअरा, पिउणो, पिअवो,
पिऊओ, पिऊउ, पिऊ (सू.३.३९-४०, ४४, ४७-४८; १.२७ पहा)
___ दायार दाउ (दातृ) हा शब्द विभक्ती ए.व.
अ.व. प्र. दाया, दायारो
दायारो, दाउओ, दायवो, दायओ,
दायउ, दाऊ द्वि. दायारं
दायारे, दायारा, दाउणो, दाऊ तृ - स. ------ ( वच्छ व तरु प्रमाणे ) ------- सं. दाय, दायार
(प्रथमेप्रमाणे) (सू.३.३९-४०, ४४-४५, ४७-४८ पहा)
माआ माअरा (मातृ) शब्द माआ व माअरा ही अंगे मालाप्रमाणे चालतात. माइ व माउ ही अंगे अनुक्रमे बुद्धि व घेणु याप्रमाणे चालतात.
राय (राजन) शब्द राया
राया, रायाणो, राइणो रायं, राइणं
राए, राया, रायाणो, राइणो रण्णा, राइणा, राएण-णं राएहि-हिं-हि, राईहि-हिं-हि रण्णो,राइणो,रायत्तो,रायाओ, ) रायत्तो, रायाओ, रायाउ, रायाहि, रायाउ,रायाहि,रायाहिंतो,राया (राएहि, राएहितो, रायासुंतो,
राएसुंतो, राइत्तो, राईओ,
'राईउ, राईहितो, राईसुतो ष. राइणो, रण्णो, रायस्स राईण-णं, रायाण-णं
राइम्मि, रायम्मि, राए राईसु-सुं, राएसु-सुं
Bi e ri B
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
सं.
राय, राया
(सू. ३.४९ - ५५ पहा ) .
३.५८ सर्वादेरदन्तात्
अप्प अप्पाण (आत्मन्) शब्द
अप्प ची रूपे वरील राजन् प्रमाणे होतात; अप्पाण ची रूपे वच्छप्रमाणे होतात (सू.३.५६). तृ. ए. व. मध्ये अप्पणिआ, अप्पणइआ अशी अधिक रूपे आहेत (सू.३.५७).
अकारान्त (अदन्त) सर्वादीच्या. सर्वादि म्हणजे
सर्व, यद्, तद्, किम् इ. सर्वनामे. यद्, तद्, किम्, एतद् यांची ज, त, क, एअ (एय) अशी अकारान्त अंगे होतात.
३.५९ अमुम्मि
——
अदस् सर्वनामाचे स.ए.व. (सू. ३.८८ पहा).
——
(प्रथमेप्रमाणे)
३.६० काए.... .. तीए ही रूपे स्त्रीलिंगी आकारान्त आणि ईकारान्त अंगांची
आहेत.
३.६१ डेसिं-- डित् एसिं. सव्वाण... काण आहेत.
३.६३ किंत.... भ्यामपि
ता.
——
टीपा
——
ही रूपे अकारान्त नामाप्रमाणे
आकारान्त किम् आणि तद् म्हणजे का आणि
३.६४ किमादिभ्यः ईदन्तेभ्यः ईकारान्त किम् इत्यादी म्हणजे की, जी, ती. कीअ... कीए, जीअ... जीए, तीअ.... .ती
सू.३.२९
पहा.
——
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-तृतीय पाद
४८७
३.६५ श्लोक १ :- जेव्हा सहृदयांकडून घेतले जातात, तेव्हा ते गुण होतात.
___पक्षे कहिं...कत्थ -- सू.३.५९-६० पहा.
३.६८ डिणो डीस -- डित् इणो व डित् ईस.
३.७० लक्ष्यानुसारेण -- व्याकरणीय नियमांच्या उदाहरणांना अनुसरून. ३.७१ कत्तो कदो -- सू. २.१६० पहा.
३.७४ स्सिं -- सू. ३.५९ पहा. स्स -- सू. ३.१० पहा.
३.७७ इमं....इमेहि -- इम या अंगापासून झालेली रूपे आहेत.
३.८२ एत्तो एत्ताहे -- त्तो व त्ताहे प्रत्यय लागताना, एत(द्) मधील त चा लोप
होतो (सू. ३.८३ पहा).
३.८३ एतदस्त्थे परे -- एतद् च्या पुढे त्थ असताना. त्थ साठी सू. ३.५९
पहा.
३.८७ अदसो....न भवति -- याचा मथितार्थ असा की सर्व लिंगांत अदस्
सर्वनामाचे प्र.ए.व. अह असे होते.
३.८८ अदस् चे अमु असे अंग होते व ते उकारान्त नामाप्रमाणे चालते.
३.८९ ङ्यादेशे म्मौ -- सू. ३.५९ नुसार ङि प्रत्ययाला म्मि हा आदेश होतो.
३.९०-३.९१ दिट्ठो, चिट्ठह -- हे शब्द मागील शब्दांची प्रथमा दाखवितात.
३.९२-३.९३ वन्दामि, पेच्छामि -- हे मागील शब्दांची द्वितीया दाखवितात.
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
टीपा
३.९४-३.९५ जंपिअं, भुत्तं -- हे मागील शब्दांची तृतीया दाखवितात.
३.१०४ पक्षे स एवास्ते -- विकल्पपक्षी ‘ब्भ' हा स्वतः असतोच.
३.१०६ भणामो -- हा मागील रूपांची प्रथमा दाखवितो.
सर्वनामरूपविचार (सू. ५८-११७) :
पुल्लिंगी सव्व (सर्व) सर्वनाम विभक्ति ए.व.
अ.व. प्र. सव्वो
सव्वे सव्वं
सव्वे, सव्वा सव्वेण-णं
सव्वेहि-हिं-हि सव्वत्तो, इ. सर्व रूपे (वच्छ प्रमाणे) सव्वस्स
सव्वेसिं, सव्वाण-णं सव्वस्सिं, सव्वम्मि, सव्वेसु-सुं सव्वत्थ, सव्वहिं.
(सू. ३.५८-६१, १२४; १.२७) यद्, तद्, किम्, एतद्, इदम् या सर्वनामांची ज, त, क, एअ (एय), इम ही अकारान्त अंगे पुल्लिंगी सव्व प्रमाणे चालतात. यांची जी अधिक रूपे होतात, ती पुढीलप्रमाणे :
पुल्लिंगी त (तद्) सर्वनाम स, सो द्वि. णं
तिणा, जेण तम्हा, तो तास, से
तास, सिं ताहे, ताला, तइआ णेसु-सुं
Bi Luis te
णे, णा
णेहिं
B B B
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-तृतीय पाद
प्र.
द्वि.
तृ.
ष.
स.
अयं
एकवचन :- तृ.
तृ.
पं.
ष.
स.
इणं,
इमिणा, ण
एकवचन :- प्र.
प्र.
द्वि.
अस्स, से
अस्सिं,
णं
पुल्लिंगी इम (इदम्) सर्वनाम
——
जाला, जइआ
विभक्ती ए.व. किणा
इह
एसु
पुल्लिंगी ज ( यद्) सर्वनाम
जिणा पं.
जम्हा ष.
——
——
एत्तो, एत्ता ष. से स.
पुल्लिंगी एअ / ए ( एतद् ) सर्वनाम
एस, एसो, इणं, इणमो तृ.
——
णे, णा
एहि, हि
सिं
कम्हा, किणो, कीस
——
कास
काहे, काला, कइआ
——
पुल्लिंगी क ( किम् ) सर्वनाम
अ.व.
जास स.
अयम्मि, ईयम्मि,
कास
——
एदिण, एदेण पं.
एत्थ
४८९
जाहे,
स्त्रीलिंगात सव्व चे सव्वा, इदम् चे इमा, ज चे जा किंवा जी, त चेता किंवा ती, किम् चे का किंवा की अशी अंगे होतात. यातील आकारान्त अंगे मालाप्रमाणे चालतात. प्र. ए. व., द्वि. ए. व., आणि ष. अ. व. सोडून इतरत्र जी, की, ती यांची रूपे ईकारान्त स्त्रीलिंगी नामाप्रमाणे होतात. यांची जी अधिक रूपे आहेत, ती अशी :
इमिआ; एस, एसा; सा
णं
——
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०
प्र.
तृ.
ष.
द्वि.
स.
तृ.
णाए
कीसे;
से; कास, किस्सा,
तास, तिस्सा, तीसे; जिस्सा, जीसे काहिं; जाहिं; ताहिं
नपुंसकलिंगात सव्व, इ. अकारान्त अंगे प्रथमा व द्वितीया यांमध्ये वण प्रमाणे आणि तृतीया ते सप्तमी मध्ये आपापल्या पुल्लिंगी सर्वनामाप्रमाणे चालतात. त्यांतील काहींची अधिक रूपे अशी होतात.
एकवचन :
प्रथमा
द्वितीया
——
अदस् हे सर्वनाम
तीनही लिंगांत अदस् चे अमु असे अंग होते व ते उकारान्त नामाप्रमाणे
चालते. त्याची अधिक रूपे अशी :
तीनही लिंगात : - प्र. ए. व. पुल्लिंगी सप्तमी ए. व.
——
णाहिं
सव्वेसिं; अन्नेसिं;
तेसिं, सिं
इदं, इणं, इणमो; एस; किं
इदं, इणं, इणमो; किं
तं, तुं, तुवं, तुह, तुमं
टीपा
अह
अयम्मि, इयम्मि
युष्मद् - अस्मद् सर्वनामे
या दोन्ही सर्वनामांची रूपे अनियमित आहेत. ती पुढीलप्रमाणे आहेत :
युष्मद् सर्वनाम
तुए
भे, दि, दे, ते, तइ, तए,
तुमं, तुमइ,
भे, तुब्भे, तुज्झ, तुम्ह, तुम्हे, उय्हे, तुम्हे,
तुज्झे
तं, तुं, तुमं, तुवं, तुह, तुमे, ) वो, तुज्झ, तुब्भे, तुय्हे, उय्हे, भे, तुम्हे,
तुज्झे
भे, तुब्भेहिं, उज्झेहिं, उम्हेहिं, तुय्येहिं, उय्येहिं, तुमए, तुमे, तुमाइ, तुम्हेंहिं,
तुज्झेहिं.
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-तृतीय पाद
विभक्ती ए.व.
पं.
ष.
स.
प्र.
द्वि.
तृ.
पं.
ष.
तइत्तो, तुवत्तो, तुमत्तो, तुहत्तो, तुम्भत्तो, तुम्हत्तो, तुज्झत्तो, तइओ,इ.; तइउ, इ; तईहि,इ.; तईहिंतो,इ. ; तुम्ह, तुब्भ, तुम्ह, तुज्झ, तहिंतो तइ, तु, ते, तुम्हें, तुह, तुहं, तुव, तुम, तुमे, तुमो, तुमाइ, दि, दे,इ, ए, तुब्भ, उब्भ, उय्ह, तुम्ह, तुज्झ, उम्ह, उज्झ
तुमे, तुमए, तुमाइ, तइ, तए, तुम्मि, तुवम्मि, तुमम्मि,
तुहम्मि, तुब्भम्मि,
तुज्झम्मि, तुम्हम्मि
अस्मद्
मि, अम्मि, अम्हि, हं,
अहं, अहयं
अ.व.
तुब्भत्तो, तुम्हत्तो, उय्हत्तो, तुम्हत्तो, तुज्झत्तो, इत्यादि
तु, वो, मे, तुब्भ, तुब्भं, तुब्भाण, तुवाण, तुमाण, तुहाण, उम्हाण, तुब्भाणं, तुवाणं, तुमाणं, तुहाणं, उम्हाणं, तुम्ह, तुज्झ, तुम्हं, तुज्झं, तुम्हाण, तुम्हाणं, तुज्झाण, तुज्झाणं.
तुसु, तुवेसु, तुमेसु, तुहेसु, तुब्भेसु, तुम्हेसु, तुज्झेसु, तुवसु, तुमसु, तुहसु, तुब्भसु,
तुम्हसु, तुज्झसु, तुब्भासु, तुम्हासु,
तुज्झासु
४९१
सर्वनाम
अम्ह, अम्हे, अम्हो, मो, वयं, भे
णे, णं, मि, अम्मि, अम्ह, अम्हे, अम्हो, अम्ह,
मम्ह, मं, ममं, मिमं, अहं
मि, मे, ममं, ममए, ममाइ,
मइ, मए, मयाइ,
मइत्तो, ममत्तो, महत्तो, मज्झत्तो, इ. तो
मे, मइ, मम, मह, महं,
अम्हेहि, अम्हाहि, अम्हे, णे
अम्ह,
(ममत्तो, अम्हत्तो, ममाहिंतो, अम्हाहिंतो, ममासुतो, अम्हासुंतो, ममेसुंतो, अम्हेसुंतो
णे, णो, मज्झ, अम्ह, अम्हं, मज्झ,
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
टीपा
स.
मज्झं, अम्ह, अम्हं ) अम्हे, अम्हो, अम्हाण, ममाण, महाण,
( मज्झाण, अम्हाणं, ममाणं, महाणं,
मज्झाणं मि, मइ, ममाइ, मए, मे, । अम्हेसु, ममेसु, महेसु, मज्झे, अम्हसु, अम्हम्मि, ममम्मि, महम्मि, / ममसु, महसु, मज्झसु, अम्हासु
मज्झम्मि ३.११८-३.१२३ मध्ये संख्यावाचकांचा रूपविचार झाला आहे. तो असा
द्वि -- दुवे, दोण्णि, दुण्णि, वेण्णि, विण्णि, (प्र., द्वि.), दोहिं, वेहिं (तृ.), दोहितो, वेहितो (पं.) दोण्हं, वेण्हं (प.), दोसु, वेसु (स.). त्रि -- तिण्णि (प्र,द्वि), तीहिं (तृ.), तीहितो (पं.), तिण्हं (ष.), तीसु (स.) चतुर् -- चत्तारो, चउरो, चत्तारि (प्र.,द्वि.), चउहि, चऊहि (तृ.), चउहितो, चऊहिंतो (पं.), चउण्हं (प.), चउसु, चऊसु (स.)
३.१२४ हे अतिदेश सूत्र आहे. आत्तापर्यंत सांगितल्याखेरीज होणारी इतर रूपे
अकारान्त शब्दाप्रमाणे होतात. या अतिदेशाचे अधिक स्पष्टीकरण वृत्तीत आहे.
३.१२५ जस्....णो -- णो या आदेशासाठी सू. ३.२२-२३ पहा.
३.१२६ ङसेलृग् -- सू. ३.८ पहा.
३.१२७ भ्यसो ङसेश्च हिः -- सू. ३.८-९ पहा.
३.१२८
उर्डे -- सू. ३.११ पहा.
३.१३० सर्वासां ....त्यादीनाम् -- 'विभक्ती' म्हणजे शब्दश: विभाग,
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-तृतीय पाद
४९३
वेगळे करणे. प्रथमा इत्यादींना 'विभक्ती' हा शब्द प्राय: लावला जातो. तसेच, धातूंना लावल्या जाणाऱ्या काळ व अर्थ यांच्या प्रत्ययांचे बाबतीतही 'विभक्ती' हा शब्द वापरला जातो (विभक्तिश्च। - सुप्तिङन्तौ विभक्तिसंज्ञौ स्तः। पा.अ.१.४.१०४ वर सिद्धान्तकौमुदी). द्विवचनस्य....भवति -- प्राकृतात द्विवचनच नसल्याने, त्याचे ऐवजी बहु (अनेक) वचन वापरले जाते.
३.१३१ प्राकृतात चतुर्थी विभक्ती नसल्याने, तिच्याऐवजी षष्ठी विभक्ती वापरली
जाते. अपवादासाठी सू. ३.१३२-१३३ पहा. ३.१३२ तादर्थ्य....वचनस्य -- डे हा चतुर्थी एकवचनाचा प्रत्यय आहे.
प्रायः तादर्थ्य दाखविण्यास चतुर्थी वापरली जाते.
३.१३४ द्वितीया, तृतीया, पंचमी व सप्तमी या विभक्तींचे ऐवजीही क्वचित् षष्ठी
विभक्ती वापरली जाते.
३.१३५ तृतीया विभक्तीच्या ऐवजी सप्तमी विभक्तीचा उपयोग विमलसूरिकृत
'पउमचरिय ग्रंथामध्ये पुष्कळ आहे.
३.१३८ क्यङन्तस्य....लुग् भवति -- नामापासून धातू सिद्ध करण्यास,
क्यङ् आणि क्यष् असे दोन प्रत्यय आहेत. त्या प्रत्ययाशी संबंधित असणाऱ्या 'य' चा लोप विकल्पाने होतो. लोहित इ. काही शब्दांना क्यङ्-ष् प्रत्यय लागतो. उदा. लोहित - लोहितायति-ते. सदृश आचार दाखविण्यास क्यङ् प्रत्यय जोडला जातो. उदा. (काक:) श्येनायते (श्येनाप्रमाणे वागतो). दमदमा -- एक प्रकारचे वाद्य.
३.१३९-३.१८० या सूत्रांत धातुरूपविचार आहे. या संदर्भात पुढील गोष्टी
लक्षात ठेवाव्यात :- प्राकृतमध्ये व्यंजनान्त धातु नाहीत; सर्व धातू स्वरान्त आहेत; बहुसंख्य धातु अकारान्त आहेत. धातूंचा गणभेद व
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
परस्मैपद-आत्मनेपद असा प्रत्ययभेद नाही. वर्तमान, भूत, भविष्य असे तीन काळ आहेत; त्यांचे संस्कृतप्रमाणे इतर प्रकार नाहीत ? भूतकालीन धातुरूपांचा वापर फारच कमी आहे. प्राय: क. भू.धा.वि. च्या उपयोगाने भूतकाळाचे कार्य केले जाते. आज्ञार्थ, विध्यर्थ व संकेतार्थ आहेत. विध्यर्थाऐवजी वि.क.धा.वि. चा उपयोग बराच आढळतो.
च
३.१३९ त्यादीनां विभक्तीनाम् त्यादि साठी सू. १.९ वरील टीप व विभक्तिसाठी सू. ३.१३० वरील टीप पहा. परस्मैपदानामात्मनेपदानां संस्कृतात परस्मैपद व आत्मनेपद अशी धातूंची दोन पदे असून, त्यांचेसाठी प्रत्ययही भिन्न आहेत. असा पदभेद प्राकृतात नाही. धातूंना लागणारे प्रत्यय एक प्रकारचेच आहेत. प्रथमत्रयस्य पहिल्या तीन्हींचे म्हणजे तृतीय पुरुषाच्या तीन वचनांचे. आद्यं वचनम् एकवचन, (द्विवचन) आणि बहुवचन अशी तीन वचने आहेत; त्यातील पहिले वचन म्हणजे एकवचन. इच् एच् यातील च् इत् आहे. धातूच्या अंतिम रूपात हा इत् येत नाही. चकारौ.... विशेषणार्थौ सि, से, मि, न्ति, न्ते, इरे या प्रत्ययांप्रमाणे, इ आणि ए हे प्रत्यय इत्-रहित का सांगितले नाहीत, या प्रश्नाला येथे उत्तर आहे. पैशाची भाषेच्या संदर्भात, सू. ४.३१८ मध्ये या इत् - सहित प्रत्ययांचा उपयोग व्हावयाचा आहे.
——
३.१४० द्वितीयस्य त्रयस्य
एकवचनाचे.
३.१४१ तृतीयस्य त्रयस्य
३.१४२ आद्यत्रय°
टीपा
प्रथम पुरुषाच्या तीन वचनांचे. आद्यस्य वचनस्य एकवचनाचे. मिवे: स्थानीयस्य मे: मिव् (प्रथमपुरुष एकवचनी प्रत्यय) च्या स्थानी येणाऱ्या मि प्रत्ययाचा.
——
——
——
द्वितीय पुरुषाच्या तीन वचनांचे. आद्यवचनस्य
——
म्हणजे प्रथमत्रय (सू. ३.१३९) म्हणजे तृतीय पुरुषाची
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-तृतीय पाद
तीन वचने. बहुषु....वचनस्य बहुमध्ये असणाऱ्या वचनाचे म्हणजे बहुवचनाचे. हसिज्जन्ति रमिज्जन्ति ही कर्मणि रूपे आहेत (सू. ३.१६० पहा). क्वचिद्.... एकत्वेऽपि क्वचित् एकवचनात सुद्धा इरे प्रत्यय लागतो.
३.१४३ मध्यमस्य त्रयस्य
-
——
म्हणजेच द्वितीयस्य त्रयस्य ( सू. ३.१४०) म्हणजेच द्वितीय पुरुषाच्या तीन वचनांचे. बहुषु वर्तमानस्य बहुवचनाचे. हच् इथला च् इत् आहे. जं... रोइत्था तृ.पु.ए.व.मध्ये रोइत्था वापरले आहे. हच् इति....विशेषणार्थः
- सू. ३.१३९ वरील टीप पहा. सू. ४.२६८ प्रमाणे ह चा ध होतो. ३.१४५ यौ.... वुक्तौ एच् व से हे आदेश सू. ३.१३९ - १४० मध्ये सांगितले आहेत. सू. १३९ - १४४ मध्ये सांगितलेले वर्तमानकाळाचे प्रत्यय असे
——
——
——
——
अ.व.
मो,
——
मु, म
पुरुष
ए. व.
प्र. पु.
मि
द्वि.पु.
सि, से
तृ. पु.
इ, ए
हे प्रत्यय लागताना होणारे फेरफार असे (सू. ३.१४१ - १४३, १४५, १५४, १५५, १५८ पहा ) :
१) मि प्रत्ययापूर्वी धातूच्या अन्त्य अ चा आ विकल्पाने होतो. २) मो, मु, म या प्रत्ययांपूर्वी धातूच्या अन्त्य अ चा आ आणि इ विकल्पाने होतो. ३) से आणि ए हे प्रत्यय फक्त अकारान्त धातूंना लागतात. ४) सर्व प्रत्ययांपूर्वी धातूच्या अन्त्य अ चा ए विकल्पाने होतो.
टीप
१) क्वचित् मि प्रत्ययातील 'इ' चा लोप होऊन, नुसता म् रहातो. उदा. हसं.
२) इरे हा प्रत्यय कधी तृ. पु. ए. व. मध्येही लागतो.
इत्था,
ह
न्ति, न्ते,
४९५
——
इरे
येथे
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९६
३ ) इत्था प्रत्यय कधी इतर पुरुषांतही लागतो). वरील प्रत्यय लागून होणारी रूपे अशी :
वर्तमानकाळ : हस धातु
पुरुष
प्र. पु.
द्वि.पु.
तृ. पु.
प्र. पु.
द्वि. पु.
तृ. पु.
ए.व.
हसमि, हसामि,
हम
हससि, हसेसि,
हससे,
हसेसे
हसइ, हसेइ,
हसए, हसे
होमि
होसि
होइ
३.१४६ सिना... भवति
वर्तमानकाळ : हो धातु
——
३.१४७ मिमो म पक्षे.... अम्ह होतो.
अ.व.
हसमो, हसामो, हसिमो, हसेमो; हसमु, हसामु, हसिमु, हसेमु; हसम, हसाम, हसिम,
हसेम
——
हसइत्था, हसित्था, हसेइत्था, हसेत्था, हसह, हसेह
हसन्ति, हसेन्ति, हसन्ते, हसेन्ते, हसइरे, हसिरे, हसेइरे
आदेशासह अस् धातूला सि आदेश होतो.
टीपा
होमो, होमु, हत्था, होह
होन्ति (हुन्ति), होन्ते, होइरे.
——
होम
द्वितीय पुरुषी तीन वचनांतील ए. व. च्या सिया
मि साठी सू. ३.१४१ व मो, म साठी सू. ३.१४४ पहा. विकल्पपक्षी सू. ३.१४८ नुसार अत्थि हा आदेश
३.१४८ अस्ते: . भवति सर्व पुरुषांत आणि वचनांत अस् धातूला
अत्थि असा आदेश होतो.
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-तृतीय पाद
४९७
في في في
वर्तमानकाळ : अस धातु म्हि, अत्थि म्हो, म्ह, अत्थि सि, अत्थि अत्थि अत्थि
अत्थि
३.१४९-३.१५३ या सूत्रांत प्रयोजक धातू साधण्याची प्रक्रिया सांगितली आहे.
३.१४९ णे: स्थाने -- णि च्या स्थानी. प्रयोजक धातु साधण्यास धातूला
लावल्या जाणाऱ्या प्रत्ययाला ‘णि' अशी तांत्रिक संज्ञा आहे.
३.१५० गुर्वादेः -- ज्यातील आदि स्वर गुरू म्हणजे दीर्घ आहे, त्याचा.
३.१५१ भ्रमे: -- भ्रमि - भ्रम्. एकाद्या धातूचा निर्देश करताना, त्याला इ
(इक्) जोडला जातो. (इश्तिपौ धातुनिर्देशे। पा.अ.३.३.१०८). भामेइ...भमावेइ -- ही रूपे सू. ३.१४९ नुसार होतात.
३.१५२ णे: स्थाने....परत: -- क्त आणि कर्मणि प्रत्यय पुढे असताना, णि
प्रत्ययाचा लोप किंवा आवि असा आदेश होतो. उदा. कर+आवि+अ (क्त) = कराविअ. कर+आवि+ज (कर्मणि) = कराविज्ज. ‘णि' च्या अ आणि ए या आदेशांचा लोप होतो. तेव्हा :- कर+0+अ (क्त) = कार+0+अ = कारिअ. कर+0+ज (कर्मणि) = कार+0+ज्ज = कारिज. क्त -- धातूपासून क.भू.धा.वि. साधण्याच्या प्रत्ययाला क्त ही तांत्रिक संज्ञा आहे. उदा.- गम्-गत. भावकर्मविहितप्रत्यय - - धातूपासून कर्मणि आणि भावे अंग तयार करण्यासाठी सांगितलेला क्य हा प्रत्यय. कारीअइ.... हसाविजइ -- ही प्रयोजक धातूंची कर्मणि रूपे आहेत.
३.१५३ आदेरकारस्य -- धातूतील आदि अकाराचा.
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
टीपा
प्रयोजक धातू पुढीलप्रमाणे साधले जातात – १) अ, ए, आव, आवे हे प्रयोजक धातू साधण्याचे प्रत्यय आहेत. २) अ, ए हे प्रत्यय लागताना किंवा त्यांचा लोप झाल्यास, धातूतील आदि अ चा आ होतो. उदा. कर-कार. ३) धातूचा आदि स्वर दीर्घ असल्यास, अवि प्रत्यय विकल्पाने लागतो. उदा. सोस-सोसिअ, सोसविअ. ४) पुढे क्त किंवा कर्मणि प्रत्यय असल्यास, णि प्रत्ययाचा लोप अथवा आवि असे आदेश होतात.
३.१५६
क्त -- सू. ३.१५२ वरील टीप पहा. हा प्रत्यय प्राकृतात अ (य) असा होतो. तत्पूर्वी धातूच्या अन्त्य अ चा इ होतो. उदा. हस-हसिअ.
३.१५७ क्त्वा....प्रत्यये -- क्त्वा साठी सू. १.२७ वरील टीप पहा. तुम्
-- धातूपासून हेत्वर्थक अव्यय साधण्याचा प्रत्यय आहे. हा प्रत्यय प्राकृतात उं असा होतो. तव्य -- धातूपासून वि.क.धा.वि. साधण्याचा तव्य प्रत्यय आहे. हा प्रत्यय प्राकृतात अव्व (यव्व) असा होतो. भविष्यत्कालविहितप्रत्यय -- भविष्यकाळाचा म्हणून सांगितलेला प्रत्यय. या प्रत्ययासाठी सू. ३.१६६ इत्यादी पहा.
३.१५८ वर्तमाना -- वर्तमानकाळ. पञ्चमी -- आज्ञार्थ. शतृ -- धातूपासून
व.का.धा.वि. साधण्याचा प्रत्यय. या प्रत्ययासाठी सू. ३.१८१ पहा.
३.१५९ जाजे -- जा आणि ज. हे आदेश प्राकृतात बरेच व्यापक केलेले
आहेत (सू. ३.१७७ पहा).
३.१६० चिजि....वक्ष्याम: -- यासाठी सू. ४.२४१ पहा. क्यस्य स्थाने
-- क्य या प्रत्ययाच्या स्थानी. धातूपासून कर्मणि आणि भावे अंग साधण्याचा क्य प्रत्यय आहे. हसीअन्तो....हसिज्जमाणो -- येथे कर्मणि अंगांना सू. ३.१८१ नुसार अन्त व माण हे प्रत्यय लागलेले
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-तृतीय पाद
४९९
आहेत. बहुला... विकल्पेन भवति -- क्वचित् क्य प्रत्ययच लागतो, म्हणजे ज्ज (य) प्रत्यय लागतो; तत्पूर्वी सू. ३.१५९ नुसार धातूच्या अन्त्य अ चा ए होतो. उदा. नव+ज=नवेज. नविजेज, लहिज्जेज, अच्छिज्जेज -- सू.३.१७७ व १५९ पहा. अच्छ - - सू.४.२१५ पहा.
