Book Title: Sammatitarka Maharnavatarika
Author(s): Vijaydarshansuri
Publisher: Jainmarg Prabhavaka Sabha Madras
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009536/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2066 (I. 2010) . zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra - saMyojaka- bAbulAla saremala zAh hIrAna sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amAvAha - 04 (mo.) 9425585804 (kha) 22132543 (2he.) 27505720 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne seTa naM.-2 nI DI.vI.DI.(DVD) banAvI tenI yAdI yA pustaThI vebasAhaTa parathI pakSa SIGnaloDa karI sArI. pustakanuM nAma zrI siddhahema bRhadvRtti bRhadnyAsa adhyAya-6 055 056 vividha tIrtha kalpa bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhanakaLA 058 siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH 059 vyApti paJcaka vivRtti TIkA 060 jaina saMgIta rAgamALA 061 caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) 062 vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya 063 candraprabhA makaumudI 064 viveka vilAsa paJcazatI prabodha prabaMdha 065 066 sanmatitattvasopAnam 067 068 | moharAjAparAjayam kriyAkoza 069 070 kAlikAcAryakathAsaMgraha 071 sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA janmasamudrajAtaka meghamahodaya varSaprabodha pahezabhAlA hoghaTTI TIDA gurbharAnuvAha 072 073 074 075 076 077 saMgIta nATya upAvalI jaina sAmudrikanAM pAMca graMtho jaina citra kalpabUma bhAga-1 jaina citra kalpabUma bhAga-2 bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpasthApatya 078 079 zilpa cintAmazi lAga-1 080 bRha6 zilpa zAstra bhAga - 1 081 bRha6 zilpazAstra lAga-2 082 bRha6 zilpa zAstra lAga-3 083 AyurvedhanA anubhUta prayogo lAga - 1 084 085 kalyANa kAraka vizvalocana koza kathA ratna koza bhAga-1 086 087 5thA ratna preza lAga-2 088 hastasagrIvanam endracaturvizatikA 089 sammati tarka mahArNavAvatArikA 090 bhASA saM saM zubha. saM saM zu. saM saM saM saM/ 4. saM saM gu4. zubha. zubha. zubha. zubha. zubha. zubha. 4. zubha. zubha. zubha. saM./hiM rttA-TIDADAra-saMcA zubha. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. saM pU. caturavijayajI ma.sA. zrI mohanalAla bAMThiyA saM/hiM saM/gu4. zrI aMbAlAla premacaMda saM. saM/hiM saM/hiM zubha. zubha. saM. saM.. saM. And Shrugyanam pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. jinavijayajI ma.sA. pU. pUNyavijayajI ma.sA. zrI dharmadattasUri zrI dharmadattasUri zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI zrI rasikalAla hIrAlAla kApaDIA zrI sudarzanAcArya pU. meghavijayajI gaNi zrI dAmodara goviMdAcArya pU. mRgendravijayajI ma. sA. pU. labdhisUrijI ma.sA. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya zrI bhagavAnadAsa jaina zrI bhagavAnadAsa jaina zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI zrI sArAbhAI navAba zrI sArAbhAI nayAba zrI vidyA sArAbhAI navAba zrI sArAbhAI navAba zrI manasukhalAla bhudaramala zrI jagannAtha aMbArAma zrI jagannAtha aMbArAma zrI jagannAtha aMbArAma pU. kAntisAgarajI zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI zrI naMdalAla zarmA zrI becaradAsa jIvarAja dozI zrI becaradAsa jIvarAja dozI pU. meghavijayajIgaNi pUja. yazovijayajI, pU, puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI pRSTha 296 160 164 202 48 306 322 668 516 268 456 420 638 192 428 406 308 128 532 376 374 538 194 192 254 260 238 260 114 910 436 336 230 322 114 560 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Aho Shrutgyanam Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "aho zrutajJAna" graMtha jIrNoddhAra 90 sanmatitarka mahArNavAvatArikA : dravyasahAyaka : 5.pU. yoganiSTha A. zrI kesarasUrIzvarajI ma.sA. samudAyanA pa.pU. A. zrI hemaprabhasUrIzvarajI ma.sA.nA AjJAvartinI pU. pravartinI sAdhvIjI zrI nemazrIjI ma.sA.nA ziSyA pUjya sAdhvIjI zrI maMjulAzrIjI ma.sA nA preraNAthI AnaMda ArAdhanA bhuvana - madhupurI-jainanagara, sAbaramatI zrAvikAonA upAzrayanA jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNapArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 (rahe.) 27505720 saMvata 2066 I.sa. 2010 "Aho Shrutgyanam" Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Aho Shrutgyanam Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DiF zAsanasamrAT sUricakra cakravarti- tapogaccha nabhonabhomaNibAlabrahmacAri-zAsanaprabhAvaka - pUjyapAda - bhaTTArakAcArya zrImad vijaya nemisUri sadgurubhyo namaH nyAyavAcaspati-zAstravizArada birudAlaMkRta -- bAlabrahmacAri - zAsana prabhAvakasaMvyAnekagrantha-pUjyapAdA''cArya zrImadvijaya darzanasUri praNItA sammatitarka mahArNavAvatArikA [ sammatitarka mUla vyAkhyAtmikA ] : prakAzikA : madrAsanagarasthA jainamArgaprabhAvaka sabhA rakhavadAsa bhabutamala 409/410 mInTasTrITa-madrAsa siTi - 1 zrI nemi saM-8- vikramAdra 2013 - zrIvIrAdra 2483 pratayaH - 850 - kImata ru. 15 sarva ko svAdhIna rAkhyA che "Aho Shrutgyanam" Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eveleveveLevel hbrbbtbHbtlb bHbt || AbhArapradarzana || A grantha prakAzanamA je je jJAnabhakta - dAnavIra zrAddhavarya sadgRhastho e svalakSmIno sadupayoga karavA nimitte Arthika sahAya ApI che te sarvano ame AbhAra mAnIe chIe. 62YYYYYYYYYYYYYYY tbHbt 989 Hbrbrb hlbHbv YYYY 545454545454545454 vijJApana zrI vikramanRpa pratibodhaka - zAsanaprabhAvaka - pUjyapAda zrIsiddhasena divAkarasUri bhagavante banAvela saMmatitarka granthano abhyAsa karavAne icchanArA abhyAsako bahu saralarIte samajI zake abhyAsa karI zake te mATe te mUla granthanA pratipadanu vistArathI vivecana karavA pUrvaka A mUla granthanI laghu TIkA banAvatrAmAM AvI che. paravAdikRta yuktisamUhanu sacoTa khaNDana karavAmAM Avela hovAthI A granthanI mahArghatA ane zAsana prabhAvakatA svabhAvika siddha thAya che. 445454545454545 prAptisthAnam - 1 zrI ratilAla bulAkhIdAsa - amadAvAda. svAminArAyaNa cAlI ghara naM. 17. 2 jasavaMtalAla gIraghara - jaina prakAzana maMdira, 309 / 4 dozIvADAnI pola - amadAvAda. 3 jinadAsa dharmadAsapeThI - mahuvA bandara. tathA kadamyagiri ( bodAnA nesa ) ( maugaSTa ) mudraNasthAnam "Aho Shrutgyanam" bhAvanagarasya mahodayamudraNAlaye gulAbacanda lallubhAi ityanena sampUrNagrantho'yaM mudrita : prastAvanA-viSayAnukramaNikAdi sarve ahamadAvAdastha gAMdhImArgasthita nayana mudraNAlaye paNDita maphatalAla jhaveracandreNa mudritam Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA tamaHstoma sa hantu, zrI siddhasena divAkaraH yasyodaye sthitaM, mUkairulakairiva vAdibhiH // 1 // pradyumnasari rAjakumAra zuddhodana bauddha gautame nanAmI upADI jatA mANasone ane tenI pAchaLa rokakaLa karatA tenA kuTuMbIone joI potAnA sevakane puchayuM A zuM che ? sevake kA 'kumAra! juvAnajodha sAjo sAro eka zreSThiputra acAnaka maraNa pAmyo che tenA mRtakane tenA sagAo zmazAne lai jAya che.' gautama vicAre caDayo 'mAnavamAtranI A dazA ? saurnu mRtyu acUka. maraNa pachI zuM thatuM haze? bALa kizora yuvAna vRddhAvasthA maraNa A vadhu kornu ? dunIyAnAM aneka parAvartanornu kAraNa zuM ?' zuddhodana khumakhuba vicAramA uMDo utayoM paNa teno tAga tene na lAdhyo. teNe pharI vicAryu 'A vebhava, putra, strI ane saMpattinA mohamaya vAtAvaraNamA bhane Ano ukela kyAthI jaDe Ane mATe to nIrava zAMtivADhaM sthAna joie. teNe eka madharAte sutelA putra strI ane vaibhavabharyo rAjamahela choDayo ane te pagapALo cAlI nagara bahAra Avyo. dUradUranA kei AzramomA koi 'OM namaH zivAya' to koi 'hare rAma hare kRSNa hare rAma hare hare' karatA tApasono avAja tene kAne paDayo. gautama Azrame Azrame pharyo aneka tApaso ane varSoM sudhI tapatyAga ane dhyAna karanArAono saMsarga sevyo paNa tene janma zuM? maraNa zuM? maraNa pachI zuM sthiti ? vigereno ukela na lAdhyo. gautama ekalo paDayo. varSoM sudhI Ano teNe vicAra karyo ane zodhI kAyu ke 'dunIyAnI dekhAtI badhI vastu kSaNavinazvara che te kSaNe kSaNe nAza pAme che dIvAnI kalagI, bhinna chatAM ApaNane sadRzatAne laine eka lAge che, tema sadRzatAne laine dunIyAnA padArthomAM ApaNane ekatA lAge che. bAkI badhuM kSaNavinazvara cha gautamano vAda-vicAra kSaNakSayamA sthira thayo. teNe kSaNakSayane kendramA rAkhI vadhI vAtono ukela ANyo. rAjakumAra gautamanA kSaNakSayanA vicAramAthI cauddhadarzana pragaTayu. kAruNika kapile A duniyAnI ghaTamALano ukela puruSa ane prakRti e ye tasvanI zoSa zArA ANyo ane te be tatva upara nirbhara rahela teno tatvavAda sAMkhyadarzanarUpe pragaTayo. mImAMsaka darzanakArane mAnavamAtra mativibhrama, pramAdAdithI apUrNa zaktivALo bhAsyo ane tethI teNe vedone apauruSeya mAnyA ane te vedo dvArA aneka vastuonA ukela zodhI potAnA tatvavAdane teNe sthira karyo. "Aho Shrutgyanam" Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika ane naiyAyika darzanakAroe A SadhI vastuonA ukela mATe amApazaktisaMpana Izvara, AtmavyApakatAvAda vigereno Azraya lai tatvanI vyavasthA ghaTAvI. koie yogathI, koie bhaktithI to koie 'brahma sad jaganmidhyA' vigerethI AtmasaMtoSa mAnyo. Ama bhAratamA koie koineM mRtyu dekho jagatnI vicitratAnA ukelamA samagrajIvanakALa parolyo. koIe pRthvI pANI AkAza vigere tattvone dekhI tenI gaveSaNA AraMbhI to koie ApaNe phyAMthI AvyA ane kyoM jaizaM tenI vicAraNAmAM varSoM kADhI judA judA ukelo ANyA paNa A badhA pAchaLa pRthakaraNa buddhi na hovAne lai A badhA ukelo vAdo keTalIkavAra vivAdamA pariNamyA ane tene laine darekanI sAcI bAta paNa ekabIjAnA khaMDanamaMDanamA uttarI aMgapratyaMga pariSkRta bhAratanA tattvavAdapuruSane koie aMgathI to koie pratyaMgathI potAnA tavA paripUrNa mAnyo. jainadarzane tatvagaveSaka buddhithI aTavAtA sarvadarzanone anekAMtadRSTithI potAnAmA samAvI lIdhAM ane kSaNikavAda, nityavAda vigere badhA vAdo ApekSika buddhithI vicAravAmAM Ave to koi khoTA nathI. hAthI thAMbhalA jevo che. supaDA jevo che ke doraDA jeko cha kahenAga aMdhone sarvataH hAthIne avalokanAra kahe ke pagathI hAthI thAMbhalA jevo cha kAnathI supaDA jevo cha ane puMchaDAthI doraDA jeko chai tema jagatnA tamAma vaibhayo ane paryAyo kSaNanizvara che moha na dharazo. temaja tema paNa na mAnazo ke kaMThI bhAgI eTale sonuM jatuM rahyaM. tamAeM bALapaNa, yuvApaNa vRddhapaNa ane manuSyapaNuM bhale jAya Ave paNa tamAro AtmA to amara ane nitya che teno nistAra karavo ke adhaHpAta karavo te tamArA hAthanI vAta che. jainadarzananI A sarvamukhI dRSTi te teno anekAMtavAda cha, syAvAda che. A syAdvAdadRSTine lai sarvadarzano jainadarzanamAM samAya che ane sarvadarzanomAMthI syAdvAdadRSTi jainadarzana anurUpa tatva zodhe che. Ama bhAratamAM tamAma darzano ekadRSTi ane sarvadarzanone samanvaya karanAra jainadarzana sarvadRSTi-anekAMtadRSTi che. koi paNa padArthane tenI badhI saMbhavatI bAjune tapAsavI te anekAMtadRSTi che. A anekAMtadRSTinI sAcI samaja naya, saptabhaMgI, jJAna, ane jJeyanI purI samaja Ave to ja AvI zake tema che. A naya, saptabhaMgI, jJAna ane jJeyanI purI samaja Agama graMthomA Thera Thera chUTI chaTI aneka ThekANe ApavAmAM AvI che. chatAM paNa A saMbaMdhI vyavasthita vicAraNA karanAra jaina darzanamA koi paNa svataMtra ke prathama graMtha hoya to A sammatitarka graMtha che. jainadarzananA AMtara tatvane kasoTI upara caDAvI nirmaLa suvarNa rupe jagatanA samagra tattvavAdo AgaLa raju karanAra teno anekAMtavAdasyAdavAda che. A anekAMtavAdane saphaLa rIte pU. A. siddhasenadivAkarasUrie A graMthamAM raju karyoM che, jene lai A graMtha ane tenA kartA pU. siddhasenadivAkarasari dharmazAstraprabhAvaka manAyA che. "Aho Shrutgyanam" Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSApAtra upara rahI ughADe page ane udhADe mAthe jagat upara vicaranArA jagatnA jIvamAtranu kalyANa icchanArA ApaNA sarva munio dharmaprabhAvaka mahAtmAo che. temanI veSa, AcAra, upadeza ane AkRtie kei mAnavagaNone tAryA che. ane keine bodhivIja utpanna karyA cha paNa jenA kAryanI varSoMsudhI smRtti rahe ane jene yAda karI hajAro mAnavono nistAra thAya te puruSo jainadarzananA viziSTaprabhAvaka mahAtmAo che. pU. AcArya siddhasenadivAkarasari evA viziSTa dharmaprabhAvaka mahAtmA che ke jemane ane temanA sammati maMthane temanA pachInA thayelA graMthakAromAMthI bhAgye ja koie temane yAda karyA na hoya. kAvya, vyAkaraNa, nyAya, dharmopadeza ane bIjA anekavidha seMkaDo graMthonu sarjana ApaNA munimahAtmAone hAthe sarjAyu che. A sarjanano upakAra ane saurabha kevaLa jaina zAsanamAM nahi paNa jaina jainetara badhe vistarI che. chatAM navI dRSTi ane viSayane ArapAra pArakhI graMtha nirmANa karanAra mahAtmAomAM pU. siddhasenadibAkarasUri, pU. A. haribhadrasUri, kalikAlasarvajJa hemacaMdrasari ane pa. u.yazovijayajI mahArAja vigere mUkhya che. pU. siddhasenadivAkarasUri mahArAje jainadarzananA sthAvAda-anekAMtavAdane jagatnA cokamAM jhaLahaLatI rIte ane akATagharIte raju karI eka vIjA tattvavAdono samanvaya karI sone jaNAvyu ke anekAMtavAdanA AsarA vinA vyavahAra ke tattvavAda koI sthira thaze nahi. tapatyAga ane dhyAna kriyAnA uttarottara vikAsanA pagathArarUpa guNasthAkonuM svarUpa jainagraMthomAM Thera Thera hatu chatAM te svarUpamAM jagatbharanA AdhyAtmikavikAsane saMgrahI dRSTionA svarUpane raju karavAmAM pU. A. haribhadrasUri prathama paMktie che. kAvya vyAkaraNa sAhitya vigere sarva zAstrona mahAkAya nirmANa karanAra kalikAla sarvajJa hemacaMdrasarie ebu graMtha nirmANa kayu ke jainadarzanamAM to temanA graMtho prabhAvaka rahyA paNa jenetaroe paNa hamezane mATe temanA vadhA graMthone temanA potAnA graMthomA pramANita karyA ane temanI sAkSio dharI kalikAla sarvajJarupe saMbodhyA. tattvabharapura kaThIna nyAyagraMthothI mAMDI rAsa stavana ane sajjhAya sudhInuM anekavidha sAhitya nirmANa karanAra u, yazovijayajIe tamAma tAtvika matabhedonI saMkalanA karI ane navyanyAyanA aneka prathornu nirmANa karI jainetaravidvAna samAjane paNa batAvyu ke jainamunimahAtmAo sAhityanA sarvakSetramA sarvakALe sadA mokhareja rayA che. - A. pU. AcArya haribhadrasUri-kalikAlasarvajJa hemacaMdrasUri ane u. yazovijayajImahArAja je janazAsananA mahAprabhAvaka puruSo che temaNe paNa temanA sAhityasarjanamA pU. siddhasenadivAkaraparino mahAna upakAra gaNyo che. ___ anekAMta jayapatAkA zAstravArtAsamuccaya, paidarzanasamuccaya, paMcavastu ane dharmasaMgrahaNI vigere graMthomA 1444 graMtha praNetA pU. A. haribhadrasUrijIe pU, siddhasenadivAkarasarinA saMmmatitakaM bhyAyAvatAra ane patrIsIomAMnI aneka vastuone sAkSipATharupe saMgrahI che. paMcavastumA temaNe "Aho Shrutgyanam" Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaNAn che ke- 4 sukevaliNA jao bhaNiaM 'Ayariya siddhaseNeNa sammaie paiDiaja seNa dusama - NisAdivAyara kappattaNao tadavakheNaM // 1 // paMca. 543. gA - 10-48 duSa (kALarUpI) nizAmAM divAkara-sUrya jevA hoi divAkara nAmavALA ane pratiSThita vALA zrutakevaLI AcArya siddhasene kA che. ' kalikAlasarvajJahemacaMdrasUri mahArAje siddhahemazabdAnuzAsanamAM 'anusiddhasenaM kavayaH ? kahI siddhasena divAkarasari mahArAjane zreSTha kavi tarIke stavyA che ane temaNe anyayogavyavacchedakArikAmAM kA siddhasenastutayo mahArthA, azikSitAlApakalA kva caiSA / tathApi yUthAdhipateH pathasthaH, svaladgatistasya zizurna zocyaH // kyA mahAarthavALI siddhasena divAkarasUrinI stutio ane kyAM nahi zIkhela AlApaka vALI mArI stutio topaNa gajarAjanA mArgamA rahela skhalita gativALo teno bALaka zokakarabA yogya nathI' jaNAvI temanI dvAtriMzikAnI racanA karatAM pU. siddhasenadivAkarArinI dvAtriMzikAone sAme rAkhI che. u. yazovijayajI mahArAjanuM anekavidha sAhitya sanmatiprakaraNanA traNe kAMDone anulakSI sarjAyuM che ane temaNe to temanA badhAja graMthomAM siddhasena divAkarasUrine stavyA che ane jANe temanA tatvadRSTinA sAkSAt guru siddhasenadivAkarasUrija hoya tema temaNe temanI bhUribhUri stuti karI che. A uparAMta ApaNe tyAM thayelA nAnA moTA badhAe graMthakAramahAtmAoe temanA guNAnuvAda gAyA che. mahAkAya syAdvAdaratnAkara jevA nyAyazAstranA graMthanirmAtA vAdidevasUri zIlAMkAcArya, dhvAdiSetAlazAMtisari, "pradyumnasari, maliseNasari, abhayadevasUri, muniratnasUri vigere aneke temanA graMthomAM temanI stuti karI che. digaMbara saMpradAyanA gaMdhahasti, 2 vidyAnaMda, zvAdirAja, 4 zivakoTi, "lakSmIbhadra, anaMtavIrya, ane akalaMke temanA graMtha nirmANama pU. siddhasena divAkarasUrinA A sammati graMtha 1 puMjAbhAi prathamAlA mudrita sammati prakaraNa pariziSTa-3 2 zrI siddhasenaharimadrapramukhAH prasiddhAH / te sUrayo mayi bhavantu kRtaprasAdAH | ari fare and vividhAn nibandhAn / zAstraM cikIrSati tanupratibho'pi mArU // 8 // 3 imyAnuyogaH pUrvANi sanmatyAdikazca / darzanaprabhAvakairvA sammatyAdibhiH 4 tathA ca mahAmatiH 5 tamaH stomaM sa hantu zrI siddhasenadivAkaraH yasyodaye sthitaM mukairulukairiva vAdibhiH "Aho Shrutgyanam" Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane dvAtriMzikAno Thera Thera upayoga karyoM che ane keTalAka graMtho upara to TIkA TippaNo karI tenI pratye Adara batAvyo che. dhavaLaTIkAmAM paNa sammatino Thera Thera upayoga thayo che. Ama pU. A. siddhasenadivAkarasari ane temanA sammatigraMthane temanA pachInA thayelA tattvagaveSaka graMthakAroe paraspara saMyukta rIte stavela che. vikramanI AThamI zatAbdiyI sammati darzanaprabhASaka graMtha che. zAstromA Thera Thera jaNAvyu cha ke munie nirdoSa AhAra vhoravo chatAM paNa darzanaprabhAvaka zAstronA abhyAsI munine tevo nirdoSa AhAra vhorabAno yoga na maLe to aneSaNIya AhAra horIne paNa darzanaprabhAvakazAstronuM adhyayana kara. A vAta nizIthabhASyamA . 'dasaNapabhAvagANaM satthANaThAte sevatijAu.' kahI jaNAvela che. vikramanI AThamI zatAbdimAM thayela jinadAsagaNie naMdIsUtra upara cUrNi racI che, A cUrNimAM paNa nizIthabhASyanI peThe darzanaprabhAvakazAstronA abhyAsIne akalpita AhAra sevanamA prAyazcita na lAge te jaNAvyu cha ane temAM darzanaprabhAvaka zAstro kone gaNA te jaNAvatAM siddhivinizcaya ane sammatiprakaraNano temaNe ullekha karyoM che. dasaNaNANappabhAvagANi satyANi siddhiviNicchiyasaMmatimAdi geNhaMto asaMtharamANe jaM akappi paDisevati jayaNAte tatya so suhI aprAyacchittI bhavatItyarthaH (nizIthacUrNI) 'kAraNavaza jo yatanAthI siddhivinizcaya sanmati vagere darzanaprabhAvaka zAstrone zIkhanAra sAdhu akalpita vastunu sevana kare to paNa te zuddhaja cha prAyazcitta tene nathI lAgata.' -AthI e spaSTa cha ke vikramanI AThamI zatAbdithI to sammatitarka graMtha darzanapramAkka zAkha tarIke jainazAstromAM TheraThera ullekhita karAyela che. siddhasenadivAkarasUrijIvanaparicaya. A darzanaprabhAvaka sammatipakaraNanA racayitA siddhasena divAkarasari kyAre thayA temano jIvanavRttAMta zo hato te mATe ApaNI pAse ve sAdhano che 1 temanI kRtio ane 2 temano pachInA thayelA graMthakAroe karela sAhitya. siddhasena divAkaramarinA racita graMthomA hAla 24 graMtho cha temA 21 batrIsI ane nyAyApatAra kalyANamaMdira e 23 saMskRta kRtio che. ane prAkRtabhASAmAM racela sammatiprakaraNa che. A covIsa graMtho paikI pAMcamI ane ekavIzamI batrIsImAM 1 prAMta bhAgamA siddhasena zabdano ullekha che. vAkInA koipaNa graMthamAM siddhasena divAkarasUrino ullekha nathI ke temanA jIvana saMbaMdhI bIjI viziSTa mAhitI nathI. 1 iti nirupamayogasiddhasenaH prabalatamoripunirjayeSu vIraH" / 5, 31. mahAzAntibhartA mahAsiddhasenaH / mahAdhinezo mahAjJAmahendro // 21. 31. "Aho Shrutgyanam" Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vatrIsa vatrIsIo temaNe banAvI hatI te vAtanI sAkSi kathAvalI ane aneka prabaMdho pure meM, sammatiprakaraNa pU. A. siddhasena divAkaramarino , te vAta 1444 graMtha praNetA haribhadramurie 'Ayariya siddhaseNeNa sammaie' kahI paMcavastu 1048mAM nirderzala che. tethI A saMbaMdhAM koI bIjo vivAda nathI. 2 siddhasena divAkarasarinA vRttAnta saMbaMdhI mAhitI ApanAra te pachInA graMthakAronA karela sAhityamA nIce mujava sAhitya che. 1 prabhAcaMdrasarikRtaprabhAvakacaritragatavRddhavAdi prabaMdha pRSTha 89-101 vi. saM. 1334 2 bhadrezvaramarikRtakahAvalI (likhita) vikramanI agiAramI zatAbdi 3 pravandhakoza pR. 15-21 4 prabandhaciMtAmaNi vi. saM. 1361 pR. 13-18 (merutuMgAcAryakRta) 5 caturviMzatiprabaMdha , 1405 pR. 25-36 (rAjazekharasUrikRta) 6 zubhazIlagaNikRtavikramacaritra .7 mahopAdhyAyadharmasAgaragaNikRtapaTTAvalI 1pU. A. siddhasenadivAkarasUri kyAre thayA A saMbaMdhamA Aje judA judA mato ke. paM. kalyANavijayajI prabaMdhaciMtAmaNinI prastAvanAmA pU. A. siddhasenadivAkaramarino vikramanI cothI ane pAMcamI zatAbdi vacceno kALa jaNAve che. 2 paMDita lAlacaMda bhagavAnadAsa tathA mohanalAla dalIcaMda bhagavAna mahAvIranA nirvANa pachI 470 varSe vikrama saMvata cAlyo. ane te lagabhagamAM siddhasena divAkarasUri thayA tevI mAnyatA dharAve che. 3 muni jinavijaya jaina sAhitya saMzodhaka aMka 3 jAmAM siddhasena divAkarasUrine vikramanI pAMcamI zatAbdimAM muke che. 4 DaoN. satIzacaMdrano mata i. sa. 533 nI AsapAsa siddhasena divAkarasari thayA tevI mAnyatA dharAve che. 5 DaoN. harmana jekobI i. 677 AsapAsa pU. siddhasena divAkaramarino sattA samaya mAne che. 6 DaoN. pI. ela. vaidyano mata i. sa. 700 nI AsapAsa siddhasena divAkaramarino sattA samaya mAne che. "Aho Shrutgyanam" Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A saMbaMdhamAM amAruM mAnavaM ema che ke AjathI 900-1000 varSa pahelAM thayelA graMthakAroe je kALa nirdeza karyo hoya tenAthI mAtra vividha anumAnonA jore judA judA nirNaya upara AvI kAlanI vyavasthAnI pherabadalI karabI te vyAjabI nathI. AthI ame to prabhAvakacaritra, prabaMdhakoza, prabaMdhaciMtAmaNi, vikramacaritra vigere jaina graMtho siddhasena divAkararine vikramAdityanA samakAlIna mAne che ane te dareka graMthomAM vikramAdityane temaNe pratibodha karyAno ullekha che teneja anusaratuM vyAjabI mAnIe chIe. AjathI 2479 varSa pUrve bhagavAna mahAvIranuM nirvANa apApApurImAM thayuM. teja vakhate ujjainamAM caMDapradyota mRtyu pAmyo. caMDapradyotanI gAdIe pAlaka Avyo. A pALaka ane tenA vaMzajoe 60 varSa rAjya kayuM. tyAvAda 94 varSa navanaMdono amala cAlyo. ane 156 varSa mauryavaMzIono avaMtIma amala rahyo, bhagavAna mahAvIranA nirvANa bAda 293 varSe avaMtImAM saMprati mahArAjAnuM svargagamana thayuM. tyAvAda eka varSa arAjakatA phailAI. paNa tyArapachI 14 varSa vIranirvANa 308 sudhI mauryazAsana ja avaMti upara rahu~. paraMtu tyArabAda arAjakatA phailAtAM sugavaMzIya puSyamitrano amala zaru thayo . A amala vi.ni. 348 sudhI cAlyo. te amala narama paDatAM baLamitra ane bhAnu mitraM 60 varSa vIranirvANa 400 sudhI avaMtImAM zAsana cAlyuM vIranirvANa 400mAM naravAhane avaMtino kabajo lIdho, A naravAhane ekadhAruM vIranirvANa 440 sudhI rAjyazAsana calAyaM. tyArapachI tyAMno rAjA darpaNa thayo. darpaNane gardabhI vidyA sAdhya hovAthI te gardabhabhilla tarIke oLakhAyo. A gardabhabhilla tuvaravaMzano hato. vidyA ane sattA e ve ene na pacI tethI te vyabhicArI ane madonmatta banyo. teNe bIjA kAlakasUrinA vhena sarasvatI sAdhvIne upADI. saMghe ane kAlakasUrie dhaNuM samajAcyuM chatAM te na mAnyo tyAre zaka jAtine lAvI. vIra ni. 453 mA varSe gardabha milane padabhraSTa karyo. gardabhamila zULathI mRtyu pAmyo ane avaMti upara zakono dora cAlyo. te vyavasthita na cAlavAthI mAlavagaNanA saMgaThanathI zakone hAMkI kADhavAmAM AvyA ane gardabhabhillanA putra vikramane mahAnirvANa 457 mAM rAjyAdhiSThita karyo. vikrame 13 varSano evo suMdara rAjyadora calAvyo ke prajA khuba prasanna thai. pRthvIne teNe pU. siddhasena divAkarasUrinA upadezathI anuNI banAvI. Ama mahAvIra nirvANa bAda 470 varSe vikrama saMvata pravartyo. bhagavAna mahAvIranuM nirvANa ane caMDapradyotanuM mRtyu pALakanA vaMzajono amala navanandono amala mauryasattA puSyamitra balamitra bhAnumitra "Aho Shrutgyanam" 60 94 156 30 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acn naravAhana gardabhamilla zaka vikramano rAjya amala vi. 470 A rIte vikrama saMvatanI zaruAta mahAvIranirvANa 470 varSe ithai, A vikramanA rAjyakALamAM siddhasena divAkarasUri hatA. eTale temano kALa vikramanI prathama zatAbdi eja mahAvIra nirvANa pAMcavI zatAbdi ja vyAjabI lAge che. A siddhasena divAkarasUrinA jIvana paricaya mATe judA judA prabandho che, temAM temano paricaya A pramANe Apyo che. siDasena divAkarasUri paricaya vidyAdharagacchIya skaMdilasari gauDadezamAM padhAryA. tyAM kozalano mukuMda nAmano brAhmaNa Avyo. teNe 'bhoge rogabhayaM, sukhe kSayamaya 'rnu padya sUrinA mukhathI sAMbhaLyu ane tene vairAgya thayo. teNe skaMdilamRri pAse dIkSA lIdhI. dIkSA vakhate tenI ummara vRddha hatI. teNe utAvaLe gAthA gokhavA mAMDI. loko kaMTALyA ane kahayu gharaDe ghaDapaNe kAi mahArAja ! AvaDe ? mukuMde (yakSamaMdira) nAmanA caityamA ekavIza upavAsa karyA ane sarasvatI siddha karI. mukuMda jate dIvase vRddhavAdIkSAri tarIke jaina jagatmAM prasiddha thayA. vikrame rAjya upara AruDha thayA bAda teNe sArA sArA vidvAno potAnI sabhAmA rAkhyA hatA. kAlIdAsa kavi ane siddhasena jevA mahAkavio tenI sabhAmAM hatA. A siddhasena kAtyAyana gautrIya hato tenA pitAnuM nAma devarSi ane mAtAnuM nAma devazrI hatuM. temane eka vhena hatI temana nAma siddhazrI ituM. A siddhasena vaidika dharmano upAsaka hato. vAdavidyAno zokhIna hato. koipaNa vidvAnanuM nAma sAMbhaLe to tenI sAthe te carcA karato ane tene namAvato. eka vakhata vRddhavAdI mahAvidvAn AcArya che. eg teNe kyAMyathI sAMbhaLyu, siddhasena temane maLavA upaDayo, bhRgupura AvatAM rastAmAM te vRddhavAdIne maLyo ane teNe kartuM huM tamArI sAthe yAda karavA icchu chu. . sarie kA jaMgalamA ApaNA vAdanA kharA khoTAno nirNaya koNa karaze ? sAme Dhoro cAratA govALone siddhasene bolAvyA ane temane madhyastha rAkhI jaMgalamAM vAda AraMbhyo. siddhasene saMskRtamAM dhaNI dhaNI dalIlo karI. samayajANa vRddhavAdIe 'navI mArIyai navI corIyai paradAragamaNa vicAriyai ' kahI tALoTA pADato rAsa AraMbhyo. govALIyAo paNa tALIo kUTatA rAsamAM joDAyA ane volyA. mahArAja ! tame jItyA. A sthaLe pAchaLathI tenI yAdagiri mATe tALarasa gAma vasyuM. 1 himavaMta therAvalI "Aho Shrutgyanam" Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRddhavAdI bharuca AvyA. rAjasabhAyAM siddhasena sAthai vidvAnonI madhyasthatAmAM vAda AraMbhAyo tyAM paNa siddhasena hAryA. ekavacanI siddhasena vRddhavAdInA ziSya thayA. ane tyAM temanuM nAma kumudacaMdra pADayuM, vidvAn kumudacaMdra thoDAja vakhatamAM jainazailinA ane jainazAstronA pAragAmI thA. gurue temane AcAryapade sthApyA. ane pharI temanuM nAma siddhasena sthApyuM. A pachI siddhasenasUri parivAra saha viharakhA lAgyA. ekavAra siddhasena divAkarasUri avaMtImAM padhAryA. vikramAditye utsavapUrvaka padhAratA sUrinI parIkSA karavA manamAM namaskAra karyA, paNa hAtha joDathA vinA te sAme AvI ubho . gurue dharmalAbha ucAryo. vikrama rAjA bolyo 'mahArAja ! vinA namaskAre dharmalAbha. sUri ka ' dharmalAbha ratna karatAM adhika che. arthIneja te apAya che. tame manathI vaMdanA karI tethIja tamane dharmalAbha Apyo che. ' rAjA Azcarya pAmyo ane teNe gurune kroDa sonA mahora ApavA mAMDI. [dharmalAbha iti prokte durAduddhRSTapANaye / sUraye siddhasenAya dadau koTiM narAdhipaH // ] paraMtu kaMcanakAminInA tyAgI gurue na lIdhI. rAjAe ApeluM dAna pAhuM na levAya tema kahI te dhana teNe jirNoddhAramAM khacyuM. eka vakhata siddhasena divAkarasUri cittoDa tarapha vicaratA hatA tyAM eka thAMbhalo joyo. A thabhalo nahoto pASANano, nahoto lAkaDAno ke nahoto mATIno. sUrie bArIkAithI joyuM to te ko lepathI banAvelo lAgyo. surijIe buddhibaLathI tenI vanaspatio pArakhI ane viruddhaauSadhio dvArA kANuM paDAvyaM to te thAMbhalAnA polANamAM suMdara hastalikhita pratono sAro samuha dekhAyo AcArya mahArAje eka mata hAthamAM lIdhI. thoDuM vAMcyuM tyAM prata adRzyapaNe jhuMTavAra ane bhAnuM chidra purAha gayuM. sUri vicAramAM paDacA ane mAnyuM ke daivIsaMketa AmAM AgaLa vAnI mA pADe che. paNa temaNe thoDaM vAMcyuM temAM temane suvarNasiddhi ane sarSapamAMthI sainya banAvavAnI e ve vidyA yAda rahI gaha. rimahArAje cittoDathI vihAra AgaLa AraMbhyo ane te kurmArapura nagaramAM padhAryA. tyAMnA rAjA devapALe suMdara sAmaiyuM kayuM. rAjA parama gurubhakta banyo. eka vakhata kAmaru dezanA rAjA vijayavarmA kurmArapura ne gherI lIdhuM devapALa pAsedhAnya saMpatti ane lakkara khuTyuM. kyAre kurmArapura paDaze teno bharoso na rahyo eTale AMsu sAthe rAjA sUrimahArAjane page lAgIne kahevA lAgyo 'mahArAja ! tIDonAM ToLAM jevuM zatru sainya mArA nagarano nAza karaze tema lAge che. huM zatrune yahIMcI zakuM tema nathI.' gurue AzvAsana ApyuM ane suvarNasiddhithI dravya ane sarvapavidyAthI sainya sarjI vijayavarmAne tene deze pAcho mokalyo. "Aho Shrutgyanam" Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 AthI devapAla gurune parama upakArI mAnavA lAgyo. te bolyo 'nAtha ! Apa kharevara divAkatulya cho. mAro zatrubhayano aMdhakAra tame khare avasare dura karyo che. A pachI devapALe siddhasenasUrine divAkarapadathI navAjyA ane siddhasenasUri siddhasenadivAkarasUri tarIke tyArabAda prasiddhi pAmyA. rAjyanA ati saMsarge jate divase siddhasenasUri dharmagurune badale rAjagurunA ThAThathI rahevA lAgyA. pAlakhImAM besI roja rAjyasabhAe jAya. ane pAlakhImAM besI Ave. A vAta temanA gurumahArAja vRddhivAda sAMbhaLI tyAre temane ghaNuM duHkha thayuM. 'zAsananI prabhAvanA kare tevo vidvAn Ama zAsananI apabhrAjanAmAM kema paDI jAya che ?' e vicAre vRddhavAdisUri gacchathI judA paDadhA ane kurmArapura AvyA. sukhAsana upADavAnA samaye bhoinI jagyAe kAMbaLI oDhI pote goThavAI gayA. traNa bhoI jubAna hatA eTale saDasaDATa cAlatA vRddhavAdi vRddha hovAthI kaMpatA hatA. AthI pAlakhI ghaDIka nIcI uMcI thavA lAgI eTale aMdara beThela siddhasena akaLAyA ane bolyA. 'bhUribhAra bharAkrAntaH skaMdha H kiM tava bAdhati ?' he vRddha ghaNo bhAra ucakavAthI zuM tAro khabho duHkhe che ? ' vRddhavAdie A vacana sAMbhaLI vicArya ke saMskRtano samartha vidvAn ezaArAmamAM kevo upayoga zUnya banyo che 'bAdhate' prayogane badale bAdhati bole che temaNe kaMpatA acAje karUM. 'na tathA bAdhate skaMdhaH yathA bAdhati bAdhate' ( tamArA jevA samartha vidvAn bAdhate ne badale bAdhati prayoga uccAre che. tethI mane jeTalaM duHkha thAya che teTalaM duHkha khabhA uparanA bhArathI thatuM nathI) siddhasena camakyA. upayoga zUnyatA mATe temane zarama upajI. sukhAsanamAMthI heThe utaryA ane vRddha sAme najara nAMkhI to gurumh| rAjane joyA. siddhasena zaramAyA. guru pAse teNe prAyazcitta lIdhuM apatyAgamAM joDAyA. guru thoDA vakhata bAda svarge saMcaryA. gacchanA nAyaka siddhasena zAsana prabhAvanA karatA pRthvI pAvana karavA lAgyA. [vRddhavAdIsarie siddhasenadivAkarane pAlakhI upADI 'bhUribhArabharAkrAntaH' pada kahI pratibodha karyo teno ullekha upadezaprAsAda vigeremAM che.] prabhAvakacaritra vigeremAM to A saMbaMdhamAM A pramANe lakhyuM che "vRddhavAdIsarie sAMbhaLayuM ke siddhasena rAjabhaktinA mohamAM paDI pAlakhI tathA hAthI vigere vAhano upara savAra thai rAjamaMdire jAya Ave che tethI temane samajAvavA gurumahArAja kurmArapura nagare gayA. siddhasena rAjamArga upara pAlakhIe besI javAno taiyArI kare che ane loko tenI birudAvalI pokAre che te bakhate vRddhavAdIsarie kAM 'vidvAna ! mArI eka zaMkA dUra na karo ?' ema kahI nIcenuM padya "Aho Shrutgyanam" Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 allI phulla ma toDahu mana ArAmA ma moDahu kusumehiM aci niraMjaNu hiMDaha kAI vaNeNa vaNu // 2 // ka. siddhasene padyane samajavA khuba prayatna kyoM paNa e apabhraMza padyano artha temane na samajAyo tyAre ADo uttara ApIka ke 'tame bIjuM kAMi pucho' paNa vRddhavAdie kahAM ke 'eneja pharI vicAro ane javAba Apo ' siddhasene anAdarathI e padyano asaMbaddha jevo tevo khulAso karyo paNa te khulAso guru kabula na rAkhyo tyAre siddhasene kadhuM tameja teno artha karI batAvo vRddhavAdie ka A padya ema kahe che ke jIvanarupa nAnakaDai komaLa phulavALA mAnavadehanA jIvanAMzarupI phulone tame rAjasatkAra ane abhimAnathI na toDo, mananA yama niyama Adi bagIcAone bhogavilAsadvArA na bhAMgo. mananA sadguNorUpa puSpo vaDe niraMjana jinezvaradevanI pUjA karo. eka vanathI bIje vana zA mATe bhaTako cho. ( bIjo artha ) athavA aNu eTale alpa dhAnya, te alpa viSayapaNAthI mAnavadehanAM puSpo samajavAM. te alpa puSpI naradehanA zIlAMga mahAvrata rupa puSpono vinAza kara nahi. manarupa ArAmane maraDI nAkha, eTale cittanA vikalpajALano saMhAra kara tathA muktipadane prApta thayelA niraMjana vItarAga devanI puSpothI arcA na kara, arthAt gRhasthane ucita chakAya jIvanI virAdhanA rUpa devapUjAmAM prayatna na kara. kAraNa ke te sAvadya che. kIrttinI kAmanAthI saMsAra rUpa araNyamAM zA mATe bhramaNa kare che, arthAt mithyAvAdane tajI jinezvare kahela satyamA Adara kara. e bIjo artha batAvyo. ( trIjo artha ) athavA to kIrttinA syAdvAda vacana rUpa puSpone toDa nahi. tathA mananA adhyAtmopadeza rupa ArAmane toDI na nAkha, arthAt khoTI vyAkhyAthI teno vinAze na kara. vaLI rAgAdi leparahita niraMjana mananI, sugaMdhi ane zItaLa sadupadeza rupa puSpothI pUjA kara. arthAt manane zlAghya banAva, tathA saMsAra rUpa araNyanA svAmI parama sukhI hovAthI te tIrthakara che, temanA zabda - siddhAMta sUtramAM bhrAMti zA mATe lAve che ? kAraNa ke teja satya che. mATe temAMja premabhAvanA rAkhI joie. e trIjo artha batAvyo. A sAMbhaLI siddhasenanuM magaja vicAre caDayuM. kharekhara A paMktio mAre mATeja ghaTe che. vRddha sAme dhArIne joyuM to tene te vRddha bIjA koi nahi paNa potAnA guru vRddhavAdIja lAgyA. te gurUne namI paDayA aneka ke 'meM ApanI avajJA karI tenI kSamA Apo. gurue kahIM dunIyAnA "Aho Shrutgyanam" Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjA mANaso to bhUle paNa tamArA jevA mahA vidvAna paNa bhUle to bIjAnI zI vAta karavI. ? tame saMtopathI saddhyAnane puSTa karI mArA ApelA zAstravacanane pacAco. thAMbhalAmAthI prApta thayela pustaka zAsanadevIe harI lIdhuM e yogyaja thayu. kAraNa ke atyAre tene pacAvanAra yogya tyAgI o kyA cha ? guruno A upadeza sAMbhaLI siddhasene kA he prabho ! jo bhUlathI ziSyo ADe raste na jAya to prAyazcitta vidhAyaka zAstra zA kAmamAM Ave ? mATe have tame prAyazcitta vaDe mane zuddha karo' gurue ghaTatuM prAyazcitta ApI chekTe temane potAne Asane besADayA ane guru svarge sidhAnyA. saMskRta bhASAnA prakANDa vidvAna siddhasenane eka vakhata evo vicAra Ayo ke 'namo arihaMtANaM,' vigere sUtrone suMdara saMskRta bhASAmAM vanAvyAM hoya to kevu sAraM ? zramaNasaMghanA vRddhasthaviro coMkI uThyA ane bolyA. 'bAla, strI ane mandanA mATe A siddhAMta ApaNA pUrvagaNagharabhagavaMtoe prAkRtamA guMthyo che tenA upara anAdarano vicAra kema karAya ! A citavana bhayaMkara pAparupa che. A pApanI zuddhi mATe, zAstra pArAMcika prAyazcitta kahe che.' siddhasenadivAkarasarine potAnI utAvaLay bhAna Avyu. temaNe pArAMcika prAyazcitta svIkArI gaccha choDayo. sAta varSa chupA veze cAritra pALyuM ane tyArayAda teo zAsanaprabhAvanA karavA avaMti tarapha cAlyA. avaMtinA sImADAmAM te vakhate kuDaMgezvaranuM bhavya maMdira hatuM. te maMdira yAtrAnuM dhAma hatuM. pUjArI ane bhaktavarga Ave te pahelA to avadhUta jevA veSavALI siddhasena liMga samakSa paga karI beThA. pUjArIoe uThADavA ghaNo prayatna kayau~ paNa jyAre te avadhUta na uThayo eTale rAjA Avyo ane teNe kayu 'avadhUta ! mahAdevanI avajJA na hoya, tene to namaskAra, hoya. siddhasena bolyA 'hu~ namaskAra karIza. paNa A deva mArA namaskAra nahI sahana karI zake ?' rAjAe kaDA 'ema te hoya ? karone namaskAra ? siddhasene kalyANamaMdiranuM stotra AraMbhyu. pRthvI kaMpavA lAgI. dhUmADAnA goTegoTA nIkaLavA lAgyA prekSakone lAgyuM ke aMdarathI agni nIkaLaze ane avadhRtane bharakhI khAze. devanI. AzAtAnA nukazAna karyA vinA thoDI rahe ? tyAM to teramo zloka bolatAM liMga phATayuM ane temAMthI pArzvanAthabhagavAnanI pratimA pragaTI. rAjA Azcarya pAmyo ane pUchayu ke 'A badhuM zuM ?' tyAre siddhasena divAkarasUrie rAjAne avaMti sukumALarnu vadhu vRttAnta kahI avaMtipArzvanAthano itihAsa samajAvyo. vikrama siddhasenadivAkarano bhakta banyo ane teNe so gAma maMdiranA nibhAva mATe ApyAM. zramaNasaMgha siddhasenadivAkaramarinA A zAsana prabhAvanAthI prasanna thayo. ane teNe temane gacchanAyaka tarIke pUrvanI peThe sthApyA. sarie Ama prAyazcitta puru kayu. "Aho Shrutgyanam" Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka samaye siddhasena pharI varSoM bAda avaMti AvyA ane paheregIrane didakSurmikSurAyAto bArito dvAri tiSThati / hastanyastacatuzlokaH kimAgacchatu gacchatu // 124 // 'hAthamAM cAra zloko lai eka bhikSu tamArA darzananI icchAthI Avelo che ane daravAnoe rokavAthI daravAjA upara ubho cha, kaho ke te Ave agara jAya ? . rAjAe siddhasenadivAkarane potAnI pAse bolAvyA ane teNe temanA cAra zloko sAMbhaLayA. " apUrveyaM dhanurvidyA bhavatA zikSitA kutaH / mArgaNaudhaH samabhyeti guNo yAti digantaram " // 1 // " amI pAnakuraMkAmAH saptApi jalarAzayaH / yadyazorAjahaMsasya paMjaraM bhuvanatrayam" // 2 // " sarvadA sarvado'sIti mithyA saMstUyase budhaiH| nArayo lebhire pRSTha na vakSaH parayoSitaH" // 3 // "bhayamekamanekebhyaH zatrubhyo vidhivtsdaa|| dadAsi tatva te nAsti rAjaMzcitramidaM mahat" // 4 // "he rAjan ! A apUrva dhanurvidyA tuM kyAthI zIkhyo ke jemAM mArgaNa (bANa ke yAcaka) samUha pAse Ave che ane guNa (dhanuSyanI dorI athavA yaza) dara digaMta sudhI jAya che. 1 A sAte samudro jaLapAna karavAmAM kuraka jevA che. tethI jenA yazaruya rAjahaMsane traNe bhuvana pAMjarA tulya cha, arthAt traNe bhuvanamA jeno yaza gavAI rahyo che. 2 he rAjan ! tuM sarvadA sarva icchitane ApanAra che, ema paMDitajano je tArI stuti kare che, te mithyA che kAraNa ke zatruone te pITha nathI ApI ane pararamaNIone vakSasthaLa nathI Apyu.3 he rAjan ! aneka zatruone sadA kAyadA pramANe tuM eka bhaya ja Ape che, chatAM te tArI pAse upasthita nathI, A eka moTA AzcaryanI vAta che. arthAt tuM sadA nirbhaya che. 4' A sAMbhaLI rAjAe cAra hAthI cAra deza vigere ghaj ghaNuM ApavA mAMDayu paNa temAMnuM kAMDa gurue na lIdhuM ane kasaM mAtra eTalaM ke akAranagaramAM cAra dvAravALo suMdara jainaprAsAda baMdhAvo. vikramAditye te nagaramAM suMdara jainaprAsAda baMdhAvyo ane tenI pratiSThA siddhasenadivAkarasari dvArA karAvI temano te parama bhakta banyo. A pachI siddhasena bharuca gayA. A vakhate bharucamAM balamitrano putra dhanaMjaya rAjya karato ito teNe suMdara sAmaiyu kayu. daivayoge bharucane zatruoe gherI lIdhuM balamitra muMjhAyo. te vidyAsiddha "Aho Shrutgyanam" Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ane zaktisaMpanna siddhasenakharine zaraNe gayo. temaNe sarvapavidyAthI sainya sarjI tene bacAvI lIdho balamitre tyAre kIM 'bhagavaMta kharekhara Apa siddhasena te siddhasenaja cho.' vikramAditye siddhasenadivAkarasUri pAse zatruMjayanuM mAhAtmya sAMbhaLayuM ane bhavya saMghayAtrA kADhI AdIzvara bhagavaMtane bheTI zatruMjayano uddhAra karyo hato. A saMgha kevo bhavya hato ane temAM keTalaM sAjana hartuM tenuM varNana Aje paNa paryuSaNamAhAtmyamAM vaMcAya che. yAdagAra saMghayAtrA paikInI saMghayAtrAmAM A vikramarAjAnI saMghayAtrA mukhya gaNAya che A pramANe mabhAvanA karatA siddhasena divAkarasUri pratiSThAnapura gayA. sUrie yogya ziSyane gacchano bhAra soMpyo ane pote aNasaNa karI svargagAmI banyA. thoDA bakhata bAda eka cAraNa vizALA nagarImAM Avyo ane siddhasena divAkaranA vhena siddhazrI sAdhavI hatA temanI AgaLa bolyo sphuranti vAdikhadyotAH sAmprataM dakSiNApathe / 'hAla dakSiNa dezamAM vAdio camakI rahyA che.' sAdhvI bolI uThayAM 'siddhasena divAkara hoya tyAM vAdio camake ema bane kema 1 temaNe te zlokanuM uttarArdha uccAryu. namastaMgato vAdI siddhasenaH divAkaraH 'vAdI siddhasena jarura svargagAbhI thayA hovA joie.' A pachI siddhazrI sAdhvI paNa aNazaNa karI svargagAmI banyAM. prabandha ciMtAmaNi bandhakoza vikramacaritra vigeremAM siddhasena divAkarasUrinA jIvanacaritra saMbaMdhamA keTalAka taphAvata jarura che. paNa prasaMgonI sAmyatA to jarura che. keTalAka graMthamAM vRddhavAdisrarisAyeno vAdavivAda, 'namorhat siddhAcAryopAdhyAya sarvasAdhubhyaH na mAphaka sarvasUtrone saMskRtamAM utAravAnI icchA, vikramarAjAnA mahAkALa maMdiramAMthI pragaTa thala avaMtipArzvanAthanA maMdirano itihAsa, devapALa rAjAno prasaMga, vikramanuM ghana vigere prasaMgo bistRta rIte vikasAvavAmAM AvyA che. ane koIkamAM saMkSipta rIte saMgrahita karavAmAM AvyA che. keTaleka sthaLe prasaMgonA kramamAM pherakAra che. paraMtu vigata ane prasaMgone anusarI badhe sAmyatA che. AcArya siddhasena divAkaravarinuM caritra prabhAvaka caritra vigere graMthomAM ApavAmAM AvyuM che tyAM caritrakAre jaNAnyuM che ke A caritra ame pUrvapuruSo pAsethI sAMbhaLIne, prAcIna graMtho johane ane prAcIna prazasti ane zilAlekho uparathI tAravIne ApyuM che. Ama AjathI 800 varSa pahelAMnA AcArya prabhAcaMdrasUri taiyAra karela temanA caritraneja ApaNe sAMgopAMga mAnavuM joie. " Aho Shrutgyanam" Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 jaina paraMparAmA kevalajJAna ane kevaLadarzanamAM upayoga kramika manAto hato AnuM samarthana vizeSAvazyakabhASya vigere graMthomA jinabhadragaNikSamAzramaNa vigere pUjya AcAryo e kayuM che. A samarthanamAM paNa temaNe Agama graMthonAja havAlA ApyA che siddhasena divAkarasUrie A kramikavAnuM nirasana kari abhedanuM samarthana kayuM che. chatAM prAcIna paraMparAthI judI vastu kahevAthI temanI pratye keTaloka aNagamo jAgyo paraMtu temanA graMthathI jainazAsananA sarvasvarUpa syAdvAda jhaLakyo ane te pratiSThAvaMta thatAM svayameva siddhasenasUri prAcIna vastuthI judI vastune raju karanAra hovA chatAM prabhAvaka manAyA. AthIja pAchaLanA vidvAn graMthakAroe A vAdanA kharAkhoTApaNAno nirNaya na karatAM siddhasenadivAkarakhari ane jinabhadragaNi bhagavaMta bannene samartha kahI temanA banne pratye pUjyatA batAvI 'tacaM kevaligamyaM' kahI sameTI che. Ama A siddhasenadivAkarasUri AzAsanaprabhAvaka mahApuruSa che. temanI pachI thayelA jainazAsananA ekeeka graMthakAra ane ekeeka mahAtmAoe temanA jainazAsana uparanA niHsIma upakArane stavyo che, jainazAsananA AMtaratacca svAdvAdane temaNe jagatnA cokamAM akATya tarIkai puravAra karI vatAvela che. ane jainatarkazAstranA prasthApaka tarIke teo sarvadA mATe AlekhAyelA che. nyAyAvatAra sanmatitarka kalyANamaMdira ane ekavIsa bIsIo ema 34 graMtho Aje temanA vidyamAna hai. nyAyAvatAra che to 32 zlokapramANa paNa siddhasena divAkarasarie 32 zlokamA samagra nyAyazAstra utAyuM che. tenA Upara siddharSinI 2073 zloka pramANa TIkA ane bhadrasUrikRta 1053 zloka pramANa TippaNa che. A sanmatiprakaraNa graMtha 167 gAthA pramANa che. paNa 167 gAthAmA samagra tatvavAda bharyo che, AnA upara abhayadevasUrikRta taccavodhavidhAyinI vAdamahArNavanAmanI bRhatTTIkA 25000 zloka pramANa che. A TIkAbhAM abhayadevasUri sudhInA samagra vAdavivAdonI vicAraNA karavAmAM AvI che. ane syAdvAdadRSTithI tamAma vastune saMgata karavAmAM AvI che, A sanmatiprakaraNa upara mallavAdInI paNa TIkA hatI. paNa te Aje upalabdha nathI. sanmatiprakaraNa naya, jJAna ane jJeyanI vicAraNA karanAra traNa kAMDathI vibhakta che. AnA saMbaMdhI viziSTa mAhitI A graMthanA rahasyArthamAM vAMcakone ApavAmAM AvI che eTale ahi tenuM vizeSa varNana karatA nathI. kalyANa maMdira stotra e A graMthakAranu banAvela adbhuta stotra che. 'anusiddhasenaM kavayaH nI upamA kalikALasarvajJa hemacaMdrasUri siddhasena divAkararine ApanA prerAyA hoya to te A stotrane laIneja lAge che. A stotra pArzvanAtha bhagavAnanI stutirupe che. paNa temAM mahAkavinI pratibhA padepadamAM jhaLakathA vinA rahI nathI. A stotra aneka jAtanA alaMkAro ane padanA lAlityathI eTalaM badhuM sarasa zobhe che ke koIpaNa prasiddha kAvyagraMthothI te khuba caDhe tevuM che. "Aho Shrutgyanam" Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 21 dvAtriMzikAo Aje upalabdha che. A dvAtriMzikAomAM anuSTubha, upajAti, vasaMtatilakA, pRthvI, zikhariNI, maMdAkrAntA, puSpitAgrA, vaMzastha, AryA ane zAlinI bigere vividha chaMdomAM racAyelI che. A dvAtriMzikAomAM vaidika, bauddha ane jainadarzananA dArzanika vicAroM nirupaNa che. A saMmatiprakaraNa upara 'anumallavAdinaM tArkikAH' kahI kaLikALa sarvajJa hemacaMdrasUrie jene stanyA che te mallavAdirie A graMtha upara TIkA racI hatI tema 1444 graMthapraNetA haribhadravari ane upAdhyAya yazovijayajInI aSTasahasrInA lakhANathI jaNAya che. 'uktaM ca vAdimukhyena zrImallavAdinA sammatau' (haribhadravariH) 'ihArthe koTizaH bhaMgA nirdiSTA mallavAdinA mUlasaMmatiTIkAyAmidaM diGamAtradarzanam (aSTasahasrI u. yazovijaya) jainadarzananI digaMta prabhAvanA karanAra A mahApuruSano eke sAMgopAMga graMtha Aje maLato nathI hAla dvAdazAra nayacakra temano banAvelo graMtha mudrita thAya che te mudrita thatAM temanA jIvana upara sAro prakAza maLaze. mallavAdie bauddha upara vijaya meLavyo hato ane teno samaya vi. saM. 414 no manAya che. saMmati prakaraNa upara temanI lakhelI TIkA keTalA pramANa hatI ane kevI hatI tenuM vizeSa samarthana maLatuM nathI paNa vRhaTTIppaNakAre te TIkA 700 zloka pramANa hatI tenuM ullekhita karyu che. sanmati prakaraNa upara hAla upalabdha thAya che te abhayadevasUrinI 25000 zloka pramANa tatvabodhinI vRtti che. 167 gAthAnA sanmati prakaraNagraMthane mahAkAya mahAna graMtha banAvavAmAM ane bhAratIya tamAma darzanazAstranI saMpUrNa gaveSaNA karanAra graMtha tarIkenuM bahumAna saMmatitarkane maLayuM che je abhayadevasUrinI vRttine laine chai, siddhasena divAkarasarie anekAMtadRSTino parAmarza ane itaradarzanonI anekAMtadRSTimAM vyavasthita saMkalanA karI che, paNa A TIkAkAre to potAnA kALasudhInA bhAratIyadarzanonA samagra vAdonuM nirupaNa karI jainadRSTi anekAMtadRSTie tene vivaryA che. A abhayadevari vikramanI agiAramI zatAbdinA pUrvArdhamAM thayA che. kemake uttarAdhyayananI pAi TIkAkartA vAdivetAla zAMtisUrie pramANazAstranA guru tarIke abhayadevasUrine jagAcyA che. A zAMtirino svargavAsa vi. saM. 1096 mAM thayAnuM prabhAvakacaritrakAra jagAve che. tethI vi. saM. 1050 lagabhaga abhayadevasUri thayA tema cokasa thAya che. "Aho Shrutgyanam" Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 A saMmati prakaraNa graMtha upara vidyamAna jo koI TIkA hoya to 25000 zloka pramANa eka ja tatvAvabodhinI TIkA che. tenA upara laghu ke, madhyama vIjI koI TIkA na hovAthI A graMthana vAMcana karavAnI hiMmata nyAyazAstranA sArA abhyAsI sivAya bhAgyeja bIjo koI sAmAnya vidvAn dharI zake che. A graMtha upara koI saraLa madhyama TIkA thAya tevI paramapUjya zAsanasamrATa AcAryadeva vijayanemisarIzvarajI mahArAjajInI icchA hatI ane te karavAnI AjJA temanA navya nyAyanA prakANDa abhyAsI pU. A. vijayadarzanasUrijIne karI ke saMmatitarka upara madhyamavRtti raco ke jethI seMkaDo abhyAsaune upakAra thAya. ane hamezanI truTi purI thAya. pUjyApAdazrI gurumanI AjJAne zirasAvaMdya karI darzanamUri mahArAje saMmatiprakaraNanIpU.A. abhayadevasarinI TIkAno sAdyaMta manana pUrvaka abhyAsa karI tathA tenA upayogI aneka graMthono abhyAsa karI TIkA banAvI AmAM teozrIe mULakAranA Azayane ane bRhat TIkAkAranA vivaraNane pUrNa nyAya Ape te rote saMkSipta vivaraNa karI A mahApramAvaka graMthane sulabha banAvavA prayatna kayoM che. ane tene ja laine abhayadevamUrinI tattvAvabodhinI TIkA vAdamahArNava nAmadhAraka che temAM A TIkA avatArikA samAna hoi temaNe TIkArnu sanmatimahArNavAvatArikA rAkhela che. je TIkAne mAte ApelI prazastimAM bAlopakAriNI zabda khyAla Ape che. sanmati prakaraNa mATenI Avazyaka vRtti purI pADI pU. A. darzanasUri mahArAje jainasamAja upara mahAna upakAra karyoM che, sanmatitarka mahArNavAvatArikAkAranA gurudeva A TokAnA racayitA pU. A. darzanasUrIzvarajI mahArAja che. teozrIno alpaparicaya paNa temanA guru ane sakala jainazAsananA ziratAja AcAryadeva vijaya nemisUrIzvarajI mahArAja sAhebanA paricaya vinA apUrNa ja rahe tema che. nemisariyuga tapAgacchanI paraMparAmAM pUjya AcAryadeva vijayane misUrIzrarajI mahArAja 74 mI pATe Ave che. pUrvakALamAM haribhadrayuga, haiMmayuga vigere amuka samayane te te kALanA prabhAvika puruSanA nAmathI sAhityakAroe ane itihAsakAroe te kALanI samagra pravRtti upara te prabhAvaka puruSanI prabhAva hovAthI te kALane te te mahApurUSanA yuga tarIke oLakhyo che. tema vartamAnamAM paNa "Aho Shrutgyanam" Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vi. saM. 1964 pachIthI AjasudhIno kALa vijayanemisariyuga kahIe tA vAMdhA jevU nathI. pU. A. vijayahIrasUrIzvarajI mahArAja, pUjya AcArya vijayasenasUrIzvarajI mahArAja, pU. AcArya vijayadevasUrIzvarajI mahArAja ane pU. AcArya vijayasiMhasUrIzvarajI sudhIno badho kALa hIrasUriyuga tarIke prasiddha che. jo ke pU. vijayahIrasUrijInA kALa karatAM paNa sabAi jainazAsana prabhAvanA pU. vijayadevasarijI ma. nA kALamAM jaina maMdiro, vidvAno ane pU. zramaNa munionI prAcUryatAthI thai hovA chatAM te badhAmA mULarUpa prabhAva to pU. vijayahirasUrIzvarajI mahArAjanoja hato, tema A kALamAM bIjA vIjA AcAryonA hAthe keTalAMka vividha zAsananA suvihita kAryo thayA chatAM A badhAmA preraNA ane vicAra udgamanA mULa to pU. AcArya vijayanemisUrIzvarajI mahArAjaja che. yogodvahana prasiddha vAta che ke, pU. A. vijayasiMhasUrIzvarajI mahArAja pachI yogodvahanapUrvaka AcArya padavInI paripATi bhUlAI hatI eTaluMja nahi paNa yogodvahanapUrvaka AcAryapada levAnI zaruAta paNa thaI cUkI hatI. dIrghadraSTA sva. pUjya AcAryadeve vicArya ke jo A rIti vikasI to yogodvahana rItija jate dIvase nAza pAmaze ane zraddhA tathA jJAnamaktimAM zithilatA Avaze. AthI yogodvahana tathA paMcaprasthAnanI ArAdhanApUrvaka saMghanA atiAgrahathI bhAvanagaramAM vi. saM. 1964mAM sva. pUjya gurudeva A kALanA prathama AcArya thayA. yogodvahanapUrvakanI pUjyazrInI AcAryapadanuM pariNAma e Avyu ke yogodvahana vinA koI paNa kArya zuddha nathI te mAnyatA samAjamAM dRDha banI ane jaina samAja tenA zraddhA ane saMskAra vaLAMkamA khubaja makkama banyo eTalaMja nahi paNa je koI yogodvahana vinA AcAryapada lenArA hatA temanI paraMparAmAM paNa yogodvahana dAkhala thayAM ane teo paNa yogodvahananI mahattAnA pUjaka banyA 'gurostu maunavyAkhyAnaM chinnatti ziSyasaMzayAn ' A padane sva. pUjya AcAyadeve koinI kAMI paNa TIkA karyA vagara samagra zAsanamA pravartAvyuM ane zAsananA mULarupa zraddhAnA bIjaka yogodvahana kriyAne vinA vivAde sarvasaMmata banAvI. jJAna. ApaNe sau koI jANIe chIe ke sva. pUjya AcAryadevanA dIkSAkALa vakhate kalpasUbo. dhikA yAMcI zake tevA munio paNa mahAvidvAn gaNAtA. sAmAnya prakaraNajJAna, TavA, stavana, sajjhAya vigerenuM jJAna AthI te kALanA munione mATe paryApta gaNAtuM. sva. pUjya AcArya "Aho Shrutgyanam Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deve jJAnanI pipAsAno nAda muniomA pravartAvyo. temaNe pote vyAkaraNa, nyAya sAhityanA graMthonA abhyAsa sAthe jaina zAsanamA sarvazAstro avagAhyAM ane vyAkaraNa, nyAya vigerenA aneka mahAkAya graMtho banAvyA. Arnu pariNAma e Abyu ke Ano prabhAva samagra zAsana upara paDayo ane jaina zAsanamA abhyAsanI ruci pragaTI. Thera Thera tattvajJAnanI jijJAsA jAgI ane sarva samudAyo paNa paThana pAThananI pravRttithI gAjabA lAgyA. . Ama khalaM kahIye to A kALA jJAnanAdane pallavita karavAnuM mULa jo koi hoya to sva. pUjya AcAryadevaja che. pratiSThA aMjanazalAkA. zAsana ane tenAM badhAM aMgornu astitva ane vikAsa tenA devatattva upara che. Agamo e devanI vANI che. munio e devanA vacanane anusarIne bhekha lenArA che ane kroDono vyaya paNa zrAvakA devanA vacanane anulakSIne kare che. bhagavAnanI mUrti devasadRzaja che te to pratiSThA ane aMjanazalAkAthIja banI zake tema che. aMjanazalAkA ane pratiSThAthI devatattva pragaTAvaq e pavitra ane prabhAvaka puruSa sivAya saMbhavatuM nathI. sva.pU. AcAryadeve seMkaDo varSathI visarAyelI A vidhine jAgrat karI ane vizALasvarupamA sau prathamaja temanA hAthe aMjanazalAkA, kadaMbagirimAM thaI. ArIte sarva vidhividhAnonA udgama paNa AkALe sva. pUjya AcAryadevaja che. prabhAvanA. AtApanA ke prabhAvanA kone kahevAya tenI zabdothI ApaNe bhale vyAkhyA karIe paNa kharI samaja to A kALe jeNe pAmavI hoya te temanA darzana vinA pAmI zake tema nathI. moTA moTA muMDadhArI ane phaTATopa karanArA saMnyAsIo sarvazAstranA pAragAmIpaNAno abhimAna dharAvatA vidvAno. AjanI keLavaNIthI moTI moTI vizvavidyAlayanA adhyakSapade virAjatA cerameno ke dalIla ane vakIlAtamAM sarvazreSTha gaNAtA kAunsIlaro, dhanathI jamInathI addhara cAlanArA dhanADhayo, rAjyakhaTapaTa ane kuzaLatAmA paMkAtA judA judA rAjyanA karmacArIo ane ativaibhavathI ucharelA rAjavIo A badhAe jeonA prathama darzane potAne alpa mAnI temanA caraNakamaLamAM jhukAvatA. A sarva A kALe nihALag hoya to sva. pUjya AcAryadevane nihALatAMja banI zake tema hatuM. bhAvanagara ane dhAMgadhrAnA dIvAno, mAlavIyAjI ane AnaMdazaMkara bApubhAI jevA Adhunika vidvAno, setalavaDa ane bhUlAbhAI jevA dhArAzAstrIo, sva. manasukhabhAI bhagubhAI ane sva, lAlabhAI dalapatabhAI jevA kroDAdhipatio ane bhAvanagara nareza, vaLAnareza vigere rAjavIone jemanI pAse besI tattvapAna karatA jemaNe nihALyA che teja kharekhara prabhAvanA mAtApanA kone kahevAya te samajI zake tema che. "Aho Shrutgyanam" Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 kSamAvijayajIe mahAvIra bhagavAnanA stavanamA gAyuM che ke 'jehanuM jhera nivAraNa maNi sama tuja Agama tuja bibajI' A stavanamAM temaNe jaNAnyuM che ke he bhagavaMta kalikALanuM jhera niartarai aare Agama ane tamAru biMba e ve maNisamAna che. sva. pU. AcArya deve temanA kALamAM zAstrapaThanapAThana ane jinabiMbanI aMjanazalAkA pratiSThAthI kaliyuganuM jhera nivAravAmAM apUrva phALo ApI jainazAsanane ujvaLa kartuM che. ane pharI haimayuga, hIra yuga vigere yuganI smRti sAthai kalikALa sarvajJa hemacaMdrasUri ane jagadguru vijayahIrasUrijInI smRti A kALamAM temanA darzane tAjI karAvI che. jagatnA aneka jhaMjhAvAto, kutarkanA Thera Thera tophAno, jaDavAdano susavAto pacana A badhuM chatAM jainazAsana upara ekachatra ANA pravattavivAnuM A kALamAM jo koinA sadbhAgye lakhAyuM hoya to A mahApuruSane lalATeja hartu. tIrthodvAra kAparaDA, kadaMbagiri, zerIsA vigere tIrthoMnA uddhArane devanArAne khyAla Avaze ke sva. pUjya AcAryadeva kevaLa jIrNa maMdirano uddhAraja karAvanAra na hatA paNa zAsananI prabhAvanA kare ane hajAro varSa sudhI ciraMjIva rahe tevAM tIrthoMne astitvamAM lAvI prabhAvanA karanAra paNa ear. zerIsA tIrthanA saMbaMdhamAM zAstromAM TheraThera ullekha che paNa koNa jANe kyAre te nAmazeSa banyuM ? A tIrthano uddhAra ane mahimA sva. pUjya AcAryadevanA pratApanuMja pariNAma ke. zatruMjayanI smRti karAve tevraM kadaMbagiri tIrtha sva. pUjya AcArthadevanI dIrghadRSTi ane zAsananA rAgane jagAve che. kAparaDA tIrthano uddhAra tIrthakAje svapI chuTavA sudhInI sva. pU. AcAryadevanA khamIrane yAda karAve che. A eka be RNa nahi paNa Thera Thera sva. pUjya AcArya - devanA hastake thayela tIrthenA uddhAra ane jinamaMdiro ubhAM ubhAM Aje paNa temanI jIvanagAthAne uccArI rahyAM che. saMghayAtrA chaharI pALatA nAnA moTA saMgha to ghaNAe A kALamAM nIkaLatA ApaNe joyA haze . paNa je saMghamA hajAro mANaso, seMkaDo gADIo ane seMkaDonI saMkhyAmAM munirAjo hoya tevA saMgho to sva. pUjya AcAryadevanI sAnnidhyatAmAM nIkaLela zeTha mANekalAla manasukhabhAI ane zeTha nagInadAsa karamacaMdanA saMgho to kavacit nIkaLayA che. saMghanA darzanArthe pacIsa pacAsa gAuthI ulaTatI mAnavamedanI, rAjAo mahArAjAodvArA thatAM saMghanA sAmaiyAM ane sAdhArmika bhAio hastaka thatA saMghanA AdarasatkAre to kAine dharmabIja, koine samakita ane kone viratipazuM ApI jIvana tAryAM che. "Aho Shrutgyanam" Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajoDa vyaktittva. sva. pUjya AcAryadevanI AMkhamAM koi apUrva brahmacaryana teja hatu. temanI sAme vadhu vakhata ekITase joi zakAtuM nahi. prathamadarzaneja temanI AMkha AvanArane nakhazikha oLakhI letI. teo AvanAra zuM kahevA mAge che ane zA Azaye Avyo che te prathama darzaneja pArakhI letA. arthAt temanI cakSu ArapAra utarI pUrvapazcAt sarvane nihALI zakatI. __ temanI jIvanano eke pravRtti evI nathI ke AraMbhyA pachI choDavI paDI hoya ke AraMbhelI pravRtti niSphaLa gai hoya. koi paNa pravRttine teoAraMbhatA pahelAMte saMbaMdhI khuba khuba vicAra karatA ane AraMbhyA pachI kIDI sAme kaTaka jeTalI te taiyArI rAkhatA. temanA jIvanakALa daramiyAna evA ghaNAe prasaMgo AvyA che paNa jemAM temaNe jhukAvyuM temAM koI divasa niSphaLatA sAMpaDIja nathI. temano prabhAvaja evo hato ke temanuM nAma sAMbhaLatAja adhu kArya ukalI jatuM. temaja e paNa sAtheja ke ke zAsananI sarvamukhI koi evI pravRtti nathI banI ke jemAM temanI doravaNI maLI hoya te sAMgopAMga saphaLa na thai hoya. temano avAja, temanI AkRti ane temano svabhAva A sarve nAyakatAne sUcavanArA hatA. temanA avAjamAM sattAvAhitA hovA chatAM uMDI samaja hatI. temanI AkRti sAmAne tejathI AMjatI hovA chatAM saumyabharI hatI. temano svabhAva hasamukha chatAM pUrvAparanI sarva vastuno avagAhaka hato, ANaMdajI kalyANajInI peDhInA pratinidhio, samAjanA agragaNyo vigere saunA te AdhArabhUta, samagra zAsananA hitaciMtaka ane samagra zAsananA rakSaka hovAthI samAja temane zAsanasamrATa tarIke oLakhato te kharekhara vyAjabIja hatu. temano janma, dIkSA, padapradAna. temanA hAthe thayelAM zAsanaprabhAvanAnA kAryo vigere badhI vigato to mahAkAya graMthathIja kahI zakAya tema che. paNa ahiM to mAtra temanuM Archa darzana ApyuM che. ane te e ke sva.AMcAryadeva nemisUrIzvarajI mahArAja bhA kALanA zAsanasamrATa yugapradhAna ke zAsananA kohInUra je kaho te yathA hatA. sva. paramapUjya AcAryadeva, ziSyamaMDaLa. sva. pUjya AcAryadevano Aje paNa zAsana jenAthI unnata zira rahI zake tevo bahoLo vidvAna ziSyasamudAya che. darzanazAstranA pUrNa abhyAsI khaMDanakhaMDakhAdya ane A TIkA jevA mahAkAya graMthonI vRttinA racayitA zAstravizArada pU. darzanasUrIzvarajI mahArAja, A kALe saune AdarzarUpa bane tevA, parama gurubhakta, bhadrika, zilpa jyotiSa ane akhaMDa AgamajJAtA pU, "Aho Shrutgyanam" Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 