Book Title: Charitra Chakravarti
Author(s): Sumeruchand Diwakar Shastri
Publisher: Bharat Varshiya Digambar Jain Mahasabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003601/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMtisAgarAya cAritra cakravartI namo namaH pAya namo namaH ca. rAmA namaH cA. ca. AcArya : Jain Education Internationa Theoret cA. zAMtisAgarAva vA. ca. AvAda vA. ca. 4 618 2 12:410/16 namaH zAMtisAgarAya rAma: ca. ca. AcArya zAMtisa For Private Personal Use Ont namo lekhaka: paM. sumerucaMdra divAkara AMA Tarelibrary ford www Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama pUjya prathamAcArya cAritra cakravartI 108 zrI zAntisAgarajI mahArAja kA 'jIvana mahAna rahA hai| ve 20 vIM zatAbdI meM cAritramArga ke pathaprardazaka rahe haiN| unhIM kI kapA se Aja itanI 'saMkhyA meM digambara sAdhu cAritra patha ke anuyAyI bnkr| yatra-tatra-sarvatra maMgala vihAra karate dikhAI de rahe haiN|| ziSya-pratiziSya tathA praprapratiziSya kI paramparA Aja cala rahI hai| una mahAmanA AcAryadeva ke sambandha meM cAritra cakravartI isa nAma se vidvadvara zrI sumerucNdr| 'divAkara ne eka grantha taiyAra kiyA thA, usakI vartamAna 21 vIM zatAbdI meM phira bhI mahanIya AvazyakatA evaM upayogitA ko dekhakara dharma saMrakSiNI mahAsabhA ne punaH eka aura saMskaraNa ke prakAzana kA nirNaya liyA jo samayocita hI hai| isa punIta kArya ke lie hamAre maMgala a-4vamAnasa: jaad| 81200 -ekabAra AcArya zrI se kisI ne pUchA thA ki| jIvana kAdhyeya kyA honA cAhiye? AcAryazrI kA uttara thA ki jIvana kA kAlamadhyeya cAritra kI sAdhanA honI caahiye||| praznakartA ne punaH prazna kiyA ki mahArAja, yadi kisI se cAritrakI sAdhanA saMbhavana ho taba ? | AcAryazrI kA uttara thA ki aise vyakti ko 'cAritra va cAritradhAriyoM kI upAsanA/ArAdhanA karanI caahiye| kiMtu hA~ ! naitika AcaraNa kI to pratyeka vyakti ko niraticAra sAdhanA karanI hI karanI cAhiye, usakI mAtra ArAdhanA se kArya nahIM bnegaa| jIvana meM hamane bhI aneka bAra cAritra sAdhanA kI kAMkSA kI, kaI bAra kalpanA bhI kI, kiMtu tadanukula saMbala dhAraNa na kara pAye / aMta meM cAritra vA cAritradhAriyoM kI ArAdhanA/upAsanA ko hI jIvana kA lakSya banA liyaa| AdaraNIya nirmalakumAra seThI jI ne hmaare| dvArA isa saMskaraNa ke prakAzana meM diye gaye sahayoga hetu dhanyavAda jJApita kiyaa| saMkocavaza hama kucha kaha na 'paaye| kahane kI icchA thI ki hamane koI sahayoga nhiiN| 'kiyA, pUrva puNya ne hameM jo kucha bhI diyA hai, use isa 'prakAzana ke mAdhyama se, basa, cAritra kii| upAsanA/ArAdhanA meM lagA diyaa| -kAMtilAla javerI, mubaMI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI zramaNaziromaNi AcArya zAntisAgara mahArAja kA puNya caritra lekhaka dharmadivAkara paM. sumerucaMdra divAkara (zAstrI, nyAyatIrtha) sivanI (ma. pra. ) prakAzaka / prakAzana zrI bhAratavarSIya digaMbara jaina (zruta saMvarddhinI) mahAsabhA 606, bhaNDArI hAUsa, 61 neharU plesa, naI dillI - 110016 dUrabhASa : 011-55602663 / pheksa 011 - 26214686 E-Mail id : digjainmahasabha@yahoo.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma : cAritra cakravartI (zramaNaziromaNi AcArya zAntisAgara mahArAja kA puNya caritra) lekhaka : sumerucandra divAkara, sivanI(ma.pra.) prastuti/saMpAdana : DaoN. hemanta kAlA, indaura(ma.pra.) saMskaraNa : aSTama saMskaraNa, 5000 pratiyA~, 1 pharavarI 2006 saMkalpanA : AzISa jaina 18/1, biyAbAnI, premasukha aspatAla ke pIche, indaura(ma.pra.) mudraka : trimurtI priMTarsa 5-sekTara DI,sAMvera ror3a, ema.pI.AI.DI.sI., indaura (ma.pra.) artha saujanya : 1. kAnti bhAI javerI C/o. nihAlacanda giradhArIlAla javerI 68, javerI bAjAra, mumbaI - 400 002 2. zrI bhAratavarSIya digaMbara jaina (zrutasaMvarddhinI) mahAsabhA 606, bhaNDArI hAUsa, 61 neharU plesa, naI dillI -110 016 : zrI bhAratavarSIya digaMbara jaina (zrutasaMvarddhinI) mahAsabhA 606, bhaNDArI hAUsa, 61 neharU plesa, naI dillI -110 016 dUrabhASa:011-55602663/pheksa 011-26214686 E-Mail id : digjainmahasabha@yahoo.com prApti sthAna : zrI bhAratavarSIya digaMbara jaina zrutasaMvarddhinI mahAsabhA, parIkSAlaya borDa 438, kAlAnI nagara, bI.esa.epha. pAnI kI TaMkI ke pAsa, eroDrama ror3a, indaura - 452 005 E-Mail id : pajikshalaya@yahoo.co.in dUrabhASa - 0731-3064868, mo. - 0-6425075774 mUlya : 150/%D (eka sau pacAsa rupaye mAtra) prakAzaka Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaM pUjyaM tapohInaM, jJAnahInaM tapo'rhitam / yatra dvayaM sa devaH syAd, dvihIno gnnpuurnnH|| artha - tapa na ho aura mAtra (viziSTa) jJAna hI ho to vaha bhI pUjya hai| (viziSTa) jJAna na ho, kevala tapa yA cAritra hI ho, to vaha bhI pUjya hai| aura jisa vyakti meM (viziSTa) jJAna va tapa donoM hoM, use to sAkSAt deva hI samajhanA caahiye| (yazaHstilakacaMpUmahAkAvya) jinakAjJAnavatapobala, donoM hI, parikSApraghAniyoM taka kocaraNoM meM navAM gayA, una cAritra cakravartI AcArya zAMtisAgarajI maharAja ke zrI caraNoM meM zata-zata vNdn,sht-shtvNdn| vaMdanAvanata * zrI bhAratavarSIya digaMbara jaina mahAsabhA cairiTebala TrasTa zrI bhAratavarSIya digaMbara jaina (dharma saMrakSiNI) mahAsabhA zrI bhAratavarSIya digaMbara jaina (zruta saMvarddhinI) mahAsabhA zrI bhAratavarSIya digaMbara jaina (tIrtha saMrakSiNI) mahAsabhA zrI bhAratavarSIya digaMbara jaina (zruta saMvarddhinI) mahAsabhA, parikSAlaya borDa jaina gajaTa parivAra prAcIna tIrtha jIrNoddhAra parivAra zrutasaMvardhinI parivAra (sAptAhika) (mAsika) (mAsika) mahilAdarza parivAra (mAsika) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - cAritra cakravartI graMtha para katiparA abhimata-1 AcAryadezabhUSaNajImahArAja Apane AcArya zrI kA jIvana caritra samAja ke sAmane prastuta kara apUrva puNya aura yaza ko prApta kiyA hai| mahArAjajI ke sannikaTa meM rahakara jo puNya aura yaza prApta kiyA hai, anya kisI saMsArI prANI ko durlabha hai| AcArya maharAja ne isa akhaMDa bhArata meM kone-kone para vihAra kara prANiyoM ko unakA kalyANakArI mArga batAyA hai aura jainadharma kI prANapraNa se rakSA kI hai| AcArya mahArAja samasta saMsAra kI mahAn vibhUti haiN| Apane ukta mahAna graMtha likhakara jo gurUbhakti kA prasAra kiyA hai, hamArA AzIrvAda sadaiva Apake sAtha hai| pUjyavarddhamAnasAgarajI ___Apane bahuta parizrama se cAritra cakravartI 108 AcArya zAMtisAgarajI mahArAja kA jIvana caritra likhakara prakAzita kiyA hai| Apane yaha atyaMta cirasmaraNIya kArya kiyA hai| yaha graMtha ajarAmara hai| Apako isake lie aashiirvaad| pUjyasamaMtabhadrajImahArAja __AcArya zrI kA cAritra likhakara Apane bahuta bar3A kArya kiyA hai, isa hetu Apako aneka zubhAzIrvAda pUrvaka dhnyvaad| ApakA dharmotsAha baDhatA rahe, yaha mNglkaamnaa| zrIlakSmIsenajIbhaTTAraka, kolhApura cAritra cakravartI lokottara mahAtmA pUjya AcArya zrI kA cAritra graMtha brahmaniSTha vidvAna ApakI vidvatatA kA sAra hai, jo jaganmAnya hai hii| bra. sUrajamalajI (AcArya vIrasAgarajI ke samIpase) ___ vAstava meM cAritra cakravartI graMtha meM Apane bahuta hI parizrama kiyaa| itanA bar3A graMtha, jisameM pUjya gurUdeva kA cAritra pUrNa rUpa se hai, binA pAMDitya ke aisI amolaka cIja nahIM bana sktii| pUjya vIrasAgara jI mahArAja Apako AzIrvAda dete hue graMtha ko banAne ke harSopalakSya meM Apake parizrama ke lie ApakI prazaMsA karate haiN| rAvarAjA saraseTha hukumacaMdajI, indaura ApakA likhA huA cAritra cakravartI graMtha hamane AdyopAnta paDhA hai| vaha bahuta sundara hai aura hamako bahuta acchA lgaa| Apake sadprayatna kI hama hRdaya se sarAhanA karate haiN| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI ke AzIrvacana mahAsabhA ke lie r mg mahAsabhA kI svarNa jaMyatI mahAmahotsava ke avasara para mathurA (u.pra.), san 1951 digambara jaina dharma saMrakSiNI mahAsabhA ko hamArA AzIrvAda hai, kyoMki vaha dharma saMkaTa meM nahIM DigI hai| Age bhI yaha dharma se nahIM DigegI aisI hameM AzA hai| - cAritra cakravartI (saMskaraNa 1667), prabhAvanA, pRSTha 236 26 agasta 1955, sallekhanA ke 13 veM dina, kuMthalagiri (mahA.) mahAsabhA sadaiva kI taraha dharma rakSA' meM sadA kaTibaddha rahe, dharma ko kabhI na bhUleM aura dharma ke virUddha koI bhI kArya na kareM / AcArya zAMtisAgara sallekhanA vizeSAMka, jaina gajaTa, san 1955 1. dharma - rakSA zabda se AcArya zrI kA tAtparya - sajjAtitva saMrakSaNa (sva-sva jAtiyoM kI paMcAyatoM va paMcAyatoM ke prAvadhAnoM ke prati pratyeka sadasya kI ar3iga AsthA va sAmAjika stara para eka juTatA ), dharma saMrakSaNa (jaina paMcAyata arthAta dhArmika saMgaThana mahAsabhA ke prAvadhAnoM ke prati bhI ghora AsthA va pratyeka dhArmika mAmaloM meM ekajuTatA ), vijAtIya vivAha, vidhavA vivAha va bAla vivAha niSedha, zudra jala kA tyAga, yajJopavita dhAraNa aadi-aadi| - Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI graMtha para katipaya abhimata-2 zrImUlacanda kisanacandakApar3iyA, saMpAdakajainamitra - zrI divAkarajI ne yaha mahAn cAritra aisI khoja va aise DhaMga se likhA hai ki jo jainaajaina saba mahAnubhAvoM ke hasta meM rakhane yogya hai| varSoM kI khoja va bar3I chAnabIna ke sAtha hI yaha cAritra divAkarajI ne likhA hai, jo digambara jaina samAja ke liye ka bhUSaNa rUpa hai| bra. candAbAIjIjaina (mahilAAzrama, ArA) zrI paM. sumerucaMdrajI divAkara labdha pratiSThita lekhaka aura cintanazIla vidvAna haiN| Apane prastuta graMtha meM cAritra cakravartI pUjya AcArya zAMtisAgarajI mahArAja kI jIvanI bar3I hI zodhabIna ke sAtha prastuta kI hai| prasaMga para dharmacarcAyeM bhI prastuta kI gaI haiM, jisase graMtha kI upayogitA meM cAra cA~da laga gaye haiN| jIvanI likhane kA DhaMga bhI bahuta hI sundara aura rocaka hai| pAThaka par3hate samaya bahatA calA jAtA hai| pUjya AcArya mahArAja ke nikaTa samparka meM rahakara unake jIvana kI aneka zikSAprada ghaTanAoM kA saMkalana bhI lekhaka ne prAmANikatA aura ImAnadArI ke sAtha kiyA hai| zrIlakSmIcaMdajaina (bhAratIya jJAnapITha, naI dillI) cAritra cakravartI graMtha ke saMbaMdha meM Apane jo parizrama kiyA hai aura pUjya AcArya zAMtisAgarajI mahArAja ke jIvana caritra ke mAdhyama se jaina dharma ke saMbaMdha meM saiddhAMtika prakAza DAlA hai, vaha vAstava meM bahumUlya hai| Apane unake pavitra jIvana ke anurUpa graMtha prakAzita karake samAja kI lAja bacAlI aura sArvabhauma praNati ko abhivyakti dii| rASTrakavi maithilIzaraNagupta aise graMtha kI AlocanA kyA! zirodhArya hote haiN| inase kucha zikSA lI jAya to bar3I bAta hai| hA~, usake liye Apane jo prayAsa kiyA hai, usakI jitanI bar3AI kI jAya thor3I hai| ApakI jo mujhapara kRpA rahatI hai usake lie cirakRtajJa huuN| zrImA. golavelakara (rASTrIya svayaMsevakasaMgha) - maiM kucha likhane kA guNa apane aMdara nahIM paataa| maiM to kevala saMto kA pUjArI mAtra hone kI icchA rakhatA hU~ aura isI dRSTi se maiM zrI 108 zAMtisAgara mahArAja ke puNya caraNoM meM namratApUrvaka praNAma karatA huuN| zrIhanArIprasAda dvivedIcAritra cakravartI dekha gayA hU~ / pustaka acchI hai, dhnyvaad| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI nimitta, dohalA evaM jyotiSa vijJAna kI dRSTi meM AcArya zrI nimitta vijJAna kI dRSTi meM : nimitta zAstra ke jAnane vAloM kA aisA mata hai ki jisa vyakti ke zarIra meM sarpa car3hakara lIlA kare aura usa vyakti ko bAla-bAla chor3a de, vaha vyakti saMsAra meM mahApurUSa hogA, mahA parAkramI hogA, alaukika kArya kara saMsAra kA uddhAra kregaa| maharSi zAMti sAgara ke zarIra para bhI 5 bAra sarpa car3hane kA ullekha va dekhane kA maukA milA hai| kabhI-kabhI to do-do ghaMTe taka sarpa zarIra meM apanI lIlA karatA rahA, paraMtu na taponidhi zAMtisAgara vicalita hue aura na hI vaha hI kucha vikSubdha huaa| vastuta: yaha bAta AcArya zrI zAMtisAgara ke alaukika mahApurUSatvako prakaTa karatI hai| - AcArya zrI zAMtisAgara mahAmuni kA caritra kA Adya vaktavya lekhaka: mahAna udyogapati va tattvettA seTha zrI rAvajI sakhArAma dozI pRSTha 1 san 1934,savat 1990 AcArya zrI dohalA vijJAna kI dRSTi meM : AcArya zrI kI bhavya bhavitavyatA ko darzAne vAlA dohalA unake garbha kAla meM mAtA ko AyA thaa| munivarya varddhamAnasAgarajI jo ki AcArya zrI ke bar3e bhAI the ne batalAyA ki AcArya zrI ke garbha meM Ane para mAtA ko dohalA huA thA ki eka sau ATha sahasradala vAle kamaloM se jinendra bhagavAna kI pUjA kruuN| usa samaya patA lagAyA gayA ki kahA~ aise kamala mileNge| kolhApura ke samIpa tAlAba se ve kamala vizeSa prabaMdha tathA vyaya dvArA lAye gaye aura bhagavAn kI bar3I bhaktipUrvaka pUjA kI gaI thii| - cAritra cakravartI (saMskaraNa 1667), loka smRti pRSTha 22 AcArya zrIjyotiSa vijJAna kI dRSTi meM : eka bAra eka uccakoTi ke jyotiSazAstra ke vidvAna ko AcArya mahArAja kI janmakuNDalI dikhAI thii| jise dekhakara unhoMne kahA thA ki jisa vyakti kI yaha kuNDalI hai, usake pAsa tilatuSa mAtra bhI saMpatti nahIM honA cAhie, kintu usakI sevA karane vAle lakhapati, karor3apati honA caahiye| unhoMne yaha bhI kahA thA ki unakI zArIrika zakti gajaba kI honA caahiye| buddhi bahuta tIva batAI thI aura unheM mahAn tattvajJAnIbhI batAyA thaa| - cAritra cakravartI (saMskaraNa 1667), prabhAvanA, pRSTha 161 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIzAMtisAgaramunivaryasya janmapatrikAvaphala vaMditvAdau zAMtisiMdhuM muni shriishaaNtisaagrm|| tajanmapatrikA-jIrNo-ddhAraM kurve ythaamti||1|| (prAcIna karnATakabhASA meM likhI jIrNapatrikA kA jIrNoddhAra kara isa patrikA kI jaina darzana ke mahAna vidvAna va suprasiddha jyotiSa udagA~va nivAsI paM. appAzAstrI ne vIra nirvANa saMvat 2448 ko nirmiti kI) 'zakanRpatizAlivAhana-caturNavatyadhikasaptadazazatavarSe / zubhajyeSThakRSNapakSe tithiSaSTyAM saumyavAsare caapi||1|| gataghaTivasupaMcAzatprabhAtasamaye bRhsptevri| pUrvAbhAdrapadAyA-stRtIyacaraNeca zobhane yoge||2|| etasmin zubhadivase bhojanAme sthitobhImagauDaH / tadbhAryAzIlavatI satyavatI nAmikA tyorudre||3|| dAmodara itinAmApyayaM mahAtmA sutaH smjnisstt| apicAsya sAtagauDA vyavahAre vadati sarvajanateha // 4 // janmaphalazrutimasya jyotiHzAstrAnusArato vkssye| pUrvAbhAdrapadAnakSatrasya tRtiiycrnnejnnaat||5|| ayamatisuMdararUpo dAtA daaritrysujnsNtossH| satkIrtimAn supuNyodhanyodArazca devgurubhktH||6|| dharmAcArarataH san svasthAnodyogibhavyasatpuruSaH / kiMcicca kaMTharogI vyavahArajJaH kSamAguNaH zAMtaH // 7 // apicAsya kuMbharAzI-tatphalamanuvarNyate ythaashaastrm| rUpI paropakArI priyavAdI sdvineyjntaanaam||8|| vinayaguNI nRpamAnI hyasatyadveSIca rAjabhayadUraH / dIno'picAnnadAtA sajjJAnI sadguNI rativirakta: // 6 // janmadvitIyavarSe prANabhayaM tattRtIyavarSe c| vAtabhayaM vairAgaMnavame varSeca baalgrhpiiddaa||10|| SoDazavarSe'pica pshubhympmRtyorbhyNkhvedaabdhe| gaNDAntareSu caivaMgateSu satsvapyazItivarSAyuH // 11 // Adau karnATabhASAyAM kena kAtikena cit / likhitAMpatrikAMjIrNAM dRSTvA tdnusaartH||6|| 1. zaka 1764 varSe, 2. strIsukhaviraktaH, 3. 40 varSe, 4.80 varSAyuH / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zAMtisAgarajI mahArAja kI janma-patrikA budha 4 guru rAhu 2 ravi 3 zukra maMgala X 12 janma kuMDalI zani caMdra 11 - ketu 8 1 caMdra 116 zani ketu 8 caMdra kuMDalI rAhu 2 ravi maMgala 3 budha 4 guru graha-spaSTa ravi caMdra maMgala budha guru zukra zani rAhu ketu | 2 10 2 3 3 2 8 1 18 21 11 8 2 14 16 24 18 18 asya ghAtacaMdraH 11, ghAtatithi: 14, ghAtavAra: guruvaarH| ghAtanakSatraM ArdrA / ghAtamAsazcaitraH / gurorjanma mhrdshaa| mnussygnnH| kuNbhraashiH| tadadhipatiH zanaizcaraH / asya phalaM paMca viMzativarSe 32 varSe vA agnibhayaM vA zastrabhayamiti aaryaavRttm|| 1. sAbhAra - uparyukta kuNDaliyA~ va pichale pRSTha para nirdezita janma patrikA va phala AcAryazrI __ zAMtisAgarajI kA caritra, prakAzana varSa 1934 se liyA gayA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // mahAsabhA kA svarNAkSaroM meM likhane yogya itihAsa // AcAryazrI ke susAnnidhya meM san 1628 meM zrI sammedazikhara siddha kSetra para Ayojita mahAsabhA kA bhavya adhivezana kA eka laghu dRzya va usameM liye gaye nirNaya akhila bhAratavarSIya digambara jaina dharma saMrakSiNI mahAsabhA aura digambara jaina zAstripariSad ke vArSika adhivezana saMghapati ne karAye / usameM dharma tathA samAja ke rakSaNopayogI (sattAtitva saMrakSaNa, vijAtIya- vidhavA vivAha niSedha Adi) aneka viSayoM kA | nirNaya kiyA gyaa| isa mahAmahotsava meM dakSiNa, karnATaka, dravir3a, mahArASTra, var2hADa, buMdelakhaMDa, maravADa, gujarAta, rAjaputAnA, paMjAba, baMgAla, AsAma, AgarA, dillI, kalakattA, muMbaI Adi sarva prAMtoM se digambara jaina samAja lakSAbadhi Akara ikaTThA ho gayA thA / bhArata mahAsabhA ke pUrva varSa ke adhyakSa nAgapuranivAsI savAI siMghaI seTha motIlAla gulAbasAva, bhUtapUrva sabhApati iMdaura nivAsI rAjyabhUSaNa dAnavIra rAyabahAdura sara nAITa Adi upAdhivibhUSita seTha hukumacaMda, mahAsabhA ke naimittika isa adhivezana ke adhyakSa rAyasAhiba kuMvara motIlAlajI rAnIvAle, byAvara nivAsI aura unake pitA rAyabahAdura dharmavIra seTha caMpAlAla, zAstrIpariSad ke sthAyI adhyakSa paMDitaziromaNi khaMDelavAla kulabhUSaNa dhannAlAla kAsalIvAla, indaura nivAsI, vartamAna adhivezana ke adhyakSa nAnUlAla zAstrI, jayapura nivAsI, saMmedAcalapara pUrva meM jinhoMne pratiSThA karAI thI ve zrImAn sivanInivAsI rAyabahAdura zrI zrImaMta seTha pUraNasAhujI, ajameranivAsI rAyabahAdura dharmavIra seTha TIkacaMdajI sonI, | mahAsabhA ke mahAmaMtrI rAyasAhiba jAtinetA seTha cainasukha chAvar3A, sivanI nivAsI, nyAyatIrtha | vyAkaraNasiddhAMtazAstrI zAstripariSad ke maMtrI solApUravAle baMzIdhara zAstrI, vidyAvAridhi vAdIbhakesarI nyAyAlaMkAra dharmavIra padoMse bhUSita jainagajaTa nAma mahAsabhA ke mukhapatra ke saMpAdaka paM. makkhanalAla zAstrI, cAvalI nivAsI, svAdhyAya vibhAga ke maMtrI dharmadhIra padase alaMkRta paM. zrIlAla pATanI mahodaya alIgar3havAsI, khaMDelavAla mahAsabhA ke mukhapatra khaMDelavAla hitecchuke saMpAdaka kavibhUSaNa paM. iMdralAla zAstrI jayapurastha, khaMDelavAla mahAsabhA ke mahAmaMtrI seTha mANikacaMda bainADA kalakattAnivAsI ityAdi asaMkhya dhanavAn vidvAn sarva prakAra ke zrAvaka isa mahotsava meM ikaTThe hue| - AcArya zrI zAMtisAgara mahAmuni kA caritra (saMskaraNa - san 1934), pRSTha : 86-87, lekhaka : paM. vaMzIdharajI zAstrI, solApura (mahA.) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isasaMskaraNake saMdarbha maiM cAritra-cakravartI ke isa saMskaraNa se anAyAsa yukta huaa| AdaraNIya zrI seThI jI (mahAsabhA-adhyakSa) se dUrabhASa se carcA huI ki cAritracakravartI graMtha ko iMdaura meM hI aura vaha bhI koI AziSa jaina se hI chapavAnA hai| maiMne dUrabhASa kramAMka va patA mAMgA, jo ki anupalabdha thaa|| koziza kii| koziza karane para patA calA ki ve aura koI nahIM apitu mahAsabhA parikSAlaya borDa jinase naitika zikSA Adi mudrita karavAtA hai, ve hI haiN| inakA apanA presa nahIM hai, kiMtu kenavAsiMga arthAt jaoNba varka kI niyamAvalI ke AdhAra para anya presoM se karavAte haiN| unhoMne apanA bajaTa batalAyA va kahA ki yadi mere kampyUTara meM pUrva prakAzita saMskaraNa kI presa kaoNpI surakSita hogI, to Apake usa presa kaoNpI ke liye jo rUpaye atirikta lagane haiM, baca jAyeMge, anyathA presa kaoNpI va mudrita hone yogya tasvIroM kI paoNjiTiva kA kharca atirikta lgegaa| ye samAcAra maiMne AdaraNIya seThI jI va bambaI meM isa kArya ke liye utsAhita AdaraNIya vidvAna vidhAnAcArya zrI bharatajI kAlA taka pahu~cA diye va viSaya ko karIba-karIba bhUla sA gyaa| acAnaka eka dina AdaraNIya seThI jI kA phona AyA ki pustaka mudrita karavAno hai, ataH bAta kro| maiMne bAta kI, kaoNTezana liyA va dillI bheja diyaa| dillI se Adeza AyA ki kArya unake supurda kara diyA jAya, so kArya unake supurda kara diyA gyaa| merA kArya yahA~ samApta ho gayA thA aura yahA~ se mujhe pRthaka ho jAnA thaa| kiMtu nahIM ho paayaa| kAraNa banI cAritra-cakravartI kI pres-koNpii|| mudraka ko presa-kaoNpI ke kampyUTara meM surakSita na hone saMbaMdhI jo zaMkA thI, so satya siddha huii| kampyuTara meM presa kaoNpI surakSita nahIM thii| usane mujhase presa-kaoNpI va mudrita hone vAle phoTo ke pojiTiva maaNge|| mere pAsa to kucha bhI nahIM thaa| isa samasyA kI sUcanA maiMne mudraka kI ora se saMbhAvita arthAt amAnita pratipustaka vyaya ke ullekha sahita AdaraNIya seThIjI va bambaI meM zrI bharatajI kAlA ko de dii| vahA~ se tadanusAra svIkRti AI va phoTo Adi ke liye sivanI zrI abhinaMdana jo divAkara se saMparka karane hetu kahA gyaa| maiMne dUrabhASa para saMparka kiyA, kiMtu unake pAsa bho saMbaMdhita sAmagrI paryApta nahIM thii| jitanI thI, utanI unhoMne bhijavAne kI hAmI bhara dii|| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha cAritra cakravartI maiMne mudraka se kahA ki vo presa kaoNpI nirmita kara le| usane usameM asahamatI jatalAI va kahA ki cUMki isa kArya meM prupha rIDiMga Adi kI jaTilatAyeM kAphI haiM, ataH yaha kArya Apa hI kara ke deM to behatara hogaa| basa yahIM se maiM isa kArya se saMbaMdhita huaa| mere sammukha 1653, 1972 va 1967 meM prakAzita saMskaraNoM kI tIna pratiyA~ thiiN| tInoM kA mela kiyA, to mujhe tInoM ke madhya kA saMdarbha samajha meM nahIM AyA / / 1953 ko prati meM mudrita Adhe se adhika adhyAya 1672 kI prati meM nahIM the||do adhyAya svAbhAvika rUpa se adhika the, jinameM pahalA AcArya zrI kI sallekhanA kA va dUsarA AcArya zrI ke saMsarga meM rahe zramaNoM va gRhasthoM ke saMsmaraNoM kaa| kiMtu Adhe se adhika adhyAyoM kA 1972 kI prati meM abhAva honA mujhe Azcarya cakita kara gyaa| maiMne anumAna lagAyA ki saMbhavataH agale prakAzakoM ne pustaka kI moTAI se prabhAvita hokara, jina adhyAyoM kA saMbaMdha yA to AcArya zrI se pratyakSa nahIM hogA athavA nyUna hogA, unheM saMpAdita karake pRthaka kara pustaka mudrita karavAI hogii| prathama saMskaraNa meM kula pRSTha saMkhyA 786+20 (prastAvanAdi ke)= 806 thii|| 1972 meM prakAzita pustaka meM kula pRSTha saMkhyA vaha bhI sallekhanA va zramaNoM ke saMsmaraNa yukta hone ke pazcAt bhI mAtra 517+46 = 566 thii| inameM se yadi sallekhanA va zramaNoM ke saMsmaraNa ke pRSThoM kI saMkhyA ko yadi hama kama kara deveM, to kitane pRSTha prathama saMskaraNa se kama hue usakI saMkhyA A jaayegii| sallekhanA ke kula pRSTha 50 va zramaNoM ke saMsmaraNa ke pRSTha 61 haiN| kula saMkhyA 141 // 517 meM se 141 kama karane para pRSTha saMkhyA prApta huI 356 / / arthAt prathama saMskaraNa ke kula 786 pRSThoM meM se mAtra 356 pRSTha hI bAda ke prakAzakoM ne cAritra-cakravartI ke saMskaraNoM meM mudrita karavAye the va 430 pRSTha saMpAdita kara chA~Ta kara pRthaka kara diye the||yh ghaTanA sAmAnya ghaTanA nahIM thii|| mere dekhe prakAzita sAhityoM meM to prathama hI thii| mujhe prAraMbhika viSayoM ke liye, ve viSaya jo ki tInoM pratiyoM meM samAna the, 1953 kI prati uttama va adhikArika lagI, ataH usa anusAra meTara kampojiMga kA kArya prAraMbha krvaayaa| kArya kAphI hone ke pazcAt mujhe khyAla AyA ki isakI sUcanA mujhe AdaraNIya seThI jI ko de denI caahiye|| Upara darzAye gaye gaNita anusAra maiMne isakI sUcanA AdaraNIya seThIjI va baMbaI meM zrI bharata kAlAjI ko de dii| donoM ko hI Azcarya huA ki aisA kaise ho gayA !! seThIjI ne apanI ora se sujhAva diyA ki cUMki ve isa viSaya meM vizeSa kucha nahIM jAnate, ataH zrI abhinaMdanajI divAkara, sivanI se saMparka kreN|| maiMne unase saMparka kiyA va carcA kii| unhoMne batalAyA ki 1953 va 1972 kI pratiyoM meM kAphI antara hai| jo 430 pRSTha chA~Ta kara pRthaka kara diye gaye haiM unakA AcArya zrI se koI saMbaMdha nahIM Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa saMskaraNa ke saMdarbha meM teraha thA / ve to paMDitajI ke svayaM ke bhinna-bhinna viSayoM para likhe gaye lekha the, jise ki paMDita jI sAhaba ne svayaM ne saMpAdita kara pRthaka kara diyA thA, ataH hameM 1672 kI prati ko ho maulika prati mAnakara kArya ko gati denI hai | isI ke sAtha unhoMne prUpha riDiMga ke liye svayaM Age hokara utsAha batalAyA // unake hamane 1653 ke AdhAra para kampojiMga kiye hue prUpha sivanI bhijavA diye / vahA~ suputra yazodhara divAkara ne 1672 kI prati anusAra Avazyaka saMzodhana kiye va prUpha vApasa bhijavA diye / hamane yahA~ dvitIya prUpha riDiMga ke liye DaoN. mahendra jaina manuja ko va mInA divAkara jI ko anubaMdhita kiyA / ina donoM ne AdaraNIya brahmacAriNI suSamAjo va saMdhyAdIdI ke mArga nirdezana meM prupha riDiMga ke kArya ko gati dI / / isa prakAra isa prati ko prUpha riDiMga mukhyatayA tIna vyaktiyoM ne milakara kI / maiM samayAbhAva ke kAraNa inake madhya setu bhara banA rahA, isase adhika kucha nahIM kara sakA / isa bIca patA calA ki paMDitajI ne Age ke saMskaraNoM meM bhI viSaya kI mAMga va prApta samAlocanAoM ke AdhAra para kucha saMzodhana kiyA hai, jinakA ki 1973 kI prati meM abhAva hai, taba 1667 kI prati ko Adarza mAna, usake anusAra kArya kI iti kI gaI / / isa bIca kucha pRSTha sAmAnya samasyAoM ko lekara mere sammukha Aye, jisane ki mujhe cAritra cakravartI ko gaMbhIratA se par3hane ko bAdhya kara diyA / maiMne 1653, 1673 va 1667 ke tInoM hI saMskaraNoM ko par3ha liyA || ina saMskaraNoM ko par3hanA hI mujhe isa saMskaraNa se prANa-praNa se yukta hone ko bAdhya kara gayA / mere citta meM cAritra cakravartI ko lekara kucha nayA karane kA vicAra kauMdhA // prathama socA ki 1953 ke saMskaraNa meM kaI sAre uttama viSaya, jinameM se kucha Agama se saMbaMdhita the, kucha itihAsa se, to kucha saMsmaraNoM se, ko isa saMskaraNa se yukta kiyA jAya / / tadanusAra kucha prayAsa kiyA, jaise AcArya pada zIrSaka ke tahata bhinna-bhinna graMthoM meM di gaye AcArya parameSThI ke svarUpa ko, jo ki 1653 kI prati meM to the, kintu Age kI pratiyoM meM nahIM, unheM punaH diyA, isI prakAra saMskRta bhASA ke eka aitihAsika dastAveja ko bhI sammilita kiyA jo ki cAritra - cakravartI mahArAja ke sAnnidhya meM hue zrI zikharajI ke paMcakalyANaka mahotsava se saMbaMdhita va 1653 kI prati meM to mudrita thA, kiMtu Age ke saMskaraNoM meM nahIM || isake atirikta isa graMtha ko saMpAdita karane hetu eka kuzala saMpAdaka kI AvazyakatA bhI hamane mahasUsI, kyoMki isa graMtha meM bahuta sAre viSaya aise the, jo ki saMzodhita karane Avazyaka the, jaise vAtAvaraNa zIrSaka ke tahata 1667 ke saMskaraNa meM likhA hai ki lagabhaga 50 varSa pUrva eka samAcAra prakAza meM AyA / yahA~ para spaSTa nahIM hai ki 50 varSa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha cAstri cakravartI kahA~ se lenA hai| prathama saMskaraNa 1953 se, dvitIya saMskaraNa 1972 se yA ki iso saMskaraNa 1967 se|| 1967 kI prati meM pRSTha 61 para 1660 kA va pRSTha 70 para 1980 kA saMsmaraNa hai, ataH kahA jA sakatA hai ki ise 1673 ke va 1986 ke pazcAt prakAzita saMskaraNoM meM punaH-punaH saMzodhita kiyA gyaa| ataH prazna vahIM ki vahIM thA ki isa paMkti se kyA artha liyA jAya ki Aja se lagabhaga 50 varSa pUrva eka samAcAra prakAzita huA thaa| 1953 kI prati meM Aja se 30 varSa pUrva yaha vAkya hai, ataH kahoM yaha prupha rIDiMga kI to bhUla nahIM thii| hamane sivanI phona lagAyA ki isa va isI prakAra ke anya saMdarbho ke viSaya meM koI adhikArika jAnakArI hai ? uttara nahIM meM aayaa| taba gaNanA hamIM ne prAraMbha kI 1953 se 50 varSa pUrva 1903 AtA hai, jo ki azakyAnuSThAna hai, kyoMki AcArya zrI kI kSullaka dIkSA 1615 meM huI thI, va yaha samAcAra muni avasthA kA thaa| phira 1973 se kii|| 1973 se gaNanA karane para san 1923 aayaa| hA~!! yaha ThIka thaa| 1923 meM konnUra cAturmAsa ke daurAna ghaTI yaha ghaTanA thii| ataH spaSTIkaraNa ke liye hamane 1653 kI prati ko Adarza prati mAnate hue isa saMskaraNa meM isa vAkya ko isa prakAra mudrita karavAte hue prakaraNa ko niHzaMka karane kA prayAsa kiyA hai : Aja se (1953 se) lagabhaga tIsa varSa pUrva... 1953 kI prati ko Adarza mAnanA isaliye Avazyaka thA, kyoM ki yadi aisA na kiyA jAya, to pratyeka saMskaraNa meM gaNanA parivartIta karake kahanA hogA ki Aja se itane varSa pUrva, jo ki na sirpha asaMbhava hai, apitu hAsyAspada bhii|| sabhI saMskaraNoM meM eka rUpatA lAne ke liye hamane 1653 kI prati ko isa saMdarbha meM Adarza prati anumAnita kiyaa| ___ isI prakAra ke anya bhI bahuta se viSaya, jo ki prAmANika hone ke pazcAt bho parizrama va saMzodhana kI cAha rakhate the, paMDita jI ke abhAva meM anya kisI adhikArika vyakti kA sadbhAva na hone se, hamane yathAvat rakhanA hI upayukta samajhA, kyoM ki ve kuzala saMpAdakoM ke hI yogya the|| ____ hameM isa viSaya meM isa graMtha para rASTrakavi maithilIzaraNa gupta dvArA kI gaI pratikriyA ko paMktiyA~ smaraNa meM A gaI ki aise graMtha kI AlocanA kyA ? ye zirodhArya hote haiM, inase kucha zikSA lI jAya to vaha bar3I bAta hai| hamane bhI isI mArga kA avalaMbana liyA va pustaka para parizrama karane ke mAnasa ko virAma diyaa| bhale hI hamane parizrama karane ke mAnasa ko virAma de diyA ho, kiMtu eka prazna, uttara ko Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMdraha isa saMskaraNa ke saMdarbha meM talAza meM citta meM raha-rahakara ubhara rahA thA ki paMDita jI ne jitanA viSaya isa graMtha meM diyA hai, vaha unheM milA kahA~ se ? kyoMki 1951 meM nirNaya huA ki caritra likhanA hai, varSabhara meM caritra taiyAra hokara 1953 meM mudrita bhI ho gayA, to varSabhara meM bhramaNa kara itanI sAmagro juTA lenA saMbhava hI nhiiN| itanA hI nahIM, apitu ve to zikharajI meM bhI unake sAtha nahIM the, ve to vApasI meM lauTate hue kaTanI se arthAt 1628 ke pazcAt AcAryazrI kI parIkSA karane ke bAda AcArya zrI se jur3e the| ataH prazna yaha thA ki itanI sAmagrI Akhira paMDita jI ko milI to milI kahA~ se? basa yahIM se paMDitajI kA gaurava karane ko mana karatA hai| unake athaka parizrama para AsthA utpanna hotI hai| vaha sAhitya jo ki cAritra cakravartI meM eka suMdara sI mAlA ke sadRzya guMphita hai,Aja mere sammukha bhinna-bhinna patra-patrikAoM meM bikhare motI sadRzya bikharA par3A huA hai| nizcita hI 1951 meM paMDitajI ke sammukha bhI yaha isI taraha yatra-tatra bikharA par3A hogaa| bahuta kaThina kArya hai inheM sahejanA, inakA krama nizcita karanA, inakI sUcI banAnA, unheM chA~TanA va phira unheM mastiSka meM baiThalAnA, baiThA kara unake pUrvApara saMbaMdhoM kA milAna karanA, aura aMta meM bagaira inake itihAsa va inakI prAmANikatA ko tila-tuSa mAsa bho cher3e, unheM aisI zailI meM prastuta karanA ki pAThakoM ko lage ki ve AcArya zrI ke kAla meM AcArya zrI ke sAtha hI vicaraNa kara rahe haiN| nizcita hI adbhUta va advitIya udyama kI apekSA karane vAlA kArya hai yh| svayaM kA athavA jinake sAtha hama satata rahe, unakA yAtrA athavA jIvana vRtAMta likhanA to sarala kArya hai, kiMtu jinake sAtha hama satata nahIM rahe, unakI yAtrA athavA jIvana vRtAMta kI jAnakAriyoM ko ekatrita karanA, phira unakI prAmANikatA kI parIkSA karanA, mAtra unakI hI prAmANikatA kI parIkSA karanA aisA nahIM, apitu maiM jo ki inheM saMkalita kara eka suMdara sI mAlA kA rUpa dene jA rahA hU~, to maiM bhI isa kArya kI siddhi ke liye prAmANika va adhikArika vyakti hU~, kI bhI siddhi karanA / nizicita hI duruha kArya hai yaha / / paMDitajI ne donoM hI parIkSAoM ko garimApUrNa DhaMga se uttIrNa kiyaa| Aiye aba ina bikhare motiyoM ke saMdarbha meM kucha jaaneN| paMDitajI ke dvArA likhA gayA yaha cAritra graMtha prathama cAritra graMtha thA, aisA nahIM, isa ke pUrva bhI AcAryazrI ke cAritra mudrita ho cuke the| san 1931 meM seTha jIvarAja gautamacaMda jI ne marAThI meM likhA thaa| unake pazcAt paMDita baMzIdhara jI zAstrI (solApura vAle) ne 1933 meM hindI meM likhaa| inameM se baMzIdhara jI ke dvArA likhita cAritra vikrama saMvat 1988 taka hue teraha cAturmAsoM kA silasile vAra byaurA denevAlA adbhUta saMkalana graMtha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solaha cAritra cakravartI hai| isa graMtha meM vizeSatA yaha hai ki AcAryazrI kI kula paraMparA ko nirdoSa va munipada grahaNa karane ke yogya batalAne vAle, aThAraha pIr3hIyoM ko darzAne vAle vaMza vRkSa kA bhI mudraNa kiyA gayA hai, jise ki hama isa lekha ke pazcAt mudrita kara rahe haiN| isakA prakAzana saMvat 1960 san 1934 meM kiyA gayA thaa| isakA Adya vaktavya mahAna udyogapati, svAdhyAya premI, marAThI mAsika jaina bodhaka, jo ki Aja bhI anavarata gatizIla hai, ke saMpAdaka, mahAna dAnadAtA va AcArya zrI ke atyaMta vizvasta mAnanIya zrI rAvajI sakhArAma doSI, jo ki dUsare dazaka ke mahAsabhA ke rASTrIya adhyakSa the, ne likhA hai|| cAritra-cakravartI kA AdhAra saMbhavataH yahI cAritra graMtha hai|| isake alAvA hameM bahuta DhU~Dhane para dahIgA~va (mahArASTra) meM usa kAla meM prakAzita samAcAra patroM va mAsika patroM kA bhaNDAra hI mila gayA, jinameM ki cAritra cakravartI meM saMkalita sAmagrI AdyopAMta bharI huI thii| ina-mAsikoM va samAcAra patroM meM jaina bodhaka, jaina mitra, jaina gajaTa, khaNDelavAla hitecchu Adi vizeSa ullekhanIya haiN|| usa samaya kA zAyada hI koI akhabAra yA patrikA hogI jisameM ki AcAryazrI se saMbaMdhita sAmagrI kA abhAva hogA, kyoM ki usa samaya bagaira AcArya zrI ke samAcAroM ke pratyeka jaina patra apUrNa samajhA jAtA thA, ataH AcArya zrI se saMbaMdhita navIna se navIna samAcAra prApta karane va mudrita karane hetu pratyeka jaina pakSa utsuka rahatA thaa| eka udAharaNa denA yahA~ upayukta hogaa| gujarAta meM gorala cAturmAsa ke pazcAt IDara riyAsata kI ora bhramaNa karate hue AcArya zrI se eka AdivAsI samUha prabhAvita huA va unake mukhiyA ne AcArya zrI ko bahuta hI mArmika pratijJA patra likha kara diyA ki Aja se hamArA kunabA zAkAhAra bhojana kI pratijJA karatA hai va mAMsAhAra evaM zikAra karane kA tyAga karatA hai|| yaha patra khaNDelavAla hitecchu, san 1937 ke saMskaraNa meM chapA hai|| ___ isI prakAra AcArya zrI ko mArga meM bhinna-bhinna riyAsatoM se prApta bAdhAyeM va sahayoga evaM una bAdhAoM ko pAra karane va sahayoga ko prApta karavAkara dene vAle sajjanoM ke kArya maya aitihAsika pramANoM(riyAsatoM ke bhinna-bhinna bhASAoM meM prasArita AdezoM) ke jaina bodhaka ke vizeSAMka meM chapa cuke the| yaha vizeSAMka sampUrNa bhArata varSa meM digambara muni ko vicaraNa hetu AcArya zrI ke nirdezana meM sampUrNa digambara jaina samAja dvArA kiye gaye puruSArtha kA A~khoM dekhA hAla hai| ___ arthAt usa samaya kA zAyada hI koI akhabAra yA patrikA hogI jisameM ki AcAryazrI se saMbaMdhita sAmagrI kA abhAva hogA, kyoM ki bagaira AcArya zrI ke samAcAroM ke pratyeka jaina patra apUrNa samajhA jAtA thA va AcArya zrI se saMbaMdhita navIna se navIna samAcAra prApta Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa saMskaraNa ke saMdarbha meM satraha karane va mudrita karane hetu pratyeka jaina patra utsuka rahatA thA / inameM bhI punaH jaina bodhaka to AcArya zrI kA pAryavAcI hI ho cukA thA / / vaibhavapUrNa saMkalanoM ke atirikta munivarya kuMthUsAgara jI, jo ki AcArya zrI se hI dIkSita the va saMskRta - prAkRta mahAbhASAoM ke jJAtA, mahAna zAstrajJa tathA jinake likhe sAhitya kA pArAyaNa syAdvAdI vidvAna bhI karate the, ne bhI san 1936-37 meM zrI zAMtisAgara caritra ko likhA thA, jisake ki kucha aMza jinameM AcArya zrI ke guru Adi kA varNana hai, ko hamane isa saMskaraNa ke aMta meM pariziSTa - 2 zIrSaka se vibhAjita aMtare ( kaoNlama) meM diyA hai / AcArya zrI se saMbaMdhita jaina mitra ke bhI vizeSAMka chapa cuke the / nizcita hI maiM ina sabhI mahAnubhAvoM kA jinhoMne ki AcArya zrI kI smRtiyoM ko bikhare motiyoM sadRzya saMkalita karake rakhA va AdaraNIya paMDitajI kA, jinhoMne ki una bikhare motiyoM ko kuzala kArIgara kI mAninda mAlA meM guMphita kara suMdara sI mAlA meM parimita kara hamAre liye upalabdha karavAne kA advitIya udyama kiyA, hRdaya se abhivAdana karatA hU~ / namana karatA hU~, ina sabhI ke kAraNa cAritra - cakravartI AcArya zAMtisAgarajI Aja bhI hamAre madhya jIvita sama bane hue haiM, varanA AcArya zrI hamAre liye sirpha kalpanA kI bAta hote, yathArtha kI nahIM / / Ane vAlI pIr3hI vizvAsa hI nahIM kara pAtI ki kabhI aisA bhI mahAmAnava isa pRthvI tala para huA hogA / / hamameM se yadi koI prayAsa kare, to AcArya zrI se saMbaMdhita aitihAsika sAmagrI kA bhaNDAra bharA par3A hai, jisake ki AdhAra se cAritra - cakravartI ke dvitIya khaNDa kA prakAzana aura adhika garimAmaya DhaMga se ho sakatA hai / / yadyapi Aja paMDita jI nahIM hai, kintu yadi ve hote, to hama unase Age kahe do viSayoM meM eka kA saMzodhana va dUsare ko apane saMskaraNa meM sthAna dene kI vinatI karate / / hameM Aja bhI pUrNa vizvAsa hai ki ye athavA isI prakAra ke anya viSaya jo cAritra cakravartI AcArya zAMtisAgarjI ke mizanoM se saMbaMdhita the, unheM yadi hama udAramanA paMDita jI ke sammukha rakhate, to jaise unhoMne bAda ke saMskaraNoM ko svayaM saMpAdita karate hue pUrva prakAzita kucha viSayoM ko chA~Ta kara pRthaka kiyA hai va kucha navIna saMsmaraNoM va viSayoM ko apanI pustaka meM sthAna diyA hai, usI prakAra ina viSayoM ke sAtha bhI nyAya karate / 1953 athavA bAda ke saMskaraNoM meM jo chapa gayA vaha aMtima thA, aisI mAnyatA nizcita hI paMDitajI kI thI hI nahIM / / una do viSayoM meM se prathama viSaya aitihAsika dastAveja se saMbaMdhita hai va dUsarA harijana TeMpala enTrI ekTa ke itihAsa se / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAraha cAritra cakravartI ina donoM meM se prathama viSaya zrI zikharajI kI yAtrA ke daurAna AcAryazrI ke sAnnidhya meM hue paMca kalyANaka ke samaya saMskRta bhASA meM likhavAye gaye zilAlekha se saMbaMdhita hai| ise unhoMne 1953 ke saMskaraNa meM mudrita karavAyA, kiMtu Age ke saMskaraNoM meM vo nahIM thA, use itihAsa ke bodhArtha hamane usI saMskaraNa se lekara punaH isa saMskaraNa meM mudrita karavAyA hai| ___ isake mudrita hone ke pazcAt hamAre pAsa zilAlekha kI mUla prati AI va mUla prati kA mudrita prati se milAna karane para hamane pAyA ki zilAlekha kA eka viziSTa aMza saMbhavataH prupha riDiMga kI bhUla vaza 1953 meM chUTa gayA thaa| yaha zilAlekha 1653 ke saMskaraNa meM pRSTha kramAMka 211-213 para mudrita thaa| 213 pRSTha para se zilAlekha meM ullikhita mahApuruSoM ke nAma vAlA pariccheda jo ki saMbhavataH prupha riDiMga kI bhUla vaza chUTa gayA thA, isa prakAra hai : bhAratavarSIyamahAsabhAyAH pUrvavarSAdhyakSo nAgapuranivAsI savAIsiMghaI zreSThI motIlAla gulAbacandra sAva, bhUtapUrvasabhApatirindauranivAsI rAjyabhUSaNa dAnavIra rAyabahAdura saranAITa upAdhivibhUSitaH zreSTho hukumacandraH, mahAsabhAyAH asya naimittikAdhivezanasyAdhyakSorAyasAhiba iti gavarnamenTopahRtapadAlaGkRtaH ku~vara motIlAla jI rAnIvAle byAvaranivAsI tatpitAzca rAyabahAdura dharmavIra caMpAlAla zreSThI, zAstripariSadaH sthAyyadhyakSaH paNDitaziromaNiH khaNDelavAla kulabhUSaNa paNDita dhannAlAla kAsalIvAla iMdaura nivAsI, tadadhivezanAdhyakSo nAnUlAla zAstrI jayapuranivAsI , saMmedAcalopari yena pUrvaM pratiSThA kAritA sa zrImAn sivanI nivAsI rAyabahAdura dharmavIra TIkamacandrajI sonI, uktasabhAyA mahAmaMtrI rAyasAhiba jAtinetRpadavibhUSitaH zreSThIcainasukha chAbar3A sivanIsthaH, nyAyatIrthavyAkaraNasiddhAMtazAstrI, zAstripariSado maMtrI vaMzIdhara: solApurasthaH vidyAvaridhivAdIbhakesarinyAyAlaMkAradharmadhIretipadavo vibhUSitaH paM. makkhanalAla zAstrI jainagajaTanAmno mahAsabhAmukhapatrasya saMpAdaka: cAvalIvAstavyaH, dharmadhIre ti padavIsamalaMkRtaH paM. zrIlAla mahodayaH svAdhyAyavibhAgasya maMtrI alIgar3hasthaH, kavibhUSaNa paM. indralAlajIzAstrIsaMpAdakaH khaMDelavAlamahAsabhAyA mukhapatrasyajayapurasthaH,khaNDelavAlamahAsabhAyA mahAmaMtrI zreSThI mANikacandro bainADAgotrajaH kalikAtAsthaH evakAdayo vikhyAtA dhanavanto vidvAMsazya sarvavidhazrAvakA asaMkhyezA mahotsave'tra smaayaataaH| zilAlekha ke isa aMza meM una mahAmanAoM ke nAma haiM, jinakI upasthiti nirdiSTa kArya va kAryakrama, donoM ko gaurava pradAna krtiithii||jaise AdaraNIya vidvAna paM.sumerUcaMdrajI kisI utsava meM sammilita hoM va usa utsava se saMbaMdhita prakAzita samAcAra meM paMDitajI kA ullekha na ho, to kyA vaha samAcAra pUrNa samajhA jAyegA? nizcita hI nhiiN| itanA hI nahIM, apitu samAcAra-preSaka ko apanI isa bhUla ke liye spaSTIkaraNa bhI denA hogaa| ThIka aise hI va isa kada ke mahAnubhAvoM ke nAma haiM zilAlekha ke isa aMza meN| kucha nAma to paMDitajI ke kada se bhI bar3e haiN| isa mUla zilAlekha kI prati san 1931 meM seTha jIvarAja gautamacaMdajI ne jo marAThI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa saMskaraNa ke saMdarbha meM unnIsa meM cAritra likhA hai, usameM, paMDita baMzIdhara jI zAstrI ke 1933 ke saMskaraNa meM va tat kAla ke jaina bodhaka Adi samasta patra-patrikAoM va samAcAra patroM meM mudrita hai / / ____ kyA pAThakoM ko kiMcit bhI zaMkA hai ki jisa kada ke mahAnubhAvoM ke nAma zilAlekha ke isa aMza meM mudrita haiM, tat saMbaMdhi aMza ko yadi hama paMDitajI ke sammukha rakhate, to kyA isaaMza ke prakAzana ko lekara unakI pratikriyA nakArAtmaka hotI ? nizcita hI nhiiN|| yahI soca hamArI bhI hai| isIliye hamane usa aMza ko abhI to isa lekha meM, kiMtu kAlAMtara meM zilAlekha ke sAtha mudrita karavAne kA prayAsa karane kA mAnasa banAyA hai|| yaha prathama viSaya huA, aba dvitiiy|| 1953 ke hI saMskaraNa meM digambaratva zIrSaka ke antargata pRSTha 533 para pradhAnamaMtro paM. javAharalAla jI neharU dvArA harijana Tempala enTrI ekTa para bhArata sarakAra ke dRSTikoNa kI sUcanA dene vAle dinAMka 31 janavarI 1950 ko likhita va pradhAnamaMtrI kAryAlaya se preSita eka mahatvapUrNa va bahumUlya patrAMza kA ullekha paMDitajI dvArA kiyA gayA hai : Aiye isa patrAza kA avalokana kareM : "yaha spaSTa hai ki buddha dharmI hiMdu nahIM haiN| jainiyoM ko hiMdu mAnane kA koI kAraNa nahIM hai| yaha satya hai ki jaina loga kacha aMzoM meM hiMduoM se nikaTa saMbaMdhita haiM. tathA unameM eka samAna rIti rIvAja pAye jAte haiM, kiMtu isa viSaya meM saMdeha kA tanika bhI sthAna nahIM hai ki jaina loga svataMtra dhArmika samAja ke rUpa meM haiM tathA bhArata kA saMvidhAna isa prakAra kI nizcita sthiti ko kisI prakAra kI kSati nahIM phuNcaataa||" paMDitajI ne isa mahatvapUrNa va bahumUlya patrAMza kA ullekha to kiyA, kintu yaha patra kise likhA gayA, kyoM likhA gayA va jise likhA gayA usane kauna sA aisA mahatvapUrNa kArya kiyA thA ki jisake kAraNa pradhAnamaMtrI kAryAlaya isa patra ko preSita karane ko bAdhya ho gayA athavA kyA yaha vyaktigata patra thA yA ki jaina samAja ke nAma preSita kiyA gayA patra thA athavA kahIM yaha svayaM AcAryazrI ke hI mizana kA to aMga nahIM thA, Adi praznoM meM se eka prazna ko bhI apane lekha meM sthAna nahIM diyA hai| ___khoja karane para isase saMbaMdhita adbhuta itihAsa kA hameM jJAna huA, jise ki hama maya aitihAsika pramANoM ke isI saMskaraNa meM AdaraNIya divAkarajI dvArA likhe gaye lekhoM ko samApti ke pazcAt pariziSTa-1 zIrSaka se vibhAjita aMtare (kaoNlama) ke antargata paramapUjya 108 AcArya vardhamAnasAgara jI, svasti zrI bhaTTAraka cArukIrti jI, svayaM mahAsabhA adhyakSa evaM isa saMskaraNa ke dAnapati jinakA ki va jinakI ki pUrvapIr3hI kA bahubhAga AcAryazrI ke sAtha gujarA va jo ki isa itihAsa ke svayaM sAkSI the aise zrI kAMtilAla jo javerI ke parAmarzAnusAra pratijJA-2 zIrSaka se de rahe haiN| ina sabhI kA eka mata se nirNaya thA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsa cAritra cakravartI ki isake abhAva meM isa viSaya se saMbaMdhita itihAsa adhUrA sA pratIta hotA hai|| svasti zrI bhaTTAraka cArukIrtijI kA parAmarza to yahA~ taka thA ki saMpAdaka, prabaMdha saMpAdaka, saMyojaka, prakAzaka Adi apane maMtavyoM ko jo ki lekhaka ke maMtavya se mela khAtA ho yA nahIM khAtA ho, ko vizeSArtha meM, phuTanoTa meM yA pariziSTa ke rUpa meM de sakate haiM, unheM isa prakAra dene meM kisI bhI prakAra kI bAdhA nahIM aatii| unhIM ke isa parAmarzAnusAra isa itihAsa ko hama pariziSTa-1 zIrSaka se vibhAjita aMtare(kaoNlama) meM pratijJA-2 zIrSaka se maya paMDita neharujI ke 31.1.1950 ke aitihAsika patra ke svataMtra rUpa se de rahe haiN|| eka bAra hama punaH kaha deM ki yadyapi Aja paMDitajI hamAre madhya nahIM hai, kiMtu yadi paMDitajI Aja hote, to nizcita hI AcArya zrI se saMbaMdhita isa itihAsa ko hameM pariziSTa aMtare meM dene kI AvazyakatA hI nahIM paDatI, ise ve jahA~ yaha viSaya hai (pratijJA-1), vahIM se Age athavA usImeM prakaraNAnusAra yukta karane ko khte||1953 athavA bAda ke saMskaraNoM meM jo chapa gayA vaha aMtima thA, aisI mAnyatA yA dhAraNA paMDitajI kI thI hI nhiiN| uparyukta itihAsa ko mudrita karavAte hue eka samasyA yaha bhI rahI ki isa itihAsa se saMbaMdhita mUla phoTo hameM upalabdha nahIM ho paaye| mUla phoTo upalabdha na ho pAne kI sthiti meM hama asamaMjasa meM the ki kareM to kyA kareM ? vaise yaha itihAsa san1951 ke jaina bodhaka ke dharmadhvajAMka vizeSAMka apara nAma zrI AcArya zAMtisAgara vizeSAMka meM aitihAsika dastAveja ke rUpa meM maya isa itihAsa se saMbaMdhita tasvIroM ke prakAzita huA thA, kiMtu usameM prakAzita tasvIreM punaH upayoga ke yogya nahIM raha gaI thI athavA upayoga meM A bhI sakatI thI, to muMbaI jAkara prosesa Adi ke mAdhyama se ho A sakatI thI, anya kisI prakAra se nhiiN|| jaba isa viSaya meM kaI sthAnoM va vyaktiyoM se saMparka karane para bhI anukUla uttara nahIM milA, taba hamane muMbaI jAne kA mana bnaayaa| abhI muMbaI jAne kA mana banAyA hI thA ki zravaNabelagolA se AdaraNIya bharata kAlAjI kA phona AyA va unhoMne sUcanA dI ki munivarya amitasAgara jI mahAra'ja(ziSya-tRtIya paTTAdhIza AcArya dharmasAgarajI mahArAja) kI preraNA se icalakaraMjI(mahA.) ko samAja ne isa prati ko jaisI yaha taba chapI thI, ThIka vaisI hI, na kama na adhika, yathAvat mudrita karavAI hai va usameM prakAzita tasvIreM punaH prakAzana hetu upayoga meM A sakatI haiN| hamArI khuzI kA ThIkAnA ho na rahA !! akaluja ke bAbUbhAI gAMdhI va bra. rAmalAla ke saMyukta prayAsoM se vaha prati upalabdha ho gii| yadyapi ye tasvIreM pUrNatayA nirdoSa nahIM thI, kiMtu upayoga meM Ane yogya avazya thii| ina tasvIroM meM mudraNa yogya saphAI bhale hI na ho, kintu itihAsa avazya thaa| pariziSTa ke isa aMtare meM mAtra isI viSaya ko diyA hai, anya nahIM, aisA nahIM, apitu harijana TeMpala enTrI ekTa ke tahata AcArya zrI ke pakSa meM diye gaye bambaI hAyakorTa ke nirNaya Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa saMskaraNa ke saMdarbha meM ikkIsa Aaho prati jo ki digambara jaina matAvalaMbiyoM ke liye mahAna upalabdhi ko darzAne vAle dastAveja ke rUpa meM haiM, ko bhI jaisA kA taisA mudrita karavAte hue, paMDita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI, saMpAdaka jaina bodhaka dvArA likhita va 1951 ke jaina bodhaka ke dharmadhvajAMka vizeSAMka aMka meM prakAzita hindI anuvAda ko bhI mudrita karavAyA hai / / bambaI hAyakorTa ke nirNaya kI nakala prati, viziSTa jAnakAriyoM ke sAtha hamAre liye akaluja ke zrI javAharalAlajI phar3e ne upalabdha karavAI || yaha to do aitihAsika prazna va tat saMbaMdhI budhajanoM ke mArgadarzanAnusAra kI gaI pratikriyA huI, kiMtu isa saMskaraNa meM pariziSTa - 2 bhI hai | isameM AcAryazrI ke dvArA dIkSita mahAjJAnI tattvavettA mahArAja kuMthusAgara jI dvArA 1636-37 meM racita zrI zAMtisAgara cAritra (saMskRta bhASA kA chaMdobaddha kAvya graMtha) ke kucha aMzoM ko, jinameM ki AcAryazrI ke guru Adi kA ullekha hai, prakAzita karavAyA hai (ise hama pUrva meM kaha cuke haiM) va sAtha meM paramapUjya 108 AcArya vidyAsAgarajI dvArA likhita zrI zAMtisAgara stavana ko bhI mudrita karavAyA hai / isa stavana ke tIna chaMda (35, 36, 37) prUpha rIDiMga kI bhUlavaza mudrita hone se chUTa gaye haiM, jisake liye hama hRdaya se kSamA prArthI haiM / ve chaMda isa prakAra haiM : chAI ataH dukha nizA lalanA - janoM meM, au khinnatA, malinatA, bhayatA naroM meM / Amoda hAsa savilAsa vinoda sAre, haiM lupta maMgala suvAdya abhI sitAre // 35 // sArI vizAla janatA mahi meM dukhI hai, cintA- sarovara - nimajjita Aja bhI hai // carcA apAra calatI dina raina aisI, AI bhayAnaka paristhiti hAya ! kaisI ? // 36 // phailI vyathA malinatA, janatA - mukhoM meM, hA ! hA! macI rUdana bhI nara nAriyoM meM / krIr3A umaMga taja ke vaya bAla bAlA, baiThI abhI vadana ko karake sukAlA // 37 // yaha to isa saMskaraNa ke mUla graMtha se saMbaMdhita viSaya huA // aba samasyA isa saMskaraNa meM prakAzita hone yogya tasvIroM ke nirNaya kI thI / pUrva ke saMskaraNa meM prakAzita tasvIreM jahA~ jo upalabdha ho gaI, tadanusAra thIM / kiso nizcita itihAsa ko bolatI huI silasilevAra nahIM | bahuta ciMtana kiyA, bahutoM se salAha lI, tasvIroM kI upalabdhatA ko lekara prayAsa kiye, kintu koI niSkarSa nahIM nikalA, mAnoM akAla sA ho gayA ho // acAnaka eka dina prAtaHkAla sahaja hI kucha mila jAye isa dRSTi se 1655 meM prakAzita jaina gajaTa ke AcArya zAMtisAgara vizeSAMka ke pRSTha palaTa hI rahA thA ki isa vizeSAMka ke saMpAdaka ke adbhuta/advitIya kauzala para dhyAna gayA || citroM se saMbaMdhita do advitIya saMkalana unameM the, eka AcArya zrI ke samasta cAturmAsoM kI eka-eka phoTo, jo AcAryazrI ke cehare va kada kAThI meM Aye parivartana, kintu vRddhigata hote hue teja se na sirpha samanvita thI, Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAvIsa cAritra cakravartI apitu pAThakoM ko AcAryazrI ke eka-eka rUpa se paricaya karavAtI huI bhI thI / va dUsarA saMkalana thA AcArya zrI kI samAdhi kI sAdhanA ke chattIsa dinoM kA | iso ke sAtha eka lekha aura thA aura vaha thA sallekhanA ke chattIsa dinoM kI minaTa buka kA / / isa minaTa buka meM 14 agasta se 18 sitambara taka kuMthalagirI kSetra para jo kucha bhI mahatvapUrNa huA athavA jo mahatvapUrNa vyakti isa mahAmahotsava meM sammilita hue, usakA saMkSipta kintu silasilevAra byaurA thA || ciMtana meM calacitra kA ahasAsa dilavAne vAlI donoM prakAra kI jhA~kI - citroM meM se eka ko isa saMskaraNa meM sammilita karane hetu mAnasa banAyA || nikaTatama sahayogiyoM ko apanA ciMtana batalAyA, sabhI ko vicAra atiuttama lagA || aba citroM ke saMkalana ke liye pururSArtha karanA thA || sarvaprathama koziza jaina gajaTa meM kI gii| unhoMne kAryAlaya meM viSaya se saMbaMdhita kAgajAta DhU~Dhane ke prayAsa kiye, kiMtu nirAzA hAtha lagI | phira vizvasta sUtroM se jJAta kara unhoMne batalAyA ki ve sabhI kAgajAta saMpAdaka zrI ajita prasAda jI ke pAsa hI raha gaye the va unakA dehAvasAna ho gayA hai / ve mahAvIra jI virAjate the, ataH mahAvIrajI saMparka kiyA gayA / kintu nirAzA hAtha lagI || pazcAt patA calA ki vaha sAmagrI ajamera calI gaI thI / usake pazcAt patA calA ki vahA~ se samasta sAmagrI ujjaina choTelAlajI baraiyA le gaye the | turaMta ujjaina saMparka kiyA gayA, kiMtu ujjaina lagAtAra saMparka nAye rakhane para bhI aMta meM hAtha nirAzA hI lagI // isa bIca anya-anya sthAnoM para bhI saMparka kiye gaye, kintu hAtha kucha bhI na lagA / / isa bIca socA gayA ki cAturmAsa ke phoTo nA sahI samAdhi ke hI chattIsa dinoM ke phoTo mila jAyeM.. isa vicAra ke Ate hI sarvaprathama jo nAma kauMdhA vaha kuMthalagiri kA thA / / eka vizvasta sajjana ne batalAyA ki kuMthalagiri ke TrasTiyoM ne to ve tasvIreM kaba kI utArakara eka tarapha rakha dIM / citta meM duHkha avazya huA, kiMtu vizvAsa nahIM || isa bIca akalUja bAbUbhAI gA~dhI se bheMTa huii| unhoMne kahA ki vastusthiti maiM patA lagAkara Apako phona karatA hU~ // unhoMne bahuta tejI se kArya kiyA aura sUcanA dI ki sArI to nahIM, kintu kucha phoTo jo surakSita thIM, unheM bar3I karavAkara bahuta hI Adara pUrNa DhaMga se lagavAyA gayA hai, yadi Apa A jAo to phoTogrAphara ko yahA~ se sAtha le jAkara tasvIreM utAra leveM / maiMne unase kahA ki prathama phoTogrAphara se Apa isa viSaya meM rAya le leveM, phira maiM suvidhAjanaka saMsAdhana se pahu~catA hU~ | unhoMne phoTogrAphara se pUchA, phoTogrAphara ne kahA ki laTakI huI, zIze car3hI phoTo se phoTo khiMcane kA koI matalaba nahIM hai / yadi ve phrema kholakara khiMcane kI AjJA deM, taba to kucha artha nikalegA / bAbUbhAI ne vahIM se TrasTiyoM ko phona kiyA // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa saMskaraNa ke saMdarbha meM teisa unhoMne aura adhika sundara rAstA batalAyA ki mahArASTra ke sAMgalI jile meM sAMgalI ke pAsa hI vAlavA(islAmapura) nAma kA eka gA~va(tahasIla) hai, jahA~ antarrASTrIya khyAti prApta eka citrakAra rahatA hai potadAra, hamane unhIM se karavAI hai, usake pAsa kampyUTara meM ve tasvIreM surakSita bhI haiN| hamane potadAra sAhaba kA TelIphona nambara DhU~Dhakara unase carcA kii| unhoMne kahA ki A jaao| hama gaye aura unhoMne ucita dravya lekara samAdhi-kAla ke sattAIsa phoTo hameM de diye| eka tarapha khuzI huI, vahIM dUsarI tarapha nirAzA ki itanI sI phoTo se kyA hogA? jo sAdhya siddha karanA hai, vaha to siddha nahIM hI hogaa| isI bIca eka dina rAste se gujarate hue acAnaka hI nAdaNI maTha(mahA.) jAnA ho gyaa| vahA~ svasti zrI bhaTTAraka jinasena svAmI virAjate haiN| hama donoM kA pUrva paricaya nahIM thA, kintu unhoMne nAma suna rakhA thaa| hamArI eka pustaka kyA AryikA mAtAyeM pUjya haiM ?' kA marAThI anuvAda karavAkara unhoMne use unake yahA~ se prakAzita mAsika patrikA meM kramavAra mudrita karavAyA thaa| yaha paricaya kAma kara gyaa| hamane sahaja hI carcA meM AcAryazrI ke samAdhikAla kI tasvIroM ke viSaya ko cher3a diyaa| yahA~ hamArA viSaya cher3anA thA ki vahA~ bhaTTAraka jI uThe aura tatkAla kamare meM jAkara sattAIsa phoTo kA elabama lAkara hamAre hAthoM meM rakha diyA aura kahA ki ye tasvIreM hamAre ArAdhya-deva kI haiM, tuma Aye ho isaliye de rahA hU~, anyathA nahIM detA, ise jaise le jA rahe ho, vaise hI lauTA denaa| maiMne svAmIjI ko icchAmi kiyA va lauTa aayaa|| itanA hone ke pazcAt bhI kArya siddha nahIM huA, kyoMki AdhI tasvIreM ve hI thIM, jo ki hameM potadAra sAhaba se mila cukI thii| phira bhI hamane hAra nahIM maanii| hAra na mAnane kA natIjA yaha huA ki kucha tasvIreM indaura meM hI upalabdha ho gii| ____jo nahIM mila pAI unake liye upAya karane kI socii|| upAya ke rUpa meM 1955 meM chape jaina gaz2aTa ke AcArya zAMtisAgara vizeSAMka meM chapI tasvIroM ko hamane iMdaura ke Adhunika takanika se phoTo prosesiMga karane hetu prasiddha pharma vhI. jI. grAphiksa ko btlaayaa| unhoMne tasvIreM dekhI, eksaparTa se carcA kI va kahA ki sabhI tasvIreM to nahIM, kiMtu kucha tasvIreM jo ki isa saMskaraNa meM mudrita haiM, usakI apekSA unnIsa bana sakatI haiN|| hamane socA yahI shii| isa prakAra isa saMkalana kI 8 tasvIroM kA samAyojana huaa| ina 8 meM se 2 tasvIreM aitihAsika tasvIreM thI, pahalI AcArya zrI dvArA dI gaI aMtima kSullaka dIkSA kI, jisameM dIkSita pAtra thA AcArya zrI kI satata sevA meM rata bra. bharamappA va sahayogI the kSullaka zrI sumatisAgarajI va dUsarI tasvIra thI AcArya zrI kI samAdhi ke turaMta pazcAt arthAt 18 sitambara ko hI Ayojita zraddhAMjali sabhA meM apane samasta pUrva niyojita anubaMdhoM va kAryakramoM ko nirasta Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caubIsa cAritra cakravartI kara uparASTrapati mahodaya DaoN. rAdhAkRSNana dvArA dI gaI upsthiti| ina sabhI tasvIroM ko ekatrita kiyA gayA va indaura ke suprasiddha kampyUTara progrAmara ArTisTa sunIla guptA ko sauMpa diyaa| isameM sone para suhAge kA kAma kiyA iMTirIyara DekoreTara abhaya kaTAriyA ne aura aba yaha "isa yuga ke mahAnAyaka ke mahAprayANa ko sAdhanA ke chattIsa dina' zIrSaka se Apake sAmane hai| ina 36 dinoM kI tasvIroM ke sAtha hamane usa-usa dina ke minaTa bhI jaina gaz2aTa ke usI vizeSAMka se lekara diye haiN|| vaise ise ekadama se isa saMskaraNa meM sammilita karane kA nirNaya bhI hamAre akele kA nahIM hai| isa nirNaya ko puSTa kiyA AcArya zrI vidyAnaMdajI, AcArya zrI vardhamAnasAgara jI, AcArya zrI devanandi jI, kSullaka zrI dhyAnasAgarajI, svastizrI bhaTTAraka cArUkIrti jI, svayaM mahAsabhA adhyakSa AdaraNIya seThI jI, isa saMskaraNa ke mukhya dravyadAtA kAMtilAla jI, prAcAryazrI narendraprakAza jI, suprasiddha udyogapati va mahAsabhA upAdhyakSa zro trilokacaMdajI koThArI, jaina gaz2aTa ke saha saMpAdaka zrI kapUracaMdajI pATaNI Adi aadi| aba samasyA pUrva saMskaraNoM meM prakAzita tasvIroM kI thI ki unakA kyA kiyA jAya ? ina tasvIroM kI bhI mUla tasvIreM athavA nigeTivAdi upalabdha nahIM ho pAI thii|tb pUrva prakAzita saMskaraNoM se ve tasvIreM le una tasvIroM ko hamane laghurUpa de unakI smRti banAye rakhane ke liye isa saMskaraNa meM mudrita karavAne kA nirNaya liyaa| citroM se saMbaMdhita eka kArya aura kiyA gayA / pratyeka adhyAya ke prAraMbha meM hamane ekaeka pArTizana peja, jise ki DivAIDara bhI kahate haiM, kI nirmiti kaa| ina DivAIDaroM meM hamane pratyeka adhyAyagat viSaya vastu kA ahasAsa dilAne vAle rekhAcitra athavA phoTo citroM ko citrita krvaayaa| isa kArya meM sahayoga diyA iMdaura zahara kI suprasiddha ArTisTa kumArI aMzuma jaina(koThArI) ne, jisakI ki isa kSetra meM nipuNatA nisarga pradatta hai| una citroM kI nirmiti ke liye hamane sahayoga liyA munivarya niyama sAgarajI dvArA viracita vidyASTaka kaa|| inako nirmiti meM kucha rekhAcitra to hAtha se banAye va kucha ke liye tasvIroM kA sahayoga liyA gyaa| isa prakAra isa saMskaraNa ko saMskArita karane kA yaha dvitIya adhyAya pUrNa huaa| aba yaha saMskaraNa Apa sabhI ke sAmane hai, eka viziSTa prastAvanA cAritra cakravartIeka adhyayana' ke 16 pRSThIya lekha ke saath| isameM jo kucha bhI uttama hai, vaha saba mere sahayogiyoM/sahakarmiyoM kA hai, jinhoMne ki isa kArya ko eka mizana kI taraha kiyA aura jo bhI bhUleM athavA anuttama hai, vaha saba merA hai, kyoM ki aMtatogatvA kArya mere hI nirdezana meM sampanna huA hai / / maiM una samasta bhUloM/cUkoM ke liye hRdaya se kSamA prArthI huuN| dinAMka : 1.2.206 hemanta kAlA iMdaura (ma.pra.) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgamoM meM muni va AcArya pada hetu darzAI gaI kula zuddhi ko darzAtA AcArya zrI kI 18 pIDhiyoM kA vaMza vRkss| |zrI zAMtisAgara muni AdagoMDA IN devagoMDA bAvagoMDA bhImagoMDA gADA satyavatI AmagoMDA AmagoMDA sidagoMDA | zIvagoMDA 1 [sAbagaM sAbagoMDA giragoMDA pATila satyagoMDA pA. | sAmoMDA pA. | bhairagoMDA sivagoMDA arayagoMDA giragoMDA pATila |devagoMDA pATila paragoMDA pATila bhairagoMDA pATila | sivagoMDA pATila [devagoMDA pATila | sidagoMDA pATila padmagoMDA pATila |AdagoMDA pATila kumagoMDA desAI aMgavaDe gA~va miNace gA~va |beDakIhALa gA~va bhojagA~va zidagoMDA padmagoMDA AdagoMDA | kumagoMDA desAI pAyagoMDA desAI AdagoMDA desAI | padmagoMDA desAI padmagoMDA desAI sAbhAra: pidamagoMDA desAI / AcArya zrI zAMtisAgara mahAmuni kA caritra graMtha kI prastAvanA, lekhana : mahAna udyogapati * mULa sthAna va tattvavetA seTha zrI rAvajI sakhArAma dozI, vikrama saMvat 1660 san 1634 zAlabidrI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI AcArya zAMtisAgara jI ke samaya meM jaina dharmAvalambiyoM kA vyaktitva va maMdira vyavasthA (samaDolI (mahA.) cAturmAsa, san 1924 } samaDolI gAMva sAMgalI ke samIpa hai| kahane ke liye hI ye gAMva haiM, paraMtu jainoM kI saMkhyA kI apekSA zahara hI kahane caahiye| kyoMki aisA idhara koI gAMva nahIM, jahAMpara do cAra sau jainoM ke ghara na hoN| samudAya adhika hone se jaina dharma kI saMskRti va prabhAvanA bhI ina gAMvoM meM saMtoSaprada dikhAI detI hai| idhara koI aisA manuSya nahIM jo ki yajJopavIta dhAraNa na karatA ho / jaina ke sivA kisI dUsare ke hAtha kA sparzita anna to kyA, pAnI taka bhI idhara ke jaina loga nahIM pIte / pratyeka grAma meM devamaMdira rahatA hai aura usake pUjana kI vyavasthA ke liye svataMtra manuSya niyata rahate haiM jinheM jinayajJa yAgAdikA pUrA jJAna aura abhyAsa rahatA hai| saMskRta bhASA kisI bhI ho to bhI ye pUjanapATha kA bahuta zuddha uccAraNa karate haiN| pUjanavidhi ke liye jo maMtravidhi, mudrA, nyAsa, kriyA Adi cAhiye vaha saba inheM abhyasta rahatA hai| ye loga brahmavRtti se rahate haiN| inheM jaina brAhmaNa bhI kahA jAtA hai| paMcakalyANaka pratiSThA sarIkhe vidhividhAnoM ko ye loga bahuta acchI taraha aura sarvAMga pUrNa karanA jAnate haiM / kucha loga saMskRta aura dharmazAstroM ke acche vidvAna bhI isa jAti meM pAye jAte haiM, jaise udagAMva ke zrI appAzAstrI, samaDolI ke zrI vAsudeva zAstrI, kolhApurake kalAppA anaMta zAstrI, maisUra ke zrI zAMtirAja zAstrI, zravaNabelagula (jainabidrI) ke zrI dorbali zAstrI, zeDavAla ke zAMtinAtha zAstrI ityaadi| aura bhI aise kaI zAstrI haiM, jo ki pratiSThA vidhi sarIkhe bhArI jina pUjana sarIkhe kArya ko bahuta suMdara rIti se karate haiN| inakI jAtI meM vidhavA vivAha sarIkhI kisI bhI niMdya prathA kA pracAra nahIM / inakA kula atyaMta hI sadAcArI va uttama samajhA jAtA hai| varNoM meM brAhmaNa jaise sarva zreSTha mAnA jAtA hai, vaise hI idhara ke ina jaina brAhmaNoM ke prati sAre jaina samAja kA Adara bhAva rahatA hai / pratyeka gAMva meM eka-do maMdira ke sivA gRhacaityAlaya bhI acchI sthiti vAloM ke yahA~ rahate haiN| idhara gRhacaityAlayoM kA khAsA rivAja hai| pratyeka gAMva meM kama se kama dasa-bIsa gRha caityAlaya to rahate hI haiN| dharma aura saMkhyA, ina donoM dRSTiyoM se dUra prAMtoM ke logoM ko jo AnaMda aura prasannatA zaharoM meM bhI dekhane ko nahIM milatI, vaha yadi unheM idhara ke gAMvoM meM Ane kA suyoga mile to prApta hotI hai| aise hI gAMvoM meM yaha samaDolI bhI eka prabhAvanA yukta gAMva hai| yahA~ mahArAja kA saMgha sahita cAturmAsa zurU huaa| -sAbhAra : AcArya zrI zAMtisAgara mahAmuni kA caritra, saMskaraNa: san 1934, pRSTha : 36-40 lekhaka : paM. vaMzIdhara zAstrI, solApura Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana zramaNa jagat meM mahAmuniMdra cAritra cakravartI AcArya zAMtisAgarajI mahArAja kA sarvopari sthAna rahA hai| unhoMne apane tapa, tyAga, saMyama pAlana dvArA munimArga ko Agamokta mArga btaayaa| unakA jIvana patha pradarzaka ke rUpa meM thaa| vartamAna meM Aja jo hamArI zramaNa saMskRti ke sAdhaka munigaNa vidyamAna haiM ve unhIM RSirAja kI kRpA se haiN| saMta ziromaNi AcArya vidyAsAgarajI mahArAja ke zabdoM meM - prAyaH kadAcaraNa yukta aho dharA thI, sanmArga - rUr3ha muni mUrti na pUrva meM thii| cAritra kA nava navIna punIta paMtha jo bhI yahAM dikha rahA tava dena saMta // una mahAn paropakArI gurUrAja kA puNya jIvana caritra cAritra cakravartI samAja ke mUrdhanya vidvAn bAlabrahmacArI, dharma - divAkara, vidvataratna, vidyAvAridhisva. paMDita sumerUcaMdajo divAkara bI.e., ela.ela.bI., sivanI, ma.pra. ne likhaa| pUjya paMDita jI (hamAre sabase bar3e bhrAtA jinheM vaise hama sabhI 'dAdA jI' kahA karate the) kA saMpUrNa jIvana dharma, samAja aura sAhitya - sevA meM biitaa| unake dvArA racita saMpAdita sAhitya meM samAja ke liye mArgadarzana ke ratna bhare hue haiM jinase hamArI vartamAna aura bhAvI pIr3hI ApameM cAritra, vidvattA aura bhakti ko triveNI meM avagAhana karake lAbhAnvita hogii| kiMtu Apane cAritra cakravartI graMtha likhakara samAja kA jo mahAn upakAra kiyA hai vaha varNanAtIta hai| pUjya paMDitajI ke dehAvasAna (25 janavarI 1664) para bhAratavarSIya digambara jaina (dharma saMrakSiNI) mahAsabhA, mahArASTra rAjya zAkhA, bambaI dvArA preSita saMvedanA prastAva ke ye zabda ullekhanIya haiM- "digambara jaina saMskRti kA vartamAna kA mahAn zilpakAra, samAja ne kho diyA hai| vartamAna meM digambara jaina muni paraMparA kA gaurava unnata karane meM vaha samarpita jIvana aMta samaya taka isI kArya kI surakSA meM lIna rahA / vartamAna kI isa paraMparA para jaba bhI, jahA~ se bhI AghAta huA usako rokane hetu saphalIbhUta AvAja uThAne vAle sabase aguA vidvAna ke aba darzana durlabha haiN|". cAritra cakravartI jaisA mahAna graMtha unakA jIvana smAraka hai / paMDita jI ke deha kA avasAna avazya huA hai, magara cAritra cakravartI ke mahAn zilpakAra ke rUpa meM yugoM - yugoM Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAisa cAritra cakravartI taka jana - jana meM zraddhA ke pAtra bane rheNge| Agama paraMparA ke dRr3ha saMrakSaka aura pracAraka ke prabala staMbha ke rUpa meM bhaviSya paMDitajI kI smRti ko sadaiva vinayAvanata praNAma karatA rhegaa| pUjya paMDitajI kI AcArya mahArAja ke prati agAdha zraddhA-bhakti thii| ve unake ananya bhakta ke rUpa meM vikhyAta the| - 'cAritra cakravartI' graMtha ke bAre meM pUjya paMDitajI ne svayaM likhA hai- "mujhe apane jIvana meM kaI varSa paryanta aneka bAra ina sAdhurAja ke samIpa bahuta samaya taka rahane kA saubhAtha milaa| kaI varSoM meM pardUSaNa bhI ina gurUdeva ke sAnnidhya meM vyatIta hotA thaa| usa satsaMga se prApta anubhavAmRta ko vizuddha rUpa se maiMne cAritra cakravartI graMtha meM nibaddha kiyA hai|" isa graMtha meM likhita AcArya mahArAja ke jIvana saMbaMdhI sAmagrI ko ekatrita karane meM pUjya paMDita jI ne satat zrama kiyaa| usakI kalpanA Aja kA prabuddha pAThaka nahIM kara sakatA hai| kitane hI dina bAhara rahakara gA~va-gA~va ghUmakara AcArya mahArAja se saMbaMdhita sAmagrI juTAI thii| mujhe svayaM unake sAtha kaI jagaha jAne kA saubhAgya isa hetu prApta huaa| AcArya mahArAja ne graMtha hetu icchApUrvaka kabhI apane jIvana ke bAre meM nahIM batAyA / yaha to pUjya paMDitajI kA cAturya ho kahA jAya ki unhoMne kisa taraha baddhimattApUrvaka unase carcA karate hue AcArya mahArAja ke jIvana saMbaMdhI bAtoM kA jJAna prApta kiyaa| yaha zAyada pUjya paMDitajI ke liye hI saMbhava thA kyoMki AcArya mahArAja kA bhI pUjya paMDitajI ko vizeSa AzIrvAda prApta thaa| san 1950 meM pUjya paMDita jI ke sAtha baMbaI jAte hue gajapaMthA meM AcArya mahArAja ke darzana kA saubhAgya prApta huaa| pUjya paMDitajI kI AcArya mahArAja se carcA ho rahI thii| prasaMgavaza AcArya mahArAja ke dIkSA gurU pUjya devappA svAmI evaM unake samakAlIna munirAjoM ke bAre meM batA rahe the| boragA~va ke muni AdisAgara jI ke bAre meM eka tArA' dvArA bhajana gAne kI bAta para se AcArya mahArAja ke mukha para ha~sI A gaI va bole ki baDe sarala tapasvI sAdhurAja the| maiM sAmane hI baiThA apanI DAyarI meM carcA likha rahA thaa| mujhe yaha likhate dekhakara mahArAja sahasAgaMbhIra mudrA meM bole-"yaha saba vyartha kI bAta hai ina carcA se kyA lAbha? bAbA, tIrthaMkaroM kA caritra par3ho jisase kalyANa hogaa|' ___AcArya mahArAja ke prati agAdha bhakti evaM AtmavizvAsa se ki AcArya mahArAja ke puNya jIvana kA paricaya pAkara jagat ko sukha aura zAMti kA prakAza evaM saMyama - patha para calane kI preraNA milegI, pUjya paMDitajI ne 'cAritra cakravartI' graMtha ko likhaa| kitanI tanmayatA, zraddhA se unhoMne yaha graMtha likhA isakA AbhAsa hameM hamAre sva. bhAI DaoN. suzIlacaMda jI divAkara dvArA apanI DAyarI meM dinAMka 23.2.52 ko likhe noTa se hotA hai- "ina dinoM dAdAjI AcArya mahArAja para likha rahe haiN| rAtri meM 12 baje sote haiN| subaha 4 baje uThate haiN| bar3I tejI se adhyayanapUrvaka likha rahe haiM | jaba likhane se thakate se Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana haiM, to 10 jApa RSimaMDala kI de lete haiM, phira kitane hI pRSTha likha lete haiN| rAtri ko sone ke pUrva koI suMdara viSaya se aMta karate haiM tAki rAtribhara dimAga usI meM rahA kare va kalpanAeM bar3ha cleN| luI phizara kI pustaka, jo gAMdhIjI para hai, usake AdhAra para likhate haiN|" vicAra-vimarza ke bAda isa graMtha kA nAma mAtra cAritra cakravartI rakhanA hI upayukta samajhA gayA, kAraNa ki yaha nAma AkarSaka hone ke sAtha paramapUjya AcArya mahArAja kA paryAyavAcI bana cukA thA, ataH kisI anya sAdhurAja ke bAre meM bhrama kI sthiti paidA hone kA prazna hI nahIM thaa| graMtha-lekhana ke bAda mudraNa kI bhI vikaTa samasyA rhii| isa graMtha ke prathama saMskaraNa ke prakAzaka hone kA puNya saubhAgya mujhe prApta huA thaa| prathama saMskaraNa meM saMlagna phoTo ko priMTiMga, bAIMDiMga Adi hetu kitane hI bAra mujhe baMbaI jAnA pdd'aa| prayatna thA ki mArca 1653 ke bhagavAn bAhubalI ke mahAmastakAbhiSeka ke avasara para pustaka chapa kara vahA~ pahu~ca jaave| do - do baje rAta taka svayaM paMDitajI jabalapura meM prUpha rIDiMga kiyA karate the / jabalapura se baMbaI 2000 pratiyoM hetu chape pRSThoM ko bambaI le jAkara bAIMDiMga Adi kA kArya karanA bhI kucha kama duSkara nahIM thaa| isa daramyAna baMbaI meM hI merI mulAkAta jarmanI se vizva jaina mizana, alIgaMja ke nimaMtraNa para Aye vidvAna lUthara baiDala se huI aura yaha paricaya atyaMta nikaTa mitratA meM ho gyaa| maiM apane sAthadau sau pratiyA~ lekara zravaNabelagolA phuNcaa| mere pahu~cane ke eka dina bAda pUjya paMDitajI ke hAthoM maiMne jaba graMtha kI prati dI to graMtha ko dekhakara unheM behada prasannatA huI jo svAbhAvika thii| mujhe AzIrvAda dete hue kahA thA-"yaha tumane bahuta puNya-kArya kiyA hai|" dinAMka 4.3.53 ko prAtaH zravaNabelagolA ke maThamaMdira meM samasta cAra saMgha samAja meM AcAryaratna pUjya dezabhUSaNajI mahArAja evaM saMghastha sAdhuoM kI upasthiti meM graMtha vimocana kA kArya huaa| isa avasara para jarmana vidvAna lUthara beMDala ne apane bhASaNa meM 1. The Harder the thing is to do. The greater the joy when it is done. The greater the burden you bear. The greater the joy when it is done. 2. "It was on my way to Shravanbelgola where I had an opportunity to attend the puja of Gommateshwara Statue that I heard first of Saint Shantisagarji who was consideard as the most outstanding personality of Jainism in our days. It was my friend A.K. Diwaker who told me so and his brother Sumerchand Diwaker author of a voluminous work on the great Saint was of the same opinion. So I longed to have an encounter with this great personality." -Prof. Lother Wendel: A Transcendental Saint, jaina gajaTa, zraddhAMjali vizeSAMka, pRSTha 256 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsa cAritra cakravartI AcArya mahArAja ke darzana kI icchA vyakta kI / AcArya - ratna dezabhUSaNa mahArAja ne AcArya mahArAja ke zramaNa saMskRti para mahAn upakAra kA ullekha karate hue pUjya paMDitajo ko una mahAn RSirAja kA kalyANakArI jIvana cAritra janajana taka pahu~cAne ke puNya kArya hetu AzIrvAda diyA thA / upasthita sAdhu- saMgha evaM bhaktajanoM ne bhI isa graMtharAja ke prati apane AdarabhAva vyakta kiye the / pUjya paMDitajI ne sva. pUjya cArUkIrtijI bhaTTAraka zravaNabelagolA, zrImAn maMjaiyyA hegar3e dharmasthala, sararoTha bhAgacaMdajI sonI ajamera, zrI mUlacandajI kApar3iyA, saMpAdaka jainamitra, sUrata Adi ko graMtha kI prati bheMTa kI thI / ' cAritra cakravartI' graMtha kI zramaNa evaM zrAvaka varga ne AdarapUrvaka prazaMsA kI / baDagAMva grAma meM mujhe paMDita jI ke sAtha dinAMka 12. 12.53 ko parama pUjya vardhamAna sAgarajI mahArAja (AcArya mahArAja ke jyeSTha bhrAtA) ke darzana kA saubhAgya milaa| usa samaya mahArAjajI ne pUjya dAdAjI ko AzIrvAda dete hue kahA thA- "Apane yaha atyaMta cirasmaraNIya kArya kiyA hai| yaha ajarAmara hai / " una sAdhurAja ne yaha bhI kahA thA- "yadi isa yuga meM kevalajJAna hotA, to Apako avazya hotaa"| eka kSaNa rUkate hue unhoMne Age kahA-"magara ina kapar3oM ke sAtha nahIM hogA / inheM alaga kreN| binA picchI, kamaNDalu ke kalyANa nahIM / " usI samaya parama pUjya samaMtabhadrajI mahArAja ke darzana evaM AzIrvAda kA lAbha pUjya paMDitajI ne bAhubalI kSetra meM liyaa| vidvatvarga ne pU. paMDitajI kI bhUri-bhUri prazaMsA kI evaM sAdhuvAda diyA / san 1976 meM parama pUjya AcArya vidyAnaMdajI mahArAja ke sAnnidhya meM bhagavAn mahAvIra ke 2500 veM nirvANotsava ke avasara para 'cAritra cakravartI' graMtha ke racayitA ke nAte pUjya paMDitajI kA sammAna kiyA gayA thaa| 1 cAritra cakravartI AcArya mahArAja ke svargavAsa ke uparAMta pUjya paMDitajI ne cAritra cakravartI graMtha kI zrRMkhalA ke hI rUpa meM 'AdhyAtmika jyoti' graMtha likhA tathA Avazyaka saMzodhana, saMvardhana ke uparAMta isa graMtha kA dvitIya saMskaraNa 1972 meM paramapUjya AcAryarala 108 zrI dezabhUSaNa jI mahArAja kI kRpA se prakAzita huA evaM AcAryaratna 108 zrI bAhubalIjI mahArAja kI kRpA se 1686 meM tRtIya saMskaraNa prakAzita huA / isa graMtharAja ke anuvAda marAThI, kannar3a bhASA meM bhI prakAzita hue / tathA graMtha ke laghu saMskaraNa bho nikle| pUjya paMDitajI ke dehAvasAna ke karIba 6 mAha pUrva prophesara padmarAja, hAsana, karnATaka dvArA kannar3a bhASA meM anuvAdita graMtha prakAzita huA / isameM pUjya paMDitajI kI kucha mAnyatAoM ke viparIta sAmagrI kI unake spaSTa nirdezoM ke bAvajUda samAviSTi se ' pUjya paMDitajI ko atyadhika duHkha huA thA / hamAre bar3e bhAI paMDita zreyAMsakumAra jI divAkara ke prayAsa ke phalasvarUpa ' cAritra cakravartI' graMtha ke caturtha saMskaraNa kA prakAzana parama pUjya mahAn tapasvI 108 gurUdeva Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana ikattIsa AcArya vimalasAgara jI mahArAja, paramapUjya 108 AcArya bharata sAgarajI mahArAja, pUjya 108 caityasAgarajI mahArAja kI mahAn kRpA seho cukA hai / ' aMta meM pUjya paMDitajI ke hI zabdoM meM "yaha bhArata kA saubhAgya rahA ki usakI cAritra cakravartI zramaNarAja AcArya zAMtisAgara mahArAja nAma ke digambara jaina maharSi ke rUpa meM AdhyAtmika jyoti prApta huI thii| unhoMne zreSTha ahiMsA, brahmacarya, aparigrahAdi kI samArAdhanA kI thI tathA 36 dina paryaMta AhArapAna kA parityAga ucca ahiMsA kI sAdhanA ke hetu kuMthalagirI kI jaina tapobhUmi se 18 sitambara 1955 ke suprabhAta meM paraloka yAtrA kI thii| ve candramA ke samAna atyanta zItala the tathA sUrya kI bhA~ti tapasyA ke teja se alaMkRta the / vaha AdhyAtmika jyoti lokottara thI jisameM bhAnu tathA zazi kI vizeSatAeM kendrita thIM / una gurUdeva ke caraNoM meM zata zata vaMdana / " 1. SaSTham prakAzana vInasa kampyuTara evaM grAphiksa, indaura se prakAzita kiyA gayA thA / saptam prakAzana A. jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra, byAvara evaM zrI digambara jaina atizaya kSetra maMdira saMghI jI sAMgAnera se prakAzita kiyA gayA thaa| yaha AThavA~ saMskaraNa hai jise ki zrI bhAratavarSIya digambara jaina (dharma saMrakSiNI) mahAsabhA dvArA prakAzita kiyA jA rahA hai| mUla graMtha ke pRSTha naye adhyAyoM ke abhinaMdana kumAra divAkara (eDavokeTa) ema.e., ela.ela.bI. isa saMskaraNa kI kula pRSTha saMkhyA pRSTha kaoNTezana (bahumUlya vacana) pRSTha DivAIDara pRSTha (20 +18) phoTo pRSTha (25+1) prastAvanA Adi.. cAritra cakravartI - eka adhyayana sallekhanA ke pRSTha (ArTa pepara) kula pRSTha = 736+32 (ArTa) = = = = = = = = 552 033 007 038 026 064 016 032 768 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ korocI Digaraja pa.pU.cA.ca. AcArya parameSThI zrI zAMtisAgara mahArAja ke cAturmAsoM kI sUcI kra. varSa __ sthAna - 1615 or 1916 | 28 1942 26 1943 30 1644 31 1945 1946 1947 34 1948 1646 1950 1951 38 1952 1953 40 1954 41 1955 kuMthalagirI phalaTana kavalAnA solApura phalaTaNa kavalAnA gajapaMthA bArAmatI lonaMda kuMthalagirI phalaTaNa kuMthalagirI 1917 koganolI kuMbhoja koganolI jainavAr3I nasalApura koganolI nasalApura ainApura m 1916 - * 9 konnura ******** samaDolI kuMbhoja nAMdanI bAhubalI kaTanI lalitapura 1616 1920 1921 8 1922 6 1923 10 1924 11 1925 12 1926 13 1927 14 1928 15 1926 16 1930 17 1631 18 1932 16 1933 20 1934 21 1935 22 1936 23 1937 24 1938 25 1936 26 1940 27 1941 mathurA dillI jayapura byAvara udayapura gorala pratApagar3ha gajapaMthA bArAmatI pAvAgar3ha gorala akaluja 1915 se 1918 taka ke cAra cAturmAsa AcArya zrI ne kSullaka avasthA meM sampanna kiye |1616 kA pA~cavA cAturmAsa ailaka avasthA meM sampanna kiyA tat pazcAt 1923 taka ke 5 cAturmAsa sAdhuparameSThI ke rUpa meM va 14 caturmAsa AcArya parameSThI ke rUpa meM sampanna kiye |pazcAt zeSa 17 cAturmAsa cAritracakravartI ke rUpa meM sampanna hue kSullaka dIkSA 1615 ailaka dIkSA 1919 muni dIkSA 1920 AcArya pada 1924 cAritra-cakravartI pada 1937 AcArya pada tyAga 1955 samAdhi 1955 kuthalagiri Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bahuta samaya se cAritra cakravartI 108 AcArya zAMtisAgara mahArAja ke saurabha sampanna lokottara caritra se paricita logoM kI manokAmanA thI ki una muninAtha kI jIvana kathA prakAza meM lAI jAya jisase mohAndhakAra meM bhrAMta mAnava AdhyAtmika prakAza pA maMgala patha meM pravRtti kre| suyoga kI bAta hai, san 1951 ke payUSaNa parva ke samaya bArAmatI (pUnA) meM vizeSa carcA huii| usa samaya pUjya AcArya deva cAturmAsa vahAM hI vyatIta kara rahe the aura maiM bhI gurUcaraNa ke samIpa pahuMcA thaa| logoM se carcA ke uparAnta caritra nirmANa kA kArya mujha para rakhA gayA aura prakAzana Adi kI Arthika vyavasthA kA bhAra jinavANI jIrNoddhAraka saMgha ne svIkAra kiyA / ___ paryuSaNa parva ke uparAnta sivanI lauTane para jaba maiMne lekhana nimitta sAmagrI kA anveSaNa kiyA to mujhe bar3I nirAzA huI, kyoMki do-eka laghu pustikAoM tathA samAcAra patroM ke alpa vivaraNa se caritra nirmANa kA vyavasthita kArya bhI kaThina pratIta hotA thaa| maiM cintA meM par3a gyaa| nirAzA ne mujhe ghera liyaa| aise avasara para aneka labdhapratiSTha logoM ke utsAhavardhaka patra mile / dAnavIra rAvarAjA zrImaMta saraseTha hukumacaMda jI, indaura kA patra bar3A prANapUrNa thaa| kendrIya loka sadana (Parliament) ke adhyakSa zrI mAvalaMkara se prApta patra dvArA preraNA milii| rASTrIya svayaMsevaka saMgha ke pramukha zrI golavalakara ne bar3e udAtta udgAroM ko vyakta karake sphUrtiprada zabdoM meM utsAhajanaka sAmagrI pradAna karate hue likhA thA ki aise pavitra aura nisvArtha sevA ke kSetra meM paramAtmA kI kRpA se saphalatA kI upalabdhi meM tanika bhI sandeha nahIM karanA caahie| rASTrakavi zrI maithilIzaraNa jI gupta ne apanI puNya bhAvanA ko vyakta karate hae yaha sundara padya AcArya mahArAja kI abhivaMdanA nimitta likhA thA : paMtha aneka, saMta saba ek| nata hU~ maiM apanA sira ttek| jahA~ ahiMsA kA abhissek| paramadharma kA vahAM viveka // aisI pavitra sphUrtiprada sAmagrI ullAsa tathA utsAha detI thI kintu jIvana ghaTanAoM kA alpa paricaya hameM sacinta banAtA thaa| isa kaThina prasaMga meM antaHkaraNa ne paramAtmA kI ArAdhanA ko ucita batAyA, isaliye maiMne vItarAga tIrthaMkaroM kI yathAzakti samArAdhanA tathA arcA kii| usake phalasvarUpa tathA vividha graMthoM ke parizIlana meM saMlagnatA ke kAraNa dhIre-dhIre upayukta sAmagrI mastiSka meM pratibimbita ho clii| paramAtmA kA nAma-smaraNa aura AcArya zrI ke caraNoM ko praNAma karate hue maiM jaba likhane baiThatA thA, to vipula sAmagrI milatI jAtI thii| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauMtIsa cAritra cakravartI AcArya somadeva ne likhA hai ki pavitra kArya meM vighna prAyaH AyA karate haiN| unheM AmaMtraNa dekara bulAne kI AvazyakatA nahIM hotI / isa AcArya vANI kI satyatA kA hameM paryApta mAtrA meM 'anubhava huaa| jaba hama lekhana kArya meM atyanta saMlagna the, taba jinavANI jIrNoddhAraka saMgha maMtrI jI ne hameM sUcanA dI ki yaha kArya AcArya mahArAja ko pasaMda nahIM hai, isalie Apa graMtha nirmANa kA kArya banda kara diijiye| hamane socA ki yaha zrama artha kI preraNA ke sthAna meM aMtaHkaraNa ke prema, zraddhA aura bhaktivaza kiyA jA rahA hai, isaliye use avizrAMta rUpa se jArI rakhanA hI ThIka hogaa| phira bhI vyavasthA kI bAta mana meM vicAra utpanna karatI thI / aise avasara para hamAre gurU- bhakta choTe bhAI jJAnacaMda divAkara tathA zAMtikumAra ne kahA - "isa saMbaMdha meM yadi anyatra se vyavasthA na huI to apane ghara se hI isa graMtha kA prakAzana kareMge / " digaMbara jaina mahAsabhA kI prabaMdhakAriNI kI eka baiThaka meM yaha prastAva pAsa huA thA ki hamAre graMtha nirmANa ke anaMtara mahAsabhA use AcArya zrI kI hIraka jayaMtI ke avasara para unake kara kamaloM meM arpaNa kregii| jaba maiMne graMtha prakAzanArtha Arthika vyavasthA ke viSaya meM pramukha mahodaya ko patra diyA to aisA uttara nahIM AyA jo hameM niHzaMka banAve / pazcAt kI pravRttiyoM se to isa pariNAma para pahuMcanA par3A ki isa dizA meM AzAnvita na honA hI samajhadArI kI bAta hogI / koI koI gurU bhakta kahate the - " Apane jaina - zAsana sadRza mahatvapUrNa grantha tathA prAkRta bhASA kI prAMjala tathA do hajAra varSa prAcIna mahAna kRti 'mahAbaMdha' prathama khaMDa kI TIkA ko dakSiNa se lAkara prasiddha vyavasAyI seTha zAMtiprasAda jI jaina kI bhAratIya jJAnapITha, kAzI ko prakAzanArtha amUlya pradAna kI, to vaha kRtajJa saMsthA AcArya zrI ke jIvana caritra ko prakAzita karane meM kRtArthatA kA anubhava kregii| zAMtiprasAda jI kI saMsthA dvArA zAMtisAgara svAmI saMbaMdhI racanA kA prakAzana pUrNatayA samaMjasa hI hai / " vaha vicAra anupayogI dikhAI diyA, kyoMki kevala jJAnaprasAda tathA loka kalyANa kI kAmanA se pradatta sAmagrI ke pratiphala svarUpa jo vyathA vardhaka puraskAra prApta huA usase jJAnapITha kI ora pITha karanA jJAna pUrNa lagA / hameM to yaha jAnakara Azcarya huA ki prakAMDa dArzanika rAyabahAdura priMsipala e. cakravartI, ema.e., AI. I. esa., madrAsa dvArA aMgrejI samayasAra tathA kurala kAvya, amUlya die jAne para ukta saMsthA se unheM hamArI taraha pAritoSa ke sthAna meM paritApa prApta huaa| aiso aura bhI ujjavala sAhitya seviyoM kI vyathA kI kathA hai / yadi dAnavIra saMsthApaka jI svayaM dhyAna dekara saMsthA ko akalaMka banAne kA prayatna kareM, to samaMtabhadra bAta hogii| dhIre-dhIre vaha dina bhI A gayA, jaba aMtaH karaNa ne caritra nirmANa kArya kI samApti para saMtoSa aura prasannatA kA anubhava kiyA / aba to prakAzana kA prazna pramukha bana gyaa| kucha zrImAnoM ne hameM likhA ki- "yadi Apa paryuSaNa parva meM hamAre yahA~ dharmopadeza ke hetu AveM, to artha kI vyavasthA ho jAegI / " maiM vicAra meM par3a gayA, kyoMki hRdaya AcArya mahArAja ke samIpa pahuMcane kI salAha detA thA, Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paiMtIsa kAraNa pardUSaNa meM AcArya mahArAja se amUlya anubhava pUrNa saiddhAntika carcA dvArA apUrva AlhAda aura mahAna prakAza prApta hotA rahA hai| sAta, ATha varSoM se merA paryuSaNa mahArAja ke samIpa hI vyatIta huA karatA hai, isalie mere mana ko artha prApti kI apekSA bauddhika aura AdhyAtmika lAbha uThAnA zreyaskara lgaa| isakA vizeSa kAraNa hai ki unake pAsa jAne para aisA lagatA hai, mAnoM hama sajIva uttama, kSamA Adi daza vidha dharmoM kI pArzva bhUmi meM pahu~ca gae hoN| ataeva maiM mahArAja ke pAsa loNaMda phNcaa| eka dina AcArya mahArAja ke pAsa nIrA ke kucha bhAI darzanArtha phuNce| maiMne utsAhI seTha nemacanda devacaMda jI AsavalIkara se kahA ki -"Apake lie eka priya sAmagrI meM lAyA hU~"aura maiMne unheM graMtha kI hastalikhita prati dikhAI / use dekha unakA gurUbhakta hRdaya atyanta harSita huaa| maiMne kahA-"graMtha prakAzana ke uparAMta sahAyatArtha lagAI gaI dravya bikrI ke pazcAt sadhanyavAda lauTA dI jaaegii| isa yojanA se loka kalyANa hote hue bhI Arthika kSati nahIM hogii| gommaTezvara svAmI kA mahAbhiSeka mahotsava samIpa hai| usa samaya graMtha kI bikrI bho saralatA se ho jAyagI aisI AzA hai|" unako yaha yojanA ucita lgii| unane tathA zrI rAvajI hIrAcaMda koThar3iyA ne hamase nIrA kA anurodha kiyaa| nIrA pahu~cane para ukta donoM sajjanoM ne tathA zrI rAmacandra amIracandra zAha ne hamArI yojanA kI pUrti kA vacana diyA tathA vacana-pUrti kii| ukta Arthika sahAyatA meM jo bhI kamI par3I usakI pUrti hamAre bhAI jJAnacaMda divAkara ne kii| isa graMtha prakAzana kI adhika ar3acana dUra karane kA kArya asAdhAraNa mahatva rakhatA hai, isalie nIrA ke ukta tIna sajjanoM ko sAmayika udAratA ke lie dhanyavAda hai| aba graMtha prakAzana ke prabaMdha kI samasyA thii| chapAI kI kaThinatA bhAI chaganamala jI, bI.e., ela.ela.bI., mainejara, paraphekTa pATarI kaMpanI, jabalapura ke sahayoga se sahaja hI dUra ho gii| graMtha nirmANa meM upayogI vipula graMtha, aneka lAbhaprada sujhAva Adi hamAre anuja prophesara suzIlakumAra divAkara, ema.e., bI.kaoNma., ela.ela.bI. tathA bhAI zreyAMsakumAra divAkara, bI.esa.sI. se prApta hue| abhinaMdana kumAra divAkara, ema.e. ne prakAzana Adi ke nimitta bahuta zrama kiyA tathA citroM ke prakAzana Adi kI vyavasthA nimitta TAimsa oNpha iMDiyA presa, mumbaI meM pahu~cakara kuzalatA se saba kArya sampanna kraayaa| ukta presa ke ucca adhikAriyoM ne vizeSakara zrI rAjakumAra jaina, DipTI mainejara, TAimsa presa, aura vIrendra kumAra jaina ema.e., 'dharmayuga' baMbaI ne prema aura saujanya sahita kArya kiyaa| hamane dekhA AcArya mahArAja ke jIvana kA thor3A sA varNana evaM unake citroM kA darzana kara sarvatra sahayoga prApta karanA sarala ho jAtA thaa| karnATaka prAnta meM paribhramaNa kara AcArya zrI kI janmabhUmi tathA anya sthAnoM meM jAkara upayogI sAmagrI prApta karane meM kIrtanakAra brahmacArI jinadAsa jI samaDolikara ne Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsa sahAyatA dii| zrI dhanaMjaya kAMgale phoTogrAphara nipANI (belagAMva) ne AcArya mahArAja ke nivAsa sthAna bhojagrAma pahu~cakara sundara citra nisvArtha bhAva se khIMcakara die| prophesara pI.sI. seThI, ema.esa.sI., sAiMsa kaoNleja, nAgapura, zrImaMta RSabha kumAra jI, bI. e., khuraI, zrI vIrakumAra jI, bI. esa. sI., loNaMda zrI bAbUrAva jI dozI, vakIla, phalaTaNa tathA mAsTara nanheMlAla jI, sivanI, nemacanda jI jaina, ema. e., jabalapura dvArA mahatvapUrNa sAmagrI tathA sahayoga prApta huaa| siMghaI hemacanda jI tathA siMghaI nemacaMda jI, jabalapura kA sahayoga bhI upayogI rhaa| upayogI bAteM batAne meM sarva prathama hamAre pUjya pitA jI, saMgha-bhakta ziromaNi seTha dAr3imacanda jI javerI baMbaI, dharmapremI vakIla zrI talakacanda zahA phalaTaNa, gurUbhakta seTha caMdUlAla jI sarrApha, zrI niraMjana lAla jI, baMbaI Adi kA nAma ullekhanIya hai / presa kApo taiyAra karane meM kAmarsa kAleja ke vidyArthI cunnIlAla jaina ne bahuta zrama kiyaa| mahAna tapasvI munirAja vardhamAnasAgara jI munirAja nemisAgara jI munirAja pAyasAgara jI munirAja vIrasAgara jI, muni samantabhadra jI, zrI kSullaka sumatisAgarajI se (phalaTaNa vAle) jinakA mahArAja se nikaTa paricaya rahA hai, mahatvAspada bAteM jJAta huI thiiN| ina pUjanIya tapasviyoM ne apane maMgalamaya AzIrvAda dvArA hameM kRtArtha bhI kiyA thA / samAja ke pramukha netA tathA uccakoTi ke dharmajJa evaM zAstrajJa hamAre pUjya pitA jI siMghaI kuMvarasena jIke kAraNa hamAre lekhana kArya ke sarva vighna dUra hue haiM tathA saba prakAra kI anukUlatA unake puNya prasAda se milI hai| unakI avasthA isa samaya 80 varSa ke samIpa hai aura unhoMne laukika kAryoM ko chor3akara AtmakalyANa karane ko hI aba apanA saccA parivAra mAna usa ora pravRtti kI hai| ve apanA adhika samaya jinanAma-smaraNa tathA tatvaciMtana meM vyatIta karate haiN| unakI AcArya mahArAja meM apAra bhakti hai / yadi unhoMne hameM sarva prakAra kI svAdhInatA na dI hotI to aisA caritra banAnA svapna meM bhI saMbhava na hotA / aura bhI aneka satpurUSoM dvArA sahAyatA prApta huI hai, jisase isa graMtha nirmANa kA kaThina kArya sampanna ho sakA hai| ina sabhI sahAyakoM ke prati kRtajJatA vyakta karane ke lie eka 'AbhArI' zabda hI hamAre pAsa hai / itane bar3e graMtha kA alpa samaya meM prakAzana hone ke kAraNa prUpha zodhana kA kArya jitanA nirdoSa bananA cAhie thA, na ho paayaa| phira bhI atyadhika zrama dvArA jitanI sAvadhAnI saMbhava thI, usameM tanika bhI pramAda nahIM kiyA gayA / jinendra bhagavAna kI bhakti tathA AcArya zAntisAgara mahArAja ke puNya smaraNa dvArA hamArI AtmA ko paryApta prakAza tathA bala prApta hotA rahA hai, unake caraNa kamaloM ko hamArI praNAmAMjali hai| 26 janavarI, 1653 paM. sumerucandra divAkara divAkara - sadana, sivanI (ma. pra. ) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "AcArya mahArAja ke pairoM meM dhvajA kA cinha thaa| unhoMne dharma kI dhvajA phaharAkara isa cinha kI sArthakatA dyotita kii| unake zarIra meM aneka zubha cinha sAmudrika rzAstrAnusAra the / unake hAtha meM divyadarzana kI rekhA dekhakara hastarekhA vizeSajJa / AzcaryAnvita hote the|" - AcArya nemisAgarajI pariNI Amukha dharma saMrakSiya Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha bhautika vikAsa ko dhyAna meM rakhane vAle loga isa bIsavI zatAbdI ko mAnava ke bauddhika vikAsa kA mahAn yuga mAnate haiN| ve socate haiM ki Aja sparzana, rasanA, prANa, netra tathA karNa ina pA~coM indriyoM ko paritRpti pradAna karane ke sAdhanoM kI adbhuta vRddhi huI hai| AdhyAtmika dRSTi vAlA vyakti socatA hai ki vartamAna yuga ne manuSya kI vAsanAoM ko jagAkara use bhayaMkara bandI banA liyA hai| koI vyakti kaidI banAyA jAtA hai, usameM usakI majabUrI kAraNa par3atI hai| koI jabaradasta zakti sira para savAra rahatI hai, isase manuSya kArAvAsa kA kaSTa bhogatA hai| yadi usakA vaza cale, to use usa bandhana ko dUra karate tanika bhI dera na lgegii| yaha vAsanA kI dAsatA adbhuta hai| isameM manuSya svayaM apane ko bandhanabaddha banAkara duHkhI hotA hai| eka kavi eka bhramara ke rUpa meM viSayAsakta jIva kA citraNa karatA hai / ' saurabha pAna kAlolupI eka bhramara saroja kI sugandha meM masta hotA huA sUryAsta ke samaya kamala se bAhara nahIM AtA hai| sUrya ke astaMgata hone para bhramara kamala ke bhItara baiThA huA Ananda kA anubhava karatA hai aura mana meM socatA hai- 'are ! rAtri zIghra hI vyatIta hogI / punaH suprabhAta aaygaa| priya prabhAkara kA punaH darzana hogA, usa samaya isa kamala kA mukha khila jaayegaa|' itane meM koI gajarAja usa sarovara meM ghusakara usa kamala ko tor3akara udarastha karatA hai aura svarNila svapnoM ke saundarya meM nimagna bhramara kI jIvana lIlA samApta ho jAtI hai| usa bhramara ke samAna hI manuSya kA jIvana- pradIpa akasmAt bujha jAtA hai aura usakA manuSya janma samApta ho jAtA hai| moha ke bandhana se kriyAvihIna bane bhramara ke viSaya meM kavi ke ye zabda atyanta mArmika haiN| : ? bandhanAni kila saMti bahUni sneha - rajjukRta - baMdhanamanyat / dArubheda nipuNopi SaDaMdhi:, niSkriyo bhavati paMkajabaddhaH / / artha : bandhana to aneka prakAra ke hote hai, kintu prema kI rajju dvArA nirmita bandhana sabase nirAlA hai / kamala ke premabandhana meM baddha bhramara, yadyapi kASTha meM cheda karane kI kSamatA se sampanna rahatA hai, paMkaja ke madhya meM niSkriya bana jAtA hai| 1. rAtrirgamiSyati bhaviSyati suprabhAtaM, bhAsvAnudeSyati hasasyati paMkajazrIH / itthaM vicintayati koSagate dvirephe, hA hanta hanta nalinIM gajamujjahAra // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI paMcAdhyAyI meM likhA hai- "prANI yathArtha meM vizva se bhinna hai, kintu samasta vizva ko mohavaza apanAtA huA dekhA jAtA hai|" moha ke kAraNa jaba yaha vividha padArtha - mAlikA ke sAtha mamatA ke mAdhyama se AtmarUpatA sthApita karatA hai, taba una padArthoM ke anukUla pariNamana para yaha Ananda kI kalpanA karatA hai aura unake viparIta pariNamana para duHkhI hotA hai / tatvajJAna ke prakAza meM mamatA ke kendra isa jIva ke samAna una sacetana-acetana padArtho kA svatantra astitva hai, ataH unake anukUla-pratikUla pariNamana para isa jJAnI AtmA ko apanA santulana nahIM khonA thA, kintu kyA kiyA jAya, yaha moha kI vAruNI pAna karane se vivekarahita sthiti ko prApta karatA hai| phalataH 'merA', 'merA' (me-me) kahane vAle 'aja' (bakare) ke samAna kAlarUpa 'vRka' (bher3iyA) isako mAra DAlatA hai / kavi kahatA hai. azanaM me vasanaM me jAyA me bandhuvargo me / iti me me kurvANaM kAlavRko haMti puruSAjam // vyAvahArika dRSTi se socA jAya, to pratIta hogA ki yaha mAnava saMgraha kI dUSita bhAvanA se prerita ho, itanA dhana-vaibhava ekatrita karane meM saMlagna rahatA hai, jitanA yaha saikar3oM bhavoM meM bhI nahIM bhoga skegaa| ise prArambha meM apanI AvazyakatAoM kI pUrti kA dhyAna rahatA . hai, kintu jahA~, AvazyakatA kI pUrtiyogya paristhiti AI, vahA~ tRSNA kI bImArI use ghera letI hai tathA anizcita bhaviSya kI bhItivaza yaha saMgraha - mUrti banatA calA jAtA hai| usa svArtha ke naze meM yaha dUsaroM ke kaSToM kI ora tanika bhI dRSTipAta nahIM karatA hai| dUsaroM ko apane svArthapUrti kA sAdhana banAne meM ise jarA bhI saMkoca nahIM hotA hai| yaha saba hote hue bhI AkulatAoM kI sImAtIta vRddhi hone se isakA mana azAnti kA kendra bana jAtA hai| avidyA ke kAraNa yaha jIva isa satya para dRSTipAta hI nahIM karatA hai ki parigraha kI vRddhi meM isakI azAMti bar3ha rahI hai taba phira yaha kyoM parigraha pizAca se apanA piNDa chuTAne kA udyoga nahIM karatA hai ? pUjyapAdasvAmI ne iSTopadeza meM likhA hai - tApakAnprAptAvatRpti - pratipAdakAn / AraMbha ante sudustyajAn kAmAn kAmaM kaH sevate sudhIH // 17 // artha : viSayabhoga prArambha meM santApa pradAna karate haiM, kyoMki unakI upalabdhi ke lie parizrama kiyA jAtA hai| anukUla sAmagrI prApta hone para asantoSa kA bhAva jAgRta hotA hai, pazcAt una viSayoM kA nazA aisA car3hatA hai ki unakA tyAga karanA atyanta kaThina ho jAtA hai| kauna vivekI vyakti hogA, jo ina viSayoM ko adhika sevana karegA ? kabhI-kabhI satpuruSoM kA suyoga prApta hone para yaha mAnava apanI malina pravRttiyoM ke doSoM ko jAna jAtA hai, kintu ve pravRttiyA~ chUTatI nahIM haiN| isa sambandha meM vaha zithilAcArI vyakti kahatA hai - " maiM to ina burAiyoM ko chor3ane ko taiyAra hU~, kintu kyA karU~, ye cAlIsa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha ikatAlIsa pravRttiyA~ mujhe nahIM chodd'tii| aise logoM kI buddhi ko ThikAne lagAnA atyanta kuzala vyakti kA kAma hai| kahate haiM, gujarAta meM eka sahRdaya sAdhu phuNce| unhoMne kAThiyAvAr3a ke kucha ThAkuroM ko dArU (madya) tyAgane ko khaa| eka ne kahA-"maiM to dArU tyAgane ko taiyAra hU~, kintu kyA kiyA jAya, yaha dArU mujhe nahIM chodd'tii|" sAdhu ne ThAkura se kahA, "kala Akara milo, phira vicAra kreNge|" dUsare dina prabhAta meM ThAkura vahA~ phuNcaa| ThAkura ne AvAja lagAkara mahArAja ko bulaayaa| ve svAmIjI kahane lage-"kyA batAU~, maiM to AnA cAhatA hU~, kintu isa ghara ke khambhe ne mujhe pakar3a liyA hai| aisA kahate hue ve donoM hAthoM se eka khambhe ko pakar3e hue the| ThAkura ne kahA- "khambhe se hAtha httaaiye|" hAtha haTAte hI svAmIjI khambhe se chUTa ge| unhoMne ThAkura se pUchA, kyoM bhAI ! khambhe ne mujhe pakar3A thA, yA maiMne use pakar3A thaa|"tthaakur mahodaya ne turanta kaha diyA-"khambhe ne Apako nahIM pakar3A thaa| Apane hI svayaM use pakar3A thaa| isa para svAmIjI ne samajhAyA ki iso prakAra dArU ne tumheM nahIM pakar3A hai, kintu tumane usako pakar3a liyA hai| ThAkura ko apano bhUla samajha meM A gaI aura usane usa vyasana ko sadA ke lie chor3a diyaa| isI prakAra manuSya apanI mAnasika durbalatA ko dUra kara satsaMkalpa kA Azraya le, to sahaja ho aneka hAniprada pravRttiyoM ko chor3a sakatA hai| jainadharma isI kAraNa jIva ke sukha-duHkha, utthAna-patana kA uttaradAyitva dUsare para na lAdakara jIva ko hI doSI kahatA hai| svayaM karma karotyAtmA svayaM ttphlmshnute| svayaM bhramati saMsAre svayaM tsmaadvimucyte|| vartamAna yuga kA mAnava laukika-jagat meM alaukika kArya karatA-sA dikhAI detA hai, kintu viSayoM kI dAsatA ke parityAga ke kSetra meM vaha Age bar3hane ke sthAna meM pIche haTatA jA rahA hai| eka sarvajanasammata rAtribhojana kI pravRtti kI hAni para vicAra kiyA jAya, to zAstroM se bhI mahAn anubhava tathA pratyakSa bodha dvArA isakI hAni kA sabako patA hai, phira bho sAdhanasampanna vyakti bhI isa Adata se nahIM chuutttaa| eka bAta bhArata sarakAra dvArA mudrita bAlabhAratI meM chapI thI-"eka bAra eka lar3akI usa dUdha ko pI gaI, jisameM eka makkhI gira gaI thii|"raatri ko bhojana karane meM aisI bAteM aneka bAra ho jAtI haiM, kyoMki sUrya-prakAza ke abhAva se dIpaka ke ujele meM aneka kIr3e svayaM bhojana meM Akara AtmasamarpaNa karate haiN| kabhI-kabhI unakA zarIra sthUla rahA, to dRSTigocara ho gae aura bahudhA choTe zarIra vAle hue, to patA bhI nahIM calatA ki rAtribhojana meM unakA kyA ho gyaa| "usa lar3akI ne binA dekhe dUdha ko pI liyaa| marI makkhI peTa meM calI gii| usase usa lar3akI kA burA hAla huaa| vaha mara gii| DAkTaroM ne usakI bImArI samajhane kA prayatna kiyA thA, kintu patA nahI cala paayaa| jaba usake zava kI parIkSA kI gaI, taba patA calA ki makkhI jaharIlI thii| usake sAtha Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bayAlAsa cAritra cakravatA jaharIle kITANuoM ne zarIra meM praveza kiyA thaa|" hindI jagat ke suparicita vidvAna paM. rAmanareza tripAThI ne 'navanIta'bambaI meM vaidika mizanarI 'rucirAma kI makkA yAtrA'eka lekha chapAyA thA, usameM unhoMne likhA thA, "adana meM do mAha rahane ke bAda paMDita rucirAmajI jukAra mukAma meM phuNce| vahA~ unhoMne do dina kA pAnI bhara liyaa| badduoM ne unakI keTalI meM UTanI kA dUdha bhara diyaa| kucha khajUra bhI die| calate-calate ve rAstA bhUla gae aura zAma ko eka jaMgala meM jA nikle| unhoMne lakar3iyA~ jamAkara Aga jalAyI, khAnA pkaayaa| cAya pI aura vahIM so ge| AdhA dUdha sote samaya pI liyA aura AdhA rAtri meM jaba pyAsa lagI, taba pI liyaa| sabere unako jora kA bukhAra car3ha aayaa| keTalI ko dekhA, to sArI keTalI cITiyoM se bharo thii| bukhAra kA kAraNa samajha meM A gyaa| AdhI rAta ke dUdha meM cITiyA~ bhI thI, jinheM ve pI gaye the|" (navanIta-hindI mAsika, navambara 1968) ina udAharaNoM ke prakAza meM vivekI mAnava apanA karttavya soca sakatA hai| dharma ke nAma para na sahI, apane hita ke nAma para to aise bahuta-se niyamoM ko sahaja hI apanA sakatA hai, kintu viSayAsakti ke kAraNa manuSya vikAroM se vimukta hone kA purUSArtha nahIM karatA hai aura daiva kI goda se bacce kI taraha soyA karatA hai| AtmavikAsa ke liye gItA kA adhyAya 6, zloka 5 kA yaha upadeza vizva ke liye hitaprada hai - uddharedAtmanAtmAnaM nAtmAnamavasAdayet / __ Atmaiva hyAtmano bandhurAtmaiva ripuraatmnH|| artha : apane dvArA apanI AtmA kA uddhAra kare aura apanI AtmA ko adhogati meM na pahu~cAve, kyoMki jIvAtmA Apa hI apanA mitra hai, Apa hI apanA zatru hai| yaha jIva Atmazakti tathA karttavya ko bhUlakara svayaM kA zatru bana rahA hai| yaha apane amUlya narajanma ko viSaya bhoga meM vyatIta karatA hai| bAlastAvat krIr3AsaktaH, taruNastAvat truunniirktH| vRddhastAvat cintAmagnaH parame brahmaNi kopi na lagnaH // isakA bhAva isa hindI padya meM diyA gayA hai - khelakUda meM bItA bacapana, ramaNI rAga raGga-rata yauvn| zeSa samaya cintA meM DUbA, isase ho kaba brhmaaraadhn|| jisa prakAra kumbhakAra kA cakra pUrva saMskAra ke prabhAva se punaH gamana hetu preraNA na milane para bhI bhramaNa karatA rahatA hai. isI prakAra jinake pAsa Atmazodhana tathA jIvana ko 1. "bhajagovindama stotra" -cakravartI rAjagopAlAcArI (pa.7) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha tiyAlIsa vizuddha banAne yogya sarva prakAra kI anukUlatA rahatI hai, ve kIrti kI lAlasA se bAhara se AkulatAoM ko kharIdane kA prayatna karate haiM aura doSa karmo ko dete phirate haiN| ____ kavi bhUdharadAsajI ne likhA hai - "subuddhi rAnI se usakI eka sakhI kahatI hai, ki terA pati Atmadeva duHkhI ho rahA hai| vaha to bahuta acchA hai, kintu isa pudgala (jar3a tattva) ne use kaSTa meM DAla diyA hai|" kavi ke zabdoM meM - kahai eka sakhI suna rI subuddhi raanii| terA pati duHkhI dekha lAge ura Ara hai| mahA aparAdhI eka pudgala hai chahoM maaNhi| soI duHkha deta dIkhe nAnA parakAra hai| apane pati kI dUSita vRtti kI AlocanA karatI huI subuddhi devI nyAyapUrNa bAta kahatI hai, ki merA pati hI apane duHkha kA bIja botA hai| usakA doSa dUsare ke Upara lAdanA ThIka nahIM hai| subuddhi kI apanI priya sakhI se apane pati kI kaTu samAlocanA kitanI satya hai, yaha pratyeka tatvajJa soca sakatA hai - kahata subuddhi AlI kahA doSa pudgala ko, apanI hI bhUla lAla hota Apa khvAra hai| khoTo dAma ApanI sarAphai kahA lage vIra, kou ko na doSa mero bhoMdU bharatAra hai| avidyA ke kAraNa isa jIva kI ruci itanI vikRta ho gaI hai ki yaha AtmA ke ahitakArI kAryoM meM Ananda kI kalpanA karatA hai| yaha bAlU ko pera tela pAne ko mahAkaSTa uThAtA hai, kintu bAlU ke bhItara tela kA abhAva hone se vaha udyoga vyartha jAtA hai, isI prakAra bAhya padArtha meM Ananda na hone se usakI vahA~ khoja sarvadA nirAzA rUpa meM hI pariNita hotI hai| ___ dArzanika imarasana ne kahA hai- eka samaya aneka logoM ne bahuta zasya-zyAmalA bhUmi para adhikAra jmaayaa| ve apanI jAgIra meM ghUmate hue garva kA anubhava kara rahe the| ve kahate the yaha bhUmi to hamArI hai| usa samaya pRthvI se pratidhvani utpanna huI - They call me theirs Who so controlled me; Yet everyone Wished to stay, and is gone, How am I theirs If they cannot hold me But I hold them ? artha : jinhoMne mujha para adhikAra jamAyA, unhoMne kahA ki yaha pRthvI hamArI hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMvvAlIsa cAritra cakravartI pratyeka ne cAhA ki vaha yahA~ nivAsa kare, kintu vaha calA gyaa| batAo ! maiM unakI kisa prakAra hU~, jabaki ve mujhe pakar3a nahIM sakate, kintu maiM hI unako apane AdhIna karatI huuN| vizva kA sarvocca praharI himAlaya batA sakegA, ki isa bhArata deza para tathA dUsaro jagaha apanA prabhutva jamAne kitane vyakti, jAtiyoM Adi kA padArpaNa nahIM huA aura aba unakA nAma bhI jJAta nahIM hai| itihAsa ke pRSThoM meM jina dezoM kI purAtana yuga meM vaibhavapUrNa sthiti batAI jAtI hai, vahA~ vinAza tathA zUnyatA kA akhaNDa sAmrAjya hai| mahAkavi jinasena ne mahApurANa meM batAyA hai ki cakravartI bharatezvara vividha dezoM para vijaya-prApti ke uparAnta vRSabhA~cala nAmaka eka sundara parvata ke samIpa phuNce| usa samaya taka bharatarAja apane ko vizva meM apratima pRthvIpati socate the, kintu usa parvata ke pAsa pahu~cane para unheM jJAta huA ki asaMkhya zAsaka isa pRthvI ke svAmI bane the aura ve saba cale ge| usa parvata para paramparA ke anusAra pratApI nareza cakravartI kA nAma utkIrNa rahatA hai, usa krama ke anusAra parvata para apane nAma kI prazasti aMkita karane ko bharatezvara taiyAra hue| mahAkavi kahate haiM-"cakravartI bharata ne kAkiNI ratna lekara jyoMhI vahA~ likhane ko icchA kI, tyoMhI unhoMne vahA~ hajAroM cakravartI rAjAoM ke nAma aMkita dekhe| asaMkhyAta karor3a kalpoM meM jo cakravartI hue the, una sabake nAmoM se bhare hue usa vRSabhAcala ko dekhakara bharata ko bahuta hI vismaya huaa| tadanantara jisakA garva kucha dUra huA hai, aise cakravartI ne Azcaryayukta hokara isa bharatakSetra kI bhUmi ko ananya-zAsana (anya ke zAsana) rahita nahIM maanaa|" usa samaya cakravartI bharatezvara ke antaHkaraNa meM yaha bAta aMkita huI ki vizva ke madhya usakI asAdhAraNa sthiti nahIM hai| jaba taka moha kA nazA nahIM utaratA, taba manuSya adbhuta kalpanA-jAla meM svayaM ko kaidI banAyA karatA hai| ___moha pizAca ke dvArA chalA gayA jIva prabhutA pAkara svayaM kA patana karate hue dUsaroM kI durgati kA bhI kAraNa banatA hai| udAharaNArtha vAmamArgiyoM kA prazraya pAkara dharma kA kitanA vikRta rUpa banAyA gayA ki usakA vicAra karate hI sacce dharmavAloM ke hRdaya para vajrapAta-sA hotA hai| isa vAmamArga ke mukhya kendra vikramazilA, kAzmIra tathA baMgAla kAkiNIratnamAdAya yadA lilikhisstyym| tadA rAjasahastrANAM nAmAnyatraikSatAdhirAT // 141 // asaMkhyakalpakoTISu ye'tikraantaadhraabhujH|| teSAM nAmabhirAkIrNa taM pazyan visiSmaye // 142 // tataH kiMcit skhaladgarvo vilakSIbha ckriraatt| ananyazAsanAmenAM sa mene bharatAvanIm // 143 / / ___ -AdipurANa, parva 32 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha paiMtAlIsa the| zrI ke.ema. panikkara ne likhA hai ki vAmamArga ke kendrasthaloM kI bar3I dayanIya sthiti thI-"eka sAdhu zarAba kI botala sahita vikramazilA ke vizvavidyAlaya meM pAyA gyaa| isa saMbaMdha meM pUche jAne para usane kahA ki vaha madirA use usakI preyasI bhikSuNI ne dI thii| vizvavidyAlaya ke adhikAriyoM ne usake viruddha anuzAsana kI kAryavAhI karane kA jaba vicAra kiyA, taba vizvavidyAlaya ke sadasyoM meM do pakSa ho ge| isa prakAra kAphI jhagar3A bar3ha gyaa| ina logoM kI ArAdhanA meM mAMsa, mIna, madirA tathA strI-sevana kI anujJA thii| manuSya-bali taka vidheya thii| inake grantha meM yaha ullekha AyA hai ki pUjA meM naramAMsa bho Avazyaka thA, jise ve loga mahAprasAda kahakara udarastha karate the| madirA ke sAtha mAnavarakta bhI piyA jAtA thaa|" Aja bhI kabhI-kabhI patroM meM aisA varNana par3hane meM A jAtA hai-"amuka sAdhu ke veSavAle vyakti ne baccoM ko ur3Akara unakA vadha karake apanI nararakta premI devI kA AzIrvAda prApta kiyaa|"aise loga bhI apane ko mahAn dharma kA aMga kahate haiN| zAntabhAva se dharmo ke itihAsa kA parizIlana karane vAle ko yaha spaSTa ho jAyagA ki aisI patanakArI pravRttiyoM ke kAraNa hI saccA dharma bhI lAMchita kiyA jAne lagA aura usI kA yaha pariNAma haiM ki jana-sAdhAraNa kA hRdaya dharma ke bandhana se vimukta rahane meM apanA kalyANa socatA hai| zuddha svarNa sadRza dharma eka rUpa hai| use loga vividha nAma dete haiN| eka zAyara ne kahA hai : 1. "In religion also this degeneration was apparent... The Left Hand Marge had taken deep roots and a nursery for it existed at Vikramasila, Kashmere and Bengal. The following incident, which took place in Vikramsila will show how deep was the cancer which had eaten into the vitals of national life. A priest studying at the university was discovered with a bottle of wine. When asked he stated that it was given to him by a nun, whom he used to meet. The authorities of the university decided to take disciplinary action, but on this the members of the university split into two factions and great trouble followed.... ____Every thing was permitted in this worship - fish, flesh, wine, women. Even human-sacrifice was allowed. One passage would seem even to indicate that human flesh was also used in worship and consumed as Mahaprasad. Blood of men along with wine was also used." -A SURVEY OF INDIAN HISTORY". K.M. Pannikker, p. 105 2. "There is only one religion, though there are a hundred versons of it" - Bernard Shaw Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chiyAlIsa cAritra cakravartI tuma rAma kaho, vaha rahIma kahe, donoM kI garaja allAha se hai| tuma dIna kaho, vaha dharma kaheM, maMzA to usI kI rAha se hai| loga apanI bhogalipsA kI pUrti ke lie dharma tathA usake AzrayarUpa devI, devatAoM ko una bAtoM se abhibhUta batAte haiM, jina durbalatAoM se mohI mAnava vyathita ho rahA hai| udAharaNArtha, kisI tambAkhU premI kavirAja ne yaha kavitA banA dI ki kRSNamahArAja bho tambAkhU khAte the - kRSNa cale vaikuMTha ko, rAdhA pakar3I bA~ha / yahA~ tamAkhU khAya lo, vahA~ tamAkhu nA~hi // aisA hI kAlpanika citraNa aneka vilAsI tathA vyasanI loga karate hai| bhagavAn ke nAma para loga apanI viSayalolupatA kI pUrti karate haiN| aise kArya kA duSpariNAma kyA hogA, yaha vilAsI loga nahIM socate haiN| gItA (adhyAya 16, zloka 21) meM naraka avasthA meM jIvAtmA ke patana ke trividha tamodvAroM kA ina zabdoM meM kathana kiyA gayA hai - vividhaM narakasyedaM dvAraM nAzanamAtmanaH / kAma : krodhastathA lobhastasmAdetattrayaM tyjet|| artha : naraka ke tIna dvAra kahe gaye haiM- kAma, krodha tathA lobh| inake dvArA AtmA kA adhaHpatana hotA hai, isase ina tInoM kA tyAga karanA caahie| yadi hama zAnta bhAva se vicAra kareM, to uparokta ukti akSarazaH satya pratIta hogii| inameM sarvopari sthAna lobha kA hai| jaina pUjA meM kahA hai-"lobha pApa kA bApa bkhaanaa"| aMgrejI meM sUkti hai - "No vice like avarice" / Aja bhArata rAjanaitika dRSTi se svatantra ho gayA hai, kintu vaha lobha ke jAla meM phaMsakara bhayaMkara rUpa se parAdhIna ho gayA hai| ahiMsA kA puNya nAma lene vAlA zAsana mAMsAhAra tathA jIva-vadha ko preraNA detA hai| jIvavadha dvArA vaha dhana-saMcaya karane ke patha meM laga rahA hai| jIvaghAta dvArA dhana kamAnA dhIvara, kasAI Adi kA kArya rahA hai| ahiMsAvAdI zAsana jIvaghAta dvArA garIbI dUrakara saMpannatA kA svapna dekhatA hai| yaha bhayaMkara bhrama hai| ahiMsAvAdI rahate hue garIbI varadAna hai| zIlavatI mahilA phaTe vastroM meM rahatI huI bhI ratnAlaMkRta vezyA se acchI hai| zAsana avyavasthA ke dvArA dhana kA apAra apavyaya karatA hai tathA dhana-lAbha ke lie vaha dharmaadharma kI tanika khabara nahIM rakhatA hai| ___ isa kamAI ke naze meM isa deza ke sArathIgaNa yaha nahIM socate ki bar3e-bar3e rASTra unnati ke zikhara para car3hakara pApoM ke kAraNa patana ke gahare garta meM aise gire haiM ki unakA patA bhI nahIM calatA hai| ataH yaha jAnanA jarUrI hai ki hiMsA, pApAcAra aura vilAsitA se yukta yaha bhautika unnati kA bhavana bhI bahuta samaya taka nahIM ttikegaa| bar3e-bar3e nirAmiSa parivAra meM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha saiMtAlIsa janmadhAraNa karane vAle vyakti jaba zAsana ke padAdhikArI bana jAte haiM, taba ve mAMsAhAra, matsyAhAra Adi ko ucita batAne vAle bhASaNa dete hai| ye bandara becate haiM, machalI becate haiM aura na jAne kyA-kyA becakara rASTrakoSa bharane kI socate haiM tathA vilAsitA kI sAmagro bar3hAkara deza ko pazcimI sabhyatA ke Adarza ke anusAra samunnata dekhanA cAhate haiN| ye gaNataMtra zAsana ke vAhaka jinako pitA, bApU kaha kara dezavAsiyoM ke samakSa apane ko gAMdhIbhakta sUcita karate haiM, una gAMdhIjI ke hI upadeza para yadi dRSTi deM, jo unhoMne san 1646 meM amerikAvAsiyoM ko diyA thA, to inakI zyAmavRttiyoM meM zubhratA kA padArpaNa ho sakatA hai, "merA khyAla hai ki amerikA kA bhaviSya ujjvala hai| vaha dhana ko usake siMhAsana se haTAkara Izvara ke lie thor3I jagaha khAlI kre| lekina agara vaha dhana kI hI pUjA karatA rahA, to usakA bhaviSya andhakAramaya hai, phira loga cAhe jo kheN| dhana Akhira taka kisI kA sagA nahIM rhaa| vaha hamezA bevaphA (beImAna) dosta sAbita huA hai|" (21-10-1960 naI dillI presTana grovara ke sAtha bAtacIta meN)| bhArata deza ne tyAga tathA tyAgI kI pUjA kI hai| yadi usakA mArgadarzana karane vAloM ne apanA ravaiyA na badalA, to yA to ve deza ko vinAza kI sthiti meM pahuMcA deMge athavA janatA ko adharma kI ora le jAne vAloM kA sAtha chor3anA pdd'egaa| manuSya jIvana alpakAla sthAyI hai| zIghra hI sAvadhAnIpUrNa pravRtti kA Azraya karanA zreyaskara hai| svAmI vivekAnanda upaniSad kA yaha vAkya apane zrotAoM ko sunAyA karate the-"tyAgena amRtatvaM AnazuH"tyAga ke dvArA amRtatva (Immortality) kI prApti hoto 1. nAgapura dainika "navabhArata" 2 akTUbara, 1953 ke navabhArata meM kAMgresI sarakAra kI sUcanA chapI thI, "bandara mAro, inaamlo| pratyeka bandara mArane para 5/- tathA 5 se adhika bandara mArane para 1/- kI dara se puraskAra diyA jaavegaa| jo vyakti 5 se kama bandara mAregA, use koI puraskAra nahIM diyA jaaygaa|" sana 1655 ke 6 pharavarI ke"hitavAda" meMlandanakAsamAcAra chapAthA kibhArata kI hAIkamiznara zrImatI vijayalakSmI paMDita se dayApremI aMgrejoM kA ziSTamaNDala milA thaa| usane nivedana kiyA thA kilandana kebandaragAha parase do varSoM meM eka lAkha bandara amerikA bheje gayethe, "Thedeputation pointed out that in last two years hundred thousand monkeys have passed through London airport for the United States." dayApremI ziSTamaMDala ne bandaroM ko na bheje jAne kI prArthanA kI thii| una bandaroM kA nAza vaijJAnika kAryoM meM kiyA jAtA thaa| bambaI ke mukhya maMtrI brAhmaNa jAtIya sva. khera ne machalI ke mAMsa kI stuti karate hue usekhAne ko preraNA kI thii| Arambha meM dhArmika parivAra meM janma dhAraNa karane vAle baMbaI gavarnara ne aNDA khAne kA upadeza diyA thaa| mAMsAhAra kA mahatva batAne kA pracArakAryabhArata zAsana kA khAdya vibhAga karatA ho hai| svataMtra bhArata meM bhayaMkara rUpa se jIva-vadha zAsana ke kAraNa bar3hatA jArahA hai, yaha mahAn duHkha kI bAta hai| dayA-pracAra kA joradAra prayatna rASTrahitArtha Avazyaka hai, anyathA hiMsA, patana kA hetu bnegii| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ar3atAlIsa cAritra cakravartI hai| samajha meM nahIM AtA ki gAMdhIvAdI bhArata ke bhAgyavidhAtAoM kA dhyAna sAdagI kI sAkAra mUrti sevAgrAma kI kuTI kI ora kyoM nahIM jAtA ? luI phizara ne gAMdhIjI ke viSaya likhA hai- 'Gandhi is the symbol of lifelong renunciation and dedication.' gAMdhIjI AjIvana tyAga tathA AtmasamarpaNa ke pratIka ke rUpa the| gAMdhajI kahA thA merA jIvana hI tumhAre lie merA saMdeza hai / (My life is my message.) do hajAra varSa pUrva grIsa deza sabhyatA tathA samRddhi ke zikhara para thA / usa deza kI apratima vibhUti sukarAta kA jIvana sArvajanika zAnti ke mArga ko sUcita karatA huA pratIta hotA hai| jahA~ Aja taraha-taraha kI AvazyakatAoM ko utpanna karake unakI pUrti hetu kala, kArakhAnoM tathA unake lie dhana-saMgraha ke lie bhArata lAlAyita hai, vahA~ sukarAta kahatA thA ki- "jitanI jarUratoM ko tuma kama karoge, utanA hI tuma paramAtmA ke sadRza bnoge|"" sukarAta ne AvazyakatAoM ko alpatama karate hue jIvana vyatIta karane IT abhyAsa kara liyA thA / sukarAta bAjAra meM jAkara vividha vikrayayogya vastuoM ko dekhakara socatA thA, inameM se kina-kina padArthoM ke binA merA kAma cala sakatA hai ?? jaba samAja meM tyAgI puruSoM kI vRddhi hotI hai taba rASTra unnata hotA hai| bhArata ke svataMtratA saMgrAma meM lokamAnya tilaka, dezabandhu cittaraMjanadAsa, motIlAla neharU, lAlA lAjapatarAya Adi mahAnIya vibhUtiyoM ke tyAga ke phalasvarUpa gAMdhIjI ne bhArata ko vijayo banAyA thaa| Aja tyAgiyoM kA sthAna svArthiyoM ne, "Selfless" kI jagaha para "Selfish" logoM ne grahaNa kiyA aura ve svArthI (Selfish) loga machalI becane kA (Sell Fish) dhandhA karane lge| isa hiMsA ke kAraNa deza kI janatA sukhI nahIM hai, yadyapi bahasa dvArA tathA kalpita A~kar3oM ke AdhAra para athavA anya logoM kI sammatiyA~ batAkara hameM baccoM kI taraha samajhAyA jAtA hai ki aba tumhArI hAlata bahuta acchI ho gaI, tuma unnata ho rahe hai / yaha bhI vinodaprada bAta hai / kSINa zarIra vyakti meM yadi bala kI vRddhi hotI hai, usakA vajana bar3hatA hai, to kyA use mAlUma nahIM par3atA ? kyA use samajhAyA jAtA hai ki tuma aba svAsthya ke kSetra meM pragati kara rahe ho ? yadi deza bhautika vikAsa se sukhI ho rahA hai, to usakA anubhava kyoM nahIM ho rahA hai, duHkhoM kI vRddhi kyoM ho rahI haiM ? vAstava meM zAnti aura unnati kA mArga AtmA ke guNoM ko vikasita karanA tathA vilAsitA se vimukha honA hai| jaba manuSya bhoga-vilAsa kI ora kadama bar3hAtA hai, to vaha kucha kAla ke pazcAt patana ko prApta karatA hai / itihAsa isa bAta kA sAkSI hai, 1. He trained himself to live in the most frzugal manner. "How many things I can do without ?" he would exclaim on looking at the goods exposed for sale in the market-places. -"The Paths of Peace' by H. Bills. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha unapacAsa ki viSayoM ke dAsa dIpaka ke pAsa daur3akara Ane vAle pataMgA kI dazA ko prApta karate haiN| viSayajanita AnaMda kRtrima (artificial) hai| usameM sthAyIpana nahIM hai| vaha vipatti pracura bhI hai| svAvalambana tathA sadAcAra dvArA upalabdha Ananda apUrva hotA hai| samaMtabhadra svAmI ne sambhavanAtha bhagavAn ke stavana meM iMdriyajanita sukha kI mImAMsA karate hue likhA hai - zatahRdonmeSacalaM hi saukhyam, tRSNAmayApyAyanamAtra hetuH / tRSNAbhivRddhizca tapatyajastram tApastadAyAsayatItyavAdIH // 3 // artha : bhagavan ! Apane kahA hai ki indriyoM se utpanna hone vAlA sukha bijalI ko camaka ke samAna kSaNasthAyI hai| vaha sukha tRSNArUpI roga kA ekamAtra hetu hai| usake sevana karane se viSayoM kI lAlasA bar3hatI hai| yaha tRSNA kI vRddhi nirantara saMtapta karatI hai| uso kAraNa yaha saMtApa jagat ko kRSi, vANijyAdi kAryo meM pravRtta karAkara aneka prakAra ke kaSToM se duHkhI banAtA hai| jisa 30 janavarI 1948 ke dina goDase ne golI mArakara gAMdhI jI kI jIvanalIlA samApta kI thI, usa dina prabhAtakAla meM ve zAyara ke isa gIta ko dhyAna se suna rahe the : hai bahAre bAga duniyA canda roj| dekha lo isakA tamAzA canda roj|| artha : yaha jagat eka bagIce ke samAna hai, jisameM saurabha tathA saundarya thor3I dera nivAsa karate haiM / yaha sthAyI Ananda kA sthala nahIM hai| isakA tamAzA kucha samaya paryanta rahatA hai, use dekha lo| vaha Asakti ke yogya nahIM hai| isa kSaNika Ananda tathA vaibhava ke pIche manuSya to kyA, sAMskRtika saMpatti kA uttarAdhikArI yaha deza bhI A~kha bandakara sukha-prApti ke mArga para daur3a lagA rahA hai| bhAratavAsiyoM ko, zAsakoM tathA zAsitoM ko mahAbhArata ke zAntiparva meM pratipAdita bhISma kI puNyavANI ko dhyAna meM rakhanA cAhie - "dharmeNa nidhanaM zreyaH, na jayaH paapkrmnnaa|" __ artha : dharma (ahiMsAtmaka jIvana) ke sAtha mRtyu acchI hai, pApa kAryo ke dvArA vijaya bhI burI hai|' pApa kI AdhArazilA para avasthita abhyudaya vAstavika Ananda aura zAnti se dUra rahatA hai| kisI bhavana kI nIMva meM yadi murdA DAla diyA jAya aura usa para dayA ke devatA kA maMdira banAyA jAya, to kyA usa sthAna para bhagavatI ahiMsA kA nivAsa hogA? dayA ke devatA ke maMdira kI nIMva meM rakta nahIM, prema kA amRta sIMcA jAnA caahie| manuSya kA kartavya hai ki vaha apanA sva' apane zarIra tathA parivAra ko hI nahIM mAnakara prANImAtra ko apanA 1. "Death through Dharma is better than victory through a sinful act" * The Mahabharata Condensed, Madras, P. 401 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacAsa cAritra cakravartI soce tathA maane| saccI karUNA kI sRSTi meM saMpUrNa jIva samAna dikhate haiN| mAtA ko susvAdu vastu apane baccoM ko khilAne meM jitanA Ananda AtA hai, utanA Ananda akele apanA peTa bharane meM nahIM aataa| jo vyakti nakalI nahIM, asalI Ananda cAhatA hai, use apane Apako samudra kI taraha gambhIra tathA vizAla banAnA caahiye| ravi bAbU ne apane vizvakavi kI pratiSThA ke anurUpa ye zabda kahe the-'mahAzAnti mahAprema, mahApuNya mhaaprem|' mahAn prema hI mahAn puNya hai, usake samIpa hI mahA zAnti kA nivAsa rahatA hai| yogasUtra meM likhA hai(sUtra 35, dvitIya pAdaH) ahiMsA pratiSThAyAM, tatsannidhau vaira tyaagH| sahajavirodhI-nAmahinakulAdInAM vairtyaagH|| artha : ahiMsA kI pratiSThA hone para usake sannidhAna hone para nisarga se virodho sarpa-nakulAdi jIvoM meM vairabhAva chUTa jAtA hai| ahiMsA kI suvyavasthita rIti se zreSTha sAdhanA kA mArgadarzana jainagraMthoM meM kiyA gayA hai| ahiMsA kI saphala sAdhanA karane vAloM meM caubIsaveM tIrthakara bhagavAn mahAvIra kaivalya prApti ke pazcAt magadhadeza kI rAjadhAnI rAjagRha ke vipulAcala para Aye the| usa samaya bhagavAn ke samavazaraNa (dharmasabhA) meM vidyamAna pazuoM meM adbhuta maitrI ko jyoti jagI thii| jinasena svAmI ne mahApurANa meM usa maitrI kI eka madhura jhA~kI isa prakAra dI hai| samrAT zreNika (bimbasAra) RSirAja gautama gaNadhara se kahate haiM - siMha-stanandhayAnatra kariNyaH pAyayanyAH / siMhadhenustanaM svairaM spRzanti kalabhA ime||2-13|| artha : prabho! idhara ye hathaniyA~ siMha ke bacco ko apanA dUdha pilA rahI haiM tathA siMhano ke stanoM kA dUdha hAthI ke bacce svecchA se pI rahe haiN| samrAT zreNika punaH kahate haiM - tapovanamidaM ramyaM parito vipulAcalam / dayAvanamivodbhUtaM prasAdayati me manaH // 2-17 // artha : nAtha ! vipulAcala ke cAroM ora kA yaha tapovana baDA ramaNIya hai| yaha mujhe dayAvana ke rUpa meM utpanna huA atyanta priya lagatA hai| ahiMsA AdhyAtmika tathA laukika unnati kI jananI sadRza hai| jinendra bhagavAn ke eka hajAra ATha nAmoM meM mahAdayaH zabda AyA hai usakA bhAva hai ki bhagavAna mahAdayA yukta haiM, unako mahodaya' bhI kahA hai, kyoMki unakA udaya arthAt unakI unnati bho mahAn hai| mahAna-dayA' kA 'mahAna-udaya' ke sAtha sambandha hai| bhagavAna ko 'mahAdamaH', mahAindriya vijetA bhI kahA hai, kyoMki unnati kA Arambha indriya vijaya tathA AtmanirmalatA dvArA sampAdita hotA hai| DaoN. rAdhAkRSNan ne dehalI meM mahAvIra jayanto Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkAvana Amukha 1663 para kahA thA-"Aja ke saMkaTa ke samaya mahAvIra bhagavAn kA iMdriyajaya tathA saMyama, vIratA Adi guNoM kI bar3I AvazyakatA hai|" kAma krodha, lobha, mAna, mAyA Adi vikAroM ke kAraNa hI yaha jIva avinAzo Ananda ko nahIM prApta kara paataa| abodha bAlaka miTTI ke Dhera meM avarNanIya saundarya tathA vibhUti kI kalpanA karake prasanna hotA hai, pazcAt jJAna ke vikAsa hone para use apanI bhUla tathA bholepana kA patA calatA hai, isI prakAra moharUpI andhakAra ke dUra hone para manuSya ko vastusthiti kA samyak avabodha hotA hai| isa moha ke kAraNa laukika vidyA ke mahAn vidvAna tathA sarva prakAra ke vaibhavAdi sampanna prANI ajJavat ceSTA karate haiN| jaba yaha jIva ciMtana avasthA meM padArtho ke tathA apane svarUpa para vicAra karatA hai, taba yaha socatA hai ki maiM aba taka gahare andhakAra meM thA, jo maiMne apane AtmasvarUpa ko nahIM jaanaa| vizva ke mahApurUSa AtmA ke jJAna ko sukha kA mUla bIja batAte haiN| "AtmAnaM viddhiM (Know Thyself) Adi zabda usakI upayogitA para prakAza DAlate haiN| sarvathA ekAkI jIvana bitAne vAlA kanphyUzasa kahatA thA-"maiM pahale apane ko bhalIbhA~ti jAnanA cAhatA huuN| merA anubhava hai ki apane ko jAnanA bar3A kaThina kArya hai|" maharSi kundakunda ne likhA hai (mokSaprAbhRta-65) dukkhe Najjai appA appANAUNa bhAvaNA dukkhN| bhaviya-sahAvapuriso visaesu virajjae dukkhaM // artha : isa AtmA kA jJAna bahuta kaThinatA se hotA hai| Atma-bodha hone para usako bhAvanA kaThina kArya hai| AtmA kI bhAvanA karane vAlA purUSa bar3I kaThinatA se viSayoM se virakta hotA hai| bhogAsakti tyAganA AtmavikAsa kA prANa hai| ___javAharalAla neharU ne kahA hai-"tyAga, anuzAsana, saMyama ke binA koI bhI mukti kI AzA nahIM hai| gAMdhIjI sArA bala caritra para dete the|"aatmsvruup kI upalabdhi ke lie vizeSa jJAna bhI Avazyaka hai| aise jIva jinake mana nahIM hai, Atmopalabdhi ke udyoga se vaMcita ho jAte haiN| manuSya jIvana meM sahaja hI sarvaprakAra kI anukUla sAmagrI hai, kintu yaha jIva bhUla jAtA hai ki yadi maiMne zIghra hita-sampAdana nahIM kiyA, to merA jIvana sUrya astaGgata ho jaaygaa| imarasana ne likhA hai- Life is too short to waste (jIvana itanA thor3A hai ki usameM se kSaNabhara bhI barabAda nahIM kiyA jA sktaa|) ataHAtmavikAsa ko ora dhyAna jAnA caahie| 'asalI Ananda kA bhaNDAra bar3e bhavanoM tathA bhautika vikAsa1. "you will do the greatest services to the state if instead of raising the roofs of the houses, you will raise the souls of the Citizens, for it is better that great souls should dwell in small houses than that mean slaves should lurk in great ones." Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAvana cAritra cakravartI kendroM meM nahIM hai, AtmA ko mahAn banAne meM vyakti tathA rASTra kA hita hai| pazcima ke eka vidvAna ne yaha abhiprAya vyakta kiyA hai ki zAsana ke nAgarikoM ke gharoM ke chatoM ko U~cA karane meM rASTra kI utanI sevA tuma nahIM kara sakate, jitanI ki unako AtmA ko vizAla banAkara kara sakate ho| bhautika vikAsa dvArA prApta sukha kRtrima hai tathA alpakAla taka TikatA hai| sArA jagat ajJAnavaza usa sukha meM hI masta ho rahA hai| pUjyapAda svAmI ne likhA hai - vapuH gRhaM dhanaM dArAH putra mitrANi shtrvH| .. sarvathAnyasvabhAvAni mUr3haH svAni prpdyte|| artha : zarIra, ghara, dhana, strI, mitra, zatru ye saba jIva se bhinna svabhAvayukta haiM, kintu ajJAnI jIva ina saba ko apanA mAnatA hai| jisane vAstavika tatvajJAna ko prApta kara liyA hai, vaha vivekI vyakti bhoga tathA moha ke mArga se vimukha hokara zreSTha tyAga ko aGgIkAra karatA hai| eka satpurUSa kahate haiMChastise your passions so that they may not Chastise you. (tumheM apanI vAsanAoM para niyaMtraNa rakhanA cAhie, tAki ve tumheM daNDita na kreN|) isa yuga meM AtmavidyArUpa zreyomArga kA pradarzana prathama jaina tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva ne kiyA thaa| unhoMne prajApati ke rUpa meM logoM ko laukika sukha aura zAMti ke mArga para lagAyA thaa| jaba unakI dRSTi moha ke andhakAra kI nyUnatA hone para vizeSa vizuddha banI taba unhoMne mahAn rAjya kA parityAga kara digambara mudrA dhAraNa kI thii| unakA zreSTha vyaktitva vaidika sAhitya meM bhI nirUpita kiyA gayA hai| bhAgavata meM bhagavAn RSabhadeva ko vAsudeva kA aMza kahate hue unheM AtmavidyA kA pAragAmI batAyA hai| bhAgavata meM unake lie 'vAsudevAMzam'zabda AyA hai| unake nau putra AtmavidyA meM nipuNa digambara zramaNa ho gaye the| bhAgavata ke ye zabda dhyAna dene yogya haiM (20, a. 2, ska. 11 // ) navAbhavanmahAbhAgAH munayo hyarthazaMsinaH / zramaNA vAtarazanA AtmavidyA-vizA daa|| ve digambara sAdhu sarvatra avyAhatagati se vicaraNa karate the (23)avyAhateSTagatayaH surasidhyasAdhyagandharva yakSa nr-kinnr-naag-lokaan| muktAzcaranti muni-cAraNa-bhUtanAthavidyAdhara-dvijagavA~ bhuvanAni kaamm|| eka samaya mahArAja nimi ne bar3e-bar3e RSiyoM ke dvArA eka mahAn yajJa karAyA thA, taba yahA~ nava digambara zramaNa pahu~ce the| unheM dekhakara rAjA nimi tathA anya mahAn vipra loga khar3e ho gae the, una digambara sAdhuoM kA mahAn sanmAna kiyA thA tathA unakI pUjA kI thI (zloka 24, 25, 26, a. 2) / bhAgavata(42, adhyAya 18, skandha 11) meM likhA hai Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 99 ki "bhikSordharmaH zamo'hiMsA (sAdhu kA dharma zAnti tathA ahiMsA hai|) ' isa zreSTha ahiMsA dharma kI carcA karanA sarala hai, usa para nirdoSa rUpa se AcaraNa karanA mahAn AtmAoM kA kAma hai / isa ahiMsA kI sAdhanA ke lie digambara vRtti tathA niHsaGga avasthA Avazyaka hai| jaise sarovara meM eka choTA-sA pASANa khaNDa pheMkane para lahareM uThatI haiM, isI prakAra bAhya kAminI, kaMcanAdi kA jarA bhI sambandha mana ko vItarAgatA se girAkara rAgI, dveSI, mohI Adi vikAra bhAva sampanna karAtA hai / indriyoM ke kAraNa ho jIva kA mana caMcala hotA hai| gItA meM kahA hai ( 60, adhyAya 2) - " indriyANi pramAthI haraMti prasabhaM manaH (indriyA~ pramathana svabhAva vAlI hai, ve balapUrvaka mana ko apanI ora khIMcatI haiN|) " bAhya padArtho kA Azraya pAkara Asakti utpananna hotI hai, usase kAmanA jAgato hai, isake nimitta se krodha paidA hotA hai| krodha se aviveka, usase smRti kA nAza hotA hai, isake dvArA buddhi-viveka kA nAza hotA hai, isase yaha zreyomArga se gira jAtA hai (gItA, zloka 61, 62, adhyAya 2 ) - dhyAyato viSayAnpuMsaH saGgasteSUpajAyate / saGgAtsaJjAyate kAmaH kAmAtkrodhobhijAyate // krodhAdbhavati saMmohaH saMmohAtsmRti vibhramaH / 1 smRtibhraMzAd buddhinAzo buddhinAzAt praNazyati // vAstavika Ananda kI upalabdhi jar3a padArthoM meM nahIM hai| saccA sukha sadAcAro AtmA ko upalabdha hotA hai| daivI sampatti ke dvArA mokSa prApta hotA hai, 'daivI saMpadvimokSAya' (5, 16) / jaina zAstroM meM uttama kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya tathA brahmacarya ye dasa dharma kahe gae haiN| ' digambara jaina sAdhu meM ye dasa guNa pAye jAte haiN| inhIM guNoM kA ullekha daivI sampatti ke rUpa meM gItA meM pAyA jAtA hai| vAstava ye guNa hI nara ko nArAyaNa rupatA pradAna karate haiM / pahile pAvana pra - pravRtti ke patha meM saMlagna mAnava AtmotkarSa karatA calA AyA hai, Aja kA bhrAnta vyakti jar3a tatva ke uddhAra meM dIvAnA bana apane divya vaibhava ko bhUlA huA hai| pratyeka satpuruSa kA dhyAna gItA ke ina padyoM para jAnA cAhie (adhyAya 6, zloka 1, 2, 3) - abhayaM satva - saMzuddhirjJAna - yoga - vyavasthiti: / dAnaM damazca yajJazca svAdhyAyastapa Arjavam // ahiMsA - satyamakrodhastyAgaH zAntirapaizunam / dayAbhUteSvaloluptvaM mArdavaM hIracApalam || 1. uttamakSamA mArdavArjava - satya - zauca- saMyama - tapastyAgAkiMcanyabrahmacaryANi dharmaH // trepana - tattvArthasUtra, adhyAya 6, sUtra 6. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caupana cAritra cakravartI tejaH kSamA dhRtiH zaucamadroho naatimaanitaa| bhavaMti saMpadaM daivImabhijAtasya bhArata / artha : he arjuna ! abhaya, antaHkaraNa kI zuddhatA, jJAnayoga meM dRr3hasthiti, dAna, indriyoM ke damana, pUjA, svAdhyAya, tapa, saralatA, ahiMsA, satya, akrodha, tyAga, zAMti, nindA na karanA, sarvajIvoM meM dayA, indriyoM kI lolupatA kA tyAga, komalatA, lajjA, caMcalatA kA tyAga, teja, kSamA, dhairya, antaraGga tathA bahiraGga pavitratA, zatrubhAva kA tyAga, abhimAna kA abhAva, ye daivI sampatti prApta puruSa ke lakSaNa kahe gae haiN| AtmA kA patana karAne vAlI sAmagrI AsurI sampatti kahI gaI hai| koI bhI vyakti ho, kitanA bhI bar3A, lokamAnya ho, dharma ke kSetra meM bhI jisane apanA Asana jamAyA ho, yadi usameM AsurI sampatti kA viSa hai, to usakI koI bhI rakSA nahIM kara sakatA hai| bar3e-bar3e dharmo ke sattAdhIza banane vAloM meM ye vikAra pAe jAte haiN| AtmahitArtha isa gItokta satya ko sabhI dharmavAloM ko hRdaya meM sthAna denA caahie| gItA meM kahA hai (adhyAya 16, zloka 4) daMbho darpo'bhimAnazca krodhaH pAruSyameva c| ajJAnaM cAbhijAtasya pArtha saMpadamAsurIm // artha : he arjuna ! dambha (pAkhaNDa), ghamaNDa, abhimAna, krodha, kaThora vANI tathA ajJAna ye AsurI sampatti prApta vyakti ke cinha haiN| yadi dhArmikoM ke hRdayoM meM daivI tathA AsurI sampatti kA svarUpa aMkita ho, to jaise lomaharSaka dhArmika atyAcAra pUrva meM hue haiM, unakI punarAvRtti na ho| yaha bhrama hai ki dharma ke nAma para kie gae krUra karma tathA AsurI AcaraNa unnati pradAna kreNge| zrIkRSNa ne arjuna se kahA thA (adhyAya 16, zloka 20) AsurI yonimApannAmUr3hA janmani janmani / mAmaprApyaiva kaunteya tato yAntyadhamAM gatim // artha : he kaunteya ! mUr3ha prANI janma-janmAMtaroM meM AsurI yoni ko prApta hue| ve mujhako na prApta kara atyanta adhama narakAdi gatiyoM ko prApta hote haiN| isa jJAna-jyoti ke ujjvala prakAza meM una logoM kA jIvana dekhA jA sakatA hai, samajhA jA sakatA hai, jo ahiMsA kI zaraNa grahaNa karate haiN| athavA jo hiMsAdi pApAcaraNa tathA dambhAdi vikAroM ke kAraNa nirvicAra ho kArya karate haiN| jo loga apane ko gItAbhakta kahate hue ahiMsAdi daivI saMpatti se samalaMkRta digambara zramaNoM athavA anya zAnti ke upAsakoM para tAmasI bhAvoM se prerita ho apane meM AsurI vRtti ko sthAna dete haiM, unako kyA gati hogI, yaha uparokta kathana se spaSTa ho jAtA hai ? sAtvika zikSA ke pracAra se Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacapana Amukha dhArmika maitrI utpanna hotI hai| jainazAstroM meM kahA hai, jo hInAcaraNa karatA hai, vaha kugati jAtA haiN| apane ko jaina kahanevAlA yadi pApAcaraNI hai, to vaha AtmA unnatipUrNa sthiti ko prApta nahIM karegI, kyoMki vyakti kA bhaviSya usake ujjvala athavA malina bhAvoM para Azrita hai| eka jaina maharSi kahate haiM. iMdriyANi vaze yasya yasya duSTaM na mAnasam / AtmA dharmarato yasya saphalaM tasya jIvitam // usa jIva kA jIvana saphala hai, jisake vaza meM indriyAM haiM, jisakA hRdaya duSTa nahIM hai tathA jo sadA dharma-kAryo meM saMlagna rahatA hai| yadi zAnta bhAva se vaidika vidvAn apane sAhitya ko dekheM, to unake hRdaya meM jainadharma, jaina devatA tathA jaina sAdhuoM ke prati Adara tathA prema-bhAva sahaja hI utpanna hogaa| jaina digambara mUrtiyA~ kAma, krodha tathA lobha rUpa naraka ke kAraNa trividhi doSoM se rahita ho, akAma, akrodha tathA alobha vRtti kI spaSTa pratIka haiN| jaina sAdhu jaba digambara sthiti ko prApta karate haiM, taba ve gItA kI paribhASA ke anusAra brAhmI sthiti sampanna " sthitaprajJa" satpurUSa ke rUpa meM sammAna ke yogya ho jAte haiN| unakA Adara na karake unake abhadra bhAvoM ko vyakta karanA svadharma kI pavitra AjJA kA ullaMghana karanA kyA nahIM hai ? digambara jaina muni paramazAnti svarUpa, sarvakAmanAoM se mukta tathA pANipAtra mahAtapasvI hote haiM / una parama brahmacarya se samalaMkRta sAdhuoM kA vihAra subhikSa tathA samRddhi kA kAraNa kahA gayA hai| sthitaprajJa kA svarUpa gItA meM ina zabdoM meM kahA gayA hai (adhyAya 2, zloka 55 ) - prajahAti yadA kAmAnsarvAnpArtha manogatAn / AtmanyevAtmanA tuSTaH sthitaprajJastadocyate // artha : he arjuna ! yaha purUSa manogata sarva kAmanAoM kA tyAga karatA hai, usa kAla meM AtmA ke dvArA hI AtmA meM santuSTa huA sthitaprajJa kahA jAtA hai| zIta, uSNa, kSudhA, pyAsa, daMza, mazaka, digambaratva Adi kI kaThinAiyoM ko sahana karane vAle jaina munirAja ke viSaya meM yaha gItA kI ukti kitanI satya tathA upayukta hai, yaha vicAravAn vyakti soca sakatA hai (gItA, adhyAya 2, zloka 56 ) - dukheSvanudvignamanAH sukheSu vigataspRhaH / vItarAga - bhaya - krodhaH sthitadhIrmu nirucyate // artha: jo duHkhoM se ghabarAte nahIM, sukhoM meM jinakI tanika bhI icchA nahIM hai, jo rAga, bhaya tathA krodha se vimukta hai, vaha sthitaprajJa muni kahA gayA hai - - sAmAnya zreNI kA mAnava to zreyomArga meM saMlagna sAdhuoM tathA tapasviyoM ke jIvana se prakAza pAtA huA gRhastha jIvana vyatIta karatA hai, kintu usakI AkAMkSA bhartRhari Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chappana cAritra cakravartI (vairAgyazataka) ke zabdoM meM isa prakAra rahatI hai - ekAkI nispRho zAntaH pANipAtroM digmbrH| kadA'haM saMbhaviSyAmi krmnirmuulnkssmH||86|| artha : bhagavan ! maiM akelA, spRhArahita, zAnta, karapAtra meM bhojana karane vAlA tathA karmo kA mUloccheda karane meM samartha digambara muni kaba banUMgA? isa digambara avasthA ke prApta hone para manuSya agaNita cintAoM tathA manovyathAoM se mukta hokara usa ucca zAMti ko prApta karatA hai, jisakI bar3e se bar3e nareza, vaibhavazAlo gRhastha, zreSTha gauravazIla rAjanItijJa Adi svapna meM bhI kalpanA nahIM kara skte| duniyA ko ulajhanoM meM phaMse vyakti ko kSaNa bhara bhI caina nahI milatI hai| lokopakAra, lokasevA Adi satkAryoM ke dvArAAnanda aura abhyudaya milate haiM, kintu niHzreyasa, nirvANa-mukti, avinAzo sukha kA upAya vizva se vimukha hokara AtmA kI ora unmukha hokara jIvana ko vItarAga, vItamoha banAnA hai| adhyAtmavidyA ke rasika vidvAn mahAkavi banArasIdAsajI kA AtmonmukhatA kI ora preraNA dene vAlA bhajana manana yogya hai| adhyAtma kA mahatva na A~kane ke kAraNa koI-koI videzI AdhyAtmikatA meM 'World Flight'-duniyA~ se dUra bhAgane kI kalpanA karake akarmaNyatA kA darzana karate haiM, kintu yadi unheM yaha patA cala jAya ki sAdhu tapovana meM jAkara cupacApa akarmaNya nahIM baiThatA hai, vaha krodha, mAna, mAyA Adi antaraMga zatruoM se ghora saMgrAma karatA hai, taba ve yaha samajheMge ki usa avasthA ko 'spiritual Flight'AdhyAtmika-saMgrAma kahanA susaMgata hogaa| banArasIdAsajI kahate haiM - duvidhA kaba jai he yA mana kii||ttek|| kaba nijanAtha niraMjana sumirauM, taja sevA jana jana kI // 1 // kaba ruci sauM pIvai dRga cAtaka, bUMda akhaya pada dhana kii| kaba zubha dhyAna dharauM samatA gahi, karU~ na mamatA tana kI // 2 // kaba ghaTa antara rahai nirantara, dir3hatA suguru vacana kii| kaba sukha lahauM bheda paramAratha, miTai dhAranA dhana kI // 3 // kaba ghara chA~r3i hohu ekAkI, liye lAlasA vana kii| aisI dazA hoya kaba merI, hauM bali bali vA chana kI // 4 // gAMdhIjI rAjanaitika netA hote hue bhI gaharI AdhyAtmika ruci vAle satpurUSa the, iso se unhoMne iglaiMDa ke tatkAlIna pradhAnamaMtrI carcila ko eka patra likhakara kahA thA - "mero tIvra icchA hai ki maiM digambara sAdhu baneM, yadyapi maiM abhI usa avasthA ko prApta nahIM kara sakA huuN|" vaibhavapUrNa jIvana vyatIta karane ke sthAna meM jo vyakti eka jhopar3I meM rahakara 1. kahIM-kahIM, "kadAzaMbho" bhI pATha milatA hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAvana Amukha apanI AvazyakatAoM ko nyUna karate hue apanA jIvana vyatIta karatA thA, usa purUSa ko dRSTi bhautikatA motiyAbindu ke roga se vimukta hone se svaccha thI / dezavAsiyoM ko svedazI sAmagrI kA upayoga karane kA upadeza dene vAle gAMdhIjI AtmA ke lie deha ko bhI paradezI socate the / jahA~ 'sva' zabda AtmA kA vAcaka banatA hai, vahA~ jar3a deha usa caitanya jyotirmayo AtmA se bhinna hI ThaharI, ataH usase mukti prApta karanA hI sacce artha meM svadezI bananA kahA jAyagA / usI vizuddha prakAza meM apane deza para apanA zAsana' svarAjya' na hokara apano AtmA ko bhoga tathA viSayoM ke kucakra se chur3Akara AtmA meM avasthita honA' svarAjya' hai / usa svarAjya ko svAmI mahApurANakAra ke zabdoM meM 'dharma - sAmrAjya - nAyaka' bhI kahA jAtA hai / yaravadA jela meM baiThe hue kaidI zarIravAle gAMdhIjI ne san 1930 meM ve anamola zabda likhe the- " AtmA ke lie svadezI kA aMtima artha sAre sambandhoM se AtyaMtika mukti hai / deha bhI usake lie paradezI hai|" aisI sthiti ko prApta karAne kI kSamatA apane hAtha se kAte gae sUta se bane khAdI ke vastra meM nahIM hai| vaha vastra bhI paradezI hai| usake lie dizArUpI vastra dhAraNakara yA to digambara honA par3egA athavA vastramAtrarahita nirambara honA Avazyaka hogaa| sahastranAma pATha meM paramAtmA ke vAcaka zabdoM me yaha kahA hai. - "digvAsA vAtarazano nirgrathezo nirambaraH " artha : bhagavAna dizArUpI vastroM ko dhAraNa karane se digvAsa: haiM, pavanarUpI karadhano se samalaMkRta hone se vAtarazana: haiM, moha kI granthi (gA~Tha ) rahita hone ke kAraNa nirgrathoM ke Izvara haiM tathA ambara arthAt vastrarahita hone se nirambara haiM / isa prasaGga meM gAMdhIjI ke ye udgAra bar3e anubhavapUrNa pratIta hoMge - "Adarza Atyantika aparigraha to usI kA hogA, jo mana se aura karma se digambara hai| matalaba, vaha pakSI kI bhA~ti binA ghara ke, binA vastroM ke aura binA annake vicaraNa kregaa| isa avasthA ko to birale hI pahu~ca sakate haiN|" Aja jo loga bhautika abhyudaya ko apane jIvana kA lakSya banAe hue haiM, tathA usa lakSya kI prApti meM kRtArthatA kI kalpanA kie hue haiM, una bhArata ke karNadhAroM ko apane pUjya bApU ke ina zabdoM kI gaharAI hRdayaMgama karane kA kaSTa karanA cAhiye - "sacce sudhAra kA, saccI sabhyatA kA lakSaNa parigraha bar3hAnA nahIM hai, balki usakA vicAra aura icchApUrvaka ghaTAnA hai / jyoM-jyoM parigraha ghaTAiye, tyoM-tyoM saccA sukha aura saccA santoSa bar3hatA hai| " ( gAMdhIvANI, pR. 256 ) jaina kavi kI yaha vANI saprANa, vizuddha tathA vAstavika hai - cAha ghaTI cintA haTI manuA beparavAha / jinheM kachU nahiM cAhie ve zAhanapati zAha // aisI pavitra tathA parizuddha sthiti prApta karane ke lie isa jIva ko jar3atatva ko Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAvana cAritra cakravartI ArAdhanA ko chor3akara anaMtazakti ke akSayabhaNDAra AnaMdamaya AtmA kA Azraya lenA hogaa| jar3a padArtha kI saMgati se hI jIva kI durdazA hotI hai| agni jaba lohe kI saMgati karatI hai, taba vaha luhAra ke dvArA ghanoM kI mAra sahana karatI hai| paramAnaMda stotra meM likhA hai - sadAnaMdamayaM jIvaM yo jAnAti sa pnndditH| sa sevate nijAtmAnaM prmaannd-kaarnnm|| artha : jo jIva ko sadA Anandamaya jAnatA hai, paramArtha dRSTi se vaha jJAnI hai, paMDita hai| vaha zreSTha Ananda ke kAraNasvarUpa apanI AtmA kI ArAdhanA karatA hai| sarvajJa jinendradeva ne isa AtmA ko jJAnasvarUpa kahA hai| yaha AtmA svazarIra pramANa hai| saMsArI jIva karmo dvArA baddha hai, isase karmo ke anusAra jitanA choTA-bar3A zarIra prApta hotA hai, jIva bhI usI prakAra saMkoca vistArarUpa hotA hai| AtmA zarIra ke bAhara nahIM hai tathA vaha zarIra vyApI hai, vaha vizvavyApI nahIM hai, yaha jainAgama kA kathana anubhava tathA vijJAnasammata hai| ataH AtmA kA ciMtavana karane vAle mAnava ko apane zarIra pramANa jJAnasvarUpa AtmA kA vicAra karanA caahie| mahAn yogI pUjyapAda svAmI ne iSTopadeza meM AtmA kA svarUpa isa prakAra kahA hai - sva-saMvedana-suvyaktastanumAtro niratyayaH / atyanta-saukhyavAn AtmA lokaalokviloknH|| artha : yaha AtmA sva kA arthAt apane Apako saMvedana (jJAna) ke dvArA bhalI prakAra jAnA jAtA hai| yaha zarIra pramANa hai| isa Atmatatva kA kSaya nahIM hotA, yaha avinAzo Ananda vAlA hai| yaha loka tathA aloka kA darzana karane kI sAmarthya sampanna hai| zubhacaMdrAcArya ne likhA hai ki yaha jIva pazu, manuSyAdi kI paryAyoM meM pAyA jAtA hai| usakA kAraNa yaha karmodaya hai-'sarvoyaM krmvikrmH'| maiM anaMtajJAnAdi sampanna hU~, isase vipakSI karma rUpa viSavRkSa ko kyoM na jar3amUla se ukhADUM ? kintu pronmUlayAmyadya prtipkssvissdmm|' isa adhyAtma vidyA ke yathArtha rahasya se aparicita avivekI apane ko vartamAna paryAya meM hI pUrNazuddha mAnate haiM aura sadAcAra meM akarmaNyatA dikhAkara pApapravRttiyoM meM pragati karate haiN| ataH mumukSu kA kartavya hai ki vaha vairAgya bhAva ko jagAkara AtmA meM pravRtti kre| paMcAdhyAyI (zloka 232, uttarArdha) meM samyagdRSTi kA lakSaNa kahA hai - vairAgyaM paramopekSAjJAnaM svAnubhavaH svayaM / tavayaM jJAnino lakSya jIvanmuktaH sa eva ca // artha : vairAgya bhAva-zreSTha upekSA (anAsakti rUpa) jJAna tathA svayaM apanI AtmA kA anubhava karanA, ye do lakSaNa samyakjJAnI jIva ke haiN| vaha mAnava jIvanmukta kahA gayA hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha unasaTha AtmajJAnI meM vairAgya kA divyaprakAza pAyA jAtA hai / usakA antaHkaraNa vairAgyarUpa amRta se paripUrNa rahatA hai| anya dharmo meM bhI Atmatatva ke abhyAsI ke lie vairAgya kI mahattA svIkAra kI gaI hai| - yogasUtra meM likhA hai - " yogazcittavRttinirodhaH // 2 // abhyAsavairAgyAbhyAM tannirodhaH // 12 // ( citta vRtti kA nirodha yoga hai / cittavRtti kI caMcalatA kA nivAraNa abhyAsa tathA vairAgya dvArA sAdhya hai / ) gItA meM bhI kahA hai (adhyAya 6, zloka 35) - asaMzayaM mahAbAho mano durnigrahaM calam / abhyAsena tu kaunteya vairAgyeNa ca gRhyate // artha : he arjuna ! isameM sandeha nahIM hai ki mana caMcala hai aura use vaza meM karanA kaThina hai, kintu abhyAsa tathA vairAgya ke dvArA vaha vaza meM kiyA jAtA hai| manoja ke dvArA dhyAna kI sAmarthya prApta hotI hai, jisase anAdikAlIna karmo kI parvatasadRza rAzi aMtarmuhUrta kAla meM naSTa ho jAtI hai| AtmavikAsa ke premI bhadra purUSoM ko jainAcArya kA yaha mArmika tathA anubhavapUrNa mArgadarzana dhyAna dene yogya hai - saGgatyAgaH kaSAyANAM nigraho vratadhAraNam / manokSANAM jayazceti sAmagrI dhyAnajanmanaH // artha : parigraha kA tyAga karake digambara mudrA svIkAra karanA, rAga- -dveSAdi manovikAroM kA damana karanA, vratoM kA pAlana karanA, mana tathA indriyoM ko jItanA yaha dhyAna kI kAraNarUpa sAmagrI hai| bAhya dhana-dhAnyAdi sAmagrI ke hone para usa ora sadA Asakta hotA hai| ujjvala mahApuruSa AsaktimUla bAhyasAmagrI ko kisa hetu pAsa rakhegA ? jar3a ke tyAga se caitanya nikhara uThatA hai / koI-koI viSayAsakta vyakti tyAgI jIvana kI burAI batAte hue kahate haiM, jaba bhagavAn ke jJAna meM hamArA cAritrarUpa pariNamana AyA hogA, taba hama cAritra dhAraNa kareMge, mAno inhoMne bhagavAn ke sAtha itanI nikaTatA prApta kara lI hai ki bhagavAn inake pAsa Akara inako yaha kaheMge- "zrImAnjI, uThiye, aba ApakA dIkSAkalyANaka kA samaya A gayA hai / " mAno bhagavAn sarvajJa ko ina pramAdiyoM ne apanA paharedAra banA liyA hai| aise moha ke gulAma pramAdiyoM ke pramukha ko eka jaina kavi bhajana meM samajhAte haiM: Avai na bhogana teM tohi gilAna // Teka // tIrathanAtha bhoga taji dIne tina teM bhaya mana Ana / tU tinateM kahu~ DaratA nahI, dIsata ati balavAna // isa prasaMga meM eka urdU ke zAyara kI ukti smaraNa yogya hai, jo yaha batAtI hai ki AcaraNa ke dvArA jIvana banatA hai| ucca pada yA nIca avasthA, manuSya ke AcAra para Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sATha cAritra cakravartI Azrita hai| amala se jiMdagI banatI hai, jannata bhI jahannuma bhii| ye khAkI apanI phitarata meM na nUrI hai, na nArI hai| moha ke kAraNa aMdhA jIva viparIta dRSTi bana jAtA hai, usase hI saba prakAra ke upadrava Arambha hote haiN| usa moha ko vaza karane kA upAya yazovijaya upAdhyAya ke jJAnasAra meM isa prakAra kahA hai - aMha mameti maMtroyaM mohasya jagadAdhyakRt / ayameva hi naJapUrvaH pratimaMtropi mohajit // artha : moharUpI jAdUgara jisa maMtra ke dvArA saMsAra ko mUrkha banAtA hai, vaha maMtra hai yaha merA hai| isa maMtra meM niSedhavAcaka zabda "na' lagAkara jo yaha vicAra karatA hai ki yaha jagat merA nahIM hai, maiM sukhI, duHkhI, dhanavAn, garIba Adi yukta nahIM hU~, taba (isa dRSTi ke dvArA) moha kA jAdU dUra ho jAtA hai| jaise suvarNa pIta varNa hai, usI prakAra kA pIlApana pItala meM bhI pAyA jAtA hai, iso prakAra savarza zAsana ke dvArA pratipAdita AdhyAtmika dRSTi evaM itara janoM dvArA kahIM jAne vAlI AtmA kI carcA meM sAmAnyatayA AdhyAtmikatA kA nAma mAtra se sAmya hai| ratnatraya kI jyoti se samalaMkRta AtmadRSTi mokSamArga hai| usa AtmA kA kyA svarUpa hai yaha mumukSu ko zraddhAna meM rakhanA cAhie, isa sambandha meM kuMdakuMdasvAmI ne pravacanasAra meM kahA hai - arasa-maruva-magaMdhaM avvataM cednnaagunnmsdN| jANaaliMgaggahaNaM jiiv-mnniditttth-sNtthaannN||172|| artha : jIva ko rasa rahita, rUpa rahita, gaMdha rahita, sparza rahita, zabda rahita, kiso cinha ke dvArA na grahaNa karane yogya va viziSTa AkAra rahita jaano| niyamasAra meM kahA hai - ego ye sAsadoM AdA nnaann-dNsnnlkkhnno| aisA meM bAhirA bhAvA savve sNjoglkkhnnaa||102|| artha : tattvadRSTi se vicArane para jJAta hogA ki merI AtmA akelI hai| vaha avinAzo hai tathA jJAna-darzana svarUpa hai| isake sivAya zeSa padArtha mujha se bhinna haiN| ve saMyoga lakSaNa vAle haiN| bAhya padArtho kA merI AtmA ke sAtha tAdAtmya bhAva nahIM hai| ___ jo jIva kA dhyAna rAga, dveSa, mohAdi viSadharoM se vyApta jagat kI ora khIMcate haiM, ve isa AtmA ko janma-jarA-maraNa ke saMkaToM se nahIM char3A skte| bhaiyA bhagavatIdAsajI ne premabharI vANI meM jIva ko samajhAte hue prArthanA kI hai, ki vaha jar3a zarIra tathA dhana-dhAnya, kuTumbAdi ke moha kA tyAga karake apanA uddhAra kre| unake udbodhaka zabda haiM - Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikasaTha Amukha aho jagata ke rAya mAnahu etI biintii| chaoNDahu para-parajAya, kAhe bhUle bharama meN|| isa AdhyAtmika prakAza kI upalabdhi ke lie manuSya ko apanA antaHkaraNa samyagdarzana se samalaMkRta karanA caahie| use sarvajJa, vItarAga, hitopadezI prabhu kA zaraNa grahaNa karanA hogaa| yadi ArAdhya vikAroM kA puMja hogA, to usakA Azraya grahaNa karane se kaise kalyANa hogA ? samyagdarzana ke sAtha samyakjJAna Avazyaka hai| inake sAdhAraNa jIvana-pravRtti Avazyaka hai| jaina Agama meM ise ratnatraya kA mArga kahA hai| usakI zreSTha sAdhanA isa yuga meM atyanta kaThina hai| zArIrika paristhiti, bAhya vAtAvaraNa tathA zreSTha manojaya isake lie Avazyaka hai| AdhyAtmika prakAzaprada sAmagrI durlabha hai| cAritra cakravartI zramaNarAja yaha bhArata kA saubhAgya rahA, ki usako cAritra cakravartI zramaNarAja AcArya zAMtisAgara mahArAja nAma ke digambara jaina maharSi ke rUpa meM AdhyAtmika jyoti prApta huI thIM / unhoMne zreSTha ahiMsA, brahmacarya, aparigrahAdi kI samArAdhanA kI thI tathA 36 dina paryanta AhAra pAna kA parityAga kara ucca ahiMsA kI sAdhanA ke hetu kunthalagiri ko jaina tapobhUmi se 18 sitambara 1655 ke prabhAta meM paraloka-yAtrA kI thii| ve candramA ke samAna atyanta zItala the tathA sUrya kI bhA~ti tapasyA ke teja se alaMkRta the| vaha AdhyAtmika jyoti lokottara thI, jisameM bhAnu tathA zazi kI vizeSatAeM kendrita thii| ___ hamane ina zramaNarAja ke samAdhi lene ke pUrva unake puNya jIvana para jo racanA banAI thI, use cAritra cakravartI' nAma se pragaTa kiyA thA, kyoMki ve cAritrarUpI dharmacakra kA pravartana kara rahe the| unakA jIvana paropakArapUrNa samujjvala pravRttiyoM se samalaMkRta thaa| isake pazcAt gurUdeva ne Atmazuddhi tathA ratnatraya-sAdhanA ko apane jIvana kA kendrabindu banAyA thA, isalie unhoMne janasamparka ko chor3akara AtmArAdhana ke kalyANapatha ko apanAyA thaa| unhoMne samAdhizataka' kI isa ucca zikSA dvArA apane jIvana ko anuzAsita kiyA thA janebhyo vAk tataH spando manasazcittavibhramAH / bhavanti tasmAtsaMsarga janairyogI tatastyajet // 72 // artha : lokasamparka hone para vacanAlApa hotA hai, usase mAnasika caMcalatA hotI hai aura citta meM vibhrama hotA hai, isalie yogI janasamparka kA parityAga kre| ____ vAstava meM ve paramayogI ho gae the, jinhoMne zarIra poSaNa se pUrNa vimukhatA dhAraNa kara AtmonmukhatA prApta kI thii| una gurudeva ne sallekhanA ke zreSTha kSaNoM meM eka bAra yaha rahasyapUrNa bAta batAI, ki ve ananta siddhoM kI nivAsabhUmi siddhazilA para cintanazakti dvArA paMhucakara apanI AtmA kA hI dhyAna karate the| ataH unakA jIvana AdhyAtmika Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAMsaTha cAritra cakravartI jyoti rUpa meM rahA hai| AcArya zAMtisAgara mahArAja zreSTha AdhyAtmika sAdhaka the, jinakA pUrNa jIvana AtmA meM vidyamAna anaMta zaktisampanna Atmattva kI abhivyakti dvArA paramapada kI prApti rahA hai| zreSTha saMtajana usa paramapada ke lie hI AMtarika jIvana-zodhana meM niraMtara nirata rahA karate haiN| svAmI vivekAnaMda ne kahA thA : "Each soul is potentially divine and the goal is to manifest the divinity that is within, by controlling nature external and internal"- gtforet att apekSA pratyeka AtmA divyatA samalaMkRta hai, jIvana kA aMtima dhyeya bAhya tathA aMtaraMga prakRti para vijaya prApta karake usa AMtarika divyatA kI upalabdhi karanA hai| ___ Aja jo vizva kI naitika dRSTi se atyanta hIna paristhiti ho gaI hai, usa mahAroga kI auSadhi satya, ahiMsA tathA aparigrahatva Adi se alaMkRta AcAryazrI kA pavitra jIvana hai| DaoNkTara rAdhAkRSNan ke zabdoM meM- "ye hI sacce tatvajJAnI haiM jo AtmA ke roga ko dUra karate hai aura hameM baMdhana se bacAne meM sahAyaka hote haiN| AcArya vIrasAgarajI ne ina gurudeva ke sambandha meM eka cirasmaraNIya mahatva kI bAta kahI thI-"AcArya mahArAja kA puNyapratApa hamane manuSyoM ke sivAya pazuoM para bhI dekhA hai| san 1928 meM AcArya mahArAja kA saMgha zikharajI jA rahA thA, rAste meM bailoM ke jhuNDa meM se cAra masta aura uddaNDa baila baMdhana tor3akara saMgha kI ora bhAge aura AcArya mahArAja ke pAsa phuNce| unakI mudrA dekhate hI ve ekadama zAMta ho gaye aura una zAMti ke sAgara ke caraNoM ke sanmukha natamastaka ho gye| dekhane vAloM ke netroM meM A~sU A gye| loga kahane lage, ina jAnavaroM ko itanA jJAna hai ki sAdhurAja ko praNAma karate haiN|" unake ye zabda bar3e mArmika the"tIrthayAtrA karanI hai, to zikharajI jAo, adbhuta mUrti ke darzana karanA ho, tozravaNabelagolA meM bhagavAn gomaTezvara kI divya pratimA ke samIpa pahuMcoM aura yadi sAdhurAja ke darzana karanA ho, to AcArya zrI zAMtisAgara mahArAja ke samIpa phuNco|" . aba ve sAdhurAja samAdhi-maraNa dvArA jIvana ko kRtArtha kara svargIya nidhi bana gye| una kSapakarAja zAMtisAgara mahArAja ke puNyacaraNoM ko zatazata praNAma hai| jinendra se prArthanA hai - gurumUle ytinicite-caity-siddhaant-vaardhi-sddhosse| mama bhavatu janma-janmani sanyasana-samanvitaM mrnnm|| artha : he deva, jahA~ sAdhuoM kA samudAya vidyamAna ho, aise AcArya ke samIpa, jina pratimA ke samIpa athavA jahA~ siddhAntarUpI samudra kI puNya ghoSaNA zravaNagocara hotI ho, aise sthAnoM meM janma-janma meM mere samAdhisahita maraNa hoN| 26 janavarI, 1972 paM.sumerucaMdra divAkara divAkara sadana, sivanI (madhyapradeza) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI eka adhyayana bhASAzAstra kI apekSA yadi vicAra kiyA jAye to cAritra-cakravartI yaha vizeSaNa hai / / yaha vizeSaNa kisI vyakti vizeSa kA dyotaka nahIM hai| kisI vyakti vizeSa kA dyotaka na hote hue cakravartI ke guNoM se yukta kisI bhI puruSa ke sAtha prayukta kiyA jA sakatA hai/ kiyA jAtA hai, kiMtu yaha vizeSaNa hI jisakA paryAyavAcI bana jAye aisA bho eka mahAmAnava/mahApuruSa isa pRthvI tala para 16vIM sadI ke uttarArddha meM huA va usane bIsavIM sadI ke madhya taka isa dharAdhAma ko pavitra kiyaa| jI hA~ !! yaha mahAmanA, mahAmAnava aura koI nahIM, apitu the yuga zreSTha parama pUjya 108 AcArya zAMti sAgarajI mahArAja, jinheM yuga cAritra cakravartI kaha kara pukAratA thaa| isa mahAmanA mahAmAnava ne mAtra budhajanoM ke madhya nahIM aura na hI mAtra sAmAnya janoM ke madhya, apitu budhajanoM va sAmAnya, donoM janoM ke madhya darzana, jJAna, cAritra, tapa, saMvegava vairAgya rUpI SaTkhaNDoM para na sirpha apanA adhipatya siddha kiyA, apitu isakI siddhi ke mArga meM Ane vAle samasta sacitta, acitta va mizra bAdhakoM ko bhI apane anukula kiyaa| ____ maiM inhIM cAritra-cakravartI AcArya zAMtisAgara jI ke zrI caraNoM meM natamastaka hotA huA unake cakravartItva ko siddha karane vAlA AkhyAna kahane jA rahA hU~, bhavijanoM se vinatI karatA hU~ ki ve ekAgracitta ho isa AkhyAna ko na sirpha suneM, apitu sunakara guneM bhI, kyoMki aise mahApuruSa kA AkhyAna sunanA va sunakara gunanA nikaTa bhavyatA ko prApta karane kA atyaMta sarala va sugama mArga hai| ____ merA janma AcArya zrI ke samAdhimaraNa ke 4 varSa pazcAt huaa| yaha satya isa tathya ko ujAgara karane ko paryApta hai ki merA AcArya zrI se pratyakSI karaNa nahIM huA, AcArya zrI se merA paricaya parokSa rhaa|| kiMtu nahIM, isa tathya ko bhI sarvadeza samIcIna nahIM kahA jA sktaa| ise sarvadeza samIcIna vahI kahegA jise Ayu ke do bhedoM kA jJAna nahIM hogaa| Ayu do prakAra kI hoto hai| prathama vaha jise ki jIva apane sAtha bAMdhakara lAtA hai, jo ki nAzavAna hai, cirsthAyI nahIM hai aura dUsarI vaha jo ki vyakti ko apane kRtyoM se milatI hai| zruta ke mAdhyama se usake kRtya pIr3hI dara pIr3hI hote hue, guNa grAhyoM kA vAsa jisa kAlaM taka rahatA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauMsaTha cAritra cakravartI - eka adhyayana hai, taba taka use jIvita rakhate haiM, marane nahIM dete | isa vivakSA se zruta se jAnA huA parokSa hokara bhI, parokSa nahIM pratyakSa hI hai, kyoMki jisane pratyakSa jAnA hai, usase bhinna ko jAnane vAlA yaha nahIM hai, apitu usI ko jAnane vAlA hai / ' ataH maiM bhI AcArya zrI ko kiso na kisI apekSA se pratyakSa jAnane vAloM meM se hI hU~, unase pRthaka nhiiN| hA~!! maiM AcArya zrI ko zruta se jAnatA hU~ // zruta, jo ki AcArya zrI ke kAla meM AcArya zrI ke kRtyoM se prabhAvita hokara usa kAla ke zrutajJAniyoM ne likhA athavA ve, jinhoMne ki AcArya zrI kA pratyakSIkaraNa kiyA, va usa pratyakSIkaraNa ko kahA || jinhoMne AcArya zrI kA pratyakSIkaraNa kiyA va use kahA unakI saMkhyA vartamAna meM alpa hai, kiMtu hA~ !! AcArya zrI ke viSaya meM jo likhA gayA, vaha sAhitya vipula hai / mere sammukha AcArya zrI ke samaya meM AcArya zrI ke viSaya meM satata jAnakArI denevAlI patra-patrikAyeM rakhI huI haiM, jinameM mukhya haiM zolApura se prakAzita hone vAlA jaina bodhaka, sUrata se prakAzita hone vAlA jaina mitra, jaina gajaTa, khaNDelavAla hitecchu Adi -Adi / inhIM ke sAtha eka-do AcArya zrI ke saMbaMdha meM likhe jAnevAle cAritra graMtha bhI haiM / / san 1631 meM seTha jIvarAja gautamacaMda jI ne marAThI meM likhA thA / unake pazcAt paMDita vaMzIdhara jI zAstrI paravAra ( solApura vAle) ne 1933 meM hindI meM likhA || inameM se vaMzIdhara jI ke dvArA likhita cAritra vikrama saMvat 1688 taka hue teraha cAturmAsoM kA silasile vAra byaurA denevAlA adbhUta saMkalana graMtha hai | isakA prakAzana saMvat 1660 san 1934 meM kiyA gayA thaa| inake atirikta AcArya zrI ke ziSya munivarya kuMthUsAgarajI' ne bhI 1636-37 meM AcArya zrI kA saMskRta bhASA meM chaMdabaddha cAritra likhA thA // inake atirikta aura bhI prakAzana hue hoMge, nahIM hI hue hoMge, aisA hama dAvA nahIM kara sakate, kintu hA~ !! abhI ve mere sammukha nahIM hai / / mere isa AkhyAna kA AdhAra mukhyatA se uparyukta ullekhita zruta hI haiM, ina zrutoM se anya aura kucha nahIM / nahIM-nahIM, eka aura zruta-graMtha hai cAritra - cakravartI // ise pUrva ke prakAzita sAhityoM, kucha sAkSAtkAroM, kucha smRti se va kucha DAyarI meM svayaM lekhaka dvArA likhe gaye Avazyaka 1. nAma nikSepa se, sthApanA nikSepa se va dravya nikSepa se 2. . munivarya kuMthUsAgara jI ke viSaya meM svayaM AcArya bhagavaMta ne isa prakAra kahA hai (cAritra cakravartI, saMskaraNa 1667, pRSTha 223, upazIrSaka : kuMthusAgara, mUla zIrSaka: prabhAvanA) - "jaba yaha pahale AyA thA, taba isako kucha zAstra kA bodha nahIM thaa| dhIre-dhIre par3hane kA yoga lgaayaa| buddhi acchI thI / bahuta zIghra hoziyAra ho gyaa| saMskRta kavitA karane lagA | bhASaNa dene lagA / " Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veMsaTha cAritra cakravartI- eka adhyayana noTsa ke AdhAra para likhA gayA hai| isa cAritra graMtha ke lekhana meM paM. sumerucaMdrajI divAkara ko puruSArtha kI apekSA daiva hI adhika upayogI siddha huaa||1 ____ AcArya zrI unhIM yuga zreSTha birale puruSoM meM se eka the jinake pAsa jIne ko sirpha karmAyu nahIM hotI, apitu zrutAyu bhI hotI hai| vaha zrutAyu, jo unheM kAlAtIta banAkara satata jIvita rakhatI hai guNa grAhyoM ke mana va mAnasa meN| jina va jitane pramANoM meM ve apane anuyAiyoM/anugAmiyoM ke bhItara jIvita rahate haiM, una va utane hI pramANoM meM ve jIvita rahate haiM apane pratipakSiyoM/pratidvaMdiyoM/ AlocakoM ke bhI mana va mAnasa meM, kyoMki inheM vismRta kara pratipakSiyoM/pratidvandviyoM ke pAsa apane iSTa kI siddhi kA koI upAya hI nahIM hai| ataH AcArya zAMtisAgara jIvita haiM, apane anuyAiyoM ke citta meM bhI aura apane AlocakoM ke citta meM bhii|| ___yahA~ bahumUlya prazna yaha hai ki koI kisI kA anuyAyI athavA prazaMsaka hotA bhI hai, to kyoM hotA hai ? aisA aMtataH kyA ho jAtA hai ki koI kisI kA anuyAyI athavA prazaMsaka hone ko bAdhya ho jAtA hai ? isa prazna kA uttara manovaijJAnikoM ne diyA hai| pratyeka vyakti apane citta meM nizcita AdarzoM kA nirdhAraNa kiye rahatA hai| una AdarzoM ko jaba svayaM meM nahIM pAtA, taba anyoM meM TohatA hai| jinameM ve Adarza pAye jAte haiM athavA jo ina AdarzoM ke anurUpa hote haiM, ve usa vyakti ke iSTa ho jAte haiN| isa viSaya meM jo tathya sarva prathama dekhA jAtA hai, vaha yaha ki vaha vyakti saMta kI paribhASA ke aMtargata AtA hai yA nahIM? saMta kI paribhASA ke aMtargata Ate ho logoM kA usakI ora dekhane kA najariyA badala jAtA hai| yaha najariyA anuyAyI hone kA prAraMbha hai| kiMtu itanA hI paryApta nahIM hai, anuyAyI isase adhika kI apekSA karatA hai| vaha adhika hI usa saMta ko anyoM se pRthaka kara zrutAyu detA hai| yahA~ svAbhivaka prazna kiyA jA sakatA hai ki yaha adhika kyA hai athavA kyA isa adhika ne hI AcArya zrI ko cakravartI banA diyA thaa| jI hA~ !! isa adhika ne hI AcArya zrI ko AcArya zrI se cakravartI banA diyA thaa| jaise cakravartI 6 khaNDa ko apane adhIna karatA hai, ThIka vaise hI cAritra cakravartI ne apane viziSTa cAritra ke bala se 6 bhinna-bhinna prakAra ke cittoM/mAnasoM para apane ratnatrayamaya jIvana kA sAmrAjya sthApita kara diyA thaa| prabhAvita hone ke 6 prakAra ke kAraNoM ke 1. isa viSaya meM lekhaka mahodaya svayaM hI likhate haiM ki (cAritra cakravartI, saMskaraNa 1967, prastAvanA, pRSTha 6)-"...AcArya zrI ke jIvana kI ghaTanAoM kA alpaparicaya hameM sacinta banAtA thaa|..... paramAtmA kA nAma-smaraNa aura AcArya zrI ke caraNoM ko praNAma karate hue maiM jaba likhane baiThatA thA to vipula sAmagrI milatI jAtI thii|" Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAMchaTha cAritra cakravartI sadbhAva se, prabhAvita hone vAle mAnasa/citta bhI 6 prakAra ke ho jAte haiM : 1) pariSahajaya se prabhAvita, 2) tapase prabhAvita, 3) prajJA se prabhAvita, 4) janotkarSa/ nirbalotkarSa prabhAvita, 5) dUradarzitA se prabhAvita, 6) sallekhanAkI sAdhanA se prabhAvita. Aiye, AcArya zrI se prabhAvita ina 6 prakAra ke cittoM para prabhAva chor3ane vAlI 6 prakAra kI cAritrAdhyikatA kA AcArya zrI meM anveSaNa kareM : 1) pariSaha jaya se prabhAvita : saMsAra meM saMtoM dvArA kiyA gayA pariSaha jaya, sabhI ko AkarSita kara hI letA hai, aisA nahIM hai| kucha loga haiM, jinheM pariSaha jaya AkarSita nahIM krtaa| AkarSita hI nahIM karatA, aisA nahIM, AkarSita to karatA hai, kiMtu zraddhA utpanna nahIM kraataa|| zraddhA isalie utpanna nahIM karAtA, kyoMki yaha pariSaha jaya anya matiyoM meM bhI pAyA jAtA hai| kintu isa saMsAra meM kucha aise bhI haiM, jinheM pariSaha jaya zraddhAnI banA detA hai| inhIM zraddhaniyoM ke lie AcAryazrI kA jIvana mahAna Adarza rUpa hai| konnUra cAturmAsa ke samaya hue sarpa ke upasarga ne jahA~ saMpUrNa digambara jaina samAja ko cauMkAyA, vahIM eka bahuta bar3e varga ko AcAryazrI ke caraNoM kI ora daur3AyA bhii| __isa ghaTanA ke kaI pratyakSadarzI bhI the| una pratyakSadarziyoM dvArA jaise-jaise samAcAra dUradarAjoM meM phailate gaye, vaise-vaise A~khoM meM Azcarya va acaMbhe ke bhAva liye kaI sau zraddhAno AcArya zrI ke caraNoM kI ora isa ciMtana ke vazIbhUta ho daur3a par3e ki kyA kalikAla meM bho aisI vibhUti saMbhava hai ? kaI logoM ne to zaMkAspada ho AcArya zrI ko chU kara bhI dekhA ki yaha hamArI hI taraha hAr3a-mAMsa kA hI piNDa hai yA kisI aura miTTI kA bnaa|| ___ isa ghaTanA ne kaI citrakAroM ko prabhAvita kiyaa| ina citrakAroM ne isa ghaTanA ko cirasmRta banA diyaa| tIna prakAra ke citra AcArya zrI ke isa alaukika svarUpa kA bakhAna karate digadigantoM meM pahu~ca gye|| huA yahA~ taka ki citra dakSiNa meM bane va chape jabalapura va kalakattA meM // isa ghaTanA kA bakhAna karatI tasvIreM to kaI banIM, kintu una tasvIroM meM bhI prasiddha sirpha tIna huI : 1) isa tasvIra meM sarpa ne kuMDalI mArakara AcArya zrI kI gardana ko ghera liyA hai va sara para phana phailAye nRtya kara rahA hai| 2) isa tasvIra meM dRzya to uparyukta hI hai, aMtara sirpha itanA hai ki phana phailAyA huA sarpa nRtya nahIM kara rahA hai, apitu sthira hai| 3) isa tasvIra meM sarpa chAtI taka car3ha AyA hai| ina prasiddha huI tasvIroM meM khoja kA viSaya yaha nahIM hai ki sarpa kahA~ taka car3hA, apitu yaha hai ki sarpa yadi AcArya zrI kI gardana ko ghera mastaka para phana phailA kara nRtya bhI kara rahA hotA, taba bhI yaha mahAmanA mahAmAnava aise hI nizcala/nirbhaya bhAva se baiThA rahatA va jaise hama citra meM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI- eka adhyayana sar3asaTha sarpa kI lIlA dekha rahe the, vaise hI yaha bhI usa lIlA kA dRSTA mAtra rahatA, dRSTA ke atirikta kucha bhI nhiiN| ise hI satya ke dasa bhedoM meM se saMbhAvanA satya kahate haiN| ____ isa saMpUrNa ghaTanA krama meM bhI punaH Azcarya yaha thA ki AcArya zrI ko isake pUrva sarpa saMsarga ke do anubhava to the, kintu abhyAsa nhiiN||abhyaas nahIM hone para bhI AcArya zrI ne isa ghaTanA ko aise ho jAne diyA mAno koI sAmAnya sI ghaTanA ho| isa ghaTanA ne AmokhAsa meM eka bAta taya kara dI ki yaha mahAmanA Ama nahIM khAsa hai, khAsa bhI nahIM, khAsoM meM bhI khAsa hai|| isa ghaTanA ke pazcAta to isa prakAra kI ghaTanAoM kA eka krama hI prAraMbha ho gayA, jisameM ve jo ki isa ghaTanA se prabhAvita nahIM the va isa ghaTanA ko mAtra eka saMyoga bhara nAma de rahe the, ve bhI AcArya zrI ke adbhUta vyaktitva ko lekara socane ko bAdhya ho gye| ___ AdaraNIya rAvajI sakhArAma dozI, jo ki na sirpha eka suprasiddha udyogapati the, apitu mahAna tatvavettA bhI the va usa samaya ke suprasiddha mAsika jaina bodhaka (marAThI)ke saMpAdaka bhI the, AcAryazrI ke saMbaMdha meM likhate haiM (AcArya zrI zAMtisAgara kA caritra, saMskaraNa 1634, Adya vaktavya, pRSTha 1): "nimitta zAstra ke jAnane vAloM ko aisA abhimata hai ki jisa vyakti ke zarIra para car3ha kara sarpa lIlA kare aura usa vyakti ko bAla-bAla chor3a de, to vaha vyakti saMsAra meM mahApuruSa hogA, mahAparAkramI hogA, alaukika kArya kara saMsAra kA uddhAra kregaa| maharSi zAMtisAgara ke zarIra para bhI (dIkSA ke bAda san 1934 taka) 5 bAra sarpa car3hane kA ullekha va dekhane kA maukA milA hai| kabhI-kabhI to do-do ghaNTe taka sarpa zarIra meM apanI lIlA karatA rahA, paraMtu na to taponidhi zAMtisAgara vicalita hue aura na vaha sarpa hI kucha vikSubdha huaa||vstutH yaha bAta AcArya zAMtisAgara ke alaukika mahApuruSatva ko pragaTa karatI hai|" yahA~ koI zaMkA kara sakatA hai ki saMbhava hai AcAryazrI ne gRhasthAvasthA meM sarpavazIkaraNa maMtra siddha kara liyA ho, jisa kAraNa unheM jJAta hI ho ki sarpa unakA kucha bigAr3a nahIM kara pAyegA, mAtra lIlA kara lauTa jaayegaa| AcArya zrI maMtra vid bhI the, isa viSaya meM zaMkA ko sthAna hI nahIM, kyoMki unake kSullaka avasthA kI prasiddha kathA hai jisameM unhoMne eka sarpa viSa nivAraka ko sarpa kA viSa utArane hetu prayukta kiye jAne vAle jaina maMtra va use siddha karane kI vidhi batalAI thii||' yaha kathA batalAtI hai ki AcArya zrI mAMtrika bhI the| cU~ki unheM sarpa vazIkaraNa maMtra siddha thA, isaliye sarpa AyA, lIlA kI aura lauTa gayA, vikSubdha na ho paayaa|| cUMki yaha saba AcArya zrI kI hI lIlA thI, isalie unheM koI bhaya bhI nahIM huaa| aisA ciMtana karane vAloM ke pratyuttara meM AcArya zrI ke jIvana meM ghaTanAkramoM kI kamI 1. cAritra cakravartI, saMskaraNa 1967, zIrSaka: saMyama-patha, upazIrSaka: jaina maMtra kA apUrvaprabhAva, pRSTha :68. For Private Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ar3asaTha cAritra cakravartI nahIM hai| uparyukta ghaTanA meM to sarpa ne sirpha lIlA kI, AcArya zrI ko Ahata nahIM kiyA, kintu kaI upasarga to AcArya zrI para aise bhI hue , jisameM upasarga kartA ne to unapara pariSahoM kI ati hI kara dI thii| ina upasargoM meM eka upasarga makor3e dvArA kiyA gayA thaa| sAmAyika meM baiThe AcArya zrI ke liMga ko vaha makor3A karIba-karIba do ghaMToM taka kuredatA rahA va lagAtAra rakta vahA~ se rIsatA rahA, kiMtu isa yogI ke cehare para uph taka nhiiN|| mAno sAkSAt bheda vijJAna meM sthira ho, jar3a kI kriyA jar3a meM ho rahI ho aura cetana kI cetana meM, maiM to mAtra jJAtA dRSTA hU~, jJAtA dRSTA se anya kucha bhI nhiiN| yaha upasarga itanA bhayAvaha thA ki dekhane vAloM ke mukha se uph nikala gaI thii| __isase bhI adhika ghAtaka upasarga kAganolI meM huA thaa| jaMgala meM akele dhyAnamagna AcArya zrI se pAgala ne roTI maaNgii| dhyAna avasthA meM magna AcArya zrI se jaba koI uttara nahIM AyA, taba thaka jAne kI hada taka vaha lakar3I se AcArya zrI ko pITatA rhaa| lahuluhAna AcArya zrI ke cehare para isa ghaTanA kI pratikriyA rUpa koI bhAva nahIM the, mAno rAha calate koI kAgaja kA Tukar3a ur3A, lagA va gira gayA ho| eka alaukikatA aura thI AcArya zrI meM aura vaha yaha ki ina upasarga kartAoM ko ve apanA upakAra kartA mAnate the, unake prati ve dveSa nahIM rakhate the, apitu kSamA bhAva vartatA thA unake bhiitr| rAjAkher3A meM chiddI brAhmaNa apane 500 anuyAyiyoM ke sAtha Ahata karane kA bhAva le daur3A AyA talavAra va laTTha le, AcArya zrI va saMgha kI or| daiva prabala thaa| anahonI kucha nahIM huii| lokanyAya vaza kotavAla ne AtatAI ko giraphtAra kiyA va AcArya zrI se pUchA ise kyA daMDa diyA jaay|| AcArya zrI ne kahA yadi merI mAno to ise kSamA kara do|| jisa karma kA prerA hai yaha, usI karma ke bharose ise chor3a do| ina pariSahoM va ina pariSahoM ke kAla meM AcArya zrI kI nirbhaya, nirAkula va lokakalyANakArI mudrA ne unake mukha baMda kara diye, jo unake maMtravid hone kI zaMkAyeM karate the| uparyukta udAharaNoM ne ina AlocakoM ko bhI AcArya zrI ko lokottara mahApuruSa mAnane ko vivaza kara diyaa|| mAtra ina AlocakoM va jainiyoM ko hI nahIM, apitu jainetaroM ko bhI ciMtana karane ko vivaza kara diyA ki yaha vyAkti hama jaisA dikha avazya rahA hai, kintu hai nahIM, yaha hamase sarvathA bhinna, nirAlA va daivika vibhUtiyoM kA piNDa hI hai| isako zaraNa hamArA bhI kalyANa kara sakatI hai| 2) tapa se prabhAvita : jaisA ki hamane Upara kahA hI hai ki isa saMsAra meM aise kaI haiM, jinheM jIvana meM kabhI-kabhAra dikhane vAle pariSaha jaya prabhAvita nahIM karate, inheM to saMtoM meM pAyA jAne vAlA AcAra va saMkalpa pUrvaka tape gaye tapa prabhAvita karate haiN| isa mAnasa ke mahAnubhAvoM ko bhI prabhAvita va zraddhAvAna banAne ke liye AcArya zrI ke Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unasattara cAritra cakravartI- eka adhyayana jIvana sAmagriyoM kI kamI nahIM, apitu bahulatA hI hai| bAlyakAla se hI AcArya zrI kA jIvana kaThora svAnuzAsana meM vyatIta huA thaa| bAla brahmacAriyoM kA sA jIvana aura usa para anekoM prakAra kA tyaag|| jIvana meM kabhI kisI ke sAtha na to kaThora vyavahAra kiyA aura na hI kaThora vacanoM kA prayoga kiyaa| kSamA aura dayA donoM kA sammizraNa rahA jIvana // laukika kAryoM meM kabhI rUci nahIM lI, kintu kauzalya naisargika rhaa| vyApAra meM bhI na to citta lagA aura na hI lagAne kA prayAsa kiyaa| svAbhAvika nisarga pradatta bhava pratyayika vairAgya thA unkaa|| vairAgya bhI itanA gaharA ki kabhI kathA kahAniyA~ par3he AkhyAna kA unake jIvana meM sAkSAtkAra hI ho gyaa| pitA ne kahA ki yadi muni hI bananA hai to merI mRtyu ke bAda bananA, usake pUrva nhiiN| sahaja svIkAra kara liyA ki ThIka hai|| mana meM kiMcit bhI bhaya nahIM ki Aja vairAgya hai, kala rahe, na rahe, kala Ayu bace, na bace, jo uttama hai, use kala para na TAlo, abhI kara lo|| kintu nahIM, sva ke prati aashvst|| kAla kI ora se niHshcit|| kitanoM ke bhItara palatI hai yaha AzvastatA/yaha nizcitatA ? nizcita hI biraloM ke bhItara hii|| jinako strI kA sparza to dUra, strI kI kalpanA bhI skhalita ho jAne ko mahAna kAraNa bhAsatI hai, unake liye to isa bAla brahmacArI kA jIvana parIkathAoM ke sadRzya hai| yaha bAla brahmacArI arddha yAtrA meM thaka gaI eka vRddhA ko apane kAMdhe para lAda zikhara jI kI vaMdanA karavAtA hai|| mAtra vRddhA ko hI nahIM, apitu eka klAMta puruSa ko rAjagiri kii|| mAno pITha para strI ho yA puruSa isase ise koI aMtara hI nahIM pdd'taa| donoM ke prati eka hI bhAva/eka se bhaav|| donoM hI jIva aura donoM ko hI AvazyakatA isa samaya eka upakArI kii|| aisA sahaja, svAbhAvika, nisargaja brahmacarya nizcita hI saMsAra meM durlabha hai| unakA gRhastha jIvana bhI kaThora svAnuzAsana kA uttama va durlabha udAharaNa rhaa| saMyamI hone ke pazcAta to yaha svAnuzAsana aura adhika kaThora hokara sammukha aayaa| apane gRhastha jIvana meM AcArya zrI muni dharma ke jJAtA to the, kintu apane kAla meM munigaNoM meM pAyI jAne vAlI zithilatA ke Alocaka nahIM the| apane gRhastha jIvana meM unhoMne zithila muni kI kabhI AlocanA nahIM kii| munigaNa Aye, zraddhA pUrvaka unheM namana kiyA, unakI AhAra caryA pUrNa karavAI, unakI vaiyyAvRtti kI va vidA kiyaa| upagUhana aMga kA pUrA-pUrA pAlana kiyA aura sthitikaraNa kiyA svayaM dIkSA lene ke pazcAt aura vaha bhI vyAkhyAnoM meM va carcAoM meM niMdA karake nahIM/munigaNoM ko akele meM samajhA karake nahIM, apitu apanI caryA ke mAdhyama se lokamAnasa kI nirmiti karake kii|| isa lokamAnasa kI nirmiti ne AhAra caryA ke dUSaNoM ko dUra kara diyA, AhAra caryA kA dUSaNa dUra hote hI zithilAcAra svayaM dUra ho gayA, eka -eka kA pRthaka sthitikaraNa karane Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattara cAritra cakravartI kI AvazyakatA hI nahIM rahI / AcArya zrI kA yaha lokottara jIvana hI bhavya janoM ko sahaja hI caraNoM meM vaMdana karane ko bAdhya kara detA thA / usa kAla ke muniyoM meM bhI pAThako, cAritragata doSa nahIM the aura na hI tapa meM koI kamI thI, donoM se ota prota bhavya AtmAyeM thIM ve, yadi dUSaNa thA to mAtra AhAra caryA kA, vaha bhI mArgadarzaka ke abhAva meM utpanna huA huA || varanA vaise tapasvI va AcAravAna sAdhu durlabha haiM / isI prakAra AcArya zrI ke jIvana meM kaThora svAnuzAsana meM jIte hue loka kalyANa sApekSa svakalyANa ko darzAne vAle upavAsoM va vratoM kI bhI nyUnatA nahIM thI / ina upavAsoM va vratoM meM jo unake dvArA sAdhA gayA va anyoM ko durlabha aisA utkRSTa siMhaniH Skrir3ita vrata bhI sammilita hai, jise ki unake pazcAta anya koI Aja arthAt san 2006, janavaro taka sAdha nahIM sakA || merI lekhanI isa siMhaniH Skrir3ita vrata kI mAtra vidhi kaha sakatI hai, kiMtu ise karane meM niraMtara nyUna hote jA rahA zArIrika bala va vRddhigata hotI huI azaktatA ke madhya citta ko sAdhe rakhanA, vaha bhI paraMparA mokSa ko sAdhane yogya dharma dhyAna se yukta rahate hue, kA bakhAna nahIM kara sakatI, isakI sAmarthya to AcArya zrI meM hI thI, AcArya zrI ke atirikta anya kisI meM nahIM / unake pazcAt to usa kSayopakSama va bala kA anubhavana va bakhAna kathA - kahAniyoM kA hI viSaya bana kara raha gayA, pratyakSa nahIM huaa| nizcita hI digambara jaina AmnAyiyoM kA eka bahuta bar3A varga AcArya zrI ke isa durlabha cAritra se na sirpha prabhAvita huA, apitu zraddhAvanata ho AcArya zrI kA anugAmI bhI banA // 3) prajJA se prabhAvita : saMsAra meM kaI haiM, jinheM na to cAritra AkarSita karatA hai, aura na hI pariSaha jaya athavA ugra se ugra tapa // ye ve haiM jo jJAna arthAt prajJA ArAdhaka haiN| inheM hama parIkSApradhAnI bhI kaha sakate haiN| inameM vizeSatA yaha rahatI hai ki ye na to mUr3ha hI hote haiM aura na hI bhAvuka, apitu prajJAvAna hote haiM / / ina parIkSApradhAniyoM meM prathama paMkti meM prAraMbha ke do nAma atyaMta mahatvapUrNa hai | ina donoM meM prathama nAma hai seTha zrI rAvajI sakhArAma dozI aura dUsarA nAma hai solApura ke seTha bra. jIvarAja gautamacaMda dozI | ye donoM hI mahAnubhAva lakSmI va sarasvatI, donoM ke hI pUMja the ina donoM ko hI AcArya zrI kI svakalyANa sApekSa loka kalyANakArI nirdoSa chavi ne caraNoM meM vaMdana karane ko bAdhya kara diyA thA || paM. makkhanalAla jI zAstrI, maurenA (ma.pra.), AcAryazrI ke viSaya meM likhe apane lekha meM AcArya zrI kI prajJA kI tulanA bhagavan jinasenAcArya jI dvArA zrI Adi purANa ke parva 41 meM bharatacakravartI kI vyAkhyAyita prajJA se karate hue kahate haiM ki rAjasiddhAMtatattvajJo dharmazAstrArthatattvavit / parikhyAtaH kalAjJAne so'bhUnmUni sumedhasAm // 154 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI - eka adhyayana ikahattara artha : vaha rAjavidyA ke saba tatvoM ko jAnatA thA, dharmazAstroM ke tatvoM kA jAnakAra thA aura kalAoM ke jJAna meM vaha prasiddha thA, isa prakAra vaha buddhimAn logoM ke mastakapara suzobhita hotA thA arthAt sabameM mukhya thA // 154 // aisI hI vizAla prajJA zrI 108 AcArya zAMtisAgara kI hai| isameM jarA bhI saMdeha nahIM hai|| anekoM ne aneka bAra AjamA liyA hai | aura aba bhI yaha sau TaMcakA suvarNa parIkSA ke liye pratyakSa sajja hai| madhya kaliyuga meM yaha eka manu hI avatarA hai, jo saMpUrNa dharmasRSTi ko isa yuga meM phira se nirmANa karegA / / ( A. zrI zAMtisAgara mahAmuni kA caritra, san 1934, pRSTha-117.) aisA hI eka udAharaNa cAritra cakravartI (saMskaraNa 1667 ) ke pRSTha 100 para hai"san 1951 bhAdrapada ke pazcAta paM. jaganmohanalAla jI zAstrI, kaTanI, paM. makkhanalAla jI nyAyAlaMkAra, maurenA, paM. ulphatarAya jI, baMbaI, tathA aura bhI bahuta se vidvAna mahArAja ke pAsa bArAmatI meM padhAre the aura carcA ke samaya mahArAja kI pratibhA kA vaibhava dekhakara cakita hote the | itanA asAdhAraNa kSayopazama satat zruta kA abhyAsa tathA tapazcaryA kA supariNAma hai | " isI prakAra kA eka aura prasaMga hai jo ki AcAryazrI ke adbhUta va advitIya zrutAbhyAsa kI sUcanA detA hai || dekhiye - "eka dina mahArAja kahate the - hama pratidina meM kama se kama 40 yA 50 pRSThoM kA svAdhyAya karate haiM | dhavalAdi siddhAMta graMthoM kA bahuta suMdara abhyAsa mahArAja ne kiyA thaa| apanI asAdhAraNa smRti tathA tarkaNA ke bala para ve aneka zaMkAoM ko utpanna kara unakA suMdara samAdhAna karate the / (pRSTha 101, cAritra cakravartI, saMskaraNa 1997)" yaha to AcArya zrI ke prajJAdhana kIcarcA huI, kiMtu parIkSA pradhAniyoM dvArA kI gaI parIkSA kA eka aura udAharaNa hama denA cAheMge / yaha udAharaNa kaTanI (ma. pra. ) kA hai, suniye - "kucha zAstrajJoM ne sUkSmAtA se AcArya zrI ke jIvana ko Agama kI kasauTI para kasate hue samajhane kA prayatna kiyA | unheM vizvAsa thA ki isa kalikAla ke prasAda se mahArAja kA AcaraNa bhI avazya prabhAvita hogA, kintu anta meM unako jJAta huA ki AcArya mahArAja meM sabase bar3I vizeSatA sabase bar3I bAta yahI kahI jA sakatI hai ki ve Agama ke baMdhana meM baddha pravRtti karate haiM, apane mana ke anusAra svachaMda pravRtti nahIM krte| (pRSTha 187, cAritra cakravartI, saMskaraNa 1967, upazIrSaka- Agamabhakta, mUla zIrSaka- prabhAvanA ) " isa prakAra itanA vivecana karake aba hama una mahAna prajJAvAnoM meM se kucha kA nAma de rahe haiM, jinhoMne AcArya zrI kI caryA va prajJA donoM kI parIkSA kI, parIkSA kara use nirdoSa pAyA va nirdoSa pAne ke pazcAta apanA sara unake zrI caraNoM meM navA diyA : 1) paM. khUbacaMda jI zAstrI, indaura, 2) paM. makkhanalAla jI zAstrI, maurenA, 3) paM. ulphatarAyajI, bambaI, 4) paM. baMzIdhara jI zAstrI paravAra, solApura, 5) paM. dhannAlAla jI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahattara cAritra cakravartI kAsalIvAla, indaura, 6)paM. zrIlAla jI pATanI, alIgar3ha, 7) paM. indralAla jI zAstrI, jayapura, 8) paM. sumerucaMdra jI divAkara, sivanI, 6) paM. tanasukhalAla jI kAlA, nAMdagAMva, 10) paM. jaganmohanalAla jI zAstrI, kaTanI, Adi Adi aadi| ___ uparyukta nAma to mAtra izAre bhara haiM, jabaki inakI saMkhyA saikar3e meM hai| isameM bhI punaH pAThakoM kI suvidhA ke liye uttara bhAratIya vidvAnoM ke nAma hI diye haiM, dakSiNa bhAratIyoM ke nhiiN| dakSiNa bhAratIya vidvAnoM ke nAma bhI yadi isameM sammilita kara liye jAe~, to saMkhyA saikar3e meM nahIM, apitu saiMkar3oM meM ho jaayegii| ___ ina nAmoM ko pAThaka vRMda se bhava tAraNI prArthanA karate hue hama kahanA cAhate haiM ki hamArI hI taraha ve bhI uparyukta nAmoM ko upalakSaNa nyAya se grahaNa kara zeSa prajJAvAnoM ke nAmoM kI kalpanA karate hue, jaise ye parIkSA pradhAnI AcArya zrI kI parIkSA kara unheM nirdoSa pAte hue unake caraNoM meM zraddhAvanata hue, vaise hI ina parIkSA pradhAniyoM ko pramANa mAnate hue AcArya zrI ko prajJA va caryA donoM apekSAoM se nirdoSa jAnate hue zraddhAvanata hoveM // 4) janotkarSa va nirbalotthAna se prabhAvita : hamameM se hI kaI haiM jinheM dharma kA pahalA pATha janakalyANa va nirbalotthAna ke liye kiye gaye karma lagate haiN| jina sAdhuoM vasantoM ke jIvana meM jana kalyANa va nirbalotthAna ke bhAva nahIM hote, unakA jJAna, cAritra, tapa, pariSaha jaya Adi guNa inheM anullekhanIya, nirasa va aprabhAvI lagate haiN| ___ yahA~ Azcarya utpanna karane vAlA viSaya yaha hai ki jinakI pratiSThA lokottara kAryo ke saMpAdaka rUpa hI prasiddha huI, vaise AcArya zrI ke pAsa laukika kRtyoM ko hI uttama paribhASita karane vAle ina mahAmanAoM ko bhI AkRSTa karane vAlA sazakta cumbakIya vyaktitva thaa| isa saMdarbha meM hama do sazakta udAharaNa cAritra cakravartI, saMskaraNa 1667,pRSTha 120,121 va pRSTha 368 se lekara de rahe haiN| inameM se prathama pRSTha 120 va 121 se :___ yaha vo kAla thA jaba harijanoddhAra ke nAma para kaI avaijJAnika va bhAvukatA pradhAna kArya ho rahe the| ina avaijJAnika va bhAvukatA pradhAna kAryoM meM se eka udAharaNa eka harijana ke hI mukha se hI hama suneM to saMbhavataH uttama hogA :"(jayapura,san 1932)usa samaya aspRzyoddhAra ke nAma para aneka logoM ne mehataroM ke yahA~ kA mailA eka dina sApha kiyA thA, usa samaya jayapura kA eka catura mehatara mahArAja se kaha rahA thA-"mahArAja! ye loga hameM kucha lete-dete nahIM hai aura aba hamArI rojI chInane ko bhI taiyAra ho rahe haiN| yadi inhoMne hamArA kAma zuru kara diyA, to hamArA jIvana kaThina ho jaayegaa||" arthAt samAjoddhArakoM kA harijanoddhAra ke nAma para sparzatA nivAraNa hI lakSya thA, harijanoM kA dharma, artha va kAmotkarSa nhiiN| isake viparIta AcArya zrI dharma, artha va kAmotkarSatA ko harijanoM ke jIvana meM dekhanA cAhate the| AIye AcArya zrI ke vacanoM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tihattara cAritra cakravartI- eka adhyayana ko hama isa saMdarbha meM AcArya zrI ke hI zrI mukha se suneM (pRSTha 120,121) mahArAja kahane lage-"hameM harijanoM ko dekhakara bahuta dayA AtI hai| hamArA una becAroM para raMcamAtra bhI dveSa nahIM hai| garIbI ke kAraNa ve becAre apAra kaSTa bhogate haiN| hama unakA tiraskAra nahIM karate haiN| hamArA to kahanA yaha hai ki una dInoM kA Arthika kaSTa dUra karo, bhUkhoM ko roTI do| usakA Arthika va naitika jIvana U~cA utthaao| tumane unake sAtha bhojana-pAna kara liyA, to isase una becAroM kA kaSTa kaise dUra ho gayA ?" mahArAja ne ye bhI kahA-"becAre zudroM tathA garIboM kA uddhAra rAjasattA kara sakatI hai| vaha hamase pUche to? vaha yadi hamase pUche, to hama unake uddhAra kA saccA mArga btaaveN||" parataMtra bhArata kI kathA to dUra karo, kiMtu svataMtra bhArata ke zAsana ne bhI harijanoMddhAra ke nAma para harijanoM se saMbaMdhita asparzAdi bhAvuka masaloM ko hI tula diyA, harijanoM ke Arthika va naitika utthAna hetu kiye jAne vAle kisI mizana ko nhiiN| isa saMbaMdhi kisI karma ko karanA to dUra, usakA ciMtana taka nahIM kiyA gyaa| harijanoddhAra ke liye kArya karane vAle zAsana kA lakSya voTa baiMka va akhabAroM kI surkhiyoM taka hI sImita rhaa| ___ AcArya zrI kA prANa to Agama thaa|| Agama kA lopa kara AcArya zrI kA astitva hI nahIM thaa| harijanoddhAra ke pakSa meM to AcArya zrI the, kiMtu harijanoM ke sAtha roTI-beTI ke vyavahAra kI vakAlata karane vAle AMdolanakAriyoM ke pakSa meM nhiiN|| yahA~ yaha prazna svAbhAvika hai ki jinAgama meM zudroM kA samAveza kahA~ hai athavA zudroM ke paryAyavAcI rUpa meM vaha kina zabdoM kA prayoga karatA hai ? ___jinAgama meM zudroM ke liye jisa zabda kA prayoga hai, vaha hai dAsa-dAsI, jinheM ki hama naukara-cAkara kahate haiM, va inakA samAveza 10 prakAra ke parigrahoM meM kiyA gayA hai| __ ve jo dAsa-dAsI rakhane kI sAmarthya rakhate haiM, ve inheM apanI suvidhAoM ke bhoga ke liye rakhate haiN|| arthAt dAsa-dAsI sukha ke bhoga ke liye hote haiN| nizcita hI isa vivecanA meM saMsAra ke kisI bhI mata vAle kA virodha nahIM hogA, phira vo cAhe jisa pakSa kA ho, kyoM ki isa kAraNa se anya kAraNa ke liye dAsa-dAsI pAle hI nahIM jAte haiN| ___parigraha ke bhI do bheda haiM, eka sevanIya va dUsarA asevanIya athavA kiMcit sevniiy|| inameM se vaha parigraha jo ki asevanIya hai, vaha sarva prakAra se tyAjya kahA hai, kiMtu jo kiMcit sevanIya kahA gayA hai, vaha kisI apekSA se sevanIya hotA hai, to kisI apekSA se asevanIya / / dAsI-dAsoM ke sAtha kiye jAne vAle vyavahAra ke garbha meM yahI darzana mukhya hai, kyoM ki dAsI-dAsa bhI kisI apekSA se sevanIya hote haiM to kisI apekSA se asevniiy|| sarvathA sarva prakAra ke vyavahAra ke ve yogya nahIM hote| ise nIti zAstra ke niyamoM ke anusAra bhI samajhA jA sakatA hai| nItizAstragat niyama Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauhattara cAritra cakravartI hai ki vyavahAra barAbarI vAloM ke sAtha hotA hai| jo apane se bar3e hote haiM, unake caraNa chue jAte haiM / unake upayoga meM Ane vAlI vastuoM kA saMrakSaNa va saMskAra kiyA jAtA hai, unakA sevana nahIM kiyA jAtA / / athavA unake dvArA upabhoga kara chor3a dI gaI vastuoM kA sevana kiyA jAtA hai, unake upabhoga ke pUrva athavA apane dvArA bhogI gaI vastuoM kA sevana unheM nahIM karAyA jaataa| unake pIche-pIche calA jAtA hai, unake Age-Age nahIM, unake baiThane ke bAda baiThA jAtA hai, baiThane ke pUrva nahIM, unake choTe se chATe kArya ko karane meM bhI harSa kA anubhavana hotA hai, unakI sevA meM satata upasthita rahA jAtA hai / sevA prayojana ke anusAra bhinna-bhinna ho jAtI hai va sevA karane vAle bhI / / inameM bhI punaH kucha sparza athavA sAmIpya vidhAnAnusAra sevA dete haiM, to kucha antara arthAt dUrI ke vidhAnAnusAra // inameM se jo sAmIpya vidhAnAnusAra sevA dete haiM, ve sparzya ke yogya dAsIdAsa kahalAte haiM va jo antara arthAt dUrI ke vidhAnAnusAra sevA dete haiM, ve asparzya dAsIdAsa kahalAte haiM | cU~ki sevA grahaNa ke sivAya ina dAsI - dAsoM ke sAtha svAmiyoM kA anya koI prayojana hI nahIM hotA, ataH inake sAtha na to roTI kA hI vyavahAra prasiddha hai aura na hI beTI kA / isI prakAra dAsI dAsoM kI bhI apekSA hai ki unheM bhI prayojana apano sevAoM ko dene se rahatA hai, anya koI nahIM, ataH dAsI - dAsoM meM bhI svAmiyoM ke sAtha na to roTI kA hI vyavahAra prasiddha hai aura na hI beTI // uparyukta ullekhita aMtara cU~ki saMskRti ke utthAna kAla se hI thA, hai aura rahegA, ataH ise saMsAra meM ho rahe AMdolana inake svarUpa meMi to parivartana kara sakate haiM, kiMtu samApta nahIM kara sakate, ataH harijanoMddhAra roTI-beTI ke vyavahAra se nahIM, apitu harijanoM ke Arthika va naitika utthAna se hogA AcArya zrI kA yaha darzana sarvAMga va sarva prakAra se zuddha pratIta hotA hai / isI dizA meM AcArya zrI ne adbhUta va advitIya kArya kiye va hajAroM harijanoM va AdivAsiyoM ke jIvana ko saMyama ke dhana se dhanya kara diyA || isa viSaya meM sthiti itanI vicitra huI ki kaI ucca gotriyoM ne ina dAsI - dAsoM meM vratoM kA utsAha dekha kara vratoM ke prati utsAha prApta kiyA / / AcArya zrI ke isI kArya ne janotkarSa se prabhAvita hone vAloM ko acaMbhita kara diyA va unheM kahanA par3A ki : saikar3oM karmaTha vidvAnoM ke saikar3oM varSoM taka rAta-dina parizrama karane para jo samAjotthAna va samAja kalyANa kA kArya ati kaThinatA se ho sakatA thA, vaha AcArya zAMtisAgara ke vihAra se kucha hI dinoM meM saralatayA huA (AcArya zAMtisAgarajI kA caritra, saMskaraNa san 1934, pRSTha 4 ) / / yaha to mAtra eka udAharaNa huA kiMtu isa viSaya meM aura bhI udAharaNa hai, una samasta udAharaNoM meM bAla-vivAha pratibaMdhaka kAnUna kA hai / AcArya zrI kI hI satpreraNA se va Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI - eka adhyayana picahattara kolhApura rAjya ke dIvAna bahAdura zrI laTThe jI dvArA kiye gaye satprayatnoM ke phala svarUpa kolhApura rAjya meM bAla vivAha pratibaMdhaka kAnUna vyavahAra meM AyA thA ! | ' isI krama meM AcArya zrI ne anAthoddhAra va bAlikoddhAra ke kArya hetu bhI na sirpha preraNAyeM dI, apitu tat kArya ko karane hetu Agama- pariveza meM mArga-darzana bhI diye, jisake phalasvarUpa zer3avAla anAthAzrama Adi zaikSaNika saMsthAyeM udaya ko prApta huI || nizcita hI isa viSaya meM isase adhika kahane ko isa lekha meM sthAna nahIM, budhajanoM ke liye itanA paryApta hai | aMta meM hama sirpha itanA hI kaha sakate haiM ki AcArya zrI kA jIvana jaise lokottara maMgala svarUpa se pariNata thA, vaise hI laukika maMgala svarUpa bhI // AcArya zrI kA yaha maMgala svarUpa OM kAra kI taraha jahA~ dharma va mokSa puruSArtha kI rAha meM Ane vAlI bAdhAoM ke liye jahA~ vajrapAta rUpa thA, vahIM saMsArI janoM ke artha va kAma puruSArtha kI rAha Ane vAlI bAdhAoM ke liye divAra rUpa // 5) dUradarzitA se prabhAvita : hamameM se kaI ciMtaka aisa bhI haiM, jo ki darzana, jJAna, cAritra ke prati zraddhA to rakhate haiM, kiMtu hRdaya se prabhAvita nahIM hote / / unakA kahanA hai ki vyakti ke nirNayoM meM nihita dUradarzitA se hI usakI mAnasika paripakvatA kA pratibodha hotA hai / yahI mAnasika paripakvatA tIrthaMkara ke anuja ke rUpa meM netRtva kI yogyatA siddha karato hai / netRtva kI yogyatA ke abhAva meM Apa anuyAyI ho sakate haiM, kintu prAmANika nahIM ho sakate || prAmANikatA to netRtva kI yogyatA se hI AtI hai| isa mAnasa ke ciMtakoM ke prati bhI AcArya bhagavaMta ke pAsa sAmagrI kA abhAva nahIM, apitu vipulatA hI thI / nirNaya kI sAmarthya do prakAra kI hotI hai, jisameM se pahalI hai nisargaja va dUsarI pUrvApara saMbaMdhoM kA milAna kara kisI kArya kI iti hetu vaicArika va puruSArthaparaka / / AcArya zrI meM donoM prakAra kI buddhimattA thI || nisargaja dUradarzitA ke kaI udAharaNoM meM se do udAharaNoM ko hama yahA~ prastuta kara rahe haiM / rAjAkher3A meM kucha anuttama hone vAlA hai, isakA AbhAsa unheM nisargataH ho gayA aura saMgha ko unhoMne sAmAyika kamare meM karane kA Adeza diyA / isa Adeza ne eka mahAna anahonI ko TAla diyA / / ThIka aisA hI eka Adeza zikharajI kI yAtrA ke madhya kopara gA~va (mahArASTra) ke samIpa diyA || acAnaka AcArya zrI AjJA huI ki jitanI jaldI ho sake utanI jaldI grAma va nadI pAra kara lo, va jitanI dUra ho sake utanI dUra nikala calo // saMgha bahuta dUra nikala gayA / usI rAtri meM bAriza va nadI kA aisA bhayaMkara tAMDava huA 1. cAritra - cakravartI, saMskaraNa 1667, mUla zIrSaka: pAvana smRti, upa zIrSaka: bAla pratibaMdhaka kAnUna ke Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chihattara cAritra cakravartI ki usane usa gAMva ko hI lIla liyaa| ye to nisarga pradatta liye gaye nirNayoM ke udAharaNa hue, kintu apane viziSTa kSayopazama ke Azraya se dUragAmI aMdezoM ko bhA~pa, unakA apanI viziSTa kArya zailI dvArA samAdhAna kara lene kA advitIya guNa bhI AcArya zrI ke pAsa thaa| ___isa viSaya meM AcArya zrI dvArA digambara jaina samAja ko hI nahIM, apitu zvetAmbara jainasamAja ko bhI apanI-apanI dhArmika svataMtratA ko nizcitatA ke sAtha bhogane ko svataMtratA kA diyA gayA upahAra hai|| yadi Aja AcArya bhagavaMta nahIM hote to niyamataH zvetAMbara ho athavA digambara, donoM ke hI AyatanoM meM hindUtva ke aMza na sirpha praveza kara jAte, apitu una AyatanoM para jaina dharmAvalambiyoM kA ekAdhipatya bhI nahIM rhtaa|| 1947 meM harijana TeMpala enTrI ekTa kI dhArA meM svataMtra bhArata ke svataMtra zAsakoM ne jainiyoM kI gaNanA hinduoM meM ginanI prAraMbha kara dI aura kahA ki jaina hindU hI haiM va cUMki jaina hiMdU hI haiM, isaliye jitane adhikAra harijanoM ko hindU maMdiroM ke liye diye jAte haiM, utane hI adhikAroM kA adhikArI harijana jaina maMdiroM ke liye bhI nisargataH ho jAtA hai, isameM zaMkA ko koI sthAna hI nhiiN| nizcita hI pAThaka varga kalpanA kara sakatA hai ki yadi yaha saMvidhAna lAgU ho jAtA to jainAyatanoM kI Aja sthiti kyA hotI ? ____ Aja hama jo saMvaidhAnika rUpa se dhArmika svataMtratA kA bhoga bhoga rahe haiM, yaha eka aura mAtra eka AcArya zAMtisAgara jI mahArAja dvArA sampUrNa jaina dharmAvalambiyoM ko diyA gayA atulanIya va apratima upahAra hai|| . isa kArya ko siddha karane unhoMne 1105 dinoM taka anna tyAga kA tapa tpaa| maMtra ArAdhanA kii| jApa diye| upavAsa kiye| aura isI ke sAtha kiyA kendra sarakAra va prAntiya mumbaI (mahArASTra) sarakAra ko apane pakSa meM lene kA apratima udyama // isa saMpUrNa kRtya kA vistAra jaina bodhaka ke san 1951 meM chape dharma dhvajAMka vizeSAMka va cAritra cakravartI meM hai| apanI dUradarzitA ke Azraya se sampUrNa jaina samAja ko AcArya zrI dvArA diye gaye uparyukta upahAra ne samasta AlocakoM kI jihvA ko pakSapAta kI sthiti vAlA kara diyaa| isa prakAra AcArya zrI dvArA cakravartI pada ke yogya vijita pA~ca khaNDoM kA vivecana pUrNa huA, aba chaThe khaNDa kI bArI thii|| ve jo ki bhaviSyadRSTA the va AcArya zrI ko sAmarthya ko pUrva se hI jAnate the, unhoMne pA~ca khaNDa vijita AcArya zrI ko san 1937 gajapaMthA (mahArASTra)se hI cAritra-cakravartI kahanA prAraMbha kara diyA thaa| unheM unake SaTkhaNDAdhipati hone meM koI zaMkA hI nahIM thii|| 6) sallekhanA kI sAdhanA se prabhAvita : hamameM se kaI haiM jo ki jIvana meM kyA kiyA gayA athavA kyA nahIM kiyA gayA, isase nahIM, apitu samAdhi kI sAdhanA/ArAdhanA se Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI- eka adhyayana satahattara prabhAvita hote haiN| unakI dhAraNA hai ki vyakti kI mRtyu usake kula jIvana kI cugalI khAto hai ki isa vyakti kA jIvana sadhA huA thA yA nhiiN| yadi vyakti ne apanI mRtyu ko sAdha liyA, to kahA jA sakatA hai ki isa vyakti kA jIvana sadhA huA thA aura yadi nahIM sAdhA, to kahA jA sakatA hai ki isane jIvana yaza ke saMkalana va bAtoM kI bAdazAhata meM bitaayaa| __isa mAnasa ke manaHsviyoM ke liye bhI AcArya zrI kI saMllekhanA ke 36 dina AcArya zrI ke caraNoM kI zaraNa svIkAra karane hetu sazakta AdhAra haiN|| ___ ina 36 dinoM meM AcAryazrI kI ubharakara AI laukika va lokottara advitIyatA sallekhanA ke samIcIna dastAveja ke rUpa meM jaina sAdhanA ko jaina va jainetaroMke madhya sthApita kara gii| isa viSaya meM cAritra cakravartI 2006 ke saMskaraNa, jisakI ki prakAzaka mahAsabhA hai, meM "isa yuga ke mahAnAyaka ke mahAprayANa kI sAdhanA ke 36 dina"zIrSaka se saMgrahIta citroM ko calacitra kA AbhAsa denevAlI jhA~kI avalokanIya hai|| samAdhi ke sAdhaka ke virATavyaktitva kA yaha citramaya saMkalana unakI virATatA kA AMzika prastutikaraNa hai, kintu AMzika hone ke pazcAta bhI usa virATa vyaktitva kI virATatA kI anubhUti karAne vAlA hai| ___ yahA~ hama usI saMkalana se lekara "aMtata: AcArya zrI ne iMganimaraNa sAdha hI liyA" zIrSaka se isa saMkalana kartA ne AcArya zrI ke aMtima tIna dinoM kA varNana karane vAlI jo paMktiyA~ likhI hai, unhIM paMktiyoM ko yahA~ uddhRt kara rahe haiM, bhavijana, ekAgra citta ho ina paMktiyoM va usake artha ko hRdayastha kareM : aMtata: AcArya zrI ne iMganimaraNa sAdha hI liyA mRtyu ke kSaNa ke tIna dina pUrva se hI AcArya zrI ke namala thA, namUtra, na sveda, na bhUkha, na pyAsa, na roga, nazoka, na pIr3A, na kraMdana, na karAha, na Akroza, na khIjha, na nirAzA, na AzA, na kisI se sevA lI aura na hI svayaM bhI svayaM kI sevA kI, Ayu karma pUrNa hone taka leTe rahe eka hI karavaTa, unake na nIMda thI, na pramAda, na prasannatA, na kheda, na kleza, kucha nahIM, kucha bhI nahIM thA unake pAsa, sivAya siddho'haM va siddha zaraNa ke bhAvoM ke|| Ayu karma pUrNa huA aura dIkSA kAla meM jaise nirmama hokara tyAge the vastra, ThIka usI taraha atyaMta nirmama bhAva se tyAga dI deha, mAno sAkSAt svayaM apanI deha kA tyAga karate hue svayaM kA sAkSAtkAra kiyA ho| aisA mRtyu mahotsava to isa kalikAla kI isa sadI ke bhUtakAla meM to huA hI nahIM, kiMtu saMbhavataH bhaviSya meM biraloM ko hI hogaa| OM zAMti, zAMti, shaaNti|| hama sabhI, phira vo jaina ho athavA ajaina, kyA apane liye aise hI kisI mRtyu ko kAmanA nahIM karatA hai ? karatA hai nA ? jaina va ajainoM kI mRtyu meM aMtara sirpha samyaktva kA hotA hai| AsthA kA hotA hai| jisakI AsthA samIcIna hotI hai, use yaha mRtyu svargAdika saMpadA pUrvaka adhika se adhika 7 yA 8 bhavoM meM bhava se pAra lagA detI hai, vahIM ajainoM ko Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThahattara cAritra cakravartI mRtyu svargAdika kI saMpadA hI detI hai, mukti nahIM / uparyukta Agama vacanoM ke Azraya se hama nizcita hI kaha sakate haiM ki adhika se adhika AgAmI 7yA 8 bhavoM meM hama inhIM cAritra cakravartI kI jinakI kI Aja AcArya parameSThI ke rUpa me pUjA kara rahe haiM, siddha parameSThI ke rUpa meM pUjA kreNge| hamane to dravya nikSepa se Aja se hI yaha pUjA prAraMbha kara dI hai| sAtavA~ khaNDa :- uparyukta 6khaNDoM para jinakA Adhipatya thA aise SaT khaMDAdhipati cAritra cakravartI AcArya zAMtisAgara ke vyaktitva meM eka sAtavAM khaNDa bhI thaa| bAhubalI jaise vyaktitva cakravartI ke SaTkhaNDAdhipatitva se na to prabhAvita hote haiM aura na hI unakI adhInatA svIkAra karate haiN| ThIka aise hI vyakti bhI the AcArya zrI ke kAla meM the, jinheM uparyukta 6 meM se kisI bhI kAraNa se sarokAra nahIM thaa| koI sarokAra na hone para bhI anAyAsa/akAraNa ve khIMce cale Aye the AcArya zrI ke zrI caraNoM meM va samarpita kara diye the apane mana, vacana va kAya... ___ hama jAna rahe haiM ApakI balavatI jijJAsA ko, jo jAnane ko utsuka haiM ki vaha sAtavA~ khaNDa kaunA sA thA? to isakA samAdhAna hama nahIM kara rahe haiM ise, seTha rAvajI sakhArAma dozI ke zabdoM meM AcArya zrI zAMtisAgara mahAmuni kA cAritra pRSTha 1 suniye :-"vastutaH eka mahApuruSa kA lakSaNa jo cAhiye, vaha saba to zrI maharSi zAMtisAgara meM hai hI kintu sAtha meM ye eka alaukika pratibhA se yukta taponidhi hai, kAraNa ki jahA~ inakA padArpaNa hotA hai, vahA~ ke jaina ho yA jainetara, hindU ho yA musalamAna, inake tapa prabhAva se AkRSTa hokara inake caraNoM meM jhukane lagate haiN| yaha eka alaukika zakti ke binA nahIM ho sakatA hai|" ___ aba isa alaukika zakti ke kArya bhI suna lIjiye :-"sau bAta kI eka bAta yaha hai ki saiMkar3oM karmaTha vidvAnoM ke saiMkar3oM varSa taka rAta dina parizrama karane para bhI jo samAjotthAna va samAjakalyANa kA kArya ati kaThinatA se ho sakatA thA, vaha tyAgamUrti AcArya zrI zAMtisAgara ke vihAra se kucha hI dinoM meM saralatayA huaa||" priya pAThakoM kyA uparyukta vaktavya ke pazcAta isa sapta khaMDAdhipati cAritra cakravartI ke AkhyAna meM aura kucha kahane ko zeSa rahatA hai ? nahIM na ? ataH hama bhI aba aura adhika kucha na kahate hue AcArya zrI ke divaMgata caraNoM meM apanA parokSa namaskAra arpita kara, saMpUrNa saMsAra ke liye laukika va lokottara maMgaloM kI kAmanA karate haiN| OM zAMti, zAMti, shaaNti|| -hemanta kAlA, iMdaura(ma.pra.) dinAMka : 1.2.2006 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA cm ** 7 ; s idegFF" 137 202 282 304 331 vAtAvaraNa prabhAta loka samRti vArtAlApa saMyama patha digambara dIdha AcArya pada tIrthATana prabhAvanA pratijJA-1 Agama prakIrNaka sallekhanA pAvana smRti zramaNoM ke saMsmaraNa 1. munirAja zrI vardhamAnasAgarajI mahArAja 2. AcArya zrI vIrasAgarajI mahArAja 3. AcArya zrI nemisAgarajI mahArAja 4. AcArya zrI pAyasAgarajI mahArAja 5. AcArya zrI dharmasAgarajI mahArAja 6. munirAja zrI namisAgarajI mahArAja 7. munirAja zrI AdisAgarajI mahArAja 8. AcArya zrI anaMtakIrtijI mahArAja 6. AcArya zrI dezabhUSaNajI mahArAja 10. AcArya zrI vimalasAgarajI mahArAja 11. kSullaka zrI siddhisAgarajI mahArAja 12. zrI zAMtinAtha bhujabalI vaidya 13. zrI bAlagauMDA pATIla , 358 412 453-546 453 483 30 463 507 x x x 551 523 x x x x x x Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ assI 545 546 547 451 cAritra cakravartI 14. zrI pArzvanAtha upAdhye 15. seTha rAmacaMda dhanajI dAvar3A aMtima amara saMdeza saMllekhanA ke 36 dina (citrAvalI) AcArya zrI ke cAra svapna pUrva saMskaraNoM meM prakAzita citrAvalI pariziSTa-1 1. pratijJA-2 (pUrva bhUmikA) 2. pratijJA-2 3. aitihAsika dastAveja 4. AcArya zrI ke pakSa meM.... (bambaI hAyakorTa ke Adeza ke chAyA-citra) 5. bambaI hAyakorTa ke Adeza kA hiMdI anuvAda pariziSTa-2 1. zrI zAMtisAgara cAritra (munivarya kuMthusAgarajI viracita-san 1936) 2. zrI zAMtisAgara stavana (AcArya zrI vidyAsAgarajI viracita) lekhaka kA paricaya 574 21. 