३.१६१ यथासंख्यम् -- अनुक्रमाने. डीस डुच्च -- डित् ईस आणि डित्
उच्च. दीसइ व वुच्चइ ही रूपे दृश्यते (दिस्सइ-दीसइ) व उच्यते (उच्चइ मध्ये 'व्चा आदि वर्णागम होऊन, वुच्चइ) यावरूनही साधता येतात.
३.१६२ भूतेऽर्थे....भूतार्थः -- भूतकाळाचा अर्थ दाखविण्यास जे अद्यतनी
इ. प्रत्यय संस्कृतात सांगितले आहेत, ते भूतार्थ प्रत्यय. संस्कृतमध्ये भूतकाळी अद्यतन, अनद्यतन व परोक्ष असे तीन प्रत्ययांचे गट आहेत. सी ही हीअ -- हे तृ.पु.ए.व. चे प्रत्यय दिसतात. वाङ्मयात इंसु आणि अंसु असे भूतकाळी तृ.पु.अ.व. चे प्रत्यय वापरलेले आढळतात. या खेरीज अब्बवी सारखी भूतकाळी तृ.पु.ए.व. ची रूपेही वाङ्मयात दिसतात. स्वरान्ता....विधिः -- सी, ही, हीअ प्रत्यय लागण्याचा नियम फक्त स्वरान्त धातूंच्या बाबतीतच आहे. अकार्षीत्....चकार -- कृ धातूची अद्यतन, अनद्यतन व परोक्ष भूतकाळाची संस्कृतमधील रूपे आहेत. ह्यस्तन्या: प्रयोगः -- ह्यस्तनीचा वापर. ह्यस्तनी
म्हणजे अनद्यतन भूतकाळ. ३.१६३ व्यञ्जनान्ता.... भवति -- व्यंजनान्त धातूंना भूतकाळी ईअ
प्रत्यय लागतो. येथे व्यंजनान्त म्हणजे संस्कृतमध्ये व्यंजनान्त असणारे धातू; कारण प्राकृतात व्यंजनान्त शब्दच नाहीत. अभूत्....बभूव, आसिष्ट.... आसाञ्चक्रे, अग्रहीत्.... जग्राह -- भू, आस्, ग्रह् धातूंची रूपे. सू.३.१६२ वरील अकार्षीत्.... चकार वरील टीप पहा.
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
टीपा
३.१६४ आसि आणि अहेसि ही अस् धातूची भूतकाळाची रूपे सर्व पुरुषांत
व सर्व वचनांत वापरली जातात.
३.१६५ सप्तमी -- विध्यर्थ. विध्यर्थाची खूण म्हणून धातूपुढे ज येतो आणि
त्याच्यापुढे विकल्पाने वर्तमान-काळाचे प्रत्यय जोडले जातात.
३.१६६-३.१७२ या सूत्रांत भविष्यकाळाचा विचार आहे. हि किंवा स्स ही
भविष्यकाळाची खूण आहे. भविष्य-काळाचे प्रत्यय पुढीलप्रमाणे देता येतील :
भविष्यकाळाचे प्रत्यय पुरुष ए.व.
अ.व. प्र. पु. स्सं, स्सामि, हामि, ) स्सामो, स्साम, स्सामु, हामो, हाम, हिमि
हामु; हिमो, हिम, हिमु ; हिस्सा, हित्था द्वि. पु. हिसि, हिसे हित्था, हिह तृ. पु. हिइ, हिए हिन्ति, हिन्ते, हिइरे हे प्रत्यय लागण्यापूर्वी सू.३.१५७ नुसार, धातूच्या अन्त्य अ चे इ आणि ए होतात.
__ भविष्यकाळ : भण धातू पुरुष ए.व.
अ.व. प्र. पु. भणिस्सं, भणेस्सं; भणिस्सामो, भणेस्सामो; भणिस्साम,
भणिस्सामि, भणेस्सामि; | भणेस्साम; भणिस्सामु, भणेस्सामु; भणिहामि, भणेहामि; भणिहामो, भणेहामो; भणिहाम, भणेहाम; भणिहिमि, भणेहिमि भणिहामु, भणेहामु ; भणिहिमो, भणेहिमो;
भणिहिम, भणेहिम; भणिहिमु, भणेहिमु; भणिहिस्सा, भणेहिस्सा; भणिहित्था, भणेहित्था
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-तृतीय पाद
द्वि. पु. भणिहिसि, भणेहिसि ; भणिहिसे, भणेहिसे
तृ. पु. भणिहिइ, भणेहिइ, भणिहिए, भणेहिए
प्र. पु. होस्सं, होस्सामि, होहामि, होहिमि
द्वि. पु. होहिसि
तृ. पु. होहि
}
३.१७०
भणिहित्था, भणेहित्था; भणिहिह, भणेहिह
भविष्यकाळ : हो धातू
——
भणिहिन्ति, भणेहिन्ति; भणिहिन्ते, भणेहिन्ते; भणिहिरे, भणेहिइरे
होस्सामो, होस्साम, होस्सामु, होहामो, होहाम, होहामु; होहिमो, होहिम, होहिमु; होहिस्सा, होहित्था
होहित्था, होहिह
होहिन्ति, होहिते, होहिइरे
३.१६६ भविष्यति भविता संस्कृतमधील रूपे. हसिहिइ
५०१
भू धातूची आणि ता भविष्यकाळाची भविष्यकालीन प्रत्ययापूर्वी धातूच्या
अन्त्य अ चे इ आणि ए होतात. उदा. हसिहिइ, हसेहिइ.
३.१६७ भविष्यत्यर्थे.... प्रयोक्तव्यौ - मि, मो, मु आणि मया प्रत्ययांपूर्वी विकल्पाने स्सा आणि हा येतात. तृतीयत्रिक तृतीयत्रय (सू. ३.१४२); प्रथम पुरुषाची तीन वचने.
——
कर (कृ) व दा धातूंची भविष्यकाळ प्र. पु. ए. व. मध्ये काहं आणि दाहं अशी अधिक रूपे होतात. करोतेः करोति (कृ) :- एकाद्या धातूचा निर्देश करताना, त्याला ति जोडला जातो (इश्तपौ धातुनिर्देशे । पा. अ. ३.३.१०८). काह सू.४.२१४ नुसार कृ चा का होतो.
भविष्यकाळी प्रत्ययापूर्वी,
३.१७१ श्रु इत्यादी धातूंची सोच्छं इ. रूपे भविष्यकाळ प्र. पु. ए. व. ची आहेत.
——
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
टीपा
३.१७२ श्रु इ. धातूंची भविष्यकाळात सोच्छ इ. अंगे होतात. त्यांना केवळ
वर्तमानकाळाचे प्रत्यय लावूनही भविष्यकाळ सिद्ध होतो. उदा. सोच्छिइ. त्यांना भविष्यकाळाचे प्रत्ययही लागतात. उदा. सोच्छिहिइ.
३.१७३-३.१७६ या सूत्रांत आज्ञार्था (विध्यर्था) चा विचार आहे. त्याचे प्रत्यय असे:
आज्ञार्थाचे प्रत्यय पुरुष ए.व.
अ.व. प्र. पु. मु द्वि. पु. सु, इज्जसु, इज्जहि, इज्जे, हि, ह तृ. पु. उ
आज्ञार्थाचे प्रत्यय लागताना :- १) मु व मो प्रत्ययांपूर्वी धातूच्या अन्त्य अ चे इ आणि आ होतात. (सू. ३.१५५). २) सर्व प्रत्ययांपूर्वी धातूच्या अन्त्य अ चा ए होतो (सू. १.१५८). ३) इज्जसु, इज्जहि, इज्जे व लोप (0) हे फक्त अकारान्त धातूंच्या बाबतीत आहेत.
आज्ञार्थ : हस धातू प्र. पु. हसमु, हसामु, हसिमु, हसेमु हसमो, हसामो, हसिमो, हसेमो द्वि.पु. हससु, हसेज्जसु, हसेजहि, हसह, हसेह
हसेजे, हसहि, हसेहि, हस तृ. पु. हसउ, हसेउ
हसन्तु, हसेन्तु
आज्ञार्थ : हो धातू
प्र. पु. होमु द्वि. पु. होसु, होहि तृ. पु. होउ
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-तृतीय पाद
५०३
३.१७३ विध्यादिष्वर्थेषु -- विधि इ. अर्थांमध्ये. प्राकृतमध्ये आज्ञार्थ व
विध्यर्थ यात फारसा फरक मानला जात नाही असे दिसते. एकत्वे.... स्थाने -- एकवचनात असणाऱ्या तीन पुरुषांच्या (त्रयाणां) तीनही एकवचनांच्या (त्रिकाणां) स्थानी. दकारो....न्तरार्थम् -- दु मधील द् हे उच्चारण दुसऱ्या म्हणजे शौरसेनी भाषेसाठी आहे.
३.१७४ सो: स्थाने -- सु च्या स्थानी. सु साठी सू. ३.१७३ पहा.
३.१७५ लुक -- लोप; येथे प्रत्ययांचा लोप. अकारान्त धातूंच्या आज्ञार्थ
द्वि.पु.ए.व. मध्ये एक रूप प्रत्ययरहित होते. उदा. हस.
३.१७७
३.१७६ बहुष्व.... स्थाने -- बहुवचनात असणाऱ्या, तीन पुरुषांच्या, तीनही
बहुवचनांच्या स्थानी. हसन्तु हसेयुः, हसत हसेत, हसाम हसेम - - हस् धातूची अनुक्रमाने तृ.पु., द्वि.पु. व प्र.पु. यांच्या बहुवचनाची क्रमाने आज्ञार्थी व विध्यर्थी रूपे. वर्तमानाया....भवत: -- वर्तमानकाळ, भविष्यकाळ, विध्यर्थ व आज्ञार्थ यांमध्ये सांगितलेल्या प्रत्ययांच्या स्थानी ज्ज आणि ज्जा हे आदेश विकल्पाने येतात; ते सर्व पुरुषांत व वचनांत वापरले जातात (सू. ३.१७८ पहा). भविष्यन्ती -- भविष्यकाळ. हसतु हसेत् - - हस् धातूचे आज्ञार्थ व विध्यर्थ तृ.पु.ए.व. अन्ये.... पीच्छन्ति - - काही वैयाकरणांच्या मते, सर्व काळ व अर्थ यांमध्ये ज्ज आणि ज्जा वापरले जातात. भवति.... अभविष्यत् -- ही रूपे भू धातूच्या तृ.पु.ए.व. ची क्रमाने वर्तमानकाळ, विध्यर्थ, आज्ञार्थ, अनद्यतनभूत, अद्यतनभूत, परोक्षभूत, आशीर्लिङ्, ता आणि स्य भविष्यकाळ व संकेतार्थ यांची संस्कृतमधील आहेत.
३.१७८
भवतु भवेत् -- सू. ३.१७७ वरील टीप पहा.
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
टीपा
३.१७९ क्रियातिपत्ति -- संकेतार्थ.
३.१८० धातूंना न्त आणि माण हे प्रत्यय जोडूनही संकेतार्थ साधला जातो.
श्लोक १ -- हे चंद्रा ! हरणाच्या स्थानी जर तू सिंहाला (आपल्या ठिकाणी) ठेवले असतेस, तर विजयी अशा त्याच्यामुळे, तुला राहूचा त्रास सोसावा लागला नसता.
३.१८१ शतृ आनश् -- धातूपासून व.का.धा.वि. साधण्याचे हे दोन प्रत्यय
आहेत. त्यांना प्राकृतात न्त आणि माण असे आदेश होतात. शतृ प्रत्ययापूर्वी धातूच्या अन्त्य अ चा विकल्पाने ए होतो (सू.३.१५८ पहा). उदा. हसेन्त.
३.१८२ धातूला ई, न्ती, माणी जोडून स्त्रीलिंगी व.का.धा.वि. सिद्ध होतात.
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थ पाद
या पादात प्रारंभी धात्वादेश सांगितले आहेत. नंतर शौरसेनी इ. भाषांची वैशिष्ट्ये सांगितली आहेत. धात्वादेशांत मूळ धातू व प्रयोजक धातू यांचे आदेश दिलेले आहेत. या धात्वादेशांतील काही संपूर्ण देशी आहेत, तर झा, गा (सू.४.६), ठा (सू.४.१६), अल्ली (सू.४.५४), धुव (सू.४.५९) इ. काहींचा संस्कृतशी संबंध जोडता येतो.
४.१ इदितः -- ज्यातील इ इत् आहे. उदा. कथि (कथ्+इ). प्रायः सर्व
धात्वादेश वैकल्पिक आहेत.
४.२ बोल्ल -- (म) बोलणे. एते चान्यै....प्रतिष्ठन्तामिति -- इतर
वैयाकरणांनी धात्वादेश हे देशी शब्द मानले आहेत. पण ते धात्वादेश म्हणून येथे देण्याचे कारण हेमचंद्र असे सांगतो :- इतर धातूंप्रमाणेच या धात्वादेशांनाही भिन्न-भिन्न प्रत्यय लागून त्यांची भिन्न-भिन्न रूपे सिद्ध व्हावीत आणि तशी ती होतातही. उदा. वज्जर पासून वजरिओ (क.भू.धा.वी), वज्जरिऊण (पू.भा.धा.अ.), वज्जरणं (नाम), वज्जरन्त (व.का.धा.वी), वज्जरिअव्वं (वि.क.धा.वी) इ.
४.४ गलोपे -- धात्वादेशातील ग चा लोप सू. १.१७७ नुसार होईल.
४.५ बुभुक्षे.... क्विबन्तस्य -- आचार अर्थी असणाऱ्या क्विप् प्रत्ययाने अन्त
पावणाऱ्या बुभुक्ष धातूला. आचार या अर्थी क्विप् प्रत्यय नामांना जोडून नामधातू साधले जातात. उदा. अश्वति.
४.६ णिज्झाइ -- निर् + ध्यै. झाणं गाणं -- झा, गा पासून साधलेली नामे.
४.७ जाण (धातु) पासून जाणिअ हे क.भू.धा.वि; जाणिऊण हे पू.का.धा.अ.
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
टीपा
आणि जाणणं हे नाम आहेत. णाऊण -- सू. २.४२ प्रमाणे ज्ञा पासून झालेल्या ‘णा' चे पू.का.धा.अ. आहे.
४.९
सद्दहमाणो -- सद्दहचे व.का.धा.वि. (सू. ३.१८१).
४.१० घोट्ट -- (म) घोट.
४.१६ ठाअइ -- सू. ४.२४० नुसार ठा पुढे अ आला आहे. पट्ठिओ....
उट्ठाविओ -- ही सर्व क.भू.धा.वि. आहेत. चिट्ठिऊण -- चिट्ठ चे पू.का.धा.अ.
४.१७ उट्ठइ -- (म) उठणे.
४.२० झिज्जइ -- (म) झिजणे.
४.२१-४.५१ या सूत्रांत प्रयोजक धातूंचे धात्वादेश सांगितले आहेत.
४.२१ ण्यन्त -- णि या प्रयोजक प्रत्ययाने अन्त पावणारा ; प्रयोजक प्रत्ययान्त.
णत्वे णूमइ -- सू. १.२२८ नुसार नूमइ मधील न चा ण होतो.
४.२२ पाडेइ -- (म) पाडणे.
४.२७ ताडेइ -- (म) ताडणे.
४.३० भामेइ....भमावेइ -- सू. ३.१५१ पहा.
४.३१ नासवइ, नासइ -- (म) नासवणे, नासणे.
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
४.३२ दावइ,
४.३३ उग्घाडइ (म) उघडणे.
४.५३ भाइअ,
४.५६ विराइ
दक्खवइ (म) दावणे, दाखवणे.
४.३७ पट्ठवइ, पट्ठावइ
४.३८ विण्णवइ
४.४३ ओग्गालइ
४.५७ रुञ्जइ
——
४.६१ हुन्तो
४.६३ च्चिअ
——
——
——
बीहिअ भा आणि बीह यांची क. भू.धा.वि.
——
(म) विनवणे.
(म) उगाळणे.
——
(म) पाठवणे.
(म) विरणे.
——
४.६० हो - हे रूप होते. 'विहवो
चे हेत्व. धा. अ.
——
(म) रुंजन करणे; रुंजी.
(म) होणे. पक्षे भवइ - विकल्पपक्षी भू चा भव होऊन भवइ
——
विभू पासूनचे विहव हे नाम. भविउं
भव
चे व.का.धा.वि.
सू. २.१८४ पहा.
४.६९ मन्युना करणेन करण असणाऱ्या मन्युमुळे. करण क्रियेच्या सिद्धीच्या बाबतीत जे अत्यंत उपकारक असते, ते करण होय.
५०७
——
४.७६ ह्रस्वत्वे सू. १.८४ नुसार स्वर ह्रस्व झाला असताना.
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
टीपा
४.८६
त्यजतेरपि चयइ -- त्यज् शब्दात सू.२.१३ नुसार त्य चा च आणि सू. ४.२३९ नुसार अन्ती अ येऊन चय हे वर्णान्तर होते. तरतेरपि तरइ -- सू.४.२३४ नुसार ती धातूचे तर असे वर्णान्तर होते.
४.९६
सिम्पइ -- (म) शिंपणे.
४.१०१
बुड्डइ -- (म) बुडणे ; बुडी.
४.१०४ तेअणं -- तिज् धातूपासून साधलेले नाम.
४.१०५
फुस, पुस -- (म) फुसणे, पुसणे.
४.१०७
अणुवच्चइ -- व्रज् चे वच्च साठी सू. ४.२२५ पहा.
४.१०९
जुप्प -- (म) जुपणे, जुंपणे.
४.१११ उवहुंजइ -- येथे भ चा ह झालेला आहे.
४.११६
तोडइ, तुट्टइ, खुट्टइ -- तोडणे; तुटणे; खुटणे, खुंटणे.
४.११७
घुलइ -- (म) घुलणे, घुलविणे. घोलइ -- (म) घोळणे, घोळ. घुम्मइ -- (हिं) घूमना.
४.११९
अट्ट -- (म) आटणे. कढइ -- (म) कढणे.
४.१२०
गण्ठी -- हे नाम आहे. (म) गाठ.
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५०९
४.१२१ घुसल -- (म) घुसळणे. ४.१२२ इकारो....ग्रहार्थः -- सूत्रात लाद् धातूला इकार जोडून ह्लादि
शब्द वापरला आहे. हा इकार येथे सू.४.१ प्रमाणे इत् म्हणून वापरलेला नाही, तर प्रयोजक प्रत्ययान्त ह्लाद् धातूचेही येथे ग्रहण होते, हे दाखविण्यास इकार वापरला आहे.
४.१२५
अच्छिन्दइ -- सू. ४.२१६ नुसार आच्छिद् चे वर्णान्तर आच्छिन्द होते; सू. १.८४ नुसार आ चा ह्रस्व होऊन अच्छिन्दइ होते.
४.१२६ मलइ -- (म) मळणे.
४.१२७
चुलुचुल -- (म) चुरुचुरु (बोलणे).
४.१३०
झडइ -- (म) झडणे. येथे शद् (१ प.) शीयति हा धातु आहे.
४.१३६ जाअइ -- सू. ४.२४० नुसार जा पुढे अ आला आहे.
४.१३७ विरल्लइ -- (म) विरळ होणे.
४.१३९ कृतगुणस्य -- ज्यात गुण केलेला आहे. इ-ई, उ-ऊ, ऋ-ऋ, लु
यांचे अनुक्रमे ए, ओ, अर्, अल् होणे म्हणजे गुण होणे.
४.१४३ ह्रस्वत्वे -- सू. १.८४ नुसार स्वर ह्रस्व झाला असताना.
४.१४५
अक्खिवइ -- सू.४.२३९ नुसार आक्षिप् च्या अन्ती अ येऊन झालेल्या आक्खिव वर्णान्तरात सू.१.८४ नुसार आ चा ह्रस्व होऊन अक्खिव हे वर्णान्तर होते.
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०
टीपा
४.१४६
-- (हिं) लेटना.
४.१४८
वडवड -
-- (म) बडबड, बडबडणे
४.१४९ लिम्प -- (म) लिंपणे.
४.१५२ पलीवइ -- सू. १.२२१ नुसार प्रदीप् मध्ये द चा ल होतो.
४.१५७
जम्भाअइ -- सू. ४.२४० नुसार जम्भा पुढे अ आला.
४.१६०
अक्कमइ -- सू. ४.२३९ व १.८४ नुसार हे वर्णान्तर होते.
४.१६२ हम्मइ....भविष्यन्ति -- 'हम्म गतौ' या धातुपाठानुसार 'जाणे'
या अर्थी हम्म् धातु आहे. त्यापासून हम्मइ इ. रूपे होतील.
४.१७०
तुवरन्तो जअडन्तो -- तुवर, जअड यांची व.का.धा.वि.
४.१७१ त्यादौ शतरि -- धातूंना लागणारे प्रत्यय (त्यादि) व शतृ प्रत्यय
पुढे असताना. शतृ प्रत्ययासाठी सू.३.१८१ पहा. तुरन्तो -- तूर धातूचे व.का.धा.वि.
४.१७२
अत्यादौ -- (शब्दातील) आदि अ (अत्) पुढे असताना. उदा. तूर+अन्त = तुरन्त. तुरिओ -- ‘तुर' चे क.भू.धा.वि.
४.१७३
खिरइ, झरइ, पज्झरइ -- (म) खिरणे, झरणे, पाझरणे.
४.१७७ फिट्टइ, चुक्कइ, भुल्लइ -- (म) फिटणे, चुकणे, भुलणे.
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५११
४.१८१
देक्खइ -- (म) देखणे. निज्झाअइ....भविष्यति -- नि+ध्यै धातूपासून होणाऱ्या निज्झा पुढे सू.४.२४० नुसार अन्ती अ (अत्) येऊन निज्झाअ असा धातू बनतो. त्यापासून निज्झाअइ हे रूप होईल.
४.१८२ छिवइ -- (म) शिवणे.
४.१८५
पीसइ -- (म) पिसणे.
४.१८६
भुक्क -- (म) भुंकणे.
४.१८७ कड्ढइ -- (म) काढणे.
४.१८९ ढुण्ढुल्लइ ढण्ढोल्लइ -- (म) ढांढोळणे, धुंडाळणे.
४.१९१
चोप्पड -- (म) चोपडणे. मक्खइ -- (म) माखणे.
४.१९४ तच्छइ -- (म) तासणे. रम्पइ -- (म) रापी.
४.१९७ परिल्हसइ -- ल्हस च्या पूर्वी परि हा उपसर्ग आला आहे.
४.१९८
डरइ -- (म) डरणे; (हिं) डरना.
४.२०२ ह्रस्वत्वे -- सू. १.८४ नुसार ह्रस्व स्वर झाला असताना.
४.२०६
चडइ -- (म) चढणे
४.२०७ गुम्मइ -- (म) घुम्म होणे.
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
टीपा
४.२०८
डहइ -- सू. १.२१८ पहा.
४.२१०
गेण्हिअ -- सू. २.१४६ नुसार, ‘गेण्ह' पुढे अ प्रत्यय येतो आणि तत्पूर्वी सू. ३.१५७ नुसार अन्त्य अ चा इ होतो. घेत्तूण घेत्तुआण -- सू. २.१४६ पहा.
४.२११
वोत्तूण -- सू. २.१४६ पहा.
४.२१४ अकार्षीत्.... चकार -- सू.३.१६२ वरील टीप पहा. करिष्यति
कर्ता -- कृ धातूची स्य आणि ता भविष्यकाळाची संस्कृतमधील रूपे.
४.२१९
सडइ -- (म) सडणे. पडइ -- (म) पडणे.
४.२२०
कढइ -- (म) कढणे. वड्ढइ -- (म) वाढणे. परिअड्ढइ - - कड्ढ चे पूर्वी परि हा उपसर्ग आहे. लायण्णं -- सू.१.१७७, १८० नुसार. वृधेः कृतगुणस्य -- ज्यात गुण केला आहे असा वृध् (धातू).
४.२२१
वेष्ट वेष्टने -- हा धातुपाठ आहे. वेष्टन या अर्थी वेष्ट धातू आहे. असा त्याचा अर्थ आहे. वेढइ -- (म) वेढणे वेढिज्जइ -- वेढ चे कर्मणि रूप.
४.२२४ बहुवचनं....सरणार्थम् -- स्विद् या प्रकारचे धातू वाङ्मयीन
वापराचे अनुसरण करून ठरवावेत, हे दाखविण्यासाठी स्विदाम् हे बहुवचन आहे.
४.२२६
रोवइ -- येथे रुद् मधील उ चा गुण झाला आहे. सू. ४.२३७ पहा.
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५१३
४.२२८
खाइ -- (म) खाणे. खाअइ -- सू.४.२४० नुसार खा पुढे अ आला. खाहिइ खाउ -- खा धातू ची भविष्यकाळ व आज्ञार्थ यांची रूपे. धाइ धाहिइ धाउ -- धा ची क्रमाने वर्तमानकाळ, भविष्यकाळ व आज्ञार्थ धातू रूपे.
४.२३०
परिअट्टइ -- अट्ट चे परि हा उपसर्ग आहे. पलोट्टइ -- येथे प (प्र) हा उपसर्ग आहे.
४.२३१ फुट्टइ -- (म) फुटणे.
४.२३२
पमिल्लइ.... उम्मीलइ -- येथे प्र, नि, सम, उद् हे उपसर्ग आहेत.
४.२३३
निण्हवइ, निहवइ -- येथे नि हा उपसर्ग आहे. पसवइ -- येथे प्र हा उपसर्ग आहे.
४.२३४ ऋवर्ण -- ऋ व ऋ हे स्वर.
४.२३७
युवर्ण -- सू.१.६ वरील टीप पहा. क्ङित्यपि....भवति -- क्ङित् म्हणजे कित् आणि ङित् प्रत्यय, ज्यातील क् आणि ङ् इत् आहेत असे प्रत्यय. संस्कृतात या प्रत्ययांच्या मागे असणाऱ्या इ आणि उ या वर्णांचा गुण वा वृद्धि होत नाही. पण प्राकृतात मात्र हे प्रत्यय पुढे असतानाही मागील इ आणि उ वर्णांचा गुण होतो.
४.२३८
हवइ -- सू.४.६० पहा. चिणइ -- सू.४.२४१ पहा. रुवइ रोवइ -- सू.४.२२६ पहा.
४.२३९ व्यंजनान्त धातूंच्या अन्ती अ येऊन ते अकारान्त होतात. कुणइ -
- कुण हा कृचा धात्वादेश म्हणून सू.४.६५ मध्ये सांगितला आहे.
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४
टीपा
तसेच, कृ हा व्यंजनान्त धातू नाही. त्यामुळे कुण हे उदाहरण येथे योग्य दिसत नाही. हरइ, करइ -- हृ आणि कृ धातूपासून हर व कर होतात (सू. ४.२३४). ह आणि कृ हे धातू व्यंजनान्तही नाहीत. त्यामुळे ही उदाहरणे येथे योग्य दिसत नाहीत. शबादीनाम् -- शप्+आदीनाम्.
४.२४० चिइच्छइ -- सू.२.२१. दुगुच्छइ -- सू.४.४
४.२४१ एषां....ह्रस्वो भवति -- पुढे ‘ण' आल्यावर, मागील स्वर दीर्घ
असल्यास, तो ह्रस्व होतो. उदा. लू - लुण. उच्चिणइ उच्चेइ -- येथे उद् हा उपसर्ग आहे.
४.२४२ द्विरुक्तो वकारागमः -- म्हणजे 'व्व' चा आगम. क्यस्य लुक् -
- क्य या प्रत्ययाचा लोप. क्य प्रत्ययासाठी सू.३.१६० पहा.
४.२४३ संयुक्तो म: -- म्हणजे म्म.
४.२४४
द्विरुक्तो म: -- म्हणजे म्म. हन्ति -- हे हन् धातूचे कर्तरि रूप आहे. हन्तव्वं, हन्तूण, हओ -- हन् धातूची अनुक्रमे वि.क.धा.वि., पू.का.धा.अ. आणि क.भू.धा.वि. आहेत.
४.२४५ द्विरुक्तो भ: -- ब्भ असे द्वित्व
४.२४६ द्विरुक्तो झः -- ज्झ असे द्वित्व.
४.२५१ विढविजइ -- विढव हा अर्ज चा आदेश आहे (सू.४.१०८).
४.२५२ जाण, मुण हे ज्ञा धातूचे आदेश आहेत (सू.४.७).