vijayodayassUrIzvarajI mahArAja, vyavahAradakSa ane koinA paNa tejamAM aMjAyA sivAya spaSTa ane satya kahenAra, nyAya vizArada, kaviratna pU. naMdanasUrIzvarajI mahArAja, avasara jANa, sarala pariNAmI pU. vijayavijJAnasUrIzvarajI mahArAja, prAkRta ane gujarAtI bhASAmA anekavidha sAhitya- sarjana karanAra pU.vijayapamasUrIzvarajI thahArAja, sAhitya ane kAvyanA akhaMDa abhyAsa sAthe vividha kAvyo guthanAra pR. vijayAmRtasUrIzvarajI mahA. rAja, jyAya sAhitya ane vyAkaraNanA prakAMDa abhyAsI ane traNe zAstronA vipulakAya graMtharacayitA vyAkhyAna vAcaspati pU. lAvaNyasUrIzvarajI mahArAja, prAkRtabhASAnA prakANDavidvAn pU, vijayakasturasUrIzvarajI mahArAja, bhadrika ane Agama tathA prakaraNa graMthonA sArA abhyAsI pU. paM. sumitravijayajI gaNivara, vyavahAranadISNa vividhAMthAbhyAsI pU. paM. meruvijayajI gaNivara, nyAya, vyAkaraNa sAhitya, saMgIta tathA gujarAtI bhASAnA sArA abhyAsI pU. paM. dakSavijayajI tathA pU. paM. suzIlavijayajI gaNivara, nyAyanA prakAMDa abhyAsI buddhivaibhavI jayAnaMdavijayajI mahArAja, nyAya sAhitya ane gujarAtInA sarasa abhyAsa sAthe rocaka lekhanazailivALA pU. paM. dhuraMdharavijayajI mahArAja, tathA sAhitya vyAkaraNa nyAyanA sArA abhyAsI pU. mahimAprabhavijayajI mahArAja vigere aneka vidvAno jainazAsanane zobhAvI rahyA che. sanmatitarka mahArNavAvatArikAnA TIkAkAra AcAryadeva vijaya darzanamUrIzvarajI mahArAja bAlabrahmacAri ane nAnI vaye dIkSA lai AjIvana svapara darzanazAstranA abhyAsamAM jIvana vItAvanAra parama bhadrika mahApuruSa che. A TIkAkAra mahAtmAnuM vatana aneka mahAratnone utpanna karanAra saurASTranA mukuTamaNi samAna sadA ramya madhumatI-mahuvA nagara che, temanA pitAnuM nAma kamaLazI ane mAtArnu nAma dhanI hatuM. kasaLacaMda, hemacaMda ane jIvarAja ebe bhAIo pachI temano janma vi.saM. 1943nA poSa suda 15 nA dIvase thayo hato. saMsAraavasthAmAM temanuM nAma suMdarajI pADavAmAM Avyu hatuM. suMdara yogavALA suMdarajI bAlyakALa vitAve tyAM to zAsanasamrAT AcArya deva vijayanemisUrIzvarajI mahArAjanA paricayamA AvyA. ane bhAgavatI pravajyAnI bhAvanA jAgI barAbara soLa varSanI vaye vi. saM. 1959 mAM aSADha zuda 10 nA roja bhAvanagaramA temaNe dIkSA lIdhI. ane pU. zAsanasamrATa AcAryadeva vijayanemisUrIzvarajI mahArAjanA ziSya thayA. tyAM temarnu nAma darzanavijaya pADavAmAM Avyu. pratibhAsaMpanna mahAvidvAn pU. AcAryadeve darzanavijayajIne bhaNAvavA mATe khuba lakSa ApavA mAMDayuM ane temane nyAya vyAkaraNa sAhitya ane dharmazAsrano viziSTa abhyAsa karAvyo. Ama chatAM nyAyazAstranA abhyAsamAM te khuba khuba uMDA utaryA ane "Aho Shrutgyanam" Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svapara nyAyazAstranA aneka graMthonuM temaNe adhyayana kayu. paMcavAda, mAdhurI paMcalakSaNI, vivecanA, siddhAMtalakSaNa, vaizeSikadarzana upaskAra, muktAvaLI dinakarI rAmarudrI TIkAo sAthe zrIharSakRta khaMDakhAdya, vyutpattivAda vivecanA sAMkhya tattvakaumudI tatvasaMgraha, sarvadarzanasaMgraha citsukhI vigere chae darzana zAstrod adhyayana kayuM A sAthe ApaNA pUrvAcAryakRta u-yazovijayajI kRta nyAyAloka, khaMDakhAdya, nayapradIpa, nayarahasya vigere graMthadazaka aSTasahasrI, saMmatitarka zAstravArtAsamucyaya vRtti Adi aneka svadarzana zAstranAnyAya graMthonuMmananapUrvaka vizada adhyayana kayu. A darzanazAstranA pUrNa abhyAsa bAda sva. pU. gurudeve kahyaM ke saMmatitarka upara tattvAvabodhinI TIkA che. paraMtu te vistRta hovAthI sAmAnya abhyAsIone bhaNavA mATe bahuja kaThIna paDe che. ane mahAkAya te vRttine dekhI sAmAnya dhIrajavALA dUra khase che. to sanmatitarka upara eka suMdara madhyama vRtti banAyo jethI anekane grAhya bane. A gurudevanA guruvacanane zirasA vaMdhakarI saMmatitakanI TIkA banAvavAno TIkAkAre saMkalpa karyo ane temanA jIvanakALamAMja te graMtha banAvI te saMkalpa saphaLa koM. vi. saM. 1969 mAM kapaDavaMjamAM pU munidarzanavijayajIne gurudeva svahaste panyAsa padAruDha karyA ane saM. 1973 mAM sAdaDI mAme mAravADamA upAdhyAyapada apI temane gurudeve upAdhyAya tarIke sthApyA. vi. saM. 1979 mAM khaMbhAtamAM gurudeva bhagavaMte sva. pUnita haste AcAryapada aK AcAryadAruDha karyA tyArathI AcArya vijayadarzanasUrijInA nAme prasiddha che. pU AcArya darzanasari mahArAje A saMmatitarka graMtha TIkA uparAMta Aja bIjA paNa mahAkAya ghaNA graMthonuM nirmANa kayuM che. 1 syAdvAdanA svarupane spaSTa karato sADA traNa hajAra zloka pramANa TIkA navyanyAyano syAdvAdabindu graMtha temanI navyanyAyanI uMDANatAno suMdara paricaya Ape che. 2 pa. pU. upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanA banAvela mahA AkAra graMtha khaMDakhAdha aparanAma mahAvIra stava upara temanu svopajJa vivaraNa che. A vivaraNane spaSTa karatI 25000 zloka pramANa temaNe TIkA racI che. je Aja daza varSa pahelA prasiddha thai gaI che. 3 paryuSaNA kalpalatA 800 zloka pramANa racI paryuSaNa parvanA AdinA traNa vyAkhyAnonA viSayonuM ativizada nirupaNa kayu che. 4 tatvArtha vivaraNa guDhArtha dIpikA, A graMtha TIkAkAra mahArAje pU. upAdhyAya yazovijayajI mahArAje taccArtha sUtra upara vivaraNa racyuM che. tene spaSTa karanAra che. Ama nyAya vyAkaraNa ane dharmazAstra vigerenA TIkAkAra uMDA abhyAsI ane satata parizramI saMyama AcaraNamA masta rahenAra mahAtmA che. "Aho Shrutgyanam" Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ziSya praziSya parivAra - pU. TIkAkAra darzanasari mahArAja svargastha gurudevanA vidvAn nava AcAryomA prathama AcArya, vidvAn ane pratibhAsaMpanna mahAtmA che. emanA eka guNavijaya nAmanA vidvAn ziSya hatA. te vi.saM. 1981 mAM kALadharma pAmyA temaNe hema dhAtumAlA banAyuM hatuM. emaja temane pU. paM. jayAnaMda vijayajI mahArAja, pU. paM. priyaMkaravijayajI mahArAja vigere sArA vidvAn ziSyo che. jayAnaMda vijayajI buddhivaibhavI ane nyAyazAstranA uMDA abhyAsI che je TIkAkAra mahArAjanI sAtha hamezA rahe che. ane temanI sAhityapaddhatimAM haMmezAM madadanIza rahe che pU. paM. priyaMkaravijayajI paNa sArA upadezaka ane sAhityazAstranA sArA bodhaka che. TIkAkAra vyaktitva ane sthAna pU. A. darzanasUrijI mahArAja nyAya, sAhitya ane dharmazAstranA samartha vidvAn hovA chatAM mahAkAya prAcIna ane navya nyAyagraMthomAM nirmANa karanAra ane prakANDa vidvAn abhyAsI che. jainasamAjamA Aje je sArA gaNAtA vidvAno che temAM teo agresara gaNanApAtra vidvAn che. ane nyAyazAstramAM te prathama paMktinA mahA vidvAn che. u. yazovijayajI ma. pachI sanmatitarkanA abhyAsIo jainasamAjamAM viralaja thayA che, pa. pU. AcAryadeva vijayanemisUrIzvara mahArAje temanA ziSya maMDaLane judA judA zAstronA pAraMgAmI banAvyA temAM darzanasari mahArAja darzanazAstramAM khubaja uMDA utaryA eTaluMja nahi paNa khaMDanakhAdya tatvArtha vivaraNa prathamAdhyAya mahArAja ane saMmatitarka jevA graMtho upara vRtti racI pUrvakALanA vidvAnonI smRti karAvI che. sanmatimarka graMtha anekAMta dRSTino maulika graMtha che. A mULa graMtha abhyAsakone samajAya tetro hRdayaMgama che. Ama chatAM tenA uparanI mahAkAya vRtti dekhI kelAye vAMcako tene namaskAra karI tenI pratye cheTethI pUjyatA batAyI che. paNa tene avagAhavAnI vRtti keLavI zakyA nathI. A sanmatitarka mahArNavAvatArikA sarva abhyAsIone graMthamAM utaravA sopAna paMkti bAMdhanAra vRttikAre AjanA abhyAsako upara mahAn upakAra karyo che. ane seMkaDo varSathI sanmatitarka mATenI joitI madhyama vRttinI khoTa purI pADI che. pU. A. darzanari mahArAja vidyamAna AcAryoMmAM gaNanApAtra AcArya che. vidyamAna vidvAnomA nyAyanA prathama paMktinA mahA vidvAna tathA svaparazAstranA mananapUrvaka yathArtha jANakAra hovAthI ane mArA tArAnI jhaMjhaTathI para rahenAra ane sadA paThanapAThanamA udyata rahenAra nirIha mahAtmA tarIke prasiddha che. A graMthane suMdara lejara peparamAM suvAcya akSaromAM chapAvI prasiddha karyo che to vAMcaka darzana zAstro abhyAsa karI samakita nirmala karI darzananI prabhAvanA kare. eja. maphatalAla jhaveracaMda gAMdhI. " Aho Shrutgyanam" Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmati tarka rahasya. lekhaka paM. zrI jayAnaMda vijayajI gaNi / sugRhIta nAmadheya pUjyapAda AcArya varya zrI siddhasenadivAkarasAra praNIta saMmatitarka mULa graMthaNa kAMDamA vibhakta karAyela che. prathamakAMDa 54 gAthA pramANa che. dvitIyakAMDa 43 gAthA pramANa che. ane tRtIyakAMDa 69-70 pramANa hai. Ama mULa graMtha 167 padyono che. saMmati tarka prakaraNa mULa graMtha Ama alpakAya hovA chatAM A graMtha jainazAsanamAM advitIya prabhAcaka graMtha gaNAyo che, ane A prabhAvaka graMtha bhaNavA mATe sAdhu kAraNavaza AdhAkarmi AhAra sevana kare to paNa tene prAyazcittano bhAgI gaNyo nathI. tattvArtha tathA sammatitarka bhagavAmAM akhaNDa raMga lAge to te granthanAnirantara ekacitte abhyAsIne AdhAkarmAdi doSa lAgato nathI tema paJcakalpAdi granthamAM paNa ka che. tenuM kAraNa saMmati prakaraNamAM naya-nikSepa saptabhaMgI jJAna ajJeyanI vizada yuktipUrNa vicAraNA karI anekAMtavAdane pratiSThApita karyo che. A saMmati prakaraNa upara zAsana ziromaNipa. pU. navAMgITokAkAra bhagavanta zrI abhayadevasUri mahArAjanI racela 25000 zloka pramANa tattvAvabodhavidhAyinI nAmanI vRtti che. paraMtu A vRtti jainazAsanamA 'vAda mahArNava'nA nAme ja prasiddha che. kemake temAM pUjyapAda abhayadevasUri mahArAjanA vakhata sudhInA je koi vAdo hatA, teno vistArapUrvaka vicAra karavAmAM Avyo che. A vAdo ativistRta ane kAThinyapUrNa hoi sAmAnya abhyAsI paNa avagAhI teno paricaya meLavI zake te mATe saraLa bhASAmAM niyukta A vAdomAM saheje praveza karI zakAya e hetuthI saMmatatirkamahArNavAvatArikA nAmano A tha amArA pUjya gurumahArAja zrI vijayadarzanasUrIzvarajI mahArAjAe banAvyo che. A graMtha nirmANaM mukhya prayojana saMmatitarkamahArNatramA praveza karato te che. A graMtha sugama chatAM tenuM avagAhana jainetaradarzanasambandhi nyAya granthonA tathA jainatarkazAstranA thoDA ghaNA parizIlana vinA karI zakAya tema nathI. have jeone bilakula saMskRta bhASAno paricaya nathI teo paNa A graMtharmA zo viSaya che. tenuM TuMka digdarzana pAmI zake te AzayathI mULa graMthane lakSyamA rAkhI ahIM TraMkamAM teno nirdeza karavAmAM Avela che. maMgala zaruAtamAM zAsana prabhAvaka AcArya bhagavantazrI siddhasena divAkarasUri mahArAja zAsananI stutirUpa maMgaLa kare che, teo A jainazAsanane cAra guNovALaM varNave che. dasaNagAhI --- dazaNanANaprabhAvagANi satthANi siddhiviNicchaya samatimAdi gehRto ityAdi (nizIthacUrNi uddezaka 1) "Aho Shrutgyanam" Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A zAsana jinezvara bhagavanta racita hovAthI svataH siddha che, bojA hetu nirapekSa prAmANika che, 1, yathArthavastune pratipAdana karanAra cha 2, jainazAsanane zaraNe AvelAne anupama sukha ApanAra cha 3, ane ekAMtavAda rUpa mithyAmatone dUra karanAra cha. 4, uddeza. graMthakAra graMthano uddeza jaNAvatAM kahe che ke A graMtha hu~ eTalA mATe banAyU~ chu ke Agamono abhyAsa karavAmAM rasa vinAnA mANaso paNa A graMthane ekAgracittathI manana karyA pachI Apo Apa zrutadharonI upAsanA karavA lalacAya, arthAt A graMtha vAMcyA pachI temane zAstrotuM ciMtana karavAnI ApoApa icchA thaze. abhidheya. tIrthakara bhagavAnonA vacanonA arthatattvane pratipAdaka dravyArthika naya ane paryAyAthika naya abhidheya che. dravyArthika paryAyArthika Abe-nayanA mukhya bhedo che, pIjA nayo eto dravyArthika ane paryAyAthika nayanA bhedo che. A granthamAM te mukhya ve nayanI apekSAe syAdvAdataccanu nirUpaNa karavAmAM Avaze. arthAt graMthano mukhya pratipAdya viSaya anekAntavAda che, A anekAnta-nayonA spaSTIkaraNathI ja spaSTa thai zake tema cha, A nayo aneka hovA chatAM te badhAno samAveza dravyArthika ane paryAyAyika A bemAM thAya che. AthI A graMthano mukhya viSaya dravyAthika naya ane paryAyArthika naya che. ane tene anusarI jJAna ane jJeyanI vicAraNA che. prathamakoTa koI paNa vastune tenI badhI bAjuthI tapAsavU te anekAnta che. eTale ekaja vastumA rahela badhAye parampara virodhi dharmono apekSAbhedathI vicAra karI te dharmono eka vastumA samAvezarUpa kathaJcit tattvanu nirUpaNa te anekAnta che. ane koI paNa vastune tenI bIjI bAjuno apalApa karyA vinA vicAraNA karacI, eTale svavirodhidharmanI upekSA karI eka dharmanI vicAraNA te naya che. anekAMtamAM badhA nayo saMkalita thAya che, A nayo anaMta che. kemake vAtumAManaMta dharmoM che. ___ A anaMta dharmomAnA bIjA dharmane apalApa karyA vinA ekukAdharmane pratipAdana karanAra vacanamArga ananta hovAthI nayo ananta che siddhAntamAM kaDaM che ke 'jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva hoMti NayavAyA' jeTalA vacanamArgoM teTalA nayavAdo che. A badhA nayono samuccaya rIte vicAra karIe to te yadhA be bhAgamAM vheMcAi jAya che. eka abhedadRSTimAM ane bIjI bhedaraSTimAM, abhedadRSTine dravyArthika naya ane bhedadRSTine paryAyArthika naya kahe che. "Aho Shrutgyanam" Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i7 ko eka mAnavano vicAra bhedadRSTi tarapha vaLI karavAmAM Ave tyAre hindustAnano, gujarAtano, muMbaIIlAkAno, amadAvAdamAM amuka poLano amuka zerIno amukano putra ema vicArAya che. teja manuSyane abheda dRSTithI vicAravAmAM Ave tyAre ulaTA krame vicArAya. akazerIno amuka poLano amadAvAdano muMbaI ilAkAno gujarAtano hindustAnano mAnava jIva ane chevaTe Atma pradezamaya jJAnamaya sat. Ama vastu ekanI eka hovA chatAM ekaja vastumAM koInI dRSTi bhedarUpe pariName che, to koinI dRSTi abhedarUpe pariName che. A ameda ane bheda vastubhAM che. AdhI vicAraNAonA prakArone jainazAstramAM naigama saMgraha vyavahAra RjusUtra zabda samabhirUDha ane evaMbhUta A sAta prakAranA nayomAM samAveza karela che. saMmatitarka graMthamAM A sAta nayone cha nayomAM saMkalita karela che. abhedadRSTirUpa dravyArthika nayamAM saMgraha ane vyavahAra nayane lIghA che. ane paryArthika nayamAM RjusUtra zabda samabhirUDha ane evaMbhUta e cAra nayone saMkalita karyA che. vastumAtramA sAmAnya (abheda) ane vizeSa (bheda) ve dharma che. sAmAnyagrAhi dRSTi te abhedadRSTidravyArthikanayamAM samAya che, ane vizeSagrAhi dRSTi te bhedadRSTi- paryAyArthika nayamAM samAya le. sattArUpa tattvane akhaMDapaNe grahaNa karanAra prathama dRSTi te saMgrahanaya che, ane te sattAne jIva ajIva AdirUpe vibhAga karI tenA bhedomAM jyAre dRSTi pravarte tyAre te vyavahAra naya kahevAya che. A saMgraha ane vyavahAranaya edravyArthikanayanA bheda che. bhinna bhinna sarva vastumAM bheda te kalpanAmUla hovAthI asat, ane abheda te pAramArthika hovAthI kevaLa saturUpa akhaNDa ne grahaNa karanArI dRSTi te saMgraha naya che, A saMgraha naya zuddha dravyArthika naya che. ane vyavahAra calAvavA mathatI jIva ajIva vigere vibhAgane karatI dRSTi te vyavahAra naya che. A vyavahAra naya azuddha dravyArthika naya che. Ama koI paNa padArthanA sAmAnya tasvane avalaMbI jAti ke guNa AdinI vizeSatAthI game telA peTA vibhAgo karavAmAM Ave chatAM temAM kALane avalaMbI pheraphAra na karavAmAM Ave sudhI te vadhA vibhAgo vyavahAra nayamAM samAya che. arthAt sat rUpa akhaMDa tattvane jIva manuSya Arya vagere bhede khaMDita karI vyavahAra calAvavA mATenI dRSTi te te padArthamAM kALane avalaMbIne bhedamAM na pese tyAM sudhI te vyavahAra nayanI maryAdAmAM che, kemake A badhA bheda star chatAM te dRSTi parimita abhedasparzI che| ane tethIja te dravyArthika naya kahevAya che. "Aho Shrutgyanam" Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheda tarapha vaLelI A dRSTi jyAre kALakRta bhedamA praveze che. ane bhUta bhaviSyakALane kAryano asAdhaka mAnI vartamAnakALa puratuM ja tattvane svIkAre che. tyAre te RjusUtranayanI maryAdAmAM Ave che, A RjusUtranayathI paryAyAthika nayanI zaruAta thAya che, te evaMbhUta sudhI laMbAya cha, RjusUtra nayanA mAnela vartamAnakAlIna tatvamAM paNa liMga vacana puruSa Adi bhede bheda mAnanAra dRSTi zabdanaya bane che, ane zabdanaye mAnela samAja liMga ane samAna vacanavALA paryAyazabdomAM paNa vyutpatti bhede bhinnaartha mAnanAra dRSTi te samabhirUDha naya che, ane vyutpattithI meda svIkArela padArtha paNa kriyA kAla purato ja sat che ema mAnanAra bheda dRSTi te evaMbhUta naya che. A zabda samabhirUDha ane evaMbhUta traNe vAstavika joie to RjumUtra vRkSanI zAkhAo che, RjusUtra zabda samabhiruDha ane evaMbhUta A cAra nayo paryAyArthika nayamAM samAya che. ___ Ama dravyAthika nayamAM saMgraha ane vyavahAra pakSAntare naigama saGgraha ane vyavahAra samAya che. paryAyArthika nayamAM RjusUtra zabda samabhirUDha ane evaMbhUta samAya che. jemAM koI paNa vizeSa na hoya tevu vacana te sat-asti che, ane A pramANe mAnanAra zuddha dravyAstika naya che, ane jemAM koI paNa sAmAnya na hoi evaM chellu avibhAjya vizeSa vAcaka vacana te zuddha paryAyAstika naya che. A bannenI vacce AvanAra badhA vibhAgo sAmAnya vizeSanAM pratipAdaka hovAthI dravyArthika ane paryAyArthika mizrita che. sat asti A zuddha dravyAstika ane jIva mukta saMsArI-ajIva paramANu skandha guNa A vadhA maryAdita sAmAnyanA bodhaka sAthe temA vizeSano-vibhAgano ane bhedano sparza hovAthI dravyAstika paryAyAstika kahevAya che. ane chello avibhAjya vizeSavALo padArtha eka vyakti niSTha te zuddha paryAyArthika che. aMtima vizeSa sivAyano badhI vastuo anukrame sarvavyApaka sattA sAmAnya sudhImA sAmAnya upayoga thato hovAthI dravyAstikanayano viSaya che. ane eja padhA viSaya paryAyAkrAMta hovAthI paryAyAstikanayane paNa grAhya bane che. mAtra aMtima vizeSamA sAmAnya upayoga nathI. ane sarvavyApaka sattA sAmAnyamA vizeSa upayoga nathI. // cAra nikSepAmA dravyArthika paryAyArthikanayanI vicAraNA // nAma sthApanA dravya ane bhAva A cAra nikSepAmAM nAma sthApanA ane dravya A traNa nikSepA sudhI dravyAthika nayanI pravRtti che. nAma mAtrathI indra hoya te nAma indra, indranuM citra hoya te sthApanA indra, bhaviSyamA indra thanAra hoya agara pahelA indra hato te dravya indra, AtraNe nikSepAmAM koIne koI jAtano dravya sAthe saMbaMdha hovAthI dravyAstika nayanA viSayamA samAya "Aho Shrutgyanam" Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 che, ane indrAsanamA borAjamAna indra te bhAva indra, te bhAva nikSepArUpa che, te paryAyArthika nayamAM samAya che, kAraNa ke bhAva indramAM vartamAnamAM indrapadanA anubhavanI - liMga vacananA bhedanI, - vyutpatti bhedanI ane kriyAkAlanI A badhI vizeSatAoM hovAthI vizeSatAne laI bheda ja mukhya che. // utpatti sthiti ane nAzarUpa padArthalakSaNamAM dravyArthika paryAyArthika nayavicaraNA / / utpatti sthiti ane nAza e padArthanuM lakSaNa che 'upAya - Dii bhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM, dravyAstika nayano viSaya sAmAnya che| ane paryAryAstika nayano viSaya vizeSa che, jagatnA koI paNa padArthamAM vizeSa vinAnuM sAmAnya nathI ane sAmAnya vinAnuM vizeSa nathI. teja rIte utpatti ane nAza-sthiti vinAnAM nathI, ane sthiti - utpatti ane nAza vinAnAM nathI, AthI padArtha mAtramAM dravyArthika ane paryAyArthika banne ghaTI zake che, chatAM dravyAstikanuM vaktavya paryAyArthikanI dRSTimAM avastu che, ane paryAyArthikanuM vaktavya dravyAstikanI dRSTimAM avastu che, kemake dravyAstika abheda tarapha DhaLe che, ane paryAyAstika bheda tarapha DhaLe che, utpatti sthiti ane nAza traNenuM bhinna svarUpa chatAM eka bIjA sAthe malIne rahe che, tema dravyArthika paryAyArthika banne nayonuM bhinna svarUpa hovA chatAM banne dRSTi padArtha pratipAdanamAM varAya tyAreja padArthanaM sAdhuM pratipAdana gaNAya. A banne dRSTi sApekSapaNe pravarte tyAM sudhI naya che. nirapekSapaNe pravarte tyAre te durnaya bane che. ane A durnaya te mithyAtva che. dravyArthika paryAyArthika ane tenA peTA bhedo A badhA nayo pota potAnA viSayanI maryAdAmA rahI pravRtti kare tyAM sudhI naya che, ane te sarva apekSA pUrvaka vastugata eka aMzapratipAdaka hovAthI samyak naya che, paNa jyAre te pratipakSanayanuM khaMDana kare tyAre te mithyA naya che, hAthIno eka avayava paga thAMbhalA jevo dekhI hAthI thAMbhalA jevo che te kahe tyAM sudhI te na sAco che. eTale sunaya che, paNa hAthI thAMbhalA jevoja che, doraDA jevo nathI, te kahenArA juThA che, tema kahenAraluM ekAnta vacana durnaya che, koipaNa mANasa jema straputrano pitA te svapitAno putra - bIjA puruSano mAmo kAko bhatrIjo paNa hoi zake che, A vastusthiti samajyA vinA vidyamAna evA bIjA dharmano niSedha karI kevala ekaja dharmapratipAdaka puruSaM nirapekSa vacana - ekAnta vacana durnaya che, bIjA dharmanuM khaNDana maNDana karavAmAM udAsIna bhAvapUrvaka eka dharmapratipAdaka puruSanuM sApekSa vacana sunaya che. kamAM dravyAstikanuM vaktavya bhedarahita abheda che, ane paryAyAstikanuM vaktavya abhedarahita bheda che, ane te vaktavya bheda thAya tyAMthI zaru thAya che. "Aho Shrutgyanam" Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 bheda zu cha ? padArtha mAtra kathaJcid bhedAbheda ubhayAtmaka cha, abhinna sAmAnya svarUpa sat upara kalpAyelI aneka bhedonI paraMparAmA sadRza pariNAma pravAha koI paNa eka zabdano vAcya banI vyavahAra pALe te vyaMjana paryAya, ane tenA je kramika bhedo avibhAjya lAge te arthaparyAya, jemake jIvanA puruSa puruSa evA sadRza pariNAma pravAhamA nirvikalpa buddhi thAya che te vyaMjana paryAya, ane teja puruSamA vAla yuvAna Adi aneka vikalpo najare paDe che. te badhA puruSarUpa vyaMjana paryAyanA artha paryAyo che. A bAla vigerenAM paNa stanadhaya vigere tenA arthaparyAyo che ane vAla e vyaMjana paryAya che. puruSanI sAthe bAla yuvAna vRddhatva vigere tenA peTA bhedo kathazcid bhinnAbhinnapaNe rahelA che. vALa yuvAna vRddhatvanuM svarUpa judu hovAthI te pRthak che. ane te badhA puruSa sAthe saMkaLAyala hovAthI abhinna cha. A vadhI bhinnAbhinanI vicAraNA dravyArthika paryAyAthikanA viSayarUpa che. ane tethIja ekaja gaNAto padArtha svaparyAya paraparyAya vigerene laI anaMta bane che.. ___ koi paNa paramANu ke jIva akhaMDa hovAthI vyaktirUpe bhale eka hoya chatAM vyaMjana paryAya ane traNe kALanA arthaparyAya anaMta hovAthI te anaMtarUpe bhAsamAna thAya che. Ama vizeSyabhUta dravya eka hovA chatAM vizeSaNabhUta paryAyonA bhedane lIdhe ju, juduM mAnavAthI paryAyonI jeTalI saMkhyA teTalI saMkhyAvAlaM dravya bane che. ___ Ama ekaja padArtha anaMtadharmone laI anaMta bane che A padArthamA rahela koi paNa eka dharma ane tenA virodhi dharmanI apekSAe prathama traNa bhaGga thAya che, A traNa bhaMga paNa ekukAnayanI apekSAe thAya che, ane te te dhamenA saMyogathI vIjA cAra bhaGga thAya che, challA cAra bhaMga be naya traNa nayanA saMyogathI thAya che. prathama bhaMgamA je dharmanI mukhyatA hoya te dharmanI saptamaMgo kahevAya che, A rIte nayasaMyojanA ghaTita saptabhaGgI bane che. Ama nayavAda ane anekAMtavAdanI vicAradhArA anaMta chatAM suyogya ane vyavasthita che. je vicAraNA sAdhu vastudarzana pragaTAvI mANasane bahuzruta ane sthirabuddhika banAve che. ahi atigaurava bhayathI ati vistAra ko nathI ? ( avaziSTa ) aSTama dvAdazAre jo heuvAya parUkhaMmi, heo Agame ya Agamio / so sasamayapaNNavo, siddhata virAhio (hao) annotti / kA0 3 gAthA 45 mUlanimeNaM pajjavaNayassa, ujjusuavayaNavicchedo / tassa u sAhapasAhA, sahavikappA suhumamedA / kA-1. gA-5 // dvAdazAre / heuvisayovaNIyaM, jaha vayaNijja paro niyatteI / jai taM tahA purillo dAiMto keNa ji pnto|| kA-3 gA. 58 "Aho Shrutgyanam" Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . // zrIsammatitarkaprakaraNasya AcAryazrIvijayadarzanasUripraNItasammatitarkamahArNavAvatArikAkhyaTIkAyAH viSayAnukramaNikA // / prathamakArikArthAnukramaNikA / aGkAH viSayAH pR0 paGgiH 1-1 maGgalAcaraNe zrIpArzvajinastutiH / 1-13 2 shriiviirjinstutiH|| 1-17 3 svakArye prabhAvavaryastrasuguroH zrInemisarivaryAcchubhAziSaH prArthanam / 1-21 4 tribhiH padyaiH svA'zakyavyAkhyAnamUlasammatigranthakRtivyAkhyAne svakartRke'smin bRhdvttikRtpuujyshriimd'bhydevmuurikhyaakhyaanaanusndhaangunnopssttmbhH| 1-23 5 saMsArasamudramuttitIrSatAM bhavyAnAM taduttaraNasAdhanaM samyagdarzanapravahaNameva, tatra "dvAraM mUlamiti" padyasya "na seNio" iti gAthAyAzca saMvAdakatayA pradarzanam / 2-6 6 samyagdarzanajJAnacAritrANAM mokSasAdhanatvamupapAditam / / 2-14 7 samyaktvasya kAraNatAvacchedakakoTipravezaprayojanamupavarNitam / 8 samyagdarzanAditrayasya tattannayabhedena mokSAsAdhAraNakAraNatvasAdhakamanumAnamupadarzitam , samapradhAnabhAvena triSu kAraNatvaM, samyaktvaM mokSAnukUlanirjarAvizeSaprayojakavizeSAzrayatvamiti copapAditam / pramANArpaNayA samyagdarzanAditrayasya samyagdarzanatvA dinA na kAraNatvaM, kintu mokSAnukUlazaktimattvenaiva, tRNAdInAmapi valimpati vanyanukUlazaktimattvenaiva kAraNatvam , tacca naiyAyikAdyabhimataM sakhaNDarUpaM na, kintvakhaNDazaktirUpamityu papAditam / 10 zaktirUpAkhaNDakAraNatvasyAbhivyaJjakatvAdeva samyagdarzanatvAdInAM trayANAmava cchedakatvam , ekasyApyanekAbhivyaGgyatve "kizcAbhivyajyate jAtiH' ityAdi syAdvAdaratnAkaravacanasaMvAda aaveditH| 4-11 11 zaktimattvasya zaktirUpakAraNatAvacchedakatve AzaGkita AtmAzrayadoSaH prihtH| 4-20 12' samyagdarzanAdiSu triSu mokSAnukUlazaktimatvena mokSampati kAraNatve nirukta zaktirUpe mokSamArgatve ekatvAnvayamAzritya "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" iti tatvArthasUtre mokSamArga ityekavacanamityupapAdanam / 4.-27 13 samyagdarzanAditrikasamUhasyAnyathAsiddhyaikakAraNatvaM na sambhavatItyAzaGkA'pAkRtA / 5-1 3-10 "Aho Shrutgyanam" Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH 14 samyagdarzanAditrayANAM vyApAravyApAribhAvena kAraNatvam, na sAkSAditi tatsamUhasyApi na kAraNatvamityAzaGkA vyudastA / pR0 paGkiH 15 samyagdarzanAditriSu tatparyAptasamudAyatvena mokSA'nukUlasampUrNazakteH sadbhAve'pi samyagdarzanatvAdipratyekadharmAvacchedenApi samyagdarzanAdiSvekaikeSu vizeSAvazyakabhASyoktito dezato mokSAnukUlazaktisadbhAva upapAditaH / 5- 13 16 samyagdarzanasya zuddhataratvAdhigataye dravyAnuyogadRDhIkaraNaM nyAyyamiti nigamanam / 5-30 17 abhyastavyadravyAnuyogazAstraprapaJcanam / 6-1 18 tatra samma titaka khyiprakaraNasya yathopAdeyatvaM tathopadarthaM tatkartuH zrI siddhasenadivAkarasyAnvarthasaMjJatvAdipradarzanapurassaraM tIrthakuttIrthanamaskaraNapravRttidRSTAntataH zAsanasya stutyarhatvaM tatphalaJcAviSkRtaM vistarataH / 19 prasaGgAgatasarvajJasiddhirAviSkRtA, tatra "jJo jJeye" ityAdi padyamupadarzitam / 20 maGgalasya granthaghaTakIkaraNaprayojanaM darzitam / 21 "siddha siddhatthANaM" iti maGgalamullikhitam / 22 svarUpopadarzanapurassaraM zAsanasya siddhatvasAdhakamanumAnamupadarzitam / 23 tatra hetorasiddhidoSasyApAkaraNam / 24 zAsanasya prAmANyalakSaNeNasiddhatvAvadhAraNaprayojanamupadarzitam / 25 " jiNANaM" iti vizeSaNamavatAritam / 30 31 5-8 "Aho Shrutgyanam" 26 zAsanapraNeturjinasya rAgadveSAdirahitasya sarvajJAnAvazyambhAvena zramapramAdAdipuruSadoSAbhAvAttatpraNItasya zAsanasya prAmANyalakSaNaM siddhatvaM syAdeveti darzitam / 8-24 27 " siddhatthANaM" iti vizeSaNasyAvataraNapurassaramarthamupadarzya prayojanamupavarNitam / 8-28 28 " kusamayavisAsaNaM" ityasyAtrataraNapurassaraM vivaraNam / 9-1 9-9 29 zAsanasya jinapraNItatvena nizcitaprAmANyakatve'numAnamupadarzitam / " bhavajiNANaM" ityasyAvataraNapurassaraM vivaraNam / 9-11 9-22 "ThANamaNovamahamuvagANaM." ityasyAvataraNapurassaraM vivaraNam / asyaivAraNAntaraM vivaraNAntarazca / 10-4 32 " siddhaM" iti vizeSaNamavatArya vivRtam / 10-8 33 zAsanasya jinapraNItatvasAdhakamanumAnaM, tatra vyabhicArazaGkotsAraNaM hetvasiddhidoSoddhAraH zAsanakartA jina eveti sAdhanaJca / 6-4 7-5 7-26 7-27 7-29 8-1 8-6 8-20 10-13 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH pR0 patiH 34 jJAnamAtre utpattau svata eva prAmANyaM tatsAdhanaM, vedAgamasya nityatvenAptaguNApekSA' bhAvAtsvataH prAmANyaM, tatra na pauruSeyatvamityAdimImAMsakamatamupadarya pratikSiptam / 11-1 35 vedasyApauruSeyatvena vaktRguNApekSA'bhAvAtmAmANyasya svatastve tathaiva tasyAprAmA NyasyApi svatastvaM syAt, aprAmANye doSApekSAyA Avazyakatve prAmANye guNA pekSAyA AvazyakatvamityAdi mImAMsakamatakhaNDane prapaJcitam / 11-14 36 yathA laukikavAkye AptavaktaguNahetukaM prAmANyamanAptavaktRdopahetukamaprAmANyaM tathaiva vedavAkye'pItyupasaMhRtam, laukikavaidikavAkyayossAmyamupapAditam / 12-18 37 mImAMsakasya varNanityatvaviSayiNI zaGkotthApyApAkRtA / 12-27 38 tatra varNAnAmutpattivinAzau prasAdhitau / 12-29 39 dhvanigatotpatyAdidharmasyAropAdvarNautpatyAdipratItiriti mImAMsakamatasya pratikSepaH, tatra "yo dhanyarUpasaMvedyaH" ityAdipa saMvAdakaM darzitam / 13-3 4. alpatvAdidharmANAM dhvanidharmatve zrotreNa tadgrahaNAnupapattau "dhvanidharmatvapakSe tu" ___ityAdinyAyamaarIpacaM saMvAdakamupadarzitam / 13-16 41 varNasya nityatve'pi tadAnupUrvI vizeSasya saMdarbhavizeSaviziSTapuSpasvarUpamAlAyA iva puruSakaIkatvamiti tadrUpavedasya puruSakakatvamityatra "padanityatvapakSe'pi" iti vacanasaMvAdo drshitH| 13-27 42 dRSTakartRkaracanAvailakSaNyena vaidikaracanAyA apauruSeyatvazakkA utthApya prtikssiptaa| 14-3 43 vedavAkyasya nityasyApi svato na yathArthajJAnajanakatvaM, kintu puruSakRtasaGketa grahajanyaviziSTasaMskArApekSasya tasya tattvam , puruSAzca sarve pramAdAdidopatranta eva pareSAmiti naivamapi yathArthajJAnaM tata iti tasya nityatvAbhyupagamogajasnAnamiva, tatra "asaMskAryatayA" iti vcnsNvaadH| 14-12 44 parArthavAkyoccAraNAnyathAnupapatyA zabdasya yathA nityatvaM tathopapAdha tatra "nityastu syAddarzanasya parArthatvAt" iti mImAMsAsUtraM tadbhASyaJcopadaya zabda syApauruSeyatvaM mImAMsake prasAdhitamiti mImAMsakapraznaH, tatpratividhAnazca / 15-20 45 dhUmavyaktInAmanityatve'pi dhUmatvavAhitvasAmAnyAbhyAM yathA vyAptigrahaH tathA gavArthavyaktigozabdavyaktInAmanityatve'pi gotvagozabdatvAbhyAM saGketagrahaNabAvyavAcakabhAvAdikamiti praznapratividhAnAbhyAM niSTaGkitam / 15-12 "Aho Shrutgyanam" Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 a: viSayAH 46 gozabdasyAkRtivacanatvaM taca zabdasya nityatvAdeva sambhavati, tatsaMvAdakaM bhAgyopetaM mImAMsAsUtra mullikhitametasya pUrvahetunA nirAsa AveditaH / 47 AkRtivyaktyorbhAgyavacanena svarUpamupadarthyAkRtiviziSTavyaktau saGketagrahaNaM yatra na sAmAnyaM tatra vyaktAveva zaktistatra " yeSAmartheSu sAmAnyaM " iti padyaM saMvAdi darzitam / 48 pUrva zaktyA zabdAjjAtyavagamaH, pazcAdarthApatyA vyaktyavagama iti mImAMsakamatamAzaGkaya khaNDitaM nyAyamatena / 49 nyAyamatasyAyuktatvaM sAmAnyavyaktyoH kathaJcid bhedopadarzanena vyavasthApitaM, sAmAnyavizeSobhayAtmake vastunyeva saGketagrahaH, svAbhAvikazaktisaGketagrahAbhyAmeva zabdasyArthapratyAyakatvam, tatra devasUritrasaMvAda | pR0 paGkiH 50 zabdajJAnasya zabdajJAnatvenaiva zAbdabodhammati kAraNatvam, saGketasyAkAramupadarzya tajjJAnaM pratyakSabhinnameva taJjanyaM zaktijJAnamapi pratyakSa bhinnameva kAraNamiti vyavasthApitam / 51 zaktigrahasya kAraNatve'pi saGketajJAnasyApi kAraNatvamityupapAditam / 52 niyatasaGketasahakRtasya zabdasya na sarvArthAn pratyaviziSTatvaM vAcyavAcakabhAvasya ca yathotpattimA bhejAnasya balena zabdAnAM prAmANyaM tathopadarzitam / 53 naiyAyikAbhyupagama dizA'nityAnAM zabdAnAM mIrmAsikAbhyupagamadizA nityAnAM zabdAnAzca na prAmANyam, asthirasyApi zabdasyArthena saha vAcyavAcakabhAvasambandhasya grahaNamupapAditam / 54 zabdAnAmanityatvavyavasthityA parAbhimatasRSTikarturabhAvena ghAtikarmAdya'parAmRSTapuruSavizeSapraNItatvena svataH siddhaM vaktRgatayathArthajJAnAtmakaguNajanyatvavivakSAyAM tu parataH siddhaM ca prAmANyamiti nigamitam / 55 prAmANyasya parata utpattau pramANasyAnumAnasyopadarzanam / 56 guNAnAmanupalambhAda'sacvAzaGkA pratikSiptA / 57 cakSurAdigatanairmalyAdInAM guNatvaM vyavasthApitam | 58 doSavad guNasyAbhyupagantavyatvaM nigamitam / 59 yuktestaulye doSasyaivAbhyupagamo na guNasyeti pakSapAto na yukta ityatra "suvyaktaM guNamAtsaryamiti" padyamupadarzitam / 60 sAdhakAnumAnAdinA guNavyavasthApanaM vistarataH / "Aho Shrutgyanam" 15-17 15-27 16-9 16-13 16-20 17-6 17-18 17-22 17-30 18-7 18-17 18-25 18-29 19-1 19-3 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH 61 pramAtvasya parizeSAd guNajanyatAvacchedakatvaM nirNItam / 62 yathArthA yathArthabhedena jJAnasya dvaividhyameva, tatrAdyasya guNavatkAraNotpAdyatvaM vyavasthApitam / 63 guNasya doSAbhAvamAtreNa caritArthatvaM vistarato'pAkRtam / 64 jJAnasya prAmANyamaprAmANyaM cotpattau parata eveti nigamitam / 65 prAmANyAprAmANyayornizcayo'bhyAsadazAyAM svato'nabhyAsadazAyAJca parata iti vyavasthApitam / 66 anabhyAsadazAyAM prAmANyanizcayAtpUrvaM pravRttiH saMzayAdupapAditA / 67 saMzayAdapi pravRttau prAmANyanicayasya kiM prayojanamiti zaGkA tatprayojanopadarzanenApakRtA / 68 atra bhaTTamatamupadazye " yathaiva prathamaM jJAnaM" ityAdi tatpadyasaMvAdaM ca prada tannirAsa AveditaH / pR0 pi 19-14 69 atra cakrakAnyonyAzrayAnavasthA doSAH parihRtAH / 70 sandigdhaprAmANyAjjJAnAtmavRttau prekSAvanyakSatyAzaGkA parihRtA / 71 prekSAkAritvA'prekSAkAritve na niyate ityatra "prekSAvattA punarjJeyA" iti vacanasaMvAdo darzitaH / 79 sarvajJAnasya yathArthatvameva, bhramasthale jJAnadvayaM, jJAnasya svato grAhyatvaM tatprAmANyamapi tena gRhyata iti prabhAkara matapradarzanam / 80 prabhAkaramatakhaNDanaM bhramajJAnasya vyavasthApanena sarvajJAnasya yathArthatvamityasya khaNDanam / " Aho Shrutgyanam" 19-17 20-1 20-20 20-21 20-23 20-28 22-7 72 prAmANyasya nizvaye paratastvasvatastvayoH syAdvAdaratnAkara saMvAdo darzitaH / 22-12 73 atra prAmANyasya svato grAhyatvamabhyupagacchatAM mImAMsakAnAM mImAMsA darzitA / 22-19 74 mImAMsakamatatrayAnugataM svato grAhyatvamupadarzitam / 22-23 75 jJAnamatIndriyaM tajjanyA jJAtatA pratyakSA, tathA prAmANyasahitaM jJAnamanumIyata iti bhaTTatasyopadarzanam / 76 jJAtatAdyapAkaraNena bhaTTamatasya khaNDanam / 77 anuvyavasAyena jJAnaM tadgataprAmANyaM ca gRhyate evamapi matatrayasAdhAraNaM svato grAhyatvamupapadyata iti murArimizramatamadarzanam / 78 anubhavasiddhaprAmANyasandehAnurodhena prAmANyanizcayasya paratastvavyavasthityA mizramatavyudasanam / 21-4 21-16 21-29 22-25 23-13 21-26 24-2 24-9 24-18 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH pR0 paGgiH 81 atra bahavaH pUrvapakSasamAdhAnaprakArA darzitAH / 24-25 82 sarvajJAnasya yathArthatvAdeva pramANA'pramANavibhAgo'nupapanna itiprabhAkaramatasyAyuktatvaM nigamitam / 26-17 83 sarvajJAnasyAyathArthatvAtpramANApramANavibhAgo'nupapanna iti zUnyavAdimatasya khaNDanam / 26-19 84 zUnyatAkhaNDane "zAstA zAstraM ziSyaH" ityAdipaghadvayasaMvAdo drshitH| 27-1 85 svaprakAzatvasya jJAne siddhathA parata eva tatra prAmANyAprAmANyanizcaya iti naiyA yiphamatasya dvitIyakANDe svaprakAzatvasAdhanato'pAkaraNaM bhaviSyatItyupadiSTam / 27-6 86 jinapraNItasyApi zAsanasya mithyAdRSTiparigRhItasyA'yathArthajJAnajanakatvena nizcitaprAmANyaM na sambhavatItyAzaGkotthApya prtivihitaa| 27-10 87 saMvAdakatayopadiSTaM "tadubhayamutpattau parata eva, jJaptau tu svataH paratazceti" sUtraM vyAravyAtam / 27-26 88 jJAnasya prAmANyAprAmANye bahirApekSayA, jJAnApekSayA tu prAmANyamevetyatrApta mImAMsAyA "bhAvaprameyApekSAyAm" ityAdipA saMghAdakamupadiSTam / . 28-1 89 samyakzrutajJAnavad gurupAThitazrutAnAM mithyAdRSTInAmapi zrautajJAnaM yathArthameveti prasaGgAdanyadapyatra carcitam / 28-9 9. samyagdRSTeH zrautajJAnaM svagataM pramANyaM gRhNAtyeveti vyavasthApitam / 29-5 91 jinAnAmiti bahukartRvacanena karturbahutve tatpaNItazAsanabahutve zAsanamityeka pacanArthaMkatvasya prakRtyarthatAvacchedake zAsanatve'nvaya iti bahudRSTAntAvaSTambheno papAditam / 92 padArthaH padArthenAnvetItyAdivyutpattivirodhaparihArAya yathA'nyatra paramparAsa mbandhena prakRtyarthe ekatvAnvayaH tathA prakRte'pItyupadarzitam / 93 jinAnAM zAsanamityasya paSThIvibhaktyarthAvedanena vivaraNam / 30-19 94 paudgalikasya jinazAsanasya virArusvabhAvasyedAnIMparyantamavasthAnaM na sambhavatItyAzakA prtivihitaa| 30-39 zroturthajJAnasya kathamAgamatvamiti praznapatividhAna, tatra devasarisUtrasambAdazca / 31-11 96 zAsanasya jinapraNItatve pramANasya siddhatthANaM ityasya hetusvarUpaparyavasito'rthaH prayogata upavarNitaH, tasya nizcitAnyathAnupapattirevaikaM lakSaNaM, na trirUpAdi, tatra devasarisUtrasaMvAdaH, "nAnyathAnupapanatva" iti pAtrasvAmipadyasaMvAdazca / 31-20 "Aho Shrutgyanam" Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH aGkAH 97 anyAgamaprAmANyavyavacchedakaM jinAgamaprAmANyasAdhanapravaNaM "kusamaya visAsaNaM" iti vizeSaNamavatArya vyAravyAtam / 98 zAsanapraNetRgata sarvajJatvasAdhanaparatayA'vatArya ca " kusamaya visAsaNaM" iti vyAkhyAtam / pR0 paGkiH 104 krIDAkaruNAdita Izvarasya kartRtvamityasya pratikSepaH / 105 kRpayezvarasya kartRtve " kSudragrAme nivAsa" ityAdipadyena syAdvAdaratnAkaropadazitAsskSepAH samudbhAvitAH / 32-5 99 pAtaJjalanaiyAyikAdyabhimatezvaragatazAsanapraNetRtvakhaNDanaparatayA'vatArya " bhavaji - NA" iti vivRtam / 100 rAgAdikleza vigamaH svabhAvata Izvarasya na saMbhavatItyatra nirhetukakAryAbhyupagame dezakAlasvabhAvapratiniyamAbhAve "nityaM sattvamasattvaM vA" iti dharma kIrtipadya saMvAdo darzitaH / 101 Izvare rAgAdyatyantAbhAvAzaGkA dharmyasiddhyA'pAkRtA / 102 IzvarasAdhakamanumAnaM naiyAyikAdyabhimatamAzaGkaya vistarataH pratikSiptam / 103 prANigatavividhakarmaprerita Izvaro viSamaphalAn prANinaH karotIti parAkrUtamAzakya pratikSiptam / "Aho Shrutgyanam" 32-19 34-13 34-27 34-29 35-9 36-5 36--26 37-4 37-8 37-23 106 lIlayA svecchayA vezvarasya sRSTau pravRttirapAkRtA / 107 "ThANamaNovama suhamucagayANaM" iti vizeSaNamavatArya bhAvitam / 108 zukladhyAnasya pRthaktvavitarkasa vicArAtryAdyabhedena jJAnAvaraNIyAdicaturvidhaghAtikarmamadhyAbhizepamohanIya karmaNaH kSaye tadanantaraM zukladhyAnasyaikatvavitaasarrAkhyadvitIyabhedena jJAnAvaraNAdighAtikarmatraye yugapatkSapite sati tadanantaramaghAtikarmaNo bhavopagrAhiNo yAvatsthitistAccharIrAnivRtyA na muktiriti dhyAnazatakavacanAvedanapurassaramAveditam / 109 muktisAkSAtkAraNazukladhyAnatRtIya bhedasUkSmakriyA'nivRttidhyAnAnantaraM sarvayogavirodhAdUrdhvaM zailezIkAle zukladhyAnasya vyuparatakriyA'pratipAtyAravyacaturthabhedenAzeSabhavopagrAhi karmakSaye sati bhagavato muktigamanamiti tataH prAkra bhavopagrAhi karmakAryazarIramukhAderbhavastha sayogijine sadbhAvataH zAsanapraNetRtvaM sarvathA mithyAjJAnanivRttitastatpraNItazAsanasya ca prAmANyamityAveditam / 38-22 38- Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH 110 "ThANamaNopamamuhamuvagayANaM" ityasyAkyavArthakathanam / 111 apunarAvRtyA siddhikSetraM gatAnAM na punarAgamanamityanena punarAgamanAbhyu pagantamataM "jJAnino dharmatIrthasya" iti "yadA yadA hi dharmasya" iti ca bcnprtipaadympaakRtm| 39-24 112 bhavabIjakarmAbhAvena na bhavA''gamanamityatra "na puNo tassa paraI" iti vacanaM pramANatayopanyastam 40-1 113 muktAH sarvatra tiSThantIti matamapAkRtamAtmanaH zarIraparimANaniyataparimANava svvyvsthaapnen| 114 azeSavizeSaguNAtyantocchedAbhyupagantRRnyAyamatakhaNDanaparatayA "ThANamaNovamasuhamuvagayANaM" ityavatArya vivRtam / 40-17 115 muktI pAramArthikAnandasukhAvasthAnaM vyavasthApitam / 40-23 116 tasyotpAdavyayadhrauvyalakSaNasattvaM niSTaGkitam / 40-30. 117 muktau duHkhasyeva sukhasyApyabhAva ityaashngkaaniraasH| 41-8 118 yAvajIvetsukha jIvedityAdivacanopadarzanena dehanAzo muktiriti matamupadI nirAkRtam / 41-16 119 Atmano'nAditvaM tasya paramAnandaprAptirmuktiH, tadAnIM sarvakarmavinAze tajanyAnantajJAnadarzanAdyaSTaguNAvAptyA mukteH siddhaucAryAkamataM na yuktamiti 'darzitam / 41-24 120 "dIpo yathA nivRtimabhyupeto" ityAdivacanena mukto na kutrApi gacchati kintu zAntimetIti matamupadarya nirAkRtam / 42-19 121 atrAnupadarzitaM bRhaTTIkAto'vaseyam / 42-25 / / iti prathamakArikArthAnukramaNikA // // atha dvitIyakArikArthAnukramaNikA // 2-1 dvitIyakArikAvataraNe apAyApagamAdyatizayacatuSTayazAlibhagakmaNItazrutamaya devatAstutividhvastasamAptipatibandhakaduritavizeSaH sariH zAstrasyAdau prayojanAbhidheyasambandhAdhikArilakSaNAnuvandhacatuSTayasya "zAstrasya hi phale jJAte" ityAdivacanasiddhAvazyakarttavyatvasyopadarzanAya "samayaparamattheti" dvitIyakArikAmAheti darzitam / 42-27 "Aho Shrutgyanam" Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH pR0 paM. 2 dvitIyakArikAsaMkSepArthopadarzanam / 3 padArthopadarzane 'AgamalArahiyaoM' ityasyArthoM drshitH| 44-13 4 samayetyAdigAthArddhasyAoM drshitH| 44-19 5 'jaha hoi tamatthamunnessa' ityasyArthoM darzitaH / 45-14 6 anayA gAthayA muravyavRtyA pratipAdyasya prayojanasthAnantarasAntaramedena dvivibhasya vivicya spaSTIkaraNam / 45-24 7 samyagbhAvaparijJAnAdito muktyavAptirityatra " samyagbhAvaparijJAnAt" iti pdymupdrshitm| 46-11 8 abhidheyasambandhayoH sAmarthyAgamyamAnatA''veditA / 46-14 9 etadadhyayanAdhikArI drshitH|| 46-24 10 sammatitAravyaprakaraNe AdaraNIyatvasAdhakamanumAna darzitam / 11 anubandhatvasya lakSaNaM, tatsaGgamanaJca / 47-2 / atha tRtIyakArikArthAnukramaNikA / 3-1 tRtIyakArikAyAH krameNAvataraNadvayam / / 47-17 2 tatra saprapaJcanayasvarUpajJAnasyAvazyakatve "asthaM jo na samikkhai" iti bhASya___ gAthAsaMvAdaH, nayajJAnamantareNa tattanmataduSTAMzApAkaraNa na syAdityupadarzitam / 47-20 3 sUtramAtrasya nayazUnyatvAbhAvapratipAdakaM "natthi nayehiM vihUNaM sutta" iti bhASyavacanam / 47-27 4 caturdazapUrva vidAdivyAravyAtArthayogyatA saprapaJcanayajJAne satyeva sampadyata ityupadarzanam / 48-5 5 titthayaravayaNasaMgaheti tRtIyA gAthA / 48-10 6 gAthAsaziptArthaH, tatra sAmAnyaprastArasya saMgrahAdemUlavyAkaraNI dravyAstikanayaH, vizeSaprastArasyarjusUtrAdermUlavyAkaraNI paryAyAstikanayaH, etadgranthakAramate naigamasya saGgrahavyavahArayorantarbhAva iti dravyAstikasya dvau bhedau, paryAyAstikasya ca catvAro bhedA iti / 48-12 7 vistRtArthaH, tIrtha-tIrthakkarasvarUpavyAkhyAnam / 48-21 8 praznapatividhAnAbhyAM bhagavatastIrthakaraNaprayojanopadarzanam / 48-26 "Aho Shrutgyanam" Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 paM. viSayAH 9 tIrthakRtvasvabhAvasya kAdAcitkatvaM, tasya tIrthakaranAmakarmavipAkodayenAbhi vyaktau "udae jassa" iti vacanaM pramANamAveditam / 10 dhyAnasthe tasmin kuDayAdibhyo'pi dezanA''virbhAva iti "tasmin bhyAnasa mApanne" iti vacanollasitaM matamapAkRtam , tatra "kuDathAdi nissRtAnAM tu" iti vacanoTTakanam / 49-14 11 dezanAyAH spaSTAkSaratvAnyathAnupapattyA bhagavanmukhoccaritatvaM nigamitam , pratibandhakAbhAvAcca tattvaM, kliSTakalpanAparihAracAtra / 50-2 12 kevalajJAnotpattau kRtakRtyasya bhagavato na tiirthkrnnpryojnmityaashngkaaniraasH| 50-12 13 "tIrthapravartanaphalamiti" "tatsvAbhAvyAdeveti" padyadvayaM tatvArthasUtrasya saMvAdakamupadarzitam / 50-16 14 AcArAGgAdivacanasya tIrthakaravacanatvaM sthApitam / 50-20 15 dravyAstikapadavyutpatyupadarzanam / / 16 dravyAstikanayamantavyopadarzanam, tatra "tiryagUrdhvapracayinaH" iti nayopadeza vacanasaMvAdaH azuddhadravyArthikamantavyatvamasya / 17 zuddhadravyArthikamantavyopadarzanaM, tatra saGgrahanayamUlakavedAntimantavyaviSayakatvamAveditam / 51-16 18 paryavanayapadavyutpatyupadarzanam / 51-22 19 tRtIyasya guNArthikanayasyAnabhidhAne heturuktaH / 51-25 20 vyatiriktasAmAnyavizeSagrAhiNau nayau kasmAnoktAviti zaGkA nirAkRtA sAmAnyavizeSayordravyaparyAyAntarbhAvayalena / 51-28 21 dravyarUpordhvatAsAmAnye "pUrvottarAkhilavivarttasamUhavati" iti vacanaM pramANatayA darzitam , tiryagsAmAnyasya vyaanaparyAye'ntarbhAvaH / 52-6 22 paryAyAstikanayamantavyopadarzanam / 52-15 23 paryAyAstikamate kAlAyavarti na kiJcadvastu, kintu kSaNikamiti pradarzanam / 52-22 24 dravyAthikaparyAyArthikayuktayo'nyonyaM tulyavadeva parabAdhakatayojjRmbhanta iti naikatra pakSapAto yuktaH, kintu parasparasApekSadravyaparyAyobhayopagraho yukta iti nigamitam / 52-24 25 atra "ya eva doSAH kila nityavAde" ityAdi hemasUrivacanasaMvAdo drshitH| 52-29 26 'mUlavyAkaraNI' ityatra dvivacana bhAvyaM kathamekavacanamiti zaGkApAkaraNam / 53-1 "Aho Shrutgyanam" Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH pR0 paM. 27 dravyArthikaparyAyArthiko mUlanayAvityatra "taditthaM nyAyataH siddhau" iti vcnsNvaadH| 28 nAmAdicatuSTayadvArAditastanmUlanayacatuSTayAdyA''saJjanaM pratikSiptam / 29 kunayasunayaviSayavyavasthA drshitaa| 30 devamarimate tatsUtropadarzanena dravyArthikasya naigamasaGgrahavyavahArAkhyAstrayo bhedAH, etatprakaraNakAramate "jo sAmanaggAhI' iti bhASyavacanAnnaigamasya saGgravyavahArayorantarbhAvAtsaGgrahavyavahArau dvau bhedo, paryAyArthikasya matadvaye'pi RjutrAdayazcatvAro bhedAH, atra devasarisUtrabhASyasaMvAdo drshitH| 53-12 31 saiddhAntikamate RjusUtrasya dravyArthikatvena dravyArthikasya catvAro bhedAH paryAyArthikasya traya iti darzitam / 53-27 32 atra matadvayavizeSArthapratipattaye ziSyabuddhivezadyAya ca nayavibhAgaprakArA updrshitaaH| 53-30 / atha caturthagAthArthA'nukramaNikA / 4-1 caturthagAthAvataraNam / 54-25 2 saMgraho dravyArthikasya zuddhA prakRtiH, vyavahAro dravyArthikasyAzuddhA prakRtiriti caturthagAthAsaMkSiptAthai aaveditH| 55-1 3 caturthagAthAvistRtArthopavarNanam / 4 saGgrahaprarUpaNAviSayaH sadAtmakabhAva evetyatra yuktirupadArzatA "sarva vAkyaM kriyayA parisamApyate" ityAdi vaiyAkaraNamatasya prasaGgAdAvedanam / 55-16 5 ghaTatvapaTatvAdivizeSasyApi sanmAtrarUpatvavyavasthA / 55-27 6 dravyArthikanayazuddhaprakRtisaGgrahanayamUlakasya vedAntadarzanasya zabdabrahmavAdI __ martRharimatasya copadarzanam / 7 dravyArthikasyAzuddhaprakRtirvyavahAra ityetatparatayA "paDirUve puNa kyaNasthanicchao tassa vavahAro" ityetadvivRtam / 56-18 8 pravRtti-nivRttyupekSAlakSaNavyavahArasya kAraNaM dArzatam / 9 saMgrahanaye pravRttyAdinyavahAro nopapadyata iti vyavahAranayAkUtamupavarNitam / / 10 kriyApadaM vinaiva vAkyaparisamAtivyavahAre darzitA / 57-19 11 brahmAtmasatcaiva pAramArthikItyasyAsaGgatatvamanena varNitam / 57-28 56-6 "Aho Shrutgyanam" Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 aGkAH viSayAH 12 'sadeva saumyedamagra AsId' ityAdi brahmavAdimAnyazrutyabhimatabrahmabhinnAzeSa mithyAtvasyonmUlanam / 16 naigamavyavahArayoH ko vizeSa iti praznapratividhAnaM sattAsAmAnyagrAhiNo naigamasya saGgrahe tadanyasAmAnyatadAzrayavyaktyabhyupagantRnaigamasya vyavahAre cAntabhavanena / 13 vipratipannamprati brahmasattAsAdhakAnumAnasyAvazyakatve tasya prAmANye pakSAdInAmapi dvaitAnAM siddhi:, amAmANyena brahmasattAsiddhi:, atra "hetoradvaita siddhicet" iti "karmadvaitaM phaladvaitam" iti ca padyadvayaM dvaitApAdakamupadarzitam / 14 pratirUpamityAdervyAkhyAnAntaram, tadbhAvopavarNanaM ca / 15 vyavahAranaye vyavatyAtmakAnAM yAvatAM vizeSANAM vastutvaM sAmAnyAnAzcAtayAvRttirUpANAM kalpitatvaM tata eva ca sadravyamityAdivibhajanAdInAM saGgatatvamupavarNitam / 17 azuddhadravyArthika vyavahAramUlakatvaM sAGkhyadarzanasya tatra " azuddhAd vyavahArAkhyAt " iti nayopadeza saMvAdasya ca kathanam / 18 naigamanayAtiriktatvAbhyupagantRNAM mate naigamAbhyupagamatadabhiprAyopadarzanam, tatra vizeSAvazyaka bhASyasaMvAdaca / 19 naigamAbhyupagamato vailakSaNyena vyavahAranayAbhyupagamaH, tatrApi bhASyasaMvAdazca / / atha paJcamagAthA'nukramaNikA / 5- 1 paryAyanayasya mUlamRjusUtraH zabdasamabhikhdaivaMbhUtAH zAkhA prazAkhA -pratizAkhArUpA ityetatpratipAdakatayA "mUlanimeNaM" iti paJcamI gAthA'vatAritA / 2 paJcagAthA saMkSepArthaH / 3 tasyA eva vistRtArthaH, tatra prasaGgAt "kRdabhihito bhAvo dravyavatprakAzate " iti nyAyArthI padarzanam / pR0 paM. 58-9 "Aho Shrutgyanam" 58-22 58-30 60-1 60-14 60-20 60-28 61-9 61-21 61-27 62-12 4 RjusUtrasya vartamAnaikaparyAya eva vacanasamAptiH / 62-18 5 tatra "palAlaM na dahatyagniH" iti padyaM vartamAnaikaviSayatve saMvAdakam / 6 palAlAdestanmate dahanakarmatvAdyabhAvopapAdanam / 62-22 62-26 7 RjusUtrataroH zAkhAprazAkhA pratizAkhArUpatA zabdasamabhirUdaivambhUteSUpapAditA / 63-7 8 RjusUtrAbhyupagatamekameva vastu liGgasaGkhyAdibhedena bhinnaM zabdanayo manyata iti, tatra "virodhiliGgasaGkhyAdi" iti saMvAdakam / 63-13 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 paM. 63-24 64-27 akAH viSayAH 9 zabdanayAbhyupagataM paryAyabhede'pyabhinnamartha samabhirUDho bhitrameva paryAyabhedena manyata iti, tatra "paryAyazabdabhedena" iti padyaM saMvAdakam / 10 vyutpattinimittakriyAyAM satyAmasatyAJcakaM vastu samabhirUDhAbhimataM vyutpatti nimittakriyAsadbhAvakAla evaivambhUto'bhyupatIti tatra "tarikrayApariNAmo'rtha" iti padyaM saMvAdakam / 63-29 11 yathA ca RjusUtrasya paryAyanayatarutvaM zabdAdInAM zAkhAditvaM tathARsUtrapada vyutpattinimittasarvaparyAyAthikanayasaGgrAhakadharmopadarzanena bhaavitm| 64-13 12 yathA carjusUtrAdicaturNAmekadharmasaGghaTTanenarjusUtrabhedatvaM zabdAdInAM na tathA vyavahArasya saGgrahabhedatvamityupadarzitam / 13 pAribhASikarjusUtrapadavyutpattinimittadharmabalAcchabdAdInAM nayaprabhedatvaM syAdityAzaGkAsamuddharaNam / 64-30 14 bAhyArthAbhyupagamapararjusUtravacanavistArasya sautrAntikavaibhASikamatamUlakAraNa tvam, tanmatayozca bheda AveditaH, Adyasya sAkAravijJAnavAdo dvitIyasya ca niraakaarvijnyaanvaadH| 65-8 15 etanmate nirvikalpakapratyakSameva pramANam , tasya yatraiva savikalpakajanakatvaM tatraiva . prAmANyamiti dArzatam / 65-19 16 vyutpattyantarAzrayaNena RjusUtrasya vijJAnamAtrAbhyupagantRyogAcAramatamUlatvamupadiSTam / 65-24 17 evaM vyutpattyantarAvalambanena RjusUtrasya zUnyavAdimAdhyamikamatamUlatvaM darzitam / 65-26 18 prakArAntareNa RjusUtrasya sautrAntikamataprakRtitvaM, zabdanayasya ca vaibhASikamatapra kRtitvam , samabhirUDhanayasya yogAcAramataprakRtitvam , evambhUtanayasya ca mAdhyami___ kamataprakRtitva sammatiTIkAkRtpratipAditaM taTTIkoTTaGkanena darzitam / 66-3 19 tArkikamate saiddhAntikamate ca pUrvapUrvanayA bahubahuviSayakA uttarottaranayAzvAlpAlpaviSayakA ityupapAdya drshitaaH| .... 