578 582 22. ******** Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "AcArya mahArAja ke zarIra para sarpa lipaTA thA, kiMtu usane kucha upadrava nahIM kiyA, . isakA kAraNa yaha hai ki yadi aMtaraMga meM nirmalatA hai, to bAhara vAle meM bhI nirmalatA A hI jAtI hai, isalie vaha sarpa abhibhUta huA / " - AcArya vIrasAgarajI mahArAja dharma saMrakSiNI vAtAvaraNa zrI kobA (gAMdhInagara) ci.382009 dhIra jaina Aya Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtAvaraNa Adhunika paristhiti kA cintana AtmavizuddhatA ko prApta kara siddha paramAtmA banane ke liye jaina saMskRti meM sarvajJa vItarAga deva, nirgrantha guru tathA anekAntamaya jinavANI kI ArAdhanA prAthamika sthiti meM Avazyaka mAnI gayI hai| pratidina kI pUjA meM gRhastha "arihaMta zruta siddhAMta gurU nirgrantha nita pUjA racU~" yaha pATha par3hatA hai| vartamAna yuga meM saMhanana kI hInatA ke kAraNa sarvajJatA kI upalabdhi ke hetu zukladhyAna kI samArAdhanA saMbhava nahIM hai / ataeva sarvajJa deva manomaMdira meM vaMdanA ke yogya ho gaye haiM athavA sthApanA-nikSepa dvArA pratimA ke rUpa meM pUjanIya haiN| jinendra kI vANI, jIvoM kA upakAra karatI huI, Aja bhI sarvajJa-zAsana kA prakAza bhavya jIvoM ko pradAna kara rahI hai| nirgrantha guru kA darzana parama kalyANakArI mAnA gayA hai, kintu pApa-pracura paMcama kAla ke pratApa se sAdhAraNa saMyama kI sAdhanA saMkaTa saMkula bana rahI hai, ataH sampUrNa pApoM kA pUrNatayA parityAga kara, mahAvratI munirAja ke digaMbara svAvalambI jIvana ko vyatIta karane vAle mahAmuniyoM kA prAdurbhAva Aja ke logoM ko asaMbhava sA dikhA karatA thaa| uttara bhArata meM digaMbara jaina muniyoM kA darzana karane kA zrAvakoM ko saikar3oM varSoM se saubhAgya lAbha nahIM huA, aisA pratIta hotA hai| zAhajahA~ bAdazAha ke samakAlIna vidvAn kavi banArasIdAsajI ke Atmacaritra arddha kathAnaka' se jJAta hotA hai ki sAkSAt digaMbara guru kA darzana na hone ke kAraNa ve ajAnakArIvaza vicitra pravRtti meM tatpara the| ve likhate haiM ki caMdrabhAna, udayakaraNa aura thAnasiMha nAmaka mitroM ke sAtha adhyAtma kI carcA karate hue, ve eka kamare meM nagna hokara phirate the aura samajhate the ki hama nirgrantha munirAja bana gaye haiN| yadi sakala saMyamadhArI digaMbara muni kA darzana unheM huA hotA, to ve caMdrabhAna banArasI udaya karana aru thAna / cAroM khelahiM khela phira, karahiM adhyAtama jJAna // 602 // nagana hohiM cAro janeM, phirahi koTharI mAMhi / kahahiM bhae munirAja hama, kachu parigraha nAhiM // 603 / / gani gani mArahiM hAthasoM, mukhasoM karahiM pukAra / jo gumAna hama kara gahe, tAke sira paijAra // 604 / / gIta sunai bAteM sunahiM tAkI biMga banAi / kahaiM adhyAtama maya aratha, rahaiM mRSA lau lAi // 605 / / - arddha kathAnaka Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI nagnamuni banane kA adbhuta nATaka nahIM khelte| munipada meM hiMsAdi pApoM kA sArvakAlika parityAga hotA hai, yaha bAta unakI samajha meM AI hotI, to ve kucha samaya digaMbara bana, pazcAt krIr3A kautuka meM kabhI bhI saMlagna na hote| pratyakSa meM muni darzana na hone se bhAva dvArA vaMdanA jaba manuSya ko vAstavika satya rUpa kA darzana nahIM hotA hai, taba vaha kAlpanika jagata meM bhramaNa karatA huA upahAsa pUrNa pravRtti karatA hai| bhUdharadAsa jI Adi prAcIna hindI ke vidvAnoM kI racanAoM ke svAdhyAya se yahI bAta jhalakatI hai ki una muni-bhakta nara ratnoM ke netra jinamudrA dhArI muni-darzana ke lie sadA pyAse hI rahe Ae, isalie ve apanI racanA meM caturtha kAlIna vajravRSabhasaMhananadhArI digaMbara guruoM kI bhakti karate hue unakA hI isa kAla meM sadbhAva vicArA karate the| apanI muni-darzana kI lAlasA ko ve guru stuti meM isa prakAra vyakta karate haiM : vaMdo digaMbara guru caraNa jaga taranatArana jAna / je karama bhArI roga ko dvai rAja vaidya samAna / jinake anugraha bina kabhI nahiM kaTe karma jaMjIra / te sAdhu mere ura basahu mama harahu pAtaka pIra // 1 // ve yahI socate the ki paMcama kAla meM bhI munijana parvata ke zikhara para sadA kaSTa sahana kiyA karate haiM, isalie ve stuti meM kahate haiM : je bAhya parvata vana baseM, giri, guphA, mahala, manoga / sila-seja, samatA-sahacarI, zazi-kiraNa, dIpaka joga / mRga-mitra, bhojana tapa mayI, vijJAna nirmala nIra / te sAdhu mere ura basahu, mama harahu pAtaka pIra // 4 // aise muniyoM kA jIvana meM kabhI darzana lAbha ho to vaha dina dhanya hogA, yaha vicArate hue ve kahate haiM - kara jora 'bhUdhara' bInavai kaba milahi ve munirAja / yaha Asa mana kI kaba phalai, mama sarahiM sagare kAja / saMsAra viSama videza meM je binA kAraNa vIra / te sAdhu mere ura basahu, mama harahu pAtaka pIra // 8 // kavivara uparokta dRSTi ko dUsarI manorama racanA meM bhI isa prakAra vyakta karate haiM - te guru mere mana baso, jo bhava jaladhi jihAja / Apa tirahiM para tArahiM, aise zrI RSirAja / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtAvaraNa moha mahA ripu jAnake, chA~Dyo saba ghara bAra / hoya digaMbara vana basai, Atama zuddha vicAra // 2 // ve muniyoM ko varSAkAla meM vRkSa ke nIce rahane vAle hI socate haiM aura unakI dRSTi meM yaha bAta nahIM hai ki Aja ke hIna saMhanana meM zarIra aisI tapazcaryA ko sahana bhI kara sakegA yA nahIM ? isaliye ve kahate haiM ki : pAvasa raina DarAvanI, barasai jala dhara dhAra / taru tala nivaseM taba yatI, vAje jhaMjhA vAra // 8 // ve guru caraNa jahA~ dhare jaga meM tIratha jeha / so raja mama mastaka car3hoM, bhUdhara' mAMge yeha // 14 / / paMcama kAla meM muniyoM kI alpa tapasyA dvArA mahAn nirjarA ___ ina vidvAnoM kI dRSTi meM Agama kA yaha kathana nahIM AyA ki paMcama kAla meM saMhanana hIna hone ke kAraNa munirAja pura, nagara tathA grAma meM bhI nivAsa karate haiN| aisI Agama kI AjJA ina dharmAtmA vidvAnoM ke dhyAna meM AyI hotI to ve apanI racanA meM isa bAta ko pratibiMbita karane se na cUkate / AcArya devasena ne "bhAvasaMgraha" meM likhA hai- "isa paMcama kAla ke prabhAva se tathA hIna saMhanana hone ke kAraNa isa kAla meM munirAja pura, nagara, grAma, meM nivAsa karane lage / atyanta hIna saMhanana, zArIrika hIna zakti, duHSamA kAla tathA citta kI asthiratA hote hue bhI dhIra puruSa mahAvrata ke bhAra ko dhAraNa karane meM utsAhita hote hai"| jo vyakti yaha socatA ho ki Aja caturtha kAlIna muniyoM ke samAna kaThora tapasvI jIvana vyatIta karanA azakya hone ke kAraNa karmoM kI nirjarA kama hotI hogI, use AcArya devasena ke ye zabda bar3e dhyAna se par3hanA cAhiye-"pahale hajAra varSa tapa karane para jitane karmo kA nAza hotA thA Aja hIna saMhanana meM eka varSa ke tapa dvArA karmoM kA nAza hotA hai|"2 isakA kAraNa yaha hai ki hIna saMhanana meM tapasyA karane ke liye alaukika manobala lagatA hai| Aja kI zArIrika sthiti adbhuta hai| yadi eka dina AhAra nahIM milA to logoM kA mukha kamala murajhA saMhaNaNassa guNeNa ya dussamakAlassa tavapahAveNa / pura-Nayara-gAmavAsI thAvire kappe ThiyA jAyA / / 127 / / saMhaNaNaM aiNiccaM kAlo so dussamo maNo cvlo| tahavihu dhIrA purisA mahanvaya-bharadharaNa ucchahiyA // 130 // varisa-sahasseNa purA jaM kammaM haNai teNa kAeNa / taM saMpahi variseNa hu Nijjarayai hINa saMhaNaNe // 131 // -bhAvasaMgraha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI jAtA hai| vajravRSabhasaMhanana dhArI sahaja hI aneka upavAsa aura bar3e-bar3e kaSTa sahana karane meM samartha hote the| Aja kA alpa saMyama purAtana kAlIna bar3e saMyama ke samAna Atma dRr3hatA cAhatA hai| jaise eka karor3apati kisI kArya ke liye eka lAkha rupaye kA dAna karatA hai aura dUsarA hajArapati nau sau rupaye usa kArya ke hetu detA hai, ina donoM dAniyoM meM alpa dravya dene vAlA dAnI asAdhAraNa mahatva dhAraNa karatA hai, kyoMki usakA tyAga mahAn manobala aura udAratA kA jJApaka hai| isI prakAra Aja ke vyakti kA muni banakara sakala saMyama kA dhAraNa karanA kama camatkAra kI bAta nahIM hai| AcArya vAmadeva ne likhA hai - "Aja saMhanana hIna hai, kAla bhayaMkara hai, mana caMcala hai, phira bhI mahAvrata ke bhAra ko dhAraNa karane vAle sakala saMyamI satpuruSa pAye jAte haiN|" ___ yadi kAla Adi kI bhISaNatA ko bhUla, koI zIta, uSNa, varSA Adi ke kaSTa ko caturtha kAla ke samAna sahana kare, to isa zarIra rUpI piMjar3e ke zIghra naSTa hone se Atmadeva ko asamaya meM hI lokAntara ko prayANa karanA hogaa| uttara meM muni-darzana kA abhAva tathA saMyama saMbaMdhI viruddha kalpanA uttara bhArata meM muni-darzana honA asaMbhava sarIkhA samajhA jAtA thaa| itanA hI nahIM, ucca zrAvaka kA jIvana vyatIta karane vAlI AtmAyeM bhI dRSTigocara nahIM hotI thii| usa samaya caritra ke samAna jJAna kI jyoti bhI atyaMta kSINa sI dikhatI thii| jo tattvArtha sUtra tathA bhaktAmara stotra kA mUla pATha kara letA thA, vaha Aja ke prakANDa paMDitoM se adhika sammAna aura zraddhA kA pAtra samajhA jAtA thaa| usa samaya dhArmikatA ke rasa se bhIge aMta:karaNa vAloM ko bhAI jI yA bhagata jI kahA jAtA thaa| ve loga socate the ki Aja kA kAla, vratAdi, pratimAoM kA pUrNatayA pAlana karane ke bhI pratikUla hai| isaliye ve apane pApabhIru mana dvArA zAstroM se cunI gayI bAtoM kA adbhuta saMgraha karake use jIvana kA patha pradarzaka jAnate the| unameM aneka bAteM RSi-praNIta Agama se mela nahIM khAtI thI / udAharaNArtha daulatarAmajI ne apane 'kriyA-koSa' meM rAtri-bhakta-tyAga nAmaka chaTavI pratimA meM gRhastha ko rAtri meM mauna dhAraNa karane kA varNana kiyA hai| usa para zrAvaka dharma saMgraha' meM dharmAtmA zrAvaka sodhiyA darayAvasiMha jI pRSTha 247 likhate haiM, "usakA bhAva aisA bhASatA hai ki bhojana vyApAra Adi sambandhI vikathA na kare, dharma carcA kA niSedha nhiiN|" Agama ke saMprati duHSamekAle nIca saMhananAzrayAt / saMjAtA nagaragrAma jinAvAsavAsinaH // 272 // nIca saMhananaH kAlo dusahazcapalaM manaH / tathApi saMyamodhuktA mahAvrata dhuraMdharA // 276 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtAvaraNa prakAza meM yaha bAta atireka pUrNa hai / chaTavIM pratimA vAlA svastrI sevana dvArA saMtati taka utpanna karatA hai, taba usake viSaya meM rAtri meM mauna dhAraNa karane kA kathana Agama samarthita nahIM hai / daulatarAma jI ke kriyA koSa meM pA~cavIM pratimA meM sacitta bhakSaNa tyAga ke sthAna meM, sacitta mAtra kA tyAga mAnakara gRhastha ko sacitta miTTI kA sparza na karane ko kahA hai| use muni tulya mAna ve paMkhA bhI hilAne kI anumati nahIM dete| unhoMne likhA hai : mI hAtha dhoyave kAja, leya acitta dayA ke kAja // / 1871 / / pavana kare na karAve soya, SaT kAyA ko pIhara hoya // / 1874 // gRhasthoM meM mUlAcAra ke samAna pUjya mAne jAne vAle kriyA-koSa meM likhA hai ki chaTavIM pratimA meM rAtri ke samaya gamAgamana nahIM kare : gamanAgamana sakala AraMbha, tajai raina meM nA~hi acaMbha || 1882 / / usameM yaha bhI likhA hai : chaTTI pratimA dhAraka soI, divasa nAri ko parasata hoI // / 1048 // rAtri viSai anazana vrata dharai, cau AhAra ko hai pariharai / gamanAgamana tajai nisi mAMhi, mana vaca tana dina zIla dharAMhiM // / 1046 // isa prakAra Aja se lagabhaga tIna cAra sau varSa pUrva kA vAtAvaraNa tathA loka dhAraNA ko dhyAna meM rakhane para muni jIvana kI to kathA hI nirAlI, pratimAdhArI zrAvaka kA pada koI dhAraNa kara sakegA, yaha azakya socA jAtA thA / yadi kisI ne saptama zrAvaka ke vrata dhAraNa kara lie, to usa dharmamUrti kA darzana aisA hI dhArmika logoM ko harSa pradAna karatA thA, jaisA ki pUrva kAla meM cAraNAdi RddhidhArI muniyoM kA darzana / aise samaya ke prati protsAhana zUnya tathA kRtrima jaTilatAoM ke kaMTakoM se pUrNa vAtAvaraNa meM mahAvratI banane kI bAta ko sabhI loga asaMbhava sadRza socate the / aisI sthiti meM guru bhakta gRhastha yA to videha bhUmi meM virAjamAna sAdhu samudAya ko parokSa praNAmAMjali arpita karatA thA yA apanI manobhUmi meM prAcIna kAla meM hue sAdhuoM ko virAjamAna karake bar3e bhAva se pUjatA thA / isa samaya saMyama ke prati bhakti thI, mamatA thI, kintu mana meM bhaya kA bhAva bharA thA, isase saMyama ke patha para calane kI kalpanA bhI koI nahIM karatA thA / viSaya laMpaTatApUrNa vAtAvaraNa isa kAla ke pazcAt navIna vaijJAnika yuga kA AvirbhAva huA / isane apane saMmohaka astroM, jalakala, vAyuyAna, rela, moTaroM Adi ke dvArA logoM ko bahuta Azcaryaprada iMdriya poSaka sAmagrI pradAna kI / loga adhika Amoda-pramoda priya bana gae / ata: AcAra vicAroM meM adbhuta zithilatA kA AvirbhAva ho gyaa| aba saMyama kA anurAga Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritracakravartI bhI nahIM dikhatA hai| saMyamI ko dekhakara asaMyamI samudAya ke mana meM Adara kA bhAva nahIM jagatA hai| kAraNa una asaMyamI logoM ke ArAdhya aura vaMdanIya loga ve haiM jo bhoga va viSaya lampaTatA meM (philmI hastiyoM se) sarvopari bana rahe haiN| isase Adarza sadAcAra kI bAta carcA kI vastu bana gaI hai| loga yahI kahane lage haiM ki AcAra meM kyA dharA hai, apane vicAra ThIka rakho, yahI sAra kI bAta hai| Aja zithilAcAra meM aparimita vRddhi hone ke kAraNa kauna soca sakatA thA ki aisI bhI koI yugAntara utpanna karane vAlI AtmA hogI, jo isa paMcama kAla meM caturtha kAlIna mahAmuni kI ucca tapasyA kI smRti ko sAkSAt rUpa meM darzana kraayegii| avicalita zAMti ke sAgara pariSaha vijetA kI kIrti phailanA pudgala ke vikAsa kA vaibhava batAne vAle vijJAna ke camatkAra pUrNa isa yuga meM lagabhaga (san 1953 se) 30 varSa pUrva eka samAcAra prakAza meM AyA thA ki apane AdhyAtmika pavitra jIvana se bhavyAtmAoM ke aMta:karaNa meM aparimita AnaMda kI varSA karane vAlI eka vilakSaNa AtmA dakSiNa prAMta meM digaMbara jaina munirAja ke rUpa meM virAjamAna hai| unakI tapasyA saba ko cakita karatI hai| ve munirAja kisI jaMgala kI guphA meM AtmadhyAna kara raha the ki eka nAgarAja ne una para upasarga kiyaa| vaha unake zarIra se aise lipaTa gayA, mAno ve sacamuca meM saMtApahArI, zAntidAyI, suvAsa saMpanna caMdana kA vRkSa hI ho / ve munirAja sadguNoM se alaMkRta the| zAMti ke sAgara the| isase unakI AtmA sarparAja ke lipaTane para caMdana ke samAna acala rahI aayii| do tIna ghaMTe ke bAda vaha viSadhara calA gyaa| ___ yaha dRzya kAlpanika athavA paurANika nahIM hai| ise anekAneka gRhasthoM ne apane carma cakSuoM se dekhA thA / mRtyu ke atyaMta vizvasta pratinidhi sarparAja kI agni parIkSA meM pUrNatayA uttIrNa hone vAle, avicalita dharmadhArI una zAMti ke sAgara mahAmuni kI kIrti aura mahimA ko sAdharmI samudAya ne avarNanIya Ananda, prema, bhakti tathA mamatA pUrvaka sunii| loga cakita ho utthe| pratyeka sahRdaya, isa bhISaNa paMcama kAla meM caturtha kAlIna dRzya ko nayana gocara banAne vAle, una taponidhi kI manomandira meM pUjA karane lgaa| citra-darzana ____ jaba una nirgrantha gurudeva kA vItarAgatApUrNa digaMbara mudrA maya citra prakAza meM AyA, taba sabhI mAnava apane-apane dharma yA sampradAya kA moha bhulA, una zramaNarAja ko bar3I mamatA se praNAma karane lge| unakI mudrA meM apAra zAMti thii| unake roma-roma meM vItarAgatA kA rasa chalakatA sA lagatA thaa| ve sarvaparigraha mukta, pUrNatayA svAvalambI bana, parigraha ke pIche pAgala banane vAle janasamadAya ko amara jIvana aura sacce kalyANa kA patha batAte Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtAvaraNa the ki vaibhava ke vilAsa meM phaMsane vAlI AtmAe~ apane vinAza kI sAmagrI ekatrita karatI haiM, ataH jise avinAzI Ananda cAhiye, use aparigrahavAda ke prakAza meM apane anta:karaNa ko saMyama rUpI jala se dhonA caahiye| unakA jIvana ahiMsAmaya thaa| munirAja ke citra kA prabhAva ___ eka bAra hamAre yahA~ unake ukta citra kA darzana aneka hiMdU, muslima, pArasI Adi sAkSaroM/zikSitoM ne kiyA, to unakI AtmA Azcarya yukta ho AnaMda vibhora ho gii| eka sahRdaya muslima jAgIradAra kaha uThe, dhanya hai aisI AtmA ko|' unake digambaratva para unhoMne eka padya sunAyA ki digambaratva se bar3hakara aura koI dUsarA veSa nahIM hai| yaha vaha poSAka hai, jisameM sIdhe yA ulTe kA bhedabhAva nahIM hai| __ eka dUsare tattva premI bhAI bola uThe ki zreSTha aura ucca jIvana to ina mahAtmA kA hai, jinhoMne apanI iMdriyoM ko jItA hai| jinane vyAghra, sarpa Adi bhISaNa jantuoM ko mArA hai, unhoMne koI bar3A kAma nahIM kiyaa| sabase bar3A zaitAna iMdriyoM kI lAlasA hai| jisane iMdriyoM para vijaya prApta kI hai, yathArtha meM vahI vyakti mahAn hai, usase bar3A aura kauna ho sakatA hai ? pAre ko mArakara siddha rasAyana banAne vAle ne kyA bar3A kAma kiyA! yathArtha meM apane ahaMkAra ko jisane mArA zreSTha vahI AtmA hai| RSirAja kA darzana kucha varSoM ke pazcAt una RSirAja kA sAkSAt darzana milA, taba jJAta huA ki unakA asAdhAraNa vyaktitva pUrNatayA unake nikaTa saMparka meM Ane se hI samajhA jA sakatA hai| unakI samasta kriyAoM ko dekhakara pratyeka vivekI vidvAn yaha anubhava karatA thA ki ve isa paMcama kAla meM caturtha kAlIna mahAmuniyoM ke samAna nirdoSa AcaraNa karate the| ve hI Aja cAritra cakravartI AcArya zrI zAMtisAgara mahArAja ke nAma se zramaNa saMgha ke ziromaNi ke rUpa meM vikhyAta haiN| loka-jijJAsA unake jIvana ke viSaya meM aisA kauna hai, jise ki jijJAsA nahIM hogI ? ataeva yaha Avazyaka hai ki usa sambandha meM vivecana kiyA jAya / unake jIvana para prakAza DAlane tana kI urayAnI se behatara hai nahIM koI livaas| yaha vaha jAmA hai ki jisakA nahIM ulTA sIdhA / / nihaMgo ajadahAo zero nara mArA to kyA mArA, bar3e mUMjI ko mArA naksa ammAre ko jo mArA / na mArA Apako jo khAka ho aksIra bana jAtA, agara pAre ko aya aksIragara mArA to kyA mArA // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI kA sAhasa hamase nahIM ho sakatA hai, kAraNa unakA ujjvala jIvana svayaM sabako prakAza pradAna karatA hai / ve prakAzaka rahe haiM, dUsaroM ke dvArA prakAzya nahIM / unake asAdhAraNa jIvana kI prAya: sabhI bAteM mahatvAspada hoMgI, kintu unake cAritra kI prAmANika va pUrNa sAmagrI ko prApta karanA asaMbhava sadRza ho gayA thA / AcAryazrI kI svayaM kI avasthA aSAr3ha kRSNa SaSThI ko assI varSa kI ho gaI, ataH unake bAlya tathA yuvA kAla kI kathA batAne vAle sAthI aba kaise mila sakate haiM ? ve svayaM mahAnatattvajJa muni ziromaNi hai, ataH unase sAmagrI prApta kI AzA nirAzA meM pariNata ho gii| lokottara - vyaktitva te jaba san 1951 akTUbara meM bArAmatI ke udyAna meM hamane apane anuja prophesara suzIla kumAra divAkara ke sAtha bar3I vinaya ke sAtha, unase kucha jIvana gAthA jAnane kI prArthanA kI, taba uttara milA ki hama saMsAra ke sAdhuoM meM sabase choTe haiM, hamArA lAsTa naMbara hai, usase tuma kyA lAbha le sakoge ? hamAre jIvana meM kucha bhI mahatva kI bAta nahIM hai| hamane kahA ki mahArAja ! ApakA sAdhuoM meM prathama sthAna hai yA aMtima, yaha bAta dekhane vAle hI jAna sakate haiN| saMsAra jAnatA hai ki ApakA pharsTa naMbara hai / mahArAja bole ki loga hameM kyA jAneM ? hama apane ko jAnate haiM ki tIna kama nava koTi muniyoM meM hamArA aMtima naMbara hai| maiMne kahA ki acchA ! ApakI dRSTi meM ve sAdhugaNa haiN| unameM se Apa haiM, taba to Apake jIvana kI bAteM hama sabake liye bar3I kalyANaprada tathA bodhajanaka hoMgI / mahArAja bole ki bar3e-bar3e RddhidhArI muniyoM tathA mahApuruSoM ke jIvana caritra kA patA nahIM hai, taba hamAre caritra se kyA hogA ? tuma hameM sabase choTA smjho| itanA hamane kaha diyA, adhika nahIM kahanA hai / Adeza kucha kSaNa pazcAt ve bola uThe ki tumhAre liye hamArA Adeza hai ki tuma hamArA jIvana-caritra mata likho / maiM bolA ki mahArAja ! yaha to ApakI bar3I kar3I AjJA hai / maiM apane guru ke gaurava jagata ko paricita karAkara guru kI sevA tathA lokahita karanA cAhatA hU~ / usa viSaya meM Apa kyoM pratibaMdha upasthita karate haiM? ApakI assI varSa kI avasthA pUrNa hone ko hai / dhArmika samAja utsava manAkara dharma prabhAvanA karanA cAhatI hai| usakI icchAnusAra eka abhinaMdana graMtha bhI prakAzita karane kI AyojanA hone ko hai aura vaha bhAra mere Upara rakhA gayA hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtAvaraNa mahArAja bole ki hameM abhinaMdana graMtha vagairaha kucha nahIM caahie| utsava bhI nahIM caahie| aba hamArI jIvana ghar3I meM bAraha ghaMTA pUrNa hone meM thor3A samaya zeSa hai| sUraja DUbane ko thor3A samaya bAkI hai, aba hameM cupacApa AtmA kA dhyAna karanA hai| hameM aura koI cIja nahIM caahie| maine kahA-mahArAja Apa apane samaya pUrNa hone kI bAta kahate haiM, to kyA Apako isa viSaya meM bhAna sA ho gayA hai| mahArAja bole ki aba hama assI varSa ke ho gaye haiM, aba aura kitane dina jIvita raheMge ? isaliye hameM apanI kIrti Adi kI jhaMjhaTa nahIM caahie| sammAna nahIM caahie| tuma hamArI stuti-prazaMsA meM graMtha mata likhnaa| ___ maiM bolA ki mahArAja ! yadi graMtha likha liyA, to isa doSa kA prAyazcita Apake caraNoM meM Akara le lUMgA / Apake jIvana kA paricaya pAkara, jo jagata ko sukha, zAMti tathA prakAza milegA, vaha Apake dRSTi patha meM nahIM hai| ApakI mahattA dUsare anubhava karate haiN| mahArAja bole ki hama kaha cuke, hameM koI kIrti, mAna, yaza nahIM caahie| mere pAsa una mahAn AtmA ke Age aura prArthanA karane ko zabda zeSa nahIM the| maiM asamaMjasa meM par3a gyaa| suzIla kumAra ne bhI anujJA ke liye abhyarthanAe~ kI, kintu ina niSpraha vItarAga mUrti ko yaha rAga kI bAta na aNcii| . hamArA baMbaI ko prasthAna karanA Avazyaka thA, ata: hamane cupacApa guru caraNoM ko praNAma kiyA aura unakA anaMta AzIrvAda prApta kara vahA~ se cala diye| mArga meM vicAra meM nimagna rahe aaye| aba kyA kiyA jAya ? eka yAtrI baMdhu ke pAsa eka dhArmika pustaka thI, use dekhane ko le liyA, usameM likhA thA ki bar3oM kI AjJA bhI kabhI-kabhI nahIM mAnane meM kalyANa hotA hai| maiMne dhyAna se usa aMza ko par3hA, likhA thA ki tuma pUjya puruSoM kI vaiyAvRtya kara rahe ho aura ve tumhAre kaSTa kA vicAra kara kahe ki aba vaiyAvRtti na karo, isa sthiti meM yadi tuma sevA karake unake kaSToM ko dUra karate ho, to tuma zabdazaH unake Adeza kA pAlana nahIM karate ho, kintu vAstava meM tuma unakI sevA hI kara rahe ho, isakA zreya tumako milegA hii| tumhe alAbha nahIM hogaa| ___ ise par3hate hI mana meM vicAra AyA ki lokottara zreSTha AtmA kI AjJA kA ullaMghana bhI na ho aura kArya bhI bana jAe, aisA koI madhyavartI mArga mila jAe, to bar3A sundara hogaa| AcAryazrI yathArtha meM asAdhAraNa AdhyAtmika vibhUti haiN| unakA yaza-apayaza kI saMkIrNatA se Upara uTha jAnA, unake Atma vikAsa aura vizuddha dRSTi kA dyotaka hai / bar3e se bar3A vyakti bhI isa yaza lipsA se nahIM baca sakA hai| isI se prasiddha kavi milTana ne kIrti kI kAmanA ko satpuruSa kI aMtima durbalatA kahA hai| (Fame is the last infirmity of Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 noble mind.) jahA~ bar3e-bar3e mahApuruSa isa roga se nahIM bace haiM, vahIM AcArya mahArAja meM yaha vikRti bhI nahIM hai| aisI pUjyanIya AtmA ke viSaya meM jAnane vAle vyakti kA mauna rahanA janahita kI dRSTi se akSamya aparAdha hI mAnA jAyegA / AcAryazrI kI pavitra jIvanI hamAre liye zraddhA kI vastu hai, kyoMki unake pada para calane kI kSamatA sAdhAraNa puNya kI bAta nahIM hai / sampUrNa parigraha kA tyAga kara antaH bAhya nirgrantha vRttikA pAnA asAmAnya saubhAgya kI bAta hai / AtmAnuzAsana meM likhA hai : yadetatsvachandaM viharaNamakArpaNyamazanam sahArthya saMvAsa: zrutamupazamai ka zramaphalam / mano mandasyandaM vahirapi cirAyAti vimRzan / na jAne kasyeyaM paraNati rudArasya tapasaH || 67 || artha :hama nahIM jAnate ki yaha kisa mahAn tapa kA vipAka hai, jo munijana svataMtratA ke sAtha vihAra karate haiM, Atmagaurava pUrvaka AhAra grahaNa karate haiM, guNI vyaktiyoM ke sahavAsa meM rahate haiM, zAMta bhAva hI hai parizrama kA phala jinake aise jJAna ke dhAraka haiM tathA jinakA prazAMta citta aMtardRSTi meM nimagna rahakara bahuta samaya pazcAt bahirmukhatA dhAraNa karatA hai / vahA~ yaha bhI kahA hai 1 : viratiratulA zAstre cintA tathA karuNA parA / matirapi sadaikAntadhvAnta prapaMca vibhedinI / anazana tapazcaryA cAnte yathokta vidhAnato / bhavati mahatAM nAlpasyedaM phalaM tapaso vidheH // 68 // mahApuruSoM kA viSaya-tyAga atulanIya hotA hai / zAstra saMbaMdhI cintA unake pAsa rahatI hai| sampUrNa jIvoM para karuNA karane ko ve tatpara rahate haiN| unakI buddhi sarvadA ekAMta dRSTi ke aMdhakAra ke prasAra ko dUra karatI hai tathA aMta meM ve Agama ke anusAra anazana tapa karate haiN| aisI vRtti alpa tapazcaryA kA phala nahIM hai| zraddhAMjali aise pavitra Atma-patha para avasthita AcAryazrI kI anupama tathA asAdhAraNa avasthA kI jaba taka jIva ko upalabdhi na ho, taba taka unake AlokamayI jIvana ke prati zraddhAMjali vyakta karanA pratyeka mumukSu kA kartavya ho jAtA hai / unninISu AtmA kA utthAna isa upAya se hotA hai| yaha soca kara hamane abhinaMdana graMtha kA vicAra chor3akara zraddhAMjali svarUpa isa graMtha nirmANa kA nizcaya kiyaa| yaha kArya munIndra kuMdakunda svAmI kI dhArmika dezanA ke pUrNatayA anurUpa hai, kAraNa jaba taka pratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAyoM - Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtAvaraNa 11 kA udaya dUra nahIM hotA hai, taba taka sakala saMyama ke satpatha para calane kA saubhAgya kise prApta ho sakatA hai ? ataH guru- caraNoM ke prati zraddhAMjali arpita karanA Agama sammata tathA ziSTAcAra paddhati ke pUrNatayA anurUpa hai, yaha vicAra kara isa kArya kI pUrti nimitta saMlagna ho gaye / uparokta AcArya zrI kI atyaMta vItarAga pariNati ke kAraNa aba kucha sAmagrI pAnA, jo unake bAlya jIvana, tAruNya jIvana kI viziSTa ghaTanAoM ko batAvegI, asaMbhava prAya: ho gii| unakI ruci ekadama AtmavicAra, AtmadhyAna kI ora ho gayI thI / unhoMne kArtika mAsa meM yahI bhAvanA vyakta kI thI aura kahA thA, tumheM jaba cAhe, jitane dina hamAre pAsa rahanA ho, raho aura AtmA, dhyAna, tattva - ciMtana Adi ke bAre carcA karanI ho, prazna karanA ho, to hRdaya kholakara kro| isa sthiti meM pUjyazrI ke sAtha, jIvana ke pUrva kI apUrva ghaTanAoM kA citraNa karanA hamAre hAtha kI bAta nahIM hai / phira bhI bhinna-bhinna sAdhanoM se jo kucha unake mahAmahima jIvana ko jAnane kI sAmagrI upalabdha huI, usake AdhAra para uddezya siddhi ke kSetra meM udyoga kiyA jAyegA / vAdIbhasiMha sUri ne likhA hai ki thor3A bhI amRta rasa kA pAna, AnaMda kA kAraNa hotA hai, pIyUSaM nahi niHzeSa pivannevasukhAyate / ataH jo bhI sAmagrI prastuta kI jAyegI vaha yathArtha meM amRta hogii| jo mumukSu ke amRta patha prasthAna ke lie svAdu va svAsthyaprada pAtheya kA kArya kregii| vairAgya kA kAraNa eka dina maiMne (AcArya zrI se ) pUchA, "mahArAja vairAgya kA Apako koI nimitta to milA hogA ? sAdhutva ke liye Apako preraNA kahA~ se prApta huI / purANoM meM varNana AtA hai ki AdinAtha prabhu ko vairAgya kI preraNA devAMganA nIlAMjanA kA apane samakSa maraNa dekhane se prApta huI thI / " mahArAja ne kahA, "hamArA vairAgya naisargika hai| aisA lagatA hai ki jaise yaha hamArA pUrva janma kA saMskAra ho / gRha meM, kuTumba meM, hamArA mana prAraMbha se hI nahIM lgaa| hamAre mana meM sadA vairAgya kA bhAva vidyamAna rahatA thA / hRdaya bAra-bAra gRhavAsa ke baMdhana ko chor3a dIkSA dhAraNa ke liye svayaM utkaMThita hotA thA / " pRSTha 67, saMyama patha Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI ... AcArya zrI kI Agama sammata pravRtti durbhAgya kI bAta yaha hai ki uttaraprAMta meM bahuta samaya se muniyoM kI paraMparA kA lopa sA ho gayA thA, ataH muni jIvana sambandhI Agama kA abhyAsa bhI zUnya sama ho gayA, aisI sthiti meM apanI kalpanA ke tAne bAne bunane vAle karaNAnuyoga, dravyAnuyoga zAstroM kA abhyAsa karane vAle zrAvaka muni jIvana ke viSaya meM apanI viveka-vihIna AlocanA kA cAkU calAyA karate haiN| aise hI Alocaka kucha vidvAnoM ke samparka meM Akara hamArA bhI mana bhrAMta ho gayA thA, aura hamane bhI lagabhaga ATha mAha taka AcArya mahArAja sadRza ratnamUrti ko kA~catulya sAmAnya vastu samajhA thaa| puNyodaya se jaba gurudeva ke nikaTa saMparka meM Ane kA suyoga milA taba ajJAna tathA anubhava zUnyatA janita kukalpanAeM dUra huii| duHkha to isa bAta kA hai ki tarka vyAkaraNa Adi anya viSayoM kI paMDitAI prApta vyakti caritra ke viSaya meM apane ko vizeSajJa mAna usa caritra kI ArAdhanA meM jIvana vyatIta karane vAle zreSTha santoM ke guru banane kA upahAsa pUrNa kArya karate haiN| ___ mUlaguNa-uttaraguNa samAdhAna :- eka choTA sA udAharaNa hai / san 1947 meM pUjyazrI kA caturmAsa solApura meM thaa| vahAM ve cAra mAha se adhika rahe, taba kucha tarkazAstriyoM ko AcAryazrI kI vRtti meM Agama ke apalApa kA khatarA najara AyA, ataH Agama ke pramANoM kA svapakSa poSaka saMgraha, prakAzita kiyA gyaa| use dekhakara maiMne solApura ke dazalakSaNa parva meM mahArAja se uparokta viSaya kI carcA kii| - uttara meM mahArAja ne kahA- "hama sarIkhe vRddha muniyoM ke eka sthAna para rahane ke viSaya meM samaya kI koI bAdhA nahIM hai|" phira unhoMne hamase hI pUchA "yaha carcA mUlaguNa sambandhI hai yA uttaraguNa sambandhI ?" maiMne kahA-"mahArAja yaha to uttaraguNa kI bAta hai|" mahArAja bole-"mUlaguNoM ko nirdoSa pAlanA hamArA mukhya kartavya hai| uttaraguNoM kI pUrNatA ekadama se nahIM hotI hai| usameM doSa lagA karate haiN| pulAka muni ke kvacita kadAcita mUlaguNa taka meM virAdhanA ho jAtI hai|" uttara sunakara maiM cupa ho gyaa| usa samaya samajha meM AyA ki kaI avivekI loga aisI kalpanAeM vartamAna muni para lAdate haiM aura yaha nahIM jAnate ki Agama paraMparA kyA kahatI hai ? _ -tIrthATana, mahArAja kI Agama sammata pravRtti, pRSTha- 147-148 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Y Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAta janmabhUmi jananI janaka Adi kA varNana jaina saMskRti ke vikAsa tathA unnati ke itihAsa para dRSTi DAlane para yaha jJAta hotA hai ki kaivalya-sUrya kI razmiyoM se vizva kA mohAndhakAra dUra karane vAle tIrthaMkaroM ne apane janma dvArA uttara bhArata kI bhUmi ko pavitra kiyA tathA nirvANa dvArA bhI use tIrthasthala banAyA, kintu unakI dharmamayI dezanA rUpa amRta ko pIkara, mahatvapUrNa vItarAgatA ke rasa se bhare zAstroM kA nirmANa karane vAle dhuraMdhara AcAryoM ne apane janma se dakSiNa bhArata kI bhUmi ko zruti tIrtha bnaayaa| yelaguLa meM janma usI jJAnadhArA se punIta dakSiNa bhArata ke belagA~va jile ko nararatna AcArya zAMtisAgara mahArAja kI janbhUmi banane kA saubhAgya prApta huaa| bhojagrAma ke samIpa lagabhaga cAra mIla kI dUrI para vidyamAna grAma yelagula meM ASAr3ha kRSNA 6, vikrama saMvat 1626, san 1872 meM budhavAra kI rAtri ko unakA janma huA thaa| vaha grAma bhojagrAma ke aMtargata tathA sAnnidhya (samIpa) meM thA, isase bhoja bhUmi hI janma sthAna hai, aisI sarvatra prasiddhi huii| vastutaH usa grAma meM mahArAja ke mAmA kA nivAsa thaa| ve vahA~ ke grAmapati arthAt pATila the| unake janma dvArA mAtula gRha pavitra huA thaa| ye bAteM hameM tArIkha 13 sitambara san 1952 ko jJAta huI thI, jaba hama pUjya zrI ke jIvana vArtA jAnane hetu bhojamUmi tathA karnATaka prAMta ke aneka grAma Adi meM gaye the| san 1970 ke paryuSaNa parva meM hama mahArAja ke janmagrAma yelaguDa gaye th| unakI janmabhUmi hameM tIrtha rUpa lgii| vahA~ ke udyAna meM candana kA vRkSa dekhakara harSa huA ki candana ke samAna guNarAzi mahAtmA kA janmasthAna candana ke vRkSa se samalaMkRta hai| kSatriya vaMza meM janma ___ inakA janma kSatriya vaMza meM huA thaa| pitAzrI bhImagauMDA pATIla the| jananI kahalAne kA puNya mAtA satyavatI ko prApta huaathaa| inakI jAti caturtha jaina thI, jisameM aneka dIkSAdhArI mahApuruSoM kA janma huA thaa| kolhApura meM bhagavajjinasenAcArya (mahApurANakAra) kA maTha, jo Aja bhI vidyamAna hai, usake bhaTTAraka zrI jinasena svAmI caturtha jAti ke satpuruSa haiN| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI kulIna pUrvaja paramparA arthAta sajjati Adi ayatna prApta guNa __ lagabhaga tIna sau varSa pUrva eka vidyAdhara nAma ke pIThAdhikArI, digaMbara, prabhAvazAlI tathA pratibhA saMpanna nirgrantha munirAja hue the| unakA samAdhi sthAna belagA~va jile ke aMtargata cIkor3i tAlukA kA akkavATa grAma hai| usa sthAna para Aja bhI amAvasyA ko vaMdanArtha jaina zrAvaka va anya dharma ke loga jAyA karate haiN| unake pazcAt zrI nemagauMDA, sAtagauMDA prabhAvazAlI muni hue| jisa caturtha jAti meM mahArAja kA janma huA, usameM bar3e bar3e prabhAvazAlI ratnatraya dhArI tathA vItarAgazAsana ke prabhAvaka nara ratna hue haiN| inakI nau pIr3hiyoM kA vaMza vRkSa batAtA hai ki sabhI loga bhUmipati pATila the| unake dvArA dharma tathA janatA ko gauravAnvita karane vAle mahAn kArya sampanna hue| inake janaka tathA jananI kA vizuddha vaMza hone ke kAraNa inako sapta parama sthAnoM meM se prathama sthAna 'sajjAtitva' samalaMkRta kahA jaayegaa| ye sajjAtitva, sadgRhitva, parivrAjaka pada, surendra pada, sAmrAjya pada, aha~ta pada, tathA nirvANa pada, ina sapta parama sthAnoM/zreSTha padoM meM se, padatraya vibhUSita mahApuruSa haiN| ___ mahApurANa meM batAyA hai ki manuSya janma ke prApta hone para muni dIkSA dhAraNa ke yogya pavitra vaMza meM vizuddha janma dhAraNa karanA sajjAti hai| pitA ke vaMza kI zuddhatA ko kula kahate hai tathA mAtA ke vaMza kI nirmalatA ko jAti kahate haiN| mAtA tathA pitA ke vaMzoM kI zuddhatA ko sajjAti kahate haiN| isake hone para ayatna prApta guNoM ke kAraNa ratnatraya kI prApti sulabha hotI hai| parivAra va nAma saMskAra (zAMti kI mUrti hone se nAma sAta) inake AdigauMDA aura devagauMDA nAma ke do jyeSTha baMdhu the| kuMmagauMDA nAma ke anuja the| bahina kA nAma kRSNA bAI thaa| inake zAMta bhAva ke anurUpa unheM sAtagauMDA kahate the| gauMDA zabda bhUmipati-pATila kA ghotaka hai| ye tRtIya putra the| isIse mAnava prakRti ne inheM ratnatraya aura tRtIya ratna samyakcAritra kA anupama ArAdhaka bnaayaa| sajjAtiH sadgRhitvaMcapArivrAjyaM surendratA / sAmrAjyaM paramArhantyaM paraM nirvANamityapi // 67, parva 38, mhaapuraann|| sa nRjanma pariprAptau dIkSAyogye sadanvaye / vizuddhaM labhate janmasaiSA sajjAti riSyate // 83, parva 36, mahApurANa // pituranvayazuddhiryA tatkulaM paribhASyate / mAturanvayazuddhistu jAtirityabhilapyate // 85, parva 36, mhaapuraann|| vizuddhiru bhayasyAsya sjjaatirnuvrnnitaa| yatprAptau sulabhAbodhirayatnopanatairguNaiH / / 86, parva 36, mhaapuraann|| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAta 14 rAjavaMza inakI vaMza paramparA kA usa prAnta meM bar3A prabhAva rahA hai| yathArtha meM inake pUrvaja rAjA sadRza the| pahale inake pUrvaja zrI padmagauMDA desAI bIjApura jile meM zAlabidrI sthala ke adhipati the| briTiza zAsanakAla meM bhI anya narezoM ke samAna inake pUrvajoM kI bAtoM kA bar3A sammAna kiyA jAtA thaa| digaMbara pada ke liye kulInatA kI AvazyakatA kucha samaya se caturtha jAti meM (chor3I gaI vivAhitA va vidhavA striyoM ke) punarlagna kI kuprathA pracalita ho gaI thI, isalie bhrama vaza koI-koI yaha socate haiM ki AcAryazrI ke vaMza meM bhI yaha doSa rahA hogaa| isakA Azraya le ve jaghanya pravRttiyoM ke pracAraka punarvivAha ko protsAhana denA cAhate the, kintu jaba yaha satya prakAza meM AyA ki AcAryazrI ke mAtRpakSa aura pitRpakSa paramparA meM kahIM bhI punarlagna kI kAlimA nahIM hai, taba bhrAMta logoM ko cupa honA pdd'aa| eka bAra mahArAja ke samakSa isa saMbaMdha meM prazna AyA thA, taba unhoMne kahA thA ki hamAre gharAne meM pahale kabhI bhI punarvivAha nahIM huA hai| yadi koI yaha siddha kara de, to hama isa pada ko chor3akara anya choTe pada ko grahaNa kara leNge| yaha muni dIkSA hamane AtmakalyANa ke liye lI hai, ahaMkAra pUrti ke liye nhiiN| digaMbara jaina zAstroM meM kahA hai ki vizuddha vaMza vAlA traivarNika hI nirgrantha dIkSA dhAraNa kara sakatA hai| saMgama bhUmi bhoja bhUmi meM do sundara nadiyA~, dUdha gaMgA aura veda gaMgA, milakara use apanA saMgama sthala banAe hue haiN| jaba hama una nadiyoM ke saMgama para pahuMce, taba vahA~ ke prazAMta aura ramya vAtAvaraNa meM yaha vicAra utpanna huA ki ye donoM nadiyA~ eka vizeSa bAta kI pratIka hai| vedagaMgA jJAna kI aura dUdhagaMgA pavitra prema rasa bhare ujjvala caritra kI sUcikA hai| hameM pratIta hotA hai ki zAMtisAgara mahArAja kA jIvana bhI samyak jJAna aura samyak cAritra ke saMgama rUpa prayAgarAja ke samAna AdhyAtmika tIrtha bana gayA hai, jisake dvArA vizva ke sabhI prANadhAriyoM ko atyaMta madhura aura rasamaya AdhyAtmika bhojana prApta hotA rahA hai| AdhyAtmika bhojana dAna karane vAle bhI zrI bhIma ke Atmaja kI nivAsa bhUmi kA bhoja nAma bar3A arthapUrNa lagatA hai| yahI bAta hamane AcAryazrI ke pUrvajoM ke dvArA banAye gaye jinamaMdira kI pArzva-bhUmi meM ekatrita samAja ke samakSa apane bhASaNa meM kahI thii| hamane to yaha bhI kahA thA ki vizva ke anupama AdhyAtmika saMtarAja zAMtisAgara mahArAja kI nivAsabhUmi, unake guNAnurAgI logoM ke liye tIrtha svarUpa lagatI hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 guNarAzi vahA~ kucha vRddhoM se inake bAlya jIvana Adi ke viSaya meM paricaya prApta kiyA, to jJAta huA ki ye puNyAtmA mahApuruSa prAraMbha se hI asAdhAraNa guNoM ke bhaMDAra the / inakA parivAra bar3A sukhI, samRddha, vaibhavapUrNa tathA jinendra kA apratima bhakta thaa| inakI smaraNa zakti jana sAdhAraNa meM prakhyAta thI / inhoMne mAtA satyavatI se satya ke prati ananya niSThA aura satya dharma ke prati prANAdhika zraddhA kA bhAva prApta kiyA thA, aisA pratIta hotA hai / apane prabhAvazAlI, parAkramI, atyaMta udAra tathA pramANika jIvana vAle pUjya pitA zrI bhImagaDA se inhoMne vaha dRr3hatA aura gaMbhIratA prApta kI thI, jo inheM vipatti aura saMkaTake samaya bhIma ke samAna sAhasa sampanna rakhatI AyI hai| ina logoM ne batAyA ki inameM baccoM jaisI viveka vihIna jaghanya pravRttiyA~ nahIM pAyI jAtI thI / bacapana se hI inake cihna isa prakAra the ki ye lokottara mahApuruSa baneMge isaliye ye alaukika bAlaka ke rUpa meM pratyeka nara-nArI ke mana ko apanI ora AkarSita karate the / jo bhI inheM dekhatA thA vaha inheM gaMbhIratA, karuNA, parAkrama aura pratibhA kA pu~ja pAtA thaa| inakA zarIra atyaMta niroga, sudRr3ha va zakti sampanna thaa| inakI aisI koi ceSTA hI nahIM thI, jise bAla kaha kara kSamA kiyA jAya / bAlyakAla meM hI inake jIvana meM vRddhoM sadRza gaMbhIratA aura viveka pAyA jAtA thA / isase yaha pratIta hotA thA ki ye janmAntara ke mahApuruSa isa bharatakhaMDa ke logoM ko dharmAmRta pAna karAne ke liye hI bAla zarIra dhAraNa kara bhavya bhoja bhUmi meM AvirbhUta haiM aura saMpUrNa bhavyoM kA kalyANa karane vAle vIrazAsana ke dharmacakradhArI satpuruSa haiN| prajJApu~ja cAritra cakravartI logoM se jJAta huA ki inakI pravRtti asAdhAraNa thI / ye viveka ke pu~ja the| bAlyakAla bAla-sUrya sadRza prakAzaka aura sabake netroM ko pyAre lagate the| ye jisa kArya meM bhI hAtha DAlate the, usameM prathama zreNI kI saphalatA prApta karate the / inakA pratyeka pavitra kalAtmaka kArya meM prathama zreNI meM bhI prathama sthAna rahA hai / adhyayana ke alpatama sAdhana upalabdha hote huye bhI, inakA asAdhAraNa kSayopazama aura lokottara pratibhA bar3e bar3e vidvAnoM aura bhinna-bhinna dharmoM ke pramukha puruSoM ko cakita karatI thI / yadyapi ye vidyA ke upAdhidhArI vidvAn nahIM the, phira bhI bar3e-bar3e upAdhidhArI jJAnI loga inake caraNoM ke pAsa AtmaprakAza prApta karate the / sadAcAra samanvita aura pratibhA alaMkRta inakA jIvana yathArtha meM saurabha sampanna saroja ke samAna thA aura usake samAna hI ye jalatulya vaibhava se apane antaHkaraNa ko pUrNatayA alipta rakhate the| T bhojagrAma ke vRddhoM se mahArAja kI jIvana sAmagrI bhoja ke vRddhajanoM se tarka-vitarka dvArA jo sAmagrI milI, usase hama isa niSkarSa para Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAta 16 pahu~ce ki ye prakRti ke vizva vidyAlaya kI sarvazreSTha parIkSA meM uttIrNa satpuruSa the, isaliye inake jIvana meM pUrNatayA prAkRtikatA kA adhiSThAna rahA hai aura usameM kisI prakAra kI vikRti kI kAlimA nahIM dikhAI pdd'tii| satpuruSoM kI jananI aura janaka jisa prakAra apUrvaguNa sampanna hote haiM, vahI vizeSatA puNyazIlA mAtA satyavatI aura bhavya ziromaNi zrI bhImargauDA pATIla ke jIvana meM thii| unakA gRha sadA bar3e-bar3e mahAtmAoM, satpuruSoM aura ujjvala tyAgiyoM kI caraNa-raja se pavitra huA karatA thaa| jaba bhI koI nirgrantha digaMbara munirAja yA anya mahAtmA bhojagrAma meM Ate to atithi-saMvibhAga kArya meM atyaMta pravINa puNyazIla mAtA satyavatI ke bhavana ko avazya pavitra karate the| vahAM zraddhA, bhakti, viveka, vinaya, Adi saba prakAra ke AMtarika sAdhana tathA vaibhavazAlI hone ke kAraNa bAhya sAmagrI sadA saMtoM ke liye upasthita rahatI thii| bar3e-bar3e munirAja tathA tapasvI loga bhojagrAma ke bhUpati tulya zrI bhImagauMDA pATIla ke yahA~ padhArate the, jahA~ bAlaka sAtagauMDA unakI sevA meM tatpara raha, unake jIvana meM dharma ke vikasita tathA paripakva svarUpa ko dekhA karatA thA tathA unake jIvana se ujjvala jIvana banAne kI zreSTha kalA sIkhA karatA thaa| yahI bar3I zikSA bhAgyazAlI bhavya bAlaka ko digaMbara zramaNoM ke nikaTa saMparka se milatI rahI, jisake kAraNa kumAra-kAla meM hI bhogoM kI dAsatA ko chor3a tapasvI, muni banane kI prabala lAlasA mana meM utpanna ho gayI thii| viduSI dharmavatI mAtA se tIrthakaroM kA caritra, mokSagAmI puruSoM kI bAteM tathA ratnatraya ko puSTa karane vAlI zikSA prApta huA karatI thii| vAtAvaraNa bhI alaukika dhArmika manovRti ko vikAsaprada sAmagrI pradAna karatA thaa| parivAra kA ujjvala vAtAvaraNa jIvana para kaisA prabhAva DAlatA hai, yaha bAta bhoja-bhUmi meM hamAre svayaM dRSTigocara huii| mahArAja ke parivAra meM ucca saMskAra __isa varSa san 1952 ke 11 sitaMbara ko aSTamI ke dina hameM usa pavitra ghara meM bhojana milA, jahA~ AcArya mahArAja rahA karate the| usa dina hamAre liye lavaNa Adi SaTrasa vihIna bhojana bnaathaa| maiM bhojana karane baitthaa| pAsa meM mahArAja ke bhAI kA nAtIbhImakumAra bhojana kara rahA thaa| bAlaka bhIma kI thAlI meM binA namaka kA bhojana AyA, isaliye usane apanI mAtA se kahA ki mAtA mujhe namaka caahiye| pAsa meM baiThI lagabhaga 10 varSa kI vaya vAlI bAlikA bahana suzIlA bola uThI ki bhaiyA, jaba tuma svAmI (muni) banoge, taba to binA namaka kA AhAra lenA hogA, usa samaya namaka kaise mAMgoge? usa samaya bhAI-bahana kI svAbhAvika bAtacIta sunakara merI samajha meM AyA ki Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 cAritra cakravartI parivAra kI pavitratA kA putrAdi ke jIvana para kaisA prabhAva par3A karatA hai| usa ghara ne AcArya zAMtisAgara mahArAja sadRza mahApuruSa ko janma diyA, usI meM zrI devagauDA nAma ke mahArAja ke jyeSTha bandhu ne nivAsa kiyA, jo Aja digaMbara muni zrI vardhamAna sAgara jI ke rUpa meM 12 varSa kI avasthA meM nirdoSa rIti se ratnatraya dharma kA pAlana kara rahe haiN| (jo ki 67 varSa kI Ayu meM samAdhimaraNa pUrvaka svargIya vibhUti bana gye|) jaba hamane kolhApura ke samIpa jAkara kinI grAma meM unake darzana 8 sitaMbara ko kiye, taba avarNanIya AnaMda prApta huaa| unakI zAMti, tapasyA, mArmikatA, dhyAna nimagnatA tathA vItarAgatA, vaMdaka ke anta:karaNa ko atyaMta AnaMdita karatI hai / ve AcArya mahArAja se dasa varSa jyeSTha haiN| jisa ghara meM aise do pavitra jIvana vAle sacamuca meM mahAna AtmAoM kA nivAsa rahA, usakA jIvita prabhAva uparokta bhAI bahanoM kI bAtacIta meM spaSTa huaa| hameM smaraNa AyA ki mImAMsAzAstra kA mahAn vidvAn maMDana mizra ke viSaya meM ki vaha kahA~ rahatA hai, aisA prazna upasthita huA ? taba kisI vyakti ne jijJAsu se kahA thA ki, "jisa sthala para totA Adi pakSIgaNa nyAyazAstra kI paMktiyoM kA isa prakAra uccAraNa kara rahe hoM ki svataH pramANa, parataH pramANaM kIrAMganAH yatra giraH giranti," vahA~ hI mImAMsazAstrI maMDanamizra kA nivAsa hai, yaha jAnanA caahie| isI prakAra yadi kisI ke citta meM isa bAta ko jAnane kI icchA ho ki bhoja bhUmi meM kisa jagaha AcArya zAMtisAgara mahArAja ne rahakara apanA puNya jIvana vyatIta kiyA thA, to hama usase yahI kaheMge ki unakA ghara usI bhUmi ko jAnanA cAhiye, jahA~ bhAI-bahana ke bIca meM muni jIvana kI pUrvavat carcA calA karatI hai| sacamuca meM jo zikSA bar3e-bar3e vizva-vidyAlayoM ke dvArA nahIM ho pAtI, vaha uttama saMskAroM se saMskArita parivAra ke logoM se prApta hotI hai| bAlya jIvana meM mAtA-pitA ke saMskAra zizu ke aMta:karaNa para bIja rUpa meM aMkita ho jAte haiM, jo AgAmI jIvana meM sahasra guNita vRddhi ko prApta ho bAlaka ko lokottara mahApuruSa banAte haiN| bAlya jIvana para parivAra kA prabhAva gAndhIjI ke jIvana para gujarAta meM vidyamAna ahiMsAtmaka jIvana kA prabhAva spaSTa dikhAI detA hai| gAndhIjI ne apanI AtmakathA meM batAyA hai ki unake jIvana para unake mAtA pitA kA bar3A prabhAva par3A thaa| apanI AtmakathA meM unhoMne likhA hai ki "mere pitAjI satyapriya aura udAra the| dhanasaMcaya karane kA lobha pitAjI ko kabhI nahIM huA thaa| mAtAjI bar3I sAdhvI strI thii| isa bAta kI yAda mere hRdaya meM gaharI chApa kI taraha aMkita hai| jaba se maiMne hoza samhAlA, taba se kabhI bhI unhoMne cAturmAsa vrata bhaMga kiyA ho, aisA mujhe smaraNa nahIM hai| ve kar3e se kar3e vrata ko grahaNa kara letI thI aura use aMta taka Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAta 18 nibAha le jAtI thii| jo vrata ve eka bAra le letI, usake liye yadi ve bImAra bhI par3a jAtI, to bhI chor3atI nahIM thii|"(pRsstth 13-AtmakathA) .. gAndhIjI ke dhArmika vicAroM para unakI mAtA tathA pitA kA kitanA adhika prabhAva par3A yaha nimnalikhita kathana se spaSTa hotA hai, "rAjakoTa meM yaha zikSA milI ki saba sampradAyoM ke prati sammAna kA bhAva rakhanA caahiye| hindU dharma ke saba sampradAyoM ke prati sammAna kA bhAva rakhanA maiMne vahIM sIkhA thA, kyoMki mAtAjI aura pitAjI viSNu maMdira jAte the, zivAlaya meM jAte aura rAma maMdira meM bhI jAte the| hama logoM ko bhI, kabhI to ve apane sAtha le jAte aura kabhI hameM bheja diyA karate the| isake sivAya pitAjI ke pAsa bIca-bIca meM koI (zvetAMbara) jaina dharmAcArya AyA hI karate the| pitAjI unheM sammAna se rakhate va bhojanAdi karAte the| ve loga sAMsArika aura dhArmika viSayoM kI carcA kiyA karate the| inake sivA pitAjI ke kaI pArasI aura musalamAna mitra bhI the| jaba ve loga Apasa meM bAteM karate taba sevA-zuzrUsA meM lage rahane ke kAraNa maiM bhI vahA~ maujUda rahA karatA thaa| isa vAtAvaraNa meM rahane kA jo prabhAva mere Upara par3A usakA phala yaha huA ki saba dharmoM ke prati mere hRdaya meM samAna sammAna kA bhAva jama gyaa|" (pRSTha 57-AtmakathA) ___ chatrapati zivAjI para unakI mAtA jIjAbAI kA gaharA asara par3A thaa| saba pravRttiyA~ jaba moma kI taraha mulAyama rahatI haiM, usa samaya jIvana para mAtA pitA ke amiTa saMskAra par3A karate haiN| ___ bhAratIya gaNataMtra ke adhyakSa DaoN. rAjendraprasAda apanI AtmakathA meM apanI mAtA ke prabhAva ke viSaya meM likhate haiM - 'mAtA aura dAdI mujhe bahuta pyAra krtii| bacapana se hI merI Adata thI ki maiM saMdhyA ko bahuta jalda so jAyA karatA thA aura udhara kucha rAta rahate hI bahuta savere jAga jAtA thaa| jAr3oM meM khAsa kara lambI rAta hone ke kAraNa rAta rahate hI nIMda TUTa jAtI aura usI samaya se mA~ ko bhI nahIM sone detaa| rajAI ke bhItara hI bhItara unako jgaataa| vaha jAga kara parAtI (prabhAtI) bhajana sunAyA krtii| una bhajanoM aura kathAoM kA asara mere dila para bahuta pdd'taa|' saradAra vallabhabhAI paTela ne rAjendrabAbU ke sambandha meM pustaka ke prAkkathana meM likhA hai ki zrI rAjendrabAbU ko dekhate hI unakI saralatA aura namratA kI chApa hamAre dila para par3atI hai| ye naisargika guNa mAtA kI satpravRttiyoM ke phalasvarUpa hI prApta hue| mAtA kI dharmaparAyaNatA AcAryazrI ke jIvana para unake mAtA-pitA kI dhArmikatA kA bar3A prabhAva thaa| san 1948 ke dazalakSaNa parva meM phalaTana nagara meM unhoMne batAyA thA ki, "hamArI mAtAatyadhika dhArmika thI, vaha aSTamI-caturdazI ko upavAsa karatI tathA sAdhuoM ko AhAra Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 cAritra cakravartI detI thii| hama bhI bacapana se hI sAdhuoM ko AhAra dene meM yoga diyA karate the, unake kamaNDalu ko hAtha meM rakhakara unake sAtha jAyA karate the| choTI avasthA se hI hamAre mana meM muni banane kI lAlasA jAga gaI thii|" pitAjI apane pitAjI ke viSaya meM unhoMne batAyA thA ki ve prabhAvazAlI, balavAna, rUpavAna, pratibhAzAlI, UMce pUre kSatriya the| ve zivAjI mahArAja sarIkhe dikhate the| unhoMne 16 varSa paryanta dina meM ekabAra hI bhojana pAnI lene ke niyama kA nirvAha kiyA thA, 16 varSa paryanta brahmacarya vrata rakhA thaa| una jaisA dharmArAdhanApUrvaka sAvadhAnI sahita samAdhimaraNa muniyoM ke liye bhI kaThina hai| samAdhi eka dina pitAjI ne hamase kahA, "upAdhyAya ko bulAo, use dAna dekara aba hama yama samAdhi lenA cAhate haiN| hamane pUchA, "Apa maryAdita kAla vAlI niyama samAdhi kyoM nahIM lete ?" pitAjI ne uttara diyA, "hameM adhika samaya taka nahIM rahanA hai, isaliye hama yama samAdhi lete haiN|" usa samaya hamalogoM ne unako dharma kI bAta sunAne kA kArya niraMtara kiyA, dina ke samAna sArI rAta bhI dharmArAdhanA kA krama calatA rhaa| prabhAta-kAla meM pitAjI ke prANa sUrya udaya se pUrva hI paMca parameSThI kA nAma smaraNa karate karate nikala gye| usa samaya ve lagabhaga 65 varSa ke the| apanI mAtA ke viSaya meM AcArya zrI ne batAyA thA ki hamArI mAtA kA samAdhimaraNa 12 ghaMTe meM ho gayA thaa| aise dhArmika parivAra meM aise vizva- dIpaka, anupama nararatna kA janma, saMvardhana tathA poSaNa huA thaa| yaha kahAvata satya hai ki pUta ke DhaMga (lakSaNa) pAlane meM dikha jAte haiN| krUra banane vAlA vyakti apane bacapana meM hI sarpa ke samAna kuTila, krUravRtti ko dikhAyA karatA hai| kahate haiM ki zAhajahA~ ne auraMgajeba ko tattvajJAna kI zikSA dene ke liye eka acche vidvAn ko niyukta kiyA thA, kintu atyAcArI zAsaka banane vAle auraMgajeba ko bAlyakAla meM tattvajJAna kI bAteM nIrasa aura sArazUnya lagatI thii| ___ auraMgajeba ne apane zikSaka maulavI ko patra meM likhA thA, "Apane mere pitA zAhajahA~ se kahA thA ki Apa mujhe tattvajJAna kI zikSA deNge| yaha satya hai, mujhe yaha acchI taraha smaraNa hai ki Apane mujhe khyAlI bAteM barasoM taka batAI, jinake dvArA mana ko jarA bhI saMtoSa nahIM hotA thA aura unakI mAnava samAja ko AvazyakatA bhI nahIM hai| kore vicAra aura sArazUnya kalpanAyeM thI ve| unameM kevala itanI bAta thI ki ve kaThinatA se samajha meM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAta AtI thI aura saralatA pUrvaka vismRta ho jAtI thii| kyA Apane kabhI yaha sikhAnA bhI socA ki kisa prakAra kisI nagara kA gherA DAlA jAtA hai yA kisa prakAra kisI senA ko saMgrAmArtha sannaddha kiyA jAtA hai| ina bAtoM ke viSaya meM to mujhe Apake sthAna para dUsaroM kA AbhAra mAnanA pdd'egaa|" bAlayogI kA jIvana AcAryazrI ko caritra kA cakravartI bananA thA, isaliye inake bAlya jIvana meM vikRtiyoM para vijaya kI taiyArI dikhatI thii| ye bAlayogI sarIkhe dikhate the| bhoja grAma meM jo zikSaNa upalabdha ho sakatA thA, vaha inhoMne prApta kiyA thaa| inakI mukhya zikSA vItarAga maharSiyoM dvArA race gaye, ratnatraya kA vaibhava batAne vAle zAstroM ke svAdhyAya ke rUpa meM thii| anubhavajanya zikSA kA inake jIvana meM pramukha sthAna thaa| gAMdhIjI ke pitA ko bhI yahI zikSA milI thii| unhoMne likhA hai, "pitAjI ko jo kucha bhI zikSA milI thI, vaha anubhavajanya thii| itihAsa yA bhUgola kI zikSA to unheM bilkula hI nahIM milI thI, para unakA vyavahArika jJAna itanA adhika aura uttama thA ki sUkSma viSayoM yA praznoM kA samAdhAna karanA athavA hajAroM AdamiyoM se kAma nikAla lenA, unake liye bAyeM hAtha kA khela thaa| ina kAmoM ke liye unheM tanika bhI kaThinAI nahIM hotI thii|"(pRsstth 13-AtmakathA) anubhavajanya jJAna __ anubhava ke AdhAra para prApta jJAna bar3A kharA, saccA aura mArmika hotA hai| aneka pratApI narezoM ke viSaya meM kahA jAtA hai ki unakA jJAna aura anubhava satsaMgati ke nimitta se vikasita huA thaa| vizva ke vidvAnoM dvArA apanI apUrva ukti aura sUjha ke 1. Aurangzeb in a letter to his tutor writes, "You told my father Shahjahan that you would teach me philosophy ...It's true, I remember only well that you have entertained me many years with airy question of things, that afford no satisfaction to the mind and are of no use in human society, empty notions and mere fancies that have only this in them that they are very hard to understand and very easy to forget. Have you ever taken care to make me learn what it's to besiege a town or to set an army in array. For these things I am obliged to others and not at all to you." A treasury of the world's great letters Ed. by M.Lincoln SCHUSTER 1941, pp. 90-91. 2. pUrva kRta karmoM ke kSayopazama ke kAraNa prApta viziSTa jJAna athavA vartamAna meM paristhitiyoM ke dvArA sikhalAyA gyaajnyaan|| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 cAritra cakravartI liye pUjita kabirA - kabIradAsa ne kisI ko apanA guru banAne kA kaSTa nahIM diyA thA / isa prakAra prAyaH mahApuruSa anubhava kI zAlA meM zikSaNa lAbha karate huye dekhe jAte haiM / AcAryazrI kI dhAraNA - zakti adbhuta rahI hai| aise kSayopazama ke kAraNa satsaMga aura zAstra ciMtana se unheM apAra lAbha pahuMcA hai| AcArya somadeva kahate haiM, "nareza, adhyayana ke abhAva meM bhI, viziSTa vyaktiyoM ke saMparka dvArA utkRSTa pravINatA ko prApta karate haiN"| " sarvapriyatA apane sadguNoM ke kAraNa caritra nAyaka sarvapriya the| jaba ve nau varSa ke huye, taba mAtApitA ne 6 varSa kI bAlikA ke sAtha inakA vivAha kara diyaa| daivayoga se usa lar3akI kA chaha mAha ke bAda maraNa bhI ho gyaa| mahArAja ne batAyA thA ki hamane use apanI strI ke rUpa meM kabhI nahIM jaanaa| pahale mAtA pitA apane manovinoda ko pramukha banA ghara meM putravadhu lAne tA, moha ke kAraNa choTI sI avasthA meM, jabaki sacamuca dUdha ke dA~ta nahIM TUTate the, vivAha kara diyA karate the| gAMdhIjI kA vivAha teraha varSa kI Ayu meM ho gayA thaa| gAMdhIjI likhate haiM ki teraha varSa kI Ayu meM merI zAdI huI thI, yaha kahate hue mujhe kheda hotA hai| Aja ke dina mere samakSa bAraha teraha varSa ke jo lar3ake maujUda haiM, unheM dekhakara aura apane vivAha kI bAta socakara, mujhe apanI usa avasthA para dayA AtI hai aura jinhoMne isa umra meM zAdI nahIM kI, unheM badhAI dene ko jI cAhatA hai|' (pRSTha 18 - 16 AtmakathA) bAla brahmacArI kA jIvana jaba caritranAyaka aThAraha varSa ke hue taba mAtA- pitA ne phira inase vivAha kI carcA claaii| inhoMne apanI anicchA pragaTa kii| isa para punaH Agraha hone lagA, taba inhoMne kahA, "yadi Apane puna: hameM gRhajAla meM phaMsane ko dabAyA, to hama muni dIkSA grahaNa kara leMge / " isa bhaya se puna: vivAha ke liye Agraha nahIM kiyA gyaa| isa prakAra pUjyazrI bAlya jIvana se hI nirdoSa brahmacarya vrata kA pAlana karate cale A rahe the, ataH zarIra bar3A bala sampanna rahA / zarIra bala vyAyAma meM cAra chaha AdamiyoM ko jarA meM girA dete the| jisakA paMjA inhoMne pakar3a 1. anAdhiyAnopi viziSTajanasaMparkAtparAM vyutpattimavApnoti // 63 // - nItivAkyAmRta, vidyAvRddha samuddeza 2. Mohandas Karamchand Gandhi married when he was a High School pupil aged 13. He had been engaged three times, ofcourse without his knowledge. "I have faint recollection" he reports "that the third betrothal took place in my sebenth year" but he was not informed. He was told six years later, a short time before the wedding. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAta liyA, use chur3AnA usake liye asaMbhava thaa| acche hRSTa-puSTa bailoM kI jor3I dvArA jo pAnI kI moTa khIMcI jAtI thI, use ye akele kheMca lete the| dUra taka kUdane meM inake samakakSa khojane para bhI nahIM milegaa| zarIra vajra kI taraha kar3A thaa| jaba mahArAja kA saMgha zikharajI ko gayA thA, taba vaiyAvRtta karane vAle vyakti kahate the ki mahArAja kA paira dabAne para jarA bhI nahIM dabatA thaa| vizuddha brahmacarya tathA vIryAntarAya karma kA vizeSa kSayopazama hone ke kAraNa hI Aja ghora tapazcaryA aura anazana karane ke pazcAt bhI assI varSa kI avasthA meM unameM Asana kA sthairya hai, gamanAgamana kI zakti hai, jise dekhakara accheacche zaktizAlI bhI dA~toM tale aMgulI dabAte haiN| tyAga bhAva eka dina maiMne pUchA, "mahArAja Apake vairAgya pariNAma kaMba se the?" mahArAja, "choTI avasthA se hI hamAre tyAga ke bhAva the| 17 yA 18 varSa kI avasthA meM hI hamAre nirgrantha dIkSA lene ke pariNAma the| jo pahale bar3e-bar3e muni hue haiM, ve saba choTI hI avasthA meM nirgrantha bane the|" pitA kI AjJA maine pUchA, "phira kaunasI bAta thI, jo Apa usa samaya muni na bana sake ?' mahArAja, "hamAre pitA kA hama para bar3A anurAga thaa| pitAjI ne Agraha kiyA ki jaba taka hamArA jIvana hai, taba taka tuma ghara meM hI rahakara dharma sAdhana kro| tumhAre ghara se bAhara cale jAne se hameM bar3A saMkleza hogaa| yogya putra kA kArya pitA ko kleza utpanna karane kA nahIM hai| ata: pitAjI ke Agrahavaza hameM ghara meM hI rahanA pdd'aa| ghara para bhI hama atyaMta .. udAsa rahate the| hamArI kisI bhI laukika kArya meM ruci nahIM thii|" karnATaka pUrvaja bhUmi eka dina mahArAja se unake dhArmika parivAra ke viSaya meM carcA claaii| saubhAgya kI bAta hai ki usa samaya unake pUrvajoM ke bAre meM bhI kucha bAteM vidita huii| ___ mahArAja ne batAyA thA ki hamAre AjA kA nAma girigaur3A thaa| hamAre yahA~ sAta pIr3hI se pATila kA adhikAra calA AtA hai| pATila gA~va kA mAlika/rakSaka hotA hai| use eka mAha paryanta aparAdhI ko daNDa dene taka kA adhikAra rahatA hai| mahArAja ne yaha bhI batAyA thA ki hamAre pUrvaja sabhI dhArmika jamIMdAra the| munitulya unakI dharma meM niSThA rahatI thii| cAra grAma kI pATilI thii| pahale hamAre pUrvaja karNATaka meM rahate the| vahAM se TIpU ke kAraNa bhoja grAma meM Aye the| maine pUchA-"mahArAja ! vyApAra kA kArya Apa kaise calAte the|" ___ Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 cAritra cakravartI mahArAja- "hama kapar3e kI dukAna para baiThate the| saba kAma pUrNa satyatA ke sAtha karate the| bacapana se hI hamArI saca bolane kI Adata thii| anyAya tathA anIti se ghRNA rahatI thii|" maiMne pUchA- "mahArAja ! vyApAra meM ApakA mana to lagatA hogA ?" mahArAja- "hamArA mana sivAya dharma dhyAna ke dUsare kAmoM meM nahIM lagatA thaa| hama vyApAra ko nirapekSa bhAva se karate the|" maine pUchA- "isakA kyA kAraNa ?" mahArAja-"jaba hamArA nizcaya thA ki ghara chor3akara hameM vana meM jAnA hai, taba usameM tallInatA aura Asakti karane kA kyA prayojana ? isase hama udAsa bhAva se kAma karate the|" ****** AcArya zrI va samAjotthAna koI vyakti yaha kahe ki unako to AtmA kI carcA karanI cAhie thI, ina sAmAjika viSayoM meM sAdhuoM ko par3ane kI kyA jarUrata hai ? koI-koI sAdhu apane ko ucca stara kA batAne ke uddezya se sAmAjika hInAcAra (jaise vidhavA vivAhAdi) kA virodha nahIM karate haiM aura janatA kI prazaMsA kI apekSA karate pAye jAte haiN| AcArya mahArAja kA isa pravRtti ko samarthana nahIM prApta thaa| unakA ciMtana isa prakAra thA, jina samAja-hita kI bAtoM kA dharma se sambandha hai, unake viSaya meM yadi prabhAvazAlI sAdhu sanmArga kA darzana na kareM, to svacchaMdAcaraNarUpI vyAghra dharmarUpI vatsa kA bhakSaNa kie binA na rhegaa| ina sanmArga ke prabhAvaka prahariyoM ke kAraNa hI samAja kA zIla aura saMyamarUpI ratna kuzikSA tathA pApa-pracArarUpI DAkuoM dvArA luTe jAne se baca gyaa| . -prabhAvanA, pRSTha 201 AcArya zrI va gRhastha dharma maiMne pUchA-"mahArAja! vyApAra meM ApakA mana to lagatA hogA ?" 'mahArAja-"hamArA mana sivAya dharma dhyAna ke dUsare kAmoM meM nahIM lagatA thaa| hama vyApAra ko nirapekSa bhAva se karate the|" maine pUchA- "isakA kyA kAraNa ?" mahArAja-"jaba hamArA nizcaya thA ki ghara chor3akara hameM vana meM jAnA hai, taba usameM tallInatAaura Asakti karane kA kyA prayojana? isase hama udAsabhAva se kAma karate the|" -prabhAta, pRSTha 23 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phara - loka smRti kSiNa Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasmRti AcArya zAMtisAgara mahArAja ke sAdhu banane ke pUrva kA jIvana kisa prakAra kA rahA, isa viSaya meM una nispRha tathA tattvadarzI mahAn AtmA se viSaya sAmagrI prApta karanA asaMbhava dekha, hamane unakI nivAsa-bhUmi Adi meM vidyamAna vyaktiyoM ke pAsa pahuMcakara san 1652 meM pahu~cakara pratyakSa carcA kI evaM vividha praznoM ke phalasvarUpa kucha mahatvapUrNa bAteM avagata kii| unameM pramukha sthAna AcArya mahArAja ke jyeSTha baMdhu muni 108 zrI vardhamAna sAgara mahArAja se prApta sAmagrI kA hai, jo bar3I kaThinatA tathA satprayatna se prApta huii| bhojagrAma ke vRddha logoM se vardhamAna svAmI ke saurabha sampanna jIvana kI vArtA vidita huii| prAmANikatA, lokopakAra, dIna-du:khI evaM satpAtroM kI sevA-parAyaNatA Adi unake vizeSa guNa the| unakA svabhAva bar3A madhura thaa| unake samparka meM Ate hI hameM aisA lagA mAno hama himAlaya ke samIpa meM A gaye hoN| do dina unake pAsa rahakara, jo kucha sAmagrI ekatrita kI jA sakI, vaha isa prakAra hai| ve tattvadarzI, vItarAgI, mahAmuni the, ata: kuTumba kI carcA karanA unakI AtmA ko anukula nahIM lagatA thA, phira bhI saubhAgya se jo kucha bhI alpa sAmagrI jJAta huI, vaha atyaMta mahatva kI hai| __ vardhamAna svAmI ne batAyA, "hamAre mAtA-pitA mahAn dhArmika the| dhArmika putra arthAt mahArAja para unakI apAra prIti thii| mahArAja jaba choTe zizu the, taba sabhI logoM kA una para bar3A sneha thaa| ve unako hAthoM-hAtha liye rahate the| ve ghara meM raha hI nahIM pAte the| bastIbhara ke ve mamatva pAtra the|" maiMne pUchA, "svAmin saMsAra ke uddhAra karane vAle mahApuruSa jaba mAtA ke garbha meM Ate haiM, taba kucha zubha- zaguna kuTambiyoM Adi ko dikhate haiM / mAtA ko bhI maMgala svapna Adi kA darzana hotA hai| AcArya mahArAja sadRza ratnatraya dhArakoM kI cUr3AmaNi rUpa mahAn vibhUti kA janma koI sAdhAraNa ghaTanA nahIM hai| kucha nA kucha apUrva bAta avazya huI hogI?" mahApurANa meM kahA hai ki jaba bharatezvara mAtA yazasvatI ke garbha meM Ae the, taba usa mAtA kI icchA talavArarUpa darpaNa meM mukha kI zobhA dekhane kI hotI thii|' zubha dohalA unhoMne kucha kAla taka cupa rahakara pazcAt batAyA, "unake garbha meM Ane para mAtA ko 1. sA'pazyatsvamukhacchAyAM vIrasUrasidarpaNe (15-130 mahApurANa) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 cAritra cakravartI dohalA huA thA ki eka sahastra dala vAle eka sau ATha kamaloM se jinendra bhagavAna kI pUjA kruuN| isa samaya patA lagAyA gayA kI kahA~ aise kamala mileMge ! kolhApura ke samIpa ke tAlAba se ve kamala vizeSa prabaMdha tathA vyaya dvArA lAye gaye aura bhagavAna kI bar3I bhakti pUrvaka pUjA kI gaI thii| unhoMne kahA- "usa samaya merI avasthA lagabhaga 10 varSa thI / " guLa meM janma AcAryazrI ke janma ke viSaya meM unhoMne batAyA thA ki bhoja grAma se lagabhaga tIna kI dUrI para guLa grAma hai| vahA~ hamAre nAnA rahate the| unake yahA~ hI mahArAja kA janma huA thaa| mahArAja ke janma kI vArtA jJAta hote hI sabako bar3A AnaMda huA thA / jyotiSa se janma patrikA banavAI gii| usane batAyA thA ki yaha bAlaka atyaMta dhArmika hogA / jagatabhara meM pratiSThA prApta karegA tathA saMsAra ke prapaMca meM nahIM pha~segA / mahArAja ne yaha bhI batalAyA thA ki AcArya mahArAja kA zarIra atyaMta niroga thA / kabhI bhI inakA mastaka taka nahIM dukhatA thA / hA~, eka bAra tIna varSa kI avasthA meM ye bahuta bImAra ho gaye the / rakta ke dasta hote the| usa samaya inakA jIvana rahatA hai yA nahIM, aisI cintA paidA ho gaI thI / kintu eka bAI ne davA dI, usase ye acche ho gae / isake sivAya aura koI roga nahIM huaa| asAdhAraNa zakti AcArya mahArAja kA zarIra bAlya kAla meM asAdhAraNa zakti sampanna rahA hai| cAvala lagabhaga cAra mana ke boroM ko sahaja hI ve uThA lete the| unake samAna kuztI khelane vAlA koI nahIM thA / unakA zarIra patthara kI taraha kar3A thaa| ve baila ko alaga kara svayaM usake sthAna meM lagakara, apane hAthoM se kue~ se moTa dvArA pAnI kheMca lete the / ve donoM pairoM ko jor3akara 12 hAtha lambI jagaha ko lAMgha jAte the / unake apAra bala ke kAraNa janatA unheM bahuta cAhatI thii| ve baccoM ke sAtha bAla krIr3A nahIM karate the / vyartha kI bAta nahIM karate the| kisI bAta ke pUchane para saMkSepa meM uttara dete the / ve lar3AI jhagar3e meM nahIM par3ate the / baccoM ke samAna gaMde kheloM meM unakA tanika bhI anurAga na thA / ve laukika Amodapramoda se dUra rahate the / dhArmika utsavoM meM jAte the / vItarAga-pravRtti prAraMbha se hI vItarAga pravRtti vAle the| ghara meM bahana kI zAdI meM yA kuMmagaur3A kI zAdI meM zAmila nahIM hue the| unakI smaraNazakti sabako cakita karatI thii| kabhI unheM pramAda yA bhUla ke kAraNa zikSakoM ne daNDa nahIM diyA / adhyApaka inake kSayopazama kI sadA prazaMsA karate the / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 lokasmRti madhura tathA saMyata jIvana inakA garIba-amIra sabhI bAlakoM para samAna prema rahatA thaa| sAtha ke bAlakoM ke sAtha kabhI bhI lar3AI jhagar3A nahIM hotA thaa| unhoMne kabhI bhI kisI se jhagar3A nahIM kiyaa| unake mukha se kabhI kaThora vacana nahIM nikle| bAlya-kAla se hI ve zAMti ke sAgara the, mitabhASI the| unakI khAnapAna meM bAlakoM ke samAna svacchaMda pravRtti nahIM thii| jo milatA use ve zAMta bhAva se khA liyA karate the| bAlyakAla meM bahuta ghI dUdhakhAte the| pAva-Der3ha pAva ghI ve hajama kara lete the| Aja kI mahAn tapazcaryA meM vahI saMcita bala kAma karatA hai| saba loga unako appA (dAdA) kahate the| ve sAde vastra pahanate the| khAdI kA banA 12 baMdI vAlA aMgarakkhA pahanate the| mAtA satyavatI sUta kAtatI thii| isase yaha khAdI banatI thii| ve sadA phaiTA bA~dhate the| ve takiye se Tika kara nahIM baiThate the| takiye se dUra Azraya vihIna baiThA karate the| azva parIkSA Adi meM pAraMgata ve azva parIkSA meM prathama koTi ke the| ve apanI nipuNatA kisI ko batAte nahIM the, kevala guNadoSa kA jJAna rakhate the| ve ghara ke gAya baila Adi ko khUba khilAte the aura logoM ko kahate the ki inako khilAne meM kabhI bhI kamI nahIM karanA caahie| Aja unake suvikasita jIvana meM jo guNa dikhate haiM, ve bAlyakAla meM vaTa ke bIja samAna vidyamAna the| bacapana meM ve mAtA ke sAtha pratidina maMdira jAyA karate the| AtmadhyAna kI ruci baccoM ke samAna bArabAra khAne kI Adata unakI nahIM thii| ve apanI nipuNatA ko sadA zAstra par3hate hue pAye jAte the| dhyAna karane meM unakI pahale se ruci thii| vedAMtI loga unake pAsa Akara carcA karate the| vedAMta premI rudrappA se unakI bar3I ghaniSTatA thii| inake upadeza ke prabhAva se vaha chAnakara pAnI pItA thA, rAtri ko bhojana nahIM karatA thaa| rAtri ko bhojana karate samaya mahArAja ne use pratyakSa meM pataMge Adi jIvoM ko bhojana meM girate batAyA thaa| isase rAtri-bhojana se usake mana meM virakti paidA huii| usako mahArAja ke upadeza se yaha pratIta hone lagA thA ki jaina dharma hI yathArtha hai| unake prabhAva se vaha upavAsa karane lagA thaa| jaba vaha plega se bImAra huA, taba mahArAja ne usakI AtmA ke liye kalyANakArI jina dharma kA upadeza diyA thaa| munibhakti va nispRha jIvana "muniyoM para mahArAja kI bar3I bhakti rahatI thii| eka munirAja ko ve apane kaMdhe para baiThA kara veda gaMgA tathA dUdha gaMgA ke saMgama ke pAra le jAte the| ve rAtri-divasa zAstra par3hane Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI meM tatpara rahate the| eka bAra bAMca lene para amuka graMtha meM amuka bAta likhI hai, aisA ve apanI smRti ke bala para bolate the| lena-dena, vyApAra Adi meM ve pUrNa virakta the| choTA bhAI kuMmagaur3A kapar3e kI dukAna para baiThatA thaa| jaba vaha bAhara calA jAtA thA, taba vaha (appA) takiyA chor3akara baiThe rahate the| loga Akara pUchate kuMmagaur3A kuThe gelA, sAtagaur3A? taba ve kahate the ki vaha bAhara gayA hai| yadi kapar3A lenA hai to apane mana se cuna lo, apane hAtha se nApakara kapar3A phAr3a lo aura bahI meM apane hAtha se likha do| isa prakAra kI unakI nispRhatA thii| ve kuTumba kI jhaMjhaToM meM nahIM par3ate the|" pitA kA apAra parAkrama tathA tapasvI jIvana "ve sabako zAstra samajhAte the tathA logoM kI zaMkA kA samAdhAna karate the| unhoMne batAyA thA ki hamAre pitA ne lagabhaga 16 varSa taka eka Asana se baiThakara eka hI bAra bhojana kiyaa| unhoMne bhArata varSa ke tIrtho kI vaMdanA kI thii| unhoMne zravaNavelagolA ke darzana ke bAda ekabhukti kA niyama liyA thA tathA ghI, dUdha, dahI Adi saba chor3a diye the| seTha hIrAcaMda nemacaMda ke dvArA prakAzita jainatattva darzana pustaka ke bA~cane se hamAre pitAjI kI dhArmika zraddhA svaccha huI thii| pitAjI bar3e parAkramI, prabhAvazAlI aura mahAn tejasvI the| sau vyakti bhI una para AkramaNa nahIM kara sakate the| hamAre pUrvaja bIjApura jile ke sArabidrI grAma se bhoja' Aye the| ve ATha bailoM se khIMcane vAlI gAr3iyoM para apanI sampatti lAdakara vahA~ Ae the, kAraNa bIjApura kI ora yavanoM ne bhayaMkara atyAcAra macA rakhA thaa|" unhoMne yaha bhI batAyA ki saba rasa chor3ane se hamAre pitA kA balavAna zarIra kRza hotA jA rahA thA, usa samaya hama unako nAriyala kA dUdha nikAlakara bhojana meM milAkara dete the, tAki usa snigdha padArtha se unakA zarIra TikA rhe| pIche unhoMne AhAra taka atyaMta nyUna kara liyA thaa| ve eka varSa paryanta eka kaTorI pramANa bhojana lete rhe| unakI samAdhi bar3I mahatvapUrNa thii| hama aura mahArAja unake donoM tarapha baiThe the| unhoMne logoM ko rote dekhakara kahA, hameM AtmakalyANa karanA hai| yadi tuma hallA karoge, to hama isa ghara meM nahIM raheMge / unhone apane hAtha se kezoM ko ukhAr3a diyA thA va baiThane kI gaddI alaga kara dI thii| nirantara dharma dhyAna meM lIna ho, bar3I sAvadhAnI se zarIra kA parityAga kiyA thaa| pitA kI mRtyu hone para mahArAja ne duHkha nahIM kiyA thA, vairAgya mUrti bane rahe the| vaMza meM jina-bhakti kI paramparA __ unhoMne yaha bhI batAyA, "AcArya mahArAja ke 18 varSa kI avasthA meM muni banane ke pariNAma the| usa samaya hamArI dhArmika ruci thI, kintu unakI dIkSA ke bAda hamAre bhAvoM meM parivartana huaa| hamAre gharAne meM bahuta pahale se jina bhagavAn kI bhakti Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 lokasmRti calI A rahI hai, isaliye sArA parivAra dharma kI bhakti meM tatpara rahatA thaa| hamArI mAtA vrata-saMyama pAlana tathA sAdhu sevA meM sadA tatpara rahatI thii|" __ "hamAre yahA~ muniyoM ko AhAra dene yogya bhojana sadA banatA thaa| bastI meM munirAja ke Ane para upAdhyAya Akara mAtA se kahatA thA, "AjIbAI mahArAja Ale (mahArAja A gye|), ve kahatI thI-"ithe gheUna yA bAbA (unheM yahA~ le aao)|" jaba mAtA-pitA ne mahArAja se vivAha karane ko kahA taba mahArAja ne kahA-"mI brahmacArI rAhaNAra" (maiM brahmacArI rhuuNgaa)| unake zabdoM ko sunate hI mAtApitA ke netroM meM pAnI A gayA aura ve bole-"mAjhA janma tumhI sArthaka kelA beTA"(tumane hamArA janma kRtArtha kara diyA bettaa)| unhoMne batAyA hamArI mAtA hama logoM ko dharma aura sadAcAra kA upadeza diyA karatI thI ki "pApa karu nakA, corI karu nakA, jIvahiMsA karu nakA" ityAdi kahatI thii| hamane pUchA, "kyA kabhI mAtA-pitA Apako tathA mahArAja ko daNDa dete the ?" usa para unhoMne kahA ki hamane tathA mahArAja ne daNDa pAne yogya anyAya kiyA hI nahIM, to phira daNDa kI bAta kyA ? mAtA kI vANI kaThora nahIM thI, prema tathA zAMta bhAva pUrNa thii| una para saba prIti karate the| hamAre pitA balavAna, dhanavAna tathA aizvaryavAna the| bar3e bar3e loga unake adhIna rahate the| unhoMne apane vyavahAra meM beImAnI ko kabhI bhI sthAna nahIM diyaa| pATila hote hue kisI kI tanika bhI jamIna anyAya pUrvaka nahIM lii| adhikAriyoM ke mukha se yahI vAkya nikalatA thA-"kharA mANusa aahe"| nyAya ke sAtha parivAra ke gaurava kA bhI unheM bar3A jJAna thaa| eka bAra kisI kuTumbI ko rAjyaadhikArI ne tIna sau rupaye daNDa athavA jela kI sajA dI thii| usa samaya apane gotra ke gaurava ko dhakkA lagegA, aisA socakara unhoMne apane pAsa se rupayA dekara use chudd'aayaa| baMdUka dvArA saphala lakSyabedha hama saba loga bhoja meM plega hone ke kAraNa apane mAmA ke yahA~ the| usa samaya hamAre mAmA bar3e pratApI the| unake AtaMka se DAkU vagairaha upadrava nahIM kara pAte the| sarakAra ne unake pAsa baMdUka Adi hathiyAra diye the / vahA~ hama saba loga vinoda pUrvaka baiThe the| nAriyala ke vRkSa meM lage hue nAriyala ko chedane kI carcA clii| mahArAja ne apane jIvana meM kabhI bhI baMdUka hAtha meM nahIM lI thii| usa samaya unhoMne baMdUka hAtha meM lI aura ekAgra baMdUka kA nizAnA lagAyA aura kSaNabhara meM baMdUka chor3a dii| golI ne nAriyala ko cheda diyaa| saba loga cakita ho gye| isake pazcAt kabhI unhoMne baMdUka hAtha meM nahIM lii| isa prakAra kI unakI ekAgratA tathA kara-kauzala thaa| jaba mahArAja ne dIkSA lI aura hama loga unake darzanoM ko jAte the, to ve hamase Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. cAritra cakravartI vizeSa anurAga yukta bAta nahIM karate the| __isa prakAra hama vardhamAna svAmI se prazna karake AcAryazrI ke jIvana saMbaMdhI bAtoM ko pUcha rahe the ki unhoMne pUchA ki aba aura kyA pUchanA hai ? maiMne kahA-"mahArAja Amace poTa nAhiM bharale" (hamArA peTa abhI nahIM bharA hai ) / ve bole-"tumace poTa ' pradyumnasArakheM Ahe (tumhArA peTa zrIkRSNa ke putra pradyumna kumAra ke samAna hai)|" anubhava unameM virAga bhAva kI vRddhi dekhakara maiMne yoM hI kucha upayogI adhyAtmika prazna unase kiye, unakA uttara dene meM unameM sphUrti A gii| maiMne pUchA, "mahArAja ! AtmA kA anubhava kaisA hai ?" __unhoMne kahA, "zakkara madhura hai, atyaMta madhura hai, isase usakI madhuratA kA varNana nahIM hotA hai| yaha anubhavagamya hai| "gor3a kasI sAMgA?"(zakkara miThI to hai, lekina kaisI? ise kaise kahoge ?) itane meM eka dUsarA manuSya A gayA, jisane ki sarkarA kA rasAsvAda liyA thA, vaha turanta usakI madhuratA kA smaraNa karegA aura usake mukha meM rasodrega ke smaraNa dvArA samAna rUpa se pAnI A jaayegaa| isI prakAra AtmA kA anubhava vANI ke agocara hai| usakA anubhava karane vAle vyakti, tulanA dvArA usakA bodha prApta karate haiN|" maine pUchA, "mahArAja! vyavahAra kriyA kyA sarvathA mithyA hai ?" merA bhAva thA ki yadi vyavahAra dharma mithyA hai to Apa 28 mUlaguNAdi vyavahAra dharma kA kyoM Azraya liye hue haiM ? unhoMne merA manobhAva samajhate huye turanta kahA, "vyavahAra kharA, nizcaya kharA, lavAra kauna ko khnaa|"(vyvhaar ThIka hai, nizcaya bhI satya hai, mithyA kisako kahanA?) maiM cupa ho gyaa| kucha kSaNa ke pazcAt maiMne pUchA- "mahArAja Apa 62 varSa ke ho gaye, Apako dIkSA liye kitane varSa ho cuke ?" unhoMne kahA, "hamane bArAmatI meM AcArya mahArAja se digaMbara dIkSA lI thii| ise 13 varSa ho gye|" sadAnaMda maiMne kahA, "mahArAja ! vRddha avasthA meM yaha dIkSA dukhaHprada to nahIM hai|" unhoMne sasmita vadana se kahA, "isameM kaSTa kisa bAta kA hai ? hamArA AtmA to sadAnaMda hai|" 1. jaise pradyumna kumArane apane vikriyA ke dvArA banAye gaye zarIra dvArA mAtA satyabhAmA ke yahA~ ke saba bhojya padArtho ko khA liyA thA, phira bhI vaha bhUkhA kA bhUkhA dikhAI par3atA thaa|-hrivNsh purANa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasmRti 30 isa uttara ko sunate hI maiMne kahA, "mahArAja ! Amace poTa bharale. (merA peTa bhara gayA / ) kevala eka hI bAta Apase pUchanA hai ki Apa sadRza mahAmunirAja kA pavitra samaya vyavahArika carcA meM liyA aura bahuta samaya taka Apako kaSTa diyA, isakA kyA prAyazcitta hai ? " AzIrvAda madhura smitapUrvaka unhoMne kahA, "tuma AcArya mahArAja dvArA sauMpe gaye dhavala graMthAdi kA kAma barAbara karo tathA aise hI anya dhArmika kArya karo yahI prAyazcita hai aura yahI hamArA AzIrvAda bhI hai / " praNAma kiyA aura prabhu se prArthanA kI ki maiM adhika se adhika vardhamAna zAsana kI sevA meM yogya, saphala, sampanna banUM, aisI kSamatA prApta ho / mAtA pitA kI mahattA zrI bhAUsAhaba devagaur3A pATila kI avasthA 65 varSa kI hai / ye mahArAja ke cacere bhAI haiM / dhArmika ruci sampanna haiN| unane batAyA ki mahArAja ke pitA zrI bhImagaur3A pATIla khUba U~ce pUre, atyaMta balavAna, prabhAvazAlI, tathA buddhimAna satpuruSa the / ve vinoda meM bhI mithyAbAta nahIM bolate the| unakI prakRti saumya thI, svabhAva madhura tathA sarvapriya thaa| ve nItisampanna tathA udAracetA mAnava the| unake teja ke samakSa bar3e-bar3e loga jhuka jAyA karate the / mAtA satyavatI bar3I buddhimatI, dharmaparAyaNa, sarvapriya, pati - sevA tatpara tathA puNyazIlA thii| ve bahuta vrata upavAsa karatI thI / anya mahilAoM ke prati unameM sakhI bhAva pAyA jAtA thA / unakA hamArI mAtA tArAbAI se bar3A prema rahatA thaa| ve sabhI bAlakoM kA sAvadhAnI tathA prema pUrvaka poSaNa karatI thI / mahArAja (sAtagaur3A) kI virakta prakRti dekha mAtA kA adhika lakSya unakI ora rahA karatA thA / mahArAja ke bar3e bhAI, jo Aja vardhamAna sAgara munirAja ke rUpa meM vaMdita haiM, pahale hI saMnyAsI sadRza the / ve gRhastha hote hue bhI mokSa mArgastha the / ve sevA bhAvI tathA paropakArI the / ve apane se choToM taka kI bAta ko prema pUrvaka mAnate the / zAMta tathA ekAMtapriya mahArAja sadA zAMtabhAva sampanna rahate the / ye ekAMta priya the / vyartha kI bAteM nahIM karate the| zAstra carcA ke hetu logoM ke pAsa baiThate the| vikathA kabhI nahIM karate the / inake vacanoM para sabhI ko apAra vizvAsa rahatA thaa| loga una para bar3I zraddhA rakhate the| unakI vANI meM vizeSa AkarSaNa tathA mArmikatA pAyI jAtI thI / ve aisI nyAyapUrNa bAta kahate the ki use sabhI loga mAnya karate the| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI ajAtazatru saba loga una para prema karate the| ve ajAtazatru the| atyaMta sAde DhaMga se rahate the| khAdI kI dhotI, vArAbaMdI, pheMTA unake vastra the| ve azva parIkSA meM anupama the| ghor3e ke zarIrastha cinhoM ko dekhate hI usake guNa doSoM ko jAna lete the| vRSabha-parIkSA meM bhI ve pravINa the| pratyeka bauddhika kArya meM unakA prathama sthAna thaa| kRSi kArya meM unakA anubhava dUsaroM kA mArgadarzaka thaa| tambAkhU, dhAnya, ikSu Adi phasaloM ke ve vizeSajJa the| aisA koI kAma nahIM thA, jisameM unakA dUra-dUra taka ke logoM meM dUsarA nambara ho| unakI pratyeka ceSTA se yaha anumAna hotA thA ki ve lokottara mahApurUSa haiM / jaba mahArAja ne muni dIkSA lI, taba jaina-ajaina sabhI kahate the-"he gharAMta sAdhU pramANeca hote, Aja pratyakSa sAdhU banale, asA pratyekAlA bhAva jhAlA"pratyeka vyakti usa samaya yahI pariNAma hue ki ye ghara meM sAdhu sadRza hI the, Aja ye sAkSAta sAdhu bana gaye / unake dIkSA lene para prAya: sabhI logoM ke netroM meM azru A gaye the| sabake upakArI ye akAraNa baMdhu tathA sabake upakArI the| unako dharma tathA nIti ke mArga meM lagAte the| ve bhoja bhUmi ke pitA tulya pratIta hote the| unake sAdhu banane para aisA lagA ki nagara ke pitA aba hamezA ke liye nagara ko chor3akara cale gye| usa samaya ghara-ghara meM unake puNya guNoM kI carcA thii| Aja bhI purAne logoM kI A~khoM meM unakI carcA hote hI A~sU A jAte haiM ki una jaisI vizvapUjya vibhUti ke grAma meM hama logoM kA janma huA hai| atyaMta madhura jIvana hamAre ghara ke atyaMta sannikaTa unakI dukAna thI, jahA~ ve puNyapuruSa sadA baiThA karate the, isase hameM unakA pUrA-pUrA hAla jJAta hai| hameM ve ghara meM hI yogI sadRza lagate the| unake jIvana meM eka bhI doSa hamAre dekhane meM nahIM aayaa| doSa zUnyatA ko hI unakA doSa kahA A sakatA hai| unake jIvana meM eka apUrva madhuratA thii| unake pAsa baiThane meM, unakI bolI sunane meM bar3A acchA lagatA thaa| unakA sadRSTAMta tathA kathA sandarbha saMyukta zAstra vivecana hRdaya ke dvAra khola detA thaa| ve parAI niMdA tathA kaTu bhASaNa se dUra rahate the| unakA brahmacarya atyaMta nirdoSa thaa| ve bar3e bhArI pratibhA sampanna the| kaisA bhI kaThina prazna upasthita kiye jAne para ve apanI adbhuta prajJA zakti dvArA usakA samAdhAna karate the| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasmRti asAdhAraNa dhairya hamane unako duHkha tathA sukha meM samAna vRtti vAlA dekhA hai| mAtA pitA kI mRtyu hone para, hamane unameM sAdhAraNa logoM kI bhA~ti zokAkulatA nahIM dekhii| usa samaya unake bhAvoM meM vairAgya kI vRddhi dikhAI par3atI thii| __unakA dhairya asAdhAraNa thaa| mAtA-pitA kA samAdhimaraNa hone se unheM saMtoSa haA thaa| unake pAsa ArtadhyAna, raudradhyAna ko sthAna na thaa| ve dharmadhyAna kI mUrti the| ve dayA, zAMti, vairAgya, nIti tathA satya jIvana ke sindhu the| unakI AtmA bAlaka ke samAna pavitra thii| isase unakA baccoM para uttama vAtsalya bhAva pAyA jAtA thaa| unameM kisI prakAra kA vyasana nahIM thaa| unameM caMcalatA yA kSudratA nahIM thii| ve sAgara ke samAna sarvadA gaMbhIra rahate the| unakI smRti asAdhAraNa thii| ve jisa bAta kI parIkSA karate the, vaha sadA ThIka hI nikalatI thii| tambAkhU kI phasala Ane para usakI per3I bA~dhane meM unakI kuzalatA kI sabhI sarAhanA karate the| unhoMne tambAkhU ko suvAsa sampanna karane meM lavaMga lagAne kA vizeSa prayoga kiyA thaa| usase unakI sRjana zakti kI sabhI vyApArI tathA kisAna loga prazaMsA karate the| ve kisI kI nakala nahIM karate the| sabhI loga unakA anukaraNa karate the| nyAyapUrNa jIvana unakI nyAyasiddha bhASA sarvatra akATya thii| unake tarka ke Age sabakA sira jhuka jAtA thaa| bar3e-bar3e zAstrI, zrImanta, vakIla, jaja Adi unakI pratibhA prasUta bAtoM ko sunakara cakita hote the, unakA yaha sAmarthya bhI hama logoM ke nayana gocara hotA rahatA thaa| dayAsAgara unakA dayAmaya jIvana pratyeka ke dekhane meM AtA thaa| dIna-du:khI, pazu-pakSI Adi para unakI karuNA kI dhArA bahatI thii| jahA~-jahA~ devI Adi ke Age hajAroM bakare, bhaiMse Adi mAre jAte the, vahA~ pahu~cakara apane prabhAvazAlI upadeza dvArA jIva vadha ko ye baMda karAte the| isase loga inako 'ahiMsAvIra' kahate the| ye dayAmUrti ke sAtha hI sAtha prema mUrti bhI the| isa kAraNa ye sarpa Adi bhISaNa jIvoM para bhI prema karate the| unase tanika bhI nahIM Darate the| inakA vizvAsa thA ki ye prANI binA satAye kabhI bhI kaSTa nahIM dete haiN| saMsAra se virakti hama para mahArAja kI bar3I dayA thii| hama unake yahA~ sadA jAyA karate the| ve hamAre yahA~ athavA dUsaroM ke yahA~ binA kArya ke nahIM jAte the| korTa kacaharI Adi kA kAma ye nahIM karate the| unase ve pRthak rahate the| vaha kAma choTe bhAI kuMmagaur3A dekhA karate the| mahArAja Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI atilobha yA kuTumba ke prati atyAsakti nahIM pAyI jAtI thI / ve alpa AraMbha tathA alpa parigraha vAle satpuruSa the / viSayAsakta saMsAra aura unameM jamIna AsamAna kA aMtara thaa| ve kaThora bhUmi para zayana karate the / gaddI kA upayoga nahIM karate the / unakA zarIra atyaMta niroga tathA sazakta thA / unake zarIra ke samAna unakI AtmA bhI pUrNa svastha thI / unake svabhAva meM tanika bhI garmI nahIM thI / "krodha, caMcalatA ANi ativegAne koNatehiM kAma nA karitA; dhairya ANi vicArapUrvaka te kArya karita hote (ve krodha, caMcalatA tathA atyaMta vega se koI kAma nahIM karate the / dhairya tathA vicArapUrvaka hI kArya karate the / ) / " inhoMne mithyAtva kA tyAga karAyA 33 1 yahA~ pATiloM kA sadA prabhAva rahA hai, kintu bhedanIti ke kAraNa brAhmaNoM ne apanA vizeSa sthAna banAyA hai| loga mithyAdevoM kI ArAdhanA karate the / yahA~ ke mAruti ke maMdira meM jAte the / liMgAyatoM tathA brAhmaNoM ke dharmaguruoM kI bhakti - pUjA karate the / unakA upadeza sunate the / unakoM bheMTa car3hAte the| isa prakAra ke gAr3ha mithyAndhakAra meM nimana logoM ko satpatha meM lagAne kA sAmarthya kisameM thA ? mahArAja ke ujjvala vyaktitva tathA pavitra upadeza ke prabhAva se logo ne gRhItamithyAtva kA tyAga karake samyaktva ke mArga ko grahaNa kiyaa| mahArAja ke prabhAva se jainiyoM ko bauddhika tathA mAnasika svAtaMtrya milA aura samAja kA paritrANa huA / - mahArAja kI sabhI pravRttiyA~ dhairya ke unmukha tathA dharmAnukula hotI thiiN| ve dhairya nIti, mithyAtva - nirAkaraNa tathA ahiMsA - pracAra ke sivAya laukika vyavahAra athavA rAjanIti ke paMka meM lipta nahIM hote the / prakRti siddha mahApuruSa hamAre pUrvaja batAte the ki pUnA ke samAna isa bhojabhUmi meM aneka khyAti prApta kalAkAra, vidvAn tathA marmajJa logoM ne janma dhAraNa kiyA hai / rudrappA sadRza dhyAnI tathA satyavratI vasappA liMgAyata sadRza jyotiSI tathA vyAyAma meM zreSTha, sarkasa meM zreSTha gAyana vidyA meM atIva nipuNa aneka kalAkAra yahA~ hI hue haiN| bAhara isa prakAra kI prasiddhI rahI hai ki jo vyakti bhoja vAsiyoM ke parIkSaNa meM uttIrNa huA hai, usakI sarvatra jayajayakAra huI hai| AcArya mahArAja ke prati sabhI bhojavAsiyoM kI zraddhA, bhakti tathA Adara kI bhAvanA, isa bAta ko pahale se hI sUcita karatI thI ki isa mahApuruSa kA sAre saMsAra meM sarvopari sthAna rhegaa| koI bhI marmajJa yadi mahArAja ke jIvana kA sannikaTa rUpa se nirIkSaNa karatA, to vaha isI niSkarSa para pahu~ce binA nahIM rahatA ki ye prakRtisiddha mahApuruSa pratyeka kArya meM sarvazreSTha rahe haiN| dIkSA lene ke bAda mahArAja eka bAra bhoja padhAre the| maMdira meM bhagavAna kA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasmRti 34 darzana karake unhoMne sAmAyika kI tathA ve bAhara cale gaye the, tAki kisI prakAra kA moha utpanna na ho| hajAroM logoM ne ekatrita hokara bhoja kI vibhUti kA hI nahIM, vizva kI anupama nidhi kA darzana kiyA thaa| unake jAne ke bAda bhoja bhUmi prANa zUnya sI lagatI thii| hama loga apane ko isI bAta meM kRtArtha mAnate haiM ki hama logoM kA janma AcArya zAMtisAgara mahArAja jaise zreSTha nara - ratna evaM zramaNa ziromaNi kI nivAsa bhUmi meM huA / vRddha marAThA kA kathana grAma jyoti damAle nAma kA eka marAThA kisAna 80 varSa kI avasthA kA thaa| vaha eka brAhmaNa ke kheta meM majadUrI karatA rahA hai| usa kheta se lagA huA eka kheta hai, jahA~ mahArAja kA pratidina AnA jAnA hotA thA / usa vRddha marAThA ko jaba yaha samAcAra pahu~cA ki mahArAja ke jIvana ke sambandha meM paricaya pAne ko koI vyakti bAhara se AyA hai, to vaha maharAja kA bhakta madhyAhna meM do mIla kI dUrI se bhUkhA hI samAcAra dene ko hamAre pAsa aayaa| usa kRSaka bAbA se isa prakAra kI mahatva kI sAmagrI jJAta huI : apUrva dayAlutA usane batAyA, "hama jisa kheta meM kAma karate the usase lagA huA mahArAja kA kheta thaa| hama unako pATila kahate the| hamArA unase nikaTa paricaya thA / unakI bolI bar3I pyArI lagatI thI / maiM garIba hU~ aura ve zrIman haiM, isa prakAra kA ahaMkAra unameM nahIM thA / hamAre kheta meM anAja khAne ko saikar3o hajAroM pakSI A jAte the, maiM unako ur3AtA thA, to unake kheta meM baiTha jAte the / ve una pakSiyoM ko ur3Ate nahIM the| pakSiyoM ke jhuMDa ke jhuMDa unake kheta meM anAja khAyA karate the / " eka dina maiMne kahA ki pATila hama apane kheta ke saba pakSiyoM ko tumhAre kheta meM bhejeMge / ve bole ki tuma bhejo, ve hamAre kheta kA saba anAja khA leMge, to bhI kamI nahIM hogii| isake bAda unhoMne pakSiyoM ke pIne kA pAnI rakhane kI vyavasthA kheta meM kara dI / pakSI masta hokara anAja khAte the aura jI bhara kara pAnI pIte the aura mahArAja cupacApa yaha dRzya dekhate, mAno vaha kheta unakA na ho| maiMne kahA ki pATila tumhAre mana meM ina pakSiyoM ke liye itanI dayA hai, to jhAr3a para hI pAnI kyoM nahIM rakha dete ho ? unhoMne kahA ki Upara pAnI rakha dene se pakSiyoM ko nahIM dikhegA, isaliye nIce rakhate haiM / unako dekhakara kabhIkabhI maiM kahatA thA - "tuma aisA kyoM karate ho ? kyA bar3e sAdhu banoge ?" taba ve cupa rahate the, kyoMki vyartha kI bAteM karanA unheM pasaMda nahIM thaa| kucha samaya ke bAda jaba pUrI phasala AI, taba unake kheta meM hamArI apekSA adhika anAja utpanna huA thaa| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI zUdroM para premabhAva unakI aspRzya zUdroM para bar3I dayA rahatI thii| hamAre kue~ kA pAnI jaba kheta meM sIMcA jAtA thA, taba usameM se zUdra loga yadi pAnI lete the, taba hama unako dhamakAte the aura pAnI lene se rokate the, kintu mahArAja ko una para bar3I dayA thii| ve hameM samajhAte the aura una garIboM ko pAnI lene dete the| khetoM ke kAma meM unake samAna kuzala AdamI hamane dUra-dUra taka nahIM dekhaa| kheta meM ganne bote samaya unakA hala pUrNatayA sIdhI lAIna meM calatA thaa| unake dvArA banAI gaI tambAkhU kI per3hI sarva zreSTha rahatI thii| ve sabase bar3e prema se bolate the| pazuoM para bhI unakA bar3A bhArI prema thaa| unako ye dila kholakara khilAte-pilAte the| inake baila hAthI sarIkhe masta rahate the| inake sAmane jo garIba jAtA thA, usako muktahasta hokara ye anAja diyA karate the| bastI meM choTe bar3e sabhI loga inake viruddha jarA bhI nahIM the| ve bhagavAna ke yahA~ se hI sAdhu banakara Aye the| ve hamako acchI bAteM samajhAyA karate the| sarpa para prema eka dina hamAre kheta meM do gaja lambA sA~pa niklaa| maiMne use mAra ddaalaa| yaha bAta unheM acchI nahIM lgii| unhoMne mujhase kahA ki tumane acchA nahIM kiyaa| yaha kulIna AdamI kA kAma nhiiN| apane jIvana meM basa itane hI kar3e zabda inake mu~ha se sune| isase unako itanA burA lagA ki ve turanta vahA~ se anyatra cale ge| itanA hote hue bhI unakI hama para dayA thii| gur3a tathA zakkara taiyAra karane meM ve zreSTha the| eka dina hamane unase binA pUche gur3a banAne meM unakI nakala kI to hamArI cAsanI bigar3a gii| ve sabhI kAmoM meM bahuta catura the| jaba hamane sunA ki ve svAmI' bana gaye, taba mere hRdaya meM bar3A duHkha huaa| AMkhoM meM AMsU A gye| usa samaya mujhe pazcAtApa hotA thA, ki maiM itane bar3e mahAtmA se kisa prakAra kaThora bAteM kaha detA thA aura ve mahAtmA cupa rahate the| unake sAdhu banane se sAre gAMve ko bar3A duHkha huaa| garIboM ke uddhAraka gAMva meM purAne logoM meM jaba carcA calatI thI, taba loga yahI kahate the ki hamAre gA~va kA ratna calA gayA, eka acche satpuruSa cale gye| garIba loga A~khoM se A~sU bahAkara yaha kahakara rote the ki hamArA jIvana dAtA calA gyaa| zUdra loga unake viyoga se adhika duHkhI hue the, kyoMki una dInoM ke liye ve karuNA sAgara the| abhI taka hamameM jo kucha acchI bAteM haiM, usakA kAraNa ve svAmI jI hI haiN| hamane kabhI corI nahIM kI, mithyA bhASaNa bhI nahIM kiyA, kuzIla sevana bhI nahIM kiyA tathA dUsare kI bahu-beTiyoM ko mAtA aura bahina kI dRSTi se dekhA, isakA kAraNa mahArAja kA pavitra upadeza hai| ve kabhI bhI vyartha bAteM nahIM karate the| gappeM bhI nahIM lagAyA karate the| hama sabako vyartha kI bAte karane se rokate the| svAmI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasmRti svapna meM do tIna bAra darzana diye| aba jIvana meM unakA darzana kahA~ hogA nikaTavartI vRddha kA varNana AcArya mahArAja ke bAlya jIvana se nikaTa paricaya rAmAbhImA, sAMgAve grAmavAsI, paMcama jaina kA thA, jo unake jyeSTha baMdhu devagauMDA (vardhamAna svAmI) ke samAna 12 varSa ke the| zrI bhImagaDA pATila kI avasthA 85 varSa kI thii| ina donoM vRddha puruSoM se AcAryazrI ke sambandha meM ye bAteM jJAta huI thI : zAMta prakRti 36 hama bAlyakAla se inake sAtha rahe haiN| ye sadA zAMta prakRti ke rahe haiN| khela meM tathA anya bAtoM meM inakA prathama sthAna thA / ye kisI se jhagar3ate nahIM the, pratyuta jhagar3ane vAle ko prema samajhate the / ye bAla maMDalI meM baiThakara sabako yaha batAte the ki burA kAma kabhI nahI karanA caahie| ve nadI meM tairanA jAnate the / unakA zArIrika bala Azcarya - prada thA / unakA jIvana bar3A pavitra aura nirupadravI rahA hai / ve kabhI bhI kisI ko kaSTa nahI the / ve karuNA bhAva pUrvaka pakSiyoM ko anAja khilAte the / ve melA, ThelA tathA tamAzoM meM nahIM Ate the| kevala dhArmika utsavoM meM bhAga lete the / hama logoM ko upadeza dete the ki apanA kAma ThIka se karanA cAhiye va vyartha kI bAtoM meM nahIM par3anA cAhiye / muni bhakta munirAja ke Ane para ve unakA kamaNDalu lekara calate the aura unakI khUba sevA karate the| munirAja unase bahuta carcA karate the / hajAroM AdamiyoM ke bIca meM svAmI ( munirAja ) kA ina para adhika prema rahA karatA thA / ve bhojana ko ghara meM Ate the tathA zeSa samaya dukAna para vyatIta karate the / vahA~ ve pustaka bA~cane meM saMlagna rahate the| unakI mAtA kA svabhAva bar3A madhura thaa| ve hama saba lar3akoM ko apane beTe ke samAna mAnatI thI / ve hameM kahatI thI, "kabhI corI nahIM karanA, jhUTha nahIM bolanA, adharma nahIM karanA / unake ghara meM dUdha kA vipula bhaMDAra rahatA thA / " rAmA sAMgAve ne kahA- "maiM mahArAja ke sAtha 24 varSa taka rhaa| unake parivAra meM kAma kathA | maiM unake sAtha uThatA baiThatA tathA sotA thA / unake sAtha kheta ko jAtA thA / unakA khAnA maryAdita rahatA thaa| ve abhakSya padArtha nahIM khAte the| unake hRdaya meM vairAgya kA bhAva chupA rahatA thaa| svAmI banane ke vicAra unhoMne kabhI pragaTa nahIM kiye| jaba unhoMne dIkSA lI, taba hameM apAra du:kha huA / isa bAta kA smaraNa karate hI usa vRddha kI A~khoM se azrudhArA baha calI tathA kaMTha se spaSTa zabda nikalanA baMda ho gyaa| rAmA ne batAyA ki dIkSA lene ke bAda jaba hameM koganolI meM unake darzana hue, taba hamane Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI unase kahA ki svAmI Apa saMsAra se pAra ho gaye aura hama abhI vahIM ke vahIM haiN| isake bAda hamArA galA bhara aayaa| taba mahArAja ne kahA ki AtmA kA kalyANa kro| ve hameM kahate the ki jinendra kI vANI para pUrNa zraddhA rkho| ve anya dharmoM kI niMdA nahIM karate the| ve khela tamAzoM meM bhAga nahIM lete the| ve dIkSA lene ke pUrva apanI bahana kRSNAbAI ke sAtha zikharajI gaye the| vahA~ se Ane ke bAda ekAsana Adi kA niyama liyA thaa| appAjI makadUma, tAtyA zivagoMDA pATila, ralappA caugale (AdisAgara svAmI) aura sAtauMDA (AcArya mahArAja) milakara zAstra carcA karate the| ye loga sadA dharma dhyAna karate the| inake choTe bhAI kuMmagoMDA kA madhura svara meM graMtha vAcana sunakara mahArAja ke mana kA vairAgya bar3hatA thaa| vairAgya utpanna karane kA kAraNa kuMmagoMDA pATila kA madhura pravacana thA, aisA hameM pratIta hotA hai| ___ mahArAja khAdI ke vastra pahanate the| unakI mAtA satyavatI carakhA calAtI thii| aba mahArAja hamAre pAsa se dUra ho gye| hama unakA svapna meM darzana karate haiN| hama roja unakA nAma japate haiN| rAmA ne kahA ki AmacA tIrthaMkara sAtagoMDA svAmI Ahe (zAMtisAgara mahArAja hamAre tIrthaMkara haiN)| unakI vANI pratyeka vyakti ko zAMti tathA AnaMda pradAna karatI thI, isaliye una gurudeva ko hamArA zataza: praNAma hai| vRddhA kA kathana ___rukmaNI bAI (dharmapatnI zivagoMDA pATila) vaya 70 varSa se AcArya mahArAja aura unakI mAtA ke viSaya meM paricaya prApta karane kA prayatna kiyA: mAtA kI dhArmikatA __usa vRddhA ne kahA ki mahArAja kI mAtA satyavatI bAI ko maiM acchI taraha jAnatI thii| ve bahuta zAMta aura sarala thii| unakA svabhAva bar3A madhura thaa| ve devatA prakRti kI thii| vratAcaraNa, dharmadhyAna, paropakAra unake jIvana ke mukhya aMga the| mitabhASI-satyaniSTha ___ usa vRddhA mAtA ne mahArAja ke viSaya meM kahA ki ve bar3e zAMta, sarala aura nirupadravI the| ve haThI prakRti ke nahIM the| ve satyaniSTha aura mitabhASI the| ve duniyA kI jhaMjhaToM se dUra rahate the| unakI bolI sunakara sabako prema utpanna hotA thaa| unakA caritra bar3A pavitra thaa| ve bar3e dayAlu the| unake kheta meM jaba pakSI Akara anAja khAte the, to ve pITha karake baiTha jAte the, jisase pakSIgaNa nirbhaya hokara anAja khAte rheN| muni bhakti jaba kabhI koI jaina nirgrantha guru bastI meM Ate, to ye unakI bar3I sevA kiyA karate Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasmRti 38 the| ve apanI mAtA se kahA karate the ki hama muni baneMge, hama yahA~ nahIM rheNge| vAstava meM ve mahApuruSa the| unakA upadeza sarvapriya tathA kalyANakArI hotA thaa| madhura jIvana _ AcArya mahArAja ke sabase choTe bhAI zrI kuMmagauDA pATila ke ciraMjIva zrI jinagoMDA ke pAsa jayasiMhapura grAma meM pahu~cakara tA. 13-06-52 ko hamane unake parivAra ke sambaMdha meM carcA claaii| zrI pATila se unakI AjI ke viSaya meM mahatvapUrNa bAteM vidita hii| unhoMne batAyA "isa samaya merI avasthA 48 varSa kI hai mujhe apanI AjI mA~ kI thor3I-thor3I smRti hai| jaba maiM bhojana ke samaya haTha karatA thA, taba ve karuNAmayI mAtA manovAMchita pakavAna banA mujhe manAyA karatI thii|" ve mujhe apane sAtha savere tathA saMdhyA ko bhoja ke jina maMdira meM le jAtI thii| ve mujhe kanar3I bhASA meM kahA karatI thI- "beTA hamezA bhagavAna kA darzana karanA cAhie, isase saba sukha milate haiN|" ve mujhe apanI goda meM liye-liye phiratI thii| maiM kitanA bhI upadrava karatA thA, ve kabhI bhI nArAja nahIM hotI thii| yadi koI ghara kA AdamI mujhe DA~TatA thA, to AjI mA~ kahatI thI "bacce ko prema se samajhAnA cAhie, use mAranA pITanA nahIM cAhie aura na usa para krodha hI karanA caahie|" ___ hamAre ghara meM munirAja AdisAgara aMkalIkara, devendrakIrti svAmI Adi sAdhu loga prAya: padhArA karate the| usa samaya AjI mAtA unakI sevA, bhakti tathA dAnAdi bar3I khuzI se karatI thii| zikSA __ AjI mA~ ke cAra putra aura eka putrI ke bIca meM eka maiM hI unakA nAtI thaa| isa kAraNa AjI mA~ kI mere prati mamatA honA svAbhAvika bAta thii| ve mujhe samajhAtIthI "beTA kabhI jhUTha nahIM bolanA, corI nahIM karanA, dUsare kA upadrava nahIM karanA ityaadi|" unakI vANI bar3I madhura rahatI thii| du:khI vyakti tathA nirdhana parivAra ko ve saMkaTa ke samaya sahAyatA detI thii| atithiyoM ke satkAra meM unheM bar3I prasannatA hotI thii| mehamAnoM ko bar3hiyA bhojana karAnA tathA vastrAdi se unakA satkAra karanA AjI mA~ kA priya viSaya thaa| ghara meM AjI mA~ kI bAta ko saba bhAI bahana mAnate the| prabhAta meM mere pitA Adi AjI mA~ ko praNAma karate the tathA unakA AzIrvAda prApta karate the| ve atizaya buddhimatI thii| isase aneka mahilAe~ unake pAsa Akara baiThatI thI tathA unase salAha liyA karatI thii| AjI mA~ baDI udAra prakRti kI thii| mere sAtha khelane vAle baccoM ko bhI mere hI samAna khilAtI thii| jaba kabhI baccoM meM jhagar3A hotA, to ve binA dhamakAye prema se Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 cAritra cakravartI samajhAtI thI aura kucha priya padArtha khilAkara sabako zAMta kara detI thii| mahArAja kA puNya jIvana hamAre ghara meM zAstra-carcA satata calA karatI thii| AcArya mahArAja vratI the, isase AjI mA~ unakA vizeSa dhyAna rakhatI thii|shrii pATila ne yaha bhI batAyA "jaba maiM 5-6 varSa kA thA, taba mujhe ve (mahArAja) dukAna ke bhItara apane pAsa sulAte the| ve kASThAsana para sote the| kintu mujhe gadde para sulAte the| prabhAta meM ve sAmAyika karate theva pazcAt mujhe jagAkara paMcaNamokAra maMtra par3hane ko kahate the| ve mujhe ratnakaNDa zrAvakAcAra ke zloka kaMThastha karAte the| ve aneka prakAra ke sadopadeza mujhe dete the| prabhAta meM maiM skUla calA jAtA thaa| madhyAhna meM lauTakara AtA thaa| usa samaya mahArAja apane pAsa baiThAkara mujhe bhojana karAte the, ve dUsarI thAlI meM mauna se eka hI bAra bhojana karate the| jaba taka unakA AhAra pUrA nahIM hotA thA, taba taka maiM unake pAsa hI baiThA rahatA thaa| dopahara ko ve mujhe kucha dera par3hAte the| pazcAt ve mujhe kizamiza, bAdAma, khoparA, mizrI Adi khilAte the| Ama kI Rtu meM nipANI se hApusa Ama maMgAkara khilAte the, kintu ve khuda kucha bhI nahIM khAte the| merI mAtA ko zAstra batAte the| isase merI mA~ zAstra meM pravINa ho gaI thii| mahArAja kI dIkSA ke bAda merI mA~ striyoM ko zAstra sunAtI thii| saMdhyA ke samaya mahArAja mujhe kheta kI ora, to kabhI-kabhI maidAna kI tarapha ghumAne le jAte the| AjI mA~ kI mRtyu ke bAda mahArAja dukAna meM rAtri ko zAstra par3hate the| usI samaya unakA mitra rudrappA AyA karatA thaa| vaha bhI mujha para prema karatA thaa| prANarakSA mahArAja kI bAta kA hamAre ghara meM bar3A mAna thaa| mahArAja kI dukAna para 15-20 loga zAstra sunate the| malagoMDA pATila unake pAsa zAstra sunane roja AtA thaa| eka rAta vaha zAstra sunane nahIM AyA, taba zAstra carcA ke pazcAt mahArAja unake ghara gaye, vahA~ nahIM milane se rAta meM hI usake kheta para pahu~ce, vahA~ ve kyA dekhate haiM ki malagoMDA ne gale meM phA~sI kA phaMdA lagA liyA hai aura vaha marane ke liye tatpara hai| yadi kucha dera aura ho jAtI, to usakI jIvana lIlA samApta ho gaI hotii| saubhAgya se vaha usa samaya jIvita thaa| mahArAja ne usakA phaMdA kholA va apanI dukAna meM lAkara use khUba smjhaayaa| usakI aMtarvedanA dUra kI, jisase usane AtmahatyA kA vicAra badala diyaa| hamAre ghara meM akhaNDa zAMti rahatI thii| saba loga mahArAja ke kaMTrola meM rahate the| ve, merI mAtA tathA AjI eka bAra hI bhojana karate the| jaba mahArAja merI mAtA ke samakSa apanI dIkSA lene kI bAta kahate the, taba maiM Akara unake pairoM se lipaTa jAtA thA aura kahatA thA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasmRti 40 "appA ! abhI Apako nahIM jAne duuNgaa| abhI maiM choTA huuN| bar3e hone ke bAda Apa mujhe samajhAkara jAveM / " isa para ve mujhe saMtoSita karate the| meMDhaka kI prANarakSA eka dina kI bAta hai ki mahArAja zauca ko bAhara gaye hue the / vApisa Ane para unake hAtha meM TuTe huye loTe ko dekhakara ghara meM pUchA gayA ki yaha loTA kaise TUTA ? taba unhoMne batAyA ki eka sarpa eka meMDhaka ko khAne jA rahA thaa| usI samaya usa meMDhaka kI prANarakSA liye tatkAla isa loTe ko patthara para jora se paTakA jisase vaha sA~pa bhAga gyaa| zrI pATila ne vaha loTA hameM dikhAyA thA / unhoMne kahA-"AjI mA~ kI maraNa belA para mahArAja unheM zAstra sunAkara sevA karate the|" bahana mahArAja kI bahina kRSNA bAI ke viSaya meM unhoMne kahA ki ve bAla vidhavA thI / hamAre ghara meM hI rahakara vrata-upavAsa pUrNa dhArmika jIvana vyatIta karatI thii| ve atithi sevA tatpara thii| unakA mujha para bar3A prema thA / bAbA kA jIvana muni vardhamAna sAgara mahArAja ke viSaya meM pATila ne kahA, " ve bar3e paropakArI sevA parAyaNa tathA atyaMta dayAlu the / ve bhole svabhAva ke satpuruSa the| maiM unako bAbA kahatA thA aura mahArAja ko appA / isase sabhI loga unako appA kahane lage the / ve jayasiMhapura ke bAhara kheta meM jAkara ekAnta sthAna meM do yA tIna ghaMTe paryanta dhUpa meM kAyotsarga pUrvaka dhyAna karate the / " apane pitA zrI kuMmagoMDA ke viSaya meM unhoMne kahA, "ve loka vyavahAra meM pravINa the| gRhasthI kA sArA kAma ve dekhate the tathA vyavasthA karate the / zAstra carcA meM mere pitA kA mahArAja ke sAtha khUba bAda-vivAda huA karatA thA / " tattva kA manthana kArya bar3I sUkSmatA ke sAtha hotA thaa| mere pitA jaba zAstra par3hate the, taba mahArAja ko bar3A saMtoSa hotA thA / isase ve unako hI zAstra bAMcane ko kahate the / mere pitAjI tathA mAtA ne san 1916 meM AjIvana brahmacarya vrata liyA thaa| unakA mahArAja ke prati agAdha prema thA / yadi mahArAja * rAma the to ve lakSmaNa tulya unake parama bhakta the / mahArAja kI AjJA athavA icchA ke viruddha koI kAma nahIM karate the / mere pitA ne brahmacarya pratimA le lI thii| unake bhI bhAva muni banane ke the, kintu durbhAgya se unakI asamaya meM mRtyu ho gaI / jaba mahArAja ne bhoja se lagabhaga 20 mIla kI dUrI para uttara meM sthita uttara grAma meM Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 cAritra cakravartI kSullaka dIkSA lI, taba dUsare dina logoM ne jAkara kahA- "mahArAja Apane to hamase dIkSA kI koI bhI carcA nahIM kI?" isa para unhoMne kahA - " dIkSA lene kI bAta bolanA hI cAhie, aisA koI niyama nahIM hai / hamAre vairAgya ke pariNAma pahale se hI the, ye bAta Apa loga jAnate hI haiM / " isake pazcAt unhoMne thor3A sA vairAgya kA upadeza diyA, jo ki apUrva thA / kSullaka sumati sAgarajI phalaTaNa vAle saMpanna tathA lokavijJa vyakti the| unhoMne saMvat 1666 meM nAdare meM AcArya zAntisAgara mahArAja ke pAsa se kSullaka dIkSA lI thii| unakI avasthA 64 varSa ke lagabhaga thii| unase jaba hamane AcArya mahArAja ke viSaya meM prazna kie, taba unhoMne ina zabdoM meM prakAza DAlA, "merI ruci adhyAtma zAstra meM adhika thii| isase adhyAtma carcA karane hetu prasiddha kAraMjA ke bhaTTAraka vIrasena svAmI ke pAsa bahudhA jAyA karatA thaa| unakA mujha para bahuta prabhAva thA / " Aja se lagabhaga 30 varSa pUrva samaDolI grAma meM mujhe AcArya zrI zAntisAgara mahArAja ke darzana kA saubhAgya prApta huaa| AdhyAtmavidyA ke mahAn jJAtA inake saMparka meM Ate hI, mere mana meM yaha bAta AI ki Aja hameM sacce AdhyAtmavidyA ke mahAn jJAnI gurudeva kA samAgama milA hai| maiM inase AtmA saMbaMdhI bahuta carcA kiyA karatA thA, jisakA uttara sunate hI mere hRdaya ke kapATa khula jAte the / inake tattva pratipAdana meM ekAnta pakSa kA poSaNa nahIM rahatA thA / ye syAdvAda kI sumadhura zailI kA Azraya lekara AtmasvarUpa kA pratipAdana karate the| inake kathana meM anubhUti kI apUrva chaTA pAI jAtI thI / samaDolI se calakara mahArAja ne konnUra meM cAturmAsa kiyA / vahA~ maiMne dekhA ki rAjasa Asana se baiThate the, usameM parivartana nahIM kiyA karate the / eka Asana para baiThe huve ghaMTo carcA karate the| unakI vANI meM oja, mAdhurya, saralatA kA apUrva samanvaya rahatA thaa| unake kathana meM apUrva AkarSaNa pAyA jAtA hai, isase unake mukha se nikale vAkyoM ko sadA sunate rahane kI lAlasA lagI rahatI thii| vyavahAra kuzalatA AcArya mahArAja kI vyavahAra kuzalatA mahatvapUrNa thI / san 1637 meM AcAryazrI ne sammeda zikhara jI kI saMgha sahita yAtrA kI thI, usa samaya maiM unake sAtha-sAtha sadA rahatA thaa| sarvaprakAra kI vyavasthA tathA vaiyAvRtya Adi kA kArya mere Upara rakhA gayA thaa| usa avasara para maiMne AcAryazrI ke jIvana kA pUrNatayA nirIkSaNa kiyA aura mere mana para yaha prabhAva par3A ki zreSTha AtmA meM pAye jAne vAle sabhI zAstrokta guNa unameM vidyamAna haiN| pravAsa karate huye mArga meM kaI bAra jaMgalI jAnavaroM kA milanA ho jAtA thA, kintu mahArAja meM raMcamAtra bhI bhaya yA cintA kA darzana nahIM hotA thaa| una jaisI nirbhIka AtmA ke Azraya se sabhI yAtrI Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasmRti pUrNatayA bhaya vimukta rahe Ate the| jaba-jaba mArga meM bar3I se bar3I vipatti AI, taba-taba hama AcArya mahArAja kA nAma smaraNa karake kArya meM udyata ho jAte the aura unakI jaya bolate hue kAma karate the, jisase vighna kI ghaTA zIghra hI dUra ho jAtI thii| pravAsa meM apAra kaSTa hote haiM, kintu ina mahAn yogI ke pratApa se zUloM kA phUloM meM pariNamana ho jAtA thaa| dayAdharma kA mahAn pracAra mArga meM hajAroM loga A Akara isa muninAtha ko praNAma karate the, inane una logoM ko mAMsa, madirA kA tyAga karAyA hai| zikAra na karane kA niyama diyA hai / inakI tapomaya vANI se agaNita logoM ne dayA dharma ke patha meM pravRtti kI thii| AdhyAtmika AkarSaNa __ AcArya mahArAja kA AkarSaNa adabhuta thii| isI se unake pAsa se ghara Ane para citta unake punardarzana ko tatkAla lAlAyita ho jAtA thaa| maiM saMta samAgama kA adhika lAbha liyA karatA thaa| __ merA vratoM kI ora vizeSa dhyAna nahIM thA / eka dina kI bAta hai ki akalUja Adi sthAnoM kI bAta karate-karate, acAnaka mere mukha se yaha bAta nikalI kI yadi atizaya kSetra dahIgAMva meM paMcakalyANaka mahotsava hogA, to maiM kSullaka dIkSA le luuNgaa| mere zabda pUjya AcArya mahArAja ke karNa gocara ho ge| unhoMne mere anta:karaNa ko samajha liyaa| isake pazcAt gurudeva kA akalUja meM cAturmAsa huaa| vahA~ unake marmarpazI upadeza sunasunakara merI AtmA meM vairAgya ke bhAva jaga gaye / hamane dIkSA lene kA nizcaya kiyaa| dahIgAMva meM paMcakalyANaka mahotsava ho cukA thaa| sarvavyavasthA karane ke uparAMta hamane nAMdare meM kSullaka kI dIkSA grahaNa kii| yaha merA pakkA anubhava hai ki AcArya mahArAja ke caraNoM meM nivAsa karane se jo zAMti prApta hotI hai, vaha anyatra nahIM milatI hai| pahale mere snehI loga vinoda tathA upahAsa karate hue kahA karate the ki maiM kyA dIkSA lU~gA ? kintu AcArya mahArAja kI vItarAga vANI ne merA moha jvara dUra karake merI AtmA kA uddhAra kara diyaa| unake nimitta se hama kRtArtha ho gye| __ bhaTTAraka jinasena svAmI mahAkavi bhagavat jinasena kI gaddI para uttarAdhikArI tyAgI satpuruSa the| hama 13-6-52 ko mahisAla jilA sAMgalI meM unake pAsa pahuMce tathA AcAryazrI ke viSaya meM unase pUchA / taba unhoMne apanA anubhava isa prakAra sunAyA : apAra teja puMja san 1916 kI bAta hai, AcArya zAMtisAgara mahArAja hamAre nAMdaNI maTha meM padhAre the| ve yahA~ kI guphA meM Thahare the| usa samaya ve ailaka the| unake mukha para apAra Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI teja thA / pUrNa zAMti bhI thii| ve dharma kathA ke sivAya anya pApAcAra kI bAtoM meM tanika bhI nahIM par3ate the| maiM unake caraNoM ke samIpa pahuMcA, baDe dhyAna se unakI zAMta mudrA kA darzana kiyaa| unhoMne mere ataM:karaNa ko balavAna cumbaka kI bhAMti apanI ora AkarSita kiyA thaa| nAndaNI meM hajAroM jaina ajaina nara- nAriyoM ne A-Akara una mahApuruSa ke darzana kiye the| sabhI loga unake asAdhAraNa vyaktitva, akhaMDa zAMti, tejomaya mudrA se atyaMta prabhAvita hue the| unakA tattva pratipAdana anubhava kI kasauTI para kasA, atyaMta mArmika tathA aMtaHsthala ko sparza karane vAlA hotA thaa| loga gambhIra prazna karate the, kintu unake tarka saMgata samAdhAna se pratyeka zaMkAzIla mana ko zAMti kA lAbha ho jAtA thaa| unakI vANI meM ugratA yA kaThoratA athavA cir3acir3Apana raMcamAtra bhI nahIM thaa| ve bar3e prema se prasannatA pUrvaka sayuktika uttara dete the| usa samaya mere mana para aisA prabhAva par3A ki ina samAgata sAdhU cUDAmaNi ko hI apane jIvana kA ArAdhya guru banAU~ aura inake caraNoM kI nirantara samArAdhanA kruuN| unakI Alaukika mudrA ke darzana se mujhe kitanA Ananda huA, kitanI zAMti milI aura kitanA AtmaprakAza milA usakA maiM varNana karane meM asarmatha huuN| ina manasvI nara ratna ke Aja darzana kI jaba bhI madhura smRti jaga jAtI hai, taba maiM Ananda vibhora ho jAtA huuN| unakA tapasvI jIvana citta ko cakita karatA thaa| usa samaya ve eka dina ke ataMrAla se eka bAra kevala dUdha cAvala liyA karate the| ve sadA-Atma ciMtana, zAstra-svAdhyAya tathA tattvopadeza meM saMlagna pAye jAte the| lokakathA, bhojanakathA, rASTrakathA, Adi se ve alipta rahate the| unake upadeza se AtmA kA poSaNa hotA thaa| unakA viSaya pratipAdana itanA sarasa aura spaSTa hotA thA ki choTe-bar3e, sabhI ke hRdaya meM unakI bAta jama jAtI thii| unake divya jIvana ko dekhakara maineM unako apanA ArAdhya guru mAna liyA thaa| maiM unake anuzAsana tathA Adeza meM rahanA apanA parama saubhAgya mAnatA huuN| mere Upara unakI bar3I dayAdRSTi thii| eka dhArmika saMsthAna ke mukhya maThAdhIza hone ke kAraNa mere samakSa aneka bAra bhISaNa jaTila samasyAe~ upasthita ho jAyA karatI thii| usa sthiti meM gururAja svapna meM darzana de mujhe prakAza pradAna karate the| unake mArgadarzana se merA kaMTakAkIrNa patha sarvadA sugama banA hai| aneka bAra svapna meM darzana dekara unhoneM mujhe zreSTha sayaMma patha para pravRtta hone ko preraNApUrNa upadeza diyaa| mere jIvana kA aisA dina aba taka nahI bItA hai, jisa dina una sAdhurAja kA maMgala smaraNa nahIM AyA ho| unakI pAvana smRti mere jIvana kI pavitra nidhi ho gayI hai| usase bar3I zAMti aura avarNanIya AhlAda prApta hotA hai| isa samaya maTha kI sampatti tathA usakI Aya ke upayoga ke viSaya meM maiMne unase prazna kiyA, taba mahArAja ne Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 lokasmRti kahA ki dhArmika sampatti kA laukika kAryoM meM vyaya karanA durgati tathA pApa kA kAraNa hai| ina sapta kSetroM meM dhArmika dravya kA upayoga karanA hitakArI hai : jina bimbaM jinAgAraM jina yAtrA pratiSThitam / dAnaM-pUjAM ca siddhAMtalekhanaM sapta kSetrakam // mere mArga meM vighnoM kI rAzi sadA AI, kintu gurudeva ke AdezAnusAra pravRtti karane se merA kAma zAMtipUrvaka hotA rahA / zAstrasaMrakSaNa meM unakA vizvAsa thA ki isa kalikAla meM bhagavAna kI vANI ke saMrakSaNa dvArA hI jIva kA hita hogA, isaliye ve zAstra saMrakSaNa ke viSaya meM vizeSa dhyAna dete the| Agama ke bhakta unhoMne batalAyA ki eka bAra maiMne(lekhaka ne)AcAryazrI ko likhA thA ki bhagavAna bhUtabalI svAmI racita mahAdhavala grantha ke cAra-pA~ca hajAra zloka naSTa ho gaye haiM, usa samaya unako zAstra saraMkSaNa kI gaharI ciMtA ho gaI thii| usa samaya maiM sAMgalI meM thA aura varSAkAla meM hI maiM unakI sevA meM kunthalagiri phuNcaa| bambaI se saMghapati geMdanamala jI, bArAmatI se caMdUlAla jI sarApha tathA nAtepUte se rAmacandra dhanajI dAvar3A vahA~ Aye the| sabake samakSa AcArya mahArAja ne apanI aMtarvedanA vyakta karate hue kahA-"dhavala mahAdhavala graMtha mahAvIra bhagavAna kI vANI hai| usake cAra-pA~ca hajAra zloka naSTa ho gaye haiM, aisA patra pa. sumerucaMdra zAstrI kA milA, isaliye AgAmI upAya aisA karanA cAhie jisase ki graMthoM ko bahuta samaya taka koI bhI kSati prApta na ho| isalie inako tAmrapatra meM likhAne kI yojanA karanA cAhiye, jisase ve hajAroM varSoM paryata surakSita rheN| isa pavitra kArya meM lAkha rupaye se bhI adhika laga jAe, to bhI usakI paravAha nahIM karanI caahiye|" zruta saMrakSaNa kA mahAn kArya unake pratyeka zabda meM pavitra sAhitya saMrakSaNa ke prati utkRSTa anurAga bharA huA thaa| mujha para unakI vANI kA bar3A prabhAva huaa| maiMne 11111/- rupaye usa zAstra saMrakSaNa ke nimitta arpaNa kiye / Aja vaha phaNDa lagabhaga tIna lAkha rupaye kA ho gayA hai| isa cirasmaraNIya evaM mahanIya zAstra saMrakSaNa kA zreya pUjya mahArAja ko hai| pragAr3ha zraddhA kalikAla kI kRpA se dharma para bar3e-bar3e saMkaTa aaye| bar3e-bar3e samajhadAra loga taka dharma ko bhUla adharma kA pakSa lene lage, aisI vikaTa sthiti meM bhI mahArAja kI dRSTi pUrNa nirmala rahI aura unane apanI sindhu tulya gambhIratA ko nahIM chodd'aa| ve sadA yahI kahate rahe ki jinavANI sarvajJa bhagavAna kI vANI hai / vaha pUrNa satya hai| usake viruddha yadi sArA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 cAritra cakravartI saMsAra ho, to bhI hameM koI Dara nahIM hai| unakI Izvara bhakti aura pavitra tapazcaryA se baDebar3e saMkaTa naSTa hue haiN| merA yaha dRr3ha vizvAsa hai ki unake puNya caraNoM kI saccI bhakti tathA unake Adeza - upadeza ke anusAra pravRtti karane se Atmika zAMti tathA laukika samRddhi milatI hai| yaha atizayokti nahIM hai| isa satya ko maiMne aneka gurubhaktoM ke jIvana meM caritArtha hote huye dekhA hai| unakA mahAn vyaktitva tathA puNyajIvana isa pApapUrNa paMcamakAla meM dharmapracura caturthakAla kI punarAvRtti sA karatA huA pratIta hotA thaa| Aja ke yuga meM ve dharma ke sUrya haiM, dayA ke avatAra haiM, maiM unake caraNoM ko sadA praNAma karatA huuN| divya dRSTi mahisAla grAma ke pATIla zrI malagoMDA kesagoMDA AcArya mahArAja ke nikaTa paricaya meM rahe haiM / vRddha pATIla mahodaya ne batAyA, "mahArAja 1922 ke lagabhaga hamAre yahA~ padhAre the| usa samaya unakA apUrva prabhAva dikhAI par3A thaa| unakI zAMta aura tapomayamUrti pratyeka ke mana ko prabhAvita karatI thii| usa samaya kI eka bAta mujhe yAda hai| eka dina AcArya mahArAja ne apane sAtha meM rahane vAle brahmacArI jinagoMDA (jinadAsa samaDolIkara) ko akasmAt Adeza diyA ki tuma turaMta yahA~ se samaDolI cale jaao| ve brahmacArI jI gurudeva ke Adeza ko sunate hI cakita ho gaye / unakA mana gurucaraNoM ke nikaTa rahane ko lAlAyita thA, phira bhI unheM yahI Adeza milA ki yahA~ eka minaTa bhI binA ruke apane ghara cale jaao| isa Adeza kA kAraNa ajJAta thaa| netroM se azrudhArA bahAte hue ukta brahmacArI jI ne prasthAna kiyaa| jaba ve samaDolI pahuMce, to unheM jJAta huA ki kucha badamAzoM ne unakI bhanejana ke pati kA kheta meM katla kara diyA hai| usa samaya yaha bAta jJAta huI ki mahArAja ke divya jJAna meM isa bhaviSyat kAlIna ghaTanA kA kucha saMketa A gayA thaa| aise yogiyoM kI mahimA kA kauna varNana kara sakatA hai ? unake darzana se AtmA pavitra hotI thii|" brahmacArI jinadAsa samaDolI vAle usa samaya se mahArAja ke nikaTa samparka meM haiM, jabase mahArAja brahmacArI ke rUpa meM apane ghara meM rahA karate the, ata: inake saMsmaraNa mahatvapUrNa hai : mahatvapUrNa saMsmaraNa maiM mahArAja ke nikaTa paricaya meM usa samaya se hU~, jaba ve apane ghara meM tyAgI ke veSa meM rahate the tathA brahmacarya pratimAdhArI the| ve sadAkhAdI kA hI upayoga karate the| ve apanA samaya dhyAna tathA adhyayana meM lagAte the| gRha meM nivAsa karate hue bhI ve vAstava meM sanyAsI sadRzya gRhastha-sanyAsI the| unakI bhASA mita hotI thI, kintu usakA amiTa prabhAva par3atA thaa| unakA khAna pAna sAdA tathA sAttvika thaa| unakI bAta samAja meM tathA janatA meM bar3I : Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasmRti 46 1 vizvasanIya mAnI jAtI thI / pratyeka ke hRdaya meM unake pavitra vyaktitva ke prati apAra Adara tathA zraddhA kA bhAva pAyA jAtA thA / ve svabhAva se udAra, dayAlu tathA tejasvI the / unakA gRhavAsa jala se bhinna kamala kI vRtti kA smaraNa karAtA thA / unakA zAstra pravacana tathA zaMkA-samAdhAna bahuta hI AkarSaka tathA mArmika thA, isa kAraNa merA hRdaya unakI ora adhika AkarSita huaa| unake parivAra ke sabhI vyaktiyoM ke sAtha merA nikaTa saMbaMdha rahA hai| ve sabhI dhArmika rahe haiM / sarparAja kA zarIra para lipaTanA mahArAja kI tapascaryA adbhuta thI / koganolI meM lagabhaga ATha phuTa lambA sthUlakAya sarparAja unake zarIra se do ghaMTe paryaMta lipaTA rahA / vaha sarpa bhISaNa hone ke sAtha hI. vajanadAra bhI thaa| mahArAja kA zarIra adhika balazAlI thA, isase ve usake bhArI bojha ko dhAraNa kara ske| do ghaMTe bAda maiM unake pAsa phuNcaa| usa samaya ve atyaMta prasanna mudrA the| kisI prakAra kI kheda, ciMtA yA malinatA unake mukha maMDala para nahIM thI / unakI sthiratA sabako cakita karatI thI / 1 zera Adi kA unake pAsa premabhAva se nivAsa va dhyAna kauzalya 1 mahArAja gokAka ke pAsa eka guphA meM prAyaH dhyAna kiyA karate the / usa nirjana sthAna zera Adi bhayaMkara jaMtu vicaraNa karate the / pratyeka aSTamI tathA caturdazI ko upavAsa tathA akhaMDa mauna dhAraNa kara ye giri-kandarA meM rahate the / vahA~ aneka bAra vyAghra Adi hisaMka jaMtu inake pAsa A jAyA karate the, kintu sAmyabhAva bhUSita ye munirAja nirbhIka ho AtmadhyAna meM saMlagna rahate the / gokAka ke pAsa konnUra kI guphA meM bhI sarpa ne Akara ina para upasarga kiyA thA, kintu ye munirAja apane sAmya bhAva se vicalita nahIM hue| mahArAja dhyAna meM nimagna hote the, taba unakI tallInatA ko vajrapAta dvArA bhI bhaMga nahIM kiyA jA sakatA thaa| eka samaya ve aSAr3ha badI aSTamI ko samaDolI meM aSTamI kI saMdhyA se jo dhyAna meM baiThe, to navamI kI prabhAta taka nahIM utthe| dasa baje taka logoM ne pratIkSA kI, pazcAt cintAtura bhaktoM ne daravAjA tor3akara bhItara ghusakara dekhA to mahArAja dhyAna meM hI magna pAye gaye / usa samaya hallA hone para bhI unakI samAdhi bhaMga nahIM huI thI / anya sAdhuoM va janatA para apUrva prabhAva anya sAmpradAya ke baDe-baDe sAdhu aura maThAdhIza inake caritra aura tapasyA ke vaibhava ke Age sadA jhukate rahe haiN| eka bAra jaba mahArAja hubalI padhAre, usa samaya liMgAyata sampradAya ke zreSTha AcArya siddhArUDha svAmI ne inake darzana kiye aura vaha inake bhakta bana gaye / unhoMne apane ziSyoM se kahA thA ki jIvana meM aise hI mahApuruSa ko apanA guru banAnA cAhie / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI ____eka samaya kolhApura ke samIpavartI islAmapura meM muslima adhikArI ne mahArAja ke Ama sar3aka se nikalane ke viSaya meM Apatti upasthita kI thii| kSaNa bhara meM Asa pAsa ke grAmoM meM yaha samAcAra phaila gayA ki islAmapura ke muslima AcArya mahArAja ke prati duSTa vyavahAra karanA cAhate haiN| thor3e samaya meM dasa hajAra se adhika grAmINa jainI cAroM ora se lAThI Adi lekara A gye| usa samaya vaha islAmapura jainapura sA dikhatA thaa| muslima loga apane apane gharoM meM ghusa gye| unheM apanI jAna bacAnA kaThina par3a gyaa| tatkAla muslima adhikArI ne apane nAdirazAhI ArDara ko vApisa liyaa| AcArya zAMtisAgarajI kI jaya jayakAra karate hue usa sthAna se vihAra huaa| mahArAja kA puNya-pratApa aisA hai ki bar3I se bar3I vipatti zIghra hI dUra hokara gaurava ko vRddhi karane vAlI bana jAtI thii| jIvana rakSA unakI apAra sAmarthya ko maiMne apane jIvana meM anubhava kiyaa| unhoMne mere prANa bacAye, mujhe jIvanadAna diyA, anyathA maiM AtmahatyA ke duSpariNAma svarUpa nA jAne kisa yoni meM jAkara kaSTa bhogtaa| bAta isa prakAra hai ki mere pApodaya se mere mastaka ke madhyabhAga meM kuSTha kA cihna dikhAI par3ane lgaa| dhIre dhIre usane mere mastaka ko gheranA zurU kiyaa| merI ciMtA kI sImA nahI thI, merI manovedanA kA pAra na thaa| logoM ke sAmane Ane meM mujhe bar3A saMkoca hotA thaa| avarNanIya lajjA AtI thii| nirdoSa hote hue bhI loga mujhe hInAcaraNavAlA soceMge, isase maiM mana hI mana duHkhI ho rahA thaa| eka dina maiM AcArya mahArAja ke caraNoM meM phuNcaa| AMkhoM se azrudhArA bahAte hue maiMne apane aMta:karaNa kI sArI vedanA vyakta kara dii| unhoMne mujhe bar3I himmata dI aura AtmaghAta karane ko mahAn pAtaka batA usase mujhe rokaa| ekIbhAva kA prabhAva unhoMne mujhase kahA-"ghabarAo mata tumhArA roga jaldI dUra ho jaavegaa| tuma prabhAta, madhyAhna tathA sAyaMkAla ke samaya zuddhatApUrvaka ekIbhAva stotra kA pATha kro| tIna cAra saptAha ke bAda vaha roga dUra ho gyaa| eka vizeSa ullekhanIya bAta yaha thI ki mere mastaka meM eka choTA sapheda dAga zeSa bacA thaa| maiMne kahA-"mahArAja, yaha dAga abhI bAkI hai|" sunakara pUjyazrI ne apanA hAtha mastaka para lagAyA, tatkAla hI vaha sapheda dAga dUra ho gyaa| maiM guruprasAda se na kevala usa roga se mukta huA balki AtmaghAta kI vipatti se bcaa| yaha hAla bahuta logoM ko mAlUma hai / stavanidhi kSetra meM pAyasAgara mahArAja ne AcArya mahArAja kI mahattA para prakAza DAlate hue batAyA thA ki guruprasAda se brahmacArI jinadAsa kA yaha roga dUra huA thaa| ******* Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | dharma saMrakSiNI vAtAlApa Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtAlApa AcArya zrI ke dIkSA guru devendrakIrti muni kA varNana eka bAra maiMne mahArAja se unake guru ke bAre meM pUchA thA taba unhoMne batalAyA thA ki "devendrakIrti svAmI se hamane jeTha sudI 13 zaka saMvat 1837 meM kSullaka dIkSA lI thI tathA phAlguna sudI ekAdazI zaka saMvat 1841 meM muni dIkSA lI thii| ve bAla brahmacArI the, solaha varSa kI avasthA meM senagaNa kI gaddI para bhaTTAraka bane the| usa samaya unhoMne socA thA ki gaddI para baiThe rahane se merI AtmA kA kyA hita siddha hogA, mujhe to jhaMjhaToM se mukta honA hai, isaliye do varSa bAda unhoMne nirgrantha vRtti dhAraNa kI thii| unhoMne jIvana bhara AhAra ke bAda upavAsa aura upavAsa ke bAda AhAra rUpa pAraNAdhAraNA kA vrata pAlana kiyA thaa|" AcArya zrI jinase prabhAvita the aise AdisAgara muni kA varNana AcArya mahArAja ne eka AdisAgara(boragAvakara) munirAja ke viSaya meM batAyA thA ki ve bar3e tapasvI the aura sAta dina ke bAda AhAra lete the| zeSa dina upavAsa meM vyatIta karate the| yaha krama unakA jIvana bhara rhaa| AhAra meM ve eka hI vastu grahaNa karate the| ve prAya: jaMgala meM rahA karate the| jaba ve ganne kA rasa lete the, taba ganne ke rasa ke sivAya anya padArtha grahaNa nahIM karate the| unameM bar3I zakti thii| Ama kI Rtu meM yadi Ama kA AhAra milA, to usa para hI ve nirbhara rahate the| unakI AdhyAtmika padoM ko gAne kI Adata thii| ve kannar3I bhASA meM padoM ko gAyA karate the| jaba ve bhoja meM Ate the aura hamAre ghara meM unakA AhAra hotA thA, taba ve usa dina hamArI dukAna meM rahate the| vahA~ hI ve rAtri ko sote the| hama bhI unake pAsa meM so jAte the| hama unakI niraMtara vaiyAvRtti tathA sevA karate the| dUsare dina hama unako dUdhagaMgA, vedagaMgA nadI ke saMgama ke pAsa taka pahu~cAte the| bAda meM hama unheM apane kaMdhe para rakhakara nadI ke pAra le jAte the| maiMne pUchA, "mahArAja! eka unnata kAya vAle puruSa ko apane kaMdhe para rakhakara le jAne meM Apake zarIra ko bar3A kaSTa hotA hogA?" mahArAja ne kahA, "hameM raMca mAtra bhI pIr3A nahIM hotI thii|" vAstava meM AcArya zrI kI zArIrika zaktiapUrva thii| utanA bar3A bhAra unheM aisA mAlUma hotA thA jaise koI gRhastha eka bAlaka ko kaMdhe para rakhakara nadI ke pAra le jAtA ho| mahArAja ne batAyA thA, "hama AdisAgara mahArAja kI tapasyA se bahuta prabhAvita the| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI unake kamaNDalu meM hama jala bharate the| unake sAtha rahA karate the|" konnUra kI guphA, zera, AcArya zrI va jaina darzana __ "AdisAgara svAmI konnUra ke pAsa kI guphA meM rahA karate the| vahA~ muniyoM ke nivAsa yogya saikar3oM guphAe~ hai| eka bAra ve dhyAna kara rahe the, taba zera AyA thaa|" maiMne pUchA, "mahArAja! zera ke Ane para bhaya kA saMcAra to huA hogA?" mahArAja ne kahA, "nhiiN| kucha dera ke bAda zera vahA~ se calA gyaa|" maine pUchA, "mahArAja ! nirgrantha dIkSA lene ke bAda vihAra karate hue kabhI zera Apake pAsa AyA thA?" mahArAja ne kahA, "hama muktAgiri ke parvata para rahate the, vahA~ zera AyA karatA thA aura pratidina pAsa meM bahane vAle jharane kA pAnI pIkara calA jAtA thaa| zramaNabelagolA kI yAtrA meM bhI zera milA thaa| sonAgiri kSetra para bhI vaha AyA thaa| isa taraha zera Adi bahuta jagaha Ate rahe, kiMtu isameM mahatva kI kauna sI bAta hai ?" maine kahA, "mahArAja! sAkSAt yamarAja kI mUrti vyAghrarAja ke Ane para ghabar3AhaTa honA to sAdhAraNa bAta hai|" mahArAja ne kahA, "Dara kisa bAta kA kiyA jAya ? jIvana bhara hameM kabhI kisI vastu kA Dara nahIM lgaa| jaba taka koI pUrva kA baira na ho athavA usa jAnavara ko bAdhA na do, taba taka vaha nahIM satAtA hai|" mahArAja ne muktAgirI se bar3avAnI jAte hue satapur3A ke nirjana vana kI eka ghaTanA batAI ki, "vihAra karate samaya usa nirjana vana meM saMdhyA ho gyii| hama dhyAna karane ko baiTha ge| sAtha ke zrAvaka vahA~ DerA lagAkara Thahara gye| usa samaya jaba zera AyA, taba zrAvaka ghabar3A gye| eka zera to hamArI kuTI ke bhItara ghusa gayA thaa| kucha kAla ke pazcAt vaha binA hAni pahu~cAye jaMgala meM calA gyaa|" laukika jIvana bhI prAmANika jIvana thA mahArAja kA laukika jIvana vAstava meM alaukika thaa| loga lenadena ke vyavahAra meM inake vacanoM ko atyadhika prAmANika mAnate the| inakI vANI rajisTrI kiye gaye sarakArI kAgajAtoM ke samAna vizvasanIya mAnI jAtI thii| inake sacce vyavahAra para vahA~ ke tathA dUra-dUra ke loga atyaMta mugdha the| khetI ke viSaya meM carcA maine pUchA "mahArAja ! hindI bhASA ke prAcIna paMDitoM ne likhA hai ki zrAvaka ko khetI nahIM karanA cAhiye, use sonA, cA~dI, mANika, motI Adi kA vyApAra karanA caahiye| kyA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtAlApa 50 jaina dharma meM garIboM kA koI ThikAnA nahIM hai ? khetI Adi kA vyavasAya to rASTra kA jIvana hai| mahArAja bole "khetI kA hameM svayaM anubhava hai, usameM pariNAma jitane sarala rahate haiM, utane anya vyavasAya meM nahIM rahate haiN| anya dhaMdhoM meM bagule kI taraha dhyAna rahatA hai, dukAnadAra cupacApa baiThA rahatA hai, kintu usakA dhyAna sadA grAhaka kI ora lagA rahatA hai| grAhaka dikhA ki vaha usake pIche lgaa| ina dhaMdhoM meM hajAroM prakAra kA mAyAcAra hotA hai| gRhastha gaddI para cupacApa baiThe hue grAhaka kA dhyAna karatA hai| bar3I bar3I gaddI vAle hajAroM loga mAyAcAra pUrvaka dhana ko lete haiN| sonA cA~dI ke vyApAra meM bhI aise hI bhAva rahate haiN|" khetI ke viSaya meM kuMdakuMda svAmI racita kurala kAvya kA kathana bar3A mahatvapUrNa hai, usameM kRSi ke mahatva para bar3I mArmika bAta kahI gaI hai - unakA jIvana satya jo, karate kRSi udyog| aura kamAI anya kI khAte bAkI log|| nija kara ko yadi khIMca le, kRSi se kRSaka smaaj| gRha tyAgI aru sAdhu ke TUTe sira para gaaj|| joto nAMdo kheta ko, khAda bar3A paratattva / sIMce se rakSA ucita, rakhatI adhika mahatva / / nahIM dekhatA bhAlatA, kRSi ko rahakara geh| gRhaNI sama taba rUThatI, kRSi bhI kuza kara deh| pApa kA kAraNa manovRtti hai, na ki dravya hiNsaa| AcArya somadeva ne apane yazastilaka mahAkAvya meM likhA hai, "pariNAma vizeSa vaza jIva ghAta na karatA huA dhIvara pApa kA baMdha karatA hai, kintu kisAna kRSi meM jIva ghAta hote hue bhI prANaghAtI manovRti nA dhAraNa karane ke kAraNa dhIvara ke samAna pApa ko nahIM prApta karatA hai|" svayambhU stotra meM svAmI samaMtabhadra ne likhA hai,"zazAsa kRSyAdiSu karmasu prajAH (prajA ko AdinAtha bhagavAna ne kRSi Adi SaTkarma kA upadeza diyA thaa)|" apUrva tIrtha bhakti ___ mahArAja kI tIrtha bhakti apUrva thii| tIrthasthAna ke darzana karanA tathA vahA~ nirvANaprApta AtmAoM kA stavana karanA to pratyeka bhakti kI kRti meM dRSTigocara hotA hai, kintu tIrtha sthAna jAkara apAra vizuddhi prApta kara AtmA ko samunnata banAne ke liye saMyama bhAva kI zaraNa kitane vyakti liyA karate haiM ? 1. aghnannapi bhavetpApI, nighnannapi na pApabhAk / abhidhyAnavizeSeNa yathA dhIvarakarSako / / - adhyAya7, pR. 335 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 zikharajI kI vaMdanA se tyAga aura niyama AcArya mahArAja jaba zikharajI kI vaMdanA ko lagabhaga battIsa varSa kI avasthA meM pahu~ce the, taba unhoMne nitya - nirvANa bhUmi kI smRti meM vizeSa pratijJA lene kA vicAra kiyA aura jIvana bhara ke lie ghI tathA tela bhakSaNa kA tyAga kara diyA / ghara Ate hI ina bhAvi - muninAtha ne eka bAra bhojana kI pratijJA le lI / rogI vyakti bhI apane zarIra rakSaNa ke hetu kar3A saMyama pAlane meM asamartha hotA hai, kintu ina pracaMDa - balI satpuruSa kA rasanA iMdriya para aMkuza lagAne vAlA mahAn tyAga vAstava meM apUrva thA / zAstra meM rasanA iMdriya tathA sparzana iMdriya ko jItanA bar3A kaThina kahA gayA hai| uparokta prakAra ke aneka AhAra kI lolupatA tyAga karAne vAle niyamoM dvArA inhoMne rasanA iMdriya ko apane adhIna kara liyA tathA AjIvana brahmarcaya vrata dvArA sparzana iMdriya para vijaya prApta kI / ve yathArthata: pUrNa bAlabrahmacArI the, jinhoMne kabhI bhI strI - saMbaMdha nahIM kiyA / cAritra cakravartI T rasanA iMdriya kI lAlasA ko chor3akara kaThora saMyama pAlana karanA sAdhAraNa kArya nahIM hai| laukika zreSTha jJAna saMpAdana karane vAlA prakAMDa vidvAn bhI saMyama kI sAdhAraNa parIkSA meM uttIrNa nahIM ho pAtA hai / yathArtha meM vAsanAoM para vijaya sarala nahIM hai| nikaTasaMsArI jIvoM kI aise kAryoM meM svataH pravRtti huA karatI hai| vAstava meM bAta yaha hai ki jaba jIva ko AtmA kA rasa Ane lagatA hai, taba jIbha kA rasa svayaM dUra hone lagatA hai| zikharajI kI vaMdanA ne mahArAja ko saMyama ke zikhara para car3hane ke lie tyAgI banane kI prabala preraNA tathA mahAn vizuddhatA pradAna kI thI / zikharajI kI madhura ghaTanA zikharajI kI madhura ghaTanA kA mahArAja ke jIvana se sambandha hai, usase unake ahaMkAra vihIna ujjvala jIvana kA avabodha jagajAla meM jakar3e hue mAnava ko bhI hue binA na rhegaa| parvata dUra se priya aura ramaNIya lagate haiM, kintu unapara ArohaNa karate samaya unakI bhISaNatA kA paricaya milatA hai| sammedazikhara kA parvata 25 varga mIla vistAra vAlA hai| yahA~ kA sarvonnata zikhara 4,500 phuTa UMcAI para hai| zarIra meM alpazakti hone para yA bur3hApA Ane para vaMdanA paidala karanA asaMbhava sA dikhatA hai, kintu dRr3ha nizcaya, apAra jina bhakti ke kAraNa mahilAeM taka paidala vaMdanA kara liyA karatI haiM, jinako eka mIla jAne ke lie savArI kA Azraya lenA atyanta Avazyaka ho jAtA hai| parvata para car3hate samaya atyanta alpa sAmAna jAte haiM, jo saMbhavata: isa bAta ko sUcita karatA hai ki unnati ke zikhara para jAne ke lie alpa parigraha rakhanA Avazyaka hai| parvata para jAte samaya zrAnta AdamI ko zarIra kA bhAra bhI asA lagatA hai| moTA AdamI jaldI thakakara apane phUle zarIra ke kAraNa kaSTa kA anubhava Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtAlApa karatA hai aura dubale patale loga phUla kI taraha halke mana kI anubhUti karate hue zailazikhara para car3ha jAte haiN| parvata kI vaMdanA ke hetu jAtI huI mAtAyeM apane zizuoM kA bhAra uThAne meM bhI apAra kaSTa kA anubhava karatI huI naukaroM kA sahArA DhuMDhA karatI haiN| usa vaMdanA meM pratyeka vyakti apanI-apanI cintA meM vyasta rahA karatA hai| karuNA bhAva-1 (klAMta vRddhA ko pITha para lAda zikharajI kI vaMdanA) __ AcAryazrI parvata para car3ha rahe the| unakI karuNApUrNa dRSTi eka vRddha mAtA para par3I, jo prayatna karane para bhI Age bar3hane meM asamartha ho gaI thii| thor3A calatI thI, kintu phira Thahara jAtI thii| paisA itanA na thA ki pahale se hI DolI kA prabandha krtii| usa mAtA ko dekhakara ina mahAmanA ke hRdaya meM vAtsalya bhAva utpanna huaa| inhoMne mAtA ko AzvAsana dete hue dhairya baMdhAyA aura apanI pITha para unako baiThAkara parvatarAja kI kaThina vaMdanA karA dii| hameM to yaha pratIta hotA hai ki usa samaya parvatarAja para usa mAtA kA bhAra hI inhoMne nahIM uThAyA, kintu AgAmI mAnavatA ke uddhAra kA pavitra bhAra uThAne kI zakti kI parIkSA bhI kI thii| Aja pratiSThA kA rogI nirdhana bhI thor3e se bhAra ko uThAne meM asamartha bana naukara yA vAhana ko khojA karatA hai, kintu ye zrImaMta bhImagauMDA pATIla ke ananya sneha ke pAtra Atmaja apanI pratiSThA, eka jina caraNa bhakta nirdhana mAtA ko pITha para lAdakara parvata kI vaMdanA karAnA mAnate the| aisI hI ghaTanAoM se aMta:karaNa kI pavitratA aura mahattA kA anumAna hotA hai| karuNA bhAva-2 (klAMta puruSa ko pITha para lAda rAjagirijI kI vaMdanA) aisI hI ghaTanA rAjagiri kI paMca pahAr3iyoM kI yAtrA meM huii| vahAM kI vandanA bar3I kaThina lagatI hai| kAraNa vahAM kA mArga pattharoM ke cubhane se pIr3Aprada hotA hai| jaise yAtrI zikharajI Adi kI aneka bAra vandanA karate hue bhI nahIM thakatA hai, vaisI sthiti rAjagiri meM nahI hotI hai| yahA~ pA~coM parvatoM kI vandanA eka dina meM karane vAlA apane ko dhanyavAda detA hai| mahArAja ne dekhA ki eka puruSa atyadhika thaka gayA hai aura usake paira Age nahIM bar3ha rahe haiN| usa pahAr3I para car3hate samaya balavAna AdamI bhI thakAna tathA kaThinatA kA anubhava karatA hai, kintu ina balI mahAtmA ne usa puruSa ko pITha para rakhakara vandanA karA dii| isase bAhya dRSTi vAle inake zArIrika bala kI mahattA AMkate haiM, kintu hameM to inake anta:karaNa tathA AtmA kI apUrvatA evaM vizAlatA kA parijJAna hotA hai| __ Aja bhI nirvANa sthala kI ora unakI AtmA vizeSa AkarSita ho rahI hai| unhoMne san 1945 meM phalaTaNa ke cAturmAsa ke samaya hamase pUchA thA ki samAdhi ke yogya kaunasA sthAna acchA hogA ? maiMne kahA, "mahArAja mere dhyAna meM zravaNavelagolA kA sthAna atyaMta mahatvapUrNa hai, Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 cAritra cakravartI jahA~ bhagavAna bAhubali kI tribhuvana mohinI mUrti virAjamAna hai|" mahArAja ne kahA, "hamArA dhyAna nirvANabhUmi kA hai|" maiMne kahA, "isa dRSTi se vIra bhagavAna kA nirvANa sthAna pAvApurI adhika anukUla rhegaa|" mahArAja ne kahA, "vaha sthAna bahuta dUra hai, aba hamArA vahA~ pahuMcanA saMbhava nahIM dikhtaa| isakA vizeSa kAraNa yaha hai ki hamAre netroM meM kAMca biMdu (Glocoma) nAma kA roga ho gayA hai, jo adhika calane se bar3hatA hai| usase netroM kI jyoti manda hotI jA rahI hai| yadi dRSTi kI zakti atyanta kSINa ho gaI, to hameM samAdhimaraNa lenA hogaa|" isa viSaya kA spaSTIkaraNa karate hue unhoMne kahA, "dekhane kI zakti naSTa hone para IryAsamiti nahIM banegI, bhojana kI zuddhatA kA pAlana nahIM ho sakegA, pUrNa ahiMsA dharma kA rakSaNa asambhava ho jaayegaa| isase caturvidha AhAra kA tyAga karanA Avazyaka hogaa|" samAdhi ke viSaya meM sAvadhAnI aba sAta varSa vyatIta hone ke bAda isa varSa agasta san 1952 meM loNaMda cAturmAsa ke samaya unhoMne payUSaNa parva meM hamase kahA, "hamArA vicAra aba cAturmAsa pUrNa hone ke anantara nirvANa bhUmi kI ora jAne kA ho rahA hai| hamane do varSa pUrva gajapaMthA meM vijayAdazamI ke dina 12 varSa ke bhItara samAdhimaraNa kA utkRSTa niyama liyA thA, aisA hI niyama hamane vardhamAnasAgara ko bhI diyA hai| isa kAla se adhika hamArA zarIra nahIM ttikegaa| usakI bhI avasthA 62 varSa kI ho gaI hai| vaha bhI adhika samaya taka nahIM rahegA, isase hamane use bhI ukta saMdezA bhijavAyA thaa|" vyavahAra dharma pAlate hue nizcaya para dRSTi apane netra roga ke viSaya meM unhoMne kahA, "hameM apanA kalyAga karanA hai| hama vyavahAra kriyAoM ko pAlate haiM, kintu hamArA dhyAna nizcaya para adhika hai| bhagavAna ke jJAna meM jo hamArA bhavitavya hai, vaha hogaa| usa para aTala zraddhA hai| apane aMtima dinoM meM hama nirvANa bhUmi meM jAne kA nizcaya kara rahe haiN| nirvANa bhUmi meM rahakara jIvana vyatIta karanA aura aMta meM vahIM samAdhi karane kA hamArA irAdA hai|" isa udAharaNa se unakI apAra tIrtha-bhakti spaSTa hotI hai / mitra ke jIvana para prakAza eka dina AcAryazrI, seTha caMdUlAla sarApha ke vastI se dUra bArAmatI ke sundara udyAna meM san 1951 ke grISma kAla meM virAjamAna the| vahA~ kA prazAnta aura pavitra vAtAvaraNa Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtAlApa bar3A priya lagatA thaa| eka dina maiMne pUchA, "mahArAja, gRhastha jIvana meM Apake nikaTa saMparka meM Ane vAle aneka vyakti rahe hoMge, unameM ullekhanIya sthAna kisakA thA ?" __ mahArAja ne kahA, "hamArA eka mitra thaa| usakA nAma rudrappA thaa| vaha liMgAyata jAti kA thaa| bar3A zrImaMta thaa| usake yahAM taMbAkhU kA vyApAra hotA thaa| bhoja meM taMbAkhU kA mukhya vyApAra hai| rudrappA utkRSTa satyabhASI thaa| vaha bhojana ke uparAMta apane ghara ke kamare meM cupacApa baiThA rahatA thaa| kisI se vyartha kA vacanAlApa nahIM karatA thaa| prAya: jaMgala meM jAtA thA aura dhyAna karatA thaa| vaha hamase hRdaya kholakara bAteM karatA thaa| usase hamArI khUba carcA calatI thii|" nItikAra kahatA hai, "samAna zIla-vyasaneSu maitrIM" (samAna zIla va svabhAva vAloM se mitratA hotI hai) pUrNatayA caritArtha hotI hai, kAraNa ki donoM hI satya niSTha aura donoM hI Izvara ke bhakta. unameM ghaniSThatA honA svAbhAvika tathA ucita bhI hai| satya kI Adata mahArAja ne kahA, "bacapana se hI hamArI satya kA pakSa lene kI Adata rahI hai| hamane kabhI bhI asatya kA pakSa nahIM liyaa| aba to hama mahAvratI mani haiN| hama apane bhAiyoM athavA kuTumbiyoM kA pakSa lekara bAta nahIM karate the| sadA nyAya kA pakSa lete the, cAhe usameM hAni ho| isa kAraNa jaba kabhI vyApAra meM, lenadena meM vastuoM ke bhAva Adi meM jhagar3A par3a jAtA thA, taba loga hamAre kahe anusAra kAma karate the| rUdrappA hamAre pAsa AyA karatA thaa| hamArI dharma kI carcA hotI thii| hama kabhI laukika carcA yA vicAra nahIM karate the|" janma bhUmi meM bhI vaMdita isa satyaniSThA, puNya-jIvana Adi ke kAraNa bhojavAsI inako apane aMta:karaNa kA devatA sA samajhA karate the| inake prati janatA kA apAra anurAga taba jJAta huA, jaba isa manasvI satyapuruSa ne muni banane kI bhAvanA se bhoja bhUmi kI janatA ko chor3A thaa| __ Aja bhI bhoja ke purAne loga inakI gaurava gAthA ko kahate hue batAte haiM, "hamAre yahA~ kA sUrya calA gyaa|" jagata pUjya vyakti bhI apane sthAna meM vaMdita nahIM hotA, aisI sUkti hai| kintu sarvatra yaha niyama nahIM dekhA jaataa| ye prakRtisiddha mahAtmA usa lokokti ke baMdhana se vimukta the, kAraNa inakI janmabhUmi kI janatA inako devatA tulya, pUjya tathA vaMdanIya mAnatI thii| aMgrejI kI prasiddha kahAvata hai ki apanI janma bhUmi tathA apane ghara ko chor3akara 1. "A Prophet is not without honour, save in his own country and in his own house."- New Testament, Matthew XIII, 57. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI sarvatra paigambara pUjA jAtA hai| AcArya zrI ke jIvana meM yaha bAta nahIM hai| ve choTe se kuTumba tathA snehI janoM kA sAtha chor3akara jagata bhara ke prati maitrI kI bhAvanA dhAraNa kara, jaba vizvabaMdhu banane gae, usa samaya bhojagrAma tathA AsapAsa ke hajAroM vyakti isa prakAra roye the, mAno unakA sagA baMdhu hI jA rahA hai| yaha isa bAta kA dyotaka hai ki pUjya zrI kA jIvana prAraMbha se hI asAdhAraNa tathA sadguNoM kA niketana rahA hai| loka ke viSaya meM anubhava pUjyazrI kA loka kA anubhava bhI mhaanthaa|ve lokAnubhava tathA nyAyocita sadvyavahAra ke viSaya meM eka bAra kahane lage, "manuSya sarvathA kharAba nahIM hotaa| duSTa ke pAsa bhI ekAdha guNa rahatA hai| ata: use bhI apanA banAkara satkArya kA saMpAdana karanA caahie| vyasanI ke pAsa bhI yadi mahatva kI bAta hai to usase bhI kAma lenA caahie|" unhoMne yaha bhI kahA thA, "aisI nIti hai ki manuSya ko dekhakara kAma kahanA aura vRkSa ko dekhakara ArAma karanA caahie|" unake nikaTa saMparka meM Ane vAle jAnate haiM ki AdhyAtmika jagata ke apratima mahApuruSa hote hue bhI yathocita lokavyavahAra tathA sajjana dharmAtmAoM ko yathAyogya sammAnita karane meM ve atIva dakSa the| anya dharmavAlA vyakti bhI Akara unake caraNoM kA dAsa bana jAtA thaa| madhura vyavahAra eka bAra mahArAja ahamadanagara (mahArASTra prAMta) ke pAsa se nikle| vahA~ kucha zvetAmbara bhAiyoM ke sAtha eka zvetAmbara sAdhu bhI the| ve jAnate the ki mahArAja digambara jainadharma ke khUTI ke sadRza pakke zraddhAnI haiN| ve hama logoM ko mithyAtvI kahe binA nahIM raheMge, kAraNa ki nemicandra siddhAnta cakravartI ne hameM saMzaya mithyAtvI kahA hai| usa zvetAmbara sAdhu ne mana meM azuddha bhAvanA rakhakara prazna kiyA, "mahArAja Apa hamako kyA samajhate haiM ?" usa samaya mahArAja ne kahA, "hama tumheM apanA choTA bhAI samajhate haiN|" isa madhura rasapUrNa uttara se unhoMne apane ko kRtArtha anubhava kiyaa| mahArAja ne kahA, "pahale hamameM tumameM antara nahIM thA, pazcAt kAraNa vizeSa se pRthakapanA ho gayA, ata: tuma bhAI hI to ho|" yadi AcAryazrI ke sthAna para koI dUsarA vyakti vivekapUrNa aisI bAta na kahatA, to kalaha, vidveSa aura saMkleza janaka vAtAvaraNa sahaja hI ho jaataa| vANI kA saMyama, mahArAja meM adbhuta thaa| jaba ve bolate the, taba zrotAoM kI icchA yahI hotI thI ki inake mukha se amRtavANI kA pravAha bahatA hI jAve aura use karNapAtra dvArA pIte cale jaaveN| 1946 agasta kI bAta hai, eka dina mahArAja kavalAnA meM virAjamAna the| eka Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtAlApa brahmacArI bandhu pdhaare| unake mukha se madhura-madhura bAtoM ko sunakara maiM mahArAja se dUsare dina bola uThA, "mahArAja brahmacArIjI bar3e sajjana dharmAtmA haiN|" __ mahArAja ne kahA, "marAThI bhASA meM kahAvata hai, jaisA bole taisA cAle, tyAMcI vaMdAvI pAule' (jaisA bole vaisA yadi cale, to usake caraNoM kI vaMdanA karanA caahie)|" isa madhura uttara se saba bAta samajha meM A gii| isI prakAra ekabAra eka sajjana Ae aura bar3I-bar3I lacchedAra jamIna-AsamAna eka karane vAlI bAteM kahane lge| usa samaya maiMne mahArAja se kahA, "mahArAja ye bar3e prabhAvazAlI vyakti mAlUma par3ate haiN|" mahArAja bole, "tuma nahIM jAnate bar3I bAteM karane se hI AdamI bar3A nahIM bana jAtA hai|" unakI loka pravINatA ko dekhakara citta meM yahI AtA thA ki ve vizAla jainasaMgha ke saMrakSaka vRddha pitAmaha hI haiN| mahArAja kI vANI meM mArmikatA, madhuratA, tathA ujjvala vinoda kA bhI sammizraNa rahatA thaa| isI se unake pAsa zuSka jIvana nahIM dikhtaa| aisA lagatA thA mAnoM hama zAMti aura karuNA ke siMdhu ke samIpa hI baiThe haiN| san 1946 ke bhAdoM ke parva meM maiM kavalAnA gayA thaa| vahA~ pUjyazrI kA cAturmAsa thaa| vahA~ mahArAjA bar3audA gAyakavADa ke dvArA banavAe gae bar3e bar3e bhavana haiN| pahale bAlyakAla meM svargIya sayAjIrAva gAyakavAr3a eka jaina parivAra ke yahA~ naukarI karate the| pazcAt puNyodaya se ve bar3audA sarakAra ke vaMzaja nikle| aneka zubhacihnoM ko dekhakara unako bar3audA kA rAjyazAsana prApta huaa| unhoMne apane janma sthAna meM bar3e-bar3e vizAla sundara bhavana nirmANa krvaae| ata: kavalAnA choTAsA grAma hote hue bhI, aneka bar3e-bar3e bhavanoM se samanvita hai| yaha, usa kavalAnA kI asAdhAraNatA hI hai, jo vahA~ kA eka bAlaka eka bar3e rAjya kA zAsaka bnaa| usa kavalAnA meM AcArya mahArAja ne jainiyoM kI vizeSa saMkhyA na hote hue bhI, apane do cAturmAsa vyatIta kiye, ise usa bhUmi kI vizeSa AkarSakatA hI kahanA caahie| vahA~ ke eka bar3e bhavana meM jinendra bhagavAna kI pratimAjI virAjamAna kI gaI thii| aba pUjya mahArAja ke puNya prabhAva se eka bhavya jinAlaya vahA~ bana gayA hai| mArmika vinoda 1) caMdevA : vahA~ vratoM meM zAstra vAcana kA Adeza garudeva ne mujhe diyA thaa| ekadina maiM zAstra par3ha rahA thaa| jisa gaddI para maiM baiThA thA usake Upara caMdevA lagA huA thaa| pAsa meM eka ora pUjya AcArya mahArAja aura dUsarI ora muni ne misAgara mahArAja virAjamAna the| itane meM varSA prAraMbha ho gaI aura makAna ke chappara meM se kucha jalakaNa mahArAja ke Upara girane lge| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI usa samaya mahArAja ne mujhe dekhakara kahA, "paMDita jI ! tuma kaise AnaMda se sundara Asana para baiThe ho ! hamArA Asana dekho ?" itanA kahate unake cehare para madhura smita AyA, ve cupa ho ge| ___ maiMne kahA, "mahArAja! Apake upasthita rahate isa zAstra kI gaddI para baiThane kA hamArA adhikAra nahIM hai, yaha to ApakI AjJA hI hai, jo mujhe yahA~ baiThane kA avasara milA hai|" 2) saMyama : dUsare varSa san 1950 meM gajapaMthA meM dazalakSaNa parva me maiM zAstra par3ha rahA thaa| bhAdoM sudI dazamI thii| saMyama kA varNana cala rahA thaa| raidhu kavi racita dazalakSaNa apabhraMza bhASA kI pUjA kA artha maiM karatA thA, phira usa para hI vivecana calatA thaa| maiMne par3hA-"saMyama bina jIvana sayala suNNa-saMyama bina ghaDiya ma ikka jAhu", va usakA artha kiyA, "saMyama ke binA sArA jIvana zUnya ho jAtA hai, ataH saMyama ke binA eka kSaNa bhI na jAne do|" AcAryazrI bole-"paMDitajI eka bAra phira se kho|" / gurudeva kI AjJA suna maine puna: par3ha diyA ki saMyama ke binA sArA jIvana zUnya rahatA hai| itane meM merI dRSTi pUjyazrI ke smita aura kAruNya bhAva bhUSita mukha maMDala para pdd'ii| maiM tatkAla samajha gayA ki isa vAkya ko puna: par3havAne kA bhAva mahArAja kA hama sarIkhe par3he likhe logoM kA dhyAna saMyama kI mahattA ko samajhakara usa puNya patha para calane ko preraNA karane kA thaa| maiM unake gaMbhIra bhAva ko vicAra kara unake samakSa natamastaka ho gayA aura kahA, "mahArAja ! jaba taka saubhAgya kA sUrya nahIM ugatA, saMyama ghAtaka karma paTala nahIM haTatA, taba taka yaha saubhAgya kahA~ ? Apake caraNoM ke samIpa isIliye Ate haiM ki AtmA kI malInatA dUra hokara jIvana ujjvala bana jaave|"mhaaraaj kA yaha kahanA, "eka bAra phira se par3ho", raha-raha kara yAda AtA hai ki una mahAn AtmA ne kitanA mArmika, madhura iMgita saMyama patha para calane kA kiyA thaa|" pakSI para karuNA ___ munivRtti dvArA saMyamI kA sarva jIvoM ke sAtha maitrI kA sumadhura saMbaMdha sthApita ho jAtA hai| usakA pratyakSIkaraNa 1951 ke pardUSaNa parva ke samaya AcA zrI ke bArAmatI cAturmAsa meM huA, jabaki mujhe vahA~ lagabhaga eka mAha rahane kA saubhAgya prApta haA thaa| pUjyazrI kI madhyAhna sAmAyika pUrNa huii| usake bAda maiMne dekhA ki mahArAja eka pakSI ke choTe bacce ke viSaya meM bar3A dhyAna lagA pArzvavartI eka grAmINa karmacArI se bAteM kara rahe the| pUchane para jJAta huA ki mahArAja usa pakSI ke rakSaNa kI bhAvanA se yukta the| jaba zAstra par3hane maiM AyA, taba maiMne pUchA, "mahArAja, yaha kyA hai ?" mahArAja ne kahA, "yaha pakSI kA baccA isa bhavana ke Upara se nIce A gyaa| yahA~-vahA~ Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtAlApa 58 apanI mAtA se viyukta ho bhaTaka rahA thaa| yadi isakI rakSA na kI jAegI to kauvA vagairA pakSI isako mAra DAleMge / " maine , "mahArAjajI, to Apa kyA karate haiM ? " pUchA, mahArAja ne kahA, "hama usa pakSI ko usI jagaha rakhavA rahe haiM, jahA~ se vaha nIce AyA hai / vahA~ Ar3a lagavA dI hai, jisase vaha idhara na gire / " thor3I dera meM nasainI dvArA vyavasthA kI gaI vaha pakSI sakuzala rakhA gyaa| itane meM pakSI kI mAtA AI aura use uThA kara le gayI / yaha dRzya dekha kara mahArAja bole, "dekho ! pakSI kI mA~ A gaI aura aba usake jIvana kI ciMtA nahIM rahI / " mahAna AtmA T 1 yaha ghaTanA dekhakara merI samajha meM AyA kI ina pUjya puruSoM kI AtmA yathArtha meM vizAla aura mahAn ho jAtI hai, jo choTe-choTe prANiyoM kI pIr3A dekhakara anukampA bhAva yukta ho sadaya ho jAtI hai / vizAla AtmA (Enlarged Self) isI kA nAma hai / jIvoM kA ghAta karane vAle mAMsa bhakSI, zikArI, surApAyI lekhakoM dvArA lekhanI ke bala para eka dUsare ko bar3I aura zreSTha AtmA likhate haiM, yaha to A~khoM aMdhe kA nayana sukha nAmakaraNa sadRzya hai / saccI karuNA aise hI mahApuruSoM ke aMta:karaNa meM vyApta rahatI hai| jo svArthI AtmA rahatI hai, vaha apane sImita svArtha tathA AnaMda ke sivAya dUsare jIvoM kI vyathA aura vedanA kI ora tanika bhI saMvedana zIla nahIM hotI hai / aise svArthI jIva hI apanI vidvattA kA jAla bichAkara bhole logoM ko bhrAMta karate haiM / gau bhakSaNa kI lAlasA jaba jagatI hai, taba ye vizva ke zAMtividhAyaka loga kaha baiThate haiM ki gAya meM AtmA nahIM hai / jaba yaha svArthavRtti aura bar3hatI hai, taba apane rASTra ke mAnava ke sivAya rASTrAMtara ke manuSyoM meM bhI prANa kA sadbhAva na mAna, manamAnI krUratA kA vyavahAra karanA aMtarrASTrIya nyAyAlaya meM aparAdha nahIM mAnA jAtA hai / AcArya zrI sadRza sacce niHsvArthI mahApuruSa virale hue haiM, jinakI AtmA svayaM ke kaSToM ko sahana karane ke liye vajra samAna kaThora rahatI hai, kintu dUsare jIvoM kI vyathA ke liye kusumAdi puSpa se bhI mRdutara vRtti vAlI ho jAtI hai / 'viliyama hai jiliTa ne likhA hai, "hamArI sabase choTI aMgulI meM thor3I bhI pIr3A hone para vaha itanI adhika ciMtA tathA AkulatA 1. "The least pain in our little finger gives us more concern and uneasiness than the destruction of millions of our fellow beings". Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritracakravartI utpanna karatI hai, jitanI ki hamAre mAnava samAja ke koTyAvadhi mAnavoM kA dhvaMsa utpanna nahIM karatA hai|" jaba taka jIvana meM ahiMsA kI zubhra jyoti Aloka nahIM pahu~cAtI, taba taka aisI saMkIrNa svArtha kI koTharI se nikalakara vizAla vizva ke prAgaNa meM Ane kA na to sAhasa hI hotA hai aura na hI manobala utpanna hotA hai| ___ isa ghaTanA ko dekhakara samajha meM AyA kI karuNA ke paramANu puMja se sarvAga pUrNa hone ke kAraNa hI muni ko maMgala rupa mAnanA to ThIka hai hI, kiMtu unake dravya zarIra ko bhI maMgala rUpa kyoM mAnA hai ? 'tiloyapaNNatti' meM AcArya yativRSabha ne likhA hai, AcArya, upAdhyAya tathA sAdhu kI deha dravya maMgala hai| jisa zarIra ke kaNa-kaNa meM karuNA kA rasa bharA huA ho, vaha zarIra amaMgala kaise mAnA jAyegA? sAdhu ke viSaya meM bhrAMti koI-koI bhrAMta bhAI sAdhu zabda kA prayoga svecchA vaza jisa kisI ke liye lagA use vaMdanIya tathA maMgala mUrti mAnakara Namo loe savvasAhUNaM kA artha rAgI dveSI devoM ke ArAdhaka, hiMsAmaya dharma ke upAsaka tathA loka mUr3hatAoM Adi ke jAla meM jakar3I jaghanya vRtti vAlI gRhIta mithyAtvIAtmA se karate haiM kyoMki unake nAma ke Age sAdhu kA puchalkA lagA hai| paramArtha dRSTi se jo vaijJAnika dRSTi sampanna zreSTha ahiMsA dharma ke paripAlaka, karuNAmUrti, vItarAgatA ke ArAdhaka tathA aThThAIsa mUlaguNa saMpanna nirgrantha hoMge, ve hI yathArtha meM sAdhu pada ke vAcya hoNge| vyavahAravaza to nararAja ko gajarAja kahane meM bhI Apatti nahIM kI jAtI hai| karuNA kA chatra ___ muniyoM kI karuNAvRtti dvArA parArtha ke sAtha svArtha kI siddhi bhI huA karatI hai| dUsare jIva kI vyathA dUra hotI hI hai, kiMtu karuNA kA chatra tAnane vAle ko bhI svata: sukhada zItala chAyA prApta hotI hai| zeksapiyara ne likhA hai, "yaha karuNA, pAtra tathA dAtA donoM ko AnaMda pradAna karatI hai|"1 ajJAnavaza bar3e-bar3e par3he likhe loga taka aisI bhUla kara jAte haiM jo ina parama karuNA mUrti prANiyoM ko abhaya aura AnaMda dAna karane vAlI vibhUtiyoM ko svArthI (Selfish) socate haiN| pratIta hotA hai ki unake Adarzavata jIvana meM ve svayaM apanA pratibiMba dekhakara vivecana karane baiTha jAte haiN| ye maharSi karuNAmaya pravRtti karate haiM, sadA sabake kalyANa kI kAmanA karate hue yahI bhAvanA karate haiM : "kSemaM sarva prajAnAM prabhavatu" (saba jIvoM kA kalyANa ho)| hiMsA kI vaitariNI meM DubakI lagAne vAle, parama ahiMsakoM ke - 1." It is twice blest; it blesseth him that gives and him that takes" ___ 'Merchant of venice.' IV, I. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 vArtAlApa samyak svarUpa ko nahIM samajha pAte haiM, jaise aneka dizAoM meM vicaraNa karane vAle nizAcara pakSI sUrya kI vizva prakAzana karane vAle sAmarthya ko samajhane meM akSama rahate haiN| ahiMsAtmaka praharI ___ eka dina bArAmatI meM nIrA nadI kI nahara ke taTa para se AcArya mahArAja jArahe the| hama tathA pro.suzIla bhI sAtha the| calate-calate mahArAja vahA~ kucha bAlakoM ko snAna meM tatpara dekhakara ruka gaye aura prema bharI bolI meM kahane lage ki yahA~ tuma logoM ko saMbhala kara rahanA caahiye| eka bAra eka AdamI kI mauta ho cukI hai| unako jagAte hue ina ahiMsAtmaka praharI ne Age prasthAna kiyaa| mArga meM kA~TA par3A thA, use vahA~ se alaga karate hue ye Age bar3he, tAki vaha kaMTaka dUsaroM ko pIr3A dAyaka na bana jaaye| vratI banAne ke mUla meM karuNA kI bhAvanA yadi koI niraMtara inake pAsa rahakara inakI karuNAmayI pravRtti ko dekhakara pustaka likhe, to eka mahAbhArata sama vizAla graMtha inakI kAruNyapUrNa jIvanagAthA se pUrNa honA asaMbhava nahIM hai / prayatna karane para bhI kaThoratA, krUratA, nirdayatA kA darzana inameM nahIM milegaa| hA~ ! durbhAvanAoM, pApapravRttiyoM tathA kaSAyoM ke saMhAra karane meM ye avazya atyaMta nirdayatA pUrvaka pravRtti karate hue, arahaMta kI zaraNa meM jAte haiN| ve arahaMta bhagavAna, jo ki utkRSTa ahiMsA ke adhipati hote hue, krodha, mAyA, mAna, lobha,mohAdi vikAroM ke vinAzaka haiN| mahArAja jIvoM ko jo vratAdi kA upadeza dete haiM, preraNA karate haiM, usake mUla meM yahI karuNA tathA kalyANa karane kI kAmanA hai| mUlyavAna manuSya bhava __eka dina bArAmatI meM seTha gulAbacaMda khemacaMdajI sAMgalI ne pardUSaNa parva meM AcAryazrI ke upadeza tathA preraNA se vrata pratimA grahaNa karane kA nizcaya kiyaa| usa dina ke upadeza meM aneka mArmika evaM mahatvapUrNa bAteM kahate hue mahArAja ne kahA thA ki tuma logoM kI asaMyamI vRtti dekhakara hamAre mana meM bar3I dayA AtI hai ki tuma loga jIvana ke itane dina vyatIta ho jAne para bhI apane kalyANa ke viSaya meM jAgrata nahIM hote ho| manuSya bhava aura usakA eka-eka kSaNa kitanA mUlyavAna hai, yaha nahIM vicaarte| zAstroM meM likhA hai ki jo viSayoM kA upabhoga kiye binA unako tyAgate haiM, ve zreSTha haiM aura jo bhogane ke pazcAt tyAgate haiM, ve madhyama haiM, kintu jo viSayoM ko bhogate hI rahate haiM aura chor3ane kA nAma nahIM lete, ve adhama haiM / vratI banane meM DaranA nahIM caahiye| vrata meM truTi Ane para prAyazcitta lenA caahiye| muniyoM taka ko prAyacitta kahA gayA hai| bar3A doSa ho jAne para bhI usakA prAyacitta kiyA jAtA hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 vrata ke samarthana meM samartha vANI vrata grahaNa karane meM jo bhI bhayabhIta hote haiM, unako sAhasa pradAna karate hue mahArAja bole, "jarA dhairya se kAma lo aura vrata dhAraNa karo / Dara kara baiThanA ThIka nahIM hai| aisA suyoga aba phira kaba AegA ? kaI logoM ne vratoM kA vikarAla rUpa batA-batA kara logoM hasar aura bhISaNatA kI kalpanAvaza loga avratI rahe Ate haiM, yaha ThIka nahIM hai / " unhoMne yaha bhI kahA, "hamAre bhakta, zatru, mitra, sudhAraka athavA anya koI bhI ho, hama sabako vrata grahaNa karane kA upadeza dete haiM / vrata grahaNa karane vAlA AgAmI devAyu kA niyama se baMdha karatA hai| jinhoMne isase anya arthAt naraka, tiryaMca athavA manuSya Ayu dhara liyA hai, usake vratI banane ke bhAva nahIM hote haiM / " cAritra cakravartI saMyama meM kaSTa nahIM hai loga socate haiM ki saMyama pAlana karane meM kaSTa hotA hai, unake saMdeha ko dUra karate hue pUjyazrI ne apanI mArmika dezanA meM kahA, "saMsAra ke kAmoM meM jitanA zrama, jitanA kaSTa uThAyA jAtA hai, usakI tulanA meM vratI banane kA kaSTa nagaNya hai| lena-dena, vyApAra, vyavasAya Adi meM, dravya ke arjana karane meM kitanA zrama kiyA jAtA hai aura isakA phala kitanA thor3A sA milatA hai ? itane dina sukha bhogate - bhogate saMtoSa nahIM ho pAyA, to zeSa thor3I sI jiMdagI meM, jisakA jarA bhI bharosA nahIM hai, tuma kitanA sukha bhogoge ? kitanA saMcaya karoge ? vratI banakara devaparyAya meM tumheM itanA sukha milegA, jisakI kalpanA bhI nahIM kara sakate ho| devoM ko dazAMga kalpavRkSoM ke dvArA manovAMchita sukha kI manojJatama sAmagrI prApta hotI hai, vahA~ nirantara sukha rahatA hai| dina aura rAtri kA bheda nahIM rahatA hai / vahA~ bAlapanA bur3hApA na raha, sadA yauvana kA sukha rahatA hai| vahA~ pA~cave chaTThe kAla kA saMkaTa nahIM hai / vahA~ khAne pIne kA kaSTa nahIM hai| apane samaya para kaMTha meM amRta kA AhAra ho jAtA hai| " devaparyAya meM lAbha - 1 devaparyAya meM dhArmika lAbha bhI hogA, isa viSaya para prakAza DAlate hue mahArAja ne kahA, "vahA~ se tuma videha meM jAkara bhagavAna sImaMdhara svAmI Adi tIrthaMkaroM ke samavazaraNa kA darzana kara, samyaktva va kA lAbha kara skoge| naMdIzvaradvIpa ke bAvana jinAlayoM meM jAkara akRtrima jinabimboM ke darzana ke AnaMda kA lAbha le sakoge, jinake darzana se mithyAtva chinna bhinna ho jAtA hai / vahA~ se videha kSetra meM janma lekara vajravRSabhanArAcasaMhananaM ko pAkara tuma mokSa pahuMca sakate ho| ataeva vratI bananA mahatva kA hai| isake sivAya kalyANa kA dUsarA mArga nahIM hai / " mahArAja ne karuNAbhAva meM nimagna hokara apanI prANadAyinI vANI meM upasaMhAra karate hue kahA, "tumhAre hita kI hama bAta kahate haiN| tumhAre liye khoTA bolane kA Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtAlApa 62 hameM kyA kAraNa hai ? tuma loga hamArI bhakti karate ho / bAra bAra darzana ko Ate ho| tumheM dekhakara hRdaya meM dayA AtI hai, isase tumase hama Agraha karate haiM ki svarga ke jAne ke rAste ko kyoM chor3ate ho ?" jana kalyANa 66 unhoMne apanA lokakalyANa kA udAra dRSTikoNa spaSTa karate hue aMta meM kahA, 'hameM apanI tanika bhI cintA nahIM hai / jagata ke jIvoM kA kaise hita ho, yaha vicAra bAra bAra mana meM AyA karatA hai| jagata ke kalyANa kA cintavana karane se tIrthaMkara kA pada prApta hotA hai / " yadi karuNA kA bhAva nahIM to kSAyikasamyaktva ke hote hue bhI tIrthaMkara prakRti kA baMdha nahIM hotA hai / upazama, kSayopazama samyaktva meM bhI vaha nahIM hogaa| aMta meM vrata pratimA kA svarUpa batAte hue AcArya mahArAja ne apanI prANapUrNa maMgalavANI ko virAma de hue kahA, kelaM pAhije, vrata barobara TikaNAra ( vratAcaraNa karanA cAhiye, vrata avazya bane rheNge)|" "" gRhasthI kI jhaMjhaTa kitanI utsAha aura pauruSabharI ojapUrNa vANI thI vaha / Aja bhI usa dina kA upadeza smaraNa AtA hai| mahArAja kA kathana kitanA yathArtha hai ki laukika kAryo meM kitanA kaSTa nahIM uThAnA par3atA hai ? kSudhA tRSA kI vyathA sahanI par3atI hai ? aura bhI kitane zArIrika mAnasika kaSTa nahIM hote ? dhana ke lie, kuTumba ke liye gRhastha ko kyA-kyA kaSTa nahIM uThAne par3ate ? kyA-kyA prapaMca nahIM karane par3ate ? aMta meM kucha vastu hAtha meM nahIM lagatI hai| kintu thor3A sA vrata jIva kA kitanA uddhAra karatA hai, isake pramANa prathamAnuyoga rUpa Agama meM bhare hue haiN| usa dina ke vivecana ko sunakara jJAta huA ki vrata - dAna kI preraNA ke pIche kitanA prema, kitanA mamatva, kitanI ujjvala karuNA kI bhAvanA gurudeva ke aMta:karaNa meM bharI huI hai / sunakara aisA lagA mAno koI pitA viSapAna karane vAle apane putra se Agraha kara yaha kaha rahA ho ki beTA ! viSapAna mata karo, mere pAsa Ao, maiM tumheM amRta pilAUMgA / Agama kI AjJA rUr3ha se bar3I hai vratAcaraNa ke viSaya meM gurudeva se kisI ne pUchA thA "mahArAja ! rUr3hivaza loga tarahataraha ke pratibaMdha vratoM meM upasthita karate haiM, aisI sthiti meM kyA kiyA jAya ?" AcArya mahArAja ne kahA thA, "vratoM ke viSaya meM zAstrAjJA ko dekhakara calo, rUr3hi ko nahIM / zAstrAjJA hI jinendrAjJA hai| loka- AjJA rUr3hi hai / dharmAtmA jIva sarvajJa jinendra kI AjJA Satara vAle zAstra ko apanA mArga darzaka mAnegA, dUsare zAstroM ko mokSa mArga ke liye Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 cAritra cakravartI kaise pathapradarzaka mAnegA?" isa vaSaya meM somadevasUri kA yaha Adeza bhI dhyAna meM rakhanA zreyaskara hai ki una laukika vidhi vidhAnoM kA tuma sAdara svAgata kara sakate ho, jo tumhArI pavitra zraddhA tathA vratAcaraNa meM bAdhA nahIM ddaalte| 'yazastilaka' meM likhA hai ki gRhastha ko bhogazUnya samaya vratarahita nahIM bitAnA caahie| jaba taka viSayoM kA upabhoga nahIM hotA hai, taba taka bhI gRhastha ko upabhogoM kA puna: pravRtti paryanta tyAga denA hitakArI hai| kAraNa devavaza yadi sahasA prANAnta ho jAya to yaha tyAga devagati kA kAraNa ho jaayegaa| AzAdharajI ne kahA hai, "gRhastha kA kartavya hai ki jaba taka viSayAdika ke sevanArtha pravRtti nahIM hotI hai, taba taka ke lie maiM unakA tyAga karatA hU~, aisA saMkalpa kreN| isa prakAra kA saMkalpa lene vAlA guru kA nAma smaraNa pUrvaka nidrA lenA Adi kAma kreN| daivavaza yadi Ayu kA kSaya ho gayA, to yaha tyAga bhI mahAn phala kA dAtA ho jaayegaa| ata: bhogarahita samaya ko vrata ke binA vyatIta na kreN|" pramAda kA roga satkAryoM ke karane meM prAya: dIrghasUtratA kA doSa cipakA rahatA hai| AdamI sahaja sarala bhAva se socA karatA hai ki Aja nahIM kala, kala nahIM parasoM usa kAma ko kara leNge|' jaba 'kala', 'Aja' ke rUpa meM AtA hai, to yaha AgAmI kala ke Upara apane nizcaya kA bhAra lAda diyA karatA hai| dharma ke kAma ko zIghra karane kI icchA durdaivavaza nahIM hotI, kyoMki yaha jaise dUsare kAryoM ko Avazyaka mAnatA hai, vaisA AtmakalyANa kI vArtA ko nahIM socatA hai| isI se subhASitakAra isa AtmA ko samajhAte haiM ki vidyA aura dhana kA saMpAdana karate samaya apane Apako ajara-amara sadRza samajhakara jJAnalAbha aura dhanasaMcaya ko karo, kintu dharma ke viSaya meM bilkula hI bhinna nIti kA Azraya lo| yaha samajho ki mRtyu ne merI coTI pakar3a hI lI, ata: eka kSaNa bhI dharma vihIna, vratAcaraNa zUnya nahIM jAne do| Atmahita meM zIghratA karanI cAhie AcAryazrI bhI kaha rahe the, "bhaviSya kA kyA bharosA, ata: zIghra AtmA ke kalyANa ke lie vrata grahaNa kara lo|" isa prasaMga meM padyapurANa kA eka varNana bar3A mArmika hai- sItA ke bhAI bhAmaMDala apane kuTumba parivAra meM ulajhate hue yaha socate the ki yadi maiMne jinadIkSA le lI, to mere viyoga meM merI rAniyoM Adi kA prANAnta hue binA nahIM rahegA, ata: kaThinatA se tyAge jAne yogya, kaThinAI se prAptavya sukhoM ko bhoga, pazcAt Age kalyANapatha meM pravRtti kruuNgaa| maiM bhogoM se upArjita atyanta ghora pApa ko bhI sudhyAna rUpI agni ke dvArA kSaNabhara meM hI bhasma kara ddaaluuNgaa| maiMne aba yaha kara liyA, aba yaha kara rahA hU~ tathA AgAmI yaha Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtAlApa 64 karUMgA, aisA socate hue usane saMhArArtha Agata yama kI ora tanika bhI dhyAna nahIM diyaa| eka dina vaha apane sAta maMjila mahala meM virAjamAna thA ki acAnaka Upara se vajrapAta huA / bijalI girI aura bhAmaMDala mRtyu kI goda meM so gayA / dIrghasUtrIprANI AgAmI hone vAlI ceSTAoM ko bhalIbhAMti jAnate hue bhI AtmA ke uddhAra ke kArya meM nahIM lagatA hai| isa kSaNabhara meM vinaSTa hone vAle dagdha zarIra ke liye viSayavAsanA meM ulajhA jIva hatAza hokara kyA nahIM karatA hai ? jo jIva sammAna Adi sampUrNa parigraha kA tyAga karatA hai aura apane hita meM lagatA hai vaha asaphala hokara naSTa nahIM hotaa| aisA hajAroM zAstroM kA jJAna kisa kAma kA, jinase ki AtmA ko zAMti na mile ? jisa eka pada ke dvArA AtmA zAMti ko prApta karatA hai, vahI saMtoSa kA kAraNa hai / pratidina vividha aneka kAryoM se Akulita cittavAle duHkhI prANI kA jIvana pramAda se hAtha meM rakhe hue ratna ke samAna naSTa hotA hai / (padma caritra parva 111, padya 21) asalI vyApAra saMyama kI ArAdhanA pratIta hotA hai aisI hI koI pavitra vidyA gurudeva ke hRdaya ko prakAzita kara cukI thI, jisake kAraNa ve zikharajI kI vaMdanA ke bAda dhAraNA - pAraNA rUpI vrata, upavAsa karane meM saMlagna ho gaye the / unakA asalI vyApAra saMyama kI sAdhanA thA, ghara kA vyApAra to nAmamAtra kA thA / mahArAja ne batAyA thA ki "hamAre pUrvajoM ne kSatriya vRtti tathA pATIlagirI ke sivAya kabhI vyApAra nahIM kiyA thA / yaha to pIche se vyApAra kA kArya hamAre bhAI ne prArambha kiyA thA / " maiMne pUchA, "mahArAja ! jaba Apa ghara meM eka pAraNA rUpa vrata karate the taba kuTumbI loga rokate nahIM the ? " mahArAja ne kahA, "hamane kaha diyA thA yadi tumane hameM rokA to hama bAhara cale jAyeMge, isalie hamAre kArya meM koI aMtarAya nahIM banatA thA / " saitIsa varSa kI avasthA meM unake pariNAma vizeSa saMyama kI ora lage, pitAjI kI mRtyu ho cukI thI isalie vairAgya kA vega vRddhi ko prApta ho gayA thaa| pitAjI ne kahA thA tuma mere prANoM ke AdhAra ho / tumhArI dhArmika pravRtti dekha mujhe bar3A saMtoSa hotA hai / merI yahI icchA hai ki mere jIvana bhara tuma ghara meM raho, mere bAda jaisA dikhe vaisA karanA / inhoMne rAma kI bhAMti pitA ke Adeza kA pAlana kiyaa| vanavAsI rAma kA mana ayodhyA ko dekhatA thA kyoMki ve pUrNa virAgI na the, mahArAja vairAgI the, isalie gRhavAsa karate hue bhI inakA hRdaya tapovana kI ora jAtA thA / rAma vana nivAsa karate hue gRhavAsI sadRza the aura mahArAja virakta gRhavAsI hone ke kAraNa vanavAsI jaise lagate the| ******* Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI - zithilAcArI sAdhu ke prati AcArya zrI kA abhimata ise dhyAna meM rakhakara maiMne eka bAra AcAryazrI se pUchA- "zithilAcaraNa vAle sAdhu ke prati samAja ko yA samajhadAra vyakti ko kaisA vyavahAra rakhanA cAhie ?" ___ mahArAja ne kahA-"aise sAdhu ko ekAnta meM samajhAnA caahie| usakA sthitikaraNa karanA caahie|" maiMne pUchA-"samajhAne para bhI yadi usa vyakti kI pravRtti na badale taba kyA kartavya hai ? patroM meM usake sambandha meM samAcAra chapAnA cAhie yA nahIM ? mahArAja ne kahA- "samajhAne se bhI kAma na cale, to usakI upekSA karo, upagRhana aMga kA pAlana karo, patroM meM carcA calane se dharma kI haMsI hone ke sAthasAtha mArgastha sAdhuoM ke lie bhI ajJAnI logoM dvArA bAdhA upasthita kI jAtI hai|" ___ mahArAja ne yaha bhI kahA ki "muni atyanta niraparAdhI hai| muni ke viruddha doSa lagAne kA bhayaMkara duSpariNAma hotA hai, zreNika kI narakAyu kA kAraNa niraparAdha muni ke gale meM sarpa DAlA jAnA thaa| ataH samyakdRSTi zrAvaka viveka pUrvaka sthitikaraNa upagUhana, vAtsalya aMga kA vizeSa dhyAna kara sArvajanika patroM meM carcA nahIM claaegaa|" ___ AcAryazrI kA uparokta mArga darzana satpuruSoM ke lie cirasmaraNIya hai| uca khala tathA durgatigAmI jIva kI nindA kI oTa meM sacce sAdhu ke mArga meM bhI kaMTaka bicha jAte haiN| ataH sArvajanika patroM meM utsUtra calane vAle kI bhI carcA chApanA ucita nahIM hai| usakA svacchanadavRtti vAle para to kyA asara par3egA, saccI AtmAoM ko kaSTa hogaa| mithyAdRSTi vidharmI bhI satsAdhu kI nindA para utara Ate haiN| samyaktvI jinendra bhakta zreSThivara kA kathAnaka isa tattva ko hRdayaMgama karane meM sahAyaka hai| ataH gurudeva kA Adeza pAlana karanA pratyeka sajjana dharmAtmA zrAvaka kA pAvana kartavya hai| vaha Adeza dUradarzitApUrNa hai| __- tIrthATana,zithilAcArI sAdhu ke prati kyA kiyA jAye ? pRSTha 146 -150 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma saMrakSiNI saMyama patha Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama-patha pitA kA svargavAsa hone para cAra varSa paryanta ghara meM rahakara inhoMne apanI AtmA ko nirgrantha muni banAne ke yogya paripuSTa kara liyA thaa| jaba ye mahArAja lagabhaga 41 varSa ke hue, taba karnATaka prAMta ke digaMbara munirAja devappA svAmI devendrakIrti mahArAja uttUragrAma meM pdhaare| unake samIpa pahu~cakara mahArAja ne kahA, "svAmin ! mujhe nirgrantha dIkSA dekara kRtArtha kiijie|" unhoMne kahA, "vatsa ! yaha pada bar3A kaThina hai| isako dhAraNa karane ke bAda mahAn saMkaTa Ate haiM, unase mana vicalita ho jAtA hai|" mahArAja ne kahA, "bhagavan ! Apake AzIrvAda se aura jina dharma ke prasAda se isa vrata kA nirdoSa pAlana kruuNgaa| prANoM ko chor3a dUMgA, kintu pratijJA meM doSa nahIM Ane duuNgaa| mujhe mahAvrata dekara kRtArtha kiijie|" uttUra grAma meM kSullaka dIkSA jaba gurudeva ne dekhA ki yaha zmazAna vairAgya nahIM hai, kintu saMsAra se virakta zuddha AtmA kI mArmika AvAja hai| unheM vizvAsa huA ki yaha mahAvrata kI pratiSThA ko kabhI lAMchita nahIM karegA, phira bhI unhoMne dUra taka socA, yaha virakta vyakti sukhI zrImaMta parivAra kA hai aura mahAvratI banane para aparimita kaSTa sahana karane par3ate haiM, isalie kucha samaya ke lie kSullaka ke vrata denA ucita hai, isake pazcAt yadi pUrNa pAtratA dikhI, to nigraMtha dIkSA de dI jaayegii| yahI bAta gurudeva ne isa virakta ziSya ko khii| unhoMne yaha bhI kahA ki krama pUrvaka ArohaNa karane se AtmA ke patana kA bhaya nahIM rahatA hai| isa prakAra gurudeva kI AjJAnusAra zrI sAtagaur3A pATIla ne uttUragrAma meM jeTha sudI trayodazI zaka saMvat 1837, vikrama saMvat 1972, san 1915 meM kSullaka dIkSA lekara laghumunitva kA pada prApta kiyaa| yahAM yaha bAta jJAtavya hai ki devappA svAmI se do-tIna dina taka caMpAbAI AtmArAma hajAre, uttUra ke ghara meM sAtauMDA pATIla kI dIkSA ke bAre meM carcA calI thii| usa ghara meM devappA svAmI 2 varSa rahe the| hama usa grAma meM gae the| caMpAbAI ne batAyA dIkSA kA nizcaya hamAre ghara para haA thaa| dIkSA kA saMskAra ghara se lage choTe maMdira meM huA thaa| usa gAMva meM 13 ghara jainoM ke haiN| appA jayappA vaNakudare ne kahA mere samakSa dIkSA kA julUsa nikalA thaa| bhagavAna pArzvanAtha kI mUrti kA abhiSeka bhI huA thaa| mahArAja ne guru se kahA thA, "malA dIkSA dyA" (mujhe dIkSA diijie)| guru ne dIkSA dii| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI sAtagaur3A kSullaka zAMtisAgara ho ge| unameM guru kI apekSA adhika teja tathA kAMti thii| dIkSA ke pUrva ve vardhamAnasAgara jI ke samAna vastra pahinate the| AdhyAtmika siMha sadRza vihAra . usI pavitra trayodazI ko zrI sAtagaur3A pATIla ne sadA ke liye apane ghara parivAra kA moha chor3A aura bhoja bhUmi kI mamatA ko sadA ke liye tyAga diyaa| loga jananI aura janmabhUmi ko svarga se bar3A mAnate haiM, kintu AtmasvarAjya sthApana nimitta ina mahAmanA mahApuruSa ke mana meM vaha paudgalikabhUmi mamatva ko na jagA skii| parama vizuddhatA aura utkRSTa vairAgya alaukika aMta:karaNa vAle mahArAja ne bhojabhUmi ke piMjare se apane ko unmukta kara diyA aura aba ye adhyAtmika siMha ke rUpa meM isa vasuMdharA para vihAra karane lge| aba inakI AtmA ko pUrNa zAMti milI kAraNa bAlya jIvana kI manokAmanA ko pUrNa karane kA pavitra patha prApta huaa| vairAgya kA kAraNa eka dina maiMne pUchA, "mahArAja vairAgya kA Apako koI nimitta to milA hogA? sAdhutva ke liye Apako preraNA kahA~ se prApta huii| purANoM meM varNana AtA hai ki AdinAtha prabhu ko vairAgya kI preraNA devAMganA nIlAMjanA kA apane samakSa maraNa dekhane se prApta huI thii|" ___ mahArAja ne kahA, "hamArA vairAgya naisargika hai| aisA lagatA hai ki jaise yaha hamArA pUrva janma kA saMskAra ho / gRha meM, kuTumba meM, hamArA mana prAraMbha se hI nahIM lgaa| hamAre mana meM sadA vairAgya kA bhAva vidyamAna rahatA thaa| hRdaya bAra-bAra gRhavAsa ke baMdhana ko chor3a dIkSA dhAraNa ke liye svayaM utkaMThita hotA thaa|" bhagavAna mahAvIra ke saMbaMdha meM azaga kavi ne likhA hai, "sukumAra saroja sadRza komala caraNa yugala vAle tathA saMsAra kA nAza karane vAle mahAvIra bhagavAna kA tIsa varSa pramANa kumArakAla devoM ke dvArA lAye gaye bhogoM ko bhogate hue vyatIta ho gyaa| eka dina binA kisI nimitta ke ve bhagavAna bhogoM se virakta ho gaye, yahI ucita hai, kyoMki tattvajJAnI mokSAbhilASI AtmazAMti ke liye bAhya kAraNoM kI pratIkSA nahIM karate rhte|" aba saba zrImatI kA vaibhava bhojabhUmi meM rahA AyA aura ye laMgoTI picchi tathA svalpa sAmagrI sAtha le svAmI jI ke pAsa rahane lge| jisa prakAra inakI bAhya sAmagrI upalabdha huI, usa prakAra Atmika jJAna kA bhaMDAra kama nahIM huA, vaha to kaI gunA bar3ha gyaa| karmoM kI nirjarA bhI bar3e vega se hone lgii| vizuddhatA nirantara vRddhiMgata ho rahI thii| isase pUrvabaddha Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama-patha 67 karmarAzi bhI vinaSTa hotI jA rahI thii| eka mAha vyatIta hone para cAturmAsa ke nizcaya karane kA avasara aayaa| uttUra grAma bahuta choTA thaa| ata: gurudeva kI AjJA se caritra nAyaka kSullaka mahArAja kArgala A ge| vahA~ eka bhakta zrAvaka ne inako kamaMDalu bheMTa diyA isase inhoMne loTe ko dUra kara diyaa| prathama cAturmAsa koganolI meM pATIla zrI bhImagaur3A ke dhArmika zrImaMta gharAne ke bhUSaNa zrI sAtagaur3A ne kSullaka dIkSA lI, isa zubha samAcAra ne sarvatra dhArmika samAja ko AnaMdita kiyaa| sabhI loga isa puNya nizcaya kI sarAhanA karate hue unako dhanya-dhanya kaha uThe / inakI nispRhavRtti, saccI virakti tathA ratnatraya dharma kI niSkalaMka sAdhanA dekhakara aisA kauna hai, jo prabhAvita na hotA ho, praNAmAMjali arpita na karatA ho ? inake kArgala pahu~cate hI koganolI grAma ke zrAvakoM ke samudAya ne Akara anunaya vinaya kI aura koganolI meM varSAyoga vyatIta karane kA sAdara anurodha kiyaa| koganolI kI janatA kA bar3A puNya thA, jo navIna kSullaka mahArAja ne vahA~ prathama cAturmAsa vyatIta karane kI svIkRti pradAna kara dii| saccA ratna choTA hote hue bhI, apanI asAdhAraNa dIpti dvArA ghora aMdhakAra ko dUra karatA hai, usI prakAra kSullaka hote hue bhI inhoMne samyazraddhA tathA samyakcAritra kA mahAn prasAra kArya prAraMbha kara diyA aura inake pracAra kA jAdU jaisA asara dekhA jAtA thaa| gRhIta mithAtva tyAga kA mahAna pracAra inhoMne dekhA ki logoM meM kudevoM (anyamatiyoM ke rAgI dveSI mithyAdevoM)kI bhakti vidyamAna hai| loga jinendra deva ko bhUlakara caturgati rUpI saMsAra meM DubAne vAloM kI ArAdhanA meM saMlagna haiN| isase inake aMta:karaNa meM samAja kI mithyAtva roga ke dUra karane kI bhAvanA utpanna huii| kula paramparA se Agata pravRttiyoM, rUr3hi ko badalanA nadI kI dhArA kA mu~ha pherane sadRza kaThina kAma hotA hai, kAraNa jo kAma pahale se pIr3hiyoM se pIche laga jAte haiM, ve asatya hote hue bhI, dUra nahIM hote / manovijJAna zAstra meM ise atyaMta sthitipAlaka (Most Conservative Agent) kahA gayA hai| Adata vaza AdamI yahI socatA hai ki vaha ThIka kArya hogA, kAraNa maiM ise bacapana se karatA A rahA huuN| purAtana saMskAra vaza doSa ko dekhane kI dRSTi kSINaprAya ho jAtI hai| mahArAja kA asAdhAraNa vyaktitva thA, ata: unake samakSa jo bhI kudeva sevI AtA, vaha tatkAla mithyAtva kA parityAga kara vyavahAra samyaktva ko dhAraNa karatA thaa| hajAroM gharoM meM inhoMne jinendra bhakti kI jyoti jagA dii| inake mukha se zabda nikalate hI bhakta mithyAtva ke tyAga kA niyama grahaNa kara liyA karate the| saMsAra meM sabase bar3A Atma-zatru For Private-& Personal Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 cAritra cakravartI yahI mithyAtva hai| yahI saba pApoM meM pramukha hai| Aja mithyAtva ke pracAra kA sarvatra jora dekhA jAtA hai| satpatha kA pratipAdana karane vAle samartha puruSa milate bhI kahA~ haiM ? 'sAgAradharmAmRta' meM likhA hai ki Ajakala paMcamakAlarUpI bhISaNa varSAkAla meM mithyAtvarUpI meghoM se samyakjJAnarUpI dizAe~ AkrAnta ho gaI haiN| isa avasara para sUrya caMdramA ke samAna prakAzadAtA mahAn jJAniyoM, tIrthaMkaroM, RddhidhArI-avadhi jJAnadhArI muniyoM kedarzana nahIM hote haiN| aise AdhyAtmika prakAzavihIna vAtAvaraNa meM du:kha hai ki tattvamArga ke upadezaka juganU kI bhAMti prakAza dete haiN| bar3e duHkha kI bAta hai ki jisa bharatakSetra meM tIrthaMkaroM ne, zrutakevaliyoM ne sUrya ke samAna samyakjJAna tathA mukti mArga kA upadeza diyA thA, vahA~ kalikAla rUpI varSAkAla A jAne se dizAe~ mithyA upadeza rUpI meghoM se Dhaka gaI haiM, ata: saccA mArga nahIM sUjhatA hai, aisI sthiti meM sacce guru juganUM kI taraha kahIM-kahIM prakAzita hote haiM tathA prakAza pradAna karate haiN| Aja laukika vidyA meM pravINa vyakti sarvatra dRSTigocara hote haiN| ve pratyeka ghara kI zobhA bar3hAte haiM, kintu Atma kalyANakArI jJAna yukta puruSa kA darzana durlabha ho gayA hai| samyakjJAna kI carcA karane vAle puNyapuruSa kahA~ milate haiM ? AcArya padmanaMdi ne likhA hai, "Ajakala apane ko vidvAn samajhakara mahAn vANI kA vaibhava dikhAte hue sabhAoM meM zrRMgAra Adi rasoM se yukta pramoda pradAna karane vAle tathA moha-jAla meM phaMsAne vAle vaktA ghara-ghara meM virAjamAna hai, kintu jinase paramAtmA tathA jIvAdi tattvoM kA jJAna prApta hotA hai ve upadeSTA durlabha haiN|" ___ aise moha-saMkula vAtAvaraNa meM Atma-tattva kI samyakdezanA ni:spRha, nirbhaya bhAva se dene vAle satpuruSa aise kAla meM birale haiN| hamAre caritranAyaka aise hI lokottara durlabha puruSoM meM cUr3AmaNi the| kitanI bhI sundara majabUta sarvasAdhana saMpanna naukA ho, usameM yadi chidra hai, to vaha DUbe binA nahIM rhtii| isI prakAra sarva prakAra kA laukika jJAna ho athavA aneka prakAra kI abhyudaya kI sAmagrI ho, phira bhI mithyAtva kA tyAga jaba taka nahIM hotA, taba taka yahI sarva vaibhava alpakAlasthAyI hai| kucha samaya ke bAda vaha mithyAtva rAkSasa inake jIvana kA sarvanAza karake, inheM naraka tiryaMcAdi yoniyoM meM trAsa diye binA na rhegaa| ata: vizva kI vibhUti aura pUrNa sukhoM kA dAna eka tarapha aura dUsarI tarapha mithyAjJAna ko dUra kara samyakjJAna tathA samyaktva kI prApti karanA, inameM samyaktva lAbha karane ke samAna hitaprada koI vastu nahIM hai, isase bhava-bhava meM jIva sukha pAtA hai tathA mithyAtva ke kAraNa anaMta saMsAra meM bhaTakatA huA anaMta du:khoM ko bhogatA rahatA hai| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama-patha 66 samantabhadra svAmI ne bhI kahA hai (ratnakaraNDa. 34) : na samyaktvasamaM kiMcit traikAlye trijagatyapi / zreyo'zreyazca mithyAtvasamaM nAnyat tanUbhRtAm // yahI bAta vicAra kara pUjyazrI ne pahale gRhIta mithyAtva rUpI graharAkSasa se, bhole tathA bhUle jaina baMdhuoM kI mukti kA maMgalamaya sudhAra-kArya prArambha kiyaa| loga prAya: zithilAcAra ke poSaNa tathA bhraSTa svachaMda pravRtti ko sudhAra' kahA karate haiM, kintu saccA sudhAra vaha hai jisase jIva kA saMsAraparibhramaNa dUra hotA hai| vaha pApa pravRttiyoM kA parityAga kara saMyamazIla ho sadAcAra ke patha para lagatA hai| samAja meM vidyamAna satvRttiyoM ko ukhAr3akara, pApa mUlaka pravRttiyoM tathA vyasanoM ko puSTi pradAna karane vAlI kalmaSamaya vRttiyoM ko sudhAra kA nAma dekara, moha tathA mithyAtva ke cakkara meM phaMse hue jIva janasAdhAraNa ko kumArga para pahuMcAte haiN| aise avasara para kucha yaza-lipsu loga satya kahane kA sAhasa na hone se, jAnate hue bhI kupatha meM jAne vAloM ko protsAhana dene meM saMkoca nahIM karate haiN| aise kAla meM jinAgama para dRr3hapratIti dhAraNa kara nirbhaya ho jIva ke paramArtha kalyANa kA upadeza de, mithyAmArga se bacAne vAle pUjya zrI sadRza satpuruSoM kA darzana taka durlabha hai| mithyAtva tyAga karane kA kAraNa __ Aja-kala kucha loga apane sampradAya ke kaTTara bhakta hote hue, janatA ke samakSa apane Apako sarva-dharma samabhAvavAle batA sabase Adara, gaurava tathA prazaMsA prApta karane kI caturatA dikhalAte haiN| aise loga zaMkA kara sakate haiM ki Apake gurudeva ne mithyAtva kA prasAra rokane kA zrama kyoM kiyA? isameM kyA sAra hai ? unake aihika sukha va lAbha ke lie yA zikSA-prApti ke hetu yadi ve udyoga karate to kahIM acchA hotA, isase rASTra kA bhI abhyudaya hotaa| yaha prazna sthUla dRSTi se bar3A mohaka dikhatA hai, kintu paramArtha ke vicAra se ucita nahIM jJAta hotaa| mithyAtva kI ArAdhanA se yaha jIva mokSamArga se vaMcita ho jAtA hai| isakI viveka zaktihInatA se prANa haraNa ho jAtA hai aura viveka kI mRtyu hone se vijJa vyaktvi ke samakSa samasta jIvana hI sAra-zUnya vidita hotA hai / jaina dharma vaijJAnika vicArapUrNa hai| vaha vaijJAnikadRSTi ko mokSa kA mUla mAnatA hai| yaha mithyA dhAraNAoM tathA avaijJAnika mAnyatAoM ko Azraya denA sarpa ko dUdha pilAne ke tulya samajhatA hai| jisa taraha rogI ke zarIra meM phor3A hone para usake prati mamatva dikhA zalya kriyA (oNparezana) kA jo virodha karatA hai, vaha paramArthata: usakA hita cintaka nahIM, apitu zatru hai| kintu DaoNkTara bhayaMkara zastra kA upayoga kara use asahAya vedanA dete hue bhI hitaiSI, mitra tathA sabaMdhu mAnA jAtA hai, kyoMki vaha usa rogI ke roga kI jar3a se dUra kara Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI use sukha pradAna karatA hai| isI prakAra sadguru mithyA mArga kA pAlana kara apanI mRtyu kA gaDDhA khodane vAle jIvoM ko sadupadeza dvArA saccA jIvana aura AnaMda pradAna karate haiN| mithyAtva aura samyaktva meM Aloka aura andhakAra sadRza ekya kA sthApana trikAla meM bhI zakya nahIM hai| satya aura asatya, ahiMsA aura hiMsA, zIla aura kuzIla meM kaise maitrI utpanna kI jA sakatI hai ? isI prakAra mokSamArga ke nirUpaNa meM jaina zAsana satyAnurodha se tathA jIva ke kalyANa kI kAmanA se mithyAtva kA mUloccheda karanA Avazyaka batAtA hai| isa viSaya meM tanika bhI zaithilya rahA to mithyAtva kA kAlA nAga Dase binA nahIM rhegaa| vicAravAna vyakti saralatA se isa tattva ko hRdayaMgama kara legA ki jaina dRSTi kyoM mithyAtva kA niSedha karatI hai ? bhole loga na jAne kitanI mithyA vastuoM ko devI devatA kA nAma de unakI bhakti karate hue apane amUlya nara janma ko naSTa karate haiN| pahale jaba rela calI thI, taba rela kA iMjana grAmINoM ko bhagavAna sadRsa thaa| abhI 1952 kA jo svataMtra gaNataMtra bhArata kA cunAva huA isameM matadAna peTI kA (beleTa bAksa) bhI bhagavAna bana gayA thaa| kaI grAmINoM ne usa peTI kI pUjA kI, usakA dhyAna kiyaa| voTa bhagavAna kA zAMta bhAva se smaraNa kiyaa| aisI bhrAMta dhAraNAoM para vaijJAnika dRSTi kA jaba taka cAkU nahIM calatA hai, taba taka dRSTi zuddha nahIM hotI hai| ataH vivekI vyakti kA kartavya hai ki vijJAna, vicAra tathA anubhUti kI kasauTI para satya pramANita hone vAlI dRSTi ko svIkAra kareM, na ki mAnasika durbalatA vaza dUdha aura cUne ko, kAka aura kokila ko varNa sAmya hone se eka mAnane kA, satya ke zAsana ke viruddha aparAdha kreN| ___isI kAraNa jinendra ke zAsana kI chatrachAyA meM bhUle bhAIyoM ko lAkara pUjyazrI ne avarNanIya upakAra kiyaa| mahArAja ne to yaha niyama kara liyA thA ki jisake yahA~ mithyAtva kI ArAdhanA hotI hogI aura jo apane yahA~ kudevoM ko virAjamAna kie hogA usake yahA~ AhAra nahIM leNge| unakI isI pratijJA rUpI auSadhi ne bahuta zIghra mithyAtva kI bImArI ko dUra kara diyaa| isI samyaktva prasAra ke kArya se pUjyazrI ke vAtsalya, sthitikaraNa, upagUhana tathA prabhAvanA rUpI samyaktva ke aMgoM kI vizuddhatA prakAzita hotI hai| yaha isa tathya ko sUcita karatA hai ki mahArAja ke citta meM loka kalyANa kI kitanI ujjvala tathA pavitra bhAvanA vega se kAma kara rahI thii| unheM nirantara yahI dikhatA thA ki ina ajJa jIvoM kA bhramabhAva bhagAkara kaise unako satyamArga para lagAyA jAe, jisase ve saMsAra ke duHkhoM se vyathita na hoveN| koganolI meM varSAyoga vyatIta kara kSullaka mahArAja ne apane vihAra dvArA samyaktva kA prakAza phailAne kA kArya bar3I tatparatA se kiyaa| unhoMne apanA dUsarA cAturmAsa kuMbhoja meM kiyA thaa| yahA~ AdisAgara munirAja ke Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama-patha 71 satsaMga kA lAbha rhaa| varSA yoga ke anaMtara ve niraMtara vihAra dvArA bhavya jIvoM kA kalyANa karate rhe| unakA tIsarA cAturmAsa punaH koganolI meM huaa| isake bAda mahArAja ne karnATaka prAMta kI ora vihAra kara sanmArga kI prabhAvanA kii| jainavAr3I meM samyaktva kI dhArA ___ jainavAr3I meM Akara unhoMne varSAyoga kA nizcaya kiyaa| isa jainavAr3I ko jainiyoM kI bastI hI samajhanI caahiye| vahA~ prAya: sabhI jainI the| kintu ve prAya: bhayaMkara ajJAna meM DUbe hue the| sabhI kudevoM kI pUjA karate the| mahArAja kI puNyadezanA se saba zrAvakoM ne mithyAtva kA tyAga kiyA aura apane ghara se kudevoM ko alaga kara kaI gAr3iyoM meM bharakara unheM nadI meM sirA diyaa| usa samaya vahA~ ke jo rAjA the, yaha jAnakara Azcarya meM par3e ki kSullaka mahArAja (AcArya mahArAja) to svayaM hI bar3e puNyacaritra mahApuruSa haiM, ve bhalA hama logoM ke dvArA pUjya mAne gae devoM ko gAr3I meM bharavAkara nadI meM Dubone kA kArya kyoM karAte haiM ? rAjA aura rAnI, donoM hI mahArAja kI tapazcaryA se pahale hI khUba prabhAvita the| unake prati bahata AdarabhAva bhI rakhate the| eka dina rAjA pUjyazrI kI sevA meM svayaM upasthita hue aura bole-"mahArAja! Apa yaha kyA karavAte haiM, jo gAr3iyoM meM devoM ko bharavAkara nadI meM pahu~cA dete haiM ?" mahArAja ne kahA-"rAjan ! Apa eka prazna kA uttara do ki Apa ke yahA~ bhAdrapada meM gaNapati kI sthApanA hotI hai yA nahIM ?" rAjA ne kahA-"hA~ mahArAja ! hama loga gaNapati ko virAjamAna karate haiN|" mahArAja ne kahA-"unakI sthApanA ke bAda Apa kyA karate haiM ?" rAjA ne kahA-"mahArAja hama unakI pUjA karate haiM, bhakti karate haiN|" mahArAja ne pUchA-"usa utsava ke bAda kyA karate ho?" rAjA ne uttara diyA- "mahArAja bAda meM hama unako pAnI meM sirA dete haiN|" mahArAja ne pUchA-"jinakI Apane bhakti se pUjA kI, ArAdhanA kI unako pAnI meM kyoM DUbo diyA ?" rAjA ne kahA-"mahArAja, parva paryanta hI gaNapati kI pUjA kA kAla thaa| usakA kAla pUrNa hone para unako sirAnA hI kartavya hai|" mahArAja ne pUchA-"unake sirAne ke bAda Apa phira kinakI pUjA karate haiM ?" rAjA ne kahA- "mahArAja hama isake pazcAt rAma, hanumAna Adi kI mUrtiyoM kI pUjA karate haiN|" mahArAja ne kahA-"rAjan ! jaise parva pUrNa hone ke pazcAt gaNapati ko Apa sirA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 cAritra cakravartI dete haiM aura rAmacandra jI Adi kI pUjA karate haiM, isI prakAra ina devoM kI pUjA kA parva samApta ho gyaa| jaba taka hamArA AnA nahIM huA thA, inakI pUjA kA kAla thaa| aba jaina guru ke A jAne ke bAda unakA kAma pUrA ho gayA, isase unako sirA denA hI kartavya hai| jisa taraha Apa rAma, hanumAna Adi kI pUjA karate haiM, isI prakAra hamAre maMdira meM sthAyI mUrti tIrthaMkaroM kI, arahaMtoM kI rahatI hai, unakI pUjA karate haiN|" - pUjyazrI ke yukti pUrNa vivecana se rAjA kA saMdeha dUra ho gyaa| ve mahArAja ko praNAma kara saMtuSTa ho apane rAjabhavana ko vApisa lauTa ge| mithyAdevoM kI upAsanA kA niSedha ___ jainavAr3I meM eka aura mahatvapUrNa bAta huii| vahA~ jaba mahArAja jainiyoM ko mithyAdevoM kI pUjA ke tyAga kI pratijJA karA rahe the, taba grAma ke mukhya jainiyoM ne pUjyazrI se prArthanA kI, "mahArAja! ApakI sevA meM eka namra vinatI hai|" mahArAja ne bar3e prema se pUchA- "kyA kahanA hai kaho?" jaina baMdhu bole- "mahArAja isa grAma meM sarpa kA bahuta upadrava hai| sarpa kA viSa utArane meM nipuNa eka jainI bhAI hai| vaha mithyAdevoM kI bhakti karake, unake maMtroM ko par3hakara sarpa kA viSa utAratA hai| usane yadi Apase mithyAtva tyAga kI pratijJA le lI to hama sabako bar3I vipatti uThAnI pdd'egii| isalie use chor3a zeSa sabako Apa niyama deveM, isameM hamArA virodha nahIM hai| Age ApakI AjJA zirodhArya hai|" aba to vikaTa prazna A gayA, jo Aja bar3e-bar3e logoM ko bhI vicalita kie binA na rhegaa| tArkika vyakti to lokopakAra, sArvajanika hita, jIvadayA, prANarakSaNa ke nAma para athavA anya bhI yuktivAda kI oTa meM usa mAMtrika jaina ko niyama ke baMdhana se mukti dene ke viSaya meM pUjya mahArAja se prArthanA karegA ki isa viSaya meM Apako vizeSa vicAra karanA hogA aura sArvajanika hita ke hetu kevala eka vyakti ko pUjA ke liye chuTTI denI hogii| jaina maMtra kA apUrva prabhAva - pUjya mahArAja ne gambhIratA pUrvaka isa samasyA para vicAra kiyA aura usa jaina baMdhu se kahA-"jaina maMtroM meM acintya sAmartha pAI jAtI hai| hama tumheM eka maMtra batAte haiN| usakA vidhipUrvaka prayoga karo yadi do mAha ke bhItara yaha maMtra tumhArA kArya na kare to tuma baMdhana meM nahIM rhoge| ata: tuma do mAha ke liye mithyAtva kA tyAga kro|" mahArAja ne usa mAMtrika baMdhu ko mithyAtva kA do mAha kA tyAga karAkara maMtra diyA tathA vidhi bhI kaha dii| itane meM koI AdamI samAcAra lAyA aura bolA ki mere baila ko sarpa ne kATa Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 saMyama-patha liyA hai| vaha turanta paMca parameSThI kA smaraNa karatA huA vahA~ pahu~cA aura jaina maMtra kA prayoga kiyA, tatkAla viSa bAdhA dUra ho gii| isake pazcAt maMtra kA saphala prayoga dekhakara vaha mahArAja ke pAsa AyA aura bolA- "mahArAja aba mujhe jIvana bhara ke lie mithyAtva ke tyAga kA niyama de diijie|" mahArAja ne use jIvana bhara ke liye niyama de diyaa| isase mahArAja kI jinAgama para pragAr3ha zraddhA to spaSTa jJAta hotI hI hai, kiMtu sAtha hI sAtha vikaTa sthiti meM bhI dharmapatha se nahIM Digane kI meruvat acalavRtti bhI jJAta hotI hai| isa prasaMga meM yaha bAta jJAtavya hai ki jinendra kI vANI meM maMtra kI mahattA para bahuta prakAza DAlA gayA hai| dvAdazAMgarUpa jinavANI meM vidyA-sAdhanAdi kA varNana hai| 'dhavalA' TIkA meM likhA hai, ki 'vidyAnuvAda' nAma kA dasavAM pUrva hai, usameM pandraha vastugata, tIna sau prAbhRtoM meM eka karor3a dasa lAkha padoM dvArA aMguSTa prasenA Adi sAta sau alpa vidyAoM kA, rohiNI Adi pAMca sau mahAvidyAoM kA aura aMtarikSa, bhauma, aMga, svara, svapna, kSaNa, vyaMjana, cihna ina ATha mahAnimittoM kA varNana milatA hai| maMtravidyA meM pAraMgata hue binA zrutakevalI nahIM hote| zrutakevalI bhadrabAhu maMtravidyA meM pUrNa nipuNa the| ajJAnavaza kahA jAtA hai ki maMtrazAstra kA jainadharma meM koI sthAna nahIM hai| bharata cakravartI ne maMtra kI ArAdhanA dvArA mAgadha deva ko vaza meM kiyA thA (mahApurANa parva 28) / Aja maMtra vidyA ke jJAtAoM kA jaina samAja meM darzana durlabha ho jAne se duHkhI vyakti jinendra bhagavAna ko bhUla, kudeva tathA kuguru kI ArAdhanA karatA phiratA hai| pahale jaina samAja meM bar3e bar3e samartha mAMtrika vyakti ho cuke haiN| __san 1950 meM gvAliyara jAne para hameM vidita huA ki vahA~ tIna-cAra sau varSa pUrva jo bhaTTAraka jI the unakI gvAliyara tathA dillI ke darabAra meM bar3I pratiSThA thii| dillI ke lAla kile ke sAmane avasthita lAlamandira nAma se khyAta jinAlaya maMtravidyA ke prabhAvavaza atyAcArI zAsakoM tathA dharmAndhoM dvArA nahIM har3apA jA skaa| jaina maMtroM kI apAra sAmarthya Aja bhI vidyamAna hai| sadAcAra, zraddhA tathA dRr3hatApUrvaka ArAdhanA karane vAle ke lie ve maMtra kalpavRkSa ke samAna kAmanA pUrNa karate haiN| AcArya mahArAja ne maMtrasAdhaka jaina baMdhu ko sarpa kA viSa utArane vAlA savidhi jainamaMtra sikhAyA thaa| jainamaMtra ke mahAn sAmarthya kA pratyakSa anubhava lAbha ke uparAnta vaha jaina baMdhu mahArAja ke pAsa Akara bolA ki mahArAja jaina maMtro meM eka aura mahatva kI bAta jJAta huI ki isameM sarpa kA viSa atyaMta zIghra dUra hotA hai tathA bhISaNa rogoM kI zIghra upazAMti hotI hai| paMcanamaskAra maMtra kI zreSThatA somadeva sUri ne likhA hai, "sarvajJa jinendra se sarva vidyAoM kI utpatti huI hai| paMca parameSThI ke vAcaka zabdoM kA dhyAna karanA avinAzI tathA sarvavidyAoM kA AdhAra hai| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 cAritra cakravartI sarvazAstroM kA jJAna prApta karake zreSTha tapa karate hue bhI munirAja aMta meM ekacitta ho isa paMcaguru nAma smaraNa rUpa maMtra kI hI ArAdhanA karate haiN| yaha paMca parameSThI vAcaka maMtra smRtidhArA dvArA jisake citta meM varSA karatA hai arthAt jo isakA niraMtara smaraNa karatA hai usake kSudra upadrava rUpI dhUla zAMta ho jAyA karatI hai|" jinasena svAmI ne bhagavAn ko maMtravettA, maMtranirmAtA, maMtradhAraka tathA maMtramUrti kahA hai| kavi dhanaMjaya kahate haiM ki viSa ko dUra karane vAlI maNi, auSadhi, maMtra, rasAyana Adi ke uddezya se jagata ke jIva bhaTakate phirate haiM, kintu Azcarya hai ki ve ApakA smaraNa nahIM karate / yathArtha meM ye jina bhagavAna ke hI nAmAntara hai / jinendra bhagavAna kA ekAgratA aura zraddhApUrvaka smaraNa karane se kyA nahIM hotA hai ? isa sambandha meM AcArya vIrasena ne dhavala graMtha meM likhA hai-"jinendradeva ke guNoM kA kIrtana karane se vighna naSTa ho jAte haiM, bhaya dUra hotA hai, duSTa devatA AkramaNa nahIM karate haiM tathA icchAnusAra vastuoM kA nirantara lAbha hotA hai|" sarpa viSa nivAraNa hamane sitaMbara san 1952 meM bhoja ke jinamandira kI kuTI meM subala mahArAja nAma ke 76 varSa kI avasthA vAle zAMtamUrti ailaka kA darzana kiyA thaa| pahale ve sAMgalI (kolhApura) grAma ke pATIla the| unakA nAma usa samaya pAyagaur3A satyagaur3A pATIla thaa| unheM dIkSA lie hue 7 varSa ho gaye the| unhoMne apanI dIkSA lene ke kAraNa para isa prakAra prakAza DAlA thA, "sAta varSa hue eka bhayaMkara sarparAja ne hameM kATa liyaa| usase jIvana kI rakSA asambhava pratIta hotI thii| usa samaya hamAre zarIra meM apAra dAha ho rahA thaa| pyAsa kI bhI vedanA ho rahI thii| usa samaya hamane socA ki isa vikarAla sarpa ke kATane se baca gaye to dIkSA le leMge aura yadi na bace to samAdhi pUrvaka prANa visarjana kreNge|" ___ "suyoga kI bAta thI, usa samaya kSullaka samaMtabhadrajI tathA kIrtanakAra jinagaur3A pATIla mAMgUrakara ne bhaktipUrvaka viSApahAra strota kA pATha par3hanA prAraMbha kiyaa| isa samaya jina bhagavAna kA paMcAmRta abhiSeka bhI kiyA gayA thaa| RSimaMDalamaMtra kA jApa bhI cala rahA thaa| usa samaya hamAre zarIra meM avarNanIya pIr3A ho rahI thii| abhiSeka tathA zAMtidhArA pUrNa hone para abhiSeka kA sArA jala hama para DAla diyA gyaa| usakA jala zarIra para par3ate hI tatkAla sArI vedanA dUra ho gyii| hamArA zarIra viSa rahita ho gyaa|" ___ "apanI pratijJA ke anusAra hama munirAja pAyasAgara jI ke pAsa boragAMva pahuMce jahAM AThaveM dina AhAra lene vAle AdisAgara munirAja hue haiN| pAyasAgara jI mahArAja ke pAsa hamane kSullaka dIkSA lii| dIkSA lene ke bAda 18 navaMbara san 1646 ko hamane ziraguppI meM ailaka dIkSA lii|" Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 saMyama-patha gaMdhodaka se sarpaviSa nivAraNa isa prakAra aura loga bhI jinendra ke maMtra kI apUrvatA batAte haiN| barAra prAnta ke amarAvatI jile meM hivarakher3A grAma hai| vahA~ ke jaina maMdira ke eka karmacArI ko bhayaMkara sarparAja ne kATa diyaa| usa maMdira kA mAlI jinabhagavAna kI sevA karatA thaa| usake mana meM pArasanAtha bhagavAna ke prati gaharI zraddhA thii| usakI prArthanA para jaina baMdhuoM ne bhagavAna pArzvanAtha kA abhiSeka karanA AraMbha kiyaa| sabhI jaina baMdhu prabhu kI pUjA meM tanmaya ho rahe the| usa samaya viSa kA vega car3hatA jA rahA thaa| maMdira ke pAsa anya varga vAloM kI bhIr3a ikaTThI ho gayI aura ve kahane lage ki ye jaina loga Aja isa garIba ko mAra DAla rahe haiN| vyartha meM bhagavAna kI pUjA kA DhoMga raca rahe haiN| itane meM viSa kA gaharA asara hone se use cakkara AyA jise dekha aisA lagA ki aba yaha nahIM bcegaa| kucha kSaNa bAda dUsarA cakkara aayaa| usa samaya abhiSeka ke gaMdhodaka usake zarIra meM lagAyA, usake kucha kSaNa pUrva tIsarA cakkara A rahA thA, jise loga mRtyu kA cakkara hI samajha rahe the| itane meM jinendra bhagavAna ke abhiSeka kA gaMdhodaka kA zarIra se sparza hote hI tatkAla usakA viSa utara gyaa| anya dharma vAle bahuta prabhAvita huye| Aja bhI loga jina bhagavAna kI usa mahimA kA bar3e Adara bhAva se smaraNa karate haiN| vAstava meM jinendra bhagavAna kI zraddhA hRdaya meM dhAraNa karane se saMsAra meM koI vipatti nahIM raha sktii| san 1980 ke lagabhaga kI bAta hai| jabalapura ke samIpavartI tivarI grAma meM AcArya 108 subalasAgara jI mahArAja kA cAturmAsa thaa| usa sthAna ke nikaTavartI gAMva meM eka taruNa ko nAga ne Dasa liyaa| usakI atyaMta zocanIya sthiti ho gii| saba prayoga jIvanarakSA ke viphala hue / usa samaya logoM ne jaina sAdhurAja ke samIpa Akara kRpA hetu prArthanA kii| saMgha sahita sAdhurAja ne jaina maMtra stotra kA prayoga kiyaa| alpakAla meM vaha pUrNa svastha ho gyaa| jana mAnasa meM jainadharma kA mahatva pratipAdita huaa| Aja hamArI zraddhA bhagavAna se dUra hokara lakSmI ke prati ho gayI hai| isaliye jinazAsana kI zaraNa meM rahate hue bhI hamArI hIna avasthA ho rahI hai| Aja aneka ucca vidvAnoM meM bhI zraddhA kA divAlA nikalA huA dikhAI detA hai| ve apane svAmiyoM ke prati zraddhA rakhate haiM, unakA guNagAna karate hue nahIM thakate, unake pApakarmoM kA samarthana karate haiM, kintu jinendra kI bhakti karate samaya unakI AtmA ko adbhuta pIr3A ho jAtI hai| isakA kAraNa yahI hai ki mithyAtva prakRti ne unakI AtmA ko Dasa liyA hai| kisI kavi ne ThIka hI kahA hai sarpa Dasyo taba jAniye, rucikara nIma cbaay| karma Dasyo taba jAniye, jinavANI na suhaay|| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 cAritra cakravartI samyaktva mithyA maMtroM se apanI zraddhA ko malina nahIM karegA bArAmatI meM mahArAja se eka prazna pUchA gayA thA, "samyaktvI roga nivAraNa ke liye mithyA maMtroM dvArA lAbha lene kA prayatna karegA yA nahIM ?" pAsa meM baiThe huye eka vidvAn bola uThe, " jaise samyaktvI auSadhi letA hai, usI prakAra auSadhi ke rUpa meM mithyA maMtra se lAbha legA / " isa para mahArAja ne kahA, "auSadhi lene meM bAdhA nahIM hai, kAraNa ki auSadhi meM na samyaktva hai, na mithyAtva, kintu mithyAdevoM kI ArAdhanAyukta maMtroM se svArtha siddhi karane para usakI zraddhA meM malinatA AyegI / " vAstava meM kudeva Adi samyaktva ke anAyatana haiM, isaliye unase bacanA sacce tattvajJa kartavya hai / AcArya mahArAja ne mithyAtva kA tyAga karAkara, jo lokahita meM udyoga kiyA hai, usakI tulanA meM bar3e se bar3A laukika uddhAra kArya nagaNya hai| saccA kalyANa samyaktva ke pracAra meM hai, jisase bhava-bhava ke duHkha dUra hote haiN| jisane AtmA meM lage hue mithyAtva ko dUra karA diyA, usane jIva kA ananta kalyANa kara diyaa| zarIra ke kSaya roga kI cikitsA loka meM vaidyaloga karate haiM, kintu AtmA meM lage hue mithyAtva rUpI kSaya ke nivAraNa kA sAmarthya devAdhideva jina bhagavAna kI vANI tathA usake anusAra AcaraNa karane meM hai / koI bhI rogI auSadhi kI zraddhA mAtra se rogamukta nahIM hotA / use auSadhi ke sevana karane ke sAtha yukta AhAra-vihAra karanA Avazyaka hai| isI prakAra jo bhagavAna kI vANI meM zraddhA mAtra batAkara ThIka usake viparIta AcaraNa karate hue apanI kAlimA pUrNa pravRttiyoM ko kalyANakArI socate haiM, unake netroM se mithyAtva rUpI pIliyA roga abhI dUra honA bAkI hai, aisA mAnanA yogya ja~catA hai| Aja loga jinendra ke zAsana meM janma lete hue bhI prAya: mithyAtvI bana rahe haiM aura use sarvadharma samabhAva kA madhura nAma dekara Atma vaMcanA karate haiM / kA~ca aura kaMcana, kAga aura kokila meM ekAnta samatA kA bhAva rakhanevAlA kaise tattvajJa mAnA jAyegA ? tattvajJAnI nyAya dRSTi ko apanAtA hai / vizva ke uddhArakartA vItarAgarasapUrNa syAdvAda zAsana ke samAna ekAntavAda kI nIMva para sthita sarAgatA ke ArAdhaka siddhAMtoM meM tattvajJa kaise ekatA svIkAra kara sakatA hai ? yaha paramArtha kI bAta hai| isameM loka vyavahAra kI lubhAvanI nIti ke anusAra samajhautA karane vAlA jIva kA samyaktva astaMgata ho jAtA hai| yaha samyaktva kA adbhuta sAmarthya hai ki isake prasAda se anaMta saMkaTa kSaNa meM naSTa ho jAte haiM / isIlie mahAjJAnI muni samaMtabhadra svAmI ne likhA hai ki isa jIva kA trikAla aura triloka meM samyaktva sadRza koI hitakArI nahIM hai aura mithyAtva 1 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 saMyama-patha ke samAna koI duHkhadAtA nahIM hai / samyaktva kA prANa vItarAga, sarvajJa, hitopadezI jinendra bhagavAna ke prati pavitra zraddhA dhAraNa karanA hai / nirgrantha guru aura jinendra kI vANI ko zirAdhArya karanA samyaktva hai, isI marma ko dhyAna meM rakha mahArAja ne gRha tyAga karate hI logoM ke sira para savAra mithyAtva gRha ke tyAga karAne kA zAzvatika zAMtiprada kArya kiyA thA / unake tapomayI jIvana se yaha kaThina aura asaMbhava kArya atyanta sarala ho gayA thA / jainavAr3I kI AMtarika zuddhi karake mahArAja ne use yathArtha meM jainavAr3I banA diyA thaa| aba vahA~ koI bhI kudeva kI ArAdhanA nahIM karatA hai| cAturmAsa ke bAda ve jahA~-jahA~ gae, vahA~-vahA~ unhoMne mithyAtva rUpI rAkSasa ko bhagA, jina bhakti kA maMgaladIpa jalAyA / bAhubalI kuMbhoja kSetra paryaTana karate hue ve kuMbhoja ke nikaTavartIya bAhubalI kSetra meM padhAre / yaha sthAna atizaya kSetra sadRza mAnA jAtA hai| lagabhaga do sau varSa pUrva bAhubalI nAma ke ucca tapasvI munirAja yahA~ rahate the| unakI tapasyA mahAn thii| kabhI-kabhI unake pAsa zera Akara premabhAva se baiThA karatA thA / aise prabhAvazAlI digaMbara muni ke kAraNa isa kSetra ko bAhubalI nAma prApta huA / giranAra kI yAtrA jaba mahArAja yahA~ virAjamAna the, taba kucha samaDolI Adi ke dharmAtmA bhAI giranAra jI kI yAtrA ke liye nikale aura bAhubalI kSetra ke darzanArtha vahA~ Aye aura mahArAja kA darzana kara apanA janma saphala mAnA / unhoMne mahArAja se prArthanA kI ki neminAtha bhagavAna nirvANa se pavitra bhUmi giranArajI calane kI kRpA kIjie / mahArAja kI tIrtha bhakti asAdhAraNa rahI AyI hai, isaliye mahArAja ne calane kA nizcaya kara liyaa| usa samaya ve rela meM baiThakara giranArajI gae the| yahA~ pratyeka dhArmika ke mana meM yaha zaMkA avazya utpanna hogI ki itane bar3e tapasvI mahAtmA ne svAvalaMbana pUrvaka giranAra kI paidala yAtrA kyoM nahIM kI ? isa viSaya meM kucha mahatvapUrNa bAtoM para prakAza DAlanA Avazyaka pratIta hotA hai / mahArAja kI dIkSA ke samaya vyApaka zithilAcaraNa eka dina mahArAja se jJAta huA thA ki jaba unhoMne gRha tyAga kiyA thA, taba nirdoSa rIti se saMyamI jIvana nahIM palatA thA / prAyaH muni bastI meM vastra lapeTa kara jAte the aura AhAra ke samaya digaMbara hote the / AhAra ke liye pahale se hI upAdhyAya (jaina pujArI) gRhastha ke yahA~ sthAna nizcita kara liyA karatA thA, jahA~ dUsare dina sAdhu jAkara AhAra kiyA karate the / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 cAritra cakravartI aisI vikaTa sthiti jaba muniyoM taka kI thI, taba kSullakoM kI kathA nirAlI hai| kSullaka jIvana meM paramparA vaza apAra vighna mahArAja bacapana se hI mahAn svAdhyAyazIla vyakti the| ve sarvadA zAstroM kA ciMtana kiyA karate the| vizeSa smRti ke dhanI hone ke kAraNa pUrvApara vicAra kara ve zAstra ke marma ko binA sahAyaka ke svayaM samajha jAte the| isalie unheM pracalita sadAcAra kI pravRtti meM pAyI jAne vAlI truTiyoM kA dhIre-dhIre zAstroM ke prakAza meM parijJAna hotA thaa| eka dina mahArAja ne kahA thA, "hamane socA ki upAdhyAya ke dvArA pUrva meM nizcaya kiye ghara meM jAkara bhojana karanA yogya nahIM hai, isaliye hamane vaisA AhAra nahIM liyA, isase hamAre mArga meM aparimita kaSTa aaye| logoM ko isa bAta kA patA nahIM thA ki binA pUrva nizcaya ke tyAgI loga AhAra ke liye nikalate haiM, isaliye dAtAra gRhastha ko apane yahA~ AhAra dAna ke liye par3agAhanA caahiye|" usa samaya kI praNAlI ke anusAra hI loga AhAra kI vyavasthA kiyA karate the| yaha bAta mahArAja ko Agama ke viparIta dikhI ataeva unhoMne kisI kA bhI dhyAna na kara usI ghara meM AhAra lene kI pratijJA kI jahA~ zAstrAnusAra AhAra prApta hogaa| isakA phala yaha huA ki inako bahudhA kaI dina taka AhAra nahIM milatA thaa| prabhAta meM maMdira ke darzana kara caryA ko nikale, usa samaya yadi kisI gRhastha ne kaha diyA, "mahArAja! Aja hamAre gRha meM bhojana kIjie, to usake yahA~ cale gae, anyathA dUsaroM ke ghara ke samakSa apane rUpa ko dikhAte hue cle| yadi par3agAhe gae to AhAra kiyA, anyathA vaha dina nirAhAra hI vyatIta hotA thaa| isa prakAra kabhI kabhI cAra-cAra, pA~capA~ca dina taka bhI nirAhAra rahanA par3atA thaa| aise avasara para upAdhyAya bhI pratikUla ho gae the| kAraNa isa anuddiSTa AhAra kI paddhati ke kAraNa unako gRhastha ke yahA~ jo anAyAsa AhAra mila jAtA thA, vaha lAbha baMda ho gyaa|" usa samaya ke muni loga bhI kahane lage ki aisA karane se kAma nahIM hogaa| ye paMcama kAla hai| ise dekhakara hI AcaraNa karanA caahie| aisI bAta sunakara Agama bhakta mahArAja kahA karate the, "yadi zAstrAnusAra jIvana nahIM banegA, to hama upavAsa karate hue samAdhimaraNa ko grahaNa kareMge, kintu Agama kI AjJA kA ullaMghana nahIM kreNge|" usa samaya kI paristhiti aisI hI vikaTa thI, jaisI ki hama purANoM meM, AdinAtha bhagavAna ke samaya meM vidyamAna par3hate haiM / jahA~ zrAvakoM ko apane kartavya kA jJAna nahIM hai, jAnakAra upAdhyAya lAlaca vaza vighnakArI bana rahe haiM tathA bar3e-bar3e muni kAladoSa ke nAma para zAstra kI AjJA ko bhulA rahe haiM, vahA~ hamArA bhaviSya kA jIvana kaise calegA, isa bAta kI mahArAja ko tanika bhI cintA nahIM thii| unheM eka mAtra cintA thI to jinavANI ke anusAra pravRtti Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama-patha karane kii| jinendra kI AjJAnusAra pravRtti karate hue mRtyu unheM bar3I priya mAlUma par3atI thI aura Agama ke viruddha jIvana ko ve AtmA kI mRtyu socate the| usa kaThina paristhiti meM unakI ugra tapazcaryA kA kauna anumAna kara sakatA hai ? atyaMta balazAlI zarIra ko sthira rakhane ke lie yogya kAla meM AhAra denA Avazyaka hai| bhojana na milane se bar3ebar3e bhakta bhagavAna ko bhulA diyA karate haiN| eka hindU saMta kahate haiM, "bhUkhe bhajana na hoya gopAlA, yaha lo apanI kaMThI maalaa|" kSudhA kI asahya vedanA meM manuSya patte aura ghAsa taka khAkara ina prANoM ke rakSaNa ke lie tatpara hotA hai| saMsAra meM aisA koI anartha nahIM hai, jise peTa kI jvAlA se pIr3ita vyakti na kre| aisI lokasthiti hote hue bhI mahArAja vajra kI taraha acala rhe| caryA ke lie ve barAbara nikalate the| AhAra nahIM milatA thA, to lAbhAMtarAya karma kA udaya tIvra hai, aisA jAnate hue zAMta bhAva se maMdira meM Akara dharma dhyAna meM apanA samaya vyatIta karate the| ___ maiMne pUchA, "mahArAja aisI sthiti meM logoM ke ajJAna Adi para to Apako roSa AtA hogA ? aisA honA pUrNatayA svAbhAvika hai|" mahArAja ne kahA, "hamane kabhI bhI aisA roSa nahIM kiyaa| usa samaya hamAre pariNAmoM meM aura bhI nirmalatA hotI thii| hama yahI socate the ki abhI hamAre karmoM kA tIvra udaya hai, isalie jaise karma hamane pUrva meM bAMdhe haiM, unakA phala samatA pUrvaka sahana karanA caahiye|" krAMtikArI dhArmika saMtarAja ___ isa prakAra do-tIna varSa taka inake kSullaka jIvana meM avarNanIya bAdhAe~ AtI rahI, kintu ye zAMti ke sAgara hI rahe Aye aura kabhI bhI 'jvAlAprasAda' nahIM bne| dhIre dhIre samaya badalA aura logoM ko mahArAja kI kriyAoM kA jJAna ho gyaa| isase vighna kI ghaTA dUra ho gii| isa prakAza meM to mahArAja pracalita mithyA pravRttiyoM kA uccheda karane vAle pracaNDa vidrohI ke rUpa meM dikhate haiN| una jaisA sudhAraka kahA~ milegA? Aja to saMyama rUpI amRta ke kalaza ko phor3akara phekane vAlA aura viSaya viSa kI pyAlI pilAne vAlA puruSa hI mastaka para sudhAraka ke mukuTa ko dhAraNa karatA hai| jo sudhAra mahArAja ne kiyA aura dharma kA nirdoSa mArga pracalita karAyA, use dekha inheM sacamuca meM isa yuga ke dhArmika krAMtikArI mahApuruSa kahanA hogaa| aisI hI aneka zithila pravRttiyoM meM unhoMne sudhAra kara dharma mArga meM navIna jIvana ddaalaa| ___ aise anupama vaMdanIya mAnava kI pravRti Agama viruddha hogI aisA samajhane vAlA ahaMkArI vidvAn yathArtha meM tattvajJoM kI karuNA kA pAtra hogaa| yathArtha meM kaI loga nikaTa jIvana ke saMparka meM binA Aye, apane ghara baiThe-baiThe mithyA dhAraNAoM kA tAnA-bAnA bunA karate haiN| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 cAritra cakravartI aneka loga caraNAnuyoga tathA jaina paramparA se alpatama paricaya rakhate huye bhI, prathamAnuyoga athavA dravyAnuyoga ke jJAna ke bala para saMyamI jIvana vAle AcArya ke ziSya banane ke sthAna para guru kA kArya karanA cAhate haiN| kintu ve yaha bhUla jAte haiM ki nirdoSa cAritra mahAn AtmA ke pavitra jIvana para doSa lagAne vAloM kI karmoM ke nyAyAlaya meM kisa prakAra durgati hotI hai? isaliye bhavyAtmAoM kA kartavya hai ki mithyApravRtti vAloM se netRtva na grahaNa kareM / isI meM sva aura para kA kalyANa hai| zAstra meM jainadharma ko lAMchita karake gauravahIna banAne kA doSa kapaTavRtti vAle tapasviyoM aura cAritrahIna vidvAnoM ke Upara rakhA gayA hai| isaliye naukA calAne kI donoM patavAroM ke samAna dharma kI naukA ko khene vAle sAdhuoM ko vizuddha caritra vAlA bananA tathA vidvAnoM ko puNyAcaraNa vAlA honA Avazyaka hai| bhagavAna neminAtha kI nirvANa bhUmi meM samaDolI ke zrAvakoM ke sAtha mahArAja, neminAtha bhagavAna ke padaraja se punIta giranAra parvata para phuNce| unhoMne jagatavaMdya neminAtha prabhu ke caraNa cihnoM ko praNAma kiyA aura socA ki ina tIrthaMkara ke caraNoM ke cihna rUpa apane jIvana meM kucha smRti-sAmagrI le jAnA caahiye| vahA~ ke pavitra vAtAvaraNa ne inake aMta:karaNa ko vizeSa prakAza diyaa| bhagavAna neminAtha ke nirvANa-sthAna kI sthAyI smRtirUpa ailaka dIkSA lene kA inhoMne vicAra kiyaa| mahApuruSa jo vicArate haiM, tadnusAra AcaraNa karate haiM, isaliye aba ye ailaka bana gye| inakI AtmA meM vizuddhatA utpanna huii| ailaka dIkSA ailaka banane para inakI AtmA ko bar3I sphUrti milii| bhagavAna neminAtha jaise rAgaraMga ke caurAhe se mukha mor3avItarAgatA ke sindhu meM nimagna hone vAle tIrthaMkara kI tapobhUmi ne na mAlUma kitanI sotI huI AtmAoM ko AtmaprakAza pradAna kiyA hai| unake hI kAraNa giranAra parvata hI nahIM, sArA saurASTra deza surASTra rUpa meM AdhyAtmika jagata ke dvArA vaMdanIya bana gyaa| ___ mahAvratI banane ke liye AtmA ke poSaNa kI paryApta sAmagrI unake pAsa ikaTThI ho rahI thii| nemiprabhu ke caraNoM ne unake AdhyAtmika dhana ko bar3hAkara unheM cAritra nidhi kA bar3A dhanI banA diyaa| AhAra ke hetu eka hI bAra jAve eka dina giranAra jI kI vaMdanA kara ve lauTe aura prAta:kAla parvata para hI vyatIta hone ke kAraNa caryA ke liye sAyaMkAla ke samaya nikale, kAraNa zAstra kI aisI AjJA hai ki 1. paMDitairdhaSTa - cAritraiH vaTharaizca tapodhanaiH / zAsanaM jinacaMdrasya nirmalaM malinIkRtam / / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama-patha 81 sAdhu caryA ke lie prabhAta meM athavA aparAhna kAla meM nikle| yahA~ athavA ke sthAna meM apane aMta:karaNa ko hI Agama aura paramparA kA pratIka mAna koI-koI loga aura zabda rakha kara prabhAta meM aura aparAhna meM nikalanA ucita mAnate the| aise logoM ko mahArAja ne batAyA thA, "AhAra ke lie saMkalpa karake do bAra nikalane se eka AhAra kI pratijJA dUSita hotI hai, isaliye sabere yA dopaharI ke bAda eka hI bAra caryA ko nikalanA dharma kA mArga hai| caryA ko nikalate hue AhAra na pAne vAle muni kA upavAsa nahIM kahA jaaygaa| AhAra kA tyAga karanA aura AhAra kA na milanA, donoM sthiti meM jo aMtara hai, use jJAnavAna AdamI sahaja hI vicAra sakatA hai|" Agama kI AjJA kA bArIkI se pAlana eka bAra ina navIna ailaka mahArAja ko eka dhArmika gRhastha ne pdd'gaahaa| cauke taka pahuMca gye| AhAra lene ko taiyAra hI the ki inakI dRSTi ghar3I para pdd'ii| jAr3e meM sUrya jaldI DUbatA hai| AhAra karate karate itanA samaya ho jAegA ki rAtri bhojana kA doSa laga jaaegaa| usa samaya sUrya kA prakAza thaa| giranAra parvata kI car3hAI ke kAraNa jaTharAgni bhI svabhAvata: pradIpta ho rahI thI, phira bhI bhojana karane se kucha minaTa rAtri bhojana tyAga vrata ko sadoSa banA deMge, isaliye tatkAla hI AhAra kI lolupatA kA tyAga kara mahArAja bAhara cale aae| logoM ne kAraNa puuchaa| inhoMne batAyA ki bhojana kI vidhi meM koI doSa nahIM thA, kintu vilamba se bhojana karane ke kAraNa vrata meM doSa Ane kI saMbhAvanA thI, kyoMki sUrya asta hone ke tIna ghar3I (72 miniTa) pUrva sAdhu ko AhAra chor3a denA caahie| isa prakAra bArIkI ke sAtha vratoM ke pAlana meM pravRtti karane vAle ina mahApuruSa ke mahatva kA kauna vivekI na mAnegA? isa prakAra nirdoSa dharmAcaraNa ke dvArA inakI kIrti sarvatra phailatI jA rahI thii| vAhana tyAga giranAra se lauTakara ye sAMgalI ke samIpavartI kuNDala nAma ke pahAr3a se alaMkRta sTezana para utre| vahA~ ke jina maMdiroM kI vaMdanA kI aura jIvana bhara ke liye savArI para baiThane kA tyAga kara diyaa| Aja ke yuga meM mahArAja sadRzya AdhyAtmika nidhi ke adhipati jina maMdira kI vaMdanA kI AvazyakatA ko anubhava karate hue sarvadA jinadarzana ko tatpara rahate the, kintu Azcarya hai, ki anartha ke mUlaarka ke dhanI athavA laukika zAstroM kA alpa paricaya prApta karane vAle Atma-prakAza hIna vyakti gRhasthocita pavitra kartavyoM ko bhUla jina bhagavAna ke darzana kI AvazyakatA ko anubhava nahIM karate haiM / isa satya ko kauna vivekI na svIkAra karegA, ki vItarAga kI zaraNa liye binA isa AtmA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI kA trikAla meM bhI uddhAra nahIM ho sktaa| nasalApura meM cAturmAsa yahA~ se calakara ina dharmamUrti ne bhinna-bhinna sthAnoM meM dharma kI prabhAvanA kI aura nasalApura meM varSAyoga vyatIta kiyaa| vahA~ inake dvArA bahuta dharma prabhAvanA huii| cAturmAsa ke samaya eka sthAna para rahakara jaina sAdhu apane ahiMsA vrata kA rakSaNa karate hue sva-para upakAra meM tatpara rahate haiN| varSAkAla meM sUkSma jIvoM kI utpatti adhika hotI hai, isaliye ve jIva rakSA kI dRSTi se eka sthAna para nivAsa karate haiN| usa samaya ve upavAsa Adi ke dvArA apane jIvana ko samujjvala banAte haiN| bAbAnagara kI sAtizaya pArzva prabhu kI mUrti varSAkAla ke bAda mahArAja bIjApura ke samIpavartI grAma bAbA nagara meM aaye| mahArAja ne kahA thA, "vahA~ pArasanAtha bhagavAna kI lagabhaga eka hAtha U~cI mUrti bar3I manogya aura atizaya sampanna hai| kahate haiM ki mUrti kI nAbhi meM pArasa thaa| vahA~ kA upAdhyAya kabhI kabhI saMkaTa kAla meM lohe kI zalAkA ko usa pArasa se lagA sone kI banA liyA karatA thaa| usa upAdhyAya ne marate samaya apane putra ko mUrti ke atizaya kI bAta btaaii| usake marate hI putraratna ne dina bhara meM itanI lohe kI zalAkA lagAkara sonA banAnA zuru kiyA ki vaha pArasa usameM se nikalakara kho gyaa| usa samaya eka vyakti kI mUrkhatA se vaha mahatva kI bAta sadA ke lie calI gii|" vAstava meM dekhA jAya to bhagavAna kI manojJa mUrti kA alaukikapanA abhI bhI hai, jo jIvana ko svarNa tulya banA detA hai| ******* AcArya zrI ke dIkSA guru devendrakIrti muni kA varNana eka bAra maiMne mahArAja se unake guru ke bAre meM pUchA thA taba unhoMne batalAyA thA ki "devendrakIrti svAmI se hamane jeTha sudI 13 zaka saMvat 1837 meM kSullaka dIkSA lI thI tathA phAlguna sudI ekAdazI zaka saMvat 1841 meM muni dIkSA lI thii| ve bAla brahmacArI the, solaha varSa kI avasthA meM senagaNa kI gaddI para bhaTTAraka bane the| usa samaya unhoMne socA thA ki gaddI para baiThe rahane se merI AtmA kA kyA hita siddha hogA, mujhe to jhaMjhaToM se mukta honA hai, isaliye do varSa bAda unhoMne nirgrantha vRtti dhAraNa kI thii| unhoMne jIvana bhara AhAra ke bAda upavAsa aura upavAsa ke bAda AhAra rUpa pAraNA-dhAraNA kA vrata pAlana kiyA thaa|" - vArtAlApa, 48 - Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAGRILANKA | liyA digambara dIkSA ghamamarA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digaMbaradIkSA isake bAda mahArAja ainApura aaye| vahA~ eka nirgrantha munirAja kA samAgama milaa| isase unake aMta:karaNa meM bar3A harSa huaa| mahArAja ke jIvana meM yaha vizeSa bAta thI ki guNI puruSa kA samAgama hone para inake aMta:karaNa meM pramoda kA bhAva utpanna hotA thaa| yaranAla meM paMcakalyANaka ainApura meM eka pakSa paryanta rahakara ye yaranAla pdhaare| vahA~ jinendra bhagavAna kA paMcakalyANaka mahotsava bar3e vaibhava ke sAtha ho rahA thaa| AsapAsa jainiyoM kI lAkhoM kI saMkhyA hai, isaliye aparimita janasamudAya usa mahotsava ke darzanArtha vahA~ ekatrita huA thaa| yaranAla meM nirgrantha muni devendrakIrti mahArAja padhAre the| guru se digaMbara dIkSA mAMganA mahArAja ne unake samIpa jAkara prArthanA kI, "bhagavan ! ApakI AjJAnusAra maine vratoM kA pAlana kiyaa| aba prArthanA hai ki manuSya janma kI utkRSTa nidhi nirgrantha dIkSA dekara mere janma ko kRtArtha kreN|" usa samaya devendrakIrti svAmI ne kahA, "yaha digaMbara dIkSA lenA sAdhAraNa bAta nahIM hai, Aja samaya kI gati vicitra hai| mithyAtvI jIvoM kI pracuratA hai| duSTa logoM ke abhadra vacana sunakara sahaja hI mana meM malInatA aura vrata ke prati glAni AnA saMbhava hai| pariSahoM kA pracaNDa prahAra bhI pariNAmoM ko vicalita kara AtmA ko hilA detA hai| yadi nirgrantha pada lekara nirdoSa rIti se usakA pAlana na kiyA to jIva girakara nIca pada ko pAtA hai| isaliye asamartha AtmA ise na dhAraNa kara zakti ke anusAra saMyama lete haiN| soco! kyA tuma isa durdhara nirgrantha pada kA bhAra uThA sakoge? jaldI mata karo, jaldI meM kAma karanA, pIche pazcAtApa kA kAraNa hotA hai|" svAmI ke mahatvapUrNa upadeza ne yaha spaSTa kara diyA ki mahAvrata kA dhAraNa karanA talavAra kI dhAra para calane se bhI kaThina hai| jJAna aura vairAgya vibhUSita mokSAbhilASiyoM ko yaha AtmA ke liye puSpa zaiyyA sadRza AhlAdaprada hotI hai, kintu durbala AtmA ko yaha zarazaiyyA ke samAna saMkleza paidA karatI hai| ___ mahArAja ne gurucaraNoM meM vinaya pUrvaka kahA, "svAmIn ! ApakA kathana akSaraza: satya hai, kintu maiMne varSoM se nirgrantha dIkSA ke hetu apanI AtmA ko taiyAra kara liyA hai| jinendra bhagavAna ke prasAda se tathA Apake AzIrvAda se isa pada kI pratiSThA kI sadA rakSA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI karU~gA / usameM kadAcit prANa jAve to mujhe usakI paravAha nahIM hai| " inake pariNAma vairAgya sAgara meM DUbe hue the va unake pIche saMyama, sadAcAra tathA satya kA apAra bala thA / isase gurudeva kI AtmA meM yaha vizvAsa utpanna ho gayA ki sAtagaur3A pratyeka zabda satya kI zakti se pUrNa hai| upasthita hajAroM logoM ne gurudeva se vinaya kI "mahArAja ! ye bahuta pavitra AtmA haiM / ye svapna meM bhI apane vrata ko dUSaNa na lagAveMge / " muni padavI 84 aMta meM nirgrantha dIkSA dene kA nizcaya ho gayA / dIkSA dene kA zreSTha yoga bhI samIpa thA / paMcakalyANaka ke samaya bhagavAna ke vairAgya kA kAla AyA / laukAntika devoM ne Akara bhagavAna ke vairAgya kI anumodanA kii| bhagavAna pAlakI meM virAjamAna hokara dIkSAvana meM phuNce| aise utkRSTa avasara para ailaka jI ne nirgrantha rUpa dhAraNa karane kA nizcaya kiyA / bhagavAna ke sAtha hI unhoMne vastra tyAga kara digaMbara mudrA dhAraNa kI aura kezaloMca prAraMbha kiyaa| aba ailaka jI muni zAMtisAgara bana gaye, jinheM jagata cAritra cakravartI AcArya mahArAja ke nAma se hArdika bhakti dvArA pUjatA hai / usa samaya vairAgya kA avarNanIya rasa A rahA thaa| hajAroM bhavya strI-puruSa jaya-jayakAra kara rahe the| usa samaya ke zAMta rasa kA varNana kauna kara sakatA hai, jaba ina naisargika muni jIvana vAlI AtmA ne cirakAMkSita pavitra mudrA dhAraNa kii| gurudeva ne inakA nAma guNoM ko dekhakara zAMtisAgara rkhaa| inake nAma meM Agata sAta zabda zAMti ke hI dyotaka rahe haiM / bhakta kA moha jaba mahArAja kI dIkSA kA kArya ho rahA thA, usa samaya mahArAja ke eka zrImaMta premI netroM se azrudhArA bahA rahe the / ve soca rahe the ki kisa prakAra inake munipada kA nirvAha hogaa| gRhastha samAja zithilatA aura pramAda meM DUbI huI hai| use Agama kI AjJA kA dhyAna nahIM hai, jabaki mahArAja Agama kI AjJA se jarA bhI Digane vAle nahIM haiM, isaliye unheM bhaviSya bar3A aniSTapUrNa dikhAI detA thA / usa samaya mahArAja ne sAMtvanA ke zabda kahakara samajhAyA, "Darane kI kyA bAta hai ? yadi vrata pAlane yogya sAmagrI nahIM rahegI, to hama jaMgala meM rahakara samAdhi dhAraNa kara leNge|" zAMti ke sAgara meM prema aura mAdhurya kA jala bharA hai, isameM tanika bhI khArApana nahIM hai / yahA~ choTe-choTe jIvoM ko bhI abhaya milatA hai| abhI ailaka avasthA meM kevala laMgoTI pAsa meM thI, usase ye tIrthaMkara kI jina mudrA ke dhArI nahIM kahe jAte the| utanA sA bhI parigraha inheM saMyatAsaMyata guNa sthAna se U~cA nahIM uThane detA thaa| Azcarya hai ki kinhIM jaina kahe jAne vAloM meM parigraha- parikara rakhate hue bhI apane ko saMyata kahane meM aura kahalAne meM saMkoca nahIM kiyA jAtA hai / yathAjAtamudrA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 digambara dIkSA dhAraNa karate hI ye saMyata hue aura inhoMne sarvaprathama apramattasaMyataguNasthAna para ArohaNa kiyA, kAraNa dezasaMyamI jaba mahAvrata dhAraNa karatA hai, taba bhAvoM meM adbhuta nirmalatA hone se vaha chaThaveM ke sthAna para sAtaveM guNasthAna ko prApta karatA hai| pazcAt aMtarmuhUrta ke pariNAmoM meM kucha pramattapanA saMjvalana kaSAyajanya AtA hai| vaha bhI aMtarmuhUrta rahatA hai aura phira nirmalatA apramatta sthiti ko prApta karAtI hai| ___ gommaTasAra karmakANDa meM likhA hai-mithyAtva guNasthAna vAlA sAsAdana tathA pramattaguNasthAna ko chor3akara zeSa apramatta paryanta cAra sthAnoM ko prApta hotA hai| sAsAdana guNasthAna vAlA mithyAtva meM hI giratA hai| mizraguNasthAna vAlA yA to caturtha guNasthAna ko prApta karatA hai yA patita hokara mithyAtvI hotA hai| avirata samyaktvI tathA deza saMyamI pramattaguNasthAna ko chor3akara apramattaguNasthAna taka jAte haiN| pramattaguNasthAna vAlA nIce ke pA~ca sthAnoM ko aura Age ke apramatta rUpa sthAna ko isa prakAra 6 sthAnoM ko prApta karatA hai| tathA apramatta guNasthAna vAlA chaThaveM guNasthAna ko prApta karatA hai| sacce nirgrantha baneM aba zAMtisAgara mahArAja kI mudrA aura tIrthaMkaroM kI jina mudrA meM raMca mAtra bhI aMtara nahIM hai| vastra, vaibhava, parigraha ke kAraNa hI mAnava mAnava meM bheda kI gaharI khAI khar3I hotI hai; kintu digaMbaratva saccA sAmya utpanna kara detA hai| aba inako nirgrantha kahane lage, isakA kAraNa devasena svAmI bhAvasaMgraha' meM isa prakAra batAte haiM-"sarvasaMga vinirmukta hone ke kAraNa vRSabha jinendra nirgrantha the| unhoMne apanI vANI ke dvArA nirgrantha mArga kA upadeza diyaa| unake mArga meM lagane vAle sabhI nirgrantha maharSi hote haiN|" parigraha ko dhAraNa karane vAlA unake mArga meM pUrNatayA lagA huA nirgrantha nahIM mAnA jAtA hai| parigraha ke dhAraNa karate hue pUrNa ratnatraya kA pAlana nahIM banatA hai| jvara-prakopa aba nirgrantha muni bana inhoMne apane vihAra dvArA jIvoM ke kalyANa ke sAtha-sAtha AtmA kA bhI kalyANa bar3e vega se prAraMbha kiyaa| tapazcaryA se cirasaMcita karmoM ko udayAvali meM praviSTa karA ke tapodhana nirjarA kiyA karate haiN| pratIta hotA hai ki inakI tapaHsAdhanA dvArA asAtA kI udIraNA AraMbha ho gaI thii| yaranAla meM dUSita jala ho jAne se bImArI phaila gii| usa roga se mahArAja kA zarIra bhI AkrAnta ho gyaa| anya tapasvI bhI bImAra par3a gye| bhakta zrAvakoM ne inako nasalApura lAkara khUba vaiyAvRtti va sevA kii| __eka mAha ke jvara ne zarIra ko atyadhika kSINa kara diyaa| AhAra ke liye jAne kA bhI sAmarthya na rhaa| usa vikaTa sthiti meM bhI ye dharma dhyAna meM pravINa rahe aae| usa samaya inhoMne ArtadhyAna ko tanika bhI sthAna na diyA thaa| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI AtmA ke koI roga nahIM hai| zarIra rogI hai, jaba asAtA kA vipAka manda hogA, taba roga kI upazAMti hogI, ye suvicAra hI usa samaya inake liye auSadhi rUpa the| inakA dhairya apAra thaa| dekhane vAle Azcarya meM par3a jAte the, jaina muni kI caryA kitanI mahAn hotI hai| gocarI karane kA sAmarthya nahIM hai, to AhAra grahaNa nahIM kreNge| dUsaroM kI bAta aisI nahIM hai| vahA~ to jahA~ bhI, jaba bhI, jo koI bhI, jo kucha bhI de de, dIna banakara le lete haiN| inakI vRtti siMhasadRza parAkrama pUrNa thii| dhIre dhIre asAtA kA vega kama huA, prakRti kucha sudhrii| koganolI meM cAturmAsa cAturmAsa nikaTa dekhakara vihAra karate hue koganolI padhAre aura grAma ke bAhara AdhA mIla kI dUrI para sthita guphA meM vizrAma kiyaa| vahA~ varSA kI pracuratA se inakI digaMbara deha ko bahuta bAdhA AI, kintu inako ApadA vicalita na kara skii| bAta yaha hai ki aba ve sAmAnya mAnava nahIM the| jaba sAmAnya gRhastha kI sthiti meM the, taba bhI inameM apUrva jJAna aura vairAgya thA, niSprahatA aura nirmamatA thii| aba to muni vRtti dhAraNa kara karmoM ke sAtha inhoMne sIdhA yuddha AraMbha kara diyA thaa| ata: aba ve eka parAkramI yoddhA ke samAna vipattiyoM ke Ane para mlAna mukha yA dInavadana nahIM hote the| vipatti Ane para use dUra karane ko bAhya pratikAra ye nahIM karate the| jaise prAkRtika cikitsA (Nature cure) meM vizvAsa rakhane vAle roga Ane para auSadhi ke sevana se bacate haiM, kAraNa unakA vizvAsa rahatA hai ki prakRti svayaM vikAroM ke zamana hone para nirogatA kA varadAna detI hai, isI prakAra ye munirAja prakRti kI goda meM yathAjAta zizu ke rUpa meM rahate hue, usI mudrA ko dhAraNa kara prAkRtika paddhati dvArA saMkaToM kA upAya karate the| ye zAMta bhAva se bar3e-bar3e saMkaToM ko sahana karate haiM aura yaha socate the ki jaba taka karma kA udaya hai taba taka phala bhoganA anivArya hai| jinendra nAma smaraNa tathA Atma guNa cintana pradhAna vizuddha bhAvanA rUpa saMjIvanI sadA lete rahate the, jisase karmoM kA vega kama hote jAtA thaa| vipatti ke samaya nirgrantha munirAja prAkRtika paddhati dvArA AtmA ke rogoM ko dUra karate the| pAgala dvArA upasarga koganolI kI guphA meM ye dhyAna karate the| eka rAtri ko grAma se eka pAgala vahA~ aayaa| pahale usane inase bhojana maaNgaa| inako mauna dekha vaha hallA macAne lgaa| pazcAt guphA ke pAsa rakhI IToM kI rAzI ko pheMkakara upadrava karatA rahA, kintu zAMti ke sAgara ke bhAvoM meM vikAra kI eka lahara bhI nahIM aaii| dRr3hatA pUrvaka dhyAna karate rhe| aMta meM pAgala upadrava karate-karate svayaM thaka gyaa| isase vahA~ se calA gyaa| duSTa prasaMga mahArAja koganolI kI guphA meM rahA karate the| AhAra ke liye ve savere yogya kAla meM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara dIkSA 87 jAte the| mArga meM eka viprarAja kA gRha par3atA thaa| inakA digaMbara rUpa dekhate hue eka dina usakA dimAga kucha garama ho gyaa| usane Akara duSTa kI bhASA meM inase apane ghara ke sAmane se jAne kI Apatti kii| usake hRdaya ko pIr3A dene meM kyA lAbha, yaha socakara inhoMne Ane-jAne kA mArga badala diyaa| lagabhaga do saptAha ke bAda usa brAhmaNa ke citta meM inakI zAMti ne asAdhAraNa parivartana kiyaa| use apanI mUrkhatA aura duSTatA para bar3A duHkha huaa| usane inake pAsa Akara apanI bhUla ke liye kSamA mAMgI aura prArthanA kI ki mahArAja puna: usI mArga se gamanAgamana kiyA kareM, mujhe koI bhI Apatti nahIM hai| ___ mahArAja ke mana meM kaSAya bhAva to thA nhiiN| yahA~ hRdaya sphaTika tulya nirmala thA, ataH viprarAja kI vinaya para dhyAna de, inhoMne usI mArga se punaH AnA jAnA prAraMbha kara diyaa| muni jIvana meM duSTajIvakRta upadrava sadA hI AyA karate haiN| yahI kAraNa thA ki nirgrantha dIkSA dene ke pUrva guru ne pahale hI saceta kiyA thA ki kisa prakAra kA upadrava AyA karate haiM, jinako jItane ke liye AtmA ko pUrNatayA kaSAya vimukta banAnA par3atA hai| nasalApura cAturmAsa koganolI meM cAturmAsa pUrNa hone ke pazcAt vihAra karate hue inakA zubhAgamana varSA ke samIpa nasalApura meM huA, ata: unhoMne vahA~ cAturmAsa vyatIta kiyaa| aba inakI kIrti dhIre-dhIre sarvatra phaila rahI thii| ata: inake darzana kara jIvana saphala karane vAle strI-puruSoM kI saMkhyA bar3hane lgii| __ inakI guNa garimA kA varNana sunakara solApura prAMta ke kucha logoM ne nasalApura meM Akara inake darzana kiye| isa darzana se inakI AtmA AnaMda vibhora huii| inhoMne vApisa Akara mahArAja kI mahimA kA varNana kiyA, to sabake mana meM yahI bhAva hote the ki kaba ina ratnatrayamUrti munirAja kA darzana kara janma kRtArtha kreN| vicitra ghaTanA evaM bhayaMkara prAyazcitta grahaNa nirgrantha rUpa meM dUsarA cAturmAsa nasalApura meM vyatIta kara vihAra karate hue mahArAja kA ainApura padhAranA huaa| yahA~ eka vizeSa ghaTanA ho gii| zAstra meM muni dAna kI paddhati isI prakAra kahI gaI hai ki gRhastha apane ghara meM jo zuddha Ahara banAte haiM, use hI vaha mahAvratI munirAja ko Ahara ke hetu arpaNa kreN| dUsare ke ghara kI sAmagrI lAkara koI de, to aisA AhAra muniyoM ke yogya nahIM hai| nasalApura meM mahArAja AhAra grahaNa ko nikle| eka gRhastha ne apane yahA~ bhojana kI binA kisI prakAra kI taiyArI ke sahasA mahArAja se AhAra grahaNa karane kI prArthanA kI aura nimitta kI bAta hai ki usI dina par3agAhane kI vidhi bhI mila gaI, isase mahArAja vahA~ Thahara ge| aba usa baMdhu ko apanI bhUla yAda AyI ki maiMne yaha kyA kAma kiyaa| ghara meM AhAra banA nahIM hai aura maiMne anna jala Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 cAritra cakravartI zuddha hai, yahA~ bhojana ko padhAriye yaha kaha diyA, aba yadi maiM tatkAla yogya vyavasthA karane meM cUkatA hU~, to mahArAja yahA~ se cale jAveMge va logoM meM merI niMdA bhI hogI / aise vividha vicAroM ke jAla meM jakar3e hue usake mana meM eka yukti suujhii| usake ghara se lagA huA jo zrAvaka kA ghara thA, vahA~ AhAra ke yogya zuddha sAmagrI taiyAra thI, ata: usane bar3I saphAI se sAmAna apane ghara meM laayaa| mahArAja jI ko isa bAta kA jarA sA bhI patA nahIM lgaa| anyathA ve vahA~ Thaharate kyoM ? honahAra kI bAta hai ki usa gRhastha kI hoziyArI yA cAlAkI se munirAja kA AhAra vahA~ ho gyaa| bhayaMkara prAyazcit-grahaNa AhAra pUrNa hone ke pazcAt mahArAja ko jJAta huA ki Aja kA AhAra grahaNa nahIM karanA thaa| dUsare ke ghara se mAMgA gayA bhojana AhAra ke kAma meM lAyA gayA thaa| isase unake citta meM aneka vicAra utpanna hone lge| aisI sthiti meM muniyoM ke pAsa jo sabase bar3A hathiyAra prAyazcitta kA rahatA hai, usakA unhoMne apane Upara prayoga karane kA nizcaya kiyaa| jaba bhI koI burAI hotI thI. to usakA kAraNa bAhara na khoja kara ve apane bhItara dekhA karate the| jisa prakAra siMha mArane kA sAdhana banane vAlI lAThI Adi kI paravAha na kara, prahAra karane vAle para coTa karatA hai, usI prakAra ye mahAmuni bhI sIdhI coTa kI nIti kA pAlana karate haiN| AhAra meM doSa kA kAraNa mere karmoM kA vizeSa udaya hai, anyathA sadoSa AhAra kyoM milatA sadoSa AhAra ko chor3a denA merA kartavya thaa| kintu jJAna na hone se maiM aisA na kara skaa| isameM bhI merI ajJAnatA kA doSa hai| aisI hI vividha dRSTiyoM kA vicAra kara, unhoMne usI dina madhyAhna meM sUrya kI pracaNDa kiraNoM se saMtapta zilA para jAkara dhyAna karanA prAraMbha kara diyaa| usI samaya uSNatA kI bhISaNa sthiti ThIka aisI hI thI: sUkhahi sarovara jala bhare, sUkharhi taraMgini toya / vATahiM baTohI nA caleM, jaha~ ghAma garamI hoy|| tihakAla munivara tapata parhi, giri zikhara ThAr3e dhiir| te sAdhu mere ura basahu, mama harahu pAtaka pIra / jo vyakti nasalApura meM the, ve isa padya ko te sAdhu mere ura baso ke sthAna meM ye sAdhu mere ura baso par3ha sakate the| usa dina kI grISma kA bhISma pariSaha dekhakara loga ghabar3A gaye the, kintu mahArAja to mahApuruSa hI tthhre| unakI sthiratA adbhuta thii| aise hI grISma pariSaha vijetAoM kA citraNa bhaiyA bhagavatIdAsa ne isa pada meM kiyA hai : grISama kI Rtu mahi, jala thala sUkha jhiN| parata pracaMDa dhUpa, Agi sI barata hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 digambara dIkSA dAvA kIsI jvAla mAla, bahata bayAra ati| lAgati lapaTa koU, dhIra na dharata hai| dharatI tapata mAnoM, tavA sI tapAya raakhii| bar3avA anala sama, zaila jo jarata hai| tAke zrRMgazilA para, jora juga pA~va dhara / karata tapasyA muni, karama harata hai| kauna socegA, ki paMcama kAla meM asaMprAptasRpaTikA saMhanana dhAraka sAdhu caturtha kAlIna muniyoM ke samAna aisA ghora tapa karegA? uSNatA ke kaSTa kA anumAna karane ke liye hama eka sarala udAharaNa denA ucita samajhate haiM : uSNa pariSaha jaya jaba zikharajI yA rAjagirI kI paMcapahAr3I kI vaMdanA karate samaya madhyAhna ho jAtI hai aura patthara tathAreta garama hone lagatI hai, taba yAtrA karane vAle jAnate haiM ki calane meM kaisA kaSTa hotA hai| aisI paristhiti meM nagna zarIra yukta pASANa para bhISaNa uSNatA ke samaya baiThane para mahArAja ke zarIra ko kitanI zArIrika vyathA huI hogI, yaha vicAraka vyakti sahaja hI anumAna kara sakatA hai| usa samaya to AsapAsa kI pASANa-rAzi bhI uSNa ho Aga ugalatI sI pratIta hotI thii| kintu dhanya hai mahArAja kI sthiratA tathA indriyajaya, ki zAMtabhAva se usa kaSTa ko sahana kara, usa sadoSa AhAra ke grahaNa-janita doSa kI zuddhi kii| aisI apUrva tapasyA aura lokottara sAdhanA na hotI, to kyoM saMsAra ke bar3ebar3e loga unake caraNoM ko apane mastaka meM lagA, kRtArthatA kA anubhava krte| isa uSNa pariSaha ko dekhakara logoM ne socA hogA ki yathArtha meM ye bhIma ke Atmaja haiM aura inhoMne apane pitA se karmoM ke samakSa bhIma-vRtti dhAraNa karane kA guNa prApta kiyA thaa| guru ke dvArA pradatta zAMtisAgara nAma ke anusAra ye uSNatA ke samaya aise zAMta rahe, mAno sAkSAt sAgara meM hI nimagna hoM, kintu yaha sAgara kSAraguNa yukta jala se bharA nahIM thA, vaha zAMti kI sImAtIta caitanya rAzi se paripUrNa thaa| usa uSNa pariSaha kA pariNAma zarIra ke liye bar3A vyathA janaka ho gayA, kintu unhoMne samabhAva se vaha kaSTa sahana kiyaa| 8 dina ke liye unhoMne dUdha ke sivAya sarva prakAra kA AhAra chor3a diyA thaa| isa ghaTanA se asAdhAraNa tapazcaryA ke sivAya mahArAja kI AgamAnukUla pravRtti para prakAza par3atA hai tathA yaha spaSTa hotA hai ki ve paramAgama kI AjJA ke anusAra AcaraNa karane meM satarka aura sAvadhAna rahate the| jo mahArAja ke nikaTa samparka meM Aye haiM, ve jAnate haiM ki pUjyazrI Agama ke vacanoM kA prANoM se bhI adhika mUlya aura Adara karate the| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI pazcAt ainApura ke pATIla ne zrI sammeda zikharajI kI mahApUjA bar3I prabhAvanA pUrvaka sampanna karAI thii| usa samaya usameM hajAroM loga Aye the / aneka munirAja va tyAgI - vratI puruSa bhI padhAre the / yahA~ se koganolI hote hue mahArAja grISma meM samaDolI padhAre, 1 hiMgaNagAMva ke paMcakalyANaka mahotsava meM sammilita hue| anaMtara kuMbhoja, udayagAMva Adi kI ora vihAra karate hue cAturmAsa ke samaya ainApura padhAre, vahA~ khUba prabhAvanA huI thI / konnUra meM caturtha cAturmAsa 60 nirgrantha rUpa meM caturtha cAturmAsa kA saubhAgya konnUra ko prApta huA thA / yaha belagAMva jile meM gokAka ke pAsa hai| yahA~ ke prAcIna maMdira ke mAnastaMbha meM eka bar3A mahatva kA kannar3I meM zilAlekha hai| isameM likhA hai ki eka rAjA ne kucha grAma isaliye dAna kiye the ki unakI AmadanI ke dvArA yahA~ kI puNya bhUmi meM nivAsa karane vAle nirgranthoM ko uSNa jala kI vyavasthA rahe tathA unakI barAbara paricaryA hotI jaave| isa grAma ke pAsa kI pahAr3I meM sAta sau guphAe~ thIM, aisI prasiddhi hai| isase yaha jJAta hotA hai ki jaba jaina dharma ke pAlaka karor3oM the, taba mahAvrata ke bhAva vAlI aneka AtmAe~ saMyama sAdhanA karatI thIM aura unakA bahuta bar3A samudAya isa konnUra kI bhUmi ko pavitra karatA AyA thaa| isa cAturmAsa meM dUra-dUra zrAvakoM ne mahArAja ke darzana karake apane manuSya janma ko saphala mAnA aura zAMtilAbha liyA thA / yaha vikrama saMvat 1680 san 1623 kA cAturmAsa vizeSa prabhAvanA pUrNa rahA / guphA meM dhyAna aura sarpa ke upadrava meM sthiratA mahArAja ke pAsa dUra-dUra ke pramukha dharmAtmA zrAvaka dharma lAbha ke liye Ate the| dhArmikoM ke Agamana se isa dharmAtmA ko paritoSa na hogA, kintu apanI kIrti ke vistAra se mahArAja kI pavitra AtmA ko tanika bhI harSa nahIM huA thaa| ve bAlya jIvana se hI dhyAna aura adhyayana ke anurAgI rahe the / aba prasiddhivaza bahuta logoM ke Ate rahane se dhyAna karane meM bAdhA sahaja hI A jAtI thii| isase mahArAja ne pahAr3I kI eka aparicita guphA meM jAkara AnaMda se dhyAna karane kA vicAra kiyA aura ve eka prazAMta guphA meM madhyAhna kI sAmAyika ke liye gae aura vahA~ sAmAyika karane lge| guphA ke pAsa meM jhAr3I thI aura usameM sarpAdika jIvoM kA bhI nivAsa thA / guru bhakta maMDalI ne dekhA ki Aja mahArAja dhyAna ke liye dUsare sthAna para gaye haiM / aba unhoMne unako DhUMDhanA prAraMbha kiyA aura kucha samaya ke pazcAt ve usa guphA ke samIpa A gaye, jisameM mahArAja sAmAyika meM tallIna the| usa samaya eka sarpa jhAr3I meM se nikalA aura guphA ke bhItara jAte hue logoM ke dRSTi gocara huaa| kucha samaya pazcAt vaha bhItara phirakara bAhara nikalanA hI cAhatA thA ki eka zrAvaka ne guphA ke dvAra para eka nAriyala car3hA diyaa| usakI AhaTa se punaH sarpa bhItara ghusa gyaa| vahA~ vaha mahArAja ke pAsa gayA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara dIkSA ha va unake zarIra para car3hakara usane unake dhyAna meM vighna DAlane kA prayatna kiyA / kintu usakA una para koI bhI asara nahIM huaa| ve bheda vijJAna kI vimala jyoti dvArA zarIra aura AtmA ko bhinna-bhinna dekhate hue apane ko caitanya kA puMja socate the, ataH zarIra para sarpa AyA hai, vaha yadi daMza kara degA, to mere prANa na raheMge, yaha bAta unheM bhayavihvala na banA skii| ve vajra kI mUrti kI taraha sthira rahe aae| zarIra meM acalatA thI, bhAvoM meM meru stharatA / AtmaciMtana se prApta AnaMda meM apakarSa ke sthAna meM utkarSa hI ho rahA thaa| ve sarpa, siMha, vyAghra, agni, Adi kI bAdhA ko atyaMta tuccha jAnate the / unakI dRSTi mohanIya, aMtarAya, vedanIya, jJAnAvaraNAdi karmoM ke vinAza kI ora thI / ve socate the ki ye sarpAdi karmoM ke udayAnusAra Akara jIva ko vyathA pahu~cAte haiN| ataH saMkaToM ke mUlakAraNa karmoM kA saMhAra karanA cAhiye / sarpa ke upadrava se avicalita honA, unake utkRSTa AtmavikAsa tathA aMtaH nimagnatA kA pramANa thI / yaha jina dharma kA hI prabhAva hai ki eka zrImaMta kulotpanna, sampanna, sukhI puruSa yamarAja ke pratinidhi dvArA zarIra para cipaTate hue bhI AtmadhyAna meM nimagna rahe Ate haiM, kyoMki unhoMne mahAn AtmAoM dvArA pAlana kiye jAne vAle mahAvratoM ke pAlana kI bhISma pratijJA thii| jaise satI sItA kI mahattA agniparIkSA se prakAza meM AI thI, vaise hI mahArAja kI vimala tapazcaryA kA prabhAva sarpapariSaha jaya dvArA vyakta huA thA / sarpakRta upasarga unhoMne aneka bAra sahe haiN| vipatti meM dRr3havRtti eka bAra gajapaMthA meM paMcakalyANaka mahotsava ke samaya maiMne mahArAja se pUchA thA, " mahArAja sarpakRta bhayaMkara upadrava ke hote hue, ApakI AtmA meM ghabarAhaTa kyoM nahIM hotI thI, jabaki sarpa to sAkSAt mRtyurAja hI hai ?" mahArAja bole, vipatti ke samaya hameM kabhI bhI bhaya yA ghabar3AhaTa nahIM huii| sarpa AyA aura zarIra para lipaTa kara calA gayA, isameM mahatva kI bAta kyA hai ? " maiMne kahA, "usa mRtyu ke pratinidhi kI bAta to dUsarI, jaba anya sAdhAraNa tuccha jIvakRta bAdhA sahana karate samaya sarvasAdhAraNa meM bhayaMkara azAMti utpanna ho jAtI hai, taba Apako bhaya na lagA, yaha Azcarya hai / " mahArAja, ,"hameM kabhI bhI bhaya nahIM lgtaa| yahA~ to bhItI kI koI bAta bhI nahIM thI / yadi sarpa kA hamArA pUrva kA baira hogA, to vaha bAdhA karegA, anyathA nhiiN| usa sarpa ne hamArA kucha bhI bigAr3a nahIM kiyA / " maiMne kahA, "mahArAja, usa samaya Apa kyA karate the, jaba sarpa Apake zarIra para lipaTa gayA thA ?" Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI mahArAja bole, "usa samaya hama siddha bhagavAna kA dhyAna karate the|" maiMne jijJAsu ke rUpa meM pUjya zrI se pUchA, "jaba Apake zarIra para sarpa car3hA, taba usase zarIra kA sparza hone para Apake zarIra ko vizeSa prakAra kA sparzajanya anubhava hotA thA athavA nhiiN|" mahArAja ne kahA, "hama dhyAna meM the| hameM bAharI bAtoM kA bhAna nahIM thaa|" vicArazIla vyakti soca sakatA hai ki sarpakRta upasarga mahArAja ke jIvana kI agni parIkSA se kama nahIM hai| dhanya hai unakI bheda vijJAna kI jyoti, jisase vaha apanI AtmA ko sarpa-bAdhA-mukta jAnate hue, AtmA se bhinna zarIra ko sarpa veSThita dekhate hue bhI parama zAMta rhe| yathArtha meM unakA nAma zAMtisAgara atyaMta upayukta thaa| konnUra meM ur3ane vAle sarpa dvArA upadrava meM bhI sthiratA tArIkha 23-10-51 ko hama mahArAja ke sAtha rahane vAle mahAn tapasvI nirgrantha muni 108 zrI nemisAgarajI ke pAsa bArAmatI meM pahu~ce aura mahArAja zAMtisAgarajI ke viSaya meM kucha prazna pUchane lge| unase jJAta huA ki ve lagabhaga 28 varSa se pUjyazrI ke Azraya meM rahe haiN| ___ konnUra meM sarpakRta parISaha ke viSaya meM jaba hamane pUchA, taba ve bole, "konnUra meM vaise sAta sau se adhika guphAe~ hai, kintu do guphA mukhya haiN| mahArAja pratyeka aSTamI, caudasa ko guphA meM jAkara dhyAna karate the| usa dina unakA mauna rahatA thaa| eka dina kI bAta hai ki ve guphA meM ghuse| unake pIche hI eka sarpa bhI guphA meM calA gyaa| vaha bar3A caMcala thaa| vaha sarpa ur3Ana mArane vAlA thaa| aneka logoM ne yaha ghaTanA dekhI thii| jaba loga mahArAja ke samIpa pahu~cate the, to vaha sarpa mahArAja kI jaMghAoM ke bIca meM chupa jAtA thaa| logoM ke dUra hote hI vaha idhara-udhara phirakara upadrava karatA thaa|" ___ maiMne pUchA, "yaha kaba kI bAta thI?" unhoMne kahA, "yaha madhyAhna kI bAta thii| vaha sarpa tIna ghaMTe taka rahA, pazcAt calA gyaa| loga yadi sAhasa kara use pakar3a lete, to isa bAta kA bhaya thA ki kahIM vaha kraddha hokara mahArAja ko kATa na de| isase kiMkartavyavimUr3ha ho jAte the|" nemisAgara mahArAja ne batAyA thA ki konnUra meM pUjyazrI se unheM paMcANuvrata mile the| unhoMne yaha bhI kahA thA, "caumAse meM maiM zAstra par3hatA thA aura mahArAja kannar3I bhASA meM saba zrAvakoM ko samajhAyA karate the|" maiMne pUchA, "vipatti ke samaya Apane mahArAja kI sthiratA bhaMga hote kyA kabhI dekhI hai?" unhoMne kahA- "vipatti ke samaya kabhI bhI mahArAja meM ghabar3AhaTa nahIM dekhii|" prasaMgavaza unase maiMne pUchA-"Apane aura kauna sA mahArAja kA bhISaNa tathA pracaMDa yoga dekhA?" Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara dIkSA makor3e kA upasarga unhoMne kahA, "konnUra ke jaMgala meM mahArAja bAhara baiThakara dhUpa meM sAmAyika kara rahe the| itane meM eka bar3A kIr3A-makor3A unake pAsa AyA aura unake puruSa cihna se cipaTakara vahA~ kA rakta cUsanA prAraMbha kara diyaa| rakta bahatA jAtA thA, kintu mahArAja Der3ha ghaMTe paryaMta avicalita dhyAna karate rhe|" nemisAgarajI ne batAyA ki usa samaya ve gRhastha the aura ciMtita the ki isa samaya kyA kiyA jaay| yadi kIr3e ko pakar3akara alaga karate, to mahArAja ke dhyAna meM vighna aayegaa| ataH ve kiMkartavyavimUr3ha ho rahe the| nemisAgarajI ne yaha bhI kahA ki aura bhI choTe-choTe makor3e usa samaya Ate the, unako to hama alaga kara dete the, kintu bar3e makor3e kI bAdhA ko hama dUra nahIM kara ske| puruSa cihna se rakta bahatA thA, kintu mahArAja apane akhaNDa dhyAna meM pUrNa nimagna the| zer3avAla meM sarpabAdhA nemisAgara mahArAja ne sarpasaMbaMdhI eka ghaTanA aura batAI thii| usa samaya zAMtisAgara mahArAja zer3avAla meM the| ve pATe para baiThe the| pATe ke nIce pA~ca phuTa laMbA sarpa baiThA thaa| vaha sarpa usa sthAna para rAtabhara baiThA rhaa| dina nikalane para usa jagaha ko jhAr3ane vAle jainI se mahArAja ne kahA, "bhItara saMbhalakara jaanaa|" jaba vaha bhAI bhItara gayA, to usakI dRSTi sarparAja para pdd'ii| usane bAhara Akara dUsare logoM se sarpa kI carcA btaaii| koganolI meM sarpakRta upadrava mahArAja koganolI meM jaba kSullaka kI avasthA meM Aye the, taba bhI vahA~ sarpakRta upasarga huA thaa| vahA~ ke prAcIna maMdira meM mahArAja dhyAna ke hetu baiThe the| dhyAna AraMbha karane ke pUrva kucha jina nAma smaraNa pATha kara rahe the ki vizAla viSadhara vahA~ ghusaa| kucha samaya maMdira meM yahA~-vahA~ ghUmakara vaha inake zarIra se lipaTa gayAmAno ve usake bar3e premImitra hI hoN| bAta yaha hai ki jaba mahArAja sAmAyika pATha par3hate haiM, taba kahate haiM ki merA sarva jIvoM meM samatA bhAva hai, samatA sarva bhUteSu, merA kisI ke bhI sAtha bairabhAva nahIM hai, vaira majhaM Na keNavi, merA sarva jIvoM ke prati maitrI bhAva hai, mittI me svvbhuudesu| mAlUma hotA hai ki sarparAja inake pAsa isIliye AyA thA ki inake vacana satya hai yA nahIM, ise dekheM ? ye samatAbhAva rakhate haiM yA nahIM ? ye mere prati maitrI rakhate haiM yA nahIM ? sarpa ne vANI ke anurUpa inakI pravRtti pAI to vaha prema ke sAtha zarIra se lipaTa gayA, mAnoM inake prati vaha sneha vyakta kara rahA ho| mahArAja vasudhaiva kuTumbakam ke siddhAMta ko svIkAra kara cuke the, isase hI vaha sarparAja AtmIyabhAva se kamara se car3hakara gale meM Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 cAritra cakravartI lipaTA huA thaa| itane meM maMdira meM akhaNDa prakAza hetu naMdAdIpa' (akhaNDa dIpaka) sudhArane ko vahA~ kA upAdhyAya aayaa| mahArAja ke Upara sarpa lipaTA dekhakara vaha jAna chor3akara bhaagaa| bahuta loga vahA~ A gaye, kintu kyA kiyA jAya, yaha samajha meM nahIM AtA thA? yadi gar3abar3I kI athavA sarpa ko dUra karane meM bala prayoga kiyA, to vaha kATa degA, taba kyA bhayaMkara sthiti ho jAegI ? ataH sabake saba loga ghabar3A rahe the| bahuta samaya ke pazcAt sarpa zarIra se utarA aura dhIre-dhIre mAnoM prasannatA pUrvaka hI bAhara calA gayA, kAraNa use sacce sAdhaka mahAtmA kA parIkSaNa karane kA avasara milA thA aura parIkSaNa meM ve zuddha svarNa nikle| nemisAgara mahArAja dvArA prApta sAmagrI ___ muni nemisAgara mahArAja ne san 1952 ke loNaMda cAturmAsa ke samaya 17 upavAsa kiye the| unake tapomaya jIvana ko bar3e-bar3e sAdhaka praNAma karate haiN| maiMne unase AcArya mahArAja ke viSaya meM puna: pUchA to unhoMne kahA, "mahArAja jaba kSullaka the, taba ve hamAre kur3acI grAma meM padhAre the| unakA AhAra hamAre ghara meM huA thaa| usa samaya se merA aMta:karaNa unakI ora AkarSita huaa| unhoMne kahA thA, "tuma loga bhagavAna kI pUjA, arcanA, zAstra-vAcana, dAna Adi karate ho, kintu yaha saba gaja-snAna tulya hai, kAraNa pazcAt saMsAra ke prapaMca meM pha~sakara apane ko punaH malIna banAte ho|" "mahArAja kA konnUra meM cAturmAsa huaa| vahA~ lagAtAra cAra mAha paryanta maiM unakI sevA meM jAtA thaa| vahA~ maiM apane mitra vaMDovA kur3acIkara ke sAtha mahArAja ko AhAra diyA karatA thaa| mere muni banane kI manokAmanA pahale se hI thii| AcArya mahArAja ke satsaMga se usa bhAvanA ko sAkAra rUpatA prApta huii|" "vahA~ ke cAturmAsa pUrNa hone ke pUrva hI kArtika sudI caudasa ko maiMne tathA gokAka ke pAyasAgarajI ne unase ailaka dIkSA lI thii| isake dasa mAha bAda Azvina sudI 11 ko maiMne samaDolI meM nirgrantha dIkSA lI thii| vIrasAgarajI bhI muni bane the| caMdrasAgarajI ne ailaka dIkSA lii| AcArya mahArAja sadRza vizuddha caritra nirgrantha sAdhu kA darzana hamane kahIM nahIM kiyaa| unake samAgama se merI AtmA kRtArtha ho gii| yaha merA saubhAgya hai ki mujhe guru caraNoM ke samIpa rahane kA suavasara milatA rahA hai|" 1. laMkAdvIpake anurAdhapura meM samrATa azoka ke putra mahendra kesamaya se aba takalagAtAra jalane vAle naMdAdIpako rASTrapati rAjendra bAbUne bhI dekhAthA / usake bAre meM unhoMne apanI AtmakathA meM likhA hai, "adhika camatkAra aura AzcaryakI bAta hamako sunAyI gayI kivahA~jodIpajalarahAthA, vahabhI mahendra kAjalAyA huA hai| usa samaya se Aja taka yaha dIpakabhI bujhA nahIM hai / bauddhoM ne use bAIsa-teIsa sau barasoM se barAbara jalAye rakhA hai / yadi yaha saca hai to zAyada duniyA meM aisI koI dUsarI agnizikhA na milegI jo do hajAra barasoM se bhI jyAdA samaya se barAbara jalatI ArahI ho|"- AtmakathA, pR.280| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara dIkSA muni pAyasAgara jI kA adbhuta jIvana muni pAyasAgarajI ke viSaya meM bhI prakAza DAlanA ucita pratIta hotA hai, kAraNa unakI carcA dvArA AcAryazrI kI mahattA sahaja hI samajha meM A jAtI hai| muni pAyasAgara mahArAja se stavanidhi kSetra meM AcArya mahArAja ke viSaya meM carcA kI, taba unhoMne kahA thA ki "merA jIvana una saMtarAja ke prasAda se atyaMta prabhAvita hai|" merI kathA isa prakAra hai : maiM eka nATaka kampanI kA pramukha abhinetA rahA aayaa| pazcAt ApasI anabana hone ke kAraNa maiMne kampanI chor3a dI aura maiM kucha dina taka krAMtikArI sarIkhA rhaa| maiMne milamAlikoM ke virodha meM majadUroM ke satyAgraha kI pravRtti ko protsAhana diyaa| isake pazcAt merA mana sAMsArika viDambanA se ucttaa| apane kula dharma jaina dharma se merA raMcamAtra bhIparicaya nahIM thaa| maiM NamokAra maMtra ko bhI nahIM jAnatA thA, isaliye maiMne jaTAvibhUtidhArI rudrAkSamAlA se alaMkRta cidambara bAbA kA rUpa dhAraNa kiyA aura sAdhutva kA abhinaya karatA huA bambaI se kAzI phuNcaa| gaMgAjI meM gahare gote lgaaye| kAzI vizvanAtha gaMge ke sAnnidhya meM samaya vyatIta karatA huA hara prakAra se sAdhuoM ke samparka meM aayaa| maiM laukika kAryoM meM dakSa thaa| isIliye sAdhu banane para bhI merI vicArazakti mRta nahIM huI thii| vaha murchita avazya thii| jaba maiM jaTA vibhUti maMr3ita saMnyAsI ke rupa meM phiratA-phiratA solApura ke samIpa AyA taba merI dRSTi meM bAta AI kI pAkhaNDI sAdhu ke rUpa meM phirakara AtmavaMcanA tathA parapratAr3anA ke kArya meM lage rahanA mahAmUrkhatA hai| maiMne bhinna-bhinna saMpradAyoM ke zAstroM kA parizIlana kiyA thA, usa zAstrajJAna ne mujhe sAhasa pradAna kiyA ki maiM usa sAdhutva ke Dhakosale ko dUra pheMka duuN| aba maiMne apane jIvana kA nayA abhinaya zuru kiyaa| maiM sundara vastra Adi se susajjita guMDe ke rUpa meM yatra-tatra vicaraNa karane lgaa| zAyada hI koI aisA doSa ho, jo khojane para mujhameM na mile| maiM atyanta viSayAndha vyakti bana gyaa| mahArAja ke prathama darzana kA apUrva prabhAva suyoga kI bAta hai| ugra tapasvI digaMbara zramaNarAja AcArya zAMtisAgara mahArAja kA konnUra AnA huaa| usa samaya maiM sAyakila hAtha meM liye unake pAsa se banA-ThanA niklaa| saikar3oM jainI una munirAja ko praNAma karate the| maiM vahA~ eka kone meM khar3A ho gyaa| merI dRSTi una para pdd'ii| maiMne unako hRdaya se praNAma nahIM kiyA, nAmamAtra ke donoM hAtha jor3a liye the| usa samaya kucha baMdhuoM ne mahArAja se mere viSaya meM kahA, "mahArA ye jaina Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI kulotpanna hai| mahAn vyasanI hai| ise dharma karma kucha nahIM suhAtA hai|" balavAna AkarSaNa zakti .. merI niMdA mahArAja ke kAnoM meM pahu~cI, kintu unake mukha maMDala para pUrNa zAMti thii| netroM meM mere prati karuNA thI aura balavAna AkarSaNa zakti thii| mahArAja ne logoM ko zAMta kiyA unake mu~ha se ye zabda nikale, "isane Aja hamAre darzana kiye haiM, isaliye ise kucha na kucha lAbha avazya hogaa|" maiM unake mukhamaMDala ko dhyAna se TakaTakI lagAkara dekha rahA thaa| mujhe ve sacamuca meM zAMti ke sAgara dikhe| "maiMne bhAratabhara ghUma-ghUma kara bar3e-bar3e nAmadhArI sAdhu dekhe the| mujhe aisA lagA ki Aja sacamuca meM sAdhu ke rUpa meM apUrva nidhi milii| maiMne unheM AdhyAtmika jAdUgara ke rUpa meM dekhaa| mere mana meM AMtarika vairAgya kA bIja pahale hI se thaa| unake samparka ne usameM prANa DAla diye|" AdhyAtmika aMdha ko netra tulya maiMne unake jIvana kA bar3I sUkSmatA ke sAtha adhyayana kiyaa| uThate-baiThate, bolatecalate, unakI sArI pravRttiyoM kI bArIkI se jA~ca kii| usa samaya mujhe aisA pratIta huA ki Aja mujha AdhyAtmika aMdhe ko sacamuca meM netroM kI upalabdhi ho gaI hai| merA mana unake caraNa-kamaloM kI suvAsa chor3akara anyatra nivAsa karanA nahIM cAhatA thaa| maiMne unase madya, mAMsa tathA madhu ke sevana ke tyAga kA niyama liyaa| hiMsA, jhUTha, corI, parastrIsevana va atilobha kA tyAga kiyA tathA jinendra bhagavAna ke darzana kI pratijJA kii| eka mAha meM saptama pratimA aura dUsare meM ailaka dIkSA lI pepI AtmA para unakA itanA prabhAva par3A ki mujha jaise svachaMda tathA uddaNDa vyaktitva ne Ajovana brahmacarya kA niyama le liyaa| aba maiM saptama pratimAdhArI brahmacArI bana gyaa| sabhI loga merA tIvra virodha karate the aura mahArAja se kahate the, "yaha bar3A vyasanI tathA uddaNDa rahA hai| yaha phaujadAra taka ko mAra detA hai| yaha avaguNoM kA bhaNDAra hai| isameM eka hI vizeSatA hai ki jisa bAta ko pakar3a letA hai use pUrA kiye binA nahIM chodd'taa|" AcArya mahArAja mahAn manovaijJAnika the| unhoMne apanI divyadRSTi se mere prasupta sAmarthya ko dekha liyA, isaliye mujhe vrata dene meM logoM ke virodha kI ora dhyAna nahIM diyaa| dUsare mAha meM maiMne ailakadIkSA mAMgI aura mahArAja ne mujhe kRtArtha kara diyaa| usa samaya maiMne kezalocana jaMgala meM kiye the| merI sthiratA dekhakara mahArAja ko nizcaya ho gayA ki yaha vratoM kA pUrNatayA pAlana kara skegaa| usa samaya caMdrasAgarajI ne mujha para AkSepa kiyA aura mahArAja se kahA ki, "ise pratimAoM kA svarUpa bhI nahIM mAlUma hai, yaha ailaka pada kA nirvAha kaise karegA?" Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara dIkSA 67 usa samaya maiMne kahA, "mahArAja! maiM zeDavAla kI pAThazAlA meM jAkara par3hanA cAhatA huuN|" usa samaya saba ko yaha bhaya thA ki yahA~ se jAkara yaha phira kabhI apanI sUrata nahIM dikhaavegaa| usa samaya merI jamAnata bAlagoMDA ne lii| vahA~ se calakara zerola grAma meM rahA aura ratnakaraMDazrAvakAcAra par3hanA prAraMbha kiyaa| merA anya zAstroM kA pUrA-pUrA abhyAsa thA hii| isase tulanA karate hue par3hane se zAstra ke bhAvoM ko samajhane meM mujhe adhika samaya nahIM lagA / maiM rAtri ko abhyAsa karatA thA aura dina ko vyAkhyAna detA thaa| mere upadeza meM bahuta loga Ane lge| ____kucha samaya ke bAda rur3akI ke paMcakalyANaka mahotsava meM AcArya mahArAja pahu~ce va maiM bhI vahA~ gyaa| mujhe dekhakara mahArAja ne pUchA, "kyA saba kucha par3hakara A gaye? maiMne namratApUrvaka kahA, "hA~ par3ha aayaa|. sAtha ke saba tyAgI loga ha~sa pdd'e| merA jIvana sabake liye pahale sarIkhA thaa| jo mere pUrva jIvana se paricita thA vaha svapna meM bhI nahIM soca sakatA thA ki mere jaise viSayAndha kA jIvana bhI isa AdhyAtmika krAMti kA kendra bnegaa| usa samaya mahotsava meM caMdrasAgarajI kA bhASaNa huaa| isake bAda maiMne upadeza diyA, jisase janatA merI ora AkarSita huii| nararatna kI parIkSA meM pravINatA usa samaya AcArya mahArAja ne caMdrasAgarajI ke AkSepa kA uttara diyA thA ki tumhI batAo aise ko dIkSA denA yogya thA yA nahIM? logoM ko jJAta huA ki mahArAja manuSya ke parIkSaNa meM kitane pravINa the| guruprasAda se cha: varSa bAda maiMne san1929 meM sonAgiri meM digaMbara muni kI dIkSA lii| unhoMne kahA, "AcAryazrI mahAn yogI the| unakI pAvana dRSTi se mujha jaise patita AtmA kA jIvana pAvana bana gyaa| unakI adbhuta zAMta pariNati, mRdula evaM priya vANI se mere jIvana meM AdhyAtmika krAMti huii| maiMne kabhI bhI mahArAja meM ugratA yA tIvrakaSAya kA darzana nahIM kiyaa| unakI vANI bar3I mArmika hotI thii| jijJAsu kI vividha praznamAlikAoM kA samAdhAna unake eka hI uttara se ho jAtA thaa| jIvana kI ulajhanoM ko sulajhAne kI apUrva kalA unameM thii| lagabhaga 22 varSa se maiM gurudeva ke caraNoM ke pratyakSa sAnidhya meM nahIM huuN|' yadyapi maiM unake pAda-padmoM kI sarvadA vaMdanA karatA huA aMtardRSTi dvArA darzana karatA rahatA huuN| jaba maiM unake saMga meM thA, usa samaya unakA zAstra-vAcana itanA adhika nahIM 1. san 1952 ke sitambara mAha meM pAya sAgara mahArAja ne dahIgA~va meM gurudeva ke 22 varSa bAda darzana kara netra tRpta kie the| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 cAritra cakravartI huA thA, kintu apane nirmala anubhava ke AdhAra para ve jo bAta kahate the, usakI samarthaka sAmagrI zAstroM meM mila jAtI thii| isa prakAra unakA anubhava satya ke svarUpa kA pratipAdana karatA thaa| unakI mudrA para vairAgya kA bhAva sarvadA aMkita pAyA jAtA thaa| ve sAmyavAda ke bhaMDAra rahe haiN| unameM bhakta para toSa aura zatru para roSa nahIM pAyA jAtA thaa| jIvana dvArA zikSaNa AcArya banane para ziSyoM ko satapatha para calane ke liye unheM Adeza dene kI AvazyakatA nahIM par3atI thii| unakA ujjvala jIvana sabako prakAza pradAna karatA thaa| apane ziSyoM ke prati zAsana kArya meM kabhI bhI pakSapAta, anyAya athavA anIti kA lavaleza bhI maiMne unameM nahIM dekh| saMgha kA sadA anugraha karane ke sAtha ve AtmadhyAna, zAstra-adhyayana Adi Avazyaka kAyoM meM satata sajaga rahate the| ATha-ATha, dasadasa upavAsa karate hue bhI hamane unheM sadA sthira aura dharmadhyAna meM tatpara dekhA hai| AhAradAna meM catura vyakti dvArA dakSatA dekhakara ve prasanna nahIM hote the aura na ajJa vyakti dvArA laMbe-laMbe upavAsoM ke hote hue bhI prakRti ke pratikUla padArtho ko pradAna kiye jAne ke kAraNa kSubdha hote the| pratyeka sthiti meM ve apanI vItarAgatA kA saMtulana banAye rakhate the| __ jaba AcArya mahArAja kA saMgha uttara kI ora nikalA thA taba aneka rAjA mahArAjA tathA ucca rAjyAdhikArI unake caraNoM ko bhakti, zraddhA aura premapUrvaka praNAma karate the| usa samaya unakI pratibhApUrNa mRdula bhASA ko sunate hI pratyeka vyakti unake caraNoM kA ananya anurAgI bana jAtA thaa| upasarga jaba lagabhaga san 1930 meM AcAryazrI dhaulapura rAjya ke rAjAkher3A grAma meM padhAre, taba dharma vidveSI chiddI brAhmaNa ne bahuta se sazastra guMDoM ko sAtha le talavAra se unake prANa lene kA prayatna kiyA thA, kintu unake tapobala se vipatti kI ghaTA zIghra hI dUra ho gaI thii| usa saMkaTa ke samaya mahArAja meM utanI hI sthiratA thI, jitanI ki apanI bhaktamaNDalI para unase ghire rahane para hotI hai| bhaya, cintA, ghabar3AhaTa kA unameM lavaleza bhI na thaa| usa samaya ucca pulisa adhikArI ne usa brAhmaNa ko pakar3akara mahArAja kI sevA meM upasthita kiyA aura pUchA, "mahArAja isa hatyAre ko kyA daNDa diyA jaay|" taba mahArAja ne kahA, "ise chor3a denA cAhiye, yaha hamArA kahanA hai| jaba taka tuma ise na chor3ogo, taba taka hamAre anna-jala kA tyAga hai|" usa samaya sabane dekhA thA ki mahAmanA munirAja vastuta: zAMti ke sAgara the, jo apane prema ke dvArA prANaghAtaka AtatAyI para bhI apanI anukampA kI amRta varSA karate the| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara dIkSA siddhappA svAmI kolhApura jile meM eka siddhappA svAmI nAma ke di. jaina muni ho gae haiN| eka bAra ve grAma ke bAhara guphA meM dhyAna kara rahe the| kucha badamAza lar3akoM ne patthara mAra kara unake zarIra ko lahU-luhAna kara diyaa| ve zAnta rahe aaye| prabhAta meM pATIla ne una duSTa lar3akoM ko pkdd'aa| usa samaya siddhappA svAmI ne pATIla se lar3akoM ko chor3ane ko kahA aura kahA ye bAlaka hameM vRkSa samajhate haiM, patthara mArane se inako pIr3A huI aura inheM kucha nahIM lAbha huaa| inako eka-eka TopI aura kuratA do| sAdhu ke AdezAnusAra aisA karanA par3A thaa| isa jagata meM ve adbhuta zAnta sAdhu hue haiN| samatA evaM sajaga vairAgya pAyasAgara mahArAja ne kahA, jaba hajAroM vyakti bhavya svAgata dvArA gurudeva ke prati jayaghoSa ke pUrva apanI apAra bhakti prakaTa karate the aura jaba kabhI kaThina paristhiti AtI thI, taba ve eka hI bAta kahate the, "pAyasAgara ! yaha jaya-jayakAra kSaNika hai, vipatti bhI kSaNasthAyI hai| donoM vinAzIka haiM, ata: sabhI tyAgiyoM ko aise avasara para apane pariNAmoM meM harSa-viSAda nahIM karanA caahiye|" maiMne dekhA hai ki jinabimba, jinAgama tathA dharmAyatanoM kI hAni hone para unake dharmamaya aMta:karaNa ko AghAta pahu~catA thA, kintu ve vairAgyabhAvanA ke dvArA apanI zAMti ko sadA akSuNNa rakhate the| saMsAra-siMdhu meM DUbate hue ko bacAyA ___ apane kathana kA upasaMhAra karate hue vidvAn tapasvI muni zrI pAyasAgarajI ne kahA, "mujha jaise vyasanI, ucchRkhala AcaraNa vAle, bhraSTapravRtti tathA hIna-vicAra vAlI guMDA vRtti se paripUrNa patita AtmA kA yadi AcArya zAMtisAgara mahArAja ne uddhAra na kiyA hotA to na jAne merI kyA durgati hotii| isa mahAn puruSa ne mujhe saMsAra-siMdhu meM DUbate hue dekha hastAvalaMbana dekara merI rakSA kI hai tathA mujhe mahAvrata kI apUrva nidhi dii| unake upakAra ko meM bhAvAntara meM bhI nahIM bhUla sakatA huuN| unakI pAvana smRti mujhe niraMtara prakAza pradAna karatI hai| hameM gurudeva kA bahudhA svapna meM darzana hotA hai| ve cAritra cakravartI AcArya ziromaNi zrI zAMtisAgara mahArAja merI jIvana-naukA ke liye prakAzastaMbha rUpa haiN|" mUka vyakti ko vANI milI bhojagrAma se vApisa lauTane para stavanidhi kSetra meM puna: 108 pUjya pAyasAgara mahArAja ke san 1952 meM darzana hue| usa samaya unhoMne kahA, "Apako eka mahatva kI bAta aura batAnA hai|" Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 cAritra cakravartI maiMne kahA, "mahArAja! anugrahIta kiijie|" unhoMne kahA, "kolhApura meM nImasira grAma meM eka paiMtIsa varSa kA yuvaka rahatA thaa| use aNappA dAr3hIvAle ke nAma se loga jAnate the| vaha zAstra carcA meM pravINa thaa| akasmAt vaha gUMgA bana gyaa| varSabhara paryaMta gUMgepana ke kAraNa vaha bahuta du:khI rhaa| logoM ke samakSa jAne meM use lajjA kA anubhava hotA thaa| usakA AcArya zAMtisAgara mahArAja se vizeSa paricaya thaa| use loga jabaradastI AcAryazrI ke pAsa le gye| AcArya mahArAja ne kahA, "bolo-bolo ! tuma bolate kyoM nahIM ho?" phira unhoMne kahA, "Namo arihaMtANaM pddh'o|" basa, Namo arihaMtANaM par3hate hI usakA gUMgApana calA gayA aura vaha pUrvavat bolane lgaa| darzakamaMNDalI cakita ho gii| cAra dina ke bAda vaha apane ghara lauTa aayaa| vahA~ pahu~cate hI vaha phira se gUMgA bana gyaa| maiM usake pAsa phuNcaa| sArI kathA sunakara maiMne kahA, "vahA~ eka varSa kyoM nahIM rahA? jaba tumheM ArAma pahu~cA thA, to itane jaldI bhAga Ane kI bhUla kyoM kI?" vaha puna: AcAryazrI ke caraNoM meM phuNcaa| una tapomUrti sAdhurAja ke prabhAva se vaha puna: bolane lgaa| vahA~ vaha 15 yA 20 dina aura rhaa| isake bAda vaha puna: gUMgA na huaa| vaha roga mukta ho gyaa| jaba pAyasAgara mahArAja ne mujhe yaha bAta sunAI, taba mujhe aisA lagA ki nImasira gAMva ke bhautika gUMge ko AcAryazrI ne vANI dI thI, kintu ina pAyasAgarajI ke rUpa meM AdhyAtmika gUMge ko unhoMne maMgalamaya vANI kI zakti pradAna kI, jo AtmA ke viSaya meM mUkatva dhAraNa karane vAle jagata ko adhyAtma kI rasavatI bolI bolanA sikhAte haiN| udaMDa vyavahAra meM bhI pUrNa zAMti . pAyasAgara mahArAja ne AcAryazrI kI pUrNa zAMti para prakAza DAlate hue eka ghaTanA sunAI thI-"eka kaThora vANI vAlA laghu zreNI kA ziSya gurudeva ke samIpa pahu~cA aura usane ahaMkAra vaza AcAryazrI ke pavitra jJAna ko cunautI dete hue kahA, "Apane abhI zAstroM kA barAbara parizIlana nahIM kiyaa|" pUjya gururAja ke prati prayukta abhadra vANI mujhe ayogya lgii| maiMne unase bhadra zailI meM bhASA-vyavahAra karane kI preraNA kii| ___ mujhase AcArya mahArAja ne kahA, "pAyasAgara ! isakA prakRti-piMDa isI prakAra kA hai| isameM burAI kI koI bAta nahIM hai| svabhAva kI koI davAI nahIM hai, isaliye aisoM para roSa nahIM karanA caahie|" adbhuta zAnti ke niketana the ve|" Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara dIkSA 101 mahArAja ke gurudeva kI apAra tapasyA __ AcArya mahArAja ke dIkSAguru zrI 108 devendrakIrti svAmI ke viSaya meM pAyasAgara jI ne eka mahatva kI bAta sunAI thI, jisase inake gurudeva kI adbhuta tapazcaryA para prakAza par3atA hai| unhoMne kahA thA, "eka dina kI bAta hai ki devendra kIrti svAmI gokAka nagara se konnUra A rahe the| rAste meM sUrya asta ho gyaa| digaMbara muni rAtri meM vicaraNa nahIM karate, isaliye mArga meM hI raha ge| unake sAtha egappapaMDita bhI thaa| unhoMne apane AsapAsa cAroM ora eka rekhA khIMca lI aura ve tathA sAtha kA paMDita usa vRtta ke bhItara ho gye| sAyaMkAlIna sAmAyika hone ke uparAMta eka bhISaNa vyAghra vahA~ AyA va rekhAMkita kSetra ke bAhara usane bhISaNa garjanA-tarjanA kI aura apanA vikarAla raudra rUpa dikhAyA, kintu una nirbhIka RSirAja para usakA koI asara nahIM huaa| kucha samaya ke bAda vaha vyAghra vahA~ se calA gyaa| isa ghaTanA kA samarthana ukta paMDita ke nAtI paMDita zrIkAMta ne bhI kiyA thA aura kahA thA ki merI mAtA bhI yahI bAta batAtI thii|" AcAryazrI kI sthiratA, sAhasa, nirbhIkatA, AtmanimagnatA Adi zreSTha guNoM ko dekhakara unake samIpa meM Ane vAle ko aisA lagatA thA ki yathArtha meM inake pAsa caturtha kAla hI hai| inakI zraddhA tathA pravRtti caturtha kAlIna muniyoM sadRza hai| itanA hI sAdRzya nahIM thA,balki jahA~ ve padhArate the, vahA~ anavarata dharma kA nirjhara bahatA thA, use dekhakara kauna kahegA ki vahA~ pApa-bahulapaMcama kAla hai? ___inake jIvana kI alpa sAmagrI prApta hone para to Aja ke logoM ke romAMca ho Ate haiN| yadi Aja ke AtmakathA likhane vAle lekhakoM ke samAna inake dvArA batAI gaI jIvana gAthA likhI jA sakatI, to saMsAra inake vyaktitva ko sajIva vizva kA zreSTha Azcarya anubhava krtaa| kintu inakI utkRSTa AtmasAdhanA isa kIrti ke jAla ko AtmavikAsa ke liye bar3A bhArI bAdhaka anubhava karatI thii| yahI to inakI lokottaratA rahI hai| rahasya kAvya ke samAna svajIvana prakaTa na karanA, inake jIvana kI mahattA ko jAnakAroM ke Age vyakta kara detA hai| ajAnakAroM ke liye bhI apUrva sAmagrI jIvoM ke puNya se kabhI-kabhI kucha prApta ho gaI thii| yahA~ sarpa kI eka aura bhISaNa ghaTanA likhanA ucita jAna par3atA hai - eka dina phalaTaNa meM mahArAja sAnaMda Atma-dhyAna karake baiThe the| usa dina unakA 1. devendrakIrtijI 105 varSa takajIvita rahe / ye dhAraNA-pAraNAarthAt eka upavAsa tathA eka AhAra krtethe| unake anta takadA~ta nahIM TUTe the| unhoMne 16 varSa kI avasthA meM munipada dhAraNa kiyA thaa| ve bAla brhmcaariithe| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 cAritra cakravartI upavAsa thaa| unake mukhamaMDala para adbhuta teja thaa| asAdhAraNa zAMti thii| unako ekAnta meM dekha mujhe unake caraNoM ke pAsa meM pahuMcane kA saubhAgya milaa| maiMne kahA, "mahArAja! lagabhaga sAta-ATha sau mIla kI dUrI se Apake caraNoM ke pAsa kucha nidhi pAne kI lAlasA se hI maiM AtA huuN| mujhe aura koI nidhi nahIM caahiye| Apake caraNa prasAda se sarva prakAra se anukula sAdhana samupalabdha haiN| mujhe Apake jIvana kI koI amUlya anubhava kI bAta caahie| usase mujhe bar3A lAbha hotA hai|" una dinoM maiM zrI zAMtinAtha gurukula rAmaTeka kA saMcAlaka thaa| usake liye sabhI vyavasthA kA bhAra mujha para thaa| dhanasaMcaya kA kaThina kAma bhI karanA par3atA thaa| maiMne kahA, "mahArAja Apake pAsa kA anubhava kA mAla muphta meM le jAkara logoM ko sunAtA huuN| to mujhe saMsthA ke liye hajAroM rupaye milate dera nahIM lgtii| Apake pAsa se prApta mAla dhArmikoM ke bAjAra meM maiM itanI bar3I kImata meM detA huuN| hA~, yaha avazya hai ki AmadanI dharmakAryArtha hotI hai|" aisI kucha carcA se gurudeva kI dRSTi meM karuNA kA bhAva A gyaa| svAti nakSatra dekhA, to sIpa ne mukha khola diyA, use muktAphala mila gyaa| isI prakAra isa suyoga ko dekha maiMne kahA, "mahArAja sarpa kI bAdhA kA anubhava btaaiiye|" mahArAja ne kahA, "isameM kyA hai| yaha vyartha kI bAta hai| isameM kucha sAra nahIM hai| kyA tuma hamArI kIrti phailAnA cAhate ho ? hameM apanA raMca mAtra bhI nAma nahIM caahiye|" maiMne puna: vinayapUrvaka nivedana kiyA, "mahArAja! ApakI dRSTi Apake pada ke anurupa hai| mujhe Apake kucha anubhava caahiye| avazya dayA kiijie|" prArthanA kAma kara gii| hRdaya se kI gaI prArthanA thii| mahArAja sahRdayatA kI mUrti the| unhoMne karuNA kara apane hRdaya ke dvAra khola diye aura kahane lge| sarparAja kA mukha ke samakSa phana karake khar3A rahanA "eka dina hama jaMgala meM sthita eka guphA meM dhyAna kara rahe the ki itane meM eka sAtaATha hAtha lambA khUba moTA laTTha sarIkhA sarpa aayaa| usake zarIra para bAla the| vaha AyA aura hamAre mu~ha ke sAmane phana phailAkara khar3A ho gyaa| usake kSetra tAmra lAla raMga ke the| vaha hamAre para dRSTi DAlatA thA aura apanI jIbha nikAlakara lapalapa karatA thaa| usake mukha se agni ke kaNa nikalate the| vaha bar3I dera taka hamAre netroM ke samAne khar3A hokara hamArI aura dekhatA thaa| hama bhI usakI ora dekhate the|" amRta aura viSa kI bheMTa maiMne pUchA, "mahArAja! aisI sthiti meM bhI Apako ghabar3AhaTa nahIM huI ?" mahArAja ne kahA, "hameM bhaya kabhI hotA hI nhiiN| hama usako dekhate rahe, vaha hameM dekhatA rhaa| eka dUsare ko dekha rahe the|" Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara dIkSA 103 sarparAja zAMti ke sAgara ko dekhatA thA aura zAMti ke sAgara usa yamarAja ke dUta ko apanI ahiMsA pUrNa dRSTi se dekhate the| yaha amRta aura viSa kI bheMTa thI / adbhuta dRzya thA vaha / maiMne pUchA, "mahArAja ! usa samaya Apa kyA socate the ?" mahArAja ne kahA, "hamane yahI socA thA ki, yadi hamane isa jIva kA bigAr3a kucha pUrva meM kiyA hogA, to yaha hameM bAdhA pahu~cAvegA, nahIM to yaha sarpa cupacApa calA jaaegaa|' mahArAja kA vicAra yathArtha niklaa| kucha kAla ke bAda sarparAja mahArAja ko sAmya aura dhairya kI mUrti tathA zAMti kA siMdhu dekhakara apanA phana nIcA kara, mAno mahAmuni ke caraNoM ko praNAma karatA huA, dhIre dhIre guphA ke bAhara jAkara na jAne kahA~ calA gyaa| samudra ke bhItara ratnoM kI aisI rAzi par3I rahatI hai, jisakI dIptI ke samAna samasta vizva meM bhI koI ratna na ho, kintu una ratnoM kA lAbha samudra ke tala kA sparza kara DubakI lene vAloM ko kvacit kadAcit ho jAtA hai| aisI hI sthiti zAMtisAgarajI mahArAja kI pratIta hotI hai| maiMne kahA, "mahArAja aisA bhISaNa upasarga aura bhI to AyA hogA ?" mere prazna ke uttara meM saubhAgya kI bAta hai ki zAnti ke ratnAkara ne prasannatA se eka ratna aura bAhara lA diyaa| asaMkhya cIMTiyoM dvArA upasarga mahArAja bole, "eka bAra hama jaMgala ke maMdira ke bhItara ekAMta sthAna meM dhyAna karane baiThe vahA~ pujArI dIpaka jalAne AyA dIpaka meM tela DAlate samaya kucha tela bhUmi para baha gyaa| varSA kI Rtu thii| dIpaka jalAne ke bAda pujArI apane sthAna para vApasa A gayA thaa| usa samaya hama nidrAvijaya tapa kA pAlana karate the| isase usa rAtri ko jAgRta rahakara hamane dhyAna meM kAla vyatIta karane kA niyama kara liyA thaa| pujArI ke jAne ke kucha kAla pazcAt cIMTiyoM ne AnA AraMbha kara diyaa| dhIre- dhIre asaMkhya cIMTiyoM kA samudAya ikaTThA ho gayA aura ve hamAre zarIra para Akara phirane lgii| kucha kAla ke anaMtara unhoMne hamAre zarIra ke adhobhAga nitaMba Adi ko kATanA prAraMbha kara diyaa| unhoMne jaba zarIra ko khAnA prAraMbha kiyA, to adhobhAga se khUna bahane lgaa| usa samaya hama siddha bhagavAna kA dhyAna karate the / rAtri bhara yahI avasthA rhii| cIMTiyAM noMca-noca kara khAtI jAtI thI / " kabhI ekAdha cIMTI zarIra meM cipaka jAtI hai, taba usake kATane se jo pIr3A hotI hai, usase sArI deha vyathita ho jAtI hai / jaba zarIra meM asaMkhya cIMTiyA~ cipakI hoM aura deha atyaMta komala aMga guptAMga ko sArI rAta lagAtara khAtI raheM aura naradehasthita AtmArAma binA pratikAra kiye eka do minaTa nahIM, ghaMTe do ghaMTe nahIM, lagAtAra sArI rAta isa dRzya ko Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 cAritra cakravartI aise alipta hokara dekha rahe the, mAno sAMkhya darzana kA puSkara palAzavat nirliptapuruSa prakRti kI lIlA dekha rahA ho| yadi koI isa bhISaNa sthiti kA manovaijJAnika dRSTi se gahare rUpa meM vicAra kare, to jJAta hogA ki isa naraka tulya vyathA ko svAdhIna vRtti vAle yogirAja zAMtisAgarajI nirgrantha ekAnta sthala meM sahana karate rahe, to unakI AtmA kitanI pariSkRta, susaMskRta vairAgya tathA bheda vijJAna ke bhAva se paripUrNa nahIM hogI? sarparAja zarIra meM lipaTA thaa| vaha mRtyurAja kA baMdhuthA, yahI bhaya thA, kintu usane koI pIr3A nahIM dI thI, kintu ina choTI cIMTiyoM ne pIr3A dene meM sarparAja ko mAta kara diyaathaa| isI viSaya kA zAMta aMtaHkaraNa se anumAna bhara kiyA jA sakatA hai kintu jisa asahanIya aura avarNanIya vedanA ko mahArAja ne samatAbhAva pUrvaka sahana kiyA thA, use kahA nahIM jA sktaa| jaba yaha upasarga horahA thA taba rAtri ke uttarArddha meM usa maMdira ke pujArI ko svapna AyA ki mahArAja ko bar3A bhArI kaSTa ho rahA hai| vaha ekadama ghabar3Akara uThA, kintu usa bhayaMkara sthAna meM rAtri ko jAne kI usakI himmata nahIM hotI thii| kAraNa vahA~ zera kA vizeSa bhaya thaa| usane apane sAthI dUsare jaina baMdhu se svapna kI bAta sunAkara vahA~ calane ko kahA, kintu bhaya va pramAdavaza usane usa bAta para dhyAna nahIM diyaa| rAtribhara nirgrantharAja kI deha para nirmama ho choTI-sI cIMTiyoM ne jo mahAn upadrava kiyA thA, usako prakAza meM lAne hetu hI mAno sUrya ne udita ho prakAza phuNcaayaa| loga vahAM jAkara dekhate haiM, to unake netroM se azrudhArA bahane lagI, kAraNa mahArAja ke zarIra ke guhma bhAga se rakta kI dhArA nikala rahI thI aura zarIra sUjA huA thA tathA phira bhI cIMTiyA~ zarIra ko khAne ke udyoga meM parAkrama dikhA rahI thii| logoM ne dUsarI jagaha zakkara DAlakara dhIre-dhIre unako alaga kiyA, pazcAt, gurudeva kI yogya vaiyAvRtti kii| isa upasarga kA jisane pratyakSa hAla dekhA, unakI A~khoM se azru Aye binA na rhe| sarvatra isa upasarga kI carcA phuNcii| logoM ne gurudeva ko praNAma kiyA aura unake mukha se yaha zabda gUMja rahe the, dhanya hai yogirAja! Apa sadRza jitendriya tapasvI saMsAra meM hamane nahIM dekhaa| Apako hama saba kA anaMta praNAma ho| bhava-bhava meM Apa samAna guru kA darzana tathA sevA kA saubhAgya prApta ho| kintu mahArAja kI sthiti vicitra thii| unheM pRthaktva bhAvanA ke prakAza meM aisA lagatA thA, mAnoM jisa zarIra ko pIr3A huI thI, vaha zAMtisAgarajI mahArAja kA zarIra na thaa| ve to jJAna zarIrI the| yathArtha meM Aja ke parigraha ke pIche unmatta tathA bhautika vijJAna dvArA pradatta prANahIna vastuoM kI pUjA karane vAlA jagat ina AdhyAtmika nidhiyoM kI mahattA kyA samajhe ? jar3a kA sevaka tathA bhakta AtmA kI garimA ko kyA samajhe ? aura samajhe bhI kaise ? janmAndha dugdha kI dhavalatA ko kyA jAne ? anAdi se moha ke dvArA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 digambara dIkSA viveka netroM ko naSTa kara dene se darzanamohanIya kA dAsa huA jIva susaMskRta AtmA ke vaibhava aura mahattA ko kyA samajhe? vaha to kUpamaNDUka ke samAna zAMti ke siMdhu kI gaMbhIratA aura vizAlatA kI bAta hI nahIM maanegaa| basa, ratnAkara ke pAsa se usa dina uparokta do ratna mile aura unakI sAmAyika kA samaya ho gyaa| mahArAjajI Atma ciMtana meM nimagna ho gye| hameM bAra-bAra mahArAja ke zrImukha se sunI huI bAta kA smaraNa AtA rhaa| citta yaha socatA thA ki Aja ke yuga meM itanI balazAlI AtmA kA pAyA jAnA yathArtha meM bar3e Azcarya kI bAta hai| ___ maiM apane ko bhI dhanya socatA thA, jo gurudeva kI dayA ke kAraNa unake darzana ke sAtha, aisI mahatva kI bAteM unake hI dvArA jAna skaa| munipada dhAraNa karane ke pUrva hI bhayaMkara kaSToM ke dvArA mahArAja kI parIkSA prAraMbha ho gaI thI aura nirgrantha banane ke bAda usakA vicitra vega yadAkadA dRSTigocara ho jAtA thaa| pahale mahArAja ne bahuta samaya taka dUdha aura cAvala kA hI AhAra rakha, zeSa padArthoM kA tyAga kara diyA thaa| indriyoM kA damana karanA Avazyaka thaa| zarIra atyaMta balavAna thaa| bAlyakAla se nirdoSa brahmacarya vrata pAlana karane se inakA zArIrika bala to aura bhI varddhamAna ho rahA thaa| mahAvratI banane ke bAda inheM AtmA ke bala kI AvazyakatA thii| zarIra ko balavAna banA AtmA ko durbala karane kI bAta inheM jahara sI lagatI thii| hA~! AtmA ko balavAna banAne meM yadi kAyA kSINa ho jAtI hai, to koI cintA kI bAta nahIM hai| isase ye bahuta upavAsa kiyA karate the, jisase iMdriya rUpI hAthI masta na ho aura inake jJAnAMkuza ke adhIna rahA aaye| inake citta meM yaha satya pratiSThita thA (16, iSTopadeza): yajIvasyopakArAya taddehasyApakArakam / yaddehasyopakArAya tajjIvasyApakArakam // artha : jo upavAsAdi AtmA ke kalyANakArI haiM, ve zarIra ke lie kSatiprada haiN| jo zarIra ko poSaNa pradAna karate haiM, ve puSTa AhArAdi AtmA ko ahitaprada haiN| eka dina pUjya zrI 108 nemisAgara jI mahArAja se maiMne pUchA, "mahArAja ! kRpA kara gurudeva kI kucha vizeSa bAteM batAiye, jo Apane dekhI aura Apake anubhava meM AyI hoN| Apa sadRza mahAvratI munirAja kI vANI anyUnamanatirikta hogii|" unhoMne kahA, "zAstroM meM jaisA cAritra AcAryoM ke liye kahA gayA hai, vaisA hI cAritra maiMne mahArAja meM pAyA hai| ve hamezA dhAraNA-pAraNA karate haiM, bIca meM do, tIna, cAra upavAsa Adi karanA unakI sAdhAraNa vRtti rahI hai|" unhoMne yaha bhI kahA, "bhagavAna vRSabhanAtha svAmI ne jo dharma ke viSaya meM jo bAteM kahI haiM, una para unakA aTala vizvAsa, mahAn zraddhA tathA pragAr3ha bhakti rahI hai| unakI Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 cAritra cakravartI jina-bhakti ke prabhAva se bar3e-bar3e vighna dUra hote rahe haiN| zreSTha tapasvI hote hue bhI maiMne unameM kabhI bhI ahaMkAra yA mamatva kA darzana nahIM kiyaa|" vilakSaNa smRti, mahAn kSayopazama tathA adbhUta avadhAna - nemisAgara mahArAja ne yaha bhI kahA, "pUjya mahArAjajI kI smRti bar3I adbhuta hai| yogya avasara meM unakI smRti tathA kSayopazama aisA samAdhAna upasthita karatA hai ki prazna kI guMjAiza hI nahIM rhtii| mahArAjazrI ke Ane-jAne vAle sAre bhArata ke vyakti isI bAta se suparicita haiM ki jo bAta yA vastu unake samakSa eka bAra A gaI, usako ve kabhI nahIM bhUlate haiN| unake bhArata bhramaNa meM hajAroM AdamI paricaya meM Aye, kintu jaba bhI koI vyakti kisI sthAna kA AtA, to usakI sArI bAteM inake smRtipatha meM A jAtI thii|" ___ mahArAja ke mukha se hamane bhI kaI bAra sunA hai ki hama jisa cIja ko eka bAra dekha lete haiM yA zAstra kI jisa bAta ko eka bAra suna lete haiM, use kabhI nahIM bhUlate haiN| isa prakAra cAritra ke dhana ke sAtha, kSayopazama kI bhI asAdhAraNa sampatti unake pAsa rahI hai| bar3e-bar3e graMthoM kA AdyopAnta svAdhyAya aneka bAra ho cukA hai| prAya: aisA koI mahatva kA prakAzita jaina graMtha nahIM bacA hogA, jo inake svAdhyAya kA viSaya na huA ho| ____ mahArAja meM aneka avadhAna bhI pAye jAte the| 1951 kI dIpAvalI ke samaya hama pUjyazrI ke pAsa gaye the| usa samaya nemisAgarajI mahArAja tattvArthazlokavArtika jaisA mahAn graMtha par3hakara sunA rahe the| usa bIca meM mahArAja se maiMne dUsare kisI viSaya kI apanI zaMkA kA samAdhAna pUchA, to merA uttara dene ke sAtha hI ve usa graMtha ke varNana ko dhyAna dekara sunane lge| maiMne kahA, "mahArAja abhI mere sAtha carcA karane se Apako graMtha ke pUrvApara saMbaMdha kA patA kaise calegA?" unhoMne kahA, "hamArA upayoga usI graMtha ke sunane kI ora bhI rahA AyA hai|"anek bAtoM kI avadhAraNa zakti aisI hI hotI hai| aisI bAteM maiMne mahArAja zAMtisAgarajI ke viSaya meM caritArtha paaii| mahAn anubhavI jJAtA evaM sulajhI huI vidvatatA jJAna kA ahaMkAra liye kaI zAstrI-vidvAn apane-apane sthAna meM baiThe socate haiM ki ina mahArAja ne koI vizvavidyAlaya kI DigrI nahIM pAI hai, na ye nyAyAcArya haiM, nanyAyatIrtha yA vyAkaraNAcArya hI haiM, siddhAMtoM ke abhijJa zAstrI bhI nahIM haiN| lokavidyA ke vidvAn yahI samajhate haiM ki hamAre zAstroM kA to ye leSa bhI na jAnate hoMge, kintu jaise mAnastaMbha ke darzana se ahaMkAra dUra hokara bhakti jAgRta hotI hai, aise hI inake saMparka meM Akara carcA karate samaya yaha patA calatA hai ki bar3e bar3e AcAryAdi upAdhi dhAriyoM, zAstriyoM, grejyUeToM Adi se pUjyazrI ke praznoM kA uttara dete hue nahIM banatA thA aura una kaThina Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara dIkSA 107 gutthiyoM ko ye bar3I saralatA se sulajhA dete the| eka dina maiMne dekhA ki mahArAja arthazAstra ke siddhAMta (Law of Diminishing Utility) hIyamAna upayogitA ke siddhAMta kA varNana apane anubhava ke AdhAra para kara rahe the, taba mujhe jJAta huA ki tapazcaryA ke dvArA inake kSayopazama kA asAdhAraNa vikAsa huA hai| san 1951 bhAdrapada ke pazcAt paM. jagamohanalAlajI zAstrI, kaTanI, paM. makkhanalAlajI nyAyAlaMkAra, murainA, paM. ulphatarAyajI, bambaI tathA aura bhI bahuta se vidvAn mahArAja ke pAsa bArAmatI meM padhAre the aura carcA ke samaya mahArAja kI pratibhA kA vaibhava dekhakara cakita hote the / itanA asAdhAraNa kSayopazama satata zruta kA abhyAsa tathA tapazcaryA kA supariNAma thA / ahaMkAra ke pahAr3a para baiThe hue apane ko zreSTha vidvAn mAnane vAle bhAI yadi inake pAsa Ate, to unako patA lagatA ki inakA jinAgama kA jJAna kitanA sulajhA huA thA aura inako ulajhA huA samajhane vAle kitanI gaharI bhrAMti meM pha~se hue the / eka dina mahArAja kahate the ki " hama pratidina kama se kama 40 yA 50 pRSThoM kA svAdhyAya karate haiM / " dhavalAdi siddhAMta graMthoM kA bahuta sundara abhyAsa mahArAja ne kiyA thA / apanI asAdhAraNa smRti tathA tarkaNA ke bala para ve aneka zaMkAoM ko utpanna karake unakA sundara samAdhAna karate the / mahAbaMdha ke dUsare bhAga kI hindI TIkA 3 varSa hue, taiyAra kara lI thii| hamane socA pUjya gurudeva ko kucha mahatva ke aMza sunAnA ucita hogaa| isase unakA maMgalamaya AzIrvAda bhI prApta ho jAegA tathA kaI mahatva kI bAteM bhI sunane meM A jAvegI, jaisI ki prathama bhAga ke liye prApta huI thI / pahale samayasAra nahIM, pahale baMdha kI bAta jJAtavya hai 'mahAbaMdha' prathama bhAga kI TIkA ko kavalAnA meM par3hakara mahArAja ne kahA thA ki sacamuca yaha graMtha mahAdhavala hai| baMdha kA spaSTatA pUrvaka pratipAdana karane vAlA zAstra yathArtha 1 mahAn hai / baMdha kA jJAna hone para hI mokSa kA barAbara jJAna hotA hai| pahale samayasAra nahIM cAhiye, pahale mahAbaMdha caahiye| pahale soco hama kyoM duHkha meM par3e haiM? kyoM nIce haiM ? 363 pAkhaMDa mata vAle bhI sukha cAhate haiM, kintu milatA nahIM / hameM karma kSaya kA mArga DhU~r3hanA hai| bhagavAna ne mokSa jAne kI sar3aka banAI hai| caloge, to mokSa milegA, isameM zaMkA kyA ? apane bhAva ko spaSTa karane ke liye mahArAja ne eka kathA sunAI thI : eka rAjapurohita kI mRtyu ho gaI / usane apane putra ko arthakarI vidyA kucha bhI na batAI / kevala itanA zikSaNa diyA thA ki amuka kArya karane se amuka karma kA baMdha Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 cAritra cakravartI taba hotA hai| brAhmaNa-putra baMdha zAstroM meM bhI pAraMgata thA aura koI bAta nahIM jAnatA thA / pitRvihIna vipra putra kI bar3I durdazA ho gii| ghara kA dhana saba khA liyaa| Age prazasta patha nahIM dikhA, isase usane corI kA Azraya grahaNa kiyA / rAjA ke khajAne meM hI corI karane ko ghusaa| vahA~ jaba usane ratna kA hAra curAne ko uThAyA, use smaraNa A gayA ki ratnoM kI corI se isa prakAra kA baMdha hotA hai / isalie usane use chor3a diyaa| isI prakAra svarNa cA~dI Adi nirmita vastuoM ko lete samaya doSoM ke bhayavaza usane unakA tyAga kara diyaa| jo-jo vastu uThAtA, vahI doSaprada dikhtii| ataH vaha parezAna ho gayA / itane meM nirAza lauTate hue use eka jagaha bhUse kI vipula rAzi dikhI / usako curAne se koI doSa hotA hai, yaha pitA ne nahIM sikhAyA thA, ata: bholA vipra-putra bhUse kA gaTThA bAMdhakara sAtha le claa| paharedAroM ne use pkdd'aa| purohita-putra kI bAta hone se rAjA ne use svayaM bulAkara pUchA, "tumane bhUse kI corI kyoM pasaMda kI ?" usane uttara diyA, "rAjan ! mere pUjya pitAjI ne mujhe jIvana meM kevala baMdha kA zAstra par3hAyA thaa| usase maiM itanA jAna sakA ki kisa vastu ke curAne se kyA phala hotA hai / Apake rAjakoSa kI bahUmUlya vastuoM ke lene kI himmata na huI, kyoMki unake grahaNa karane meM bar3A doSa hotA hai| eka bhUse ko lenA hI doSarahita jJAta huA, isase use le liyaa| rAjA ne purohita putra ko asAdhAraNa pApa - bhIru dekha, use aise pada para niyukta kara diyA, jisase usako kaSTa nahIM rahA / " hue pUjyazrI ne kahA, "baMdha kA jJAna hote hI jIva pApa se bacatA hai| isase karma kI nirjarA hotI hai| baMdha kA varNana par3hane se mokSa kA jJAna bhI hotA hai| ata: pahale baMdha kA jJAna honA Avazyaka hai / " AcAryazrI ne mahAbaMdha ke dUsare bhAga kI hamArI bhASATIkA ke kucha aMza ko sunakara tatkAla kucha mArmika zaMkAyeM kI, jinakA ki hameM tatkAla uttara dete nahIM bnaa| kucha samaya bAda pUrvApara vicAra kara hamane jo samAdhAna kiyA, usase unako saMtoSa huaa| taba mahArAja bole ki yaha khulAsA tumheM TIkA meM kara denA cAhie, jisase saMdeha na rhe| maiMne unakI AjJA ko zirodhArya kiyA aura usake anusAra viSaya kA spaSTIkaraNa kara diyaa| isa prakAra unake samparka meM Ane vAle ko unake asAdhAraNa kSayopazama kA tathA viziSTa smaraNa zakti kA kSaNa bhara meM hI nizcaya ho jAtA thA / isaliye pUjya munizrI misAgara mahArAja ne jo gurudeva kI smaraNa zakti ko adbhuta kahA, vaha yathArtha thaa| aMjuli meM ubalatA dUdha munipada meM prAya: mauta ke sAtha jhUlA sA jhUlA jAtA hai| na jAne kaba kauna sI ghaTanA jIvana pradIpa ko bujhAne vAlI bana jAe, kahA nahIM jA sakatA ? eka bAra mahArAja caryA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara dIkSA 106 ke liye nikale / eka zrAvaka ke gRha para vidhi mila gii| bhojanazAlA meM pahu~ca ge| siddha bhakti ho cukI thii| aMjuli bAMdhakara AhAra lene ko taiyAra hue| usa samaya mahArAja uSNa dUdha aura cAvala kA AhAra lete the / usa zrAvaka ke yahA~ ubalatA huA dUdha rakhA thaa| honahAra kI bAta hai ki usakA sAdhAraNa viveka bhI usa samaya naSTa sA ho gayA / usane apane hAtha na jala jAe~, isa kAraNa kapar3e se dUdha vAle bartana ko pakar3A aura turanta mahArAja kI aMjuli meM DAla diyA / vaha yaha nahIM soca sakA ki isase merA hAtha jalatA hai, taba usake sparza se ina muninAtha kA kyA hAla hogA ? dUdha ke hAtha meM girate hI uSNatA kI asahya pIr3A ke kAraNa ve mUrchA ke adhIna ho tatkAla bhUtala para gira pdd'e| saba loga ghabar3A ge| usa samaya nemisAgara muni mahArAja nemaNNA nAmaka gRhastha ke rUpa meM the / ve yaha socakara ki kahIM yaha mahArAja ke jIvana kA aMtima kSaNa na ho, unake kAnoM meM jora-jora se paMcanamaskAra maMtra kA pATha karane lge| kucha samaya ke pazcAt mUrchA dUra huii| usa samaya mahArAja ne A~kheM kholI, kSaNa bhara meM saba bAtoM kI smRti ho gaI / usa dina unako AhAra aMtarA ho gayA kiMtu bhAvoM meM zAMti rahI AI / krodha yA kSobha kA leza bhI unameM nahIM utpanna huA thaa| 1 kaNTha pIr3A kavalAnA meM mahArAja kA varSAyoga vyatIta ho rahA thA / gale meM vizeSa roga ke kAraNa anna kA grAsa lene meM apAra kaSTa hotA thaa| bar3e kaSTa se thor3A-thor3A AhAra lete the / eka grAsa jarA bar3A ho gayA, use mu~ha meM lekara khA hI rahe the ki vaha gale meM aTaka gayA aura usa samaya unake mUrchA sarIkhe cihna cehare para dikhAI pdd'e| catura AhAra dAtA ne dUdha aMjali bhara dI aura usa dugdha se vaha grAsa utara gayA, nahIM to vaha dina na jAne kyA aniSTa dikhaataa| yaha ghaTanA hamAre samakSa kI thI / adbhuta Atmabala vahA~ eka ghaTanA aura ho gaI thii| mahArAja ne anna chor3a rakhA thaa| phaloM kA rasa Adi harI vastuoM ko chor3e lagabhaga 18 varSa ho gae the| ghI, namaka, zakkara, chAcha Adi padArthoM ko tyAge hue bhI bahuta samaya ho gayA thaa| usa samaya cAturmAsa meM dhAraNA- pAraNA kA krama cala rahA thA / gale kA roga alaga trAsa dAyaka ho rahA thaa| eka upavAsa ke pazcAt dUsare pAraNe ke dina aMtarAya A gyaa| tIsarA dina upavAsa kA thaa| cauthe dina aMtarAya phira A gayA, pA~cavA dina upavAsa kA thaa| chaThe dina AhAra le pAye the| aise aMtarAya kI bhISaNa paramparA do-tIna avasara para AI, jisase zarIra bahuta kSINa ho gyaa| Daga bhara calanA bhI kaThina ho gayA thaa| itane meM khUba varSA ho gii| zIta kA vega bhI bar3ha gyaa| zarIra to digaMbara thA hii| do-tIna baje rAta ko jora kI khA~sI AI aura usa samaya unakI bhISaNa sthiti ho gaI / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 cAritra cakravartI sUryodaya hone para hama mahArAja ke darzana ko pahu~ce, taba mahArAja ne kahA- Aja rAta ko hamArA kAma samApta huA sA pratIta hotA thaa| sunate hI citta ghabar3A gyaa| maiMne pUchA- mahArAja kyA huA? mahArAja ne batAyA- jora kI khA~sI AI aura usameM jo zvAsa bAhara nikalI, vaha kucha minaToM taka vApisa nahIM khIMcI jA skii| nAr3I bhI jAtI rahI aura zarIra bhI zUnya sA par3a gayA, phira kucha samaya ke uparAMta saba bAteM dhIre-dhIre sudharI thii| usa samaya mahArAja ke mukha se kaThinatA se zabda nikalate the, kintu dInatA yA ghabar3AhaTa yA karAhanA Adi kA leSa mAtra bhI nahIM thaa| AtmA meM adbhuta bala usa samaya dikhatA thaa| vahA~ madhyAhna ke bAda do baje ke lagabhaga dazalakSaNI parva kA zAstra-vAcana hotA thaa| zAstra-vAcana maiM hI karatA thaa| mahArAja ne kahA, "Aja hama zAstrasabhA meM nahIM jA sakeMge, Apa jAkara zAstra vAMca lenaa|" maiMne kahA, "mahArAja ApakI sevArtha hI maiM yahA~ AyA hU~, logoM ko zAstra sunAne nahIM AyA huuN| maiM Apa hI ke pAsa rhuuNgaa|" isake pazcAt mahArAja kI kuTI ke samakSa hI maiM zAstra kA vAcana karatA rahA / dhIre-dhIre mahArAja kI prakRti meM parivartana hotA calA, kintu usa vipatti ke samaya mahArAja kI sthiratA, dharma kI zraddhA, tathA Atmabala kabhI bhI nahIM bhulAye jA skte| Azcaryajanaka zArIrika sAmarthya, kiMtu zreya jinendra bhakti ko eka dina mahArAja bole ki kavalAnA sadRza cintAjanaka avasthA moDaliMva gAMva meM ho gaI thii| kuTI ke bAhara taka jAne kA sAmarthya nahIM rahA thaa| usa samaya bra.jIvarAja gautamacaMda jI dosI mahArAja ke darzanArtha Ae the|brmhcaariijii ko mahArAja ke zarIra kI sthiti khataranAka dikhI aura unhoMne mahArAja ko samAdhimaraNa lene kI salAha de dii| mahArAja ne unase kahA thA ki tumheM hamAre marane kI kyoM phikara hai ? hama apanA hAla svayaM jAnate haiN| tapasyA karate hue hameM lagabhaga cAlIsa varSa ho gye| hamArA aMtima samaya kaba nikaTa AegA, yaha hameM svayaM jJAta ho jaayegaa| hameM salAha kI jarUrata nahIM hai| isake anaMtara dUsare dina mahArAja ne vahA~ se vihAra kara diyaa| jo eka dina pahale cAra Daga bhI nahIM jA sakate the, Aja ve do-tIna mIla cale, dUsare dina aura adhika cle| logoM ko cakita karate hue mahArAja bArAmatI A gaye aura vahA~ ke anukUla jala-pavana se unakA svAsthya sudharane lgaa| maiMne pUchA- "mahArAja jaba Apa meM tanika bhI hilane-Dulane kI zakti nahIM thI, taba Apa itanI dUra kaise jA sake ?" mahArAja bole-"bhagavAna kI kRpA hai|" Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara dIkSA 111 jaba bhI koI bar3A kAma ho jAtA thA, to ve usa kA zreya apane ko na dekara, jinendra bhakti ko dete the| unakI jinendra bhakti va vItarAga zAsana para zraddhA adbhuta thii| Atmabala bhI asAdhAraNa thaa| ina do patavAroM ke dvArA unakI jIvana naukA vipatti ke madhya se sakuzala Age bar3ha rahI thii| pratIta hotA hai ki svAmI samaMtabhadra ke klezAmbudhai!H pade' isa kathana para unakA pragAr3ha vizvAsa thA, jisakA ki artha isa prakAra hai- jinendra ke caraNa yugala du:kha rUpI samudra meM naukA kA kArya karate haiM arthAt vipatti kAla meM vItarAga prabhu kI bhakti karane se yaha jIva saMkaTa rUpI samudra ke pAra pahuMca jAtA hai| ratnatraya dhvajadhArI zramaNarAja va suyogya ziSya saMgama jaise-jaise mahArAja kI tapazcaryA dvArA karmoM kI nirjarA hotI thI, vaise-vaise unakA Atmabala aura prabhAva bar3hatA jAtA thaa| konnUra meM seTha khuzAlacandajI pahAr3e tathA bra. hIrAlAlajI zramaNabelagolA jAte hue rAste meM ina tapomUrti ke darzana nimitta ruka gye| ATha dina taka inake jIvana kA nirIkSaNa karate rhe| usa satsamAgama kI sukhada smRti svarUpa donoM satpuruSoM ne susvAdu AhAra kA AjIvana tyAga karake, nIrasa jIvana kA niyama le liyaa| zrI pahAr3e kAMgresa ke prabhAvazAlI kAryakartA the| vaha samaya 1923 kA thA, jabaki sAre deza meM gAndhIjI ke dvArA saMcAlita ahiMsAtmaka asahayoga dvArA loka jAgRti se aMgrejI zAsana kAMpa rahA thaa| usa samaya sAre deza ke sAtha lokanetA pahAr3ejI tiraMge jhaMDe ko praNAma karate hue par3hA karate the ki "isakI zAna na jAne pAe, cAhe jAna bhale hI jaave|" jaba ratnatraya dhvajadhArI mahArAja ke samIpa meM Aye, taba unakA hRdaya bolA ki "tuma kisa jar3a dhvaja ke pIche jAna dene ko daur3ate ho, tumhArA saccA kalyANa ina muninAthajI kI zaraNa meM A, ratnatraya dhvaja ko praNAma karane meM hai| yaha ratnatraya dhvaja vizvavijayI hai| use dhAraNa karane vAlA prANI trilokInAtha banatA hai| aise Atma dhvaja kI Ana ke liye jAna para khelanA hitakArI hogaa|" donoM kA hRdaya isa mahAn Atmacumbaka se khiMca gyaa| hRdaya meM yahI nizcaya hotA thA ki zAMti-sindhu ke pAsa se kucha ratna avazya lenA caahiye| aMta:karaNa meM aisI bhAvanA hotI thI ki aise guNaratnAkara kA sAnidhya chor3a dUsarI jagaha bhaTakanA acchA nahIM hai| phira bhI bhagavAna bAhubalI kI vaMdanA ke liye nikale huye ye honahAra zrAvaka yugala ravAnA ho gye| bhagavAna bAhubalI kI vItarAgatA se bharI saprANa sI pratIta hone vAlI mUrti ne inheM apUrva prakAza diyaa| rAga kA baMdhana kATane kI samucita preraNA pradAna kii| tIrthayAtrA se lauTane ke bAda unakA mana madhukara mahArAja ke caraNa kamaloM ke saurabha Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 cAritra cakravartI kI ora khiMcatA jA rahA thaa| mahArAja kA jIvana upasargoM ke sahane se virAgatA aura AdhyAtmika dIpti kA kendra bana rahA thaa| agni ke tApa ko sahanakara jaise svarNa zuddha aura dIptimAna hotA hai, vaisI hI unakI avasthA thii| konnUra meM sarpa kA upasarga zAnta bhAva se sahana karane kI carcA jisa kisI vyakti ke kAna meM par3atI, usakA mana ina gurudeva kI vaMdanA ke lie lAlAyita ho jAtA thaa| yahA~ Ane vAle ko mahArAja kA jIvana kalpavRkSa ke samAna priya aura niraMtara Azraya yogya lagatA thaa| nATakakAra rAmacaMdrajI ne bahmacarya pratimA lI, aura bhI vyaktiyoM ke pariNAma ina vrata nidhAna ke pAsa se saMyama prApta karane ke ho rahe the| zrI khuzAlacaMdajI pahAr3e aura bra. hIrAlAlajI kA puNya unako puna: yahAM kheMca laayaa| cAturmAsa ke bAda jaba mahArAja bAhubalI pahuMce, to khuzAlacaMdajI ne kSullaka dIkSA dhAraNa kI, unakA nAma caMdrasAgara rakhA gayA, hIrAlAlajI ne bhI kSullaka dIkSA lI aura ve vIrasAgara kahe jAne lge| samaDolI cAturmAsa yahA~ se vihAra karate hue mahArAja samaDolI grAma phuNce| vahA~ unhoMne cAturmAsa kiyaa| yahA~ dUra dUra ke hajAroM vyaktiyoM ne mahArAja ke darzana kA lAbha kiyaa| samaDolI ke pATIla mahArAja ke bar3e bhakta the| saMgha ko varSAkAla meM koI kaSTa na ho, isaliye sArI bastI meM navIna sar3akoM kA nirmANa huaa| vahAM aisA lagatA thA mAno koI bar3A bhArI melA cAra mAha ke liye lagA ho| bAhara se Ane vAle logoM kI sarvaprakAra se suvyavasthA thii| apanA kuTumba mAna loga dhArmikoM kA svAgata karate the| dakSiNa prAnta meM saMyama kI anukUlatA isa prAnta meM yaha vizeSa bAta hai ki kolhApura, belagAMva, sAMgalI Adi ke AsapAsa ke nikaTavartI grAmoM meM jainiyoM kI saMkhyA bahuta hai| hajAra ghara vAle grAma meM sahaja hI pacahattara pratizata jainiyoM kI saMkhyA kA pAyA jAnA sAdhAraNa bAta samajhI jAtI hai| yahA~ munijIvana vyatIta karane ke liye sarvaprakAra kI anukUlatA pAyI jAtI hai| zrAvaka samudAya prAya: kRSijIvI haiN| ve zuddha khAnapAna kiyA karate haiN| zuddha ghI, dUdha, jala, bhojanAdi kI svata: anAyAsa vyavasthA pAyI jAtI hai| jisa taraha anya prAMtoM meM sAdhu ke AhAra karAne ke lie AhAra Adi kI vyavasthA karane meM logoM ko apane prAMta meM phaile zithilAcAra ke jAla ke kAraNa kaThinatA mAlUma par3atI hai, vaisI sthiti yahA~ nahIM hai| yaha prAnta samazItoSNa kaTibaMdha meM hai| yahA~ na grISma kA saMtApa pracaMDatA dikhAtA hai aura na ThaMDa kA prakopa hI asahya pIr3A utpanna karatA hai| aisI sthiti meM yaha bhUmi saMsAra se virakta vyaktiyoM ko zreSTha digambara mudrA dhAraNa karane kI sahaja preraNA detI hai| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara dIkSA zrI vIrasAgarajI va nemisAgarajI kI muni dIkSA samaDolI meM vIrasAgarajI ne nirgrantha dIkSA lii| zrI nemaNNA ailaka mahArAja ne bhI munipada svIkAra kiyaa| ve hI Aja ke ugratapasvI, paramazAMta aura saralatA kI mUrti ne misAgara mahArAja ke nAma se sarvatra prasiddha haiN| jisa samaDolI meM do mahAn AtmAoM ne samatA pUrvaka nirgrantha dIkSA lI thI, vaha samatAbhAva ko jagAne vAlI samaDolI sAdharmI samudAya meM mahimAmaya bana gayI / vahA~ cAra mAha paryanta dharmAmRta kI varSA kA kAla A gayA thaa| mahArAja jahA~ cAturmAsa meM rahate the, vahA~ dharmAmRta kI varSA dvArA agaNita jIvoM kA kalyANa hotA thA / jaise AkAza se meghamaMDala dvArA kI gaI varSA cAroM ora harita vanaspati kA sundara sAja sajAtI hai, usI prakAra ina mahApuruSa kI kalyANakArI dharmavarSA dvArA AtmakalyANa kA upavana bhI harA bharA ho jAtA hai| usase jo jIva kA kalyANa hotA hai usakA mUlya rijarva baiMka kI sArI sampatti se bhI adhika hai| apane svarUpa kI upalabdhi kA mUlya yadi mahAn na hotA, to usakI prApti ke lie bar3e-bar3e samrATa va cakravartI Adi apane vizAla rAjya kA kyoM parityAga karate ? AcArya zrI kA svAdhyAya vaibhava san 1651 bhAdrapada ke pazcAt paM. jagamohanalAlajI zAstrI, kaTanI, paM. makkhanalAlajI nyAyAlaMkAra, murainA, paM. ulphatarAyajI, bambaI tathA aura bhI bahuta se vidvAn mahArAja ke pAsa bArAmatI meM padhAre the aura carcA ke samaya mahArAja kI pratibhA kA vaibhava dekhakara cakita hote the| itanA asAdhAraNa kSayopazama satata zruta kA abhyAsa tathA tapazcaryA kA supariNAma thA / ahaMkAra ke pahAr3a para baiThe hue apane ko zreSTha vidvAn mAnane vAle bhAI yadi inake pAsa Ate, to unako patA lagatA ki inakA jinAgama kA jJAna kitanA sulajhA huA thA aura inako ulajhA huA samajhane vAle kitanI gaharI bhrAMti meM pha~se hue the| eka dina mahArAja kahate the ki " hama pratidina kama se kama 40 yA 50 pRSThoM kA svAdhyAya karate haiM / " dhavalAdi siddhAMta graMthoM kA bahuta sundara abhyAsa mahArAja ne kiyA thA / apanI asAdhAraNa smRti tathA tarkaNA ke bala para ve aneka zaMkAoM ko utpanna karake unakA sundara samAdhAna karate the / - digambara dIkSA, mahAn anubhavI jJAtA evaM sulajhI huI vidvatatA, pRSTha 106-107 113 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI san 1951 kA bhArata va sarakArI nitiyA~ eka dina maiMne AcArya mahArAja se pUchA thA-"mahArAja! Aja kA yuga saMyama kI sAdhanA ke pUrNatayA pratikUla hai| jIvana nirvAha ke lie bhojana kI sAmagrI taka pAnA kaThina ho gayA hai, isalie do jaina prophesaroM ne pUnA meM hamase pUchA thA ki Aja ke yuga meM hiMsA kie binA nirvAha kaise hogA? anAja kI upaja kama ho gaI hai, isalie mAMsa bhakSaNa kI preraNA die binA jIvana-yAtrA nahIM bana sakatI hai| bandara Adi dhAnyaghAtaka jAnavaroM ko mAre binA anya upAya nahIM hai| aise samaya meM jainadharma ke anusAra kaise lokahita kA saMpAdana ho sakatA hai ? rASTra ke hita ke lie jIvoM kA vadha karanA Avazyaka kartavya ho gayA hai| isI se bhArata sarakAra bandaroM Adi ghAtaka jAnavaroM ke mArane ko utsAhita karatI hai| ahiMsAbhakta bhArata sarakAra kAsUcanA-vibhAga batAtA hai ki bambaI meM bhArata sarakAra ne 12 lAkha rupayoM ke kharca se aisA kArakhAnA taiyAra kiyA hai ki usameM pratidina 15 Tana machaliyA~ jamA kI jAvegI tathA 250 Tana machalI (ApAta) samaya ke lie surakSita rakhI jAyeMgI ityaadi| pratidina lagabhaga 20 Tana barpha bhI taiyAra kiyA jAyagA, jisase ki machaliyoM ko ThaMDA karake jamAyA jA ske| usa sarakArI sUcanA-vibhAga ne yaha bhI batAyA hai ki isase mahinoM paryanta machaliyoM kA raMga, rUpa, svAda jyoM kA tyoM banA rhegaa| (udyoga-bhAratI,kalakattA, disa.51) dainika sanmArga, 3 sitambara san 1951 meM ahiMsAvAdI bhArata sarakAra kI hiMsaka pravRtti ke viSaya meM yaha samAcAra chapA thA ki karanAla jile meM jaMgalI pazuoM kI hatyA ke hetu paMjAba sarakAra ne dasa hajAra rupayoM ke inAma kI ghoSaNA kI hai| bandara mArane para pratyeka bandara pIche 2 rupaye inAma milegaa| pramANa ke lie mare bandaroM kI pU~che prathama zreNI ke nyAyAdhIza ke sAmane peza karanI hogii| san 1950 meM 27251 bandara mAre gae the| 5016 gIdar3oM kA nAza kiyA gayA thaa| inake nAza kA kAraNa yaha batAyA jAtA hai kiinake kAraNa Avazyaka anna ko kSati pahuMcatI hai| bhArata sarakAra ne jApAna ke hiMsaka vizeSajJoM ko bulAkara machalI mArane ke kArya meM apanA lambA kadama utthaayaa| kerala prAMta meM meDhakoM ko mArakara unake pairoM ko amerikA bhejA jAtA hai| isa prakAra asaMkhya jIvoM ke saMhAra dvArA dhanasaMcaya kA udyoga cala rahA hai| jIvavadha ke kSetra meM dharmabhUmi bhArata ke karNadhAra bhayaMkara rUpa se bar3ha rahe haiN| jitanI hiMsA hiMsaka dezoM meM ho rahI hai, usase adhika ahiMsaka deza bhArata meM ho rahI hai| -prabhAta, *jaTila samasyA va *sAmayika anna saMkaTa meM kyA kareM, . pRSTha 316-320 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma saMrakSiNI AcAyapaDha Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya-pada samaDolI meM zAMtisAgara mahArAja ne jo zramaNa saMgha kA nirmANa kiyA thA, usake kAraNa catuHsaMgha samudAya ne unhe AcArya parameSThI ke rUpa meM pUjanA prAraMbha kara diyA thaa| AcArya pada kA svarUpa AdhyAtmika vikAsa ke kSetra meM AcArya pada kI bar3I pratiSThA hai| mUlAcAra meM likhA hai- "jo nigraMtha muni jJAna, darzana, vIrya, tapa aura cAritra rUpa paMca AcAroM kA niraticAra pAlana karatA hai, dUsaroM ko ina paMca AcAroM meM lagAtA hai tathA inakA upadeza detA hai, use AcArya kahate hai|"1 dhavalATIkA meM likhA hai, "jo paMcavidhi AcAra kA pAlana karate haiM, dUsaroM se pAlana karAte hai unheM AcArya kahate haiN|"2 __ Agama meM likhA hai-"jinakI buddhi jinAgamarUpa jaladhi ke madhya meM snAna dvArA nirmala ho gaI hai, jo zuddhatA pUrvaka chaha AvazyakoM kA pAlana karate haiM, meru ke samAna akaMpa haiM, vIra haiM, siMha sadRzya haiM, tathA zreSTha haiM, ve AcArya kahalAte hai|"3 "jo deza, kula tathA jAti se zuddha haiM, saumya mUrti haiM, bAhya tathA aMtaraMga parigraha unmukta haiM, jo gagana ke samAna nirlepa haiM, aise AcArya parameSThI hote hai|'' __ "jo saMgraha tathA ziSyoM ke doSa daMDa dvArA nigraha karane meM pravINa haiM, sUtroM ke artha ciMtana meM vizArada hai, vizruta kIrti haiM, jo sAraNa arthAt AcaraNa karane meM, vAraNa arthAt doSoM kA nivAraNa karane meM tathA vratoM kI rakSA karane vAlI kriyA ke sAdhana meM nirantara rahate hai unheM AcArya parameSThI samajhanA caahie|"5 __ AcArya vIrasena svAmI ne likhA hai-"jo AcArAMga ke dhAraka hoM athavA tatkAlIna jinAgama tathA anya zAstroM ke pAraMgata hoM, meru ke samAna nizcala hoM, pRthvI ke samAna 1. AyAraMpaMcavihaM crdicraavedijonnirdicaarN| uvadisadi ya AyAraM eso AyArayaM NAma / / 425, mUlAcAra / / 2. paMcavidhamAcAraM caranti, cArayantItyAcAryAH / / pR. 48, bhAga 1,ghvlaattiikaa|| 3. pavayaNa-jalahija loyrnnhaayaaml-buddhi-suddhchaavaaso| meruvva NippakaMpo sUro paMcANaNo vajjo // 4. desakula jAisuddho somaMgo saMgabhaMga ummukko| gayaNavva niruvalevo Ayariyo eriso hoii|| 5. saMgahaNa-NiggahaNa kusalosattattha visArao phiykittii| sAraNa-vAraNa-sAhaNa-kirimujjutto huaairiyo|| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 cAritra cakravartI sahanazIla ho tathA sAgara ke samAna mala doSoM ko dUra karane vAle hoM tathA jo sAta prakAra ke bhaya se rahita hoM, ve AcArya haiN|"1 prAkRta AcArya bhakti meM likhA hai-AcArya parameSThI uttama kSamA ke dvArA pRthvI sadRza haiM, nirmala bhAva kI apekSA svaccha jala samAna haiN| karmendhana ke dahana karane se agni rUpa haiM, parigraha rahita hone se pavana tulya haiN| ___ jo gagana ke samAna nirlepa haiM, sAgara sadRza akSomya haiM, isa prakAra guNoM kI rAzi muni zreSTha AcArya parameSThI ke caraNoM ko zuddha hRdaya se praNAma karatA huuN|' vaMzakula paraMparA kI zuddhatA hone para bhAvoM meM uccatA AtI hai, isI kAraNa somadeva sUri ne apane yazastilaka meM likhA hai "dIkSAyogyAstrayo varNAH" (pRSTha 405)- muni dIkSA ke yogya traivarNika hI haiN| isI kAraNa AcArya kI stuti meM unakI kulInatA kA ullekha karate hue likhA hai : desa kulajAi suddhA visuddha maNa vayaNa kAya sNjuttaa| tumheM pAya payoruha miha maMgala matthu me NiccaM // artha : "jo deza se zuddha haiM, pitR pakSa tathA mAtR pakSa se zuddha hai, nirmala mana, vacana, zarIra yukta haiM, aise he AcArya parameSThI ! Apake caraNakamala merA nirantara kalyANa kreN|" mahAbaMdha ke maMgala zloka meM likhA hai, "jinhoMne ratnatraya rUpI talavAra ke prahAra se moha rUpI senA ke mastaka ko vidIrNa kara diyA hai tathA bhavya jIvoM kA paripAlana kiyA hai, ve AcArya mahArAja prasanna hoveN|" ___ AcArya parameSThI kA, vItarAgazAsana hotA hai, jabaki rAjAoM kA sarAga zAsana hotA hai| AcArya mahArAja ke zAsana meM rahane vAlA gurU-prasAda se svarga, mokSa kI sAmagrI ko prApta karatA hai kintu rAjA ke prasAda meM aihika kucha sAmagrI mila jAtI hai, "rAjA prasannaM gaja bhUmi dAnam", rAjA prasanna hone para hAthI, bhUmi kA dAna detA hai, kintu AcArya prasanna hote haiM to ve ziSyoM ko apane samAna banA lete haiN| abhI samaDolI meM 1. AcArAMgadharovA tAtkAlika-svasamaya-parasamaya pArago vA meruriva nizcalaH, kSitiriva sahiSNuH, sAgara iva bahiH kSiptamalaH saptabhaya vipramukta AcAryaH ||(dhvlaattiikaa bhAga 1 pR. 48, 46) 2. uttamakhamAe pur3havI pasaNNabhAveNa acchjlsrisaa| kammiMdhaNa dahaNAdo agaNI vAU asNgaado|| 3. gayaNamiva NikavalevA akkhohA sAyaruvva munnivshaa| erisa guNaNilayANaM pAyaM paNamAmi suddhmnno|| 4. tirayaNa-khagga NihAe NuttAriya mohaseNNa siraNiva ho| AiriyarAu pasiyau parivAliya bhviyjiyloo|| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya-pada 116 vIrasAgarajI tathA nemisAgarajI ko nigrantha dIkSA dekara mahArAja ne apane samAna banA hI liyaa| isa prakAra ina AcArya parameSThI ke sAtha saMtulana karane para rAjA kA pada bahuta hI laghu jJAta hotA hai| isI se rAjA bhI ina mahAprabhu ke caraNoM kI raja ke dvArA apane jIvana ko dhanya mAnatA hai| AcArya pada aura rAjA ke viSaya meM kulInatA kI samAna rUpa se mAnyatA mAnI gaI hai| nItivAkyAmRta 66, pR. 243 meM likhA hai : svajAtiyogyasaMskArahInAnAM rAjye pravrajyAyAM ca naastydhikaarH|| artha : svajAti ke yogya saMskAra hInoM ko na rAjya kA adhikAra rahatA hai, na dIkSA kA , hI adhikAra hotA hai| nIca vyakti ko apAtratA ke kAraNa ina do padoM ke ayogya kahA hai| Aja lokataMtra ke bala para koI kahe ki hama nIcoM ko hI sira para baiThA leMge, isameM kyA doSa hai ? isa zaMkA kA samAdhAna somadeva sUri nItivAkyAmRta 30, pR. 283 meM isa prakAra kahate haiM : caNakA iva nIcA udarasthApitA api naavikurvaannaastisstthnti|| artha : jisa prakAra udara meM sthApita karane para canA vAta saMbaMdhI vikRti ko utpanna . karatA hai, tadvat atyanta sneha karane para bhI nIca apane saMskAra ke anusAra vikAra kie binA nahIM rahatA hai| AcAryazrI kA zAsana, Asakti zUnya hai yahA~ yaha bhI zaMkA ho sakatI hai ki jisa prakAra rAjA ko prajA ke sukha-duHkha kI nirantara cintA rahatI hai, usI prakAra AcArya ko cintA rahI to unakA nigraMthapanA vipatti 1. mahApurANa meM nigraMtha dIkSA ko vIra dIkSA kahate hue bar3A sundara varNana kiyA hai| bAhubalI ke dIkSA lene ke bAda bharatezvara ke anya bandhu cakravartI ko praNAma nahIM karanA cAhate the, unhoMne bhagavAna vRSabhanAtha prabhu ke caraNoM meM upasthita hokara isa prakAra prArthanA kI thI prprnnaamvimukhiibhysNgvivrjitaam| vIradIkSAM vayaM dhartu bhavatpArzvamupAgatAH // mahApurANa 34-106 / / bhagavan ! hama Apake samIpa vIra dIkSA dhAraNa karane ko Aye haiM, kyoMki vaha anya logoM ko praNAma karane se rahita haiM, bhaya tathA saMga arthAt parigraha rahita haiN| dUsaroM ko praNAma karane meM tumheM kyA Apatti hai isakA uttara dete hai - yuSmatpraNamanAbhyAsarasa durllitNshirH| ' nAnyapraNamane devartibadhnAti jAtu naH / / mahApurANa 104 // deva! Apako sadA praNAma karane ke abhyAsa kerasa kI Adata yukta hamArA mastakaabadUsaroM ko praNAma karane ko tatpara nahIM hotA hai| isa vIra dIkSA ko dhAraNa kara vIrasAgara mahArAja kA jIvana caritArtha ho gyaa| nemisAgara mahArAja ne bhI isa dIkSA ko lekara bhagavAna neminAtha prabhukepatha kA anusaraNa kiyaa| donoM munirAja AjabhI nirdoSavRtti se apane vratoM kA pAlana karate hue svaparahita meM saMlagna hai| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 cAritra cakravartI pUrNa ho gyaa| ghara ke kuTumbiyoM kI cintA chor3a kara dUsaroM kI cintA le lii| jisake mastaka para mukuTa virAjamAna rahatA hai, vaha becaina rahA karatA hai| yaha saMkaTa vItarAga AcArya ke zAsana meM nahIM hai| saMgha ke sAdhuoM ko sanmArga meM lagAte hue bhI AcArya kI unake viSaya meM raMcamAtra bhI Asakti nahIM hai| vicAravAna sahaja hI soca sakatA hai, jisa zarIra ko yogya AhAra pAnAdi dete hue bhI jaba ve apanI caitanyajyoti ko nirantara pRthak anubhava karate haiM, taba bAhyasaMparka meM Ane vAloM ke sAtha moha aura mamatva kaise ho sakatA hai ? dharma ke parivAra kI vRddhi karate hue ratnatrayA kA poSaNa karane ke kAraNa AcArya parameSThI to adhika vizuddhatA ko prApta karate haiN| aba apanI mahAn tapazcaryA ke prasAda se satpuruSa kA AkarSaNa kara nirgratha muni zrI zAMtisAgara svAmI ne dharma kI gaMgA bahAkara puNya tIrtha kA nirmANa kara saMsAra pUjya AcArya pada ko prApta kara liyaa| AcArya mahArAja ke vyaktitva se prabhAvita hote hue bhI pratyAkhyAnAvaraNa karmodaya se jo sakala saMyama ke patha para calane meM asamartha the, ve mahAna saMyamI gurudeva kI zaraNa meM mahinoM samaya dekara apane jIvana ko pavitra banAne lage ! AharadAna dekara paMcasUnA kriyA se utpanna doSoM kI zuddhi meM tatpara rahane lge| jo gurudeva sAnnidhya meM AtA vaha vratAcaraNa rUpI prasAda ko pAe binA nahIM rahatA thA / isa prakAra jahAM deza meM aura bAhara zithilAcAra thA, avratI jIvoM kI vRddhi ho rahI thI, vahA~ AcAryazrI ke prasAda se bar3e se bar3e kaThora vratoM ko lene kA sAhasa strI aura puruSoM ke mana meM jAgRta hotA thaa| isa prakAra mahArAja kA dhArmika saMgha vega se bar3hatA jAtA thA / isa duSamA kAla meM viSayabhoga kI saritA baha rahI hai| saba usI meM svecchA se DubakI lagAte haiN| Agama bhI kahatA hai isa kAla kI aisI hI pravRtti hogI, phira bhI AcAryazrI kA apUrva vyaktitva asAdhAraNa rUpa se saMyama ke bhAvoM ko jagA rahA thaa| yaha kAla mahAna asaMyama pUrNa hai, yaha pratyeka ke anubhava gocara ho rahA hai| aisI hI sUcanA mahApurANakAra ke kathanAnusAra cakravartI bharatezvara ke svapna se bhI prApta ho cukI thI / bAta yaha hai ki jaba bharatezvara ko solaha svapna dikhe taba unhoMne AdinAtha prabhu ke samIpa jAne kA nizcaya kiyaa| unhoMne bhagavAna ke pAsa jAkara jaise hI praNAma kiyA, vaise hI unheM vizuddhatAvaza avadhijJAna prApta ho gayA, jaisA ki kahA gayA hai : bhakti pUrvaka bhagavAna vRSabhanAtha ke caraNa yugala ko praNAma karate hI bharatezvara ke vizuddhiyukta pariNAmoM ke kAraNa avadhijJAna utpanna ho gyaa| cakravartI ne apane svapna bhagavAna ke samakSa bhakti pUrvaka nivedana kie, taba bhagavAna kI divyavANI dvArA unakA samAdhAna huaa| cakravartI ne 1. bhaktyA praNamatastasya bhagavatpAdapaMkane / vizuddhi pariNAmAMgamavadhijJAnayuddhayau // mahApurANa 41-28 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAcArva-pada 118 zuSka vRkSa dekhA thA, usake viSaya meM bhagavAna ne kahA thA: "pusAM strINAM ca cAritracyutiH shusskttumekpaat|" (mahApurANa 41-76) artha : zuSka vRkSa darzana kA yaha pariNAma hogA ki paMcama kAla meM puruSoM tathA striyoM ke cAritra meM zithilatA pAI jaaygii| isa prakAra adharma kI pravRtti hI yuga kA dharma hai, usake viruddha pauruSa kI vRtti ko jagAsaMyama kI pravRtti kA prasAra AcAryazrI ke sAtizaya puNya evaM prabhAva ko sUcita karatA hai| vAstava meM sasUktimeM paryApta tathya hai ki vIra puruSa apane parAkrama ke dvArA navIna yuga kA nirmANa kara sakate haiN| puNyamUrti mahArAja kA saMgha jisa grAma-nagara meM pahuMcatA vahAMdharma tathA AtmakalyANa kI dIpamAlikAsI saja jAtI thii| hara prakAra kI sundara se sundara zubhopayoga kI sAmagrI mahArAja ke puNya se khicakara vahAM A jAtI thii| utkRSTa zAstra carcA, tattva pravacana, sundara saMgIta, kIrtana Adi ke dvArA aisA lagatA thA ki mahArAja ke samIpa Ate hI pApa pravRttiyoM kA svayaM palAyana ho jAtA thaa| kuMbhoja cAturmAsa vihAra karate hue AcArya mahArAja vikrama saMvat 1981, sam 1924 meM cAturmAsa ke lie kuMbhoja meM Thahara ge| aba to jahAM mahArAbakAsaMgharahe vA Ananda kI Azcaryaprada dhArA bahane lagatI thii| jaMgala meM bhI sacamuca meM maMgala ho jAtA thaa| aise Ananda se samaya vyatIta huA ki cAra mAha cAra dina kI maha bIta ge| AcArya saMgha aba kuMthalagiri tIrtha kI orkhaamaahogyaa| mArga meM aneka gRhastha sAtha meM ho gaye, tAki pAtra dAna kA puNya lAbhate aura mahArAja kI apUrva sevA kA saubhAgya bhI prApta kreN| jaba saMgha paMDharapura pahuMcA to vahAM bahuta bajhAmasamudAya ekatrita ho gayA thaa| paMDharapura kI tarapha muni vihAra kA yaha avasara bahuta kAla ke bAda AyA thaa| isase bhaya hotA thA ki kahIM koI aniSTa ghaTnAna ho bAya, kAraNa vahAM anya saMpradAya vAloM kI prabalatA hai| kintu mahArAja ke puNya pratApase vahA~khUba prabhAvamA huI aura jaina dharma kA jayajayakAra ho gyaa| isake anaMtara saMgha kuMthalagiri phuNcaa| dezabhUgala kulabhUgala ke nirvANa sthala kI bhakti pUrvaka vandanA pUjA Adi ke pazcAda saMgha sAvaragAMva phuNcaa| vahAM pratimA jI kA vajralepa huA thaa| usakI prANa pratiSThA kA samAraMbha honA thaa| vaha atizaya kSetra hai| mahArAja ke padhArane se vahAM kA utsava bhI samAna ho gayA thaa| ratnatraya saMjIvinI dAtA vaidya isake pazcAt saMghasolApura aayaa| yahAMjainasamAbakesamAna_netaroM ne bhI AcAryazrI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 cAritra cakravartI kA bar3I bhakti pUrvaka hArdika svAgata kiyaa| hinduoM tathA musalamAnoM ne bhI pUjyazrI ke prati ucca bhakti aura sanmAna kA bhAva vyakta kiyaathaa| aba mahArAja kA saMgha jisa kisI jagaha bhI pahuMcatA vahAM binA parva ke parva dikhatA thA, binA utsava ke mahotsava ho jAtA thA, binA vizeSa prayatna ke mahAn vizuddhatA utpanna hotI thI, jisase bar3e-bar3e mahatva kemokSopayogI tathA jinendra zAsana kI prabhAvanA vardhaka kArya ho jAte the| mahArAja kI vivekapUrNa pravRtti se saMyama kI bAta kaTu na laga priya aura AkarSaka lagatI thii| zreSTha AcaraNa karane vAloM kI bAta hI nirAlI hai| unakI mUrti bhI sadAcaraNa kA joradAra pracAra kara hiMsAdi pApa pravRttiyoM kA nirmUlana kara rahI thI, yaha bAta usa samaya sabake netra gocara hotI thii| ___ mahArAja adhika upadeza nahIM dete the unakA jIvana hI svayaM upadeza detA huA logoM ko satkAryoM tathA ujjavala caritra kI ora prerita karatA thaa| hameM to AcAryazrI eka siddhahasta cikitsaka ke rUpa meM pratIta hote the ki jinake dvArA dI gaI saMyama rUpI auSadhi moha rogI ko tatkAla zAMti pradAna karatI thii| ataH ve pIyUSapANi vaidya ke rUpa meM dikhate the| ve ratnatraya kI saMjIvinI dekara roga dUra karate the| yaha kalA mahArAja ne jinendra kI ArAdhanA dvArA prApta kI thii| mahAkavi dhanaMjaya ne bhagavAna vRSabhanAtha prabhu ke stotra meM unako bAla vaidya batAte hue likhA hai : ___ "he bhagavan ! apane, doSoM ke kAraNa pIr3ita hone vAle bAlaka ke sadRza jagata ke jIvoM ko Apa nIrogatA pradAna karate haiM, kyoMki bAlaka ke samAna ve bhI apanI hI azubha pravRtti ke dvArA vipatti prada pApa ke patha meM pravRta hote haiN| deva ! hita aura ahita ke khojane meM pramAdazIla saMpUrNa jIvoM ke lie Apa bAlavaidya tulya haiN|" bAgabhaTTa ne apane aSTAMgahRdaya meM bhagavAna ko bar3e sundara zabdoM meM apUrva vaidya ke rUpa meM smaraNa kara praNAma kiyA hai, kyoMki bhagavAna ke dvArA rAgAdi doSoM kA vikAra dUra kiyA jAtA hai| tIrthaMkara bhagavAna kI nirantara sevA se prApta puNya ke prasAda se AcAryazrI bhI viveka pUrvaka bhayaroga dUra karane kI auSadhi diyA karate the| isa auSadhi se AtmA kI zuddhi hotI thI, ataH pahale AcAryazrI ne na sirpha svayaM kI vRtti ko parizuddha banAyA thA, apitu vividha tapoM ke dvArA ve vizeSa zuddhi kA bhI saMpAdana karate rahate the, isa kAraNa unake dvArA sarvasAdhAraNa kA akathanIya kalyANa hotA thaa| jo bhakti purvaka unheM praNAma karatA thA usake pApa karmoM kI nirjarA hotI thI aura puNya kA lAbha hotA thaa| satata satya, ahiMsA, brahmacarya, aparigraha, asteyabhAva, vItarAgatA kI zreSTha ArAdhanA dvArA aisI zakti AtmA 1. vyaapiidditNbaalmivaatmdossairullaaghtaaNlokmvaapipstvm| hitAhitAnveSaNamAMdyabhAjaHsarvasyajantorasi bAla vaidyaH // 5, viSApahArastotra // somapApapastvamA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya-pada 120 meM uddhRta hotI thI ki usake samIpa Agata vyakti unake prabhAva meM Ae binA nahIM rahatA thaa| yahI divya prabhAva to siMhAdi krUra jIvoM meM zAMta-bhAva utpanna kara diyA karatA hai| Aja kA yuga pudgala ke prabhAva ko samajhane aura use prakAzita karane ke kArya meM laga gayA hai| use AtmA kA prabhAva kaise jJAta ho sakatA hai ? koyale kI khadAna meM kAma karane vAle kA mukha jaise zyAma hotA hai, aise hI pudgala kI samArAdhanA ke phalasvarUpa kAlimA kI vRddhi ho rahI hai va jahA~ kAlimA kI vRddhi ho rahI hai, vahA~ ratnoM kA ujjvala prakAza kahAM se A sakatA hai| yadi AtmA kI ujjvala ArAdhanA kI jAya to kitanA kalyANa, Ananda, zAMti aura vizuddhatA kA lAbha ho sakatA hai, yaha bAta kevala AcArya zAMtisAgara mahArAja ke jIvana ko dekhakara hI jAnI jA sakatI hai, anya kisI prakAra se nhiiN| dharmayuga pravartaka saMta isa eka pavitra AtmA ne praharI kI bhAMti bhavyAtmAoM ko jagAnA prArambha kara diyA, jisake kAraNa paMcamakAla rUpI DAkuoM ke zAsana meM bhI bhavyajIva apane ratnatraya kI samhAla karate hue muktipurI kI ora bar3hate hue dekhe jA rahe haiN| AcArya mahArAja isa yuga meM eka Azcaryaprada vibhUti pratIta hote the| saba kahate haiM yaha kalikAla hai, kintu mahArAja jahA~-jahA~ pahuMcate, vahIM-vahIM dhArmikatA kI abhivRddhi dekhakara aisA lagatA thA mAno caturtha kAla usa jagaha chupA huA thA, jo unake Ate hI vyakta rUpa meM pragaTa ho gyaa| saba loga yaha kahate haiM ki Aja kA samaya aisA hai ki caMcala citta ko koI bhI sthira nahIM kara sakatA hai, kintu pUjyazrI ne citta ko aisA sthira kiyA ki usameM caMcalatA ko sthAna hI nahIM hai| sthira mana eka bAra maiMne mahArAja se pUchA thA, "mahArAja! Apa nirantara zAstra svAdhyAya Adi kArya karate rahate haiM, kyA isakA lakSya manarUpI baMdara ko bAMdhakara rakhanA hai, jisase vaha caMcalatA na dikhaave|" mahArAja bole- "hamArA baMdara caMcala nahIM hai|" maiMne kahA-"mahArAja! mana kI sthiratA kaise ho sakatI hai, vaha to caMcalatA utpanna karatA hI hai ?" mahArAja ne kahA-"hamAre pAsa caMcalatA ke kAraNa nahIM haiN| jinake pAsa parigraha kI upAdhi rahatI hai, unako ciMtA hotI hai, unake mana meM caMcalatA hotI hai| hamAre mana meM caMcalatA nahIM hai| hamArA mana caMcala hokara kahA~ jAyegA?" isa bAta ke spaSTIkaraNa ke hetu mahArAja ne eka udAharaNa diyA ki eka popaTa (totA) jahAja ke dhvaja ke bhAle para Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 cAritrAvI baiTha gyaa| jahAja madhyasamudra meM calA gyaa| usa samaya vaha popaTa ur3akara bAhara jAnA cAhe, to kahAM jAyegA? usake Thahale kA sthala bhI to cAhie, isalie vaha eka hI jagaha para baiThA rahatA hai| isI prakAraghara, parivAra Adi kA tyAga karane ke kAraNa hamArA mana caMcala hokara jAyegA kahAM, yaha batAo?" ciMtAmukta zAMta mana mahArAja kahane lage-"hamArA mana ankA Atraya na hone se apane Apa AtmA kI ora Akara TikatA hai| hamAre mana ko bAhara vizrAma karane kA sthAna hI nahIM hai|" eka bAra dhyAna ke viSaya meM bavahmacarcA calAI. taba mahArAja bole-"hamAre citta meM gar3abar3I tathA cintA nahIM hai| hameM movapAne kI cintA nahIM hai| anAdi kAla se saMsAra meM rahe, to jaldI kyoM? kSecAra bhavoM meM calejAveMge, utAvalI kisa bAta kii| hameM zAstra kI bhI cintA nahIM hai| use par3hanA summAkarI hai isase par3hate haiM, sunate haiN| par3hanA hI cAhie, aisI bAta nahIM hai|"mhoNne kaha mArmika bAta bhI kahI thI-"mukhya rahasya jaba samajha meM A gayA, tabadasa bAra par3hane meMyAekabAra par3hane meM kyA bAta hai|" Atma-dhyAna kI sthiti AtmA ke dhyAna ke viSaya meM jaba pUnyatrI se carcA calAI, taba ve mahAmuni bole"AtmadhyAna meM zarIra kA bhI patA nahIM calatA hai, saba anya bAhya bAtoM kA kyA patA calegA?" unhoMne kahA-"AtmA ke dhyAna meM iMdriyoM kA sukha nahIM hai| vahAM AtmA kA Ananda hai|" iMdriyoM ke viSaya vanita sukha ke viSaya meM mahArAja ne kahA-"vaha to pAgala kA sukha hai|" kitanI mahatva kI bAta hai yaha, sukhakAktimA sUkSma vizleSaNa hai| sacamuca meM svarUpa ko bhUlane vAlApAgalakImoti phisevAlI AtmA, sukha zUnya bAhya vastuoM meM sukhakhojatI hai, vahAMusakAsadbhAvakahatA hai auramAnatA hai ki maiMne unameM hI sukhapAyA hai| yaha sukha yathArtha meM pAgata kAhI sukha hai| pAlakI pravRtti aura kalpanA meM tarka, yukti vicAra kA saMparka nahIM hotA hai| vaisA use sUtrabAye, vaisA vaha mAnatA hai| mithyAtva ke AdhIna samasta prAnI aise hI sukhake phere meM phase hue haiN| __AcArya mahArAbakjheto-"moha kI cAlator3a dene ke bAda AtmA bhItara AtA hai, bAhara jAtA hai| bhItarAnepAusake hiMsAmardiyAkA bhI vikalpa nahIM rahatA hai| dUsare jIvoM ke maranese, yArakhanasemArImAtmAkAsAsaMbaMdhahai?" yaha kathana sUkSma nizcayanaya kI apekSA hai| usIukta prakAzakatrIkoto"Atma dhyAna meM aMtarjalpa bhI nahIM hotA hai| zarIvyatirikta AtmAmeMtamahotI hai| moha kA baMdhana haTe binA aMtarjalpa Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya-pada 122 kaise banda hogA?" para padArthoM se saMbaMdha naskhamepara/chor3anepAaMtarbalpa kyoM aura kaise hogA? usa AtmadhyAna meM iMdriya jamita sukhanahIM hai, dukha nahIM hai| gambhIra bAta isa carcA meM nimagna hokara mahArAja ke zrImukha se nikalate hue pratyeka zabda amRtarUpa lagate the, mAno unake Upara anubhava kI mudrAlagIo / akasmAta unake mukha se ye zabda nikala par3e-"are! jaba chaH mAsa ke abhyAsa se AtmA kA paricaya hotA hai, taba usameM sArA jIvana lagA dene se vaha kyoM nahIM hogA? ma bAbAra meM bhI dhyAna kara sakate haiN| AtmadhyAna meM bAjAra kyA karegA?" mahArAja ne kahA-"dhyAna karate samaya kiname miniTadhyAna meM baiThate haiM, yaha bhI dhyAna nahIM rahatA hai| unhoMne yaha bhI kahA thA ki dhyAsakale meM ArambhameM kaThinAI mAlUma par3atI hai, pazcAt vaha abhyAsa se sarala ho jAtA hai|" __ AcAryazrI kI uparokta vANI bahuta rahasyapUrNa hai, usasemake sacce AtmatraddhAnI hone kA nizcaya hotA hai| aise hI stvAvadhArI mahAbravI yAtmAeM lokAntika deva hokara AgAmI bhava meM mokSa jAte haiN| dhyAna meM kyA hotA hai, isa saMdeha kA nivAraNa karate hue apanI anubhavapUrNa vANI meM mahArAja ne kahA- "dhyAtA jJAna se jJAmakoDhUMDhatA hai| dhyAtAbhAvamana se bAhara AtA hai, pIche vApasa jAtA hai| AtmA apane svarUpako chor3akaravArakahA~ jAyegI? abhyAsa se saba kAma sarala ho jAtA hai ? mArga meM calane se saphalatA milatI hai| mArga chor3akara cAhe prANa bhI do, cAhe upavAsa karo paramAtra kI prApti nahIM hogii| kucha upavAsa meM AtmA nahIM hai|" mahArAja ne yaha bhI kahAcA-"klakI giratI huI dhArA meM bhI machalI Upara car3hA karatI hai, isI prakAra jJAnI bhI apane svarUpa meM car3hatA hai|" upavAsa ke viSaya meM anubhava maiMne pUchA-"mahArAja! yadi upavAsa meM AtmAnahIM hai, to kyA vrata upavAsa vyartha hai| Apa kyoM upavAsAdi kaThora tapa karate haiM?" .. mahArAja ne kahA- "alpa AhArayAupavAsa se, pramAdakADhekara vicArazakti bar3hatI hai|" isase upavAsAdi kI upayogitAsATojAtI hai| sapramAda kama huAaura vicAra zakti kI vRddhi huI, taba AtmA apanI orammukhamekI sAmagrI prApta kara letA hai| Atma zAMti kA rAja maiMne kahA-"mahArAja! eka bar3e AdhyAtmavAdIsamAvaprasiddha vidvAn se maiMne pUchA thA ki ApakI AtmA ko bahuta zAMti kAlAba huA hogA, unhoMne kahA thA ki hameM Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 cAritra cakravartI tanika bhI zAMti nahIM hai| AtmA meM bhayaMkara azAMti hI anubhava meM A rahI hai| ApakA anubhava kyA hai ?" __ mahArAja bole-"hamArI AtmA meM azAnti hotI hI nhiiN| kaise bhI kAraNa AveM, hamArI AtmA meM hamezA zAMti hI rahatI hai, kyoMki hamane azAMti ke kAraNoM ko haTA diyA hai| azAMti ke kAraNa hamAre pAsa nahIM haiM, taba azAMti kyoM hogI?" usa samaya samajha meM AyA ki kyoM AcAryazrI ko zAMtisAgara kahate haiN| ve yaha bhI bole-"yaha dhyAna Asanna bhavya jIva ke hotA hai|" isase dhyAna karane meM asamartha AtmA kI sthiti samajhI jA sakatI hai| samyaktva (AtmA aura bhagavAna do nahIM haiM) ___jisa samyaktva ke hone para saMsAra kA baMdhana naSTa hotA hai, usake viSaya meM pUjyazrI se carcA calI, taba mahArAja ne kahA,"zuddha AtmA kA anubhava kharA samyaktva hai| tattvArtha zraddhAna to upacAra samyaktva hai|" / ___ unhoMne yaha bhI mahatva kI bAta kahI, "yadi samyaktva samajhate nahIM, to vrata karake devagati jAnA cAhie, vahA~ se videha pahuMcakara tIrthakara bhagavAna ke pAsa jAnA cAhie, vahAM unakI divyadhvani se saba kucha tattva samajha meM A jaaygaa|" mahArAja ne kahA"hama khAtarI se kahate haiM ki samyaktva kI mahimA aisI hai ki usase mokSa avazya milegaa|" ___ "AtmA kI ruci samyaktva hai| jaba AtmA nahIM mAlUma taba kisa para zraddhAna karoge? bhagavAna ko dekhA nahIM, kisa para zraddhAna karoge? zAstra guru mUrti manta hai| AtmA amUrtIka hai, usa para kaise zraddhA karoge ? vastu to Apako mAlUma hI nahIM hai ! are ! AtmA aura bhagavAna do nahIM haiN| ise dekhA, to use dekhaa| akSara meM samyaktva nahIM hai|" Atma prazaMsA ke prati unakI dhAraNA loga mahArAja kI stuti karate haiM, prazaMsA karate haiN| ve unake ina vAkyoM ko bAMce "hamArI miTTI kI kyA prazaMsA karate ho? hamArI kImata kyA hai ?". korA upadezaka dhobI tulya hai zarIra ke prati anAtmIyabhAva hone se mahArAja kahane lage-"yaha makAna dUsare kA hai| jaba makAna girane lagegA to dUsare makAna meM rheNge|" apane svarUpa ko binA jAne jo jagata meM cillAkara upadeza diyA jAtA hai, usake viSaya meM pUjyazrI ne bar3e anubhava kI bAta kahI thI, "jaba tumhAre pAsa kucha nahIM hai, taba jaga ko tuma kyA doge? bhavabhava meM tumane dhobI kA kAma kiyaa| dUsaroM ke kapar3e dhote rahe aura apane ko nirmala banAne kI ora tanika bhI vicAra nahIM kiyaa| are bhAI ! pahale Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya-pada 124 apanI AtmA ko upadeza do, nAnA prakAra kI mithyA taraMgoM ko mana se haTAo, phira upadeza do| kevala jagat ko dhote baiThane se zuddhi nahIM hogii| thor3A bhI AtmA kA kalyANa kara liyA, to vaha bahuta hai|" kalyANa-patha Aja bhagavAna kA darzana yahAM nahIM hai, zrutakevalI nahIM haiM, taba Atma kalyANa kA kyA mArga hogA? isakA spaSTIkaraNa karate hue mahArAja ne kahA- "bhagavAna kI vANI kI zaraNa lo, usa vANI meM bar3I zakti hai| usake anusAra kAma karo / jo icchA hogI, vaha milegI, yaha hama khAtarI se dRr3hatApUrvaka kahate haiN| mArga se calo, to mokSa sarala hai|" mArmika AzaMkA koI tattvajJa kaha sakatA hai,"mahArAja! Apane iMdriyoM ke sukha kA tyAga kiyA aura Apa hI vratoM kA upadeza de svargAdi ke sukhoM ko prApta karAte haiN| isa prakAra Apa apanI vANI se sAkSAt nahIM to prakArAntara se viSaya sukhoM se sambandha karAte haiN| isase Apake vratoM ko doSa lagatA hogA, kyoMki Apane pApa kA mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanA rUpa se tyAga kiyA hai, ataH Apako vrata kA upadeza nahIM denA cAhie? mahatvapUrNa samAdhAna aise saMdeha ko dUra karate hue AcAryazrI bole- "tumheM svarga meM sukha mile aura tuma svarga meM khUba viSaya sukha bhogo isalie tumheM upadeza nahIM dete haiN| hamArA uddezya yaha hai ki vratAcaraNa ke dvArA tuma devagati ko prApta karake videha meM jAkara kevalI bhagavAna ke darzana kro| vahAM tumheM bhavAvali kA bodha hogaa| yadi samyaktva nahIM hogA to vaha tumheM kevalI ke darzana/upadeza se mila jaaygaa| isa prakAra vratAcaraNa tumheM mokSa prApti kA kAraNa hogaa|" kitanA sundara aura hRdayagrAhI samAdhAna hai yaha / isa prakAza meM una bhAiyoM ko bhI socanA cAhie jo vratAcaraNa ko vyartha kI cIja samajhate hue svayaM usakI upekSA karate haiM aura dUsare ajJa bhAiyoM ko usa patha se vimukha banAte haiN| anAdi kusaMskAravaza jIva AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha rUpa saMjJA catuSTaya ke adhIna ho Atmapatha aura saMyama kI ora Ane se DaratA hai| anya paryAyoM meM saMyama kI anukUlatA nahIM rahatI hai| saMyama kA suvAsa yukta amRta puSpa manuSyabhava rUpI bhUmi meM hI hotA hai| ataeva saMyama ko bhUla viSayoM kI ora jAne kA sAkSAt na sahI, to prakArAntara se upadeza denA kaise maMgala mArga mAnA jAya ? binA saMsAra ke nikaTa hue tathA kAlalabdhi Adi sAdhanoM ko prApta kie samyaktva nahIM milatA hai| kAlalabdhi ke abhAva meM vratAcaraNa dvArA jIva durgatiyoM meM paribhramaNa ke saMkaTa se bacakara zAMtipUrvaka madhyavartI kAlavyatIta kara sakatA hai| pUjyapAda samAdhAna Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 cAritra cakravartI RSi ne iSTopadeza meM likhA hai-"vratAcaraNa dvArA devaparyAya kA lAbha acchA hai| asaMyama ke kAraNa naraka ke kaSTa bhoganA ThIka nahIM hai| jo chAyA meM baiThA huA tathA jo dhUpa meM baiThA huA apane mitrAdi kI pratIkSA kara rahA hai, unameM bar3A antara hai|" jaba taka vajravRSabhanArAcasaMhanana Adi nirvANopayogI pUrNa sAmagrI nahIM prApta hotI hai, taba taka vratAcaraNa kI upekSA kara narakAdi meM saMkaTa ko sahana karane kI apekSA saMyama kI sAdhanA dvArA divya pada prAptakara nirvANa ke yogya sAmagrI ko juTAnA vivekI mAnava kA kartavya hogaa| saMyamI jIvana hara dRSTi se jIva kA hitakArI hai| yadi samyaktva hai, to vaha samyaktva kI prApti ke yogya samartha sAdhanoM kA suyoga prApta karAe binA na rhegaa| ataH aviveka se prerita ho samyaktva kI atyadhika bhakti batA saMyama kA tiraskAra karanA, apane hAthoM apane pairoM para kuThArAghAta karanA hai| saMyama, vratAcaraNa, jinendrapUjana Adi ke prati vidveSa ke bhAva jagAnA jIva ko mIThI jahara kI golI khilAne sadRzya jaghanya kArya hai, ataeva AcArya mahArAja apane vihAra meM sarvatra saMyama kA modaka pratyeka prANI ko dete the (jo moda arthAt AnaMda detA hai use modaka kahate haiN)| aisA AnaMdadAI sAmarthya saMyama meM hai| ajitendriya, viSayAbhilASI, bhogonmukha jIvana jagata meM bhI viniMdita hotA hai| samyaktva kI carcA ke nAma para viSayabhoga kI halAhala pInA aura pilAnA kaise kalyANakArI hogA? ataeva yahAM vahAM na bhaTakakara AcAryazrI ke upadezAnusAra AcaraNa karane meM kalyANa kI prApti hai| __ bhagavAna jinedradeva kI vANI gaNadhara deva ke dvArA jina dvAdazAMgoM ke rUpa meM nibaddha kI gaI hai, unameM prathama aMga AcAra kA pratipAdaka AcArAMga ke nAma se prakhyAta hai| AtmA viSayaka zAstra aMtima 12 veM aMga dRSTivAda ke aMtargat AtmapravAda nAmaka pUrva ke rUpa meM batAyA gayA hai| mahApurANa meM bhagavajinasenAcArya ne kahA hai ki "guru ke mukha se sarva prathama zrAvakAcAra kA adhyayana kareM, pazcAt Atma viSayaka zAstra tathA anya zAstroM kA abhyAsa kreN|" Agama ke zabda isa prakAra haiM (mahApurANa 48,118): sUtramaupAsikaM cAsya syAdadhyeyaM gurormukhAt / vinayena tato nyacca zAstramadhyAtmagocaram // satya mahAvratI RSI praNIta vANI vaMdanIya honI caahiye| paramAtmaprakAza TIkA se jJAta hotA hai ki tIrthaMkara bhagavAna se mukhya praznakartA ne sATha hajAra praznoM meM aMtima prazna AtmA ke viSaya meM pUchA thaa| isase AtmA kI carcA bAlakrIr3A ke kanduka sadRza samajhanA yA samajhAnA yogya nahIM hai| paramAtma prakAza TIkA meM mahatvapUrNa zabda ye haiM "sarvAgamapraznAnaMtaraM sarvaprakAropAdeyaM zuddhAtmAnaM pRcchatIti" (pR.20)| aise vivAda kA nirNaya AcAryazrI ke ina amUlya zabdoM se hotA hai "samyaktva Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 AcArya-pada aura cAritra kA bar3A sambandha hai, taba eka kI hI prazaMsA kyoM ?" kAnajI carcA eka bAra mahArAja ne batAyA-"giranArajI kI yAtrA se lauTate samaya kAnajI hamako dUra taka lene gye| sonagar3ha meM Akara hamane kAnajI se eka prazna pUchA- "isa digambara dharma meM tumane kyA acchA dekhA? aura tumhAre dharma meM kyA burA thA?" isa prazna ke uttara meM kAnajI ne kucha nahIM khaa| bahuta dera taka mukha se eka bhI zabda nahIM khaa|" isa para AcAryazrI ne kAnajI se kahA- "hama tumhArA upadeza sunane nahIM Aye haiN| hameM tumhArA bhAva jAnanA hai|" isakepazcAt kyA huA, use mahArAja ne isa prakAra batAyA-"kAnajIne pUchA "mahArAja, samayasAra kI eka gAthA meM kahA hai nava padArtha bhUtArtha haiM, yaha gAthA prakSipta mAlUma par3atI hai; kyoMki jIva padArtha hI bhUtArtha ho sakatA hai ?" isake bAda sAmAyika kA samaya A jAne se mahArAja uTha ge| prazna kA uttara nahIM huaa|" mahArAja ne kahA "sAmayika ke samaya mana sthira rahatA hai| usa samaya hama vicAra karate haiN| sAmAyika ke bAda hamane pUrvApara prasaMga kI gAthAeM dekhIM, phira kahA-"ajJAnI kisAna ko bhI samyaktva khojanA hai use samyaktva kahAM milegA ? jIva meM milegA, yahI uttara hogaa| punaH prazna hogA, jIva kahAM milegA? isakA uttara hogA ki jIva nava padArthoM meM milegaa| jIva kA saMbaMdha Astrava, baMdha, saMvara Adi ke sAtha hai| jIva ikAI ke samAna hai zeSa saba usake sAtha zUnya ke samAna haiN| isase samayasAra kI gAthA prakSipta nahIM ho sakatI hai|" mahArAja ne eka udAharaNa diyA thA-"jvArI ke Dhera meM kisI kA motI gira gyaa| vaha jvAra ke samasta dAnoM ko dekhatA hai| unameM se motI prApta ho jAne para vaha una jvAra ke dAnoM ko phira nahIM dekhatA hai| isI prakAra jIva kA AtmA AstravAdi meM kho gayA hai| vaha guNasthAna, mArgaNA sthAnoM meM khojatA phiratA hai| usa Atmaratna ke prApta hote hI, vaha khoja ko baMda karake svarUpa kA rasapAna karatA hai|" mahArAja ke isa vivecana ko sunakara kAnajI cupa ho ge| isa prabala tarka ke viruddha kyA kahA jA sakatA thA ? usa samaya sva. AcArya dharmasAgarajI bhI vidyamAna the| bra. jinadAsajI samaDolIkara bhI the| unhoMne ukta bAta kA samarthana kiyA thaa| mahArAja sonagar3ha meM nahIM Thahare the| vyavahAra nizcaya kA sundara samanvaya aneka vidvAn baMdhuoM ne pUjyazrI kI sevA meM nivedana kiyA ki loga nizcaya tapa ke - 1. bhUyattheNAbhigadAjIvAjIvAya puNNa paavNc| Asava-saMvara-NijjarabaMdho mokkhoyasammattaM // 13 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 cAritra cakravartI nAma para vyavahAra dharma ko chor3ate jA rahe haiM, so yathArtha meM ThIka mArga kyA hai ? mahArAja bole ki vyavahAra phUla ke sadRza hai| vRkSa meM sarvaprathama phUla AtA hai| bAda meM usI puSpa ke bhItara phala aMkurita hotA hai aura jaise-jaise phala bar3hatA jAtA hai, vaise vaise phUla saMkucita hotA jAtA hai, aura jaba phala pUrNavRddhi ko prApta ho jAtA hai, taba puSpa svayaM pRthak ho jAtA hai| isI prakAra prArambha meM vyavahAra dharma hotA hai, usameM nizcayadharma kA phala nihita rahatA hai| dhIre-dhIre jaise nizcaya tapa rUpI phala bar3hatA jAtA hai, vaise vaise vyavahAra tapa rUpI puSya svayaM saMkucita hotA jAtA hai, anta meM nizcaya kI pUrNatA hone para vyavahAra svayaM dUra ho jAtA hai| AcArya mahArAja ne jo vyavahAra ko puSpa aura nizcaya ko phUla ke rUpa meM samajhAyA, vaha bar3A sundara kathana hai| nizcaya kI vRddhi hone para vyavahAra svayaM kama hote hote ghaTa jAtA hai, chor3A nahIM jAtA hai| marma kI bAta avalaMbana lene ke liye Agama kathita rUpa-bheda, bhakti Adi vyavahAranaya ke viSaya haiN| devazAstra Adi kA Azraya-rahita ho nirvikalpa AtmadhyAna meM samartha maharSi nizcayadRSTi ke svAmI banate haiN| gRhastha ke vaha nahIM hotI haiN| mahArAja ne kahA-"dravyAnuyoga mArga kA nizcaya karAtA hai| caraNAnuyoga pAMva sadRza hai| mArga kA nizcaya karake yadi pAMva na hilAe jAe~, to lakSya para kauna pahuMca sakatA hai?" kyA jamAna kharAba hai ? eka dina mahArAja ke sAmane yaha carcA calI ki Aja kA jamAnAkharAba hai, zithilAcAra kA yuga hai| purAnA raMga DhaMga badala gayA, ataH mahArAja ko bhI apanA upadeza nae DhaMga kA denA caahie| __mahArAja bole-"kauna kahatA hai jamAnA kharAba hai| tumhArI buddhi kharAba hai, jo tuma jamAne ko kharAba kahate ho| jamAnA to barAbara hai| sUrya pUrva meM udita hotA thA, pazcima meM asta hotA thA, vahI bAta Aja bhI hai| agni uSNa thI, jo Aja bhI uSNa hai| jala zItala thA, so Aja bhI zItala hai| putra kI utpatti strI se hotI thI, Aja bhI vahI bAta hai| gAya se bachar3A pahale hotA thA, yahI niyama Aja bhI hai| ina prAkRtika niyamoM meM koI bhI antara nahIM par3A hai, isase aba jamAnA badala gayA hai, yaha kahanA ThIka nahIM hai| jamAnA barAbara hai| buddhi meM bhraSTapanA A gayA hai| ataH use dUra karane ko/svaccha karane ko, pApAcAra ke tyAga kA upadeza denA Avazyaka hai|" kitanA mArmika uttara hai yh| aise hI mArmika uttara kaThina se kaThina, jaTila se jaTila . Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya-pada prazna ke samAdhAna meM pUjyazrI ke dvArA prApta hote haiN| itanA hote hue bhI mahArAja viveka ke prakAza meM apane niyamopaniyamoM ko aisA rakhate the, jisase logoM ko kaSTa bhI na ho tathA unake siddhAMta kA vyAghAta bhI na ho / vRtti parisaMkhyAna tapa ke anubhava 128 eka bAra kI bAta hai| mahArAja vRttiparisaMkhyAna tapa meM bar3I kaThina pratijJAeM lete the, aura unake puNyodaya se pratijJA kI pUrti hotI thI / eka dina mahArAja ne pratijJA kI thI ki AhAra ke lie jAte samaya yadi tatkAla prasUta bachar3e ke sAtha gAya milegI to Ahara leNge| yaha pratijJA unhoMne apane mana ke bhItara hI kI thI aura kisI ko bhI isakA patA nahIM thA / antarAya kA udaya nahIM hone se aisA yoga tatkAla mila gayA aura mahArAja kA AhAra niraMtarAya ho gyaa| lagabhaga san 1630 ke zItakAla meM AcAryazrI gvAliyara phuNce| joradAra ThaMDa par3a rahI thii| unhoMne pratijJA kI thI ki gIle vastra pahina kara yadi koI par3agAhegA to AhAra leMge, anyathA nhiiN| lazkara meM aneka gurubhakta dvArApekSaNa ko khar3e the / kahIM bhI yoga na milaa| mahArAja ne gharoM ke sAmane se do bAra gamana kiyaa| logoM ne nirAza hokara socA, Aja yoga nahIM hai| logoM ke vastra anyoM ke sparza se azuddha ho gye| ekadama mahArAja tIsarI bAra lauTa pdd'e| eka zrAvaka ne tatkAla pAnI DAlakara vastra gIle kiye aura par3agAhA / vidhi mila jAne se unakA AhAra ho gyaa| eka samaya unhoMne yaha pratijJA kI ki koI thAlI meM javAharAta rakhakara par3agAhegA, to AhAra leMge, anyathA upavAsa kreNge| yaha ghaTanA kolhApura kI thii| usa dina vahA~ ke nagara seTha ke mana meM thAlI meM bahumUlya jevara-javAharAta rakhakara par3agAhane kI icchA huii| ataH yaha yoga mila gayA / dAtAra seTha ko uttama pAtra ko AhAra dAna dene kA yoga milA isa prasannatAvaza aura AhAra nirantarAya ho jAya isa cintAvaza seThajI ko yaha dhyAna nahIM rahA ki maiM bahumUlya AbhUSaNoM Adi ko uThAkara bhItara rakha duuN| ve bAhara ke bAhara hI raha gae jyoM hI mahArAja kA AhAra prAraMbha huA ki seThajI ko apanI bahumUlya sAmagrI kA smaraNa ho gyaa| usa samaya unakI mAnasika sthita adbhuta thI / yahA~ uttama pAtra kI sevA zreSTha saubhAgya thA aura vahA~ hajAroM kA dhana jAne kI AzaMkA hRdaya ko vyathita kara rahI thI / AcArya mahArAja kI dRSTi meM ye saba bAteM pahale se hI thiiN| usa samaya seThajI kI manovyathA dekhakara mahArAja ke mana meM dayA kA jAgaraNa huA / ataH bhaviSya meM unhoMne aisI pratijJA na karane kA nizcaya kiyA / AhAra ke bAda hI seThajI bAhara Ae, to vahA~ AbhUSaNoM kI thAlI nahIM thii| isa bIca meM kyA huA thA, jo upAdhyAya vahAM AyA thA usakI dRSTi saubhAgya se AbhUSaNoM para par3a gaI thI, ataH usane apane viveka kI preraNA www.jainelibrary:org Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 cAritra cakravartI se usa sAmagrI ko pahale hI surakSita sthAna para rakha diyA thA, isase kucha bhI kSati nahIM huii| gurudeva ke antaHkaraNa meM dUsare ke duHkha meM yathArtha anukampA kA udaya hotA thaa| eka dina ve kahane lage-"logoM kI asaMyamapUrNa vRtti ko dekhakara hamAre mana meM bar3I dayA AtI hai, isI kAraNa hama unako vratAdi ke lie preraNA dete haiN| jahAM jisa prakAra ke sadAcaraNa kI AvazyakatA hotI hai, usakA pracAra karane kI ora unakA dhyAna jAtA hai| belagAMva, kolhApura Adi kI ora jaina bhAI grahIta mithyAtva ke phera meM the, ataH mahArAja usa ghara meM hI AhAra lete the, jo mithyAtva kA tyAga karatA thaa| unakI isa pratijJA ke bhItara Agama ke sAtha susaMgati thii| mithyAtva kI ArAdhanA karane vAlA mithyAtvI hogaa| mithyAtvI ke yahAMkA AhAra sAdhuko grahaNa karanAyogya nahIM hai| usake zraddhAdiguNoM kA sadbhAva bhI nahIM hogaa| uttara prAMta meM zithilAcAra sudhArane hetu pratijJA ___ aba saMyama kA sUrya dakSiNAyana ke badale uttarAyaNa hone jA rahA thaa| uttara kI ora jo khAna pAna meM zithilatA thI, usakA sudhAra kiyA jAnA jarUrI thaa| prAyaHpratyeka ghara meM pAnI bharane kA kArya jo vyakti karatA hai, vaha mAMsabhojI rahA karatA thaa| usake ghara meM aura bhI azuddhatAeM ho jAyA karatI haiM, jinakA use apane hInakula ke kAraNa dhyAna nahIM hotA hai| jaise camAra ke hAtha kA pAnI pIne vAlA aisA pAnI nahIM prApta kara sakegA, bisakA camar3e se sambaMdhana ho| mUla bAta itanI hai, hIna AcaraNa aura hIna saMskAra vAle varga ke hAtha kA jala yadi bhojanAlaya meM AtA hai aura usase AhAra banatA hai to vaisA azuddha jala nirmita AhAra mahAvratI sAdhu kI zreSTha ahiMsA kI sAdhanA ke anukUla kaise hogA, yaha bAta dUra taka socakara mahArAja ne Age yaha pratijJA kI thI ki jo zUdra-jala kA tyAgI hogA, usa jainI ke hI hAtha kA AhAra leNge| zudrabala tyAga ke niyama kA mahatva koI-koI yaha socate haiM ki udAracettA sAdhu ko jahAM bhI yogya bhojana milA use lene meM AnA-kAnI nahIM karanA caahiye| yaha vicAra mahAvratI kI zreSTha vRtti ke pratikUla hai| isa niyama ke dvArA jinavANI ko prANa mAnane vAle jinendra kI bhaktiyukta vyakti ke dvArA hI zuddha rIti se bala-gAlana, nirdoSa AhAra banAnA Adi kA kArya banegA, usameM hI dAtA ke sAta guNa hoMge, vahI navadhAbhakti kara skegaa| dUsarA AdamI apanI bhinna dhArmika zraddhA tathA AcaraNa ke kAraNa dAtA ke guNa se hIna hogaa| kadAcit tarka ke liye niyamoM kI lambI sUcI ke dvArA aisI vyAkhyA banA bhI deM, jisase zudra kA nAma na lenA par3e, tobhI kArya nahIM banatA, kAraNa sarvasAdhAraNa meM jo pracalita artha zudra zabda se jJAta hotA hai, vaha usa Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya-pada 130 lambI sUcI ke dvArA siddha nahIM hotaa| gRhastha yadi svayaM azuddha AhAra kare aura sAdhu ko lakSya karake hI zuddha banAve, to vaha bhI yogya nahIM hai / amRtacaMdrasUri ne puruSArthasiddhyupAya, 174 meM likhA hai ki "kRtamAtmArthaM munaye dadAti" zrAvaka apane lie banAye gaye AhAra ko munirAja ko dAna karatA hai, ataH gRhastha ko zuddhAhAra kA bhojI honA Avazyaka hai| AhAra meM sarvajJa vyApaka tattva ke rUpa meM jala hI pAyA jAtA hai, jala kA niyama hone se aneka prakAra ke azuddha padArthoM ke sevana kA saMbaMdha anAyAsa TUTa jAtA hai| aise aneka kAraNa the, jina para gaharA manana ciMtanakara mahArAja ne uttara kI ora vihAra karate samaya zUdra-jala-tyAga kI pratijJA dAtAra ke lie Avazyaka niyama kara diyaa| isI prakAra susaMskAroM ke pracArArtha yajJopavIta grahaNa ko bhI Avazyaka batAyA / AcAryazrI kI pratijJA ko pramAdI, svacchandatA premI, viSayAsakta doSadRSTi se dekhA karatA hai, kintu sajjana puruSa ise mahAn yogI kI kalyANamayI maMgala-sAdhanA socA karate the aura tadanukUla pravRtti karake svahita sAdhana karate the / AcAryazrI kA prANa Agama hai / Agama tIrthaMkara bhagavAna kI vANI hai| tIrthaMkara bhagavAna sarvajJa hone para hI dharma kI dezanA karate haiN| unake nirdoSa Agama ke anusAra AcAryazrI ne niyamAdi kA pracAra kiyA / kintu Aja bhI viSaya lolupI rASTrIya paddhati bhaktoM kI samajha meM AcAryazrI kA uparyukta niyama nahIM AyegA va ve yahI soceMge ki yaha AcaraNa AcAryazrI ke mahAn audArya ke anurUpa nahIM hai, isameM to zudroM ke prati vidveSa vyakta hotA hai / yaha bhrama hai, ataH zUdroM ke uddhAra ke viSaya meM pUjyazrI ke vicAroM kI carcA kara denA ucita jaMcatA hai, jisase patA lagegA ki zUdroM kA saccA hitaciMtaka tathA uddhAra karane vAlA kauna hai ? harijanoM para prema dRSTi eka bAra mahArAja se pUchA - "mahArAja harijanoM ke uddhAra ke viSaya meM ApakA kyA vicAra hai ?" mahArAja kahane lage - "hameM harijanoM ko dekhakara bahuta dayA AtI hai| hamArA una becAroM para raMcamAtra bhI dveSa nahIM hai| garIbI ke kAraNa ve becAre apAra kaSTa bhogate haiN| hama unakA tiraskAra nahIM karate haiN| hamArA to kahanA yaha hai ki una dInoM kA Arthika kaSTa dUra karo, bhUkhoM ko roTI do, heyopAdeya kA bodha krvaao| tumane unake sAtha bhojana - pAna kara liyA, to isase una becAroM kA kaSTa kaise dUra ho gayA ? unhoMne kahA - "bhaMgI Adi saba hamAre bhAI haiN| saba para dayA karanA jainadharma kA mUla siddhAMta hai| anyamatI sabhI sAdhu bhI hamAre bhAI haiN| hama pUrva meM kaI bhava nIca paryAya ko dhAraNa kara cuke haiN| harijanoM ke prati hamArA dveSa- bhAva nahIM hai / " Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 cAritra cakravartI unhoMne kahA-"tuma kaI maMjiloMvAle bhavanoM meM raho aura ve jhopar3I meM par3e rheN| ve Avazyaka annavastra bhI na pA skeN| isakI phikara na karake tuma unake sAtha khAne ko kahate ho| sAtha meM khAne se AtmA kA uddhAra nahIM hotA hai| jIvana kA uddhAra hotA hai pApa kA tyAga karane se| unako zarAba, mAMsa, madhu sevana kA tyAga kraao| niraparAdhI jIva kI hiMsA kA tyAga kraao| unakI garIbI kA kaSTa dUra kro| pratyeka garIba ko ucita bhUmi do, isake sAtha zarta ho ki vaha madya, mA~sa, zikAra kA tyAga kare tathA niraparAdha jIvoM kA vadha na kre| usakA jIvana UMcA uThAo / zUdroM kA saccA uddhAra mahArAja ne yaha bhI kahA- "becAre zUdroM tathA garIboM kA uddhAra rAjasattA kara sakatI hai| vaha hamase pUche to hama unake uddhAra kA saccA mArga btaaveN|" mahArAja ne jayapura meM jaba cAturmAsa kiyA thA, usa samaya aspRzyoddhAsAra ke nAma para bar3e-bar3e logoM ne mehataroM ke yahAM kA mailA eka dina sApha kiyA thA, usa samaya jayapura kA eka catura mehatara kaha rahA thA- "mahArAja ye loga hameM kucha lete dete nahIM haiM aura aba hamArI rojI chInane ko bhI taiyAra ho rahe haiN| yadi inhoMne hamArA kAma zuru kara diyA, to hamArA jIvana kaThina ho jaayegaa|" mahArAja ne kahA- "jaba hama nirantara ekendriya jIvoM taka kA rakSaNa karate haiM, taba becAre paMcendriya mAnava paryAyavAle garIba bhAiyoM ke hita kA dhyAna hamAre mana meM svayaM sadA AtA hai| unakA saccA uddhAra unako sadAcAra patha meM lagAne meM aura unako bhUmi dekara ajIvikA kI vyavasthA karane meM hai|" uddhAra kA bhAva jIvana ko pavitra banAnA pUjyazrI ne apane upadeza dvArA aneka harijanoM kA saccA uddhAra kiyA hai| pApa pravRttiyoM kA tyAga hI AtmA ko UMcA uThAtA hai| mahArAja ke prati bhakti karane vAle bahuta se caritravAna harijana mileNge| unhoMne apanI karuNA vRtti dvArA sabhI dIna duHkhI jIvoM ko satpatha para lagAyA hai| lagabhaga ATha varSa pUrva hameM zeDavAla (ratnatrayapurI) meM AcArya mahArAja kA vratadhAraka zUdra ziSya milA thaa| usane madya mAMsa Adi kA tyAga kara aSTamUlaguNa rUpa vrata liye the| vaha rAtri bhojana nahIM karatA thA, yadyapi Ajakala bar3ebar3e dhArmika parivAra ke loga lakSmI ke mada meM Akara isa jaina kula paramparAgata prasiddha kriyA ko bhUla gaye hai| usa harijana bhAI kA jIvana bar3A sundara thaa| vaha kahatA thA ki maiM aSTamI caturdazI ko vrata karatA huuN| Aja ke harijana bhakta banane vAle jaina bhAI aise mileMge jinheM dUsaroM ko vrata pAlana karate dekha kaSTa hotA hai| itane mahAna avratI ve bana Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pada AcArya - 132 gaye haiN| hameM aneka dhanI mAnI parivAroM ke vyaktiyoM kA nikaTa jIvana dekhane kA maukA milA hai, jo samAja sevA aura loka ke ahaMkAra kA mukuTa mastaka para bAMdhe hue Anandita hote haiM / kintu prAthamika sthiti vAle jaina ke lie kula paramparAgata kriyA ye unameM vilupta hotI jA rahI haiN| aise patita AcaraNa ke loga isa harijana bhAI ke jIvana ko apanA guru banAveM to kalyANa ho / san 1665 meM kalakatte ke prasiddha belagachiyA ke maMdira meM eka jinendra bhakta madyamAMsa tyAgI harijana milA thA / san 1666 meM 108 AcArya dezabhUSaNa mahArAja kI janmabhUmi kothalI tAlukA cikor3I meM eka suzikSita harijana milA, jo unake tathA sva. A. pAyasAgarajI ke upadeza se pragAr3ha ahiMsApremI banA / kSaya roga kI aMtima avasthA meM bhI usane mAMsa-madirA yukta iMjekzanoM ko nahIM liyaa| usane hameM kahA thA, " jagadambA ! ahiMsA aura NamokAra maMtra ke kAraNa merA kSaya roga dUra ho gayA / " sahabhoja Adi se AtmA kA utthAna mAnanA bhrama hai jinhoMne sAtha khAne pIne tathA vaivAhika saMbaMdha dvArA AtmA kA uddhAra mAnA hai, unakI AtmA pudgala ke paMka meM AkaMTha nimagna pratIta hotI hai, kAraNa AcArya amRtacaMda ne tattva ko nivRtti rUpa batAyA hai / bhoga aura viSaya sevana se AtmA kA uddhAra mAnate ve jIva naraka - nigoda Adi meM anaMta kAla paryaMta kaSTa pAyA karate haiN| vaha harijana bhAI yadyapi aba svargavAsI ho gayA hai| kintu usakA kathana Aja bhI prakAza detA hai| vaha kahatA thA - " AcArya mahArAja ne merA saccA udvAra kara diyA merI AtmA bahuta sukhI hai, merA uddhAra guru mahArAja ne vrata dekara kara diyaa| unake upakAra ko maiM janma janmAMtara meM bhI nahIM bhuuluuNgaa| merI yaha jarA bhI lAlasA nahIM hai ki maiM bar3e logoM ke sAtha bhojana karUM yA ve mere sAtha bhojana kareM, isase AtmA kA uddhAra kyA hogA ?" yathArtha meM AcAryazrI kA zarIra jisa taraha digambara hai aura usa para koI AvaraNa yA ADaMbara nahIM hai, isI prakAra unakI pravRtti aura upadeza meM pAkhaMDa, daMbha yA pradarzana paTutA nahIM hai| unake kAryoM meM ghRNA yA durbhAva kI kalpanA ajJAna kI bAta hai / ve satya aura ahiMsA samarthita AgamAnukUla kArya karane meM janatA ke mata se prabhAvita nahIM hote the / saccA netA to vahI hotA hai jo bImAra janatA kI kuruci kI upekSA kara use svastha banAne vAlI upadeza rUpI auSadhi dene meM bhaya nahIM khaataa| zrI javAharalAla neharU ne kahA thA ki saccA netA janatA kI rUci na dekha, usako kalyANa ke patha meM lagAne meM bhaya nahIM khAtA hai, janakalyANa usakA dhyeya rahA karatA hai / dharmanetA mahArAja ne jahA~ dakSiNa ke logoM meM kudevoM (anyamatiyoM ke ArAdhya zAsana devoM) kI bhakti rUpI roga ko dekha, usake tyAga rUpI auSadhidAna dvArA unakI zraddhA nirmala Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 cAritra cakravartI kIthI, vahIM uttara ke logoM meM zuddha AhAra pAne meM zithilatA kI vRddhi dekha unhoMne zudrabala tyAga karane vAloM ke hAtha kA jala pIne kI pratijJA lene vAle ke hAtha se AhAra lene kA niyama rakhA thaa| isa kArya meM jina zUdrabhakta logoM ko kaTutA aura durbhAvanA kA sadbhAva dikhatAthAunakAbhramanivAraNaAcAryazrI kI vrtmaanprvRttisehojaanaacaahiye|aajkl brAhmaNoM taka meM mAMsa aura surApAna kA pracAra hote dekha unhoMne yaha niyama liyA thA ki ve jina bhagavAna kI ArAdhanA karane vAle ke hAtha kA jala grahaNa karane vAle se hI AhAra leNge| jaba ve zreSTha yogI haiM, vicAraka haiM, to aisoM ke hAtha se dI gaI bhojya-sAmagrI kyoM leMge, jo unakI nirmalatA ko kSati pradAna kare! unakA lakSya AtmA ko parizuddha banAnA hai| svAvalaMbI jIvana kI preraNA unake isa niyama se svAvalaMbI jIvana ko bahuta preraNA milI thii| bar3e se bar3e parivAra ke naranArI apane hAtha se bharakara pAnI lAne meM lajjita nahIM hotethe| jhUThI pratiSThA ke nAma para parAvalaMbana kI pravRtti ko badalakara svAvalaMbana kI ujvala zikSA pradAna kI thii| bApAnI kA anubhava isa prasaMga meM eka jApAnI baMdhu kI bAta likhanA upayogI pratIta hotA hai| eka bhAratIya bAbU ke yahA~ bartana mAMjane vAlA naukara nahIM AyA thA, isase ve bar3e perazAna se dikha rahe the| itane meM par3osa ke jApAnI sajjana usa bAba ke yahAM Aye aura apane hAtha se usake bartana mAMjakara kahane lage,"Apake liye svAvalaMbana ko bhUla, sevaka kA Azraya lenA amaMgala rUpa hai|" usane yaha bhI kahA-"mahAzaya ! corI durAcaraNa Adi bure kAmoM ke karane meM saMkoca honA caahie| apane hAtha se apanA kAma karane meM saMkoca karanA bar3I bhArI bhUla hai| tumhArI yaha burI niyata rahatI hai ki koI hatabhAmya mila jAya jo tumhArI sevA kre| dUsaroM ko dAsa dekhane vAlA svArthI svayaM dAsatApUrNa jIvana bitAtA hai|" abrahamaliMkana ne yaha kahA thA maiM dAsa nahIM bananA cAhatA isalie, maiM svAmI bhI nahIM bnuuNgaa|" isa dRSTi se AcAryazrI kI pratijJA vivekI varga ke samakSa zaradacaMdra ke samAna camakatI hai| viparIta dRSTi to use sadoSa hI khegaa| saMyama tathA jinendra bhakti dvArA apUrva dRSTi lAbha koI-koI apane ko sarva-vidyA pAraMgata mAna kahate haiM, "mahArAja ko aisI lokottara bAteM kahA~ sUjhatI hai, zAstra meM aisI paddhati nahIM dekhane meM AtI hai?" 1. As I would not be a slave, so I would not be a master, who ever differs from this to the extent of difference is no democract. ... -Radhakrishnan : 'Religion and society' P.89 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 AcArya-pada isa saMdeha kA sAmAdhAna kaThina nahIM hai| vicitra zaktiyoM kA vikAsa jinendra bhakti aura saMyama sAdhanA ke dvArA huA karatA hai| saMyamI jIvana ke prazAnta kSaNoM meM bar3e mahatva kI bAteM nirmala AtmA meM svayaM prakAzita hotI haiM, jinheM bar3e-bar3e zAstrajJa nahIM jaante| darpaNa sadRza svaccha hRdaya meM tattva kA svayameva pratibimba dikhA karatA hai| yaha apUrvatA jaghanya AtmAoM meM nahIM pAI jAtI hai| mAMdhIjI kA anubhava bhAratIya jIvana meM jAdUgara ke samAna jAgRti karAne vAle gAndhIjI kA yaha anubhava mahatvapUrNa hai, "maiMne apane jIvana meM jo bhI adbhuta kArya kie haiM, ve tarka se prerita hokara nahIM kie hai, kintu nisarga pravRtti (instinct) se hue haiN| san 1930 kI DAMDI kI namaka yAtrA ko hI liijie| mujhe isa bAta kI tanika bhI zaMkA nahIM thI ki namaka kAnUna ko bhaMga karane se vaha kisa prakAra samApta ho jaaygaa| paM. motIlAla neharU tathA anya mitra ghabar3A rahe the aura ve yaha nahIM jAnate the ki maiM Age kyA kruuNgaa| maiM bhImako kucha nahIM kaha sakatA thA, kAraNa mujhe bhI isa bAta kA patA na thaa| kintu prakAza ke sadRza vaha vicAra AyA aura tumheM mAlUma hai ki vaha sAre deza ko eka chora se dUsare chora taka hilA dene meM pryaaptthaa|" mahAn tapazcaryA dvArA jaba anAdi ke karmoM kA dhvaMsa hokara AtmA ke anaMtaguNa abhivyakta ho jAte haiM, taba vizeSa padArthoM kA bodha ho jAnA kaise Azcaryaprada hogA? sAMkhya darzana meM sAtvika guNa ko prakAzaka kahA hai-"satvaM laghu prkaashkm"| ahiMsA pUrNa nirdoSa aura zreSTha tapazcaryA ke kSetra meM AcAryazrI kA apratima sthAna hai| kaThina se kaThina sthiti meM dhairya ko dhAraNa karate hue Atmatva ke prakAza dvArA jIvana ko saMskRta banAnA unakI vizeSatA hai| jayapura meM bhayaMkara saMkaTa Ane para bhI meruvata sthiratA jayapura meM khAniyoM kI naziyAM meM pUjyazrI ne nivAsa kiyA thaa| eka dina naziyA ke dvAra ko kisI bhAI ne bhUla se banda kara diyA, pavana paryApta mAtrA meM nahIM pahuMcane se 1. "Whatever striking thing I have done in life, I have not done prompted by reason, but by instinct. Take the Dandi salt march of 1930, I had not the ghost of asuspicion how the breach of the salt law would work itself out, Pandit Motilal and other friends were fretting and did not know what I would do, and I told them nothing as I myselfknew nothing about it. But like a flash it came and as you know it was enough to shake the country from one end to another." -LFischer : 'Mahatma Gandhi' P. 329 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 cAritra cakravartI mahArAja ko dama ghuTane se mUrchA A gii| usake pUrva meM cillAkara daravAjA khulavA lenA yA bAhara jAne ke lie ho hallA karanA unakI AtmaniSThA pUrNa paddhati ke pratikUla thI / ataH bhISaNa paristhiti Ane para pratIkAra ke sthAna meM ve Atma zaktiyoM ko kendrita karake vipattiyoM kA svAgata karane meM saMlagna ho jAte the| unake AdhyAtmika koSa meM vipattiyoM ke prati nakAra rUpa zabda kA abhAva thA / kucha kAla ke pazcAt jaba dvAra kholA gayA taba mahArAja mUrchA kI sthiti meM pAe gye| aisI hI sthiti samaDolI grAma meM bhI huI thI / aisI bhISaNatam sthiti meM unameM ghabar3AhaTa kA leza mAtra bhI nahIM thaa| unameM meruvata sthiratA thii| vyathA ko binA mAnasika kleza ke sahana kiyA eka bAra jyeSTha kI bhISaNa uSNatA ke samaya madhyAhna kI sAmAyika ke pazcAt mahArAja bar3avAnI kI ora DAmara kI sar3aka para lagabhaga 200 mIla paidala gae the| pRthvI sAkSAt agni svarUpa pratIta hotI thii| usa samaya ve yahI socate the ki karmoM ke saMtApa kI apekSA yaha tApa kucha bhI nahIM hai| ataH usakI upekSA karate hue ye vAsanAoM ke vijetA AdhyAtmika vIra ziromaNi Age bar3hate jA rahe the / isa uSNatA ne unake cira nIroga zarIra ke pIche netroM meM vyAdhi utpanna kara dii| kintu netroM kI vyAdhi ke sthAna meM AtmA meM lagI huI karmoM kI vyAdhi kA unheM vizeSa dhyAna thA aura isalie AtmA kI 1 rogitA ke hetu ve jinavANI kA rasAyana sevana karate the aura AtmA ke poSaNa ko satata tatpara rahate the / ve kisI bhI mUlya para AtmA ko nirbala nahIM banAnA cAhate the / AtmA poSaNa hotA hai to ve mRtyu ko parama upakArI baMdhu mAnate the| unakI priya vastu vahI hai, jo AtmA kI zakti kA saMvardhana kara use nIrogitA pradAna karatI hai| isI dRSTi kI pradhAnatAvaza unhoMne uttara prAMta ke vihAra meM bhayaMkara zIta tathA uSNatA kI vyathA ko binA mAnasika kleza ke sahana kiyA thaa| ve pariSaha vijetA mahAtmA the| parama AdhyAtmika AtmadarzI munIndra pratApagar3ha meM mahArAja kA cAturmAsa thA / unake zarIra meM carmaroga ho gayA thA / " zarIra vyAdhi maMdiram," usameM rogoM ke Ane kA koI samaya yA muhUrta nahIM hai| eka gurubhakta ne vASpa (Steam) ke prayoga dvArA cikitsA kI / vASpa kA vega mastaka ko sparza kara gayA, tatkAla ve mUrchita ho gae / dRSTi phira gaI / jihvA bAhara nikala aaii| saba loga ghabar3A ge| kucha samaya bAda caitanya AyA, kintu mahArAja ke mukha se karAhanA, vyathA yA pIr3A kA sUcaka koI bhI zabda nahIM nikalA thaa| unakI bheda vijJAna tathA vairAgya kI dhArA itanI saccI aura saprANa thI ki ve sote, jAgate, mUrchita avasthA meM bhI zarIra ke prati mamatA nahIM dikhAte the / ve sacce parama AdhyAtmika AtmadarzI munIndra the / | Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya-pada 136 isa prakAra apanI advitIya AtmaniSThA aura mahAvrata kI zreSTha samArAdhanA ke phalasvarUpa unakA adbhuta vikAsa ho rahA thA / sarvatra unakA suyaza phaila rahA thaa| anya unake darzana ke lie sarvatra lAlAyita ho rahe the| yaha darzana rAjanIti ke netAoM kA darzana nahIM thaa| yaha tarana tArana zrI guru kI manoyoga tathA bhakti pUrvaka vaMdanA thii| rAja parivAra ke vyaktiyoM kA dekhanA, bar3e-bar3e lokasevakoM ke svAgatArtha lAkhoM vyaktiyoM dekhane ko jAne meM aura AtmazAMti ke lie zAMtisAgara mahArAja ke pAsa darzanArtha jAne meM bar3A antara hai| yahAM darzana kA bhAva ciMtAmaNi tulya vibhUti kA darzana kara AtmA ko akSaya sukha ke patha meM lagAnA hai| AcAryazrI kA saMgha bar3hatA huA atizaya kSetra dahIgAMva tathA nAte - pute hote hue phalaTaNa phuNcaa| unhoMne vahAM ke bhavya jinAlayoM kA darzana kiyaa| phalaTaNa ke rAjA sAhaba ne Akara mahArAja kA darzana karake apane ko kRtArtha mAnA / dharma kI acchI prabhAvanA huI / kumbhaja cAturmAsa isake anaMtara saMgha kA zubhAgamana atizaya kSetra bar3agAMva kI tarapha huaa| vahA~ se calakara saMgha bArAmatI phuNcaa| usa samaya vahAM paMcakalyANaka mahotsava thA / AcAryazrI alaukika puNya se vaha mahotsava cirasmaraNIya ho gayA / pazcAt kolhApura sAMgalI kI tarapha vihAra karate hue mahArAja bAhubali kumbhoja phuNce| vahAM hI unhoMne san 1627 kA apanA varSAyoga vyatIta kiyA / bahusaMkhyaka zrAvaka, zrAvikAoM ne gurudarzana kA lAbha le puNyopArjana kiyA / aneka vyaktiyoM ne pratimA svarUpa aneka vrata grahaNa kie the / AcAryazrI ne vratadAna dvArA aneka jIvoM kA uddhAra kiyA thA / cAritra - cakravartI kA aMtaHkaraNa maiMne (lekhaka ne dekhA hai ki jinabimba, jinAgama tathA dharmAyatanoM kI hA hone para unake (AcArya zrI ke) dharmamaya aMta:karaNa ko AghAta pahu~catA thA, kintu ve vairAgyabhAvanA ke dvArA apanI zAMti ko sadA akSuNNa rakhate the| -samatA evaM sajaga vairAgya, pRSTha 68 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritracakravartI pUta ke pA~va pAlane meM....... maine pUchA, "svAmin saMsAra ke uddhAra karane vAle mahApuruSa va mAtA ke marma meM Ate haiM, taba kucha zubha- zaguna kuTambiyoM Adi ko dikhate haiN| mAtA ko bhI maMgala svapaAdikA darzana hotA hai| AcArya mahArAbasadRzaralAyadhArakoM kIcUDAmaNi rUpa mahAna vibhUti kA janma koI sAdhAraNa ghaTanA nahIM hai| kucha nA kucha apUrva bAta avazya huI hogI?" mahApurANa meM kahA hai ki jaba bharatezvara mAtA yazasvatI ke garbha meM Ae the, taba usa mAtA kI icchA talavArarUpa darpaNa meM mukha kI zobhA dekhane kI hotI thii| ___ unhoMne kucha kAla taka cupa rahakara pazcAt batAyA, "unake garbha meM Ane para mAtA ko dohalA huAthA ki eka sahasra dala vAle ekasau ATha kamaloM se jinendra bhagavAna kI pUjA kruuN| isa samaya patA lagAyA gayA kI kahA~ aise kamala mileMge!kolhApura ke samIpa ke tAlAba se ve kamala vizeSa prabaMdha tathA vyaya dvArA lAye gaye aura bhagavAna kI bar3I bhaktipUrvaka pUjA kI gaI thii| unhoMne kahA-"usa samaya merI avasthA lagabhaga 10 varSa thii|"-pRsstth 25, loka smRti, zubha dohalA. __ mahArAja ke gurudeva kI apAra tapasyA AcArya mahArAja ke dIkSAguru zrI 108 devendrakIrti svAmI ke viSaya meM pAvasAgara jI ne eka mahatva kI bAta sunAI thI, jisase isake gurudeva kI adbhuta tapazcaryA para prakAza par3atA hai| unhoMne kahA thA, "eka dina kI bAta hai ki devendra kIrti svAmI gokAka nagara se konUra A rahe the| rAste meM sUrya asta ho gyaa| digaMbara munirAtri meM vicaraNa nahIM karate, isaliye mArga meM hI raha ge| unake sAtha egappapaMDita bhI thaa| unhoMne apane AsapAsa cAroM ora eka rekhA khIMca lI aura ve tathA sAtha kA paMDita usa vRtta ke bhItara ho gye| sAyaMkAlInasAmAyikahone ke uparAMta ekabhISaNavyAghravahA~ AyAvarekhAMkita kSetra ke bAhara usane bhISaNa garbanA-tarjanAkI aura apanA vikarAla raudrarUpa dikhAyA, kintu una nirbhIka RSirAja para usakA koI asara nahIM huaa| kucha samaya ke bAda vaha vyAghra vahAM se calA gyaa| isaghaTanAkA samarthana ukta paMDita ke nAtI paMDita zrIkAMta ne bhI kiyA thA aura kahA thA ki merI mAtA bhI yahI bAta batAtI thii|"-pRsstth 101, digambara dIkSA. 1. devendrakIrtijI 105 varSa takajIvita rhe| ye dhAraNA-pAraNAarthAt ekaupavAsatathAeka AhAra krtethe| unake anta takadA~ta nahIM TUTe the| unhoMne 16 varSa kI avasthA meM munipada dhAraNa kiyaathaa|vebaal brhmcaariithe| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana dharmasaMrakSiNI Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana zikharajI kI vaMdanA kA vicAra isa avasara para baMbaI ke dharmAtmA tathA udIyamAna puNyazAlI seTha pUnamacaMda ghAsIlAlajI jauharI ke mana meM AcArya zrI zAMtisAgara mahArAja ke saMghakopUrNavaibhava kesAthasammedazikharajI kI vaMdanArtha le jAne kI maMgala bhAvanA utpanna huii| unhoMne gurUcaraNoM meM Akara prArthanA kii| AcAryazrI ne saMghako zikharajI jAne kI svIkRti pradAna kara dii| vaise pahale bhI mahArAja kI sevA meM zikharajI calane kI prArthanA kI gaI thI, kintu pratIta hotA hai ki kAlalabdhi usa samaya nahIM AI thI aura yahI puNya nizcaya kI maMgala-belA thI, isase AcArya mahArAja kI anujJA prApta ho gii| yaha nizcaya jise bhI jJAta huA, use Ananda aura Azcarya donoM prApta hue| AnaMda honA to svAbhAvika hai, kAraNa dhArmika samudAya zikharajI ke AdhyAtmika mahatva ko sadA se mAnatA calA A rahA hai kyoMki vahAM se sadA tIrthaMkaroM ne nirvANa prApta kiyA hai, tathA AgAmI bhI nirvANa sthala kI mahattA zikharajI ko hI prApta hogii| yaha to huMDAvasarpiNI kAla kA prabhAva hai jo cAra tIrthaMkara dUsare sthAna se mukta hue| unameM vRSabhanAtha tIrthaMkara kA kailAza parvata se mokSa huaa| jinasena svAmI ne bhagavAna vRSabhadeva ko sahasranAma ke mahAmunvAdizatam pATha meM mahAdeva likhA hai : mahAdhyAnapatirdhyAtA mahAdharmA mahAvratA / mahAkArirAtmajJo mahAdevo mahezitA // hameM to pratIta hotA hai, kailAzavAsI zaMbhU mahAdeva bhagavAna vRSabhanAtha haiN| hindU purANoM ko vaijJAnika tathA samanvayazIla dRSTi se dekhane vAle vyakti ukta kathana kA samarthana kreNge| aMgadezIya caMpApurI se vAsupUjya bhagavAna kA mokSa huaa| neminAtha prabhu ne giranAra ko apanA nirvANa dhAma bnaayaa| mahAvIra prabhu ne pAvApurI ko nirvANa bhUmi bnaayaa| zeSa bIsa tIrthaMkaroM tathA agaNita muniyoM ne sammedazikhara se mokSa ko prApta kiyaa| nirvANa kSetra kI pUjA meM par3hate haiM : bIsoM siddha bhUmi jA Upara, zikhara sammeda mahAgiri bhU pr| eka bAra vaMdai jo koI, tAhi naraka pazugati nahiM hoii|| yahAM koI-koI 'eka bAra vaMdai' ke sthAna meM bhAva sahita vaMdai' pATha rakhanA ThIka socate haiM, kintu eka bAra vaMdai' pATha meM bhAva sahita vaMdai' kA bhAva vidyamAna hai| 'vaMdanA' zabda meM pUjyatA kI dRSTi pAI jAtI hai| jaise dekhanA' aura darzana karanA' zabda meM antara hai| darzana meM Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 cAritra cakravartI pipAsA ko jagAyA karatI hai| vahAM jAkara vicAraka AtmA hRdaya se yahI kahegA : khuda ko khuda hI meM DhUMDha, khuda ko tU de nikaal| phira tU hI khuda kahegA, khudA ho gayA hU~ maiN| zikharajI vihAra kI vijJapti saMpUrNa bAtoM ko vicAra kara hI zAMtisAgara mahArAja ne zikharajI kI ora saMgha ke sAtha vihAra kI svIkRti dI thii| yaha harSaprada samAcAra kArtika kRSNa pratipadA vIra saMvat 2453, san 1927 ke dina vijJapti rUpa ina zabdoM meM prakAza meM AyA : saMgha vihAra (zikharajI kI yAtrA) "saMpUrNa di. jaina samAja ko sunAte hue Ananda hotA hai ki hama kArtika ke ASTAhnika parva ke samApta hote hI muni, AryikA, zrAvaka, zrAvikA samaveta caturvidhasaMgha ko calAne vAle haiN| yaha saMgha kuMbhoja (bAhubalI pahAr3a) kolhApura dakSiNa kI tarapha se nikalegA aura zikharajI kI yAtrArtha prayANa kregaa| zrI ratnatrayapUta paramazAMta dazalAkSaNikadharma vibhUSita 108 zrI AcArya zAMtisAgara mahArAja muni saMgha sahita sAtha meM vihAra kreNge| isa saMgha meM tIna cAra muni, tIna ailaka va eka kSullaka va karIba pAMca chaha brahmacArI tathA do tIna AryikAoM ne vihAra karanA nizcaya kara liyA hai| inake sivAya aura bhI kucha muni brahmacArI ailakoM ke isa muni saMgha ke sAtha meM nikalane kA aMdAja hai| caturthakAla ke munIzvaroM kA jaisA kucha svarUpa thA ThIka vaisA hI svarUpa paramazAMta AcArya zrI 108 zAMtisAgara mahArAja kA hai| Aja paryanta yaha saMgha dakSiNa meM hI vihAra karatA thA, parantu bhavyoM ke puNyodaya se aba Age inakA vihAra uttara prAMta meM hogaa| isa kAraNa sarva hI samAja ko dharma kA lAbha hogaa| (1) yaha saMgha dakSiNa mahArASTra se zrI zikharajI paryanta paidala rAste se jaaygaa| (2) saMgha ke sAtha AnevAle dharma bAMdhavoM kI sarva prakAra kI vyavasthA kI jaaygii| kisI ko kisI prakAra kA kaSTa na ho aisI sAvadhAnI rakhI jaayegii| (3) saMgha rakSaNa ke lie polisa kA iMtajAma sAtha meM kiyA gayA hai| (4) saMgha ke sAtha meM zrI jinendra bhagavAna kI pratimA kA samavazaraNa rhegaa| (5) saMgha meM dharmopadeza tathA dharmacarcA kA yoga rahe, isalie vidvAna paMDitoM kI yojanA kI gaI hai| (6) saMgha meM auSadhi dvArA roga cikitsA kA iMtajAma rhegaa| (7) saMgha meM bhojana sAmAna kA iMtajAma rahegA jisase ki atithiyoM ke yogya zuddha sAmAna bhI mila ske| (8) saMgha meM jo jitane dina paryanta cAheMge, raha skeNge| jo pUrI yAtrA karanA cAheMge, unakA khAsa iMtajAma kiyA jaaygaa| sarva bAMdhavoM ko isa prakAra se vizeSa lAbha honA samajhakara hI aisA iMtajAma rakkhA gayA hai| garIba bAMdhavoM kI bhI sarva prakAra kI tajavIja rhegii| isalie sarva bAMdhavoM Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 136 ko cAhie ki ve isa mauke ko jAne nde| punaH aisA lAbha na milegaa| saMgha ke sAtha yAtrA karane vAle zrAvakoM ko dharmopadeza, supAtradAna, tIrthavaMdanA, Adi apUrva lAbha hoNge| tyAgI brahmacArI janoM ko vizeSatA se sUcita kiyA jAtA hai ki ve saMgha meM Akara zAmila hoM, jisase saMgha kI zobhA bddh'e| isI prakAra vidvAnoM ko bhI saMgha ke sAtha zAmila honA caahie| yahI hamArI prArthanA hai|" ___- samAja sevaka pUnamacanda ghAsIlAla jauharI, jauharI bAjAra, bambaI naM. 2 yaha samAcAra mahatvapUrNa to thA hI sAtha meM eka navIna bAta kA dyotaka thaa| uttara kI ora digambara muni saMgha kA vihAra kaI pIr3hI se logoM ke karNa gocara nahIM huA thA, ataeva aisI zaMkA utpanna honA asvAbhAvika nahIM hai ki svAdhIna vRttivAle munirAja kA gRhasthoM ke Azrita saMgha kA banakara calane meM unakI svAdhInatA kI kSati hogI ataH yaha kArya kaise nirdoSa tathA ujjvala samajhA jAyagA? isakA samAdhAna yaha hai ki munirAja apane mUla guNoM kA barAbara pAlana karate jAeM yaha mukhya bAta hai, usameM doSa nahIM AnA caahie| saMgha meM sammilita hokara sAdharmIvarga ke sAtha vihAra karane meM ratnatrayadharma kI vRddhi hotI hai, jinadharma kI prabhAvanA hotI hai, sAmudAyika pavitra zakti ke dvArA bahuta jIvoM kA hita hotA hai, ataH isameM bAdhA kI kalpanA ayogya hai| zrAvakoM ke adhIna munirAja kI pravRtti nahIM hai| munirAja ke subhIte ko dekhakara hI bhakta, saMghavyavasthApaka sevaka ke rUpa meM kArya karate haiN| svAmI ke rUpa meM munirAja zobhita hote haiN| dharmAtmA zrAvaka to svayaM ko unake caraNoM kA dAsAnudAsa socatA hai| jo gRhastha apane ko svAmI samajhakara adhikAra dikhAne kA prayatna kare, vaha vicAravAna zrAvaka nahIM kahA jA sakatA hai| saMgha saMcAlaka gurucaraNoM kA sevaka banane meM kRtArthatA mAnatA hai| tIrthayAtrA saMgha yaha saMgha kI paddhati navIna nahIM hai| zAstroM meM isake udAharaNa milate haiN| pArzvanAtha caritra meM likhA hai ki mahArAja aravinda ne rAjya kA parityAga karake munipadadhAraNa kara liyA thaa| apanI Ayu thor3I jAnakAra unhoMne saMgha ko chor3a kara Atmazodhana kA kArya prArambha kara diyaa| dayAnidhi munirAja aravinda guNayukta saMgha ko chor3akara AtmA ko saMskRta karane ke lie jina bhavanoM kI vaMdanA hetu zrImanta vyApAriyoM ke sAtha ge| ve 1. parinirvRtaM jinendravibudhA hyathAzu caagmy| devataraktacaMdanakAlAgurusurabhigozIrSeH // 18 // agnIdrAjjinadehaM mukuTAnala surbhidhuupvrmaalyaiH| abhyarcya gaNadharAnapigatA divaMkhaMcavanabhavane // 16 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 cAritra cakravartI nirvANa bhUmi paramArthataH vIra bhUmi hai nirvANabhUmi kA darzana karanA muniyoM kA karttavya bhI hai| nirvANabhUmi paramArthataH vIra bhUmi hai, jahAM siddha banane vAlI vIra AtmAoM ne anAdikAla se AtmA kI anaMta duHkhoM meM DubAne vAlI karma sainya kA AtyaMtika kSaya kiyA hai| muniyoM kI nigraMtha dIkSA ko vIra dIkSA kahate haiN| ye hI vIra haiM jo karmoM ke udaya se jarA bhI na ghabarAte hue ratnatraya rUpa khaDraga ke dvArA karmoM ke saMhAra meM satata samudyata rahate haiN| mahAvIroM ke parAkrama ke zreSTha kSaNa jina sthaloM para vyatIta hue usa jagaha pahuMcakara unakA abhivAdana karanA, unakI vIra bhakti kA vizeSa aMga mAnA jaaygaa| ataH nirvANa sthala kI vaMdanArtha jAnA atyanta samujjvala kArya hai| itanA avazya hai ki usa vaMdanA ke hetu jAte samaya mana ko pApavAsanAoM se dhokara jAnA Avazyaka hai| usake dvArA yadi jIvana meM madhuratA na AI, pavitratA kA vasaMta jIvana ko zrI saMpanna na banA sakA to kahanA hogA machalI sindhu ke madhya meM rahate hue bhI pyAsI kI pyAsI hI rahI hai| isa prakaraNa meM hameM eka muslima hAjI se sunA yaha zera smaraNa AtA hai : makkA gaye madInA gaye, bana kara Ae haajii| Adata gaI na illata gaI, phira pAjI ke paajii| yathArtha meM mohI tathA pApavAsanAsakta vyakti kI yahI avasthA hotI hai, ve pAjI ke pAjI rahate haiM, ve mokSa kI zuddhAtmA kI, zukla dhyAna kI lambI caur3I lacchedAra bAteM karate haiM, kiMtu unakA jIvana pApAcAra kI gaMdagI se atyaMta malina rahatA hai, ve ujjavala vAtAvaraNa se tanika bhI lAbha nahIM uThAte haiM, kyoMki unheM saMsAra meM sudIrgha kAla taka paribhramaNa karanA hai, kintu jinakA saMsAra nikaTa ho jAtA hai, jo aMtaHkaraNa pUrvaka mokSa ke liye prayatna karate haiM unako kitanA lAbha hotA hai, yaha likhane kI nahIM, anubhava kI vastu hai| ___ "sAgaradharmAmRta' meM likhA hai ki gRhastha ko tIrthayAtrAdi avazya karanA cAhiye, kyoMki isase darzana kI vizuddhatA hotI hai| isa dRSTi se tIrthayAtrA muni jIvana ke lie atyanta upayogI hai, tathA gRhastha ke lie bhI hitakArI hai| nirvANa bhUmi nirvANa prApta karane kI pipAsA ko jagAyA karatI hai| vahAM jAkara vicAraka AtmA hRdaya se yahI kahegA : khuda ko khuda hI meM DhUMDha, khuda ko tU de nikaal| phira tU hI khuda kahegA, khudA ho gayA hU~ maiM / / zikharajI vihAra kI vijJapti saMpUrNa bAtoM ko vicAra kara hI zAMtisAgara mahArAja ne zikharajI kI ora saMgha ke sAtha vihAra kI svIkRti dI thii| yaha harSaprada samAcAra kArtika kRSNa pratipadA vIra saMvat Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 141 2453, san 1927 ke dina vijJapti rUpa ina zabdoM meM prakAza meM AyA : saMgha vihAra (zikharajI kI yAtrA) "saMpUrNa di. jaina samAja ko sunAte hue Ananda hotA hai ki hama kArtika ke ASTAhnika parva ke samApta hote hI muni, AryikA, zrAvaka, zrAvikA samaveta caturvidhasaMgha ko calAne vAle haiN| yaha saMgha kuMbhoja (bAhubalI pahAr3a) kolhApura dakSiNa kI tarapha se nikalegA aura zikharajI kI yAtrArtha prayANa kregaa| zrI ratnatrayapUta paramazAMta dazalAkSaNikadharma vibhUSita 108 zrI AcArya zAMtisAgara mahArAja muni saMgha sahita sAtha meM vihAra kreNge| isa saMgha meM tIna cAra muni, tIna ailaka va eka kSullaka va karIba pAMca chaha brahmacArI tathA do tIna AryikAoM ne vihAra karanA nizcaya kara liyA hai| inake sivAya aura bhI kucha muni brahmacArI ailakoM ke isa muni saMgha ke sAtha meM nikalane kA aMdAja hai| caturthakAla ke munIzvaroM kA jaisA kucha svarUpa thA ThIka vaisA hI svarUpa paramazAMta AcArya zrI 108 zAMtisAgara mahArAja kA hai| Aja paryanta yaha saMgha dakSiNa meM hI vihAra karatA thA, parantu bhavyoM ke puNyodaya se aba Age inakA vihAra uttara prAMta meM hogaa| isa kAraNa sarva hI samAja ko dharma kA lAbha hogaa| (1) yaha saMgha dakSiNa mahArASTra se zrI zikharajI paryanta paidala rAste se jaaygaa| (2) saMgha ke sAtha AnevAle dharma bAMdhavoM kI sarva prakAra kI vyavasthA kI jaaygii| kisI ko kisI prakAra kA kaSTa na ho aisI sAvadhAnI rakhI jaayegii| (3) saMgha rakSaNa ke lie polisa kA iMtajAma sAtha meM kiyA gayA hai| (4) saMgha ke sAtha meM zrI jinendra bhagavAna kI pratimA kA samavazaraNa rhegaa| (5) saMgha meM dharmopadeza tathA dharmacarcA kA yoga rahe, isalie vidvAna paMDitoM kI yojanA kI gaI hai| (6) saMgha meM auSadhi dvArA roga cikitsA kA iMtajAma rhegaa| (7) saMgha meM bhojana sAmAna kA iMtajAma rahegA jisase ki atithiyoM ke yogya zuddha sAmAna bhI mila ske| (8) saMgha meM jo jitane dina paryanta cAheMge, raha skeNge| jo pUrI yAtrA karanA cAheMge, unakA khAsa iMtajAma kiyA jaaygaa| sarva bAMdhavoM ko isa prakAra se vizeSa lAbha honA samajhakara hI aisA iMtajAma rakkhA gayA hai| garIba bAMdhavoM kI bhI sarva prakAra kI tajavIja rhegii| isalie sarva bAMdhavoM ko cAhie ki ve isa mauke ko jAne na de| punaH aisA lAbha na milegaa| saMgha ke sAtha yAtrA karane vAle zrAvakoM ko dharmopadeza, supAtradAna, tIrthavaMdanA, Adi apUrva lAbha hoNge| tyAgI brahmacArI janoM ko vizeSatA se sUcita kiyA jAtA hai ki ve saMgha meM Akara zAmila hoM, jisase saMgha kI zobhA bddh'e| isI prakAra vidvAnoM ko bhI saMgha ke sAtha zAmila honA caahie| yahI hamArI prArthanA hai|" - samAja sevaka pUnamacanda ghAsIlAla jauharI, jauharI bAjAra, bambaI naM. 2 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 cAritra cakravartI yaha samAcAra mahatvapUrNa to thA hI sAtha meM eka navIna bAta kA dyotaka thaa| uttara kI ora digambara muni saMgha kA vihAra kaI pIr3hI se logoM ke karNa gocara nahIM huA thA, ataeva aisI zaMkA utpanna honA asvAbhAvika nahIM hai ki svAdhIna vRttivAle munirAja kA gRhasthoM ke Azrita saMgha kA banakara calane meM unakI svAdhInatA kI kSati hogI ataH yaha kArya kaise nirdoSa tathA ujjvala samajhA jAyagA ? isakA samAdhAna yaha hai ki munirAja apane mUla guNoM kA barAbara pAlana karate jAeM yaha mukhya bAta hai, usameM doSa nahIM AnA caahie| saMgha meM sammilita hokara sAdharmIvarga ke sAtha vihAra karane meM ratnatrayadharma kI vRddhi hotI hai, jinadharma kI prabhAvanA hotI hai, sAmudAyika pavitra zakti ke dvArA bahuta jIvoM kA hita hotA hai, ataH isameM bAdhA kI kalpanA ayogya hai| zrAvakoM ke adhIna munirAja kI pravRtti nahIM hai| munirAja ke subhIte ko dekhakara hI bhakta, saMghavyavasthApaka sevaka ke rUpa meM kArya karate haiN| svAmI ke rUpa meM munirAja zobhita hote haiN| dharmAtmA zrAvaka to svayaM ko unake caraNoM kA dAsAnudAsa socatA hai| jo gRhastha apane ko svAmI samajhakara adhikAra dikhAne kA prayatna kare, vaha vicAravAna zrAvaka nahIM kahA jA sakatA hai| saMgha saMcAlaka gurucaraNoM kA sevaka banane meM kRtArthatA mAnatA hai| tIrthayAtrA saMgha yaha saMgha kI paddhati navIna nahIM hai| zAstroM meM isake udAharaNa milate haiN| pArzvanAtha caritra meM likhA hai ki mahArAja aravinda ne rAjya kA parityAga karake munipadadhAraNa kara liyA thaa| apanI Ayu thor3I jAnakAra unhoMne saMgha ko chor3a kara Atmazodhana kA kArya prArambha kara diyaa| dayAnidhi munirAja aravinda guNayukta saMgha ko chor3akara AtmA ko saMskRta karane ke lie jina bhavanoM kI vaMdanA hetu zrImanta vyApAriyoM ke sAtha ge| ve munirAja pApa paMka vinAzana karane meM samartha AgamAnusAra dharmakathA ko vinayazIla zazigupta Adi vaizyavaroM ko kahate the / saMghastha zrAvakoM meM mukhya zreSThivara zazigupta the| pUrva videha kI puMDarIkaNI nagarI ke vaizyanAyaka ne sAgarasena muni rAja ke vihAra karate samaya sAtha diyA thA, aisA azaga kavi kRta mahAvIra caritra se jJAta hotA hai| Aja ke yuga meM paramArtha bhAvanA kA pradIpa sneha kA abhAva hone se bujhatA jA rahA hai| loga svayaM tIrthayAtrA tathA dhArmika pravRttiyoM ke viSaya meM zaithilya saMpanna hote jA rahe hai aise samaya para eka vyakti kA vizAla dhArmika saMgha ko zikharajI taka le jAne kA nizcaya avazya Azcaryaprada hogaa| koI yaha socate hoMge ki saMgha-saMcAlaka aneka karor3oM ke adhipati hoMge tabhI bar3e vizAla saMgha calAne ke lie unhoMne rUpayoM ko pAnI kI taraha bahAyA hogA, yaha korI kalpanA hI hai| saMgha saMcAlaka mahAnubhAva udIyamAna Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 143 puNyazAlI jinadharma ke prAgar3ha, zraddhAlu aura AcArya zAMtisAgara mahArAja ke caraNoM meM ananya anurAga rakhane vAle the / unake pAsa yadi pUMjI thI, to puNya kI saMpatti thI / jinendradeva kI stuti meM kavi manaraMgalAla ne likhA hai : jAke dhana tere carana doya, tA geha kamI kabahUM na hoya // saMgha saMcAlaka kA parivAra yathArtha meM usa samaya saMgha saMcAlaka seTha pUnamacaMda ghAsIlAla jI ke pAsa yahI pUMjI hI vAstavika pUMjI thii| isakA kAraNa hai ki pratApagar3ha se vyApAra nimitta meM saM. 1660, san 1903 meM baMbaI Aye the / usa samaya inake pAsa zataka pramANa bhI rajata mudrAeM nahIM thI / do varSa paryanta cAMdI kI dalAlI ke pazcAt ghAsIlAla jI ne atyanta bhAgyazAlI jyeSTha putra geMdanamala jI ke sAtha muktA kI dalAlI prAraMbha kii| saMvat 1666 meM gedanamalajI tathA unake anuja dAr3imacaMda jI kevala do sahastra rupayA lekara motI lene ko arabastAna ge| vahAM se Ane para mUladhana dviguNita huA / inake madhura svabhAva, premapUrNa vANI, , sacce vyavahAra se motIbAjAra meM logoM kA prema bar3hatA gayA / inakI sAkha khUba bar3hatI gaI / arabastAna meM bhI ina javerI baMdhuoM kA prema, prabhAva tathA pramANikatA kA sthAna bar3hatA jAtA thaa| jo bhI inake saMparka meM AtA vaha inake guNoM ke kAraNa athavA puNya ke kAraNa AkarSita ho inakA ne binA nahIM rahatA thA / vyApAra ko camakAne ke liye jo jo sAdhana Avazyaka mAne jAte haiM ve saba yahAM the, isase inakA vikAsa ho claa| inake bar3hate hue vaibhava kI sthiti prAraMbhika alpatama pUMjI ko dekhate hue pArzvavartI logoM ko vismita karatI thii| subhASitakAra kA kathana akSarazaH satya hai " vyApAre vasate lakSmI ( vyApAra lakSmI kA vAsa hai ) / " aMgreja kavi golDa smitha ne ise burA kahA hai- "jahAM dhana kI vRddhi hotI hai, vahAM manuSyoM ke sadguNoM kA hrAsa hotA hai / " " yahA~ aisI sthiti nahI thI, devapUjA, gurubhakti, zAstra svAdhyAya, saMyama, dAna Adi Avazyaka kAryoM meM tInoM bhAI seTha gedanamalajI, dAr3imacaMdajI, motIlAlajI aMtaHkaraNa pUrvaka saMlagna rahate the / dhana kI mAdakatA ne una para koI asara nahI DAlA thA / lakSmI ne unake viveka cakSuoM baMda nahIM kiyA thA, pratyuta lakSmI hI puNya saMyama karane vAle isa dharmazIla parivAra kA anugamana kara rahI thI / jaise-jaise dhana bar3hatA thA, vaise-vaise tyAga, paropakAra, dharmabhakti, namratA Adi sadguNa vRddhiMgata hote jA rahe the| pratIta hotA hai, inake hRdaya meM dhana ke viSaya meM yaha bAta ghara kara gaI thI ki puNyakSaya hone para lakSmI kA nAza hotA hai, dAna dene se dhana kabhI bhI naSTa nahIM hotA, ataH sadA pAtra dAna karanA cAhiye / 1. where wealth accumulates and man decay. -Deserted village Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 cAritra cakravartI muktA kA vyApArI inhoMne socA-"AcArya zAMtisAgara mahArAja se bar3hakara vizuddha caritra, ratnatrayAlaMkRta zreSTha pAtra aura kauna milegA ? ataH unakI sevA meM zakti kI paravAha bhI na karake dhana ko mukta hasta hokara lagA do|" muktA ke vyApArI hone se muktA yukta hasta to sadA hI rahA karatA thA, kintu vaha muktA ke baMdhanayukta rahatA hai, dAna dete samaya hI khulA hAtha hone se vaha muktahasta kahA jAtA hai| dhana kamAne kA nazA kise nahIM hotA hai, aura bAtoM kA bhI nazA duniyAM meM dekhA jAtA hai, kintu dhana kharca karane kA nazA jinheM dekhane kI icchA ho, ve geMdanamalajI ko usa samaya dekhate, jaba ve saMgha vihAra ke lie prArthanA karane ke pazcAt noToM ke baMDala ko TraMka meM rakhakara vyavasthA karane vAle zrAvakoM ko sauMpate the| usa samaya ve na noTa ginate the aura na una zrAvakoM se bila mAMgate the, jaisA ki sAmAnya tathA dhanikoM kI zailI hotI hai| isa prakAra kA kharcA sacamuca behisAba thA, gaNanA rahita thaa| mAlUma hotA hai, gedanamalajI baMbaI Ate samaya deza se lAI mAtra pUMjI ko apanI socate the aura zeSa sabako zreSTha kArya nimitta lagAne kI vastu mAnate the| ratnAkAra ke pAsa se prApta ratnoM kI kamAI ko ratnAkAra arthAt ratnatraya ke AkAra mahAmuni kI arcA nimitta vyaya karanA ve ucita samajhate the aura socate the," ratnAkara ! tvadIyaM vastu, tubhyameva smrpye|" __ aise hRdaya ke dhanI gurucaraNa bhakta, paMcaparameSThI kI satata ArAdhanA meM nirata zrAvakottama seTha pUnamacanda ghAsIlAla javerI saMgha ke pramukha sevaka the| saba unako saMghapati kahate the, kintu ve apane ko saMgha kA sevaka socate the| unako vAstava meM saMgha ke pati, prANa, svAmI, saMghasarvasva, AcArya zAMtisAgara mahArAja dikhate the| __ cAturmAsa pUrNa hote hI ratnatraya dharma kI prabhAvanA karane vAlA dharmasaMgha paMcaparameSThiyoM kI vaMdanA kara prasthAna karane ko udyata ho gyaa| dUra dUra ke loga gurudarzana ko A ge| aba ina taponidhi gururAja kA punaH kaba darzana hogA aisA dakSiNa kI dhArmika tathA bhakta janatA socane lgii| ina akAraNa baMdhu kA viyoga bahuta samaya ke lie ho rahA hai, yaha vicAra kara unakA mamatApUrNa hRdaya bar3A duHkhI ho rahA thaa| aneka loga taruNa, vRddha, nara, nArI, maMgalamaya paMcaparameSThI kA smaraNa kara yahI AkAMkSA kara rahe the, ki pUjyazrI kI yAtrA siddhi saMpanna ho aura punaH dakSiNa prAMta ko gururAja kA darzana lAbha ho| eka vRddha paMDitajI kI maMtra sAdhane kI salAha eka nAmAMkita vRddha paMDita jI pUjyazrI ke samIpa aae| sabhA ko praNAma kara bar3e mamatva ke sAtha kahane lage," uttara kI janatA vakra prakRti kI hai| vahAM kabhI digambara muniyoM kA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 145 vihAra hamAre jIvana meM nahIM huA hai, aba ApakA saMgha jAtA hai, isako dekhakara vidveSiyoM dvArA vighna prApta hogA, taba dharma para saMkaTa A jaayegaa| ataH yaha ucita hogA ki pahale Apa kisI devatA ko siddha kara leveN| isase koI bhI bAdhA nahI hogii|" mahArAja bole-"mAlUma hotA hai ki aba taka ApakA mithyAtva nahIM gayA, jo hameM Agama kI AjJA ke viruddha salAha de rahe ho|" paM. jI bole-"mahArAja! ApakA bhAva mere dhyAna meM nahIM aayaa| spaSTIkaraNa kI prArthanA hai|" mahArAjaneapanebhAvaspaSTa karate hue pUchA kyAmahAvratI-avratI ko namaskAra karegA?" paM. jI bole -"nahIM mahArAja, vratI avratI ko namaskAra nahIM kregaa|" mahArAja bole-"vidyA yA devatA siddha karane ke lie namaskAra karanA Avazyaka hai| devatA avratI hote haiN| taba kyA avratI ko praNAma karanA mahAvratI ko doSaprada nahIM hogA?" paM.jI jaba isa yuktivAda ko sunate hI cupa ho gae, taba mahArAja ne kahA - "Darane kI kyA bAta hai ? hamArA paMcaparameSThI para vizvAsa hai| unake prasAda se vighna nahIM AyegA aura kadAcit pApa karma ke udaya se vipatti A jAya, to hama use sahana karane ko taiyAra haiN|" maMgalamaya AcArya parameSThI ke patha meM vighna kaise TikeMge? mahArAja kA adamya utsAha, mahAn yuktivAda aura pragAr3ha AtmavizvAsa dekhakara una paM. jI kA mamatvavaza zaMkAzIla hRdaya bhI badala gayA aura unakI AtmA bhI kaha uThI "prabho! acchA hai, apane vihAra se uttara kI bhUmi meM dharma kI dhArA pravAhita kara bhavya jIvoM ko upakRta kiijie| jinendra deva ke prasAda se ApakA mArga maMgalamaya ho|" jina AcArya parameSThI kA smaraNa nAma pATha vighna vinAzaka hotA hai svayaM unake hI mArga meM amaMgala mUrti vighna kaise AveMge ? pavana ke samakSa pataMga, macchara nahIM Ate haiM ? pavanapataMga virodha kA bodha kathA rUpa eka kAlpanika kiMtu bodhaprada AkhyAna prasiddha hai kahate haiM eka bAra saMsAra kI vyavasthA meM saMlagna vidhAtA kA darabAra lagA huA thaa| usa samaya macchara mahAzaya ne apanI musIbata kI kathA karuNa zabdoM meM sunAI, ki pavana hameM sadA satAyA karatI hai| hama kisI jIvita prANI ke zarIra para baiThakara apanA rasa pAna karate haiM, to yaha hamAre raMga meM sadA bhaMga DAla diyA karatI hai| hamane isakA kabhI bhI koI nukasAna nahIM kiyA hai, kintu yaha sadA hamAre sAtha zatrutA kA vyavahAra karatI hai| vidhAtA ne vAdIprativAdiyoM ko dUsare dina upasthita hone kA Adeza diyaa| macchara mahAzaya apanI saphalatA kI kalpanA meM masta ho mana hI mana gAyana meM magna ho bahuta pahale se hI nyAyAlaya meM baiThe the| itane meM samaya huA, inakA pukArA huaa| macchara ne vidhAtA ko praNAma kiyaa| itane meM havA kA Agamana huA ki macchara rAma ne khisakanA zurU kiyA, aura jaba pracaMDa pavana apanI bAta batAne ko aura macchara ke krUra kRtyoM para prakAza Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 cAritra cakravartI DAlane ko Age AI, to macchara ke astitva kA patA na lagA, ataH vAdI kI anupasthitivaza vaha mukadamA khArija kara diyA gyaa| saMgha kA uttarApatha kI ora prasthAna aba "OM namaH siddhebhyaH"kaha san 1927 kI mArgazIrSa kRSNA pratipadA ko prabhu kA smaraNa kara caturvidha saMgha sammedAcala pArasanAtha hila kI vaMdanArtha ravAnA ho gyaa| abhI lakSyagata sthala ko pahuMcane meM bahuta dera hai, yAtrA bhI paidala hai, kintu pavitra parvatarAja kI mano mUrti mahArAja ke samakSa sadA vidyamAna rahatI thI kAraNa dRSTi usa ora thii| saMkalpa bhI tadrUpa thaa| AtmA parvatarAja ke unmukha thii| prArambha meM lagabhaga do sau nara nAriyoM, sAdhu sAdhviyoM samalaMkRta saMgha thaa| AcArya zrI zAMtisAgara mahArAja ke samAna nirgrantha mudrAdhArI ratnatraya samalaMkRta munitrayI ke maMgala nAma nemisAgara mahArAja, vIrasAgara mahArAja, anaMtakIrti mahArAja the| pAyasAgara nAma se bhUSita ailaka padAdhiSThita tIna zreSTha zrAvaka ainApura, gokAka tathA ziyApura ke the| nAma aura pada meM tInoM hI samAna the| kSullaka mallisAgara galatagevAle, kSu. pAyasAgarajI jalagAMva vAle va kSu. anaMtakIrti karavI ziyApura vAle bhiithe| kSullikA mAtA zAMtimatI, bA.bra.kSu. caMdramatI, kSu. anaMtamatI nAma kI tIna kSullikAe~ thii| eka brahmacAriNI bAI thii| bra. dAdA dhoMde sA~galI vAle, bra. ANappa liMgar3e, bra. mhaisAlakara, bra. pArisappA dhoMde, bra. pAyasAgarajI ugArakara, bra. devappanA, bra. devalAla gvAliyara, bra. hajArIlAla eTA nAma ke 8 brahmacArI baMdhu the| paM. naMdanalAla jI vaidya bhI sAtha meM the| kucha samaya pazcAt ve hI mahAnubhAva nirgrantha dIkSA lekara ratnatraya kI auSadhi dekara AtmA ke roga ko dUra karate hue AdhyAtmika vaidya ke rUpa meM sudharmasAgara mahArAja nAma se sarvatra vikhyAta hue| paM. ulaphatarAyajI rohataka vAle, kIrtanakAra zrI jinagoMDA pATIla mA~gUrakara, zrI gaMgArAma AravAr3e kolhApura, paravArabhUSaNa bra. phatecaMda jI nAgapura vAle bhI sAtha meM the| apUrva AnaMda tathA sadA zubhopayoga kI pravRtti __ saMgha meM rahane vAle kahate the, aisA AnaMda, aisI sAtvika zAnti, aisI bhAvoM kI vizuddhatA jIvana meM kabhI nahIM milI, jaisI AcAryazrI ke saMgha meM sammilita hokara jAne meM prApta huii| ArtadhyAna aura raudradhyAna kI sAmagrI kA darzana bhI nahIM hotA thaa| niraMtara dharmadhyAna hI hotA thaa| zubhopayoga kI isase bar3hiyA sAmagrI Aja ke yuga meM kahAM mila sakatI hai ? vaha ratnatrayadhAriyoM tathA upAsakoM kA saMgha ratnatraya kI jyoti ko phailAtA huA Age bar3hatA jAtA thaa| saMgha meM sarva prakAra kI prabhAvaka ujjvala sAmagrI thii| manojJa jinabimba, bahumUlya nayAnabhirAma rajata nirmita tathA svarNazilpa sajjita Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 147 daidIpyamAna samavazaraNa Adi ke darzanArtha sarvatra grAmINa tathA itara logoM kI bahuta bhIr3a ho jAtI thii| hajAroM vyakti mahArAja ko dekhate hI mastaka ko bhUtala para lagA praNAma karate the / ve jAnate the- "ye nAgAbAbA sAdhu paramahaMsa haiN| pUrva janma kI bar3I kamAI ke binA inakA darzana nahIM hotA hai|" una hajAroM lAkhoM logoM ne mahArAja ke darzana dvArA asIma puNya kA baMdha kiyaa| baMdha kA kAraNa jIva kA pariNAma hotA hai| zubha pariNAmoM se puNya kA saMcaya honA jahA~ svAbhAvika hai, vahIM pApa kA saMvara hotA hai / vaibhava sampanna zrAvakoM se susajjita isa saMgha kA saMdhyA ko jahAM bhI vizrAma hotA thA, ari bar3e dUra dUra ke grAmavAsiyoM ke AvAgamana kA tAMtA laga jAtA thaa| isase jaMgala meM maMgala kI kalpanA sAkAra bana gaI thI / maMgalamaya uddezya ko lekara maMgalAtmaka zramaNa samudAya susajjita saMgha anvarthataH maMgalamaya dikhatA thA / jahAM sUrya astaMgata huA vahAM AcArya zrI Adi mahAvratI uccasAdhugaNa ruka jAte, apanI kuTI meM baiThakara AtmadhyAna meM lIna ho jAte the | yogya samaya para vizrAma karate the / prabhAta meM sUryodaya ke prakAza se bhUtala ke Alokita hote hI unakA vihAra prAraMbha ho jAtA thaa| lagabhaga sAta ATha mIla pahuMcakara ve sAdhugaNa zaucAdi se nivRtta hote the| zrAvaka aura zrAvikAeM moTara dvArA pahale se vahA~ pahuMcakara AhAra kI pUrNa taiyArI kara lete the| asthAyI upayoga ke lie taMbU vagairaha laga jAte the| vahAM bhAgyavAna zrAvaka uttama, madhyama, jaghanya pAtroM kI prApti ke hetu dvArAprekSaNa karate the / tapasviyoM tathA ucca zrAvakoM Adi kI dAnarUpa vaiyAvRtya dvArA sevA kI jAtI thii| tatpazcAt tyAgI maNDala madhyAhna kI sAmAyika meM nimagna ho jAtA thA, tathA zrAvaka loga apane bhojanAdi kAryoM ko karate the / sAmAyika pUrNa hote hI mahArAja kA yaMtravat vihAra AraMbha ho jAtA thA / pratidina lagabhaga 8 kosa jAne kA krama rahatA thA / mahArAja kI Agama sammata pravRtti koI-koI yaha socate haiM ki sAdhu ko bahuta dhIre - dhIre calanA caahie| isa viSaya meM AcArya mahArAja se eka bAra maiMne pUchA thA ki "mahArAja jaldI calane se kyA sAdhu ko dUSaNa nahIM AtA hai ?" mahArAja ne kahA- "yatnAcAra pUrvaka calane se dUSaNa nahIM AtA hai / " ve AcArAMga kI AjJA ke viruddha raMcamAtra bhI pravRtti nahIM karate the / durbhAgya kI bAta yaha hai ki uttaraprAMta meM bahuta samaya se muniyoM kI paraMparA kA lopa sA ho gayA thA, ataH muni jIvana sambandhI Agama kA abhyAsa bhI zUnya sama ho gayA, aisI sthiti meM apanI kalpanA ke tAne banane vAle karaNAnuyoga, dravyAnuyoga zAstroM kA abhyAsa karane vAle zrAvaka muni jIvana ke viSaya meM apanI viveka-vihIna AlocanA kA cAkU calAyA karate haiN| aise hI Alocaka Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 cAritra cakravartI kucha vidvAnoM ke samparka meM Akara hamArA bhI mana bhrAMta ho gayA thA, aura hamane bhI lagabhaga ATha mAha taka AcArya mahArAja sadRza ratnamUrti ko kA~catulya sAmAnya vastu samajhA thaa| puNyodaya se jaba gurudeva ke nikaTa saMparka meM Ane kA suyoga milA taba ajJAna tathA anubhava zUnyatA janita kukalpanAeM dUra huii| duHkha to isa bAta kA hai ki tarka vyAkaraNa Adi anya viSayoM kI paMDitAI prApta vyakti caritra ke viSaya meM apane ko vizeSajJa mAna usa caritra kI ArAdhanA meM jIvana vyatIta karane vAle zreSTha santoM ke guru banane kA upahAsa pUrNa kArya karate haiN| isa viSaya meM eka choTA sA udAharaNa hai : mUlaguNa-uttaraguNa samAdhAna : san 1947 meM pUjyazrI kA caturmAsa solApura meM thaa| vahAM ve cAra mAha se adhika rahe, taba kucha tarkazAstriyoM ko AcAryazrI kI vRtti meM Agama ke apalApa kA khatarA najara AyA, ataH Agama ke pramANoM kA svapakSa poSaka saMgraha, prakAzita kiyA gyaa| use dekhakara maiMne solApura ke dazalakSaNa parva meM mahArAja se uparokta viSaya kI carcA kii| uttara meM mahArAja ne kahA-"hama sarIkhe vRddha muniyoM ke eka sthAna para rahane ke viSaya meM samaya kI koI bAdhA nahIM hai|" phira unhoMne hamase hI pUchA "yaha carcA mUlaguNa sambandhI hai yA uttaraguNa sambandhI ?" maiMne kahA- "mahArAja yaha to uttaraguNa kI bAta hai|" mahArAja bole-"mUlaguNoM ko nirdoSa pAlanA hamArA mukhya karttavya hai| uttaraguNoM kI pUrNatA ekadama se nahIM hotI hai| usameM doSa lagA karate haiN| pulAka muni ke kvacita kadAcita mUlaguNa taka meM virAdhanA ho jAtI hai|" uttara sunakara maiM cupa ho gyaa| usa samaya samajha meM AyA ki kaI avivekI loga aisI kalpanAeM vartamAna muni para lAdate haiM aura yaha nahIM jAnate ki Agama paraMparA kyA kahatI hai ? rAjanItijJoM se prakAza pAne kA vicAra bhrAMta hai ___ mahArAja to jagat kI tarapha pITha de cuke haiN| unake Upara rAjanItijJoM sadRza uttaradAyitva kA bhAra lAda netAoM ke samAna unake vaktavyoM ko prApta karane kI kalpanA vAle bhAI bhUla jAte haiM ki ye Atmonmukha munirAja duniyA kI jhaMjhaToM ko chor3a cuke haiM, jina rAjanItijJoM ko gaurava kI vastu mAna Aja loga unase prakAza pAne kI AkAMkSA rakhate haiM aura unake patha para calane kI ina guruoM se AzA karate haiM, ve bar3e aMdhakAra meM haiN| rAjanItijJoM kI mahimA ko samajhane ke lie bhArata ke pradhAnamaMtrI tathA kAMgresa ke adhyakSa paMDita javAharalAla neharU sadRza anubhavI netA ke ye udgAra dhyAna dene yogya haiM, inase patA lagegA ki rAjanIti ke paMka se AtmavikAsa premiyoM ko apanA saMrakSaNa karanA Avazyaka hai| "ye numAyazI minisTara loga" zIrSaka nibandha meM zrI neharU Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tIrthATana ne likhA thA- "iMglaiDa ke tIsare jArja kA kahanA hai ki rAjanIti to guMDo kA pezA hai, zarIpha AdamiyoM kA nahIM, yaha to saca hai ki hama saba loga jinhoMne isa kIcar3a meM hAtha sAna lie haiM, kabhI-kabhI isase taMga A jAte haiM aura kabhI to bilkula napharata aura khIjha hone lagatI hai| rAjanIti ke peze meM netA banane ke lie kisI bhI TreniMga kI jarUrata nahIM hai| hara airA-gairA apane deza vAsiyoM para zAsana karane ke lie samartha samajhA jAtA hai| romArolA ne yaha sujhAva peza kiyA hai ki yuddha ke khilApha AvAja uThAne ke bajAya ina yuddha cher3ane vAloM ke khilApha AvAja uThAI jAya aura ina rAjanItika netAoM ko nirvAsita kara diyA jaay|" (saMgama mAsika patra, pR. 84, dIpAvalI aMka, saMvat 2006) sAdhuoM ke AlocakoM kA kartavya kucha samAlocanA ke zaukIna sAdhuoM ko hI apanI loha lekhinI ke AkramaNa kA kendra banAte samaya yaha nahIM vicArate ki samasta vyasanoM meM nipaTa atyanta durAcArI duSTa vyakti ke prati unakemana meM vAtsalya paidA hotA hai, upagUhana kA bhI bhAva jagatA hai, sthitikaraNa kI dRSTi utpanna hotI hai; kintu isa bhISaNa kAla meM asidhArAvrata se bhI bhItiprada digambara muni kA jIvana bitAne vAlI vIra AtmAoM ke prati tanika bhI AtmIyatA kA bhAva utpanna na hokara janma janmAntara ke zatru sadRza vyavahAra karane kI kubuddhi utpanna ho jAyA karatI hai| sAkSaroM kI viparIta pravRtti dekhakara sAdhAraNa samAja apanA mArga nizcaya nahIM kara pAtI hai|' zithilAcArI sAdhu ke prati kyA kiyA jAye ? ___ ise dhyAna meM rakhakara maiMne eka bAra AcAryazrI se pUchA-"zithilAcaraNa vAle sAdhu ke prati samAja ko yA samajhadAra vyakti ko kaisA vyavahAra rakhanA cAhie ?" mahArAja ne kahA- "aise sAdhu ko ekAnta meM samajhAnA caahie| usakA sthitikaraNa karanA caahie|" ___ maiMne pUchA-"samajhAne para bhI yadi usa vyakti kI pravRtti na badale taba kyA karttavya hai ? patroM meM usake sambandha meM samAcAra chapAnA cAhie yA nahIM ? ___ mahArAja ne kahA-"samajhAne se bhI kAma na cale, to usakI upekSA karo, upagUhana aMga kA pAlana karo, patroM meM carcA calane se dharma kI haMsI hone ke sAtha-sAtha mArgastha sAdhuoM ke lie bhI ajJAnI logoM dvArA bAdhA upasthita kI jAtI hai|" mahArAja ne yaha bhI kahA ki "muni atyanta niraparAdhI hai| muni ke viruddha doSa lagAne kA bhayaMkara duSpariNAma 1. sAkSarAH viparItAzcedrAkSasA eva kevlm| sarasaH viparItazcetsarasatvaM na muNcti|| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 cAritra cakravartI hotA hai, zreNika kI narakAyu kA kAraNa niraparAdha muni ke gale meM sarpa DAlA jAnA thaa| ataH samyakdRSTi zrAvaka viveka pUrvaka sthitikaraNa upagUhana, vAtsalya aMga kA vizeSa dhyAna kara sArvajanika patroM meM carcA nahIM claaegaa|" AcAryazrI kA uparokta mArga darzana satpuruSoM ke lie cirasmaraNIya hai| uca khala tathA durgatigAmI jIva kI nindA kI oTa meM sacce sAdhu ke mArga meM bhI kaMTaka bicha jAte haiN| ataH sArvajanika patroM meM utsUtra calane vAle kI bhI carcA chApanA ucita nahIM hai| usakA svacchanadavRtti vAle para to kyA asara par3egA, saccI AtmAoM ko kaSTa hogaa| mithyAdRSTi vidharmI bhI satsAdhu kI nindA para utara Ate haiN| samyaktvI jinendra bhakta zreSThivara kA kathAnaka isa tattva ko hRdayaMgama karane meM sahAyaka hai| ataH gurudeva kA Adeza pAlana karanA pratyeka sajjana dharmAtmA zrAvaka kA pAvana kartavya hai| vaha Adeza dUradarzitApUrNa hai| sAdhu jIvana khilavAr3a kI vastu nahIM hai ___ maiMne kahA-"mahArAja eka dhanI, kiMtu viveka zunya seTha jI mere pIche laga gaye ki eka munirAja unako ThIka nahIM lagate, unake viruddha Andolana karo, taba maiMne unase kahA thA ki eka digaMbara muni kA jIvana sAmAnya vastu nahIM hai| sarvasAdhAraNa ke samakSa unake viruddha carcA kA Dhola pITanA maiM ThIka nahIM soctaa| hAM! ekAnta meM unake viSaya meM kar3I carcA karanA ucita hogaa|" __ maiMne yaha bhI kahA thA-"zarIra para phor3A hone se DAkTara usa para cAkU mArakara usake vikAra ko dUra karane meM saMkoca nahIM karatA hai, kintu sarva sAdhAraNa rUpI makkhI usa para na baiThe aura ghAva ke jahara ko na bar3hAve, isI kAraNa usa para paTTI bAMdhakara upagUhana kI dRSTi kA upayoga lenA lAbhaprada hogA, anyathA hAni kI saMbhAvanA hai|" isa para mahArAja ne kahA -"ThIka hai, samyaktvI zrAvaka aisA hI kArya kregaa|" isa prasaMga meM yaha bhI carcA karanA upayogI dikhatA hai ki kabhI-kabhI aise vyakti hote haiM, jo na zAstra jAnate haiM, na jinhoMne svAdhyAya hI kiyA hai, kintu ve bhI bar3e-bar3e zAstrajJoM ke guru banakara tyAgI aura vratI vyaktiyoM ke caritra ko doSI kahate haiM aura dUsare kI nahIM sunte| unako pUjya AcArya mahArAja kI bAta dhyAna meM rakhanA cAhiye ki isa viSaya ko sArvajanika carcA kA viSaya na banAkara yogya cikitsA karanA caahiye| kucha zAstrajJoM ko bhI sAdhu nindA meM bar3A majA AtA hai| ve kalpita doSoM ko lagAkara cAritradhArI satpuruSoM para kIcar3a uchAlA karate haiN| koI-koI akhabAra vAle unake sahayogI bana jAte haiN| isakA kAraNa yaha hai ki jaise nirdoSa hariNa kI hatyA meM tatpara zikArI ko jIvaghAta meM majA milatA hai, aise hI ye durAcAra premI durAcArI kI to stuti karate phirate haiM, kintu saccaritra vyakti kI burAI ko apane duSTa svabhAvavaza taiyAra rahate haiN| joMka prakRti ke aise duSToM Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 151 kI koI davA nahIM hai| marane ke bAda ve naraka paryAya meM jAkara apane kukarma kA phala bhogeNge| jisa prakAra bar3e mahatva aura sAvadhAnI ke sAtha koI apanI nidhi kI rakSA karatA hai, isI prakAra isa ratnatraya nidhi bhUSita AtmA ke viSaya meM dhyAna rakhanA caahiye| Aja ke yuga meM mahAvratoM ke patha para calanA yathArtha meM Aga ke sAtha khela karanA hai| durdamyavAsanAoM kA damana karake unako dAsa banAne kA kAma lambI bAteM karane se yA Aja ke netRtva kI gaddI para samAsIna hone se yA sarasvatI sadanoM se sammAna prApta karane se kaI gunA kaThina kAma hai| isa adhyAtmakalA ke kArya ke Age vaijJAnika pravINatA tathA AviSkaraNa kalA nagaNya dikhatI hai| jisa jinendra bhakta kI dRSTi meM muni jIvana nidhi se bhI bar3A dikhegA, vaha to usake sAtha khilavAr3a na kara usake viSaya meM prANAdhika yathAzakti aura yathAmati sAvadhAnI evaM satarkatA rkhegaa| mithyAtva-grasta jIva kI bAta nirAlI hai| AzAdhara jI ne likhA hai-"vivekI gRhastha kA kartavya hai, ki vaha jagata ke baMdhu jina dharma kI paraMparA ko calAne ke hetu digambara muniyoM ke utpanna karane kA prayatna kareM tathA vidyamAna muniyoM ke zruta jJAnAdi guNoM ke dvArA unnata karane ke liye prayatna kareM, jisa prakAra gRhastha apanI saMtati kI utpatti dvArA vahAM vaMza paraMparA calAne kA prayatna karatA hai tathA saMtAna ko guNI banAne kA udyoga karatA hai|" jo vyakti apane prayatnoM kI viphalatA dekhakara utsAhahIna hI rahe haiM, unake citta meM sthiratA ke lie ve kahate haiM ki paMcamakAla ke doSa se muniyoM ke guNoM ke vikAsa kI siddhi nahIM hone para bhI isa viSaya meM prayatnazIla zrAvaka zreyobhAjana hotA hI hai| kadAcita guNoM ke dyotana kArya meM siddhi ho gaI to guNoM ke dyotana karane vAle kA, sAdharmI janoM kA tathA sAdhAraNa janatA kA mahAna upakAra hogA, kAraNa sacce tyAgI ke kAraNa hI dharma kI rakSA, sthiti, vRddhi tathA saccI prabhAvanA hotI hai| isase tyAgI saMkhyA ke nirmANArtha tathA use guNa maMDita banAne meM prayatna karanA caahiye| vAsanAoM para aMkuza lagAnA sarala nahIM hai vAsanAoM kA vega bar3e-bar3oM ko vicalita kara detA hai, ataH vicalita hone vAloM kI burAiyoM ke vijJApana se anya mokSapada meM pravRttoM kA mArga vizeSa kaMTakAkIrNa ho jAtA hai, aura navIna mumukSuoM ke nirmANa meM bhayaMkara ar3acaneM hotI haiM, ataH viveka ke prakAza meM pUrvApara vicAra kara kArya karanA caahiye| cikitsaka rogI ke aMga kA zakti bhara sudhAra 1. jinadharmajagabaMdhu mnubddhumptyvt| yatIna janayituM yasyettathotkarSa mituMguNaiH // 71 // (sAgAradharmAmRta" adhyAya 2) 2. zrayoyatnavatostyeva klidossaadgunndhutau| asiddhAvapi tatsiddhau svaparAnugraho mahAn // 72 // (sAgAradharmAmRta" adhyAya 2) Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 cAritra cakravartI karatA hai, jarUrata par3ane para vaha sar3e aMga ko kATa bhI detA hai, aisA hI kArya prAyazcitta pradhAna vidhi meM AcArya karate haiN| isaliye isa samasyA ko dhana ke mada meM yA taruNAI ke joza meM sulajhAne ke sthAna meM bar3e dUradarzI, mAnava svabhAva ke pArakhI, paramAgama ke premI puruSoM ke parAmarza tathA muniyoM yA muni-tulya mAnasa vAloM ke sAtha vicAra kara sulajhAne kA udyoga karanA kartavya hai| eka vidvAn ne likhA hai-"agni aura jala ke samAna vAsanAoM kI bhI sthiti hai| ve hamAre AdhIna hone para acchI sevA karate haiM, kintu ve ayogya svAmI haiN| vAsanAoM ko dAsa banAnA hitakArI hai, unakA dAsa bananA akalyANa prada hai|" isa dRSTi se vAsanAoM para aMkuza prahAra karane vAlI ujjvala AtmAoM kI mahimA ko viSayoM kA dAsa sahaja hI nahIM samajha pAtA hai, ataH unake viSaya meM vicAra karate samaya zrAvakoM ko pUrNa satarkatA aura sAvadhAnI se kArya karanA caahie| jinakA vyaktitva mahAna hotA hai, unake samakSa bar3e-bar3e loga svayaM jhukA karate haiN| AcArya mahArAja ke pavitra vyaktitva ke saMparka meM jo bhI puNyodayavaza AtA thA, vaha AtmA ke lie apUrva prakAza pAtA thA / ahiMsA aura aparigraha ke pratIka, mahArAja kA saMgha bar3hatA calA A rahA thaa| sAMgalI aba saMgha sAMgalI riyAsata meM A gyaa| mArgazIrSa badI saptamI ko sAMgalI rAjya ke adhipati zrImanta rAjA sAhaba, mahArAja ke darzanArtha padhAre, inhoMne avarNanIya Ananda prApta kiyaa| AcArya mahArAja ne sacce dharma kA svarUpa batAte hue rAjadharma para prakAza ddaalaa| sacce kSatriyoM ko yaha jAnakara bar3A harSa hotA hai ki jaina dharma kA prakAza phailAne kA zreya jina tIrthaMkaroM ko thA ve kSatriya kulAvataMsa hI the| ahiMsA ke dhvaja ko samhAlane vAle kSatriya vIra hI rahe haiN| ___ isa bAta ke pramANa vaidika sAhitya meM prApta hote haiM ki pazu balidAna kA mArga brahmajJAtA kahe jAne vAle brAmhaNoM dvArA poSita thA aura ahiMsA ko parama dharma batA prema kI gaMgA pravAhita karane kA zreya parAkramI kSatriya narezoM ko thaa| yaha mahatva ke sAtha hI sAtha Azcarya kI bhI bAta thI, ki jisa vIra hAtha meM yama kI jihvA samAna lapalapAtI talavAra rahatI thI vaha jIvana kA mUlya jAna jIvoM ko abhaya detA thA aura jo brahma kI bAteM banAte the, ve jIvoM ko agni meM svAhA karane kA jAla phailAte the| purAnA jAla graMthoM meM jIvita va upadezoM ke rUpa meM vidyamAna hai| sAMkhyatattva kaumudI, pR. 43 kI TIkA meM ghor3e kI bali kA yaha maMtra diyA gayA hai- he azva ! yat tvaM asmAbhiH - 1. "It is with our passions, as it is with fire and water, they are good servant, but bad masters." Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 153 saMjJapyase, etat, tvaM na mriyase, na vinazyasi / devayAnamArge : devAn drutaM gacchasi / artha : he azva ! hama tumhArA jo balidAna karate haiN| isase tumhArA maraNa nahIM hotA hai tathA tumhArA vinAza bhI nahIM hotA hai| tuma devoM ke vimAna gamana ke mArga se zIghra suratva prApta karate ho| isa kAraNa Aja bhI agaNita jIva dharma ke nAma para vyaktigata svArtha poSaNArtha mAre jAte haiN| dUsare prANiyoM ke prANoM kA ghAta karate hue jIva apane sukhI jIvana kA nirmANa karanA cAhatA hai, isase bar3I svArthaparatA (Selfishness ) tathA khudagarjI (Self-centred) dRSTi kahAM hogI ? jinako dUsare ke duHkha-darda kA jarA bhI dhyAna nahIM hai, ve vizAla hRdayayukta (Enlarged self) vyakti kaise kahe jA sakate haiM ? isa ahiMsA mUlaka tattvajJAna ko vismRta karane ke kAraNa hI barDeDa rasela ne dhArmika saMtoM ke jIvana meM svArthaparatA, khudagarjIpane kI durgandha kA anubhavana kiyA thA / " rAjya dharma para prakAza rAjyadharma ke sambandha meM pUjya mahArAja ke bar3e tarka- zuddha vicAra the| mahArAja kA kathanarAmacaMdra, pAMDava ne rAjya kiyA thA / unakA caritra dekho / jaba duSTajana rAjya para AkramaNa kareM, taba zAsaka ko rokanA par3atA hai| dUsare rAjya ke apaharaNa karane ko nahIM jAnA caahe| niraparAdha prANI kI rakSA karanA cAhiye / rAjA kA kartavya hai, ki saMkalpI hiMsA baMda kre| niraparAdhI jIvoM kI rakSA kre| zikAra na khele, na khilAve / devatAoM ke Age jIva ke balidAna ko baMda karAve | dArU, mAMsa khAnA baMda karAve / parastrI apaharaNa ko roke / rAjanIti rAjA apane putra ko bhI daMDa detA hai| juA, mAMsa, surA, vezyA, AkheTa (zikAra) corI, parAMganA parastrI ke sevana rUpa sAta vyasana haiN| ina mahApApoM ko rokanA caahiye| sajjana kA pAlana karanA aura durjana kA zAsana karanA rAjanIti hai / satya dharma kA lopa nahIM karanA caahiye| hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, tathA atilobha ye pAMca pApa adharma haiN| inakA tyAga dharma hai| dharma ko hI anyAya kahate haiN| jisa rAjA ke zAsana meM prajA nIti se cale usa rAjA - puNya prApta hotA hai| anIti se rAjya karane para use pApa prApta hotA hai|" mahArAja ne kahA- "rAjanIti to yaha hai ki rAjya bhI kare tathA puNya bhI kmaave| pUrva meM tapa karane vAlA rAjA banatA hai| dAna dene vAlA dhanI banatA hai| rAjya para yadi koI AkramaNa kare to usako haTAne ke lie prati AkramaNa karanA virodhI hiMsA hai, usakA tyAga gRhasthI ke nahIM banatA hai, use apanA ghara samhAlanA hai aura cora se bhI rakSA karanA hai| sajjana rAjA garIboM ke uddhAra kA upAya karatA hai| garIba do prakAra ke haiM, jo hRSTa 1. Vide 'Among the Great' - Bertrand Russel. By D.K. Roy PP. 128-129. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 cAritracakravartI puSTa garIba AjIvikA vihIna haiM, unako AjIvikA se lagAnA caahiye| jo garIba aMgahIna haiM, atibAlaka athavA ativRddha haiM, jinameM kamAne kI zakti nahIM hai, unakA rakSaNa karanA caahie|" mahArAja ne kahA-"jo paMca pApa karatA hai vaha pApI hai, jo unheM chor3atA hai vaha puNyavAna hai| paMcapApa kI puSTI se rAjya karanA anyAya hai| prajA kA apane bacce kI taraha pAlana karanA rAjanIti hai|" sAMgalI meM saMgha saMcAlaka javerI baMdhuoM kA sammAna AcAryazrI kA upadeza sunakara sAMgalI nareza kI AtmA bar3I harSita huii| dharma ke anusAra AcaraNa karane vAle mahApuruSoM kI vANI kA aMtaHsthala taka prabhAva par3A karatA hai, kAraNa dharma aMtaHkaraNa kI vastu hai| aMtaHkaraNa jaba dharmAdhiSThita ho jAtA hai, taba pravRtti meM bhI usakI abhivyakti hue binA nahIM rhtii| sAMgalI ke samasta zrAvakoM ne saMgha saMcAlaka javerI baMdhu kA sammAna karate hue nimnalikhita abhinaMdana-patra bheMTa kiyA : . "zrImAn jinabhakti parAyaNa seTha pUnamacaMda ghAsIlAla joharI, mumbaI, ke prati, hama sAMgalI ke samasta digaMbarI zrAvaka milakara Apako bhArI AnaMda ke sAtha yaha mAna patra dete haiN| zrI 108 zAMtisAgara AcArya mahArAja va unake saMgha ko sAtha meM lekara Apa parama pUjya zrI zikharajI kSetra kI vaMdanA karane ko nikale haiM, Apa apane nyAyopArjita dhana ko aise puNya kAryoM meM kharca karate haiM aura sAtizaya puNya ko bAMdha rahe haiM, isako dekha hamako atyanta AnaMda ho rahA hai| idhara kucha samaya se digaMbara sAdhuoM ke saMgha dRSTigocara nahIM ho rahe the, so aba sAkSAta darzana ho rahA hai| zuddhi cAritra ko pAlane vAle muni, ailaka, kSullaka, brahmacArI Adi sabhI jana AcArya zAMtisAgara mahArAja ke ananya bhakta bana rahe haiM aura gurusevA meM tatpara haiN| isIliye saMghako, caturthakAla meM hone vAle saMgha kI upamA prApta ho rahI hai| aise apUrva digambara saMgha kI ananya bhAvoM se sevA karane ke lie Apa taiyAra hue haiM, isalie hama saba ApakA abhinaMdana karate haiN| caturvidha saMgha pUrvakAla se tIrthATana ke lie nikalA karate the| isake lie graMthoM meM aitihAsika pramANa bahuta se milate haiN| yAtrA ke nimitta se dhanI zrAvaka apanA dravya kharca karate the| saMgha ke vihAra dvArA uttarIya prAntoM meM bhI jainadharma kI yathArtha tathA utkRSTa prabhAvanA ho aisI hamArI prabala icchA hai| isI prakAra saMgha kA vihAra aura tIrtha yAtrA jaldI pUrI ho aura phira se hameM ina pavitra vibhUti ke darzana zIghra hI lauTane para hoM yaha jinezvara ke samIpa hamArI utkRSTa bhAvanA hai|" - samasta zrAvaka, sAMgalI (mahA.) vIra saMvat 2454, mArgazIrSa vadI 5, ravivAra. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 tIrthATana rajata ke karaMDaka (cAMdI kI AbhUSaNa rakhane kI peTI) meM yaha abhinaMdana patra bheMTa kiyA gayA thaa| zreSTha guru sevA meM sarvatra sammAna aura Adara prApta karanA dharma kA hI prasAda hai|' kolhApura ke zrImaMta bhUpAlappA jirage ne sAMgalI Akara bahumUlya vastroM dvArA saMghapati kA sammAna kiyaa| gRhastha dvArA yogya vinaya prArthanA kiye jAne para hI AhAra grahaNa zrImAna rAjyamAnya sImaMdharaAravAr3e ke yahA~ AcAryajI kA AhAra huaa| usa AhAradAna kI vidhi se yaha spaSTa ho jAtA hai ki kisa prakAra digambara muni binA yAcanA ke Atma sanmAna kI pUrNatayA rakSApUrvaka bhakti, prema tathA zraddhA bhAva yukta vivekI zrAvaka ke dvArA arpita zuddha AhAra lete haiN| gRhastha karuNA bhAva se inako AhAra nahIM detA, bhakti vaza puNya saMcaya ke hetu vaha ina ahiMsA mUrtiyoM kI Atma sAdhanA meM sahAyaka banane kI dRSTi se AhAra arpaNa karatA hai| yadi sAdhu kI pratijJA ke anukUla AhAra milA to ve lete haiM, anyathA nhiiN| bhojana ke prati unakIAsakti yAlolupatA nahIM hai| dAtAra unake caraNoM ko praNAmakara, unakI pUjAkara prArthanA karatA hai, "bhagavan ! mere gRha ko kRtArtha kiijie|" ataH unake AhAra grahaNa karane meM bhikSuka kA dInatApUrNa bhAva nahI haiN| ve mA~gate hI nahIM hai, ataH mAMgane vAle ke sAtha tulanA nahIM ho sakatI hai| gRhastha unako apanA zreSTha AdhyAtmika atithi tathA Atma-sAdhanA ke parivAra kA pramukha kuTumbI mAnatA hai| ataeva pAzcAtya jagata ke prakANDa paMDita rasela vaDa kA buddha ke viSaya meM kahA gayA doSa ki "He lived on the alms of the pious.(vaha dhArmika puruSoM kI bhikSA para jIvana nirvAha karate the)", jaina muni ke viSaya meM caritArtha nahIM hotA hai| zrAvaka jaba munirAja ko apane dhArmika parivAra kA zreSTha puruSa mAnatA hai, to usakA apane AtmIyajana ke prati bheMTa arpaNa karanA ucita hai| koI yaha soce ki binA kucha die hue muni kA bhojana lenA muphta kA mAla lenA huA, yaha bhrama hai| munirAja jisa gRha meM AhAra karate haiM, usakI AtmA ko itanI pavitratA aura puNya kI sAmagrI prApta hotI hai, ki unake saMtulana meM AhAra kA mUlya nagaNya rahatA hai| ataH AdhyAtmika saMpatti ke lAbha kI lAlasA se zrAvaka loga AhAra dene ke saubhAgya ke lie bar3A zrama karate haiM, mahinoM pravAsa karate haiM, vipula dravya vyaya karake dUra-dUra jA ina zramaNoM ko khojakara unako satkRta karane kA saubhAgya prApti nimitta hRdaya se prayatna karate haiN| arthazAstrI kA prANa"dravya" unake sAmane pAnI ke samAna hai| sevA kA saubhAgya unake lie ratnarAzi se bar3hakara hai| ataH apanI saMpatti 1. dharmo rakSatyapAyebhyo dharmobhISTa phlprdH| dharmaH zreyaskaromutra dharmeNAbhinaMdathuH // 116 - mhaapuraann|| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 cAritra cakravartI kA svAmI svecchApUrvaka AdhyAtmika saMta kI sevA meM vAMchanIya sAmagrI samupasthita karatA hai, aura sadA sevArtha tatpara rahatA hai, aisI sthiti meM una satpuruSoM ke viSaya meM asat Aropa kI bAta socanA abhadra kArya hai| miraja nareza dvArA bhakti sAMgalI se saMgha sAnaMda prasthAna kara miraja phuNcaa| mahArAja ke zubhAgamana kA samAcAra milane para vahAM ke nareza AcArya zrI ke darzanArtha pdhaare| mahArAja kA darzana kara saMta samAgama se unhoMne apane ko dhanya smjhaa| yahAM se calakara saMgha athaNI hotA huA atizaya kSetra bAbAnagara phuNcaa| pazcAt saMgha bIjApura aayaa| yahA~ sArvajanika sabhA meM muni vIrasAgara mahArAja tathA ailaka pAyasAgarajI kA prabhAvazAlI upadeza huaa| akkala koTa meM zAhI svAgata tathA dharma prabhAvanA vahAM se calakara saMgha magasira sudI 6 ko akkala koTa phuNcaa| yahAM sarakArI bAje dvArA saMgha kA bhakti pUrvaka svAgata kiyA gyaa| do baje dina ko nemisAgara munirAja tathA ailaka nemisAgara jI kA kezaloMca huaa| usa samaya rAjya ke ucca adhikArI mahodaya ne kacaharI kI chuTTI kara dI jisase rAjakarmacArI bhI kezaloca ko dekha ske| saMgha ke darzanArtha bahuta loga Ae the| kezaloMca ko dekhakara jaina sAdhuoM kI Atma-nimagnatA, vItarAgatA, nispRhatA, ahiMsAparatA kA janatA para gaharA prabhAva huaa| kezaloMca para anubhava pUrNa prakAza eka bAra maiMne AcArya mahArAja se pUchA thA-"mahArAja! Apa loga kezoM ko ukhAr3ate jAte haiM, mukha kI mudrA meM vikRti nahIM AtI, mukha para zAMti kA bhAva pUrNatayA virAjamAna rahatA hai, kyA Apako kaSTa nahIM hotA?" __ mahArAja ne kahA thA-"hameM keza-loMca karane meM kaSTa nahIM mAlUma pdd'taa| jaba zarIra meM moha nahIM rahatA hai, taba zarIra-pIr3A hone para bhAvoM meM saMkleza nahIM hotA hai|" eka bAta aura hai, nirantara vairAgya bhAvanA ke kAraNa zarIra ke prati moha bhAva dUra ho jAtA hai, ataH AtmA se zarIra ko bhinna dekhane vAle ina tapasviyoM ko kezaloca AtmavikAsa kA kAraNa hotA hai| anya saMpradAya vAloM ke aMtaHkaraNa para isakA gaharA prabhAva par3atA hai, jinadharma kI prabhAvanA hotI hai| ahiMsA aura aparigraha bhAva ke rakSaNArtha yaha kArya kiyA jAtA hai| yathArtha meM sukhaduHkha kA saMvedana manovRtti para adhika Azrita rahatA hai| jaba mana ucca Adarza kI ora lagA rahatA hai, taba jaghanya saMkaToM kA bhAna taka nahIM hotA hai| ise dekhakara yaha bhI samajha meM AtA hai, ki munirAja jisa prakAra zarIra se digambara hote haiM, usI prakAra inakA mana bhI vAsanAoM ke ambara se unmukta rahatA hai| jainezvarI tapasyA ke dvArA dharma prabhAvanA ke lAbha Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 tIrthATana ko vismaraNa kara koI-koI vyakti ekAnta meM kezaloMca kA samarthana karate haiN| yaha dhAraNA ayogya hai| sArvajanika rUpa dene se anya dharmiyoM ke citta meM jainadharma kI mahimA aMkita hotI hai aura ve sacce sAdhutva kA mUlyAMkana karane lagate haiN| unameM pUjya bhAvanA jagatI hai| nijAma rAjya praveza isake pazcAt saMgha ne tatkAlIna nijAma rAjya meM praveza kiyA thA jo Aja svataMtra bhArata meM vilIna ho gayA hai| isake kucha samaya pUrva AnaMda ke seTha mANikacanda motIcanda zAha tathA bAlacanda jI koThArI (vakIla), gulavargA ne nijAma riyAsata ke dhArmika vibhAga ke pAsa prArthanApatra tA. 1 vaha. 1337 pha. (san 1927 meM) diyA, usa para zrI digambara AcArya mahArAja ke saMgha ko vihAra ke lie svIkRti prApta ho gaI tathA mArga meM saMgha ko koI takalIpha na ho isase tatkAlIna pulisa suprinTeDeMTa maulavI muhammada jalAluddIna ne do pulisa ke sipAhiyoM ko digambara muni saMgha ke sAtha-sAtha rahane kI vizeSa AjJA tArIkha 3 vahamana 1337 pha. ko dI thii| usameM likhA thA "muhammada jalAluddIna mohatamima kotavAlI jilA gulavargA kI ora se mi. bAlacanda koThArI bI.e., ela.ela.bI. vakIla, gulavargA nivAsI ke nAma uttara nivedana hai ki Apake prArthanA patra para abdula karImakhAM aura AvAjIrAva nAmaka do javAna (sipAhI) Aja tA. 3 vahamana san 1337 phasalI ko eka mAha ke lie ravAnA kie jAte haiM, ataH samaya avadhi kI samApti para do inphandadAra san 1337 phasalI ko vApisa kara die jaaveN|" jaba saMgha vAgadharI pahuMcA taba vahAM sva. seTha lIlAcanda hemacanda kI dhArmika seThAnI rAjUbAI ne sAre saMgha tathA anya yAtriyoM kA bar3e Adara pUrvaka bhojana satkAra kiyaa| yahAM AhAra ke uparAMta sAmAyika huii| tatpazcAt saMgha kA Alanda kI ora vihAra huaa| AlaMda meM prabhAvanA AlaMda kI jaina samAja ne utsAha pUrvaka saMgha kA svAgata kiyaa| yahAM saMgha seTha nAnacanda sUracanda ke udyAna meM ThaharA thaa| pahale aisI kalpanA hotI thI, ki kahIM kucha saMkIrNa cittavAle anya saMpradAya ke loga vighna upasthita kareM, kintu mahArAja zAMtisAgara jI ke tapobala se aisA adbhuta pariNamana huA ki brAhmaNa, musalamAna, liMgAyata, hindu Adi sabhI dharma vAle bhaktipUrvaka darzanArtha Ae aura prasAda ke rUpa meM pavitra dharmopadeza tathA kalyANakArI bAteM sAtha meM lete ge| AlaMda meM sarakArI adhikAriyoM aura sArI janatA ne digambara muniyoM ke darzana se apane jIvana ko kRtArtha kiyaa| eka dina kasAIkhAnA baMda kiyA gayA yahAM magasira sudI 10 ko vIrasAgara mahArAja kA kezaloca huaa| usa samaya janatA kI Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 cAritra cakravartI bar3I bhIr3a thii| vahAM ke bar3e-bar3e adhikArI bhI upasthita the| usa dina zahara kA kasAI khAnA banda kara diyA gayA thaa| jisa dina AcArya mahArAja kA AhAra seTha mANikacanda motIcaMda ke yahAM nirvighna huA usa dina Ananda magna hokara una seTha sAhaba ne zeDavAla anAtha chAtrAzrama ko vizeSa dAna die| yaha isa bAta ko sUcita karatA hai, ki ye sAdhu janatA ko kitane priya hote haiM aura unakA AhAra bhAra nahIM hotA hai, pratyuta vaha dAtAra ko AbhArI karatA hai| vaha jIvana bhara una svarNa kSaNoM kA smaraNa kiyA karatA hai, jaba yuga zreSTha ahiMsA ke ArAdhaka mahApuruSa sAdhurAja dvArA usakA gRha pavitra kiyA gayA thaa| guMjoTI grAma kI vizeSa bAta AlaMda se guMjoTI jAne kA mArga moTara ke jAne ke ayogya thA, ataH gurubhaktaa zrA hIrAcanda mANikacanda zAha ne vaha rAstA turanta ThIka kraayaa| saMgha gujoTI meM seTha devacanda dhanajI ke udyAna meM tthhraa| AcAryazrI kA AhAra seTha gulAbacaMda devacanda ke yahAM huaa| unhoMne pAMca hajAra rupayA zeDavAla anAthAzrama ko dAna meM die| guru darzanArtha tathA unake ahiMsAmaya upadeza ko sunane janatA aura adhikArI loga Ate the| isake anantara eka viziSTa ghaTanA yaha huI ki AcAryazrI ne Age vihAra kA nizcaya kara saMgha ko AjJA de dii| jaba yaha bAta janatA aura rAjya ke adhikArI varga ko vidita huI taba unhoMne mahArAja se aneka bAra rukane kI prArthanA kI, kintu usakA kucha asara na huA, kAraNa mahArAja satyavratI haiN| jo vANI mukha se nikala jAya usakA prANapaNa se pAlana karate haiN| isase yaha bhI jJAta hotA hai ki ye mahApuruSa sadA AtmArAdhana meM tatpara rahate haiN| janatA kI bhakti, usakA prema na inheM harSita karatA thA aura na nIcoM kA duSTa vyavahAra inako duHkhI hI karatA thaa| satyavratI muni kA vacana pAlana ye vItarAga tapasvI donoM avasthA meM sAmya saMpanna mAnasika saMtulana ko samyak prakAra se surakSita rakhate haiN| vyApArika manovRtti inakI nahIM rahatI, anyathA lAbha kI kalpanA kara pUjyazrI, apane prasthAna ke kAryakrama ko badala dete| ye satya mahAvratI munirAja nizcaya pUrvaka jo vacana kaha dete haiM usakI pUrti kie binA nahIM rahate haiN| isa pratijJApUrti ke hetu prANoM kI Ahuti ko bhI taiyAra hote haiN| eka bAta aura hai ki ve gaMbhIra vicAra ke uparAMta hI apanA pakkA nizcaya karate haiN| vicArAdhIna bAta meM pheraphAra ho sakatA hai| inakA nizcaya to himAlaya se bhI adhika dRr3ha hotA hai| lAbha kI lolupatA laukika logoM ko lubhA liyA karatI hai, kintu ina saMtoM ko Agamokta siddhAMta ke saMrakSaNa kA hI sadA dhyAna rahatA hai| ina zramaNoM ke jIvana kA nikaTa se nirIkSaNa karane para vivekI vyakti ko bodha hogA www Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 156 ki ye Atmazuddhi tathA loka kalyANa meM kitane vyasta rahate haiN| ye rAgadveSa, moha, krodha, kalaha mAyAmayI duniyA ke kadama para kadama na rakha AtmotkarSa ke patha para calate haiN| isase koI koI yaha socate haiM, ye jIvana saMgrAma se Darakara bhAgate haiN| aMgreja lekhakoM kA anusaraNa karate hue zrI javAharalAla neharU likhate haiM-buddha dharma tathA jaina dharma ne jIvana se dUra rahane para jIvana se dUra bhAgane para jora diyA hai| ye udgAra jaina gRhasthoM ke viSaya meM tanika bhI nahIM lAgU hote haiM, kAraNa gRhasthAzrama meM laukika jIvana yAtrArtha nyAyapUrNa pravRtti kA jaina Agama meM upadeza hai, tathA yaha dekhane meM AtA hai ki apane tathA sArvajanika kAryoM meM jaina gRhastha yogya bhAga letA hai, rASTra aura jagata kI samRddhi aura sevA meM hAtha baTAtA hai| kyA jaina muni jIvana se dUra bhAgate haiM ? __ jaina muni ke viSaya meM bhI yaha kathana asaMgata hai, kAraNa sacce jIvana meM unakI pravRtti hotI hai| mohI jagata ke samAna unakI jIvana dhArA na dekhakara unheM jIvana ke uttaradAyitva se dUra bhAgane vAlA batAnA nyAyocita nahIM hai| unakA mukhya lakSya hai AtmA se rAga, dveSa, moha, mAyA Adi kalaMkoM ko dUra kara use pUrNa pavitra, sarvajJa, parama jyoti svarUpa paramAtmA banAnA, ataH unako saMsAra ke jAla se apane Apako bacAnA Avazyaka hai| jisa pudgala kI ArAdhanA ko jar3avAdI jIvana mAnatA hai, use ye mahAtmA munIndra mRtyu jAnate haiN| inakA lakSya amRtattva ko prApta karanA hai, jisa para kAlabalI kA jora nahIM calatA hai| pAzcAtyoM ke yahAM svAdhInatA kA jo sthAna hai, vahI sthAna ina zramaNoM kI dRSTi meM mukti kA hai| zatru cAhe bhItarI hoM yA bAharI unake baMdhana meM par3anA hI parAdhInatA hai| kAma, krodha, lobha Adi zatruoM kA baMdhana kATane para hI mukti kI prApti hotI hai| isase ye munirAja una prasaMgoM se dUra rahate haiM jo AtmA ko aMtaraMga zatruoM kA kaidI banAte haiN| vAsanAoM para vijaya ye vivekI vAsanAoM kI dAsatA ko naraka se bhI bhISaNa vastu mAnate haiM, ataH vAsanAvijaya ke hetu ye apane saMpUrNa iMdriya sambandhI sukhoM ko chor3akara Atmazuddhi ke zreSTha udyoga meM saMlagna hote haiN| usa kArya ke lie ye kama se kama samaya nidrA meM lagAte haiN| alpa sAtvika AhAra lekara niraMtara jAgRta rahate haiN| adhyAtmavAda ke sUrya ko dekhane kA jina AMkhoM ko abhyAsa nahIM hai| ve cakSugocara kAryasaMlagnatA ko hI kAma mAnate haiN| 1. "Budhism and jainism rather emphasised the abstention from life-running away from life." -Jawaharlal Nehru : 'Discovery of India', p.83. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 cAritra cakravartI vizvakavi DaoN. Taigora ne likhA hai-"yUropa meM lagAma pahane hue maranA eka gaurava kI bAta samajhI jAtI hai|"kaam kaisA hI ho, AkhirI jIvana paryanta joza ke sAtha hAtha-paira hilAte hue mara jAnA, zreSTha kArya socA jAtA hai| isa dRSTi ke viSaya meM ravi bAbU ne likhA hai-"jaba kisI jAti ko isa karma cakra meM ghUmane kA casakA laga jAtA hai, taba phira pRthvI meM zAMti nahIM raha paatii|" bahuta samaya pahale vyakta kie kavIndra ravIndra ke uparokta udgAra Aja ke yuga meM pUrNa satya pramANita hote haiN| bhoga ke rogI muniyoM kI mahattA ko nahIM samajha pAte Aja kA jagat yathArtha meM jvAlAmukhI ke mukha para baiThA huA dikhatA hai| eka cinagArI kahIM se pahuMcI ki visphoTa dvArA pralaya kA dRzya upasthita hone meM dera na lgegii| ye bhoga ke rogI svastha vItarAga saMtoM aura saMskRti ke satya svarUpa ko apanI malina dRSTivaza nirdoSa rUpa se dekha hI nahIM pAte haiN| AdhyAtmikatA ke zava para nirmita jar3avAda kA prAsAda mRtyu ke maMdira se tanika bhI bhinna nahIM hai| ataH use yamAlaya ke sivAya anya upayukta nAma nahIM diyA jA sktaa| bhogapradhAna saMskRti __ Atma-vidyA kI kasauTI para kasane para jJAta hogA, ki Aja kI sabhyatA barbaratA kA svarNa saMskaraNa (Golden Edition) hai| nAganAtha aura sAMpanAtha meM kyA aMtara hai ? bhoga pradhAna saMskRti bhI vikRti kA mohaka rUpa hai| ravIndra bAbU ne sundara bAta kahI hai, "yaha svIkAra karanA hogA, ki saMtoSa, saMyama, zAMti aura kSamA ye sabhI sarvocca sabhyatA ke aMga haiN| inameM car3hA UparI-rUpI camaka-damaka patthara kI ragar3a kA zabda aura cinagAriyoM kI varSA nahIM hai|"unke ye zabda bar3e anamola haiM, "inameM hIre kI zItala, zAMta jyoti hai| usa ragar3a ke zabda aura cinagAriyoM ko isa sthira, satya jyoti se bar3hakara, kImatI samajhanA korA jaMgalIpana hai|" ujjvala saMskRti kA AdhAra staMbha zramaNoMnevAsanAoM kI vijayako saMskRti kA AdhArastaMbhamAnA hai| jaise-jaise vAsanAoM kI vijaya bar3hatI jAtI hai, vaise vaise AtmA kA vikAsa hotA jAtA hai| usa AtmavikAsa ke hetu hI jaina muni para-padArthoM kA tyAga karate haiM aura una vastuoM ke prati AtmA meM chupI mamatA ke bIjoM ke vinAzArtha niraMtara udyoga karate haiM dhyAna karate haiN| ravi bAbU ke ina zabdoM meM kitanA satya hai, "vAsanA ko choTA karanA hI AtmA ko bar3A karanA hai| yUropa marane ko bhI rAjI hai, kintu vAsanA ko choTA karanA nahIM caahtaa| hama bhI marane ko rAjI haiM, kintu AtmA ko unakI parama gati-parama saMpatti se vaMcita karake choTA banAnA nahIM caahte|"is vAsanA Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 tIrthATana vijaya ke kArya meM saMlagna AtmA kI daur3a dhUpa nahIM dikhatI hai, ataH sthUla dRSTi vAloM ko yaha kriyA zUnyatA sI pratIta hotI hai|" unake viSaya meM ve kahate haiM, "yaha nizceSTa bhAva yA niThallApana nahIM hai| saMsAra kI dRSTi se vaha jar3atA jAna par3atI hai| parantu vAstava meM vaha jar3atA nahIM hai, jaise pahiye ke atyaMta ghUmate rahane para vaha dikhAI nahIM par3atA, vaise hI vaha anaMta gati nizceSTatA sI jAna par3atI hai|" (svadeza) muniyoM kA vyasta jIvana __ina munijanoM ke samIpa jAkara dekhane para patA calatA hai, ki inakA pratyeka kSaNa anamola hai| usakA apavyaya karanA ve nahIM jaante| apane jIvana ke kSaNoM ko nidrA ke lie dete hue bhI inako bar3A saMkoca hotA hai, ataH prayatna karate haiM ki kama se kama nIMda aave| isase nidrA vijaya tapa kI bhI sAdhanA karate haiN| ye krodha, mAna, matsara, kAmAdi antaraMga vikAroM kA unmUlana kArya kiyA karate haiM, jisase AtmA paramapada ko prApta kre| AcArya zAMtisAgara mahArAja ne isa nidrA japa-tapa kI bhI khUba sAdhanA kI thii| japa kA kAla eka dina maiMne (7 disaMbara san 1951 ke) suprabhAta ke samaya AcArya mahArAja se pUchA thA-"mahArAja! Ajakala Apa kitane ghaMTe jApa kiyA karate hai ?" __ mahArAja ne kahA thA - rAta ko eka baje se sAta baje taka, madhyAhna meM tIna ghaMTe tathA sAyaMkAla meM tIna ghaTe jApa karate haiN| isase suhRdaya sudhI socasakatA hai ki ina puNya zloka mahApuruSoM kA kAryakrama kitanA vyasta rahatA hai| ye jIvana se bhAgate haiM yaha kathana asatya kI parAkASThA hai, jaise sUrya ko kalaMka kA puMja khnaa| satya kathana to yaha hogA ki ye mRtyu se, AtmA kI mRtyu se dUra jAte haiN| It is not escape from life, rather it is escape from death. ataH zrI neharU kA AkSepa pUrNatayA aparicaya mUlaka hai| kolhU kA baila prabuddha mAnava kI ceSTA kolhU ke baila ke samAna jute rahane sadRza nahIM rhtii| pudgala kI saMgati se yaha iiajJa jIva kolhU ke baila sadRza kriyAzIlatA meM juTA rahatA hai| usase usakA kucha hita nahIM hotA hai| kavivara banArasI dAsa jI ne likhA hai ki moha ke saMsarga vaza jIva kI kolhU ke baila ke sadRza sthiti hotI hai, kintu munijana mAnava ke samAna vivekapUrNa kriyA karate haiN| ve baila ko bhalA apanA Adarza kyoM banAveMge? usa baila kA citraNa kavivara banArasIdAsa jI ne nATaka samayasAra meM isa prakAra kiyA hai - pATI baMdhe locana soM saMkuce dabocani soM, kocani ko soca so nivede kheda tnko| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 cAritra cakravartI dhAivohI dhaMdhA aru kaMdhA mAhi lagyo jota, bAra bAra Ara sahai kAyara hai mana ko| bhUkha sahai pyAsa sahai durjana ko trAsa sahai, thiratA na gahai na usAsa lahai china ko| parAdhIna ghUmai jaiso kolhU ko kamero baila, taisoI svabhAva bhaiyA jagavAsI jana ko // 7 // jyotirmaya mArga upaniSad kI prArthanA meM kahA gayA hai-"tamaso mA jyotirgamaya, mRtyormA amRtaM gamaya'" (mAtA! hameM aMdhakAra se prakAza kI ora le cala, mRtyu se amRta pada ko prApta karA ) / usakA mArga sarvAMgINa ahiMsA kA pAlana karanA hai| jaba taka saMpUrNa choTe bar3e jIvoM ke prANoM ke prati sammAna kA bhAva nahIM jAgRta hotA hai, taba taka bakarAja kI bhAMti ahiMsA kI bAharI nakala jIva ko zreyamArga para nahIM pahuMcAtI hai| apanI duSTavRtti zodhana kiye binA loga cikitsAsama ahiMsA dharma rUpa auSadhi ko hI burA kahate haiM, jaise akuzala kArIgara apane kAma karane ke aujAroM ko burA batAtA hai, isI prakAra apanI hIna pravRttiyoM ko na sudhArakara ajJa vyakti kalyANaprada dharma ko doSapUrNa kahane lagate haiN| vivekI vyakti aise bhramajAla meM na phaMsakara satpatha meM saMlagna rahate haiN| usa zreyomArga kA darzana ina zramaNoM kI jIvanacaryA meM vidyamAna rahatA hai| inake dvArA hiMsAdi pApoM ke parityAga kA jo upadeza diyA jAtA hai, vaha logoM ke naitika stara ko sthAyI rUpa se itanA unnata kara detA hai jitanA rAjya kA kaThoratama daMDa bhI nahIM kara pAtA hai| daMDa kI bhIti antaHkaraNa athavA manovRtti ko nahIM badala sakatI hai| kintu ina yogiyoM kA vizuddha jIvana satpAtroM ke hRdaya kA parivartana karake use AlokapUrNa kara detA hai, phira usakI AtmA svayaM usake lie mArgadarzaka bana jAtI hai| ina zramaNoM ke nimitta se loka-kalyANa ke lie aneka saMsthAeM khula jAtI haiM, garIboM ke hitArtha bar3e-bar3e upayogI kAma ho jAte haiN| isa prakAra yadi sUkSmatA se dekhA jAya to eka vyakti munipada ko dhAraNa kara agaNita vyaktiyoM kA laukika, naitika, tathA AdhyAtmika hita karatA hai| usa laukika hita kA paramArtha jIvana se paraMparAgata saMbaMdha rahatA hai| lAtUra apane nizcaya ke anusAra gunjoTI se samAroha pUrvaka saMgha kA prasthAna ho gyaa| pauSa vadI dUja ko saMgha lAtUra phuNcaa| yahAM setavAla samAja ke bhaTTAraka vizAlakIrtijI kI gaddI hai| unhoMne AcAryazrI ko praNAmAMjali arpita kI tathA saMghapatijI ko mAnapatra Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 163 diyaa| vahAM se calakara saMgha 15 disambara ko nAMder3a phuNcaa| vahAM svAgata ke julUsa meM jilAdhIza Adi adhikArI bhI sammilita the| sTeTa ke ghur3asavAra tathA pulisa sarva prakAra kI suvyavasthA karate jAte the| vidarbha prAMta meM praveza zrI candrasAgarajI ne, jo kucha samaya ke liye nAMdagAMva cale gaye the, lagabhaga do sau zrAvakoM sahita nAMder3a meM Akara saMghako vardhamAna bnaayaa| eka dina vahAM rahakara saMghane 17 disambara ko prasthAna kiyA, yahAM taka hI nijAma kI sImA thii| ataH sTeTa ke karmacAriyoM aura adhikAriyoM ne sadbhAvanA pUrvaka AcArya mahArAja ko praNAma kiyA aura vApisa lauTa aaye| yaha AcAryazrI kA Atmabala thA jisase nijAma sTeTa meM se vihAra karate hue tanika bhI gar3abar3I nahIM huI, kintu vItarAga guruoM kA gaurava bddh'aa| __ aba saMgha sTeTa ke bAhara umarakher3a meM tA.20 disambara ko pahuMca gyaa| isake pazcAt tA.21 ko saMgha pusada ke lie ravAnA huaa| kAraMjA kI dhArmika maMDalI ne paM. devakInandana jI vyAkhyAnavAcaspati ke netRtva meM pUjyazrI se kAraMjA hokara vihAra karane kI anunaya vinaya kii| kintu vaha rAstA cakkara kA par3atA thA, isase unakI prArthanA asvIkRta huii| pUsada meM AsapAsa kI bahuta jaina janatA ne Akara gurudarzana kA lAbha liyaa| isake pazcAt tA. 23 disambara ko saMgha Digarasa aayaa| dUsare dina dAkhA phuNcaa| vahAM lagabhaga do hajAra zrAvakoM kA samudAya ekatrita ho gayA thaa| AcAryazrI kA upadeza sunakara bhavyAtmAoM ko avarNanIya Ananda milA thaa| unakA eka eka zabda bar3e prema, bar3I bhakti aura atizaya zraddhApUrvaka sunA gayA thaa| __ isake pazcAt saMgha 26 disambara ko yavatamAla phuNcaa| yahA~ khAmagAMva ke zrAvakoM ne sarva saMgha ko bhojana kraayaa| yahAM pradyumnasAva jI kAraMjA vAloM ke yahAM pUjya AcAryazrI kA AhAra huaa| rAtri ke samaya zrI jinagaur3A pATIla kA madhura kIrtana huaa| zrI pATIla govindarAvajI ne saMgha ke lie dUdha, lakar3I, kA prabandha vardhA paryanta karake apanI bhakti tathA prema bhAva vyakta kiyA thaa| tA. 28 ko saMgha pulagAMva phuNcaa| bAlU ke bore DAlakara kRtrima pula banAne kI kuzalatA tathA gurubhakti zrI jamanAlAla jI jhAMjharI ne pradarzita kii| yahA~ sundara julUsa nikAlA gayA thaa| saMgha 30 disambara ko vardhA phuNcaa| AcArya mahArAja tathA anya tyAgiyoM kA upadeza huaa| yahAM se saMgha ravAnA hokara 2 janavarI san 1628 ko nAgapura ke samIpa pahuMca gyaa| nAgapura aura vardhA ke madhya kA mArga bahuta kharAba thaa| use nAgapura jaina samAja ne tatparatApUrvaka ThIka kraayaa| ratnatraya-mUrti AcArya mahArAja ne munitraya sahita tIna janavarI san 1928 ko nAgapura nagara meM praveza kiyaa| julUsa tIna mIla ke lagabhaga lambA thaa| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 cAritra cakravartI usameM chatra, camara, pAlakI dhvajA Adi sone cAMdI Adi kI bahumUlya sAmagrI thI, isase usakI zobhA bar3I manorama thii| nAgapura nagara vAsiyoM ke sivAya prAMta bhara ke loga jaina ajaina tathA adhikArI varga AcAryazrI ke darzana dvArA apane ko kRtArtha karane ko khar3e the| logoM kI dhAraNA hai ki itanA sundara vizAla bhavya aura bhakti yukta janatA kA julUsa punaH nAgapura meM aba taka nahIM niklaa| apUrva svAgata aMjanI se calakara gurudeva kI sItAbarDI meM pUjA ke anantara julUsa zAMtinagara kI ora claa| yaha navIna sthAna bAhara se Aye hue hajAroM jainiyoM ke nivAsa ke lie banAyA gayA thaa| Aja bhI vaha sthAna AcAryazrI ke nAma se smAraka rUpa meM vikhyAta hai| julUsa kI zobhA darzanIya thii| jahAM dekho vahAM bhakta janatA gurudeva para suvAsa yukta puSpoM kI varSA kara rahI thii| bhIr3a itanI adhika thI ki jaba mahala ke pAsa zrImaMta bhoMsale sarakAra ragdhU jI mahArAja ne julUsa rokane ke lie prArthanA karavAyI taba prayatna karane para bhI janatA ke pravAha ko rokanA azakya ho gyaa| zAMtinagara meM nivAsa avarNanIya vaibhava, zobhA tathA ullAsa ke sAtha julUsa zAMti nagara meM phuNcaa| jahAM lagabhaga ATha dasa hajAra jaina baMdhuoM ke nivAsa kA prabaMdha thaa| prabaMdha vyavasthA sundara thii| bAhara ke jaina baMdhuoM ke lie hara prakAra kI sAmagrI dene kI vyavasthA samAja ne kI thii| tIna dina paryanta vaha sthala sajIva zAMtinagara dikhatA thaa| vahA~ para ArtadhyAna, raudradhyAna ke badale dharma kI dhArA pravAhita ho rahI thii| nAgapura rAjadhAnI kA sthAna hai, kintu tIna dina paryanta logoM kA zAMtinagara kA AkarSaNa dekha aisA lagatA thA ki vahA~ dUsarI rAjadhAnI bana gaI hai| nAgapura ke nAgarikoM kI bhakti kA kAraNa mahAbhArata meM likhA hai ki nAganareza zramaNoM ke upAsaka the| nAgakulIna rAjA takSaka nagna zramaNa ho gayA thA / ' digambara muniyoM ke prati nAgapura prAMtIya janatA kI bhakti ne purAtana kathana kI prAmANikatA pratipAdita kara dI thii| hameM to aisA lagatA hai ki nAga yugala ko sura padavI pradAna karane vAle bhagavAna pArzvanAtha kI nirvANa bhUmi ke darzanArtha jAne vAle ina mahAmuni tathA unake saMgha ke prati logoM ne apAra bhakti pragaTa kI jo isa vicAra kI puSTi karatA thA ki yaha nagara yathArtha meM nAgapUra (phaNipura) hI hai| nAgamaMDala ke nAyaka padmAvatI dharaNendra ne sadA hI prabhu pArzvanAtha kI bhakti karane vAloM 1. "so'pazyat nagnaM zramaNaM Agacchantam" - mahAbhArata Adiparva (hindUdharma samIkSA pR. 135) Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 165 kI sadA sahAyatA kI hai aura unake saMkaTa dUra kiye haiN| __ isa prasaMga meM yaha bAta dhyAna dena kI hai ki samyagdRSTi jIva bhavanatrika devoM meM utpanna nahIM hotaa| bhavanatrika meM utpanna hone ke pazcAt samyaktva prApta hone meM koI bAdhA nahIM hai| saudharmendra kI indrANI samyaktva yukta ho janma nahIM letI, kintu pazcAt vaha samyaktva prApta karatI hai| aisI hI sthiti zAsana devoM kI hai| zIla pAhuDa meM "arahaMte suhabhattI sammataM"(40) arhantoM meM nirmala bhakti samyaktva hai, aisA kuMdakuMda svAmI ne kahA hai| yaha paribhASAzAsana-devatAoM meM pAI jAne se unako samyaktvI mAnanA ucita hai| vevAtsalyamUrti rahate haiN| uttarapurANa meM kahA hai ki pralaya ke pUrva muni ke prathama grAsa ko Taiksa rUpa meM lene vAle duSTa kalkI ko zuddha samyaktvI yakSa mAra DAlatA hai| "asuraH zuddhadRka"-zuddha samyaktvI asura, ataH zAsana-devatAoM ko samyaktvI jAnanA ucita hai (parva 76, 414) / vAstava meM usa nAga yugala kA saubhAgya avarNanIya thaa| kavi bhUdharadAsa ne jo likhA hai vaha pUrNatayA satya hai - nAga yugala ke bhAga kI mahimA kahI na jaay| jina darzana prApati bhaI maraNa samaya sukhdaay|| isa apUrva upakAra ko sadA smaraNa rakhate huye kRtajJa jIva, prabhu pArzvanAtha kA prema se nAma lene vAloM kI kAmanA pUrNa karate haiN| isIlie bhagavAna pArzvanAtha kI janmabhUmi kAzI vAsI eka bhakta kavi vRndAvana ne likhA hai - vAmAsuta kI sevA kariye, kAhe mana meM zaMkA dhriye| padmA jAkI dAsI kahiye, jo jo sukha mAMgo so lhiye| nAgapura kA itavArA bAjAra, sarAphA bAjAra tIna dina paryanta baMda rahe the| yathArtha meM dekhA jAya to kahanA hogA ki ina ratnatraya mUrti ko prApta kara pAralaukika dhanasaMcaya meM catura vyApArI nimagna the, isI dRSTi ko prAdhAnya de unhoMne bar3e-bar3e daravAje banavAye the| toraNa, vaMdanamAla, Adi se nagarI ko sajAyA thaa| isaliye nagara bar3A nayanAbhirAma lagatA thaa| vahAM ailaka caMdrasAgara tathA pAyasAgara ainApura vAloM kA kezaloMca huA thaa| lagabhaga 15 hajAra janatA upasthita thii| dharma-puruSArtha para vivecana usa avasara para dharma puruSArtha ke viSaya meM mahArAja kA mArmika upadeza huaa| vAstava meM jinakA jIvana dharmamaya hai aura jo dharmamUrti haiM, ve hI dharma ke viSaya meM adhikArapUrvaka bAta kaha sakate haiM aura unase hI zrotAoM kA hRdaya maMgala prakAza prApta karatA hai| pApAcaraNa meM nimagna buddhijIvI vyaktiyoM ke mukha se dharma ke pratipAdana meM saprANatA nahIM Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 cAritra cakravartI dikhtii| unakI vANI kA hRdaya se saMbaMdha nahIM rahatA hai| ___ mahArAja ne kahA thA-"hiMsA Adi pApoM kA tyAga karanA dharma hai| isake binA vizva meM kabhI bhI zAMti nahIM ho sktii| isa dharma kA lopa hone para sukha tathA AnaMda kA lopa ho jaaygaa| dharma kA mUla AdhAra saba jIvoM para dayA karanA hai| yaha dharma, jIvana se bhI bahumUlya hai isake rakSaNa ke lie prANoM kA bhI moha nahIM karanA caahie| isa dharma ko bhUlane vAlA jIva kabhI bhI sukha nahIM paataa| purANa, graMthoM meM isa bAta ke pramANa milate haiM ki isa dharma kA pAlana karane vAle choTe jIvoM ne bhI sukha prApta kiyA aura use bhUlane vAloM ne durgati meM jA duHkha bhogA hai| isa dharma ke dvArA jIva sukhI hotA hai, saba prakAra kA vaibhava pAtA hai; isalie isa dharma pAlana karane meM pratyeka vivekI jIva ko laganA caahie|" mahArAja kA yaha bhI kathana hai-"yadi dharma DUbatA hai to hameM apane jIvana kI bhI cintA nhiiN|" unakA yaha kathana pUrNatayA ThIka hai| jaba bhI dharma aura karttavya ke mArga meM vipatti AyI hai taba unane prANoM kI bAjI lagAyI hai aura unakI dharmabhakti se vipatti kI ghaTA sadA dUra huI hai| unakA yaha bhI kathana hai ki samatA jainadharma kA mUla hai| jinendra kI vANI ke anusAra calane meM kalyANa hai| zakti ke anusAra dharma kA pAlana kro| yadi hiMsAdi paMca pApoM ke tyAga kI zakti nahIM hai, to eka kA hI tyAga kro| zakti ke anusAra tyAga karane meM bhalAI hai| mArga ko ulTA karane meM bar3A pApa hai| dharma kA mUla dayA aura samatA hai dayApUrNa aMtaHkaraNa vAlA jaina hai| jaina jAti nahIM hai| jaina dharma hai| Agama meM dharma kI aneka paribhASAeM kI gaI haiN| kArtikeyAnuprekSA meM kahA hai dhammo vatthusahAvo khamAdibhAvo ya daha viho dhmmo| rayaNattayaM ca dhammo jIvANaM rakkhaNaM dhammo / / vastu kA svabhAva dharma hai| uttama kSamAdi dasa prakAra ke pariNAma dharma haiN| ratnatraya dharma hai, tathA jIvoM kI rakSA karanA dharma hai| gautama gaNadhara ne kahA hai, "dharmasya mUlaM dayA' (dharma kI jar3a dayA hai)| bhinna-bhinna apekSAoM se dharma kA svarUpa kahA gayA hai| "jainadharma ko dhAraNa karane kA sabako adhikAra hai| jainadharma dhAraNa karane kA kisI ko bhI niSedha nahIM hai| cAMDAla dhIvarAdi ne jaina dharma dhAraNa kara svarga loka pAyA hai| svarga kI koI kImata nahIM hai| mahatva hai mokSa kaa| zUdra bhI deva pada paayegaa| vahAM se manuSya ho mokSa ko prApta kregaa| jaina dharma ke dvArA jIva kA duHkha dUra hotA hai|" eka zaMkA eka bAra maiMne mahArAja ke mukha se yaha sunA ki jaina dharma ke dvArA jIva ko sukha milatA hai, taba maiMne pUchA thA-"mahArAja! isa jaina dharma ne Apako jitanA duHkha diyA, utanA kisI Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 tIrthATana dUsare ko nahIM diyA, taba ApakA kathana kaisA hai ki yaha sabako sukha kA dAtA hai ?" mahArAja ne merI ora dekhakara pUchA-"tumhArA kyA abhiprAyaH hai, spaSTa karo?" maiMne kahA-"mahArAja ! isa jainadharma ne Apako gRha, vastra, vaibhava, kuTumba Adi se pRthak karA diyaa| zrImanta parivAra ke mukhya puruSa hote hue bhI Apake pAsa koI bhI sAmagrI nahIM hai jisase Apa zarIra ke kaSTa kA nivAraNa kara skeN| isa jaina dharma kI zikSA ke kAraNa Apa ATha-dasa dina taka bhI bhUkha aura pyAsa kA kaSTa uThAte haiN| isa dharma ke kAraNa hI Apa daMza, mazaka nagnatA Adi ke bhayaMkara kaSTa bhogate haiN| yadi Apane isa dharma ko na dhAraNa kiyA hotA, to Apa saba prakAra sukhI rahate?" samAdhAna mahArAja ne kahA-"isa dharma ne hameM avarNanIya nirAkulatA dI hai| isase bar3I zAMti prApta huI hai| bAhya parigraha Adi se sukha pAne kA bhrama hai| unake tyAga se saccA Ananda milatA hai| upavAsa Adi hama isalie karate haiM ki pUrva meM bAMdhe gae karmoM kI nirjarA ho jaaye| agni ke tApa ke binA jaise suvarNa zuddha nahIM hotA usI prakAra tapazcaraNa ke binA saMcita karmoM kA nAza nahIM hotaa| vratAcaraNa ke dvArA karmoM kA saMvara hotA hai| aura kaSTa sahana karane se pUrvabaddha karmoM kI nirjarA hotI hai| jaina dharma ne hameM duHkha diyA yaha samajhanA bhUla hai| isane hameM bar3A sukha diyA, bahuta zAMti dii|" ___ mahArAja ne kahA-"sukha ke lie karmoM kA baMdha rukanA caahie| karmoM ke saMvara kA upAya jina bhagavAna ne cAritra kA pAlana kahA hai| purAne baMdhe karmoM kA nAza bhI Avazyaka hai| vaha RNa ke samAna hai| jaba jIva ne karjA liyA hai, taba use cukAnA hI par3egA, cAhe samatA bhAva se karmoM kA phala bhogo cAhe saMklezapUrvaka bhogo| bhoganA par3egA avazya / ataH hama karmoM kI nirjarA ke lie kAyakleza Adi tapa karate haiN|" mokSapAhur3a kA yaha kathana tapazcaraNa kA mahatva batAtA hai - dhruvasiddhistIrthaMkaraH caturjJAnayutaH karoti tapazcaraNam / __jJAtvA dhruvaM kuryAt tapazcaraNaM jJAnayuktaH api // 60 // nizcita rUpa se mukta hone vAle cAra jJAna vAle tIrthaMkara tapazcaraNa karate haiM yaha jJAtakara jJAnI puruSa ko tapazcaraNa karanA caahie| bAhya tapa dvArA antaraMga tapa sAdhya hotA hai| tIrthaMkara bhagavAn bAhya antaraMga tapa karate haiN| zAMti ke binA tyAgI nahIM mahAvratoM ke pAlana se unakI AtmA ko avarNanIya zAMti hai| eka dina san 1950 meM eka sthAnakavAsI sAdhu mahodaya AcArya mahArAja ke pAsa gajapaMthA tIrtha para aae| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 cAritra cakravartI unane kahA- "mahArAja! zAMti to hai na?" mahArAja ne uttara diyA-"tyAgI ko yadi zAMti nahIM, to tyAgI kaise ?" jaina dharma kI ghaTatI kA kAraNa eka bhAI ne pUjyazrI se pUchA-"mahArAja jainadharma kI ghaTatI kA kyA kAraNa hai jabaki usameM jIva ko sukha aura zAMti dene kI vipula sAmagrI vidyamAna hai ?" / ___ mahArAja ne kahA- "digambara jaina dharma kaThina hai| Ajakala loga aihika sukhoM kI tarapha jhukate haiN| mokSa kI cintA kisI ko nahIM hai| sarala viSaya poSaka mArga para saba calate haiM, jainadharma kI kriyA kaThina hai| anyatra saba prakAra kA subhItA hai| strI Adi ke sAtha bhI anyatra sAdhu rahate haiN| anyatra sAdhu pyAsa lagane para pAnI pI legA, bhUkha lagane para bhojana kregaa| 46 doSoM ko TAlakara kauna bhojana karatA hai ?" ___ mahArAja ne kahA- "isI kAraNa di. jaina sAdhuoM kI saMkhyA atyaMta kama hai| digambara jaina muni prANa jAne para bhI maryAdA kA pAlana karate haiN| dhUpa meM binA jala grahaNa kie mara gae, to paravAha nahIM, kintu sAdhu pAnI nahIM piyegA, vaha saMyama kA pUrNa rakSaNa kregaa|" isa saMbaMdha meM svAmI samaMtabhadra ne yuktyAnuzAsana meM likhA hai ki jinendra kA zAsana dayA, dama, tyAga, samAdhi Adi ke pratipAdana kI apekSA advitIya hai, phira bhI jagata usakA pAlana kyoM nahIM karatA hai ? usake do kAraNa haiN| sAdhAraNakAraNa to hai kAla kI vipriittaa| asAdhAraNa kAraNa yaha hai ki zrotAoM kA aMtaHkaraNa darzana mohanIya ke udaya se AkrAMta hai| ataH unameM dharma kI jijJAsA kA abhAva hai| dUsarA kAraNa hai pravaktA kA vcnaashy| sAmarthya sampanna, saccaritra, samyak zraddhAvAna, vaktAoM kI prApti durlabha hai| isa kAraNa tArkika samaMtabhadra kI dRSTi se zreSTha hote hue bhI jaina zAsana kA samyak prasAra nahIM hotA hai| unakA mahatvapUrNa anubhava isa padya meM vyakta kiyA gayA hai : "bhagavan Apake anekAMta siddhAMta ke ekAdhipatya rUpa lakSmI kI prabhutA ke sAmarthya ke apavAda kA kAraNa kalikAla hai athavAzrotAoM kA kaluSita aMtaHkaraNa hai athavA vaktA kA vacanAzaya hai arthAt anekAMta viruddha kathana hai|" samaMtabhadra svAmI kI dRSTi se suyogyavaktA Aja ke bhoga-vilAsa pracura jagat meM lokahita sampAdana karane kI kSamatA dhAraNa karatA hai, kintu aisA nipuNa upadeSTA Aja durlabha ho rahA hai| pakSapAta kI durgandha vAle upadezaka bana zrotA ke mAnasa ko ujjvala prakAza nahIM de pAte, saccaritra upadeSTA kA kathana saprANa hotA hai| 1. kAlaH kalirvA kaluSAzayovA, zrotuH pravakturvacanAzayo vaa| tvacchAsanaikAdhipatitvalakSmI prabhutvazakterapavAdahetuH ||5,"yuktyaanushaasn" / / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 166 mahatvapUrNa dRSTi isa sambandha meM vyAvahArika dRSTi se yaha bhI bAta vicAraNIya hai ki abhI paMcama kAla ke ikkIsa hajAra varSakAla meM se kevala ar3hAI hajAra varSa vyatIta hue haiN| abhI 18500 varSa paryanta isa bharata bhUmi meM jina zAsana kA sadbhAva rahegA, dharma kA lopa nahIM hogA, aisI sarvajJa tIrthaMkara mahAvIra bhagavAna kI vANI hai, ataeva samartha puruSa tathA caritraniSTa vyakti ucita rIti se anekAnta vidyA kA prakAza phailAveM, to aneka nikaTa saMsArI jIvoM kA kalyANa kara sakatA hai| uparokta kathana kA bhAva yaha hai ki pahale ke samAna prakAza phailAne kA aba kAla nahIM hai| aba to Dhalate sUrya ke samAna sthiti hai phira bhI samyaktvI jIva mArga prabhAvanA ke hetu puruSArtha karatA hai, aura saphalatA na hone para duHkhI nahIM hotA hai| nAgapura meM AcArya mahArAja ke asAdhAraNa vyaktitva ke prabhAva se bahuta dharma prabhAvanA huI, isase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki isa prakAra kI niSkalaMka caritraniSTa AtmA ho to satya dharma kI prabhAvanA ko kauna roka sakatA hai ? hajAroM zrAvakoM ne aSTa mUlaguNoM ko dhAraNa karake vratoM ke dvArA susaMskRta hone ke pratIkasama yajJopavIta ko bhI dhAraNa kiyaa| bhraSTAcAra kA tIvra niSedha usa samaya zItalaprasAdajI ne punarvivAha ko zAstra sammata batA apane patita pracAra kA kArya prAraMbha kiyA thA, AcArya zrI ke prabhAva se vaha asatpracAra janatA meM apanA viSa na phailA paayaa| isa prakAra zIla dharma ke rakSaNa meM logoM kI dRr3hatA aura bddh'ii| zubha samAcAra nAgapura meM dharma prabhAvanA kI caMdrikA prakAza de rahI thI, taba eka madhura zubha samAcAra saMghapati seTha pUnamacaMda ghAsIlAla jI jaberI ko baMbaI ke tAra se jJAta huA ki Apako eka lAkha rUpayA kA lAbha huA hai| isase unako to harSa honA svAbhAvika hai| dhArmika samAja ko bhI bar3A AnaMda huA, kyoMki aise dharmAtmAoM aura paropakArI puruSoM kA amyudaya kauna nahIM cAhatA hai ? yaha san 1928 kI bAta hai, jaba rupayA bahumUlya ginA jAtA thaa| Aja kI sthiti dUsarI ho gaI hai| isa samAcAra ne saMghapAti ke citta meM na ahaMkAra utpanna kiyA aura na usa dravya ke prati tRSNA kA bhAva hI unake hRdaya meM jgaa| yadyapi sAdhAraNa manuSya meM vikRti Ae binA nahIM rahatI hai| isa prasaMga meM ravIndranAtha Taigora kI yaha sUkti bar3I mahatvapUrNa pratIta hotI hai"bhIkha kI jholI rupaye kI thailI se bolI ki kyA tU yaha bhUla gaI ki hamArA aura terA eka kuTumba hai ? rupaye kI thailI ne kahA ki merI thailI meM jo kucha hai, vaha yadi tumhArI jholI meM calA jAya, to tuma bhI nizcaya hI parivArika saMbaMdha bhUla jaatii|" Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 cAritra cakravartI zikharajI meM paMcakalyANaka kA nizcaya __isa prakAra dhana ke dvArA manovikAra AnA cAhie thA, kintu AcAryazrI ke caraNoM ke satsaMgase unakI AtmA meM svayaM kebhAva hue ki isa dravya ko zikharajI meM jineMdrapaMcakalyANaka mahotsava rUpa mahApUjA meM lagA denA acchA hogaa| gurucaraNaprasAda se jo nidhi AI hai use unake puNya caraNoM ke samIpa hI zreSTha kArya meM lagA denA cAhie, aisA pavitra bhAva unake citta meM udita huaa| aisA honA pUrNatayA svAbhAvika hai| sabakA mukti-sthala sammedAcala ko pahuMcane kA dRr3ha nizcaya hai, mukti ke mahAna ArAdhaka saMtoM ke caraNoM kA sAnnidhya hai, ataH mukta hasta ho muktA kI kamAI ko mukta bhUmi meM vyaya karanA acchA pratIta huaa| yaha Azcarya kI bAta nahIM hai ? bhavitavyatA ke samAna buddhi hotI hai| saMghapati ko mahAn puNya ke sivAya apAra yaza ko bhI kamAnA hai, isalie usa Aya ko dharma kA prasAda socakara inhoMne zikharajI meM paMcakalyANa mahotsava meM vyaya karane kA pakkA saMkalpa kiyaa| kintu paristhiti adbhuta thii| abhI do mAha meM ye mahArAja ke sAtha zikharajI pahuMca sakeMge phira mahotsava kI kaise zIghra vyavasthA ho sakegI yaha samasyA kaThina dikhatI thii| puNyodaya se puNyAtmAoM ko sahaja hI sabhI anukUla vastuoM kA sAnnidhya prApta hotA hai| javerI parivAra ne seTha rAva jI sakhArAma jI dosI solApura vAloM ke sAtha parAmarza kiyaa| nAgapura meM usa samaya vidarbha aura mahAkauzala kI bahuta janatA gurudarzana ko gaI thii| hamAre pitA (siMghaI kuMvarasenajI) bhI nAgapura saparivAra gurudeva ke darzanAtha pahuMce the| vahA~ unake sAtha gaMbhIra parAmarza huA ki nyUnatama samaya meM zreSTha kArya ko kisa prakAra sundara tathA bhavya rUpa meM sampanna kiyA jAe / vicAra-vimarza ke bAda seTha dADimacaMda jI saMghapati, seTha rAvajI bhAI tathA hamAre pitAjI kA paMcakalyANaka vyavasthA ke lie jaina samAja kalakattA se sahayoga lene tathA anya vyavasthA ke uddezya se kalakattA evaM zikharajI jAne kA nizcaya haa| __rAvajI bhAI ke sAtha dADimacaMdajI kA sivanI AnA huaa| yahA~ vizAla manojJa tathA bhavya jinamaMdira kI vaMdanA kara unako bar3A AnaMda prApta huaa| sivanI manojJa jinAlayoM kA darzana kara sabhI loga AnaMdita hote haiN| san 1970 meM gvAliyara kI rAjamAtA mahArAnI vijayA rAje ne sivanI ke mandira kA darzana kiyA / unhoMne mujhase kahA thA ki isa darzana dvArA unheM bahuta zAnti prApta huI / sivanI ke bar3e mandira jI meM bhagavAn pArzvanAtha prabhu kI pratimA mahAn sAtizayatA sampanna hai| yahA~ se saMghapati jI hamAre pitAjI ko sAtha lekara kalakattA ge| vahA~ prabaMdha vyavasthA kI yojanA tathA Avazyaka kArya kara ve vApisI meM kAzI Ae the| hama usa samaya vahAM syAdvAda mahAvidyAlaya meM nyAyazAstra kA adhyayana karate the| vahAM hameM paMcakalyANaka kI maMgala vArtA vidita huI thii| bhadrapariNAmI Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana satpuruSa seTha dAr3imacaMda jI se paricaya huA thaa| aba paMcakalyANaka kI taiyArI vidyuta vega se AraMbha huii| sivanI ke mahAna dAnazIla zrImaMta seTha pUranasAhajI ne san 1606 meM zikharajI para jo mukta hasta ho dAna dekara mahimAzAlI paMcakalyANaka karAyA thA, jisameM bhAratavarSa ke lAkha ke lagabhaga jaina baMdhu Ae the aura zreSTha prabaMdha sabakI prazaMsA kI vastu rahA thA, usakA nikaTatama anubhava hamAre pitAjI kA rahane se isa 1628 ke phAlguna mAsa ke mahotsava ke lie unakA mArgadarzana yojanAeM evaM sahayoga bar3e mahatvAspada rahe / pitAjI kA anubhava, prabhAva aura mArgadarzana isa mahAn kArya ke lie upayogI rahe the / 171 nAgapura samAja ne cAMdI ke patra meM utkIrNa saMskRta meM likhA gayA sundara mAnapatra saMghapati ko seTha motIsAva gulAbasAva jI ke hAtha se bheMTa karAyA thaa| ratnatraya mUrti kA dharmasaMgha tIna dina taka dharmAmRta varSA ke uparAMta tA. 6 janavarI ko bhaMDArA ke lie ravAnA ho gyaa| yadi saMgha rAmaTeka, sivanI ke mArga se jAtA to vizeSa dharmalAbha hotA, bhavyoM kA kalyANa bhI hotA; kintu vaha rAstA kucha lambA socA gayA, ataH dUsare mArga se ravAnA huaa| AcArya mahArAja ne eka bAra kahA thA, hamArA tumhAre sAtha pahale paricaya nahIM thA, nahIM to hama sivanI meM avazya aate| aba bhI hamArA bhAva Age zikharajI tarapha samAdhi hetu jAne kA hotA hai / usa samaya thor3e vyaktiyoM ke sAtha sivanI hote hue jaaveNge| daivavaza vicAra kAryarUpa na ho paaye| bhaMDArA ke pazcAta saMgha sAkolI phuNcaa| vahA~ setavAla bhAiyoM ne saMgha kA darzana kiyA tathA dasa bAraha striyoM ne punarvivAha na karane kI pratijJA lI, kAraNa isa samAja meM punarlagna kI kuprathA kucha kAla se A gaI thii| aisA hI dakSiNa prAMta meM huaa| AcArya mahArAja ke upadeza ke prabhAva se lAkhoM vyaktiyoM ne punarvivAha ko hInatA kA kAraNa svIkAra karate hue usakA pracAra baMda karane kI sudRr3ha pratijJA kI / sAkolI meM bahuta se jaina kalAra bhAiyoM ne mahArAja kA darzana kiyaa| ye loga pahale jainI the, jaisA unake nAma se spaSTa hotA hai, kintu upadeza na milane se aura jaina tattvoM kA paricaya na hone se apane dharma pUrNatayA bhUla gae / kucha jaina kalAroM ne mahArAja se vrata niyama lie the / agaNita grAmINoM kA vratadAna dvArA uddhAra chattIsagar3ha prAMta ke bhayaMkara jaMgala ke madhya se saMgha kA prasthAna huA / dUra-dUra ke grAmINa loga ina mahAna munirAja ke darzanArtha Ate the / mahArAja ne hajAroM ko mAMsa, madya Adi kA tyAga karAkara una jIvoM kA saccA uddhAra kiyA thaa| pApa tyAga dvArA hI jIva kA uddhAra hotA hai| pApa pravRtiyoM ke parityAga se AtmA kA uddhAra hotA hai| kucha loga sundara vezabhUSA sahabhojanAdi ko AtmA ke utkarSa kA aMga socate haiM, yaha yogya bAta nahIM hai| AtmA ke Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 cAritracakravartI utkarSa ke lie aMtaHkaraNavRtti kA parimArjana kiyA jAnA, pariSkRta banAyA jAnA Avazyaka hai| AcArya mahArAja kA kathana yahI hai ki garIboM kA saccA uddhAra taba hogA, jaba unakI roTI kI vyavasthA karate hue unakI AtmA ko mAMsAhArAdi pApoM se unmukta kroge| pApa tyAga dvArA hI jIva kA uddhAra hotA hai isI sambandha meM vardhA meM san 1948 ke mArca mAha meM maiM vartamAna rASTrapati DaoN. rAjendraprasAda jI se milA thA, lagabhaga Der3ha ghaMTe carcA huI thii| usa samaya harijana sevaka patra ke saMpAdaka zrI kizora bhAI mazruvAlA bhI upasthita the| zrI vinovA bhAve se bhI milanA huA thaa| maiMne kahA thA ki garIboM ke hitArtha kama se kama dharma ke nAma para kiyA jAne vAlA pazuoM kA balidAna banda karane ke viSaya meM pracAra kArya honA caahie| sarvodaya samAja ko bhI isameM kriyAtmaka sahayoga denA cAhie, kintu yaha maMgala yojanA kAryAnvita karane meM unhoMne apane ko asamartha btaayaa| __ yahI carcA sana 1646 meM mubaMI ke gRhamaMtrI zrI morArajI desAI se calAI thI, taba unhoMne kahA thA ki sarakAra kI bAta janatA sunatI nahIM hai| maulika sudhAroM ke sthAna meM pattoM ke sIcaneM dvArA vRkSoM ko lahalahAtA, harAbharA dekhane kI lAlasA Ajakala ke loka-sevakoM ke mana meM sthAna kara gaI hai| kyA patra siMcana bhI kabhI iSTa sAdhaka huA hai ? sacce loka kalyANa kI AkAMkSA karane vAloM ko AcArya mahArAja se prakAza prApta karanA cAhie thA, kintu unakI dRSTi meM itanI mahAna AtmA nahIM dikhAI par3atI hai| mohAndhAkara vaza aisA hI pariNamana hotA hai| araviMda nareza kA pathAnusaraNa ThIka nahIM isa prasaMga meM hameM mahApurANa kA eka kathAnaka smaraNa AtA hai| eka rAjA arabinda the| usake zarIra meM bhayaMkara dAha vyathA utpanna ho gii| usake anubhava meM AyA ki yadi raktapUrNa vApikA meM vaha snAna karegA, to usakI pIr3A zAnta ho jaaygii| aravinda nareza ne rAjakumAra ko bulAkara Adeza diyA ki pAsa ke vana-hariNoM ko mArakara unake rakta se vApI bharavAkara snAnArtha taiyAra krvaao| jaba yuvarAja vana meM pahuMcA to vahAM dayA ke devatA digambara jaina guru kA darzana mila gyaa| guru caraNoM meM usane praNAma kiyaa| munirAja ko avadhijJAna thaa| usake dvArA vicAra kara unhoMne kahA-"aravinda rAjA kI zIghra hI mRtyu honI hai| tuma hariNoM kA ghAta kara unake rakta dvArA vApikA bharane kA pApa kArya mata kro|" rAjaputra ko vizvAsa karAne ke lie unhoMne kahA-"tere pitA ko vibhaMgAvadhi ho gayA hai| ataH jisa prakAra use jaMgala ke hariNoM kA jJAna ho gayA, usa prakAra usase pUcho, ki vahAM koI munirAja bhI dikhate haiM yA nhiiN|" rAjaputra ne pitA se pUchA, to usane kahA-"vahAM hariNa mAtra hI mujhe dikhAI Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 173 dete hai|"atH muni vacana ko satya jAnakara rAjaputra ne lAkSA rasa se vApikA bhrvaaii| use rakta mAnakara harSita ho rAjA araviMda usameM ghusA aura jaba use lAkSA svAda AyA, to kruddha ho vaha putra ke vadha ko talavAra le jhapaTA aura gira kara mara gyaa| isa prasaMga meM yaha bAta dhyAna dene kI hai ki pitA kI AjJA na pAlakara rAjakumAra ne ucita kArya kiyA thaa| bar3oM kI dharma ke anukUla AjJA ko pAlana karanA ucita hai, kintu dharma viruddha AjJA na pAlanA pavitra kartavya hai, kyoMki dharma kA Adeza sarvopari hai| aise hI Aja dina hiMsaka prayoga to samartha puruSoM ko zreyaskara dikhate haiM, kintu maharSi munivara ke mahAn anubhava se lAbha lekara mAnavatA ko kalaMka mukta banAne kI bAta unake dRSTi patha meM nahIM aatii| batAe jAne para bhI nahIM dikhatI hai| 'saccA kalyANa pApa parityAga meM hai' isa AcArya vANI para jaba dhyAna calA jAyagA, taba hI kalyANa kI prApti hogii| pApa-paMka meM nimagna hote hue saccI unnati tathA zAMti asaMbhava hai| Age rAjanAMdagAMva riyAsata aaii| vahAM ke zvetAmbara bhAiyoM ne bhI digambara baMdhuoM ke sAtha pUjyazrI ke saMgha kA svAgata tathA hArdika abhivaMdana kiyaa| dIvAna Adi bar3e adhikArI loga bhI julUsa meM rahe tathA mahArAja kA upadeza sunane ko bhI Ae the| yahA~ se calakara saMgha tA. 13 ko durga phuNcaa| yahA~ jahAM bhI jainI bhAI milate, unako aSTamUlaguNa dhAraNa pUrvaka yajJopavIta diyA jAtA thaa| kAraNa saMskArAt dvija ucyate" saMskAra ke kAraNa trivarNavAloM ko dvija kahate haiN| binA saMskAra ke zAstra kI paribhASA ke anusAra uccakula vAle bhI zUdra saMjJA ko prApta karate haiN| mahApurANa meM jina mokSagAmI puruSoM kA citraNa kiyA gayA hai, unake zarIra meM yajJopavIta kA varNana kiyA gayA hai| yaha vrata cihna hai, "vratacihaM dadhatsUtram "(mhaapuraann)| isI se Agama kI AjJA ko pramANa mAnane vAle saMgha ke tattvAvadhAna meM yaha kArya huaa| mahApurANa, parva 15, zloka 164 meM likhA hai ki RSabhanAtha tIrthaMkara ne bharata ke annaprAzana, yajJopavIta Adi saMskAra svayaM kie the: annaprAzana-caulopanayanAdInanukramAt / kriyAvidhIna vidhAnajJaH sraSTaivAsya nisRSTavAn / / vaidikoM se jainoM ne yajJopavIta saMskAra liyA, yaha dhAraNA ayathArtha hai| anyathA koI yaha bhI kahegA munirAja snAna nahIM krte| ataH unakI saMskRti meM gRhastha ko snAna kA kathana brAhmaNa dharma kA prabhAva hai| satyamahAvratI jinasena svAmI ke samaya meM amoghavarSa pratApI jaina rAjA kA zAsana thA, ataH dUsaroM ke prabhAva meM Ane kI kalpanA satya se bahuta dUra hai| jaina saMskAra kA dhyeya maMtrAdi bhinna haiN| isase hajAroM logoM ne vyavasthita rUpa se aSTamUlaguNoM kA niyama liyaa| AtmA ke utkarSa ke lie thor3A bhI vrata kAraNa ho jAtA hai| yamapAla cAMDAla jarA-sA ahiMsA vrata lekara niyamapAla banA, ataH usane Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 cAritra cakravartI devatAoM ke dvArA pUjA prApta kii| pratIta hotA hai uttara bhArata meM yavanoM ke zAsana kAla meM atyAcAravaza bahuta kriyAeM lupta ho jAne se isa kartavya karma meM vimukhatA ho gii| dazalakSaNa prAkRta pUjA meM kahA hai, 'saMyama vina ghar3iya maikka jAhu' saMyama rahita eka kSaNa na jAne do| vaha ratna hai| dyAnatarAyajI ke ye zabda gaMbhIra tathA kalyANakArI haiM kAya chahoM pratipAla paMcendriya mana vaza kro| saMyama ratana samhAla viSaya cora bahu phirata haiM / saMgha ke dvArA saMyama ratnarAzi kA sabhI bhavyoM ko dAna prApta hotA thaa| narakAyu bA~dhane vAle mahApApI saMyama aura saMyamI ke prati zatru bhAva rakhate haiN| rAyapura saMgha 18 janavarI san 1928 ko rAyapura phuNcaa| yahAM sundara julUsa nikAlakara dharma kI prabhAvanA kI gii| yahAM anantakIrti muni mahArAja kA kezaloca bhI huA thaa| aMgreja adhikArI kA bhrama nivAraNa yahA~ ke eka aMgreja adhikArI kI mema ne digambara saMgha ko dekhA, to usakI yUropiyana paddhati tathA ruci ko dhakkA sA lgaa| usane turanta apane pati aMgreja sAhaba ke samakSa kucha jAla phailAyA, jisase saMgha ke bihAra meM bAdhA aae| aMgreja adhikArI anartha para utArU ho gayA thA, kintu kucha jaina baMdhuoM ne aphasara ke pAsa jAkara muni ke mahAna jIvana para prakAza DAlA aura inakI nagnatA kA kyA aMtastatva hai yaha samajhAyA taba usakI dRSTi badalI aura usane koI vighna nahIM kiyaa| mahArAja ke puNya prasAda se vighna kA pahAr3a satprayatna kI phUMka mArane se ur3a gyaa| kuzalatA se kArya karane para jo vastu prAraMbha meM aMgulI se TUTa jAtI hai, vahI cIja ayogya aura akuzala vyaktiyoM kA Azraya pAkara kuThAra se bhI achedya ho jAtI hai| nyAya nirmAtAoM ko muniyoM se prakAza prApta karanA cAhiye digaMbaratva ke viSaya meM tarka kI tarjanI uThAne vAloM ko yaha jAnanA jarUrI hai ki AtmatallInatA tathA zarIra ke prati nispRhabhAvanA ke kAraNa vastradhAraNa kI manovRtti hI nahIM rahatI hai| kahate haiM ki jaba ArkamiDIja ne viziSTa gurutva (Specific Gravity) siddhAMta ko khojA, taba use itanA asIma Ananda huA thA ki vaha snAnAgara se nagna hI nikala par3A aura bAhara kahatA rahA ki mujhe merI vastu mila gyii| isa vaijJAnika jagata meM prakhyAta udAharaNa se yaha bAta spaSTa hotI hai, ki jaba sAdhAraNa laukika padArtha kI khoja ke dvArA harSita mAnava apane zarIra kI sudha budha bhUla sakatA hai, taba sAkSAt amRta aura Ananda ke bhaMDAra rUpa Atmatva kI upalabdhi hone para usa vyakti kI zarIra ke prati atyanta upekSA honA naisargika bAta hai| aise AtmajJa satpuruSa ko zarIra kI samArAdhanA Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 175 karanA, use sajAnA tathA usakI niraMtara sevA karanA mukti ke zatru kI bhakti karane sadRza lagatA hai| AtmadhyAna dvArA caitanyamaya, Ananda puMja AdhyAtmika vibhUti kI upalabdhi hone ke kAraNa digambara zramaNoM kA dhyAna deha Adi kI ora nahIM jAtA hai / yathArtha meM cittavRtti usa ora jAkara lIna hotI hai, jahAM use acchA lagatA hai / jaise laukika kAryoM meM lage hue loga artha lAbha kI lAlaca se zarIra Adi kI sudha nahIM lete isI prakAra Atma rUpa meM nimagna sAdhu loga Atma - kathA tathA AtmaciMtana kI bAtoM ke sivAya anya viSayoM meM nIrasatA kA anubhava karate haiM / sUryodaya hone para jaise caMdra aura tArikAoM kA samUha vilIna ho jAtA hai, isI prakAra nirmala AtmA kI anubhUti hone para zarIra Adi ko sukha denevAlI sAmagrI kA dhyAna nahIM rhtaa| ina vaMdanIya AdhyAtmika vibhUtiyoM ke jIvana se nyAya nirmAtAoM ko prakAza prApta karanA thA, kintu ise bhUla koI-koI unake sira para apane kAnUna kA aMkuza rakhane kI ceSTA karate haiM / nAdirazAhI Adeza san 1651 kI bAta hai / nIrA jilA pUnA meM navanirmita sundara jina maMdira kI pratiSThA ke samaya hajAroM jaina baMdhu Aye the| usa samaya AcArya zA~tisAgara mahArAja bhI vahAM virAjamAna the / pUnA ke jilAdhIza ne viveka se kAma na le AcArya zAMtisAgara mahArAja sArvajanika vihAra para baMdhana lagA diyA, jisase bhayaMkara sthiti utpanna hone kI saMbhAvanA thii| / udyogapati seTha lAlacanda hIrAcanda, sadasya, kendrIya pariSada tathA sva. motIcanda bhAI kAnTrekTara bambaI ne gRhamantrI zrI morArajI bhAI ke samakSa upasthita ho ukta jilAdhIza ke viveka zUnya Adeza kI ora dhyAna dilaayaa| isalie sahRdaya gRhamaMtrI mahodaya, ne jilAdhIza ko vizeSa Adeza dekara nAdirazAhI ArDara ko vApasa lene kI vizeSa AjJA dI / san 1938 meM nijAma rAjya meM muni vihAra ke viruddha rAjyAdhikAriyoM ne Adeza nikAlA thaa| usa samaya AcArya mahArAja ke AdezAnusAra hameM haidarAbAda jAne kA avasara milA thA / eka jaina pratinidhi maMDala nijAma kI kAryakAriNI ke tIna sadasyoM se caudaha sitambara ko milA thA aura usane jaina muniyoM kI pavitra vRtti tathA ujjvala jIvana caryA Adi ko samajhAyA thaa| jaina pratinidhi maMDala kI bAtoM se nijAma sarakAra ke adhikAriyoM kA bhrama dUra huA thA, isalie 2 navaMbara san 1638 ko vizeSa pharamAna dvArA muni vihAra pratibaMdha ke Adeza ko radda kiyA thA / usa samaya hamane digambaratva kI puSTi (Nudity of Jain Saints) nAma kI eka pustaka aMgrejI meM likhI thii| usase kArya zIghra sampanna huA thA / AdivAsiyoM kI kalyANa sAdhanA rAyapura meM dharma prabhAvanA ke uparAnta saMgha 20 janavarI ko ravAnA hokara AraMga hote hue saMbhalapura phucaa| vahAM se prAyaH jaMgalI mArga se saMgha ko jAnA par3A thaa| usa jagaha ina Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 cAritra cakravartI digaMbara guru ke dvArA sarala grAmINa janatA kA kalyANa huA thaa| rAste bhara hajAroM loga ina nAgA bAbA ke darzana ko dUra-dUra se Ate the| inheM bhagavAna sA samajha ve loga praNAma karate the tathA inake upadeza se mAMsa khAnA, zarAba pInA, zikAra khelanA, Adi pApAcAroM kA sahaja hI tyAga karate the| jahA~ dekho vahA~ darzana premiyoM kA melA sA laga jAtA thaa| saMgha kA rA~cI pahu~canA isa prakAra saccA loka-kalyANa karate hue AcArya mahArAja kA saMgha 12 pharavarI ko rAMcI phuNcaa| vahAM bahuta logoM ne aSTamUlaguNa dhAraNa kiye| vahA~ ke seTha rAyabahAdura ratanalAla sUrajamalajI ne dharmaprabhAvanA ke liye bar3A udyoga kiyA thaa| AcArya saMgha ke dvArA yajJopavIta grahaNa karane kA upadeza sunakara kucha logoM ne zaMkA kI ki mahArAja yaha to vaidika saMskRti kA cihna hai, jainiyoM ko yajJopavIta lene kA kyA kAraNa hai ? AcArya mahArAja ne samajhAyA ki "Agama meM yajJopavIta saMskAra batAyA gayA hai, vaha ratnatraya dharma kA pratIka hai| dAna pUjA kA adhikAra use prApta hotA hai, jisakA ki yajJopavIta saMskAra huA ho|"mhaapuraann meM dvija use batAyA hai jisakA mAtA ke garbha se tathA kriyA se janma huA ho / isa prakAra saMskAra ke dvArA janma vAlA dvija kahalAtA hai| harivaMzapurANa, parva 42, zloka 5 meM nArada ke yajJopavIta dhAraNa kA ullekha ina zabdoM meM AyA hai dehasthitena zuddhena triguNemojavalIkRtaH / ____ yajJopavItasUtreNa sa ratnatritayena vA / / ve apane zarIra para sthita tIna lara ke usa zuddha yajJopavIta sUtra se atyanta ujjvala the jo ratnatraya ke samAna thaa| ___ mahApurANa meM cakravartI bharata ke yajJopavIta dhAraNa karane kA hama ullekha kara cuke haiN| AcArya mahArAja ke upadeza se logoM ko saMtoSa huA tathA bahutoM ne ratnatraya ke pratIka yajJopavIta lie| yadi yaha kArya Agama samarthita na hotA to Agama prANa AcArya mahArAja usake pracAra ko kabhI bhI mahatva na dete, yaha bAta vivekI satpuruSoM ko socanA ucita hai| phAlguna sudI tRtIyA ko zikharajI pahu~canA saMgha hajArIbAga pahuMcA taba vahA~ ke samAja ne bar3I bhakti pragaTa kii| ailaka pannAlAla jI saMgha meM sammalita ho gaye, vahA~ se calakara saMgha phAlguna sudI 3 ko tIrtharAja zikharajI ke pAsa pahuMca gyaa| usa samaya saba ko avarNanIya AnaMda kI prApti huii| sammedazikhara sammedazikhara kA darzana hote hI pratyeka yAtrI ke aMtaHkaraNa meM AnaMda kA rasa chalakA sA par3atA thaa| agaNita siddhoM kI siddhi ke sthala zikharajI kA maMgala saMsmaraNa jaba 5 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 tIrthATana puNya bhAvanAoM ko jAgRta karatA hai taba tIrtharAja kA sAkSAt darzana ke harSa kA varNana kauna kara sakatA hai ? sammedazikhara jI meM bhavya purI kA nirmANa usa samaya saMgha kA pratyeka vyakti hRdaya se AcArya mahArAja ke prati kRtajJatA pragaTa kara rahA thaa| jina gururAja ke nimitta se yaha tIrtha-vaMdanA kA suyoga caturvidha saMgha ke sAtha milA thaa| madhuvana meM pahuMcate hI vahA~ ke sundara jinamaMdiroM ke darzana se zrAMta yAtrI ko apUrva zAMti tathA sphUrti prApta hotI hai| aba zikharajI kA AdhyAtmika saundarya naMdIzvara maMdira, caubIsa ToMka racanA, bAhubali svAmI kI mUrti, mAnastambha, manojJa samavazaraNa maMdira, sahastrakUTa caityAlaya Adi se bahuta pravardhamAna ho gayA hai / isa mahAn kArya meM sva. paM. pannAlAlajI dharmAlaMkAra' kI sevAe~ cirasmaraNIya rheNgii| adbhuta puruSArthathA unkaa|aacaary saMgha ke padArpaNa ke pahale hI dharma bhakta bhavyoM kA samudAya vahAM pahuMcA thA, isase vaha sthala bhavyapurI samAna dikhatA thaa| zreSTha nirvANa bhUmi kA darzana, paMcakalyANaka kA lAbha hone ke sAtha zreSTharatnatrayamUrti AcArya mahArAja kA darzana milegA, isalie lAkhoM logoM ne zikharajI Akara eka vizAla dhArmika nagara kA dRzya upasthita kara diyaa| usa samaya sabhI TrenoM meM apAra bhIr3a thii| spezala TreneM pArasanAtha sTezana ko jaldI jaldI A rahI thii| jaina samAja alpasaMkhyaka hai, yaha bAta usa samaya samajha meM nahIM AtI thii| relave ke TikiTa bAbU kA kahanA thA, ki eka lAkha bIsa hajAra TikaTeM usake hAtha meM AyI thii| moTara Adi vAhanoM dvArA pahuMcane vAloM kI gaNanA karanA kaThina thaa| dekhane meM vaha sthAna dharmapurI yA ahiMsAnagara ke rUpa meM pratIta hotA thaa| isa nagarI kA pratyeka vyakti pavitra ahiMsA, siddhAMta ke anusAra pravRtti karatA thaa| isa purI ke prANa tathA ArAdhya deva saMtarAja AcArya zA~tisAgara mahArAja the, jo pavitratA, parizuddhatA tathA divyatA ke bhaNDAra the| saccI dharmapurI yA ahiMsA nagara kA rUpa svanAmadhanya dAnI saMghapati muktA kI kamAI ko mukta bhUmi meM mukti ke hetu mukta hasta ho vyaya karane meM saMlagna the| jaMgala meM lAkhoM logoM kA prabandha karane meM vAstava meM pAnI kI taraha kharca hone vAle paise kI ora dAnI bandhuoM kA dhyAna na thaa| unakA dAna parama sAttvika ratnatraya dharma kI prabhAvanA se saMbaMdhita hone se anya vipula dravya dAtAoM ke madhya sUrya sadRza zobhAyamAna ho rahA thaa| ve bar3e vivekI aura kuzala the| unheM vizvAsa thA ki kalpavRkSa ke samAna AcArya mahArAja ke udAra caraNoM kA jaba Azraya mila gayA hai, taba kisa bAta kI kamI ho sakatI hai ? usa dharmapurI meM sabhI loga dharma puruSArtha kI kamAI meM lage the| AdhIrAta se hajAroM Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 cAritra cakravartI naranArI bAla-baccoM ke sAtha eka eka lAlaTena le bhagavAna pArasanAtha kI jaya bolate hue parvata para jAne ko udyata hote the| lagabhaga dasa kosa kI yAtrA bhagavAna kI bhakti, zraddhA tathA Atmabala ke prasAda se azakta loga bhI prasannatA pUrvaka paidala karake Ate the| parvata para ghanA jaMgala hone se vahAM jaMgalI jAnavaroM ke nivAsa ko kauna roka sakatA hai ? kintu prabhu pArasanAtha kA nAma vahA~ gUMjate rahane se kabhI bhI kisI yAtrI ko kisI prakAra kA bhaya nahIM huaa| bhISaNa jaMgala meM jAte hue aisA lagatA hai mAno nagara ke bagIce meM hI jA rahe hoN| jina cintAmaNi tulya pArasa prabhu kA nAma dUra deza meM japane vAloM kA saMkaTa kSaNa meM dUra hotA hai taba una devAdhideva ke nirvANa sthala meM dhArmika bhaktoM ko kaise kaSTa ho sakatA hai ? jaise jaise yAtrI parvata para car3hatA jAtA hai, vaise vaise usake pariNAma bhI ujjvala aura unnata hote jAte haiN| lAkhoM AdamiyoM ke kolAhala yukta isa bhavyapurI meM rahate hue bhI AcArya mahArAja pUrNa zAMtibhAva se Atmadarzana karate the| maMgaladhAma girirAja ne unakI AtmA meM vilakSaNa vizuddhatA utpanna kara dI thii| isase asaMkhyAt guNa zreNI rUpa meM karmoM kA kSaya hotA jA rahA thaa| maMgala prabhAta kA Agamana huaa| prabhAkara niklaa| sAmAyika Adi pUrNa hone ke pazcAta AcArya mahArAja vaMdanA ke liye ravAnA ho gye| ye dharma ke sUrya tabhI vihAra karate haiM jaba gagana maMDala meM paudgalika prabhAkara prakAza pradAnakara IryA simiti ke rakSaNa meM sahakArI hotA hai| mahArAja bhUmi para dRSTi DAlate hue jIvoM kI rakSA karate parvata para car3ha rahe the| gaMdharva aura sItA nAlA syAdvAda dRSTi ke pratIka vizeSa abhyAsa aura mahAna zArIrika zakti ke kAraNa ve zIghra hI gaMdharva nAle ke pAsa pahuMca gye| kucha kAla ke anaMtara sItA nAlA milaa| vaha jala pravAha kahatA thA - "jisa taraha merA pravAha bahatA huA lauTakara nahIM AtA isI prakAra jagat ke jIvoM kA jIvana pravAha bhI hai|" ye donoM nirjhara syAdvAda zaila se bahatI huI dravya paryAya rUpa dRSTi yugala ke pratIka lagate the| mArga kI kaMkara-pattharoM kI paravAha na karate huye mahArAja zailarAja ke zikhara taka pahu~cate jA rahe the| jJAnadhara kUTa kucha ghaNToM ke uparAMta bhagavAna kunthunAtha svAmI kI ToMka (nirvANa sthala) A gii| usa sthala para vidyamAna siddha bhagavAna ko praNAma karate huye apanI jJAna dRSTi ke dvArA ve sthala ke Upara sAta rAjU kI UMcAI para siddha zilA para virAjamAna siddhatva ko prApta bhagavAna kunthunAtha Adi vizuddha AtmAoM kA dhyAna kara rahe the| cakravartI, kAmadeva tathA tIrthaMkara padavI dhArI zAMtinAtha, kuMthunAtha tathA aranAtha prasiddha hue haiN| una mahAmuni Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 176 kI dhyAna mudrA se aisA pratIta hotA thA, mAno unhoMne apane jJAnopayoga dvArA muktAtmAoM kA sAkSAtkAra kara liyA ho| unakI ekAgratA aura sthiratA dekha aisA pratIta hotA thA ki koI mUrti hI ho| zikharajI zaila para AcArya mahArAja - svAmI samaMtabhadra ne likhA hai ki jisa sthAna se bhagavAna kA mokSa hotA hai usa sthala para iMdra mahArAja cihna banA diyA karate haiN| bhagavAna kunthanAtha kI ToMka jJAnadhara kUTa ke nAma se prasiddha hai| vahA~ se mukta hone vAlI chayAnnave kor3A kor3I, chayAnnave karor3a, battIsa lAkha, chayAnnave hajAra, sAta sau byAlIsa muniyoM ne siddha pada prApta kiyaa| aise sthAna para siddha pUjA kI jayamAla kitanI zAMtiprada lagatI hai, yaha pratyeka sahRdaya soca sakatA hai| vahA~ siddhoM ko praNAma karate huye ye pada bar3e priya lagate haiM : virAga sanAtana zAMta niraMza nirAmaya nirbhaya nirmala haMsa / sudhAma vibodha nidhAna vimoha, prasIda vizuddha susiddha smuuh|| isa prakAra bhAvamaya siddhoM kA guNa smaraNa AtmA ko AnaMda vibhora banAtA hai| Aja hajAroM mIla paidala calakara zailarAja para virAjamAna bIsa tIrthaMkaroM ke caraNa cihnoM ko praNAma karate hue tathA agaNita mukta AtmAoM ko zraddhAMjali arpita karate hue zramaNarAja zAMtisAgara mahArAja ko jo zAMti milI, jo prakAza prApta huA usakA anumAna rAga rogI AtmA kaise kara sakatI hai| kaSAyoM kA abhAva hue binA usa nirmalatA ko kauna jAna sakatA hai ? aMdhA AdamI netra vAle ke rUpa, jJAna kA varNana kaise kara sakatA hai ? isa zreSTha tIrtha para zreSTha muni ko dekhakara surarAja kA mana bhI unheM praNAma karane ko tatpara hotA hogaa| kisI citra ke liye upayukta pRSTha -bhUmi kA honA Avazyaka hai, AcArya zAMtisAgara kI caraNapUjA ke liye yaha sthAna anvardhataH pArzvabhUmi rUpa hai| sacamuca meM yaha zailarAja pArzva tIrthaMkara kI bhUmi hI to hai| AcAryazrI ne bhinna-bhinna TokoM kI bhAvapUrvaka vaMdanA kii| tiloyapaNNatti meM yaha smaraNa yogya bAta AI hai "bhagavAn RSabhadeva ne 14 dina pUrva tathA do dina pUrva mahAvIra bhagavAn ne yoga nirodha kiyA thA tathA mokSa praaptkiyaathaa| zeSa tIrthaMkaroM ne eka mAhapUrva yoga nirodha kiyA thaa| bhagavAn RSabhadeva, vAsupUjya tathA neminAtha ne palyaMka Asana se mokSa prApta kiyA thaa| kunthunAtha bhagavAn Adi jinendroM ne kAyotsarga mudrA se mokSa prApta kiyA thaa| bhagavAn kuMthunAtha cakravartI tathA kAmadeva padavI yukta hue the| aranAtha tathA zAMtinAtha tIrthaMkara bhI tIna padavI ke dhAraka the| parvata para sthita bhagavAn candraprabhu kA lalitakUTa bar3A AkarSaka lagatA hai| lalitakUTa kA tathA pArzvaprabhu ke suvarNabhadrakUTa ina do TokoM kA parvata ke nIce se bhI spaSTa darzana hotA hai| pUsavadI ekAdazI ko bhagavAn caMdraprabhu tathA bhagavAn pArzvanAtha prabhu kA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 cAritra cakravartI janma huA thaa| vahI puNya divasa donoM tIrthaMkaroM kA dIkSA kAla thA, lalitakUTa aura suvarNabhadrakUTa isa ora dhyAna AkarSita karate haiN| aMta meM pArasanAtha bhagavAna kA suvarNa bhadrakUTa milaa| vahAM se bayAsI karor3a, caurAsI lAkha, paitAlIsa hajAra, sAta sau byAlIsa muniyoM ne mokSa prApta kiyA thaa| vahAM Akara bhavyAtmA par3hatA hai - jugala nAga tAre prabhU pArzvanAtha jinarAya / sAvana sudi sAteM divasa lahe mukti shivraay|| vahAM zrAnta yAtrI ko zItala samIra premapUrvaka bheMTa karatI huI mahAn zAMti tathA navasphUrti pradAna karatI hai| vahAM aisA mana lagatA hai ki jAne kI icchA hI nahIM hotii| gajarAja vajraghoSa ___ kitanI pavitra, manorama, AnaMdadAyanI yaha nirvANa bhUmi lagatI hai, jahAM gajarAja' ke jIva ne ratnatraya ke dvArA jagarAja'pArzvaprabhu kA pada prApta karake pazcAt mokSa prApta kiyA thaa| isa sthala para vAdirAja AcArya racita pArzvapurANa kA sundara citra manomaMdira ke samakSa upasthita hotA hai, jisameM muni araviMda marubhUti ke jIva gajarAja ko isa prakAra samajhAte haiM "he gajendra! supuSTasamyaktvarUpa haMsa se zobhAyamAna mAnasa(mAnasarovara) se prema kara aNuvrata rUpa padma ke Akara (sarovara) meM avagAhana kara priya aura puNya jala ko pii|" isa upadeza ne usa jIva ko jo preraNA dI usase vaha AtmA vikasita ho pArzvanAtha tIrthakara bana mukti maMdira meM pdhaarii| mahAn AtmA banane vAle jIva meM saMyama kI jyoti bahuta pahale se pahuMcakara asaMyama ke adhaMkAra ko dUra kiyA karatI hai| Aja kA sAkSara, susaMskRta, saMpanna manuSya jina niyamoM ko pAlana karane meM DaratA hai, ve niyama bhagavAna pArasanAtha ne gaja kI paryAya meM pAle the| kavi bhUdharadAsa kahate haiM: aba hastI saMyama sAdhai, trasa jIva na mUla virAdhe / sama bhAva chimA ura Ane, ari mitra barAbara jAne / kAyA kasi indrI daNDai , sAhasa dhari proSadha maMDe / sUkhe tRNa pallava bhacche , paramardita mAraga gacchai / / hAthI gana Dolyo pAnI, so pIve gajapati jnyaanii| bina dekhe pAMva na rAkhe, tana pAnI paMka na nAkhe / nija zIla kabhI nahiM khove, hathinI dizi bhUla na jAve / upasarga sahai ati bhArI, duradhyAna taje dukhkaarii| kurU kujUra! mAnase ratiM dRr3hasamyaktva - mraalraajite| tvamaNuvrata - padma - sadyani priyapuNyAmbu nigAhya pIyatAm / / 3-60 // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana . 181 saMjJI manuSya atyanta gambhIra hokara usa vajraghoSa gajendra ke puruSArtha ke bAre meM soce tathA apanI nikRSTa pApapaMkalipta pariNati ke sAtha tulanA kare to stutya kArya hogaa| kavi mAnava se pUchatA hai sulajhe pazu upadeza suna, sulajhe kyoM na pumAna / nAharateM bhae vIra jina, gaja pArasa bhagavAna // siddha banane vAle pArzvaprabhu yadi vaMdanIya haiM, to kyA gajarAja kI paryAya meM saMyama pAlane vAlA vaha jIva samAdaraNIya na hogA? dhanya hai gajendra ! tumhArA vratAnurAga spRhaNIya hai / jisa dharma ke prasAda se tiryaMca paryAya taka ke jIvoM kA uddhAra huA, ve jainI bane aura aMta meM jayazIla hote hue jinendra siddha paramAtmA bane, usa dharma kI zaraNa lene vAlA vivekI mAnava kisa siddhi aura saphalatA ko nahIM pAyegA? Aja to bhagavAna pArzvanAtha kA nAma sacamuca meM sampUrNa siddhiyoM aura saphalatAoM ko pradAna karatA hai| unakA nAma dhAraNa karane vAlA pASANa, pArasa pASANa banakara loha ko suvarNa banAtA hai, to jo puNyAtmA vizuddha hRdaya jIva unakA nAma viveka pUrvaka letA rahegA, to vaha kyoM na karmoM kA nAza kara avinAzI zAMti ko prApta karegA ? isa ToMka para AcAryaparameSThI ne samasta siddha samUha kA jJAna netra dvArA darzana kiyA va ArAdhanA kii| ve siddha bhagavAna zAzvatika zAMti ke sAgara haiN| devAdhideva pArzvanAtha bhagavAna kI ToMka meM pUrNa zAnti tathA sphUrti prApta karane ke pazcAt mahArAja ne parvata se utaranA prAraMbha kiyaa| usa samunnata ToMka para car3hate aura utarate hue muniyoM kI zobhA bar3I priya lagatI thii| udyAna kI zobhA puSpoM se hotI hai, jalAzaya kA saundarya kamaloM se hotA hai, gagana kI zobhA caMdra se hotI hai, isI prakAra AdhyAtmika puNya bhUmi kI sundaratA mahAmuniyoM se hotI hai| usa prakRti ke bhaMDAra zailarAja para calate hue AcArya mahArAja kI nirgrantha mudrA unheM prakRti kA avicchinna aMga sA batAtI thii| digaMbara mudrA prakRti pradatta mudrA hai| dhyAna ___ aba prabhAta kA sUrya AkAza ke madhya meM pahaMca gayA, isase AcArya zAntisAgara mahArAja eka yogya sthala para Atma dhyAna hetu virAjamAna ho gye| Aja kI sAmAyika kI nirmalatA aura Ananda kA kauna varNana kara sakatA hai, jaba ki usakI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI ? Aja bIsa tIrthaMkaroM kI nirvANa bhUmi kI vaMdanA karake nirvANa mudrAdhArI munirAja AtmA aura paramAtmA ke svarUpa ke ciMtana meM nimagna ho gaye hai| Aja kI nirmalatA asAdhAraNa hai| samatA amRta se AtmA ko paritRpta karane ke pazcAt una muninAtha ne punaH madhuvana kI ora prasthAna kiyaa| usa samaya unakI pITha parvata kI ora thI kintu unake Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 cAritra cakravartI ataHkaraNa ke samakSa tIrthaMkaroM ke pAvana caraNa avazya Ate the| mahArAja kI smaraNa zakti bhI to sAmAnya nahIM rahI hai| unakI smRti vaMdanA ke saMsmaraNa suspaSTa jAgRti kara letI rahI hai, taba usa samaya kI suspaSTatA kA to kyA kahanA hai? utarate samaya eka gaMdharva nAlA milatA hai| Upara se nIce Ane meM vyavahAra patha kA hI avalaMbana hotA hai, isa bAta ko vaha eka nirjhara sUcita karatA huA pratIta hotA thaa| Age madhuvana ke samIpa Ane para bhIla Adi jaMgalI logoM kA madhura gIta sunAI detA hai| ve gA rahe the - tuma to bhalA virAjA jii| sAMvariyA pArasanAtha zikhara para bhalA viraajaajii|| desa desa kA jatarI AyA pUjA bhAva rcaayaa| ATha daraba leM pUjA kInI manavAMchita phala pAyA // Teka // nIce A jAne para hRdaya punaH usa puNyadhAma ko praNAma karanA cAhatA hai, jahAM caraNa cihnoM ko praNAma karake vaMdaka nIce Aye haiM, ataH vaha ina zabdoM dvArA vaMdanA karatA hai - prathama kuMthujina dharma sumati aru zAMti jinaMdA / vimala supArasa ajita pArzva meTe bhava phNdaa| zrI nami arahajumalli zreyAMsa suvidhi nidhi kaMdA / prabhu mahArAja aura munisuvrata cNdaa|| zItalanAtha anaMta jina sambhava abhinaMdana jii| vIsa ToMka para vIsa jinezvara bhAva sahita nita vaMdana jii|| madhuvana ke jina vimboM kI vaMdanA karake Aja kI tIrtha vaMdanA pUrNa huii| isake pazcAt mahArAja caryA ko nikle| bhAgyazAlI dAtAra ko Aja AhAra dAna kA zreSTha saubhAgya milaa| usane apane ko kRtArtha mAnA so svAbhAvika hai| darzakoM ko jaba mahAna AnaMda AtA hai, taba atithi satkAra karane vAle dAtAra ko kyoM na apAra harSa hogA? kAraNa, mahArAja sadRza sarva guNa saMpanna atithi kA darzana Aja durlabha hai| dakSiNa meM nigraMtha muni paramparAavicchinna rUpase calIArahI hai, isase jaina kriyAoM kA suvyavasthiti pAlana hotA calA A rahA hai| kaI aisI kriyAeM haiM, jinako likhanA kaThina pratIta hotA hai aura unakA pratyakSa prayoga dekhakara samajhanA sarala kArya hotA hai| sUkSmacarcA __eka dina mahArAja ne kahA, "koI koI munirAja kamaNDalu kI ToMTI ko sAmane muMha karake gamana karate haiM, yaha ayogya hai|" maiMne pUchA, "mahArAja! isakA kyA kAraNa hai, ToMTI Age ho yA pIche ho| isakA kyA rahasya hai ?" Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 183 mahArAja ne kahA, "jaba saMgha meM koI sAdhu kA maraNa ho jAtA hai, taba muni ToMTI Age karake calate hai, usase saMgha ke sAdhu ke maraNa kA bodha ho jaaygaa| vaha aniSTa ghaTanA kA saMketa hai|" maiMne pUchA, "mahArAja ! ToMTI sAmane karake yadi calA jAya, to aura bhI koI doSa AtA hai ?" ___ mahArAja ne kahA, "ToMTI sAmane karake calane se choTe kIr3e ToMTI ke chidra dvArA bhItara ghusa jAveMge aura bhItara ke pAnI meM unakA maraNa ho jaaygaa| ToMTI pIche karake calane meM yaha bAta nahIM hai|" isa uttara ko sunakara AcArya mahArAja kI sUkSma vicArapaddhati aura tArkika dRSTi kA patA calA ki ve kitanI bArIkI se vastu ke svarUpa ke viSaya meM vicAra karate haiN| unakA aisA samAdhAna hotA thA ki usase vaha aMtaHkaraNa ko pUrNa saMtoSa prApta hotA thaa| mahArAja kI siddha bhakti abhI san 1951 ke vArAmatI cAturmAsa meM Azvani mAsa meM mahArAja ke darzanArtha deza videza meM apane vANijya viSayaka cAturya ke lie suvikhyAta evaM rASTra meM apUrva gaurava prApta seTha bAlacaMda hIrAcaMda baMbaI vAle aae| itane mahAn vyakti ko karmacakra ke vizeSa udaya yukta dekhakara Azcarya hotA thA ki unake pAsa karor3oM rupayA hai aura Aja usa dhana ko ve sarva zaktimAna nahIM kaha sakate haiM ? vAziMgaTana ne jisa amerikana DaoNlara kI "sarva zaktimAna va vizva-pUjA kA mahAna pAtra"1 pada ke dvArA mahimA kahI thI, vaha dhana unake tanika bhI kAma meM nahIM A rahA thaa| ve bola nahIM sakate the| lakave ke kAraNa hAtha paira saba akar3a gae the| roTI bhI hAtha se nahIM khA sakate the| sAtA vedanIya kA udaya hone para mahAna sukhopabhoga hotA thA, kintu aba tIvra asAtA ke udayavaza aisI sthiti ho gaI, jo dekhane vAloM ke mana meM bhI vyathA utpanna karatI thii| adhyAtma zAstrI sAtA, asAtA ko samAna kahate haiM, kintu vipAka kI dRSTi se unameM bar3A aMtara anubhava meM AtA hai| usa samaya maiMne kahA, "seTha jI! ApakA bar3A bhAgya hai jo Apa zreSTha mahAtmA kA darzana kara rahe haiN| AcAryazrI ke darzanArtha Ae yaha acchA kiyaa| Apane karor3oM rupaye kamAe, deza videza kA paryaTana kiyaa| jahAja, havAI jahAja, moTara ke kArakhAne khole, bar3e-bar3e kAma kie, khUba dhana kamAyA, kintu ye saba AtmA ke lie kucha bhI kalyANa sAdhaka na hue| samasta udyoga karate hue bhI dhana vaibhava Apake zarIra kI vyathA ko dUra nahIM kara sakA, ataH Apa mahArAja ko praNAma kIjie aura Namo arihaMtANaM' Adi 1. The Almighty Dollar, that great object of universal devotion. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 cAritra cakravartI paMca namaskAra maMtra kI mana meM jApa kiijie| AcArya mahArAja kA jaba bane taba Akara darzana kiijie| aisA karanA Apake lie kalyANakArI rhegaa|" Namo siddhANaM ___ yaha sunakara mahArAja bole-"hama jAnate haiM inko| seTha jI ko kevala Namo siddhANaM' kA jApa karanA caahie| yaha sarala hogA aura zreSTha bhI hai| isase saba duHkha dUra hote haiN|" seTha bAlacaMda ne apane aspaSTa zabdoM dvArA guru vANI ko svIkAra kiyaa| isase yaha bhI jJAta huA ki mahArAja kI bhakti siddha bhagavAna para atyadhika hai| vaha siddha bhakti hI to unako siddha kSetra para le AI jisake prasAda se zikharajI meM lAkhoM loga A ge| kuMdakuMda svAmI ne samayasAra ke maMgalAcaraNa meM inhIM siddhoM ko namaskAra kiyA hai| jaba AcArya mahArAja ne san 1955 meM sallekhanA lI thI taba ve "OM siddhAya namaH"kA jApa karate the| sallekhanA ke 36 veM dina svarga prayANa ke pUrva unake mukha se "OM siddhAya namaH"zabda nikale the| dharmapurI va usakA adbhuta sauMdarya / AcAryazrI ke Ane ke bAda agaNita manuSyoM ne madhuvana ke jaMgala ko eka vizAla dharmapurI kA rUpa de diyaa| jahAM dekho, vahAM AdamI hI AdamI dikhtaathaa| saba sthAna bhara gae the| vyavasthApakoM ko AzA nahIM thI ki itane loga AveMge, kintu AcArya mahArAja ke nAma kA jAdU thaa| loga socate the tIrtharAja kI vaMdanA hogii| na sirpha tIrtharAja kI vaMdanA hogI, apitu paMcakalyANaka mahotsava kA lAbha leMge aura paMcamakAla meM caturthakAla ke sAdhuoM sadRza AtmatejadhArI AcAryadeva kA darzana bhI kreNge| jaina samAja ke pramukha zrImAn, vidvAn, tyAgI, lokasevaka, kalAkAra pahuMce the| cAroM ora jinadharma kI hI mahimA sunAI par3atI thii| phAlguna kA mAsa hone se RturAja ne vanazrI ko saundarya samanvita kara diyA thaa| bhinna-bhinna deza ke vyaktiyoM ke vividha varNoM kI vezabhUSA se netroM ko priya abhUtapUrva dRzya upasthita huA thaa| prabhAta kA kAla aura bhI manorama pratIta hotA thaa| hajAroM vyaktiyoM ke mukha se jAgaraNa ke samaya 'Namo arihaMtANa' Adi maMgalamaMtroM kA uccAraNa hotA thaa| kahIM-kahIM loga bar3e laya aura rAga ke sAtha prabhAtI par3hate hue .caubIsa tIrthaMkaroM kA guNagAna karate the : vaMdo jina deva sadA caraNakamala tere / caraNakamala tere caraNAraviMda tere // RSabha ajita saMbhava abhinaMdana guNa kere / sumati padmazrI supArzva caMdAprabha kere // Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 185 puSpadaMta zItala zreyAMsa prabhu mere / vAsupUjya vimalanaMta dharama jasa ujere // zAMti kuMthu ara malli munisuvrata kere / nami nemi pArzvanAtha vIra dhIra mere // leta nAma aSTayAma chUTata bhava phere / janma pAya jAdurAya caranana ke cere // prabhu nAma smaraNa velA meM vividha gItoM ke dvArA vaha dharma mahotsava sajIva dikhatA thaa| prabhAta meM gAyA jAne vAlA yaha pada kitanA sundara hai : prAta bhayo sumara deva puNya kAla jAta re // cUkata yaha avasara phira pIcha pachatAta re // Teka // lAbha au alAbha doya, maiTa sake nAhi koya, honahAra hoya soya, kAhe saTapaTAta re // ttek|| putrAdika dUra TAra, cittateM utAri nAra, nIMdar3I nivAra ke, dhyAna ko bhulAva re // ttek|| kAna je kuraMga jAna, caMcala mana ruci pichAna, yAke vaza Ana, tero phalo kheta khAta re // ttek|| jagata rAma prabhu ko nAma, japo jo vicAra kAma, sarva siddha hoya kAma, gurujI batAta re / / ttek|| parvata para jAne vAle yAtriyoM ke mukha se jina stuti se parvata mukharita hotA huA jinaguNa-gAna meM pravRtta sA dikhatA thaa| koI pArasa prabhu kI bhakti meM yaha par3hate the - sAmaliyA mahArAja dUrahi se Aye tere darzana koM // ttek|| darzana dIjai bAbA lAgU thAre pAya, janama janama ke pAtaka jAya / kannar3a prAnta vAle kannar3a meM, mahArASTra prAnta vAle marAThI meM jina stavana karate jAte the, koI saMskRta meM prabhuvaMdana par3hate the| isa prakAra vividha bhASAoM meM jinendra puNya nAma smaraNa sunAI par3atA thaa| vahA~ to yaha pratIta hotA thA ki logoM ke Age usa samaya dharma saMcaya kA hI kArya mukhyatama bana gyaa| binA dharmamaya hue karmoM kA baMdhana kaTegAbhI kaise ? pUjana bhI bar3e vaibhava ke sAtha hotI thii| apAra jana-samudAya hone ke kAraNa jana-rava vipula thaa| hajAroM vyakti bhinna-bhinna sthAnoM para aSTadravya se pUjA karate the| koI sAtha meM rAgarAganiyoM sahita pUjana par3hate the| aSTadravya se pUjana karane ko koI-koI loga arvAcIna arthAt ekadama naI paraMparA kahate haiN| isa bhrama kA nirAkaraNa tiloyapaNNatti se ho jAtA hai, kyoMkinaMdIzvara dvIpa meM devatAloga aSTadravyoM se hI pUjA karate the| yathA :eka aMjanagiri, Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 cAritra cakravartI cAra dadhimukha, aura ATha ratikara parvatoM ke zikhara para uttama ratnamaya eka eka jinendra maMdira hai| ina maMdiroM meM devagaNa jala, gaMdha, puSpa, taMdula, uttama naivedya, phala dIpa, dhUpAdika dravyoM se jinendra pratimAoM kI stutipUrvaka pUjA karate haiN| tiloyapaNNatti sadRza prAcIna Agama ke AdhAra mila jAne se zodha ke nAma para banAI jAne vAlI havAI kalpanA samApta ho jAtI hai| koI-koI kahate haiM, jinendra bhagavAn kA abhiSeka jaina-saMskRti kA aMga nahIM hai / unako trilokasAra ke isa kathana se apane vicAroM kA zodhana karanA caahie| svarga meM janma lene ke uparAnta samyaktvI deva jinendra bhagavAn kA abhiSeka - pUjana karate haiM : dhammaM pasaMsidUNa vhAdUNa dahe bhiseyalaMkAraM / laddhA jiNAbhiseya kuvvaMti saddiTThI // 552 // "jinAbhiSekaM pUjAM kurvanti sadRSTayaH" ina zabdoM se abhiSeka kI anAdikAlIna pravRtti siddha hotI hai| __ zAstroM meM kahA gayA hai ki devatA loga bhagavAn kI divveNa vAseNa arthAt divya vastroM se pUjA karate haiN| isakA spaSTIkaraNa AcArya yativRSabha ne kiyA hai ki naMdIzvara meM devatA loga divya caMdovA Adi ke dvArA bhagavAna kI pUjA karate haiM / ve deva vistIrNa tathA laTakate hue hAroM se saMyukta tathA nAcate hue camara va kiMkiNiyoM se yukta aneka prakAra ke caMdovA Adi se jinezvara kI pUjA karate haiN| mahAna jaina mahotsava ___zikharajI meM jinendra paMcakalyANaka mahotsava meM bar3e vaibhava ke sAtha jina bhagavAna kI mahApUjA hotI thii| bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI kA utsava indaura ke dhana kubera sara rAva rAjA dAnavIra seTha hukumacaMdajI kI adhyakSatA meM bar3e utsAha aura ullAsapUrvaka pUrNa huA thaa| usa samaya bhIr3a apAra thii| lAuDaspIkara kA san 1928 taka apane deza meM Agamana na haA thA, ataeva mahotsava meM logoM kA hallA hI hallA sunAI par3atA thaa| digambara jaina mahAsabhA kA naimittikaM adhivezana byAvara ke dhArmika seTha tathA AcArya zrI ke paramabhakta motIlAla jI rAnIvAloM ke netRtva meM huA thaa| usa samaya samAja ke baMdhana zithila karane vAle vidhavA vivAhAdi AndolanoM ke nirAkaraNa rUpa dharma tathA samAja unnati ke prastAva pAsa hue the| mahotsava kI smRti meM zikhara jI para eka saMskRta meM zilAlekha lagAyA gayA thA, usameM mahotsava kA saba hAla saMkSepa meM jJAta hotA hai tathA AcArya mahArAja ke saMgha kA bhI vivaraNa vidita hotA hai: Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 187 (saMskRta lekha) // zrI zAMtisAgara digaMbarAcArya sNghH|| zrI digaMbarajainadharmamuddyotayan mahApratApidigantakIrtipaMcamajArjanAmno bRTizasamrAjaH zAsane pravartamAne kAzInikaTavartinaH zrI siddhamahAkSetra-sammedAcalasyAdhityAkAyAM smaagtH| dakSiNamahArASTrarAjadhAnI-kolhApurAntargatasya nikaTavartino bhojagrAmasya pATIla bhImagaur3A-satyavatIti janakajananyorayaM mahAtmA zrI zAMtisAgaraH smjni| dIkSitvA caikadA paryaTana tatkSoNIpradezamavarNanIyAnekaguNamaNDitvAccaturvidhena saMghena militvA''cArya pdiitvmdhyaaropitH| nikaTavartino bAhubali-nAmaparvatasyAdhityakAbhUmau vIranirvANasaMvatsarasya 2454 tamasya varSAyoga sNjgraah| etadvarSAyogaM samApya mArgazIrSakRSNatRtIyAdine tataH siddhakSetrANi vaMdituM saMghena saha uttarasyAM dizi bihaarmaarebhe| __ evaM kolhApura, sAMgalI, miraja, athaNI, bIjApura, akkalakoTa, AlaMda, lAtUra, nAgapura, rAyapura, bilAsapura, rAMcI, hajArIbAga, ityAdIn rAjadhAnInagarakheTAdInanekAn parvatAn nadIzca laGghayan tathA ca kolhApura-phalaTaNa-sAMgalI-mirajAdinagaranAthaiH nijAmarAjyAdhipati-nabbAbamahodayaizya sammAnitaH sana tatra tatra ca dharmopadezena lokAn mokSamArge dRr3hayan svasaMghaMca tatra niyojayan saMdhena saha sArdhatrayamAseSu sammedaparvatamAjagAma, vIranirvANa 2454 vikramAvda 1984 khuSTAvda san 1928 tame zAkAnAM ca 2850 tame phAlgunamAse shuddhtRtiiyaadine| / etatphAlgunasya cASTAhnikamahAparvaparyantamenAmeva bhUmimalaMcakAra / saMgho'yaM muMbApuropravAsinA pratApagar3hanagaravAstavyena ratnavyApAriNA digambara-jainadharmaparAyaNena zreSThinA ghAsIlAlenaM anekadharmaparAyaNaM zrAvakazrAvikA-samudAyaM saMghena sahA''hArAdivividhavaiyAvRtyaM gRhasthadharmasyAvazyakaM paripAla-yitumAdAya tatsamudAyasyAvazyakatA prakaTayituM nAnAvidhAvazyakasAmagrIrakSArtha rAjakIyAn karmacAriNaH (polisa) zrImajjinendravandanArtha zrIjinasamavasaraNamazvabRSabhazakaTItailazakaTIprabhRtigRhastha janopayogivAhanasamudAyaMcagRhItvAsarvavidhanijadravyaM zrI jinadharmAprapUrNabhakti-togIkRtya protsaahyaaniitH| pitA'sya nAmnA pUnamacandra zreSThI mAtA ca jddaavbaaii| trayo'sya putrA nAmnA geMdanamalo dADimacandro motIlAlazca ete'pi ca saMgha-sevAratAH piturAjJayA sahaiva shshvdaasn| ||sNghpricyH|| saMghe'sminnAcAryavaryAn zrIzAMtisAgaraparameSThinaH sevamAnAstrayo digambarA munizreSThAH Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 cAritra cakravartI ziSyottamAH zrI 108 paramapUjyo vIrasAgarInemisAgarauH anantakIrtizcetyAsan / candrasAgarAdayazcatvAra ailakapadadharAstathA'nye ca AryikAkSullaka brahmacAriprabhRtayo gRhaviratAstapasvinaH paMcadaza shaasn| gRhaniratAstu zrAvakAH zrAvikAzca zatazodhaninazca prayANaprArambhAd gurUn sevamAnAH shaajgmuH| devAdhidevasyAhatprabhoH samavasaraNayuktAHpratimAH zrAvakANAM devapUjAkarmanirvAhArthasaMghena shaaniitaaH| tadvyavasthApanAya kolhApurAt svastizrI ugArakara-pAyasAgarasvAmI shaagtaaH| // tatratyakAryavivaraNam // zrI zA~tisAgarAcAryavayyaH Sadravya-saptatattva-navapadArtha-ahiMsA-syAdvAdAdisaiddhAMtikaviSayeSu tathA'STAdazadoSavinirmukte sarvajJAptopadiSTa-ratnatrayasvarUpamokSamArgamakSuNNaM rakSituM sajjAtividhAyaka-Agamavihita-anAdi-siddhavarNavyavasthAzIladharma-uccakulabheda-vyavasthAdiviSayeSu ca satatamatra dharma upadizyate sma / eteSAmupadezAdeva saMghapatinA'tra bipuladhanaM vyayokRtya arhatprabhoH paMcakalyANakamahotsavapUrvakaM phAlgunazuddha-dazamIdine pratiSThA kaaritaa| zrIsammedazailasyopari pratyahaM digambarajainerabhiSekapUjanAdividhAnaM satataM kriytesm| akhilabhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhAyA di. jainazAstripariSadazcAtra mahAsammelane saMghapatinA'dhivezane kaarite| tatra dharmasamAjarakSaNopayAaneke nirnniitaaH| asmin mahAmahamahotsave dakSiNa karnATaka drAviDa mahArASTra vanhADa bundelakhaMDa mAravADagujarAta-rAjapUtAnA-paMjAba-baMgAla-AsAma-AgarA-dillI-kalakattA-mumbaIpramukhemyaH sarvaprAMtebhyo digambara jainasamAjo lakSAvadhi-samAgatya saMgata aasiit| etatsamaye akhilabhAratavarSIyadigambarajaina mahAsabhAyAH saMghasaMcAlanani vahaNatajjanitAkhilajanadharmalAbhapradAnena kRtajJatAM pradarzayitumakhilajanasamarthanAnumodanapUrvaka zreSThI ghAsIlAlastatputrAzca trayopi (geMdanamalo dADimacandro motIlAlazca) "saMghabhaktaziromaNiH" iti padavyA samalaMkRtAH / etanmunisaMghena catuHsaMghasamanvitena digambarajainadharmasya varNanAtItA mahatI prabhAvanA saMjAtetyakhilaviditamAstAmiti shm| jisa samaya saMgha zikharajI pahuMcA thA, usa samaya dakSiNa prAMta meM aneka jagaha para bhagavAna kI pUjA, abhiSeka Adi karake logoM ne harSa pragaTa kiyA thaa| logoM ko isa prakAra digambara muni saMgha ke vihAra kI vArtA kaI pIr3hiyoM se ajJAta thI, ataH mArga me vighnoM ke Ane kA bar3A bhaya socA thaa| eka pramukha paMDita mahodaya ne sadbhAvavaza AcAryazrI se vidyA siddhi ko kahA hI thA, kintu vaha kucha na karake sarva siddhi ke adhinAyaka bhagavAna jinendradeva kI bhakti kA avalaMbana le saMghasAnanda apane lakSya sthAna para A gayA aura koI saMkaTa na hokara Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 186 avarNanIya dharma prabhAvanA huii| yaha saba AcArya zAMtisAgara mahArAja kI apratima bhakti, pragAr3ha jina dharma para zraddhA tathA parama vizuddha cAritra ke dvArA sAnaMda saMpanna ho gyaa| aba to vaha mahotsava pavitra smRti kI vastu hai| sabhI prAMta ke zrAvakoM ne AcArya mahArAja se apane vihAra dvArA anya prAMtoM ko pavitra karake jina zAsana kI prabhAvanA karane kI prArthanA kii| lokatyAga tathA di. jaina dharma kI prabhAvanA kA vicAra kara AcArya mahArAja ne aba tIrtha vaMdanA ke sAtha sAtha sarvatra dharma prabhAvanArtha vihAra karane kA pavitra nizcaya kiyaa| zikharajI se prasthAna __ ASTAhnika mahAparva sammedAcala ke sAnnidhya meM vyatIta karane ke uparAMta caitra vadI ekama ko saMgha ne zikharajI se prasthAna kara diyaa| itane dinoM se zikharajI ke darzana kI umaMga thI, vaha pUrI ho gaI, isase siddha uddezya ho anya tIrthoM ke darzanArtha ravAnA hokara mahArAja var3AkA nadI para do dina Thahara kara tIsare dina giraDIha phuNce| saMgha vahA~ tIna dina Thaharakara vAsupUjya bhagavAna ke nirvANa sthAna caMpApura ke lie ravAnA huaa| rAste meM gAvAda meM kSatriyoM kA mahAsammelana thaa| usa samaya kSatriya samAja ne AcArya mahArAja kA bar3e Adara bhAva se darzana kiyA aura amUlya AzIrvAda tathA kalyANaprada upadeza prApta kiyaa| caitra vadI trayodazI ko saMgha maMdAragiri ke nikaTa phuNcaa| saMgha yahAM tIna dina ThaharA, pazcAt vihAra kara caitra sudI tIja ko bhAgalapura aayaa| vAsupUjya bhagavAna kI nirvANa bhUmi vahAM nAthanagara ke pAsa caMpApura meM vAsupUjya bhagavAna ke caraNa cihna haiM, pratimA jI bhI bar3I bhavya hai| unake darzana kara sabane bar3I zAMti prApta kI / yahA~ se vAsupUjya bhagavAna ne nirvANa prApta kiyA thaa| paMcabAlayati tIrthaMkaroM meM vAsupUjya bhagavAna kA sarva prathama nAma smaraNa kiyA jAtA hai| bAlabrahmacArI tIrthakaroM meM vAsupUjya bhagavAna ke viSaya meM kavi kahate haiM - vAsupUjya vasupUja tanuja pada vAsava sevata aaii| bAlabrahmacArI lakha tinako zivatiya sanmukha dhaaii|| vahAM se calatA huA saMgha rAjagRhI aayaa| bhagavAna mahAvIra prabhu ke samavazaraNa meM 1. nirvANakAMDa meM kahA hai "caMpAe vAsupUjya jiNaNAho'- campApura se vAsupUjya jinezvara ne mokSa paayaa| uttara purANa meM maMdAragiriko nirvANabhUmi kahA hai / caMpApurI mahAnagarI thI / maMdAragiri usakA hI aMga rahA hogA / maMdAragirI kA vAtAvaraNa vizeSa AkarSaka hai / dharmAtmA puruSa donoM jagaha jAkara do bAra bhagavAna vAsupUjya kI ArAdhanA dvArA puNya prApta karatA hai| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 cAritra cakravartI mukhya praznakartA kA gaurava jina zreNika mahArAja (vimbasAra) ko prApta huA, unakI rAjadhAnI yahI sthAna thii| yahAM paMca pahAr3I kI vaMdanA kI jAtI hai| rAjagRhI ke pUrva meM . catuSkoNa AkAra vAlA RSi zaila hai| dakSiNa meM vaibhAragiri, naiRtya dizA meM vipulAcala meM donoM trikoNa hai, pazcima, vAyavya tathA uttara dizA meM dhanuSAkAra chinna nAma kA parvata hai| IzAna dizA meM pAMDU parvata hai| pAMcoM hI parvata kuza samUha se veSTita haiN| yahAM vAsupUjya bhagavAna ke sivAya zeSa 23 tIrthakaroM kA samavazaraNa AyA thaa| harivaMza purANa (3-52) meM aisA bhI likhA hai ki : paMcazailapuraM pUtaM munisuvratajanmanA artha : yaha paMca zailapura rAjagiri bhagavAna munisuvrata ke janma ke dvArA pavitra hai| bhagavAna mahAvIra tIrthaMkara ko RjukUlA nadI ke tIra para, jo jUMbhika grAma ke pAsa thI, vaisAkha sudI 10 ko kevalajJAna prApta huA thaa| isake pazcAt 66 dina taka bhagavAna kI divya dhvani nahIM huii| anaMtavIrya bhagavAna ko kevalajJAna utpanna hone ke bAda dharmatIrtha kI utpatti honI cAhiye thI, kintu divyadhvani nahIM khirii| rAjagiri ko prathama dharmadezanA kA saubhAgya milaa| vipulAcala para divyadhvani bhagavAna mahAvIra svAmI ne dharmatIrtha kA upadeza kahA~ diyA ? isake samAdhAna meM jayadhavalATIkA meM likhA hai ki jaba mahAmaMDalIka zreNika mahArAja apanI celanA rAnI ke sAtha sakala pRthvImaMDala kA upabhoga karate the, taba magadhadeza ke tilaka ke samAna rAjagRha nagara ke naiRtya dizA meM sthita, siddha tathA cAraNoM ke dvArA sevita vipulAcala parvata para bAraha gaNoM-sabhAoM se veSTita bhagavAna mahAvIra ne dharmatIrtha kA kathana kiyaa| arthakartA tiloya paNNatti meM likhA hai ki deva aura vidyAdharoM ke mana ko haraNa karane vAle, sArthaka paMcazaila nagara-rAjagRhI meM parvatoM meM zreSTha vipulAcala para zrI vIra jinendra kSetra kI apekSA paramAgama rUpa artha ke kartA hue| bhagavAna kI 66 dina paryanta vANI nahIM khirii| anta meM zrAvaNa kRSNA pratipadA ke prabhAta meM vipulAcala para dharma tIrtha kI pravRtti huii| harivaMza purANa meM bhI likhA hai ki bhagavAna 66 dina paryanta mauna ke sAtha vihAra karate hue jagata meM vikhyAta rAjagRha nagara ko prApta hue| vahAM ve vipula zrI saMpanna vipulAcala parvata para logoM ko upadeza dene ke lie car3he, jaise sUrya udayAcala para ArohaNa karatA hai| rAjagiri 1. vAsupUjya jinAdhIzAditareSAM jineshinaaN|| sarveSAM samavasthAna : pApanoruvanAMtarAH // 3-57, hrivNshpuraann|| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 191 Ate hI jaina saMskRti ke jJAtA ke citta meM mahAvIra bhagavAna ke vipulAcala para samavazaraNa Ane kI tathA dharmAmRta varSA kI Agamokta bAta smRti patha meM Ae binA nahIM rahatI hai| tiloyapaNNatti meM likhA hai ki kevala jJAna utpanna hone para sabhI jinoM kA paramaudArika zarIra pRthvI se pAMca hajAra dhanuSa Upara calA jAtA hai| usa samaya saudharmendra bhI AjJA se kuvera vikriyA zakti ke dvArA sabhI tIrthakaroM ke samavazaraNoM kI vicitra rUpa se racanA karatA hai| usa samavazaraNa meM car3hane ke lie AkAza meM cAroM dizAoM meM se pratyeka dizA meM Upara-Upara bIsa hajAra suvarNamaya sIr3hiyAM hotI haiN| ve sIr3hiyA~ eka hAtha UMcI aura eka hAtha vistAra yukta hotI haiN|' vipulAcala kI madhura smRti vipulAcala para car3hate hI mana meM vividha prakAra ke vicAra utpanna hone lagate haiN| Agama ke anusAra samavazaraNa dvAdaza sabhA, sabhAnAyaka mahArAja zreNika, rAnI celanA, gautama gaNadhara Adi kA jo varNana par3hA hai, sunA hai, usakI pavitra aura madhura smRti A jAtI hai aura AtmA ko AnaMda vibhora kara detI hai| isa paMcapahAr3I para jaba AcArya mahArAja saMgha sahita car3he taba bahutoM ko smaraNa AyA hogA ki isa pahAr3I para svayaM car3hate samaya vikaTa rAstA hone se jaba kaSTa hotA hai, taba zAMtisAgara mahArAja gRhasthAvasthA meM yahA~ Ae the, usa samaya unhoMne kisa prakAra eka vyakti ko pITha para rakhakara vAtsalya bhAva se parvata para car3hAyA hogaa| usase unake mahAn bala kA anumAna logoM ko bahuta spaSTatA se huA hogaa| dharmAtmA dAnI zrAvakoM ke puNya dAna ke phalasvarUpa sIr3hiyoM kA nirmANa hone se aba yAtriyoM ko pUrvavat kaSTa nahIM hotaa| vIra nirvANabhUmi pAvApurI pahu~canA ___ rAjagirI kI vaMdanA ke pazcAt saMgha ne mahAvIra bhagavAna ke nirvANa se punIta pAvApurI kI ora prasthAna kiyaa| jaba pAvApurI kA puNya sthala samIpa AyA, taba vahA~ kI prAkRtika zobhA manako apanI ora AkarSita karane lagatI hai| jalamaMdira meM bhItara bhagavAna mahAvIra prabhu ke caraNa cihna virAjamAna haiN| tAlAba lagabhaga AdhA mIla lambA tathA utanA hI caur3A hogaa| usa sarovara meM sadA manohara saurabha saMpanna kamala zobhAyamAna 1. isase jJAta hotA hai ki bhagavAna kA samavazaraNa bIsa hajAra hAtha U~cAI para AkAza meM rahatA hai| yaha 5 mIla 5 phalA~ga tathA 100 gaja pramANa hotA hai| itanI U~cAI para samavazaraNa hone se bhavya jIva hI vahA~ darzanArthajAte hoNge| yaha dohA isa prasaMga meM upayogI hai : bhAgyahIna ko nahiM milai bhalI vastu kA yoga / dAkha pakai taba kAga ke hota kaMTha meM roga / / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 cAritra cakravartI hote haiN| madhya kA maMdira zveta saMgamaramara kA bar3A manojJa mAlUma hotA hai / pUrNimA kI cAMdanI meM usakI zobhA aura bhI priya lagatI hai| sarovara ke kAraNa maMdira kA saundarya bar3A AkarSaka hai| bhagavAna kA aMtaraMga jitanA sundara thA, unakA zarIra jitanA sauSThava saMpanna thA, utanA hI bAhya vAtAvaraNa bhI bhavya pratIta hotA hai| sarovara meM bar3I bar3I machaliyA~ svacchaMda krIr3A karatI haiM, unheM bhaya kA leza bhI nahIM hai, kAraNa vahA~ prANI mAtra ko abhayapradAna karane vAlI vIra prabhu kI ahiMsA kI zubha caMdrikA chiTaka rahI hai| maMdira ke pAsa pahuMcane ke lie sundara pula banA hai| videzI bhI pAvApurI ke jala mandira ke saundarya kI sthAyI smRti phoTo ke rUpa meM sAtha le jAyA karate haiN| nirvANa kAla tathA Asana pAvApurI kI vaMdanA se bar3hakara sukhada aura kauna nirvANa sthala hogA ? yahA~ pahAr3I kI car3hAI kA nAma nizAna nahIM hai, lambA jAnA nahIM hai| zItala samIra saMyukta jalamandira jAne ke bAda madhya meM vahA~ se nirvANa pada prApta karane vAle prabhu vardhamAna jinendra ke caraNa cihna vidyamAna haiM, jo nirvANa sthala ke smAraka haiN| AcArya yativRSabha ne likhA hai ki vIra bhagavAna ne kArtika kRSNAcaturdazI ke prabhAta kAla meM svAti nakSatra rahate hue pAvApura se akele hI siddhapada prApta kiyA thA, unake sAtha meM aura koI muni mokSa nahIM ge| bhagavAna pArzvanAtha svAmI ke sAtha chattIsa muniyoM ne zrAvaNa sudI saptamI ko saMdhyA ke samaya pradoSakAla meM sammedAcala se mokSa prApta kiyA thaa| yaha bhI smaraNa yogya hai ki bhagavAn RSabhadeva ne caudaha dina pUrva, mahAvIra svAmI ne do dina pUrva, zeSa bAIsa tIrthakaroM ne eka mAha pUrva yoga se vinivRtta hone para mukti ko prApta kiyA thaa| bhagavAna RSabhanAtha, vAsupUjya, neminAtha, palyaMka baddha Asana se tathA zeSa ikkIsa tIrthakaroM yasa Asana se mokSa prApta kiyA thaa| isase jalamaMdira meM jAkara siddha pada prApta mahAvIra bhagavAna ke viSaya meM ciMtavana karate samaya unakI kAyotsarga mudrA kA dhyAna karanA ucita hai| aba di. jaina koThI ke maMdirajI meM bhagavAn mahAvIra prabhu kI khaDgAsana yukta mUrti bra. paNDitA candAbAI ArA kI ora se virAjamAna huI hai, jo AtmaciMtana meM sahAyatA pradAna karatI hai| unhoMne AcArya mahArAja kI bhI eka mUrti maMdirajI meM virAjamAna kI hai / vAstavika siMha bhUmi vardhamAna bhagavAna ke saMgha meM se pUrvadhara tIna sau, zikSaka arthAta upAdhyAya ninyAnave sau, avadhijJAnI teraha sau, kevalI sAta sau, vikriyA RddhidhArI nau sau, vipulamati vAle pAMca sau aura vAdI muni cAra sau the / chattIsa hajAra AryikAoM kI saMkhyA kahI hai| pramukha AryikA caMdanA thIM / vAsupUjya bhagavAna kI bhAMti mallinAtha, neminAtha, pArzvanAtha " Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 tIrthATana tathA vIranAtha jina bhI bAlabrahmacArI tIrthakara hue haiN| pAvApurI kA puNyasthala vIraprabhu kI pavitra smRti ko jAgRta karate hue batAtA hai ki yathArtha meM ye pUrNa siMha nikale jo saMpUrNa karmoM kA nAzakara vahA~ se siddha sthala meM virAjamAna ho gye| una vIra prabhu kI acintya mahimA hai| AcArya kahate haiM : ye vIra pAdau praNamaMti nityaM dhyAnasthitAH sNymyogyuktaaH| te vItazokA hi bhavaMti loke saMsAra durgaM viSamaM trNti|| artha : jo jIva dhyAna meM sthita hokara tathA saMyama aura yoga se saMyukta hote hue vIra bhagavAna ke caraNoM ko sadA praNAma karate haiM, ve jagata meM vItazoka hote haiM tathA viSama saMsAra ke sakaMToM ke pAra pahuMcAte haiN| Aja unhIM vIra prabhU kA tIrtha pravartamAna hai| una prabhu kI sundara zabdoM meM isa prakAra stuti kI gaI hai: vIraH sarva surAsureMdra mahito vIraM budhAH saMzritAH / vIraNAbhihataH svakarma nicayo vIrAya bhaktyA namaH // vIrAtIrtha miMda pravRttamatulaM vIrasya ghoraM tpH| vIra zrI dyutikAMti kIrti dhRtayo he vIra ! bhadraM tvyi|| artha : vIra bhagavAna sakala surAsurendroM ke dvArA stutya haiM, mahAn jJAnI puruSa vIra kA Azraya lete haiM, vIra ke dvArA apane karmoM kA samudAya nAza kiyA gayA, vIra ke lie bhakti pUrvaka namaskAra hai| yaha atula tIrtha vIra se utpanna huA, vIra kI tapazcaryA ghora hai, vIra meM zrI ahiMsA, dharma, kAnti, kIrti tathA dhRti haiN| he vIra ! Apa meM kalyANa kA nivAsa hai| isa stuti meM samasta kArakoM dvArA vIra bhagavAna kA kathana karate hue unake guNoM kA varNana kiyA hai| ___AcArya mahArAja kI vIra bhagavAna meM bar3I bhakti tathA zraddhA rahI hai| eka dina maineM pUchA, "mahArAja! ApakI tapasyA tathA Atma teja ke hI kAraNa bar3e bar3e asaMbhava dikhane vAle kAma saMbhava ho jAte haiN|" mahArAja bole, "isameM hamArA kucha nahI hai| yaha saba mahAvIra bhagavAna kI kRpA hai|" una tIrthakara mahAvIra prabhu kI nirmANa bhUmi kI sAkSAt vaMdanA karake saMgha guNAvA AyA aura usane bhagavAna ke mukhya gaNanAyaka gautama svAmI ke nirvANa sthala kI sabhakti vaMdanA kI aura unakI adbhuta, AdhyAtmika, vikAsapUrNa jIvana kA smaraNa kara siddha pada prApta AtmA ko praNAma kiyA, pazcAt saMgha bar3hatA huA vaizAkha sudIha ko hinduoM ke mukhya tIrtha gayA phuNcaa| jaina, ajaina janatA ne bar3e prema aura bhakti pUrvaka saMgha kA svAgata kiyaa| hiMdUsabhA ne mahArAja ke zubhAgamana kI sUcanA kI vijJapti pragaTa kara nagaravAsiyoM se unake svAgatArtha preraNA kI thii| mahArAja ke upadeza Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 cAritra cakravartI se hindU, musalamAna Adi anya dharma ke logoM ne bhI bahuta lAbha uThAyA, madya, mAMsa kA bahutoM ne tyAga kiyaa| - usa samaya bhISaNa garmI par3atI thI, kintu mahAvratI sAdhuoM ke niyama jIvana bhara ko aTala rahate haiN| isa kAla meM pAnI pIte hI kSaNa bhara meM udarAgni dvArA bhasma ho jAtA thA, phira bhI munIzvara AhAra ke samaya hI prAsuka jala pIte the aura phira USNakAla meM vihAra bhI karate jAte the| garama pavana Aga kI lapaToM kA smaraNa karAtI thii| loga ghabar3A uThate the| kintu mahAvratI munirAja apane AtmasvarUpa kA cintana karate hue samatAbhAvapUrvaka kaSToM ko sahana karate the| isase unake pUrvabaddha karmoM kI nirjarA hotI thii| sonabhadra ___ mArga meM vizAla sonabhadra nadIM milii| prAcIna saMskRta graMthoM meM sonabhadra ko nada likhA hai| isake donoM tarapha relve sTezana hai| eka sona IsTa baiMka aura dUsarA sona vaisTa baiMka kahalAtA hai| sona ke eka taTa para DeharI nAmaka bastI hai, use DeharI Ana sona kahate haiN| aba usake pAsa hI eka audyogika nagara"DAlamiyA nagara"nAma kA basa gayA hai| vaisAkha sudI SaSThI ko saMgha sAsArAma nAmaka aitihAsika nagara ke samIpa phuNcaa| yahA~ bahuta janatA ne gurudeva ke darzana kiye aura ahiMsAdi ke niyama lekara madya, mAMsAdi kA tyAga kiyaa| saMgha bastI se tIna mIla dUrI para eka Amravana ke nIce ThaharA thaa| yahAM caMdrasAgara jI kA kezaloMca huA thaa| kAzI (pArasa-supArasa kI janmabhUmi hone se saccI zivapurI) vaizAkha sudI caudasa ko saMgha mugalasarAya pNhucaa| pUrNimA ko saMgha ke loga kAzI pahuMcakara bhelUpurA kI dharmazAlA meM Thahara gye| jeTha pratipadA ke prabhAta meM munirAjoM ne kAzI ke lie prasthAna kiyaa| bar3e vaibhava ke sAtha hajAroM logoM ne mahArAja kA svAgata kiyaa| gAje bAje ke sAtha julUsa niklaa| kAzI to bhArata kI sAMskRtika rAjadhAnI hai| vahAM ke bar3e bar3e vidvAnoM tathA tapasviyoM ne mahArAja kA darzana karake tathA upadeza sunakara AnaMda prApta kiyaa| munigaNa AhAra ke lie nagara meM jAte the| kabhI kabhI maidAginI ke maMdiroM kA darzana bhI kiyA karate the| ina digaMbara zramaNoM ko rAjapatha se Ate jAte dekhate hue kAzI ke vaidika vidvAnoM tathA saba hindU bhAiyoM ko bar3A harSa hotA thA ki Aja dina bhI aise nirvikAra paramahaMsa vRtti vAle tapasvI loga bhUtala ko pavitra kara rahe haiN| kAzI ko zivapurI kahate haiN| 'ziva' zabda kalyANa kA dyotaka hai| mahAkavi banArasIdAsa isa nagarI ko bhagavAna supArzvanAtha tathA pArzvanAtha svAmI kI janmapurI hone Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 165 ke kAraNa sacamuca meM zivapurI mAnate haiM aura isa sambandha meM anya dhAraNAoM ko kalpanA kahate haiM / isI kAzInagarI meM mahArAja vizvasena ke yahAM mAtA vAmAdevI ke garbha se bhagavAna pArzvanAtha prabhu kA pauSa kRSNA ekAdazI ko janma huA thA / bhagavAna ke pitA kA nAma azvasena jI vikhyAta haiN| mAtA brahmAdevI kahI gayI haiN| kahA bhI hai janameM tribhuvana sukhadAtA, ekAdasi pauSa vikhyAtA zyAmA tana adbhuta rAjaiM, ravi koTika teja sulArje // bhagavAna jaba ATha varSa ke hue usa samaya kA varNana karate hue kavi unake jIvana para isa prakAra prakAza DAlatA hai - bhaye jaba aSTama varSa kumAra dhare aNuvrata mahA sukhakAra // pitA jaba Ana karI aradAsa, karo tuma byAha varo mama Asa // taba nAMhi kahe jagacaMda, kie tuma kAma kaSAya ju maMda / car3he gajarAta kumArana saMga, su dekhata gaMga tanI sutaraMga // yauvana alaMkRta garahe the, aura usake sauMdarya ko dekha rahe the, ki unakI dRSTi eka paMcAgni tapa karane vAle sAdhu para pdd'ii| yaha kamaTha kA jIva thA / use dekha kumAra ke mana meM dayA AI, unhoMne kahA 'aisA hiMsA - tapa mata kro|' jaba usa tapasvI ne na hI sunA, taba inhoMne eka lakar3I ke bhItara jalate hue nAga nAgina ko dikhaayaa| unako jalate hue nAga yugala para karuNA AI, ataH una karuNA - nidhAna pArzva prabhu ke maraNAsanna nAga yugala ne puNya vacana sune, isase una jIvoM kA uddhAra ho gyaa| mahatva kI bAta isa samaya pArzvaprabhu solaha varSa ke the| pArzvanAtha bhagavAna kI pUjA meM jo yaha likhA hai ki nAgayugala ke prasaMga ko prApta kara unhoMne dIkSA lI, vaha kathana uttarapurANa rUpa Agama ke viruddha hai| uttarapurANa meM kahA hai bhagavAn tIsa varSa ke hue| unakA janmotsava manAyA jA rahA thaa| ayodhyA ke jayasena nareza ne usa pAvana prasaMga para dUta AdarasUcaka bheMTa bhejI thI / ke sAtha dUta se bhagavAna ne ayodhyA vAsiyoM ke kuzalakSema kI vArtA pUchI, taba dUta ne kahA, prabho, ayodhyA meM bhagavAn RSabhadeva Adi aneka mahApuruSa hue / unake prasAda se sarvatra Ananda hai| isa vArtA ko sunate hI bhagavAn ke mana meM yaha vicAra AyA ki una purAtana puruSoM kI lambI Ayu thI | merI 100 varSa Ayu meM tIsa varSa vyartha meM cale gaye / aba mukti hetu turanta udyoga karanA caahie| isa prakAra unameM vairAgya bhAva jAgA / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 cAritra cakravartI isa kAraNa unhoMne saba vaibhava kA tyAga karane kA nizcaya karake pauSa kRSNA ekAdazI ko digambara muni kI dIkSA grahaNa kii| janmotsava vairAgya ke utsava rUpa meM pariNata ho gyaa| kali pauSa ikAdazI AI, taba bAraha bhAvana bhAI / apane karaloMca su kInA, hama pUjai caraNa jajInA / / prayAga (ilAhAbAda) tIrthaMkara yugala ke jIvana se punIta kAzI meM kucha kAla vyatIta kara AcArya saMgha ne jyeSTha vadI cautha ko prayAga ke lie prasthAna kiyaa| kAzI aura prayAga ke bIca 120 mIla kA antara hai| jyeSTha badI trayodazI ko saMgha prayAga pahuMcA aura gaMgA ke tIra para hI ThaharA thaa| caudasa ko gAje bAje ke sAtha saMgha kA julUsa zahara se hotA huA tathA jina maMdiroM ke darzana karatA huA dharmazAlA meM ThaharA / isa nagara kA prAcIna nAma to prayAga hI hai, kintu mugaloM ne apane zAsanakAla meM ise ilAhAbAda nAma se kahanA AraMbha kiyaa| yahAM cAra dina se AcArya zAMtisAgara mahArAja ko jvara Ane lgaa| isase unakA zarIra kSINa ho gyaa| isa kAraNa saMgha ko dasa dina taka ThaharanA pdd'aa| jyeSTha sudI caturthI ko muni vIrasAgara jI, muni nemisAgara jI kA kezaloca huaa| hajAroM logoM ne kezaloca dekhA aura jaina sAdhuoM kI nispRhatA tathA utkRSTa tapazcaryA kI muktakaMTha se prazaMsA kii| aisA kauna vajra hRdaya hogA, jisakI AtmA aisI tapasyA dekha kara bhakti se namra na ho ? prayAga jaina saMskRti kA atyanta prAcIna kAla se kendra rahA AyA hai| bhagavAna RSabhanAtha ko apane samakSa sundara nRtya karatI huI nIlAnA apsarA kI mRtyu dekhakara vairAgya utpanna huaa| usase unakA mana parivAra, prajA tathA vaibhava se vimukha ho gyaa| pazcAt unhoMne prayAga ke araNya meM dIkSA lI thI, aisA kavi vRndAvana ne likhA hai "kiyo kacalauca prayAga araNya, caturthama jJAna lahyo jagadhanya // " tiloyapaNNati(adhyAya 4-zloka 643 tathA 644) meM likhA hai ki : "caubIsa tIrthakAroM meM se bhagavAna neminAtha dvArAvatI nagarI meM aura zeSa tIrthaMkara apane apane janma sthAnoM meM jinendra dIkSA ko grahaNa karate haiN|" "bhagavAna RSabhadeva caitra kRSNa navamI ke tIsare prahara uttarASAr3ha nakSatra meM siddhArtha vana meM SaSTha upavAsa ke sAtha dIkSita hue|" prayAga kI pUjyatA kA hetu bhagavAna kI janma bhUmi ayodhyApurI thii| dIkSAdhAraNa neminAtha bhagavAna ke sivAya zeSa tIrthaMkaroM kA janma-purI meM huA thA, aisA uparokta ArSa kathana hai, isase pratIta hotA hai ki ayodhyA nagara prayAga taka vistRta rahA hogA aura prayAga ayodhyA kA aMga rahA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 tIrthATana hogaa| pratIta hotA hai jaise kAzI kI pavitratA kA jaina saMskRti ke anusAra kavi banArasIdAsa ne varNana kiyA hai, isI prakAra prayAga kI pUjyatA kA kAraNa AdinAtha prabhu kA vahAM ke araNya meM dIkSA grahaNa karanA rahA hai, kintu aba sAMskRtika saMgharSa vaza vaidika saMskRti ke zreSTha tIrtha ke rUpa meM usakI prasiddhi ho gaI aura jaina dRSTi lupta prAyaH pratIta hone lgii| vastutaH kAzI ke samAna prayAga ko bhI jaina saMskRti kA mukhya sthala mAnanA hogaa| vaidika vAGmaya kAzI, kauzala, magadha ko ahiMsAtmaka vicAra dhArA kA kendra batAtA hI hai| prayAga, gaMgA yamunA ke saMgama ke rUpa meM vizvamAnya haiN| yaha isa bAta kA sUcaka hai ki bhAratIya dRSTi meM pArthakya kI nahIM, aikya kI pUjyatA thI, isakA pratIka saMgama kA samAdara hai| mahatva kI vastu meM dharma kA tattva lagA dene kI vaidika paddhati rahI hai| prayAga se jyeSTha sudI 8,tAH 27 maI ko saMgha ne rIvA rAjya kI ora prasthAna kiyaa| saMgha asAr3ha vadI saptamI, 10 jUna san 1928 ko rIvA phuNcaa| sarakArI hAthI, ghor3e, baiMDa bAjA Adi ke sAtha janatA ne bar3A bhavya svAgata karate hue saMgha kA julUsa nagara meM nikaalaa| koI tArkika pUcha sakatA hai ki ina nispRha, vItarAga muniyoM ko jalUsa se kyA prayojana hai ? ___ yaha satya hai ki inako ina vastuoM kI jarUrata nahIM hai, na inake Ane meM inakA kRta, kArita, anumodana, mana, vacama kAya se sambandha hai; kintu isakA loka kalyANa ke sAtha sahaja sambandha hai| hajAroM jIva ina vItarAga maharSiyoM ke julUsa ko dekhakara praNAma karate haiM, inake caraNa-raja ko mastaka para rakhate haiM aura apanI pavitra zraddhAMjali arpita kara puNya kA saMcaya karate haiN| ataH isakA AdhyAtmika mahatva bahuta hai| logoM meM AdhyAtmika tattva kI abhivandanA kA utsAha tathA umaMga utpanna hotI hai| bahuta logoM ne AcArya deva ke pAsa vrata niyamAdi grahaNa kie the| mahArAja to vrata kI nidhi sarvatra bAMTate the, jinake prasAda se yaha jIva aise vaibhava ko prApta karatA hai,jisako bar3e-bar3e narendra praNAma karate haiM, devendra taka jisakI pUjA karate haiN| saMyama ke dvArA kyA nahIM prApta hotA hai? saMyama kA prasAda vitaraNa isalie ye mahAsaMyamI jagat bhara ke jIvoM ko saMyama kI saMjIvanI pilAte hue tathA unake moha jvara ko dUra karate hue Age bar3hate jAte the| loka kalyANa tathA rASTra hita kI agaNita saphala yojanAoM dvArA jIvoM kA jitanA hita ho sakatA hai, usase asakhyAta guNita Atma- kalyANa kA pavitra kArya ina mahApuruSoM ke nimitta se huA tathA hotA jaayegaa| jitendriya saMyamI tathA ahiMsA mahAvratI mAnava ke dvArA AtmakalyANa ke sAtha Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 cAritra cakravartI sahaja hI itanA janakalyANa aura jIva hita ho jAtA hai, jitanA kabhI bhI koI nahIM soca sakatA hai| tA. 11 jUna 1928 korIvAsamAja ne saMgha-bhakta-ziromaNi parivAra ko apanI kRtajJatA tathA apane vAtsalya bhAva kA pratIka eka sanmAna patra bheMTa kiyA thaa| usameM likhA thA ki yadyapi Aja taka anekoMdAnavIroM ne lAkhoM rUpayoM ke dvArA dharmAyatana, tIrtharakSA, dharmazAlAeM tathA zikSA pracArAdi aneka zubha kArya kara puNya evaM suyaza prApta kiyA hai, tathApi isa taraha anupama evaM advitIya kArya dvArA apanI kIrti ko cira smaraNIya karane kA zreya Apako hI hai| Apa hI kI mahatI kRpA se hama ajJAnAMdhakAra meM DUbate hue alpajJoM ko AcArya zrI zAMtisAgara mahArAja kA saMgha sahita darzana tathA sadupadeza kA lAbha huA hai| maihara rAjya rIvA riyAsata ke pazcAt saMgha tArIkha 16 jUna ko maihararAjya meM phuNcaa|aage palAsavAr3A grAma milaa| usake samIpa eka gRhastha mahArAja ke samIpa aayaa| usane bhaktipUrvaka inako praNAma kiyaa| vaha samajhatA thA, ye sAdhu mahArAja hamAre dharma ke nAgA bAbA sadRza hoMgeM, jo gA~jA, cillama, tamAkhU pIte haiN| hindU nAgA bAbA khAnapAna meM yatheSTha pravRtti karate haiN| tamAkhU pIte samaya ve yaha kahA karate haiM ki bhagavAna bhI cilama pIte the| mahArAja ke prati hindUbhakta kA anurAga kRSNa cale baiMkuTha ko rAdhA pakar3I bA~ha / yahAM tamAkhU khAya lo vahA~ tamAkhU nA~ha // kaisI-kaisI vicitra kalpanA moha vaza jIva kara liyA karatA hai| indra ne bramhadeva se pUchA, "he caturAnana ! isa bhUtala meM zreSTha vastu kyA hai ?" taba cAroM mukhoM se caturAnana ne kahA, "tamAkhU hii|" gAMjA pIne kI prArthanA isa kalikAla meM satya kA sUrya moha aura mithyAtva ke meghoM se Acchanna haiM, ataH viSayavAsanoM kI puSTi karane vAle jIva ke hitapradarzaka tathA parama ArAdhya mAne jAte haiN| isI dhAraNAvaza vaha bhakta mahArAja se bolA, "svAmI jI! eka prArthanA hai, arja karUM?" mahArAja ne kahA, "kyA kahanA hai, kaho?" vaha bolA, "bhagavan ! thor3A sA gA~jA maMgavA detA hUM, usako pIne se ApakA mana caMgA ho jaayegaa|" 1. biDaujA purA pRSThavAnpadmayoni dharitrItale sArabhUtaM kimasti / caturbhiH mukhairityavocadviraMci stamAkhustamAkhustamAkhusmAkhuH / / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 196 mahArAja ne kahA, "hamArA mana sadA caMgA rahatA hai| hama loga gAMjA nahIM pIte haiN|" yaha sunate hI vaha cakita huA / usane kahA, "mahArAja ! saba sAdhu pIte haiM, Apa kyoM nahIM pIte ?" ___ mahArAja ne usa bhole prANI ko samajhAyA, "ye mAdaka padArtha haiM, inake sevana se jIva ke bhAvoM meM malinatA utpanna hotI hai, isase bar3A pApa hotA hai, sacce sAdhu kI bAta hI to dUsarI hai, kisI bhI manuSya ko gA~jA Adi mAdaka vastuoM ko nahIM lenA caahie|" gA~jA, bhAMga, carasa, madirA saba mAdaka dravya kI apekSA bhAI bandhu hI haiN| yaha bAta gRhastha ke dhyAna meM A gii| phira bhI gurudeva kI bhakti karanI thI, ataH prema vaza bolA"mahArAja! thor3I miThAI lA detA huuN| use grahaNa kara mujhe kRtArtha kiijie|" mahArAja ne kahA, "sAdhu ke bhojana kA niyama kaThina hotA hai, vaha jaisA taisA bhojana nahIM karatA hai|" usake prema ko dekhakara mahArAja ne socA yaha bhadra jIva pratIta hotA hai, ataH use upadeza diyaa| usakI strI ne jIvana bhara ke lie anachane jala kA tyAgakara diyA aura purUSa ne parastrI tyAga vrata liyaa| __ Aja par3he likhe loga anachanA pAnI pIne meM akalyANa nahIM dekhate haiM; kintu dharma ke sivAya vijJAna kA bhI samarthana chane jala ko prApta hai| anachane jala meM calate phirate agaNita trasa-jIvasUkSmadarzI yaMtra (Mobile) se dikhate haiM, unakI rakSA ke hetu chanA jala pInA Avazyaka hai| chanejala ke viSaya meM manusmRti meM jo hindU samAja kA mAnya graMtha hai likhA hai dRSTi pUtaM nyasetpAdaM, vastrapUtaM pibejalama (dekhakara pAMva rakhe aura chAnakara pAnI pie)| kahAvata hai- guru kIje jAna pAnI pIje chAna / agalita jala meM bahuta choTechoTe kIr3e peTa meM cale jAte haiM jo bhayaMkara rogoM ko utpanna kara dete haiN| prAcIna bhArata meM chane jalakA Ama rivAja rahA pratIta hotA haiM isI kAraNa nyAyazAstra meM ghaTa ke sAtha paTa kA bhI udAharaNa diyA jAtA hai| zabda sAmya kI dRSTi se ghaTa ke sAtha paTa kA bhI mela ho sakatA hai, hameM pratIta hotA hai ki ghaTa aura paTa kI samIpatA ke kAraNa hI nyAya zAstra meM anyonyAbhAva bhAva Adi ke udAharaNa meM ghaTaH paTona kahA jAtA hai| san 1950 meM hama rANA pratApa ke tejasvI jIvana se sambandhita citaur3agar3ha ke mukhya dvAra para pahuMce to vahAM eka ghaTa ko vastra sahita dekha mana meM zaMkA huI ki yahAM ghaTa paTa kA sambandha kaise A gayA? taba hameM batAyA gayA ki yahAM loga prAyaH pAnI chAnakara pIte haiN| jaina saMskRti kI karuNA mUlaka pravRtti kA yahA viziSTa sUcaka bhI hai, kintu isa kArya meM bar3e bar3e vidvAn taka zithilatA dikhAte haiN| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 cAritra cakravartI pAnI chAnane ke mahatva ko dhyAna meM rakhakara hI AcArya mahArAja ne usa bhadra mahilA ko pAnI chAnakara pIne ko kahA thaa| AcArya mahArAja jaisI mahanIya AtmA chane jala ko mahatva dete the, isase isa niyama kA mahatva spaSTa ho jAtA hai| chanApAnI tathA dina kA bhojana jaina paraMparA ke vaijJAnika aMga Ajakala rAtri bhoja kI bImArI bhI jainasamAja meM bar3e bar3e nagara nivAsiyoM meM bar3hatI jA rahI hai| jisa vyakti ke pAsa thor3I sI lakSmI kI kRpA huI ki usane rAtri ko bhojana karane meM sagarva kadama bddh'aayaa| eka koTyAdhIza jaina zrImAn ko maiMne dekhA ve saba sAdhana saMpanna hote hue bhI rAtri ko bhojana karane lage the, aura na karane vAloM ko tiraskAra kI dRSTi se dekhate the| aise logoM ko smaraNa rakhanA cAhie ki thor3e dina puNya ke phalasvarUpa lakSmI kA lAbha le leM, pazcAt nIca payArya meM jA karmoM kI ThokareM khAnI par3egI, ataH narajanma ko saphala karane ke hetu pApAcaraNa se vimukha rahanA hitakArI hai| eka zrRMgAla ne rAtri ko bhojana chor3A thA, usake phala se usane deva-pada prApta kiyA thA, taba mAnava usa usa zrRgAla se bhI pichar3A rahA Ave, yaha acchI bAta nahIM dikhatI hai| gAMdhI jI rAtri ko bhojana nahIM karate the, cAhe rASTra hita kA kitanA hI bar3A kAma ho / eka bAra kAzI vizvavidyAlaya meM ve bhASaNa de rahe the| saMdhyA samIpa hone se paM. madanamohana mAlavIya ne logoM ke samakSa kahA thA "hamAre bhAI gAMdhI jI rAtri ko bhojana nahIM karate haiM, isase sabhA samApta kI jAtI hai|"jo atyaMta tuccha bAtoM ke bahAne rAtri bhojana karate hue apane jaina kula ke gaurava kI paravAha nahIM karate haiM, unako viveka ke prakAza meM apanI pravRtti ko sudhAranA caahie| pramukha jaina hI jaba saMskRti ko vikRta kareMge, taba unakA zuddha rUpa kaise rahegA? bhrAMta dhAraNA __ koI-koI kahate haiM saMskRti kA khAna pAna se kyA sambandha hai? isake uttara meM kahanA hogA ki zuddha AcAra-vicAra kA hI nAma to saMskRti hai| pavitra AcaraNa aura pavitra manovRtti se jIvana kI malinatA dUra hokara vaha parizuddha, pariSkRta, parimArjita banatA hai| ise hI susaMskRta jIvana kahate haiM / mIThI mIThI, lacchedAra bAteM banAnA saMskRti nahIM hai| vaha to pathika ko phaMsAne vAlI vyAghra kI bAta hai jo kahatA thA "idaM suvarNa kaMkaNa gRhyatAm"kintu isa mAdhurya ke antastala meM naisargika krUratA kA bhAva chipA huA thaa| ___ ataH vicAroM kI nirmalatA ke saMpAdanArtha AhAra kI zuddhi Avazyaka hai, isI se AcArya mahArAja jIvana ke kalyANArtha usakA upadeza dete the aura bhadrAtmA unake upadeza ko svIkAra karate the| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthATana 201 vRddhA kI bhakti AcArya saMgha jaMgala ke bIca se jA rahA thaa| eka vRddhA kI dRSTi sAdhu mahArAja para pdd'ii| usakI tIvra icchA huI ki ina bAbA ke darzana avazya kruuNgii| mahArAja Age the, vaha lAThI TekatI huI usa ora bar3hatI jA rahI thii| usakI dRr3hatA aura bhakti dekha saMghapati seTha geMdanamalajI AcAryazrI ke pAsa pahuMce aura arja kI ki mahArAja eka vRddhA darzanArtha A rahI hai, Apake darzanoM kI usakI bar3I tIvra lAlasA hai| usa samaya thor3A thor3A pAnI barasanA prAraMbha huA thA, kintu phira bhI mahArAja kucha samaya ko ruka gae aura usake Ane para use bhadrAtmA dekha AzIrvAda dete hue Age bddh'e| saMdhyA ho rahI thI, usI samaya do zikArI mile| unheM zikAra na khelane ko logoM ne khaa| AcArya mahArAja ke AgamanaM kI vArtA sunaaii| mahArAja kA darzana kara binA zikAra kiye ve loga vApisa cale ge| AcAryazrI to mahAn AtmA haiN| unake prabhAva se pratyakSa meM hiMsA na ho sakI, yaha kaunasI bar3I bAta hai? unake caraNa sevaka jinendra ke vacanoM meM zraddhA zIla zrAvakoM meM bahuta sAmarthya pAI jAtI hai| dehalI ke sva. jugalakizora kAgajI kucha varSa pUrva amerikA gae the| vahA kucha amerikana sAthI inake dvArA machalI na mArane kI prArthanA karane para bhI apanI Adata se lAcAra ho machalI mArane eka sarovara para ge| jaina mahAzaya bhI vahAM khar3e khar3e jinendra kA nAma japate rahe aura yahI AkAMkSA kara rahe the ki Aja machaliyoM ko abhaya prApta ho| ve inake jAla meM na phNseN| kAphI dera taka una logo ne machalI mArane kA prayatna kiyA, kintu vaha niSphala rahA aayaa| unakI samajha meM A gayA ki zrI jaina kI karuNAmayI prArthanA kI upekSA karane se ve viphala manoratha rahe haiM, ataH unake citta meM jaina-baMdhu ke prati vizeSa sanmAna kI bhAvanA utpanna ho gii| vAstava meM dekhA jAya to jinendra ke prati zraddhA rakhakara yadi hama kAma kareM to avazya pavitra kArya meM saphalatA milegii| ******* AcArya zrI kI sAdhanA eka dina maiMne (7 disaMbara san 1951 ke) suprabhAta ke samaya AcArya mahArAja se pUchA thA-"mahArAja! Ajakala Apa kitane ghaMTe jApa kiyA karate haiM ?" mahArAja ne kahA thA - rAta ko eka baje se sAta baje taka, madhyAhna meM tIna ghaMTe tathA sAyaMkAla meM tIna ghaMTe jApa karate haiN|" pRSTha 161, tIrthATana, japa kA kAla, pRSTha 161 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI AcArya zrI arthAt siddhasamayasAra maiMne (lekhaka mahodaya ne sallekhanA kI sAdhanArata 82 varSIya AcArya zrI se kahA) kahA-"mahArAja! zreSTha tapasyArUpa yamasamAdhi kA mahAn nizcaya karake Apane jagat ko camatkRta kara diyA hai| ApakA anupama saubhAgya hai| isa samaya maiM ApakI sevArtha AyA huuN| zAstra sunAne kI AjJA ho yA stotra par3hane Adi kA Adeza ho, to maiM sevA karane ko taiyAra huuN|" mahArAja bole-"aba hameM zAstra nahIM caahie| jIvana bhara sarva zAstra sune| khUba sune, khUba pddh'e| itane zAstra sune ki kaNTha bhara cukA hai| aba hameM zAstroM kI jarUrata nahIM hai| hameM AtmA kA cintavana karanA hai| maiM isa viSaya meM svayaM sAvadhAna huuN| hameM koI bhI sahAyatA nahIM caahie|" -sallekhanA, pUrNa svAvalambI, pRSTha 360 aMtima saMskAra dharmasUrya ke astaMgata hone se vyathita bhavya samudAya OM siddhAya nama:, OM siddhAya nama: kA ucca svara se uccAraNa karatA huA vimAna ke sAtha bar3hatA jA rahA thaa| thor3I dera meM vimAna kSetra ke bAhara banI huI pANDuka zilA ke pAsa lAyA gyaa| pazcAt pAvana parvata kI pradakSiNA detA huA vimAna parvata para lAyA gyaa| mahArAja kA zarIra jaba dekho dhyAna mudrA meM hI lIna dikhatA thaa| do baje dina ke samaya parvata para mAnastambha ke samIpavartI sthAna para vimAna rakhA gyaa| vahA~ zAstrAnusAra zarIra ke aMtima saMskAra, lagabhaga 15 hajAra janatA ke samakSa kolhApura jaina maTha ke bhaTTAraka zrI lakSmIsena svAmI ne kraayaa| AcAryazrI ke pAvana zarIra ke pRSTha bhAga kA dUdha dahI Adi ke ghar3oM se seTha goviMdajI ke parivAra, gharAne dvArA abhiSeka huaa| ___-sallekhanA, OM siddhAyanama: kI ucca dhvani, pRSTha Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MASSASAS meen dharma saMrakSiNI prabhAvanA Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA kaTanI cAturmAsa ASAr3ha sudI tIja ko saMgha kaTanI se cAra mIla dUrI para sthita cAkA grAma pahuMca gyaa| vahA~ ke skUla meM saMgha ko ThaharAyA gyaa| mahArAja ke upadeza se prabhAvita ho musalamAna heDamAsTara ne mAMsAhAra kA tyAga kara diyA aura bhI bahutoM ne mAMsAhAra kA tyAga kiyA thaa| madhyAhna kI sAmAyika ke uparAMta kaTanI ke jainasamAja kA eka julUsa, jisameM hindU tathA musalamAna bhI zAmila the, AcArya saMgha ke svAgatArtha aayaa| bar3e harSa ke sAtha julUsa ne nagara meM praveza kiyaa| jinamaMdiroM kI unhoMne vaMdanA kii| pazcAt navIna chAtrAvAsa ko AcAryazrI ne apane caraNoM se pavitra kiyaa| isI kAraNa use zAMti-niketana yaha anvartha nAma prApta huaa| 22 jUna, san 1928 ko AcArya mahArAja tathA nemisAgara mahArAja kA kezaloMca huA, pazcAt bhagavAn kA paMcAmRta abhiSeka huA tathA pUjana kI gyii| AcArya mahArAja kI bhI pUjA kI gyii| AcArya mahArAja kA tyAga-dharma para mArmika upadeza huaa| sammAna isake pazcAt dUsare dina tArIkha 23 ko seTha geMdanamalajI saparivAra muMbaI vApisa cale gye| kaTanI samAja ne saMghapati kA yogya vastrAdi dvArA sammAna kara vAtsalya bhAva kA paricaya diyaa| unako mAnapatra bhI diyA thaa| saMghapati ne jisa prakAra ATha mAha kA samaya gurusevA meM diyA, isI prakAra gurucaraNoM ke bhakta dakSiNa ke aura bhI bhAI the, ve saba apane-apane sthAna ko cale gye| kAraNa aba unhoMne dekha liyA ki mahArAja ko uttara bhArata kI yAtrA kara dharma kI prabhAvanA karanA hai aura aba uttaraprAnta ke bhAI gurusevA kA pavitra uttaradAyitva uThAne ko taiyAra haiM, ataH apane laukika kAryoM ke hetu unako jAnA pdd'aa| uttara meM prabhAvanA uttarabhArata meM sarvaprathama AcArya zAMtisAgara mahArAja ke saMgha ke cAturmAsa kA saubhAgya kaTanI ko prApta huaa| AcAryazrI ke jIvana ko jinhoMne nikaTa se dekhA, unakA aMtaHkaraNa unake prati bhaktipUrNa bane binA nahIM rhaa| zikharajI ke mahAn utsava meM itanA adhika janasamudAya thA aura usa vizAla bhIr3a ke kAraNa aisI sthiti thI, ki AcAryajI ke jIvana ke nikaTa nirIkSaNa kA saubhAgya bahuta kama logoM ko milaa| ve to mahAn santa haiM, jinheM apane jIvana kA vijJApana kabhI bhI iSTa nahIM rahA hai, ataH saba sAmAnya kIrti ke sivAya Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 cAritra cakravartI nikaTa se unako dekha sakeM, aisA prathama avasara uttara bhAratavAloM ko kaTanI meM prApta huaa| Agama bhakta kucha zAstrajJoM ne sUkSmatA se AcAryazrI ke jIvana ko Agama kI kasauTI para kasate hue samajhane kA prayatna kiyaa| unheM vizvAsa thA ki isa kalikAla ke prasAda se mahArAja kA AcaraNa bhI avazya prabhAvita hogA, kintu anta meM unako jJAta haA ki AcArya mahArAja meM sabase bar3I bAta yahI kahI jA sakatI hai ki ve Agama ke baMdhana meM baddha pravRtti karate haiM aura apane mana ke anusAra svacchaMda pravRtti nahIM karate haiN| sthAnIya kucha logoM kI prArambha meM kucha aisI icchA thI ki cAturmAsa kA mahAn bhAra kaTanI vAloM para na par3e, kintu cAturmAsa samIpa A jAne se dUsarA yogya sthAna pAsa meM na hone se kaTanI ko hI cAturmAsa ke yogya sthAna cunane ko bAdhya honA pdd'aa| saMghapati ne aise logoM ko kaha diyA thA- "Apa loga cintA na kareM, yadi ApakI icchA na ho, to Apa loga sahayoga na denA, sarva prabandha hama kareMge, aba cAturmAsa to kaTanI meM hI hogaa|" isa nizcaya ke jJAta hone para sahaja saujanyavaza prArambha meM una zaMkAzIla bhAiyoM ne mahArAja ke pAsa jAnA prArambha kiyaa| unheM aisA lagane lagA, jise hama kA~ca sarIkhA socate the, vaha sphaTika nahIM, vaha to asalI hIrA hai| zrAvakoM kI bhakti usa samaya unheM apane bhAgya para Azcarya hotA thA ki kisa prakAra adbhuta puNyodaya se unakI anAyAsa hI nahIM, anicchApUrvaka aisI apUrva nidhi prApta ho gii| basa aba unakI bhakti kA pravAha bar3ha claa| jo jitanA prabala virodhI hotA hai, vaha dRSTi badalane se utanA hI adhika anukUla bhI bana jAtA hai| iMdrabhUti brAhmaNa mahAvIra bhagavAn ke zAsana kA tIvra virodhI thA, kintu usane prabhu ke jIvana kA saundarya dekhA aura usameM apUrva saurabha aura prakAza paayaa| ataH itanA prabala bhakta bana gayA ki prabhu ke upadezAnusAra nirgrantha muni bana kara bhagavAna ke bhakta ziSyoM kA ziromaNi banakara gautama gaNadhara ke nAma se vikhyAta ho gyaa| bhAvoM kI adbhuta gati hotI hai| aba to kaTanI kI samAja meM AMtarika bhakti kA srota umar3a par3A, isase Ananda kI avicchinna dhArA bhI baha clii| bar3e sukha, zAMti, Ananda aura dharmaprabhAvanA ke sAtha vahA~ kA samaya vyatIta hotA jA rahA thaa| AcArya caraNoM kA prathama paricaya maiMne bhI AcAryazrI ke jIvana kA nikaTa nirIkSaNa nahIM kiyA thaa| ataH sAdhu virodhI kucha sAthiyoM ke prabhAvavaza maiM pUrNatayA-zraddhA zUnya thaa| kArtika kI aSTAhrikA ke samaya kAzI adhyayana nimitta jAte hue eka dina ke lie yaha socakara kaTanI ThaharA ki Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 prabhAvanA dekheM ina sAdhuoM kA antaraMga jIvana kaisA hai ? unake pAsa meM pahuMca kara dekhA, to mana ko aisA lagA ki koI balazAlI cuMbaka citta ko kheMca rahA hai| maiMne doSa ko dekhane kI duSTa buddhi se hI prerita ho saMgha ko dekhane kA prayatna kiyA thA, kintu raMcamAtra bhI saphalatA nahIM milii| saMgha guNoM kA ratnAkara lgaa| gurudeva kA vyaktitva AcArya mahArAja ko dekhakara A~kheM nahIM thakatI thii| unake do bola kAnoM meM amRta ghola dete the| unakI tAtvika-carcA anubhavapUrNa evaM mArmika hotI thii| vahA~ se kAzI jAne kI icchA nahIM hotI thii| hRdaya meM yahI bAta AtIthI, jaba sacce guru yahA~ virAjamAna haiM, to inake anubhava se sacce tattvoM ko samajhA jaay| yahI to saccA zAstroM kA adhyayana hai| hamArA pUrA aSTAhnikA parva vahA~ hI vyatIta ho gyaa| mahArAja kA jIvana to hIre ke samAna hI dIptimAna thaa| usa samaya unake darzana se aisA hI AnaMda AtA thA, mAno andhe ko A~kheM mila gaI hoM, daridra ko nidhi prApta ho gaI ho| pazcAttApa hRdaya meM yaha bhAva barAbara uThate the ki maiMne kusaMgativaza kyoM aise utkRSTha sAdhu ke prati apane hRdaya meM azraddhA ke bhAvoM ko rakhane kA mahAn pAtaka kiyA ? saMgha ke anya sAdhuoM kA jIvana bhI dekhA, to ve bhI parama pavitra pratIta hue / "sonA jAnie kase, AdamI jAnie base" -suvarNa kI parIkSA kasauTI para kase binA nahIM hotI hai, AdamI kI jA~ca ke lie usake sAtha kucha kAla taka bAtacIta honA Avazyaka hai| jIvana to AtmA kA guNa hai, vaha pudgala lekhanI ke dvArA kaise batAyA jA sakatA hai ? pratyakSa saMparka se jJAta ho jAtA hai, ki isa AtmA meM kitanI pavitratA aura prakAza hai ? merA saubhAgya rahA jo maiM AcAryazrI ke caraNoM meM AyA aura merA durbhAva tatkAla dUra ho gyaa| mere kucha sAthI to Aja bhI sacce guruoM ke prati malina dRSTi dhAraNa kiye hue haiM : 'buddhiH karmAnusAriNI' kharAba honahAra hone para duSTa buddhi hotI haiN| ___ usa samaya kaTanI meM mahArAja kI tapazcaryA bar3I prabhAvaprada thii| sabhI saMgha ke sAdhu jJAna aura vairAgya kI mUrti the| dhArmikoM ke lie to ve amRta-tulya lagate the, hA~, viSayalolupI logoM ke lie ve viSatulya avazya dikhate hoNgeN| AcAryazrI kama bolate the, kintu jo bolate the, vaha adhika gaMbhIra tathA bhAvapUrNa rahatA thaa| pUjana, bhajana, tattvacarcA, dharmopadeza meM dina jAte patA nahIM claa| vahA~ mAsTara zrI kuMdanamalajI navIna gIta banAkara guNoM ke Agara guruoM kI sundara saMgIta ke sAtha bhakti karate the| isa gurubhakti ke prasAda se vaibhava ne inheM samalaMkRta kiyaa| varSAyoga samApti kA dina A gyaa| aba kala saMgha kA kaTanI se vihAra hogA, isa Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 cAritra cakravartI vicAra se logoM ke hRdaya para vajrAghAta-sA hotA thaa| kitanI zAMti, sukha, saMtoSapUrvaka samaya vyatIta huA, isakI ghara-ghara meM carcA hotI thii| vihAra __ agahana kRSNA ekama kA dina aayaa| AhAra ke uparAMta mahArAja ne sAmAyika kI ora jabalapura kI ora vihAra kiyaa| usa samaya AcArya mahArAja meM kaTanI ke prati raMcamAtra bhI moha kA darzana nahIM hotA thaa| unakI mudrA para vairAgya kA hI teja aMkita thaa| hajAroM vyakti, jinameM bahusaMkhyaka ajaina bhI the, bahuta dUra taka mahArAja ko pahuMcAne gye| mahArAja aba punaH kaTanI lauTane vAle tothe nahIM, kyA aisA saubhAgya punaH mila sakatA hai ? kaTanI kI samAja ke hRdaya para mahArAja kA Aja bhI zAsana vidyamAna hai| jaba kabhI vahA~ ke zrAvakoM se samakSa carcA A jAtI hai, to ve Anandamagna hokara una puNya divasoM kA smaraNa kara lete haiN| vizuddha jIvana ke binA aisA sthAyI pavitra prabhAva kaise ho sakatA hai ? mahArAja ko AhAradAna kA saubhAgya mila jAya, isase kaTanI se zrAvakoM kI maMDalI saMgha ke sAtha ravAnA ho gii| bilaharI meM camAroM dvArA mAMsAhAra tyAga AcAryazrI dUsare dina bilaharI grAma phuNce| vahA~ saMgha kA do dina vAstavya rhaa| AsapAsa mahArAja ke zreSTha AdhyAtmika jIvana kI prasiddhi ho cukI thii| ataH usa grAma meM sarakArI adhikAriyoM ne aura janatA ne gurudeva ke nimitta se bahuta lAbha liyaa| kyA kabhI koI soca sakatA hai ki camAra loga mAMsAhAra chor3a sakeMge? Aja to bar3ebar3e ucca vaMzavAle mAMsAhAra tathA aMDe khAne kI ora bar3ha rahe haiM, taba AcAryazrI ke upadeza se camAroM kA mAMsabhakSaNa tyAga karanA bahuta bar3I bAta hai| susaMskRta aura samunnata AtmA kA jIvana para adbhuta asara par3atA hai aura jisakI svapna meM bhI AzA nahIM kI jA sakatI, vaha bAta saralatApUrvaka pratyakSagocara ho jAtI hai| Aja to ahiMsA ke prasAda se janma dhAraNa karane vAlA bhAratIya zAsana mAMsAhAra pracAra ko apanA vizeSa karttavya mAna baiThA hai|' vaha dekhe ki carmakAra taka mAMsa kA tyAga 1. bhArata sarakAra kI Meat Marketing Report, 1955 ke pRSTha 166 meM mAMsa kI mahimA batAte hue, pR. 167 meM usake pracAra ke lie siphAriza ina zabdoM meM kI hai, "It is therefore recommended that extensive propaganda may be carrid out to educate the peopls as regards high nutritive & protective value of meat & on the adversability of its increased Consumption in their daily diet." isase aisA lagatA hai ki zAsana kasAiyoM kI vakAlata kara rahA hai| jaba takazAsana apane kasAI sadRza hRdaya ko badala kara mAnavatA ko na apanAyegA, taba taka prajA sarvadA duHkhI hI rhegii| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 206 kara sakate haiM, to apane meM bar3appana kA aMhakAra karane vAloM ko aura camAroM se apane ko bar3e mAnane vAloM ko socanA cAhie ki isa viSaya meM ve camAroM se Age rahanA cAhate haiM yA pIche ? yathArtha bAta yaha hai ki jo AtmA ahiMsA se bhUSita hai, vaha mahAn hai, jo hiMsA meM nimagna hai, vaha kadApi ucca athavA mahAn nahIM mAnI jA sakatI hai| go kI mahattA ko mAMsa - jIvI giddha kahIM prApta kara sakatA hai ? piparauda ke rAste meM sarparAja kA AtaMka saMgha ne bilaharI se piparauda grAma kI ora prasthAna kiyA, to eka yAtrI ne kahA"mahArAja, rAste meM eka bhISaNa sarpa hai, vaha jAne vAloM kA pIchA karatA hai, ataH vaha rAstA kharatanAka hai|" saba loga cintA meM par3a ge| loga yahI cAhate the ki mahArAja dUsare rAste se calane kI AjJA deN| kruddha sarpa ke rAste para calakara prANoM ke sAtha khilavAr3a karane se loga Darate the, kintu unhoMne aise mahAn puruSa ke caraNa pakar3e the, jo jIvana bhara nirbhIka rahe haiN| anekoM bAra ghaMToM sarparAja jinake zarIra para kAphI upadrava karake parIkSA le cuke, kintu una zAMti sAgara meM azAMti kA leza na pAyA gyaa| AcAryazrI sAmAnya zreNI ke vyakti nahIM the / AcArya mahArAja ne kahA- "ghabar3Ao mt|' aura ve to usI rAste para bar3hate cale / mahArAja ke puNyapratApa se sarparAja bA~sa-bir3e meM so rahA thA, isase niSkaMTaka rAstA kaTa gyaa| jinendra bhagavAn ke vacanoM para zraddhA rakhane vAloM kA saMkaTa aise hI Tala jAtA hai| mAnatuMga AcArya ne bhI likhA hai : he bhagavan ! jisa puruSa ke hRdaya meM Apake nAmarUpI nAga-damanI auSadhi vidyamAna hai, vaha zaMkArahita ho rakta netra vAle, samada koyala ke kaMTha samAna zyAma varNa vAlA, krodhayukta, phaNa uThAkara Ate hue sarparAja ko apane pairoM se lA~gha jAtA hai| mahArAja kA prabhAva bArAmatI ke gurubhakta ziromaNi seTha caMdUlAla sarrApha se hamane pUchA thA - 'Apa mahArAja kI sevA meM prAyaH rahate haiN| kyA vizeSatA unake bAre meM dekhane meM AI ? unhoMne kahA thA- 'mahArAja ke sAtha meM kabhI bhI kaSTa nahIM huaa| kabhI koI saMkaTa nahIM aayaa| hama bhayaMkara se bhayaMkara jaMgala meM par3e rahe, kabhI bhI corI nahIM huii| kabhI bImArI kI vipatti nahIM bhogane meM AI / ' ve kahane lage- 'kadAcit saMkaTa kA samaya AyA aura hama logoM ne AcArya mahArAja kA puNya smaraNa kiyA, to unakA nAma lete hI saMkaTa dUra huA hai| ' Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 cAritra cakravartI rAhurI meM jalapralaya se rakSA unhoMne eka ghaTanA sunaaii| aura bhI aneka logoM ne usakA samarthana kiyaa| mahArASTra rAjya ke prasiddha zahara ahamadanagara kI tarapha mahArAja kA vihAra ho rahA thaa| rAste meM rAhurI sTezana milatA hai| saMdhyA ho calI thii| usa samaya hama pAsa ke grAma meM rahanA cAhate the, kintu mahArAja ne hama logoM kI prArthanA kI paravAha nahIM kI aura ve dUra taka Age bar3ha gye| lAcAra hokara hamako bhI unakI sevArtha vahA~ pahuMcanA pdd'aa| kucha samaya ke pazcAt usa grAma ke pAsa aisI bhISaNa varSA huI ki vahA~ koI ghara na bcaa| pUra meM saba baha gye| AtmavANI isa sambandha meM maiMne mahArAja se pUchA thA, "mahArAja! aise prasaMga para Apa kyoM usa gAMva ke Age bar3ha gaye ? kyA Apako varSA kA jJAna ho gayA thA ?" mahArAja ne kahA, "aise avasara para hamArI AtmA vahA~ rahane ko nahIM bolatI thii| hamArI AtmA jaise bolatI hai, vaisA hama karate haiN| kisI ke kahane se kucha nahIM karate hai|" aisI pavitra AtmA kA zaraNa lene vAle ko kahA~ vipatti hotI hai ? caraNoM kI sevA se samRddhi-lAbha zikharajI meM saMghapati ne paMcakalyANaka mahotsava meM lAkhoM kharca kiye| saMgha ke sAtha bahuta samaya vyatIta kiyA, isase unake pAsa kI sampatti kama ho gaI hogI, aisA koI soca sakatA hai, kintu yaha bhrama hai, AcArya zAMtisAgara mahArAja ke caraNa pakar3ane vAloM kA aisA vikAsa aura abhyudaya huA ki jise dekhakara loga cakita ho jAte haiN| daivajJa kA kathana ekabAra eka uccakoTi ke jyotiSazAstra ke vidvAn koAcArya mahArAja kI janmakuNDalI dikhAI thii| use dekhakara unhoMne kahA thA, jisa vyakti kI yaha kuNDalI hai, unake pAsa tilatuSamAtra bhI saMpatti nahIM honI cAhie, kintu usakI sevA karane vAle lakhapati, karor3apati hone caahie| unhoMne yaha bhI kahA thA ki inakI zArIrika zakti gajaba kI honI caahie| buddhi bahuta tIvra batAI thI aura unheM mahAn tattvajJAnI bhI batAyA thaa| ___ mahArAja ke caraNoM kA Azraya lene se vipatti nahIM AtI, yaha sAtha ke logoM ne bhI dekha liyaa| unako saMkaTamukta hone kA harSa to thA hI, sAtha hI mahArAja ke prati unakI AMtarika zraddhA aura bhI balavatI ho gyii| Age calakara saMgha ne piparauda grAma meM rAtri vyatIta kii| madhyAhna kI sAmAyika ke uparAMta saMgha ne tivarI kI ora prasthAna kiyaa| yahA~ saMgha do dina tthhraa| sAtha meM do gAr3I lekara lADana ke seTha baccharAjajI bhI saparivAra gurusevA meM dattacitta the| seTha baccharAjajI Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 208 ke bhAI seTha tulArAmajI san 1951 ke bhAdoM ke bAda AcArya mahArAja kI sevA meM bArAmatI Aye the| ve mahArAja kI sevA meM saparivAra kucha dina Thahare the| ve sabhI bhAI koTyAdhIza the| mahArAja ne unase kahA thA, "tumane abhI jo dhana pAyA, vaha pUrva puNya se prApta kiyA hai| puruSArtha se itanA dhana nahIM milA hai| aba Age bhI aisA dhana prApta karane ke lie prayatna kyoM nahIM karate?" mahArAja kI bAta aisI madhura, mArmika tathA kalyANaprada rahA karatI thii| isake bAda saMgha salImanAbAda aayaa| prAcInakAla meM yaha sthAna digambara jaina saMskRti kA bar3A bhArI kendra rahA haiM, kyoMki yahA~ ke jaMgala meM bahuta pramANa meM jainamUrtiyAM prApta hotI haiN| yahAM acchA maMdira hai| lagabhaga dasa ghara jainiyoM ke the| sihorA vahA~ se calakara saMgha sihorAM aayaa| sihorA ke pArzva meM tIna mIla dUrI para eka gAMva hai, vahA~ ke zrAvakoM ne saMgha se dharmaprabhAvanA kI prArthanA kI, ataH AcArya mahArAja ne pArzvavatI grAma ke lie pArzvakIrtijI ko do dina ke lie jAne kI AjJA dI thI, pazcAt ve saMgha meM sammilita ho gaye the| jaba saMgha Age bar3hA, taba bhISaNa varSA ke sarvacihna dikhane lge| usase saba gRhasthoM ko bar3I cintA hone lagI ki varSA ho jAne se parivAra ke bAla-baccoM ko bar3A trAsa hogA, sardI bhI bhISaNa ho jaaygii| yaha dekha AcAryazrI ne karuNAbhAva se bAla-baccoM vAle zrAvakoM ko sAtha meM na le jAne ko kahA, kintu unake hRdaya meM guru-caraNoM ke prati bhakti thI, unakA sAtha chor3ane ko jI nahIM ho rahA thA, ataH ve sAtha meM hI rhe| unhoMne socA meghoM ke Dara se aisI AtmA kI sevA kA saubhAgya chor3a denA mahAmUrkhatA hogI, isase ve caraNoM ke pIche lage rhe| jaba yogya sthAna para saMgha pahuMca gayA aura saMgha ke logoM ke Thaharane kI vyavasthA ho gayI, taba varSA ne bhUtala ko jalamaya kara diyaa| logoM ko kaSTa nahIM huaa| siddhisaMpanna satpuruSa kA sAnnidhya adbhuta prabhAvapUrNa rahatA hai| jagataguru AcArya zAMtisAgara Age calakara saMgha gosalapura aayaa| vahA~ hirana nAma kI nadI par3atI hai| use pAra karane ke lie naukA calAne vAloM ne paisA nahIM liyaa| unako paisA lene ko bahuta kahA, kintu ve bole, "ye tumhAre hI guru nahIM hai, ye mahAtmA hama sabake gurU haiN| unakI sevA karane ke paise hama kadApi nahIM leNge|" yathArtha meM sabhI loga inako apanA guru kahate the| san 1951 meM nAsika kAMgresa ke mahAadhivezana meM zrI ajita prasAdajI jaina tatkAlIna punarvAsa maMtrI bhArata sarakAra Ae the| unake sAtha bhAratIya pArliyAmeMTa ke sadasya zrI bAlakRSNa zarmA Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 cAritra cakravartI navIna bhI the| minisTara jaina se carcA ke prasaMga meM maiMne kahA, "yahA~ se pAsa hI apane AcArya zAntisAgara mahArAja haiN|" zrI bAlakRSNa zarmA bolane lage, "jaina loga socate haiM ki AcArya zAMtisAgara mahArAja hamAre haiN| kintu yaha bAta ThIka nahIM hai| AcArya mahArAja sabake haiN| unake caraNoM para jitanA jainoM kA adhikAra hai, utanA hI hamArA bhI adhikAra hai| ve to vizva kI vibhUti haiN|" vizvasaMskRti ke sUtradhAra ina vAkyoM ke bhItara gaharI saccAI chipI hai ki saMsAra meM jitanI veSabhUSAyeM hai, ve manuSya-manuSya meM bheda paidA karatI haiM arthAt parigraha kA AvaraNa hI saMsAra kA jAla phailAtA hai| jaba ina mahAn munirAja ne digambara mudrA dhAraNa kara lI, taba ye sUrya aura candramA ke samAna prAkRtika rUpa meM A gye| sUrya aura candramA ko kauna nahIM apanAtA hai, apanA nahIM mAnatA hai, unase apanA kalyANa-sAdhana nahIM karatA hai ? isI prakAra ye AdhyAtmika vibhUtiyA~ prasupta mohI mAnava ko jagAtI huI kalyANa ke maMdira meM praveza ke lie preraNA pradAna karatI haiN| saccI saMskRti ko kUTanIti ke mAyAjAla se nikAlakara dekhA jAya, to jJAta hogA ki inhIM saMtoM ke caraNoM meM vizvasaMskRti kA maMgalamaya mArga chupA huA hai| duniyA ke kone-kone meM sarvajIvabhakSI hiMsaka loga ekatrita hokara sAMskRtika samutthAna kI karNapriya bAteM karate haiN| use sunakara nau sau cUhe khAkara billI haja karane calI hai' yaha sUkti yAda AtI hai| bhalA vahA~ kyA saMskRti kI jyoti hogI, jahA~ mAMsabhakSaNa, madirApAna tathA jIvavadha sadRza pApakRtyoM meM jarA bhI doSa nahIM dikhatA hai ? vahA~ to saMskRti kA zava bhI nahIM hai| vaha to vizuddha pAkhaMDa hai| sarvodaya kA patha inhIM saMtoM ke jIvana meM hai, upadeza meM hai, pravRtti meM hai| ahaMkAra ko chor3akara sacce kalyANa ke premiyoM ko inase prakAza prApta karanA caahie| ___gosalapura meM vimAnotsava huaa| muni nemisAgara mahArAja kA kezaloMca bhI huaa| bahusaMkhyaka grAmINoM ne gurudarzana dvArA puNya kA baMdha kiyA thaa| jIvana dvArA saccI prabhAvanA ___ bar3e-bar3e nagaroM meM lAkhoM AdamiyoM kI bhIr3a ikaTThI hotI hai| use dekha kara bar3I prabhAvanA kI kalpanA hotI hai, kintu parigraha ke jAla meM jakar3e hue logoM meM eka kAna se sunane ke bAda dUsare kAna se ur3A dene kI aparihArya Adata hotI hai| ataH vahA~ kI prabhAvanA prAyaH Usara bhUmi meM varSA sadRza hotI hai| grAmINoM meM diye gaye upadeza kA aisA hI asara hotA hai, jaise kheta ke bhItara pAnI ke barasane kA hotA hai| digambara muni kI paidala yAtrA ke dvArA itane jIvoM kA kalyANa hotA thA, jisakA ghara baiThe AdamI anumAna nahIM Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 210 kara sakatA hai| bhole loga ina saMtoM ke pAsa Ate haiN| unheM bAteM banAnA nahIM AtA hai| inakA vizuddha jIvana dekhakara ve saharSa kucha vrata le lete haiN| zraddhApUrvaka dRr3hatA ke sAtha pAlana karate haiM aura AgAmI ujjvala jIvana ke yogya apAra puNya kA saMcaya karate haiN| ina saMtoM kI mahimA yathArtha meM bhavya jIva hI jAnate haiN| __ AcArya mahArAja kI AtmA tapazcaryA ke dvArA atyanta pavitra ho cukI thI, isase unakI AtmA bhaviSya ke sambandha meM mahatva kI bAteM prAyaH pahale se hI batA detI rahI hai| loga pahale usa kathana ko sAmAnya vacana samajhate the, kintu satya pramANita hote dekha mahArAja ke pUrvakathita zabda smaraNa meM A jAte the| bhaviSya kI bAtoM kA pUrvadarzana __ san 1947 meM mahArAja ne varSAyoga solApura meM vyatIta kiyA thaa| maiM bhI gurudeva kI sevA meM vratoM meM pahuMcA thaa| eka dina vratoM ke samaya pUjyazrI ke mukha se nikalA "ye rajAkAra loga haidarAbAda riyAsata meM bar3A pApa va anartha kara rahe haiN| inakA atyAcAra sImA ko lAMgha rahA hai| inako aba khatama hone meM tIna dina se adhika samaya nahIM lgegaa|" mahArAja ke mukha se ye zabda sune the| usake do-cAra roja bAda hI saradAra vallabhabhAI paTela ke patha-pradarzana ke anusAra haidarAbAda para bhArata sarakAra ne pulisa kAryavAhI (lice Action) rUpa AkramaNa kara diyA aura tIna dina ke bhItara hI haidarAbAda ne bhArata sarakAra ke samakSa ghuTane Teka diye| isake anaMtara maiMne AcArya mahArAja se kahA, "mahArAja ! usa dina Apake mukha se haidarAbAda kA jo bhaviSya nikalA thA, yaha pUrNatayA ThIka niklaa| yaha batAiye, isakA kaise patA cala gayA, Apa to rAjanIti Adi kI khabaroM se atyanta dUra rahate haiN|" mahArAja ne kahA, "hamArA jaisA hRdaya bolA, vaisA hamane kahA thaa|" yathArtha meM jainadharma meM jJAna ke vikAsa ke lie mohanIyakarma ke kSaya ko prathama sthAna diyA hai, vaha mahatva kI bAta hai| moha zatru ko jItane se AtmA meM sahaja vizuddhatA utpanna hokara adbhuta jJAna-jyoti vyakta hotI hai, jaise megha kA AvaraNa dUra hone para sUrya kA prakAza pragaTa ho jAyA karatA hai| moharahita alpajJAna bhI sarvajJatA ko prApta karA detA hai| kuMdakuMda svAmI ne mUlAcAra meM kahA hai ki jahA~ vairAgya bhAvayukta vIrapuruSa thor3A bhI jJAna pAkara siddhapada prApta karate haiM, vahIM sarvazAstra pAraMgata vairAgya ke binA mokSa nahIM paate| vairAgya kA artha hai rAga tathA dveSa kA tyAga krnaa| rAga aura dveSa cAritramoha ke bheda haiN| ataH vairAgya kA artha hogA cAritra ko aMgIkAra krnaa| cAritrarahita ke vairAgya kaise hogA ? cAritra-zUnya ko rAgarahita jAnanA bhikSuka ko zrImanta kahanA sadRza bAta hai| viSaya-bhoga tyAge binA cAritra nahIM hogaa| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 cAritra cakravartI aniSTa kA saMketa eka bAra san 1948 kI janavarI meM AcArya mahArAja ne vihAra karate hue ziSya maMDalI se kahA thA, "hamArA hRdaya kahatA hai ki deza meM koI bhayaMkara aniSTa zIghra hI hogaa|" mahArAja ke isa kathana ke do-cAra roja bAda goDase ne gAMdhIjI kI nirmama hatyA kI thii| usa samaya saba bole, "mahArAja ke jJAna meM bhAvI ghaTanAoM kI vizeSa sUcanA prAyaH svataH A jAyA karatI hai|" saMgha ke nimitta se gosalapura samAja ko apAra Ananda aayaa| jIvana meM aise pavitra aura mAMgalika avasara kaba-kaba AyA karate haiM ? ataH vahA~ zrIjI ko vimAna para virAjamAna kara jala-vihAra utsava huaa| panAgara yahA~ munirAja kA kezaloMca bhI huA thaa| yahA~ ke pazcAt saMgha 16 disambara ko panAgara phuNcaa| vahA~ jainiyoM ke 50 ghara haiN| zAMtinAtha bhagavAn kI UMcI aura manojJamUrti hai| pahale yahA~ bhaTTAraka kI gaddI rahI hai| 17 disambara ko AcArya zAMtisAgara mahArAja ne kezaloMca kiye| kezoM kA zarIra se alaga karanA kalaMka mocana sarIkhA kArya hai| yaha atyanta tuccha kAma hai, kintu yahI tuccha kArya tapasviyoM kI tapasyA kA aMga bana jAtA hai, aura ve mazIna Adi ke binA hAtha se hI ukhAr3e jAte haiM, to darzakoM kI AtmAoM ko bhI prabhAvita karate haiM aura sabhI loga socane lagate haiM ki sacce sAdhu mahAtmA to ye loga haiM, gA~jA-carasa pIne vAle vyartha meM sAdhu kA nAma lagAkara usa pada ko dUSita karate haiN| aise vyasanoM meM lipta sAdhuoM se to sadAcArI gRhastha loga acche haiN| jaba taka indriya jaya nahI hotA hai, taba taka sAdhu mahArAja' prAyaH "svAdu mahArAja" kahe jAne ke pAtra haiN| AcArya mahArAja kA kezaloMca bar3A adbhuta hotA thaa| usameM adhika samaya nahIM lagatA thaa| use dekhakara aisA lagatA thA ki yaha unakA pUrva janma kA abhyAsa hai| tinakoM ke tor3ane ke samAna unakA kezoM kA loMca pratIta hotA thaa| kezaloMca kitanI sAdhanA aura manonigraha kA kAma hai, isake parIkSaNa ke lie apane sira ke bAloM ko kheMcakara anumAna ho sakatA hai| kezaloMca bArAmatI cAturmAsa meM AcArya zAMtisAgara mahArAja kA kezaloMca dekhakara maiMne pUchA thA-"mahArAja ! kezaloMca meM Apako kaSTa to hotA hogA?" mahArAja bole-"lagabhaga 40 varSa ho cale, taba se yaha kArya kara rahe haiM, aba kucha nahIM mAlUma par3atA hai|" yathArtha meM AcAryazrI kA indriyadamana apUrva hai| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 212 jabalapura meM svAgata(dharma hI to sukha kA hetu hai) panAgara ke samAraMbha meM jabalapura kI bahuta sI samAja bhI A gayI thii| isase vahA~ kI zobhA aura bar3ha gaI thii| saMgha kA panAgara AnA hI jabalapura ke bhAgya udita hone ke uSAHkAla sadRza thaa| dhArmika loga soca rahe the, yahA~ kaba saMgha AtA hai ? zanivAra ke prabhAta meM saMghaM jabalapura ke lie ravAnA huaa| jabalapura ke adhAratAla ke pAsa logoM ne yogirAja kA bhavya svAgata kiyaa| saMgha ne Akara milaunIgaMja ke mandira kI vaMdanA kii| pazcAt saMgha golabAjAra kI tarapha ravAnA huaa| hajAroM nara-nAriyoM kA samudAya ina saMtarAja ke svAgatArtha ikaTThA huA thaa| kaTanI ke bAda se aba AcArya mahArAja eka dina ke aMtarAla se AhAra liyA karate the| kaTanI meM to unakA tyAga bar3A kaThina rUpa meM thaa| pA~ca-pA~ca, chaha-chaha, upavAsa karanA sAdhAraNa sI bAta thii| yaha hote hue bhI dhArmika kAryoM meM pramAda kA leza nahIM thaa| ___ mahArAja kA saMgha jaina borDiMga, golabAjAra meM virAjamAna thaa| aba borDiMga ke sthAna meM kAleja ho gayA hai| muniyoM ke AhAra ke bAda jaina vyApArI apanI-apanI dukAneM kholate the| jaba dharmapuruSArtha kA lAbha ho rahA thA, taba catura samAja ne yahI socA ki amUlya avasara para usa dharmanidhi kA saMcaya karanA ThIka hogaa| 'dharmaH sukhasya hetuH' yahI dharma hI to sukha kA hetu hai| jinavANI kI bhakti(pratyeka zabda ke pIche anubhava aura gambhIra ciMtana) ___ 26 disambara, san 1628 ko jabalapura ke nAgarikoM ke vizAla samudAya ke samakSa nemisAgara munirAja kA kezaloMca huA thaa| saMgha ke sAdhuoM dvArA sadA dharmAmRta kI varSA huA karatI thii| AcArya mahArAja kI Adata vacanagupti kI vizeSa rahatI thii| ataeva loga unake upadeza ke thor3e-se zabdoM ko bar3A dhyAna dekara sunA karate the| unake pratyeka zabda ke pIche anubhava aura gambhIra ciMtana kA bhAva pragaTa hotA thaa| mahArAna kI vANI meM yaha bar3I bAta thI ki vaha tatkAla antaHkaraNa ko zAMti aura Ananda pradAna karatI thii| logoM ke mana meM yahI lagI rahatI thI ki mahArAja ke mukha se kaba zabda sunane meM Ate haiN| AcArya mahArAja sadA Agama ke anusAra hI kathana karate the| zruta kA abhIkSNa abhyAsa rahane se aMtaHkaraNa, vicAra, buddhi atyanta pariSkRta ho gayI thii| ataH ve kabhI bhI Agama ke viruddha eka zabda nahIM kahate the| eka bAra mahArAja ne mujhase kahA thA, "hama eka akSara bhI Agama ke viruddha nahIM bolate haiN| jinadharma jinavANI meM hai| usa jinadharma meM tumheM sarva padArtha prApta hoNge| jinavANI ke anusAra pravRtti karanA caahie|" prAyaH dekhA jAtA hai, paristhiti dekha kara tathA logoM ko anuraMjita karane ke lie logoM ke mukha se aisI Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 cAritra cakravartI bAta nikala jAyA karatI hai ki zAstra purAne jamAne meM likhe gaye haiM, Aja kI sthiti dUsarI hai| Aja ve race jAte haiM to unakA rUpa dUsarA hotaa| aisI Agama ke viSaya meM AcArya mahArAja kI zraddhA nahIM thii| unakI avicala zraddhA thI ki jo kucha ArSokta Agama meM likhA hai, vaha sarvajJa kI vANI hone se pUrNatayA satya, nirdoSa tathA abAdhita hai| ucca mArdava bhAva (Agama hI unakA prANa) AcArya mahArAja kA prANa Agama hai, usake viruddha na ve eka zabda boleMge, aura na viparIta pravRtti hI kreNge| itane bar3e AcArya kI namratA kI koI sImA hai jaba ve kahate the, "yadi hameM eka bAlaka bhI Agama lAkara batAyegA, ki hamane bhUla kI hai, to hama turanta apanI bhUla ko sudhaareNge|" eka bAra mahArAja ne kahA thA, "yadi hama Agama ke viruddha boleMge, to hameM doSa lgegaa| isase hama sadA Agama ke anukUla hI kheNge|" satya mahAvrata kI bhAvanA meM anuvIcibhASaNa arthAt Agama paramparA ke anusAra kathana karane kA jo ullekha AcArya umAsvAmI ne kiyA hai, vaha Adeza unake hRdaya meM sadA vidyamAna rahatA thaa| isase prANa jAne para bhI ve Agama ke viruddha eka zabda bhI nahIM kahate the| isa tattva ko na samajhane vAle koI-koI socate the mahArAja dakSiNa ke paMtha kA pracAra karate the, kintu AcAryazrI prAnta, paMtha Adi kA moha chor3akara Agama kI bAtoM kA hI pracAra karate the| ve prAMtIyatA ke baMdhana se vimukta the| madhubhakSaNa meM kyA doSa hai ? eka dina maiMne pUchA, "mahArAja, Ajakala loga madhu khAne kI ora udyata ho rahe haiM, kyoMki unakA kathana hai, ki ahiMsAtmaka paddhati se jo taiyAra hotA hai, usameM doSa nahIM hai|" mahArAja ne kahA, "Agama meM madhu ko agaNita trasa jIvoM kA piNDa kahA hai, ataH usake sevana karane meM mahAn pApa hai|" maiMne kahA, "mahArAja san 1934 meM maiM vardhA Azrama meM gAMdhIjI se milA thaa| usa samaya ve karIba pAva bhara zahada khAyA karate the| maiMne gAMdhIjI se kahA thA ki Apa ahiMsA ke bAre meM mahAvIra bhagavAn ke upadeza ko zreya dete haiM, unhoMne ahiMsA ke prAthamika ArAdhakoM ke liye mAMsa, madya ke sAtha madhu ko tyAjya batAyA hai, ataH Apa jaise labdhapratiSThita ahiMsA ke bhakta yadi zahada sevana kareMge, to Apake anuyAyI bhI isa viSaya meM Apake anusAra pravRtti kreNge|" makkhI kA vamana madhu hai, vamana bhakSaNa karanA ayogya hai isa para gAMdhIjI ne kahA thA, "purAne jamAne me madhu nikAlane kI navIna paddhati kA patA nahIM thA, Aja kI paddhati se nikAle gaye madhu meM koI doSa nahIM dikhatA hai|" For P Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 214 isa carcA ko sunakara AcArya mahArAja bole, "makkhI aneka puSpoM ke bhItara ke choTechoTe kIr3oM ko aura unake rasa ko khA jAtI hai| khAne ke bAda vaha AvazyakatA se adhika rasa ko vamana kara detI hai| nIca gotrI vikalatraya jIva kA vamana khAnA yogya nahIM hai| vamana meM jIva rahate haiN| vamana khAnA jainadharma ke mArga ke bAhara kI bAta hai| thUka kA khAnA anucita kArya hai|" mahArAja ne yaha bhI kahA thA, "jo bAta kevalI ke jJAna meM jhalakatI hai, vaha sAinsa meM nahIM aatii| sAinsa meM indriyagocara sthUla padArthoM kA varNana pAyA jAtA hai|" mahArAja ke saMgha ne Adhunika zithilAcArapUrNa pravRttiyoM kI AlocanA karake samAja kA kumArga meM patana rokA thaa| mahArAja jo kahate the, vaha kisI ke kahane se nahIM, hRdaya kI preraNA se kahate the| ve itane ucca jJAnavAna rahe haiM ki bar3e-bar3e vidvAn unake samakSa carcA karate samaya avAka ho jAte the| ve mahArAja ke praznoM aura yuktivAda kA uttara nahIM de sakate the, ataH unako prabhAvita kiye jAne kI jo bAta socate haiM, unameM satya kA aMza bhI nahIM thaa| Agama ke pramANa batAkara koI bhI vyakti AcAryazrI ko prabhAvita kara sakatAthA aura Agama ke viruddha vidhAtA bhI Akara unakI zraddhA ko vicalita nahIM kara sakatA thaa| Ajakala durbhAgyavaza aise logoM kA saMgaThana bana gayA hai, jo Agama ke anusAra apanI zraddhA aura buddhi ko na banAkara apane mana ke anusAra Agama ke kisI aMza ko apramANa kaha diyA karate haiN| aise vyakti samyaktva se kosoM dUra hote hue bhI svayaM ko samyaktvI ziromaNi kahate haiN| mumukSu ko AcAryazrI ke anusAra Agama meM zraddhA rakhanI caahie| zIlapracAra (vidhavA vivAhAdi kupracAroM para aMkuza) __ Aja ke yuga meM sAmAjika saMgaThana aura sadAcAra rakSaNArtha sajjAtitva kI rakSA ko Avazyaka batAte the| zIladharma ke pracAra ko mahArAja ne bahuta preraNA dI thii| unake mahatvapUrNa vyaktitva aura upadeza ke prabhAvavaza dakSiNa prAnta meM dharejA, pATha, yApunarvivAha kI kucha samaya se pracalita prathA kA pracAra bahuta mAtrA meM nyUna ho gayA, tathA uttaraprAnta meM jo vidhavA vivAha kA vyavasthita Andolana Arambha huA thA, usakA bhI tatkAla mUloccheda ho gyaa| isa prakAra AcAryazrI ne svayaM tathA saMgha ke sAdhuoM ke dvArA zIlasadAcAra kA poSaNa karake mokSamArga kI ujjvala pravRtti ko lAMchanarahita rakhA thaa| lokakalyANa ko lakSya meM rakhakara ve upadeza dete the| lokaruci nahIM, lokakalyANa ko dekhakara upadeza AcArya somadeva ne likhA hai ki : "jo vaktA zrotAoM kI icchAnusAra upadeza detA hai, vaha kalikAla ke aMga sadRza hai| mArgadarzaka sanmArga kA darzana karane meM prazaMsA-prApti ke badale kalyANa Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 ko vizeSa rUpa se vicAratA hai / " paM. javAharalAla neharU ne bhI likhA hai ki yadi koI vyakti netA hai, to usakA karttavya hai ki vaha mArgapradarzana kare, na ki janatA kI AjJA kA pAlana kare / ' mArgadarzaka kA kArya cikitsaka ke sadRza samAja kI nirogatA kA sampAdana, saMrakSaNa tathA saMvarddhana rahA karatA hai / prAyaH dekhA jAtA hai ki atyanta vivekI vyakti bhI rogAkula ho apathya sevana kI lAlasA karatA hai| cikitsaka rogI kI icchA ke viruddha laMghanAdi kaTu aura kaThora upAya batAtA hai aura kahatA hai ki yadi tumane hamAre kathanAnusAra pravRtti na karake svacchaMdatA dikhAI, to tumhAre jIvana kI rakSA na hogii| isI prakAra bhoga, moha tathA viSayAndha vyaktiyoM ko AcArya mahArAja Agamokta auSadhi dete the, unakA karuNApUrNa hRdaya yahI cAhatA thA ki isa jIva kA kalyANa ho tathA sAtha meM samAja bhI mokSamArga meM saMlagna ho jAve / cAritra cakravartI aise avasara para eka vicitra bAta dekhane meM AtI hai| bImAra vyakti DAkTara yA vaidya ke pAsa jAtA hai aura usakI rAya ke anusAra kAma karatA hai| roga ke viSaya meM vaha kisI vakIla, jaja yA prophesara ke kathana ko mahatva nahIM detA hai, kAraNa vaha jAnatA hai ki ye zarIrazAstra meM niSNAta nahIM haiN| ataH usa viSaya meM ye pramANa nahIM mAne jA sakate haiN| yahI niyama Agama ke viSaya meM laganA cAhie, kintu usameM adhikAra kI bAta to dUsarI, usa viSaya se pUrNatayA aparicita vyakti usa viSaya meM jIvana bhara sAdhanA karane vAloM ke guru banakara unako jJAna dene kA sAhasa karate haiM tathA apanI viSayoM ke vazavartI manovRtti ke anusAra calane kA logoM se Agraha karate haiM / vahA~ ye bhUla jAte haiM ki jisa viSaya kA hameM tanika bhI paricaya nahIM hai, usake bAre meM apane ko vizeSajJa mAna abhimata denA satya ke prakAza me anyAya hogA / kaI loga svacchaMdatA poSaka akhabAroM ke pAThI bana apane ko dvAdazAMga kA pAThI socane lagate haiM tathA tattvataH nirakSara bhaTTAcArya ke bhAI hote hue bhI nirgratha guru kI vANI ko apane anubhava tathA adhyayana- zUnya jJAna kI nakalI kasauTI para kasakara ayogya kA sAhasa karate haiM aura logoM ko bhrama meM DAlate haiM / aise logoM kA to Aja ke bhogAsakta tathA caritrahIna logoM meM bolabAlA dikhatA hai| eka kavi kahatA hai phUTI A~kha viveka kI, bhalA karai jagadIsa / kaMcaniyA~ ko tIna sau, dhanIrAma ko tIsa // 1. If he is a leader, he must lead and not merely follow the dictates of the crowd. Mahatma by Dr. Tendulkar, foreword Pt. Jawaharlal Nehru, P. XI Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 216 vAtAvaraNa se aprabhAvita ho Agamokta kathana aise avasara para janatA ke pramANa-patra yA prazaMsA kI tanika bhI paravAha na kara Agama ke mArga kA pratipAdana karanA mahApuruSoM kA kAma hai| laghu AtmA bAhya vAtAvaraNa se prabhAvita hokara usa kAma ko hI karatI hai, jisameM usako prazaMsA (Cheap Publicity) mile| satpuruSa kaSTa sahate hue bhI nyAya ke mArga para calanA kalyANaprada mAnate haiN| ataeva AcArya saMgha ke dvArA lokakalyANa, sAmAjika suvyavasthA evaM sadAcAra ke rakSaNArtha pazcima kI pavana ke viruddha vidhavA-vivAhAdi ke niSedha kA joradAra pracAra kiyA jAtA thaa| zIla ke patha para calakara hI satI sItA, sAdhvI candanA Adi nArI jAti ke gaurava kI nidhi bniiN| usI patha para calane meM mAtRjAti kA hita hai| mahArAja ke saMgha dvArA vyavahAra aura nizcaya donoM dharmoM kA upadeza diyA jAtA thaa| sAdhAraNa janasamAja ke lie vyavahAra-caritra, zIla, saMyama, sadAcAra kA upadeza diyA jAtA thaa| tattvajJoM ke lie ucca carcA kI sAmagrI gurudeva tathA saMgha ke jJAnI, adhyayanazIla, ciMtaka sAdhuoM dvArA prApta hotI thii| jabalapura bar3A nagara hai| jainiyoM kI saMkhyA usa samaya lagabhaga pA~ca-chaha hajAra thii| unameM uccakoTi ke vizvavidyAlayoM kI upAdhidhArI bhI aneka vyakti the| ve loga svataMtra vicAra tathA AcAra ko pasaMda karane vAle hote haiN| unake hitArthacandrasAgara mahArAja, vIrasAgara mahArAja Adi dharma kI mArmika dezanA karate the| AcAryazrI kI vANI to dugdha meM se dhRta ke samAna sAra bAta ko kahatI thii| mahArAja kI prakRti kama bolane kI, adhika dhyAna, manana, citavana karane kI rahI hai| vizeSajJoM ke Ane para ve sUkSma carcA jI khola kara karate the, sAdhAraNa logoM ke samakSa ve apane ziSyoM dvArA tattvopadeza dilAte the aura bIca meM kabhI-kabhI apanI amRta vANI se anubhava kI madhura carcA karate the, jinase zrotAoM kA saMzaya Tika nahIM pAtA thaa| sulajhe sAdhu jo AcArya mahArAja ke nikaTa AtA thA, use jJAta hotA thA ki ve atyanta sulajhe hue prazAnta, nispRha, zreSTha jIvana vAle ciMtaka tathA apratima ahiMsaka santa haiN| unakI sArI pravRttiyA~ ahiMsA ke bhAva se bhUSita thii| kucha loga zAMti siMdhu ke samIpa na Akara Adata se lAcAra hone ke kAraNa logoM ko bhramajAla meM phaMsAyA karate the, jaise samavazaraNa ke pAsa rahane vAle tIvra mithyAtvI jIva logoM ko kahate haiM, yaha saba indrajAla hai, yahA~ Apako nahIM jAnA caahie| svabhAvo duratikramaH' svabhAva kA badalanA sAdhAraNa bAta nahIM: 'nIma na mIThI hoya khAo jo ghI aru gur3a se|' Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI jabalapura meM mahAkauzala prAMta ke jainiyoM kA sadA AnAjAnA lagA rahatA hai, isase vahA~ saMgha ke virAjane se prAMta bhara ke logoM ne lAbha liyaa| sivanI ke jinAlaya kI carcA eka dina maiMne AcArya mahArAja ko sivanI ke vizAla jainamaMdiroM kA citra dikhaayaa| usa samaya AcAryazrI ne kahA, "jabalapura se vaha kitanI dUra hai ?" maiMne kahA, "mahArAja, 65 mIla para hai / " 217 mahArAja bole, "hama jaba jabalapura Aye the, taba tumase paricaya nahIM thA, nahIM to sivanI avazya jAte / " 66 maiMne kahA, "mahArAja ! usa samaya to maiM kAzI meM rahakara vidyAbhyAsa karatA thA, isI se Apase vahA~ padhArane kI prArthanA karane kA saubhAgya nahIM milA / " maiMne maMdira ke citra ko jaba batAyA thA, taba adhika prakAza na thA, isa kAraNa eka vyakti ne mujhe kahA, ' "Apa mahArAja ko dubArA acche ujele meM yaha sundara phoTo batA denA / " maiMne aisA hI kiyA, taba mahArAja bole, "bAra- bAra kyA batAte ho| hama jisa cIja ko eka bAra dekha lete haiM, use kabhI nahIM bhUlate haiN|" taba smaraNa AyA ki isI kAraNa mahArAja ko aneka zAstroM kI asAdhAraNa dhAraNA ho gaI hai| mahArAja eka bAra batAte the 'hama rAtri ko tattvoM ke bAre meM khUba vicAra karate rahate haiM / ' usI tattvaciMtana ke pazcAt jo anubhavapUrNa vANI mahArAja kI nikalatI hai, vaha bar3e-bar3e vidvAnoM ko mugdha kara detI hai| eka bAra mahArAja jabalapura ke vizAla hanumAnatAla ke bAre meM kahate the, "vaha maMdira kile ke sadRza hai / " mar3hiyAjI kA prazAnta vAtAvaraNa bhI unako anukUla lagatA thA / saMskAradhAnI ko saMskArita kara prasthAna jabalapura meM jinadharma kI prabhAvanA ke uparAnta vihAra kara mahArAja ne sahajapura grAma ko apane caraNoM se pavitra kiyaa| vahA~ phAlguna vadI terasa ko ailaka pArzvakIrti kA, jinako muni hone para loga kuMthUsAgara mahArAja ke nAma se yAda karate haiM, sajjAtitva Adi para vivecana huA / svacchaMdAcaraNarUpI vyAghra se samAja ke rakSaka koI vyakti yaha kahe ki unako to AtmA kI carcA karanI cAhie thI, ina sAmAjika viSayoM meM sAdhuoM ko par3ane kI kyA jarUrata hai ? koI-koI sAdhu apane ko ucca stara kA batAne ke uddezya se sAmAjika hInAcAra (jaise vidhavA vivAhAdi ) kA virodha nahIM karate haiM aura janatA kI prazaMsA kI apekSA karate pAye jAte haiN| AcArya mahArAja kA isa pravRtti ko samarthana nahIM prApta thA / unakA ciMtana isa prakAra thA, jina samAja hita kI Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 218 bAtoM kA dharma se sambandha hai, unake viSaya meM yadi prabhAvazAlI sAdhu sanmArga kA darzana na kareM, to svacchaMdAcaraNarUpI vyAghra dharmarUpI vatsa kA bhakSaNa kie binA na rhegaa| ina sanmArga ke prabhAvaka prahariyoM ke kAraNa hI samAja kA zIla aura saMyamarUpI ratna kuzikSA tathA pApa-pracArarUpI DAkuoM dvArA luTe jAne se baca gyaa| hair at a ar at bImArI phailI ho, to vahA~ vINA lekara vAdana karane meM magna hone vAle gAyaka ko kahA jAyagA, isa samaya Apa vINA ke tAroM ko vizrAma karane dIjie, yaha samaya gAyana kA nahIM hai| rogI vyaktiyoM ko auSadhi dekara unake kaSTa nivAraNa kA kAla hai, isI prakAra jaba ucchRMkhalatA kI lapeTeM saMyama ke sadana ko dagdha karane ko sphuliMga pheMkanA zurU kareM, taba usa agni ko prazAnta kiye binA zreyomArga kahA~ milegA ? adharma kA virodha AtmabalI mahApuruSa hI kregaa| svArthI yA bhIru prakRti kA nahIM / eka samaya thA, jaba gRhIta mithyAtvI jinendra ke zAsana para AkramaNa karate the, usa samaya mahAn jJAnI AcArya samaMtabhadra, akalaMka sadRza tArkikoM ne apane tarka-cakra ke prahAra se jaina saMgha kA rakSaNa kiyA thaa| aba vaha samaya badalA aura jainasaMskRti aura sadAcaraNa para apane hI bhAiyoM dvArA prahAra honA AraMbha huA, taba AgamajJa parama hitaiSI AcArya mahArAja kI dRSTi meM yahI bAta ucita ja~cI, ki isa samaya samAja meM bar3hate hue zithilAcAra ko rokane kA udyoga karanA caahie| ve aura unake kuzala ziSya sanmArga rakSaNa meM tatpara rhe| sahajapura saMskArapura huA sahajapura meM sahaja hI meM acchI prabhAvanA huI / anya logoM ne madya - mAMsAdi kA tyAga kiyA / bahuta-se musalamAnoM ne hiMsA kA tyAga kiyA thaa| samartha AtmA kA prabhAva par3e binA nahIM rhtaa| isa sanmArga ke upadeza dvArA bhavya jIvoM ko mahArAja vaha nidhi de rahe the, jisase yaha jIva karmoM kI anAdikAlIna parataMtratA ke baMdhana ko kATakara eka dina mRtyu kA vijetA ho zAzvatika zAnti aura anaMta zakti kA svAmI bnegaa| yaha kArya bhautika svAdhInatA pradAna ke gaurava se anaMta guNA mahatva rakhatA hai| kAraNa, yaha pudgala kI paratantratA ko dUrakara AdhyAtmika svatantrya kA mArga batAtA hai| isa parA vidyA ke prakAza ke Age tIna loka kA rAjya tuccha hai| AcAryazrI ke dvArA vahI prakAza prApta hotA thA, jo hiye kI A~kheM khola detA thA, taba Atmadarzana aura sadAcAra se bar3hakara aura koI citta ko nahIM lagatI thI / sahajapura ke bAda sahapurA kA bhAgya jgaa| sAre gA~va ke loga ArAdhya deva ke svAgatArtha lagabhaga do mIla pahale se ikaTThe ho gaye the / sabane ina saMtoM kI caraNa-raja se apane ko pavitra kiyA aura unake dayAmaya upadeza ko mAnA / bahuta prabhAvanA huI / saMgha isake bAda vAr3I vAr3A aayaa| vahA~ saikar3oM vyaktiyoM ne zikAra, zarAba, mAMsAhAra Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 cAritra cakravartI Adi kA tyAga kiyaa| goTegAMva ke bhAgya jage aneka grAmoM ke jIvoM kA kalyANa karatA huA saMgha goTegAMva phuNcaa| yahAM lahurIsena bhAI Aye aura unhoMne strI-punarvivAha prathA ke samarthana meM carcA calAI tathA unhoMne samAnAdhikAra ke bAre meM prazna kiye, jinakA samAdhAnakArI uttara diyA gyaa| mukti ke sAtha Agama kA AdhAra ina praznoM ko samajhane meM sahAyatA detA hai| digaMbara jaina Agama meM sarvatra zIla-dharma kI hI pratiSThA sthApita kI gaI hai| vidhavA-vivAha nIcoM kA kArya batAyA gayA hai| jina vyaktiyoM kA kaSAyodaya se zIla ke ujjvala patha se paira phisala gayA hai, unako AgAmI apanI asat pravRtti kA samarthana tathA pracAra nahIM karanA caahie| jitanA bhI pApa se bacA jAya utanA hI kalyANa hogaa| jitanA saMyamapUrNa jIvana vyatIta kiyA jAyagA, utanA hI sukha aura zAMti kA lAbha hogaa| jina sAmAjika kuprathAoM se AgAmI dharmamaya jIvana ko bAdhA AtI hai, unake sudhAra karane meM hita hI hogaa| jo rIti-rivAja dharma kI abhivRddhi karate haiM ve sadA sarvatra mAnya hone caahie| jo aise na hoM, ve kaise Adara ke pAtra hoMge? ___ isake pazcAt saMgha ne AsapAsa ke aneka grAmoM meM jAkara hajAroM vyaktiyoM ko madyamAMsAdi kA tyAgI banAne kA prazasta kArya kiyaa| jaba saMgha belakherA gA~va meM AyA, taba vahA~ ke brAhmaNoM Adi ne ina paramahaMsa sadRza guruoM kA puNyopadeza sunakara aneka niyama liye aura apanI jainadharma ke prati vidveSa kI bhAvanA kA parityAga kiyaa| isase vahA~ kabhI na nikala sakane vAlA zrI jI kA vimAnotsava bar3e umaMga, utsAha tathA premapUrvaka ho gayA thaa| zUdrAdi dvArA madya-mAMsAdika tyAga __ yahA~ se saMgha ne pipariyA ke lie prasthAna kiyA, kintu rAste meM kuA~ kherA grAma kI ajaina janatA dvArA svAgata kI premapUrvaka taiyArI hone se saMgha ko kucha dera vahA~ ThaharanA pdd'aa| ailaka pArzvakIrti mahArAja ke upadeza hue| bar3A prabhAva pdd'aa| mAMsAdi tyAga kA niyama zUdra bhAiyoM ne bhI liyaa| bahutoM ne aneka prakAra ke vrata lie| inase jIvoM kA saccA hita hotA hai| agaNita logoM kA kalyANa ho jAtA hai aura duniyA~ ko patA nahIM calatA hai, kAraNa yaha sevA kA kArya athavA upakAra kA kAma dikhAve se pUrNatayA zUnya rahatA hai| rAjanItijJoM kA saMsAra isase vilakSaNa hotA hai| vahA~ kAryazUnya hote hue bhI zrotAoM kI zIrSa gaNanA ko hI zIrSa sthAna de vaktA kI saphalatA kA nizcaya kiyA jAtA hai aura isI kI caturdika meM duMdubhi bajAI jAtI hai| naitika jIvana ko samunnata karane ke viSaya meM Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 prabhAvanA rAjanItijJoM kA prayAsa nahIM hotA aura yadi sAmAnya zailI meM usakA ullekha kara bhI diyA to janatA kA antaHkaraNa usase prabhAvita nahIM hotA hai| yahI kAraNa hai jo hama svataMtra bhArata meM bhraSTAcAra kA janatA meM praveza pAte haiM aura una bar3e-bar3e rAjanItijJoM tathA. unake pArzvacaroM meM bhI usI pApa pravRtti ko vRddhiMgata rUpa meM dekhate haiN| yathArtha kalyANa yathArtha meM jIva kA kalyANa AcArya sadRza vItarAga parama tapasvI saMtoM kI amRta vANI dvArA hotA hai| sAdhAraNatayA rupayA-paisoM ko dRSTi patha meM rakhate hue koI-koI kahate haiM, jo kama se kama mUlya kI vastu letA hai aura adhika se adhika mUlya kI sAmagrI detA hai vaha sAdhu hai| yaha paribhASA kisI tarka kI nIMva para avasthita nahIM hai, yaha to svecchAnusAra (Arbitrary) kI gayI hai| phira bhI isa dRSTi se dekhA jAya, to ina saMtoM dvArA jo kucha jagata ko prApta hotA hai, vaha to anamola hai| ratnoM kI rAzi se bhI usakI kImata nahIM AMkI jA sktii| kAraNa isase prANI ko saccA jIvana prApta hotA hai| jaise koI vaidya vRkSa kI jarA sI chAla lAkara maraNonmukha rAjA kA prANa bacAtA hai, to rAjA usakA mUlya lAkhoM detA hai, usa chAla kA mUlya usake dvArA saMpAdita kArya kI zreSThatA ke kAraNa bar3ha jAtA hai, isa dRSTi se ina munIndroM ke dvArA huA Atma kalyANa itanA kImatI hai, ki unakA eka upadeza bhava-bhava taka meM kRtajJa jIva ko uRNa nahIM kara pAtA hai| __ sarpa yugala ko pArzvanAtha bhagavAn ne marate samaya sAMtvanA ke cAra zabda hI kahe the, kintu usa jinendra kI vANI se usa yugala ne devaparyAya pAI, prabhu para kamaTha ne jaba upasarga kiyA, taba use dUra kiyA tathA Aja bhI jo pArzva-prabhu kA hRdaya se smaraNa karatA hai, usake saMkaTa nivAraNa ke lie sahAyatA pradAna karane ko yaha devadaMpati tatpara rahA karatA hai| jIvaMdhara svAmI ne maraNAsanna kutte ko namaskAra maMtra dekara usakA hita kiyA thaa| usase devapada prApta usa jIva ne jIvaMdhara svAmI ke prati kaThina avasaroM meM mahatvapUrNa sevA kI thI isa apekSA se saMtoM dvArA diyA gayA upadeza itanA mUlyavAna rahatA hai ki vizva baiMka kI saMpatti dvArA bhI usakI kImata nahIM AMkI jA sktii| itanI bar3I vastu dete hue bhI ve santa samAja se kucha bhI nahIM maaNgte| muniyoM kA ayAcanA vrata rahatA hai| bhakti vaza loga unakI sevA meM Avazyaka vastue~ arpaNa kara kRtArthatA kA anubhava karate haiN| mahAn dAptA isa saMgha dvArA jo jIvoM kA kalyANa ho rahA thA, vaha bar3I vizva kalyANa kAnphrensoM, sammelanoM dvArA sampanna nahIM hotA hai| sacce kalyANa kA prakAza vahA~ kahI prApta hotA hai, Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 ___cAritra cakravartI jahA~ aise ahiMsaka, aparigrahI, satyaniSTha, saMtajanoM kA vAsa hotA hai| rAjanIti kA kSetra svayaM paMkila hai| usameM saMlagna logoM ko ina AdarzoM ko dekhakara apane mukha tathA hRdaya kI malinatA kA zodhana karanA Avazyaka hai| ve bhalA kalyANa kahA~ de sakate haiM ? becArA andharAja patha-pradarzana kA kArya kisa bhA~ti kara sakatA hai ? ataH saccA kalyANa cAhane vAlI aura mAnavatA kI raTa lagAne vAlI netAgirI ko ina sacce mAnavoM se prakAza pAnA caahie| isake sivAya maMgala mandira meM praveza kA upAyAntara nahIM hai| ___ yahA~ se calakara saMgha pipariyA phuNcaa| vahA~ 20 ghara paravAra samAja ke haiN| vahA~ vimAnotsava huaa| bhagavAn kA mahAbhiSeka huaa| isake pazcAt saMgha kaTarA grAma aayaa| vahA~ ke ThAkura sAhaba Adi bahuta logoM ne madya, mAMsAdi kA tyAga kiyaa| konI kSetra darzana Age calakara konI grAma milaa| yahA~ ke mandira mana ko kheMcate haiN| zAnta vAtAvaraNa hai| aba isa kSetra ke saundarya aura bhavyatA meM mahAn vRddhi huI hai| yahA~ khaDgAsana tIna mUrtiyA~ nayanAbhirAma haiN| yaha AkarSaka tIrtha ho gayA hai| isI kAraNa saMgha ne vahA~ tIna dina nivAsa kiyaa| Ajakala konI meM melA laganA prAraMbha ho gayA hai| aise dhArmika nimittoM se jIva ko puNyasaMcaya kA anAyAsa saubhAgya prApta ho jAtA hai| ye maMdira bhaTTAraka narendra bhUSaNa ke nimitta se bane the| Aja konI meM zrAvakoM ke ghara nahIM haiM, kintu vahA~ ke jina mandira batAte haiM, ki jainiyoM kI acchI saMkhyArahI hogii| Aja isa bAta kI AvazyakatA hai ki apane prAcIna dharmAyatanoM, tIrthoM, mUrtiyoM kI samyak vyavasthA nimitta dharmAtmA bhAI dravya kA vyaya kreN| lokarUr3hi Adi ke nAma para to hajAroM rupaye vyaya karate harSa hotA hai, kintu dharma ke kArya nimitta usakA zatAMza bhI nikAlane meM kaSTa hotA hai| yaha Avazyaka hai ki dharma prabhAvanA tathA jIrNoddhAra ke hetu adhika dravya vyaya kiyA jaay| pATana yahA~ se calakara saMgha pATana grAma meM do dina tthhraa| vahA~ karIva 25 ghara jainiyoM ke haiN| logoM ne bar3I bhaktipUrvaka guruoM kI sevA kii| anya janatA ko bhI bahuta lAbha phuNcaa| jaise AkAza se varSA hotI hai, to sabhI khetoM ko lAbha hotA hai, isI prakAra AcArya mahArAja se saMgha se yadi lAbha hotA thA, to jaina tathA anya sabhI bhAiyoM kA hita hotA thA, mahArAja kI dRSTi meM saba manuSya eka se the| itanA hI nahIM, sabhI prANI unako eka barAbara pratIta hote the| isI se ve saba jIvoM kI rakSA kA upadeza dete the| choTe-choTe jIvoM ko bhI ve apanA bandhu mAnate the aura unake prati baMdhu kA vyavahAra karate the| nirantara picchI ke dvArA hI una choTe jIvoM kA rakSaNa karate hue bandhutva kI bhAvanA ko kAryAnvita karate the| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 222 jaba saMgha kA eka sthAna se dUsare sthAna para vihAra hotA thA, taba madhyavartI grAmoM ke hajAroM jaina bhAI-bahina gurudeva ke prati bar3I bhakti pradarzita karate the| ajaina loga ina mahAtmAoM ko apane guru se bhI bar3hakara pUjanIya mAna bar3I zraddhA se praNAma karate the aura hiMsA Adi pApoM kA tyAga karate the| kaTaMgI va jaberA __ kaTaMgI pahuMcane para samAja ne bar3I bhakti pradarzita kii| logoM ke bhAgyodaya se saMgha ne cAra dina vahA~ dharmAmRta varSA kii| Age jaba saMgha siMgarAmapura pahuMcA to vahA~ vimAnotsava kiyA gyaa| jaberA meM jaba saMgha ke caraNa par3e, taba vahA~ kI samAja kA vaimanasya dUra hokara aikya sthApana ho gyaa| hAIkorTa bhI jisa kAma ko na kara sake, vaha kAma ina munirAja ke darzana mAtra se hotA thaa| ucca nyAyAlaya zAsana-sattA ke bala para apane ArDara-AjJA ko logoM para lAgU karatA hai, hRdaya kI kaSAyoM ko dhonA usakI zakti ke bAhara kI bAta hai, kintu AcArya zAMtisAgara mahArAja ke prasAda se vaimanasya dUra hokara saumanasya kA nirmANa hotA thaa| hRdaya nirmala ho jAtA thaa| vaira-virodha dUra hokara eka apUrva snehamayI sRSTi ho jAtI thii| tapazcaryA kA prabhAva bar3A vicitra hotA hai| jaberA samAja ne apane meM aikya sthApana karake bar3e umaMga ke sAtha zrIjI kA jala vihAra utsava kiyaa| jisa grAma, nagara meM AcArya saMgha kA padArpaNa hotA thA vahA~ dharma kA upavana ekadama harA-bharA ho jAtA thaa| saba loga aura kAryoM ko gauNa kara dharmanIti ke saMcaya meM samudyata ho jAte the| gA~va ke bar3e-bar3e pratiSThita ThAkuroM Adi ne hiMsAdi ke tyAga kA niyama liyA thaa| __ yahA~ se calakara saMgha nohaTA gA~va phuNcaa| yahA~ kA mandira jIrNa sthiti meM thaa| isa gA~va ke bAhara eka prAcIna manojJa pratimAjI aSTaprAtihArya avinaya kI sthiti meM par3I thii| AcAryazrI ke upadezAnusAra vaha mUrti maMdirajI meM lAyI gyii| jina bhagavAn kI mUrti jinendra samAna pUjya hai| kavi banArasIdAsa likhate haiM - jAkI bhagati prabhAva soM kInoM graMtha nivaahi| jina pratimA jina sArakhI, nameM banArasi taahi|| jina pratimA ke viSaya meM mahAkavi kA kathana bahuta sundara hai - jAke mukha darasa soM bhagati ke nainani koM, thiratA kI bAnI car3hI caMcalatA binsii| mudrA dekha kevalI kI mudrA yAdi Ave jahA~, jAke Age indra kI vibhUti dikhe tinsii|| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 cAritra cakravartI jAko jasa jaMpata prakAza jage hirade meM, soI suddhamatI hoI hutI jo malina sii| kahata banArasI sumahimA prakaTa jAkI, sohe jinakI chavi hai vidyamAna jinsii|| digambara jainiyoM meM tAraNapaMthI varga mUrti pUjA kA mahatva nahIM soca pAtA hai| ve yadi jinAgama ko pramANa mAnate haiM, to unheM naMdIzvara kI akRtrima mUrtiyoM Adi kI pUjA se sambandhita aSTAhnikA parva kI mahimA kA rahasya dhyAna meM lAnA caahie| dhavala graMtha meM jinapratimA ko samyaktva kI utpatti kA kAraNa batAyA hai| yaha dohA mahatvapUrNa hai : jina pratimA aru jina bhavana kArana smykjnyaan| kRtrima aura akRtrima tinahiM namo dhara dhyAna / duHkha hai ki aisI pUjya pratimAoM ke saMrakSaNa meM logoM kI zocanIya upekSA kA bhAva rahA AtA hai| vidhAna sabhA ke eka sadasya ne batAyA thA, ki unako kaTanI tathA jabalapura ke bIca meM aneka sthaloM para itanI adhika jina mUrtiyAM milI, ki jinako sAmAnya pASANa sadRza socakara kahIM-kahIM logoM ne apane makAnoM meM lagA rakhA hai| prAcIna mUrti saMgrahAlaya kI AvazyakatA yadi samAja eka prAcIna mUrti saMgrahAlaya banAne kA kArya kare, to dharma kI sevA ke sAtha purAtattva premI samAja kA jJAna saMvardhana bhI hogaa| jabalapura ke pAsa mar3hiyAjI ke sthAna meM AcArya zAMtisAgara mahArAja rahe the| vahA~ hI yadi nohaTA kI prAcIna mUrti ke prati AdarabhAva ko Adarza banA ukta saMgrahAlaya kA kArya kiyA jAya, to zreyaskara hogaa| Aja sarakArI kAnUnoM kA rUpa-raMga aisA dikhatA hai, ki unase mandiroM kA dhana samAja ke hAtha se saMgrahIta nahIM raha pAyagA, aisI sthiti meM jinadharma ke AyatanoM meM vivekapUrvaka usa dravya kA upayoga karanA caturatA kA kArya hogaa| dhArmika saMpatti/rakama kA kisa kAma meM upayoga ho sakatA hai ? kinhI logoM kI samajha aisI hai ki maMdira kI saMpatti ko skUla, pAThazAlA Adi ke kAma meM vyaya karanA caahie| chAtroM ko chAtravRtti denA caahie| garIba jainoM ko sahAyatA denA caahie| isa viSaya meM maiMne eka bAra AcArya mahArAja se pUchA thA ki mahArAja! mandira ke dravya kA chAtravRtti, dAna, garIba janoM kI sahAyatA Adi ke kArya meM upayoga karanA kyA ucita hai ? mahArAja ne kahAthA ki- 'una kAmoM meM dravya denA yogya nahIM hai| maMdira kI saMpatti ko jo bhI zrAvaka khAyegA, usakA ahita hogaa|' mahArAja ne batAyA thA- 'maMdiroM Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 224 ke jIrNoddhAra ke kArya meM yadi dravya kA vyaya karo, to dharma rakSaNa hogaa|' dharmAdA ke dravya ke upayoga ke bAre meM jozIle taruNa manamAnI vyavasthA socate haiM, kintu isa sambandha meM Agama ke prakAza meM hI pravRtti karanA zreyaskara hogaa| kaI paMDitanAmadhArI bhAI bhI lokamata kA samarthana karake yaza lUTane meM kRtArthatA kA anubhava karate haiN| Agama kI AjJA kA lopa hokara durgati kA bhaya unako nahIM rahatA hai| aise prasaMga para AcArya mahArAja se samAja ko prakAza prApta karanA caahie| jina kuMdakuMda svAmI ke prati samAja atyutkaTa bhakti dikhA apane ko kundakundAnvaya vAlA kahatI hai, tathA aisA hI lekha pratimAoM meM bAMcatI hai, una maharSi kI vANI isa sambandha meM kyA kahatI hai, use bar3e dhyAna se par3hanA cAhie aura zAnta bhAva se vicAranA cAhie ki loka-pravAha patana kI ora le jAne vAlA hai, yA kalyANa kI or| unhoMne rayaNasAra meM likhA hai ki 'jIrNoddhAra, pratiSThA, jinapUjA, tIrthavaMdanA viSayaka dhana ko jo bhogatA hai, jinendra kI vANI hai ki vaha narakagati ke duHkha ko bhogatA hai|" aise duHkhoM se na paMcAyatoM kA prastAva bacA sakegA aura na kucha paMDitoM yA dUsaroM kA diyA gayA pramANapatra hI kAma aaegaa| jainadharma meM karmoM ke bhogane meM koI bhI siphAriza kAma nahIM AtI hai| ataeva loga vicAra kara soceM, ki maMdira ke dravya ko uparokta kAmoM ke viparIta mana ke anusAra kAmoM meM kharca karane se unako kitanI bar3I vipatti bhoganI pdd'egii| hameM lokavANI ke sthAna meM jinendra kI vANI ko mAnanA caahie| jo bhAI dharmAdA kI rakama ko apane kAma meM lAte haiM aura samAja ke bIca viSamatA tathA visaMvAda ke kAraNa bana jAte haiM unako maharSi kundakunda svAmI kI yaha cetAvanI bhI citta meM lAnA cAhie-'bhagavAn kI pUjAdAna Adi sambandhI dravya ko lene vAlA vyakti putra tathA strI se rahita ho jAtA hai, daridra, paMgu, mUka, vadhira, aMdha tathA cAMDAlAdi nIca paryAyoM meM utpanna hotA hai|'2 eka dharmAtmA bhAI kahate the ki jaba hamAre pAsa dharmAdA kA dravya thA, aura hamane usake hisAba kI saphAI nahIM rakhI, taba bahuta kaSTa uThAte hue bhI hamArA vyApArika jIvana hIna hI rahA AtA thA, kintu jabase hamane mandira ke dravya ko jalate hue aMgAre kI bhA~ti samajhakara usakA apanA vyaktigata sambandha raMcamAtra bhI nahI rakhA, tabase jisa kAma meM hAtha lagAte haiM, 1. jissnnudvaar-pditttthaa-jinnpuujaa-titthvNdnn-viseydhnnN| jo bhuMjai so bhuMjaijiMNaM diTThaNirayagaI dukkhaM // 32, rayaNasAra (kuMdakuMdAcArya kRt)| 2. puttakalattavidUro dArido pNgumuukbhirNdho| caaNddaalaaikujaadopuujaadaannaaidvv-hro||33,rynnsaar (kuNdkuNdaacaarykRt)| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 cAritra cakravartI zrIjI kI kRpA se saphala manoratha hotA hai| eka sikkha bhAI ne batAyA thA ki ve gurudvAre kI sampatti ko svayaM ke upabhoga meM nahIM lAte haiN| aisA karanA unake dharma meM varjita hai| kundakunda bhagavAn kI yaha vANI bhI dharmAde kI rakama se sambandha rakhane vAloM ko hRdaya meM rakhanA cAhie - 'pUjA-dAna meM vighna karane kA phala kSaya roga, kuSTha, mUla vyAdhi, zUla, lUtha, bhagandara, jalodara, khisira, zIta tathA uSNa kI bAdhAe~ haiN|'' ina Agama ke prakAza meM samAja, vidvajjana tathA anya zikSita loga vicAra leM ki dharmAdA kA dravya mana ke anusAra svArtha sAdhana karane yogya nahIM hai, vaha paramArtha kI vastu hai| jaise bAhara lagAne vAlI auSadhi ko yadi koI khA jAya, to kabhI-kabhI vaha rogamukta karane ke badale meM rogI ko hI samApta kara detI hai, isI prakAra deva-dravya kA manamAnA upabhoga vipatti kA kAraNa hogaa| deva-dravya eka dina maiMne AcAryazrI se pUchA thA- "mahArAja! aba deva-dravya para sarakAra kI zani dRSTi par3I hai, aisI sthiti meM usakA kyA upayoga ho sakatA hai ?" mahArAja ne kahA thA- "apane hI mandira meM usakA upabhoga karane kA moha chor3akara anya sthAnoM ke bhI jina mandiroM ko yadi AtmIya bhAva se dekhakara unake rakSaNa, vyavasthA, jIrNoddhAra Adi meM rakama kA upayoga karoge, to vipatti nahIM aayegii|" dharmAdA kI rakama kA ThIka-ThIka upabhoga karane se manuSya samRddha hotA hai, vaibhavasampanna banatA hai| usI dravya ko svayaM hajama karane lage, to sampatti ko kSaya roga lagatA jAtA hai| AdamI panapane nahIM pAtA hai| jina prAntoM meM mandira ke dravya ko jainI bhAI khAte haiM, vahA~ unakI daridratA kI sthiti dekhakara dayA AtI hai| ataH isa viSaya meM sAvadhAnI pUrvaka pravRtti rakhanA zreyaskara hai| Agama kI AjJA se DaranA cAhiye lokamata se nahIM kabhI-kabhI bar3e-bar3e vyApArI loga dharmAdA ke nAma se logoM se dravya lete jAte haiM aura usakA svArtha sAdhanArtha upabhoga karate haiN| yaha paddhati bilakula ulTI hai| vaha dravya pAramArthika kAryoM ke lie amAnata ke rUpa meM tumhAre pAsa hai| usake prati beImAnI karanA bahuta bar3A pApa hai| amAnata kI vastuko khAjAne se rAjadaNDabhI milA karatA hai| ataeva samajhadAra vyaktiyoM kA kartavya hai, ki jIrNoddhAra Adi Avazyaka kAryoM ke hetu jaba vipula kSetra vidyamAna haiM, usakI upekSA karake skUla, kAleja Adi pUrNatayA laukika kAryoM meM paramArtha sambandhI deva-dravya kA 1. khykuchmuul-muulo-luunibhyNdr-jlodrkhisiro| sIduNhavAhirAI-pUjAdANaMtarAya-kammaphalaM ||36,rynnsaar (kuNdkuNdaacaarykRt)|| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 226 upayoga karanA una dAniyoM ke prati prAmANika vyavahAra ke pratikUla hai, jinhoMne usa kaThina kamAI ke paise ko mokSamArga ke hetu arpaNa kiyaathaa| jinheM laukika kAryoM ko protsAhana denA hai, ve navIna dAna kI dhArA ko usa ora lagavA sakate haiM, kintu pUrvapradatta dharmAdA dravya ko Aja bahumata ke bala para ratnatraya ke asAdhanoM meM lagAnA acchA hai yA nahIM, yaha bhagavAn kundakunda svAmI kathita paramAgama ke prakAza meM svayaM vicAra leveN| hameM pratIta hotA hai, logoM kI A~kheM kholane kA bhI mahAn kArya AcAryazrI ne pUrvokta nohaTA grAma ke bAhara kI pratimAjI ko mandira meM virAjamAna karane ke upadeza dvArA sampanna kiyA hai| duHkha hai ki kabhI-kabhI taruNa maMDalI, jo Ajakala prAyaH zAstroM kA svAdhyAya na karane meM pravINa hotI jA rahI hai, Agama pakSa ke samarthakoM kI bAta sunanA to dUra usake prati tiraskAra kA vyavahAra karatI hai| yaha kArya bar3A anarthapUrNa hai| Agama-premiyoM kA kartavya hai, ki ve raMcamAtra bhI bhaya na karake sanmArga kA pratipAdana kreN| jinendra kI AjJA se DaranA cAhie, logoM se kyA prayojana siddha hogA? abhAnA yahA~ se ravAnA hokara saMgha abhAnA grAma phuNcaa| yahA~ AcArya zAntisAgara mahArAja kA kezaloMca jJAta kara lagabhaga tIna hajAra zrAvakoM kA samudAya dUra-dUra ke grAmoM se A gayA thaa| saba bhAiyoM ke bhojanAdi kI suvyavasthA gAMva ke mAlagujAra seTha DAlacaMda gulAbacaMda jI, damoha kI ora se huI thii| zrI jI kA vihAra huA thaa| AcArya mahArAja kA kezaloMca dekhakara logoM ke antaHkaraNa para bar3A prabhAva par3A thaa| puNyamUrti ___ mahArAja kI puNyamUrti kucha aisI adbhuta thI, ki unakI tapazcaryA kA pratyeka kArya hRdaya ko khiiNctaathaa| unake vyaktitva meM asAdhAraNa AkarSaNa rahA hai| vilakSaNa paramANuoM se unake zarIra kI racanA huI pratIta hotI thii| hamane dekhA hai, mahArAja cupa baiThe haiM, kisI se kucha nahIM kahate, phira bhI saikar3oM vyakti unako dekhane ko hI baiThe rahate the| sabhA meM mahArAja Aye, to aisA lagatA thA ki jIvana A gayA, bAhara gaye, to aisA lagatA thA cetanA bAhara calI gayI ho| unake nimitta se sahaja hI dharma kI ora bhAva jhukate rahe the| __ AcAryazrI ke Adeza ko pAkara caMdrasAgara jI tathA pArzvakIrti ailaka mahArAja ke bhASaNa hue| unhoMne usa samaya pracalita vivAda kI bAtoM para para-strI punarlagna tathA asavarNa vivAha ke doSoM para prakAza DAlate hue zIladharma kI mahattA para jora diyA thaa| caritrahInoM kI unnati kSaNika hotI hai Aja varNasaMkara pravRttivAle pazcima ke guruoM ke tattvAvadhAna meM zikSita Arya-bhUprasUta loga bhI apanI satpravRttiyoM tathA ucca AcAra ko chor3akara vahA~ kI viSayoM tathA Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 cAritra cakravartI indriyoM kA poSaNa karane vAlI hIna pravRttiyoM ko Adarza mAnane lage haiM, kyoMki pazcima kI Adhibhautika unnati dekhakara ye cakita ho gaye haiM aura apane AdhyAtmika vicAra tathA AcAra ko upekSA yogya socate haiN| zrAvakoM kA kartavya hai, ki sarvajJa, vItarAga, tIrthaMkara paramadeva dvArA prakAzita patha para pravRtti kreN| kucha kSaNa paryanta pUrva puNyodaya vaza hIna pravRtti vAloM kI unnati bhI dikhe, kintu kSaNika jAna mArga se bhraSTa nahIM honA caahie| hIna pravRtti sadA hIna hI rhegii| - kavi kA kathana hai koTi jatana koU karo, paraina prakRtahiM biic| nala bala jala U~ce car3he, taU nIca ko niic|| Agama, yukti tathA anubhava ke prakAza meM kiyA gayA vivecana samAja ko sandehamukta karane meM bar3A upayogI rhaa| abhAnA se lagabhaga 6 mIla para pipariyA grAma milaa| yahA~ jinamandira hai| yahA~ tIsa, cAlIsa vyaktiyoM ne hiMsA, madya, mAMsa kA jIvana paryanta tyAga kiyaa| bar3e Ananda vaibhava ke sAtha bhagavAn kA abhiSeka tathA pUjana sampanna hue| yahA~ se tIna mIla dUra bA~dakapura grAma hai| yahA~ samAja ne vimAnotsava kiyaa| nemisAgara mahArAja kA kezaloMca huaa| vahA~ se calakara tinagI grAma ke jinAlaya ke darzana karake saMgha paTerA grAma meM aayaa| divyakSetra kuNDalapura yahA~ se atizaya kSetra kuMDalapura tIna mIla lagabhaga hai| yaha bar3A sundara kSetra hai| 64 jinamandira haiN| kuMDalAkRti parvata hai| yAtrA bahuta sarala tathA sukhada hai| yahI bar3e bAbA bhagavAn kI padmAsana pratimA bar3I bhavya, nayAnAbhirAma tathA prabhAvotpAdaka hai| 1400 varSa prAcIna hai| U~cAI lagabhaga 12 phuTa hai| mUrti yakSa yakSI sahita hai| mUrti mahAvIra bhagavAn kI mUrti ke nAma se prasiddhi hai, kintu mUrti ke gomukha yakSa tathA cakrezvarI yakSI ko dekha AdinAtha bhagavAn kI mUrti mAnanA caahie| maMdira jI meM sIdhe hAtha kI ora dIvAla meM kucha prAcIna mUrtiyA~ haiN| unameM se do mUrtiyA~ RSabhanAtha bhagavAn ke vRSabha cihna yukta haiM tathA ve bar3e bAbA kI mUrti sadRza haiN| AdinAtha bhagavAn bar3e bAbA haiM hI, ataH bar3e bAbA nAma se unheM kahanA ucita hI hai| aisI prasiddhi hai ki yavanarAja auraMgajeba kI krUra dRSTi isa mUrti para par3I aura usane isa mUrtidhvasaM ke liye karmacAriyoM ko Adeza diyA, kintu kucha cAmatkArika ghaTanAoM ne usa atyAcArI zAsaka ke antaHkaraNa meM mUrti ke prati Adara bhAva jAgRta kara diyaa| aisI jana-zruti hai, ki jaba mUrti tor3ane ko aMgulI para chainI kA nirmama prahAra huA to mUrti se dugdha kI dhArA nikala pdd'ii| isase vaha vismita ho gayA thaa| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 prabhAvanA dUsarI ghaTanA yaha huI ki madhu-makSikAoM ke pracaNDa AkramaNa se sainya dala bhI ghabar3A uThA, isase yaha mUrti saubhAgyavazaM Aja taka surakSita raha skii| mUrti kI zreSTha kalA zilpI ko amara kara gyii| sthApatya kalAvidoM ke lie bhI kuMDalapura aisA hI tIrtha hai, jaisA ki vaha AdhyAtmika zAMti premiyoM ke lie vaMdanIya puNya sthala hai| parvata para prAkRtika vAtAvaraNa mUrti kI prazAMta, digambara tathA dhyAnammya mudrA ke Ananda ko atyanta uddIpta kara detA hai| mUrti ko bar3e bAbA ke nAma se pukArate haiN| jana sAdhAraNa meM bar3e bAbA kI bhakti kA camatkAra atizaya ke nAma se prasiddha hai| mUrti meM adbhuta AkarSaNa hai| eka bAra darzana karane se jI nahIM bharatA, punaH-punaH darzana karane kI puNya lAlasA jAgRta hotI hai| mahArAja chatrasAla kI bhakti bundelakhaNDa ke kezarI mahArAja chatrasAla ina bhagavAn ke bar3e bhakta the| unake vaMzaja pannA nareza Aja bhI kuMDalapura ko apanI bhakti kA viziSTa sthala mAnate haiN| mahArAja chatrasAla ke dvArA bheMTa se arpita eka bar3A thAla maMdira ke bhaMDAra meM vidyamAna thaa| maMdira ke bahira para chatrasAla mahArAja ke samaya kA eka zilA-lekha khudA huA hai| vikrama saMvat 1757 meM jo mandira ke jIrNodvAra ke uparAMta mahApUjA huI thI, usa samaya usa samAraMbha meM mahArAja chatrasAla padhAre the| isa kSetra ke saMvardhana ke lie samartha zrImAnoM tathA dAnavIroM kA dhyAna jAnA Avazyaka hai| AdhyAtmika pravRttiyoM ke vikAsa ke lie yaha apUrva sthala hai| bar3e bAbA kI manojJa mUrti krUra, nirdaya, nirmama mAnava meM bhI pavitra tathA vizuddha bhAvoM ko jAgRta kiye binA na rhegii| tiloyapaNNatti meM likhA hai ki ananubaddha kevalI zrIdhara bhagavAn kA mokSa kuMDalagiri se huA thaa| yahI tIrtha nirvANa sthala pratIta hotA hai| isa dRSTi se kuMDalapura atizaya kSetra hI nahIM, nirvANa bhUmi bhI hai| isa kSetra kI vandanA se saMgha ko apUrva Ananda tathA bar3I zAMti milii| AcArya mahArAja ke AkarSaNa se hajAroM jaina yAtrI ikaTThe ho gaye the| phAguna sudI caudasa ko bhagavAn kA mahAbhiSeka pUjana huA thaa| dharmopadeza, tattva-carcA, gurudarzana Adi ke dvArA vaha aSTAhnikA kA utsava cirasmaraNIya ho gyaa| aisA mahatvapUrNa satsamAgama jIvana meM phira sulabha nahIM hai| ___ sabake hRdaya meM AcAryazrI ke prati agAdha bhakti thii| ataH una para saMgha ke dharmopadezoM kA acchA prabhAva par3A thaa| jinake bhAva zithilAcArI bana rahe the, unakI zaMkAoM kA nirAkaraNa hone se unakI zraddhA sudRr3ha huii| yaha yAtrA bahuta maMgaladAyinI huii| acchI dharma prabhAvanA huii| isake pazcAt saMgha damoha AyA, vahA~ ke darzana ke uparAnta, vaha orasA grAma gyaa| vahA~ eka viziSTa ghaTanA ho gyii| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI 226 orasA grAma meM daMza-mazaka parISaha AcArya mahArAja ko vahAM kaSTa na ho, isalie damoha ke seThajI ne ghara ko sApha karAyA thaa| mahArAja ke Ane para unhoMne kahA, "mahArAja, yaha ghara Apake lie hI hamane sApha karavAyA hai / " vizeSa kara apane nimitta se uddiSTa kiye gaye ghara meM Thaharane para gRhastha dvArA kiye gaye sAvadha karma kA doSa ina sarvasAvadya tyAgI munirAja para AyagA / isase mahArAja ne usa ghara ko apane Thaharane ke anupayukta samajhA, ataeva ve rAta bhara bAhara kI jagaha meM hI tthhre| digambara zarIra para DAMsa maccharoM kI bAdhA kA anumAna kiyA jA sakatA hai| jaba eka macchara bhI apane daMza prahAra aura bhanabhanAhaTa se hamArI nIMda meM bAdhA pahuMcA sakatA hai, taba agaNita DAMsa aura macchara digambara zarIra ko kitanA na trAsa dete hoMge ? mahArAja ne usa upadrava ko sAmya-bhAva se sahana kiyaa| yaha digambara munizrI kI zreSTha-caryA hai| isameM jarA bhI zithilAcaraNa ko sthAna nahIM hai| yahI kAraNa hai ki isa siMha vRtti ko dhAraNa karane meM jagata ke bar3e-bar3e vIra Darate haiN| mahAvIra prabhu ke caraNoM kA asAdhAraNa prasAda jina mahAmAnavoM ko prApta huA hai, ve hI aise kaThora evaM bhISaNa kaSTa saMkula zramaNa jIvana ko karma nirjarA kA apUrva kAraNa mAna saharSa svIkAra karate haiN| ve apane hAtha se maccharoM, DAMsoM ko bhagAte bhI nahIM haiM, aisA karane se unakI hiMsA hotI hai, ataeva ve DAMsa zarIra kA khUna cUsate rahe, aura ye nirvikAra bhAva se isa kaSTa ko sahana karate rahe, mAnoM ye zarIra unakA na ho / vAstava meM bheda vijJAna kI jyoti ke binA mahAvratI jIvana yAtrA sAnanda nahIM ho sakatI / bheda-vijJAna ke prakAza meM zarIra ko caitanya piNDa AtmA se pUrNatayA pRthaka anubhava karane vAle tattvadarzI mahAtmA ke zarIra ko bAdhA Ane para bhI saMkleza nahIM hotaa| aise vipatti ke kSaNoM meM sthiratA dekhakara hI AtmA kI uccatA kA avabodha hotA hai tathA yaha jJAta hotA hai ki unakI AtmA adhyAtma vidyA se prakAzita hai / Ajakala pramAdamUrti zarIra kI sarva prakAra se sevA karane meM pravINa viSayoM ke dAsa kintu AtmA kI carcA dvArA svayaM ko bhagavAn mAnane vAle adhyAtma vidyA ke vettA kA abhinava karane vAloM kA samudAya yatra-tatra dikhAI par3atA hai| pIlA pItala asalI svarNa kI mahattA hIM prApta karatA hai| yahI sthiti ina nakalI AtmavAdiyoM kI hai| yahA~ se calakara bAMsA grAma meM saMgha eka dina tthhraa| vahA~ lagabhaga bIsa ghara zrAvakoM ke haiN| bahuta se ajainoM ne mAMsAdi ke tyAga kA niyama liyA / yahI pratijJA barakher3A ke 5060 logoM ne lI / gar3hAkoTA cAra apraila, san 1926 ko saMgha gar3hAkoTA phuNcaa| yahA~ jainiyoM ke lagabhaga 50 ghara haiN| chaha mandira haiN| samAja dhArmika hai| logoM ne bar3I bhakti dikhAI tathA garudeva ke caraNoM Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 prabhAvanA kI pUjA karake apane nagara ko kRtArtha anubhava kiyaa| zAhapura Age saMgha uvarA gA~va phuNcaa| yahA~ kA mandira sundara hai| yahA~ se calakara saMgha zAhapura phuNcaa| yahA~ caitra sudI 1 saM. 1986 se caitra sudI cautha paryanta sNghrhaa| ajainoM ne bhI jaina bhAiyoM ke sAtha santoM ke samAdara meM bhAga liyaa| yahA~ zrIjI kA vimAna bhI nikAlA gyaa| lagabhaga tIna sahastra zrAvaka Aye the| saMgha ke sAdhuoM ke bar3e mArmika pravacana hote the| vIrasAgara mahArAja ne sapta vyasanoM ke tyAga para bar3A prabhAvazAlI upadeza diyA thaa| yahA~ se saMgha kA paMcamI ko vihAra huaa| vaha piMDariyA, DugarAsA, bamorI meM dharma prabhAvanA tathA upadeza dAna karatA huA saptamI ko sAgara phuNcaa| sAgara meM zAMti ke sAgara mahAkauzala prAMta meM jabalapura ke pazcAt dUsare nambara kA nagara sAgara hI hai| yahA~ kaI hajAra jainI pAye jAte haiN| yahA~ paravAra, golApUrva jainoM kI hI bahulatA hai| itara jaina upajAtiyoM kA mahAkauzala prAMta meM eka prakAra se abhAva sadRza hI hai| sAgara meM saMskRta jainavidyAlaya ke samIpa hI saMgha ThaharA thaa| pratidina saMgha ke dvArA logoM kI zaMkA kA samAdhAna tathA aneka prakAra ke saMdehoM kA nirAkaraNa kiyA jAtA thaa| saMgha ke pracAra kArya dvArA bahuta logoM kA dharmamArga meM sthitikaraNa huA thaa| droNagiri kSetra __sAgara kI janatA ke adhika anurodha se saMgha ne vahA~ adhika samaya diyaa| zAMti ke sAgara AcAryazrI ke caraNoM ke prati sAgara kI janatA kA vizeSa prema honA svAbhAvika hI hai| 'svapakSadarzanAt kasya na priitirupjaayte| vahA~ se calakara saMgha vaizAkha sudI ekama ko droNagiri siddhakSetra phuNcaa| yahA~ hajAroM bhAiyoM ne dUra-dUra se Akara gurudarzana kA lAbha liyaa| mahArAja parvata para jAkara jinAlaya meM dhyAna karate the| unakA rAtri kA nivAsa parvata para hotA thaa| prabhAta hote hI lagabhaga ATha baje mahArAja parvata se utara kara nIce A jAte the| eka dina kI bAta hai ki mahArAja samaya para na aaye| socA gayA ki saMbhavataH ve dhyAna meM magna hoNge| darzanArthiyoM kI lAlasA prabala ho clii| sAr3he ATha, nau, sAr3he nau baje aura bhI samaya vyatIta ho rahA thaa| jaba vilamba asahya ho gayA, taba kucha loga pahAr3a para gye| usI samaya mahArAja vahA~ se nIce utara rahe the| zera kA bahuta kAla taka mahArAja ke pAsa baiThanA logoM ne mahArAja kA jayaghoSa kiyaa| caraNoM ko pramANa kiyA aura pUchA, 'svAmin ! Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 cAritra cakravartI Aja to bar3A vilamba ho gayA, kyA bAta ho gayI ?' ve cupa rhe| kucha uttara nahIM diyaa| logoM ne punaH prArthanA kii| eka bolA- 'mahArAja, yahA~ zera A jAyA karatA hai| kahIM zera to nahIM A gayA thA ?' aMta meM svAmIjI kA mauna khula hI par3A aura unhoMne batAyA ki saMdhyA se hI eka zera pAsa meM A gyaa| vaha rAtabhara baiThA rhaa| abhI thor3I dera huI vaha hamAre pAsa se uThakara calA gyaa|' pratIta hotA hai vanapati, yatipati ke darzanArtha AyA thaa| usa ghaTanA ke viSaya meM vicAra karate hue hameM nimnalikhita samAdhAna samajha meM AtA hai| mahArAja zabda kA saundarya prabhAvanA jaba hama san 1947 meM baMbaI, maMdira-praveza-kAnUna ke viSaya meM bairisTara sara kAMgA se parAmarza lene pahuMce, taba prasaMgavaza zAMtisAgara mahArAja zabda sunate hI usake dimAga meM yaha bAta AyI ki ye kisI rAjya ke mahArAja hoNge| isase vaha bola uThA mahArAja ke kesa kI phIsa kama nahIM hogii|' use yogya phIsa dekara parAmarza kA kArya to huA, kintu taba se mere mana meM yaha bAta thI ki kyoM inheM sabhI loga maharAja kahate haiM ? isa vanarAja Adi ke prakaraNa ko likhate samaya yaha vicAra AyA ki yathArtha meM ve mahArAja hI to haiN| vanarAja vyAghra jinake pAsa zAMta bhAva se AveM aura jo zAMta rahe AveM, sarparAja deha se lipaTa jAya phira bhI jinakA dhairya na Dige, aise pazu jagata ke jIvoM ke dvArA vighna hone para bhI jo apane dhairya ko acala rakhate haiM, yathArtha meM rAjAoM ke rAjA hI to haiN| vanarAja, sarparAja Adi bhI jinake pAsa Akara zAMta ho gaye, ve una sabake rAjA hI to mAne jaayeNge| naroM meM zreSTha, narapatiyoM ke dvArA pUjya tathA moha rAjA ke dvArA bhI pUjya caraNa hone ke kAraNa kyoM na ye mahArAja kahe jAveMge? vyAghrarAja dera taka kyoM baiThA? | 'vyAghrarAja inake pAsa bahuta dera kyoM baiThA?' isa prazna kA hamArI dRSTi se yaha uttara hogA ki mRga-pati ne narapati ko dekhakara sadbhAvanA vyakta kI hogii| kisI nareza kI dUsare nareza se bheMTa hone para sahaja saujanyavaza maitrI kA vyavahAra vyakta kiyA jAtA hai| dUsarI bAta, vaha to vyAghra thA, kintu ye the nrsiNh| ina nRsiMha ke caraNoM ke samIpa sAdara zera kA baiThanA upayukta dikhatA hai| guNabhadra svAmI ne muniyoM ko nRsiMha likhA hai 'jinhoMne sarva parigraha ko chor3akara ekAkIpane kA niyama dhAraNa kiyA hai, jo sarva prakAra ke saMkaToM ko sahana karane ke sAmarthya samanvita hai, bhrAMtivaza zarIra ko sahasA apanA sahAyaka socA thA, isa vicAra ke sahasA A jAne se jinake citta meM kiMcitta lajjA kA bhAva utpanna ho gayA hai, jo apane Atma zodhana ke kArya meM tatpara haiM, karma rUpa zarIra ke nivAraNa ke hetu jinhoMne palyaMka Asana bA~dha lI hai, jinhoMne moha kA dhvaMsa kara Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA diyA hai, aise naroM meM siMha sadRza mahApuruSa parvata kI gahana guhA, athavA ekAnta sthAna meM AtmA kA dhyAna karate haiN|' eka bAta aura citta meM AtI hai ki inake prema kA zAsana prANI mAtra para calatA hai, krUra jIva bhI jaba inake prati prema karate haiM taba yaha spaSTa hotA hai ki ina mahAmunirAja ne unako bhI anuraMjita kara liyA hai, ata: 'mahArAja' zabda kA upayoga bar3A sAmayika aura yukti-yukta dikhatA hai| aise vizuddhi janaka sthala para AcAryazrI ne bahuta zAMti prApta kI aura karmoM kI khUba nirjarA kii| mahAvratiyoM kI vizuddhi pratikSaNa bar3hatI jAtI hai, usake hI kAraNa cirakAlIna karmoM kA kSaya huA karatA hai| droNagiri meM zrIjI kA bar3e vaibhava ke sAtha abhiSeka-pUjana huaa| saMgha vaizAkha sudI saptamI ko vijAvara sTeTa ke gorakhapura grAma meM phuNcaa| aSTamI ko ghuvArA aayaa| isa prakAra ke vihAra se hajAroM logoM ko ahiMsAdi vrata grahaNa kA lAbha hotA thaa| hiMsAtmaka pravRttiyoM kA parityAga karAkara ahiMsA dharma kI pratiSThA aMtaHkaraNa meM aMkita karAnA saMtoM kA mahAn kArya hai| unakA jagat ko yahI AzIrvAda hai| sevA nahIM kalyANa kabhI-kabhI kahane meM AtA hai ki ye mahApuruSa loka-sevA karate haiN| yahAM sevA ke sthAna meM hita zabda kA prayoga karanA ucita jaMcatA hai, kAraNa ye jinendradeva aura jinavANI ke sivAya dUsaroM kI sevA nahIM karate haiN| jisakI sevA kI jAtI hai, usameM pUjyatA mAnanI par3atI hai| ratnatrayadhArI mahAvratI sAdhu avratI kI sevA karegA, yaha kaise saMbhava hogA? duHkhI prANI ke duHkhoM ko dUra karegA, kalyANamArga meM lgaaegaa| dUsarI dRSTi se vicAreM, to kahanA hogA, sAdhu logoM se lokahita svabhAvavaza ho jAtA hai, jaise sUrya prakAza pradAna karatA hai, aisA usakA svabhAva hai, aise hI para-hita nirata honA hI saMtoM kA svabhAva hai| janatA unakI sevA karatI hai aura AzIrvAda ke rUpa meM mevA pAtI hai| eka subhASita hai gaMgA pApaM zazI tApaM dainyaM klptrustthaa| pAMpa tApaM ca dainyaM ca haMti santo mhaashyH|| gaMgA pApa ko, caMdra saMpAta ko, kalpavRkSa dInatA ko dUra karate haiM, kintu udAracetA saMtajana pApa, tApa tathA dInatA sabako dUra karate haiN| isa prakAra saMtoM ke dvArA svabhAvataH jagat kA kalyANa huA karatA hai| grISma (uSNa pariSaha jaya) jina-jina jIvoM kA saubhAgya thA, unhoMne gurudarzana kA lAbha uThAyA aura vrata se nara janma ko bhUSita kiyaa| grISmaRtu kI bhISaNatA hote hue bhI AcAryazrI kI tapazcaryA, Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 cAritracakravartI upavAsa Adi kA krama pUrvavat hI rahatA thaa| jahA~ jala ke binA kSaNa bhara caina nahIM par3atI hai, vahA~ AcArya mahArAja kaI dina taka anna-jala Adi kA tyAga karate the, aura phira dhUpa meM paidala vihAra bhI karate jAte the| yaha tapazcaryA anya jIvoM ko cakita kara detI thii| dina jAte dera nahIM lgtii| aba varSA Rtu nikaTa A rahI thI isase saMgha ne lalitapura kI bhUmi ko apane cAturmAsa dvArA pavitra karane kA nizcaya kiyaa| lalitapura cAturmAsa va pASANa ko dravita karane vAlI tapasyA yahA~ relave sTezana ke samIpa kSetrapAla nAma kA sundara sthAna hai| vahA~ manojJa jinamaMdira hai| udyAna bhI hai| AcAryazrI ne isa sthAna ko cAturmAsa ke lie sarva dRSTi se upayukta smjhaa| lalitapura meM jainiyoM kI saMkhyA bhI acchI hai| isa cAturmAsa meM dhArmika melAsA laga gayA thaa| senTrala relave kI menalAina para yaha sthAna hone se sabhI prAMta ke zrAvakoM ke Ane kI suvidhA thii| kaTanI cAturmAsa kI apekSA yahA~ AcArya mahArAja kI tapazcaryA pASANa ko bhI dravita karane vAlI thii| adbhuta tapasyA kaTanI cAturmAsa ke samaya mahArAja ne bahuta upavAsa kiye the| yahAM lagabhaga chaha mAha pramANa kAla meM lagabhaga cAra mAha se adhika kA samaya upavAsoM meM bItA thaa| unhoMne dazalakSaNa parva meM dasa dina ko AhAra chor3a diyA thaa| bhAratavarSa meM lambe upavAsa karane vAle vyaktiyoM meM gA~dhI kA viziSTa sthAna rahA hai, kintu unake upavAsoM meM digambara muniyoM sadRza caturvidha AhAra kA tyAga nahIM rahatA thaa| san 1942 meM gAMdhIjI ne lArDa linalithago vAyasarAya ke samaya para jo 10 pharavarI ko ikkIsa dina kA anazana kiyA thA, usa samaya gAMdhIjI pahale kevala jala liyA karate the, kintu jaba terahaveM dina unakA zarIra ThaMDA par3a calA, nAr3I kSINa ho calI, taba gAMdhIjI ne pAnI ke sAtha tAjI mausaMbI kA rasa liyA thaa| do mArca ko gAMdhI jI ne 6 auMsa pramANa nAraMgI kA rasa jala meM milAkara liyA thaa| isake Age bhI ve nAraMgI kA rasa lete rahe the| gAMdhIjI ne vAyasarAya linalithago ko apane patra meM likhA thA 'sAmAnyatayA apane upavAsoM meM jala ke sAtha thor3A namaka maiM letA rahA hUM, kintu aba merI prakRti jala ko sahana nahIM kara sakatI hai, isase usake sAtha thor3A sA saMtare kA rasa (Juice of citress fruit) lene kA vicAra hai, tAki pAnI piyA jA ske|' lalitapura Ane para AcArya mahArAja ne siMhaniHkrIr3ita tapa kiyA thaa| yaha bar3A AcArya zrI ke zruta kAabhIkSNa abhyAsa rahane se aMtaHkaraNa, vicAra, buddhi atyanta pariSkRta ho gayI thii| (pRSTha 212, prabhAvanA) Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 234 kaThina vrata hotA hai| siMhaniHkrIr3ita tapa . isa ugra tapa se AcArya mahArAja kA zarIra atyanta kSINa ho gayA thaa| logoM kI AtmA unako dekha cintita ho jAtI thI ki kisa prakAra AcArya deva kI tapazcaryA pUrNa hotI hai| saba loga bhagavAn se yahI prArthanA karate the ki hamAre dharma ke pavitra staMbha AcAryazrI kI tapaHsAdhanA nirvighna pUrI ho| AcArya mahArAja ke na jAne kaba se ba~dhe karmoM kA udaya A gayA usa tapazcaryA kI sthiti meM 104, 105 DigrI pramANa jvara Ane lgaa| isa bhISaNa sthiti meM kevala aha~ta kA hI nAma zaraNa thaa| vaha jina nAma hI unakA ekamAtra Azraya thaa| vivekI vyakti thor3I dera ke lie usa sthiti ko vicAre ki krama-krama se upavAsa karate hue sau ke lagabhaga saMkhyA ho jAne se zarIra kSINa ho gayA ho, zarIra meM 106 DigrI jvara ho, aura phira bhI zarIra ko eka bUMda jala na dekara Age pandraha upavAsa karane kA saMkalpa ho, sAtha meM dhArmika kriyAoM kA pUrNatayA pAlana bhI ho| Aja ke kalikAla meM asaMprApta-sRpATikA-saMhanana meM aisI tapazcaryA kI kauna kalpanA kara sakatA hai ? jahA~ Aja ke yuga meM digambara muni ke sadbhAva ke viSaya meM citta zaMkita ho jAtA thA, vahA~ itanI mahAn tapazcaryApUrNa sAvadhAnI aura apramatta sthiti kA rahanA isa bAta kI dyotaka thI ki unakI AtmA kitanI ucca thI ? aise tapasviyoM ko lakSya karake hI pratIta hotA hai, ki kuMdakuMda svAmI ne Aja bhI ratnatrayadhAriyoM ke laukAntika deva indra rUpa meM utpanna hone kI bAta likhI hai, jahA~ se cayakara jIva niyamataH nirvANa ko prApta karatA hai| laukAntika deva kauna hote haiM ? laukAntika hone vAle devoM ke viSaya meM tiloyapaNNatti meM likhA hai (adhyAya 8, zloka 646 se 651) : isa kSetra meM bahuta kAla taka bahuta prakAra ke vairAgya kI bhAvanA karake saMyama se yukta munirAja laukAntika deva hote haiN| 646 // samyaktva yukta jo zramaNa stuti aura nindA meM, sukha aura duHkha meM, tathA baMdhu aura ripu varga meM samAna haiM, vahI laukAntika hote haiM // 647 // jo deha ke viSaya meM nirapekSa, nirdvandva, nimarma, nirAraMbha aura niravadya haiM, ve hI zramaNa (muni) laukAntika deva hote haiN| 648 // . jo zramaNa saMyoga aura viprayoga meM, lAbha aura alAbha meM tathA jIvita aura maraNa meM sama dRSTi hote haiM, ve hI laukAntika deva hote haiN| 646 // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 cAritra cakravartI saMyama, samiti, dhyAna evaM samAdhi ke viSaya meM jo nirantara zrama karate haiM, tathA tIvra tapazcaryA ko karate haiM, ve zramaNa laukAntika hote haiN| 650 // .. pA~ca mahAvratoM se sahita, pA~ca samitiyoM kA cirakAla taka AcaraNa karane vAle aura pA~coM indriyoM ke viSayoM se virakta RSi laukAntika hote haiN| 651 // bhayaMkara tapa aura jvara meM tejomaya mukha maMDala upa durdhara tapazcaryA ke samaya zarIra atyaMta kSINa ho gayAthA, usakA ekamAtra avalaMbana . / 'aura jala bhI jaba na mile, taba vaha kaise zakti-saMpanna hogA? bhISaNa jvara car3hA thA, phira bhI mahArAja ke mukha maMDala para eka adbhuta Atmateja thaa| agni meM dAha se jisa prakAra svarNa kI viziSTa dIpti dRSTigocara hotI hai, vaise hI tapogni meM tapAyA gayA unakA zarIra tejapUrNa dikhatA thaa| AcArya likhate haiM - 'jo jIva ajJAna se atyanta bhISaNa pApa karma kA bandha karatA hai, ve pApa karma upavAsa se usI prakAra bhasma ho jAte haiM, jisa prakAra agni ke dvArA iindhn|' sukauzala muni kI mAtA mara kara durdhyAna se vyAghrI huI thii| usane apane hI putra muni sukauzala ko bhakSaNa karake mahAn pApa kiyA thA, kintu jAti smaraNa hone ke uparAnta usa krUra zeranI ne zAnta bhAva dhAraNa kara upavAsa kiyA thaa| usase vaha svarga gii| upavAsa kI agni meM mahAn pApa bhasma ho gayA thaa| muni hatyA se jahA~ use naraka jAnA thA, vahA~ saMyama ke prasAda se vaha jIva svarga gyaa| jitendriyatA meM adbhuta zakti hai| usa samaya ve Atmacintana meM magna rahate the| AhAra tyAga dene se mana viSayoM kI ora nahI jAtA thaa| mana to unake AdhIna pahale se hI thaa| aba vaha atyanta ekAgra ho AtmA yA paramAtmA kA anavarata cintana karatA thaa| lambe upavAsoM ke viSaya meM carcA aisI sthiti meM bAhya vastuoM kI ora se mana ko dUra karate hue ve yahI socate the mere lie bhagavAn mahAvIra prabhu kA hI zaraNa hai bhagavaM saraNo mahAvIro' / eka bAra maiMne pUchA thA - mahArAja! aise lambe upavAsoM ko karate hue ApakI nidrA kA kyA hAla rahatA thA ? mahArAja - aise samaya meM nIMda nAmamAtra ko AtI thii| maiMne pUchA - taba mahArAja! Apa kyA socate the ? mahArAja - usa samaya hama AtmA kA hI vicAra karate the| aura padArthoM kI tarapha citta svayaM nahIM jAtA thaa| hama ArtadhyAna, raudradhyAna utpanna na ho isakI sAvadhAnI rakhate the| 1. yadajJAnena jIvena kRtaM pApaM sudAruNam / upavAsena tatsarva dhtygnirivendhnm|| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 236 pAraNA kA dina do saptAha lambe upavAsa ke anantara aba pAraNA kA dina AyA aura usake bAda punaH do saptAha lambA upavAsa honA thaa| ataH yaha AhAra bar3A mahatva kA thaa| lekina yaha bhojana mahAvratI muni kA hai, jo 46 doSa aura 32 antarAya ko TAlakara tathA khar3e hokara karapAtra meM hI hogaa| isa niyama meM jarA bhI antara nahIM A sakatA, prANa bhale hI cale jaaNy| ye munirAja Agama kI AjJA kA trikAla meM bhI ullaMghana nahIM kreNge| muni jIvana ko isI se lokottara kahA gayA hai| pAraNA kA prabhAta aayaa| AcAryazrI ne bhakti pATha vandanA Adi muni jIvana ke Avazyaka kAryoM ko barAbara kara liyaa| aba caryA ko ravAnA honA hai| saba loga atyanta cintA samAkula haiN| pratyeka nara-nArI prabhu se yahI prArthanA kara rahe haiM ki Aja kA AhAra nirvighna ho jaay| kSINa zarIra meM khar3e hone kI bhI zakti nahIM dikhatI, calane kI bAta dUsarI hai, aura phira khar3e hokara AhAra kA ho jAnA aura bhI kaThina dikhatA thaa| aise viziSTa kSaNoM meM ghora tapasvI mahArAja utthe| AtmA ke bala ne zarIra ko sAmarthya pradAna kiyA, aisA pratIta hotA thaa| vicArakatA aba ve caryA ke lie nikle| eka gRhastha ne pdd'gaahaa| vidhi milane se mahArAja vahA~ hI khar3e ho gye| usa samaya usa gRhastha ke pA~va Dara se kA~pane lage ki kahIM antarAya ho gayA to kyA sthiti hogI ? usa samaya eka-eka kSaNa bar3A mahatvapUrNa thaa| aise avasara para candrasAgara mahArAja kI vicArakatA ne bar3A kArya kiyaa| unhoMne tatkAla hI eka apane paricita dakSiNa ke kuzala gRhastha se kahA"kyA dekhate ho, turanta samhAlakara AhAra dAna kI vidhi ko sampanna kro|" tadanusAra AhAra diyA gyaa| vaha bhojana kyA thA? thor3I-sI gaThI-A~vale kI kar3hI tathA alpa pramANa meM dhAnya va thor3A-sA uSNa jala khar3e-khar3e hI unhoMne liyA aura tatkAla baiTha gye| basa, aba AhArapUrNa ho gyaa| aba isa alpa AhAra ke bAda Age lagabhaga eka pakSa ke bAda ye ugra tapasvI munirAja AhAra leNge| isa AhAra ke nirvighna ho jAne se logoM ko apAra harSa huaa| bhayaMkara upavAsoM ke bIca adbhuta sthiratA isa prakAra lambe upavAsoM ke bIca meM hI prAyaH lalitapura kA cAturmAsa pUrNa ho gyaa| bahuta kama loga unako AhAra dene kA saubhAgya lAbha kara ske| jainoM ke sivAya jainetaroM Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 cAritra cakravartI meM jaina munirAja kI tapazcaryA kI bar3I prasiddhi ho rahI thii| AcArya mahArAja kI apane vratoM ke pAlana meM tatparatA dekhakara koI nahIM soca sakatA, ki ina yogirAja ne itanA bhayaMkara tapa kiyA hai| dUra-dUra ke logoM ne Akara ghora tapasvI munirAja kA darzana kiyaa| dhIre-dhIre ve tapaH punIta puNya divasa pUrNa ho gye| aba cAturmAsa samApta hone ko hai / lalitapura kI dhArmika samAja ne kArtika sudI navamI se pUrNimA paryanta rathotsava kraayaa| hajAroM kI saMkhyA meM loga Aye / pUrNimA ko ratha kSetrapAla se bastI kI ora nikAlA gyaa| usa samaya AcAryazrI kA zarIra bahuta kamajora thA, kintu AtmA ke bala se ve bhI julUsa meM sammilita ho gaye aura unhoMne zahara ke mandiroM kI vandanA kI, pazcAt kSetrapAla Aye / yathArtha meM mahArAja meM asAdhAraNa zakti thI / san 1950 kI bAta hai / gajapaMthA meM vratoM meM mahArAja kA dhAraNA pAraNA rUpa vrata cala rahA thaa| anna chor3e hue lagabhaga do varSa ho cuke the / terasa tathA anaMta caudasa ko unakA upoSaNa thaa| mahArAja ne kahA- "Aja hama gajapaMthA parvata kI vaMdanA ko jAyeMge / " usa avasara para maiMne mahArAja ke pairoM ko kucha kSaNa dAbane kA prayatna kiyA, tAki unako parvata para car3hane kA kaSTa na ho, taba mahArAja bole - "paMDita jI ! abhI hamArI bhAvanA to eka bAra punaH zikharajI kI vaMdanA karane kI hotI hai| kyA kareM, netroM meM kAMcabindu roga hai, jo calane kI garmI se A~khoM kI jyoti kSINa karatA hai, nahIM to hama vahA~ jAte / " itanA kahate hue ve uThe aura unhoMne parvata kI ora prasthAna kiyA / dharmazAlA kI kuTI se vaha sthAna lagabhaga do mIla hogaa| mahArAja ne calanA prArambha kiyA / vizvAsa thA mArga meM vizrAma kareMge, kintu ve ruke nhiiN| parvata para car3hanA prArambha kiyA / bahutoM kI sA~sa bhara jAtI thI aura ve ruka jAte the / kintu mahArAja binA kahIM ruke Upara pahu~ca gye| taba yaha koI kaise mAnegA ki mahArAja kI avasthA assI kI ho rahI thI, aura unakA zarIra annAhAra na milane se kSINa ho gayA ? aisI zakti unameM aise kSaNoM meM dikhatI thI, jaba ki dUsarA majabUta AdamI calanA-phiranA apane lie vipatti rUpa hI samajhegA, mahAn tapa karate hue bhI mahArAja ke amUlya upadeza sunane kA saubhAgya bhavya jIvoM ko mila jAyA karatA thaa| prasthAna jaba saMgha ne magasira vadI paMcamI ko lalitapura chor3A, taba lagabhaga cAra-pA~ca hajAra janatA ne do-tIna mIla taka mahArAja ke caraNoM ko na chodd'aa| anta meM sabane gurucaraNoM ko praNAma kiyA, aura apane hRdaya meM sadA ke lie unakI pavitra mUrti aMkita kara ve vApisa A gye| usa dina dhArmika janatA ko aisA lagatA thA, mAnoM Aja vahA~ sUnApana chA gayA ho| lagabhaga pA~ca sau vyakti siragana grAma paryanta garudeva ke pIche-pIche gye| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA karuNa dRzya prasthAna karate samaya kA dRzya cirasmaraNIya thA / akAraNa- -baMdhu, vizva hitakara saMtoM ke ciraviyoga kI kalpanA se hajAroM netroM se A~sU baha rahe the| cAra mAha kA samaya jo AcArya mahArAja ke caraNoM se avarNanIya zAMti se bItA thA, vaha aba janatA ko punaH durlabha hai| isase aisA lagatA thA, mAno hRdaya para vajrapAta ho gayA ho| saMtoM ke samAgama meM yahI vizeSa bAta hai, ki unake bichur3ane para bar3I asahya pIr3A hotI hai| isa avasara para koI AcArya mahArAja ke tarapha dRSTi DAle, to vahA~ raMcamAtra bhI kheda nahIM thA / ve to parama vItarAga the / ve saMsAra ko eka vRkSa tulya dekhate the, jisa para pakSIgaNa Akara baiThate the, prabhAta hote hI ve bhinna-bhinna sthAna ko cale jAte the / vairAgya ke prakAza meM milane kA na sukha thA aura na bichar3ane kA duHkha thA / saccI anAsakti sacce zramaNoM meM rahatI hai| nirmoha bhAva hI kalyANa kA kAraNa hai| akalaMka svAmI ne svarUpa saMbodhana meM kahA haitatastvaM doSanirmuktyai nirmoho bhava sarvathA / udAsInatvamAzritya tattvacintAparo bhava // *** 238 artha : he Atman ! doSoM ke kSaya hetu tU pUrNatayA moha rahita ho / udAsInatA kA Azraya lete hue tattvaciMtana kara / hamane aneka bAra dekhA, saikar3oM-hajAroM vyakti dUra-dUra se mahArAja ke darzanArtha Ate the| unako jAte dekhate hue unake vairAgya yukta mukha para rAga kI jarA bhI rekhA nahIM dikhatI thI / yathArtha meM jo vairAgya hRdayagata rahatA hai, usa para bAhya vastuoM kA saMyoga tathA viyoga kyA kara sakatA hai ? lalitapura kA dRzya dekhanevAlA yaha kahe binA na rahegA, ki aise saMtoM ke caraNa jahA~ par3ege, vahA~ caturthakAla Akara kalikAla ko dUra bhagAye binA na rahegA, anyathA eka digambara akiMcana zramaNa ke prati hajAroM naranArI samAja kA itanA anurAga kyoM ? kyoM ve inako parama iSTa mAna inake viyoga se vyathita ho rahe the ? aba AcArya deva siragana pahuMca gye| Aja usa grAma vAloM kA bhAgya- sUrya jagA hai / dUra-dUra ke grAmINoM ne Akara mahArAja ko praNAma kiyA, vrata liye aura apane bhAgya ko sraahaa| gAMva vAle zrAvakoM ne apane ko kRtArtha mAnA, ki hamAre choTe se grAma meM surendravaMdya RSirAja ke caraNa par3a gaye / buMdelakhaNDa kI vaMdanA isake anantara AcAryazrI ne buMdelakhaNDa ke aneka tIrthoM ke darzana kiye| papaurA, canderI, thUbona, devagar3ha Adi aneka mahatvapUrNa tathA kalAmaya tIrtha buMdelakhaNDa ke atIta vaibhava, dharma prema, suruci saMskRta AdhyAtmikatA para prakAza DAlate haiN| sabhI puNya sthaloM Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 cAritra cakravartI kI vaMdanA dvArA saMgha ne avarNanIya AnaMda prApta kiyaa| TIkamagar3ha nareza para prabhAva papaurA jAte hue TIkamagar3ha meM mahArAja Thahare the| TIkamagar3ha sTeTa meM jainaguru aura jainadharma kA bar3A prabhAva pdd'aa| TIkamagar3ha nareza se AcAryazrI kA vArtAlApa huA thaa| usase TIkamagar3ha nareza bahuta prabhAvita hue the| AcArya mahArAja meM bar3I samaya sUcakatA rahI hai| kisa avasara para, kisa vyakti ke sAtha kaisA vyavahAra ucita aura dharmAnukUla hogA, isa viSaya meM mahArAja siddha-hasta rahe haiN| ___ bundelakhaNDa apane gajarathoM ke lie prasiddharahA AyA hai| vahA~ ke paMcakalyANaka mahotsavoM se ajaina loga bahuta prabhAvita haiN| usa bhUmi meM AcArya mahArAja jaisI AdhyAtmika tejasvI mUrti kA vihAra karanA bar3A prabhAvavardhaka ho gyaa| loga to yahI kahate sune gae ki jIvana meM aisA AnaMda phira kabhI nahIM AyagA aura na kabhI aise sacce paramahaMsarUpa digambara munirAja ke isa kalikAla meM phira se darzana bhI hoNge| caMderI caMderI kI prasiddha caubIsI kA mahArAja ne darzana kiyaa| jisa prakAra kA varNa jina bhagavAn kA kahA gayA hai, vahI varNa una tIrthaMkara kI mUrti kA hai, vahA~ kI yaha vizeSatA hai| pratimAeM vizAla tathA manojJa bhI haiN| thUbonajI thUbonajI kI atyanta unnata mUrtiyoM kA hRdaya se eka bAra darzana kara punaH unheM kauna bhUlegA? aise puNya-sthaloM ke darzana se AcAryazrI ko avarNanIya Ananda prApta huaa| Aja kA vaibhavazAlI, ahaMkArapUrNa mAnava jaba bundelakhaNDa meM yatra-tatra bikhare jaina vaibhava ko dekhatA hai, taba use usa bhUmi kI gauravapUrNa avasthA samajha meM AtI hai aura vaha natamastaka ho jAtA hai| Aja jina logoM ko mandira ke bhaMDAra ke rupaye bhArI lagate haiM, ve yadi usa sampatti kA upayoga aise sthala ke jinabimboM, jinAlayoM ke uddhAra tathA vyavasthA meM lagAveM, to unake prati saMsAra kRtajJatA pragaTa kregaa| loga apane mandira ke prati jisa prakAra AtmIyatA kA bhAva rakhate haiM, vaisA hI prema anya jinAlayoM ke prati ho jAya, to sthiti kAphI sudhara jaay| bundelakhaNDa ke bar3ebar3e sthAna vAle hI yadi anya mandiroM ko bhI apane mandira kA kuTumbI-sA anubhava kareM, to zIghra hI mahatvapUrNa kArya ho jaay| ise bhUlakara mandira kI rakama ko aise kAmoM meM lAne meM utsAha dikhAte haiM, jinake lie paramAgama AjJA nahIM detA hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 240 bundelakhaMDa ke sAMskRtika sthaloM meM akiMcanatA kA sAmrAjya hai / usakA darzana karate hue ina mahAn mahAtmAoM ko bhI hamAre pramAda para avazya dayA AI hogii| astu, bhavitavyatA ko vicArate hue yaha santa samudAya Age bar3hatA jAtA thaa| vratadAna, dharmopadeza kA kAryakrama to sarvatra calatA rahatA hI hai, jaise sUrya kA udaya hokara aMdhakAra ko dUra karane kA kArya sadA calatA rahatA hai| sonAgiri aba saMgha agahana sudI dvAdazI ko pavitra nirvANabhUmi sonagirijI A gayA / nirvANa kANDa meM likhA hai- 'suvarNagiri ke zikhara se naMgakumAra, anaMgakumAra Adi sAr3he pA~ca koTi muniyoM ne mokSa prApta kiyA, unako hamArA praNAma hai| bhaiyA bhagavatIdAsa ne likhA hai - naMga anaMgakumAra sujAna, pA~ca koTi aru ardha pramAna / mukti gae sonAgiri zIza, te vaMda tribhuvanapati Iza / / sonAgiri tatkAlIna datiyA rAjya ke sonAgiri relve sTezana se lagabhaga do mIla kI dUrI para sthita tIrtha hai| lagabhaga 78 jinamandira bar3e bhavya mAlUma par3ate haiM / ve pahAr3I para haiM, kintu pahAr3I, pahAr3a sadRza nahIM dikhatI / vandanA karane meM zarIra ko koI kaSTa nahIM hotA / mandira, bilkula pAsa-pAsa hone se vandanA meM samaya bhI nahIM lagatA / mandiroM kA samudAya bar3A manohara lagatA hai| saundarya apUrva dikhatA hai / bhagavAn candraprabhu kA mandira vizeSa mahatvAspada mAnA jAtA hai| jisa prakAra zikharajI meM pArzvanAtha bhagavAn kI ToMka yAtrI kA vizeSa dhyAna AkarSita karatI hai, usI prakAra yahA~ candraprabhu bhagavAn kA mandira vizeSa ramya lagatA hai / usa mandira ko vizeSa atizaya sampanna bhI mAnate haiN| kaisA hI vyathita, ciMtita, bhagnamanoratha vyakti eka bAra parvata para pahuMca jAya, to usake citta meM sahaja hI zAMti kA bhAva utpanna hue binA na rhegaa| eka mAnastambha candraprabhu ke mandira ke Age bana jAne se kSetra kA saundarya vRddhigata ho gayA hai| nava pratiSThita bAhubalI bhagavAn kI manojJa tathA samunnata mUrti ke dvArA Ananda kI vRddhi hotI hai| yahA~ bar3I vizAla dharmazAlAeM haiM, jinameM hajAroM yAtriyoM ko sthAna mila jAtA hai| sonAgira meM dhanikoM kA priya sonA to nahIM dikhatA hai| hA~ ! saMyamI AtmAoM tathA mumukSuoM ko sArA parvata sone kA kyA, ratnoM se bhI adhika mahatva kA pratIta hotA hai| parigraha kA tyAga karane vAle muniyoM ke lie sonAgiri ho, ratnAgiri yA pASANagiri ho, 1. gaMgAgaMgakumArA koDI paMcaddha muNivarA sahiyA / suvaNAgirivara sihare NivvANa gayA Namo tesiM // prAkRta nirvANa kANDa | Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 cAritra cakravartI sabhI samAna haiN| isako sonAgiri kahane kA kAraNa sambhavataH yaha rahA hogA, ki yahA~ Akara naMgakumAra, anaMgakumAra Adi muniyoM ne apane jIvana ko suvarNa ke samAna aisA zuddha banA liyA, ki AgAmI unameM karma rUpI kAlimA kA samparka nahIM hogaa| yahA~ se muniyoM kA jIvana suvarNa sama zuddha banA AcArya saMgha ne jaba isa nirvANabhUmi kA darzana kiyA taba sabhI muniyoM evaM zrAvakoM ko bar3A Ananda AyA tathA mahAn zAnti prApta huii| saMgha ke padhArane para hajAroM naranAriyoM kI ora se kSetra meM bar3e bhArI dhArmika samArambha kA Ananda dikhAI de rahA thaa| sonAgiri meM koI vizeSa samArambha jaba kabhI hotA hai, to lagabhaga pandraha-bIsa hajAra jaina bhAiyoM kA samudAya ikaTThA ho jAnA sAdhAraNa-sI bAta ho jAtI hai, bundelakhaNDa, gvAliyara Adi ke samIpavartI jaina baMdhuaise avasara para Akara puNya saMcaya karane ko sadA agrasara rahA karate haiM, taba phira jahA~ digambara guruoM kA saMgha AcArya zAntisAgara mahArAja sadRza gurudeva ke sAtha pahuMcA thA, usa sonAgiri meM apAra janasamudAya kA A jAnA sAhajika thaa| cAra vyaktiyoM kI nirvANa dIkSA ___ AcAryazrI kI sonAgiri yAtrA dhArmika itihAsa ko cirasmaraNIya vastu bana gaI, kAraNa agahana sudI pUrNimA ko nau baje savere ailaka catuSTaya- zrI candrasAgarajI, zrI pAyasAgarajI, zrI pAzvakIrtijI, zrI namisAgarajI ko AcArya mahArAja ne nirvANa dIkSAnirgranthapada pradAna kiyaa| pArzvakIrtijI kA nAma munirAja kuMthusAgara rakhA gayA thaa| cAra mahAbhAgyoM kA eka sAtha digambara dIkSA dhAraNa karanA isa paMcamakAla kI vartamAna sthiti meM cauthe kAla kA dRzya upasthita karatA thaa| vicArapUrvaka vratadAna koI zaMkAzIla bandhu kadAcit yaha soce, kyA lagatA hai, kisI ko bhI vastra chor3ane kI dIkSA de dI, yaha saMdeha isa prasaMga meM ayogya hai| AcArya mahArAja ke pAsa se dIkSA pAnA bar3A kaThina kAma thaa| aneka loga unake pAsa utsAha lekara vrata mAMgane Ate the, kintu mahArAja pAtra kI yogyatA dekhakara hI vrata dete the, anyathA iMkAra kara dete the| eka samaya mere samakSa eka dharmAtmA bhAI, mahArAja ke pAsa AyA thaa| usane jIvana bhara ke lie brahmacarya vrata mana, vacana, kAya se grahaNa karane kI icchA pragaTa kii| vinayapUrvaka vrata maaNgaa| AcAryazrI ne usake viSaya meM vicArakara vrata dete samaya kAya se kuzIla tyAga kAhIvrata diyA thaa| eka taruNa AjIvana brahmacarya vrata lene unake pAsa phuNcaa| atyadhika Agraha hone para mahArAja ne use kevala eka varSa ko hI vrata diyA thaa| eka vyakti muni kI dIkSA mAMgane aayaa| usa vyakti ke caritra se ve paricita the, Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 242 ataH unhoMne usako muni dIkSA nahIM dii| - isase yaha patA cala jAtA hai ki AcAryazrI ke pAsa se dIkSA kA pA lenA saphala jIvana kA nizcAyaka hotA hai| aMgrejI zikSA lene koI landana jAtA thA aura yadi usake pAsa kembrija yA AksaphorDa kA pramANa-patra hotA thA, to usakI yogyatA ke viSaya meM sandeha nahIM kiyA jAtA thA, isI prakAra AcArya mahArAja se dIkSA prApta karane kA jisa nikaTa-bhavya AtmA ko saubhAgya milatA thA, usake viSaya meM bhI pUrNa vizvAsa utpanna hotA thaa| sonAgiri meM jina mahAnubhAvoM ko nirgrantha dIkSA dI gayI, unhoMne ailaka ke rUpa meM munipada ke lie paryApta pAtratA prApta kara lI thii| jaba AcArya mahArAja ne unake jIvana ko tape sone ke samAna nirmala, pavitra tathA yogya pAyA, taba suvarNasama jIvana vAloM ko sonAgiri meM hI zramaNa dIkSA meM saMskArita kiyaa| una cAroM muniyoM ne mahAvratI ke rUpa meM avarNanIya svapara kalyANa kiyaa| kuMthusAgarajI ne bar3e-bar3e rAjyoM meM jAkara kaisI dharma prabhAvanA kI hai, yaha gujarAta ke jainiyoM se pUcho, ajaina bar3e adhikAriyoM aura vidvAnoM se puucho| Aja bhI unakI pAvana smRti loka mAnasa meM harI-bharI hai| kunthusAgarajI . eka dina AcArya mahArAja kunthusAgarajI ke bAre meM batAte the, "jaba yaha pahale AyA thA, taba isako kucha zAstra kA bodha nahIM thaa| dhIre-dhIre par3hane kA yoga lgaayaa| buddhi acchI thii| bahuta zIghra hoziyAra ho gyaa| saMskRta meM kavitA karane lgaa| bhASaNa dene lgaa|"aaj zrI kunthusAgarajI ke sahasA asamaya meM jIvana pradIpa bujha jAne se pratyeka dhArmika hRdaya meM manovyathA paidA hotI hai| candrasAgara mahArAja kA vizuddha caritra aura Agama bhakti ko kauna bhUla sakatA hai ? unakA bhI svargavAsa dhArmika samudAya ko saMtApaprada rhaa| pAyasAgara mahArAja ne dakSiNa meM apane sumadhura bhASaNa tathA tattva prarUpaNA dvArA hajAroM jIvoM kA kalyANa kiyaa| muni nemisAgarajI mahArAja kaThora tapa karane meM prasiddha rahe aura uttara bhArata tathA paMjAba prAMta meM unhoMne dharma prabhAvanA kI thii| aba cAroM sAdhu svargIya nidhi ho gye| unakA nara janma kRtArtha ho gyaa| sonAgiri kA gaurava sonAgiri meM dIkSA lene vAle cAroM muniyoM kA jIvana tape hue sone ke samAna nikalA aura vipatti kI kasauTI para kase jAne para unakI dIpti bar3hI thii| vaha ghaTI nhiiN| ye cAroM hI muni prAraMbha se hI mahAn nahI the| inameM mahAnatA kA bIja thaa| ye usa suvarNa pASANa ke Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 cAritra cakravartI sadRza the, jisameM kITa kAlimA Adi lipta thii| ratnaparIkSaka ke rUpa meM mahArAja ne inako dekha liyA thaa| dhIre-dhIre apane saMparka dvArA unakA jIvana itanA adhika vikasita kara diyA, ki unhoMne manuSya jIvana kI zreSTha-nidhi nirgrantha parIkSA meM uttIrNatA prApta kii| sonAgiri ke itihAsa meM yaha san 1926 kI ASTAhnika mahAparva kI phAlgunI pUrNimA smaraNa yogya bana gayI, jaba cAra ujjvala AtmAoM ne mahAvratI banakara apane ko, jagat ko, aura jaina saMskRti ko maMgalamaya bnaayaa| __ aba saMgha meM sAta munirAja ho gaye the| unake bIca guru rUpa meM AcArya mahArAja zobhAyamAna hote the| sAtoM RSirAja paramAgama prasiddha sAta munivaroM kA smaraNa karAte the| RddhidhArI sUrya kA prakAza hone para tArAoM kI jyoti kA patA nahIM calatA hai, isI prakAra jisa nirvANa bhUmi sonAgiri meM aneka saMtoM ne nirvANa dIkSA dhAraNa kI, vahA~ anya vrata dhAraNa karane vAloM kI bhI saMkhyA bahuta hote hue bhI usakA pRthak ullekha nahIM hotA thaa| isa prakAra bahuta prabhAvanA huI tathA cArittaM khalu dhammo' ko pracAra huaa| usa dina dharmAtmA puruSoM ne dekhA ki cAritra rUpI suvarNa prApti meM preraNA dene ke kAraNa yathArtha meM vaha sonAgiri hai| zramaNasamanvita hone se use zramaNagiri ke rUpa meM bhI smaraNa karanA acchA aura yukti yukta bhI lagatA thaa| Ajakala yaha kSetra adhika samunnata dikhatA hai| gvAliyara sonAgiri meM dharmAmRta kI varSA karatA huA saMgha gvAliyara pahuMcA, jahAM pauSa zuklA tRtIyA ko muni nemisAgara mahArAja kA kezaloMca haa| gvAliyara prAcIna kAla se jaina saMskRti kA mahAn kendra rahA hai| gvAliyara ke kile meM cAlIsa, pacAsa-pacAsa phITa UMcI khaDgAsana dasa-pandraha manojJa digambara pratimAoM kA pAyA jAnA tathA aura bhI jaina vaibhava kI sAmagrI kA samupalabdha honA isa bAta kA pramANa hai ki pahale gvAliyara kA rAjavaMza jaina saMskRti kA parama bhakta tathA mahAn ArAdhaka rahA hai| eka kile kI dIvAloM meM bahuta sI mUrtiyoM kA pAyA jAnA isa kalpanA ko puSTa karatA hai, yaha sthala saMbhavataH tIrtha svarUpa rahA ho| gvAliyara meM jo sthAna tAnasena nAmaka prasiddha gAyaka se sambandhita batAyA jAtA hai, vaha pahale jaina mandira rahA hai| gvAliyara riyAsata to jaina mUrtiyoM tathA jaina kalA pUrNa sAmagrI kA adbhuta bhaNDAra pratIta hotA hai| gvAliyara ke jinAlaya bhI sundara haiN| nagara meM eka zAMtinAtha bhagavAna kI mUrti bar3I manojJa, ati unnata khaDgAsana hai| jainiyoM meM prAcIna nAma gvAliyara kA gopAcala pracAra meM rahA hai, kAraNa vahA~ ke bhaTTAraka jI ke tattvAvadhAna meM aneka sthAnoM kI pratimAoM kI pratiSThAeM huI haiN| bhaTTAraka jI ke Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 244 rahane ke sthAna para zAsana devatAoM kI kalAmaya mUrtiyAM darzanIya haiN| jaina saMskRti kA mahAn kendra gvAliyara kI dhArmika samAja ne saMgha ke Ane para khUba dharma prabhAvanA kI thii| jahA~jahA~ AcArya mahArAja kA saMgha pahuMcA, vahA~-vahA~ ke loga yahI kahate hue pAye gaye ki aisA Ananda, aisI prabhAvanA kabhI nahIM huii| ajaina janatA bhI jaina RSiyoM ke zreSTha caritra se prabhAvita hotI huI jaina saMskRti ke prati Adara bhAva vyakta karatI thii| apUrva jAgRti tathA AdhyAtmika prabhAvanA huii| yajJopavIta dhAraNa karanA jaina saMskRti kA aMga na hokara brAhmaNa saMskRti kA cihna hai, aisI kucha logoM kI zaMkAeM thii| unakA Agama ke prakAza meM nirAkaraNa kiyA gayA thaa| brAhmaNoM meM pAI jAne vAlI sabhI bAtoM ke niSedha rUpa meM jo jaina saMskRti kA svarUpa samajhate haiM, ve donoM saMskRtiyoM ke prati nyAya nahIM karate haiN| cakravartI bharata ne brAhmaNa varNa kI sthApanA kI thii| jaina dRSTi meM vaha yajJopavIta ratnatraya dharma kA pratIka hai, isalie tattvajJa usakA Adara karatA hai| AcAryazrI ke yukti tathA anubhavapUrNa upadeza se logoM ne yajJopavIta ko jaina zAstra kI AjJA jAna aMgIkAra kiyaa| gvAliyara rAjya meM prAcIna jaina vaibhava kI vipula sAmagrI kI durdazA dekha kara kisa dhArmika ke hRdaya meM vedanA utpanna na hogI, ki samAja ke pramAda se una mahatvapUrNa sthaloM kI ucita vyavasthA aba taka bhI na ho skii| murainA yahA~ se calakara saMgha mAgha vadI dUja ko prasiddha vidvAn tathA jaina dharma prabhAvaka paM. gopAladAsa jI baraiyA kI nivAsa bhUmi murainA pahuMcA, jahA~ unake dvArA sthApita jainasiddhAMta vidyAlaya vidyamAna hai| pahale isa vidyAlaya kI jaina samAja meM bar3I pratiSThA thii| yaha jaina samAja meM dharma vidyA ke zikSaNa ke liye AksaphorDa athavA kembrija ke vidyA maMdira sadRza mAnA jAtA thaa| sva. baraiyAjI pratibhAzAlI vidvAn the| unake prabala tarka ke samakSa pramukha AryasamAjI vidvAn darzanAnanda ko zAstrArtha meM parAjita honA par3A thaa| kalakatte ke prakANDa vaidika vidvAnoM ne unake tarkapUrNa bhASaNa kI bahuta prazaMsA kI thI, tathA nyAyavAcaspati padavI dI thii| ve tyAgI tathA nispRha Adarza caritra vidvAn the| ve binA pArizramika liye dharma ke mamatvavaza zikSA dete the| ve dhana tathA dhanikoM ke dAsa nahIM the| unakA jIvana bar3A prAmANika thA / samAja ke zreSTha vidvAnoM meM unakI gaNanA hotI thii| unakI kIrti se AkarSita hokara nillIkAra (dakSiNa) se eka nirgrantha munirAja 108 anaMtakIrti mahArAja jJAna-lAbha hetu san 1916 ke lagabhaga murainA padhAre the, kintu Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 cAritra cakravartI durdaiva-vaza unakI kAmanA pUrNa na ho pAI aura zIghra hI unakA vahA~ svargavAsa ho gyaa| anaMtakIrti munirAja kI samAdhi ___ vaha ghaTanA bhI bar3I vicitra thii| murainA kI miTTI meM reta kA aMza hone se vaha garmI meM bhISaNa uSNa ho jAtI hai| aura ThaMDa meM atyanta zItala hotI hai| usa jamAne meM digambara munirAja kA uttara bhArata meM kabhI kisI ko darzana nahIM huA thA, ataH eka bhakta bhAI ne socA sardI kI bhISaNatA se jaba hameM asahya pIr3A hotI hai, taba ina digambara guru mahArAja ko bahuta kaSTa hogA, isase usane jisa kamare meM mahArAja kA nivAsa thA, vahA~ eka sigar3I jalate hue koyaloM se bharakara rakha dI aura kamarA banda kara diyaa| usane mana meM socA, isameM jo doSa hogA vaha mujhe laga jaaygaa| rAtri kA samaya hai| mahArAja dhyAna meM haiM, kucha boleMge nhiiN| kala kucha kaheMge to dekhA jaaygaa| miragI roga kisI ko patA na thA, ki munirAja ko purAnA mRgI kA roga thA, agni kA saMparka pAkara apasmAra kA vega ho gyaa| usase mUrchita hokara ve gira gaye aura unakA paira sigar3I kI agni ke bhItara par3a gyaa| paira se jo rakta kI dhArA bahI, usane usa agni ko bujhaayaa| hoza meM Ane ke bAda munirAja ne sacce mahAvIroM ke samAna dRr3ha manovRtti kA paricaya diyA tathA zAMta bhAva se dvAdaza anuprekSAoM kA ciMtavana pUrvaka usa asahya vedanA ko sahana kiyaa| koI hallA nahIM kiyA, cupacApa mauna hI rahe aaye| prabhAta huaa| darzanArthI aaye| bhISaNa dRzya dekhakara ghabar3A gye| aba samAja bar3A duHkhI huA, lekina eka kA duHkha dUsarA kahIM bAMTa sakatA hai ? saMyama avirodhI upacAra kiye gaye, kintu ve phalaprada na hue| prAyaH muni jIvana meM saMyamI rahane se roga AtA nahIM hai, aura yadi koI bImArI asAtA ke udayavaza AI to zarIra ko samApta hone se vilamba nahIM lagatA hai| - zrI anaMtakIrti mahArAja ke zarIra meM dhanurvAta roga ne AkramaNa kiyaa| loga kiMkartavyavimUr3ha the| bar3e-bar3e vidvAn the, kintu karmoM ke pracaNDa prahAra ke Age paMDitAI kyA karegI ? usa roga ke kAraNa ve mahArAja mUrchita ho jAte the| sArA paira jalA hai| usakI vedanA zAMta bhAva se sahana karate the| aba nayA bhISaNa roga A gyaa| usa avasthA meM unake mukha meM koI zabda nikalate the, to 'arihaMtA siimNdhraa'| usa samaya ve duHkhI zrAvakoM ko ulTA sAhasa dete hue kahate the, 'tuma kyoM ghabar3Ate ho, zarIra nahIM calatA, use chor3a denA, ratnatraya dharma nahIM chor3anA' yaha kahakara punaH arihaMtA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 246 sImaMdharA' uccAraNa karate the| unakI sthiratA, nispRhatA, vairAgyabhAva Adi dekhakara AdamI cakita ho jAtA thaa| aisI sthiti meM dikhane lagatA hai ki isa AtmA meM bhedavijJAna kA kitanA ujjvala prakAza hai ? mUrchA Ane para cupa ho jAte, anyathA arihaMtA sImaMdharA' zabda kucha dera taka sunAI detA thaa| __ aba prabhu kA nAma lete-lete prANoM ne Urdhvaloka ko prayANa kara diyaa| dekhA to jJAta huA ki mahArAja ne svargArohaNa kara diyaa| aisI vizuddha AtmA kA dAha saMskAra bastI ke bAhara eka yogya-sthala para kiyA gayA thaa| isa kAraNa murainA anaMtakIrti munirAja kI samAdhi bhUmi kSetra ke rUpa meM mAnya hai| pUjya paM. gopAladAsajI varaiyA ke divaMgata hone ke bAda bhI kucha samaya paryaMta vidyAlaya kA gaurava vardhamAna rhaa| paM. vaMzIdharajI nyAyAlaMkAra, paM. devakInaMdanajI siddhAMtazAstrI, paM. mANikacandajI nyAyAcArya sadRza udbhaTa vidvAn zikSaka the| una dinoM meM hameM bhI vahA~ do varSa vidyAbhyAsa karane kA saubhAgya milA thaa| AcAryazrI ke murainA padhArane para zAstrIya pariSad kA utsava kSullaka jJAnasAgara jI ke netRtva meM huaa| vidyAlaya kA adhivezana gvAliyara rAjya ke zikSA vibhAga ke adhikArI rAjabahAdura mule kI adhyakSatA meM saMpanna huaa| zrIjI ko virAjamAna kara ratha nikAlA gayA thaa| rAjya ke suprabaMdha ke kAraNa kisI prakAra kA vighna nahIM aayaa| samAja ke lagabhaga tIna hajAra vyakti rathotsava meM the| ajamera ke prakhyAta dAnI bhadrapariNAmI aura mahAn dharmabhakta rAyabahAdura seTha TIkamacanda jI sonI bhI murainA padhAre the| pandraha dina paryanta murainA meM samyakcAritra rUpa amRta kI varSA kii| usa samaya vidyAlaya ke AcArya paM. makkhanalAlajI zAstrI nyAyAlaMkAra the| AcArya mahArAja zAstrI vidvattA, pragAr3ha zraddhA Adi kI bahuta prazaMsA karate the| AcArya saMgha ne mAgha sudI ekama ko dhaulapura ke lie prasthAna kiyaa| dhaulapura kI janatA ne saMgha kA bar3e Adara bhAva se svAgata kiyaa| isa ora kabhI digambara sAdhu kA vihAra kisI ne na dekhA aura na sunaa| saMgha ke pahuMcane se jainadharma kI bahuta prabhAvanA huii| rAjAkher3A-kAMDa ___ yahA~ se saMgha calA aura 6 pharavarI san 1930 ko rAjAkher3A pahuMca gyaa| yahA~ bhI dhArmika samAja ne khUba svAgata kiyaa| jinamaMdira ke samIpavartI bhavana meM AcArya mahArAja saptarSi ziSyoM sahita Thahare the| usake sAmane ke cabUtare para saba tyAgI loga dhyAna, adhyayana, sAmAyika karate the| eka sabhA maMDapa pAsa meM banAyA gayA thA, jahA~ tIna dina taka dharma prabhAvanA huii| koI vighna kA leza bhI na thaa| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 cAritra cakravartI usa samaya AcArya mahArAja ke aMtaHkaraNa ne vihAra karane kI preraNA kI, kintu Agata aneka paMDitoM Adi ke Agraha kA vicAra kara unhoMne vihAra nahIM kiyaa| cauthA dina bhI sAnaMda vyatIta ho gyaa| pA~cavAM dina aayaa| rAjAkher3A meM kucha pApI loga, jo saMbhavataH bali ke vaMzaja hoMge, janmataH na sahI, to prakRti kI apekSA hI sahI, saMgha para saMkaTa kA pahAr3a paTakane ke pApa-prayatna meM jora se saMlagna the| isI se AcArya zrI ke pavitra aMtaHkaraNa ne prasthAna karane kA parAmarza kiyA thA, kintu sadbhAvanA vaza lokAnurodha kA vicAra kara ve ruka gaye the| dharma saMkaTa __ aba pA~cavA~ dina AyA, kise kalpanA thI ki Aja kalpanAtIta upadrava hogA, kintu suyoga kI bAta ki usa dina AcArya mahArAja caryA ke hetu kucha pUrva nikala gaye the| AhAra kI vidhi bhI zIghra sampanna ho gii| saba tyAgI loga cabUtare para sAmAyika karane kA vicAra kara rahe the, AcAryazrI ne AkAza para dRSTi DAlI aura unheM kucha megha dikhAI diye| yathArtha meM ve jala ke megha nahIM, vipatti kI ghaTA ke sUcaka bAdala the| unako dekhakara AcAryazrI ne kahA ki Aja sAmAyika bhItara baiThakara kro|' gurudeva ke Adeza kA sabane pAlana kiyaa| saba munirAja AtmA ke dhyAna meM magna ho gye| sarva jIvoM ke prati hamAre mana meM samatA kA bhAva hai, yaha unhoMne apane mana meM pUrNataH citavana kiyA aura tattvacintana bhI prArambha kiyaa| anya zrAvaka loga atithi-saMvibhAga kArya ke pazcAt apane-apane bhojana meM lge| itane meM kyA dekhate haiM, lagabhaga pA~ca sau guMDe naMgI camacamAtI talavAra lekara muni saMgha para prahAra karane ke hetu chiddI brAhmaNa ke sAtha vahA~ A gye| munirAja Aja bAhara dhyAna nahIM kara rahe the, isase unakI AkramaNa karane kI pApa bhAvanA mana ke mana meM hI rahI aayii| una nIcoM ne jaina zrAvakoM para AkramaNa kiyaa| zrAvakoM ne yathAyogya sAdhanoM se mukAbalA kiyaa| zrAvaka logoM ne jora kI mAra lagAkara una AtatAiyoM ko dUra bhagAyA thA, kintu zastra-sajjita hone ke kAraNa ve punaH bar3hate Ate the, tAki jaina sAdhuoM ke prANoM ke sAtha holI kheleN| zrAvaka bhI gurubhakta the| prANoM kI paravAha na karate hue unase khUba ldd'e| kisI kA hAtha kaTA, kisI kI aMgulI kaTI, jagaha-jagaha coTa aayii| itane meM saMdhyA ko riyAsata kI senA AyI, taba ina nara pizAcoM kA upadrava rukaa| chiddI brAhmaNa pakar3a liyA gyaa| usa upadrava ke samaya saMgha ke sAdhuoM meM bhaya kA leza bhI nahIM thA, ve aise baiThe the, mAnoM koI ciMtA kI bAta hI na hove| unhoMne adbhuta AtmasaMyama kA paricaya diyaa| usa samaya meghoM ne bhayaMkara varSA kara dI thI, isase upadravakAriyoM Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA kA manobala saphala na ho paayaa| prakRti ne dharma-rakSA meM yoga diyA thaa| pulisa ke bar3e adhikArI muni mahArAjoM ke pAsa aaye| unake darzana kara unake mana meM upadravakAriyoM ke prati bhayaMkara krodha jAgRta huaa| ve socane lage, aise mahAtmA para julma karane kI una narapizAcoM ne ceSTA kara bar3A pApa kiyaa| unako kar3I se kar3I sajA deMge / sAmya bhAva arthAt vizvabaMdhutva (pApa se ghRNA, pApI se nahIM) 248 prabhAta kA samaya AyA / AcArya mahArAja ne yaha pratijJA kI thI, ki jaba taka tuma chiddI brAhmaNa ko hirAsata se nahIM chor3oge, taba taka hama AhAra na leNge| pulisa adhikAriyoM ne kahA- "mahArAja ! badamAzoM ke prati dayA kI bAta Apa kyoM kahate haiM ?" mahArAja, "hamArA unake prati jarA bhI vidveSa nahIM hai| hamAre nimitta se ve kaSTa pAe~ yaha dekhate hue hama kaise AhAra kareM ?" sAdhu zreSTha kA Agraha dekhakara usa samaya unako chor3a diyA, zAyada yaha socakara ki pIche nyAya ke anusAra ina para kAryavAhI kI jaaygii| abhI to ina tapasviyoM kA AhAra ho jAne do| usa samaya loga una pApI logoM ko dhikkAra dete the, unakA antaHkaraNa bhI svayaM unako dhikkAra detA thA / saccI ahiMsA kI pratiSThA to aise hI muniyoM meM hotI hai| prANa ghAtaka ke lie bhI bhAI kI bhAvanA Aja kI duniyA~ meM kauna rakha sakatA hai| AcArya mahArAja ko karmoM ke sivAya aura koI bhI zatru nahIM dikhatA thA / ye vizvapremI mahAtmA haiN| gAMdhIjI ke zabda AcArya zAMtisAgara mahArAja ke viSaya meM kitane upayukta dikhate haiM ki "baMndhutva se yaha matalaba nahIM hai ki jo tumhArA bandhu bane aura tumase prema kare, usake tuma bandhu bano aura usase tuma prema karo / yaha to saudA huA / bandhutva meM vyApAra nahIM hotA aura merA dharma to mujhe yaha sikhAtA hai ki bandhutva kevala manuSyamAtra se hI nahIM, balki prANI mAtra ke sAtha honA caahie| hama apane duzmana se bhI prema karane ke lie taiyAra na hoMge, to hamArA bandhutva nirA DhoMga hai / dUsare zabdoM meM kahUM, to jisane bandhutva kI bhAvanA ko hRdayastha kara liyA hai vaha yaha nahIM kahane degA ki usakA koI zatru hai / " AcAryazrI ke vyavahAra ko dekhakara kauna kahegA ki inakI dRTi meM bhI koI zatru nAma kI prANadhArI mUrti hai ? apane ananta prema se ye samasta vizva ko maMgalamaya banAte haiN| maiMne san 1946 meM kavalAnA meM mahArAja se daiva aura puruSArtha para carcA cher3I thI / usa prasaMga meM dhaulapara kI ghaTanA kA ullekha karate hue unhoMne kahA thA- "dhaulapura ke rAjAkher3A grAma meM chiddI brAhmaNa pA~ca sau AdamI lekara hamAre prANa lene AyA thaa| usake Ane se eka ghaNTA pahale hama bAhara ke badale bhItara sAmAyika karane baiTha gaye the| bAda meM mUsaladhAra Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 cAritra cakravartI varSA A gyii| isake anantara pulisa ke Ane se ve loga bhAga gaye / " karma siddhAMta para aDiga vizvAsa isa ghaTanA ke dvArA ve puruSArtha ke ekAntavAda kA nirAkaraNa karate hue kahane lage - " aisI sthiti meM daiva balavAna hai| kAma karanA hAtha meM nahI hai| hAtha meM hogA bhI to hama pratikAra na kreNge| zera mArga meM AtA hai| vaha khAyegA, to bhI hama haTeMge nhiiN| hamArA karma para dRr3ha vizvAsa hai| karma pratikUla na hogA, to samudra meM bhI pheMke jAne para kucha nahIM hogA / " 66 mahArAja ne yaha bhI kahA thA-' 'koI gAlI detA hai, koI prazaMsA karatA hai / saba apanAapanA kAma karate haiN| AtmA ko bhI apanA kAma karanA cAhie, taba kalyANa hogaa| dharma mArga para caloge, to mokSa milegaa| isameM zaMkA kyA ? bhagavAn ne sar3aka batAI hai| " nAkA se dostI, nA kAhu se baira eka dina mahArAja kahane lage-" hamArI bhakti karane vAle ko jaise hama AzIrvAda dete haiM, vaise hI hama prANa lene vAloM ko bhI AzIrvAda dete haiN| unakA kalyANa cAhate haiN| " ina bAtoM kI sAkSAt parIkSA rAjAkher3A ke samaya ho gii| aise vikaTa samaya para AcArya mahArAja kA tIvra puNya hI saMkaTa se bacA sakA, anyathA kauna zakti thI, jo aise vyavasthita SaDyantra se jIvana kI rakSA kara sakatI ? 