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
४.२५४
४.२५५
४.२५७
४.२५८
४.२५९
४.२६०
४.२६३
४.२६४
४.२६५
'आ' हा उपसर्ग. आढवीअइ
आढव या आदेशाला (सू.४.१५५) सू.३.१६० नुसार ईअ प्रत्यय लागून बनलेले कर्मणि
रूप.
आङ् -
——
संस्कृतमधील काही धातूंना प्राकृतात कोणते वेगळे अर्थ आले आहेत, ते येथे सांगितले आहेत.
४.२६०-४.२८६ या सूत्रांत शौरसेनी भाषेची वैशिष्ट्ये सांगितली आहेत.
अनादि असंयुक्त त चा द होणे हे शौरसेनीचे प्रमुख वैशिष्ट्य आहे. करेध सू. ४.२६८. तधा, जधा सू. ४.२६७. भोमि - सू. ४.२६९. अय्यउत्तो र्य च्या य्य साठी सू. ४.२६६ पहा.
स्निह्यते सिच्यते
स्निह्, सिच् यांची कर्मणि रूपे.
छिविज्जइ
छिव आदेशाचे (४.१८२) कर्मणि रूप.
निपात्यन्ते
सू. २.१७४ वरील टीप पहा. या सूत्राखाली वृत्तीत सांगितलेले क.भू.धा.वि. चे निपात हे प्राय: देशी शब्द आहेत.
——
——
——
——
——
५१५
——
——
इनो नकारस्य इन् मधील नकाराला. हा इन् (इन्नन्त) शब्दातील आहे. उदा. कञ्चुकिन्.
अनयोः सौ.... भवति
नकारस्य हा शब्दातील अन्त्य नकार आहे. उदा. राजन् भयवं
येथे
संस्कृतमध्ये भगवन् असे संबोधनाचे रूप आहे. भयव अन्त्य नकाराचा लोप झाला आहे.
——
भवत् आणि भगवत् यांची प्र. ए. व.
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीपा
मध्ये भवान् आणि भगवान् अशी रूपे संस्कृतात होतात. समणे, महावीरे, पागसासणे -- ही प्र.ए.व. ची रूपे सू. ४.२८७ नुसार आहेत. संपाइअवं, कयवं -- संपादितवान्, कृतवान्. क.भू.धा.वि. ला वत् प्रत्यय जोडून बनलेली कर्तरि रूपे.
४.२६६ पक्षे -- र्य चा य्य न झाल्यास, विकल्पपक्षी माहाराष्ट्री (प्राकृत)
प्रमाणे र्य चा ज होतो.
४.२६७ अनादि, असंयुक्त थ चा ध होणे, हे शौरसेनीचे एक वैशिष्ट्य आहे.
४.२७० पक्षे -- विकल्पपक्षी माहाराष्ट्री (प्राकृत) प्रमाणे अपुव्व असे वर्णान्तर
होते.
४.२७१
इय दूण -- माहाराष्ट्रीत क्त्वा चा 'अ' आदेश आहे (सू.२.१४६); तत्पूर्वी सू.३.१५७ नुसार धातूच्या अन्त्य अ चा इ होतो. या दोन्हींच्या संयोगाने इय (इअ) बनलेला दिसतो. माहाराष्ट्रीतील क्त्वा च्या तूण आदेशाचा दूण होतो असे म्हणता येते. भोत्ता....रन्ता -- या रूपात अभिप्रेत असणारा क्त्वाचा ‘त्ता' आदेश हेमचंद्राने स्वतंत्रपणे सांगितलेला नाही.
४.२७३-२७४ वर्तमानकाळी तृ.पु.ए.व. चे दि आणि दे हे प्रत्यय आहेत.
४.२७३ त्यादीनां....द्यस्य -- सू.३.१३९ वरील टीप पहा.
४.२७५ स्सि -- ही शौरसेनीत भविष्यकाळाची खूण आहे.
४.२७६
य्येव -- सू. ४.२८०.
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५१७
४.२७७ दाणिं -- इदानीम् मधील आद्य इ चा लोप झाला.
४.२७९
येथे सांगितलेला णकाराचा आगम हे शौरसेनीचे एक वैशिष्ट्य आहे. या नवीन आलेल्या ण् मध्ये पुढील इ वा ए मिसळतात. उदा. जुत्तं ण् इमं = जुत्तं णिमं.
४.२८१ निपात -- येथे निपात शब्दाचा अव्यय हा अर्थ आहे.
४.२८२
हगे -- सू. ४.३०१.
४.२८४
भवं -- सू. ४.२६५.
४.२८६
अन्दावेदी जुवदिजणो -- सू.१.४. मणसिला -- सू. १.२६, ४३.
४.२८७-४.३०२ या सूत्रांत मागधी भाषेची वैशिष्ट्ये सांगितली आहेत.
४.२८७
अकारान्त पुल्लिंगी नामांचे प्र.ए.व. एकारान्त असणे, हे एक मागधीचे मुख्य वैशिष्ट्य आहे. एशे मेशे, पुलिशे -- स (व ष) चा श आणि र चा ल यासाठी सू. ४.२८८ पहा. यदपि....लक्षणस्य -- जैनांची जुनी सूत्रे (सूत्रग्रंथ) अर्धमागधी भाषेत आहेत, असे वृद्ध व विद्वान जनांनी म्हटले आहे. या अर्धमागधीशी मागधीचा संबंध फार थोडा आहे. मागधीचे बाबतीत सांगितलेला सू.४.२८७ एवढाच नियम अर्धमागधीला लागतो; नंतरच्या सूत्रांत सांगितलेली मागधीची वैशिष्ट्ये अर्धमागधीत नाहीत.
४.२८८ र चा ल आणि स (ष) चा श हे मागधीचे एक मुख्य वैशिष्ट्य आहे.
दन्त्यसकार -- दन्त या उच्चारणस्थानातून उच्चारला जाणारा सकार.
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
टीपा
तालव्यशकार -- तालु या उच्चारणस्थानातून उच्चारला जाणारा शकार. श्लोक १ -- गडबडीने नमन करणाऱ्या देवांच्या मस्तकावरून गळून पडलेल्या मंदार फुलांनी ज्याचे पदयुगुल सुशोभित झाले आहे, असा (तो) जिन (महा-) वीर माझे सर्व पाप-जंजाळ धुवून टाकू दे.
या श्लोकात लहश, नमिल, शुल, शिल, मन्दाल, लायिद, वील, शयल या शब्दांत र आणि स यांचा ल आणि श झाला आहे. वीलयिण -- जिन महावीर. जैन धर्म प्रगट करणारे चोवीस जिन (तीर्थंकर) आहेत. राग इ. विकार जिंकणारा तो जिन. वीर शब्द येथे महावीर शब्दाचा संक्षेप आहे. महावीर हे जैनांचे २४ वे तीर्थंकर मानले जातात. यिणे, ग्यम्बालं -- ज च्या य साठी सू. ४.२९२ पहा. अवय्य -- सू. ४.२९२ पहा.
४.२८९-४.२९८ या सूत्रांत मागधीतील संयुक्त व्यंजनांचा विचार आहे. त्यावरून
हे स्पष्ट होते की माहाराष्ट्रीत न चालणारी स्ख, स्न, स्प, स्ट, स्त, श्च, स्क, ष्ठ आणि ञ ही जोडाक्षरे मागधीत चालतात.
४.२९२
अय्युणे....गय्यदि, °वय्यिदे -- येथे प्रथम जे चा ज होऊन मग य्य झाला.
४.२९३ द्विरुक्तो ञः -- द्वित्वयुक्त ञ म्हणजे च.
४.२९५ तिरिच्छि -- सू.२.१४३. पेस्कदि -- सू. ४.२९७
४.२९६ जिह्वामूलीयः -- सू. २.७७ वरील टीप पहा.
४.२९८ स्थाधातो....त्यादेश: -- स्था धातूला तिष्ठ असा आदेश हेमचंद्राने
सांगितलेला नाही.
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५१९
४.२९९
हगे -- सू. ४.३०१ एलिश -- सू. १.१०५, १४२; ४.२८८ पहा.
४.३०० अनुनासिकान्तो डिद् आहादेशः -- अनुनासिकाने अन्त होणारा
डित् आहँ असा आदेश.
४.३०२
अभ्यूह्य -- विचार करून.
४.३०३-४.३२४ या सूत्रांत पैशाची भाषेचा विचार आहे.
४.३०३ पैशाचीत मागधीप्रमाणे ज्ञ चा ञ होतो.
४.३०५ पैशाचीत मागधीप्रमाणे न्य आणि ण्य यांचा ञ होतो.
४.३०६ ग्रामीण मराठीत ण चा न होतो. हिंदीतही न चा वापर आहे.
४.३०७
तकारस्यापि....बाधनार्थम् -- पैशाचीत प्रायः शौरसेनीप्रमाणे कार्य होते (सू.४.३२३); तथापि शौरसेनीप्रमाणे पैशाचीत त चा द न होता, त तसाच रहातो. माहाराष्ट्री प्राकृतात त् ला अनेक आदेश होतात (उदा.- सू. १.१७७, २०४-२१४ पहा). हे कोणतेच आदेश पैशाचीत होत नाहीत. म्हणून तकाराच्या तखेरीज इतर सर्व आदेशांचा बाध करण्यास, प्रस्तुत सूत्रात तकाराचा तकार होतो, असे विधान केले आहे.
४.३०८ मराठीत सर्रास ल चा ळ झालेला आढळतो.
४.३०९ न कगच....योग: -- प्राकृतमध्ये श् आणि ष् यांचा स् होतो;
तसा तो पैशाचीत होतो, असे या सूत्रात का सांगितले, या प्रश्नाला
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
४.३११
४.३१४
४.३१२ तून
४.३१५
४.३१३ ष्ट्वा
४.३१६
येथे उत्तर आहे. सू. ४. ३२४ सांगते की माहाराष्ट्रीला लागू पडणारी सू. १.१७७-२६५ ही सूत्रे पैशाचीला लागू पडत नाहीत. या निषिद्ध सूत्रांतच श आणि ष यांचा स होतो हे सांगणारे १.२६० सूत्र आहे. त्यामुळे हे १.२६० सूत्र पैशाचीला लागू होणार नाही. परंतु पैशाचीत तर श आणि ष यांचा स होतो. म्हणून सू. ४.३२४ मधील बाधक नियमाचा बाध करण्यास, प्रस्तुत सूत्रातील नियम (योग) सांगितला आहे.
४.३१७
टो: स्थाने तुः टु आणि तु ही उदित् (ज्यातील उ ( उत् ) इत् आहे) अक्षरे आहेत. उ च्या मागील वर्णाने सूचित होणारा व्यंजनांचा वर्ग ही उदित् अक्षरे दाखवितात. टु म्हणजे ट-वर्ग आणि तु म्हणजे त-वर्ग.
प्राकृतच्या तूण मध्ये सू. ४.३०६ नुसार न झाला.
संस्कृतमध्ये काही धातूंना क्त्वा प्रत्यय लागल्यावर ष्ट्वा होतो. उदा. दृष्ट्वा इत्यादी.
रियसिन सट र्य, स्न, ष्ट मध्ये स्वरभक्ति होऊन हे आदेश बनलेले आहेत.
क्यप्रत्यय
डी
——
——
——
अञ्ञतिसो
झाला.
सू. ३.१६० वरील टीप पहा.
डित् ई.
टीपा
——
——
सू. ४.२८० पहा.
अन्यादृशमध्ये सू. ४.३०५ नुसार न्य चा ञ्ञ
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
४.३१८-४.३१९ पैशाचीत वर्तमानकाळाचे तृ. पु. ए. व. चे ‘ति’ आणि ‘ते’ असे
प्रत्यय आहेत.
४.३२०
४.३२२
४.३२३
एय्य....स्सिः
शौरसेनीप्रमाणे भविष्यकाळात स्सि (सू. ४.२७५)
न येता, एय्य येतो.
पैशाचीत तद् व इदम् सर्वनामांचे पुल्लिंगी तृ. ए. व. नेन आणि स्त्रीलिंगी तृ.ए.व. नाए असे होते.
--
——
अध....
.. हुवेय्य अध मध्ये थ चा ध (सू. ४.२६७), आणि भयवं (सू. ४.२६५) हे शौरसेनीप्रमाणे आहेत. एवंविधाए....कतं कधं मध्ये शौरसेनीप्रमाणे थ चा ध आहे. एतिसं.... तद्धून येथे पूर्व चा पुरव शौरसेनीप्रमाणे (सू. ४.२७०) आहे. भगवं....लोक भगवं (सू. ४.२६४) आणि दाव (सू. ४.२६२) ताव च.... राजा य्येव शौरसेनीप्रमाणे
शौरसेनीप्रमाणे आहे. (सू. ४.२८०) आहे.
—
——
——
५२१
येथे सू.
४.३२४ मकरकेतू, सगरपुत्तवचनं येथे क, ग, च, त, प, व यांचा लोप सू. १.१७७ नुसार झाला नाही. विजयसेनेन लपितं १.१७७ प्रमाणे, ज, त, य यांचा लोप झाला नाही, सू. १.२२८ प्रमाणे न चा ण झाला नाही आणि सू. १.२३१ प्रमाणे प चा व झाला नाही. मतनं द् चा लोप (सू.१.१७७) आणि न चा ण (सू १.२८८) झाला नाही. पापं प् चा लोप (सू १.१७७) अथवा प चा व (सू.१.२३१) झाला नाही. आयुधं य् चा लोप (सू. १.१७७) आणि ध चा ह (सू. १.१८७) झाला नाही. तेवरो चा लोप (सू. १.१७७) झाला नाही.
‘व्’
-
——
——
-
४.३२५-४.३२८ येथे चूलिकापैशाचिक भाषेचा विचार आहे. ही पैशाची
भाषेची उपभाषा आहे.
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
४.३२५ वर्गाणाम् वर्गातील व्यंजनांचा. तुर्य व्याकरण नियमाने येणाऱ्या व्यंजनांच्या
चतुर्थ, चौथे.
४.३२६
——
४.३२८ प्राक्तनपैशाचिकवत् पैशाची भाषेप्रमाणे.
४.३३०
——
ताठा.
क्वचिल्लाक्ष.... ताठा बाबतीतही या सूत्रातील नियम क्वचित् लागू पडतो. उदा. प्रतिमापडिमा (सू.१.२०६)-पटिमा ; दंष्ट्रा - दाढा (सू. २.१३९) श्लोक १ :- प्रेमात रागावलेल्या पार्वतीच्या पायाच्या (दहा) नखांत ज्याचे प्रतिबिंब पडले आहे, (म्हणून) दहा नखरूपी आरशांत (पडलेली दहा व मूळचे एक अशी) अकरा रूपे (शरीरे) धारण करणाऱ्या शंकराला नमस्कार करा. या श्लोकात गोली, चलण, लुद्द मध्ये 'र' चा 'ल' झाला आहे.
——
टीपा
——
—
श्लोक २ :- नाचू लागला असताना, सहज टाकलेल्या ज्याच्या पावलांच्या आघाताने पृथ्वी थरथरली, समुद्र उसळले आणि पर्वत कोसळले, त्या शंकराला नमस्कार करा. या श्लोकात हल मध्ये र चा ल झाला आहे.
पूर्वी (सू. ३०३ - ३२४) सांगितलेल्या
४.३२९-४.४४६ या सूत्रांत अपभ्रंश भाषेचा विचार आहे. शौरसेनी इत्यादी भाषांपेक्षा हा विचार सविस्तर आहे. मुख्य म्हणजे येथे पद्य उदाहरणे फार मोठ्या प्रमाणात दिलेली आहेत.
४.३२९ संस्कृतमधून अपभ्रंशात शब्द येताना, त्यांत स्वरांचे स्थानी इतर स्वर येतात. उदा. पृष्ठ- पट्ठि, पिट्ठि, पुट्ठि; इत्यादी.
श्लोक १ :- प्रियकर शामल (वर्णी) आहे; प्रिया चंपक वर्णी आहे; ती कसोटीच्या (काळ्या) दगडावर ओढलेल्या सुवर्णाच्या रेषेप्रमाणे दिसते.
येथे प्र.ए.व. मध्ये ढोल्ला आणि सामला यामध्ये अ चा आ
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५२३
म्हणजे दीर्घ स्वर झाला आहे व धण आणि देह मध्ये आ चा अ म्हणजे ह्रस्व स्वर झाला आहे. ढोल्ल -- (दे) विट, नायक, प्रियकर. धण -- धन्या; प्रिया प्रियाया धण आदेशः। टीकाकार). नाइ - - सू. ४.४४४. कसवट्टइ -- सू. ४.३३४. श्लोक २ :- हे प्रिया! मी तुला सांगितले होते (श- निवारण केले होते) की दीर्घ काळ मान धरू नको; (कारण) झोपेत रात्र संपून जाईल आणि लगेच प्रभात (-काळ) होईल.
येथे संबोधनात ढोल्ला मध्ये अ चा आ म्हणजे दीर्घ स्वर झाला आहे. मइँ -- सू. ४.३७७. अपभ्रंशात अनेक अनुस्वार हे सानुनासिक उच्चारले जातात. ते अक्षरावरील या चिन्हाने दाखविले जातात. तुहुँ -- सू. ४.३६८. करु -- सू. ४.३८७. निद्दए -- सू. ४.३४९. रत्तडी -- सू.४.४२९,४३१. दडवड -- (दे) शीघ्र, झटपट. माणु, विहाणु -- सू. ४.३३१. श्लोक ३ :- मुली! मी तुला सांगितले होते की वक्र दृष्टी करू नको. (कारण) हे मुली! (ही वक्र दृष्टी) अणकुचीदार (धारदार) भाल्याप्रमाणे (दुसऱ्यांच्या) हृदयात प्रविष्ट होऊन, त्यांना ठार करते. __येथे स्त्रीलिंगात दिट्ठि, पइट्ठि, भणिय मध्ये दीर्घाचा ह्रस्व स्वर झाला आहे. बिट्टीए -- (म,हिं) बेटा, बेटी. जिवँ -- सू. ४.४०१, ३९७ . हिअइ -- सू. ४.३३४ . । श्लोक ४ :- हे ते घोडे; ही (ती युद्ध-) भूमी ; हे ते तीक्ष्ण खड्ग; जो घोड्यांचा लगाम (मागे) खेचीत नाही (तर रणक्षेत्रावर युद्ध करीत रहातो), येथे (त्याच्या) पौरुषाची परीक्षा होते.
येथे प्र.अ.व. मध्ये घोडा, णिसिआ यांमध्ये ह्रस्व स्वराचा दीर्घ स्वर झाला आहे आणि 'ति', खग्ग, वग्ग मध्ये दीर्घ स्वराचा ह्रस्व झाला आहे. एइ -- सू. ४.३६३. ति -- ते मधील ए ह्रस्व झाला आहे. एह -- सू. ४.३६२. एत्थु -- सू. ४.४०५.
४.३३१ श्लोक १ :- भुवनभयंकर असा रावण शंकराला संतुष्ट करून रथात
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
४.३३२
४.३३३
आरूढ होऊण निघाला. ब्रह्मदेव आणि कार्तिकेय यांचे ध्यान करून व त्यांना एकत्र करून जणु देवांनी त्या ( रावणा) ला बनविले होते.
येथे दहमुहु, 'भयंकरु, °संकरु, णिग्गउ, चडिअउ, घडियउ या प्र.ए.व.मध्ये अ चा उ झाला आहे. चउमुहु व छंमुहु मध्ये द्वि.ए.व.मध्ये अ चा उ झाला आहे. रहवरि सू. ४.३३४. चडिअउ हा आरुह् या धातूचा आदेश आहे (सू. ४.२०६). झाइवि, लाइव
चड
सू. ४.३५७. णावइ सू.
सू. ४.४३९. एक्कहिं ४.४४४. दइवें
——
——
——
——
——
——
श्लोक १ :- स्नेह नष्ट झाला नसल्याने, स्नेहाने परिपूर्ण अशा व्यक्तींमध्ये लाख योजनांचे अंतर असू दे; हे सखी! (स्नेह नष्ट न होता) जो शंभर वर्षांनी भेटतो, तो सौख्याचे स्थान आहे.
येथे जो, सो या प्र. ए. व. मध्ये अ चा ओ झाला आहे. 'लक्खु, सू.४.३३३, ३४२. सोक्खहँ,
ठाउ
सू. ४.३३१. 'सएण
सू. ४.३३९.
निवट्टाहं श्लोक २ :सखी! (प्रियकराच्या) अंगाशी (माझे ) अंग भिडले नाही, अधराला अधर चिकटला नाही; (मी) प्रियकराचे मुखकमल
पहात असतानाच (आमची ) सुरतक्रीडा समाप्त झाली.
येथे अंगु, मिलिउ, सुरउ मध्ये अ चा ओ झालेला नाही. अंगहि सू. ४.३३५. हलि हले (सू.२.१९५) मध्ये ए चा स्व झाला. अहरें सू. ४.३३३, ३४२. पिअ सू.४.३४५. जो अन्ति सू. ४.३५०. जोअ म्हणजे पहाणे. एम्वइ
सू.
४.४२०.
——
सू. ४.३३३, ३४२.
——
टीपा
——
येथे दइएँ मध्ये अ चा ए झाला आहे. महु
जे
श्लोक १ :- प्रवासाला निघालेल्या प्रियकराने (अवधी) म्हणून दिवस दिले होते सांगितले, ते मोजताना नखांनी (माझी) बोटे जर्जरित
झाली.
——
सू. ४.३७९.
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५२५
दिअहडा -- सू. ४.४२९. दइएँ, पवसंतेण, नहेण -- सू. ४.३४२. गणन्तिएँ -- सू. ३.२९. अंगुलिउ, जजरिआउ -- सू.४.३४८. ताण -- हे माहाराष्ट्री प्राकृतात ष.अ.व. चे रूप आहे. येथे त्याचा उपयोग द्वितीये ऐवजी (सू. ३.१३४) केला आहे.
४.३३४ श्लोक १ :- सागर गवताला वर (उचलून) धरतो आणि रत्नांना
तळात ढकलतो. (तद्वत्) स्वामी चांगल्या सेवकाला सोडून देतो आणि खलांचा (दुष्टांचा) सन्मान करतो.
येथे तलि या स.ए.व.मध्ये अकाराचा इकार झाला आहे. तले घल्लइ -- येथे तले या स.ए.व. मध्ये अकाराचा एकार झाला आहे. उप्परि -- उपरि मध्ये प चे द्वित्व झाले आहे. खलाई -- सू. ४.४४५
४.३३५
श्लोक १ :- गुणांनी कीर्ती मिळते, पण संपत्ती मिळत नाही; (दैवाने भाळी) लिहिलेली फळेच (लोक) भोगतात. सिंहाला एक कवडी सुद्धा मिळत नाही; पण हत्तींना लाखो रुपये पडतात (श-हत्ती लाखो रुपयांनी विकत घेतले जातात). __ येथे लक्खेहिं या तृ.अ.व. मध्ये अकाराचा एकार झाला आहे. गुणहिँ मध्ये अकाराचा एकार झालेला नाही. गुणहिँ, लक्खेहिं - - हिं-हिं हे प्राकृतातील तृ.अ.व. चे प्रत्यय आहेत (सू. ३.७). अपभ्रंशातील तृ.अ.व. प्रत्ययांसाठी सू. ४.३४७ पहा. पर -- परम्. बोड्डिअ -- (दे) कवडी. घेप्पन्ति -- सू. ४.२५६.
४.३३६
अस्येति....णम्यते -- सू.३.२० वरील ‘इदुत....संबध्यते' यावरील टीप पहा. श्लोक १ :- लोक वृक्षाची फळे घेतात आणि कडु पाल्याचा त्याग करतात; तथापि सुजनाप्रमाणे महावृक्ष त्यांना मांडीवर धारण करतो.
येथे वच्छहे या पं.ए.व. मध्ये 'हे' आदेश आहे. वच्छहु गृण्हइ -- वच्छहु मध्ये हु आदेश आहे. गृण्हइ -- सू. ४.३९४. फलई
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
४.३३७
४.३३८
४.३३९
४.३४०
——
- सू. ४.३५३. तो सू. ४.४१७. जिवँ सू. ४.४०१,
३९७.
——
टीपा
श्लोक १ :उंच उड्डाण करून (मग खाली ) पडलेला खल पुरुष स्वत:ला (व इतर) जनांना ठार करतो. जसे - गिरिशिखरांवरून पडलेली शिळा (स्वत:बरोबर) इतरांचेही चूर्ण करते.
येथे ॰सिंगहुं या पं.अ.व.मध्ये हुं आदेश आहे. दूरुड्डाणें ४.३३३, ३४२. जिह
सू.४.४०१.
——
श्लोक १ :- जो आपले गुण झाकतो व दुसऱ्याचे गुण प्रगट करतो, अशा (या) कलियुगात दुर्लभ असणाऱ्या त्या सज्जनाची मी पूजा करतो.
प्रकार
द्वयं किं म्रियते वा शत्रून् जयति वा इति भावार्थ: ।). येथे तणहँ या ष.अ.व. मध्ये 'हं' आदेश आहे. लग्गिवि
४.४३९.
सू.
येथे परस्सु, तसु, दुल्लहहो, सुअणस्सु या ष. ए. व. मध्ये सु, हो आणि स्सु हे आदेश आहेत. हउँ सू. ४.३७५. किज्जउँ सू. ४.३८५.
श्लोक १ :- तृणाला तिसरा मार्ग नाही; ते आडाच्या काठावर उगवते; त्याला धरून लोक (आड) ओलांडतात; अथवा त्याच्यासह ते स्वतः (आडात) बुडतात.
(या श्लोकाबद्दल टीकाकार सांगतो
अन्योऽपि यः प्रकारद्वयं कर्तुकामो भवति स विषमस्थाने वसति ।
——
सू.
श्लोक १ :- पक्ष्यांसाठी वनात वृक्षांवर पिकलेली फळे देवाने निर्माण केली आहेत; त्यांच्या उपभोगाचे ते सुख असणे चांगले; पण खलांची वचने कानात प्रविष्ट होणे नको.
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५२७
येथे तरुहुं व सउणिहँ या ष.अ.व. मध्ये 'हुँ' आणि 'हे' आदेश आहेत. सो सुक्खु -- येथे सुक्ख शब्द पुल्लिंगात वापरला आहे (सू. ४.४४५). कण्णहिं -- सू. ४.३४७. प्रायो....हुँ -- प्राय:चा अधिकार असल्याने, क्वचित् सुप् प्रत्ययालाही हुं आदेश होतो. सुप् चे नेहमीचे आदेश सू.४.३४७ मध्ये आहेत. श्लोक २ :- स्वामीचा मोठा भार पाहून, ढवळा (बैल) खेद करतो (व स्वत:शी म्हणतो-) माझे दोन तुकडे करून (जुवाच्या) दोन बाजूंना (दिशांना) मला का बरे जोडले नाही ?
येथे दुहुँ या स.अ.व. मध्ये 'हुँ' आदेश आहे. विसूरइ -- विसूर हा खिद् धातू चा आदेश आहे (सू. ४.१३२). पिक्खेवि, करेवि -- सू.४.४४०. दुहुँ -- प्राकृतात द्विवचन नसल्याने, हे अनेकवचन वापरलेले आहे. दिसिहिं -- सू. ४.३४७. खण्डइँ - - सू. ४.३५३.
४.३४१
श्लोक १ :- कोणत्याही भेदभावाविना (अरण्यात) पर्वताची शिळा व वृक्षाची फळे मिळतात (श-घेतली जातात); तथापि घराचा त्याग करून अरण्य (-वास) माणसांना आवडत नाही.
येथे गिरिहे व तरुहे या पं.ए.व. मध्ये 'हे' आदेश आहे. नीसावन्नु -- सू. ४.३९७. मेल्लेप्पिणु -- सू.४.४४०. माणुसहं -- सू.४.३३९.
श्लोक २ :- वृक्षांपासून वल्कल हे परिधान म्हणून व फळे हे भोजन म्हणून मुनी सुद्धा मिळवितात; (वस्त्र व भोजन यांचे बरोबरच) सेवक हे स्वामीपासून आदर (ही गोष्ट) अधिक मिळवितात.
येथे तरुहुँ व सामिहुँ या पं.अ.व. मध्ये हुं आदेश आहे. एत्तिउ -- सू.२.१५७, ४.३३१. अग्गल -- (म) आगळा. सू.४.३५४ पहा.
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
टीपा
श्लोक ३ :- आता कलियुगात धर्म हा (खरोखर) कमी प्रभावी झाला आहे.
येथे कलिहि या स.ए.व. मध्ये 'हि' आदेश आहे. जि -- सू.४.४२०.
४.३४२
टावचनस्य....भवत: -- सू.४.३३३ नुसार टा प्रत्ययापूर्वी शब्दाच्या अन्त्य अकाराचा ए होतो. उदा. दयिअ - दइए. प्रस्तुत टा प्रत्ययाला 'ण' किंवा अनुस्वार आदेश होतो. त्यामुळे दइएं पवसन्तेण इत्यादी रूपे होतात.