66-17 20 uktArthe tattvArthazlokavArtikapadyAni saMvAdakAni dArzatAni / 66-31 21 divAkaramate naigamo nAstIti dravyArthikanaye saGgrahaH zuddhaH, vyavahArastvazuddhaH, tatra smmtittiikaavcnsNvaadH| 22 paryAyArthikanaye uttarottaranayAH zuddhazuddhatarazuddhatamAH pUrvapUrvanayAstvazuddhAzuddhatarAzuddhatamA bhaavitaaH| 67-23 "Aho Shrutgyanam" Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 viSayAH aGkAH 23 siddhasenamate saGgrahavyavahArarjusUtrAkhyAstrayo nayA arthanayAH, saiddhAntika mate naigamasahitAste tathA, ubhayamate'pi zabdasamabhirUDhaivambhUtAkhyA nayAstrayaH zabdanayAH, atra tattvArthazlokavArtikasaMvAdazca darzitaH / 24 ete parasparasApekSAH sunayAH, anyathA tu mithyAnayAH, tasya tu zabdAdayaH zAkhAprazAravApratizAkhA iti nigamitam / | atha SaSThagAthA'rthA'nukramaNikA / 6 - 1 nAmaM ThavaNeti SaSThyA gAthAyA avataraNam, tatra nAmAdinikSepacatuSTayamUlatvaM dravyArthika paryAyArthikanayayostena tayorvyApakatvamiti / 2 asyA evAvataraNAntaram / 3 nAmAdinikSepatrayaM dravyArthikasya, bhAvanikSepaH paryAyArthikasya, tata eva nayadvayavibhAga iti saMkSiptArthaH / 4 avayavArthakathanam, dravyArthikasya, nAmAdigrAhitvameva na bhAvArthaprAhitvamityatra heturupadarzitaH / 6 nAmanikSepasya nirUpaNaM kRtaMtallakSaNAdinA / 7 nAma nikSepasya dravyArthikanayAbhimatatvasthApanam / 68-14 68-21 5 paryAyArthikasya bhAvanikSepagrAhitvameva, na nAmAdinikSepagrAhitvamityatra heturupadarzitaH / 68--23 68-27 69-2 69-10 70-12 - 15 70 8 tatra zabdasya paugalikatvavyavasthApanam / 9 zabdasya kriyAvaccAdinA paugalikatve "jaM te poggalamaiA" iti bhASyavacanaM "bArasahiM joyaNehiM" iti pAramarSavacanaM pramANam / 10 zabdarUpasya nAmanikSepasya kRtakatve'pi dravyArthikanayAbhimatatve yuktyantaropa darzanam / 68-3 68-11 " Aho Shrutgyanam" pR0 paM. 11 nAmno vastusvarUpatvavyavasthApanam / 12 sthApanAnikSepanirUpaNam, tasya dravyArthika nikSepatvavyavasthApanam, vastusvarUpa 70 - 21 tvavyavasthApanam / 13 sthApanAyAH paryavasitalakSaNapradarzanam / 14 nAmasthApanayorvizeSo vyavasthApitaH / 15 sabhRtAsadbhUtasthApana yorvivicya lakSaNapradarzanam, tatra " lepyagahatthI" ityAga manoGkanam / 70-27 71--4 71-11 71-22 71-24 71-28 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 aGkAH viSayAH 16 dravya nikSepanirUpaNam vyutpattivizeSopadarzanena tatsvarUpaniSTanam tallakSyAve dana, upadezapadAdisaMvAdazca / 17 bhAvanikSepa nirUpaNam, tatra bhAvapadavyutpattidvayopadarzanaM tatra "bhAvo vivakSiteti" padyasaMvAdaH / 18 upayogavizeSastrarUpaparyavasitaM bhAvalakSaNam / 19 bhAvanikSepasya paryAyArthikanaya nikSepatvam / 20 siddhasenamate devakhArimate ca dravyArthikanayena nAmasthApanAdravya nikSepAH, paryAyAthiMkanayena bhAvanikSepaH / 73-6 21 Rjutranayasya paryAyArthikanayatve 'ujjusUasseti' sUtravizeSAzaGkAparihAraH / 73-10 22 atra siddhasenasaiddhAntikAnAM matabheda AveditaH / 73-20 23 saiddhAntikamate dravyArthikasya catvAro nikSepAH paryAyArthikasya bhAvanikSepa eveti, tatra 'bhAvaM ciyeti' vacanamupadarzitam / 27 anuyogadvArasatre " jattha ya jaM jANijjA" iti vacanena nikSepacatuSTayasya vastumAtre pravRttirAveditA / 28 tatra zacIpatimadhikRtya nAmAdicatuSTayayojanA kRtA / 72-5 73-24 24 atra manaprati vidhAnAnAmaneke vicArA upanibaddhAH / 73-30 25 atra "iSTaH zabdanayairbhAva" ityAdi padya kadambakaM nayopadezasya saGgamanArthamupadiSTam / 75-15 26 pRthagrUpayordravyArthika paryAyArthikayormithyAdRSTitvaM samuditayozca samyagdRSTitvaM, - parasparasApekSanayadvayApekSayA vastumAtrasya nAmAdicatuSTayAtmakatvaM tatra " saMviniSTheva" ityAdivacanaM tatsaMvAdakamupadarzitam / | atha saptamagAthA viSayAnukramaNikA / pR0 paM. 7- 1 nayadvayAkalitAnyonyAnusyUtadravyaparyAyobhayAtmakameva vastutattvaM na tvekaikA - tmakaM tatra " dravyaM paryAyaviyutaM" iti padyamupadarzya "pajjavanissAma" iti saptamI gAthAvatAritA / 2 saptamagAthA saMkSiptArthopadarzanam / 3 tasyA vistRtArthopavarNanam / 4 astIti vacanaM na bhedavAdyabhyupagatArthapratipAdakamiti nirNItaM praznapratividhAnAbhyAm / "Aho Shrutgyanam" 72-23 72 - 28 73-1 75-21 76-6 76-12 76-19 77 8 77-15 77-21 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79-16 viSayAH 5 sAmAnyamAtrapratipAdakavacanasya mithyAtve saGgrahavAdyuktamapi "yathA kaTakazabdArtha" iti padyapratipAdyaM nirastamiti, tatpadyArthazca drshitH| 78-1 6 sarveSAM ghaTapaTAdizabdAnAM tattadrUpeNa mahAsAmAnyasattAbhidhAyakatvamevetyasyApAkaraNe hetorupadarzanam / 78--12 7 sAmAnyavinirmuktasya vizeSasya bhedAbhedAbhyAM vikalpAsahatvAdasattvamupadarzitam / 79--1 8 ekAntanayadvayasyAprAmANikatve tadviSayaikAntasAmAnyaikAntavizeSayorasaccameva, yataH parasparAnusyUtasAmAnyavizeSobhayAtmakameva vastu saditi tasyaikAnekAtmakatayA pradhAnagINabhAvenAvagAhinayadvayaM pradhAnabhAvenAvagAhipramANaM ca zAstrarahasyamiti nigmH| 79-4 9 ata evaikasminnarake zAzvatatvAzAzvatatvapratipAdakaM "imANaM bhaMte" iti sUtra saGgatam / 79-11 10 "pajjavaNissAmaNNam" ityAderavataraNAntaram, tadanusAri vyaakhyaantrshc| 11 gAthottarArddhAvataraNam / 79--30 / athASTamagAthAviSayAnukramaNikA / 8-1 "pajjavaNayavukkaMta" ityaSTamagAthAvataraNam / 80-11 2 uktagAthAtAtparyAyArthaH / / 3 avayavArthapradarzanam, tatrApazcimavikalpanirvacanaM iti vivRtam / 80-21 4 apazcimavikalpanirvacana ityasyaiva vivaraNAntaram / 80-24 5 paryAyAnAkrAntasattAmAtragrAhakapramANAbhAvo bhAvitaH / 80-29 6 "pajjavaNayavukkaMta" ityAdeAkhyAnAntaram / 7 mahAsAmAnyasya sAmAnyarUpatvameva syAt , antyavizeSasya ca vizeSarUpatvameva syAdityAzaGkAyA iSTApatyA parihAre'pasiddhAntatvamasaGgAzaGkAyAH parihAraH, tatra "ayaM dravyopayogaH syAt" iti nayopadezavyAkhyAgatamahAsAmanyaniSThasAmAnyaikarUpatvAntyavizeSagatavizeSakarUpatoktiH / 81-21 8 mahAsAmAnyasya sAmAnyaikAntarUpatve'ntyavizeSasya vizeSakAntarUpatve'naikAntatvavirodha ityAzaGkAyAH pratividhAnam / 82-5 / atha navamagAthAviSayAnukramaNikA / 9-1 "davvaDhiotti tamhA" iti navamagAthAvataraNam / 82-10 "Aho Shrutgyanam" Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAH viSayAH pR0 patiH 2 uktagAthAyAstAtparyAyoM drshitH| 82-19 3 uktagAthA'vayavArthakathanam , tatra zuddhajAtIyayordravyArthikaparyAyArthikanayayora__bhAvo vyvsthaapitH| 82-24 4 bhajanayA tayovizeSa uppaaditH| 83-7 5 "bhayaNAiu biseso" ityasya vyAravyAntaram / 83--12 6 vivakSAyA vizeSa iti vyAravyAnasyAbhiprAya uktaH / 83..14 10-1 "dabaDhiavattavvaM" iti dazamagAthAvivaraNam, tatra dravyArthikanayAbhidheyasya dravyasya paryAyArthikamate'vastutvaM paryAyArthikAbhidheyasya paryAyasya dravyArthikamate'vastutvamupapAditam, tAtparyAyArthazva darzitaH / 83-21 2 tasyA avayavArtha upadarzitaH / 84-3 3 bhajanayA pradhAnopasarjanabhAvenopapatyA vastu dravyaparyAyobhayAtmakameva, tatra "sarvamAtrAsamUhasya" iti vacanasaMvAdaH / 84-18 4 dravyaparyAyanayayoH paryAyadravyapratibhAsayoranubhUyamAnatve bhedasya dravyanayenAme dasya paryAyanayena pratikSepaH kathamiti zaGkAyAH pratividhAnam / 84-28 5. kevaladhauvyAMzasya kevalotpAdavyayalakSaNaparyAyAMzasya ca na vastutvaM kintUbha yarUpatvena jAtyantarasyetyatra" nAnvayo bhedarUpatvAt" iti vcnsNvaadH| 85-24 11-1 "uppaati viyaMti a "ityekAdazagAthAvataraNam / 2 paryAyanaye niyamenotpAdavyayasvabhAvaM vastu dravyArthikanaye niyamena dhauvyastrabhAvamiti gAthAtAtparyArthaH / 86-7 3 uktagAthAvayavArthoMpadarzanam / 86-11 4 utpAdavyayadhrauvyaitatritayasyAnyonyAvinAbhUtasyaiva sasvamityatra "anAdyanidhane dravye" iti padya saMvAdakam / 86-22 5 utpAdavyayadhrauvyANi samuditAnyeva sallakSaNamityatra "utpAdatryayadhrauvyayuktaM sat" iti tatvArthasUtraM saMvAdakamupadarya tadvyAkhyAtam / 86-29 12-1 "dacvaM paJjavaviuyaM" iti dvAdazagAthAvataraNaM, tatra dravyaparyAyo naikAntabhinau, nApyekAntAbhinnau, na caikAntaparasparanirapekSabhedAbhedavantau, kintu dravyArthikasunayApekSayA guNIbhUtabhedapradhAnIbhUtAbhedAtmakaM, paryAyArthikasunayApekSayA guNIbhUtAbhedapradhAnIbhUtabhedAtmakaM, pramANArpaNayA prAdhAnyena kathacinedAbhedoma "Aho Shrutgyanam" Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 maddAH viSayAH yAtmakaM vastu, tata eva cobhayanayArpaNayA prAdhAnyena parasparAnuviddhotpAdAditra yAtmakamityupadiSTam / 2 uktagAthAtAtparyArthaH- dravyaM paryAyaviyuktaM nAsti, dravyaviyuktAca paryAyA na santItyAdyupadarzitam / 3 uktagAthAvayavArthaH, tatra dravyaM paryAyasahitameva paryAyA dravyasahitA eva gRhyanta iti paryAyadravya viyuktadravyaparyAyAbhAvaH kintu paryAyadravyasahitAveva dravyapayAviti saSTAntamupavarNitam / pR0 pi 87-11 87-28 "Aho Shrutgyanam" 88-4 4 utpAdasthitibhaGgAH samuditA dravyalakSaNaM, vyutpattinimittopadarzanena lakSaNasya prayojanopadarzanaM dRSTAntam / 88-23 5 prakRtalakSaNaprayojane AtmAdivastumAtraM dravyapadavAcyatayA vyavahartavyam, utpAdasthitibhaGgasamAhAravattvAdityanumAne hetoH svarUpAsiddhyA''zaGkAyAH pratividhAnam 189-19 6 laukikabodhasyApi syAdvAdApekSatvopadarzakaM mahAvIrastavoktaM "taddhema kuNDalatayA" iti padyamupadarzitam / 7 anugatapratItiniyAmakaM hematvajAtireva natu hemadravyamityAzaGkA hematvasya sAGkajAtirUpatvAsiddherapAkRtA / 89-21 89-24 8 jAtisAGkaryasya hematvavyApyakuNDalatvAdisvIkAreNa parihAre'pi vyaktyabhedaM vinA'nupapannA bhedagrahabalAdanugatadravyamabhyupagantavyamiti darzitam / 9 avasthAnAmevotpAdavinAzau na tvavasthAturityAzaGkAnirAsaH / 10 dravyatvajAtimattvAtpRthivyAdidravyameva na tu paryAya ityAzaGkA dravyatvajAtau pramANAbhAvAdapAkRtA / 11 janyasaJjanakatAcchedakatayA dravyatvajAtisAdhanamapi tatkAryatAvacchedakatayA dhvaMsakAraNatAvacchedakatayA ca siddhena janyasattvena sAGkaryAnna sambhavatIti darzitam / 90 - 14 12 yadi noktakAryatAvacchedakatayA noktakAraNatAvacchedakatayA janya saccasiddhistadA tadvadeva na dravyatvajAtisiddhiriti darzitam / 89-28 90-7 90-11 90-20 13 samavAyasambandhena janyasattvAvacchinnampratyupAdAnatvAravyaviSayatAsambandhenezvabuddhadhAdInAmeva kAraNatvamiti dravyatvajAtya siddhadhA na tadvatvAdvyaM na vA samavAyikAraNatvAt, kintu "vyaktAvyaktAtmarUpaM yat" iti zlokoktalakSaNopAdA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 aGkAH viSayAH nApara saMjJapariNAmikAraNatvAd dravyamityupapAditam / 14 pRthivyAdInAmAtmAdInAM ca dravyaparyAyobhayarUpatvaM, tatra "na dravyameva" iti khaNDakhAdyavacanasaMvAdaH / pR0 paGktiH 90-29 "Aho Shrutgyanam" 91-5 15 pRthivyAdikaM jalAdirUpeNa pariNamatItyasamAnasya janyapRthivItvAvacchinnaprati pRthivItvena kAraNatvAbhyupagamasya praznottarAbhyAM pratikSepaH, tatra pRthivyAdiparamANunAM na vijAtIyatvaM, kintu pudgalaikajAtIyatvena sarvarUpeNa pariNamanam / 91-15 16 pRthivyaptejovAyUnAM sparzAdimatvena pudgaladravyaparyAyatvAnumAnam, tatra pakSekadezAsiddhidoSapratikSepaH / 91-21 17 jalAdau gandhAdyupalabdhiprasaGgaparihAraH, payo gandhavadityAdyanumAne pratyakSabAdhAdiparihArazca / 91-27 18 pRthivyAdInAM pugalaikajAtIyatvena gandhavattvAdikaM viviktaM lakSaNaM na sambhavati, tatra syAdvAdaratnAkaravacanam " ekAntena viviktaM yat" ityAdikaM darzitam / 92--5 19 pRthivyAdInAmabhinnalakSaNatve jalAdiSvapi gandhAdInAmudbhUtataiva syAdityAdyazaGkAnAM pratikSepaH / 92-16 20 pRthivyAdiparamANUnAmekajAtiyatvAdeva " AdIpamAnyoma" iti zlokavyAkhyAyAM taijasaparamANUnAM tamorUpeNa pariNamanamuktaM saGgatam / 21 janyapRthivItvAdyavacchinnaM prati pRthivItvAdinA na hetutvaM kintu tAdAtmyasambandhena pRthivItvAvacchinnamprati svadhvaMsatvasambandhena pRthivItvAdinA hetutvam, tatra "bhede hi dvayaNukAdInAM" iti ratnAkaravacanam / 22 paramANoH kAraNatvaM kAryatvaJcApekSAbhedena, paramANorbhedajatve dvAdazAranayacakrasya prAmANyam / 23 avayavasaMyogapUrvicaiva kAryadravyasyotpattiriti nyAyamatasyAyuktatvam skandhamedas kAraNatvopapAditam, anyazaGkApratividhAnazca 24 pRthivItvAdeH kAryatAvacchedakatve'pi kAraNatAvacchedakasvaM na saMbhavatIti zaGkAyAH pratividhAnam / 25 syAt sarvagataH syAdasarvagato ghaTAdiriti saptabhaGgIsaGgamanam, ghaTArambhakaparamANUnAM visrasAdipariNativazAjalAdirUpeNa pariNamanataH, sUtrakRtAGgAdivacanazca tadarthopolakaM darzitam / 92-29 93-1 93-12 93-17 93-28 94-8 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 aGkAH viSayAH 26 janyadravyatvAvacchinnaM prati tadanukUlazaktimatvena pariNAmipudgalasya kAraNatvAdikaM vyavasthApya vastumAtrasya dravyaparyAyobhayarUpatvenotpAdavyayabhauvyayuktatvena dravyatvaM niSTaGkitam / pR0 paGkiH 27 dravyatvabuddhirapi samuditairevotpAdAdibhirityatra " nAzodbhavasthitibhireva " ityupAdhyAyokta padyasaMvAdaH, utpAdAditrikasya dravyatvapratyakSamprati samudAyatvenaiva kAraNatvaM, evaM dravyapadajanyazAbdabodhampratyapi samudAyatvena rUpeNaikIkRtotpAdAditritayadharmAvacchinne zaktigrahasya kAraNatvamiti na nAnArthatvaprasaGga ii vyavasthApitam / 28 puSpadantapadasya nityadvivacanAntatvavaddravyapadasya nityabahuvacanAntatvaprasaGga- zaGkAyA apAkaraNam / 29 zabdasvAbhAvyAddravyapadasya bahuvacanAntatvAbhAve'pyarthasvAbhAvyAdbahuvacanAntatvamasaGgAzaGkAyAH pratikSepaH / 30 yatraikadharmasyoddezyatAvacchedakatvaM tatra dvivacanabahuvacanAbhyAmuddezyatAvacchedakavyAyadvitvabahutve bodhyete, yatra ca nAnAdharmasyoddezyatAvacchedakatvaM tatra kevaladvitvabahutve eva tAbhyAM bodhyete ityasya niSTaGkanena dravyapadasthale nAnAdharmasyoddezyatAvacchedakatvena kevalasya bahutvasya bhAnaM syAdityAzaGkA vyudastA / 31 dravyapadottarabahuvacanAdyApacyuddhArAyAzrite prakAzantare puSpadantapade dvivacanAntatvopapAdanaM, tatra " nAzodbhavasthitimati" iti padyaM nyAyakhaNDakhAdye upAdhyAyoktaM saMvAdakam / 13 - 1 trayodazagAthAvataraNam / 2 ekAntadravyAstinayAbhyupagataM dhauvyam, ekAntaparyAyAstikanayAbhyupagatAvutpAdanyayau ca dravyasya na lakSaNam, pratyekaM mitho'napekSau pratyekalakSaNagrAhiNau araft freereSTI ityartho darzitaH / 14- 1 nayadvayArandhatRtIyanayasya samyagDaSTitvaM bhaviSyatItyAzaGkApratividhAnArthakatayA caturdazagAthAvataraNam / 2 tadarthakathanaM, tatrobhayavAdAtmakasya tRtIyanayasyAbhAva upapAditaH, prAdhAnyena dravyaparyAyobhayAvagAhijJAnasya pramANarUpatve syAdvAdaratnAkara-tattvArtha lokavArtikapadyasaMvAdaca / "Aho Shrutgyanam" 94-14 94-21 95-9 95-13 95-17 96-1 96-16 96-22 97-1 1 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 aGkAH viSayAH 3 mitho nirapekSabhAvena dravyaparyAyagrAhiNornayayomithyAtvaM parasparA'tyAgarUpeNa bhajyamAnayostayoH pramANasaMjJatvamAveditam / 4 mukhyagauNa vidhayA svaparArthagrAhiNAM samyagdRSTitvaM yuktaM, na tu svatantrakalpitoviSayagrAhiNAmiti nigamitam / 15 - 1 mUlanayayoriva svAnyanaya viSayanirapekSaviSayagrAhiNAmuttaranayAnAmapi mithyAtvamityupadarzanaparatayA paJcadazagAthA'vatAritA / 2 "jaha ee'' iti paJcadazagAthA'rtho darzitaH / tatra mUlabhUtanayayormithyAdRSTitvavadanyanayAnAmapi mithyAdRSTitvamupapAditam / " pR0 paM. "Aho Shrutgyanam" 97-20 98-4 98-7 3 tadvayatiriktanayAntarAsadbhAvo nigamitaH / 16 - 1 " savvaNaya samUhammivi" iti SoDazagAthAvataraNam, tatra saGgrahAdinayAnAM sadbhAve'pi mUlanayadvayaviSayaviSayakatvena tadUSaNadUSitatvam / 2 uktagAthArthIpadarzanam ubhayavAda prarUpako 'tiriktanayo nAsti, saGgrahAdInAM mUlanayapratijJAtArthasyaiva vizeSarUpeNa pratipAdakatvAditi prapaJcitam / 99-5 17 -- 1 saptadazagAthAvataraNam, payovratAdidRSTAntena kSIradadhyAdInAM kathaJcidbhedAbhedavad vastumAtrasya kathaJcidbhedAbhedAtmakatvenotpAdavyayadhauvyAtmakatvaM tatra "payo - vrato na dadhyatti" iti pathasaMvAdaH, tatpadyAbhiprAyopavarNanam / 2 bAhya vastuvadAtmAdyAntaravastuno'pi kathaJcidabhedAbhedAtmakatvaM vyavasthApitam tasya bhedAbhedekAntarUpatAbhyupagame sakalavyavahArocchedApAdanena / 9 99-16 99-26 3 'Na ya davvadviyapakkhe' iti saptadazagAthAvivaraNam, dravyArthikapakSe paryAyArthikapakSe 'ca saMsAro na saMbhavatIti darzitam / 4 ekAntazAzvatavyaktivAdini dravyArthikanaye kathaM saMsArAnupapattiriti zaGkAyAH pratividhAnam, tatra saMsArasvarUpopadarzanam, saMsArasya gaticatuSkabhedAccaturvidhatve sthAnAGgavacanasaMvAdazca | 100 - 13 5 audayikAdibhAvAnAM saMsaraNapariNAmaH saMsAra iti pakSAntarabhAvanA, tatra saMsAra Atmano dravyaparyAyobhayarUpatvenaikAnekasvarUpatve satyeva ghaTate ityasya vyavasthApanam / 100-17 6 ekAnta nityAtmani janmamaraNAdyupapAdanamA zaGkaya vyudastam / 100 - 23 7 atiriktasaMyogasyA'pAkaraNam / 101-1 8 Atmano nityaikAntarUpatve chedabhedAdyabhAvAddhiMsAdyabhAvaprasaGgaH, manaHsaMyogavize 98-12 98-22 98-25 100-5 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 aGkAH viSayAH pR0 paM. padhvaMsasya hiMsAtvamapAkRtam / 101-10 9 maraNoddezyaka maraNAnukUlavyApArasya hiMsAtvaM tadvataca hiMsakatvamAzaGkaya parihRtam / 101-17 10 pramatta yogAtprANavyaparopaNaM hiMsetyeva yuktamityAtmano nityatve'pi tatparyAyasyAnityatvenoktahiMsA'hiMsAdikamupapadyata iti syAdvAdapakSa eva saMsAraH saMbhavati, na tu zAzvata vyaktivAdapakSa iti nigamitam / 11 ekAntocchedapakSe'pi saMsArA'bhAvaH zaGkApratividhAnAbhyAM vyavasthApitaH / 12 ekAntocchedapakSe hiMsya hiMsaka bhAvAderasaMbhavAtsaMsAro na saMbhavatIti kalpAntarabhAvanaM vistarataH / 18 - 1 ekAntanityapakSe ekAntA nityapakSe ca dUSaNAntarapratipAdanaparatayA'STAdazagAthA- SvataraNam / 2 " suhaduhasampaogo" iti aSTAdazagAthA vivaraNam, sukhaduHkhAdisvarUpaM nirucya tatsaMprayogasyaikAnta nityavAdapakSe na saMbhava iti vistarataH pratipAdanam / 3 dravyArthikamate dravye guNapratItirbhrAntaiva ata eva " icchai jaM davvanao" iti bhASyoktissAmAyikamAzritya saMGgatA, tanmatasyAyuktatvaM bhAvitam / 4 nityasyAtmanaH sukhasvabhAvarave duHkhasaMprayogo na bhavet, duHkhasvabhAvatve sukhasaMprayogo na bhavediti darzitam / nAtmanaH / 8 prakRtyupadhAnataH puruSasya sukhaduHkhe staH " iti sAMkhyamatasya khaNDanam / 9 ekAntocchedavAde'pi sukhaduHkhasaMprayogo na saMbhavati, ekAntocchedavAdaH paryAyArthikanayAbhyupagato darzitaH / 103-24 103-29 5 kadAcitsukhasvabhAvaH kadAciduHkhasvabhAva ityupagame'nityatvaM prasajyata iti / 104-2 6 naigamanaye sukhaduHkhasaMyogopapattirAzaGkaya pratikSiptA / 104-4 7 samavAyAsiddhayA samavAyikAraNatvaM dravyalakSaNaM na saMbhavati, pratyakSAnumAnAdikaM na samavAyasAdhakapramANaM, samavAyAsiddhayaiva sukhaduHkhasamavAyikAraNatvamapi 11 sarvapramANaigrahaNAbhAvAdrUpAdibhyo bhinnasya ghaTasyAbhAvo yathA tathA jJAnAdibhyo frnasya sthirasyAtmano'bhAva iti na tatra sukhaduHkhasaMprayogaH / 102-2 102-9 103-12 103-15. 10 tanmate jJAnasukhAdiguNAtiriktaM jIvadravyaM nAsti, tatra sAmAyikamAzritya " jAo cia vatyuM " iti bhASyasaMvAdaH / "Aho Shrutgyanam" 102-15 104-9 104-26 105-8 105-15 105-19 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH pR0 paGgiH 12 pakSadvaye'pi sukhaduHkhavikalpanamayuktamiti / 105-22 19-1 ekonaviMzatitamagAthAvataraNam , tatra saMsAre karma yogAditattannimittamAlambyai vAtmanA badhyate, karmaNA ca zarIraM nirvaya'te taddvArA ca sukha duHkhaJcAnubhavatyAtmA, ekAntanityAnityapakSe tadasaMbhavopadarzikeyaM gAthA / 2 prakRtagAthAsaMkSiptArthaH, natra trividhayoganimittamAsAdya pratibandhamadezabandhAsmakaM karma badhyate, kaSAyavazAdrasabandhasthitibandhAtmakaM ca badhyata ityetadubhayame kAntApariNativAde ekAntocchittivAde ca na sambhavatIti pradarzitam / 106-20 3 avayavArthaH, tatra yogasya karmanimittatvaM kathamiti praznasya pratividhAnam , anvayavyatirekAbhyAM yogasyaiva bandhanimittakAraNatvaM vyavasthApitam / 106-23 4 karmaNo yoganimittakatve "kammaM joganimitta" iti vizeSAvazyakabhASyagAthATIkoktisaMvAdo drshitH| 107-8 5 vyutpatyupadarzanapurassaraM karmapadasyAtra prakRtibandhapradezabandhaparatvamupadarya tasya yoganimittatvaM "jogo viriya" iti padyena mnoyogaaditriviyogrvyaapnpuurvkmupdrshitm| 107-14 6 etadbhAvopadarzane "egapaesogADhaM" iti padyenAtmA yathA yoganimittena karma svIyasarvapradezairvadhAti "kRtsnairdezaiH" iti padhenopadazya tathA bhAvanA kRtA / 107-21 7 Atmaiva svakRtakarmaNA saMsarati mucyate cetyanena "tasmAnna badhyate" ityAdi saangkhymtvyudaasH| 108-4 8 "baMdhaTTiI kasAyavasA" ityasya vivaraNam / 108-6 9 karmaiva na siddhaM kasya bandhAdikamiti zaGkonmUlanam / 108-14 10 karmasiddhiM paurANikA api pratipadyante ityatra "yathAyathA" ityAdivacanAni darzitAni, bauddhA api manyanta ityatra "ita ekanavate kalpe" iti padyamupadarzitam / 108-17 11 karmasAdhakamanumAna pramANamupadarzitam / 108-28 12 karmaNaH paugalikatvasAdhane'numAnaM pramANaM darzitam / 109-9 13 karmaNo na dravyatvaM, kintvAtmaguNatvamiti nyAyamataravaNDanam / / 14 AtmanaH pAratavyaM prasAdhya tanimittasya karmaNaH paugalikatvaM dRDhIkRtam , tasyA'mUrtatve tato'nugrahopayAtau na syAtAmiti tadrvyameva nAtmaguNa ityupapAditam / 109-23 "Aho Shrutgyanam" Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 aGkAH viSayAH 15 nityatvaikAnte'nityatvekAnte ca yoganimittakakarmabandhasya kaSAyahetukabandhasthite zvAsambhave hetUpadarzanaparatayottarArddhA'vatAraH / 16 apariNate ucchinne cAtmani bandhasthitikAraNAbhAvopadarzanam / 17 apariNAminyAtmani yogAnAmasambhavaH sambhave vA kathaJcidanityatvaprasaJjanam, ekAntocchinnAtmapakSespi yenAtmanA yatkarmanimittaM yogaH kRtaH tenAtmanA tatkarma badhyate iti na syAt, tatazva vyavahAroccheda ityAdidarzitam / 18 vyavahArasya bhrAntatvamapAkRtam, santatenaM yathArthavyavahAraH / 19 avikArye nityAtmani sthitibandhAnubhAgabandhakAraNakaSAyodayajanyarAgadveSAdyadhyavasAyAnAmasambhavaH, sambhave vA kathaJcidanekatvaprasaJjanam / 20 ekAntAnityAtmanyanusandhAnavikale'hamanena santuSTo'hamanenAkruSTa iti rAgadveSAdhyavasAyAsambhavaH, tatazca bahuvyavahAravilopaH, bIjAbhAvAtsantatikalpanA'sambhavena na tannimittakatvaM vyavahArasyeti / 110-13 22 mithyA'dhyAropahAnArthaM yatno'satyapi bhoktarItyasya khaNDanam uktapratItimithyAtvAsiddhadhAdyupadarzanena / 4 gAthArddhasya bhAvopadarzanam / 5 " bandhaM ca viNA " ityuttarArdhasya vivaraNam / pR0 patiH 21 uktAnusandhAnapratItermithyAtvaM na sambhavati, ekasya cetanasya bAdhArahitAnubhaviSayasyApavA'sambhavAt / 1 "Aho Shrutgyanam" 109-30 110-2 110-6 110-10 110-15 110-20 23 abhiSvaGgAdiSu caitanyAnusyUtipratyayasya mAnasavikalpatvAnnAnugatavastusAdhakatvamiti zaGkAyA nirAsaH / 24 ekAntanityAnityavyudAsenobhayapakSa evaM bandhasthitikAraNaM yuktamiti nigamitam / 20-1 ekAntavAdinAM saMsAranivRttyarthaM pravRttyAdirna ghaTata ityetatparatayA viMzatitamagAthAsaaAritA ! 2 " bandhammi apUrante" iti gAthAsaMkSiptArthakathanam, tatra apariNAmavAdAtmake ekAntavAde saMsArabhayaprAcuryaparyAlocanaM mithyAjJAnamityAdi darzitam / 3 uktagAthA vistarArthaH, tatra "bandhammi apUrante" ityAdi pratyekavAkyAnAM vistato'rthapradarzanam / 110-24 110-31 111-7 111-9 111-13 111-16 111-28 112-2 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 viSayAH aGkAH 21- 1 " tamhA savvevi nayA " ityekaviMzatitamagAthA'vataraNam, tatra "jAva NaM esa jIve" ityAdisiddhAntoktervItarAgasyApi cakSuHpakSmonmIlanAdikriyAmAtramapi kurvataH yoganimittaM karmabandho bhavati, tarhyanyeSAM mithyAdRSTInAmaviratAnAM sarvaviratAnAmapi sakaSAyANAM ca yogavizeSahetukaH karmabandho bhavatyeveti sutarAM siddham, sarvathaiva yogakriyA'bhAve navyakarmabandhAbhAvAdito muktirityetatsavai syAdvAdapakSe, naikAntapakSe ityAdyuktam / 2 ekAnta nityasyAtmano vicitrakarmabandhahetu mithyAtvAdipariNatisvabhAva- taJjanya vicitrakarmabandhanAdisvabhAvabhedairanityatvaprasaGgaH, ekAntAnityasya cAtmanaH pratikSaNaM bhinnatvena thaH karmahetukartA sa na karmakartA, karmakartA ca na karmaphalabhoktA, yaca karmaNA baddhaH sa eva na mukta ityanubhUyamAna vyavahAramAtra vilopakAritvenaikAntanayAH sarve'pi mithyAnayAH / 112-28 3 uktagAthAvivaraNe sarvanayavAdAnAM midhyAdRSTitvasAdhakamanumAnamupadarzitam / 113-11 4 anyonyanizritA nayA samyaktvasvabhAvA iti darzitam / 113-17 5 7 jJAnAtmakA api nayA ekAntataccAvagAhiparAbhiprAyarUpAH svaviSayetara viSayonmUlakA mithyAtmakAH, ta evetarAMzasApekSa svaviSayagrAhakA yathAvasthitavastupratyayarUpAH samuditAH prAmANyaM bhajante / bhAvArthIpadarzanaM, tatra vAkyarUpA ekAntatattvAvagAhinayA mithyAtvakhyApakAH syAdvAda nirapekSA yAvantaste tAvantaH parasamayAH, atra nayopadezoktiH saMvAdikA / 113-21 6 anyonyanayaviSayAparityAgena syAdvAdasApekSAste prAmANyaM pratipadyante atra " jAvanto vayaNapahA" iti vizeSAvazyakabhASyasaMvAdaH / pR0 paM. 10 nayAnAM pratyekAvasthAyAM mithyAdRSTitvAttatsamudAye'pi mahA midhyAdRSTitvasaktyA na samyaktvamiti praznapratividhAnam / 4 112-19 "Aho Shrutgyanam" 8 itaretaraviSayAparityAgavRttInAM jJAnAtmakanyAnAmekadotpAdAsambhavAttatkAlAvidyamAnAnAM samudAye kathaM samyaktvavyapadeza ityAzaGkApratividhAnam, aparityaktetaradharma viSayAdhyavasAya eva samudAya iti pratipAdanena / 9 samyagrahaSTinA syAdvAdamaryAdayA viSayavibhAgena vyavasthA pitassarvo'pi parasiddhAntaH svasiddhAnta eva / 113-25 114-2 114-7 114-19 114-21 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116-10 viSayAH pR0 pani 11 ukta evArthaH praznapratividhAnAbhyAM "na samenti nayasameyA" iti "sabve samayanti samma" iti gAthAbhyAM vizeSAvazyakabhASye uktH| 115-4 22-1 "jaha'NegalakkhaNaguNA" iti dvAviMzatitamapadya nayasamudAye na samyaktvaM pratyekanayeSu samyaktvAbhAvAdityatra hetornaikaantiktvprdrshnaarthtyaa'vtaaritm| 115-10 2 anekalakSaNaguNA vaiDUryAdayo visaMyuktA ratnAvalIti vyapadezaM na labhanta ityarthoM darzitaH 115-15 23-1 dArzantike yojanaparA trayoviMzatitamA gAthA, tasyA anyonyapakSanirapekSA nijakabAdasuvinizcitA api nayAH samyagadarzanavyapadezaM na prApnuvantItyarthoM drshitH| 115-24 24-1 "jaha puNa te ceva maNI" iti caturvizatitamagAthAyAH yathA ta eva maNayo guNavizeSabhAgapratibaddhA ratnAvalIti vyapadezaM pratipadyante pratyekasaMjJAM ca jaha tiityrthH| 25-1 "taha save NayavAyA" iti paJcaviMzatitamagAthAyAstathA sarve nayavAdA yaSA 'nurUpaviniyuktavaktavyAH samyagdarzanazabdaM labhante na vizeSasaMjJA ityarthaH prapazto drshitH| 116-23 2 etadgAthAbhAvArthopadarzanam / 117-~8 3 tatra kathaM viziSTaikAdhyavasAyalakSaNasamudAyArthatvopapattiriti zaGkApatividhAnam / 117-11 4 nayapramANAtmakadIrghopayogarUpaikacaitanyasya pratyakSasiddhatvAttatra ratnAvalI dRSTAntopAdAnaM vyarthamityAzaGkA prativihitA / 117-14 26-1 dRSTAntaguNapratipAdanArthAyA "loiyaparicchayasuho" iti SaviMzatitamagAthAyA vyAkhyAnam / 117-20 2 uktagAthAbhAvArthopadarzanam , tatra dIrghopayogarUpacaitanye laukikaparIkSakANAmekAnekAtmakatvAnAyAsasukhapratipattyupAyatvalakSaNaratnAvalIdRSTAntagataprathamaguNasya spaSTIkaraNam / 118-1 3 pramANanayApekSayaikAnekAtmakacaitanyasvarUpapratipAdakavAkyagataprAmANyapratipattija nakatvalakSaNaprAmANyapradarzakatvalakSaNadRSTAntagatadvitIyaguNapradarzanam / 198-9 4 prajJApanAviSayatvalakSaNatRtIyaguNapradarzanam / 118-15 "Aho Shrutgyanam" Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 aGgAH viSayAH 5 sarvathA sAdRzyAbhAvanibandhanadRSTAntadAntika bhAvAnupapacyAzaGkA vyapAkRtA, tathA ratnasamudAyasyaikakAlInasya sambhavo yathA tathA naikakAlInasya nayasamhasya sambhava iti kathaM pramANasaMjJetyAzaGkA'pi vyudastA / pR0 paM. 118-20 27- 1 " iharA samUha siddho" iti saptaviMzatitamagAthAvataraNam, tatra asadakaraNAdityAdinA sAMkhyamatasya, sAMkhyavizeSamatasya, naiyAyikavaizeSikAdInAM matasya, bauddhamatasya, ekAntadravyavAdimatasya vedAntimatasya copadarzanam, dRSTAntAsAmaJjasyaJceti / 119-1 2 uktagAthArthaH, tatra ratnAdiSvAvalyAdiH samUhasiddhaH, pariNAmakRto vA, vikalpAbhidhAnaM laukikavyavahArApekSayA, te taM veti satkAryavAdaH, na taM cetyasatkAvAdaH, taM caivatIti ekAntadravyavAdaH brahmamAtraM vA tattvamityadvaitavAdo vA, wari sarveSAM vAdAnAM mithyAvAdatvam, kathazcidarthapraveze sarveSAM samyagvAdatvamiti / 120-3 3 " yadutpAdavyayadhauvyeti" utpAdAdisiddhigranthavacanAdvastumAtramutpAdAditrayayogi, tatastattadvastu tattadapekSayA kAryamakAryamityAdyanekAntAtmakamiti / 120-19 4 tattadvastuno'nugatavyAvRttasvarUpatayaikAnekAtmakatvAnmapyanusyUtaratnAvalISTAntasyApi tavasiddhestadRSTAntachalAnnayapramANAtmakacaitanyasyApyApekSikaikAne kAtmakatvasiddhiriti nigamitam / 5 pUrvoktatattanmateSu niyamena mithyAtve bIjopadarzane prathamaM sAMkhyamatamupada tatra mithyAtvabIjamupadarzitam / "Aho Shrutgyanam" 120-25 120-28 6 kAraNameva svAbhinnakAryatayA pariNamata iti sAMkhyavizeSamate midhyAtvavIjopadarzanam / 7 kAraNe deva kArya sAmagrItassthirAtmakamutpadyata iti naiyAyikAdimate mithyAtvabIjopadarzanam / 121-25 8 kAraNe sarvathA'sadeva kSaNikaM kAryaM kurvadrUpAtmakapUrvakAraNAdupajAyata iti bauddhamate mithyAtvabIjopadarzanam / atra manapratividhAnAbhyAM vicAraH pallavitaH / 9 yatsattatkSaNikamiti vyApteH sacvahetoH kSaNikatvasiddhiriti parAkUto vyudastaH / 121-27 10 sattvakSaNikatvayoH kRtakatvAnityatvayozrAtavyAvRttirUpatvAttadbhedAd bheda ityAzaGkA nirAkRtA / 121-20 121-22 122-1 11 sAmAnyavizeSobhayAtmakasya vastunaH sAmAnyAMzamAdAyAnugatamatItyupapattiH / 122-8 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 aGkAH viSayAH 12 kAlpanika vyavacchedya bhedAda tadvyAvRttibhedAbhyupagamasya khaNDanam / 13 tattavyAvRttInAM buddhipratibhAsabhedAd bhedAbhyupagamasya khaNDanam / 14 sadhvakSaNikatvayoH kRtakatvAnityatvayozcAbheda niyatastAdAtmyasambandhastadbalA pR0 paM. 122-12 122-19 gamyagamakabhAva ityasya khaNDanam / 15 vinAzasya svapratiyogyutpattikSaNAvyavahitottarakSaNabhAvitvasAdhanena kSaNikatvasAdhanasya nirAkaraNam / 15 bhAvasya vinAze svAtiriktakAraNApekSA'bhAvAtkAraNakramAbhAvena dhvaMsotpAdane na vilamba iti kSaNikatvamityasya khaNDanam / 123-28 17 vinAzapratItyanyathAnupapattyAdinA vastunaH kSaNikatvamiti bauddhasya pUrvapakSa: / 124-2 18 svahetoreva hi bhUtabhaviSyadvartamAnasvabhAvatvena trikAlasthAyitayA prathamakSaNa evotpanno bhAva ityAdinA tatkhaNDanam / 19 bhinnAbhinnobhayAtmakavastuni vizeSaNavizeSyabhAvAdyupapattiH / 20 sthirapadArthasya pUrvAparakAlasambandhitvarUpaviruddhadharmAbhyAsAd bhede kSaNikasyApi paramANoH paramANuSaTkena yogAt SaDaMzatA syAditi atra " SaTkeneti" padyasaMvAdaH / 21 ekasya paramANorvibhinna digavacchedena vibhinnaparamANu saMyogAnAM virodhAbhAvAtadvacve'pi paramANorna bhedaH, tathA pUrvAparakAlAvacchedena pUrvAparakAlasambandhayovirodhAbhAvAttadvatve'pi sthirasya na bhedApattiriti / 22 ekasya paramANoH paramANvantareNa sarvAtmanaikadezena vA saMyoga iti vikalpanena paramANvantarasaMyogakhaNDanamapyayuktam, imau saMyuktAviti pratItyanyathAnupapa-tyA prakArAntareNa saMyogakalpanasya yuktatvAditi / 123-3 123-17 124-19 125-1 "Aho Shrutgyanam" 26 vinAzasya dhruvabhAvitvAdinA'pi kSaNikatvasAdhanasya khaNDanam / 27 akSaNikasya kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAkAritvaM na saMbhavatItyato na sattvamiti bauddhapUrvapakSa: / 125--3 125-10 23 nairantaryamAtreNa saMyuktapratItyupapAdanasya khaNDanam / 125-24 24 vinAze svapratiyogyutpattikSaNAvyavahitottarakSaNa bhAvitvasiddhirneti nigamitam / 126-1 25 vinAzasya nirhetukatvena kSaNikatvasAdhanasya khaNDanam / 126-2 126-8 126-14 125--6 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH 28 etatmatividhAnaM sthiravAdinaH, kSaNike'pi sthiravAdinA kramayogapadyAbhyAmartha kriyAvirodho vaktuM zakya eva, tadbhAvanA ca kRtA, kSaNikavAdyupanyastadoSANAM kSaNikavAde'pyAsaanaM, tadoSoddhAraprakAro yaH kSaNikavAdinaH so'kSaNikavAdino'pIti nirUpaNam / 128-11 29 kSaNikapakSe yugapatkAryakAritvaM na saMbhavatItyupasaMhRtya tatra kramikakAryakAritvamapi na sambhavatIti bhAvitam / 129-12 30 kSaNike nAnAdezabyAsilakSaNasya dezakramasya nAnAkAlavyAptilakSaNasya kAlaka masya na sambhavaH atra "yo yatraiva sa tatraiveti" praaciinpdysNvaadH| 129-14 31 sAdRzyasyAkSaNikasyAbhyupagame kSaNabhaGgavAdA'pagama ityatra "athApi nityaM paramArthasanta" iti nyaaymnyjriivcnsNvaadH| 129-28 32 viruddhena savena na kSaNikatvasiddhiriti nigamitam / 33 sthirapakSe samarthe kSepAyoga iti vilambo na bhavediti kSaNikavAdidattadoSanirasanam / 130-3 34 na sahakAritvaM kintu sahitakAritvamiti bauddhAbhyupagamasya niraasH| 130-10 35 kAraNasya svarUpalAbhArtha sahakAryapekSetyAdi vikalpya yadUSaNaM pUrva bauddhenoktaM tatpratividhAnam / 130-14 36 taissaha karotItyasya vizeSaNatvamAzritya sthairyapakSe yadbauddhoktaM dUSaNaM tadvauddhAbhyupagatakSaNikapakSe'pi darzitam / ___ 130-18 37 taissaha karoti tairvinA na karotIti yo'sya svabhAvaH sa pazcAdasti na veti vikalpya sthirapakSe pauddhoktaM dUSaNaM kSaNikapakSe'pi samAnamiti bhAvitam / 130-24 38 nirvizeSaNatvena zuddhasvarUpadharmyastyevetyAdisamAdhAnaM tulyam / 131-3 39 uktadizA dvayorapyekAntavAdinoH mundopasundanyAyena pratihatatvAnnaiko'pyekA ntapakSo yuktaH, kintu mithaH sApekSabhAvena syAdvAdapakSa eva yukta iti / 131-7 40 uktamarthamabhihitaM "ya eva doSAH kila nityavAde" iti padyena hemasariNA / 131-12 41 mithaH sApekSabhAvena syAdvAdapakSasya yuktatve heturupdrshitH| 42 svabhAvabhedasya kAlpanikatvena viviktavyavahArasya kAlpanikatvamityupagame "sarva khalvidaM brahma" iti vadato vedAntino vijaya ApAditaH / 131-20 43 ekAntadravyamAtravAdasya niraasH| 131-27 "Aho Shrutgyanam" Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 aGkAH viSayAH 44 brahmavAda nirasanaM, tatra prasaGgAt "ayaM jIvo na kUTastham" ityAdi paJcadazIpadya trayamuvRGkitam / 28 - 1 "NiyayavayaNijasaccA" ityaSTAviMzatitamagAthAvataraNam; tatra vastu naikAtmakaM kintvanubhUyamAnatvenAnekAntAtmakaM prAcInanaiyAyika mate'vacchedakabhedenaikatra vRkSe kapisaMyogatadabhAvayokhi, navyanaiyAyikamate kapisaMyogitadbhedayoritha, bauddhamate citrajJAne nIlAkAratvapItAkAratvayokhi, svadravyAdiparadravyAditattanimittApekSayA sattvAsatvayoraviruddhatvam / 2 avirodhAvagataye syAtpadaghaTitasya vAkyasya prayogaH / 3 yatra na syAtpadaprayogastatrApi "aprayukto'pi sarvatra " iti vacanenaikAntavyavacchedAya syAtpadaM jJeyam, evakAravadityupapAdanam / 4 viruddhadharmasya tattanimittApekSayA'virodhAnabhyupagame nyAyAdimate bhrAntajJAne dhaze prAmANyaM prakArAMze cAprAmANyaM, sAMkhyamate ekasyA eva prakRteH triguNAtmakatvaM, bauddhamate ekasya citrajJAnasya nIlapItAdyanekAkAratvam, rUpasya rUpampratyupAdAnatvaM samprati nimittatvamityAdi na syAt, uktArthe "sAGkhyaH pradhAnamupayanniti" upAdhyAyavacanaM "citramekamanekaM ca" iti hemasUrivacanazca saMvAdakam / 5 anekAntAtmakavastvekadezaviSayAssarve'pi saGgrahAdayo nayAH paranayaviSaye gajanimIlikA mavalambamAnAssamyagjJAnarUpA svaviSaye vartamAnA mithyAtvaM pratipadyanta iti / apItaranayaviSayavyavacchedena 6 NiyayatrayaNijasaccA iti gAthArthaH / 7 bhAvArtha:, tatra syAdvAdatattvajJo nayamAmANyAprAmANyayornaikAntamavadhArayati kintu itarAMzasApekSasva nimittApekSAMzagrAhakatve nayAnAM prAmANyamanyathAtva'prAmANyamityanekAntaM nizcinotIti / 8 iyaM gAthA gurutattvavinizcaye kizcidbhAge'nyathA paDhitA tatvAThamullikhya tadupadarzitazcArtha ullikhitaH / 132--1 "Aho Shrutgyanam" pR0 paM 132-29 133-7 133-8 133-12 29- 1 nayapramANAtmakaikarUpatAvyavasthitamAtmarUpamanugatavyAvRttAtmakamutsargApavAdarUpagrAhyagrAhakAtmakatvAdvyavatiSThate ityarthopadarzanaparatayA " davvaTThiyavattanvaM" ityekonatriMzamagAthA'vatAritA / 133-27 134-5 134-21 134-25 135-4 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 akAH viSayAH pR. paM. 2 tadarthakathanaM, tatra pUrvArddhana dravyArthikasaGgrahAdinayavaktavyopadarzanam, tatra sarvasya sadasadvizeSAtmakatvAdityasyAbhipreto'rthoM drshitH| 135-8 3 "Araddho ya vibhAgo" ityAdyuttarArddhana paryAyanayavaktavyopadarzanam / 135-23 4 uktagAthAbhAvArthopadarzanam , tasya nayadvayApekSayA kathaJcibhedasampRktAmedAtmakameva vastvabhyupagantavyamityatra paryavasAnam / 135-30 30-1 paryAyAthikanayaviSayasya bhedasya dvaividhyapratipAdakatayA triMzattamagAthA'vatA ritaa| 2 "so uNa samAsao ciya" iti triMzattamagAthAvivaraNam , tatra prathama saMkSiptArthaH, tatazca vistRtArthaH, paryAyanayaviSayo bhedaH, zabdanayanibandhanArthanayanibandhanabhedena dvividhaH, tatra dvitIya ekavidhaH, prathamo bhinno'bhinnazceti dvividhaH / 136-10 3 "atthappavara" ityAdibhASyavacanAtsaGgrahavyavahArarjusUtrAntA arthanayAH, tadviSayo'rthaparyAyo'bhinna iti bhaavnaa| 136-22 4 "sahappahANa" iti bhASyavacanAcchabdasamabhiruvaMbhUtAH zandanayAH, etannayatrayaviSayavyaanaparyAyo bhinno'bhinnazca / 137-1 - 5 bhAvopadarzanaM, tatra zabdanaye bhinno vyaanaparyAya:, samabhiruDhanaye'bhilo vyA naparyAyaH, evambhUtanaye'pyabhinno vyaJjanaparyAyaH, yathA caivaM tathA spaSTIkRtam / 137-7 6 vyaJjana vikalpasya zabdAtmakasya puruSAdidravyarUpavastudharmatvAbhAvAtkathamarthasya vyAnaparyAya iti zaGkApratividhAnam / / 137-21 31-1 ekAnekasvarUpasya vastunaukAlikAnantArthaparyAyavyaanaparyAyAtmakatvAdanantapramANatvamityupadarzanArthakatvenaikatriMzattamagAthA'vatAritA / 137-24 2 uktagAthAvivaraNam , tatrAvataraNadarzita evArthaH / / 137-29 3 yAvanto'rthaparyAyAvyAnaparyAyAzca dravyasyaikasya tAvatpramANatve pudgalaparyAyatvAvacchinnaM prati pudaladravyatvenopAdAnatvaM, na tu janyapRthivItvAdhavacchinnaM prati pRthivItvAdinA tattvamityAdyAveditam / 4 ekasya paramANudravyasyAnekaissaha sambandhe dvAdazAranayacakrasaMvAdo drshitH| 138-19 5 prakRtArthe saMvAdakatayopadarzitaM vyArabyAprajJaptivacanaM vyAravyAtam / 138-23 6 ekasya dravyasyAnantapramANatve "je egaM jANai se sambaM jANai" iti sUtrasaM. yAdA uktasUtranyAkhyAnaJca / 139-13 "Aho Shrutgyanam" Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ritaa| viSayAH pR0 paM. 32-1 puruSadravyasya vyaanaparyAyeNAbhedaH arthaparyAyaizca bheda ityekAnekAtmakatvamityu padarzakatvena "purisammi purisasaddo" iti dvaatriNshttmgaathaa'vtaaritaa| 139-24 2 uktagAthAvivaraNam , tatra puruSe puruSazaldo janmAdimaraNakAlaparyantaH, bAlA diparyAyAzca bahuvikalpA iti darzitam / 33-1 puruSavadvastumAtramekAnekasvarUpamanyathA'bhyupagame tanna syAdevetyupadarzanaparatayA "asthitti NiviyappaM" iti trayastriMzattamagAthA'vatAritA / 14.-19 2 puruSadranyasyaikAntaikarUpatayA svayamapi bAlAdyavasthA na prApnuyAdityarthaH spaSTatayA maavitH| 140-24 34-1 uktArthopasaMharaNarUpatayA "vaMjaNapajAyassa" iti catustriMzattamagAthA'vatA 141-17 2 asyA gAthAyAH saMkSiptArthopadarzanapurassaraM vistRtArthopadarzanam / 141-20 34-1 "saviyappa-NibbiyappaM" iti paJcatriMzattamagAthAvataraNam / 142-9 2 savikalpameva nirvikalpameva vaikAntena puruSadravyaM bruvANo na siddhAnte nizcitaH, yathA'vasthitArthaviSayakanizcayavAnna sa iti tadartha updrshitH| 142-14 3 sampUrNAnekAntAtmakavastusvarUpaviSayaka nirAkAGkSaparipUrNabodhapratyalasya pratipAdyaM prati pratipAdakavAkyasya saptabhaGgyAtmakasyopadarzanam / 142-24 4 syAtpadAlAJchitaikavAkyamAtrapratipAdane pratipAdakasyA'naipuNyaM pratipAditam , tatra pratipAdyasyAjJAnasaMzayaviparyayanivRttaye vAkyasya prayoktavyatve yathA saptavidhavAkyAvatAro bhavati tathopapAya drshitH|| 5 ghaTaH syAdastyevetyAkArakasya prathamabhaGgasyopapAdane nimittabhedenAvirodha dyotanena dravyAdyapekSapratiniyatasvarUpapratipattaye syAtpadasya prayoktavyatvaM nirNItam / 144-4 6 pratibhaGgaM syAtpadevakArapadaprayogAvazyakatve khaNDakhAdyavacanaM sAkSitayA darzitam / 144--10 7 syAnnAstyeva ghaTa iti dvitIyabhaGgasamarthanam / 144-16 8 ekAntavacanaM mithyAvacanamiti mithyAvAditvaparijihIrSayA syAtpadaprayogA vazyakatA vAkyamAtre, tadrahitavAkyaprayoganiSedhe 'ohAraNI bhAsAM neva bhAseta' ityAgamaH pramANam / 144-24 9 aprayuktasyApi syAtpadasya sAmarthyAdgamyatve "aprayukto'pi sarvatra" iti vacanaM pramANaM drshitm| 144-3. "Aho Shrutgyanam" Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 aGkAH viSayAH 10 syAdavaktavya eva ghaTa iti tRtIyabhaGgasamarthanam, yugapatprAdhAnyenAstitvanA - stitvobhayadharmapratipAdakasya kasyacidekasya padasya samAsavigrahAnyatarAtmakasya vAkyasyAbhAvapratipAdanaM, prasaGgAtpuSpadantapadasya yugapaccandrattrasUrya tvobhayarUpeNa candrasUryabodhAtmakatvavicAraH / 11 avaktavyatvadharmAstitvavyavasthApanam / 12 syAdastyeva syAnnAstyetra ghaTa iti caturthabhaGgasya samarthanam / 13 paJcamaSaSThasaptamabhaGgAnAmuktayuktayopapattirAveditA / 14 saptabhaGgI lakSaNa tAtparyamupavarNitam / pR0 paGkiH 145-1 145-30 146-4 146-16 146-24 15 pramANanaya saptabhaGgyoH pRthaglakSaNalakSyatve sakalAdezatve satIti pramANasaptabhaGgIlakSaNe, vikalAdezatve satIti nayasaptabhaGgI lakSaNe vizeSaNaM deyamiti vivevitam / 146-30 16 pratidharma saptabhaGgI pravRttau saMvAdakasya "dharme dharme'nya evArthaH" itipadyasyArtha upadarzitaH / 147-4 17 prathamabhaGgapratipAdyo dharmo yannayasiddhaH taddharmapratipAdakAdyabhaGgaghaTitA saptabhaGgI tannayapravRttA, tatra khaNDakhAdyavacanasaMvAdaH "dhI grAhyayorna hi bhidA'sti sahopalambhAt" iti tadIyapadyena grAhyagrAhakayossyAdabheda eva syAdabhedaevetyAdi saptabhaGgyAH tathAgatanayapravRttatvamupapAditam / 36-1 AdyabhaGgatrayotthAna nimittopadarzakatvena SaTtriMzattamagAthA'vatAritA / 2 atyaMtarabhUehi ya iti gAthArtha upadarzitaH / " Aho Shrutgyanam" 3 etagAthAyA aSTasahastrayAmukto'rthaM AveditaH / 4 etadbhAvopavarNane kapisaMyogatadvadbhedayornavyanaiyAyikramate, prAcIna naiyAyika mate kapi saMyogatadabhAvayorekatra vRkSe yathA'vacchedakabhedenAvasthAnaM, tathA svadravyAdiparadravyAvacchedakabhedenaikatra ghaTe saccAsaccayoravasthAnamityupapAditam / 5 anumAnena saccAdidharmANAmavyApyavRttitvasiddhau tadanyathAnupapacyA svadravyAdInAmavacchedakatvakalpanaM yuktam / 6 atiprasaGganivArakAnubhavacalena svadravyAdInAM pratiniyatAnAM saccAdidharmAvacchedakatvavyavasthApanam / 7 vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaparatvena dvitIyabhaGgasya samarthanaM, niruktAbhAvAbhyupagamaH ziromaNerapi tatra " avyApyavRttiguNi bhedamudIrya " iti khaNDakhAdyapadyaM tamprati zikSAvacanaM saMvAdakam / pra 147-13 147-24 147-29 148-4 148-10 148-21 148-25 149-11 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 aGkAH viSayAH 8 vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaviSayakatve dvitIyabhaGgavaiyarthyAzaGkA pratikSiptA / 9 vyadhikaraNadharmAvacchinnAnuyogitAnirUpakAbhAvabodhakatvena dvitIyabhaGgasamarthanam / 10 paradravyAdyavacchedena ghaTe'satva - pratiyogyanavacchedakAvacchedena ghaTe'sacca-vyaSikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAva-vyadhikaraNadharmAvacchinnAnuyogitA nirUpakAbhAvaviSayakatvena dvitIyabhaGgasya pakSacatuSTaye yathA prathamabhaGgadvitIyabhaGgajanyayorna virodhastathopapAditam / 150-3 11 dvitIyabhaGgasyAnekaprakAreNopapAdane'pasiddhAntatvaprasaGgAzaGkAyA apAkaraNam / 150-20 12 syAdavaktavya evaM ghaTa iti tRtIyabhaGgopapAdanAya yugapatsacvAsattvobhayasya prAdhAnyavivakSAyAM tatpratipAdakaM samAsavAkyaM vigrahavAkyaM ca na vidyate ityekaikaM samAsamupAdAyopadarzitam / pR0 pati: 19 nAmAdicatuSTayaprakAreSu pratiniyatasthApanAsaMsthAnarUpeNa ghaTa itareNAghaTaH, yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAmavaktavya iti tRtIyaprakAraH / 149-23 "Aho Shrutgyanam" 149-29 13 tRtIyabhaGgaghaTakasyAtpadaivakArayoH prayojanamupadarzitam / 14 tRtIyabhaGganaiphalyAzaGkA pratikSiptA / 15 svadravyAdInAM sattvasya paradravyAdInAJcAsattvasyAvacchedakatvAbhAvAt sacAdidharmANAmakhaNDAnAM sAvacchinnatvAbhAvAduktadizA prathamadvitIyabhaGgayorabhAve tRtIyAdibhaGgAnAmapyabhAvAtkathaM saptabhaGgI sambhava ityAzaGkA prativihitA, anubhavAnurodhAdadhikaraNasyApyavacchedakatvaM sAvacchinnatvaJcAkhaNDadharmasyApItipratipAdanena / 152 -- 1 16 syAdavaktavya eva ghaTaiti tRtIyabhaGgabhAvanA punarapi ziSyabuddhidADharthAya kRtA / 152-28 17 sarva sarvAtmakamiti sADUkhyamata pratikSepAya dvitIyabhaGgopAdAnamityevaM dizAvaktavyatvasya SoDaza prakArA darzitAH, tatra sAdUkhyamatanirAsAya yugapatsaccAvivakSayA'vaktavyatvaM prathamaH / 150-22 151-21 151-24 18 ghaTasya nAmasthApanAdravyabhAvabhedena cAturvidhye tatra vidhitsitarUpeNAstitvAvidhitsitarUpeNa nAstitva- yugapattadubhayarUpeNAvaktavyatvetyevaM kalpanayA dvitIyaH prakAraH, tatrAkSepaparihArAnupadarzitau / tAbhyAM 153-23 153-26 154-16 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 aGgAH viSayAH 20 saMsthAnavizeSarUpeNa svIkRte ghaTe pRthubudhnodarAdisaMsthAnaM nijaM rUpaM madhyAvasthitaM tena rUpeNa ghaTaH, pUrvottarAvasthitakuzUlakapAlAdilakSaNArthAntararUpeNAghaTaH, yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAmavAcya iti turIyaH prakAraH / 21 madhyAvasthArUpe ghaTe varttamAnakSaNarUpa nijarUpeNa ghaTaH sanniti, avartamAnakSaNasvarUpArthAntareNA'sanniti prathamadvitIyabhaGgA, tAbhyAM yugapatpradhAnatayA vivakSi tAbhyAmavAcya iti paJcamaH prakAraH / 155 22 kSaNapariNatirUpaghaTasya cAkSuSapratyakSaviSayatvaM nijaM rUpaM tena saccam, anyendriyajapratyakSaviSayatvenArthAntareNAsattvaM tAbhyAM prathamadvitIyau yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAmavAcyatvamiti SaSThaH prakAraH / 154-24 pR0 23 cAkSuSapratyakSaviSaye ghaTe nijena ghaTazabdavAcyatArUpeNa satvAtprathamaH, arthAntareNa kuTAdizabdavAcyatvenAsattvAd dvitIyaH, tAbhyAM yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAmavAcyatvAt tRtIya iti saptamaH prakAraH / 24 ghaTazabdAbhidheyasya ghaTasya nijenopAdeyAntaraGgeopayogarUpeNa satvAtprathamaH, arthAntareNa he bahiraGgAnupayogarUpeNAsattvAdvitIyaH, tAbhyAM yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAmavAcyatvA tRtIya ityaSTamaH prakAraH / 155-13 155-24 156-9 25 upayogasvarUpaghaTe abhimatArthAvabodhakatvena nijarUpeNa sattvAtprathamo bhaGgaH, anabhimatArthAvabodhakatvalakSaNArthAntararUpeNAsatvAd dvitIyo bhaGgaH, yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAM tAbhyAmavAcyatvAttRtIyo bhaGga iti navamaprakAraH / "Aho Shrutgyanam" 156-18 26 asAdhAraNena nijarUpaghaTatvena ghaTasya saccAtprathamaH sAdhAraNenArthAntarasatvena ghaTasyAsatvAd dvitIyaH, yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAM tAbhyAmavAcyatvA tRtIya iti dazamaH prakAraH / 156-30 27 pratikSaNamanyAnyapariNatilakSaNArthaparyAyeNa nijena ghaTasya sattvAtprathamaH, ghaTazabdapravRttinimittaghaTatvAtmakavyaJjanaparyAyeNArthAntareNAsavAd dvitIyaH, abhedena tAbhyAM nirdeze'vAcyatvA tRtIya iti ekAdazaprakAraH ! 28 samarthAntarabhUtaM vizeSavadekatvenAnanvayitvAnna zabdavAcyamiti ghaTo'pi tenAvAcyaH, antyavizeSo nijaM rUpamananvayitvAdavAcya iti prathamadvitIyau, tAbhyAM yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAmavAcyAbhyAM ghaTo'pyavAcya iti tRtIya iti dvAdazaprakAraH / 157-17 157-27 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH pR0 patiH 29 sAGkhyamate aikyapariNatimanApannAH sattvAdayo guNA asandratarUpA arthAntaraM / te vizeSaNAbhAvAdvizeSyAbhAvAdvA'vAcyamiti prathamaH, aikyapariNatimApannAH sandrutarUpA nijaM tathApi pUrvavadavAcyamiti dvitIyaH, tAbhyAmavAcyAbhyAM yugapadvivakSitAbhyAmavAcya iti tRtIyaH, iti trayodaza prkaarH|| 158-3 30 asaMhatarUpA rUpAdayo'rthAntaraM saMhRtarUpatvaM nijaM, tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavya . iti caturdazaprakAraH / / 158-23 31 ghaTo rUpAdimAnityatra rUpAdayo'rthAntarabhUtAH, matubarthoM nijaH, tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavya iti paJcadazaprakAraH / 159---3 32 bAhyo'rthAntarazUtaH, upayogastu nijaH, tAbhyAmAdiSTo'vaktavya iti / - ssoddshprkaarH| 33 poDazA'vaktavyavikalpeSu madhye ekAdazasu vikalpeSu prathamadvitIyabhaGgAnantarama vaktavyabhaGgapravRttiH, dvAdazAdiSu paJcasu prathamata evAvaktavyamaGgapravRttiH, tatropAdhyAyasya vicAra aaveditH| 159-15 34 atra pazupAloktasya prathamadvitIyabhaGgapravRttimUlasvapararUpAvacchedakA nirdhAraNAkSepasya pratividhAnam / 159-23 35 tatra nayavizeSeNa svapararUpayoH saGkocavikAzayorupajIvanena saptabhaGgopravRtterupapAdanaM yazovijayopAdhyAyairvistarataH kRtam / 159-25 36 saGgrahanayaviSayasya mahAsAmAnyarUpasatvasya tatpratipakSabhUtA'sattvasya ca vyavahA ranayaviSayasya cAkhaNDatvAtsAvacchinnatvAbhAvena svadravyAdhavacchinnasattvapratipAdakaprathamabhaGgasya paradravyAcavacchinnA'satyapratipAdakadvitIyabhaGgasya ca bAdhitArthakatvAttadanyabhaGgAntarANAmapi tathAtvAtsaptabhaGgyanupapattirityAzaGkAyAH pratividhAnam / . 160-13 37 sarvasya vastunaH sadasadAtmakatve sattAyA iva asattAyA api sarvagatatvaikatvA vizeSAtsattakaiva, asattA tu vizeSaNabhedAdbhidyata itiprAcInoktiH kathaM saGgateti praznasya pratividhAnam / 161-18 38 astitvaM sattvameva, na tu vRttitvaM, satvapratipakSabhUtaM nAstitvamapi dharmAntarameve tyupapAdya prathamadvitIyabhaGgajanyAnekabodhaprakAraH samabhivyAhRtapadamahimnA dazitaH / 162-1 "Aho Shrutgyanam" Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAH viSayAH pR0 pani 37-1 "aha deso sambhAve" iti saptatriMzattamagAthAyAH krmennaavtrnntrymupdrshitm| 163-1 2 vikalAdezabhaGgacatuSTayaprathamabhaGgasya syAdastyeva syAnnAstyeva ghaTa ityasyopadarzanarUpo'rtho'syA gAthAyA drshitH| 163-23 3 pUrvArddhana kramArpitasattvAsa-tvobhayaM vastvavayavasya pratipAditaM, pRSTazca tadvastugatami tyarthAntaramiti zaGkAyAH prtividhaanaarthktyottraaddho'vtaaritH| 163-26 4 sattvAsattvobhayapradhAnakAvayavadvayA'bhedenArpaNayA dravyasyoktadharmavanyamiti bhAvitam / 5 AdhadvitIyabhaGgAbhyAM turIyabhaGge ko vizeSa iti praznasya pratividhAnam / 164-14 6 avayavadvArA vibhAgakaraNe kiM bIjamiti praznapratividhAnam / 164-17 38-1 syAdastyeva syAdavaktavya eveti paJcamabhaGgapratipAdakatayA "sabbhAve AiTTho" iti aSTatriMzattamagAthA'vatAritA / __ 164-24 2 dezagatA'stitvAvaktavyatvAbhyAM dezA'bhinnatvena vastuni astitvAvaktavyatvakathanalakSaNarUpArtho'syA gAthAyA darzitaH / 164-28 3. uttarArddhamavatAryoktobhayadharmAkrAntadezadvAreNa dezino vastunastathA vyapadeza upapAditaH / 165-5 4 prathamatRtIyabhaGgAbhyAmetadbhaGgasya gatArthatvamA''zaGkaya prativihitam / 165-10 5 syAdastyeva syAdavaktavya eveti paJcamabhaGgena zaktyA dezAstitvaviziSTa dezAvaktavyatvaviziSTayostAdAtmyena vaiziSTayAnvayabodhAsambhave'pi lakSaNayA bodha uppaaditH| . 165-17 39-1 syAnAstyeva syAdavaktavya eveti SaSThabhaGgapratipAdakatayA "AiTTho'sambhAve" / ityekonctvaariNshttmgaathaa'vtaaritaa| 165-24 2 asyA gAthAyA arthaH, dezagatanAstitvAvaktavyatvAbhyAM vastunastathAvyapadeza ityevaMrUpa aaveditH| 165-28 40-1 syAdastyeva syAnAstyeva syAdavaktavya eveti saptamabhaGgapratipAdakatayA "sabbhAvAsababhAve" iti catvAriMzattamagAthA'vatAritA tdrthshvopdrshitH| 166-6 2 saptabhaGgasamudAyagataM pratyekabhaGgagatazceti dvidhA saptabhaGgItvaM dvidhA sunayatvaM ca prarUpitam / 166-16 "Aho Shrutgyanam" Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ataH viSayAH 3 syAdastItyAdeH pramANavAkyatvaM, tatra prathamabhaGgAt prakAramudrayA sakaladharmAvagatiH saMsargamudrayA ca sakaladharmAvagatiriti pakSadvayamupapAditam / 4 sthAnAstyevetyAdidvitIyAdibhaGgajanyabodhe'pi prakAramudrA saMsargamudrayA cAnantadharmAtmakatvabhAnamatidiSTam / 5 etadviSaye yazovijayopAdhyAyairaSTasahasrIvivaraNe yadvivecitaM tadullikhitaM, tatra bodhavailakSaNyaM durnayanayasvarUpAdi ca varNitam / 166-21 167 - 1 6 syAdastyeva syAnnAstyevetyAdi saptabhaGgIvatsyAnnityameva syAdanityamevetyAdi saptabhaGgI jJeyetyatidiSTam / pR0 pi 7 anantadharmAtmake vastuni pratiparyAyaM saptaiva bhaGgA ityatra kiM bIjamiti praznasya pratividhAnam / 167-3 167-19 " Aho Shrutgyanam" 167-26 8 syAdvaktavya evaM ghaTa ityaSTamabhaGgaH kinna syAditi zaGkAyA nirAkaraNam / 168-7. 9 saptabhaGgIjanyAkhaNDazAbdabodha ivAnyajJAne'pi saptadharmAvabhAso na veti praznasya pratividhAnam / 168-16 168-20 10 syAdvAdavyutpannasya pratyakSAdijJAne'pi saptavidhadharmapratibhAse "paryAyato yugapadapyupalabdhabheda" iti mahAvIrastavapadyaM saMpAdakatayA darzitam / 11 syAdvAdavyutpatteH zAbdabodha evopayogo nAnyatreti zaGkAyAH pratividhAnam / 168 - 27 12 kiM vAkyaM pUrNottaraM kiJcAMzottaramiti praznasya kimuttaramiti praznasya pratividhAnam / 169-9 13 saptabhaGgajanyakramikasaptakhaNDa bodhAnantaraM saptabhaGganyAtmakamahAvAkyajanyamahAvAkyArtha- bodho bhavatIti kAmamabhyupagamyatAM, kintu saptavidhabodhakrame ko heturiti praznasya pratividhAnam / 169-19 14 pUrvapUrva bhaGgajanya bodhAnAmuttarottarabhaGgajanyabodhammati kAraNatvena kAraNakramAtkAryakrama ityatra khaNDakhAdye upAdhyAyavacanasaMvAdo darzitaH / 15 tRtIyacaturthabhaGgayorvyatyAsamicchatAM devasarINAM sUtradvayamupadarzya tadanusAri saptabhaGgIvAkyaM purNottaramupAdhyAyAkalitamupadarzitam / 16 saptabhaGgayAH pratibhaGga sakalAdezasvabhAvatvaM vikalAdezasvabhAvatvaM ca tatra "kAlAtmakarUpasambandhA" iti padyoktakAlAdibhiraSTabhirdvA rerekaikabhaGgasya svamatipAdyadharmAbhinnAnyadharmapratipAdakatve tadanyabhaGgasyApi tatpratipAditadharmasyaiva 169-27 170 - 1 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 aGkAH viSayAH pratipAdakatve paunaruktyaM syAdityAzaGkAyAH pratividhAnam / 17 sakalAdezamahimnaikabhaGgasya vastuni svapratipAdyaikadharmadvArA tadabhinnataditarAzeSadharmapratipAdakatve'pi nimittabhedavivecanaM saptabhaGgyaivetyatra khaNDakhAdyavacanasaMvAdo darzitaH / 18 astitvanAstitvAdivatkAraNatvatadabhAvayoravyApyavRttitvaM niSTaGkitam / 19 apekSAbhedena virodhaparihAraH kRtaH / 41-1 saptabhaGgayAM yena nayena yasya bhaGgasya pravRttistatpradarzanaparatayA "evaM sattaviyappo" ityekacatvAriMzattamagAthAvataraNam / pR0 paM. 170-16 -20 anyAzAni virodhalakSaNAnyapAkRtya tAdRzaM virodhalakSaNamupadarzitaM yasya vibhinnAvacchedenaikatra bhAvAbhAvayoH sattve'pi na bhaGga ityupadarzitam / 21 syAdvAdaniyantritA'pi kAraNatA saptabhaGgImupAdAyaiva sambhavatIti darzitam, tatra "saptabhaGgI vidhi" ityAdiprAcInoktiH saMvAdakatayA'bhihitA / 22 kAryakAraNabhAvagrAhakayoranvayavyatirekayoH kathaJcidarthA'ghaTitatvAtkathaM kAraNatAtvavyApakatvaM syAdvAdasyeti zaGkAyAH pratividhAnam / 23 ekena bhaGgena kAraNatve kathaJcittattvasiddhau kiM tatra saptabhaGgIkalpanayeti zaGkAyAH pratividhAnam, tatra khaNDakhAdyavacanaM saMvAdakaM darzitam / 24 saptabhaGgIjanyajJAne virodhAbhAvAnna saMzayatvamiti darzitam / 25 saptabhaGgIjanyajJAne saMzayatvApAkaraNena saptabhaGgItaH saptadhA'nirdhAritajJAnamiti vadataH ziromaNeH syAdvAdAnabhijJatA prakaTitA khaNDaravAdye upAdhyAyena, tadgranthAbhiprAyazrAveditaH / 26 ziromaNyuktAkSepakhaNDanayuktyA saptabhaGgatyAdikhaNDanaparaM " naikasminnasambhavAt " / iti zArIrakamImAMsAsUtraM khaNDitam / 27 ekasmin vastuni ekaparyAyamAzritya vidhiniSedhakalpanAbhyAM vyastasamastAbhyAM sava bhaGgAH, tataH saptabhaGgatheva, evaMvidhA anantAH saptabhaGgA iti anantasaptabhaGgabhAve'pi nAnantabhaGgItyatra devasUrimUtrANi saMvAdakAnIti darzitam 173--12 28 ekena bhaGgena samAsataH saptadharmapratipattAvapi vizeSatastatpratipattaye saptabhaMgaprayoTerratear STAntAvaSTambhena bhAvitA / 173-19 "Aho Shrutgyanam" 171-2 171-3 171-6 171--9 171-22 171-24 172-2 172-8 172-17 173-6 173-29 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 viSayAH pR. paM. 2 saGgravyavahAra sUtralakSaNe'rthanaye saptApi bhaGgAH, tatra prathamabhaGgaH saGgrahe, dvitIyabhaMgo vyavahAre, tRtIyabhaGga RjusUtre, caturyaH saGgrahavyavahArayoH, paJcamaH saGgraharjusUtrayoH, SaSThovyavahAra sUtrayoH, saptamaH saGgrahavyavahArarjusUtreSu, etadbhAvanA vihitaa| 174-3 3 sAmpratAkhyazabdanaye savikalpaH prathamabhaMgaH, samabhirudaivambhUtAkhyazabdanayayonirvikalyo dvitIyabhaMgaH, tadbhAvanA kRtA / 175-9 4 zabdaviSaye zAstre vyutpattipakSo'vyutpattipakSazca, tatrAvyutpattipakSe sarve zabdAH siddhA eva, vyutpattipakSe ca dhAtunA vyutpAdanIyAH, tatra 'nAma ca dhAtujamAi nirukte' iti padyaM tadvivaraNaM ca, 'saMjJAsu dhAturUpANi' iti padyasaMvAdazca / 5 samabhirUDhanayamatenaimittikyeva saMjJA napAribhASikI, atra tttvaarthvcnsNvaadH|176-5 6 samabhirUdvaivambhUtanayayoHvyutpattinimittakriyAmAtrapravRttinimittakatve'pi manta'vyabheda upapAdito vistarataH / / 276-10 7 evambhUtanayaniSkRSTalakSaNaM darzitam / 176-26 8 zabdanaye'pi krameNa sapta bhaMgA updaarshtaaH| 176-28 9 arthanaye saptApi bhaMgAH, zabdanaye prathama dvitIyau dvAveva bhaMgAvityevaM prakArAntarAzrayaNena gAthA'vataraNam / 177-2 10 dvitIyavyAravyAnabhAvopavarNanam , sptbhNgiiprkrnnsmaaptiH| 177-8 11 saptabhaMgInigamanaparaM padyadvayam / 178-1 42-1 ekAntaparyAyArthikanayavAdapradarzanapUrvakatadaprAmANyapradarzanaparatayA "jaha davi__ yamappiyaM taM" iti dvicatvAriMzattamagAthAyA avataraNam / 178-9 2 vartamAnakSaNasambandhitvaprakAreNaiva dravyaM saditi paryAyArthikanayAbhiprAyaH na sa vAdo yathAvasthitavastusvarUpaprarUpaNAtmakaH pratyabhijJAbAdhitArthakatvAt , pramANAtmako yA na pratipUrNasamayaprajJApanA'nAtmakatvAdityanumAnena tatrAprAmANyamityuktagAthA'rthoM drshitH| 178-14 43-1 ekAntadravyArthikanayabAdasyAprAmANyamupadarzayituM pAka tadabhiprAyAveda katayA "paDipuNNajobaNaguNoM" iti tricatvAriMzattamagAthAvataraNam / 179-17 2 bAlabhAvacaritena yUno lajjA anAgatasukhopadhAnArtha guNeSu praNidhAnaM cAtI. tavartamAnayoranAgatavartamAnayorekatvaM sAdhayatItyekAntadravyAthikanayaviSayastasyA arthoM drshitH| 179-21 "Aho Shrutgyanam" Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 aGkAH viSayAH 180-4 44 - 1 anantaragAthAdarzitaikAntadravyArthikana ya mataprarUpaNA na paripUrNeti pratipAdanaparatayA "Na ya hoi jovvaNattho" iti catuzcatvAriMzattamagAthA'vatAritA / 2 bAlayUnonaM sarvadhA'bhedo nApi sarvathA bhedaH, kintu tayoH kathaJcidbhedAbheda iti tadartho darzitaH / 180-8 3 nityasyaikasyAtmano na bAlAdyavasthA kintu zarIrasyaiveti naiyAyikAdInAM matamupanyasya pratikSiptam / 180-24 4. gauro'hamiti pratItergauratyAMze bhrAntatvasya naiyAyikAdyabhimatasyApAkaraNam / 181-2 5 svasvabhAvato nIrUpe Atmani zarIrasambandhopAdhiprayuktagauratvapratItiH kAlpanikItyAzaGkAyA nirAkaraNam / 6 AtmA naikAntena nityaH, kintu kathaJcit tasyAkhyeyapradezasya zarIreNa saha mithaH- pradezAnuSaktatvenai kalolIbhAvato bAlAdyavasthopapattiH / 7 atItavartamAnayorivAnAgatavartamAnayorapi kathazcid bhedAbhedAvityanAgatavayoguNaprasAdhanaM yujyata iti / 45-1 kathaJcid bhedAbhedAtmakasyAtmano jAtyAdibhirvAlAdibhizva sambandha ityarthakatayA "jAiku" ityAdi paJcacatvAriMzattamagAthAyA avataraNaM, tadarthavopapAditaH / 182-1 46 - 1 AdhyAtmikAdhyakSato'pyanugatavyAvRttasvarUpatayA''tmanaH kathaJcid bhedAbhedAtmakatvapratItestathAbhUtameva tadvastvityarthakatayA " tehiM atItANAgaya " iti SaTcatvAriMzattamagAthAvataraNam / Zhuan pR0 paM 2 atIta doSajugupsA'nAgataguNAbhyupagamAbhyAM : kathaJcidbhedAbhedAtmakasya puruSadravyasyeva bandhamokSasukhaduHkhaprArthanAto jIvasya kathaJcidbhedAtmakasya siddhirityuktagAthArthastadupapAdanaJca / 3 utpAdavyayadhauvyayuktaM saditi sUtroktasattvAnyathAnupapacyotpAdAditrayAtmakasyAtmano'nAdyanantasya siddhirupapAditA / 4 tatra dehAdInAmahampadavAcyatvamapAkRtam / 47-1 sadRSTAntaM jIvakArmaNazarIrayorasAdhAraNadharmeNa bhedasya pradezApravibhaktatvalakSaNasAdhAraNadharmeNAbhedasya ca pratipAdakatayA " aSNoSNANugayANaM" iti saptacatvAriMzattamagAthA'vatAritA / 2 parasparapradezAnupraviSTayordugdhapAnIyayokhi parasparAnupraviSTapradezayorAtmakarma "Aho Shrutgyanam" 181-10 181-13 181-17 182-24 182-28 183-20 183 - 21 184-12 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 aGkAH viSayAH NorazeSa vizeSaparyAyeSu vibhajanamayuktamityarthaM upadarzitaH, atra "egamegeNaM jIvassa" ityAgamazca saMvAditaH / 48 - 1 jIvakarmaNoranyonyAnupraveze tadAzritaguNAnAmapyanyonyAnupravezassyAdityApariSTApattilakSaNaparihAraparatayA " ruvAipaavA je " ityaSTacatvAriMzattamagAthA'vatAritA / tyAzaGkAyA apAkaraNam / tatra ghaTAdyutpattau naiyAyika prakriyA nirAkRtA / 5 muddravyametra pUrvatanaM mRtpiNDaparyAyaM parityajyottaraghaTaparyAyarUpeNa pariNamate iti pariNAmavAdaH prAmANikaH / pR0 paM. 184 - 17 2 dehagataguNA rUpAdayo dehAbhinne jIve, jIvagataguNA jJAnAdayo jIvAbhinne de prajJApanIyA iti tadartha upadarzitaH / 185-6 185-17 3 bhavatthammi ityatrAkAramazleSe abhavasthe muktAtmanItyarthe kathaM dehAzritaguNAnAM mukte muktAzritaguNAnAM dehe sambhava ityAzaGkAyAH samuddhAraH / 49 1 Atmana ekatvAnekatvaprasAdhanaparatayA " evaM ege AyA" ityekonapaJcAzattamagAthAsaarritA | 2 ekAtmAnupraviSTatvenaikAtmA'bhinnasya manovacanakAyadaNDAtmakatrividhadaNDasyaikAtmA'bhinnAyA manovacanakAyakriyAtmakatrividhakriyAyAzcaikatvaM trividhoktakriyA'bhinnatvena cAtmanaH kartustrividhayogarUpatva, ata eva tasyAnekatvamityekAsnekAtmakatvam, 'ege AyA' ityAdisthAnAsaMvAditamityuktagAthArthaH / 186-1 50 -1 samaye vastuto bAhyAntaravibhAgAbhAve'pi mAnasatvAmAnasatvAbhyAM tathA vyapadeza Atmapudgala yoranyonyAnupravezAdekatve'pItyetatparatayA 'Na ya bAhirao bhAvo' iti paJcAzattamagAthA'vatAritA tadarthazca / 186-14 186-27 2 manaH pratItyAbhyantaravizeSa ityukterabhiprAyo darzitaH / 3 Atmano mUrttatve utpattimatva- sAvayavatva- kAryatvApAdanAnAmapAkaraNam / 187-1 4 AtmanaH sAvayavatve prAk prasiddhasamAnajAtIyAvayavArabhyatvaprasaktissyAdi 187-12 185 - 1 "Aho Shrutgyanam" 185-28 6 yatra sUvyagreNa tricaturAdiparamANuvizleSastatrApi pariNamanameva yuktaM, na tu naiyAyika prakriyA yuktA, tathA sati bauddha eva vijayeteti / 187-16 187-18 7 tatra ghaTanAzA'nabhyupagantRmImAMsakamatasya nirAsaH / 187-25 8 dehAtmanorabhede dehavadAtmanazcAkSuSApattirityAzaGkAyA apAkaraNam / 187-30 9 zarIrAvayavacchede tatpraviSTa chinnAtmAvayave pRthagAtmatvaprasaktyAdidoSApAkaraNam / 188-4 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 ahAH viSayAH 10 chinnAtmAvayavasyAnyatra gamanAdikamapAkRtam , uktArthe pazcamAGge'STamazatake tRtI yoddezake 'aha bhaMte ? kumme kummAvaliyA" ityAdi vacanaM saMvAdakam / 188-10 11 pradezAnAM zRGkhalAvayavanyAyena sambaddhatvAdeva caikasya mahaddhikadevasya parasparaM sanAmakaraNaM, tatra "devaNaM bhaMte" ityAdyAgamavacanaM pramANam / 188-24 12 zarIrAvayavacchedAtmAvayavacchedayorvizeSa AveditaH / 189-1 13 Atmano nityamahattvA'siddhayA tena gaganavadvibhutvAnumAnamapAkRtam / 189-12 14 tattaccharIraparimANabhedenAtmanaH parimANabhedAbhyupagame nAnAtvApattirityAzaGkA vyapAkRtA / 189-13 15 pUrvaparimANaviziSTasyAtmana uttaraparimANaviziSTasya ca bheda iSTa eveti vyutpAdanam / 189-21 16 bAlayukzarIrAderivAtmana utpAdaH syAdityasya nirAsaH / 189-23 17 dehAtmanoranyonyAnupravezitve dehasya bhasmasAdbhAve dehino'pi tathAtvaprasaGga ityasya vyabhicAradoSapradarzanenApAkaraNam , dehAtmanorlakSaNabhedazca drshitH| 189-29 18 dehAtmanoranyonyAnupravezitve'pyAkAzavadAtmano na zarIraparatantratetyasya nirAso'nyonyAzrayaparihArazca / 190-2 19 AbhavakSayamAtmano janmanaH prAgapi taijasakAmaNazarIrasambandhitvena taddvArA rUpitvenArUpitvaprasaGgasyApAkaraNam / 190--7 20 AtmanaH kathaJcinmU muunobhysvruuptvN nigamitam / 190--9 51-1 ekAntadravyArthikanayaikAntaparyAyAthikanayamarUpaNApradarzakatvena 'dabaTThiyassa __ AyA' iti ekapaJcAzattamagAthA'vatAritA / 190-12 2 dravyAstikasyAtmA karma badhnAti karmaphalazcAnubhavati, paryAyAstikasya kSaNika vijJAnAtmaka evAtmA na karoti na kiJcidvedayate ityarthaH spaSTIkRtya drshitH|190-16 52-1 dravyAstikamate ya eva karma kartA sa eva tatphalabhokteti, paryAyAstikamate kartA'nyo karma tatphalabhoktA cAnya ityetatpratipAdakatayA "dabahiyassa jo ceva" iti dvipazcAzattamagAthA'vatAritA tadarthazca prakaTIkRtaH / 53-1 'je vayaNiaviyappA' iti tripaJcAzattamagAthAvataraNaM, tatra dravyAstikanaye ekAntanityAtmani bahuvidhavikalpataH karmakartRtvasvabhAvaH karma phalabhoktRtvasvabhAvazca nopapadyete, evaM paryAyAstikanayamate caikAntakSaNikAtmanIti paraspara "Aho Shrutgyanam" Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 aharA viSayAH nirapekSanayadvayoktine yukteti na sA svasamayaprarUpaNA, kintu parasparasApekSatattaprayApekSasaptabhaGgyAtmakasthAdvAdoktireva yuktA, saiva svasamayaparUpaNeti nirUpaNam / 191-16 2 ekAntadravyArthikaparyAyArthikanayayuktInAM paryAyAthikadravyAthikanayavyutpAditA satyatvasAdhanapragalbhAnAM naikatra kvacana pakSapAto yuktaH kintu syAdvAdenobhayopagrahaH kartavya iti pratipAdanaparatayA dvitIyA'vataraNam / 192-3 3 anyonyasApekSayocyArthikaparyAyArthikanayayoH syAnmRta evAtmA syAdamUrta evAtmetyAdayaH saptabhaGgAtmakA vacanaprakArAH, te yathArthabodhajanakatvAtsvasamayaprarUpaNA svatantranayadvayaprarUpaNA ca tIrthakarasyAzAtanetyuktagAthArthaH / 192-10 4 utsargataH syAdvAdadezanAyAstIrthakaravihitatve "saMkeja yA'saMktibhAva bhikkhU" ityAdisUtrakRtAGgacaturdazAdhyayanoktagAthAyAM vibhajavAyaM ca viyAgarejA ityukti pramANam / 192-26 5 kAlikazrute nayAkhyA na kartavyeti kathamuktamiti praznapratividhAnam / 192-30 6 nayavyAkhyAyA anumatatve 'bhAsiJja vitthareNavi' iti bhaassygaathaasNvaadH| 193-2 54-1 prathamakANDAntima "purisajjAyaM tu paDucca" iti catuHpaJcAzattamagAthAvataraNaM, tatrotsargato nikhilanayajJa pratipattAraM prati parasparasApekSanayadvayoktirUpapramANavAkyAtmikA syAdvAdaprarUpaNA kartavyeti pratipAdyApavAdato'nyataranayajJa tatpriyazca zrotajanamuddizya tadajJAtaikanayaprarUpaNA'pi sthAdvAdapratipAdanayogyatA jananI kartavyA, asatye varmanIti nyAyAdityuktagAthApratipAdyo'rtho drshitH|193-5 2 uktagAthArthadarzanapurassaraM ekanayadezanAyAH svarUpato'satyatve'pi syAdvAdavyutpAdakatayA phalatassatyatvamiti nigamitam / / 193-15 1 atha prazastiH, paibhiH kulakaM, samyagdarzanazuddhinidAna-sUkSmatattvaratnapUrNadravyAnu pogamayasammatitarkagranthavistIrNAbhayadevamarikRtavyAkhyAne'lpabuddhayazakyapraveze teSAmavagAhanArtha kRtAyAM siddhAntAnugAyAM nausamAyAmavatArikAracyavRttI analpAIdbhavyacaityApratimazobhe rAjanagarapure nyAyavAcaspatyAdivirudAlaGkRtavijayadarzanamuriNA vidvadvargasaMgIyamAnAnekaguNanikarasya guruvarazrInemisareH prabhAvAt trikhazUnyayugme vikramAbde mArgazIrSazuklaikAdazyAmAdimakANDaTIkeyaM kRtA pUrti gatA guNakAnicitte'mandAnandaM vistArayatvityarthastasya / 194--2 // sammatitarkaprathamakANDamahArNavAvatArikAravyaTIkAviSayAnukramaNikA samAptA // "Aho Shrutgyanam" Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha sammatitarkadvitIyakANDamahArNavAvatArikAravyaTIkAviSayAnukramaNikA viSayAH pR0 paM. 55-1 maGgalAcaraNaM zrIvIrastutiH / 195-4 2 padyadvayena gurupavarazrInemisarinamaskaraNam / 195-6 3 'jaM sAmaNNaggahaNaM' iti paJcapaJcAzattamagAthAvataraNam, tatrAnyonyAnusyUtasAmAnyavizeSobhayAtmakaM jJeyaM vastu "nirvizeSa hi sAmAnya" iti vacanAdyathA prAk pratipAditaM tayopayogo'pi sAmAnyAkAradarzana vizeSAkArajJAnobhayAtmakaH pramANam, na tvekAntabhitradarzanAtmako na vaikAntabhinnajJAnAtmakaH sa iti / 195-10 4 sAmAnyagrAhidarzanameva pramANamityekAntadravyArthikanayama ta-vizeSagrAhijJAnameva pramANamityekAntaparyAyArthikanayamatayonirasanam / 195-19 3 etadupadarzakadvitIyakANDasya dravyAthikaparyAyArthikAbhimatapratyekadarzanajJAnasvarUpapratipAdikA gAtheyamityavataraNArthaH / 195-21 6 yatsAmAnyagrahaNaM darzanaM tad dravyArthikasya mate, vizeSAtmakavastuviSayakaM yadgrahaNa tajjJAnaM paryAyAstikasya mate, dvayorapi nayayoH prtyekmiigbhuutaarthgraahktvmityrthH| 196-1 7. "kativiheNaM bhate uvaoge" iti prajJApanAvacanenopayogasya sAkArAnAkArAbhyAM dvaividhyaM, sAkaropayogo jJAnam, anAkAropayogo darzanam, dravyArthikanayena darzanamAtraM pramANaM, paryAyArthikanayena jJAnamAtra pramANamiti prtyeknyaarpnnaa| 196-16 8 "jaM sAmaNNapahANaM" iti dharmasaGgrahaNIvacanAdubhayanayArpaNayA sAmAnyapradhAnaM vizeSopasarjana grahaNaM darzanam , vizeSapradhAna sAmAnyopasarjanaM grahaNaM jJAnaM, tayorupayogayorupasarjanIkRtataditarAkArayoH prAmANya, na tu nirastetarAkArayoriti bhAvitam / 196-26 9 jJAnopayogo darzanopayogI vA sarvadA sarvajIveSu pravartate kiM vA kadAcinneti praznasya.pratividhAnaM, tatra 'upayogo lakSaNam' iti tatvArthavatrAllakSaNamyopayogasya lakSye Atmani sarvadAvasthAnaM niSTaGkivam / 197-1 1. nirguNaM dravyamutpadyate iti naiyAyikamate utpattikAle gandhAbhAve'pi gandhavatva lakSaNaM pariSkRtaM yathA pRthivyAM, tathA kadAcidupayogAbhAve'pi pariSkRtalakSaNaM jIve bhaviSyatIti praznasya naiyAyikAdipravAdasyAprAmANyavyavasthApanena nirasanam, tatra tattvArthasatraTIkAbhASyAditaH zuklAderacetanaparamANuprabhRtipariNAmatamatvaM bhAvitam / 197-8 "Aho Shrutgyanam" Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH __ pR0 pati 11 paramANvAdipariNAmatajanyazuklAdivat devamanuSyAdiparyAyAnugAmyAtmadravye pUrvadarzanajJAnalakSaNopayogaparyAyasyottareNa jJAnadarzanAtmakopayogarUpeNa pariNamanaM bhavatIti tacchranyo na kadApyAtmA, suSuptikAle'pyavyaktajJAnaM tatra sukhamahamasvApsamityAdyanubhavaH pramANamiti / 197-22 12 suSuptAvindriyavRttinirodhena jJAnasAmAnyakAraNatvagmanoyogAbhAvAnna kizcijjJAnaM tadeti naiyAyikapraznasya pratividhAnam / 197-30 13 suSuptau dravyendriyavRttinirodhe'pyupayogalakSaNabhAvendriyajajJAnaM sambhavatyeva, tadyu ktatve " jai suhumaM bhAviMdiyanANaM" ityAdivizeSAvazyakabhASyoktiH pramANe, savistaraM cAsya svopajJatattvArthavivaraNaTIkAyAmuktamiti / 198-2 14 kevaladarzanakevalajJAnAvaraNakarmabhyAM sarvathA''tmIyadarzanajJAnayorAvRtatvAdupayogazU nyo'pyAtmA kathaM neti zaGkAyAH pratividhAnam / / 15 kevalajJAnAvaraNakarmaNA sarvAtmanA kevalajJAnasyAvRtatve'pi tadanantatamabhAgo 'nAvRta evAvatiSThate, pramANaM ca tatra nandIsUtrasya "sandhajIvANaM pi ya" iti vacanam , tadAtmakamandaprakAze hetuH kevalajJAnAvaraNameveti drshitm| 198-16 16 tathA darzanAbhAvAnmandaprakAzahetutvaM kevalajJAnAvaraNasya na sambhavatItyAzaGkAyAH pratividhAnam / 198-22 17 aMzAMzinoH kathaJcidabhedAdekasyaiva kevalajJAnasyAttatvAnAvRtatvalakSaNaviruddhadhamadhyiAso na saMbhavatIti zaGkAyAssamAdhAnam / 198-26 18 kevalajJAnAnantatamabhAgAnAvArakasya kevalajJAnAvaraNasya sarvaghAtitvaM kathamiti praznapratividhAnam / 199--1 19 anantatamabhAgasyApyAvaraNe jIvasyAjIvatvaM syAdityatra "jai puNa so vi" ityaadinndiisuutrvcnsNvaadH| 199-7 20 so'pi cAvaziSTo'nantatamabhAgo matijJAnAdyAvaraNarAbiyate evamapi nigodAva sthAyAM kAcijjJAnamAtrA'vatiSThate, tasmAt prabhRti jJAnavivRddhirbhavati, tatra sarvanikRSTo jIvasyeti" "tasmAtprabhRtIti" padyayugmaM saMvAdakam / 199--8 21 chadmasthasya matijJAnAdiviSayIbhUtArthajJAne pratibandhako na kevalajJAnAvaraNodayA, kintu matijJAnAvaraNAdyudaya eveti / / 199-17 22 kevaladarzanAvaraNasya samastavastustomasAmAnyAvabodhAvArakatvena sarvaghAtino'pi tadanantatamabhAgasya nAvArakatvaM, so'pi cakSurdarzanAdyAvaraNairAviyate, evamapi "Aho Shrutgyanam" Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 aGkAH viSayAH nigodAvasthAyAM kAcidavyaktadarzanamAtrA'vatiSThate, chadmasthasya cakSurdarzanAdiviSayArthadarzane pratibandhako na kevaladarzanAvaraNodayaH, kintu cakSurdarzanAvaraNAhRdaya eveti / 23 kevalajJAnAvaraNAvRtasyAtmano'nantatamabhAgAtmaka mandaprakAza evApAntarAlAvasthitamatijJAnAdyAvaraNakSayopazamabhedasampAditaM nAnAtvaM bhajate, nAnAtvaM ca kSayopazamAnurUpaM, yathA matijJAnAdyAvaraNakSayopazamajanitaH sa mandaprakAzo matijJAnAdikamiti pratipAditam / 199-19 pR0 paM. "Aho Shrutgyanam" 199-25 24 kevalajJAnAvaraNIyena sarvAtmanAssvRte'pi kevalajJAne tadgatamandAdiprakAzarUpAH kSAyopazamikabhAvAtmakA matijJAnAdayazvatvAro bhedAH sarvathA kevalajJAnAvaraNApagame sati tadutpanna kevalajJAnena matijJAnAdyAvaraNakSayopazamanAze na bhavantI tyuktam / 200 - 2 25 uktadizA nimittabhedena siddhaM paJcavidhaM jJAnaM pratyakSa parokSadvaya rUpa meveti darzitam / 200-11 26 matijJAnAdipaJcavijJAnamadhye kiM pratyakSaM kiM parokSamiti praznapratividhAnam / 200-14 27 yadyapi indriyajanyaM pratyakSamiti pratyakSalakSaNAkrAntatvAttathAvyavahArAt "iMdiya maNobhava" iti vizeSAvazyakabhASyoktezva matijJAnaM pratyakSaM, tathApi nizvayanaya"tastatparokSaM, tadupapattiH, " akvassa poggalakayeti" bhASyokta parokSalakSaNAkrAntatvaM ca tasya / 28 zrutajJAnaM parokSamiti vyavasthApitaM, tatra nandI sUtrasaMvAdaH / 29 pratyakSalakSaNaM, tatra bhASyasammatiH, tallakSaNasya vyutpattinimittamAtratvaM naivayikaM pratyakSapadapravRttinimittaM yadeva tadeva nizcayapratyakSalakSaNaM, tadAkrAntamavadhi jJAnAditryaM nizcayapratyakSapramANam, tatra nandIstrasaMvAdaH / 30 vyAvahArikanaizvayikapratyakSadvayasAdhAraNaM spaSTatva paryavasitamarthasAkSAtkAritvaM pratyakSalakSaNaM, dvividhaM spaSTatvaM, tasyAnugamanaM spaSTatAtvena vihitam / 31 spaSTalakSaNapratyakSamapi guNamukhyabhedena dvividham / tatrAdyaM saMvyavahAranimittaM matijJAnAtmakaM tadapi zrutajJAnavanizvayataH parokSameva, dvitIyaM vikalasakalabhedena dvividhaM tatra vikalamavadhimanaH paryavajJAnabhedena dvividhaM, sakalaM kevalajJAnaM, teSAM svarUpaviSayakAraNAni darzitAni / 32 pramANalakSaNaM kimiti prazne svArthasaMvedanaM pramANamityuttaraM, svArthasaMvedanamityasyArthakathane pakSadvayaM krameNAzritam / 200-16 200-24 200-26 201-5 201-10 201-19 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 viSayAH 33 svayogyArthasya vizadatayA nirNayaH svArthasaMvedanamiti prathamavyAkhyAne tena / ___ saMzayaviparyayAnadhyavasAyadarzanendriyakArakasAkalyAdya'vikalpAnAM mAmANyani___ rAsaH kRtaH / 201-21 34 svArthayoryathA'vasthitatvena nizcayaH svArthasaMvedanamiti dvitIyavyAkhyAne bhATTa-murArimizra-naiyAyika-kApilAnAM matamapAkartuM svazabdasya jJAnAdvaitavAdimAdhyamikavedAntinAM matamapAkartumarthazabdasya copAdAnaM, sampUrNalakSaNavAkyena tu paraparikalpitasyA'rthopalabdhihetutvAdeH pramANalakSaNatvanirAsaH / 201-25 35 uktalakSaNagatArthameva svaparavyAvasAyijJAnaM pramANamiti lakSaNam , tatra pratipAdyAnusAreNa lakSya-lakSaNa-tadubhayavidhAnamiti / 202-1 36 pramANatve vivadamAna prati vivAdAspadaM jJAnaM pramANamiti svaparavyavasAyi jJAnatve vivadamAnaM prati ca vivAdAspadaM pramANaM svaparavyavasAyijJAnamiti zUnyavAdinamprati ca sampUrNalakSaNameva viveymiti|| 202-6 37 atra svaparavyavasAyi jJAna pramANamiti na yuktaM jJAnasya svaviSayakatvAbhAvAditi naiyAyikasya pUrvapakSaH / 202-14 38 jJAnasya paravyavasAyitvaM pramANasiddhamapi svavyavasAyitvaM na pramANasiddhamiti prapaJcata upapAditam / 202-16 39 svaprakAzavAdinAmAhatAnAM pratividhAnaM, tatra 'ekasmAdeva viSayAvabhAsasiddheH kiM dvayakalpanayA iti niyamabalAllAghavAdekasyaivArthaviSayakatvavatsvaviSayakatvam / 203-13 40 nyAyamate yathA pratiyogitvAdikamAzrayasvarUpa nAtirikta tathA jainamate svavi payakatvaM svasvarUpameveti svaviSayatvaviSayatvasiddhathA svaprakAzatvasiddhirityAdhupadarzitam / 203-17 41 medaniyatasya viSayaviSayibhAvasya nAbhede svIkArArhatvamityasya bhedaniyatasya vizeSaNavizeSyabhAvasya ghaTAbhAve ghaTAbhAva iti pratItibalAdyathA'bhede svIkAraH svabhAvavizeSAttathA prakRte'bhede'pi svabhAvavizeSAdeva saH, svabhAvavizeSazca nirvaktumazakyo'pi zarkarAmAdhuryavizeSavatpratyAravyAtumazakya iti vyvsthaapitm| 203-26 42 jJAnaM svaviSaye vyavahAra pravartayatsvAviSaye'pi svasmina vyavahAraM pravartayati svavyavahArazaktatvameva svaviSayatvaM, taccAbhede'pIti prabhAkarAnuyAyimatamAtmAzrayAnyonyAzrayadoSagrastatvAdasaGgatamiti vyavasthApitam / 204-2 "Aho Shrutgyanam" Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 viSayAH pR0 pati 43 jJAnasya kathaJcidbhedasvIkAreNaikasya jJAnasya vyavasAyAnuvyavasAyomayAkAra-. tvopapAdanena parAzaGkApanodanam / 204-13 44 parApAditAnyonyAzrayApAkaraNena svaviSayatvalakSaNaM svaprakAzakatvaM sthirIkRtam / 204-24 45 svenaiva svasya prakAza ityevaM svaprakAzAtmakaM jJAnaM "svasya vyavasAyaH" ityA didevasarisUtrAnumoditaM jainamataM na yuktaM, svAtmani kriyAvirodhAditi pApraznaH paropagatasvaprakAzezvarajJAnAdyupadarzanenApAkRtaH / / 205-2 46 ekasmin jJAne karmatvakartRtvakriyAtvaitatritayabhAnAsambhavAtripuTIpratyakSAsambha vAtsvasaMvedanajJAnA'siddhiriti parAkUtanirasanamAzrayatvarUpakartRtvaviSayatvarUpakarmatva vizeSaNIbhUtajJAnatvalakSaNakriyAtvAnAM bhAnopapAdanena / 205-11 47 viziSTavuddhimprati vizeSaNajJAnasya kAraNatvena jJAnarUpavizeSaNajJAnAbhAvAdvizeSa NatayA jJAnasya bhAnaM kathaM syAdityAzaGkAM samAnavittivedyabhinna vizeSaNajJAnatvenaiva viziSTabuddhimprati kaarnntvmitynenaapaakRtaa|| 205-17 48 jJAnaM vinA'pi sukhAdiviziSTatayA''tmajJAnAjjJAnaM na samAnavittivedyamityAzaGkAyA apAkaraNam / 205-23 49 arthanizcayatvena jJAnasya pravartakatvAdaryaviSayakatvamevAbhyupagamAI, na svaviSayakatvamiti praznapratividhAnam / 205-25 50 pratyakSaviSayatvaM pratyakSajanakatvavyAptamityanuvyavasAyAtmakapratyakSAjanake vyavasAye tatpratyakSaviSayatvaM na sambhavatIti praznasya vyabhicArAgniruktavyAptyapAkaraNena pratividhAnam / 205-30 51 indriyasanikarpotpannaM pratyakSamiti vyavasAyAtmakajJAnena sahendriyasannikarSA bhAvAtkathaM tatpratyakSamiti praznasya cakSuSoprApyakAritvena tatsannikarSa vinaiva cAkSuSapratyakSasya bhAvena tatrAvyAptyendriyasanikarSotpanaM jJAnaM pratyakSamiti tallakSaNaM na sambhavatIti pratividhAnam / 52 cakSuSo'prApyakAritvasAdhakamanumAnam, cakSuSo'sannikRSTArthapratyakSajanakatve pratyakSasya pratiniyataviSayatvaM na syAdatastasya prApyakAritvamupeyamityabhiprAyakasya naiyAyikamanasya pratividhAnam , tattatpratiniyataviSayatve svAvaraNakarmakSayopazamAdilakSaNayogyatAyAstantratvopadarzanena / / 2068 53 jJAnasyArthAjanyatve tadanAkAratve ca pratikarmavyavasthA na syAdityarthabanyatvaM ... tadAkAratvazcAbhyupeyamiti bauddhamatamapAkRtam / .. .. 206-19 "Aho Shrutgyanam" Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH pR0 pakSiH 54 cakSuSaH prAptArthaprakAzakatve dAhacchedAyApattirdarzitA / 206-24 55 ravikiraNajalAvalokane dAhazaitye cakSuSo bhavata evetiissttaapnyaashngkaa'paakRtaa| 206-26 56 "loaNamapattacisaya" iti bhASyagAthApUrdhina locane aprApyakAritvasAdha kamanumAnamupadarzitam / 57 cakSuSoprApyakAritvasAdhane manovaditi dRSTAntAbhidhAnamayuktaM, dehAnmano nirgatya meruzikharasthajinapratimAdinA saMbadhyate, amutra mano me gatamiti lokAnubhavazceti manasaH prApyakAritvasyaiva bhAvAt, atra 'gatuM neeNa maNo' iti bhASyavacanamapIti pUrvapakSaH / 207-8 58 uktapraznapratividhAnam, tatra mano na jJeyena saMzliSyate jJeyakRtAnugrahopaghAtA 'bhAvAt locanavadityAdyanumAnena manasoprApyakAritvavyavasthApanam , atra "nANuggaho'vaghAyA" iti bhASyavacana pramANam / 207-14 59 dravya-bhAvabhedena manaso dvaividhyaM, tatra jIvAtmakasya bhAvamanaso dehavyApitvAnna dehAd bahirnirgamanaM, tatra "davvaM bhAvamaNo vA" iti bhASyavacanaM pramANam , dravyamanaso'pi karaNatvAdahinirgamana miti na yuktaM, antaHkaraNarUpasya tasya zarIrasthasyaiva sparzanavadviSayaparicchedakatvamiti na bahirnirgamanam / uktArthe "ahakaraNabhAvo" ityAdi sArdhapadyaM pramANam / 207-20 60 amutra meruzikharAdigatajinAyatanAdau madIyaM mano gatamiti svame'nubhavabalA nmanasaH prApyakAritvamiti praznasya bhrAmyamANAlAtacakrAnubhavavaduktAnubhavasyAsatyaviSayatvena bhrAntatvameva, jAgradavasthAyAM dehasthasyaiva manaso'nubhRyamAnatvAdityuttaram / 208-13 61 svabhAvasthAyAM mediau gatvA jAgradavasthAyAM nivRttaM tadbhaviSyatIti praznasya pratividhAnam, tatra "simiNo na tahArUpo" iti gAthAdvayaM pramANam , - etadbhAvopadarzanazca / 208-20 62 dravyamanaso bhAvamanasazca bahinirgamanAbhAvAdamApyakAryeva mana iti manovaditi dRSTAnto na sAdhyavikala iti nigamitam / 209-3 63 dRSTAnte manasi prAdyavastukRtAnugrahopaghAtazUnyatvalakSaNahetuvaikalyamapi nAstItyu* ktahetunA locanamaprApyakAri siddhathatIti / / ___ 209-5 64 cakSuSastaijasatvena razmimattvAttadrazmayo nirgatya jJeyena sambandhyanta iti prApyakAritvameveti naiyaayikprshnH| 209-9 "Aho Shrutgyanam" Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 aGkAH viSayAH 65 uktapraznapratividhAnaM, tatra cakSuSastaijasatvAsiddhiparihArAya naiyAyikAbhimatamanumAnamupanyasya pratikSiptam / 209-15 66 cakSuSastaijasatvasAdhakasya rUpAdiSu madhye rUpasyaivA'bhivyaJjakatvahetoH sannikarSAjinAdivyabhicAravAraNAya naiyAyikAbhimatasya hetau vizeSaNadAnasya aJjanAdikaM sahakRtya manasaiva nidhyAdisAkSAtkAra ityasya cApAkaraNam / 67 cakSuSo razmInAmupagame'pi te viSayadezaM gatA golakenAsambaddhAH sambaddhA vA pratyakSajanakA ityAdivikalpanajAlena naiyAyikamatasya khaNDanam / 68 cakSuSoprApyakAritvAbhyupagame'prAptatvAvizeSAnnikhilavastu prakAzakatvaprasaGga iti zaGkAyAH pratividhAnaM, tatra yogyArthagrahaNasvAbhAvyasya pratiniyatArthaprakAzakatva niyAmakatvaM samarthitam / 210-2 pR0 "Aho Shrutgyanam" 209-13 211-25 69 viSayaniSThavyavadhAnAbhAvakUTarUpayogyatAyA aJjanAdyajanyacAkSuSapratyakSa pratikAraNatvAbhyupagamena kuDaghA divyavahitasyApratyakSatvamupapAditam, tatra sphaTikAdezrAkSuSajJAnApratibandhakatvaM, bhitryAdecAkSuSapratyakSaM prati pratibandhakatvaM ca prakalpya naiyAyikAkSepo dUrIkRtaH / 70 vyavahitArthAprakAzakatvena hetunA cakSuSaH prAptArthaparicchedakatvasAdhanaM naiyAyika- syApAkRtam / 71 vyavadhAnasya cAkSuSajJAnapratibandhakatvaM tadabhAvakUTasya cakSuSajJAnakAraNatvaM, tayoH pratibadhyapratibandhaka bhAvaprakArazca darzitaH / 72 uktapratibandhakatvamanabhyupagamya prakArAntarAzrayaNe "tasya hetutvApekSayA taddhetoreva hetutvam" iti nyAyena tattannayanonmIlanasya cAkSuSajJAnaM prati sAkSAtkAraNatvakalpanasya yuktatvaM samarthitam / 73 indriyasannikarSajanyaM jJAnaM pratyakSamiti sAmAnyalakSaNAnugamAnurodhena pratyakSatvAbacchinnaM pratIndriyasannikarSatvenendriyasannikarSasya kAraNatvaM yatsAmAnyayoriti nyAyena viziSya kAryakAraNabhAvakalpane'pi cAkSuSamprati cakSussaMyogatvena kAraNatvaM, tatra cintAmaNisaMvAdaH, iti nyAyamatasya khaNDanam, tatra sAmIpyasambandhenaiva cakSuSaH kAraNatvaM na jainasiddhAntabhaGgaH, cakSussvaviSayaM saMyujya pratyakSaM janayatIti nyAyamatakhaNDana eva tAtparyAditi / 74 saMyogena cakSuSaH pratyakSajanakatve zAkhAcandramasoH yugapaccAkSuSaM na bhaved, atra naiyAyikasya sarvApi samAdhAna prakriyodbhAvyApAkRtA / 213-1 211-29 2127 212 - 12 M 212-18 212-22 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 aGgataH viSayAH 75 cakSurmanasoH prApyakAritvA siddhathendriyasannikarSotpannaM jJAnaM pratyakSamiti pratyakSalakSaNAsambhavAjjJAnasyendriyasannikRSTatvAbhAve'pi pratyakSamupapadyata iti svaparatryavasAyijJAnaM pramANaM siddhamiti nigamitam / 213-20 213-23 76 jJAnAkaraNakaM jJAnaM pratyakSamiti pratyakSalakSaNasya khaNDanam / 213-29 77 arthopalabdhihetuH pramANamiti vAcaspatimizramatasya khaNDanam / 78 bodhAbodhasvabhAvA sAmagrI pramANamiti jyntbhttttoktprmaannlkssnnsyaapaakrnnm| 214-5 79 buddhivRttireva savasamudrekAtmA'dhyavasAyaH pramANamiti sAGkhyamataM samyagupada 214-15 pR0 patiH pAkRtam / 214-27 80 anadhigatArthAvagAhijJAnaM pramANamiti mImAMsakamatasya khaNDanam, praznottarAbhyAM gRhItaviSayasyApi jJAnasya prAmANyaM vyavasthApitam / 81 smRtiprAmANye " athAdhigatagantRtve " iti syAdvAdaratnAkaravacanasaMvAdo darzitaH / 215 - 9 82 anarthajanyatvena smRteraprAmANyazaGkAyA apAkaraNam / 83 " pramANamasaMvAdi jJAnaM" iti pramANavArtikoktebaddhAbhimatama visaMvAdakatvaM pramANasAmAnyalakSaNaM samyagupapAdya vyudastam / 215--13 84 bAhyArthAbhAvena tadAlambanAbhAvAt nirAlambanameva jJAnaM pramANamiti svasaMvedanajJAnAdvaitavAdiyogAcArAkhyaboddhamatasya khaNDanam / 85 jJAtatAphalAnumeyo jJAnavyApAro jJAnAdizabdavAcyaH pramANamiti mImAMsakamatasya pramANaprameyobhayanivazUnyavAdimatasya cAdyakANDa eva nirAsa iti smAritam / 86 svaparavyavasAyijJAnaM pramANamiti tatparyavasAyi svArthasaMvedanaM pramANamiti ca nirvyUDham / 87 svArthasaMvedanasya pramAkaraNatve tatphalaM kimiti praznasya svArthasaMvittireva phalamityuttaram, tatraikasya pramANatvamamAtvavirodha ityAkSepasya parihAraH / 88 anyatra parazvadhAdikaraNa dvaidhIbhAvAdiphalayonitvameva dRzyata ityato'bhede kAraNabhAvAbhAva iti praznasya pratividhAnam / 89 karaNasya bhinnenaiva phalena bhAvyamityAgrahe tu matyAdikSAyopazamikapramANAnAM bhinnaM phalamAdAnahAnIrupekSAbuddhizvetyupapAdanam / 90 kSAyikakevalajJAnasya tvaudAsInyaM phalaM, tatra "pArampayeMNeti" "zeSapramANAnAM " iti ca pra0sUtradvayaM saMvAdakam | 1155 || "Aho Shrutgyanam" 215-17 216-12 216-21 216-23 216-25 217-5 217-9 217-13 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH pR0 pazi 2-1 "davaDiovi hoUNa" iti dvitIyagAthA'vataraNam / dravyArthikanayavivakSAyAM sAmAnyamAtragrahaNalakSaNadarzanasyaiva prAmANyama , paryAyArthikanayavivakSAyAM vize. SamAtragrahaNalakSaNajJAnasyaiva prAmANyamityupadarya tadubhayanayaviSayaviSayakapamApArpaNAyAM sAmAnyavizeSobhayagrAhakadarzanajJAnarUpaM pramANamityupadarzikA dvitIyagAthA / 217-18 2 gAthAtAtparyArthaH prAdhAnyena sAmAnyAMzagrahaNapariNAme darzane gauNatayA vizeSAM-- . zagrahaNapariNAmaH, prAdhAnyena vizeSAMzagrahaNapariNAme jJAne gauNatayA sAmAnyAMzagrahaNapariNAmaH samastyeveti / 217-27 3 zabdArthopadarzanam / 217-30 4 sAmAnyavizeSau mitho'vinAbhUtAveva pratIyate iti pramANArpaNayA tadubhayAtmaka __ AtmAdyartha iti bhAvArthaH prapazcitaH / 218-17 3-1 "maNapajavANaM to" iti tRtIyagAthAvataraNam, tatra yathA chaasthAnAM darzana jJAnopayogI krameNa bhavataH "jugavaM do natthi uvaogA" iti vacanAt , tathaiva kiM kevalinAM kevaladarzanopayogakevalajJAnopayogau krameNa bhavataH, kiM vA yugapat , . kiMvA yadeva kevalajJAnaM tadeva kevaladarzana miti praznapratividhAnam , tatra matatraya 'tattatrayavivakSAbhedaprayuktaM susamaJjasam / 218-24 2 tatra yugapadupayogadvayavAdinAM mallavAdiprabhRtInAM mataM darzitam / 219-7. 3 yadeva kevalajJAnaM tadeva kevaladarzanamiti siddhasenadivAkaramatam / 219-9 4 prathamasamaye kevalajJAnaM, dvitIyasamaye kevaladarzanam "savyAo laddhIo" iti| vacanAt "jugavaM do natthi uvaogA" iti vacanAcceti jinabhadragaNikSamAzramaNAdInAM matam / 219-13 5 kramikasAmagrIbhedAbhAvAtramikopayogarUpakAryabhedaH kathamiti praznasya kramikasAmagrIbhedopapAdanena pratividhAnam / 219-22 6 dvayorupayogayoH krameNotpAde'pi vinAzahetvabhAvAtsamayAntare tannAzo na _syAditi praznasya pratividhAnam / / 7 uktamatatrayANAM sAdhAraNyo vipratipattya upadarzitAH / 220-4 8 vipratipasau satyAM prathamaM yugapadupayogadvayavAdimatopadarzikA tRtiiygaathaa| 220-12 9 manAparyavajJAnaparyantaM jJAnadarzanayoH pRthakAlatvalakSaNo vizeSaH, kevalajJAnaM puna: kevaladarzanapRthakAlaM na, kintu tadubhayaM yugapadutpattikam, cakSuracakSuravadhijJAnAni 219-27 "Aho Shrutgyanam" Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH pR0 paziH cakSuracakSuravadhidarzanebhyaH pRthakAlAni chadmasthopayogajJAnAtmakatvAt , zrutamana paryAyajJAnavadityAdiH, kevalino jJAnopayogadarzanopayogAvekakAlInau yugapadAvirbhUtasvabhAvatvAt , yAvevaM tAvevaM, yathA veH prakAzatApAvityeva krameNa prayogabhAvanA ca / 220-17 4-1 "keI bhaNati jaiA" iti caturthagAthAvataraNam / 221-10 2 niruktagAthArthaH, jinabhadrAnuyAyino bhaNanti yadA jAnAti tadA na pazyati jina iti, sUtramavalambamAnAste tIrthakarAzAtanA'bhIrava iti / 221-13 3 "kevalI NaM bhaMte" ityAdi sUtra, tasyArthazca darzitaH / 221-16 4 ekAtmagate kevalajJAnakevaladarzane pRthakAlIne ekasamayAvacchedena prsprviruddhsvbhaavtvaadityaadipryogaastdrthaantrgtaaH| 222-14 5 jinabhadrAnuyAyinAM tIrthaMkarAzAtanA'bhIrutvaM yathA prakaTayanti prAcInAstathoktasUtravyAkhyAnAntaropadarzanena bhAvitam / 222-26 6 "jai samaya" ityAdi sUtrArthopavarNanaM zrIyazovijayopAdhyAyAnAM jJAnabindau yattatsamuTTaGkitam / - 223-1 5-1 "kevalanANAvaraNeti" paJcamagAthAvataraNam / 223-16 2 kevalaM yathA kevalajJAnAvaraNakSayajanyatvena jJAna tathA kevaladarzanAvaraNakSayAnantarodbhUtatvena darzanamapi, atra kevalajJAnakevaladarzane yugapadevotpadyetAm, anyavahitapUrvasamayAvacchedena tadubhayotpattikAraNasadbhAvAt , yugapadutpadyamAnAdityaprakAzatApavat paramANau rUparasAdivadveti prayoga ityarthoM drshitH| 223-21 3 yugapatsAmagrIdvayasadbhAve'pi kramabhAvitvasvabhAvAdevopayogI krameNaiva bhavata ___ iti zaGkAyAH samAdhAnam / 223-28 4 matizrutajJAnAvaraNayoryugapatkSayopazame'pi yathA tadupayogakramastathA kevalajJAnakevaladarzanAvaraNayoryugapatkSaye'pi kevalinyupayogakramaH syAditi zaGkAyAH pratividhAnam / 224-7 6-1 "bhaNNai khoNAvaraNe" iti SaSThI gAthA tadarthazca, kSINAvaraNe jine yathA na matyAdijJAnaM avagrahacatuSTayarUpaM matijJAnaM vA tathA kSINAvaraNIye tasmin pRthagbhAvena darzanaM nAstIti / 224-12 2 anumAnaprayogazcAtraivam-kevalajJAnakevaladarzane ekasamayAvacchinnotpattike, "Aho Shrutgyanam" Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH pR0 paM. ekasamayavatisAmagrIkatvAt , kasyacitpuMsaH samyagdarzanacAritre iva, samattacarittAI jugavaM iti vacanaM dRSTAntasamarthakam / 224-22 6-1 kramavAdina AgamavirodhopadarzakatayA "suttammi ceva sAI" iti saptamIgAyA'vatAritA / 224-28 2 "kevalanANINaM pucchA" ityAdisUtravirodho bhAvitaH saadypryvsittvaanuppttitH| 224-31 3 labdhirUpeNa kevalajJAnakevaladarzanayoraparyavasitatvapraznasya pratividhAnam , viziSTarUpeNotpAdavinAzayogitvaM ca tayoriSTameva, tata evotpAdAdilakSaNyopapattiH, evaM dravyamAtrasya / _ 225-12 4 kramikopayogavAdinaH tayoH pratikSaNaM trailakSaNyamupayogasvarUpeNa cAparyavasitatvamityAkUtamAzaMkya pratikSiptam / 226-4 8-1 kramAbhyupagame AgamavirodhopasaMharaNaparatayA "saMtaMmi kevale dasaNammi" ityaSTamI gAthA'vatAritA / 226-12 2 niruktagAthArthaH, kevalajJAnakevaladarzanayoranyatarakAle tadanyasyAbhAvAtsa savinAze te prApte, __ tathA ca tadaparyavasitatvapratipAdakA''gamavirodha iti bhAvArthazca drshitH| 226-15 9--1 granthakartuH svapakSadarzakatvena "dasaNanANAvaraNakkhae" iti navamI gaathaa'vtaaritaa| 226-26. 2 darzanajJAnAvaraNakSayayoH tadubhayakAraNayoH samakAlInatve naikasya vinigamakAbhAvAt prathamamutpAdaH, ubhayasAmagrIsattve'pyanyatarotpAde taditarasyApyutpAdassyAdityAdi vivecitam / 226-30 3 "savvAo laddhIo sAgArovaogovauttassa" iti vacanAtpathamaM jJAnaM tato darzanaM, "jugavaM do nasthi uvaogA" iti vacanAca na yaugapadyamiti vidyate vinigamakamiti praznasya pratividhAnam / 227---6 4 kevalajJAnakevaladarzanayoH kramotpattyupagame ekakSaNotpattikakevalajJAnadarzanayorekakSaNa nyUnAdhikAyuSkayoH kevalinoH kramikopayogadhArA na nirvAhayituM zazyeti / 227-13 5 "hojja samaM upAo" ityanena tayoryugapadevotpattiriti yugapadupayogadvayavAdimallavAdyAzaGkA / . 227-16 6 zrIsiddhasenadivAkarasyakopayogavAdinI "haMdi duve natthi ubaogA" ityekopayoganiSTAnenoktAzaGkA'pAkaraNam, tanmate yadeva jJAnaM tadeva darzanamiti niSTaGkitam / 227-21 "Aho Shrutgyanam" Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH pR0 paM. 10-1 sakalasAmAnyavizeSobhayaviSayakasamUhAlambanaikajJAne satyeva sarvajJatAsammavaH, .. . nAnyathetyAvedakatayA "jai savvaM sAyA" iti dazamI gaathaa'vtaaritaa| 227-25 2 yadi sarva sAmAnyavizeSAtmakaM jagat sAkAramekasamayena jAnAti pazyati ca sarvajJaH tadA yujyate sarvadA sarvajJatvaM sarvadarzitvaM ca tasya, etadvaiparItye sati sarvajJatvaM sarvadarzitvaM ca na syAdityarthaH pariSkRtya darzitaH / 227-29 11-1 avyaktatvAdapi pRthagadarzanaM kevalini na sambhavatItyAvedakatayA "parizuddhaM sAyAraM" ityekAdazagAthAvatAritA / 228-15 2 sAkAratvAdhaktasvarUpaM jJAnam, anAkAratvAdavyaktaM darzanamiti kSINAvaraNe'rhati na ca yujyate suvyaktatvA'vyaktatve ityaryaH spaSTIkRtya drshitH| 228-18 3 grAyadvitvAd grAhakadvitvaM nAzaGkhanIyaM, tathA sati grAhyAnantyAtkevalajJAnAna ntyaM syAt , viSayabhedasya jJAna bhedaprayojanakatvAbhAve tadvitvAdvitvamapi grahaNasya nAbhyupeyam / 228-28 4 ekasmin kevalipratyaye jJAnatvadarzanatvasvabhAvadvayasya virodha ityAzaGkAyAstayoravi- . rodhavyavasthApanena pariharaNam / 229-1 5 atrArtha stutikArasya "evaM kalpitabhedamapratihatam" iti stutipadyasaMvAdo drshitH| 229-8 6 zrIsiddhasenadivAkaramate kevalipratyaya eva naikaH kintu cAkSuSapratyayo'vadhipratyayazca vastugatyaka eva, jJAnadarzanAvaraNakarmA'pi paramArthata ekam, kAryavizepAditazca naikamiti syAdvAdaH, vastugatyaika eva, jJAnadarzanAvaraNakarmApi paramArthata ekam , kAryavizeSAditazca naikamiti syAdvAdaH, atra nizcayadvAtriMzikAyAM granthakRtaH "cakSurdarzanavijJAna" iti padyadvayaM saMvAdakam / 229-13 7 AkAzasyeva kevalajJAnakevaladarzanAvaraNayorupAdhito bhede'pi paramArthata ekatvamiti tatkSayajanyatAvacchedakamekameva kevalapratyayatvaM, na tu vibhinnaM, yena dharmi bhedena sarvajJa vyaktAvyaktatve syAtAmityAdirbhAvArtha updrshitH| 229-22 12-1 kramikopayogapakSe yugapadupayogadvayapakSe ca dUSaNAntarAvedakatvena 'adi8 aNNAyaM ca' iti dvAdazI gAthA'vatAritA / 2 kramikopayogapakSe jJAnakAle adRSTameva, darzanakAle cAjJAtameva, yugapadupayogadvayapakSe ca sAmAnyAMze'jJAtameva vizeSAMze cAdRSTameva kevalI bhASate sadApi, ekasmin samaye sarvAze jJAtaM dRSTaM ca bhASate kevalIti pacanavikalpo na sambhavatItyartha aaveditH| . . 230-8 "Aho Shrutgyanam" Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 aGkAH viSayAH 3 kevaladarzane gauNavRttyA sakalavyaktibhAnaM kevalajJAne gauNavRttyA sakalajAtibhA- . namAdAyoktavacana vikalpopapAdane chamasthe'pi tathA prayogaprasaGga AveditaH / 230-13 13-1 uktapakSadvaye ajJAtadarzitvAdadRSTajJAtRtvAca bhagavataH sarvajJatvaM na saMbhavatItyAve dikA "aNNANaM pAsaMto" iti trayodazI gAthA / / ___230-18 2 ajJAtaM pazyan adRSTazca jAnAno'rhan kiM jAnAti 1 na kiJcijAnAti, kiM pazyati ? na kiJcitpazyatIti kathaM sarvajJatA tasya bhavet ? na kathamapItyartha AveditaH / 230-21 14-1 uktopayogayoranyUnAnadhikasaMkhyakaviSayakatvenApyekatvamityAvedikA "kevalanANamaNata" iti caturdazI gAthA / 231--3 2 kevalajJAnaM yathA'nantArthaviSayakatvAdanantaM tathA darzanamapyanantaM prajJasam , tayorekatvAbhAve darzanasyAlpaviSayakatvAdanantatva nasyAt , tathA ca "aNaMte kevalanANe aNate kevaladasaNe" ityAdyAgamavirodha ityAdyartha uppaaditH| 231--6 15-1 kramavAdino'medavAdyuktadUSaNasamAdhAnasyAbhedavAdiprativihitasamAdhAnaparatayA "bhaNNai jaha caunANI" iti paJcadazI gAthA'vatAritA / 231-22 2 uktagAthArthaH, tatra matyAdijJAnAnAM krameNaiva pravRttina tu yugapat , labdhimAtramaGgI kRtya samakAlaM matizrute procyete, na tUpayogamityatasteSAmupayogataH kramapravRttAva'pi tallandhibhAvAccaturjJAnI yujyate, tatra "je caunANI" ityAdyAgamaH / 231-27 3 matyAdijJAnAnAM labdhirUpatve tadapekSayA yogapadye ca "nANaladdhINaM bhaMte" ityAdyAgamaH pramANatayA'bhihitaH / 4 zaGkAntaramapAkRtya svastrayogyArthaviSayakajJAnAnukUlazaktyaparanAmalabdhyapekSayara matijJAnAdicatuSTayasyaikakAlAvacchinnasvabhinnajJAnasAmAnAdhikaraNyalakSaNaM yogapadyamiti nigamitam / atra "ekAdInyekasmin bhAjyAni tvAcatubhyaH" iti tattvArthasUtrasaGgamanazca / 232-28 5 kevalajJAnadarzanayoH kramapravRttAvapi sArvadikatacchaktisamanvayAdaparyavasitatvaM, tato jJAtadRSTabhASitvaM kevalina upapadyata iti krmopyogvaadinH| 233-1 6 tatraikopayogavAdinaH pratividhAna-chAmasthike jJAne naSTe sati kevalajJAnamutpadyata iti na paJcajJAnI yathaivAhana tathA bhinnasAmayikakevaladarzanakevalajJAnavAn na sa iti kramikapakSo'pi na yuktaH / atra "naTummIti" pramANaM darzitam / 233-3 232-10 "Aho Shrutgyanam" Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 aGkAH viSayAH 7 jJAnadarzanayoH kramikatve matyAdyAvaraNakSaye'pi ekadezagrAhiNo matijJAnAdekhi jJAnadarzanAvaraNa kSaye'pyekadezagrAhiNo jJAnasya darzanasya ca kevalinyanupapattirbhede, abhede'pi cAnvarthopapatitaH kevalajJAne kevaladarzanasaMjJA, na tu matijJAnAdisaMjJeti / 8 kramavAde jJAnakAle darzanAbhAvAt kevalI yadA jAnAti tadA pazyatIti dRzadhAtvAdyarthA saGghaTTanAnnopapadyata iti nirUpaNam / 9 labdhirUpadhAtvarthamupAdAya tatsaGgamanAzaGkAyA nirAsaH / 10 cakSuSmAn sarvaM pazyatItyAdAvananyagatyA labdhyarthAzrayaNe'pi sarvatra tadAzrayaNaM na yuktamiti vivecitam / 233-12 16 - 1 dRSTAntabhAvanApUrvakaM krameNa yugapadvA niruktopayogau na sta ityupadarzakatayA "paNNavaNijA bhAvA" iti SoDazI gAthA'vatAritA / pR0 paM. 11 SaTSaSTisAgaropamasthitikatvAdikamapi matijJAnAderlandhyapekSayaivetyasya durvacatvaM vyavasthApitamiti / 233-20 233-23 233-26 234-1 "Aho Shrutgyanam" 234 - 9. 2 " paNa vaNijA bhAvA" ityasya "samattasuanANadaMsaNAvisao" ityasya cAvataraNapUrvakaM vyAkhyAnam / 234-13 234-26 3 zrutajJAnavanmatijJAnaM kathaM na tathA bhAvitamiti praznasamAdhAne "matizrutayonibandhaH " ityAdi tattvArthasUtreNa matijJAnasya zrutajJAnaviSayaviSayakatvaM bhAvitam / 4 dharmAstikAyAdidravyANAmanantaparyAyAvalIDhatvenaiva vastutve matizrutAbhyAM tathaiva tadgrahaNaM bhavitavyamiti praznapratividhAnaM / 235-12 236-1 236-5 5 zrutajJAnaM zrutAnusAreNa jAyata ityAdi bhAvitam / 6 avadhimanaH paryAyayorvibhinnavivayakatvAbhidhAyakatayottarArddhAvatAraH / 7 avadhijJAnasya rUpamAtraviSayakatve "rUpiSvavadheH" iti taccArthasUtraM pramANapadarzitam, avadhijJAnaviSayasamarthane'nekAni bhASyavacanAni darzitAni / 236-8 8 manaH paryAyajJAnasya " muNai maNodavvAi~ naraloe so maNijamANAI" ityukte rviSayaniSTaGkanam, tasya viSayo'vadhiviSayAnantatamabhAgaH, tatra ' tadanantatamabhAge manaHparyAyasya' iti tatvArtha sUtraM pramANam / 9 yadi manaH paryavajJAnI manodravyANyeva jAnIte tadA kiM saMjJijIvairmanasA cintitaM 236-25 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAH pR0 paM. bAhyavastu naiva jAnAtIti praznapratividhAnaM, tatra "jANai ya pihujaNo vi hu" iti bRhatkalpabhASyavacanam , anyadapi bahu carcitam / 236-30 10 anumAnAdeva cintanIyaM vastkvagacchatItyatra 'teNAvabhAsie' iti vizeSAvazya. kabhASyavacanaM, manaHparyavajJAnasya paryavasitalakSaNaM matyAdijJAnacatuSTayasyA'sarvArthaviSayakatvanigamanazca / 237-17 17-1 asarvArthaviSayakatvAnmatyAdijJAnacatuSTayasya vibhAgo yujyate sarvArthaviSayaka tvAtkevalajJAnadarzanayovibhAgo na yujyata ityupapAdakatayA "tamhA caundhibhAgo juJjaI" iti saptadazI gaathaa'vtaaritaa| 237-22 2 tattatkSayopazamarUpakAraNabhedAccaturNo matyAdijJAnAnAM vibhAgo yujyate, jinAnAM / na kevalajJAnadarzanavibhAgaH, sakalatvAnAvaraNatvAnantatvA'kSayatvebhyo hetuhetumadbhAvamApannebhya ityarthaH spaSTatayA vyAkhyAtaH / 237-26 3 akramopayogadvayAtmaka eka evopayogaH, tatraikatvaM vyaktyA yAtmakatvaJcAMzikajAtyantararUpatvamityeke, apare vyApyavRttijAtidvayarUpatvam , upAdhyAyAH kevalatvamAvaraNakSayAt, jJAnatvaM jAtivizeSaH, darzanatvaJca viSayatAvizeSa iti prAhuriti mtbhedoktiH| 238-12 18-1 granthakRtaH svapakSe AgamavirodhaparihAriNI 'paravattavvapakvA' iti aSTAdazI gaathaa|238-17 2 paravaktavyapakSebhyaH yugapajjJAnAnutpattiH nAgRhItavizeSaNA viziSTabuddhirityAdhabhyupagamebhyo'bhinnA 'jaM samaya pAsa no taM samayaM jANaI' ityAdisUtreSu abhyupagamAH pratibhAsante, kintu sAmarthya naiva teSAM sUtrANAM vyAkhyAnaM jJakaH karotItyarthoM bhAvazca prakaTIkRtaH / 238-20 3 paravattavvayapakkheti gAthA prakArAntareNAvatAritA, jJAnabindau yazovijayopAdhyAyaiH kRtaM tadvayAkhyAnamAveditam / 239-4 19-1 manaHparyAyajJAna vizeSameva gRhNadutpadyate iti tajjJAnatvenaiva sUtre nirdiSTa, akramadvayAtmakaikakevalopayogasya tu ekatve'pi sAmAnyavizeSobhayagrahaNonmukhatvena kevalajJAnatvena kevaladarzanatvena ca bhinna prakAreNa sUtre nirdeza ityupapAdakatayA "jeNa bhaNoksiyagayANaM" ityekonaviMzatitamA gaathaa'vtaaritaa| 239-28 2 yasmAt manoviSayagatAnAM dravyajAtAnAM vizeSAtmakatvena sAmAnyaviSayaka darzanaM nAsti, yadvA darzanapadagrAhyasAmAnyasyAbhAvAnmukhyatayA tagrAhi darzanaM nAsti, tasmAnmanaHparyavajJAnaM jJAnamiti sUtre nirdiSTaM, kevalaM tu sAmAnyavizeSo pAna jJakA "Aho Shrutgyanam" Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAM: bhayaviSayakaikopayogarUpatvAdubhayAtmakamekameva, "kevalanANe kevaladaMsaNe" iti raft dharmabhedena dharmibhedapratipAdanaparameva, na tu vastugatyA dharmibhedapratipAdanaparamityartho bhAvazca darzitaH / 20- 1 sUtre ubhayarUpatvena paripaThitatvAdubhayarUpaM kevalaM, na tu kramikasAmagrayA krameNotpAdAt ekakAlIna bhinna sAmagrayA yugapadutpAdAdvA tathetyupadarzakatayA viMzatitamagAthA'vatAritA / pR0 pi 240-7 "Aho Shrutgyanam" 240-20 2 ' acakkhuavAhikevalANa' iti gAthArthaH, cakSuracakSuravadhikevalAnAM 'kai viNaM bhaMte' ityAdisUtreNa Agame darzanavikalpAH paripaThitAH, tasmAtkevalajJAnadarzane te bhinne iti, kevalaM jJAnamadhye pAThAt jJAnamapi, darzanamadhye pAThAcca darzanamapItyekameva tatpadena vyavahAryamiti paribhASAmAtrametat / 21- 1 sAmAnyavizeSAjahadvRttye kopayogarUpatayA jJAnatvaM darzanatvaM cetyekadezimatopadarzakatayA "daMsaNamuggahamettaM' ityekaviMzatitamagAthA'vatAritA / 2 darzanamavagrahamAtra, ghaTo'yamityAkArAbhilApo jJAnaM bhavatyupacArAt, yathA matijJAne, tathA kevalayorapi, etAvanmAtreNa tu vizeSaH, ekameva kevalaM sAmAnyAMze darzanaM vizeSAMze ca jJAnamityartho darzitaH / 22-1 ekadezinaH kramika bhedapakSadUSakatvaparA " daMsaNapubvaM nANaM " iti dvAviMzati tamA gAthA / 2 darzanaM prAk pazcAjjJAnamityevaM pUrvAparIbhAvazchA asthikopayogAvasthAyAM bhavati, na cAyaM kramaH kevalyupayogAvasthAyAM tatra pUrva kevalajJAnasyaiva bhAvAt, jJAnanimittakaM tu darzanaM kutrApi nAsti, tena suvinizvinumaH kevalini jJAnadarzane kramApAditabhedaM na bhajata ityartho darzitaH / 23 - 1 matirUpe bodhe avagrahamAtra darzanamityekadezimatA'yuktatvaparatayA "jai oggahamettaM" iti trayoviMzatitamagAthA'vatAritA / 2 yadi matyavabodhe avagrahamAtraM darzanamiti vizeSitaM jJAnamityupagamyate evaM sati matijJAnameva darzanaM prAptaM bhavati, tathopagame "kaiviNaM bhaMte" ityAdi prajJApanaikonatriMzattameopayogAkhyapadAdyasUtravirodhaH prasakta ityarthaH / 3 matijJAnamevAvagrahAtmanA darzanam, apAyAtmanA ca jJAnamityekadezimatadUSaNaparatvenoktagAthAyA avataraNAntaram / 240-25 241-4 241-9 241-18 241-21 242-7 242-10 242-22 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH 4 "uggahamittaM" ityAdipAThamavalambya jJAna bindusammato'rthoM drshitH| 242-26 24-1 "evaM sesiMdiyadaMsaNammi" iti caturviMzatitamagAthA tadarthazca, zeSendriya darzaneSvapi matijJAnameva darzanaM syAt, na ca tad yuktam , pUrvoktasUtravirodhAt, atha teSu jJAnamAtra gRhyate, cakSuSvapi tathaivAstviti vivecitam / 242-29 25-1 zAstre cakSurdarzanAdipravAdakAraNopadarzakatayA "nANamapuDhe" iti pnycviNshtitmgaathaa'vtaaritaa| - 243-11 2 aspRSTe'rthe cakSurjanyajJAnameva cakSurdarzana, cAkSuSajJAnAvaraNacAkSuSadarzanAvaraNakarmaNo ___ granthakRnmate aikyaM kAryabhedata upAdhibhedatazca bhedaH, tatra granthakRtaH 'cakSurdarzanavijJAnamiti stutigatavacanaM pramANam / 243-14 3 atIndriyaparamANvAdiviSayakamAnasajJAnamacakSurdarzanam, liGgajanyAtItAnAgataviSa yakajJAnaM muktvA, etadupalakSaNaM bhAvanAjanyajJAnAtiriktaparokSajJAnamAtrasyeti / 243-21 26-1 manaHparyAyajJAne darzanalakSaNAtiprasaGgaparihAraparatayA 'maNapajavanANaM' iti ssiviNshtitmgaathaa'vtaaritaa| 244-4 2 manaHparyavajJAnaM darzanaM syAdityatiprasaGgApAdanaM na yuktam , manodravyAgrAhakatvena / pravartamAnasya tasyAspRSTaghaTAdyarthaviSayakatvAbhAvAditi tajjJAnarUpameva manaHparyavajJAnI ghaTAdikamanumAnenAvagacchatItyatra "teNAvabhAsie" iti bhASyaM prmaannm| 244-8 27-1 'maisuyanANaNimitto' i ti saptaviMzatitamagAthA, matizrutajJAnanimittaH chadmasthe'rthopalambho bhavati, tayorekatarasminnapi darzanaM na sambhavatIti darzanAbhAva iti tadarthaH / 244-23 28-1 aspRSTe'rthe bhavataH zrutasya kina darzanatvamityAzaGkAnivRtyarthatayA "jaM paccakhaggahaNaM ityssttaaviNshtitmgaathaa'vtaaritaa| 245-1 2 zrutajJAnamamitA arthAH pratyakSeNa na gRhyante, tasmAcchtajJAnasyAkSajatvAbhAvAtpa rokSArthagrAhakatvAca sakale'pi zrutajJAne pratyakSazabdo na pravartate zrutajJAnaM darzanazabdavAcyaM na bhavatIti vyaanAvagrahAviSayArthapratyakSatvaM darzanatvaM, acakSurdarzanamityatra naarthaH paryudAsaH, aprApyakAritvena cakSuSA sAdRzyaM manasi, na zrotrAdau, tatra 'puDhe suNei saI' ityAvazyakasUtroktiH pramANam / 245-4 29-1 vyavahArataH pratyakSatvAbhAvAdavadhidarzanaM na syAdityAzaGkAsamAdhAnarUpatayA "jaM apuTThA bhAvA" ityekonatriMzattamagAthA'vatAritA / 245-26 "Aho Shrutgyanam" Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH 2 yasmAdaspRSTAH paramANvAdayo'vadhijJAnapratyakSaviSayA bhavanti tasmAdavadhijJAne darzanazabdo'pyupayuktaH, darzanalakSaNe sAMvyavahArikapratyakSapAramArthikapratyakSasAdhAraNapratyakSatvAvacchinnaM praviSTamityarthaH / ____ 246-1 30-1 avadhijJAna ica kevalajJAne'pyuktalakSaNamabyAhanamityAvedakatayA 'jaM apuDhe bhAve' iti triMzattamagAthA'vatAritA / ___ 246-11 2 yasmAt aspRSTAn bhAvAn niyamAt kevalI jAnAti pazyati ca, tasmAttajjJAnaM / darzanazcobhayarUpamavizeSataH siddham , etadbhAvArthazca darzitaH / 246-15 3 jJAnabindau manAparyAyajJAnasya darzanatvAbhAvaniSTakanama'trAveditam , tadbhAvazca darzitaH / 246-23 31-1 cyAtmaka eka eva kevalopayoga iti phalitasya svamatasya nigamanaparatayA "sAI apaavasiyaM" ityekatriMzattamagAthA'vatAritA / 247-7 2 pUrvoktanItyA kevalAvabodho dvayAtmaka eka evetyabhyupagame svasamayaH, anyathA parasamayaH iti tAtparyArthamupadaryAbhayasarikRto'rtha aaveditH| 247-10 32-1 bhAvato jinoktAkhilatatvaviSayakasamUhAlambanazraddhAnalakSaNasamyagdarzanamapi matijJAnasyaivApAyAMzarUpameva, pRthagvibhAgAdiprakriyA govRSanyAyAt , sabhyagdarzanatvaM jAtivizeSo viSayatAvizeSovA, tadavacchinne darzanAvaraNakSayopazamAnAmekazaktimatvAdinA hetutvamiti jJAnAvaraNavizeSa eva darzanAvaraNamityabhi prAyakatayA "evaM jiNapaNNatte' iti dvAtriMzattamagAthAvatAritA tadarthava drshitH|247-20 33-1 yasmin rucirUpaM darzanaM tasmin samyagjJAnamasti na vetyAzaGkAni vRttiparatayA "sammannANe NiyameNa" iti trystriNshttmgaathaa'vtaaritaa| 248-4 2 samyagjJAne niyamena samyagdarzanaM, darzane tu vikalpanIyaM samyagjJAnaM, samyagjJAnaM samyagdarzanazvArthApattisiddham , yadvA sAmarthyAdekamevopapannaM bhavatItyarthoM drshitH| 248-9 34-1 kevalajJAnAvaraNakSayakAraNAdupajAyamAnatvAtsAdi kevalajJAnaM, punarutpAdarinA zAnAtmakatvAdaparyavasitaM tadityetanmatanirAsaparatayA "kevalaNANaM sAI" iti ctustriNshttmgaathaa'vtaaritaa| 248-21 2 kevalajJAnaM sAdyaparyavasitaM sUtre darzitamityetAvanmAtreNa garvitAH kecana santamapi paryavasitatvAdikaM nAbhyupagacchanti, na samyagvAdinaste ityarthaH / 248-29 "Aho Shrutgyanam" Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH pR0 paM. 35-1 "je saMghayaNAIyA" iti paJcatriMzattamagAthA, tadbhAvArthastu vajrarSabhanArAcasaMhananAdaya ye bhavasthakevalivizeSaparyAyAste siddhasvarUpAvAptisamaye na bhavanti, bhavasthakevalajJAnaparyAyatayA kevalajJAnaM vidhvastaM bhavatIti drshitH| 249-3 36-1 'siddhattaNeNa ya puNo' iti SatriMzattamagAthAyA avataraNadvayam / 249-18 2 siddhatvenAtmakarmasarvozapRthagbhAvalakSaNena punaH siddhasthakevalajJAnAkhyAyaparyAya utpannA kevalabhAvaM tva'pekSya satre kevalajJAnamaparyavasitamiti darzitamityarthaH / 249-26 3 kevalajJAnasya sAdyaparyavasitvAdikaM tataH saptabhaGgI pravRttistatreti bhASitam / 250-9 37-1 jIvo'nAdinidhanaH kevalajJAnaM tu punassAdyaparyavasitamityevaM viruddhadharmAdhyA sAttayorbhede kathaM kevalajJAnasyAtmasvarUpatAmAzritya tasyotpAdavinAzAbhyAM kevalajJAnasya tau bhavata ityupapAdanamityAzaGkAparatayA 'jIvo aNAinihaNo' iti saptatriMzattamagAthA'vatAritA / 250-19 2 jIvo'nAdinidhanaH kevalajJAnaM tu sAdikamanantam , iti sthUlabuddhigamye viruddhadharmAdhyAse sati tayoratyantabhedAt kathaM jIvasvarUpaM kevalajJAnaM bhvedityrthH| 250-26 38-1 "tamhA aNNo jIvo" ityaSTatriMzattamagAthA, jIvajJAnAdiparyAyayoviruddhadharmA dhyAsAllakSaNabhedAccAnyonya bheda iti kecidyAkhyAtAro'bhyupagacchantItyarthaH / 251-4 39-1 etanmatakhaNDanapaga "aha puNa puvyapayutto" ityekonacatvAriMzattamagAthA, atha punaH dravyaparyAyakAntabhedAbhedavAdasya pratiSedhalakSaNo'rthoM 'davvaM paJjavaviuyaM' ityAdinA pUrva prayukto yadyapi tathApyudAharaNamidamiti vakSye ityrthH| 251-13 40-1 udAharaNopadarzikA 'jaha koi sadvivariso' iti catvAriMzattamagAthA, yathA 'kazcitsarvAyuSkamAzritya SaSThivarSaH puruSaH triMzadvarSassan narAdhiyo jAtaH, ubhayatra manuSye rAjani ca jAtazabdo varSavibhAgaM darzayati ityarthaH, tabdAvArthazca prpshcitH| 251-24 41-1 jIvadravyasya kevalitvaparyAyo vizeSa ityupanayaparA "evaM jIvavyaM" ityekacatvAriMzattamagAthA / 252-20 2 pUrvoktadRSTAntanItyA jIvadravyamanAdinidhanaM yasmAdavizeSitam , rAjasaha zastu kevalitvaparyAyaH UrdhvatAsAmAnyAtmakajIvadravyasya vizeSaH ityartha upapAditaH, tatra upadezarahasyanandisUtravacanagarbhatA ca vicArapuSTayartham / 252-22 "Aho Shrutgyanam" Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AhA: viSayAH 42-1 naikAntato dravyaM paryAyebhyo bhinnamevetyupadarzikA " jIvo aNAinihaNo" iti dvictvaariNshttmgaathaa| ____253-27 2 anAdinidhano jIvo vizeSavikalo jIva eveti na vaktavyam, yasmAtpuruSA yuSkajIvo devAyuSkajIvAd bhinna ityarthaH, bhAvArthazca pradarzitaH, dravyaparyAyobhayAtmakaM vastviti nigamitaM ca / 253-30 43-1 jIvakevalajJAnayoH kathaJcidekatvAsayomitho dharmasaMkrama iti pratipAdakatayA "saMkhejamasaMkheja" iti trictvaariNshttmgaathaa'vtaaritaa| 254-18 2 dravyArthikaparyAyArthikanayavivakSAbhedenAtmana ekasaMkhyeyAsaMkhyeyarUpatvAtkathaJcitta dabhinnamapi kevalamekaM saMkhyeyamasaMkhyeyaJca, jJeyAnantyAttadavagAhitayA'nantaparyAya kevalam , tadabhinnAtmApyanantaparyAyaH, kevalajJAnavat jIvaparyAyA rAgadveSamohA api tathA, atra 'ege bhavaM duve bhave' iti sUtraM saMvAdakam / 254-24 3 kevalajJAnakevaladarzanopayogadvayayogapayAbhyupagantRzrImallavodimata-tatkramikatvAbhyupaganvRjinabhadragaNikSamAzramaNamata-tadvayAbhedorIkartasiddhasenadivAkaramatAnAM yAn prati pradarzanasyAnAvazyakatvaM yAnpratyAvazyakatvaM tadupadazya tdvivekopdrshnaavtaarH|255-25 4 parasparaviruddhacaritrayamateSvekasyaiva pakSasya prAmANikatvena tadbhinnapakSadvayasyA__ hacchAstrabodhitatayA tadabhyupagantayAM mithyAtvaprasaGga ityAzaGkAyA apAkaraNam / 256-12 5 "nasthi naehi vihUrNa sUttaM" iti siddhAntavacanAttattannayena tattatsUtraM pravRttamiti tattannayAbhijJasvasvagurusampradAyAvicchinnatattanayagarbhavAcanApravAhAyAtAstrayo'pi sUripakSAH pramANakoTipraviSTA iti teSAM surINAM keSAmapi nApasiddhAntokyA mithyAtvaprasaGga iti bhAvitam / 6 RjusUtranayAbhiprAyamavalambya kevalajJAnakevaladarzanakramikotpAdaM pratipAdayanti jinbhdrgnnikssmaashrmnnaaH| 256-25 7 bhedAbhyupagantRvyavahAranayAbhiprAyamAzrityakasamayAvacchinnotpattikakevalajJAnakevaladarzanabhedaM pratipAdayanti mallavAdinaH / 257-1 8 amedAbhyupagantasaGgrahanayamAzritya jJAnatvadarzanatvopAdhibhedAbhede'pi vyaktyA kevalajJAnakevaladarzanayoraikyamAmananti zrIsiddhasenadivAkarA iti naikasminnapi sUrivare AbhinivezikamithyAtvaprasaGga iti / 257-6 256-21 "Aho Shrutgyanam" Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 viSayAH 9 prAcAM vAcAmityAdisaptapadyenibindau zrIyazovijayopAdhyAyairuktamatatraye'pi tattanayApekSAbhedaprayojyaM prAmANyaM pratipAditam , teSAM krmennaarthaacoktaaH| 257-20 10 dvitIyakANDAnte TIkAkRtA navapadyAni kRtAni, tatra prathamapadye yathaikasmin jJAne kaNabhugmate'zabhedena pramAtvApramAtvayonaM virodhaH tathA pRthagapekSAta ekasmin jJAne pramAtvapramANatvayorapi na virodha iti darzitam / 263-3 11 dvitIyapaye kevalajJAnadarzanotpattau trayo'pi saripakSA nayasUtrakuNThadhiyAM viruddhA iva bhAsante, sUtranayAnuyogaviduSAM tathyA iti / 263-7 12 arbudAdrau caturuttaradvisahasramite'bde kANDo'yaM sampUrNa iti tRtIyapadye darzitam / 263-16 13 pazcamAdipadyatrayeNa dvitIyakANDAntimamaGgalarUpArhatstutivizeSaNapadagarbhatayA TIkAkRtA svanAma-svaziSya-praziSyanAmodRnaM kRtam / 263-28 14 svaguruvarazrInemisaristutirUpe'STamapadye vizeSaNA'ntargatatayA darzanasUryAdhaSTasUrinAmollekhaH kRtH| 264--1 15 navamapadye yAnuddizyaiSa yatno na, yaJcoddizyaiSa yatnaH kRtaH tatpradarzanam / 264-5 // iti dvitIyakANDasya viSayAnukramaNikA samAptA // // atha tRtIyakANDasya sA''rabhyate // 1--1 madhupurIpurasthazrIvIraprabhoH stutilakSaNaM maGgalam / 265-5 2 "sAmaNammi viseso" iti prathamagAthAyAH krameNAvataraNadvayam , tatra sAmAnyavizeSayoranyonyAnusyUtatvapratipAdakaM tRtIyakANDamiti / 265-13 3 "sAmaNNammi viseso" iti dvitIyagAthAvyAkhyAnam / 265-19 4 sAmAnyavizeSayoranyonyAnuvidvatvaM bhAvitam / 266-11 2-1 "egaMtaNinvisesa" iti prathamagAthA'vataraNam , tatra sAmAnyavizeSayorekAnta bhinnatvAbhyupagame pratyakSAdipramANavirodho'niSTApAdanaJca / 266-19 2 "egaMtaNinvisesa" iti dvitIyagAthAvyAkhyAnaM, tatra sAmAnyasya nirvizeSatve dravyasya svaparyAyanivRttiprasaGga AveditaH / 266-24 "Aho Shrutgyanam" Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 Atmano dravyaparyAyobhayarUpatvopapAdikA " na dravyameva tadasau" iti khnnddkhaayoktiH| 267-3 4 vizeSasya nissAmAnyatve paryAyasya svadravyanivRttiprasaGga uppaaditH| 267--5 5 minnabuddhigrAhyatvena dravyaparyAyayorekAntabhinnatvAzaGkA pratyabhijJApramANavalena ___ tayoHkathaJcidbhinnAbhinnatvavyavasthApanena vyudstaa| 267-13 6 vastumAtrasya sAmAnyavizeSobhayAtmakatvanigamanaM, tatra tatsAmAnyavizeSAkhyeti' syaadvaadrtnaakrpdysNvaadH| __ 267-24 7 tRtIyakANDapratipAdanIyaM pUrvamevAnekagAthAbhiH pratipAditamiti piSTapeSaNakalpatvAnbhArambhaNIya tRtIyakANDamiti praznapratividhAnam / 267-27 8 tatra naiyAyikavaizeSikasAGkhyayogavedAntibauddhA apekSAbhedena tadatatsvabhAvamanekAntamabhyupagacchanto'pyanekAntatattve pratyakSAdivirodhamudbhAvayanti, tatparihArAyAnekadhA . kriyamANabhanekAntatattvanirUpaNaM na doSAvahamiti pratividhAnAntaram / 268-1 3-1 "paccuppannaM bhAvaM" iti tRtIyagAthA'vataraNam , tatra ApekSikavacanamAptasya, ekAntavacanamanAptasya, athavA sAmAnya vizeSAdyanekAntapratipAdakaM vaca Aptasya, itaraditarasyeti / 268-14 2 paccuppannaM bhAvamiti tRtIyAgAthAvivaraNaM, tatra vartamAnaparyAyasyAtItAnAgata paryAyAbhyAM dravyarUpeNa samanvayavacanaM sarvajJavacanamanyadanAptavacanamiti darzitam / 268-22 3 vartamAnaparyAyasyAtItaparyAyAtmakatve satkAryavAdApattisAmrAjyaM, tatra ca doSaprasaanamiti prshnH| 268-27 4 tathA vartamAnaparyAyasya bhaviSyatparyAyAtmakatve doSApAdanam / 269-7 5 kathazcitsadasatkAryavAdAbhyupagamena doSAbhAvapratipAdakamuktapraznapratividhAnam / 269-11 6 kathaJcit sadasatkAryavAdAnupagame upAdAnakAraNatvasya durghaTatA''veditA naiyAyikopagatopAdAnatvakhaNDanena / 269-13 7 yadyatkurvapAtmakaM tattasyopAdAnakAraNamiti bauddhamatasya khaNDanam / 269-18 8 vartamAnaparyAyasya bhaviSyatparyAyAtmakatve bhaviSyato vartamAnakAle upalabdhiprasaGgadoSasyApAkaraNam / 269-26 "Aho Shrutgyanam" Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 kArapasya phayazcitsajananasvabhAvo nigamitaH / 269-26 10 asatkAryavAde kAraNAbhAvAdeva zazazRGgAderasato notpatyApAdanamiti naiyAyika dUSaNapratividhAnAzaGkA khaNDitA, atra pUrvapakSapratividhAnAbhyAM vicAra: pllvitH|269-28 11 pratyakSapramANasiddho'sadvAdo vaikalpika sadasadvAdaM mithyAtvena gamayatItyatra saMvideva bhagavatIti yannaiyAyikenoktaM tat saMvido'pi kathaJcidbhedAbhedavAdamantareNAnupapattirityupapAdanena khaNDitam / 270-16 12 AtmajJAnayoH kathaJcibhedAbhedAbhAve'pi samavAyavalAd guNaguNibhAva iti naiyAyikoktamAzaGkaya pratikSiptam / / 270-21 13 ekAntasatkAryavAdAzaGkAkhaNDanapUrvakaM sadasatkAryavAdaM samarthya vartamAnaparyAyasyA'nvayi dravyeNa trikAlAstitvapratipAdakaM vacanaM pratItya vacanamiti nigamitam / 270-26 14 dravyAntaranisRtamapi pratItya vacanamityasyopapAdanaM, tatra paramANupuJjavyatiri tAkyavidravyAbhAva iti bauddhamate naivat, kintvatiriktAvayavidravyAbhyupagantanyAyamateneti vicAritam / 271--2 15 tadyathA pratItyavacanaM tathA jainIprakriyAM samAzritya bhAvitam / 271-17 16 samavetakArya samavAyikAraNe utpadyata iti samavAyikAraNameva tadAdhAra iti naiyaayikaashngkaaniraasH| 271-23 17 mRdupAdAnAd ghaTakAryotpattiH, tatra "sAmAnyameva tapa deva tadUrdhvatAkhyam" iti / mhaaviirstvvcnsNvaadH| 18 saMyogasya paryAyarUpatve "egattaM ca puDhatta' iti uttarAdhyayanasUtraM pramANa drshitm|271-30 19 kapAladvayasaMyuktAvasthA ghaTotpattiH, vibhaktAkyavAtmakatayotpannakapAladvayAtmako ghaTanAza iti vyavasthApya mRdravyasyotpAdavyayadhrauvyazAlitvena sadUpatvamAveditam, tatra "tenotpAdavyayauvyeti" syAdvAdaratnAkarapadyasaMvAdazca / 272-1 20 dravyAntaranisRtamityasya vyAkhyAntaraM, tatra dIrghataraM madhyamAGgalidravyamapekSya isvatasmaguSThakadravyamityAdyapi pratItya vacana miti bhAvitam etabhAvArthazca / 272-9 4-1 "davvaM jahA pariNayaM" iti caturthagAthAvataraNam / tatra vartamAnaparyAyasyAtItA dikAlAvacchedena satve kAlatrayasyaikyApAdanAzakavam, tatparihAraparA gAthA / 272-19 2 "davvaM jahA pariNayaM" ti gAthAvivaraNa, tatra dharmAdharmAkAzAstikAyA gati sthityavagAhanopaSTambhakatayA parasaMyogajaparyAyaizca, pudgalAstikAyAkhyaM paramANvAdikaM 271-25 "Aho Shrutgyanam" Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTguNahAnyAdikAryatayA dvaSaNukAdikAryatayA ca, jIvAstikAyAkhya ca manuSyAditattadgatyAdiparyAyatayA tattadarthayAhijJAnAdiparyAyatayA ca kAlAkhyazca tattatpudgalanavapurANAdibhAvahetutayA RtuvibhAgena samayavibhAgena ca yatpariNataM tathaiva tasmin samaye vartamAnakAle'stIti darzitam / / 272-26 3 uktArthe dhammatyikAeNaM bhaMte / " iti bhagavatImatraM pramANatayA darzitam / 273-5 4 atItAnAgataparyAyAbhyAM vartamAnaparyAyasya dravyArthikanayAdezenAbhinnatvaM paryAyAthiMkanayAdezena ca bhinnatvamiti kathaJcidbhinnAbhinnatvamiti tatpratipAdakavacanasya pratItyavacanatvaM nigamitam / ___273-11 5-1 "parapaJjavehiM" iti paJcamagAthAvataraNam , tatrAtmAdipadArthasya sadRzaparyAyaira stitvaM visadRzaparyAyairnAstitvamityupapAdanAya paJcamI gAtheti / 273-22 2 "parapavehiM" iti paJcamyA gAthAyA vivaraNam , tatra vijAtIyajJAnaprAyaiH paraparyAyairnAstitvaM, sadRzaivya'anaparyAyairastitvaM na tvrthpryaayrityuppaaditm| 273-27 3 vastumAtrasyAbhilApyA'nabhilApyatvadharmadvayaM bhinnApekSya, tatra " abhilApyAnabhilApya" iti pdysNvaadH| 274-8 4 trikAlAnugatavyAnaparyAyaireva sarvasyAstitvaM na tvarthaparyAyarityupapAdita, sAmA- . * nyamAtrasya zabdavAcyatvamapAkRtam , sAmAnyamAtrazabdavAcyatvAbhyupagantamImAM sakamatasya vyaktimAtrazabdavAcyatvA'bhyupagantamatasya ca khaNDanam / 274-17 5 jAtivyaktyorekAntabhedapakSe sambandhAbhAvAdviziSTabuddhayanupapattimupadarya katha JcibhedAbhedapakSaH smrthitH| 6-1 "paccuppaNNammi" iti SaSThIgAthA'vatAritA / 275-15 2 tadvivaraNaM, tatra vartamAne'pi paryAye dravyaM bhedAbhedAtmikAM vikalpapaddhatimeti, / tatra ekaguNakRSNatvAdyanantaguNAnAM madhyAtkenacidguNavizeSeNa yuktaM taditi heturuppaaditH| ___275-20 3 pratyutpanne AtmadravyaparyAye kathamanekAntarUpateti zaGkA prativihitA, tatra . lakSapyamupapAditam / 276-4 4 ekasyApyAtmano dravyAtmakaSAyAtmetyAdyaSTavidhatve 'kaivihANaM bhaMte ! AyA pabhattA ?' iti sUtroktitaH siddhAntasiddhatA darzitA / 276-11 7-1 ko uppAyanto" iti saptamI gAthA'vatAritA / 276-28 "Aho Shrutgyanam" Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 uktagAthAvivaraNam , tatra svasmin svayaM kopotpAdakaH puruSaH parabhavaprAdurbhAvapariNativiziSTasya jIvasya kArako bhavatIti pUrvottarayostayoH kAryakAraNAtmanoH kathazcimeda ityupapAditam / 277-1 3 sarAgasyaivAtmano janmeti pUrvottarabhavAnuyAyina ekasyaivAtmano bhAvAtkathaM bhavabhedena bheda iti praznasya pratividhAnaM, vizeSaNabhedAdviziSTayorbhedo'pi mukhyavRttyeti sAdhitam / 277-8 4 ekasyApi jIvasya svabhAvabhedAd bheda upapAditaH / 277-17 5 parabhavajIvAtkopapariNatimApadyamAnasya jIvasya sarvathA bheda evAstviti zaGkA pratividhAnaM, svAtmanaiva svAtmani kopapariNatyutpattiriti nizcayanayamatametat / 277-21 6 anyasmin jIve kopamutpAdayan puruSastasya kAraka itivyavahAranayena vyAkhyAntaram / 277-28 8-1 dravyaguNayoH kathaJcidbhinnAbhinnatvamasahamAnAnAM matasyotthApakatayA'STamI gaathaa'vtaaritaa| 278-1 2 "rUvarasagandhaphAsA" ityaSTamagAthAvivaraNam , tatra dravyAd guNAnAmasamAnagrahaNalakSaNatvaM bhedaprayojakamupavarNitam / 278-5 3 dravyaguNayorasamAnalakSaNapratipAdakaM vaizeSikasUtradvayamupadarzitaM,bhedasAdhakamanumAnaJca / 278-12 9-1 tanmatanirAkaraNaparatayA "dUre tA aNNatta" iti navamIgAthA'vatAritA / 278-20 2 "dUre tA aNNat" iti gAthAvivaraNam , guNaguNinorekAntena bhinnatvamasammA vanIyaM, guNazabdaH paryAyabhinne guNe paryAye vA pravartata iti parIkSA kAryA / 278-23 3 bhinnapramANagrAhyatvabhinnalakSaNasvAbhyAM dravyAd bhinne siddhe guNe guNazabdaH prayujyata iti kiM tatra parIkSAkaraNeneti praznapatividhAnam / 278-29 4 rUpavAn ghaTa ityAdipratItyA bhede matuSprayogAd guNaguNinorekAntabhedasiddhirityAzaGkA nirAkRtA, nityayogetra matuvidhAnam / 279-3 5 ekAntabhede sambandhAyogAt matuSpratyayA'rthasya nityasambandhasya kathaJcidbhedAbhedAtmakasyaiva mAnamityupapAditam / 279-7 6 guNo dravyAd bhinna ityanumAne dharmiNo guNasya paryAyAtmakatvatadanAtmakatvavikalpena bAdhAsiddhayAdidoSapradarzanam / ___ 279-14 7 dravyaM guNAdibhyo bhinnaM guNavattvAdityanumAna rUpAderapi saMkhyAtmakaguNavattvena vyabhicArato vyudastam, rUpAdau saGkhyApatItentitvamapAkRtam, tatra vaizeSikAbhimatamubhAvya vyudastam / 279-16 "Aho Shrutgyanam" Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 8 guNasya sarvathA dravyAdbhinatve'vayavadvayotkRSTagurutvato'vayavinyutkRSTataragurutvopalabdhiprasaGga upapAditaH / 9 vastu dravyaparyAyAtmakaM tatra dravyamanugataM, vyAvRttaca paryAyaH kramabhAvisahabhAvibhedena dvividhaH, tatra kramabhAvinaH paryAya iti sahabhAvino guNa iti saMjJeti nigamitam / 10 uktArthe mahAvIrastavasya 'svadravyaparyayaguNAnugatA hi tattA' iti zlokaTIkAvacanasaMvAdo darzitaH / 280-3 280-10 280-16 11 Atmani kramabhAviparyAyAH sukhAdayaH, sahabhAviparyAyA jJAnAdaya ityatra tatvAlokavArtikaTIkA saMvAda : pramANanayatatvAlokAlaGkArasUtra saMvAdazca darzitaH / 280-17 12 guNaparyAyayoH kathaJcidbhedamabhipretyaiva " guNaparyAyavaddravyam" iti sUtraM saMndham / 280-25 10- 1 dravya paryAyAzcetyevaM vibhAgo yukto na tu dravyaM guNaH paryAyazceti, guNasya paryAyAd bhinnatve tRtIyo guNAstikanayo'pi prabhUktaH syAditi pratipAdana - paratayA dazamI gAthA'vatAritA / 280-30 2 ' do uNa NayA bhagavayA' iti gAthAspaSTIkaraNamavataraNasamAnArthakam / 281-5 11 - 1 bhagavatA guNArthikanayo na niyamitaH kintu paryAyArthika evetyarthakatayA "jaM ca puNa ariyA" ityekAdazI gAthA'vatAritA tathaiva vyAkhyAtA ca / 281-10 12 - 1 " vaNNapajave hiM" iti sUtre paryAyazabdena guNa eva kiM noktaH syAdityAzaGkAsamAdhAnaparatayA " parigamaNaM pajAo" iti gAthA'vatAritA / 2 uktagAthAvivaraNam, tatra sahabhAvibhiH kramabhAvibhitra bhedaiH paricchedaH paryAyaH, anekarUpatayA vastuno jJAnaM guNa ityevaM tulyArthI guNaparyAyazabdau tathApi bhagavataH paryAyArthikanayadvAreNaiva dezaneti paryAyazabdenaivAbhidhAnaM guNaparyAyazabdayoyutpattinimittataulye'pi pravRttinimittabhedAnna paryAyazabdatvamiti / 13 - 1 paryAyazabdaH kramabhAvidharmavAcaka eva, guNazabdaca sahabhAvidharmavAcaka eveti guNArthikanayo'pyarthAdbhagavatopadiSTa evetyAzaGkAparatayA 'jaMpaMti asthi samaye' iti trayodazIgAthA'vatAritA / 282-10 "Aho Shrutgyanam" 281-17 281-20 2 uktagAthA vivaraNaM, tatra "egaguNakAlae duguNakAlae" iti siddhAnte guNazabda. prayogAt rUpAdipariNAmo guNavizeSa iti guNArthikanayo'pi vidyata iti zaGkA / 282-16 14 - 1 tatpratividhAnaparatayA 'guNasahamaMtareNAvi' iti caturdazI gAthA'vatAritA / 282 - 23 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 2 tatra guNatvAvacchinnavAcakaguNazabdamantareNApi paryAyavizeSasaMkhyAvAcakaH saH, saMkhyAnazAstradharmo guNaH, tadvAcako guNazabdaH prayukto, na tu gunnaarthiknyaabhipraayk|282-26 15-1 uktArthadRDhIkaraNArthatayA'vatAritA "jaha dasasu dasaguNammi ya" iti paJcadazIgAthA / 283-9 2 tatra dazasu dravyeSu dazaguNite ekasmin dravye ca guNazabdAdhikye'pi dazatvaM tulyaM yathA, tathA prakRte'pi, "guNaparyAyavadrvyam" iti tatvArthasUtre sahabhAvidharmavAcakaguNazabdasamabhivyAhArAtparyAyazabdasya kramabhAviparyAyArthakasyApigobalIvardanyAyena bhedapratipAdakatvaM na doSAvahamiti na guNAdhikyam / 283-11 3 guNaparyAyayorbhedaH kAlpanikaH, sa vAstavatadabhedAvirodhI, kalpanAbIjaM tu .. vyutpattivizeSAdhAnam , ata eva "guNANamAso davvaM" ityuttarAdhyayanavacanaM "davvanAme guNanAme pajavaNAme' ityAdyanuyogadvAravacanaM ca saGgatamiti / 283-20 4 nANadaMsagaTTayAe duve ahaM ityAdi bhagavatIvacanaM guNArthikanayapratipAdakamityAzaGkA vypaakRtaa| ____283-26 16-1 dravyaparyAyayorekAntAbhedavAdimatopadarzakatayA "eyaMtapakkhayAo" iti SoDazI gaathaa'vtaaritaa| 284--3 2 tadvivaraNam, tatra dravyAyekAntabhedavAdaH pUrvameva yadyapi nirastaH, tathApi dravyaikA'ntAbhedavAdadADharyArtha udAharaNamAtramupadaryata iti / 284-7 17-1 "piu-putta-Natu-bhANijja" iti saptadazI gAthA'vatAritA, tatra dravyavyatiriktaM .. guNakarmAdikaM nAsti, yathA pitRputrAdayo na puMso bhinnAH, pitRtvAdikaM puruSavRttyapi tadabhitraM tathA dravyavRttayorUpAdayo guNAH karmApi ca dravyAdavyatiriktatvAd dravyameva / 284-12 18-1 'jaha saMbaMdhavisiTTho' ityaSTAdazagAthA'vataraNam , tatra atiriktaguNAbhAve'pi cakSurAdIndriyasambandhatazcAkSuSAdipratyakSAnukUlazaktimattvenaikasmin draSye rUparasAdivyapadezagocaratvaM, ekasyAnekasaMjJAkaraNamAtreNa nAnAtvaM na, ekasyApi gIrvANa nAthasya zakrendrAdizabdairvyavahiyamANatvena nAnAtvaprasaGgAditi / 285---1 2 uktagAthAvivaraNam , tatra yathA sa puruSaH puruSatvenAbhinno'pi pitRputrAdi sambandhaM nimittIkRtya putrapitrAdivyapadezaM prAmoti tathA dravyamindriyagataM rUpAdivizeSaNaM labhate, etadbhAvArtha AveditaH, zaGkAntaraM vyudastam / 285-9 19-1 ekAntadravyAdvaitavAdAprAmANyajJApanAya syAdvAdasiddhAntavAdyuktirUpatayA "hojAhi duguNamahuraM" ityekonaviMzatitamagAthA'vatAritA / 285-22 "Aho Shrutgyanam" Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 2 uktagAthAvivaraNaM, tatraikameva dravyaM yadi rasanAsambandhAnmadhurAdirasasya nayanasambandhAkRSNAdirUpasya ca vyapadezabhAka tarhi rasato dvivyAdiguNamadhuraM yAvadanantaguNa madhuraM rUpato dvivyAdiguNakRSNaM yAvadanantaguNakRSNaM tadravyaM kutassyAditi, puruSadRSTAnte'pi * na tvalpako mahAn vA bhavati sambandhataH puruSaH, asya bhAvArtha upadarzitaH / 286-2 20-1 ekAntAbhedavAdyAzaGkArUpatayA 'bhaSNai saMbaMdhavasA' iti viMzatitamagAthAmavatArya tadvivaraNam / 286-13 2 tatra sambandhasAmAnyavazAyadi sambandhitvasAmAnyamanumataM tava, tadA sambandhavizeSadvAreNa saMbandhivizeSo'pi kiM nAbhyupagamyata iti / 286-16 21-1 tatsamAdhAnarUpatayA 'jujjaI saMbaMdhavasA' ityekaviMzatitamagAthAmavatArya tadvivaraNam , tatra syAdvAdimate sambandhavizeSAdisadbhAvAtsambandhavizeSaprayuktaH sambandhivizeSo yuktaH, dravyaikAntavAdimate sambandhivizeSAbhAvAnna sambandhavizeSa iti tatkRtaH kuto rUpAdivizeSapariNAma iti / 286-21 22-1 anekAntakAdimate'pi rUparasAdeH SaDguNahAniddhayAdipariNatiH kathamupapanneti parAzakopadarzanapUrvakatAdRzapariNatyupapAdanaparatayA " bhaNNai visamapariNaya" iti dvaaviNshtitmgaathaa'vtaaritaa| 287-3 2 uktagAthAvivaraNaM, tatra zItoSNasparzavadvirodhAdAmraphalAdikamekadA dviguNAdyanantaguNa vRddhihAnirUpaviSamapariNatipariNataM kayaM bhaviSyatItyatra paranimittaM bhavati vaiSamyaM, na vA paranimittameva tadityekAnto'stItyupapAditam / 287-7 3 guNAnAM sAzrayatvavyavasthApanena nirAdhAraguNAnupapattyaikAntaguNAdvaitavAdanirasanam , tatrAnyadapi guNaikAntavAdino'bhibhatamAzaGkaya vyudastam / 287-23 4 dravyasya guNarUpatve rUpavAn ghaTa ityAdi pratItirna syAtkintu rUpaM ghaTa ityAdi pratItirApadyatetyAdi pradarzitam / 288-2 23-1 bhedaikAntavAdyabhimatadravyaguNalakSaNAnupapatyudbhAvakatayA 'danvasta dviI" iti prayoviMzatitamagAthA'vatAya vyAkhyAtA / 288-11 2 tatra dravyasya dhrauvyaM guNasyotpAdavigamAviti lakSaNaM kevalidravyasya kevalajJAna guNasya yujyata iti vilakSaNatvaM tatra ghaTate, na tu dravyasyANcAderiti dravyArthAntarabhUtaguNavAdivaktavyamupapAdha darzitam / 288-14 "Aho Shrutgyanam" Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24-1 taduttaratayA "davvatthaMtarabhUtayA" iti cturviNshtitmgaathaa'vtaaritaa| 288-28 2 tadvivaraNam , tatra paramate dravyArthAntarabhUtA guNA mUrtA amUrtI veti vikalpya / ubhayatra dUSaNamabhihitam / 289-1 25-1 "sIsamaI viSphAraNamettattho'yaM" iti paJcaviMzatitamagAthA'vataraNa, tatra pUrvopavarNitaM sarva vivakSAmAtreNa jAtyantarAtmake vastuni bhedAbhedAdhanyatarakathAyA asambhavAdityekamavataraNam / / 289-11 2 ArhatAnAmutsargataH syAdvAdarUpasaptabhaGgyAtmakapramANavAkyasya tadekavAkyatApanatattannayavAkyAnAM ca yathArthatattvAdhigamakAnAmabhidhAnamucitam, na tu mithyA. rUpANAmasadrapaikAntatattvapratipAdakAnAm , tathApi syAdvAdavyutpattyAdhAnAya nayavAdeSvapi pravRttirucitA, asatye varmani sthitveti nyAyena svarUpato'satyAnAmapi nayAnAM phalataH satyatvAditi dvitIyamavataraNam / 289-13 3 uktagAthAvivaraNaM, tatra vinItavineyabuddhivikAzamAtraphalako'yaM prabandhaH, anyathA syAdvAdAnAtmikA kathA svasiddhAnte nAstyeva, ata eva "naivAvadhAraNI bhASA bhASeta" iti siddhAntoktaM saGgatam , ayaM niSedhaH svatantranayaviSaya eveti drshitm|290-3 26-1 "Na vi asthi aNNavAo" iti SaiviMzatitamagAthA yadvastu yaddharmAnvitaM tathaiva tatpratipAdayantassamyagvAdino'nyathA mithyAvAdina ityarthakatayAjJatAritA / 290-17 2 uktagAthAvivaraNaM, tatra jainasiddhAnte guNaguNinorekAntabhedavAda ekAntAbheda vAdazca nAsti, tAvekAntena bhinnAveva ekAntenA'bhinnAveveti manyamAnA vAdino yathArthatatvaM na jAnantItyarthoM bhAvArthazca darzitaH / 290-23 3 sayuktyaitAvatA prabandhenAnekAntavAda eva siddhikoTi nIta iti pratijJAya __ tadbhAvanA, tatrajJAnAtmanoghaMTarUpAdyozca ekAntena bhedasyA'bhedasya ca khaNDanam / 291-3 4 dravyaguNayorbhedaviziSTAbhedasAdhakAnumAnapradarzanam , tatra sAdhyAprasiddhidoSApAkaraNam, kapisaMyogyabhinne vRkSe kapisaMyogabhedasAdhanAt / 291-25 5 bhedAbhedobhayasya pakSe siddhito jAtyantarAtmakavastusiddhiH, tatra 'syAdvAdatastava __tu bAhyamathAntaraGgam' iti mahAvIrastavavacanasaMvAdaH / 292-3 6 parasparaviraharUpatvena viruddhayorbhedAbhedayonaikatra samAveza iti tantrAntarI yA''zaGkA tatra hetvasiddhidRSTAntA'siddhi svruupaasiddhishngkaaprihaarH| 292-8 7 uhA''zakkAnirAsaH, paraM prati virodhAjJAnasiddhaye virodhalakSaNapRcchA, taduttarasya virodhalakSaNapratipAdanarUpasya khaNDanam / 292-17 "Aho Shrutgyanam" Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 8 parapratipAdite'zeSadoSamukte virodhalakSaNe svasammatiH, tathAvidhavirodhasadbhAase vibhibhAvacchedena bhedAbhedayorekatra sadbhAva upapadyata eveti, virodhalakSaNA'ntarasyApi prakRte'nupayuktatvaM bhAvitam / 293-3 9 anekAntatattvAmyupagame virodhagandhalezo nAstItyatra " bhinnApekSA yathaikatra" ityasdhyAtmopaniSadvacanasaMvAdaH / 293-17 10 yadavacchedena bhedastadavacchedena bheda eva evamabheda eveti naikamubhayarUpam, ekAvacchedenobhayasvIkAre saGkaraprasaGga ityanayorapAkaraNam, nAtra saMzayApratipattyAdayo'pi doSA ityupapAditam / 27- 1 " bhayaNA vihu bhaiyanvA" iti saptaviMzatitamagAthA'vataraNam, tatrAne kA - nte'nekAntAbhyupagame'navasthA, anekAnte'nekAntAnabhyupagame ekAntatvaprasaktiH, tathA ca vastutvatau anekAntatvasAdhake'nekAnte vyabhicAra ityAzaGkA / 2 uktAzaGkApratividhAnaM, anekAnte'nekAntAbhyupagame nAnavasthA, nyAyamate tRtIyacaturthAtyantAbhAvayoH prathamadvitIyAtyantAbhAvAtmakatvavajjainamate'pi tRtIyacaturthAne kAntayoH prathama dvitIyAne kAntarUpatvAditi / 3 uktagAthAvivaraNam, tatra yathA'nekAntaH sarvadravyANi tadatatsvabhAvAtmakatayA jJApayati, tathA'nekAntamapi sa ekAntA'nekAntAtmakatayA jJApayati / 294-16 4 nayApekSayA tatraikAntatvaM pramANApekSayA cAnekAntatvaM, 'anekAnto'pyanekAnta 293-18 " Aho Shrutgyanam" 293-30 294-4 ityukteH, "trNabhA siya sAsayA" "davvaTTayAe sAsayA" ityAgamoktezca 1294-23 5 atra vizeSo 'dezena dezadalanaM bhajanApathe tu' iti khaNDakhAdyazlokaTIkAto'vaseyaH, tatrA'navasthAparihAro'nyonyAzrayazca prAmANikaH, sAmAnyavizeSabhAvena saptabhaGgIdvayavizrAma iti ca pradarzitam / 295 6 pramANamAzrityAne kAnto nayatvamAzrinyaikAnta iti khaNDakhAdyokterarthI bhAvAdarzitaH / 28 - 1 " NiyameNa sahahaMto " ityaSTAviMzatitamagAthAvivaraNam, tatra paDevaite jIvAH kAyAzvetyevaM zraddadhAnaH paramArthataH SaTkAyAn na zraddhatte ityasya spaSTIkaraNam, tathA zraddadhAno na bhAvasamyagdRSTiH, kintu dravyasamyagdRSTiH, tatra 'aNabhimgahiyakudiTThI' ityAdyuttarAdhyayanavacanasaMvAdaH / 2 uktArthe hetUpadarzakaM "haMdI apajavesu" ityAdyuttarAdhe, bhaGgAntarasaMvalanarahiteSu dharmeSu zraddhApya'saMpUrNA bhavatItyarthaH ekaJcAdiprakArarahiteSu SaTSu kAyeSu zraddhApi saMkSiptA bhavatItyarthazca dravyazraddhAparyavasannA bhavatIti paryavasitaH / 1 295-17. 