1 kadAcit AcArya mahArAja kA vihAra hRdaya kI preraNA ke anusAra ho gayA hotA, to rAjAkher3A kANDa nahIM hotA, kintu bhavitavya amiTa hai / aura bhI jagaha dekhA gayA hai, bhakta loga mahArAja se anurodha karate the aura karuNA bhAva se ve logoM kA mana rakhate the, taba prAyaH gar3abar3I huI hai| jaba mahArAja ne AtmA kI AvAja ke anusAra kAma kiyA taba kucha bhI bAdhA nahIM AyI / sAdhuoM kA mArga loka mArga se pRthaka eka dRSTi se rAjAkher3A kANDa kA bar3A mahatva hai| kamaTha ke upasarga se bhagavAn pArzvanAtha kI mahimA ati vikasita huI thI, isI prakAra isa saMkaTa ke dvArA AcAryazrI kA Atma-sAmarthya adhika prakAzamAna huI / dhaulapura sTeTa ne tatparatApUrvaka kartavyapAlana kiyaa| sAdhuoM kA mArga dUsarA hai aura zAsakoM kA karttavya pRthak hai| duSToM kA damana kara nyAya kA rakSaNa karanA zAsaka kA dharma hai| mahApurANa meM AcArya jinasena svAmI ne likhA hai - nareza yadi daNDa dhAraNa karane meM zaithilya dikhAyeM, to prajA meM matsya nyAya kI pravRtti ho jAtI hai / jisa prakAra bar3A matsya choTe ko khA jAtA hai, isI prakAra balavAna vyakti nirbala ko vinaSTa kara detA hai / " "" Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgarA prabhAvanA 250 rAjAkher3A se calakara saMgha 13 pharavarI 1630 ko AgarA phuNcaa| bar3A zAnadAra svAgata kiyA gayA thA / 15 pharavarI ko belanagaMja ke maMdirajI se rathotsava nikalA thaa| AcArya zAMtisAgara mahArAja apane sapta digambara ziSyoM sahita ratha ke Age-Age the| julUsa kacerIghATa, jummA masjida, jauharI bAjAra Adi mukhya rAstoM para se bar3e vaibhava ke sAtha nikalA thA, kAraNa sone-cA~dI kA bahumUlya sAmAna hone se usakI zobhA adhika vRddhiMgata ho gayI thii| hajAroM AdamI 'jainadharma kI jaya, AcArya zAMtisAgara mahArAja kI jaya' - ghoSa kara rahe the| phAlguna vadI caudasa ko motIkaTarA meM AcArya mahArAja kA kezaloMca huA thaa| lagabhaga pandraha hajAra janatA ikaTThI huI thI / AgarA meM jaina samAja kI acchI saMkhyA hai| isase mahArAja ke upadeza se bahutoM ne lAbha liyaa| mahArAja ke asAdhAraNa vyaktitva ke prabhAva se kaThina se kaThina niyama lenA bhI logoM ko sarala lagane lagatA thA / yaha to mahArAja ke pAsa Ane para anubhava meM AtA thA ki kar3I pratijJA lene meM usakI kaTutA nahIM dikhatI thii| merA vrata bar3A hai, maiM bar3A vratI hU~, yaha ahaMkAra nahIM hotA thA / mahApurANa meM likhA hai ki cakravartI bharatezvara SaTkhaMDa kI vijaya karate hue jaba vRSabhAcala parvata para apanI vijaya prazasti likhane gae to unakA mAna jAtA rahA, vRSabhAcala para agaNita nAmoM se jaise cakravartI kA aMhakAra dUra hotA hai, mana meM mArdavabhAva jAgatA hai, isI prakAra ugra tapasvI AcArya mahArAja ko dekhate hI bar3e- bar3e tapasviyoM kA aMhakAra dUra hotA thA, aura unheM aisA lagatA thA, ki maiM to saMyama ke zizu varga meM huuN| abhI to mujhe bahuta maMjila taya karanI hai| apane vrata ke bojhe ke halkepana kI kalpanA ho jAne se usakA bhAra nahIM lagatA thaa| saMbhavataH yahI manovaijJAnika kAraNa hogA, jo AcAryazrI ke samIpa upavAsAdi-vratoM ko grahaNa kara pAlana karane meM bhArIpana nahIM lagatA thA / vyathA nahIM hotI thii| unakI acala aura sthira prakRti ko dekhakara manuSya apane mana meM socatA thA 'dekho ! itanA ghora tapa karate hue bhI ye aDiga rahate haiN| maiM jarA-sA niyama lekara bhI kyA Diga jAU~gA ? maiM bhI mAnava huuN| gurudeva kA Adarza smaraNa karate hue avazya pratijJA pAlana meM uttIrNa houuNgaa|' yaha soca kara bahuta logoM ne mahArAja ke pAsa se vividha saMyama grahaNa kiye the| unase niyama lene vAle bar3e sukhI dekhe gye| - saMyama dhAraNa kI preraNA * Darakara cupa baiThane se jIvana ke amUlya kSaNa vyatIta hote jAte haiM, aura na jAne kisa kSaNa yamarAja Akara galA dabA de, ataH viSayI logoM kI cakkaradAra bAtoM ke bhrama meM na phaMsa kara saMyamI jIvana kI ora sabako pravRtta honA caahie| mahArAja ke jIvana dvArA hI yaha zikSA prApta hotI thii| unake saMparka meM rahane vAle kaI bhAI pahale tyAga zUnya the, aba Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 cAritra cakravartI ve bar3hate-bar3hate bar3e se bar3e tyAgI ho gye| eka munirAja sunAte the ki hama pahale AcArya mahArAja kA kamaMDalu, hAtha meM lekara sAtha meM hI calate the, phira unake satsaMga se thor3Athor3A saMyama pAlane lage, aura aba hamAre hAtha meM hI vaha kamaNDalu A gyaa| . AcArya mahArAja ko sAra rUpa vastu ratnatraya dikhatI thii| usake sivAya pudgala kA vaibhava pUrNatayA sAra-rahita dikhatA thaa| pudgala kA vaha rUpa unake mana ko jaeNcatA thA, jo vItarAgatA kI vimala jyoti ko jagAtA hai| isI se ve tIrthakaroM Adi kI caraNa raja se pavitra parvatoM kI vaMdanA ke hetu hajAroM mIla paidala yAtrA ko nikale the, kintu rAgaraMjita pudgala kA vaibhava unake mana ko nahIM kheMcatA thaa| isIlie unhoMne kalApUrNa AgarA ke 22 jina maMdiroM kA dhyAna se darzana kiyA, kintu jagat meM vikhyAta tAjamahala dekhane kI icchA bhI na kii| zAhajahA~ ke kile ko dekhane kI tanika bhI AkAMkSA na kii| vahA~ kI aura bhI kalAmaya kRtiyoM kI ora unakA mana nahIM gyaa| AdhyAtmika dRSTi isakA kyA kAraNa hai ? kyA ve lalita kalAoM se dveSa karate the? isakA kAraNa yaha thA ki Atma saundarya kA darzana karane se pudgala kA vaibhava unheM sArazUnya dikhatA thA, kSaNika pratIta hotA thA tathA rAga dveSa ke vikAroM kA saMvardhaka hone ke kAraNa Atma saundarya kA saMhAraka dikhtaathaa| jisa iMdradhanuSa ko jagat dekha harSita hotA hai, kavigaNa vividha kalpanAoM dvArA jise adbhuta saundarya kA puMja mAnate haiM, vahIM iMdradhanuSa vaijJAnika kI dRSTi meM sAdhAraNa vastu bana jAtA hai, kAraNa vaha usake aMtastattva ko jAna cukA hai ki vaha indra kA dhanuSa nahIM hai| jala kaNoM ke bhItara se sUrya kiraNeM nikalane se yaha varNa parivartana hotA hai, isI prakAra AtmavijJAna vAle mahAmuniyoM ko bAhya rAgavarddhaka sAmagrI AkarSaNa tathA ArAdhanA kI vastu nahIM dikhatI thI, unheM vItarAgatA pUrNa sAdhana sAmagrI priya lagatI thii| zAhajahA~ kI kAminI kI smRti meM khar3A kiyA gayA tAjamahala unake mana meM darzanecchA ko nahIM jagAtA thaa| hA~, zravaNavelagolA meM bAhubalI bhagavAn ke caraNa avazya unake citta ko kheMcate the| vizva paryaTaka aura vikhyAta lekhaka, svataMtra bhArata ke prathama pradhAnamaMtrI paM. javAharalAla neharU : julAI, san 1951 ko bAhubalI svAmI ke darzanArtha paMhuce the| suputrI indirA gAMdhI sAtha thii| unhoMne maTha kI paryaTaka pustaka meM likhA thA, "maiM Aja yahA~ AyA aura isa Azcaryajanaka mUrti ko dekhA aura prasanna huaa|" bAhubalI ke caraNoM meM jAne se vItarAgatA ke bhAva jagate haiM, mohajvara manda hotA hai, AtmakalyANa kA bhAva unake caraNoM kI ArAdhanA se jagatA hai| ye bAteM AgarA ke makabare meM kahA~ haiM ? vahA~ zAhajahA~ kI apanI ramaNI ke prati atyanta utkRSTa Asakti kA citra samakSa AtA hai| rAgI puruSoM ke lie Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 252 vaha saundarya kA bhaMDAra dikhatA hai, vItarAgI ke lie vahA~ saundarya kA eka kaNa bhI nahIM hai| 'rAgI aura virAgI ke vicAra meM bar3o bheda' - yaha kathana satya hai| akiMcana muniyoM ko paudgalika hote hue bhI nandIzvara dvIpa ke akRtrima jina bimboM kI parokSa vandanA karane se jo Ananda prApta hotA hai, vaha dUsarI vastuoM meM nahIM aataa| dyAnatarAya jI ne likhA hai - koTi zazi bhAnu duti teja chipa jAta hai| mahA vairAga pariNAma ThaharAta hai| bayana nahiM kahai lakhi hota samyak dharam / bhavana bAvanna pratimA namo sukhakaram // 6 // naMdIzvara bhakti meM una jinendra bimboM ko apratima-atulanIya kahA hai| aisI AtmasauMdarya ko vikasita karane vAlI tathA ananta sukha kI jananI sAmagrI kI ora hI muniyoM kA mana jAtA hai aura ananta duHkhoM ko utpanna karane meM kAraNabhUta rAgAgni ko pradIpta karane vAlI vastuoM meM unakA mana vizrAnti nahIM pAtA hai| kadAcit aisI vastu kA sAnnidhya ho jAya to ve vairAgya ke prakAza meM vastu ke svarUpa ko vicArate hue apanI nirmalatA ko akSuNNa rakhate haiM, jaise viSa kI bhasma banAkara yogya anupAta se sevana karane para vaha vikAra nahIM karatA hai| isI prakAra vItarAgatA kI dRSTi se dekhe gaye padArtha vikRti nahIM paidA karate haiN| zreyaskara mArga yahI hai ki apanI nirmalatA vardhaka vastuoM kA hI Azraya liyA jaay| isa kAraNa AgarA pahuMca kara vizvavikhyAta saundarya tathA kalAmaya sthaloM ko na dekhane vAle ye AtmadarzI mahApuruSa kyA svayaM Azcarya ke AgAra nahIM haiM ? yahA~ bar3e-bar3e jaina vidvAn ho cuke haiM / yaha saMgha AgarA meM pIra kalyANI kI naziyA meM ThaharA thaa| AhAra ke lie belanagaMja Adi mukhya-mukhya bhAgoM meM munirAja jAte the| saMgha dvArA Agamokta viSayoM para upadeza huA karatA thaa| isa AgarA kA prAcInakAla meM bar3e-bar3e jaina kaviyoM se bar3A sambandha rahA hai| paMca maMgala pATha banAne vAle kavi rUpacaMdajI, ucca kavi bhUdharadAsajI Adi yahA~ ke hI nivAsI rahe haiN| paM. gopAladAsa jI ke guru paM. baldevadAsajI bhI AgarA meM rahA karate the| hindI jagat ke ujjvala AdhyAtmika kavi banArasIdAsajI, bhaiyA bhagavatIdAsajI Adi kA AgarA se ghaniSTha sambandha rahA hai| AgarA ke bhavyajIvoM ko dharmAmRta ke dvArA paritRpta karate hue saMgha ne jainadharma kI khUba prabhAvanA kii| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 vaiyAvRtya dharma aura AcArya zrI AgarA meM saMgha ko eka hI bAta se AkulatA utpanna ho gaI thI, ki muni pAyasAgarajI gokAkavAloM kI prakRti bigar3a gaI thI aura unakA zarIra kSINa hone lagA thA / ataH AcArya mahArAja ne eka brahmacArI tathA muni namisAgarajI ko unakI paricaryA ke hetu AgarA meM chor3A thaa| muni ke bImAra hone para vaiyAvRtya kI bAta to sabako mahatva kI dikhegI, kintu zrAvaka kI bhI prakRti bigar3ane para AcAryazrI kA dhyAna pravacana- vatsalatA vizeSa rUpa se jAtA thaa| AcAryazrI zreSTha puruSa hote hue bhI apane ko sAdhuoM meM sabase choTA mAnate the / cAritra cakravartI eka bAra kavalAnA meM 1646 meM brahmacArI phatecandajI paravAra bhUSaNa nAgapuravAle bahuta ho gaye the| usa samaya AcArya mahArAja unake pAsa Akara bole, "brahmacArI ! ghabar3AnA mata, agara yahA~ ke zrAvaka loga tumhArI vaiyAvRtya meM pramAda kareMge, to hama tumhArI samhAla kreNge|" jaba brahmacArIjI se kavalAnA meM bheMTa huI, taba unhoMne AcAryazrI kI sAntvanA aura vAtsalya kI bAta kahI thii| usase jJAta huA ki mahArAja vAtsalya guNa bhI bhaMDAra the| unake hRdaya meM agaNita vizeSatAeM chipI huI thiiN| pUjya namisAgarajI vahA~ muni namisAgara mahArAja ko pAyasAgarajI kI paricaryA ke lie chor3akara AcArya mahArAja pUrNatayA nizcinta ho gaye, kAraNa vaiyAvRtya karane vAle ko jitanA dRr3ha prakRti kA honA cAhiye, yaha bAta misAgarajI meM khUba thii| eka bAra ajamera meM namisAgara mahArAja ke darzana hue| vahA~ hama sara seTha bhAgacaMdajI sonI ke yahA~ vidhAna mahotsava meM gaye the| eka bAra AcAryazrI ne kahA thA, "namisAgara bar3I kar3I prakRti kA hai / " kar3I prakRti kA udAharaNa isase acchA aura kyA hogA ki A~khoM kI pIr3A hone para lAla mirca ke pIse hue bIjoM ko unakI A~khoM meM AMjA jAtA thA aura dAha hote samaya jarA bhI nahIM ghabar3Ate the| maiMne namisAgara mahArAja se pUchA thA, "Apa yaha kyA gajaba karate haiM, isameM kyA kaSTa nahIM hotA ?" mahArAja ne kahA thA, "thor3I dera bAda netroM meM bahuta zItalatA A jAtI hai|" unakI ugra tapasyA kI uttara bhArata ke logoM meM paryApta prasiddhi bhI rahI hai| unakI samAdhi san 1656 meM IsarI meM huI thI / yogya paricaryA Adi hote hue bhI jaba pAyasAgarajI kI prakRti nahIM sudharI, taba bhAU sAhaba lATakara Adi dakSiNa ke kucha bhAI AgarA Aye aura unako apane sAtha kolhApura AgarA se vihAra karatA huA AcArya saMgha caitravadI 6 ko phirojAbAda ke mele meM Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 254 paMhucA thaa| yahA~ jaina samAja acchI saMkhyA meM hai| paMDita gopAladAsajI varaiyA ke samAna jainadharma ke prabhAvaka vidvAn paM. pannAlAla jI nyAyadivAkara phirojAbAda nivAsI hI the / ve nyAyazAstra ke advitIya paMDita the, zAstrArtha karane kI kalA meM pUrNa nipuNa the| usa samaya bhAratavarSa ke jainiyoM meM unakA Adara thA / anya dharmI vidvAn bhI unake nAma se ghabar3Ate the / yahA~ sAta jinamandira haiM / yahA~ bhagavAn candraprabhu svAmI kI eka phuTa UMcI sphaTika kI manojJa evaM sAtizaya pratimA hai| usakA darzana karate hI samaMtabhadra svAmI racita svayaMbhU stotra kA yaha padya smaraNa meM Aye binA nahIM rahegA: caMdraprabhuM caMdramarIcigauraM caMdraM dvitIya jagatIva kAntam / vaMde'bhivaMdyaM mahatAmRSIndraM jinaM jitasvAnta kaSAyabaMdham // artha : candramA kI kiraNoM ke samAna gauravapUrNa, jagat meM atyanta ramaNIya dUsare candramA ke sadRza, hRdaya meM vidyamAna kaSAya ke baMdhana ko jItane vAle, mahAn puruSoM ke dvArA abhivaMdanIya, munIndra jina bhagavAn candranAtha svAmI ko maiM praNAma karatA hU~ / yaha vahI padya hai, jise samantabhadra svAmI ne par3hA thA aura zivapiMDI meM caMdaprabhu bhagavAn kI mUrti pragaTa huI thI / prazna va usakA mArmika samAdhAna eka samaya dakSiNa meM AcAryazrI ke samakSa yaha prazna upasthita huA ki samaMtabhadra svAmI ke praNAma karate samaya bhagavAn caMdraprabhu kI hI mUrti kyoM pragaTa huI, jabaki svayaMbhUstotra meM to caubIsoM bhagavAn kA stavana hai ? isa prazna kA uttara samAnyatayA anya vidvAn yahI deMge ki yadi zItalanAtha bhagavAn kI mUrti hotI, to bhI zaMkA usa viSaya meM upasthita kI jAtI ? ataH ukta prazna kA koI mahatva nahIM hai, kintu AcArya mahArAja ne aisA samAdhAna nahIM kiyA thaa| unhoMne apane uttara ke sAtha sundara yuktivAda diyA thaa| mahArAja ne kahA- "caubIsa tIrthaMkaroM ke vizeSa bhakta caubIsa yakSa-yakSI kahe gaye haiM / bhagavAn caMdraprabhu kI yakSI jvAlAmAlinI hai / jvAlAmAlinI yakSI ne apane vizeSa ArAdhyadeva caMdranAtha svAmI kI mUrti pragaTa karake jagat meM unake nAma kA jayakAra karAkara Ananda kA anubhava kiyaa| usa stotra meM bIjAkSara 'vande' haiM / jisa kSaNa vande zabda svAmI samaMtabhadra ke mukha se nikalA, usI samaya caMdraprabhu bhagavAn kI apUrva pratimA pragaTa huI thI / " AcAryazrI ke samAdhAna se upasthita udbhaTa vidvAn unake viziSTa anubhava aura kSayopazama se prabhAvita ho gaye the / vahA~ se calakara saMgha eTA aayaa| bAda meM jalesara pahuMcA, pazcAt hAtharasa meM dharma prabhAvanA tathA lokakalyANa karatA huA saMgha alIgar3ha phuNcaa| alIgar3ha meM saMgha kA bhavya svAgata huaa| khUba dharma prabhAvanA huii| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 cAritra cakravartI mathurA cAturmAsa varSAkAla samIpa A jAne se saMgha ne mathurA pahuMcakara cAturmAsa karane kA nizcaya kiyaa| mathurA nagara prAcIna kAla se hI jaina saMskRti kA kendra rahA hai| samAja meM yaha prasiddha hai ki aMtima anubaddha kevalI jambU-svAmI kA nirvANa caurAsI mathurA se huA hai| kavi rAjamalla ne jaMbU-svAmI caritra meM likhA hai ki mAgha zukla saptamI ke zubha dina meM vipulAcala parvata ke zikhara se sudharma kevalI ne mokSa prApta kiyaa| usa dina bhagavAn jambU-svAmI munirAja ko, jaba dina kA AdhA pahara bAkIthA kevalajJAna prApta huaa| isake pazcAt gaMdhakuTI meM virAjamAna hokara una mahAprabhu ne magadha Adi bar3e-bar3e dezoM meM tathA mathurA Adi nagaroM meM vihAra kiyaa| isameM kevalI bhagavAn ne 18 varSa paryaMta dharmopadeza dete hue logoM ko AnaMda pradAna kiyaa| isake anaMtara una kevalI bhagavAn kA vipulAcala parvata se mokSa ho gyaa| ve aSTa karmoM se mukta hokara avinAzI anaMta sukha ke svAmI ho gye| isa kathana se yaha jJAta hotA hai ki jaMbUsvAmI kA mokSa magadha deza kI rAjadhAnI rAjagRhI ke samIpavartI vipulAcala parva se huA thaa| jaMbUsvAmI ne aneka dezoM meM aThAraha varSa vihAra kiyA thA, unameM mathurA kA bhI ullekha hai| ataH gaMdhakuTI kA Agamana mathurA meM mAnanA hogA, nirvANa sthala mAnanA asamyak hai| prAkRta nirvANa kANDa meM bhI likhA hai : mathurA meM vIra bhagavAn ko, ahicchatra meM pArzvanAtha svAmI ko maiM namaskAra karatA huuN| jaMbUvana ke madhya se mokSa prApta karane vAle jaMbUmunizvara kI vaMdanA karatA huuN| __ harivaMzapurANa meM vipulAcala parvata ko vipula zrIyukta likhA hai - ArUroha giriM tatra vipulaM vipulazriyaM (3-6-2), ataH vahA~ para hI jaMbUvRkSa kA vana rahA hogA, yaha mAnanA 1. tapomAse site pakSe saptamyAM ca zubhe dine| nirvANaM prApa saudharmo vipulaaclmstkaat||110|| tatrevAhani yAmArdha vyavadhAnavatiH prabhoH / utpannaM kevalajJAnaMjambUsvAmimunestadA // 112 // - jaMbUsvAmIcaritra-sarga 12 2. vijaharSatatobhUbhauzrito gaMdhakuTI jinH| magadhAdi-mahAdeza-mathurAdi-purIstathA // 11 // kurvan dharmopadezaMsa kevalajJAnalocanaH / varSASTadazaparyanta sthitastatra jinAdhipaH / / 120 // tatojagAma nirvANaM kevalI vipulaaclaat| karmASTakavinirmuktaHzAzvatAnaMdasaukhyabhAk // 121 // - jaMbUsvAmIcaritra-sarga 12 3. mahurAe ahichitte viirNpaasNthevvNdaami| jaMba muNiMdo vaMde Nivbuipatto vijNbuvnnghnne|| - prAkRtanirvANakAMDa Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 256 tarka saMgata dikhatA hai, kAraNa jaMbUsvAmIcaritra meM likhA hai ki tato jagAma nirvANakevalI vipulAcalAt, isa kAraNa mathurA ko jambUsvAmI kI nirvANa bhUmi mAnanA Agamokta bAta nahIM hai| aitihAsika dRSTi se vicAra karane para vidita hogA ki mathurA ne jainadharma kI prAcInatA ko pramANita karanevAlI atyanta mahatvapUrNa sAmagrI pradAna kI hai| ataH usakA nirvANa sthala na hote hue bhI apanA svayaM kA mahatva hai| mathurA ke kaMkAlI TIlA kI khudAI meM DA. phuharara ne aneka mahatvapUrNa jaina mUrtiyAM prApta kI thI, jo lakhanaU ke saMgrahAlaya meM haiN| mathurA ke saMgrahAlaya meM lagabhaga 60 digambara mUrtiyA~ haiN| bAda kI khudAI meM aura bhI jaina mUrtiyA~ upalabdha huI thI, kintu ve saba prAyaH khaMDita haiN| mathurA kI khudAI meM eka bhI zvetAmbara mUrti nahIM prApta huI hai| sabhI digambara jaina mUrtiyA~ hI haiN| mathurA meM eka devanirmita stUpa milA hai, jo zaka saMvat 76 kA arthAt IsvI san 76 +78 = 157 kA hai| usakI bhASA prAkRta hai aura lipi brAhmI hai| usa TIle meM 110 jaina zilAlekha prApta hue haiM, jo prAyaH kuzAna vaMzI rAjAoM ke samaya ke hai| smitha mahAzaya unako IsA kI prathama tathA dvitIya sadI kA mAnate haiN| eka khaDgAsana jaina mUrti para likhA hai ki yaha arahanAtha tIrthakara kI pratimA 76 samvat meM devoM ke dvArA nirmita isa stUpa kI sImA ke bhItara sthApita kI gii| mahatvapUrNa stUpa isa stUpa ke viSaya meM phuharara sAhaba likhate haiM ki yaha stUpa itanA prAcIna hai ki isa lekha kI racanA ke samaya stUpa Adi kA vRtAnta vismRta ho gayA hogaa| lipi kI dRSTi se yaha Adi lekha iMDosithiyana saMvat (zaka) arthAt 150 IsvI kA nizcita hotA hai| isalie IsvI san se aneka zatAbdI pUrva yaha stUpa banAyA gayA hogaa| isakA kAraNa yaha hai ki yadi usakI isa samaya racanA kI gaI hotI, jaba ki mathurA ke jainI sAvadhAnIpUrvaka apane hAla ko lekhabaddha karAte the, to isake nirmAtAoM kA bhI nAma avazya jJAta rhtaa| IsA se do sadI pUrva kI jaina sAmagrI isa viSaya meM smitha mahAzaya kA bhI yahI kathana hai| ataH yaha sambhava hai ki IsavI san ke pUrva usakA nirmANa huA hogA aura vaha kama se kama prAcInatama bauddha stUpa ke barAbara prAcIna rahA hogaa| mathurA saMgrahAlaya kI dUsarI riporTa meM likhA hai ki mathurA ke kaMkAlI TIlA meM IsA se do sadI pUrva kI mahatvapUrNa jaina sAmagrI upalabdha hotI hai| riporTa ke pRSTha 386 para IsvI san 162 kI jaina tIrthaMkara vRSabhanAtha kI mUrti kA ullekha hai jo ki eka kuTumbinI ne virAjamAna kI thI, tathA jisane apane pati, zvasura tathA guru ke nAma kA Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 cAritra cakravartI ullekha kiyA hai| isa devanirmita stUpa ke viSaya meM yazastilakacampU kI kathA vizeSa mahatvapUrNa hai| usameM batAyA hai, ki mathurA nareza kI mahAdevI urmilA rAnI ne aSTAhnikA mahAparva ke Agamana para sadA kI bhA~ti mathurA meM jinadharma ke ratha nikAle jAne meM sapatnI buddhadAsI dvArA vighna kA jAla racA dekhA, taba ciMtita ho mahArAnI ne somadattAcArya ke samIpa, jAkara kahA ki bhagavan ! maiMne pratijJA kI hai yadi Aja se do, tIna dina meM hone vAle aSTAhrikA kI pUjA meM pUrva krama ke anusAra jina bhagavAn kI pUjA ke hetu merA ratha nikalegA, to mere zarIra sthiti meM kAraNa rUpa vastuoM ke prati mere mana meM abhilASA hai arthAt taba maiM anna-jala lU~gI, anyathA merI abhilASA nahIM hai| vajrakumAra dvArA dharmaprabhAvanA kA nagara usa samaya saMgha meM upasthita zrI vajrakumAra muninAtha ne kahA, "mAtA, Apa cintA na karo, hama sarIkhe Apake bAlaka ke hote hue arhat bhagavAn kI pUjA meM vighna nahIM aayegaa|" isake pazcAt vajrakumAra munirAja drutagati se vidyAdharapura pahuMce aura bhAskara deva Adi ko apane Agamana kA kAraNa mathurA meM jinendra ke ratha ke vihAra karAne kI AvazyakatA btaayii| pazcAt daivika camatkAra tathA vaibhava ke sAtha mathurA meM bhagavAn jinendra ke ratha kA vihAra huA aura unake nimitta se mathurA meM arhat bhagavAn kI pratimAyukta eka stUpa kI sthApanA huI 'mathurAyAM cakra caraNaM paribhrabhayyArhat pratibimbAMkitamekaM stUpaM tatrAtiSThapat / ' ataH Aja bhI usa tIrtha kI devanirmita ke nAma se khyAti hai| 'ataevAdyApi tattIrthaM devanirmitAkhyayA prthte|' (yaza. ti. pR. 314-315, adhyAya 6, kalpa 18 / ) isI kAraNa prabhAvanAMga meM vajrakumAra kA nAma samaMtabhadra svAmI ne apane ratnakaraMDazrAvakAcAra meM likhA hai| isa varNana meM Agata adyApi' zabda se vidita hotA hai ki somadeva sUri ke samaya para dasavIM sadI meM vaha stUpa vidyamAna thaa| isa prakAra aitihAsika dRSTi se mathurA kI sAmagrI kA atyanta mahatvapUrNa sthAna hai aura usase jainadharma kI prAcInatA para mahAn prakAza par3atA hai| revatI rAnI mathurA kI hI thI amUDhadRSTi aMga meM prasiddha rAnI revatI mathurA ke nareza mahArAja varuNa kI rAnI thii| mathurA ke AsapAsa ke TIloM meM aura bhI mahatvapUrNa aitihAsika sAmagrI chipI huI hai| isase mathurA ko jaina saMskRti kA mahAn kendra mAnanA par3atA hai, kintu jambUsvAmI kI nirvANa bhUmi mAne jAne kA koI bhI AdhAra nahIM milaa| caurAsI mathurA meM jaMbUsvAmI ke caraNoM kI pUjA meM koI bAdhA nahIM hai, muktilAbha karane-karAne vAlI AtmAoM ke caraNoM kI sthApanA dUsarI jagaha Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 prabhAvanA bhI ho sakatI hai| ataH caraNacinhoM kI sthApanA kI jAtI hai, aura kI jAnI caahie| zvetAMbaroM meM caraNoM kI sthApanA karake pUjA karate haiN| zikharajI kA mukadamA jaba prIvikauMsila meM laMdana gayA thA, taba vahA~ caraNa aura caraNacinha pUjA kA bheda upasthita huaathaa| mahAtapasyA cAturmAsa meM AcArya zAntisAgara mahArAja mathurA meM raheMge, isase aisA lagA mAno kRSNapurI mathurA meM punaH vItarAgazAsana kI prabhAvanA kA puNya-yuga avatIrNa ho gayA ho| dUra-dUra ke hajAroM logoM ne Akara jIvita tIrtha kA darzana kara apane ko dhanya mAnA thaa| vahA~ AcArya mahArAja ne ghora tapa karanA prArambha kara diyA, sAta-sAta, ATha-ATha upavAsapUrvaka AhAra lenA sAdhAraNa bAta ho gaI thii| dekhane vAle jaina, ajaina sabhI loga cakita hote the| jo mathurA seroM miSTAnna ur3Ane vAle bahubhojI varga ke lie vikhyAta hai, vahA~ ATha-ATha dina taka anna kaNa bhI na le aura jala ke bindu bhI na grahaNa kie AdhyAtmika sAdhanA meM bar3I sAvadhAnI ke sAtha saMlagna AcAryazrI ko dekha kisake antaHkaraNa para prabhAva nahIM par3egA ? muni nemisAgarajI ne vasantarudrodara vrata prArambha kiyA thaa| zrI nemisAgara muni ne laghusiMhaniHkrIr3ita vrata kiyA thaa| aura bhI saMgha ke sAdhu mahAn tapazcaryA meM samudyata the| logoM ko aisA lagatA thA ki hama isa prasiddha mathurApurI meM purANaprasiddha saptaRSiyoM kA hI darzana kara rahe haiN| mahAn tapazcaryA, dharmadhyAna meM saMlagnatA, SaTAvazyaka pAlanapaTutA Adi bAteM ukta bhAvanA ko prabuddha karane meM vizeSa kAraNa thii| aisI prabhAvanA, aisA utsava aura tapasviyoM kA samAgama mathurA ke itihAsa meM AdarapUrvaka smaraNa kiyA jaaegaa| Agama meM dharma kI prabhAvanA ke kAraNoM meM tapazcaryA ko bhI hetu batAyA hai| aise ugra tapasviyoM ke dvArA bar3I prabhAvanA huii| dazalakSaNa parva ke pazcAt Azvina vadI tRtIyA ko mathurA nagara meM bar3e vaibhava ke sAtha jina bhagavAn kA ratha nikalA thaa| jahA~ mathurA meM pahale se varSA na hone se sUkhApana thA vahA~ tapasviyoM ke caraNa par3ate hI vipula varSA dvArA hariyAlI lahalahAne lgii| sAdhAraNa janatA isI prabhAva se prabhAvita aura Anandita thii| hajAroM ajaina bhAiyoM ne bhI rathotsava dekhakara apanA janma saphala kiyaa| vidveSI jana jaba taka jina bimba kA darzana nahIM karate haiM, taba taka to unakI viparIta bhAvanA jIvita rahatI hai, kintu jinake netra dhyAnapUrvaka jina bhagavAn kA darzana kara lete haiM, to ve bhagavAn kI zAnta vairAgyayukta mudrA ko dekhakara mana meM pachatAte haiM ki kyoM hamane vidveSa karane kA pApa kiyaa| aisI sthiti hajAroM kI hai| aba to sarvasAdhAraNa prema se jainamandiroM kA darzana kara zAnti prApta karate haiN| digambara, bAhyasAmagrIvihIna, zastrAdi rahita tathA bhayavimukta jainamUrti meM gItokta sthitaprajJa mahAyogI kA svarUpa parilakSita hotA hai| gItA (2,56) kA yaha padya Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 cAritra cakravartI manana yogya hai : duHkhesvatudvignamanA sukheSu vigataspRhaH / vIta-rAga-bhaya-krodhaH sthitdhiirmunirucyte|| artha : duHkhoM meM udvegarahita, sukhoM meM icchArahita, vItarAga, vItabhaya tathA vItakrodha muni sthitaprajJa kahA gayA hai| eka bAra eka prakhyAta brAhmaNa eDavokeTa hamase kahate the hamAre ghara ke pAsa jaina maMdira thaa| bacapana meM hamane suna rakhA thA, hastinA pIDyamAnopi na gacchet jainmndirm|' isase hama jaina mandira kabhI nahIM gye| eka bAra jaina mUrti kA darzana akasmAt ho gyaa| dekhate hI bhrama dUra huaa| mana meM bar3A prema paidA ho gyaa|' ukta dveSamUlaka kiMvadantI kA mUla yaha pratIta hotA hai, ki jaba samartha jainazramaNoM aura lokasevakoM ke prabhAva se sarvatra jainadharma kI vaijayaMtI phaharAne lagI, taba grAmINa bhAiyoM ko usa prabhAva se bacAne ke lie isa kahAvata kA jAla racA gayA, tAki loga jainamandira meM jAne se ddreN| DarA dene se bAlaka ke samAna janatA kI sthiti ho jAtI hai| Aja bhI jahA~ kahIM bhramabhAva vidyamAna hai usakA kAraNa pratyakSa-paricaya (direct knowledge) kA abhAva hai| zivapiMDI kI pUjA karane vAloM kA digambaratva ke prati virodha vicitra bAta hai| jaina digambara muni tathA mUrti meM kAma-krodha, tathA lobha bhAva kA abhAva pratyakSa gocara hotA hai| gItA (16, 20)meM kAma, krodha tathA lobha ko naraka kA dvAra ina zabdoM meM kahA hai : trividhaM narakasyedaM dvAraM nAzanamAtmanaH / kAmaH krodhastathA lobhastasmAdetat jaya jayet // kAma, krodha tathA lobha ye tIna naraka ke dvAra AtmA kA nAza karane vAle haiM, isase ina tInoM kA tyAga karanA caahie| inakA tyAgI daivIsampattisampanna ho mokSa pAtA hai, kAraNa daivIsaMpatti ko mokSa kA kAraNa kahA hai : - daivI saMpata vimokSAya // gItA 16,5 // AcArya zAMtisAgara mahArAja kI tapazcaryA ke prabhAva se nirvighna rathotsava nikalA aura vighnapriya logoM ne apane mana ko badala kara prema se jinamudrA ke darzana dvArA netroM ko saphala kiyaa| jainamahAsabhA kI janmabhUmi __isa yuga ke jainasamAja ke pramukha netA rAjA lakSmaNadAsa sI. AI. I. mathurAvAloM kA nAma bhArata bhara meM gaurava ke sAtha liyA jAtA rahA hai| inake hI pUrvajoM ne caurAsI kA vizAla jinamaMdira banavAyA thA, jo eka jabaradasta kile ke samAna dikhatA hai| inake hI Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 260 netRtva meM samAjahitArtha digabara jaina mahAsabhA kA janma mathurA meM huA thA, jisakI svarNajayaMtI san 1951 meM vaibhava ke sAtha indaura meM rAvarAjA sara seThahukumacandajI ke samakSa manAI gayI thI tathA jisakA udghATana madhyabhArata ke rAjapramukha zrImaMta mahArAja jayAsIrAva zinde, gvAliyara ne kiyA thaa| isa mahAsabhA meM pahale sabhI digambara jaina sammilita huA karate the| pahale isa mahAsabhA kA samAja meM itanA adhika gaurava thA ki isake utsava meM loga bar3I bhakti aura zraddhA se bhAga lete the| eka-eka vArSika utsava paMcakalyANaka kA Ananda pradAna karatA thaa| mahAsabhA kI svarNajayaMtI ke samaya para maiMne AcArya zAntisAgara mahArAja se mahAsabhA ke viSaya meM unake vicAra pUche, taba mahArAja ne kahA thA, 'di. jainadharma saMrakSiNI mahAsabhA ko hamArA AzIrvAda hai, kyoMki vaha dharmasaMkaTa meM nahIM DigI hai| Age bhI yaha dharma se nahIM DigegI aisI hameM AzA hai|' isa mahAsabhA ne Agama ke jJAtAoM ko utpanna karane ke uddezya se eka mahAvidyAlaya mathurA meM sthApita kiyA thaa| yogya vyavasthA na hone se vaha lagabhaga banda ho gayA hai| isa saMsthA ke dvArA jo samAja kI sevA huI usakA vizeSa zreya rAvarAjA sara seTha hukucandajI ke mahAn prabhAva tathA hArdika sahayoga ko thaa| rAvarAjA sara seTha hukumacaMdajI aura unakA brahmacarya prema unake viSaya meM AcArya mahArAja ne ye zabda kahe the, "hamArI assI varSa kI umara ho gaI, hindusthAna ke jainasamAja meM hukumacanda sarIkhA vajanadAra AdamI dekhane meM nahIM aayaa| rAja-rajavAr3oM meM hukumacaMda seTha ke vacanoM kI mAnyatA rahI hai| usake nimitta se jainoM kA saMkaTa bahuta bAra TalA hai| unako hamArA AzIrvAda hai, vaise to jina bhagavAn kI AjJA se calane vAle sabhI jIvoM ko hamArA AzIrvAda hai|' hukumacandajI ke viSaya meM eka samaya AcArya mahArAja ne kahA thA, "eka bAra saMghapati geMdanamala aura dADimacanda ne hamAre pAsa se jIvana bhara ke lie brahmacarya vrata liyA, taba hukumacanda seTha ne isakI bahuta prazaMsA kii| usa samaya hamane hukumacanda seTha se kahA 'tumako bhI brahmacarya vrata lenA caahiye|' hukumacanda ne turanta brahmacarya vrata liyA aura kahA thA, mahArAja ! AgAmI bhava meM bhI brahmacarya vrata mile| laukAntika kA pada pAkara punaH manuSya bhava meM bhI brahmacarya kA pAlana kruuN|' hukumacanda kA brahmacaryavrata para itanA prema hai|" digambara jaina mahAsabhA ko apanI mahatvapUrNa sevAoM dvArA alaMkRta karane vAle aura tana, mana, dhana se kAma karane vAle dharmavIra saraseTha bhAgacandrajI sonI ajamera vAle haiM, jinakI vaMzaparamparA se vItarAga dharma kI zraddhApUrvaka sevA kA ujjvala kArya hotA AyA hai| jinadharma kI sevA tathA AcArya zAMtisAgara mahArAja sadRza guru kI bhakti Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 cAritracakravartI karate samaya inako isa bAta kA ahaMkAra tanika bhI nahIM satAtA ki maiM koTyAdhIza huuN| mahAsabhA ko vizeSa gaurava mukhyarUpa se ina donoM mahAnubhAvoM ke kAraNa milaa| samAja ko unnata karane tathA jinadharma kI prabhAvanA kA kitanA bar3A kSetra par3A hai| lAkhoM loga sarAka, jaina kalAra Adi ke rUpa meM haiM jo apanI dharmakriyAoM ko bhUla cuke haiM, unako dharma meM sthira karane kA upAya jarUrI hai| mathurA kA cAturmAsa madhurasmRti se paripUrNa thaa| saptarSiyoM ne samAja ko sAmayika dharmopadeza dekara sumArga para lgaayaathaa| isa prakAra yaha cAturmAsa pUrNa ho gyaa| vihAra apAra janasamudAya ne azrupUrNa netroM se saMgha ke vihAra ke viyoga kI vyathA ko sahana kiyaa| jahA~ mahArAja kA eka dina ko vAsa ho jAtA hai, vahA~ ke loga unake caraNoM ko chor3anA nahIM cAhate, taba phira nirantara cAra mAha paryaMta unake caraNoM kA Azraya pAne vAloM ko viyoga kI vyathA honA svAbhAvika hI hai| kosI aura kosI se khurajA jaba saMgha kosIkalA~ pahu~cA, taba vahA~ bar3A hArdika svAgata kiyA gyaa| vahA~ di. jaina mahAsabhA kA adhivezana huaa| khUba prabhAvanA huii| AcAryazrI ke upadezoM se bahuta dharma lAbha huA, bahuta logoM ne vrata lie the| aba saMgha prasthAna karake samAja meM prakhyAta nagara khurajA A gyaa| vahA~ pahale seTha paMDita mevArAmajI prasiddha dharmAtmA aura lokasevaka tathA anya zrImAn dhImAn satpuruSa ho gaye haiN| usa parivAra ke seTha zAMtilAlajI rAnIvAloM ke sundara udyAna meM saMgha tthhraa| pauSa vadI dvitIyA ko rathotsava bhI huaa| pahale khurajA meM jaba rathotsava huAthA, taba anya dharmiyoM ne upadrava kiyA thaa| usa samaya jainiyoM ne tana, mana, dhana se ratha nikAlane kA prayatna kiyA thaa| taba bar3e vaibhava ke sAtha rathotsava nikalA thaa| khurajA ke ratha kI lAvanI banI huI hai| vaha aisI hI vIrarasa pUrNa hai jaise marAThoM ke pavAr3e hote haiN| yahA~ ke mandira vizAla haiM tathA pratimAe~ manojJa haiN| bhArata kI rAjadhAnI dehalI meM praveza __khurajA ke apane amRta-upadeza se upakRta karate hue saMgha ne prasthAna kara sikandarAbAda meM nivAsa kiyaa| isake anantara gAjiyAbAda tathA zahAdarA hote hue pauSa sudI dazamI ko saMgha ne bhArata kI rAjadhAnI dillI meM praveza kiyaa| dillI meM jainiyoM kI saMkhyA usa samaya paMdraha-bIsa hajAra ke karIba thii| kahate haiM, aba pacAsa hajAra se bhI adhika saMkhyA ho gaI hai| vahA~ dhArmika prakRti ke loga bahuta haiM, isalie saMgha ke Ane para dillI samAja Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA ke roma-roma meM AnaMda vyakta hotA thaa| rAjadhAnI ke yogya gauravapUrNa julUsa dvArA AcArya zAMtisAgara mahArAja ke prati bhakti vyakta kI gii| bar3e-bar3e pratiSThita tathA vicArazIla nAgarika tathA ucca adhikArI loga AcAryazrI ke darzanArtha Ate the, aneka mahatvapUrNa prazna karate the tathA samAdhAna prApta kara harSita hote the / 262 eka aMgreja kA zaMkA samAdhAna eka dina eka vicAravAn bhadra svabhAva bAlA aMgreja aayaa| usane pUchA thA, "mahArAja ! Apane saMsAra kyoM chor3A, kyA saMsAra meM rahakara Apa zAMti prApta nahIM kara sakate the ?" mahArAja ne samajhAyA, "parigraha ke dvArA mana meM caMcalatA, rAga, dveSa Adi vikAra hote haiN| pavana ke bahate rahane se dIpazikhA kaMpanarahita nahIM ho sakatI hai| pavana ke AghAta se samudra meM laharoM kI paramparA uThatI jAtI hai| pavana ke zAnta hote hI dIpaka kI lau sthira ho jAtI hai, samudra prazAnta ho jAtA hai, isI prakAra rAga-dveSa ke kAraNa rUpa, dhana, vaibhava, kuTumba Adi ko chor3a dene para mana meM caMcalatA nahIM rahatI hai| mana ke zAnta rahane para AtmA bhI zAnta ho jAtI hai| nirmala jIvana dvArA mAnasika zAnti (mental peace) AtI hai| viSaya bhoga kI Asakti ke dvArA isa jIva kI manovRtti malina hotI hai| malina mana pApa kA saMcaya karatA huA durgati meM jAtA hai| parigraha ko rakhate hue pUrNatayA ahiMsA - dharma kA pAlana nahIM ho sakatA hai, ataeva AtmA kI sAdhanA nirvighna rUpa se karane ke lie viSayabhogoM kA tyAga Avazyaka hai| viSaya bhogoM se zAnti bhI to nahIM hotI hai| Aja taka itanA khAyA, piyA, sukha bhogA, phira bhI kyA tRSNA zAnta huI ? viSayoM kI lAlasA kA roga kama huA ? vaha to bar3hatA hI jAtA hai| isase bhoga ke badale tyAga kA mArga aMgIkAra karanA kalyANakArI hai / saMsAra kA jAla aisA hai ki usameM jAne vAlA mohavaza kaidI bana jAtA hai| vaha phira AtmA kA citavana nahIM kara pAtA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki jaba jIva maratA hai, taba saba padArtha yahIM raha jAte haiM, sAtha meM apane karma ke sivAya koI bhI cIja nahIM jAtI hai, isase bAhya padArthoM meM magna rahanA, unase moha karanA avicArita kArya hai / " isa viSaya meM AcArya kI mArmika, anubhavapUrNa bAteM sunakara harSita ho vaha aMgreja natamastaka ho gyaa| bar3e-bar3e jaja, bairisTara, prophesara Adi bhI Ate the / eka dina eka DisTrikTa jaja mahodaya aaye| unhoMne muni caMdrasAgara mahArAja se bahuta dera taka sUkSma carcA kii| apane sandehoM kA nivAraNa kara tathA gurudeva ko praNAma kara ve cale gaye / jJAna tathA cAritra sampanna saMgha ke kAraNa apUrva prabhAvanA ho rahI thI / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 cAritra cakravartI usa samaya san 1930 meM lAuDaspIkara navIna hI vastu thii| eka dina bhASaNa ke samaya usakA bhI upayoga kiyA gayA thaa| Aja usakA mahatva nahIM jJAta hotA, kintu jaba vaha Arambha meM sabake samakSa AyA thA, taba loga cakita the, vijJAna ke isa adbhuta AviSkAra para, jisane mandadhvani vAloM kI bAtoM ko bhI sabake pAsa taka pahu~cAne meM sahAyatA kii| isake pahale bar3I sabhAoM meM vahI vaktA saphala ho pAtA thA, jisakI AvAja joradAra hotI thii| aba isa yaMtra ne AvAjakRta vizeSatA ke mahatva ko dUra kara diyaa| isake adhika upayoga ho jAne se yaha bhayaMkara trAsadAyaka bhI bana gayA hai| muni saMgha kA janatA para bar3A prabhAva par3atA thaa| bahuta-se musalamAnoM Adi ne mAMsa tathA madirA kA tyAga kiyA thaa| camAra, bhaMgI Adi harijanoM kA mahArAja ne saccA kalyANa kiyA thaa| bahuta se garIba sAdhu mahArAja ke darzana ko Ate the| mahArAja premamaya bolI meM samajhAte the, "bhAI, jIvoM kI dayA pAlane se jIva sukhI hotA hai| dUsare jIvoM ko mArakara khAnA bar3A pApa hai| isase hI jIva duHkhI rahatA hai|" mahArAja ke zabdoM kA bar3A prabhAva hotA thaa| tapazcaryA se vANI kA prabhAva bahuta adhika ho jAtA hai| saikar3oM-hajAroM harijanoM Adi logoM ne zarAba tathA mAMsa-sevana kA tyAga kiyA thA tathA aura bhI vrata loga lete the| agni meM saMtapta kiyA gayA svarNa vizeSa dIptimAna hotA hai, usI prakAra tapogni dvArA jIvana vANI, vicAra, malinatA vimukta ho tejomaya tathA divyatApUrNa hote haiN| AcAryazrI kI bhakti itanI bar3ha rahI thI ki lagabhaga sattara assI cauke lagA karate the| binA zUdra jala kA AjIvana tyAga kie koI AhAra nahIM de sakatA thaa| Aja kI paristhiti meM choTe-se niyama kA nirvAha karanA sarala kAma nahIM hai, phira vaha niyama dekhane meM choTA hai, kintu usakA pAlana karanA bar3e nagara meM paryApta manobala tathA kaSTasahiSNutA ke binA nahIM bana sakatA hai| mahArAja ko AhAra dene ke apUrva saubhAgya ke Age niyama kI kaThinatA kucha bhI nahIM dikhatI thii| Aja niyama lene vAle kahate haiM ki isa choTI-sI pratijJA ne hamArA azuddha bhojana se piNDa chur3A diyA ataH yaha AtmakalyANa ke sAtha-sAtha zarIra kI nIrogatA kA bhI kAraNa bana gii| isane svAvalaMbI jIvana ko bhI preraNA dii| rAjanaitika kSetra meM gAMdhIjI ke kathanAnusAra carakhA kAtane se jaise dezasevA ke kSetra meM jhukAva hotA thA, vaise hI jala ke niyama se yahA~ bhI AdhyAtmikatA kI ora pragati hotI thii| dehalI tathA paMjAba prAnta meM yavanoM ke samparkavaza atyadhika zithilAcAra pAyA jAtA hai| AcArya saMgha ke prasAda se usameM bahuta kucha sudhAra huA thaa| vasantapaMcamI ko AcArya mahArAja kA kezaloMca dekhane ko apAra janasamudAya ikaTThA huA thaa| usa samaya mahAn saMyamI ke kezoM kI kImata eka dharmAtmA jauharI ne 1101) kI namra bheMTa dekara kI unhoMne una kezoM ko bar3e samArohapUrvaka yamunA nadI meM kssepe| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 264 kezaloMca ke dUsare dina vihAra kara saMgha ne zahAdarA, khekar3A Adi sthAnoM meM hajAroM jIvoM kA kalyANa karate hue bar3auta meM dharmaprabhAvanA kii| vANIbhUSaNa paM. tulasIrAmajI kAvyatIrtha, adhyApaka, jaina hAIskUla ne AcAryazrI kI stuti meM eka sundara kavitA banA kara saMskRta meM par3hI thii| Aja bar3auta kA hAIskUla vizAla jaina DigrI kaoNleja ke rUpa meM vRddhigata huA hai| ___ phAlguna sudI tIja ko saMgha juhor3I AyA, pazcAt mulher3A phuNcaa| yahA~ bar3e Ananda se rathotsava huA thaa| hajAroM bhAI bAhara se Aye the| AcAryazrI ke caraNaprasAda se samAja meM ekya kI vRddhi huii| meraTha saradhanA hote hue saMgha meraTha aayaa| yahA~ bhI acchI dharmaprabhAvanA huii| samAja ne sundara maNDapa banAyA thA, jisameM virAjamAna hokara guruoM kA divya upadeza janatA ne sunA thaa| caitra sudI navamI ko saMgha hastinApura A gyaa| hastinApura kSetra(dAna tIrtha bhUmi) yaha sthAna jainasaMskRti ke prAcInatama sthaloM meM hai| Adi tIrthaMkara bhagavAn vRSabhadeva chaha mAsa ke upavAsa ke uparAMta vividha sthAnoM meM vihAra karate hue vaisAkha sudI tRtIyA ko yahA~ Ae the| usa samaya janatA meM bar3I halacala utpanna ho gaI thii| karmabhUmi ke Arambha kAla meM kisI ko yaha patA nahIM thA ki bhagavAn maunarUpa se vihAra kyoM kara rahe haiN| hastinApura ke nAgarikoM ko prabhu ke Agamana kA jaba patA calA, taba loga kahane lage, 'bhagavAn AdinAtha prabhu pratIta hotA hai, hamAre pAlana hetu yahA~ padhAre haiN| calo, zIghra calakara una devAdhideva kA darzana kareM, tathA bhakti-pUrvaka pUjA kreN|' koI-koI kahate the ki zruti meM sunate haiM ki isa jagat ke pitA yaha haiN| hamAre daiva se unakA, sanAtana prabhu kA pratyakSa darzana ho gyaa| inake darzana se netra saphala hote haiM, inakI carcA sunane se karNa kRtArtha hote haiN| ina prabhu kA smaraNa karane se ajJa prANI bhI puNya antaHkaraNa bana jAtA hai| itane meM vizAla janasamudAya, hastinApura ke nareza mahArAja somaprabha, mahArAja zreyAMsa ke rAjaprAsAda ke samakSa ikaTThA ho gyaa| tatkAla siddhArtha nAma ke dvArapAla ne bhagavAn kA Agamana nareza bandhu ko vidita kiyaa| kSaNabhara meM digambara mudrAdhArI Adiprabhu kA darzana huaa| akSaya tRtIyA bhagavAn ke rUpa kA darzana hote hI zreyAMsa mahArAja ko jAtismaraNa ho gyaa| ataH Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 cAritra cakravartI purAtana saMskAra ke prabhAva se dAna dene kI buddhi utpanna ho gii| unako smaraNa ho gayA ki hamane cAraNa RddhidhArI muniyugala ko zrImatI aura vajrajaMgha ke rUpa meM AhAra diyA thA / isa puNya smRti kI sahAyatA se zreyAMsa mahArAja ne ikSurasa kI dhArA ke samarpaNa dvArA eka varSa ke mahopavAsI jinendra AdinAtha prabhu ke nimitta se apane bhAgya ko kRtArtha kiyaa| isa akSayadAna ke kAraNa 'akSaya tRtIyA' parva parama mAMgalika avasara mAnA gyaa| kisI bhI mAMgalika kArya karane meM 'akSaya tRtIyA' ko svataH siddha pavitra mAnA jAtA hai| isa dAna ke kAraNa cakravartI bharatezvara AyodhyA se isI hastinAgapura meM padhAre the, aura unhoMne mahArAja zreyAMsa kI pUjA-stuti karate hue kahA thA, 'he kururAja ! he zreyA~sa ! Aja tuma bhagavAn vRSabhadeva ke samAna hamAre liye pUjanIya ho, kAraNa zreyAMsa tuma dAnatIrtha ke pravartaka ho, tuma mahAn puNyazAlI ho / 1 bharatezvara ne zreyAMsa mahArAja ko 'mahAdAnapati' kahA thaa| unake zabda the- mahAdAnapate brUhi kathaM jJAtamidaM tvayA (20, 126, mahApurANa) / isa dAna kI anumodanA dvArA anekoM ne mahAn puNyasaMcaya kiyA thA - 'dAnAnumodanAtpuNyaM paropi bahavo'bhajana' (20, 107 mahApurANa) / satkArya kI hRdaya se sarAhanA karane vAlA bhI sAtizaya puNya kA bandha karatA hai| yaha hastinApura dAna - tIrthakara kI bhUmi hone se parama AdaraNIya haiN| harivaMza purANa meM likhA hai ki jaba dharma tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva kI pUjA huI aura ve tapa kI vRddhi ke hetu vahA~ se cale gae, taba devatAoM ne dAna - tIrthaMkara zreyAMsa kI abhiSekapUrvaka pUjA kI thI / ' bhagavAn zAMti, kuMthu, arahanAtha kI janmabhUmi isa hastinAgapura kI bhUmi para zreSTha vaibhava apanI pavitra lIlA dikhA cukA hai| apanI puNyabhAvanA ke dvArA vaMdaka vyakti usa purAtana purANagata itihAsa ko smRtipatha meM utAra sakatA hai| isa bhUmi ko bhagavAn zAMtinAtha, kuMthunAtha, arahanAtha ina tIna tIrthakaroM ne apane garbha janma tathA tapakalyANa ke dvArA pavitra kiyA thaa| - mahAkavi banArasIdAsa ne saMvat 1657 meM isa puNyasthala para pahuMca kara cakravatI tIrthaMkara kI pUjA kI thI, unhoMne likhA hai ki : ahichatA hathinApura jAta / cale banArasi uThi parabhAta / / mata aura bhArajA saMga / ratha baiThe dhari bhAu abhaMga // 580 // 1. bhagavAniva pUjyosi kururAja tvamadya naH / tvaM dAna - tIrthakRt zreyAn tvaM mahApuNyabhAgasi // Adi purANa, parva 20, zloka 127 // 2. abhyarcite tapovRddhai dharma- tIrthaMkare gate / dAnatIrthaMkaraM devAH sabhiSekamapUjayan / / harivaMza purANa, parva 6, zloka 166 // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 prabhAvanA pacahattare poha, subha ghrii| ahichatte kI pUjA krii|| milie hathinApura tahA~ / zAMti kuMthu ara pUje jahA~ // 581 // zAMti-kuMthu-aranAtha ko, kInoM eka kvitt| tAko par3heM banArasI, bhAva bhagati sau citta // 582 // zrI visasena naresa, sUra, nRparAya sudaMsana / acirA siriyA devi, karahi jisa deva prsNsn| tasu nandana sAraMga, chAga, nandAvata laMchana / cAlisa, paitisa, tIsa, cApa kAma kAyA chavi kaMcana / / sukhadAsi banArasidAsa mani, nirakhata mana aanndii| hathinApura, gajapura, nAgapura, zAMti, kuMthu, ara vaMdaI // 583 // zAMtinAtha bhagavAna kI mAtA airAdevI thIM, kuMthunAtha svAmI kI jananI zrImatI thI, arajina kI mAtA mitrA thiiN| manaraMgalAla ne arajina kI pUjA kI jayamAlA meM likhA hai - ____ jaya mitrA devI ke sunaMda, mukha zobhita tuma akalaMka cNd| zAMti, kuMthu tathA ara jina cakravartI bhI hue haiN| ye tInoM kAmadeva pada ke dhAraka bhI haiN| rakSAbandhana parva kA janmasthAna bhI hastinApura akSayatRtIyA parva kA sambandha jisa prakAra hastinAgapura se hai, isI prakAra rakSAbaMdhana parva bhI isI nagara se sambandhita hai| hastinAgapura kA zAsana padyanareza ke hAtha meM thaa| unake choTe bhAI mahAmuni viSNukumAra the| yahA~ akaMpanAcAryAdi sAta sau muniyoM ke saMgha ne cAturmAsa kiyA thaa| vahA~ hI naramedha yajJa ke nAma se muniyoM ke vinAza kA pAkhaNDa racane vAle maMtrI bali ne sAta dina kA zAsana prApta kara rakhA thA, kintu viSNukumAra munirAja ke puruSArtha se zrAvaNI pUrNimA ko vaha dharmasaMkaTa dUra huA thaa| bali ko apane pApakarma ke kAraNa nindA prApta huI thI aura vaha deza ke bAhara nikAlA gayA thaa| isa dRSTi se jaise yaha sthala dAna-tIrthaMkara, dharma tIrthakara kI mUrti hai, usI prakAra vAtsalya bhAva ke ujjvala Adarza viSNukumAra kI bhI janmabhUmi rahA hai| purANoM ke parizIlana se bhavyajIvoM ko aisI vipula sAmagrI milatI hai, jo isa bhUmi ke jainavaibhava ke saMbaMdha meM batalAtI hai| bhAratavarSa meM sabhI loga ise mahAbhArata ke mahAsamara kI bhUmi ke rUpa meM jAnate haiN| mahAbhArata mahAkAvya kA prameya isI bhUmi ne pradAna kiyA hai| 1. baline vacanabaddha hone para padyanareza se 7 dina kA rAjya mA~gAthA-dIyatAM me'dyarAjyaM satpadinAvadhi (20, 21 harivaMza purANa) Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 cAritra cakravartI akSayatRtIyA puNyaparva saMgha ne yahA~ hI vyatIta kiyaa| usa dina jisa ghara ko AcArya mahArAja ne AhAra-grahaNa dvArA pavitra kiyA thA, vaha mahArAja zreyAMsa ke akSayadAna kI smRti karAtA thaa| samAja bhI usI bhAvanA se apane ko kRtArtha mAnatA thaa| yahA~ saMgha ne savA mAha nivAsa kiyA thaa| utane samaya paryanta AsapAsa ke logoM kA AnA-jAnA lagA rhaa| usase vahA~ melAsadRza lagatA rhaa| yahA~ se svaparopakAra karate hue AcArya mahArAja ne baisAkha sudI caudasa ko vihAra kiyaa| khataulI hote hue jyeSTha sudI navamI ko saMgha mujaphpharapura aayaa| yahA~ acchI dharmaprabhAvanA huii| dillI cAturmAsa isa prakAra aneka sthAnoM ke bhavya jIvoM kA kalyANa karate hue dillI samAja ke saubhAgya se punaH saMgha vahA~ A gyaa| saMgha ne rAjadhAnI meM hI cAturmAsa karane kA nizcaya kiyaa| saMgha kA nivAsa dariyAgaMja meM huA thaa| pahale gurudeva ke viyoga se jina logoM ko saMtApa pahu~cA thA, unake Ananda kA pArAvAra na rahA jaba unako yaha jJAta huA ki aba dillI kA bhAgya punaH jaga gayA, jahA~ aise mahAn munirAja kA cAra mAha taka dharmopadeza hogaa| vahA~ zrAvaNa vadI caudasa ko AcAryazrI kA kezaloMca huaa| khUba prabhAvanA huii| hajAroM jaina-ajainoM ne usa tapazcaryA ko dekhakara apane janma ko saphala smjhaa| bahuta loga to prabhu se yaha prArthanA karate the ki kabhI hamArI AtmA bhI isa mahAn tapasyA karane ke yogya bana jaave| mahApurANa meM zrAvakoM ke saMskAroM kA varNana karate hue caulakarma meM yaha maMtra AyA hai 'nirgrantha muNDabhAgI bhv|' isakA bhAva yaha hai, he zizu, abhI to tere kezoM ko nAI dvArA dUra karAyA hai, kintu AgAmI tU nirgrantha dIkSA dhAraNa karate hue kezoM ke loca dvArA muMDita mastaka vAlA bane aisI AkAMkSA hai| yahA~ to kezaloMca se saMskRta AcAryazrI kA mastaka usa maMtra ko vartamAna meM cAritArtha karatA thaa| logoM ke mana meM AzaMkA hotI thI ki aMgrejoM kA rAjya hai, kahIM rAjadhAnI meM muni vihAra para pratibaMdha na A jAve, kintu AcAryazrI ke sAmane bhaya kA nAma nahIM thaa| ve to pUrNatayA nirbhaya haiN| mRtyu se bhI sadA jUjhane ko taiyAra rahate rahe haiN| unako kisa bAta kA Dara hogaa| hA~! jinendrAjJA ke ullaMghana se ve sadA Darate rahe haiN| ve yahI dhyAna rakhate the ki kahIM kadAcit jinendra bhagavAn ke Adeza kA bhaMga hamase na ho jaave| ve zAstrokta jIvana vyatIta karate the| samasta dehalI meM digambara muniyoM kA svataMtra vihAra muni saMgha dariyAgaMja meM sthita thA, kintu saMgha ke sAdhu AhAra ke lie dillI zahara ke Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 268 mukhya-mukhya rAjapathoM se AyA-jAyA karate the / kahIM bhI koI roka-Toka nahIM huii| yaha unake tapa kA mahAn teja hI thA, jo isa jamAne meM sAta digambara muniyoM kA saMgha nirvighna rIti se bhArata kI rAjadhAnI meM bhramaNa karatA rhaa| bar3e-bar3e rAjyAdhikArI, nyAyAdhIza Adi mahArAja ke darzana karake apane ko dhanya mAnate the / digambara muniyoM kA vihAra na hone se kaI logoM ko digambaratva yathArtha meM 'aMdhe kI Ter3hI khIra ' jaisI samasyA bana jAyA karatA hai, kintu pratyakSa paricaya meM Ane vAle logoM ko ve paramArAdhya, sarvadA, vandanIya aura mukti kA ananya upAya pratIta hote haiN| Azvina mAsa meM AcArya mahArAja ne vaidavAr3A meM Akara nivAsa kiyA thaa| Aja vahA~ AcAryazrI kI smRti meM zrI zAMtisAgara di. jaina kanyA zAlA cala rahI hai / kucha samaya taka saMgha pahAr3IdhIraja nAma ke muhalle meM rahA aura AsapAsa sarvatra vihAra karatA rhaa| kucha kAla paryanta saMgha ne dharmapurA meM nivAsa kiyA thA / Azvina sudI aSTamI ko vaidavAr3A meM AcArya mahArAja kA kezaloMca huA thA / vahA~ AcAryazrI ke dvArA sabhI logoM ko mahAn zAMti tathA AnaMda prApta huA thaa| smAraka staMbha saMgha ke dehalI cAturmAsa kA smAraka eka laghu staMbha lAla kile ke sAmane vAle lAlamaMdira ke bahirmArga meM vidyamAna hai, usameM saMghastha sAdhuoM kA jIvana-paricaya saMkSepa meM diyA gayA hai| isa satkArya kA anukaraNa una sthAnoM para upayogI hai jahA~ AcAryazrI kA vizeSa kAlaparyanta nivAsa rahA ho / apUrva dharmaprabhAvanA AcAryazrI ke dehalI prAnta meM vihAra karane se janatA meM apUrva dhArmika jAgaraNa huA / ne mahArAja ke zreSTha vyaktitva kA paricaya prApta kiyaa| unhoMne anubhava kiyA ki gurudeva kA jIvana lokottama hai / vaha itanA ujjvala hai ki unake samakakSa mUrti kA vizvabhara meM darzana nahIM hotaa| jagat meM sAdhutva ko svIkAra karate hue bhI parigraha pizAcI se kisakA piMDa chUTatA hai ? kucha loga parigraha dhAraNa karate hue apane buddhi-kauzala se apane ko aparigrahI kahate haiN| ve kahate haiM, hamArI Asakti ina vastuoM meM nahIM hai| yaha spaSTa AtmavaMcanA hai / bAhya vastuoM ke prati mamatA nahIM hai to phira unakA saMgraha, saMrakSaNa, upabhoga Adi kyoM karate haiM ? isa prazna kA prAmANika tathA manovaijJAnika samAdhAna unake pAsa nahIM hai| aisI asvaccha vRtti se na AtmA kA saccA hita hotA hai aura na nirvikalpa jIvana kA svAda hI AtA hai| Aja ke duHkhI vizva ko apanI samasyAoM ko sulajhAne kA prakAza AcAryazrI ke samAna ina zramaNoM ke jIvana se prApta hotA hai| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 cAritra cakravartI dharma puNyadhArA AcArya mahArAja ke dvArA atyadhika saMyama, vrata, niyama kA pracAra huaa| loga zrAvaka ke kartavyapAlana meM kaTibaddha ho ge| karanAla, Adi bahuta sthAnoM meM vidveSabhAva dUra hokara vAtsalya kI madhura dhArA bahane lgii| isa prakAra zithilAcAra ke svacchaMda pracAra kI bhUmi meM AcArya mahArAja ne dharma kI puNyadhArA pravAhita karane ko lokottara kArya kiyaa| dehalI prAMta atyadhika ThaMDA hai| uSNa kAla meM bhI bar3A bhayaMkara rahatA hai| donoM RtuoM kI bhISaNatA ko sAmyabhAva se sahana karate hue ina muniyoM ne yaha pramANita kara diyA thA ki hIna saMhanana meM bhI satsaMkalpa, AtmavizvAsa aura jinendra-bhakti ke avalaMbana se aisI tapasyA ho sakatI hai, jo caturthakAlIna muniyoM kI tapaHsAdhanA kA smaraNa karA deve| dillI ke vizAla, bahumUlya, kalApUrNa aneka jinAlaya bar3e manojJa haiN| ve jainiyoM kI ujjvala jinabhakti tathA samunnata sthiti kA paricaya karAte haiN| dharmapurA ke maMdira meM zrI jI ke siMhAsana kI kArIgarI apUrva hai| tAjamahala kI kalA se bhI sUkSma aura sundara kalA kA usameM digdarzana karAyA gayA hai| naMdIzvaradvIpa kI racanA vAlA maMdira bar3A bhavya mAlUma par3atA hai| lAlakile ke aitihAsika tathA mahatvapUrNa sthAna ke sAmane vidyamAna lAlamaMdira jaina gaurava kA dyotaka hai| mugala kAla meM bhI vaha maMdira kile ke sAmane hote hue bhI kahate haiM ki zAsana devatA ke prabhAvavaza akSuNNa rahA AyA hai| vahA~ padmAvatI devI kI bar3I mahimApUrNa mUrti hai| hajAroM loga darzanArtha AyA karate haiN| aneka mahatvapUrNa saMsthAeM bhI dillI meM haiN| isa vaibhava ke sAtha AcArya saMgha ke AvAsa hone se dehalI meM sone meM sugaMdha kI kahAvata caritArtha huI thii| dharma-dhyAna meM sAnaMda samaya bItate na mAlUma par3A aura cAturmAsa pUrNa ho gyaa| arabI meM eka kahAvata hai 'pAnI eka sthAna para rahane se badabUdAra ho jAtA hai| dUja kA caMdra yAtrA meM rahane se pUrNa caMdra bana jAtA hai|' yadi sAdhuloga vihAra na kareM, to anya sthAna ke jIvoM kA kisa prakAra hita hogA? dehalI se vihAra ataH vItarAga tathA nispRha sAdhuoM ne dehalI kA mamatva na karake vahA~ se prasthAna kara diyA aura agahana sudI tRtIyA ko gur3agAMva pahuMca kara janatA ko kRtArtha kiyaa| yahA~ mahArAja kA kezaloMca huA thaa| lagabhaga do hajAra pratiSThita nAgarikoM ne jaina muni kI tapazcaryA dekhakara dharma kI mahattA ko smjhaa| isa ora kabhI aise mahApuruSoM kA padArpaNa nahIM huA thaa| ataH mahArAja ke vihAra se isa tarapha adbhuta jAgRti huii| aMdherI duniyA meM AdhyAtmika jyoti jgii| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA kyA muni ko kezaloMca meM kaSTa va zItAdi kA anubhava hotA hai ? san 1643 ke sitambara ke antima saptAha meM AcArya mahArAja zeDavAla meM virAjamAna the| maiM vahA~ unake caraNoM meM darzanArtha pahuMcA thaa| vahA~ munirAja dharmasAgarajI kA kezaloMca ho rahA thA / 270 usa samaya AcArya mahArAja ne mujhe pAsa meM bulAkara kahA thA, " dekho ! yaha kezaloMca kI kriyA bahuta kaThina hotI hai| isakI kaThinatA bhI taba taka hI anubhava meM AtI hai, jaba taka zarIra meM ekatvabuddhi rahatI hai / ' maiMne pUchA, " mahArAja ! bhedabuddhi hone se kaSTa kaise dUra rahegA ?" mahArAja ne kahA, " cUlhe meM lakar3I lagAne se tumhArA zarIra jalatA hai kyA ?" maiMne kahA, "nahIM jalatA hai / " mahArAja, " isI prakAra zarIra ko pIr3A hone para AtmA kA kyA bigar3atA hai ?" mahArAja ne eka bAta batAI thI ki eka kSullaka ne ailaka vrata dhAraNa kiyA thA, kintu kezaloMca kI kaThinatA sahya na hone ke kAraNa ailaka pada ko chor3akara punaH kSullaka pada at dhAraNa kiyA thA / muni ko zItAdi kA anubhava hotA hai ? eka bAra bhayaMkara zIta par3a rahI thI va citta ko ka~pA dene vAlI havA cala rahI thI, taba maiMne pUchA thA, "mahArAja ! zIta Rtu meM, grISma Rtu, digambara sAdhu ko vedanA hotI hai yA nahIM ? kyA ThaMDa yA garmI kA anubhava nahIM hotA hai ?" mahArAja ne kahA, " zIta kA anubhava hotA hai, uSNatA kA anubhava hotA hai, kintu sAdhu duHkhI nahIM hotA hai| zAMta bhAva se vaha kaSTa sahana karatA hai / " gur3agA~va se vihAra karatA huA saMgha pharrukhanagara pahu~cA / vahA~ saMgha pandraha dina ThaharA / pUrva prabhAvanA huii| zrIjI kA vihAra karAyA gayA thaa| pauSa sudI cautha ko saMgha rivAr3I AyA, vahA~ 18 dina taka saMgha alavara rAjya meM rahA / alavara pazcAt vihAra karate hue AcArya saMgha alavara zahara meM aayaa| rAjya kI ora se acchI vyavasthA kI gaI thI / yahA~ bahuta dharma prabhAvanA huii| ucca rAja- karmacArI, zrImAndhImAn mahArAja ke pAsa Akara carcA karate the aura zaMkA samAdhAna se santuSTa hokara jAte the| phAguna sudI dazamI ko alavara meM bhagavAn ko ratha meM virAjamAna kara nagara vihAra huA thA / mahatvapUrNa zaMkA samAdhAna alavara meM eka brAhmaNa prophesara mahAzaya AcAryazrI ke pAsa bhaktipUrvaka Ae aura Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 cAritra cakravartI pUchane lage ki-" mahArAja ! dUdha kyoM sevana kiyA jAtA hai ? dugdhapAna karanA mUtrapAna ke samAna hai?" __ mahArAja ne kahA, "gAya jo ghAsa khAtI hai, vaha sAta dhAtu-upadhAtu rUpa banatA hai| peTa meM dUdha kA koThA tathA mala-mUtra kA koThA judA-judA hai| dUdha meM rakta, mAMsa kA bhI saMbaMdha nahIM hai| isase dugdhapAna karane meM mala-mUtra kA saMbaMdha nahIM hai|" / isake pazcAt mahArAja ne pUchA, "yaha batAo ki tAlAba, nadI Adi meM magara, machalI Adi jalacara jIva rahate haiM yA nahIM ?" prophesara, "hA~ ! mahArAja ve rahate haiM, vaha to unakA ghara hI hai|" mahArAja," aba vicAro jisa jala meM machalI Adi, jIvoM kA mala-mUtra mizrita rahatA hai, use Apa pavitra mAnate hue pIte ho, aura jisakA koThA alaga rahatA hai, usa dUdha ko apavitra kahate ho, yaha nyAyocita bAta nahIM hai|" isake pazcAt mahArAja ne kahA, "hama loga to pAnI ko chAnate haiM, kintu jo binA chanA pAnI pIte haiM, unake pIne meM malAdi kA upayoga ho jAtA hai|" yaha sunate hI ve vidvAn cupa ho gye| saMdeha kA zalya nikala jAne se mana ko bar3A saMtoSa hotA hai| punaH mahArAja ne yaha bhI kahA,"jo yaha socate haiM ki bacce ke lie hI dUdha hotA hai, vaha bhI doSayukta kathana hai| bacce kI AvazyakatA se adhika dUdha hotA hai|" AcAryazrI kI isa anubhava ukti se una paThita puruSoM kI bhrAMti dUra ho jAtI hai, jinhoMne dUdha grahaNa ko sarvathA krUratApUrNa samajha rakhA hai| __jApAnI, koriyA, iNDocInavAsI cInI loga dUdha lenA paMsada nahIM karate haiN| ve samajha baiThe haiM ki isase govatsa ke prati nirdayatA kA pradarzana hotA hai| Azcarya hai, ki jo cInI, jApAnI Adi loga ahiMsAvAdI buddhadeva kI carcA karate hue chipakalI, sA~pa, bicch sadRza bhISaNa jantuoM taka ko apanI udara darI meM pahuMcA dete haiM, ve nirdoSa dUdha meM bhI hiMsA kI kalpanA karate haiN|' yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki jaba bacce ke mara jAne para bhI gAya, bhaiMsa dUdha detI haiM, taba bacce ke lie hI dUdha detI hai, yaha kalpanA bhrAnta siddha hotI hai| mahArAja ne kahA thA," bhagavAn kI vANI ke Age mithyA vicAroM kA nirAkaraNa ho jAtA hai| yadi dUdha grAhya na hotA to use bhagavAn kA abhiSeka ke yogya prAyaH sabhI 1. "Milk even at the present day, is regarded as digusting and unfit for food in china, Korea, Japan, and Indochina..., Despite the fact that they were surrounded by milk- using Turkish and Mongol people, the Chinese looked down upon milk-users and maintained that is was cruel to deprive a calf of its mother'smilk-" J.L. Gillin and J.P. Gillin "Cultural Sociology.' Page 215 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 272 pratiSThA graMthoM meM kyoM batAyA hai ? ataeva Agama ke anusAra hI pravRtti karanA cAhie / " Agama pramANa Agama kI pramANikatA para prakAza DAlate hue AcArya mahArAja ne kahA thA, " jagat meM loga sarakArI muhara (stamp) ko dekhakara noToM tathA anya kAgajAtoM kI prAmANikatA svIkAra karate haiM, bhale hI vaha lekha tIvra rAgI, dveSI vyakti dvArA taiyAra kiyA gayA ho, kyoMki vaha rAjamudrA se aMkita hai, taba phira sarvajJa vItarAga tIrthaMkara bhagavAn kI vANI vItarAga AcAryoM dvArA paraMparA se prApta huI tathA syAdvAda mudrA se aMkita hotI huI kyoM na mAnya aura ArAdhya hogI ?" atizaya kSetra mahAvIrajI alavara rAjya meM vItarAga-zAsana kI prabhAvanA ke uparAnta vihAra karatA huA saMgha atizaya kSetra zrImahAvIrajI A gyaa| yaha hai to atizaya kSetra, kintu isakI bhakti uttarabhArata ke jainiyoM dvArA khUba hotI hai| nirvANasthaloM ke prati janasAdhAraNa kI bhakti kA srota kucha kama dikhatA hai, kintu mahAvIrajI kSetra ke prati avarNanIya AkarSaNa aura zraddhA dekhI jAtI hai| lAkhoM ajaina bhI mahAvIrajI kI mUrti ke darzana karate haiN| gUjara jAti ke ajainoM meM mahAvIraprabhu kI bhakti jitanI hai, utanI anya ke prati nahIM hai| unake duHkha meM, sukha meM, ArAdhya mahAvIra bhagavAn hI haiN| caitra sudI ke aMta meM jo prativarSa melA bharatA hai, usameM lAkhoM ajaina Akara mahAvIra prabhu kI bhakti karate haiM tathA saphala manoratha huA karate haiN| hamane mahAvIrajI jAkara kaI grAmINoM se patA calAyA to jJAta huA ki bhakti karane se unakI kAmanA pUrNa hotI hai| isa kSetra kI isI zatAbdI se prasiddhi prAraMbha huI hai| isakA itihAsa bhakti ko jagAne vAlA hai| itihAsa mahAvIra svAmI kI pratimA padmAsana lagabhaga Der3ha hAtha kI maTIle varNa kI cAMdanapura grAma eka TIle ke bhItara dabI thii| eka gAya jaba usa TIle ke vahA~ jAve, taba usake stana se dUdha vahA~ dhIre-dhIre Tapaka jAtA thaa| ataH jaba vaha gvAle ke ghara Ave taba dUdha nahIM detI thI / isa kAraNa ciMtita ho gvAle ne patA calAyA, to TIle para dUdha ke apane-Apa jhara jAne kA apUrva dRzya dekhaa| usane dhIre-dhIre TIle ko khodA to vahA~ mahAvIra bhagavAn kI mUrti kA darzana huA / pratimAjI TIle ke bAhara nikAlI gii| usa gvAlA ne prabhu kI bhakti bhAva se pUjA kI, gA~va vAloM ne darzana kie| unakA duHkha dUra hone lgaa| gA~va meM sabake dina sudharane lage, isase bhakti bar3ha clii| zrAvakoM ko jaba patA calA ki jayapura ke pAsa pATodA grAma meM cAra mIla para mahAvIra bhagavAn kI digaMbara pratimA prApta huI hai jo ki bahuta camatkArapUrNa Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 cAritra cakravartI hai, taba vahA~ loga Aye va darzana kie| dAniyoM ke yoga se mahAvIrajI kA nirmANa huaa| aba kSetra niraMtara vardhamAna ho rahA hai| ise dekhakara bhagavAna kA nAma vardhamAna sArthaka hai, yaha saba ke samajha meM A jAtA hai| isa kSetra kI samRddhi ke viSaya meM yaha prasiddhi hai ki eka bAra jayapura rAjya ke maMtrI para rAjA kA kopa ho gayA thaa| maMtrI mahodaya kI bhakti mahAvIra prabhu para thii| prabhu kI niraMtara bhakti meM tallIna rahane se maMtrI kA saMkaTa dUra ho gyaa| bhaktarAja maMtrI ne vizAla jina maMdira banavAyA, taba se kSetra kI dinadUnI rAtacaugunI unnati ho gii| aba kSetra meM hajAroM AdamiyoM ke Thaharane yogya dharmazAlAeM bana gaI haiN| nala-bijalI kI vyavasthA ho gaI hai| nIrogatAprada jala va pavana hai, bar3I zAMti milatI hai| isase paMjAba, uttara-pradeza, madhyapradeza, vindhapradeza, madhyabhArata Adi ke lAkhoM loga darzana karate haiM aura kAmanA pUrNa hone para kRtajJatA ke rUpa meM lakSmI kI vahA~ varSA karate haiN| mahAvIrajI meM aise hajAroM loga Ate haiM jo apane nagara meM kabhI bhI bhagavAn kA darzana nahIM karate haiM, kintu mahAvIrajI meM tanmaya hokara bar3A bhaktibhAva dikhAte haiN| bar3e-bar3e pAtroM meM ghI bharakara AratI hotI hai| sone-cA~dI ke caMvara chatroM ko loga khUba car3hAyA karate haiN| prabhu kI pUjA meM likhA hai : / ika dina maMtrI ko lagA doSa, dhari topa kahI nRpa khAi ross| tumako jaba dhyAyA vahA~ vIra, golA se jhaTa baca gayA vajIra / / maMtrI nRpa cAMdana gAMva Aya, darazana kara pUjA kI bnaay| kari tIna zikhara maMdira banAya, kaMcana kalazA dIne dhraay|| yaha hukma kiye jayapura nareza, sAlAnA melA ho hmesh| aba jur3ana lage bahu nari u nAra, tithi caitra sudI pUno majhAra / / mInA gUjara A vicitra, saba varaNa jur3e kari mana pvitr| bahu nirata karata gAvai suhAya, koI-koI ghRta dIpana raho cddh'aay|| koI jaya-jaya zabda kare gaMbhIra, jaya jaya jaya he zrI mhaaviir| jainI jana pUjA racata Ana, koI chatra caMvara ke karata dAna / jisakI jo mana icchA karanta, manavAMchita phala pAvai turnt| jo karai vaMdanA eka bAra, sukha putra sampadA ho apAra / / mahAvIrajI meM AcArya zAntisAgara aura unake ziSya AcArya vIrasAgara mahArAja kI smRti meM zAnti-vIra-nagara kA nirmANa huA hai| eka gurukula bhI sthApita huA hai| aneka sundara maMdira bhI bane haiN| bhagavAn zAntinAtha prabhu kI unnata saMgamaramara kI mUrti bahuta AkarSaka hai| mahAvIrajI bar3A ramyatIrtha bana gayA hai| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA dharma prabhAvanA kA apUrva sthAna mahAvIrajI kSetra para sadA melA bharA rahatA hai| ahiMsA - vidyA ke pracAra ke lie yaha sundara kendra bana sakatA hai| jo zakti pArasparika vidveSa ke kAryoM meM kSINa huA karatI hai, vaha yadi anekAnta zAsana ke pracAra kArya meM suvyavasthita DhaMga se lagAI jAya to bar3A hita ho sakatA hai | tIrthasthAna to Atmazuddhi tathA lokasevA ke sthAna haiN| inameM uttaradAyitva kA Asana lene vAloM ko ahaMkAra ko viSa ke samAna mAna prema tathA sevA kI mUrti bananA caahie| dekhA yaha jAtA hai, ki kursI para AdamI baiThA aura usakI dRSTi meM vicitra pariNamana hotA hai / kintu rAjyAsana kI vAstavikatA ko dhyAna meM rakhakara 'vIra nepoliyana kahatA hai ki lakar3I ke Tukar3e ko makhamala se DhA~ka diyA, use hI siMhAsana kahate haiN| isa prakAza meM becArI kursI kI kImata to aura kama ho jAtI hai / uttaradAyitva ke pada ko pAkara sevA ke suyoga se apane Apako vaMcita rakhanA bar3I bhUla hai / sAdharmI bhAiyoM ke prati hArdika sneha rakhanA samyaktva kA aMga hote hue tIrthaMkaratva kA bhI kAraNa batAyA gayA hai| prAyaH yaha bhI dekhA jAtA hai ki loga vyakti kI yathArtha yogyatA, pAtratA kA bahuta kama dhyAna kara kabhI to jAtigata mohavaza, kabhI pakSa kI mamatA Adi nagaNya nimittoM se ayogyoM ko zreSTha sevA ke adhikAra sauMpa dete haiM aura bhaviSya meM dharma tathA saMskRti kI dRSTi ke bAre meM jarA bhI nahIM vicaarte| apane vyaktigata kAryoM meM jaise riztedArI, jAtIyatA Adi kA khyAla na kara yogyatA ke AdhAra para AdamI ko rakhakara kAma lete haiM aisI vizuddha dRSTi dhArmika saMsthAoM ke saMcAlakoM ke cunAva ke bAre meM jarUrI hai| jisa saMsthA meM dharmAtmA sevAbhAvI bhAI para jimmedArI rahatI hai, vahA~ unnati hotI hai, dharma kI vRddhi hotI hai, prema-bhAva bar3hatA hai| dharma ke kArya meM yadi hamane pavitratA kA parirakSaNa na kiyA, to bhagavAn jAne hamArI kyA gati hogI ? ina viSayoM kA vastusthiti se nikaTa paricaya ke AdhAra para hI yaha prakAza DAlA gayA hai| 274 isa niraMtara udIyamAna kSetra kI ucca vyavasthA ke dvArA dharma tathA samAja kI bar3I sundara sevA ho sakatI hai| darzanArtha Ane vAle bhAiyoM ko dhArmika tattva batAye jAveM to prabhu ke darzana karate hue yaha prArthanA kI dInavRtti ki maiM tere dvAra bhIkha mA~gane AyA hU~, mujhe putra do, dhana do, strI do, badalakara vItarAgatA kI ora bar3hane lgegii| hajAroM vyakti pUjana, svAdhyAya, saMyama Adi ke kArya meM lagakara AtmakalyANa kreNge| acche caritravAn vyaktiyoM ko bulAkara unake dvArA dharma ke upadeza kI vyavasthA ho, to loga bhUla ko dUra 1. The throne is but, a piece of wood covered with of velvet. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 cAritra cakravartI karake AtmAkalyANa meM pravRtta hoNge| __ saMsthA vAle jaise logoM se dravya prApta karake saMtuSTa hote haiM, vaise hI unako AdhyAtmika Ananda kI sAmagrI juTAkara bhI saMtoSa mAnanA cAhie, taba hI kartavyaparAyaNatA kahI jA sakatI hai| jIrNoddhAra tathA anya tIrthoM kA rakSaNa bhI kameTI kA lakSya rahanA caahie| mahAvIra bhagavAn ke nirvANasthala pAvApurI ke saMvardhana kI ora bhI mahAvIrajI kSetrakameTI kA dhyAna rahanA caahie| saMkIrNadRSTi kA tyAga kara vyApaka dRSTi ko apanAnA zreyaskara hogaa| anya tIrthoM ke vikAsa kA bhI dhyAna rahanA ciihe| AcArya mahArAja kA saMgha mahAvIrajI meM lagabhaga do mAha rhaa| hajAroM logoM ne Akara gurudeva ke upadeza se apane jIvana ko kRtArtha kiyA thaa| mahArAja kA upadeza yahI hotA thA ki tuma saba vibhAva kA tyAga kara svabhAva ko prApta karo, jisa prakAra bhagavAn mahAvIra ne kiyA thaa| jainadharma kahatA hai ki pratyeka AtmA mahAvIra bhagavAn bana sakatA hai, karmo ke Age bhikSA mAMgane se kucha kArya nahIM hotA hai| saMyamI bana svAvalambI jIvana se jIva apane nirvANa ko prApta karatA hai| jayapura cAturmAsa saMgha ne yahA~ se jyeSTha mAha meM jayapura kI ora vihAra kiyaa| asAr3ha kI aSTAhnikA ke samaya saMgha jayapura pahuMca gyaa| jayapura meM bahuta adhika jaina samudAya hai| jayapura ke dhArmika samudAya kI prArthanA para AcAryazrI ne uttara bhArata meM san 1932 kA pA~cavA~ varSAyoga vyatIta karane kI svIkRti jayapura ke lie pradAna kara dii| seTha vanajI TholyA sadRza jauharI parivAra ke vyakti seTha gopIcandajI, seTha sundaralAlajI Adi ratna parIkSakoM ne AcAryazrI ke jIvana ko ciMtAmaNi ratna ke rUpa meM parakhA, ataH unase adhika se adhika lAbha lene ke lie unakI AdarzasevA, bhakti, vaiyAvRtya kii| bhAdoM sudI dazamI - sugaMdha dazamI ke dina seTha gopIcandajI jauharI ke yahA~ AcArya mahArAja kA niraMtarAya AhAra saMpanna hone kI khuzI meM unhoMne gyAraha hajAra kA dAna kara AcArya mahArAja ke nAma se eka auSadhAlaya kholA, tAki mahArAja kA pavitra nAma nirantara smaraNa hotA rhe| aba na gopIcandajI haiM aura na sundaralAlajI haiN| ve svargIya nidhi bana gye| bar3e-bar3e vidvAnoM kA sthAna ___ pahale loga jayapura ko jainapura-sA socate the| DhuMDhArI hindI bhASA meM grantha likhane vAle bar3e-bar3e vidvAn jayapura meM hue haiN| hindI jaina-jagat meM atyanta Adara se bA~ce jAne vAle graMtha sadAsukhajI kA ratnakaraMDa bhASA vacanikA, paM. ToDaramalajI kA mokSamArga prakAzaka, gomaTTasAra kI TIkA, paM. jayacandrajI kI sarvArthasiddhi vacanikA, samayasAra Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 276 kI TIkA Adi kI racanA isI jayapura meM huI hai| yahA~ ke vizAla samunnata, bhavya jinAlaya bar3e sundara haiN| mUrtiyA~ bhI manojJa haiM / 60 caityAlaya tathA 54 maMdira haiM / jisa prakAra kI mahimAzAlI dharma kI sAmagrI jayapura tathA usake AsapAsa ke kSetroM meM hai ThIka usake viparIta dizA meM janasAdhAraNa kI pravRtti ho rahI hai| dharma ke prati udAsInatA ho gaI, yadyapi vaha udAsInatA viSaya - sevana kI ora honI thI / viSayoM se tyAga ke sthAna meM dharma tathA bhagavAn ke darzana, pUjA ke tyAga kI ora logoM kI pravRtti ho rahI hai| Aja bhI yadi jayapura jAga jAya, to jaina- jIvana ke lie mahatva kI sAmagrI pradAna kara sakatA hai, tathA rAjasthAna kI rAjanIti meM mahatvapUrNa sthAna banA sakatA hai| aikya aura dhArmikatA ke dvArA kyA durlabha hai ? pahale rAjya ke ucca padoM para jaina logoM kI niyukti hotI thI / yaha nagara saMvat 1784 meM ajamera ke nareza savAI jayasiMha mahArAja ne vidyAdhara nAmaka pratibhAzAlI jaina dIvAna ke parAmarza ke anusAra basAyA thaa| Aja yaha nagara bhArata ke sundara nagaroM meM hai yaha gulAbInagara (pink city) ke nAma se vikhyAta hai, kAraNa bhavanoM ke nirmANa meM lAla pASANa kA upayoga huA hai| bhavana eka DhaMga ke haiN| eka-sI sar3akeM zobhAyamAna hotI haiN| jayapura se hI sundara mUrtiyA~ banakara Aja bhArata bhara meM jAtI haiN| jayapura ke vidvAnoM kI hindIbhASI sabhI prAMtoM meM dhAka rahI hai| unake banAe sAhitya kA hI adhika prasAra rahA hai / chapAI ke yuga meM aneka ArSa grantha mUla tathA anuvAda sahita chapakara prakAza meM Ae, isase vivekI vyaktiyoM kA samyak prakAza prApta huA, anyathA mUla-paraMparA se saMparka chor3akara apane adbhuta tarka ke AdhAra para vicitra paMthoM tathA zAstroM kI jo racanA huI usakA patA na calatA / eka bAra bhAdoM meM dazalakSaNa parva jayapura meM vyatIta karane kA avasara milA thA / ananta caudasa ke dina hama akasmAt abhiSeka darzanArtha aise maMdirajI meM cale gae, jahA~ jina bhagavAn para jala kI dhArA bhI nahIM kI jAtI thI, vahA~ thAlI meM hI jala kI dhArA chor3I jAtI thI, ghaMTA bajatA thA, aura mana meM yaha saMkalpa hotA thA, ki hama bhagavAn kA hI abhiSeka kara rahe haiN| usa jala ko gaMdhodaka mAnakara grahaNa kiyA jAtA thA, jisakA jinendradeva ke zarIra meM sparza taka nahIM huA thaa| maiMne logoM se pUchA ki yaha kyA bAta hai, taba batAyA gayA, ki gumAna - paMthI bhAiyoM kA yaha maMdira hai / yahA~ bhagavAn kA abhiSeka nahI karate haiN| isa paMtha ke sthApaka paM. ToDaramalajI ke choTe putra gumAnIrAmajI the / ina logoM kA tarka hai, kevalI bhagavAn kA abhiSeka nahIM hotA hai, ataH abhiSeka karanA yogya nahIM hai| saMbhava hai, usa samaya saMpUrNa, mahatvapUrNa granthoM para logoM kA dhyAna nahIM gayA hogaa| zAstroM meM navadevatA kahe gae haiM (dazabhakti, pR. 306 ) : Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI itipaMca mahApuruSAH praNutAH jinadharma - vacana - caityAni / caityAlayAzca vimalAM dizantu bodhiM budhajaneSTAm // isa prakAra arhata siddha, AcArya, upAdhyAya tathA sAdhu parameSThI rUpa paMcamahApuruSoM kI stuti kI gii| ve paMcamahApuruSa tathA jinadharma, jinavANI, jinabimba va jinAlaya, ye budhajanoM ko priya nirmala aisI bodhi ko pradAna kareM / abhiSeka jinabimba kA hotA hai, kevalI bhagavAn kA abhiSeka nahIM hotA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki isa viSaya meM Agama ko dekhA jAya, to jJAta hogA ki jinabimba kA jala, ghI, dUdha, dahI tathA rasa ke dvArA abhiSeka karanA gRhastha kA karttavya karma hai| bAhubalI bhagavAn kA zravaNabelagolA meM jo abhiSeka ghI, dUdha, dahI Adi se hotA hai, vahI Agamokta paddhati hai / prAyaH sabhI pratiSThAgraMthoM meM pUjA ke pUrva meM kiye jAne vAle abhiSeka kA yahI svarUpa kahA gayA hai| sAMskRtika mahatvapUrNa kendra 277 jayapura ke zAstra bhaMDAra meM mahatvapUrNa graMthoM kA saMgraha hai| jaina saMskRti ke lie upayogI vipula sAmagrI jayapura meM itanI vidyamAna hai ki usakA varNana svayaM hI eka graMtha kA rUpa dhAraNa kara le| isa nagara meM bar3e-bar3e dharmAtmA puruSa hue haiN| amaracandajI dIvAna jaise dhArmika puruSa yahA~ hI hue, jinhoMne zera ko mA~sa nahIM khilvaayaa| usa kSudhita zera ke samakSa madhura miSThAnna se bharI thAlI rakhavA kara kahA thA - 'mRgarAja, yadi bhUkha zAMta karanA hai to yaha madhura bhojana khA lo / yadi mAMsa kI lAlasA hai, to mere zarIra se use pUrNa karo, maiM dUsare kA mAMsa khilavAkara durgati ko nahIM jAnA cAhatA huuN| merA zarIra cAhate ho, to maiM taiyAra hU~ / ' 'isa AtmavAn tejasvI vyakti kI vANI se mRgarAja prabhAvita huA aura usane thAlI se bharI huI miThAI ko cupacApa khA liyaa|' Atma- teja vibhUSita AtmAoM prabhAva se aise kArya bana jAte haiM, jinake viSaya meM tarkazAstra kI pratikriyA hataprabha ho jAyA karatI hai| aisI prasiddhi hai ki ToDaramalajI kI pratibhA para mugdha ho ina dIvAnasAhaba ne unako AjIvikA kI cintA se mukta karake jaina sAhitya kI sevA meM hI saMlagna rahane kI sAmagrI upasthita kI thii| isase thor3e jIvana meM ToDaramala jI mahAn kArya kara gaye / yahA~ ToDaramalajI ne gommaTasAra kI bhASA TIkA vikrama saMvat 1818 meM pUrNa kI thI, aura jayacandrajI ne samayasAra kI TIkA 1864 meM samApta kI thii| isa prakAra jayapura kA hindI jaina - sAhitya ke nirmANa tathA vikAsa meM bar3A sthAna hai| dhArmikoM kA acchA samudAya thA / mokSabhilASI vyakti kA kartavya hai ki Agama ke anusAra pravRtti kre| Agama sarvajJa Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 278 bhagavAn kI vANI hai| AgamapaMthI bananA kalyANakArI hai AcArya zAntisAgara mahArAja ne Agama ke anusAra dharma kA upadeza diyA hai| unakA eka hI paMtha hai, vaha hai nirgrantha pNth| rUr3hi-paramparA ke bIca meM nimagna vyakti ko samyaktva patha para lagAnA sAdhAraNa vyakti kA kAma nahIM hai| yaha to AcArya mahArAja kI asAdhAraNa Atmazakti tathA prabhAva hai, jo unhoMne sarvatra Agamokta paddhati kA pracAra karA diyA hai| paMthabheda ke jhagar3e ke avasara para mahArAja se koI mArga pUchatA thA, to ve Agama kA mArga bhara batA dete the| usa nimitta se ve saMkleza kI sAmagrI nahIM ikaTThI karate the| ve sUrya ke samAna karttavya-akarttavya patha kA pradarzana kara dete the| AtmakalyANa ke premI tatkAla unake kathana ko zirodhArya karate the| jo jayapura dhArmikatA kA kilA thA, vaha zithilAcAra pracura hotA jA rahA thaa| usa samaya AcArya mahArAja ne apanI sanmArga dezanA dvArA bahutoM ko dharmamArga meM sthira kiyaa| vighnoM ke viSadharoM se ve vicalita nahIM hue| sadAcAra ko lupta karane vAlI pravRttiyoM ke virodha meM unhoMne nirbhaya hokara upadeza diyA va pracAra kiyaa| unake samakSa janatA ke saMtoSa aura prasannatA ke sthAna meM Agama kI AjJA kA pAlana karanA mukhya kArya thA / Aja mahArAja ke yuktipUrvaka kathana tathA apUrva prabhAvavaza jo jayapura tathA aneka sthAnoM ke logoM ne zuddha khAnapAna kI pratijJA le lI thI, usake kAraNa muniyoM tathA ucca zrAvakoM ko pratyeka sthAna meM anukUlatA dikhAI par3atI hai, anyathA Aja ke yuga meM zuddha pravRtti vAle parivAroM ko prApta karanA bar3I samasyA rhtii| dillI cAturmAsa ke samAna jayapura meM bhI AcAryazrI kA saMgha boraDI kA rAstA, pATodI kA maMdira Adi vividha sthAnoM meM rahA thA, isase usa vizAla nagara kI yatra-tatra bikharI huI samAja ko dharmalAbha ho skaa| cAturmAsa kA kArya jayapura meM cAturmAsa vyatIta karake AcArya saMgha ne ratnatraya dharma kA khUba udyota kiyA tathA aneka nikaTa bhavyoM ko saMyama-sudhA kA pAna kraayaa| aba taka ke cAturmAsoM ke varNana se tathA zrI gurudeva ke puNya vihAra kI vArtA se yaha spaSTa hotA hai ki ve pApa-pravRttiyoM kA unmUlana karate hue ujjvala AcAra-vicAra se bhavya jIvoM ko navajIvana pradAna karate the| jisa prakAra sUrya apanI razmimAlA dvArA vizva ke aMdhakAra ko dUra karatA huA use Aloka pradAna karatA hai, usI prakAra AcAryazrI dvArA mohAndhakAra kA niSkAsana hote hue vItarAga bhAvanA kA prakAzana hotA thaa| yahI kArya unhoMne AgAmI vihAra tathA cAturmAsoM dvArA sampanna kiyA hai| eka mahAkavi kA kathana hai, 'mahAn AtmAoM kA janmaloka ke abhyudaya Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 cAritra cakravartI ke hetu hotA hai|' AcArya mahArAja kA kArya AtmasAdhanA tathA prANiyoM ko kalyANa pathapradarzana kA satata calatA jAtA thaa| yahI to unake jIvana kA vrata rahA hai| byAvara ___ jayapura ke samAna unakA uttaraprAMta meM chaThavA~ cAturmAsa byAvara meM sampanna huaa| byAvara meM di. jaina mahAsabhA kA adhivezana huA thaa| seTha campAlAlajI rAnIvAla ne saparivAra AcArya saMgha kI apUrva bhakti kI thii| rAyabahAdura dharmavIra seTha TIkamacandajI sonI gurubhakti se AkarSita hokara pratidina ajamera se vyAvara Akara AhAra kI vidhi lagAte the| ___ AhAra ke uparAMta ve pratidina svadhAma ko vApisa jAte the| aisI gurubhakti karane vAle virale hI bhAgyavAn hote haiN| udayapura __ AcArya saMgha ke dvArA rAjasthAna meM acchI dharma-prabhAvanA huii| AcAryazrI kA AgAmI cAturmAsa udayapura meM sampanna huA thaa| vahA~ bhI unake dvArA ratnatraya dharma kA mahAn pracAra huaa| gorala __ udayapura cAturmAsa ke bAda mahArAja ne dharmaprabhAvanA karate hue IDara se sAta mIla dUrI para gorala nAmaka sthAna meM san 1935 meM cAturmAsa kiyA thaa| vahA~ solApura kI bra. kaMkUbAI ne kSullikA dIkSA lI thii| unakA nAma jinamatI ammA rakhA gayA thaa| ammA prakhyAt koTyAdhIza mahAn udyogapati seTha bAlacanda hIrAcanda kI bahina thii| AcArya mahArAja ke pavitra prabhAva se bar3e-bar3e logoM ne saMyama kI saccI mahattA ko kAraNa jAnakara usakI zaraNa lii| pratApagar3ha __isake anaMtara mahArAja ne saMghapati seTha pUnamacandaghAsIlAla ke nivAsa sthAna pratApagar3ha meM cAturmAsa kiyaa| yahA~ AcArya mahArAja ke saMgha meM mahArAja ke sabase choTe bhAI bra. kuMmagaur3A pATIla bhI the| dopahara ke samaya bra. kuMmagaur3A kA upadeza huA karatA thaa| yahA~ se vihAra kara mahArAja kA saMgha bar3avAnI siddhavarakUTa hotA huA muktAgiri padhArA thaa| gajapaMthA isake anantara mahArAja ne gajapaMthA kI ora vihAra kiyaa| vahA~ ke cAturmAsa meM bar3I dharmaprabhAvanA huii| gajapaMthA meM paMcakalyANaka mahotsava bar3e Ananda ke sAtha huA thaa| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA 280 cAritra cakravartI yahA~ para AcArya mahArAja ko samasta jaina saMgha ne cAritra cakravartI pada se alaMkRta kara apane ko dhanya smjhaa| isa avasara para hameM bhI pahuMcane kA saubhAgya milA thaa| nAgapura ke dhanika tyAgI zrImAn phatecandajI ne brahmacarya pratimA dhAraNa kI thii| ukta brahmacArIjI ne apane jIvana meM muktAgiri siddha kSetra ke jIrNoddhAra kA mahatvapUrNa kArya kiyaa| nAgapura meM kaI lAkha kharca kara unhoMne sundara di. jainadharmazAlA banavAI thii| vaha sArvajanika hai| mahArAja ne bArAmatI meM saMvat 1965 arthAt san 1636 kA cAtumArsa vyatIta kiyaa| yahA~ paryuSaNa parva meM AcAryazrI ke samIpa pahuMcane kA hameM saubhAgya milA thaa| isake anantara vihAra karate hue AcArya mahArAja muktAgiri padhAre the| pazcAt ve indaura Aye the| yahA~ rAvarAjA sara seTha hukamacandajI ne AcAryazrI se brahmacaryavrata grahaNa kiyA thaa| bar3avAnI tathA siddhavarakUTa kI vaMdanA ke uparAMta saMgha ne pratApagar3ha meM punaH cAturmAsa kiyaa| isake pazcAt vihAra karate hue san 1941 meM korocI cAturmAsa kiyaa| yaha pUnA se 183 mIla para hai| isake bAda Digraja meM cAturmAsa huaa| AgAmI cAturmAsa kunthalagiri meM huaa| yahA~ dharmaprabhAvanA ke anaMtara mahArAja phalaTana padhAre the| isake anantara vihAra karate hue ve san 1946 meM kavalAnA phuNce| san 1946 ke agasta meM bambaI meM hamane jaina rAjanaitika svatvarakSaka samiti kI vizeSa baiThaka bambaI meM bulAI thI / jisameM isa mahatvapUrNa viSaya para vicAra huA thA ki kebineTa mizana (Cabinet Mission) ke dvArA bhAratavarSa kI svarAjya pradAna karane kI yojanA ko dRSTipatha meM rakhate hue jaina samAja ko apane svataMtra astitva ke viSaya meM pUrNatayA satarka rahanA cAhie, jisase bahusaMkhyaka varga meM usakA vilInIkaraNa hokara astitva samApta na ho jAya / isa mahatvapUrNa baiThaka meM nirNIta prastAva ke utta meM saradAra vallabhabhAI paTela ne apane patra dvArA jaina samAja ko yaha vizvAsa dilAyA thA ki bhAratavarSa ke svAdhIna hone para pratyeka dharma kI svataMtratA ko bAdhA nahIM phuNcegii| bambaI kI mITiMga ke uparAMta hama apane choTe bhAI DaoN. suzIlakumAra divAkara ke sAtha kavalAnA AcArya zrI ke darzanArtha pahuMce the / vahA~ unase mahatvapUrNa carcA dvArA apUrva prakAza prApta kiyA thaa| solApura cAturmAsa isake anaMtara san 1947 kA cAturmAsa solApura meM huA thA / vahA~ dazalakSaNa parva meM hameM pahuMcane kA saubhAgya milA thaa| yahAM zAstra par3hane kI AjJA AcAryazrI ne hameM Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 cAritra cakravartI dI thii| sUkSma tattvacarcA dvArA apUrva AnaMda AyA thA / yahA~ para hI AcArya mahArAja ke netroM meM kAMcabindu roga kA patA calA thA / DaoNkTara ne A~kha ke oNparezana kI salAha dI thI kintu use mahArAja ne pasaMda nahIM kiyA thA / netravizeSajJa DaoNkTara saradesAI ne kahA thA ki- oNparezana karane para kucha prayoga asaphala ho jAte haiM, jisase netroM kI jyoti calI jAtI hai| isa para mahArAja ne vicArA ki yadi DaoNkTara ke pramAda Adi ke kAraNa kadAcit asamaya meM jyoti calI gaI, to tatkAla samAdhimaraNa lenA par3egA, kyoMki A~khoM ke cale jAne ke bAda yatnAcArapUrva pravRtti nahIM ho skegii| aisI sthiti meM mahArAja ne oNparezana ke avalaMbana ko dUradarzI rUpa meM anubhava karake nahIM karAyA / ******* - dakSiNa prAnta meM saMyama kI anukUlatA isa prAnta meM yaha vizeSa bAta hai ki kolhApura, belagAMva, sAMgalI Adi ke AsapAsa ke nikaTavartI grAmoM meM jainiyoM kI saMkhyA bahuta hai| hajAra ghara vAle grAma meM sahaja hI pacahattara pratizata jainiyoM kI saMkhyA kA pAyA jAnA sAdhAraNa bAta samajhI jAtI hai| yahA~ munijIvana vyatIta karane ke liye sarvaprakAra kI anukUlatA pAyI jAtI hai| zrAvaka samudAya prAyaH kRSijIvI haiN| ve zuddha khAnapAna kiyA karate haiN| zuddha ghI, dUdha, jala, bhojanAdi kI svata: anAyAsa vyavasthA pAyI jAtI hai| jisa taraha anya prAMtoM meM sAdhu ke AhAra karAne ke lie AhAra Adi kI vyavasthA karane meM logoM ko apane prAMta meM phaile zithilAcAra ke jAla ke kAraNa kaThinatA mAlUma par3atI hai, vaisI sthiti yahA~ nahIM hai| yaha prAnta samazItoSNa kaTibaMdha meM hai| yahA~ na grISma kA saMtApa pracaMDatA dikhAtA hai aura na ThaMDa kA prakopa hI asahya pIr3A utpanna karatA hai| aisI sthiti meM yaha bhUmi saMsAra se virakta vyaktiyoM ko zreSTha digambara mudrA dhAraNa karane kI sahaja preraNA detI hai| - digambara dIkSA, pRSTha 112 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsana Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA-1 phalaTaNa solApura ke anantara mahArAja kA cAturmAsa phalaTaNa meM huaa| yahA~ hI mahArAja ne dhArmika svatantratA kI rakSA ke lie lokottara tyAga kiyA thaa| isa sambandha meM kucha spaSTIkaraNa Avazyaka hai| bambaI sarakAra ne harijanoM ke uddhAra ke lie eka harijana maMdira praveza kAnUna san 1947 meM bnaayaa| usake niyama naM. 2ba meM likhA thA ki 'hindU zabda meM jaina kA samAveza hai|' isa choTe-se niyama ne aneka upadravoM ke utpanna hone ke yogya vAtAvaraNa utpanna kara diyaa| jaba jainiyoM meM hari arthAt viSNu ke ArAdhaka harijanoM kA abhAva hai, taba vastutaH isa upadhArA kA koI vAstavika upayoga nahIM hai, phira bhI sudhAra ke joza meM yaha kAnUna jainiyoM para bhI lAdA gayA thaa| jAlaracanA isa kAnUna kA Azraya lekara sA~galI ke harijana sevA saMgha ke maMtrI ne 4 agasta san 1948 ko kucha mahataroM camAroM Adi ko ikaTThA kara jaina maMdira meM jabaradastI le jAne kA jAla rcaa| apriya atIta __phalaTaNa meM pahale dharmAndha kucha hinduoM ne eka aitihAsika jainamaMdira ko har3apakara use hinda maMdira banA liyA aura use jabrezvara kA nAma de diyaa| usa maMdira ke bAhara ke bhAga meM kucha jaina mUrtiyA~ Aja bhI vidyamAna haiM, phira bhI vaha maMdira jainiyoM ke hAtha se nikala gyaa| kolhApura kA prasiddha jainamaMdira Aja hindU bana gayA hai| vahA~ neminAtha bhagavAna ke sthAna meM zeSazAyI viSNudeva virAjamAna haiN| maisUra kA cAmuNDI parvata pahale jainiyoM kA tIrtha thaa| Aja vaha bhI hindU maMdira ho gayA hai| dakSiNa bhArata ke vRddha jaina yaha bAta jAnate haiM ki una para dharmAndha vaidikavarga ne kaba aura kaise atyAcAra kie| saikar3oM jaina mandiroM meM jinendra kI mUrtiyoM kA nirdayatApUrvaka apaharaNa athavA vinAza karake rakta varNa raMjita pASANapiNDa sthApana kara unheM hindU maMdira banAne kA kArya kiyA gyaa| bahumUlya jaina zAstroM kA vinAza kiyA gyaa| aise hI atyAcArI dharmAndha varga ne dakSiNa meM apane duSTa bhAvoM ko dyotita karane ke lie sA~pa soDAvA paNa jaina mAravA' (sA~pa ko bhale hI chor3a do, kintu jainiyoM kA avazya saMhAra karo) yaha kahAvata banA DAlI hai| yaha dRSTi" hastinA pIDyamAnopi na gacchejjaina-mandiram" kI apekSA adhika bhISaNa aura kaTutApUrNa hai| yaha 1. hAthI dvArA pachAr3e jAne para bhI jaina maMdira meM praveza nahIM karanA caahie| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 cAritra cakravartI atyAcAra ko preraNA detI hai| aise hI dharmAndhoM ke kAraNa aise cintaka-varga kA janma huA, jo unnati kA prAthamika kadama aise dharmoM se chuTakArA pAne ko mAnatA hai| paM. javAharalAla neharU ne likhA hai-" majahaba meM mere lie koI AkarSaNa na thaa| isane bahuta-se U~ce kisma ke mardo aura auratoM ko paidA kiyA hai aura sAtha hI taMga najara aura jAlima logoM ko bhI" (hindustAna kI kahAnI, pR. 17) / atyAcArI bahusaMkhyaka varga jaba cAhe taba zAMtipriya alpasaMkhyakoM ko kaSTa meM DAla sakatA hai| dharmAndha bhagavAn ko bhUla jAtA hai| vaha tamoguNI AsurI vRtti kA ho jAtA hai| sarva paristhiti kA paryAlocana kara atyaMta anubhavI AcArya mahArAja ne socA, aMtarAtmA ne unheM kar3A kadama uThAne kI preraNA kii| unheM yaha pratIta huA ki yadi cupacApa baiThe rahe, to atyAcArI loga pratyeka jainamaMdira meM harijana-maMdira-pravezAdhikAra ke nAma para ghuseMge aura avasara par3ane para mahatvapUrNa jinamaMdiroM ko hajama kara leNge| unhoMne kisI se parAmarza nahIM kiyaa| bhISmapratijJA __imarasana ne likhA hai- "Every great man is unique" (pratyeka mahApuruSa apUrva hotA hai), isalie ina lokottara mahAtmA ne jineMdra bhagavAn ko sAkSI karake pratijJA kara lI ki "jaba taka pUrvokti baMbaI kAnUna se AI huI vipatti jainadharma ke AyatanoM-jina maMdiroM se dUra nahIM hotI hai, taba taka maiM anna nahIM grahaNa kruuNgaa|" isa samAcAra ne dezabhara meM phailakara jainasamAja mAtra ko cintA ke sAgara meM DubA diyaa| phalaTaNa se hamAre pAsa tAra se samAcAra Ane para A~khoM ke sAmane aMdherA chA gyaa| zIghra hI bambaI meM agasta san 1948 ke antima saptAha meM pramukha jainabaMdhuoM kI eka baiThaka hIrAbAga kI dharmazAlA meM huii| isake anantara eka sitambara ko saraseTha bhAgacandajI sonI, seTha rAjakumArajI indaura, zrI talakacaMda zAha vakIla ke sAtha hama phalaTaNa phuNce| __ sabane mahArAja se prArthanA kI ki rAjanIti kA yaMtra maMda gati se calatA hai| kAyade kI bAta kA sudhAra vaidhAnika paddhati se hI hogaa| yaha bAta bahuta samayasAdhya hai| ataH Apa anna grahaNa kIjie / sArA samAja ApakI icchAnusAra udyoga kregaa| dharmAcArya kI dRSTi __mahArAja ne kahA-"hamane jineMdra bhagavAn ke sAmane jo pratijJA kara lI hai kyA use bhaMga kara deM ?"hama saba loga cupa ho gye| hajAroM vyaktiyoM ne AcAryazrI kI pratijJApUrti paryaMta aneka saMyama sambandhI niyama lie| jo loga yaha socate the ki muniyoM ko rAjanIti meM na par3akara Atma-hita karanA cAhie, unako mahArAja kahate the-"jainadharma ke mukhya aMga Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 pratijJA jainamaMdira ke saMrakSaNa nimitta udyoga karanA hamArA kartavya hai, kyoMki isa viSaya meM gRhastha loga cupa hokara baiTha gaye / dharma para rAjanIti kA hastakSepa kaise ucita kahA jA sakatA hai| zAsana-sattA kA dharma para AkramaNa na rokA jAya, to bhaviSya meM bar3I vipatti Aye binA na rahegI / " koI yaha soce ki dharma to AtmA kA guNa hai, use kauna dhakkA lagA sakatA hai, isa para mahArAja ne kahA thA- "jaba taka maMdira haiM, taba taka jainadharma hai| pratimAjI hamArA prANa hai| dharma kA lo dekhate hue hama kaise cupa raheM ? gRhasthoM ne apane karttavya kA pAlana nahIM kiyA, isase hamane dharma ke vAste anna tyAga kiyA hai / hama Aja hI cAroM prakAra kA AhAra chor3akara sallekhanA karane ko taiyAra haiN| yadyapi hameM bhagavAn kI jarUrata nahIM hai, kyoMki ve hamAre hRdaya meM haiM, kintu hameM apane dUsare tyAgI bhAiyoM kA dhyAna hai| jaba jainamaMdira ke viSaya meM anya logoM ke hAtha meM sattA dI jAne lagI, taba bhI kyA cupa baiThanA ? dharma para AkramaNa hote dekha Darakara baiTha jAnA ThIka nahIM hai| hama to ekAnta meM bhI baiThakara mUrti kI ArAdhanA kara leMge, vahA~ kauna A jAyagA ? kintu hameM apane tyAgI bhAiyoM kI phikara hai|" koI-koI yaha socate haiM- "bahusaMkhyA se milakara raho, apane svArtha kA khyAla karate hue kAma kro| caturatA, svArthasiddhi tathA lAbha isI meM hai / yaza bhI isI meM hai ki apane svataMtra astitva ko hindU nAma meM aise hI vilupta ho jAne se bar3I-bar3I AphateM A jaayeNgii| dekhate nahIM ho, jamAnA kaisA kharAba A gayA hai|' "" aise Darane vAloM kI upekSA karate hue ina manasvI mahAtmA ne kahA- "jainadharma svataMtra hai / ataH jaina mandira hindU maMdira nahIM haiN| isase hinduoM kA cAhe ve harijana hoM yA harijana na hoM, jaina maMdira se kyA sambandha hai ?" apane ko jaina kahane meM bhIta hone vAloM kA bhrama nivAraNa karate hue unhoMne kahA thA- " hameM apane bApa kA nAma lene meM phA~sI dI jAtI hai aura golI mArI jAtI hai, to hameM vaha svIkAra hai, magara Darakara dUsare ko apanA bApa nahIM boleNge| isase vyabhicAra va jAtapane kA doSa AyegA / " jo ghabarAkara yaha socate the ki AcArya mahArAja kI icchA tIna janma meM bhI pUrI nahIM ho sakatI, aba to harijanoM kA hI rAjya hai, jainasamAja kI kauna sunane vAlA hai, unake nirAzA ke andhakAra ko dUra karate hue mahArAja kA kathana thA - "abhI jainadharma kA lopa nahIM hogaa| aisI bhagavAn kI vANI hai| vaha mithyA nahIM hai| hama khAtarI se kahate haiM, ki yaha bhraSTAcAra adhika dina nahIM TikegA / " adbhuta AtmavizvAsa "hamArA vizvAsa hai ki abhI dharma kA lopa nahIM hogaa| jaba jainadharma kA lopa hogA taba duniyA se sabake dharmoM kA bhI lopa ho jAyagA / " Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 cAritra cakravartI jo yaha socate the maMdira meM koI bhI Ave, usameM kyA hAni hai, usake viSaya meM mahArAja kA kathana thA, "maMdira jainoM ke Atma-dharma-sAdhana kA sthAna hai| vaha ajainoM ke Atmadharma sAdhana kA sthAna nahIM hai, isalie unako vahA~ Ane kA prayojana hI nahIM hai|" mahArAja ne eka dina kahA thA, "yadi vaha dharmasaMkaTa dUra na huA, to isa janma meM hama annagrahaNa na kreNge| hamArA isI taraha zarIrAnta ho jaaygaa|" maiMne kahA, "mahArAja ! yadi Apa isa janma meM anna-grahaNa na kareMge, to dUsare janma meM bhI apako anna-grahaNa nahIM hogA, kAraNa mahAvratI jIva devaparyAya ko prApta karatA hai, vahA~ annAhAra nahIM hai|" jainasamAja meM annatyAga se bhISaNa ciMtA kA bAdala chA gyaa| sabhI loga apanAapanA prayatna karate the| adhikAriyoM se milate the, kintu kArya phalaprada nahIM ho rahA thaa| jaba hamane DA. rAjendraprasAdajI, adhyakSa, bhAratIya gaNataMtra zAsana ko tAra dekara paristhiti spaSTa kI, taba DAkTara sAhaba ne hameM isa prakAra uttara diyA thaa| kempa, pilAnI (jayapura rAjya), 30 agasta 1948 priya sumerucaMdrajI, ApakA tAra milA, kintu asvastha hone ke kAraNa maiM usa para pahale vicAra na kara skaa| maiMne use rAjakIya mantrimaMDala ke pAsa ucita jA~ca tathA kAryavAhI nimitta bheja diyA hai| va - ApakA vizvasanIya rAjendraprasAda isake anaMtara 26 akTUbara, san 1948 meM DAkTara rAjendraprasAdajI jabalapura meM padhAre the| usa samaya hama rAjA gokuladAsa ke mahala meM unase mile the| hamAre sAtha hamArA anuja ci. abhinaMdanakumAra divAkara (eDavokeTa) bhI thaa| rASTrapati se bheMTa ke lie hamane 28 akTUbara ko jabalapura ke mahAkauzala kAMgresa ke adhyakSa zrI govindadAsajI ke pate para javAbI tAra diyA thaa| kintu kAMgresa ko kalaMkita karane vAle kaluSita logoM ke kara meM Camp : Pilani, Jaipur State; August 30, 1948. Dear Mr. Sumerchand, I received your telegram but could not attend to it earlier on account of indisposition. I forwarded it for necessary enquiry and action to the state Ministry. Yours sincerely, (Sd) Rajendra Prasad Shri Sumerchand Diwaker, Hony. Secretary, All India Jain Political Rights Preservation Commit tee, Seoni. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA 286 vaha tAra A gayA isase kahate haiM, vaha chupA diyA gyaa| dUsare dina punaH javAbI tAra diyA jisameM pahale tAra kA ullekha kiyA gayA thA / ' saubhAgya se yaha tAra rAjendra bAbU ke hAtha meM pahu~ca gayA / isalie sarvaprathama bheMTa ke lie hameM avasara prApta huaa| usa samaya isa prAMta ke mukhyamaMtrI ravizaMkara zukla tathA gRhamaMtrI paM. dvArakAprasAda mizra bhI upasthita the| hamane rASTrapati ke samakSa AcArya mahArAja ke annatyAga se utpanna paristhiti para prakAza DAlakara bhArata sarakAra ke sahayoga kI carcA kii| use sunate hI sacinta ho rAjendra bAbU ne kahA Apa AcArya mahArAja ko hamArA praNAma kahiye, tathA anna grahaNa karane kA anurodha kriye| jainadharma para kabhI saMkaTa nahIM AyagA / baMbaI kAnUna ke viSaya meM hama vicAra kreNge|' jaba hama zrI talakacaMda vakIla ke sAtha muMbaI sarakAra ke gRhamaMtrI zrI morArajI desAI se mile the, taba unhoMne kahA thA ki - " Apa AcArya mahArAja ko hamArA praNAma kahie tathA annagrahaNa karane kI prArthanA kiijie|" sarakArI dRSTikoNa unhoMne isa prakAra spaSTa kiyA thA - " jainamandirake viSaya meM harijanoM ko utane hI adhikAra prApta haiM, jitane jainiyoM ko prApta haiN| yadi jainI mUrti kA sparza karake pUjA karatA hai, to aisA harijana bhI kara skeNge|" usa samaya samajha meM AyA ki baMbaI kAnUna kI oTa meM jainiyoM ke adhikAroM ko svAhA karane kA bhISaNa jAla racA gayA hai| isIlie AcArya mahArAja ne apane divyajJAna se usa kucakra Satara usake viruddha apane prANa kI bAjI lagA dI thii| 66 zrI desAI kI carcA se baMbaI zAsana ke apavitra aMtaHkaraNa kA spaSTIkaraNa huA / usa samaya AcArya mahArAja kA svAsthya bahuta kSINa hotA jA rahA thaa| isase sabhI jaina samAja kI ciMtA kI sImA nahIM thI / lokamata ko jagAne ke lie hamane sArvajanika patroM meM carcA claaii| jUna, san 1646 ke bliTsa nAma ke aMgrejI patra meM hamArA samAcAra pragaTa huA thA (agale pRSTha ke phuTa noTa meM ) ' / 1. Rashtrapati Rajendra Prasadji Care Govinddasji Jubbulpore Replypaid Telegram. Reference your letter from pilani our replypaid telegrams. Bombay temple entry act still includes Jains under Hindoos although Jainism is independent. His Holiness Acharya Shantisagerji's fast trangressed seventy days. Jain Samaj worried beyond expression. Request few minutes interview. Pray wire earliest time. All India Jains shall be obliged. Sumerchand Diwaker. Secretary All India Jain Political Committee. Camp Jubbulpore 28-10-48 Next telegram sent to him reads thus: Reply paid. "Reference our yesterday's telegram. No reply received yet. Pray communicate earliest interview time. -Sumerchand Diwaker" Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 cAritra cakravartI hamane paMDitA caMdAbAI, ArA ko patra dekara preraNA kI, ki unake dhArmika parivAra ke prayatnoM se AcAryazrI kI pratijJApUrti kA saphala udyoga ho sakatA hai, kyoMki san 1642 meM jaba hama DA. rAjendraprasAdajI se mile the taba unake dvArA bAbU nirmalakumArajI raIsa, ArA kA snehapUrNa zabdoM meM ullekha sunA thA / rAjendra bAbU sAdhu svabhAva vyakti the / isalie unake dvArA eka mahAn sAdhu ke jIvana kA saMkaTa dUra karane kA udyoga saphalatA prApta karAyegA, aisI AzA hotI thI / ukta bAbU sAhaba kI eka mahatva kI kRti jainasamAja ke lie cirasmaraNIya ho gaI hai| hamane san 1642 meM unase vardhA meM bheMTa kI thii| usa samaya unase kahA thA- bAbU sAhaba ! hama kucha varSa pUrva madhyapradeza ke gavarnara sara henarI TvAinama se mahAvIra jayantI kI chuTTI ke viSaya meM mile the| taba unhoMne hamase pUchA thA - " jaba anya prAntoM meM bhI jainI haiM taba madhyapradeza sarakAra isa viSaya meM kyoM prArambhika kadama uThAve ?" isa prazna kI rAjendra bAbU ke samakSa carcA karate hue maiMne kahA- "bhagavAn mahAvIra bihAra prAnta kI vibhUti the / isalie bihAra prAnta ratna se maiM namratApUrvaka pUchatA hU~ ki kyoM na bihAra prAnta kI sarakAra apane bhagavAn mahAvIra ke sArvajanika sammAna nimitta chuTTI ghoSita kare ?" unhoMne kahA - "hamAre hAtha meM abhI kyA hai ? hama to zIghra hI giraphtAra hone vAle hai| " maiMne kahA thA- " Aja nahIM to kala, zAsana sattA Apake hAtha meM AyegI, isalie usa samaya hamArI bAta ko pUrNa kiijie|" ve cupa ho ge| maunaM sammati lakSaNam / jela se chUTane ke uparAnta kAMgresa ke hAtha meM zAsana - sUtra aayaa| maiMne ukta vArtAlApa 1. (Nagpur, June 4, 1949) Appeal by Jains to save life of Holy monk now on hunger strike, By S.C. Diwaker Shastry. "Jains all over India are worried over the fast undertaken by His Holiness Charitra Chakravarty Acharya Shri Santisagarji Swami, the great Jain monk at Gajpantha Hill near Nasik (Bonbay) They are depressed at the indifference of the Central and Bombay Governments towards his ten month's old hunger strike started in order to get the Bombay Harijan Temple Entry Act, 1947 amended so as to exclude Jain Temples from its application as has been done by the C.P. and Berar Goverment in view of the fact that there are no Harijans in the Jain fold. According to the latest news from Nasik, the condition of Swamiji is causing great anxiety since he is having fever and fits. Swamiji is now 78 years old. If the Provincial and Central Governments do not immediately intervene, it is feared a most precious life will be lost to the country in general and to Jains in particular." Blitz (Weekly News paper), Bombay. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA 288 kI yAda dilaaii| kucha samaya bAda yaha jJAta huA ki bihAra prAnta kI sarakAra ne caitra sudI trayodazI ko mahAvIra-jayantI kI chuTTI ghoSita kara dii| isase AzA hotI thI, ki sAdhu hRdaya rAjendra bAbU ke prayatna se jaina guru kA saMkaTa dUra hogaa| .. paMDitA caMdAbAI apane bhatIje bAbU cakrezvarakumArajI ko sAtha lekara bambaI ravAnA huii| unakA tAra pAte hI hama bhI bambaI phuNce| mukhyamaMtrI zrI vI.jI. khera se carcA huI, kintu antaHkaraNa kI zuddhatA na hone ke kAraNa sthiti meM koI sudhAra na huaa| usa samaya bar3A vicitra vAtAvaraNa thaa| mahArAja ke samakSa apanI bhakti kI duhAI dene vAle aneka dhanI-mAnI loga parokSa meM yahI kahate the ki mahArAja ne vyartha meM annatyAga karake vajra tulya zAsana se sira ragar3ane kA kArya kiyaa| aise logoM se mujhe aneka bAra milane kA maukA milaa| maiM bar3I dRr3hatApUrvaka una zithila manovRtti vAle sajjanoM se kahatA thA ki Apa sAtha deM athavA na deM, hama to AcAryazrI ko annagrahaNa karAne ke udyoga meM pIche na htteNge| yadi zAsaka atyAcArI banakara dharma para AkramaNa karatA hai, to hama usake virodha meM apanI AvAja ko uThAye binA na rheNge| atyAcArI ke kArya kI kabhI bhI hama anumodanA nahIM kreNge|" maiMne apane sabhI sArvajanika kAmoM ko banda kara isI kSetra meM sArI zakti lagA kara udyoga Arambha kiyA thaa| isIlie maiMne rAmaTeka gurukula ke saMcAlana se tyAgapatra de diyA thaa| isa bIca meM maiM rASTra ke zreSTha adhikAriyoM se milaa| ucca vidhAna-zAstriyoM Adi se bhI bheMTa kii| virodhI loga hamAre kAryoM ko jJAta kara upadrava aura utpAta kareMge, isalie hama prayatnapUrvaka apane kAryoM ko samAcAra-patroM meM pragaTa hone se bacAte the| bambaI kAnUna ke samAna kAnUna to madhyapradeza meM bhI AyA thA, kintu hamane eka jaina ziSTa-maMDala le jAkara prAMtIya sarakAra ke samakSa nivedana kiyA, to buddhimAna maMtrimaMDala ne jainiyoM ko kAnUna ke bhAra se mukta kara AbhArI kiyA tathA 'eka vizeSa patraka nikAlakara bhrama kA nivAraNa bhI kiyaa| madhyapradeza kI vidhAna-sabhA ke tatkAlIna adhyakSa zrI ghanazyAmasiMha gupta se aneka bAra parAmarza kiyaa| eka bAra unase Avazyaka parAmarza nimitta jvara kI sthiti meM hama 1. Entry into Jain Temples. Nagpur, 12th Dec. 1947. A press note says: "Governments have requesting that the provisions of The C.P. & Berar Temple Entry Authorisation Act 1947 should not be applied to the Jain temples. Section 2B of Act defines the word 'Temple' clearly enough to show that the Act applies to Hindu temples only and Jain temples are not therefore effected by the Act. (Nagpur English Daily The Hitvada of 14-12-47) Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 cAritra cakravartI unake nivAsasthAna durga pahuMce the| isa prakRti ke viruddha pravRtti ke phalasvarUpa lagabhaga 2 mAha paryanta hama bImAra rahe the| DaoN. rAjendraprasAdajI ne eka mahatvapUrNa patra dvArA saradAra vallabhabhAI paTela se ucita kArya karane ke lie preraNA kI thii| zrI seTha bAlacanda hIrAcanda, bambaI ne bhI mahatvapUrNa udyoga kiyA thaa| isa prakAra dhArmika bahusaMkhyaka jainasamAja AcArya mahArAja kI icchApUrti ke viSaya meM zaktibhara prayatna kara rahI thii| dUsare vicAra vAle thor3e-se vyakti sudhAra ke nAma para mahArAja ke mArga meM vighna upasthita karane meM lage the| __ AcArya zAntisAgara mahArAja kI zarIrasthiti cintAjanaka hotI jA rahI thI, kintu unakA nizcaya merusadRza acala thaa| mahArAja ne kahA ki - "rASTrapati yA pradhAnamaMtrI zrI neharU isa prakAra kI sUcanA nikAla deM ki jainamandira meM dUsare dharmavAle sthAnIya jainapaMcAyata kI AjJA lekara hI jA sakeMge tathA binA anujJA prApta kiye unako adhikAra na hogaa|" isa sambandha meM maiMne rASTrapati ko 5 agasta, san 1950 ko patra likhA thaa| rASTrapatijI kI ora se 21 agasta ko yaha uttara prApta huA,"isa viSaya meM rASTrapati kI haisiyata se ve pratyakSa rUpa meM kucha nahIM kara skeNge| isa sambandha meM Apako bhArata sarakAra se nivedana karanA caahie|" 1 / rASTrapatijI kI ora se prApta patra isa prakAra thA : Governments House, New Delhi. 21st August, 1950 Dear sir, your leter dated the 5 th August, 1950, has been received by the President. He regrets very much that it is not possible for him to issue the kind of statement which you want him to do. It is a matter with which as President he cannot directly deal. If anything has to be done you have to approach the Government. Your faithfully, Sd/-Chakradhar Saran Private Secretary. To, Shri S.C. Diwaker, Hony. Secretary Jain Political Rights preservation Committee, Seoni (M.P.) 1. isake Age kA prakaraNaki kendriya sarakAra AcAryazrI ke pakSa meM kaise AI?'cUMki paMDitajI kinhIM kAraNoM se nahIM depAye, ataH use hI hama yahA~bhavijanoM ke bodhanArthapustakake aMta meMpariziSTa aMtare ke aMtargata pratijJA-2zIrSaka se AcAryazrI ke pakSa meM diye gaye baMbaI hAIkorTa ke nirNaya ke hiMdI anuvAda sahita AcArya varddhamAnasAgarajI va anyaAcAryoM, munivaryoM va vidvAnoM ke paramarzAnusAra san 1951 ke jaina bodhaka ke zrI AcAryazAMtisAgara vizeSAMka se lekara de rahe haiM, kyoM ki bagaira isake isa viSaya se saMbaMdhita itihAsa adhUrA sA pratita hotA hai| isIke sAtha hama AcArya vidyAsAgarajI dvArA viracita zAMtisAgara vinayAMjaliva AcAryazAMtisAgara jI ke suziSya munivarya kuMthusAgara viracita zAMtisAgaracAritra(saMskRta bhASA meM chaMda baddha racanA) bhI prakAzita kararahe haiM / - saMyojaka Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA 260 26 janavarI, san 1650 meM bhAratIya saMvidhAna gaNataMtra bhArata meM pracalita huA / usake niyama naM. 25 (2ba) tathA niyama naM. 26 tathA 26 ke anusAra hama isa nirNaya para pahuMce ki bhAratIya saMvidhAna ke anusAra jainamaMdira meM itara saMpradAya vAle ko koI adhikAra nahIM prApta hotA hai / isa sambandha meM jaba hamane tatkAlIna, kAMgresa adhyakSa zrI puruSottamadAsa TaMDana se dillI pahuMcakara kAMgresa bhavana meM carcA kI, taba unhoMne kahA- "mandira koI klaba yA khela kA sthAna nahIM hai, jahA~ hara koI Ave yA jaave| mandira to ArAdhanA kA sthala hai| zaiva maMdira meM zAkta sampradAya vAloM ko ghusane kA kaise adhikAra hogA ? isI prakAra jainamandira meM dUsaroM ko kabhI bhI adhikAra nahIM ho sakatA hai| aneka hAIkorTa ke nyAyAdhIzoM se hamane carcA kii| usameM hamAre dRSTikoNa kA hI samarthana prApta huaa| eka pramukha nyAyAdhIza ne kahA- jisa sampradAya kI pUjA kA sthAna hai, vahA~ dUsare sampradAya vAle ko adhikAra nahIM ho sktaa| iMglaiNDa meM aise mAmale cala cuke haiN| unameM yaha nirNIta huA ki romana kaithalika varga ke girajA meM proTesTeMTa nAma ke dUsare varga ko koI adhikAra nahIM hai, bhale hI bahumata unakA samarthaka ho / vidhAna-zAstra ke prakAMDa vidvAn tathA dezabandhu zrI sI. Ara. dAsa ke choTe bhAI prasannaraMjana dAsa ko hamane patra dekara uparokta dRSTikoNa ko praznottara ke rUpa meM bheja kara unakA vicAra jAnanA caahaa| usa samaya unhoMne hamAre prazna ko atyanta mahatvapUrNa batAte hue AgAmI avakAza milane para uttara dene kA vacana diyA thA / ' eka bAra bhArata sarakAra ke mukhya vakIla (Attorney General) zrI motIlAla sItalavAr3a se lagabhaga Adha ghaMTe taka naI dillI meM carcA huI thI / mere sAtha merA choTA bhAI eDavokeTa abhinandanakumAra bhI thaa| zrI sItalavAr3a se jJAta huA thA ki isa sambandha spaSTIkaraNa ke liye suprIma korTa (sarvocca nyAyAlaya) meM kAryavAhI kI jA sakatI hai / sAdhAraNa vakIla loga yahI socA karate the ki yaha mAmalA hAIkorTa meM bhI nahIM peza ho sakatA hai, isalie maiMne zrI sItalavAr3a se pUchA - " suprImakorTa meM isa sambandha meM kaise vicAra ho sakatA hai ?" taba unhoMne batAyA thA ki yaha prazna maulika adhikAra (Fundamental rights) se saMbaMdhita hai, isaliye yaha sIdhe sarvocca nyAyAlaya meM peza ho 1. Patna 6th Sep. 1950. Dear Mr. Diwaker, I am at present too much busy to answer the very important question which you have put to me. I shall have no time till the middle of October. If your should then write to me, I shall endeavour to do my best to give you satisfactory reply. Sd/P.R. Das. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 cAritra cakravartI sakatA hai| unase yaha bhI jJAta huA thA ki cAra-pA~ca saptAha meM nirNaya ho sakatA hai| unhoMne sarakArI vakIla hone ke kAraNa apanA abhimata nahIM batAyA thaa| isa prakAra vividha sAdhanoM ke dvArA bhAratIya saMvidhAna ke niyamoM ko apane anukUla jJAta kara hamane jaina pramukha logoM ke samakSa kAnUnI kAryavAhI karane kI salAha dii| isa saMbaMdha meM digaMbara jaina mahAsabhA kI vizeSa baiThaka hokara eka upasamiti kA nirmANa huA tathA kAnUnI kAryavAhI karane kA nizcaya bhI ho gayA / adbhuta kANDa isake anaMtara eka adbhuta ghaTanA ho gaI / 28 navambara, san 1950 ko akalUja pahu~cakara solApura ke kalekTara ne rAtri ke samaya di. jaina maMdira kA tAlA tur3avAkara usake bhItara mehataroM tathA camAroM Adi kA praveza karAyA tathA jina jaina bandhuoM ne isake viruddha AvAja uThAI unako giraphtAra kara liyaa| isase sAre samAja meM sanasanI phaila gyii| jabaradastI maMdira praveza jabaradastI maMdira meM praveza karAnA to gAMdhIjI ko bhI priya na thA / unhoMne 1632 meM 23 disaMbara ko pUnA ke yaravadA jela se zrI amRtalAla sUrajamala javerI, maMtrI, jaina yuvaka sabhA, pATanako tAra bhejA thA : 66 , ApakA tAra milA mujhe isa viSaya meM jarA bhI saMdeha nahIM hai ki jaina maMdira meM jabaradastI kisI ko le jAnA yogya nahIM hai| vizeSa kara aise logoM ko le jAnA kadApi ucita nahIM hai, jo usa saMpradAya ke nahIM hai, jinake lie yaha maMdira banAyA hI nahIM gayA hai|' 119 gAMdhIjI ke isa tAra kA kalekTara kI kAnUnI dRSTi meM koI mahatva nahIM rhaa| isase una logoM kA bhrama dUra huA jo paM. javAharalAla neharU ke isa patra ko pAkara ki" jainadharma, hindUdharma kA bheda nahIM hai," isase AcArya mahArAja ko annagrahaNa karAne ko preraNA kara rahe the| 28 disambara san 1950 ko baMbaI meM jaina mahAsabhA kI vizeSa baiThaka meM 11 vyaktiyoM kI vizeSa upasamiti isa saMbaMdha meM kAryanimitta banAI gaI / usa upasamiti meM kAnUnI salAha prApta karane ke anaMtara kAnUnI kAryavAhI karane kA 1. Poona Dated A.M. 23 September, 1932 "Amritlal Surajmal Javeri, Secretary, ain Yuvak Sabha, Patan. Your wire. I have no doubt that forcible entry into Jain temples by any body is unwarranted and certainly by those who do not belong to those for whom temple built". Gandhi. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA 262 adhikAra diyA gayA thaa| isa sambandha meM jo kharcA lagegA, use dene kI pratijJA kalakattA nivAsI gurubhakta seTha gajarAja jI gaMgavAla ne AcAryazrI ke samakSa kI thii| hama bhI usa samiti ke sadasya the| 4 sitambara, san 1946 kavalAnA cAturmAsa ke samaya mahArAja kA zarIra 15 minaTa taka ThaMDA par3a gayA thaa| sAMsa ruka gayI thii| karavaTa taka badalanA kaThina ho gayA thaa| isase sAre bhAratavarSa ke pramukha zrImAn tathA dhImAn mahArAja ke pAsa pahuMce the| usa samaya sabhI vidvAnoM ne AcArya mahArAja ke samakSa kahA thA ki " digambara jainazAstroM meM zUdroM ke jinamaMdira ke bhItara praveza karane kI AjJA nahIM hai|" har3atAla guru caraNoM ke prati bhakti pradarzita karate hue 15 agasta san 1946 ko unake annatyAga ke varSa pUrNa hone para digambara jainasamAja ne bhAratavyApI har3atAla dvArA yaha spaSTa kara diyA thA ki bahusaMkhyaka jaina varga AcArya mahArAja ke caraNoM kA anugAmI hai| akalUja kAMDa hone para bambaI ke bairisTara sara ena.pI. iMjIniyara, bambaI ke dvArA darakhvAsta banAkara bambaI hAIkorTa meM peza kara dI gyii| upasamiti ke parAmarza ke anusAra hama 10 pharavarI san 1951 ko paTanA meM bairisTara pI.Ara. dAsa se unake nivAsa sthAna zAMtiniketana meM mile| __paTanA meM parAmarza ke uparAnta prasthAna kara hama seTha gajarAjajI zrI tilakacaMda zAha vakIla, zrI maNikacaMdra dozI vakIla, phalaTaNa ke sAtha prabhAta meM pArasanAtha (zikharajI) phuNce| vaMdanA karake vApisa Aye tathA vahA~ hone vAle paMcakalyANaka mahotsava ke jJAnakalyANaka samAraMbha meM sammilita hue| hajAroM loga upasthita the| unhoMne hamase bambaI maMdira meM praveza kAnUna ke saMbaMdha meM kI gayI kAryavAhI tathA AcArya mahArAja ke svAsthya ityAdi ke viSaya meM apane bhASaNa dvArA spaSTIkaraNa kI icchA vyakta kii| hamane udAharaNa sahita' saba bAtoM para prakAza DAlate hue sabhI zrAvakoM Adi se anurodha kiyA thA ki ve jinendra bhagavAn kI ArAdhanA dvArA dharmasaMkaTa nivAraNa ke kArya meM bar3I sahAyatA kara sakate haiM, kyoMki jinendra kI bhakti 1. sara ema. varadAcArya : pheDarala korTa ke nyAyAdhIza sara ema. varadAcArya ke viSaya meM sara mArisa gvAyara, pradhAnanyAyAdhIza, pheDarala korTa ne amerikana patrakAra luIphizara se kahA thA,"naI dillI meM akele varadAcArya hI ekamAtra raajniitikdaarshnikthe|" ukta vidvAn se jabaluI phizara ne aspRzyatA ke saMbaMdha meM prazna kiyA, to nyAyamUrti varadAcArya ne kahA thA, "yadi ApaAtmA ke Agamana meM vizvAsa karate haiM toApako mAlUma honA cAhie ki yadi kisI AtmA ne ekajanma meM kukarma kiye haiM to dUsare janma meM usakA harijanake ghara meM janma ho sakatA hai|" -luI phizara - eka mahAn naitika cunautI, pR. 168-166 / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 cAritra cakravartI acintya siddhiyoM kI jananI hai| tyAgI samudAya ne hamArA samarthana kiyA thaa| gadya ciMtAmaNi meM AcArya vAdIbhasiMha ne likhA hai,"jina bhagavAn ke caraNakamala kI bhakti kA zIkara (jalakaNa) surendra tathA asurendra ke padoM ko prApta karAtA hai|" ___ hamArI to yaha dhAraNA hai ki jaba bhI jainadharma para saMkaTa Ave, taba samAja ke dhArmika vyaktiyoM ko samudAya rUpa se jinendra kI ArAdhanA, pUjA, jApa Adi karanA caahie| isa aMga kI upekSA ke kAraNa hI aneka udyogoM meM asaphalatA kA duHkha bhoganA par3A hai| isa kAraNa hama jahA~ bhI gaye aura dhArmika baMdhuoM se milanA huA, vahA~ hamane paMcaparameSThI kI ArAdhanA karane kI hI preraNA kii| cintA __ hama bambaI se calakara 12 julAI, san 1951 ko apane choTe bhAI zAntilAla ke sAtha AcArya mahArAja ke pAsa pahuMce the| usa samaya mahArAja ko kesa kI vizeSa cintA thii| kyoMki jainapakSa ke vakIla sara iMjIniyara yUropa meM the aura dAsa bAbU ke Ane kA pakkA samAcAra nahIM AyA thaa| seTha gajarAjajI ke pAsa AcAryazrI ke tarapha se tIna tAra gaye, rajisTarDa patra bhI gayA, kintu vahA~ kA uttara na Ane se mahArAja ke mana meM aisA lagA ki isa sambandha meM kahIM hameM bhrama meM to nahIM DAlA gayA hai| maiMne kahA-"mahArAja, gajarAjajI bAhara hoMge, isase uttara nahIM aayaa|" pazcAt maiMne gajarAjajI ko tAra bhejA kintu isa viSaya meM mahArAja se kucha bhI parAmarza nahIM kiyA thaa| tAra meM likhA thA ki AcArya mahArAja mAmale ke bAre meM bahuta cintita haiM, kyA Apa bairisTara dAsa ko lekara pezI para bambaI pahuMcege ? uttara meM 13 julAI, san 1951 ko kalakatte kA tAra milaa| AcAryazrI se kahA- "isa prakAra kA tAra gajarAjI kA kalakatte se AyA hai ki vakIla dAsa bAbU kI vyavasthA ho gii| ve tA. 23 ko kesa meM zAmila hoNge| tA. 17 ko dillI ke iMpIriyala hoTala meM parAmarza hogaa| ve sAlIsiTara ke sAtha tA. 17 ko dillI pahu~ca rahe haiN| maiM tathA talakacandajI avazya tA. 17 ko dillI parAmarza ke lie phuNceN|" guru AjJA tAra ko sunate hI AcAryazrI kI ora se Adeza milA, "jaba taka kesa pUrA nahIM hotA 1. yadIya-pAdAmbujabhaktizIkaraH surAsurAdhIza-padAya jaayte|| 2. Sumerchand Diwakar clo Chandulal Joti-chand, Baramati arranged with Das. Will Join case 23rd. Consultations will be held New Delhi Imperial Hotel on 17th with Das. Myself with Solicitor going Delhi on 17th. You and Talakchand must reach 17th Delhi for consultations. - Gajraj. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA 264 hai, taba taka tuma sivanI mata jAnA aura kesa kA hI kAma krnaa|" gurudeva ke Adeza ko hRdaya se zirodhArya kiyaa| 15 julAI, asAr3ha sudI ekAdazI, ravivAra ko AcArya mahArAja tathA nemisAgara mahArAja kA kezaloMca 3 baje dina ko bArAmatI ke mandira kI dharmazAlA meM sampanna huaa| ajaina loga bhI bahuta the| kezaloMca ke pUrva AcArya mahArAja ne bArAmatI meM cAturmAsa karane kI pratijJA kI thii| yadyapi pUrNimA ko abhI cAra dina zeSa the, kintu paMcAMga ko dekhakara Age zubha muhUrta na hone se ekAdazI ko nizcaya kiyaa| parezAna hama asAr3ha sudI ekAdazI kI rAtri ko bArAmatI se calakara zahA vakIla ke sAtha bambaI phuNce| vahA~ hamAre choTe bhAI abhinandanakumAra kA bar3A cintAprada patra milA ki vRddha pitAjI ko maMdira meM pUjA karate samaya cakkara A gyaa| ve gira par3e, mastaka para gaharI coTa aaii| isake sAtha meM yaha bhI duHkhada samAcAra thA ki hamArI choTI bahina kamalAbAI bhayaMkara bImAra hai aura DAkTaroM ne use plUrisI kA roga batAyA hai| isa patra ke bA~cate hI adbhuta parezAnI sAmane A gii| kuTumba kA mamatva sivanI ko vAyuyAna taka se daur3ane ko kahatA thA, to AcArya mahArAja kI AjJA dharma sevA ko smaraNa karAtI thii| kucha kSaNoM meM moha kA bhAva dabA, maMgalamaya AcArya parameSThI kI AjJAnusAra dharmasevA kA hI nizcaya kiyaa| hamane yahI socA ki vItarAga zAsana ke prasAda se AkulatA dUra hogii| huA bhI aisA hii| kucha kAla ke bAda saMtoSaprada saMvAda prApta huaa| yathArtha meM dharma kI bhakti kA acintya mAhAtmya hai| tIrthaMkara kI zaraNa lene se kabhI bhI duHkha nahIM Tika sktaa| vahA~ hama logoM ne hAIkorTa meM jAkara patA lagAyA to jJAta huA, ki pezI tA. 23 ke sthAna meM tA. 24 julAI, zrAvaNa kRSNa SaSThI, dina maMgalavAra ko rakhI gayI hai| kaI loga socate the, sara ena. pI. iMjIniyara bairisTara kI pratIkSA karanA Avazyaka hai| kintu AcArya mahArAja kA hRdaya kahatA thA dera nahIM honI caahie| unake hRdaya kI preraNA ke anusAra pezI samIpa hI rhii| aba dehalI pahu~cakara bairisTara dAsa se parAmarza karane kI bAta thii| paTanA meM dAsa bAbU ko zrI zahA vakIla tathA hamane sArI jJAtavya bAteM kaha dI thIM, ataH aba yadi parAmarza-yogya sthAna bambaI hai, jahA~ zrI dAsa bAbU pezI ke pUrva AveM to vahA~ ke vakIla zrI pAlakhIvAlA, zrI vorA bairisTara tathA zrI ramaNalAla koThArI, sAlIsiTara nandalAla eNDa kampanI ke sAtha samyak parAmarza ho| yahI socakara hamane sara seTha bhAgacanda kI per3hI juhAra pailesa para jAkara unake pramukha munIma sundaralAlajI se parAmarza kiyaa| unhoMne kahA, maiMne abhI thor3I dera pahale ajamera se seTha sAhaba se bAta kI thI, Apa usa samaya A gaye hote to bar3A acchA hotaa| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 cAritra cakravartI astu, phira unhoMne phona kiyA, to vahA~ kI lAina meM gar3abar3I ho gaI / aba phona AtA hai| thor3I dera meM AtA hai| aisI pratIkSA meM eka ghaMTe se adhika samaya vyatIta ho gyaa| kadAcit phona mila jAtA to hama logoM kA dillI pahu~canA zAyada sthagita ho jAtA, kintu usa bhUmi ke sparza kA nimitta thA ataH apane Thaharane ke sthAna para Ae to jJAta huA ki ajamera se sara bhAgacandajI kA hamAre nAma para phona AyA thA / ve dillI ke lie ravAnA ho gae tathA hameM aura zahA vakIla ko rAtri ke vAyuyAna se Ane ko kahA hai| havAI jahAja kA TikaTa A gyaa| hama rAta ko Der3ha baje ravAnA ho ge| prabhAta meM 5.30 baje dillI ke veliMgaDana eroDroma meM utara par3e / bambaI zItala vAtAvaraNayukta thA aura dillI meM bhISaNa garmI thii| vahA~ pahuMcakara patA calAyA to jJAta huA ki seTha gajarAjajI ko kAraNavaza vilamba ho gayA hai / ve sAlIsiTara ke sAtha tA. 18 ke prabhAta meM aae| tA. 18 ko bairisTara dAsa se kesa para carcA huii| vahA~ dAsa bAbU ne kahA ki Apa logoM ko turaMta bambaI pahuMca kara yogya sAkSI taiyAra karanA caahie| hAIkorTa sAkSI kaise legI ? yadi sAkSI ( evidence) kI sthiti AI, to nyAyAlaya isa mAmale ko nIce kI adAlata meM bheje binA na rhegii| yaha jAnate hue bhI bar3e vakIla kI bar3I bAta vicAra kara tA. 18 kI rAtri ko havAI hA meM sITa buka karane ke lie phona se bAta kI, to airoDroma daphtara se kahA gayA, kevala do sITeM bAkI hai, 'zIghratA kIjie' nahIM to tA. 16 ko sITa milegI / hamane zahA vakIla se kahA apane lie hI ve sthAna surakSita pratIta hote haiN| vAyuyAna se hamane dina meM hI aneka bAra pravAsa kiyA hai| usakI durghaTanAoM kA varNana patroM dvArA pragaTa hone se rAtri ke pravAsa ke prati kucha kama icchA hotI thI, kintu hamane yahI socA, dharma kA zreSTha kArya karate hue vipatti kA kyA bhaya aura yadi kadAcit vaha AI to zreSTha sevA karate rahane meM bhaviSya kI bhI bhIti nahIM hai / dillI meM munirAja zrI namisAgara mahArAja tathA anya mahAn tapasviyoM ke darzana kie| una logoM ne AcArya zAMtisAgara mahArAja ke samAna ekAdazI ko cAturmAsa kA nizcaya na kara pUrNimA ko hI ekatrita hokara dehalI cAturmAsa kA nizcaya kiyA / khUba samudAya thaa| AcArya zAMtisAgara mahArAja ke svAsthya Adi kI bAteM suna kara sabako saMtoSa huaa| hamane sabase yahI anurodha kiyA ki dharmasaMkaTa nivAraNArtha adhika se adhika jinendra-: da- smaraNa kreN| hama loga madhya rAtri ko dillI se calakara vimAna meM sote hue sabere tA. 16 ko punaH bambaI A ge| aba pezI ko pA~ca dina zeSa haiN| kArya bahuta adhika thA / bambaI kI dhArmika samAja ne kSullaka sUrisiMhajI ke netRtva meM jApa kI viziSTa vidhi caMdraprabhu Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 pratijJA jinAlaya, bhUlezvara meM kii| sabhI dhArmika loga jinendrasmaraNa karane meM saMlagna the| jinendra devakI stuti karane se vighnoM kI rAzi zAkinI, bhUta, sarpa dUra ho jAte haiM, viSa bhI nirviSatA ko dhAraNa kara letA hai| usa avasara para hamane apane bhASaNa meM kahA thA, jo bhAI aura bahina jApa meM baiThane meM asamartha haiM ve bhI apane apane sthAnoM meM hI mahAmaMtra kA jApa kreN| Aja ke zAsana meM dharma kI pratiSThA kA kArya sAmAnya nahIM hai| ___ tA. 21 zanivAra ko dAsa bAbU ke bambaI Ane para unake nivAsasthAna para saMdhyA ko kAphI parAmarza hotA rhaa| hama, sara seTha bhAgacaMdajI sonI, seTha ratanacaMda hIrAcaMdajI, seTha rAjakumArasiMhajI aura zrI phUlacaMda koThar3iyA vakIla, pUnA, akalUja ke loga Adi upasthita the| dAsa bAbU ne kesa ko taiyAra kiyaa| bairisTara pAlakIvAlA, bairisTara boharA, zrI ramaNalAla koThArI sAlIsiTara, zrI zAha vakIla Adi sabhI loga yathAzakti prayatnazIla the| bambaI meM nirantara kArya meM saMlagna rahane se samaya ke bItane kA patA nahIM calatA thaa| hAIkorTa bambaI __ aba tA. 24 julAI 1951kA maMgalamaya divasa aayaa| hamane bar3e Ananda se bhagavAn kI pUjA kii| taiyAra hokara hAIkorTa meM kAphI samaya pahale pahu~ca gae, kyoMki TAimsa oNpha iMDiyA Adi dainika patroM meM kesa kA varNana A jAne se bar3e-bar3e logoM kI dilacaspI jAgRta ho uThI thii| bairisTara dAsa bAbU kI bahasa sunane ko aneka vidhivizeSajJa (vakIla) A gae the| 11 baje cIpha jasTisa zrI ema.sI. cAgalA tathA jasTisa zrI gajendra gar3akara A ge| unake sAmane kI paMkti meM bairisTara pI. Ara. dAsa tathA unake sahayogI bairisTara the, dUsarI ora sarakArI vakIla (bairisTara), AmIna tathA eDavokeTa jozI Adi the| nyAyAdhIzoM ke Ate hI akhaMDa sannATA ho gyaa| cIpha jasTisa ne pichale eka mAmale kA phaisalA par3hanA prArambha kiyaa| vaha zAyada pacAsa pRSTha lambA thaa| karIba-karIba utanA hI nahIM, to usakA choTA bhAI sarIkhA dUsarA phaisalA jasTisa gajendra gar3akara ne bA~canA prArambha kiyaa| pratIkSA ke kAraNa eka-eka minaTa ginate-ginate Der3ha baja gyaa| dAsa bAbU bhI kAphI zrAnta dikhane lge| sattara varSa se adhika unakI avasthA bhI ho gaI thii| yaha pratIta hotA thA ki nAztA (Lunch) ke bAda hI kesa liyA jaaygaa| ghar3I meM paune do hue the ki pradhAna nyAyAdhIza zrI cAgalA ne pUchA "well, what is your case?" (kahie dAsa bAbU ! ApakA kyA mAmalA hai|) ekadama gambhIra vAtAvaraNa ho gyaa| dAsa bAbU ne kesa kI kathA prArambha kI ki akalUja jilA solApura meM eka sthAna hai, vahA~ ke jainamandira kA tAlA solApura ke kalekTara ne Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 cAritra cakravartI tur3avAkara vahA~ ajainoM ko jabaradastI ghuser3A hai| yaha kalekTara kA kArya anyAyapUrNa hai| zrI dAsa apanI bAta kaha hI rahe the ki jaja gajendra gar3akara mahAzaya ne pUchA-"zrI dAsa! yaha batAiye kyA Apa varNAzrama dharma mAnate haiM ? yadi hA~, to Apa aspRzyoM ke prati mandira-praveza pratiSedha kI nIti ko avazya mAnate hoMge?" samma bAbU ne uttara diyA-"maiM to jaina nahIM hU~, mujhe nahIM mAlUma jaina loga varNAzrama vyavasthA mAnate haiM yA nahIM?" dAsa bAbU ne Age yaha kahA-"hamane jainamaMdira meM ghusane vAloM ko ajaina samajhakara rokA hai, hama nahIM jAnate ve harijana haiM yA savarNa haiN|"apne viSaya ko spaSTa karate hue unhoMne paTanA hAIkorTa ke eka purAne mukadame kA ullekha karate hue kahA "eka bAra bihAra prAMta ke rAjagiri grAma kA mAmalA adAlata meM phuNcaa| bAta yaha thI ki rAjagiri meM jo garama pAnI ke jharane haiM, ve hinduoM ke adhikAra meM the| musalamAna loga vahA~ adhikAra jamAnA cAhate the| ataH unhoMne apanI ora se pramANa peza kie the ki una logoM ne binA roka-Toka ke kuMDoM meM snAna kiyA hai| usake javAba meM hamane kahA thA"nahAne vAloM ke mukha para musalamAna nahIM likhA thA, jisase hama yaha jAnate ki ye musalamAna loga yahA~ Ae haiN| hamane unako hinduoM ke samAna hI samajha kara praveza karane diyA thaa| isI prakAra jaina maMdira meM yadi kabhI hindU bhI gae haiM, to hamane unako jaina samajha kara hI jAne diyA hai| ajaina jAnakara nahIM!" isa para jasTisa gajendra gar3akara ne kahA-"zrIyuta dAsa ! yaha bAta yahA~ nahI lAgU hotI hai| akalUja eka choTI-sI bastI hai| vahA~ saba loga eka-dUsare ko pahacAnate haiM ki kauna kisa jAti kA hai Adi, ataH akalUja ke viSaya meM yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki praveza karane vAle ajainoM ko hamane jaina jAnakara hI Ane diyaa| zrI dAsa ne apanA viSaya spaSTa karate hue kahA-"yadi hindU loga kisI vizeSa jaina maMdira meM adhikAra athavA rivAjapUrvaka Ate rahe haiM, to vaha adhikAra harajinoM ko bhI prApta hogA yaha bAta hameM mAnya hai| kintu yadi isa mandira meM hinduoM ko bhI adhikAra nahIM rahA hai to harijanoM ko bhI adhikAra nahIM rahatA hai|" gaMbhIra sthiti isa prakAra bahasa cala rahI thI ki nyAyAdhIza jalapAna ke lie do baje uTha ge| usa samaya nyAyAdhIza kA raMgaDhaMga aisA dikhA ki aba mAmalA khArija hone meM derI nahIM hai| jajoM ke praznoM ke Age jainoM ke tarapha kA uttara asarakArI nahIM dikhatA thaa| saikar3oM jaina bhAiyoM ke ceharoM para udAsI chA gii| hamAre mana meM isa bAta kI cintA thI ki kahIM apane viruddha nirNaya huA, to isakA AcArya mahArAja para Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA 268 acchA asara nahIM pdd'egaa| AcAryazrI kI ArAdhanA usa samaya pAsa meM baiThe hue usI dina bArAmatI se Aye seTha tulajArAma caturacaMda ne sunAyA ki-"AcArya mahArAja ne tIna dina se bilkula bhI AhAra nahIM liyA hai| ve dina-rAta bhagavAn ke jApa meM hI lage haiN| ve kisI se kucha bhI bAtacIta na karake nirantara prabhu nAma smaraNa hI meM saMlagna haiN| kuTI ke bAhara kucha kSaNoM ko Aye the| zaucAdi se nivRtta ho devadarzanAdi ke bAda jApa japane meM laga jAte haiN| yaha bAta sunate hI mana meM vicAra hone lagA, itane bar3e mahApuruSa kI jinendra ArAdhanA avazya kArya kregii|" bairisTara dAsa pUrNa nirAza se dikhate the| unakI bolI bhI aisI sAntvanA dene vAlI aura Age kI taiyArI kI preraNAkAra ho gaI thI, jaisA ki vakIla loga asaphala hone para kiyA karate haiN| AzA kI kiraNa lagabhaga 15 minaTa ke bAda nyAyAdhIza Ae, aura mAmalA punaH Arambha ho gyaa| usI samaya merI dRSTi meM eka bAta AI / maiM bairisTara dAsa kI pichalI paMkti meM thaa| dAsa bAbU ne jarUrI kAgaja nikAle to akasmAt dAvAta ulaTa gaI aura unake saba kAgaja zyAmavarNI bana ge| maiMne socA zakuna to acchA dikhatA hai, kintu sAmagrI to parAjaya kA hI nizcaya karAtI hai| pradhAna nyAyAdhIza ne eDavokeTa janarala zrI AmIna se pUchA-"Apako kyA kahanA hai ?" sarakArI vakIla ne kahA- "bambaI kAnUna ke dvArA sabhI jaina maMdira hinduoM kI pUjA ke lie unmukta ho jAte haiM, isase unameM jAkara pUjA karane kA adhikAra harijanoM ko bhI prApta ho jAtA hai|"jsttis gajendra gar3akara ne pUchA, "eDavokeTa janarala mahAzaya, yaha batAie ki kyA isa kAnUna se sabhI jainamandira hindU maMdira rUpa meM ho jAte haiN|" eDavokeTa janarala ne kahA-"jI hA~ ! sabhI jainamandira hindU bana jAte haiN|" isa para ruSTa se hote hue jaja ne pUchA, "kyA kAnUna kA yaha abhiprAya hai ki jo jaina saMpradAya hajAroM varSoM se calA AyA hai, use jarAsI kalama calAkara khatama kara diyA jAya? kAnUna kA yaha kadApi rukha nahIM ho sakatA hai ki harijanoM ke uddhAra ke uddezya se banAe gae kAnUna dvArA saMpUrNa jainiyoM ko samApta karake hindU banA diyA jaay|" unhoMne yaha bhI kahA, "Apake harijanoM ke hita kI bhAvanA kA maiM Adara karatA hU~, kintu yaha bAta nahIM mAna sakatA hU~ ki isa kAnUna ke dvArA jainiyoM kA astitva hI samApta kara diyA gyaa|" cIpha jasTisa ne pUchA-"zrI eDavokeTa janarala! yaha batAiye ki Apake kalekTara ko Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 cAritra cakravartI jaina mandira kA tAlA tor3akara 8baje rAta ko harijanoM ko mandira meM le jAne kA adhikAra kisane diyA thA ? kyA usake hAthoM meM kAnUna A gayA thaa| use kevala itanA hI adhikAra thA ki rokane vAloM para dAvA dAyara karanA, kintu mandira kA tAlA tor3akara ghusane kA tarIkA to bahuta bar3I jyAdatI thii|" hAIkorTa kA nirNaya isake anantara hI cIpha jasTisa ne kahA, hama nirNaya ghoSita karate haiN| unhoMne jasTisa gajendra gar3akara se pUchA"kyA Apa phaisalA bolate haiM ?" unhoMne kahA, "Apa hI bolie| zrIjasTisacAgalAne phaisalA Arambha kiyA,"bambaI kAnUna kA lakSya harijanoM ko savarNa hinduoM ke samAna mandira praveza kA adhikAra denA hai| jainiyoM tathA hinduoM meM maulika bAtoM kI bhinnatA hai| unake svatantra astitva tathA unake dharma ke siddhAntoM ke anusAra zAsita hone ke adhikAroM ke viSaya meM koI vivAda nahIM hai, ataH hama eDavokeTa janarala kI yaha bAta asvIkAra karate haiM ki kAnUna kA dhyeya jainoM tathA hinduoM ke bhedoM ko miTA denA hai|" _ "dUsarI bAta yaha hai ki yadi koI hindU isa kAnUna ke banane ke pUrva kisI jaina maMdira meM pUjA karane ke adhikAra ko siddha kara sake, to vahI adhikAra harijana ko bhI prApta ho skegaa| ataH hamArI rAya meM prArthiyoM kA (petitioner's) yaha kathana mAnya hai ki jahA~ taka isa solApura jile ke jaina mandira kA prazna hai, harijanoM ko usameM praviSTa hone kA koI adhikAra nahIM hai, yadi hinduoM ne yaha adhikAra kAnUna, rivAja yA paramparA ke dvArA siddha nahIM kiyA hai|" __ "kalekTara kA kArya bhI kAnUna ke anusAra ThIka nahIM thaa| kAnUna ke niyama ke niyama naM. 4 ke anusAra kalekTara ko isa bAta kA saMtoSa ho jAya ki isa akalUja ke jaina maMdira meM hinduoM ko kAnUna, rivAja yA paramparA ke anusAra adhikAra thA, to use yaha karanA ucita hogA ki usa jaina para kAryavAhI kare jo isa kAnUna ke dvArA pradatta adhikAra meM bAdhA DAlatA hai| kintu niyama naM. 4 ke sivAya kalekTara ko tAlA tor3ane kA athavA harijanoM ko mandira meM praviSTa karAne meM sahAyatA dene kA adhikAra nahIM thaa|" nirNaya ke pazcAt isa nirNaya ko sunate hI sabako Azcarya huaa| kAnUna ke vizeSajJa cakita hue ki jahA~ mAmale meM parAjaya kI sthiti thI, vahA~ dharmapakSa kI pUrNatayA vijaya ho gii| usa samaya isa prasaMga meM jisako jitanA adhika zrama uThAnA par3a rahA thA, usake Ananda kI Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA 300 mAtrA utanI hI adhika thii| dhArmika jaina samAja ke harSa kI sImA na thii| mahArAja kI tapasyA vartamAna zAsana meM jineMdra kI AjJA kI pUrNa rakSA honA alaukika bAta hai| hama to isa prasaMga meM sampUrNa bAtoM se paricita rahe haiN| usa nikaTa paricaya ke AdhAra para yaha kahanA pUrNatayA satya hai ki isa saphalatA kA zreya una paramapUjya cAritra cakravartI RSirAja ko hai, jinhoMne jinazAsana ke anurAgavaza tIna varSa se anna chor3a rakhA thaa| yaha unakI pravacanabhakti tathA pravacanavatsalatva bhAvanA kA vizeSa prabhAva thA, tathA hajAroM, lAkhoM naranAriyoM kI paMcaparameSThI kI bhakti kA prasAda thA, jo dharma kI naukA baca gii| usa samaya AcArya mahArAja ke jinazAsana meM pragAr3ha bhaktipUrNa zabda samajha meM Ae, jo unhoMne kaI bAra kahe the ki "abhI dharma-dhvaMsa kA samaya nahIM AyA hai| abhI hajAroM varSa paryanta jainadharma jIvita rhegaa|"unke mukha se ye bhI zabda sune the ki "isasaMkaTa ko dUra hote dera na lgegii|"is dhArmika saphalatA para jinheM Ananda huA, unhoMne puNya kA saMcaya kiyA hogaa| kucha aise bhI vyakti rahe jinako asahya vedanA huii| kintu aba yaha aisI vastu nahIM hai, jo koI netA yA aura dUsaroM ke dvArA badalI jA sake yA akhabArI Andolana ke dvArA ulaTAI jA ske| una zrAvaka kula saMbhUta vyaktiyoM kI vRtti para dayA AtI hai, jo AcArya parameSThI ke virodha meM jAla bunate rahe the, kintu svayaM ve usameM hI AkrAnta ho ge| jinAgama meM jo bAta nahIM kahI gaI hai, use jinAgama kA aMga batAnA zruta kA avarNavAda hai, jisase darzanamoha kA Amrava hotA hai| aisA anubhava meM AtA hai ki kinhI vyaktigata svArthoM ke kAraNa sadA zAsana sattA kI hA~ meM hA~ milAnevAlA varga taiyAra huA karatA hai| dharmabhakti se parAGgamukha ho rASTrabhakti vAle bhrAMta bhAiyoM ne apane hI dharma ke kArya ko naSTa karane ko kyA-kyA vinindita karma nahIM kiye ? yaha dekha kalikAla kI mahimA yAda A jAtI hai| isa vikaTa paristhiti meM AcArya mahArAja kI AdhyAtmika sAdhanA tathA anya jina-dharma sevakoM kI bhakti ne saMkaTa se jinamaMdiroM kI zuddhatA kI rakSA kii| paM. AzAdharajI ne jinamaMdira kI vizeSatA likhI hai-"dalitakali-lIlA-vilasitam"inake dvArA kalikAla kI lIlA kA vilAsa naSTa ho jAtA hai| bahuta se vighnakArI to ve loga the, jo kabhI jinamaMdira jAkara darzana bhI nahIM karate the, unheM dUsaroM ke darzana kI phikara thii| yaha tIvra kaSAya kA kArya hai| saphalatA kA zreya AcArya mahArAja ko kesa kI saphalatA kA tAra bheja diyA gyaa| tA. 24 julAI kI rAtri ko bambaI ke zrI candraprabha-vidyAlaya meM sabhA huii| usameM aneka dharmabandhuoM ne bhASaNa dvArA sevA karane vAle bhAiyoM ke kArya kI sarAhanA kii| hamane kahA thA ki "isa Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 cAritra cakravartI mahAn kArya kI saphalatA ke mukhya kAraNa ratnatraya mUrti AcArya zAMtisAgara mahArAja haiM aura phira jJAta-ajJAta sevaka hajAroM-lAkhoM nara-nArI haiM, jinhoMne vrata dhAraNa kie, jApa kie tathA AdhyAtmika sAdhanA dvArA saphalatA kA udyoga kiyaa| yaha socanA ThIka nahIM hai ki jo vyakti sAmane Ate rahe, unhoMne hI saba kucha kiyaa| svapna __ usa bhASaNa meM hamane AcArya mahArAja ke eka mahatvapUrNa svapna kA ullekha kiyA, jo AcArya mahArAja ne dekhA ki eka murdA unake pAsa A rahA hai| usakA saba logoM ne IMdhana DAlakara dAha kiyA, kintu vaha pUrA nahIM jlaa| isase mahArAja ne usameM lakar3I DAlI aura vaha tatkAla bhasma ho gyaa| isa svapna kA artha bArAmatI meM samajha meM nahIM A pAyA thA, kintu phaisalA hone ke bAda jJAta huA ki vaha saMkaTa kA zava thaa| sabake udyoga karane para bhI vaha vipatti banI rhii| aMta meM AcArya mahArAja ne apanI AdhyAtmika zakti dvArA yogadAna kiyaa| isase usa saMkaTa kI samApti ho gii| sthUla bhASA meM vaha harijana maMdira-praveza kAnUna dvArA lAI gaI vipatti kA zava thaa| zava isalie thA ki vaha prAraMbha se hI mRtaka sadRza thaa| ___ tA. 24 kI rAtri ko dakSiNa kI bahuta-sI maMDalI ke sAtha hama AcAryazrI ke pAsa bArAmatI calane ko ravAnA hue| bAra-bAra yahI vicAra mana meM AtA thA ki jaba taka AcAryazrI ne annagrahaNa nahIM kiyA, taba taka saphalatA nahIM mAnI jAyagI apanA hAIkorTa yA suprImakorTa to mahArAja kA nirNaya haiN| mahArAja ke pAsa pahuMce, to unakI pUrNa ciMtA tAra Ane para bhI dUra nahIM huI thii| ve bole-"tAra meM tumhAre yA zahA vakIla ke dastakhata na hone se hameM pUrA saMtoSa nahIM huA aura saMdeha banA rhaa|" isase jJAta huA ki AcArya mahArAja bhAvAveza se bhulAve meM Ane vAle vyakti nahIM hai| __ hama logoM ne kahA -"mahArAja, saphalatA kA tanika bhI rUpa pahale nahIM dikha rahA thA, kintu sahasA nyAyAdhIzoM ne hI sacce vakIloM kA kAma kiyaa| gajendra gar3akara jaja kA bhaya thA; kintu ve hI sarakArI vakIla ko apane praznoM dvArA avAk kara dete the| yaha saba Apake caraNoM kA prasAda hai|" __ AcArya mahArAja ne kahA-"hamArA kucha nahIM hai| saba mahAvIra bhagavAn kI kRpA hai| hamane kaha diyA thA, yaha saMkaTa adhika dina taka nahIM rhegaa|" AcAryazrI se prArthanA hamane tathA upasthita maMDalI ne mahArAja se vinaya kI-"mahArAja, sevA karane vAlA ___ Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA 302 kAma pUrA karane para apanI majadUrI mA~gatA hai| Apake 1948 agasta se annatyAga se hamane sabhI kAryoM ko baMda kara diyA thA, aba kAma pUrA ho gyaa| isase Apase hameM apanI majadUrI caahie| majadUrI yahI hai ki Apa aba anna grahaNa kreN|" akaMpana RSi mahArAja bole-"yaha baccoM kA khela nahIM haiN| abhI hama hAIkorTa kA sIla lagA phaisalA dekheMge aura vicaareNge| suprImakorTa kI apIla kI avadhi ko bhI samApta hone do|" usa samaya myAda Adi ke praznoM ko dhyAna meM rakhate hae hameM rakSAbaMdhana kA dina AhAra ke lie upayukta dikhaa| hamane socA, rakSAbaMdhana kI punarAvRtti-sI ho jAyagI, kAraNa isa yuga meM adharma ke AtaMka ke samakSa akaMpita rahane vAle AcArya mahArAja bhI akaMpana AcArya tulya lagate the| abhI hAIkorTa kA nirNaya samakSa nahIM thA, isase hama logoM ko cupa honA pdd'aa| tIna-cAra roja AcArya mahArAja ke caraNoM ke samIpa bArAmatI meM punaH rahane kA saubhAgya milaa| hamane dekhA, aba AcArya mahArAja kI AtmA pUrNatayA nirdvandva ho gii| unake mana meM bar3e ujjvala vicAra Ane lge| tIna saptAha ke pravAsa ke pazcAt sivanI AnA ho gayA, kintu bAra-bAra mana meM yahI lAlasA thI ki vaha dina dhanya hogA, jaba ye mahAn tapasvI AhAra grahaNa kreNge| hAIkorTa ke nirNaya kI kApI bhI dekha lii| usameM AcAryazrI kI pratijJA kI pUrti dekhakara hamane bArAmatI ke caMdUlAlajI sarApha Adi ko likhA ki mahArAja se AhAra ke lie prArthanA kareM, to uttara nirAzApUrNa milaa| hamane zrI phUlacaMda koThaDiyA vakIla, pUnA tathA talakacaMdajI vakIla ko patra dekara Agraha kiyA ki mahArAja Apa logoM ke atyanta samIpa haiM, Apa unake caraNoM meM jAkara Agraha kIjie ki Apako anna AhAra na grahaNa karanA ThIka nahIM hai| sAre bhAratavarSa kA samAja ciMtAyukta hai| rakSAbaMdhana kA dina bar3A zreSTha hogaa| donoM dhArmika vakIloM ne gurucaraNoM meM pahu~ca kara prArthanA kI, logoM ne bhI atyadhika Agraha kiyaa| 16 agasta san 1951 kA rakSAbandhana taba mahArAja ne kahA- "hameM apanI to phikara nahIM hai, kintu hamAre nimitta se hajAroM vyaktiyoM ne jo tyAga kara rakhA hai, unakA vicAra kara hama kala AhAra kara leNge|" yaha bAta tA. 15 agasta ko jJAta kara bArAmatI ke bhAiyoM ko apAra Ananda huaa| hameM tA. 16 ke prabhAta meM tAra milA"Acharya Maharaj taking Anna today." ise pAte hI avarNanIya Ananda milA, kintu zaMkAzIla mana meM yaha vicAra AyA, ki aMgrejI kI kahAvata"There is many slip between the lip and the cup." ke anusAra abhI bhI antarAya A sakatA hai| AcArya mahArAja Aja anna grahaNa kreNge|" 'kareMge' Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 cAritra cakravartI ke sthAna meM kiyA dekhane kI lAlasA thI, ki gurubhakta seTha candUlAlajI sarApha kA dUsarA tAra AyA, usameM likhA thA, "AcArya mahArAja ne anna grahaNa kara liyaa|" usa samaya jo Ananda AyA, vaha lekhanI dvArA vyakta nahIM ho sakatA, vANI dvArA bhI prakAzya nahIM hai|baaraamtii kA Ananda to apUrva thA, jahA~ rakSAbandhana ke dina isa yuga ke akampana RSirAja zAMtisAgara mahArAja ne tathA unake atizayabhadra vItarAgI tapasvI ziSya muni nemisAgarajI ne annAhAra liyaa| 1105 dina bAda annAhAra AcArya mahArAja kA annAhAra 1105 dinoM ke pazcAt huA thaa| rogI vyakti ko jaba do-cAra dina ko bhI anna nahIM milatA hai, to vaha nirantara anna ko hI tarasatA hai| 'annaM vai prANAH' anna ko to prANa kahA hai| vaidika sAhitya meM anna ko to 'brahma' kahA gayA hai, usa anna kA pratijJApUrti paryanta tyAga karake pratijJApUrNa hone para 1100 dina se adhika kAla vyatIta hone ke uparAnta AhAra karanA asAdhAraNa sthAna rakhatA hai| AcAryazrI kI tapasyA ucca rahI hai| ve yathArtha meM tapodhana' the| apUrva dRzya bArAmatI meM eka paNDAla meM bhI bar3A caukA banAyA gayA thaa| saubhAgya se usameM hI mahArAja kA AhAra huA thaa| sabhI logoM ko isa maMgala prasaMga para uttama pAtra kI sevA kA apUrva saubhAgya mila skaa| AhAra ke maMgalamaya aitihAsika avasara para AkAza se thor3I-thor3I jalabinduoM kI varSA ho rahI thI, mAno meghakumAra jAti ke deva apanA Ananda vyakta kara rahe hoN| adbhuta dRzya thA vaha / prakRti bhI pulakita ho rahI thii| __mahAn tapasvI kI 1100 dina bAda pUrNa huI saphalatA para AsapAsa ke sabhI logoM meM carcA thii| loga mahAn AcAryazrI ke tapaHpUta jIvana ke prati zraddhApUrNa udgAra vyakta karate the| bambaI Adi bar3e-bar3e nagaroM ke vicArakavarga bAteM karate the, tapasvI kA nAma le indriyoM kA poSaNa karane vAle sAdhu duniyA bhara meM milate haiM, kintu aise mahAtmA kahA~ haiM, jinhoMne apane pavitra dharma aura saMskRti ke saMrakSaNArtha priya prANoM kI paravAha nahIM kI, kintu jinake puNya se unakI tapasyA saphala huI aura jainadharma kI pavitratA akSuNNa raha gii| lAkhoM sAttvika saMskRti ke samArAdhakoM ne sAdhuziromaNi ko zatazaH parokSa praNAma kiyaa| hamArI bhI ina mahAn jyotirdhara kI saphala tapasyA ko praNAmAMjali hai| isa dharmasaraMkSaNa ke kArya meM phalaTaNa, kavalAnA, gajapaMthA ke tIna cAturmAsa vyatIta hue tathA bArAmatI ke 1652 ke cAturmAsa ko saphalatA kA zreya prApta huaa| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma saMrakSiNI Agama AdipurANa samaya sAra Apta mImAMsA tattvArtha sUtra SaTkhaNDAgama Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama aba AcAryazrI kI dRSTi AtmA kI ora adhika kendrita ho gyii| unhoMne kahA thA, "dharma kA saMkaTa cU~ki dUra ho gayA hai, ata: aba hameM koI vikalpa nahIM hai| aba Ananda bhagavAna kA nAma lenA hai aura AtmA kA dhyAna karanA hai| aba hameM aura kyA karanA hai ?" SaTkhaNDAgama ke sUtra meM saMjada zabda ke viSaya meM khulAsA SaTkhaNDAgama ke sUtra meM saMjada zabda ke viSaya meM AcAryazrI ne kahA ki kyoM isa zabda ke bAre meM unhoMne vizeSa dhyAna diyA ? ve kahane lage, "hamane phatehacanda brahmacArI ke dvArA tumako patra bhijavAyA ki tuma hameM dhavala graMtha ke sUtroM kI nakala karake bheja do| 'tumhArA patra AyA ki mahArAja ! cAlIsa hajAra zloka pramANa sArA graMtha sUtrarUpa hI hai| usameM cAra-pA~ca hajAra zloka pramANa graMtha naSTa ho gayA hai|' isa samAcAra ko prApta karake hameM aisI cintA huI, jisa prakAra zrutasaMrakSaNa ke lie dharasena svAmI ko huI thii| usa dina rAtri ko hamane bahuta vicAra kiyA ki bhagavAn mahAvIra kI vANI ina sUtroM meM thI, yadi vaha cAra-pA~ca hajAra zloka naSTa ho gaye haiM, to Age isakI kisa prakAra rakSA kI jAya ?" Agama rakSaNa kI bhAvanA dUsare dina hamane zrAvakoM se kahA, hamAre mana meM aisI icchA hotI hai ki siddhAMtagraMthoM ke rakSaNa ke lie unako tAmrapatra meM khudavAyA jaay| usa samaya saMghapati geMdanamala ne kahA, "mahArAja, yaha kAma maiM kara dU~gA / " hamane geMdanamala se kahA, "yaha kAma sabake tarapha se honA caahie| eka para bojha na ho / " itanA kaha hama sAmAyika ko cale gye| bAda meM Ane para logoM ne dhar3A-dhar3a caMdA karake Der3ha lAkha kA phaMDa turaMta kara diyaa| hamane kabhI kisI se rupayA dene ko nahIM khaa| hamane jiMdagI meM kabhI kisI se rupayA nahIM mA~gA / hamArI aisI Adata nahIM hai / " vizeSa nimitta puna: mahArAja ne kahA,"saca pUcho to isa kArya meM tuma nimitta ho| tumhAre kAraNa dhavalAdizAstroM kA tAmrapatra meM rakSaNa kA mahAn kArya huA / " maiMne kahA- "mahArAja ! mere nimitta se yaha bar3A kAma kaise ho sakatA hai ?" mahArAja ne kahA- "kyA hameM mithyA bAta karanI hai| jo satya bAta hai, vaha kahate haiM tumhAre patra ke kAraNa hI hameM preraNA milI aura yaha kAma mahAvIra bhagavAn kI kRpA se ho gayA hai| aba kAma barAbara ho rahA hai, isakI bhI aba hameM koI cintA nahIM hai| hameM pUrA Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 cAritra cakravartI vizvAsa ho gayA hai ki yaha kAma pUrNa ho jAyegA / " mArmika bAta mahArAja ne kahA, "dhavala graMtha kI jo pratiyA~ chapI aura uttara bhArata meM pracAra meM AI, una saba meM terAnave sUtra meM ' saMjada pada nahIM rahA / hamArI preraNA se graMtha kA tAmrapatra kA kArya huaa| isase saMjada zabda jor3ane kI logoM kI kalpanA huI / strI ke dravya se yadi saMjadapanA prasiddha huA, to isake kAraNa hama hI hue, athavA pUrva chape graMtha se dravya strI ke japane kA abhAva jJAta hone se digaMbara Agama paraMparA kA lopa nahIM hotA thA / hamane Agama-rakSA ke uddezya se kArya karavAyA aura usakA phala digambara paraMparA kA hI uccheda hone lagA / ataeva isakA doSa hama para AtA hai, isalie hamane isa prazna para bahuta vicAra kiyA hai| bar3e-bar3e vidvAnoM se carcA kI hai| pUrvApara vicAra kiyA hai| yaha socanA bilkula bhUla hai ki hama kisI ke kahane meM A gaye haiN| hamArI prakRti svataMtra hai| pUrNa vicAra ke bAda hama apanI rAya banAte haiN| gata varSa arthAt san 1650 meM dhavala siddhAMta - graMtha ko tAmrapatra meM utkIrNa karane kA kArya pUrNa huA / " nirNaya " usa samaya graMtha - samarpaNa karate samaya talakacaMda zahA vakIla ne gajapaMthA meM AdhA ghaMTA taka bhASaNa diyA aura samAja kI ora se hamase Agraha kiyA ki hama saMjada pada ke vivAda ke viSaya meM apanA bhAva pragaTa kareM, kAraNa paMDita loga ekamata nahIM ho rahe haiN| aisI sthiti meM hamArA nirNaya sabako mAnya hogA / " " " usa samaya vahA~ bhAvapakSa vAle tathA dravya pakSa vAle vidvAn bhI maujUda the, unhoMne koI virodha nahIM kiyA aura na yaha kahA ki Apa abhI nirNaya mata kIjie, kAraNa hama logoM kA isa saMbaMdha meM virodha hai / 'jinavANI - jIrNoddhAraka saMgha ke TrasTI tathA sadasya loga hamArA nirNaya mAnya kareMge, unako duniyA bhara ke logoM ke vivAda se prayojana nahIM hai / ' aisI bAta bhI zahA vakIla ne khii| " "hamane socA ki samAja ke vidvAnoM meM eka mata nahIM hai| donoM pakSa meM samAja ke bar3e-bar3e vidvAn haiN| TrasTI loga hamase Agraha karate haiM ki hama nirNaya deM ki donoM pakSa ke vidvAnoM ke kathana ko pUrNa rIti se vicArane ke bAda kisa prazna kI bAta dharma tathA Agama paramparA ke anukula hamako ja~catI hai| aisI sthiti meM hamane nirNaya diyA thA ki ubhaya pakSa ke vidvAnoM ke kathana para pUrNa rIti se vicAra kiyA tathA mUla sUtroM para bhI dhyAna diyA, to hameM yahI pratIta huA ki sUtra naM. 13 meM dravyastrI kA kathana hai / dravyastrI ke pA~ca hI guNasthAna hote haiM, vaha 1. sammAmicchAiTThi - sammAiTThi saMjadAsaMjadaTThANe NiyamA pajjatti yAo // 63, dhavalA pu. 1 // Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama mahAvratI nahIM hotI hai, isase sUtra meM saMjada zabda nahIM batAne vAlA pakSa ThIka hai| " " isake bAda samAja meM bahuta vivAda utpanna huA, taba hamane do-do bAra yaha samAcAra pragaTa karavAyA ki yadi koI vidvAn hamAre pAsa Akara hamArI bAta ko doSayukta batAveMge, to hama apanI bhUla ko sudhAreMge, tathA apanI bhUla kA prAyazcitta bhI kara leMge, kintu hamAre pAsa koI bhI vidvAn nahIM AyA aura na AMdolana hI rukaa|' "aba hama saMjada - carcA ke viSaya meM kucha nahIM bolanA caahte| isa sambandha meM hamArA koI vikalpa bhI nahIM hai| jinavANI - jIrNoddhAraka saMgha ke TrasTI logoM ko adhikAra hai ki ve apanI icchAnusAra jaisA ucita samajheM, vaisA kreN| hama apanA nirNaya de cuke, aba hama isa vicAra meM nahIM par3anA cAhate haiN|" mahArAja kI saralatA 306 AcArya mahArAja ke pAsa haThavAda nahIM hai| ve bAlaka kI bhI yuktipUrNa bAta ko mAnane taiyAra haiN| isa prasaMga meM ve bhUlasudhAra kara prAyazcitta taka lene kI ghoSaNA kara cuke, phira bhI dUsare pakSa ke loga nahIM Ae ? isakA kyA kAraNa hai ? AcAryazrI kI vidvattA tathA anubhava vikhyAta the| unake samakSa Akara carcA calAnA sAdhAraNa kArya nahIM thA / patroM meM lekha likha denA dUsarI bAta hai, kintu samakSa meM pUrvApara vicAra kara praznoM kA uttara dete samaya patA calatA hai ki kauna kitane pAnI meM hai| AcAryazrI kI dRSTi yaha hai, jo satya hai yaha hamArA hai, na ki jo hamArA kathana hai vahI satya hai / san 1951 ke azvina mAsa meM bArAmatI meM saMjada zabda ke viSaya meM kaI dina taka sUkSma carcA calatI rhii| usa samaya upasthita vidvAn, AcAryazrI kI asAdhAraNa vicArazakti, dhAraNAzakti, SaTkhaMDAgama sUtroM kA gambhIra ciMtana Adi dekhakara prabhAvita hue the / bhAvaveda kI apekSA saMjada zabda rakhanA ThIka hai, aise bhAvapakSa ke samarthaka vidvAnoM ko bhI AcAryazrI kA yuktivAda anukUla lagA aura unhoMne AcAryazrI kA samarthana kiyaa| mUla prati saMbaMdhI bhrama isa carcA ke viSaya meM janasAdhAraNa meM yaha bhrama utpanna kiyA gayA hai ki bhUtabali puSpadanta svAmI dvArA likhita mUla prati ke pATha meM parivartana kiyA jA rahA hai| yaha bAta mithyA hai| mUla prati naSTa hue eka hajAra varSa se adhika ho gye| abhI mUDabidrI meM jo prati tAr3apatra para likhita hai, ve lagabhaga cAra-pA~ca sau varSa prAcIna haiN| unameM bhI aneka jagaha pATha truTipUrNa haiN| kahIM nyUna, kahIM adhika aura kahIM azuddha pATha pAyA jAtA hai / tAr3apatra kI prati ke anusAra do vidvAnoM dvArA tulanA kI gaI mahAbaMdha kI pratilipI ke bhItara aneka azuddhiyoM kA sadbhAva hameM graMtha kA anuvAda tathA sampAdana karate samaya jJAta huA / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 cAritra cakravartI yadi pratilipi meM zodhana kI viveka dRSTi na rakhI jAya, to bar3e-bar3e saMpAdaka vidvAnoM ko niyukta karane kA kyA prayojana rahatA hai ? 'makSikA sthAne makSikA' kI nIti se bar3A anartha ho jAtA hai| dhavala zAstra kI ArA kI prati meM tiryaMcoM ke saMjada' zabda kA ullekha AyA hai| to kyA pazuoM ko caudaha guNasthAnavartI mAna lenA hogA? dhavalagraMtha kI amarAvatI meM mudrita prati meM samyaktva mArgaNA kA varNana karane vAle 164 naMbara ke sUtra meM kSAyika samyaktvI kA pATha nahIM likhA hai : ___maNusA asNjd-smmaaitti-sNjdaasNjd-sNjdtttthaanne| atthi sammAiTi vedaya-sammAiTThI uvsmsmmaaitttthii|| 164, dhavalA pu. 1 // pA~ca prakANDa vidvAnoM kI tIkSNa dRSTi se saMpAdita graMtha ke mUla prakAzana meM truTi ho sakatI hai, to aisI bhUla anyatra hojAnA kyA sambhava nahIM hai ? jaba tAr3apatra kI prati meM aneka truTiyA~ pAI jAtI haiM, taba sUtra naM. 63 meM saMjada zabda kI truTi kA honA asambhava nahIM hai| saMjada zabda meM kyA bAdhA yahA~ yaha prazna avazya uThegA ki saMjada zabda ke mAnane meM kyA bAdhA hai ? isa saMbaMdha meM AcArya mahArAja ne sUkSma vicAra kiyaa| varSoM cintana kiyA hai| anekoM rAtriyA~ isa vicAra meM nimagna ho nidrAhIna vyatIta kI haiN| unakA kathana hai ki "SaTkhaMDAgama ke sUtroM meM dravya tathA bhAva kA varNana hai| ekendriya kA kathana do, tIna Adi iMdriya vAle jIvoM kA kathana hai| jaba inakA kathana hai, taba dravya strI kA kathana karane vAlA sUtra btaao|" "tIrthaMkara kI mAtA sadRza striyoM kA varNana graMthakAra bhUla jAya aura nigodarAzi taka kA kathana kareM, yaha bAta saMbhavanIya nahIM hai| yadi graMtha meM dravyastrI kA varNana kahIM AyA hotA, to sUtra 93 meM vivAda hI nahIM hotaa| vahI mahatva kA sUtra hai, jisameM dravya kA kathana hai| TIkAkAra vIrasena svAmI ne dravya bhAva kA varNana apanI TIkA meM kiyA hai, isase unake kathana ke viSaya meM bhrama nahIM rahatA, kintu sUtrakAra ke zabdoM meM dravyastrI kA kathana yadi na mAnA jAya to graMthakAra kA apUrNa varNana kahA jAyagA aura yadi dravya strI kA kathana mAnate ho, to saMjada zabda kA sadbhAva mAnanA digambara saMskRti ke pratikUla hai| strI ke digambaratva nahIM hotA hai, phira bhI dravyastrI ke saMyatapanA mAnA jAya, to savastra mukti mAnanI pdd'egii| isase digambara dharma kA lopa ho jAtA hai|" bar3I bAdhA ___"tarka kI apekSA yaha bhI kahA jAya ki 63 nambara ke sUtra se saMjada zabda nahIM nikAlanAthA, kAraNa vahA~bhAva kI apekSA varNana thA, to koI vizeSa tattva kA ghAta nahIM hotA kAraNa bhAvastrI ke caudaha guNasthAnoM kA varNana aneka jagaha A hI gayA hai| ata: Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama 308 siddhAMta kA jarA bhI lopa nahIM hotA hai| yadi doSa hai, toraMcamAtra hai, kintu yadi vaha varNana dravya kI apekSA kahA to vahA~ saMjada zabda honA thA, kintu pratilipikAra ke pramAdavaza vaha A gayA aura vidvAn saMzodhakoM ne bhI use rakha diyA, to gardana kaTane sadRza bAta ho gaI, kAraNa mUlasUtrakAra kI dRSTi meM dravyastrI ko nirvANa mAnanA hogA, aisA hone se satyadharma kA lopa ho jaaygaa|" ataeva yaha viSaya sAdhAraNa nahIM hai| usa para saMskRti ke jIvana maraNa kI bAta nirbhara hai| isa viSaya meM hamane vizeSa prakAza 'saiddhAMtika carcA' nAmaka digambara jaina samAja, bambaI kI ora se prakAzita pustaka meM AcArya mahArAja ke Adeza para eka dRSTi' nibandha meM kI hai| ataeva usa para vizeSa vivecana yahA~ karanA Avazyaka nahIM pratIta hotA hai| ___ hamArI dRSTi se AcArya mahArAja kA nirNaya mUlasUtrakAra ke kathana ke anurUpa hai| mUla prati naSTa ho cukI hai janasAdhAraNa to isa sUkSma carcA kI gaharAI ko nahIM jAna paate| unako bhar3akAne ke lie itanA hI kahA jAtA hai, ki AcArya mahArAja ne mUla prati meM parivartana karAyA hai, yaha bAta raMcamAtra bhI nahIM hai| jaisA pahale kahA jA cukA hai, ki mUla prati naSTa hue bahuta samaya ho gayA, jabaki bhArata kI bhUmi para yavanoM kA AnA bhI nahIM huA thaa| uttara prati vidyamAna hai jo, aneka jagaha bhUloM se bharI hai| saMzodhaka loga sUkSmadRSTi se truTiyoM ko dUra kara graMthakAra ke bhAva ke anurUpa sudhAra karate haiN| yahI bAta saMjada zabda ke bAre meM huI hai| nirNaya __eka bAta aura bhI likhanA jarUrI hai ki AcArya mahArAja ne apanI rAya nahIM dI thii| donoM pakSoM ke vidvAnoM kI sAmagrI AcArya mahArAja ke pAsa peza huii| jIrNoddhAraka saMgha ke TrasTiyoM ne paMDitoM ke bIca vivAda kA aMta na dekhakara AcArya parameSThI se prakAza pAne kI prArthanA kI, kyoMki AcAryazrI kA anubhava mahAn hai| AcAryazrI ko bhaya hai ki yadi hamane kaSAyavaza mithyA kathana kara diyA, to hamArA kalyANa na hogaa| ve vItarAga haiM, aise vyakti ko nyAyAdhIzacunakara nirNaya mA~gA gayA, taba unhoMne apane viveka, tattvaciMtana, dharma kI paramparA, graMthakAra kI tattva vivecanA-paddhati Adi ko dhyAna meM rakhakara nirNaya diyA ki ubhaya pakSa ke vidvAnoM ke kathana ko taulane para hameM yaha kathana ThIka lagatA hai ki sUtra saM. 63 kA nirdoSa zuddha rUpa yaha hai. "sammAmicchAihi asaMjadasammAiTTi saMjadAsaMjadaTThANe NiyamA - 1. zvetAmbara vidvAnoM ne saMjada' zabda ke AdhAra para SaTkhaMDAgamako strImuktipoSakazvetAmbaragraMtha likhanAzurU kara diyA hai| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 cAritra cakravartI pjttiyaao||6||" sUtra saM. 62 isa prakAra hai-"maNusiNIsu micchAiTTi-sAsaNasammAiTThiTThANe siyA pajattiyAo, siyA apjttiyaao||" eka bAta aura vicAraNIya hai ki yadi bhAvabheda kI apekSA kathana mAnA jAya, to bhAva strI ke paryApta tathA aparyApta avasthA meM mithyAtva, sAsAdana guNasthAna ke samAna sayogakevalI guNasthAna kA bhI ullekha honA Avazyaka thA, kAraNa kevalI ke samudghAta kAla meM aparyAptapanA bhI pAyA jAtA hai| isakA ullekha nahIM honA bhI isa bAta kA nizcAyaka hai ki yaha prakaraNa dravyastrI kA hI hai| AcArya mahArAja ke dvArA jaise harijana maMdira praveza saMbaMdhI bhrama dUra huA, usI prakAra saMjada zabda ke viSaya meM bhI prakAza prApta huA va aise hI aura bhI bAtoM para mahatvapUrNa samAdhAna prApta hotA thaa| mahArAja kA jApa dhyeya eka dina AcArya mahArAja kahate the, "aba hamArI nidrA bahuta kama ho gaI hai|" maiMne pUchA mahArAja, "taba Apa kyA karate haiN|" / mahArAja ne kahA, "hama tattvoM kA vicAra karate haiM yA jApa karate haiN|" unhoMne yaha bhI kahA thA, "jaba hama lambe upavAsa karate haiM, taba tattva ciMtana meM citta bahuta lagatA hai|" mahArAja ne kahA thA "hama jApa apane roga ko dUra karane ko nahIM karate haiN| roga zarIra meM hai| zarIra hamArA nahIM hai, ata: roga kI kyA cintA karanA?" mahArAja ne kahA, "yaha zarIra hI rogamaya hai, zAstroM meM eka kathA AI hai| eka muni ke zarIra meM bhayaMkara roga utpanna ho gayA thA, isase asahya durgandha nikalA karatI thii| usa samaya eka vidyAdhara daMpatti kA vahA~ AnA huA, vidyAdhara daMpatti ne muni ke zarIra para atyaMta suvAsasaMpanna kezara kA lepa karake apane iSTasthAna ko prasthAna kiyaa| vApisa lauTate samaya unake mana meM munirAja ke puna: darzana kI lAlasA utpanna huI, to yahA~ adbhuta dRzya dekhate haiN| usa suvAsa ke kAraNa aneka bhramaroM ne Akara zarIra ko bahuta pIr3A phuNcaaii| ata: unhoMne suvAsapUrNa kezara kI rAzi bAhara eka jagaha DAla dI, isase bhramara paMkti vahA~ guMjAra karane lagI, isa prakAra unakA upasarga dUra huA aura tatkAla unheM kevalajJAna ho gyaa|" mahArAja meM samyaktva ke aMgoM kA sadbhAva AcArya mahArAja kA jIvana lokottara rahA hai| nikaTa se nirIkSaNa karane para samyakdarzana ke ATha aMgoM kA astitva suspaSTa rUpa se unake jIvana meM dikhAI detA hai| niHzaMkita aMga to spaSTa hai| jinendra ke kathana meM na to raMcamAtra saMdeha hai aura na kisI prakAra kA bhaya vidyamAna hai| AkAMkSA kA bhI nAmonizAna nahIM hai| zraddhA ko vicalita karane ke aneka Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama 310 prasaMga Ae, kintu unakI dRSTi amUr3hatA se alaMkRta rahI hai| jugupsA glAni kA bhI isameM darzana nahIM hone se ve nirjugupsAsaMpanna the| sundara vastu meM anurukti nahIM, asundara vIbhatsa padArtha meM glAni nhiiN| unakI saMtulita dRSTi pudgala ke pariNamanoM ko dekhatI huI rAga tathA dveSa kI vikRti se vimukta dikhatI thii| eka dina bArAmatI meM maiMne dekhAthA ki mahArAja baiThe haiN| eka bacce ne pAsa kI bhUmi ko hI gaMdA kara diyA hai| maiM pAsa se jarA dUra saraka gyaa| mere mana meM to glAni kA bhAva jagA, kintu AcArya mahArAja ne usa para dhyAna nahIM diyA aura na glAni hI pradarzita kii| sthAna to tatkAlahI svaccha kara diyA gayA, kintu isa prasaMga ne nirvicikitsA aMga kA pratyakSa darzana karA diyaa| sAdharmiyoM para apAra vAtsalya hai| dUsare ke duHkha dUra karane ko ve eka kSaNa bhI dera nahIM karate the| dayA kA akSaya bhaMDAra unake pAsa thaa| dharmaprabhAvanA kI to ve sAkSAt mUrti the| siMhaniSkrIDita sadRza tapazcaryA dvArA unhoMne itanI prabhAvanA kI thI ki use dekha logoM ko aisA lagatA thA mAno mahArAja ke jIvana meM caturthakAlIna maMgala pravRttiyA~ tathA adbhUta zaktiyA~ vidyamAna haiN| kitane dharma ke mahotsava ina vibhUti ke sAdhutva aMgIkAra karane ke anantara hue, isakI gaNanA karanA kaThina hai| unakI sAkSAt mUrti kI bAta dUsarI, unakI saumya mudrAyukta citta ke darzana se bar3e-bar3e logoM kA mana unakI ora khiMcatA thA tathA hRdaya unakI abhivaMdanA karatA thaa| mahAn prabhAvapUrNa jIvana san 1950 ke bhAdrapada meM maiMne dekhA, bhArata sarakAra ke maMtrI zrI gulajArIlAlanaMdA mahArAja kI sevA meM Aye the| unhoMne atyaMta bhakti se praNAma kiyA thaa| Antarika samAdhAna ko prApta kara ve cale gye| bambaI sarakAra ke arthamaMtrI dIvAna bahAdura e. bI. laDhe aneka bAra mahArAja kI sevA meM Aye the| eka bAra unake jIvana meM gambhIra vicAra utpanna hue aura unhoMne paMca aNuvrata grahaNa kara mahArAja kA ziSyatva svIkAra kiyA thaa| jayapura cAturmAsa ke samaya majisTreTa ne Akara AcArya mahArAja se paMcama pratimA ke vrata liye the| unakI dharmapatnI ne bhI saMyama dhAraNa karane meM patideva kA anukaraNa kiyaa| ajamera ke TrejarI AphIsara bAbU mAMgIlAlajI dozI ne sAtavIM brahmacarya pratimA lI thii| mahArAja ke pAsa kSullaka, ailaka banane vAle munipada ko svIkAra karane vAle aneka vyakti the| isa taraha AcAryazrI tathA unake jIvana dvArA dharma kI adbhuta prabhAvanA tathA jAgRti huI thii| yadi yaha kahA jAya ki logoM meM aisI prabhAvanA karane vAlI dUsarI AtmA na dekhI aura na sunI, to tanika bhI atyukti nahIM hogii| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 AdhyAtmika kalAkAra saMyama se girate hue vyakti ko kisa prakAra dharma meM sthira karanA, yaha kalA to sacce kalAkAra sadRza ina gurucaraNoM meM hI sIkhI jA sakatI thii| Aja ke yuga meM kisI meM thor3AsA doSa dekhA, to akhabAroM meM lekha dvArA mahA Dhola bajane lagatA hai| kaI patra vAle tAje samAcAra jAnakara usako sthAna dete haiN| kaI saMpAdaka saMyama se aisA hI vairabhAva rakhate haiM, jaise vyAghra gauvatsa se / ataH ve unameM masAlA lagAkara samAcAra prakAzita karate haiM, kintu AcArya mahArAja apane premamaya zAsana dvArA kupatha para jAne vAloM ko dharma mArga meM sthira karate the| jIvana meM bhUla dekhakara upagUhana aMga pAlana karate hue usa jIva kA kalyANa karane meM bhI AcArya mahArAja kA asAdhAraNa sthAna thaa| kisI sAdhu meM jarA sA doSa dikhA ki hamAre mana usakA hallA macAne kA zauka paidA ho jAtA hai| AcArya mahArAja kI paddhati bhinna thI / sadAcAra meM zithilatA dekha, Aja samAja meM jo Dhola pITane kI pravRtti hai, vaha ThIka nahIM hai / bhraSTa sAdhu cAritra cakravartI AcArya mahArAja eka dina kaha rahe the, "bhraSTa sAdhu ko ekAnta meM samajhAnA / zAntipUrvaka samajhAne para bhI vaha na mAne, to usakI bhakti karanA chor3a do, kintu isakA AMdolana nahIM karanA / aisA karane se samyaktva kI hAni hotI hai, upagUhana aMga nahIM palatA hai| " samyakdarzana para prakAza eka bAra zeDavAla meM AcArya mahArAja ke mukha se samyakdarzana kA anubhUti purassara bar3A mArmika aura atyaMta sundara vivecana sunA thA / mahArAja ne kahA thA, "jaba taka jIva kA saMsAra taTa nikaTa nahIM AtA hai, taba taka vaha AtmA ke hita meM pravRtta nahIM hotA hai| saMsAra ke nikaTa Ate hI vaha mokSamArga meM laga jAtA hai| Asanna bhavyatA saMsAra se chUTane bar3A kAraNa hai| mahArAja ne isa saMbaMdha meM eka kathA sunAI thii| eka vaizya putra eka zreSThi kanyA para Asakta ho gyaa| kamAI karane hetu vaha vaizya putra videza gyaa| usa samaya yaha bAta nizcita huI thI ki yadi vaha bAraha varSa ke bhItara vApisa A jAyegA to usa zreSThi kanyA kA vivAha usake sAtha kara diyA jAyagA, anyathA nhiiN| kucha aisI viSama paristhiti A gaI ki bAraha varSa ke bhItara vaha na lauTa skaa| isalie vaha kanyA dUsare vyakti se vivAhI gii| pazcAt pravAsI vaNika aayaa| use bar3I nirAzA huI tathA bhayaMkara vidveSa - agni usake aMta: karaNa ko jalAne lgii| eka dina usane dveSavaza usa dampatti ko mAra ddaalaa| rAgavaza jo kanyA usakI Asakti tathA mamatA kA kendra thI, vahI usakI dveSAgni kA hetu bnii| bhAvoM kA vicitra pariNamana hotA hai| ve strI aura puruSa mara kara Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama janmAntara meM pati-patni hote rahe tathA eka bAra ve deva paryAya meM pahu~ce / isa vaNika putra ne maraNa kara pIchA kiyA aura pratyeka paryAya meM pUrva baira ke kAraNa vinAza kArya karatA rhaa| isI jIva ne eka bAra satsamAgama ko prApta kara mahAvrata dhAraNa kiyA / ghora tapa kiyaa| eka bAra munirAja ke darzana ko ve deva-devI Aye / munirAja ko pUrva baira virodha kI bAta smaraNa karAI, to ina munizvara ne usa duSkRtva ke prati kheda bhAva vyakta kiyaa| isake anantara una donoM sura pati ne punaH prazna kiyA "bhagavan ! yadi ve virodhI jIva Apake samIpa A jAveM, to Apa kyA kareMge ?" munirAja ne kahA - "hama unase kSamA maaNgege|" unhoMne kahA, "he svAmin! ve aura koI nahIM, hama hI haiM / taba munirAja ne unase apane aparAdhoM kI kSamA maaNgii| aba ve zalya rahita ho ge| unhoMne ghora tapasyA kI aura mokSa padavI prApta kii| isa kathA meM yaha rahasya hai, ki jaba taka saMsAra nikaTa nahIM rahatA, taba taka viveka kA bhAva nahIM jAgatA hai / " svAmikArtikeyAnuprekSA meM likhA hai ki nara, tiryaMca, deva, nArakI ina cAroM gati vAlA, bhavya, saMjJI, suvizuddha, jAgRta, paryAptaka tathA saMsAra ke taTa ke nikaTa vAlA jIva samyaktva ko prApta karatA hai / marIcikumAra kA saMsAra taTa nikaTa nahIM AyA thA, isase dharmatIrthaMkara Adiprabhu ke putra bharatezvara sadRza tattvajJAnI ke susaMskAra - saMskRta gRha meM janmadhAraNa karate hue tathA zreSTha sAmagrI samanvita hote hue bhI usa jIva ko bodhi kA lAbha na huA aura saMsAra kA taTa nikaTa A jAne para krUratA kI mUrti mRgendra banane para sarvasAdhana zUnya vahI jIva dayA kA sAgara bana gayA aura usane mahAvIra banane kA parAkrama prAraMbha karake kucha hI bhavoM meM mahatimahAvIra - vardhamAna kI mahimA ko prApta kiyA, jinake puNyatIrtha kI chAyA meM sabhI loga vidyamAna haiN| saMsAra se nikalane kI samIpatA yadi kucha kama ho, to jIva ke hAtha meM AyA huA samyaktva ratna bhI chUTa jAtA hai| aise avasara eka - do-cAra bAra nahIM aate| upazama aura kSayopazama samyaktva asaMkhya bAra taka Ate haiM, apanI jyoti ko dikhAte haiM aura phira chor3akara cale jAte haiN| kArtikeya svAmI ne kahA hai ki yaha jIva adhika se adhika asaMkhyAt bAra taka upazama, kSayopazama samyaktva, anaMtAnubaMdhI kaSAya ke vinAza tathA dezavrata ko prApta karake chor3a diyA karatA hai / ' samyaktva ke sAtha jaba taka cAritra kA pUrNa yoga nahIM hai, taba taka jIva ko niHzreyasa kA lAbha nahIM hotA hai| 1. 312 hidi muMcati jIvo ve sammatte asaMkhavArAo / paDhabhakasAyaviNAsaM desavayaM kuNai ukkihaM // Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 cAritra cakravartI eka bAra maiMne AcAryazrI se pUchA thA, "mahArAja! Aja loga cAritra ko vyartha kI vastu socakara samyaktva ko hI sAra rUpa mAnate-batAte haiN| mokSa kA upAya kyA hai ? mahArAja ne kahA, "samyaktva ke hote hue bhI jIva mokSa nahIM pAtA hai| jJAna kI sthiti nirAlI hai| vaha to gaMgA gae gaMgAdAsa, jamunA gae jamunAdAsa' ke samAna zraddhA ke anusAra apanA raMga palaTatA hai| vahI jJAna samyak zraddhA sahita samyaktva ho jAtA hai, aura usake abhAva meM vahI jJAna mithyA ho jAtA hai, isalie jJAna kA bhI mUlya nahIM hai|" mUlya kisakA maiMne kahA, "taba phira mUlya kisakA hai ?" mahArAja ne kahA, "mUlya hai samyakcAritra kaa| samyakcAritra hone para niyama se mokSa hotA hai|" maiMne kahA, "mahArAja ! ApakA uttara bar3A mArmika hai| Apane samyak zabda yukta cAritra ko pakar3akara samyaktva ko bhI bulA liyA aura samyaktva hone se usakA abhinna hRdaya mitra jJAna bhI A gyaa|" mahArAja ne kahA, "samyaktva aura cAritra kA ghaniSTa sambandha hai, taba eka kI hI prazaMsA kyoM kI jAtI hai| "samyaktva kI prApti daiva ke adhIna hai, cAritra puruSArtha ke adhIna hai|" yaha kahate hue AcArya mahArAja ne kahA, "upAdAna samyaktva hai aura usakA nimitta kAraNa caaritr| nimitta bhI balavAn hai| eka bhavya dravyaliMgI muni marakara deva paryAya meM gayA, vahA~ se samavazaraNa meM jAkara vaha samyaktvI bana jAtA hai|" kyA samyaktva daivAdhIna hai ? samyaktva kI prApti daiva ke adhIna hai, yaha bAta kisa apekSA se kahI gaI yaha vicAraNIya hai| jaba puruSa AtmA kA paryAyavAcI hai aura usa AtmA kI zuddha avasthA kI prApti mokSa puruSArtha hai, taba samyagdarzana ko puruSArtha mAnanAcAhie, kyoMki samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra rUpa mokSa hai| mokSa puruSArtha hai, ata: ratnatraya bhI puruSArtha siddha hote haiN| isa dRSTi se jaba samyakdarzana puruSArtha siddha hotA hai, taba use daiva ke adhIna kaise kahA jAyegA, yaha samasyA vicAraNIya hai ? __ jinAgama ke parizIlana se jJAta hotA hai ki samyaktva kI upalabdhi buddhipUrvaka puruSa prayatna ke sAtha anvaya-vyatirekatA nahIM rakhatI hai| yathAsambhava saba upAyoM ke karate hue bhI dravya liMgI muni usa samyaktva ko nahIM prApta kara pAtA hai aura dUsarA jIvana binA Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama 314 prayatna kie karma ke vizeSa kSayopazama se nitya - nigoda kI vikAsa vihIna sthiti se nikalakara manuSya paryAya pAtA hai, ATha varSa antarmuhUrta meM samyaktvI banakara sakalasaMyamI ho kevalI bana nirvANa ko prApta kara letA hai / bharatezvara ke putra bhadravivardhana Adi nigoda se Akara tiryaMca paryAya pAkara dUsare bhava meM manuSya ho dIkSA le mokSa gaye the| usa jIva ke buddhipUrvaka pauruSa ke binA hI saMsAra bhramaNa samIpa A jAne se saba bAtoM kI anukUlatA ho jAtI hai| jaba taka saMsAra sindhu kA taTa samIpa nahIM AyA hai, taba taka saMtaraNa nimitta hastacaraNa saMcAlana se kyA iSTa siddhi hogI ? isIlie AsannabhavyatA ko samyaktva kA viziSTa kAraNa kahA gayA hai| somadeva sUri ne yazastilaka meM likhA hai : AsannabhavyatA - karma - hAni - saMjJitva - zuddhapariNAmAH / samyaktva he turantarbAhyopyupadezakAdizca // Asanna arthAt nikaTa bhavyapanA, karma kI vizeSa nirjarA, saMjJIpanA, zuddha pariNAma se samyaktva ke aMtaraMga kAraNa haiM tathA bAhya kAraNa upadezAdika haiN| akalaMka svAmI kA kathana hai, "anAdi mithyAtvI jIva kAlalabdhi Adi ke dvArA samyaktvaghAtaka karma puMja kA upazamana karatA hai| yaha samyaktva use prApta hotA hai, jisake paMcaparAvartana rUpa saMsAra meM arddhapudgala parAvartana rUpa paribhramaNa kA kAla zeSa raha gayA hai| dUsarI bAta karmoM kI sthiti ke sambandha meM hai| jisake AgAmI baMdhane vAle karma antaH kor3A - kor3I sAgara pramANa sthiti se adhika nahIM ba~dhate haiM tathA pUrvabaddha karmoM kI sthiti saMkhyAta hajAra sAgara nyUna aMtaH kor3A - kor3I sAgara pramANa hotI hai, usake hI samyaktva ho sakatA hai, isa prakAra kI AMtarika sAmagrI kI upalabdhi buddhipUrvaka puruSa prayatna dvArA sAdhya nahIM hotii| sAtaveM naraka kA nArakI jIva antaraMga sAmagrI kI anukUlatA tathA vedanAbhibhava rUpa nimitta dvArA samyaktva ko prApta kara letA hai| vahA~ kauna-sA buddhipUrvaka prayatna- puruSArtha usa jIva ke hotA hai ? avasthA vizeSa meM jIva ke bhAvoM kA tadrUpa pariNamana hotA hai| jaise eka vidvAn ne kahA hai ki mAtA ke sAtha zrRMgAra rasa ke gIta bAlikA bhI gAtI hai, kintu use vaha svAda prApta nahIM hotA hai, jo vayaska ho jAne vAlI mAtA ko prApta hotA hai| usakI avasthA abhI kalI ke rUpa meM hai / vaha kalI jaba vikasita ho jAtI hai, taba use bhI una gItoM se rAgAtmaka rasa milane lagatA hai| isI prakAra saMsAra siMdhu ke taTa kI samIpatA Ane para jIva ko AtmakalyANa kI bAtoM meM rasa Ane lagatA hai| vaha rasa kA udgama avasthA - vizeSa janya hai, isI prakAra Atmatattva meM ruci hokara saccA rasa taba AtA hai, jaba karmodaya kI maMdatA hotI hai tathA Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 cAritra cakravartI anya prakAra kI anukUla sAmagrI prApta hotI hai| isa sAmagrI kI anukUlatA ko hI daiva kI kRti kahA gayA hai, kAraNa ki yaha buddhipUrvaka kie gaye puruSa prayatna dvArA sAdhya nahIM hai| purAkRta karma ko daiva kahate haiN| prAktana karma kI anukUlatA Aja ke pauruSa ke AdhIna kaise kahI jA sakatI hai ? isI se samyaktva kI utpatti ke lie daiva arthAt pUrva karmodaya kI anukUlatA Avazyaka hai| yadi pUrva karmodayavaza jIva asaMjJI paryAya meM hai, to vaha kabhI bhI samyaktva ko nahIM prApta kara skegaa| yadi usake aparyApta nAmakarma kA udaya hai, to bhI vaha usa tithi ko prApta nahIM kara skegaa| saMjJIpanA, paryAptapanA, Adi karmodaya ke adhIna hai| karmoM kA anukUla udaya tathA viziSTa rUpa se pUrNatayA nirapekSa puruSArtha iSTasAdhaka nahIM hotA hai| paMcAdhyAyI kA kathana bar3A mArmika hai| daiva se kAlAdi kI saMlabdhi hone para, saMsAra sindhu ke samIpa Ane para va bhavyabhAva ke vipAka hone para jIva samyaktva ko prApta karatA isase spaSTa hotA hai ki samyaktva kI prApti meM daiva-prAktana karma kI anukUlatA kAraNa hai| jinake mana meM yaha saMdeha rahA ho ki hamAre poSaNa se- buddhipUrvaka prayatna se samyaktva hotA hai, isameM daiva kA sambandha nahIM hotA, unakA samAdhAna paMcAdhyAyI ke ina zabdoM se hue binA na rahegA "prayatnamaMtareNApi dRG-mohopazamo bhavet / / " 376 - binA prayatna ke bhI darzanamohanIya kA jIva upazama hotA hai| AtmA kI kathA kahanA, zruta kA abhyAsa karanA, gurukA sAnidhya milanA, jinabimba kA darzana Adi samyaktva ke nimitta haiM, kintu antaraMga meM karma kI anukUlatA Avazyaka hai| saMsAra ke jIva samanaska hone para manoyogapUrvaka kAma karate haiM, aise manoyogapUrvaka kArya karane se bhI samyaktva prApti kA . nizcaya nahIM hotA hai| jaise bijalI kA baTana dabAte hI prakAza hotA hai, isI prakAra prayatna karate hI samyaktva kA prakAza nahIM milatA hai| jisa jIva kA saMsAra paribhramaNa pUrNa ho jAtA hai, usake andhakAramaya mohI jIvana meM svayaM AtmaprakAza kA darzana hone lagatA hai, jaise prabhAta meM sUryodaya ke samaya samIpa Ane para andhakAra svayaM hI dUra hone lagatA hai| samyaktva kI nidhi pAne ke pazcAt bhI mokSamArga meM unnati ke lie daiva kI anukUlatA Avazyaka rahatI hai, jaise samyaktva hone para bhI mahAvrata ko dhAraNa karane ke liye puruSa paryAya tathA piNDa zuddhi Adi kI AvazyakatA par3atI hai, vaise hI sadguru dehi jagAya, moha nIMda jaba upshmai| taba kachu banai upAya, karmacora Avata rukai|| daivAtkAlAdisaMlabdhau pratyAsanne bhavArNave / bhavyabhAva vipAkAdvA jIvaH samyaktvamaznute // 378 // Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama 316 jaise pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke anudaya hone para hI mahAvrata rUpa Atma-vizuddhi prApta hotI hai, kintu isa kaSAya ke udayabhAva ke liye dravya puruSa vedI rUpa sAmagrI kA honA Avazyaka hai| ucca kula meM janma lenA bhI Avazyaka hai| yaha sAmagrI pUrva karma ke AdhIna hai| Aja kA pauruSa AgAmI deva kA rUpa dhAraNa karatA hai| ataeva samyaktva kI upalabdhi meM AcArya zAMtisAgara ne jo daiva ko kAraNa batAyA thA, vaha yukti, anubhava tathA Agama se samarthita hai| saMyama kI pauruSa-sAdhyatA isa saMbaMdha meM yaha bAta vizeSa vicAraNIya hai ki samyaktva to daivAdhIna hai aura cAritra puruSArtha ke aadhiin| isa siddhAMta ke viparIta yadi samyaktva ko pauruSa ke AdhIna mAnakara prayatna kiyA jAya aura cAritra ko puruSArtha ke adhIna na mAnakara daiva ke Azrita chor3a diyA jAya, to isakA aisA hI viparIta phala hogA, jaise zarIra meM lagAne ke viSa ko pI liyA jAya, aura pIne kI auSadhi kA zarIra meM lepa kara diyA jaay| isase jaise nIrogatA kA lAbha na ho, ulTe saMkaTa kI vRddhi hotI hai, isI prakAra prayatna-sAdhya saMyama ko svayaM prAptavya samajha usake viSaya meM paravAha nahIM karane se aura apane pAruSa kI pahuMca se pare samyaktva ke liye prayatna karane vAle vyakti kA vAstavika kalyANa nahIM hotA hai| nizcita ko chor3akara anizcita ke pIche jAne vAle kI kAmanA kaise pUrNa hogI ? ata: pauruSasAdhya saMyama tathA vratAcaraNa ke viSaya meM pramAda nahIM karanA caahie| saMyamarUpI vRkSa mAnava-jIvanarUpI bhUmi meM hI lagatA hai| anya paryAyoM meM vaha vRkSa jamatA nahIM hai| manuSya-bhava kI prApti durlabha hai| ata: use prApta karake usakA sAra vrata dhAraNa karanA zreyaskara hai| cAritra ke sanmukha hone se jIva viSayabhogoM ke vimukha svayaM banatA hai, isase viSayoM kI laMpaTatA dUra hotI hai tathA jIva aise daiva kA nirmANa karatA hai, aisA bhAgya banAtA hai- jisase ise sukha aura zAMti kA lAbha sadA ho| daiva koI AkAza se Tapakane vAlI vastu nahIM hai| Aja ke pauruSa dvArA kiyA gayA jo kArya hai, usase karmoM kA baMdha hotA hai, AgAmI jIvana meM Aja ke pauruSa kA phala daiva saMjJA ko prApta karatA hai| Aja samudra meM par3atI huI sUrya kI uSNa kiraNeM usa jala ko vASpa rUpa meM badalakara kala megha saMjJA ko prApta karAtI hai, vastuta: jala hI megharUpa pariNata huA hai, isI prakAra kA buddhipUrvaka kiyA gayA hamArA kArya Age jAkara udayakAla meM daiva rUpa se kahA jAtA hai| ata: hamAre pauruSa kI pahu~ca ke pare rahane vAle samyaktva ke pIche daur3anA aisA hI hai, jaise nAbhi meM kastUrI ko na jAnane vAle hariNa kA sudAmA ke mUla srota ke anveSaNa nimitta AsapAsa khoja kA kArya karanA hai| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 cAritra cakravartI adbhuta nidhi ___ yadi samayaktva aisI adbhuta nidhina hotI, tobuddhijIvI vidvAn jaise vizvavidyAlayoM se dhar3Adhar3a uttIrNa ho pramANapatra prApta karate haiM, vaise hI adhyAtmacarcA meM dakSatA prApta kara tathA adhyAtma graMthoM ko kaNThastha karake na jAne kitane hI jIva samayaktva kI DigrI pA lete, kintu usakI DigrI aisI sarala nahIM hai| aisI sthiti meM AtmakalyANa ke lie azubha ko tyAgakara zubhopayoga ke sAdhana meM jIva kA kalyANa nahIM ho sakatA hai| azubha bhAva ko tyAga kara sadA dharo zubha bhAva / zuddhabhAva Adarza ho yaha Agama kA bhAva // 1 // hiMsAdika durbhAva haiM, jina pUjAdi subhAva / dayA-dAna-vrata dhArakara lAgahu mokSa upAya // 2. // zubhopayoga ke lie bAhya vAtAvaraNa tathA anya sAdhanoM kA mahatva nahIM bhulAyA jA sakatA hai| isa viSaya ke kucha udAharaNa apavAdarUpa meM upasthita kiye jA sakate haiM, kintu ve atyanta alpa saMkhyA vAle hoNge| adhikatara aisA hI anubhava milegA, jisase nimitta kAraNa kI AvazyakatA ko svIkAra karanA pdd'egaa| nimitta kA ekAnta pakSa yogya nahIM hai| adhyAtma zAstra ke prakANDa vidvAn amRtacanda sUri ne likhA hai ki pariNAmoM kI nirmalatA ke lie hiMsA ke AyatanoM-nimittoM ko dUra karanA caahie| yadi nimitta kucha kArya na karatA, to aisA kathana kyoM kiyA gayA? yadi nimitta kucha nahIM karatA hai, to tIrthaMkara prakRti ke baMdha ke lie bhAvoM ko hI kAraNa kaha dete, kevalI athavA zrutakevalI kA sAnidhya tathA naratva kI AvazyakatA kyoM kahI gaI hai ? isIse AcArya zAMtisAgara mahArAja ne kahA thA, "nimitta kA ekAnta mithyAtva hai| nimitta puSpa sadRza hai, vaha phala ko prApta karA detA hai|" yadiakAryakArI nimitta ko mAna usakA Azraya liyA jAtA hai, toAkAzakusuma kA bhI avalambana mAnanA hogA, vaha bhI akAryakArI hai| kAraNa yugala svAmI samaMtabhadra ne nimitta tathA upAdAna kAraNoM kI pUrNatA ko hI kArya kA janaka batAyA hai| upAdAna zakti to sadA vastu meM vidyamAna rahatI hai, yogya nimitta usa zakti ko vyakta karane meM yogadAna karatA hai| suvarNa piNDa meM kuMDala Adi rUpa pariNamana kA sAmarthya hai| jaba svarNakAra tathA yaMtrAdi kA nimitta milatA hai, taba nimitta-upAdAna yoga dvArA iSTa rUpa suvarNa kA pariNamana hotA hai| dekhie samaMtabhadra svAmI kyA kahate haiM - "yadvastu bAhya guNadoSa sUternimittam" ( yadi bAhya padArtha guNa-doSa kI utpatti meM kAraNa hote to..): "he jinendra! Apake mana meM kArya ke viSaya meM yaha upAdAna kAraNa tathA sahakArI kAraNa kI saMpUrNatA hI dravyagata svabhAva hai| yadi nimitta tathA upAdAna kAraNa kI pUrNatA na mAnI Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama 318 jAya, to puruSoM ke mokSa kI siddhi bhI nahIM ho sakatI hai / ata: isa nimitta tathA upAdAna kAraNa kI upayogitA ko batAne ke kAraNa, he bhagavan ! Apa sudhI samAja dvArA vaMdanIya haiN| "" isa kArikA kI TIkA karate hue AcArya prabhAcandra ne bhI likhA hai- "upAdAna kAraNaM sahakArikAraNamapekSate, taccopAdAnakAraNam" arthAt upAdAna kAraNa sahakArI kAraNa kI apekSA karatA hai aura sahakArI kAraNa upAdAna kAraNa kI apekSA karatA hai| kArya kI siddhi ke liye upAdAna aura nimitta kI sApekSatA kAraNa hai| cU~ki upAdAna aura nimitta paraspara nirapekSa hokara iSTa kArya ko utpanna karane meM asamartha rahate haiM, ataH isake viparIta zraddhA samyaktvI kI nahIM hotI hai| samyaktvI svacchaMda na ho, AgamAnusArI hotA hai| syAdvAda zailI kI zaraNa hita- prada isa prakAra mahAn ArSavANI ke prakAza meM bhaiyA paM bhagavatIdAsa ke nimitta - upAdAna saMvAda kA susaMgata bhAva yahI hogA ki inakA ekAMta pakSa tarka tathA pramANa- bAdhita hai / nimitta ko nagaNya ginane se vizva kI samasta tatvavyavasthA meM gar3abar3I A jaayegii| sarovara, pavana kA saMcAra na hone para zAMta dikhatA hai / pavana saMcAra se jala meM lahareM uThatI haiN| jala rUpa upAdAna ke sAtha pavana saMcAra rUpa nimitta jaise laharoM kA utpAdaka hai, usI prakAra aMtaraMga upAdAna sAmagrI ke sAtha nimitta kAraNa kA yogadAna bhI cAhie / eka kAraNa se kAma nahIM banegA / vyavahAra cAritra se kyA lAbha ? ataeva - vacana-pakSa ko chor3akara syAdvAda paddhati kI zaraNa lenA zreyaskara hogA / asalI adhyAtmavAda syAdvAdazailI ke sAtha zatrutA dhAraNa karegA, yaha svapna meM bhI kalpanA nahIM karanI caahie| paramAgama ke prANa anekAntavAda kA dAsa jahA~ nahIM hogA, vahA~ adhyAtma vidyA ke devatA ke sthAna meM nakalI tatvabhakSiNI adhyAtma vidyA nAma kI rAkSasI kA nivAsa mAnanA hogA, jo jIvoM ko bhrama meM bhulAkara durgati kA pAtra banAtI hai / isI kAraNa AcArya zAMtisAgara mahArAja vyavahAra - cAritrapAlana kI preraNA karate the kyoMki isa mArga se nizcaya samyaktva prApti kA suyoga AtA hai| sadAcAra kI zakti isa jIva ko naraka pazu rUpa durgati ke patana se bacAne kI zakti gRhItamithyAtvasahita tapasyA taka meM pAI jAtI hai| caubIsa ThANA carcA meM likhA hai ki paramahaMsa nAmA paramatI, sahasrAra Upara nahiM gatI" - mithyAtva ke ArAdhaka paramahaMsa sAdhu bArahaveM svarga paryanta 1. bAhyetaropAdhi - samagrateyaM, kAryeSu te dravyagataH svabhAvaH / naivAnyathA mokSavidhizca puMsAM, tenAbhivaMdya stvamRSirbudhAnAm // 60 // Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 cAritra cakravartI jAte haiM, kyoMki iMdriyoM kA damana karake, ve puNyakarma kA saMcaya karate haiN| samyaktva ke abhAva meM kiyA gayA dravyaliMgI muni kA tapa use antima graiveyaka taka pahu~cAtA hai| yadi usa tapa ke sAtha samyaktva kA amRta saMyoga mila jAya, to nirvANa ko prApta karane meM dera nahIM lagatI hai| saMyama ke dhAraNa karane se jIva narakAdi gatiyoM meM nahIM jAtA, bhale hI yaha saMyama samyaktvarahita kyoM na ho| ata: jaba taka jIva ko kAlalabdhi Adi sAdhana-sAmagrI nahIM prApta huI hai, taba taka bhI saMyama kI zaraNa lenA zreyaskara hai| sadAcaraNa rUpa pravRtti kabhI bhI patana kA kAraNa nahIM hogI, jJAnAvaraNa ke vizeSa kSayopazamavaza kisI kI tapazcaryA meM caturatA kI kalA ko dekha samyaktva prAptirUpa amRta belA kI kalpanA karanA ayogya hai 'tuSa-mASa-bhinnaM' dAla aura chilakA judA hai, isI prakAra merI AtmA karma se pRthak hai, isa alpa jJAna ke dvArA zivabhUti muni ne jIvana ko suvikasita kara sarvajJa kevalI kA pada prApta kara liyA aura tattva vivecanA se vizva ko cakita karane vAlA gyAraha aMga aura nau pUrva kA pAThI vyakti, mahApaMDita mithyAtva ke paMka meM hI nimagna rahA AtA hai| tumhArI kAlalabdhi AI hai yA nahIM, Ane ko hai, ise sivAya mahAn jJAnadhArI muni ke anya nahIM batA sakatA hai| mokSapAhuDa meM kuMdakuMda svAmI ne likhA hai, samyaktva ke abhAva meM bhI vratadhAraNa karake svarga jAnA acchA hai, vrata rahita hokara naraka meM kaSTa bhoganA acchA nahIM hai| jaba taka kAlalabdhi Adi sAmagrI nahIM prApta hotI hai, taba taka yahI mArga hitakArI hai| unakI mahatvapUrNa dezanA isa prakAra hai - varaM vaya tavehi saggo mA dukkhaM Niraya iyarehiM / / ekAnta ke cakkara se baco isalie nirApada mArga yahI hai ki jinendrabhakti, zAstrAdhyayana, vratAcaraNa, satpAtra kI samArAdhanA Adi vyavahAra dharma kI zaraNa lI jAya, kalyANakArI udyoga meM nirata rahane vAlA mAnava, aMtaraMga sAmagrI kA lAbha hone para niHzreyasa ko prApta karatA hai| kartavya ___ paramAgama ke pratikUla pravRtti tathA pratipAdana meM paTu puruSa para-pratAraNA ke sAtha svapratAraNA ke phalasvarUpa saMsAra sindhu ke tala meM nimagna hotA hai, ata: ekAMtavAdiyoM ke cakkara se bacakara AcArya zAMtisAgara mahArAja kI dezanA se lAbha lenA maMgalamaya hai| ekAntapakSa mithyAtvI jIva meM pAyA jAtA hai| vaha niyama se durgati kA pAtra hotA hai| jaTila samasyA eka dina maiMne AcArya mahArAja se pUchA thA-"mahArAja! Aja kA yuga saMyama kI sAdhanA ke pUrNatayA pratikUla hai| jIvana nirvAha ke lie bhojana kI sAmagrI taka pAnA kaThina ho gayA Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama 320 hai, isalie do jaina prophesaroM ne pUnA meM hamase pUchA thA ki Aja ke yuga meM hiMsA kie binA nirvAha kaise hogA ? anAja kI upaja kama ho gaI hai, isalie mA~sa bhakSaNa kI preraNA die binA jIvana-yAtrA nahIM bana sakatI hai| bandara Adi dhAnya-ghAtaka jAnavaroM ko mAre binA anya upAya nahIM hai| aise samaya meM jainadharma ke anusAra kaise lokahita kA saMpAdana ho sakatA hai ? rASTra ke hita ke lie jIvoM kA vadha karanA Avazyaka kartavya ho gayA hai| isI se bhArata sarakAra bandaroM Adi ghAtaka jAnavaroM ke mArane ko utsAhita karatI hai| 'ahiMsA bhakta bhArata sarakAra kA sUcanA-vibhAga batAtA hai ki bambaI meM bhArata sarakAra ne 12 lAkha rupayoM ke kharca se aisA kArakhAnA taiyAra kiyA hai ki usameM pratidina 15 Tana machaliyA~ jamA kI jAvegI tathA 250 Tana machalI (ApAta) samaya ke lie surakSita rakhI jAyeMgI ityaadi| pratidina lagabhaga 20 Tana barpha bhI taiyAra kiyA jAyagA, jisase ki machaliyoM ko ThaMDA karake jamAyA jA ske| usa sarakArI sUcanA-vibhAga ne yaha bhI batAyA hai ki isase mahinoM paryanta machaliyoM kA raMga, rUpa, svAda jyoM kA tyoM banA rhegaa| (udyoga-bhAratI,kalakattA, disambara 51) sAmayika anna saMkaTa meM kyA kareM __ dainika sanmArga, 3 sitambara san 1951 meM ahiMsAvAdI bhArata sarakAra kI hiMsaka pravRtti ke viSaya meM yaha samAcAra chapA thA ki karanAla jile meM jaMgalI pazuoM kI hatyA ke hetu paMjAba sarakAra ne dasa hajAra rupayoM ke inAma kI ghoSaNA kI hai| bandara mArane para pratyeka bandara pIche 2 rupaye inAma milegaa| pramANa ke lie mare bandaroM kI pU~che prathama zreNI ke nyAyAdhIza ke sAmane peza karanI hogii| san 1950 meM 27251 bandara mAre gae the| 5016 gIdar3oM kA nAza kiyA gayA thaa| inake nAza kA kAraNa yaha batAyA jAtA hai ki inake kAraNa Avazyaka anna ko kSati pahu~catI hai| bhArata sarakAra ne jApAna ke hiMsaka vizeSajJoM ko bulAkara machalI mArane ke kArya meM apanA lambA kadama utthaayaa| kerala prAMta meM meDhakoM ko mArakara unake pairoM ko amerikA bhejA jAtA hai| isa prakAra asaMkhya jIvoM ke saMhAra dvArA dhanasaMcaya kA udyoga cala rahA hai| jIvavadha ke kSetra meM dharmabhUmi bhArata ke karNadhAra bhayaMkara rUpa se bar3ha rahe haiN| jitanI hiMsA hiMsaka dezoM meM ho rahI hai, usase adhika bhArata meM ho rahI hai| kaisA ahiMsAbhakta zAsana hai yaha aura kaisI yaha satya kI ArAdhanA hai ? mahArAja kA anubhava-pUrNa mArgadarzana AcArya mahArAja ne kahA, "niraparAdha prANI kI hiMsA nahIM karanI caahie| isa mahAn pApa se na vyakti panapatA hai aura na rASTra kI hI vAstavika unnati saMbhava hai| becAre bandara Adi niraparAdha jIva haiM, jo bhaya dikhAne se bhAga jAte haiN| unakA prANa lenA saMkalpI Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 cAritra cakravartI hiMsA hai| apane peTa ke yogya ve anAja lete haiM, unakA manuSyoM kI taraha saMgraha nahIM krte| unakA ghAta karane se kabhI bhI sukha nahIM hogaa| khetI meM tIna caturthAMza bhAga pazuoM kA rahatA hai| Akhira ve prANadhArI prANI kisa vastu para jIvita raheMge? Aja jo upaja ekadama kama hone lagI hai, isakA kAraNa yathArtha meM pazu kI hiMsA hai| unakA nAza hone se unakA bhAga kama utpanna hone lagA hai| pahale khetoM meM jAkara anAja khAte hue AnaMda se jhUmate-jhUmate hariNa Adi pazuoM kI AtmA apanA premamaya AzIrvAda detI thI, isase eka mana ke sthAna meM dasa mana dhAnya hotA thaa|" kasAI sadRza krUra hRdaya kA vyakti bhagavatI ahiMsA ke adbhuta sAmarthya ko nahIM samajha paate| khoTI rAjapaddhati AcArya mahArAja ne pUchA, "kyA pahale bhI kabhI rAjAoM ne Aja kI taraha bandara Adi anna khAne vAle jIvoM kI hatyA kA kAma karavAyA thA?" unhoMne kahA "pahale rAjA nIti se zAsana karate the| anIti tathA adharma se rAjya karane vAloM kA zAsana adhika dina taka nahIM TikatA hai? Aja kI rAjanIti meM dharma-adharma ko eka sAtha calAyA jA rahA hai| dUdha aura jahara ko eka sAtha rakhane se dUdha bhI jahara ho jAtA hai| hiMsA, jhUTha, corI, ati-lobha Adi pApoM ke chur3Ane se rAjya acchI taraha se calatA hai| saba jIvoM kA uddhAra karane vAlA hI tIrthaMkara bhagavAn kA zAsana hai, vaha kisI bhI avasthA meM saMkalpI hiMsA kI anumati nahIM detA hai| paMca pApoM kA tyAga karAkara tIrthaMkara jaga kA uddhAra karate haiN|" dayA patha para mahArAja kA vizvAsa __ AcArya mahArAja kA dRr3ha vizvAsa hai ki jIva-vadha baMda karane se, pazuoM kA balidAna rokane se pRthvI kI urvarA zakti bddh'egii| itanA dhAnya hogA ki loga khA nahIM skeNge| jIvoM kA vinAza jitanA adhika kiyA jAyagA, utanI hI bhUcAla, TiDDIdala, ativRSTi, anAvRSTi Adi kI vipatti aayegii| yadi sUkSmatA se paryAlocana kiyA jAya, to pratIta hogA ki ativRSTi, anAvRSTi, bhUcAla Adi ke kAraNa ve prAMta adhika pIr3ita hue tathA ho rahe haiM, jahA~ jIva-vadha tathA krUratApUrNa Adi kAryoM kA nagna nRtya ho rahA hai| Aja baMdara Adi niraparAdha zAkAhArI jIvoM kA vadha karake bhArata zAsana ne jitanA anAja-bacAyA, usase lAkhoM gunA dhAnya zahara meM asAvadhAnI (Negligence) se naSTa ho gayA, sar3a gayA aura asama vitaraNa (Maldistribution) dvArA kharAba huA hai| jina jIvoM kA prakRti kI goda meM poSaNa ho rahA thA, una nirdoSa jIvoM ko hatyA hetu sarva-rakSaka zAsana kA kasAI yA vadhika ke samAna kArya karane kA pariNAma yaha huA, ki prakRti ne TiDDIdala, bhUcAla, ativRSTi, Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama 322 anAvRSTi Adi prAkRtika astroM dvArA aisI bhISaNa trAhi-trAhi kI sthiti utpanna kara dI, jisakI bhAratIya mastiSka ne svapna meM bhI kalpanA nahIM kI thii| loga kahate haiM ki Thokara khAne ke bAda mUrkha kI bhI buddhi ThikAne A jAtI hai, kintu Azcarya hai ki ahiMsA kA daMbha racanevAle zAsana kI chatrachAyA meM hiMsA kI vRddhi dvArA prApta duSpariNAma ko dekhate hue bhI ahiMsA kI ArAdhanA kA vicAra taka nahIM utpanna hotA hai ? karuNAbhAva karuNAvAn jIvoM kI vRddhi hone para premapUrNa paramANuoM kI rAzi sarvatra hokara bhUtala ke aMza aMza meM samRddhi ke kaNoM ko bharatI hai, vaha eka kalyANakArI tathA AnandadAyI vRtta (Happy Circle) ko utpanna karatI hai, jisase sarvatra samRddhi kA sAja sajA huA dikhAI par3atA hai, kintu krUratA, hiMsA, saMhAra bhAvanA ke kAraNa ghAtaka paramANuoM ke vAtAvaraNa meM vyApta hone se niroga vyakti bhI mRtyu kI goda meM pahu~cane lagate haiM, isI prakAra zAsana kI ghAtaka pravRttiyoM aura yama ko Anandita karane vAlI hiMsAmayI yojanAoM ke dvArA vanaspati ke kaNa-kaNa kI urvarA zakti nyUna hotI jAtI hai| karuNAmaya zAsana kI abhayapUrNa chAyA meM vanaspati bhI apane ullAsa se dhAnya, phalAdi se paripUrNa vikAsa dvArA AnaMda ko abhivyakta karatI hai| karuNAprasAra kI yojanA ho jaise unnati kI aneka yojanAe~ banAI jAtI haiM, isI prakAra yadi pA~ca varSa ke lie rASTra karNadhAra hiMsAdi pApAcAroM ko rokane kI yojanAoM ko kAryAnvita kareM aura raktaraMjita bhUtala ko karuNA kI puNya dhArA se dhoveM, to adbhuta vikAsa aura abhyudayapUrNa sthiti kA puna: darzana hogaa| prajA ko prANa denevAle prajApati ne bhI yadi vadhika kA veSa banA liyA ho, to bhUmi se samRddhi ke adhidevatA kUca kara jAte haiM aura vaha sthAna cIla, giddha Adi mAMsabhakSI jIvoM ke liye vihArabhUmi bana jAtA hai| ataeva kaisI bhI kaThina avasthA Ave, jainadharma saMkalpI hiMsA dvArA prANapoSaNa ke patha kA pradarzana nahIM kregaa| svAmI samaMtabhadra ne likhA hai "yadi aisA durbhikSa A jAya ki mAnava ke rUpa meM jIvana nahIM cala sakatA aura rAkSasa kI vRtti svIkAra karanA anivArya ho jAye, to apane Atma hitArtha ahiMsA kA pAlana karate hue samAdhi-maraNa svIkAra kara lo|" navadhA-bhakti kA kAraNa AcAra - zAstra para AcArya mahArAja kA asAdhAraNa adhikAra thA, yahI kAraNa hai ki sabhI ucca zreNI ke vidvAn AcAra - zAstra kI zaMkAoM kA samAdhAna AcArya mahArAja se prApta karate the / AcAryazrI kI sevA meM rahane se aneka mahatva kI bAteM jJAta thI / yathAzAstra meM kathita navadhA bhakti ke saMbaMdha meM AcAryazrI ne kahA thA, Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 cAritra cakravartI "navadhA-bhakti abhimAna-poSaNa ke hetu nahIM hai| vaha dharmarakSaNa ke lie hai| usase jainI kI parIkSA hotI hai| anya loga dhokhA nahIM de sakate haiN|" kSullaka kI carcA kSullaka ke saMbaMdha meM mahArAja ne kahA -"vaha cAra pA~ca ghara se bhojana mA~ga kara lA sakatA hai aura eka ghara meM baiThakara vahA~ se jala mA~ga kara bhojana kara sakatA hai| vaha cAracAra hAtha lambe do vastra rakhe, do laMgoTa rkhe| yadi mA~gakara bhojana nahIM karatA hai, to do rUmAla rakhanA nahIM cAhie? bartana bhI na rkhe| bartana rakhatA hai, to rUmAla bhI rakhanA caahiye| kSullaka ko samudAya rUpa se argha denA caahie| kSullaka kI pradakSiNA nahIM karanA caahie| pAda-prakSAlana Avazyaka nahIM hai| gaMdhodaka nahIM lenA caahie| jo varga jisake pAsa zrAvaka ke aNuvrata nahIM hai, aise vratavihIna(asaMyamI) vyakti ke pA~va dhokara usa jala ko gaMdhodaka mAnakara mastaka para lagA rahA hai, vaha samyakpatha se pUrNatayA zUnya hai|" cAturmAsa pahale cAturmAsa zrAvaka tathA saptama pratimAdhArI bhI kiyA karate the| ataH hamane mahArAja se pUchA, "cAturmAsa ke viSaya meM kisa pratimAdhArI ko AjJA hai?" mahArAja ne kahA, "8 vI pratimA se cAturmAsa karane kI vidhi hai|" pratimAdhAriyoM ko mArgadarzana pratimAdhAriyoM ke viSaya meM mahArAja se yaha jJAta huA ki "cauthI pratimA taka ThaMDA jala pItA hai| sAtavIM pratimA taka snAnAdi vyavahAra meM zItala jala ko kAma meM lAtA hai| sacitta tyAga pratimA meM sacitta bhakSaNa kA tyAga hai| vrata pratimA se chaThavIM pratimA paryanta do bAra bhojana tathA aneka bAra jala legaa| sAtavIM pratimA meM eka bAra bhojana, saMdhyA ko kevala phalAhAra leve| pAkSika zrAvaka rAtri meM jala, tAMbUla, auSadhi grahaNa karatA hai| proSadhopavAsa vrata meM jaghanya se ekAsanA kre| cAvala kA pAnI lenA AcAmla nirvikRti hai| sAmAyika eka bAra eka sAmAyika pratimAdhArI zrAvaka ko DAkTara ne bistara se uThane kI manAI kara dI thii| sAmAyika ke samaya ve uThakara Asana para baiTha kara sAmAyika karate the, isase roga bar3hatA thaa| yaha dekhakara maiMne AcArya mahArAja se pUchA, "mahArAja aisI sthiti meM yaha zrAvaka kyA kare ?" mahArAja ne kahA, "rugNa hone para leTa kara bhI sAvadya- yoga tyAgakara sAmAyika kI jA sakatI hai| bImAra AdamI bistara para bhI sAmAyika kara sakatA hai|" Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' Agama 324 maiMne pUchA, "mahArAja ! pratimAdhAriyoM ko zuddha dhRta kI upalabdhi kaMThina ho gaI hai| kintu zarIra ke lie jIvana-tattva kI dRSTi se snigdha vastu Avazyaka hai, ata: yadi vaha zuddha tela kI ghAnI meM zuddha tilahana ko piravAkara tela leve, to kyA hAni hai ? mahArAja ne kahA, "vratI zuddha ghAnI kA nikalA zuddha tela le sakatA hai|" maiMne pUchA, "mahArAja! hamAre bAbAjI mahAn dharmAtmA the| ve kahA karate the ki yadi maiM maraNAsanna ho jAU~ aura rAtri ko pyAsa ke liye pAnI mA~gU to na denaa| bImArI kI sthiti meM unakA bolanA baMda ho gyaa| logoM kI paravAha na kara unakI pratijJA ke anusAra jala nahIM diyA gyaa| isa viSaya meM aisA vikalpa uThA karatA thA ki yadi jala de dete, to unako zAyada lAbha ho jaataa|" mahArAja ne kahA, "acchA huA jo unakI pratijJA ke anusAra jala nahIM diyaa| sadA pratijJA kI rakSA karanI caahie| jala nahIM milane se eka dina meM maraNa nahIM ho jaataa| ATha roja bhI binA jala ke rahA jA sakatA hai|" maiMne pUchA, "mahArAja ! eka suzikSita tyAgI ko sAmAyika ke samaya stotrapAThAdi karate dekhA, to aisA karanA kyA ucita hai ?" ___ mahArAja ne kahA, "stotrapATha svAdhyAya hai| sAmAyika nahIM hai|" vAstuzuddhi kA prayojana maiMne pUchA, "mahArAja! gRha Adi banAne ke bAda vAstuzuddhi kA kyA prayojana hai ? mahArAja ne kahA, "gRhanirmANa meM hiMsA hotI hai, vRkSAdikoM ko ghAta hotA hai| isase bhagavAn ke abhiSekapUrvaka vidhAna karane se vaha sthAna zuddha hotA hai, uttama pAtra ko AhAra ke yogya hotA hai| maiMne pUchA, "mahArAja! kuA~ banavAne ke bAda vAstu zuddhi ke samAna, usakI bhI zuddhi karanA Avazyaka hai kyA ?" mahArAja ne kahA, "kue~ kI zuddhi hone ke uparAMta vahA~ kA jala bhagavAn ke abhiSeka ke yogya ho jAtA hai| kuA~ banAne meM jo jIvoM kA ghAta hotA hai, usa doSa kI zuddhi hetu vidhAna karanA Avazyaka hai|" vratI ke viSaya meM mahArAja ne kahA, "vratI ko khoTI sAkSI dene nahIM jAnA caahie| nala kA pAnI nahIM pInA caahie| jisa kue~ meM camar3e kI moTa calatI hai, usameM moTa baMda hone ke do ghaMTe bAda pAnI leveN| vratoM se nahIM ghabar3AnA caahie| cakravartI taka ne bAraha vrata pAle haiN| vratI sAvadha doSa tyAgakara do bAra sAmAyika kreN| usakA jaghanyakAla do ghar3I hai| usameM Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 cAritra cakravartI bhagavAn kA japa kareM tathA eka-deza AtmaciMtana kreN| jaghanya proSadhopavAsa meM chaha rasa rahita AhAra lenA utkRSTa hai| bArAmatI meM kucha bambaI kI dhArmika maNDalI ne AcAryazrI se bambaI kI ora vihAra karane kI prArthanA kI thii| mahArAja ne usameM se eka paNDita se vratI banane ko khaa| bambaI kI paristhiti dekha ve vicAra meM par3a ge| taba mahArAja ne kahA, "hama tumheM svarga le jAte haiM, to tuma sunate nahIM ho, aura tuma hameM vyartha meM bambaI le calane ko taiyAra hote ho|" tyAgadharma nIrA meM jainamitra ke saMpAdaka zrI mUlacanda kApar3iyA ne 'digambara jaina' kA 'tyAga' vizeSAMka pUjyazrI ko samarpita kiyaa| unake sAtha mumbaI ke prakhyAta gujarAtI dainika ke saMvAdadAtA bhAI sAkharacandajI ghar3iyAla the| usa samaya AcArya mahArAja pUnA ke samIpastha nIrA sTezana ke pAsa thor3I dUra eka kuTI meM virAjamAna the| AcAryazrI ne kApar3iyAjI se kahA, "tumane tyAgadharma aMka nikAlA hai, yaha to batAo ki tumane kyA tyAga kiyA hai ? ve cupa ho ge|" nivAsakAla kucha samaya ke bAda pUjyazrI kA AhAra huaa| pazcAt AcArya mahArAja sAmAyika ko jA rahe the| sampAdakajI tathA saMvAdadAtA mahAzaya mahArAja kI sevA meM aaye| kApar3iyAjI ne pUchA-"mahArAja,Apa abhI yahA~ kaba taka haiM ?" mahArAja ne kahA-"hameM nahIM maaluum| sAmAyika taka to yahA~ hI haiN| Age kA kyA nizcaya?" jainamitra saMpAdaka ne kahA-"mahArAja! hameM abhI rela se jAnA hai|" mahArAja ne kahA-"tumako itanI jaldI kyA hai ?" unhoMne kahA-"mahArAja! abhI phurasata nahIM hai|" mahArAja ne pUchA-"phurasata kaba milegI kApar3iyA ! tuma itane vRddha ho ge| aba kaba phurasata milegI?" isa prazna kA uttara ve kyA deMge? parigraha kI ArAdhanA meM nimagna sAre saMsAra ke samakSa AcArya deva kA yaha mahAn prazna hai-"aba kaba phurasata milegI?" sacamuca meM parigraha meM phaMsA huA jIva phurasata nahIM milane kI bAta kahA karatA hai aura ekAeka yamarAja kA giraphtArI vAraMTa A jAtA hai, taba ise Atma samarpaNa kara denA par3atA hai| usa samaya kahIM ise phurasata mila pAtI hai| mahArAja ne batAyA thA-"eka vyakti ne hameM AhAra diyaa| hama sAmAyika ko baiTha ge| sAmAyika pUrNa hone para hameM yaha khabara dI gaI ki Apako AhAra dene vAle vyakti kA www. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama 326 prANAMta ho gyaa|" isalie AcAryazrI ne kahA thA ki sAmAyika taka to ve yahA~ haiM, Age kA hameM nahIM maaluum| lagabhaga 1936 kI ghaTanA hai| eka dharmAtmA zrAvaka ne AcArya dezabhUSaNa mahArAja ko kAmaThI meM praNAma kiyaa| usI kSaNa usakI mRtyu ho gii| jIvana kA koI bharosA nahIM hai| vivekazUnya bhakti bArAmatI meM eka dhurandhara zAstrIjI aaye| unhoMne mahArAja ke caraNoM para puSpa rakha diyaa| mahArAja ne pUchA, "yaha kyA kiyA ?" ve bole-"mahArAja deva, guru, zAstra samAna rUpa se pUjyanIya haiN| deva kI puSpa se pUjA ke samAna ApakI caraNapUjA kI hai| mahArAja ne kahA, "aisA karoge to bar3A anartha ho jAyegA, bhagavAn ke abhiSeka ke samAna zAstra kA abhiSeka nahIM kiyA jAtA hai| hara eka bAta kI maryAdA hotI hai|" apane vacana ke pakSa meM poSaNArtha punaH zAstrIjI ne pUchA, "mahArAja! caraNoM para puSpa rakhane se kyA bAdhA ho gaI ?" mahArAja ne kahA - "zarIra kI uSNatA se jIvoM kA prANaghAta ho jAyagA, ata: aisA nahIM karanA caahie|" isake pazcAt mahArAja ne bhaktoM kI adbhuta lIlA kA eka purAnA udAharaNa btaayaa| zIta Rtu thii| eka digambara munirAja pUnA jile meM eka nagara meM aae| bhaktoM ne unakA paMcAmRta abhiSeka kiyA, kyoMki unhoMne deva ke samAna guru ko bhI smjhaa| ata: unhoMne ThaMDe jala ke bhare ghar3oM se, ganne ke rasa se bhare ghar3oM Adi se unakA abhiSeka kara ddaalaa| isa mUr3ha-bhakti se unako sannipAta ho gayA aura ve mara gye|" yaha kahate hue sasmita vadana mahArAja ne bhakta zAstrI se kahA, "maryAdA ke bhItara hI bhakti rakhanA ThIka hai|" maiMne mahArAja se kahA- "mahArAja! eka samAja ke vikhyAta graMthakAra brahmacArIjI kI mRtyu ke uparAMta unake zarIra ko snAna karAyA gyaa| unake mastaka meM 'OM' likhA gayA, to kyA aisA karanA ucita hai?" __mahArAja ne kahA-"aisA nahIM karanA caahie| munirAja kI mRtyu hone para unakI deha ko padmAsana kro| paMcAmRta se zarIra ke pRSTabhAga kA snAna karAo, kamaMDalu ko Age rakho aura gardana ke pIche picchi ko rakhakara zarIra kA dAha kro| dAha karane ke bAda zarIra kI bhasma ko AdarapUrvaka lgaao|" maiMne pUchA-"mahArAja ! pRSTha bhAga kA snAna kare, Age ke bhAga kA kyoM nahIM"? mahArAja ne kahA - "kadAcit usameM prANa A jAveM, aura jalAdi mukha ke bhItara lA jAve, to dUSaNa A jaaygaa"| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 cAritra cakravartI mahatvapUrNa sUcanA gRhasthoM ke sambandha meM mahArAja ne kahA, "gRhastha kI mRtyu hone ke bAda zarIra ke dAha ho jAne para avazeSa haDDI Adi ko nadI meM kabhI na ddaalo| usa kSAra se bahuta se jIva mara jAte haiN| jamIna meM gaDDhA karake avazeSoM ko gAr3ha denA caahie|" lokarur3hivaza mRta vyakti kI asthi kA nadI meM DAlane kI sArvajanika pravRtti kA dharmAtmAoM ko anukaraNa nahIM karanA caahie| vratoM ke viSaya meM vratoM ke viSaya meM mahArAja ne kahA, "solahakAraNa solaha dina kA bhI kiyA jAtA hai| koI-koI vrata aise haiM, jinameM bAdhA Ane para pUrA vrata puna: karanA par3atA hai| aSTAhnikA yA dazalakSaNa vrata meM jisa varSa vighna Ave, usakI pUrti AgAmI varSa kara leveM, adhika sughar3AI ThIka nahIM hai| isako spaSTa karane ke lie mahArAja ne usa sughar3a gRhastha kI kathA batAI jise saMdeha ho gayA thA ki mere paira meM kauna sA malina padArtha laga gayA hai, ata: usane hAtha lagAkara dekhA, nAsikA se sparza kiyA, isa prakAra usa malina vastu se hAtha, paira, nAsikA saba malina ho ge|" AhAra grahaNa eka dina mahArAja ke jIvana ke sambandha meM yaha bAta unase sunane meM AI thI ki "pahale 10 yA 12 varSa paryanta hama dUdha, cAvala mAtra AhAra meM lete the| AhAra karane meM pA~ca miniTa se adhika samaya nahIM lagatA thaa| usa samaya hamAre dA~ta the| aba dA~ta na rahane se dera lagatI hai| gRhasthAvasthA meM pA~ca varSa paryanta hamane eka bAra bhojana tathA jala kA niyama pAlana kiyA thaa|" Digraja mandira kI vizeSatA batalAte hue eka dina mahArAja ne batAyA thA ki dakSiNa meM Digraja kA jinamaMdira banAne meM chane pAnI kA upayoga kiyA gayA hai| sukhI zrImaMta eka dina mahArAja ne kahA, "dharma zreSTha hai, dhana nhiiN| dharmapAlana karane vAlA zrImaMta sukhI rahatA hai| pazcima ke dezoM meM dhana vaibhava kitanA hI adhika ho, kintu sukhI zrImaMta bhArata meM hI mileNge| bAlakoM para prema vItarAgatA kI sajIva mUrti hote hue AcAryazrI meM apAra vAtsalya pAyA jAtA thaa| lagabhaga 1638(saMvat) ke bhAdrapada kI bAta hai| usa samaya mahArAja ne bArAmatI meM seTha Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama 328 rAmacandra ke udyAna meM cAturmAsa kiyA thaa| eka dina aparAhna meM mahArAja kA kezaloMca ho rahA thaa| unake samIpa eka choTA tIna. varSa kI avasthA vAlA svastha surUpa tathA nagna mudrA vAlA bAlaka mahArAja ko kezaloMca karate dekhakara nakala karane vAle baMdara ke samAna apane bAloM ko pakar3akara dhIre dhIre khIMcatA thaa| usa bAlaka ko dekhakara mahArAja kA mukha sasmita ho gayA aura unhoMne sahaja AzIrvAda de usake sira para apanI picchi se sparza kara diyaa| loca ke uparAMta jaba mahArAja kA mauna khulA, taba maiMne mahArAja se pUchA- "mahArAja! isa bAlaka ke mastaka para Apane picchi kA sparza kyoM karA diyA ?" jaba ve kucha na bole, taba maiMne kahA -"mahArAja ! munipada ko bAlakavat nirvikAra kahA gayA hai| svapakSadarzanAt kasya na prItirupajAyate' - apane pakSavAloM ko dekhakara kise prema utpanna nahIM hotA hai| pratIta hotA hai, isI kAraNa se usa bAlaka para ApakA vAtsalya jAgRta ho gayA?" mahArAja ke sasmita mukha se pratIta hotA hai ki mauna dvArA merA samarthana kiyaa| Aja kA manuSya apanI nirbhaya sthiti ko surakSita rakhane ke liye ucita-anucita kA vicAra na kara svArthasAdhana ko hI parAkASThA mAne hue hai| naitikatA aura sadAcAra kI mohaka bAteM dUsaroM ko sunAne ke lie hai| Aja kA mAnava eka aisI khAI ke Upara se A~kha para paTTI bA~dhakara cala rahA hai ki usake girate hI usakI haDDI pasalI TUTe binA na rhegii| DaoN. rAdhAkRSNana ke zabdoM meM "ghAtaka astra tathA saMpatti rAzi ko hI hamane unnati kA upAya samajha liyA hai| jo loga hamAre lobha evaM anyAya ke zikAra haiM, unase apanI rakSA karane ke lie hama navayuvakoM ko aisI zikSA dete haiM, jisase ve marane-kATane tathA vinAza karane ke lie utsAhita hoN| yadi hamAre vicAroM tathA vyavahAra meM prabala parivartana na huA, to manuSya jAti kA vinAza avazyaMbhAvI hai, vaha bhI kisI prAkRtika durghaTanA athavA roga ke kAraNa nahIM, varan isa sabhyatA ke kAraNa, jo mAnava tRSNA evaM vaijJAnika pratibhA kA eka vilakSaNa saMmizraNa hai|"(svtNtrtaa aura saMskRti, pRSTha 167-168) vizvanaMdana vana kaise banegA? AcAryazrI ne kahA, "unnati kI bar3I-bar3I yojanAoM ke sundara prastAvoM se vizva kA kalyANa nahIM hotaa| saMsAra ke jIva athavA unake samudAya rUpa rASTra taba hI sukhI hoMge, jaba ve hiMsA, laMpaTatA, jhUTha, corI tathA adhika tRSNA kA tyAga kareMge, taba hI Ananda aura zAnti kI prApti hogii|" AcArya mahArAja to ahiMsA kI sAdhanA ke lie mAMsa tyAga ko Avazyaka mAnate the| yadi mAMsAhAra pApa nahIM, to phira aura kisa vastu ko pApa kahA jA sakatA hai ? Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 cAritra cakravartI aise hiMsApracura vAtAvaraNa meM AcArya mahArAja ne zreSTha ahiMsAvrata ke pAlaka digambara mudrAdhArI aneka muniyoM ko utpanna kara diyA tathA aneka striyoM ko AryikA kI dIkSA dii| isase caturvidha saMgha kA darzana hone lgaa| unake cAritra rUpazAsana kI bahirjagat tathA aMtarjagat meM vRddhi huI haiN| viSayAndha vyakti kI A~kheM isa cAritra ke teja ko dekhate samaya baMda ho jAtI hai| mumukSu tathA bhadra prANI hI usakA mahatva jAnate haiN| gurukRpA gajapaMthA ke paMcakalyANaka mahotsava se maiM jaba calane lagA, taba maiM mahArAja kI sevA meM phuNcaa| mahArAja ne kahA, "tumhAre pitAjI kA tAra AyA hai| isase ghara jA sakate ho, kintu bhUlanA mata ki zAstroM meM pA~ca prakAra ke pitA kahe gae haiN| unameM guru kA sthAna bhI hai, phira kaba Aoge?" maiMne kahA, "mahArAja, binA puNyodaya ke Apake darzana nahIM ho sakate, zIghra hI Ane kA prayatna kruNgaa|" ___ mAMgItuMgI kSetra meM AcArya saMgha virAjamAna thaa| vahA~ paMcakalyANaka pUjA thii| vahA~ AcArya mahArAja ke darzana hue| vahA~ se mahArAja kA vihAra ho gyaa| rAste meM mahArAja ke samIpa pahu~cane kA maukA milaa| eka kheta meM muni mahArAja ko baiThe dekhakara bar3A acchA lagatA thaa| vikRtivihIna prakR ti ke madhya prAkRtika mudrA tathA prAkRtika jIvana vAle mahApuruSa kI svAbhAvika zobhA nirAlI hotI hai| maiMne gurudeva ko praNAma kiyA aura kahA, "mahArAja, Apake caraNoM meM Ane se bar3I zAMti milatI hai|" mahArAja ne kahA, "to phira kyoM jAte ho?" isa prazna kA kyA uttara ho sakatA hai ? socakara kahA, "mahArAja, nirantara Apake sAnnidhya meM rahane ke yogya merA saubhAgya nahIM hai| binA puNya mahApuruSoM ke caraNoM meM nivAsa karane kA bhAgya kahA~ ?" mahArAja ne kahA, "tuma to apanI bAta kI vakAlata karate ho|" maiMne kahA, "maiMne vakAlata to pAsa kI, kintu vakAlata kabhI kI hI nhiiN| hA~ ! Apake dharmapakSa kI hI vakAlata karatA huuN|" sasmita vadana se gurudeva ne AzIrvAda diyaa| maiM ravAnA ho gyaa| san 1943 kA sitambara mAha 1943 ke sitambara meM maiMne dekhA, AcArya mahArAja mUla saMskRta ke graMthoM ko bar3e dhyAna se bA~ca rahe the| dekhA, to motI sarIkhe manojJa akSaroM meM alaMkRta hastalikhita saMskRta kI Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama 330 prati hai, jo AcArya mahArAja ke suyogya ziSya muni 108 dharmasAgara mahArAja ne gurudeva ke svAdhyAya ke nimitta likhI thii| mana meM yaha icchA huI ki gurudeva se pUchUM Apake jIvana para kina graMthoM kA prabhAva par3A jisase patA calegA ki kisa mahAmuni kI vANI ne isa pavitra jIvana ko Alokita kiyA hai| maiMne pUchA, "mahArAja ! bhagavAn kI vANI hone ke kAraNa sabhI Agama graMtha acche haiM, phira bhI kauna se zAstra Apako vizeSakara AnaMdaprada mAlUma par3ate haiM ? " mahArAja ne kahA, "aba hameM dravyAnuyoga ke zAstra acche lagate haiN|" maiMne pUchA, "mahArAja ! prAraMbha meM kauna se zAstra Apako vizeSa priya lagate the aura kina graMthoM ne Apake jIvana ko vizeSa prabhAvita kiyA ? kina graMthoM kA prabhAva par3A mahArAja ne kahA, "jaba hama paMdraha-solaha varSa ke the taba hindI meM samayasAra tathA AtmAnuzAsana bA~cA karate the / hindI ratnakaraMDa zrAvakAcAra kI TIkA bhI par3hate the / isase mana ko bar3I zAMti milatI thI / AtmAnuzAsana par3hane se mana meM vairAgya bhAva bar3hatA thA / isameM vairAgya tathA strIsukha se virakti kA acchA varNana hai| isase hamArA mana tyAga kI ora bar3hatA thaa| irAdA 17 - 18 varSa kI avasthA se hI muni banane kA thA / " mahArAja ne yaha bhI batAyA ki AtmAnuzAsana kI carcA apane zreSTha satyavratI mitra rudrappA nAmaka liMgAyatabaMdhu se kiyA karate the / ina donoM mahApuruSoM kA paraspara meM tattva vicAra calA karatA thA / mahArAja ne kahA thA ki " AtmAnuzAsana kI kathA rudrappA ko bar3I priya lagatI thI / " patha pradarzaka mahArAja ne yaha bhI kahA, "zAstroM meM svayaM kalyANa nahIM hai / ve to kalyANa ke pathapradarzaka haiN| dekho ! sar3aka para kahIM khambhA gar3A rahatA hai, vaha mArgadarzana karAtA hai| iSTa sthAna para jAne ko tumheM paira bar3hAnA hogaa| vAsanAoM kI dAsatA kA tyAga hI kalyANajanaka hai|' 17 mahAn anubhavI jJAtA evaM sulajhI huI vidvatatA eka dina mahArAja kahate the ki "hama pratidina kama se kama 40 yA 50 pRSThoM kA svAdhyAya karate haiM / " dhavalAdi siddhAMta graMthoM kA bahuta sundara abhyAsa mahArAja ne kiyA thaa| apanI asAdhAraNa smRti tathA tarkaNA ke bala para ve aneka zaMkAoM utpanna karake unakA sundara samAdhAna karate the / - digambara dIkSA, pRSTha 107 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSiyoM kI dRSTi meM AcArya zrI eka bAra eka uccakoTi ke jyotiSazAstra ke vidvAn ko AcArya mahArAja kI janmakuNDalI dikhAI thii| use dekhakara unhoMne kahA thA-"jisa vyakti kI yaha kuNDalI hai, unake pAsa tilatuSa mAtra bhI saMpatti nahIM honI cAhie, kintu usakI sevA karane vAle lakhapati, karor3apati hone caahie|" ____ unhoMne yaha bhI kahA thA ki-"inakI zArIrika zakti gajaba kI honI caahie| buddhi bahuta tIvra batAI thI aura unheM mahAn tattvajJAnI bhI batAyA thaa|" ____ mahArAja ke caraNoM kA Azraya lene se vipatti nahIM AtI, yaha sAtha ke logoM ne bhI dekha liyaa| unako saMkaTa mukta hone kA harSa to thA hI, sAtha hI mahArAja ke prati unakI AMtarika zraddhA aura bhI balavatI ho gyii| -prabhAvanA, daivajJa kA kathana, pRSTha 207 AcArya zrI kA saMga arthAt maMgala hI maMgala - bArAmatI ke gurubhakta ziromaNi seTha caMdUlAla sarrApha se hamane pUchA thA -"Apa mahArAja kI sevA meM prAyaH rahate haiN| kyA vizeSatA unake bAre meM dekhane meM AI ?" unhoMne kahA thA-"mahArAja ke sAtha meM kabhI bhI kaSTa nahIM huaa| kabhI koI saMkaTa nahIM aayaa| hama bhayaMkara se bhayaMkara jaMgala meM par3e rahe, kabhI bhI corI nahIM huii| kabhI bImArI kI vipatti nahIM bhogane meM aaii|" ve kahane lage-"kadAcit saMkaTa kA samaya AyA aura hama logoM ne AcArya mahArAja kA puNya smaraNa kiyA, to unakA nAma lete hI saMkaTa dUra huA hai|" -prabhAvanA, mahArAja kA prabhAva,pRSTha 206 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " dharma saMrakSiNI prakIrNaka Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNaka jisa prakAra amRtarasa pAna karane vAlA vyakti puna: usa sudhA kA rasAsvAdana karanA cAhatA hai, isI prakAra AcArya mahArAja kA puNya jIvana rahA hai| jitanA adhika unake jIvana kA nikaTa se adhyayana kiyA jAtA thA tathA unake puNya saMparka meM manuSyajIvana ke maMgala kSaNa vyatIta kiye jAte the utanA hI mahAn pavitra tathA sphUrtipUrNa unakA jIvana vidita hotA thaa| unake jIvana meM zAMti, sauMdarya aura kalyANa kA apUrva samanvaya rahA hai| yadi sahRdaya sAhityakAra, lekhaka, kavi aura kalAkAra inake pAsa paha~catA thA, to pratyeka sarasvatI ke sevaka ko camatkAraprada vipula jJAnabhaMDAra mile binA nahIM rahatA thaa| AtmasmRti tathA zarIravismRti unakA tapa:punIta jIvana vilakSaNa thaa| mAyA ke jAla se vimukta aisI saMyama-mUrti AtmA kA Aja ke bhogamagna saMsAra meM darzana honA vAstava meM lokottara puNya kI bAta hai| san 1952 ke AraMbha meM AcArya mahArAja dahIgA~va nAma ke tIrthakSetra meM virAjamAna the| eka dina vahA~ ke maMdira se dUsarI jagaha jAte hue unakA paira ThIka sIr3hI para na par3A, isalie ve jamIna para gira pdd'e| yaha to bar3e puNya kI bAta thI ki vaha prANa lene vAlI durghaTanA eka paira meM gaharA ghAva hI de paaii| mahArAja ke paira meM Der3ha iMca gaharA ghAva ho gayA, jisameM eka bAdAma sahaja hI samA sakatI thii| usa sthiti meM mahArAja ne paira meM kisI prakAra kI paTTI vagairaha nahIM ba~dhavAI, eka sAdhAraNa-sI nirdoSa auSadhi paira meM lagatI thii| ve aisI vastu kA upayoga nahIM karate, jisameM zarAba, mAMsa, carbI Adi ho| nirmamatA unake pAsa sivanI se do vyakti darzanArtha pahuMce the| unhoMne Akara hameM sunAyA ki mahArAja ke pAsa hameM tIna-cAra ghaMTe rahane kA saubhAgya milA thaa| usa samaya hama logoM ne yaha vilakSaNa bAta dekhI ki paira meM bhayaMkara coTa hote hue bhI unhoMne hamAre sAmane eka bAra bhI apane paira ke ghAva kI ora dRSTi nahIM dii| unakI zarIra ke prati kitanI mamatA thI isakA jJAna unake paira ke ghAva ke prati upekSA-bhAva se spaSTa hotA thaa| jaba taka zarIra hai, taba taka usameM nyUnAdhika mamatA choTe-bar3e saba meM pAI jAtI hai, kintu mahArAja kI lokottara AtmA thii| bhedavijJAna ke dvArA caitanya jyotirmaya AtmA kA ve sadA darzana karate the| isalie zarIra kI ora unakA kyoM dhyAna jaaygaa| jaina purANoM meM sukumAla Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 cAritra cakravartI muni, gajakumAra muni, sukauzala muni Adi kA pavitra caritra batAyA gayA hai, jisase jJAta hotA hai ki jAnavaroM ke dvArA zarIra ke khAye jAne para athavA agni ke dvArA deha kA dAha hone para bhI ve apanI AtmA kI ArAdhanA se vicalita nahIM hue the| usa niHspRhatA aura vItarAgatA kI jhalaka AcArya mahArAja ke jIvana meM bhI milatI hai| dhanakuberoM ko akiMcanatA kA pATha eka dina phalaTaNa meM hIraka jayaMtI ke samAraMbha meM Agata aneka dhanakubera dhanikoM kA samudAya mahArAja kI sevA meM 14 jUna, 1652 ko upasthita thA / usa samaya mahArAja ne una zrImaMto se kahA, "dekho, karmoM ke bandhana se chUTakara mokSa pAne ke lie Apa sabako hamAre samAna digaMbaratva ko dhAraNa karanA hogA, kyoMki isa pada ko aMgIkAra kiye binA mokSa ko prApta karane kA anya mArga nahIM hai|" unhoMne yaha bhI kahA thA ki "yaha jIva Age duHkhI na ho, isase pratyeka vyakti ko vrata dhAraNa kara vratI bananA cAhie / " udAtta dRSTi eka dina pUrva 13 jUna ko jaba AcArya mahArAja ke prati bhAratavarSa ke pramukha digambara jaina baMdhuoM ne, saMsthAoM ne tathA paMcAyatoM ne AcArya mahArAja ke dvArA kiye gaye anaMta upakAroM para zraddhA ke sumana car3hAye aura unake guNoM kA varNana kiyA thA, taba AcArya mahArAja ne kahA thA, "isa zraddhAMjali se hameM raMcamAtra bhI harSa nahIM hai| hameM apanI prazaMsA sunakara rAI barAbara bhI Ananda nahIM hotA hai, isa prazaMsA se svarga nahIM milatA hai| tuma hamArI kisa bAta kI prazaMsA karate ho ? tumane zraddhAMjalI arpita kI athavA niMdA kI, to kyA huA ? hamArI dRSTi meM donoM kA koI mUlya nahIM hai / " svAzrayI dRSTi "tuma hamArI mUrti banAkara pUjo, to isase hamArA kyA hita hogaa| hamArI AtmA eka hai| sukha-duHkha bhogane vAlA vahI eka hai| isameM koI bhI sahAyaka nahIM hai / bhagavAn bhI sahAyaka nahIM hai| jaisA AtmA karegA, vaisA bhogegaa| samasta jagat anitya hai| bar3e-bar3e RddhidhArI mahAn jJAna ke dhAraka muni nahIM rahe, taba hama kyA cIja haiM ?" isa para hamAre sabase choTe bhAI sanmati kumAra divAkara ne kahA, "mahArAja ! ApakA guNagaurava karane se bhavya jIvoM ko puNya lAbha hotA hai, isalie Apa use nirApayogI kyoM kahate hai ?" pUjya zrI isa madhura bAta ko sunakara cupa ho ge| samatA mahArAja ne kahA, "hamAre lie pApa aura puNya donoM samAna hai| ve donoM hI ber3I ke samAna haiN| zraddhAMjalI se yA nindA se hameM kyA hai ? yaha utsava tuma logoM ko bar3e mahattva Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNaka 333 kA dikhatA hai, kintu isameM hameM koI mahatva kI bAta nahIM dikhtii| tuma dharma kI prabhAvanA karo, isase hameM kyA hai| hama to cAhate haiM ki logoM ke prazaMsA ke zabda taka hamAre kAna para nahIM AveM / hama nindaka aura vaMdaka, donoM ko eka samAna mAnate haiN| tuma akhabAra chApa kara hamArI stuti karate ho, kintu hama to akhabAra dekhate taka nahIM / " usa samaya mahArAja ke mukhamaMDala para apUrva vairAgya thA / unake guNagaurava samAraMbha ko dekhakara sabhI dhArmika janoM harSa kA pArAvAra na thA, kintu mahArAja kI mAnasika sthiti vAstava meM vilakSaNa thii| yathArtha meM ve lokottara mahApuruSa the| vAstava meM ve mahAtmA aura mahAyogI the / 12 jUna kA mArmika upadeza puruSArtha kA mahatva : AcArya mahArAja ne 12 jUna, san 1952 ko hIraka jayaMtI ke avasara para apane mArmika bhASaNa meM kahA thA- ' - "dharma, artha, kAma aura mokSa ye cAra puruSArtha haiN| inameM mokSa zreSTha hai| dharma kI ArAdhanA dvArA artha, kAma tathA mokSa kI prApti hotI hai, isalie dharma puruSArtha mahattva kA hai / " jinavANI kA adhyayana : "AcArya umAsvAmI ne 'samyagdarzana, jJAna tathA cAritra ko mokSa kA mArga kahA hai', kevala samyaktva ke bAda hI mokSa nahIM hotA hai / jinendra bhagavAn kI vANI para zraddhAna karane se samayaktva hotA hai| jinendra bhagavAn kI vANI kA eka vAkya taka usa jIva kA kalyANa karatA hai, taba saMpUrNa jinAgama kA svAdhyAya kyA nahIM karegA ? isa paMcama kAla meM kevalI bhagavAn nahIM haiM, isa samaya kisakA avalaMbana kiyA jAya ? jina bhagavAn kI vANI ke sivAya anyatra kalyANa nahIM hai / jinendra bhagavAn kI vANI pUrNatayA satya hai / " bhagavAn ne kahA hai ki- "jinendra kA mandira nahIM hogA, to zrAvakoM kA dharma bhI nahIM rahegA aura zrAvakoM ke abhAva meM munidharma kaise rahegA ? munidharma jaba taka rahegA, taba taka jinadharma rhegaa| isI dRSTi se dharma ke AdhArastaMbha jinamaMdiroM kI pavitratA ke rakSaNa nimitta hameM prayatna karanA par3A thA / yadi bhagavAn kA sthAna nahIM rahA, to hama bhI nahIM raheMge / hameM bhagavAn kI AjJA mAnanI caahie|" "bhagavAn kI vANI meM likhA hai ki abhI jinadharma kA lopa nahIM hogaa| yaha bAta kabhI jhUTha nahIM hogii| ajJAna ke aMdhakAra meM calane vAle jIvoM ko zAstra ajIva hote hue bhI mokSa kA mArga batAtA hai / jo bAta AdinAtha bhagavAn ne kahI thI, vahI bAta dUsare tIrthaMkaroM ne btaayii| kor3A kor3I sAgaroM paryanta kAla bItane para bhI jinendra kI vANI meM koI antara nahIM par3A hai, isalie mahAvIra bhagavAn ke mokSa jAne ke 2500 varSa ke bhItara koI antara nahIM huA hai, isa bAta para dRr3ha zraddhA rakhanA caahie|" Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI paMcapApa tyAga : mahArAja ne kahA - " zAstroM meM likhA hai ki jIva ko paMcapApoM kA tyAga karanA caahie| isa pApatyAga se yaha jIva hIna gatiyoM meM nahIM jAtA hai / vratI jIva devagati meM hI jAtA hai, isaliye pApoM kA tyAga karanA cAhiye / samyakdarzana to dekhane meM nahIM AtA hai| kintu vrata dhAraNa kiyA hai yaha bAta pratyeka ke dekhane meM AtI hai, isalie saba logoM ko hiMsAdi pApoM kA tyAga kara vratI bananA cAhie / " 334 14 jUna kA mArmika upadezamArdava pariNAma mArdava pariNAma : mahArAja ne tA. 14 ko apane mArmika upadeza meM kahA thA- "hameM ghara chor3akara dIkSA lie hue karIba 40 varSa ho ge| Apa loga hamArI prazaMsA karate haiM, yaha acchA nahIM lagatA hai| hama kevalI, avadhijJAnI, RddhidhArI athavA mahimAzAlI muni nahIM haiM / ar3hAI dvIpa meM vidyamAna samasta muniyoM meM hamArA antima sthAna hai / hamArI jayaMtI se kyA prayojana hai ? hama to roka rahe the, kintu loga rukate nahIM haiM / " dayAdharma : unhoMne kahA thA- " dharma kA rakSaNa karo to vaha ApakA bhI rakSaNa kregaa| isa dharma kA mUla dayA hai, isa dharma se na kevala mokSa, balki artha kA bhI lAbha hotA hai| Aja prajA' meM gar3abar3I hai, dhana-dhAnya kA kaSTa hai, saMkaToM kI sImA nahIM hai| isakA kyA kAraNa hai ? yadi loga dayAmaya dharma kA rakSaNa kareM to vaha dharma tumhAre saMkaToM ko dUra kregaa| kevala manuSya kI ahiMsA ke dvArA gAMdhI ne loka saphalatA prApta kI hai| " dIpa zikhA sama zrI jinavANI : unhoMne kahA thA - " jinendra kI vANI meM zraddhAna rakho, vaha dIpaka ke samAna hai, moha kI a~dhiyArIyukta rAtri meM jinavANIrUpa dIpaka ko nahIM bhUlanA caahie| isase kA~TA gar3ane athavA gaDDhe meM girane Adi kA bhaya nahIM rahatA hai| jinavANI ke maMtra ko pAkara kutte ke jIva ne deva pada pAyA thA / kevalI bhagavAn sUrya ke samAna hai| unakI vANI dIpaka ke samAna hai| unakI vANI kA sAkSAt jinendra ke samAna Adara karanA cAhie | jinendra kI vANI meM apAra zakti hai| usameM hamArA vizvAsa nahIM hai, isalie hama asaphala hote haiM 99 paMcamakAla kA bAlya-kAla : unhoMne kahA thA- "abhI paMcamakAla kA bAlyakAla hai, isalie jinadharma kA lopa nahIM hone vAlA hai| bhagavAn kI vANI auSadhi ke samAna hai aura pApoM kA tyAga karanA usa auSadhi grahaNa ke lie pathya ke samAna hai| loga dharma kI bAteM jAnate haiM kintu unameM zraddhA kA abhAva hai| hiMsA karanA mahApApa hai dharma kA prANa tathA jIvana-sarvasva yaha ahiMsA dharma hai| zAsana sattA ko bhI isa ahiMsA dharma ko nahIM bhUlanA 1. kuMdakuMdasvAmI ne rayaNasAra meM dayAdisaddharme (65) zabda dvArA dayAbhAva ko samIcIna dharma kahA hai / gautama gaNadhara ne kahA hai ki dharmasya mUlaM dayA / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNaka 335 caahie| isake dvArA hI saccA kalyANa hogaa|" ___ "koI-koI socate haiM ki jisa jainadharma meM sA~pa-bicchU ko mAranA niSiddha mAnA gayA hai, usake upadeza ke anusAra rAjya kI vyavasthA kaise ho sakegI? yaha dhAraNA ThIka nahIM hai| jainadharma meM sarvadA saMkalpIhiMsA (Intentional Injury) na karane kI AjJA hai| gRhastha virodhI hiMsA nahIM chor3a sakatA hai| jainadharma ke dhAraka cakravartI, maNDalezvara, mahAmaNDalezvara Adi bar3e-bar3e rAjA hue hai| gRhastha ke ghara meM cora ghusa gae athavA AkramaNakArI A gae, taba vaha kyA unheM nahIM mAregA? vaha niraparAdhI jIva kI hiMsA nahIM kregaa| vaha mAMsa nahIM khaayegaa| vaha zikAra nahIM khelegaa| isa prakAra niraparAdhI jIva kI rakSA karate hue tathA saMkalpI hiMsA kA tyAga karake jainanareza ahiMsA dharma kI pratiSThA sthApita karatA hai| ahiMsA kI pradhAnatA : mahArAja ne kahA-"zrAvakoM ke aSTamUlaguNoM meM yahI ahiMsA kA bhAva hai| muniyoM ke aTThAIsa mUlaguNoM tathA caurAsI lAkha uttaraguNoM meM bhI yahI ahiMsApradhAna hai| jIva, pudgala karma saba alaga-alaga haiN| isa bAta kA zraddhAna karanA caahie| tattvazraddhAnarUpa samyagdarzana kI pahacAna prazama, saMvega, anukampA tathA Astikya bhAva dvArA hotI hai| yadi tumheM kalyANa karanA hai, to jinavANI tathA AtmA para vizvAsa rkho|" nazvaratA : upadeza ke anta meM AcArya mahArAja ne kahA thA-"jagat ke sabhI padArtha vinAzIka haiN| abhI rAma nahIM haiM, kRSNa nahIM haiM, isI prakAra dUsare bhI nahIM rheNge| isa zarIra ko chor3akara dUsarI deha ko dhAraNa karanA par3egA, isalie Age ke makAna kI vyavasthA kyoM nahIM karate? hamArA yahI kahanA hai ki ahiMsA ke mArga meM lago, isake dvArA tumhArA aura saMsAra kA kalyANa hogaa|" 1952 kI julAI kA dvitIya saptAha 1952 kI julAI ke dvitIya saptAha meM bhagavAn bAhubalI ke mahAmastakAbhiSeka ke saMbaMdha meM rAjya ke adhikAriyoM se jaina pratinidhi ke rUpa meM carcA tathA parAmarzanimitta maisUra, zravaNabelagolA, baMgalora pahu~cane kA avasara milaa| 13 julAI san 1952 kA ravivAra kA madhyAhna-kAla jIvana ke lie cirasmaraNIya svarNakSaNa thA, jaba bhagavAn gAmmaTezvara svAmI ke acintya caraNoM ke darzana kA puNya saubhAgya milaa| netroM kA pAnA kRtArtha pratIta huaa| loNaMda cAturmAsa vahA~ se apane bhAI abhinandanakumAra (ema.e., ela.ela.bI.) ke sAtha lauTate hue 16 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI julAI ko prabhAta kAla meM AcArya mahArAja kI sevA meM pahu~cane kA saubhAgya prApta huaa| ve loNaMda (pUnA) meM apanA varSAkAla vyatIta kara rahe the| unake samIpa Ane para aneka mahattvapUrNa carcA karane kA aura mahArAja ke anubhava prApta karane kA prasaMga milaa| hamArA vicAra mahArAja ke jyeSTha baMdhu 108 vardhamAnasAgara munirAja ke darzanArtha jAne kA ho rahA thaa| alaukika anAsakti hamane pUchA- "mahArAja ! vardhamAna svAmI ne kahA~ cAturmAsa kiyA hai|" mahArAja ne kahA- "hameM nahIM maaluum|" dUsare bhAIyoM ne batAyA ki ve kinIgrAma kolhApura meM virAjamAna haiN| usa samaya AcArya mahArAja kI alaukika vRtti kA patA lgaa| yathArtha meM jo Agama meM, muninAm alaukikI vRttiH' kahA hai, usakA marma jJAta huA ki ina mahAtmAoM ko duniyA ke bAre meM paricaya prApta karane kI tanika bhI icchA nahIM hotii| antaraMga-bahiraMga tyAgI munIzvara mukhyatayA apanA mana AtmA kI ora kendrita rakhate haiN| bAharI bAtoM se unakA kyA prayojana ? AtmA ke vaibhava ko dekhane vAle tathA svAnubhUti ke madhura rasapAna meM nimagna rahane vAle munIndroM ko bAhya bAtoM ke viSaya meM jAnakArI prApta karanA kyoM acchA lagegA? isa prasaMga ne yaha spaSTa kara diyA, ki ve jagat ke jAla se kitane dUra hai| vAstava meM unake zarIra ke samAna unakA anta:karaNa bhI digambara hai| kevala bAhya nagnatA kA koI mahattva nahIM hai| mahArAja ne kahA thA kevala-"nagnatA mahatvapUrNa nahIM haiM, bandara bhI nagna hai, pazu bhI nagna hai| manuSya meM nagnatA ke sAtha vizeSa guNa pAye jAte haiM, isalie usakA digambaratva pUjyanIya hotA hai|" sarva saukhyapradAyI dharma jainadharma ke viSaya meM unhoMne kahA thA-"yaha dharma atyanta nirupadravI hai| isameM eka indriya jIva se lekara paMcendriya taka ke jIvoM para samatA tathA dayA kA bhAva pAyA jAtA hai| dUsaroM ko kaSTa na denA isa dharma kA mukhya lakSya hai|" dharma ke kSetra meM akarmaNyatA ThIka nahIM hai / Aja ke yuga meM yaha kahA jAtA hai ki-"dharma kA pAlana kaThina hai| yaha ThIka hai kintu isakA yaha artha nahIM hai ki dharma ko bilakula bhulA diyA jaay| agara pUrNarUpa se usakA pAlana nahIM hotA hai, to jitanI zakti hai utanA to pAlana karo, kintu jitanA pAlana karate ho use acchI taraha se paalo| akarmaNya banakara cupacApa baiThanA ThIka nahIM hai aura na svachaMda banane meM hI bhalAI hai| zakti ko na chupAkara isa dharma kA pAlana karanA pratyeka samajhadAra vyakti kA kartavya hai|" Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNaka 337 mahArAja ne kahA- "isa munidharma kA pAlana karanA baccoM kA khela nahIM hai| munidharma atyaMta kaThina hai, prANoM kI bhI AzA chor3akara munipada aMgIkAra kiyA jAtA hai| jaba bhI isa dharma kA pAlana asaMbhava ho jAya taba samAdhimaraNa karanA Avazyaka kartavya ho jAtA hai / " mahArAja ne kahA- "isakA mUla AdhAra saMsAra tathA bhogoM se udAsInatA aura sampUrNa AzAoM kA parityAga hai / isake lie sadA anitya bhAvanA antaHkaraNa meM vidyamAna rahanA cAhie / jaba bar3e - bar3e cakravartI isa jaga ko chor3akara cale gaye, taba sAmAnya manuSya kI kyA kImata hai ? rAjya se bar3hakara aura kyA cIja hai, usako bhI chor3akara mahApuruSoM ne munijIvana ko svIkAra kiyA hai| aba prazna hotA hai, muni banane kA kyA uddezya hai ?" muni banane kA kyA uddezya hai ? "karmoM kI nirjarA karanA munijIvana kA dhyeya hai| munipada ko dhAraNa kie binA karmoM kI nirjarA nahIM hotI / gRhastha jIvana meM sadA baMdha kA bojhA bar3hatA hI jAtA hai| unake pAsa karma nirjarA ke sAdhana nahIM hai| isalie nirjarA ke lie tyAgI bananA Avazyaka hai|" jo yaha socate haiM ki peTa bharane ke lie munivRtti dhAraNa kI jAtI hai, ve usake marma ko nahIM jAnate / veSa dhAraNa karane mAtra se karmoM kI nirjarA nahIM hotii| nagnatA to pazuoM meM bhI pAI jAtI hai, kintu unameM Antarika nirmalatA kA abhAva hai|" mArmika bAta mahArAja ne kahA- "parigraha kA tyAga karake digambaravRtti dhAraNa karanA isalie Avazyaka hai, ki parigraha se Arambha hotA hai aura Arambha ke dvArA jIvoM kA ghAta hotA hai, isalie pUrNatayA ahiMsA kA rakSaNa nahIM hotA ataH parigraha kA parityAga karanA Avazyaka hai| vaha mamatva-tyAga digambaratva ke binA nahIM hotaa| aise digambaratva ke binA mokSa nahIM milatA yaha nizcita bAta hai| nagnatA bAlaka ke samAna vikAra - rahita honI caahie|" mahArAja ke caraNoM kI vaMdanA bar3e-bar3e narezoM ne kI hai| bar3e-bar3e narezatulya vaibhava vAle dhana kubera unakI caraNaraja ko apane mastaka meM lagAkara apane ko kRtArtha anubhava karate haiN| unhoMne hara prakAra ke samRddha vyakti ke jIvana ko dekhA hai| sukhI nirgrantha hai ve kahane lage- "hamane khUba dekhA hai, isa duniyA meM koI bhI sukhI nahIM hai| koTyAdhIzoM ko dekhA hai, rAjA tathA raMka ko dekhA hai| hamane sabhI ko duHkhI pAyA hai| yathArtha meM duHkha dene vAlA karma hai| usakI nirjarA dvArA sukha milatA hai| nirgrantha avasthA meM vaha Ananda prApta hotA hai / " Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 ahiMsAdharma aparivartanIya hai Aja ke yuga meM lokapravAha ke anusAra dharma meM parivartana kI bAta socate haiM usake saMdeha kA nivAraNa karate hue mahArAja ne kahA thA- "jaise auSadhi meM pheraphAra karane se roga dUra nahIM hotA hai, usI prakAra jina bhagavAn ke dvArA batAye gae mArga kA ullaMghana karane se karmoM ke roga kA kSaya nahIM hotA / Agama ke mArga ko chor3akara jAne se tathA manamAne rUpa meM pravRtti karane se siddhi nahIM miltii| jaise mArga chor3akara ulTe rAste se jAne vAle ko apane iSTa grAma kI prApti nahIM hotI usI prakAra mokSa nagara ko jAne ke lie ahiMsA kA mArga aMgIkAra karanA Avazyaka hai| ahiMsAmaya jIvana vyatIta karane ke lie munipada dhAraNa karanA Avazyaka hai| isake sivAya anya unmArga hai / " mahArAja ne kahA- 'jinavANI hamArA prANa hai' cAritra cakravartI jinavANI ke prati mahArAja kA agAdha prema hai| mahAn zraddhA hai / varNanAtIta anurAga hai / unhoMne dhavalAdi graMthoM ke saMrakSaNa kI ora ullekha karate hue kahA thA-' -"bhagavAn kI hone ke kAraNa graMtha sacamuca hamAre jIvana haiN| inakA rakSaNa kiyA to samajhanA cAhie ki hamAre prANoM kI rakSA kara lI / " ina graMthoM ke rakSaNa kI mahArAja ko kitanI cintA rahI yaha mAyA ke jAla meM pha~sA huA manuSya nahIM jAnatA / zrutarakSaNa kI cintA ve bole-"hameM bhagavAn kI vANI kI kitanI cintA hai, ise tuma loga kyA jAno ? vaMdhyA prasava-vedanA ko kyA samajhe ? zruta kA rakSaNa kara dharasena svAmI ne bar3A upakAra kiyaa| unake upakAra ko kaise bhUlA jAya ? isIlie to phalaTaNa ke mandira meM unakI mUrti virAjamAna karavAyI hai / " ve bole - " are bAbA ! yaha jinavANI hamArA prANa hai / " dharma meM apArazakti jo samajhate haiM Aja dharma meM koI sAmarthya nahIM rahA hai unakA saMdeha nivAraNa karate hue mahArAja ne kahA- " Aja bhI dharma meM apArazakti hai| tumhAre bhAva meM zakti honA caahie| pariNAmoM meM caMcalatA rahI to kucha nahIM ho sktaa| bhagavAn kI bhakti karane se unake bhakta Apa hI Apa sahAyatA karate haiN|" cetAvanI . jo dharma ko chor3akara anyAyapUrNa AcaraNa karate haiM, una avivekiyoM ko saceta karate hue mahArAja ne kahA thA- " maryAdA ke bAhara anyAyapUrNa pravRtti karane vAle ko apane karma kA phala niyama se prApta hotA hai / anyAyI kA patana nizcita hai / " Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 prakIrNaka svajIvana apane viSaya meM una muninAtha ne kahA thA, "hameM apanI AtmA ke sivAya parapadArtha kI cintA nahIM hai| hama to hanumAna sarIkhe haiN| jinakA mandira gA~va ke bAhara rahatA hai| gA~va ke jalane se hanumAna kA kyA bigar3atA hai ? isI prakAra saMsAra meM kucha bhI ho jAya, to hameM usakA kyA Dara? hama kisI se nahIM Darate, kevala jinendra bhagavAn kI vANI se Darate haiN|" bAlakoM para anurAga maiMne dekhA, ki nirvikAra vRtti vAle bAlakoM ke prati mahArAja kA naisargika anurAga rahA hai| eka dina seTha candUlAla sarrApha kA choTA bAlaka mahArAja ke sAmane Akara khar3A ho gyaa| use dekhakara mahArAja bole-"kyA sIkhate ho seThajI ? vaha baccA cupa rhaa| mahArAja ke mukhamaMDala para madhura hAsya kI AbhA aMkita ho gyii| kyA dharma sarala hai? __hamAre bhAI abhinandana kumAra (eDavokeTa) ne gurudeva se kahA-"mahArAja! zravaNabelagolA se lauTate samaya baMgalora meM eka vidvAna tathA prabhAvazAlI zvetAmbara sAdhu mile the| unhoMne kahA thA ki yaha jainadharma atyanta sarala hai / hara eka vyakti binA kaThinatA se pAlana kara sakatA hai|" mahArAja ne sasmita vadana se kahA-"are ! yaha dharma sarala nahIM hai| isakA pUrNarIti se pAlana karanA atyaMta kaThina hai| isakA yaha artha nahIM hai ki phira koI dUsarA ise pAla hI nahIM sktaa| tumheM pUrA pAlana karane ko kauna kahatA hai ? jitanI zakti hai usake anusAra ImAnadArI ke sAtha yadi thor3A bhI isa dharma kA zraddhA tathA dRr3hatApUrvaka pAlana kiyA, to tumhArA kalyANa hogaa| aneka jIvoM ne dRr3hatApUrvaka thor3A-sA ina dayAmaya dharma kA pAlana kara sukha prApta kiyA hai| isa dRSTi se vaha sarala bhI hai|" kezaloca __ mahArAja ne batAyA thA, "hamane kSullaka avasthA meM hI kezaloMca karanA AraMbha kara diyA thaa| kSullaka banane ke pahale kezoM kA loca karanA mArga ke viruddha hai|" tapasvI muniyoM kA caritra unhoMne hamArI prArthanA para apane saMparka meM Ane vAle kucha muniyoM kA caritra saMkSepa meM batAyA thA: 1. unhoMne kahA thA-"eka siddhappA svAmI nAma ke nirgrantha muni the| ve sadA Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM' yaha jApa karate rahate the|" 2. "dakSiNa ke gur3amaMDI grAma meM eka aura munarAja the| unakI tapasyA mahAn thii| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 cAritra cakravartI unhoMne 7 varSa paryanta nidrA - vijaya tapa kA abhyAsa kiyA thA / ve jamIna para leTate nahIM the / ve eka aisI guphA meM rahate the jisameM baiThane aura khar3e rahane ke sivAya leTane kA sthAna nahIM thaa| unakA AhAra bhI atyaMta alpa kevala cAvala thA / " mahArAja ne yaha bhI kahA - " pahale hama bhI aSTamI aura caturdazI ko nidrA nahIM lete the / " mahArAja kI dRSTi bar3I mArmika aura lokottara rahI hai| jisa dRSTi se jagat bAhya padArthoM ko dekhatA hai, usase vilakSaNa unakI dRSTi thii| bhagavAn bAhubalI ke apUrva saundarya tathA mahattA ko vidharmI bhI svIkAra karate hue una devAdhideva ko zatazaH praNAma karate haiM / bAhubalI svAmI ke viSaya meM Alaukika dRSTi jaba hamane pUchA- "mahArAja gommaTezvara kI mUrti kA Apane darzana kiyA hai usa sambandha meM Apake aMtaraMga meM utpanna ujjvala bhAvoM ko jAnane kI bar3I icchA hai|" usa samaya mahArAja ne jo uttara diyA thA use sunakara hama cakita ho gaye / unhoMne kahA thA- "bAhubalI svAmI kI mUrti bar3I hai / yaha jinabimba hameM anya mUrtiyoM ke samAna hI lgii| hama to jinendra ke guNoM kA cintavana karate haiM, isalie bar3I mUrti aura choTI mUrti meM kyA bheda hai ?" isase AcArya mahArAja kI mArmika dRSTi kA spaSTa bodha hotA hai| pratyeka bAta meM AcArya mahArAja kI lokottaratA milatI hai| isake anaMtara hameM san 1952 meM puna: loNaMda Akara paryUSaNa parva meM mahArAja ke puNya caraNoM meM rahane kA saubhAgya milaa| vahA~ pratidina zAstra par3hatA thA / usa samaya bIca-bIca meM mArmika praznoM dvArA aneka sundara samAdhAnoM se AcArya mahArAja zrotRmaMDala ko kRtArtha karate the| usa samaya mahArAja se unake vyaktigata anubhava kI aneka bAteM sunane meM AtI thI / kaSAya kI talavAra alaga karo eka dina loNaMda ke navIna maMdira - nirmANa ke samaya kucha vivAda kI bAta uThI / usa samaya samanvaya kA mArga sujhAte hue mahArAja ne kahA thA- "yadi kaSAya kI talavAra dUra kara bAta karo to tumheM ThIka-ThIka bAta kA patA cala jAvegA / " kitanI satya bAta hai| krodha, mAna, mAyA, lobha Adi ke kAraNa hI hama satya kA darzana nahIM kara pAte aura vyartha ke vivAda meM pha~se - pha~se bakavAda karate haiN| vahA~ muni misAgara mahArAja ne satraha upavAsa kie the, isalie AcArya mahArAja unake viSaya meM vizeSa dhyAna rakhate the / eka dina ve zAstra suna rahe the, kintu AcArya mahArAja ne unakI zarIra sthiti kA dhyAna rakhakara unheM vizrAma ke hetu uThavAyA thaa| isase unakI kuzala dRSTi aura karuNA bhAva spaSTa hotA hai| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNaka paropakAritA * vahA~ eka bAlaka eka viSaile vRkSa ko tor3a rahA thA jisake dUdha se zarIra phUla jAtA hai| usa bacce ke mAtA-pitA ko bhI apane bAlaka kA dhyAna na thA / sahasA mahArAja kI dRSTi usa bAlaka para par3I unhoMne bAlaka ke mAtA-pitA ko bAlaka ke saMrakSaNa ke nimitta sAvadhAna kiyaa| AtmakalyANa ke sAtha ve lokahita kI dRSTi meM rakhate the / upavAsa 341 99 upavAsa ke viSaya meM unhoMne kahA thA, "jaba taka dharmadhyAna rahe, taba taka upavAsa karanA caahie| ArttadhyAna, raudradhyAna utpanna hone para upavAsa karanA hitaprada nahIM hai / vaibhavazAlI dayApAtra hai dIna aura dukhI jIvoM para to sabako dayA AtI hai| sukhI prANI ko dekhakara kisake antaHkaraNa meM karuNA kA bhAva jagegA ? AcArya mahArAja kI divya-dRSTi meM dhanI aura vaibhava vAle bhI usI prakAra karuNA aura dayA ke pAtra haiM, jisa prakAra dIna, dukhI tathA vipattigrasta dayA ke pAtra haiN| eka dina mahArAja kahane lage, "hameM sampanna aura sukhI logoM ko dekhakara bar3I dayA AtI hai|" maiMne pUchA, "mahArAja ! sukhI jIvoM para dayAbhAva kA kyA kAraNa hai?" mahArAja ne kahA thA- "ye loga puNyodaya se Aja sukhI haiM, Aja sampanna haiM, kintu viSayabhoga meM unmatta banakara AgAmI kalyANa kI bAta jarA bhI nahIM socate, jisase AgAmI jIvana bhI sukhI ho|" jaba taka jIva saMyama aura tyAga kI zaraNa nahIM legA, taba taka usakA bhaviSya Anandamaya nahIM ho sktaa| isalie hama apane bhaktoM ko AgrahapUrvaka asaMyama kI jvAlA se nikAlakara saMyama ke mArga meM lagAte haiN| mahArAja ne yaha mahatva kI bAta kahI thI, "hamane apane bar3e bhAI devagoMDA ko kuTumba ke jAla se nikAlakara digambara muni banAyA / use varddhamAnasAgara kahate haiN| choTe bhAI kumagauMDA ko brahmacarya pratimA dI aura use muni dIkSA dete, kintu zIghra usakA maraNa ho gayA / " vizeSa dayA pAtra "hamAre mana meM una logoM para bar3I dayA AtI hai, jo khUba sevA, bhakti karate haiM, jo hamAre pAsa bAra-bAra Ate haiM, kintu vrata pAlana karane se Darate haiN| " yathArtha meM lokoddhAra ke lambe-lambe bhASaNa dene se yA bar3I-bar3I sundara yojanAoM ke banAne se loka kA saccA abhyudaya nahIM hotA / lokahita kA saccA upAya gurudeva kI dRSTi meM saMyama mArga kA apanAnA hai| AtmotkarSa kI zreSTha kalA sadAcAra aura iMdriyajaya kA patha hai| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 cAritra cakravartI upavAsa se kyA lAbha hai ? upavAsa se kyA lAbha hotA hai isa viSaya meM unhoMne apanI anubhava-pUrNa vANI se kahA thA-"madonmatta hAthI ko pakar3ane ke lie kuzala vyakti use kRtrima hathinI kI ora AkarSita kara gahare gaDDhe meM pha~sAte haiN| use bahuta samaya taka bhUkhA rakhate haiN| isase usa hAthI kA unmattapanA dUra ho jAtA hai aura vaha choTe-se aMkuza ke izAre para pravRtti karatA hai| vaha apanA svacchaMda vicaranA bhUla jAtA hai| isI prakAra iMdriya aura mana unmatta hokara isa jIva ko vivekazUnya banA pApamArga meM lagAte haiN| upavAsa karane se iMdriya aura mana kI mastI dUra ho jAtI hai aura ve pApamArga se dUra ho AtmA ke AdezAnusAra kalyANa kI ora pravRtti karate haiN|" saMyama kA dhyeya karmoM ko dhakkA mArakara nikAlanA hai mahArAja ne kahA- "saMyama kA lakSya indriya evaM mana ko jItanA hai| saMyama kA dhyeya cirasaMcita karmoM ko dhakkA mArakara nikAlane kA hai| saMyama karane vAlA tapasvI daiva kI chAtI para savAra hokara karmakSaya karatA hai| tapasyA karmakSaya kI davAI hai|" apUrva anubhava maiMne kahA-"mahArAja! yaha auSadhi to bar3I kar3avI hai|" mahArAja ne kahA-"acchI auSadhi kar3avI hI lagatI hai| rogI ko zakkara-ghI kI davAI nahIM dI jaatii| use dI jAtI hai kaTu auSadhi, jisase zarIra meM ghusA huA roga dUra hotA hai| isI prakAra janma-maraNa, saMkula saMsAra paribhramaNa kA roga dUra karane ko tapa kAraNa hai| usake dvArA mithyAtvI ko bhI navagraiveyaka taka kA sukha milatA hai|" tapa ke viSaya meM mahArAja ne bar3e anubhava kI bAta batAI thI, "zarIra para ekadama bar3A bojhA DAla diyA jAya, to vaha use nahIM sa~bhAla pAtA hai, kintu yadi dhIre-dhIre bojhA bar3hAyA jAya to vaha sahana ho jAtA hai| isI prakAra thor3A-thor3A vrata tathA upavAsa kA bhAra bar3hAne se AtmA ko pIr3A nahIM hotI aura dhIre-dhIre usakI zakti bar3hatI jAtI hai|" mahArAja ne kahA thA, "hamane yaha apane anubhava kI bAta kahI hai|" garIbI kA saphala ilAja Aja jagat meM koI garIbI ke kAraNa du:khI hai| vaha dhanavAna ko sukhI dekhakara antardAha me saMtapta hotA huA usake samAna sampattizAlI bananA cAhatA hai| unake lie koI-koI yaha upAya socate haiM ki usa dhanI ke dhana ko chIna liyA jaay| basa, isake sivAya nirdhanatA kI pIr3A se bacane kA koI dUsarA upAya nahIM hai| isa saMbaMdha meM AcArya mahArAja ne kahA thA, "garIbI ke saMtApa ko dUra karane ke lie Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNaka 343 avyartha aura nirdoSa auSadhi hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla tathA atilobha kA parityAga karake dayAmaya jIvana vyatIta karanA hai / " jagat meM rUpa, vidyA, dhana meM se koI eka bhI bAta hotI hai to jIva Adara ko prApta karatA hai, kintu tInoM vizeSatAoM se zUnya vaha baladeva kA jIva sarvatra tiraskAra kA pAtra bnaa| usane sadaguru kI zaraNa lI, jinhoMne usake duHkha dUra karane kA upAya ahiMsApUrNa tapasyA karanA btaayaa| vaha ugra tapazcaryA meM nimagna ho gayA, jisake phalasvarUpa vaha vidyA, bala, vaibhava tathA saundaryasampanna balarAma ke rUpa meM utpanna huaa| isalie mahArAja ne kahA thA- "sukhI banane kA upAya dhana kI chInA-jhapaTI, kalaha, anIti tathA atyAcAra nahIM hai| usakA prazasta mArga hai, indriyoM kA nigraha aura saMyama kI sAdhanA / " mahArAja ne kahA thA, "pavitra puruSArtha ke dvArA sukha pAnA hamAre hAtha meM hai| mokSa prApti ke nizcita samaya ke bIca meM yadi saMyama aura vratapAlana kiyA to jIva usa sukha ko prApta karatA hai jisakI saba kAmanA karate hai aura usa vipatti se bacAtA hai jisase saba Darate haiM / saMyamapAlana karane ke lie daiva kA avalambana chor3a puruSArtha kA Azraya lenA cAhiye / vipatti ke Ane para himmata hAranA sacce puruSArtha kA dharma nahIM hai / ' " mahArAja ne yaha bhI kahA ki- "jaba pApa karmodaya kA tIvra vega ho usa samaya zAMta rahanA cAhie aura jaba karma kA vega kucha manda ho taba puruSArtha karanA cAhie / " sundara zikSA apanA vyaktigata anubhava batAte hue unhoMne kahA thA- "jaba bhojagrAma meM vedagaMgA aura dUdhagaMgA ke saMgama meM hama tairate the usa samaya madhya meM pAnI kA vega rahane se usake virodha zakti nalagA hama cupacApa zAMta rahate the, aura jahA~ vegavatI dhArA se dUra hue ki hAthapaira hilAte hI kinAre para pahu~ca jAte the| isI prakAra pApodaya kA vega ho taba kucha samaya binA ghabar3Ae hue zAMta rahanA cAhie tathA vega manda hote hI saMyama pAlane meM puruSArtha karake sadA ke lie saMkaTamukta honA cAhie / " zAstra samudra hai, jIva machalI hai prasaMgavaza zAstra ke sambandha meM unhoMne kahA thA- "zAstroM meM itanI sundara bAta nikalatI hai ki usakI mahimA kA varNana nahIM kiyA jA sakatA / zAstra jaladhi hai, jIva machalI hai / "usameM jIva jitanA ghUme aura avagAhana kare utanA hI thor3A hai| " rogI ko mArgadarzana mahArAja ne kahA thA- "jo loga zarIra ko rogI dekha saMyama se Darate haiM, unheM roga se na Dara kara yathAzakti saMyama kA pAlana karanA cAhie / " Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 cAritra cakravartI __ apanI A~kha meM kA~ca bindU roga ko lakSya meM karate hue unhoMne kahA thA, "devoM ko cakita karane vAle saundarya vAle sanatkumAra cakravartI ne jaba munipada dhAraNa kiyA thA, taba unake apUrva sundara puMja zarIra ko roga ne jarjarita kara diyA thaa| unakI tulanA meM hama kyA cIja haiM ?" ve bole-"roga ke Dara se hama kyA vrata-upavAsa nahIM kareMge? rogI hone para kabhI bhI vrata-pAlana meM zithilatA nahIM Ane denA caahiye|" AcArya mahArAja kI uparokta vANI pratyeka ko dhyAna meM rakhanA caahie| use bhUlane se bar3A anartha hotA hai| kucha samaya pUrva eka bar3e tapasvI rogI ho gaye the| kucha logoM ne zithilAcAra ke gaDDhe meM utArakara jIvanabhara kI saMyama nidhi ko naSTa kara diyaa| dharmAtmA puruSoM ko zithila mArga kI ora le jAnevAle vyaktiyoM ko cAhe ve bar3e vidvAn hoM yA zrImAn hoM yA tyAgI rUpadhArI hoM, sarparAja sadRza jAnakara unake jahara se apane puNya saMyamI jIvana ko bacAnA caahie| saMyama ko pAlate hue mRtyu amRtakumbha sadRza hai, usake binA vaha viSakumbha tulya hai| sAmayika bAta mahArAja sAmayika bAta kahane meM atyaMta pravINa the| eka dina kI bAta hai, ziroDa ke vakIla mahArAja ke pAsa Akara kahane lage-"mahArAja, hameM AtmA dikhatA hai| aba aura kyA karanA cAhie ?" koI tArkika hotA, to vakIla sAhaba ke Atmadarzana ke viSaya meM vividha praznoM ke dvArA unake kRtrima AtmAbodha kI kalaI kholakara unakA upahAsa karane kA udyoga karatA, kintu yahA~ santarAja AcArya mahArAja ke mana meM usa bhole vakIla ke prati dayA kA bhAva utpanna huaa| unhoMne kahA-"aba tumheM mAMsa, madirA Adi chor3a denA cAhie; isase AtmA kA acchI taraha darzana hogaa|" apanI bAta ko spaSTa karate hue unhoMne kahA thA-"pApa kA tyAga karane se yaha jIva devagati meM tIrthaMkara kI akRtrima mUrtidarzana Adi dvArA samyaktva ko prApta karegA aura taba yathArtha meM AtmA kA darzana hogaa|" apUrva sthiratA mahArAja kI tapasyA adbhuta hai| eka bAra ve muktAgiri kSetra se indaura kI tarapha jAne ko udyata hue| rAste meM bhISaNa uSNatA se sArA parvata aura usakI pArzvabhUmi Aga-sI ho rahI thii| isa samaya muni nemisAgara jI ko bhayaMkara lU (Sun-Stroke) laga gaI aura unakI aisI ceSTA ho gaI thI, jisase aisA dikhane lagA thA ki unakI AtmA aba zarIra meM adhika dera taka nahIM rhegii| usa samaya kI garmI kA isa para se anumAna ho sakatA hai ki sAtha ke calanevAle kinhIM logoM ne usa jalazUnya pradeza meM atyaMta tRSita ho muniyoM ke kamaNDalu kA pAnI taka pI liyA thaa| saMdhyA ke samaya nemisAgarajI kI prakRti kucha Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNaka 345 ThikAne AI aura taba yaha dikhA ki aba itanA khatarA nahIM hai| usa bhISaNa paristhiti meM AcArya mahArAja kI dRr3hatA meM tanika bhI aMtara nahIM par3A thaa| kaThina paristhiti meM vajra kI bhA~ti dRr3ha rahanA unakI sarvadA vizeSatA rahI hai| vidhimArga kA upadeza zAstroM meM dharma kA kathana kahIM utsarga mArga se kiyA hai aura kahIM apavAda mArga kA nirupaNa kiyA jAtA hai| isa viSaya meM AcArya mahArAja ne kahA thA-"hama apane upadeza meM vidhimArga, utsargamArga kA kathana karate haiM hama apavAda kA kathana nahIM karate haiN|" paramArtha dRSTi tattvoM ko nirantara parizIlana karate rahane se unakI AtmA bahuta susaMskRta ho gaI thii| ata: ve paramArtha dRSTi ke prakAza meM apanI AtmA ko caturgati ke cakra meM duHkhI nahIM mAnate haiN| AcArya zubhacandra svAmI ke zabdoM meM ise karmoM kA khela hI mAnate haiN| ata: ve kahane lage- "hameM cAroM gatiyA~ samAna haiN| jaisA hamArA karma hogA, usI prakAra kI hamArI gati hogii| hameM naraka paryAya meM pahu~cane kA bhI bhaya nahIM hai| naraka gati ke duHkha zarIra taka hI sImita haiN| usase hamArI AtmA ko kyA hogA? zarIra aura AtmA eka nahIM hai|" nizcaya para zraddhA ___ mahArAja ne kahA thA-"hama vyavahAra-dharma kA pAlana karate haiM, bhagavAn kA darzana karate haiM, abhiSeka dekhate haiM, pratikramaNa-pratyAkhyAna karate haiM, sabhI kriyAoM kA yathAvidhi pAlana karate haiM, kintu hamArI aMtaraMga zraddhA nizcaya para hai| jisa samaya jo bhavitavya hai, use koI bhI anyathA nahIM pariNamA sakegA, kintu hamArA nizcaya kA ekAMta nahIM hai, dUsaroM ke duHkha dUra karane kA vicAra karuNAvaza hai|" pUrva ke muni mere prazna ke uttara meM mahArAja ne batAyA ki-"unake muni jIvana ke pUrva meM ve dasa-bAraha muniyoM ko dekha cuke haiN| usa samaya muni jIvana kI nirdoSa paripAlanA nahIM hotI thii| upAdhyAya dvArA zrAvaka ke ghara meM munirAja ke AhAra kA nizcaya hone para dUsare dina vaha munirAja ko usa ghara para le jAtA thA aura vahA~ AhAra hotA thaa| usa samaya ghara meM nirantara ghaMTA bajatA rahatA thA, jisase ayogya zabdAdi ke sunane se aMtarAya nahIM hove| ve muni AhAra ke samaya pUrNa digambara rahate the| anya samaya meM ve khaNDavastra dhAraNa karate the|" AgamAnukUla AcaraNa yaha bAta sunakara maiMne kahA, "mahArAja, Apane bhI kucha samaya taka aisI hI vRtti dhAraNa Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 cAritracakravartI kI hogI?" unhoMne kahA, "hamane Agama ke viparIta AcaraNa nahIM kiyaa| hama zAstra par3hate rahate the, isase hameM kartavya-patha kA svayaM bodha ho jAtA thaa|" munipada kI bAta to dUsarI, kSullaka vrata lene para hamane upAdhyAya dvArA pUrvanizcita ghara meM AhAra nahIM kiyaa| isa kAraNa hameM dIkSA lene ke bAda do-tIna varSa paryanta bahuta kaSTa sahana karanA par3A, kAraNa logoM ko yaha patA nahIM thA ki anuddiSTa AhAra kisa prakAra diyA jAtA hai| prabhAta meM hama maMdira se dharmasAdhanA ke uparAMta AhAra ke lie nikalate the| ghara jAte hue kisI zrAvaka ke pIche-pIche jAte the| yadi usane mu~ha pherakara hameM dekha liyA aura AhAra ke lie anurodha kiyA, to usake ghara jAte the, anyathA dUsare ghara ke sAmane jAte the, vahA~ ke gRhastha ne yadi nahIM par3agAhA, to hama vApisa lauTa Ate the aura usa dina upavAsa karate the| / dUsare dina bhI aisA hI karate the, aura kabhI-kabhI dUsare dina aura tIsare dina bhI yoga nahIM milatA thA, isase hama samatAbhAvapUrvaka upavAsa karate jAte the| isase hamAre antaHkaraNa meM koI santApa nahIM hotA thaa| hamArA yaha pakkA nizcaya thA ki bhagavAn kI AjJA ke khilApha jarA bhI kAma nahIM kareMge, bhale hI hamAre prANa cale jaaveN| usa samaya upAdhyAya loga hamAre viruddha ho gaye the, kAraNa unake dvArA nizcita kiye gaye dhara meM AhAra ko na jAne se unakI hAni hotI thI, kyoMki jisa ghara meM sAdhu kA AhAra hotA thA, vahA~ upAdhyAya bhI sAnanda bhojana karatA thaa| hamArI pravRtti se upAdhyAyoM kA svArthapoSaNa ruka gayA, isase ve hamAre mArga ke kaMTaka ho ge| munigaNa bhI hamAre pratikUla ho kahane lage the ki isa kAla ke anusAra tumako pravRtti karanA cAhie athavA prANa-visarjana karanA hoNge| samaya ko dhyAna meM rakhanA caahie| sanmArga darzana isa kaThina paristhiti meM hamane Agama-kathita mArga kA parityAga nahIM kiyaa| hama socate the, jaba taka antarAya karma kA udaya hogA, taba taka AhAra kA yoga nahIM milegaa| dhIre-dhIre logoM ko hamArI pravRtti kA bodha ho calA aura phira pratikUla paristhiti anukUla banatI gii| isase yaha jJAta hotA hai, ki mahArAja ne munimArga kI zithilatA ko sudhArane meM sacce sudhAraka kA kArya kiyA thaa| mithyA pravRtti ko dUra karake saccI bAtoM kA pracAra hI saccA sudhAra hai| Aja viSayalolupI loga dharmamArga ko chor3akara patanakArI kriyAoM meM pravRtti ko sudhAra kA kArya kahate haiN| saccA sudhAra AcArya mahArAja sadRza AtmabalI mahAn AtmAoM dvArA sampanna hotA hai| asaMyamI jIvana kI vRddhi karate hue jo apane Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kokie 347 mastaka para sudhArakapane kA mukuTa bA~dhate haiM, ve jIva AtmavaMcanA karate hue durgati meM avarNanIya kaSTa bhogA karate haiN| jaba jIva saMyama tathA tyAga ke patha meM pravRtta hotA hai, taba hI jIvana meM sudhAra ke sadbhAvoM kA jAgaraNa hotA hai| patanakArI AcAra-vicAra poSaka kA svayaM ko sudhAraka kahanA dhIvara ko dayAsAgara kahane samAna hai| saccA sudhAraka svapara kalyANa meM prayatnazIla rahatA hai| upavAsa meM AtmajAgRti kA apUrva udAharaNa saMyamI jIvana se AtmA kI bhogAsakti dUra hotI hai aura jIva ko AtmA kA kalyANa dikhAI par3atA hai| mahArAja ne batAyA thA, ki jaba unhoMne jayapura meM cAturmAsa kiyA thA, taba eka gulAbabAI nAma kI mahilA ne battIsa upavAsa kie the| upavAsa pUrNa hote hI usake bhAvoM me itanI vizuddhi huI ki usane taiMtIsaveM dina kezoM kA loMca karake AryikA kI dIkSA le lI thii| dekhane vAle loga cakita ho gye| vAstava meM aisI satpravRttiyoM dvArA jIvana kA sudhAra hotA hai| ise sudhAra kahA jaaygaa| hInAcAra ko sudhAra mAnanA anucita hai| AtmakalyANa ke hetu yathAvidhi upavAsa karane se indriyA~, mana ke adhIna na rahakara, AtmA ke izAre para calA karatI haiN| mana bhI caMcalatA ko dUra karake sthira ho AtmA ke ciMtana meM sahAyaka hotA hai| bahumUlya anubhava yaha bAta hameM 108 nemisAgara mahArAja ke jIvana meM pratyakSa dikhAI dii| unake upavAsa kA sambhavata: 16 vA~ dina thaa| hama AcArya mahArAja se aneka dhArmika viSayoM kI carcA karate the| unake samIpa meM thor3I dUra para apanI kuTI meM nemisAgara mahArAja virAjamAna the| maiMne unake samIpa jAkara kuzala vArtA pUchI aura pazcAt kahA-"mahArAja, isa samaya ApakI kyA sthiti hai ?" unhoMne kahA thA-"bahuta zAMti hai| koI bhI AkulatA nahIM hai| bAharI bAtoM kI tarapha mana nahIM jAtA hai|" maiMne pUchA-"mahArAja ! hama loga abhI bAteM kara rahe the, ve to Apake sunane meM AI hogii|" unhoMne kahA- "hameM nahIM mAlUma ki Apa loga AcArya mahArAja se kyA-kyA bAteM kara rahe the| hamArA dhyAna dUsarI ora nahIM jAtA hai| isase hameM bAharI bAtoM kA patA hI nahIM calatA hai|" aise samaya meM AtmA kI antarmukhatA vRddhigata hotI hai aura vaha vilakSaNa zAMti ko prApta karatI hai; isase karmoM kI adhika nirjarA hotI hai| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 cAritra cakravartI apraila san 1952 kI mahAvIra jayaMtI ke avasara para caitra zukla trayodazI ko viMdhyapradeza ke lephTaneMTa gavarnara kI adhyakSatA meM rIvA meM prabhAvazAlI jaina mahotsava huA thaa| AtmA kA bhojana dUsare dina prItibhoja thaa| usa dina hamArA upavAsa thaa| lephTeneMTa gavarnara sA. ne hama se jaina upavAsa ke viSaya meM carcA cher3a dii| usa samaya maiMne kahA thA, "jaina upavAsa kA lakSya AtmA kI nirmalatA kA saMpAdana karanA hai| usa samaya laukika kAryoM meM lage rahane para use upavAsa na kahakara laMghana kahate haiN|" maiMne unheM kahA thA, "loga yaha socate haiM ki upavAsa ke dina AtmA ko jarA bhI bhojana nahIM milatA hai| yaha bAta vAstavika nahIM hai| yathArtha bAta to yaha hai ki usa dina zarIra ko bhojana nahIM milatA hai kintu AtmA ko nirantara sadvicAra tathA puNyabhAvanA rUpa zreSTha AhAra prApta hotA hai|" maiMne kahA thA-"It is fasting of the body but feasting of the soul. (zarIra kI apekSA upoSaNa hai, kintu AtmA kI dRSTi se vaha upoSaNa nahIM hai|) usa samaya to AtmA bar3hiyA-bar3hiyA madhura AhAra karatI hai|" Atmabala Atmabala jAgRta hone para bar3e-bar3e upavAsa Adi tapa sarala dikhate haiN| bArahaveM upavAsa ke dina lagabhaga AdhA mIla calakara mandira se Ate hue pUjya nemisAgara munirAja ne kahA thA-"paNDitajI ! AtmA meM anaMta zakti hai| abhI hama 10 mIla paidala cala sakate haiN|" ____ maiMne kahA thA-"mahArAja, Aja Apake bAraha upavAsa ho gaye hai|" ve bole, "jo ho gaye, unako hama nahIM dekhate haiN| isa samaya hameM aisA lagatA hai, ki aba kevala pA~ca upavAsa karanA hai|" maiMne upavAsa ke satrahaveM dina pUchA ki-"mahArAja! aba Apake puNyodaya se satrahavA~ upavAsa kA dina hai tathA Apa meM pUrNa sthiratA hai| pramAda nahIM hai, dekhane meM aisA lagatA hai mAnoM tIna-cAra upavAsa kie hoN|" upavAsa ke samaya AtmA kA udbodhana ve bole-"isameM kyA bar3I bAta hai, hameM aisA lagatA hai ki aba hameM kevala eka hI upavAsa karanA hai|" unhoMne yaha bhI kahA thA-"bhojana karanA AtmA kA svabhAva nahIM hai| naraka meM anna-pAnI kucha bhI nahIM milatA hai| sAgaroM paryanta jIva anna-jala nahIM pAtA hai, taba hamAre isa thor3e se upavAsa kI kyA bar3I cintA hai ?" Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 prakIrNaka usa samaya unake samIpa baiThane meM aisA lagatA thA, mAnoM hama caturthakAlIna RSirAja ke pAda-padyoM ke pAsa baiThe hoN| aThAharaveM dina saMghapati geMdanamalajI, dADimacandajI, motIlAlajI javerI bambaI vAloM ke yahA~ ve khar3e-khar3e karapAtra meM yathAvidhi AhAra le rahe the| usa dina peya vastu kA vizeSa bhojana huaathaa| gale kI nalI zuSka ho gaI thI, ata: eka-eka ghuTa ko bahuta dhIre-dhIre ve nigala rahe the| usa samaya pratyeka darzaka ke anta:karaNa meM yahI bAta A rahI thI ki isa paMcamakAla meM hIna saMhanana hote hue bhI ve munirAja caturthakAlIna pakSAdhika upavAsa karane vAle mahAn tapasviyoM ke samAna nayanagocara ho rahe haiN| guru-bhakta nemisAgara mahArAja ne kahA-"upavAsa zAMti se ho gaye, isameM zAMtisAgara mahArAja kA pavitra AzIrvAda hI thaa|" mahArAja kA dUradarzIpana usa avasara para AcArya mahArAja ne kahA thA-"nemisAgara ko upavAsa dete samaya hamArI bhI icchA aise upavAsa kI huI thI, kintu vRddhAvasthA kA vicAra kara hamane aisA nahIM kiyA aura do upavAsa ke bAda AhAra lene kA krama rkhaa|" __ yathArtha meM AcArya mahArAja kA pratyeka kArya dUradarzitA evaM vivekapUrNa hotA hai| vicitra prazna isa prasaMga para AcArya mahArAja ne eka sundara bAta sunAI thI, jayapura cAturmAsa meM bahuta logoM ne vrata-niyama lie the| kaI ne dIkSA lI thii| yaha dekhakara eka AdamI unake pAsa Akara bolA-"mahArAja ! yadi Apake upadeza ko mAnakara sabhI loga munipada dhAraNa kara leMge to unakI sa~bhAla kaise hogii| unako AhAra kauna degA?" ___ mahArAja ne kahA thA-"bhAI ! sabhI AtmAoM meM pavitratA utpanna nahIM hotI hai| phira bhI tuma tarka dvArA yaha bAta kahate ho, to hamArA yaha uttara hai, ki yadi muni banane para kisI ko AhAra na mile, to isa bAta kI hama jamAnata lete haiN| dekheM, aisA vyakti kauna rahatA hai, jise munipada dhAraNa karane para AhAra kA lAbha na mileN|" mahArAja jaise jamAnata lene ko taiyAra hote haiM, taba ve zaMkAkAra cupa ho gye| yahA~ to mahArAja ne jamAnata dene kI bAta batAI thii| eka bAra unhoMne jamAnata lene kI bhI madhura bAta sunAI thii| vinoda meM dharmasaMrakSaNa kA rahasya pAyasAgarajI ke dIkSA ke aMtaraMga ke bhAva the, kintu unakI pUrva svacchaMda pravRttiyoM ko hI lakSya-bindu meM rakhane vAle loga mahArAja se kahate the-"mahArAja! aise vyakti ko dIkSA na Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 cAritra cakravartI diijiye| yaha nATakIya vyakti rahA hai, ise dIkSA ko lekara use chor3ate dera na lgegii|" mahArAja ne pAyasAgarajI kI ucca AtmA ko parakha liyA thA, isase unakI bhAvanA pAyasAgarajI ko dIkSA dene kI ho rahI thii| usa samaya mahArAja ne pUchA- "pAyasAgara dIkSA lekara nahIM chor3egA, isakA kyA pramANa hai ? kauna jamAnatadAra hai ?" jamAnata usa samaya pAyasAgarajI kI vairAgyabhAvapUrNa manovRtti ko pUrNatayA samajhane vAle unake eka zrImaMta kuTumbI mahArAja ke samakSa Akara bole-"mahArAja ! maiM isa bAta kI jamAnata letA huuN| yadi inhoMne dIkSA chor3a dI, to maiM isa dIkSA ko Apake caraNoM ke samIpa grahaNa kruuNgaa|" isa prakAra yogya jamAnatadAra.ko dekhakara madhura vinodamaya vAtAvaraNa meM pAyasAgarajI kI dIkSA kA nizcaya huA thaa| unakI dIkSA aisI hI saccI vairAgyayukta nikalI, jisa prakAra vividha prakAra ke abhinaya karane meM nipuNa brahmagulAla kI muni dIkSA huI thii| pAyasAgara mahArAja ke dvArA mahAn sva-para kalyANa huaa| unake mArmika tathA antastalasparzI AdhyAtmika upadeza ko sunate hI sabhI jaina- ajaina Anandavibhora ho jAte the, tathA pApa pravRttiyoM kA parityAga karane ko utsAhita hote the| __ AcArya mahArAja ne jisa-jisa vyakti ko svayaM parIkSA karake dIkSA tathA anya vratAdi die haiM, una logoM kA jIvana apUrva saurabhasaMpanna tathA AtmavikAsapUrNa rahA hai| unake vyaktitva kA aisA prabhAva par3atA thA, ki unake samIpa kaThina se kaThina vrata lene kA AtmA meM bala jAgRta ho jAtA thaa| asaMyama ke pravAha ke viruddha saMyama kI naukA ko le jAne vAle una jaise catura nAvika sadRza Atmateja tathA jina-bhakti yukta AtmA kI kalpanA bhI kaThina hai| anazanAdi tapa karane kA hetu eka dina bAhya tapa kA varNana karate hue maiMne kahA thA-"anazanAdi ke dhAraNa karane se mana kI caMcalatA dUra hotI hai, tathA citta sthira hotA hai|" isa para AcArya mahArAja ne kahA thA-"isakA kyA yaha artha hai, ki hama jo anazana karate haiM, belA,telA Adi karate haiM, vaha mana kI caMcalatA dUra karane ko karate haiM, arthAt hamArA mana caMcala hai yaha bAta isase siddha hotI hai|" maiMne pUchA- "mahArAja! Apake upavAsAdi karane kA kyA prayojana hai, jaba Apake mana meM caMcalatA nahIM hai ?" unhoMne kahA thA-"hamane pUrva meM mithyAtva kI avasthA meM jo mahAn karmoM kA baMdha Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNaka 351 kiyA hai, usakI nirjarA karane ke hetu hama upavAsAdi niraMtara kiyA karate haiM / tapa ke dvArA karmoM kI nirjarA hotI hai, saMvara bhI hotA hai| isase mana meM caMcalatA na hote hue bhI hama ukta dhyeya kI siddhi ke hetu upavAsAdi tapa karate haiM / " karmakSaya kI bhUmi karmabhUmi isa prakAra kI aneka mArmika bAteM AcArya mahArAja ke mukha se sunAI par3atI haiM / tattvArtha sUtra ke tRtIya adhyAya meM karmabhUmi kA sUtra AyA : bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH // 3-37 // mahArAja ne mujhase pUchA, "karmabhUmi kA kyA artha hai ?" maiMne kahA, " asi, masi, kRSi, vANijya, zilpa, vidyA ina SaT karmoM ke dvArA yahA~ jIvikA kI jAtI hai, isase bharatAdi kSetroM ko karmabhUmi kahA gayA hai / " mahArAja ne karmabhUmi kA artha isa prakAra kahA, "karmakSaya kI bhUmi karmabhUmi hai / isa bhUmi meM samasta karmoM kA kSaya kiyA jAtA hai isase ise karmabhUmi kahate haiM / " harat drabindu banAte maharSi isa bhUmi ko karmakSaya kI bhUmi mAnate haiM / jaba mahArAja ne nirvANa-dIkSA (muni dIkSA) lene kA nizcaya kiyA, taba ve usake pUrva maMgalamaya bhagavAn gommaTezvara kI lokottara mUrti ke darzanArtha zravaNabelagolA gaye the / vahA~ kA saMsmaraNa bar3A madhura hai| zravaNabelagolA kA sundara saMsmaraNa mahArAja ne kahA- "jaba hama vahA~ pahu~ce, taba mahArAja maisUra dharmabhakta zrImaMta kRSNarAja vADiyara bahAdura bhagavAn bAhubali kI vaMdanArtha Ane vAle the, usakI saba vyavasthA ho rahI thii| pulisa tathA sainya kA paharA laga gayA thA / parvata para koI AdamI nahIM jA sakatA thA / usa samaya kSullaka vimalasAgarajI ne prabhAvazAlI jaina seTha ema. ela. vardhamAnaiyyA se hamArA paricaya dete hue kahA ki - "inako parvata para jAne kI vyavasthA karAiye / " usa samaya vardhamAnaiyyA seTha kA rAjya meM bar3A prabhAva thA / vardhamAnaiyyA seTha ne kahA, "mahArAja ! kala maisUra ke nareza ke Ane para koI bhI AdamI na jA skegaa| isase Apa Aja hI saMdhyA ko hamAre sAtha Upara clie| vahA~ hI rAtri ko rahie tathA dUsare dina vApisa lauTa Aiye / " isase hama saMdhyA ko hI vardhamAnaiyyA seTha ke sAtha parvata para cale gaye / vaha rAtri hamane bAhubalI svAmI ke caraNoM meM vyatIta kI thii| ve kSaNa apUrva the| dUsare dina sUryodaya hone para hama mUrti ke sAmane ke zikhara para se dekhA ki rAjakIya vaibhavasahita maisUra ke nareza kRSNarAja vADiyara kA vahA~ AnA huaa| " Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 cAritra cakravartI maisUra ke nareza dvArA bhaktipUrvaka vaMdanA ___ "vaha nareza bar3A dhArmika thaa| pahale kRSNarAja mahArAja ne bar3e bhAva-bhakti pUrvaka bAhubalI svAmI kI vItarAga chavi kA darzana kiyA, pazcAt rupayoM se bharI huI eka cA~dI kI thAlI lekara bhagavAn ke caraNoM kA vaMdana kiyaa| isake anantara thAlI ko bhI bhagavAn ke caraNoM meM car3hAkara unhoMne bhagavAn ke caraNoM meM sASTAMga praNAma kiyaa| bahuta gambhIratA pUrvaka darzana ke uparAMta bhagavAn kI ora dRSTi DAlate hue binA pITha kiye hue vinayapUrvaka dhIre-dhIre pIche Aye tathA parvata se nIce utara aae|" eka samRddhazAlI nareza dvArA rajata mudrAoM se pUrNa rajatapAtra dvArA bhagavAn gommaTezvara kI pUjA tathA abhiSeka kA dRzya sacamuca meM bar3A ramya rahA hogA, isI kAraNa AcArya mahArAja ko yaha bAta jaisI kI taisI yAda rhii| muni anaMtakIrtijI se bheMTa zravaNabelagolAmeM unako munirAja anaMtakIrti nillIkAra kA darzana huaathaa| anaMtakIrti mahArAja ne eka vizeSa saMdeza inake dvArA kolhApura ke dAnavIra dhArmika zrImaMta seTha bhUpAlappA jirage ke pAsa bhejaathaa| usameM unhoMne uttarabhArata kI yAtrA kI bhAvanA pradarzita kI thii| anaMtakIrti mahArAja kA svargavAsa san 1921 ke lagabhaga morenA meM huA thaa| jIvana kA kyA bharosA / eka dina anuprekSA para maiM vivecana kara rahA thaa| usa samaya mahArAja ne sunAyA thA-"isa saMsAra kI anityatA kA hama roja vicAra karate hai| eka samaya eka vyakti ne bhaktipUrvaka hameM AhAra kraayaa| usake anantara vaha apane ghara gyaa| yahA~ bhojana karane ko eka grAsa hAtha meM liyA hI thA ki tatkAla usake prANa cale gaye / vaha akAla maraNa kI ghaTanA koganolI grAma meM huI thii|" yathArtha meM jagat kI isa gatividhi ke kAraNa satpuruSa virakti dhAraNa karate haiN| logoM ko kalyANa kI nahIM sUjhatI baMbaI ke saMghapati seTha dADimacandajI ne loNanda Akara prabhAta meM AcAryazrI ko praNAma kiyaa| usa samaya mahArAja ko yaha samAcAra jJAta huA ki ukta seTha jI kI nAtina kA pati eka dina kI bImArI meM mara gyaa| isa taraha unakI nAtina ke sira para bAla-vaidhavya kI vipatti A gii| usa samaya eka sajjana ne AcAryazrI se kahA-"mahArAja, yadi Apa avadhijJAnI hote to loga apane bhaviSya kA jJAna karake aisI durghaTanAoM se satarka rhte|" isa para mahArAja ne kahA-"Aja yadi avadhijJAnI bhI hote to kyA vizeSa bAta jJAta Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNaka 353 hotI ? saMsAra meM jo duHkha-sukha bhoganA hai, ve to bhoganA hI pdd'eNge| Aja avadhijJAnI nahIM haiM to kyA huA? pahale eka koTi kI Ayu hote hue bhI loga ATha varSa kI avasthA meM muni bana tapa karate the| Aja prAya: logoM kA jIvana 100 varSa ke bhItara rahatA hai| thor3A sA jIvana zeSa rahane para bhI logoM ko apanA kalyANa nahIM sUjhatA / jinakI 60 varSa se adhika Ayu ho gaI, vaha yadi jIvita rahegA to 20 varSa ke lagabhaga, isalie aise alpa samaya ke rahane para apane kalyANa kI ora bar3hane meM tanika bhI pramAda nahIM karanA caahie|" sAMsArika bhogoM kI sevA meM jo vipatti AtI hai, usakI gadhe kI lAta khAne se tulanA karate hue kahA thA-"gadhe kI pUMcha pakar3akara lAta khAte jAnA acchA nhiiN| hama apane premI bhaktoM ko dhakkA lagAkara asaMyama ke gaDDhe se nikAlate haiM jisase AMkha banda hone ke pahale-pahale ve apanA hita kara leN|" A~kha banda hone ke pUrva hita kara lo hamane apane bhAiyoM ko gRhajAla se nikaalaa| are bhAI ! jaMgala meM Aga lagane para vaha Aga kaI dina taka lagatI hai, taba kahIM vana kA dAha hotA hai| isI prakAra bahuta prayatna karane para karmoM kA dAha hotA hai / karmoM kI rAzi eka dina meM nahIM jala jAtI hai| itane meM pAsa baiThe hue kSullaka sumatisAgarajI ne kahA-"AcArya mahArAja ne jabaradastI jhaTakA dekara gRhajAla se hamArA isa prakAra uddhAra kiyA hai, jisa prakAra koI sarAphA cA~dI ke tAra ko apane yaMtra se jhaTakA dekara khIMcatA hai|" dhanikoM kA nahIM, saMyama kA mUlya ___ mahArAja ne kahA thA-"hamArI dRSTi ke Age lakhapati, karor3apati vaibhavazAlI kA mUlya nahIM hai| lAkhoM rupayAdAna dene vAle dhanikoM kI apekSA isa kSullaka (sumatisAgarajI) kA hamArI dRSTi meM mUlya jyAdA hai| kAraNa yaha Arambha parigraha kA tyAgI hai, isase usake karmo kI vizeSa nirjarA hotI hai|" pAgalapana chor3o "isalie hamArA sabhI se yahI kahanA hai ki pAgala ke samAna pravRtti ko chor3akara vivekI puruSa ke samAna kArya karanA caahie| ajJAnI loga sAdhu ko pAgala samajhate haiN| kintu sAdhu mohI jagat ko pAgala sadRza jAnatA hai| kAraNa bhogI mAnava jhUThI duniyA meM mamatva karake duHkhI hotA hai| vAstava meM saMsAra kA prayoga jhUThA hai|" mahArAja kI AlocanA itanI mArmika aura tattvasparzI hotI thI, ki prakANDa vidvAnoM kI tarkaNA-zakti usake Age kuMThita ho jAtI thii| Ajakala jisa taraha se vilAsitA Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 cAritra cakravartI kA pravAha jagat meM baha rahA hai, usI prakAra AtmA kI bAteM banAne vAloM kI bhI saMkhyA vardhamAna dikhatI hai| Aja kA buddhijIvI manuSya vaise lokavidyA ke kaThina kaThina graMthoM meM pravINatA prApta karatA hai, isI prakAra koI-koI adhyAtma zAstroM ke thor3e se padyoM ko kaMThastha karate hue unakA manohara vivecana karatA hai, jise sunate hI loga yaha socane lagate haiM ki inake mithyAtva kA aMdhakAra dUra ho gayA aura aba inasA samyaktvI satpuruSa aura kahA~ milegA ? AtmA kI bAteM banAne vAloM meM samyaktvI kise mAnA jAya ? aise citravicitra vAtAvaraNa meM satya kI upalabdhi ke lie mahArAja ne eka bar3I anubhavapUrNa bAta kahI thii| ve bole - " samyaktvI jIva kI parIkSA Astikya guNa ke dvArA ho jAtI hai| prazama, saMvega, anukampA ye tIna guNa mithyAtvI meM bhI dikhAI par3ate haiM kintu Astikya guNa mithyAtvI meM nahIM pAyA jAtA / " isa kathana ke prakAza meM Aja jo samyakadRSTiyoM kI bar3I saMkhyA batAI jAtI hai unakI vAstavikatA kA samyak parIkSaNa ho jAtA hai| jo vyakti vItarAga bhagavAn kI vANI ko na mAnakara dharma aura sadAcAra ke viSaya meM janatA kI bhogonmukha ruci kA dhyAna rakha zithilAcAra ko svIkAra karate hue harSita hote haiM, sAtha hI jo adhyAtma zAstra kI kathA karane meM asAdhAraNa kuzalatA dikhAte haiM, unakI kalaI AcArya mahArAja ke dvArA ukta parIkSA paddhati se khula jAtI hai| isase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki zuka sadRza zAstroM kA pATha karanevAle vyaktiyoM ke mukha se AtmakathA kA madhura varNana sunane para bhI unako AtmAnubhUti kI nidhisampanna mAnanA bhayaMkara bhUla kI bAta hogii| chipakalI kI ghaTanA eka dina vratoM meM zAstra kA vAcana cala rahA thA / ekadama eka bar3I chipakalI sabhA meM A gii| loga sahasA uTha gaye / usa samaya mahArAja ne pUchA - "kyA bAta hai ?" kisI ne kahA "mahArAja, chipakalI nikalane se loga uTha gaye / " - sunate hI mahArAja ke mukhamaNDala para madhura smita A gaI, aura unhoMne kahA - " eka chipakalI se itanA Darate ho, jaba sA~pa AyagA taba kyA karoge?" unake ina zabdoM ko sunakara mujhe smaraNa A gayA, ki ina mahApuruSa ke zarIra para sarparAja svachaMda krIr3A kara cukA hai phira bhI ye avicala rahe haiM, isalie isa chipakalI ke prakaraNa ko unhoMne vinoda tathA karuNA ke bhAva se dekhA / isa prasaMga dvArA gurudeva ke zreSThapane kA manovaijJAnika vizleSaNa ho jAtA hai| eka dina mahArAja se pUchA-"mahArAja ! vratAdi ke kaThina svarUpa kA vicAra karane meM Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNaka kaise unakA ThIka artha Apake dhyAna meM A jAtA hai?" pUrvasaMskAra unhoMne kahA thA- " vratAdika meM kaThina prasaMga Ane para hameM kucha aisI anubhUti - sI hotI thI, ki yaha bAta hamAre pahale anubhava meM AI ho, isa pUrvasaMskAra ke kAraNa hamAre mArga kI kaThinatA dUra ho jAtI thii|" unhoMne yaha bhI batAyA thA ki sAmAyika pUrNa hone ke pazcAt ve apanI zaMkAoM para vicAra karate the, usa samaya vicAra dvArA aneka zaMkAoM kA samAdhAna sahaja ho jAyA karatA thA / manoraMjaka ghaTanA kSamA dharma ke dina mahArAja ne kahA thA- " sAdhu kA mukhyadharma kSamAbhAva hai / kaisA bhI krodha utpanna karane kA prasaMga Ave, sAdhu ko kSamA tyAga nahIM karanA caahie|" itanA Red F mahArAja ke smRtipatha meM eka pUrva paricita sAdhu kI bAta A gaI jisase unake cehare para hAsya kI rekhA A gii| 355 mere Agraha karane para unhoMne batAyA- ' -"eka sAdhu the| kisI gRhastha ne unake hAthoM meM atyaMta uSNa khIra DAla dii| usakI uSNatA asahya thii| unhoMne vaha khIra dAtA gRhastha ke mukha para uchAla dI / " mahArAja ne kahA, "muni ko aisA nahIM karanA caahie| asAtA kA udaya hone para sAdhu ko zAMtibhAva kA tyAga nahIM karanA cAhie / " samAdhi kI taiyArI apane netroM kI jyoti manda hotI dekha ve kahane lage, yadi hamArI dRSTi adhika manda ho gaI to hameM samAdhimaraNa lenA pdd'egaa| maiMne kahA- "mahArAja ! zarIra kI sthiti acchI rahate hue kevala A~kha ke kAraNa AhAra kA tyAga kara prANoM kA visarjana karane meM AtmahatyA kA doSa nahIM AvegA ?" unhoMne kahA- "nirdoSa rIti se mahAvratoM kA pAlana karanA hamArA mukhya kartavya hai| jaba dRSTi itanI kSINa ho jAve ki hama jIvoM kA pUrNatayA rakSaNa na kara sakeM, taba hamAre lie ekamAtra yahI mArga hogA, ki hama isa ahiMsA ke rakSaNa hetu zarIra ko anna-pAna denA banda kara deN| isameM AtmaghAta kA doSa nahIM hai| isakA lakSya hai vratoM kA nirdoSa rIti se pAlana karanA / " - kisI ne kahA - " mahArAja ! jyotiSI ko bulAkara ApakI Ayu ke viSaya meM patA lagAnA caahie| " mahArAja bole- "hamArA jyotiSI para vizvAsa nahIM hai / vaha koI kevalI yA zrutakevalI nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki hamArA jIvana adhika bhI rahA aura dRSTi calI gaI to usa Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 cAritra cakravartI jIvana kA hamArA kyA prayojana ? hameM usako samApta karanA hogaa|" jyotiSa zAstra dvAdazAMga vANI kA aMga mAna kara ve use pramANa rUpa mAnate the tathA apane dhArmika kAmoM meM jyotiSa kA Azraya lete bhI the, yahA unakA bhAva vartamAna ke bahuta se jhUThe jyotiSiyoM ko lakSya kara una para avizvAsa vyakta karanA thaa| zAstroM meM likhA hai ki samAdhimaraNa ke lie muni ko nirvANa-bhUmi meM jAnA cAhie isalie aba AcArya mahArAja kA vicAra kisI nirvANa-sthala meM rahane kA ho rahA thaa| ___ mahArAja ke puNya prabhAva kI ghaTanA 26 agasta ko loNanda ke eka ajaina bandhu ne sunaaii| vahA~ ke nAle ke taTa para muniyoM ke nivAsa ke lie pASANa kI kuTI bana rahI thii| usake bhItara eka bAlaka kAma krtaathaa| nIMva kamajora hone ke kAraNa vaha kuTI dhArAzAI ho gaI saikar3oM mana-pASANa-rAzi ke madhya usa dIna bAlaka kA rakSaNa svapna meM bhI asaMbhava thA, kintu puNyodaya thA, jisa kone meM vaha bAlaka khar3A thA, vahA~ ke kucha pASANa nahIM gire aura vaha bAlaka kahane lagA-"mujhe yahA~ se bacA lo|" tapomUrti kA prabhAva ___ usa bAlaka ko pUrNatayA surakSita jJAta kara hajAroM loga usa sthala para aaye| pratyeka ke mukha se yahI bAta nikala rahI thI-"ina mahAtmA kI tapazcaryA ke prabhAva se Aja isa bacce kA jIvana bcaa| kadAcit kuTI ke bhItara aura sAdhujana pahu~ca jAte aura usa kAla meM vaha gira par3atI taba na jAne kyA hotA? saubhAgya se koI kSati nahIM huii| yaha tapomUrti kA prabhAva hai|" tattvacarcA tAttvika carcA meM mahArAja ne batAyA thA-"kSullaka kezaloMca kA abhyAsa karatA hai, usase nIce kI pratimA vAloM ko kezoM kA loMca nahIM karanA caahie|" "vratI zrAvaka ko nala kA pAnI nahIM pInA caahie| vaha nala ke jala meM snAna kare to bAdhA nahIM hai| parva meM upavAsa ke badale zakti na hone para ekAzana kre|" mahArAja ke pAsa vItarAgatA kA bhaNDAra bharA thaa| unakA anubhava mahAn thaa| unakA jIvana sulajhA huA thaa| ve to bhavasindhu meM bhaTakane vAle nAvikoM ke lie prakAza-staMbha (Light house) ke samAna the, jinase jyoti pA jIvana-naukAyeM DUbane se bacakara iSTa sthala ko pahu~ca sakatI haiN| unakI vItarAgatA alaukika thii| yathArtha meM unake jIvana kI mahattA ko prayatna karate hue bhI prakAzita karane meM hamArI sthiti usa gUMge ke samAna hai, jo devatAoM ke priya sudhArasa kA pAna karate hue dUsare logoM ke samakSa unake mAdhurya kA varNana nahIM kara sktaa| Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNaka 357 ratnAkara ke bAhya bhAga para par3e hue kucha ratnoM ke samAna isa zAMti sindhu ke jIvana kI kucha bAtoM kA varNana kiyA hai| yathArtha meM jaise samudra ke bhItara atyaMta dIptimaya ratna-rAzi zobhAyamAna hotI hai, isI prakAra ina tapomUrti muninAtha kI AtmA agaNita apUrvatAoM kI AgAra thI jisakA bAhya jagat ko jJAna nahIM hai| zAMti ke sindhu kI vizAlatA aura gaMbhIratA kA anumAna kevala isa eka saMsmaraNa se ho jAyegA aisA hameM vizvAsa hai| maiMne kahA-"mahArAja, Apane mujha para mahAdhavala graMtha ke saMpAdana Adi kA pavitra bhAra rakhA hai| jayadhavala graMtharAja kI sevA kA kArya bhI sauMpA hai, aura bhI bar3e-bar3e kArya vardhamAna bhagavAn ke zAsana kI sevA nimitta svIkAra karate jAtA huuN| Apa jaise tapasviyoM ke AzIrvAda meM apAra sAmarthya hai, mahAn zakti hai isalie AzIrvAda dene kI prArthanA hai|" sAmya dRSTi mahArAja ne kahA thA-"hama tumheM AzIrvAda kyoM nahIM deMge? tuma jo jinadharma kI sadA sevA karate ho| hamArA AzIrvAda to una jIvoM ke lie bhI hai jo hamArA prANa lene kA bhI prayatna karate haiN| virodhI ko bhI hama AzIrvAda dete haiM ki unakI AtmA kA mithyAtva dUra ho aura ve maMgalamaya dharma kI zaraNa meM aave| AtmA kA saccA kalyANa dharma kI zaraNa lene meM hai|" nagnatA mahatvapUrNa nahIM hai mahArAja ne kahA thA kevala-"nagnatA mahatvapUrNa nahIM hai, bandara bhI nagna hai, pazu bhI nama hai| manuSya meM nagnatA ke sAtha vizeSa guNa pAye jAte haiM, isalie usakA digambaratva pUjyanIya hotA hai|" ___-pRSTha 336, prakIrNaka, alaukika anAzakti Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parikSakoM dvArA kI gaI parIkSAva AcArya zrI (kaTanI, ma.pra. ke) kucha zAstrajJoM ne sUkSmatA se AcAryazrI ke jIvana ko Agama kI kasauTI para kasate hue samajhane kA prayatna kiyaa| unheM vizvAsa thA ki isa kalikAla ke prasAda se mahArAja kA AcaraNa bhI avazya prabhAvita hogA, kintu anta meM unako jJAta huA ki AcArya mahArAja meM sabase bar3I bAta yahI kahI jA sakatI hai ki ve Agama ke baMdhana meM baddha pravRtti karate haiM aura apane mana ke anusAra svacchaMda pravRtti nahIM karate haiN| __ maiMne (lekhaka-paM. sumerUcaMdrajI divAkara ne) bhI AcAryazrI ke jIvana kA nikaTa nirIkSaNa nahIM kiyA thaa| ataH sAdhu virodhI kucha sAthiyoM ke prabhAvavaza maiM pUrNatayA-zraddhA zUnya thaa| kArtika kI aSTAhrikA ke samaya kAzI adhyayana nimitta jAte hue eka dina ke lie yaha socakara kaTanI ThaharA ki dekheM ina sAdhuoM kA antaraMga jIvana kaisA hai ? ___ unake pAsa meM pahuMca kara dekhA, to mana ko aisA lagA ki koI balazAlI cuMbaka citta ko kheMca rahA hai| maiMne doSa ko dekhane kI duSTa buddhi se hI prerita ho saMgha ko dekhane kA prayatna kiyA thA, kintu raMcamAtra bhI saphalatA nahIM milii| saMgha guNoM kA ratnAkara lgaa| ___ hRdaya meM yaha bhAva barAbara uThate the ki maiMne kusaMgativaza kyoM aise utkRSTha sAdhu ke prati apane hRdaya meM azraddhA ke bhAvoM ko rakhane kA mahAn pAtaka kiyA ? saMgha ke anya sAdhuoM kA jIvana bhI dekhA, to ve bhI parama pavitra pratIta hue / sonA jAnie kase, AdamI jAnie base' -suvarNa kI parIkSA kasauTI para kase binA nahIM hotI hai, AdamI kI jA~ca ke lie usake sAtha kucha kAla taka bAtacIta honA Avazyaka hai| jIvana to AtmA kA guNa hai, vaha pudgala lekhanI ke dvArA kaise batAyA jA sakatA hai ? pratyakSa saMparka se jJAta ho jAtA hai, ki isa AtmA meM kitanI pavitratA aura prakAza hai ? merA saubhAgya rahA jo maiM AcAryazrI ke caraNoM meM AyA aura merA durbhAva tatkAla dUra ho gyaa| mere kucha sAthI to Aja bhI sacce guruoM ke prati malina dRSTi dhAraNa kiye hue haiM : 'buddhiH karmAnusAriNI' kharAba honahAra hone para duSTa buddhi hotI haiN| -mula zIrSaka : prabhAvanA, pRSTha 203-204 upazIrSaka : Agama bhakta, AcArya caraNoM kA prathama paricaya aura pazcAttApa Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahiNI sallekhanA Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA apane sImita sAdhanoM ke madhya rahane vAle mAnava ko yaha patA nahIM calatA ki Age kaisI vicitra aghaTita tathA akalpita bAteM pratyakSagocara ho jAtI haiN| vidhi sughaTita ghaTanAoM ko vighaTita karatA hai aura aghaTita ghaTanAoM kA nirmANa karatA hai| aisI bhI ghaTanAyeM pratyakSagocara hotI haiM, jinakI manuSya ne kabhI kalpanA bhI na kI thii| aghaTita-ghaTitaM ghaTayati, sughaTita-ghaTitaM ca jarjarI kurute| vidhideva tAni ghaTayati, yAni naro naiva cintayati // yama sallekhanA sva. AcArya zAMtisAgara mahArAja ke caraNoM ke samIpa rahane se mana meM aisA vizvAsa jama gayA thA, ki AcArya mahArAja jaba bhI sallekhanA svIkAra kareMge taba niyama sallekhanA leMge, yama sallekhanA nahIM leNge| aisA hI unakA manogata aneka bAra jJAta huA thaa| mujhe dRr3ha vizvAsa thA ki, unakI sallekhanA niyama sallekhanA ke rUpa meM prArambha hogI kintu bhaviSya kA rUpa kise vidita thA ? jisakI svapna meM bhI kalpanA na thI, vaha sAkSAt ho gyaa| zramaNarAja AcArya zAMtisAgara mahArAja ne yama sallekhanA le lii| use liye cAra dina ho gye| kuMthalagirI se bhI mujhe koI samAcAra nahIM milaa| 22 agasta 1955 ko 1 baje madhyAhna meM phalaTaNa se indrarAja gA~dhI kA tAra milA : - Acharya maharaj started yama sallekhana from four days, Starte first train kunthalgiri-('AcArya mahArAja ne cAra dina hue yama sallekhanA le lI hai| zIghra Trena se kuMthalagiri phuNciye|') ___ maiM avAka ho gyaa| citta ghabar3A gyaa| akalpita bAta ho gii| tatkAla hI maiMne gurudeva ke darzanArtha prasthAna kiyaa| maiM 22 agasta ko 2 baje dina kI moTara se nAgapura 7.30 baje rAta ko pahu~cA vahA~ se rela se zegA~va gyaa| pazcAt moTara se devalagA~va, bAgarula, jAlanA hote hue tA. 23 kI rAta ko 10 baje kunthalagiri pahu~cA / usa samaya mUsalAdhAra varSA ho rahI thii| eka ghaMTA sthAna pAne kI parezAnI ke uparAMta mujha akele ko sthAna mila paayaa| prathama darzana maiMne 24 agasta ke prabhAta meM parvata para kuTI meM AcArya zAMtisAgara mahArAja ke darzana kiye aura namostu nivedana kiyaa| mahArAja bole, "bahuta dera meM aaye| A gae, yaha bahuta Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 cAritra cakravartI acchA kiyaa| bahuta acchA huA tuma A gye| bahuta acchA kiyaa|" isa prakAra cAra bAra pUjyazrI ke zabdoM ko sunakara spaSTa huA ki una zreSTha sAdhurAja ke pavitra aMta:karaNa meM mere prati karuNApUrNa sthAna avazya hai| ___ maiMne kahA-"mahArAja! zreSTha tapasyArUpa yamasamAdhi kA mahAn nizcaya karake Apane jagat ko camatkRta kara diyA hai| ApakA anupama saubhAgya hai| isa samaya maiM ApakI sevArtha AyA huuN| zAstra sunAne kI AjJA ho yA stotra par3hane Adi kA Adeza ho, to maiM sevA karane ko taiyAra huuN|" pUrNa svAvalambI ___ mahArAja bole-"aba hameM zAstra nahIM caahie| jIvana bhara sarva zAstra sune| khUba sune, khUba pddh'e| itane zAstra sune ki kaNTha bhara cukA hai| aba hameM zAstroM kI jarUrata nahIM hai| hameM AtmA kA cintavana karanA hai| maiM isa viSaya meM svayaM sAvadhAna huuN| hameM koI bhI sahAyatA nahIM caahie|" ___ mahArAja kI vItarAga bhAvapUrNa vANI ko suna mana bar3A santuSTa huA / sacamuca meM jisa mahApuruSa ke ye vAkya hoM 'zAstra hRdaya meM bharA hai', unheM graMtha ke avalambana kI kyA AvazyakatA hai ? unhoMne zAstra par3hakara usa rUpa svayaM kA jIvana banAyA thaa| unakA jIvana hI zAstra sadRza thaa| tA. 25 agasta ko aSTamI thii| maiMne pUchA, "mahArAja ! nIMda ghaMTA do ghaMTA AtI to hai na? mahArAja - "nidrA to ati alpa hai" AtmA kA dhyAna prazna-"mahArAja! AtmadhyAna kA kyA hAla hai ?" mahArAja - "Atma-dhyAna satata cAlU Ahe. (AtmadhyAna nirantara calatA hai|)" vIrasAgarajI ko AcArya pada kA dAna tA. 26 zukravAra ko AcArya mahArAja ne vIrasAgara mahArAja ko AcArya pada pradAna kiyaa| usakA prArUpa AcAryazrI ke bhAvAnusAra maiMne likhA thaa| bhaTTAraka lakSmIsena jI, kolhApura Adi ke parAmarzAnusAra usameM yathocita parivartana huaa| anta meM puna: AcArya mahArAja ko bA~cakara sunAyA, taba unhoMne kucha mArmika saMzodhana kraae| unakA eka vAkya bar3A vicArapUrNa thA-"hama svayaM ke saMtoSa se apane prathama nirgrantha ziSya vIrasAgara ko AcArya pada dete haiN|" Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 sallekhanA muni vIrasAgarajI ko saMdeza AcArya mahArAja ne vIrasAgara mahArAja ko yaha mahatvapUrNa saMdeza bhejA thA "Agama ke anusAra pravRtti karanA, hamArI hI taraha samAdhi dhAraNa karanA aura suyogya ziSya ko apanA uttarAdhikArI niyukta karanA, jisase paramparA barAbara cle|" unhoMne yaha bhI kahA thA-"vIrasAgara bahuta dUra hai, yahAM nahIM A sakatA anyathA yahA~ bulAkara AcArya pada dete|" unake ye zabda mahattva ke the, vIrasAgara ko hamArA AzIrvAda kahanA aura kahanA ki zAMtabhAva rakhe; zoka karane kI jarUrata nahIM hai|" usa samaya mahArAja kA eka-eka zabda anamola thaa| ve bar3I mArmika bAteM kahate the| kSu.siddhasAgara (bra. bharamappA) ko mahArAja ne kahA thA-"rela moTara se mata jaanaa|" isa Adeza ke prakAza meM uccatyAgI apanA kalyANa soca sakate haiM, kartavya jAna sakate haiN| ziSyoM ko vrata grahaNa karane kI preraNA karate hue ve bole-"svarga meM Aoge, to hamAre sAthI rhoge|" adbhuta dRzya yama samAdhi ke bArahaveM dina tA. 26 agasta ko mahArAja jala lene ko utthe| unakI caryA meM tanika bhI zithilatA nahIM thii| maMdira meM paMcAmRta se kiyA gayA bhagavAn kA abhiSeka unhoMne bar3e dhyAna se dekhaa| Agama ke parama zraddhAlu ve RSirAja aise abhiSeka ko AgamAnukula mAnate the| isase samAdhi kI parama pAvana belA meM bhI ve abhiSeka dekhakara nirmalatA prApta karate the| bAda meM mahArAja caryA ko nikale / hajAroM kI bhIr3a unakI caryA dekhane ko parvata para ekatrita thii| adbhuta dRzya thaa| navadhAbhakti ke bAda mahArAja ne khar3ekhar3e apanI aMjulI dvArA thor3A-sA jalamAtra liyA aura pazcAt ve kSaNa bhara meM hI baiTha gye| kucha kSaNa bAda gamanakara apanI kuTI meM Aye aura puna: Atmacintana meM nimagna ho gye| Atmacintana unakA atyanta priya, abhyasta kArya thaa| saMsAra ko vaha kArya bar3A kaThina lagatA hai| vAstava meM ve mahAn yogI the| svAdhyAya kI preraNA eka dina mahArAja ne kahA thA-"dharma para avicala zraddhA dhAraNa kro|" unhoMne yaha bhI / kahA thA-"svAdhyAya kro| yaha svAdhyAya parama tapa hai| zAstra ke abhyAsa se AtmA kA kalyANa hotA hai| bhagavAn kI vANI ke dvArA samyagdarzana kA lAbha hotA hai|" zAstradAna kA upadeza garIba loga zAstra nahIM kharIda skte| unako zAstra kA dAna kro| zAstradAna meM mahAn Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 cAritra cakravartI puNya hai| bhagavAna kI vANI ke dvArA samyagdarzana kA lAbha hotA hai| AtmadhyAna 'AtmA kA ciMtana karo', yaha bAta do yA tIna varSoM se ve puna:-puna: doharA rahe the| unhoMne san 1954 meM phalaTaNa meM cAturmAsa ke pUrva saba samAja ko bulAkara kahA thA"tuma hamArA cAturmAsa apane yahA~ karAnA cAhate ho, to eka bAta sabako aMgIkAra karanI pdd'egii|" sabane unakI bAta zirodhArya karane kA vacana diyaa| pazcAt mahArAja ne kahA-"saba strI puruSa yadi prati dina kama se kama pA~ca minaTa paryanta AtmA kA citavana karane kI pratijJA karate haiM to hama tumhAre nagara meM cAturmAsa kareMge, anyathA nhiiN|" zreSTha sAdhurAja ke samAgama kA saubhAgya sAmAnya nahIM thaa| saba logoM ne gurudeva kI AjJA svIkAra kI thii| Atmacintana meM unheM apUrva Ananda AtA thA, isase ve lokahitArtha usakI preraNA karate the| AtmAnubhava kI carcA AtmAnubhava ke viSaya meM eka dina phalaTaNa meM AcArya mahArAja ne bar3I sundara carcA kii| use sunakara sabhI loga Anandavibhora ho gaye the| usa samaya hRdaya yahI anubhava karatA thA, ki yaha kathana tattva ke aMtastattva ko sparza karane vAle samyagjJAnI kA hai| zuka sadRza adhyAtma graMthoM kA vAcana yA nirUpaNa karane vAloM kA nahIM hai| phira bhI mana meM zaMkA utpanna huI thI, ata: maiMne dhIre se namratApUrvaka pUchA-"mahArAja Apa jo AtmA ke anubhava kI carcA kara rahe haiM, yaha Agama ke AdhAra para kaha rahe haiM yA anumAna se kaha rahe haiM yA apane anubhava se kaha rahe hai ? mahArAja ne kahA-"yaha bAta hama apane anubhava ke AdhAra para kaha rahe haiN|" itanA kahane ke bAda unakI mudrA apUrva gaMbhIra ho gii| mujhe Ananda AyA, kyoMki isa kalikAla meM Atmatattva kA rasAsvAdana karane vAle mahAyogI zAMtisAgarajI aura unake pAvana caraNoM meM baiThane kA mujhe saubhAgya mila rahA hai| mahArAja ne kahA-"nikaTa bhavya ko AtmasvarUpa kA anubhava hotA hai| jisako saMsAra meM bahuta samaya taka paribhramaNa karanA hai, use AtmA kA anubhava nahIM hotA hai| abhavya ko bhI AtmA kA anubhava nahIM hotA hai|" kauna bhavya hai ? kauna abhavya hai ? yaha bAta sarvajJa jJAna gocara hai| abhavya bhI adhyAtma graMtha ko par3hakara totA ke samAna Atmatattva para AkarSaka upadeza de sakatA hai, vaha ekAdazAMgI taka bana sakatA hai| Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 362 eka dina mahArAja ko maiMne kucha AdhyAtmika sundara zloka sunAe, kAraNa zAstra meM likhA hai ki kSapaka ke samIpa madhura vANI se aisI bAta sunAveM jisase usake bhAvoM meM vItarAgatA ke pariNAma kI tathA vizuddhatA kI vRddhi ho -' prINayet vacomRtaiH' / AdhyAtmika sUtra mAghanaMdi AcArya racita AdhyAtmika sUtroM ko maiM par3hane lagA / maiMne kahA- "mahArAja dekhiye ! jisa AtmasvarUpa ke cintavana meM Apa saMlagna haiM aura jisakA svAda Apa le rahe haiM usake viSaya meM AcArya ke sUtra bar3e madhura lagate haiM, cidAnaMda svarUpoham (maiM cidAnanda svarUpa hU~), jJAnajyoti svarUpapoham ( maiM jJAnajyoti svarUpa hU~), zuddhAtmAnubhUti svarUpoham (maiM zuddha AtmAnubhUti svarUpa hU~), anaMtazakti - svarUpoham (maiM ananta svarUpa hU~), kRtakRtyoham ( maiM kRtakRtya hU~), siddhaM svarUpoham (maiM siddha svarUpa hU~), caitanyapuMja - svarUpoham (maiM caitanyapuMjarUpa hU~) ..... - ise sunakara mahArAja ne kahA thA- "yaha kathana bhI AtmA kA yathArtha rUpa nahIM batAtA hai| anubhava kI avasthA dUsare prakAra kI hotI hai| jaba AtmA jJAnAdiguNoM se paripUrNa hai, taba bAra-bAra 'ahaM' kyA kahate ho| maiM jo hU~ so hU~ / bAra-bAra 'maiM', 'maiM' kyoM kahate ho / " yaha kahakara gurudeva cupa ho gaye / ukta kathana mahAyogI ke anubhava para Azrita hai| usakI gaMbhIratA manISiyoM ke manana yogya hai| zAnta bano kucha kSaNa ke pazcAt aMta:preraNA se dhIre-dhIre una kSapakarAja ne kahA- "karmoM kA nAza karanA hai, to zAMta bno| karmoM kA mUloccheda zAMta bhAva se hotA hai / jaba AtmA apane svarUpa meM sthira hokara zAMta rahatA hai, taba karma ghabar3Akara bhAgate haiM / "" Atmabhavana meM nivAsa maiMne jinendra bhagavAna ke stotra kI carcA karate hue unake apAra sAmarthya para kucha prakAza DAlA, taba mahArAja kahane lage- "hama stotra vagairaha saba par3ha cuke haiN| use hama bhalI prakAra jAnate haiM kintu aba hama apanI AtmA ke bhItara baiTha gaye haiN| aba hameM anya bAtoM se kucha bhI prayojana nahIM hai| isa samaya hama apane ghara meM nija bhavana meM baiThe sadRza haiN|" jalagrahaNa kA rahasya AcArya mahArAja ne yama sallekhanA lete samaya kevala jala lene kI chUTa rakhI thii| isa sambandha meM maiMne kahA- "mahArAja ! yaha jala kI chUTa rakhane kA ApakA kArya bahuta mahattva kA hai| vAstava meM Apane vivekapUrNa kArya kiyA hai| Apake jIvana bhara ke kAryoM meM hameM Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 cAritra cakravartI vivekapUrNa pravRtti kA hI darzana hotA rahA hai : gautama svAmI ne jinendra se pUchA thA-"bhagavan aisA upAya batAiye ki jisase pApoM kA bhAra na uThAnA pdd'e|" bhagavAn ne kahA thA-"vivekapUrvaka kArya karo jisase tumheM pApoM kA baMdha nahIM hogaa|" yaha sunakara mahArAja bole-"hamane dekhA hai, jala nahIM grahaNa karane ke kAraNa AThadasa tyAgiyoM kI burI hAlata huI hai ata: hamane jala kA tyAga nahIM kiyA hai|" unhoMne yaha bhI kahA thA-"hamane pAnI lene kI chUTa isalie bhI rakhI hai, ki isase dUsare tyAgI bhAiyoM kA mArgapradarzana hotA rhe| nahIM to hamArA anukaraNa karane para bahutoM kI asamAdhi ho jaavegii|" marma kI bAta eka dina mahArAja kahane lage-"AtmaciMtana dvArA samyagdarzana hotA hai| samyaktva hone para darzana moha ke abhAva hote hue bhI cAritra mohanIya karma baiThA rahatA hai| usakA kSaya karane ke liye saMyama ko dhAraNa karanA Avazyaka hai| saMyama se cAritra mohanIya naSTa hogaa| isa prakAra sampUrNa moha ke kSaya hone se, arhanta svarUpa kI prApti hotI hai|" jIvita samayasAra maiMne kahA-"mahArAja! Apake samIpa baiThane para aisA lagatA hai ki hama jIvita samayasAra ke pAsa baiThe hoN| Apa AtmA aura zarIra ko na kevala bhinna mAnate haiM tathA kahate haiM kintu pravRtti bhI usI prakAra kara rahe haiN| zarIra AtmA se bhinna hai| vaha apanA svabhAva nahIM hai, parabhAva rUpa hai, phira khilAne-pilAne Adi kA vyartha kyoM prayatna kiyA jAya ? yathArtha meM isa samaya ApakI AtmapravRtti alaukika hai|" kathanI aura karanI mahArAja bole-"AtmA ko bhinna bolanA aura viSayoM meM laganA kaisA Atmacintana hai ? zarIra se AtmA bhinna hai, ata: AtmA kA hI cintana karanA ThIka hai| zarIra kI kyA 1. kadhaM care kadhaM ciTTe kaghamAse kadhaM se| kadhaM bhuMjeja bhAsijja kacaM pAvaM Na vjjhdi|| jadaM care jadaM ciDhe jadamAse badaM se| jadaM bhuMjeja bhAseja evaM pAvaM Na bjjhi||-muulaacaar,1014-1015 prazna - bhagavan kaise caleM? kaise khar3e raheM? kaise baiThe?kaise zayana kareM? kaise bhojana kareM? kaise boleM? kisa prakAra pApa nahIM baMdhatA hai| uttara - yatnapUrvaka calo, yatnapUrvaka khar3e raho, sAvadhAnI se baiTho, sAvadhAnI se zayana karo, sAvadhAnI se bhojana karo, sAvadhAnIpUrvaka sambhASaNa kro| aisA karane se pApa nahIM baMdhatA hai| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 364 bAta hai ? vaha to para hI hai| usakI sevA yA cintA kyoM karanA? usakA kyoM dhyAna karanA? dekho! AtmA ke dhyAna se karmoM kA nAza hotA hai|" hRdaya meM zAnti aisI madhura carcA cala rahI thI ki mandira meM abhiSeka kI hajAroM rupayoM kI bolI kA bar3e jora se hallA macanA zurU ho gyaa| usako sunakara maiMne kahA-"mahArAja ! isa pUjana kI bolI Adi ko banda karane se gar3abar3I nahIM hogI / hallA nahIM hogaa|" mahArAja bole-"bAhara hallA ho, gar3abar3I housase hameM kyA hai ? jababhItara zAnti hai, taba bAhara kI gar3abar3I kyA karegI? AtmA meM zAnti hai, to bAhara kA hallA kyA karegA?" jIvana dvArA upadeza yama sallekhanA ke terahaveM dina pUjyazrI ko praNAma kara maiMne nivedana kiyA thA-"hama logoM kA mahAn saubhAgya hai, jo Apa sadRza nirantara Atma svarUpa kA cintavana karane meM nimagna sAdhurAja ke puNya caraNoM kA Azraya milA hai| Apane jIvana bhara ratnatraya dharma kI ArAdhanA kI hai| aba ApakA jIvana svayaM ratnatraya dharma kA upadeza detA hai|" unake pAsa pahu~cane para mana meM yaha bhAva paidA hotA thA ki isa kuTI ke bhItara eka mahAn AtmA vidyamAna hai; jo karmoM kA bhISaNatA se kSaya karatI huI apUrva vizuddhatA ko prApta kara rahI hai| vaha AtmA mRtyu ko cunautI dekara aura use Amantrita karake anta meM mRtyunjaya banane kA parama puruSArtha kara rahI hai| mRtyu ke Agamana ke pUrva usakA nAma sunate hI bar3e-bar3oM ke hoza ThikAne A jAte hai, kintu Apa mRtyu ko mitra sadRza socakara usase bheMTa karane ko taiyAra baiThe haiN| akiMcanatva kI bhAvanA maiMne kahA- "mahArAja! Apake jIvana kA priyagrantha AtmAnuzAsana' rahA hai| usameM guNabhadrasvAmI ne bar3I mArmika bAta likhI hai| granthakAra mahAtapasvI satpuruSa hue haiM, aisA anya AcAryoM ne likhA hai| pratIta hotA hai ki pakSopavAsAdi ke dvArA prApta prakAza se prerita ho unhoMne likhA hai- 'maiM tujhe eka aisI mahattva kI bAta kahatA hU~ ki usase tu triloka kA svAmI bana jaayegaa| vaha kathana yogiyoM ke hI gocara hai| vaha bAta yaha hai ki tU 'akiMcanohaM' -maiM akiMcana huuN|' mere paramANumAtra bhI para padArtha nahIM haiM, aisA citavana kr| yahI paramAtmapada kA rahasya hai| Apa bhI usa akiMcanatva kI 1. akiMcanohamityA trailokyAdhipatirbhavaiH / yogigamya tava proktaM rahasyaM prmaatmnH||aatmaanushaasn, 110 // Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 cAritra cakravartI bhAvanA kara rahe haiM tathA zarIra ko AhArAdi denA baMda karane ke kAraNa pravRtti, dvArA bhI akiMcana rUpa ho rahe haiN|" mArdava pariNAma mahArAja bole-"ve bahuta bar3e AcArya ho gaye haiN| hama unake sAmane kyA cIja haiM ?" maiMne kahA-"mahArAja! Aja Apake upavAsa ke do saptAha ho rahe haiN| ApakI tapasyA aura AtmasthiratA dekhakara loga cakita haiN|" mahArAja bole-"hamane isa zarIra se saba prakAra ke siMha niSkrIr3ita Adi tapa kie| hamAre vajra-vRSabha-saMhanana nahIM hai, isase prAyopagamana rUpa zreSTha saMnyAsa ke sthAna meM hamane iMginI maraNarUpa saMnyAsa liyA hai| satraha prakAra ke maraNoM meM tIna prakAra ke maraNa (bhaktapratyAkhyAna, iMginI, prAyopagamana) zreSTha kahe gaye haiN|" pUrva ke mahAn AcAryoM kA ullekha karate hue mahArAjazrI ne kahA-"pahale ke bar3e-bar3e AcArya lagabhaga 15 varSa kI avasthA meM dIkSita hue the| ve pahale guru ke pAsa rahate the, pazcAt AcAryapada grahaNa karate the|" kSullaka dIkSA tA. 28 agasta san 1955, ravivAra ko AcArya mahArAja ke samakSa unakI sundara rIti se vaiyAvRtya tathA paricaryA karane vAle bra. bharamappA ko kSu. dIkSA kA samArambha huaa| bra. bharamappA ne sarva upasthita saMgha se kSamA maaNgii| saMgha ne unakI dIkSA kI bhAvanA kI anumodanA kii| AcArya mahArAja ne vItarAgatA ke bhAvoM meM nimagna rahate hue bhI bra. bharamappA para vizeSa karuNAvaza dIkSA samArambha meM upasthita rahane kI kRpA tathA apane mahAn sevaka bharamappA ke mastaka para dIkSA sambandhI bIjAkSaroM kA nyAsa kiyaa| dIkSA kI vidhi vidvAn tathA sahRdaya bhaTTAraka lakSmIsenajI, kolhApura dvArA sampanna huI thii| kucha samaya ke pazcAta bra. bharamappA ke hAtha meM picchi kamaNDalu aagye| mahArAja ne AzIrvAda dete hue unako 'siddhasAgara' yaha mahatvapUrNa nAma pradAna kiyaa| mahArAja kA AzIrvAda dIkSA samArambha ho gyaa| isake pazcAt dUsare dina sAyaMkAla ke samaya pUjyazrI ne kahA-"bharamA! tumane dIkSA lI hai| hamArA vizvAsa hai ki terI kugati nahIM hogii| ghabar3AnA mt| mithyAtvI sAdhu bhI tapasyA ke dvArA deva padavI ko prApta karate haiM, taba to tUne jinendra kathita vrata lie haiN| nizcaya hI terI sadgati hogii|" saMyama pAlanArtha mArmika preraNA mahArAja apane bhaktoM ko saMyama dhAraNArtha adhika preraNA dete rahate the| unake samIpa bahuta Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 366 varSoM se Ane-jAne vAle kucha zikSita aura sampanna bhaktoM ko vevratI banane ko kahA karate the, parantu una bhaktoM ke kAna para jUM taka nahIM reMgatI thii| mahArAja nirAza nahIM hote the| ve sAdhurAja eka dina kahane lage-"narmadA nadI ke patthara bahuta cikane ho jAte hai| pAnI meM nirantara rahate-rahate una para bhI jala Tikane lagatA hai, kintu tuma logoM ke mana meM hamArI bAta kyoM nahIM TikatI hai?" pazcAt mahArAja bole-"tuma vratI nahIM banate ho, nahIM bananA cAhate ho aura hama nirantara tumako yaha kahate rahate haiN| yathArtha meM tuma to bahuta acche ho| hama hI ajJAnI haiN|" isake bAda AcAryazrI kI karuNA prerita yaha vANI nikalI-"are! kyA dekhate ho| vrata pAloge, to svarga meM tuma hamAre sAthI rhoge| vahA~ bhI milate rheNge| hameM vahA~ sAthI caahie| dekho! abhI tumako itanA Agraha karate haiN| smaraNa rakho Age phira zAMtisAgara tumako kahane nahIM Ane vAlA hai| svarga meM jAkara vahA~ se videha meM pahu~ca sImaMdhara svAmI ke pratyakSa darzana kara skoge| unakI divyadhvani suna skoge| naMdIzvara Adi ke akRtrima jina bimboM kA darzana kara skoge| isase tumako samyaktva mila jaayegaa| vahA~ se videha meM utpanna hokara mokSa jA skoge| soco ! eka bAra phira soco|" mahArAja kI yaha mArmika vANI una logoM ke mana para asara kara gaI aura una logoM ne kaThina paristhiti hote hue bhI vrata pratimA dhAraNa kara lii| kuMthalagiri meM una bandhuoM se bheMTa huI thii| unhoMne apanI kathA sunAte hue saMyama dhAraNajanita zAMti aura saMtoSa ko vyakta kiyA thaa| Aja vratI hokara unakA nidhana ho gyaa| ve vAstava meM svargavAsI bana ge| gurudeva kA mahAn upakAra thaa| prAyazcita lo __ eka vyakti ne, jo adhika vRddha ho gae the, batAyA thA ki, mahArAja ne hameM vrata pratimA dI thI tathA kahA thA-"ghabar3AnA mt| vratoM ko nirdoSa pAlane kA pUrA-pUrA prayatna karate rhnaa| yadi doSa A jAve, to prAyazcita le liyA krnaa| doSa A jAne para mAha do mAha paryanta NamokAra mahAmaMtra kI vizeSa rUpa se cAra mAlA aura japa liyA krnaa|" janagauMDA pATIla ko dezanA kuMthalagiri meM mahArAja ke sva. choTe bhAI kumargauDA pATIla ke ciraMjIva zrI janagauMDA pATIla jayasiMgapura se saparivAra Ae the| AcArya mahArAja ke caraNoM ko unhoMne praNAma kiyaa| bAlyakAla meM janagauDA AcArya mahArAja kI goda meM khUba khela cuke the, jaba mahArAja zAMtisAgarajI sAtauMr3A pATIla the| usa samaya kA sneha dUsare prakAra kA thA, aba kA sneha vItarAgatA kI ora le jAne vAlA thaa| Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 cAritra cakravartI janauMr3A ko mahArAja ne kahA-"dekho! hamane yama samAdhi lI hai aura hama aba zIghra jAne vAle haiN| tumako bhI saMyama dhAraNA karanA caahie| isake sivAya jIva kA hita nahIM hotA hai|" janagaur3A ne kahA thA-"mahArAja, kyA karU~ ? jo AjJA ho, vaha karane ko taiyAra huuN|" digambara dIkSA kA saMkalpa mahArAja bole-"tumako hamArI hI taraha digambara dIkSA dhAraNa karanI caahie| isase adhika Ananda aura zAMti kA dUsarA mArga nahIM hai|" bhAvaliMgI zramaNa ko munitva sacamuca meM Ananda kA bhaNDAra lagatA hai| jinake mana meM samyajJAna tathA vairAgya kI jyoti nahIM jagatI hai, unako vaha pada bhayAvaha aura kaSTapUrNa pratIta hotA hai| iSTa bandhu ko dharma meM lagAnA subhASitakAra kahatA hai- jo tumhArA iSTa hai, use dharma ke sanmukha karo-'iSTaM dharmeNa yojyet|' isa niyamAnusAra AcAryazrI ne apane pUrva ke snehapAtra ko zreSTha kalyANa kI bAta kahI thii| janagauMr3A ke pitA kumagauMr3A para bhI mahArAja kA bar3A prema thaa| eka dina mahArAja ne mujhase kahA-"kumagauMDA kA asamaya meM maraNa ho gyaa| hama use brahmacarya pratimAmAtra de paaye| hamArA irAdA use bhI vardhamAnasAgara kI taraha muni banAne kA thaa| vardhamAnasAgara bhI pahale gRhasthI ke jAla meM thaa| jisa prakAra sunAra cA~dI ke tAra ko yaMtra meM se jora se khIMcatA hai, usI prakAra hamane use saMyama kI ora khIMcakara lagAyA hai|" isa dRSTi se mahArAja ne janagoMDA ko muni banane ko kahA thaa| janauMr3A ne kahA thA-"mahArAja! kucha varSoM kI sAdhanA ke pazcAt muni banane kI maiM pratijJA karatA huuN|" pazcAt mahArAja ne janagauMr3A kI strI lakSmIdevI ko bulAkara pUchA thA-"yadi yaha muni banatA hai to tumako koI Apatti to nahIM hai ?" . ___ vaha mahilA bolI-"mahArAja ! kala ke badale yadi ve Aja hI muni bananA cAheM, to merI ora se koI bhI roka-Toka nahIM hai|" yaha bAta sunakara una kSapakarAja ko bahuta zAMti milii| mahArAja ne usa bAI ko vrata pratimA dii| kSaNa bhara meM ve dampatti vratI zrAvaka bana ge| munipada kI paramparA kA dhyAna ___ mahArAja ne janagoMDA se eka bAta aura kahI thI-"tuma muni bana jAo, to apane putra ko bhI Age munipada dhAraNa karane ko kahanA na bhuulnaa| apane gharAne meM munipada dhAraNa karane kI paramparA barAbara calatI jAve, yaha dhyAna rkhnaa|" Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 sallekhanA isa varNana ko bA~cate samaya vAcaka ke hRdaya meM aisA hI lagegA, mAnoM vaha aise kAla meM pahu~ca gayA hai, jahA~ saMyama kI sudhAdhArA se samAja kA hRdaya dhulA karatA thaa| aura mahApuNyazAlI tIrthaMkara, cakravartI Adi zreSTha puruSoM kA sadbhAva thaa| karma kA vipAka vicitra hotA hai| zrIjanagoMDA pATIla kA san 1956 meM svargavAsa ho gyaa| ve mujhase kahate the ki zAstrAdhyayana hetu maiM morenA jAkara zIghra dIkSA lene kI taiyArI kara rahA huuN| mahArAja kI pratyeka ceSTA saMyama ko preraNA pradAna karatI thii| unake vinoda meM bhI AtmA ko prakAzadAyinI sAmagrI milA karatI thii| 28 agasta ko kSu. siddhAsagarajI kI dIkSA huI thii| navIna kSu. jI ne mahArAja ke caraNoM meM Akara praNAma kiyA aura mahArAja se kSamAyAcanA kii| mahArAja bole-"bharamA ! tumako taba kSamA kareMge, jaba tuma nirgrantha dIkSA loge|" vinoda meM saMyama kI preraNA aisI hI kalyANadAyinI madhura vArtA eka kolhApura ke bhakta kI hai| unakA nAma bAbUrAva mArle hai| sampanna hote hue saMyama pAlanA aura saMyamiyoM kI sevA-bhakti karanA unakA vrata hai| ve do pratimAdhArI the| vArasI se mahArAja kuMthalagiri ko Ate the| mahArAja kA kamaNDalu hAtha meM lekara gurudeva ke pIche-pIche calA karate the| eka bAra ve mahArAja kA kamaNDalu uThAne lage, to mahArAja ne kaha diyA-"tuma hamAre kamaNDalu ko hAtha mata lgaanaa| use mata utthaao|" ye zabda sunate hI mArle cakita hue| . __ mahArAja kahane lage-"yadi dIkSA lene kI pratijJA karane kA irAdA ho, to kamaNDalu lenA, nahIM to hama apanA kamaNDalu svayaM utthaaveNge|" ve bhAI vicAra meM par3a ge| mahArAja ke pavitra vyaktitva ne usa AtmA ke aMta: karaNa para prabhAva ddaalaa| ve bole-"mahArAja! kucha varSoM ke bAda avazyameva maiM kSullaka kI dIkSA luuNgaa| mahArAja ko santoSa huaa| kutarka kA samAdhAna yahA~ koI yaha kutarka kara sakatA hai, ki mahArAja kA aisA Agraha karanA acchA nahIM lgtaa| jinako saMyama yA vrata lenA hogA, ve svayaM leNge| aisI preraNA tathA Agraha ThIka nahIM hai| zAntabhAva se vicAra karane para vidita hogA ki sanmArga para calane ke hetu jIva ko preraNA denA Avazyaka hai| patana kI ora kisI ko upadeza kI jarUrata nahIM par3atI hai| jala kI dhArA svata: nIce kI ora jAtI hai, use U~cA uThAne ke lie aura Upara kI bhUmi para pahu~cAne ke lie vizeSa bala tathA zakti kI AvazyakatA par3A karatI hai| yahI hAla jIva Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 cAritra cakravartI kI pariNati kA hai| use UrdhvamukhI banAne ke lie satprayatna tathA udyoga atyanta Avazyaka hai| isa kAraNa ve sadA dharmopadeza diyA karate the| mArmika dRSTi eka bAta aura hai, mahArAja meM yaha vizeSatA thI ki AdamI kI sUrata dekhakara use pUrNatayA pahicAna jAte the| isa pravINatA ke kAraNa aMta:karaNa pAtra-apAtra kA pahale hI vicAra kara liyA karatA thaa| paMjAba prAnta ke eka zAstrIjI sunAte the-"maiM mahArAja ke pAsa gyaa| maiMne unase brahmacarya pratimA dene kI prArthanA kii| mujhe kaI dina taka lagAtAra unake pIche par3anA par3A, taba yogya muhUrta meM gurudeva ne mujhe ukta vrata dekara merA jIvana maMgalamaya bnaayaa|" maiMne bhI dekhA ki mahArAja vyakti kI zakti, avasthA, pAtratA Adi kA bhalI prakAra pUrNa vicAra karake hI vratAdi dete the| eka samaya eka vyakti bar3A vrata mA~ga rahA thA, kintu mahArAja ne use choTA vrata diyaa| maiMne kahA-"mahArAja ! Apane aisA kyoM kiyA ? usake bhAva U~ce the, to Apako icchAnusAra bar3A vrata denA thaa|" jIva kA kalyANa lakSya ho mahArAja bole-"usakIantaraga sthiti ko hama jAnate haiN| vaha bar3e vrata kA nirvAha nahIM kara skegaa| jabaradastI vrata lekara usako bhaMga kregaa| isase usakI AtmA kA ahita ho jaaygaa| hameM aisA kAma karanA hai, jisase usa jIva kI bhalAI tathA utkarSa ho|" isa kathana para hamAre pUjya sAdhuoM ko vizeSa dhyAna denA sva tathA para kA hitakArI rhegaa| saptama pratimA dhAraNa ukta bAbUrAvajI mArle ne mahArAja kA kamaNDalu uThA liyA, taba mahArAja bole"dekho! kSaNa bhara kA bharosA nahIM hai| kala kyA ho jAyagA yaha kauna jAnatA hai| tuma Age dIkSA loge, yaha ThIka hai kintu batAo! abhI kyA lete ho|" ukta vyakti kI acchI honahAra hone se usane kaha diyA-"mahArAja, maiM saptama pratimA letA huuN|" ___ mahArAja ne khaa-"acchaa"| unhoMne mahArAja ke caraNoM ko praNAma kiyaa| mahArAja ne picchi sirapara rakhakara apanA pavitra AzIrvAda diyaa| choTe-se vinoda kA itanA madhura pavitra paripAka huaa| eka vyakti dhana-vaibhava ke hote hue bhI gurudeva ke prasAda se brahmavatI ho gyaa| ojapUrNa vANI mahArAja kI vANI meM bar3A bala thaa| saMyama ko dhAraNa na karane vAlA bhI hRdaya se saMyama kA bhakta bana jAtA thA aura usake mana meM bhI saMyama ke prati hArdika mamatA aura pragAr3ha www Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 370 anurAga jAgRta ho jAtA tA / atyanta paricita bra. baMDU ko mahArAja kahate the- "are ! tU sanyAsI ho jA / mare sAdhu kA kalevara aura prANadhArI gRhastha samAna haiN| itanA hI nahIM, sAdhu kA mRtadeha jo kAma karatA hai, vaha gRhastha bhI nahIM karatA hai| mere pIche tujhe koI aura kahane ko Ane vAlA nahIM hai| pIchI dhAraNa kara mro| aise hI mata maranA / AtmakalyANa karane ke kArya meM ruko mt| merA beTA hai, bhAI hai, dhana hai, Adi kI bAta mata soco| " anubhUtipUrNa kathana mahArAja kI yaha vANI bahuta gaharI anubhUti ko pradarzita karatI hai - "are ! nirdayI hokara ghara chor3anA par3atA hai| nirdaya hue binA ghara nahIM chUTatA hai| mere pIche ghara meM sampatti rahegI yA nahIM rahegI, yaha khyAla bhI mata kro| ghara ke vyaktiyoM kA puNya hogA, to rhegii| puNya nahIM hogA, to sampatti nahIM rhegii| lakSmI puNya kI dAsI hai| " bhI svabhAva vAloM ke prati upekSA unake ye vAkya bhI satya haiM- "jo vrata lene vAle nahIM haiM, unako hama nahIM kahate haiN| isameM hamArA dhana vyartha meM jAtA hai| aisoM se hama nahIM bolte|" vratI kI vIra se tulanA karate hue pUjyazrI kahate the - " Darapoka AdamI, hariNa aura gA~va kI cir3iyA apanA sthAna chor3akara bAhara nahIM jAte haiM / vIra vyakti apanA sthAna chor3akara bAhara jAtA hai|" vAhana meM baiThanevAle sAdhuoM ko izArA satar banakara bhI relagAr3I Adi kA moha nahIM chor3ate the, unake bAre meM vinodapUrNa bhASA meM AcArya mahArAja kahate the- "hama to daridra sAdhu haiN| hameM paidala gamana kie sivAya sAdhya nahIM hai| isake sivAya gatyaMtara nahIM hai| rela meM jAne vAloM ko to vidyA siddha hai / ve kSaNa bhara meM yahA~ se vahA~ cale jAte haiN| anya dharma ke sAdhu bhI to rela meM nahIM baiThate aura paidala calate haiM kintu yahA~ ke sAdhu vAhana kA upayoga karate haiM, unako kyA kahanA ?" lokottara manobhAva aura vairAgya AcAryazrI kA hRdaya lokottara thA / unakI mudrA kSaNabhara meM bhI gambhIra bana jAtI thii| unakI pariNati meM vikAra nahIM rahatA thaa| eka samaya muniM vardhamAna svAmI ne mahArAja ke pAsa apanI prArthanA bhijavAyI - "mahArAja ! maiM to bAnabe varSa se adhika kA ho gyaa| Apake darzanoM kI bar3I icchA hai| kyA karU~ ?" isa para mahArAja ne kahA- "hamArA vardhamAnasAgara kA kyA sambandha ? gRhasthAvasthA meM vaha hamArA bar3A bhAI rahA hai, so isameM kyA ? hama to saba kucha tyAga kara cuke haiN| paMca parAvartana rUpa saMsAra anAdikAla se ghUme haiN| usameM sabhI jIva hamAre bhAI-bandhu raha cuke haiN| aisI sthiti meM kisa-kisa ko bhAI, bahina, mAtA, pitA maannaa| hamako to sabhI jIva Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 cAritra cakravartI samAna haiN| hama kisI meM bhI bheda nahIM dekhate haiM / aisI sthiti meM vardhamAnasAgara bAra-bAra hameM kyoM darzana ke liye kahatA hai / ' usa vyakti ne buddhimattApUrvaka kahA - "mahArAja ! ve Apake darzana apane bhAI ke rUpa meM nahIM karanA cAhate haiM / Apane unheM dIkSA dI hai, ataH ve apane guru kA darzana karanA cAhate haiM / ' "" mahArAja bole- "yadi aisI bAta hai, to vahA~ se hI smaraNa kara liyA kare / yahA~ Ane kI kyA jarUrata hai ?" kitanI moharahita, vItarAgapUrvaka pariNati AcAryazrI kI thii| vicAravAn vyakti Azcarya meM par3e binA na rhegaa| jahA~ anya tyAgI laukika sambandhoM aura pUrva samparkoM kA vicAra kara mohI bana jAte haiN| vahA~ AcAryazrI apane sage jyeSTha bhAI ke prati bhI Adarza vItarAgatA kA rakSaNa karate the / vAstava meM ve pavitra sAdhu the / unakI sAdhutva kI kalpanA prArambha se hI ujjvala thI / unameM hIna saMskAra, hIna pravRttiyoM kA leza bhI na thA / ve adbhuta manasvI munIzvara the / saMyamavirodhI bhI unako dekha prabhAvita hotA thA / dAtAra ko cetAvanI san 1925 kI bAta hai| usa samaya pUjyazrI nasalApura meM virAjamAna the / muni sAgarajI usa samaya gRhastha the| unake hRdaya meM satya, zraddhA aura sadguru ke prati nirmala bhakti kA bhAva nahIM utpanna huA thaa| zrI nemaNNA ne mahArAja se pUchA thA - "sAdhu kisako kahate haiM ?" mahArAja ne kahA thA- "jinake pAsa parigraha na ho, kaSAya na ho, duniyA kI jhaMjhaTeM na hoM, jo svAdhyAya - dhyAna meM lIna rahatA ho, use sAdhu kahate haiN|" dhana ke lAlacI sAdhuoM kA varNana karate hue mahArAja ne kahA thA- "aise bhI sAdhu bahuta hote the, jo paisA rakhate the / kamaNDalu meM paise DalavAte the| aise sAdhu ko paisA dene vAlA pahale durgati ko jAtA hai| tuma paisA dekara ke pahale svayaM kyoM durgati ko jAte ho ?" isase AcAryazrI kI sphaTika sadRza vizuddha dRSTi spaSTa hotI hai| koI gRhastha sAdhu ke hitazatru kintu bhaktarUpadhArI banakara unako rAgAdivardhaka sAmagrI dete haiN| isa dharmaviruddha kArya se aise dAtAra kugati meM jAte haiN| gaMbhIra samAdhAna kuMthalagiri Ate samaya mArga meM mahArAja se eka sundara prazna pUchA gayA thA, "mahArAja ! sukumAla muni kA zarIra jaba zrRMgAlI khA rahI tI, taba unako kaSTa hotA thA yA nahIM ?" mahArAja bole, " dhyAna kI nimagnatA meM bAhara kI sthiti kA patA nahIM calatA hai| jaba Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 372 maiM dhyAna karane bailUMgA, taba tuma cAkU se merI a~gulI Adi kATa karake dekhoge to usa samaya mujhe patA nahIM clegaa|" AgamAnusArI AcaraNa prazna-"mahArAja! Apa to mahAn sAdhu haiN| Apake samakSa rahane se sabhI sAdhuoM kA nirvAha hotA rahA hai, Apake pazcAt sAdhuoM kA kaise nirvAha hogA? uttara-"jaisA Agama meM kahA gayA hai, usake anusAra jo bhI sAdhu calegA, usakI rakSA dharma ke dvArA hogii| dharmArAdhaka kI vipatti dharma ke prabhAvavaza niyama se dUra hotI hai|" isa vasudhAtala para pAe jAne vAlI unakI AtmA lokottara thI, yaha bAta zatrubhAva dhAraNa karane vAlA durjanoM kA ziromaNi bhI svIkAra kregaa| unakI AtmA bhedavijJAna kI divya jyoti se prakAzita thii| zarIra ke prati Asakti yA moha kyA kahalAtA hai, yaha bAta unameM tanika bhI nahIM thii| unakI tattvajJAnI sadRza ceSTAe~ munipada svIkAra karane ke pUrva se hI thiiN| ghara meM nivAsa karate hue ve sarovara meM vidyamAna saroja sadRza anAsakta the| aba to ye sarvaparigraha tyAgI mahAmuni the| unakI mahimA vANI ke agocara thii| pUrvabhavoM ke saMskAra sallekhanA ke tIsare saptAha meM una gurudeva ne mujhase kahA thA- "hama apane ghara meM pAhune (mehamAna) sadRza rahate the| hamArA prArambha se hI kisI ke prati moha-bhAva nahIM thaa|" / yaha nispRhatA unakI janma-janmAntara kI dena thii| isI se to unhoMne kaI bAra kahA thA-"hama pUrvabhavoM meM munipada dhAraNa kara cuke haiM, aisA hameM lagatA hai|" sallekhanA ke samaya bhI una sAdhurAja kI vANI se puna: usI kathana kA prasaMgavaza samarthana huaa| aisI pUjyatama evaM atyanta vizuddha AtmA kI sAdhutva kI sthiti meM anta:karaNa vRtti kI uccatA kA mUlya bahirAtmA vRtti meM nimagna loga kyA A~ka sakate hai ? ratnatraya samalaMkRta AtmA kI mahattA ko viSayAndha tathA hiye kI A~khoM se hIna' AdamI jAna nahIM sakatA hai| janmAndha sUrya ke divya prakAza ke saundarya kA varNana nahIM kara sakatA hai| phira bhI AcAryazrI ke jIvana kI bAharI bAtoM se unakI zreSThatA adhama se adhama vyakti svIkAra kie binA nahIM raha sakatA / sallekhanA ke lie mAnasika taiyArI yama sallekhanA lene ke do mAhapUrva se hI unake mana meM zarIra ke prati gaharI virakti kA bhAva pravardhamAna ho rahA thaa| isakA spaSTa patA isa ghaTanA se hotA hai| kuMthalagiri Ate samaya eka gurubhakta ne mahArAja kI pITha meM dAda roga ko dekhaa| usa roga se unakI pITha aura kamara kA bhAga vizeSa vyApta thaa| Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 cAritra cakravartI dAda kI davA bhakta ne kahA-"mahArAja ! isa dAda kI davAI kyoM nahIM karate ? davA lagAne se yaha zIghra dUra ho jaaygii|" __ mahArAja bole-"are ! isameM bahuta davAI lagAI gii| tejAba taka lagAyA gayA; kintu yaha bImArI hamArA piNDa nahIM chor3atI hai| hamAre pAsa eka davAI hai, use lagAyeMge to yaha roga naSTa ho jAyagA aura zarIra rogamukta ho jaaygaa| bhakta bolA-"abhI davA kyoM nahIM lagAte ? Age lagAveMge, aisA kyoM kahate haiM ? batAIye, kauna davA hai ? maiM lagA duuNgaa|" mahArAja bole-"are ! vaha davA tU nahIM jaantaa| maiM use do mAha meM lagAkara isa zarIra ko pUrA ThIka kara duuNgaa|" zarIra meM gaharI virakti isake anantara mahArAja kI mudrA gambhIra ho gaI aura ve kahane lage-"yaha zarIra hameM bahuta dinoM se khUba taMga karane lagA hai| pahale dA~to ne takarAra kI jhagar3A kiyaa| ve saba cale ge| isake bAda A~kha ne gar3abar3a zuru kii| dhIre-dhIre eka A~kha kI jyoti manda ho gii| bAda meM dUsarI bhI jAne ko taiyAra ho rahI hai| dekho! hamane jIvana meM kisI kI gulAmI nahIM kii| phira bhI isa A~kha kI khUba davA kii| subaha-zAma davA lagAte rhe| davA lagAte-lagAte hama thaka ge| aba zarIra kI hamako phikara nahIM hai| thor3e dina meM samAdhi dhAraNa kara isa zarIra ko chor3akara navIna niroga aura svaccha zarIra dhAraNa kareMge, taba kamara kI dAda vagairaha apane Apa dUra bhAga jaaygii|" _ AcAryazrI kI isa vANI meM unakI yama-sallekhanA ke bIja aMkurita pAe jAte the| gurudeva kI vANI sunakara becArA bhakta cupa ho gyaa| mahArAja kI anAsakti adbhuta thii| zarIra meM bheda-buddhi eka bAra unhoMne mujhase san 1946 meM kavalAnA meM pUchA thA-"kyoM paMDitajI! cUlheM meM Aga jalane se tumheM kaSTa hotA yA nahIM ? maiMne kahA-"mahArAja! usase hameM kyA bAdhA hogii| hama to cUlhe se pRthak haiN|" mahArAja bole-"isI prakAra hamAre zarIra meM roga Adi hone para bhI hameM koI bAdhA nahIM hotI hai" yathArtha meM ve pahile ghara meM pAhune sadRza rahate the aura ahiMsA mahAvratI nirgrantharAja banane para to ve isa zarIra ke bhItara hI pAhune sadRza ho gaye the| jaba deha apanA nahIM hai, usakA guNa, dharma AtmA se pRthak hai taba deha ke anukUla yA viparIta pariNamana hone para samyagjJAnI satpuruSa kyoM rAga yA dveSa dhAraNa karegA? yaha tattva bauddhika stara (Intellec Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 374 tual level) para to pratyeka vicAraka ke citta meM ja~ca jAtA hai, kintu anubhUti kI dRSTi se jaba taka saccA samyagdarzana anta:karaNa meM AvirbhUta nahIM hotA hai, aura cAritramoha, mada nahIM hotA hai, taba taka isa jIva kI pravRtti nahIM hotI hai| zAstra meM isa kalikAla meM samyaktva kI saMkhyA do cAra kahI hai| yaha kathana aisI AtmAoM ko lakSya karake hI kahA hai| samyaktva kI bAteM karane vAle hajAroM mila jaaeNge| bAteM banAne meM kyA kucha lagatA hai ? sallekhanA kA nizcaya sallekhanA karane kA nizcaya unhoMne gajapaMthA meM hI san 1951 meM kiyA thA; kintu yama-sallekhanA ko kAryarUpatA kuMthalagiri meM prApta huI thI / mahArAja ne san 1952 meM bArAmatI cAturmAsa ke samaya paryUSaNa meM mujhase kahA thA ki- "hamane gajapaMthA meM dvAdazavarSa vAlI sallekhanA kA utkRSTa niyama le liyA hai| abhI taka hamane yaha bAta jAhira nahIM kI thii| tumase kaha rahe haiN| ise tuma dUsaroM se bhI kahanA cAho, to kaha sakate ho / " isake bAda se mahArAja kI saMyama sAdhanA, upavAsAdi bar3e ugra rUpa se ho cale the / kuMthalagiri cAturmAsa san 1953 meM arthAt sallekhanA se do varSa pUrva kuMthalagiri meM unakA cAturmAsa thA, taba unake upavAsa bRhat rUpa meM cala rahe the| maiM vratoM meM pahu~cA, to kyA dekhatA hU~ ki paMcamI se mahArAja ne pA~ca dina kA mauna aura paMca upavAsa kA niyama kara liyA hai| maiMne mahArAja se kahA - " Apake caraNoM meM lAbha lene kI lAlasA se bhArata ke bar3e-bar3e sthAnoM ke nimaMtraNa ko chor3akara ApakI sevA meM sadA kI bhA~ti AyA hU~ / ApakA mauna dekhakara meM cakita - sA ho gayA / kama-se-kama dharmazAstra kI carcA ke lie to mauna kA bandhana na ho| " pA~ca dina pazcAt mahArAja ne AhAra kiyA aura puna: pA~ca upavAsa kI pratijJA kara lI; kintu isa samaya unhoMne mauna nahIM liyaa| mahArAja bole- "hamane socA, paMDita, itanI dUra se hamAre pAsa AyA hai| tumhArA khyAla karake hamane mauna nahIM liyA / " maiMne unake pAvana caraNoM ko praNAma kiyA aura kahA - "mahArAja ! Apane bar3I dayA kii| isase zeSa vrata ke kAla meM Apake amUlya anubhavoM kA lAbha sabako mila skegaa|" mahArAja ne apanI tapasyA kA kAraNa samAdhimaraNa kI taiyArI batAyA thaa| isake pazcAt maiMne 'bhagavatI ArAdhanA' graMtha ko dhyAnapUrvaka par3hA, taba jJAta huA, ki AcArya mahArAja kI naisargika pravRtti pUrNatayA zAstrasaMgata rahI thii| unakI carcA ko dekhakara zAstra kaThina praznoM kA samAdhAna prApta hotA thA / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 cAritra cakravartI munipada ke lie Adarza ___ mahApurANa meM samrATa bharata ke viSaya meM kathita jinasena svAmI kI eka bAta isa prasaMga meM ullekhanIya hai| bharatezvara kA caritra tathA usa mahApuruSa kI zarIra-racanA Adi ko vividha zAstrapAraMgata loga pratyakSa dekhakara apanA-apanA saMzaya dUra kiyA karate the: bharatezvara mUrtimAna Ayurveda zAstra ke samAna dikhate the-"AyurvedonumUrtimAn'(mahApurANa, 41-145) aura bhI kahA hai (mahApurANa, 41-150) : anyeSvapi kalA-zAstra-saMgraheSu kRtaagmaaH| tamevAdarzamAlokya saMzayAMzAd vyrNsissuH|| zAstrajJa loga pUrvokta zAstroM ke sivAya anya kalAzAstroM ke saMgraha meM bharatezvara ko hI darpaNa samAna dekhakara saMzaya vimukta hote the| bharatarAja kA svayaM kA jIvana kalAvetAoM ke lie Adarzavat thaa| isI prakAra yaha kathana ucita hai ki muni dharma ke zAstroM ko par3hate samaya AcArya mahArAja kI pravRtti kA vicAra karate hI zaMkA dUra ho jAtI thii| mahArAja kI pratyeka ceSTA zAstra ke viruddha nahIM thii| ve Agama rUpI netra se dekhakara pravRtti karate the| kundakunda svAmI ne pravacanasAra, gAthA 234 meM kahA hai : sAdhuoM ke netra Agama haiM, jIvoM ke cakSu netra haiM, devoM ke cakSu avadhijJAna hai, siddha sarvata: cakSu haiN| nyAyapakSa grahaNa aisI puNya jIvanI hote hue bhI dUsare vyakti kI yuktipUrNa bAta to svIkAra karane meM ve saMkoca nahIM karate the| mahattA isa bAta meM nahIM hai ki yadi mukha se ayogya bAta nikala gaI ho, to usako hI ThIka siddha karane meM apane pAMDitya kA pradarzana kiyA jaay| ve Atmazodhaka mahAtmA the| bhrAnta vicAra kinhIM-kinhIM kI yahI dhAraNA rahatI hai ki mukha se jo bhI bAta nikala jAya, use hI ThIka siddha karane meM pAMDitya kI pratiSThA hai| eka samaya mahArASTra ke eka bar3e nagara meM mahArAja virAjamAna the| maiM paryuSaNaparva meM vahA~ tattvArthasUtra para vivecana karatA thaa| zAstra kI eka zaMkA kA ThIka samAdhAna mere dhyAna meM nahIM aayaa| maiMne kahA-"isa viSaya meM maiM abhI kucha nahIM kaha sakatA, pIche zAstra dekhakara kucha kaha skuuNgaa|" mere isa vyavahAra ko dekha zAstra ke samApta hone para eka vRddha zAstrIjI bahuta aprasanna Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 376 hue aura kahane lage- "paMDitAI kI rakSA ke lie tumheM kucha bhI uttara dekara usakA samarthana karanA cAhie thA / " maiMne namratA se kahA- "paMDitajI ! mujhameM aisI paMr3itAI isalie nahIM hai ki maiM yathArtha meM Apa logoM ke samAna paMDita nahIM hU~, maiMne aMgrejI par3hakara vakAlata bhI pAsa kI hai| AcArya mahArAja ne kahA thA- anyAya pakSa kA poSaNa pAMDitya kA dUSaNa hai, bhUSaNa nahIM / " vicArapUrNa pravRtti " AcArya mahArAja kA kavalAnA meM dUsarI bAra cAturmAsa ho rahA thA / anna parityAga ke kAraNa unakA zarIra bahuta azakta ho gayA thaa| usa samaya unakI dehasthiti ciMtAprada hotI jA rahI thii| eka dina mahArAja AhAra ke lie nahIM nikala rahe the| maiM unake caraNoM meM phuNcaa| mahArAja bole- "Aja hamArA irAdA AhAra lene kA nahIM ho rahA hai / ' maiMne prArthanA kI- "mahArAja ! aisA na kiijie| zarIra kamajora hai / caryA ko avazya nikaliye / yadi zarIra ko thor3A jala bhI mila jAyagA, to ThIka rhegaa| yaha zarIra ratnatraya sAdhana meM sahAyatA detA hai, isalie isake rakSaNa kA ucita dhyAna Avazyaka hai|" mere Agraha karane para mahArAja ne vicAra badala diyA aura kSaNa bhara meM ve caryA ko nikala gaye the / kundakunda svAmI ne rayaNasAra meM kahA hai : bahudukkhabhAyaNaM kammakAraNaM viSNamaghaNo deho taM dehaM dhammANuTThANakAraNaM cedi posae bhikkha // / 116 // artha : zarIra aneka duHkhoM kA bhaNDAra hai| karmabaMdha kA kAraNa hai, AtmA se bhinna hai / usa zarIra kA sAdhu dharmAnuSThAna kA nimitta kAraNa hone se ise AhAragrahaNa dvArA poSaNa pradAna karate haiN| isa Aga ke prakAza meM kSINa zarIra AcArya mahArAja kA AhAra hetu jAnA pUrNatayA upayukta thaa| saMzodhana meM tatpara maiMne dekhA hai ki viruddha pakSa kI yuktiyukta bAta ko ve prasannatA pUrvaka svIkAra karate rhe| unake mukha se maiMne bahuta bAra yaha sunA thA - "yadi bAlaka bhI hameM hamArI bhUla batAyegA, to hama bhUla ko svIkAra kara leNge|" mAtA satyavatI se prasUta sAdhurAja kI aisI pravRtti pUrNatayA svAbhAvika tathA ucita bhI thI / unakI guNagrahitA kA sundara udAharaNa hai / eka choTI bAlikA gurudeva ke darzana hetu AI thii| usase pUchA gayA- "beTI ! tU kisakI ?" Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 cAritra cakravartI vaha cupa rhii| taba pUchA, tU kAya AI cI Ahesa (tU kyA mAtA kI hai)?' usane khaa-"nhiiN|" phira kahA-"bApAcI (kyA pitA kI hai)?" usane phira nahIM khaa| phira pUchA-"kisakI hai ?" usane kahA, "mI mAjhI (maiM apanI huuN|)" yaha sunate hI AcAryazrI bahuta Anandita ho bole-"isa beTI ne mujhe samayasAra sikhaayaa| vAstava meM yaha jIva dUsare kA nahIM hai, yaha svayaM apanA hai|" isake pazcAt gurudeva kI icchAnusAra usa bAlikA ko ucita puraskAra diyA gayA thaa| mahattvapUrNa vArtAlApa sattAIsaveM upavAsa ke dina bhaTTAraka lakSmIsena svAmI, kolhApura saMsthAna ne AcArya mahArAja se pUchA-"mahArAja ! zAnti to hai ?" mahArAja-"pUrNa zAMti hai, zarIra meM bhI zAnti hai|" bhaTTAraka-"Apa puNyavAn haiN| Apake puNya-prabhAva se hI zAMti hai|" mahArAja-"bAbA ! hamArA puNya nahIM hai| bhagavAn dezabhUSaNa kulabhUSaNa ke prabhAva se aisA hai|" aisI pavitra zraddhA gurudeva kI thii| dAnavIra zrI bhUmakara bArasI - kuMthalagiri meM Ane vAle hajAroM bhAI aise the, jo akele Ate the| unake bhojana kA prabandha karane kI udAratA bArasI ke udArahRdaya vivekI tathA dAnazUra seTha bAlacaMda lAlacaMda bhUmakara ne kI thii| zrI bhUmakara kI dAnazIlatA sacamuca meM apUrva thii| zreSTha sAdhurAja zAMtisAgara mahArAja kI sallekhanA alaukika thii| una gurudeva ke darzanArtha hajAroM bhAI Ate-jAte the| zrI bhUmakara ne yaha sUcanA kara dI thI ki jina bhAI kA prabandha na ho, ve saba hamAre khAsa bhojanAlaya meM padhArakara bhojana kreN| yaha buddhimattApUrNa dAnazIlatA sarAhanIya hai| yaha sAmayika vivekapUrNa dAna avivekapUrNa vipula, lokaprazaMsita dAna kI apekSA bahuta U~cA aura zreyonubaMdhI kArya thaa| dravyoM ke pramANa para dAna kI uccatA nirbhara nahIM rahatI hai| Aja to saMghapati ke dAna kA gauravapUrvaka smaraNa kiyA jAtA hai usakA kAraNa usake dvArA sampanna hone vAlA zreSTha kArya thaa| zrI bhUmakara ne bahuta hI samayocita tathA Adarza kArya kiyA thaa| isa sambandha kI carcA bhaTTAraka jinasena svAmI ne AcArya mahArAja se kI, taba mahArAja bole-"bahuta puNya kA kAma kiyA hai| annadAna se jIva sukhI hotA hai|" Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA pUjyapAda svAmI ne upAsakAcAra zAstra meM kahA hai - jJAnavAn jJAnadAnena nirbhayo'bhayadAnataH / annadAnAt sukhI nityaM, nirvAdhirbheSajAdbhavet // Atmahita meM sarvadA sajaga 378 maiMne sallekhanA ke bIsaveM dina suyoga pAkara kahA- "mahArAja ! samaMtabhadra svAmI ne svayaMbhUstrota meM eka bar3I sundara bAta kahI hai| zItalanAtha bhagavAn kI stuti meM ve kahate haiM ki- bhagavan ! jagat ke prANI apanI AjIvikA tathA sukhopabhoga ke yogya sAmagrI kA arjana karane meM dina vyatIta karake rAta ko zrAnta ho so jAte haiM, kintu Apa dina-rAta pramAda kA tyAga kara Atmahita ke vizuddha patha meM sajaga rahate haiN| isI prakAra Apa bhI caubIsoM ghaMTe AtmakalyANa meM nimagna rahate haiM / dhanya hai ApakA jIvana aura ApakI AtmasAdhanA / " apane viSaya meM mahArAja bole-"hamArA zarIra bahuta calane vAlA thA / A~kha ne gar3abar3I kara dii| saMyama nirdoSa pAlane meM vighna dekhakara hameM samAdhi dhAraNa karanI pdd'ii| " itane meM eka bhAI ne kaha diyA- "mahArAja ! Apa to tIrthaMkara hoNge|" mahArAja bole- "tIrthaMkara hoM yA kevalI hoM kucha bhI hoN| mokSa milegA, to ThIka hai / " kucha kSaNa ke pazcAt gurudeva bole- "hameM usakI bhI lAlasA nahIM hai / " kucha pramAdI akarmaNya bana dharmatIrthaMkara banane kA svapna dekhate haiM / AcAryazrI parama puruSArthI banakara jIvana - zodhana karate hue mokSa puruSArtha ke lie udyogazIla rahate the / mahArAja kA zarIra maiMne kahA- "mahArAja ! ApakA yaha zarIra hamArI dRSTi se kalyANadAyI tathA mamatva kI vastu to hai hI, yaha Apake lie bhI upekSA kA pAtra nahIM hai| yaha ratnatraya kA sAdhaka zarIra jaba taka rahegA, taba taka ApakA mahAvratI kA jIvana hai| Apa chaThaveM, sAtaveM guNasthAna kA Ananda lete rheNge| ise chor3ane meM zIghratA kI, to ApakI bhI hAni hai| Apako avirata nAma kA caturtha guNasthAna prApta hogaa| ataH Apako jala grahaNa nahIM chor3anA cAhie / " mahArAja - "hamane jala kA tyAga kahA~ kiyA hai ?" maiMne kahA- " Apane 4 dina se jala lenA baMda kara diyA hai| isase saba loga ciMtAmagna ho gae haiN| Age jala lene kI hamArI prArthanA para avazya dhyAna dIjiye / " jala parityAga kA hetu hamArA tarka to mahArAja ko anukula lagA, kintu aba jala lenA sAmAnya bAta Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 cAritra cakravartI nahIM thii| mahArAja kI kriyAe~ anta taka Agama ke anusAra hI rahI haiN| koI soca sakatA hai ki ve baiThe-baiThe kuTI ke bhItara jala le sakate the, kintu aisI bAta sAdhuoM ke ziromaNi zAMtisAgara mahArAja ke viSaya meM nahIM socanA caahie| Darakara yA ghabar3Akara jinendra kI vANI ke viruddha pravRtti karanA unake jIvana meM to kyA svapna meM bhI nahIM pAyA gayA / grahaNa karane ke lie ve usI prakAra zarIra zuddhi karane jAte the, jaise samAdhi ke pUrva meM jAyA karate the / ve pUrvavat hI navadhA bhakti hone ke bAda khar3e-khar3e aMjuli meM uSNa jala lete the| zarIra itanA azakta ho gayA thA ki kama se kama dasa miniTa paryanta zArIrika zrama ke pazcAt zuddha jala kI do-cAra a~juliyA~ lenA asaMbhava ho gayA thaa| jala lene meM unakI jitanI zakti kA vyaya hotA thA, usakA bahuta alpa aMza jalagrahaNa dvArA unako prApta hotA thaa| ina aneka bAtoM ko socakara una vivekamUrti muninAtha ne Age jala nahIM liyaa| saMgha bhakta ziromaNi seTha geMdanamalajI ne san 1971 ke hamAre baMbaI meM paryUSaNa ke samaya uparokta bAta kA samarthana kiyaa| tejapuJja zarIra unakA zarIra Atmateja kA adbhuta puJja dikhatA thA / 30 se bhI adhika upavAsa hone para dekhane vAloM ko aisA lagatA thA, mAno mahArAja ne 5-10 hI upavAsa kiye ho / unake darzana se jar3avAdI mAnava ke mana meM Atmabala kI pratiSThA aMkita hue binA nahIM rahatI thI / dezabhUSaNa - kulabhUSaNa bhagavAn ke abhiSeka kA jaba unhoMne aMtima bAra darzana kiyA thA, usa dina zubhodaya se mahArAja ke ThIka pIche mujhe khar3e hone kA saubhAgya milA thA / maiM mahArAja ke sampUrNa zarIra ko dhyAna se dekha rahA thA / unake zarIra ke teja kI dUsaroM ke zarIra se tulanA karatA thA / taba unakI deha vizeSa dIptiyukta lagatI thI / mukha maNDala para to Atmateja kI aisI hI AbhA dikhatI thI, jisa prakAra sUryodaya ke pUrva prAcI dizA meM vizeSa prakAza dikhatA hai / unake hAtha, paira, vakSa:sthala usa laMbe upavAsa ke anurUpa kSINa nahIM lagate the, phira bhI do mAha se mahAn tapasyA ke kAraNa kSINatAyukta zarIra aura usa para yaha mahAn sallekhanA kA bhAra, ye taba adbhuta sAmagrI kA vicAra, Atma-zakti aura usa teja ko spaSTa karate the / abhiSeka darzana maiMne dekhA, ki mahArAja ekAgracitta ho jinendra bhagavAna kI chavi ko hI dekhate the| idhara-udhara unakI nigAha nahIM par3atI thI / mukha se thake mA~de- vyakti ke samAna zabda nahIM nikalatA thA / tattvadRSTi se vicAra kiyA jAya, to kahanA hogA ki zarIra to poSaka Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 sallekhanA sAmagrI ke abhAva meM zakti tathA sAmarthyarahita ho cukA thA, kintu anantazaktipuJja AtmA kI sahAyatA usa zarIra ko milatI thI, isase hI vaha TikA huA thaa| aura Atmadeva kI ArAdhanA meM sahAyatA karatA thaa| sallekhanA ke 30 veM upavAsa ke lagabhaga mahArAja ne maMdira jAkara bhagavAn ke darzana kara abhiSeka dekhaa| antima kSaNa ke pUrva meM jinendra deva ke paMcAmRta abhiSeka ke gaMdhodaka ko bhaktipUrvaka grahaNa kiyaa| isase yaha spaSTa ho jAtA hai, ki una AgamaprANa sAdhurAja kI dRSTi meM paMcAmRta abhiSeka kA avarNanIya mUlya thaa| idhara zreSTha samAdhi dhAraNarUpa nizcaya dRSTi aura idhara jinendra bhakti Adi rUpa vyavahAra dRSTi dvArA AcArya mahArAja kI jIvanI anekAMta bhAva ko ghoSita karatI thii| kinhIM ne yaha dhAraNA banA lI hai ki jinendra kA abhiSeka jaina saMskRti ke pratikUla hai| unheM Agama ko dekhanA caahie| trilokasAra meM likhA hai ki svarga meM janmadhAraNa karane ke uparAnta samyaktvI deva jinendra bhagavAn kA abhiSeka aura pUjA karate haiM-'jiNAbhiseyaM pUjaM kuvvatiM saddiTThI' (552) / aisI Agama kI dezanA ke viruddha pracAra karake samAja kA ahita karate hue una zAstriyoM ko saMkoca nahIM hotA / tiloyapaNNatti meM bhI abhiSeka kA kathana hai ki naMdIzvara dvIpa meM jAkara devendra mahAn vibhUti ke sAtha suvarNakalazoM se bhare sugandhita nirmala jalase bhagavAn kA abhiSeka karate haiM (5-104) / bhagavAn bAhubalI kA mahAbhiSeka bhI smaraNa yogya hai| kSatracUr3AmaNi meM likhA hai ki jIvaMdhara svAmI ne rAjapurI ke jinAlaya meM abhiSeka hetu gamana kiyA thA (10-41) / uparokta kathana ke sivAya maharSi pUjyapAda Adi ke graMthoM meM kSIrAdi se bhI abhiSeka kA varNana AtA hai| Agama prANa vyakti ko zAstrAnusAra AcaraNa karanA caahie| yadi abhiSeka Agama viruddha hotA, to AcArya mahArAja sallekhanA kAla meM use dekhane meM kabhI bhI pravRtti na krte| ata: mithyApracAra se bhrama meM nahI par3anA caahie| zikSAgrahaNa Aja apane Apako parama AdhyAtmika samajhane vAle vyaktiyoM ko AcAryazrI ke jIvanarUpI mAnastambha ke dvArA apanA adhyAtmika jJAna kA ahaMkAra dUra karanA zreyaskara hai| bhale AdamI kama-se-kama itanA to soca sakate haiM ki jaba sAdhuziromaNi zAMtisAgara mahArAja sadRza satpuruSa ko jina-darzanAdi dvArA Atmazuddhi meM sahAyatA prApta hotI thI aura isalie jIvana bhara ina maMgala-pravRttiyoM kA unhoMne parityAga nahIM kiyA, taba AtaM, raudradhyAna meM nimagna rahane vAlA sAdhAraNa zreNI kA vyakti, jo prAya: Arambha aura viSayoM kI sevA meM kAla vyatIta kiyA karatA hai, yadi jina-darzana pUjA Adi vyavahAra-dharma chor3atA hai athavA usakA tiraskAra karatA hai to, Agama ke prakAza meM vaha apane utkarSa Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 cAritra cakravartI tathA kalyANa ke patha para kuThArAghAta karatA hai| Aja ke samaya meM, samAja ke madhya nizcaya aura vyavahAra-pakSa kI rassA-khiMcAI ke saMgharSa meM, AcArya zAMtisAgarajI kI jIvanI pUrNa samAdhAnaprada sAmagrI prastuta karatI hai| munibandhu ko saMdeza usa samaya 62 varSa kI vaya vAle munibandhu cAritracUr3AmaNi zrI 108 vardhamAna sAgara mahArAja ke liye pUjyazrI ne saMdeza bhejA thA ki-"abhI 12 varSa sallekhanA ke 6-7 varSa tumhAre zeSa haiN| ata: koI gar3abar3a mata krnaa| jaba taka zakti hai taba taka AhAra lenaa| dhIraja rakhakara dhyAna kiyA krnaa| hamAre aMta para duHkhI nahIM honA aura pariNAmoM meM bigAr3a mata laanaa| zakti ho to samIpa meM vihAra krnaa| nahIM to thor3e dina zeDavAla bastI meM aura thor3e dina zeDavAla ke Azrama meM samaya vyatIta krnaa| apane gharAne meM pitA, pitAmaha Adi sabhI sallekhanA karate Aye haiM, isI prakAra tuma bhI usI paramparA kA rakSaNa krnaa| isase svarga-mokSa prApta hotA hai| acche bhAva se dhyAna karate gae, to svarga milegA, mokSa milegA, isameM saMdeha nahIM hai|" bhaTTAraka yugala ko upadeza kuMthalagiri meM AcAryazrI ke samIpa bhaTTAraka lakSmIsenajI kolhApura maTha vAle the| bhaTTAraka jinasena svAmI bhI sadA kI bhA~ti gurudeva kI sevA meM vidyamAna rahate the| eka dina pUjya mahArAja ne donoM bhaTTArakoM ko yaha mahatvapUrNa bAta kahI thI,"dharma kA rakSaNa karo, samAja kA rakSaNa karo aura sAdhu-saMtoM kA rakSaNa kro|" bhaTTAraka lakSmIsenajI kA aba nirgrantha hone ke uparAMta svargavAsa ho gyaa| zraddhA, svAdhyAya, pracAra __ AcAryazrI ne yamasallekhanA lete hue tIna bar3I mahatvapUrNa bAteM kahI thI-"1. jinendra bhagavAn kI vANI para vizvAsa kro| 2. svAdhyAya kA pracAra kro|" ukta donoM bAtoM ke sivAya una mahApuruSa ne yaha bhI kahA thA ki-"3. jainadharma kA pracAra kro|" AcArya mahArAja kI uparokta tInoM bAteM isa yuga kI dRSTi se ratnatraya sadRza haiN| Aja kA yuga Aja ke yuga meM jo bhI vyakti lakSmI kA kRpApAtra banA, yA jisake pAsa laukika jJAna kA thor3A sA aMza AyA, vaha ahaMkAra-mUrti turanta hI apane ko mahAn jJAnI mAnakara jinAgamana para saMdeha karanA prAraMbha kara detA hai| hameM aise satpuruSoM ke darzana kA aneka jagaha saubhAgya milA karatA hai, jo bhadratA ke nAte Agama ke viSayoM se svayaM ko atyaMta aparicita batAte hue bhI una RSi vAkyoM ko sadoSa kahane meM saMkoca karate haiN|' Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA svaccha jIvana kA poSaNa zAstroM se paricita dhana ke lolupI kucha bhAI bhI aise logoM kI hA~ meM hA~ milAkara vItarAgavANI ko sakalaMka banAne kI duHkhada ceSTA karate haiM / vidvattA kA gaurava bhUlakara ve loga dravya ke dAsa banakara Agama kI AjJA ke lopa karane para prApta hone vAle naraka tiryaMca gati ke duHkho ko bhUlakara apane mAlikoM kI svacchaMda pravRtti kA poSaNa karane lage haiN| isa sthiti meM una zrImAnoM kI bhI paramArthadRSTi se bar3I durgati hotI hai| kAraNa dhana kA mada unako apanI mohamayI vANI rUpI madirA pilAkara, unako nirargala banA dete haiN| aisI sthiti meM yaha atyaMta Avazyaka hai ki nara janma aura zrAvaka kA kula pAne vAle vyakti ko vItarAga kI vANI ke prati zraddhA dhAraNa karanI cAhie / 382 samajhadAra AdamI jinAgama kA jaisA jaisA vyavasthita abhyAsa yA svAdhyAya karatA jAyagA, vaisA-vaisA usakA vizvAsa vizuddha hogA / aura unakI zraddhA balavatI hotI jaaygii| pahale logoM kI zAstra, svAdhyAya tathA carcA meM ruci rahA karatI thI / kintu Aja logoM kA jhukAva laukikatA kI ora adhika rahA karatA hai| aise loga zAstroM ko par3hakara viSaya poSaNa kI sAmagrI khojate phirate haiN| samAja ke atyanta vRddha, karuNAzIla, anubhavI tathA tapasvI dharmaguru ne svargayAtrA karane ke pUrva jo ukta bAta kahI hai, usake anusAra pravRtti karanA hamAre lie hitakArI hai| svAdhyAya pracAra dUsarI bAta mahArAja ne svAdhyAya- pracAra kI kahI thii| Aja janasAdhAraNa ke hAtha meM jaba alpa mUlya meM upayogI sAhitya mudrita hokara Ave, to svAdhyAya kA pracAra ho; lekina graMtha - vikretA mahAzaya jinavANI ko bahumUlya meM becakara sukhopabhoga kI sAmagrI ikaTThI karanA cAhate haiN| zAstroM ko becakara dhanI banane vAloM kI dukhada kathA sunAte hue eka anubhavI samAja - netA ne batAyA thA ki aisA karane se bahuta se artha - lolupI Agama vikretAoM para kisa prakAra se asAtA kA pahAr3a TUTA hai, phira bhI unakI A~khoM para paTTI baMdhI huI hai, ataH Avazyaka hai ki samAja kA vicAraka varga isa bAta kI vyavasthA kare tAki jJAnasaMvardhana tathA jIvana ko vimala banAne vAle jaina - sAhitya kama se kama mUlya meM samAja tathA janatA ko prApta ho ske| kheda hai ki sampanna logoM kI saMsthAoM meM bhI zAstra dvArA arthArjana kI dRSTi pramukha rahatI hai| AcAryazrI aisI vRtti ko ahitakArI socate the| samAja ke sahRdaya vidvAnoM, kAryakartAoM tathA dAniyoM ko aisA udyoga karanA cAhie, jisase alpa tathA ucita mUlya meM sundara tathA manana karane yogya sAhitya kA prakAzana sambhava ho ske| sva. rASTrapati rAjendra bAbU ne sAmAyika jaina - sAhitya ke Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 cAritra cakravartI prakAzana tathA pracAra kI icchA vyakta kI thii| jagat jaina dharma ko jAnanA cAhatA hai| kaI loga binA AgA-pIchA soca jaghanya zreNI kA sAhitya chApa kara use bA~Tane meM dharma prabhAvanA kI kalpanA karate haiN| niSpakSa dRSTi se vicAra karane vAle isa sujhAva se sahamata hoMge ki jo bhI dharma prabhAvanA karane vAlA sAhitya prakAza meM aave| usase svArtha poSaNa kA sambandha na ho| tattvArtharAjavArtika meM akalaMka svAmI ne likhA hai ki jo zAstra ko becakara apanA svArthasiddha karanA cAhate hai, ve Age vajramUrkha bane binA nrheNge| hamArA parama kartavya hai ki jIva ko ananta kalyANa pradAna karane vAlI jinavANI ko jana-jana kI vANI bnaaveN| jinavANI ke dvArA aMtaraMga-bahiraMga samRddhi prApta hotI hai / ye zabda dhyAna meM rahanA caahie| jo vizuddha mati isa jinavANI ko apane mana meM dhAraNa karatA hai vaha surendra narendra kI sampatti ko prApta karatA hai| kevalajJAna ko bhI prApta karatA hai| dharmapracAra __ AcArya mahArAja kI tIsarI bAta bahuta mahattvapUrNa hai- "jaina dharma kA pracAra kro|" AcArya mahArAja kA kathana sAmpradAyikatA ke mohavaza nahIM thaa| ve jAnate the ki jaina dharma kI ratnatrayamayI dharma dezanA ke prabhAva se yaha jIvana anaMta saMsAra ke saMtApa se mukta hokara avinAzI zAMti ko prApta karake siddha paramAtmA banatA hai, isalie ve samasta jIvoM ke kalyANa kI bhAvanA se samAja ko kahate haiM- "jaina dharma kA pracAra kro|" isa yuga meM eka AtmA ne mahArAja zAMtisAgarajI ke rUpa meM ratnatraya kI ArAdhanA tathA ujjvala tapasyA dvArA jo vItarAga zAsana kI prabhAvanA kI vaha lAkhoM loga na kara skeN| bar3e-bar3e dAnI yA vidvAn bhI na kara ske| sadAcAra isakA rahasya yaha hai ki yadi dharma kI prabhAvanA karane vAle vyakti sadAcArasampanna hoM, suzraddhAsamalaMkRta hoM, adhyayanazIla hoM to unakI vANI Aja ke jJAnapipAsu, ciMtanapradhAna jagat ke mana para prabhAva DAla sakatI hai| Aja dharma prabhAvanA ke lie udyata prAya: aise satpuruSoM ke darzana hote haiM, jo zrAvaka ke kartavyoM, devadarzana, pUjana sadRza kAryoM se pUrNatayA vimukha rahate haiM asaMyama kA mukuTa unake mastaka para zobhAyamAna rahatA hai| abhakSya padArthoM ke sevana karane kI tathA use ucita siddha karane kI siddhahastatA rahatI hai| aisoM se dharma kI prabhAvanA hotI hai, yA tiraskAra hotA hai, yaha viveka vyakti apane hRdaya para hAtha rakhakara vicAra kara sakatA hai| kartavya saddharma kI prabhAvanA tathA pracAra ke lie tatpara vyakti ko ratnatraya samalaMkRta honA Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 384 caahie| zarAba pIne vAlA kisa prakAra madya-tyAga kA upadeza dekara logoM ko prabhAvita kara sakatA hai? ata: yaha Avazyaka hai ki dharmapracAra ke yogya isa yuga meM samAja vItarAgazAsana kI loka meM pratiSThA-vRddhi nimitta kA nirmANa kreN| jJAnavAna saMyama ko dhAraNa kareM aura saMyamI vyakti sarasvatI ke prati virakti kA bhAva tyAga usakI ArAdhanA kareM, aise logoM dvArA hI dharma kA prasAra hotA hai| bhagavatI ArAdhanA meM likhA hai-"zreyorthinA jinazAsanavatsalena-kartavya-eva niyamena hitopadeza:"(kalyANa cAhane vAle jinazAsana ke premI satpuruSa ko niyama rUpa se hita kA upadeza denA caahie|) tyAgiyoM ke lie vicAraNIya __ AcArya zAMtisAgara mahArAja kI dharmapracAra kI bAta tyAgiyoM ke bahuta kAma kI hai| dharma prabhAvanA dvArA yaha jIva tIrthaMkara kI padavI taka ko prApta karatA hai| prAya: dekhane meM AtA hai ki tyAgI loga vrata lene ke bAda svAdhyAya se isa taraha vimukha rahate haiM, jisa prakAra ve sAMsArika prapaMca kI bAtoM se alaga rahate haiN| unameM se kucha logoM se bAta karane kA maukA AyA, to ve zivamUrti sAdhu ko apanA Adarza batAte haiM, jinhoMne 'tuSa-mAsa bhinnaM' arthAt tuSa aura ur3ada jaise bhinna haiM aise hI zarIra aura jIva jude-jude haiN| mAtra jJAna dvArA kaivalya ko prApta kiyA thaa| Azcarya hai ki zAstroM se anucita svArtha kI siddhikI jAtI hai| ucita to yaha thA ki usase AtmA ke liye preraNA prApta karanI thii| aise loga yaha bhUla jAte haiM ki abhIkSNajJAnopayoga ke dvArA yaha jIva surendra-vaMdya-jinendra kI padavI pAtA hai| tIrthaMkara banatA hai| ArSa Agama kA abhyAsa akathanIya kalyANaprada hai| mithyAdhAraNA __ koI - koI samyaktva kI carcA ke viSaya meM mahAn prema dikhAte hue saMyamI ke prati tiraskAra kI bhAvanA vyakta karate haiM aura apanA Adarza aMtarmuhUrta meM siddhi prApta karane vAle cakravartI bharata ko kahate haiN| aise loga yaha smaraNa rakhane kI kRpA nahIM karate haiM ki cakravartI bharatasadRza alpatama kAla meM siddhi, AdinAtha bhagavAn se lekara vIra bhagavAn taka 24 tIrthaMkaroM meM kisI ko na milI, taba kyA hameM tIrthaMkaroM se bhI apane ko bar3A aura vizuddhi kA bhaNDAra socanA cAhie? bharatarAja dezavratIthe yaha smaraNa rahanA caahie| hameM yaha bAta nahIM bhUlanI cAhie ki Aja ke logoM meM yuktisaMgata bAta ko zirodhArya karane kI pravRtti pAI jAtI hai| vaijJAnika anusaMdhAnoM Adi ke prabhAvavaza prAya: zikSita varga ke aMta:karaNa para mUr3hatA se prasUta tathA vijJAna viruddha mAnyatAoM kA bhAra nahIM lAdA jA sakatA hai| jaina dharma kA kathana anubhavayukta tathA vijJAna ke pUrNatayA anurUpa hai| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 cAritra cakravartI usake tattva kA nirUpaNa karane vAle nispRha, sahRdaya aura saccaritra vyakti hone cAhie aura aise dharma sevakoM ke sAtha dhanikoM meM viveka cAhie, vidvAnoM meM saMyama cAhie aura tyAgiyoM meM vidyA kA rasa utpanna honA caahie| isa prakAra kI sAmagrI kA samAgama hone para jainadharma kI prabhAvanA ho sakatI hai| Agama kI ukti uttarapurANa (61-7) meM guNabhadrasvAmI ne likhA hai ki vidvattA ke sAtha saMyama tathA sadAcaraNa kA samAgama Avazyaka hai : vidvattvaM saccaritratvaM mukhyaM vaktari lakSaNam / abAdhitasvarUpaM vA jIvasya jJAnadarzane // artha : jisa prakAra jJAna tathA darzana jIva ke abAdhita lakSaNa haiM, usI prakAra vidvattA tathA sadAcAra vaktA ke mukhyalakSaNa hai| jainadharma kI arjita avasthA kI jhA~kI dekhane para jJAta hotA hai ki usa samaya prakANDa dharmAcArya the jo jJAna ke pAragAmI the aura zreSTha saMyama ke dhAraka the| aise mahAn AcAryoM kA kArya Aja kA gRhastha yadi karanA cAhatA hai, to usameM kama se kama sajjana manuSya ke guNa to honA hI cAhie aura use sAmAnya zrAvaka ke sadAcAra kI parIkSA meM to uttIrNa honA caahie| hamArA to vizvAsa hai ki saMyama kA zatru, saddharma kI dhvajA kI ijjata kabhI bhI nahIM bar3hA sakatA / syAdvAda ke dhvaja ko hAtha meM uThAne vAloM ko pApI, pAkhaNDI aura pratAraNA meM pravINa na hokara mArdava, Arjava tathA saMyama Adi sadguNoM kA pragAr3ha premI honA caahie| Aja ke anukUla yuga meM hameM jaina dharma kI prabhAvanA ke kArya meM pramAda nahIM karanA caahie| asAdhAraNa vyaktitva AcArya mahArAja kA vyaktitva asAdhAraNa rahA hai| sArA vizva khojane para bhI ve alaukika hI lgeNge| aisI mahAna vibhUti ke anubhavoM ke anusAra pravRtti karane vAloM ko kabhI bhI kaSTa nahIM ho sktaa| eka dina mahArAja ne kahA thA- "hama iMdriyoM kA to nigraha kara cuke haiN| hamArA 40 varSa kA anubhava hai| sabhI iMdriyA~ hamAre mana ke AdhIna ho gaI haiN| ve hama para apanA hukama nahIM calAtI hai| " unhoMne kahA thA- " aba prANI saMyama arthAt pUrNarUpa se jIvoM kI rakSA pAlana karanA hamAre lie kaThina ho gayA hai| kAraNa netroM kI jyoti manda ho rahI hai / ata: hameM sallekhanA kI zaraNa lenI pdd'egii| hameM samAdhi ke liye kisI ko NamokAra taka sunAne kI jarUrata nahIM pdd'egii| Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 sallekhanA sevaka kI smRti __ pahale nasalApura ke jainabandhu zrI hanagoMr3A ne bar3I bhakti pUrvaka mahArAja kI sevA kI thii| sallekhanA ke 19 veM dina sahasA mahArAja ko unakI smRti A gii| usI samaya hanagoMDA 80 varSa ke ho gaye the| yahA~ mahArAja ko usakI yAda AyI, udhara vaha eka dina pUrva hI kuMthalagiri A gaye the| ve mahArAja kI sevA meM phuNce| amRtavANI unhoMne parama karuNA-bhAvapUrvaka usase kahA-"tumane hamArI bahuta sevA kii|" yaha kahakara unhoMne AzIrvAda diyaa| ve phUTaphUTa kara gurucaraNoM kI mamatA ke kAraNa rone lge| mahArAja ne sAMtvanA ke yaha zabda kahe-"are yaha saMsAra asAra hai| duHkha karane meM sAra nahIM hai|" gurudeva kI vANI sunakara ve gurucaraNoM ke premI grAmINa kuTI ke bAhara A gye| vizuddha smaraNa zakti ___ sallekhanA ke samaya 84 varSa kI Ayu meM lambe upavAsoM ke hote hue bhI mahArAja kI smRti Adi pUrvavat zuddha thii| abhiSeka hetu Adeza ve bhagavAn kA abhiSeka dekha rahe the| samAdhi kA vaha 18 vA~ dina thA mahArAja ne prabaMdhakoM se kahA thA, "jaba tuma loga pUjA kI bolI dvArA hajAroM rupayA vasUla karate ho, taba abhiSeka ke lie kezara, dUdha, dahI Adi ke parimANa meM kyoM kamI karate ho|" dUsare dina se bar3e vaibhava pUrvaka abhiSeka hone lgaa| usa abhiSeka ko dhyAna pUrvaka dekhane para unake hRdaya ko bar3A saMtoSa milatA thaa| vicAraNIya ___ yadi vaha ghI, dUdha, dahI Adi ke dvArA kiyA gayA jinendra kA abhiSeka AcAryazrI kI atyaMta virakta tathA yama-sallekhanA ke zikhara para samArUr3ha AtmA ko zAMti pradAna na karatA to ve deha kI kSINa avasthA meM kyoM bahuta samaya baiThakara abhiSeka darzana meM apanA bahumUlya samaya dete? AcAryazrI kI pravRtti Agama viruddha kabhI nahIM rahI hai| ata: isa kArya meM hamArA kartavya hai ki kSapakarAja kI jIvanI se apane kalyANa kI bAta grahaNa kareM aura pakSa moha ko chor3eM / unake caraNoM kA anugamana karanA zreyaskara hai| vairAgya-bhAva kucha vivekI bhaktoM ne gurudeva se prArthanA kI thI-"mahArAja abhI AhAra lenA banda mata kIjie / caumAsA pUrNa hone para muni, AryikA Adi Akara ApakA darzana kreNge| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 cAritracakravartI caumAsA hone se ve koI bhI gurudarzana hetu nahIM A skeNge|" mahArAja ne kahA thA-"prANI akelA janma dhAraNa karatA hai, akelA jAtA hai, 'yesI ekalA jAsI ekalA, sAthI kuNi na kuNAcA.(koI kisI kA sAthI nahIM hai|)'kyoN maiM dUsaroM ke lie apane ko rokU~, hama kisI ko na Ane ko kahate haiM, aura na jAne ko kahate haiN|" saMghapati seTha geMdanamalajI ne kahA-"mahArAja! jo Apake ziSya haiM ve avazya aayeNge|" mahArAja-"unake lie hama apanI AtmA ke hita meM kyoM bAdhA ddaaleN|" isake pazcAt hI mahArAja ke mana ke kuMthalagiri ke parvata ke zikhara para jAne kA vicAra aayaa| yaha jJAta hote hI bhaTTAraka jinasena svAmI ne kahA, "mahArAja! Aja kA dina ThIka nahIM hai| Aja to amAvasyA hai|" sAmAnyataH AcAryazrI ke jIvana meM sabhI mahattva ke kArya muhUrta ke vicAra ke sAtha huA karate the, kintu usa samaya unakA mana samAdhi ke liye atyaMta utsuka ho cukA thaa| vairAgya kA siMdhu vega se udvelita ho rahA thaa| isase ve bola uThe"mahAvIra bhagavAn amAvasyA ko hI to mokSa gae haiN| isameM kyA hai ? bhavitavyatA alaMghanIya hai|" bhagavAna kI kRpA mahArAja kI mahAvIra bhagavAn ke prati apAra bhakti rahI hai| jabaki koI mahattva kA dhArmika kArya unake prayatna se sampanna ho jAtA thA, taba ve kahA karate the-"mahAvIra bhagavAn kI kRpA hai, usase aisI bAta bana gii|" apane kArya ko mahatva denA aura ahaMkAra kI bAteM karanA maiMne unameM kabhI nahIM paayaa| eka dina mahArAja ne kavalAnA meM kahA thA"Aja mahAvIra bhagavAn hamAre bIca meM nahIM haiM to kyA huA, unakI vANI to vidyamAna hai, usase hama apanI AtmA kA acchI taraha kalyANa kara sakate haiN|" sundara prAyazcita mahArAja kA anubhava aura tattva ko dekhane kI dRSTi nirAlI thii| eka bAra mahArAja bArAmatI meM the| vahA~ eka sampanna mahilA kI bahumUlya natha kho gaI / vaha hajAroM rupaye kI thii| isase bar3oM-bar3oM para zaka ho rahA thaa| aMta meM khojane para usI mahilA ke pAsa vaha AbhUSaNa mila gyaa| vaha bAta jaba mahArAja ko jJAta huI, taba mahArAja ne usa mahilA se kahA-"tumheM prAyazcitta lenA caahie| tumane dUsaroM para pramAdavaza doSAropaNa kiyaa|" usane pUchA-"kyA prAyazcitta liyA jAya ?" mahArAja ne kahA-"yahA~ sthita jina logoM para tumane doSa kI kalpanA kI thI, unako Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 sallekhanA bhojana kraao|" mahArAja ke kathanAnusAra hI kArya huA thaa| vardhamAna mahArAja se mArmika bAtacIta zeDavAla jAte hue vardhamAna svAmI ko AcAryazrI ke darzana kA saubhAgya milaa| unhoMne AcArya mahArAja se kahA thA-"mahArAja! Apane to 12 varSa kI samAdhi kA niyama liyA hai| mujhe ApakA kyA Adeza hai| mahArAja-"tuma bhI hamArI taraha niyama le lo|" unhoMne 12 varSa kI samAdhi kA niyama le liyaa| pazcAt AcAryazrI ne kahA, "tuma aba vizeSa bhramaNa mata kro| jahA~ samaya ThIka pale, vahA~ kAla vyatIta kro| aba adhika bhramaNa ThIka nahIM hai| aba bur3hApA bahuta A gayA hai|" usa samaya vardhamAna svAmI kI avasthA lagabhaga 63 yA 64 varSa kI thii| vahA~ jaba donoM bhAI athavA paramArtha kI bhASA meM donoM guru-ziSya milate the, taba ve ekAnta meM saMyama tathA dharma kI hI bAteM karate the| dhanya thA una sAdhu yugala kA pavitra jiivn| lokakalyANa kI umaMga kuMbhoja bAhubalI kSetra para AcAryazrI phuNce| unake pavitra hRdaya meM sahasA eka umaMga AI, ki isa kSetra para yadi bAhubalI bhagavAn kI eka vizAla mUrti virAjamAna ho jAya, to usase AsapAsa ke lAkhoM kI saMkhyA vAle grAmINa jaina kRSaka-varga kA bar3A hita hogaa| mahArAja ne apanA manogata vyakta kiyA hI thA, ki zIghra hI artha kA prabandha ho gayA aura mUrti kI prApti ke lie prayatna prArambha ho gyaa| usa prasaMga para AcArya mahArAja ne ye mArmika udgAra vyakta kiye the-"dakSiNa meM zravaNabelagolA ko sAdhAraNa loga kaThinatA se pahuMcate haiM, isase sarvasAdhAraNa ke hitArtha bAhubalI kSetra para 28 phuTa U~cI bAhubalI bhagavAn kI mUrti virAjamAna ho| merI yaha hArdika bhAvanA thii| aba usakI pUrti ho jAyagI, yaha saMtoSa kI bAta hai|" mahArAja kI isa bhAvanA kA vizeSa kAraNa hai / mahArAja mithyAtva tyAga ko dharma kA mUla mAnate raheM haiN| bhole garIba jaina ajJAna ke kAraNa lokamUr3hatA, devamUr3hatA, gurumUr3hatA ke phaMde meM phaMsa jAte haiN| isase unhoMne dakSiNa meM vihAra karate samaya mithyAtva ke tyAga kA joradAra upadeza diyA thaa| jo gRhastha mithyAtva kA tyAga karatA thA, vahI mahArAja ko AhAra de sakatA thaa| dakSiNa meM loga prAya: svataH hI zuddha AhAra pAna kiyA karate hai, isase unako AhAra-pAna ke viSaya meM upadeza dene kI AvazyakatA nahIM thii| mahArAja logoM se kahate the-"kudeva, kuguru aura kuzAstra kA Azraya kabhI mata grahaNa kro| kuguru Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 cAritra cakravartI kI vaMdanA mata kro| unakI bAta bhI mata suno| yaha saMsAra bar3hAne kA kAraNa hai| isase bar3A koI pApa nahIM hai| mithyAtva se bar3A pApa dUsarA nahIM hai| isa vizAla mUrti kI bhakti dvArA sAdhAraNa janatA kA apAra kalyANa hogaa| sacamuca meM mUrti kalpavRkSa hogii|" Aja mahArAja kI bhaviSyavANI akSaraza: caritArtha ho rahI hai| sabakI zubhakAmanA AcArya mahArAja vAstava meM lokottara mahAtmA the| virodhI yA vipakSI ke prati bhI unake mana meM sadbhAvanA rahatI thii| eka dina maiMne kahA-"mahArAja ! mujhe AzIrvAda dIjiye, aisI prArthanA hai|" mahArAja ne kahA thA-"tuma hI kyoM jo bhI dharma para calatA hai, usake liye hamArA AzIrvAda hai| jo hamArA virodha karatA hai, use bhI hamArA AzIrvAda hai ki vaha sadbuddhi prApta kara AtmakalyANa kre|" vizAla hRdaya sallekhanA ke samaya kuMthalagiri meM hameM mahArAja ke vizAla hRdaya aura lokottara bhAva kA darzana huaa| jo loga mahArAja ke prati kaluSita pravRtti vAle rahe the ve loga bhI una sAdhurAja ke lie vizeSa dharma -prema ke pAtra the| asalI bhaktoM ko jahA~ sthAna nahIM milatA thA, vahA~ ve loga unheM ghere rahate the| candanatulya jIvana ve caMdana ke vRkSa ke samAna the, jo sarparAja ko bhIAzraya detA hai| caMdana ke sAtha unakA sAdRzya sArthaka hai| svargArohaNa ke uparAMta unakA deha (zarIra) caMdana, kapUra Adi se bhasma huA thaa| usa samaya samajha meM AyA ki candana ke samAna ye sadA suvAsa dete the| isase caMdana kI lakar3I dvArA hI una sadguNoM ke puMja-rUpa AtmA ke Azraya-sthala zarIra ko dAha yogya samajhA gayA thaa| ve candana ke samAna hI guNadharma vAle the| yelagula meM jisa ghara meM unakA janma huA thaa| vahA~ candana kA vRkSa hamane 1670 meM jAkara pratyakSa dekhaa| saccA sAmya bhAva ___ kuMthalagiri meM mahArAja ke atyaMta nikaTa Ane jAne vAle kaI vyaktiyoM kI virodhiyoM ke rupa meM prasiddha rahI thii| unake viruddha kRtyoM se mahArAja bhI suparicita the| sAmAnya zreNI kA sAdhu aise vyaktiyoM ko apane pAsa bhI na praveza karane detA; kintu dhanya haiM ve AcAryaziromaNi sAdhurAja zrIzAMtisAgarajI jinhoMne rAga tathA dveSa kA tyAga karake bhaktoMabhaktoM, mitroM -amitroM Adi sabhI para sAmAnyabhAva dhAraNa kiyA thaa| kuMthalagiri ke parvata para ve sAmyabhAva se samalaMkRta lokottara mahApuruSa lagate the| aise Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 360 mahApuruSa kI gambhIratA aura uccatA ko rAga-dveSa ke paMka meM lipta mAnava nahIM jAna sakatA hai| ve asatA yA puSpamAlA meM bheda nahIM karate the / sarparAja ko bhI ve usI sneha se kRtArtha karate the, jisa karuNA dvArA ve bhaktajanoM ko upakRta karate the / isakA yaha artha nahIM hai ki duSTa vyakti tathA sAdhu samAna ho gae / ve svabhAvAnusAra bhinna hI rahate haiM aura apanI-apanI kaSAyAnusAra bhAvI jIvana kA nirmANa karate haiN| zreSTha mahAtmA rAga dveSa kI malinatA se U~ce uThakara sAmyabhAvarUpa vItarAgatA ko prApta karate haiM / yaha vItarAgatA hI mokSa kI jananI hai| vItarAga aura vItarAgatA ke Azraya ta kA utkarSa hotA hai| sarAga aura sarAgatA kI samArAdhanA se AtmA kA patana hotA hai| isase AtmA saMsAra meM paribhramaNa karatI hai| mahArAja ke viSaya meM yaha zloka pUrNatayA caritArtha hotA thA, kAraNa ve, saccI tathA zAzvatika zAMtidAyinI jananI samAdhi kI goda meM virAjamAna the : sAmyaM me sarvabhUteSu vairaM mam na kenacit / AzAM sarvAM parityajya, samAdhimahamAzraye // 3 // artha : maiM sampUrNa AzAoM ko tyAgakara samAdhi kI zaraNa grahaNa karatA hU~ / sampUrNa prANadhAriyoM ke prati mere hRdaya meM samatA kA bhAva hai| kisI bhI jIva ke prati mere mana meM virodha nahIM hai| AcArya kI dRSTi AcAryazrI kI samAdhi kA nikaTa se nirIkSaNa karane para ukta padya kI akSaraza: anvarthatA dikhii| unakA AtmavizvAsa sAmAyika ke isa padya meM nibaddha hai eko me zAzvatazcAtmA, jJAna darzana lakSaNaH / zeSA bahirbhavAH bhAvA:, sarve saMyogalakSaNA: // 10 // artha : merI AtmA kA svarUpa jJAna aura darzana hai| merI AtmA akelI hai| vaha avinAzI hai| isake sivAya bAhya padArtha mujha se bhinna haiN| unakA mere sAtha saMyoga mAtra hai| mere sAtha tAdAtmya nahIM haiN| Agama kA sAra AcArya mahArAja ne sallekhanA ke 26 veM dina ke amara saMdeza meM kahA hI thA - "jIva ekalA Ahe, ekalA Ahe ! jIvAcA koNI nAMhI re bAbA! koNI nAMhI. (jIva akelA hai, akelA hai| jIva kA koI nahIM bAbA, koI nahIM hai / ) " isake sivAya gurudeva ke ye bola bar3e anamola rahe- "jIvAcA pakSa ghetalA tara pudgalAcA ghAta hoto / pudgalAcA pakSa ghetalA tara jIvAcA ghAta hoto / parantu mokSAlA jANArA Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 cAritra cakravartI jIva hA ekalAca Ahe pudgala nAhI. ( jIva kA pakSa grahaNa karane para pudgala kA ghAta hotA hai, pudgala kA pakSa grahaNa karo, to AtmA kA ghAta hotA hai, parantu mokSa ko jAne vAlA jIva akelA hI hai, pudgala ke sAtha meM mokSa nahIM jAtA hai| ) " agni meM tapAyA gayA suvarNa jisa prakAra parizuddha hotA hai, usI prakAra sallekhanA kI tapana dvArA AcArya mahArAja kA jIvana sarva prakAra se lokottara banatA jA rahA thaa| dUravartI loga usa vizuddha jIvana kI kyA kalpanA kara sakate haiM ? sallekhanA kI belA meM mahArAja kevala prazamamUrti dikhate the| usa samaya ve nAma nikSepa kI dRSTi se nahIM, anvarthatA kI apekSA zAnti ke siMdhu zAMtisAgara the / ve pUrNatayA alaukika the| jinezvara ke laghunaMdana saMsAra meM mRtyu ke nAma se ghabar3AtA hai aura usake bhaya se nIca se nIca kArya karane ko tatpara ho jAtA hai, kintu zAMtisAgara mahArAja mRtyu ko cunautI de, usase yuddha karate hue jinezvara ke naMdana ke samAna zobhAyamAna hote the / mRtyuMjaya banane kA mArga saMsAra ke deva - dAnava - mAnava Adi prANiyoM para mRtyurAja kA AtaMka hai| aisA kauna, hai jisa para yama kA zAsana na ho ? aise adbhUta parAkrama vAle yama ko pachAr3akara apane prakRti siddha adhikAra amRtatva ko prApta karane kI zreSTha kalA jinendra ke zAsana meM batAI gaI hai| ahiMsA kI pUrNatA jaba jIvana meM pratiSThita ho jAtI hai, taba yaha prANI amRtatva kA adhikArI banatA hai| suvyavasthita, susambaddha tathA nirdoSa rUpa se ahiMsA kA pratipAdana tathA pratipAlana anekAnta zAsana meM hI huA hai| isase amRtatva kI upalabdhi kA ekamAtra upAya jinendradeva kI vItarAga dezanA kA anukaraNa karanA haiN| jaina zAstra kahate haiM ki mRtyu vijetA banane ke lie mumukSu ko mRtyu ke bhaya kA parityAga kara use mitra sadRza mAnanA caahie| isI marma ko hRdayastha karane ke kAraNa AcArya zAMtisAgara mahArAja ne apane jIvana kI saMdhyA belA para samAdhipUrvaka -: bhAva sahita prANoM kA parityAga karake ratnatraya dharma kI rakSA kA sudRr3ha saMkalpa kiyA thaa| mahArAja kI dhAraNA - zAnta anna ke dvArA jisa deha kA poSaNa hotA hai, vaha to anAtma rUpa hai| isa bAta ko sabhI loga jAnate haiM / parantu isa para vizvAsa nahIM haiN| mahArAja ne kahA thA- "anaMta kAlA pAsUna jIva pudgula donhIM bhinna aahe| he sarva jaga jANato, parantu vizvAsa nAMhIM / " unakA yaha kathana bhI thA tathA tadanusAra unakI dRr3ha dhAraNA thI ki - " jIva kA pakSa Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 362 lene para pudgala kA ghAta hotA hai aura pudgala kA pakSa lene para jIva kA ghAta hotA hai| ise ve marAThI meM isa prakAra kahate the - "jIvAcA pakSa ghetalA tara pudgalAcA ghAta hoto, pudgalAcA pakSa ghetalA tara jIvAcA ghAta hoto|" isa kAraNa AhAra - parityAga karane kI ora unakI pravRtti huii| alaukika upavAsa do-tIna mAha se to unakI zarIra se atyanta vimukha - vRtti ho gaI thI / 14 agasta, san 1955 ke AhAra ke uparAnta unhoMne AhAra ko chodd'aa| dUradarzI tathA vivekI sAdhu hone ke kAraNa unhoMne jalagrahaNa kI chUTa rakhI thI, kintu cAra sitambara ko antima bAra jala lekara usase bhI sambandha chor3a diyA thaa| jagat meM bahuta-se loga upavAsa karate haiM / ve kabhI to phalAhAra karate haiM, kabhI rasa grahaNa karate haiM, kabhI auSadhi lete haiM, isake atirikta aura bhI prakAra se zarIra ko poSaNa pradAna karate haiN| yahA~ ina AtmayogI kA upavAsa jagat ke logoM se nirAlA thA / zarIra ko sphUrti dene ke lie ghI, tela Adi kI mAliza kA pUrNa parityAga thaa| sabhI prakAra kI bhojya vastue~ chUTa gaI thii| unhoMne jaba bhI jala liyA thA, taba digambara muni kI AhAra grahaNa karane kI vidhipUrvaka hI use grahaNa kiyA thA / khar3e hokara, dUsare kA Azraya na le, apane hAtha kI aMjuliyoM dvArA thor3A-sA jalamAtra liyA thA cAra sitambara ko ukta sthiti meM inhoMne cAra-chaha aMjulI jala liyA thA, parantu tIsa dina ke anAhAra zarIra ko khar3e rakhakara jala lene kI kSamatA bhI usa deha meM nahIM rahI thI / vAstava meM to caurAsI varSa ke vRddha tapasvI ke zarIra dvArA aisI sAdhanA itihAsa kI dRSTi se bhI lokottara mAnI jaaygii| Atmabala kA prabhAva zarIrarUpI gAr3I to pUrNata: zaktizUnya ho cukI thI, kevala AtmA kA bala zarIra ko khIMca rahA thA / yaha AtmA kA hI bala thA, jo sallekhanA ke 26 veM dina ATha sitambara ko sAyaMkAla ke samaya una sAdhurAja ne 22 miniTa paryanta lokakalyANa ke lie apanA amara saMdeza diyA, jisase vizva ke pratyeka zAMtipremI ko prakAza aura preraNA prApta hotI hai| cintApUrNa zarIrasthiti tA. 13 sitambara ko sallekhanA kA 31 vA~ dina thA / usa dina gurudeva kI zarIrasthiti bahuta cintAjanaka ho gaI aura aisA lagane lagA ki aba isa AdhyAtmika sUrya ke astaMgata hone meM tanika bhI dera nahIM hai| yaha sUrya aba kSitija ko sparza kara cukA hai| bhUtala para se Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 cAritra cakravartI usakA darzana logoM ko nahIM hotA; hA~ zailazikhara se usa sUrya kI kucha-kucha jyoti dikhAI par3a rahI hai| usa samaya mahArAja kI sthiratA adbhuta thii| unakI sArI hI bAteM adbhuta rahI haiN| jitane kAma usa vibhUti ke dvArA hue ve vizva ko cakita hI to karate the| __ tA. 13 ko mahArAja kA darzana durlabha bana gyaa| hajAroM yAtrI Ae the, kintu unakI zarIrasthiti ko dekhakara jana-sAdhAraNa ko darzana lAbha milanA akSamya dikhane lgaa| usa dina bAhara se Agata TelIphonoM ke uttara meM hamane yaha samAcAra bhejA thA-"mahArAja kI prakRti atyaMta kSINa hai darzana asaMbhava hai| nAr3I kamajora hai / bhaviSya anizcita hai| AsapAsa kI paMcAyatoM ko tAra yA phona se sUcanA de dIjiye, jisase darzanArthI loga yahA~ Akara nirAza na hoN|" anya logoM ne bhI AsapAsa samAcAra bheja die ki aba yaha dharma sUrya zIghra hI lokAntara ko prayANa karane ko hai| jaise-jaise samaya bItatA thA, vaise-vaise dUra-dUra ke loga ahiMsA ke zreSTha ArAdhaka ke darzanArtha Arahe the| bahubhAga to aise logoM kA thA, jinake mana meM darzana ke prati avarNanIya mamatA thii| kAraNa, unhoMne jIvana meM eka bAra bhI ina lokottara sAdhurAja kI pratyakSa vandanA na kI thii| usa samaya janatA meM apAra kSobha bar3ha rahA thaa| antima darzana kucha becAre duHkhI hRdaya se lauTa gae aura kucha isa AzA se ki zAyada Age darzana mila jAya~ Thahare rhe| anta meM satraha sitambara ko subaha mahArAja ke darzana sabako mileMge, aisI sUcanA tA. 16 kI rAtri ko logoM ko milii| bar3e vyavasthita DhaMga se tathA zAMtipUrvaka eka-eka vyakti kI paMkti banAkara logoM ne AcAryazrI ke darzana kiye| mahArAja to AtmadhyAna meM nimagna rahate the| vAstava meM aisA dikhatA thA mAno ve leTe-leTe sAmAyika kara rahe hoN| bAta yathArtha meM bhI yahI thii| pITha kA darzana jaba maiM parvata para pahuMcA, taba mahArAja karavaTa badala cuke the, isase unakI pITha hI dikhAI pdd'ii| maiMne socA-"sacamuca meM aba hameM mahArAja kI pITha hI to dikhegii| unhoMne apanA mukha paraloka kI ora kara liyA hai| unakI dRSTi AtmA kI ora ho gaI hai| isa jagat kI ora unhoMne pITha kara lI hai|" parvata se lauTakara nIce aae| logoM ko bar3A santoSa ho gayA ki jisa darzana ke lie ve hajAroM mIla se Ae, vaha kAmanA pUrNa ho gii| kaI loga dUra-dUra se paidala bhI aae| Ane vAloM meM ajaina bhI the| saba ko darzana mila gae, isase logoM ke mana meM santoSa thA; kintu raha-raha kara yAda AtI thI ki yadi aisI vyavasthA pahale ho jAtI, to nirAza lauTe logoM kI kAmanA pUrNa ho sakatI thii| vAstava Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 364 meM aMtarAya karma kA udaya Ane para samajhadAra vyaktiyoM kA viveka bhI sAtha nahIM detA hai aura anukUla sAmagrI bhI pratikUlatA dhAraNa karane lagatI hai| mujhe AzA nahIM thI ki aba parvata para puna: gurudeva ke pAsa pahu~cane kA saubhAgya milegaa| maiM to kisI-kisI bhAI se kahatA thA, "gurudeva to hRdaya meM virAjamAna haiM, ve sadA virAjamAna rheNge| unake bhautika zarIra ke darzana na hue, to kyA? mere manomaMdira meM to unake caraNa sadA vidyamAna haiN| unakA darzana to sarvadA huA hI kregaa|" kucha samaya ke pazcAt mujhe yaha dekhakara Azcarya huA ki eka vyakti mere pAsa AyA aura usane kahA ki parvata para Apako bulAyA hai| paralokayAtrA ke pUrva maiM parvata para lagabhaga tIna baje pahuMcA aura mahArAja kI kuTI meM gyaa| vahA~ mujhe una kSapakarAja ke atyanta nikaTa lagabhaga do ghaMTe rahane kA apUrva avasara milaa| ve cupacApa leTe the, kabhI-kabhI hAthoM kA saMcAlana ho jAtA thaa| akhaNDa sannATA kuTI meM rahatA thaa| mahArAja kI zreSTha samAdhi nirvighna ho, isa uddezya se maiM bhagavAn kA jApa karatA huA teja:puMja zarIra ko dekhatA thaa| merI vicAradhArA mana meM vividha prakAra ke vicAra A rahe the| maiM socatA thA-"dhanya haiM ye mahApuruSa, dhanya hai inakI pavitra zraddhA, dhanya hai inakI lokottara tpsyaa|" mujhe to aisA lagA ki maiM jIvita samyagdarzana-jJAna-cAritra ke samIpa baiThA huuN| zarIra mAtra bhI parigraha se pRthakraratnatraya kI jyoti se samalaMkRta vaha AtmA samyagdarzana-jJAna-cAritrANi' rUpa sUtrAMza kA smaraNa karAtI thii| bAra-bAra mana meM yaha vicAra AtA thA ki isa kSINa zarIra meM kitanI balavAna AtmA hai| vaha mRtyu se alaukika yuddha kara rahI hai| vaha asaMkhyAtaguNI karmoM kI nirjarA kara rahI hai| isa AtmA kI darzana-vizuddhatA alaukika hai| mahArAja kA sazakta zarIra to aura bhI dina rahatA; kintu jinAjJAnusAra inhoMne amara sallekhanA lii| choTe-choTe jIvoM ke prANa rakSaNa kI pratijJA rUpa prANI-saMyama kI ye sacamuca meM prANa paNa se rakSA kara rahe the| aisI hI ratnatraya se samalaMkRta parAkramI AtmA gaNadhara tIrthaMkara Adi kI AdhyAtmika padavI ko prApta karatI hai| mahAbala se tulanA svarga prayANa karane ke caudaha ghaNTe pUrva jo maiMne do ghaNTe paryanta kSapakarAja kIzarIrasthiti kA sUkSma nirIkSaNa kiyA thA, usakI tulanA mahApurANa meM varNita mahAbala rAjA kI bAIsa ___ Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 cAritra cakravartI dina paryanta calane vAlI samAdhi se kI jA sakatI hai| paMcama kAla meM mahAn balayukta zarIrasampanna ye sAdhurAja bhI to mahAbala the| agni meM jaise vanaspati bhI jala jAtI hai, usI prakAra tapogni meM mahArAja kA zarIra bhI dagdhasadRza ho gayA thaa| mahAbala rAjA kA jIva dasaveM bhava meM RSabhanAtha tIrthaMkara huA hai| mahAbala rAjA ne svakRta aura parakRta donoM prakAra ke upacAroM se rahita zreSTha prAyopagamanarUpa saMnyAsa maraNa liyA thaa| mahApurANa kA citraNa AcArya mahArAja ne iMginImaraNa liyA thA, usameM dUsaroM ke dvArA apane zarIra kI paricaryA aura sevA kA parityAga kiyA jAtA hai| svayaM zarIra kI sevA kA tyAga nahIM hotaa| mahAkavi jinasena ne mahAbala kI mAnasika aura zArIrika avasthA kA jo citraNa kiyA thA, vahI rUpa ina sAdhurAja ke viSaya meM bhI thaa| AcArya likhate haiM-"kaThina tapasyA karane vAle mahAbala mahArAja kA zarIra to kRza ho gayA thA, parantu paMca parameSThiyoM ke smaraNa ke kAraNa unake bhAvoM meM vizuddhi bar3ha rahI thii| nirantara upavAsa karane ke kAraNa una mahAbala ke zarIra meM zithilatA avazya A gaI thI, kintu grahaNa kI gaI pratijJA meM raMcamAtra bhI zithilatA nahIM AI thii| so ThIka hai, kyoMki pratijJA meM zithilatA nahIM karanA hI mahApuruSoM kA vrata hai| rakta mAMsa Adi ke kSayayukta tathA rasarahita zarIra, zaradakAlIna meghoM ke samAna kSINa ho gayA thaa| usa samaya vaha rAjA devoM ke samAna rakta, mAMsAdi rahita zarIra ko dhAraNa kara rahA hai| rAjA mahAbala ne maraNa kA prArambha karane vAle vrata dhAraNa kiye haiM, yaha dekhakara usake donoM netra mAnoM zoka se hI kahIM jA chipe the arthAt netra bhItara ghusa gaye the| ve pahale vilAsoM meM virata ho gaye the| mahAbala ke donoM gAloM ke rakta, mAMsa, camar3A Adi saba sUkha gaye the, tathApi unhoMne apanI avinAzI kAnti kA parityAga nahIM kiyA thaa|" aisI hI sthiti hamane mahArAja zAMtisAgarajI ke zarIra kI dekhI thii| zarIra kI kSINatA kA to kyA varNana kiyA jA sakatA hai ? asthipaMjara mAtra zeSa thaa| dIpti apUrva thii| ratnatraya kI antaraMga dIpti vRddhigata ho rahI thii| isakA hI sambhavata: prabhAva zarIra para pragaTa ho rahA thaa| zarIra kI avasthA mahAbala rAjA kA varNana karate hue AcArya likhate haiM-"samAdhimaraNa grahaNa ke pUrva jo kaMdhe atyaMta sthUla the tathA bAhu-bandha kI ragar3a se atyanta kaThora the| usa samaya ve atizaya komalatA ko prApta ho gaye the| unakA udara kucha bhItara kI ora jhuka gayA thA aura trivalI bhI naSTa ho gaI thii| isalie aisA jAna par3atA thA, mAno pavana ke na Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 366 calane se taraMgarahita sUkhatA huA sarovara hI ho| jisa prakAra agni meM tapAyA huA suvarNapASANa atyaMta zuddhi ko dhAraNa karatA huA, adhika prakAzamAna hone lagatA hai, usI prakAra vaha mahAbala bhI taparUpI agni se tapta ho atyaMta zuddhatA ko dhAraNa karatA huA adhika prakAzamAna ho rahA thaa|" "mahAbala rAjA asahya zarIra ke saMtApa ko lIlAmAtra meM hI sahana kara letA thA tathA kabhI kisI vipatti se parAjita nahIM hotA thaa| isase usake sAtha yuddha karate samaya parISaha bhI parAjita hue the| parISaha use apane kartavyamArga se cyuta nahIM kara sakate the|" "AcArya jinasena likhate haiM (mahApurANa, 5-244): . tvagasthIbhUtadehopi yadvyajeSTa parISahAn / sva-samAdhi-balAd vyaktaM sa tdaasiinmhaablH|| yadyapi usake zarIra meM camar3A tathA haDDImAtra zeSa bace the tathApi usa mahAbala ne AtmA kI samAdhi ke bala se aneka parISahoM ko jIta liyA thA, isa kAraNa usa samaya vaha yathArtha meM mahAbala' siddha huA thaa|" samAdhi kA paiMtIsavA~ dina yahA~ AcArya mahArAja kI bhI yahI sthiti thii| mahAbala rAjA ne 22 dina paryanta sallekhanA kI thI, AcArya mahArAja kI sallekhanA to 36 dina taka rhii| maiM unake samIpa baiThA thA, vaha 35 vA~ dina thaa| hIna saMhanana ko dhAraNa karane vAle vyakti kA yaha nirmalatA pUrvaka svIkRta samAdhimaraNa yuga-yuga taka advitIya mAnA jaaygaa| AcArya mahArAja kA mana to siddha bhagavAn ke caraNoM kA vizeSa rUpase anuraagiithaa| vaha siddhAlaya meM jAkara anantasiddhoM ke sAtha apane svarupa meM nimagna hotA thaa| AcArya mahArAja ke samIpa akhaNDa zAMti thii| jo sambhavataH una zAMti ke sAgara kI mAnasika sthiti kA anusaraNa karatI thii| unake pAsa koI bhI zabdoccAra nahIM ho rahA thaa| zarIra ceSTArahita thaa| zvAsocchvAsa ke gamanAgamana-kRta deha meM parivartana dikha rahA thaa| yadi vaha cihna zeSa na rahatA, to deha ko caitanyazUnya bhI kahA jA sakatA thA / pratIta hotA thA ki ve myAna se jaise talavAra bhinna rahatI hai, usa prakAra zarIra se pRthak apanI AtmA ke cintavana meM nimagna the| usa AtmA-samAdhi meM jo unako Ananda kI upalabdhi ho rahI thI, usakI kalpanA ArtadhyAna, raudradhyAna ke jAla meM phaMsA huA gRhastha kyA kara sakatA hai? mahAn kuzala vItarAga yogIjana hI usa paramAmRta kI madhuratA ko samajhate haiN| jisa prakAra andhA vyakti sUrya ke prakAza ke viSaya meM kalpanA nahIM kara sakatA, usI prakAra mohAndha gRhastha bhI mahArAja kI antaraMga avasthA kI kalpanA nahIM kara skte| bAhya sAmagrI se yaha anumAna hotAthA ki Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 cAritra cakravartI mahArAja utkRSTa yoga-sAdhanA meM saMlagna haiN| ghabar3AhaTa, vedanA Adi kA leza nahIM thaa| durbhAgya kI bAta lagabhaga do ghaMTe pazcAt maiM bAhara gayA mahArAja kI samasta sthiti bAra-bAra mana ke Age ghUmatI rahatI thii| socA thA, pazcAt bhI mahArAja ke pAsa jAkara sthiti kA pratyakSa jJAna prApta karU~gA, kintu aisA honA asaMbhava thaa| vahA~ jo loga prabandha kara rahe the, ve yaha soca hI nahIM sakate the ki aise bahumUlya kSaNoM meM AcArya mahArAja ke pAsa kaise logoM ko rahanA caahie| mahArAja kI jIvana bhara ujjvala sevA karane vAle bar3e-bar3e vyaktiyoM ko ye aMtarAya rUpa praharI bhItara nahIM jAne dete the| usa samaya vicitra karma-vipAka dekhakara Azcarya hotA thaa| mana bahuta duHkhI bhI hotA thaa| bhavitavyatA ke viruddha kisakA vaza calatA hai| bahuta gambhIra samaya thA vh| samAdhi mandira para maMgala kalaza lagane ko thaa| prabhAta meM svarga prayANa jaise 35 dina bIte, aisI rAtri bhI vyatIta ho gii| nabhomaNDala meM sUrya kA Agamana huaa| ghar3I meM cha: bajakara pacAsa miniTa hue the| cAritra cakravartI sAdhu ziromaNi kSapakarAja ne svarga ko prayANa kiyaa| utprekSA __ yaha samAcAra sunate hI mana meM vicAra AyA ki prANoM ne rAtri ko hI prayANa kI taiyArI kI thI, kintu zAyada unhoMne socA ki ina sAdhurAja ke jIvana meM sUryaprakAza ke binA andhakAra meM kabhI bhI yAtrA nahIM ki, taba isI mahAprayANa kA kArya andhakAra meM karanA inakI cirakAlIna pravRtti ke pratikUla hogaa| ata: ve prANa ruke rahe aura prabhAkara ko dekhate hI ve zarIra ko nirjIva banA svarga cale ge| vaha dina ravivAra kA thaa| amRtasiddhi yoga thaa| 18 sitambara bhAdau sudI dvitiyA kA dina thaa| usa samaya hasta nakSatra thaa| . dharma kA sUrya astaMgata ___ maiM turanta parvata para phuNcaa| kuTI meM jAkara dekhaa| vahA~ AcArya mahArAja nahIM the| cAritra cakravartI gurudeva nahIM the| AdhyAtmikoM ke cUr3AmaNi kSapakarAja nahIM the| dharma ke sUrya nahIM the| unakI pAvana AtmA ne jisa zarIra meM caurAsI varSa nivAsa kiyAthA, kevala vaha paudgalika zarIra thaa| vahI kuTI thI kintu vaha amara-jyoti nahIM thii| hRdaya meM bar3I vedanA huii| gaharI manovedanA pratyeka ke hRdaya meM gaharI pIr3A utpanna ho gii| baMdha ke mUla kAraNa baMdhu kA yaha viyoga nahIM thaa| akAraNa baMdhu, vizva ke hitaiSI AcArya parameSThI kA yaha cira viyoga thaa| isa Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 368 manovyathA ko kauna likha sakatA hai, kaha sakatA hai, batA sakatA hai| kaMTha ru~dha gayA thaa| vANI - vihIna hRdaya phUTa-phUTa kara rotA thaa| AsapAsa kI prakRti rotI-sI laga rahI thI / parvata kA pASANa bhI rotA-sA dikhatA thA / Aja kuMthalagiri hI nahIM varan bhAratavarSa sacamuca anAtha ho gayA, usake nAtha cale gaye / usake svachaMda jIvana para saMyama kI nAtha lagAne vAle sadA ke lie cale ge| A~khoM se azru kA pravAha baha calA / Aja hamArI AtmA ke guru sacamuca meM yahA~ se svarga prayANa kara gaye / zarIra kI AkRti atyaMta saumya thI, zAMta thI / dekhane para aisA lagatA thA ki AcArya zAMtisAgara mahArAja gaharI samAdhi meM lIna haiM, kintu vahA~ zAMtisAgara mahArAja aba nahIM the / ve rAjahaMsa ur3akara surendroM ke sAthI bana gaye the / nidhi luTa gaI samAdhimaraNa kI saphala sAdhanA se bar3I jIvana meM koI nidhi nahIM hai| usa parIkSA meM AcAryazrI prathama zreNI meM prathama Ae, isa vicAra se to mana meM saMtoSa honA thA, kintu usa samaya mana vihvala bana gayA thaa| jIvana se adhika pUjya aura mAnya dharma kI nidhi luTa gaI, isa mamatAvaza netroM se azrudhArA baha rahI thI / unake padmAsana zarIra ko parvata ke unnata sthala para virAjamAna kara saba logoM ko darzana karAyA gyaa| usa samaya darzakoM ko yahI lagatA thA ki mahArAja to hamAre netroM ke samakSa sAkSAt baiThe hai aura puNya darzana de rahe haiM / parvata para sAdhuoM Adi ne dezabhakti kA pATha par3hA, kucha saMskAra hue| bAda meM vimAna meM unakI tapomayI deha ko virAjamAna kiyA gayA / yahA~ unakA zarIra kASTha- vimAna virAjamAna kiyA gayA thA / paramArthata: mahArAja kI AtmA saMyama sAdhanA prasAda se svarga ke zreSTha vimAna meM virAjamAna huI hogii| yaha vimAna divya vimAna kA pratIka dikhatA thA / nirgrantha kA zarIra bhI maMgalamaya nirgrantha sAdhu kA prANa rahita zarIra bhI maMgalarUpa kahA gayA hai| kyoMki usa zarIra ke kaNa-kaNa dvArA jIvana bhara meM arthAt pApa ko galAnevAle athavA maMgala arthAt puNya ko lAne vAle kArya hue| isase use maMgalamaya kahanA yuktisaMgata bhI hai| tiloyapaNNatti meM likhA hai- sUriuvajjhayasAhUdehANi hu davvamaMgalayaM ( AcArya, upAdhyAya tathA sAdhu kA zarIra dravya maMgala hai | ) // 1 - 20 // caraNoM ko praNAmAMjali vimAnasthita AcArya parameSThI ke dravya maMgala rUpa zarIra ke pAsa pahu~ca caraNoM ko sparza Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 cAritra cakravartI kara maiMne praNAma kiyaa| caraNoM meM caMdana lagA thA / caraNa kI lambI gaja rekhA spaSTa dRSTigocara huI / cA~dI ke puSpa bhI caraNoM para rakhe dikhAI diye| mujhe anya logoM ke sAtha usa vimAna ko kaMdhA dene kA prathama avasara milA / OM siddhAyanamaH kI ucca dhvani sUrya astaMgata hone se vyathita bhavya samudAya OM siddhAya namaH, OM siddhAya namaH kA ucca svara se uccAraNa karatA huA vimAna ke sAtha bar3hatA jA rahA thaa| thor3I dera meM vimAna kSetra ke bAhara banI huI pANDuka zilA ke pAsa lAyA gyaa| pazcAt pAvana parvata kI pradakSiNA detA huA vimAna parvata para lAyA gyaa| mahArAja kA zarIra jaba dekho dhyAna mudrA meM hI lIna dikhatA thaa| do baje dina ke samaya parvata para mAnastambha ke samIpavartI sthAna para vimAna rakhA gyaa| vahA~ zAstrAnusAra zarIra ke aMtima saMskAra, lagabhaga 15 hajAra janatA ke samakSa kolhApura jaina maTha ke bhaTTAraka zrI lakSmIsena svAmI ne karAyA / AcAryazrI ke pAvana zarIra ke pRSTha bhAga kA dUdha dahI Adi ke ghar3oM se seTha goviMdajI ke parivAra, gharAne dvArA abhiSeka huaa| aMtima saMskAra pRSThabhAga kA hI abhiSeka kyoM kiyA jAya ? isa viSaya meM AcAryazrI ne pahale mujhe batAyA thA ki yadi sAmane ke bhAga kA abhiSeka karAyA jAya aura kadAcit kSapaka ke zarIra se sUkSma rUpa se prANa rahe Ave, to usakI pratijJA bhaMga hone kA prasaMga A jAyagA / isase pichale bhAga kA hI abhiSeka karanA caahie| pradIpta agni abhiSeka hote hI caMdana, nAriyala kI garI, kapUra Adi dravyoM se padmAsana baiThe hue usa zarIra ko DhAMkane kA kArya zuru huA / dekhate-dekhate AcAryazrI kA mukhamaNDala bhara jo dRSTigocara hotA thA, kucha kSaNa bAda vaha bhI usa dAha- dravya meM daba gyaa| vizeSa maMtra se parizuddhi kI gaI / ani ke dvArA zarIra kA cAra baje zAma ko dAhasaMskAra prAraMbha huA / ' kapUra Adi sAmagrI ko pAkara agni ko vRddhiMgata hote dera na lagI / agni kI bar3I-bar3I jvAlAe~ pavana kA sahayoga pAkara cAroM dizAoM me phailakara digdiganta ko pavitra banA rahI thI / deha kA dAha saMskAra ho gayA thA / AcArya mahArAja ke zarIra ko bhasmIbhUta karane meM isa prakAra sAmagrI lagI thI- paccIsa mana caMdana, Der3ha mana ghI, tIsa mana nAriyala tathA tIna borA kapUra Adi / gA~dhIjI ke zarIra - dAha meM pandraha mana caMdana, do mana dhUpa, cAra mana ghI, eka mana nAriyala tathA paMdraha sera kapUra lagA thA / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA hameM bhI samAdhi lAbha ho use dekhakara logoM ke hRdaya meM vividha bhAva utpanna ho rahe the| jJAnIjana socate the / he sAdhurAja ! jaisI tumhArI saphala saMyama pUrNa jIvana yAtrA huI hai| zreSTha samAdhirUpI amRta tuma prApta kiyA aisA hI jinendra deva ke prasAda se hameM bhI apanA janma kRtArtha karane kA avasara prApta ho / 400 jIvana kI ujjvala ghaTanAoM kI smRti dhIre-dhIre loga parvata se nIce utara Ae, rAtri ko lagabhaga 8 baje parvata para hama punaH pahu~ce / taponi se punIta deha ko ghere bhautika agni vega se jala rahI thii| hama vahIM lagabhaga 3 ghaMTe baiThe / uThane kA mana hI nahIM hotA thA / AcAryazrI ke jIvana kI puNya ghaTanAoM tathA satsaMgoM kI bAra-bAra yAda AtI thii| mana meM gaharI vedanA utpanna hotI thI, ki isa varSa kA (san 1955) kA paryuSaNa parva ina mahAmAnava ke samIpa bitAne kA maukA hI na AyA / agni kI lapaTeM merI ora jora-jora se AtI thii| maiM unako dekhakara vividha vicAroM meM nimagna ho jAtA thA / sAMtvanA ke vicAra aba mahArAja ke darzana aura satsaMga kA saubhAgya sadA ke lie samApta ho gayA, isa kalpanA se anta:karaNa meM asahya pIr3A hotI thii| to dUsare kSaNa mahApurANa kA kathana yAda AtA thA, ki AdinAtha bhagavAn ke mokSa hone para tattvajJAnI bharata zoka-vihvala ho rahe the / unako duHkhI dekhakara vRSabhasena gaNadhara ne sAMtvanA dete hue kahA thA, "are bharata ! nirvANa kalyANaka honA Ananda kI bAta hai / usameM zoka kI kalpanA ThIka nahIM hai, 'toSe viSAda: kuta: / " isI prakAra gurudeva kI chattIsa dina kI lambI samAdhi zreSTha rIti se pUrNa ho gaI / yaha saMtoSa kI bAta mAnanA caahie| zoka kI bAta socanA ayogya hai| aise vicAra Ane para mano vedanA kama hotI thI / Agama meM kahA hai, 'na hi samAdhimaraNaMzuce' samAdhimaraNa zoka kA kAraNa nahIM hai / ziSyoM ko saMdeza svargayAtrA ke pUrva AcAryazrI ne apane pramukha ziSyoM ko yaha saMdeza bhejA thA ki hamAre jAne para zoka mata karanA aura ArtadhyAna nahIM karanA / AcArya mahArAja kA amara saMdeza to hamane nirvANa prApti ke pUrva taka kA kartavya - patha tA gayA hai| unhoMne samAja ke lie jo hitakArI bAta kahI thI vaha pratyeka bhava ke kAma kI vastu hai / usakA mUlya triloka bhara ke padArtha nahIM haiN| usake dvArA sabhI zreSTha Rddhi, siddhi, vaibhava Adi milate haiN| ve vAkya the / "samyaktva dhAraNa karo / " vaise unakA sArA Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 cAritra cakravartI jIvana hI hamAre lie, Apake lie, vizva ke lie saMdeza pUrNa hai| AgamakA prakAza AcAryazrI kI AtmA kA kyA huA ? yaha bAta bhautika netroM se agocara hote huI bhI, Agama-cakSu ke dvArA dekhI jA sakatI hai| jinavANI kA kathana hai ki isa zarIra ko chor3akara jIvana tIna samaya ke bhItara dUsare sthAna meM pahu~cakara navIna-zarIra nirmANa ke yogya sAmagrI ko grahaNa karane lagatA hai| gommaTasAra meM likhA hai-"jisane devAyu kA baMdha kiyA hai, vahI jIva aNuvrata tathA mahAvrata ko dhAraNa karatA hai|" ata: mahAvratI AcArya mahArAja kA svarga meM pahu~canA susaMgata bAta hai| tiloyapaNNatti ke nimnalikhita kathana ko dhyAna pUrvaka par3hane se yaha vicAra citta meM utpanna hotA hai ki sambhavata: AcArya mahArAja devatAoM ke RSi lokAMtika hue hoNge| unhoMne nirdoSa rIti se jIvana bhara brahmacarya vrata kA pAlana kiyA thaa| unakA sampUrNa jIvanavairAgya rasa se bharA huA thaa| laukAntika kauna hotA hai ? tiloyapaNNatti kA kathana isa prakAra hai- "jo samyagdRSTi zramaNa, stuti aura niMdA meM, sukha aura duHkha meM, baMdhu aura ripu meM samAna hai, vaha laukAntika hotA hai| jo deha ke viSaya meM nirapekSa, nirdvandva, nirmama, nirAraMbha aura nirdoSa haiM, ve hI zreSTha zramaNa laukAntika hote haiN| jo zramaNa saMyoga aura viyoga meM, lAbha aura alAbha meM, tathA jIvita aura maraNa meM samadRSTi hote haiM, ve hI laukAntika hote hai| saMyama, samiti, dhyAna evaM samAdhi ke viSaya meM jo nirantara udyata rahate haiM, tathA tIvra tapazcaraNa dhAraNa karate haiM, ve zramaNa laukAntika hote haiN| paMca mahAvrata sahita paMca samitiyoM kA cirakAla taka AcaraNa karane vAle ko pA~coM indriya viSayoM se virakta RSi laukAntika hote haiN|" (8 vA adhikAra, gAthA 647 se 651) anumAna AcAryazrI ke caraNoM meM bahuta samaya vyatIta karane ke kAraNa tathA unakI sarvaprakAra kI ceSTAoM kA sUkSma rIti se nirIkSaNa karane ke phalasvarUpa aisA mAnanA ucita pratIta hotA hai ki ve laukAntika deva hue hoNge| ye alaukika puruSaratna the, yaha unakI jIvanI se jJAta hotA hai| mAtA ke udara meM jaba ye mahApuruSa Aye the taba satyavatI mAtA ke hRdaya meM 108 sahasradala yukta kamaloM se jinendra bhagavAn kI vaibhavasahita pUjA karane kI manokAmanA utpanna huI thii| Aja ke jar3avAda tathA viSayalolupatA ke yuga meM unhoMne jo 1. cattArivi khettAI AugabaMdheNa hodisammattaM / aNuvada-mahavvadAiMNa lahaidevAugaM muttaM // - gommaTasAra Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 402 ratnatraya dharma kI prabhAvanA kI hai aura vardhamAna bhagavAn ke zAsana ko vardhamAna banAyA hai| usase to ye bhAvI jinezvara yA jinezvara ke naMdanasadRza lagate rahe haiN| hamArI to yahI dhAraNA hai ki laukAntika devarSi kI avadhi pUrNa hone ke pazcAt ye dharmatIrthaMkara hoNge| bhaTTAraka jinasena svAmI kA svapna ___ kolhApura ke bhaTTAraka jinasenajI ko 7-7-53 meM svapna AyA thA ki AcArya zAMtisAgarajI mahArAja tIsare bhava meM tIrthaMkara hoNge| bhaTTAraka mahArAja kI bAta sunakara AcArya mahArAja ne bhI kahA ki : "12 varSa pUrva hameM bhI aisA hI svapna AyA thA ki tuma puSkarArdha dvIpa meM tIrthaMkara pada dhAraNa kroge|" kabhI-kabhI ayogya, apAtra, pramAdI, viSayAzakta vyakti bhI svayaM tIrthaMkara hone kI kalpanA kara baiThate haiM, kintu unakA svayaM kA jIvana AcaraNa tathA zraddhA sUcita karate haiM ki vaha pralApamAtra hai| ratnatraya ke dvArA punIta jIvana vAle zramaNa rAja kA zreSTha vikAsa pUrNatayA susaMgata lagatA hai| - jainAgamana meM varNita aSTAMga mahAnimitta jJAna meM svapna jJAna kA samAveza hai| svapna dvArA bhaviSya kA bodha hotA hai| jo svapna vAtAdi vikAroM se udbhuta hote haiM, unakI satyatA sadA zaMkAspada rahatI hai| pAzcAtya loga bhI isa viSaya ko mahatvapUrNa mAnate haiN| 14 apraila san 1865 ko amerikA ke rASTrapati abrAhamaliMkana ne ucca sarakArI padAdhikAriyoM kI baiThaka bulAkara unase kahA ki unheM koI mahatvapUrNa khabara avazya hI sunane ko milegii| unhoMne batAyA ki unhoMne svapna dekhA hai ki ve aisI nAva meM baiThe haiM ki jisameM patavAra nahIM hai| isa svapna kI bAta batAne ke pA~ca ghaMTe bAda hI jaoNna vilDIjavUtha kI bandUka se unakI hatyA ho gaI" (navabhArata TAImsa, 20 navambara 1955, pRSTha 8) / mahArAja meM solahakAraNabhAvanAoM kA apUrva samAgama thaa| jinase tIrthaMkara rUpa zreSTha phala milatA hai| zaMkA yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki kevalI, zrutakevalI ke caraNa-mUla meM tIrthaMkara prakRti kA baMdha prAraMbha hotA hai, taba Aja ukta donoM vibhUtiyoM ke abhAva meM kisa prakAra tIrthaMkara prakRti kA baMdha ho sakegA? samAdhAna yathArtha meM zaMkA ucita hai; kintu isa bhava meM tIrthaMkara prakRtikAbaMdhana karake, laukAntika padvI ko chor3akara puna: nara padavI dhAraNa karake to tIrthaMkara prakRti kA baMdha ho sakatA hai| videha meM tIrthaMkara paMcakalyANaka vAle hote haiM ; dIkSA, jJAna tathA mokSa tIna kalyANaka vAle bhI hote haiM, jJAna aura mokSa ye do kalyANaka vAle bhI hote haiN| gRhasthAvasthA meM yadi tIrthaMkara prakRti kA baMdha kisI caramazarIrI AtmA ne kiyA to usake tIna kalyANaka Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 cAritra cakravartI hoNge| yadi nirgrantha ne baMdha kiyA, to jJAna aura mokSa rUpa do hI kalyANaka ho skeNge| isa apekSA se socA jAya, to ve sabhI bhAgyazAlI ho jAte haiM, jinhoMne aisI pravardhamAna puNyazAlI AtmA ke darzanAdi kA lAbha liyA ho| sabase bar3A bhAgya to unakA hai, jo gurudeva ke upadezAnusAra puNya jIvana vyatIta karate hue janma ko saphala kara rahe haiN| deya paryAya kI kathA __ audArika zarIra parityAga ke aMtarmuhUrta ke bhItara hI unakA vaikriyika zarIra paripUrNa ho gayA aura ve upavAda zayyA se uTha ge| lagabhaga 7 bajakara 35 miniTa para unakA divya zarIra paripUrNa ho gyaa| usa samaya unhoMne vicAra kiyA hogA ki yaha Ananda aura vaibhava kI sAmagrI yahA~ kaise A gaI ? avadhijJAna se unako jJAta huA hogA ki maiMne kuMthalagiri siddhakSetra para yama sallekhanApUrvaka apane zarIra kA saMyama sahita tyAga kiyA thA usase mujhe yaha deva paryAya prApta huI hai| isa jJAna ke pazcAt ve AnaMdapUrNa vAdyadhvani tathA jayaghoSa sunate hue sarovara meM snAna karate haiM aura AnandapUrvaka jina bhagavAn kI akRtrima ratnamaya pratimAoM ke darzana, abhiSeka tathA pUjana meM magna ho jAte haiN| Agama kA kathana tiloyapaNNatti (AThavA~ adhikAra, gAthA 2-5-82 se 584 taka) meM likhA hai ki-"ye deva tIna chatra, siMhAsana, bhAmaNDala aura cAmarAdi se sundara pratimAoM ke Age jaya-jaya zabda ko karate haiN| ukta deva bhaktiyukta mana se sahita hokara saikar3oM stutiyoM ke dvArA jinendra pratimAoM kI stuti karake pazcAt unakA abhiSeka Arambha karate haiN|" ___ "ukta deva kSIra samudra ke jala se pUrNa eka hajAra ATha suvarNakalazoM ke dvArA mahAvibhUti ke sAtha jinAbhiSeka karate haiN|" aba taka mahArAja pratidina jinendra bhagavAn kA abhiSeka dekhA karate the kintu ve surarAja banakara ratnabimboM kA svayaM abhiSeka kara rahe haiM, aisA usa samaya pratIta hotA thaa| tiloyapaNNatti ke ye zabda bhI mahatvapUrNa haiN| __2"samyagdRSTi deva karma kSaya ke nimitta sadA mana meM atizaH bhakti se sahita hokara 1. thodUNa thudi saehi jiNidapaDimAo bhattibharidamaNA / / edANaM abhisee tatto kuvvaMti pAraMbhaM // 583 // (ti.pa.) yaha abhiSeka jina pratimA kA hai zAstra meM paMca parameSThI, jinadharma, jinAgama, jinapratimA, jinAmandira ye nava devatA kahe haiM / arahaMta bhagavAna aura pratimA kI bhinna-bhinna rUpa meM parigaNanA kI jAtI hai| sammAdiTThI devA pUjA kuvvaMti viNavarANa sadA / kammakkhavaNaNimittaM jiNavara bhattIe bharidamaNA // 588 // Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 404 jinendroM kI pUjA karate haiN| yahA~ kammakkhaNimittaM' zabda dhyAna dene yogya hai| pUjA se mahAn puNya baMdha hotA hai tathA karmakSaya bhI hotA hai| ratnakaraMDazrAvakAcAra meM kahA hai ki pUjA kAmaduhi kAmadAhinI' hai| eka kAraNa se aneka kArya hote haiN| "mithyAdRSTideva anya devoM ke saMbodhana se ye kuladevatA haiM, aisA mAnakara nityajinendra pratimAoM kI pUjA karate haiN| ti.pa., 8- 586 / / " divya jIvana mahApurANa meM kahA haiM- mahAbala kI samAdhi ke uparAnta lalitAMga deva rupa meM utpatti huI thii| usa kathana ke prakAza meM AcArya mahArAja ke viSaya meM hama apane manomaMdira meM kalpanA kA bhavya citra khIMca sakate haiM-"zrIprabha vimAna meM upapAda zayyA para (AcAryazrI ke jIva) deva kA janma huA hogaa| megha rahita AkAza meM zveta bAdaloM sahita bijalI kI taraha upapAda zayyA para zIghra hI vaikriyika zarIra se zobhAyamAna hue hoNge| aMtarmuhUrta meM hI yauvanapUrNa, sulakSaNa-sampanna taruNa ke samAna ve upapAda zayyA se uThe hoNge| daidIpyamAna kuMDala, keyUra, mukuTa, bAjUbaMda Adi AbhUSaNa pahine hue, mAlA sahita, uttama vastroM ko dhAraNa kara vezobhAyamAna hue hoNge| unake netra TimakAra rahita hoNge| usa samaya kalpavRkSoM dvArA puSpoM kI svayameva varSA huI hogii| duMdubhi dhvani huI hogii| sura samudAya ne Akara praNAma kiyA hogaa| usa samaya usa deva ne cakita ho socA hogA-"maiM kauna hU~, ye saba kauna haiM ? maiM kahAM se AyA?" yaha zayyAtala kisakA hai ?" tatkAla bhavapratyaya avadhijJAna utpanna ho jJAta huA hogA ki aye tapaH phalaM divyam ayaM svargoM mhaadyutiH| ime devAssamutsarpad-dehodyotA: praNAminaH // 5-267 // aho ! yaha hamAre tapa kA manohara phala hai| yaha daidIpyamAna sthala svarga haiN| ye praNAma karate hue daidIpyamAna zarIra vAle devatA loga haiN| itane meM devatAgaNa ne stuti karate hue kahA hogA pratIccha prathama nAtha sajjaM majjana-maMgalam / tata: pUjA jinendrANAM kuru puNyAnubaMdhinIm // 5-273 / / he nAtha ! snAna kI sAmagrI taiyAra hai| pahile maMgala-snAna kiijie| isake anaMtara puNyAnubaMdhinI jinendra bhagavAn kI pUjA kiijie| isI prakAra kA pariNamana usa tapasvI jIva kA deva paryAya meM huA hogA, jisakA chaha bajakara pacAsa miniTa para 18 sitambara, san 1955 ke prabhAta meM kuMthalagiri para dehAnta huA thA, jisakI AcArya zAMtisAgara mahArAja kahakara loga pUjA karate the| saccA dehAnta mokSa meM hotA hai| yahA~ audArika deha kA anta huA thA to vaikriyaka deha kI Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 cAritra cakravartI utpatti huI thii| taijasakArmANa to sadA sAtha meM rahate hI haiN| isa jinendra pUjA ke pazcAt ve apane prasAda meM pahu~cakara siMhAsana para zobhAyamAna hue hoNge| sambhava hai ki ve zIghra hI deva pada prApti ke uparAMta pUrva saMskAroM kI preraNA se videha kSetra meM gae hoMge aura vahA~ devoM ke koThoM meM baiThakara devAdhideva sImaMdhara bhagavAn ke samavazaraNa meM unhoMne divyadhvani sunane kA saubhAgya prApta kiyA hogaa| aba vedharmavRkSa ke amRta tulya madhura phaloM kA rasAsvAdana kara rahe haiN| hamArI bhautika dRSTi se AcArya mahArAja nahIM hai, unakA zarIra agni meM bhasma ho gayA thA; kintu Agama ke prakAza se vidita hotA hai ki unakI AtmA amara loka meM hai aura Age ve tapazcaryA dvArA jarA maraNojjhita' siddha bhagavAn bneNge| usa samaya ve sacce amara bneNge| svarga kA Ananda __ AcAryazrI pahale logoM ko vrata pradAna karate samaya kabhI-kabhI kahatethe "isase tumako svarga meM mahAn Ananda milegaa| sabhI indriyoM ko sukhaprada sAmagrI svarga meM milatI hai|" vaha aba divyaloka meM unake anubhava gocara hogii| pUjyapAdasvAmInesvargakesukha ko anupama kahate hue batAyA hai ki 'anAtakam AtaMkarahita hai aura dIrghakAlopalAlitam'-sudIrghakAlaparyanta prApta hotA hai| sAgaroM paryanta sukha kI dhArA calI jAtI hai| svarga prApta karane vAle jIva ko duSamA kAla ke zeSa sAr3he aThAraha varSa tathA duSamA-duSamA kAla ke 21 hajAra varSa paryanta kaSToM ko nahIM bhoganA pdd'egaa| utsarpiNI kebhI prathama dvitIya kAloM kI vyathAoMse bacerahate haiN| duSamA suSamA nAma ke utsarpiNI ke tIsare kAla meM janma dhAraNa karake ve nirvANa ko prApta kara sakate haiN| kAraNa, usa kAla meM vajravRSabhanArAcasaMhanana kI prApti ho jAtI hai| avasarpiNI kA cauthA aura utsarpiNI kA tIsarA kAla samAna rahate haiN| videha meM to sadA cauthA kAla rahatA hai| laukAntika laukAntika devoM kI Ayu ATha sAgara pramANa hotI hai| unakI U~cAI paMcahasta pramANa kahI gaI hai| unakI zuklalezyA hotI hai| inakI saMkhyA saba milAkara cAra lAkha sAta hajAra ATha sau cha: (4,07,806) hai| inakA jIvana alaukika rahatA hai| ye devAMganAoM ke saMparka se rahita apUrva Ananda kA rasAsvAdana karate haiN| gyAraha aMGga tathA caturdaza pUrva ke jJAtA hote haiN| svarga ke vaibhava meM bhI inakI jJAna-jyoti barAbara prakAza detI rahatI hai| isase ye apane divya sukhoM ko anitya hI jAnate haiM, mAnate haiM, anubhava karate haiN| dharma ke sivAya anya zaraNa nahIM hai, aisI azaraNa bhAvanA ko bhI sadA smaraNa karate haiN| virakta svabhAva ke kAraNa hI inakA mana jinendra ke rAgavardhaka garbha tathA janmakalyANakoM meM bhAga lene ko utsAhita nahIM hotA / jinendra ke mana meM vairAgya kA vasanta Ate samaya ve Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 sallekhanA Akara kokila sadRza madhura kaNTha dvArA vairAgya poSaka dhvani Arambha karate haiN| U~ce svarga ke devatAoM ke dvArA ye vandanIya banate haiN| bhagavAn ke kevalajJAna hone para laukAntika devagaNa bahuta harSita hokara AnaMda vyakta karate haiN| harivaMzapurANa meM kahA hai laukAntikA: puro yAMti lokAntavyApi tejsH| lokezasya yathA lokA: purogA muurtisNbhvaaH||61-26 // artha : jinakA teja lokAnta paryanta vyApta ho rahA thA, aise laukAntika deva bhagavAn ke Age-Age cala rahe the| ve aise lagate the, mAno trilokInAtha kA prakAza hI mUrtimAna ho Age-Age gamana kara rahA hai| ___ kuMdakuMdasvAmI ne mokSapAhuDa meM likhA hai ki isa kAla meM ratnatraya kI zuddhatA ke prasAda se manuSya laukAntika deva hotA hai aura vahA~ se calakara mokSa ke sukha ko prApta karatA hai| vaikriyika zarIra aba AcAryazrI kA divya zarIra ho gyaa| vaha vaikriyika zarIra kahalAtA hai| vaha atyaMta sundara suvAsa sampanna hotA hai| usakA vividha rUpa se pariNamana kiyA jA sakatA hai| vaha dIptimAna hotA hai| usa zarIra kA varNana isa prakAra Agama meM kiyA hai, "devoM ke zarIra meM na nakha, keza aura roma hote haiM, na camar3A aura na mAMsa hotA hai, na rudhira aura carbI hotI hai, na haDDiyA~ hotI haiM, na mUtra aura na mala hotA hai aura na naseM hotI haiN|" saMcita karma ke prabhAva se atizayita vaikriyika rUpa divyabaMdha hone ke kAraNa devoM ke zarIra meM varNa, rasa, gaMdha aura sparza bAdhA rUpa nahIM hote / (ti.p.8,568,566)| isa vaikriyika zarIra ke sambandha meM jasTisa jugamaMdaralAla jainI bAra-eTa-lA ke zabda dhyAna dene yogya haiM The gods have vaikriyaka body which they can change at will. Milton rightly mentions this as the body of the angels in his Paradise Lost. The Christian, Mohammedian and other systems of religion hold a similar view. Cabalistic and Mystic systems of ancient Greece, Egypt. Assyria and Babylon also had some sort of faith in this phenomenon of changeable bodies. Popular magic, even of the black kind, connected with wizard's lore and witchcraft, also recognised that men can change themselves into animals etc. Fables and fictions in the East and the West, all the world over are familiar with this theory of physical transfigura. tion. The famous Fasana-e-ajayaba (The wonderful tale) of urdu literature richly illustrates this, as the Prince Jane-slam could Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 cAritra cakravartI change himself into monkey and back to his human form again. Thus the changeability of form is a wellknown phenomenon. The Gods in Jainism have all a body, which they can change at will, it is their vaikriyaka body. They possess it universally like their antipodean analogues to the denzens of the niether world, the embodied mundane souls of the hell. The body has no flesh, blood and bones and there are no filthy excretions from it. It is very lustrous and bright. It may be compared to a cloud shot with the shining glory of a rising or setting sun now looking like one living being now changing itself into another form. (The Bright Ones in Jainism, page 3) ATha sAgara kI sthiti vAle devoM kA AhAra ATha hajAra varSoM ke bAda hotA hai| AhAra ke samaya unake kaNTha meM amRta jhara jAtA hai, usase unako sarva prakAra kI zAMti aura Ananda prApta hotA hai| isa viSaya meM sarvajJa bhagavAn ne yaha bAta kahI hai: "jo deva jitane sAgaropama kAla taka jIvita rahatA hai, usakA utane hI hajAra varSoM meM AhAra hotA hai| palya pramANa kAla taka jIvita rahane vAle deva ke pA~ca dina meM AhAra hotA hai| (ti.pa.,8-552) inakA mUla zarIra svarga meM rahatA hai| inake zarIra kI vikriyA bAhara jAtI hai| Agama meM kahA hai, "garbha aura janmAdi kalyANakoM meM devoM ke uttara zarIra jAte haiN| unake mUla zarIra sukhapUrvaka janmasthAnoM meM ceSTA karate haiN| "jammaNaThANesu suhaM mUla sarIrANi ceTThati |(ti. pa., 8-595)" laukAntikoM kI vizeSatA anya deva to Amoda-pramoda, krIr3A Adi dvArA apanA sAgaroM kA samaya pUrNa karate haiN| laukAntikoM ke bAre meM tiloyapaNNatti meM likhA hai-"ve deva saba devoM se arcanIya, bhakti meM tallIna aura sarvakAla svAdhyAya meM nimagna rahate haiM-bhatti pasattA saMjjhayasAdhINA savvakAlesu (tizapaza, 8-645) / " isa prasaMga meM yaha bAta smaraNa yogya hai ki bAlyakAla meM sAtagaur3A pATIla ke rUpa meM AcArya mahArAja bhI bAlyocita krIr3A Adi se vimukha rahA karate the| trilokasAra meM nemicandra siddhAMtacakravartI ne likhA hai : te hINAhiya rahiyA visayavirattA ya devrisinnaamaa| aNupikkha dattacittA sesasurANaccaNijjA hu / / 536 / / Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 sallekhanA ve devatAoM ke RSi hInAdhikatA rahita, viSayoM se virakta anuprekSAoM kI bhAvanA meM lIna tathA zeSa devatAoM ke dvArA vaMdanIya hote haiN| devarSi yahI cAhA karate haiM, ki kaba unako isa svarga ke manojJa kArAgAra se mukti mile aura ve nara paryAya prApta kara puna: avinAzI mukti kI prApti ke lie tapazcaryA ke patha meM pravRtta hoN| zaMkA- ye zreSTha samyagjJAnI zreSTha sura-pUjya surarAja vahA~ se hI kyoM nahIM mukta hote hai, kyoMki samyagjJAnI kSaNamAtra meM samasta karmo kA kSaya karatA hai| samAdhAna- samyagjJAna ke sAtha hI tIna gupti aura caahie| mana, vacana tathA kAya kI kriyAoM kA nirodharUpa pUrNa gupti kA pAlana digambara munizvara hI kara sakate haiN| ata: ve laukAntika deva usa zramaNa-jIvana kI AkAMkSA karate hue apanA kAla dharmadhyAna meM bitAte haiN| pramAdI loga manuSya-dharma meM bhI vratAcaraNa se jI curAte hue apane kAlpanika jJAna dvArA paMcama kAla meM hI mokSa jAne kI socate hai| yaha dhAraNA samyaktavI kI nahIM rahatI hai| samAdhijanya Ananda kA abhAva | svarga meM saba sukha haiM; kintu vahA~ saMyamAnugAminI ucca samAdhijanya zAMti nahIM hai, yaha bAta Aja zAMtisAgara mahArAja kI AtmA ke anubhava meM AtI hogii| AtmA ke Ananda kI samatA iMdriyajanita sukha kabhI bhI nahIM kara sakatA hai| eka Ananda svAbhAvikatA kI jyoti dhAraNa karatA hai aura dUsarA iMdriyajanita sukha rUpa vibhAvaparaNati hai| isa kAraNa samyagdRSTi loga svarga ke sukhoM meM bhI anAsakta rahate haiN| paMcAdhyAyI meM likhA hai zakra-cakra-dharAdInAM kevalaM puNya shaalinaam| tRSNA bIjaM ratisteSAM sukhAvapti: kutstnii|| mahAn puNyazAlI indra, cakravartI Adi kA sukha tRSNA kA bIja hai| unake sacce sukha kI prApti kaise ho sakatI hai? saccA sukha zuddhApayogI parama vItarAga yathAkhyAtacAritradhArI munIzvara ko prApta hotA hai| bhaktoM kI AkAMkSA AcAryazrI kI yama samAdhi ke samaya eka bhakta ne mahArAja se kahA thA, "mahArAja, Apa deva, devendra hoNge| vahA~ se yahA~ kabhI Akara hama logoM ko avazya saMbodhana kI kRpA kiijie|" isa pralApa ko sunakara mahArAja cupa rahe the| isa kAla meM svarga se kalpavAsI deva yahA~ nahIM Ate haiN| aisA zAstra meM kahA gayA hai| ata: Agama ke prakAza meM yukta prArthanA vastuta: sArazUnya hI to thii| bhavanatrika ke devoM kA Agamana ho sakatA hai| SaTkhaMDAgama kI racanA pUrNa hone para devoM kA Agamana huA thA, aisA dhavalA TIkA meM kahA hai anya prasaMgo kA bhI varNana AtA hai| Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 cAritra cakravartI pAvana upadeza eka bAta aura dhyAna dene kI hai ki ve apanA pAvana upadeza kyA de gye| isa kalikAla meM bhI apanI jIvanI dvArA zreSTha ratnatraya dharma kA pAlana kisa prakAra ho sakatA hai, yaha batA ge| basa, unake patha-cinhoM ko dekhakara jo jIva Age bar3hegA, vaha zAMti samRddhi, vaibhava ke sAtha zivapurI kA nAgarika bhI bana skegaa| saMsAra ke duHkhoM se saMtrasta bhavyAtmAoM ko vaha vANI cirasmaraNIya rahegI, "bAbAno ! bhiU nkaa|" "AtmaciMtana karA" are bAbA! Daro mt| AtmA kA ciMtana kro|" siddhAMtacakravartI AcArya nemicandra ke ye zabda cAritra cakravartI AcArya zAMtisAgara mahArAja sadRza ujjavala AtmAoM meM sughaTita hote haiM (trilokasAra, 555) : viviha-tava-rayaNa-bhUsA NANasucI siilvtth-sommNgaa| je te simeva bassA suralacchI siddhilacchI ya // artha : jo vividha tapa ratnabhUSaNadhArI, pavitra jJAna vAle, zIlarUpa vastra se saumya zarIra vAle hote haiM, suralakSmI tathA siddhIlakSmI bhI unake AdhIna rahatI hai| sallekhanA kA saMkSipta vivaraNa _AcArya mahArAja ne kuMthalagiri meM 14 agasta, ravivAra ko niyama-sallekhanA kA nizcaya vyakta kiyA thaa| unhoMne yaha sallekhanA ATha dina ke lie lI thii| tA .17 dina budhavAra ko unhoMne yama sallekhanArUpa apanI pratijJA kara lii| usa dina amAvasyA thii| usI dina pahAr3a para A ge| vahA~ unhoMne tA. 20 agasta ko kevala jala liyA thaa| tA. 23 ko puna: jalagrahaNa kiyA thaa| tA. 24 ko unhoMne jala nahIM liyaa| unhoMne tA. 25 se tA. 28 paryanta cAra dina lagAtAra jala liyA thaa| tA. 28 ravivAra ko bra. bharamappA ko kSullaka dIkSA dii| pazcAt 26,30,31 tathA 1 sitambara, ina cAra dinoM taka unhoMne jala grahaNa nahIM kiyaa| pazcAt 2, 3 aura 4 tArIkha ko unhoMne jala liyaa| vahI unakA aMtima jalagrahaNa dina thaa| unhoMne ravivAra 14 agasta se AhAra tyAgakara kevala jalamAtra grahaNa karane kI chUTa rakhI thii| cAra sitambara kA ravivAra aayaa| usa dina jala lekara unhoMne jala bhI chor3a diyA aura eka ravivAra ko chor3akara dUsare ravivAra ko 84 varSa se surakSita zarIra ko bhI chor3akara isa AdhyAtmika vibhUti ne svarga ko prayANa kiyA thaa| mRtyu se yuddha kI taiyArI mahArAja kA jIvana bar3A vyavasthita aura niyamita rahA thaa| yama-samAdhi ke yogya apane mana ko banAne ke lie unhoMne khUba taiyArI kI thii| loNaMda se jaba AcArya mahArAja phalaTaNa Aye, taba unhoMne jIvana bhara anna kA parityAga kiyA thaa| kuMthalagiri pahuMcakara Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA 410 unhoMne adhika upavAsa zuru kara diye the| zrAvaNa vadI prathamA se unhoMne avamaudarya tapa kA abhyAsa prArambha kara diyA thaa| mahArAja ne eka grAsa paryanta AhAra ko ghaTA diyA thaa| ve kahane lage-"yadi pratidina do grAsa bhI Ahara leM to yaha zarIra bahuta dina clegaa| yadi kevala dUdha leMge to yaha zarIra varSoM ttikegaa|" sallekhanA kA mUla kAraNa jaba prANI saMyama nahIM pala sakatA hai, taba isa zarIra ke rakSaNa dvArA asaMyama kA poSaNa kyoM kiyA jAya ? jisa ahiMsA mahAvrata kI pratijJA lI thI, usako dUSita kyoM kiyA jAya ? vratabhraSTa hokara jInA mRtyu se bhI burA hai| vrata rakSaNa karate hue mRtyu kA svAgata parama ujjvala jIvanatulya hai isa dhAraNA ne, isa puNyabhAvanA ne, una sAdhurAja ko yamasamAdhi kI ora utsAhita kiyA thaa| saptatattva nirUpaNa kA rahasya eka bAra AcArya se yaha prazna pUchA gayA thA-"bheda vijJAna ho to samyaktva hai; ata: Atmatattva kA hI vivecana karanA AcAryoM kA kartavya thA, parantu ajIva, Azrava baMdhAdi kA vivecana kyoM kiyA jAtA hai ? uttara-" reta kI rAzi meM kisI kA motI gira gyaa| vaha reta ke pratyeka kaNa ko dekhatA phiratA hai| samasta bAlukA kA zodhana usake liye Avazyaka hai; isI prakAra AtmA kA samyaktva rUpa ratna kho gayA hai| usake anveSaNa ke lie, ajIva, Azrava, baMdhAdi kA parijJAna Avazyaka hai| isa kAraNa saptatattvoM kA nirUpaNa samyaktvI ke lie hitakArI hai|" AtmA kI prApti hone ke bAda use apane svarUpa meM rahanA hai, phira bAhara bhaTakanA prayojana rahita hai| AtmA kA dhyAna prazna- Apa prAya: kahA karate haiM, "AtmA kA dhyAna karo", kintu yaha kArya bar3A kaThina pratIta hotA hai| maiM zuddha, buddha, jJAyaka svabhAva, TaMkotkIrNa rUpa hU~; yaha kathana bArabAra kahate-kahate zukavANIvat bana jAtA hai| ata: kaise AtmA kA dhyAna kiyA jAya ? uttara-"zarIra pramANa AtmA hai| usake bAhara sadbhAva jJAta nahIM hotA hai| saMpUrNa deha meM AtmA hai| usakA ciMtana kro| AtmA ko bAhara mata bhaTakane do| bhItara ciMtana karane se bAhara kA vikalpa dUra ho jaayegaa| AtmA kA prazAnta ciMtana thor3e samaya taka hI ho pAtA hai| prArambha meM bAhara ke padArthoM kA patA kucha-kucha calatA hai, zabdAdi kA bodha nahIM hotA hai; kintu pazcAt topa ke chUTane para bhI usakA patA nahIM calatA hai|" yaha AcAryazrI kA Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 cAritra cakravartI kathana unake anubhava para Azrita hai| aise anubhavI Aja kahA~ haiN| bAteM karane vAle miThUlAla bahuta mileNge| AtmA kI khoja sarala hai una yogirAja ne kahA," ye tila meM telavat isa zarIra meM AtmA vyApta hai| apanI AtmA kyA apane ko nahIM milegI ? samudra meM machalI kI khoja kaThina hai; kintu loTe ke pAnI meM vaha par3I ho, to use pAnA sarala hai, isI prakAra apane zarIra meM vidyamAna AtmA kI khoja bhI sarala hai| pratidina AtmA kA cintavana kro| kama se kama do ghar3I pramANa manavacana-kAya kRta, kArita, anumodanA ina navakoTi se sAvadya doSa kA tyAga kro| AtmadhyAna se lAbha "isase dhyAna dvArA gRhastha hote hue bhI tuma mahAn nirjarA kroge| 24 ghaMTe meM pandraha minaTa AtmA kA dhyAna kro| isase asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai| isake sivAya bhagavAn ne mokSa kA dUsarA upAya nahIM kahA hai|" puruSArtha ke lie preraka udAharaNa ___ mahArAja ne mokSa mArga meM satsAhasapUrvaka pravRtti ke lie yaha preraka udAharaNa diyA thA, "eka rAjA thaa| usake bur3hApe meM eka hI putra huaa| use bar3e lAr3a pyAra se paalaa| usane khela kUda meM samaya naSTa kara diyA aura kucha bhI vidyA nahIM siikhii| eka dina rAjA ne dIkSA le lI aura putra ko rAjA banA diyA / usa rAjya para dUsare rAjya kA AkramaNa ho gyaa| usa samaya eka patra aisA AyA, jise rAjA ke sivAya dUsare ko paDhane kI AjJA nahIM thI, ata: vaha jarUrI patra isa navIna rAjA ke pAsa lAyA gyaa| nirakSara hone ke kAraNa use pAte hI usake netra azrupUrNa ho ge| usa samaya mana kA saMtApa dUra karane ko catura maMtrI ne unako bAhara calane ko khaa| ye bAhara bhramaNArtha ge| vahA~ dekhA pAnI khIMcane kI komala rassI se kaThora kAlA pASANa gaDDhAyukta ho gayA hai| isI prakAra prayatna dvArA kyA merI AtmA mujhe na milegI? rAjA ko vidyA sadRza AtmA kA dhyAna bhI bnegaa| _prayatna karate rahanA hitakArI haiM / "yatnavata: zreyostyeva" - satkArya meM saMlagna rahakara udyoga karane vAle kA kalyANa hI hotA haiN| vaha pApAstrava se bacakara durgati ke sindhu meM DUbane se bcegaa| jIvana-zodhana kI samujvala sAdhanA satata udyata rahanA satpuruSa kA prAthamika karttavya honA caahie| zarIrAdi kI sevA meM anaMta kAla bIta cukA hai| aba usa aMdhakAra kA mArga tyAgakara prakAza kI ora AnA hitakArI hai| Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma saMrakSiNI pAvana smRti Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana smRti prAtaHsmaNIya AcArya mahArAja to svargIya nidhi bana ge| aba pAvana-smRti-mAtra zeSa hai| unake puNya jIvana ke saMsmaraNa bar3e madhura, mArmika tathA zAntidAyaka haiN| hamane apane saMsmaraNoM ke sAtha aneka dharmamUrti muniyoM, tyAgiyoM, zrAvakoM Adi ke saMsmaraNoM kA saMkalana kiyA hai| ina saMsmaraNoM ke mAdhyama se usa mahAn tapomUrti gurudeva ke jIvana kI eka jhalaka prApta hotI hai| inake dvArA moha malina mana ko vizuddhatA prApta hotI hai| kuMthalagiri pardUSaNa kuMthalagiri meM AcArya zAMtisAgara mahArAja ke cAturmAsa meM paryuSaNa parva para tA. 12 sitambara san 1953 se tA. 26 sitambara san 1953 taka rahane kA puNya saubhAgya milA thaa| usa samaya AcAryazrI ne 83 varSa kI vaya meM paMcopavAsa maunapUrvaka kie the| isake pUrva meM bhI do bAra paMcopavAsa hue the| karIba 18 dina kA mauna rahA thaa| bhAdrapada ke mAha bhara dUdha kA bhI tyAga thaa| paMcarasa to chor3e cAlIsa varSa ho ge| ghora tapa prazna-"mahArAja! ghora tapasyA karane kA kyA kAraNa hai ?" uttara-"hama samAdhimaraNa kI taiyArI kara rahe haiN| sahasA A~kha kI jyoti calI gaI, to hameM usI samaya samAdhi kI taiyArI karanI pdd'egii| kAraNa, usa sthiti meM samiti nahIM banegI, ataH jIvarakSA kA kArya nahI bnegaa| hama tapa utanA hI karate haiM, jitane meM mana kI zAMti banI rhe|" nirvANa-bhUmi kA prabhAva prazna-"mahArAja ! pA~ca-pA~ca upavAsa karane se to zarIra ko kaSTa hotA hogA?" uttara- "hameM yahA~ pA~ca upavAsa eka upavAsa sarIkhe lagate haiN| yaha nirvANa-bhUmi kA prabhAva hai| nirvANa-bhUmi meM tapasyA kA kaSTa nahIM hotA hai| hama to zakti dekhakara hI tapa karate haiN|" mauna se lAbha prazna-"mahArAja ! mauna vrata se Apako kyA lAbha pahu~catA hai ?" uttara-"mauna karane se saMsAra se AdhA sambandha chUTa-sA jAtA hai| saikar3oM logoM ke madhya ghire rahane para bhI aisA lagatA hai, mAno hama apanI kuTI meM hI baiThe hoN| usase mana kI Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 cAritra cakravartI zAnti bahuta bar3hatI hai / mana AtmA ke dhyAna kI ora jAtA hai| vacanAlApa meM kucha na kucha satya kA atikramaNa bhI hotA hI hai, mauna dvArA satya kA saMrakSaNa bhI hotA hai / cittavRtti bAharI padArtho kI ora nahIM daur3atI hai|" mahArAja kA anubhava prazna- " upavAsa se kyA lAbha hotA hai ? kyA usase zarIra ko trAsa nahIM hotA hai ?" uttara- " AhAra kA tyAga karane se zarIra ko kaSTa kyoM nahIM hogA ? lambe upavAsoM ke hone para zarIra meM zithilatA AnA svAbhAvika bAta hai| phira upavAsa kyoM kiyA jAtA hai, yaha pUcho, to usakA uttara yaha hotA hai ki upavAsa dvArA moha kI mandatA hotI hai| upavAsa karane para zarIra nahIM cltaa| jaba zarIra kI sudhi nahIM rahatI hai, to rUpayA-paisA, bAla-baccoM kI bhI cintA nahIM satAtI hai / usa samaya moha - bhAva manda hotA hai, AtmA kI zakti jAgrata hotI hai| apane zarIra kI jaba ciMtA chUTatI hai, taba dUsaroM kI kyA cintA rahegI ?" "isa viSaya ke spaSTIkaraNArtha mahArAja ne eka kathA sunAI, bandara kA apane bacce para adhika prema rahatA hai| eka bAra eka baMdariyA kA baccA mara gayA, to vaha usa mRta bacce ko chAtI se cipakAye rhii| usa samaya hamane dekhA, kucha bandaroM ne jabaradastI usake bacce ko chInakara nadI meM DAla diyA thaa| bandara ko pAnI meM tairanA nahIM AtA hai| yaha hamane pratyakSa dekhA hai| itanA prema mRta bacce para baMdariyA kA thA / " dUsarI ghaTanA mahArAja ne batAI - "eka samaya eka hauja meM pAnI bharA jA rahA thA, eka baMdariyA apane bacce ko kandhe para rakhakara usa hauja meM thii| jaise-jaise pAnI bar3hatA jAtA thA, vaha gardana taka pAnI Ane ke pUrva bacce ko kaMdhe para rakhakara bacAtI rahI, kintu jaba jala kI mAtrA bar3ha gaI aurasvayaM baMdariyA DUbane lagI, to usane bacce ko pairoM ke nIce dabAyA aura usa para khar3I ho gaI, jisase vaha svayaM na DUbane paave| itanA mamatva svayaM ke jIvana para hotA hai| usa zarIra ke prati moha kA bhAva upavAsa meM chUTatA hai| yaha kyA kama lAbha hai ?" upavAsa kI maryAdA prazna- " upavAsoM meM Apako AkulatA hotI hai yA nahIM ?" uttara- "hama utane hI upavAsa karate haiM, jitane meM mana kI zAMti banI rahe, jisameM mana kI zAnti bhaMga ho, vaha kAma nahIM karanA caahie|" paMcaparameSThI kA smaraNa prazna 'mahArAja ! eka ne pahale upavAsa kA lambA niyama le liyaa| usa samaya use jJAna na thA, ki yaha upavAsa mere lie duHkhada ho jaaygaa| aba vaha kaSTapUrNa sthiti meM kyA kareM ?" uttara- " vratAdi ke pAlana karane para jaba kaSTa Ave, to paMcaparameSThI kA lagAtAra nAma "" Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana samRti 414 smaraNa kreN| hama dRr3hatA se kahate haiM ki paMcaparameSThI ke prasAda se zarIra kI pIr3A zIghra hI dUra ho jAyegI aura zAMti milegii|" prazna-"mahArAja! koI-koI yaha socate haiM, ki saMjada zabda dhavala siddhAnta meM rakhane vAloM kI kAryavAhI se Apane dUdha kA tyAga kara diyA aura lambe-lambe upavAsa liye the| isameM kyA satya hai ?" samAdhi kI taiyArI uttara-"hamane kaha diyA hai ki upavAsa kA kAraNa samAdhi kI taiyArI hai| SoDazakAraNa vrata ke kAraNa hamane bhAdoM bhara ke lie zeSa rasoM ke sAtha dUdha kA bhI tyAga kiyA thaa| hameM saMjada zabda kA jarA bhI vikalpa nahIM hai| duniyA bhara kI bAtoM kA vicAra karane se kyA prayojana hai ? likhane vAle strI ko saMjada tathA tiryaMcoM, nArakiyoM ko bhI saMjada likhate rahe, to bhI hameM usakI ciMtA nahIM hai| hameM jo kahanA thA, so kaha diyA, aba hama bAra-bAra isameM nahIM par3ate haiN|" isase unakI adbhuta vItarAgatA para prakAza par3atA hai| pratiSThA graMthoM meM bahubhAga lopa punaH mahArAja ne kahA- "saMjada zabda na rahane se kyA siddhAnta kA lopa ho gayA ? pratiSThA granthoM kA bahuta-sA bhAga kATa karake navIna manonIta grantha ke AdhAra para pratiSThA kA kArya tumhAre tarapha kiyA jAtA hai| grantha kA grantha kATa DAlA jAya, kintu tuma paMDita loga isa viSaya meM aba taka kyoM cupa baiThe rahe ? Azcarya hai ki tIna akSara ke na rakhe jAne para to duniyA bhara meM hallA macAyA gayA, kintu grantha kA grantha kATakara pratiSThA jaise mahAn kArya kI saprANatA meM kSati pahu~cAte dekhakara bhI Apa loga cupa baiThe rahe?" AcArya mahArAja ne kahA thA-"vivekapUrvaka kArya karanA caahiye|" AtmadhyAna kA adhikArI isa sambandha meM mahArAja ne bar3e anubhava kI bAta kahI thI-"AtmA kA dhyAna nikaTa saMsArI jIva ke hI hotA hai| jisakA bhava bhramaNa adhika zeSa hai, usase aisA dhyAna nahIM bnegaa|" jina prabhAva kI mahimA prazna- jina bhagavAn kA nAma, bhAva ko binA samajhe bhI japane se kyA jIva ke duHkha dUra hote haiM? yadi jinendra guNasmaraNa se kaSToM kA nivAraNa hotA hai, to isakA kyA kAraNa hai ? uttara- jisa prakAra agni ke Ane se navanIta dravIbhUta ho jAtA hai, usI prakAra vItarAga bhagavAn ke nAma ke prabhAva se saMkaToM kA samudAya bhI dUra hotA hai| jinendra bhagavAn eka prakAra se agni haiM, kyoMki unake dvArA karmo kA dAha kiyA jAtA hai| Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 cAritra cakravartI isa kAraNa ajJa prANI bhI 'Namo arihaMtANa' ke japa dvArA kalyANa ko prApta karatA hai / subhaga nAma ke gopAla ne 'Namo arihaMtANa' kI jApamAtra se sudarzana seTha ke rUpa meM janma dhAraNa kara mokSa prApta kiyA / isa prakAra vItarAga bhagavAn ke nAma meM bhI aciMtya aura apAra zakti hai| pUjA meM AhvAna Adi kA rahasya prazna- "AcArya parameSThI yA sAdhu parameSThI ke pratyakSa hote hue unakA AhvAna Adi karanA kaise ucita hogA ?" uttara-"AhvAna Adi tandula meM nahIM kiyA jaataa| pUjaka apane mana meM ukta AhvAna Adi karatA hai / " pApa dvArA patana pApa ke dvArA U~ce AsAna para adhiSThita vyakti bhI avarNanIya kaSTa ko bhogatA hai| isa viSaya meM mahArAja ne dakSiNa ke eka bhaTTAraka ke bAre meM yaha batAyA thA ki hIna AcaraNa ke kAraNa unake zarIra meM kIr3e par3a gaye the| zarIra se asahya durgandha nikalatI thii| marane para usa kamare meM ghusane kI koI himmata nahIM karatA thA, jahA~ mRta zarIra par3A thaa| eka zIzI candana kA tela vahAM chir3akA gyaa| logoM ne nAka meM paTTI bAMdhI aura apane zarIra meM caMdana kA tela khUba lagAkara bar3A sAhasa kara usa zarIra ko bAhara nikAlA thaa| pApodaya kI aisI sthiti hotI hai| videha meM dravya mithyAtva nahIM hai prazna- "videha meM mithyAdharma kA sadbhAva nahIM kahA hai, isakA kyA kAraNa hai ?" uttara- "videha meM dravya mithyAtva nahIM hai| kAraNa, vahA~ vidyamAna tIrthaMkara dvArA mokSa kA saccA mArga batAyA jAtA hai| vahA~ nitya caturtha kAla rahatA hai, isaliye jaise kAlaparivartana ke kAraNa bharatAdika kSetra meM dravya mithyAtva kI utpatti hotI hai, vaisA vahA~ nahIM hotA / bharatAdi kSetra meM utsarpiNI - avasarpiNI ke parivartanavaza mithyAdharmoM kA AvirbhAva aura vilaya huA karatA hai / " mArmika samAdhAna prazna- "kUTa lekha kriyA ko kisa prakAra atIcAra kahA jAyagA ?" uttara-"jaise Ajakala rAjakIya kAnUna ke prahAra se bacane ke lie gRhastha detA hai hajAra rupayA, kintu rasIda likhavAtA hai usase adhika kI, tAki kacaharI meM mukadamA karane meM asala rakama Apatti se mukta rahI Ave / vratI gRhastha kA bhAva dhana ke apaharaNa kA nahIM hai, kintu kArya tadrUpa sA dikhatA hai, isase ise atIcAra kahA hai| yadi vaha gRhastha Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 pAvana samRti lekha ke anusAra asala se adhika dravya letA hai to vaha anAcAra doSa ho jaaygaa| prazna-"darzanavizuddhibhAvanAyukta kSayopazama samyaktvI aura usase rahita kSAyika samyaktvI meM kauna mahAn hai ?" uttara-"tIrthaMkara prakRti kA baMdha karane vAlA kSayopazama samyaktvI mahAn hai| kAraNa, vaha svayaM saMsAra- samudra ke pAra jAte hue agaNita prANiyoM ko bhI mokSa meM pahuMcAtA hai|" prazna-"kevalI bhagavAn ke terahaveM guNa-sthAna meM yoga kA kyA kAraNa hai ?" uttara-"caurAsI lAkha uttaraguNoM kI pUrNatA na hone se karmoM kA Astrava hotA hai|" ajJAnatAvaza chaThaveM guNasthAna meM hI loga uttaraguNoM kI pUrNatA socate haiN| ayogakevalI ke uttaraguNoM kI pUrNatA hotI hai| dayApUrNa dRSTi loga mahArAja ko AhAra dene meM gar3abar3I kiyA karate haiM, isa viSaya meM maiMne zrAvakoM ko jaba samajhAyA ki jisa ghara meM mahArAja par3agAhe jaoNya, vahA~ dUsaroM ko binA anujJA ke nahIM jAnA cAhie, anyathA gar3abar3I dvArA doSa kA saMcaya hotA hai| maiM logoM ko samajhA rahA thA, usa prasaMga para AcAryazrI ne mArmika bAta kahI thii| mahArAja bole-"yadi hama isa gar3abar3I ko baMda karanA cAheM, to eka dina meM saba ThIka ho sakatA hai| yadi eka ghara ke bhojya padArtha kA niyama le liyA, taba kyA gar3abar3I hogI ? logoM kA mana na dukhe aura hamArA kAma ho jAya, hama aisA kArya karate haiN|" AhAra kI vicitra kathA viparIta paristhiti meM bhI kSamA bhAva na chor3anA muni kA dharma hai| isa prasaMga meM eka muni kI bAta AcArya mahArAja ne batAI thI, jinake hAtha meM kisI mUr3ha strI ne kholatI khIra DAla dii| usa khIra ko unhoMne usa strI ke Upara hI uchAla diyA, vaha aurata cillA uThI, taba una munirAja ne kahA-"tUne hamAre hAtha meM khaulatI khIra DAlate samaya nahIM socA ki inakA kyA hAla hogA?" eka bAra AcAryazrI ke hAtha meM dakSiNa meM ubalatA dUdha eka gRhastha ne DAlA thA, usase ve murchita ho gae the, kintu unameM jarA bhI azAMti kA AvirbhAva nahIM huA thaa| sacamuca meM AcArya zAMtisAgara mahArAja kA nAma sArthaka thA, aise mahAn sAdhu isa yuga meM Azcarya kI vastu the| vRddhA kI samAdhi ___ kuMthalagiri meM san 1953 ke cAturmAsa meM loNaMda kI karIba 60 varSa vAlI bAI ne 16 upavAsa kie the, kintu 15 veM dina prabhAta meM vizuddha dharmadhyAnapUrvaka usakA zarIrAMta Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 cAritra cakravartI ho gyaa| usa vRddhA ke upavAsa ke bAre meM eka bAta jJAtavya hai / usane mahArAja se 16 upavAsa mA~ge taba mahArAja ne kahA- "bAI ! tumhArI vRddhAvasthA hai| ye upavAsa nahIM bneNge| usane Agraha kiyA aura kahA, mahArAja! maiM prANa de dU~gI, pratijJA bhaMga nahIM karU~gI / mahArAja ne upavAsa de diye| usa vRddhA ne prANa tyAga die, kintu vrata bhaMga nahIM kiyaa| hama svayaM vahA~ the / adbhuta zAMti, nirmalatApUrvaka usakA samAdhimaraNa huA thA / " mahArAja ne usake zokAkula kuTumbiyoM se kahA thA - "hama khAtarI se ( nizcaya se ) kahate haiM, usa bAI ne deva paryAya paaii| itane upavAsa se prApta vizuddhatA aura nirvANabhUmi kA yoga sAmAnya lAbha nahIM hai| isake viSaya meM tuma logoM ke zoka karane kA kyA matalaba ?" mahArAja ke thor3e-se prabodhapUrNa zabdoM ne kuTumbiyoM kA sArA duHkha dho diyA thA / sAgara mahArAja kA kezaloMca vratoM ke bAda ku~vAra vadI dazamI, zanivAra, 17 akTUbara, 1953 ko muni nemisAgarajI kA kezaloMca huA / nemisAgarajI kA kezaloMca bahuta jaldI ho gyaa| usa samaya maiMne pUchA - "mahArAja, Apako kezoM ko ukhAr3ate dekhakara logoM kI A~khoM meM pAnI A jAtA hai, kintu Apake mukha meM tanika bhI vikRti nahIM AtI, isakA kyA kAraNa hai ? kyA kaSTa nahIM hotA ?" uttara meM unhoMne kahA- "hameM koI kaSTa nahIM hotA / kezaloMca karate bahuta dina bIta ge| isase abhyAsa bhI ho cukA hai| " usa samaya AcArya mahArAja kA mArmika bhASaNa huaa| AcArya mahArAja kA upadeza apane upadeza meM AcArya maha 1 ne kahA thA- " bhavyoM ! yaha jIva caturgati saMsAra meM paribhramaNa karatA calA A rahA hai| devagati meM kalpavRkSoM dvArA manovAMchita padArtha milate haiM / upapAda zayyA meM sukhapUrvaka janma hotA hai| paripUrNa Ayu rahatI hai| bur3hApA nahIM hotA, kintu usameM bar3A doSa yaha hai ki vaha sukha avinAzI nahIM hai| naraka meM jIva mArA-mArI aura baira bhAva Adi ke kAraNa duHkha pAtA hai| usakA varNana kauna kara sakatA hai ? tiryaMca paryAya meM baila, hAthI, bhaiMsA Adi prANI parAdhInatAvaza pIr3A pAte haiN| bahuta-se jIva bhUkha jAte haiN| unase zakti se adhika kAma liyA jAtA hai, isase unheM apAra vedanA hotI hai| una jIvoM meM bhaya kI mAtrA bhI bahuta hotI hai| hariNa ko vyAghra kA bhaya rahatA hai| mer3haka ko sarpa mAratA hai| machalI ko machalI mAra kara khA jAtI hai| manuSya gati meM bhI sthAyI AnaMda nahIM miltaa| sthira sukha to pA~cavI gati mokSa meM hai / vahA~ paMca indriya binA sukha kaise ? bhUkhe ko anna dete haiM, kintu kSudhA kI vedanA nahIM hai, to pakavAna se kyA Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana samRti 418 prayojana ? jahA~ indriya hai, vahA~ use tRpta karane kA duHkha hotA hai| eka indriya ko tRpta karate hI dUsarI indriya kA duHkha upasthita hotA hai| siddhoM meM asalI sukha hotA hai| vaisA sukha dUsarI jagaha nhiiN| vahA~ janma-maraNa nahIM hai| hoTala meM bhojana ke paise lene ke bAda sthAna nahIM milatA haiM, aise hI deva paryAya taka meM Ayu pUrNa hone ke anantara jIva ko kSaNa bhara bhI sthala nahIM miltaa|" ___ "manuSyoM meM bhojana, vastra, makAna, dhana Adi kA duHkha rahatA hai| zrImaMta ko dasagunI ciMtA rahatI hai| usake zatru bhAI-baMdhu taka banate haiN| dhana ko saMbhAlane kA kama kaSTa nahIM hotaa| mokSa-prApti ke anaMtara hI saccA sukha milatA hai| usa sukha ke lie kyA karanA cAhie ?" "rAjA mAMDalika nareza, cakravartI ko rAjya kI mAlakI kA sukha hai, kintu unakA zatru Ayu karma hai| itanA vaibhava, navanidhi, caudaha ratna chor3akara jAnA par3atA hai, isase mahAn duHkha hotA hai|" __ "Ayu pUrNa hone para eka minaTa bhI rukanA asambhava hai|is prakAra vicArane para naraka meM duHkha, tiryaca meM duHkha, manuSya meM duHkha, cAroM gatiyoM meM duHkha hI duHkha hai| kharA sukha siddha paryAya meM hai|" "mokSa kA sukha kaise milatA hai ? AcArya kahate haiM-'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokssmaargH|' pahale mArga kA varNana karanA caahie| sammedazikhara jAne ke lie pahale usake mArga kA varNana karanA caahie|" samyaktva "samyagdarzana kyA hai ? mithyAtva kyA hai ? yaha jAnanA caahie|" mahArAja ne kahA-"kauna mithyAtvI hai ? hAtha utthaaoN|" unhoMne punaH kahA-"samyaktvI kauna hai - hAtha utthaao|" isa para sannATA chA gyaa| mahArAja ke mukhamaMDala para madhura smita A gyaa| ve bole-"kevalI bhagavAn, avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI jAnate haiM ki kauna samyaktvI hai|" "kuMdakuMda svAmI ne atyanta sarala zabdoM dvArA samyaktva ko ina zabdoM meM batAyA hai'arahate suhabhattI sammatta' (zIla pAhuDa 40) - arahaMta meM zubha bhakti samyaktva hai| bhakti kA svarUpa isa prakAra kahA gayA hai : manasA karmaNA vAcA jinanAmAkSaradvayam / sadaiva smaryate yatra sArhadbhaktiH prkiirtitaa|| artha : jahA~ mana, vacana, kAya dvArA sadA jina nAma ke akSaradvaya kA sadA smaraNa hotA hai, vahA~ arhadbhakti kahI gaI hai|" Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 cAritra cakravartI upAya "usa samyaktva kA upAya kyA hai ? prazama, saMvega, anukaMpA aura Astikya ye cAra guNa samyaktvI ke haiN| kaSAya kA upazAMta honA prazama hai| usakA kSaya, kSINa-kaSAya nAma ke 12veM guNasthAna meM hotA hai| kevalajJAna hone para kaSAya naSTa ho jAtA hai|" unhoMne kahA-"agni para rAkha DAlane para vaha ghAta nahIM krtii| isI prakAra kaSAyoM ke upazama hone para hotA hai|"prsNgvsh mahArAja ne kuMthalagiri meM divaMgata loNaMda kI bAI kA ullekha karate hue kahA-"vaha bholI saumya, sarala bAI thii| phAra cAMgalI hotii| 16 dina ke pUrva vaha mara gii| kyA tuma nahIM maroge? yaha anitya bhAvanA sadA karanI caahie| isase viSayoM meM vairAgyabhAva hotA hai, ise saMvegaguNa kahA hai|" anukampA "anukampA meM eka indriya se paMcendriya taka para dayA kI jAtI haiM kisI jIva ko duHkha nahIM denA caahie| kharA karuNAbhAva manuSya paryAya meM hotA hai| tiryaJcoM meM karuNA nahIM hotii| kahA~ jIva jIva ko khAtA hai| naraka meM karuNA kahA~ hai ? devoM meM hiMsA kA sambandha nahIM hai, isalie vahA~ jIva-dayA kA prazna nahIM utthtaa| yaha smaraNa rakhanA cAhie ki RNa, hatyA aura baira kabhI nahIM chUTate, isalie vaira-virodha chor3a anukampA dhAraNA karanA caahie|" Astikya "Astikya nAma kA guNa mahAn kaThina hai| jinendra bhagavAn kI vANI meM pragAr3ha zraddhA . honA usakA svarUpa hai|" prasaGgavaza mahArAja ne kahA-"dazAdhyAya sUtra meM dvAdazAMga kA sAra bharA hai| gaNadharadeva 12 sabhA meM upasthita janatA ko dharma batAte the| kundakundasvAmI ne kahA hai- jisake bheda-vijJAna hai, use samyaktvI jAnanA caahie| pratyeka zarIra meM AtmA pRthak hai| bhAva mithyAtva ke kAraNa jIva ajIva ko eka mAnatA hai| jar3a vastu AtmA se anya hai| donoM ko eka bolanA mithyAtva hai|" digambarapanA ___ mahArAja ne kahA-"prathamAnuyoga meM batAyA hai, pahale rAjAoM kI dIkSA hotI thii| Aja garIba ne dIkSA lI, to socA jAtA hai ki usakA peTa nahIM bharatA hogaa| kAladoSa se sAdhu kI utpatti kA mUlya nahIM hai| digambara avasthA mokSa nahIM hai| yaha mokSa kA nimitta hai| miTTI se ghar3A banatA hai, kumbhakAra nimitta hai| agnisaMskAra bhI Avazyaka nimitta hai| isI prakAra digambara paryAya nimitta hai| isake binA kevalajJAna nahIM hai|" Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana samRti bhedavijJAna "bhedavijJAna binA samyaktva nahIM hotA hai| AtmA kA anubhava hone para antarmuhUrta meM koTivarSa paryanta kI gaI tapasyA se adhika nirjarA karatA hai| AtmA ko karmo kA nigraha karanA cAhie / " saccA adhyAtmavAda - " gRhastha kyA kareM ? pratidina AtmA kA cintavana kro| kama se kama do ghar3I mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanA se sAvadya doSa kA parityAga kro| isa zarIra meM tila meM tailavat sarvatra AtmA hai| kona-sA bhAga khAlI hai ? rAjaputra dvArA vidyA prAptI ke lie kie gae udyogasadRza pahale AtmA kA dhyAna kro| isameM muni kI mudrA antima veSa hai| Arambha, moha, kaSAya ke kSayArtha yaha veSa Avazyaka hai / jo isa mudrA ko dhAraNa nahIM kara sakate, ve gRhastha hote hue AtmA kA dhyAna kara nirjarA karate haiN| caubIsa ghaNTe meM kama se kama pandraha minaTa paryanta AtmA kA dhyAna kro| isase asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI haiM isa AtmA kA dhyAna na karane se tuma anaMta saMsAra meM phirate rhe| isake sivAya mokSa kA dUsarA upAya nahIM hai, aisA bhagavAn ne kahA hai| isase avinAzI, sukhapUrNa, mokSa kI prApti ke lie AtmA kA dhyAna avazya karanA caahie| " maMtroM kA mahatva prazna- " hrAM hrIM huM hUM haiM haiM hrauM hra: ' zabdoM kA kyA bhAva hai ?" uttara- "ye RddhidhAraka muniyoM ke vAcaka zabda haiN| " mahArAja ne kahA- "yaha upayogI maMtra hai, OM arahaMta - siddha-sAdhubhyo namaH'35 akSara ke maMtra ke japane se mahAn phala hotA hai| utanA phala choTe maMtra ke adhika jApa dvArA sampanna hogA / " mahArAja ne kahA thA - "hamane dharmasaMkaTa Ane para hI usa lakSya se savA lAkha jApa kiyA thA, apane svAsthya lAbhArtha hamane kabhI bhI jApa nahIM kiyaa|" 1953 meM hamane mahArAja meM vizeSatA dekhii| unakI dRSTi meM apUrva parivartana thA / mahArAja kA hRdaya vairAgya aura svonmukhatA se adhika otaprota ho rahA thA / mahArAja ke jApa kA maMtra 420 mantra - (1) OM hrAM hrIM huM hUM haiM haiM hrauM hraH asi A u sA mahAvIra svAmI dharmasaMkaTanivAraNAya siddhAdhipataye svAhA / (2) OM arahaMta - siddha-sAdhubhyo namaH / prazna- "mahArAja, isa mahAn tapasyA se zarIra ko kaSTa hotA hai yA nahIM ?" Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 cAritra cakravartI uttara- (usa samaya mahArAja kA mauna thA- pA~ca dina kA upavAsa bhI thA, isalie unhoMne saMketa dvArA apane hRdaya kI ora hAtha dikhAte hue yaha sUcita kiyA-"AtmA kI zakti para bharosA hai|") maiMne yahI zabda kahe, to mahArAja ne sira hilA kara isakA samarthana kiyaa| logoM ke bahuta patra Ate the| saba unheM namostu likhate the| eka dina unhoMne samudAya rUpa yaha Adeza hameM de diyA-"jo hameM namaskAra likhe, use hamArA AzIrvAda likha do|" pA~ca upavAsa ke samaya mauna kI sthiti meM mahArAja ko mAsTara go. vA. vIr3akara madhura svara meM AdhyAtmika pada sunA rahe the| hamane samantabhadrAcArya kA 'suzraddhAmamate mata' vAlA zloka sArtha sunaayaa| usa samaya unake mukhamaMDala para Ananda kI jyoti jaga gii| jinendra bhakti kI pIyUSavarSiNI dhArA se samantabhadra svAmI kA hRdaya kitanA vizuddha thA, yaha unake mana meM aMkita ho gayA thaa| hama para parama kRpA eka dina mahArAja ne kahA thA-"pahale socA thA tuma yahA~ vratoM meM Avoge, isase mauna nahIM lenA cAhie, pazcAt AtmA kI pravRtti usa ora ho gaI, isase mauna le liyA thaa|" phira kahane lage-"logoM ke sAtha vacanAlApa karane meM sAra kyA hai ? jinake kAna para zabda par3ate haiM, unake hRdaya para kucha bhI prabhAva nahIM dikhtaa| hamArA vicAra to Age bhI aisA hI mauna dhAraNa kA hotA hai| 5 upavAsa ke bAda gurudeva ne pAraNA karake Age 5 upavAsa kI pratijJA kii| usa samaya pUjyazrI ne kahA-"hamane tumhAre kAraNa mauna kA niyama nahIM liyaa| hamane socA zAstrI itanI dUra se AyA hai| use duHkha hogaa| ataH maunarahita upavAsa kI pratijJA lI hai|" mujhe apUrva AnaMda AyA, ki ina lokottara mahApuruSa kI hama para itanI kRpA hai| mauna kA mahatva mauna dvArA AtmA kI zaktiyoM kA apavyaya ruka jAne se AtmajAgRti ke yogya vizeSa paristhiti vivekI sAdhaka ko prApta hotI hai| tIrthaGkara dIkSA ke bAda maunavratI hokara mahAmaunI kahe jAte haiN| yadi mauna meM mahatva na hotA, to cAra jJAnadhArI tIrthaMkara bhagavAn usakA paripAlana nahIM krte| aMgreja pAdarI kAralAila kahatA hai 'Silence is the element in which great things fashion themselves'- ATA eka aisA tatva hai, jisameM mahAn kArya saMpanna kie jAte haiN| IryAsamiti kA bhAva 16 sitambara, 1953 bhAdoM sudI 8 kI bAta thii| nemisAgarajI pahAr3a para jA rahe the| ___ Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 pAvana samRti 422 maiMne unase pUchA- "mahArAja! Apa lambA pravAsa karate samaya kaise IryAsamiti kA pAlana kara sakate haiM ?" uttara meM unhoMne batAyA-"hama eka ghaNTe meM tIna mIla calate haiN| mandirapraveza ke sambandha meM bambaI jAkara siddhAgraha nimitta hama cale the| sUryodaya se sUryAsta paryanta sAmAyika kA kAla chor3akara 10 ghaNTe calate the| upavAsa thA, isase 30 mIla taka cale gaye the|" IryAsamiti kA bhAva spaSTa karane ke lie unhoMne parvata para binA ruke hue car3hakara batAyA, jisase yaha jJAta hotA thA ki zikharajI kI pahAr3I para ina sAdhuoM ko jAte hue alpakAla meM jIvarakSA hote hue, lambA vihAra kaise hotA thA ? asala bAta yaha hai ki ye AtmayogI sAdhu calate samaya bIca meM vizrAma lenA yA rukanA nahIM jaante| isase samaya bacatA hai aura adhika yAtrA hotI hai| azakta gRhasthoM ke samAna ye na rAste meM Thaharate haiM, na gati dhImI hI karate haiN| satata vihAra karate rahane se zarIra ke snAyumaNDala majabUta rahate haiN| vAstuzAstra-nipuNa __ parvata para eka zAMti kuTI bnii| usake nirmANa ke samaya bar3e-bar3e kAnTrekTaroM se mahArAja kI jo bAta hotI thI, usase spaSTa hotA thA ki ve vAstuzAstra meM bhI pUrNa pravINa haiN| adbhuta teja-sampanna zarIra bhAdoM sudI navamI ko mahArAja zAstra-sabhA meM se bIca meM hI kucha kAla ke lie uTha ge| unake sivAya sabhI puruSa tathA mahilA maNDalI zAstra meM baiThI thI, kintu aisA lagA ki mAnoM vahA~ vipula teja vAlI AtmA nahIM haiN| isase mana meM sUnApana-sA lagatA thaa| thiyAsaphI (theosophy) vAle jise ojazakti (aura) kahate haiM, yaha mahArAja meM gajaba kI vRddhiMgata mAlUma par3atI thii| saMyama ke lie preraNA saMyama ke lie mArmika preraNAprada bAta kahate hue ve bole-"ApapaMDita loga sabako dharma kI bAta batAte ho, kintu svayaM una para nahIM clte| yaha to dhobI kA kAma hai jo sabake vastra dho-dhokara svaccha karatA hai, kintu apane zarIra ko malina vastroM se DhA~ke rakhatA hai|" dInoM ke hitArtha vicAra kuMthalagiri meM paryuSaNa parva meM mahArAja ne garIboM ke hitArtha kahA thA ki-sarakAra ko pratyeka garIba ko jisakI vArSika AmadanI 120 ru. ho, pA~ca ekar3a jamIna denI cAhie aura use jIvavadha tathA mAMsa kA sevana na karane kA niyama karAnA caahie| isa upAya se choTe logoM kA uddhAra hogaa|" mahArAja ke ye zabda bar3e mUlyavAna haiM- "zUdroM ke sAtha jImane se uddhAra nahIM hotaa| unako pApa se Upara uThAne se AtmA kA uddhAra hotA hai| jaba Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 cAritra cakravartI taka pApa-pravRttiyoM se jIva ko dUra kara puNya kI ora usakA mana nahIM khIMcA jAyagA, taba taka usakA kaise uddhAra hogA?" mArmika bAta samantabhadrasvAmI ne kahA hai 'pApaM arAtiH' - pApa zatru hai| 'dharmaH baMdhuH' arthAt dharma baMdhu hai| unhoMne puNya arAtiH nahIM kahA haiN| jo gRhastha Agama ke bandhana se vimukta ho gae haiM ve 'puNyaM arAtiH pApaH baMdhuH' ke pATha dvArA apanI adbhuta tatvadRSTi ko poSaNa pradAna karate haiN| jIvana meM ve puNyavAnoM ke prati dAsatA dikhAte haiM, kintu vANI se kahate haiM 'puNyaM zatruH, pApaH bndhuH| bhavitavyatAnusAra buddhi hotI hai| zAsana kA doSa vartamAna deza ke anaitika vAtAvaraNa para carcA calane para mahArAja ne kahA thA-"isa bhraSTAcAra meM mukhya doSa prajA kA nahIM, zAsanasattA kA hai| gAMdhIjI ne manuSya sAmAnya para dayA ke dvArA loka meM yaza aura saphalatA prApta kI aura jagat ko cakita kara diyaa| isase to dharma kA guNa dikhAI detA hai| yaha dayA yadi jIvamAtra para ho jAya to usakA madhura phala amaryAdita ho jaaygaa| Aja to sarakAra jIvoM ke ghAta meM laga rahI hai, yaha amaMgalarUpa kArya hai| bhagavAn kI vANI hai 'hasA-prasUtAni sarvaduHkhAni'- samasta kaSToM kA kAraNa hiMsAtmaka jIvana hai|" zubha cinha eka dina mahArAja kahane lage-"dina ko na sonA zubha cinha hai| saMghapati geMdanamala kA hamArA karIba 30 varSa kA paricaya hai| ve kabhI bhI dina ko nahIM sote, cAhe rAta ko kitane bhI jage hoN|" janmAMtara kA abhyAsa mahArAja ne saMghapatiseTha geMdanamalajI ke samakSa hamase kahA thA ki hameM aisA lagatA hai, "isa bhava ke pUrva meM bhI hamane jina mudrA dhAraNa kI hogii|" hamane pUchA-"Apake isa kathana kA kyA AdhAra hai ?" uttara-"hamAre pAsa dIkSA lene para pahale mUlAcAra graMtha nahIM thA, kintu phira bhI hama apane anubhava se jisa prakAra pravRtti karate the, usakA samarthana hameM zAstra meM milatA thAaisA hI aneka bAtoM meM hotA thaa| isameM hameM aisA lagatA hai ki hama do-tIna bhava pUrva avazya muni rahe hoNge|" gRhastha jIvana para carcA apane viSaya meM pUjyazrI ne kahA-"hama apanI dukAna meM 5 varSa baitthe| hama to ghara ke Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana samRti 424 svAmI ke badale meM gar3I-bAharI AdamI kI taraha rahate the|" udAsa pariNAma unake ye zabda bar3e alaukika hai - "jIvana meM hamAre kabhI bhI ArtadhyAna, raudradhyAna nahIM hue| ghara meM rahate hue hama sadA udAsa bhAva meM rahate the| hAni-lAbha, iSTa-viyoga, aniSTasaMyoga Adi ke prasaMga Ane para bhI hamAre pariNAmoM meM kabhI bhI kleza nahIM huaa|" "hamane ghara meM 5 varSa paryaMta ekAsana kI ora 5 varSa paryata dhAraNa-pAraNA arthAt eka upavAsa, eka AhAra karate rhe|" mitra rudrappA nAmaka mitra ke bAre meM unhoMne batAyA thA-"vaha zrImaMta kA putra thaa| vaha apane kamare kA daravAjA banda karake ghara meM cupacApa baiThA rahatA thaa| vaha aura kisI se bAta nahIM karatA thaa| hamase bAta karatA thA aura hama para bar3A sneha karatA thaa| vaha pakkA satyabhASI thaa|" apanA svabhAva mahArAja ne apane viSaya meM kahA-"hama kahate the, to binA dastakhata karAye loga hajAroM rupayA de dete the| hamArA kabhI bhI kisI se jhagar3A nahIM hotA thaa| hama kabhI bhI dUsare kI niMdA ke kAma meM nahIM pdd'e| pitA kI mRtyu ke bAda zIghra hI hamane dIkSA lii| 5 varSa paryaMta hamane kevala dUdha aura cAvala liyA thaa| nimitta kAraNa kA mahatva __mahArAja ne kahA thA-"nimitta kAraNa bhI balavAna hai| sUrya kA prakAza mokSa mArga meM nimitta hai| yadi sUrya kA prakAza na ho to mokSamArga hI na rhe| prakAza ke abhAva meM muniyoM kA vihAra-AhAra Adi kaise hoMge?" unhoMne kahA-"kuMbhakAra ke binA kevala miTTI se ghaTa nahIM bntaa| isake pazcAt usakA agnipAka bhI Avazyaka hai|" jo nimitta kAraNa ko akiMcitkara mAnate haiM, ve Agama aura anubhava tathA yuktiviruddha kathana karate haiN| AtmaciMtana dvArA nirjarA san 1954 ke pardUSaNa meM mahArAja ne phalaTaNa meM apane upadeza meM kahA-"pA~ca se paMdraha miniTa paryanta AtmaciMtana kro| isase nirjarA hotI hai| isase samyaktva hogaa| dAna-pUjA se puNya hotA hai| janma paryanta AtmA kA ciMtana kro|" tiloyapaNNatti meM bhagavAn kI pUjA ko kammakkhavaNaNimittaM (8-588) karmakSaya kA nimitta kAraNa kahA hai| dAna-pUjA dvArA pApa kSaya hotA hai aura puNya kA baMdha hotA hai| Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 cAritra cakravartI zAstradAna kI preraNA tathA zAstra ke vyApAra kA niSedha mahArAja kahA karate the-"zAstra dAna kro| isameM bar3I zakti hai| zAstradAna se kevalI hotA hai| zAstra ke vyApAra se jJAnAvaraNa kA baMdha hotA hai| zAstra ke zabda aMjana cora ke kAna meM par3e the| usase usakI sadgati huii| zAstra ke dvArA saba jIvoM kA hita hotA hai|" mArmika vinoda AcAryazrI sadA gaMbhIra hI nahIM rahate the| unameM vinoda bhI thA, jo AtmA ko unnata banAne kI preraNA detA thaa| kuMthalagiri meM adhyApaka zrI go. vA. vIDakara ne eka padya banAyA aura madhura svara meM gurudeva ko sunaayaa| usa gIta kI paMkti thI-"o nIMda lene vAle, tuma jalda jAga jaanaa|" use sunakara mahArAja bole-"tuma svayaM sote ho aura dUsaroM ko jagAte ho| 'bagala meM baccA, gA~va meM Tera'-kitanI adbhuta bAta hai|" yaha kahakara ve ha~sane lge| vihAra karate samaya san 1953 meM kuMthalagiri meM cAtumAsa ke uparAnta mahArAja kA ekadama prasthAna ho gyaa| unake mana kI bAta ko sAtha ke muni nemisAgara mahArAja bhI nahIM jAnate the|aacaaryshrii ne eka dina kahA thA, "hama kisI kI nahIM sunate haiN| hamArA aMtaHkaraNa jaisA kahatA hai, vaisA hama karate hai|" sacamuca meM lokottara puruSoM kI aMtarAtmA (inner voice) jo kahatI hai, tadanusAra unakI pravRtti hotI hai| puNya jIvana hone ke kAraNa unakI pavitra AtmA ke dvArA sadA samyak patha-pradarzana hotA hai| jAte-jAte ve bole-"AmhI jAta nAhI punaH yethe yeuu| mI he sthAna pasaMda kele Ahe"-"maiM nahIM jA rahA huuN| punaH yahA~ aauuNgaa| mujhe yaha sthAna pasanda A gayA hai|" apane jAne kA kAraNa muninAtha ne kahA-"muni eka sthAna para nirantara nahIM rhte| sthAnAntara meM jAnA jarUrI hai|" isa prasaMga meM muni nemisAgara mahArAja ne kahA-"jisa prakAra nadI kA pravAha eka jagaha sthira nahIM rahatA hai, usI prakAra muniyoM kA bhI sadA vihAra hotA rahatA hai|" / isa para eka bhakta ne kahA-"mahArAja! Apa nadI haiM kahA~ ? Apa to sAgara haiN| sAgara to eka hI jagaha rahatA hai|" yaha bAta sunate hI AcAryazrI ke mukhamaMDala para madhura smita kI AbhA A gii| unhoMne kahA-"hama zIghra phira yahA~ aaveNge| unakI vANI pUrNa satya rhii|" Atmabhavana kA nirmAtA AcArya zrI ke pAsa baiThane vAle choTe-bar3e sabhI vyaktiyoM ko vizeSa sphUrti prApta hotI thii| jaba mahArAja mauna se baiThate the, taba bhI unake samIpa rahane se mana ko prasannatA prApta Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana samRti 426 hotI thI / mahArAja bolate kama the, kintu jo zabda nikalate the, nape-tule rahA karate the / eka dina kulagiri kI dharmazAlA meM eka jagaha bra. bharamappA sImeMTa lagAne meM tanmaya the / eka vyakti bolA, "mahArAja ! bharamappA gauDI - kArIgara hai|" dUsarA kahane lagA - " mahArAja ko acchA na lagegA, aisI bAta mata kho|" vIDakarajI ne kahA"mahArAja ! Apake satsaMga se bharamappA AtmamaMdira kI imArata banAne kA udyoga kara rahA hai| isase vaha kArIgara to hai hI / " mahArAja ha~sa pdd'e| vAstava meM mahArAja ne bra. jI ko kSullaka dIkSA dekara anta meM Atmabhavana kA zilpI banA diyA thA / kSullaka hone ke bAda ailaka hokara unakA 1966 ke lagabhaga svargArohaNa ho gyaa| gurUdeva kI kRpA kunthalagiri meM 1655 meM sallekhanA dhAraNa karane ke kucha dina pUrva pUjyazrI ne hamArI yAda kI thI aura logoM se kahA thA- " jyA ThikANIM AmacA cAturmAsa hoto, tyA ThikANa cA eka hI bhAdrapada cukata nAhIMta. ( jisa sthAna para hamArA cAturmAsa hotA hai, vahA~ ke eka bhI bhAdramAsa meM Ane meM yaha nahIM cUkA hai|)" unakA vizvAsa thA ki maiM bhAdrapada meM unake samIpa hI paryUSaNa vyatIta karU~gA, kintu paryUSaNa ke tIna dina pUrva bhAdoM sudI dvitIyA ko hI ve maharSi svargIya nidhi bana ge| sabakA saubhAgyasUrya astaMgata ho gyaa| rNodvAra kI prazaMsA eka dhArmika vyakti ne pA~ca mandiroM kA jIrNodvAra karAyA thaa| usake bAre meM AcAryazrI kahane lage - " jina mandira kA kAma karake isane agale bhava ke lie apanA sundara bhavana abhI se banA liyA hai / " bandha tathA mukti AcAryazrI kisI viSaya ko spaSTa karane ke lie bar3e sundara dRSTAMta dete the| eka samaya ve kahane lage- "yaha jIva apane hAtha se saMkaTamaya saMsAra kA nirmANa karatA hai| yadi yaha samajhadArI se kAma leM to usa saMsAra ko zIghra samApta bhI svayaM kara sakatA hai| " unhoMne kahA - " eka bAra cAra mitra dezATana ko nikle| rAtri kA samaya jaMgala meM vyatIta karanA par3A / pratyeka vyakti ko tIna-tIna ghaMTe pahare dene ko bA~Ta diye gaye / prArambha tIna ghaMTe usake bhAga meM Ae, jo bar3haI kA kAma karane meM pravINa thA / samaya vyatIta karane ko bar3haI ne lakar3I kA Tukar3A kATA aura eka zera kI mUrti banA dii| dUsarA vyakti citrakalA meM nipuNa thA / usane usa mUrti ko sundaratApUrvaka raMga diyA, jisase vaha asalI. zera sarIkhA ja~cane lgaa| tIsarA sAthI maMtravettA thA / usane usa zera meM maMtra dvArA prANasaMcAra kA udyoga kiyaa| zera ke zarIra meM halana calana hote dekha mAMtrika jhAr3a para car3ha - Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 cAritra cakravartI gyaa| usake pazcAt tInoM sAthI bhI vRkSa para car3ha ge| zera ne apanA raudrarUpa dikhAnA prArambha kiyaa| cauthA sAthI bar3A buddhimAna tathA tAMtrika thA / usane apane mitroM se sArI saMkaTa kI kathA kA rahasya jAna liyaa| usane mAMtrika mitra se kahA- 'Darane kI koI bAta nahIM hai| tumane hI to kASTha ke zarIra meM apane maMtra dvArA prANa-pratiSThA kI thii| tuma apanI zakti ko vApisa khIMca lo, taba jar3arUpa vyAghra kyA karegA ?' mAMtrika ne vaisA hI kiyA / vyAghra punaH jar3arUpa ho gayA / " "isa dRSTAnta kA bhAva yaha hai ki jIva svayaM rAgadveSa dvArA saMkaTa rUpa zera ke zarIra meM prANapratiSThA karatA hai| yaha cAhe to rAgadveSa ko dUra karake karmarupI zera ko samApta bhI kara sakatA hai| rAgadveSa ke naSTa hone para karma kyA kara sakate hai ? rAga-dveSa ke naSTa hote hI zIghra saMsAra bhramaNa dUra hokara jIva mukti lakSmI ko prApta karatA hai / " kathA dvArA zikSA AcArya mahArAja ne bar3avAnI kI tarapha vaMdanArtha vihAra kiyA thaa| saMgha ke sAtha meM tIna dhanika gurubhakta taruNa bhI the / ve bahuta vinodazIla the| unakA hAsaparihAsa kA kAryakrama sadA calatA thA / una tInoM ko vinoda meM vizeSa tatpara dekhakara AcAryazrI ne eka zikSAprada kathA kahI : " eka bar3I nadI thii| usameM nAva calatI thii| usa naukA meM eka U~Ta savAra ho gyaa| eka tamAzevAle kA bandara bhI usameM baiThA thaa| itane meM eka baniyA apane putra sahita nAva meM baiThane ko AyA / catura dhIvara ne kahA - "isa samaya naukA meM tumhAre lar3ake ko sthAna nahIM de skte| yaha bAlaka upadrava kara baiThegA, to gar3abar3I ho jaaygii|" cAlAka vyApArI ne mallAha ko samajhA-bujhAkara nAva meM sthAna jamA hI liyaa| paisA kyA nahIM krtaa| naukA calane lgii| kucha dera ke bAda bAlaka kA vinodI mana na mAnA / bAlaka to bAlaka hI thA / usane baMdara ko eka lakar3I se cher3a diyA / caMcala baMdara uchalA aura UMTa kI gardana para car3ha gyaa| U~Ta ghabar3A utthaa| U~Ta ke ghabar3Ane se naukA ulaTa par3I aura sabake saba nadI meM gira pdd'e| aisI hI dazA binA vicArakara pravRtti karane vAloM kI hotI hai| bacce ke vinoda ne saMkaTa utpanna kara diyaa| isI prakAra yadi adhika gappoM meM aura vinoda meM lagoge, to ukta kathA ke samAna kaSTa hogaa| gurudeva kA bhAva yaha thA, ki jIvana ko vinoda meM hI vyatIta mata kro| jIvana kA lakSya ucca aura ujjvala kArya karanA hai|" AcArya mahArAja san 1924 ke lagabhaga akalUja meM padhAre the| vahA~ eka saMpanna, dhArmika tathA prabhAvazAlI jaina bandhu the| unakI dhArmika pravRtti dekhakara mahArAja ne kahA'pahile rAjA dIkSA lete the / unakA anukaraNa janatA kiyA karatI thii| Aja tumhAre sarIkhe 66 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana samRti 428 zrImanta loga yadi dIkSA leM, to dUsare puruSa bhI tumhArI tyAga vRtti kA anukaraNa kreNge|" ve jaina bhAI kahane lage-"mahArAja! merA dhyeya dUsarA hai| maiM dhana kamAnA aura dAna denA apanA karttavya mAnatA huuN|" mahArAja-"are bhAI ! kIcar3a meM giranA aura gaMgA snAna karanA, corI karanA aura dAna-zAlA kA saMcAlana karane se kyA lAbha ? dIkSA lekara nara bhava ko saphala karanA caahie|" Ajakala aise aneka gaMgAsnAna karane vAle dhanika ziromaNiyoM ke darzana bahudhA hote haiN| zAsana kI kuzAsanazailI ne aisI paristhiti utpanna kara dI hai, gaja snAna vRtti vAle bar3hate jAte haiN| paraloka jAne para kyA hogA yaha Agama btaavegaa| sulajhI huI manovRtti eka samaya eka mahilA ne bhUla se AcArya mahArAja ko AhAra meM vaha vastu de dI, jisakA unhoMne tyAga kara diyA thaa| usa padArtha kA svAda Ate hI ve aMtarAya mAnakara AhAra lenA banda kara cupacApa baiTha gye| usake pazcAt unhoMne pA~ca dina kA upavAsa kiyA aura kaThora prAyazcita bhI liyaa| yaha dekhakara vaha mahilA mahArAja ke pAsa Akara rone lagI ki merI bhUla ke kAraNa Apako itanA kaSTa uThAnA pdd'aa| __mahArAja ne usa vRddhA ko bar3e zAnta bhAva se samajhAte hue kahA-"tU kyoM kheda karatI hai| mere antarAya kA udaya Ane se aisA huA hai| tUne yadi yathArtha meM dekhA jAya, to merA upakAra kiyA hai| tere kAraNa hI mujhe isa zAnti tathA Ananda pradAtA vrata lene kA suavasara milaa| vrata meM kaSTa nahIM hotA, AtmA ko apUrva zAnti milatI hai|" __ yathArtha meM AcArya mahArAja nisarga siddha (born saint) sAdhu rahe haiN| jisa tapasyA ko dekhakara loga dhabar3Ate haiM, usase unake mana ko zAnti aura AtmA ko bala prApta hotA thaa| AcAryazrI apanI zakti ko dekhakara hI tapa karate the, jisase saMkleza-bhAva kI prApti na ho| tyAga aura svAvalaMbana samAja meM tyAga ke kSetra meM adbhuta pravRtti hai| bahuta-se aise bhI tyAgI milate haiM, jo eka bhI pratimA rUpa vrata nahIM lete haiM, kintu bholI samAja ke bIca bar3e tyAgI ke nAma se pUjA-pratiSThA kA rasAsvAdana karate haiN| zarIra meM zakti-sAmarthya rahate hue bhI hAtha para hAtha rakhakara baiTha jAte haiN| aura samAja dvArA bharaNa-poSaNa kI apekSA karate haiN| saptama pratimAdhArI vyApArI AcArya mahArAja ne eka gRhastha ko sAtavIM pratimA ke vrata diye| vaha vyApArI thaa| mahArAja ne usase kahA-"tuma vyApAra kara sakate ho| nyAyapUrvaka aura satya rIti se Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 cAritra cakravartI tumako vyApAra karanA caahe|" isase una logoM ko prakAza mila sakatA hai, jo naiSThika banane ke pUrva hI tyAgI-udAsIna kA rUpa dhAraNa kara svAvalaMbana kI pravRtti se vimukha ho jAyA karate haiN| aise loga samAja para bhAra rUpa nahIM, to kyA hai ? asAdhAraNa jJAna-zakti mahArAja ke vicAroM meM maulikatA rahatI thI, unakI aneka viSayoM meM dakSatA dekha Azcarya hotA thaa| vAstava meM bAta yaha hai ki jaise unakA caritra apUrva thA, usI prakAra unakA kSayopazama bhI asAdhAraNa rahA hai| bhArata ke kone-kone se Agata hajAroM vyaktiyoM kA nAma Adi unako aisA hI yAda rahA hai, jaise kisI buddhimAna taruNa ko saba bAteM yAda rahatI haiN| mahArAja ne mujhase kahA thA-"jisa cIja ko hama eka bAra dhyAna se dekha lete haiM, use nahIM bhUlate haiN|" jaba hama mahArAja kI janmabhUmi bhoja meM pahuMce the aura inake viSaya meM paricayAtmaka sAmagrI kA saMgraha kara rahe the, taba yaha jJAta huA thA ki mahArAja bAlyakAla se hI asAdhAraNa smRtizakti samanvita rahe haiN| unakI pratibhA, zAstrAbhyAsa, dhAraNAzakti Adi ke kAraNa deza ke bar3e se bar3e zAstrajJa tathA loka-vidyA ke niSNAta loga una sAdhurAja ke pAsa se jJAnasaMvardhaka sAmagrI kA saMcaya karate the| unakI tarkazakti bhI mahAn thii| zreSTha kAnUna vettA bhI unakI tarkazakti ko praNAma kiye binA nahIM rahatA thaa| bAla vivAha pratibaMdhaka kAnUna ke preraka bhArata sarakAra ke dvArA bAla-vivAha kAnUna nirmANa ke bahuta samaya pahale hI AcArya mahArAja kI dRSTi usa ora gayI thii| unake hI pratApa se kolhApura rAjya meM sarvaprathama bAlavivAha pratibaMdhaka kAnUna banA thaa| isakI manoraMjaka kathA isa prakAra hai| kolhApura ke dIvAna zrI e.bI. laDhe digambara jaina bhAI thii| zrI laDhe kI buddhimatA kI pratiSThA mahArASTra prAnta meM vyApta thii| kolhApura mahArAja unakI bAta ko bahuta mAnate the| zrI laDhe baMbaI prAMta ke kuzala vitta maMtrI bane the| eka bAra kolhApura meM zAhupurI ke maMdira meM paMcakalyANaka pratiSThA ho rahI thii| vahA~ AcAryazrI virAjamAna the| dIvAna bahAdura zrI laDhe pratidina sAyaMkAla ke samaya mahArAja ke darzanArtha AyA karate the| eka dina laTTe mahAzaya ne Akara AcAryazrI ke caraNoM ko praNAma kiyaa| mahArAja ne AzIrvAda dete hue kahA-"tumane pUrva meM puNya kiyA hai, jisase tuma isa rAjya ke dIvAna bane ho aura dUsare rAjyoM meM tumhArI bAta kA mAna hai| merA tumase koI kAma nahIM hai| eka bAta hai, jisake dvArA tuma logoM kA kalyANa karA sakate ho| kAraNa, kolhApura ke rAjA tumhArI bAta ko nahIM ttaalte|" dIvAna bahAdura laDhe ne kahA-"mahArAja ! mere yogya sevA sUcita karane kI prArthanA hai| Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 pAvana samRti mahArAja bole, choTe-choTe baccoM kI zAdI kI anIti cala rahI hai| abodha bAlakabAlikAoM kA vivAha ho jAtA hai| lar3ake ke marane para bAlikA vidhavA kahalAne lagatI hai| usa bAlikA kA bhAgya phUTa jAtA hai| isase tuma bAla-vivAha-pratibaMdhaka kAnUna bnaao| isase tumhArA janma sArthaka ho jaaygaa| isa kAma meM tanika bhI dera nahIM ho|" kAnUna ke zreSTha paMDita divAna laDhe sAhaba kI AtmA AcArya mahArAja kI bAta sunakara atyanta harSita huii| mana hI mana unhoMne mahArAja kI ujjvala sUjha kI prazaMsA kii| gurudeva ko unhoMne yaha abhivacana diyA ki ApakI icchAnusAra zIghra hI kArya karane kA prayanta kruuNgaa| dIvAna zrI laDhe kI kAryakuzalatA gurUdeva ke caraNoM ko praNAma kara laTTe sAhaba mahArAja kolhApura ke mahala meM phuNce| mahArAja sAhaba usa samaya vizrAma kara rahe the, phira bhI dIvAna kA Agamana sunate hI bAhara A gye| dIvAnasAhaba ne kahA, "guru mahArAja bAla-vivAha pratibandhaka kAnUna banAne ko kaha rahe haiN| rAjA ne kahA, tuma kAnUna banAoM maiM usa para sahI kara duuNgaa|" turanta laTTe ne kAnUna kA masaudA taiyAra kiyaa| kolhApura rAjya kA sarakArI vizeSa gajaTa nikAlA gayA, jisameM kAnUna kA masaudA chapA thaa| prAtaHkAla yogya samaya para usa masaude para rAjA ke hastAkSara ho gye| vaha kAnUna bana gyaa| ___ dopahara ke pazcAt sarakArI ghur3asavAra susajjita ho eka kAgaja lekara vahA~ pahuMcA, jahA~ AcArya zAMtisAgara mahArAja virAjamAna the| loga Azcarya meM the ki azAMti aura upadrava ke kSetra meM vicaraNa karane vAle ve zastrasajjita zAhI savAra yahA~ zAnti ke sAgara ke pAsa kyoM Ae haiM ? mahArAja ke pAsa pahu~cakara una zastrAlaMkRta ghur3asavAroM ne unako praNAma kiyA aura unake hAtha meM eka rAjamudrAaMkita baMda patra diyA gyaa| loga Azcarya meM nimagna the ki mahArAja ke pAsa sarakArI kAgaja Ane kA kyA kAraNa hai ? kSaNa bhara meM kAgaja par3hane para jJAta huA ki usameM mahArAja ko praNAmapUrvaka yaha sUcita kiyA gayA thA ki unake pavitra Adeza ko dhyAna meM rakhakara kolhApura sarakAra ne bAla-vivAha-pratibandhaka kAnUna banA diyA hai| mahArAja ke mukhamaNDala para eka apUrva Ananda kI AbhA aMkita ho gii| sarvatobhadra sudhAraka bhArata sarakAra ne jaba bAla-vivAha kAnUna pAsa kiyA thA, taba samAja ke sthitipAlaka Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 cAritra cakravartI dala ke loga usako ayogya batAkara virodha karate the| sudhAraka kahe jAne vAle bhAI usakA svAgata kara rahe the| isa praMsaga se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki ukta kAnUna ke vicAra ke janmadAtA AcArya mahArAja the| yathArtha meM ve bar3e pragatizIla tathA ujjvala maulika vicAraka the| una sarIkhA sudhAraka kauna ho sakatA hai, jinhoMne asaMyama tathA mithyAtva ke viSapAna meM nimagna jagat ko ratnatraya kI amRta auSadhi pilaaii| kisI kA bhaya nahIM kiyaa| paMcama kAla kA bhI vicAra nahIM kiyaa| unakA sAhasI tathA jinendrabhakta hRdaya yaha kahatA thA-"yaha paMcamakAla kA bAlyakAla hai| isase isakA jora nahIM clegaa| yadi prayatna kiyA jAya, to dharma tathA satkAryoM ke kSetra meM niyama se saphalatA prApta ho sakatI hai| Darakara ghara meM baiThane se kAma nahIM clegaa|" sacamuca meM una mahApuruSa ne paMcamakAla ke kalaMka ko miTAkara dhArmika pravRtti ko navajIvana pradAna kiyaa| yugadharma kahakara jahA~ jana-samudAya pApAcAra aura viSayoM kI aMdha ArAdhanA kI ora jA rahA thA, vahA~ ye mahApurUSa usa uddhelita lokapravRttirUpa sindhu ke viruddha khar3e ho gaye aura inhone aise-aise mahAn kArya kiye, jinako socakara jagat ko Azcarya hue binA nahIM raha sktaa| ve sabhI pravRttiyoM tathA sudhAroM ke samarthaka the, jinake dvArA samyaktva kA poSaNa hotA hai, saMyama kA saMvardhana hotA hai| mahArAja kI viziSTa vicArakatA ke kAraNa ve sthitipAlakoM ke prANa the, to sudhArakoM ke zraddhAbhAjana bhI the| ve nyAyadRSTiyukta anekAntI sAdhurAja the| viveka unakA mArga-darzana rahA hai| divyadRSTi AcAryazrI kA rAjanIti se tanika bhI sambandha nahIM thaa| samAcAra-patroM meM jo rASTrakathA Adi kA vivaraNa chapA karatA hai, use ve na par3hate the, na sunate the| unhoMne jagata kI ora pITha kara dI thii| Aja ke bhautikatA ke phera meM pha~sA manuSya kSaNa-kSaNa meM jagat ke samAcAroM ko jAnane ko vihyala ho jAtA hai| laMdana, amerikA Adi meM tIna-tIna ghaMToM kI sAre vizva kI ghaTanAoM ko sUcita karane vAle bar3e-bar3e samAcAra-patra chapA karate haiN| AtmA kI sudha-budha na lene vAle loga apanA sArA samaya zArIrika aura laukika kAryoM meM hI vyatIta karate haiN| AcAryazrI ke pAsa aisA vyartha kA kSaNa nahIM thA, jise ve vikathAoM kI bAteM meM vyatIta kreN| phira bhI unakI vizuddha AtmA kaI viSayoM para aisA prakAza detI thI, ki vizeSajJoM ko bhI unake nirNaya se harSa hue binA na rhegaa| mahAyuddha kA pariNAma jaba san 1940 meM dvitIya mahAyuddha chir3A thaa| AcAryazrI ke kAnoM meM usake samAcAra pahuMce, taba unahoMne sahaja hI pUchA, yaha yuddha Arambha kisane kiyA ? unako batAyA gayA Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 pAvana samRti ki yuddha kI ghoSaNA sarvaprathama jarmanI ne kI hai| __mahArAja kA zuddha mana bola uThA-"isa yuddha meM jarmanI nizcaya hI parAjita hogaa|" kucha kAla bAda jarmanI kI vijaya avazyaMbhAvinI mAnane vAle logoM ko bhI yaha dikhA ki AcAryazrI kA ataHkaraNa satya bAta ko pahale hI sUcita kara cukA thA ki AkrAntA jarmanI parAjita hogaa| puNyavAna javAhara gAMdhIjI kI pratiSThA dezabhara meM vyApta thii| eka samaya mahArAja bole-"gAMdhIjI acche AdamI haiM, unase adhika puNyavAna javAharalAla haiN| vaha rAjA banane lAyaka haiN|" maiMne pUchA thA, "mahArAja rAjanIti kI bAtoM se to Apa dUra rahate haiM, phira Apane javAharalAlajI ke bAre meM ukta bAteM kaise kahI thiiN|" ___ mahArAja ne kahA-"hamArA hRdaya jaisA bolatA hai, vaisA hamane kaha diyaa| hama na gAMdhI ko jAnate, na javAhara ko phcaante|" puNyAtmA sAdhurAja AcArya mahArAja sacamuca meM zreSTha tapasvI hone ke sAtha hI sAtha apUrva puNyAtmA bhI the| unake puNya caraNoM ko sabhI sampradAya vAle praNAma karate the| bar3e-bar3e rAjA-mahArAjA, karor3apati, seTha-sAhUkAra, sainika sabhI varga ke loga unake prati pUjyabhAva rakhate the| saMghapati kA mahatva anubhava saMghapati seTha geMdanamalajI tathA unake parivAra kAAcAryazrI ke sAtha mahatvapUrNa sambandha rahA hai| gurUcaraNoM kI sevA kA cAmatkArika prabhAva, abhyudaya tathA samRddhi ke rUpa meM usa parivAra ne anubhava bhI kiyA hai| seTha geMdanamalajI ne kahA thA-"mahArAja kA puNya bahuta joradAra rahA hai| hama mahArAja ke sAtha hajAroM mIla phire hai, kabhI bhI upadrava nahIM huA hai| hama bAgar3a prAnta meM rAta bhara gAr3iyoM meM calate the, phira bhI vipatti nahIM aaii| bAgar3a prAnta ke grAmINa aise bhayaMkara rahate hai ki dasa rUpaye ke lie bhI prANa lene meM unako jarA bhI hicakicAhaTa yA saMkoca nahIM hotA thaa| aise aneka bhISaNa sthAnoM para hama gae hai ki jahA~ se sukha-zAMtipUrvaka jAnA asambhava thA, kintu AcArya mahArAja ke puNya-pratApa se kabhI bhI kaSTa nahIM dekhshaa| varSA kA bhI adbhuta tamAzA bahuta bAra dekh| hama loga mahArAja ke sAtha-sAtha rahate the| varSA Age rahatI thI, pIche rahatI thI, kintu mahArAja ke sAtha pAnI ne kabhI kaSTa nahIM diyaa| unako hara prakAra kI puNyAI ke darzana kie the|" Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 tapomaMdira kA kalaza kI tapasyA ke mandira kA kalaza dekhanA aura bAkI rahA thA / ve kuMthalagiri ke pahAr3a para baiThakara jo hajAroM logoM ko darzana dete the aura sabako AzIrvAda dete the, vaha to unake samavazaraNa sadRza lagatA thA / bhAgya se unakA yaha prabhAva bhI aba samAdhi kAla meM dekhane kA saubhAgya mila gyaa| cAritra cakravartI mahAn tapasyA dvArA prApta apUrva puNya logoM kI Adata hai ki jaba kabhI puNya kI mahimA kA darzana hotA hai, to unakA mana usa prakAra ke puNya evaM vaibhava ke lie lAlAyita ho jAyA karatA hai| prabhu se ve prArthanA kara baiThate haiM- bhagavAn ! hameM bhI aisA hI puNya prApta ho| ve loga apane karmoM ko sudhArane kA prayatna nahIM karate haiM aura isake hI kAraNa unakI kAmanA pUrNa nahIM hotI hai / nItikAra kA kathana pUrNasatya hai : puNyasya phalamicchaMti puNyaM necchanti mAnavAH / na pApaphalamicchaMti pApaM kurvanti yatnataH // loga puNya ko nahIM cAhate haiM, usa puNya se utpanna sukharUpa phala kI icchA karate haiN| ve pAparUpa phala ko nahIM cAhate haiM, kintu pApa ke saMcaya meM prayatnazIla rahate haiM / AcAryazrI kI apUrva tapasyA hI unake ucca puNya tathA prabhAva kA kAraNa hai| tRSA - parISaha jaya eka dina kI ghaTanA hai| grISmakAla thA / mahArAja AhAra ko nikle| dAtAra ne bhaktipUrvaka bhojana karAyA, kintu vaha jala denA bhUla gyaa| dUsare dina gurUdeva pUrvavat maunapUrvaka AhAra ko nikle| usa dina dAtAra ne mahArAja ko bhojana karAyA, kintu aMtarAya ke vizeSa udayavaza vaha bhI jala dene kI Avazyaka bAta ko bhUla gyaa| kucha kSaNa kI pratIkSA ke pazcAt mahArAja cupa baiTha ge| mukhazuddhi mAtra kI / jala nahIM piyA / khar3e hokara hI AhAra -pAna hotA hai / cupacApa vApisa Akara ve sAmAyika meM nimagna ho gaye / pipAsA ke kaSTa kI kyA sImA hai ? kSaNabhara dera se yadi pyAse ko pAnI milatA hai, to AtmA vyAkula ho jAtI hai, yahAM to do dina ho gae, kintu ve usa parISaha ko samatAbhAva se sahana kara rahe the| mAlUma par3atA hai, ve narakoM ke duHkhoM kA smaraNa karAkara apane mana ko samajhAte hoMge, ki tUne jaba parAdhIna sthiti me sAgaroM paryanta pyAsa kA kaSTa bhogA hai, to yahA~ apane karmo kI nirjarA ke hetu kyoM nahIM isa pyAsa kI pIr3A ko zAMta bhAva se sahana karatA hai ? unakA mana, unakI indriyAM unake adhIna thI hIM, ataH bahuta dhIratA tathA gambhIratApUrvaka ve pyAsa kI bAdhA Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana samRti sahana kara rahe the| unakA nara-janma sArthaka thaa| pUjyapAda svAmI ne sarvArthasiddhi meM tRSA-parISahajaya para prakAza DAlate hue kahA hai ki-"munirAja pyAsarUpa agni kI jvAlA ko dhairyarUpI navIna mRttikA ke ghaTa meM bhare hue zItala suvAsapUrNa samAdhirUpa jala ke dvArA bujhAte haiN|" usa sthiti meM dhairya aurasamAdhi ke dvArA AcAryazrI ke zAMti akhaMDa thii| tIsarA dina AyA, usa dina bhI dAtAra kI buddhi jala dene kI bAta ko vismaraNa kara gii| isa prakAra ATha dina bIta ge| naveM dina mahArAja ke zarIra meM chAtI para bahuta-se phor3e uSNatA ke kAraNa A ge| zarIra ke bhItara kI sthiti ko kauna batAve ? zarIra kI aisI kaThina paristhiti meM bhI ve sAgara kI bhA~ti gambhIra hI rahe aae| dasaveM dina antarAya karma kA udaya kucha manda pdd'aa| usa dina ke dAtAra gRhastha ne mahArAja ko jala diyaa| kAraNa anya AhArayogya zarIra na thaa| mahArAja ne jala hI jala grahaNa kiyA aura ve baiTha ge| pazcAt gambhIra mudrA meM una sAdhurAja ne kahA thA, "zarIra ko pAnI kI jarUrata thI aura tuma loga dUdha hI DAlate the| calo ! acchA huaa| karmo kI nirjarA ho gii|" sAdhuoM kA mUlya A~kane vAle soceM, aisI tapasyA kahA~ hai ? aisI sthiti meM bhI ve azAnta na hue| zAMti ke sAgara rhe| zithilAcArI kA zocanIya patana Aja ke yuga meM aisI tapasyA eka dina bhI kaThina dikhatI hai| lagabhaga bAIsa varSa hue, uttara prAnta meM eka atyanta prakhyAta tapasvI sAdhu ko rAtri ke samaya pipAsA kI asahya pIr3A utpanna huI, to zithilAcArI do paMDitoM ne unase kahA-"yaha Apatti kA kAla hai| isa samaya Apako jala le lenA cAhiye jisase kleza na ho|" honahAra vicitra thii| una vivekabhraSTa paMDitoM tathA usI prakRti ke bar3e dhanika kI preraNA ko pAkara una sAdhu ne pyAsa kI pIr3A ko sahana karane kI asamarthatAvaza apanI mahAn pratijJA ko bhraSTa kara diyaa| kucha samaya ke pazcAt paraloka prayANa kiyaa| unakI pravRtti Agama kI maryAdA se ba~dhI nahIM thii| kucha pathabhraSTa zAstriyoM ke izAre para unakI pravRtti rahatI thii| ve svacchaMda AcAra karate the| dharmAtmA kI dRSTi isa ghaTanA tathA unakI mRtyu kI khabara jaba AcArya zAMtisAgara mahArAja ko milI, taba ve eka tapasvI ke rUpa meM prasiddha jIva ke patana ko dekha vividha prakAra ke vicAroM meM Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 cAritra cakravartI nimagna ho ge| AcArya mahArAja ne mujhase kahA thA-"kabhI bhI vrata ko bhaMga nahIM karanA caahie| prANa jAte hue bhI pratijJA kI rakSA karanA caahie|" purANoM meM hama pazuoM Adi kA bhI ucca vikAsa dekhate hai, kyoMki una jIvoM ne vrata kA pAlana karane meM AzcaryakArI sthiratA rakhI hai| pratyeka vyakti kA kartavya hai ki saMyama dhAraka ko vratoM se Digane kI bAta kabhI bhI na khe| isa prakAra kI praNAlI se sva tathA para kI nizcaya se durgati hue binA nahIM rahatI hai| kRta, kArita tathA anumodanA meM bhI samAna phala hotA hai| pApodaya se zAstrajJa bhI isa tatva ko bhUla jAtA hai| mohanIya karma bar3o-bar3oM ko aMdhA banA detA hai| ___ Azcarya hai, aise loga sthiratA kI vRddhi ke hetu sukauzala-sukumAla, rAjakumAra Adi ke kathAnakoM ko pUrNatayA bhulA dete haiM aura sAmAnya zreNI ke bhI tyAgI ko samantabhadra mAna, samantabhadra sadRza banane kI bAta sujhAte haiN| ve yaha nahIM soca sakate ki AcArya samaMtabhadra apanI zreNI ke eka hI hue haiN| viparIta sthiti meM bhI unakA anupama samyaktva bhAva sajaga rahA hai| pASANa-rAzi phaTakara, bhagavAn caMdraprabha tIrthaMkara kI mUti kA pragaTa honA unakI hI zreSTha zraddhA kA phala thaa| una zreSTha mahApurUSa kI zreNI meM sAdhAraNa manuSya ko baiThAkara saMyama ke nirAdara kI preraNA denA khoTe bhaviSya kI sUcanA detA hai| kartavya hamArA kartavya hai ki AcArya mahArAja kI ujjvala tapasyA ko smaraNa kareM aura apane jIvana ko ucca bnaaveN| dUsaroM ko bhI Atma-vikAsa kI preraNA deN| vipatti meM grasta duHkhI vyakti ko pApa kI ora DhakelanA eka prakAra se aMdhe AdamI kI A~kha meM dhUla jhoMkane sadRza bAta hogI: 'aMdha asUjhana kI akhiyana meM jhAMkata hairata Atma duhAI / yaha kArya mahApApI hI karate haiN| Agama kA prakAza mahApurANa meM pratipAdita daMDa mahArAja nAmaka vidyAdhara kA yaha caritra dhyAna dene yogya hai| bhogoM kI Asakti ke kAraNa daMDa rAjA marakara ArtadhyAna vaza apane khajAne meM ajagara huA thaa| use jAtismaraNa ho gayA thA, ataH vaha apane putra maNimAlI ko hI khajAne meM ghusane detA thaa| anya ko nahIM jAne detA thaa| avadhijJAnI muni se maNimAlI ko apane pUjya pitA kA patana jJAta huaa| usane ajagara kI AtmA ko dharma kA amRta pilaayaa| . usasarparAjane vairAmyayuktakoAhAratyAga kiyA tathAzarIra chor3akara vaha mahAn RddhidhArI deva huaa| deva hone para usane apane putra ko eka maNiyoM kA zobhAyamAna hAra diyA thaa| Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana samAta atyanta nikRSTa vRtti vAlA sarpa taka saMyama dhAraNa karatA hai aurasaMyamI mAnava usa saMyama ko chor3atA hai, yaha kitane Azcarya kI bAta hai| adhyAtma kA viparIta, bhAva lene vAloM ko aise hI kAmoM meM saMtoSa milatA hai| aise jIva maraNakara kugati meM kukarma kA phala rote-rote bhogA karate haiN| karma kisI para rahama nahIM krte| zarIra nispRha sAdhurAja mahArAja jJAna-jyoti ke dhanI the| ve zarIra ko para-vastu mAnate the| usake prati unakI tanika bhI Asakti nahIM thii| eka dina pUjya gurudeva se prazna pUchA gayA-"mahArAja! Apake svargArohaNa ke pazcAta Apake zarIra kA kyA kareM ?" uttara-"merI bAta mAnoge kyA ?" praznakartA-"hA~ mahArAja ! ApakI bAta kyoM na mAneMge?" mahArAja-"merI bAta mAnate ho, to zarIra ko nadI, nAlA, Tekar3I Adi para pheMka denaa| caitanya ke jAne ke pazcAt isakI kyA cintA karanA?" yaha bAta sunate hI praznakartA ne vinayapUrvaka kahA-"mahArAja! kSamA kiijie| aisA to hama nahIM kara sakate, zAstra kI vidhi kyA hai ?" taba unako dUsarI vidhi kahI thI ki-"mRta zarIra ko vimAna para padmAsana se biThAkara deha kA dahana-kArya kiyA jAtA hai| phira bole-"hamAre pIche jaisA dikhe, vaisA kro|" pArzvamatI ammA AcArya mahArAja ke lokottara jIvana -nirmANa meM unake mAtA-pitA kI zreSThatA ko bhI eka kAraNa kahanA anucita na hogaa| pazcima ke vidvAna vyakti kI uccatA meM mAtA ko vizeSa kAraNa kahate haiN| naipoliyana kA jIvana usakI mAtA se bahuta prabhAvita thaa| mAtA satyavatI kI jIvanI lokottara thI, jisa jananI ne AcArya zAMtisAgara aura mahAmuni vardhamAnasAgara sadRza do digambara zreSTha tapasviyoM ko janma diyaa| Aja ke yuga meM aisI mAtA kI tulanA ke yogya kauna jananI ho sakatI hai ? mAtA satyavatI se kSullikA pArzvamatI ammA kA ghaniSTha sambandha rahA thaa| mAtA satyavatI kA ujjvala caritra ukta ammA ne hameM kuMthalagiri meM mAtA satyavatI Adi ke viSaya meM kucha mahatvapUrNa bAteM sunAyI thiiN| ve kahatI thI-"mAtA satyavatI bahuta bholI, maMdakaSAyI, sAdhvI tathA atyanta sarala svabhAva vAlI thii| prati divasa ekAsana karatIrthI pati kI mRtyu ke pazcAta keza kaTavAkara mAtA ne vaidhavya dIkSA lI thii| sapheda vastra pahanatI thii| yathArtha meM mAtA Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 cAritra cakravartI picchIrahita AryikA sadRza thii| mAtA kI Adata zAstra carcA karane kI thii| mahArAja tathA kumagoMDA mAtA ko zAstra sunAte the| mAtA bahuta udAra thii| unake ghara meM sadA atithi satkAra huA karatA thaa| sAtagoMDA kA madhura caritra __ atithi satkAra tathA sAdhu kI vaiyAvRtya karane meM mahArAja bahuta pravINa the| ve sAdhu ko svayaM AhAra dete the| unameM vinaya bahuta thii| mahArAja kI pravRtti dekhakara sabakA mana yaha bolatA thA ki ye niyama se mahAmuni bneNge| ve mAtA kI AjJA kA pAlana karate the| bar3oM kI bAta kA Adara karate the| unake viSaya meM janatA kahatI thI- "sAtagoMDA phAra cAMgalA, phAra sarala, phAra sajjana Ahe.