४.३४३
__ श्लोक १ :- जग अग्नीमुळे उष्ण व वायुमुळे शीतल होते. पण जो
अग्नीनेही शीतल होतो, त्याला उष्णतेचे काय ? (अर्थात तो गरम होत नाही.)
येथे अग्गिएँ या तृ.ए.व. मध्ये एं आहे आणि अग्गिं मध्ये अनुस्वार आहे. तेवँ, केवँ -- सू.४.४०१,३९७. उण्हत्तणु -- सू.२.१५४ प्रमाणे त्तण प्रत्यय लागून भाववाचक नाम बनले आहे.
श्लोक २:- जरी प्रियकर अप्रिय करणारा आहे, तरी त्याला आज आण. जरी अग्नीने घर जाळले जाते, तरी त्या अग्नीशी (आपले) काम असतेच.
येथे अग्गिण मध्ये ‘ण' आणि अग्गिं मध्ये अनुस्वार आहे. तें -- त (तद्) सर्वनामाचे तृ.ए.व.
४.३४४ ___ एइ....थलि -- येथे एह थलि मध्ये सि चा, वग्ग मध्ये अम् चा,
एइ घोडा मध्ये जस् चा लोप झाला आहे. श्लोक १ :- जसजशी श्यामा स्त्री डोळ्यांचे वाकडेपण (वक्र कटाक्ष टाकण्यास) शिकते, तसतसा मदन कठिण दगडावर आपल्या बाणांना धार लावतो.
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
४.३४६
४.३४७
येथे सामलि मध्ये सिचा, वंकिम मध्ये अम् चा आणि स मध्ये शस् चा लोप झाला आहे. जिवँ जिवँ तिवँ तिवँ सू.४.४०१, ३९७. वम्महु सू.१.२४२.
४.३४५ श्लोक १ :- शेकडो युद्धांत, अति माजलेल्या व अंकुशांना दाद न देणाऱ्या (अशा) हत्तींची गंडस्थळे फोडणारा म्हणून ज्याचे वर्णन केले जाते, (तो) आमचा (माझा) प्रियकर पहा.
सू. ४.३८७. अम्हारा
येथे गय पुढे ष.अ.व. प्रत्ययाचा लोप झाला आहे. ( यद्) सर्वनामाचे प्र. ए. व. देक्खु सू.४.४३४. पृथग्योगो....सारार्थः सू.४.३४४ मध्येच आम् प्रत्यय सांगितला असता तर प्रस्तुतचे सूत्र स्वतंत्रपणे सांगावे लागले नसते. मग तसे का केले नाही, या प्रश्नाला येथे उत्तर आहे. व्याकरणीय नियमांच्या उदाहरणांना अनुसरून, योग्य त्या विभक्तीचा लोप आहे हे जाणले जावे, हे सूचित करण्यास प्रस्तुत सूत्रातील नियम सू.४.३४४ पेक्षा पृथक्पणे सांगितला आहे.
——
——
५२९
——
——
——
——
जु ज
प्रथमा
आमन्त्र्ये....जसः संबोधन ही स्वतंत्र विभक्ती नाही. विभक्तीचे प्रत्ययच संबोधनात लागतात; पण ते लागताना कधी थोडे वेगळे फेरफार होतात.
श्लोक १ :- हे तरुणतरुणींनो मला कळले; आपला घात करू नका. येथे तरुणहो व तरुणिहो या सं.अ.व. मध्ये 'हो' आदेश आहे. सू.४.३८४. म • सू. ४.३२९ नुसार स्वरबदल झाला.
करहु
गुण..... आहे.
श्लोक १ :- ज्याप्रमाणे गंगा भारतात तीन मार्गांनी ( प्रवाहांनी) जाते.
येथे गुणहि ँ या तृ.अ.व. मध्ये 'हिं' आदेश
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
४.३४८
४.३४९
भारइ
४.३५०
४.३४८-४.३५२ या सूत्रांत स्त्रीलिंगी शब्दांना लागणारे आदेश सांगितले आहेत. त्यांचा अन्त्य स्वर कोणताही असो, प्रत्यय वा आदेश तेच आहेत. अंगुलिउ, जज्जरियाउ या प्र.अ.व. मध्ये उ
अंगुलिउ....नहेण
आदेश आहे.
येथे मग्गेहि ँ व तिहि ँ या स.अ.व. मध्ये 'हिं' आदेश आहे.
सू.४.३३४.
——
——
टीपा
श्लोक १ :- • सर्वांगसुंदर विलासिनींना पहाणाऱ्यांचा.
येथे 'सव्वङ्गाउ मध्ये उ आणि विलासिणीओ मध्ये ओ आदेश आहे. वचन....यथासंख्यम् सूत्रात जश्शसो: असे द्विवचन असून उदोत् एकवचनी आहे. म्हणजे भिन्न वचने वापरून आदेश सांगितला आहे. येथे सांगितलेले आदेश अनुक्रमाने होत नाहीत, हे दाखविण्यास असा वचनभेद केलेला आहे. (असेच शब्द पुढेही जेथे येतील तेथेही अशाच प्रकारचा अर्थ जाणावा).
——
——
श्लोक १ :- सुंदरी (मुग्धा ) अंधारात सुद्धा स्वतःच्या मुखाच्या किरणांनी हात पहाते. मग पूर्ण चंद्राच्या चांदण्यात ती दूरच्या वस्तु का पहात नाही (बरे)?
येथे ॰चंदिमऍ या तृ.ए.व. मध्ये ए आदेश आहे. 'करहि सू. ४.३४७. पुणु सू.४.४२६. काइँ श्लोक २ :- जेथे मरकतमण्याच्या प्रकाशाने वेष्टित आहे.
सू.४.३६७.
येथे ॰केंतिएँ या तृ.ए.व. मध्ये ए आदेश आहे. जहिं सू.४.३५७
——
——
श्लोक १ :- तुच्छ कंब असलेली, तुच्छ बोलणारी, तुच्छ व सुंदर रोमावली (उदरावर) असणारी, तुच्छ प्रेम असणारी ( दाखविणारी), तुच्छ असणारी, प्रियकराची वार्ता न कळल्याने शरीर तुच्छ झालेली, (व जणु) मदनाचा निवास (किंवा प्रियकराची वार्ता जिला कळलेली
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
४.३५१
नाही व जिच्या कृश शरीरात मदनाचा निवास आहे), अशा त्या सुंदरी (मुग्धा) चे आणखी जे काही तुच्छ आहे ते सांगता येत नाही; आश्चर्य हे की तिच्या दोन स्तनांमधले अंतर इतके तुच्छ आहे की त्या (दोन स्तनां) मधील मार्गावर मन सुद्धा मावत नाही.
येथे बारीक, नाजूक, सूक्ष्म, कमी, कृश, सुंदर इ. अनेक अर्थांनी तुच्छ शब्द वापरलेला आहे. या श्लोकात, तुच्छराय हे त्या स्त्रीच्या प्रियकराचे संबोधन आहे असे टीकाकार म्हणतो. या श्लोकामध्ये, °मज्झहे, 'जंपिरहे, 'रोमावलिहे, 'हासहे, अलहन्तिअहे, °निवासहे, धणहे, मुद्धडहे या ष.ए.व. रूपांत 'है' असा आदेश आहे. तुच्छयर तुच्छ चे तर-वाचक रूप आहे. तुच्छउँ सू.४.३५४. आश्चर्य दाखविणारे अव्यय सू.४.४४१. कटरि -
--
अक्खणहं आहे. विच्चि
सू.४.४२१, ३३४.
——
——
——
--
श्लोक २ :आपलेच हृदय फोडणाऱ्या ( स्तनां) ना दुसऱ्याविषयी काय दया वाटणार ? हे तरुणांनो! त्या तरुणीपासून स्वत:चे रक्षण करा. (तिचे) स्तन आता संपूर्ण विषम (हृदय फोडणारे) झाले आहेत.
येथे बालहे या पं.ए.व. मध्ये 'हे' आदेश आहे. हियडउँ अप्पणउँ सू.४.३५४. हियडउँ सू.४.४२९-४३०. कवण सू.४.३६७. म- कवण, कोण. रक्खेज्जहु लोअहो सू. ४.३४६.
सू. ३.१७८; ४.३८४.
——
——
५३१
——
भल्ला (म) भला. महारा
——
श्लोक १ :- हे भगिनी माझा प्रियकर (पती) (युद्धात) मारला गेला, हे चांगले झाले. (कारण) पराभूत होऊन जर तो घरी परत आला असता तर (माझ्या) मैत्रिणींच्या पुढे (मला) लाज वाटली असती.
——
येथे वयंसिअहु मध्ये पं. आणि ष.अ.व. मध्ये हु आदेश आहे.
सू.४.४३४. वयस्याभ्यो
——
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीपा
वयस्यानाम् -- वयस्या शब्दाचे अनुक्रमे पं.ब.व. आणि ष.ब.व.
४.३५२ श्लोक १ :- कावळ्याला उडवून लावणाऱ्या (विरहिणी) स्त्रीला
अचानक प्रियकर दिसला. (तिच्या हातातील) अर्ध्या बांगड्या जमिनीवर (गळून) पडल्या आणि (उरलेल्या) अर्ध्या (बांगड्या) तट्दिशी फुटल्या.
__ यातील कल्पना अशी आहे :- आपल्याकडे अशी एक समजूत प्रचलित आहे की घरावर बसून जर कावळा काव काव करीत असेल तर ते ओरडणे पाहुण्याचे आगमन सुचविते. या श्लोकात वर्णिलेली विरहिणी कावळ्याची काव काव ऐकते; पण प्रियकर येत असलेला मात्र तिला दिसत नाही. म्हणून ती (बहुधा) निराशेने कावळ्याला हाकलून लावीत होती. पण तितक्यात अचानक तिला प्रियकर दिसतो. कावळ्याला हाकून लावण्याच्या क्रियेत, विरहावस्थेत कृश झालेल्या तिच्या हातातून निम्म्या बांगड्या गळून जमिनीवर पडल्या. पण प्रियकराला पाहून झालेल्या आनंदाने तिचे शरीर-हातही-फुगले. त्यामुळे उरलेल्या बांगड्या (हाताला लहान होऊ लागल्याने) तड-तड तुटल्या.
या श्लोकात महिहि या स.ए.व. मध्ये 'हि' आदेश आहे. दिट्ठउ -- सू.४.४२९ नुसार दिट्ठ पुढे स्वार्थे अ आला आहे.
४.३५३ येथे सांगितलेल्या इं प्रत्ययापूर्वी नामाचा अन्त्य ह्रस्व स्वर विकल्पाने
दीर्घ होतो (सू.४.३३० पहा). श्लोक १ :- कमळे सोडून भ्रमरसमूह हत्तींच्या गंडस्थळांची इच्छा करतात. दुर्लभ (वस्तु) मिळविण्याचा ज्यांचा आग्रह आहे, ते दूरत्वाचा विचार करीत नाहीत. या श्लोकात उलई या प्र.अ.व. मध्ये आणि कमलई आणि गंडाई या द्वि.अ.व. मध्ये इं आदेश आहे. मेल्लवि -- सू.४.४३९. मेल्ल हा मुच् धातूचा आदेश आहे (सू.४.९१). मह -- हा काङक्ष् धातूचा आदेश आहे (सू.४.१९२). एच्छण -- सू.४.४४१. अलि -- (दे) निबंध, हट्ट, आग्रह.
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५३३
४.३५४ ककारान्तस्य नाम्न: -- ककारान्त नामाचा. ककाराने म्हणजे क् ने
अन्त पावणारे नाम. नामाच्या अन्ती येणारा हा 'क' स्वार्थे आहे (सू.४.४२९). अन्नु....धणहे -- येथे तुच्छउँ मध्ये उं आदेश आहे. श्लोक १ :- आपले सैन्य पराभूत झालेले पाहून व शत्रूचे सैन्य पसरत चाललेले पाहून (माझ्या) प्रियकराच्या हातात चंद्रलेखेप्रमाणे तलवार चमकू लागते. येथे भग्गउँ व पसरिअउँ या द्वि.ए.व. मध्ये 'उ' आदेश आहे.
सू.३३१-३५४ या सूत्रांत झालेला अपभ्रंशातील नामांचा रूपविचार पुढीलप्रमाणे एकत्र करून सांगता येतो :
अकारान्त पुल्लिंगी देव शब्द विभक्ती ए.व.
अ.व. देव, देवा, देवु, देवो
देव, देवा देव, देवा, देवु
देव, देवा देवे, देवें, देवेण (देविण) (देविं) देवहिं, देवेहिं
देवहुं देव, देवसु, देवस्सु, देवहो, देवह देव, देवहं देवे, देवि
देवहिं देव, देवा, देवु, देवो
देव, देवा, देवहो
देवहे, देवहु
___ इकारान्त पुल्लिंगी गिरि शब्द गिरि, गिरी
गिरि, गिरी गिरि, गिरी
गिरि, गिरी गिरिएं, गिरिण, गिरि
गिरिहिं गिरिहे
गिरिहं गिरि, गिरिहे
गिरि, गिरिहं, गिरिहुं गिरिहि गिरि, गिरी
गिरि, गिरी, गिरिहो
गिरिहं
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
i quir
प्र.
द्वि.
प्र.
द्वि.
प्र.
द्वि.
aur
प्र.
द्वि.
quo
प्र.
द्वि.
तृ.
पं.
ष.
स.
सं.
उकारान्त पुल्लिंगी शब्दांची रूपे गिरि प्रमाणे होतात. अकारान्त नपुंसकलिंगी कमल शब्द
कमला
कमल,
इतर रूपे उकारान्त पुल्लिंगी शब्दाप्रमाणे होतात.
अकारान्त नपुंसकलिंगी तुच्छ शब्द
तुच्छउं
इतर रूपे कमल प्रमाणे होतात.
वारि,
कमल, कमला,
कमलई, कमलाई
इकारान्त नपुंसकलिंगी वारि शब्द
वारी
वारि, वारी,
वारिइं, वारीइं
इतर रूपे इकारान्त पुल्लिंगी शब्दाप्रमाणे होतात.
उकारान्त नपुंसकलिंगी महु शब्द
मुद्ध, मुद्धा
मुद्ध, मुद्धा
मुद्धए (मुद्धइ)
मुद्धहे ( मुद्धहि )
मुद्धहे ( मुद्धहि )
मुद्धहि
मुद्ध, मुद्धा
महु, मह
इतर रूपे उकारान्त पुल्लिंगी शब्दाप्रमाणे होतात.
महु, महू
महुई, महूई
आकारान्त स्त्रीलिंगी मुद्धा शब्द
मुद्धाउ, मुद्धाओ
मुद्धाउ, मुद्धाओ
मुद्धहिं
टीपा
मुद्धहु
मुद्धहु
मुद्धहिं
मुद्ध, मुद्धा, मुद्धहो, मुद्धाहो
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५३५
इकारान्त, ईकारान्त, उकारान्त आणि ऊकारान्त स्त्रीलिंगी शब्द मुद्धा प्रमाणे
चालतात.
३५५-३६७ या सूत्रांत, अस्मद् व युष्मद् सोडून, इतर सर्वनामांची जी विशिष्ट रूपे
अपभ्रंशात होतात ती सांगितली आहेत. त्याखेरीजची त्यांची इतर रूपे त्या
त्या स्वरान्त नामाप्रमाणे होतात. ३५५ सर्वादेः अकारान्तात् -- सू.३.५८ वरील टीप पहा. जहां, तहां, कहां
-- या पं.ए.व. मध्ये 'हां' आदेश आहे. होन्तउ -- हो धातूच्या होन्त या व.का.धा.वि. पुढे (सू.३.१८१) स्वार्थे अ (सू.४.४२९) आला आहे. होन्तउ ची भवान् अशीही संस्कृत छाया दिली जाते.
३५६ श्लोक १ :- जर तिचा मजवरील अत्यंत दृढ (तिलतार) स्नेह संपला असेल, तर शेकडो वेळा वक्र दृष्टींनी मी का बरे पाहिला जातो ?
येथे किहे या पं.ए.व. मध्ये ‘इहे' आदेश आहे. तहे -- सू.४.३५९. तुट्टउ -- सू.४.४२९. नेहडा -- सू.४.४२९. मइँ -- सू.४.३७७ . सहँ -- सू.४.४१९. जोइज्जउँ -- जोअ च्या कर्मणि अंगापासूनचे रूप आहे (सू.४.३८५).
३५७ श्लोक १ :- जेथे बाणाने बाण व खङ्गाने खड्ग छिन्न केले जाते, त्या तशा
प्रकारच्या योद्ध्यांच्या समुदायात (माझा) प्रियकर (योद्ध्यांसाठी) मार्ग प्रकाशित करतो.
येथे जहिँ, तहिँ या स.ए.व. मध्ये 'हिं' आदेश आहे. सरिण, खग्गिण -- तृ.ए.व. ची रूपे. तेहइ -- तेह (सू.४.४०२) पुढे स्वार्थे 'अ' (सू.४.४२९) येऊन झालेले स.ए.व. (सू.४.३३४).
श्लोक २ :- त्या सुंदरी (मुग्धा) च्या एका डोळ्यात श्रावण (महिना), दुसऱ्या डोळ्यात भाद्रपद (महिना) आहे; जमिनीवरील बिछान्यावर माधव अथवा माघ (महिना) आहे; गालावर शरद् (ऋतु), अंगावर ग्रीष्म (ऋतु)
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
आहे; सुखासिका (सुखाने बसणे) रूपी तिळाच्या वनात मार्गशीर्ष (महिना) आहे; आणि मुखकमलावर शिशिर (ऋतु) राहिला आहे.
या श्लोकात एका विरहिणीच्या स्थितीचे वर्णन आहे. त्याचा भावार्थ असा :- श्रावण-भाद्रपद महिन्यातील पावसाच्या सरीप्रमाणे तिच्या डोळ्यातून अश्रुधारा ओघळत होत्या. वसंत ऋतूतल्याप्रमाणे तिचा बिछाना पल्लवांचा होता. शरद ऋतूतील मेघांप्रमाणे (किंवा काशकुसुमाप्रमाणे ) तिचे गाल पांढरे पडले होते. ग्रीष्मातल्याप्रमाणे तिचे अंग तप्त होते. शिशिर ऋतूतील कमळाप्रमाणे तिचे मुखकमल कोमेजले होते.
या श्लोकात एक्कहिं, अन्नहिं या स.ए.व मध्ये हिं आदेश आहे. माहउ माधव (=वसंतऋतु, वैशाख ( गीलको, पृ. ३७८); किंवा माघ-क. अंगहिं सू.४.३४७. तहे सू.४.३५९. मुद्धहे • सू.४.३५०.
——
——
——
——
श्लोक ३ :हे हृदया!, फदिशी फूट ; विलंब करून काय उपयोग ? तुझ्या विना शेकडो दु:खे दुष्ट दैव कोठे ठेवते, ते मी पाहीन.
येथे कहिँ या स.ए.व. मध्ये 'हिं' आदेश आहे. हिअडा सू. ४.४२९. फुट्टि सू.४.३८७. फुट्ट हा भ्रंश् चा आदेश आहे (सू.४.१७७); किंवा स्फुट् धातूत ट् चे द्वित्व आणि अन्ती अ येऊन हा धातू बनला आहे. करि
सू.४.४३९. देक्खउँ सू.४.३८५. पइँ
सू.४.३७०. विणु
सू.४.४२६.
——
टीपा
——
——
३५८ श्लोक १ :- हला (अग) सखी (माझा ) प्रियकर ज्याच्यावर निश्चित रागावतो, त्याचे स्थान तो अस्त्रांनी, शस्त्रांनी वा हातांनी फोडतो.
येथे जासु, तासु या ष. ए. व. मध्ये आसु आदेश आहे. महारउ महार (सू.४.४३४) पुढे अ हा स्वार्थे प्रत्यय (सू. ४.४२९) आला. निच्छइँ निच्छएं (सू.४.३४२).
श्लोक २ :जीवित कुणाला प्रिय नाही ? धनाची इच्छा कुणाला नाही ? तथापि वेळप्रसंगी विशिष्ट (श्रेष्ठ) व्यक्ती (या) दोहोंनाही तृणासमान मानतात.
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५३७
येथे कासु या ष.ए.व. मध्ये आसु आदेश आहे. वल्लहउँ -- सू.४.४२९, ४.३५४.
३५९ जहे, तहे, कहे -- या ष.ए.व. मध्ये ‘अहे' आदेश आहे. केरउ --
सम्बन्धि या शब्दाला केर आदेश होतो (सू.४.४२२); त्याच्यापुढे स्वार्थे
'अ' (सू.४.४२९) येऊन हे रूप होते. ३६० श्लोक १ :- ज्या अर्थी (माझा) नाथ अंगणात उभा आहे, त्याअर्थी तो रणक्षेत्रावर फिरत नाही.
येथे धुं, जे ही यद्, तद् यांची प्र.,द्वि. यांची ए.व.ची वैकल्पिक रूपे आहेत. चिट्ठदि, करदि -- सू.४.२७३. बोल्लिअइ -- बोल्लच्या कर्मणि अंगापासूनचे रूप. बोल्ल हा कथ् धातूचा आदेश (सू.४.२) आहे.
३६१ तुह -- सू.३.९९.
३६२ श्लोक १ :- ही कुमारी! हा (मी) पुरुष, हे मनोरथांचे स्थान; (जेव्हा)
मूर्ख (फक्त) असाच विचार करीत रहातात (तेव्हा नंतर) लगेच प्रभात होते.
__ येथे एह हे स्त्रीलिंगी एहो हे पुल्लिंगी व एहु हे नपुं. एतद् सर्वनामाचे प्र.ए.व. आहे. एहउँ -- एह पुढे स्वार्थे अ (सू.४.४२९) आला आहे. वढ -- सू.४.४२२ वरील वृत्ती पहा. पच्छइ -- सू.४.४२०.
३६३ एइ ....थलि -- एइ हे एतद् चे प्र.अ.व. आहे. एइ पेच्छ -- एइ हे
एतद् चे द्वि.अ.व. आहे.
३६४ श्लोक १ :- जर मोठी घरे विचारीत असाल, तर ती (पहा) मोठी घरे.
(पण) दु:खी जनांचा उद्धार करणारा (माझा) प्रियकर झोपडीत आहे, (तो) पहा.
येथे ओइ हे अदस् चे प्र. आणि द्वि.अ.व. आहे.
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीपा
३६५ इदम्...भवति -- विभक्ती प्रत्ययापूर्वी इदम् सर्वनामाचे आय असे अंग
होते.
श्लोक १ :- लोकांच्या ह्या डोळ्यांना (पूर्व) जन्माचे स्मरण होते, यात शंका नाही; (कारण) अप्रिय (वस्तू) पाहून, ते संकुचित होतात व प्रिय (वस्तू) पाहून ते विकसित होतात.
येथे आयइँ या प्र.अ.व. मध्ये आय असा आदेश आहे. या श्लोकात जाई-सरइँ असा एक शब्द घेऊन, जाति-स्मराणि अशी संस्कृत छाया घेणे अधिक योग्य वाटते. मउलिअहिं -- सू.४.३८२
श्लोक २ :- समुद्र सुको वा न सुको; वडवानलाला त्याचे काय ? अग्नि पाण्यात जळत रहातो, हेच (त्याचा पराक्रम दाखविण्यास) पुरेसे नाही का?
येथे आएण या तृ.ए.व. मध्ये आय आदेश आहे. च्चिअ -- सू.२.१८४.
श्लोक ३ :- या तुच्छ शरीरापासून जे प्राप्त होते ते चांगले; जर ते झाकले तर ते कुजते; (व) जर जाळले तर त्याची राख होते.
येथे आयहो या ष.ए.व. मध्ये आय आदेश आहे.
३६६ श्लोक १ :- मोठेपणासाठी सर्व लोक तडफडतात. पण मोठेपण मुक्त हस्ताने (दान करून) प्राप्त होते.
येथे साहु या प्र.ए.व. मध्ये साह आदेश आहे. तडप्फडइ -- (म) तडफडणे. तणेण -- सू.४.४२२.
३६७ श्लोक १ :- हे दूती! जर तो (प्रियकर) घरी येत नसेल, तर तुझे अधोमुख
का ? सखी, जो तुझे वचन मोडतो (मानत नाही), तो मला प्रिय (असणार)
नाही.
येथे किम् च्या स्थानी काइँ असा आदेश आहे. तुज्झु -- अपभ्रशांत युष्मद् चे ष.ए.व. हेमचंद्र तुज्झ (सू.४.३७२) असे देतो. तुज्झु साठी
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
सू.४.३७२ वरील टीप पहा. तउ
काइँ.. .देख
——
——
——
सू. ४.३७२. मज्झ सू.४.३७९.
येथे किम् चा काइँ आदेश आहे.
——
श्लोक २ :- ४.३५०.२ श्लोक पहा. तेथे किम् चे स्थानी कवण असा
आदेश आहे.
५३९
श्लोक ३ :सत्पुरुष कोणत्या कारणास्तव कंगु (रोपटा) चे अनुकरण करतात, ते सांग. जसजसे ( त्यांना महत्त्व प्राप्त होते, तसतसे ते मस्तक खाली नमवितात (म्हणजे नम्र होतात).
येथे कवणेण मध्ये किम् ला कवण आदेश आहे. अणुहरहिं, लहहिं, सू.४.३८२.
नवहिं
——
श्लोक ४ :(हा श्लोक एक विरही प्रियकर उच्चारतो ) जर तिचे (माझ्यावर ) प्रेम असेल, तर ती मेली असणार; जर ती जिवंत असेल, तर तिचे ( मजवर) प्रेम नाही; (एवं च) दोन्ही प्रकारांनी प्रिया (मला, माझ्या बाबतीत) नष्ट झाली; (तेव्हा) हे दुष्ट मेघ, तू (वृथा) गर्जना का करतोस? येथे किम् चाच वापर आहे. गज्जहि
सू.४.३८३.
३६८ श्लोक १ :- भ्रमरा ! अरण्यात रुणझुण ध्वनी करू नको; त्या दिशेला पहा, रडू नको. जिच्या वियोगामुळे तू मरत आहेस, ती मालती अन्य देशी आहे. येथे तुहुँ हे युष्मद् चे प्र.ए.व. आहे. रुणझुणि (म) रुणझुण . रण्णडइ अरण्य शब्दातील आद्य अ चा लोप (सू.१.६६) होऊन रण्ण पुढे सू.४.४३० नुसार स्वार्थे प्रत्यय येऊन रण्णडअ; त्याचे सू.४.३३४ नुसार स.ए.व. जोइ, रोइ सू.४.३८७. मरहि सू.४.३८३.
——
३७० श्लोक १ :- हे सुंदर वृक्षा ! तुझ्यापासून सुटे झाले तरी पानांचे पानपण (पर्णत्य) नष्ट होत नाही; परंतु तुझी कसलीही जरी छाया असली तरी ती त्या पानांमुळेच ( आहे).
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
टीपा
येथे युष्मद् च्या तृ.ए.व. मध्ये पइं आदेश आहे. पत्तत्तणं -- सू.२.१५४. होज -- सू.३.१७९.
श्लोक २ :- (अन्य स्त्रीवर आसक्त झालेल्या नायकाला उद्देशून नायिका हा श्लोक उच्चारते :-) माझे हृदय तू (जिंकले आहेस); तिने तुला (जिंकले आहे); आणि ती (स्त्री) सुद्धा दुसऱ्याकडून पीडली जात आहे. प्रियकरा! मी काय करू ? तू काय करणार ? माश्याकडून मासा गिळला जात आहे.
येथे युष्मद् च्या तृ.ए.व. मध्ये तइं आदेश आहे. महु -- सू.४.३७९. करउँ -- सू.४.३८५.
श्लोक ३ :- तू व मी दोघेही रणांगणावर गेल्यावर, (दुसरा) कोण (बरे) विजयश्रीची इच्छा करील ? यमाच्या पत्नीचे केस धरल्यावर, कोण सुखाने राहील ? ते सांग.
येथे युष्मद् च्या स.ए.व. मध्ये पइँ आदेश आहे. मइँ-- सू.४.३७७. बेहि, रणगयहिं, केसहिं -- सू.४.३४७. लेप्पिणु -- सू.४.४४०. थक्केइ -- थक्क. हा स्था धातूचा आदेश आहे (सू.४.१६). एवं तई - - उदा. तई कल्लाण (कुमारपालचरित - ८.३४).
श्लोक ४ :- (सारस पक्ष्याप्रमाणे) तुला जर मी टाकले, तर मी मरेन; मला तू टाकलेस, तर तू मरशील; (कारण सारस पक्ष्यांपैकी) जो सारस ज्यापासून वेगळा असेल, तो कृतान्ताचे साध्य (मृत्यूला वश) होतो.