296-9 296-25 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 298-1 3 tasyAH saMkSiptazraddhArUpatve 'ekavihaduvitivihA' iti siddhAntoktiH pramANatayA drshitaa| 297-1 4 zAstre samyaktvasya dravyabhAvabhedena vaividhyaM yathA proktaM tathA vivecitam , tatra 'tuha vayaNa tattaruI' iti vcnsNvaadH| 297-11 5 zubhAtmapariNAmavizeSAnugataM dravyasamyaktvaM bhAvasamyaktvamapi na vyabhicarati, prajJaptau rucibhedAnAM kSAyopazamikAdibhAvabhedeSvantarbhAvitatvAdityApekSika dravyabhAvasamyaktvam / 297-19 6 'haMdI apanavesu' ityuttarArdhasya vyAravyAnAntaram / 297-23 7 SaTjIvanikAyAstadghAte cAdharma ityatrApi saptabhaGgIjanyabodhotpattito nAvyApa katvamanekAntasyeti nigamitam / 29-1 anekAntasya vyApakatve gacchati tiSThatyAdeniyamo na syAdityAzaGkoddharaNArtha paratayA 'gaipariNaya gai ceva' ityekontriNshttmgaathaa'vtaaritaa| 298-4 2 uktagAthAvivaraNaM, tatra gatikriyApariNataM dravyaM gatimadevetyupagacchadbhirvAdibhiH pratiniyato digatimadevAbhyupeya, tata eva niyatavyavahAraH, tatazca vivakSitapratiniyatadigapekSayA gatimat , anyadigapekSayA cA'gatimadityanekAntassiddho bhavati, bhAvazcAsya darzitaH, tatra zaGkAntaraparihArazca / 298-9 3 gatimattvAgatimatvayorapekSAbhedenakA samAveze gacchatyapi na gacchatItyapi vyavahAraH syAdityAzaGkAyA iSTApatyA parihAraH, zaGkAntarasyApyetena nirAsaH, sAmAnyavizeSayoH kathaJcidabhinnatvena vizeSAbhAvasthApi sAmAnyAbhAvatvamupapAghAnekAnto bhaavitH| 299-8 4 uktadizA sthititadabhAvayorekatropadarzanena sthitAvapyanekAnto vyvsthaapitH| 300-7 30-1 vastumAtrasya tadatatsvabhAvAtmakatve dAhAnukUlazaktimatvAddahana itIva sa dAhAnukUlazaktyabhAvAda'dahanastadAnImeva, tathaiva pacano'pyapacana ityAzaGkAyA apekSAbhedena svabhAvadvayasyaikatropapattissyAdevetyevaM parihAraparatayA 'guNanivasiya saNNA' iti triMzattamagAthA'vatAritA / 300-10 2 uktagAthAvivaraNaM, guNotpAditasaMjJakA dahanapacanAdayo'nekAntAtmakA draSTavyAH, yadravyaM yathA pratiSiddhaM tathA'dravyaM bhavatItyartha upapAditaH / 300-19 31-1 svarUpApekSayA jIyo jIvaH, ajIvo'jIvaH, pararUpApekSayA jIvo na jIvaH ajIvo nAjIva ityevamanekAntAtmakatvopapAdanaparatayA " kuMbho Na jIvadaviyaM" ityekatriMzattamagAthA'vatAritA / "Aho Shrutgyanam". Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 2 uktagAthAvivaraNaM, tatra kumbho jIvadravyaM na, jIvo'pi kumbhadravyaM na bhavati, tasmAdvAvapyadravyaM parasparavyAvRttAtmakau bhavata ityartho bhAvArthazca darzitaH / 301-9 3 ajIbo jIvApekSayA nAjIva ityupagame namUdvayasya prakRtArthagamakatvenAjIvasya stari prasaktamityAzaGkAyA nirAkaraNam . 301-16 4 anekAntasya kAlpanikatvena vastugata saddharmA'sAdhakatvamAzakya parihRtam / 301-20 32- 1 'uppAo dutriyappo' iti dvAtriMzattamagAthAyA avataraNadvayaM tatra bhagavatA dravyArthika paryAyArthikanayAvapekSya pratikSaNamutpAdavyayadhauvyayuktaM jagadAkhyAyi fever, asttpAdaH kimekavidha eva uta prakArAntararUpo'pItyAzaGkAsamAdhAnAyeyamiti prathamAvataraNam / 301-23 2 utpAdAdayo vibhinnapratItisAkSikA AdhAratyAdivadatiriktA eva, na tvAdyakSaNasambandhAdirUpAH, kSaNe'bhAvAt, utpAdAdInAM ghaTatvAdinA pratiyogitvaM mRttvA dinA cAnuyogitvaM dravye tu paryAyopahitarUpeNa pratiyogitvamityAdikaM vyavasthApyoktayuktisiddhAtiriktotpAdaH kimekavidha eva kiM vA prakArAntarakhapo'pItyAzaGkAsamAdhAnAyeyamiti dvitIyAvataraNam / 301-29 3 uktagAthAvivaraNaM, prAyogikatraiAsikabhedenotpAdasya dvaividhyam, tayorlakSaNam, tatrAdyo mUrtimadddravyAvayavArabdhatvAtsamudayavAdo'parizuddhaH, tadbhAvazca darzitaH, utpAdasya prayogajanyatvasiddhizra kRtA / 302-24 33 - 1 dvitIyabhedarUpa visAjanitotpAdasya dvaividhyapratipAdakatayA 'sAbhAviovi samudayakaocca" iti trayastriMzattamA gAthA'vatAritA / 303-13 2 uktagAthA vivaraNaM, tatra vaisrasika utpAdaH samudayakRtaH aikatvikazceti dvividhaH, tatra samudayajanitatvaM mUrttAvayavaniyatatvaM, Adyo'ndradhanurAdInAmutpAdo ghaTAdInAmaprathamatayotpAdazca svAbhAvikotpAde hetvanapekSAyAmapi prAyogiko - tyAde hetvapekSA dhauvyAddaNDAdigrahaNArthI pravRttirupapannA, prAdhAnyenoktadvaividhyavyavasthiteH kAlAdihetupaJcakasAmagryAH kAryaniyatatvaM gauNavidhayA'kSatameva / 303-16 3 visrasApariNAmino vastunaH svabhAvata eva vinAzazIlatvamivotpAdazIlatvamapi, utpAdavinAzayoriva sthiterapi svAbhAvikatvamiti tasya kAraNAntarA'napekSameva svabhAvaprayuktamutpAdAditrayamiti / "Aho Shrutgyanam" 303-29 4 AkAzAdInAM trayANAM parapratyaya aikatvika utpAdo'niyamena, atrApi syAdaikatvikaH syAdanaikavika ityanekAntaH asya bhAvo darzitaH / 304-3 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 5 zrAkAzAdInAmavicalitAtmanAmutpAda eva nAsti kutasteSUtpAdAnekAnta iti praznasya pratividhAnam / 6 AkAzAdInAmutpAdasyAvagAhyAdyavagAhakAdimyAM niSpatteH kathamekatvikasaMjJA yuktetyAzaGkApratividhAnam / 7 teSvanaitvika utpAda H kathamiti praznamatividhAnam / 304-25 46 34 - 1 prAyogika vaikhasikabhedena nAzasyApi dvaividhyamityarthakatayA " vigamassa vi esa vihI" iti catustriMzattamagAthA'vatAritA / 305-19 2 uktagAthAvivaraNam, tatra nAzasya nirhetukatvena prAyogikavinAza eva nAstIti kathaM dvaividhyamiti praznaprati vidhAnam / 305-22 305-28 3 bhAvasvahetorevotpadyamAnastAdRzo bhavati yenotpattisamanantarameva vinazyatIti praznapratividhAnam / tatra zaGkAntaramatividhAnaJca / 4 samudayajanitaikatvakAbhyAM vaikhasika vinAzadvaividhya, tatra samudayajanitavinAzasya samudayavibhAgamAtrArthAntarabhAvagamanabhedena dvaividhyamupapAdya bhAvo darzitaH / 306-8 5 ghaTasya vinAzo vibhaktakapAlakadambakAtmaka ityatra 'yadutpattau ityAdisUtradvayaM pramANanayatatvAlokAlaGkArasya saMvAdakamuktam / 6 arthAntarabhAvagamanalakSaNo vinAza upapAditaH / 305-2 305-13 306-26 306-29 7 AkAzAdInAM trayANAmutpAdavyayayoH paranimittakatvAttAvupacArikAvityAzaGkAyAM 'uppajje vA' ityAditripadyA bhagavatA tattritayasvarUpaM lakSaNaM jagataH pAramArthikameva sattvamabhihitamityAkAzAditrayamapi tadrUpatayaiva saditi teSAmapi tayoH pAramArthikatvamiti samAdhAnam / 307-8 3 ata evotpAdAdInAM trayANAM dravyAdarthAntaratvaM dravyAdanarthAntaratvaM ca dravyasya votpAdAditribhyo'rthAntaratvamanarthAntaratvaM copapAditaM, tatraikakAlatvasAdhakamanumAnaM tatra hetvasiddhiparihAratha / "Aho Shrutgyanam" 35 - 1 utpAdavyayasthitInAmekapratiyoginirUpitatvena tadviziSTadravyanirUpitatvena vA bhinnakAlatA, ato dravyAdarthAntarabhUtAstAH bhinnapratiyoginirUpitatvena tadviziSTadravyanirUpitatvena vA tAsAmabhinnakAlatA, ato dravyAdanarthAntarabhRtAstA iti pratipAdakatayA 'tiSNivi upAyAI" iti paJcatriMzattamagAthA'vatAritA / 307 - 23 2 tadvivaraNam, utpAdAditrayopya bhinnakAlA bhinnakAlAvetyupadarzya te yathA bhinnakAlA yathA cAsbhinnakAlAstathA vivecitam / 308-3 309-2 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 4 ata eva vastumAtrasyAvibhaktadravyaparyAyobhayasaMsargAtmakatvAd jAtyantaratvaM, tatra 'nAnvayo bhedarUpatvAt' iti padyasaMvAdazca / '309-21 5 bhinnApekSotyAdavinAzayorekakAlatvahetunA'narthAntarasvasAdhakamanumAnam, uktadizA dhauvyotpAdadhauvyavinAzAtmakadvaye'narthAntaratoktahetUktadRSTAntabalAdeva bhAvanIyeti / " 309-31 7 utpAdAdInAmabhinnakAlatvavad bhinnakAlatvamapyasti, ata evArthAntaratvam , .. tatsAdhakAnumAnaprayogazca drshitH| 310-4 8 svAdvAdaprakriyAyAmutpAdAdInAM bhinnAbhinnakAlatArthAntaratA'narthAntaratA ca siddhathati, na tvekAntavAdaprakriyAyAmiti nigamitam / 310-8 36-1 uktArthaspaSTIkaraNAthai pratyakSapratItodAharaNapratipAdakatayA 'jo AuMcapakAlo' iti sstttriNshttmgaathaa'vtaaritaa| 310-11 2 uktagAthAvivaraNaM, tatra AkuzcanaprasAraNayostadviziSTadravyasya ca bhinna kAlatvaM, pUrvottaraparyAyanAzotpAdayoranugatadravyAvasthitezvAbhinnakAlatvaM ca / 310-14 3 AkuzcanaprasAraNa kriyAdvayapariNatadravyasya pratyabhijJAnapramANato'bhedavyavasthA panena kSaNikaikAntapadArthavAdimatakhaNDanamiti diSTaM / 4 jalomivadutpAdavyayAdivikAraH kAlpanika eva, kUTasthameva nityaM dravyamiti / praznapratividhAnam , dravye pUrvAparastraparyAyAH pratikSaNaM vinazyanti samutpadyante cetyatra 'anAdyanidhane dravye' iti pdysNvaadH| 5 pUrvAparomibhAvena yathA jalaM pariNamate, tathA tattadrvya meva pUrvAparaparyAyarUpeNa pariNamate iti pariNAmavAdasya nyAyyatvamupasaMhRtam , utpAdAdInAM virodhaparihArazca kRtH| .. 311-26. 37-1 utpAdAdInAM pratyekamekaikaM rUpaM yathotpAdAditrayAtmakaM tathAbhRtavartamAna bhaviSyatkAlatrayayogenApyekaikaM rUpaM trikAlatAmAsAdayatItyetatpratipAdakatayA 'uppajjamANakAlaM' iti saptatriMzattamagAthA'vatAritA / 312-3 2 uktagAthAvivaraNam , tatra utpadyamAnamutpanna vigataM vigacchad dravyaM prajJApayana trikAlaviSaya yathA bhavati tathA vizinaSTIti gAthArthoM bhaavaarthshcaaveditH| 312-11 3 tatra vyavahAranayanAbhinnakAlAnAmutpAdAditrayANAM pratyekamekatharmisaMsargitayA traikAlyaM tena nayena yathA pratipAdyate tathA bhAvitam / 312-18 4 utpadyamAnaH paTaH prathamatantupravezakAlAvacchedena kiJcidaMzenotpanna ityasahamAnasya naiyAyikasyAzakA'pAkRtA / 312-29 "Aho Shrutgyanam' Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 5 utpadyamAnaM kiJcidaMzenotpannamityasya saMvAdakaM 'calamANaM calie ' iti bhagavatIsutravacanam / 6 utpadyamAnasyotpannatvamutpatsyamAnatvaM yathA tathotpannasyotpadyamAnatvamutpatsyamAnatvazca bhAvitam tathotpatsyamAnasyotpadyamAnatvamutpannatvaJca darzitam / 313-12 7 evamevotpannotpadyamAnotpatsyamAnabhedAH pratyekazo vigatAdibhiH sthitAdibhi - va samabhedA jJeyAH, evaM sthitivigamAvapi / 313-17 8 eteSAM bhedAnAM kAlpanikatvaM na prAjJairyathArthatayaivAkalanAditi darzitam / 313-19 9 anena prakAreNa trikAlaviSayaM dravyasvarUpaM pratipAdayadvAkyaM pramANamanyathA tvapramANamiti nigamitam / 313-29 314-8 : 10 atraikAzItirbhaGgAH, te 'yad gRhyate tadiha vastu gRhItabheva' iti zlokaTIkAyAmetaTIkAkartRkartRkAyAM pradarzitAH, vizeSajijJAsubhistato vijJeyA ityupdeshH| 314-1 38 - 1 arthAntaragamanalakSaNa vinAzavibhAga jotpAdayorabhAvAttanniyatAyAH sthiterapyabhAvAttatraikAlyaM na sambhavatIti vAdinaH mati tadabhyupagama pradarzanapUrvakopadezaparatayA "davvaMtarasaMyogAhi" ityaSTatriMzattamagAthA'vatAritA / 2 uktagAthAvivaraNaM, tatra 'saMyogAnAM dravyam' iti vaizeSikasUtrasya balAdvaizeSikAdayo yathA dravyAntarasaMyogaiH paTAdikAryadravyasyotpAdaM svIkurvanti tathA pradarzakaM pUrvArddham, te utpAdArthAnabhijJA vibhAgajAtamutpAdaM necchantItyarthaH spaSTIkRtaH / 314-13 39 - 1 kutaste utpAdArthAnabhijJA ityAzaGkAsamAdhAnaparatayA aNu duaNui ityekonacatvAriMzattamagAthA'vatAritA / & 313-5 , 315-1 2 uktagAthAvivaraNaM, tatra dvAbhyAM paramANubhyAmArakhdhe vyaNukadravye aNuriti vyapadezaH paramANugata dvitvasaMkhyAtastatrANuparimANasyaivotpAdAt, tribhidvarthaNukairArabdhe dravye yaNukamiti vyapadezaH, tatra pratyakSAnurodhena bahutvasaMkhyAto mahatparimANasyotpAdaH, etadbhAvArtha:, tatra naiyAyikAdiprakriyA varNitA / 3 katryaNukAdikAryadravyasya tatra parimANasya cotpattiprakriyAM nirUpayantau naiyAyikavaizeSikau svIyAjJatAM vyaJjayataH yataH paramANvoH saMyoge satyeva dvayaNukamupadyate iti na, kintvekasAmayikAbhyAM saMghAta bhedAbhyAmapyutpadyate, tathA bhedAdapIti, atra jainI prakriyA darzitA / "Aho Shrutgyanam" 315-25 316-6 4 uktArthe 'saGghAtabhedebhya utpadyante' iti taccArthasaMvAdaH / 5 kecana bAraskandhAH pratyakSagocarA bhavantItyatra 'bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSAH" iti tatvArthasUtravRttivacanamupadarzitam / 316-12 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 316-25 6 vicitra pariNAmAH pudgalAH, cAkSuSapratyakSe nAdarapariNAma eva kAraNam, tatrApyanuvabhUtarUpAdibhAve na pratyakSamiti tatpratyakSe udbhUtarUpavattvavyavadhAnAbhAvA lokAdikaM cAkSuSajJAnAvaraNIyakarmakSayopazamAdhAyakatayA kAraNaM vAcyamiti / 316-15 7 " jAlAntarasya sUryAMzau" iti padyopavarNitaM naiyaayikaabhimtprmaannusvruupmpaakRtm| 316-20 8 jainamate paramANurna nitya eva kintu vibhaktabhAvenotpattibhAvAtkathaJcinnityAni - tyobhayarUpa ityabhiprAyaNAttarArddhena paramANurutpadyata iti vyAvarNitam 9 pRthagbhAvalakSaNabhede sati vibhAgaparyAyarUpeNa paramANutpAde saMvAdakaM 'bhedAdaNuH' iti taccArthasUtram, bhedAdeva paramANurutpadyate na saGghAtAditi bhASyasanAtham / 317-3 10 paramANUna nityatvAnnotpattiryukteti zaGkAnirAkaraNam, atra kAryadravyamAgabhAvasayonaikatvamityupapattaye pramANanayatattvAlokAlaGkAroktaM sadRSTAntatadubhayalakSaNapratipAdakasUtracatuSTayam, mAgabhAvadhvaMsayoraikyAbhAve tadAtmakaparamANUnAmapyaikyaM na saMbhavatIti dravyArthikanayA dezAd dravyasvarUpatayA'vasthitA eva paryAyanayAdezAttatkAryabhAvenotpadyamAnAH kathaJcidbhinnAste iti / 11 bAdarapariNAmapariNatamahAdravve paramANubhAvena paramANunAM nAzAbhyupagamAt avayavavibhAgontaraM paramANubhAvena vibhaktatathA cotpAdAbhyupagamAt 'kAraNameva tadantyaM' iti pAramarSoktivirodha iti praznapratividhAnam, taduktyabhipretArthIpadarzanena / 317-5 "Aho Shrutgyanam" 317-22 12 vyaktyAtmanA paramANo nityatvavyavasthApanena paramANurnitya iti vyavahArasya bhrAntatvApattirityA''zaGkAyA nirasanam / 13 etena paramANavo nityA eva kAryarUpAzca pRthivyAdayazvatvAro'nityA eveti naiyAyika prakriyAyA nirAsaH / 318-14 14 paramANorapekSAbhedena kAraNatvaM kAryatvaJcetyatra dvAdazAranayacakraTIkAsammatirAveditA / 318-16 40 - 1 'bahuANa egasade' iti catvAriMzattamagAthAvataraNaM, tatra pRthivyAdisamavAyikAraNakAryAvacchedakajanyapRthivItvAdidharmAnAkrAntatvAtparamANUnAmutpattirna sambhavatItyAzaGkAnirAsaH, tAdAtmyasambandhena pRthivItvAdyavacchinne svabhvaMsatvasambandhena pRthivItvAdinopAdAnakAraNatvavyavasthApanena / 2 saMyogena vibhAgena ca kAryadravyotpAdAbhyupagame saMyogajakAryadravye vibhAgasya vibhAgajakAryadravye saMyogasya vyabhicArazaGkAyAH kAryadravye vaijAtyAbhyupagamena kAryatAvacchedakakoTau tattatkAraNAvyavahitottaratvapravezena vobhayorekaza ktimattvena 318-4 318-19 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 kAraNatvAbhyupagamena vA nirAkaraNam , tathA'nabhyupagame tripradezikaskandhAdekANubhede dvipradezikasyAkasmikatvApattiH, paramANudvayAdisaMyogAd vyaNukAdyutpattikalpane mhaagaurvshc| 318-23 3 uktArthe saMyogAcca vibhAgAccetyAdIni dazapadyAni saMvAdakAni, saMyogajaiko tpAde vibhAgajAnekotpAde cAnubhavasAkSiko byavahAraH prmaanntyaa''veditH| 319-1 4 "bahuANa egasadde" iti gAthAvivaraNaM, tatra bahUnAM tathaNukAdInAM saMyogairyathaikasya vyaNukAderutpAdo bhavati anyathaikAbhidhAnAdhanutpattiH, tathA vibhaktAnAM bahUnAmavayavAnAmutpAdaH, anyathAnekAbhidhAnAdyanutpattiriti / 319-27 5 mudrapAtAd ghaTo vinaSTa ityeva pratIyate vyavayite cetyatirikta vinAzasyaiva siddhirityAzaGkAyA nirAkaraNaM vinaashsyottrpryaayruuptvvyvsthaapnen| 320-6 6 atiriktavinAzAbhAve "dRSTastAvadayaM ghaTotra nipatan" iti vacana podvalakam / 320-11 7 dhvaMsasyottaraparyAyasvarUpatve sAdhanantatvaM na syAditi zaGkApratividhAnam / 320-15 8 mRdravyaM dravyarUpeNa dhruvaM sattattatpUrvottaraparyAyAbhyAM vinAzotpAdAtmakamiti tatrayAtmakam , yathA cotpAdavyayadhrauvyasvabhAvA dravyAtayA'bhinnAH paryAyArthatayA ca lakSaNabhedena bhinnA ityekakAlInadharmirUpatayA parasparAtmakatvena * pratyekamekaikarUpa vyAtmaka, tathaiva kAlatrayApekSayA'pi pUrvavalyAtmakamato'na'ntaparyAyAtmakamekaM dravyamiti nigamitam / / 320-18 41-1 anantakAle svayamanantatAM bibhrANA utpAdAdayo dravye kathaJcitsvA bhinne'nantatAmAnayantu, ekakSaNe ekasmindravye'nantaparyAyatvaM kuta ityAzaGkAyAmekakSaNe'pyanantotyAdavigamasthitInAM sambhavo'styevetyuttaraparatayA 'egasamayammi' iti ekacatvAriMzattamagAthA'vatAritA / 320-28 2 uktagAthAvivaraNaM, tatraikasmin kSaNe ekadravyasya bahava utpAdAH tatsama saMkhyakA vinAzAstarasamasaMkhyakAH sthitayazca, tatra zAstravArtAsamuccayaTIkAvacanasaMvAdaH, sAmAnyarUpatayA sthitirekApi tattatparyAyotpAdAvacchinnA / 321-21 tattatparyAyavigamAvacchinnA ca bhinnaiveti darzitam / 321-5 42-1 ekakSaNAvacchinnasaMyogavibhAgajAnantotpAdAditrikaikasvabhAvavastuno dRSTAnta dvAreNa nizcayArthatayA "kAya-maNa" iti dvicatvAriMzattamagAthA'jatAritA / 321-21 2 uktagAthAvivaraNa, tatraikadA pratyekaM kAyamanovacanAdInAM viziSTotpAdAnupadarya : kAyamanovacanakriyArUpAdigativizeSApekSayA saMyogabhedApekSayA ca jJAnaviSayatvAgha'pekSayA caikasyaiva dravyasyAnekadhotpattibhAvAdanantaparyAyAtmakatvaM nigmitm|321-25 "Aho Shrutgyanam" Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 3 uktayuktayaikadravyasyAnantaparyAyAtmakatvaM siddhamapyasmadAdipratyakSAgocaratvAtkathaM zraddheyamiti praznapratividhAnam / 322-15 4 apratyakSasyApyanantaparyAyAtmakatvasya gurutvAdivat prasaGga viparyayAbhyAM siddhirAveditA / 322-20 , 5 eka paryAyaM gRhatAmapyarhatsiddhAntadRDha saMskAravatAM bhAvatastathAparijJAnamastyeva, vastugrahaNapariNAmasyA'kSayatvAt tatra 'paJjAyamAsayanto' iti bhaassyvcnsNvaadH| 322-25 43 - 1 hetuvAdAhetuvAdabhedenAgamadvaividhyapratipAdakatayA "duviho dhammAvAoM" iti tricatvAriMzattamagAthA'vatAritA / 2 uktagAthAvivaraNaM, tatra dharmAvAdasyAhetuvAdahetuvAdabhedena dvaividhyam, datazvoktaH, tatra bhavyA bhavyatvapratipAdakAgamo'hetuvAdaH / 3 bhavyA bhavya vibhAgapratipAdakavacane'pyanumAnapravRtternAhetuvAdatvaM tasyeti praznapratividhAnam / 323-5 323-16 4 bhavyAbhavyapratipadikAgamavacane yathArthatva nirNAyakatvenAnumAnapravRttAvapi bhavyAbhavyasvarUpe svatantrAnumAnapravRtterabhAvAdevAhetuvAdatvaM bhavyA bhavyatvapratipAdakAgamasya pratipAditam / tathA ca bhavyatvAbhavyatvAdayo'hetuvAdasiddhAH, tadanye ca hetuvAdasiddhA iti bhAvArthoM darzitaH / 44 - 1 hetuvAdaviSayatvapratipAdakatayA ahetuvAdAgamasiddhasyApyarthasya tattaddharmiNyahetuvAdAgamoktaliGgena hetuvAdAgamasiddhatvamapItyetatpratipAdakatayA vA 'bhavio sammarddasaNa' iti catuH catvAriMzattamagAthA'vatAritA / 323-26 2 uktagAthAvivaraNa, tatra samyagdarzanetyAderheturUpatayA vyAkhyAnenAnumAnaprayogo darzitaH, Agamasiddhe'pi bhavyatvAdAvanumAnaprayojanamupadarzitam, tatra 'pratyakSaparikalitamapyartham' iti vAcaspativacanasaMvAdaH, prekSAvanvopapattaye'numAnAgamAvazyakatA ca darzitA / "Aho Shrutgyanam" 323-20 324-1 3 etenaikAntahetuvAdino matamupadarzya pratikSiptam / 324-18 324-28 4 AgamAdeva tattvasiddhirityAgamaikAntavAdino matamupadazya dUSitam / 5 pratyakSAnumAnAbhyAmeva tatcasiddhirnAgamAditi vAdino'satyavAditvaM darzitam / 325-4 6 sarvavidaH pratyakSAdeva tatpratipattiH, anumAnavidAM punaranumAnAdapItyekAntamapinirastam, atra "siddhaM veddhetutaH sarvam" ityaSTasahasrI padya saMvAdaH / 7 AgamagrAhye'rthe hetugrAhyatvamapya'viruddhamityatrAspRzadgativAda saMvAdaH / 325-7 325-14 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 45-1 Agamasya nirUktobhayarUpatve siddhe tadubhayajJa evaM svasamayasya prajJApakaH, taditarastu tadvirAdhaka ityupapAdanArthatayA 'jo heuvAyapakvamma' iti paJcacatvAriMzattamagAthA'vatAritA / 2 uktagAthAvivaraNaM, tatra yuktimArgasahe jIvakarmAdau prabalatamayuktipraNayanapravINo devaloka pRthivIsaGkhyA dAvAgamamAtragamye'rthe AgamamAtra prajJApanApravINo yaH sa svasamayasya prarUpaka iti / 325-17 3 prAguktavizeSaNavikalaH sAdhurjinavacanAnuyogavinAzakaH uktArthasaMvAdakaM 're vakkhANeraj' ityAdigAthAcatuSTayaM paJcavastukagranthasya / 326--3 46 - 1 hetuvAdasiddhamartha yo hetunA sAdhayati, AgamasiddhaJcA''gamena, tasya nayavAdaH parizuddhaH, nAnyasyaitatpratipAdakatayA'hetuhetuvAdabhedabhinnAgamasya vAkyanayarUpasya parizuddhetarabhedena dvirUpatApratipAdakatayA vA 'parisruddho nayavAoM' iti SaTcatvAriMzattamagAthA'vatAritA / 326-19 325-25 2 uktagAthAvivaraNam, tatra AgamamAtrArthasAdhako nayavAdaH parizuddhaH, anantadharmAtmake vastunyekadharmasya svetarasakaladharmasApekSasya pratipAdakatvAt sa eva svapratipAdyAMzetarasakalAMza niSedhakaraNe tvaparizuddha iti / 326-24 3 nayavAda eva durnigIrNo bhrAntabuddhijanakatvenAparizuddho dvAvapi pakSau vidharmayati / 327-13 4 ahetuvAdAgamaH zrutapramANaM, hetuvAdAgamo nayavAdaH tAbhyAM saMskRtaM tattvajJAnaM pramANamiti nigamitam / 4 tatra sthUlanyAyena mUlajAtibhedataH saptanayAH, tato'pi sUkSmatara bhedavivakSAyAmekaikanayaH zatabheda iti saptanayAnAM prabhedAH saptazatAni, tatra "ikkiko ya saya viho" ityAdivizeSAvazyakabhASyasaMvAdaH / 47 - 1 parizuddhanayavAdaH syAdvAdekavAkyatApanaH svasamayarUpaH, aparizuddhanayavAdastu syAdvAdekavAkyatArahitaH parasamayaH, tatkiyatsaGkhyaka ityAzaGkAsamAdhAna rUpatathA " jAvayA vayaNapahA" iti saptacatvAriMzattamagAthA'vatAritA / 327-19 327-21 2 uktagAthAvivaraNam, tatra yAvanto vacanapathAstAvanta eva nayavAdA bhavanti yAvanto nayavAdAstAvantaH parasamayA ityasya spaSTIkaraNaM paramArthopadarzanena / 327-28 3 tatanayavAdAtmakapara samayAnAmaparimitatve tannibandhanabhUtAnAM nayAnAmapyaparimitatvamiti 'se kiM taM gae' ityAdyanuyogadvArasUtreNa saptadhA nayavibhAgo'nupapanna iti praznapratividhAnam / 328-7 " Aho Shrutgyanam" 328-11 5 zukSmataradRSTiparyAlocanayA tvanantatvaM nayAnAM tadutthanayapravAda rUpaparasamayAnAmapi / 328-15 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 6 mUlata eva nayavicAro nArambhaNIyo niSphalatvAdityasyApAkaraNamanekaprakAranayajJAnaphalopadarzanena | 7 asAdhAraNavyavahAretara medAnumitiprayojanakaM lakSaNaM yathA jIvAjIvAdInAM, tathA nayasyApyAvazyakaM tato nayasAmAnyajJAne jAte, tadbheda jijJAsayA mUlajAtibhedataH sapta naigamAdayo nayA ityuttare teSAmapi lakSaNamavazyaM vaktavyamiti pratividhAnam / 328-18 328-28 8 nayasAmAnyalakSaNaM tatpratipAdakaM 'nIyate yenetyAdipramANanayatatvAlokAlaGkArasUtram, tatsaMvAdI ca 'zrutArthIzAMza eveha ' iti zlokaH / 329-9 9 upAdhyAyoktaM nayasAmAnyalakSaNaM, tatra 'saccAsaccAdyupetArthe' iti nayopadezapadyam, apekSAtvaM jAtivizeSo viSayitAvizeSoveti darzitam / 10 ghaTo'stItyAdivAkyajanyazAbdabodhAnubhave bhAnAbhAvAdapekSAtvA siddhyA'pekSAtmakanayajJAnasattve kiM pramANamiti praznaH tatpratividhAnaJca tatra viruddhatvena pratIyamAnanAnAdharmaviziSTaM vastu apekSAM vinA vivakSitaikadharmaprakArakanizcayagrAhyaM na syAdityAdi bhAvitam / 329-23 " Aho Shrutgyanam" 329-17 11 tadabhAvatadvyApyavattAdijJAnapratibadhyatAvacchedakakoTau laukikasannikarSAjanyatvAdinivezApekSayA'pekSAnyatvaniveze lAghavamityapekSAtvasiddhiH, taddharmapratipakSa tayA nizcite dharmiNi taddharmavattAjJAnAnyathAnupapattizca tatra pramANaM, tasyAH sarvato balavanve 'anyathAnupapattithet' iti khaNDanakhaNDakhAdyoktaM padyadvayaM darzitam / 329-28 12 apekSAM vinA laukikavyavahAro'pi na syAdityAdiyuktirapekSAtvasAdhikA praznamatividhAnAbhyAM bhAvitA / 330-11 330-28 331-15 13 tavArthabhASyoktaM naigamanayalakSaNaM tadvivaraNaM ca kRtam / 14 jAtighaTitaM naigamalakSaNaM, tadghaTakavizeSaNaprayojanazca pradarzitam / 15 " davvatthibhatti" iti sammatigranthaparyAlocanayA tu naigamasya yAvanto'dhyavasAyavizeSAstAvadanyatamatvaM lakSaNam evamanyanayAnAmapi / 16 nayopadezaSRtyuktaM tathAnyadapi lakSaNaM tadghaTaka vizeSaNaprayojanazcopadarzitam / 332-23 17 saGgrahalakSaNaM taccArthabhASyoktaM tadvivaraNam jAtighaTitazca tallakSaNaM tadvizeSaNa 331-26 prayojanazcetyAdi bhAvitam / 333-13 18 tattvArthabhASyAnusAra vyavahAralakSaNaM tadghaTakavizeSaNavyAvRttiH, tathA lakSaNAntaraJca / 334-8 19 dravyArthikanayasya saGgrahavyavahArAbhyAmeva vibhAgakaraNAdetatprakaraNakAra mate nAsti naigamanayo'tiriktaH, tallakSaNAyAsI niSphala evetyAdi vicAritam / 334-26 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 vyavahAranaye ghaTo'stItyAdivyavahAraH svarUpasattayaiva, tanmate mahAsAmAnya nAsti, syAdastyeva ghaTa ityAdi saptabhaGgyAM prathamabhaGgaH saGgraheNa, dvitIyabhaGgo .. vyavahAreNetyAdi bhAvitam / 335-2 21 vyavahArasya paryavasitalakSaNametatprakaraNakartRmatAnusAri darzitam / 335-19 22 vyavahArasya prativyaktisvarUpasatvAbhyupagamo mahAsAmAnyasattA'nabhyupagamaparo dravyatvAdhavAntarasAmAnyasya tenAbhyupagamAditi vyavasthApitam / 335-21 23 RjusUtranayalakSaNapratipAdakaM tatvArthabhASyam, etannaye'tItAnAgatakAlayorasa tvamupapAditam , atItAnAgatakAlabhedenArthabhedaH, tena vAcakabhedaH, tajjJAnamapi bhinnameva, 'atItAnAgatAkAra' ityAdhukti, 'bhAvatve vartamAnatva' ityAdhukti cAnusRtyarjusUtrAnugatalakSaNaM darzitam , tatrAnuyogadvArasUtratAtparya bhAvitam / 336-20 24 nAmAdiSvityAdi tatvArthabhASyaniSkarSalabhyaM lakSaNaM sAmpratAparasaMjJakazabdanayasya, tatra tadvizeSaNaprayojanaM darzitam / / 337-18 25 'icchai visesitataraM' ityAdivizeSAvazyakaniyuktyanuyogadvArasUtroktyanusAreNa lakSaNAntaraM darzitam / 337-29 26 zabdanayamantavyamupadaya tadanusAri zabdanayalakSaNamupadarzitam / . 338-2 27 samabhirUDhanayalakSaNaM anuyogdvaarsuutr-vishessaavshykniyuktivcnaanusaarenn| 338-15 28 satsvartheSvasaGkramaH samabhirUDha iti tattvArthabhASyAnusAri samabhirUDhalakSaNam , taduktibhAvamupadazya taniSkRSTalakSaNaM ca darzitam / 338-22 29 evambhUtanayasvarUpopadarzakaM vizeSAvazyakabhASyavacanaM evaM jaha saddattho' iti, tadvyAkhyAnaM ca, tadanusAri evambhUtanayalakSaNamupadarzitam / 340-1 30 vizeSAvazyakaniyuktiM-tattvArthabhASyazcA'nusRtyoktasya evambhUtastu sarvatra' iti nayopadezazlokasya vyAkhyAyAmupAdhyAyairniSkarSitaM lakSaNamupadarzitam / 340-14 31 saptanayaviSayopadarzakAnAM 'zuddhaM dravyaM samAzritya' ityAdiprAcInAcAryoktASTapadyAnAmupadarzanam / __ 340-24 38-1 kiM darzanaM kiM mUlabhUtanayaprabhavamityAzaGkAnivRtyarthatayA 'jaM kAvilaM darisaNaM' ityaSTacatvAriMzattagAthA'vatA ritA / 2 uktagAthAvivaraNaM, tatra kapilapraNItasAGkhyadarzanaM vyavahAranayalakSaNA'zuddha dravyArthikanayavikalpapramRtam "davaTTiyanayapayaDI" ityanena vedAntadarzanasya samahanayalakSaNazuddhadravyAthikanayaprasUtatvena pUrvoktatvAt , uktArtha sammati "Aho Shrutgyanam" Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343-3 TIkAkAravacanasammatiH "azuddhAdvayavahArAkhyAt' iti nayopadezavacanasaMvAdava, pataJjalapraNItaM sezvarasAGkhyamatamapi vyavahAranayaprasUtamiti / 341-15 3 bauddhadarzanaM parizuddhaparyAyanayaprasUtam, tacca sautrAntika-vaibhASikayogAcAramAdhyamikabhedena caturvidham , paryAyArthikanayo'pyUjasatrazabdasamabhirUDhavambhUta bhedatazcaturvidha iti yathAkrama prakRtivikRtibhAvaH, tatsamanugamanazca kRtam / 342-9 4 uktArtha khaNDakhAdyoktisaGgatiH 'RjusUtrAditaH' iti nayopadezoktisaGgatizca / 342-17 5 'arthoM jJAnasamanvito' iti pacaM sautrAntikAdicaturvidhasaugatamatamantavyAvagamakam , tadbhAvArthopadarzanam / / 342-23 6 tatra sautrAntikavaibhASikayomantavyaM tadvizeSazca / 342-27 7 vijJAnamAtrAbhyupagamaparasya yogAcArasya mantavyaM, tanmate bAhyo'rtho na paramArtha / ityatra 'bAhyo na vidyate hyarthoM' iti zlokasaMvAdaH, tathA 'vijJAnaM jaDarUpebhyo ityAdi padyatrayaM saMvAdakaM tattvasaGgrahagranthasya / 8 sarvazUnyatAvAdimAdhyamikamate tu 'na sannAsamma sadasat' iti padyena sadasadAdicatuSkoTivinirmuktameva tattram , tanmantavyaM copdrshitm| 343-23 9 vicAryamANAH sarva eva bhAvA nissvabhAvA ityatra 'buddhadhA vivicyamAnAnAM' ityAdipadyadvayaM saMvAdakam / / 10 bhedavyavahArasya kalpitatve 'phenapiNDopamaM rUpa' iti pdysNvaadH| 344-9 49-1 parasparanirapekSakaikanayAvalambinoH sAGkhyasaugatamatayomithyAtve dravyAthika nayaviSayasAmAnyaM paryAyArthikanayaviSayavizeSaJcAbhyupagacchato vaizeSikadarzanasya nayadvayAvalambitvena samyaktvaM syAdityAzaGkA niSedhArthatayA "dohi vi naehi NIya" ityekonpnycaashttmgaathaa'vtaaritaa| 344-13 2 uktagAthAvivaraNaM, tatra dvAbhyAM nayAbhyAM pRthag vyavasthApitaM dravyAdisamapadArtha prarUpakaM vaizeSikamataM mithyA, tanmUlayodravyArthikanayayoH svaviSayapradhAnatvenAnyonyanirapekSatvAt , jainAbhimatau tu to sApekSatvAt samyagrUpAviti darzitam / 344-18 3 vaizeSikadarzanasya mithyAtvasAdhakamanumAnamupadarzitam / 4 uktagAthAyA avataraNAntaram, tadvivaraNaM, sAmAnyasya vizeSAdvizeSasya ca sAmAnyA dbhedasAdhakamanumAnam , dvAbhyAM nayAbhyAmiti nayopadezapadyasaMvAdazca / 344-29 5 yathAsthAnaM nayadvayaviniyojanaM zAstrasya samyaktvaprayojakaM, parasparasApekSatattamayaviniyuktamithaH sAkAyasyAtpadaghaTitasaptabhaGgAtmakamahAvAkyasya pUrNottaratvaM, "Aho Shrutgyanam" Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 kvacidbhaGgadvayamAtrapratipAdanaM syAdvAdavyutpannApekSayA, syAdvAdAvyutpannazrotana prati tu saptavidhabhaGgamatipAdanamAvazyakameva / 345-15 6 saptabhaGgAtmakamahAvAkyasambhavapratipAdanam , saptabhaGgIprarUpaNAyAH svasamayArtha prajJApanAtvasAdhakamanumAna, ekAntabhinnasAmAnyavizeSapratipAdakavaizeSikadarzanasya mithyAtvamiti / 345-29 7 etatprakaraNakartRmate vaizeSikadarzanasya saGgrahavyavahAraprakRtikatve naigamanayo na kasyApi darzanasya pravartaka iti bhAvitam , tatra "heturmatasya kasyApi" iti nayopadezavacanaM saMvAditayA proktam / 346-8 8 devasUryAdhAcAryamate naigamanayaprakRtikaM vaizeSikadarzanam, tatra "darziteyaM yathA zAstram" ityanekAntavyavasthApadyasaMvAdaH, tatsamAnatantranaiyAyikadarzanasyApi naigamanayamUlakatvena mithyAtvam / 346-15 9 brahmaiva sat jaganmithyeti brahmA'dvaitavAdAtmakasya vedAntadarzanasya tathA 'anAdinidhanaM brahma' iti padyoktasya bhartRharimatasya zabdabrahmAdvaitavAdasya saGgrahanayamUlakatvena evaM mImAMsakamatasya ca vyavahAranayaprasUtatvenaikAntanayAvalambitvAnmithyAtvam / 346-26 10 anekAntavAdinAmivaikAntavAdinAma'pi samAnasya ghaTAdijJAnasya mithyAtve kiM vIjamiti praznapratividhAnam / 347-22 11 mithyAdRSTerghaTe ghaTa evAyamiti jJAnasya vyavahAradRSTayA prAmANye'pi nizcayadRSTayA na prAmANya, kintvajJAnatvameva, ata eva bhavabIjaM tat , syAvAdinAM tu tajjJAnaM samyagjJAnamityAdi vicAritam / / 347-24 50-1 anyonyanirapekSanayAzritasya mithyAtvamevetyarthakatayA 'je saMtavAyadose' iti paJcAzattamagAthA'vatAritA / 348-16 2 uktagAthAvivaraNam , ekAntasadvAdapakSe sAGkhyAnAM yAn doSAn buddhakaNabhukapraNItadarzana bhaktAH pratipAdayanti, sAGkhayAzvAsadvAdapakSe te sarve'pi doSAH satyAH, ata eva tattacchAstraM sarva mithyeti / / 348-19 3 svapakSetarapakSe tattadvAdibhimitho bhUri doSApAdanenAprAmANyajJApanaM kRtam / 348-26 4 anyonyamekAntavAdiyuktayo mitha ekAntavAdipakSa pratikSipanti, na tvanekAntavAdipakSamityupasaMhRtam / 350-1 5 jAtyantararUpe'nekAnte pratyekapakSoktadoSAbhAve "na naraH siMharUpatvAt" iti padyaM saMvAdakaM, aIcchAstrameva doSA'saMspRSTaM samyagbhAvaM bhajate, nAnyaditi / 350-8 "Aho Shrutgyanam" Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 51-1 anvayavyatirekAbhyAmuktArthadRDhIkaraNArthatayA 'te u bhayaNovaNIyA' ityekapaJcAzattamagAthA'vatAritA / 2 uktagAthAvivaraNam, tatra dravyArthika paryAyArthikanayau bhajanopanItau samyagdarzanamanuttaraM bhavataH, yadA tvanyonyanirapekSatayA svatantradravyaparyAyapratipAdakatvenopanIto bhavatastadA na samyaktvaM pratipadyete, yasmAd bhavaduHkhavimokSaM pratyekaM dvAvapi na pUrayata ityupapAdya darzitam / 350-16 350-19 3 kAraNAtkArya kathaJcid bhinnamabhinnaM kathaJcitsaccAsaccetyubhayarUpamiti darzitam / 351-10 52 - 1 uktArthopasaMharaNarUpatayA 'natthi puDhavIvisiTTho' iti dvipaJcAsattamagAthAsatAritA / 351-12 2 uktagAthAvivaraNam, yasmAtkAraNIbhUtAyA mRttikAyA bhinnaH kAryabhUto ghaTo nAsti tasmAddhetoryujyate 'nanyaH, tatra heturupapAditaH, pRthububhodarAdyAkAratAlakSaNavyaktisvarUpeNa pUrvaM ghaTo nAsIt, tasmAtkAraNIbhUtamRdAtmaka pRthvIto'nyo ghaTa ityupapAditam, bhAvArthazva darzitaH / 53 - 1 sadAdyekAntavAdavat kAlAdyekAntavAde'pi mithyAtvamevetyupadarzakatayA 'kAlo sahAva NiyaI' iti gAthA'vatAritA / 351-15 352-11 2 uktagAthA vivaraNaM, tatra kAryamAtrampratyasAdhAraNakAraNaM kAla eveti kAlavAdimatam, svabhAva eveti svabhAvavAdimataM, niyatireveti niyativAdimataM pUrvakRtakamaiMveti pUrvakRtakarmavAdimataM brahmAkhyapuruSa eveti puruSavAdimata mekAntAtmakaM svasvAgama lokoktipUrvakaM prarUpitam / 352-14 ra 3 uktatattadekAntavAdAnAM mithyAtvaM prarUpitam ekaikamAtrasya kAraNatvakhaNDanena / 352-29 4 samuditAnAM kAlasvabhAvAdInAM kAraNatvAbhyupagamasya samyaktvaM, tatrApi vivakSito hetuH pradhAnabhUto'nye guNIbhUtA ityAdi prapaJcitam / 353-10 54 - 1 nAstyevAtmetyAdayaH SaDekAntavAdAcArvAkAdibhiH prakalpitA mithyArUpAH, ta eva syAtpadAGkitAH samyagrUpA iti pratipAdanArthatayA 'natthi Na niccoM' iti catuHpaJcAzattamagAthA'vatAritA / "Aho Shrutgyanam" 353-16 2 uktagAthAvivaraNa, tatra madyAGgebhyo madazaktivatpaJcabhUtebhyaH kAyAkAra Atmotpadyate, na tu tadvyatirikta AtmA samastIti nAstyAtmeti cArvAkamatam / 353-23 3 'sukhI bhaveyamiti' 'Atmani sati parasaMjJeti' padyAbhyAM nityAtmAbhyupagamatastadarthaM karma kurvatAM janmAdikaM, kSaNikAtmavAdinastu naivamiti nairAtmyadarzanaM mokSasAdhanamiti na nitya Atmeti kSaNikavAdibauddhamatam / 353-28 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 4 astyAtmA nityaH, kintu puSkarapalAzavanirlepaH, puruSaH bhoktA, na kartA, prakRtireva kartrI, tatra sAGkhyatatvakaumudIvacanasaMvAdato na karotyAtmeti sAGkhyamataM darzitam / 5 antaHkaraNAvacchinna caitanyaM jIvaH, tasya caupacArikameva bhoktRtvaM na pAramAkimiti nAtmA vedayate iti vedAntimatam / 6 yadvA kSaNikatvAccittasantateryena karma kRtaM nAsau tadvedayate iti bauddhamatamAzritya navedayata iti, atra bauddhamate yathA na vedayate iti na sambhavati yathA ca sambhavati tatkrameNopadarzitam / 354-19 57 7 rAgAdInAmatyantakSayo na kenApi kartuM zakya iti nAsti sarvajJaH, tatra "yatrApyatizayo dRSTaH iti bhATTapadyadvayaM saMvAdakamupanyasya sarvajJAbhAvAt yAvajjIvamagnihotrAdikarmopadezAnmokSasAdhakakriyAnuSThAnakAlAnupadarzanAtsarvajJAnabhyupagantRNAM yajvanAM mate nAsti nirvANamiti mImAMsakamatam / 8 niyativAdimataM yathA svabhAvata eva mokSo bhavati, na mokSopAyaH kazciditi svabhAvavAdimatam / 354-11 12 vanaspatyAdAvAtmasidhdhyupadarzanam, tatra prAmANyanirNAyakaM 'se bemi ipi ityAdivacanaM / 354-16 355-1 9 etAni SaDapi mithyAtvasya sthAnAni, tairAbhigrahika mithyAtvaM cArvAkAdInAM SaNNAM / 355-11 355-14 355-17 10 tatra cArvAkamatakhaNDanam, zarIrAtiriktAtmavyavasthApanena / 11 Atmano'nAditvaM karma karmidvayasyAnyonyapariNAmakatvAdanAditvaM tena karmajIvasambandhasyAnAditvena tajjanyasaMsArasyApyanAditvaM, tatra 'puvi bhaMte' ityAdi bhagavatI vacanasaMvAdaH / " Aho Shrutgyanam" 355-25 356-4 13 indriyAdyadhiSThAtRtvenAtmasiddhirAveditA, arUpitvAdAtmA bAhyendriyainoMpalabhyate, na tvabhAvAt, mAnasapratyakSeNa tUpalabhyata eveti darzitam / 14 bauddhamatamAzrityoktasyAtmA na nitya ityasya khaNDanamatidiSTam / 15 pratyabhijJApramANena sthirAtmasiddhiH prapaJcitA, sthairyAbhAve pratyabhijJAnopapAdanaM 356-22 357-2 pratikSiptam / 357-15 16 ' ita ekanavate kalpe' ityAdi bauddhAgamo'pi nityAtmapratipAdaka iti darzitam / 358-5 17 sAddhUkhyamatamAzrityoktasya na karotyAtmetyasya khaNDanamatidiSTam / 358-11 12 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 358-27 18 vedAntimatamAzrityoktasya na vedayata ityasya khaNDanam / 19 bauddhamatamAzritya na vedayate ityasya yatparyavasAnaM kRtaM tasyApi khaNDanam / 359-3 20 mImAMsakamatamAzrityoktasya na nirvANamastItyasya khaNDanam / 359-6 21 doSAvaraNayorhAnirityAdinA sarvajJasAdhanaM pUrvaM kRtamityupadarzitam, sarvajJasya dhyAnavizeSajanyAzeSakarmazvaye muktirAveditA, sarvajJajJAnamatIndriyapratyakSamiti tatra "yatrApyatizayodRSTaH" ityuktira'jJAnavilAsitaiva tasyA indriyapratyakSApekSayA caritArthatvAditi / 359-9 22 sarve padArthAH kasyacitpratyakSasya viSayAH prameyatvAdityanumAnaM sarvajJajJAne pramANagrupapAditam, tatra pareSAM vikalpondrAvanapurassaraM praznaH pratikSiptaH / 361-1 23 agnihotraM jarAma vA kuryAditi zrutau vAzabdena mokSakAlo'pi pradarzita iti / 361-25 24 nAsti mokSopAya ityanupAyavAdimatakhaNDanamatidiSTam, tatrAkasmAdbhavatItyatra kiM zabdasya hetuparatvAdivikalpanena khaNDanam, tatra hetvabhAvAd bhavatItyAdipazcapakSA udbhAvyApAkRtAH / 25 nAstyAtmetyAdivAdAH SaDapi midhyAtvasya sthAnAnItyupasaMhAraH / 55 -- 1 uktaviparItAnyastyevAtmetyAdInyapi SaDekAntavAde mithyAtvasthAnAnItyupadarzakatayA 'asthi aviNAsadhammo' iti paJcapaJcAzattamagAthA'vatAritA / 362-26 2 uktagAthAvivaraNam, tatra astyAtmetyAdIni SaDapyekAntAtmakAni mithyAtvasthAnAni teSAM madhye yasya yat tadupadarzanam / 362-29 3 caturthacaraNaM 'chassammattassa dvANAI' iti pAThAntarAtmakam, tatra samyaktvasthAnaari yathA tathopadarzya tatsaMvAdinayopadezoktasya " SaDetadviparItAni" ityAdistart vRttiH 'atthi jio taha Nicco' iti vacanasaMvAdazca / 56--1 anekAntavAdamavalambyaivAnumAnapramANapravRttiryujyate iti syAdvAdina evAnumityupapattiH, na tvekAntavAdinaH sAdharmyato vaidharmyato vetyupapAdakatayA 'sAhammaonva atthaM' iti paTpaJcAzattamagAthA'vatAritA / 363-14 363-22 2 uktagAthAvivaraNa, tatra sAdharmyata ityasyArthamupadazyaM parasya tato'rthasAdhane doSa upadarzitaH, evaM vaidhamrmyatastatsamuccayato'pi / 3. anyonyaM pratikruSTau dvAvapyetAvasadvAdAvityasya bhAvArtha:, tatra paraH sAmAnyaM vizeSa vA tadubhayaM vA tadanubhayaM vA sAdhyaM sAdhayituM na zaknotItyasyArthasyopadarzanam / " Aho Shrutgyanam" 361-29 362-21 363-27 364-11 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 4 tatputratvatau zyAmatvasyAnopAdhikasambandho vyAptirnAsti, zAkapAkajatvasyopAdhitvAdityagamakatvamiti paJcarUpavAdino naiyAyikasya matamAzaGkaya pratikSiptama nizritAnyathAnupapannatvasyaiva hetulakSaNatvaparyavasAnena / 5 rupatrayavAdino bauddhasya matakhaNDanamatidiSTam, tathA ca bauddhanaiyAyikavaizeSikAbhimatahetumAtreSu lakSyeSu anugatatvAttattadvAdyabhimata hetvAbhAseSvalakSyeSu vyAvarta - mAnatvA nizcitAnyathAnupapannatvaM hetulakSaNaM, na tu trirUpam, tasyA'siddhatvaviruddhatvavyabhicAritvavyavacchedakatvenAvazyakatve'pi niyamenAnumityanupayuktatvAt / 36503 6 niyamena pakSadharmatvaM sAdhyagamatAGgaM netyupasaMhRtam, tatra 'pitrozca brAhmaNatvena" 364-25 ityAdipadvayaM bhaTTasya saMvAdakamuktam / 366-11 7 pakSa sattvavat sapakSasacaM vipakSAsatvaM ca sAdhyagamakatAnaGgamiti darzitam / 366-30 8 bauddhAbhimatapakSasaccAditrirUpasadbhAve'pi bAdhitahetoH satpratipakSitahetozca na gamakatvamityabAdhitatvAsatpratipakSatve api gamakatA iti paJcarUpopapannaM liGgaM, tatra 'paJcalakSaNa kAlliGgAt' iti jayantapadyasaMvAda iti naiyAyikapraznaH / 367-8 9 uktapraznapratividhAnaM, trairUpyavatpaJcarUpatvasyA'pi hetvAbhAse sambhavopapAdanenAtivyApyAgamakatvaM vyavasthApitam / 367-25 10 abAdhitatvAsatpratipakSitvarUpadvayaM zaGkAsamAdhAnAbhyAM nirAkRtamiti tadghaTitapaJcarUpaM na yuktaM, kintu nizcitAnyathAnupapannatvamAtramekarUpamiti nigamitam, tatra 'anyathA'nupapannatvam' iti padyasaMvAdaH, tadrUpavAn hetu:, tadanyo hetvAbhAsa iti darzitam / 11 naiyAyikAbhimataM duSTahetulakSaNaM, dopasAmAnyalakSaNaJcopadarzitam / 12 jainamate saddhetubhinnahetutvameva duSTahetulakSaNaM, tatra jainatarkaparibhASA saMvAdaH, tasyAsiddhaviruddhAnaikAntikatrayo bhedAH pratyekaM salakSaNAH, avAntarabhedAca bhAvitAH / 369-16 13 jainaM prati acetanAstaravaH vijJAnendriyAyurnirodhalakSaNa maraNarahitatvAditi bauddhAnu mAne 'se bemi sift' ityAdyAgamavacanena hetoH prativAdya'siddhatvamupadarzitam // 369-25 14 vaizeSikAdikaM pratyapi bauddhoktAnumAne prativAdino vaizeSikAdestaruNAM vijJAnendriyAyurnirodhalakSaNa maraNasya bhogAdhiSThAnazarIracatvena "narmadAtIrasambhUtAH " ityAdi ' zmazAne jAyate vRkSaH' ityAdyAgamena cAbhyupagatatvena hetora siddhataiveti prativAdya'siddho hetuH / 15 jainaM prati sukhAdayo'cetanA utpattimattvAdityanumAnaM sAkhyaH karoti tadA vAdye'siddho hetuH / "Aho Shrutgyanam" 369--4 369---8 370-3 370-12 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 viruddhasya lakSaNama, tatsaMvAdijainatarkaparibhASoktasya viruddhalakSaNasya vivecanam / 370-14 17 anaikAntikasya lakSaNam , tatprabhedasya copadarzanam / 370-19 18 sopAdhikatvena sa zyAmo mitrAtanayatvAdityatra hetuApyatvAsidva iti naiyAyikamatasya khaNDanam , tasya sandigdhavipakSavRttiH heturanaikAntika ityatraivAntarbhAvAt / 371 ---2 19 aprayojakAparanAmA'kiJcitkarAkhyahetoH pakSAbhAse'ntarbhAvAnnAtiriktahetvAbhAsatvamityupadarzitam / . 371-6 20 kAlAtyayApadiSTasyApi pakSadoSAntarbhAvanena hetvAbhAsatvamapAkRtam / 371-13 21 prakaraNasamasyAsiddhAvantarbhAvAdatiriktahetvAbhAsatvamapAkRtam / 371-20 22 jainamate sAdhAraNAnaikAntika eka evAna kAntikabhedo na tvasAdhAraNAnupasaMhAriNAvityupapAditam / 371-22 23 pakSAsiddhirapi pakSadoSa eva na hetudoSa iti / / 372-2 24 nizcitAnyathAnupapattyAtmakaikalakSaNako heturgamako na trilakSaNAdiriti nigamitam , so'pi gamakaH pradhAnagauNabhAvena parasparasvarUpAjahadattisAdhayevaidharmyarUpAt, na tu kevalAtsAdharmyAditaH / 372-3 25 jainamate ekAntena kevalAnvayi hetuH kevalavyatirekI ca heturnAstyeva, vyavahArastu tathobhayasadbhAve'pi vastutvaprameyatvAdAvanvayavyAptita eva kevalAnvayIti, lakSa gAdyAtmakahetozca vyatirekavyAptita eva kevlvytirekiiti| 372-7 57-1 sAmAnyavizeSayossvarUpaM mitho vibhinnamevetyanUdya tannirAkaraNacikIrSayA 'davvaTThiyavattavvaM' iti saptapazcAzattamagAthetyevamavataraNam / 372-22 2 uktagAthAvivaraNaM, tatra dravyAthikanayavaktavyaM vizeSanirapekSaM sAmAnya, paryAyAstikanayavaktavyaH sAmAnyanirapekSo vizeSa eva, etAvekatra darzitau svasvapratiniyatApekSayA vAdamatizayAte iti / 372-27 3 tathaivAdhyakSapramANenAnubhUyamAnatvahetunA vastumAtre sAmAnyavizeSobhayAtmakatvaM sAdhitam / 4 vizeSa-sAmAnya-tadubhaya-tadanubhayasAyaneSu doSodbhAvanato'nekAntavAdavyavasthApanam / 373-20 58-1 syAdgarbhameva sAdhyaM paradUSaNAnAkrAntaM sAdhayituM yogyaM, na tvekAntAtmakamityu padarzanaparatayA 'heuvisaovaNIyaM' ityssttpnycaashttmgaathaa'vtaaritaa| 374-11 2 uktagAthAvivaraNam , tatra hetujJAnajanyAnumitividheyatayopanItaM vastu dUSaNavAdI ___373-9 "Aho Shrutgyanam" Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA pratipAdya dRSyati tadvitIyadharmAkrAntaM syAtpadagarbha yadyadarzayiSyat pUrvapakSavAdI tadA na kenApi jetuM zakya iti pradarzitam / 374-16 59-1 etatspaSTIkaraNArthatayA 'eyantAsanbhUyaM' ityekonsssstthitmgaathaa'vtaaritaa| 374-28 2 uktagAthAvivaraNaM, ekAntAsadbhUtamanizcitaM ca sadbhutaM badana vAdI laukika parIkSakANAM nindAmArgamAmoti, tataH parArthAnumityarthaM nizcitAnyathAnupapanna eva hetuH prayoktavyAH, pratijJAdikaM yadapekSayA'nupayuktaM yadapekSayopayuktaM tatpradarzitam , tatra devasavicanaM ca pradarzitam / / 375--1 60-1 adhyakSAdipramANasiddhatvenAbAdhitasyAnekAntAtmakavastunaH prarUpaNaiva sanmArga ityupasaMhArArthatayA 'davvaM khittaM kAlaM' iti sssstthiitmgaathaa'vtaaritaa| 375-14 2 uktagAthAvivaraNam, dravyakSetrAdyaSTabhAvAnAzritya samAnarUpatayA bhAvAnAM syAdvAdAtmikA prarUpaNA paramArthavRttyA vastutattvasAdhikA / / 375-18 3 dravyAdIna'STabhAvAnpratyekaM svarUpata upadarya tadapekSayA samAnarUpatayA nirUpaNA ___ sanmArgaH, tatra heturupdrshitH| 375-22 4 anubhavasiddhamapyekAnekAtmakaM vastu pratikSipan vaizeSiko naiyAyikovA citrapaTe, citrekarUpamapi kathamabhyupeyAdityupadarya tatra navyanaiyAyikAnAM prAcInanaiyAyikAnAM ca mantavya vivicya darzitam , vicArazcAbhinavaH prkttitH|| 375-30 5 tatra matadvayasya nAnArUpamAtrAbhyupagamacitrakarUpamAtrAbhyupagamaparasyAnubhavaviruddhatvaM zuklanIlAdinAnArUpANAM citrarUpasyaikasya ca citrapaTe'bhyupagamo yukta iti nAnArUpasamAnAdhikaraNacitrarUpamekamityabhyupaganjainamatasya prapazcanam / 376-8 6 citrapaTe ekaM citrarUpameva, zuklAyekaikAvayavAvacchedena cakSuHsannikarSe rUpa. pratyakSaM bhavatyeva, citratvapratyakSaM tu paramparayA'vayavagatanIletararUpapItetararUpAdigrahasya tatkAraNatayA'bhyupagatasyAbhAvAna bhavati, atrodayanamatasaMvAda iti naiyaayikpuurvpkssH| 377---6 7 udayanAcAryAnuyAyipUrvapakSapratividhAna jainasya, tatra citrAkyavini yuktivalAmAnArUpasadbhAvaM prasAdhya zuklAvayavAvacchedena cakSussannikarSe tatra zuklarUpasyaiva pratyakSamiti darzitam / / 378-2 8 avayavini citre ekasyaiva citrarUpasyAbhyupagantA yadi kAraNavizeSAzrayaNena zuklAvayavAvacchedena cakSussannikarSe citratvapratyakSAbhAvaM citravyaNukapratyakSa copapAdayettadA varaM kalasemveva nAnArUpeSu vyAsajyavRtticitratvaM, tasya samAnAdhi "Aho Shrutgyanam" Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNanAnArUpagrahavyaGgyatvamiti zuklAyekAvayavAvacchedena cakSussannikarSe zuklA ghekarUpasyaivagrahAduktavyaakA'bhAvAnna tatra citratvapratyakSamiti / 374-14 9 etatpakSe citrarUpamatiriktaM nAsti, kintu vyAsajyavRtticitratvajAtipratyakSAcitratvavyavahAra iti / / 379-7 10 yatrAvayavini nAnAzuklAdirUpANyanubhUyante tatraika citrarUpamapyanubhUyata iti tadapya bhyupeyamityekAnekacitradravyasvabhAvaH tatrazuklAdisvabhAvodezaniyatadharmaH, citrasvabhAvaH skandhaniyatadharmaH, vibhinnasAmagrItastadubhayagraha ityupagame sarva caturasram / 379-8 11 anayaiva dizA dvihastAdimite'vayavinyanekaparimANavatvamupapAditam / 379-16 12 citradravyameva svasAmagrIprabhavaM, tata eva citrataditararUpobhayasvabhAvastasya, na tvekAntanaiyAyikaparikalpitakAryakAraNabhAvAdikaM yuktamityAdi vicaaritm| 379-21 13 arthasamAjasiddhatvenaikAnekasvabhAvacitradravyatvaM na kasyacitkAryatAvacchedakamiti naiyaayikaashngkaa'paakRtaa| 380-3 14 citrAvayavini naikaM citrarUpaM kintvavyApyavRttinAnArUpANIti navyanaiyAyi. . kamataM yuktyA vyudasyaikAnekasvarUpadravyAbhyupagamaH syAdvAdinaH prAmANika iti darzitam / 15 navyanaiyAyikAbhyupagatasyAvyApyavRttinAnArUpasya khaNDanamatidiSTaM, syAdvAdi yuktinikaro drshitH| 16 citrAvayavini vyApyavRttinyeva nAnArUpANIti matasya khaNDanamatidiSTam , tatra "AzrayavyApitvepyekAvayavasahite" ityAdi smmtittiikaakdvcnsNvaadc| 381-22 17 zaGkAntaramapyudbhAvyoktamataM vyudastam / 381-27 18 yathaikAnekatayA rUpasya citratvaM tathA vastumAtre'pi, yathA grAhye tathA grAhake jJAne'pyekAnekasvabhAvatvaM, tatrAkhaNDAyA ekAkAratAyAH sakhaNDAnAca bahInAM viSayatAnAmanubhavAt , naiyAyikairapyetannirAkaraNaM kartumazakyam , atra "citramekamanekaJca" iti upAdhyAyavacanasaMvAdazca / 61-1 anipuNAH punaH pratyakSAdipramANabAdhitArthakasyApyAgamasyAndhaparamparAnyAyena prAmANyamAzrayanto'navagatasUtratAtparyArthA evetyetatpratipAdanArthatayA 'pADekkanayapahagarya' ityeksssstthitmgaathaa'vtaaritaa| 382-21 2 uktagAthAvivaraNaM, tatra ekaikasaGgrahAditattannayaprasUta-vedAnta-mImAMsA-vaizeSika naiyAyika cArvAka-cauddhadarzanasUtrANyadhItya sUtradharA vayamiti zabdamAnasantuSTA 382-1 "Aho Shrutgyanam Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 aviditasUtrAntargataparamarahasyabhUtabhAvArthAH tattannayAdhInasaptabhayAdisaGghaTitayathArtha sUtrArtha vivecanatatparabuddhihInA ityartho darzitaH / 62-1 anyanayAnapekSaikanayAzrayeNa sUtrAbhiprAyavyAvarNanaparANAM vAdinAM dUSaNopadazekatayA 'sammaNamiNamo' iti dviSaSThitamagAthA'vatAritA / 2 tadvivaraNaM, tatra sakaladharmapratipAdakatvalakSaNasakaladharmaparisamAptatvavatsyAtpadaghaTitavacanapravartakatvena sakaladharmaparisamAptavacanIyaM samyagdarzanaM nirdoSamityarthaH / 383-20 3 anabhilApyadharmapratipAdakatvaprasaGgabhItyA syAtpadaghaTitavacanasya sakaladharmaprati 383-17 382-26 pAdakatvaM na sambhavatIti praznasya pratividhAnas / 383-27 4 uktasamyagdarzanamAtmotkarSavinaSTAH, zlAghamAnA vinAzayanti, asya bhAvazcopadarzitaH / 384-3 63 - 1 zAsanabhaktAste samyagdarzanaM kathaM vinAzayantItyAzaGkAnivRtyarthaka tathA 'nahu sAsaNabhattI' iti triSaSThitamagAthA'vatAritA / 384-9 2 tadvivaraNam, na khalu zAsanabhaktimAtreNa syAdvAda siddhAntajJAtA bhavati, na ca syAdvAdasiddhAntAbhihitayathAvasthitavastutazvajJAnamantareNa bhAvasamyaktvaM yaccAsmAdRzAM zraddhAnusAriNAM samyaktvaM tat 'satsaMkhyAdi ityAdi jJAnavinduvacanAt tadeva satyamityAdijJAnAhitavAsanArUpaM dravyasamyaktvameveti jJAtavyam / 384-13 3 na jIvAditaccaikadezajJAtA'pi niyamAt anekAntAtmakavastusvarUpayathArthamarUpaNAyAM nizcito bhavati, tatra heturupadarzitaH / 384-23 64 - 1 'alpAkSaramasaMdigdham' ityAdivacanoktalakSaNaM sUtraM mahApuruSapraNItaM gambhIrArthaM, tanmAtraM na viziSTArthabodhakSamaM, kintu vyAkhyAnavizeSadvAretyetatpratipAdanArthatayA 'sutaM atthanimeNaM' iti catuHSaSThitamagAthA'vatAritA / 385-3 2 tadvivaraNa, tatra sUtrArthayornirvacanaM, sUtritAkSiptabhedenArthasya dvaividhyaM tasya sthAnaM anantArthabhRtaM sUtraM, niryuktyAdinirapekSeNa tanmAtreNArthapratipattirna sambhavati, 'mUaM kevalasutaM' ityAdyupadezarahasyavacanAtkevalasUtrasya mUkatvamarthasya prakaTajihvAtvamupadarzitam / 385-9 3 payavakketyAdyupadeza padavacanAdarthasya padArtha vAkyArtha- mahAvAkyAthaidamparyArthabhedena caturvidhatvaM, pratyekaM teSAM caturNA svarUpalakSaNamupadarzitam / " Aho Shrutgyanam" 385-17 4 pratisUtramuktakrameNa vyAkhyAne nizcitaprAmANyakaM samyagjJAnaM taca vAkyArthAdijJAnaM matirUpaM zrutajJAnAbhyantaraM zrutavRddhasammataM, tata eva samAnAkSaralAbhAnAM caturdazapUrvavidAmapi kSayopazamavaicitryAdvicitramativizeSaiH SaTsthAnapatitattvaM zrUyate, tatra " akvaralaM meNa" ityAdi vizeSAvazyakabhASyasaMvAdaH / 385-23 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 na sutmetteNetyavatArya vyAkhyAtam , sUtramAtreNAvAdhitArthapratipattirneti / 385-28 6 "atthagaI" ityAdyuttarArdhamavatArya vyAkhyAtaM, nayavAdagahanalInetyasyopapattaye 'natthi naeNa vihUrNa' ityAdyuktisaTTanam / 386-7 65-1 adhItasUtreNArthasampAdane vidhinA'dhikataroyatno vidheyaH, anyathA zAsanamAlinyakAritvaM syAdityAzayatayA "tamhA ahigayasutteNa" iti paJcaSaSThitamagAthA'vatAritA // 386-11 .2 tadvivaraNa, tatra sUtrAdartho balIyAniti hetoH adhigatasUtreNa arthaviSayakapramA NatattannayasvarUpAvadhAraNe dRDhayatnena bhAvyaM yasmAdAcAryadhIrahastA AptazAsanaM viDampayantIti jJAyatAmityarthoM vyaktIkRtaH / 66-1 anizcitazAstrArthasya bahuzrutatvAdidAt sUtratAtparyAnavabodhAcca siddhAnta pratyanIkatvamityarthakatayA "jaha jaha bahussuo" iti SaTSaSThitamagAthA'vatAritA / 386-30 2 tadvivaraNam, tatra zrutapallavagrAhitayA yathA yathA bahuzrutatvakhyAtimAn mandamatiprabhRtInAM zAstrajJatvena sammataHzAstratattvAnabhijJairvineyavRndaiH parivRtazca samaye'vinizcitArthaH avinizcitAgamaidamparyazca tathA tathA siddhAntavinAzako bhavatIti / 387-3 3 atra "savvaSNUhi paNIya" iti siddhAntagAthAdvayaM tadarthazca saMvAdaka updrshitH| 387-12 67-1 "caraNakaraNappahANA" iti SaSThitamagAthAyA avataraNadvayam , zAstramadhItya tadarthA'vadhAraNam , avadhRtasyArthasya pramANanayAbhiprAyataH paribhAvanIyatvamiti, myAdvAda eva pravacanasAraH etasminnavijJAte caraNakaraNAnuSThAnasya nizcayazuddhaH sAro'vijJAtaH syAditi ca krameNa darzitam / 387-22 2 tadvivaraNaM, tatra caraNaM 'vayasamaNadhamma' ityAdigAthoktasaptatibhedam, 'karaNaM piMDaksiohI samiI' ityAdigAthoktasaptatibhedam, nadubhayAnuSThAnapravRtyekalInAH svasamayaparasamayamuktavyApArAH caraNakaraNasya sAraM nizcayazuddhaM na jAnantItyeko'rthaH saMkSipto drshitH| 388-3 3 uktagAthAvistRtArthaH, svasamayatve parasamayatve ca hetUpadarzanena ayaM svasamayaH ayana parasamaya ityetasmin parijJAne muktavyApArA ityasyArtha uktaH / 388-13 4 caraNakaraNayossAraM nizcayazuddhaM na jAnantItyasyArthadvayamupadaryopapAditam / 388-19 5 'maNNai tameva saccaM' ityAgamAd yadahadbhiruktaM tadeva satyamityetAvartava samyagdarzanasadbhAva ityAzaGkaya parihRtam / / 388-25 6 atrAgamavirodhAzakotthApyApAkRtA, tatra ye yathoditacaraNakaraNaprarUpaNAsevana dvAreNa pradhAnAdAcAryAtsvasamayaparasamayamuktavyApArA na bhavanti te crnnkrnn| sAraM nizcayazuddhaM jAnantyevetyarthaH, tatra "taM savvaNayavisuddhaM" ityAgamaH pramANam / 388-29 "Aho Shrutgyanam" Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 7 gItArthanizritasyAgItArthasya guruvAratantryaM phalato jJAnadarzanalakSaNamityatra "guruvArataMtanANaM" itiharibhadrasUrivacanasaMvAdaH, gItArthA'nizritasya tasya vratAdyanuSThAnavaiphalyaM, tatra " gIyattho ya vihAro" ityAdyAgamaH pramANamiti darzitam / uktagAthAyAH tRtIyo'rthazcaturtho'rthezca vistareNa pradarzitaH / 389-5 8 tatra dravyasamyaktvabhAvasamyaktvayossvarUpaM 'jiNavayaNameva tataM' ityAgamavacanenoktam / 390 - 3 68 - 1 parasparasApekSe eva jJAnakriye mokSAnukUlazaktimacvena mokSamprati kAraNaM, na tu nirapekSa va ityarthatayA 'nANaM kiriyArahiye' ityaSTaSaSThitamagAthA'vatAritA / 390-8 2 tadvivaraNa, kriyArahitaM jJAnaM kriyAmAtraM cetyekAntau dvAvapi pakSau janmamaraNa - duHkhebhyo mA bhaiSIriti darzayitumasamarthau / 390-13 3 kastathA samartha ityAzaGkAyAM parasparasApekSasamuditatadubhayAtmakapakSa eveti pratipAditaM, 'hayaM nANaM kriyAhINaM' iti vizeSAvazyaka niyuktisaMvAdo'tra darzitaH / 390-19 4 jJAnamAtrakriyAmAtrayorIpsitArthaprApakatvapratiSedhasAdhake anumAne darzite / 390-26 5 samyagjJAnasamyakkriyobhayavataH puMsaH bhayamuktatvasAdhakamanumAnaM, tatra "saMjoga- siddhIe phalaM" iti vizeSAvazyaka niryuktivacanaM pramANam, tatsaMvAdakaM 'cakSuSmAnekaH' iti vacanaJca samyavikrayAsamyagjJAnobhayasyeSTaphalasiddhijana - katvasAdhakamanumAnaJca darzitam / 390-29 6 uktadizA pratipAditasya jJAnakriyAbhyAM mokSa ityasya 'nANaM payAsaya sohao' iti vizeSAvazyaka niryuktatyA pratipAditena jJAnatapaH saMyamebhyo mokSa ityanena virodha iti praznasya pratividhAnam / 391-9 7 tatra tapaH saMyamayoH kriyAyAmantarbhAve 'saMjamatavobhaI jaM' iti vacanasaMvAdaH / 391-16 8 jJAnagrahaNataH samyagdarzanasyAkSepeNa 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' iti tatvArthAdhigamasUtreNApi na virodha ityatidiSTam / 9 yadvA matijJAnasya rucirUpo'pAyAMza eva samyagdarzanamiti tasya jJAnarUpatvAdeva na virodhaH, govRSanyAyena sUtre pRthag nirdezaH, trayANAM ca mokSAnukUlaikazaktimatvAvacchinnakAraNatvasvarUpaM mokSamArgatvaM sUtrAbhipretamiti / 10 samyagdarzanAditrayasya jJAnakriyobhayasya vA kena rUpeNa kAraNatvamiti praznasya pratividhAnam / 13 " Aho Shrutgyanam" 391-18 391-22 391-24 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69-1 padArtharatnaratnAkarasya kRtAvikalapadArthaprakAzasyAnabhibhavanIyasya jinavacanasya stutirUpAmantimamaGgalAtmikAM prakaraNaparisamAptAvantimagArthI zrIsiddhasenadivAkara sariraktavAnityevaM rUpA bhaI micchAdasaNa' ityekonasaptatitamagAthA'vatAritA / 392-4 2 uktagAthAvivaraNaM, tatra jinavacanasya kalyANaprArthanA, jinavacanasya nirvacanaM, taduktiprayojanaM, tadvizeSaNasya mithyAdarzanasamUhamayasye tyasya nirvacanaM, tatprayojanazcopadarzitam / 392-11 3 mithyAdarzanAnAM pratyekAvasthAyAM mithyAdRSTitvAttatsamUhe'pi mahAmithyAdRSTi tvaprasatyA tanmayaM jinavacanaM kathaM samyagbhAvaM prapadyata iti praznasya pratividhAnam / 392-27 4 jinavacanasya mithyAdarzanasamUhamayatvAdeva tasya samudrarUpasya vedAntAdiprakRtibhUtAH pratyekanayAstaraGgAH, tanmayazca jinavacanasamudro'malaM ratnatrayaM prasUta iti tadarthinastatkartAraM bhavantaM jinamAzrayante, atra 'nayAstava syAtpadalAJchanA ime' iti divAkaravacanaM saMvAdakam / 393-6 5 amayasArassetyasya amayasAyasseti pAThAntarasya ca bhagavata iti vizeSaNasya ca saMvignasukhAdhigamyasyetyasya ca nirvacanaM, tatprayojanaJca darzitam / 393-12 6 iyaM ca jinavacanakalyANaprArthanA prakaraNaparisamAptAvantimamaGgalAtmikA stutiriti nigamanam / 393-29 70-1 darzanAdyaSTasarinAmagarbhasvagurunemisUrIzvarastutirUpAntimamaGgalarUpaM padyadvayam / 394-3 2 tRtIyapadye navyoktimerumanthanenAgamAbdhisamutthasunayAmRtapAnaM budhasyAzaMsanam / 394-7 3 caturthapadye laghuvRttipUrtikaraNasthAnasaMvatsaramAsadinAdyAvedanam / 394-9 4 tArkikaziromaNi-zrIsiddhasenadivAkarapraNItasammatitarkaprakaraNasya viziSTAnekavirudasamalaGkRta-zrIvijayanemisUrIzvara-paTTAbdhicandra-nyAyavAcaspati-zAstravizArada-vijayadarzanamUri-viracitAyAH sammatitarkamahArNavAvatArikAkhyasammatitarkalaghuTIkAyAssamAptesaMsUcanam / 394-11 5 ekonacatvAriMzatsaMkhyakAni prshstipdyaani| 395-2 // iti zrIsammatitarkamahArNavAvatArikAviSayAnukramaNikA smaaptaa|| "Aho Shrutgyanam" Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // shriismmtitrkmhaarnnvaavtaarikaantrgtsaakssibhuutgrnthnaamaavliH|| sammati mahA0patrAkAni sammati mahA0patrAGkAni 1 AcArAgasUtram 139, 356, 369 | 16 syAdvAdaratnAkaraH 4, 22, 37, 92, 2 sUtrakRtAGgasUtram 30, 94, 192. 