- (sAtagoMDA-AcArya mahArAja kA gRhasthAvasthA kA nAma- bahuta acche, atyanta sarala tathA adhika sajjana hai|). bhoja ke devatA bhojavAsI mahArAja ko devatAsadRza mAnate the| ve ghara meM kama bolate the| unakA sambandha vaira-virodhapUrNa bAtoM se tanika bhI nahIM rahatA thaa| madhura bhASA bolate the| chedakarI yA pIr3AdAyinI vANI nahIM bolate the| ve mauna se bhojana karate the| ghara meM rahate hue bhI ve ghI, namaka, zakkara tathA harI zAka nahIM khAte the| saMdhyA ko pAnI taka nahIM pIte theM ghara tyAgane ke pA~ca-cha: varSa pahale se ve eka dina ke bAda se bhojana karate the| sabere mandira jAkara darzana, sAmAyika karate the| dasa baje snAna karake mandira ko pUjA karane jAte the| ve pUjA karate the| bhagavAn kA abhiSeka upAdhyAya karatA thaa| hamArI tarapha abhiSeka upAdhyAya (pujArI) hI karatA hai| mahArAja rAtri ko saba logoM ko zAstra sunAte the| cAturmAsa ke samaya adhika loga zAstra sunane Ate the| jaina tathA jainetaroM kI dRSTi meM mahArAja satpurUSa mAne jAte the| bhojagrAma kI janatA bhI bahata dhArmika hai| "mahArAja kA kumagoMDA para bahuta prema thaa| mahArAja ke gharAne meM tapasvI hote cale Ae haiN| ghara ke saba loga mahArAja kI AjJA meM rahate the| ve inako sAdhusadRza dekhate the| ye kabhI bhI khela tamAze meM nahIM jAte the| dhArmika kIrtana ko avazya dekhate the|" ukta pArzvamatI mAtAjI ke bhoja meM ATha cAturmAsa ho cuke the| unhoMne yaha bhI kahA thA-"maiM mahArAja ko aNNA (bar3A bhAI) kahalI thii|"bhoj ke Asa-pAsa kI janatA bahuta dhArmika haiN| loga sarva prakAra sukhI tathA saMpanna hai| bhoja meM lagabhaga tIna sau ghara jainiyoM ke haiN|" veSabhUSA "mahArAja baMDI, dhotI, pheMTA, dupaTTA rakhate the| dIkSA lene ke 15 yA 20 varSa pUrva se Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 pAvana samRti unhoMne jUtA pahinanA chor3a diyA thaa|" ___ "mahArAja ke sabase bar3e bhAI devagoMDA (vardhamAnasAgarajI) the| dUsare bhAI AdigoMDA the| mahArAja se choTI bahina kRSNAbAI thii| kumagoMDA sabase choTe bhAI the| saba bhAIbahina milakara ve 5 vyakti the|" devagoMDA kI satyaniSThA vardhamAnasAgara mahArAja kA caritra bhI bar3A madhura rahA haiN| ve atyanta sarala aura dayAlu rahe haiN| unake viSaya kI eka madhura carcA jJAta huI thii| unake ghara kA baTavArA ho cukA thaa| sampatti ke nimitta ko lekara eka mukadamA nyAyAlaya ke samakSa peMza huaa| yadi ye itanI bAta kaha dete ki hamAre ghara kA baTavArA nahIM huA hai, to inako bahuta dhana kA lAbha hotaa| vakIla ne inako khUba samajhAyA thA ki Aja pezI para tuma itanA avazya kahanA ki hamArA baTavArA nahIM huA hai| ye jaba adAlata meM pahu~ce, to yaha kaha baiThe ki hamArA baTavArA ho cukA hai| isase ye asaphala ho ge| kacaharI se lauTane para vakIla inase bolA-"Apako kitanA samajhAyA thA ki yaha na kaha denA ki hamArA baTavArA ho gayA hai, kintu Apane eka na maanii|" ve bole-"kyA kreN| jo ThIka-ThIka bAta thI, vaha kaha dii| nukasAna ho gayA, to ho jAne do| hama khoTI bAta nahIM kheNge|" tapasvinI bahina mahArAja kI bahina kRSNAbAI ke bAre meM kunthalagiri meM jJAta huA ki vaha bahuta tapasvinI thii| 6 varSa kI avasthA meM kRSNAbAI vidhavA ho gaI thii| yathArtha meM vaha bAlabrahmacAriNI rhii| bhIma ke saMsmaraNa mahArAja ke bhAI ke pautra kA nAma bhImagoMDA hai| kunthalagiri meM bhIma ne hameM batAyA ki vaha kRSNAbAI ko AjI kahatA thA, bhIma ne batAyA, AjI mujhe aNNA kahatI thI, merA nAma nahIM letI thii| kAraNa, hamAre bAbA-prapitAmaha kA nAma bhIma thaa| AjI unakA nAma lene meM saMkocavaza mujhe aNNA kahatI thii| ghara ke sabhI loga mujhe aNNA kahate hai| ___ mahArAja ke parivAra kI yaha paddhati rahI hai ki putra-pautrAdi ke nAma pitA, pitAmaha Adi ke nAmAnusAra rakheM jAte the, tAki una pUjya pUrvajoM kI smRti sadA harI-bharI rahI aave| dakSiNa kI aisI praNAlI prAcInakAla se rahI hai| kSatracUr3AmaNi meM kahA hai ki satyaMdhara rAjA ke putra mahArAja jIvaMdhara ne gaMdharvadattA mahArAnI se utpanna apane rAjakumAra kA nAma satyaMdhara rakhA thaa| uttaraprAnta meM aisI praNAlI nahIM pAI jaatii| bhIma ne sunAyA thA-"AjI AcAryazrI ko mahArAja kahatI thii| AjI kA sArA Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 cAritra cakravartI samaya dharmadhyAna meM vyatIta hotaathaa| AjI ne tIna dina paryanta sallekhanA grahaNakara zIrIra tyAga kiyA thaa|" bhIma ne kuthalagiri meM apane sage bAbA AcArya mahArAja ke darzana kie the| bhIma ne kahA"mahArAja ne hamase adhika bAta nahIM kii| unhoMne hameM apanA pavitra AzIrvAda diyA thaa|" AThaveM dina AhAra lene vAle muni tapasyA karane vAle aura bhI munirAja dakSiNa meM hue haiN| boragA~va ke muni AdisAgara ATha dina ke bAda AhAra liyA karate the| jaba ve bhoja Ate the, to unako AhAra dene kA saubhAgya sAtagoMDA ko hI prAyaH prApta hotA thaa| ve adbhuta pravRtti ke the| eka-tArA vAdya dvArA bhajana gAte the, ityAdi / zAstroM kA jJAna na rahane se kaI bAteM AgamavirUddha bhI huA karatI thii| yaha vizeSa bAta thI, jahA~ uttara meM mahAvratI kA abhAva ho gayA thA, vahA~ dakSiNa meM usakA sadbhAva to thaa| ekAntavAsa se prema AcArya mahArAja ko ekAntavAsa prArambha se hI priya lagatA rahA hai| bhISaNa-sthala meM bhI ve ekAnta nivAsa ko pasanda karate the| ve kahate the-"ekAnta bhUmi meM AtmaciMtana aura dhyAna meM citta khUba lagatA hai|" jaba mahArAja bar3avAnI pahuMce the, to bAvanagajA (AdinAtha kI mUrti) ke pAsa ke zAMtinAtha bhagavAn ke caraNoM ke samIpa akele rAta bhara rahe the| kisI ko vahAM nahIM Ane diyA thaa| sAtha ke zrAvakoM ko pahale hI kaha diyA thA, Aja hama akele hI dhyAna kreNge| bar3hiyA dhyAna pUjyazrI kI yaha vizeSatA rahI hai ki jahA~ ekAnta rahatA thA, vahA~ unakA dhyAna bar3hiyA hotA thA, kintu jahAM ekAnta nahIM rahatA thA, vahA~ bhI unakA dhyAna samyak prakAra se sampanna huA karatA thaa| unakA apane mana para pUrNa adhikAra ho cukA thaa| indriyA~ unakI AjJAkAriNI ho gaI thii| ataH jaisA unakI AtmA Adeza detI thI, vaisI hI sthiti indriya tathA mana upasthita kara dete the| divyadRSTi darpaNa jitanA svaccha hotA hai, utanA hI nirmala pratibimba bAhara ke padArtha kA usameM svataH dikhAI par3atA hai| AcAryazrI kA antaHkaraNa Adarza sadRza thaa| jinakA sArA jIvana Adarza rahe, unakA hRdaya bhI sahaja hI Adarza (darpaNa) rUpa ho, yaha pUrNa svAbhAvika hai| unakI cittavRtti meM aneka bAteM svayaMmeva pratibimbita huA karatI thii| Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana samRti 440 eka samaya kI bAta hai ki pUjyazrI kA varSA yoga jayapura nagara meM vyatIta ho rahA thA / kucar3I (dakSiNa) ke maMdira ke lie bra. baMDU rattU paMcoM kI ora se mUrti lene jayapura Ae / mahArAja ke darzana kara kahA - "svAmin ! paMcoM ne kahA hai ki pUjya gurudeva kI icchAnusAra mUrti lenaa| unakA kathana hameM zirodhArya hogA / " mahArAja ne kahA- " vahA~ mahAvIra bhagavAn kI mUrti virAjamAna hogI, aisA hameM lagatA hai, kintu tuma tAra dekara paMcoM se punaH pUcha lo / " mahArAja ke kahane para paMcoM ko tAra diyA gyaa| vahA~ se uttara AyA-' svAmI kI pratimAjI laanaa|" mahArAja ne kahA- "kyoM ! hama kahate the na ki paMcoM kA mana sthira nahIM hai| acchA huA, khulAsA ho gyaa| hamane tumase mahAvIra bhagavAn kI mUrti ke viSaya meM kahA thaa| kAraNa, hameM vahA~ ke maMdira meM mahAvIra bhagavAn kI pratimA dikhatI thI / " zilpI ne kucha samaya bAda bhagavAn pAzvanArtha svAmI kI pratimA banA dI, kintu mUrti kA phaNA khaMDita ho gayA / yaha samAcAra jaba kur3acI ke paMcoM ko milA, taba unhoMne tAra bhejakara likhA ki jo mUrti taiyAra mile, use hI bheja do| tadanusAra mUrti ravAnA kI gii| vaha mUrti mahAvIra bhagavAn kI hI thI, jisameM siMha kA cinha thA / mUrti ko dekhate hI sabako Azcarya huA ki AcArya mahArAja ne pahale hI kaha diyA thA ki hameM to mahAvIra bhagavAn kI mUrti dikhatI hai| aise hI jJAna ko divyajJAna kahate hai / sAdhanasaMpanna tapasviyoM meM aisI asAdhAraNa bAteM dekhI jAtI hai| hamArI karttavya - vimukhatA Aja ke rAjanaitika pramukhoM ke kSaNa-kSaNa kI vArtA jisa prakAra patroM meM pragaTa hotI hai, vaisI yadi sUkSmatA se ina mahAmanA munirAja kI vartAo kA saMgraha kiyA gayA hotA, to vAstava meM vizva vismaya ko prApta hue binA nahIM rhtaa| isa pApapracura paMcamakAla meM satkAryoM ke prati bar3e-bar3e dharmAtmAoM kI pravRtti nahIM hotI hai| ve karttavya pAlana meM bhUla jAte haiN| kaI varSo se maiM pramukha logoM se, jaina mahAsabhA ke kAryakartAoM Adi se, patra dvArA anurodha karatA thA ki AcArya mahArAja ke upadezoM ko rekArDa kiyA jAnA cAhie, kintu Aja karate haiM, kala karate haiM, aisA karate-karate vaha AdhyAtmika sUrya hamAre kSetra kI apekSA astaMgata ho gayA, yadyapi usa sUrya kA udaya svargaloka meM huA hai| maMgalamaya bhASaNa kI vizeSa bAta - "bhagavAn pArzvanAtha AcArya mahArAja kA 26 veM dina jo maMgalamaya bhASaNa rekArDa ho sakA, isakI bhI adbhuta kathA hai| netA banane vAle loga kahate the, aba samaya calA gyaa| mahArAja itane Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 cAritra cakravartI azakta ho gae haiM ki unakI vANI kA rekArDa taiyAra karanA asaMbhava haiN| maiMne kahA- "sacamuca meM upadeza nahIM milegA, aisA 66 pratizata samajhakara bhI yaMtra ko lAnA caahie| zAyada eka pratizata kI saMbhAvanA satya ho jaay|" kucha bhAiyoM ke prayatna se rikArDa kI mazIna lekara iMjIniyara A gyaa| usa samaya mahArAja ke pAsa paM. makkhanalAlajI, murainA aura maiM phuNce| unase kucha thor3e-se zabdoM se sArapUrNa bAta kahane kI prArthanA kii| usa samaya mahArAja ke thake zarIra se ye zabda nikale-"are ! pahale lAe hote, to dasoM upadeza de dete|" ina zabdoM kA kyA uttara thA ? mastaka lajjA se nata thaa| sacamuca meM aisI bhUla kA kyA ilAja ho sakatA hai| dharmaprabhAvanA ke mahatvapUrNa kAryo meM aisI ajJatApUrNa ceSTAeM huA karatI haiN| mana meM AyA-'dekho ! pUjyazrI kI jayaMtI manAne meM, unake lie gajaTa kA vizeSAMka nikAlane meM dhArmika saMsthA jaina mahAsabhA ne paise ko pAnI mAnakara kharca kiyA, kintu isa dizA meM jagAe jAne para bhI samartha bhaktoM ke netra na khule| yathArtha meM dekhA jAya to isameM doSa kisI kA nahIM hai| jaba durbhAgya kA udaya AtA hai, taba hitakArI aura Avazyaka bAtoM kI tarapha dhyAna nahIM jAtA hai|' amara saMdeza maiMne mahArAja se kahA thA-"mahArAja! do-cAra miniTa aisA upadeza rikArDa ho jAya, jisameM logoM ke mana meM dhArmika bhAvanA jge|" mahArAja ne kahA, "yantra laao|" yantra lAyA gyaa| mahArAja ne netroM ko banda diyaa| A~kha ko baMda kie hue ve mahApurUSa 22 minaTa paryanta aisA upadeza de gae ki yadi yaha kahA jAye ki usameM jinAgama kA sAra A gayA aura anubhava ke stara para kalyANa kI saba bAteM A gaI, to pUrNatayA satya hogaa| usa mahatva kI belA meM mahArAja kI kuTI meM unake sAmane kI tarapha baiThane kA mujhe suyoga mila gayA thaa| usa samaya mahArAja kI vItarAgatA usa vANI dvArA bAhAra A rahI thIM aisA lagatA thA, mAno hama kinhIM RddhidhArI maharSi ke mukha se udgata amRta vANI kA rasapAna hI kara rahe hoN| bolate-bolate mahArAja kucha kSaNa ruka jAte the| __ Aja ke yuga ke vaktA bhASaNa dete-dete pAnI piyA karate haiN| mahArAja kA yamasallekhanA vrata ke upavAsa kA chabbIsavA~ dina thaa| ve apane kSINa tathA zuSka kaNTha meM bala lAne ko"OM siddhAya namaH" rUpa jinavANI kA amRta pAna kara lete the aura apanA vivecana jArI rakhate the| siddhoM kI bhakti mahArAja kI kuTI meM bahudhA jaba kabhI mahArAja ke mukha se koI zabda sunAI par3atA thaa| Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 pAvana samRti to vaha OM siddhAya namaH hI thaa| siddha banane ke satsaMkalpa vAle satpuruSa ke mukha se siddhoM ko praNAmAMjali arpita karane vAlI vANI hI pUrNatayA upayukta thii| jaba mahArAja ne sarvaprakAra kA AhAra chor3a diyA, taba unakI dRSTi jJAnasudhArasapAna karane vAle azarIrI siddhoM kI ora rahanA svAbhAvika thii| ve sAdhurAja eka bAra kahate the, hama to anaMta siddhoM ke sAtha baiThakara siddhaloka meM apanI AtmA kA dhyAna karate haiN| unakI dRSTi meM siddha bhagavAn hI to sarvatra dikheNge| bAhyadRSTi se unhoMne siddhakSetra kuMthalagiri ko samAdhi kA Azrama banAyA thaa| maiMne eka dina pUjya gurudeva se kahA thA-"mahArAja! Apane kunthalagiri ko apanI amara sallekhanA kA sthAna cunA, isakA kAraNa mujhe yaha lagatA hai ki dezabhUSaNa, kulabhUSaNa bhagavAn bAlabrahmacArI the| Apa bhI unake samAna rahe haiN| Apake jIvana meM to hameM donoM prabhuoM kA samanvaya pratIta hotA hai| Apa deza ke bhUSaNa haiN| aura samyaktvI jIvoM ke kula ke bhUSaNa haiN| ApakI samAdhi ke kAraNa isa kSetra ko navIna prANa prApta ho gyaa| Apake caraNoM kA sAnnidhya pAkara hamArA jIvana dhanya hai|" maiMne yaha bhI kahA thA-"mahArAja ! jinendra bhagavAn se hamArI prArthanA hai ki Apa sadRza sadgurU ke caraNoM kA zaraNa bhava-bhava meM prApta ho|" mahArAja ne kahA thA-"tumhAre mana meM bhakti hai| isase tuma aisA bolate ho|" apratima sAdhurAja vAstava meM vicAra kiyA jAya to yaha bAta pratyeka vicAraka socegA ki isa kAla meM aise sadgurU kA aba darzana sacamuca meM durlabha hai| paMcamakAla ke kaluSita vAtAvaraNa meM prAcIna sAdhuoM kI tapasyA tathA pavitratA ko apanI jIvanI dvArA batAne vAle mahArAja zAMtisAgarajI ke samakakSa hone kI sAmarthya kisameM ho sakatI hai ? sacamuca meM alaMkArazAstra kI bhASA meM zAMtisAgara mahArAja zAMtisAgara mahArAja sadRza the' - aisA kahanA hI pUrNa satya hogA, jisa prakAra pUjyapAda svAmI kahate haiM : ___ "svarga meM devatAoM kA sukha, svarga meM devatAoM ke samAna hai - nAke nAkokasAM saukhyaM, nAke naakauksaamiv|"- iSTopadeza (5) yuga ke zreSTha mAnava isa yuga ne rAjanaitika kSetra meM jagat ko prabhAvita karane vAlA gAMdhI sadRza tejasvI puruSa diyA, kAvya va sAhitya ke kSetra meM ravIndranAtha samAna vizvakavi diyA, AIsTina sA mahAna vaijJAnika diyA, to adhyAtma ke kSetra meM sAdhu-samAja ke ziromaNi mahArAja ko diyA, jinakI puNyakathA vizvavidita hai| Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 cAritra cakravatA vividha mano-vikalpa kuMthalagiri meM bhArata ke kone-kone se pandraha-bIsa hajAra taka logoM kA samudAya jina sAdhurAja ke pAvana darzana ko daur3a-daur3a kara isa jaMgala kI pahAr3I para AtA-jAtA thaa| saba Akulita the ki aba isa apUrva sUrya kA darzana Age na homaa| bhautika sUrya jAne ke bAda punaH darzana detA hai, kintu yaha dharmasUrya punaH yahA~ darzana nahIM degaa| sallekhanA kI velA meM una sAdhurAja kI carcA svargaloka meM avazya ho rahI hogii| saudharmendra apanI sudharmA sabhA meM baiThakara carcA kara rahe hoMge ki isa kAla meM utkRSTa tapa aura iMdriya vijaya karane vAlA mahAsAdhu zAMtisAgara ke rUpa meM bharatakhaMDa meM jinadharma kI prabhAvanA karatA rahA hai| aba hamAre svargaloka kI vaha zIghra hI zrIvRddhi kregaa| vaha sura samAja bar3e saja-dhaja ke ina apratima sAdhurAja ke svAgata ke lie hRdaya se taiyArI kara rahA hogaa| sacamuca meM saMsAra kI dazA nirAlI hai| pUrNimA kI rAtri ko candramA apanI zubhra jyotsnA se vizva ko dhavalita karatA hai| prabhAta hote hI vaha astaMgata hotA hai aura pratApa-puMja prabhAraka udita hotA hai| vizva meM bhAgyacakra isa prakAra badalatA rahatA hai| aba 18 sitambara 1955 ke prabhAta se sura samAja kA bhAgya jAgA ki madhyaloka kI vibhUti svargaloka meM pahuMca gii| divya jagat meM sAthI svarga meM ve aneka mahApuruSoM ke sAthI ho gae, jinhoMne pUrva meM unakI hI taraha jina dIkSA lekara jinadharma kI ujjvala ArAdhanA kI thii| maharSi kundakunda, samaMtabhadra, akalaMka, jinasena, guNabhadra Adi mahApuruSoM ne ratnatraya kI samArAdhanA dvArA deva padavI prApta kI hogI, isameM saMdeha kI kyA bAta hai| Agamokta kathana para samyaktvI kI zraddhA rahatI hai| kahA hai-'Agama tIjA nayana batAyA-Agama tIsarA netra hai| saMyama aura samAdhi ke prasAda se AcArya zAMtisAgara mahArAja bhI una zreSTha AtmAoM kI madhura maitrI kA rasAsvAda karate hoNge| unhoMne to sImaMdhara svAmI Adi vidyamAna bIsa tIrthaMkaroM ke sAkSAt darzana kA saubhAgya prApta kiyA hogaa| vahA~ se cala kara vAstava meM ve dharma tIrtha ke pravartaka hoNge| isa sambandha meM dRr3hatApUrvaka kathana to pratyakSavedI muniyoM kA hI ho sakatA hai| hama loga to anumAna pramANa ke AdhAra se hI pramANika nirNaya para pahu~ca sakate hai| saMyamI kA mahatva AcArya mahArAja kI dRSTi meM saMyama tathA saMyamI kA bar3A mUlya rahA hai| eka dina ve apane kSullaka ziSya siddhasAgara (bharamappA) se kaha rahe the-"tere sAmane meM cakravartI kI Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana samRti 444 bhI kImata nahIM krtaa| loga saMyama kA mUlya samajhate nahIM hai| jo peTa ke lie bhI dIkSA lete haiM, ve tapa ke prabhAva se svarga jAte haiM, tUne to kalyANArtha saMyama dhAraNa kiyA hai| tu nizcaya se svarga jAyagA, isameM rattI bhara zaMkA mata kr|" priya ziSya ko hitopadeza eka bAra mahAraja apane eka bhakta ko samajhA rahe the-"tuma ghara meM rahate hue bhI ekAnta meM rahA kro| jahA~ bhIr3a ho, vahA~ nahIM rahanA, dhyAna, svAdhyAya krnaa| dIkSA lenaa| ghara meM nahIM mrnaa| manuSya bhava bAra-bAra nahIM milatA hai| moha ne jIva ko pachAr3a diyA hai| aba usa moha ko pachAr3anA caahie| ataH sallekhanA lekara hI maraNa krnaa|" moha malla ko pachAr3ane kI kalA ke jJAtA __ AcArya mahArAja ke bhakta brahmacArI jinadAsa bharaDI (belagA~va) vAle vahA~ kunthalagiri meM bhI Aye the| ve brahmacArIjI nAmAMkita pahalavAna rahe haiN| rAja darabAroM ke samakSa bhI kuztI meM ve yazasvI hue haiN| maiMne pUchA-"bra. jI! aba kuztI nahIM karate |"ve bole"aba hamane mehanata karanA baMda kara diyA hai| aba hamAre guru zAMtisAgara mahArAja haiN| hama unake pAsa kunthalagiri Ae haiN| ve hameM karmo se kuztI lar3ane kA dA~va-peMca sikhaaveNge| kAraNa, AcArya mahArAja mohamalla ko pachAr3ane kI kalA meM atyanta dakSa haiN| ve bra. jI aba kSullaka bana gae haiN| ratnAkAra Adi kannar3a kaviyoM ke sundara gIta unheM smaraNa hai| AdhyAtmika udyogapati AcArya mahArAja AdhyAtmika udyogapati the| Aja kA udyogapati vaha hotA hai, jisake tatvAvadhAna meM bar3e-bar3e kArakhAne calate haiN| mahArAja kA udyoga pudgala ke baMdhana kATane kA thaa| ve mohAri-vijaya ke udyoga meM nirantara udyata rahate the| aSTAdaza koTi jApa unake jIvana meM vividhatA thii| ve mahAn Atmacintaka the, kintu jinendra ke puNya nAmAsmaraNa karane meM bhI ve asAdhAraNa bhaktarAja the| sallekhanA lene ke pUrva ve apane paMca parameSThIvAcaka viziSTa maMtroM kI 18 koTi jApa pUrNa kara cuke the| bhayaMkara jvara meM bhI jApa unakA jApa kA kAryakrama nirAbAdha gati se calA karatA thaa| bhayaMkara jvara car3hA hai| tharmAmITara ke hisAba se jvara 104 yA 105 DigrI ko pahuMca cukA hai, kintu ye manobalI munirAja apane jApa ke kAma meM nimagna rahate the| eka bAra mahArAja phalaTaNa se loNaMda gae the, kAraNa, phalaTaNa ke hIraka jayaMtI ke samaya se mahArAja ko jvara Ane lagA thaa| usa Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 cAritra cakravartI samaya kI sthiti kA jJAna hone se maiMne pUjyazrI se pUchA thA - " mahArAja aisI jvara kI bhISaNa sthiti meM to Apako japa kArya sthagita hotA hogA ?" mahArAja - " usa samaya bhI hama barAbara jApa karate the| usa samaya bhI jApa meM bAdhA nahIM par3atI thI / " unameM Atmabala mahAn thaa| usase hI unameM satpravRttiyoM kA mahAn vikAsa huA thaa| zarIra ke zrAnta hote hue bhI unakA mana dhArmika pravRttiyoM ke viSaya meM sadA navasphUrtipUrNa rahatA thaa| Adata manuSya ke dUsare svabhAva (Second Nature) sadRza mAnI jAtI hai| jinendra bhagavAn ko hRdaya meM virAjamAna kara usakI janmajanmAMtara se kI gaI ArAdhanA kA hI yaha suphala rahA hai ki ve AtmakalyANakArI kAryo meM sadA saphala rhe| isa dharma vRkSa ke zaraNa ko grahaNa karane vAloM ko sadA kalpanAtIta suphala mile haiM tathA Age milate rheNge| upavAsoM kI sampatti unake dvArA jIvana meM kie gae upavAsoM kI gaNanA karanA kaThina hai| koI na koI vrata calatA hI jAtA thaa| eka upavAsa, eka bhojana to unake lie bahuta hI sAmAnya bAta thI / vaha krama prAyaH calatA thA / mahArAja eka dina kahate the- "upavAsa se zarIra meM pramAda nahIM rahatA / aura samaya yadi hama dasa mIla calate, to upavAsa ke dina zarIra halkA rahane ke kAraNa sahaja hI paMdraha mIla cale jAte the / " unako hamane kabhI bhI pramAdapUrNa avasthA meM nahIM dekhA / yathArtha meM pramattaguNasthAnavartI hote hue bhI unakI ceSTAyeM sadA apramatta sadRza thiiN| unakI eka pustaka se jJAta huA ki unhoMne tIsa-caubIsa bhagavAn ke 720 upavAsa kiye the / pA~ca bharata tathA pA~ca airAvata rUpa daza kSetroM kI trikAlavartI caubIsI ko tIsa caubIsI kahate haiM / 30X24 = 720 upavAsa tIsa caubIsI vrata meM hote haiM cAritra zuddhi vrata ke 1234 upavAsa hue the| solahakAraNa vrata ko 16 varSa kiyaa| usameM unakA eka upavAsa, eka AhAra kA krama calatA rahatA thaa| siMha vikrIr3ita sadRza kaThora tapa unhoMne kiyA thA / ASTAhnika vrata, dazalakSaNa vrata, kavalacAMdrAyaNa vrata, karmadahana vrata, zrutapaMcamI vrata Adi unhoMne kiye the / gaNadharoM ke caudahasau bAvana upavAsa karane kA krama cala rahA thA, usameM do sau upavAsa ho pAye the / tapasyA ke dvArA mana kI malinatA dUra hotI hai| AtmA vizuddhatA prApta karatI hai| mahAna tapasyA ke abhyAsa ke kAraNa vipatti kI sthiti meM unakA mana unake AdhIna rahatA thA / saccA sAdhutva to tabhI hai, jaba vipatti ke samaya vaha apanI pratijJA se na ddige| saMkaTa ke samaya bhI mahArAja meM adbhuta sthiratA, AtmavizvAsa tathA dRr3hatA kA darzana hotA thA / kavi kA yaha kathana satya hai Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana samRti bhakti bhAva bhAdoM nadI, sabai calI ghaharAya / saritA soI jAniye, jeTha mAsa ThaharAya // dharmasUrya mahArAja kA jIvana tapomaya thA / unhoMne dharma kA sUrya banakara sva tathA para kA prakAzana kiyA / jisa prakAra prabhApuMja bhAskara bhI kucha jIvoM kI darzana - zakti ke bAdhaka bana jAtA hai, isI prakAra aisI bhI AtmAe~ mileMgI, jo ina tejomaya vibhUti ke mahatva ko svIkAra karane meM akSama hoN| jina jIvoM ko kuyoniyoM meM paribhramaNa karanA hai, unakI AtmA satkAryo se dveSa karatI hai| acchI bAtoM ke bAre meM anubhUti kI kSamatA unameM nahIM rahatI hai, jaise pakSAghAta lakavA pIr3ita vyakti ke aGgo meM saprANatA kI zUnyatA A jAtI hai| AcAryazrI kA prabhAva 446 AcArya mahArAja kaTanI cAturmAsa ke pazcAt jabalapura Ate samaya jaba bilaharI grAma pahu~ce, to vahA~ ke loga pUjyazrI kI mahimA se prabhAvita hue| vahA~ ke sabhI kue~ khAre pAnI the / eka sthAna para AcArya mahArAja baiThe the| bhakta logoM ne usI jagaha kuA~ khodA / vahA~ bar3hiyA aura agAdha jala kI upalabdhi huii| Aja bhI gA~va ke loga ina sAdhurAja kI tapasyA ko yAda karate haiN| kaTanI kI jaina zikSAsaMsthA ke 20 phuTa U~ce maMjile para eka 3 varSa kA baccA baiThA thA / eka samaya aura bAlakoM ne AcArya mahArAja kA jayaghoSa kiyaa| vaha bAlaka bhI masta ho mahArAja kI jaya kahakara uchalA aura nIce IMTa, patthara ke Dhera para girA kintu koI coTa nahIM aaii| suyoga kI bAta thI, jisa kone para vaha girA, usa jagaha patthara Adi kA abhAva thA / saba kahate the- "yaha AcArya mahArAja ke puNyanAma kA prabhAva hai|" kaTanI meM eka prANahIna sarIkhA Ama kA vRkSa thaa| vaha phala nahIM detA thaa| eka bAra usa vRkSa ke nIce AcAryazrI kA pUjana huaa| taba se vaha DAla phala gaI, jisake nIce ve sAdhurAja virAjamAna hue the| isa ghaTanA se sabhI kaTanI vAsI paricita haiN| siMhadRSTi siMha kI dRSTi tatva para rahatI haiN| vaha lAThI prahAra karane vAle yA bandUka mArane vAle para prahAra karatA hai| isI prakAra mahArAja saMkaTa ke samaya dUsaroM ko doSa na dekara, apane karmoM ko hI usa vipatti kA kAraNa mAnate the| dUsaroM para doSa rakhakara apane ko ujjvala batAne kI laukika pravRtti unameM nahIM pAyI jAtI thI / ve svazrayI, svAvalambI, AgamaprANa mahAtmA the| Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 cAritra cakravartI saMvega bhAvanA eka bAra mahArAja, nemisAgara mahArAja tathA bra. banDU rattU sAMgalI kI tarapha jA rahe the| mArga meM tIna harijana striyoM ne isa muniyugala ko dekhA aura tiraskArapUrvaka ina digambara sAdhuoM kA mahAn upahAsa kiyaa| usa samaya mahArAja ne Apasa meM carcA karate hue kahA"hamane anAdikAla se saMsAra bhara kI ha~sI kii| aba hamArI ha~sI ho rahI hai, yaha usakA hI to phala hai| isameM hamArA kyA nukasAna hai ?"kucha samaya ke pazcAt kucha musalamAna A gye| unakI DaoNTa se ve nAriyA~ cupake se calI gii| saMgha meM nivAsa kI AvazyakatA sAdhuoM ko apane mana ko sadA sAvadhAna rakhanA Avazyaka hai| na jAne kaba indriya rUpI DAkU AkramaNa kara unakI saMyama nidhi ko lUTane ko taiyAra jo jAye ? AcAryazrI sadA kahA karate the ki muniyoM ko saMgha meM rahanA cAhiye / zatru bhI yadi sAdhu bane, to use bhI saMgha meM vihAra karane ko kahanA caahiye| Aja muniyoM meM svataMtra vihAra kI pravRtti bar3ha rahI hai| __ AcArya mahArAja kI dRSTi se muniyoM kA kalyANa tathA dharma saMrakSaNa isameM hai ki ve saMgha banAkara rheN| aise prasaMga para jaba manuSya kA patana durbalatAvaza hotA hai yA duSToM kA samAgama hotA haiM, taba saMghastha sAdhu adhika surakSita rahatA hai aura use apanI dhArmika maryAdA meM sthira rahane kI bahuta preraNA milatI hai| saMgha meM rahane se bahuta hita hotA hai| bAlaka kA samAdhAna AcArya mahArAja san 1953 meM bArasI meM virAjamAna the| uttara bhArata kA eka bAlaka apane kuTumbiyoM ke sAtha gurudeva ke darzana ko aayaa| vaha baccA lagabhaga 4 varSa kA thaa| usane pahale mahArAja kA sA~payukta citra dekhA thaa| isase vaha mahArAja se bolA-"tumhArA sA~pa kahA~ hai ?" mahArAja bacce ke Azaya ko samajha ge| ve muskarAte hue bole, "vaha sA~pa aba yahA~ nahIM hai| vaha to calA gyaa|" mahAn jinendra bhakti kuMthalagiri meM AcAryazrI kI icchAnusAra maisUra rAjya se eka 15 phuTa U~cI pratimA ko lAne kA vicAra calA thaa| bAhubali svAmI kI eka sundara mUrti mila gii| usa pratimA kI phoTo AcAryazrI ke samakSa eka sitambara 1955 ko dikhAyI gii| vaha upavAsa kA 19 vA~ dina thaa| phoTo dekhate hI unake netroM se AnandAzru kI dhArA pravAhita ho gii| mahArAja bole, "merI icchA pUrNa ho gii|"scce samyaktvI ko jisa prakAra vItarAga kI chavi Ananda detI hai, usI prakAra kA Ananda ina sAdhurAja kA thaa| yaha mUrti maisUra se 24 mIla dUrI para hai| mahArAja ko vizvAsa dilAyA gayA thA ki zIghra hI mUrti Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana samRti 448 kuMthalagiri A rahI hai, kintu unake divagaMta hone ko pandraha varSa ho gaye, aba taka vaha mUrti nahI A paaii| isakA rahasya kyA hai, yaha ajJAta hai| saubhAgya kI bAta hai ki nAtepute ke dharmAtmA dAnI bhAI gautamacaMda nemacaMda gAMdhI ne kuMthalagiri para bAhubalI kI eka bar3I manojJa mUrti kI san 1972 meM pratiSThA karA kara virAjamAna karA diyaa| sukha kA rahasya eka vyakti ne mahArAja ke samakSa prazna kiyA-"mahArAja! Apake barAbara koI duHkhI nahIM hai| kAraNa, Apake pAsa sukha ke sabhI sAdhanoM kA abhAva hai|" mahArAja ne kahA, "vAstava meM jo parAdhIna hai, vaha duHkhI haiN| jo svAdhIna hai, vaha sukhI hai| indriyoM kA dAsa duHkhI hai| hama indriyoM ke dAsa nahIM haiN| hamAre sukha kI tuma kyA kalpanA kara sakate ho? indriyoM se utpanna sukha mithyA hai| AtmA ke anubhava dvArA prApta sukha kI tulanA meM vaha nagaNya hai|" vizuddha jIvana kA prabhAva AcAryazrI aise nirIha aura nispRha tapasviyoM meM the, jo apane tapa ke dvArA prApta phala yA vizeSa sAmarthya ke viSaya meM pUrNatayA nirapekSa rahate the, phira bhI kucha logoM ne sAdhurAja ke ujjvala vyaktitva dvArA lAbha uThAyA hai| sira kI pIr3A veDaNI grAma ke eka dhanika bandhu vipula dravya kharca karate-karate thaka gaye the, kintu unake sira kI pIr3A nahIM jAtI thii| usane AcArya mahArAja ke caraNoM meM namra bhAva se vinatI kI aura apanI dAruNa vyathA sunaaii| dayA bhAva se AcAryazrI ne usa vyakti ke sira para apanI picchI rakha dii| tatkAla vaha hamezA ke lie usa pIr3A se chUTa gyaa| vAstava meM jar3a prayoga jahA~ hAra jAte haiM, vahA~ para yogiyoM kA camatkAra jagat ko cakita kara detA hai| sarpadaMza phalaTaNa ke zrI talakacaMda devacaMda gAMdhI ke yahA~ ke dasa varSa ke bAlaka ko sA~pa ne kATa diyaa| AcArya mahArAja ke samakSa vaha bAlaka lAyA gyaa| use dhyAna se dekhakara mahArAja ne kahA, "cintA mata kro| yaha ThIka ho jaayegaa| isake pazcAt vaha bAlaka nirviSa ho gyaa| kuSTha rogI nasalApura meM eka vyakti pApodaya se galita kuSTha kI bImArI se duHkhI ho rahA thaa| vaha mahArAja kI sevA meM phuNcaa| usane bahuta anunaya-vinaya kii| gurudeva ne use brahmacarya vrata Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 cAritra cakravartI dete hue kahA, "tU chaha mAha ke bhItara ThIka ho jAyagA / " mahArAja kI vANI ke anusAra vaha svastha ho gyaa| mRgI rogI eka vyakti mRgI roga ke kAraNa apAra vyathA pA rahA thaa| sabhI logoM ko aisA lagatA thA ki yaha vyakti na jAne kahA~ girakara mRgI ke kAraNa mara jAyagA / usane mahArAja kI sevA meM rahakara bahuta dina gurudeva ke prasAdArtha prArthanA kii| eka samaya mahArAja bAhara jA rahe the| vaha unake pIche laga gayA aura apanI vinaya svAmI kI sevA meM sunAI / AcArya ne kahA, " tU pUjana kiyA kr| thor3e samaya meM ThIka ho jAyagA / bahuta thor3e samaya meM hI vaha vyAdhi ke kucakra se baca gyaa| mahArAja ke hRdaya se nikalI huI vANI kA adbhuta prabhAva dekhA gayA hai| vAnara vRnda para prabhAva zikharajI kI tIrthavaMdanA se lauTate hue mahArAja kA saMgha san 1628 meM viMdhyapradeza meM AyA / vidhyATavI kA bhISaNa vana cAroM ora thaa| eka aisI jagaha para saMgha pahu~cA, jahA~ AhAra banAne kA samaya ho gayA thA / zrAvaka loga ciMtA meM the ki isa jagaha vAnaroM kI senA kA svacchanda zAsana tathA saMcAra hai, aisI jagaha kisa prakAra bhojana taiyAra hogA aura kisa prakAra ina sAdhurAja kI zAstrAnusAra AhAra kI vidhi saMpanna hogI ? usa sthAna se Age caudaha mIla taka Thaharane yogya jagaha nahIM thI / saMghapati seTha geMdanamalajI jaberI AcAryazrI ke samIpa pahu~ce aura kahA, "mahArAja ! yahA~ to baMdaroM kA bar3A kaSTa hai| hama loga kisa prakAra AhArAdi kI vyavasthA kreN| " mahArAja muskarAte hue bole, "tuma loga zIrA, pUr3I ur3Ate ho| baMdaroM ko bhI zIrApUr3I khilAoM / " isake bAda ve cupa ho ge| unake mukhamaMDala para smita kI AbhA thI / vahA~ saMgha ke zrAvakoM ne kaThinatA se rasoI taiyAra kI, kintu Dara thA ki mahArAja ke hAtha se hI baMdara grAsa lekara na bhAgeM, taba to aMtarAya A jAyagA / isa sthiti meM kyA kiyA jAya ? loga ciMtita the / astu, caryA kA samaya AyA / zuddhi ke pazcAt AcArya mahArAja jaise hI caryA ke lie nikale ki saikar3oM bandara svayameva atyanta zAnta ho gae aura cupa hokara mahArAja kI caryA kI sArI vidhi dekhate rahe / binA vighna ke mahArAja kA AhAra ho gyaa| isake kSaNa bhara pazcAt hI bandaroM kA upadrava pUrvavrata prAraMbha ho gyaa| gRhastha bandaroM ko roTI khAne ko dete jAte the aura svayaM bhI bhojana karate jAte the| aisI apUrva dazA mahArAja ke AtmavikAsa tathA AdhyAtmika prabhAva ko spaSTa karatI hai| Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pAvana samRti 450 AtmadhyAna kA upAya eka dina AryikA, vizAlamatI mAtAjI ne pUjya gurudeva se pUchA-"mahArAja! Apa AtmA kA dhyAna karo, yaha kahate haiN| kisa prakAra AtmA kA dhyAna kiyA jAya ?" mahArAja ne sUtrarUpa meM eka mahatva kI bAta kahI-"gapa basAlA sIkhA- pUrNa cupacApa rahanA siikho|" ina thoDe sArapUrNa zabdoM meM yogirAja ne yogavidyA kA rahasya kaha diyaa| cupa baiThakara aMtarjalpa banda karanA sAmAnya bAta nahIM hai| isa viSaya ko samajhAte hue mahArAja ne kahA thA-"striyoM ko apane hRdaya meM sphaTika kI mUrti virAjamAna karane usakA dhyAna karanA caahie| puruSoM ko apane zarIra meM vidyamAna AtmA ke bhItara hI dakhenA tathA vicAranA caahie| kAya gupti, vacana gupti tathA mana gupti pAlana karanA caahie| aMtarjalpa ko dUra karane kA prayatna karanA caahie| aisA karatekarate mukti milegii|" unhoMne yaha bhI svayaM ke anubhava kI bAta kahI thI-"sabere ATha baje sUrya kI tarapha pITha karake khar3e ho jaao| kAyotsarga hokara 15 minaTa AtmA kA dhyAna kro| kucha abhyAsa ke bAda tumako zarIra barAbara sphaTika kI mUrti dikhAI pdd'egii|" zikSaNa ke viSaya meM AcArya mahArAja kI Adata rahI hai ki jo bhI kAma kiyA jAya, vaha zreSTha ho| ve saMkhyA (quantity) ke sthAna para guNa (quality) ko mahatva dete the| zrI zAMtisAgara, anAthAzrama, zeDavAla ke saMcAlaka mahodaya ko mahArAja ne kuMthalagiri meM kahA thA, zeDavAla Azrama meM pA~ca chAtra rahe, to bhI acchI taraha use claanaa| adhika saMkhyA kA moha mata krnaa| kArya acchA honA caahie|' isa Azrama meM vidyAnaMda munizrI ne zikSA prApta kI thii| AcAryazrI usa zikSA ko kalyANaprada kahate the, jo "cAritraM khalu dhammo' kI bhAvanA ko hRdaya meM pratiSThita karatI hai| aisI pApa-poSaNI-vidyA, jise sIkhakara pazcAta janmAntara meM jIva naraka yA tiryaMca payArya kI zobhA bar3hAveM, dharmaguru ko kaise iSTa ho 1. vizvakavi ravIndranAtha ThAkura ke vizvabhAratI vidyAlaya meM pahale kevala pAMca vidyArthI the| unameM eka kavivara kA putra thA, "During the first year Rabindranath had only five pupils, one of whom was his own son." kavivara ke samakSa eka vizeSa Adarza thaa| saMkhyA kA moha na thaa| Aja vaha saMsthA vizvavidyAlaya banakara atyaMta samRddha sthiti meM hai| jo loga saMkhyA vizvavidyAlaya banAkara atyaMta samRddha sthiti meM hai| jo loga saMkhyA kI mamatA ke bImAra hai, unako AcArya mahArAja tathA laukika-jagata meM vikhyAta kavivara ravIndranAtha kI dRSTi se prakAza prApta karanA caahie| Rabindranath Tagore by sybes page 52 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA 451 cAritra cakravartI sakatI hai? Aja vAstava meM samAja ke karNadhAroM kA kartavya hai ki apane jJAna-kendroM kI bArIkI se jA~ca karake unako isa rUpa meM calA ki AcAryazrI ke ratnatrayapoSaka dRSTikoNa se usakI anukUlatA ho| mahAn AcArya jinasena svAmI ne batAyA hai, ki AdinAtha bhagavAna ne apane parivAra ke bAlaka-bAlikAoM ko vividha zAstroM meM nipuNa banAyA thaa| unakI dRSTi se lokavidyA ke sAtha paramArtha vidyA kA bhI zikSaNa Avazyaka thaa| AdipurANa (parva 42-zloka 34) ke ye zabda hitaprada haiM - rAjavidyAparijJAnAdaihikArthe dRr3hA mtiH| dhrmshaastr-prijnyaanaanmtirlokdvyaashritaa|| rAjavidyA ke jJAna se laukika vastuoM ke viSaya meM buddhi sudRr3ha banatI hai, kintu dharmazAstra ke parijJAna se ubhaya lokoM ke viSaya meM buddhi ko dRr3hatA prApta hotI haiN| laukika zAstroM kA abhyAsa Atma-kalyANakAriNI vidyA ke abhyAsa ke sAtha pratibhAzAlI gRhastha ke lie anya laukika zAstroM kA adhyayana bhI ucita kahA gayA hai| mahApurANakAra bhagavajjinasena svAmI ne upAsakAcAra evaM adhyAtmazAstra ke sAtha zabdavidyA, arthazAstra, jyotiSazAstra, gaNitazAstra, chaMda jJAna, zakunazAstra Adi kA abhyAsa bhI upayogI batAyA hai| sevA dvArA suphala lAbha AcArya mahArAja to vItarAga bhAva vAle muni rahe hai, kintu unake zaraNa meM Ane vAloM ko samRddhi milI hai aura unase vimukha hone vAloM ko viptti| ___ mahAkavi dhanajaMya ne kahA hai-"he jinendra! Apake unmukha rahane vAlA sukha pAtA hai aura vimukha rahane vAlA kaSTa bhogatA hai| Apa darpaNa ke samAna una donoM ke samakSa eka rUpa meM rahate haiN|" darpaNa ke samakSa jaisA mukha vyakti kA rahatA hai, vaisA vaha dikhatA hai| vaha mukha ko acchA-burA nahIM banAtA hai| mahAn AtmAoM kI aisI hI kIrti sunI jAtI hai| unase rUThanevAlA ahaMkArI vyakti kaSTa bhogA karatA hai| AcArya mahArAja kI sevA meM saMlagna rahane vAle aneka vyakti yadi apanI-apanI kathA likheM, to eka purANa bana jAya, jisase yaha patA calegA ki kisa prakAra hIna yA madhyama paristhiti meM ve saMpanna, pratiSThita tathA samRddha hue| ajainoM ne bhI mahArAja kI bhakti aura sevAse AnaMda liyA hai| dharma aura dhArmika kA zaraNa lene vAlA yathArtha meM sukha ko prApta karatA hai| Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana samRti muslima bhakta nasalApura meM eka musalamAna thA / vaha mahArAja ke darzana ke pazcAt hI zuddha bhojana karatA thA / usa bhakta kI bahuta unnati huI / vahA~ eka darjI bhI thA, jo dveSa bhAva dhAraNa karatA thaa| eka varSa meM hI usakA bahuta patana huaa| aisI hI aneka sthAnoM kI bAteM sunI jAtI haiN| 452 vAstava meM prazamamUrti AcAryazrI mahAn AdhyAtmika vibhUti the / upaniSad meM jise parAvidyA kahA hai, usake ye vAstava meM AcArya the / yathArtha meM ve isa bhautikavAda ke yuga meM lokottara mahA mAnava the / vIrasAgarajI ko AcArya pada kA dAna tA. 26 zukravAra ko AcArya mahArAja ne vIrasAgara mahArAja ko AcArya pada pradAna kiyaa| usakA prArUpa AcAryazrI ke bhAvAnusAra maiMne likhA thA / bhaTTAraka lakSmIsena jI, kolhApura Adi ke parAmarzAnusAra usameM yathocita parivartana huA / anta meM puna: AcArya mahArAja ko bA~cakara sunAyA, taba unhoMne kucha mArmika saMzodhana kraae| unakA eka vAkya bar3A vicArapUrNa thA - "hama svayaM ke saMtoSa se apane prathama nirgrantha ziSya vIrasAgara ko AcArya pada dete haiN|" muni vIrasAgarajI ko saMdeza AcArya mahArAja ne vIrasAgara mahArAja ko yaha mahatvapUrNa saMdeza bhejA thA - " Agama ke anusAra pravRtti karanA, hamArI hI taraha samAdhi dhAraNa karanA aura suyogya ziSya ko apanA uttarAdhikArI niyukta karanA, jisase paramparA barAbara cale / " unhoMne yaha bhI kahA thA, "vIrasAgara bahuta dUra hai, yahA~ nahIM A sakatA anyathA yahA~ bulAkara AcArya pada dete / " unake ye zabda mahattva ke the, vIrasAgara ko hamArA AzIrvAda kahanA aura kahanA ki zAMtabhAva rakhe, zoka karane kI jarUrata nahIM hai / " - pRSTha 360-361, sallekhanA Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI san 1951 kAbhArata va sarakArI nItiyA~ eka dina maiMne AcArya mahArAja se pUchA thA-"mahArAja! Aja kA yuga saMyama kI sAdhanA ke pUrNatayA pratikUla hai| jIvana nirvAha ke lie bhojana kI sAmagrI taka pAnA kaThina ho gayA hai, isalie do jaina prophesaroM ne pUnA meM hamase pUchAthA ki Aja ke yuga meM hiMsA kie binA nirvAha kaise hogA? anAja kI upaja kama ho gaI hai, isalie mA~sa bhakSaNa kI preraNA die binA jIvana-yAtrA nahIM bana sakatI hai| bandara Adi dhAnyaghAtaka jAnavaroM ko mAre binA anya upAya nahIM hai| aise samaya meM jainadharma ke anusAra kaise lokahita kA saMpAdana ho sakatA hai ? rASTra ke hita ke lie jIvoM kA vadha karanA Avazyaka kartavya ho gayA hai| isIse bhArata sarakAra bandaroM Adi ghAtaka jAnavaroM ke mArane ko utsAhita karatI hai| ahiMsAbhakta bhArata sarakAra kA sUcanA-vibhAga batAtA hai ki bambaI meM bhArata sarakAra ne 12 lAkha rupayoM ke kharca se aisA kArakhAnA taiyAra kiyA hai ki usameM pratidina 15 Tana machaliyA~ jamA kI jAvegI tathA 250 Tana machalI (ApAta) samaya ke lie surakSita rakhI jAyeMgI ityaadi|prtidin lagabhaga 20 Tana barpha bhI taiyAra kiyA jAyagA, jisase ki machaliyoM ko ThaMDA karake jamAyA jA ske| usa sarakArI sUcanA-vibhAga ne yaha bhI batAyA hai ki isase mahinoM paryanta machaliyoM kA raMga, rUpa, svAda jyoM kA tyoM banA rhegaa| (udyoga-bhAratI,kalakattA, disa.51) __dainika sanmArga, 3 sitambara san 1951 meM ahiMsAvAdI bhArata sarakAra kI hiMsaka pravRtti ke viSaya meM yaha samAcAra chapA thA ki karanAla jile meM jaMgalI pazuoM kI hatyA ke hetu paMjAba sarakAra ne dasa hajAra rupayoM ke inAma kI ghoSaNA kI hai| bandara mArane para pratyeka bandara pIche 2 rupaye inAma milegaa| pramANa ke lie mare bandaroM kI pU~che prathama zreNI ke nyAyAdhIza ke sAmane peza karanI hogii| san 1950 meM 27251 bandara mAre gae the|5016 gIdar3oM kA nAza kiyA gayA thaa| inake nAza kA kAraNa yaha batAyA jAtA hai kiinake kAraNa Avazyaka anna ko kSati pahu~catI hai| bhArata sarakAra ne jApAna ke hiMsaka vizeSajJoM ko bulAkara machalI mArane ke kArya meM apanA lambA kadama utthaayaa| kerala prAMta meM meDhakoM ko mArakara unake roiM ko amerikA bhejA jAtA hai| isa prakAra asaMkhya jIvoM ke saMhAra dvArA dhanasaMcaya kA udyoga cala rahA hai| jIvavadha ke kSetra meM dharmabhUmi bhArata ke karNadhAra bhayaMkara rUpa se bar3ha rahe haiN| jitanI hiMsA hiMsaka dezoM meM ho rahI hai, usase adhika ahiMsaka deza bhArata meM ho rahI hai| -prabhAta,*jaTila samasyAva*sAmayika annasaMkaTa meM kyA kareM, pRSTha 316-320 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munirAja zrI vardhamAnasAgarajImahArAja bAhubalI kSetra meM darzana ina paramapUjya sAdhurAja ke darzana 15 pharavarI, san1957 ko 8 baje subaha bAhubalI kSetra (kumbhoja grAma, jilA kolhApura) meM zukravAra ke dina hue the| usa dina jinendra paMcakalyANaka meM janmakalyANa kA mahotsava ho rahA thaa| inakA zarIra suDaula, geMhaA varNayukta thaa| jyeSTha sudI dazamI, zaka saMvat 1785, IsavI san 1863 meM inakA janma huaa| 64 varSa kI jinakI avasthA ho, digambara zarIra aura mana bhI jinakA digambara ho aise sAdhurAja ke darzana se bar3I zAMti milii| vardhamAna bhagavAna ke zAsanakAla meM vardhamAna vaya vAle sakala saMyama kI sAdhanA meM atyanta vardhamAna, vardhamAna svAmI ke darzana se antaHkaraNa kA Ananda bhI vardhamAna huaa| unakI sthiratA, nirmalatA aura sarvAGgINa sAdhutA kA paricaya pAkara mana Anandita hone ke sAtha cakita bhI hotA thaa| adhika vRddha vyakti se calA nahIM jAtA, zarIra apanA-vIbhatsa rUpa dikhAtA hai aura vaha to ardhamRtaka arthAt mRtaprAya-sA lagatA hai, usa zarIra se zrAvaka ke sAmAnya saMyama kA abhyAsa bhI Aja dina zakya nahIM hotaa| mRtyu ke pAsa par3A huA vaha vRddha auSadhiyoM Adi ke dvArA jItA huA mRtaprAya pratIta hotA hai, kintu 64 varSa kI avasthA meM isa hIna kAla meM asaMprAptasapaTikAsaMhanana vAle zarIra meM vidyamAna vardhamAnasAgarajI sacamuca meM Aja ke bhogI yuga ke lie Azcarya kI vastu the| unake mukhamaNDala para vilakSaNa teja thaa| adbhuta zAMti se susajjita unakA zarIra, aGgapratyaMga tathA AtmA thii| yadi koI dekhatA, to use lagatA mAno sacamuca meM zAnti ke sAgara zAMtisAgara mahArAja ke pAdapadyoM ke pAsa pahuMca gayA hai| AcArya mahArAja kI svargayAtrA ke pazcAt gurudarzana na hone se vyathita mana ko inake pAsa aisA lagA mAno jIvanaprada sAmagrI mila gii| vArtAlApa ___ maiMne unheM praNAma kiyaa| ve bole-"bar3A acchA huA A gye| hamane to bahuta pahale tumhAre Ane kA samAcAra sunA thaa| bahuta dina taka pratIkSA bhI kI, phira sunane meM AyA ki tuma jApAna cale gaye aura aba ekadama tuma hamAre pAsa A gye| hameM aisA lagatA thA Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI ki zAyada bar3e mahArAja ke svargagamana ke bAda tuma hameM bhUla gaye hoge|" maiMne kahA- "mahArAja ! Apako kaise bhUla sakatA hU~ ? pratidina abhiSeka tathA pUjA ke samaya Apake pavitra caraNoM ko parokSa rUpa se argha diyA karatA thaa| Aja Apako sAkSAt dekhakara mere netra dhanya ho gaye / bhArata ke bAhara jApAna Adi dezoM meM avazya gayA thA, kintu Apa sadRza guru ke caraNa mujhe vahA~ bhI yAda Ate the| aneka jApAnI mitroM ko, bhAiyoM aura bahinoM ko, ApakI phoTo batalAtA thA aura kahatA thA ki sau ke samIpa vaya vAle vardhamAna mahArAja kI apratima, naisargika saundaryasampanna chavi ko dekho| loga dekhakara harSita hote the| unake cahere para vismaya kA bhAva A jAtA thaa| itanI avasthA meM vastra Adi sAdhanoM se rahita, caubIsa ghaNTe meM eka bAra khar3e hokara apane hAthoM kI aMjuli meM vizeSa niyamoM ke sAtha AhAra-grahaNa karane vAle nararatna Aja bhI jagat meM vidyamAna haiM, yaha sacamuca meM bar3e acaraja kI cIja dikhatI hai| saMdeza prazna-"AcArya mahArAja ne sallekhanA ke kAla meM Apako koI apanA vizeSa seMdeza bhejA thA ? prArthanA hai ki usa para thor3A prakAza ddaaleN|" unhoMne kahA- "mahArAja ne kahA thA ki nirantara AtmA kA dhyAna krnaa| ArtadhyAna mata krnaa| isI prakAra Atma-cintavana meM lage rahanA, jaise bharata mahArAja usameM lage rahate the| AtmA kA dhyAna kro| lagAtAra AtmA kA dhyAna hogA nahIM, isaliye zubha kAryoM meM bhI lage rhnaa|" unhoneM kahA-"aba hamArA zarIra bahuta kamajora ho gayA hai| usameM zakti nahIM rahI hai, kintu vRddha zarIra meM sthita AtmA meM zakti hai| kabhI-kabhI sArI rAta dhyAna meM bIta jAtI hai| tIna ghaMTe taka to sahaja hI dhyAna meM baiTha jAtA huuN| yaha Atmazakti kA phala hai|" prazna- "mahArAja ! Apa dhyAna kaba karate haiM? merA abhiprAya rAtri ke samaya se hai|" uttara- "hama rAta ko 12 baje dhyAna ko baiTha jAte haiM aura karIba tIna ghaMTe taka AtmaciMtana tathA AtmadhyAna meM saMlagna rahate haiN|" prazna-"mahArAja ! zarIra Apako kaSTa detA hai yA nahIM ?" uttara-"vyavahAradRSTi se yaha kaSTa detA hai, nizcaya se vaha hamArA kyA bigAr3a sakatA hai ? aba hama Atmazakti se hI kAma lete haiM, anyathA bAhara zauca ko jAne kI bhI zakti aba zarIra meM nahIM hai|" apUrva kezaloMca tA. 18 pharavarI san 1957 ko unhoMne kezaloMca kiyaa| dUra-dUra se Aye hajAroM Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa strI-puruSa kezaloMca dekha rahe the| maiMne dekhA ki Adhe ghaNTe ke bhItara hI unhoMne kezaloMca kara liyaa| kisI kI sahAyatA nahIM lii| cehare para kisI prakAra kI vikRti nahIM thii| dhIratA aura gaMbhIratA kI ve mUrti the| jaise koI tinakA tor3atA hai, usa taraha jhaTakA dete hue sira tathA dAr3hI ke bAloM ko ukhAr3ate jAte the| lo! kezaloMca ho gyaa| unhoMne picchi hAtha meM lekara jinendra ko praNAma kiyA, tIrthaMkaroM kI vandanA kii| aba unakA mauna nahIM hai, aisA socakara dhIre se maiMne pUchA- "mahArAja abhI Apa kezaloMca kara rahe the, usa samaya Apako pIr3A hotI thI ki nahIM ?" uttara-"are bAbA, raMcamAtra bhI kaSTa nahIM hotA thaa| lezamAtra bhI vedanA nahIM thii| hameM aisA nahIM mAlUma par3atA thA ki hamane apane kezoM kA loMca kiyA hai| hameM to aisA lagA ki mastaka para kezoM kA samUha par3A thA, use hamane alaga kara diyaa| batAo, hamane aura kyA kiyA ? dekho, eka marma kI bAta batAte haiN| zarIra para hamArA lakSya nahIM rahatA hai| kezaloMca zurU karane ke pahile hamane jina bhagavAn kA smaraNa kiyAM aura zarIra se kahA, are zarIra ! hamArI AtmA judI hai, tU judA / 'kAM rar3atosa'(are kyoM rotA haiM )? hamArAterA kyA sambandha ? basa, kezaloMca karane lge| hameM aisA nahIM mAlUma par3A ki hamane apanA kezaloMca kiyA hai|" svapna meM gurudarzana prazna-"mahArAja ! maiM to AcArya mahArAja ke bAre meM kucha jAnanA cAhatA huuN| yaha to batAie ki svapna meM unakA darzana hotA hai yA nahIM ?" uttara-"jAgRta avasthA ke bhAva svapna meM Ate haiN| aneka bAra unakA darzana hotA hai| ve yahI kahate haiM ki apane vrata meM sthira rahakara Atmacintana kro|" rudrappA kI samAdhi unhoMne AcArya mahArAja ke gRhastha avasthA ke mitra liMgAyata dharmAvalambI zrImanta rudrappA kI bAta sunaaii| satyavratI rudrappA vedAnta kA bar3A paNDita thaa| vaha atyanta niSkalaMka vyakti thaa| vaha apane ghara meM kisI se bAta na kara dina bhara mauna baiThatA thaa| kabhI-kabhI hamAre ghara Akara AcArya mahArAja se tattvacarcA karatA aura unakA upadeza sunatA thaa| __ eka samaya kI bAta hai ki bhojagrAma meM plega ho gyaa| hama saba apane mAtA-pitA ke sAtha apane mAmA ke yahA~ yaranAla grAma meM phuNce| plega bhISaNa rUpa dhAraNa kara rahA thaa| sunane meM AyA ki rudrappA ko plega ho gyaa| plega kI gA~Tha uTha aaii| usa samaya loga plega se itanA ghabarAte the ki biralA vyakti hI kuTumbI hote hue bImAra ke pAsa jAtA thaa| Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 cAritra cakravartI jaise koI vyAghra se dUra bhAgatA hai, aise bImAra se dUra rahA karate the / AcArya mahArAja ne rudrappA kI bImArI kA samAcAra sunaa| ve cupake se rudrappA ke pAsa cale gaye / bhaya kyA cIja hai, ise ve jAnate hI nahIM the / unakA jIvana Adi se anta taka nirbhaya bhAvoM se bharA rahA hai| mitra rudrappA ke pAsa pahu~cakara unhoMne dekhA ki usakI avasthA atyanta zocanIya hai / unhoMne socA ki aise jIva kA kalyANa karanA merA kartavya hai| AcArya mahArAja ne kahA - " rudrappA, aba tumhArA samaya samIpa hai / aba samAdhimaraNa karo / zarIra se AtmA judI hai| zarIra kA dhyAna chodd'o| rudrappA 'arahaMtA' bolo !" aba rudrappA ke mukha se 'arahaMtA' nikalane lagA / inakI vANI sunakara use lagA ki jainadharma hI kharA (saccA) dharma hai| jainaguru hI sacce guru hai / jainazAstra hI sacce zAstra haiM / inakI mahimA ko koI nahIM samajha sktaa| usake mana meM zraddhA jgii| mithyAtva kI a~dhiyArI dUra huii| usa samaya usakA bhAgya jagA, aisA mAlUma hotA hai, tabhI to vaha jinendra ke nAma se pyAra karane lgaa| aba usake mukha para anya nAma ke lie sthAna nahIM hai / vaha arahatA kahatA hai / vANI kSINa ho gaI hai ataH zabdoM kA uccAraNa nahIM kara sakatA, oSThoM kA spandanamAtra hotA hai / mahArAja kahate haiM-"rudrappA dhyAna do| zarIra aura AtmA jude - jude haiM / arahaMta kA smaraNa kro| " itane meM zarIra ceSTAhIna ho gyaa| aba rudrappA vahA~ nahI haiN| samAdhimaraNa ke premI zAntisAgara mahArAja ne apane mitra ko supatha para lagA diyaa| sacamuca meM usakI sadgati karA dii| aisI maitrI Aja kauna dikhAtA hai| Aja to bhavasindhu meM DubAne vAle yAra-dosta milate haiN| mokSa ke mArga para lagAnevAle sanmitra kA lAbha durlabha hai| dhyAna - sUtra prazna- mahArAja ! kRpAkara batAiye, kyA ApakA mana lagAtAra AtmA meM sthira rahatA hai yA anyatra bhI jAtA hai ?" uttara- "hama AtmaciMtana karate haiN| kucha samaya ke bAda jaba dhyAna chUTatA hai, taba mana ko phira AtmA kI ora lagAte haiN| kabhI-kabhI mokSagAmI tresaTha zalAkA puruSoM kA citavana karatA hU~ / " malina bhAvoM kI davA 6( "kabhI-kabhI burA bhI ciMtavana ho jAtA hai / usa samaya maiM mana ko kahatA hU~- 'are ! binA kAraNa bure dhyAna meM kyoM rahatA hai, zubha dhyAna meM raha / ' isase mana phira ThikAne para A jAtA hai| maiMne bhalA-burA saba kucha Apase kaha diyA / " Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 457 jApa kA krama prazna-"mahArAja! Apake jApa kA kyA krama rahatA hai ?" uttara-"prabhAta meM 18 mAlA, madhyAhna meM 5 mAlA, saMdhyA ke samaya 36 mAlA, madhyarAtri meM 5 mAlA pheratA hU~ aura anya samaya meM maiM AtmA kA dhyAna karatA huuN|" prazna- "unake pAsa samaya jJAta karane ko ghar3I rakhI thii| maiMne pUchA- "mahArAja yaha ghar3I ApakI nahIM hai, hama to Apake haiM na ?' uttara (sasmita vadana se ve bola uThe)-"Apa bhI hamAre ho to hamAre sAtha clo| hamAre sAtha kyoM nahIM rahate ? are bAbA! isa jagat ke madhya meM yaha zarIra bhI mAjhA nAhIM hai| koI bhI padArtha merA nahIM hai| 'aMtakAle koNI nAhIM, jAsI ekalA' (ataMkAla meM jIva kA koI sAthI nahIM hai, yaha akelA jaayegaa)|" abhiSeka ke bAre meM mahatva kI bAta sva. AcArya zAMtisAgara mahArAja sadRza Agama kI AjJA ko mAnane vAlA vizuddha zraddhAvAn kauna hogA, jinhoMne Agama ke Adeza ko dhyAna meM rakhakara apane sudRr3ha zarIra ko samAdhimaraNa kI agni meM samarpita kara diyA thaa| ve gurudeva kuMthalagiri meM sallekhanA ke Atma ciMtana evaM Atmavizuddhi ke apUrva kAla meM pratidina jinendra bhagavAna ke mandira meM jAkara dezabhUSaNa, kulabhUSaNa bhagavAna kA paMcAmRta dvArA kiyA gayA vaibhavayukta abhiSeka dekhakara vizeSa zAnti prApta karate the| eka dina to mahArAja ne prabandhakoM se kahA thA-"tuma loga abhiSeka kI bolI meM dodo hajAra, DhAI-DhAI hajAra rupayA taka lete ho; kintu abhiSeka kI sAmagrI meM kyoM kamI karate ho?" mahArAja ke ulAhanA dene para dUsare dina ghar3oM dahI-dUdha se bhagavAna kA abhiSeka hone lagA thaa| mahArAja bar3e dhyAna se jinendra kA abhiSeka dekhate the| vaha upavAsa kA 28 vA~ dina thaa| jaba maiM mahArAja ke ThIka samIpa khar3A thA, taba maiMne nikaTa se dekhA ki ve abhiSeka ko atyanta tallInatA se dekha rahe the| usase spaSTa hotA thA ki ina nirgrantharAja ko sallekhanA kI utkRSTa tapomayI belA meM bhI isa mahAbhiSeka darzana se mahAn lAbha hotA thA, ataH gRhasthoM ko to yaha abhiSeka ananta kalyANadAtA avazya hogaa| isa sambandha meM pakSa kA moha chor3akara hameM Agama se prakAza prApta karanA caahie| abhiSeka ke viSaya meM Agama kI AjJA . koI-koI svAdhyAyapremIbhAI kahate haiM ki Agama meM dUdha, dahI, rasa Adi se abhiSeka nahIM likhA hai| una bandhuoM ke lie apane mAnya granthoM ke do-cAra pramANa dete haiM, tAki Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 cAritra cakravartI ve gambhIratApUrvaka soca skeN| hama svayaM abhiSeka ke virodhI the, kintu AcAryazrI ne grantha kA AdhAra dikhAyA, to hamane haTha na kara Agama kI AjJA ko zirodhArya kiyaa| __ harivaMzapurANa AcArya jinasena svAmI racita hai| ve mahAjJAnI evaM Agama ke marmajJa digambara jaina AcArya hue haiN| unake harivaMzapurANa ke bAIsaveM sarga meM kahA hai ki vAsupUjya bhagavAna ke janma se punIta campApurI meM vasudeva ne gandharva senA ke sAtha phAlguna ke aSTAhnikA mahAparva meM jinamandira meM jAkara bar3e harSa se kSIra, ikSurasa, dadhi, dhRta jalAdi ke dvArA jinendra bhagavAn kA abhiSeka kiyA ? unhoMne haricaMdana kI gandha, zAli, taMdula, nAnA prakAra ke puSpa, nirdoSa naivedya, dIpaka, dhUpa se bhagavAn kI pUjA kI thii| grantha ke ye zabda dhyAna dene yogya haiM (harivaMzapurANa, sarga 22, zloka 21, 22, 23) : kSIrekSurasa-dhArodhai- tadadhyudakAdibhiH / abhiSicya jinendrArcAmarcitAM nRsurAsuraiH / / haricandana-gaMdhADhyairgandhazAlyakSatAkSataiH / puSpairnAnAvidhairUddhaidhUpaiH kaalaaguruudbhvaiH|| dIpairdIprazikhAjAlai vedyai niravadyakaiH / tAvAnarcaturarcA taamrcnaavidhikovidau|| pUjA ke aMta meM vasudeva ne ar3hAI dvIpa ke 170 dharmakSetroM meM trikAlasambandhI jinendrAdi kI ina bhavya zabdoM dvArA vandanA bhI kI thI : dvIpeSvardhatRtIyeSu sa-saptatizatAtmake / dharmakSetre trikAlebhyo jinadibhyo nmosviti||27|| samAja kA atyanta AdaraNIya grantha padmapurANa bhI isa viSaya meM harivaMzapurANa kA samarthana karatA hai (daulatarAmajI kI bhASA-TIkA, pR.308, parva 32) : rAma ke vanavAsa ke pazcAt bharata zAsana karate the| bharata ne dyuti nAma ke mahAn AcArya ke samIpa niyama liyA ki "padmadarzanamAtreNa kariSye munitAm"- rAma ke darzanamAtra se hI munivrata dhAraNa kruuNgaa| usa samaya AcArya dyuti mahArAja ne kahA thA ki isake pUrva tumako zrAvakoM ke vrata dhAraNa karanA caahie| unhoMne upadeza meM kahA thA-"are! jo rAtri * AhAra kA tyAga karai, so gRhastha pada ke AraMbha virSe pravRtteM haiM, to zubhagati ke sukha paavai| jo puruSa kamalAdi jala ke puSpa tathA ketakI, mAlatI Adi pRthvI ke sugandha puSpanikari bhagavAna kU arace so puSpaka vimAna kU pAya yatheSTa krIr3A kreN|" raviSeNAcArya racita mUla padmapurANa ke vAkya dhyAna dene yogya haiM (sarga 32-157, 156): karoti vibhAvaryAmAhAparivarjanam / sariMbhapravRttopi yAtyasau sukhaMdAM gatiM // Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa sAmodairbhUjalodbhUtaiH puSpairyo jinamarcayati / vimAnaM puSpakaM prApya sa krIDati yathopsitam / / isa Agama ke prakAza me puSpoM dvArA bhI bhagavAn kI pUjA kA niSedha nahIM hotA hai| jisa siddhapUjA ko zrAvaka loga bar3e cAva se par3hate haiM, usameM bhI maMdAra, kuMda, kamala Adi vanaspati se utpanna puSpoM dvArA siddhacakra kI vaMdanA kI gaI hai : mandAra-kuMda -kamalAdivanaspatInAM, puSpairyaje zubhatamairvarasiddhacakram // abhiSeka kA mahAphala padmapurANa kI bhASA-TIkA meM daulatarAmajI ne likhA hai-"jo nIrakara jinendra kA abhiSeka kareM, so devanikara manuSyanitai sevanIka cakravartI hoya, jAkA rAjyAbhiSeka deva-vidyAdhara kreN| ara jo dugdha kari arahaMta kA abhiSeka kareM, so kSIrasAgara ke jala samAna ujjvala vimAna virSe paramakAMti dhAraka deva hoya, bahuri manuSya hoya mokSa paavai| ara jo dadhikara sarvajJa vItarAga kA abhiSeka karai, so dadhi samAna ujjvala yazakU pAya kari bhavodadhi kU trai| ara jo dhRtakara jinanAtha kA abhiSeka karai, so svarga vimAna meM mahA balavAna deva hoya paraMparA anaMtavIryakU dhrai| ara jo Ikha rasakara jinanAtha kA abhiSeka karai, so amRta kA AhArI surezvara hoya narezvarapada pAya munIzvara hoya avinasvara pada paavai| abhiSeka ke prabhAva kari aneka bhavyajIva deva ara iMdranikara abhiSeka pAvate bhae, tinakI kathA purANani meM prasiddha hai|" mUla saMskRta grantha ke ye padya par3hane yogya haiM - abhiSekaM jinendrANAM kRtvA surabhivAriNA / abhiSeka mavApnoti yatra yatropajAyate // 165 / / abhiSekaM jinendraNAM vidhAya kssiirdhaaryaa| vimAne kSIradhavale jAyate paramadyutiH // 166 / / dadhi-kuMbharjinendrANAM yaH karotyabhiSecanaM / dadhyAbha-kuTTame svarge jAyate sa surottmH|| 167 / / sarpiSA jinanAthAnAM kurute yobhiSecanam / kAMtidyuti prabhAvAdyo vimAnezaH sa jAyate // 16 // abhiSekaprabhAveNa zrUyaMte bahavo budhAH / purANenaMtavIryAdyA dhubhUlabdhAbhiSecanAH // 166 / / varAMgacaritra meM likhA hai-"janma, jarA, mRtyu Adi kI zAMti ke lie jala car3hAte haiN| viSayavAsanAoM ko sarvathA miTAne ke lie dUdha se pUjA karate haiN| dadhi ke dvArA pUjA karane se kAryasiddhi hotI hai| kSIra pUjA se pavitra sthAna mokSa meM nivAsa hotA hai|" Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 cAritra cakravartI varAMgacaritra kI hindI TIkA meM likhA hai, sonA, cAMdI Adi ke kitane hI kalaza dUdha, dadhi, pAnI, ghI Adi abhiSeka meM upayogI dravyoM se bhare rakhe hue the| ye saba kalaza mukha para rakhe zrIphala Adi phUloM ke gucchoM tathA patto se DhaMke hue the| pratyeka kalaza meM mAlAe~ laTaka rahI thI (pR.212, parva 23) / bhAvasaMgraha meM AcArya devasena ne dUdha, dahI Adi dvArA bhagavAn ke abhiSeka kA varNana karate hue likhA hai (gAthA-441) uccAri UNamaMte ahiseyaM kuNau devadevasya / NIra-ghaya-khIra-dahiyaM khivau aNukkameNa jiNasIse // uccArya maMtrAn abhiSekaM kuryAt devadevasya / nIra-ghRta-kSIra dadhikaM kSipet anukrameNa jinazIrSe // paMDita sadAsukhajI ne ratnakaraNDazrAvakAcAra ke 119 veM zloka 'devAdi devacaraNe kI TIkA meM yaha mahatvapUrNa kathana kiyA hai : "bahuri je sacitta dravyaniteM pUjana kare haiM, te jala, gaMdha akSatAdi ujvala dravyanikari pUjana kare haiN| ara camelI, caMpaka, kamala, sonajAI ityAdi sacitta puSpani te pUjana kare haiN| dhRta kA dIpaka tathA kapUra Adi dIpakanikI AratI utAre haiN| ara sacitta, Amra, kelA, dADimAdika dravyani kara hU~ pUjana kare haiN| dhUpAyani meM dhUpa dahana kare haiN| aise sacitta dravyani kara hU~ pUjana karie haiN| doU prakAra Agama kI AjJA pramANa sanAtana mArga hai| apane bhAvani ke adhIna puNya baMdha ke kAraNa haiN|" isase dharmAtmA puruSoM ko yaha svIkAra karanA hogA ki RSipraNAlI Agama paMcAmRta abhiSeka kA samarthana karatA hai aura isake viruddha AcAryapraNIta vANI kA abhAva hai| samyaktvI jIva Agama ke anusAra zraddhAna karatA hai| vaha vItarAga AcAryoM ko pakSapAtI kahane kA prayatna nahIM krtaa| tiloyapaNNatti, bhAga 2, a. 5, gAthA 111 meM phaloM ke dvArA pUjA kA kathana Agama premiyoM ke lie dhyAna dene yogya hai, AcArya kahate haiM - "dAkha, anAra, kelA, nAraMgI, mAtuliMga, Ama tathA anya bhI pake phaloM se jinanAtha kI pUjA karate haiN| gAthA isa prakAra hai : dakkhA-dADima-kadalI-NAraMgaya-mAdaliMga-bhUdehiM / __ aNNe hiM vi pakke hiM phalehiM pUjaMti jiNaNAMha // trilokasAra meM likhA hai ki dharmAtmA puruSa svarga meM utpanna hote hI snAna ke pazcAt jinendra bhagavAn kI pratimA kA abhiSeka karate haiN| Agama prANa dhArmika baMdhuoM ko isa Agama vANI ko dhyAna meM lAnA hitakArI hai : Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa dharma prazaMsya snAtvA hRde abhiSekAlaMkAram / labdhvA jinAbhiSekaM pUjA kurvati sadRSTayaH // 552 / / sAdhuvirodhI Andolana eka dina vardhamAna mahArAja kahane lage - " Ajakala sAdhu ke caritra para patroM meM carcA calA karatI hai / unake vidyamAna athavA avidyamAna doSoM kA vivaraNa chapatA hai / isa viSaya meM ucita yaha hai ki akhabAroM meM yaha carcA na cale, aisA karane se anya sAdhuoM kA bhI ahita ho jAtA hai| mArga - cyuta sAdhu ke viSaya meM samAja meM vicAra cale, kintu patroM meM yaha bAta na chape / isase sanmArga ke dveSI loga apanA svArtha siddha karate haiN| unhoMneM yaha bhI kahA thA - " ki kisI bhI sAdhu kA AhAra banda nahIM karanA caahie| " << 461 mahArAja ne kahA thA- 'muni dharma phAra (bahuta) kaThina hai| muni hokara paira phisalA, to bhayaMkara patana hotA hai| netroM ko jAgRta rakhanA cAhie / jJAna Adi kI bAtoM meM cUka ho gaI, to utanI hAni nahIM hotI, jitanI saMyama - pAlana meM pramAda karane para hotI hai| talavAra kI dhAra para samhAlakara paira rakhA, to ThIka, nahIM to paira niyama se kaTa jAtA hai| munipada meM cAritra ko barAbara pAlanA caahie|" vairAgya kA jAgaraNa unhoMne kahA thA- "AcArya zAMtisAgara mahArAja saMgha sahita jaba zikharajI ke lie ravAnA hue, taba hamAre mana meM vairAgya ke bhAva vizeSa the aura hamane mahAvratI banane hetu abhyAsa AraMbha kiyA thA / " ataH unakI AtmA atyanta vikasita tathA susaMskRta ho gaI thii| isa niSkarSa kA AdhAra nimnalikhita carcA hai / dazalakSaNa parva sitambara san 1657 kA pUrNa ho cukA thA / maiMne prabhAta meM gurudeva se kahA-"mahArAja ! Apake caraNoM ke samIpa parva sAnaMda pUrNa ho gayA / " samanvayapUrNa vANI mahArAja bole-"tumhAre Ane se logoM kA bar3A hita huA / mithyAtva kA tyAga huA / dharma buddhi bar3hI / " maiMne kahA, mujhe to Apake darzana kA apUrva lAbha milA / " mahArAja bole-"acchA, donoM kA lAbha huaa| tumhArA tathA logoM kA bhI / " maiMne kahA - " bilakula ThIka bAta hai / " mahArAja bole-"hama khoTI bAta kyoM boleMge ?" kitanA sundara, madhura tathA yathArtha uttara thA unkaa| satya mahAvratI sAdhu' asatya tathA Agamaviruddha bhASaNa nahIM karate / adbhuta ekAgratA maiMne pUchA - "mahArAja, kala rAtri ko ApakI kuTI ke atyanta samIpa merA do ghaMTe ke Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 cAritra cakravartI lagabhaga bhASaNa huA thaa| viSaya thA 'brahmacarya dharma' / kyA Apane sunA thA ?" mahArAja-"maiM dhyAna meM baiThA thaa| mujhe tumhAre vyAkhyAna kA kucha bhI patA nahIM claa| dhyAna meM baiThane para pAsa meM tuma nakkArA bhI bajAo, to patA nahIM calatA hai| nadI yA tAlAba ke jala meM DubakI lagAne para bAhara kA patA nahIM cltaa| maiM AtmaciMtana meM nimagna thaa| usa samaya bAhara kA kucha bhI jJAna nahIM thaa| hama jaisA hotA hai, vaisA batAte haiN|" ____ maiM Azcarya meM par3a gyaa| mahArAja ke ati samIpa ucca svara meM die gae lambe bhASaNa kA bhI unako AtmaciMtana kAla meM patA nahIM claa| dhanya hai aisI AtmadhyAna kI apUrva kssmtaa| sva0 AcArya zAMtisAgara mahArAja bhI apane dhyAna ke viSaya meM aisA kahate the ki "hama bIca bAjAra meM baiThakara AtmA kA dhyAna kara sakate haiN| AtmA meM nimagna hone para bAjAra kyA bAdhA utpanna kregaa|" isa kathana kA pratyakSIkaraNa vardhamAna svAmI meM hamane dekha liyaa| tattvajJAnI sAdhu abhyAsa ke dvArA asaMbhava bAtoM ko saMbhava kara liyA karate haiN| saMsAra eka khela hai vratoM kI dvAdazI ko mandirajI ke cauka meM sthAnIya zrAvikAzrama kI choTI-choTI bAlikAoM ne kucha khela dikhaae| use dekhate hue mahArAja ne mujhase kahA-"yaha to baccoM kA khela hai, kintu saMsAra hI eka khela hai, AtmA isa khela se pRthak hai| isako hama nahIM bhUlate haiN| saMsAra meM jIva moha ke kAraNa nAcate-kUdate haiN|"vaastv meM svatattva kI jinako upalabdhi ho cukI hai, unakI dRSTi, unakI vANI, unakI caryA meM eka vilakSaNa jyoti, madhuratA, sarasatA tathA sajIvatA kA darzana hotA hai| vinamratA ___ eka dina prabhAtakAla meM mahArAja kahane lage-"nAma sonUbAI aura pAsa meM suvarNa na ho, usI prakAra maiM sAmAnya sthiti kA hU~ aura loga mujhe bar3e-bar3e nAmoM se pukArate haiN| koI mujhe cAritra cUr3AmaNi kahatA hai, koI AcArya kaha baiThatA hai| are bAbA ! ye bahuta bar3e pada haiN| maiM itanA mahAn nahIM huuN|" munipada kA mahatva 8 sitambara ko AhAra ke uparAnta mahArAja ne kannar3I meM mujha se kucha khaa| maiMne pUchA- "mahArAja Apane kyA kahA ?" unhoMne kahA-"baiTha jAo, yaha kahA hai|" baiThane ke pazcAt unhoMne hamase pUchA"batAo, hamane ghara chor3akara muni kA pada kyoM dhAraNa kiyA? kyA bhojana ke lie ? lajjA chor3akara dUsare ke ghara meM khar3e bhikSAvRtti se AhAra ke lie kyA munipada liyA? Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 463 kyA hamAre ghara meM kamI thI, jo aisA kiyA ?''maiMne kahA-"mahArAja ! ApakA saMpanna parivAra bahutoM ko bhojana detA rahA hai| uparokta koI kAraNa nahIM hai, ataH mahArAja! Apa hI isa prazna kA samAdhAna kara sakate haiN|" / unhoMne kahA-"hamane AtmakalyANa ke lie yaha pada grahaNa kiyA hai| AgamAnusAra pravRtti ke lie yaha mudrA dhAraNa kI hai| AcAryoM ne kahA hai ki 28 mUlaguNoM kA pAlana karate hue AtmakalyANa karo, isase maiM aisA karatA huuN| yaza, mAna, sammAna ke lie yaha pada aMgIkAra nahIM kiyA hai| yaza tathA sammAna meM kyA hai ? AhAra ke pazcAt tumane pUjAstuti kI yA nahIM kI, isameM kyA hai ? Agama kahatA hai ki muTThI bhara anna khA aura jaa| isase AtmakalyANa kI sAdhanA ke ekamAtra uddezya se hamane digambara mudrA dhAraNa kI hai| "yA zivAya mokSa hoNAra nAhI", isa pada ke binA mokSa nahIM hogaa|" sAMgalI nareza ko upadeza nAMdre meM mAnastambha pUjA san 1957 ke jyeSTha mAsa meM vardhamAna svAmI ke samakSa bar3e AnandapUrva sampanna huii| usa maGgala prasaGga para sAMgalI nareza nAMdre padhAre aura mahArAja ke darzanArtha ge| sAmAyika ke uparAMta mahArAja kA darzana sAMgalI nareza ne kiyaa| vardhamAna svAmI ke mukha para tapasyA tathA Atma-sAdhanA kA adbhuta teja thaa| yogadarzana meM pratipAdita yogI ke bhAva mahArAja meM spaSTa pratibhASita ho rahe the| mArmika upadeza darzana se tRpta hokara sAMgalI nareza ne gurudeva se amRta upadeza kI prArthanA kii| vardhamAna mahArAja ne kahA- "rAjan ! hameM acchI prakAra patA hai ki Apane acchI taraha zAsana karake prajA ko sukhI rakhA hai| aba svarAjya hone se Apa para se zAsana-saMcAlana kA bhAra dUra ho gayA hai aura koI cintA kA kAraNa nahIM hai, ataeva hamArA yahI kahanA hai ki Apa AtmakalyANa kA mArga aMgIkAra kreN| Apa pratidina kucha samaya maiM caitanya hU~,jar3a se bhinna hU~, isa prakAra Atmacintana meM bhI lagAyA kreN|" rAjA kA prabhAva vardhamAna mahArAja kI vANI sunate hI sAMgalI sarakAra ko bahuta zAMti milii| atyanta santoSa prApta huaa| unake netroM meM azru A ge| ve bole-"svAmin ! hameM hajAroM bar3e-bar3e sAdhu mile, kintu Aja taka kisI ne aisA madhura AtmA kI ora AkarSita karane vAlA upadeza nahIM diyaa|" isake pazcAt digambara mudrAdhArI ina RSirAja ke caraNoM para sAgaMlI nareza ne apanA Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 cAritra cakravartI masmaka rakha diyA aura prArthanA kI-"prabho ! Apa sadRza sAdhurAja kA hameM aisA hI AzIrvAda prApta ho ki maiM AtmakalyANa meM laga jaauuN|" isake anantara vardhamAna mahArAja ne eka adhyAtmazAstra kI prati sAMgalI sarakAra ke pAsa svAdhyAya hetu bhijvaaii| use pAkara ve atyanta harSita hue the| satata abhyAsa kA mahatva AcArya zAMtisAgara mahArAja kahate the, jisa prakAra bAra-bAra rassI kI ragar3a se kaThora pASANa meM gaDr3hA par3a jAtA hai, usI prakAra abhyAsa dvArA indriyA~ vazIbhUta hokara mana meM caMcalatA nahIM utpanna karatI haiN| sUkti hai "rassI Avata jAtateM, sila para parata nisaan|" eka bAra maiMne AcArya mahArAja se pUchA thA ki Apa satata svAdhyAya karate haiM, kyA manarUpI bandara kI cacaMlatA dUra karane ko yaha kara rahe haiM ? mahArAja ne uttara diyA thA ki hamArA mana hamAre AdhIna hai| vaha caMcala nahIM hai| ataeva Atmacintana ke viSaya meM aise yogiyoM kA anubhava hI jana-sAdhAraNa kA mArgadarzaka . bana sakatA hai| dIrghajIvana kA rahasya mahArAja ne batAyA-"saMyamI jIvana dIrghAyuSya kA vizeSa kAraNa hai| hama rAta ko ha baje ke pUrva so jAte the aura tIna baje subaha jAga jAyA karate the| 35 varSa kI avasthA meM hamane brahmacarya vrata le liyA thaa| hamAre zarIra meM kabhI roga nahIM huaa| gRhastha avasthA meM hama eka dina meM 45 mIla binA kaSTa ke sahaja hI cale jAte the / 25 varSa kI avasthA meM hama bhoja se 5.30 baje sabere calakara zAma ko 45 mIla dUrI para sthita teradala grAma meM jAkara bhojana karate the| pahale hamAre zarIra kA camaDA itanA kar3A thA ki zarIra se camar3A nahIM khicatA thA, lekina aba to vRddhA avasthA A gaI hai| Aja ke viTAmina bhaktoM tathA DAkTaroM ke upAsakoM ko sAdhurAja ke divya jIvana se zikSA lenA caahie| nirogatA kA bIja parizrama, brahmacarya, parimita AhAra-vihAra meM hai| mahArAja ne batAyA thA ki ve snAna ke pazcAt devArAdhanA ke anantara bhojana karate the aura eka bAra saMdhyA ko bhI bhojana karate the| bAra-bAra bhojana kI Adata nahIM thii|" vairAgya kA kAraNa maiMne pUchA- "mahArAja! Apake mana meM vairAgya-bhAva jagAne meM kyA AcArya mahArAja zAntisAgara kAraNarUpa hue the ?" mahArAja ne kahA-"yathArtha meM AcArya mahArAja ke dIkSita hone kA hamAre mana para bar3A asara pdd'aa|" Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 zramaNoM ke saMsmaraNa AcAryazrI kI virakti kA krama maiMne kahA-"AcArya mahArAja kI virakti tathA Atma-sAdhanA para kucha prakAza DAlie, kyoMki Apa hI isa viSaya meM prAmANikatApUrvaka kathana kara sakate haiN|" vardhamAna mahArAja ne kahA-"ghara meM kapar3e kI dukAna para kuMmagoMDA tathA mahArAja baiThate the| maiM khetI kA kAma dekhatA thaa| maiM upavAsAdi nahIM karatA thaa| pitA kI mahArAja ne tathA maiMne sevA kI / unakI mRtyu ke uparAnta mahArAja cAra-pA~ca varSa ghara meM aura rahe, kAraNa mAtuzrI jIvita thii| mahArAja bahuta upavAsa karate the| unako upavAsa karate dekha mAtAjI bhI upavAsa kiyA karatI thii|" stavanidhi darzana kA niyama mAgha mAsa meM mAtA kI mRtyu hone ke pazcAt mahArAja ke hRdaya meM vairAgya-bhAva vRddhiMgata . huaa| bhoja se 22 mIla dUra stavanidhi atizaya kSetra hai| anya loga use tevaMdI kahate haiN| mahArAja ne pratyeka amAvasyA ko stavanidhi jAne kA vrata le liyaa| ve bahina kRSNAbAI ko sAtha meM bhojana banAne ko le jAte the| stavanidhi kI yAtrA kA Azraya le unhoMne prapaMca se chUTane kA nimitta DhU~r3ha nikAlA thaa| ve stavanidhi meM eka dina ThaharA karate the| ve jyeSTha mAsa paryanta stavanidhi gye| unhoMne bahina se kahA-"akkA! aba hama akele hI stavanidhi jaayeNge|"atH svayaM bhojana sAtha meM rakhakara le gye| mahArAja ne kuMmagoMDA se kaha diyA thA ki merA bhAva vyApAra kA nahIM hai| uttUra meM devappA svAmI kA darzana stavanidhi ke nimitta ye ghara se gaye the, kintu inakA mana vairAgya se paripUrNa ho cukA thaa| isase ye samIpavartI uttUra grAma meM gaye, jahA~ bAlabrahmacArI muni devendrakIrti mahArAja, jinheM devappA svAmI kahate the, virAjamAna the| saMvat 1970 ke bhAdrapada meM mahArAja ne uttUra jAkara unase kSullaka dIkSA Adi kA varNana jJAta kiyaa| devappA svAmI kA mahArAja para bar3A vAtsalya bhAva thA, kAraNa ve bhoja meM kabhI-kabhI mAha paryanta rahA karate the| ve sAtagoMDA kI virakti tathA dhArmika pravRtti se suparicita the| jaba mahArAja ne dIkSA dhAraNa karane kA apanA vicAra vyakta kiyA, to devappA svAmI ko apAra khuzI huii| unhoMne logoM se kahA thA ki bhoja se pATIla AyA hai, inakI saba vyavasthA kro| sAtagoMDA pATIla (mahArAja) ne devappA svAmI se prArthanA kI ki aba hameM kSullaka dIkSA diijie| dIkSA- maMDapa kI racanA devappA svAmI pATIla kI pariNati se pUrNa paricita the, ataH unake izAre para uttUra meM dIkSA-maMDapa sajAyA gyaa| pATila ko tAlAba para le jAkara snAna karAyA gyaa| pazcAt Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 cAritra cakravartI vaibhava ke sAtha unakA julUsa nikAlA gyaa| unhoMne svaccha navIna vastra dhAraNa kie the| gAje-bAje ke sAtha julUsa dIkSA-maNDapa meM AyA, jahA~ inako kSullaka dIkSA dI gaI tathA unakA nAma zAMtisAgara rakhA gayA (isa dIkSA kA pUrNa varNana digaMbara-dIkSA prakaraNa meM hai)| jyeSTha sudI trayodazI ko dIkSA aba mahArAja to kSullaka ho ge| unhoMne ghara para koI samAcAra taka nahIM bhejaa| bhejate kyoM? jaba ghara kA dravya tathA bhAva, donoM hI rUpa se tyAga kara diyA thA, taba vahA~ khabara bhejane kA kyA prayojana ? kintu uttUra kA samAcAra bhoja A hI gyaa| ciTThI meM likhA thA ki mahArAja ne kSullaka dIkSA le lI hai| unakI dIkSA jyeSTha sudI terasa ko huI thii| dIkSA samAcAra vardhamAna svAmI ne batAyA ki hameM samAcAra jyeSTha sudI caudaha ko prApta huaa| patra pahale posTamaina ne bhAI kuMmagoMDA ke hAtha meM diyaa| use par3hakara kuMmagoMDA bahuta roe| ve akele the| sabere unakA utarA huA ceharA dekhakara akkA (bahina) ne pUchA, "tumhArA mukha udAsa kyoM hai ?" kuMmagoMDA ne kahA-"appAnI dIkSA ghetalI'', arthAt mahArAja ne dIkSA le lii| jisako yaha samAcAra mile, usake mohI mana ko apAra santApa phuNcaa| hama kuMmagoMDA aura upAdhyAya ke putra ko sAtha lekara uttUra gye| rAta ko sadalagAgrAma meM mukAma kiyaa| vahA~ ke marAThoM ne kahA, "bhoja kA pATIla svAmI (sAdhu) huA hai|" dakSiNa meM dIkSA lene vAle ko svAmI kahate haiN| yathArtha meM sAdhu banane para yaha vyakti indriyoM kA dAsa nahIM rahatA hai, svAmI banatA hai, ataH svAmI zabda kA prayoga aucityapUrNa hai| Ajakala avratI ko bhI svAmI kahate haiN| daridrI ko rAjA kahate haiM, jaise A~khoM ke aMdhe nAma nynsukh|" kSullaka rUpa meM darzana uttUra pahu~cakara mahArAja ko dekhate hI hamArI A~khoM meM pAnI A gyaa| mahArAja ne kahA-"yahA~ kyA rone ko Aye ho ? tumako bhI to hamAre sarIkhI dIkSA lenI hai| rote kyoM ho?" hama saba cupa ho ge| hamane rasoI taiyAra kii| hamAre cauke meM mahArAja kA AhAra huaa| hamane AhAra meM govA ce Ambe (govA ke Ama) bhI mahArAja ko diye the| prasthAna devappA svAmI ne hameM kahA ki yaha choTA-sA grAma hai, ataH cAturmAsa ke lie tuma zAMtisAmara mahArAja ko nipANI kI tarapha le jaao| usa samaya kuMmagoMDA ne mahArAja kI dIkSA samArambha meM kharca huI sAmagrI Adi kA mUlya uttUra vAloM ko dekara mahArAja ke sAtha meM Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 467 prasthAna kiyaa| adbhuta dRzya thaa| pahile sAtagoMDA va devagoMDA, gRhastha rUpa meM samAna veSa vAle the, aba-sAtagoMDA kSullaka haiM aura unake sAtha unake jyeSTha sahodara cala rahe haiN| adbhuta yuga vaha adbhuta yuga thaa| mahArAja ko dene yogya kamaNDalu taka nathA, ata: pAsa ke loTe meM sutalI bA~dhakara usase kamaNDala kA kArya liyA gayA thaa| devappA svAmI ne apanI picchi meM se kucha paMkha nikAlakara picchI banAI thI aura mahArAja ko dI thii| vicAraka pAThaka usa samaya kI kyA sthiti thI, yaha soca sakatA hai| mahArAja kApasI grAma meM Thahare / kumagoMDA ne kahA- "maiM kolhApura jAkara kamaNDalu lAtA huuN| Apa bhoja jaao|" bhUpAlappA jirage ne eka kamaNDalu bheMTa kiyaa| kuMmagoMDA ne kApasI grAma meM jAkara mahArAja ko kamaMDalu de diyaa| "mahArAja kA prathama cAturmAsa koganolI meM huaa|" ghara ke sadasyoM kI aMtardazA vardhamAnasAgara mahArAja ne batAyA ki ghara Ane para mahArAja ke abhAva meM merA mana baicena ho gyaa| kuMmagoMDA ne dukAna ke saba samAna ko tathA kapar3oM se bharI AlamArI ko ikaTThe hI eka mAravAr3I ko beca diyaa| usa samaya sabakA mana atyanta vyathita ho rahA thaa| saMyama ke abhyAsa hetu preraNA isake anantara vardhamAna mahArAja ne batAyA ki maiM koganolI meM mahArAja ke pAsa gayA aura dIkSA mA~gane lgaa| isa para mahArAja ne kahA-"dIkSA lenA kaThina kAma hai| tuma merI taraha ghara meM hI rahakara pahale saMyama kA abhyAsa kro|" Aja jo yogyatA zUnya dIkSA dene kI paddhati dikhAI de rahI hai, usake bAre meM AcArya zAMtisAgara mahArAja kI dRSTi smaraNa yogya hai| ghara meM Akara maiMne eka bAra kA AhAra rkhaa| maiM khetI kA kAma dekhatA thA, to kuMmagoMDA kahatA thA-"aNNA ! aba tuma yaha kAma mata kro|" kumagoMDA ne bhoja meM rahanA chor3akara kolhApura meM vyApAra karanA prArambha kiyaa| maiM bahina kRSNAbAI ke sAtha kolhApura AyA-jAyA karatA thaa| kumagoMDA atyanta catura thaa| usane pahale varSa sAjhedArI meM Ar3ata kI dukAna kI, pazcAt apanA svataMtra vyavasAya prArambha kiyaa| mahArAja ke cale jAne se bhoja jaMgala sarIkhA lagane lagA thaa| ___ kumagoMDA ne jaisiMgapura meM apanA kArya jmaayaa| maiM bhI vahIM rahane lgaa| maiM 11 baje se 1 baje dina taka parvata para dhyAna karatA thaa| mana kI caMcalatA ko rokatA thaa| maiM sAta varSa jaisiMgapura me rahakara dhyAna kA abhyAsa karatA thaa| mahArAja (zAMtisAgarajI) kumbhoja bAhubalI aaye| ve nirgrantha ho cuke the| maiM unake darzana ko vahA~ gyaa| Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 gaharI virakti vahA~ kalappA bharamappA niTave zAstrI mahArAja ke pAsa baiThe the / ve mujhe nahIM pahicAnate the| mujhe dekhakara zAstrIjI ne mahArAja se pUchA - "ye kauna haiM ?" cAritra cakravartI mahArAja ne yaha nahIM kahA ki ye hamAre bhAI haiM, kintu ye bhoja ke pATIla haiM, aisA kaha kara paricaya diyaa| yaha sunakara hamAre hRdaya ko dhakkA lgaa| hamAre netroM meM A~sU A ge| itanI gaharI virakti tathA anAsakti mahArAja ke mana meM vidyamAna thI / mahArAja saMgha sahita jaba zikharajI ke lie ravAnA hue the, taba bAhubalI se ve jaisiMgapura bhI padhAre the| unhoMne san 1927 meM zikharajI ke lie jaba prasthAna kiyA, taba hamAre mana meM gaharA vairAgya utpanna ho gayA thA / dIkSA hetu prArthanA uttara bhArata meM vihAra karate hue jaba mahArAja kA cAturmAsa jayapura meM huA, taba kuMmagoMDA tathA bra0 jinadAsa samaDolIkara mahArAja ke darzana ko ge| usa samaya hamane ukta donoM vyaktiyoM ko kucha na kahakara sAtha meM jAne vAle bAlagoMDA ko kahA ki mahArAja ko namostu kahakara unase merI dIkSA ke lie prArthanA karanA / puttUra ke nemisAgara munirAja . ..... jayapura jAkara jaba mahArAja ko merI prArthanA sunAI gaI, taba mahArAja bole- "kyA aba bhI unake mana meM vairAgya kA bhAva vidyamAna hai ?" isake pratyuttara meM mahArAja se nivedana kiyA gayA ki-"unakA vairAgya kA bhAva pakkA hai| unhoMne puttUra ke svAmI ne misAgarajI se nirgrantha dIkSA mAMgI thI, kintu ve ApakI AjJA ke binA dIkSA nahIM dete haiN| isase Apase hI dIkSA dene kI prArthanA karate haiM / " isa para AcArya mahArAja ne puttUra grAma vAle nemisAgarajI ko samAcAra diyA ki tuma inako ( vardhamAnasAgarajI ko ) dIkSA de sakate ho / isa prasaMga meM yaha bAta jJAtavya hai ki vardhamAnasAgara mahArAja ne dIkSA kI svIkRti apane sage bhAI kumagoMDA pATIla tathA nikaTa paricita bra0 jinadAsajI ke dvArA prApta na karAkara, anya vyakti dvArA yaha kArya kyoM sampanna karAyA ? isameM eka rahasya hai| AtmAnuzAsana meM kahA hai ki :'baMdhavo baMdhamUlam' baMdhu-bAMdhava baMdha ke kAraNa hote haiM, ataH AtmasAdhanA ke kArya meM unase vighnAdika kI sambhAvanA rahatI hai| mohavaza iSTa vyakti jo upAya batAtA hai, vaha vAstava meM AtmA ke lie hitakArI nahIM rahatA hai| isase vardhamAna mahArAja ne apane bandhu tathA bandhu tulya vyakti ke mAdhyama se dIkSA kI anujJArtha udyoga karanA upayukta nahIM samajhA thA / Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 zramaNoM ke saMsmaraNa sattara varSa kI avasthA meM kSullaka dIkSA isa samaya vardhamAnasAgarajI 70 varSa ke ho cuke the| avasthA to zreSTha tapasyA ke pratikUla pratIta hotI thI, kintu Atmabala evaM vairAgya ke Azraya se unhoMne kSullaka dIkSA ke mahAn bhAra ko aMgIkAra karane kA sudRr3ha nizcaya kara liyaa| muni nemisAgara jI puttUrakara, samaDolI meM virAjamAna the, ataH ve nemisAgara mahArAja ke pAsa dIkSArtha ge| usa samaya kuMmagoMDA pATIla ke mana meM avarNanIya santApa huaa| ve jamIna para gira gae, phUTa-phUTakara rone lge| usa samaya kA karuNa dRzya ina sthira-vairAgyavAle mahApuruSa para kucha prabhAva na DAla skaa| unhoMne bra. jinadAsajI se kahA- "udhara mata dekho, Age bddh'o|" usa samaya ve soca rahe the ki ahamikko NANamao', maiM akelA jJAnamayI citcaitanya huuN| eka eva jAyehaM eka eva mriye, na me kazcin svajana: parijano vA' maiM akelA utpanna hotA hU~, akelA maraNa karatA hU~, merA koI bhI kuTumbI-bandhu nahIM hai| isa sthiti meM kisakA bhAI aura kisakI bahina ? yaha saba moha tathA ajJAna kA jAla hai| usase jakar3A jIva para vastuoM meM apanApana utpanna karatA hai| aba merI AtmA meM sacce jJAna kI jyoti jagI hai| merA kuTumba parivAra dUsarA hai| jJAna, darzana, cAritra hI mere bandhu haiN| sacce kuTumbI haiN| trikAla meM bhI inakA sAtha nahIM chor3anA hai| laukika bandhu zmazAna taka sAtha dete haiN| merA haMsa akelA hI karmoM ke anusAra dUsarI paryAya dhAraNa karatA hai| vahA~ isake anya kuTumbI tathA iSTa jana bana jAte haiN| aba maiM isa moha ke pratAraNApUrNa mAyA jAla meM nahIM pa tuuNgaa| isa prakAra jJAna kA nirmala nirjhara unake antaHkaraNa meM baha rahA thaa| samaDolI meM kSullaka dIkSA unakI yathAvidhi kSullaka dIkSA samaDolI grAma meM ho gii| cAra varSa paryanta ye kSullka rahe, pA~caveM varSa meM ailaka dIkSA huI aura pazcAt chaThaveM varSa meM digambara muni bne| isase spaSTa hotA hai ki muni dIkSA denA sAmAnya nahIM, kintu gaMbhIra vicArapUrNa kArya hai, aisI AcArya mahArAja kI dhAraNA thii| gaMjapaMthA prasthAna cAra cAturmAsa guru ke samIpa hue| pA~cavA~ cAturmAsa Digraja grAma meM huaa| vahA~ bar3agA~va ke dharmAtmA zrAvaka bAbUrAva mAle Ae aura moTara meM inako baiThAkara gajapaMthA le ge| vahA~ zAMtisAgara mahArAja virAjamAna the| ___ gajapaMthA pahu~cakara ina jyeSTha vayavAle bandhu ne anuja bandhu AcArya zAntisAgara mahArAja ko praNAma kiyaa| dIkSA lene ke bAda bhAI-bandhu Adi ke kauTumbika sambandha samApta ho Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 cAritra cakravartI jAte haiN| isa prakAra se yaha navIna janma tapasvI ke rUpa meM hotA hai| kAnUna meM ise (Civil deth) sivila Detha (mRtyu) mAnA jAtA hai| ataH gRhasthAvasthA ke choTe bhAI sAtagoMDA aba AcArya zAMtisAgara ke rUpa meM haiM, unakA AtmA hI unakA bhAI hai, anya koI bhAI nahIM hai| dharmaguru isI kAraNa vardhamAna mahArAja ne AcArya mahArAja ko dharmaguru ke rUpa meM hI dekhA aura anubhava kiyA tathA usI rUpa meM unake caraNoM kI vaMdanA kii| bar3I namratApUrvaka gurUcaraNoM meM unhoMne prArthanA kI-"mahArAja! kSullaka pada lie cAra varSa vyatIta ho ge| aba ailaka dIkSA dekara kRtArtha kiijie|" dIkSA kI kaThinatA AcArya mahArAja bole-"yaha dIkSA bahuta kaThina hai / tumhArI avasthA bhI 75 varSa kI ho gaI hai|" ___ vardhamAna mahArAja ne bAraMbAra vinaya kara AcAryazrI ke mana meM yaha vizvAsa utpanna kara diyA ki yadi inako yaha pada diyA gayA, to yaha use nirdoSa rUpa meM pAleMge, phira bhI AcArya mahArAja inakI dIkSA ke bAre meM gambhIratApUrvaka vicAra karate rhe| AcArya dvArA pAtratA kI parIkSA gajapaMthA meM vardhamAna mahArAja ko sone ke lie rAta ke samaya eka caTAI dI gaI thii| ve usa para na sokara jamIna para hI nidrA le rahe the| madhyarAtrI meM uThakara AcAryazrI ne dekhA ki vardhamAnasAgarajI jamIna para so rahe haiN| caTAI alaga hai| isase unake hRdaya meM yaha bhAva utpanna huA ki inake virAgI mana meM sayama ke prati pragAr3ha prema hai| AcAryazrI dvArA ailaka dIkSA ataH AsAr3ha sudI trayodazI ko guruprasAda se vardhamAnasAgara mahArAja kSullaka se ailaka bana ge| aba inake pAsa laMgoTI, picchI aura kamaMDalumAtra sAmagrI raha gii| bhautika dRSTi se inakI aMkicanatA bar3hI, kintu AdhyAtmika dRSTi se ye viziSTa saMyamalakSmI ke svAmI bana ge| vAhana-tyAga AcArya mahArAja ne inako Adeza diyA ki yahA~ se vApisa dakSiNa jAne ke pazcAt phira kabhI moTara Adi meM nahIM baitthnaa| ye vahA~ se lautte| inake hRdaya meM bar3I vizuddhatA thii| apAra Ananda thaa| jaise koI / lakhapati-karor3apati banane para avarNanIya Ananda kA anubhava karatA hai / isI prakAra Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa . 471 kSullaka ke sthAna meM ailaka pada prApta karake inake hRdaya meM apAra harSa huA thaa| jaise dhanI vyakti kI dhanalAbha ke bAda tRSNA jAgatI hai, usI prakAra inake mana meM yaha bhAva utpanna hotA thA-"he jinendra deva! Apake caraNaprasAda se mujhako zIghra hI digambara avasthA se paripUrNa nirvANa mudrA dhAraNa karane kA saubhAgya prApta ho|"aNtHkrnn kI saccI bhAvanA phalavatI hotI hai| ailaka avasthA meM eka varSa vyatIta huaa| dUsarA varSa prAraMbha huaa| bArAmatI meM munidIkSA cAtumArsa pUrNa hone ke uparAnta mArgazIrSa mAsa meM ailaka vardhamAnasAgarajI apane guru deva AcArya zAntisAgara mahArAja ke samIpa bArAmatI pahu~ce aura atyaMta vinayapUrvaka munimudrA pradAna karane kI prArthanA kii| jinamudrA dhAraNa kara, nirdoSa rIti se usake mahAn niyamoM kA pAlana karanA isa kalikAla meM bahuta kaThina kArya hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki vardhamAnasAgara mahArAja kA 76 vA~ varSa cala rahA thaa| itanI vRddhAvasthA meM mahAvrata kA bhAra Aja kA buddhijIvI varga soca bhI nahIM sktaa| jagat to bUr3he AdamI kA isI rUpa meM sarvatra citra dekhA karatA hai :____ aMgaM galitaM palitaM muMDaM dazanavihInaM jAtaMtuNDam / vRddho yAti gRhItvA daNDaM tadapi na muMcatyAzA piNDam // 76 varSa meM munidIkSA ataH 76 varSa kI vardhamAna avasthA meM vardhamAna mahArAja ne mArgazIrSa sudI SaSThI, savaMt 1876 arthAt 1636 meM bArAmatI meM munimudrA dhAraNa kii| cAra varSa kSullakapada, eka varSa ailakapada ke pazcAt muni dIkSA prApta huii| aise avasara para koI-koI loga donoM Adarza munibandhuoM kI jananI mAtA satyavatI aura pitA bhImagoMDA ke pavitra vaMza kA smaraNa karate the ki jinake yahA~ aise tribhuvanavaMdita aura samyakcAritra samalaMkRta do vItarAga sAdhurAja utpanna hue the| aisA saubhAgya kisa vaMza ko prApta hotA hai ? moha kA leza bhI utpanna na ho, isase dIkSA ke pazcAt guru kI AjJA se vardhamAna muni mahArAja dakSiNa tarapha cale ge| donoM sage bhAI sAtha-sAtha rahate, to sambhava hai ki mana meM moha kA bhAva kucha jAgRta ho jAya, isIlie pratIta hotA hai ki parama anubhavI tathA gambhIra vicAraka AcArya mahArAja ne vardhamAna svAmI ko apane pAsa Azraya denA ucita nahIM samajhA aura inheM anyatra rahane kA Adeza pradAna kiyaa| AcArya mahArAja deza,kAla Adi para dRSTi DAlakara sarva kArya karate the| aMtaHzucitA ke premI jaise bAhya zucitA kA premI kSaNa-kSaNa meM sAbuna Adi sauMdarya ke prasAdhanoM kA upayoga Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI kara svacchatA kA saMrakSaNa karatA hai; usI prakAra aMtaH zucitA ke parama premI ye gurudeva AlocanA, pratikramaNa Adi antaraGga zuddhi ke sAdhanoM kA nirantara pramAdarahita ho upayoga karate rahate the| maiMne dekhA thA ki ye mandira meM jAkara jinendramUrti ke samakSa apane samasta kAryoM kA kathana itanI svacchatA tathA spaSTatApUrva gambhIra tathA ucca svara meM karate the, mAnoM ye pratimA ke samIpa nahIM, sAkSAt jinendra deva ke samakSa hI apane doSAdi kA nirdoSa rUpa se nirUpaNa kara rahe hoN| ye " vRSabhaM tribhuvanapati - zatavaMdyaM, maMdaragirimiva dhIraniMdyam" stotra bhagavAn ke samakSa bar3I bhakti aura tanmayatA ke sAtha par3hate the / adbhuta manovikalpa 472 I eka samaya tArIkha 31 agasta ko choTe bhAI kuMmagoMDA ke putra janagoMDA kI patnI lakSmIbAI mahArAja ke pAsa lagabhaga 15 minaTa paryanta kucha carcA karatI rahI / usa samaya mahArAja ke mana meM saMbhavataH aisA vikalpa AyA ki apane gRhasthAvasthA ke bhatIje kI strI se itanI dera bAta karanA ThIka nahIM thA / merA aba koI laukika kuTumbI evaM baMdhu nahIM rahA hai / isase mujhe lakSmIbAI se vizeSa vArtAlApa nahIM karanA cAhie thA / AcArya mahArAja to nirgrantha banane para mujhe bhAI na mAnakara bhoja kA pATIla kahate the, taba merI dRSTi bhI aisI hI honI caahie| sambhavataH kucha aise mahAn vicAra unake mana meM aae| unhoMne zIghra kuTI meM jAkara bahuta samaya taka Atma-dhyAna kiyA, pazcAt samIpavartI vicAravAna bhakta gRhastha se kahane lage- " Aja bahuta bar3I bhUla ho gaI / maiM kahA~ se kahA~ calA gayA thA ? yathArtha meM merA koI nahIM haiN| maiM bhI kisI kA kucha nahIM hU~ / " usa samaya mujhe patA calA ki inakA mana sphaTika sadRza svaccha hai / 1 atyanta sarala latA kI mUrti the / eka dina mere bhAI DAkTara prophesara suzIla divAkara kA patra aayaa| usameM mahArAja ko namostu likhA thA / maiMne sunAyA - "mahArAja, choTe bhAI ne Apako namostu kahA hai / " mahArAja ne kahA- " unako hamArA AzIrvAda likha denA / tumhAre ghara meM bhI sabako AzIrvAda likha denA / eka bAta aura dhyAna meM rakhanA, hamAre lie jo namostu likhe, AzArvAda likha denA, bhUlanA nahIM / " mArmika uktiyA~ use prasAda se vardhamAna kSayopazama kA sadbhAva sUcita hotA thA ! tuma svayaM hamArA jaba maiM zAstra par3hatA thA, usa samaya mahArAja ke mukha se samayocita tathA anubhava - pUrNa aneka mArmika bAteM nikalatI thI, jisameM mahArAja kA ucca anubhava aura tapasyA ke Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 zramaNoM ke saMsmaraNa eka bAra unhoMne jinAgama ke marma rUpa nimna uktiyA~ kahI thI :siddha bhagavAn loka ke zikhara para baiTha kara saMsAra kA nATaka dekhate haiM aura sarAgI bhagavAn svayaM nATaka karate haiN| jaina Agama choTA sA jalAzaya nahIM hai, vaha to sindhu se bhI bar3A hai| samyaktvI jIva avratI hote hue bhI anya vratI ko dekha aise harSita hotA hai, jaise mAtA rukmiNI ciraviyoga ke pazcAt putra pradyumna kI bheMTa hone para Anandita huI thii| avivekI, aMhakArI, sAdhu darzana hone para saMtapta tathA kruddha banatA hai| darzanamoha ke kAraNa jIva kI dRSTi viparIta ho jAtI hai| vardhamAna mahArAja jaba kisI kathA ko kahate the, to usameM svAbhAvikatA tathA caritracitraNa kA apUrva mAdhurya pAyA jAtA thaa| AcAryazrI se antima vArtAlApa bhAdoM sudI dazamI ko AcArya mahArAja ke viSaya meM maiMne eka prazna pUchA- "samAdhi lene ke pUrva AcArya mahArAja zeDavAla, sAMgalI Adi sthAno meM gae the| nAdeM meM ve zrI bAlagoMDA ke atyanta vizAla, bhavya tathA phaloM se lade hue ramya bagIce meM 21 dina Thahare the| usake pazcAt ve Age vihAra kara ge| usa samaya ApakI aura unakI antima bheMTa huI thii| prArthanA hai ki usa samaya huI bAtacIta kA kucha digdarzana kareM ?" vardhamAna mahArAja ne kahA- "hamane mahArAja se pUchA thA ki kyA phira idhara AyeMge, hamArI-ApakI aba kaba bheMTa hogI?" svarga meM bheMTa hogI AcArya mahArAja ne uttara diyA thA-"aba hamArI-tumhArI bheMTa yahA~ nahIM hogii| aba svarga meM hI apanI bheMTa hogii|" / isa carcA ke uparAnta vardhamAna svAmI kI mudrA bahuta gambhIra ho gii| isase maiMne punaH anya prazna nahIM kiye| aisA pratIta hotA thA mAno vardhamAna mahArAja ke samakSa apane divaMgata gurudeva kA citra A gayA ho| tAttvika dRSTi tAttvika carcA meM mahArAja ne kahA-"dAna-pUjA Adi SaTkarmoM ke dvArA mokSa nahIM milatA, svarga kA sukha prApta hotA haiN| pApa, corI, labArI, kuzIla sevanAdi se pApa hotA hai, unakA phala narakagati yA tiryaMcagati ke duHkha hai| eka dRSTi se puNya amRtakumbha hai aura pApa viSakumbha hai| dUsarI dRSTi puNya-pApa donoM ko viSakumbha mAnatI hai| vaha zuddha dRSTimAtre amRtakumbha hai|" Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 cAritra cakravartI vivekI gRhastha kA patha gRhastha jIvana meM SaTkarmarUpI kRSi, vANijyAdi lohe ko dhAraNa karane vAlA puNyakarma rUpI suvarNa ko nahIM chodd'egaa| usa svarNa kA tyAga karane vAlA Atma-ratna kI upalabdhi ke hetu udyoga karatA hai| yadi koI AdamI lohe kA saMgraha karate hue, suvarNa ke tyAga kI bAta karatA hai, to use jhUThA mAnanA cahie, isI prakAra pApa-karmoM meM nimagna rahane vAlA yadi puNyarUpa suvarNa ko chor3ane kI carcA karatA hai, to use bhI vizvAsa yogya nahIM samajhanA caahie| AtmA kA cintana karanA kalyANa kA saccA mArga hai| jaga kA citaMna tyAga kara, AtmA kA dhyAna karanA caahie| cora para bhI karUNA - AcArya zAMtisAgara mahArAja ke gRhasthajIvana kI eka ghaTanA para vardhamAna mahArAja ne isa prakAra prakAza DAlA thA-"eka dina mahArAja, zauca ke lie kheta meM gae the, to kyA dekhate haiM ki hamArA hI naukara eka gaTThA jvArI corI karake le jA rahA thaa| usa cora naukara ne mahArAja ko dekha liyaa| mahArAja kI dRSTi bhI usa para pdd'ii| ve pITha karake cupa baiTha ge| unakA bhAva thA ki becArA garIba hai, isalie peTa bharane ko hI anAja le jA rahA hai| usa dIna para vizeSa dayAbhAva hone se mahArAja ne kucha nahIM kahA, kiMtu vaha cora naukara ghara AyA aura hamAre pAsa Akara bolA ki aNNA! bhUla se maiM kheta se jvAra lekara jA rahA thA, mahArAja ne mujhe dekha liyA, lekina kahA kucha bhI nhiiN|" dInoM ke baMdhu vardhamAna mahArAja ne batAyA thA ki-"sadA se garIboM para hamAre parivAra kA vizeSa dhyAna rahatA thaa| lagabhaga 80 varSa pUrva bhayaMkara duSkAla AyA thaa| anAja nahIM pakA thaa| garIba loga nAgaphaNI ke madhya ke lAla bhAga taka ko khAyA karate the| usa duSkAla ke samaya hamAre pitAzrI kI AjJA se hama jvArI kI eka bar3I roTI tathA dAlasadRza peya padArtha pratyeka vyakti ko dete the| vaha duSkAla bar3A bhayaMkara thaa| roTI banAne ko do naukara rakhe the| garIboM ko bhojana-dAna kA kAma maiM svayaM apane hAtha se karatA thaa|" Aja ke saMpanna vyaktiyoM ke sira lobha kA bhUta savAra rahatA hai, ataH lokopakArI tathA garIboM ke kalyANakArI kAryoM se vimukha ho dhana saMgraha kI socate haiM / unheM yamarAja ke mukha meM jAne kI bAta yAda nahIM AtI, jaba ki sArA saMgraha kiyA dhana yahA~ hI par3A raha jAtA hai| AcAryazrI ke gharelU jIvana ke saMsmaraNa vardhamAnasAgara mahArAja ne AcArya mahArAja ke bAre meM isa prakAra saMsmaraNa batalAye the: "maiMne use goda meM khilAyA, gAr3I meM khilaayaa| vaha hamAre sAtha-sAtha khelatA thaa| bahuta Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 475 zAMta thaa| rotA nahIM thaa| maiMne use rote kabhI nahIM dekhA, na bacapana meM aura na bar3e hone pr| use kapar3e bahuta acche pahinAe jAte the| saba loga use apane yahA~ le jAyA karate the| hamArA ghara bar3A sampanna thaa|" __ "eka bAra kuMmagoMDA pAnI meM baha gayA thA, taba saba kAma chor3a mahArAja ne pAnI meM ghusa kara use bacAyA thaa| kumagoMDA kI rakSArtha cauthI kakSA ke bAda inhoMne par3hAI banda kara dI thii|" "inakI zAdI kI bAta AtI thI, taba kahate the ki mI lagna karaNAra nAhI (maiM vivAha nahIM karU~gA), kAraNa ki zAstroM meM likhA hai, saMsAra khoTA hai|' yaha bAta suna hamAre mA~ bApa ke A~sU A gye| ve bar3e dharmAtmA the, isalie mana hI mana bahuta prasanna hue|" "zarIra-bala meM kolhApura jile meM unakI jor3a kA koI nahIM thaa| cAvala kA pUrA borA uThAkara apane kandhe para rakha liyA karatA thaa| isa para jaba unako cA~dI ke kar3e inAma dene lage, to inhoMne lene se inkAra kara diyA thaa|" janma kuMDalI "unakI janma-patrI se hI mAlUma ho gayA thA ki ve muni ho jaaeNge| sUrya nikalate samaya unakA janma huA thaa| upAdhyAya ne janmakuNDalI banAI aura kahA thA ki yaha mahAn AtmA hai| jagat meM prakAza degaa| isase mAtA-pitA harSita hue the|" zakti kI parIkSA ___ "eka bar3haI ne bhoja meM Akara zakti-parIkSaNa hetu eka lambA jhUTA gAr3A thaa| vaha gA~va meM kisI se na ukhar3A, use nAgapaMcamI ke dina mahArAja ne jarA hI dera meM ukhAr3a diyA thA aura cupacApa ghara A gaye the| jaba chUTA unhoMne ukhAr3A taba maiMne kahA thA- "aisA kAma nahIM karanA / coTa A gaI to ? "isase janatA dvArA sammAnArtha nikAle gaye jalUsa meM ve nahIM gae the, kAraNa ki unheM kIrti nahIM cAhie thii| ve janmajAta virakta mahApuruSa the| unakA mere prati prema thaa| kumagoMDA para bhI prema thaa|" dIkSA kA patra __ "jaba unhoMne dIkSA lI thI, taba uttUra se patra AyA thA, ghara bhara ke loga rone lage the| hamAre netroM meM bhI A~sU A gaye the, bAda meM hama unake pAsa gaye the|" sarparAja kA zarIra para se jAnA "taruNa vaya meM ve kheta meM leTe the, usa samaya eka bar3A sarpa unake gAla ko sparza karatA huA pAsa ke bila meM jA ghusA thA aura bAra-bAra nikalakara inako dekhatA thaa| ye sthira the| yaha bAta mahArAja ne hamase kahI thii| maiM unheM sAtagoMDA kahatA thA aura ve mujhe aNNA kahate the|" Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 zarIra naukara hai " unakI dRSTi thI ki yaha zarIra naukara hai| naukara ko bhojana do aura kAma lo / AtmA ko amRta pAna kraao|" - cAritra cakravartI bhAdoM sudI trayodazI ko mahArAja ne samayasAra ke pravacanakAla meM kahA thA-' -" dravyAnuyoga ke abhyAsa ke lie prathamAnuyoga sahAyaka hotA hai| usake abhyAsa se dravyAnuyoga kaThina nahIM par3atA / " vAstava meM prathamAnuyoga se AdhyAtma rasa kA pAna karane vAlI mahanIya samartha tathA tyAgI vibhUtiyoM kA jIvanavRtta jJAta hotA hai, jaise pAMDavapurANa se Atmanimagna yudhiSThira Adi kI dRr3hatA avagata hotI hai / bhojanalolupI kI kathA 1 mahArAja ne prasaMgavaza kahA thA- ' "jJAnI puruSa amodarya tapa karatA hai| bhUkha se kama AhAra letA hai | ajJAnI puruSa peTa phaTane paryaMta bhojana karatA hai, isase vaha du:khI hotA hai / " mahArAja ne 80 varSa pUrva kI eka ghaTanA batAI thI ki konnUra meM bAbA bhaTTa nAma ke eka bhojanalolupI brAhmaNa the| unhoMne loTA bhara ghI, khUba zakkara milAkara khAyA / bhojana kI tIvra gRddhatAvaza usane khUba ghI bhI piyA / pazcAt vahA~ se calakara bhoja Aye / Ate samaya vedagaMgA-dUdhagaMgA nadI ke saMgama meM se ghusakara bhoja AnA pdd'aa| zItala jala peTa meM lagane ke kAraNa khAyA gayA saba ghI jama gyaa| usase vaha brAhmaNa udara zUla se bar3A duHkhI ho chaTapaTAne lagA / aisA dikhane lagA ki aba vaha nahIM bacegA / bhoja meM eka catura vaidya thA / vaha bulAyA gayA / bAbAbhaTTa se zarIra vyathA kA kAraNa jJAta kara vaidyarAja ne eka khATa para bAbA bhaTTa ko liTavAyA aura nIce agni rakhakara peTa kA khUba sikAva karavAyA / uSNatA se peTa meM jamA ghI patalA ho gayA aura usake bAda virecana huaa| isa prakAra ke prANa bace, nahIM to usa brAhmaNa kI AzA nahIM rahI thI / usane bhojana khAyA thA, kintu atireka hone se bhojana hI use khA rahA thA, isalie bhojana meM gRddhatA ko chor3akara bhUkha se kama khAnA caahiye| bhUkha se kama khAnA kaSTaprada nahIM hotA hai / maryAdita jIvana Age bar3hanA gRhastha kalyANa hetu mahArAja ne kahA- "yadi hama bAla se vRddha paryanta sabako hI brahmacaryakA upadeza deMge, to kArya kaise banegA ? sIr3hI para paira rakhate hu cAhie, gRhastha ko viSaya sevana meM bahuta maryAdA rakhanI caahiye| adhika viSaya-bhoga se zarIra kA rakta naSTa hotA hai aura AdamI rogI hokara zIghra maraNa ko prApta karatA hai / " vardhamAna mahArAja ne batAyA thA ki 36 varSa kI avasthA meM unhoMne brahmacarya vrata le liyA thaa| yadi vardhamAna mahArAja kA Adarza Aja kA gRhastha smaraNa rakhe, to usakI saMtativRddhi Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 477 janita vividha prakAra kI AkulatAe~ anAyAsa dUra ho jAe~ aura taba vaha manuSya apane jIvana kA svakalyANArtha upayoga kara sakatA hai, anyathA vaha parivAra kI sevA - cAkarI meM dinarAta vyatIta kara kolhU ke baila ke samAna amUlya jIvana ko samApta karatA hai| vardhamAna mahArAja kI dharmapatnI lagabhaga 15 varSa paryanta jIvita rahI thI / unase putra bAlagoMDA hue the, jo abhI jIvita haiM / ve atyanta bhadra pariNAmI haiN| vardhamAna mahArAja ne batAyA thA ki unhoMne muni AdisAgarajI boragA~vakara se brahmacarya vrata grahaNa kiyA thaa| vardhamAna mahArAja khetI kA kAma dekhA karate the| naukara-cAkara tathA garIbajana inase bar3e prasanna rahate the, kAraNa ki ye unako khAne-pIne ko muktahasta hokara anAja diyA karate the| harijana Adi garIboM para AcArya mahArAja kI vizeSa dayAdRSTi rahatI thii| ve kaThora vANI nahIM bolate the| unakA AhAra -pAna sAmAnya thA / unakI dRSTi ghara meM AcArya zAMtisAgara mahArAja ko acchA bhojana karAne kI ora vizeSa rahatI thI / ve satyatA aura saralatA kI to prArambha se hI mUrti rahe the / satyapriya jIvana "unhoMne (vardhamAna mahArAja ne batAyA thA ki unake pitA jI mithyA nahIM bolate the aura ve bhI asatya bhASaNa nahIM karate the / " satya bhASaNa ke kAraNa unako lagabhaga lAkha rupae kI sampatti se hAtha dhonA par3A thaa| a ne kahA thA- "mahArAja, eka zabda thor3A sA badalakara bola denA, bAkI saba maiM samhAla lU~gA / " korTa meM Ane para jaba nyAyAdhIza ne satya bolane kI zapatha dilAI, to vakIla sAhaba dvArA par3hAyA gayA saba pATha vismaraNa ho gayA aura unhoMne ThIka-ThIka bAta kaha dii| vakIla ne mahArAja se pUchA ki "gavAhI dete samaya kyA Apa bhUla gae the ? " mahArAja ne uttara diyA thA ki nahIM, maiM bhUlA nahIM thaa| maiMne ThIka-ThIka hI uttara diyA hai|" vAstava meM ve mAtA satyavatI ke Adarza Atmaja the| mahArAja kI isa satyatA kI abhI bhI purAne loga usa prAnta meM carcA karate haiN| Aja ke dambhapradhAna yuga meM thor3e-se rupayoM ke lie bar3e-bar3e loga jhUTha bola dete haiN| sacamuca meM vardhamAna mahArAja sadRzya mahApuruSa birale hI hote haiN| unakI sadA yahI dhAraNA rahI thI ki 'puNyAnusAriNI lakSmI' (puNya ke anusAra lakSmI kA lAbha hotA hai ) " / bhAgya kA cakra vicitra rahatA hai| isa viSaya meM mahArAja ne kolhapura ke rAjA zAhU mahArAjA kA eka bar3A rocaka tathA mArmika kathana sunAyA : kolhApura nareza kA saMsmaraNa eka bAra kolhApura nareza ke rAjA zAhU mahArAja se unake rAjapaMDita ne nivedana kiyA Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 cAritra cakravartI "zrImanta sarakAra ! Apa anya logoM ko hajAroM rupaye dAna meM diyA karate haiN| mujha garIba brAmhaNa para bhI aisI kRpA kyoM nahIM karate?" zAhU mahArAja bar3e anubhavI aura vicArazIla zAsaka the| unhoMne kahA-"kyA karU~, Apako adhika dravya dene kA bhAva hI nahIM hotaa|" paNDita kI samajha meM zAhU sarakAra kA kathana nahIM aayaa| ataH paDita ke bhAgya kI parIkSA hetu rAjAjJA se do Dhera bhUse ke lagavAe ge| eka meM kevala bhUsA thA, dUsare meM suvarNa rakhA thaa| Upara se dekhane meM donoM Dhera samAna hI dRSTigocara hote the| zAhU mahArAja ne brAhmaNa se kahA-"jo Dhera tumheM pasanda Aye use uThA lo|" paNDita mahodaya ne bhUse vAlA Dhera uThAyA, suvarNavAlA Dhera uThAne ke usake pariNAma nahIM hue| taba zAhU mahArAja ne kahA- "hama kyA kareM, ApakA daiva hI ThIka nahIM hai|" zithilAcAra tathA ajJAna kA yuga vardhamAna mahArAja ne batAyA thA ki jaba AcArya mahArAja ne muni devendrakIrti svAmI se kSullaka dIkSA lI thI, usa samaya devendrakIrti svAmI eka bAra paMcamuSThI banAkara kucha kezoM kA loMca karate the, pazcAt kaiMcI se zeSa kezoM ko banavAte the| sacamuca meM vaha adbhuta ajJAna kA yuga thaa| usa samaya uttara bhArata ke loga to muni pada ke astitva kI bhI kalpanA nahIM karate the aura dakSiNa meM jo nirgrantha guru the, unakI kriyAyeM aneka bAtoM meM vicitra thii| muni jIvana se zithilAcAra ko dUra kara AgamAnusAra pravRtti ko punaH pracalita karane kA zreSTha kArya AcArya zAMtisAgara mahArAja ne kiyA thaa| yaranAla meM munidIkSA AcArya mahArAja ne bhausekara AdisAgara mahArAja se yaranAla grAma meM muni dIkSA lI thii| zAMtisAgara mahArAja ke nirgrantha dIkSAdAtA guru bhose grAmavAsI AdisAgarajI kI dIkSA kI adbhuta kathA sunane ko milii| vardhamAna mahArAja ne batAyA thA ki AdisAgarajI ne munipada grahaNa kara liyaa| pazcAt unhoMne kahIM yaha sunA ki paMcamakAla meM 6 koTi munIzvara maraNa karake naraka jAte haiN| isa bAta ko jJAta kara unake mana meM adbhuta parivartana huaa| ve socane lage ki yadi zAstra yaha kahatA hai ki muni padavI dhAraNa kare naraka jAnA par3egA, to muni pada tyAga karanA hI acchA hai| usa grAmavAsI bholI AtmA ko satpatha batAne vAlA koI na milaa| apanI vicitra dhuna meM magna ho unhoMne ghara para Akara munipada kA tyAga karake kaMbala or3ha liyA aura strI se kahA-"bhAkarI ANa - khAne ke lie jvAra kI roTI de|" . becArI strI ghabar3A gii| patideva muni bane the| usa pada meM to mA~gakara bhojana nahIM hotA, ye kaise mA~gakara khAne ko taiyAra ho gye| usa bAI ne gA~va ke paMcoM ko sUcanA dii| saba Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 476 cintA meM nimagna ho gye| usa gA~va meM eka caugule nAmaka catura gRhastha the| unhoMne AdisAgarajI se carcA kara saba bAteM samajha lii| zrI caugule ne bhadra pariNAmI AdisAgarajI ko samajhAte hue kahA ki zAstroM meM to yahI likhA hai ki munipada ko dhAraNa karake svarga jAveMge, kiMtu yaha bhI likhA hai ki yadi koI muni padavI dhAraNa kara use chor3agA, to vaha vyakti naraka jaaygaa| Agama ke anusAra munipada dhAraNa karane vAlA svarga jAyagA, zAstra kI paravAha na kara svacchanda pravRtti karane vAlA muni naraka jaaygaa| isa bAta ko sunakara una bhole-bhAle AdisAgarajI kA bhrama dUra huA aura unhoMne punaH municaryA kA pAlanA prArambha kara diyaa| mAMgUragrAma meM unakA svargavAsa huA thaa| unheM lambe samaya taka samAdhimaraNa kA udyoga nahIM karanA par3A thaa| eka upavAsapUrvaka unakA maraNa huA thaa| dharma ke viSaya meM sartakatA __vardhamAna mahArAja ne upadeza dete hue eka dina kahA thA-"AtmA zaiva nahIM hai, bauddha nahIM hai, yavana nahIM hai, bAla nahIM hai, vRddha nahIM hai| AtmA svayaMbhU hai| AtmA kA kalyANa dharma ke dvArA hotA hai| khare-khoTe dharma kI parIkSA karanI caahie| tuma bAjAra jAte ho to alpa mUlya vAle miTTI ke bartana Adi ko kharIdate samaya bajAkara use dekhate ho ki kahIM yaha phUTA to nahIM hai| nAriyala ko lete samaya bhI use bajAkara dekhate ho, taba phira jisa dharma ke dvArA AtmA kA bhaviSya ujvala banatA hai, usake sambandha meM parIkSA kI dRSTi nahIM rakhanA yaha catura vyakti kA kartavya nahIM hai ?" kisAna kA udAharaNa mahArAja ne eka sundara bAta kahI thI ki eka bAra eka kisAna apanI strI se kaha rahA thA ki jaba apanA choTA-sA parivAra hai, thor3I-sI khetI hai, usakI hI bahuta AkulatA rahatI hai, taba bar3e bhArI rAjya ke svAmI mahArAja bharata ko kitanI cintA rahatI hogI? cakravartI ko nIMda bhI durlabha hogii| bharatezvara ne apane avadhijJAna se yaha bAta jAna lii| unhoMne usa kisAna ko rAjabhavana meM bulvaayaa| kisAna aayaa| usane dekhA ki AsapAsa sundara nRtya ho rahe haiN| aneka prakAra ke utsava bhI ho rahe haiN| samrATa ne usake sira para eka pAnI kA ghar3A rakhavAyA aura use rAjamahala ke sundara dRzya va utsava dekhane kA Adeza diyaa| usIke sammukha apane sipAhI ko pragaTa rUpa meM AjJA dI ki yadi isa kisAna ke ghar3e se pAnI kI eka bUMda bhI girI, to talavAra se isakA zirocchedana kara denaa| alaga bulAkara sipAhI se bharatezvara ne yaha bhI kaha diyA ki yaha Adeza kisAna ke mana meM bhaya paidA karane ko diyA gayA hai, isakA upayoga nahIM karanA hai| isake pazcAt usa Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 cAritra cakravartI kisAna ko rAjamahala meM sundara dRzya batAe ge| madhura-madhura gIta sunAe gye| anta meM bharatezvara ne usa kisAna se pUchA- "tumane kyA-kyA dekhA?" . vaha kisAna bolA- "mahArAja ! maiM kucha bhI nahIM dekha paayaa| pAnI kI bUMda girane para sira kaTane kA jo daNDa Apane batA diyA thA, usase maiM Dara gayA thaa| merA dhyAna pAnI ke ghar3e para hI thaa| maiM eka bhI dRzya nahIM dekha skaa|" bharatezvara ne kahA-"jisa prakAra prANa jAne ke Dara se tuma saba dRzya sammukha hote hue bhI, unako nahIM dekha sake, usI prakAra merA bhI dhyAna hai| sAre rAjya vaibhava ke madhya rahate hae bhI saMsAra ke duHkhoM kA satata smaraNa rahane ke kAraNa merA bhI dhyAna apanI AtmA ke bAhara nahIM jAtA hai|" zithilAcAra meM sudhAra vardhamAna svAmI ne batAyA-"AcArya mahArAja ko kSullaka pada pradAna karane vAle muni devappA svAmI ke samaya meM muni pada meM bahuta zithilatA thii| usa samaya devappA svAmI AhAra ko jAte the, pazcAt dAtAra se savA rupaye lete the| AcArya mahArAja ne kSullaka pada meM bhI aisA nahIM kiyaa| isa para devappA svAmI kahate the ki tuma rupayA lekara hameM de diyA kro| Agamapriya AcArya mahArAja ko yaha bAta aniSTa lagI, ataH mahArAja ne devappA svAmI kA sAtha chor3a diyA thaa|" Agama kA mahatva AcArya mahArAja Agama ke samakSa lokAcAra ko koI mahatva nahIM dete the| AcArya mahArAja ne munijIvana meM navInatA lAkara usameM saccA prANa utpanna kiyA thaa| pahale aisA hotA thA ki munirAja zarIra para eka cAdara DhA~kakara upAdhyAya ke dvArA nirdhArita ghara meM mArga se jAte the| usa ghara meM pahuMcane ke bAda inakI vaiyAvRtya hotI thI, snAna hotA thA, pazcAt vastra tyAgakara AhAra grahaNa kiyA jAtA thaa| AhAra ke samaya ghaNTA yA bartana bajAyA jAtA thA, jisase aMtarAya kA kAraNa banane vAlA zabda karNagocara hI na ho| - AhAra ke bAda munirAja dakSiNArUpa meM savA rupayA lete the| anaMta upakAra AcAryazrI ke pratibhAzAlI tattvacintaka mastiSka ne munipada meM Agata vikAroM ko jJAta kara use zuddha karane kA apUrva kArya kiyA thaa| sva. AcArya vIrasAgara mahArAja ne kahA thA-"AcArya zAMtisAgara mahArAja ne muni dharma ke bhItara utpanna bhayaMkara zithilAcAra ko dUrakara anaMta upakAra kA kArya kiyA thaa| unake upakAra kA varNana karane ke lie hamAre pAsa zabda nahIM haiN|" Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 481 zramaNoM ke saMsmaraNa uddiSTatyAga kA paripAlana AcArya mahArAja kSullaka avasthA meM stavanidhi ke pAsa ke solApura nAma ke grAma meM phuNce| vahA~ eka hI zrAvaka kA ghara thaa| vahA~ rAtri ko nivAsa kara AhAra binA kie ve vihAra kara gaye, kAraNa ki uddiSTatyAga rUpa niyama kI rakSA nahIM ho sakatI thii| cetAvanI isase spaSTa ho jAtA hai ki kSullaka yA anya U~cI padavI vAlA vyakti yadi eka hI jagaha pratidina AhAra letA hai aura vahA~ dUsarA caukA nahIM hai, to vaha apanI AhAra-caryA ko nirdoSa nahIM pAlana karatA hai| sadA ekatra nivAsa hone para vItarAga vRtti ke Upara rAga bhAva utpanna hue binA nahIM rahatA hai| pakSiyoM kA prema maiMne dekhA- vardhamAna mahArAja ke pAsa Akara aneka pakSI cupacApa baiTha jAte the| cir3iyA bhI unase nahIM DaratI thii| maiMne dekhA ki kabhI-kabhI cir3iyA unake sira para, kaMdhe para baiTha jAtI thii| maiMne isakA kAraNa puuchaa| mahArAja ne kahA- "pakSI Ate haiM, tuma use bhagA dete ho, ve becAre Darakara bhAga jAte haiN| hama unako nahIM bhagAte haiN| kisI ko kaSTa kyoM deM ? isase ve becAre hamAre pAsa Ate haiM, baiThate haiM, unako Dara nahIM lagatA hai|" uttara kI yAtrA unhoMne batAyA thA ki san 1927 meM gRhasthAvasthA meM ve apane anuja kuMmagoMDA pATIla ke sAtha zikharajI kI yAtrA ko gae the| sonAgiri bhI gae the| ajamera kI naziyAjI ke darzana bhI kiye the| nAgapura ke pAsa bhagavAn zAMtinAtha kI pratimA yukta atizaya kSetra rAmaTeka bhI gae the| vAstava meM rAmaTeka kSetra ke darzana atyadhika Anandavardhaka rhe| prANAyAma _ vardhamAna mahArAja kSullaka kI avasthA meM moTara dvArA ailaka dIkSA lene kolhApura ke zrAvakoM ke sAtha gajapaMthA AcArya mahArAja ke pAsa gae the| moTara kitane vega se calatI thI, isakA ullekha karate hue unhoMne batAyA thA ki mIla kA khambhA dekhakara kabhI-kabhI hama zvAsa rokate the, to dUsare mIla kA khambhA Ane para hama zvAsa chor3ate the| isa viSaya meM likhane kA hamArA uddezya itanA hI hai ki pAThaka dekheM ki sAdhu banane vAle satpuruSoM ke kArya aise adbhuta huA karate haiM ki unake bAre meM anya sAdhAraNa vyakti kalpanA bhI nahIM kara sakate haiN| Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 cAritra cakravartI antima darzana parvRSaNa pUrNa ho gyaa| bhaTTAraka zrI lakSmIsena mahArAja ne hameM kolhApura bulavAyA thA, ataH kolhApura ke lie prasthAna karate samaya maiMne vardhamAna mahArAja se AzIrvAda kI prArthanA kii| AzIrvAda dete hue mahArAja ne kahA thA-"puruSArtha bhI kro| hamArA AzIrvAda to hai hii|" AzIrvAda "hamArA tumheM yahI AzIrvAda hai ki tuma jahA~ bhI jAoge, jaina dharma kI dhvajA ko sadA U~cA rkhoge| eka bAta aura dhyAna meM rakhanA ki yahA~ se jAne ke bAda hamArI khabara lete rahanA aura jaba samAdhi kA samaya nikaTa rahe, usa samaya avazya aanaa|" kuMbhoja meM antima prayANa isake pazcAt aisA vicitra karmodaya AyA ki dobArA vardhamAna svAmI kA darzana hI nahIM huaa| unakI kuzalatA ke samAcAra patroM tathA tAra dvArA prApta karatA thaa| durbhAgyavaza 26 pharavarI 1956 ko sAyaMkAla ke samaya paramapUjya 108 vardhamAnasAgarajI mahArAja kI prakRti akasmAt bigar3a gii| usake pahale ve, usa guruvAra ko, aneka logoM ke sAtha dhArmika carcA karate rhe| thor3A-sA jvaramAtra thaa| sandhyA ko adhika mala-visarjana hone se kSINatA vRddhigata hone lgii| rAtri bhara zarIra kSINa hotA calA gyaa| zukravAra ke prabhAta meM sAmAyika ke lie baiThate-baiThate zarIra atyanta zithila ho gyaa| paralokaprayANa kA sUcaka zvAsa calanA prArambha huaa| paMca-namaskAra kA jApa cala rahA thA ki 6.30 baje sAmyabhAva pUrvaka pUrva ke devagoMDA nAmadhArI evaM vartamAna ke vardhamAnasAgara munirAja nAmavAlI jyotirmayI vItarAga pariNati va vibhUSita AtmA ne 67 varSa vAlI deharUpI jIrNa kuTI ko tyAga karake deva paryAya prApta kii| baMdhu-milana ___ saMyama ke mAdhyama se devagoMDA ne devendra padavI prApta kI hogI AcArya zAntisAgara mahArAja ne sakala saMyama kI samArAdhanA dvArA prANoM kA parityAga kiyA thaa| Agama ke prakAza meM dekhA jAya, to saMbhavataH aba ye donoM munibandhu divyaloka meM jAkara avazya mile hoNge| una RSirAjoM ko punaHpunaH prnnaam| ******** lokahitArtha sUcanA AcArya mahArAja ne eka smaraNa yogya bAta kahI thI-"khulI sabhA meM aisI carcAyeM nahIM calAnI cAhie, jisase janatA kI dizAbhUla honA sambhava ho|" pRSTha - 523, munivarya AdisAgara(zeDavAla) uvAca Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI vIrasAgarajImahArAja mujhe sAta apraila 1957 ke prabhAta meM jayapura kI khajAMcI kI nasiyA meM 82 varSa kI vaya vAle mahAtapasvI nirgrantha gurU tathA svargIya cAritra cakravartI AcArya zAMntisAgarajI ke dvArA niyukta uttarAdhikArI AcArya vIrasAgara mahArAja ke puNyadarzana kA saubhAgya milaa| vayovRddha hote hue bhI unake sAre zarIra meM, vizeSatayA mukha meM eka vizeSa dIpti dikhAI par3atI thI, jo ucca tapasviyoM meM pAI jAtI hai| ___ maiMne unako praNAma kiyaa| unase kucha carcA prArambha huii| isa carcA se mana ko bar3I zAMti milI, antaHkaraNa ko apUrva AnaMda milA kyoMki isa carcA se vicAroM ko mahatvapUrNa sAmagrI milI / unakI AcArya zAMtisAgara mahArAja meM agAdha bhakti thii| muni mArga ke sacce sudhAraka . ___ AcAryazrI ke saMbaMdha meM ve kahane lage-"AcArya mahArAja ne hama sabakA ananta upakAra kiyA hai| unhoMne isa yuga meM munidharma kA saccA svarUpa AcaraNa karake btlaayaathaa| unake pUrva uttara meM to muniyoM kA darzana nahIM thA aura dakSiNa meM jahA~ kahIM bhI muni the, unakI caryA vicitra prakAra kI thii| ve digambara muni kahalAte bhara the, kintu Upara se eka vastra or3he rahate the| ve muni AhAra ko usa jagaha jAte the, jahA~ upAdhyAya jAkara pahile se AhAra kI pakkI vyavasthA kara letA thA aura Akara kahatA thA vara rI svAmI' (mahArAja clo)| logoM ko par3agAhane kI vidhi nahIM mAlUma thii| upAdhyAya usa samaya muni ko AhAra karAtA thA aura svayaM bhI mAla ur3AtA thaa|" isa vAtAvaraNa ko dekha zAMtisAgara mahArAja ke mana ne yaha anubhava kiyA ki yaha to nirgrantha muni kI caryA nahIM ho sktii| unhoMne upAdhyAya ke dvArA pUrva nirNIta ghara meM jAnA ekadama chor3a diyaa| digambara mudrA dhAraNa kara unhoMne AhAra ke lie vihAra karanA prArambha kiyaa| logoM ko vidhi mAlUma na hone se ve unako yathA zAstra nahIM par3agAhate the| isase mahArAja lauTa karake cupacApa A jaate| zAnta bhAva se vaha dina upavAsapUrvaka vyatIta karate the| dUsare dina bhI aisA hI huaa| dharmAtmA gRhasthoM meM cintA utpanna ho gii| phira bhI ve nahIM jAnate the ki inake upavAsa kA kyA kAraNa hai ? kyoMki ve gurUdeva zAnta the aura kisI se apanI bAta nahIM kahate the| unakI caryA ko dekhakara koI bhI Adiprabhu ke yuga ko smaraNa kregaa| aisI paristhati ke madhya jaba cAra dina bIta gaye, taba grAma ke pramukha Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 cAritra cakravartI pATIla ne upAdhyAya ko bulAkara kar3e zabdoM meM kahA-"sAdhUlA mAratosa kAya ? vidhi kA sAMgata nAhI ? sAdhu ko mAregA kyA ? vidhi kyoM nahIM batAtA ?" jaba upAdhyAya ne ThIka-ThIka vidhi batAI, taba par3agAhanA zurU huaa| guru smaraNa vIrasAgara mahArAja ne jaba yaha kahA, usa samaya guru ke smaraNa se unake netroM meM azru chalachalA par3e the-"khare guru ve hI the| unhoMne muni banakara mArga btaayaa|" vikaTa sthiti usa vikaTa sthiti meM jaba ki anya aneka muni Agamaviruddha vastra dhAraNa kara nirNIta kiye hue ghara meM, eka prakAra se AmaMtrita pradeza meM AhAra karate the, taba nirgrantha gurU kI caryA ke anusAra pravRtti karanA aura mArga nikAlanA kitanA kaThina kAma thA, isakI sAmAnya manuSya kalpanA nahIM kara sktaa| vRttiparisaMkhyAna tapa AcArya mahArAja konnUra meM virAjamAna the| vahA~ kA dhArmika pATIla mahArAja ko AhAra karAne ke lie nirantara udyoga karatA thA, kintu mahInoM bItane para bhI usakA manoratha saphala nahIM huaa| pATIla ne candrasAgarajI se apanI manovyathA sunaaii| candrasAgArajI ne mahArAja se pUchA-"mahArAja pATIla ke yahA~ yogya vidhi lagane para bhI ApakA AhAra vahA~ kyoM nahIM hotA hai ?" ___ mahArAja bole-"pATila ke ghara ke cauke se pUrva yogya vidhi milatI hai, to usako chor3akara Age kaise jAyeM ?"isake pazcAt mahArAja ne "vRtti-parisaMkhyAna tapa" ke svarUpa ko dRSTi meM rakhakara vizeSa pratijJAe~ lenI zurU kI, isase aneka vyaktiyoM ko AhAra dene kA saubhAgya milane lgaa| gaMbhIra prakRti mahArAja AhAra meM kevala dUdha aura cAvala lete the| atyanta balavAna aura sudRr3ha zarIra meM vaha bhojya padArtha thor3I hI dera meM paca jAtA thA, phira bhI mahArAja ne yaha kabhI nahIM kahA ki gRhastha loga vicArahIna haiM, eka hI padArtha ko dete haiN| eka dina candrasAgarajI ne kahA-"mahArAja! Apa dUdha, cAvala hI kyoM lete haiM aura bhojana kyoM nahIM karate?" kucha dera cupa rahakara mahArAja ne kahA- "jo gRhastha dete haiM, vaha maiM letA huuN| inhoMne dUdha cAvala hI diye, dUsarI cIja dI hI nahIM, isalie maiM dUdha aura cAvala hI letA rhaa|" isa prakAra manogata ko jAnakara logoM ne AhAra meM anya bhojya padArtha denA prArambha kiyaa| Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 485 vrata dAna AcArya mahArAja kA jIvana cumbaka kI taraha mana ko AkarSita karatA thaa| eka dina paM. dhannAlAlajI kAsalIvAla, bambaI vAle mahArAja ke pAsa gaye aura bole-"mahArAja mujhe brahmacarya pratimA diijie|" mahArAja ne kahA- "isake lie muhUrta dekheNge|"pNdditjii ne vinayapUrvaka kahA-"mahArAja, Aja maiMne Apake caraNa pakar3a lie| mere lie, isase bar3hakara kyA muhUrta hogA?"paMDita jI kI tIvra lAlasA dekhakara unheM usI samaya brahmacarya pratimA dI gii| do mAha ke pazcAt paNDita dhannAlAlajI kA svargavAsa ho gyaa| vratayukta unakI mRtyu huii| isa prakAra mahArAja ne bahuta-se vyaktiyoM kA kalyANa kiyaa| AcArya mahArAja ke zarIra para lipaTA sarpa vIrasAgara mahArAja ne kahA-"AcArya mahArAja ke zarIra para sarpa lipaTA thA, kintu usane kucha upadrava nahIM kiyaa| isakA kAraNa bhI unhoMne batAyA-"aMtaraGga meM nirmalatA ho to bAhara vAloM meM bhI nirmalatA A hI jAtI hai, isIlie vaha sarpa abhibhUta huaathaa|" munijIvana meM kyA kaSTa hai ? maiMne kahA-"mahArAja AcAryazrI ne Apako muni banAkara, Apako kaSTa diyA yA Ananda diyA ?" uttara dete hue vIrasAgara mahArAja bole- "hameM kauna-sI bAta kA kaSTa hai ? hama to tumhArI takalIpha dekhate haiM aura use chur3AnA cAhate haiN| tuma parigraha aura AkulatA ke jAla meM jakar3e hue ho| tumheM kSaNa bhara bhI zAnti nahIM hai|" ___ "dekho! sAdhu ke parISaha hotI hai, gRhastha bhI kama parISaha sahana nahIM krtaa| jitanA kaSTa gRhastha uThAtA hai tathA jitanA parigraha kA dhyAna vaha karatA hai, utanA kaSTa yadi muni sahana kare aura nija guNa kA dhyAna kare, to use mokSa prApta karane meM dera na lge| dekho ! cilhara kA vyApAra karane vAlA bIca bAjAra meM baiThatA hai| hara eka grAhaka ko detA hai, letA hai, parantu apane dhana kamAne ke dhyeya ko nahIM bhUlatA hai| kitanI sAvadhAnI rakhatA hai vaha ?" sAdhu jIvana va gRhastha jIvana meM sirphadRSTi kA phera hai "dUsarI bAta, gRhastha jeTha mahIne meM dasa baje dukAna para jAtA hai| sUrya kI garmI bar3hatI jAtI hai| grAhakoM kI bhIr3a lagI huI hai| usa samaya naukara Akara kahatA hai, pAnI pI lo, to vaha sunatA nahIM, bahirA bana jAtA hai| punaH kahatA hai, to vaha DA~Ta detA hai yA usakI ora dhyAna nahIM detA hai| dhyAna hai grAhaka pr| isa prakAra vaha apane lAbha kI ora citta lagAe hue rahatA hai aura kaSTa kI ora usakA dhyAna nahIM jaataa| yaha dRSTi kA phera hai| AtmakalyANa meM lagane para sAdhu Arambha kriyAoM ko chor3a detA hai aura AtmakalyANa ke kAryoM meM Agata vighnoM ko sahaja hI sahana karatA hai|" Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 cAritra cakravartI jagata ke guru AcArya mahArAja ke viSaya meM ve kahane lage-"unakI vANI meM kitanI miThAsa, kitanA yuktivAda aura kitanI gambhIratA thI, yaha hama nahIM kaha skte| mahArAja, jaba AlaMda (nijAma rAjya meM) padhAre, taba unakA upadeza vahA~ muslima jilAdhIza ke samakSa huaa| usa upadeza ko sunakara vaha adhikArI aura unake sahakArI muslima karmacArI itane prabhAvita hue ki unhoMne mahArAja ko sASTAMga praNAma kiyA aura bole-"mahArAja, jainoM ke hI guru nahIM haiM, ye to jagat ke guru haiN| hamAre bhI guru haiN|" __ AcArya mahArAja samaya ko dekha sundara DhaMga se isa prakAra tattva batalAte the ki zaGkA ke lie sthAna nahIM rahatA thaa| maiMne pUchA-"usa bhASaNa meM mahArAja ne kyA kahA thA ?" ve bole-"AcArya mahArAja ne deva, guru tathA zAstra kA svarUpa samajhAyA thaa|" unhoMne kahA thA-"jo hamAre dhyeya ko pUrA kare vahI deva hai| jitane dhyeya haiM, utane deva mAnane par3eMge aura unakI pUjA karanI pdd'egii| kuMjar3I ko deva mAnanA hogA, taba iSTa sAga Adi kI pUrti hogii| pUjA kA svarUpa logoM ne samajhA nahIM, pUjA kA artha yogya sammAna hai|" pazuoM meM jJAna zakti unhoMne batAyA-"hama zikharajI gaye the| rAste meM 100-150 bailoM kA jhuMDa milaa| cAra masta baila bhAge, mahArAja kI tarapha Aye aura unakI tarapha mu~ha karake praNAma karake raha gye| dekhane vAloM ke netroM meM A~sU A gye| loga kahane lage, ina jAnavaroM ko itanA jJAna hai ki sAdhurAja ko praNAma karate haiM aura manuSyoM kI isake viparIta avasthA hai|" vIrasAgara mahArAja ne kahA thA ki usa paristhiti meM AcArya mahArAja pUrNa zAnta the| dakSiNa ke jainoM kA uddhAra ve bole-"AcArya mahArAja ne dakSiNa ke jainoM kA bar3A upakAra kiyA hai| unhoMne patthara ko ratna banAyA hai| kisI-kisI jagaha jaina loga balidAna meM sammilita hote the| AcArya mahArAja ne usa samaya yaha niyama kiyA thA ki jo jIvahiMsA kA tyAga karegA, mithyAtva kA tyAga karegA aura punarvivAha kA tyAga karegA, usake hAtha kA hI AhAra leNge|" karuNAgraha "eka samaya kI bAta hai, chiparI gA~va kA pATIla balidAna saMparka chor3a nahIM rahA thaa| usa samaya mahArAja ne pratijJA kI thI ki jaba taka yaha niyama nahIM karegA, taba taka mere anna-jala kA tyAga hai|" smaraNa rahe ki yaha usa samaya kI bAta hai, jaba gAMdhIjI ke pAsa satyAgraharUpI hathiyAra nahIM pahuMcA thaa| unhoMne jIva hita ke lie jisa mArga ko apanAyA thA, use Aja kI duniyA satyAgraha kahatI hai| Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 zramaNoM ke saMsmaraNa "pahile dina pATIla para koI asara nahIM huaa| dUsarA dina AyA, phira bhI mahArAja AhAra ko nahIM uThe, kyoMki pATIla kA mana patthara kI taraha kar3A hai aura vaha parivartana ko taiyAra nahIM hai| jIvadayA se prerita antaHkaraNa aura pATIla ke uddhAra karane meM dRr3hapratijJa ve sAdhurAja aura kar3e ho ge| sArI bastI meM gaharI cintA chAI huI thii| aise avasara para vaha pATIla kolhApura bhAga gyaa| tIsarA dina AyA, phira bhI mahArAja kA AhAra nahIM huA, taba to sAre grAmavAsI baicena ho ge| kolhApura jAkara loga pATIla ko pakar3akara lAye aura bole, kyA sAdhu ke prANa lenA hai ? niyama kyoM nahIM letA hai ?' vaha vajrahRdaya komala bana gyaa| mahArAja ke caraNoM ko praNAma kara usane sarvadA ke lie pApa kA tyAga kiyA, taba mahArAja AhAra ko utthe| vIrasAgara mahArAja bole-"AcAryazrI ke jIvana kI aisI anamola aneka ghaTanAyeM haiM / ve apane DhaMga ke eka hI the, una sadRza zreSTha AtmA kA darzana kahA~ hogA?" ziSya bano vIrasAgara mahArAja bole-"jo apane ko guru mAnatA hai, vaha unnati nahIM kara paataa| ziSya banoge to tumhArA hita hogaa| ziSya banane para apanI galatI mAlUma par3atI hai| guru banane para kaise patA lagegA?" prazna-"AcArya zAntisAgara mahArAja meM gurupanA thA yA ziSyapanA?" uttara-"hamAre lie to ve guru hI the, kintu svayaM ko guru nahIM mAnate the| apane ko guru mAnane vAle kA kalyANa nahIM hai|"ahNkaar arthAt mada bar3A doSa hai| vaha samyaktva ko naSTa kara detA hai| roga ke viSaya meM apUrva dRSTi prazna-"mahArAja, ApakA svAsthya kharAba rahatA hai, isase cintA hotI hai|" uttara meM mahArAja ne yaha mahatva ke zabda kahe-"tyAgI ko roga vairAgya ke lie hotA hai aura bhogI ko rone ke lie|" isake sivAya unhoMne aura kacha nahIM khaa| svapna meM gurudarzana prazna-"AcArya mahArAja kA kabhI svapna meM darzana hotA hai kyA ?" uttara-"manI vase, svapnI dise"- jo bAta mana meM jamI rahatI hai, svapna meM usakA darzana hotA hai| isa niyamAnusAra gurudeva kA svapna meM aneka bAra darzana hotA hai| hamArI unase bAtacIta bhI huA karatI hai| zatru para prema . unhoMne kahA-"AcAryazrI kA jIvana anamola thaa| unakA anubhava-jJAnaM adbhutHthaa|' Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 cAritra cakravartI rAjAkher3A meM jaba 500 guNDoM ke sAtha chiddI brAhmaNa AkramaNa ke liye zastroM se sajjita hokara Ane kI taiyArI kara rahA thA, usa samaya AcAryazrI kI antarAtmA ko vilakSaNa prakAza milaa| ThaMDa ke dina the, gaganamaNDala meM kucha bAdala dekha una gurudeva ne Adeza kara diyA ki saMgha ke tyAgI Aja koTharI ke bhItara hI dhyAna kreNge| 15 miniTa bAda hI upadrava Arambha huA, kintu upadravakArI viphala rhe| ve jina sAdhuoM para upasarga karanA cAhate the, ve to kamare ke andara the, isaliye unakI durbhAvanAe~ mana kI mana meM raha gii|" usa samaya pulisa kA adhikArI mahArAja ke pAsa Akara bolA-"isa chiddI ko kyA karanA cAhiye ?AjJA diijiye|" mahArAja ne kahA- "merI mAnoge kyA?" pulisa kaptAna ne kahA-"ApakI AjJA kA hama paripAlana kreNge|" mahArAja bole-"chiddI ko chor3a do|" isa prakAra prANa lene vAle para bhI prema kA bhAva dhAraNa karane vAle ve gurudeva sacamuca meM zAnti ke sAgara hI the| acintya Atmabala AcAryazrI meM eka dUsarI vizeSatA unhoMne batalAI, vaha thA unakA Atmabala / unakA Atma-vizvAsa acintya thaa| jinavANI para zraddhA rakhakara Atmabala ke Azraya se ve apanA mArga nirdhAraNa karate the| usa samaya unake viruddha yadi sArA saMsAra ho, to bhI unheM usakA bhaya nahIM thaa| ve apUrva AtmabalI satyaniSTha saMta the| vIrasAgara mahArAja ko bhI uSNatA ke kAraNa bahudhA cakkara A jAyA karate the| usa mUrchA kI sthiti meM bhI unakI aMgulI jApa karatI huI mAlUma par3atI thii| oSTha bhI paMcaparameSThI ke nAma kI ArAdhanA karate the| yathA guru, tathA shissy| hita zatru unake eka bhakta-viddhAn-tyAgI ke samakSa maiMne mahArAja se kahA-"Apake sira meM brAhmI taila sadRza koI auSadhi avazya lagAnI caahiye|"ve bole-"hameM apane zarIra kI avasthA mAlUma hai| ye auSadhi batAne vAle, hamAre hitaiSI banakara Ate haiM aura bAda meM bAteM sunAte haiN| maiM to inako apanA hita-zatru samajhatA huuN|" hitaiSI ke liye hita-zatru zabda kA prayoga sunakara mujhe bar3A Azcarya huA, isalie maiMne pUchA-"Apane yaha kaise kahA?" uttara-"ye batAte haiM hita aura karate haiM hamAre hita kA ghaat| pramAda ko bar3hAne vAle kAryoM kI ora mujhe le jAnA cAhate haiN| unase merA ghAta hotA hai| isalie maiMne socasamajhakara inheM zatru kahA hai| isake pazcAt ve kahane lage-"divAkarajI ! mere pAsa Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 zramaNoM ke saMsmaraNa ekAnta nahIM hai, maiM anekAnta dRSTi se socatA huuN|" picchI kI lAja rakho AcArya vIrasAgarajI ne picchI dhAraNa karane vAle ucca tyAgiyoM ko dRSTipatha meM rakhate hue kahA-"sAdhu ko apane pada kA hamezA dhyAna rakhanA caahiye|" picchI hAtha meM lekara unhoMne mujhase pUchA- "hamAre hAtha meM kyA hai ?"phira bole-"isa picchI ko hAtha meM lekara jisane karuNA nahIM kI, usane kyA kiyaa|" ve bole- "hamArA to yaha kahanA hai, picchI ko lajAo mt|" baniyA ve kahane lage-"apane hAni-lAbha kA vicAra karane vAlA baniyA sabase catura hotA hai| mumukSu ko apane Atma-hita ke bAre meM isI prakAra socanA caahiye|" unhoMne kahA - "baniyoM se syAnA ajaba divaanaa|' pazcAt bole-"baniyA prArambha se catura rahatA hai aura jATa pIche samajhadArI pAtA hai|" unake zabda the-"baniyo mUla meM syAnoM, jATa AkhIra meM sthaanoN|" ghara meM pratimA virAjamAna karo ___ maiMne kahA thA-"mahArAja hamAre pitAjI bahuta vRddha ho gaye haiM, zarIra zithila ho gayA hai, ghuTanoM meM darda rahane ke kAraNa jina mandira jA nahIM sakate, kyA unakI dharmasAdhanA ke hetu ghara meM jina bhagavAna kI mUrti lA sakate haiM ?" ___ uttara meM unhoMne kahA-"avazya mUrti virAjamAna kro| bAda meM unhoMne eka marAThI kI kahAvata sunAI-"jyAca gharI nAhIM jinA ce drshn| janAve zmazAna ghara tyAce (jinake ghara meM jina bhagavAn kI mUrti nahIM, vaha ghara to zmazAna tulya hai|)"is prakAra aneka jJAnI muniyoM ne kahA thaa| dharma se anabhijJa gRhastha isa Agamokta kArya kI nindA kara pApa kA baMdha karatA hai|" anAdi mUlamantra prazna-"kucha loga kahate haiM, yaha NamokAra maMtra to puSpadanta AcArya ne banAyA, kyA yaha ThIka hai ?" uttara-"yaha anAdi mUlamaMtra hai| sAdhuoM ke pratikramaNa Adi meM NamokAra maMtra kA nirantara upayoga hotA hai| sAmAyika prakIrNakakA maGgalAcaraNa yahaNamokAra maMtra hai| sAmAyika daMDaka ke prArambha meM bhI yaha maMtra hai| aura bhI kAraNoM se ise anAdi mUlamaMtra mAnanA caahiye|" samyaktva khela nahIM hai prazna-"mahArAja! Aja samyaktva kA bAjAra bar3A garama hai| usakA hara jagaha nAma Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 cAritra cakravartI sunAI par3atA hai, to kyA bAta hai?" unhoMne uttara meM sUtrarUpa ye zabda kahe-"samyaktvakhela nahIM hai, vaha bahuta bar3I cIja hai|" sAdhu bahiSkAra prazna-"Aja hara eka AdamI kahane lagatA hai, amuka sAdhu meM isa prakAra doSa hai, usako ThIka karanA samAja kA karttavya hai / isa viSaya meM ApakA kyA kahanA hai ?" uttara-"pahile eka bAra isa prakAra kA eka vikaTa prasaMga A cukA hai ki muni kA bahiSkAra kauna kara sakatA hai ? taba maiMne kahA thA ki muni ke bahiSkAra karane kA tumako yA mujhako adhikAra nahIM hai| rAjA ko yA AcArya zAMtisAgarajI ko (jo usa samaya jIvita the) isa viSaya meM adhikAra hai|" ve kahane lage-"Ajakala loga atireka meM laga gaye haiN| hara bAta meM atireka hone se hI gar3abar3I paidA ho gayI hai| koI kisI kI nahIM sunatA, saba apanI-apanI sunAnA cAhate haiN|" prazna-"aisI sthiti meM satpuruSa kA kyA kartavya hai ?" uttara-"aikAve janAce, karAve manAce (logoM kI suno ora antaHkaraNa ke anusAra kro)|" gAMdhIjI bhI to antarAtmA kI AvAja ko bahuta mahatva diyA karate the| yaha bAta bhI smaraNa poSaNa hai ki pApa karate-karate pApI kI antarAtmA kA eka prakAra se prANaharaNa ho jAtA hai| . vicitra prazna eka bAra eka sAmpradAyika geruA vastra dhAraNa kara AcArya mahArAja ke pAsa AyA aura usane AcArya mahArAja se eka vicitra prazna pUchA-"saba vastra tyAgakara Apa nagna kyoM bane haiM ?" isa prazna ko sunakara AcArya mahArAja pUrNa zAnta rhe| unhoMne kahA thA-"bhAI ! yaha to batAo, Apane geruA vastra kyoM dhAraNa kiyA ?" usa vidvAn ne kahA- "hamAre zAstra kI AjJA hai ki sAdhuko geruA vastra rakhanA caahie|" AcArya mahArAja ne kahA-"ApakA zAstra geruA vastra rakhane kI AjJA detA hai, kintu hamArA zAstra digambara mudrA dhAraNa karane kI bAta batAtA hai| ApakA zAstra Apake lie mAnya hai, hamArA zAstra hamAre lie mArgadarzaka hai|" mahArAja vIrasAgarajI ne batAyA thA ki isa uttara se ve vidvAn AvAk ho gaye the aura unake mana meM mahArAja ke prati Adara kA bhAva jagA thaa| Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 461 duSTa kA samAdhAna unhoMne batAyA-"eka bar3e jaina vidvAn munipada dhAraNa ke pratikUla dhAraNA vAle the| ve zAMtisAgara mahArAja ke pAsa aaye| usa samaya ve vidvAn apanI azraddhA vyakta karate hue munipada ke viruddha aneka bAteM kahane lge| zAntamUrti AcArya mahArAja ne kahA- paM. jI! Apa eka varSa ke lie muni kI caryA pAla lo| usako pAlana karane ke bAda anubhava ke AdhAra para Apa jo bhI bAta kaheMge, use hama pAlana karane ko taiyAra rheNge| unake isa uttara ko prApta kara ve paMDitajI natamastaka ho cupa ho gye|" mahAn tapasvI vIrasAgara mahArAja kahane lage-"AcArya mahArAja kI tapasyA kI bAta mata puucho| unhoMne kaThora se kaThora saMyama kI sAdhanA kI thii| unhoMne siMhaniSkrIr3ita nAma kA mahAn tapa kiyA thaa| saba rasoM kA tyAga kara rakhA thaa| unakA sArA jIvana ujjvala saMyama kI sAdhanA meM saMlagna rahatA thaa| caritramoha kA bhAra nyUna hone se unheM upavAsAdi meM Ananda AtA thaa|" alaukika prabhAva vIrasAgara mahArAja ne batAyA-"unakA prabhAva alaukika thaa| maiMne aura khuzAlacandrajI pahAr3e (candrasAgarajI) ne unake konnUra meM darzana kiye the| unheM dekhate hI hama donoM ke mana para kyA prabhAva par3A, hama nahIM kaha skte| unheM dekhakara hamArA mana yahI bolA ki aise guru ko chor3akara aba nahIM jAnA caahie| unake darzana se apane-Apa hamAre pariNAma saMyama kI ora vRddhiMgata hue| unhoMne hameM preraNA taka nahIM kI kintu unakA AdhyAtmika prabhAva antaHkaraNa ko prabala preraNA pradAna karatA thaa|" usa samaya vIrasAgarajI kA nAma bra. hIrAlAla thaa| __ mahArAja ke lokottara prabhAva kA ullekha karate hue vIrasAgarajI mahArAja ne batAyA"eka strI bar3e bhISaNa svabhAva aura uddaNDa prakRti kI thii| usane AcArya mahArAja ko dekhaa| usakA jIvana inakI tapaHpunIta mudrA se mahAn prabhAvita huA aura usake bhAvoM meM bar3I zAnti A gii| usane kSullikA ke vrata dhAraNa kara liye the|" dharma meM aruci kyoM? prazna-"mahArAja ! Ajakala anya logoM kI jainadharma meM ruci nahIM hai| jainI kyoM alpa saMkhyA vAle hai ? jainoM kI alpasaMkhyA kyoM hai ?" uttara-"jauharI kI dukAna meM bahuta thor3e grAhaka rahate haiM, phira bhI usakA arthalAbha vipula mAtrA meM hotA hai| sAgabhAjI becane vAle kI dukAna para bar3I bhIr3a lagI rahatI hai, phira bhI bahuta thor3I hI AmadanI hotI hai| isI prakAra vItarAga bhagavAn kA dharma hai| binA nirmala pariNAma hue use pAlana karane ko logoM kI tabiyata nahIM hotii|"anaadi saMskAravaza Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 cAritra cakravartI jIva asaMyama kI ora jAtA hai| jo upadeza usa ora le jAtA hai vaha mohI jIva ko acchA lagA karatA hai| puruSArthI tathA AtmabalI vyakti jitendriyatA ke upadeSTA dharma meM lagate haiN| aisI ucca AtmAeM thor3I saMkhyA meM hotI haiN| sArvadharma prazna-"jainadharma sArvadharma hai, to sabako pAlana karane kA adhikAra milanA caahie| yadi sabako jainI nahIM banAte ho, to jaina dharma sArvadharma nahIM bnegaa| aisI sthiti meM sArvadharma mAne jAne vAle jainadharma vAloM ke mandira meM zUdroM kA praveza kyoM rokate haiM ?" ___ uttara-"koI nahIM roktaa| jaina banane kI roka-Toka kahIM nahIM hai, itanA avazya dhyAna rakhanA cAhie ki mandira ajAyabaghara nahIM, vaha dharma kA Ayatana hai| jainadharma ko mAnane vAlA usameM jaaygaa| apanI yogyatA ke anusAra pratyeka ko AnA caahie|" dharma meM maryAdA prazna-"zUdra kI kitanI yogyatAe~ haiM ?" uttara-"zUdra kI bAta to dUsarI, vaha to manuSya hai| pazu paryAyavAlA meMDhaka taka jaina mAnA gayA hai, usako jaina banane se kisI ne rokA kyA ? vaha phUla mukha meM rakhakara bhagavAn ke darzana ko jA rahA thA, kiMtu aisA tuma nahIM kara skte| jainadharma kA kathana vyavasthita aura niyamAnusAra hai| pahile jaina bano aura dekho ki jaina kAnUna tumhAre viSaya meM kyA AjJA detA hai| AcArya zAMtisAgara mahArAja ne aneka zUdroM ko jainI banAyA thaa| ve jinamandira meM praveza na karake jinamandira ke darzana karake prsnnthe| ve mandira ke bhItara nahIM gaye the aura kahate the ki pUrva bhava meM mahAn pApa kara hamane yaha avasthA pAI hai| aba yadi jina bhagavAna kI AjJA ke viruddha AcaraNa kareMge, to Age hamArI kyA gati hogI? isalie apanI maryAdA ke bhItara pravRtti karanA caahie|" vidyA kI bikrI vIrasAgara mahArAja gRhastha jIvana meM avaitanika rUpa se dharmazikSaNa kA kArya karate the| unake pUrva vidyArthI cintAmaNi jaina jAlanA ne batAyA thA ki- "vIrasAgara mahArAja ne phulerA meM mujhase kahA thA, tuma pUjA, vidhAna Adi karate ho, tumheM usakA mUlya nahIM ThaharAnA caahiye| jo bheMTa zrAvaka deve, usameM hI Ananda mAnanA caahie| apanI anamola vidyA kI kImata nahIM karanA caahie| tumane jaise hI kahA ki itanA leMge, isakA artha hai ki tumane vidyA beca dii| aisA nahIM karanA caahie|" AcArya vIrasAgara mahArAja prAtaHsmaraNIya satpuruSa ho gye| Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ goDAsanayogamudrAmeM dhyAnamagna | AcArya zrI nemisAgarajI mahArAja | Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI nemisAgarajImahArAja AcArya mahArAja tapomUrti the| unake ziSya nemisAgara mahArAja bhI bahuta sarala tathA tapaHpunIta jIvana se samalaMkRta haiN| kahate haiM ki hajAroM logoM kI dRSTi ke samakSa hI apane adbhuta pradarzanoM dvArA jAdUgara bar3e-bar3e buddhimAnoM ko bhI cakita kara diyA karatA hai| AdhyAtmika jAdUgara ke rUpa meM AcArya mahArAja ne jinendra zAsana se pUrNa vimukha nemaNNA nAma ke kur3acI ke vyApArI ke jIvana ko badala diyaa| ve hI parama zraddhAlu, zreSTha tapasvI, advitIya gurubhakta 108 parama pUjya AcArya nemisAgara mahArAja ke rUpa meM mumukSuvarga kA kalyANa karate rhe| unheM AcArya mahArAja se munidIkSA lie lagabhaga 44 varSa ho ge| eka upavAsa, eka AhAra kA krama prArambha se calatA A rahA hai| isa prakAra nara janma kA samaya upavAsoM meM vyatIta haa| unhoMne tIsa caubIsI vrata ke 720 upavAsa kie| karmadahana ke 156 tathA cAritrazuddhi vrata ke 1234 upavAsa kie| dazalakSaNa meM pA~ca bAra dasa-dasa upavAsa kie| aSTAhnikA meM tIna bAra ATha-ATha upavAsa kie| isa prakAra 24 upavAsa kie| loNaMda meM mahArAja nemisAgarajI ne solahakaraNa ke solaha upavAsa kie the| isa prakAra unakI tapasyA adbhuta rahI hai| do, tIna, cAra upavAsa to jaba cAhe, taba karate the| __ ajJAnI viSayAsakta saMsArI khAne-pIne meM majA mAnatA hai| cAritra cUr3AmaNi nemisAgara mahArAja ko upavAsa meM AnaMda AtA hai| binA AtmAnaMda ke kauna apane 44 varSa ke sAdhujIvana ke bahubhAga ko upavAsoM meM vyatIta karatA? anya sAdhuoM meM bhI upavAsa kI pravRtti pAI jAtI hai, kintu una logoM meM bhI vizva kI dRSTi se socA jAya, to nemisAgara mahArAja ke sAmane khar3e hone vAlA eka bhI vyakti na milegaa| tapasyA ke kSetra meM digambara jaina sAdhuoM meM isa samaya ye hI ziromaNi haiN| bhautika vikAsa ke kAraNa ahaMkAra ke jvAlAmukhI para nagna-nartana karane vAle dezoM ke samakSa bhArata, nemisAgara mahArAja sadRza vibhUti ko hI upasthita kara sakatA hai aura pUcha sakatA hai ki tumhAre pAsa aisI jyotirmayI mUrti hai kyA? kauna uttara degA? jar3avAda ke rAkSasa ke pAdArcana karane vAle rASTra kyA uttara deMge? bhArata meM bhI anya loga apane hRdaya para hAtha rakhakara soceM ki unameM zAnta bhAva, AtmaciMtana, pavitra sAdhanApUrvaka hajAroM upavAsa karane vAlI nemisAgara mahArAja sadRza niSkalaMka cAritra vAlI koI anya vibhUti hai kyA? kauna uttara degA? koI ho, to uttara Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 cAritra cakravartI mile| nemisAgara mahArAja tapasyA ke kSetra meM sabako niruttara banAte hue anuttara haiN| mahApurANa meM likhA hai- 'tapaH sUte mahatphalam' yaha tapasyA mahAn phaloM ko utpanna karatI hai / isase mahAn nirjarA hotI hai, tathA zreSTha puNya baMdha hotA hai| Aja nemisAgara mahArAja kA nAma sArthaka lagatA hai| tapasyA ke kSetra meM bhagavAn neminAtha tIrthakara kA jIvana bhI lokottara hI nahIM, lokottama rahA hai| unakA nAma dhAraNa karanevAlI nirgrantha mudrAdhArI AtmA kA jIvana bhI AdhyAtmika suvAsa - sampanna hai| mahAtapasvI sAdhurAja zrI 108 nemisAgara mahArAja ke pAsa bambaI meM san 1958 tathA 1656 ke dazalakSaNa parva meM pahuMcakara aneka mahatvapUrNa bAteM jJAta kI / unase tattvAbhyAsI varga ko vizeSa lAbha hogA, kAraNa ki nemisAgara mahArAja uccakoTi kI sAdhanA meM saMlagna tapasvI haiN| 17 sitambara 1958 ko maiMne unake darzana kie the| AcArya zAMtisAgara mahArAja ke jIvana saMbaMdhI sAmagrI ko lakSya kara maiMne una gurudeva se carcA prArambha kii| paricaya 108 nemisAgara mahArAja mahAn tapasvI haiN| unhoMne kahA - " hamArA aura AcArya mahArAja kA 50 varSa paryanta sAtha rhaa| cAlIsa varSa ke munijIvana ke pUrva maiMne gRhasthAvasthA bhI unake satsaMga kA lAbha liyA thA / AcArya mahArAja konnUra meM virAjamAna the| ve mujhase kahate the- "tuma zAstra par3hA kro| maiM usakA bhAva logoM ko samajhAU~gA / " ve mujhe aura bahU ko zAstra par3hane ko kahate the| maiM pA~ca kakSA taka par3hA thaa| mujhe bhASaNa denA nahIM AtA thaa| zAstra barAbara par3ha letA thA, isase mahArAja mujhe zAstra bA~cane ko kahate the| mere tathA banDU ke zAstra bA~cane para jo mahArAja kA upadeza hotA thA, usase mana ko bahuta zAMti milatI thI / ajJAna kA bhAva dUra hotA thA / hRdaya ke kapATa khula jAte the / unakA satsaMga mere mana meM muni banane kA utsAha pradAna karatA thaa| merA pUrA jhukAva gRha tyAgakara kA ho gayA thA / " pitAjI se carcA " eka dina maiMne apane pitAjI se kur3acI meM kahA- "maiM cAturmAsa meM mahArAja ke pAsa jAnA cAhatA hU~ / " ve bole - "tU cAturmAsa meM unake samIpa jAtA hai, aba kyA vApisa AyegA ?" pitAjI mere jIvana ko dekha cuke the, isase unakA citta kahatA thA ki AcArya mahArAja kA mahAn vyaktitva mujhe saMnyAsI banAe binA nahIM rahegA / yathArtha meM huA bhI aisA | ' jIvanadhArA meM parivartana " cAra mAha ke satsaMga ne merI jIvanadhArA badala dii| maiMne mahArAja se kahA- "mahArAja ! Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 zramaNoM ke saMsmaraNa mere dIkSA lene ke bhAva haiN| apane kuTumba se paravAnagI lene kA vicAra nahIM hai| gharavAle kaise maMjUrI deMge? muphta meM naukara milatA hai, jo kuTumba kI sevA karatA rahatA hai, taba phira paravAnagI kauna degA?" mahArAja ne kahA- "aisA zAstra meM kahA hai ki AtmakalyANa ke hetu AjJA prApta karanA parama Avazyaka nahIM hai|" / "mere dIkSA lene ke bhAva aThAraha varSa kI avasthA meM hI utpanna ho cuke the| usake pUrva kI merI kathA bar3I vicitra thii|" pUrva jIvana meM musalima prabhAva _ nemisAgara mahArAja kA pUrva kA jIvana sacamuca meM Azcaryaprada thaa| unhoMne yaha bAta batAI thI-"maiM apane nivAsa sthAna kur3acI grAma meM musalamAnoM kA bar3A snehapAtra thaa| maiM musalima daragAha meM jAkara paira par3A karatA thaa| solaha varSa kI avasthA taka maiM vahA~ jAkara udabattI jalAtA thaa| zakkara car3hAtA thaa|" kur3acI meM yavanoM kI adhika saMkhyA hai| vahA~ jAkara vaha ghara bhI maiMne dekhA hai, jahA~ nemaNNA ke rUpa meM unakA nivAsa thaa| ___ "jaba mujhe apane dharma kI mahimA kA bodha huA, taba maiMne daragAha Adi kI tarapha jAnA banda kara diyaa| merA parivartana musalamAnoM ko sahana nahIM haa| ve loga mere viruddha ho gae aura mujhe mArane kA vicAra karane lge|" jahA~ maukA milatA hai, yavana-varga balaprayoga karatA AyA hai| ainApura meM sthAna-parivartana "aisI sthiti meM apanI dharma-bhAvanA ke rakSaNa nimitta maiM kur3acI se cAra mIla kI dUrI para sthita ainApura grAma meM calA gyaa| vahA~ ke pATIla kI dharma meM ruci thii| vaha hama para bahuta pyAra karatA thaa| isase maiMne ainApura meM rahanA ThIka smjhaa|" rAmU ke sAtha khetI ___ "apane jIvana nirvAha ke lie maiMne, rAmU ne (jo bAda meM kuMthusAgara mahArAja ke rUpa meM prasiddha hue) tathA eka aura vyakti ne milakara Theke para jamIna lii| AcArya mahArAja nasalApura meM the| maiM unake pAsa eka mAha rahA thaa| usake pazcAt mahArAja cAturmAsa hetu ainApura pdhaare| maiM hamezA mahArAja ke pAsa rahatA thaa| khetI kA kucha bhI dhyAna nahIM thaa| unake pAsa mana aisA laga gayA thA ki mujhe apane bhaviSya kA kucha bhI dhyAna nahIM thaa| merI sArI sthiti se mahArAja paricita the| eka dina ve bole-"tumane binA kAraNa khetI meM paisA DAla diyaa| aisA kyoM kiyA ?" maiM aura rAmU mahArAja ke pAsa adhika samaya dete the| hamArA bhAva dIkSA lene kA ho gayA Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 cAritra cakravartI thA, isase saMsAra meM phaMsAne vAle AraMbha kI ora hamArA citta nahIM lagatA thaa|" rAmU (kuMthusAgarajI) ke sAtha zarta "cAturmAsa ke pazcAt mahArAja ko hamane aura rAmU ne zeDavAla paryanta phuNcaayaa| usa samaya zeDavAla meM digambara jaina mahAsabhA kA utsava hone vAlA thaa| maiMne aura rAmU ne eka dUsare ke hAtha para hAtha mArakara yaha zarta kI thI ki chaha mAha ke bhItara avazya dIkSA leNge|" ___ maiMne nemisAgara mahArAja se pachA-"AcArya mahArAja kI aisI kauna-sI bAta thI, jisase ApakA mana, mamatA ke ekamAtra kendra gRha tathA parivAra ke parityAga ke lie taiyAra ho gayA? sAdhu kA jIvana puSpa-zayyA nahIM hai| yaha kaThina tapasyA paripUrNa hai|" AcArya mahArAja kI vANI nemisAgara mahArAja ne batAyA-"usa samaya AcArya mahArAja ne nirgrantha dIkSA nahIM lI thii| ve kSullaka the| maiM aura baMDU unake pAsa teradala meM rahe the| banDU zAstra par3hatA thaa| maiM sunatA thaa| bhagavatI ArAdhanA, tattvArthasAra Adi graMthoM kA svAdhyAya ho cukA thaa|" gajasnAna teradala se vihAra kara mahArAja kur3acI grAma meM aae| unakA AhAra hamAre ghara meM huaa| AhAra ke uparAnta ve bole-"tumhArI bhakti, pUjA, arcA Adi kArya gaja ke snAnatulya hai| dekho! pUjA Adi satkAryoM ke dvArA tumane nirmalatA prApta kii| yaha to snAna huaa| isake pazcAt tumane AraMbha ke kAryoM meM par3akara pApa kA saMcaya kiyaa| isake dvArA tumane apane Upara phira se miTTI DAla dii| aisA gRhastha kA jIvana hotA hai|" yathArtha meM gRhastha kI avasthA meM sAvadhAnI rakhate hue bhI pramAda hotA hai, isI kAraNa sarvaparigrahatyAgI digambara avasthAdhArI muni padavI prApta kie binA sacce sukha kA lAbha asaMbhava kahA gayA hai| sarvaprathama ailaka ziSya nemisAgara mahArAja ne batAyA-"AcArya mahArAja jaba gokAka pahuMce taba vahA~ maiMne aura pAyasAgara ne eka sAtha ailaka dIkSA mahArAja se lI thii| usa samaya AcArya mahArAja ne mere mastaka para pahale bIjAkSara likhe the| mere pazcAt pAyasAgara ke dIkSA ke saMskAra hue the|" samaDolI meM nirgrantha dIkSA "dIkSA ke dasa mAha bAda maiMne samaDolI meM nirgrantha dIkSA lI thii| vahA~ AcArya mahArAja ne pahale vIrasAgara ke mastaka para bIjAkSara likhe the, pazcAt mere mastaka para likhe Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 467 the| isa prakAra merI aura vIrasAgara kI samaDolI meM eka sAtha muni dIkSA huI thii| vahA~ candrasAgara ailaka bane the|" ghara kI bAteM __inake pitA kA nAma aNNA thaa| ghara meM nemisAgarajI ko nemaNNA kahate the| nemisAgara mahArAja ke eka bhAI kI paidA hote hI mRtyu huI thI va dUsare bhAI kI mRtyu sAta-ATha varSa kI avasthA meM huI thii| nemaNNA jyeSTha the| mAtA kI mRtyu ke samaya inakI avasthA lagabhaga bAraha varSa kI thii| mAtA kI dharma-ruci bahuta thii| mAtA sarala pariNAmI, paropakAra rata va sAdhu svabhAva vAlI thii| dInajanoM para mAtA kA bar3A prema thaa| inake pitA aNNAjI bahuta balavAna the| pA~ca-cha: guMDI pAnI se bharA haMDA pITha para rakhakara lAte the| nemisAgara mahArAja kI munipada dhAraNa kI ruci bAlyakAla se hI thii| unhoMne batAyA, "hamArI 15 varSa kI avasthA meM hI muni banane kI icchA thii| hama jyotiSI se pUchate the ki hamArI icchA pUrNa hogI yA nahIM ?" nemisAgara nAma kA hetu inakI mAtA kA nAma zivadevI hai aisA jAnakara maiMne kahA-"mahArAja bhagavAn neminAtha tIrthaGkara kI mAtA kA nAma zivadevI thaa| ApakI mAtA kA bhI yaha nAma thaa| yahI samatA mahatvapUrNa hai|" isa para nemisAgara mahArAja ne kahA-"merA nAma nemaNNA thaa| gokAka ke maMdira meM hamArI ailaka dIkSA kA saMskAra huA thaa| vahA~ mUlanAyaka neminAtha bhagavAn the| isa kAraNa AcArya mahArAja ne hamArA nAma nemisAgara rakhA thaa|" isa prakAra neminAtha bhagavAn ke sAnnidhya meM zivadevI ke putra nemaNNA ko ailaka dIkSA dete samaya nemisAgara nAma rakhanA AcArya mahArAja kI viziSTa dRSTi ko sUcita karatA hai| ailaka dIkSA kA rahasya nemisAgara mahArAja ne kahA- "maiMne AcArya mahArAja se munidIkSA mAMgI thI, kintu unhoMne kahA, thor3e dina ailaka bno| kucha samaya bAda munidIkSA deNge|"ve yaha bhI kahate the"hamArA kyA jAtA hai, dIkSA lenA hai, to le lo|"ailk dIkSA dene kA unakA abhiprAya thA ki munipada kA pUrva abhyAsa ho jaay| svayaM muni banane ke pUrva mahArAja kSullaka raha cuke the| __ sva. vardhamAnasAgara mahArAja ko muni banAne ke pUrva unhoMne ailaka dIkSA dI thii| usake pahale ve kSullaka raha cuke the| Ajakala koI-koI sAdhu pUrva jIvana kA nirIkSaNa kie binA sahasA munidIkSA de dete haiN| usakA pariNAma zithilAcAra kI vRddhi rUpa meM dekhane meM Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 cAritra cakravartI AtA hai| dIkSA AtmakalyANa kA sAdhana hai, ahaMkAra poSaNa kA aMga nahIM hai / vinoda dvArA zikSA "AcArya mahArAja madhura vinoda kI cAzanI meM kartavyapAlana kI auSadhi diyA karate the / nemisAgara mahArAja ne batAyA- eka dina sAmAyika karate samaya mujhe taMdrA A gaI, taba mahArAja ne sAmAyika ke uparAnta kahA - "nemisAgara ! tuma sAmAyika bahuta acchI karate ho / " isa prakAra AcArya mahArAja ziSyoM ke jIvana ko ujjvala banAte the / " nidrA kA kAraNa sAgara mahArAja ne eka anubhavapUrNa bAta kahI- "vicAra cAlU rahane para nidrA nahIM AtI / vicAra banda hote hI nidrA satAtI hai / " eka bAra kI sAmAyika kA hAla nemisAgara mahArAja ne isa prakAra batAyA- "hama mujaphpharanagara meM sAmAyika ko khar3e hue the / na jAne kyoM, hama tatkAla dhar3a se jamIna para gira par3e the / " ghuTanoM ke bala para Asana .. misAgara mahArAja ghuTanoM ke bala para khar3e hokara Asana lagAne meM prasiddha rahe haiN| maiMne pUchA - "isase kyA lAbha hotA hai ?" unhoMne batAyA- " isa Asana lie vizeSa ekAgratA lagatI hai| isase mana kA nirodha hotA hai| binA ekAgratA ke yaha Asana nahIM banatA hai / ise " goDAsana" kahate haiN| isase mana idhara-udhara nahIM jAtA hai aura kAyakleza- tapa bhI palatA hai / dasa-bAraha varSa paryanta maiM vaha Asana sadA karatA thA, aba vRddha zarIra ho jAne se use karane meM kaThinatA kA anubhava hotA hai|" "" maiMne pUchA- "mahArAja ! goDAsana karate samaya ghuTanoM ke nIce koI komala cIja Avazyaka hai yA nahIM ?" ve bole - " maiM kaThora caTTAna para bhI AsAna lagAkara jApa karatA thA / bhayaMkara se bhayaMkara garmI meM bhI goDAsana pASANa para lagAkara sAmAyika karatA thaa| mere sAthI aneka logoM ne isa Asana kA udyoga kiyA, kintu ve saphala nahIM hue| dhyAna ke lie sAmAnyataH padmAsana, palyaMkAsana aura kAyotsarga Asana yogya haiN| anya prakAra kA Asana kAyakleza rUpa hai| goDAsana karane kI prArambha kI avasthA meM ghuTanoM meM phaphole uTha Ae the| maiM unako dabAkara barAbara apanA Asana kA kArya jArI rakhatA thA / " agnikAya kA jIva unhoMne yaha bhI batAyA-"zikharajI se lauTatA huA saMgha vaizAkha mAsa meM ilAhAbAda AyA thaa| vahA~ maiM chata para khar3e hokara kAyotsarga karatA thA, usa samaya bambaI vAle saMghapati aae| unhoMne caTAI rakhI aura usa para khar3e hokara mere Upara chAtA lagA diyaa| Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 469 usa samaya kyA sAmAyika banatI ? maiMne ATha-dasa NamokAra kI mAlA phiraaii| isa taraha sAmAyika pUrI huii| usake pazcAt AcArya mahArAja ke pAsa yaha khabara pahuMcI, taba ve bola uThe-"nemisAgara to agnikAya kA jIva hai|" mujhe bhISaNa garmI meM bhI kaSTa nahIM hotaa| hamArA zarIra jAr3e ko DhIlA hai|" zAMti kA upAya maiMne kahA-"merA choTA-sA prazna hai, zAMti kA kyA upAya hai ?" unhoMne kahA- "saMkalpa-vikalpa tyAgane se zAMti milatI hai| isase karmoM kA kSaya hotA hai| pariNAmoM meM jitanI-jitanI vizuddhatA hogI, utanI-utanI zAMti kI upalabdhi hogii| malina pariNAmoM se zAMti dUra hotI hai aura azAMti kI jAgRti hotI hai| pariNAmoM kI nirmalatA ke lie satsaMgati caahiye| viSayabhoga kI sAmagrI kA tyAga bhI Avazyaka hai| saMgati ke yogya sajjana puruSoM kA samAgama durlabha rahatA hai| satsamAgama na mile, to acche-acche zAstroM kA svAdhyAya manana kreN| granthoM kA abhyAsa bhI satsamAgama hI to hai| pratyeka grantha ke bhItara mahAn jJAnI, saMyamI, satpuruSa baiThe haiN| isa dRSTi se jinavANI ke svAdhyAya kA bar3A mahatva hai|" tyAga meM Ananda "tyAga ke dvArA mana zAMta banatA hai| tyAga meM sukha hai| bhoga meM duHkha hai| yadi zakti alpa hai, to thor3A tyAga kro| indriyoM ne jIva ko dAsa banA rakhA hai| indriyoM ke dAsa na banakara indriyoM ko dAsa banAnA hitakArI hai| mana ke bhItara kI kharAbI dUra karanA caahie| antardRSTi hone kA prayatna karate jAnA caahie| parizramapUrvaka par3hane vAlA ajJAnI bhI vidvAn bana jAtA hai| AtmA kI ora ruci hone para tumhArA mana dUsarI ora nahIM jAvegA, kAraNa ki mana kI udhara kI pravRtti hotI hai, jahA~ usakI ruci pAI jAtI hai| bhogoM meM aruci tathA Atma tattva meM ruci hone para pariNAmoM meM zAMti utpanna hotI hai|" pardUSaNa parva meM vrata karake loga anubhava ke AdhAra para tyAga ko gaurava pradAna karate haiM va tyAga ke jIvana ko divya jIvana mAnate haiN| mArmika padya sAmAyika pATha kA yaha padya nemisAgara mahArAja ko priya rahA hai| eka dhArmika sajjana kahate the, kuMthusAgara mahArAja ko bhI yaha padya priya rahA hai| isa prakAra donoM purAne sAthI sAdhu isa padya dvArA Ananda lete the - bodhiH samAdhiH pariNAmazuddhi, svAtmopalabdhiH shivsaukhysiddhiH| cintAmaNiM ciMtitavastudAne, tvAM vaMdyamAnasya mamAstu devi // Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 cAritra cakravartI artha : he devi sarasvatI ! icchita padArtha ko pradAna karane meM cintAmaNi samAna tumhArI vaMdanA karane vAle mujhako bodhi, sAmAdhi, pariNAma zuddhi, Atma svarUpa kI prApti tathA mokSa- sukha kI upalabdhi ho / vAsanA chor3o ve kahane lage - " zvAsa kA rokanA samAdhi nahIM hai / mana kA bAla-bacce, dhana-dhAnya, makAna Adi kI ora nahIM jAnA tathA svonmukha bananA samAdhi hai| bAhya padArtha na hoM, kintu usa ora mana daur3A, to samajhanA cAhie ki bAhya padArtha pAsa meM hI hai / " unake ye udgAra anamola haiM- " vAsanA hai, to padArtha hai hI / " abhyAsa dvArA vAsanA para vijaya prApta hotI hai| caraNoM meM zubha cihna unhoMne batAyA- "AcArya mahArAja ke pairoM meM dhvajA kA cihna thA / unhoMne dharma kI dhvajA phaharAkara usa cihna kI sArthakatA dyotita kii| unake pA~va meM cakra bhI thaa| isase ve sadA bhramaNa kiyA karate the / " unake zarIra meM aneka zubha cihna sAmudrika zAstrAnusAra the| unake hAtha meM divyadarzana (Intution) kI rekhA dekhakara hastarekhAvizeSajJa AzcaryAnvita hote the| roga meM dRr3hatA eka dina nemisAgara mahArAja kI pITha meM bahuta darda ho gyaa| unhoMne davA nahIM lagAne | jaba maiMne Agraha kiyA, to kahane lage- "AdamI ko roga na hogA, to kyA patthara ko hogA / " mana caMgA to kaThautI meM gaMgA / hamAre zarIra meM aneka roga hote haiM, hama paravAha nahIM karate / roga Ao yA jAo / sAdhAraNa bImArI ko Darane lage, to kyA hogA ? roga bhojana nahIM milegA, to vaha nahIM ttikegaa| bhojana na milane para mehamAna kitane dina rahegA ? paisA pAsa meM rahatA hai, to bImArI meM DAkTara, vaidya, bambaI, kalakattA saba yAda Ate haiN| paisA nahIM hai, to kahA~ kA bambaI, kahA~ kA kalakattA aura kahA~ kA DAkTara ? zarIra ke eka aMgula kSetra meM 16 roga kahe gae haiN| taba phira kisa-kisa roga kI phikara karanA ? isase hama roga kI cintA nahIM karate / " videza jAne vAle chAtra ko upadeza nemisAgara mahArAja ke pAsa eka jaina taruNa AyA, jo amerikA prophesara hokara jA rahA thaa| mahArAja ne usase kahA thA- ' "tuma acche kula ke ho| apane kula kI lAja . rkhnaa| abhakSya bhakSaNa nahIM karanA / " kaba peMzana loge ? sattara varSa ke eka dhArmika seTha mahArAja ke pAsa Ae / nemisAgara mahArAja ne kahA Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 5.01 "seThajI ! aMgreja loga tIsa varSa kI naukarI ke bAda peMzana diyA karate the, aba tuma sattara varSa ke ho ge| ghara-gRhasthI kI jimmedArI se kaba peMzana loge ?" mahArAja kA prazna bar3A mArmika hai| Aja ke rAjanItijJa apanA eka paira yamamaMdira meM rakhate hue bhI rAjanIti ke prapaMca meM phaMse rahate haiN| gRhastha yaha bAta bhUla gayA hai ki gRhasthAzrama ke pazcAt vAnaprastha tathA saMnyAsa Azrama bhI hai| unakI vismRti kA hI pariNAma hai ki jIva zahada meM girI huI makkhI ke samAna chaTapaTA kara maraNa karatA hai aura asamAdhi pUrNa mRtyu ke kAraNa narabhava yU~ hI ga~vA detA hai| mahatvapUrNa vicAra eka dina misAgara mahArAja ne bar3e mahatva ke vicAra pragaTa kie the| unhoMne kahA thA"anubhava, zAstra (Agama) tathA vyavahAra, ina tInoM ko dhyAna meM rakhakara kArya karanA caahie|" unakI yaha zikSA bhI bahuta upayogI hai- "pUrva meM upArjita puNya karmodaya se sukhI, samRddha tathA vaibhavavAnoM ko dekhakara logoM ko nahIM jalanA caahie| usase guNa lenA cAhie ki isa pUrva meM puNya dvArA aisI sundara sAmagrI prApta kI hai| hameM bhI aisA puNya saMcaya karanA caahie| jalate rahane se yA nindA karane se hita nahIM hotaa| binA puNya ke koI dhanavAna tathA sukhI nahIM banatA / jo kahate haiM ki garIboM kA zoSaNa kara, unakA dhana lUTakara, dhanavAna samRddha bane haiM, ve yaha batAveM ki dhanavAna banane se unako kisane rokA hai ? puNyavAna vyakti dhana tathA vaibhava avasthA ko tyAgakara alpa prayatna se vibhUtivAna banate haiM / " vinaya dvArA vikAsa mahArAja kI yaha zikSA sarvasAdhAraNa ke lie upayogI hai- "bar3appana apane-Apa nahIM AtA / choTo kI sevA dvArA bar3appana milatA hai| vinayavAna sukhI rahatA hai| namra cIMTI tijor3I bhItara rakhe hue miSTa padArtha ko khAtI hai| hAthI ko bar3A hone para bhI gannA khAne ko nahIM milatA hai| yadi hAthI ganne ke kheta meM jAtA hai, to usakI pITha para laTTha prahAra hotA hai| vinayavAna, cIMTI ke samAna sadA namra, udyoga dvArA mokSa ko prApta karatA hai / " AcArya mahArAja eka udAharaNa dete the- "yadi eka U~ce khaMbhe ke zikhara para suI lagAkara usake Upara eka amarUda kA phala rakha diyA jAya, to bhI choTI-sI cIMTI usa khambhe kA cakkara lagAtI huI Upara pahu~catI hai, dhIre-dhIre vaha usa phala ko khAkara polA karatI hai, isase vaha phala jamIna para gira jAtA hai, isI prakAra udyogI vinayavAna mokSa prApta karatA hai| zUravAna sAhasI vyakti alpakAla meM mukta hotA hai| aMjanacora ne sAhasa karake apanA jIvana sudhArA aura vaha pavitra bana mokSa gayA / " Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 cAritra cakravartI tote kA Adarza pakSiyoM meM totA eka vilakSaNatA dhAraNa karatA hai, vaha ur3atA jAtA hai aura vRkSa ke phala, dhAnyAdi ko khAtA jAtA hai| anya pakSI kI taraha use baiThane ko sthAna nahIM lgtaa| tote kI taraha viSayoM meM anAsakta hokara, jIvana vyatIta karane vAlA zIghra hI nirvANa ko prApta karatA hai| pramAdI vyakti rAjA bharata kI anAsakti kA udAharaNa de viSayasevana meM pravRtti karatA hai| yaha bhrAnta kalpanA hai| upayogI zikSA burAI apane Apa AtI hai| use dUra karane meM udyoga lagatA hai| jaise dhana kamAne meM parizrama karanA par3atA hai, para dhana ke khone meM koI koziza nahIM karanI pdd'tii| durAcArI banane meM kucha bhI zrama nahIM lagatA hai, sadAcArI banane ke lie AtmA meM zakti caahie| bujadila, Darapoka vyakti hI indriyoM kI gulAmI karatA hai| bhASaNa kA abhyAsa nemisAgara mahArAja ne batAyA-"pahale mujhe bolanA nahIM AtA thaa| AcArya mahArAja ne mujhe aura pAyasAgara ko bhASaNa dene ko kahA thaa| pahale bolate nahIM banatA thA, isase maiM duHkhI hokara jaMgala meM calA jAtA thaa| vahA~ kyA prayojana siddha hotA ? isase maiMne dasabIsa pustakeM ikaTThI kii| unameM se upayogI bAtoM kA saMgraha eka kApI meM kiyaa| maiM uccAraNa karake usa pATha ko par3hA karatA thA, dhIre-dhIre bolate banane lgaa|" kSamA yAcanA nirmalatA kA hetu hai eka dina nemisAgara mahArAja bhakti-pATha par3ha rahe the, pazcAt pratikramaNa par3hate samaya apane doSoM kI kSamA mA~gane kA pATha par3hate the| maiMne kahA-"mahArAja ! Apa bar3e haiN| choTe-se kSamAyAcanA karane se AtmA meM kyA laghutA nahIM AtI?" unhoMne kahA-"kSamA mA~ganA, praNAma karanA nahIM hai| mana meM nirmalatA Ane para kSamA mA~gane ke bhAva hote haiN| tIrthakara bhagavAna ekendriyAdi jIvoM se kSamA mA~gate haiN| malina mana kSamA nahIM mAgaMtA, vaha krodha karatA hai| kSamA mAMgane para badalA lene ke dUSita bhAva dUra ho jAte haiN| badalA lene ke dUSita bhAvoM ke dvArA karmoM kA baMdha hotA hai| isase kSamA mA~ganA mumukSu mAnava kA bhUSaNa hai, kartavya bhI hai|" jIvita tapodharma uttama tapa kI pUjA ke pATha ko par3hate hue maiM argha car3hAne ko 108 zrI nemisAgara mahArAja ke pAsa gayA aura unako argha cddh'aayaa| mahArAja ne pUchA-"kyA pUjA samApta ho gaI ?" maiMne kahA-"mahArAja! dazalakSaNa pUjA kara rahA thaa| tapa rUpa sAtaveM dharma kI pUjA Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 503 karate samaya citta meM vicAra AyA ki jaba mahAtapasasvI guru ke rUpa meM Apa yahA~ virAjamAna haiM, taba jIvita tapodharma ko kyoM na argha car3hAU~ ? isase maiM Apake pAsa aayaa| AcArya zAMtisAgara mahArAja ke jIvana meM maiM paryUSaNa meM unake pAsa pahuMcA karatA thA, isakA kAraNa yaha thA ki unake bhItara jAjvalyamAna dazadharmoM kA pratyakSIkaraNa hone se sajIva dharmoM kI pUjA kA saubhAgya milatA thaa| Aja Apake pAsa bhI mujhe vahI lAbha mila rahA hai / " usake anaMtara mana meM eka vikalpa aayaa| maiMne socA, mahArAja se samAdhAna prApta kara lU~, anyathA pUjA karane meM vaha vicAra vismRta na ho jAya / maiMne kahA- "kyA Apa AcArya zAMtisAgara mahArAja ko Aja bhI praNAma karate haiM ? pahale to karate the, kyoMki ve mahAvratI sAdhurAja the, kiMtu aba to ve surarAja hue hoMge ?" saMyamI paryAya ko praNAma sAgara mahArAja ne kahA- "hama sadA AcArya mahArAja ko praNAma karate haiN| unake caraNayugala hamAre hRdaya meM virAjamAna haiN|" mahArAja nemisAgarajI ne yaha mArmika bAta kahI thI ki"hama zAMtisAgara mahArAja kI saMyamayukta paryAya ko dhyAna meM rakhakara praNAma karate haiN| unakI saMyamarahita deva padavI hamArI dRSTi meM nahIM rhtii| hama avratI deva paryAyavAlI AtmA ko kaise praNAma kareMge ? Agama kI jaisI AjJA hai, vaisA hama karate haiM / " deva paryAya ko namaskAra nahIM maine pUchA- "mahArAja ! yadi AcArya mahArAja kA jIva yahA~ sAkSAta devarUpa meM darzana de, to kyA unako bhI namaskAra na kareMge ?" nemisAgara mahArAja ne kahA- "hA~ ! hama unheM namaskAra nahIM kreNge| " isa para maine pUchA- "acchA yaha batAiye ki kyA vaha surarAja kI paryAyadhArI AcArya mahArAja kI AtmA Apako praNAma karegI yA nahIM ?" unhoMne kahA- " avazya ! Agama kI AjJA meM AcArya mahArAja kA sadA vizvAsa rahA hai, isa kAraNa ve Agama kI AjJAnusAra sakala saMyamI kI vaMdanA kareMge, anyathA unakI vizuddha zraddhA ko doSa lagegA / " musalamAna varga kA prema mahArAja ke sundara tarkazuddha samAdhAna se mana ko bar3I zAMti milii| pUjA ke pazcAt maiM mahArAja ke pAsa AyA tathA dekhA ki eka musalamAna taruNa unase prArthanA kara rahA thA-"mahArAja ! Apa kur3acI grAma ke haiN| vahA~ kI Ama janatA Apake darzana karanA cAhatI hai / " mahArAja ne kahA- "tuma loga musalamAna ho aura hama haiM digambara sAdhu / hamAre darzana se tumhAre yahA~ ke musalamAnoM kA mana duHkhI hogaa| unako kSobha prApta hogaa|" vaha musalamAna bhakta bolA- " Apa hamAre bhI sAdhu haiN| Apake darzana se hama sabako Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 cAritra cakravartI bahuta khuzI hogii| Apake khilApha koI najara nahIM uThA skegaa| mApha kIjie ! jo ApakI tarapha burI nigAha karegA, usakI khairiyata na smjhie|" mahArAja ne batAyA ki isa prakAra ke aneka loga unake pAsa Ate rahate haiN| apane ratna kA mUlya dUsarA karatA hai| durbhAgya kI bAta hai ki hama samIpa meM ratnarAzi hote hue bhI daridrI kI taraha duHkha prApta kara rahe haiN| yavana to jaina sAdhu kI bhakti karatA hai aura duSTa paMDita tathA avivekI jaina dhanika sAdhu-nindA karate nahIM thkte| nAtepute kI ghaTanA unhoMne kahA-"AcArya zAMtisAgara mahArAja ne mujhe AjJA dI ki maiM bhI eka mAha anyatra vihAra kruuN| maiM bArAmatI se dahIgAMva kI tarapha gayA thaa| nAtepute ke samIpa pahu~cane para kucha virodhI vyaktiyoM ne kAle jhaNDe dikhaaye| loka-vyavahAra meM pravINa na hone ke kAraNa maiM yaha nahIM jAna sakA ki kAle jhaNDoM kA kyA matalaba hai ? jaina maNDalI kI tarapha se bAje baja rahe the| maiMne kahA, bAje banda kro| bAjoM se kyA prayojana hai ? maiM virodha-pradarzaka jhaNDe vAloM ke samudAya meM calA gyaa| vahA~ se maiM jainamandira meM pahu~ca gyaa| kalekTara ne Akara hameM batAyA ki gA~va meM gar3abar3I hone kI saMbhAvanA hone se usakA Agamana huA hai| hamane kalekTara ko gRhastha dharma kI Arambhika avasthA se lekara muniyoM ke 28 mUlaguNoM Adi kA svarUpa batAyA aura kahA ki hameM apane zAstra kI AjJAnusAra AhAra lene nagara meM jAnA par3atA hai| zauca ke lie bhI hameM nagara ke madhya hokara bAhara jAnA par3atA hai|" __ "hamArI bAtoM ko sunakara kalekTara ne hamAre vihAra kA samaya niyata kara diyaa| hamane kalekTara se kahA ki Apa subaha 8 baje se 11.30 baje taka aura zAma ko 3 baje se 5 baje taka hamAre vihAra kA kAla niyata karate haiM, kintu yadi zauca kI bAdhA asamaya meM A jAya, to Apa batAveM kyA kiyA jAyegA? ve niruttara ho gye| hama zAsakIya Adeza kI upekSA karate hue gA~va meM se gye| vApasI meM hamane dekhA ki eka pulisa kI moTara khar3I hai| phaujadAra ke sAtha pA~ca sipAhI hathakar3I lekara hamAre Ane ke mArga para khar3e haiN| hama bhUmi para dRSTi rakhate hue gAr3I ke pAsa Aye aura Age cale gye| hameM kisI ne nahIM rokaa| isa ghaTanA ke pazcAt AcArya mahArAja ne mujhe apane pAsa bulA liyA thaa|" dehalI cAturmAsa kI vizeSa ghaTanA nemisAgara mahArAja ne dehalI cAturmAsa kI eka bAta para isa prakAra prakAza DAlA thA"dehalI meM saMgha kA cAturmAsa ho rahA thaa| usa samaya nagara ke pramukha jaina vakIla ne saMgha ke nagara meM ghUmane kI sarakArI AjJA prApta kI thii| usameM naI dillI, lAlakilA, jAmA Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 505 masajida, vAyasarAya bhavana Adi kucha sthAnoM para jAne kI roka thI |jb AcArya mahArAja ko yaha hAla vidita huA, taba unakI AjJAnusAra maiM, candrasAgara, vIrasAgara una sthAnoM para gae the, jahA~ gamana ke lie roka lagA dI gaI thii| AcArya mahArAja ne kaha diyA thA ki jahA~ bhI vihAra meM roka Ave, tuma vahIM baiTha jaanaa| hama sarva sthAnoM para ge| koI roka-Toka nahIM huii| una sthAnoM para pahu~cane ke uparAnta phoTo utArI gaI thI, jisase yaha pramANita hotA thA ki una sthAnoM para digambara muni kA vihAra ho cukA hai|" nemisAgara mahArAja ne bambaI meM una sthAnoM para bhI vihAra kiyA hai, jahA~ muniyoM ke vihAra ko loga asambhava mAnate the| hAIkorTa, samudra ke kinAre jahA~ jahAjoM se mAla AtA-jAtA hai| aise pramukha kendroM para bhI nemisAgara mahArAja gaye, isake sundara citra bhI khiMce haiN| inake dvArA digambara jaina munirAja ke sarvatra vihAra kA adhikAra spaSTa sUcita hotA hai| sAdhuoM kI nirbhIkatA para bhI prakAza par3atA hai| kalyANasAdhaka tyAga mahArAja ne upadeza ke aMta meM ye mArmika zabda kahe the,-"jisakA pApa hai, use hI vaha khAtA hai| zrAvaka dharma kA pAlana kro| tyAga binA kalyANa nhiiN| bhAvanA karo ki kaba saMsAra se hama chUTeM?" yaha kitanI apUrva bAta hai-"bhAvanA karo ki hama saMsAra se kaba chUTeM ?"hama saMsAra meM phaMsane kA sadA udyoga karate haiN| yathArtha meM zAzvatika zAnti kA bIjAropaNa taba hotA hai, jaba antaHkaraNa meM yaha bhAvanA utpanna hotI hai ki aba hama saMsAra ke jAla se nikalakara sva adhIna bneN| isa svAdhInatA kA mArga vItarAga zAsana kI zaraNa grahaNa karanA hai, ataH "he prabho! pratyeka AtmA meM aisA sAmarthya utpanna ho jAya ki vaha duHkhamaya saMsAra se chUTakara, AnandadhAma nirvANa kA adhipati bana jaay|" nemisAgara mahArAja kA jIvana na sirpha tyAgamaya, tapomaya, saurabhamaya banA, balki pratikSaNa vaha zuddha, parizuddha hotA jA rahA hai, isake kAraNa AcArya zAMtisAgara mahArAja the| unake ujjvala jIvana ne kitane bhavyoM kA upakAra nahIM kiyA hai ? ziSya maMDalI ke suvikasita, samunnata tathA samujjvala jIvana meM AcArya mahArAja kA pavitra prabhAva suspaSTa rUpa se dRSTigocara hotA hai| bhAvanA ke sAtha yathAzakti pravRtti bhI hitakArI hai| makkAra loga korI bhAvanA kA pradarzana kara sva tathA para ko Thagate haiN| nemisAgara mahArAja ke vicAra san 1958 ke vratoM meM 108 nemisAgara mahArAja ke lagabhaga dasa hajAra upavAsa pUrNa : hue the aura caudaha sau bAvana gaNadhara sambandhI upavAsa karane kI navIna pratijJA unhoMne lI, Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI usa samaya maiMne unase lokahita ko lakSyakara pUchA- "mahArAja! lagabhaga dasa hajAra upavAsa karane rUpa anupama tathA lokottara tapaHsAdhanA karane se Apake vizuddha hRdaya meM bhArata deza kA bhaviSya kaisA najara AtA hai ? deza ativRSTi, anAvRSTi, duSkAla, annAbhAva Adi ke kaSToM kA anubhava kara rahA hai| ApakA hRdaya isa vipatti-mAlikA se mukti pAne kA kyA upAya batAtA hai ?" vipatti se chUTane kA upAya ___ mahArAja nemisAgarajI ne kahA-"jaba bhArata parAdhIna thA, usa samaya kI apekSA svatantra bhArata meM jIvavadha, mAMsAhAra Adi tAmasika kArya bar3e vega se bar3ha rahe haiN| inakA hI duSpariNAma aneka kaSToM kA AvirbhAva tathA unakI vRddhi hai|" AcAryazrI kA kathana AcArya mahArAja sadA kahA karate the-"mAMsAhAra, jIvahiMsA, atilobha, vyabhicAravRddhi, vilAsitA ke sAdhanoM kI pracuratA ke dvArA kabhI bhI Ananda nahIM mila sakatA hai| bhAratIya zAsana yadi prajA ko sukhI dekhanA cAhatA hai, to usakA pApa-kAryoM se vimukha honA jarUrI hai| hiraNa, bandara, machalI Adi jIvoM kI hatyA ke kAryoM meM rAjasattA dvArA udyoga kiyA jAnA saba saMkaToM kA bIja hai|" __ "vyaktigata pApAcAroM ko pUrNarUpa se rokanA sahaja nahIM hai, kintu zAsana-sattA sahaja hI apane pApa-vyavasAyoM ko rokakara ahiMsAmUlaka pravRttiyoM ko prazraya pradAna kara sakatI hai, yadi bhArata ke karNadhAroM ne apanA DhaGga-raGga na badalA, to deza uttarottara adhika saMkaTagrasta hogaa|" ye bahumUlya anubhava 77 varSa kI avasthA vAle munirAja ne hameM sunAye the| unake kathana kA aucitya sUryaprakAza ke samAna spaSTa hai| deza meM jo sAtvika pravRttivAle jIva jIvita haiM, unakA saMgaThita hokara tAmasika viSamayI pravRttiyoM ko dUra karane kA udyoga vAMchanIya hai| puNya pravRttiyoM ke AdhAra para hI Ananda kA bhavana khar3A kiyA jA sakatA hai| ******** upayogI zikSA burAI apane Apa AtI hai| use dUra karane meM udyoga lagatA hai| jaise dhana kamAne meM parizrama karanA par3atA hai, paradhana kekhone meM koI koziza nahIM karanI pdd'tii| durAcArI banane meM kucha bhI zrama nahIM lagatA, sadAcArI banane ke lieAtmA meM zakti caahie|bujdil, Darapoka vyakti hI indriyoM kI gulAmI karate haiN| -pRSTha-502, AcArya nemisAgarajI uvAca Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI pAyasAgarajImahArAja kolhApura se hama 108 AcArya pAyasAgara mahArAja kA darzana karane stavanidhi ge| pAyasAgara mahArAja se hamane AcArya mahArAja ke viSaya meM kucha bAteM batAne kI prArthanA kii| AcArya mahArAja kI vizeSatA zrI pAyasAgara mahArAja ne kahA-"AcArya mahArAja kI mujha para anaMta kRpA rhii| unake Atma-prema ne hamArA uddhAra kara diyaa| mahArAja kI vizeSatA thI ki ve dUsare jJAnI tathA tapasvI ke yogya sammAna kA dhyAna rakhate the| eka bAra meM mahArAja ke darzanArtha dahIgAMva ke nikaTa phuNcaa| maiMne bhakti tathA vinayapUrvaka unako praNAma kiyaa| mahArAja ne prativaMdanA kii|" maiMne kahA-"mahArAja maiM prativaMdanA ke yogya nahIM huuN|" mahArAja bole-"pAyasAgara cupa rho| tumheM ayogya kauna kahatA hai ? maiM tumhAre hRdaya ko jAnatA huuN|" mahArAja ke apAra prema ke kAraNa merA hRdaya zalyarahita ho gyaa| mere guru kA mujha para apAra vizvAsa thaa| asalI prAyazcitta maiMne kahA-"bahuta varSoM se gurudeva ApakA darzana nahIM milA / maiM Apake caraNoM meM Atmazuddhi ke lie AyA huuN| maiM apane ko doSI mAnatA huuN| maiM ajJAnI huuN| gurudeva, Apase prAyazcitta kI prArthanA karatA huuN|" mahArAja ne kahA- "pAyasAgara! cupa rho| hameM saba mAlUma hai| tumako prAyazcitta dene kI jarUrata nahIM hai| Aja kA samAja viparIta hai| tU ajJAnI nahIM hai| tujhe ayogya kauna kahatA hai| maiM tere ko koI prAyazcitta nahIM detA huuN| prAyazcitta ko nahIM bhUlanA, yahI prAyazcitta hai|" AcAryazrI kI cetAvanI jaba AcArya mahArAja se aMtima vidAI hone lagI, taba mahArAja ne kahA-"pAyasAgara! bahuta hozayArI se clnaa| sva-svarUpa meM jAgRta rhnaa|" . unhoMne yaha bhI kahA thA-"duniyA kucha bhI kahatI rahe, tU to yoga-nidrA meM lIna rhnaa|" jIvana-sudhAra kA apUrva udAharaNa pAyasAgarajI ke eka nikaTa snehI sajjana ne batAyA ki pahale ye hI mahAzaya jinadharma Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 cAritra cakravartI kI nindA kiyA karate the| kahA karate the- "muni pazutulya nagna vicarate haiN| patthara kI mUrti para dUdha DAlanA mahAmUrkhatA hai| jaina loga mahAajJAnI haiN|" inakA bhAva mithyA-tApasI banane kA thA, kintu gaukAka meM AcArya mahArAja ke darzanamAtra ne isa jIva ke jIvana meM camatkArika parivartana karA diyaa| jIvana ke parivartana kA pAyasAgara mahArAja sadRza udAharaNa milanA bhI durlabha hai| adbhuta abhinetA pahale pAyasAgarajI ke kannar3IbhASAkerasapUrNa gItoM kA artha na samajhate hue bhI kolhApura nareza zAhU mahArAja rAta-rAta bhara jAgakara inake gAyana kI svaralaharI se masta huA karate the / unakA saMgIta adbhuta rasapUrNa rahatA thaa| yathArtha meM ve usa samaya moha kI mahimA kA prasAra kara rahe the| ve hI sAdhu banakara jinadharma kI mahimA ke apUrva pracAraka bana ge| andhakAramaya jIvana AdhyAtmika jyoti se jagamagA utthaa| pAyasAgarajI ko digambara munirUpa meM dekhakara purAnI avasthA se tulanA karane vAlA Azcarya ke sindhu meM DUbe binA nahIM rahatA thaa| pahalI avasthA meM yahI vyakti ovarakoTa-peMTa pahane, Topa, TAI se alaMkRta, sigareTa mu~ha meM dabAe hue, aMgrejI prabhAvApannathe aura Aja digambara sAdhurAja ke rUpa meM dharma kI dezanA dete haiN| itanA avazya hai ki pahale bhI inakI ruci adhyAtma zAstra kI ora hI thii| mahAn kalAkAra pAyasAgara mahArAja mahAn kalAkAra the| ve muni bana gae the, phira bhI unameM pUrva kI abhivyakti kI kalA mokSamArga ke abhinetA ke rUpa meM dRSTigocara hotI thI / bhASaNa dete samaya pAyasAgara mahArAja apanI vANI, hasta, mukhAdi kI ceSTAoM dvArA jaba padArtha kA nirUpaNa karate the, usa samaya zrotAgaNa atyanta zAMtabhAvapUrvaka upadezAmRta ko pIte jAte the| ve mantramugdha sarIkhe ho jAte the| kahAvata hai-"mUla svabhAva jAI nA"- mUla svabhAva nahIM jaataa| isa niyamAnusAra pAyasAgarajI meM kucha vilakSaNatA thii| aba unakI samasta pravRttiyA~ vItarAga rasa ko uddIpanatA pradAna karatI thiiN| tattva pratipAdana ke anurUpa unakI ceSTA bhI huA karatI thii| apUrva abhinaya muni AdisAgara mahArAja ne batAyA thA ki "pAyasAgarajI kI gRhasthAvasthA adbhuta thii| unakA abhinaya apUrva hotA thaa| yadi kabhI ve raGgamaJca para Akara idhara se udhara eka bAra bhI jAte the, to prekSakavarga ha~sate-ha~sate thaka jAtA thaa|" patroM ke mahatvapUrNa aMza unake patra anubhavapUrNa rahate the| unake patroM meM se kucha ke aMza yahA~ kahate haiM : Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 506 1. suvidvAnoM kI kalaha meM duHkha kI vRddhi hai va kuvidvAnoM ke saMgaThana dvArA pApakalahAdi kI vRddhi hokara rASTra kA akalyANa hotA hai| 2. varSAkAla meM puSpoM para vipula jala DAlane kI apekSA, grISmakAla meM alpajala kA siMcana karanA vizeSa mahatvapUrNa hai| 3. Aja ke nikRSTa kAla meM saddharma kA pAlana karanA bar3I bAta hai| 4. samRddhi meM dAna dene kA utanA mahatva nahIM hai, jitanA dAridrya meM thor3A bhI dAna denA gauravapUrNa hai| 5. Aja bhagavAn jinendra ke pavitra dharma ko bar3oM-bar3oM ne chor3a diyA hai| jaina thor3e haiN| samyaktvI aura thor3e haiM, isase hama saMghaTana kI apekSA daridrI ho gae haiN| aisI sthiti meM dharmavRkSa ke lie vAtsalya pUrvaka eka loTA jala DAlane sadRza thor3I sI sahAyatA mahatvapUrNa hai| AcArya pada tyAga _jaba 108 pUjya pAyasAgara mahArAja azakta ho gae, taba unhoMne apanA AcArya pada 108 muni anaMtakIrti mahArAja ko pradAna kiyA thaa| AnaMdAzruoM kA pravAha kaI bAra ye Atmarasa meM magna ho bhASaNa dete jAte the| netroM se AnaMda kI azrudhArA bahatI jAtI thii| zrotA loga bhI AnaMdarasa meM DUba jAte the| unake bhI netroM se vaha AnaMdapUrNa azrudhArA nikala par3atI thii| aise alaukika vaktA kA jIvana meM kahIM bhI darzana nahIM huaa| AtmanindA pUrva meM sevana kie gae durvyasanoM ke phalasvarUpa unakA zarIra rogoM kA kendra bana gayA thaa| usa sambandha meM ve kahA karate the-"maiMne jo karma kie haiM, unakA phala mujhe hI bhoganA pdd'egaa| usakI koI auSadhi nahIM hai|" pApa kSaya ke upAya pApakSaya ke upAya haiM AtmasvarUpa kA ciMtavana karanA, jyotirmaya jinendra kI bhakti karanA tathA apane svarUpa ko dhyAna meM rkhnaa| "sUryodaya dvArA jisa prakAra aMdhakAra dUra hotA hai, usI prakAra jinendra smaraNa tathA Atmadeva ke prakAza dvArA moha tathA vipatti kA aMdhakAra naSTa hotA hai| jAgRta rahakara sadA AtmakalyANArtha udyoga karate rahanA caahie|" mRtyu kI pUrva sUcanA pAyasAgara mahArAja kahate the-"merA samaya aba ati samIpa hai| maiM kaba calA jAU~gA, yaha tuma logoM ko patA bhI nahIM clegaa|"huaa bhI aisA hii| prabhAtakAla meM ve adhyAtmapremI Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 cAritra cakravartI sAdhurAja dhyAna karane baitthe| dhyAna meM ve nimagna the| karIba 7.30 baje logoM ne dekhA, to jJAta huA ki mahAn jJAnI, AdhyAtmika yogIzvara pAyasAgara mahArAja isa kSetra se cale ge| pakSI piMjar3A chor3akara ur3a gyaa| vAstava meM unhoMne lohatulya jIvana ko svarNarUpatA pradAna kara divya pada prApta kiyaa| AcAryazrI ke viSaya meM udgAra ___ AcArya mahArAja meM unakI apAra bhakti thii| ve kahate the-"mere guru cale gye| mere prakAzadAtA cale gye| merI AtmA kI sudha lene vAle ge| mere doSoM kA zodhana karake upagUhanapUrvaka vizuddha banAne vAlI vaMdanIya vibhUti calI gii| mere dharma pitA ge| mujhe bhI unake mArga para jAnA hai|"unkii samAdhi kI smRti meM unhoMne gehU~ kA tyAga usI dina se kara diyA thaa| usake pazcAt unhoMne jaGgala meM hI nivAsa prArambha kara diyA thaa| ve nagara meM pA~ca dina se adhika nahIM rahate the| unakI dRSTi meM bahuta vizuddhatA utpanna ho gayI thii| Atma-prabhAvanA ve kahate the-"aba taka merI bAharI prabhAvanA khUba ho cukii| maiM ise dekha cukaa| isameM koI Ananda nahIM hai| mujhe apanI AtmA kI saccI prabhAvanA karanI hai| AtmA kI prabhAvanA ratnatraya kI jyoti ke dvArA hotI hai| isa kAraNa maiM isa pahAr3I para AyA huuN| maiM aba ekAnta cAhatA hU~ !" Atma-parivAra apane Atma-parivAra ke sAtha maiM aba ekAnta meM rahanA cAhatA huuN| zIla, saMyama, dayA, darzana, jJAna, cAritra, vIryAdi merI Atma-parivAra kI vibhUtiyA~ haiN| maiM unake sAtha khela khelanA cAhatA huuN| isase maiM asalI Ananda kA amRtapAna kruuNgaa| maiM karmo kA bandhana nahIM karanA caahtaa| guNoM kI dIvAlI ___ "maiM AtmaguNoM kI dIvAlI manAnA cAhatA hU~ tathA karmoM kI holI karanA cAhatA huuN| karmoM ke dhvaMsa karane kA merA aTala aura acala nizcaya hai|" AlaMda meM inakA cAturmAsa nagara ke bhItara na hokara bAhara huA thaa| pahale unake AhAra ke uparAnta bhakta zrAvakagaNa bAje-gAje Adi ke dvArA apanI prasannatA vyakta karate hue prabhAvanA karate the| aba pAyasAgara mahArAja ne ye saba bAteM banda karavA dii| AcArya mahArAja kI samAdhi ke pazcAt unakI jIvanadRSTi meM vilakSaNa parivartana ho gayA thaa| aisA dikhatA thA ki aba pAyasAgara mahArAja Atmazuddhi ke patha para vega se bar3hate jA gde the| unakA mana vItagagatA ke gma meM nirantara nimagna rahatA thaa| Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 511 samAdhi kI taiyArI kI dRSTi se unhoMne jvArI kI aMbila lenA zurU kara diyA thaa| dUdha, dahI, zakkara Adi sabhI rasoM kA parityAga kara diyA thaa| zarIra ke rogI rahane se ghI mAtra nahIM chor3A thaa| yaha krama pandraha mAha paryanta calatA rhaa| ve kahate the-"aba mujhe apane jIvana ke eka-eka kSaNa kA upayoga samAdhi ke lie upayogI sAmagrI ke saMcaya meM lagAnA hai|" adbhuta samAdhAna ___ unase tattvacarcA meM bahuta Ananda milatA thaa| sadA jainadharma ke anupama rahasyoM kI carcA calA karatI thii| eka dina kisI ne pUchA- "mahArAja! koI vyakti nirgrantha mudrA ko dhAraNa karake usake gaurava ko bhUlakara yadi akArya karatA hai, to usako AhAra denA cAhie yA nahIM ?" unhoMne kahA-"Agama kA vAkya hai, ki bhuktimAtra-pradAne tu kA parIkSA tapasvinAm-are ! do grAsa bhojana dete samaya sAdhu kI kyA parIkSA karanA ? usako AhAra denA caahie| becArA karmodayavaza pramattabanakara viparIta pravRtti kara rahA hai| usakA na tiraskAra aura na puraskAra hI kreN| bhaktipUrvaka aise vyakti kI sevA nahIM karanA caahie|" apanI samAdhi ke viSaya meM apane samAdhi ke bAre meM ve bahudhA kahate the, "merI paraloka-yAtrA samAdhipUrvaka, isa prakAra kI hogI ki kisI ko bhI patA nahIM cala paayegaa| maiM apane viSaya meM pUrNa sAvadhAna huuN|" unakI vANI akSarazaH satya huii| Azvina vadI amAvasyA, san 1958 meM ve svargavAsI ho ge| ve AtmajAgaraNa tathA upayoga zuddhi ke lie AtmA ko prabodha pradAna karane vAle the| ve maMtroM tathA Agama ke vAkyoM kA sadA uccAraNa kiyA karate the| apanI akhaNDa zAMti tathA Ananda kI dhArA ko AghAta na pahu~ce, isalie ve samIpavartI ziSya maNDalI ko bhI apane pAsa Ane kA niSedha karate the| AtmayogI kI apUrva caryA unakI Atma-nimagnatA, Atma-vicAra tathA tattva-ciMtana Adi adbhuta the|clteclte ve ekadama ruka jAte the, paira nahIM bar3hate the| ve dhyAna meM khar3e rahate the| kabhI-kabhI aisA hotA thA ki ve zauca ke lie ravAnA hue, kintu mArga meM rukakara khar3e ho jaate| loga dekhate the ki mahArAja to AtmadhyAna meM nimagna haiN| kisI nirdhana ko yadi ciMtAmaNi ratna mila jAya, to vaha usa ratna ko bar3e prema, Adara tathA mamatA se bAra-bAra dekhakara harSa prApta karatA hai| isI prakAra AtmayogI pAyasAgara mahArAja vizva meM anupama Atmanidhi ko prApta kara jahA~ cAhe vahA~, jaba cAhe taba, usakA darzana karate the, AnaMda prApta karate Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 cAritra cakravartI the / samAdhi dvArA brahmadarzana karane vAle yogiyoM ke samAna pAyasAgara mahArAja kI avasthA ho rahI thI / viSayoM kI nissAratA kA unhoMne svayaM AvazyakatA se adhika anubhava kara liyA thA, isase unakA hRdaya viSayasukhoM se pUrNa virakta ho cukA thA / vaha usa ora na jAkara sadA apanI ora hI unmukha rahatA thA / unakI avasthA dekhakara ratnAkara kaviracita bharateza vaibhava meM varNita cakravartI bharata mahArAja kA citraNa sahaja hI netroM ke samakSa A jAtA thaa| bhogI ke samakSa sadA viSayoM kA nRtya hotA rahatA hai| AtmayogI kI avasthA nirAlI hotI hai / vaha sadA Atmanidhi ke saundarya ko dekhakara harSa prApta karatA hai / nirantara Atmacintana AtmadhyAna meM ve itane nimagna rahate the ki unako samaya kA bhAna nahIM rahatA thA / kabhI-kabhI caryA kA samaya ho jAne para bhI ve dhyAna meM masta baiThe rahate the| usa samaya kuTI kI khir3akI se kahanA par3atA thA ki ApakI caryA kA samaya ho gyaa| isa avasthA vAle pAyasAgara mahArAja ke citra se kyA pUrva ke vyasanI nATakI rAmacandra gogAkakara ke jIvana kI tulanA ho sakatI hai ? jisa prakAra rAhu aura candra meM tulanA asambhava hai, isI prakAra unake pUrva jIvana tathA vartamAna meM racamAtra bhI sAmya nahIM thaa| tapa, svAdhyAya tathA dhyAna dvArA unakA jIvana suvarNa ke samAna mohaka bana gayA thA / vilakSaNa yogI unakI vilakSaNa avasthA kA varNana sunakara logoM kI samajha meM nahIM AyegA, kintu hamane to pratyakSa dekhA hai ki AhAra karate-karate kabhI-kabhI ve cupa khar3e ho jAte the / ve bhUla jAte the ki unako AhAra karanA hai| usa avasthA meM kahanA par3atA thA - "mahArAja ! Apako AhAra lenA hai", taba unakA dhyAna badalatA thaa| cetAvanI AhAra ke samaya kabhI-kabhI kucha hallA ho jAtA thA, to AhAra ke uparAMta kahate the- "tuma mere AtmavicAra meM kyoM vighna DAlate ho ? thor3A-sA bhojana dekara merI AtmanimagnatA ko kyoM bAdhA dete ho ? yadi tumane zAMti nahIM rakhI, to mujhe tumhArI roTI kI paravAha nahIM hai| mujhe apanI AtmA kA kalyANa karanA hai| yAda rakho, maiM zarIra kA dAsa nahIM huuN| zarIra merA nahIM hai| maiM kyoM usakI dAsatA karatA phirUM ?" svopakArI - unhoMne apanA AcAryapada anantakIrti muni mahArAja ko de diyA thA, ataH aba to sAdhu parameSThI ho gae the| isase unhoMne apane ziSyoM ko kaha diyA thA ki- "tumheM svayaM Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 513 apanA kalyANa karanA hai / aba maiM tumhAre lie apanA samaya nahIM de sktaa| maiM apanI AtmasAdhanA ke kArya ko nahIM chor3a sakatA / paropakRtimutsRjya svopakAraparo bhava ! paropakAra kI sthiti ko chor3akara apanI AtmA kA hita sAdhana kara, aisI Agama kI AjJA kI ora unakA dhyAna thA / " merA bhagavAn mere pAsa hai kahate the - "itane dina to paropakAra kiyA / upadeza diyaa| dharma prabhAvanA ke kArya kie| aba mujhe dUsarI jagaha jAnA hai| aba apanI taiyArI karanA hai| aba tumhArI phikara karane ke lie mere pAsa samaya nahIM hai| maiM tumheM samajhAU~ bhI kyA ? tuma bhI svayaM samartha ho / tumako bhI apanI AtmA se prakAza prApta karanA caahie| bAharI prakAza kI jarUrata nahIM hai / kama se kama mujhe to bAharI vastu kI jarUrata nahIM hai| mere pAsa to merI nidhi hai, merA bhaMDAra hai| | merA jIvana sarvasva hai| merA bhagavAn hai / " svAsthya vArtA - kabhI loga pUchate the - "mahArAja ! ApakA zarIra svAsthya kaisA hai ? ve kahate the - "isa cirerogI zarIra kI kathA kyA pUchate ho ? merI AtmA ke svAsthya kI, kuzalatA kI, prasannatA kI bAta kyoM nahIM karate ho ? maiM svastha hU~, maiM niroga hU~, maiM Anandamagna hU~ / zarIra saroga hai yA niroga hai, maiM caitanyamayI AtmA isa bAta kI kyoM cintA karatA phirU~, zarIra - zarIra hai, pudgala hai, vaha apane guNadharma ke anusAra parivartana kA khela dikhAtA hai| maiM zarIra nahIM hU~ tathA zarIra kA sevaka bhI nahIM huuN| maiM apane svarUpa kA svAmI hU~ / isa sar3e zarIra kI kyoM gulAmI karU~ ?" AtmadhyAna- auSadhi 'unakI Atma-dRSTi bahuta ujjvala hotI jA rahI thI / usa svarasa meM nimagna hokara unhoMne kahA- "maiMne auSadhimAtra kA tyAga kara diyA hai| aba mere aMtaH bAhya sabhI rogoM kI davA AtmA kA dhyAna hai| isa davA se AtmA puSTa hotI hai aura anAdibaddha puNya-pApa sabhI prakAra ke vikAroM kA kSaya hokara AtmA ciraMtana svAsthya ko prApta karatI huI avinAzI nirogatA ko prApta karatI hai / " unake bhAI caMdappA jinappA DoMgare unake pAsa Akara kahane lage - " aba ApakA zarIra saMbhASaNa ke yogya nahIM hai| zarIra kA khyAla kara mauna lenA ThIka hogaa| aba dUsaroM ko upadeza dene kI zakti Apake zarIra meM zeSa nahIM hai| ' merI sampatti pAyasAgara mahArAja ne kahA- "tumhArI bAta bar3I vicitra hai| tuma saba kAma ko chor3akara Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 cAritra cakravartI dhana-sampAdana ke hetu kaSTa uThAte ho| grAhakI calane para tuma apane zarIra kI bhI cintA nahIM karate ho| merA bhI vyApAra hai| bhavya jIvoM kA kalyANa merI grAhakI hai| unako mokSa mArga meM lagAnA merI kamAI hai, merI sampatti hai, merI vibhUti hai| merI dukAna ke viSaya meM mujhe viparIta upadeza kyoM dete ho ? maiM apanI mokSamArga kI dezanA ko banda nahIM kara sktaa| A~khe banda hote-hote bhI maiM sarvajJa-vItarAga jinendra ke zAsana kI carcA nahIM chodduuNgaa| yaha jinendra kI vANI kA maMgalamaya rasa samasta saMkaToM aura vyAdhiyoM kA vinAza karatA hai| maMgalottama zaraNabhUta jinendra kI carcA isa jIvana ke sivAya mere AgAmI jIvana ke lie rasAyana rUpa hai| isase merI AtmA ko poSaNa prApta hotA hai| maiM tumhAre vyApAra meM bAdhA nahIM DAlatA, tuma mere vyApAra meM kyoM vighna karate ho? tumako mere bIca meM nahIM par3anA caahie|" gurudeva kI pAvana smRti __ AcArya mahArAja ke prati unakI bar3I bhakti thii| unakA upakAra ve sadA smaraNa karate the| prAyaH unake mukha se ye zabda nikalate the, "maiMne kitane pApa kie ? kauna sA vyasana sevana nahIM kiyA ? maiM mahApApI na jAne kahA~ jAtA ? maiM to pApasAgara thaa| rasAtala meM hI mere lie sthAna thaa| maiM vahA~ hI samA jaataa| mere gurudeva ne pAyasAgara banAkara merA uddhAra kara diyaa|" aisA kahate-kahate unake netroM meM azru A jAte the| sacce guru kI saccI bhakti ___ unake hRdaya meM guru kI saccI bhakti thI, sacce guru kI bhakti thI, sacce guru kI saccI bhakti thii| isase jaise gurudeva OM siddhAya namaH"zabda kahate-kahate paraloka gae, isI prakAra dhArmika kSetra ke puNya vAtAvaraNa meM Atmacintana karate hue ye manasvI sAdhu bhI svargavAsI hue| pAyasAgara mahArAja adhyAtma rasa se pUrNa kSIrasAgara sadRza the, unakA jIvana samujjvala Alokamaya thaa| ve asAdhAraNa tathA lokottara saMtaziromaNi the| ******** adbhuta samAdhAna ekadina kisI ne pUchA- "mahArAja! koI vyakti nirgrantha mudrAko dhAraNakarake usakegauravako bhUlakara yadiakArya karatA hai, to usako AhAra denA cAhie yA nahIM?" __unhoMne kahA- "Agama kA vAkya hai, ki bhuktimAtra-pradAnetu kA parIkSA tapasvinAm-are! do grAsa bhojana dete samaya sAdhu kI kyA parIkSA karanA ? usako AhAra denA caahie| becArA karmodayavaza pramattabanakara viparIta pravRtti kara rahA hai| usakA na tiraskAra aura na puraskAra hI kreN| bhaktipUrvaka aise vyakti kI sevA nahIM karanA caahie|" -pRSTha-511, AcArya pAyasAgarajI uvAca Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI dharmasAgarajI mahArAja AcArya mahArAja ke svargavAsa ke pazcAt, pUrva meM unake samIpa bahuta samaya vyatIta karane vAle munirAja 108 dharmasAgara mahArAja kA cAturmAsa jabalapura ke nikaTa baragI grAma meM ho rahA thA / 24 navambara, san 1955 ko maiM unake pAsa phuNcaa| ve sAmAyika meM nimagna the / unakI bhavya, zAMta tathA tejomaya dhyAnamudrA mana ko ati madhura tathA AkarSaka lgii| saccI sAmAyika to sampUrNa parigraharahita digambara guru ke hotI hai| gRhastha ke pAsa sAdhu kI nirAkulatA aura vizuddhatA svapna meM bhI asambhava hai| sAmAyika kA rahasya sAmAyika pUrNa hone ke uparAnta maiMne mahArAja ko namostu khaa| unakA pavitra AzIrvAda milaa| maiMne pUchA - "mahArAja ! Apa sAmAyika ke samaya kyA cintavana kara rahe the ?" unhoMne kahA-"hama kucha nahIM karate the / rAga aura dveSa chor3akara cupacApa zAMta baiThe the| isake sivAya sAmAyika aura hai kyA ? vAstava meM rAga-dveSa- mUlaka ArttadhyAna tathA raudradhyAna ke parityAga ko paramAgama meM sAmAyika kahA gayA hai| sva. AcArya mahArAja bhI Atmacintavana ke lie vacanAlApa chor3akara zAMtacitta ho cupa baiThane ke lie kahate the / " svargavAsasUcaka svapna maiM kulagiri kI sallekhanA kA saba vRttAnta unheM sunaayaa| unhoMne kahA - "AcArya mahArAja kA 18 sitambara san 1955 ke prabhAta meM svargavAsa huA thA / usI dina prabhAta meM hameM bhI eka svapna AyA thA / usase hamane socA thA ki mahArAja aba sambhavataH svargavAsI ho gaye hoMge / " maiMne AgrahapUrvaka svapna kA hAla pUchA, taba unhoMne isa prakAra kahA- "AcArya mahArAja ke svargArohaNa kI rAtri ke aMtima prahara meM hameM eka arthI (zava) dikhAyI dii| vaha AkAza se hamAre pAsa A rahI thI / usake samIpa Ane para hamane kahA' Namo arihaMtANaM' pddh'o| uttara meM hameM bhI ' Namo arihaMtANaM' kI dhvani sunAI pdd'ii| kucha kAla ke pazcAt vaha arathI adRzya ho gaI / ' dharmasAgara mahArAja ne yaha bhI batAyA thA - " svargavAsa ke ATha dina pUrva svapna meM AcArya mahArAja dikhe the| unake sAtha meM vardhamAnasAgarajI tathA pAyasAgarajI bhI the / " Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 cAritra cakravartI bhaTTAraka jinasena jI ke satya svapna maiMne kahA-"bhaTTAraka jinasena svAmI kolhApura ko 7 julAI, 1953 ko sabere pA~ca baje aisA svapna AyA thA ki AcArya mahArAja AgAmI tIsare bhava meM tIrthaGkara hoNge|" isa sambandha meM dharmasAgara mahArAja ne kahA-"bhaTTAraka jinasena ke svapnasacce dekhe gae haiN| sva. AcArya zrI ne bhI ukta bhaTTArakajI ke svapnoM kI prAmANikatA pratipAdita kI thii|" abhakSya sevana Ajakala prAyaH zuddha AcAra tathA vicAra meM sarvatra zithilatA najara AtI hai / eka jaina prophesara ne kahA thA-"lokopakArI vyakti yadi amerikA ke uttara bhAga meM calA jAya, jahA~ kA pradeza himAcchAdita hai tathA himAcchAdita hone se jahA~ vanaspati nahIM mila sakatI hai, vahA~ usa manuSya ko mAMsa khAkara apanA nirvAha karane meM jaina siddhAnta meM bAdhA nahIM aatii|" - maiMne yaha carcA dharmasAgara mahArAja ke samakSa calAI, to unhoMne sUtra rUpa meM yaha mArmika uttara diyA thA-"abhakSya khAkara jIne kI apekSA maranA acchA hai|" hamAre pitAzrI ko saMdeza - dharmasAgara mahArAja se pitAjI ke svAsthya kI carcA aaii| ve unakI atyanta vRddha dehasthiti ko do varSa pUrva sivanI meM hamAre yahA~ padhArakara svayaM dekha cuke the, ataeva unhoMne pitAzrI siMghaI ku~varasenajI ke lie yaha mahatvapUrNa tathA kalyANakArI saMdeza diyA thA, "unako kahanA ki prANa jAte paryanta arahaMta nAma nirantara japanA, aisA mahArAja ne kahA hai|" guru kA AzIrvAda saphala huaa| 24 mArca, 1960 ko pitAjI kI apUrva tathA ucca samAdhi ho gii| hamAre anuja abhinaMdana kumAra divAkara (eDavokeTa) se bhaktAmara, sahasranAma pATha sunate hue zAMtabhAvapUrvaka unakA svargArohaNa huaa| AkarSaNa 108 dharmasAgara muni mahArAja ne AcAryazrI kA saMsmaraNa sunAte hue kahA thA-"maiM usa samaya choTA thaa| maiMne mahArAja ke "yaranAla meM darzana kie the| ve ailaka the| yaranAla meM unakI munidIkSA huI thii| bAda meM mahArAja kA konnUra meM cAturmAsa huA thaa| vaha sthAna hamAre gA~va pAcchApura se dasa mIla para thaa| ravivAra ko hamAre skUla kI chuTTI rahatI thii| usa dina hama dasa mIla daur3ate hue mahArAja ke pAsa konnUra jAyA karate the| unake darzana ke uparAnta zAma ko lauTakara ghara vApisa Ate the| mahArAja ke jIvane kA AkarSaNa itanA thA ki usa samaya bIsa mIla kA AnA-jAnA kaSTaprada nahIM lagatA thaa|" Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 517 cAritra para upadeza __ "vahA~ AcArya mahArAja kannar3I bhASA meM cAritra para upadeza dete the| zAstra svAdhyAya khUba karate the| zAstrAnusAra unhoMne apane jIvana meM bahuta parivartana kiyA thaa|shuddh caritradhArI nirgrantha sAdhu hone ke kAraNa unakA prabhAva vega se vardhamAna ho rahA thaa|" mahArAja ke jIvana para prakAza "usa samaya nemaNNA (muni nemisAgara mahArAja) gRhastha the| ve zAstra par3hate the aura AcArya mahArAja use spaSTa rUpa se samajhAte the| usa samaya mahArAja aSTamI, caturdazI ko mauna vrata dhAraNa kiyA karate the| usa mauna kI avasthA meM unakI jA~gha para eka sarpa car3hA thaa| mahArAja usa samaya sthira the|" dharmasAgara mahArAja ke vicAra __ "hamAre mana meM prArambha se hI brahmacArI rahane ke bhAva the| isa kAraNa hama zAMtisAgara mahArAja ke samIpa bahuta bAra jAyA karate the|" . "pahale mahArAja ne mujhe zAdI hone paryanta brahmacarya vrata diyA thaa| pazcAt san 1928 meM zikharajI paha~cakara unhoMne pUrNa brahmacarya vrata jIvana bhara ko diyaa| unhoMne mujhe kSullaka dIkSA dii| dasa varSa ke pazcAt maiM ailaka bnaa| do varSa ailaka rahane ke pazcAt mahArAja ne mujhe nigraMtha dIkSA dii| merI dIkSA ke sarva saMskAra mahArAja ne hI apane hAtha se kie the|" madhura vANI unhoMne yaha bhI batAyA-"dillI meM AcAryazrI kA cAturmAsa huA thaa| usa samaya mujhe mahArAja ke samIpa 18 varSa rahane kA saubhAgya milA thaa| unakI dharma meM pragAr3ha niSThA thii| dharma viruddha bAta ko ve sahana nahIM karate the / ve ziSyoM ko kaThora zabda kabhI bhI nahIM kahate the| madhura vANI se ve samajhAyA karate the yA mauna rahate the|" zravaNabelagolA kI yAtrA san 1924 meM AcArya mahArAja gokAka se zravaNabelagolA gae the| ve zravaNabelagolA meM 15 dina Thahare the| vahA~ ke maTha ke svAmI bhaTTArakajI ke yahA~ AhAra kI vidhi lagalI thI, kintu AcArya mahArAja vahA~ AhAra nahIM lete the / mahArAja kahate the-"maTha kA anna ThIka nahIM hai| vahA~ kA dhana prAyazcit, daNDa Adi dvArA prApta hotA hai| nirmAlya dhana nahIM lenA caahie|" paMDita (upAdhyAya) ke yahA~ bhI mahArAja AhAra ko nahIM jAte the| vecandragiri parvata para eka prAcIna mandira meM rahate the| usake pAsa hI bhadrabAhu zrutakevalI Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 kI guphA hai| mahArAja kA vizeSa prabhAva cAritra cakravartI jaba maiMne dharmasAgara mahArAja se pUchA ki - " Apake anubhava meM mahArAja ke jIvana kI koI sAtizaya prabhAva ko batAne vAlI ghaTanA AI hogI ?" taba ve kahane lage- "saMgha meM eka strI rahatI thI / usakA cAra varSa kA baccA pAnI meM DUba gyaa| vaha strI bacce ko khojane lgii| logoM ne khojakara bacce kA patA claayaa| usa bacce kA bacanA asambhava thA / mahArAja ke prabhAva se bAlaka acchA ho gyaa| maiMne dekhA ki mahArAja ke saMgha ke logoM ko koI kaSTa nahIM hotA thA / " gAr3I lauTane para bacce kA rakSaNa unhoMne eka dUsarI ghaTanA isa prakAra sunAI - " hummaca padmAvatI kSetra ke samIpa eka gAr3I ulaTa pdd'ii| eka varSa kA bAlaka gira pdd'aa| usake pAsa meM kulhAr3I par3I thI / vaha bAlaka bAla-bAla baca gyaa| usa samaya caMdrasAgarajI ailaka the / vIrasAgarajI aura masAgarajI nirgrantha the / " candrasAgarajI kA kathana usa yAtrA kI eka ghaTanA dharmasAgara mahArAja ne isa prakAra sunAI, eka vidhavA strI ko pAna khAte dekhakara caMdrasAgarajI ne kahA- " vidhavA kA tAMbUla bhakSaNa zIlavrata ke viruddha hai| AcArya mahArAja dhanya puruSa haiN| inake pAsa niyama lekara tuma apane ko dhanya kro| " ise sunate hI usa strI ne AjIvana tAMbUla bhakSaNa kA tyAga kiyA thaa| gorala meM mUrcchA dharmasAgara mahArAja jaba ailaka the, taba unakA nAma yazodhara mahArAja thA / usa varSa gorala meM mahArAja ke sAtha unakA cAturmAsa vyatIta huA thA / usa samaya kI ghaTanA kA vivaraNa dharmasAgara mahArAja ne isa prakAra sunAyA thA : gorala meM hamane zAstra pddh'aa| pazcAt uThakara hama graMtha kI nakala karane lage / zloka pUrNa karane ke zeSa tIna akSara bace the ki hameM mUrcchA A gii| garadana laTaka pdd'ii| aisA lagA ki aba hamAre prANa jAne kI taiyArI kara rahe haiN| kucha samaya bAda vamana ho gayA / vamana ke bAda hamane mauna le liyA thA / pazcAt AcArya mahArAja aae| unhoMne dekhA aura kahA - "hameM nahIM mAlUma thA ki tumhArI aisI hAlata ho gii|" usa prasaMga para mahArAja ne kahA thA- "tumhArA maraNa likhatelikhate hogA aura hamArA maraNa calate-calate hogA / " Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 516 AtmabalI dharmasAgara mahArAja kA dhairya " 1657 meM cAturmAsa ke pazcAt dharmasAgara mahArAja kArtika zuklA pUrNimA ko (vIra saMvat 2483 meM) sivanI se prasthAna kara muktAgiri ge| vahA~ se kuMthalagiri jAte samaya deuLagAvarAjA nAmaka bastI ke Age jaMgala meM madhyAhna ke samaya dharmasAgara mahArAja sAmAyika meM baiTha ge| imalI ke vRkSa kI chAyA ke nIce ye munirAja dhyAna kara rahe the / patA nahIM thA ki inake sira se thor3I U~cAI para vRkSa kI DAlI para do sarpa idharaudhara phirate hue krIr3A kara rahe haiN| eka grAmINa pathika kI dRSTi isa dRzya para pdd'ii| usane sAtha ke zrAvakoM se kahA ki mahArAja ke sira ke Upara kI DAla para sarpa yugala haiN| loga ciMtA meM par3a ge| kucha kAla vyatIta hone para mahArAja kI sAmAyika pUrNa huI / " logoM ne kahA- ' - "mahArAja, ApakI kuTI ke Upara samIpa meM do sarpa phira rahe haiM / yahA~ dUsarI jagaha baiTha jAiye / mahArAja ne logoM kA kahanA nahIM sunA aura ve do ghaMTe vahA~ hI baiThe rahe / 1657 kI bhAdoM sudI cautha ko nAMdre jAne ke pUrva dharmasAgara mahArAja ke pAsa jaba maiM lAsurnA grAma meM gayA aura maiMne sarpa kI ukta carcA calAI, to ve bole, "bAta to ThIka sunii| aisA hI huA thA / " maiMne pUchA mahArAja - "sira para yamarAja nAcate rahe aura vahA~ hI Apa rahe aae| isakA kyA kAraNa hai ?" mahArAja ne kahA- "isakA kyA bhaya karanA ? ve hamAre zarIra para to nahIM the aura yadi zarIra para bhI A jAte, to hamArI AtmA kA kyA karate ?" maiMne socA Akhira ye mahAmanA bhI to zAMtisAgara mahArAja sadRza zreSTha tapasvI ke ziSya haiN| saMkalpa pUrvaka tyAga mahArAja ne kahA- "buddhipUrvaka tyAga karane se phala milatA hai| maMdira jAte ho, . vApisa ghara Ane taka sarvaprakAra kA AhAra chor3a diyA tathA kadAcit maraNa ho gayA, to tyAga meM maraNa hone se sadgati milegii| rAtri bhara AhAra kA tyAga ho aura sA~pa ke kATane se sthiratApUrvaka mare, to samAdhi hogI ? are ! zarIra to nAzavAna hai / isa para mohakara tuma isakA lAlana-pAlana kara rahe ho| yaha tumhAre sAtha jAne vAlA nahIM hai| isa nAzavAna zarIra ke pIche kyoM laga rahe ho ?" guNabhadra svAmI ne kahA hai- "isa zarIra meM Asakti karane vAle kA uddhAra nahIM hogaa| tyAga buddhi rakho !" tote kA tyAga " eka mithyA sAdhu thA / usane eka buddhimAna totA pAlA thA / tote ko piMjare meM rakhakara sAdhu ne rAma-rAma, viTThala viTThala sikhalAyA thaa| vahA~ eka jaina brahmacArI AyA / usa sAdhu ne socA ki yaha brahmacArI vidvAn hai, isalie usane kucha upadeza dene kI prArthanA Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 cAritra cakravartI kii|" brahmacArIjI ne kahA-"tyAga ke dvArA baMdhana se chUTa jaaoge|"tote ke kAna meM zabda phuNce| usane vicArakara eka ghaNTe ke lie AhAra-pAnI chor3a diyaa| vaha murde ke samAna ho gyaa| sAdhu ne tote ko mRta sadRza samajhA, isa liye piMjare kA dvAra khola use vRkSa ke nIce chor3a diyaa| totA cupacApa par3A rhaa| eka ghaNTA pUrA hone para vaha totA ur3a kara jhAr3a para car3ha gyaa| vaha bandhana se chUTa gyaa| eka ghaNTe ke tyAga ke dvArA parAdhInatA dUra ho gii| usane sAdhu se kahA, "tuma asalI tyAga ko pakar3a loge, to tumhArA baMdhana dUra ho jaavegaa| baMdhana se chUTakara saccA Ananda pAne ke lie tyAga bhAva ko apanAnA caahie|" dharmasAgara mahArAja kI vANI meM mAdhurya thaa| ve Agama prANa sAdhu the| ******** - koganolI meM sarparAja kA upasarga "mahArAja koganolI kI guphA meM dhyAna karane baiThe the| eka sarpa lagabhaga ATha hAtha lambA tathA bar3A moTA mahArAja ke peTa tathA adhobhAga meM lipaTA haA baiThA thaa| mahArAja gaMbhIra mudrA meM avasthita the| saikar3oM logoM ne Akara dekhaa| ghaMTe bhara bAda vaha sarpa svayameva calA gyaa| mahArAja kA dhyAna pUrNa huaa| ___ unhoMne upasthita logoM ko yaha pratijJA dilAI thI ki isa sarpa kI bAta ko jAhira nahIM kreNge| logoM ne apane pratijJA kI itanI mAtra pUrti kI thI ki unhoMne yaha varNana nahIM chapavAyA, kintu ve isakI carcA ko nahIM roka ske| guru kI aisI apUrva tapasyA ko dekha bhalA kauna apanA mukha baMda rakha sakatA thA ?" koganolI meM sarpa ke bhISaNa upadrava kI avasthA meM avicalita tathA prasannatApUrNa dhyAna-mudrA se mahArAja kI mahimA kA prasAra dakSiNa meM bar3e vega se huaa| logoM kI bhakti bhI khUba vRddhi ko prApta huii| -pRSTha-527, munirAja zrI AdisAgarajI(zeDavAla) uvAca punaH dIkSA lene kA hetu maiMne anantakIrti mahArAja se pUchA-"jaba Apane dIkSA le lI thI, taba punaH dIkSA lene kA kyA kAraNa thA ?" unhoMne kahA-"dIkSA guru pAhije-dIkSA-guru honA Avazyaka hai|" __-pRSTha-531, AcArya anaMtakIrtijI uvAca | Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munirAja zrI namisAgarajImahArAja jainadharma kI prabhAvanArtha kiye gaye jApAna, hAMgakAMga, siMgApura Adi ke lambe pravAsa se lauTakara AtmanirmalatA ke hetu maiM tA. 16 akTUbara, 1956 ko kalakattA se calakara saMdhyA ko pArasanAtha (IsarI) aayaa| tA. 18 ko zikharajI kI vaMdanA kii| apUrva zAMti milii| vaha cutardazI kA puNya divasa thaa| antaHkaraNa ko bahuta AlhAda milaa| maiMne usa dina upavAsa kiyaa| mujhe raMcamAtra bhI kaSTa nahIM mAlUma pdd'aa| smaraNa AyA sva. gurudeva AcArya zAntisAgara mahArAja kA punIta vAkya-"nirvANasthAna meM upavAsa Adi kI kaThinatA nahIM pratIta hotii| isI se maiM samAdhi ke lie nirvANabhUmi meM AyA huuN|"iisrii meM samAdhimaraNa kA saMkalpa kara apane ratnatraya kI rakSA meM udyata 108 digambara mahAtapasvI munirAja namisAgarajI mahArAja kA darzana huA thaa| tA. 17 akTUbara ko una sAdhurAja se kucha carcA huI thii| alpa kAla ke bAda unakA svargavAsa ho gayA thA, phira bhI dharmapremiyoM ke liye unakA varNana hitakArI hogA, aisA vizvAsa hai| zArIrika pIr3A prazna-"mahArAja! ApakA zarIra asthipaMjaramAtra raha gayA hai| Apane sallekhanA kI taiyArI kI hai| kucha mAnasika azAMti yA AkulatA to nahIM hai?" mahArAja ne kahA-"maiM AcArya zAMtisAgarajI mahArAja kA ziSya huuN| unake hI samAna samAdhi kA udyoga kara rahA huuN| mere pAsa pUrNa zAMti hai| zarIra kI pIr3A ke bAre meM kyA pUchate ho? zarIra kI pIr3A zarIra ke pAsa hai| mere pAsa nahIM, merA Ananda mere pAsa hai| mujhe koI bhaya nhiiN| maiM sukhI huuN|" prazna-"mahArAja! isa sallekhanA vrata ke kAraNa ApakA Ananda pahale ke AtmIka Ananda se kucha nyUna huA hai yA nahIM ?" mahArAja-"isa kAraNa merA Ananda bahuta bar3ha rahA hai| mokSa-lakSmI kI prApti kA mArga milA hai| muktiramaNI kI upalabdhi Age hogI, isa kalpanA se mahAn Ananda A rahA hai|"mhaaraaj mere lie kyA AjJA hai ? __ mahArAja bole-"tumane jApAna jAkara jinadharma kI prabhAvanA kii| yaha bahuta acchA kiyaa| tuma yoropa, amerikA Adi dezoM meM jAkara jainadharma kA pracAra kro| dharma-pracAra Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 cAritra cakravartI lie jAne se Daro mt| apanI zraddhA ko nirmala rakho / cAritra meM doSa Ave, to prAyazcit dvArA zuddha kro| hamArA hRdaya kahatA hai ki aba jainadharma kA udyota hogA / isake liye dhana, tana tathA mana ko lagAkara kAma karanA caahiye| dharma-pracAra ke liye dharma zraddhAlu, sadAcArasampanna tathA nispRha vyakti cAhiye / tuma khUba dharma-pracAra kro| yahI hamArA tumako AzIrvAda hai / " ( yaha kahakara unhoMne bar3I snehamayI bhAvanA se mere mastaka para apanI karuNAmayI picchikA rakha dI / ) jainoM kA karttavya prazna - " Aja ke jaina bhAiyoM ke liye Apako kyA kahanA hai ? " uttara- " jainiyoM ko apanI dhArmika kriyAoM kA rakSaNa karanA caahiye| mAMsa, madirA, madhu va rAtri bhojana tyAganA cAhiye / dhanavAna ho yA ucca adhikArI hoM, pratyeka jainI ko chanA pAnI pInA cAhiye va rAtri ko bhojana nahIM karanA cAhiye / zAstra meM likhA hai ki rAtri - bhojana tyAgane se AdhA jIvana upavAsapUrvaka sahaja hI vyatIta hotA hai|' " prazna- " Ajakala loga svayaM ko bhagavAn sarIkhA samajha sAdhanasampanna hote hue bhI jinendra - darzana nahIM krte| isase koI hAni to nahIM hai ?" mahArAja ne kahA- " aisA karanA acchA nahIM hai / jo svayaM ko bhagavAn socate haiM, ve yahA~ saMsAra meM kyoM rahate haiM ? apane sthAna para kyoM nahIM jAte ?" unhoMne yaha bhI kahA- "jo svayaM dharma se patita hokara tathA use dUra pheMkakara dUsare ke kalyANa kI bAta socate haiM, ve bhUla meM haiN| svayaM dharma para ArUr3ha hokara hI jinadharma kI prabhAvanA ho sakatI hai|" mahArAja ke ye zabda vizeSa dhyAna dene yogya haiM, "jainadharmI apane dharma se Diga rahe haiM / kahane se ve nahIM sunte| jaba anya dharma vAle jainadharma se prema kareMge, bhakti kareMge, taba ina jainoM meM bhI zarama se apane dharma kI jAgRti hogI / " guru ko praNAma kI prArthanA maiMne mahArAja se kahA thA- " Apa to svargayAtrA karane vAle haiN| kadAcit AcArya zAMtisAgara mahArAja kA darzana ho, to hamArA praNAma kaha diijie| isa jainadharma ko gauravAnvita karane kA vahA~ dhyAna rkhie| " tA. 16 ke prabhAta meM una kSapakarAja kA punaH darzana kiyaa| unhoMne phira se deza-videza meM jainadharma kI prabhAvanA karane kA Adeza dete hue AzIrvAda diyaa| maiM pAvApurI ke lie ravAnA huaa| pazcAt jJAta huA ki 22 akTUbara ko sAmya-bhAva sahita namisAgara mahArAja zarIra tyAga kara svarga kI ora gye| unakA svargavAsa ho gyaa| ******** Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munirAja zrI AdisAgarajI mahArAja zeDavAla ke (zrI bAlagoMDA devagoMDA pATIla) paramapUjya muni AdisAgara mahArAja kA sivanI meM 27 pharavarI, 1657 ko zikharajI jAte samaya Agamana huA thA / unhoMne AcArya zrI zAMtisAgara mahArAja ke viSaya meM merI prArthanA para nimnalikhita bAteM batAI : unhoMne kahA- "cikor3I tAlukA, belagAma jilA meM mahArAja kA lagabhaga 10 varSa paryanta vihAra huaa| utane samaya taka maiM cikor3I kI adAlata meM sarakArI karmacArI thA / ataH mahArAja ke darzana kA bahudhA saubhAgya milA karatA thA / mahArAja bahuta zAstrasvAdhyAya karate the| zAstra kI gUr3ha zaMkAoM ko saralatA se samajhAte the aura sundara samAdhAna karate the|" lokahitArtha sUcanA AcArya mahArAja ne eka smaraNa yogya bAta kahI thI - "khulI sabhA meM aisI carcAyeM nahIM calAnI cAhie, jisase janatA kI dizAbhUla honA sambhava ho / " dUdha nirdoSa hai eka bAra eka anya sampradAya ke vidvAn ne mahArAja se pUchA thA- "Apa camar3e ke pAtra kA pAnI nahIM lete? camar3e ke bartana kA ghI nahI lete, taba dUdha ko kyoM lete haiM ? usameM bhI to mAMsa kA dUSaNa hai / " mahArAja ne kahA thA- "Apa loga aneka nadiyoM ke jala ko atyanta pavitra mAnate haiM, kintu yaha to sociye ki vaha jala kahA~ taka zuddha hai, jisameM ki jalacara jIva mala-mUtra tyAgate haiM aura jisameM unakI mRtyu bhI hotI hai ? aneka doSoM ke hote hue bhI yadi jala zuddha hai, to dUdha kyoM nahIM ? eka bAta aura hai, dUdha kI thailI gAya ke zarIra meM alaga hotI hai| jaba gAya ghAsa khAtI hai, taba pahile usakA rasa bhAga banatA hai| isake bAda khUna banatA hai, isaliye dUdha meM koI doSa nahIM hai / " phoTo khiMcavAnA unhoMne batAyA- "eka bAra maiM cikor3I (belagA~va) meM thA / AcArya mahArAja usa samaya muni avasthA meM salApura meM virAjamAna the| maiMne cikor3I ke aneka gRhasthoM ke sAtha nasalApura jAkara mahArAja se prArthanA kI ki ve hameM phoTo khiMcavAne kI maMjUrI pradAna Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 cAritra cakravartI kareM, jisase hama parokSa meM Apake darzana se lAbha le skeN| hamArI prArthanA svIkAra huii| phoTogrAphara mahArAja ke pAsa aayaa| usane mahArAja se kahA-"mahArAja! acchI phoTo ke lie, yaha jagaha ThIka nahIM hai| dUsarA sthAna ucita hai| vahA~ clie|" isake sAtha hI isa prakAra khar3e rahie Adi vividha prakAra ke sujhAva upasthita kie ge| mahArAja anujJA dekara vacanabaddha the| unhoMne phoTogrAphara ke saMketoM ke anusAra kArya kiyaa| phoTo to khiMca gaI, kintu isake bAda eka vicitra bAta huii|" mana ko daNDa "usa samaya mahArAja dUdha, cAMvala tathA pAnI ke sivAya koI bhI vastu AhAra rUpa meM nahIM lete the| phoTo khIMcane kI svIkRti dene vAlI manovRtti ko zikSA dene ke hetu mahArAja ne eka saptAha ke lie dUdha bhI chor3a diyaa| binA anya kisI padArtha ke ve kevala cAvala aura pAnI mAtra lene lge|"mhaaraaj ne batAyA- "hamAre mana ne phoTo khiMcavAne kI svIkRti de dii| isameM hameM aneka prakAra kI parAdhInatA kA anubhava huaa| phoTogrAphara ke AdezAnusAra hameM kArya karanA par3A, kyoMki hama vacanabaddha ho cuke the| hamane dUdha kA tyAgakara apane mana ko zikSA dI, jisase vaha punaH aisI bhUla karane ko utsAhita na ho|" isa prakaraNa se mahArAja kI lokottara manasvitA para prakAza par3atA hai| rasanA-indriya kA jaya nasalApura cAturmAsa meM yaha carcA calI ki-"mahArAja ! Apa dUdha, cAvala tathA jalamAtra kyoM lete haiM ? kyA anya padArtha grahaNa karane yogya nahIM haiN|"mhaaraaj ne kahA"tuma AhAra meM jo vastu dete ho, vaha hama le lete haiN| tuma anya padArtha nahIM dete, ataH hamAre na lene kI bAta hI nahIM utpanna hotI hai|" dUsare dina mahArAja caryA ko nikle| dAla, roTI, zAka Adi sAmagrI unako arpaNa kI jAne lagI, taba mahArAja ne aMjuli baMda kara lii| AhAra ke pazcAt mahArAja se nivedana kiyA gayA-"svAmin ! Aja bhI Apane pUrvavat Ahara liyaa| roTI Adi nahIM lii| isakA kyA kAraNa hai ?" mahArAja ne pUchA-"tumane ATA kaba pIsA thA, kaise pIsA thA?"ina praznoM ke uttara ke rUpa meM yaha batAyA gayA ki rAta ko ATA pIsA thA aadi| taba mahArAja ne kahA-"aisA AhAra muni ko nahIM lenA caahie|" isake bAda tIsare dina phira pUrvavat hI mahArAja ne AhAra liyaa| AhAra ke pazcAt mahArAja ne bhojana kI aneka truTiyA~ btaaii| bhakSya-abhakSya ke viSaya meM pUrNa nirNaya hone meM paMdraha dina kA samaya vyatIta ho gyaa| isake bAda mahArAja ne anya zuddha bhojya vastuoM kA lenA prArambha kiyaa| kevala dUdha, cAMvala, jala lete-lete lagabhaga ATha-dasa varSa kA Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa samaya vyatIta ho gayA thA / miTTI ke bartana para nAriyala kA niyama AcArya mahArAja ne konnUra meM vRtti parisaMkhyAna tapa prArambha kiyA thA / unakI pratijJA bar3I vilakSaNa, kintu atyanta vivekapUrNa thii| sAta dina paryanta pratijJA ke anusAra yoga na milane se mahArAja ke chaha upavAsa ho gye| samAja ke vyakti satata ciMtita rahate the, jisa prakAra AdinAtha bhagavAn ko AhAra na milane para usa samaya kA bhakta samAja cintAtura rahA thaa| sAtaveM dina lAbhAntarAya kA vizeSa kSayopazama hone se eka garIba gRhastha bhImappA ke yahA~ gurudeva ko anukUlatA prApta ho gii| mahArAja kA niyama thA ki yadi miTTI ke bartana para nAriyala rakhakara koI par3agAhegA, to maiM AhAra luuNgaa| garIba bhImappA kI daridratA varadAna bana gii| usa becAre ne nirdhanatAvaza miTTI kA kalaza lekara par3agAhA aura usane mahArAja ko AhAra dene kA ujjvala suyoga prApta kiyaa| pratibhA dvArA prabhAvanA eka bAra AcArya mahArAja hubalI phuNce| vahA~ anya sampradAya ke aneka sAdhu vidyamAna the| unake saMghanAyaka siddhArUr3ha svAmI liMgAyata sAdhu mahAn vidvAn the / AcAryazrI kI sarvatra zreSTha sAdhu ke rUpa meM kIrti kA prasAra ho rahA thA, isalie ve pAlakI meM ArUr3ha hokara apane ziSya samudAya ke sAtha AcArya mahArAja ke nikaTa Akara baiTha ge| apane sampradAya ke vizeSa ahaMkAravaza unhoMne jaina guru ko praNAma karanA apanI zraddhA ke pratikUla samajhA thaa| AcArya mahArAja kI isa viSaya meM upekSA- dRSTi rahatI thI, kAraNa ki praNAma karane yA na karane se unakI na koI hAni hotI thI aura na lAbha hI hotA thA / usa samaya nemisAgarajI zAstra par3ha rahe the| samyaktva tathA mithyAtva kA prakaraNa cala rahA thaa| kucha samaya taka liMgAyata svAmI ne zAstra sunA aura prazna kiyA, "bAra-bAra samyaktva tathA mithyAtva kA zabda sunane meM A rahA hai| samyaktva aura mithyAtva kA kyA bhAva hai ?" mahA mithyAtva ke roga meM grasta vyakti ko kaise samyaktva aura mithyAtva kA bheda samajhAyA jAve ? uttara denA sAmAnya bAta nahIM thI / uttara to koI bhI de sakatA thA, kintu uttara aisA Avazyaka thA, jo hRdaya ko samAdhAnaprada ho tathA jisase kaTutA utpanna na ho / AcArya mahArAja kI pratibhA ne eka sundara samAdhAna socaa| unhoMne ye anamola zabda kahe - " bhItara dekhanA samyaktva hai| bAhara dekhanA mithyAtva hai / " mahArAja ne kannar3I bhASA meM ye vAkya kahe the / ise sunate hI usakA hRdaya kamala khila gyaa| usa jJAnavAna sAdhu ko avarNanIya Ananda aayaa| 525 Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 cAritra cakravartI ___ unhoMne AcArya mahArAja ko sASTAMga praNAma kiyA aura kahA- "aise sadguru kA mujhe apane jIvana meM prathama bAra darzana huaa| aise mahApuruSa ko hI apanA guru banAnA caahiye|" unake sabhI ziSyoM ne mahArAja ko praNAma kiyaa| hajAroM vyaktiyoM ke mukha se jaina guru ke gaurava aura stuti ke vAkya nikalate the| usa samaya bar3I prabhAvanA huI thii| lAkhoM loga kahate the,saccA sAdhupanA to zAntisAgara mahArAja meM hai| ___mahArAja ne san 1925 meM zravaNabelagolA kI yAtrA kI thii| usa yAtrA se lauTate samaya AcArya saMgha dAvaNagiri meM ThaharA thaa| bahuta-se anya dharmI gurubhakta mahArAja ke pAsa rasa, dUdha, malAI Adi bheMTa lekara phuNce| rAtri kA samaya thaa| candrasAgarajI ne logoM se kahA ki mahArAja rAtri ko kucha nahIM lete haiN| ve loga bole-"mahArAja guru haiN| jo bhaktoM kI icchA pUrNa nahIM karate, ve guru kaise ?"mahArAja to mauna the| ve bhadrapariNAmI bhakta rAtri ko Dholaka Adi bajAkara bhajana tathA guru kA guNagAna karate rhe| upayogI upadeza dina nikalane para mahArAja kA vihAra ho gyaa| ve loga mahArAja ke pIche-pIche ge| unhoMne prArthanA kI-"svAmIjI ! kama se kama hama logoM ko kucha upadeza to diijie|" unakA apAra prema tathA unakI yogyatA Adi ko dRSTi meM rakhakara mahArAja ne una logoM ke dvArA gAye gae bhajana ke unake paricita kucha zabdoM kA ullekha kara kahA-"ina zabdoM ke artha kA mananapUrvaka AcaraNa karo aura adhika se adhika jIvadayA kA pAlana karo, tumhArA kalyANa hogaa|"is priya vANI ko sunakara ve bar3e prasanna hue| mahArAja meM yaha vizeSatA thI ki ve samaya, paristhiti, pAtra, Adi kA vicAra kara samayocita tathA hitakArI bAta kahate the| sadbhAvanApUrNa bheMTa una bhaktoM kA mana mahArAja ke caraNoM meM isa prakAra Asakta ho gayA thA, jisa prakAra ki madhukara kamala ke prati apAra anurAga dhAraNa karatA hai| mahArAja lagabhaga dasa mIla pahu~ce hoMge ki ve bhakta eka gAr3I meM ghRta, dhAnya Adi sAmagrI lekara saMgha ke satkAra kI sadbhAvanA se prerita ho vahA~ phuNce| mahArAja ne saMghapati se kahA-"ina logoM kI premapUrNabheMTa tumheM svIkAra karanA caahie|" unakI snehapUrNa bheMTa premabhAva se svIkAra kI gii| sumadhura bhojana dvArA una gurubhaktoM ko paritRpta bhI kiyA gyaa| mahArAja kA vyavahAra anya sampradAya vAloM ke sAtha bhI itanA madhura hotA thA ki ve inake caraNoM ke premI bana jAte the| Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 527 zeDavAla meM sarpa kA upasarga AcArya mahArAja AtmabalI, ugratapasvI tathA nirbhaya hRdaya vAle the| sarpa ke dvArA aneka bAra una para upasarga huaa| san 1626 kI bAta hai-"mahArAja zeDavAla anAthAzrama kI samIpavartI guphA meM dhyAnArtha ge| rAtri bhara vahA~ raha kara, dhyAna ke pazcAt guphA se bAhara Ate samaya unhoMne sabere zrAvaka se kahA- "hozayArI se bhItara jaanaa|" usa zrAvaka ne bhItara jAkara dekhA, to use kucha nahIM dikhaa| maiM bhItara gayA, to prayatnapUrvaka khoja kii| mahArAja ke zabda anyathA nahIM ho sakate, isa vizvAsa se maiMne vizeSa dhyAna dekara idharaudhara khoja kI, to eka phoTo ke pIche lagabhaga do hAtha kA sarpa chipA thaa| maiMne use pakar3akara kheta meM chor3A thaa|" koganolI meM sarparAja kA upasarga __ "mahArAja koganolI kI guphA meM dhyAna karane baiThe the| eka sarpa lagabhaga ATha hAtha lambA tathA bar3A moTA mahArAja ke peTa tathA adhobhAga meM lipaTA huA baiThA thaa| mahArAja gaMbhIra mudrA meM avasthita the| saikar3oM logoM ne Akara dekhaa| ghaMTe bhara bAda vaha sarpa svayameva calA gyaa| mahArAja kA dhyAna pUrNa huaa| unhoMne upasthita logoM ko yaha pratijJA dilAI thI ki isa sarpa kI bAta ko jAhira nahIM kreNge| logoM ne apane pratijJA kI itanI mAtra pUrti kI thI ki unhoMne yaha varNana nahIM chapavAyA, kintu ve isakI carcA ko nahIM roka ske| guru kI aisI apUrva tapasyA ko dekha bhalA kauna apanA mukha baMda rakha sakatA thA ?" koganolI meM sarpa ke bhISaNa upadrava kI avasthA meM avicalita tathA prasannatApUrNa dhyAna-mudrA se mahArAja kI mahimA kA prasAra dakSiNa meM bar3e vega se huaa| logoM kI bhakti bhI khUba vRddhi ko prApta huii| san 1918 meM merA eka mitra muni zAntisAgarajI ke guNa gAtA thA, taba maiM nirAdara bhAva se kahA karatA thA-"unameM kyA dharA hai ? ve sAmAnya manuSya sarIkhe hoNge|" prathama darzana eka dina ravivAra ko cikor3I meM kacaharI banda rahane se maiMne nau mIla para sthita nasalApura jAkara mahArAja ko dekhaa| unake darzana hote hI mere mana meM unake caraNoM ke prati apAra prIti utpanna huii| usa samaya mujhe avarNanIya Ananda prApta huaa| Aja bhI usa ghaTanA kA smaraNakara citta meM mahAn zAnti prApta hotI hai| unakI AtmA kA aisA hI prabhAva par3atA thA, jaisA cumbaka kA lohe para par3atA hai| merA jIvana badala gyaa| maiM Aja unake prabhAvavaza hI muni bnaa| Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 cAritra cakravartI ziSya ko gurutva kI prApti AcArya mahArAja ne devappAsvAmI (muni devendrakIrti mahArAja) se kSullaka dIkSA lI thii| devappAsvAmI san 1925 meM zravaNabelagolA meM the, usa samaya mahArAja bhI vahA~ phuNce| devappAsvAmI ne vahA~ mahArAja kA zAstrokta jIvana dekhA aura jaba usase unhoMne apanI zithilAcArapUrNa pravRtti kI tulanA kI, taba unako jJAta huA ki merI pravRtti munipadavI ke anukUla nahIM hai| devappAsvAmI dasa gaja lambA vastra or3hate the| uddiSTa sthAna para jAkara AhAra lete the| AhAra ke samaya ve digambara hote the| bhojana ke samaya jora se dhaMTA bajatA thA, tAki bhojana meM antarAya rUpa vAkya karNendriyagocara hI na ho| aisI aneka bAteM thiiN| devappAsvAmI sacce mumukSu the| viSayoM se virakta the| unako samyak praNAlI kA patA na thaa| unhoMne AcArya mahArAja se kahA- "mujhe chedopasthApanA diijiye| Agama ke anusAra merA kalyANa kiijie| Apake zAstrokta jIvana se merI AtmA prabhAvita ho uThI hai|" AcArya mahArAja ne unako yathAyogya prAyazcittapUrvaka punaH dIkSA dii| unake guru ne bhI gurutva kA parityAga kara ziSya padavI svIkAra kii| satpuruSa Atmahita ko sarvopari mAnate haiN| AcArya mahArAja ko apane guru ke sambandha kI yaha carcA karanA acchA nahIM lagatA thaa| prabhAvazAlI vyaktitva __ "devappAsvAmI kA brahmacarya bar3A ujjvala thaa| ve siddhisaMpanna satpuruSa the| maiMne gokAka meM unakI gauravapUrNa kathA sunI thii| usakI prAmANikatA kA nizcaya bhI kiyaathaa| ve gokAka se konnUra jA rahe the| vahA~ kI bhISaNa pahAr3I para hI sUrya asta ho gayA arthAt saMdhyA ho gii| unake sAtha eka upAdhyAya thaa| use kaggur3I paNDita kahate the| svAmI ne eka cakkara khIMcakara upAdhyAya ko usake bhItara sUryodaya paryanta rahane ko kahA aura ve bhI usa ghere ke bhItara dhyAna ke lie baiTha ge|" zera kI garjanA rAtri hone para eka bhayAnaka zera vahA~ aayaa| usane khUba garjanA kI, upadrava kie, kintu vaha vyAghra ghere ke bhItara na ghusa skaa| bhaya se upAdhyAya kA burA hAla thA, phira bhI vaha ghere ke bAhara nahIM gyaa| dina nikalane ke bAda svAmI konnUra pahuMce, taba upAdhyAya ne saba jagaha uparokta kathA sunaaii| isase devappA svAmI kA mahatva sUcita hotA hai| zuddha munipada dhAraNa kara unakI AtmA bahuta vikasita huii| bhImazA kI bhISaNa bhakti AcArya zrI kAganolI meM virAjamAna the| cAturmAsa kA samaya sannikaTa thaa| pratyeka Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 526 samIpavartI grAmavAsI cAhatA thA ki gurudeva kI cAra mAha paryanta sevA kA saubhAgya hamAre grAma ko prApta ho| kaI sthAnoM ke loga mahArAja ke pAsa ekatrita ho gae the| nirNaya honA zeSa thaa| nasalApura ke aneka loga Ae the| unameM zakti aura bhakti guNasaMpanna bhImazA makadUma nAmaka vyakti ne aisA kAma kiyA, jisakI koI svapna meM bhI zAyada kalpanA nahIM kregaa| ___ mahArAja gA~va ke bAhara guphA meM dhyAna karane ge| prabhAta meM cAra baje mahArAja sAmAyika ko baiThe hI the ki bhImazA apane sAthiyoM sahita guphA meM gyaa| bhImazA ke mastaka meM eka vicitra vicAra AyA ki isa samaya mahArAja dhyAna meM haiM, ataH ye kucha bhI nahIM boleNge| bhImazA ne mahArAja ko Asana sahita uThAkara apane balavAn kaMdhe para virAjamAna kara zIghra hI nasalApura kI ora prasthAna kiyaa| sUryodaya hote samaya ve lagabhaga ATha mIla dUra yamagaraNI grAma paryanta pahu~ca gae the| sAmAyika pUrNa huii| AkAza meM sUrya ko dekhakara mahArAja kA mauna bhI pUrNa huaa| unhoMne bhImazA se kahA-"are bAbA! aba to hameM nIce utarane do|"pshcaat bhImazA kA sAhasa tathA bhakti dekha mahArAja ha~sane lge| kucha kAla ke pazcAt koganolI kI guphA meM mahArAja ko na dekha anya grAmoM ke gRhastha mahArAja ko khojate hue usa sthAna para aae| unhoMne mahArAja se apane-apane grAma meM cAturmAsa hetu vinaya kii| usa samaya mahArAja ne ha~sate hue bhImazA kI ora izArA karate hue kahA-"yamarAja baiThA hai| isase kauna baca sakatA hai|?" isake pazcAt nasalApura meM hI mahArAja kA cAturmAsa huaa| aisI bhakti logoM kI mahArAja ke prati rahatI thii| logoM kA mahArAja ke caraNoM meM itanA prema rahatA thA ki ve apane kuTumba, parivAra kA bhI mamatva chor3akara mahArAja kI sevArtha apane priya prANoM ke parityAgArtha taiyAra rahate the| mahArAja ke samakSa jaba bhIma sarIkhA zaktizAlI bhImazA AtA thA, taba mahArAja ke mukhamaNDala para smita kI madhura rekhA A jAtI thii| saMbhavataH mahArAja ko bhImazA kI adbhuta bhakti kI smRti A jAtI rahI hogii| vicArapUrvaka vratadAna "AcArya mahArAja bahuta dUradarzI the| unase jaba koI vrata mA~gatA thA, to ve vrata lene vAle kI saMpUrNa (vartamAna tathA AgAmI) paristhiti para dRSTipAta kara lete the| maiMne konnUra meM mahArAja se paMcANuvrata lie|" parigraha kA parimANa karate samaya maiMne kahA-"maiM pA~ca hajAra rupayoM ko rakhane kA parimANa karatA huuN|" mahArAja ne kahA, "itane meM tumhArA nirvAha nahIM hogaa| usase AkulatA utpanna hogii|" ataeva mahArAja ke kathanAnusAra maiMne parigraha parimANa liyA thaa| pAtra ke yogya prAyazcitta eka bAra mAravAr3a ke nAvA grAma meM digambara jaina mahAsabhA ke adhivezana meM maiM, bAlagoMDA Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 cAritra cakravartI aura darIgoMDA ke sAtha pahuMcA thaa| maiM tathA mere sAthI, jinheM maiM kAkA kahatA thA, jainagRhasthoM ke hAtha kA hI jala pIte the| mahAsabhA ke eka padAdhikArI sajjana ne hamase kahA ki yahA~ zodha ke cauke meM jaina hI pAnI lAtA hai tathA bhojana banAtA hai| hamane usa cauke meM dotIna dina bhojana kie| anta meM patA calA ki vahA~ kahAra jAti kA AdamI pAnI lAtA thaa| isase mere mana meM bahuta kheda utpanna huaa| vApisa lauTakara hamane Ar3ate nAma ke sthAna para AcArya mahArAja ke darzana kie| yaha kolhApura ke samIpa hai| hamane AcArya mahArAja ke samakSa apanA sarva vRttAnta sunAyA ki uttara prAnta meM jAne para kisa prakAra hamAre niyama meM dUSaNa A gyaa| AcArya mahArAja ne sampUrNa kathana dhyAna se sunaa| isake pazcAt mahArAja ne prAyazcitta grantha uThAkara lagabhaga AdhA ghaMTe ke anantara hameM mahAmaMtra kI vizeSa jAparUpa prAyazcitta diyaa| maiMne kahA - " itanA prAyazcitta dene meM Apako adhika samaya kyoM lagA ?" mahArAja ne kahA- " zAstra meM upavAsa kA prAyazcitta aneka sthala para batAyA gayA hai| hama jAnate haiM ki tumako sarakArI kAma ke kAraNa bAhara sadA daurA karanA par3atA hai, isase tumako upavAsa rUpa prAyazcitta klezadAyI ho jAyagA / yaha vicAra kara hama tumhAre yogya prAyazcitta ko dekhate the, isase hameM samaya laga gayA / " ve gaMbhIra vicAraka the| abhiSeka ke bAre meM mahatva kI bAta sva. AcArya zAMtisAgara mahArAja sadRza Agama kI AjJA ko mAnane vAlA vizuddha zraddhAvAn kauna hogA, jinhoMne Agama ke Adeza ko dhyAna meM rakhakara apane sudRr3ha zarIra ko samAdhimaraNa kI agni meM samarpita kara diyA thaa| ve gurudeva kuMthalagiri meM sallekhanA ke Atma ciMtana evaM Atmavizuddhi ke apUrva kAla meM pratidina jinendra bhagavAna ke mandira meM jAkara dezabhUSaNa, kulabhUSaNa bhagavAna kA paMcAmRta dvArA kiyA gayA vaibhavayukta abhiSeka dekhakara vizeSa zAnti prApta karate the / eka dina to mahArAja ne prabandhakoM se kahA thA- -"tuma loga abhiSeka kI bolI meM do-do hajAra, DhAI-DhAI hajAra rupayA taka lete ho; kintu abhiSeka kI sAmagrI meM kyoM kamI karate ho ?" mahArAja ke ulAhanA dene para dUsare dina ghar3oM dahI-dUdha se bhagavAna kA abhiSeka lagA thaa| mahArAja bar3e dhyAna se jinendra kA abhiSeka dekhate the| -pRSTha- 457, munirAja zrI vardhamAnasAgarajI uvAca Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI anantakIrtijImahArAja apUrva AdhyAtmika AkarSaNa muni anantakIrti mahArAja belagA~va vAloM ne batAyA-"AcArya mahArAja kA vyaktitva asAdhAraNa AdhyAtmika AkarSaNa kA kendra thaa| jisa prakAra cumbaka lauha padArtha ko apanI ora khIMcatA hai, usI prakAra acche bhaviSya vAle bhavya jIva unake sAnnidhya ko pAkara unase bahuta kucha prApta karate the| unake upadeza ke binA hI bahutoM kI AtmAe~ pApa-paMka se nikalakara saMyama kI ujjvala bhUmi meM avasthita huI thii|" apanA anubhava va vyaktitva kA prabhAva __unhoMne svayaM apanA anubhava isa prakAra batalAyA-"AcAryazAntisAgara mahArAja konnUra grAma meM apanA varSAkAla vyatIta kara rahe the| maiM unake pAsa jAyA karatA thaa| unakA darzana kara mana meM yahI icchA hotI thI ki maiM bhI digambara mudrA dhAraNa kara unake sAtha meM rhuuN| bAra-bAra na jAne kyoM aisI icchA huA karatI thI ki ghara meM, kuTumba meM, vyApAra meM tathA parivAra meM kucha nahIM rakhA hai| una sAdhurAja sadRza banane meM hI zAnti kA lAbha hogaa|" "unake vyaktitva se prabhAvita hokara maiMne brahmacarya pratimA grahaNa kii| eka varSa ke pazcAt kSullaka pada grahaNa kiyaa| isake bAda maiM nirgrantha bnaa| maiMne (svayaM hI) kSullaka pada paJcakalyANaka ke avasara para liyA thA, kintu AcArya zAntisAgarajI ke pAsa Akara maiMne navIna rUpa se punaH dIkSA lI thii|" punaH dIkSA lene kA hetu maiMne anantakIrti mahArAja se pUchA-"jaba Apane dIkSA le lI thI, taba punaH dIkSA lene kA kyA kAraNa thA ?" unhoMne kahA-"dIkSA guru pAhije-dIkSA-guru honA Avazyaka hai|" unake vAkyoM ko sunakara sacamuca meM yaha bAta mana ko ucita lgii| kaI mumukSujana sadguru kA sAnnidhya pAne kA prayatna na karake svayaM dIkSA le lete haiN| unakI kRti meM aneka bAteM kabhI-kabhI aisI A jAtI haiM, jo unake jIvana meM nahIM hotI, yadi unhoMne kisI ko dIkSAguru banAyA hotaa| Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 cAritra cakravartI sadguru nAvika haiM jisa taraha mahAn sarovara yA sindhu meM catura nAvika kA Azraya prANoM kA rakSaNa karatA hai, usI prakAra bhavasiMdhu meM sadguru kA avalambana grahaNa karanA hitakArI hotA hai| guru kA anamola anubhava satpatha para lagAtA hai| ahaMkAra kA tyAga jaba AtmA kA kalyANa karanA hai, sAre kuTumba parivAra ko chor3anA hai, taba svAtmasiddhi ke premI sAdhu ko choTe se ahaMkArarUpI zatru ko bhI chor3a denA caahie| yaha thor3A-sA ahaMkAra mahAn sAdhu ko ladhu banAte hue unakI sAdhutA ko kabhI-kabhI moha kI bhaMvara meM DubA diyA karatA hai| isa prakAza meM anantakIrti mahArAja kI bAta sundara lagatI hai ki unheM guru nahIM milA thA, kintu tatpazcAt sadguru mila gaye, to unase dubArA dIkSA lii| yaha kArya ujjvala hai, prazasta hai| abhinandanIya evaM abhivandanIya hai| anya mumukSu varga ko isa sambandha meM avazya dRSTi dene kI prArthanA hai| kuTumbI bAdhaka nahIM bane __ anantakIrti mahArAja se maiMne pUchA-"mahArAja, Apa to bar3e sampanna parivAra ke vyakti rahe, dIkSA lete samaya kyA kuTumbI loga bAdhaka nahIM bane ?" __unhoMne dRr3hatApUrvaka kahA- "hamAre mana se prema haTane ke bAda kuTumbiyoM meM rokane kI bhalA kyA tAkata thI?"sacamuca meM jo viSayoM kI dAsatA tyAgakara, antaHkaraNa meM yathArtha vairAgya kI jyoti ko jalAtA hai, usa bhAgyazAlI ko, AtmasvAtantrya ke patha meM pravRtti karane se kauna roka sakatA hai ? udIyamAna prabhAtakAlIna prabhAkara ko kSitija para dekhakara aisA kauna hai, jo usakI vRddhi ko rokakara, use punaH uSA kI goda meM sulA sake ? hA~, asalI vairAgya caahie| zmazAna-vairAgya alpa kAla taka TikatA hai| jaise saTTe kA vyApArI kSaNa meM dhanavAna bana jAtA hai| zrImantoM meM mahAzrImanta banatA hai aura thor3e samaya ke bAda hI daridroM kI paMkti meM punaH baiTha jAtA hai, ataH vivekI jana, mana ke majabUta hone para hI apanA kadama uThAyA karate haiN| kyA munipada kaThina hai ? __ maiMne pUchA-"Apane munipada jaisI kaThina cIja ko bahuta jaldI kaise grahaNa kara liyA?" anantakIrti mahArAja ne kahA-"muni kA jIvana kaThina nahIM hai| vAstava meM AtmakalyANa kA patha sulabha hai| ajJAna ke kAraNa jIva use kaThina mAnatA hai aura jo vAstava meM kaThina hai, use sulabha samajhatA hai| ghara ke kAmoM kI apekSA muni kA jIvana sulabha hotA hai|" ve kahane lage-"paNDitajI ! kapar3e or3hakara Apako jitanI ThaMDa Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 533 lagatI hai, utanI ThaMDa hameM digambaratva meM lagatI hai|" maiMne pUchA-"mahArAja! yaha kaisI bAta hai ?" uttara-"antaraGga meM "dhRti-kambalaH"dhairyarUpI kambala or3hakara hama rahate haiN| usa kambala ke dhAraNa karane para Ananda se zIta Rtu vyatIta ho jAtI hai|" unhoMne samajhAyA"Apa loga vyApAra karate haiN| bhayaMkara garmI meM baiThakara vyApAra meM nimagna rahate haiM, taba kyA garmI lagatI hai ? usa samaya dhanopArjana ke Ananda ke kAraNa jisa prakAra garmI kA kaSTa kaSTarUpa nahIM lagatA, isI prakAra parISahAdi bhI saMyamI puruSoM ko bAdhaka nahIM hote|" adbhuta yogI unhoMne usa samaya zAntisAgara mahArAja ke satsaGga kA ullekha karate hue batAyA thA"AcArya mahArAja adbhuta yogI kI taraha dhyAna meM nimagna rahate the, jaba cAhe taba ve apanI A~khoM ko banda kara dete the aura apane-Apa meM masta rahA karate the|"vaastv meM jaise philma (citrapaTa) dekhate samaya bAharI prakAza bujhA denA upayogI rahatA hai, ThIka isI prakAra aMtarjyoti ke darzana ke lie cakSurUpI bAharI khir3akiyoM ko banda karanA Avazyaka hai| itanA hI kyoM AtmA ke asalI Ananda, avarNanIya rasa kA nirjhara to taba bahatA hai aura usameM AkaNTha nimagna hone kA apUrva sukhada anubhava taba prApta hotA hai, jaba AtmA vyagratA ke kAraNarUpa sparzana,rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa ina indriyoM se samparka dUra kara upadravI mana ko kasakara bA~dha letA hai| jo khAte-pIte, mauja ur3Ate, khelate, kUdate, viSaya sevana karate haiM, mAna-apamAna kI gaTharI pAsa rakhate haiM, rAgadveSa kA kacarA sAtha meM rakhate hue AtmAnanda kI ujjvala bAteM banAte hai, unakI bAteM aisI lagatI haiM, jaisI kisI daridra ke mukha se zrImantoM ko tiraskRta karanevAlI dhanavaibhava kI carcA nikalatI hai| isa prakAza meM una viSayAsaktoM kA jIvana karuNApUrNa lagatA hai, jo aMdhakAra puMja apane jIvana ko sarvAdhika tejaHpuMja mAnate haiN| ve mohI, sAdhuoM kI dayA ke pAtra haiN| mohakarma ke kAraNa ve tejomaya satya kA darzana nahIM kara pAte haiN| patita kA uddhArakArya "AcArya anaMtakIrti mahArAja ne eka ghaTanA kA jikra kiyA ki eka bAra AcArya zAMtisAgara mahArAja kuMbhoja phuNce| eka vyakti dharmamArga se Diga cukA thaa| usake sudhAra hetu mahArAja ke bhAva utpanna hue| mahArAja ne usa vyakti ko apane pAsa bulAne kA vicAra kiyaa| usa para caMdrasAgarajI ne kahA-"mahArAja! vaha duSTa hai| bulAne para vaha nahIM AyegA, to ApakA apamAna hogaa|" AcArya mahArAja ne kahA-"hamAre pAsa mAna nahIM hai, to apamAna kaise hogA?" Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 cAritra cakravartI mAna hone para apamAna kA bhaya ucita thaa| isake pazcAt vaha vyakti mahArAja ke pAsa aayaa| unake tapomaya vyaktitva ne usa pApI hRdaya para gaharA prabhAva ddaalaa| mahArAja ke kathana ko sunakara usane apane jIvana meM samucita sudhAra kara liyaa|" ___ AcArya pAyasAgara mahArAja ne anaMtakIrti mahArAja ko AcArya-pada pradAna kara samAdhi lI thii| anaMtakIrti mahArAja kI zAnti ke sAtha samAdhi ho gii| ******** munipada kA mahatva 8 sitambara ko AhAra ke uparAnta mahArAja ne kannar3I meM mujha se kucha khaa| maiMne pUchA- "mahArAja Apane kyA kahA ?" unhoMne kahA- "baiTha jAo, yaha kahA hai|" baiThane ke pazcAt unhoMne hamase pUchA-"batAo, hamane ghara chor3akara muni kA pada kyoM dhAraNa kiyA? kyA bhojana ke lie ? lajjA chor3akara dUsare ke ghara meM khar3e bhikSAvRtti se AhAra ke lie kyA munipada liyA ? kyA hamAre ghara meM kamI thI, jo aisA kiyA ?" ___ maiMne kahA-"mahArAja ! ApakA saMpanna parivAra bahutoM ko bhojana detA rahA hai| uparokta koI kAraNa nahIM hai, ataH mahArAja! Apa hI isa prazna kA samAdhAna kara sakate haiN|" unhoMne kahA-"hamane AtmakalyANa ke lie yaha pada grahaNa kiyA hai| AgamAnusAra pravRtti ke lie yaha mudrA dhAraNa kI hai| AcAryoM ne kahA hai ki 28 mUlaguNoM kA pAlana karate hue AtmakalyANa karo, isase maiM aisA karatA hU~ / yaza, mAna, sammAna ke lie yaha pada aMgIkAra nahIM kiyA hai| yaza tathA sammAna meM kyA hai ? AhAra ke pazcAt tumane pUjA-stuti kI yA nahIM kI, isameM kyA hai ? Agama kahatA hai ki muTThI bhara anna khA aura jaa| isase AtmakalyANa kI sAdhanA ke ekamAtra uddezya se hamane digambara mudrA dhAraNa kI hai| 'yA zivAya mokSa hoNAra nAhI - isa pada ke binA mokSa nahIM hogaa|" -pRSTha-462-463, munirAja zrI vardhamAnasAgarajI uvAca Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI dezabhUSaNajI mahArAja dehalI meM 108 AcAryaratna dezabhUSaNa mahArAja kA 1657 meM cAturmAsa thaa| usake pUrNa hone ke pazcAt hama dehalI meM rASTrapati bAbU rAjendraprasAdajI ke pAsa jabalapura ke bRhat jaina paMcakalyANaka mahotsava meM unake padhArane kI svIkRti prApta karane hetu gae the / disambara mAha meM rASTrapatijI se bheMTa huI thii| lagabhaga 50 miniTa taka una bhadrasvabhAva vAle mahAn satpuruSa se carcA huI thii| pazcAt maiM AcArya dezabhUSaNa mahArAja ke pAsa aayaa| maiMne prArthanA kI ki mujhe AcArya zAMtisAgara mahArAja ke viSaya meM kucha mahattvapUrNa saMsmaraNa sunAiye / upagUhana tathA sthitikaraNa dezabhUSaNa mahArAja ne kahA thA- "sva. AcArya mahArAja meM upagUhana tathA sthitikaraNa apUrva the| kisI sAdhu ke doSoM kI carcA calane para logoM ke samakSa ve cupa rahate the, zAMta rahate the| ekAnta sthAna meM ve sadoSa sAdhu ko khUba daMDa dete the| logoM ke dvArA kI gaI cugalI para ve vizvAsa na karake svayaM apanI painI dRSTi DAlakara dUsare kI mAnasika avasthA kA anumAna kara liyA karate the| unake Atma-teja ke kAraNa aparAdhI svayaM bhI aparAdha ko svIkAra karatA thA / " premapUrNa mArmika zikSA dezabhUSaNa mahArAja ne kahA- "maiM navadIkSita aura choTI avasthA kA muni thA / nAMdre meM maiM AcArya mahArAja ke pAsa gyaa| maiMne unakI vaMdanA kii| unhoMne dayAkara merI vaMdanA ko svIkAra kara prativaMdanA kI / " unhoMne mujha para apAra premabhAva vyakta karate hue kahA"tuma hamAre bhAI ho / sadA Agama ke anukUla clnaa| kisI ke bahakAve meM mata AnA / tumhArI umara choTI hai / samhAla kara kAma krnaa| tuma kSatriyavaMza ke ho / gharAne ko dhabbA lage, aisA kAma kabhI mata krnaa| tuma bhrama utpanna karane vAle bar3e-bar3e bhUtoM se bacanA / dharma kI khUba prabhAvanA krnaa|' "" saMyama kI cintA par3hAI kI bAta na pUchakara pahale hamAre saMyama kA hAla pUchA - " tumane kitanA pratikramaNa Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI kiyA ? devasika, rAtrika, pAkSika, mAsika, vArSika Adi kitane kie haiM ?"kinhIM viSayoM meM gar3abar3I jJAta kara ve pUchane lage-"khAne ke kAraNa to gar3abar3I nahIM huI hai|" hamane kahA-"mahArAja ! Apake caraNoM meM hama AtmanirmalatA ke hetu Ae haiN| ApakI AjJA ko zirodhArya karate haiN|" ekAnta meM upadeza "mahArAja ne logoM se kahA-"hamArA bhAI AyA hai usakA upadeza hogaa|" merA upadeza sunakara ve saMtuSTa hue| pazcAt ekAnta meM samajhAne lage, tuma caturtha ho aura yaha paMcama jAti kA hai, isa prakAra jAti ke sAtha bheda-bhAva mata krnaa| loga jhagar3A mola lete haiN| tuma zatru para gussA mata krnaa| zatru bhI yadi tyAgI ho to use sAtha meM rakhanA, akele bhramaNa mata krnaa| tumhArA bhI kalyANa hogaa|"svcchnd vihAra kA ve virodha karate the| Aja koI-koI Agama kI AjJA ko na mAnakara svacchanda vicaraNa karate haiN| yaha ayogya kArya hai| AcArya dezabhUSaNa mahArAja ne batAyA thA-"prativarSa AcArya mahArAja ko patra bhejakara unase prAyazcitta lekara hama prAyazcitta grahaNa karate rahe haiN|" svAdhyAya ke lie mArgadarzana unhoMne kahA thA-"prAyazcitta zAstra pddh'naa| prAyazcita zAstra dUsaroM ko par3hakara nahIM sunaanaa| prathamAnuyoga kA bhI manana krnaa| ekAnta meM apanI zAMti ke hetu samayasAra pddh'naa| sArvajanika rUpa meM samayasAra nahIM pddh'naa|"aaj samayasAra kA janasAdhAraNa meM pracAra bar3hane ke sAtha asaMyama kA mahAroga bar3ha rahA hai| nakalI samyaktva ko ratna mAnA jA rahA hai| prapitAmaha carcA ke prasaMga meM dezabhUSaNa mahArAja ne batAyA-"muni jayakIrti mahArAja unake dIkSA guru the| jayakIrti mahArAja ke guru pAyasAgara mahArAja the| pAyasAgarajI ke guru AcArya zAMtisAgara mahArAja the| isa dRSTi se AcArya mahArAja dezabhUSaNa mahArAja ke prapitAmaha hue|"us para maiMne kahA-"taba to saMyama kI dRSTi se Apa mahArAja zAMtisAgarajI ke prapautra tthhre|" dezabhUSaNa mahArAja ne kahA-"bilakula ThIka bAta hai|" kSaNa bhara meM vairAgya kI lahara Ane para ve kahane lage-"paMDitajI ! kisakA pitA, kisakA putra, kauna kisakA hai ? jagat meM sabhI jIva alaga-alaga haiN|" AcAryazrI kA zreSTha viveka isake pazcAt dezabhUSaNa mahArAja ne kahA-"AcArya zAMtisAgara mahArAja ne apane jIvana kI eka vizeSa ghaTanA hameM batAI thii| eka grAma meM eka garIba zrAvaka thaa| usakI ww Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 537 AhAra dene kI tIvra icchA thI, kintu bahuta adhika daridra hone se usakA sAhasa AhAra dene kA nahIM hotA thaa| eka dina vaha garIba pratigraha ke lie khar3A ho gyaa| usake yahA~ AcAryazrI kI vidhi kA yoga mila gyaa| usake ghara meM cAra jvAra kI roTI thii| unhoMne socA ki yadi isakI cAroM roTI hama grahaNa kara lete haiM, to yaha garIba kyA khAyagA? isase unhoMne thor3I-sI bhAkarI, thor3A dAla, cAvala mAtra liyA thaa| usa samaya garIba zrAvaka kA hRdaya baDA prasanna ho rahA thaa| usake bhakti se paripUrNa AhAra ko lekara ve Ae aura sAmAyika ko baitthe| usa dina sAmAyika meM bahuta mana lgaa| bahuta dera taka sAmAyika hotI rhii| zuddha tathA pavitra mana se die gae AhAra kA pariNAmoM para bahuta prabhAva par3atA hai| ve lokottara the|" ******** zithilAcAra meM sudhAra vardhamAna svAmI ne batAyA-"AcArya mahArAja ko kSullaka pada pradAna karane vAle muni devappA svAmI ke samaya meM muni pada meM bahuta zithilatA thii| usa samaya devappA svAmI AhAra ko jAte the, pazcAt dAtAra se savA rupaye lete the| AcArya mahArAja ne kSullaka pada meM bhI aisA nahIM kiyaa| isa para devappA svAmI kahate the ki tuma rupayA lekara hameM de diyA kro| AgamaprANa AcArya mahArAja ko yaha bAta aniSTa lagI, ataH mahArAja ne devappA svAmI kA sAtha chor3a diyA thaa|" -pRSTha-480 munirAja zrI vardhamAna sAgarajI uvAca hita zatru unake eka bhakta-viddhAn-tyAgI ke samakSa maiMne mahArAja se kahA-"Apake sira meM brAhmI taila sadRza koI auSadhi avazya lagAnI caahiye|"ve bole- "hameM apane zarIra kI avasthA mAlUma hai| ye auSadhi batAne vAle, hamAre hitaiSI banakara Ate haiM aura bAda meM bAteM sunAte haiN| maiM to inako apanA hita-zatru samajhatA huuN|" hitaiSI ke liye hitazatru zabda kA prayoga sunakara mujhe bar3A Azcarya huA, isalie maiMne pUchA-"Apane yaha kaise kahA?" uttara-"ye batAte haiM hita aura karate haiM hamAre hita kA ghaat| pramAda ko bar3hAne vAle kAryoM kI ora mujhe le jAnA cAhate haiN| unase merA ghAta hotA hai| isalie maiMne soca-samajhakara inheM hita-zatru kahA hai|" -pRSTha-488-48AcArya zrIvIrasAgarajI uvAca Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI AcArya zrI vimalasAgarajImahArAja DAkU kA kalyANa 16 janavarI, 1656 ko 108 muni vimalasAgara mahArAja zikharajI jAte hue phalaTaNa cAturmAsa ke uparAnta sivanI padhAre the| unhoMne batAyA thA ki AcArya zAMtisAgara mahArAja AgarA ke samIpa phuNce| vahA~ jaina maMdira meM unake pAsa eka mahAn DAkU rAmasiMha padmAvatI puravAla veSa badalakara gyaa| mahArAja ke pavitra jIvana ne usa DAkU ke hRdaya meM parivartana kara diyaa| usane mahArAja se apanI kathA kahakara kSamA-yAcanA kI tathA upadeza mA~gA! mahArAja ne usase kahA- "tuma NamokAra maMtra ko jpo|"nnmokaar maMtra japate hI usa DAkU ke tatkAla prANapakheru ur3a ge| jIvana kitanA kSaNika hai| kSaNa bhara meM usakA kalyANa ho gyaa| AcArya vimalasAgarajI ne kahA thA-"sva. AcArya mahArAja AgarA kI tarapha padhAre the| unakI kRpA se hameM yajJopavIta prApta haA thA, jo ratnatraya kA liGga hai| usa ratnatraya ke cihna ke nimitta se Aja mujhe nirgrantha padavI prApta karane kA saubhAgya milaa| unake samparka se pariNAmoM meM apUrva utsAha utpanna hotA thaa| AtmakalyANa kI ora bhAva bar3hate the|" ******** bra. bharamappA kI kSullaka dIkSA kSullaka siddhisAgarajI ne AcArya mahArAja kI bahuta sevA tathA vaiyAvRtya kI thii| unhoMne batAyA ki- "maiMne mahArAja se kSullaka dIkSA maaNgii| mahArAja ne kahA, 'vardhamAnasAgara se dIkSA le lo|' isake bAda unhoMne bra. baMDU rattU ko dIkSA ke lie kahA aura kahA ki hama tumheM dIkSA de deNge|' usa samaya maiMne kahA-'mahArAja ! mujhe bhI Apa dIkSA diijiye|' bra. rattU baMDU ne dIkSA nahIM lii| merA bhAgya thA, isase mahArAja se mujhe 28 agasta 1655 ko kSullaka dIkSA mila gii| dIkSA dete samaya mahArAja ne mujhase kahA thA ki tuma ko kucha nahIM AtA, isaliye hamezA NamokAra maMtra kA jApa maMdira meM karate rhnaa| AhAra ko jAne ke pUrva zauca se Ane para tathA anya samaya para 27 bAra NamokAra kA jApa krnaa|" ___ Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSullaka zrI siddhisAgarajI mahArAja vaiyAvRtya kA niSedha mahArAja ke antima kSaNa meM samIpa rahane vAle kSullaka siddhisAgara (bra. bharamappA) ne sivanI meM Akara zikharajI jAte samaya hameM batalAyA thA ki - " anta ke tIna dina, caubIsoM ghaNTe mahArAja eka hI karavaTa rahe the| pahile mahArAja ne hameM AjJA kara dI thI ki tuma hamAre hAtha-pA~va mata dabAnA, kyoMki hamane sevA karAnA chor3a diyA hai| tuma jabardastI sevA karate the, aba nahIM krnaa|" zAstradAna kI preraNA AcArya mahArAja saMyama ke sivAya samyakjJAna ke bhI mahAn premI the| unhoMne kahA thA- " jJAna binA samAja meM dharma nahIM TikegA / jJAna kA prasAra sArvajanika jainamandira meM svAdhyAya ke lie graMtha rakhane se hI ho sakegA, kAraNa ki vahA~ saba jaina loga Ate haiM aura una graMthoM para sabakA svatva rahatA hai| use koI uThAkara nahIM le jA sktaa| vaha sugamatA saba ko mila sakatA hai| graMtha kI bikrI se suvidhA nahIM hotI / garIba AdamI, tyAgI tathA sanyAsI loga graMtha nahIM le sakate, isIlie jahA~ taka ba muphta meM grantha bA~TanA caahie|" iMdriya - nigraha kA upAya eka dina maiMne mahArAja se pUchA - "mahArAja ! indriya-nigraha kisa prakAra karanA cAhie ?" mahArAja ne kahA thA, "ghor3e kA dAnA-pAnI banda kara do, ghor3A apane Apa vaza meM ho jAtA hai|" unhoMne eka choTe se uttara se gambhIra prazna kA anubhava ke AdhAra para samAdhAna kara diyaa| niyamitapanA I mahArAja meM niyamitatA (Punctuality) adhika thI / ve samaya para kArya karane kA dhyAna rakhate the / unameM guNagrAhakatA apUrva thI / yadi vizeSa kalAkAra unake pAsa AtA thA, to usako ve bahuta preraNA dete the / baccoM se naisargika prema baccoM para mahArAja kA akRtrima prema thA / kitanI bhI gambhIra mudrA meM ve hoM, bAlaka ke pAsa Ate hI ve use dekhakara harSita hote the| kabhI-kabhI kisI bacce ke hAtha meM moTara kA Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 cAritra cakravartI khilaunA rahatA thA, to ve pUchate the ki isameM hama baiTha sakate haiM Adi / usa samaya aisA lagatA thA ki ye vRddha pitAmaha haiM aura ye saMsAra ke zreSTha mahApuruSa ratnatraya mUrti AcArya zAMtisAgara mahArAja hI haiM, aisA nahIM mAlUma par3atA thA / dhanI - nirdhana meM samAna bhAva eka dina mahArAja se pUchA - "mahArAja ! Apa zrImantoM ke mahArAja haiM yA garIboM ke ?" mahArAja ne kahA-"hamArI dRSTi meM zrImanta aura garIba kA bheda nahIM rahA hai| artha ke sadbhAva - asadbhAva dvArA bar3epane kI kalpanA Apa loga karate ho / akiJcanoM kI nigAha meMdhana ke sadbhAva - asadbhAva kA antara nahIM rahatA / " AdamI kI parakha eka dina mahArAja se pUchA - "mahArAja ! Apake pAsa baiThane vAle kyA sabhI khare bhakta haiM ?" mahArAja bole- "inameM daza pratizata hI khare haiN| yaha hameM mAlUma hai ki kauna kharA hai aura kauna khoTA hai| hama dUsare ke netroM ko dekhakara hI usa AdamI ko pahicAna lete haiN|" yathArtha meM unakI dRSTi bhItara kI bAta ko dekha letI thI / zAstroM ko apanA prANa mAnanA dhavala Adi siddhAnta-grantha tAmrapatra meM mudrita hue| phalaTaNa meM dhavala-grantha virAjamAna hue the| unake sambandha meM mahArAja ne kahA thA- "dekho, ye mere prANa haiM, jo tumhAre pAsa haiN| mere barAbara inakI rakSA tuma logoM ko karanA cAhie / " ye zabda mahArAja ne saikar3oM bAra kahe the| jinavANI ko ve apanA prANa mAnate the / vAstava meM jinavANI kI AjJAnusAra hI sallekhanA dvArA unhoMne apane prANoM kA tyAga kiyA thaa| dIkSA aura AhAra prazna- "mahArAja ! yadi Apa saba ko dIkSA de deMge, to unako AhAra kaise milegA ?" uttara meM mahArAja ne kahA- "AhAra ke lie dIkSA mata lo| dIkSA lene ke bAda AhAra apane Apa milegA / " bhaktAmara stotra kA prathama paricaya mahArAja ne batAyA thA ki unhoMne apane jIvana meM sabase pahile bhaktAmara stotra par3hA thA / vahI pahilA zAstra thA / *** Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacArI baNDobA bAbAjI ratU brahmacArI baMDobA bAbAjI rattU ne batAyA ki - "AcArya zAntisAgara mahArAja ke lokottara vyaktitva ne nemaNNA nAma ke sarala citta vAle gRhastha ko nemisAgara munirAja banA diyA / maNNA mahodaya vilakSaNa prakRti ke vyakti the / bhinna-bhinna dharma ke sAdhuoM ke samparka meM raha cuke the| eka dina AcArya mahArAja ke jIvana kI ghaTanA ne unake jIvana para gaharA prabhAva ddaalaa| usa dina unhoMne nizcaya kiyA ki zAntisAgara mahArAja hI aise sAdhuratna haiM, jinake caraNoM ko antaHkaraNa meM virAjamAna kara jIvana bhara abhinandana karanA caahie|" prabhAvaprada ghaTanA yahA~ sahaja hI prazna uThatA hai ki vaha kauna-sI ghaTanA hogI, jisane jIvana badala diyA ? bra. baNDU ne batAyA- "AcArya mahArAja eka guphA meM baiTha kara Atma- dhyAna meM nimagna the| vAstava meM apane svarUpa meM masta baiThe the| usa samaya makor3e unake zarIra para car3hakara unakI puruSa indriya ko kATa rahe the / ve mAMsa khAte the aura rakta kI dhArA bahatI thI, kintu mahArAja stambha kI taraha sthira the / " unakA dhyAna pUrNa huA, taba bAda meM nemaNNA (nemasAgarajI mahArAja) ne pUchA - "yaha kyA hai ?" bra. baNDU rattU ne kahA- " dekhate nahIM ho, yaha rakta baha rahA hai / " sunakara mahArAja bole- "kahA~ hai rakta ?" bAda meM unhoMne dekhA ki makor3e unake zarIra khA rahe the| bra. baNDU ne usa makor3e ko alaga kiyA thaa| sAmAyika meM tallInatA usa samaya AcArya mahArAja bole- "hama to sAmAyika meM baiTha gaye the| hamako patA nahIM, kyA huA / " yaha zabda sunakara nemaNNA ne kahA- "yaha kyA camatkAra hai ? yaha sAdhu hai yA bhagavAn hai| nizcaya se ye bahuta bar3e sAdhu haiN|" isa ghaTanA ne unake mana meM prabala vairAgya utpanna kiyaa| ve hI maNNA Aja paramapUjya 108 nirgrantha muni AcArya nemisAgara mahArAja ke rUpa meM virAjamAna rahe / *** Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 cAritra cakravartI vaidyarAja zrI zAntinAtha bhujabalI, bArAmatI vaidyarAja ko upadeza, "paisA sAtha nahIM jAyegA " bArAmatI meM zrI zAntinAtha bhujabalI vaidya eka sajjana vyakti haiM / ve mahArAja ke pAsa bahudhA AyA-jAyA karate the aura unake svAsthya ke viSaya meM vizeSa dhyAna rakhA karate the| vaidyarAja ne batAyA ki mahArAja hamase kahate the- "tumane hajAroM AdamiyoM ko davA dI hai, kiMtu usase adhika phala nirgrantha sAdhu athavA vratI ko auSadhi dene kA hai| tuma sAdhu-sevA meM lage rahate ho, isakA tumheM bahuta madhura phala milegaa| aisA hI paropakAra karane meM apane janma sArthaka banAte rahanA / " mahArAja ke ye zabda bar3e mArmika haiM- "paisA khUba saMgraha karo, to bhI vaha tumhAre sAtha nahIM jaayegaa| dharma hI sAtha jAnevAlA hai| bImAra svayaM kI prasannatA se jitanA de, utanA lenA / jabardastI karake aura use duHkhI karake nahIM lenA cAhie, ise avazya dhyAna meM rakhanA / " svargArohaNa kI rAtri kA varNana AcArya mahArAja kA svargArohaNa bhAdoM sudI dUja ko sallekhanA grahaNa ke 36 veM dina prabhAta meM 6 bajakara 50 minaTa para huA thA / usa dina vaidyarAja mahArAja kI kuTI meM rAtri bhara rahe the / unhoMne mahArAja ke viSaya meM batAyA thA ki- " do baje rAta ko hamane jaba mahArAja kI nAr3I dekhI, to usakI gati bigar3I huI aniyamita thii| tIna, cAra Thoke dene ke bAda rukatI thI, phira calatI thI / hAtha-paira ThaNDe ho rahe the| rudhira kA saMcAra kama hotA jA rahA thaa| cAra baje sabere zvAsa kucha jora kA calane lagA, taba hamane kahA- "aba sAvadhAnI kI jarUrata hai / anta atyanta samIpa hai / " sabere 6 baje mahArAja kA saMstara se uThAne kA vicAra kSullaka siddhisAgara (bharamappA) ne vyakta kiyaa| mahArAja ne sira hilA kara niSedha kiyaa| usa samaya taka ve sAvadhAna the| usa samaya zvAsa jora-jora se calatI thii| bIca meM dhIre-dhIre rukakara phira calane lagatI thI / usa samaya mahArAja ke kAna meM bhaTTAraka lakSmIsenajI 'OM namaH siddhebhyaH ' tathA 'NamokAra maMtra' sunAte the| 6 bajakara 40 minaTa para mere kahane para mahArAja ko baiThAyA, padmAsana lagavAyA, kAraNa ki aba dera nahIM thI / aba zvAsa manda ho gii| oSTha atimanda rUpa se hilate hue sUcita hote Tata jApa kara rahe hoN| eka dIrgha zvAsa AyA aura hamArA saubhAgyasUrya asta ho gyaa| Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 543 usa samaya unake mukha se anta meM OM siddhAya" zabda manda dhvani meM nikale the|" vaidyarAja ne kahA- "hamArI dhAraNA hai ki mahArAja kA prANotkramaNa netroM dvArA huaa| mukha para jIvita sadRza teja vidyamAna rahA AyA thaa|" ******** bAlagoMr3ApATIla,koganolI cikor3I ke nAgagoMDA va janagoMDA urpha bAlagoMDA pATIla koganolI ke prabhAvazIla dharmAtmA aura gurubhakta sajjana haiN| unhoMne AcArya mahArAja kI bahuta sevA kI thii| unhoMne batAyA ki jaba zAMtisAgara mahArAja ne dIkSA lekara bhojabhUmi se bidA lI, taba unhoMne koganolI grAma meM apanI prArambhika tapasyA kA vizeSa samaya vyatIta kiyaa| Asa-pAsa loga zAMtisAgara mahArAja ko koganolI ke mahArAja kahane lage the| usa samaya pUrNa digambara mudrAdhArI muniyoM kA abhAva thaa| usa samaya muni AhAra lete samaya digambara huA karate the| AcArya zAMtisAgara mahArAja ne usa zithilAcAra ke jAla meM jakar3I huI municaryA kA uddhAra kiyA thaa| koganolI meM ve digambara mudrA meM rahA karate the| eka upavAsa, eka pAraNA kA krama bAraha mahIne calA karatA thaa| bAlagoMDA pATIla ne batAyA ki koganolI meM AcArya mahArAja ke zarIra para sarpa lipaTA thaa| vaha ghaTanA to sarvatra prasiddhi pA cukI hai| hamAre yahA~ jaba mahArAja Aye, taba unakI tapazcaryA bar3I bhISaNa thii| rasoM kA parityAga kara ve AhAra lete the| bahudhA upavAsa karate the| digambara rUpa meM vicaraNa karate the| koI loga upasarga na kara deM, isa bhaya se grAma kA pramukha vyakti hone ke kAraNa maiM mahArAja kA kamaNDala hAtha meM lekara sAmane calatA thA, jaba mahArAja zauca Adi ke lie bAhara nikalate the| pAgala dvArA bhayaMkara upasarga __ usa grAma meM eka vicitra ghaTanA huI thii| zrI pATIla ne batAyA-"mahArAja bastI ke bAhara eka nirjana sthAna meM banI huI guphA meM rAtri ko rahA karate the aura AtmadhyAna meM lage rahate the| durbhAgya kI bAta thI ki eka bAra nagara kA eka pAgala mahArAja ke pAsa jaMgala meM gyaa| mahArAja usa samaya kaThora tapa kiyA karate the usa ekAnta pradeza meM usa pAgala ne bhayaMkara upadrava kiyaa| mahArAja kA zarIra atyanta balazAlI thaa| yadi ve zAnti ke sAgara na hote, to usa pAgala ko kahIM bhI uThAkara pheMka sakate the, kintu ve to AcArya mahArAja the| kSamAzIla sAdhuoM ke svAmI the| bhISaNa upadrava meM bhI ve avicalita the| usa pAgala ke hAtha meM eka lakar3I thI, jisake agra bhAga meM nokadAra lohe kA kIlA lagA thaa| usase bailoM Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 cAritra cakravartI ko mArane kA kAma liyA jAtA hai| pAgala ne mahArAjajI ke pAsa roTI maaNgii| vaha kahatA thA-"e bAbA ! roTI do, bar3I bhUkha lagI hai|" bAbA ke pAsa kyA thA ? kucha hotA to dete| ve to cupacApa Atma-dhyAna karane baiThe the| unako zAnta dekha pAgala.kA dimAga aura uttejita huaa| usane apane pAsa kI lakar3I se mahArAja ke zarIra ko mAranA zurU kiyaa| lohe kI noka, zarIra meM, pITha meM, chAtI Adi meM cubhii| sArA zarIra raktaraJjita ho gyaa| lakar3I kI mAra se hAtha-paira sUja gaye the| usa kaThina paristhiti kA kyA varNana kreN| bahuta dera taka upadrava karane ke bAda pAgala vahA~ se calA gyaa| bastI meM Akara usane apane kuTumbI kI hatyA kI, jisake kAraNa use prANadaNDa milA thaa|" zrI pATIla ne batAyA ki- "sabere hamane jaba mahArAja ko dekhA, to unake zarIra para aneka jagaha lakar3I ke nizAna the| kaI jagaha khUna baha rahA thaa| maiM yaha dekhakara Azcarya meM par3a gyaa| samajha meM nahIM AyA kyA huA ? sAre samAja ko khabara lgii| saba loga bahuta duHkhI hue| mahArAja ne kucha nahIM khaa| ve cupacApa rahe aura pAsa ke grAma jainavAr3I ko cale gye| vahA~ jAkara hama logoM ne unase bahuta prArthanA kii| atyadhika anunayavinaya ke uparAnta ve punaH koganolI aaye| Aja bhI pAgala ke dvArA kiye gaye upasarga kA smaraNa kara roMgaTe khar3e ho jAte haiN| kaisI unakI sthiratA thI, kitanA unameM dhairya thA, kitanI unameM zAnti thI ? hamArA choTA-sA hRdaya aura sAdhAraNa-sA mastaka una gurUdeva kI gaharAI aura mahattA kA anumAna bhI nahIM kara sktaa| dhanya haiM, ve jo usa bhayaMkara zArIrika upadrava ko sAmyabhAva se sahana karate rhe|" ******** bhAIcanda nemacanda gAMdhI, nAteputa pAtrApAtra kA viveka AcArya mahArAja bahuta soca-vicAra kara kArya karate the| eka dina bhAIcanda nemacanda gAMdhI nAtepute ne AcAryazrI se brahmacarya pratimArUpa vrata maaNge| mahArAja ne unakI pAtratA kA vicAra karake kahA-"tuma pApabhIru ho, isa kAraNa tumako brahmacarya vrata dete haiN| tumhAre hRdaya meM vairAgya nahIM hai, isase pratimArUpa vrata nahIM dete haiN|" vinoda mahArAja kA vinoda madhura tathA akaTu hotA thaa| bhAIcanda ne sunAyA ki merI vilakSaNa tathA vicitra bAtoM ko sunakara mahArAja mujhe dona zahANA" (do dimAga vAlA buddhimAna) Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNoM ke saMsmaraNa 545 kahA karate the| pArzvanAtha upAdhye vayovRddha zrI upAdhye ne zAMtisAgara mahArAja ke satsaMga kA lAbha liyA thaa| bhoja grAma bhI cikkor3I tAlukA meM hI to hai| zrI upAdhye kA yaha varNana mahatvapUrNa tathA manoraMjaka hai-"AcArya mahArAja jaba gRhastha the arthAt unhoMne jaba gRha nahIM chor3A thA, taba ve hamAre grAma paTTana meM Ae the| maiM unako eka ghaMTe paryanta padmanaMdipaMcaviMzatikA sunAtA thaa| usa samaya mahArAja ko brahmacArI sAtagoMDA kahate the| unakA usa samaya yaha niyama thA ki zAstra svAdhyAya ke binA ve anna-jala nahIM lete the| zAstra sunane ke uparAnta hI ve bhojana karate the| unakA zAstra kA prema prAraMbha se hI mahAn rahA hai| hamArA-unakA hArdika prema thaa| ve zAstra sunakara mujhase kahate the - 'upAdhyAya ! merA mana zIghra hI svAmI banane kA hai|' dakSiNameM munipada lene vAle ko svAmI kahane kI paddhati hai| isa vyavahAra ke pIche sadvIcAra chupA hai| cakravartI bhI sAkSAt kyoM na ho, vaha svAmI nahIM hai| vaha becArA bhogoM tathA iMdriya-sukhoM kA dAsa hai| dAsAnudAsa ke samAna hai| digambara mudrA svIkAra karane vAlA manasvI mAnava iMdriyoM kA dAsa nahIM rahatA hai, vaha iMdriyoM ko dAsa banAtA hai|, ataeva muni ko svAmI kahanA arthapUrNa hai|" upAdhyAya ne mahArAja ke svAmI banane kI bhAvanA jJAta karake kahA-"pATila! svAmI bananA bahuta kaThina kAma hai| usake lie AtmA meM bahuta zakti tathA saccA vairAgya caahie|" ve kahate the-"maiMne apane mana meM pakkA nizcaya kara liyA hai| maiM usase pIche nahIM httuuNgaa|" unakI vANI ke pIche sudRr3ha saMkalpa kI preraNA kA darzana hotA thaa| unakI ucca manobhAvanA jJAtakara maiM unake samakSa yatidharma kI vizeSa rUpa se vyAkhyA karatA thaa| usa avasthA meM ve mujhe jJAna, vairAgya tathA brahmacarya kI jIvitamUrti dikhate the| vardhamAna svAmI mahAn the "jaisA nikaTa paricaya AcArya mahArAja ke sAtha thA, vaisA hI paricaya tathA nikaTatA devagoMDA pATIla (vardhamAnasAgara mahArAja) ke sAtha thii| donoM pATIla baMdhu satpuruSa,mahAn va saMta AtmA the|" unakA pavitra sujhAva mahArAja mujhase kahate the-"upAdhyAya ! tuma munidharma kI itanI madhura tathA mArmika carcA karate ho , usake guNa kA kathana karate ho, tuma bhI muni bamo, to ThIka rhegaa|"maiN Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 cAritra cakravartI kahatA thA - " mere cAritra - moha kA prabala udaya hai, isase maiM mahAvratI banane kI pAtratA abhI apane meM nahIM pAtA huuN| jaba karmabhAra halakA hogA, taba usa nirvANa mudrA ko dhAraNakara apane janma ko kRtArtha kruuNgaa|" unake darzanamAtra se hRdaya ko apAra AnaMda prApta hotA thaa| seTha rAmacaMda dhanajI dAvar3A nAtepute kannUra guphA : seTha rAmacaMda dhanajI dAvar3A nAtepute ne kahA- "maiM pahalI bAra mahArAja zAMtisAgarajI ke pAsa konnUra meM gayA thaa| vahA~ pA~ca sau se bhI adhika guphAeM hai / mahArAz2a nagara ke bAhara kI guphA meM rahate the| dopahara kI sAmAyika guphA meM hI karate the / guphA pA~ca phuTa se bhI bar3I thii| U~cI bhI adhika thii| eka ciTThe vAlA sarpa, jo lagabhaga 2 hAtha kA rahA hogA, guphA meM AyA / vaha mahArAja kI jaMghA para car3hA aura bAda meM guphA ke bAhara A gyaa| vaha mahArAja ke zarIra para pA~ca miniTa paryanta rahA thA / usa samaya mahArAja dhyAna meM sthira the| ve jarA bhI hile-Dule nhiiN| unakI dRr3hatA dekhakara mere mana para bahuta prabhAva pdd'aa| maiM itanA prabhAvita ho gayA ki karIba tIsa varSa paryanta bhAdoM mAsa meM lagAtAra unake pAsa niyama se jAyA karatA thaa| maiM unake bahuta paricaya meM rhaa| ve apane DhaMga ke advitIya mahApuruSa ho ge| " samAdhi kI bAta : "samAdhi kI bAta to taba AtI, jaba usake sambandha meM kabhI kisI prakAra kI carcA calI hotI / adbhuta AtmabalI, paramapAvana gurudeva prAyaH hRdaya kI bAta mujhe batAte the| unhoMne kahA thA- 'hama sallekhanA to leMge, kintu vaha yamasallekhanA na hogI, hama niyama sallekhanA leNge|' unake manogata ko uparokta rUpa se jAnane kAraNa, maiM to kabhI nahIM socatA thA ki mahArAja aura yamarAja kA dvandva yama-2 - sallekhanA ke mAdhyama se Arambha hogA ?" yathArtha bAta : " gaharAI se patA calAne para yaha avagata huA ki ve sAdhurAja sallekhanA kI tapogni meM abhI praveza karane kI nahIM socate the, kintu logoM ne aisI vicitra paristhiti lAkara ekatrita kara dI ki mahArAja kI atyanta virakta aura prabuddha AttmA ne yamasallekhanA svIkAra kiyaa| aba vizeSa UhApoha meM kyA sAra hai ? ' aba pachatAe hota kA, jaba cir3iyA cuga gaI kheta / ' gurudeva to ge| unake jIvana kI bAtoM ko punaH punaH smaraNa kara tathA tadanusAra pravRtti kara hama apanA janma kRtArtha kara sakate haiN| ve to vAstava meM dhanya ho ge| hamAre samakSa unake padacinha haiN|" Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 sitambara 1955 dharma saMrakSiNI aMtima amara saMdeza dharma saMrakSiNI Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtima amara saMdeza "OM jinAya nmH| OM siddhAya nmH| OM aha~ siddhAya nmH| bharata-airAvatakSetrastha bhUta-bhaviSya-vartamAna tIsa caubIsI bhagavAn namo nmH| sImaMdharAdi bIsa viharamAna-tIrthakara bhagavAn namo nmH| RSabhAdi mahAvIraparyaMta caudaha sau bAvana gaNadharadevebhyo namo nmH| cauMsaTha RddhidhArI munIzvarAya namo namaH / aMtakRtakevalImunIzvarAya namo namaH / pratyeka tIrthaMkara ke samaya hone vAle daza daza ghoropasargavijayo munIzvarAya namo nmH| _gyAraha aMga caudaha pUrva zAstra mahAsamudra hai| usakA varNana karane vAlA Aja koI zrutakevalI nahIM hai| koI kevalI bhI nahIM hai| zrutakevalI usakA varNana kara sakatA hai| mujha-sarIkhA kSudra manuSya kyA varNana kara sakatA hai ? yaha sarva jIvoM kA kalyANa karane vAlA hai| jinavANI sarasvatI devI ananta samudra pramANa hai, phira usameM jinadharma ko jo jIva dhAraNa karegA usakA kalyANa avazya hotA hai| ananta sukha ko prApta kara vaha mokSa prApti kara letA hai| ananta AgamoM meM eka akSara- eka OM akSara-mAtra ko jo dhAraNa karatA hai, usa jIva kA kalyANa hotA hai| sammedazikhara meM do bandara lar3ate the| NamokAra maMtra ke prabhAva se bandara svarga gyaa| zreSThI sudarzana ne baila ko upadeza diyA, vaha svarga gyaa| saptavyasanadhArI aMjana cora ko NamokAra maMtra ke upadeza se ucca gati huii| yaha to jAne do| kuttA mahA nIca jAti ke jIva ko jIvaMdharakumAra ne upadeza diyA, vaha bhI devagati meM gyaa| itanI mahimA jinadharma kI hai| parantu ise koI dhAraNa nahIM karatA hai| jainI hokara bhI jinadharma kA vizvAsa nhiiN| anantakAla se jIva pudgala donoM bhinnabhinna haiM, yaha saba jAna jAnatA hai, parantu vizvAsa karate nhiiN| pudgala alaga hai, jIva alaga hai| donoM hI bhinna-bhinna hote hue bhI apanA jIva, jIva hai yA pudgala, isakA vicAra karanA caahie| apane to jIva haiM, pudgala nhiiN| pudgala alaga hai, jar3a hai| usameM jJAna nahIM hai| darzana caitanya yaha guNa jIva meM hai| sparza, rasa, varNa gaMdha yaha pudgala meM hai| donoM kA guNadharma alaga hai aura donoM alaga-alaga hai| ___ apane jIva haiM yA pudgala ? apane jIva haiM / pudgala ke pakSa meM par3ane ke kAraNa apane ko isa mohanIya karma ne apane jAla meM pha~sA liyA hai| mohanIya karma jIva kA ghAta karatA hai| pudgala ke pakSa meM par3e to jIva kA ghAta hotA hai, jIva ke pakSa meM par3e to pudgala kA ghAta hotA hai| apane to jIva haiM, isaliye jIva kA kalyANa honA, jIva ko ananta sukha Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 cAritra cakravartI meM pahuMcAnA, mokSa ko jAnA, yaha saba jIva meM hotA hai| pudgala mokSa meM nahIM jAtA hai| Adeza aura upadeza itanA samajhane para bhI yaha saba jaga bhUla bhaTaka rahA hai, paMca pApoM meM par3A huA hai| darzanamohanIya karma ke udaya ne samyaktva kA ghAta kiyA hai, cAritra-mohanIya karma ke udaya ne saMyama kA ghAta kiyA hai| isa prakAra ina donoM karmo ne ananta kAla se jIva kA ghAta kiyA hai| phira apane ko kyA karanA cAhie ? sukha prApta karane kI jisako icchA ho usa jIva ko hamArA Adeza hai ki darzanamohanIya karma kA nAza karake samyaktva prApta kro| cAritramohanIya karma kA nAza karo, saMyama ko dhAraNa kro| ina do mohanIya karma kA nAza kara apanA AtmakalyANa karo, yaha hamArA upadeza hai| ananta kAla se yaha jIva saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai| kisa kAraNa se ? eka mithyAtva karma ke udaya se| apanA kalyANa kisase hogA? isa mithyAtva karma ke nAza se| ata: usakA nAza avazya karanA caahie| samyaktva prApta karanA caahie| ___ samyaktva kise kahate haiM, isakA kundakundasvAmI ne samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, paMcastikAya, aSTapAhur3a meM aura gommaTasArAdi bar3e-bar3e granthoM meM varNana kiyA gayA hai| isa para kauna zraddhA rakhatA hai ? apanA AtmakalyANa karane vAlA rkhegaa| jIva saMsAra meM bhramaNa karatA A rahA hai| yaha hamArA Adeza hai, upadeza hai| OM siddhAya nmH| kartavya phira Apako kyA karanA cAhiye ? darzanamohanIya karma kA kSaya karanA caahiye| kisase usakA kSaya hotA hai ? eka AtmaciMtana se hotA hai| karma nirjarA kisase hotI hai ? AtmaciMtana se hotI hai| tIrthayAtrA karane para puNyabaMdha hotA hai| pratyeka dharmakArya karane para puNyabandha hotA hai| AtmaciMtana karma nirjarA hone ke liye AtmaciMtana sAdhanA hai| ananta karmo kI nirjarA ke lie AtmaciMtana hI sAdhana hai| AtmaciMtana kiye binA karmo kI nirjarA hotI nhiiN| kevalajJAna hotA nahIM, kevalajJAna ke binA mokSa kI prApti nahIM hotI hai| phira apane ko kyA karanA cAhiye ? caubIsa ghaNTe meM chaha ghar3I utkRSTa kahI gaI hai| cAra ghar3I madhyama kahI gaI hai, do ghar3I jaghanya kahI gaI hai| jitanA samaya mile utanA samaya AtmaciMtana kro| kama se kama to 10-15 minaTa to kro| hamArA kahanA hai ki kama se kama pA~ca miniTa to kreN| AtmaciMtana kiye binA samyaktva prApta nahIM hotA hai| samyaktva ke binA karmo kA saMsAra baMdhana TUTatA nhiiN| janma jarA maraNa chUTatA nhiiN| Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtima amara saMdeza 546 samyaktva prApta kara saMyama ke pIche laganA caahie| yaha cAritramohanIya karma kA udaya hai ki samyaktva hokara jIva 66 sAgara taka rahatA hai aura mokSa nahIM hotA / kyoM ? cAritramohanIya karma kA udaya hone se| saMyama-pAlana cAritramohanIya karma kA kSaya karane ke lie saMyama ko hI dhAraNa karanA caahie| saMyama ke binA cAritramohanIya karma kA nAza nahIM hotaa| isalie yaha saMyama kaisA bhI ho, parantu saMyama dhAraNa karanA caahie| Daro mt| dhAraNa karane meM Daro mt| saMyama dhAraNa kiye binA sAtavA~ guNasthAna nahIM hotA hai| sAtaveM guNasthAna ke binA AtmAnubhava nahIM hotA hai| AtmAnubhava ke binA karmo kI nirjarA nahIM hotii| karmo kI nirjarA ke binA kevalajJAna nahIM hotaa| samAdhi OM siddhAya namaH / nirvikalpa samAdhi, savikalpa samAdhi, isa prakAra samAdhi ke do bheda kahe gaye haiM / kapar3oM meM rahane vAle gRhastha savikalpa samAdhi kreNge| muniyoM ke sivAya nirvikalpa samAdhi hotI nahIM hai| vastra chor3e binA munipada nahIM hotaa| bhAiyoM, Daro mata, munipada dhAraNa kro| yathArtha saMyama hue binA nirvikalpa samAdhi nahIM hotI hai| isa prakAra samayasAra meM kuMdakuMda svAmI ne kahA hai| AtmAnubhava ke binA samyaktva nahIM hotA hai| vyavahAra samyaktva ko upacAra kahA hai| yaha yathArtha samyaktva nahIM hai, yaha sAdhana hai| jisa prakAra phala Ane ke liye phUla kAraNa hai, usI prakAra vyavahAra samyaktva kahA hai| __ yathArtha samyaktva kaba hotA hai ? AtmAnubhava hone ke bAda hotA hai| AtmAnubhava kaba hotA hai ? nirvikalpa samAdhi hone para hotA hai| nirvikalpa samAdhi kaba hotI hai ? munipada dhAraNa karane para hI hotI hai| nirvikalpa samAdhi kA prArambha kaba hotA hai ? sAtaveM guNasthAna se prArambha hotA hai aura bArahaveM guNasthAna meM pUrNa hotA hai, terahaveM guNasthAna meM kevalajJAna hotA hai, isa prakAra niyama hai| zAstroM meM aisA likhA hai| isaliye Daro mt| saMyama dhAraNa karo, samyaktva, dhAraNa karo, ye Apake kalyANa karane vAle haiM / inake sivAya kalyANa hotA nahIM / saMyama ke binA kalyANa nahIM hotA hai| AtmaciMtana ke binA kalyANa nahIM hotA hai| pudgala aura jIva alaga-alaga haiM, yaha pakkA smjhnaa| tumane sAdhAraNarUpa se samajhA hai, yathArtha tatvaM abhI samajha meM AyA nhiiN| yathArtha samajha meM AyA hotA, to isa pudgala ke moha meM tuma kyoM par3ate ? saMsAra meM bAla-bacce, bhAI-bandhu, mAtA-pitA, ve saba pudgala ke saMbaMdha se hone vAle haiN| jIva ke sambandha vAle koI nahIM ? are bhAI! jIva akelA hI jAnevAlA hai| devapUjA, gurupAsti, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna ye chaha kriyA kahI gaI hai|asi, masi, kRSi, vANijya, zilpa, vidyA, ye chaha AraMbha kahe gaye haiN| ina chaha AraMbhajanita Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 cAritra cakravartI doSoM ko kSaya karane ke liye chaha karma karane kI AvazyakatA hai| yaha vyavahAra huaa| usase yathArtha meM mokSa nahIM hotaa| aihika sukha milegA, paMcendriya sukha milegA, parantu mokSa nahIM milegaa| mokSa kisase milatA hai ? mokSa kevala AtmaciMtana se hI milatA hai| bAkI kisI bhI karma se, kriyA se, kArya se aura kisI kAraNa se mokSa nahIM miltaa| jinavANI para zraddhA __ naye, zAstra, anubhava ina tInoM ko milAkara vicAra karo ki mokSa kisase milatA hai ? bAkI saba rahane do| apanA anubhava kyA ? bhagavAn kI vANI ke sAmane usakA koI mUlya nahIM hai| vANI satya hai| usa vANI para pUrNa vizvAsa rakhanA caahie| usa vANI ke eka zabda sunane para eka zabda se hI jIva tira kara mukti ko jAyegA, aisA niyama hai| satya vANI kauna-sI hai ? eka aatmciNtn| AtmaciMtana se sarva kArya siddha hone vAle haiN| usake sivAya kucha bhI nhiiN| are bhAI! bAkI koI bhI kriyA karane para puNyabaMdha par3atA hai, svarga-sukha milatA hai, saMpatti, saMtati, dhanavAna, svarga-sukha yaha saba hote haiM, para mokSa nahIM milatA hai| mokSa milane ke liye kevala AtmaciMtana hai, to vaha kArya karanA hI caahie| usake binA sadgati nahIM hotI, yaha kriyA karanI caahie| sArAMza ___ dharmasya mUlaM dyaa| jinadharma kA mUla kyA hai ? satya, ahiNsaa| mukha se sabhI satya, ahiMsA bolate haiM, pAlate nhiiN| rasoI karo, bhojana kro| aisA kahane se kyA peTa bharegA? kriyA kie binA, bhojana kie binA peTa nahIM bharatA hai baabaa| isalie kriyA karane kI AvazyakatA hai| kriyA karanI cAhie, taba apanA kArya siddha hotA hai| saba kArya chodd'o| satya, ahiMsA kA pAlana kro| satya meM samyaktva A jAtA hai| ahiMsA meM kisI jIva ko duHkha nahIM diyA jAtA, ataH saMyama hotA hai, yaha vyAvahArika bAta hai| isa vyavahAra kA pAlana kro| samyaktva dhAraNa karo, saMyama dhAraNa karo, taba ApakA kalyANa hogaa| isake binA kalyANa nahIM hogaa| -(dinAMka 8-6-1955, guruvAra, samaya5.10 se 5.32 taka saMdhyA) sUcanA : baMbaI se paM. tanasukhalAlajI kI preraNA se prerita seTha zrI niraMjanalAla jI rikArDiMga mazIna lekara AcAryazrI kI sevA meM kuMthalagiri padhAre, jisameM AcAryazrI dvArA marAThI meM diye gaye 22minaTa ke antima upadeza ko rikArDa kiyA gyaa| isa samaya guphA meM donoM kSullaka jI(sumatisAgara va siddhisAgara), bhaTTAraka lakSmIsenajI, bhaTTAraka jinasenajI, saMghapati seTha geMdanamalajI, bAbUrAva paraMDekara Adi upasthita the| rikArDa hone ke bAda jaba dubArA sunA gayA taba paM. zikharacanda jI maiMnejara mahAsabhA vizArada bhI vahAM pahu~ca gaye the| uparyukta hindI anuvAda isI aMtima amara saMdeza kA hai|(saabhaar-aacaaryshaantisaagr zraddhAMjali vizeSAMka) ******** Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa yuga ke mahAnAyaka ke mahAprayANa kI / sAdhanA ke aitihAsikachattIsa dina 14 agasta, 1955 se 18 sitambara 1955 kuMthalagiri (mahA.) Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 agasta - niyama-sallekhanA kI ghoSaNA karane ke bAda AcArya zrI zAMta-sahaja mudrA meN| 14 agasta 1955 AcArya zrI ne prAta: nau baje bAdAma kA pAnI grahaNa kiyA aura tadanantara upasthita janatA ke sammukha eka saptAha kI niyama sallekhanA dhAraNa karane kI ghoSaNA kii| mahArAja ko aMtima AhAra dene kA zreya bArAmatI ke gurU-bhakta seTha candUlAlajI sarApha ko prApta huaa| gi 15 agasta - darzanArtha mandira jAne ko udyata AcArya shrii| 15 agasta 1955 - mahArAja ne jala nahIM liyA / madhyAhnoparAMta tIna baje zAMtisAgara digambara jaina jinavANI jIrNoddhAraka saMsthA, bambaI kI ora se tAmra patroM para utkIrNa zrI dhavala, jaya dhavala, evaM mahAdhavala siddhAMta grantha AcArya zrI ko samarpita kiye gaye / mahArAja kI AjJAnusAra phalTana (mahA.) dvArA prakAzita ratnakaraNDa zrAvakAcAra mahArAja ko bheMTa kiyA gayA / isa avasara para mahArAja ne zrutoddhAra ke Upara mArmika pravacana diyaa| Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 agasta - AcArya zrI kI jaga-prasiddha sahaja, sarala, cittAkarSaka dhyAna mudraa| 16 agasta 1955 mahArAja ne Aja bhI jala nahIM liyaa| Aja unhoMne bhaktoM ko darzana diyA va zeSa samaya Atma ciMtana, manana va dhyAna meM bitaayaa| 17 agasta - AcArya zrI hajAroM darzanArthiyoM ke bIca meM / isake thor3I hI dera pUrva unhoMne yama -sallekhanA kI ghoSaNA kI thii| 17 agasta 1955 - mahArAja ne Aja dina meM tIna baje sirpha jala ko chor3akara AmaraNa sallekhanA grahaNa kii| isa avasara para saMghapati seTha geMdanamalajI bambaI, rAvajI devacaMdajI zolApura, gurUbhakta seTha caMdUlAlajI sarApha bArAmatI, seTha mAnikacaMdajI vIracaMda jI maMtrI kuMthalagiri siddhakSetra Adi upasthita the evaM tyAgI varga meM zrI 105 kSullaka vimalasAgarajI, kSullaka sumatisAgarajI , zrI bhaTTAraka jinasenajI mhasAla, zra. bharamappA tathA kucha AryikAyeM upasthita thii| AcArya zrI isa dina pahAr3a ke Upara mandira jI meM pahuMca gye| Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 agasta - AcArya zrI mukhya mandira meM dhyAnastha mudrA meN| 18 agasta 1955 jala grahaNa nahIM kiyA / prAta: kAla abhiSeka ke samaya tathA madhyAhna meM AcArya zrI bAhara padhAre aura janatA ko darzanoM kA lAbha kraayaa| sArA samaya AtmadhyAna meM vyatIta kiyaa| 19 agasta - AcArya zrI gahana ciMtana kI mudrA meN| TO 19 agasta 1955 - AcArya zrI ne Aja pUrA dina jala grahaNa nahIM kiyA va sArA samaya Atma ciMtana, manana evaM dhyAna meM vyatIta kiyaa| Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 agasta - abhiSeka ke pazcAt AcArya zrI ko argha sarmapaNa kara kramazaH namostu karate zrAvaka vRNd| 20 agasta 1955 Aja jala grahaNa kiyA / kamajorI ke kAraNa sira meM bhI darda ho gayA / zAririka-sthiti kamajora hote jAne para bhI caryA pUrvavat jArI rhii| 21 agasta - AcArya zrI pUjA ke uparAMta mandira jI se lauTate hue| 1 agasta 1955 Aja bhI jala grahaNa nahIM kiyaa| vizeSa bAta yaha huI ki AcArya zrI ke bhatIje jina gaur3A ne AcArya zrI se Ajanma bahmacarya vrata grahaNa kiyaa| kAya Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 agasta - zrI zAMtisAgara jinavANI jIrNoddhAraka saMsthA ke mantrI zrI bAlacaMda zahA ko zrI lakSmIsena bhaTTAraka kI adhyakSatA meM mAnapatra bheMTa kiyA gyaa| mahArAja bIca meM virAja rahe haiN| 22 agasta 1955 Aja bhI jala grahaNa nahIM kiyA / AcArya zrI kI upasthiti meM zrI bhaTTAraka lakSmIsenajI kI adhyakSatA meM AcArya zAMtisAgara jinavANI jIrNoddhAraka saMsthA ke maMtrI zrI bAlacaMdajI devacaMdajI zahA, bI.e. zolApura ko mAnapatra samarpita kiyA gayA / bhASaNa samApta hone ke anaMtara AcArya zrI ne bhI bAlacaMda devacaMda zahA ko zubhAzIrvAda diyA / Aja mANikacaMdajI cavare, kAraMjA, paM. tanasukhalAlajI kAlA Adi pdhaare| 23 agasta - AcArya zrI AhAra caryA hetu vicaraNa karate hue| 23 agasta 1955 jala grahaNa kiyaa| donoM samaya janatA ko darzana dekara kRtakRtya kiyA / darzanArthiyoM kA tAMtA laga gayA / dUra-dUra se janatA umar3a pdd'ii| Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 agasta - AcArya zrI kI sallekhanA sthalI kA manohArI dRshy| 24 agasta 1955 jala grahaNa kiyaa| donoM samaya janatA ko darzana diye| dehalI se lAlA mahAvIraprasAda jI ThekedAra, ratanalAlajI mAdipuriyA, lAlA ulphatarAya jI, raghuvIrasiMha jI jainA vAca vAle, paM. makkhanalAlajI, paM. indralAlajI zAstrI jayapura, va. sUrajamalajI,vaM.paM. zrIlAlajI darzanArtha padhAre / Aja kSulakoM kI saMkhyA 12, kSullikAeM 5 aura bahmacArI 15 ho gye| sallekhanA ke samaya zAstrAnusAra digambara yati AcArya pada chor3a dete haiM, ata: AcArya zrI ne bhI tadanusAra AcArya pada tyAga karane kI ghoSaNA kI aura apane prathama ziSya zrI 108 vIrasAgarajI mahArAja ko AcArya ghoSita kiyA / cUMki zrI 108 vIrasAgarajI mahArAja isa avasara para jayapura meM virAjamAna the, ata: ghoSaNA patra likhavAkara unake pAsa bhijavAyA gayA / darzanArthiyoM kI saMkhyA 3 hajAra se adhika thii| 25 agasta - jalAhAra ke pUrva AcArya zrI zuddhi karate hue| 25 agasta 1955 jala grahaNa kiyaa| donoM samaya darzana dekara janatA ko kRtArtha kiyA / Aja darzana dene ke pazcAt dehalI se paM. zikharacaMda jI (mainejara) mahAsabhA, lAlA RkhavadAsa jI, rAmasiMhajI (khekar3A vAle) Adi darzanArtha pdhaare| zrI paM. sumeracaMdrajI divAkara nyAyatIrtha bI.e., ela.ela.bI., sivanI, paM. indralAlajI zAstrI jayapura, paM. makkhanalAlajI dillI, bhaTTAraka jinasenajI ke pravacana huye| Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 agasta - AcArya zrI ne darzanArtha upasthita vizAla janasamUha ke samakSa mahAsabhA ke liye AzIrvacana kahe / 26 agasta 1955 Aja jala grahaNa kiyA / donoM samaya janatA ko darzana va zubhAzIrvAda diyA / Aja dina mahAsabhA ke mahAmaMtrI lAlA parasAdIlAlajI pATanI dillI aura lAlA rAjakRSNa jI dillI darzanArtha padhAre / vizeSa bAta yaha huI ki tIna hajAra janatA ke samakSa AcArya zrI ne kSamAbhAva grahaNa kiyA aura kahA ki ve saba purAnI bAtoM ko bhUla gaye haiM va yaha bhI cAhate haiM ki prANImAtra unako kSamA kre| AcArya zrI ne isa samaya mahAsabhA ko bhI yAda kiyaa| 'jaba mahArAja se mahAsabhA ke mahAmaMtrI jI ne mahAsabhA ke lie koI saMdeza dene kI prArthanA kI to mahArAjajI ne kahAmahAsabhA sadaiva kI taraha dharma rakSA meM sadA kaTibaddha rahe, dharma ko kabhI na bhUle aura dharma ke virUddha koI bhI kArya na kare / 127 agasta - AcArya zrI uvAca ...... 27 agasta 1955 Aja jala grahaNa kiyaa| abhiSeka ke samaya tathA dopahara meM bhI AcArya zrI ne upasthita janatA ko darzana dekara janatA ko zubhAzIrvAda diyA / indaura se zrI syA. vA. vi. vA. paM. khUbacaMda jI zAstrI, zrI seTha ratanacaMdra hIrAcaMdajI bambaI darzanArtha pdhaare| dopahara meM zrI mANikacanda jI bhisIkara, syA. vA. vi. paM. khUbacaMdra jI zAstrI, jaina jAti bhUSaNa lAlA parasAdIlAlajI pATanI (mahAmaMtrI mahAsabhA), lAlA rAjakRSNa dillI Adi ne janatA ko saMbodhA / vizeSa bAta yaha rahI ki guphA meM jaba AcArya zrI virAjamAna the taba upasthita logoM ne nivedana kiyA ki mahArAja kucha bAMcakara sunAyeM ? taba AcArya zrI ne uttara diyA ki mai svaMya jAgRta hUM, maiMne iMginImaraNa sanyAsa liyA hai, mujhe kisI kI apekSA nahIM hai apanI AtmA ke dhyAna meM hI magna rahatA hU~ / , "maiM svayaM jAgUta hU~ / maiMne iMginImaraNa sabhyAsa liyA hai| mujhe kisI kI apekSA nahIM hai / apanI AtmA ke dhyAna meM hI 99 magna rahatA haiM AcArya zrI (kucha bAMcakara Apako sunAyeM kyA ? upasthita logoM dvArA kiye gaye isa nivedana para AcArya zrI kA uttara) Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 agasta - brahmacArI bharamappA kSullaka dIkSA ke pazcAt AcArya zrI ko namostu karate hue / sI 28 agasta 1955 jala grahaNa kiyaa| donoM samaya janatA ko darzana die| vizeSa bAta yaha huI ki AcArya zrI ke saMgha meM sAta varSa se sAtha rahane vAle zraM. bharamappA ko kSullaka dIkSA dI gaI / dIkSA nAma siddha sAgara rakhA gyaa| dIkSA vidhi AcArya zrI ke nirdezAnusAra 105 kSullaka zrI sumatisAgara jI ne karavAI / aMta meM AcArya zrI ne zubhAzIrvAda diyA / 29 agasta - vizAla janasamUha AcArya zrI ke darzanArtha pratikSArat / 9929 Fe US Fees PER THE PRE ki ki i gAva kAzIla 29 agasta 1955 Aja jala grahaNa nahIM kiyA / paM. makkhanalAla jI zAstrI morenA se darzanArtha pdhaare| Aja dina dopahara meM AcArya zrI guphA se bAhara nahIM padhAre, / ata: janatA puNya lAbha nahIM kara skii| mahArAja ko kamajorI kucha baDha gayI / Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 agasta - AcArya zrI gaza A jAne se leTe hI the ki uniMdI A~khoM meM bhagavAna dezabhUSaNa aura kulabhUSaNa ke sAkSAt darzana ho gye| 30 agasta 1955 Aja jala grahaNa nahIM karane kA dUsarA dina hai| dopahara meM janatA ko darzana diye / gaza A jAne se mahArAja leTa gye| svapna meM unheM mAlUma huA ki zrI dezabhUSaNa kulabhUSaNa unheM Upara bulA rahe haiN| daravAje ke Upara jo choTA mandira hai, usameM yaha ghaTanA huii| 31 agasta - AcArya zrI abhiSeka dekhane ke bAda seTha caMdulAlajI sarApha ke hAthoM gandhodaka lete hue| 31 agasta 1955 jala nahIM grahaNa karane kA Aja tIsarA dina hai| donoM samaya upasthita janatA ko darzana diye aura zubhAzIrvAda diyaa| Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sitambara - mahArAja ke darzanArtha ekatra vizAla jana samUha / 1 sitambara 1955 jala nahIM grahaNa karane kA Aja cauthA dina hai| donoM samaya upasthita janatA ko darzana diye the| Aja sArA samaya guphA ke andara hI vyatIta kiyaa| rAtri meM 1 baje AcArya zrI kI tabIyata kAphI narama ho gaI thI, ataH bAhara ke kamare meM karIba 2 ghaMTe baiThe rahe / 1 pRSTha karma ka 2 sitambara - darzanArthiyoM ke sammukha mahArAja jala le rahe haiM / lAga 2 sitambara 1955 Aja cAra dina ke bAda jala grahaNa kiyA / 3|| baje dina meM AcArya zrI da miniTa ko guphA se bAhara Aye the aura janatA ko darzanoM kA puNya lAbha karAyA thaa| Aja dina paM. jaganmohanalAlajI zAstrI darzanArtha pdhaare| ApakA dopahara meM saMbodhana aura rAtri meM zAstra pravacana huA / Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 sitambara - AcArya zrI ke jalAhAra kA bhavya dRshy| 3 sitambara 1955 Aja jala liyaa| dopahara meM 5 mIniTa ko AcArya zrI bAhara Aye aura janatA ko darzanoM kA puNya lAbha kraayaa| Aja rA.ba. rAjakumArasiMha jI darzanArtha padhAre / dopahara meM paM. jaganmohanajI zAstrI kaTanI, paM. makkhanalAla jI zAstrI morenA rA. ba. rAjakumArasiMha jI indaura, paM. sumerucaMdrajI divAkara Adi ne upasthita janatA ko sNbodhaa| 4 sitambara - AcArya zrI kA aMtima jlaahaar| gaNA 4sitambara 1955 Aja pUjya zrI ne aMtima jala grahaNa kiyA, lekina azakti baDha jAne ke kAraNa bahuta thor3A jala liyA aura baiTha gye| dopahara meM 2|| baje bahuta joroM kI varSA huI, phira bhI AcArya zrI ke puNya darzanoM ke lie janatA pAnI meM barAbara baiThI rahI, taba AcArya zrI ne 2 miniTa ke liye upasthita janatA ko darzana diye| Aja seTha devakumArasiMha jI, indaura sapatnIka darzana hetu padhAre aura rA.sA.lA. nemIcaMdajI jalesara sathA seTha vidhicaMdajI gaMgavAla jayapura, bambaI se kAra dvArA darzana ke lie pdhaare| Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sitambara - AcArya zrI darzanArthiyoM ko darzana dene hetu padhArate hue| 5 sitambara 1955 Aja sallekhanA kA 23 vAM dina hai| azakti baDhatI jAtI hai| phalata: khar3e hone aura baiThane meM bhI sahArA lenA par3atA thaa| phira bhI dopahara meM 2 miniTa ke liye bAhara Aye, aura janatA ko zubhAzIrvAda de tRpta kiyaa| sArA samaya guphA meM AtmadhyAna meM vyatIta kiyaa| 6 sitambara - AcArya zrI kI sthiti se upasthita janasamUha ko avagata karAne hetu rakhI gaI janasabhA kA dRzya / 6 sitambara 1955 donoM samaya janatA ko darzana dekara janatA ko tRpta kiyaa| Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sitambara - atyaMta kamajora avasthA meM bhI AcArya zrI bhaktoM ko darzana dene jA rahe haiN| 7sitambara 1955 sallekhanA kA Aja 25 vAM dina thaa| 4 sitambara ke bAda jala grahaNa na karane kA tIsarA dina / kamajorI bahuta baDha gayI thI, phalata: cakkara bhI Ane lage / binA logoM ke sahAre ke khar3e honA muzkila ho gayA thA, phira bhI janatA ko donoM samaya darzana diye / Aja jaba logoM ne AcArya zrI se caryA ke samaya jala grahaNa karane ke liye nivedana kiyA to AcArya zrI ne yahI uttara diyA ki cUMki binA sahAre zarIra khar3A bhI nahIM ho sakatA, ataH pavitra digaMbara sAdhu caryA ko sadoSa nahIM banAyA jA sakatA, jaisI ki zAstrAjJA hai| 8 sitambara - antima saMdeza dhvanimudrita karate hue 8sitambara 1955 AcArya zrI kI sallekhanA kA 26 vAM dina thA / kamajorI bahuta jyAdA bar3ha gayI thI / Aja dina akivATa se zrI 108 muni pihitAsrava jI bhI A gaye / AcArya zrI ko kamajorI ke kAraNa binA sahArA diye calanA bhI muzkila ho gayA / baMbaI se zrI niraMjanalAlajI paM. tanasukhalAlajI kAlA kI sadpreraNA se rikArDiMga mazIna lekara AcArya zrI ke darzanArtha pdhaare| Aja AcArya zrI kA 22 minaTa marAThI meM aMtima upadeza huA jo rikArDa kiyA gyaa| isa samaya guphA meM donoM kSullaka jI, bhaTTAraka lakSmIsenajI, bhaTTAraka jinasenajI, saMghapati seTha geMdanamala jI, bAbUrAva paMDerakara Adi upasthita the| rikArDa hone ke bAda jaba dubArA sunA gayA taba paM.zikharacaMda jI (mainejara-mahAsabhA vizArada) bhI vahAM pahuMca gye| Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 sitambara - zrI 108 muni pihitAsrava pravacana karate hue / unake pIche virAjamAna hai 108 A. zrI vidyAnaMdajI jo ki usa samaya kSullaka avasthA meM the aura unakA nAma thA kSullaka zrI 105 pArzvakIrtijI / 9 sitambara 1955 Aja sallekhanA kA 27 vAM va jala grahaNa nahIM karane kA 5 vAM dina thA / donoM samaya AcArya zrI ne janatA ko darzana dekara kRtakRtya kiyA / madhyAnha meM sirpha 7-8 miniTa hI Thahare aura zubhAzIrvAda dekara guphA meM cale gaye / Aja dina sUrata se jainamitra ke sampAdaka zrI mUlacaMda kisanadAsajI kapAr3iyA bhI darzanArtha pdhaare| janatA meM AcArya zrI kA rikArDiMga bhASaNa sunAyA gayA / vizeSa bAta yaha huI ki parama pUjya zrI 108 AcArya bIrasAgara jI kA AyA huA patra AcArya zrI ko par3hakara sunAyA gyaa| zrI sAgara di. 10 sitambara - AcArya zrI aMtima bAra mukhya mandira ke darzanArtha jAte hue / affic to the i 10 sitambara 1955 Aja sallekhanA kA 28 vAM dina thaa| azaktatA bahuta jyAdA thI, phira bhI prAtaH abhiSeka ke samaya AcArya zrI padhAre aura AdhA ghaMTA Thahare the / prAtaH abhiSeka ke samaya padhArane kA yaha aMtima dina thA / isake bAda abhiSeka ke samaya AcArya zrI nahIM padhAre / dopahara me AcArya zrI ke darzanoM kA lAbha janatA ko nahIM milaa| hAlata bahuta hI ciMtAjanaka rhii| Aja zIta kA bhI asara mAlUma huA / Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 sitambara - AcArya zrI Aja dina bhara guphA se bAhara nahIM aaye| 11 sitambara 1956 sallekhanA kA Aja 26 vAM dina thaa| Aja prAta: aura dopahara donoM hI samaya AcArya zrI azaktatA bahuta jyAda baDha jAne ke kAraNa bAhara nahIM Aye, ata: janatA darzana na kara skii| 12 sitambara - isa dina AcArya zrI ke mukha kI alaukika prabhA dekhane lAyaka thii| 12 sitambara 1955 Aja sallekhanA ke 30 veM aura jala na grahaNa karane ke 8 veM dina AcArya zrI kI hAlata ciMtAjanaka rhii| phira bhI janatA ke vizeSa Agraha se AcArya mahArAja ke darzana kI chUTa de dI gaI / AcArya mahArAja bAhara kamare meM dina ke 1 baje se 5 baje taka leTe huye Atma ciMtana karate rahe aura 5-6 hajAra janatA ne AcArya zrI ke punIta darzanoM kA lAbha liyaa| AcArya zrI kI hAlata atyaMta nAjuka tathA nAr3I kI gati atyaMta maMda rhii| AMkhoM kI jyoti kSINa hone ke atirikta aura kisI bhI prakAra kI zAririka vedanA na hone ke kAraNa AtmadhyAna meM lIna rhe| Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 sitambara - AcArya zrI ke darzanoM ko lAlAyita janasamUha ko Aja nirAzA hAtha lgii| 13 sitambara 1955 kala bAhara ke kamare meM AcArya zrI 4-5 ghaMTe taka leTe rahe, jisake kAraNa Aja kAphI kaSTa rahA / nAr3I kI gati atyaMta maMda hone para bhI sArA samaya guphA meM AtmadhyAna meM vyatIta kiyA / AcArya zrI kI sAdhanA meM koI vighna na ho, isaliye dezabhUSaNa kulabhUSaNa maMdira bhI darzanoM ke lie baMda rahA / sAgara ke seTha bhagavAnadAsajI bIr3I vAle aura paM. munnAlAlajI sAmagaurayA darzanArtha padhAre the / AcArya zrI Aja guphA se bAhara nahIM Aye, ata: janatA darzana lAbhana kara skii| 14 sitambara - darzanArthiyoM meM se subaha 7 se 9 taka mahilAoM ne krama se bhagavAna dezabhUSaNa-kulabhUSaNa ke darzana kiye, pazcAt purUSoM ne / 14 sitambara 1955 Aja sallekhanA kA 32 vAM dina aura jala na grahaNa karane ko 10 vAM dina ho jAne para bhI AcArya zrI kI Atma sAdhanA aura dhyAna barAbara jArI rhaa| Aja dina usmAnAbAda ke kalekTara sA. maya pulisa aphasarAna ke AcArya zrI ke darzanArtha padhAre the / kamajorI adhika bar3ha jAne ke kAraNa janatA ko Aja AcArya zrI ke darzana nahIM karAye gye| Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 sitambara - Aja AcArya zrI ke pIchI aura kamaNDala ke hI darzana ho paaye| 15 sitambara 1955 sallekhanA kA Aja 33 vAM dina thaa| AcArya zrI ko Aja azaktatA to thI hI, nAr3I kI gati bhI dhImI raphtAra se cala rahI thI / darzanArthiyoM kA ati Agraha hone para bhI AcArya zrI ke darzana nahIM karAye gye| aisI nAjuka hAlata para bhI mahArAja Atma sAdhanA meM lIna rhe| janatA ko AcArya zrI kI pUrva meM upayoga meM lAI gaI pIchI va kamaMDala ke darzana karAye gye| 16 sitambara - AcArya zrI uvAca . 16 sitambara 1955 Aja sallekhanA kA 34 vAM dina thaa| jala na grahaNa karane kA 12 vAM / hAlata bahuta hI nAjuka thI, phira bhI Atma dhyAna meM guphA meM samaya vyatIta kiyaa| Aja dina sara seTha bhAgacaMdajI sonI ajamera, rA. ba. seTha hIrAlAlajI pATanI kizanagaDha, seTha gaMbhIramalajI pAMDyA kucAmana aura seTha mohanalAla jI bar3ajAtyA jayapura se darzanArtha padhAre the| AcArya zrI ne mujhase kahAbharamappA, aba taka tuma hamArI jabardastI sevA karate rahe, kiMtu aba nahIM karanA, hamane iMginImaraNa vrata liyA hai| isake pazcAt AcArya zrI 3 dina arthAta 18 sitambara taka eka hI karavaTa leTe rahe | -kSullaka siddhisAgara (va. bharamappA) Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 sitambara - AcArya zrI ne pUrA dina va rAtri isI karavaTa meM dhyAna karate hue bitaayaa| 17sitambara 1955 Aja sallekhanA kA 35 vAM dina thA / Aja guphA kI dAlAna meM AcArya zrI ko liTA diyA gyaa| phalata: upasthita hajAroM kI janatA ne dezabhUSaNa kulabhUSaNa mandira tathA AcArya zrI ke puNya darzanoM kA lAbha liyA / Aja dina indaura se rA.ba. seTha hIrAlAlajI kAsalIvAla, seTha bhaMvaralAlajI seThI, madhyabhArata ke vittamaMtrI zrI mizrIlAlajI gaMgavAla, AcArya zrI ke darzanArtha padhAre / zAma ko seTha bhaMvaralAlajI seThI aura zrI mizrIlAla 'jI gaMgavAla kA bhASaNa huA / mizrIlAlajI sA. ke gurUbhakti para janatA ko maMtramugdha karane vAle bhajana huye| AcArya zrI ne apanA samaya Atma dhyAna meM vyatIta kiyaa| 18 sitambara - aMtima darzana - AcArya zrI samAdhi ke kucha kSaNa pUrva / 18sitambara 1955 Aja AcArya zrI kI sallekhanA kA 36vAM dina thA aura AcArya zrI kI isa loka kI jIvana lIlA kA aMtima dina / AcAryazrI jAgRta avasthA meM siddho'haMkA dhyAna karate rhe| 6 / / baje gaMdhodaka le jAkara kSullaka siddhisAgarajI ne kahA, mahArAja abhiSeka kA jala hai, mahArAja ne hUM meM uttara diyA aura gaMdhodaka lagA diyA gyaa|mhaaraaj siddho'haM kA dhyAna karate hue 6-50 parasvargavAsI ho gye| Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakA: kyA siddha parameSThI kA dhyAna leTa kara kiyA jA sakatA hai ? samAdhAna : dhyAna ke liye deza, kAla va avasthA arthAt Asana kA koI baMdhana nahIM hai arthAt sarva dezoM meM. sarva kAloM meM va sabhI mudrAoM meM dhyAna kiyA jA sakatA hai| dekhiye zrI dhavalAjI, pustaka 13, pRSTha :66: savvAsu vaTTamANA muNa o jaM desa kAlaceTThAsu / varakevalAdilAhaM pattA bahu so khaviyapAvA // 15 // to desakAla ceTThANiyamojjhANassa Natthi smymmi| jogANa samAhANaM jaha hoI tahA payaiyavvaM // 20 // artha : saba deza, saba kAla aura saba avasthAoM (AsanoM) me vidyamAna muni anekavidha pApoM kA kSaya karake uttama kevalajJAnAdi ko prApta huye||15|| dhyAna ke zAstra meM deza, kAla aura ceSThA (Asana) kA koI niyama nahIM hai / tattavata: jisa taraha yogoM kA samAdhAna ho usI taraha pravRtti karanI caahiye||20|| zaMkA : iMginImaraNa kise kahate haiM va vaha kina-kina AsanoM meM sadhatA hai ? samAdhAna : isakA uttara zrI dhavalAjI, pustaka 1, pRSTha 23 se dete haiM : AtmopakArasavyapekSaM paropakAra nirapekSaM iNginiimrnnm|| artha - jisa sanyAsa meM apane dvArA apane para kiye gaye upakAra kI apekSA to rahatI hai, kintu dUsaroM ke dvArA apane para kiye gaye vaiyAvRtya Adi upakAra kI apekSA kiMcit bhI nahIM rahatI, use iMginImaraNa kahate haiN| aba iMginImaraNa ke AsanoM ko zrI bhagavatI ArAdhanAjI se batalAte haiM : ThiccA NisidittA vA tuvaTTidRNa va sakAya paricaraNaM / sayameva NirUvasaMgge kuNadi vihArammi so bhayavaM // 2041 // artha : kAyotsarga se khar3e hokara, athavA baiThakara, athavA leTakara eka karavaTa para par3e hue ve munirAja svayaM hI apane zarIra kI kriyA karate haiN| Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargArohaNa kI rAtri kA varNana AcArya mahArAja kA svargArohaNa bhAdoM sudI dUja ko 36 veM dina prabhAta meM 6 bajakara 50 minaTa para huA thaa| usa dina zrI zAntinAtha bhujabalI vaidya, bArAmatI mahArAja kI kuTI meM rAtri bhara rahe the| unhoMne maharAja ke viSaya meM isa prakAra batAyA- do baje rAta ko hamane jaba mahArAja kI nAr3I dekhI , to unakI gati bigar3I huI aniyamita thii| tIna, cAra Thokara dene ke bAda rUkatI thI, phira calatI thii| cAra baje sabare zvAsa kucha jora se calane lagA, taba hamane kahA, aba sAvadhAnI kI jarUrata hai| aMta atyaMta samIpa hai| sabere 6 baje mahArAja ko saMstara se uThAne kA vicAra kSullaka siddhisAgara (bra. bharamappA) ne vyakta kiyaa| mahArAja ne sira hilA kara niSedha kiyaa| isa samaya taka ve sAvadhAna the| usa samaya zvAsa jora-jora se calatI thii| bIca meM dhIre-dhIre rUkakara phira calane lagatI thii| usa samaya mahArAja ke kAna meM bhaTTAraka lakSmIsenajI OM nama: siddhebhya: tathA NamokAra maMtra sunAte the| 6 bajakara 40 mIniTa para mere kahane para mahArAja ko baitthaayaa| kAraNa, maiMne kahA ki aba dera nahIM hai / unako uThAyA padmAsana kiyA, taba zvAsa maMda ho gii| oSTha atimanda rUpa se hilate hue sUcita karate the ki ve jApa kara rahe haiN| eka dIrgha zvAsa AyA aura hamArA saubhAgya sUrya asta ho gyaa| usa samaya unake mukha se anta meM OM siddhAya zabda manda dhvani meM nikale the| zrI zAntinAtha bhujabalI vaidya, bAsamatI ne yaha bhI kahA ki- rAta meM do baje se hAtha-paira ThaNDe ho rahe the| rUdhira kA saMcAra kama hotA jA rahA thaa| hamArI dhAraNA hai ki mahArAja kA prANotkramaNa netroM ke dvArA huaa| mukha para jIvita sadRza teja vidyamAna rahA AyA thaa| Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtataH AcArya zrI ne iMganimaraNa sAdha hI liyA mRtyu ke kSaNa ke tIna dina pUrva se AcArya zrI ke - na mala thA, na mUtra, na zveda, na bhUkha, na pyAsa, na roga, na zoka, na pIr3A, na kraMdana, na karAha, na Akroza, na khIjha, na nirAzA, na AzA, na kisI se sevA lI aura na hI svayaM hI svayaM kI sevA kI, Ayu karma pUrNa hone taka leTe rahe eka hI karavaTa, unake na nIMda thI, na pramAda, na prasannatA, na kheda, na kleza.... kucha nahIM, bhI nahIM thA unake pAsa ............ kucha sivAya siddho'haM va siddha zaraNa ke bhAvoM ke| Ayu karma pUrNa huA aura dIkSA kAla meM jaise nirmama hokara tyAge the vastra, ThIka usI taraha atyaMta nirmama bhAva se tyAga dI deha, mAno sAkSAt svayaM apanI deha kA tyAga karate hue svayaM kA sAkSAtkAra kiyA ho / aisA mRtyu mahotsava to isa kalikAla kI isa sadI ke bhUtakAla meM to huA hI nahIM, kiMtu saMbhavata: bhaviSya meM bhI biraloM ko hI hogaa| OM zAMti zAMti zAMti Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sitambara samAdhi ke uparAMta aMtyasaMskAra vidhi kA nirdezana svasti zrI bhaTTAraka jinasenajI evaM svastizrI bhaTTAraka lakSmIsenajI dvArA kiyA gayA / 18 sitambara - AcArya zrI kI pAlakI meM biThAne hetu padmAsanastha deha / 18 sitambara 1955 18 sitambara 1955 samAdhimaraNa ke bAda AcArya zrI kI padmAsanastha pArthiva deha / sitambara 18 sitambara 1955 AcArya zrI kI pArthiva deha ko padmAsana meM baiThAne kI taiyaarii| Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sitambara - AcArya zrI kI pAlakI uThAne ko udyata jana samUha / 18 sitambara 1955 AcArya zrI kI pAlakI uThAneM ko udyata jana samUha / 18 sitambara - AcArya zrI kI aMtyayAtrA / 18 sitambara 1955 mahArAja kA zarIra vimAna meM lAyA jA rahA hai| Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sitambara -aMtyakriyAvidhi ke pUrva kA dRzya (AcArya zrI kI pArthiva deha ke aMtima drshn)| 18 sitambara 1955 mahArAja kA vimAna pANDuka zilA pr| 105 kSullaka zrI pArzvakIrtijI (AcArya vidyAnaMdajI) sIDhiyoM para virAjamAna hai| 18 sitambara - kSullaka pArzvakIrtijI(AcArya vidyAnaMdajI)aMtyakriyAvidhi meM Agama nirdezita pATha kA vAcana karane ko udyata / 18 sitambara 1955 AcArya zrI ko dI jAne vAlI mukhAgnI ke samIpa virAjamAna AcArya zrI ke aMtyasaMskAravidhi ke aMtargata Agama nirdezita pATha kA vAcana karane kI taiyArI sahita kSullaka 105 zrI pArzvakIrtijI(AcArya zrI vidyaanNdjii)| Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T 18 sitambara - aMtyasaMskAravidhi ke aMtargata Agama nirdezita vidhi anusAra AcArya zrI kI pArthiva deha kA dugdhaabhissek| 18sitambara 1955 AcArya zrI ke aMtya saMskAra ke aMtargata pITha kI ora se kiye jAne vAle paMcAmRtAbhiSeka meM se dugdhAbhiSeka kA dRzya / abhiSeka karatI huI suprasiddha udyogapati goviMdarAvajI dozI kI dharmapatnI kumudinI doshii|laamaa 18 sitambara - aMtyasaMskAravidhi ke aMtargata Agama nirdezita vidhi anusAra AcArya zrI kI pArthiva deha ko arghArpaNa / 18 sitambara 1955 AcArya zrI kI aMtyakriyA ke aMtargata pITha kI ora se kI jAne vAlI pUjana vidhi meM digdarzita ardhArpaNa kA dRshy| Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sitambara - AcArya zrI pArthiva deha ko dI jA rahI mukhaagni| 18 sitambara 1955 zveta caMdana, kapUra, ghI Adi se susajjita citA ko mukhAgni diye jAne kA dRshy| 18 sitambara - AcArya zrI kI pArthiva deha ko paMca bhUta meM vilIna karatI aNtyaagni| 18 sitambara 1955 AcArya zrI kI deha ko paMca tattva meM vilina karatI aNtyaagnii| Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sitambara(dillI) - AcArya zrI ke prati zraddhAMjalI vyakta karane hetu nikAlI gayI railI kA dRzya / 18 sitambara 1955 AcArya zrI ke prati zraddhAMjalI vyakta karane hetu nikAlI gayI bhavya railI kA eka dRshy| 18 sitambara(dillI) - AcArya zrI ke prati zraddhAMjalI vyakta karane hetu Ayojita kiye gaye sabhA maNDapa ke samIpa pahuMcatI huI railI kA dRzya / 18 sitambara 1955 AcArya zrI ko zraddhAMjalI vyakta karane hetu nikAlI gayIrailI kA dUsarA dRshy| Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka itihAsa yaha bhI (18 sitambara 1955 - AcArya zrI ke svargArohaNa ke samAcAra prApta hone ke sAtha hI rAjadhAnI dillI meM Ayojita zraddhAMjalI sabhA) 18 sitambara 1955 uparASTrapati DaoN. rAdhAkRSNana ne apane samasta pUrva nirdhArita kAryakramoM va anubaMdhoM ko nirasta kara usa virATa zraddhAMjalI sabhA meM na sirpha bhArata sarakAra ke pratinidhi ke rUpa meM zirakata kI, apitu usa sabhA kI adhyakSatA bhI kI / citra meM DaoN. rAdhAkRSNana jI AcArya zrI ke prati zraddhAMjalI vyakta karatA huA adhyakSIya bhASaNa dete hue dikha rahe hai| 18 sitambara - kendrIya khAdya maMtrI zrI ajItaprasAdajI jaina AcArya zrI ke prati apanI zraddhAMjalI abhivyakta karate hue| 18 sitambara 1955 isa zraddhAMjalI sabhA meM upa rASTrapati mahodaya ke sAtha-sAtha kendrIya khAdya maMtrI zrI ajItaprasAdajI jaina bhI upasthita rhe| Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acArya zrI va unake prathama ziSya prathama paTTAcArya 108 zrI vIrasAgarajI mahArAja AcArya zrI kI aMtima AjJA prathama paTTAcArya 108 zrI vIrasAgarajI mahArAja ke lie :"Agama ke anusAra pravRtti karanA, hamArI hI taraha samAdhi dhAraNa karanA aura suyogya ziSya ko apanA uttarAdhikArI niyukta karanA, jisseprmpraabraabrcle|" Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI ke cAra svapna : 1) loNaMda meM : loNaMda cAturmAsa ke anta meM AcArya mahArAja ko yaha svapna rAtri ke aMtima prahara meM dikhAI par3A thA - AcAryazrI ke AsapAsa 500 se adhika vyakti baiThe the| usa samaya 12 hAtha laMbA sarpa gherA bA~dhakara baiThA thA / vaha logoM ke pAsa se Akara mahArAja ke sira para car3ha gyaa| usa samaya mahArAja ne logoM ko cupa rahane ko kahA, itane meM sarpa calA gyaa| isa svapna kA artha mahArAja ne yaha samajhA ki sarpa yamarAja kA pratIka thA / sarpa calA gayA, isase apamRtyu kA saMkaTa dUra ho gayA, aisA sUcita hotA thA / 2) phalaTaNa meM : phalaTaNa ke cAturmAsa meM san 1954 ke kArtika mAsa meM mahArAja ne eka svapna dekhA ki unase jinazAsana kI devI neyaha kahA ki aba anna kA AhAra chor3a do| sabere AdinAtha maMdira meM jAkara unhoMne anna- AhAra kA tyAga kara diyA / 3) vArasI meM : tIsarA svapna vArasI meM ardhajAgRta avasthA meM eka vizAla gajendra sadRza sthUlakAya siMha dikhaa| usake mukha meM eka AdamI samA sakatA thA / usane mahArAja kI gardana ko pakar3akara apane mu~ha meM rakha liyA, kintu dA~ta nahIM lge| Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 cAritra cakravartI mahArAja ne zAMta bhAva se siddha bhagavAn kA smaraNa kiyaa| unhoMne siMha kA kAna pkdd'aa| itane meM nIMdakhula gii| isakA mahArAja ne yaha artha nikalA ki unakA jIvana saMkaTa meM hai| vipatti jIvita hai, kintu annatyAga dvArA akAlamaraNaTalegA, aisA pratIta huaa| 4) kuMthulagiri meM : cauthA svapna kuMthalagiri meM isa prakAra AyA thA ki eka samaya mahArAja jaMgala meM akele khar3e the| eka majabUta sIMgoM vAlA bhayaMkara jaMgalI bhaiMsA roSapUrvaka daur3atA huA mahArAja para jhpttaa| usa samaya eka muni hAtha meM picchI lekara dasa phITa kI dUrI para A gye| unake hAtha meM eka tIna hAtha laMbI lakar3I thii| usase usa muni ne bhaise ko khUba maaraa| piTAI ke kAraNathaka kara vaha bhaiMsA gira pdd'aa| usa samaya mahArAja siddha bhagavAn kA jApa kara rahe the| muni ne mahArAja sekahA ki aba Apa saMkaTa mukta haiM, cale jaaiye| mahArAja ne kahA ki muni hokara tumane isa prakAra hiMsAkA kAryakyoM kiyA? yahA~se dUra clejaao| isa svapna se AcArya mahArAja ne socA ki vipatti to dUra ho gaI, kintu aisA pratIta hotA hai ki prazAMta muni kA darzana Age durlabha hogaa| mahArAja ne mauna pUrvaka pA~ca upavAsa kA niyama liyaathaa| . inasvapnoMkAvarNana mahArAja ne apane vizvAsapAtra bhaktoM ko sunAyAthA, jinake samakSa veapnemnkiibaatsNkocrhithokhtethe| AcArya zrI ke muni dIkSA guru ke viSaya meM paM. sumerucaMdrajI divAkara kA spaSTIkaraNa vidvatratma sumerucandra divAkara zAstrI divAkara sadana bI. e., esa ela. bI , dharma viyAkara, nyAvatI sivanI (ma.pra.) janamAmidamba: vizema bizAyi - . mAtA nizubamAta jI ne pasaralya 1.8 mataNAzamAna sAdhurAja AcArya zAMtisAgara mahArAjale kAre para dvArA niranI gaI racanA zArinanasanI aura jagatA ko paritA prayAmA upayogI kArya kiyA hai| ___maha bAta ullekhanIya hai ki zAMti sAmAna ko muni dIkSA pradAtA devehamI mahArAja the| nimeraka - sumerucaMdra divAkara Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva prakAzita saMskaraNoM meM prakAzita citrAvalI konnUra kI guphA kA eka dRzya / konnUra kI guphA kA dUsarA dRzya / A. zrI jaina maMdira ke nirmANa kI carcA karate hue| kucha grAmavAsiyoM ke sAtha AcArya mhaaraaj| digambara jaina maMdira bhoja (dAhinI ora lekhaka khar3e haiM) AcArya zrI ke gamana kA bhavya dRshy| Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha kI yakSa-yakSiNI sahita kalAtmaka muurti| mahArAja ke jeSTha baMdhu zrI devagaur3A (muni vardhamAnasAgarajI), sva. kaniSTha bhrAtA kuMbhagoMDA, choTI bahina sva. kRssnnaabaaii|| bArAmati meM AcArya zrI va muni nemisAgarajI kezaloMca karate he| muni pAyasAgarajI, AcArya zrI, tathA nemiisaagrjii| bhojagrAma kI vedagaMgA, dUdhagaMgA kA sNgm| bhagavAna bAhubalI kI mUrti kA chata para baiThakara A. zrI ne darzana kiyA thaa| pradhAnamaMtrI neharUjI, iMdirA gAMdhI ke sAtha bAhubalI ke caraNoM meN| mahArAja kI 76 vI varSagAMTha ke avasara para 76 phala paripUrNa thAliyoM dvArA pUjana / Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedagaMgA, dUdhagaMgA ke saMgama kA dRzya / nAva para lekhaka baiThe hai| lekhaka dvArA saMpAdita tathA anuvAdita prAkRta kA prAcInatama digaMbara jaina karma sAhitya kA mahAna graMtha mahAdhavala kA A. zrI ko sarmapaNa kA dRzya (solApura meM) dukAna jahAM A. zrI baiThA karate the| bAhara lekhaka khar3e haiN| AcArya zrI AtmaciMtana mudrA meN| AcArya mahArAja graMtha parizIlana meM nimagna / AcArya mahArAja vicAra nimagna / AcArya mahArAja dhyaanaasth| AcArya zrI kA kamaMDala, Asana, picchI va graMtha / Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kendrIya zikSA maMtrI zrI maulAnA abdulakalAma AjAda zrI bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA ke paMDAla meM praveza kara rahe haiM (dehlii)| kendrIya yAtAyAta maMtrI zrI gopAlasvAmI ayyaMgAra , zrI bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA ke paMDAla meM praveza kara rahe haiM (dehlii)| Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 1. pratijJA-2 (pUrva-bhUmikA) (harijana maMdira pravezaekTa ke viruddha AcArya zrI) 2. pratijJA-2 (harijana maMdira praveza ekTa bila ke saMbaMdha meM kendriya sarakAra AcArya zrI ke pakSa meM) 3. aitihAsika dastAveja (kendriya sarakAra ko AcArya zrI ke pakSa meM darzAte aitihAsika dastAveja) AcArya zrI ke pakSa meM.... (AcArya zrI ke pakSa meM diye gaye baMbaI hAyakorTa ke Adeza kA chAyAcitra va hiMdI anuvAda) Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehalI meM pradhAnamaMtrI mAnanIya paM. neharU kA mahAsabhA adhiveza meM zubhAgamana mahAsabhA adhyakSa sara seTha bhAgacaMdajI aura bhaiyA sAhaba rAjakumArasiMhajI (indaura) Adi dvArA svAgata mahAsabhA adhivezana meM mAnanIya pradhAnamaMtrI videzI rAjadUtoM ke sAtha svAgata samAroha ke kAryakrama meM / Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T dharma saMrakSiNI cae pratijJA - 2 Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA-2 (pUrva-bhUmikA) aMgrejoM ke zAsana kAla (1831) se hI jainiyoM kI gaNanA hiMduoM se sarvathA bhinna va svataMtra dharma ke rUpa meM hotI AI thI, kiMtu patA nahIM svataMtra bhArata kI prAMtIya sarakAra gavharnamenTa oNpha bombe (mahArASTra-sarakAra) kisa ciMtana se prabhAvita huI ki usane san 1647 se prabhAzAlI harIjana TeMpala enTrI ekTa, jisake ki tahata harajinoM ko brAhmaNa, kSatriya, vaizya svarNa hinduoM kI hI taraha hindu maMdiroM meM praveza va pUjA-pATha Adi kA adhikAra prApta ho jAtA hai, kI vyAkhyA meM jainiyoM kI bhI gaNanA hiMduoM meM karanI prAraMbha kara dI va ghoSaNA kara dI ki hiMdu inphluDsa jaina arthAt jaina hiMduoM meM sammilita haiM, unakA koI svataMtra astitva nahIM hai, ataH harijanoM ko hiMdu maMdiroM kI hI taraha jaina maMdiroM ke bhI upayoga kA pUrA-pUrA adhikAra hai| isa nirNaya ke viruddha jaina samAja dvArA tIvra pratikriyA paramapUjya AcArya zAMtisAgara jI mahArAja ke netRtva meM kI gii| saralatA se koI nirNaya na AtA dekha AcArya zrI ne 15/8/ 1648 ko phalaTana(mahA.) meM pratijJA kI ki jaba taka dharma para AyA yaha upasarga samIcInatayA Tala nahIM jAtA arthAt jaba taka zramaNa saMskRti(jaina-dharma) ko vaidika saMskRti(hiMdu-dharma) se sarvathA bhinna saMskRti ke rUpa meM saMvaidhAnika taura para zAsana dvArA svIkAra nahIM kara liyA jAtA, taba taka ve anna grahaNa nahIM kreNge|| isa AMdolana meM sarakAra para dabAva banAne ke uddezya se paramapUjya munivara zreyA~sa sAgarajI mahArAja ne AmaraNa anazana dhAraNa kiyaa| 11veM dina unakA svargavAsa ho gyaa| sampUrNa jaina samAja meM kSobha kA vAtAvaraNa chA gayA, jisakI ki tIvra va tIkhI pratikriyA rUpa cAroM ora se isa ekTa ke viruddha meM saikar3oM kI tAdAda meM TeligrAma va patra bhArata sarakAra va gavharnamenTa oNpha bombe (mahArASTra-sarakAra) ko bheje gaye, kiMtu gavharnamenTa oNpha bombe (mahArASTra-sarakAra) ke kAnoM para taka nahIM reMgI va bhArata sarakAra cU~ki 26 janavarI san 1950 se kriyAnvaya hone vAle svataMtra bhArata ke svataMtra saMvidhAna ke prArUpa kI nirmiti va khAnApUrti meM lagI thI, ataH saMvaidhAnika, sAmAjika, rAjanaitika, athavA anya bhI sAmayika va dIrghakAlika samasyAoM va unake samAdhAna kI ora lakSya nahIM de pA rahI thii| __ AcArya zrI ko ciMtA huI va unhoMne nirNaya liyA ki jo sthiti jainiyoM kI gavharnamenTa oNpha bombe (mahArASTra-sarakAra)ke saMvidhAna meM hai, vahI sthiti kahIM kendra sarakAra meM bhI na ho jAye, ataH kendra sarakAra ko svataMtra bhArata ke navIna saMvidhAna ke pArita hone ke pUrva apane Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 cAritra cakravartI pakSa meM lene kA udyama, bambaI sarakAra ke viruddha kiye jA rahe udyama ke sAtha-sAtha kiyA jaay|| isI nirNaya ke anusAra AcArya zrI ke nirdezana meM kendra sarakAra ko jainiyoM ke pakSa meM kiye jAne kI kathA kA nirupaNa isa pratijJA-2 zIrSaka ke tahata kiyA gayA hai| Aiye, AcArya zrI ke nirdezana ke tahata jaina-dharmAvalambiyoM para Aye isa upasarga ke nivAraNArtha kendra sarakAra ko jaina-dharmAvalambiyoM ke pakSa meM lene ke saphala prayAsa kI kathA kA hama bhI pArAyaNa kreN| sUcanA:- yahA~ isa satya ko hama spaSTa kara denA cAhate haiM ki yaha prakaraNapaM. sumerucaMdrajI kA likhA huA nahIM hai| isa prakaraNa ko hamane paramapUjya 108 AcArya vardhamAna sAgarajI, svasti zrI bhaTTAraka cArukIrtijI, mahAsabhA adhyakSa AdaraNIya nirmalakumArajI seThI va suprasiddha dAnapati, jo ki isa prakAzana ke bhI dAnapati haiM va jinakA bahukAla AcArya zrI kesAnnidhya meM gujarA hai, aise vayovRddha mahAmanAzrI kAMtilAlajIz2averIAdikeparAmarzAnusAra bhavya jIvoM ko itihAsa ke samIcIna bodhArtha mUla graMtha se sarvathA pRthaka isa pariziSTa aMtare (kaoNlama) meM mudrita karavAyA hai| isa lekha kA lekhana san 1951 meM suprasiddha vidvAna zrI varddhamAna jI pArzvanAtha zAstrI (vidyAvAcaspati, nyAyakAvyatIrtha), zolApura(mahA.) ke suprayAsoMvasaMpAdana dAyitva meM aitihAsika dastAvez2a ke rUpa meM prakAzita va svayaM AcArya zrI evaMpaM.sumerucaMdrajI divAkara dvArA avalokita-prazaMsita jaina bodhaka(tatkAlIna suprasiddha mAsikapatra) ke dharmavijaya dhvajAMka-apara nAma- zrI AcArya zAMtisAgaravizeSAMka se grahaNa karava akaluja(mahA.) ke pratyakSadarzImahAnubhAvoM va unake parivArajanoM dvArA upalabdha karavAI gaI sAmagriyoM ke AdhAra se suprasiddha vidvAna paM. hemantajI kAlA, muMbaI, vartamAna nivAsa iMdaura dvArA karavAyA gayA hai| isa lekha ke lekhana kA eka kAraNa aura bhI banA, aura vaha yaha ki svayaMpaM. sumerucaMdrajI divAkara ne apane 1953 ke cAritra cakravartI ke prathama saMskaraNa meM digambaratva zIrSaka se paM. javAharalAlajI dvArA likhe gaye uparyukta viSaya se saMbaMdhita eka bahumUlyavamahatvapUrNapatra kA pRSTha533 para ullekha kiyA hai, kiMtu yaha patra jaina samAja ke kisa viziSTa vyaktiko bhejA gayA, kyoMbhejAgayAvausa viziSTa vyakti ne vekaunase upAya kiye ki pradhAnamaMtrI kAryAlaya isa patra ko preSita karane ko bAdhya ho gayAathavAkyAvopatra vyaktigatthAyA ki use jaina samAja ko preSita kiyA gayA thAyAkahIM yahabhItosvayaM AcArya zrI kehI kisI mizana kA aMga nahIM thA Adi isa patra se saMbaMdhita vAcaka ke citta meM sahaja hI uThane vAle praznoM kA samAdhAna nahIM kiyA hai| yahA~ se Age kI kathA meM kahe jAne vAle do nAyakoM meM se eka ke nAma yaha patra AyA thA, jisake ki nAmmollekha, uddezya va kArya ke vivecana sahita, hama uparyukta patra kI mUla prati kI phoTo, anya sAmagriyoM ke sAtha mudrita karane jA rahe haiN| ******** Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA-2 paM. sumerUcaMdra jI divAkara dvArA rASTrapati DaoN. rAjendraprasAdajI kI ora se 21 agasta 1950 ko gavharnamenTa oNpha bombe (mahArASTra-sarakAra)dvArA harijanoM athavA svarNa hiMduoM ke jainAyatanoM meM praveza adhikAra ko lekara utpanna kiye gaye saMvaidhAnika-vivAda ko zithila karane ke uddezya se jainiyoM ke pakSa meM pahala karane hetu likhe gaye patra ke pratyuttara meM yaha uttara prApta huA ki isa viSaya meM rASTrapati kI haisiyata se ve pratyakSa rUpa meM kucha nahIM kara skeNge| isa sambandha meM unheM (jainadharmAvalambiyoM ko) bhArata sarakAra se nivedana karanA caahie| ___saMbhavataH AcAryazrI ko rASTrapati athavA kaheM ki bhArata sarakAra kI ora se Ane vAle isa pratyuttara kA pUrvAbhASa ho gayA thAva tadanusAra bhAva AyA ki prAMtIya stara para utpanna sthiti kahIM kendriya na bana jAye, isaliye prathama svataMtra bhArata kA svataMtra saMvidhAna nirmiti meM tatpara kendra sarakAra ko hI apane pakSa meM karane hetu pahala kI jaaye| isa kArya hetu unakA mana samAnAntara kAryakartAoM ke eka aura gaThana kA ho rahA thaa| navambara 1946 kI bAta hai yh| isa samaya AcAryazrI rAvalagA~va (nAsika, mahA.) meM virAjamAna the|| ananya ciMtana ke pazcAt unheM dakSiNa mahArASTra(sAMgalI-kolhApura) ke suprasiddha rAjanitijJa va kAMgresa ke prathama zreNI ke kAryakartA va zrI bAbAsAheba AMbeDakara ke vizvasta zrI ziragUrakarajI pATIla kI yAda aaii| ziragUrakara pATIla mahArAja ke ananya bhaktoM meM se na sirpha eka the, apitu isa ApAtakAla meM apanI viziSTa sevAyeM dene kA AzvAsana na sirpha kaI bAra de cuke the, apitu usa anusAra sahayoga bhI diyA thaa| ____ AcAryazrI ne unheM bulavAne kA nirdeza diyaa| ve aaye| saMkSepa meM hI AcAryazrI kA maMtavya anumAna kara isa kuzala rAjanitijJa ne AcAryazrI se nivedana kiyA ki ve AcAryazrI dvArA niyukta DepyUTezana ko na sirpha anyAnya kendriya pratinidhiyoM se milavA deMge, apitu tatkAlIna pradhAnamaMtrI javAharalAla jI neharU se mulAkAta kA samyak Ayojana bhI karavA deMge, kiMtu... kiMtu zabda kA prayoga kara pATIlajI Thahara gye|| AcArya zrI ne pUchA ki kiMtu kyA ? pATIlajI ne kahA ki ve to rAjanitijJa haiM, jaina vidvAna nhiiN|| jaina vidvAna ke rUpa meM Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 cAritra cakravartI ve AcArya zrI kA pakSa ina rAjanitijJoM ke sammukha nahIM rakha paayeNge| isa kArya ke liye unheM AcArya zrI ke pratinidhi ke rUpa meM eka aise suyogya vidvAna kI AvazyakatA hai, jo ki na sirpha jainAgama kA jJAtA ho, apitu adbhuta zabda sAmarthya kA dhanI, apane viSaya ko prastuta karane meM kuzala va vyavahAra kauzalya kA puMja ho|| nirbhika bhI honA cAhiye use / / isa para AcArya zrI ne pUchA ki aisA kyoM ? isa para pATIla jI kA uttara thA ki usa pratinidhi ko kisI sAmAnya maMtriyoM yA sarakArI pratinidhiyoM ke hI nahIM, apitu mahAmahima rASTrapati DaoN. rAjendraprasAdajI, zrI zrI bAbAsAheba AMbeDakarajI, mahAmanA maulAnA AjAdajI va SaTdarzana pAraMgata mahAmanA mahAvidvAna evaM vAda kuzala pradhAnamaMtrI paM. javAharalAlajI neharU Adi ke samakSa bhI apanA pakSa rakhanA hai| yahA~ ziragUrakara jI pratinidhi pAtra kA bakhAna kara rahe the ki vaha kaisA honA cAhiye aura vahA~ AcAryazrI ke mastiSka meM eka hI nAma raha-raha kara ubhara rahA thA aura vaha nAma thA paM. tanasukhalAla jI kaalaa|| AcAryazrI ne turaMta paM. tanasukhalAla jI kAlA ko upasthita hone kA nirdeza diyaa| AcAryazrI jisa bhUmi se vihAra karate hue rAvalagA~va pahuMce the, vahI nAMdagAMva kI bhUmi paMDita jI kI kriDA va karmabhUmi thii|| akele paMDitajI kI hI nahIM, apitu yaha vaha vaha bhUmi hai jisase janma, kriDA yA karma, kisI na kisI apekSA se prathama paTTAcArya vIrasAgarajI, dvitIya paTTAcArya zivasAgarajI, AcAryakalpa caMdrasAgarajI, AcArya zreyA~sa sAgarajI, munivarya ajeyasAgarajI, munivarya anamola sAgarajI, AryikA arhamati mAtAjI, AryikAratna zreyA~samati mAtAjI, AryikA anamolamati mAtAjI Adi saMbaMdhita rhe| yaha vahI gA~va hai jahA~ para na sirpha jaina jagata ke suprasiddha sAptAhika jaina darzana ke saha saMpAdaka paM. pravara tejapAlajI kAlA rahate the, apitu jagaprasiddha krAMtikArI mANikacaMdajI pahADe kI bhI karma bhUmi rahI hai| kisI na kisI apekSA se kaha sakate haiM ki prajJA bhUmi hai yh|| AcArya zrI ke AdezAnusAra paMDitajI Aye|AcAryazrI ne paMDitajI ko Adeza diyA ki apane sAre hI AjIvikA va sAmAjika kAryoM ko sthagita kara turaMta ziragUrakara pATIla ke sAtha dillI ravAnA ho jaayeN| paMDitajI ne AjJA zirodhArya kii|| gamana ke pUrva kI aupacArikatAyeM pUrNa kara AcArya zrI kA zubhAzIrvAda le zubha muhurta meM donoM hI diggaja mahAmanA sahayogI zrI jayacaMdajI lauhAr3e(haidrAbAda) ko sAtha le dillI ravAnA hue| samUcA nAMdagAMva unheM vidA dene upasthita thaa| Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA - 2 557 23.11.1646 ko ve dillI pahu~ce // dillI pahu~ca kara sarva prathama donoM hI mahAnubhAvoM ne apane - apane kArya bA~Ta liye // jahA~ pATIla jI rAjanitika suprayatnoM meM laga gaye, vahIM paMDitajI sAmAjika cetanA ko prasphuTa karane ke prayAsoM meM | apane-apane kArya ke anusAra rahane kA sthAna bhI taya kiyA gyaa|| paMr3itajI ne rahane ke liye mahAsabhA kA kAryAlaya cunA, to ziragUrakarajI ne 10, senTrala korTa, naI dillI // apane nivAsa kI vyavasthA evaM sAmAjika cetanA ko prasphuTa karane ke liye paMDitajI ne zrI parasAdIlAlajI pATaNI ( mahAmaMtrI - zrI bhAratavarSIya digaMbara jaina dharmasaMrakSiNI mahAsabhA) se saMparka kiyaa| unhoMne na sirpha paMDitajI ke nivAsa kI vyavasthA karake dI, apitu saptama pratimAdhArI paMDitajI ke dainika bhojana kI bhI suvyavasthA kI / vaise kArya saMpanna hone taka paMDitajI eka samaya ke bhojana va jala grahaNa kI pratijJA AcArya zrI se lekara hI nAMdagA~va se cale the / pATaNIjI ne hI anyAnya samAja ke variSTha mahAnubhAvoM se paMDitajI kA paricaya karavAyA / inameM se adhikAMza yA to paMDitajI se pUrva se paricita the, yA phira paMDitajI kA nAma suna rakkhA thA / / ye sabhI ekamata se isa kArya meM apanA sarvAMga sahayoga dene kaTibaddha hue / inhIM mahAmanAoM ke sahayoga se paMDitajI ne dainika sabhAoM va vyaktigata samparkoM ke jariye jana-jAgaraNa kA bhI kArya prAraMbha kiyA || sAmAjika stara para eka mAhaula kI nirmiti hone lgii| kucha hI dinoM meM Ama AdamI taka sArvAjanika carcAoM meM AcArya zrI va AcArya zrI ke pakSa ko lekara carcA karane lagA, jisakI gU~ja Ama rAjanaitika kAryakartAoM ke mAdhyama se sattA ke galiyAroM taka pahu~cane lagI / / isI bIca ziragurakarajI ke vyaktigata suprayatnoM se sarvaprathama eka aupacArika mulAkAta rASTrapati rAjendraprasAda jI se unake nivAsa sthAna para 5 disambara 1946 ko huI || ziragUrakarajI ne rASTrapati mahodaya se paMDitajI kA paricaya karavAte hue paMDitajI ko vistRta carcA ke liye Age kiyaa| paMDitajI kI zailI va viSaya prastutikaraNa kI vidhA dekha ziragUrakara pATIla acambhita se raha gaye va unakA AtmavizvAsa sudRr3ha ho gayA ki nahIM, aba kArya ho jAyegA || paMDitajI dvArA preSita AcAryazrI ke AzIrvAda ko rASTrapati mahodaya ne zirodhArya kiyA va pazcAt paMDitajI ne praznottarAtmaka va carcAtmaka zailI meM jaina dharmAvalambiyoM kI vartamAna sthiti, AcAryazrI kA pakSa va jainadharma kI sanAtanatA para saMkSepa meM, kiMtu sAragarbhita pramANa prastuta kiye // rASTrapati mahodaya prabhAvita hue || vidA kAla meM unhoMne AcArya zrI ko na sirpha apanA namostu kahane ko kahA, apitu Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 cAritra cakravartI jaina dharma para AI vipatti ko dUra karane kA AzvAsana bhI diyaa| ___ rASTrapati mahodaya se paMDitajI kI mulAkAta karavAne meM ziragUrakara pATIlajI ko kaI samasyAoM kA sAmanA karanA pdd'aa| una kaI samasyAoM meM se eka samasyA yaha thI ki paMDitajI ko ve kisa adhikArika vyaktI ke rUpa meM AcAryazrI va jainadharma kA pakSa lekara sarakArI pratinidhiyoM se milavAyeM ? sarakArI mahakamoM meM ve sampUrNa digaMbara jaina samAja ke pratinidhi ke rUpa meM paMDitajI kA kyA kaha kara paricaya karavAyeM ? yadyapi AcAryazrI kI ora se adhikRta adhikAra maukhika rUpa se to prApta ho gayA thA, kiMtu likhita rUpa meM prApta nahIM huA thaa| sarakArI mahakamoM meM likhita adhikRtatA kA hI mahatva hai, maukhika kA nhiiN| yaha samasyA AdaraNIya pradhAnamaMtrIjI se mulAkAta ke prayAsoM meM na Aye, isaliye ziragUrakarajI ne paMDitajI ke pakSa meM adhikAra-patra preSita karane hetu AcAryazrI ko TeligrAma preSita kiyaa| ____ AcAryazrI ne nivedana kI gaMbhIratA va upayogitA para gaura karate hue turaMta hI gopAla digaMbara jaina saMskRta mahAvidyAlaya, murainA(ma.pra.) evaM bIsavIM sadI ke dvitIya dazaka ke zrI bhAratavarSIya digaMbara jaina dharmasaMrakSiNI mahAsabhA ke adhyakSa va suprasiddha udyogapati zAha sakhArAma rAvajI dozI (solApura, mahA.) ke suputra, jo ki na sirpha suprasiddha udyogapati (kAryakArI saMcAlaka : rAvalagAMva zugara phekTrI, mAlegAMva (mahA.)) the, apitu sAmAjika va rAjanaitika kSetra meM apanA viziSTa dakhala rakhate hue, jaina samAja ke pratinidhi vyaktiyoM ke rUpa meM bhI apanI pahacAna rakhate the, zrI govinda rAva jI dozI ko bulavAyA va tatsaMbaMdhI kAryavAhI karane ke liye khaa|| goviMdarAvajI ne tatkAla paM.tanasukhalAlajI kAlA ko AcAryazrI ke Adeza se AcArya zrI ke pratinidhi ke rUpa meM bhArata sarakAra se carcA karane kA adhikAra-patra TeligrAma ke rUpa meM preSita kiyaa| TeligrAma isa prakAra thA :MALEGAON 7 DEC. 1949 PANDIT TANSUKHLALJI CARE/ MAHAMANTRI DELHI. YOU ARE MY REPRESENTATIVE. TALK WITH CENTRAL GOV T. OF INDIA ON MY BEHALF BY ORDER OF AACHARYA SHANTISAGAR MAHARAJ. -GOVINDJI. ... isa TeligrAma ne ziragUrakara pATIla kA kArya AsAna kara diyaa|| yadyapi paMDitajI zrI gopAla digaMbara jaina siddhAMta saMskRta mahAvidyAlaya, murainA(ma.pra.) ke mahAmaMtrI the, kiMtu Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA - 2 556 pradhAnamaMtrI se adhikRta rUpa se kI jAne vAlI carcA ke liye yaha pahacAna paryApta nahIM thI / yaha TeligrAma 7 disaMbara ko hI prApta ho gayA aura 8 disaMbara ko tatkAlIna zikSAmaMtrI maulAnA abdulakalAma AjAda se paMDitajI kI AcArya zAMtisAgarajI mahArAja ke pratinidhi ke rUpa meM prathama mulAkAta ziragUrakarajI ne asembalI bhavana meM karavAI // paMDitajI va unake bIca praznottara kA lambA daura calA || saMtuSTa hone para unhoMne pUchA ki jaina samAja unase kyA cAhatA hai / / paMDitajI ne AcAryazrI kI kAMkSA kahI // maulAnAjI ne Azvasta kiyA ki ve unake sAtha haiM / isake pazcAt to eka ke bAda eka maMtriyoM va pratinidhiyoM se aupacArika va kAryAlayIna mulAkAtoM kA daura hI prAraMbha ho gayA / ina mulAkAtoM meM DaoN. bAbA sAheba AMbeDakara, saradAra baladevasiMhajI (rakSAmaMtrI), raphI ahamada kidavaI, zrI saMthAmana, kA~gresa adhyakSa zrI paTTAbhi sItArAmaiyA Adi se kI gaI mulAkAteM smaraNIya rahI / / yahA~ ziragUrakarajI pATIla ne eka aura kuzalatA kA paricaya diyA / ina samasta mulAkAtoM kA byaurA, paMDitajI dvArA karavAI jA rahI dainika sabhAoM va paMDitajI dvArA hI prarUpita jainadharma kA pakSa ve samaya-samaya para sthAnIya akhabAroM meM mudrita karavAte rahe / / na sirpha mudrita karavAte rahe, apitu unheM pradhAnamaMtrI kAryAlaya ko bhI preSita karavAte rahe, tAki viSaya kI sArvajanikatA, jainadharmAvalambiyoM para ho rahe anyAya aura AcArya zrI ke vyaktitva kI ora pradhAnamaMtrI kAryAlaya kA na sirpha dhyAna AkRSTa kiyA jAya, apitu usa para gaMbhIratA se nirNaya lene kI pahala ko bala bhI mile || huA bhI / ziragUrakarajI va paMDitajI ke vyaktigata prayAsoM, maMtriyoM se kI gaI mulAkAtoM va sthAnIya akhabAroM meM preSita samAcAroM ke AdhAra para samuce taMtra meM AcArya zrI ke pakSa kI sArvabhaumatA va unake vyaktitva kI alaukikatA kI virATa chavi kI nirmiti ho gaI, jisake vazIbhUta ho pradhAnamaMtrI kAryAlaya ne ziragUrakara pATIla ke netRtva va paM. tanasukhalAlajI kAlA ke pratinidhitva meM jaina DepyuTezana ko maMtraNA ke liye 25.1.1950 ko Ane kA atyaMta Adara pUrvaka nimaMtraNa diyA // nizcita hI yaha dina jaina itihAsa meM svarNAkSaroM meM likhane yogya thA || sampUrNa jaina samAja meM yaha samAcAra harSa aura ullAsa kA saMcAra kara gayA || kiMtu ziragurakara pATIla va paMDitajI ke liye nahIM | ve to aparimita tanAva meM the / / SaTdarzana pAraMgata va vAda kuzala isa mahAmanA ke sammukha viSaya kA prastutIkaraNa sarala nahIM thA // kiMcit bhI truTi yA asAvadhAnI AcAryazrI ke maMtavyoM para pAnI phera sakatI thI / apanI kula umra meM prathama bAra paMDitajI ne carcA kA pUrvAbhyAsa kiyA ki paM. neharUjI kI ora se jainadharma kI sanAtanatA ko lekara kyA-kyA bAdhAyeM upasthita kI jA sakatI Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 cAritra cakravartI haiM va dUsarA yaha ki jainadharma hindU dharma kA hI aMga hai kI siddhi meM ve kyA-kyA tarka va pramANa de sakate haiM || AcAryazrI ke pakSa ko khaNDita karane vAle paM. neharU dvArA pratipAdita kiye jAne yogya praznoM kI pheharista banAI gaI aura unake paurANika, vartamAnakAlika va purAtAtvika uttara taiyAra kiye gaye // uttaroM kI puna: kaI bAra va kaI prakAra se parIkSA lI gaI va sarva prakAra se saMtuSTa huA gayA / / (jina praznoM va carcAoM kA paMDitajI ne pUrvAbhyAsa kiyA thA, 42 biMduoM ko hama jaisA kA taisA isa lekha ke ThIka pazcAt de rahe haiM / / ) sAtha eka kArya aura kiyA gayA aura vaha yaha ki bhArata bhara ke jaina dharma ke pratinidhi vyaktiyoM ko AcArya zrI ke nirdezAnusAra pradhAnamaMtrI kAryAlaya se Aye nimaMtraNa kI sUcanA dI gaI va unase nivedana kiyA gayA ki ve usameM sammilita hone dillI pahu~ce / sampUrNa bhArata bhara se pratinidhi dillI pahu~cane lage, jinakI Thaharane, bhojana va AvAgamana vyavasthA zrI parasAdIlAlajI pATaNI ne kI / / 25.1.1950 ko pradhAnamaMtrI kAryAlaya sammukha dillI va bAhara se padhAre upasthita pratinidhiyoM kI saMkhyA kaI sau ho gaI / pradhAnamaMtrI kAryAlaya se nivedana AyA ki 25.1.1650 ko maMtraNA ke liye nirdhArita kAla meM pradhAnamaMtrI kAryAlaya meM upasthita hone ke pUrva bambaI ke mukhya maMtrI zrI bALAsAheba khera, jo ki una dinoM dillI meM hI the se mulAkAta kara apanA pakSa rakheM // mAtra 35 vyaktiyoM ke DepyuTezana ko hI upasthita hone kI AjJA mila pAI || yahA~ hama kaha sakate haiM ki zrI bALAsAheba khera se prathama milane kA lAbha yaha huA ki eka prakAra se pradhAnamaMtrI jI se milane se pUrva pradhAnamaMtrI mahodaya ke liye kI gaI taiyArI kA pUrvAbhyAsa ho gayA, jo ki kalpanAtIta kAryakArI rahA / carcA ke pazcAt AdaraNIya khera sAheba ne pUchA ki ve unase kyA cAhate haiM ? DepyuTezana kA sarvasammati se nivedana thA ki bambaI sarakAra jainadharmAvalambiyoM kI gaNanA hinduoM meM na kareM va jaina dharma ko hindu dharma meM pRthaka dharma prarUpita kareM / isake uttara meM unhoMne kahA ki - " (jaisA ki ApakI prastutI se siddha ho rahA hai, usa anusAra) yadi kendriya sarakAra dvArA yaha khulAsA kara diyA jAtA hai ki jaina hiMdu nahIM hai, phira prAMtIya sarakAra ko koI ApattI nahIM raha jAtI hai / " carcA pUrNa hote-hote unhoMne puna: kahA ki - "jisa satya ko Apa yahA~ siddha kara rahe haiM, ise hama bahuta pahale se mAnate Aye haiM / hamane svayaM ne pUnama asembalI meM yaha bAta kahI thI / " isa carcA va niSkarSa ne r3epyuTezana ke Atmabala ko dugunA kara diyA / dugune utsAha se, cU~ki pradhAnamaMtrI kAryAlaya meM 18 vyaktiyoM ke DepyUTezana ko hI upasthita hone kI anumati Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA-2 561 thI, ataH DepyuTezana ke 35 meM se 18 sadasya pradhAnamaMtrI mahodaya ke samakSa upasthita hue| ____ yahA~ yaha batalA denA atyaMta Avazyaka hai ki 25 janavarI 1950 prathama gaNataMtra divasa 26 janavarI 1950 ke ThIka pUrva kA aitihAsika dina thaa| isake dvArA hama na sirpha pradhAnamaMtrI mahodaya kI vyastatA kI sahaja hI kalpanA kara sakate haiM, apitu ziragUrakarajI pATIla va paM. tanasukhalAlajI kI kArya zailI kA bhI ahobhAva kara sakate haiM ki unhoMne do mAha ke kAryakAla meM viSaya ko kitanA mahatvapUrNa banA diyA hogA ki pradhAnamaMtrI mahodaya apane ati vyastatam kAryakAla meM bhI samaya dene ko bAdhya ho gye| pradhAnamaMtrI va paMDita kAlAjI ke madhya hue vArtAlApa ke sAkSI bane kSullaka zrI sUryasiMhajI, primiyara oNTomobAilsa ke sara saMcAlaka suprasiddha udyogapati zrI ratanacaMda hIrAcaMda dozI(zolApura), bhaiyAsAheba zrI rAjakumArasiMhajI kAsalIvAla(iMdaura), zrImAn dharmavIra sara seTha bhAgacaMdajI sonI(adhyakSa- zrI bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA), seTha zrI parasAdIlAlajI pATaNI(mahAmaMtrI-zrI bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA), suprasiddha udyogapati zrI govindarAva jI dozI(kAryakArI saMcAlaka : rAvalagAMva zugara phekTrI, mAlegAMva, mahA.), unakI dharmapatnI zrImatI kumudinI govindarAva dozI aadi| mahAmanA pradhAnamaMtrI neharU jI ko sarvAMga va sarva prakAra saMtuSTa kiyA gyaa| paMDita kAlAjI ke vAda kauzalya ne neharUjI ko prabhAvita kiyA va paM. neharUjI ke mukhAravinda se saMvidhAna ke ArTikala 25, dhArA 2bI ke saMbaMdha meM itihAsa badalane vAle ye zabda mukharita hue-"jaina kabhI bhI hiMdU nahIM the aura na ho sakate haiN|" isa sampUrNa kAryavAhI kI pratyakSadarzI zrImati kumudinI dozI(dharmapatnI suprasiddha udyogapati va samAja sevI zrI govindarAva jI dozI) zrI ziragUrakarajI pATIla kA patra le 27 janavarI ko rAvalagA~va meM AcArya zrI ke samakSa phuNcii| AcArya zrI kI prasannatA kA mApa hI na rhaa| phira bhI ziragUrakara pATIla ko AzIrvAda jJApita karatA va kendriya sarakAra ke maMtavya ko likhita rUpa meM prApta karane hetu preraNA detA eka patra 27 janavarI ko hI svayaM kumudinI dozI ke hAthoM se likhavAkara preSita kiyA, jise ki hamane isa lekha ke aMta meM mudrita karavAyA hai| isa patra ke prApta hone ke pUrva hI dillI meM donoM mahAmanA pradhAnamaMtrI kAryAlaya se likhita maMtavya prApta karane ke prayAsa meM prayatnazIla the, jisake phala svarUpa dinAMka 31.1.1950 ko pradhAnamaMtrI kAryAlaya se eka patra zrI ziragurakara pATIla ke nAma se preSita huA, jisameM saMvidhAna ke ArTikala 25, dhArA 2bI ke maMtavya ko spaSTa karate hue kahA gayA thA ki jaina dharma hindU dharma se sarvathA bhinna dharma hai| yadyapi jainadharma kI kucha bAteM hindU dharma se milatI-julatI haiM, kiMtu yaha nitAMta Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 cAritra cakravartI satya hai ki jainadharma sarvathA bhinna dharma hai, jisakI ki alaga hI pahacAna hai, jise ki saMvidhAna meM spaSTa rUpa se darzAyA gayA hai| isa patra ko bhI yathA sthiti isa lekha ke aMta meM aitihAsika sAkSyoM ke rUpa meM mudrita karavAyA gayA hai| isa patra ke Ane ke pazcAt paMDitajI va ziragUrakarajI donoM ne anya pratinidhiyoM se mila kara punaH maMtraNA kI va socA ki ThIka aisA hI patra yadi zikSA maMtrI maulAnA AjAda se bhI mila jAye, to samajho kArya phataha ho gayA, ataH maulAnA sAheba ko patra likhakara pradhAnamaMtrI kAryAlaya se prApta patra para sammatI mAMgI gii|| maulAnA sAheba kI ora se turaMta patra preSita huA, jisameM unhoMne spaSTa rUpa se jikra kiyA ki AcArya zrI ciMtA na kareM, bhArata sarakAra unake sAtha hai va ve anna grahaNa kreN| yaha patra AcArya zAMtisAgara jI ke pratinidhi ke rUpa meM kAryarata paM. tanasukhalAlajI kAlA ke nAma se pressithuaa| isa patra ko bhI isa lekha ke aMta meM mudrita kiyA gayA hai| itanA hI nahIM, apitu AcArya zrI ke pakSa meM eka kar3I bhArata ke gRhamaMtrI lauhapurUSa saradAra paTela kI ora se pradhAnamaMtrI kAryAlaya ke nirdezoM ko puSTa karane hetujor3I gii| unhoMne seMsasa-Ayoga(jana-gaNanA-Ayoga) kI samIkSA karate hue spaSTa nirdeza diyA ki jainoM kI gaNanA hindUoM se sarvathA pRthaka kI jAye va tadanusAra janagaNanA meM jainoM kA svataMtra kaoNlama bhI sarakAra dvArA vargIkRta kara liyA gyaa| isa kAryavAhI ke pazcAt to kendriya sarakAra kI ora se jainadharma hindU dharma se sarvathA svataMtra va sanAtana dharma hai ke nirNaya para sarakArI mohara laga gii| ___uparyukta donoM hI patra va lauhapuruSa vallabhabhAI paTela dvArA seMsasa Ayoga ko diyA gayA Adeza bhArata varSa ke sampUrNa pratinidhi samAcAra patroM meM ziragUrakara pATIla jI ke prayAsoM se prakAzita huA, jisase sampUrNa deza ke jainadharmAvalambiyoM meM utsAha va utsava jaise AnaMda kA saMcAra huaa|| paMDitajI isake pazcAt gajapaMthA(mhasarUla, nAsika,mahA.) AcArya zrI ke pAsa sampUrNa vigata kA byaurA dene AcArya zrI ke nirdezAnusAra lautte|| ziragUrakara pATIla vahIM ruke rhe| bhArata sarakAra kI uparyukta kAragujArI para saMtoSa jAhira karate hue eka patra AcArya zrI ne pradhAnamaMtrI kAryAlaya ko isa viSaya meM saMvidhAna meM saMzodhana karane ke sujhAva ko dete hae dene ko khaa| AjJAnusAra paMDita tanasukhalAlajI kAlA ne mhasarula se hI patra vyavahAra kiyaa| Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA - 2 563 jisa para tatkAla pratikriyA huI va pradhAnamaMtrI kAryAlaya se jaina samAja ko saMtuSTa karane vAlA patra prApta huA jisameM kahA gayA thA ki : "saMvidhAna meM saMzodhana kI koI AvazyakatA hI nahIM hai, kyoMki hamane jaina samAja ko jJApita patra meM saMvidhAna kI bhASA kA spaSTa rUpa se ullekha kiyA hai va spaSTIkaraNa diyA hai ki jainadharma hindUdharma se sarvathA bhinna va eka svataMtra dharma hai // ' "" patra kA mUla rUpa isa prakAra thA :Prime ministers secretariat of India New Delhi 22nd February 1950 Dear sir, I am in receipt of your letter of the 17th Feb 1950. We do not think any ammendment to the Constitution is necessary or called for. The language is quite clear and I have taken pains to Eexplain it. It is not Therefore proposed to change the language of the article in The constitution. Yoyr's incerely (A.V.PAI) Principal private secretary to P.M Shri Tansukhlalji kala Representative Acharya shantisagarji Maharaj Mhasrul (nasik) isa patra kI prAptI ke pazcAt paMDitajI vApasa dillI lauTe // sahayogI maMtriyoM va anya mahAmanAoM kA jinhoMne isa kArya meM pratyakSa athavA parokSa sahAyatA kI thI, una sabhI ke pAsa AcArya zrI kA AzIrvAda pahu~cAte hue, unakA sAdhuvAda kiyA || jinakA pratyakSa kiyA jA sakatA thA unakA pratyakSa va jinakA parokSa hI saMbhava thA, unakA parokSa !! isake pazcAt dillI samAja ne na sirpha paM. tanasukhalAlajI va ziragUrakarajI pATIla kA sammAna kiyA, apitu unheM mAnapatra bhI bheMTa kiyA, jisakA ki prakAzana tatkAlIna jainAjaina samAcAra patroM meM huA / / isa prakAra paMDita tanasukhalAlajI kAlA va ziragUrakarajI pATIla dharma kI vijaya patAkA laharAte hue AcArya zrI ke zrI caraNoM meM gajapaMthA ( mhasarUla - nAsika, mahA.) lauTe // paM. tanasukhalAlajI va ziragurakara pATIla dillI meM pA~ca mAha taka rahe / pA~ca mAha taka saptama pratimAdhArI paMDitajI ne ekAsana kiyA || samasta maMtrIgaNoM dvArA cAya Adi ke aupacArika nivedana para ziragUrakarajI pATIla dvArA paMDitajI ke saptama pratimA, sole kA Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 cAritra cakravartI bhojana va ekAsana pratijJa vyaktitva ke rUpa meM diye gaye paricaya ne bhI khAsA prabhAva DAlA va siddha kiyA ki zabda hI nahIM, cAritra bhI bolatA hai| itanA hI nahIM, apitu isa paricaya ne AcArya zrI ke vyaktitva ko bhI nikhArA ki jinakA ziSya aisA hai, vaha mahAmanA kaisA hogA? (paMDitajI ke isI vyaktitva va AcArya zrI kI una para vizvanIyatA ko darzAtA svayaM paM. sumerUcaMdrajI divAkara kA paMDitajI ke dehAvasAna ke pazcAt unake choTe bhAI zrI mANikacaMdajI kAlA ko preSita patra bhI isa lekha ke aMta meM mudrita karavAyA gayA hai|) uparyukta kriyAkalApa ke samAcAra sarvatra prasArita ho hI gaye the / / saMpUrNa bhAratavarSa meM ullAsa aura utsAha kA vAtAvaraNa nirmita ho gayA thA / / cAroM ora se paMDitajI va ziragUrakarajI kA sAdhuvAda kiyA jAne lgaa| ___jaba pA~ca mAha pazcAt AcAryazrI ke pAsa paMDitajI gajapaMthA (mhasarUlanAsika,mahA.)lauTe, taba jaina samAja dvArA sTezana para hI unakA vaha svAgata huA, jisake viSaya meM kaha sakate haiM ki 'na bhUto na bhvissyti||' __yaha to ThIka, kiMtu isa viSaya meM AcAryazrI kA AzISa itanA-itanA-itanA milA ki paMDitajI va ziragurakara pATIla kA yaza sAta samaMdaroM ke pAra pahu~ca gyaa| isa vijaya yAtrA ke pazcAt AcAryazrI se jina-jina ne isa kArya ke nirvighna saMpanna hone ko jo-jo tyAga liyA thA, una sabhI se vaha-vaha dravya grahaNa karane kI AjJA de kara kArya nirvighna saMpanna ho gayA kA eka prakAra se AcArya zrI ne udghoSa hI kara diyA, kiMtu svayaM ne anna nahIM liyA, kyoMki bambaI sarakAra(mahArASTra sarakAra) kendriya sarakAra dvArA nirdezita artha kI puSTI nahIM kara rahI thii| unake anusAra jaina hiMdu hI the| yadyapi mukhya maMtrI bALAsAheba khera jainiyoM ke pakSa meM the, kiMtu unhIM ke maMtrI maNDala ke katipaya maMtrI jainiyoM kI gaNanA hiMduoM se pRthaka karane ko sahamata nahIM the| ina katipaya mukhyamaMtriyoM meM prathama nAma gRhamaMtrI morArajI desAI kA thaa| unake mata ko svayaM paMDita sumerUcaMdrajI ne ina zabdoM meM likhA hai : "jainamandira ke viSaya meM harijanoM ko utane hI adhikAra prApta haiM, jitane jainiyoM ko prApta haiN| yadi jainI mUrti kA sparza karake pUjA karatA hai, to aisA harijana bhI kara skeNge|" isa viSaya meM primiyara oNTomobAilsa ke sara saMcAlaka suprasiddha udyogapati zrI ratanacaMda hIrAcaMda dozI(zolApura) ne bhI bambaI sarakAra se patra vyavahAra kiyA thaa| unako prApta pratyuttara meM se bambaI sarakAra ke spIkara mAnanIya kuMdanamala zobhAcaMda phirodiyA jI ke patra kA aMza hama yahA~ uddhRta kara rahe haiM :"Apako jo yaha bhaya hai ki saMvidhAna kI vartamAna samIkSA ke anusAra ki jaina dharma hiMdu dharma kI zAkhA hai se yA to jaina Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA - 2 565 dharma hiMdu dharma meM sammizrita ho kara eka meka ho jAyegA yA naSTa ho jAyegA, aisA bhaya mujhe kiMcita bhI nahIM hai / " mAtra ye hI nahIM apitu svayaM mahAtmA gAMdhI ke uttarAdhikArI ke rUpa meM vikhyAt AdaraNIya vinobA bhAve jI kA bhI mata vicitra thA / unhoMne apane atyaMta spaSTa rUpa se likhA ki- "zvAsa ruka jAne para jo AtmA kI sthiti hotI hai, vahI jaina nAma miTa kara yadi jaina samAja kI ho jAya to bhI koI hAni nahIM hai / ' "" ina tathAkathita maMtriyoM va samAjaseviyoM ko bhI punaH bala jainadharmAvalambiyoM kI phUTa kA hI thA, jinake saMbaMdha meM paMDita sumerUcaMdrajI kar3e zabdoM meM likhate haiM : 'usa samaya bar3A vicitra vAtAvaraNa thA / mahArAja ke samakSa apanI bhakti kI duhAI dene vAle aneka dhanI-mAnI loga parokSa meM yahI kahate the ki mahArAja ne vyartha meM annatyAga karake vajra tulya zAsana se sira ragar3ane kA kArya kiyA / aise logoM se mujhe aneka bAra milane kA maukA milaa|' nizcita hI pAThaka varga ko jainadharmAvalambiyoM kI zocanIya sthiti kA anumAna ho gayA hogA !! kiMtu AcArya zrI hArane vAloM meM se nahIM the / isa viSaya meM bambaI sarakAra para dabAva banAne ke liye AcArya zrI ne ziragUrakarajI pATIla ko punaH yAda kiyA, jo ki usa samaya dillI meM the || dillI unake pAsa saMdeza bhijavAyA gayA | ziragUrakara pATIlajI bhaiyAsAhaba zrI rAjakumAra siMhajI kAsalIvAla (iMdaura) va dharmavIra sara seTha zrI bhAgacaMdajI sonI (adhyakSa- mahAsabhA) ke sAtha zrI maulAnA AjAdajI se mile || maulAnA AjAdajI ne atyaMta Adara ke sAtha AcArya zrI ke caraNoM meM vinaya prastuta karate hue nivedana kiyA ki isa viSaya meM bambaI sarakAra ke sAtha likhA-par3hI huI hai va cala bhI rahI hai / jisa prakAra AcArya zrI ke caraNa prasAda evaM zubhAzIrvAda se jaina samAja ko keMdriya sarakAra se vijaya prApta huI hai, usI prakAra unakA tapobala bambaI sarakAra ko bhI subuddhi pradAna kara pratijJA pUrtI kA zIghra suavasara pradAna karAyegA, aisI hama kAmanA karate haiM / kiMtu subuddhi nahIM AI // ina nirAzAjanaka sthitiyoM meM eka prakAra se hama kaha sakate haiM ki AcArya zrI kA jJAnabala, cAritrabala, tapobala va maMtrabala kAma AyA / inhIM baloM ke kAraNa AcArya zrI ke sAtha-sAtha gamana karane vAle atizaya ne izArA diyA ki isa samasyA ke samAdhAnArtha aba bambaI sarakAra ke sAtha parizrama karane kI apekSA ucca nyAyAlaya kI zaraNa lI Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 cAritra cakravartI jAya / / isI anusAra akaluja (mahArASTra) grAma meM sthAnIya DI. esa. pI. (DIpyuTI suparinTeNDenTa oNpha pulisa), solApura kI 27 navaMbara ko aura solApura ke kalekTara kI buddhi 28 navaMbara ko bhraSTa huii| inameM se DI. esa. pI. mahodaya to saphala nahIM ho pAye, kiMtu solApura ke kalekTara ne rAtri ke 8 baje digambara jaina maMdira kA tAlA tur3avAkara usake bhItara mehataroM tathA camAroM Adi kA praveza karavA diyA / / jina jaina bandhuoM ne inake viruddha AvAja uThAI unako giraphtAra kara liyA || giraphtArI do caraNo meM huI || nimna 11 meM se prAraMbha ke 8 ko 27 navaMbara ko harijanoM ko maMdira meM praveza karavAne meM asaphala DI. esa. pI. dvArA va zeSa 3 ko solApura 28 navaMbara ko kalekTara ke nirdezana para giraphtAra kiyA gayA / jinheM giraphtAra kiyA gayA unake nAma isa prakAra haiM : : 1. sva. abhaya kumAra rUpacaMda phaDe, 2. sva. dIpacaMda kezaracaMda phaDe 3.sva. mANikalAla hIrAcaMda dozI, 4. sva. tArAcaMda hIrAcaMda phaDe, 5. sva. hIrAcaMda jIvanacaMda gAMdhI, 6. sva. premacaMda rAyacaMda gAMdhI 7. sva. hImmatalAla hIrAcaMda phaDe, 8. zrI ratanalAla rAyacaMda gAMdhI e. zrI jayakumAra jIvarAja dozI, 10. zrI anaMtalAla jIvarAja gAMdhI 11. zrI mANikalAla jIvarAja gAMdhI (muni zrI anaMtakIrtijI mahArAja, AcArya devanaMdi jI mahArAja) hamane Upara likhA ki AcArya zrI ke anucara rUpa gamana karane vAle atizaya ne hI solApura ke kalekTara kI buddhi bhraSTa kI, so atizayokti alaMkAra rUpa nahIM likhA hai, apitu yathArthataH aisA hI huA bhI thA, kyoM ki zrI maMdirajI kA tAlA toDane ke pazcAt solApura ke kalekTara mAtra eka kadama hI maMdirajI meM praveza kara pAye, dUsarA Daga bhara na pAye / isameM bhI vizeSatA yaha rahI ki harIjana bhAI bhI maMdirajI kI deharI hI chU pAye, bhItara praveza na kara pAye, vahIM se lauTa gaye // maMdirajI meM balAt praveza kara lene ke bAda bhI na to vedI jI ko hI chU pAnA aura na hI pratimAjI ko, ise AcArya zrI kA hI atizaya na kaheMge, to phira kyA kaheMge !! atizaya ko solApura ke kalekTara kI uddaMDatA bhara cAhiye thI, aura kucha nahIM, so milI aura use vahIM se lauTA diyA / / saMghastha usa samaya samAja ke adhyakSa zrI bhAIcaMda tArAcaMda gAMdhI va sekreTarI zrI chaganalAla lAlacaMda phaDe the / ina donoM ke dvArA samAja kI miTIMga bulavAI gaI // na sirpha miTiMga bulavAI gaI, apitu AcArya zrI se saMparka kara isa saMbaMdha meM pratikriyA kyA kI jAya, isa viSaya para carcA bhI kI gaI / / AcArya zrI ke nirdezAnusAra zrI bhAratavarSIya digambara jaina Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA 567 mahAsabhA ke padAdhikAriyoM se saMparka kiyA gayA / AcArya zrI kI upasthiti meM miTiMga ITI Ayojana kiyA gayA / AcArya zrI kI kAMkSA thI ki jaise kendriya sarakAra ko apane pakSa meM karane hetu kiye gaye puruSArtha meM kiMcit bhI kotAhI nahIM baratI gaI, usI prakAra isa bAra bhI atyaMta sAvadhAnI va dUradarzitA pUrvaka anuSThAna kA Ayojana kiyA jAya / so AcArya zrI kI maMzAnusAra 11 sadasyIya kAryakartAoM kI samiti gaThita kI gaI va taya kiyA gayA ki baMbaI hAyakorTa meM gavharnamenTa oNpha bombe (mahArASTra sarakAra) va solApura kalekTara ke viruddha Aropa-patra prastuta kiyA jAya || sampUrNa bhAratavarSa kA digaMbara jaina samAja isa nirNaya meM akaluja samAja ke sAtha thA / isa nirNaya ke anusAra zrI bhAIcaMda tArAcaMda gAMdhI, zrI miyAcaMda ratucaMda phaDe, zrI uttamacaMda kezavacaMda phaDe, zrI mANikalAla zrI abhayakumAra rUpacaMda phaDe ne saMyukta rUpa se baMbaI sarakAra va zolApura kalekTara ke khilApha AcArya zrI ke mata ko puSTa karane hetu janahita meM yAcikA janavarI san 1951 ko bairisTara pAlakhIvAlA va bairisTara sara ena. pI. iMjinIyara ke nirdezana meM dAyara kii|| adAlata meM apanA pakSa rakhane hetu mahAna vidvAna va pUrva nyAyAdhIza bairisTara dAsa ko niyukta kiyA gayA, jinake ki eka hI tarka ne nyAyAdhIza cAgalA Adi ko jainiyoM ke pakSa meM ciMtana karane ko majabUra kara diyA || sampUrNa adAlatIya kharca kA vahana karane kI jimmedArI AdaraNIya seTha zrI gajarAja jI gaMgavAla ne grahaNa kI / / isake Age kA itihAsa ThIka vaisA hI ghaTA, jaisA ki paMDitajI zrI sumerucaMdrajI ne likhA hai | vaha itihAsa spaSTa izArA karatA hai ki jIta hamAre pauruSa se nahIM, apitu AcArya zrI ke jJAnabala, cAritrabala, tapobala va maMtrabala ke anucara atizaya ne dilavAI // AcArya zrI ke anucara rUpa kArya karane vAle atizayoM ne svayaM hI bAdhita karma kI avipAka nirjarA kara pratijJA pUrtI kA Ayojana kara diyA, hama kucha bhI na kara pAye / hama to basa inhIM anucaroM ke bala para kArya karane vAle sAmAnya sipAhI bhara rahe || OM zAMti zAMti zAMti / / sUcanA : korTa ke Adeza kI korTa se prApta nakala prati jo ki kucha spaSTa va kucha aspaSTa hai, kI yathAsthiti priMTa va usakA suprasiddha vidvAna zrI varddhamAna pArzvanAthajI zAstrI, zolApura (mahA.) dvArA kiyA gayA hiMdI anuvAda bhI isa lekha ke pazcAt anya aitihAsaka sAkSyoM ke sAtha mudrita kiyA jA rahA hai| Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMskRti kI svataMtratA ke dyotaka 42 biMdu... ( zramaNa saMskRti arthAt jainadharma vaidika saMskRti arthAt hiMdudharma se sarvathA bhinna, svataMtra va sanAtana dharma hai ) - paM. tanasukhalAlajI kAlA, nAMdagA~va (nAsika) (paMDitajI zrI tanasukhalAlajI kAlA ke ciMtana se niHsRta aitihAsika, saiddhAMtika, purAtAttvika, dArzanika, paurANika sAkSyoM evaM itihAsajJoM va baddhijIviyoM ke maMtavyoM ke Azraya se saMkalita 42 biMdu, jinake ki AdhAra se sahaja hI siddha kiyA sakatA hai ki jaina dharma kisI bhI anya dharma kI zAkhA yA upazAkhA nahIM, apitu nitAMta svataMtra va sanAtana dharma hai // inhIM 42 biMduoM kA vistAra nizcita hI nyAyazAstra ke svataMtra graMtha kA rUpa le sakatA hai / jaisA ki pUrva ke lekha meM nirdeza diyA gayA thA, usI anusAra ina biMduoM ko paMDitajI dvArA SaTdarzana pAraMgata mahAmanA vidvAna pradhAnamaMtrI paM. javAharalAlajI neharU ke samakSa AcArya zrI ke mata ko nirdoSa siddha karane va unhIM ke dvArA kendra sarakAra se jaina-dharma ko svataMtra dharma ke rUpa meM mAnyatA dilavAne hetu smRti meM kramavAra sUtra rUpa rakhane ke liye taiyAra kiyA gayA thA / mAtra biMduoM ko hI taiyAra nahIM kiyA gayA thA, apitu ina biMduoM se saMbaMdhita sAhitya kA bhI parizrama pUrvaka saMkalana kara 25 janavarI 1950 ko pradhAnamaMtrI kAryAlaya le jAyA gayA thA / pAThakoM ke sad bodhArtha ina biMduoM ko yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai | ) (1) mata kI samIcInatA kA udyota karane vAle nyAya graMthoM kI apekSA :prameya kamalamArtaMDa, aSTasahasrI, AptaparIkSA, nyAyavinizcayAlaMkAra, prameyaratnamAlA, nyAyadIpikA, nyAyakumudacaMdrodaya Adi jainoM ke nyAyazAstra haiM, jinameM hiMduoM kI mAnyatAoM kA sarvathA khaMDana kiyA gayA hai| hiMduoM ke nyAyazAstra jude haiN| unake racayitA bhI jude haiN| (2) zabdAnuzAsana ko darzAne vAle vyAkaraNa zAstroM kI apekSA :- zAkaTAyana vyAkaraNa, jaineMdra vyAkaraNa zabdArNavacaMdrikA, zabdAnuzAsana, kAtaMtra rUpamAlA Adi jainoM ke vyAkaraNa zAstra haiN| hiMduoM ke vyAkaraNazAstra va unake racayitA jude haiN| (3) sAhitya saMracanAoM kI vidhA kI apekSA :- kAvya, caMpU, nATaka, alaMkAra Adi sAhitya graMtha bhI jainoM tathA hiMduoM ke jude haiN| (4) anuyAyiyoM dvArA mAnya dhArmika graMthoM kI apekSA :- prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga, dravyAnuyoga Adi zAstra bhI jainoM ke hiMduoM se sarvathA bhinna haiN| (5) laukika sAhitya kI apekSA :- jyotiSa aura gaNita zAstra bhI donoM ke Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 zramaNa saMskRti ke dyotaka 42 biMdu.... eka nahIM hai, arthAt jude-jude haiN| (6) sAhitya saMkhyA va saMjJA kI apekSA :- jainAgama meM bAraha aMga tathA caudaha pUrvo kA varNana hai| hiMdu zAstroM meM unakA kahIM nAmollekha bhI nahIM hai| (7) ArAdhanA sthaloM kI apekSA :- jainoM ke tIrthakSetra evaM atizaya kSetra Adi hI nahIM, apitu purAtattva vibhAga dvArA khojI gaI va saMrakSita guphAyeM bhI hiMduoM kI guphAoM Adi se sarvathA jude haiN|(inmeN purAtAttvika dharoharoM va zilAlekhoM ko sammilita kara artha grahaNa karanA caahiye| (8) anuyAyiyoM dvArA mAnya dhArmika anuSThAnoM kI apekSA :- jainoM meM SoDazakAraNa, dazalAkSaNika, ASTAnhika, ratnatraya Adi parva mAne haiM, hiMduoM ke parva inase bilkula jude haiN| (6) sAmAnya athavA mUla mAnyatAoM kI apekSA :- jainI loga Izvara ko sRSTI kA kartA nahIM mAnate, jabaki hiMdu Izvara ko sRSTi nirmAtA, pAlana kartA tathA saMhArakartA mAnate haiN| (10) tattva prarUpaNA arthAt viSaya vastu ko prarUpita karane kI zailI kI apekSA :- jainI syAdvAdI (anekAntavAdI) haiM, jabaki zeSa sabhI dharma ekAMtavAdI haiN| (11) anuyAyiyoM kI mUla mAnyatA athavA mAnasa kI apekSA :- jaina zAstroM ke anusAra pratyeka AtmA puruSArtha dvArA Izvara (paramAtmA) bana sakatA hai, jabaki hiMduoM kI vaisI mAnyatA nahIM hai| (12) anuyAyiyoM dvArA pAlita evaM loka meM jainiyoM ke liye mAnya kulagata saMskAroM kI apekSA(1):- jaina rAtri meM bhojana nahIM karate, hiMdu rAtri meM bhojana karate haiN| (13) anuyAyiyoM dvArA pAlita evaM loka meM jainiyoM ke liye mAnya kulagata saMskAroM kI apekSA(2):- jaina loga madya, mAMsa, madhu evaM kaMda Adi ke sevana karane ko mahApApa samajhate haiM, hiMdu vaisA nahIM maante| (14) anuyAyiyoM dvArA pAlita evaM loka meM jainiyoM ke liye mAnya kulagata saMskAroM kI apekSA(3):- jaina pAnI chAnakara hI pIte haiM, hiMduoM ko usakA koI niyama nahIM hai| (15) anuyAyiyoM dvArA pAlita evaM loka meM jainiyoM ke liye mAnya kulagata saMskAroM kI apekSA(4) :- jaina loga kisI bhI jIva kA ghAta nahIM karate, yahAM taka ki cIMTI, makoDA, DAMsa, khaTamala, macchara vanaspati Adi ekendriya jIva kI bhI rakSA karate haiN| bicchU, sarpa, siMha, vyAghra Adi hiMsaka jIva ko bhI ve kabhI nahIM mArate, jaba ki hindU loga unakA ghAta karane meM koI pApa nahIM smjhte| Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 cAritra cakravartI (16) dhArmika kriyAkANr3oM kI apekSA :- jainoM kA ahiMsAtattva hiMduoM ke ahiMsAtattva se sarvathA bhinna hai| hiMdUzAstra homa, yajJa Adi meM prANiyoM kI jo hiMsA hotI usako pApa nahIM samajhate, kAraNa vedoM meM kahA hai ki 'vaidikI hiMsA, hiMsA na bhavati', ataeva homa Adi meM jIvoM ke vadha ko ve puNya samajhate haiM, parantu jainazAstra meM isakA sarvathA niSedha hai, ve saMkalpapUrvaka kisI bhI prANI ke vadha karane ko mahApApa samajhate haiN| (17) ArAdhyoM kI pratikRtiyoM arthAt pratimAoM kI apekSA :- jainoM ke ArAdhya deva tathA unakI mUrtiyAM nagna hotI haiN| jaina parama nirgratha (digambara) vItarAga devoM upAsaka hote haiM, kiMtu hiMduoM ke deva savastra, sarAgI tathA gRhasthI sahita hote haiN| (18) donoM paraMparAoM meM mAnya RSiyoM ke bAhya liMgoM kI apekSA :- jainoM guru paramavItarAgI nirgratha hote haiN| laMgoTa mAtra bhI parigraha rakhanA unake liye niSedha hai| kezoM ko bhI ve hAtha se hI ukhAr3ate haiN| hiMdUoM ke guru vastrasahita, jaTAdhArI, paMcAgni tapa tapanevAle tathA cimaTA zastra Adi ko dhAraNa karanevAle hote haiM / (16) dharma sevana kA phala mukti kI apekSA :- jainazAstra mukta AtmA kA punarAgamana nahIM mAnate, jaba ki hiMdU zAstra mukta AtmA kA bhI punarAgamana mAnate haiN| (20) hiMdu saMskRti meM mAnya dhArmika anuSThAna ke viparita mAnyatAoM kI apekSA :- jaina loga gaMgA yamunA Adi nadiyoM meM snAna karane ko puNya nahIM mAnate, jabaki hiMdu puNya samajhakara usameM snAna karate haiN| (21) hiMdu saMskRti meM mAnya dhArmika anuSThAna kI mAnyatAoM ke abhAva kI apekSA : - jainAgamoM meM zrAddha, tarpaNa, piNDadAna Adi kI kriyA vidhiyoM kA sarvathA abhAva hai, jabaki hiMduzAstra use Avazyaka - dharma mAnate haiM / (22) hiMdu saMskRti meM mAnya mAMtrika anuSThAnoM se viparita mAnyatAoM kI apekSA :- jainoM ke maMtra va unakI anuSThAna vidhi bhI hiMduoM ke maMtroM va unake anuSThAna vidhiyoM se sarvathA judI hai| (23) nirdoSa saMsAra vyavahAra paripAlanArtha saMpanna kI jAne vAlI vivAha vidhi kI apekSA :- jainoM kI vivAha vidhi, kriyA va AcaraNa Adi bhI hiMduoM kI vivAhavidhi, kriyA va AcaraNa Adi se sarvathA bhinna haiM / (24) hiMdu sAhitya meM jainiyoM ke liye prayukta vizeSaNoM kI apekSA :- jaba hiMdu loga hI jainoM ko nAstika (Izvara ko nahIM mAnane vAle), unake devoM kI naMge deva va guruoM naMge sAdhu Adi kahakara niMdA karate haiM, taba yaha kaise kahA jA sakatA hai ki jaina hiMdu hai / (25) donoM matoM kI sva-sva mata ke mAnya RSiyoM dvArA praNIta sAmAjika nyAya vyavasthA kI apekSA :- jaina laoN bhI hiMdu laoN se sarvathA bhinna hai / privhI kauMnsila Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMskRti ke dyotaka 42 biMdu .... 571 Adi meM jaina laoN ke anusAra jainoM ke kaI phaisale ho cuke haiN| bhadrabAhusaMhitA, arhanUnIti, iMdranaMdisaMhitA Adi jainoM ke dAyabhAga Adi ke graMtha bhI hinduoM ke graMtha se sarvathA jude haiN| (26) sva-sva mata meM pracalita zaka saMvat kI apekSA :bhinna 2 saMpradAyavAloM ke zaka calate haiM, jaise musalamAnoM kA zaka, khristiyoM kA zaka, vikrama zaka, zAlivAhana zaka isI prakAra jaina dharma meM mahAvIra bhagavAna kA zaka calatA hai, jo ki saba zakoM se pahale kA hai arthAt jainoM ke caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIra bhagavAna ke nirvANa ke samaya se calatA hai, jisako Aja 2447 varSa ho cuke haiN| yaha bhI anya dharmoM jaina dharma ko pRthak siddha karatA hai| (27) vizva mAnya ciMtakoM kI zodha - buddhi se utpanna niSkarSoM kI apekSA :- jarmanI ke suprasiddha saMskRtajJa pro. ec. je. korbA ne oNksaphorDa ke dhArmika pariSada meM jo aitihAsika vyAkhyAna diyA thA, usameM kahA thA ki jainadharma sarvathA svataMtra dharma hai / merA vizvAsa hai ki vaha kisI kA anukaraNa nahIM karatA aura isIliye prAcIna bhAratavarSa ke tattvajJAna kA aura dharmapaddhati kA adhyayana karanevAloM ke liye usakA adhyayana bar3e mahatva kI vastu hai / (28) taTastha buddhijIviyoM dvArA adhyayana ke pazcAt diye gaye niSkarSoM kI apekSA ( 1 ) :- sara kumArasvAmI (cIpha jasTija madrAsa hAyakorTa) kahate haiM ki jainadharma yaha hindudharma kI zAkhA nahIM hai| (2) hiMdu mAnasa ke buddhijIviyoM dvArA adhyayana ke pazcAt diye gaye niSkarSoM kI apekSA (2) :- nyAyamUrti rAMgaNekara ( hAyakorTa, muMbaI) kA kahanA hai ki isa deza meM jainadharma brAhmaNa dharma ke janma ke bahuta pahale se prasiddha thA / (30) hiMduoM ke dharma guruoM kI niSpatti ( 3 ) :- zrI zaMkarAcArya jagadguru IT kathana hai ki jainadharma yaha bahuta hI prAcIna dharma hai| (31) vizva mAnya hiMdu itihAsakAroM ke zodha se utpanna niSkarSoM kI apekSA (4) :- itihAsajJa DaoN. prANanAtha kahate haiM ki- itihAsa ne yaha siddha kara diyA hai ki Aja se 5 hajAra varSa pUrva se bhI pahale jaina dharma kA astitva kAyama thaa| (32) svayaM paMDita javAharalAla jI kA mata ( 5 ) :- svayaM paM. javAharalAla neharU ne DiskavharI oNpha iMDiyA meM likhA hai ki hindu saMskRti yaha bhAratIya saMskRti kA eka aMza hai| jaina tathA bauddha dharmIya bhI pUrNa bhAratIya haiM, parantu ve hiMdu nahIM haiN| (33) jaina saMskRti kI utpatti kI samIkSA karane vAle itihAsakAroM ke mata kI apekSA ( 6 ) :- jI. je. Ara. pharalAMga sAhaba ne The short studies in science of comparative religion meM likhA hai ki It is impossible to find a Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 cAritra cakravartI beginning for Jainism. Jainism appears as the earliest faith of India arthAt jainadharma kI sthApanA arthAt zuruAta arthAt janma kaba huA isakA patA laganA azakya hai| hiMdustAna ke dharmoM meM jainadharma yaha atyaMta prAcIna dharma hai| (34) mahAna svataMtratA senAnI, rAjanitijJa, dArzanika evaM zrImad bhagavatagItA Adi hiMdu graMthoM ke bhASyakAra sva. lokamAnya tilaka jI kI apekSA (7) :- sva. lokamAnya tilaka ne tA. 30 novheMbara 1904 ko zvetAmbara jaina kaoNnphreMsa baDaudA meM jo bhASaNa diyA, usameM spaSTatayA svIkAra kiyA hai ki - " graMthoM tathA sAmAjika vyAkhyAnoM se jAnA jAtA hai ki jainadharma anAdi hai, yaha viSaya nirvivAda tathA matabhedarahita hai| sutarAM isa viSaya meM itihAsa ke dRr3ha sabUta hai tathA "ahiMsA paramo dharmaH udAra siddhAnta kI cirasmaraNIya chApa jainadharma ne hI brAhmaNa dharma para mArI hai / bhArata meM yajJoM dvArA jo asaMkhya pazuhiMsA dharma ke nAma para kI jAtI thI, usako sadA ke liye vidA kara dene kA zreya bhI jaina dharma ko hai| brAmhaNa aura hiMdu dharma meM mAMsa bhakSaNa aura madirA pAna baMda ho gayA, yaha jainadharma kA pratApa hai / " (35) vaidika saMskRti ke mahAna vidvAna, ciMtaka va dArzanika mahAmahopAdhyAya paM. rAmamizrajI zAstrI kI apekSA ( 8 ) :- mahAmahopAdhyAya paM. rAmamizrajI zAstrI (prophesara saMskRta kaoNleja, banArasa) ne pauSa sudI 1saM. ko vyAkhyAna dete huye kahA hai ki sRSTi kI Adi se jaina mata pracilita hai| jainoM kA anekAntavAda to aisI cIja hai ki use sabako mAnanA paDegA aura logoM ne mAnA bhI hai| (36) bhAratIya saMskRti ke Adya vyAkhyAtA uparASTrapati DaoN. sarvApallI rAdhAkRSNaNa kI apekSA ( 9 ) :- iMDiyana philosaphI ke pRSTha- 287 para sara rAdhAkRSNan ne likhA hai ki " The Bhgwat Puran endorses the view that Rishabh was the founder of Jainisn" arthAt bhAgavata purANa meM svIkAra kiyA gayA hai ki jainadharma ke saMsthApaka vRSabhadeva the| bhAgavata ke atirikta viSNupurANa, vAyupurANa, liMgapurANa, kUrmapurANa, matsyapurANa, mArkaMDeyapurANa, agnipurANa Adi meM bhI bhagavAna vRSabhadeva aura unake mAtA - pitA Adi kA varNana hai, jo jainapurANa Adi se milatA hai| isI anusAra Age kahe gaye 37, 38, 36 va 40veM biMdu haiM : ( 37 ) jaina dharma kI prAcInatA kI siddhi karatA Rgveda va yajurveda ke nimna maMtra :- Rgveda meM kahA hai ki- om trailokya pratiSThAnAm caturviMzatitIrthaMkarANAm vRSabhAdi vardhamAnAM tAnAm siddhAnAm zaraNaM prapadye / isameM bhagavAn AdinAtha tathA dUsare tIrthaMkaroM kI stuti kI hai / yajurveda meM bhI kahA hai 'om namo arhata vRSabho / 'ye donoM pramANa bhI siddha karate haiM ki Rgveda ke lekhana ke pUrva jaina-dharma astitva meM thA / / Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 573 zramaNa saMskRti ke dyotaka 42 biMdu.... (38) jaina dharma kI pracInatA kI siddhi karatA hiMduoM kI mAnyatAoM ke viparita mAnyatA vAle jaina devatAoM kA hiMdu graMthoM meM prakaraNa kI apekSA :yoga vaziSTa rAmAyaNa ke vairAgyaprakaraNa, adhyAya15, zloka 8 meM likhA hai ki nAham rAmo na me vAMchA bhAveSu na ca me mnH| zAnti mAsitumicchAmi svAtmanIva jino ythaa|| arthAt bhagavAn rAmacandra ne isameM jinendra bhagavAn ke sadRza zAMta prakRti hone kI bhAvanA pragaTa kI hai| hiMdu saMskRti meM paramAtmA ke vizeSaNa athavA paryAyavAcI rUpa meM avyAkhyAyita/apracalita jina zabda, jo ki mukhyatayA jainiyoM ke hI yahA~ prayukta hotA hai, kA prayoga siddha karatA hai ki rAmacaMdrajI ke kAla ke pUrva jaina dharma astitva meM thaa| jina zabda kI medinIkoza se siddhi : (36) zabdakoziya vyutpatti kI apekSA :- medinIkoza meM jina zabda kA artha 'bRhat jainadharma ke Adi pracAraka' aisA kiyA hai| hanumannATaka, gaNezapurANAdi graMthoM meM arhat zabda kA vyavahAra dekhA jAtA hai, jo ki jainiyoM ke arhan zabda se utpanna huA hai| (40) cU~ki jaina RSiyoM kA hiMdu graMthoM meM kiyA gayA smaraNa bhI jaina dharma kI prAcInatA kI siddhi karatA hai, ataH usakI apekSA :- rAmAyaNa bAlakAMDa, sarga 14, zloka 22 meM rAjA dazaratha ne zramaNagaNoM kA atithi satkAra kiyA, yaha bAta likhI hai-'tApasA bhuMjate cApi zramaNA bhuMjate tthaa'| bhUSaNa TIkA meM zramaNa zabda kA artha digambara kiyA hai-'zramaNA digambarAH, zramaNA vAtavasanA iti nighnnttuH'| (41) bhAratIya saMskRti ke sarvamAnya vyAkhyAtA varadAkAnta mukhyopAdhyAya kI apekSA :- varadAkAnta mukhyopAdhyAya, em.e. prasiddha vidvAn likhate haiM ki logoM kA vaha bhramapUrNa vizvAsa hai ki pArzvanAtha jainadharma ke saMsthApaka the, kintu isakA prathama pracAra vRSabhadeva ne kiyA thaa| isakI puSTi meM pramANoM kA abhAva nahIM hai| (42) mahAna itihAsajJa DaoN. e. giranoTa(phrenca vidvAna) kI apekSA :DaoN. e. giranoTa nAmaka phreMca vidvAn likhate haiM ki Concerning the antiquity of jainism comparatively to Budhism the former is truly moe ancient than the later there is very great ethical value in jainism for mens improvement and systiomatical doctrine.arthAt jainadharma aura bauddhadharma kI prAcInatA ke saMbaMdha meM mukAbalA karane para jainadharma bauddhadharma se vAstava meM bahuta prAcIna hai| mAnava samAja kI unnati ke liye jainadharma meM sadAcAra kA bar3A mUlya hai| jainadharma eka maulika, svataMtra aura niyamita siddhAnta hai| ******** Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parakarajI pATIla zrI ziragUraka jo divAkara 'sumerucaMdrajI lajI kAlA nasukhalAlajI paM. tanasukha Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvalagAva tA 20-1-50 zrImAn mA. ziragurakara pATIlasA dellI. kucha paramapUjya prAtaHsmaraNIya AcArya cokI AjJA se maiM yaha patra likha rahI hai| ApakI patra tA. 15-1.50 milaa| samAcAra mAMkuma hue / paraMtu lekhita sTeTamenTa vivAdha acarAhaNA Thika nahI par3egA kyoMki hamAre lie bahotase neM 7 kucha chor3a karanA hai vAste pahile unako grahaNa karane ke lie prasiddha karanA par3egA aura lekhita sTeTamenTa Aye vika isa taraha prasiddha karanA ThIka nahIM hai| isalie Apa lekhita sTeTamenTa lekara jaldo pNdhaariyegaa| ke ApakA ghara kA bahuta hI prazaMsanIya hai| Apa agara hameM nahIM mile hue hote to mara kArya honA bilakula ho nA thA. 1 Apa hone jainadharmako rakSA kI hai| sAtha zurU 11 ko hamako annatyAga kiye 18 mahine hogaye hai aura Apa hone agrahaNa karAyA hai. nahIM to jiMdagI bhara hamako rahI vizeSa Apane yahA padhArane para 1 AcAryazrIne Apako AzIrvAda kAma hai| taraha rakhavA par3hanA thA / zrImatI sau. kumudinIbAIsA. Aja mAto phUla ke AcArya zrI zAntisAgara jI mahArAja dvArA zrI ziragUrakara pATIla sAhaba ko likhavAyA gayA patra / Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI kI paM. tanasukhalAlajI kAlA ke prati vizvasanIyatA ko darzAtA paM. sumerUcaMdrajI divAkara kA patra (patra kA agalA bhAga) vItarAgAya namaH vidvatratna imerucaMdra divAkara zAstrI fkara sadana bI. e., ela ela. bI., dharma divAkara nyAyatIrtha sivanI (ma.pra.) -bhAI maNikacanda jI jAyAjanen / Aja ApakA patra milA / Agama prANa evaM dharma pakSa ke rIja vayova samAjanenA. tanasukhalAbajI kA nidhana sAtakara va humA / svargIya AnAyabdhAntasAgara mahArAja. ke atyanta ve viravAsapAtra rahe / se nirajanalAla jI aura inhoMne milakara AmiArga kA rANa kiyA / ve jabhIka aura ojasvI vakta dhesa jamAne meM bama aura samAja kI sevA karane vAle asAvAla vyaktiyoM meM unakA gauravapUrNa sthAna pAinhoMne saMyama ke dvArA apane zAna ko bhalaMkRtakara manuSyajanma ko kRtArtha kiyaa| dhArmika pakSa kI aSTha se hama aura ve eka parivAra ke vyAkarahe (Aja usa tejasvI samyaka zraThA sampaba satpuruSa ke svargavAsI / . bhArata INDIA t .... .. (patra kA pichalA bhAga) banane ke kAraNa samAja kI bhakathanIya kSAI unakA nirmala jIvana dhanya thA yamasya karuNA jAsta / sU siddhAnta ke anusAra savyeka vyAkI ko kara yamarAja kA grAsa honA hogA jinendra bhAkI Apake AdiyAna se zrI mANikavanya kAlA evAveM |yhii sujhAva 4,yahI pracanA & Co abhaya kumAra kAlA a jhApakA zubhacintaka I/A17 gAjAvAbA apArTamenTa M.B. Road P.500092, Boribgli Bombay (West) su, divAkara Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MERE KAAREER ENT FACTORSEECHESTER keMdrIya pradhAnamaMtrI bhAratamukuTa zrI paM. javAharalAla neharUjIkA jainasamAjako patra Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ No. 33/94/50-PM5 PRIME MINISTER'S SECRETARIAT NEW DELHI 31st January, 1950 Dear Sir, With reference to the deputation of certain representatives of the Jains, who met the Prime Minister on the 25th January, I am desires to say that there is no cause whatever for the Jains to have any apprehensions regarding the future of their religion and community. Your deputation draw attention to Article 25, Explanation II, of the Constitution. This Explanations only lays down a rule of constitution for the limited purposes of one provision in the article. and, as you will notice, it mentions not only Jains, but also the Buddhists and the Sikhs It is clear that Buddhist are not Hindus, Therefore, There is no reason of thinking that Jains are considered as Hindus. It is true that Jains are in some ways closely allied to Hindus and have many duetoms in common; but there can be no doubt that they are a distinct religious community and the constitution does not in any way affect this well-recognised position. Yours faithfully, Aulai (A.V. Pai.) Principal Private Secretary to the Prime Minister. Shri S.G. Patil, Representative of Jains Deputation, 10, Centrel Court, New Delhi. kendrIya pradhAnamaMtrI zrI paM. javAharalAla neharUjI kA jaina samAja ko patra (pichale pRSTha para mudrita isa patra ko sApha paDhane hetu punaH TaMkita kiyA gayA hai) Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dear Mr. Tab 14, 14 February Year Letter of tus feomary 200 no Fee AL Deling L Maul she Pahi. He he rified, Acharya Shri Chan which he has.Ispored oneself and bagle taking the Raat Ka The Governananditaire Vatat * letter, ba o intentie of a cesting any hey group in th Pa XX, Cart Tengah Beproeve Achara. Sunt Conti che Fes Teird, kendrIya zikSAmaMtrI zrI maulAnA abdulakalAma AjAda kA jaina samAja ko patra Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 Akbar Road, New Delhi. February 4, 1950 Dear Mr. Tansukhlal ji, Your letter of 2nd february 1950 has been received by Maulana Sahib. He hopes that when the main point has been clarified, Acharya Shri Shantisagar ji Maharaj would and the penance which he has imposed on himself and begin taking the normal food. The Government of India, ad this Prime Minister has written in his letter, has no intention of absorbing any community in any other group against its faith. Yours faithfully, hi.agmalk. M. Ajmal Khan, By. Private Secretary to H.M. Education. Shri Tansukhlal ji Kala Representative Acharya Shantisagar Ji Maharaj New Delhi. kendrIya zikSAmaMtrI zrI maulAnA abdulakalAma AjAda kA jaina samAja ko patra (pichale pRSTha para mudrita isa patra ko sApha paDhane hetu punaH TaMkita kiyA gayA hai ) Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehalI meM baMbaI ke pradhAnamaMtrI zrI bAlAsAheba khera se jaina samAja kA DepyuTezana mila rahA hai| zrI sara seTha bhAgacaMdajI sonI zrI khera sAhaba kA svAgata kara raheM hai aura sAtha meM hai paM. tanasukhalAlajI kAlA / Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnamaMtrI zrI javAharalAla neharUjI se milane ko pratikSArat mukhya pratinidhi ziragUrakara pATIla / saMrakSaNa maMtrI saradAra baladevasiMhajI kA zrI ziragUrakarajI pATIla sammAna karate hue sAtha meM hai paM. tanasukhalAlajI kAlA / Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bambaI hAyakorTa -7. on the taking of evidence will determine whethe is such a custom in existence or not. Apart from expressing this opinion, we do not think that any is called for at our hands on this petition. No order as to costs of the petition. X dharma saMrakSiNI By Order of the Court, 80/- 8. R. Belavadi Deputy Registrar. True Copy Bahas For Deputy Regist 1951. The // boy of kA w llh Adeza AcArya zrI ke pakSa meM Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harijana maMdira praveza ekTa bila ke saMsodhanArtha mubaMI (mahA.) sarakAra va zolApura ke kalekTara ke virUddha bambaI hAikorTa meM dAkhila Aropa patra para baMbaI hAIkorTa ke mahatvapUrNa nirNaya kA chAyA citra - CIVII, APPLICATION NO. 91071951. Bhaichand Tarachand Gandhi and others.... Petition Vorsus. The state ot Bombay, having their otrice at secretariat, Bombay, and another......opponents Application praying for issuing a Trit of land Ir tar direction of Ordor under Art. 226 of the stitution of India ordering the Opponents not to e force against the petitioners the provisions of Do Har 1 jan Tample Entry Act of 1947, in respect of - Digambar Jain Temples at Akluj and other places. Mr.P.A.DA. MF.N.A.Palkhivala and Nandlal & Co., Attorneys for the petitioners. Advocate General with Nr..1. Joshi and Little & Co Alsung's for the Opponenta. Cores. Chagia,c.J., & Ge Jendragadkar,J. 24th July 1981... lul Judent (Por Chagla, C.3.):- This is a petit piled by certain nombers of the Digamber Jain Come of Akluj in the sholapur district. At Akluj ther. & Jain Temple and the question that is raised by Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ petition is whether the Har1 jans are entitled to enter this Tample by reason of the Bombay Har1 Jan Temple Entry Act 1947. That Act was placed on the statute book in order to remove certain disabilities from which the Harijans suffered, and one of the most glaring disabilities was that Harijans were not allowed to worship along with other Hindus in Hindu temples. The contention of Wr. Des is that on a true construction of this Act, 16 Rindus had a right by law or custom to worship in this particular Temple, than the Harijans would have a similar right, But 18 Hindus themselves have no right to enter into this Temple, then no right has been conferred upon the Harijane by this Act, The contentions, on the other hand, put forward on behalf of the state by the Advocate General is that this Act throws opon a11 Jain temples to all the Hindus, and ina smuch as Jain tomplos are thrown open to all the Hindus the right that the Hindus have by virtue of this Act can also be oxaciood by the Harijans. In order to decide which of these two contentiong is sound, it is necessary to look both at the purpose and object of the Act and also to the language used by the Legislature in order to affoctuate that object and purpose, soc. 2 13 the definition section and the matorial definitions we have to consider is the dofinition of "Hindus" and of "Templo". "Hindus" 13 defined as including Ja Ins, and "tample" is defined as a place, by whatever nare known and to whomsoever belonging, which is used as a place of religious worship by custom, usage or otheus by the nambers of the Hindu community or any section tharsot and includes all land appartenant thereto and subsidiary shrines attached to any such place, Sec. 3 is the material section which contors cortain rights upon Rarijans, and that is in the following terms: "Notwithstanding anything conte ined in the terms of any instrument of trust, the terms of dedication, the terms of a Sanad, or a decree or order of a competent Court, Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 or any custom, usage or law, for the time being in force to the contrary, every temple shall be open t Barijans for worship in the same manner and to the same extent as to any member of the Hindu community or any section thereof and Harijans shall be entitl to bathe in, or use the waters of, any sacred tank, well, spring or water-course in the same manner and to the same extent as any member of the Hindu community or any section thereof". The Advocate General's contention is that we must import the definition of "Hindus" given in the Act into this section and having imported that definition we must read the section as meaning that every temple, whether it is a temple of Hindus or of Jains, is open to every member of the Hindu community, which means member of the Jain community or the Hindu community. It is impossible to accept this contention. If this contention were to prevail, it would result in our holding that the Legis slature by this legislation has completely wiped off and obliterated all distinction between Hindus and Jains and that the object of this legislation was to do away with such distinction and difference. As I said before, this Aet has a narrow and limited objective, however laudable that objective might be, and the limited objective is to raise the -Barijans in status and to bring them up to the same position as high class Hindus in respect of temple entry. The object of this legislation is not to do away with distinctfon between Hindus and Jains or the distinction between Hindu and Jain temples. It is well known that Jains are Hindu dissenters and in their religious beliefs they differ from the Hindus on some material points. They do not recognise the authority of the Vedas and do not subscribe to the view that there is any religious merit in the performance of rituais and sacrifices. The Jains also differ from the Hindus in Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ assigning the highest place of respect to their Saints known as Teorthankars who according to the Jains have "successively become guperior Gods" (Vide Bhamandus Telmal v. Rajmal, 10 B.H.C.A. 241, 251). It is true that according to judicial decisions in the absence of proof of custom or usage to the contrary Hindu law applies to the Jains. Even so, their distinct and separate entity as a class by themselves govorned by their own religious tenets and beliefs cannot be disputed. Therefore, though as the Advocate General assumes 1t may be possible or perhaps even desirable to treat the Jains as Hindus for all logal and social purposes, that cloarly was not the object of tho Stato Legislaturo in passing the present Act. We must thorofore refuse to accept the contention of the Advocate Goneral that the main object of the Act is to remove all the distinctions between Jains and Hindus. The othor consequence of the Advocate Goneral's argument boing accepted would be that this Act confers rights upon high class Hindus which thoy did not possess before the passing of this Act, bocauso according to the Advocato Goneral after this Act .was passed overy Hindu becamo entitled to enter a Jain tenple even though he did not have such a right before the passing of this statute. That construction also, in our opinion, is totally opposed to the objest and purpose of this legislation. This logislation was not passed in order to comfor any roghts upon high class Hindus. It was passed solely for the purpose of removing disabilities of Hari Jans. The dofinition of "temple" also lends support to the construction we are placing upon the statuta, becauso a tompl. 18 dofined as a place of roligious worship which is go by custom, usage or otherwise. That Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ means that it a temple is pormitted by Jains to be used by the Mindus, then undoutedly it would fall in the det: nition of "templo" as used in this Act. Ir. Das concede: that if in this particular Jain temple Hindus are permt. tted to worship by reason of custom or usage, then the Harijan would be equally entitled to worship in this temple, But the livoiste odborai 1's asking for enigtor right for Hindu and that right is that although by law or bg custom a Hindu was not antitled to worship in a Ja in temple, by reason of this Act he became so entitled That contention we are not prepared to accept. Therefore, in our opinion, on a true construction o this Act the position in law is that in a Jain templa Hindus are only allowed to worship provided they hayo acquired that right by law or by custom. If Hindus have right to worship in a Jain tomple, then by reason of the a similar right must be conferred upon the Hari Jans. 80 that the rights of the Marijans have been made to appro. xinate with the rights of the Rindus, but the right that a Hindu has is a tight which was subsisting in him befor: the Act was passed; no now right has beon conforred upon him by this Act. Therefore, if a Hindu can establish his right to worship in a Jain templo as having existed prio to the passing of this Act, then a Hari Jan can equally well claim tho sano right. We should also like to point out that if there are any Harijans among the Jains - We are told there are none -, then the Harijans Jains would have the same right to votsh! as tho JAI have, eron though they did not possess that right before this Act we placed on the statute book. "nerofore, in our opinion, the contention of the petitioners must provail that as far as this particular Jain templo at Sholapur is concerned the Harijans have pl Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ no right of entry in this templ. 11 Hindus have not that right established either by law or custom or usage. There is one other point that arises on this petition and that is the action takon by the Collector of Sholapur in this matter, We are quite prepared to concode that the Collector acted out of the best of motive, and in the Interest of a cause which is a very worthy and deserving cause, but it seems to us that the action taken by him was not fully justified by law. What he did was that at the instance of the Harijans who insisted upon their right to enter this tomple, he ordered the removal of the lock placed on the door of the temple the Jains. It sooms to us that the only right that he has got in law is the right conferred upon him by soc., 4 of the Act. That section provides that whoever pravonts a Marijan from exercising any right conferred by this Act, or molostrs or obstructs or causes or attempts to cause obstruction to a Harijan in the exercise of any such rights, shall, on conviction, be punishable in a particular, way. Therefore, 1r the Collector of Sholapur 18 satisfied, in the light of our judgment and in the light of the interpretation and construction we have put upon this Act, that Hindus had the right by law or quaton to entor this Jain tomple at Akluj, then it would be perfectly competent to him to order a prosecution of any Jain who is depriving the Harijans of the right conferred upon them under the Act. But apart from the right to prosecuto the Jains under soc. 4, 1t saons to us that the Collector had no right to compel the Jains to break open the lock or to assist the Hari Jans in entering the temple. If the view of the Collector 1s that there 19 a custom whtan entitled Hindus to enter this temple, ir the view of the Jains is that there is no such custom, the proper forum for determining this disputed question of fact would be a Court of law, and if the Collector prosecutes the Jains then this issue will come up beforo the Court and the Court Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ on the taking of evidence will determine whether ther 1s such a custom in existence or not. Apart from expressing this opinion, we do not think that any ord is called for at our hands on this petition. No ordor as to costs of the petition. Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bambaI hAyakorTa ke Adeza kA hindI anuvAda yaha prArthanA patra zolApura jile ke AkalUja grAma ke digambara jaina samAja ke kucha logoM ne peza kiyA hai| akalUja meM eka jaina maMdira hai aura isa prArthanA patra se prazna yaha uThAyA gayA hai ki harijanoM ko 1947 ke baMbaI harijana mandira praveza kAnUna ke anusAra usa mandira meM jAne kA adhikAra hai yA nahIM ? vaha kAnUna isalie banAyA gayA thA ki harijanoM ko jo kucha asuvidhAyeM uThAnI par3a rahIM haiM, unheM dUra kiyA jAya aura una saba bar3I asuvidhAoM meM se eka yaha hai ki harijanoM ko hindU mandiroM anya hinduoM ke sAtha pUjA nahIM karane dI jAtI hai / (jaina pakSa ke eDavokeTa) zrI dAsa kA kahanA hai ki isa kAnUna ke nirmANa kA ThIka abhiprAya yaha hai ki yadi hinduoM ko kAnUna yA rivAjana isa maMdira meM pUjA karane kA adhikAra hotA, taba to isa (jaina) maMdira meM harijanoM ko bhI vaisA adhikAra mila jAtA, kiMtu jaba hinduoM ko hI isa maMdira meM praveza karane kA adhikAra nahIM hai, taba harijanoM ko bhI isa kAnUna se vaisA koI adhikAra kaise diyA jA sakatA hai arthAt nahIM diyA jA sktaa| dUsare pakSa kA dAvA yaha hai, jo ki (bambaI) sarakAra kI ora se eDavokeTa janarala ne peza kiyA hai ki isa kAnUna se sabhI jaina mandira sabhI hinduoM (svarNoM yA harijanoM) ke lie khola diye gaye haiM, aura isa kAnUna se jo adhikAra svarNa hinduoM ko (jaina maMdiroM ke liye) diye gaye haiM. una (adhikAroM ) kA upayoga harijana bhI kara sakate haiN| ina donoM meM se kauna sA dAvA ThIka hai isakA nirNaya karane ke liye yaha Avazyaka hai ki isa kAnUna ke prayojana va uddezya donoM ko dekhA jAya, aura usa bhASA ko bhI dekhA jAya, jisakA prayoga isa kAnUna ke usa prayojana va uddezya ko kArya meM pariNata karane ke liye kiyA gayA hai| dUsarI dhArA vyAkhyA se sambandha rakhatI hai aura jisa vyAkhyA para hameM vicAra karanA hai vaha "hindu " aura " mandira" zabdoM kI vyAkhyA hai| "hindu" kI vyAkhyA meM kahA gayA hai ki usameM jaina bhI zAmila haiN| aura " mandira" kI vyAkhyA meM kahA gayA hai ki : 46 'vaha sthAna, cAhe vaha kisI bhI nAma se kyoM na pukArA jAtA ho aura cAhe kisI se bhI sambandha kyoM na rakhatA ho, jisako ki, hindu samAja athavA usakA koI samudAya dhArmika pUjA ke liye, rivAja ke taura para, vyavahAra ke taura para athavA anya rUpa se kAma meM lAtA ho aura usameM cAhe vaha jamIna ho yA cAhe usameM koI mUrti ho maMdira hai|" tIsarI dhArA meM harijanoM ko kucha adhikAra diye gaye haiM, vaha dhArA isa prakAra hai : "kisI bhI TraSTa ke vidhAna kI zartoM meM, dharmAde kI zartoM meM athavA sanada kI zartoM meM, kisI bhI adAlata ke hukma yA DigrI meM athavA kisI bhI kAnUna yA rivAja meM, jo ki isa samaya pracalita hai, usameM kucha bhI kyoM na kahA gayA ho, pratyeka mandira harijanoM ke liye pUjA karane ko vaise hI aura Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 575 bambaI hAyakorTa ke Adeza kA hiMdI anuvAda usI rUpa meM khola diyA jAyegA jaise ki vaha hindU samAja athavA usake kisI bhI samudAya ke liye khulA hogaa| aura harijanoM ko kisI bhI pavitra tAlAba, kueM, strota athavA jaladhArA meM snAna karane aura usakA upayoga karane kA vaisA aura usI rUpa meM adhikAra prApta hogA jaisA ki hindU samAja aura usake kisI bhI varga ko prApta hai|" ___ eDavokeTa janarala kI maMzA yaha hai ki kAnUna kI ukta dhArA meM "hindU" zabda kI jo vyAkhyA kI gaI hai, use isa (harijanoM ko diye gaye adhikAra kI) dhArA meM zAmila karanA cAhiye aura usa vyAkhyA ko isadhArA meM zAmila karane ke bAda hameM usakA yaha artha karanA cAhiye ki hareka mandira, cAhe vaha hinduoM kA ho yA jainoM kA, vaha hindUsamAja ke hara sadasaya ke liye khola diyA gayA hai, jisakA abhiprAya jaina samAja aura hindU samAja ke sabhI sadasyoM se hai| (eDavhokeTa janarala kI) isa maMzA ko svIkAra karanA asaMbhava hai| yadi isa maMzA ko svIkAra kara liyA jAve, to hamArI sammati meM isakA pariNAma yaha hogA ki vyavasthApikA (dhArA sabhA) ne isa vyavasthA yA kAnUna se vesababheda aura antara ekadama miTA diye athavA khatmakara diye haiM jo hindU aura jaina meM hai / kyA isa kAnUna kA uddezya yahI thA ki isa bheda yA antara ko miTA diyA jAya? jaisA ki maiMne pahale kahA hai ki isa kAnUna kA uddezya bahuta hI sImita arthAt maryAdita hai| (vaha sImA athavA maryAdA yaha hai ki) vaha uddezya kitanA hI pavitra hai athavA ho sakatA hai ? vaha sImita (pavitra) uddezya yaha hai ki :- harijanoM ke sAmAjika dharAtala ko uMcA kiyA jAya aura unako maMdira praveza ke sambandha meM ucca hinduoM ke samAna sthiti meM lAya jaay| (nizcita hI) isa kAnUna kA uddezya hindU aura jaina mandiroM meM vidyamAna bheda yA antara ko miTAnA nahIM hai| yaha suvidita hai ki jaina hinduoM se bhinna dharma ke haiM aura apane dhArmika vizvAsoM meM ve aneka mahatvapUrNamAmaloM meM hinduoM se matabheda rakhate haiN| vevedoM ko pramANa nahIM mAnate aura nave isa vicAra ke haiM ki karmakAMDa tathA (pazu) balidAna kA koI dhArmika mahatva hai| jainoMkAisa bAre meM bhI hinduoM sebheda hai ki ve apane una saMtoM ke prati jinheM ki tIrthaMkara kahA jAtA hai, jo kijainoM kematAnusAra kramazaH paramAtmapada ko prApta kara lete haiM, sarvocca zraddhA rakhate haiM (bhagavAnadAsatejamala banAmarAjamala 10bI.esa.jI. Ara. 341, 251, ke anusaar)| yaha saca hai ki jahA~ koI rivAja yAvyavahAra (hinduoMvajainiyoM meM) viparIta nahIM milatA, vahA~ adAlatoM ke phaisale ke anusAra jainoM para hindU kAnUna lAgU hotA hai, phira bhI unake pRthak aura svatantra samAja ke astitva ke bAre meM jisa para ki unake apane dhArmika vicAroM aura vizvAsoM kI vyavasthA lAgU hotI hai, koI vivAda nahIM kiyA jA sakatA, isaliye bhale hI eDavokeTa janarala ke kahane ke anusAra yaha saMbhava ho aura bhale hI vAMchanIya bhI kyoM na ho ki jainoM ko sabhI kAnUnI aura sAmAjika mAmaloM meM hinduoMkesamAnahI samajhAjAtA hai, ataH donoM ke dharmabhIekahI samajhe jAyeM, vyAvahArika nahIM hai| yahA~ yaha spaSTa hai ki isa kAnUna ko svIkAra karane kA rAjya kI (saMvidhAna banAne valAgU karane vAlI) dhArA sabhA kA uddezya aisA karanA nahIM hai ki donoM dharma eka hI samajhe jaayeN| isaliye hama eDavokeTa janarala ke isa dAveko svIkAra karane se inakAra karate haiM ki kAnUna kA mukhya uddezya Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI jainoM aura hinduoM ke bIca ke sAre bheda yA antara ko miTA denA hai| eDavokeTa janarala ke tarka ko svIkAra kA lene kA dUsarA pariNAma yaha hogA kiucca varNa ke hinduoM ko isa kAnUna se ve adhikAra mila jAyeMge jo ki isa kAnUna ko svIkAra kiye jAne se pahale unheM prApta nahIM the| kyoMki eDavokeTa janarala ke kahane ke anusAra isa kAnUna ke isa prakAra svIkAra kiye jAne ke bAda hara hindU ko jaina mandiroM meM praveza karane kA adhikAra mila jAtA hai, bhale hI usako vaisA adhikAra isa kAnUna ko svIkAra kiye jAne se pahile prApta nahIM thaa| hamArI sammati meM kAnUna kA yaha artha karanA bhI isa kAnUna ke uddezya aura prayojana donoM ke hI sarvathA viparIta hai| nizcita hI uccavarNa ke hinduoM ko (jaina maMdiroM meM) koI bhI adhikAra dene ke uddezya se yaha kAnUna svIkAra nahIM kiyA gayA hai| ise svIkAra karane kA prayojana kevala yaha thA ki harijanoM kI asuvidhAyeM dUra kI jaayeN| " mandira" zabda kI vyAkhyA se bhI hamAre usa artha kA hI samarthana hotA hai, jo ki hama isa kAnUna kA kara rahe haiM / 'mandira kI' vyAkhyA yaha kI gaI hai ki dhArmika pUjA kA vaha sthAna jo ki rivAja, vyavahAra Adi se vaisA arthAt pUjya bana gayA hai| isakA matalaba yaha hotA hai ki jainoM ne yadi kisI mandira ko hinduoM dvArA kAma meM lAye jAne kI anumati de dI hai, to binA kisI saMdeha vaha mandira isa kAnUna dvArA kI gaI 'mandira kI' vyAkhyA meM A jAtA hai ( ki vaha mandira, donoM sampradAya vAloM ke liye samAna adhikAra ko dene vAlA ho jAtA hai) / zrI dAsa yaha svIkAra karate haiM ki yadi kisI vizeSa jaina mandira meM hinduoM ko purAne rivAja aura vyavahAra se pUjA karane kA adhikAra prApta hai, to usa mandira meM harijanoM ko bhI pUjA karane kA vaisA hI adhikAra prApta ho jAyagA / 576 parantu eDavokeTa janarala to hinduoM ke liye usase bhI adhika U~ce adhikAra kI mA~ga karate haiM aura vaha adhikAra yaha hai ki bhale hI kisI kAnUna yA rivAja se hindU ko jaina mandira meM pUjA karane kA adhikAra pahale se prApta nahIM hai, to bhI usako isa kAnUna se vaha adhikAra prApta ho jAtA hai, hama isa maMzA ko svIkAra karane ke liye taiyAra nahIM haiN| isaliye hamArI sammati meM isa kAnUna kA ThIka artha samajhA jAya to kAnUnana sthiti yaha hai ki jaina maMdira meM hinduoM ko pUjA karane kA adhikAra tabhI prApta hai, jaba ki vaha unhoMne kAnUna athavA rivAja se prApta kara liyA ho| yadi hinduoM ko jaina maMdira meM pUjA karane kA adhikAra prApta hai, to usI adhikAra ke AdhAra para vaisA hI adhikAra nizcaya hI harijanoM ko bhI prApta ho jAtA hai| harijanoM ke adhikAra hinduoM ke adhikAroM ke samAna kara diye gaye haiM, lekina hindU ko jo adhikAra hai vaha utanA hI hai jitanA ki isa kAnUna ke svIkAra kiye jAne se pahale prApta thA, koI nayA adhikAra usako isa kAnUna se nahIM diyA gayA hai| isaliye yadi hindU yaha siddha kara sake ki use isa kAnUna ke svIkAra kiye jAne se pahale jaina mandira meM pUjA karane kA adhikAra prApta thA, to harijana bhI vaise hI samAna adhikAra kA dAvA kara sakate haiM, (anyathA nahIM) / hama yaha bhI kaha denA cAhate haiM ki yadi jainoM meM koI harijana haiM, - hameM batAyA gayA hai ki unameM koI harijana nahIM - to jaina harijanoM ko pUjA karane kA vaisA hI adhikAra prApta hogA, jaisA ki jaina ko hai, bhale hI vaha adhikAra unheM isa kAnUna ke svIkAra kiye jAne se pahale prApta na thA / Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 577 cAritra cakravartI isaliye hamArI sammati meM Avedana karanevAle (jainiyoM kA) yaha dAvA svIkAra kiyA jAnA cAhiye kiyadi hinduoM ne usajaina-maMdira meM jAne kA apanA adhikAra kAnUna yA rivAja se athavAvyavahAra se siddha nahIM kara diyAthA, tozolApura ke isa vizeSamaMdira meM harijanoM ko jAne kA koI adhikAra nahIM thaa| ___ isa prArthanA patra se jo dUsarA muddA paidA hotA hai vaha zolApura ke kalekTara kI isa bAre meM kI gaI kAryavAhI hai| hama yaha mAnane ko pUrI taraha taiyAra haiM ki kalekTara ne jo kucha bhI kiyA usameM usakA irAdA bahuta neka thA aura unhoMne isa kArya ke hetu vaha kiyA jo ki bahuta hI pavitra aura ucita thaa| parantu hameM aisA pratIta hotA hai ki una dvArA kI gaI kAryavAhI sarvathA kAnUna sammata nahIM thii| jo kucha unhoMne kiyA vaha yaha thA ki unhoMne harijanoM ke kahane para, jinhoMne ki mandiroM meM jAne ke apane adhikAra ke liye Agraha kiyA, yaha hakma de diyA ki jainoM ke maMdira meM lagA tAlA, haTA diyA jaay| hameM aisA pratIta hotA hai ki kAnUna se unheM jo adhikAra prApta thA vaha utanA hI thA, jitanA ki kAnUna kI cauthI dhArA se unheM prApta huA hai| usadhArA meM itanA hI kahA gayA hai ki jo bhI harijanoM ko isa kAnUna se prApta adhikAra meM bAdhA DAlatA hai athavA usa adhikAra ko harijana dvArA upayoga lAne meM bAdhA utpanna karatA hai athavA usa bAdhA kA utpanna karane kA kAraNa banatA hai, use usakA aparAdha sAbita hone para kAnUna ke anusAra use sajA dI jAsakatI hai| isaliye hamAre dvArA diye gaye nirNaya aura hamAre dvArA kI gaI kAnUna kI vyAkhyA aura hamAre dvArA kiye gaye usake artha ke anusAra yadi kalekTara ko yaha saMtoSa thA ki hinduoM ko kAnUnana yA rivAja se akalUja ke isa jaina maMdira meM jAne kA adhikAra hai, to usake liye sarvathA ucita hotA ki vaha una jainoM para mukadamA calAtA, jisane ki harijanoM ko isa kAnUna dvArA prApta adhikAra se vaMcita kiyA gayA thaa| kAnUna kIcauthIdhArA ke anusAra jainoMpara mukadamAcalAne ke adhikAra ke alAvA, hameM pratIta hotA hai kikalekTara koyaha adhikAra nahIM thA kivaha jainoM ke maMdira kAtAlAtoDane ke liye Adeza detA yAsahAyatA karatAathavA harijanoM ko maMdira meM jAne ke liye madada detaa| yadi kalekTara kI yaha dhAraNA hai ki aisA koI rivAja hai, jisase hinduoM ko usameM jAne kA adhikAra hai aura jainoM kI yaha dhAraNA hai ki vaisA koI rivAja nahIM hai to isa vivAdAspada prazna ke nirNaya karane kA ucita sthAna adAlata hiithaa| yadi kalekTara jainoM para mukadamA calAtA, to mAmalA adAlata ke sAmane A jAtA aura adAlata sAkSI purAve ke AdhAra para nirNaya karatI ki vaisA koI vyavahAra yA rivAja pracalita hai yA nhiiN| (ataH upayukta to yahIthA ki kalekTara mahodaya dvArA maMdira kA tAlA tor3ane kA Adeza dene kI bajAya, adAlata se nyAya prApta karane kA prayAsa kiyA jaataa|) cU~ki apanI sammati ko prakaTa karane ke alAvA hama samajhate haiM ki isa darakhvAsta meM hamase kisI hukma arthAt Adeza dene mAMga nahIM kI gaI hai, (ataH hama isa viSaya meM apanI sammati bhara-pragaTa kara rahe haiM, kalekTara yA bambaI sarakAra ke viruddha koI Adeza nahIM de rahe haiN|) yahA~ taka ki prArthanA patra ke kharca ke sambandha meM koI bhI hukma nahIM diyA jA rahA hai| anuvAdaka:paM. varddhamAna pArzvanAtha zAstrI, solApura(mahA.) Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 munivarya kuMthusAgarajI (ziSya - A. zAMtisAgarajI) 1. zrIzAMtisAgaracaritra (mahAna tapasvI va prajJAvAna munivarya kuMthusAgarajI dvArA saMskRta bhASA meM racita kAvya graMtha ke aMza) AcArya zrI vidyAsAgarajI (rekhA citra) 2. zrIzAMtisAgara stavana (mahAna tapasvI va prajJAvAna AcArya vidyAsAgarajI dvArA hiMdI bhASA meM racita AcArya zrI kA stavana) Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehalI meM rASTrapati bA. rAjendraprasAdajI ko mahAsabhA kI ora se Ayojita mAnapatra arpaNa samAroha meM . zrI mahAsabhA adhyakSa sara seTha bhAgacaMdajI abhinaMdana patra par3ha rahe haiN| Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zAMtisAgara cAritra (AcArya zrI dvArA dIkSita mahAna vidvAna va tapasvI sAdhurAja munivarya kuMthusAgarajI dvArA saMskRta bhASA meM san 1937 meM likhe gaye AcArya zrI ke cAritra-graMtha ke kucha aMza) namaskRtya jinaM zAntiM sUriM shriishaantisaagrm| vairAgyavarddhakaM vakSye guruvaryacaritrakam / / 1 / / artha- maiM solahaveM tIrthaMkara bhagavAna zAntinAtha ko namaskAra karatA hU~ aura AcArya zrI zAntisAgara ko namaskAra karatA huuN| tadanaMtara maiM apane guruvarya AcArya zAntisAgara kA vairAgya bar3hAne vAlA jIvana caritra kahatA huuN| vIre mokSaM gate kAle'STanavatayadhike zubhe / trayoviMzatizate'bde sssstthyaaNjaatstRtiiytuk||2|| ASAr3ha kRSNapakSe ca zubhalagne zubhe grahe / caritranAyakaH zrImAn dayAluH sAtagauDakaH / / 3 / / vRSAddhi sAtagauDo'yaM bhAvI zrIzAntisAgaraH / jinadharmamahAkAzacandro mithyAtvanAzakaH // 4 // artha- bhagavAn vardhamAna svAmI ke mokSa jAne ke bAda zubhasaMvatteIsa sau aThAnave ke ASAr3ha zuklASaSThI ke dina zubhalagna aura zubha grahoM ke hote hue (mAtA satyavatI kI kokha se yelaguLa nAmaka grAma meM) tIsarA putra jo isa caritra kA nAyaka zrImAn dayAlu sAtagauDA utpanna huA thaa| dharma ke prabhAva se yahI sAtagauDa putra Age calakara zAntisAgara ke nAma se prasiddha hue haiM, jo ki mithyAtva ko nAza karane vAle haiM aura jinadharmarUpI mahA AkAza meM candramA ke samAna suzobhita hote haiN| caturviMzatizate catvAriMzadadhike zubhe / vIre zivaMgate prAptaH zrIdevendraguruM gRhaat||5|| jyeSThazuklA trayodazAM gRhItvA kSullakavratam / gurupakaNThe sthitavAn kSullakaH katicidinam // 6 // artha- vIranirvANa zubhasaMvat caubIsa sau cAlIsa meM vaha pATIla sAtagauDa apane ghara se calakara zrIdevendraguru ke samIpa pahuMce aura jyeSTha zuklA trayodazI ke dina unhoMne kSullaka ke vrata dhAraNa kiye| tadanaMtara ve kSullaka kucha dina taka apane guru ke samIpa rhe| caturviMzatizate SaT catvAriMzattame zubhe / zivaMgate jine vIre zubhASTAhnika parvaNi // 7 // phAlguna zuklapakSe ca caturdazyAM mahAtithau / zrIdevendraguroH pArthedIkSA jainezvarI zubhA // 8 // devadharmaguruzrAddhasAkSikaM shuddhicetsaa| gRhItA zubhasAyAhe zAMtisAgarayoginA III zrAvakAH sakalAstatra harSitA vRssvrddhnaat| gItavAditrazabdaizca japazabdaiH kRtotsavAH // 10 // Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 cAritra cakravartI artha- vIranirvANa saMvat caubIsa sau chayAlIsa ke zubha aSTAnhikA ke parva meM phAlguna zuklA caturdazI kI mahAtithi ke dina sAMyakAla ke zubhamuhUrta meM yogirAja una zAMtisAgara mahArAja ne apane zuddha hRdaya se deva, dharma, guru aura zrAvakoM kI sAkSIpUrvaka apane guru zrIdevendrakIrti ke samIpa jainezvarI zubha dIkSA dhAraNa kii| usa samaya samasta zrAvaka loga gIta aura bAjoM ke zabdoM se tathA jaya jayakAra ke madhura zabdoM se utsava manA rahe the va dharma kI vRddhi hone se bahuta hI harSa manA rahe the / mArge saMbodhayan bhavyAn samaDolipuraM gataH / cAturmAsaM ca kRtavAn janAn jJAtvA sudhArmikAn // 11 // niSiddhairguruNA dattamAcArya padamuttamam / paMDitairmunibhiH zrAddhaiH saMghairmatvA suyogyakam // 12 // artha- mArga meM aneka bhavyajIvoM ko upadeza dete hue ve munirAja samaDolI nAma ke gAMva meM pahuMce aura vahAM ke logoM ko dhArmika samajhakara vahIM para cAturmAsa yoga dhAraNa kiyaa| vahAM para gururAja ke niSedha karane para bhI paMDitoM ne muniyoM ne, zrAvakoM ne tathA saba saMgha ne atyaMta suyogya samajhakara una munirAja zAMtisAgara ko uttama AcArya pada diyaa| dayAluH gurubhaktazca nItijJo vIrasAgaraH // 13 // kSamAnidhistapasvI ca yogI zrIne misAgaraH / dRDhavratI dvitIyopi zAntido nemisAgaraH // 14 // aite trayo'nagArAzca saMjAtA dharmavarddhakAH / evaM dakSiNe mahatI jAtA dharmaprabhAvanA // 15 // artha - inake sivAya (inake saMgha meM) tIna muni hue| unameM se dayAlu gurubhakta aura nIti ko jAnanevAle vIrasAgara haiM, kSamA ke nidhi yogI aura tapasvI zrI nemisAgara haiM aura zAMti denevAle dRDhavratI dUsare nemisAgara haiN| ye tInoM hI munidharma ko bar3hAne vAle haiN| isa prakAra AcArya zAMtisAgara ke nimitta se dakSiNa deza meM dharma kI mahAprabhAvanA huI hai| vaMditvA tacchubhaM kSetraM nikhilAMzca jinAlayAn / caturviMzatizabde SaTpaMcAzattame zubhe // 16 // mArgazIrSe zubhe mAse paurNimAyAM zubhe dine / mokSaM gate jine vIre catvAro munayastadA // 17 // prabhAte dIkSitAstatra zAntisAgarayo ginA / teSAM nAmAni varNyante dIkSitAnAM yathAkramam // 18 // artha- AcArya mahArAja ne usa zubha kSetra (sonAgiri) kI vaMdanA kI aura samasta jinAlayoM kI vaMdanA kI phira vIranirvANa samvat caubIsa sau chappana ke magasira ke zubha mahIne meM paurNamAsI zubha dina prAtaHkAla ke samaya AcArya zAMtisAgara ne cAra ellakoM ko zrI jainazvarI dIkSA dii| Age una dIkSita hue muniyoM ke yathA krama se nAma kahate haiN| candrasAgarayogIndraH dharmamUrtiH prabhAvavAn / vicakSaNoM dayAmUrti muniH zrIpArzva sAgaraH // 16 // caturviMzatipUjyAnAM stutikartA prasannadhIH / kartAhamasya vRttasya tRtIyaH kuMthusAgaraH // 20 // Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 dhyAnopavAsadakSazca tapasvI namisAgaraH / catvAro munayazcaite dIkSitA tatra sUriNA // 21 // artha-dharmamUrti aura prabhAvazAlI yogirAja candrasAgara dIkSita hue, dayA kI mUrti aura sabase vicakSaNa zrIpArzvasAgara muni dIkSita hue| caturviMzati tIrthaMkaroM kI stuti kI racanA karanevAlA prasanna citta ko dhAraNa karanevAlA aura isa caritra ko banAnevAlA tIsarA maiM kuMthusAgara hU~ tathA dhyAna upavAsa meM atyaMta catura aise nemisAgara cauthe muni dIkSita hue haiN| isa prakAra usa sonAgira parvata para AcArya mahArAja ne cAra ellakoM ko jainezvarI dIkSA dekara muni banAyA thaa| kSullako'jitakIrtizca viraktastatra dIkSitaH / munayaH kSullakAH sarve vItarAgaH dayAlavaH // 22 // artha- virakta hue, kSullaka ajitakIrti bhI vahIM para dIkSita hue the| isa prakAra dIkSita hue ve saba muni aura kSullaka vItarAga the tathA dayAlu the| tato calatsamityA hi dharmamudyotayan pathi / grAmaM puraM samullaMghya mathurAyAM samAgataH // 23 // zrIjambusvAminaM natvA siddhabhUmiM susiddhidaam| tatkSetraM paramaM ramyaM dhyAnayogyaM nirIkSya ca // 24 // varSAyogo dhRtastatra jagatpUjyena yoginA / kadAcopavane dhyAnaM kadAcijinamandire // 25 // prabhupArdhe zmazAne ca kadAcinnagare vare / evaM dhyAnaMsadA kurvan varSAyogavyatItavAn // 26 // artha-ve AcArya samiti pUrvaka vahAM se bhI cale aura mArga meM dharma kA udyota karate hue, nagara tathA gAMvoM ko ullaMghana kiyA aura mathurAnagara meM aaye| vahA~ para unhoMne jambU svAmI ko namaskAra kiyA aura saba siddhiyoM ko denevAlI siddhabhUmi ko namaskAra kiyaa| tadanaMtara usa kSetra ko parama manohara aura dhyAna ke yogya dekhakara una jagat pUjya yogirAja ne vahIM para varSAyoga dhAraNa kiyaa| ve AcArya kabhI bAga meM dhyAna karate the, kabhI jinamaMdira meM dhyAna karate the, kabhI bhagavAn ke samIpa meM dhyAna karate the, kabhI zmazAna meM dhyAna karate the aura kabhI zreSTha nagara meM dhyAna karate the| isa prakAra sadA dhyAna karate hue unhoMne varSAyoga pUrNa kiyaa| tadA dvau dIkSitau sAdhu guruvaryeNa shaantidau| varNayAmi tayo ma pApahAri yathAkramam // 27 // prathamazca dayAmUrtirAdisAgaranAmakaH / mama vidyAgururdhAraH sudharmasAgaro'paraH // 28 // manoharaH subuddhizcAvidyAyA dhvaMsakArakaH / tadbhAtaropi vidvAMsaH sarasvatyAH sutopamAH // 26 // artha- (vIranirvANa saMvat caubIsasau sATha ke phAlguna zukla pakSa meM seTha ghAsIlAla ne apane pratApagar3ha nagara meM bar3e zubhabhAvoM se pratiSThA karAI thii|) pratApagar3ha meM usa samaya AcAryazAMtisAgara Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 581 cAritra cakravartI ne do kSullakoM ko jainezvarI dIkSA dii| Age maiM pApanAza karanevAle una donoM ke nAma yathA krama se kahatA huuN| pahale muni kA nAma dayAmUrti AdisAgara hai aura dUsare dhIra vIra mere vidyAguru sudharmasAgara haiN| ye sudharmasAgara bahuta manojJa haiM, avidyA ko nAza karanevAle haiM tathA inakI buddhi bahuta zreSTha hai| inake bhAI bhI sarasvatI ke putra ke samAna vidvAn haiN| yazodhareNa bhavyena nemisaagryoginaa| dvAbhyAM hi brahmacAribhyAM kSullakena samaM tadA // 30 // artha- usa gorala kSetra ko atyaMta manohara, ekAnta aura upadrava rahita dekhakara guruvarya AcArya ne muni nemisAgara ke sAtha kSullaka bhavya yazodharA ke sAtha aura do brahmacAriyoM ke sAtha vahIM para varSAyoga dhAraNa kiyaa| itazcAcAryavaryeNa kSulakazcArhadAsakaH / dIkSitazca jinamati sumatimati kSullike // 32 // sarvasaMghaM samAdAya AcAryaH zAntisAgaraH / tAraMgAsiddhibhUmiM ca vaMdanArthaM tto'clt||33|| artha- idhara AcArya ne dIkSA dekara arhaddAsa kSullaka banAyA aura jinamati sumatimati do kSullikAeM bnaaii| tadanaMtara AcArya zAMtisAgara svAmI saMgha ko lekara siddha kSetra tAraMgA kI vaMdanA karane ke liye cle| jyAyAMzca devagauDAkhyo baMdhurdharmaparAyaNaH / tyaktvA mohaM kuTuMba cAgRhIca kssullkvrtm||34|| artha- inakA sabase bar3A bhAI devagauDA hai, vaha bahuta hI dharmAtmA hai| usane bhI moha aura kuTaMba ko chor3akara kSullaka vrata dhAraNa kara liye haiN| he kSamAvIra ! he dhIra ! kRpAbdhe karuNAnidhe / zaktaH zakropyazaktosti kathituM te critrkm||35|| mama vidyAvihInasya mandabuddheH kathaiva kaa| tathApi tavabhaktyaiva racitaM ke valaM mayA // 36 // zrImAn tavaiva ziSyeNa kuNthusaagryoginaa| zAntidaM tvacaritraM ca saMbhUyAtsvargamokSadam // 37 // artha- he kSamAdhAraNa karanevAloM meM vIra, he dhIra, he kRpA ke sAgara, he karuNAnidhi, zakra vA indra yadyapi samartha hai tathApi ApakA caritra kahane ke liye asamartha hai, phira bhalA vidyArahita aura maMda buddhi ko dhAraNa karane vAle merI to bAta hI kyA hai| tathApi he zrIman ! Apake hI ziSya mujha kuMthusAgara muni ne kevala ApakI bhakti ke vaza hokara hI isa caritra ko banAyA hai| aisA yaha zAMti denevAlA ApakA jIvana-caritra svarga mokSa kA denevAlA ho| ||smaapto'yN grNthH|| Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI zAMtisAgara stavana // ( paramapUjya AcArya zrI vidyAsAgarajI dvArA racita AcArya zrI kA stavana ) (basantatilakA chanda) 'maisUra rAjya' avibhAjya, virAjatA au, zobhAmayI- nayana manju sudIkhatA jo / tyoM zobhatA, mudita bhArata medinI meM, jyoM zobhatA, madhupa - phulla sarojinI meM // 1 // hai 'belagA~va' suvizAla jilA nirAlA, saundarya - pUrNa jisameM patha haiM vizAlA / abhraMlihA parama unnata saudhamAlA, jo hai vahA~ amita ujjavala au ujAlA // 2 // hai pAsa 'bhoja' isake nayanAbhirAma, rAkendu sA avani meM lakhatA lalAma / zrIbhAla meM lalita kuMkuma zobhatA jyoM, bhoja bhI avani madhya suzobhatA tyoM // 3 // - fit faye nirmala nIra vAlI, haiM bhoja meM sarita do supayoja vAlI / vikhyAta hai ika suno vara 'dUdha gaMgA', dUjI aho ! sarasa zAnta su 'vedagaMgA // 4 // zrImAn mahAn vinayavAn balavAn sudhImAn, zrI 'bhImagaur3a' manujottama au dayAvAn / satyAtma the, kuTila AcaraNajJa nA the, bhoja meM kRSi kalA abhivijJa vA the // 5 // nitijJa the, sadaya the, sadaya the, suparopakArI, puNyAtma the sakala mAnava harSakArI / jo lIna dharma arU artha sukAma meM the, au vIranAtha vRSa ke vara bhakta yoM the // 6 // zrI bhImagaur3a lalanA abhi satyarUpA, thI kAya kAnti jisakI rati - sI anUpA / sItA samA, guNavatI, vara nAri ratnA, jo thI yahA~ nita nitAnta sunItimagnA // 7 // nAnA kalA nipuNa thI mRdubhASiNI, thIM, zobhAvatI mRgadRgI gatamAninI thI 1 lokottarA chavimayI tanavAhinI thI, sarvasahA - avani - sI samatAmayI thI // 8 // mandodarI sama sunAri sulakSiNI thI, zrI prANanAtha mada Alasa - hAriNI thI / - Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI ha~sAnanA zazikalA manamohinI thI, lakSmI samAna jaga siMhakaTI satI thI // 6 // hIre samA nayana ramya sudivya acche the sUrya candra sama teja, janmeM dayA bharita nAri sukU~kha se the, donoM aho ! parama sundara lADale the // 10 // suzAnta bacce / " thA jyeSTha puSTa atihRSTa su devagaur3A, 583 'sAtagaur3A' / koza hI the, choTA bar3A catura bAlaka donoM ahA ! sukula ke yaza yA prema ke parama pAvana sauMdha hI the // 11 // hotA vivAha para zaizavakAla meM hI, pAtI priyA anuja kI druta mRtyu yoM hI / bItI kaI taduparAnta aharnizAyeM, jAgI tadA nava vivAha suyojanAyeM // 12 // to dekha dRzya vaha bAlaka socatA hai, hai paMka hI nava vivAha, na rocatA hai / durbhAgya se saghana - kardama meM pha~sA thA, saubhAgya se baca gayA, yaha tIvra sAtA // 13 // mA~ ! mAtra eka lalanA cira se bacI hai, - - vaisI na nIraja mukhI aba loM milI hai / ho cAhatI mama vivAha mujhe batA do, jaldI mujhe ahaha ! aba ! zivAMganA do // 14 // itthaM kahA druta tadA vaca bhI sva mA~ ko, nirbhIka bhIma - suta ne sumRgAkSiNI ko / jo bhImagaur3a pati kI anugAminI thI, au kunditA - mukulitA - dukhavAhinI thI / / 15 / / I kA~Te mujhe dikha rahe ghara meM aho ! mA~, cAhU~ nahIM ghara nivAsa, ataH suno mA~ / hai jainadharma jaga sAra, punIta bhI hai, mAtA ! ataH muni banU~ yaha hI sahI hai // 16 // tU jAyagA yadi araNya are sabere, utphulla-lola - kala- locana kaMja mere beTA ! are ! lahalahA kala nA raheMge, hoMge na ullasita au na kabhI khileMge // 17 // rotI, satI bilakhatI, gata harSiNI thI, jo sAtagaur3a jananI, gajagAminI thI / bolI nijIya suta ko nalinImukhI yoM, o putra ! sanmukha tathA rakha dI vyathA yoM // 18 // - - Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zAMtisAgara stavana 584 mAtA aho ! bhayAnaka - kAnanI meM, koI nahIM zaraNa hai isa medinI meM / saddharma chor3a saba hI dukhadAyinI hai, vANI jinendra kathitA sukhadAyinI hai // 16 // mAdhurya - pUrNa samayocita bhAratI ko, mA~ ko kahI sajala - locana - vAhinI ko| rotI tathA bilakhatI ura pITa letI, jo bIca-bIca rUkatI, phira zvA~sa letI // 20 // vidroha, moha, nija - deha - vimoha chor3A, Age samokSa - patha se ati neha jor3A / 'devendrakIrti' yati, se vara bhakti sAtha, dIkSA gahI, vara liyA, vara mukti pAtha // 21 // gambhIra, pUrNa, suvizAla - zarIradhArI, saMsAra - trasta jana ke druta ArtahArI / auvaMza - rASTra-puradezasumAnanIya, jothesu- 'zAnti' yatinAyakavandanIya // 22 // vidveSa kI na isameM kucha bhI nizAnI, satprema ke sadana the, para the na mAnI / atyanta jo lasita thI, inameM (a) nukampA, AzA tathA mukulitA arU koSa caMpA // 23 // the dUra nAri kula se, ati - bhIrU yoM the, au zIla - sundara - ramApati kintu jo the / kI Apane na para yA vRSa kI upekSA, thI Apako nita zivAlaya kI apekSA // 24 // svAmI, titikSu, na bubhukSu, mumukSu jo the, mokSecchu rakSaka, na bhakSaka dakSa au the / yAnI, sudhI, vimala - mAnasa- AtmavAdI, zuddhAtma ke anubhavI, tuma apramAdI // 25 // nizciMta ho, niDara, nizcala, nitya bhArI, the dhyAna - mauna dharate tapa au karArI / the zIta tApa sahate, gahate na mAna, te sarvadA svarasa kA karate supAna // 26 // zAlInatAmaya sujIvana ApakA thA, Alasya, hAsya vinivarjita zasya au thA / thI ApameM sarasatA va kRpAlutA thI, au Apa meM nita nitAnta kRtajJatA thI // 27 // the Apa ziSTa, vRSaniSTha, variSThayogI, saMtuSTa the, guNagariSTha, baliSTha yoM bhI / the antaraMga, bahiraMga, nisaMga naMge, itthaM na ho yadi, kukarma nahIM kaTeMge // 28 // Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra cakravartI thA svaccha, accha va atuccha caritra terA, thA jIvanAtibhajanIya pavitra terA / nA kRSya deha taba jo tapa sAdhanA se, yoM cAhate milana Apa zivAMganA se // 26 // prAyaH kadAcaraNa yukta aho dharA thI, sanmArga rUr3ha muni mUrti na pUrva meM thI / cAritra kA nava navIna punIta paMtha, jo bhI yahAM dikha rahA tava dena saMta // 30 // jJAnI vizArada suzarma pipAsu sAdhu, au jo vizAla nara nAri samUha cArU / sAre vinIta tava pAda - sunIrajoM meM, AsIna the bhramara se nizi meM, divA meM // 31 // saMsAra' sAgara asAra apAra khAra, gambhIra pIra sahatA iha bArabAra / bhArI kadAcaraNa bhAra vimoha dhAra, dhik dhik ataH abudha jIva huAna pAra / / 32 / / the zeDabAla gurUjI ika bAra Aye, itthaM aho sakala mAnava ko sunAye / "bhArI prabhAva mujha pai taba bhAratI kA, dekho par3A isaliye muni hU~ abhI kA" // 33 // acche bure saba sadA na kabhI rahe haiM, au janma bhI maraNa bhI anivArya hI hai / AcAryavarya gurUvarya samAdhi leke, sAnanda deha taja, zAnti' gaye akele // 34 // he ! tAta ! ! ghAta !! pavipAta ! ! huA yahA~ pai, AcAryavarya gurUvarya gaye kahA~ pai ? janmeM surendrapura meM, divi meM jahA~ pai, hUM bhejatA 'stuti saroja' ata: vahAM pai // 35 // ||prshsti|| saMtoSa - koSa gata roSa 'suzAnti - sindhu', maiM bAra-bAra taba pAda saroja vandU~ / hU~ jJAna kA prathama ziSya', avazya bAla, vidyA' suzAnti padameMdharatAsva-bhAla // 36 // ||shrii zAMtisAgarAya nmH|| Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabrahmacArIdharma-divAkara vidvatratna vidyAvAridhisva. paMDita sumerucaMdrajI divAkara nyAyatIrthazAstrI, bI.e., ela.ela.bI., sivanI, ma.pra. jIvana paricaya apanI ucca dhArmika, sAmAjikasevAoM kekAraNabhAratavarSa ke jaina baMdhusva. paMDita samerUcandrajI divAkara sebhalI-bhA~ti paricita haiN| unakA janmamadhya pradeza ke sivanI nagara meM 8 akTUbara 1905 (vikrama saMvat 1962) vijayAdazamI ke dina ravivAra ko huA / Apake pUjya pitA jI svargIya siMghaI ku~varasenajI bhAratavarSIya jaina samAja meM apanIdharma, samAjasevA tathA vidvattA ke lie vikhyAta the / samAja ke variSTha vidvAn nyAyAcArya siddhAMtavAridhi paM. ziromaNi mANikacaMdajI ne eka bAra likhA thA ki-"siMghaI ku~varasenajI bar3e pratibhAzAlI the| ve dhArmika vIra purUSa the| jaina vidvAnoM se akSuNNa pramodabhAvanA rakhate the| unhoMne samAja meM mahAn kAryoM ko karake vizeSa khyAti prApta kI thii| aise nararatna dhanya haiM / aise mahAn narapuMgava aba kahA~ haiN|" paMDita zrI divAkara jIne 1921 meM rASTrapitA mahAtmA gAMdhI ke AhvAna para asahayogaAndolana meM videzI sattA dvArA saMcAlita aMgrejI skUla se saMbaMdha tyAga kara kAraMjA, murainA ke jaina gurUkula meM saMskRta aura dharma kA adhyayana kiyA / vahA~ se Apa syAdvAda vidyAlaya, banArasa Aye jahA~ se nyAyatIrtha aura zAstrI hue / svargIya vidyAvAridhi bairisTara caMpatarAyajI kI salAha para Apane hindU vizvavidyAlaya, banArasa meM punaH aMgrejI kAadhyayana prAraMbha kiyaa|krmaanusaar hindU vizvavidyAlaya se iMTara, jabalapura se bI.e. tathA nAgapura vizvavidyAlayase ela.ela.bI. kI parIkSAoM meM saphalatA prApta kii| zrI divAkarajI ke vyaktitvase AkarSita hokara san 1936 meM nAgapura ucca nyAyAlaya ke pradhAna nyAyAdhIza sara grila ne pUchA thA ki-"kyA tumheM gahvarnameMTa sarvisa cAhie ?' unakA abhiprAya inheM uccapada para niyukta karane kA thaa| divAkarajI ne namratApUrvaka nivedana kiyA thA ki"maiM ahiMsAmaya jainadharma kI sevA karate hue apane jIvana ko vyatIta karane kA saMkalpa kara cukA hU~ / prANimAtra kI sevA karanA mere jIvana kA lakSya-bindu bana cukA hai| merI dRSTi dhana kamAne kI nahIM hai|" isa uttara se sara grila bar3e prasanna hue| unhoMne AzIrvAda dete hue kahA ki-"merA vizvAsa hai tuma saphala, yazasvI aura mahAn loka kalyANakArI vyakti bnoge| merI tumhAre prati hArdika maMgala kAmanA hai|" zikSA prApti ke anaMtara rASTrIya AMdolana ne inako apanI ora khiiNcaa| cAritra cakravartI AcArya zAMtisAgarajI mahArAja ke divya vyaktitva se prabhAvita ho unhoMne sabhI vikalpoM kA tyAga kara jinazAsana kI sevA ke kArya meM pUrNarUpeNa samarpaNa kara diyA aura phira AjIvana brahmacarya vrata dhAraNa kara jIvana ke aMtima kSaNa taka yathAzakti unhoMne jo dharma, samAja, saMskRti va sAhitya kI binA kisI arthAbhilASA ke sevA kI usase saMpUrNa jaina jagat paricita hai| Apane cAritra cakravartI, AdhyAtmika jyoti, tIrthaMkara, jainazAsana, mahAzramaNa mahAvIra, AcArya dezabhUSaNa mahArAja kA jIvana cAritra, tatvika ciMtana, adhyAtmavAda kI maryAdA, Agama patha, vizvatIrtha zravaNabelagolA, caMpApurI, naMdIzvaradvIpa, bhagavAna mahAvIra, kuMdakuMda kI dezanA, sulajhe pazu upadeza suna, samIcIna dRSTi Adi aneka graMthoM kI racanA kii| Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 587 1 inake atirikta jaina vAGmaya ke mahAbaMdha, kaSAyapAhur3a, mokSapAhur3a, samAdhizataka, iSTopadeza, paMcAstikAya dIpikA, jinasahastranAma sadRza graMthoM kA saMpAdana kiyA / aMgrejI bhASA meM zrI divAkara jI ne rilIjana eMDa pIsa, philAsaphI Apha vejITeriyanijma, mahAvIra lAipha eNDa philAsaphI, lArDa pArzvanAtha, nyUDiTI Apha jaina seMTsa, aiMTIkviTI Apha jainijma, ija jainijma e DisaTiMkTa eMDa separeTa rilIjana Adi graMtha likhe haiM / ina graMthoM meM se kaIM hindI graMthoM ke kannar3a tamila, marAThI, gujarAtI bhASAoM meM anuvAda prakAzita ho cuke haiM / Apake hI prayatna evaM prabhAva se dakSiNa bhArata ke mUr3abidrI maTha se sarva prAcIna digambara jaina graMtharAja 'mahAdhavala' (mahAbaMdha) kI prApti huI, jisakA saMpAdana bhI Apane hI kiyA / AcArya zAMtisAgara mahArAja ne Apako saMpUrNa mahAbaMdha ke tAmrapatra para utkIrNana saMbaMdhI saMpAdana kArya sauMpA thA / isa mahAn kArya kI saMpannatA para evaM anya sevAoM ko lakSya meM rakha solApura meM AcArya zrI ke samakSa Apako "dharma divAkara" ke pada se alaMkRta kiyA gayA / isI taraha bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA ne apane gohATI (AsAma) meM hue adhivezana meM jaina sAhitya aura samAja ke lie kI gaI ApakI dIrghakAlIna sevAoM ke AdhAra para " vidvatratna" kI upAdhi se vibhUSita kiyA thA tathA bAda meM digambara jaina mahAsabhA ne Apako apanA mahanIya saMrakSaka pada pradAna kiyA, jisa pada para ve jIvana ke aMta samaya taka rahe / dehAvasAna ke kucha hI mAha pUrva 25.10.63 ko zravaNabelagolA meM cArUkIrti bhaTTArakajI ne zrI divAkarajI ko "vidyAvAridhi" kI upAdhi se samalaMkRta kara rajatathAla pradatta kI thI / san 1976 meM jabalapura nagara meM bar3e mahotsava kemadhya Apako vizAla 'abhinaMdana graMtha' madhyapradeza ucca nyAyAlaya nyAyAdhIza zrI navInacaMdrajI dvivedI kI adhyakSatA meM bheMTa kiyA gayA / 'akhila bhAratIya dArzanika pariSada' dvArA 1680 meM bhAratavarSa ke saba dharmoM ke diggaja vidvAnoM aura dArzanika manISiyoM ke madhya zrI divAkarajI ko sammAnapatra bheMTa kiyA gayA / bhagavAn mahAvIra ke 2500 ve nirvANotsava samAroha ke samaya dillI meM pUjya AcArya vidyAnaMdajI mahArAja ke sAnnidhya meM zrI divAkarajI ko unake "cAritra cakravartI" graMtha ke racayitA ke rUpa meM abhinaMdita kiyA gyaa| parama pUjya AcArya 108 vidyAsAgarajI mahArAja ke sAgara cAturmAsa ke avasara para digambara jainAcArya dharasena ke ziSya AcArya puSpadaMta tathA AcArya bhUtabali dvArA praNIta kaSAyapAhur3a evaM anyAnya siddhAnta graMthoM kI hindI mAdhyama se dharma kI apUrva prabhAvanA karane para digambara jaina samAja, sAgara va zrI gaNeza di. jaina saM. vidyAlaya, sAgara ma.pra. dvArA dinAMka 17.6.80 zrutapaMcamI ko zrI divAkarajI ko rajatapatra pradatta kara sammAnita kiyA thA / AcArya vidyAsAgarajI mahArAja, AcArya bAhubalIjI mahArAja Adi sabhI nirgratha sAdhuoM kA zubhAzIrvAda prApta hotA rahA hai| cAritra, vidvatA aura bhakti kA saMgama zrI divAkarajI ke jIvana meM thA / apane pavitra jIvana kI svarNima saMdhyA meM bhI Apa niraMtara adhyayana evaM lekhana meM vyasta rahe aura pUrNa sAvadhAnIpUrvaka mahAmaMtra NamokAra kA zravaNa-manana karate hue dinAMka 25 janavarI 1664 ko deha kA tyAga kiyaa| eka abhIkSNajJAnopayogI ke rUpa meM apAra adhyayana va anubhava meM anuprANita ApakI abhivyaktiyA~ samAja ke lie sadaiva prakAzastaMbha sadRza rheNgii| sva. zrI divAkarajI kI dharma, samAja aura sAhitya sevA ke lie samAja sadaiva RNI rahegA / 3 Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja mahAsabhA ke adhyakSa hue mujhe 25 sAla ho gye| ina 25 varSoM meM ki koI uttama kArya mujhase huA hai yA naha samajhatA hU~ ki mahAsabhA ke adhyakSa pa rahate hue mere dvArA liye gaye nirnnyoN| 'uttamottama nirNaya hai, to vaha yaha cAri prakAzana kaa| isa cAritra cakravartI graMtha ne hI se bacA liyA, varnA 18 sitambara 165 mAyanoM meM anAtha ho gaye the| vaisa Aca abhAva meM AcArya mahArAja ke abhAva ko 'paramparA meM AcArya vIrasAgara zivasAgarajI, AcArya dharmasAgara ajitasAgarajI , AcArya vardhamAnasAga zreyA~sa sAgarajI. AcArya abhinadana prakAra upa-paramparA meM AcArya dezabhUSapa vidyAnaMdajI, AcArya bAhubali sAgaraja upa-uparaMparA meM AcArya jJAnasAga vidyAsAgarajI, isI prakAra anya parampa mahAvIrakIrtijI, AcArya vimalasAga 'sanmatisAgarajI va samakAlIna AcA 'zAMtisAgarajI (chAnI) va unakI paraMparA ne kabhI anubhava hI nahIM hone diyA, kiMvA sadabhAva ke ahasAsa ko banAye rakhanA praziSya ke lie bhI asaMbhava kArya thA, kya ko ve bhI anubhava karate thA isI asaMbhava kArya ko saM cAritra cakravartI ne| mere lie cAritra cakra AcArya zAMtisAgarajI haiM, usase kiMci mAtra mere liye hI nahIM, apitu saMsAra ke jJAna, cAritra ke dhArakoM va unake ArAdha - AdaraNIya lekhaka paM. sumeruNa 'kA unake isa kRtya ke liye maiM hRdaya karatA huuN| mAtra unhIM kA nahIM, apitupa prakAzakoM, lekhakoM va anyoM kA paM. sumerucaMdrajI ko unakI isa kRti| 'liye pratyakSa-apratyakSa rUpa se nimitta ba _mere abhivAdana svIkAra kapa 'AtmAyeM mujhe anugrahita kreN| - nirma Jain Education Intemational Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parIkSA pradhAnI viddhatagaNa zaura 'cAritra cakravartI AcArya zrI zAMtisAgarajI mahArAja paM. makkhanalAla jI zAstrI, maurenA (ma.pra.), AcAryazrI ke viSaya meM likhe apane lekha meM AcArya zrI kI prajJA kI tulanA bhagavan jinasenAcArya jI dvArA zrI Adi purANa ke parva 41 meM bharatacakravartI kI vyAkhyAyita prajJA se karatehue kahate haiM ki - raajsiddhaaNttttvjnyodhrmshaastraarthtttvvit| parikhyAtaH kalAjJAneso'bhUnmUni sumedhsaam||154|| artha : vaha rAja vidyA ke saba tatvoM ko jAnatAthA, dharmazAstroM ke tatvoM kA jAnakAra thA aura kalAoM ke jJAna meM vaha prasiddha thA, isa prakAra vaha buddhimAn logoM ke mastaka para suzobhita hotAthA arthAt sabameM mukhyathA / / 154|| aisI hI vizAla prajJA zrI 108 AcArya zAMtisAgarakI hai| isameM jarA bhI saMdeha nahIM hai / / / anekoM ne aneka bAra AjamA liyA hai / / aura aba bhI yaha sau TaMca kA suvarNa parIkSA ke liye pratyakSa sajja hai| madhya kaliyuga meM yaha eka manuhI avatarA hai, jo saMpUrNa dharmasRSTi ko isa yuga meM phira se nirmANa kregaa||(aacaary zrI zAMtisAgara mahAmuni kA caritra, saMskaraNa : san 1934, pRSTha-117.) yaha to AcArya zrI ke prajJAdhana kI carcA huI, kiMtu parIkSA pradhAniyoM dvArA kI gaI parIkSA kA eka aura udAharaNa hama denA cAheMge / / yaha udAharaNa kaTanI (ma.pra.) kA hai, suniye-- kucha zAstrajJoM ne sUkSmatA seAcArya zrI ke jIvana koAgama kI kasauTI para kasate hue samajhane kA prayatna kiyaa| unheM vizvAsa thA ki isa kalikAla ke prasAda se mahArAja kA AcaraNa bhI avazya prabhAvita hogA, kintu anta meM unako jJAta huA ki AcArya mahArAja meM sabase bar3I vizeSatA sabase bar3I bAta yahI kahI jA sakatI hai ki ve Agama ke baMdhana meM baddha pravRtti karatehaiM, apane mana ke anusAra svachaMda pravRtti nahIM krte| (lekhaka : paM. sumerucaMdrajI divAkara, cAritra cakravartI, saMskaraNa 1667, pRSTha : 187, upazIrSaka- Agamabhakta, mUla zIrSaka- prabhAvanA). uparyatAvivecA dvArA likhita zodhapUrNa lekha cAritra cakravartI - eka adhyayana se liyA gayA hai| paToM meM se pRSTha treSaTha para hemantrAlaya Por stivale s Persohal Usedo Jain Education Internationa