येथे युष्मद् च्या द्वि.ए.व. मध्ये पइं आदेश आहे. वेग्गला -- (म) वेगळा. एवं तई -- उदा. तइँ नेउं अक्खउ ठाणु (कुमारपालचरित - ८.३२).
३७१ श्लोक १:- तुम्ही आम्ही (रणांगणात) जे केले, ते पुष्कळ लोकांनी पाहिले; त्यावेळी इतके मोठे युद्ध (आपण) एका क्षणात जिंकले.
येथे युष्मद् च्या तृ.अ.व. मध्ये तुम्हेहिं आदेश आहे. अम्हेहिं --
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५४१
सू.४.३७८. तेवड्डउ -- सू.४.४०७ नुसार तेवड, मग ड चे द्वित्व होऊन तेवड्ड, पुढे सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे अ प्रत्यय आला.
३७२ श्लोक १ :- भूमंडलावर जन्म घेऊन, इतरे जनांनी तुझी गुणसंपदा, तुझी मती व तुझी अनुपम क्षमा शिकावी (श-शिकतात).
येथे तउ, तुज्झ व तुध्र हे युष्मद् च्या ष.ए.व. तील आदेश आहेत. हेमचंद्राने ष.ए.व. चा तुज्झ आदेश दिला आहे. श्लोक १ मध्ये तुज्झ चा पाठभेद तुज्झु असा आहे. ४.३७०.४ श्लोकात तुज्झु असून, त्याचा पाठभेद तुज्झ आहे. ४.३६७.१ मध्ये तुज्झु असेच आहे; तेथे पाठभेद नाही. तेव्हा युष्मद् च्या ष.ए.व. मध्ये तुज्झु असेही रूप होते असे दिसते. मदि -- सू.४.२६०, ४४६.
३७५ तसु....दुल्लहहो -- येथे अस्मद् च्या प्र.ए.व. मध्ये हउं आदेश आहे.
३७६ श्लोक १ :- (रणांगणावर जाताना एक योद्धा आपल्या प्रियेला उद्देशून हा
श्लोक उच्चारतो) :- आपण थोडे, शत्रू जास्त, असे भित्रे (लोक) म्हणतात. सुंदरी (मुग्धे)! आकाशात पहा. (तेथे) किती लोक (तारे) चांदणे देतात ? (उत्तर - फक्त चंद्रच).
येथे प्र.अ.व.मध्ये अस्मद् ला अम्हे आदेश आहे. एम्व -- सू.४.४१८. निहालहि -- (म) न्याहाळणे.
श्लोक २ :- (एक विरहिणी प्रवासाला गेलेल्या आपल्या प्रियकराबद्दल म्हणते) :- प्रेम (अम्लत्व) जोडून जे कोणी परकीय पथिक (प्रवासाला) गेले आहेत, ते अवश्य आमच्याप्रमाणेच सुखाने झोपू शकणार नाहीत.
येथे अस्मद् च्या प्र.अ.व. मध्ये अम्हइं आदेश आहे. लाइवि -- सू.४.४३९. अवस -- सू.४.४२७. अम्हे....देक्खइ -- येथे अस्मद् च्या द्वि.अ.व. मध्ये अम्हे, अम्हइं हे आदेश आहेत.
३७७ श्लोक १ :- प्रियकरा! मला वाटत होते की विरही जनांना संध्याकाळी
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४२
टीपा
काहीतरी आधार (अवलंबन, दुःखनिवृत्ति, धरा) मिळतो; पण प्रलयकाली जसा सूर्य, तसाच चंद्र (यावेळी) ताप देत आहे.
येथे अस्मद् च्या तृ.ए.व.मध्ये मइँ आदेश आहे. णवर -- सू.२.१८७. तिह, जिह -- सू.४.४०१. पई....गयहिं -- येथे अस्मद् च्या स.ए.व. मध्ये मई आदेश आहे. मइं....तुज्झु -- येथे अस्मद् च्या
द्वि.ए.व. मध्ये मई आदेश आहे. ३७८ तुम्हहि ....किअउँ -- येथे अस्मद् च्या तृ.अ.व.मध्ये अम्हेहिं असा
आदेश आहे.
३७९ श्लोक १ :- माझ्या प्रियकराचे दोन दोष आहेत; सखी! आरोप दडवू
नको. जेव्हा तो दान देतो तेव्हा फक्त मी उरते; आणि जेव्हा तो लढतो, तेव्हा फक्त तरवार उरते.
येथे अस्मद् च्या ष.ए.व. मध्ये महु आदेश आहे. हेल्लि -- सू.४.४२२. झलहि -- येथे झंख हा विलय् धातूचा (सू.४.१४८) आदेश घेऊन, 'खोटे बोलू नको' असाही अर्थ करता येईल. आलु -- (म) आळ.
श्लोक २ :- सखी! जर शत्रूचा पराभव झाला असेल, तर तो माझ्या प्रियकराकडून; जर आपला पराभव झाला असेल, तर तो (=माझा प्रियकर) मारला गेल्यावरच.
येथे अस्मद् च्या ष.ए.व. मध्ये मज्झु आदेश आहे. पारक्कडा -- परकीय शब्दाला सू.२.१४८ नुसार पारक्क आदेश; त्याचे पुढे सू.४.४२९ नुसार अड हा स्वार्थ प्रत्यय येऊन, पारक्कड शब्द बनला. मारिअडेण -- मारिअ पुढे सू.४.४२९ नुसार अड हा स्वार्थे प्रत्यय आला.
३८० अम्हहं....आगदो -- येथे अस्मद् च्या पं.अ.व. मध्ये अम्हह आदेश
आहे. अह....तणा -- येथे अस्मद् च्या ष.अ.व. मध्ये अम्हह आदेश आहे.
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५४३
A.alah
तुम्हेहिं
तुम्हहं
#. .N.
सू.३६८-३८१ मध्ये आलेला युष्मद्-अस्मद् सर्वनामांचा रूपविचार येथे एकत्र करून दिला आहे.
युष्मद् विभक्ती ए.व.
अ.व. तुहुँ
तुम्हे, तुम्हइं पई, तई
तुम्हे, तुम्हइं पइं, तई तउ, तुज्झ, तुध्र तुम्हहं तउ, तुज्झ, तुध्र पई, तई
तुम्हासु अस्मद
अम्हे, अम्हइं अम्हे, अम्हइं
अम्हेहिं महु, मज्यु
अम्हह महु, मज्झु
अम्हहं
अम्हासु ३८२-३८८ या सूत्रांत अपभ्रंशातील धातुरूपविचार आहे. माहाराष्ट्री प्राकृतापेक्षा
जे वेगळे आहे, तेवढेच येथे सांगितले आहे. ३८२ त्यादि -- सू.१.९ वरील टीप पहा. आद्यत्रयस्य....वचनस्य --
सू.३.१४२ वरील टीप पहा. श्लोक १ :- तिचे मुख आणि केशबंध (अशी) शोभा धारण करतात की जणु चंद्र व राहु मल्लयुद्ध करीत आहेत. भ्रमरांच्या समुदायाशी तुल्य अशा तिच्या कुरळ्या केसांच्या बटा (अशा) शोभतात की जणु अंधकाराची पिल्ले एकत्र येऊन क्रीडा करीत आहेत.
येथे धरहिं, करहिं, सहहिँ या तृ.पु.अ.व. मध्ये 'हिं' आदेश आहे. नं -- सू.४.४४४. सहहिँ-- सह हा राज् धातूचा आदेश आहे (सू.४.१००).
A.
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
टीपा
तेव्हा येथे राजन्ते असाही संस्कृत प्रतिशब्द होईल. कुरल -- (म) कुरळे. खेल्ल -- (म) खेळणे.
३८३ मध्य....वचनम् -- सू.३.१४० वरील टीप पहा.
श्लोक १ :- (या श्लोकात पिउ शब्द श्लिष्ट आहे. स्त्रीचे बाबतीत प्रियः (प्रियकर) व चातकाचे बाबतीत पिबामि (पितो) या अर्थांनी तो वापरलेला
आहे :-) हे चातका! पिईन पिईन असे म्हणत, अरे हताशा! तू किती रडणार (श- रडतोस) ? (आपणा) दोघांचीही - तुझी पाण्याविषयीची व माझी वल्लभाविषयीची - आशा पूर्ण झाली नाही.
येथे रुअहि या द्वि.पु.ए.व. मध्ये 'हि' आदेश आहे. बप्पीह -- चातक पक्षी. हा फक्त मेघातून पडणारे पाणी पितो, भूमीवरील पाणी पीत नाही, असा कविसंकेत आहे. भणवि -- सू.४.४३९. कित्तिउ -- सू.२.१५७ नुसार कियत् ला केत्तिअ आदेश होतो; सू.१.८४ नुसार के मधील ए ह्रस्व होतो; त्याचे स्थानी इ येऊन, कित्तिअ असे होते.
श्लोक २ :- हे निघृण चातका! वारंवार तुला सांगून काय उपयोग की विमल जलाने भरलेल्या सागरातून तुला एक थेंब (शधारा) सुद्धा पाणी मिळणार नाही.
येथे लहहि या द्वि.पु.ए.व. मध्ये हि आदेश आहे. कई -- किम् ला सू.४.३६७ नुसार काई आदेश झाला आणि सू.४.३२९ नुसार स्वरात बदल होऊन कइँ असे झाले. बोल्लिअ -- बोल्ल (कथ् धातू चा आदेशसू.४.२) चे क.भू.धा.वि. इ -- हे पादपूरणार्थी अव्यय आहे (सू.२.२१७). भरिअइ -- भरिअ या क.भू.धा.वि. पुढे सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे अ प्रत्यय आला आहे. एक्क इ -- एकाम् अपि. येथे ‘अपि' मधील आद्य अ आणि प् यांचा लोप झाला आहे. सप्तम्याम् -- विध्यर्थामध्ये.
श्लोक ३ :- हे गौरी! या जन्मात तसेच अन्य जन्मांत (मला) तोच प्रियकर द्यावा की जो हसत हसत माजलेल्या व अंकुशाला न जुमानणाऱ्या हत्तींशी भिडतो.
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५४५
येथे दिजहि या विध्यर्थी द्वि.पु.ए.व. मध्ये हि आदेश आहे. आयहि -- इदम् च्या आय अंगापासूनचे (सू.४.३६५) स.ए.व. (सू.४.३५७). अन्नहिं -- सू.४.३५७. जम्महि -- सू.४.३४७. गय
-- सू.४.३४५. अब्भिड -- सङग धातूचा आदेश आहे (सू.४.१६४). ३८४ मध्यम....वचनम् -- सू.३.१४३ वरील टीप पहा.
श्लोक १ :- बलीजवळ याचना करताना, तो विष्णु (मधुमथन) सुद्धा लघु झाला. (तेव्हा) जर मोठेपणा हवा असेल तर (दान) द्या; (पण) कुणाजवळही (काहीही) मागू नका.
येथे इच्छहु या द्वि.पु.अ.व. मध्ये हु आदेश आहे. ३८५ अन्त्य....वचनम् -- सू.३.१४१ वरील टीप पहा.
श्लोक १ :- दैव विन्मुख असो, ग्रह पीडा देवोत ; सुंदरी विषाद करू नको. जर व्यवसाय करीन, तर वेषाप्रमाणे (मी) संपदा ओढून आणीन.
येथे कड्ढउँ या प्र.पु.ए.व. मध्ये उं आदेश आहे. करहि -- सू.३.१७४. संपइ -- सू.४.४00. छुडु -- यदि (सू.४.४२२). ३८६ श्लोक १ :- प्रियकरा जेथे तरवारीला काम मिळेल त्या देशी जाऊ या.
रणरूपी दुर्भिक्षाने आपण पीडित आहोत; युद्धा विना आपण (सुखी) राहू शकणार नाही.
येथे लहहुं, जाहुं, वलाहुं या प्र.पु.अ.व. मध्ये 'हु' आदेश आहे. सू. ४.३८२-३८६ मध्ये
अपभ्रंशातील वर्तमानकाळाचे प्रत्यय असे :पुरुष
अ.व. प्र.पु. द्वि.पु.
तृ.पु. ३८७ पञ्चम्याम् -- आज्ञार्थामध्ये.
श्लोक १ :- हे हत्ती! सल्लकी (वृक्षा) ची आठवण करू नको; दीर्घ सुस्कारे सोडू नको; दैववशात् मिळालेले घास खा; (पण) मान सोडू नको.
ए.व.
"nch nchi
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४६
टीपा
येथे सुमरि, मेल्लि, चरि या द्वि.पु.ए.व. मध्ये इ आदेश आहे. म -- मा (सू.४.३२९). जि -- सू.४.४२०.
श्लोक २ :- हे भ्रमरा! दाट पाने व छाया असणारा कदंब (वृक्ष) फुलेपर्यंत या लिंबाचे वृक्षावर काही दिवस काढ.
येथे विलम्बु या द्वि.पु.ए.व. मध्ये उ आदेश आहे. एत्थु -- सू.४.४०४. लिम्बडइ -- लिंब ला सू.४.४२९-४३० नुसार स्वार्थे प्रत्यय लागले आहेत. दियहडा -- सू.४.४२९ नुसार दियह शब्दाला अड हा स्वार्थे प्रत्यय लागला. जाम -- सू.४.४०६.
श्लोक ३ :- प्रियकरा! आता हातात भाला ठेव, तलवार टाकून दे. म्हणजे (गरीब) बिचाऱ्या कापालिकांना (निदान) न फुटलेले कपाल (तरी भिक्षापात्र म्हणून) मिळेल.
येथे करे या द्वि.पु.ए.व. मध्ये ए असा आदेश आहे. एम्वहिं -- सू.४.४२०. सेल्ल -- (दे) भाला. बप्पुडा -- (म) बापुडा, बापडा.
३८८ स्यस्य -- ‘स्य' चे. संस्कृतात स्य हे भविष्यकाळाचे चिन्ह आहे.
श्लोक १ :- दिवस झटपट जातात; मनोरथ मागे पडतात; (म्हणून) जे आहे ते स्वीकारावे (श- मानावे); ‘होईल' असे म्हणत (स्वस्थ) बसू नको. __ येथे होसइ या रूपात ‘स' झाला आहे. झडप्पडहिं -- (म) झटपट. पच्छि -- सू.२.२१ नुसार पच्छा; सू.४.३२९ नुसार पच्छि. करतु -- सू.३.१८१ नुसार करंतु; मग अनुस्वार लोप होऊन करतु रूप झाले.
३८९ क्रिये -- कृ धातूचे कर्मणि वर्तमानकाळ प्र.पु.ए.व.
श्लोक १ :- असणाऱ्या भोगांचा त्याग करणाऱ्या त्या प्रियकराची मी पूजा करते. ज्याच्या डोक्याला टक्कल पडले आहे, त्याचे मुंडन दैवानेच केले आहे.
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५४७
येथे क्रियेचा कीसु आदेश आहे. साध्यमानावस्था -- सू.१.१ वरील टीप पहा.
३९० श्लोक १ :- स्तनांचे जे अतितुंगत्व (= अत्यंत उंची) ते लाभ नसून
तोटाच (छेदक:-हानि) आहे. (कारण) हे सखी! प्रियकर मोठ्या कष्टाने व विलंबाने (माझ्या) अधरापर्यंत पोचतो.
येथे पहुच्चइ मध्ये ‘भू' धातूला हुच्च आदेश आहे. हु -- सू.२.१९८.
३९१ ब्रुवह....किं पि -- येथे ब्रुवह या रूपात ब्रुव आदेश आहे.
श्लोक १ :- (श्रीकृष्णाच्या उपस्थितीने दुर्योधन किती गोंधळून गेला होता, त्याचे वर्णन या श्लोकात आहे :-) (दुर्योधन म्हणतो :-) इतके बोलून शकुनी थांबला; (तितकेच) बोलून दुःशासन थांबला; (मग) मला कळले की (बोलायचे ते) बोलून हा हरि (श्रीकृष्ण) माझ्यापुढे (उभा राहिला).
येथे ब्रू धातूची ब्रोप्पिणु आणि ब्रोप्पि अशी रूपे आहेत. इत्तउ -- इयत् ला सू.२.१५७ नुसार एत्तिअ आदेश; सू.१.८४ नुसार ए ह्रस्व झाला; ह्रस्व ए चे ऐवजी इ येऊन, इत्तिअ झाले; मग सू.४.३२९ नुसार इत्तउ झाले. ब्रोप्पिणु, ब्रोप्पि -- सू.४.४४०.
३९२ वुप्पि, वुप्पिणु -- सू.४.४४०. ३९४ गृण्हेप्पिणु -- सू.४.४४०. ३९५ श्लोक १ :- कसेही करून जर तीक्ष्ण किरण काढून (घेऊन) चंद्राला
तासला असता, तर या जगात गौरीच्या (सुंदरीच्या) मुखकमलाशी थोडेसे सादृश्य त्याला लाभले असते.
येथे छोल्लिज्जन्तु मध्ये छोल्ल हा तक्ष् धातूचा आदेश आहे. छोल्लिज्जन्तु -- छोल्ल (म-सोलणे) च्या कर्मणि अंगापासूनचे व.का.धा.वि. सरिसिम -- सू.२.१५७ नुसार भाववाचक नाम.
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८
श्लोक २ :- सुंदरी ! गालावर ठेवलेले, श्वासरूपी अग्नीच्या ज्वाळांनी तापलेले व अश्रुजलाने भिजलेले कंकण आपण होऊनच चूर्ण होते आहे. येथे 'झलक्किअउ मधील झलक्क हा तापय् धातूचा आदेश आहे.
-
——
चूडुल्लउ
झलक्क
श्लोक ३ :- जेव्हा प्रेम (प्रिया) दोन पावले जाऊन परतले, तेव्हा सर्व खाणाऱ्या (अग्नी) चा जो शत्रु (म्हणजे पाणी, समुद्र), त्यापासून निर्माण झालेला जो चंद्र, त्याचे किरण परावृत्त होऊ लागले.
येथे ‘अब्भडवंचिउ’ मधील 'अब्भडवंच' हा अनुगम् धातूचा आदेश आहे. अब्भडवंचिउ सू.४.४३९. जावँ सू.४.४०६ नुसार यावत् चे जाम हे वर्णान्तर; मग सू. ४.३९७ नुसार जावँ. सव्वासणरिउसंभव सर्वाशन म्हणजे सर्वभक्षक अग्नी; येथे वडवानल; त्याचा शत्रु पाणी, येथे समुद्र; त्या समुद्रातून उत्पन्न झालेला चंद्र. तावँ सू. ४.४०६, ३९७.
सू.४.४२९-४३०. (म) झळकणे.
——
——
——
टीपा
——
श्लोक ४ :- हृदयात सुंदरी शल्याप्रमाणे ( त्रास देत) आहे; आकाशात मेघ गर्जत आहे; पावसाळ्यात प्रवासास निघणाऱ्यांना हे मोठे संकट आहे. येथे खुडुक्कइ हा शल्यायते याचा आणि घुडुक्कइ हा गर्जति धातूचा आदेश आहे. गोरडी - सू. ४.४२९, ४३१. खुडुक्कइ (म) खुडुक
होऊन बसणे.
●पवासुअ सू.१.४४. एहु सू.४.३६२
——
-
श्लोक ५ :आई ! (हे माझे) स्तन वज्रमय आहेत; (कारण) ते नेहमी माझ्या प्रियकरासमोर असतात व रणांगणावर गजसमूह नष्ट करण्यास जातात. येथे थन्ति मधील ‘था' हा स्था धातूचा आदेश आहे. भज्ज सू.४.४३९ नुसार होणारे हे पू.का.धा.अ. हे हेत्व. धा. अ. प्रमाणे वापरले आहे.
श्लोक ६ :- जर बापाची भूमी ( संपत्ती) दुसऱ्याकडून चापली / लाटली जात असेल तर पुत्र जन्मून काय उपयोग ? आणि तो मरून तरी काय तोटा?
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५४९
येथे चम्पिज्जइ मधील 'चम्प' हा आक्रम् चा आदेश आहे. बप्पीकी धातू -- बप्प (दे) - बाप. चंप -- (म) चापणे, लाटणे.
श्लोक ७ :- सागराचे ते तितके पाणी व तो तेवढा विस्तार. पण थोडी सुद्धा तहान दूर होत नाही. तरी तो वृथा गर्जना करतो.
येथे धुळुअइ हा शब्दायते धातूचा आदेश आहे. (येथे धुधुअइ असाही पाठभेद आहे). तेत्तिउ -- सू.२.१५७. तेवडु -- सू.४.४०७.
३९६ श्लोक १ :- जेव्हा कुलटां (असतीं) नी चंद्रग्रहण पाहिले, तेव्हा त्या
नि:शंकपणे हसल्या (व म्हणाल्या), प्रिय माणसाला विक्षुब्ध करणाऱ्या चंद्राला, हे राहु! गीळ (रे) गीळ..
येथे °विच्छोहगरु मध्ये क चा ग झाला आहे. गिलि -- सू.४.३८७.
श्लोक २ :- आई! आरामात असणाऱ्यांचेकडून सुखाने मानाचा विचार केला जातो. पण जेव्हा प्रियकर दिसतो, तेव्हा व्याकुळत्वामुळे स्वत:चा विचार कोण करतो ?
येथे सुघि मध्ये ख चा घ झाला आहे. सुघि -- सू.४.३४२ नुसार होणाऱ्या सुघे मध्ये सू.४.४१० नुसार उच्चार लाघव होऊन सुघि झाले. हल्लोहल -- (दे) व्याकुळता.
श्लोक ३ :- शपथ घेऊन मी सांगितले - ज्याचा त्याग (दानशूरता), पराक्रम (आरभटी) आणि धर्म नष्ट झालेले नाहीत, त्याचा जन्म संपूर्ण सफल झाला आहे.
येथे सबधु मध्ये प चा ब आणि थ चा ध, कधिदु मध्ये थ चा ध आणि त चा द सभलउँ मध्ये फ चा भ झालेले आहेत. करेप्पिणु -- सू.४.४४०. पम्हट्ठउ -- सू.४.२५८ पहा.
श्लोक ४ :- जर कदाचित् प्रियकर मला भेटेल तर पूर्वी (कधीही) न
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
केलेले असे काहीतरी कौतुक मी करीन; नवीन मडक्यात जसे पाणी सर्वत्र शिरते, तशी मी सर्वांगाने ( त्या प्रियकरात ) शिरेन.
येथे अकिआ, नवइ मध्ये क चा ग झालेला नाही. कुड्ड (सू. ४.४२२) मधील ओ ह्रस्व होऊन कुड्ड. करीसु, पइसीसु सू.४.३८८.
३९७ मराठीतही म चा व होतो. उदा. ग्राम-गाव, भवरु (हिं) भंवर. जिवँ, तिवँ, जेवँ, तेव तेम (सू.४.४०१).
३९८ जइ....पिउ प्रियेण
श्लोक ५ :- सोन्यासारख्या कांतीने चमकणारा फुललेला कर्णिकार वृक्ष पहा. जणु सुंदरीच्या मुखाने जिंकल्यामुळे तो वनात रहात आहे (श- वनवास सेवीत आहे).
येथे पफुल्लिअउ मध्ये फ चा भ, पयासु मध्ये क चा ग आणि विणिज्जिअउ मध्ये त चा द झालेला नाही. उअ सू.२.२११.
——
——
-
टीपा
——
येथे पिउ मध्ये रेफा चा लोप झाला आहे. येथे प्रियेण मध्ये रेफाचा लोप झालेला नाही.
-
कोड
——
नाम - नाव इत्यादी. जिम, तिम, जेम,
३९९ श्लोक १ :- व्यास महर्षी असे म्हणतात:- जर वेद व शास्त्र प्रमाण असेल, तर मातेचे चरण वंदन करणाऱ्यांना दररोज गंगास्नान घडते.
जइभग्गा....
येथे व्यास शब्दात रेफाचा आगम होऊन ब्रासु झाले आहे. मायहँ (म) माय. दिविदिवि सू.४.४१९, ४१०. वासेण....बद्ध
याचे ऐवजी 'वासेण' वि भारहं खंभि 'बद्धं' ( व्यासेन अपि भारतं स्तम्भे बद्धम्) (व्यासाने सुद्धा भारत स्तंभात ग्रथित केले), असा पाठभेद आहे. येथे वासेण मध्ये रेफ आलेला नाही.
४०० श्लोक १ :- वाईट (कर्म) करणाऱ्या पुरुषावर आपत्ती येते.
-
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५५१
येथे आवइ मध्ये दकाराचा इकार झाला आहे. आवइ -- आपद्. आवइ -- आयाति. गुणहि ....पर -- येथे संपय मध्ये द चा इ झालेला नाही.
४०१ श्लोक १ :- दुष्ट दिवस कसा संपेल ? रात्र लवकर कशी होईल ? आपल्या नव वधूला भेटण्यास उत्सुक झालेला तो (असे) मनोरथ करतो.
येथे कथम् ला केम' आणि 'किध' आदेश झालेले आहेत. समप्पउ -- सू. ३.१७३. छुडु -- (दे) शीघ्र, लवकर. श्लोक २ :- मला वाटते (ओ) - सुंदरीच्या मुखाने जिंकल्याने चंद्र ढगांआड दडत आहे. ज्याचे शरीर पराभूत झाले आहे, असा दुसरा कोणीही नि:शंकपणे कसा बरे हिंडेल ?
येथे कथम् शब्दाला किम (किवँ) आदेश आहे. ओ -- सू.२.२०३. भवँइ -- भ्रमति मध्ये सू.४.३९७ नुसार म चा वॅ झाला.
श्लोक ३ :- आनंदा! सुंदरीच्या बिंबाधरावर दंतव्रण कसा (राहिलेला) आहे? (उत्तर-) उत्कृष्ट रस पिऊन प्रियकराने जणु उरलेल्यावर मुद्रा केली आहे. __ येथे कथम् शब्दाला किह असा आदेश झाला आहे. पिअवि -- सू.४.४३९ जणु -- सू.४.४४४.
श्लोक ४ :- सखी! माझा प्रियकर मजशी सदोष असेल तर ते (तू) चोरून अशाप्रकारे (मला) सांग की त्याचे ठिकाणी पक्षपाती असणारे माझे मन त्याला कळणार नाही.
येथे तथा शब्दाला तेम (तेव) आणि यथा शब्दाला जेम (जेव) आदेश झाला आहे.
श्लोक ५ :- सू. ४.३७७.१ पहा. एवं....हार्यों -- जिध-तिध चे उदाहरण :- जिध तिध तोडहि कम्मु। (कुमारपालचरित - ८.४९).
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२
टीपा
४०२ श्लोक १ :- शुक्राचार्य म्हणतात हे बलिराजा! हा कसला याचक आहे?
हे मी तुला सांगितले होते. मूर्खा! हा असला तसला कोणी नसून, हा असला स्वत: नारायण आहे.
येथे केहउ, जेह, तेहु यामध्ये एह आदेश आहे. (पहिल्या ओळीतील) एह -- एहो (सू.४.३६२) मधील ओ ह्रस्व झाला आहे.
४०४ श्लोक १ जर तो प्रजापती कोठून तरी शिक्षण मिळवून (प्रजा) निर्माण
करीत असेल, तर या जगात येथे तेथे (म्हणजे कुठेही) तिच्यासारखी कोण आहे, ते सांग.
येथे जेत्थु, तेत्थु यामध्ये 'त्र' ला एत्थु आदेश झाला आहे. तहि - - तहे (सू.४.३५९) मधील ए ह्रस्व झाला आहे. सारिक्खु -- सादृक्ष्य (सू.२.१७).
४०५ केत्थु....जगि -- येथे केत्थु, जेत्थु, तेत्थु यांमध्ये 'त्र' ला एत्थु आदेश
आहे.
४०६ अपभ्रंशे....भवन्ति -- या नियमाप्रमाणे जाम-ताम, जाउं-ताउं, जामहिं
तामहिं अशी वर्णान्तरे होतात. मग सू.४.३९७ नुसार म चा वँ होऊन, जावँ, तावँ इत्यादी वर्णान्तरे होतात. श्लोक १ :- जोपर्यंत सिंहाच्या पंजाचा तडाका गंडस्थळावर पडला नाही, तोपर्यंतच पावलो पावली सर्व मदोन्मत्त हत्तींचा नगारा वाजत असतो.
येथे जाम-ताम मध्ये ‘म' आदेश आहे. श्लोक २ :- जोपर्यंत तेल काढलेले नाही तोपर्यंत तिळांचे तिळपणे (असते); तेल निघून जाताच तिळ तिळ न रहाता खल (पेंड, दुष्ट) होतात.
येथे जाउं-ताउं मध्ये 'उ' आदेश आहे. पणट्ठइ -- पणट्ठ पुढे सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे अ आला आहे. जि -- जि (सू.४.४२०) चे द्वित्व आले आहे. फिट्टवि -- सू.४.४३९. फिट्ट हा भ्रंश् धातूचा आदेश आहे (सू.४.१७७).