93, 215, 234, 267, 272, 3 sthAnAGgam 100, 186 274, 332, 333, 346 4 bhagavatI 112, 138, 188, 232 | 17 dvAdazAranayacakram 138 239, 255, 273, 276, 281 | 18 tattvArthasUtram 4, 75, 86,88, 92, 313, 356 106, 176; 197, 232, 234, 5 anuyogadvArasUtram 53, 54,73, 76, 236, 242, 280, 283, 289, 328, 337, 338 6 uttarAdhyayanam 271, 296 304, 316, 317, 330, 337, 7 vizeSAvazyakabhASyam 38, 39, 47, 340, 391 53, 61, 65, 70, 73, 74, 75, 19 tatvArthatrisUtrI 305 103, 105, 107, 113, 115, | 20 tattvArthavivaraNam 31, 54, 247, 136,137,193,198,200,207, 248, 255 208, 219, 222, 235, 236, | 21 sammatitarkabRhadvattiH 59, 60, 66, 237, 244, 322, 328, 337, / 94, 218, 242, 247, 331, 338, 340, 385, 390, 391, ___ 335, 341, 381 8 naMdIsUtram 198, 199, 200, 201, 22 syAdvAdamaarI 52, 92, 131 250, 253 23 upadezapadam 72, 385 9 dazavakAlikam 351 24 vItarAgastotram 133 10 prajJApanAsUtram 42, 196, 221, 225 25 prazamaratiH 276 242, 245 11 AvazyakasUtram 233, 245, 392 26 aSTakam 50 12 bRhatkalpabhASyam 200, 233, 237. 27 dhyAnazatakam 38 13 paJcavastu 326, 28 paMcAzakam 389 29 dharmasaMgrahaNiH 196, 218 14 paJcasaahaH 224 15 pramANanayatatvAlokAlaGkAraH 16, 27, | 30 nizcayadvAtriMzikA 229, 243 31, 53, 170, 173, 205, 217 / 31 utpAdAdisiddhiH 120 280, 283, 289, 317, 329 / 32 aSTasahasrIvivaraNam 148, 167,297, 332, 360, 365, 371, 375 / "Aho Shrutgyanam" Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati mahA patrAtAni sammati0mahA0patrAkAni 33 upadezarahasyam 253, 297, 385 / / | 54 vaizeSikasUtrANi 278, 279, 314, 34 anekAntavyavasthA 159, 297, 346 315, 365, 382 35 nyAyakhaNDakhAdyam 52, 88, 89, 91, | 55 vaizeSikasUtropaskAraTIkA 370 94, 96, 133 144, 147, 149, 56 vyutpattivAdaH 30 168, 169, 170, 171, 172, | 57 zrIharSakRtakhaNDanakhaNDakhAdyam 330 267,271,292,295,304, 314 | 58 sAGkhyatattvakaumudI 104,108,119, 269, 349, 354 36 nayopadezaH 51, 53, 56, 60, 62, 59 zAbarabhASyaTIkA 11, 15 63, 64,66, 75, 76, 81, 113, / 60 mImAMsAdarzanasUtrANi tadbhASyazca 15, 329, 331, 335, 337, 339, 347,382 340,341,342, 345,346, 363 | 61 zArIrakamIrmAsAsatrANi 173 37 adhyAtmopaniSat 293 62 mImAMsAzlokavArtikam 21, 43, 38 jJAnacinduH 221, 226, 227,238,- 355, 366 239,240,242,246, 257,384, 63 paJcadazIcitraprakaraNam 132 . 39 gurutattvavinizcayaH 134 64 vAkyapadIyam 56, 146, 347 40 pratimAzatakam 62, 297 65 zrutiH 58, 81, 257, 346, 353 41 jainatarkaparibhASA 369, 370 66 saMhitA 262 42 zAstravArtAsamuccayaH 74, 99 67 vedAntadarzanasUtrANi 382 68 yogadarzanasUtrANi 34 43 aspRzadgativAdaH 325 69 tatvasaGgrahaH 343 44 gautamASTakam 31 70 nyAyavinduH 34, 365 45 AptamImAMsA 28 71 pramANavArtikam 215 46 tattvArthazlokavArtikam 67, 68, 97, 72 bauddhadarzanasUtrANi 383 280 73 sarvadarzanasaGgrahaH 41 47 cintAmaNiH 212 74 cArvAkadarzanasUtrANi 383 48 kusumAJjaliH 62, 362 75 haimasUtrANi 221 49 kArikAvaliH 197 76 pANinIyasUtrANi 30, 44, 45, 50 nyAyamaarI 13, 14, 129,214,367 51 pakSatA-- 11, 324 77 zAkaTAyanavyAkaraNam 175 52 vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvaH 149 78 pAtAlamahAbhAdhyatadvAtrtikazca55,57,126 53 nyAyasUtrANi 277, 365, 383 / 79 amarakozAdi 50, 55 "Aho Shrutgyanam" Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kANDa 101 // AcArAgasUtrAdiTIkAntargatasAkSIbhUtasammatitarkagAthAsUciH // AcArAGgaTIkA uttarAdhyayanabRhadvattiH kANDa gAthA gAthA 1 21 80 pra 12 85 dvi 45 147 anuyogadvAraTIkA 171 dvi 247 sUtrakRtAGgaTIkA vizeSAvazyakabhASyam 1 21-22-23-24-25 211 52 2104 49 2195 899 sthAnAGgaTIkA vizeSAvazyakabRhadvRttiH 2503 52 47 390 dvi 391 pra 1346 vyAkhyAprajJaptiTIkA vizeSAvazyaka-kovyAcAryavRttiH 18 dvi 47 24 dazavaikAlikaTIkA 52 24 / 52 32 dvi 3 976 864 53 or mmmmm wom 33 47 kANDa // zvetAmbarapUrvAcAryakRtagranthAntargatasAkSIbhUtasammatitarkagAthAsUciH // dvAdazAranayacakram pramANamImAMsA pRSTha kANDa gAthA pRSTha 49 a. 312 28 39 (sabhASAntara) syAdvAdamabarI gAthA 47 ror or or oram 3 47 aSTAviMzatizlokaTIkAyAM "Aho Shrutgyanam" Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kANDa gAthA kANDa pRSTha gAthA tattvArthabhASyavRhadvRttiH (patrAkAra) 41 1 218 241-a.6sU. patra, pR 21 1-a.6sU. 35-pra 149 35.36 3 10-11-13-14-15 12 25 154 s paJcavastu gAthA 45 150 993 53 157 1049 66 143 947 upadezapadam 53 140 pra. pR. 372 pra. pR. dravyAnuyogatarkaNA gAthA pRSTha 155 158 mr rrrrr marr mr sh sd sh 38-39 157 231 kANDa 153 49 32 226 nyaayaacaaryshriiyshovijyopaadhyaaymnthgtsaakssiibhuutsmmtitrkgaathaasuuciH|| anekAntavyavasthA 38 70 dvi kANDa gAthA pRSTha 4 10 dvi 71 dvi 5 54 pra, 57dvi 72 pra 28 pra. 53-54 65 dvi 1 9-10-11 28 dvi 5-6 74dvi 11 2 thI 16-21 29 pra. 7-8 75 pra 1 22-23 29 dvi 9-10-11 75 dvi 24-25-26 30 pra 12 76pra. 80 dvi 27-28 13-14 76 ma 15 76 dvi 17-18 825 19-20-21 82 dvi or or ar an arm m m m m m 35 m m "Aho Shrutgyanam" Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kANDa gAthA gAthA pRSTha 22-2383 pra 24-25-26 83 dvi 27 84 pra 84 dvi 9.10-11-12 261 dvi 13-14-15 ___wrr mmm 223dvi Bmwr mmm or mr mr wrr 85 dvi 28 29-31 2595 259 dvi 219 220 chi 39 81 dvi 48 34 221 35 38-39 40 zAstravArtA-samuccaya TIkA 43-44 47-48-49 68 274 pra m m m - h 12 21 @ 230 dvi 36 P rrrrr aor or arroranormanor @ Mor arroroman aror onor or orar or or 56-57 256pra nayAmRtataraGgiNI 3 29 pra 8-9 30 dvi 10 31 pra 12-13-14 35 dvi 15-16 36 pra 28 dvi 3 dvi 12 pra 37-38-39 253 pra 40 253 dvi 258. 47-48 115 49.50 115 dvi - 31 51-53 52-54 41 13 dvi 53 342 pra 342 dvi 88 pra "Aho Shrutgyanam" Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA kANDa gAthA h 41 1 47 211 dvi 93 pra h Emmmmm rrror * * * * s s s 32 s s` s 28 3 35 93 dvi . 92 dvi 195 dvi ___ aSTasahasrI 54 pra 168 ma 41 208 dvi 21. dvi 308 dvi 38-39-40 211 pra 45 309 dvi // mhaaviirstvklpltikaasmlngkRt-mhaaviirstvmuulgtsmmtigaathaa|| kANDa gAthA pRSTha kANDa gAthA pRSTha 16-17 113 dvi 18-19-20 114 pra 3 6 325 dvi 21-22 114 dvi 23-24 115 pra 29 25-26 115 dvi 419 dvi 27thI 30 1965 jJAnArNavasamanvitajJAnabindupatrAkAni 1175 . 8-35 106 dvi 32-33 117 dvi 2 3-4 108 dvi gurutatvavinizcayaH 109 dvi 28 12 dvi thI 9 10-11 111 dvi 1805 12 112 pra 72 dvi 112 dvi. pratimAzatakam 113 pra 25 319 . 35 31 rwarm arrarar orr . 27 15 293 "Aho Shrutgyanam" Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 25 83 pra. s mh h s s 41 vi kANDa gAthA pRSTha kANDa | 1 37 53 pra 3 2862 pranthacatuSTayAntargato'spRzadgativAdaH 44-45 35 pra 292 patramudrita dharmaparIkSA dravyaguNaparyAyarAsaH 28 28 kANDa saM gAthA DhAla gAthA 27 262 10thI15 2 11-12 48-49 upadezarahasyam 41 54 40 dvi 27 45 61 pra 37 9 12 66 61 dvi 35-36 43 pra 32 adhyAtmamataparIkSA 3 33 9 20-23 49 36 pra 38-39 9 21 tasvArthavivaraNA''dyAdhyAyaH 34 26 32-33 17 pra 4713 10 21 29 dvi 14 16 // digbraacaarykRtgrnthsaakssibhuut-smmtitrkgaathaasuuciH|| kasAyapAhuDa-jayadhavalATIkA kANDa gAthA gAthA 245 3.5 218 1 11-12-13 248 4 220 1 17 thI 21 249 s lh sh sh sd 18 19 sh qsh m mh sh kANDa pRSTha "Aho Shrutgyanam" Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 kANDa kANDa gAthA gAthA bhAga com Kowa 252 253 256 257 260 tasvArthazlokavArtikam .453 pazcAstikAyaTIkA 67 250 siddhivinizcayaTIkA 50 324 (likhitapatra) dvAdazAranayacakra saptama-ara 47 aSTama-ara aSTama-ara 12-13 357 m SaTkhaNDAgamadhavalATIkA saM-gAthA bhAga patra / mar "Aho Shrutgyanam" Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 // zrIgurvaSTakam // vizeSAdhAratvAvamasi puruSeSuttama ito, mahimnaH sAmAnyaM tava tu samavetA api suraaH| guNAdhAro dravyAt pRthagapi sukarmA'sya'bhavanaH __namAmastvAM devAlayamapi gataM maddhRdayagam // 1 // gurustvatto bhIto guruvara ! gato devasadanaM, gataM tvA tatrApi prathitamavalokyAticakitaH / svayaM ziSyo bhUtvA kimu tava kavi bhISayati yat , nanu tvAM kAvyopi yati namanaM te'stu caraNe // 2 // harastvaM ziSyANAM harasi hRdayadhvAntamanizaM, ciraJcyuktiM kinte vacanamatizete na gahanam / sukalpacyApdaiva prabhavati tadIyA kRtiriyaM, parA kalpAtItA guruvara namaste'stu satatam // 3 // gaNezAste ziSyA vadanamapi bhAratyadhigatA, nayagrAmo'Nau te manasi ramate'nekapathagaH / pramANasvAtantryaM tava matigataM bhAti vimalam , namAmastvAM nityaM guruvaramabhISTAlikalitam // 4 // guNaudhairyApta te hRdi parimite kIrtiramitA, gatA'bdhInAM pAraM tadanugamanAste'pi ca gunnaaH| pratApastaiH sarvairjagadapi parityApya ca gato, guro citraM taistvAM bhRtamapi namasyAmi cakitaH // 5 // guNAn vaktuM zaktassa tava suguro yazrutadharaH, pataH kAlo'nanto jinavacanagIzcAru bhjnaa| ameyo'vAcyo pA guNagaNagataste yadi guNo, viziSyA'nAkhyeyo guNiguNanamasyo'si ca tadA // 6 // tvameva tvAM stotuM guruvara samartho'si nitarAM, guNagrAmo yatte na ca paraparicchedya iyatA / na sAdRzya pUrNa tvayi jagati kasyApi kRtino, namAmastvAM pUrNAmRtasukhamayaM pUrNamavaram // 7 // "Aho Shrutgyanam" Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 na marINAM tvatto'tizayaghaTanA kA'pi vimukhA, satI tvAM dhyAyantI jagati sadhavA muktisubhgaa| vareNyA vANI te nikhilamatagA mAnamahitA, hitArthA saivaikA stutirapi guro te pariNatA // 8 // idaM stotraM gurvaSTakamahitakarmASTakaharaM, paThetprAtaH sAyaM trikaraNapaTuryoM niyamataH / sarasvatyA vAsaH sa bhavati sabhAyAM sumahito, na tasyAgre ko'pi prabhavati vipazcidvivaditum // 1 // zucibimba svacchaM hRdayabhavane sthApya ca guroH, paTheddhImAn bhaktyA susamayamabhivyApya pritH| idaM stotraM tasyAnadhigativihInArthapracurA, nayagrAmAlIDhA prasarati sadA gIrmiticitA // 2 // // iti gurvaSTakam // // zrIgurvaSTakaTipaNI // vizeSAdhAratvAditi, viH pakSI pakSijAtIyo gruddH| zeSaH sahasraphaNaH shessnaagH| tau vizeSau vAhanatayA zayyArUpatayA AdhArau yasya viSNoH sa vizeSAdhAraH, tasya bhAvo vizeSAdhAratvaM, tasmAt / puruSeSu Atmasu madhye uttamaH utkRSTo yathA viSNuH puruSottama iti gIyate tathA he guro! tvaM vizeSANAM sarvatantrasvatantratvaprAcInajainatIrthoddhArakartRtvAdInAmanyapuruSavyAvRttAnAmAdhAratvAtpuruSeSvAtmasu madhye uttama utkRSTo'si / nanu viSNurupendratvAtsuro'hantu manuSya iti kathaM puruSottama ityAkAkSAyAmAha-ito mahimnaH pratyakSato'nubhUyamAnAttattallokapUjitapatiSThAdikAryakaraNajAtabhavanmAhAtmyAt tribhuvanavyApinaH / samavetAH tattallokamabhivyApya sthitAH / surA devAH, api, kimuta upendrAkhya eko devaH sarve devAH / loke manujAdipaJcagatiSu devagateH prAdhAnyam / devA api sAmAnyaM sAdhAraNaM bhavadapekSayA'lpaguNayogi, tadAnyeSAM kathaiva ketyapinA dyotyate / tathA ca puruSottamAdviSNorapi surAttvamutsama iti / anyo'pi vizeSastvayi samastItyAha-guNAdhAro dravyAtpRthagapi, dravyAllakSmIsvarUpAta , pRthagapi vibhinno'pi tatsvAmitvAdirahito'pi / guNAdhAraH AtmaguNAnAM samyagajJAnadarzanacAritrANAM bhedasahiSNyabhedalakSaNAviSvagbhAvasambandhenAzrayastvamasi, viSNustu lakSmIsvAmI bhUtvA tadAsakta eva mAyikaguNasya sattvAkhyasyAdhAro na tu mokSamArgasya / tathA sukarmA dravyAdbhinno'pi tvaM zobhananiranubandhakarmazAlI, asi, viSNustu naivaM zobhanakarmazAlI kintu "Aho Shrutgyanam" Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakSAprabhRtizatruhananAghazubhakarmavAneva tathA abhavanaH, bhavanaM gRhaM na vidyate yasya so'bhavanaH anAgAra tvamasi, viSNustu lokavizeSavaikuNThAdinivAsI gRhavAneya, ataH sarvathA viSNorutva STastvamasi / niyatagRhanivAsitvAbhAvAtsarvagatajJAnAvidhvambhUtatvena sarvagataM tvAM surAlayagatamapi devAlayagatamapi / madRdayagaMmaddhRdayasthitaM, namAmaH praNamAmaH / nanu vyApakatvena bhavaddhadayagatatvaM na bhavatkartRkapraNatikarmatvaprayojaka, tathA sati puruSAntarANAmapi sarvajJAnAM tattvaM syAditi cet, satyam , ata eva sva'bhyastavaizeSikadarzanagatasaptapadArthAdhyApanakartuMgurorupadiSTapadArthasmRtiviSayatayA madradayagatatvaM paramopakAritvena praNatiprayojakamityabhiprAyeNa vizeSAdhAratvAdityatra vizeSapadArthasya sAmAnyamiti sAmAnyapadArthasya samavetA apItyetadghaTakatayA samavAyapadArthasya guNAdhAra iti guNapadArthasya dravyAditi dravyapadArthasya sukamati, karmayadArthasyAbhavana ityabhAvapadArthasya ca sannivezanena tAdRzasaptapadArthanirUpaNAtmakaM vaizeSikadarzanaM prathamastutipadye prakaTitam / etatsanivezasya stutAvitthamupayogaH / antyo nityadravyavRttivizeSaH parikIrtita iti vacanAtsvato vyAvRttA nityadravyANAM vyAvartakatvAnityadravyavRttayo yAvanti nityadravyANi tAvatsalyakA vizeSAH, iti vizeSAdhAratvAt he guro ! yadi tvaM puruSottamaH tadA'nye'pi jIvAH puruSottamAH syuH| ito mahimnaH etAdRzasAdRzyalakSaNamahattvAtsAmAnyena samamanuyogitvapratiyogitvA'nyatarasambandhena samavAyakvalakSaNasamavetattvadharmeNa sAdRzyAtsurA devA api samavetAH sAmAnya syuH| yathA surAstAvanmAtreNa sAmAnya na, tathA bhavAnapi vizeSAdhAratvato'nyanityadravyasAdhAraNAma bhavitumahati puruSottamaH / guNA rUparasAdayazcaturvizatividhA dravyeSveva vartanta iti tadAdhArastvaM kathaM dravyAtpRthak, vyabhinnasya guNAdhAratvAsambhavAt / evaM karmA'pi pazcavidhaM mUrttadravyeSveva vartata iti sukarmA tvaM kathaM dravyAtpRthak, bhavanaM bhAvo'bhavano'bhAvaH, so'pi bhAvarUpastvaM kathamityevaM virodho'vabhAsata iti virodhabhAsakatayA vaizeSikadarzanamupayujyate, tatparihArastu pUrvamarthabhedAzrayaNAtkRta iti virodhAbhAsazcamatkRtimAdadhAtIti // 1 // surAcAryAsurAcAryAbhyAM viziSTatvAdapi tvaM namasyo'sItyAhagururiti / he guruvara ! tvatto bhIto guruH bRhaspatiH, devasadanaM svarga, gtH| tatrApi svarge'pi, gataM tvAM prathitaM viziSTavidyAdiguNayogAdindraprabhRtidevavarasammAnanAsambhAvitam , avalokya dRSTvA, aticakitaH ataH paraM kiM karaNIyamityevaM kAMdizIko jAtaH, bhItyA svagai gatasyApi bhotissamupasthitaiveti tattrANopAya etasya ziSyabhavanamevetyAkalayyeva kimu, tava svayaM ziSyo bhUtvA / kaviM asurAcArya zukraM, bhISayati, yat yasmAtkAraNAt / nanu nizcitam, kAvyo'pi zukro'pi, tvAM zrayati gurutvena tvAM svIkaroti, evaM satyeva bRhaspatito "Aho Shrutgyanam" Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na bhayaM nasya, abhinavaziSyAbhyAM surAsurAcAryAbhyAM sevite te caraNe tava padakamale, namanaM praNAmaH, astu bhavatvityarthaH // 2 // zivabrahmabhyAmapi tvaM viziSTa iti tvAM staumItyAhahara iti / tamoguNayukto mahAdevaH parAbhimato mahApralaye jagadeva saMharatIti hara iti gIyate / tvaM punaH ziSyANAmantevAsinAM hRdayadhvAntamAtmagatamanAdikAlInamajJAnalakSaNAndhakAram , anizaM sarvadA jinoktamokSamArgajJAnadarzanacAritralakSaNAlaukikAlokAvirbhAvanena harasi vinAzayasIti haraH / te tava, gahanaM jinoktAgamArthasaGghaTitamrartikatvena mandamatyagamyaM viziSTasUkSmamatimAtragamyaM, vacanam , viraJcyukti virazcibrahmA, tasyoktiM vacanaM parAbhimatadalakSaNAgamaM kinnAtizete api tvatizeta eva, brahmakRtiviziSTA ca tava kRtirityAhamukalpavyAptaveti, tadIyA brahmasambandhinI kRtiH vedaracanA brahmanirmito veda iti yAvat, brahmadinaM kalpa ityucyate iti sukalpavyAptaiva brahmaikadivasamAtrasthAyinyeva, divasAntare punaranyaiva vedakRtiH, yA yA brahmaNaH kRtiH sA sarvApi kalpamAtrasthAyinyeva, iyaM pratyakSato'nubhUyamAnA taca kRtiH parA utkRSTA kalpAtItA / kalpaH kalpanA tamatItA'tikAntA kathamiyamitthaM sAtA yataH paraiH kalpanAdakSairapi bAdhituM na zakyate, etasmAtkAraNAt he guruvara ! te tava, namaH tvAmuddizya namaskAraH, satataM sarvadA'stu // 3 // parAbhimato maheza eka gaNezaputraka eva, tvaM punaranekagaNezaputraka ityAdihetorapi tata utkRSTaH stutyaha ityAha-gaNezA iti / te tava ziSyAH paTTadharAH gaNezAH gaNadharAH, tasya mahezasya patnI pArvatI dehA(bhUtA, tava tu bhAratI sarasvatI vadanamapi mukhamapyadhigatA mukhadvArA hRdayAzritA. apinA zarIre mukharUpAvayavasya prAdhAnyamapi tadAzritasya sarvAzritatvamiti bhAratIsvarUpa eva tvaM saMvRtta iti pratipAditaM bhavati / nayagrAmaH nagamasaingrahAdisaptavidhanayasamudAyaH, anekapathagaH vibhinnamArgagAmI, te tava, aNau sUkSme, tenANuparimANasya jainamate'nabhyupagame'pi na kSatiH / anantadharmAtmake manasyapi kayAcidapekSayA'NutvaM sambhavatyapi, manasi anta karaNe, ramate apekSAbhedena virodhaparihAralakSaNasukhamanubhavati, yata eva:parihRtavirodhA nayAstava hRdayaGgatAstata eva tava matigataM tvajJAnagataM, pramANasvAtantryaM pratyakSaparokSabhedena dvividhasya matizrutAvadhimanaHparyAyakevalajJAnAtmakapaJcavidhajJAnAtmakasya pramANasya yatsvatantrasiddhasvaparavyavasAyAtmakatvalakSaNaprAmANyopetatvenAnantadharmAtmakavastvavagAhitvalakSaNaM svAtantrya, vimalaM paroktaikAntadoSalakSaNamalarahitaM, bhAti prakAzate, nityaM sarvadA, abhISTAlikalitaM pAramArthikeSTasamaSTivibhUSitaM, guruvaraM tvAm , namAmaH praNamAmaH // 4 // "Aho Shrutgyanam" Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtipratApAdiguNagaNaikAntAvAso bhavAn guNigaNena namaskaraNIya ityAha-gugaudhairiti guNodhairguNasamUhaiH, vyApte sarvataH parivRte, parimite paricchinnapramANe, te hRdi taba hRdaye, amitA mAtumazakyA, kItiryazaH, abdhInAM samudrANAM, pAraMgatA catuHsamudrAnullaya dezAntaraM gatA, catuHsamudraparyantavyApinI taba kIrtiH, te'pi ca tvahRdayadhyApino'pi guNAstadanugamanAH kIrtyanugamanAH, kIrtyA saha tava guNA api samudrapAraMgatA iti yAvat , taiH sarvaiH svakIrtitvadguNaiH samaM, tava pratApaH prakRSTatejA, jagadapi tribhuvanamapi, parivyApya sarvato vyApanaM kRtvA, gatazca, etAvatA'bhivyApta pUrvasthAnamaparityajyaiva gatA na tu pUrvadezaM vihAyeti mUcitam / ata eva he guro! citramAzcarya yathA syAttathA cakitaH kimanyo'pyevamIDazo'bhUdasti bhAvI vetyevaM vicArAkalitacitto'haM, taiH pUrvopadarzitaguNakIrtyAdibhiH, bhRtaM paripUrNam , api, tvAM namasyAmIti // 5 // sarvAnekAntatacyAbhijJa eva jinopadiSTakAlAdisacivastvadguNagrAmAna vaktuM samarthoM nAnya ityAha-guNAniti / he guro ! tava guNAn sa vaktuM vadituM yathArthatayA pratipAdayitumiti yAvat , zaktaH samarthaH, yaH zrutadharaH viziSTazrutadhara ityarthaH, evakAro'tra dRzyaH, yo hi yajAnAti sa eva tatpratipAdayitumIzaH, Rte viziSTazrutadharAttvadguNagaNAbhijJo nAstyeva / nanvidAnI viziSTazrutadharo nAsti tato'jJAtA guNA na stavanAhIM ityata Aha-yataH kAlo'nanta iti yadyapyatItA viziSTazrutadharA nedAnI santi, idAnIntanAstvasmatsadRzA na viziSTazrutadharAH, bhaviSyakAle tu bhaviSyanti bahavaH zrutadharAH ye bhavato guNAn svajJAnaviSayIkRtAnvaktuM svakAle samarthA eva tathA bhUtaM bhavantamanAgataM ca sarvamatItA api zrutadharA jJAtuM pragalbhA eva, vastuta idAnImapi zrutadharA kSetrAntare viharantyeva, athavA nanu yadIyA guNA anantA na viziSTazrutadharairapi yugapadeva vaktuM zakyA ityata Aha-yata iti, yadi kAlo'nanto na bhavet , na bhaveyuH zrutadharairapi tava guNA anantA vaktuM yogyAH, yadA tu kAlo'pyanantaH tadupalakSitAH zrutadharA apyanantAH, tadA tava guNAH zrutadharavacanagocarAH saMbhAvayituM zakyA iti bhaavH| nanu kAlasya kSaNasvarUpasyaikasyAnantatvaM nAsti tatpravAhasthAnantatve'pi bauddhameva tasyaikatvaM na vAstavikaM, vacanaM ca parArthameva bhavati tatra paro na zrutajJAnI tasya svayamevAsmadguNagaNazatvena tampratyasmadguNaganakathanasya zrutajJAnikartRkasyAnupayuktatvAt , kintva'zrutajJAnI, sa cAnantenApi kAlapravAheNa kalpitena zrunajJAnivacanAdasmadguNastomaM jJAtuM na samartha ityasmadguNastavanaM zrutajJAnikartRkatayA sambhAvitamapi niSprayojanamevetyata Aha-jinavacanagIzcArubhajaneti, jinavacanAmikA vANI samIcInasyAdvAdasvarUpe tyarthaH, na khalu jinamate kimapyekAntenaikasvarUpameva vastu, tenoktadivA zrutaparo'pi tava guNAm "Aho Shrutgyanam" Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 vayatuM samartho'samartho'pi, tvadguNastutiH zrutadharakartRkA bhavati na bhavati cetyevaM syAdAdaevAtrApi padaM nidhatte tena zrutadhareNApi vaktumazakyAstvadguNA iti bhaavH| uktAbhiprAyAnusandhAnenAha-ameyo'vAcyo veti / yadi te tava, guNagaNagataH guNagaNe vartamAnaH, guNaH puruSottamabhavadAzritatvanibandhano guNavizeSaH, ameyo mAtumazakyaH, etAvAnasya mahimetyAdirUpeNa paricchettumazakya iti yAvat, vA athavA paricchedAtItatvAt avAcyaH sakalavacanAviSayaH, kenApi vacanena nirdaSTuM na zakya iti yAvat , ata eva viziSyAnAkhyeyaH svAsA. dhAraNarUpeNArakhyAtumazakyaH, asti kazcidguNavizeSo'meyo'nirvacanIya iti sAmAnyataH pradipAdayituM zakya eva, tadA guNagaNagataguNavizeSeNa nirvacanIyena stotumazakyatAdazAyAmapi ca punaH guNiguNanamasyo'si guNinAM guNavatAM puruSANAM ye lokaprasiddhA guNAstaiH svagataH namaskArArho'sItyarthaH // 6 // tatkimahaM guNavizeSAkalitaguNagaNayathAvadvarNanadvArA stutiviSayo na bhavAmyeva, naivam , yathA sarvajJaH svA'sAdhAraNasvarUpeNa sarvajJavyatiriktajanAsaMvedyo'pi svasaMvedyaH, jJAna parAprakAzyamapi svaprakAzyam , tathA tvamapi parakartRkastutigocaratA'tIto'pi svakartRkastutigocaro bhavasItyAha-tvameveti / he guruvara ! dharmAdyupadezadAnena ziSyANAM paramapuruSArthamArgasamyagjJAnAdinidAnAnAM zreSTha !, athavA gurorbrahaspaterapi vareNya ! svAM svasvarUpaM, stotuM stutikarma kartu, tvameva nitarAmatizayena, samarthaH zaktimAna , asi bhavasi / kathamanyo mA stotumasamarthaH 1 yat yasmAt te tava, guNagrAmaH guNasamUhaH, iyatA etAvanyUnAdhikavyavacchinnaprakAreNa, paraparicchedyo na ca, tvadbhinnapuruSaparicchedagocaro na bhavati, svamatigocara yAvatprakAreNa stutikaraNe'pi tadadhikaprakArANAM vaiziSTayAkgamakuzalAnA parityaktatvena nyUnoktisadbhAvAt , yAvanto vaiziSTayabuddhathAdhAnapaTavo guNAstvayi samavetAste nAnyatra samavayantIti tAvadguNavatvalakSaNasAdhAraNadharmeNa tvayi sAdRzya na kasyApi, ekaiko'pi guNo viziSTastvadgato nAnyatreti tenApi sAdRzyaM na tvayi parasyeti nopamayApi tvadvarNanaM pareNa kartuM zakyamityAha-na sAdRzyamiti / jagati kasyApi kRtinaH sAdRzyaM tvayi na pUrNamityanvayaH, arthastu vyakta eva, apUrNa sAdRzyamupAdAyopamA tu na vicchittivizeSAdhAne paTIyasIti na sA stutirityabhisandhiH, mahAntaH svamukhena svaguNavarNanAmikA svastutiM na kurvantItyabhisandhAya yadi samartho'pi tvaM svastuti na karoSi anyastu tathA kartumavidagdha evetyevaM stutigocaratvAbhAvavantamapi tvAmetadguNavaiziSTayamupAdAya sarvAtizAyinaM praNamAma ityAha-namAma iti, pUrNAmRtasukhamayamavaraM pUrNa svAM namAma ityanvayaH, katipayakAlAnantaramevottaguNasampannastvaM bhaviSyasIti nirNayavanto vayaM praNamAma itybhisndhiH| akSarArthastu vyakta eva, avaramityatra na varo vidyate yasmAditiM vigraha iti // 7 // "Aho Shrutgyanam" Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aI namaH // sadAmodollAsisakalajanatApApahArinirmalavANI-vilAsAyAnalpalabdhinidhAnAya zrIgautamasvAmine namaH / nyAyavyAkaraNasiddhAntAdipArAvArasamavagAhanasamupalabdhAnalpatattvamaNisandabdhAdabhragrantha mAlebhyaH zAsanasamrAT sUricakracakravartizrIvijayanemimUrisadgurubhyo namaH / / tatpabhuvanabhAnu-nyAyavAcaspati-zAstravizAradavirudavibhUSita-tapAgacchabhaTTArakA''cAryazrIvijayadarzanasuripraNIta "sammatitarkamahArNavAvatArikAkhyaTIkA" samalaGkRtaM zrIvikramAdityAdimahAbhUpatipratibodhaka-mahAtarkavAdi. ziromaNi-zrIsiddhasenadivAkaramagavatsaMdRbdhaM samyagdarzanavizuddhika dravyAnuyogagahanakuzAgrabuddhigamyAnalyAmalatatvapratipAdakaM syAdvAdasiddhAntopaniSadvicArazreNiprauDhavalAdhAyaka shriismmtitkeprkrnnm|| maMgalAcaraNam na jAtvastaM yAyI na jaladaniruddhAmalavibho, gavA bhattA nityaM nahRdayaguhAvartitamasAM / sadA rAhagrasyo'khilabhavikajodbodhanaparaH, jayatyahan sUryo'tizayamahimA pArzvajinarAT yadIyasyAdvAdAmitanayataraGgAlilalitAgamAbdhisyAnmAtrAmalapadapRSatsaGgativazAt / vidRpyadvAdyAlisvamatijanitattannayaviSaM, stuve drAk pIyUSIbhavati tamahaM vIrajinapam // // 2 // kAmbojavAjIva hayeSu sarva,-rSiSviddhatejA shmitaarivrgH| zrIsUrisamrAD gurunemisUriH, zubhAziSaM me'tra tanotu kArye // 3 // siddhAntapAthonidhisiddhasena-divAkarasyAtiprabhAvakasya / zrIsammatigranthakRtiH ka sUkSma-buddhayaikagamyA paravAdyadUSyA // 4 // "Aho Shrutgyanam" Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati pAla, gA. dravyAnuyogAlpatarArthabhAsA, ka cAlpadhImeM viSame'pi tatve / satyapyahaM vacmi guNaH sa eSa, sarvaHpraNItA kila yena vRttiH // 5 // sayuktivikSiptakuvAdiyuktiH, tasyaiva pUjyAbhayadevasUreH / yannimnamArge'pi samIkRte'cche, vajreNa yAntyalpadhiyo'pi zIghram // 6 // (tribhirvizeSakam ) __ atha punaH punarjanmajarAmRtirUpApAranIranikarapUritaM bahuprakAraparibhavapAtAlolvaNa manalpamohamahAvartaduruttaramanekakadAgrahagrAhanivahamudagramithyAtvakAlakUTasammUJchitamanavaratopa jAyamAnamanorathamahomimAlAvyAkulaM kaSAyavaDavAnalajvAlAkarAlaM vyAdhizatanakracakrAlaraM pazyatAM trAsotpAdakaM mahAgambhIraM saMsArasamudramuttitIrSatAM bhavyajanavAtAnAM taduttaraNe'khyAhara mukhyasAdhanamagAnaGgabhedabhitrAgamA'zeSatattvArthazraddhAnalakSaNasamyagdarzanapravahaNameva / taduktam " dvAraM mUlaM pratisthAna-mAdhAro bhAjanaM nidhiH|| dharmehetordviSaTkasya, samyagdarzanamiSyate // 1 // " iti| na seNio Asi tayA bahussuo, na yA vi pannattidharo na vaaygo| so AgamissAI jiNo bhavissaha, samikkha pannAi varaM khudNsnnN||2 / iti ca / na caivaM tarhi potAyamAnasamyagdarzanotpattau satyAM tadvatAM tadanantarameva bhavasamudrottaraNaM kimiti na bhavatIti vAcyam , na hi mRdravyamAtreNa daNDamAtreNa vA ghaTa utpadyamAno lokairanubhUyata ityekaM kAraNaM nikhilakAraNAntarasApekSameva kAryotpAdanasamarthamityatrApi kAraNAntarA'bhAvAt / tathA ca taditarakAraNasadbhAve sati samyagdarzanasacce mokSasattvaM taditarakAraNa sattve'pi tadabhAve tadabhAva ityanvayavyatirekabalAnmokSA'sAdhAraNakAraNaM samyagdarzanamiti siddham / evameva samyagjJAnaM samyakcAritrazcApyanvayavyatirekAmyAM mokSaM pratyasAdhAraNakAraNaM jJeyam / tathA ca yathA zivikodvAhipuruSA mithaH sApekSabhAvaM gatA eva zibikodvahanAtmakakArya prati kAraNaM tathaiva samyagdarzanajJAnacAritrANi parasparasApekSatAM gatAnyeva mokSaM prati kAraNamityAzayaH / nanu pUrvoktAnvayavyatirekAmyAmastu samyagdarzanasya samyagjJAnasya ca kAraNatvam, na ca cAritrasyApi tad yuktam , marudevAmAtuvyacAritrarUpakAraNAbhAve'pi mokSAtmakakAryotpattibhAvena vyatirekavyabhicArAditi ced , maivam , yato na dravyacAritratvena mokSaM prati cAritrasya hetutvam , kintu samyakcAritratvenaiva, taddharmAvacchinnenaiva saha mokSasyAnvayavyatirekAnuvidhAnAt / tasya ca paramakASThApanasya sarvasaMvararUpasya bhAvacAritrasya zailezIkaraNakAle sadbhAbAdeva tasyAH muktibhAvAt , tathA ca tadA tasyA avaziSTAntamuhartAyuSkAyA dravyacAritragrahaNecchAprAbalye'pyAyuSo'lpakAlatayA dravyacAritrasya grahaNa "Aho Shrutgyanam" Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAga-1, gA. kAlAbhAvenA'bhAve'pi noktadoSaH / nanu mokSaM prati darzanatvena jJAnatvena cAritratvenaiva darzanAdInAM kAraNatvamastu, kiM tatra samyagpadopAdAnena kAraNatAvacchedakagauravApAdakeneti ced, maivam , tathA sati mithyAdarzanamapi mithyAjJAnamapi tasvazraddhAvikalacAritramapi ca mokSakAraNaM syAt, na cAnvayavyatirekAnuvidhAnA'bhAvAnmithyAdarzanAdikaM mokSakAraNamabhyupagantuM yuktamiti tadvArakatayA samyagvizeSaNasya sArthakatvena samyagdarzanAdeH samyagdarzanasvAdinaiva mokSaM prati kAraNatvaM yuktiyuktam , na tu darzanatvAdinA, darzanatvasya mokSakAraNasvAbhAvavati bhavyAbhavyapuruSIyamithyAdarzane'pi jJAnasvasya ca tAdRzapuruSIyamithyAjJAne'pi cAritratvasya ca jinoktatatvazraddhAvikale tAdRzapuruSIyadravyacAritre'pi vRttitvena mokSaniSThakAryatAnirUpitakAraNatvAtiriktavRttitayA kAraNatA'tiprasaktatvena kAraNatAnavacchedakatvAditi / anumAnazcAtra tattannayabhedena samyagdarzanAditrayaM mokSAsAdhAraNakAraNaM mokSAbhAvaprayojakAmAvapratiyogitvAd, yad yadabhAvaprayojakAbhAvapratiyogi tattadasAdhAraNakAraNam , yathA ghaTasya daNDaH, tathA cedaM tasmAttatheti nayavivakSayA'nvayavya. tirekAmyAM samyagdarzanatvAdinA mokSamprati samyagdarzanAditrayamapi kAraNam , ghaTatvAvacchinnamprati mRddaNDacakracIvarAdikamiva, na ca sarvasaMvaracAritralakSaNacaramakAraNamAtreNaiva kArye siddha tatpUrvavartinaH kSAyikasamyagdarzanasya kevalajJAnasya cA'nyathAsiddhiH, vyavahitatvAditi vAcyam / caramakAraNasya tatpUrvavartinaH kAraNatvarakSaNArthameva yatra vyApAravidhayA kalpanaM na ca tatra vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhiH, anyathA daNDAderapi cakrabhramaNakriyayA'nyathAsiddhisyAt , syAca parAmarSeNa vyAptijJAnasyAnyathAsiddhiH, evaM kSAyopazamikasamyakriyAyAH kevalajJAnotpAdana evopakSINatvAttasyAstena mokSakArya pratya'nyathAsiddhissyAditi tadubhayasya kAraNatve siddhe vyApAra eva kAraNaM na vyApArI, vyApAryeva kAraNaM na vyApAra iti vinigantumazakyatvAt , sarvasaMvaracAritrakAle kSAyikasamyagdarzanakevalajJAnayorapi vidyamAnatvena phalopayogitayA mukhyatvA'vizeSAt / AdhunikadarzanAdiSvapi mokSAnukUlanirjarAvizeSaprayojakavizeSAzrayatvaM samyaktvaM pratyekamavyAhatamiti trayANAM tulyavatkAraNatvaM nayApa. NayA nAnupapannam / etena kAraNIbhUtasamyagdarzanAditrayaprAptAvapi tatrayeNa tadbhave mokSaphalaM mavatyeveti naiva niyamA, aidayugInakAlasyAtiviSamatvena samyagdarzanAditraye samyagyatamAnAnAmapi tattatpuMsAM tata idAnIM mokSAnavAteritIdAnI samyagdarzanAdiSayaprAtyarthaM pravR. siniSphalaivetyArekA'pi nirastA, mokSaphalotpattirhi na sAkSAtsamyagdarzanAditrayeNa, kintu samuditatatrayasAdhyaviziSTakarmanirjarAdvAraiva, smRtiphalotpattiranubhavatassaMskAradvAreva, mImAMsakamate svargaphalotpattigataH pradhAnA'pUrvadvAreva veti tAzanirjarAdvArasampattI samyagdarzanAditrayapravRtteridAnImapi tatsAphalyasyAnapAyatvAt , uktanirjarAdvArasampattau tataH pUrvakAlInasamyagdarzanAditrayasyaiva paramakASThApanakSAyikasamyagdarzanAditrayarUpeNa pariNati "Aho Shrutgyanam" Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1 0 1 #1 bhAve kAlAntare muktiphalotpatteH / pramANArpaNayA tu paryAlocyate, samyagdarzanasamyagjJAnasamyak cAritrANAM trayANAM svasvA'sAdhAraNadharmarUpeNa samyagdarzanatvAdinA na mokSaM prati kAraNatvam, tathA sati kAraNatAvacchedakabhedena kAraNatAbhedaprasaktyA mokSaM pratyekakAraNatvaM siddhaM na syAt, kintu mokSAnukUlazaktimanvenaiva kAraNatvamapi na naiyAyikAbhyupagatakAryaniyatapUrvavartitvalakSaNaM sakhaNDarUpam, tRNatvamaNitvAraNitvAdipratyekadharmeNa hnitvAvacchinnamprati kAraNatve vyatirekavyabhicArassyAditi tannivRttaye'nanyagatyA kArye vaijAtyamabhyupagamya vijAtIya vahnitvAvacchinnamprati tRNatvena, vijAtIyavahnitvAvacchinnaM prati maNivena, vijAtIya vahnitvAvacchinnaM pratyaraNitvAdinA ca kAraNatvAbhyupagame vizeSarUpeNAnekakAryakAraNabhAvaprasaGgato yAvatsu vahnijanakeSvanugatA yA zaktistadrUpeNa niyatakArya kAraNabhAvApekSA gaurava bhAramantharatvAttatpakSasya pramANapathAtItatvAt kintvakhaNDazaktirUpametra, samyagdarzanatvaM samyagjJAnatvaM samyakcAritratvaJca zakterabhivyaJjakavidhayA'vacchedakam, kAraNa tAjJAne tadavacchedakajJAnaM kAraNamiti niyamena bhavanmate dharmaviSayA'vacchedakajJAnamapekSitam, asmanmate tvabhivyaJjakavidhayetyayaM vizeSaH sarvatra kAryakAraNabhAve jJeyaH / na caikasyAnekAbhivyaGgyatvamanubhavapathAtItamiti vAcyam, " kiJcAbhivyajyate jAtiH saMsthAnAdU yena kenacid / gotvaM lAgUlazRGgAdisaMsthAnavazato yathA iti syAdvAdaratnAkarapaJcamaparicchedA'STamasUtravRttivacanAt kvacitsAsnAtaH kvacicca vilakSaNalAGgUlAt kvacizca vilakSaNagRGgAddRSTAdabhivyaGgyatayaikasya gotvasyAnubhavagocaratvAdeva, tasya cAbhivyaJjakasya samyagdarzanatvAdeH pratyekavarttinassamyagdarzanAditritaya va khaNDazaktirUpakAraNatvApekSayA nyUnavRttitve'pi na kSatiH, sakhaNDakAraNatAyA avacchedakasyaivA'nyUnAnatiriktavRttitvaniyamAt / nanu zaktimatvena kAraNatve kAraNatAjJAne tadavacchedakajJAnasyApekSitatvena kAraNatAvacchedikAyAzzakterjJAnAcchaktirUpakAraNatAjJAnam, tajjJAne ca tajjJAnamityAtmAzraya iti cet, maitram, pratiyogitAjJAne pratiyogitAvacchedakajJAnasya kAraNatvamityatrApi ghaTAbhAvIya pratiyogitAyAH pratiyogitAvacchedakaghaTatvarUpatvapakSe AtmAzrayadoSaparihArAya ghaTatvatvena ghaTatvAtmakAvacchedakajJAnaM pratiyogitAtvena ghaTatvAtmaka pratiyogitAjJAnaM prati kAraNamiti yathA naiyAyikaissvIkriyate tathA'smAbhirapi zaktitvenAvaccheda kI bhUtazaktijJAnaM kAraNatAtvena zaktyAtmaka kAraNatAjJAnaM prati kAraNamityabhyupagamenoktadoSAbhAvAt / tathA ca mokSAnukUlazaktimatvAvacchinnazaktirUpaM kAraNatvaM parasparasApekSasamyagdarzanAdiSu triSvekameti sthitam / ata eva " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " iti tattvArtha prathamasUtre mArgapadottara sipratyaya prakRtyarthatAvacchedake mokSAnukUlazaktimacvena rUpeNa mokSaM prati mArgatvAstrparyAyakAraNatve ekatvajJApanArtha mArgapadottara sipratyaya prayogo vihitaH, anyathA asati bAdhake vizeSyavizeSaNapadayossamAnacacanakatvamiti niyamAnmArgapadottarajavibhaktiprasaGga 4 "Aho Shrutgyanam" Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 / ssyAditi / nanu samyagdarzanAditrayANAM samUhasyaikasyAnvavyatirekAbhyAM kAraNatvamahAbhyu. pagamo na yuktaH, ghaTatvAvacchinnamprati daNDatvena mRcAdinA ca pratyekarUpeNa daNDamRdAhInAM kAraNatve siddhe tatsamUhasyAnyathAsiddhatvavat samyagdarzanatvena samyagjJAnatvena samyakcAritratvena ca pratyekarUpeNa samyagdarzanAdInAmanvayavyatirekAbhyAM kAraNatve siddhe tatsamUhasyApya'nyathAsiddhatvAditi cet , maivam , parasparanirapekSakaikakAraNamAtreNa svarUpayogyenApi tatra phalopadhAnarUpakAraNatvAbhAvAnmokSakAryotpazyabhAvena mokSamprati parasparasApekSatattatkAraNasamUhasyaivAnvayavyatirekAmyAM kAraNatvAt , ata eva " naikaM kAraNaM kintu sAmagrI vai janikA" iti siddhAntassaGgacchate / na ca kSAyikasamyagdarzane sati kevalajJAnamutpadyate, tena ca sarvasaMvarAkhyacAritramiti teSAM vyApAravyApAribhAvenaiva mokSakAraNatvam , na sAkSAditi tatsamUhasyApi na taditi vAcyam , vyApArakAle vyApAriNo nAzo nAvazyakaH, vyApAra lakSaNe dvArinAzaviziSTatvA'pravezAditi sarvasaMbarAkhyacAritrakAle samuditatatritayasyaiva mokSaphalopayogitayA vyApArAnmukhyatvAvizeSApramANavivakSayA tatsamUhasyaiva mokSakAraNatvAt / " tiNDaM samAyogeNa nehANaM lambhati" ityukteH| yadyapi mokSAnukUlasampUrNazakti. ssamyagdarzanAditrayaparyAptasamudAyatvAvacchedena parasparasApekSasamuditajJAnAdiSu triveva paryAptA, tatra phalopadhAnasAmarthya sadbhAvAt , tathApi samyagdarzanatvAdipratyekadharmAvacchedenApyekaikeSu samyagdarzanAdiSu " vIsu Na sabacciya, sikatAtelaM va saahnnaa'bhaavo| deso. vagAriyA jA, sA samavAyammi saMpuNNA / / 1164 // " iti vizeSAvazyakabhASyokteH pratyekAvasthAyAmapi dezopakAritvAddezato mokSAnukUlazakti sadbhAva iti tacchaktizAlisamyagdarzanaM zithilabandhanabaddhaM mahAmithyAtvodaye kadAcidvinazyatyapIti mokSAbhilASukai. stacchuddhiH sandehaviSauSadhikalpA mithyAtvamahArNavatAraNatarikA mithyAvAsanAgrahamatrakalpA kartavyA, sA ca yathArthadvAbhyastebhyaH pramANanayakaraNakaSadravyaguNaparyAya. vicArapradhAnakadravyAnuyogazAstrebhyaH / uktazca-" davie daMmaNasuddhI dasaNasuddhassa caraNaM tu" iti / ayaM svasamayaH pramANanayairanekAntatatvapratipAdakatvAt , ayazca parasamayo nayAntaranirapekSanayagocaraikAntatatvapratipAdakatvAdityevaM svasamayaparasamayaparijJAnenetaravya. bacchedenAnekAntatatvAvabodhamantareNa caraNakaraNapradhAnA gItArthagurvAjJA'nadhInapravRttikAzcaraNakaraNayossAramapi nizcayazuddhaM bAhyadRSTayo neva jAnanti, kintu parasamayatacA'prAmANyajJApana pUrvakAnekAntAtmakasvasamayatacaprAmANyanizcayArtha pramANanayAdhInadravyaguNaparyAyaviSayakanirantarayatparyAlocanaM tadAtmakAnta iSTibuddhajanA evaM jAnata iti sudhArasAtizAyibhagavanmu. khAjanirgatataccAmRtarasapipAsubhiH svaparasamayatatvaM bahuzrutagItArthagurubhagavanmukhena paThitvA zrutvA vA satAtparya vibhAjya vinizcitya ca tatsArabhUtadravyAnuyoga evaM dRDhIkartavyaH, yena samyagdarzanaM vizuddhataraM syAt / taccAne grandhakAra evaM spaSTIkariSyati / "Aho Shrutgyanam" Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, mA0 1 vAsinAM tAni ca dravyAnuyogazAstrANi bhagavacchrIgaNadharazrutadharAdipraNItatatacchAstrANi anya* tIrthikaprajJApanAgocarAtItapadArthasiddhimAdhanAni dravyAnuyogaviSayAnantagahanapadArtha ratnabhRtatvenA'zeSana pataraGgavyAptatvena ca samudrakalpAni mandameghobhirduravagAhANi yathArthatayA duHzakyArthAdhigamAni ca yathA samudraM dRSTvA taraNopAyamajAnatAM puMsAM sukhena bAhubhyAM pratarAmIti naiva cittavRttirbhavati, atisAhasavRttyA prataraNapravRttA apyalpamAtraM gatA duruttaro'yamiti matvA'tikhinnAH pratinivRttA naiva tatpAraM prApnuvanti tadvatprakRte'pIti buddhA tadanugrahArthamahatpravacanasamudrodhdhRtadravyAnuyogaviSayatattattaccaratnAnAM saMkSepatassagrAhakaM akhilanaya saMmardagahanaM mahAta ke sukhapUrvaka tantragrahaNadhAraNanizcayajananayogyaM "sammatitarkAkhyaprakaraNam" nadItaDAgAdiva - valavadaniSTAnanubandhitvAcchakyopAyatayA kAlasaMhananAyurdoSAdalpaprajJAzaktInAmapi vinItAntepramANanayabhaGgayAdigambhIratacca jijJAsU nAmapUrvatacca nirantaragrahaNA'nupamabhaktibahumAnasIcInApUrvollAsazAlimAnasAnAM suzakyAvagAhaM suzakyArthAdhigamaJcAlpenaiva tavAvabodhapATavAdhAnasamarthenaitena granthenAnardhyAnalpArtharatnAnyete'nAbAdhamavApnuvantvitIcchayA karttukAmo vinayAdiprasannamadgurunissImAnupakRta kRpAsudhA samyagabhyastatadarthopabRMhitabuddhInAM teSAM sUkSmekSikayA dravyAnuyogapradhAna zAstrasamudrAvagAho'pya mUlyaratnopa matadarthAdhigamo'pi ca suzakya eveti manvAnaH arejJAnimanaHparyAyajJAnyAdibhagavadarkAstaMgamamavyAtmahRdayaguhAvyAsamahAmithyAtvAndhakAravidhvaMsakatve nAvAptayathArthanAmA tArkikaziromaNitAtapAdazrIsiddhasenadivAkaraH sakalajagajIva paramArhacchAsana ra saikalInatAcikIrSA lakSaNa karuNaikavyAptacetA amRtavarSeNetra yathArthatatropadezasudhAvarSeNa praphullitasahakAravanamiva pravarttitAmodavistAraM prabhuzAsanaM praphullabhAvamAnIya bhavyAtmanAM jaladavattatsaurabhyA''prANAnandaM praditsuH arhatAmarhatA zAsanapUrviketyataH pUjitapUjako loka iti nyAyena ca sudhAmadhurayA girA zAsanArthopadezasamaye " Namo titthassa " ityuktipUrvaka trilokajJa bhagavannamaskRtaM zAsanameva bhavacakrakRcchrAptaM stutyarham, aidaMyugInAtyantaparamArthahitAvahasya tasya ca yathArthaguNasampatstutau svazraddhAguNopabRMhakatarkAvatAragarbhAyAM viziSTabhaktyabhivyaJjikAyAM kRtAyAM tatpraNetA'pAyApagamAdivividhAtizayarddhizAlyarhatprabhurapi taddvArA stuta eveti nizcinvan kalyANaparamparaikahetutatstutyA'nuttarabhAgyalabdhayA kRtArthamAtmAnamabhimanyamAnastadasAdhAraNAnavadyAnyAnapekSitaniSTaGkitaprAmANyakatva para samayAprAmANyajJApakatvabhava jinapraNItatvAdiguNastutyAtmakabhAvamaGgalaM svasya tadvidhAnodbhUtA pUrva zubha bhAvollAsataH prAripsita samAptipratibandhaka duritavizeSanivarttakatAvacchedakazaktimattayA prAripsita samAptipratibandhakavighnavrAtavighAtadvArA granthasamAtyAdiphalakam, uktalakSaNamaGgalazravaNaikatAnabhUtasya zraddhAnusAriziSyasyApi ca saMsArAbdhinimajatprANigaNoddidhIrSu bhagavatpraNIta zAsana satkaitatprakaraNakArodbhAvita yathArthaguNa zravaNamAtreNAsaMzayaM zAsanaviSayakAvicchinnollAsazAlicittaprasAdamAtanvAnasya zAsanAbhidheyatacca viSayaka bahu " Aho Shrutgyanam" Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati kANDa 1, gA0 1 mAnajijJAsAgrahaNadhAraNAdiprajJodayakrameNA'vighnaitacchAkha pAragamanAdiphalakaM, varkaprajJAnusAriziSyasyApi ca "1 abhyAsAkhyabhyAso'bhivardhate " iti nyAyAt prajJAdInAM guNAnAmabhyAsAtatpuruSeSu tattatkAle taratamAdibhAvena prakarSadarzanAt kasmi~zcitpuruSavizeSe midhyAjJAnAdessamUlakAeM kaSaNAt sarvotkRSTa prakarSakASThApannajJAnotpatteH nUnaM jagati sambhAvyata eva vizvavizvazeSatazvayathArthavettA sarvajJo bhagavAn / kizca yasya yassvabhAvasya pratibandhena pratibaddhassan na svakAryasAdhanaprabhaviSNuH, pratibandhAbhAve cAnirgalatayA svakArya sAdhayatyeva yathA vahnerdAhyadAhakatvasvabhAvassUryakAntamaNya bhAva viziSTa candrakAntamaNinA pratibaddho na dA dahati, tadabhAve ca dAhye sati tadahatyeva tathA sarvajJeyAvabhAsitvaM cidAtmanaH svabhAva eva, chadmasthAtmani tatpratibandhastu jJAnAvaraNIyAdighAtikarmAtmakapratibandhakakRta eveti pratibandhakIbhUtasakalaghAtikarmApagame satyAvirbhUtena tena svabhAvenAnanta paryAyAliGgitajIvAjIvAdinikhilajagattacca prakAzanAtsutarAM siddhameva bhagavatassarvajJatvamiti / taduktam" jJo jJeye kathamajJassyA - dasati pratibandhake / dAhyesnirvAhako na syAt, kathamapratibandhakaH // 1 // iti / " tathA ca kasyacitpuMso jJAnaM sakalArtha sAkSAtkAri tadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayasvAt, yadyadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINa pratibandhapratyayaM tattatsAkSAtkAri, yathApagatatimirAdipratibandhaM cAkSuSajJAnaM rUpasAkSAtkAri, sakalArthagrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayaM ca kasyacitpuMso jJAnaM, tasmAttathA, na cAtra heturvizeSaNAsiddhyA'siddhaH, AgamadvAreNAzeSArthagrahaNasvabhAvatvasya jJAne prasiddhatvAt nApi vizeSyA siddhyA'siddhaH, sakalArthagrahaNasvabhAve jJAne prativimvasvabhAve Adarza malamitra rAgAdaya eva pratibandhakAH, teSAmAtyantikakSayasya samyagdarzanajJAnavairAgyAdInAM paramaprakarSeNa siddheH, yadutkarSatAratamyAd yasyApacayatAratamyaM tasya paramaprakarSe tadatyantaM prakSIyate, yathoSNasparzasya paramaprakarSe zItasparza iti niyamAt / tathA coktayuktiprayuktipUrvakAnumAnatassakalArtha sAkSAtkAra saGghaTitamUrtisarvajJa jina siddhestatpraNItaM zAsanamapi nizcitaprAmANyAdiyathArthaguNamityevaM nizcinvatassa bahumAnamaGgalazravaNatazcittaprasAdotpacyA parIkSApUrvakatadabhihitatacca zravaNamanananididhyAsanadvArA zrutaprajJAjanakapaThyamAnaitatprakaraNanirvighnAdhyayanaparisamAptyAdiphalakamitya tarizaSTAcArAnumitakarttavyavAkaM tanmaGgalaM zAstraM praNetukAmaH svazAstu mahAtmyajJApanArthaM granthaghaTakIbhUtaM karoti / " siddhaM siddhatthANaM, ThANamaNovamasuhaM uvagayANaM / kusamayavisAsaNaM, sAsaNaM jiNANaM bhavajiNANaM // 1 // #7 'sAsaNaM' yathAvasthitArthapratipAdakaM dvAdazAGgadhAtmakaM zAsanaM 'siddha' idaM zAsanam - aprAmANyajJAnAnAskanditajJAnaviSaya prAmANyaviziSTayathArthajJAnajanakatvAt pramANamevetyA "Aho Shrutgyanam" Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bammati kA gA . kArako yo jinapraNItasvavyatiriktahetvanapekSaprAmANyanizcayastadviSayabhUtam / na cAtroktahesva. siddhiH, zrItajJAnamutpadyamAnaM svaprakAzatvAt svamiva tadgataprAmANyamapi gRhNAti, tasya niyamena svato grAhyatvAditi tasmin zrautajJAne prAmANyajJAne sati tatpratibandhena taduttaraM saMzayaviparyayalakSaNaM naivA'prAmANyajJAnaM bhavatItyato'prAmANyajJAnAnAskaMditajJAnaM svataH prAmANya. jJAnaM tadviSayabhUtaM yatprAmANyaM tadviziSTaM yacchrautayathArthajJAnaM taJjanakatvahetozzAsanapakSe saccAt / taccAne vivecayiSyate / idamatra tattvam-idaM zAsanaM pramANameveti prAmANyanizcaye ekkAreNA'prAmANyaM tatra vyavacchidyate, tena ca sarvAMze zAsanasya prAmANyamAveditaM bhavati, anyathA kizcidaMze yathArthajJAnajanakaM kiJcidaze'yathArthajJAnajanakamapi yadi jinazAsanaM syAttadA'pi yadaMze yathArthajJAnajanakaM tadaMze pramANaM bhavatyeveti nAnyAgamato vaiziSTyamasya syAt , IdRzaprAmANyanizcayazca sarvathA yathArthajJAnajanakatvAd yathArthajJAnamAtrajanakatvAdvA, na tu yathArthajJAnajanakatvAt , kizcidaMze yadayathArtha kizcidaMze ca yathArtha tAdRzajJAnajanake'pi tasya savAt , tadeva yathArthajJAnaM sarvathA yathArthajJAnarUpaM yathArthajJAnamAtra vA yadaprAmANyA'mahacaritaprAmANya. viziSTaM, tadeva ca prAmANyamaprAmANyA'saha carita, yadaprAmANyajJAnAnAskanditajJAnaviSayaH, aprAmANyasahacarite tu prAmANye aprAmANyajJAnAskanditajJAnaviSayatvenAprAmANyajJAnAnA. skanditajJAnaviSayatvA'sambhavAt / yadyapi sarvathA yathArthajJAnajanakatvAd yathArthajJAnamAtra. janakatvAdvetyapi hetuH sambhavati, tathApi sarvathAtva-yathArthajJAnamAtratvAyatragamArthamagrAmAdhyajJAnAnAskanditajJAnaviSayaprAmANya viziSTatvAvagamasyApekSaNIyatvena tasyaiva hetughaTakatvena pravezaH, IdRzavicArAnAdare tu yathArthajJAnamAtra janakatvasyaiva prAmANyavyAptatvAtajjJAnAdeva prAmAdhyanizcayasya sambhavenA'prAmANyajJAnAnAskanditajJAnaviSayaprAmANyasya yathArthajJAnavizepaNatayopAdAnaM viphalameveti bodhyam / nanu zAsanaM siddhamuktalakSaNasvato nizcitaprAmANyakamityeva kuta ityAzaGkAnivRttyarthamAha-'jiNANaM' jinAnAm , rAgAdIn jitavanta iti jinAH, teSAM jinAnAm / asya zAsanamityanenAnvayaH, tathA ca zAsanasya kRdantatvAttadyoge jinAnAmityatra karbarthe vihitAyASSaSTyA arthasya kartRtvasyAdheyatvasambandhena prakRtyarthajinAnvitasya nirUpakatvasambandhena zAsane'nvayAttajinakartRkaM, jinapraNItamiti yAvat / yo hi rAgadveSA'jJAnAdidoSaparAmRSTastasminnalpajJe puMsi bhramapramAdavipralipsAkaraNA'pATavavacanAkauzalAdisambhAvana yA tatpraNItaM vacanaM sandigdhaprAmANyakaM syAt , jinAstu sarvathA rAgadveSamohaparAjayAnantaramazeSajagattaccasAkSAtkAre satyeva bhavantIti tatra bhramapramAdAdayo na ke'pi doSAssambhavantItyatastatpraNItaM zAsanaM siddhameveti / nanvidaM zAsanaM jinapraNItameveti kuta ityAzaGkAyAmAha-'siddhatthANaM' siddhArthAnAM, atra SaSThyAH pratipAdakatvArthakatvena pramANAnta. rA'visaMvAdyarthapratipAdakamityarthaH / asya hetuviSayA vizeSaNatvAd jinapragItatvamantaregAnupapadyamAnasya pramANAntarA'visaMvAdisUkSmavAdaradAntaritArthapratipAdakatvahetoridaM zAsanaM jina. "Aho Shrutgyanam" Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kAla , gA0 / praNItamevAbhyupagantavyamiti bhaavH| nanu jinAssarvathA rAgAdijayotAnantArthasAkSAtkAra. zAlitvAt sarvajJA iti tatpraNItamevAvisaMvAdivacanavizeSarUpaM zAsana nizcitaprAmANyakamiti kutaH, buddhAdInAmapi tadanugaiH sarvajJatayA'bhimatatvena tatpraNItAnAmapi zAsanAnAM nizcitaprAmANyazAlitvAdityAzaGkAnivRttaye buddhAdizAsanAnAmasarvajJapraNItatvameveti prati. pAdanArthamAha-'kusamayavisAsaNaM' kusamayavizAsanam , kusamayA mithyAvAsanAvAsitacittaputtiparavAdipraNItapramANabAdhitArthapratipAdakatattadarzanAntarasiddhAntAsteSAM dRSTeSTaviSaye virodhAdhuddhAvakatvena vizAsanaM vidhvaMsakam , tathA ca darzanAntarasiddhAntAnAM bAdhitArthapratipAdakatvenonmattavacovadaprAmANye siddhe kusamayavizAsanamiti vizeSaNena sarvajJavizeSasiddhestatpra. NItameva zAsana nizcitaprAmANyamiti siddham / prayogazcAtra-idaM zAsanaM nizritaprAmANyavaM jinapraNItatvAt yanne tannaivaM tIrthAntarazAsanavat , na cAsya hetorasiddhiH, anyathA'nupapadya. mAnaprAmANikAtIndriyAdyarthapratipAdakatva hetostasya siddheriti / atha sarvajJapraNItaM zAsanaM, tatpraNItatvAcca tatpramANamiti yuktamukam, rAgAdIn jitavanta iti jinA iti tvayuktamuktam , sAmAnyayogini tasya ghaTamAnatve'pi anAdisaMsiddhe zAsanAdisarvajagatsraSTarIzvare tasyAghaTamAnatvAt , tatra sahajata eva rAgAdilakSaNaklezazatrurahitatvasya sadbhAvAt , na punarvipakSabhAvanAparipAkavazAdeva tasya rAgAdikSayaH, yena tatra rAgAdIn tatpratipakSavairAgyA bhyAsAdisvavyApAreNa jitavanta iti vacaH sArthakaM jinArthapratipAdakatvena syAditi nityezvaravAdino ye manyante tanmatanirAsAyAha-'bhavajiNANaM' bhavajinAnAm / bhavazabdena bhavakAraNIbhUtA rAgAdayo'tropacArAdvivakSitAH, tAn jitavanta iti bhavajinAH, teSA zAsanam, tatpraNItaM taditi yAvat , na tu pUrvoktalakSaNezvarapraNItam , dRDhataranirantarAbhyastA. nityatvAdidvAdazabhAvanAdyAtmakaM karmaklezAdijayopAyamantareNa svabhAvata evezcare karmaklezAdi. vigamasyA'sambhavAt / upacArAzrayaNe kiM prayojanamiti cet , ucyate, na havikalakAraNe rAgAdAvadhvaste tatkAryasya saMsArasya jayaH kattuM zakya iti pratipAdanameva, athAkhilatasvasAkSAtkAre sati bhavasthajinA jIvanmuktAssanto yoginaH kaMcana kAlaM bhave'vatiSThante ityevaM na, kintu tadavyavahitottarasamaya eva paramamuktimavApnuvantIti tatra zarIrA'bhAve vaktRtvAsambhavena zAsanapraNetRtvopapattirneti ye manyate tanmatanirasanAyAha-'ThANamaNova. masuhamubaMgayANaM' sthAnamanupamasukhamupagatAnAm , tiSThanti karmakSayotpannAnantajJAnAcaSTaguNa. zAlizuddhAtmAno'sminniti sthAnam , lokApralakSaNam, na vidyate upamA yasya tadanupamam , anupamaM sukhaM yasmin tattathA, tAdRzaM sthAnaM 'upa' iti kAlasAmIpyena gatAnAM prAptAnAm , bhavopamAhikarmaNAM yAvatA kAlena kSayassyAttAvatpramANo'lpIyAn kAlo vyavadhAnabhUtoM yeSAM teSAmiti bhAvaH, yadvA 'upa' ityupasargaH prakarSavAcI, tena tAdRzasthAnaM prakarSaNa gatAnA. "Aho Shrutgyanam" Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. sammati kAma, gA.. miti, yadyapi vedyamAnatIrthakaranAmakarmAdisadbhAvena bhavajinAstatsthAnaM nAlaGkRtavantastathApyatra 'parArthe prayujyamAnAH zabdA vatimantareNA'pi tamathaM gamayanti' iti nyAyAdanubhUyamAnatIrthakaranAmakarmalezasadbhAve'pi tadgatA iva gatA ityarthaH kataLaH, teSAm , tena zAsanapraNettvaM tasyAmatrasthAyAM teSAmupapannameva, yadvA "muktAH sarvatra tiSThanti, vyomabacApavarjitAH" ityetasya nirAmArthamAha sari:-"ThANamaNovamasuhasuvagayANaM" anupamasukhaM sthAnaM " upa "iti prakarSaNa-apunarAvRttyA gatAnAm-upagatAnAmiti saGgitArthaH / vistRtArthastvayam-atra 'sAsa. Nam' iti mukhyaM vizeSyam-zAsyante pratipAdyante jIvAjIvAdayaH padArthAH pramANAntarAnAdhitatvena yathArthasvarUpatayA'neneti zAsana dvaadshaanggmityrthH| tatki parApekSayA prAmANya. viziSTaM kiM vA svamahimnaivetyata Aha-siddhamiti, yathA kanakaM svayameva pavitramiti tatpAvizyakaraNe nAnyApekSA, tathedaM zAsanamapi svamahimnaiva nizcitaprAmANyam, na tu hetvantarApekSayA, yathA'lpajJapurupapraNItagranthe sarvajJapraNItA''gamA'viruddhArthapratipAdakatvAdihetvantaH rApekSaNAtparApekSanizcitaprAmANyam , nAtra tathA, asya ghAtikarmaklezAdisakaladoSAparAmRSTapuruSavizeSapraNItatvenaiva prAmANye hetvantarAnapekSaNAditi / athAsya zAsanasya jinapraNItatvameva nAstIti tatra prAmANyaM niravakAzamiti vipratipannamprati kiM mAnamiti cet, ucyate, idaM zAsanaM guNavatpuruSapraNItam , anyathA'nupapannAbAdhitArthapratipAdakatvAt , laukikasatyavAya. dityanumAnameveti, na cAtra vyabhicArazaGkA vidheyA, yato yahIdaM zAsanaM guNavatpuruSapraNIta na syAt taranyathA'nupapadyamAnA'bAdhitArthapratipAdakamapi na syAt unmattapuruSavAgvadityanu kUlatamadbhAvAt / na cAtroktahetorasiddhiriti vAcyam , dravyaparyAyApekSayA kathaJcinnityA. nityatvAdisvarUpatayA zAsanapratipAdyasyArthasya pratyakSapramANena tathaiva pratIteH, na ca nityAnityatvayorviruddhatvAttaddharmAkrAntArthAvagAhinI sA pratItibhrAnteti vAcyam nyAyamate bhrAntajJAne dharmiprakArAMzAvacchedena prAmANyA'prAmANyayoriva zAkhAmUlAvacchedenekasminnetra vRjhe kapisaMyogatadabhAvayoriva yA bauddhasiddhAntasiddha citrajJAne nIlAkAratvapItAkAratvayorikha vA sAGkhyamatAbhyupagatAyAme kasyAM prakRtI savAditrayAtmakatvasyeva vA tattadapekSAbhedena tayo. virodhAbhAvAt / etattatvamagre nirUpayiSyate / tathA coktAnumAnena guNavatpuruSapraNItatvasiddhau ya evaitacchAsanakarTaguNavatpuruSaH sa eva jinaH, tAdRzapuruSAntarA'sambhavAt , tadasambhavazvAne pratipAdayiSyate / tadevaM zAsanasya jinapraNItatvasiddhau tatra hetvantarAnapekSaNena svata: prAmANyaM sAvakAzameva / yadvA vAkyaracanAmprati vAkyArthajJAnasya kAraNatvena tasya yathArthatve tasyAH prAmANyam , ayathArthatve cA'prAmANyamityatazzAsanasya prAmANye ApravaktayathArthavAkyArthajJAnAtmakaguNajanyatvameva tantram , anyathA prAmANyameva na syAditi tAdRzajJAnAtmakaguNAdhInatvAcchAsanasya prAmANyaM parata iti gIyate tadApi tajjainAnumatameveti / "Aho Shrutgyanam" Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 sammati kANDa 10 mImAMsakAstu jJAnamAtre utpattau svata eva prAmANyamanadhigatA'yAghitArthaviSayakajJAnasvalakSaNaM tadvabhiSThavizeSyatAnirUpitatanniSThaprakAratAnirUpakajJAnatvalakSaNaM vA, jJAnotpAdakasAmayyatiriktaguNAdisAmayyantarAnapekSatvAt, vedAgamasyA'pyapauruSeyatayA nityatvena " zabdasAmAnyasya jJAnajanakatvena prAmANyasambhavAccodanAyAzca zabdatvAdatassambhavatyevAtIndriye dharme codanAyAH prAmANyam" iti zAvara bhASya prabhATI ko keranadhigatA bAdhitArthAvagAhijJAnajanakatvAt prAmANyam Aptatra ktRguNA'pekSAbhAvAtsvataH / yato nAptavaktraguNasaGkrAntyA vedAgame prAmANyam, zabdoccAraNamAtra evAptasya vyApArAt / zabdaH punaravisaMvAdina vastupratItiM vidadhAnaH svamahimnaiva pramANabhUtaH, nAto'sminnAptapraNItatvAbhAvAdaprAmANyam, yataH