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
श्लोक ३ :- जेव्हा जीवावर विषम कार्यगती येते, तेव्हा इतर जन राहू देत (पण) सुजनसुद्धा अंतर देतो.
येथे जामहि -तामहिमध्ये 'हिं' आदेश आहे.
४०७ अत्वन्तयोः -- सू.२.१५६-१५७ वरील टीप पहा. जेवडु....गामहँ --
जितके अंतर राम व रावण यांत, तितके अंतर नगर व गाव यांत (असते). -- येथे जेवडु-तेवडु मध्ये एवड असा आदेश आहे. जेवडु तेवडु -- (म) जेवढेतेवढे ; (गु) जेवडुं-तेवडं. जेत्तुलो, तेत्तुलो -- जेत्तिल-तेत्तिल (सू.२.१५७) मध्ये स्वरभेद होऊन (सू.४.३२९) जेत्तुल-तेत्तुल असे वर्णान्तर झाले आहे.
४०८ एवडु केवडु -- (म) एवढा, केवढा. एत्तुलो केत्तुलो -- एत्तिल
केत्तिल (सू.२.१५७) मध्ये भिन्न स्वर येऊन, एत्तुल केत्तुल हे वर्णान्तर झाले.
४०९ श्लोक १ :- परस्पराशी लढणाऱ्यांपैकी ज्यांचा स्वामी पीडित झाला, त्यांना वाढलेले अन्न (श-मूग) वाया गेले.
येथे अवरोप्परु मध्ये आदि अकार आला आहे. मुग्गडा -- सू.४.४२९. जोहन्ताहं -- याचे ऐवजी जोअन्ताहं हा पाठ डॉ. वैद्यांनी स्वीकारलेला आहे. गजिउ -- (म) गांजणे; गांजलेला.
४१० उच्चारणस्य लाघवम् -- ए आणि ओ यांचे ह्रस्व उच्चार, त्यांचे ऐवजी
इ आणि उ लिहून किंवा त्यांच्या डोक्यावर हे चिन्ह देऊन (एँ, ओ') दाखविले जातात. उदा. सुघे हा ह्रस्व उच्चार सुघि असा सू. ४.३९६.२ मध्ये दाखविला आहे. दुल्लहहोमध्ये 'ओ' चा उच्चार ह्रस्व आहे.
४११ उं हुं....लाघवम् -- या अनुस्वारान्तांचे उच्चार-लाघव होऊन त्यांचा
होणारा सानुनासिक उच्चार या चिन्हाने दाखविला जातो. उदा. उँ, हुँ
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
इत्यादी. येथे पुढे दिलेल्या उदाहरणातील, तुच्छउँ, किज्जउँ मध्ये 'उ' चे, तरुहुँ मध्ये 'हुँ' चे, जहि मध्ये 'हिं' चे आणि तणहँ मध्ये 'हं' चे उच्चार लाघव आहे.
टीपा
४१२ मकाराक्रान्तो भकार:
म्हणजे म्भ.
श्लोक १ :- हे ब्राह्मणा ! सर्व अंगांनी ( = बाबतीत) हुषार असे जे कोणी नर असतात, ते विरळ असतात. जे वाकडे आहेत, ते फसविणारे असतात; जे सरळ असतात, ते बैलोबा ( = ठोंबे) असतात.
येथे बम्भ मध्ये 'म्ह' चा 'म्भ' झाला आहे. छइल्ल (हिं) छैला. उज्जुअ ऋजु मधील ऋ चा उ ( सू. १.१३१) आणि 'ज' चे द्वित्व (सू.२.९८) होऊन झालेल्या उज्जू पुढे स्वार्थे 'अ' आला. बइल्ल (म) बैल.
——
——
४१४ श्लोक १ :- ते दीर्घ लोचन निराळेच आहेत; भुजयुगल निराळेच आहे; तो घन स्तनांचा भार निराळाच आहे; ते मुखकमल निराळेच आहे; केशकलाप निराळाच आहे; आणि गुण व लावण्य यांचा निधी अशी ती सुंदरी (नितम्बिनी) ज्याने घडविली, तो विधि (ब्रह्मदेव) ही प्राय: निराळाच
आहे.
येथे प्रायस् शब्दाला प्राउ असा आदेश झाला आहे.
श्लोक २ : - प्राय: मुनींना सुद्धा भ्रांती आहे; ते (फक्त) मणी मोजतात, (पण) अद्यापि अक्षर व निरामय अशा परम पदी ते लीन झालेले नाहीत. येथे प्रायस् शब्दाला प्राइव आदेश आहे. भन्तडी भन्ति पुढे
सू.४.४२९ नुसार अड हा स्वार्थे प्रत्यय आला व पुढे सू३.४.४३१ नुसार स्त्रीलिंगी ई प्रत्यय लागला. मणिअडा
सू.४.४३० नुसार मणि
शब्दापुढे स्वार्थे प्रत्यय आले.
श्लोक ३ :- सखि! ( मला वाटते) सुंदरीची नयनरूपी सरोवरे प्रायः अश्रुजलाने ओसंडत आहेत; म्हणून ते (नयन) जेव्हा समोरासमोर (कुणाकडे
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५५५
तरी पहाण्यास) वळतात, तेव्हा ते तिरका घाव देतात.
येथे प्रायस् शब्दाला प्राइम्व आदेश झाला आहे. घत्त -- घातमधील 'त्' चे द्वित्व होऊन (सू.२.९८-९९) हे वर्णान्तर झाले.
श्लोक ४ :- प्रियकर येईल; मी रागावेन; रागावलेल्या माझा तो अनुनय करील. प्राय: दुष्ट (दुष्कर) प्रियकर असे मनोरथ करायला लावतो.
येथे प्रायस् शब्दाला पग्गिम्व असा आदेश आहे. रूसेसैं -- सू.४.३८८, ३८५, ४१० ; सू.३.१५७ नुसार धातूच्या अन्त्य अ चा ए झाला आहे. मणोरहई -- मणोरह हा शब्द येथे नपुंसकलिंगामध्ये वापरला आहे.
४१५ श्लोक १ :- विरहाग्नीच्या ज्वाळांनी पेटलेल्या कोणातरी पथिकाने (येथे)
बुडी मारली असली पाहिजे. नाहीतर (या) शिशिर काळात थंड पाण्यातून वाफ (धूर) कशी आली असती ?
येथे अन्यथा शब्दाला अनु आदेश आहे. बुड्डिवि -- सू.४.४३९. बुड्ड हा मस्ज् धातूचा आदेश आहे (सू.४.१०१). ठिअउ, उअिउ - - ठिअ आणि उअि पुढे सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे अ आला आहे. कहतिहु -- सू.४.४१६.
४१६ श्लोक १ :- माझा कांत घरी असता झोपड्या कुठून (कशा) पेटतील ?
शत्रूच्या रक्ताने वा स्वत:च्या रक्ताने तो त्या विझवील, यात शंका नाही.
येथे कुतस् शब्दाला कउ आदेश आहे. झुपडा -- (म) झाप, झोपडी. धूमु....उअिउ -- येथे कुतस् शब्दाला कहन्तिहु असा आदेश आहे.
४१७ श्लोक १ :- सू. ४.३७९.२ पहा.
४१८ श्लोक १ :- प्रियसंगमाचे वेळी झोप कोठून (येणार) ? प्रियकर जवळ
नसता कुठली झोप ? माझ्या दोन्ही (प्रकारच्या निद्रा) नष्ट झाल्या आहेत.
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६
टीपा
मला अशीही झोप येत नाही नि तशीही झोप येत नाही.
येथे एवम् ला एम्व आदेश आहे. कउ -- सू.४.४१६. निद्दडी - - सू.४.४२९, ४३१. केम्व, तेम्व -- कथं व तथा यांचे हे आदेश हेमचंद्राने सांगितलेले नाहीत.
श्लोक २ :- (माझ्या) प्रियकराची सिंहाशी जी तुलना केली जाते, त्यामुळे माझा मान खंडित होतो (=मला लाज वाटते); कारण सिंह रक्षक-रहित हत्तींना ठार करतो; (पण माझा) प्रियकर रक्षकांसह (त्यांना) ठार करतो.
श्लोक ३ :- जीवित चंचल आहे; मरण निश्चित आहे; प्रियकरा! कशाला रागवावे ? ज्या दिवशी राग आहे, ते दिवस शेकडो दिव्य वर्षाप्रमाणे होतात. -- होसहि -- सू.४.३८८, ३८२.
श्लोक ४ :- (आपला) मान नष्ट झाल्यावर, जरी देह नाही तरी देश सोडून द्यावा. (पण) दुष्टांच्या करपल्लवांनी दर्शविला जात (तेथे) हिंडू नको. __ येथे ‘मा' तसाच राहिलेला आहे. देसडा -- सू.४.४२९-४३०. भमिज्ज -- सू.३.१७७, १५९. सू.१.८४ नुसार मे मधील ए ह्रस्व झाला, त्याचे ऐवजी इ येऊन भमिज.
श्लोक ५ :- मीठ पाण्यात विरघळते; अरे दुष्ट मेघा! गर्जू नको. कारण ती जळलेली झोपडी गळते; (आतली) सुंदरी आज भिजेल.
येथे 'मा' चा 'म' झाला आहे. अरि -- सू.२.२१७. गज्जु -- सू.४.३८७. अज्जु -- अद्य सारखी अव्ययेही अपभ्रंशात उकारान्त आहेत.
श्लोक ६ :- वैभव नष्ट झाले असता वक्र, वैभवात (मात्र) नेहमीप्रमाणे (जनसामान्य) असणारा चंद्र - इतर दुसरा कोणीही नाही - माझ्या प्रियकराचे किंचित् अनुकरण करतो.
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५५७
४१९ श्लोक १ :- खरोखर कृपण मनुष्य खातही नाही, पीतही नाही, (मनाने)
विरघळतही नाही व धर्मासाठी एक रुपयाही खर्च करीत नाही; यमाचा दूत एका क्षणात प्रभावी होईल, हे तो जाणतही नाही. वेच्चइ -- (म) वेचणे. रूअडउ, दूअडउ -- सू.४.४२९-४३०. पहुच्चइ -- सू.४.३९०. अहवइ....खोडि -- (अथवा चांगल्या वंशात जन्मलेल्यांचा हा दोष (खोडि) नव्हे).
खोडि -- (म) खोड, खोडी.
श्लोक २ :- ज्या देशात प्रियकराचा पत्ता (प्रमाण) लागेल, तेथे जावे. जर तो आला तर त्याला आणीन; (नाहीतर) तेथेच (मी) मरेन.
येथे अथवा चे अहवा असे वर्णान्तर झाले आहे. देसडइ -- सू.४.४२९ नुसार देस पुढे स्वार्थे प्रत्यय आला. जाइज्जइ, लब्भइ आणि अइ -- ही कर्मणि रूपे आहेत.
श्लोक ३ :- प्रवासाला गेलेल्या प्रियकराबरोबर मी गेले नाही आणि त्याच्या वियोगाने मेलेही नाही; या कारणाने त्या प्रियकरास संदेश देण्यास मला लाज वाटते. -- येथे संदेसडा -- सू.४.४२९.
श्लोक ४ :- इकडे मेघ पाणी पितात; इकडे वडवानल क्षुब्ध झाला आहे. (तथापि) सागराचे गांभीर्य पहा; (पाण्याचा) एक कणही कमी झालेला नाही.
एत्तहे -- सू.४.४२०. गहीरिम -- सू.२.१५४.
४२० श्लोक १ :- जाऊ दे (त्याला); जाणाऱ्या (त्या) ला (मागे) बोलवू
नका; किती पावले (तो पुढे) जातो, ते पहाते (मी). त्याच्या हृदयात मी तिरकी बसलेली आहे; (परंतु माझा) प्रियकर जाण्याचे केवळ अवडंबर करतोय.
जाउ -- सू.३.१७३. पल्लवह -- सू.३.१७६.
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
टीपा
श्लोक २ :- अंगणात हरीला नाचविला; लोकांना आश्चर्यात पाडले; आता राधेच्या स्तनांचे जे व्हायचे असेल ते होऊ दे. श्लोक ३ :- सर्वांगसुंदर गौरी (सुंदरी) ताज्या (नवीन) विषग्रंथी (बचनागा) प्रमाणे आहे; पण ज्याच्या गळ्याला ती चिकटत नाही, तो (तरुण) वीर (मात्र) मरतो.
नवखी -- (म) नवखा, नवखी. सू.४.४२२ पहा.
४२१ श्लोक १ :- मी म्हटले - हे ढवळ्या बैला! तू धुरा धर; वाईट बैलांनी
आम्हाला पीडा दिली आहे; तुझ्याशिवाय भार वाहिला जाणार नाही; (पण) तू आता विषण्ण का ?
कसर -- (दे) वाईट बैल.
४२२ श्लोक १ :- एक तू कधीही येत नाहीस; दुसरे, (आलास तर) लवकर जातोस. मित्रा! मला कळले आहे की तुझ्यासारखा दुष्ट कोणीही नाही.
येथे शीघ्र शब्दाला वहिल्ल आदेश आहे. कइअह -- ‘कदापि'चा हा आदेश हेमचंद्राने दिलेला नाही. आवही -- आवहि (सू.४.३८३) मध्ये सू.४.३२९ नुसार स्वरबदल झाला. वहिल्लउ -- वहिल्ल पुढे सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे अ आला आहे. जाहि -- सू.४.३८३. मित्तडा -- सू.४.४२९. जेहउ -- जेह (सू.४.४०२) पुढे सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे अ आला.
श्लोक २ :- जसे सुपुरुष आहेत, तसे कलह आहेत ; जशा नद्या आहेत, तशी वळणे आहेत; जसे डोंगर आहेत, तशा दऱ्या आहेत. हे हृदया! तू का खिन्न होतोस ? डोंगर -- (म) डोंगर. विसूरहि -- सू.४.३८३ . विसूर हा 'खिद् धातूचा आदेश आहे (सू.४.१३२).
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५५९
श्लोक ३ :- सागर सोडून जे स्वत:ला तटावर फेकतात, त्या शंखांचा अस्पृश्य संसर्ग आहे; केवळ (दुसऱ्याकडून) फुकले जात, ते भ्रमण करतात. छड्डविणु -- सू.४.४४० . छ हा मुच् धातूचा आदेश आहे (सू.४.९१).
घल्ल -- (दे) (म) घालणे. विट्टाल -- (म) विटाळ.
श्लोक ४ :- मूर्खा! दिवसात जे मिळेल ते खा; एक पैसा (द्रम्म) सुद्धा साठवू नको. कारण असे काहीतरी भय येते की ज्याने जन्माचाच शेवट होतो.
वढ -- सू.४.४२२.१२ नंतर पहा. द्रवक्कउ -- द्रवक्कला सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे अ प्रत्यय लागला आहे.
श्लोक ५ :- जरी चांगल्या प्रकारे, सर्वादरपूर्वक, हरी एकेकाकडे पहातो, तरी जेथे राधा आहे, तेथे त्याची दृष्टी जाते. स्नेहाने भरलेले डोळे रोखण्यास कोण समर्थ आहे ?
राही -- सू.४.३२९ नुसार राधा मधील स्वरात बदल झाला. संवरेवि -- सू.४.४४१. पलुट्टा -- पलोट्ट (सू.४.२५८) मध्ये ओ चा उ झाला.
श्लोक ६ :- वैभवात स्थिरता कुणाची? यौवनात गर्व कुणाचा? (म्हणून) जो खोलवर बिंबेल (श - लागेल) असा लेख पाठविला जात आहे. थिरत्तणउं -- थिर ला सू.२.१५४ नुसार त्तण प्रत्यय लागला; मग त्यापुढे सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे अ आला. मरट्ट -- (दे) गर्व. लेखडउ -- सू.४.४३० नुसार स्वार्थे प्रत्यय आला.
श्लोक ७ :- कुठे चंद्र, कुठे समुद्र ? कुठे मोर, कुठे मेघ ? सज्जन जरी दूर असले, तरी त्यांचा स्नेह असाधारण असतो. -- येथे असड्ढल - - असाधारण.
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
टीपा
श्लोक ८ :- इतर चांगल्या वृक्षांवर हत्ती आपली सोंड कौतुकाने (=खेळ म्हणून) घासतो; पण खरी गोष्ट विचाराल, तर त्याचे मन मात्र फक्त सल्लकी (वृक्षा) वरच आहे.
कुड्डेण -- सू.१.८४ नुसार कोड मधील ओ ह्रस्व होऊन, त्याचे स्थानी उ आला.
श्लोक ९ :- स्वामी! आम्ही क्रीडा केली; तुम्ही असे का बोलता ? अनुरक्त अशा आम्हा भक्तांचा त्याग करू नका.
खेड्डयं -- खेड्ड ला स्वार्थे य (क) प्रत्यय लागला आहे.
श्लोक १० :- मूर्खा! नद्यांनी वा तळ्यांनी अथवा सरोवरांनी किंवा उद्यानांनी वा वनांनी देश रम्य होत नाहीत, तर सुजनांच्या रहाण्याने (देश रम्य) होतात. ___ सरिहिँ, सरेहिँ, सरवरहिँ, ०वणेहिं, निवसन्तेहिँ, सुअणेहिं -- सू.४.३४७.
श्लोक ११ :- हे अद्भुतशक्तियुक्त शठ हृदया! तू शेकडो वेळा माझ्यापुढे म्हणाला होतास की जर प्रियकर प्रवासाला जाईल तर मी फुटेन. हिअडा -- सू.४.४२९. भंडय -- (दे) विट, भडवा; स्तुतिपाठक; शठ. फुटिसु -- सू.४.३८८, ३८५.
श्लोक १२:- (या श्लोकात मानवी शरीराचे रूपकात्मक वर्णन आहे. येथे पंच म्हणजे पाच ज्ञानेंद्रिये:-) एक (शरीररूपी) कुटी (झोपडी) आहे; तिच्यावर पाचांचा अधिकार आहे (रूद्ध); पाचांची बुद्धि पृथक् पृथक् आहे. हे बहिणी! जेथे कुटुंब आपापल्या छंदाप्रमाणे वागते, ते घर आनंदी कसे राहील ते सांग?
कुडुल्ली -- कुडी ला सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे उल्ल प्रत्यय लागून,
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५६१
मग सू.४.४३१ नुसार स्त्रीलिंगी ई प्रत्यय लागला.
श्लोक १३ :- जो मनात व्याकुळ होऊन चिंता करतो पण एक पैसा किंवा रुपया देत नाही, तो एक मूर्ख; रतिवश होऊन हिंडणारा व घरातच बोटांनी जो भाला फिरवितो, तो एक मूर्ख. °भमिरु -- सू.२.१४५.
श्लोक १४ :- हे बाले! तुझ्या चंचल व अस्थिर कटाक्षांनी (नयनांनी) जे पाहिले गेले, त्यांच्यावर अपूर्ण काळीच मदनाचा हल्ला होतो.
°दडवडउ -- दडवड पुढे सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे प्रत्यय आला.
श्लोक १५ :- हरणांनो! ज्याच्या हुंकाराने (तुमच्या) मुखांतून गवत गळून पडते, तो सिंह (आता) गेला; (तेव्हा तुम्ही) निश्चिंतपणे पाणी प्या.
पिअहु -- सू.४.३८४. केरएँ -- केर पुढे सू. ४.४२९ नुसार स्वार्थे अ आला; मग सू.४.३४२ नुसार केरएँ हे तृ.ए.व. हुंकारडएं -- हुंकारड चे तृ.ए.व. (सू.४.३४२). हुंकारड मध्ये हुंकार पुढे सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे प्रत्यय आला आहे. तृणाई -- तणाई असा पाठभेद आहे.
श्लोक १६ :- स्वस्थावस्थेत असणाऱ्याशी सर्वच लोक बोलतात. (पण) 'भिऊ नको' असे (फक्त) सज्जनच पीडितां (दुःखितां) ना म्हणतात.
साहु -- सू.४.३६६. आदन्न -- (दे) आर्त. मब्भीसडी -- मब्भीसाला सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे अड प्रत्यय लागून, पुढे सू.४.४३१ नुसार स्त्रीलिंगी ई प्रत्यय आला.
श्लोक १७ :- हे मुग्ध (खुळ्या) हृदया! जे जे पाहिलेस त्या त्या ठिकाणी (जर) आसक्त झालास, (तर) फुटणाऱ्या लोखंडाला जसे घणाचे घाव (सोसावे लागतात) तसा ताप तुला सोसावा लागेल. फुट्टणएण -- सू.४.४४३. घण -- (म) घण.
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
४२३ श्लोक १ :- मला वाटले - हुहुरु शब्द करीत मी प्रेमरूपी सरोवरात बुडून जाईन. पण अचानक कल्पना नसताना, विरहरूपी नौका (मला) मिळाली. हुरु शब्द ध्वन्यनुकारी आहे. नवदि सू.२.१८८.
येथे
श्लोक २ :- जेव्हा डोळ्यांनी प्रियकर पाहिला जातो तेव्हा कस्कस् शब्द करीत खाल्ला ही जात नाही अथवा घुट्घुट् (शब्द करीत ) प्यालाही जात नाही. (तरी) सुखस्थिति असते.
——
——
येथे कसरक्क व घुंट हे शब्द ध्वन्यनुकारी आहेत. खज्जइ 'खा' धातूचे कर्मणि रूप. नउ येथे 'न' शब्दाला स्वार्थे प्रत्यय लागला
आहे.
घुंट
(म) घोट; घुट्घुट्.
श्लोक ३ :- माझा नाथ जैन प्रतिमांना वंदन करीत अद्यापि घरातच आहे (= प्रवासाला गेलेला नाही); तोवरच गवाक्षामध्ये विरह (हा) माकडचेष्टा करीत आहे (करू लागला आहे).
येथे घुग्घ हा चेष्टानुकरणी शब्द आहे. ताउँ
——
——
——
टीपा
——
सू.४.४०६.
श्लोक ४ :- जरी तिच्या मस्तकावर जीर्ण कांबळे होते व गळ्यात (पुरे) वीस मणिही नव्हते, तरी सुंदरीने सभागृहातील सभासदांना ऊठ-बैस करावयास लाविले.
येथे उट्ठबईस हा चेष्टानुकरणी शब्द आहे. लोअडी लोमपुटी. मणियडा मणि शब्दाला सू.४.४२९ नुसार अड हा स्वार्थे प्रत्यय लागला. उट्ठबईस (म) ऊठबैस, उठाबशा.
——
——
४२४ श्लोक १ :- आई, संध्याकाळी (मी) प्रियकराशी कलह केला याचा (मला) पश्चाताप होत आहे. (खरोखर ) विनाशकाळी विपरीत बुद्धी होते. येथे घइं हा निरर्थक वापरलेला निपात आहे. अम्मडि, बुद्ध येथे सू.४.४२९ नुसार प्रथम स्वार्थे अड प्रत्यय आला व मग सू.४.४३१ नुसार ई हा स्त्रीलिंगी प्रत्यय आला. पच्छायावडा सू.४.४२९.
——
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५६३
४२५ श्लोक १ :- अरे प्रियकरा! कोणत्या देशात असला परिहास (केला
जातो) ते सांग. मी तुझ्यासाठी क्षीण होते, पण तू मात्र दुसरीसाठी (क्षीण होतोस).
येथे केहि व रेसि हे तादसँ निपात आहेत. परिहासडी -- सू.४.४२९,४३१. एवं...हा? -- तेहिं व रेसिं ची उदाहरणे :- कहि कसु रेसिं तुहुँ अवर कम्मारंभ करेसि कसु तेहिं परिगह (कुमारपालचरित, ८.७०-७१). वड्ड....तणेण -- येथे तणेण हा तादसँ निपात आहे.
४२६ श्लोक १:- जे थोडे विसरले असूनही आठवले जाते ते प्रिय म्हणावयाचे; पण ज्याचे स्मरण होते व नष्ट होते, त्या स्नेहाचे नाव काय ?
येथे पुणु मध्ये स्वार्थे डु आहे. मणाउँ -- सू.४.४१८. कइँ -- काई (सू.४.३६७) मधील आ चा ह्रस्व (सू.४.३२९) झाला आहे. विणु....वलाहुं -- येथे विणु मध्ये स्वार्थे डु आहे.
४२७ श्लोक १ :- ज्याच्या आधीन इतर (इंद्रिये आहेत) अशा मुख्य
जिव्हेंद्रियाला वश करा. तुंबिनी (दुध्या भोपळ्या) चे मूळ नष्ट झाल्यावर, (त्याची) पाने अवश्य सुकून जातात. __ येथे अवसें मध्ये स्वार्थे डे (एं) आहे. सुक्कहिं -- सू.४.३८२. अवस....अहिं -- येथे अवस मध्ये स्वार्थे ड (अ) आहे.
४२८ श्लोक १ :- एकदाच शील कलंकित झालेल्यांना प्रायश्चित्ते दिली
जातात; पण जो रोज (शील) खडित करतो, त्याला प्रायश्चित्ताचा काय उपयोग ?
येथे एक्कसि मध्ये स्वार्थे डि आहे. देजहिं -- दे धातूच्या कर्मणि अंगाचे वर्तमानकाळ तृ.पु.अ.व.
४२९ श्लोक १ :- जेव्हा विरहाग्नीच्या ज्वालांनी होरपळलेला पथिक रस्त्यावर
दिसला तेव्हा सर्व पथिकांनी मिळून त्याला अग्नीवर ठेवला (कारण तो मेलेला होता).
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
टीपा
येथे °करालिअउ, दिट्ठउ, किअउ, अग्गिट्ठउ यांमध्ये स्वार्थे अ आहे. मह....दोसडा -- येथे दोसडा मध्ये स्वार्थे अड आहे. एक्क....रुद्धी -- येथे कुडुल्ली मध्ये उल्ल हा स्वार्थे प्रत्यय आहे.
४३० फोडेन्ति....अप्पणउं -- येथे हिअडउं मध्ये स्वार्थे अडअ आहे.
चूडल्लउ....सइ -- येथे चूडल्लउ मध्ये स्वार्थे उल्लअ आहे.
श्लोक १ :- (प्रियकरावरील) स्वामीचा प्रसाद, सलज्ज प्रियकर व सीमासंधीवर वास आणि (प्रियकराचे) बाहुबल पाहून (सुखी झालेली) सुंदरी निश्वास टाकते.
येथे बलुल्लडा मध्ये उल्लअड हा स्वार्थे प्रत्यय आहे. पेक्खिवि -- सू.४.४३९. बाहबलुल्लडउ -- येथे उल्ल, अड आणि अ असे स्वार्थ प्रत्यय आहेत.
४३१ श्लोक १ :- (एक पांथस्थ दुसऱ्या पथिकाला आपल्या प्रियेबद्दल
विचारतो :-) 'पथिका! (माझी) प्रिया दिसली?' (दूसरा उत्तर देतो) 'तुझी वाट पहाणारी व अश्रु आणि श्वास यांनी चोळी ओली व सुकी करणारी (अशी ती मला) दिसली.'
येथे गोरडी मध्ये ई (डी) प्रत्यय आहे. निअन्त -- सू.३.१८१. निअ हा दृश् धातूचा आदेश आहे (सू.४.१८१). करन्त -- सू.३.१८१. एक्क....रुद्धी -- येथे कुडुल्ली मध्ये ई प्रत्यय आहे.
४३२ श्लोक १ :- प्रियकर आला (ही) वार्ता ऐकली; (त्याचा शब्द-) ध्वनि
कानात शिरला; नष्ट होणाऱ्या त्या विरहाची धूळ सुद्धा दिसली नाही.
येथे धूलडिआ मध्ये आ प्रत्यय आहे. वत्तडी -- वत्ताला सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे अड प्रत्यय, मग सू.४.४३१ नुसार ई हा स्त्रीलिंगी प्रत्यय लागला. कन्नडइ -- ‘कन्न'ला स्वार्थे अड प्रत्यय (सू.४.४२९) लागला
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
आहे. नासन्तअह आला आहे. धूलडिआ
४३३ धूलडिआ इकार झालेला आहे.
——
——
४३६ त्र - प्रत्ययस्य
येथे धूलड पुढे आ प्रत्यय असताना, ड मधील अकाराचा
——
नासन्त (सू.३.१८१) पुढे स्वार्थे अ (सू.४.४२९)
सू.४.४३३ पहा.
——
ईय हा मत्वर्थी प्रत्यय आहे.
४३४ ईयप्रत्ययस्य श्लोक १ :हे प्रिया ! (तुझा) संग मिळत नाही; (मग) तुझ्या संदेशाचा काय उपयोग ? स्वप्नात प्यालेल्या पाण्याने (खरी) तहान भागेल काय ? येथे तुहारेण मध्ये आर आदेश आहे. देक्खु... कन्तु येथे अम्हारा मध्ये आर आदेश आहे. बहिणि... कन्तु • येथे महारा मध्ये आर आदेश आहे.