zabdasthale'pi vijJAnotpAdakameva prAmANyotpAdakam, nAptapraNItatvam, atastadabhAvo na doSAya, prAmANyaprayojakAbhAvo hyaprAmANyamAkSipati, nAptapraNItatvAbhAva iti nAnumAnAdivedyatvena parataH prAmANyam / anumAnaprayogastu prAmANyavyavahArasAdhanArthametra, na tu prAmANyasi vyartham, siddhe'pyarthe icchAdinA vyavahArArthaM hetUpanyAso loke'valokyata eva / ata eva " pratyakSaparikalitamadhyarthamanumAnena bubhutsante tarkarasikAH " iti vAcaspaticacanaM saGgacchata ityAhuH / tanna vidvanmanoraJjakam, vede prAmANyasyAsavaktRguNA'pekSAbhAvena svatastve tatrAprAmANyasyAnAptavaktRdoSA'pekSA nAstIti tadapi svatassyAditi viparyayasya suvacatvApattissyAt / athA'prAmANyamprati vaktudoSANAmantrayavyatirekau staH, ata eva " tadantargato doSo midhyAbhAvasya hetuH " ityuktamiti cettadapyapezalam, prAmANyamprati vaktRguNAnAmapi tayostulyatvAt / tathAhi puruSaguNe sati vAkyaprAmANyaM dRzyate, tasmi asati ca tannAnubhUyata ityanvayavyatirekAbhyAM puruSaguNakRtaM vAkyaprAmANyamavagamyate, tad yadyananyathAsiddhAnvayavyatireko bhayasadbhAve'pi puruSaguNaprayojyaM neSyate taprAmANyamapi puruSadoSAdhInaM na syAt guNAnvayavyatirekayoriva doSAnvayavyatirekayorapyanyathA siddhatvAt na ca doSasthalIyAveva tAvananyathAsiddhAviti vaktuM zakyam, viparya - yasyApi sutracatvAt, vizeSA'bhAvAt iSyate ca puruSadoSAdhInamaprAmANyaM bhavadbhiH, tadvatpuruSaguNakRtaM prAmANyamadhyeSTavyam, yato loke'pi vacanaprakAreSu guNavatpuruSa praNItatvAdeva guNAdhInaM prAmANyam, tadabhAve ca doSAdhInamaprAmANyamiti vyavasthopalabhyate, prayogazcAtraivam-vedavacanaM vaktugata yathArthajJAnAtmaka guNAdhInaprAmANyavat zrotuyathArthabodhajanakatvAt ubhayasampratipacAsatra canavat, na cAtra vedasyA'pauruSeyatvAttadvacanaM svata eva pramANamityuktasAdhyaM mAstu heturastviti vyabhicArazaGkA kartavyA, yadi tad vaktuyathArthajJAnAtmakaguNAdhInaprAmANyavanna syAttarhi zrotRyathArthabodha janakamapi na syAt, unmattapuruSavAkyavat, iSyate ca zrotRyathArthajJAnajanakam, tasmAttad vaktRyathArthajJAnA''tmakaguNAcInaprAmANyavadityanukUlatarkasadbhAvAt / liGgasAdRzyAdibhrAntajJAnarUpadoSAbhAvamAtrAnnAnu 1 "Aho Shrutgyanam" Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kA 1, mA... mityupamitI prame iti liGgasAdRzyAdiviSayakayathArthajJAnamapi guNastaddhetustadvacchAndapramA'pi doSAbhAvamAtrAma bhavatIti tatra yathArthavAkyArthajJAnamapi guNo heturiti yathArthavAkyArthazAnAtmakaguNavatpuruSoccaritatvena vede prAmANyaM parato'bhyupagantavyam / apauruSeye vede akartRkatvena doSanivRttyaiva prAmANyamastviti cet , tarhi tata eva guNanivRtyA'prAmANyamapi syAt / guNanivRttaraprAmANyamprati sAmarthaM na kApi dRSTigocaramiti cet, tarhi doSanivRtteH prAmANyamprati ka sAmathryamanubhUtamityucyatAm / lokavacasIti cet ? tulyamubhayatra / lokavacasAmaprAmANye doSA eva kAraNam , guNanivRttistvavarjanIyasanidhirityaprAmANyaM doSAdhInatvena parata iti ced, maivam , prAmANyaM pratyapi guNA eva kAraNam , doSanivRttistu svabhAvasiddheti prAmANyamapi guNAdhInatvena parata iti viparyayasyApi suvacatvAt , doSAyagamaprayukto guNAnAmavarjanIyasadbhAvo na tu svakAraNopajAtA guNAH, yena tAdRzaguNajanyaM prAmANyaM paratassyAditi cet, tarhi guNotsAraNaprayukto doSANAmavarjanIyasadbhAvo'pyastvityaprAmANyamapi svata ityapi svIkriyatAm, na ca guNAbhAvasyaivA'prAmANyaM prati prayo. jakatvena paraprayojyatvAtparatastvameva tasya sikSyatIti vAcyam bhAvakAraNaprayojyatve satyeva paratastvasvIkArAt, guNAbhAvasya ca bhAvarUpatvAbhAvAt , anyathA doSAbhAvamAtraprayojyasvamAdAya prAmANyasya svatastvasAdhanaM tavApi na saGgaccheta, prAmANyasya doSAbhAvarUpapara. prayojyatvAt / athaivaM sati vedAnAmapauruSeyatayA guNadoSayorubhayorabhAve taddhetukayoH prAmANyA'prAmANyayorabhAvAttRtIyarAzezvAsambhavAnissvabhAvatvApattissyAditi cet, kiM na khalu bho khalasvabhAvamAtmAnaM tvamupAlabhase, yaH kilAmISAmakatakatvaM pUtkaroSi / tasmA. dAptavaktaguNahetukaM prAmANyamanAptavaktRdoSahetukacAprAmANyaM yathA lokavacasi tathaiva vede'pyastvityeva mArgazreyastaro'bhyupagamanIya iti tasyAptavaktRguNahetukatve satyeva prAmANyaM siddhaM syAt , nAnyathA / vede viparItAbhyupagame ko doSa iti cet , ucyate, doSA''saktapuruSapraNItatvAdaprAmANyamiva guNavatpuruSapraNItatvAdeva prAmANyamapi laukikavAkyeSUpalabdham , laukikavAkyasamaza vedavAkyam , ya eva laukikAzzabdAsta eva vaidikA ityatazzandasvarUpAvizeSAnuccAryamANatyaprayojyapuruSAzravaNatvasaGketagrahasavyapekSArthapratipAdakatvAdilakSaNasamAna. dharmakatve satyapi pUrvoktAnvayavyatirekAnuvidhAne satyapi ca tatra guNavatpuruSapraNItasvAnamyu. pagame zabdaprAmANyahetubhUtAptoccaritatvasyA'bhAvena prAmANyAyaiva jalAJjalidatto bhavet / nanu varNA nityA eva " ya evaM pUrvamuccarito gakAraH sa evApaM gakAraH" ityAdi pratyabhi. jJAvalAsidhyanti, tathA ca varNasamUhAtmakapadasamUhavizeSavAkyasamUhavizeSarUpasya vedasya nityatvena guNavatpuruSapraNItatvAbhAvAna parataHprAmANyamiti cet, na, utpanno gakAro vinaSTo gakAraH, idAnIM zrutapUrvo gakAro nAsti, nivRttaH kolAhala ityAdipratItyotpAdavinA. zazIlAnAM varNAnAmanityatvena sa evAyaM gakAra iti pratyabhijJAyAssajAtIyatvena rUpeNa "Aho Shrutgyanam" Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ammati* kAja, gA0 . vyaktyamedAvagAhitvena seyaM dIpajvAleti pratyabhijJAyA iva prAmANye'pi vyaktitvena vyaktya. bhedAvagAhitvena yatprAmANyaM tasyAbhAvAt / ayamalpo mahAn karkazo madhurazzabda iti bhedapratimAsakabAdhakapratyayasya sadbhAvena tasyAH prAmANyAbhAvAca, na ca puruSe turagavarti vegAdhyAropAdvegena puruSo yAtIti pratyayavadvarNasya tadvathaJjakadhvanezca bhedAgrahAd dhvanigatospattyAdidharmasya gAdAvAropAdutpanno gakAra ityAdipratIte+niniSThotpayAdiviSayakatvena bhramatvam , evaM vyaJjakadhvanigatAlpatvamahatvAdidharmANAM gAdivarNeSvadhyAropAttatpratyayasyApi bhrAntatvamiti sa na medasAdhanakSama iti vAcyam, gAdivarNAnAM nissvarUpatvAvAptiprasaktaH, yato yaH kadAcidapyanyathA pratIyate tasyaivAnyadA'nyathA pratyayane bhrAntatvam , yathaikatvena pratIyamAnasyendoditvena pratyayane / taduktam yo yanyarUpasaMvedyassaMvedyetAnyathA'pi ca / sa bhrAnto na tu tenaiva yo nityamupalabhyate // 1 // iti // na cAtra kadApyalpamahattvAdidharmAnadhyAsitatayA gAdissvapne'pi kenacitpratIyata iti / na cAbhivyaJjakasya pradIpAderalpamahatve tadabhivyaGgyasya ghaTapaTAderalpamahasvAdipratibhAso'pi dRSTa iti / kiJcAlpatvAdidharmANAM anidharmatvapakSe zrotreNa tadbrahaNamapi na syAt / ukta nyAmamaJjaryAm dhvanidharmatvapakSe tu zrotreNa grahaNaM katham / nahi vAyugato vegaH, zravaNenopalabhyate // 1 // iti // kiJca mAlA'nena kRtetyAdau sandarbhavizeSaviziSTapuSpasvarUpAyAM mAlAyAM vizeSyasya puSpAdessiddhatve'pi sandarbharUpatadgatavizeSaNasya puruSakartRkatvamAdAyaiva tadviziSTapuSparUpAyAM mAlAyAM puruSakartRkatvasya vyavahAravat tuSyatu durjana iti nyAyena vizeSyIbhUtavarNAnAM nityavA'bhyupagame'pyarthapratyayAnukUlaracanA vizeSarUpAnupUrvIvizeSarUpavizeSaNasya puruSavizeSakarTa katvamAdAyaivAnupUrvIvizeSaviziSTavarNAtmakavedasyApi puruSavizeSakardakatvamupapannaM syAdeva / yato na hi puruSaprayatnamantareNa kacidakSaravinyAso dRSTazruto vA, dRSTasya zrutasya ca tattvasyA'nusAriNI kalpanA pramANabhAvaM bhajate, na yathA tathA kalpanA / evaM satyapi vede padAnAM racanA svAbhAvikIti cet, tarhi paTe'pi tantUnA racanA naisargikI bhavediti sApyakartRkA syAt, paTaracanAM dRSTvA tatkartRtvamanumIyata iti cet , tarhi vedaracanAyAmapi tulyametat , uktazca " padanityatvapakSe'pi, vAkye tadracanAtmake / kartRtvasambhavAtpuMso vedaH kathamakRtrimaH // 1 // "Aho Shrutgyanam" Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 cammati* padAdiracanAM dRSTvA tasya cetsA'numIyate / vaidespi racanAM dRSTvA karttRtvaM tasya gamyatAm // 2 // iti // " 1 seti karttRtetyarthaH / nanu vaidikI racanA pauruSeyI na bhavati dRSTakartRkaracanA vilakSaNatvAdantarIkSavadityanumAnato racanAyA apauruSeyatvasiddhayA tadviziSTavarNAtmakavedo'pyapauruSeya eva siddhyatIti cet, maivam, viziSTA racanA dRzyamAnA tatkaraNA'samarthametra karttAraM nirAkurute, na punaH kartumAtramapi na khalu purANarUpaprAsAdAdau viziSTA racanA pratIyamAnA kartumAtraM nirAkurvatI prasiddhA, tatkaraNA'samarthasyaiva zilpinastayA nirAkaraNAt, na hi kartranvayavyatirekAnuvidhAyino dharmAH karttAraM vinA ghaTante, tato vaidikI racanA pauruSeyI na mavatItyAdyanumAnamayuktamevoktam, dRSTakartRkaracanAvilakSaNatvasya hetoruktanItyA taMtrAsiddhatvAt, siddhatve vA tadvilakSaNasyaiva karturanumIyamAnatvena kartRmAtrA'niSedhakatvAt / tato vedaH pauruSeyo vacanaracanAvazvAd mAratAdivadityAdyanumAnena vedasya pauruSeyatvamabhyupagantavyam / api ca vedavAkyAda'navarataM tadarthajJAnotpattiprasaGgena na svatastasya tadutpAdanavyApAraH, kintu puruSakRtasaGketagraha janya viziSTasaMskAra savyapekSasyaiva tasya tadutpAdanavyApAraH, te ca puruSAssarva eva bhavatA pramAdAjJAnakaraNApATavavipralipsAdidoSavanta evAbhyupagatA iti tatkRtasaGketagraha janya saMskAro na yathArtha iti tatsavyapekSa vedajanyArthajJAnamayathArtha svAditi nityavedasyAbhyupagamo gajasnAnamanukaroti / taduktam asaMskAryatayA puMbhissarvathA syAnnirarthatA / saMskAropagame vyaktaM, gajasnAnamidaM bhavet // 1 // iti / $ "Aho Shrutgyanam" etena nAsaktRguNasaGkrAntyA vedAgame pramANatvam, zabdoccAraNamAtra etrAsasya vyApArAdityAdi pUrvoktaM nirastam, athA'gRhItasaGketasya puMso'rthapratipatyasambhavena svArthena sAkaM gRhItasaGketa eva zabdazzAbdapratItiM janayati tatra saGketagrahazva yadA prayojakavRddhasya gAmabhyAjainA zuklAM daNDenetyabhidhAnAdanantarameva prayojyavRddhastena tAmAnayati tadA pArzvastho'vyutpannasaGketo bAlo'yaM devadatto gavAnayanaviSayakapratipattimAn tadviSaya kadaNDAdiprahArAnukUla ceSTAvatvAdityevaM tatpratipattimanuminoti, tatpratipacyanyathA'nupapacyA tatra zabdasya samugdhArthatayA zaktiM ca parikalpayati, tatazca yadA gAM naya ghaTamAnayetyukte prayojakavRddhena prayojyavRddho gAM nayati ghaTaJcAnayati tadA tattatpadAvApodvApAbhyAM tasmin tasmi arthe tattacchandazaktiM nizcinoti, ityevaM prakAreNa sampadyate, tathA ca zabdasyAsthiratve punaH punaruccAraNasyaivAbhAvato'nvayavyatirekAbhyAM zakyavagamAbhAvenArthapratipazyajanakatvAt prekSAdakSairanuccAryameva syAdvAkyam, uccAryate ca parAvabodhAya tat, tato gavAnayanAdyarthaviSayaka - pratyayarUpaparAvabodha phalakatvaM zabdasya nityatva evopapadyate, na tvanityatve, pratyuccAraNaM zabda Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T* * *, TIT. bhede sambandhagrahaNAsambhavAt, agRhItasambandhasya ca zabdasya naivArthapratyAyakatvam, tathAtve sarvasyApi zabdasya sarvArthapratyAyakatvaM syAdityataH parArthavAkyoccAraNAnyathA'nupapattenizrIyate dhUmAdivaGgRhItasambandho'rthapratipAdakazzabdo nityaH, nityatve ca tasyaiva zabdasya punaH punaruccAraNe bahuza upalabhyamAnatvAtsambhavati sambandhagrahaNamarthapratyAyakatvazceti / ata eva mImAMsAdarzanasUtrakAra Aha--" nityastu syAdarzanasya parArthatvAt " // a. 1, pA. 1, sU. 18 iti / tadbhASyam - nityazzabdo bhavitumarhati / kutaH - darzanasya parArthatvAt / darzanamuccAraNam, tatparArthaM paramarthaM pratyAyayitum, uccaritamAtre hi vinaSTe zabde na cAnyo'nyAna'rthe pratyAyayituM zaknuyAt / ato na parArthamuccAryeta / atha na vinaSTastato bahuca upalabdhatvAdarthAvagama iti yuktamityAdi " / nityatve ca tasya kaimutikanyAyaprAptamevApauruSeyatvamiti cet, tadatyantA'saGgatametra, anekAsAM dhUmavyaktInAmekaikazassva sAdhyena sahAvazA vyAptegrayitu grahItuM cAzakyatvena gRhItavyAptikAyAzca dhUmavyakteH pakSadharmatvAbhAvenAnumityucchedamayena tasyA api nityavitvApatteH / sthAdetat anityAnAmapi tattadvahnidhUmavyaktInAmantrayavyatirekAbhyAM dhUmatvena vahnitvena sarvopasaMhAreNa vyAptigrahasambhavena naivamasAkaM pratibandivibhISiketi cet, tarhyatrApi vinAzinInAmapi gatrArthavyaktInAM gozabdavyaktInAM ca gotvena gozadvatvena cAnugatIkRtya saGketagrahaNe kA bhavatAM kSatiH, sAmAnyaviziSTayoravivakSitavizeSayorvyaktyoranumeyAnumApakabhAvasyeva vAcyavAcakabhAvasyApi samakakSatvAditi / etena gozabdoccAraNe sati sarvagoviSayakaH pratyayo yugapajAyate, tatazca gozabdAdiskRtivacana ityavagamyate, vyaktivacanatve tu tena tadvyaktimAtrapratyaya eva bhavet / vinA prayogabAhulyena sakRcchrayamANasya gavAdizabdasyA'nityatvenAbhimatasyAkRtyA vAcyabhUtayA saha saMjJAsaMjJimAvalakSaNasambandhaH kathayituM grahItuM vA na zakyate / aGgulyAdinA''kRti vizeSanirdezapUrvakamanityasyApi zabdasya sambandhasya kathanaM grahaNaM vA kuto na sambhavatIti cet, ucyate, ekasmin gopiNDe pArthivatvadravyatvAdirUpANAM bahvInAmAkRtInAM sadbhAvAdvinA prayogabAhuear gozabdavAcyAM gotvarUpAmAkRtiM pArthivatvAdito vibhaktAM gozabdAdiranvayavyatireairat aarmayediti nitye zabde'bhyupagamyamAne tasya bahukRtva uccAraNazravaNasambhavAdanvayavyatirekAbhyAM tattadAkRtivizeSAvagamakatvaM sulabhamityarthakaM " gozabda uccArite sarvagavISu yugapatpratyayo bhavati / ata AkRtivacano'yam" ityAdibhASyopetam " sarvatra yaugapadyAt " a. 1, pA. 1, sUtra 19 / iti mImAMsAdarzanasUtramapi nirastamavaseyam / kA punarAkRtiH kA vyaktiriti / dravyaguNakarmaNAM sAmAnyamAtra mAkRtiH / asAdhAraNavizeSA vyaktiH / a. 1, pA. 3, su. 30 / iti zAbaramAdhyavacanAdAkRtipadagrAhyA yA jAtistatra zakyamyupagame gopadazakyatAvacchedakaM gavetarAsamavetatve sati sakalagosamavetatvalakSaNaM govaM "Aho Shrutgyanam" Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 1 syAt, evaM ghaTapadAdAvapi jJeyam, tasya cAnekapadArthaghaTitatvena sakhaNDarUpatayA tatpakSasya - jAtiviziSTavyaktau zaktyabhyupagame gopadazakyatAvacchedikAyA gotvajAterakhaNDarUpatayA laghurUpatvena tadapekSayA gauravAspadatvenAyuktatvAt / na ca vyaktInAmAnantyAd gozRGgagrAhikayA prativyaktisaGketa karaNA'sambhava iti vAcyam, jAtiviziSTAyAM vyaktAvavivakSitavizeSarUpAyAmata evodAsInarUpAya saGketakaraNasya tadgrahaNasya ca sambhavAd, AkAzAdizabdavad yeSAM ca zabdAnAmartheSu jAtirnAsti tatra teSAM kevalAyAM vyaktAveva saGketakaraNam / uktazca yeSAmartheSu sAmAnyaM, na sambhavati taiH punaH / ucyate kevalA vyakti, - rAkAzAdipadairiva // 1 // iti // na ca pUrva zabdAcchaktidvArA jAtyavagamaH pazcAdvayakti vinA jAtyanupapatterarthApatyA vyaktyavagama iti kramikapratItyanubhava iti vAcyam, viramya zabdavyApArAbhAvAt ! kizca vyakteravAcyatve vibhaktyartha saGkhyAkarmatvAdestatrA'nanvayassyAt / na ca tatrAnanvaya iSTa eveti vAcyam / subvibhaktInAM prakRtyarthAnvitasvArthabodhakatvasya vyutpattisiddhatvAditi nyAyapanthAH / na cAyamapi samIcIno mArgaH, yato jAtivyakcyonaikAnta medaH, kintu kathazcideva, sAmAnyavizeSAtmakasyaiva vastunaH sarvasyAM pratipattau pratibhAsanAditi tadAtmake vastunyeva pUrvoktanItyA saGketagrahaH, na tvekAntabhinnajAtiviziSTavyaktau na ca tanmAtreNa zabdasyArthapratyAyakatvamapi, kintu svAbhAvikazaktisaGketagrahAbhyAmeva zabde svAbhAvikazaktimantareNArthapratyayotpAdakatvAbhAvAt / nahi SaNDhaH putrotpAdako dRSTa iti svato'zaktasya kasyApi kAryotpAdakatvAdarzanAt / uktaJca pramANanayataccAlokAlaGkAre "svAbhAvikasAmarthya samayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabdaH " / 4 / 11 / iti / idamatrAtradheyam, yadyapi zabdaH zrotrendriyagrAhyaH tathApi na zrUyamANAdeva zabdAcchAbdabodho bhavati / zAbdabodhampratyarthopasthitidvArA zabdajJAnasya zabdajJAnatvenaitra kAraNatvam, na tu zabdapratyakSatvena tena janyAyAmarthopasthitAvapi saGketagraho yo'pekSaNIyaH so'pi na zrotrendriyajanya pratyakSarUpaH, asmAtpadAdayamartho boddhavyaH etatpadajanyabodhaviSayo'yamartho bhavatvityevaM rUpasya idaM padamamumarthaM bodhayatu- etadarthaviSayaka bodhajanakamidampadambhavatvityevaM rUpasya vecchAvizeSalakSaNasya saGketasya viSayatAvizeSasambandhena zabdagatatve'pi zrotrendriyAgrAhyatvena tajjJAnasya zrotrendriyajanya pratyakSarUpatvAbhAvAt, kintvanubhavAtmakamapi prAthamikaM saMketagrahaNaM zrotrendriya'janyapratyakSa bhinnameva, niruktasaGketAbhivyajyamAnatayA'bhimatasya vAcyavAcakamAvasyArthagatavAcyatAsAmarthyarUpazaktilakSaNasya padagatavAcakatAsAmarthyarUpazaktilakSaNasya vA zrotrendri'yAgrAhyatvena tadabhivyaktirniruktasaGketagrahAjAyamAnA na zrotrendriyajanyapratyakSAtmikA, kintu tadanyajJAnarUpaiva na hi pratyakSamevAbhivyaktizabdena vaktuM yogyaM nAnyadityasti niyama, "Aho Shrutgyanam" Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa , gA. 17 zaktiH kAraNatvaM kAraNatAvacchedikA vA zaktiriti pakSadvaye'pyatIndriyAyAzzakterabhi. vyaJjakatvAdeva vahnijanakatAnyUnavRttInAmapi tuNatvAraNitvamaNitvAdInAM vahnijanakatAbacchedakatvopacArAt , na ca kAraNatAtadavacchedakAnyatararUpAyA atIndriyAyAzzakterabhivyaktiH pratyakSAmikA, kintu jJAnAntararUpaiva, athApyamivyaktiriti vyapadizyate, zAbdabodhe ca yathA smaraNalakSaNe saGketagrahaNamapekSita, tathA vAcyavAcakabhAvagrahaNamapi smaraNa lakSaNamapekSitamiti / nanvevaM tarhi zrUyamANAcchabdAttadgatazaktibalAcchAbdapratyayotpattessaiva kAraNaM tatrAstu kiM saGketAbhyupagameneti ced , maitram , jinAnugaiH sarve zabdAssarvArthavAcakA iti niyamAbhyupagamAdekasmAdapi zabdAdazeSArthapratIteH prasaGgassyAt , na ca sA bhava. tItyekaikazabdasya sarvArthavAcakatve'pi saGketasahakRtasyaiva zabdasya svayogyatA'paraparyAya. zaktimAhAtmyataH pratiniyatArthapratItijanakatvena pratiniyatArthapratItivyavahAropapAdanAya saGketAbhyupagamasyApi sAphalyAt / ata eva na zaktibalAd gavAdizabdAdazvAdipratItiH, na vA'vyutpannasyApi puMsaH sarvagozabdA'vidhvagvRttigozabdatvAvacchinnagozabdAtsadRzapariNAmalakSaNagotvAvacchinnagovyaktibodhaH, saGketo hyayamartho'sya zabdasya vAcyaH, asya cArthasyAyaM zabdo vAcaka ityevaMrUpo vAcyavAcakayorviniyogaH, sa yena puMsA'vApodvApadvArA nizcitastasyaiva puMsaH punargozabdazravaNe tatsmRtau zabdaH svazaktidvArA svArtha pratipAdayati, nAparasya puMsaH, nAnyArthazca / pratiniyatasaGketAnusAriNo niyatAcchabdAtpratiniyatArthapratipattidarzanAt , etena na zabdasvarUpaM niyatArthapratipattihetuH, tasya sarvArthAn pratyaviziSTatvAdi. spapi nirastam, niyatasaGketasahakRtasya zabdasya sarvArthAn pratya vishisstttvaa'siddheH| tato vAcyavAcakotpattisamayasambhRSNuzaktisvabhAvasya kathazcinityAnityasya vAcyavAcakAbhyAM kathaJcidbhinnasya sAmAnyavizeSobhayasvabhAvavastugocaropacaritasaGketAbhivyaktasya vAcyavAca. kabhAvasambandhasya balena tAlvAdisaMyogajanyAnAM zabdAnAmarthAvabodhalakSaNazAbdabodhAnukUlasAmayaM svAbhAvikArarIkRtya teSAM prAmANyaM pratipattavyam / na punaranityAnAM zabdAnAmekAntabhinnasAmAnyaviziSTe'nullikhitazAbaleyAdivizeSe'thai AvApodvApadvArA nizcita. saGketamAtrazenArthAvabodhajanakAnAm , na vA nityAnAmapi zabdAnAM nityavAcyavAcakabhAkA sambandhAbhivyaJjakasaGketavalena jAtimAtrAvabodhakAnAmarthApacyA vyaktyavagamakAnAmiti / asthirasthApi zabdasyArthena saha vAcyavAcakamAvasambandhasya guNIbhUtajAtiviziSTaprati. niyatArthasaGketagrahabalena grahastu vadvidhUmavyaktyoranityatve'pyavivakSitavyaktivizeSasya vahnitvAvacchinnasyA'vivakSitavyaktivizeSarUpe dhUmatvAvacchinne UhAkhyatarkavalena sarvopasaMhAreNa bhyAptigraha iva sambhavatyeveti na tatra ko'pi doSaH / ityalaM pallavitena, granthagauravabhItyAs. dhikaM yoktaM tadnthAntarAdasmatsaMdRbdhasyAdvAdavindutazcAvase yam, tadevaM zabdAnAmanityatva "Aho Shrutgyanam" Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 pammatiH kAla , pA.. siddhyA sRSTikarturIzvarasya ca nirAkRtatvAnirAkariSyamANatvAca tatkarvakatvAbhAvena ghAtikarmaklezAdisakaladoSA'parAmRSTapuruSavizeSapraNItatvenaiva hetvantarAnapekSaNena svatassiddha zAsanasya pramAkaraNatvalakSaNaM prAmANyam, vaktRgatayathArthajJAnAtmakaguNajanyatvavivakSAyAM tu parataH prAmANyamapi, ata eva dvAdazAGgayAtmakazAsanapratipAdyArthaviSayakajJAne pramAtvalakSaNasya prAmANyasyotpattinikAraNagataguNApekSaNAt parata ityucyate, evameva pratyakSajJAnAdA. vapi prAmANyasya jJAnakAraNagataguNApekSayA aprAmANyasya ca jJAnakAraNagatadoSApekSayopajAyamAnatvAttadubhayamutpattau parata iti / nanUtpattI parataH prAmANye kiM pramANamiti cet, ucyate, prAmANyaM jJAnahetvatiriktahetvadhInaM jJAnavRttitve sati kAryavizeSatvAda, aprAmANyavat / yadi punaH prAmANyaM jJAnahetumAtrAdhInaM bhavettadA nirvivAdAprAmANyaM pArvaNendudayasaMvedanamapi pramANatAmAskandet , jJAnahetostatrApi saccAt, anyathoktasaMvedanAnutpattiprasaktissyAt , kAraNAbhAve kAryAbhAvasyAvazyambhAvaniyamAt / atha tatra jJAnahetvatiriktadoSo'bhyupeyata ityaprAmANyamiti cettarhi pramAtmakajJAne'pi jJAnahetvatiriktaguNo'pyamyupagamyatAm , yuktestolyAt , prAmANyaM vijJAnamAtrotpAdakanikhilahetvatiriktahetUtpAdyaM vijJA. namAtrAnuvRttAvapi vyAvarttamAnatvAt , yaditthaM taditthaM, samyagjJAne vijJAnamAtrAnuvRttAvapi vyAvarttamAnAprAmANyavat , tathA cedaM tasmAttathA / na cAtra hetvasiddhiriti vAcyam , mithyAjJAne vijJAnamAtrAnuvRttAvapi prAmANyavyAvRtterubhayasampratipannatvAt / tathA coktAnumAnenApi jJAne parataH prAmANyotpattirabhyupagantavyeti / atha pratyakSajJAnakAraNacakSurAdIndriye sUkSmekSaNe'pi guNAnupalambhAt te na santIti cet , atra cakSurAdIndriyaM kimatIndriyazaktirUpaM kiM vA bAhyagolakAdirUpaM gRhyata iti vikalpadvayam , nAdyaH guNavad doSANAmapya. bhAvaprasaGgAt , atIndriyasyendriyasya pratyakSeNAgrahaNe tadgataguNAnAmiya tadgatadoSANAmapyanupalambhasya tulyatvAt / nApi dvitIyaH, yato'trApi guNAnupalambhaH kiM svapratyakSeNa kiMvA parapratyakSeNeti vikalpadvayam , tatra nAdhavikalpo yuktaH, doSANAmapyanIkSaNenAbhAvaprasaGgAt svaspArzanapratyakSeNApi svacakSurgolakAdimAtrasyaivopalambhAt / nApi dvitIyavikalpo yuktaH, parapratyakSeNa kAcakAmalAdidoSA iva naimalyAdiguNA api parapuruSIyacakSurgolakAdAvIkSyanta eveti na tadanupalambhAttadabhAvo yuktH| atha tadaharjAtasyApi bAlasya nairmalyAdisvarUpeNa nayanAdIndriyapratIte malyAdInAM guNarUpatvAbhAva ityucyata iti cet, tarhi janmakAlIna. timirarogavyAptasya tatkAlotpannavAlasya timirAdidoSAkrAntendriyapratIterindriyasvarUpA. tiriktadoSANAmapyamAvaH kathaM na syAt 1 kathaJcaivaM rUpAdInAmapi kumbhAdiguNasvabhAvatA, utpatterAramya kumbhe teSAM pratIyamAnatvA'vizeSAt / tadevaM paracakSurgolakAdau doSANAmiva guNAnAmapi parapratyakSapratIyamAnatvAdguNamAtsarya parihAya niSpakSapAtena doSA iva guNA apyabhyupagantavyAH / anyathA "Aho Shrutgyanam" Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kANDa , . . ___ " suvyaktaM guNamAtsarya,-makAraNamidaM tava / dokapakSapAtitvaM, kiM brUmastatsakhe'dhunA // 1 // " ityuktaM satyApitaM syAt / nanu guNavipratipanaM pratyanumAnameva tatsAdhakaM zaraNabhUtamiti tatkIdRzamiti cet, tadapi zRNu sAvadhAnIbhUya, vivAdAdhyAsiteSu jJAnahetuSu guNAssanti, anyathA'nupapadyamAnasamyagjJAnajanakatvAt , yadvA pramA jJAnasAmAnyakAraNabhinnakAraNajanyA jJAnatve sati kAryavizeSatvAt apramAvat / yadi ca jJAnasAmAnyakAraNamAtrAdhInA bhavedapramA'pi pramaiva bhavet / asti hi tatra jJAnasAmAnyahetuH, anyathA jJAnamapi sA na syAdityanumAnena sAmAnyatastAdRzabhinna kAraNajanyatvasiddhau cAkSuSAdinamA cakSurAdIndriyavRttiguNajanyA pramAvizeSatvAt , yannaivaM tannaivam , bhrAntajJAnavaditi vyatirekyanumAnena tAdRzaguNajanyatvasiddhau taTakatayA guNasiddhiH, yadvA pramA kAraNavRttiguNajanyA kAryavizeSAtmakatvAt , yadyatkAryavizeSAtmakaM tattatkAraNavRttiguNajanyaM, mAlAkAranaipuNyaguNasaJjAtasragvat , yadvA pramAtvaM janyatvasambandhena guNavyApyaM tatkAryamAtravRttitvAt , yadyatkAryamAtravRtti tajanyatvasambandhena tadvathApyam , yathA dhUmatvaM janyatvasambandhena vahivyApya. mityAyanumAnaprakArA guNasAdhanevabodavyA: / yadvA pramAtvaM jJAnasAmAnyakAraNabhinnakAraNajanyatAvacchedakaM jJAnavRzyanityadharmatvAt apramAtvavaditi sAmAnyAnumAnena tAzasAdhyasiddhau doSajanyatAvacchedakatvabAdhena parizeSAnumAnenendriyAdigataguNajanyatAvacchedakatvaM pramAtvasya siddhayati / kizca savikalpakajJAnaM kArya yathArthAyathArthabhedena dvividhamevAva. lokyate, na tu tRtIyaprakAram , tatrAdyaM guNavatkAraNotpAdyam, dvitIyantu doSavatkAraNo. tpAdyam , jJAnakAryasya dvaividhye ca sati tatkAraNenApi dvividhenaiva bhAvyamityuktakAraNAtiriktaM kAryavatkAraNamapi nopalabhAmaha iti samyagjJAnalakSaNaM kArya guNavatkAraNAdevopajAyata iti siddham / etena yathArthajJAnaM svarUpAvasthitebhya eva kAraNebhyo jAyata iti na tatkAraNagataguNakalpanAye tatprabhavatIti nirastam, guNadoSavirahitasya tRtIyakAraNasyAsambhavAt / nanu ka Aha tRtIyakAraNamastIti, kintu nairmalyAdikaM nayanAdIndriyANAM svarUpameva, na puna: svarUpAtirikto guNa iti cet, kuto nairmalyAdenayanAdisvarUpatAvagatiH, nayanAditaH pArthakyena tasyAnupalammAtseti cet , tarhi timirAdidoSA nayanAdisvarUpAH pRthaktayA'nupalammAt nairmalyAdivadityapi siddhaM kathaM na syAt / kizca tatra svarUpazabdavAcyArthaH ko bhavadabhilaSita iti vAcyam , atha kimatra vaktavyam , tAdAtmyaM tanmAtratvaM veti cet , tarvA''dyavikalpe nairmalyAderguNatvA'niSedhaH, tAdAtmyasya guNatvena sahAvirodhAt , anyathA rUpAderapi guNatvaM na syAt / atha rUpAdikaM ghaTAdidharmyatiriktameveti tadguNarUpameveti cet, tahiM nairmalyAdAvapi tulyametadityapi vicAryatAm / nApi dvitIyo vikalpo yuktaH, yAvaddravyamAvi yadeva tadeva tanmAtrasvarUpam , na ca tathA nairmalyAdikam , cakSurAdAvanuvartamAne'pi "Aho Shrutgyanam" Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA, nairmalyAdenivartamAnatvAditi tasya tanmAtratvA'nupapatteH / etena nairmalyAdiguNakAryasya yathArthapratyakSasya doSAmAvamAtreNApi caritArthatve sati kimatiriktaguNakalpanayetyapi nirastam, guNAmAvamAtreNApi kAcakAmalAdidoSa kAryamayathArthapratyakSaM setsyatIti kimatiriktadoSakalpanayeti viparyayasyApi suvacatvAt / kiJca doSAbhAvo'pi na tuccharUpo'myupagantumarhaH, kharazRGgasyeva tasyAsatkalpatvena mImAMsakairabhyupagamAt, kintu paryudAsavRttyA guNAtmaka eveti guNAbhAve sa tadAtmakaH kathaM syAt / athAbhAvasthAdhikaraNasvarUpatvenAbhyupagamAd doSarahitacakSussvarUpa eva doSAbhAvaH, sa eva yathArthabuddhimutpAdayatIti tatkAraNa. tayA'bhyupeyate iti cet , tarhi bhUtalasvarUpasyApi ghaTAbhAvasya tadviSayakapratyakSamprati ghaTAbhAvatvena kAraNatvavat tAmprati doSAbhAvatvena tasya kAraNatvamabhyupagataM syAt, tadapekSayA guNatvena kAraNatve lAghavatarko'pi kinna smRtigocarI kriyate / " saMvideva bhagavatI vastutatvaprasAdhanI" ityuktalokapratItito'pi guNA abhyupagantavyAH, sA caivam-kazcitkAca. kAmalAdidoSakaluSitalocanastathAvidhauSadhaprayogasamAsAditanirmalataracakSurguNaH kenacit paramasuhRdA pRSTo brUte, me locane pUrva kAcakAmalAdidoSagraste samabhUtAm , adhunA tvauSadhaprayogeNa nirmalatAguNasamAliGgite sampanne iti, na tu vismRtyApIdaM vakti, yaduta pUrva doSaSikate me locane abhUtAm , idAnIM punastayorauSadhaprayogeNa timirAdidoSAmAvamAtraM tucchaM saJjAtamiti / etena "indriyAdisvarUpameva hyanyanirapekSamarthA'visaMvAdijJAnotpAdakam , aJjanAdInAM ca doSApagame vyApAraH, na guNAdhAne" iti mImAMsAzlokavArtikatAtparyaTIkAvacanamapyapahastitam , tathA ca guNavaccakSurAdisAmagrIta utpadyamAnaM jJAnaM prAmANyaviziSTameva, doSavacakSurAdisAmagrItazcotpadyamAnaM tat aprAmAdhyaviziSTamevotpadyata iti siddha jJAnasya prAmANyamaprAmANyaM ca dvitayamapi jJAnakAraNagataguNadoSarUpaM paramapekSyotpadyata ityata utpattI parata iti / nizcIyate tu tadubhayamabhyAsadazAyAM svataH, yatastatra pratipAdoddhAraM parataH prAmANyamaprAmANyaM vA nizcitya pravRttinivRttirvA na, kintu prathamajJAne svatastanizcityaiva, anabhyAsadazAyAM tu parata iti / nanvanabhyAsAvasthAyAM na jJAne svataH prAmANyanizcayastarhi tataH pravRttiH kathamiti ceva, prAmANyasaMzayAdeveti jAnIhi / atha pravRtti prati na saMzayaH kAraNamityapi na ca vAcyam, yataH kadAcitphalaprAptyA vazIkRtAntarAtmAnaH kRSIvalA api sasyasampattyAdiphalanizcayAbhAve'pi tatsambhAvanayaiva kRSyAdau phalamuddizyaiva pravarttamAnA darIdRzyante, sambhAvanAyA api sandehavizeSatvAt , nanu yadi prAmANyasaMzayAdapi pravRttistahi ghaTajJAnaM pramAtmakaM saMvAdipravRttijanakatvAdityA. dhanumAnAdilakSamAt saMvAdakajJAnAt prAmANyanizcayasya kiM prayojanam , pravRttyartha hi prAmANyanizcayaH kartavyA, sA ca sandehAdapi jAteti cet, ucyate, tatra prAmANya. nizcayasya tadviSayasandehApagama eva prayojanaM supratItamiti kiM prayojanAntaranirUpaNa "Aho Shrutgyanam" Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 1 prayAsena / tasyApi kiM prayojanamiti cet, sthAne praznaH, kintu saMzayApagamasyAbhyAsalakSaNameva prayojanaM kiM na parAmRzasi / yadA kadA saMvAdakajJAnAtprAmANyaM nizcitaM bhavati tadA sukhenaivAnyadA'bhyAsAtsvata eva prAmANyanizcayapUrvikA pravRttissiddhyati pratipattRRNAmiti / etena prathame pravarttakajJAne prAmANyanizcayA'bhAve tataH pravRttirnopapadyata iti tanizcayAtpravRttiH, pravRttau satyAM tathA saMvAdakajJAnam, tasmAcca pravarttakajJAne prAmANyanizcayaH, tataH pravRttiriti durnivAracakra kAvatAraH / kiJca saMvAdakajJAnamapya nizcitaprAmANyaM na pravarttakajJAne prAmANyanizcayotpAdane samarthamiti tasyApi prAmANyanizcayo'nyasmAtsaMvAdakajJAnAdityabhyupagame'navasthA, pravartakajJAnAzcet tarhya'nyo'nyAzrayaH / saMvAdakajJAnasya svataHprAmANyanizcayAbhyupagame ca pravarttakajJAnasya tathAbhAve kiM kRtaH pradveSaH / yadAha bhaTTaH" yathaiva prathamaM jJAnaM, tatsaMvAdamapekSate / saMvAdenApi saMvAdaH, paro mRgyastathaiva hi // 1 // saMvAdasyAtha pUrveNa, saMvAditvAtpramANatA / anyonyAzrayabhAvena, prAmANyaM na prakalpate // 2 // kasyacittu yadIyeta, svata eva pramANatA / prathamasya tathAbhAve, pradveSaH kena hetunA 1 // 3 // 39 21. "Aho Shrutgyanam" GOLA satya ityapi nirastam / yadi hi saMvAdakajJAnAdekAntena pravarttakajJAne prAmANyaM nizcityaiva tataH pravRttiH pratijJAyate, tadA syAccakrakadUSaNAvatAraH, na caitram, anabhyAsadazAyAM prAmAvyasandehakAdapi prathamajJAnAtpravRttibhAvAt, tatra prAmANyanizcayastu pravRzyanantarabhAvisaMvAdakajJAnAt / nanu tatrApi pUrvajJAnena prAmANyanizcaye'nyo'nyAzraya ityuktaM prAgiti cet, muktam, na ca yuktamuktam, abhyAsadazAyAM saMvAdakajJAnasya svata eva, anabhyAsadazAyAM tu saMvAdakajJAnAntarAdeva prAmANyanizcayAt / na caivaM tarhi tatrApi saMvAdakajJAnAntarApekSAyAmanavastheti vAcyam, saMvAdaka jJAnAntarairanabhyAsadazApanaireva bhAvyamiti niyamAbhAvAt / etena nodakAharaNarUpArthakriyAjJAnenArthanizcayadvArA pUrvajJAne prAmANyanizcayaH, tasyApi svamAvasthAyAmarthavyabhicAreNa tenA'rthanizcayAsambhavAt / nApi tajjanyasukhotpacyA pUrvajJAne prAmANyanizcayaH, ayathArthAdapi svapne candanalepAdijJAnAtsukhotpatteH, svapnakAlInAsszAmodakAdibhakSaNajanyasvAsthya sukhotpattezvArthavyabhicAritvAt / tathaiva saMvAdakajJAnAdapi pUrvajJAne na prAmANyanizcayaH, tasyApi svapnakAle'rthavyabhicAritvAdevetyapi nirastam, jAgratpratyayatve satyarthakriyAjJAnajanakaM saMvAdakajJAnajanakaM vA jJAnaM pramANamiti lakSaNe kRte sati svapnAlIne'rthakriyAjJAne saMvAdakajJAne ca vyabhicArapradarzanasyAyuktatvAdeveti / nanu jJAne prAmANyasandehe satyapi pravRttau prekSAvaccaM na syAditi cet, satyam, yasyaiva S Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sammati kANDa 1, gA0 1 chagrasthapuMsa ekadA prekSAvaraNakarmaNaH kSayopazamastasyaiva puMsaH kAlAntare tadudayaH, punazca kAlAntare tatkSayopazama iti kAraNIbhUtasya prekSAvaraNakarmakSayopazamasyAniyatabhAvena tatkAryasya prekSAvasvasyApyaniyatabhAvAt / tathA ca yaH kazcicchamasthAtmA ekadA prekSAvaraNakSayopazamavizeSAdavApta prekSAvadvayapadeza: sunizcitaprAmANyAtpramANAt kvacitpravarttate so'pyanyadA tathAvidhakSayopazamAnavApsyA samAsAditAprekSAvadvayapadezaH saMzayAderapi kvacitpravarttata iti na kazcitpratiniyataH prekSApUrvakArI taditaro vA / tathA coktam " prekSAvattA punarjJeyA, kadAcitkasyacitkvacit / aprekSAkAritASyeva - manyatrAzeSavedinaH // 1 // " iti / tadevaM siddhamabhyAsadazAyAM pravartakajJAne saMvAdakajJAnAnapekSaNAt svataH prAmANyanizcayaH, anabhyAsadazAyAM tu yAdRzo'rthaH pUrvasmin jJAne prathApathamavatIrNastAdRza evAsau yena vijJAnena vyavasthApyate tallakSaNasaMvAdakajJAnApekSayA jAyamAnatvAtparata iti / taduktaM syAdvAdaratnAkare" taditthaM jJaptimAzrityA-nabhyaste viSaye sphuTam / prAmANyaM parataH siddha, - mabhyaste svata eva tu // 1 // " iti / etena saMvAdakajJAnaM samAnajAtIyaM kiM vA bhinnajAtIyam, samAnajAtIya madhye kasantAnaprabhavaM kiM vA bhinnasantAnaprabhavam, bhinnajAtIyamapi kimarthakriyAjJAnamutAnyadityAdi kucodyAvakAzo nirastaH, prAmANyanizcayavadaprAmANyanizcayo'pyabhyAsadazAyAM bAdhakajJAnamanapekSya jAyamAnassvato bhavatItyabhidhIyate, anamyAsadazApanne tu jJAne pUrvAnubhavaviSayIkRtasya rajatasya pratiSedhaM bodhayato nedaM rajatamityAdyAkArasyottarakAlabhAvibAdhakajJAnasyA'pekSayA prAdurbhavan parata iti / atra mImAMsakAstvevaM mImAMsayanti- yadi hi jJAnaM svagataM prAmANyaM svato nikhetuM na zaknuyAt, tarhi jagati nizcayAtyantAbhAva eva syAdityAndhyamevAzepasya jagataH sampadyeta, na hi svato'nizcIyamAno'rthaH parato nizcetuM pArthate parasyApi tadvadevA'sAmarthyAt / ato yatra kvApi vA svato grAhyatvamaGgIkaraNIyaM tadvaramutsargataH sarvajJAneSveva prAmANyaM svato gRhyata ityabhyupagamanam / tacca svato grAhyatvaM prAthamikajJAnagrahagrAhyattram, tadaprAmANyAgrAhakayAvajjJAnagrAhakasAmagrIgrAhyatvamiti yAvat / etAdRzaM svato grAhyatvaM mImAMsakAnAM triSvapi mateSu samametra, tatra bhATTAnAM mate jJAnamatIndriyaM ghaTo'yamityAdijJAne jAte tena jJAtatAnAma kazcitsaviSayaH padArthoM ghaTa utpadyate, ghaTatvena ghaTo jJAta iti pratyakSajJAnotpatteH, ata eva sA pratyakSA, na coktapratyakSajJAnaM jJAnasya vaiziSTyamavagAhate, nayanAderAtmaguNagrAhakatvAt manapaca bahirasvAtantryeNa ghaTarUpavizeSyAgrAhakatvAt, kintvatiriktajJAvatAyAH, tathA ca ghaTatvavadghaTavRttitve sati ghaTatvaprakArakajJAtatAtvaviSayakapramAtmakapratya - dhAnubhavarUpaliGgajJAnena jJAtatApakSe ghaTatvavadghaTavizeSyaka ghaTatvaprakArakajJAnajanyatvamanumIyate "Aho Shrutgyanam" Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 sammati kA , gA.. tayA cAnumityA ghaTatvavadghaTavizeSyakatve sati ghaTatvaprakArakatvalakSaNaprAmANyaprakAreNaiva ghaTajJAnaM viSayIkriyata iti sA prAmANyamAdAyaiva paryavasyatIti svagrAhakeNaiva prAmANyagrahaH, yenaiva prAthamikajJAnagrahastenaiva tadgatajJAnatvadharmavattaniSThaprAmANyasyApi graha iti yAvat, tatra tadaprAmANyagrAhakayAvajjJAnagrAhakasAmagrIpadena parAmarzaghaTitasAmagrIparigrahe tajanyAnumityAtmakajJAnaviSayatvAtprAmANyaM svato grAhya sampadyate, tatrApi kiM vIjamiti cet , ucyate, dhAtvarthakriyAjanyaphalazAlitvameva karmatvam , tacca ghaTaM jAnAtItyAdau jJAnakriyAkarmatvaM ghaTe dhAtvarthajJAnAtmakakriyAjanyajJAtatAlakSaNaphalAbhyupagamamantareNa nopapadyata ityevamabhyupagatajJAtatAliGgena jJAnaM tadgataprAmANyavAnumIyate, yato jJAnaM kriyAtmakam , kriyA ca phalAnumeyA, jJAnAkhyajJAtRvyApAramantareNa jJAtatAkhyaphalAniSpaneriti tadanyathA'nupapatyA tadanumAnAt / tathA ca yenAnumAnena jJAnamanumIyate tenaiva jJAnatvavattadgataprAmANyamapIti na parata: prAmANyanizcayAvakAzaH, kintUktanItyA tadaprAmANyA'grAhakayAvajjJAnagrAhakasAmagrIgrAhyatvalakSaNasvatastvopapattesvataH prAmANyanizcaya iti kumArilabhamatamapi na yuktiyuktam , lakSyabhedena lakSaNabhedAt 'caitra odanaM pacati, kASThaM chinattItyAdau bhavatUktalakSaNaM kametvam , parantu dhAtvarthajJAnasthale tasya saviSayakatvena viSayatvalakSaNameva karmatvamityetAvanmAtrasvIkAreNa ghaTAdau karmatvasyopapannatvAt jJAnaviSayatvAtiriktajJAtatAyA pramANAbhAvAt , anyathA ayaM mayA jJAta ityanubhavavat ayamiSTaH anumito'yamityAdhanubhavo'pi bhavatIti tadbhalAdISTatA'numitatA'pi ca padArthAntaraM bhaTTaissvIkRtaM syAt / kizca prAmANyasya svato Ahe'nabhyAsadazotpannajJAne prAmANyasaMzayo na syAt , jJAnagrahe tadgataprAmANyasyApi nizcayAt , tasyA'nizcaye vA na svataH prAmANyagrahaH, jJAnAgrahe ca dharmijJAnAbhAvAt prAmANyasaMzayo'pi na syAditi / na cA jJAnamatIndriyam, na vA jJAnAkhyavyApAro'pi jJAtatAkhyaphalAtmakaliGgajJAnenAnumeyatvAda'tIndriyaH, ghaTamicchA. mItivad ghaTaMjAnAmIti pratyakSasya sarvAnubhavasiddhatvAt / ghaTatvena ghaTo jJAta iti pratyakSasyApi ghaTatvaprakArakapratyakSaviSayo ghaTa ityarthakatvenAtirikta jJAtatAvagAhitvAbhAvAt / kiJca na hi kriyAsvabhAvaM jJAnam , api tu phalasvabhAvameva, api ca kriyA'pi pratyakSadravyavartinI pratyakSava, bhATTAnAM mate pratyakSazcAtmA, takimanenAparAddhaM, yadetadIyakriyAyA apratyakSatvamucyate, adhikaM granthAntarAdavaseyam / nanvevaM tarhi ayaM ghaTa ityAkArakajJAnotpattidvitIyakSaNe ghaTatvena ghaTa jAnAmItyAdhanuvyavasAyassamutpadyate, tatra ca ghaTatvaniSThavizeSyatAnirUpitavizeSyitvAvacchedyaghaTatvaniSThaprakAratAnirUpitaprakAritAprakAreNa jJAnasya mAnam , tadeva ca prAmANyagrahaprayojakamityuktAnuvyavasAyenaiva jJAnasyeva tadgataprAmANyasyApi graha iti tadaprAmANyAgrAhikA yAvatI jJAnagrAhikA sAmagrI vyavasAyAtmamanaH saMyogAdirUpA tajanyo graho'nuvyavasAyA, tadviSayatvaM prAmANye upapadyata iti tasya svato grAhyatvopapattissyAdeveti "Aho Shrutgyanam" Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 sammati0 kANDa 1 0 1 sa evaM pramANabhUtaH pakSosstu kiM parataH prAmANyanizcayAbhyupagameneti murArimizramatamadhyekAntarUpaM na yuktam, anabhyAsadazAyAmanuvyavasAyAnantaraM prAmANyasandehasya sarvAnubhavasiddhatvAt, nizcite prAmANye sati sandehA'yogAt / tasmAdanabhyAsadazAyAM yAdRzo'rthaH pUrvasmin vijJAne prathApathamavatIrNastAdRza evAsau yena vijJAnena vyavasthApyate tallakSaNasaMvAdakajJAnApekSayA jAyamAnatvAtparataH prAmANyanizcayaH, abhyAsadazAyAM tu prameyAvyabhicAritvAjjJAne svataH prAmANyanizcayaH, saMvAdakajJAnAnapekSaNAdityuktaM prAk | jainamate jJAnasya svaprakAzatve'pi tadgataM prAmANyaM tataH kathaJcidbhinnamiti tadbraho'pi na niyata ityataH svaprakAze'nabhyAsadazApabhajJAne jJAnAvabhAse'pi prAmANyaM na bhAsata iti tatsaMzaya upapadyata iti / atrAha prabhAkaraH - zuktAvidaM rajatamityAdijJAnamapi doSavazAt pramuSTatattAkaM rajatamiti smaraNam, idamiti ca pratyakSamiti yathArthajJAnadvayAtmakamityataH sarvajJAnasya yathArtha - svAdeva kasyacijjJAnasya prAmANyaM kasyacitraprAmANyamiti vibhAga evAnupapannastarhi tadumayanizvayassvataH parataveti vArttA sutarAmasambhavinI, jJAnamAtrasya svaprakAzAtmakatvena jJAnAtmaviSayarUpa tripuTIviSayakatvAt vyavasAyAnuvyavasAyayoraikyAd 'ghaTamahaM jAnAmItyAdyAkAravyavasAyenaiva svaprakAzAtmakena prAmANyagrahaNaM saJjAyata iti jJAnatvasyeva tadgataprAmANyasyApi tenaiva jJAnena nizrayAt svataH prAmANyanizcayasyaiva sarvasmin jJAne sadbhAvAt, tatraitanmate tadaprAmANyA grAhaka yAvajjJAnagrAhakasAmagrI padenendriyasannikarSAdighaTita sAmagrI parigrahAtrAjanyavyavasAyAtmakagrahaviSayatvAt svato grAhyatvaM prAmANyasya sUpapAdameveti cet, ucyate samAdhiH, na tAvatsarvajJAnasya yathArthatvAdevoktavibhAgo'nupapannaH, yAthArthyA'yAthArthya prazne yaduttaraM tadvirodhAt, tathAhi - viparItamavagataM mayeti laukikI jJAnaviSayikA pratItiH, anyathA'vagatamityanyathAkhyAtiriti ca vainayikI pratItiryathArthA na veti prazne yadi yathArthetyuttaraM tadedaM rajatamityAkAraka prAthamikajJAnasya straviSayIbhUtasyA'yathArthatvam, prAthamikajJAnavizeSya kAyathArthatvaprakArakapratItezca pazcAdbhAvinyA yathArthatvam, yadi na yathArthetyuttaraM tadA prAthamikajJAnasya yathArthatvaM prAthamikajJAna vizeSya kAyathArthatvaprakAraka jJAnAsmikAyAstasyAzcA'yathArthatvamiti yathArthA'yathArthavibhAgopapatte sarvajJAnasya yathArthatvAdeva vibhAgo'nupapanna iti na yuktiyuktam / nanu viparItamavagataM mayeti viparItajJAnaviSayikA anyathAsagataM mayetyanyathAkhyAtiviSayikA vA pratItirnAstyeveti noktapraznAvakAzaH, kevalaM tAdRzazabdaprayoga eva, na ca sa vastusAdhaka iti cet, maivaM vada, yato viparItajJAnaviSayakA anyathAkhyAtiviSayikA vA pratItissarveSAmavigAnena bhavatyeva, na cAnubhave parIkSakANAM vivAdassambhavati, anyathA yad yajjJAnaM tattatsarvaM zabdasaMlAparUpamiti vadato'pi vaktraM naiva vakrIbhavet, tathA ca jJAnamAtrasyocchittiprasaktissyAt / na coktajJAnavyavahAro nAstIti vaktuM zakyam, sato'palApe tadvat sarvasyaiva sato'pahutiprasaGgAt / nanvastuktajJAna "Aho Shrutgyanam" Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 1, gA0 2 ma vyavahAraH, tathApyuktavyavahAraviSaye jJAne'nyathAkhyAtitvamasti na veti vipratipadyAmahe iti cet, maivam, yato vipratipattirvidhiniSedhobhayakoTikA bhavatIti bhavadabhyupagataniSedhaphoTo tatpratiyogino'nyathAkhyAtitvasya kutrApi satvamasti na vetyucyatAm, astIti brUma iti tarhi paryavasitaM vivAdena, yatraiva sabhtraM tasyaivAyathArthatvenobhayavAdisiddhatvAt / nAstIti cetarhi kutrApyasato niSedhaH kartumazakya eva, yato na hi prekSAvadbhirasatazzazazRGgasya niSedhaH kriyate / atha tatra mahiSyAdau prasiddhameva zRGgaM zazIyatvena rUpeNa niSidhyate arrochAdau prasiddhamevAnyathAtvaM vyadhikaraNa prakAratvalakSaNaM khyAtauM niSidhyate, nanvevaM af zuktAvidaM rajatamityA kArakasyedaMtvAvacchinnavizeSya tAnirUpitarajatatvaniSTha prakAra tAnirUpakasya jJAnasyAbhAve rajatArthinaH marumarIcikAdAvidaM jalamiti jJAnasyAbhAve ca jalArthinaH pravRttiH kathaM syAditi cet, ucyate, idaM rajatamiti samyagjJAnadvayaM, vibhinnakAraNajanyatvAt vibhinnagocaratvAcca tatrendriyakAraNajanyamidamiti pratyakSaM purovartizuktikAzakalaviSayakam, tatra doSavazAttadgata zuktitva vizeSasyA'grahaH / sAdhAraNa bhAsvararUpadarzanobuddhasaMskArajanyaM rajatamiti smaraNaM haTTapaTTAdivyavasthitarajataviSayakam, na ca tattole khAbhAtrAtkathaM tatsmaraNamiti vAcyam, gRhItagrahaNasvabhAve'pi tasmin smaraNe doSavazAgRhItatattAMzapramoSAdrajatamAtragrahaNasyaiva smRtirUpatvAt tasmAdeva ca smaraNAtpravRttiriti cet, tadapi na vidvanmanoraJjakam, purovarttinaM yamuddizya pravRttistadviSayakajJAnAdeva sA'nubhUyata ityanya viSayaka jJAnAdanyatra pravRttyasambhavAt, anyathA'tiprasaGgAt / athoktajJAnamapi pravRttau niyAmakamabhyupagamyata eveti cet, tarhi zuktyAdau rajatAdibhedagrahe'pi pravRtyApatteH, pravRttikAraNIbhUtoktajJAnadvayasya saccAt / na ca doSAdhInaH purovarttini svatantropasthita - rajatabhedAgrahaH pravRttiniyAmaka iti noktadoSaH, ayammAvaH - idaM rajatamityasya jJAnadvayarUpatve'pi tatra draSTuH zuktirajata yorasaMsargagraho nAsti, tAvataiva rajatamarthamarthayamAno'pi idaMzabdavAcye purovarttini pravarttate, na ca jJAnadvayarUpatve kathaM viziSTavyavahAra iti vAcyam jJAnayorapi mitho'saMsargagrahAbhAvAt, tathA ca rajatasmRteH purovarttidravyamAtragrahaNasya ca mithaH svarUpato viSayatazca doSa prayukta medAgraha eva pravarttaka iti vAcyam rajate nedaM rajatamiti jJAnamanyathAkhyAtiprasaGgamItyA na bhedagraharUpamiti bhedAgrahasya saccAttatrApi pravRtyApatteH / atha rajatabhedAsaMsargAgrahAbhAva eva tadartha iti noktadoSa iti cet tarhi satyarajatasthale 'viziSTajJAnasya hetutAyA bhavatApi klRptatvAd raGgagocararajatArthipravRttAvapi tatkalpanAyA evocitatvAt na ca saMvAdipravRttau tatkAraNam, visaMvAdipravRttau tuktalakSaNabhedAgrahaH kAraNamiti vAcyam saMvAdivisaMvAdimedena kAryakAraNabhAvadvayApekSayA lAghavatarkasahakAreNa pravRttimAtre viziSTajJAnasyaiva hetutvakalpanaucityAt / kiJca niruktabhedAgrahasya pravRttiM prati ; "Aho Shrutgyanam" Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati * kAnDa 1, gA0 1 kAraNatvAbhyupagame svatantropasthitAniSTamedAgrahasya nivRtiM prati kAraNatvamabhyupagantavyam, eva rajataraGgayorime raGgarajate iti jJAne jAte bhavanmate rajate rajata medagrahasyAnyathA khyAtiprasaGgabhayAdanabhyupagantavyatvena rajatapravRttikAraNasya svatantropasthiteSTarajata medAgrahasya savena rajatagocarapravRtteH raGgagocaranivRttikAraNasya svatantropasthitAniSTaraGgamedAgrahasya doSabalAdbhAvena raGgagocaranivRttezca yugapadeva rajate prasaGgaH, evaM raGge'pi raGgamedagrahasyAnyathAkhyAtiprasaGgamayAdanabhyupagantavyatvena raGgabhedAgrahasya raGgagocaranivRttikAraNasya sadbhAvAdraGgagocaranivRtterdoSabalAdrajatabhedAgrahasya bhAvena rajatagocarapravRttezca yugapadeva prasaGgaH, evamanumitimprati parAmarzasya viziSTajJAnatvena kAraNatve ayogolakaM vahnimadityanumityanurodhena vahnivyApyadhUmavadayogola kamityanyathAkhyAtizapadyeta, bhedAgrahasya kAraNatve tu hade vahnivyApyadhUmavadbhedAgrahAd hado vahnimAnityanyathAkhyAtirakA menApyabhyupagantavyeti / tAdRzabhedAgrahasya prahRSyaniyAmakatve ca siddhe vivAdApanaM rajatasaMvedanaM purovartizuktizakalagocarameva, tatraiva pravRttinimittatvAt yad yatraiva pravRttinimittaM tat tadgocarameva, yathA samyagrajate rajatajJAnam, purovarttinyeva zuktizakale pravRttinimittaM cedaM jJAnaM, tasmAttadgocarameveti / kiJca nedaM rajatamiti bAdhakapratyayAnantaraM yadeva zuktizakalaM kaladhautarUpeNa mayA prAk pratyAkalitaM tadevedamiti pratyabhijJAnamAtmalAbhamanubhavadanubhUyata iti taddbalenApi zuktizakale idaM rajatamiti jJAnamakhaNDaikarUpameva kAmalAdidoSadUSita netrAdisAmadhyA pUrvarajatAnubhavajanitasaMskAraprabodhaprabhavasmaraNadvArA jAyamAnamabhyupeyamiti / tadevaM sarvajJAnasya yathArtha - tvAdeva pramANApramANavibhAgo'nupapanna iti prabhAkaramatamapi na yuktiyuktamiti siddham / kumArilAdyabhyupagatapakSatraye'pyadhikaM vistarabhayA neha pratanyata iti / etena sarvajJAnasyAyathArthasvAtpramANApramANavibhAgo'nupapanna iti zUnyavAdimatamapi nirastam, sarva jJAnamayathArtha - miti jJAnasya yathArthatvA yathArthasvAbhyAmuttaravirodhAt, tathAhi - sarvajJAnamayathArthamiti jJAnasya yathArthatve sarvAntargataM tajjJAnamapIti tasya yathArthatvAt sarvaM jJAnamayathArthamitya saGgataM syAt / ayathArthatve ca tadvizeSyIbhUtasya sarvajJAnasya yathArthatvaprasaktyoktamasaGgataM syAditi / kizca zUnyatAsAdhakaM kiJcitpramANamasti cetkathaM sarvazUnyatA, pramANasyaiva vasturUpatvAt, kathaJca sarvajJAnamayathArthamiti vaco'pi zobhAM labheta ? zUnyatAsAdhakapramANAbhyupagamena sarvajJAnasyAyathArthatvAbhAvAt sarvAntargatasya zUnyatAsAdhakayathArthajJAnasya sadbhAvAt / nanu sarvajJAnamayathArthamityabhyupagacchan kathaM zUnyatAsAdhakapramANasya yathArthatvaM svIkuryAditi cet, tarhi zUnyatAsiddhiH katham, yathArthapramANanibandhanatvAdviduSAmiSTasiddheH, atha zUnyatAsAdhakapramANaM nAstIti cettarhi kathaM zUnyatA siddhayet pramANamantareNa kasyApi vastunassiddhayabhAvAt uktaJca zUnyatAnirAse'nyatra - * "Aho Shrutgyanam" . Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* 0 kANDa 1, gA0 1 41 zAstA zAstraM ziSyaH, prayojanaM vacanahetudRSTAntAH / santi na zUnyaM bruvatastadabhAvAcA'pramANaM syAt // 1 // pratiSeddhapratiSedhau stacchUnyaM kathaM bhavetsarvam 1 | tadabhAvena tu siddhA, apratiSiddhA jagatyarthAH // 2 // " iti / tasmAtkizcijjJAnaM pramANaM kiJciccApramANamiti vibhAga eva paramArthabhUto'bhyupagantavya iti niSkarSa: / atra yogAH saGgirante uktanItyA'stu pramANApramANavibhAgaH, parantu svataH parataH prAmANyA'prAmANyanizvayavibhAgo na pramANapaddhatipratiSThAmaJcati, svaprakAzajJAnAsiddhayA svataH prAmANyanitrayAyogena parata eva prAmANyanizcayasya sadbhAvAditi cet, mA svaradhvam, yatassvaprakAzajJAnapratiSThApanamagre dvitIyakANDe kariSyAmaH / ityalaM prasaGgAnuprasaGgena, prakRtamanusarAmaH / nanu jinapraNItadvAdazAGgAtmakazAsanasya nizcitaprAmANyaM parapuruSagatapramAtmaka tadarthaviSaya kazAbdabodhajanakatvanizcayaviSayatvalakSaNameva, na ca tadupapadyate, atimadhurasyApi svAti nakSatra jalasyAzIviSamukhapatitasya viSarUpeNeva sadgurvanapekSamidhyAdRSTiparigRhItasyAGgAnaGgapraviSTasya samyak zrutasyApyayathAvasthitabodhato vaiparItyena yojanAnmidhyArUpeNa pariNatibhAvena mithyAdRzAM tadarthaviSayakApramAtmakazAbdabodhajanakatvAditi cet, mA svarasva, ucyate samAdhiH, samudradoSAtsamudranihita chidratvaviziSTaghaTo na zriyate iti na, kintu svIya chidratvadoSAdeva, ekacandramasi dvicandrajJAnaM yajjAyate tanna candradoSAt, kintu puruSIya dRSTidoSAdeva, tadvatprakRte'pi bhavAndhi samuddidhIrSuma gurunirapekSANAM mithyAdRSTInAM keSAM citsvapakSaniSaddhoddhurAnubandhAnAM svatassiddhAntAvalokanato yanmithyAjJAnaM jAyate tadapi na samyakazrutasya pramAtmakajJAnajananA'sAmarthyadoSabalAdaprAmANyadopabalAdvA, kintu pUrvabhavIya midhyAvAsanAjanitA'yathArthasaGketAnusandhAnasahita strI yamidhyAtvadoSaprAbalyAdeveti tajjJAnamajJAnameva, uktadoSavigamena samyagdarzanAzayazuddhau tatsahakRtaM zrutamaprAmANyajJAnAnArukanditajJAnaviSayaprAmANyaviziSTayathArthajJAnaM janayati, yathA svIya dRSTidoSanAze nairmalyaguNasahakRtaM cakSurekacandra iti pramAtmakaM jJAnaM janayati, na ca tatra pazcAdidaM jJAnaM pramA na veti saMzayaH, na vedaM jJAnamapramAtmakameveti viparyayajJAnaM bhavati, ata evotpattau prAmANyamaprAmAvyazca parata eva, jJaptau tu svato'pi siddhAnte gIyate, uktaJca pramANanayataccAlokAlaGkAretadubhayamutpattau parata eva jJatau tu svataH paratazceti / " 1 // 21 // iti // 64 27 > 44 " atra ' tadubhayamiti prAmANyamaprAmANyazcetyarthaH, parata eva iti kAraNagata* guNadoSApekSayaivetyarthaH / tadubhayamapi bahirarthApekSayaiva, na tu jJAnApekSayA, tadapekSayA jJAnamAtrasya pramANaikarUpatvAt / taduktamAptamImAMsAyAM - "Aho Shrutgyanam" Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kANDa 1, gA. - "bhAvaprameyApekSAyAM prmaannaabhaasnihvH| __ bahiH prameyApekSAyAM pramANaM tanna veti ca // 1 // " iti // mAveti sAmAnyazabdo'pi bahirityabhidhAnAjjJAnasvarUpe vartata iti / " svataH paratatheti " abhyAsadazAyAM saMvAdakabAdhakajJAnamanapekSya prAdurbhavan prAmANyAprAmANyanizcayaH svato bhavatItyabhidhIyate, viSayAMze'bhyAsajanyakSayopazamasyaiva tatra vyApArarUpatvAt / anabhyAsadazAyAM tu saMvAdakabAdhakajJAnA'pekSayA jAyamAno'sau parataH, pUrva prAmANyA: prAmANyagrahasAmagryasiddharityakSarArthaH / tadvatprakRte'pyuktAzayazuddhau zrutajanyatadarthaviSayakajJAne tadgate svataH prAmANyajJAne ca nAprAmANyasaMzayaviparyayAviti zrutasyoktalakSaNanizcitaprAmANyaM nirvahatyeveti / nanvevaM tarhi sabhyazrutajJAnavatA paropakArakadhurINasuguruNA siddhAntoktavidhinA yathArtharUpeNa pAThitAnAM mithyAdRSTInAM kiM pramAtmakameva zrautajJAnaM jAyate kimvA'nyatheti cet, pramAtmakameveti jAnIhi / na caivaM tarhi teSAM jJAnasya sajjJAnatvaprasaktyA samyagdRSTitvaprasaGga iti vAcyam , yatasteSAM pUrvapUrvabhavIyamithyAvAsanAvAsitAnAmekAntadRSTInAM sadguruproktamidamitthameveti samyaktattvArthazraddhAnAmA vAnmithyAtvadoSaprAvalyAdeva pramAtmake'pi tasmin zrautajJAne idaM jJAnaM pramAtmakaM na vetyA. kAraka etajjJAnavizeSyakaprAmANyatadabhAvaprakArako'prAmANyasaMzayaH, yadvedaM jJAnamapramAtmakamevetyAkArakametajjJAnavizeSyakA'prAmANyaprakArakaM viparyayAtmakamaprAmANyajJAnaM tadAnI jAyate, pramAtmakautajJAne'prAmANyasandehe tadviSaye'pyasatyatvasandehAdviparyayAtmakAprAmA NyajJAne vA tadviSaye'pi pazcAdviparItatvajJAnAtajjJAnamajJAnameveti samyagjJAnAbhAvAna samyaH gdRSTitvaprasaGgaH / nissvArthaikAntaparamArthahitabuddhayA jinoktatatvAmRtarasanipAyisadgurubhagavata zrRMta yathArthamadhIyAnA api mithyAdRSTaya ekAntatattvameva satyaM manyante, na tvanekAntatazva mityanekAntatatvapratipAdakazrutajanyajJAne pramAtmakepi prAmANyaM sandihanti, viparyayanti vA, na tu samyagdRSTaya iva zrutasya jinapraNItatvena tajAtaM jJAnaM pramAtmakameveti nizcinva. nti, ata eva " codasa dasa ya abhinne, niyamA sammaM tu sesae bhayaNAe " iti siddhAntavaco'pi saGgacchate, tathA ca prAmANyavatyapi zrautajJAne saMzayaviparyayAnyataralakSaNaM yadaprAmANya: jJAna tadviSayatvalakSaNamalakAluSyeNa na mithyAdRSTijJAnaM zuddham , jJAne hi zuddhineM kevalapramA, valakSaNA, tathA sati mithyAdRSTInAM nissImakRpAsudhAsindhusuguruNA'dhyApitAnAM yathAra zrutArthajJAne jAte tatra tathAtvaprasaktyA teSu samyagjJAnAliGgitatvaM syAt , kintvaprAmANyajhAnAnAskanditajJAna viSayaprAmANyalakSaNA, sA ca samyagdRSTInAM zrautajJAne svataH prAmAdhyajJAne sati taduttaraM naiva tatra saMzayaviparyayAnyataralakSaNA'prAmANyajJAnaM bhavatIti tantra saTate, mithyAdRSTInAM tu zrautajJAne svataH prAmANyajJAnameva na bhavati, anyathA "Aho Shrutgyanam' Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0] kANDa 1, gAM01 " tatpratibandhakena taduttaramuktalakSaNAprAmANyajJAnameva na bhavet bhavati ca taditi teSAmaprAmANyajJAnAnAskanditajJAnasyaiva zrautajJAne svataH prAmANyajJAnAtmakasyAbhAvena na tadviSayaprAmANyalakSaNA zuddhissaMgateti tAdRzazuddhyabhAvAnmidhyAdRSTijJAnaM na samyagjJAnam, tajjJAnagata prAmANyasyAprAmANyajJAnAskanditaM zrautajJAne yat svataH prAmANyajJAnaM tadviSayatvAt / nanu siddhAnte svaprakAzAtmakatayaivAbhyupagate jJAne prAmANyaM svataH paratava gRhyata iti parato grAhyatAyAM yadA samyagdRSTeH zrutajanyajJAne prAmANyajJAnaM na jAtaM tadAnImaprAmANyajJAnAnAskanditajJAnaviSayatvasya tajjJAnagataprAmANye'mAvAtajjJAnaM zuddhaM na syAditi cet, maivam, yajinaiH praNItaM tattathyameveti zraddadhataH samyagdRSTeH zrutAdyajjJAnaM jAyate tadyathA svaM gRhNAti tathA svagataprAmANyamapi gRhNAtyeva, tajjJAnagataprAmAvyasya niyamena svato grAhyatvAda, parato grAhyatvaM tu prAmANyasya tatraiva yatra prAmANyazaGkAdyaMvatAraH, prakRte tu naivam, bheSajasya rogaprazamane pUrvaM recanakRtarogikoSThAzaya zuddhiryathA sahakAriNI tathoktazuddhiviziSTajJAnotpattau zrutasya samyagdarzanalakSaNAzayazuddhissahakArigIti tadabhAve satyaprAmANyajJAnAskanditazrautajJAnArjakatve'pi tatsacve'prAmANyajJAnAnAskanditajJAnaviSayaprAmANyaviziSTajJAnArjakatvena zrutAtmakazAsanasyoktalakSaNa nizcitaprAmANyaM nirvatyeveti bhAvaH | atredamavadheyam ' sAsaNaM' ityatra vizeSyAtmaka zAsana padottarasi pratyayArthasyaikatvasya sAkSAtsambandhena zAsanapadArthe'nvayA'bhyupagame ekasminneva zAsane 'jiNANaM' iti bahuvacanamahimnAsne kajina praNItatvamaniSTa mApadyetetyato ' vedAH pramANam' ityatra vizepaNI bhUtapramANapadottara sipratyayArthaikatvasya sipratyaya prakRtyarthatAvacchedakaM pramitikaraNatvaM yAvaH chandaniSThamekameveti tatrAnvayavat 44 jAtyAkRtivyaktayaH padArthaH " ityatra vizeSaNIbhUtapadArthapadottarasipratyayArthaikatvasya sipratyaya prakRtyarthatAvacchedakaM padavAcyatvaM jAtyAkRtivyatiSvekameveti tatrAnvayavacca tasya pratyekajinapraNItastrIyata tacchAsanasamUha niSThe ekasmin zAsana padArthaikadeze sipratyaya prakRtyarthatAvaccheda ke zAsanatve'nvayaH, tathA caikatvaviziSTazAsanaH khena rUpeNa sajAtIyaM yacchAsanamatItAnAgatavarttamAnaM tatsarvaM sakalarAgAdidoSA'parAmRSTaH jinAbhihitAne kAntAtmakArthaviSayaka nizcitaprAmANyakayathArthapratItijanakatvAt "siddhaM" iti padalabdhanizcitaprAmANyopetamiti sidhyati / ata eva " tatvaparyAlocanAyAM tu sUtrArthomayarUpatvAdAgamasyArthApekSayA nityatvAt sUtrApekSayA cAnityatvAt kathaJcit kartu siddhiH " iti prajJApanAvRttivacanAd dvAdazAGgyAtmake zAsane'rthApekSayA'nAdibhUte'pi zabdaracanApekSayA sAdirUpe " jiNANaM " iti padalabdhArthena jinapraNItatvenaiva siddhapramANabhAve na prAmANya prasAdhanAya pramANAntaragaveSaNA kAryA' iti darzitam / kAlatrayAvacchinnazAsanAnAM bahusvespi ' sAsaNaM' ityatraikavacanaM tu tattacchAsanoktArtheSu sarvajinA - nAmavaimatyato vartamAnatIrtha karapraNItazAsanasyApyatItAnAgatatattaJjinapraNIta praSyamANada glh "Aho Shrutgyanam" 29 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 1 " , tacchAsanapratipAdyataccAbhinnA'nyUnAnadhikA'vAghitatantrapratipAdakatvena rUpeNa tasacchAsanaissahA medasUcakameveti, ata eva mahanIyamAnyagaNadhara zrI gautamasvAmipraznotararUpatatatsUtreSu mayaiva nocyate kintvarthato'tItatIrtha karairapyevaM proktam upalakSaNanyAyenAnAgatatIrthakarairapyevaM vakSyate cetyevamarthasUcakaM " panataM " itiprabhuzrI mahAvIra bhagavatA proktamiti / " jiNANaM " ityatra zAsanatvAvacchinnasya tattacchAsanasya tacajina praNItatvapratipAdanAtha bahuvacanamiti / nanu zAsanapadArthaikadeze zAsanatve sipratyayArthaikatvAnvaye karttavye sati " padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezena " iti vyutpattivizeSaprasaGga iti cet, dRSTAntadvaye sampanno vrIhirityatra ca dIyatAM dRSTiH uktadRSTAntadvaye padArthaikadeze sipratyayArthaikatvasyAnvayAbhyupagamAt / sampanno vrIhirityatrApi ca sampazyAzrayAnekavrIhiSvekatvasya bAdhena zrIhitva eva trIhipadottara sivibhaktyarthe katvasyAnvayastrIkArAzca / atha tatrApi svAzrayavactrasambandhena sipratyayArthaikatvasya sipratyayaprakRtyartha evAnvayasvIkArAmoktavyutpattivirodhaprasaGga iti cet tarhi prakRte'pIdRzyeva gatiriti vibhAvyatAm / tathA coktadRSTAntatrayespi yathAkramaM svAzrayapramAkaraNatva-padavAcyatva- vrIhitvadvAraiva vastugatyA nAnAvidhapramAkaraNapadavAcyavrIhiSvekatvasyA'nvayasvIkAravat prakRte'pi svAzrayazAsanazvadvAraiva paramArthatastattarakAlAvacchinnabhinnabhinnajina praNItatattacchAsaneSvekatvasyAnvayasvIkArAttatra sarvatra nizcitaprAmANyopapatterna kA'pi kSatiH / etena zAsanatvasyAtrAnullikhya. mAnajAtirUpasyAnvayitAvaccheda kazAsa natvatvarUpeNAnupasthitestatra na sipratyayArthaikatvasyAnvaya ityapyArekA nirastA, zAsanatvena rUpeNopasthite zAsanapadArtha evaM svAzrayavacarUpaparamparAsambandhena tasyAnvayastrIkArAditi / atha tatkeSAmityata Aha-- " jiNANaM " iti jinAnAmiti, rAgadveSAdirUpAnarAtIn jayanti samUlakAeM kaSantIti jinA:, teSAmU, yathA kRSNasya kRtirityatra " kartRkarmaNoH kRti " 2-3-65 iti pANinIyasUtreNa karttari SaSThI tadvacchAsanasyApi kadantatvAttadyoge ' jinAnAm ' ityatrApi karttari SaSThI, tathA ca SaSThayarthasyAdheyatvasambandhena prakRtyarthajinAnvitasya kartRtvasya nirUpakatvasambandhena zAsane'nvayAdyathA kRSNasya kRtirityasya kRSNaniSThakartRtAnirUpakakRtirUpArthaparyavasAyi kRSNakartRkakRtirityarthaH ' tadvad jinAnAM zAsanamityasya jinaniSThakartRtvanirUpakaM zAsanamityarthaparyavasAyi jinakartRkaM zAsanam, arthato jinapraNItaM zAsanamityarthaH / yadvA jinAnAmityatra sambandhArthe SaSThI, sambandha kAryakAraNabhAvAtmakaH tathA ca svaniSThakAraNatAnirUpita kAryasvasambandhena jinasambandhi, jinapraNItamiti yAvat, arthatastadupadiSTatvAditi bhAvaH / nanu " soUNa jiNavaramataM gaNahArI kAu takkhaovasamaM " iti