——
४३५ अतोः प्रत्ययस्य
५६५
सू. २.१५६ वरील टीप पहा.
सू.२.१६१ वरील टीप पहा.
श्लोक १ :- येथे, तेथे, घरी, दारी ( याप्रकारे ) चंचल लक्ष्मी फिरते; प्रियकरापासून विमुक्त झालेल्या सुंदरीप्रमाणे ती निश्चलपणे कोठेही रहात
नाही.
येथे एत्तहे, तेत्त मध्ये एत्त (डेत्तहे) आदेश आहे. कहि सू.३.६०.
——
——
——
४३७ त्वतलोः प्रत्यययोः त्व आणि तल् (ता) हे भाववाचक नामे साधण्याचे प्रत्यय आहेत. उदा. बालत्व, पीनता. वड्डप्पणु....पाविअइ येथे वड्डप्पणु मध्ये प्पण आदेश आहे. वड्डत्तणहो तणेण वड्डत्तणहो मध्ये सू.२.१५४ नुसार त्तण प्रत्यय लागला आहे.
――
येथे
४३८ तव्य-प्रत्ययस्य तव्य हा वि.क.धा.वि. साधण्याचा प्रत्यय आहे.
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६६
टीपा
श्लोक १ :- (टीकाकाराच्या मते, विद्यासिद्धीसाठी कोणा एका सिद्ध पुरुषाने नायिकेला धन इत्यादी देऊन, तिचा भर्ता मागितला, तेव्हा ती हे शब्द उच्चारते :-) हे घेऊन जर मला प्रियकराचा त्याग करावयाचा (करावा लागणार) असेल, तर मला मरणे हेच कर्तव्य आहे, दुसरे काही नाही.
येथे करिएव्वउँ, मरिएव्वउँ मध्ये इएव्वउं आदेश आहे. धुं -- सू.४.३६०.
श्लोक २ :- जगात अतिरक्त अशा मंजिष्ठा वनस्पतीला (कोणत्यातरी) प्रदेशातून (जमिनीतून) उच्चाटन (उखडणे), अग्नीत कढणे आणि घणाकडून कुटून घेणे, हे सहन करावे लागते.
येथे सहेव्वउँ मध्ये एव्वउं आदेश आहे.
श्लोक ३ :- जरी तो वेद प्रमाण आहे तरी रजस्वला स्त्रीचे सह झोपण्यास मनाई आहे, पण जागे रहाण्यास कोण अटकाव करणार ?
येथे सोएवा, जग्गेवा यांमध्ये एवा आदेश आहे.
४३९ क्त्वाप्रत्ययस्य -- सू.१.२७ वरील टीप पहा.
श्लोक १ :- हे हृदया! जरी मेघ (आपले) शत्रु आहेत, तरी आपण आकाशात चढावे काय ? आपले दोन हात आहेत; जर मरायचेच असेल, तर (त्यांना) मारूनच (आपण) मरू.
येथे मारि मध्ये ‘क्त्वा'ला इ आदेश आहे. अम्हहं -- सू.४.३८०. हत्थडा -- सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे प्रत्यय आला आहे. गय....जन्ति -- येथे भजिउ मध्ये ‘क्त्वा'ला इउ आदेश आहे.
श्लोक २ :- (या श्लोकात, मुंज या शब्दाने मुंज नावाचा माळव्याचा राजा, अथवा मुंज नावाचा चालुक्य राजांचा एक मंत्री अभिप्रेत आहे, असे काहींचे म्हणणे आहे). ज्यात मुंजाचे प्रतिबिंब पडले आहे असे पाणी,
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
पाण्यात न शिरता, ज्या हातातून प्याले गेले आहे, त्या हातांचे चुंबन घेऊन, ती जलवाहक (बाला) (आपल्या) जीवाचे रक्षण करते.
येथे चुंबिवि मध्ये ‘क्त्वा'ला इवि आदेश आहे.
श्लोक ३ :- हात सोडून तू जा; असे असू दे; त्यात काय दोष आहे ? (पण) जर तू माझ्या हृदयातून बाहेर पडशील, तर मुंज रागावला आहे, असे मी समजेन.
येथे विछोडवि मध्ये ‘क्त्वा'ला अवि आदेश आहे. नीसरहि -- सू.४.३८३.
४४० श्लोक १ :- संपूर्ण कषायरूपी सैन्य जिंकून, जगाला अभय देऊन, महाव्रत घेऊन, तत्त्वाचे ध्यान करुन, (ऋषि) आनंद (शिव) मिळवितात.
येथे जेप्पि, देप्पिणु, लेवि, झाएविणु मध्ये क्रमाने एप्पि, एप्पिणु, एवि, एविणु असे ‘क्त्वा'चे आदेश आहेत. कसाय -- क्रोध, मान, माया व लोभ यांना जैनधर्मात कषाय म्हणतात.
४४१ तुम: प्रत्ययस्य -- तुम् हा हेत्वर्थक धा.अ. साधण्याचा प्रत्यय आहे.
श्लोक १ :- स्वत:चे धन देणे दुष्कर आहे; तप करावे असे (कुणालाही) वाटत नाही; मनाला सुख भोगावे असे वाटते, पण भोगता (मात्र) येत नाही.
येथे देवं, करण, भुंजणहं, भुंजणहिं यांमध्ये क्रमाने एवं, अण, अणहं, अणहिं असे 'तुम्' चे आदेश आहेत.
श्लोक २ :- संपूर्ण पृथ्वी जिंकणे व (जिंकून) तिचा त्याग करणे, व्रत (तप) घेणे व (घेऊन) त्याचे पालन करणे, हे जगात शांति (नाथ) तीर्थंकर-श्रेष्ठाविना इतर कुणाला शक्य आहे ?
येथे जेप्पि मध्ये एप्पि, चएप्पिणु मध्ये एप्पिणु, लेविणु मध्ये एविणु आणि पालेवि मध्ये एवि असे 'तुम्' चे आदेश आहेत. सन्ते तित्थेसरेण
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
टीपा
-- जैन धर्मात २४ तीर्थंकर मानले जातात. त्यांत शांतिनाथ हा एक तीर्थंकर आहे.
४४२ श्लोक १ :- काशीला जाऊन (नंतर) उज्जयिनीला जाऊन, जे नर मरण पावतात, ते परम पदी जातात; इतर तीर्थांचे नाव (सुद्धा) काढू नको.
येथे गम्पिणु व गम्पि यांमध्ये एप्पिणु व एप्पि यांतील आदि एकाराचा लोप झाला आहे. परावहि -- सू.४.३८२.
श्लोक २ :- जो गंगेला जाऊन आणि काशीला जाऊन मरण पावतो, तो यमलोकाला जिंकून, देवलोकात जाऊन, क्रीडा करतो.
येथे गमेप्पिणु व गमेप्पि यांमध्ये एप्पिणु आणि एप्पिमधील आदि एकाराचा लोप झालेला नाही. सिवतित्थ -- काशी. कीलदि -- कील (सू.१.२०२) पुढे दि प्रत्यय (सू.४.२६०) आला आहे. जिणेप्पि -- सू.४.४४०. जिण :- सू.४.२४१ पहा.
४४३ तृनः प्रत्ययस्य -- धातूपासून कर्तृवाचक नामे सिद्ध करण्याचा तृन् हा
प्रत्यय आहे. श्लोक १ :- मारणारा हत्ती, सांगणारे लोक, वाजणारा पटह, भुंकणारा कुत्रा.
येथे मारणउ, बोल्लणउ, वज्जणउ, भसणउ यांमध्ये अणअ असा 'तृन्' चा आदेश आहे. पडह -- वाद्यविशेष; नौबत, नगारा.
४४४ नं मल्ल....करहिं -- येथे नं हा इवार्थी आदेश आहे.
श्लोक १ :- सूर्यास्ताचे वेळी व्याकुळ चक्रवाक पक्ष्याने कमळाच्या देठाचा (मृणालिका) तुकडा घशात घातला, (पण) तोडला (खाल्ला) (मात्र) नाही; जणु जीवाला जाऊ न देण्यासाठी अडसर घातला.
श्लोक २ :- बांगड्या गळून पडतील या भीतीने सुंदरी हात वर करून
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे-चतुर्थ पाद
५६९
जाते; जणु वल्लभापासूनच्या विरहरूपी महासरोवराचा ती ठाव (थांग) शोधते आहे.
श्लोक ३ :- दीर्घ नयन असणारे व लावण्ययुक्त असे जिनवराचे मुख पाहून, फार मत्सराने भरलेले लवण जणु अग्नीत प्रवेश करते.
पवीसइ -- पविस मधील 'इ' सू.४.३२९ नुसार दीर्घ ई झाली. जिणवर -- श्रेष्ठ जिन. सू.४.२८८ वरील टीप पहा.
श्लोक ४ :- सखी! चाफ्याच्या फुलामध्ये भ्रमर शिरला आहे; सोन्यात जडविलेला जणु इंद्रनीलच असा तो शोभत आहे.
भसलु -- सू.१.२४४ पइट्ठउ, बइठ्ठउ -- पइट्ठ आणि बइट्ठ यापुढे सू.४.४२९ नुसार स्वार्थे अ प्रत्यय आला आहे.
४४५ श्लोक १ :- डोंगरावर ढग लागले; पथिक रडत जात आहे; पर्वताला ग्रासू पहाणारा हा ढग सुंदरीच्या प्राणांवर दया करील ?
रडन्तउ -- रडन्त (सू.३.१८१) ला स्वार्थे अ प्रत्यय (सू.४.४२९)
लागला आहे. श्लोक २ :- पायाला आतडे चिकटले आहे; शिर खांद्यापासून गळून पडले
आहे; तथापि (ज्याचा) हात (अद्यापि आपल्या) कट्यारीवर आहे (अशा त्या) प्रियकराची पूजा केली जाते. ___ खंधस्सु -- ही षष्ठी पंचमी ऐवजी वापरली आहे. अन्नडी -- अन्त्र पुढे स्वार्थे अड (सू.४.४२९) व मग ई (सू.४.४३१) प्रत्यय येऊन, हा शब्द स्त्रीलिंगी झाला आहे. हत्थडउ -- सू.४.४३०.
श्लोक ३ :- (पक्षी) शेंड्यावर चढून फळे खातात व शाखा मोडतात; तरी महावृक्ष पक्ष्यांना इजा करीत नाहीत (किंवा) स्वत:चा अपमान झाला असे मानीत नाहीत.
डाल -- (दे) शाखा, फांदी. (हिं) डाल.
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
टीपा
४४६ श्लोक १ :- गमतीने (पणएण), डोक्यावर क्षणभर शेखर (गजरा) म्हणून
ठेवलेले, क्षणभर रतीच्या कंठावर लोंबते ठेवलेले, क्षणभर (स्वत:च्या) गळ्यात घातलेले, अशा त्या कामाच्या पुष्पधनुष्याला नमस्कार करा. __ येथे शौरसेनी भाषेतल्याप्रमाणे किद, रदि, विणिम्मविदु, विहिदु यांमध्ये 'त' चा 'द' झालेला आहे.
४४७ प्राकृत इत्यादी भाषांच्या लक्षणांचा होणारा व्यत्यय येथे सांगितला आहे.
४४८ अष्टमे -- आठव्या अध्यायात. प्रस्तुत प्राकृत व्याकरण म्हणजे हेमचंद्राच्या
व्याकरणाचा आठवा अध्याय आहे. सप्ताध्यायीनिबद्ध-संस्कृतवत् - - हेमचंद्र- व्याकरणाच्या पहिल्या सात अध्यायांत संस्कृत व्याकरणाचे विवेचन आहे. श्लोक १ :- खाली असलेल्या सूर्याच्या तापाचे निवारण करण्यास जणु छत्री खाली धरीत आहे अशी, वराहाच्या श्वासाने दूर फेकली गेलेली शेषसहित पृथ्वी विजयी आहे. (विष्णूने वराह अवतार धारण करून पृथ्वीला समुद्रातून बाहेर काढले ही पौराणिक कथा येथे अभिप्रेत आहे). अत्र चतुर्थ्या....सिद्धः -- या प्राकृत व्याकरणात चतुर्थीचा आदेश सांगितलेला नाही; तो संस्कृतप्रमाणेच सिद्ध होतो. उदा. हेट्ठिय इत्यादी श्लोकात निवारणाय. सिद्धग्रहणं मङ्गलार्थम् -- हे प्राकृत व्याकरण सूत्रनिबद्ध आहे. सूत्राची व्याख्या अशी :- अल्पाक्षरमसन्दिग्धं सारवद् विश्वतो मुखम्। अस्तोभनवयं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः।। त्यामुळे सूत्रात अनावश्यक शब्द असत नाहीत. पण प्रस्तुत सूत्रात सिद्धम् हा शब्द वरवर पाहिल्यास जरी अनावश्यक वाटला, तरी ग्रंथान्ती मंगल यावे, यासाठी तो या सूत्रात वापरलेला आहे.
***
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृतव्याकरण सूत्र सूची
१.११८ ३.१५३ ४.२६१ २.१४१ २.७८
अइर्दैत्यादौ च .. अइ संभावने अउ: पौरादौ अक्लीबे सौ अङ्कोठे ल्लः अचलपुरे अजातेः पुंसः अडडडुल्ला: अण णाई अत इज्जस्विअत एत्सौ अत एवैच अतसीसातअतः समृध्द्यादौ .. अत: सर्वादेअत: से? अतां डइस: अतो ङसेर्डातो- .. अतो ङसेर्डादोअतो डो विसर्गस्य अतो देश्च अतो रिआर- .. अतो.त्तुल: अत्थिस्त्यादिना अथ प्राकृतम् अदस ओइ
१.१५१ अदूतः सूक्ष्मे २.२०५ अदेल्लुक्यादे१.६२ अधः क्वचित् ३.१९ अधसो हेजें १.२०० अधो मनयाम् २.११८ अनङ्कोठा
३.३२ अनादौ शेषा४.४२९ अनादौ स्वरा२.१९० अनुत्साहोत्सन्ने ३.१७५ अनुव्रजे: ४.२८७ अन्त्यत्रयस्या३.१४५ अन्त्यव्यञ्जनस्य १.२११ अन्यादृशोन्ना१.४४ अभिमन्यौ ३.५८ अभूतोऽपि
३.२ अभ्याङोम्मत्थः ४.४०३ अमेणम् ४.३२१ अमोऽस्य ४.२७६ अम्महे हर्षे
१.३७ अम्मो आश्चर्ये ४.२७४ अम्ह अम्हे
२.६७ अम्हमम ४.४३५ अम्हहं भ्यसा- ३.१४८ अम्हे अम्हो ___ १.१ अम्हेहि अम्हाहि ४.३६४ अम्हेहिं भिसा
२.१५५
२.८९ ४.३९६ १.११४ ४.१०७ ४.३८५
१.११ ४.४१३
२.२५ ४.३९९ ४.१६५
३.७८
४.२८४
२.२०८
अनोटेनल
..
..
३.१०६ ३.११६ ४.३८० ३.१०८ ३.११० ४.३७८
"ह
..
..
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
सूत्रप्सूची
४.१३
४.१६३
४.१२५ ४.१५५
१.७३ १.१६३
३.५५ ४.३४२ १.१००
१.१२७
अयौ वैत् अरिदृप्ते अर्जेविढप्पः अर्जेविंढवः अर्परल्लिवअलाहि निवारणे अवतरेरोहअवर्णावा अवर्णो यश्रुतिः अवश्यमो अवात्काशो अवाद्गाहेअवापोते अविति हुः अवेजृम्भो अव्ययम् अव्वो सूचनाअसावक्खोड: अस्मदो म्मि अस्येदे अहंवयमो
१.१६९ आ राइग्घः १.१४४ आङा अहि४.२५१ आङा ओअ४.१०८ आङो रभे
४.३९ आचार्ये २.१८९ आच्च गौरवे
४.८५ आजस्य ४.२९९ आट्टो णानु१.१८० आत्कश्मीरे ४.४२७ आत्कृशा ४.१७९ आत्तेश्च ४.२०५ आत्मनष्टो १.१७२ आदृढ़े: संनाम:
४.६१ आदृते ढिः ४.१५७ आदे: २.१७५ आदेर्यो २.२०४ आदेः श्मश्रु४.१८८ आनन्तर्ये ३.१०५ आन्तान्ताड्डाः ४.४३३ आपद्विपत् ४.३०१ आम अभ्युपगमे
आमन्त्र्ये ३.४६ आमो डाहँ ४.२६३ आमो डेसिं ४.२१४ आमो हं ४.१३१ आयुरप्सर४.१६० आरभेराढप्प: ४.१४५ आरः स्यादौ
४.३१९ ३.५७ ४.८३ १.१४३
१.३९ १.२४५
२.८६ २.१८८ ४.४३२
४.४०० २.१७७ ४.३४६
आ अरा आ आमन्त्र्ये आ कृगो आक्रन्देीहर: आक्रमेरोहाआक्षिपेीरवः
४.३००
३.६१ ४.३३९
१.२० ४.२५४ ३.४५
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
५७३
४.१
आरुहेश्चडआरोपेर्वलः आर्यायां यः आर्षम् आलाने आलीङोल्ली आल्विल्लोल्लाआश्चर्ये आश्लिष्टे आ सौ न वा
४.२०६ इदितो वा ४.४७ इदुतो दीर्घः १.७७ इदुतौ वृष्ट
१.३ इदेतौ नूपुरे २.११७ इदेदोद्
४.५४ इन्धौ झा २.१५९ इर्जस्य णो
३.१६ १.१३७ १.१२३ १.१३९ २.२८
३.५२ १.११० ४.४४४ १.७२ १.४६ २.२१२ ४.२६८
२.६६ इर्भृकुटौ
इवार्थे नं
२.४९
३.४८
इ: सदादौ इ: स्वप्नादौ इहरा इतरथा
इहहचो
४.३१८ ३.१५५ २.२१७ ३.५३ १.८५
ईअइज्जौ
३.१६०
१.४२ ई: क्षुतेः
इचेचः इच्च मोमुइजेरा: पादइणमामाइत एद्वा इते: स्वरात् इतौ तो इत्कृपादौ इत्वे वेतसे इत्सैन्धवइदम आय: इदम इम: इदम इमुः इदमर्थस्य इदमेतत् इदं किमश्च इदानीमो
१.१२८ १.२०७ १.१४९ ४.३६५
ई च स्त्रियाम् ईत: सेश्चा ईदूतोर्हस्वः ईधैर्य ईदभिस्भ्यईद्भ्यः स्सा ईयस्यात्मनो
३.१८२ ३.२८ ३.४२ १.१५५ ३.५४ ३.६४ २.१५३
१.९२ १.१२० १.७४ १.५१
३.७२
४.३६१ ईर्जिहवा२.१४७ ईर्वोद्व्यूढे
३.६९ ई: स्त्यान२.१५७ ईहरे वा
४.२७७
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
उअ पश्य
उच्चार्हति
उच्चैर्नीचै
उच्छल
उज्जीर्णे
उतो मुकुलाउत्क्षिपेर्गुल
उत्सौन्दर्यादौ
उदष्ठकु
उदूदोन्मृषि
उदृत्वादौ
उदोद्वा
उदो मो
उद्घटेरुग्ग:
उदधुलेर्गुण्ठः
उदवातेरो
उद्विजः
उन्नमेरु
उपरे: संव्याने
उपसर्पेर
उपालम्भे
उमो निषण्णे
उर्भूहनुमत्
उल्लसेरूस
उवर्णस्यावः उः सास्ना
:::
२.२११ ऊ गर्हाक्षेप२.१११ ऊच्चोपे
१.१५४ ऊत्वे दुर्भग
४.१७४ ऊत्सुभग
१.१०२
१.१०७ ऊद्वासरे
४.१४४ ऊर्हीनविहीने
१.१६०
ऊः स्तेने
४.१७
१.१३६
१.१३१
१.८२
४.८ ऋतोऽत्
४.३३
ऋतोऽद्वा
४.२९
ऋवर्णस्यारः
४.११
४.२२७ लृत इलिः
४.३६
२.१६६ एइर्जस्४.१३९ एकशसो ४.१५६ एकस्वरे
१.१७४ एक्कसरिअं
१.१२१ एच्च क्त्वातुम्
४.२०२
एच्च दैवे
४.२३३
एच्छय्यादौ
१.७५
ऊत्सोच्छ्वासे
ऋक्षे वा
ऋणर्वृषभ
ऋतामुदस्य
एट्टि
एण्टिं एत्ताहे
ऊ
:
ऋ
3:
लृ
B
:
सूत्र सूची
२.१९९
१.१७३
१.१९२
१.११३
१.१५७
१.७६
१.१०३
१.१४७
२.१९
१.१४१
३.४४
१.१२६
३.३९
४.२३४
१.१४५
४.३६३
४.४२८
२.११४
२.२१३
३.१५७
१.१५३
१.५७
४.३३३
२.१३४
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
एत इद्वा
एतदः स्त्री
एतः पर्यन्ते
एत्
एत् त्रयोदशादौ
एत्थु कुत्रात्रे
एत्पीयूषा
एदोतो एद् ग्राह्ये
एप्प्प्पण्वे
एं चेदुतः
एरदीतौ
एवंपरं
एवार्थे व
ऐत एत्
ओच्च द्विधाओतोद्वान्यो
ओत्कूष्माण्डी
ओत्पद्मे
ओत्पूतर
ओत्संयोगे
ओदाल्यां पङ्क्तौ
ओ सूचना
ओ
१.१४६
४.३६२
२.६५
३.१२९
१.१६५
४.४०५
१.१०५ कगड
औत ओत्
ककुदे हः
ककुभो हः
कगचज
१.७ कथं यथा
१.७८
कथेर्वज्जर
४.४४०
कदम्बे
४.३४३ कदर्थिते
३.८४ कदल्याम
४.४१८ कन्दरिका
४.२८०
कबन्धे यौ
कमेर्णिहुव:
कम्पेर्विच्छोलः
१.१४८ करवीरे
करेणूवारा
कर्णिकारे
१.९७ कश्मीरे
१.१५६ काङ्क्षेराहा
१.१२४ काणेक्षिते
१.६१ कादिस्थैदो
१.१७० कान्तस्यात
१.११६ कार्षापणे
१.८३ किणो प्रश्ने
२. २०३ किमः कत्र
किम: काई
औ
:
क
५७५
१.१५९
१.२२५
१.२१
१.१७७
२.७७
४.४०१
४.२
१.२२२
१.२२४
१.२२०
२.३८
१.२३९
४.४४
४.४६
१.२५३
२.११६
२.९५
२.६०
४.१९२
४.६६
४.४१०
४.३५४
२.७१
२.२१६
३.७१
४.३६७
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
किम: किं
किमो डिणो
कमोडि
किंतद्भ्यां
किंयत्तदो
किंयत्तद्भ्यो
किंव
किराते चः
किरिभेरे
किरेर हिर
किलाथवा
किसलय
कुतसः कउ
कुतूहले
कुब्जकर्पर
कूष्माण्ड्यां
कृमो
कृगे: कुण: कृगो डीर:
कृत्तिचत्वरे
कृत्वसो हुत्तं
कृदो हं
कृषेः कड्ढकृष्णे वर्णे
कैटभ भो
कौक्षेयके
क्ते
तेनाप्फुण्णा
३.८०
३.६८
४.३५६
क्ते हू:
क्त्व इउइवि
क्त्व ईयदूणौ
क्त्वस्तुमत्तूण
क्त्वस्तूनः
क्त्वातुम्तव्येषु
३.६२
३.३३
३.६३
१.८६ क्त्वास्यादे
क्यङोर्यलुक्
क्यस्येय्यः
१.१८३
१.२५१
२.१८६
४.४१९
१.२६९
४.४१६
१.११७
१.१८१
२.७३
४.२७२
४.६५ क्वचिद् द्वितीयादेः
४.३१६
क्वथवर्धां
क्रपोवहो
क्रियः किणो
क्रियातिपत्तेः
क्रियेः कीसु
क्रुधेर्जूर:
क्लीबे जस्शसो
क्लीबे स्यमे
क्लीबे स्वरा
२.१२ क्वथेरट्टः
२.१५८ क्विप:
३.१७० क्षःखः क्वचित्तु
४.१८७
क्षण उत्सवे
२.११०
क्षमायां कौ
१.२४०
१.१६१ क्षस्य
३.१५६
४.२५८
क्षरः खिर
कः
क्षिपेर्गल
:
सूत्र सूची
४.६४
४.४३९
४.२७१
२.१४६
४.३१२
४.२१०
१.२७
३.१३८
४.३१५
४.१५१
४.५२
३.१७९
४.३८९
४.१३५
४.३५३
३.७९
३.२५
३.१३४
४.२२०
४.११९
३.४३
२.३
२.२०
२.१८
४.१७३
४.२९६
४.१४३
१.१७
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
क्षुभेः खउर
क्षुरे कम्मः क्षेर्णिज्झरो
क्ष्माश्लाघा
क्ष्वेकादौ
खघथध
खचितपिशा
खचेर्वेअडः
खादधावो
खिदेर्जूर
गमादीनां
गमिष्यमासां
गमेरई
गमेरेप्पि
गर्जेर्बुक्क:
गर्ते डः
गर्दभे वा
गर्भितातिमुक्त
गवये वः गवेषेण्डुल्ल
गव्यउआअः गुणाद्याः क्लीबे
गुप्येर्विर
गुर्वादेरविर्वा
गृहस्य घरो
ख
:::: F
ग
४.१५४ गोणादयः
४.७२ गौणस्येषत
४.२०
गौणान्त्यस्य
२.१०१ ग्मो वा
२.६ ग्रन्थेर्गण्ठः
ग्रसेर्धिसः
१.१८७ ग्रहेर्गृण्हः
१.१९३ ग्रहेर्घेप्पः
४.८९ ग्रहो वल
४.२२८
४.१३२ घइमादयोघञवृद्धे
४.२४९ घटेर्गढ:
४.२१५ घटेः परिवाडः ४.१६२ घूर्णो घुल
४.४४२
४.९८ ङञणनो
२.३५
ङसः
सुहो
२.३७ ङसः स्सः
१.२०८
ङसिङसोः
१.५४ ङसिङस्भ्यां
४.१८९ ङसिभ्यस्
१.१५८ ङसेस्तोदो
१.३४ ङसेह
४.१५० ङसेर्लुके १.१०९ ङसेर्हेहू
३.१५०
ङस्ङस्योर्हे २.१४४ ङिनेच्च
: छं
:::
५७७
२.१७४
२.१२९
१.१३४
२.६२
४.१२०
४.२०४
४.३९४
४.२५६
४.२०९
४.४२४
१.६८
४.११२
४.५०
४.११७
१.२५
४.३३८
३.१०
३.२३
४.३७२
४.३४१
३.८
३.६६
३.१२६
४.३३६
४.३५०
४.३३४
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८
सूत्र सूची
डे हे
१.१९४
डेडे: उर्मेन
४.२९२
: स्सिम्मि - डेहि
४.१३६
३.२६ ४.३७६ ३.२२
डेहि
३.४
चतुरश्चत्तारो चतुरो वा चतुर्थ्याः षष्ठी चन्द्रिकायां चपेटापाटौ चाटौ गुलल: चिजिश्रुहुचिह्न न्धो वा .. चूलिकापैशाचिके ..
३.६५ ३.१२८ जटिले जो ३.७५ जद्ययां यः ३.५९ जनो जाजम्मौ ४.३५२ जस्शस इँ४.३५७ जस्शसोरम्हे
जस्शसोर्णो
जस्शसोर्लुक् ३.१२२ जस्शसोस्तुम्हे
३.१७ जस्शस्ङसिङसां ३.१३१ जस्शस्ङसित्तो- .. १.१८५ जाग्रेर्जग्गः १.१९८ जुगुप्सेझुण
४.७३ जेण तेण ४.२४१ जाज्जे
२.५० जात्सप्तम्या ४.३२५ ज्ञो जाणमुणौ
ज्ञो ञः
ज्ञो ञः पैशाच्याम् .. ४.२१ ज्ञो णत्वेऽभिज्ञादौ ४.२९५ ज्ञो णव्वणज्जौ १.१९१ ज्यायामीत् १.२४९ ३.३४
ट ए ४.२१६
टा आमोर्णः ४.१२४ २.१७
टाङस्ङे - टाड्यमा पई
४.३६९ ३.५० ३.१२ ४.८०
४.४ २.१८३ ३.१५९ ३.१६५
४.७ २.८३ ४.३०३
१.५६ ४.२५२ २.११५
छदेणैर्गुम - छस्यश्चोनादौ छागे ल: छायायां होकान्तौ .. छायाहरिद्रयोः छिदिभिदो छिदेर्दुहावछोऽक्ष्यादौ
४.३४९
३.२९ ४.३७०
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
टाड्यमा मई
टाणशस्येत्
टोड:
टोणा
टोणा
टोस्तुर्वा
दृष्ठयोस्ट:
ठो ढः ठोस्थिविसंस्थुले
डाहवौ कतिपये
डिल्लडुल्लौ डेम्मि ङे:
डो दीर्घो वा
डोल: इक्मोः
:
इ चेअ
णं नन्वर्थे
वरं केवले
वि वैपरीत्ये
णं मि
णो मज्झ
दावावे
णो नः णोम्
-शस्टा
to
ड
: 5
ण
४.३७७
३.१४ तइ-तु-ते१.१९५ तइतुव
३.२४ तक्षेस्तच्छ३.५१ तक्ष्यादीनां
४.३११ तगरत्रसर
४.२९०
तडेराहोड
ततस्तदोस्तोः
१.१९९
२.३२
तदश्च तः
तदिदमष्टा
दो डो:
तदो णः
१.२५०
तदोस्त:
२.१६३ तनेस्तड
३.११ तन्वीतुल्येषु ३.३८ तं तुं तुमं १.२०२ तं वाक्योप
२.५२
तव्यस्य इएव्वउं
तस्मात्ताः
२.१८४ तादर्थ्यङेर्वा ४.२८३ तादर्थ्ये केहिं २.१८७ ताम्राम्रे म्ब:
२.१७८ तिजेरोसुक्कः
३.१०७ तित्तिरौ र:
३.११४ तिर्यचस्ति
३.१४९
तिष्ठश्चिष्ठः
४.३०६
३.७७
तीक्ष्णे णः
तीर्थे हे
त
:
:
५७९
३.९९
३.९६
४.१९४
४.३९५
१.२०५
४.२७
४.४१७
३.८६
४.३२२
३.६७
३.७०
४.३०७
४.१३७
२.११३
३.९२
२.१७६
४.४३८
४.२७८
३.१३२
४.४२५
२.५६
४.१०४
१.९०
२.१४३
४.२९८
२.८२
१.१०४
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८०
सूत्र सूची
४.१९८ २.१३६ ४.४३६
३.१२१
३.११८
४.४३७
२.१५
४.१७० २.१५४ २.१७२
४.१७२
२.९ २.२०० ४.२६७
तुच्छे तश्चछौ तुडेस्तोडतुतुवतुमतुब्भतुय्होतुम एवमतुमे तुमए तुम्हासु सुपा तुय्ह तुब्भ तुरोत्यादौ तुलेरोहाम: तु वो भे तृतीयस्य मिः तृतीयस्य मोतृनो णअ: तृपस्थिप्पः तेनास्तेरातैलादौ तो दोनादौ तोऽन्तरि तो दो तसो त्थे च तस्य त्यदाद्यव्ययात् त्यादिशत्रोत्यादीनामात्यादेः त्यादेराद्यत्योऽचैत्ये त्रपो हिहत्था:
१.२०४ बसेर्डर४.११६ त्रस्तस्य हित्थ३.१०२ त्रस्य उत्तहे
३.९८ स्तिण्णिः ४.४४१ त्रेस्ती तृतीयादौ ३.१०१ त्वतलो: ४.३७४
त्वथ्वद्वध्वां ३.९७
त्वरस्तुवर
त्वस्य डिमा४.२५
त्वादेः सः ३.१००
थठावस्पन्दे ३.१४१
थू कुत्स्यायाम् ३.१४४
थो धः ४.४४३ ४.१३८
दक्षिणे हे ३.१६४ २.९८
दग्धविदग्ध
दंशदहोः १.६०
दंष्ट्राया दाढा २.१६० दरार्धाल्पे ३.८३ दलिवल्यो१.४० दशनदष्ट४.१७१ दशपाषाणे ३.१३९ दशार्हे
१.९ दहेरहिऊला४.३८२ दहो ज्झ: __२.१३ दिक्प्रावृषोः
२.१६१ दिरिचेचोः
४.२६०
१.४५ २.४० १.२१८ २.१३९ २.२१५ ४.१७६ १.२१७ १.२६२
२.८५ ४.२०८ ४.२४६
१.१९ ४.२७३
..
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
दिवसे सः
पौधो वा
दीर्घह्रस्वौ
दीर्घे
दुकूले वा
दुःखदक्षिण
दुःखे णिव्वरः
दुःखे णिव्वलः
दुर्गादेव्युदु
वेदो
दुसुमु
दुहितृ
दूङो दूमः
दृप्ते दृश: क्विप्
दृशस्तेन
दृशिवचे
दृशेः प्रस्स: दृशेदव
दृशो निअच्छादे संमुखी
दोले खोल :
नत्थूनौ
द्ययर्यां जः
रोन वा
द्वारे वा
द्वितीयतुर्य
द्वितीयस्य
१.२६३ द्वितीया१.२२३ द्विन्योरुत्
१.४ द्विवचनस्य
२.९१ द्वेर्दो वे
१.११९
२.७२
४.३
धनुषो वा
धवलेर्दुमः
४.९२ धातवोऽर्था
१.२७० धात्र्याम्
३.१२० धूगेर्धुवः
३.१७३ धृतेर्दिहिः
२.१२६ धृष्टद्युम्ने
४.२३ धैर्ये वा
ध्यागोर्झा
ध्वजे वा
ध्वनिविष्व
२.९६
१.१४२
४.२१३
३.१६१
४.३९३
न कगच
४.३२
न त्थ:
४.१८१ न दीर्घानु
२.१९६
न दीर्घो णो
४.४८
नमस्कार
४.३१३
२.२४ न वा कर्म
२.८० न वानिद
१.७९
न वा मयूख
२.९०
न वा र्यो य्यः
३.१४० नशेर्णिरणास
न युवर्णस्यास्वे
:
ध
:
:
न
:
:
५८१
३.१३५
१.९४
३.१३०
३.११९
१.२२
४.२४
४.२५९
२.८१
४.५९
२.१३१
२.९४
२.६४
४.६
२.२७
१.५२
४.३२४
३.७६
२.९२
३.१२५
१.६२
१.६
४.२४२
३.६०
१.१७१
४.२६६ ४.१७८
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८२
सूत्र सूची
१.२३४ ४.१२३ १.२२८
३.१८०
२.६१ ४.२९३ ४.३०५ ४.१९९
१.४७ २.७४ ४.९० ३.१३६
नशेर्विउडन श्रदुदोः नात आत् नात्पुनर्यानादियुज्योनामन्त्र्यात् नाम्न्यरं वा नाम्न्यर: नावर्णात्पः नाव्यावः निकषस्फटिकनिद्रातेरोनिम्बनापिते निर: पदे निर्दुरोर्वा निर्मो निम्माण निलीङे - निवृत्त - निविपत्योनिशीथनि:श्वसेनिषधे धो निषेधेर्हक्कः निष्टम्भाव निष्पाताच्छोटे निष्प्रती ओत् निस्सरेणीहर - नीडपीठे
४.३१ नीपापीडे १.१२ ने: सदो मज्जः ३.३० नो णः १.६५ न्तमाणौ ४.३२७ न्मो म: ३.३७ न्यण्यज्ञञ्जां ३.४० न्यण्योः ३.४७ न्यसो णिम१.१७९ १.१६४ पक्वागार१.१८६ पक्ष्मश्मष्म
४.१२ पचे: सोल्ल१.२३० पञ्चम्यास्तृतीया ४.१२८ पञ्चाशत्१.१३ पथिपृथिवी४.१९ पथो णस्ये४.५५ पदयोः सन्धिर्वा १.१३२ पदादपेर्वा
४.२२ पदान्ते उं१.२१६ पद्मछद्म४.२०१ परराजभ्यां १.२२६ परस्परस्यादिर: ४.१३४ पर्यसः पलोट्ट४.६७ पर्यस्तपर्याण४.७१ पर्यस्ते थटौ १.३८ पर्याणे डा ४.७९ पलिते वा १.१०६ पश्चादेव
२.४३
१.८८ २.१५२
१.५ १.४१
४.४११
२.११२ २.१४८ ४.४०९ ४.२०० २.६८ २.४७ १.२५२ १.२१२ ४.४२०
..
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
५८३
..
पाटिपरुष पानीयादिपापौ र: पारापते पिठरे हो पिबे: पिज्जपिषेर्णिवहपीते वो ले पुञ्जेरारोल
४.१६६ १.२०६
२.१४ २.२१०
१.५५ १.२२१ ४.१५२ १.२३३
४.६३
पुणरुत्तं
४.१८३
४.७७
४.३७
पुनर्विनः पुन्नागपुंसि जसो पुंस्त्रियोर्न पुंस्यन आणो पुरुषे रोः पूरेरग्घाडा पूर्वस्य पुरवः पूर्वस्य पुरिमः पृथकि धो पृथक्स्पष्टे पृष्ठे वानुत्तरपो वः प्यादयः प्रकाशेणुव्वः प्रच्छः पृच्छः प्रतीक्षेः सामय- प्रत्यये ङीर्न
१.२३२ प्रत्याङा पलोट्टः १.१०१ प्रत्यादौ ड: १.२३५ प्रत्यूषे
१.८० प्रत्येकमः १.२०१ प्रथमे पथोर्वा
४.१० प्रदीपिदोहदे ४.१८५ प्रदीपेस्तेअव १.२१३ प्रभूते वः ४.१०२ प्रभौ हुप्पो २.१७९ प्रवासीक्षौ ४.४२६ प्रविशे रिअः १.१९० प्रसरेः पयल्लो३.२० प्रस्थापे: पट्ठव३.७३ प्रहगे: सार: ३.५६ प्रादेर्मीले: १.१११ प्रान्मृशमुषो४.१६९ प्रायसः प्राउ ४.२७० प्रावरणे २.१३५ प्रावृट्शर१.१८८ प्लक्षे लात्
४.६२ प्लावेरोम्वाल१.१२९ १.२३१ फक्कस्थक्कः २.२१८ फो भहौ ४.४५ ४.९७ बन्धो न्धः ४.१९३ बले निर्धारण३.३१ बहिसो बाहिं
४.८४ ४.२३२ ४.१८४ ४.४१४ १.१७५
१.३१ २.१०३ ४.४१
४.८७
१.२३६
..
४.२४७ २.१८५ २.१४०
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८४
सूत्र सूची
४.३७१
३.७ ३.१५ ४.३३५ ३.३४७
२.५४
बहुत्वे हुं बहुत्वे हुः बहुलम् बहुषु न्तु बहुष्वाद्यस्य बाष्पे होश्रुणि बाहोरात् बिसिन्यां भः बुभुक्षिवीज्योबृहस्पतिबृहस्पतौ बो वः ब्भो दुहलिहब्भो म्हज्झौ ब्रह्मचर्यब्रह्मचर्ये ब्रूगो ब्रुवो
४.११० ४.३९०
४.६० ४.२६९
३.९१ ३.९५ ३.९४ ३.१२७
४.३८६ भिसा तुम्हेहिं ४.३८४ भिसो हि ___ १.२ भिस्भ्यस्सुपि ३.१७६ भिस्येद्वा ३.१४२ भिस्सुपोर्हि २.७० भीष्मे ष्मः १.३६ भुजो भुञ्ज१.२३८ भुवः पर्याप्तौ
४.५ भुवे:२.६९ भुवो भ: २.१३७ भे तुब्भे १.२३७ भे तुब्भेहिं ४.२४५ भे दि दे ३.१०४ भ्यसश्च हिः २.६३ भ्यसस्तोदो१.५९ भ्यसामोर्तु ४.३९१ भ्यसाम्भ्यां
भ्यसि वा ४.१०६ भ्यसो हुँ ४.२६५ भ्रमरे सो ४.२७५ भ्रमेराडो ३.१६६ भ्रमेष्टिरि४.३२० भ्रमेस्तालि४.१८६ भ्रंशे: फिड
२.५१ ध्रुवो मया ४.१५८ ४.२०३ मइमम४.५३ मणे विमर्श
भञ्जर्वेमयभवद्भगवतो: भविष्यति स्सि: भविष्यति हिरादिः .. भविष्यत्येय्य भषे(क्कः भस्मात्मनो: भाराक्रान्ते भासेर्भिसः भियो भाबीही
४.३५१ ४.३७३
३.१३ ४.३३७ १.२४४ ३.१५१ ४.१६१
४.३० ४.१७७ २.१६७
२.२०७
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
५८५
मण्डेश्चिञ्चमधूके वा मध्यत्रयमध्यमकतमे मध्यमस्येमध्याह्न हः मध्ये च स्वरान्ता- .. मनाको न मन्थे सलमन्मथे वः मन्युनौष्ठमन्यौन्तो वा ममाम्हौ भ्यसि मयट्यइर्वा मरकतमदमलिनोभयमसृणमृगाङ्कमस्जेराउमहमहो महाराष्ट्र महाराष्ट्रे हरोः महु मज्झु माइं मार्थे मातुरिद्वा मातृपितुः मात्रटि वा मामि हला मांसादिष्व
४.११५ मांसादेर्वा १.१२२ मार्जारस्य ४.३८३ मि मइ ममाइ
१.४८ मि मे ममं ३.१४३ मि मो मु मे
२.८४ मिमोमैर्हि३.१७८ मिरायाम् २.१६९ मिव पिव ४.१२१ मिश्राड्डालिअ: १.२४२ मिश्रेर्वीसाल४.६९ मुचेश्छड्डा२.४४ मुः स्यादौ ३.११२ मुहेर्गुम्म
१.५० मृजेरुग्घुस१.१८२ मृदो मल२.१३८ मेथिशिथिर१.१३० मे मइ मम ४.१०१ मे: स्सं ४.७८ मोऽनुनासिको १.६९ मोऽनुस्वारः २.११९ मोऽन्त्याण्णो ४.३७९ मोमुमानां २.१९१ मोरउल्ला १.१३५ मो वा २.१४२ मौ वा
१.८१ म्नज्ञोर्णः २.१९५ म्मश्चे: १.७० म्मावयेऔ
१.२९ २.१३२ ३.११५ ३.१०९ ३.१६७ ३.१४७
१.८७ २.१८२ २.१७० ४.२८ ४.९१ ३.८८ ४.२०७ ४.१०५ ४.१२६
१.२१५
on
३.११३ ३.१६९ ४.३९७
१.२३ ४.२७९ ३.१६८ २.२१४ ४.२६४ ३.१५४
२.४२ ४.२४३ ३.८९
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६
सूत्र सूची
४.४९
म्रक्षेश्चोप्पडः म्लेर्वापव्वाम्हो म्भो वा
यत्तत्किम्भ्यो यत्तदःस्यमो यत्तेदतदो
४.१६८ ४.२८८ ४.३२६
२.९३ ४.१००
३.४९ ४.३०४
२.८८ १.१४०
यत्रतत्र
४.५७
यमुनाचामुण्डायष्ट्यां ल: यादृक्तादृयादृशादेयापेर्जव: यावत्तावयावत्तावतोयुजो जुञ्जयुधबुधयुधिष्ठिरे युवर्णस्य युष्मदस्तं युष्मदस्मयुष्मदः सौ युष्मदादेयुष्मद्यर्थयोगजाश्चैषाम्
४.१९१ रजे राव:
४.१८ रमे: संखुड्ड४.४१२ रसोर्लशौ
रस्य लो वा ४.३५८ रहो: ४.३६० राजेरग्घ२.१५६ राज्ञः ४.४०४ राज्ञो वा चिञ् १.१७८ रात्रौ वा १.२४७ रि: केवलस्य ४.४०२ रुते रुञ्ज४.३१७ रुदनमो
४.४० रुदभुज१.२७१ रुदिते दिना ४.४०६ रुधेरुत्थंघः ४.१०९ रुधो न्धम्भौ ४.२१७ रुषादीनां
१.९६ रे अरे ४.२३७ रो दीर्घात्
३.९० रोमन्थेरो२.१४९ रोरा ४.३६८ तस्याधूर्ता४.४३४ र्यस्नष्टां १.२४६ लुंकि दुरो ४.४३० लुंकि निरः
शर्षतप्त२.१० हश्रीह्री४.९४
४.२२६ ४.२१२ १.२०९ ४.१३३ ४.२१८ ४.२३६ २.२०१ २.१७१ ४.४३ १.१६ २.३० ४.३१४ १.११५
१.९३ २.१०५ २.१०४
रक्ते गो वा रचेरुग्ग
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
५८७
३.१७७ ४.३८८
१.५८ १.१६७
लघुके लहो: ललाटे च ललाटे लडोः लस्जेर्जीहः लात् लाहललिङ्गमतन्त्रम् लिपो लिम्पः लुक् लुगावी क्तलुग भाजनलुप्तयरवलुप्ते शसि लुभे: संभावः लो ळ: ल्लो नवैका
वर्तमानाभवि२.१२२ वय॑तिस्यस्य १.२५७ वल्ल्युत्कर२.१२३ वा कदले ४.१०३ वाक्ष्यर्थवच२.१०६ वादसो दस्य १.२५६ वादेस्तावति ४.४४५ वादौ ४.१४९ वाधो रो लुक्
१.१० वा निर्झरे ३.१५२ वान्यथोऽनुः १.२६७ वाप ए १.४३ वा बृहस्पतौ ३.१८ वाभिमन्यौ ४.१५३ वा यत्तदो४.३०८ वारों २.१६५ वालाब्वरण्ये
वा विह्वले १.२६ वाव्ययोत्खा४.२११ वा स्वरे मश्च
४.९३ विकसेः २.२०६ विकोशः २.१५० विगलेस्थिप्प३.१३३ विज्ञपेर्वोक्का २.१२८ वितस्तिवसति१.५३ विद्युत्पत्र१.३० विंशत्यादे३.१५८ विरिचेरो
३.८७ ४.२६२ १.२२९ ४.३९८
१.९८ ४.४१५
३.४१ १.१३८ १.२४३ ४.४०७
१.६६
वक्रादावन्तः वचो वोत् वञ्चेर्वेहववणे निश्चयवतेवः वधाड्डाइवनिताया वन्द्रखण्डिते वर्गेऽन्त्यो वा वर्तमानापञ्चमी-
२.५८ १.६७ १.२४ ४.१९५
४.४२ ४.१७५
४.३८ १.२१४ २.१७३ १.२८ ४.२६
..
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८८
सूत्र सूची
३.८२
विलपेसृङ्खविलीविरा विवृतेर्व्हसः विश्रमेर्णिव्वा विषण्णोक्तविषमे मो विसंवदेविस्मुः पम्हुसवीप्स्यात्स्यादेवृक्षक्षिप्तवृत्तप्रवृत्तवृन्ते ण्टः वृश्चिके श्चेवृषभे वा वृषादीनावृषे ढिक्कः वेणौ णो वा वेतः कर्णिकारे वेदं किमोवेदं तदेवेपेरायवेमाचल्याद्याः वेव्व च वेव्वे भयवेष्टः वेष्टे: परिवैकाद: सि वैडूर्यस्य
४.१४८ वैतत्तदः
४.५६ वैतदो ड्से४.११८ वैरादौ वा ४.१५९ वैसणमि४.४२१ वो तुज्झ १.२४१ वोतो डवो ४.१२९ वोत्तरीया४.७५ वोत्साहे थो
३.१ वोदः २.१२७ वोपरौ २.२९ वोपेन कम्मवः २.३१ वोर्चे २.१६ वौषधे १.१३३ व्यञ्जनाद४.२३५ व्यञ्जनादी
४.९९ व्यत्ययश्च १.२०३ व्याकरण१.१६८ व्यापेरोअग्गः ४.४०८ व्याप्रेराअड्डः
३.८१ व्याहृगे: कोक्क४.१४७ व्याहृगेर्वा
१.३५ व्रजनृत२.१९४ व्रजेर्वाञः २.१९३ व्रजो जः ४.२२१
४.५१ शकादीनां २.१६२ शकेश्चय२.१३३ शक्तमुक्त
१.१५२ ३.८५ ३.९३ ३.२१ १.२४८
२.४८ ४.२२३ १.१०८ ४.१११
२.५९ १.२२७ ४.२३९ ३.१६३
४.४४७
...
१.२६८
r
४.१४१ ४.८१
४.७६ ४.२५३ ४.२२५ ४.३९२ ४.२९४
४.२३० ४.८६
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
५८९
२.४१
४.६८
३.१७१ ४.५८ ४.८८ ४.१९० २.५५
१.२६५ ४.३४५
२.४
२.३४
२.५३
शत्रानश: शदो झडशनैसो डिअं शबरे बो शमे: पडिसाशरदादेरत् शषोः सः शषोः सः शार्गे ङात् शिथिलेङ्गुदे शिरायां वा शीकरे भहौ शीघ्रादीनां शीलाद्यर्थशुल्के ड्गो वा शुष्कस्कन्दे शृङ्खले खः शेषं प्राकृतवत् शेष प्राग्वत् शेषं शौरसेनीवत् शेषं शौरसेनीवत् शेष संस्कृतवत् शेषेऽदन्तवत् शैथिल्यलम्बने शौरसेनीवत् श्चो हरिश्चन्द्रे श्यामाके म: श्रदो धो दहः
३.१८१ श्रद्धर्धिमूर्धा ४.१३० श्रमे वावम्फः २.१६८ श्रुगमिरुदि१.२५८ श्रुटेर्हण: ४.१६७ श्लाघः सलहः
१.१८ श्लिषेः सामग्गा१.२६० श्लेष्मणि वा ४.३०९ २.१०० षट्शमी
१.८९ षष्ठ्या : १.२६६ ष्कस्कयो१.१८४ ष्टस्यानुष्ट्रे४.४२२ ष्पस्पयोः फ: २.१४५ २.११ सङ्ख्यागद्गदे
२.५ सङ्ख्याया आमो १.१८९ सटाशकट४.२८६ सदपतोर्ड: ४.३२८ सन्तपेझड़वः ४.३०२ सन्दिशेरप्पाहः ४.३२३ सप्ततौ र: ४.४४८ सप्तपर्णे वा ३.१२४ सप्तम्या द्वितीया
४.७० समनूपा४.४४६ समः स्त्यः खाः २.८७ समा अब्भिड: १.७१ समापे: समाण: ४.९ समारचे
१.२१९
३.१२३ १.१९६
४.२१९
४.१४०
an
४.१८० १.२१०
१.४९ ३.१३७ ४.२४८
..
४.१५
४.१६४ ४.१४२ ४.९५
...
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९०
सूत्र सूची
४.२९७ २.३९
२.८ २.४६ २.४५
२.१२५
२.३३
२.१३०
१.१५
३.२७
४.३४८
समासे वा समो गल: समो लः सम्भावेरासम्मर्दवितर्दिसंयुक्तस्य संवृगे: साहरसर्वत्र लबसर्वस्य साहो सर्वाङ्गादीसर्वादेर्डसेसषोः संयोगे साध्वसध्यसामोत्सुकोसावस्मदो सिचे: सिञ्चसिनास्ते: सिः सी ही हीअ सुपा अम्हासु सुपि सुपि सूक्ष्मश्नष्णसृजो र: सेवादौ वा सैन्ये वा सोच्छादय सोर्हिर्वा सौ पुंस्योद्वा
२.९७ स्क: प्रेक्षाचक्षोः .. ४.११३ स्तब्धे ठढौ ४.२२२ स्तम्भे स्तो वा ४.३५ स्तवे वा २.३६ स्तस्य थो
२.१ स्तोकस्य ४.८२ स्त्यानचतुर्था २.७९ स्त्रिया इत्थी ४.३६६ स्त्रियामाद२.१५१ स्त्रियामुदोतो ४.३५५ स्त्रियां जस्४.२८९ स्त्रियां डहे २.२६ स्त्रियां तदन्ता२.२२ स्थर्थयोस्तः ४.३७५ स्थविरविच
४.९६ स्थष्ठाथक्क३.१४६ स्थाणावहरे ३.१६२ स्थूणातूणे ४.३८१ स्थूले लो र: ३.१०३ स्नमदाम३.११७ स्नातेरब्भुत्त:
२.७५ स्निग्धे वादितौ ४.२२९ स्निहसिचोः
२.९९ स्नुषायां ग्रहो १.१५० स्नेहाग्न्योर्वा ३.१७२ स्पन्देश्चुलु३.१७४ स्पृशः फास४.३३२ स्पृशेश्छिप्प:
४.३५९ ४.४३१ ४.२९१ १.१६६ ४.१६
२.७
१.१२५ १.२५५ १.३२ ४.१४ २.१०९ ४.२५५ १.२६१ २.१०२ ४.१२७ ४.१८२ ४.२५७
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृत व्याकरणे
५९१
on
४.२८५
स्पृहः सिहः ४.३४ हन्खनो
४.२४४ स्पृहायाम् २.२३ हन्द च
२.१८१ स्फटिके ल: १.१९७ हन्दि विषाद
२.१८० स्फुटिचले: ४.२३१ हरिताले
२.१२१ स्मरेझर४.७४ हरिद्रादौ
१.२५४ स्यमोरस्योत् ४.३३१ हरीतक्यामी
१.९९ स्यम्जस्४.३४४ हरे क्षेपे
२.२०२ स्यादौ दीर्घ४.३३० हसेर्गुञ्जः
४.१९६ स्याद्भव्य२.१०७ हासेन स्फुटे
४.११४ स्रंसेहँस४.१९७ हिस्वयोरि
४.३८७ स्वपावुच्च १.६४ हीमाणहे
४.२८२ स्वपेः कमवस
४.१४६ हीही विदूषकस्य स्वप्ननीव्योर्वा १.२५९ हु खु निश्चय
२.१९८ स्वप्ने नात् २.१०८ हु चेदुद्भ्याम्
४.३४० स्वयमोर्थे
२.२०९ हुं दानपृच्छास्वरस्योद्वृत्ते (द् + वृ) .. १.८ हुहुरुधुग्धा
४.४२३ स्वराणां स्वराः .. ४.२३८ हृकृतृज्रामीरः
४.२५० स्वराणां स्वराः प्रायो- .. ४.३२९ हृदये यस्य
४.३१० स्वरादनतो
४.२४० हो घोऽनुस्वारात् स्वरादसंयुक्त- .. १.१७६ ह्ये ह्योः स्वरेरन्त१.१४ ह्रदे हदोः
२.१२० स्वस्रादेर्डा ३.३५ ह्रस्व: संयोगे
१.८४ स्वार्थे कश्च २.१६४ ह्रस्वात् थ्यश्च
२.२१ स्विदां जः ४.२२४ ह्रस्वोऽमि
३.३६ स्सिस्सयोरत् ३.७४ लादेरवअच्छ:
४.१२२ लो ल्हः
२.७६ हजे चेट्याह्वाने .. ४.२८१ ह्वो भो वा .. हद्धी निर्वेदे
२.१९२ === ( सूत्रसूची समाप्त) ===
२.१९७
१.२६४
२.१२४
on
२.५७
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुखपृष्ठ परिचय
प्रकृतीची प्रसिद्ध पाच मूळ तत्त्वे आहेत. पृथ्वी, जल, अग्नी, वायू, आकाश. भारतातील प्रत्येक दर्शन किंवा धर्म यांपैकी एका तत्त्वाला मध्यवर्ती ठेवून विकसित झाले आहेत. जैनधर्माचे मध्यवर्ती तत्त्व अग्नी आहे. अग्नीतत्त्व ऊर्ध्वगामी, विशोधक, लघु आणि प्रकाशक आहे.
श्रुतज्ञान अग्नीप्रमाणे अज्ञानाचे विशोधक आणि प्रकाशक आहे. अग्नीच्या या दोन गुणधर्मांना मध्यवर्ती ठेवून मुखपृष्ठाची पृष्ठभूमी (Theme) तयार केली आहे.
काळा रंग अज्ञान व अशुद्धीचे प्रतीक आहे. अग्नीचे तेज अशुद्धींचे भस्म करत शुद्ध ज्ञानाकडे अग्रेसर करते. विशुद्धीची ही प्रक्रिया श्रुतभवनची मध्यवर्ती संकल्पना (Core Value) आहे.
अग्नी प्राण आहे. अग्नी जीवनाचे प्रतीक आहे. जीवनाची उत्पत्ती व निर्वाह अग्नीमुळे होतात. श्रुताच्या तेजामुळेच ज्ञानरूपी कमळ सर्वदा विकसित राहते आणि विश्वाला सौंदर्य, शांती व सुगंध देते. चित्रामध्ये पांढऱ्या रंगाचे कमळ याचे प्रतीक आहे.
श्रुतभवनामध्ये अप्रकट, अशुद्ध आणि अस्पष्ट शास्त्रांचे शुद्धीकरण होते. शुद्धीकरणाच्या फलस्वरूप श्रुततेजाच्या प्रकाशामध्ये ज्ञानरूपी कमळाचा उदय होतो.
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ // सुयं मे आउसं॥ श्रुतभवन संशोधन केन्द्र