sUtrakRtAGganiryuktayamidhAnAcchrI tIrthaMkara bhagavadbhASita " uppakheha vA vigameha vA dhuvei vA " iti mAtRkApadatrayazravaNamAtrAvAsaprakRSTazrutajJAnAvaraNakarmakSayopazamena caturdazapUrvavidA zrIgaNadhara "Aho Shrutgyanam" Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhammati0 kANDa 1, gA.. bhagavatA " zrIvarddhamAnAt tripadImavApya, muhUrtamAtreNa kRtAni yena / aGgAni pUrvANi caturdazA'pi, sa gautamo yacchatu vAJchitaM me // 1 // ityuktermuhartamAtreNa vinItaziSyaH sukhagrahaNaguNanadhAraNanizcayAyathaM pada-vAkya-prakaraNA-'dhyAya-prAbhRtAdiniyatakrameNa racitaM dvAdazAGgayAtmakazrutameva zAsanamiti tasya zabdarUpatayA paugalikatvena vizarA. rusvabhAvatvAttadAnImeva vinaSTaM tat naitAvatkAlaparyantaM svasvarUpeNa sattAmanumavitumarhatIti kathamidAnIM tadevAstIti zraddheyamiti cet yadyapi gaNadharabhagavatA sUtrarUpeNa prathitaM dvAdazAGgayAtmakaM vacanamidAnIM nAstyeveti satyametat , tathApIdAnIM tadanuvAde zrutajJAnanidhAnAcAryamagavadanukrameNa punaH punastaduccAraNAtmake'nUdyasya bhagavadvacanasya gaNadharavacanasya vA'bhedopacArAdAptAgamatvaM jJeyam , AgacchatyAcAryaparamparayA vAsanAdvAreNetyAgamaH zAsanadvAdazAgyaparaparyAya iti vyutpatteH / abhihitazca-tatvArthavivaraNe " idAnIMtanatadanuvAdepyanUdyAbhedopacArAttathAtvaM " ityAdi / nanvevaM tarhi Agamyante maryAdayA'vabudhyante'rthA anenetyAgama iti vyutpacyA''ptavacanAjAtaM zroturarthajJAnamAgama ityapi siddhAnte gIyate, tatkathamiti cet , ucyate, mukhyavRttimAzrityaiva tatrAbhidhIyate, atra tu zrotRjJAnakAraNa. svAdAptavacanasya tadrUpadravyAgame kAraNe bhAvAgamarUpakAryopacAraM kRtvaivAgamatvaM proktamiti, ata eva tAtapAdazrIvAdidevamUribhiH-- "AptavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH // 4 / 1 / upacArAdAptavacanazca // 4 / 2 / " ityuktamapi saGgacchate / nanu mukhyArthabAdhe upacAraH prayojane sati kriyata ityatropacAraprayojanaM kimiti cet , ucyate, ziSyANAmavicchinnanirAbAdhazraddhotpAdanaphalameva lakSaNAbIjamiti jAnIhi / nanvidaM zAsanaM jinapraNItamityatra kimAnamityata Aha-"siddhatthANaM" iti / siddhAH pramANAntarasaMvAdato nizcitA ye'rthA naSTamuSTicintAlAmAlAbhasukhAsukhajIvitamaraNAhoparAgamantrauSadhAdayasteSAmityarthaH, atra SaSThayarthaH pratipAdakatvam , tatra prakRtyarthasya siddhArthAtma kasya svaniSThapratipAdyatAnirUpitattvasambandhenAnvayaH, tasya cAzrayatvasambandhena zAsane'nvayaH, idaza hetuvidhayA vizeSaNam , tathA cedaM zAsanaM pramANAntarasaMvAdiyathoktanaSTamuSTyAdisUkSmA: ntaritArthapratipAdakatvAnyathAnupapattihetorjinapraNItamevA'bhyupagantavyam , yannaivam tannaivam , yathA. parakalpitadarzanAntaram , na cAtra vyAptinizcAyakadRSTAntAnveSaNaM karcavyam , mImAMsakAbhyupagatArthApattAvivAsminnanumAne sAdhyadharmiNyeva vyAptinizcayAt , na cai ta yaM hetussapakSasatvarUpAmAvAtsaddhetuna syAditi vAcyam , nizcitAnyathA'nupapattiniyamAdeva heto. rgamakatvopapatteauddhAbhyupagatasya trirUpasya naiyAyikAdyabhyupagatasya pazcarUpasya ca tatrA. kizcitkaratvAt , ata eva zrImadvAdidevasaribhagavadbhiH-nizcitAnyathAnupapazyekalakSaNo . upacAra "Aho Shrutgyanam" Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kA 1, gA. heturiti // 3 // 11 // na tu trilakSaNakAdiriti // 3 // 12 // tasya hetvAbhAsasyApi sambhavAditi // 3 // 13 // iti niSTaGkitaM saGgacchate / ukta pAtrasvAminA'pi-- . " anyathA'nupapannatvaM, yatra tatra trayeNa kim / nAnyathA'nupapannatvaM, yatra tatra trayeNa kim // 1 // " iti / etaccAne vivecayiSyate / nanu jinapraNItatvAttacchAsanaM yathA nizcitaprAmANya tathA sugatakapilAdipraNItatvAdapi tacchAsanaM tathAbhUtaM kinna syAdityAzaGkAnivRttyarthamAha-yadvA jinazAsanavipakSabhUtaM yadyacchAstraM tattadgataprAmANyanirAse satyeva tatprAmANyaM nirAvA nizcIyeta, anekAntatatvapratipAdakajinazAsanapratipakSabhUtazcaikAntatastrapratipAdakaM bauddhakApilAdizAtramityatastatprAmANyanirAsapUrvakatatprAmANyanizvayArtha zAsanavizeSaNamAha "kusamayavisAsaNam" iti / kutsitAH pramANabAdhitakAntatatvapratipAdakatvena samayA buddhakapilAdipraNIta. siddhAntAH kusamayA, teSAM vizAsanaM viparItaM zAsyate dRSTeTaviSaye virodhAyudbhAvakatvenA'prAmANyaM jJApyate'neneti vizAsanam , kusamayavizeSyakA'prAmANyaprakArakaM ete kusamayA apramANabhUtA ityAkArakaM yatkusamayeSvaprAmANyajJAnaM ttkrnnmityrthH| tathA ca bauddhakApi. lAdizAsanaM na nizcitaprAmANyakaM dRSTeSTaviSaye pramANavAdhitaikAnta tatvapratipAdakatvAt , yadyadvacanaM dRSTeSTaviSaye pramANavAdhitArthaviSayakaM tattadvacanaM na nizcitaprAmANyakam , asambaddha pralApyunmattavacanavat, kintu pratyakSAnumAnAdipramANAbAdhitabhinnApekSatattadabhAvadharmaviziSTavastupratipAdakatvAt zAkhAvacchinnapisaMyogaprakArakamalAvacchinnatadabhAvaprakArakA vRkSavizeSyakapratipattijanakazAkhAvacchedena vRkSaH kapisaMyogI na tu mUlAvacchedeneti vAkyavajinazAsanameva nizcitaprAmANyamabhyupagantavyam / yadvA nanu dUrAntaritasUkSmavAdaravyava. hitAvyavahitAdyAH sarve'pi padArthAH kasyacitpratyakSA jJeyatvAtprameyatvAdvastutvAdvA ghaTAdiva. dityanumAnena jJAnaprakarSatAratamyaM kvacidvizrAntaM tAratamyatvAt mahattvaparimANANuparimANAdiprakarSatAratamyavadityAyanumAnena vA sarvajJasya siddhAvapi sarvajJa AgamakartA bhavatyeva sarvajJo viziSTamarthamupadizatyeveti niyamAsiddhau na sarvajJatvAkalite puruSadhaureye AgamapraNetRtvaM siddhipathamupayAti, na ca sarvajJasyAgamapraNetRtvasiddhimantareNa sarvajJapraNItatvamAgamasya prakRtasya siddhyati, na ca sarvajJapraNItatvamantarA nizcitaprAmANyakatvalakSaNaM svataH siddhata mAgamasyopapattipaddhatimeti / yadi kenApi hetvantareNAgamapraNetRtvamapi sarvajJasya sikhyatyeva sadA sa heturabhidhAtavya eva kenacidvacanena, jJAtasyaiva hetossAdhyasAdhanapaTiSThatvAt , tathA ca tAdRzahetutatparikarazuddhayAdipratipAdakavacanasandarbhalakSaNaprakaraNasyApekSitatve tadudbhAvanA yAso'nAyAsenaiva siddhaH pratipAdanagauravaphalako na niroDhuM zakya iti cet ,satyaM, prakArAstA reNa sarvajJasAdhane syAdevaiSa upAlammaH, na tvevam , kintu yasya zAsanavizeSalakSaNasya vacanasya "Aho Shrutgyanam" Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kANDa 1, mA0 . yena puruSadhaureyeNa karaNaM tatkatakatayA ca prAmANyaM sa puruSadhaureyastenaiva vacanavizeSeNa liGgabhAvamApadyamAnena sarvajJatayA siddhyati, tathAhi asmadAdibhiH pRthivyAH kAThinyAdika sAkSAtkRtya kaThinA pRthvItyAdi vacanamucAryate, na cAsmadAdikartAramantareNaiva tAdRzavacanavizeSa upajAyate, vaiziSTyaM coktacanasya svaviSayAvisaMvAditvA''liGgapUrvakatvAnupadezapUrvakasvAnanvayavyatirekapUrvakatvadha:, tathAviSazcoktavacanaM svapratipAdyArthasAkSAtkAryasmadAdijJAnaprabhavaM yathA tathA naSTamuSTicintAlAbhAlAmasukhAsukhajIvitamaraNagrahoparAgamantrauSadhazatyAdInAM svasvapratiniyatakAryakAraNatvena svastrapratiniyatakAraNakAryatvena ca pratipAdaka prakRtazAsanamapi svaviSayA'visaMvAditvA'liGgApUrvakatvAnupadezapUrvakatvAnanvayavyatirekapUrvakatvadharmaviziSTaM svapratipAdyanaSTamuSTAdyarthasAkSAtkAripuSadhaureyajJAnaprabhavam / anumAnaprayogazca yo yadviSayAvisaMvAdhaliGgAnupadezAnanvayavyatirekapUrvako vacanavizeSaH, sa tatsAkSAtkArijJAnavizeSaprabhavaH, yathA'smadAdipravartitaH pRthvIkAThinyAdiviSayastathAbhUto vacanavizeSaH, naSTamuSTivizeSAdiviSayAvisaMvAyaliGgAnupadezAnanvayavyatirekapUrvakavacanavizeSazcAyaM zAsanalakSaNo'the iti / yathaiva naSTamuSTyAdayo'rthAzzAsane pratipAditAstathaiva te pramANAntareNopalabhyanta iti tatpratipAdakasya zAsanasyAvisaMvAditvaM, samyagarthaparijJAnasAmagrIvaikalyato visaMvAda ApAtataH kasyacitsphurannapi nAvisaMvAdapratirodhI, tasya zAsanavacanA'satyArthasvAprayuktatvAt / candraikatvapratyakSasya bhrAntadvicandrapratyakSeNa visaMvAdavat , atIndriyairnaSTa. muSTyAdibhissamamavinAbhUtasya liGgasyApyasmadAyakSAviSayatvAnna liGgaprabhavatvamapi tatpratipAdakazAsanasyetyaliGgaprabhavatvaM, yo hi liGgamatIndriyaM sAkSAtkartumIzaH sa naSTamuSTyAdikamapi sAkSAtkartuM samartha iti tatsAkSAtkArijJAnaprabhavatvameva tasyeti / upadezaparamparAprabhavatve vakturajJAnaduSTAbhiprAyavacanAkauzalAdidoSaiH zroturvA mandabuddhitvaviparyastabuddhitvagRhItavismaraNa. svAdidoSaiH pratipuruSaM hIyamAnasyAnAdau kAle mUlatazvirogchede etAvantaM kAlamAgamanameva na bhavedata upadezaparamparAabhavatvAdevAntarAtarA vicchinnasyApi naSTamuTyAdipratipAdakasyAsya sUkSmAdipadArthasAkSAtkArijJAnavatA puruSavizeSeNAbhivyaktasyaitAvatkAlamAgamanamiti bhavatyanupadezapUrvakatvam , aniyatadikpramANaphalakAlAdInAM grahoparAgAdInAM rasakalkAdibhedataH karSAdimAtrAbhedato bAlamadhyamAdyavasthAbhedato mUlapatrAdyavayavabhedato vibhinnAneka. yogasamparkajAnalpavijAtIyarogopazamanazaktizAlinInAmauSadhInAJca zAsanapratipAdyAnAma. nvayavyatirekAbhyAM yugasahasreNA'pyasarva rasmadAdimi tumazakyAnAM pratipAdakasyAsya zAsanasyAnanvayavyatirekapUrvakatvamapi siddhipathamavataratyevetyupadarzitArthanikarasaMsUcanAbhiprAyavAna sarirAha-kusamayavisAsaNam iti-atra samayAnAM vizAsanaM samayavizAsana, kuriva samayavizAsanaM kusamayavizAsanamiti samAsaH,kupadamatra lakSaNayA pRthivIzAsanArthakam , "Aho Shrutgyanam" Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 pammatiH kANDa 1, mA.. samayapadazca samyakpramANAntarAvisaMvAditvene yante paricchidyante iti samayA iti vyutpatyA pramANAntarAvisaMvAdiparicchedaviSayaparam, te ca viSayAH prakRte naSTamuSTicintAlAbhAlAmasukhAsukhajIvitamaraNagrahoparAgamantrauSadhazaktyAdayaH, vizAsanamityatra virupasargazca vividhArthakaH, vividhazca prakRte anyapadArthakAraNatvenAnyapadArthakAryatvena cAnekaprakAramityevaM sva. rUpam , zAsanapadazca pratipAdakaparam , upamAnabhUtaM pRthivyAzzAsanazca pRthvIkAThinyAdi. pratipAdakavacanavizeSarUpam , upamAnopameyabhUtayoH pRthvIzAsanasamayavizAsanayoH sAdRzyazca prakRte svaviSayAvisaMvAdyaliGgAnupadezAnandhayavyatirekapUrvakatvasvaviSayasAkSAtkArijJAnavizeSaprabhavatvarUpasAdhAraNadharmAbhyAm, tatra pRthvIkAThinyAdipratipAdakavacanavizeSe upamAnabhUtapRthvIzAsane niruktadharmadvayaM siddhaM vAdiprativAdinoH, upameyIkRte prakRtazAsane tu pUrvoktayuktyA svaviSayAvisaMvAdyaliGgAnupadezAnanvayavyatirekapUrvakatvaM siddham , straviSaya. sAkSAtkArijJAnavizeSaprabhavatvantu vipratipannam , tadapi siddhenoktadharmeNa svAvinAbhUtena sidhyatyeveti gAthAsUtrAyayavena 'kusamayavisAsaNa'mityanena susUtritambhavatyavataraNopadarzita. marthanikurambamiti / atha " karma-kleza-vipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH" [yogada. pA. 1, sU. 24] iti sUtroktalakSaNalakSitaH "jJAnamapratighaM yasya, aizvaryaJca jgtpteH| vairAgyaM caiva dharmazca, saha siddhaM catuSTayam // 1 // " ityabhiyuktoktyanusArisvabhAvasiddhajJAne. zvaryavairAgyadhamaitacatuSTayaviziSTa Izvara evaM zAsanapraNetA, tenAnAdisarvekSena sarvajagatsraSTrA praNItattvAcca tatpramANam , na tu rAgadveSAdIn zatrUn jitavanta iti jinA iti vyutpattisiddhalakSaNalakSitaH sAmAnyayogI tatpraNeteti ye pAtaJjalanaiyAyikAdayo manyante tanmatanirAsAyAha- bhavajiNANaM' bhavajinAnAm / bhavanti nAraka-tiryag-narAmaparyAyatvenotpadyante prANino'sminniti bhavaH saMsAraH, taddhetutvAdrAgadveSAdayo bhavazabdenopacArAd vivakSitAH, tAn jitavanta iti bhavajinAsteSAm , upacArAzrayaNe kiM bIjamiti cet , ucyate, na hyavikalakAraNe rAgAdAvadhvaste tatkAryasya saMsArasya jayaH zakyo vidhAtumiti pratipAdanameva / yato dRDhatamanirantarAbhyastAnityatvAdidvAdazabhAvanAdyAtmakena rAgAdijayopAyenaiva puruSavizeSe nizzeSarAgAdijayassyAta, na tu svabhAvata eva, na [pAyavyatirekeNopeyasiddhiH, anyathopeyasya nirhetukatvena dezakAlasvabhAvapratiniyamo na syAditi sarvaprANinAmIzvaratvaM na vA kasyacitsyAt / taduktaM dharmakIrtinA'pi " nityaM satvamasattvaM vA, hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM, kAdAcitkatvasaMbhavaH // 1 // " iti tanna rAgAdiklezavigamaH svabhAvata evezvarasyeti yuktamiti / atha yasya dezataH kSayo dRzyate tasya sarvathA'pi kSayaH, dinakaranikaranirodhakanavInanIradamAlAvat , dezato rAgAdi "Aho Shrutgyanam" Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 1 kSayo dRzyate tattatpuruSeSviti sarvathA'pi kasmi~zcidapi puruSadhaureye rAgAdikSayassambhAvyata eveti yaH pumAn pUrva rAgAdimAn syAt tasminnuktopAyena tadvigamo yukta eveti ko na svIkurute 1, dhvaMsasya sahetukatvAt, puruSavizeSe Izvare tu sarvathA rAgAtyantAbhAva eva na tu pUrva rAgaH pazcAt taddhaMsa iti rAgatvAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvasyAnAdisaMsiddhasya tatra kAlatraye'pi sacce bAdhakAbhAva eva, rAgAdikAlInatvAbhAvaviziSTazvarAtmakatadIyasvarUpasambandhasya saccaina sambandhino'tyantAbhAvasyApi tatra saccAt, tAdRza eva karmaklezAdyabhAvaH pUrvoktapAtaJjalasUtre aparAmRSTapadena vivakSitaH, na tu karmaklezAdidhvaMsarUpa iti cet, maivam, IzvarAtmakasya dharmiNa evAsiddhau taddharmANAM tAdRzarAgAtyantAbhAvAdInAM sutarAM kalpayitumazakyatvAt / vimataM kSityaGkurAdikaM sakartRkaM kAryatvAd ghaTavadityanumAnenezvaradharmisiddhiriti ced, yadi kAryatvena hetunezvarassAdhyeta tarhi tasya rAgAdidoSavacamapi syAdeva, dRSTAnusAriNI kalpanA na tu yathA kalpanA tathA tattvavyavasthA, kalpanAyA niraGkuzatvena arsonvasthAprasaGgAdityarthakena dRSTAnusAriNI hi kalpanA na tu kalpanAnusAriNI dRSTiriti nyAyena sarvasya kumbhakArAdeH karturdoSagrastasyaiva dRSTatvenezvarasyApi tadvata eva siddheH, yo yo viSamakArI sa sa doSavAniti vyAptimUlakAt 'Izvaro doSavAn viSamakAryakAritvAt asmadAdivadityanumAnAdapi hInamadhyamottamabhAvena prANibhedAn vidadhati tvanmatasiddhe Izvare rAgadveSAdidoSavazvasiddhezva, na coktAnumAne Izvara eva vyabhicAra iti vAcyam, yataH pakSIbhUte tatra na vyabhicArapradarzanaM yuktam, pakSe pakSasame vA na vyabhicAra ityabhiyuktokteH / vyabhicArasthalAntarantu nAstyeva / doSavatyeva viSama kAryakAritvasya othsnubhUyamAnatvena dRSTaviruddhakalpanAyA aprAmANikatvenAtra vyabhicArazaGkA'pi na yuktiyukteti / na cAtra parvato vahnimAn dhUmAt mahAnasavadityanumAnAd vahnisiddhau pakSadharmatAbalAd yathA parvatIyasyaiva vassiddhistathoktAnumAnAdapIzvarasiddhau pakSadharmatAbalAnnirdoSasyaivezvarasya siddhissyAditi tena na rAgAdidoSavactrasya prasaGga iti zaGkacam, kSityaGkarAdirUpe pakSeIzvaramAtrasAdhanenaiva tasyAnumAnasya caritArthatvena tatra nirdoSatvAdidharmasyApi sAdhane udAsInatvAt, parva vahUnyanumAnasya pakSadharmatAbalAtparvatIya vahnisAdhakatvenaiva caritArthatvAcagatoSNatvAdidharmasAdhane udAsInatvavat, na cotkarSasamA jAtiriyam, sA ca sAdhyA'vyApakasya dRSTAntagatasya dharmasya pakSe ApAdanalakSaNA, yathA zabdo'nityaH kRtakatvAdityatra kRtakatvahetunA yadi ghaTavacchabde'nityatvaM sAdhyeta tarhi tenaiva hetunA zabde sAvayavatvamapi syAt, atrAnityatvApekSayA sAvayavatvasyAvyApakatvam gandhAdAvanityatvasya sacce'pi sAvayavatvA'bhAvAt tathAstrApi sakartRkatvApekSayA doSavatkartRkatvasyApyavyApakatvameva, kSityAdau kartRkatvasya sacve'pi doSavatkartRkatvasyAbhAvAt, tasyaiva ca doSavatkartRkaravasya kSityaGkarAdau bhavatAsspAdyamAnatvAditi vAcyam, nirdoSasya kartuH kvacitsiddhau satyameva 35 " Aho Shrutgyanam" Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 sammati0 kA 1, 01 doSavatkartRkatvasya kartRkatvAvyApakatvamapi sambhavet, tadeva svadyApi na kvacitsiddhaM, sarvasya karturdoSavata eva dRSTigocaratvAditi doSavatkartRkatvaM sakartRkatvavyApakameveti vyApakadharmApAdanAduktalakSaNAyA utkarSasamAyA jAteratrAprApteH, rAgadveSAdidoSAbhAve tatra sadoSatvavyApya viSamakartutvamapi na syAt, vyApakAbhAve vyApyAbhAvasyAvazyambhAvAt / prANigata vividhakarmaprerita Izvaro viSamaphalAn prANinaH karoti, na svecchayeti viSamaphalakAritve'pi na sadoSatvaprasaGga ityapi na ca vAcyam, jaDasya karmaNaH prerakatvA'yogAt, na vezvarapreritaM karma Izvarasya prerakamiti vAcyam, karmezvarayoH pravarttyapravarttayitRtve itaretarAzrayadoSaprasaGgAt, athAtItakarmaNA prerita Izvaro varttamAnaM karma tatphalAya prerayatItyanAdisvAt preryapreraka bhAvasya nAnupapattirityapi nAzaGkanIyam, yato'tItakarmaNo'pi jaDatvA nezvaraprerakatA, na ca tadapIzvareNa preritaM sadIzvaraM prerayatItyapi vAcyam uktAnyonyAzrayaprasaGgAt / atha tato'pyatIta karmapreritezvarapreritaM tadevezvaraM varttamAne karmaNi phaladAnAya prerayatIti cet, na mAnahInAyA mUlakSyAvahAyA anavasthAyAH prasaGgAt / kizvezvarasya karmapreritatvAmyupagame karmAdhInapravRttikassa syAditi tasya karmaparatantratvApacyA svatantrataiva hIyeta, evazca rathyApuruSavadanIzataiva syAt / kizvezvarAbhyupagamo'pyatra pakSe na ghaTate, yataH karmaiva tattatkAlakSetrAdyapekSatattatphala pradAnonmukhaM vicitrAM trilokIM kariSyati / nanvacetanaM cetanAnadhiSThitaM na kriyAyAM pravarttata iti niyamAtkarmapreritezvarapreritameva karma vividhakAryakaraNe samarthaM nAnyatheti cet, maivam uktaniyame pramANAbhAvAt / yattu phaladAne Izvarasya karma nimittamAtram, na prerakamiti noktadoSa iti, tadapi na vidvanmanoraJjakam, tattatprANibhistattadviSayakarmANi kArayiturIzvarasya rAgAdidoSavaccAnapAyAt pUrvakarmApekSayA karmakArayitRtve coktA'prAmANikA'navasthAdoSatAdavasthyAt / api ca na hi kazvidadoSaprayuktaH svArthe parArthe vA pravarttamAno dRzyate, svArthe pravRtta evaM ca sarvo janaH parArthe'pi pravarttate, tathA ca IzvaraH svArtharAgAdimAn pravarttakatvAt sammatapuruSavadityanumAnena rAgAdimantraM siddhyati, tadasiddhau cezvarasyA'nIzvaratvaprasaGgaH / na coktAnumAne kAruNike vyabhicAra iti vAcyam, paraduHkhaprayuktasvaduHkhanivRtyarthitvAttasya / tathA ca kAruNike svaduHkhanivRttirUpasvArthasadbhAvena vyabhicAro neti bhAvaH / athodAsIna evezvaraH pravarttaka iti tu vyAghAtadoSagrastatvAnnaiva yuktam, etena krIDAyai Izvaro jagatsarjane pravarttata ityapi nirastam, krIDAyAsadoSatvavyApyatvena tadarthaM pravarttakatve tasya sadoSatvaprasaGgAt yA yA krIDA sA sA doSajanyeti vyAptAvIzvarakrIDAbhinnatve satIti vizeSaNadAnamapyadyApIzvarA'sidvayA'sambhavaduktikam | krIDAyAM janyatvavizeSaNamapi nocitam itarAvArakatvAt, tanivaryAyA nityalIlAyA adyApIzvarA'sidhdherasiddhatvAt / etenezvaraH karuNayaiva pravarttata ityapi pakSo nirastaH, yataH kAruNyAmRtapUraSThAvitasso'nupamasukhAbhimannAn prANino vidadhyAt, na tu vividhAdhi > > > "Aho Shrutgyanam" Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 sammati. kANDa , gA.. vyAdhiduHkhAbhibhUtAn , yadabhihitam " sRjeca zubhamevaikamanukampAprayojitaH" iti / keSAMcijantUnAM paramasukhabhAktvena keSAzciJcAtiduHkhabhAktvenotpAdane viSamapravRttiprasaGgataH kAruNyaM nAmamAtrAvazeSaM syAt / uktaJca syAdvAdaratnAkare"kSudragrAme nivAsaH kacidapi sadane raudradAridrayamudrA, jAyA durdarzakAyA kaTuraTanapaTuH putrikANAM svitrii| duHsvAmipreSyabhAvo bhavati bhavabhRtAmatra yeSAM bataitAn , zambhurduvaikadagdhAna sRjati yadi tadA syAtkRpA kIdRgasya ? // 1 // " iti ata evezvarasyAparampAralIleti tayaiva jagatsarjane pravartata ityapi vArtam , lIlAyA doSavilAsarUpatvena doSAkrAntatvaM syAttasya, sverjagatprakAzane svabhAvavadIzasya svamAvAdeva jagatsRSTau pravRttirityapi na vidvanmanoraJjakam , yata Izvare sa svabhAvaH pratiniyatadezakAlA. dhadhikaraNakapratiniyatasvastrAsAdhAraNadharmaviziSTa kAryajananAtmaka evAbhyupagantavyaH / anya thAniyatadezakAlakAryotpattiprasaGgaH kathamuddharaNIyassyAt , tArasvabhAvo vicitravipAke tstpraannivividhkrmnnyevaa'bhyupgmytaam| tathA ca cetanAnadhiSThitenApi tattajIvakartRkena karmaNaiva tattatsvabhAvamalAtrilokIkArya bhaviSyatIti kimIzvarakalpanApariklezeneti / etenezvarasya yathecchaM jagatsRSTI pravRttirityapi nirastam , icchAyA mohajanyatvenezvare rAgAdimattvaM syAt / jagadvidhAyakezvaranirasanaM vistareNAsmatkRtatatvArthavivaraNaTIkAyAM vihitamiti tata eva tadvistarArthinA'valokanIyam , grandhagauravabhItyA nehAdhikaM prapazyata iti, tadevaM loke rAgAdimanta eva karttAro dRSTA iti tAdRzasyaiva jagatkarturIzvarasya siddhissyAditi tasya vipakSabhAvanAbhyAsena rAgAdijaye satyeva zAsanapraNetRtvaM sidhyati, nAnyatheti bhava: saMsAraH tabdhetutvAdrAgAdikaM jitavanta iti bhavajinA iti siddham / " bhavajinAnAm ". ityatra bhave jinAH bhavajinAsteSAm , luptasaptamyA AdheyatvArthakatvena bhavasthajinAnAm bhavasthakevalinAm , yadvA bhave vartamAnA bhavavartamAnAH, bhavavartamAnAzca te jinA bhavajinA iti madhyamapadalopisamAsasteSAmityapyoM jnyeyH| atha yad yasya kAraNaM tadvipakSAsevanena sarvathA tanivRttau tatkAryasyApyabhAvaH, yathA vikRtibhAvApanna zleSmAdyAtmakakAraNasya tadvi. pakSauSadhopacArataH sarvathA nivRttau tatkAryabhUtaviziSTaziro'AyabhAvaH tathA bhavakAraNasya rAgAdestadvipakSadRDhAvasthApanasuvizuddhA'dhyAtmabhAvanAtassarvathA nivRttI tatkAryabhUtasya bhavasyAbhAvassyAditi tallakSaNamuktyavAptau satyAM sarvathA rAgAdinivRttilakSaNarAgAdijayavatAM jinAnAM zAsanapraNetRtvAnupapattiH, muktyavasthAyAM jinAnAmazarIratvena zAsanasya ca zabdAtmakatvena tatkAraNatAlvAdisaMyogAderabhAvAt , atha sarvathA rAgAdena nivRttiriti muktyavApteH prAgeva jinAnAM zAsanapraNetRtvAnoktadoSa iti cet, tarhi rAgalezAzliSTatvena "Aho Shrutgyanam" Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA, teSAM sarvathA''ptatvaM neti tatpraNItazAsanasya naikAntikaM prAmANyaM syAt, kapilAdipraNItazAsanasyevetyAzaGkayAha sUriH-"ThANamaNovamasuhamuvagayANaM" iti / ayambhAva:pAtyaghAtibhedena karma dvividham , tatrAdyasya jJAnAvaraNIyAdibhedena caturvidhasyA''tmIyAnantajJAnAdicatuSTayAvArakasya madhye kSapakazreNimAruhya zukladhyAnasya " saviAramatthavaMjaNa-jogaMtarao tayaM paDhamasukkaM / hoi puhuttaviakkaM, saviAramarAgabhAvassa // 80 // " iti / / dhyAnazatakagranthasatkAzItitamagAthoktalakSaNena pRthaktvavitarkasa vicArAkhyAdhabhedena prAyaH pUrvadharaniSevyeNa nizzeSamohanIyakarmaNo'cintyasAmarthyasya mahAzailUSopamasya kSaye kute tadanantaraM tasya / "jaM puNa suniSpakaMpa, nivAyasaraNappaIvamiva cittaM / uppAyaTiibhaMgA-iyANamegammi palAe / 81 / / aviyAramatthavaMjaNa-jogaMtarao tayaM viyasukaM / puvvagayasuAlaMSaNa-megattaviakamaviyAraM / / 82 // " ityuktalakSaNenaikatvavitarkA'vicArAkhyadvitIya bhedenAkaSAyachamasthavItarAgaguNasthAnabhUmikena kSINamohaguNasthAnAntyasamaye jJAnAvaraNAdidhAtikarmatraye yugapatkSapite sati tadanantaraM " sujjhANAi dugavolINassa tatiyamapattassa etaae| jhANaMtariyAe vaTTamANassa kevalanANaM samuppajjaha // 1 // " iti siddhAntavacanAd dhyAnAntarakAle sayogiguNasthAnakAyasamaye'nantajJAnAdicatu. STayAvAtAvapi dvitIyabhedarUpApAtikarmaNo bhavopagrAhiNo yAtrasthitistAvana zarIranivRttiA, ata eva na muktiH, jaghanyato'ntarmuhUtrtamutkRSTato dezonAM pUrvakoTiM yAvat kevalimagavatAM bhavyajanapratibodhanArthamaskhalatpravRttibhAvAt , tataH paraM / "nivvANagamaNakAle kevaliNo drniruddhjogss|| suhumakiriyA'niahi, taiyaM taNukAyakiriyassa // 83 // " iti iti dhyAnazatakavacanAttrayodazaguNasthAnakAntyAntarmuhUrttakAle muktisAkSAtkAraNasya zukladhyAnasya sUkSmakriyA'nivRttyAkhyattIya bhede tena bhagavatA dhyAte sati tadanantaraM " hassakkharAI majjheNa jeNa kAleNa paMca bhaNNaMti / atthai selesigao tattiyamettaM tao kAlaM // " vizeSAvazyakabhASyavacanAt a i u Rla paMcaisvasvarakAlamAnacaturdazA'yogiguNasthAnake "Aho Shrutgyanam" Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA.. tasseva ya selesiM, gayassa selesu va nippakaMpassa / vucchinnakiriyamappaDi-vAI jhANaM paramasukaM / / 84 // iti dhyAnazatakagranthavacanAt " khucchinnakiriyamappaDivAiM selesikaalmmi"|3069| iti vizeSAvazyakabhASyavacanAca sarvayoganirodhAcaM zailezIkAle vyuparatakriyA'pratipAtyAkhyacaturthabhedenAzeSabhavaduHkhaviTapidAvAnalakalpanAzeSamavopagrAhikarmakSaye kRte satyeva tasya bhagavato muktau gamana miti bhavopagrAhikarmakAryabhUtazarIramukhAderbhavasthasayogijine sadbhAvena na tasya zAsanapraNettvAnupapattiH, na vA rAgAdilezasadbhAvAbhAvAdAptatvakSatiriti nAsamukhye zAsanapraNetari jine ayathArthavAkyakAraNasya mithyAjJAnasya sarvathaiva nivRttesta. tpraNItazAsanasyA'prAmANyamapIti / avayavArthastvevam-tiSThanti sakalakarmakSayAvAptA'nantajJAnasukharUpAdhyAsitAzzuddhAtmAno'sminniti sthAnaM lokAgralakSaNaM viziSTakSetram, na vidyate upamA indriyaviSayAyanapekSatayA svAbhAvikAtyantikatvena sakalavyAbAdhArahitatvena ca sarvasukhAtizAyitvAdyasya tadanupamam , anupamaM sukhamakhaNDAnandarUpaM yasmistat tathA, tat 'upa' iti kAlasAmIpyena gatAnAm prAptAnAm / yadvA ' upoDhaH prakarSaNa prApto rAgo yena sa upoDharAgaH, tena ityarthaka 'upoDharAgeNa' iti yadvAkyaM tadgatopazabdavat 'upa' iti upasargo'tra prakarSavAcI, tena sthAnamanupamasukhaM prakarSaNa gatAnAmiti / yadyapi vedyamAnatIrthakaranAmakarmAdisadbhAvena bhavajinabhagavanto lokAgralakSaNaM viziSTa sthAna na samupAgatAstathApi " parArthe prayujyamAnAH zabdA vatimantareNApi tamartha gamayanti" iti nyAyAdanubhUyamAnatIrthakRnAmakarmalezasadbhAve'pi tadgatA iva gatA ityuktAH, teSAm , tena zAsanapraNetRtvaM tasyAmavasthAyAM teSAmupapannameva" yadvA tiSThatyanavasthAnanivandhanakarmAbhAvena sadA'vasthito bhavati strAtmA yatra tatsthAnam , vyavahAranayato lokAgralakSaNaM siddhikSetraM " vatdhuM ksai sahAve sattAo ceyaNA va jIvammi" iti vacanAnizcayanayataH kSINakarmaNo jIvasya yathAvasthitasvarUpaM " iya siddhANa sokkhaM, aNorama natyi tassa ovambha" iti siddhAntavacanAttadanupamamupamAtItaM prakarSaNApunarAvRtyA gatAnAM prAptAnAmiti / etena "jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / / gatvA''gacchanti bhUyo'pi, bhavaM tIrthanikArataH" // 1 // iti "yadA yadA hi dharmasya, glAnirbhavati bhArata !! abhyutthAnamadharmasya, tadAtmAnaM sRjAmyaham // 1 // " iti ca kepAzcinmataM nirastam , bIje dagdhe aGkurAbhAvavacchukladhyAnAgninA'khilakarmaNi dagdhe karmarUpakAraNAbhAvena bhavAgamanAtmakakAryAbhAvAt / uktazca "Aho Shrutgyanam" Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kANDa , gA.. "na puNo tassa pasUI, bIyAbhAvAdihaMkurasseva / bIyaM ca tassa kammaM, na ca tassa tayaM tao nicco // 1 // " iti kizveha tadAgamanaM rAgAdisadbhAve satyeva bhavet , nAnyathA, tathA cAnunmUlitarAgAdidoSatvAsadacaso'prAmANyameva syAt, athonmUlitasarvathArAgAdidoSo muktAtmeti cet, tahi kutaH punastadAgamanamiha, kAraNIbhUtarAgAdhabhAvena tatkAryAgamanAnupapatteH / ata eva "muktAH sarvatra tiSThanti, vyomavattApavarjitAH" iti parakalpitamatamapi nirastam, yaddezAvacchinnayaguNopalabdhissa tatparimANaniyataparimANakaH, yathA kapAladvayAvacchimopalabhyamAnaguNako ghaTaH kapAladvayaparimANaniyataparimANakaH / zarIrAtmakadezAvacchede. naivAnubhUyamAnadhudhyAdiguNa Atmeti sa tatparimANa niyataparimANavAnityanumAnena AtmA svakarmanirUpitapratiyogyanuyogibhAvasambandhAzrayakRtazarIrAvagAhakanamaHpradezasaGkhathAsamavyAsasaGkhyAkanamA pradezA'vagAhanAkaH svazarIzavacchinnabhogavatvAt , yannaivaM tannaivaM yathA ghaTA, ityanumAnaDhIkRtaparyavasanasvarUpeNA''tmano vyApakatvAbhAvasiddhirityavyApakasya tasyA''tapazuSkavIjakozapandhanavinirmokaprayuktordhvagamanasvabhAvaraNDabIjavad dhanamRttikASTalepasambandhaparityAgaprayuktajaloparigatisvabhAvAlAbuvaca sarvakarmasaGgaparimuktasyogamanasvabhAvatvena " jattiyAi jIvo ogADho taciyAe ceva phusamANo gacchai" ityAdi siddhAntoktaprakAreNa lokAgrasthAnagatasyAnavAsthitikAraNakarmA'bhAvena sarvadA tatraivA'vasthAnAditi / athavA'vacchedakatAsambandhenA''tmavizeSaguNaM prati tAdAtmyasambandhena zarIrasya kAraNatvena tadabhAvAnna muktau tadutpatcirityazeSavizeSaguNAtyantocchedalakSaNAtmamuktyabhyupagantanaiyAyika matanirAsArthamAha sUriH " ThANamaNovamasuhamuvagayANaM " iti| sthitiH-sthAnaM svarUpaprAptiH, tadanupamasukham 'upa' iti sakalakarmakSayAnantaramavyavadhAnena gatAnAM prAptAnAm, anekAntabhAvanAjanitanikhilajagattacaviSayakakevalajJAnopabRMhitazailezyavasthAcaramasamayopajAtanikhilavedanIyakarmakSayAvirbhUtamanantasukhasvabhAvamAtmanaH kathaJcidananyabhUtaM svarUpa prAptAnAmiti yAvat / yo yo guNo yena yenAniyate tattanAze sati sa sa Avirbhavati, yathA raviprakAzaguNo meghenAvRtassarvathA tannAze sati sAzanirAvRtaH prakaTIbhavati tathA''tmIyAnantasukharUpaparamAnandaguNo'pi yAvanna muktistAvadvedanIyakarmaNAss. pRtasvabhAvassarvAMzAkhilavedanIyakarmakSaye muktI satyAM svata eva sarvAMzaprakAzIbhavatIti talla. kSaNava sA'bhyupagantavyA, yatassrakcandanavanitAdibhogopabhogajanyavyAvahArikasukhaM pratyevA. smanaH saMyogAde kAraNatvena muktau tadabhAvAttadabhAve'pi na pAramArthikAnandasukhasyApyabhAvA, tasya nirAvaraNAtmamAtrajanyatvAt / na ca pazcAdapi tasya vinAzaH, tadvirodhyuttaravizeSaguNAbhAvena nAzakahetvabhAvAt / na caitra tarhi tasyotpAdavyayadhrauvyalakSaNaM sattvaM na syAditi vAcyam , svarUpato dhrauvyam, pratikSaNabhedena pUrvapUrvakSaNaviziSTasya tasya vinAza: "Aho Shrutgyanam" Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 1, gA0 1 41. " "1 uttarottarasa mayotpazyA tadviziSTasya tasya cotpattirityevamutpAdavyayatrauvyalakSaNasya saccasyAskSateH, " SaDguNahAnivadvibhyAM yathA'gurulaghustathA / paryAyaH kSaNabhedAca, kevalArUyo'pi sammataH | 1 | ityukteH / atra kSaNabhedAt kevalajJAnaparyAyospi bhinna eva pradarzito yathA tathA svasvarUpato dhruvasvabhAvamapyanantasukhaM tattatkSaNaviziSTaM bhinnameva, vizeSaNamedena tadviziSTasyApi kathaJcidbhedAdityutpAdavyayadhaunyalakSaNaM satraM tasyopapannameva / na cAtra vizeSaNasyaiva nAzotpAdAviti vAcyam, yataH zikhAyAM vinaSTAyAM zikhI vinaSTa iti pratIterapyanubhUyamAnatvena viziSTasyApi tathAtvamabhyupagantavyam adhikamatrAsmatsantabdha syAdvAdabinduto'tra seyamiti / etena duHkhakAraNIbhUtasya pApasyeva sukhahetupuNyasthApi tatrAbhAvAduHkhasyeva sukhasyApyabhAva eva yukta ityArekApi nirastA, vyAvahArika sukhaM pratyeva puNyasya kAraNatvena kRtsnakarmakSayajanyasiddhatva pariNativanmuktAtmano vaiSayikasukhavilakSaNAyA vedanIya karmakSayajanyAlaukika nirAbAdha sAdyanantasukhapariNaterbhAvAditi / muktAtmani ghAtikarmacatuSkakSa yasamutpannAnanta jJAnadarzana cAritravIrya lakSaNAnanta catuSkaguNA aSAtikarmacatuSkakSa niSpannAnantA'zcaya sthisya mUrttabhAvAvyAbAdhasukhA'gurulaghubhAvalakSaNaguNAssaMsthAnavarNAdipratiSedhAtmakA anye'pi ca guNA vidyanta ityAtyantikA zeSa vizeSaguNocchedalakSaNA muktirna yuktiyukteti siddham / etena 66 , yAvajjIvet sukhaM jIvet, RNaM kRtvA ghRtaM pibet / bhasmIbhUtasya dehasya, punarAgamanaM kutaH 1 // 1 // aGganA''liGganAjanya-- sukhameva pumarthatA / kaNTakAdivyadhAjanyaM, duHkhaM niraya ucyate // 2 // tyAjyaM sukhaM viSayasaGgamajanma puMsAM, duHkhopasRSTamiti mUrkhavivAraNaiSA / vrIhI jihAsati sitottamataNDulAdadhAn ko nAma bhostuSakaNopahitAn hitArthI // 3 // lokasiddho bhavedrAjA parezo nA'paraH smRtaH / dehasya nAzo muktistu, na jJAnAnmuktiriSyate // 4 // "" ityapi nirastam / vItarAgajanmAdarzanAt sarAgasyaiva janma, rAgasya ca kAraNaM pUrvAnubhUtaviSayAnucintanam, pUrvAnubhavazca jAtamAtrasyAsmin janmani na sambhavatIti tadarthaM pUrvajanmAbhyupagantavyam, tadapi sarAgasyaivetyetadbhavIyAdyastanyapAnAdipravRttijanaka stanyapAnaM madiSTasAdhanamiti matkRtisAdhyamiti ca yatsmaraNaM satkAraNapUrvabhavAnubhavadvArA tatpUrvajanma evaM tatpUrvapUrva janma prathama pravRttikAraNarAgAnubandhAnurodhena sidhyatpravAhato'nAdyeva "Aho Shrutgyanam" Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kANDa , gA janma sidhyati, janma ca janmavantaM vinA'nupapanaM satpUrvapUrvottarottarabhavAnuyAyinametakabIyA''dhastanyapAnAdipravRttijanakatattadviSayasmRtipUrvabhavIyatatsamAnaviSayakAtubhavakartAramAsmAnaM sAdhayati / etad vivecayiSyate cAgre / evazvA''tmano'nAditve siddhe AtmA'nantaH bhAvatve satyanAditvAt , yannaivaM tannaivam , yathA ghaTa ityanumAnAttasyAnantatvamapi siddhyati, tasya cAnantakRtvavaturgatyAtmakabhavaparibhramaNamanyathA'nupapatraM sattatkAraNatayA pravAhato'nAdikarma sAdhayatItyanAdikAlasambaddhA''tmakarmaNoranAdikAlasambaddhamRtsuvarNadravyayoragnisaMyogeneva zukladhyAnAgninA sarvathA pRthagbhAve sati iha zarIraM parityajya svakarmakSayakRta. tribhAgahInacaramazarIraparimANasamaparimANavatayA samazreNyaikasamayenaivocaM gataH " aloe paDihayA siddhA loyagge ya piddiyaa| iha bodiM caittANaM tattha gantUNa sijjhai / / 1 / / " iti prajJApanAsUtravacanAt kevalAkAzAstikAyarUpAloke gatyAdisahAyakadharmAstikAyAghamAvena pratiskhalanAllokamUrddhani pratiSThito-nirAkRtasvabhAvamAtrAvirbhUtAkhaNDAnantacidA. nandAdisvarUpamuktimavApnotIti pUrvoktayuktibhirmithassaMyuktAtmakarmaNoranAditvasya nAnAvidhamithyAtvAdikAraNavazopanavicitrakarmapariNatikRtacaturgatyAtmakasaMsArasantatAtmaparibhramaNasya ca paramazukladhyAnAdinA''tmasambaddhAzeSakarmaviyogalakSaNakarmakSaye sati karmakAraNAbhAvAt saMsAraparibhramaNAtmakatatkAryanivRtyA''tmano'STakarmakSayajanyAnantajJAnadarzanAdyaSTa. guNAvAptyA muktezca siddhau "na dehAtirikta Atmeti dehavinAzo muktiH" iti cAkimataM na yuktamiti siddhamityalaM pallavitena / etena " dIpo yathA nivRttimabhyupeto, naivAvaniM gacchati nAntarikSam / vizaMna kAzcidvidizaM na kAzcit, snehakSayAt kevalameti zAntim // 1 // jIvastathA nirvRttimabhyupeto, naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAzcidvidizaM na kAJcit , snehakSayAt kevalameti zAntim / / 2 / / " ityapi matamapAstamavaseyam / granthagauravabhItyA'tra yatroktaM tad vRhaTTIkAto'vaboddhadhyamiti prathamakArikArthaH paripUrti prApta iti / " yavatra na andhamahattvabhItyo,-ktaM tad yadagre'pyadhikaM na vakSye / taTTIkayA'AbhayadevasUre-oNnantu vistArarucIddhaprajJAH // 1 // " atha bhagavAn jagattrayajayimahAmoha mallasya sarvathA parAjayaM tannAntarIyakajJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyAkhyadhanadhAtikamaMtrayaparAjayakSAkRtvA nAzeSavizvatrayagocarakevalajJAnala. kSaNaviziSTajJAnAnantyamavApnoti, na ca tadutpatti vinA tasya kamanIyAzokAdyaSTamahAprAtihArya "Aho Shrutgyanam' Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 1 0 1 43. saparyAmakRtrimAnupamabhakti maranirbharasurAsuranikAyanAyakA anena bhagavatA sanAthA bhavAmeti sanmatimAvibhrANA viracayanti na ca zacIpatyAdikRtapUjAvirahe sa syAdvAdadezanA giraH prayukta iti hetuhetumadbhAvotpadya mAnagAthAntargatajinAditacatpadasaMsUcitApAyApamamAtizayajJAnAtizayapUjAtizayavA gatizaya catuSkarUpasvArtha parArthasampattizAli bhagavatpraNIta zrutamayeSTadevatAsollAsa stutividhvastasamAptipratibandha kadurita vizeSasva rissarve'pi vyavahArAH prayojanavyAptAH, nAntareNa prayojanaM pravRttinivRttI, pazvAdayo'pyabhisandhAya prayojanaM pravarttante nivarttante ceti zrotuH prastUyamAne zAstre nirvighnapravRtyarthaM tat saprayojanamAdau vAcyam, taduktaM mImAMsAzlokavArtike "anirdiSTaphalaM sarva, na prekSApUrvakAribhiH / zAstramAdriyate tena, vAcyamagre prayojanam // 1 // sarvasyaiva hi zAstrasya, karmaNo vApi kasyacit / yAvatprayojanaM nokaM, tAvattatkena gRhyate || 2 ||" iti / tadapi cedanabhimataprayojanena saprayojanaM vaktrA viracyeta tadA jananIpANipIDanopadezavatatra caturANAmatitarAmanAdarassyAt, pravRttikAraNIbhUtasya balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatAjJAnasyAbhAvAditi tatrAbhimataM prayojanaM vAcyam, tadapi zakyopAya na cet pradazaryeta tadA viSAdisarvavighnazAmakatakSaka nAgarAjaziroratnAdAnopadezavat prekSAvastidupadarzakaM zAstramanAdeyaM syAt, prayojane satyapi tatsAdhanAnuSThAnaM matkRtisAdhyamityAkArakasya pravRttikAraNa kRtisAdhyatvaprakArakajJAnasyAbhAvAdityanuguNopAyaM prayojanaM vAcyam, yena yad dRSTvA tatprAptyAzAvazIkRtasvAntaprekSAvadbhiH pravRttissAdarA''dRtA zIghraM syAt, abhyadhAyi ca / 44 zAstrasya hi phale jJAte, tatprAdayA''zAvazIkRtAH / prekSAvantaH pravarttante, tena vAcyaM prayojanam // 1 // " iti // evaM zAstramabhidheyazUnyaM cet, tadonmattAdivAkyavadAnarthakyaM sambhAvayan prekSAvAn zrotuM na pravartetApItyabhidheyaM sukhopAdeyamasyAvazyaM vAcyam / evaM zAstraM sambandharahitaM cettadApi 44 jaradgavaH kambalapAdukAbhya, dvAri sthito gAyati maGgalAni / taM brAhmaNI pRcchati putrakAmA, rAjorumAyAM lazunasya ko'rthaH 1 // 1 // " ityAdinirAkAGkSavAkyavat tathA'sambaddhadazadADimA divAkya vatprekSAkAriNA mavajJAspadaM syAdityAdau sambandho'pyasaGgatidUrIkaraNArthaM vAcyaH, evamajijJAsitAbhidheyakatvenAnadhikArikaM cecadA prekSAvadbhirnAdriyeta prekSAvaccakSaterityasya zAstrasya kosdhikArItyapi vAcyam, yadabhyadhAyi -- 1 " viSayazcAdhikArI ca sambandhazca prayojanam / vinAnubandhaM granthAdau maGgalaM naiva zasyate // 1 // " iti // "Aho Shrutgyanam" Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 sammati. kAla 1, gA0 1 / tathA ca zAstrIyazrotRpravRttiprayojakajJAnaviSayIbhUtaprayojanAbhidheyasambandhAdhikAryAtmakA'nubandhacatuSTayamasmin prakaraNe'sti na veti zaGkAzamuddhartukAmastatpradarzanapravaNAM kRtsnazAstrArthasamAhikAmAdivAkyarUpAM gAthAmAha 'smyprmtthvitthr-vihaaddjnnpjjuvaasnnsyno| AgamamalArahiyao, jaha hoi tamatthamunnessaM // 2 // " atra " AgamamalArahRdayaH" ityetacchandagrAhyasyAgamArthapratipasyasamarthahRdayasyaidaMyugInAtyalpajJajanasya prasiddhatvAttamuddizyAdagdhadahananyAyenAprApta samayaparamArthavistaravihATajanapa. {pAsanasako yathA bhavati tamarthamujheSye ityetadvidhIyate / samayasyAIdAgamasya pramANAstarAbAdhitatvena yathArthatayA tatvadarzanAntaroktArthA'pekSayA parama utkRSTo yo'rthastasya yo vistaro racanAvizeSaH tasya vihATaH zrotabuddhigrAhyArthaprakAzako yo janazcaturdazapUrvavidAdi. lokaH tasya paryupAsanaM sevAjanitatadvathAkhyAnaM tatra sakarNaH tadvayAkhyAtArthayathArthAvadhAraNasamarthoM yathA bhavati tathA tamarthamunbheSye lezataH pratipAdayiSye ityuktavidheyasya sopArthaH / padArthastUcyate "AgamamalArahiyao" iti-AgamamalArahRdayaH, tatrAvicchinnasadgurUpAramparyeNa vAsanAdvAreNAgacchatItyAgamaH, yadvA A samantAd gamyante jhAyante jIvAdaya: padArthA anenetyAgamA, zAstram, AG pUrvakAd gam dhAtoH " gamazca" 3-2-47 iti pANinIyasUtreNa khacpratyaye aagmshbdnisspttiH| malamiva ArA prAjanakavibhAgo yasyA'sau malAraH, gogalI, Agame tadvat kuNThamAgamArthapratipattyasamartha hRdayaM yasya sa tathA, akRtri. mavarabhaktibahumAnaprasannasugurupadIyamAnAgamapratipAdyagambhIrArthagrahaNAnukUla prajJAvihInatvenA. timandadhIriti yAvat / " samayaparamatthavistharavihADajaNapajjuvAsaNasayano" iti, samayaparamArthavistaravihATajanaparyupAsanasakarNaH, samyak pramANAntarA'visaMvAditveneyante nizcIyante'rthA aneneti samayaH, yadvA samyaka avaiparItyenApyante paricchidyante jIvAdayo'rthA aneneti karaNapratyaye samayaH / samyak yAthAryenAyanti ayante vA jAnantyarthAn aneneti vA samayA, athavA samyak ayate paricchinatti jIvAdyarthAn yassa samayaH, samyagayanti gacchanti jIvAdayo'rthAssvasvarUpe pratiSThAM prApnuvantyasminniti vA samayaH, arhanmatAnusAri zAstram / paramaH pramANAntarAbAdhitapramANagocarayathArthasvarUpA, aryate paricchidyate jJAnaviSayIkriyata ityarthaH / paramazvAsAvarthazca paramArthaH, pramANAntarAbAdhitatayA vAstaviko'rthaH, samayasya paramArthaH samayaparamArthaH, tasya vistaro racanAvizeSaH, vistIryata iti vistaraH, "stR" AcchAdane kaiyAdiko dhaatuH| tataH " Rdorap" / 3 / 3 / 56 / iti sUtreNApratyayaH / nanvarthasya vistaraNamityarthe zabdasambandhinaH prathanasyAbhAvAt arthavistArasyaiva gRhItatvAt "vipUrvAt stRNAterSaJ syAdazabdaviSaye prathane ityartha kasya " prathane "Aho Shrutgyanam" Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 sammati0 kA 1, gA0 1 "} vAvazabde " / 3 / 3 / 33 / iti pANinIyasUtrasya prApteH ghaJpratyayAnta vistArazabdasyaiva prayoktumucitatayA nAtrAtpratyayAntasya vistarazabdasya prayogassamIcIna iti cet, maitram, yazabdArthayoramedapakSaM samAzritya vistarazabdaprayogo vihitaH, bhedapakSe'pi zabdArthayoH pAramArthikassambandho'stIti pratipAdayitumevAbhedavivakSAmAzrityArtha vistAre'pi zabdavistaratvaM samAropya ghaJo'prApti sampAdyAvantasyaiva prayogaH kRta iti, tasya vihATa ivi vizeSeNa hATayati dIpayati zrotRbuddhau prakAzamAnAnarthAn prakAzayatIti vihATaH, vipUrvAt hRdvAtordIpanArthakAd ghaJpratyayaH 44 halava | 3 | 3 | 121 / iti pANinIyasUtreNa, sa cAsau janazca caturdaza pUrvavidAdizrutasthaviraloko vihATajanaH, tasya paryupAsanam parita upAstiriti paryupAsanam, sevA, As upavezane iti dhAtoH paryupAtmakopasargadvayavazataH sevArthe vartamAnAd bhAvArthe lyuT pratyayaH / paryupAsanapadenAtra kAraNe kAryopacArAt sevAjanitavyAkhyAnaM lakSaNayA bodhyam, kAraNIbhUta sevAsampAdanena caturdazavidAdisakAzAt tadIyavyAkhyAnapravartanasya kArayituM zakyatvAt / tatra vihATajana vyAkhyAne sahakarNAbhyAM varttata iti sakarNaH trikaraNayogasollAsa zravaNai kasAvadhAnIkRta karNa vyApAraH tadvayAkhyAtArthasukhagrahaNadhAraNanizcayAdikaraNa padumandabuddhirapi " jaha hoi tamatthamunnessaM " yathA iti yena prakAreNa bhavati taM tathAbhUtamarthamunneSye lezataH pratipAdayiSye / yadvA " ut " upasarga utkRSTArthadyotaka ityutkRSTatayA neSye prApayiSye, svapratipAdanamahimnA tamartha zrotRjanabuddhiviSayIkaraNadvArA tI hRdayaMgamaM kariSye / pratipAdayitrA viduSA pratipAdito'pyarthI yadi zrotRjanabuddhau nAvatarati tadA pratipAdayitureva jADyamavagamyate, " vaktureva hi tajjADyaM yataH bhotA naM budhyate " iti nyAyAt, atazzAstrIyadivya cakSussuguru nissIma kRpAsudhA zrutasamudrAntarnimagnatAvAptA'nardhyagambhIrAtisUkSmA'nalpatazvaratnasuspaSTIkaraNaprakAreNa atikuNThitabuddhayo'pi zrotRjanA yamarthamarhacchAstraparamarahasyabhUtaM zrutvA satAtparya vibhAvya vinizcitya ca dravyAnuyogaviSaya kAgamA'tigahanasUkSmatarAnapyarthAn sukhena grahItuM dhArayituM nikhetumatipaTuprajJA itarasakalazAstreSu prAmANyAprAmANyavivekakarttArazca bhavanti tamarthamanena prakaraNenAhamapi pratipAdayiSye iti bhAvaH / athAbhidheyasambandhayossAmarthyAdgamyamAnatvena prayojanArthitayaiva zAstrazravaNAdau zrotRjanasya pravRtteH prAdhAnyena pravRtyaGgabhUtaM prayojanameva mukhyavRtyA pratipAdayitumupanyastayA'nayA gAthayA tad yathA vyaJjitaM tathocyate, tatra prayojanaM dvedhA kartu zrotu, punardvividham anantaraM sAntaraM ca / tatra karturanantaraM prayojanaM AgamamalArahradaya ssamayaparamArthavistaravihATajana paryupAsanasakarNo yathA bhavati tathArthavyutpAdanaM gAthayaiva sAkSAnnirdiSTam / zrotustvetatprakaraNArthapratipattistadantargatatayA pratIyate, sAntaraprayojanantu dveSA pradhAnama pradhAna, tatrApradhAnaM karttussacvAnugrahakhyAtyAdikam pradhAnantu sarvoktopadezena yaH sAnAmupagraham / karoti duHkhatAnAM sa prApnotyacirAcchivam " // 1 // ityukteH parama 46 . 7 "Aho Shrutgyanam" Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kATa 1, gA.. padaMprAptirUpamakseyam / vItarAgazAsanatasvAmRtarasapAyitvena sadbhAvataH parAnugrahaikalInacittAnAM tasyA'vazyambhAvAda , yato na hi zAstraparamarahasyavedinassAkSAtparamparayA vA nizreyasArtha na bhavati tatpratipAdanAyotsahante, prAjJatvahAneH, zrotustvapradhAnaM heyopAdeyopekSaNIyebartheSu hAnopAdAnopekSAlakSaNam / pradhAnantu saMsArakArAgRhabandhanakAraNIbhUtaM nikhilaM heyArthatavaM jJaparijJayA heyatvena vijJAya tasya trikaraNayogataH pratyAkhyAnaparijJayA pratyArUyAnena pratyAkhyAya ca mutyekakAraNIbhUtaM nizzeSopAdeyatavazva grahaNabuddhayA yathArthabhAvena gRhItvA upekSaNIyArthazca sarva kRtapUjanastutyAdikRtanindAtADanAdijanopari rAgadveSA'karaNalakSaNamAdhyasthyavRtyopekSya ca saggRhItasamyagjJAnakriyAtmakasanmArgasya samyagArAdhanA kasvA taduttarottarottamottamabhavasudRDhatadabhyAsasAtmImAvenAvikalakAraNasAmagyavAptyA muktilakSaNaM yodhyam , uktazca "samyagbhAvaparijJAnA-dviraktA bhavato jnaaH| kriyA''saktA vighnena, gacchanti paramAM gatim " // 1 // iti / taba sarveSAM buddhimatAmavigAnenAbhISTamanuguNopAyazceti niSprayojanavAnabhimataprayojanatvAzajhe sutarAmeva vyudaste / abhidheyasambandhau tu sAmarthyAdgamyete, tathAhi __ AgamamalArahRdayaniSThasamayaparamArthavistaravihATajanaparyupAsanasakarNatAprayojakadravyAnuyogaviSaya etatprakaraNapratipAdyo'rtho'bhidheyaH, anenAbhidheyazUnyatvArekA nirastA, amuSya cAbhidheyasya svajJAnadvArA'bhyudayanika zreyasopayogitvAdavazyaM mokSArthinopAdeyatayA'nupAdeya. svAzaGkA dasta evaM nirastA, sambandhastvabhidheyena sahAsya zAstrasya vAcyavAcakabhAva. lakSaNo'nukto'pi zrUyamANatattacchabdavAcyatattadarthaviSayakazAbdabodhAnyathAnupapattibalAdeva gamyate / sammatitarkaprakaraNamupAya:, tadarthajJAnamupeyaH, sa ca prayojanAbhidhAnAdevAbhihita ityupAyopeyabhAvasambandho'pyatra jJeyaH / etatprakaraNoktArthasandoho'pi na svakapolakalpanAzilpinirmitA, kintu caturdazapUrva vidgaNadhara zrIgautamasvAmyAdiguruparamparA''yAta iti guruparvakramasambandho'pi, etatprakaraNavAcyArthatadviSayakajJAnayorviSayaviSayibhAvasambandho'pi cAtrokSa iti sambandharahitatvAzaGkA'nutthAnopahataiveti / asyAdhyayane'dhikArI caitatprakaraNAmihitadravyAnuyogatattvajijJAsuruktaprayojanakAmazcetyanadhikAritvAzaGkA'pi durApAstA, tasmAdetasprakaraNapratipAdyadravyAnuyogatatracittai kAgyapurassarazravaNamanananididhyAsanakrameNa sva. samayaparasamayayathArthA'yathArthavivecane samuddIptaprajJAnAM tatrArpitayogAnAM puMsAM samyagdarzanaM zuddha mavati, nikSepapramANanayasaptamaGgathAdipratipAdyAnekAntatatvajJAnaM ca yathArtha viziSTatamaM bhavati, tena ca caraNakaraNayossAraM viditvA cAritrapariNatizca vizuddhA bhavatItyevaM viziSTaphalotpAdakasamyagmatividhAyyanalpasatarkagarbhatayA yathArthA'bhidhAnaM sammatitarkAkhyaM prakaraNa. "Aho Shrutgyanam" Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa , gA.. mAdaraNIyameva predhAvadbhiH viSayAdhikArisambandhaprayojanAtmakAnubandhacatuSTayazAlitvAt , yauvaM tavaM, yathonmattavAkyamiti / tatrAnubandhatvaM nAma pravRttijanakajJAnajanakajJAna. viSayatvaM pravRttiprayojakajJAnaviSayatvaM vA, tatsaGgamanazcaivam-pravRttiratra zAstrAdhyayana viSayikA, tajanakajJAnamidaM zAstrAdhyayana madiSTasAdhanamityAkArakaM jJAna matkRtisAdhya. mityAkArakaM jJAnaca, tacca viziSTabuddhau vizeSaNavAnaM kAraNamiti niyamena tatra vizeSaNI. bhUtasya madityasyeSTetyasya ca jJAne satyeva bhavatIti tajanakajJAnamasya zAstrasyAH dhyayane'hamadhikArIti jJAnam, etacchAtrAdhyayanasyaitacchAstravAcyArthajJAnaM sAkSAt mokSazca paramparayA phalamitISTajJAnaJca, tadviSayatvamadhikAriNi prayojane ca vartate, asya zAstrasya dravyAnuyogaviSayapratipAdanaparatvAttadabhidheyasya sAmAnyato jJAne satyevedaM zAkheM matkRtisAdhyamiti jJAnaM bhavati, tathA zAstrasyAbhidheyena saha pratipAdyapratipAdakamAvasambandhasya jJAne satyevedaM zAstraM madiSTasAdhanamiti jJAnaM sambhavatIti pravRttijanakakRti. sAdhyatvaprakArakaprakRtazAstravizeSyakajJAnajanakamabhidheyajJAnaM pravRttijanakeSTasAdhanatvaprakArakA prakRtazAstravizeSyakajJAnajanakaca pratipAdyapratipAdakabhAvasambandhajJAnam , evaM prayojanena tatvajJAnena sahAsya zAstrasya janyajanakabhAvasambandhajJAnazca, tadviSayatvamabhidheye sambandhe ca vartata iti / atrAkSepaparihArau andhagauravabhiyA'nuktau bRhaTTIkAto'vase yau, iti dvitIyakArikArthaH paripUrNabhAvaM nIta iti // 2 // atha bhedaprabhedaviziSTamUlabhedopetaM nayasvarUpaM sUkSmekSikayA yAvannAvagacchati tAvatasya puMso nayaviSayakasamIkSAyA abhAvenAvicAritaramaNIyatayA'yuktaM yuktaM yuktamapyayuktaM pratimAseta, evaJcArthAnAM yuktAyuktatvavibhAgo'pi pramANagocaracArI na syAt, anyathA pratipatteH, tadevAha bhASyasudhAmbhodhi:-" atthaM jo na sammikkhai, nikkhevanayappamAmao vihiNA / tassA'juttaM juttaM juttamajuttaM vA paDihAi // 2273 / " iti| evaM "duSTAMzacchedato nAMhI dUSayedviSakaNTakaH" iti nyAyAt syAdvAdapramANasamrATapadasthAnIyarjusUtranayasyaikAntasvAvagAhiduSTAMzaM bahuvyavahArocchedakaM viSakaNTakakalpena nyAyanayenAdivyutpattyApAyakena yadi tattatrayavidhijJo na syAttadA kathaM nirAkuryAt , kizca jainAgame'pi yadajJAnadveSAdidoSakaluSitena kenApi jamAlyAdineva doSabuddhayA'nantAMzAtmakasya vastuna ekAgraMzamanyathA parigRhItaM tadapi vizeSato nayajJAnaM vinA nayoktibhiryathArthatayA kathaM sthApayet / evaM ____nathi nayehi vihUNaM suttaM, attho ya jiNamae kiNci|| Asajja u soyAraM nae, nayavisArao bUyA / / 2277 // " iti bhASyokteH dRSTivAde kAlikazrute ca etatsUtrametanayApekSayA etatsUtrazcaitantrayA'. peSayA ayamartha etanayApekSayA ayamarthazcaitanayApekSayetyapi tattanayajJAnaM vinA kathaM jAnI: "Aho Shrutgyanam" Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ immati* kAma , pA* yAt / kAlikazrute yadyapi matimato matimAndhaM dRSTvA pazcAtsarvanayavicAraniSedhaH kRtastathApyusamaprajJAzAlinaM vyutpattimicchantaM nayamatapariNAmanAsamartha zrotAraM punarAsAya samanujJAtamAdhanayatrayaM zeSAn vA nayAn tattatrayaprajJo na syAttadA kathaM brUyAdityevaM sarvamUlaM nayajJAnamiti ziSyANAM mUlanayatadvikalpanayanyutpAdanArtha paramakAruNikassaristRtIyAM gAthAmAha- yadvA atikuNThaprajJasyApyantevAsino'zeSazrutatattatrayasaGghaTitagambhIrArthayathArthapratipattizAlicaturdazapUrvavidAdivyAkhyAtArthAdhyayanayogyatAsaMpAdanArtha prakaraNArambho vihitaspariNA, tAdRzI yogyatA ca sAmAnyavizeSAdyAtmakArthA'vagAhimUlabhUtadravyArthikanayaparyAyArthikanayadyatadvikalparUpasaGgrahAyajusUtrAdinayaparikSAne satyeva sampadyata iti tasya vineyastha taskArayitukAmaH sUririmA gAthAmAha "titthayaravayaNasaMgaha-visesapatthAramUlavAgaraNI / davvaDhio gha pajjava-Nao ya sesA viyappA siM // 3 // " 'tisthayaravayaNasaMgaha-vizeSapatthAramUlavAgaraNI' tIrthakaravacanasahavizeSaprastAramUlavyAkaraNI-tIrthakarasya vacanaM tIrthakaravacanaM tasya satraha vizeSau sAmAnyavizeSau dravya. paryAyAkhyau, tayoH prastAraH sahavizeSaprastAsa, tasya mUlavyAkaraNI AdyavaktA jJAtA vA, sa ka ityAzaGkAyAmAha-davaDio ya pajavaNao ya" iti, dravyAstikaca paryavanayazca, sAmAnyaprastArasya saGgrahAdirUpasya mUlavyAkaraNI dravyAstikanayA, vizeSaprastAvasyarju. trAdirUpasya mUlavyAkaraNI paryAyAstikanayaH, etadranthakAramate sAmAnyagrAhiyo naigamasya sanahe vizeSagrAhiNastasya vyavahAranaye'ntarbhAvAt sanavyavahArAkhyo dvau medo ajusUtrazabdasamabhirUdvaivambhUtAkhyAzcatvAro bhedAstu mUlamedayonyAstikaparyAyAstikanayayoriti pratipAdanAyAha-" sesA viyappA siM" zeSA vikalpA anayoH, dravyAstikanayasya dvau medI paryAyAstikanayasya tu catvAro bhedA iti saMkSiptArthaH / vistRtArthastvevamtIryate bhavyasavaibhavodadhiranena asmAt asminniti vA tIrtham dvAdazAGgam , yadvA taranti mavyAGgino yena saMsArasAgaraM tattIrtham, "titthaM bhaMte ! titthaM, tisthayare tithaM / goyamA! arihA tAva niyamA titthaMkare, titthe puNa cAune samaNasaMdhe paramagaNahare vA" iti siddhAntokterguNaguNinorabhedAt samyagdarzanajJAnacAritrapariNAmAtmaka turvidhaH saMghaH prathamagaNadharo vA, tatkurvanti tatkaraNazIlA kA tIrthakarAH / nanu prezAvatAM pravRttirabhimataprayojanabattayA vyApteti kiM prayojanamuddizya te tIrthakaraNe pravartante ? iti cet, na kimapi, kutakutyatvenA'nIhapravRttikAritvAtteSAm , sUryasyeva jagatprakAzane, yathA dinamaNissvabhAvata eva tamitrAcyAptatamobharavinAzakaM jagadudyotakaramubhidradRSTijanAnandaprada prakAzaM karoti tathA zAsanamaNibhagavanto'pi jagajantuhaLyAptamithyAtvAdiSanatamA'dhakAra "Aho Shrutgyanam" Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gAM03 vinAzakaM vizvavizvabhAvodyotakAri vivekAdibhAvacakSuSmadapUrvAnandapradamupakAryopakArAnapekSaM mAvatI kurvanti, cikIrSAjanyapravRttiM pratyevAbhimataprayojanamuddezya tathA'pekSitam, cikIrSAyAzca rAgarUpatvena vItarAga bhagavatAM tadabhAvena tajjanyapravRtyabhAve'pi svabhAvata eva pravRttibhAvAna tatra prayojanamapekSitam, na hi svabhAva: paryanuyogAI iti / nanu sUryasya sa svabhAvo'nAdisaMsiddha iti tadvat nizrayanayenAtmano'nAdisaMsiddhaH cetanAsvabhAva iti tadvadvA kiM tIrthapravarttanasvabhAvastathAvidhaH kiM vA kAdAcitka iti cet, ucyate, karmopAdhijanyatvena sopAdhikatvAnnAnAdissaH kintvacintyaprabhAva puNyaprakRtirUpatIrthakaranAmakarma yadA badhyate tadaiva zaktirUpeNotpadyamAnatvena kAdAcitka iti zaktirUpeNa vidyamAnasya svabhAvaH 44 udae jassa surAsuranaravainivahehiM pUio hoi / taM titthaparaM nAmaM, tassa vivAgo hu kevaliNo // 1 // >> " taM ca iti vacanAdazeSaghAtikarmakSayAvirbhUta kevalajJAnakAlabhAvI yastIrthakaranAmakarmavipAkodayastenaivAbhivyajyate, ata eva tIrthakaranAmakarmasthityavadhisthitikassa svabhAvaH, kahaM verjaha, amilAe dhammadesaNAe u iti vacanAt saddharmadezanayA tIrthakara nAmakarmavinAze tadvinAzabhAvAditi / etena 17 45 tasmin dhyAna samApanne, cintAratnavadAsthite / nissaranti yathAkAmaM, kuDyAdibhyo'pi dezanAH // 1 // >> 49 ityapi matamapahastitam, yato yadi bhagavatsyAdvAdadharmadezanA kuDyAdibhyo nissRtA syAtarhi AptopadiSTA na syAt, tathAtve ca sA vizvasanIyA'pi na syAt, rathyA puruSIyadezanAvat, asti ca sA vizvasanIyA, tasmAdAptopadiSTaiveti prasaGgaviparyayAbhyAM siddhyati / uktaJca kuDyAdinissRtAnAM tu na syAdAptopadiSTatA / "I vizvAsazca na tAsu syAt, kenemAH kIrtitA iti // 1 // " iti na ca bhagavadatizaya prabhAvAdeva bhIcyAdinissRtAyAM bhASAyAM bhagavanmukhoccaritatvamAropyata iti vAcyam, anyatra pramitaM hyAropyate " ityato'nyadharmiNi bhagavanmukho caritatvasya pramityabhAvena kuDyAdinissRtabhASAyAM tadAzepAsambhavAt nAdyAvadhi kuDyAdinissRtA bhASApi siddheti tatra tadArApo'pi kathaM siddhassyAt / na cAsmadAgamoktatvAtsA siddheti cettarhi bhASyamANaiva bhASetilakSaNAnAkrAntatvAdbhASArUpatAmevAtikrameta / kiJca sA vyaktavarNapadavAkyaracanAtmaka spaSTAkSarA'pi na syAt, tAM prati puruSakartRkatAlukaNThAdyabhighAtasaMyogasya hetutvAt, anyathA tayoH kAryakAraNabhAve tatraiva vyabhicArassyAt / atha kuDyAdinissRtabhASAbhinnatAdRzabhASAM pratyeva tAlvAdisaMyogasya hetutvamiti noktadoSa iti cetarhi 46 "Aho Shrutgyanam" Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati * kANDa 1, 03 50 kimapi vyabhicArasthalaM na syAt, yasmin yasmin anumAne vyabhicAro yatra tadanyatvavizeSaNadAnasya sulabhatvAt, tasmAdubhayasaMpratipanna spaSTAkSarAnyathA'nupapacyA bhagavanmukhoccaritaiva setyabhyupagantavyam, kiJca syAdvAdabhASAyAM bhagavato'cintya puNyasaMbhAratayA tanmukho caritatvAbhyupagame na kimapi pratibandhakamiti tatra kuDyAdinissRtatvasya tatra ca bhagavadatizaya kAraNakatvasya tAdRzadezanAyAM bhagavanmukhoccaritatvopacArasya ca kalpanAyAM bIjAbhAvAnna tathA kliSTakalpanA yuktimatI / kizca loke dRzyamAnamevAcintyazaktikabhagavadatizaya prabhAvAdviziSTataraM bhavati, na svadRSTam, tathA ca puruSamukhoccaritaiva bhASA loke'nekArthabodhinI dRzyata iti bhagavadatizayaprabhAvAd. bhagavanmukhozccaritaMtra bhASA'nantArthabodhinI bhavati / sAmAnyapuMsAM yathAkSayopazamaM kvacitkadAcitparimitArthabodhe'pi puruSadhaureya puMsAmapAyApagamA'tizaya hetu kajJAnAtizayAtpratikSaNamaparimitanizzeSArtha sAkSAtkAravaditi kalpanaiva yuktimatI, dRSTAnusAriNI kalpanaiva prAmANikI na tvadRSTAnusAriNIti nyAyAt adhikamasmatkRtataccArtha vivaraNa gUDhArthadIpikAkhyaTIkAto'vaseyam / etena kevalajJAnAvAptau kRtakRtyatvAt kimartha tIrthakaraNe pravarttante tIrthakarA ityapyAzaGkA nirastA, yadi te muktAtmavatsarvathA kRtakRtyAssyustadA naiva pravarteran, na caitram, adyApi bhavopagrAhi karmacatuSTayasyAvaziSTatvAt, tadantargata pUrvat tIya bhavArAdhitaviMzatisthAnakkatapobalanikAcitabaddhatIrthakara nAmakarmodayAdeva tIrthakaraNe pravartanta iti / uktazca~" tIrthapravarttanaphalaM yatproktaM karma tIrthakaranAma | tasyodayAtkRtArtho'pya - ha~stIrthaM pravarttayati // 1 // tatsvAbhAvyAdeva, prakAzayati bhAskaro yathA lokam / tIrthapravarttanAya, pravarttate tIrthakara evam // 2 // " iti // tIrthakarANAM vacanaM AcArAGgAdidvAdazavidhaM tIrthakaravacanam, na cA''cArAGgAdivacanasya gaNadharabhagavatpraNItatvAnnaivamiti vAcyam, yataH tacchandato gaNadhara bhagavatpraNIta madhyarthato'ItprabhunirdiSTameva, yadabhihitaM 'atthaM mAsai arihA, suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM' iti, tasya saGgrahavizeSau, samyak gRhyate anugatabuddhyA jJAyate iti saGgrahaH pUrvottaraparyAyeSvanugata buddhijanaka mUrdhvatA sAmAnyazabdavAcyaM dravyam, na tu sadRzapariNAmalakSaNatiryak sAmAnya zabdavAcyam, tasya vyaJjanaparyAya evAntarbhAvAt, viziSyate vyAvRttabuddhyA jJAyata iti vizeSo vyAvRttabuddhiviSayo vizeSa zabdavAcya sahabhAvikramabhAvibhedabhinnaH paryAyaH, saGgraha vizeSazva saGgrahavizeSa dravyaparyAyau, tayoH prastAraH prastIryate vistIryate yena nayarAzinA saGgrahAdi - kenAsau prastAraH, tasya mUlavyAkaraNI, " mUlamAdye ziphArmayoH " ityamarakozavacanAnmUlaM Adyam, vyAkriyate vyAkhyAyate'neneti vyAkaraNaM vyAkhyAnam, tadyasyAstIti vyAkaraNI, mUlaM cAsau vyAkaraNI mUlavyAkaraNI, AdyavyAkhyAtA, vyAkhyAnazca na jJAnAdRta iti Adya "Aho Shrutgyanam" Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kAmpha 1, gA0 3 51 jJAtA vA saGgrahaprastArasya saGgrahavyavahAranayAtmakasya, naigamasya saGgrahavyavahArAnantarbhAve tu naigamasahavyavahArAtmakasya vA''dyo vaktA jJAtA vA dravyArthikanayaH / vizeSa prastArasya carjusUtrazabdAderAdyo vaktA jJAtA vA paryAyArthikanayaH, tadevAha - davaDiotti, dru gatAviti dhAtu:, tatazca dravati tAstAn svaparyAyAn prApnoti muJcati veti tad dravyam, yadvA dravati gacchati tAstAn paryAyAniti dravyam, karttari yat pUrvottaraparyAyAnugAmyUrdhva tAsAmAnyAkhyadravyamiti bhAvaH, astIti matiryasyAsti sa Astiko dravye Astiko na tu paryAye, tanmate paramArthabhUtaparyAyAbhAvAditi dravyAstikA, dravya - AstikayossamAsaH / yadvA dravyamevArthI yasya na tu paryAyAH sa dravyArthaH, dravyArtha eva dravyArthikaH / svArthiko'tra Than pratyayaH / athavA dravye vastutatvabuddhyA sthitaH na tu paryAMye iti dravyasthitaH / ayaM hi nayoM dravyameva mRdAdilakSaNaM nikhilasthAsakoza kuzUlakapAlaghaTAdyAkArAnuyAyi vastu sanmanyate, tasyaiva tadAkArAnuyAyinaH sthAso'pi mRt kozo'pi mRdityevamanugata pratItiviSayatvAt, sthAsakozAdyAkArANAM tu vAsanAvizeSaprabhavavikalpasiddhatvenApAramArthikatvAt / taduktaM nayopadeze 44 tiryagUrdhvapracayinaH, paryAyAH khalu kalpitAH / satyaM teSvanvayi dravyaM, kuNDalAdiSu hemavat // 1 // " iti idaM hi matamazuddha mUlabhUtAzuddhadravyArthikanayasya, zuddhadravyArthikanayastu zuddhasaGgrahanayamUlatvena mRdravyahemadravyAdikamapi tasya satsAmAnyApekSayA bhedarUpatvena kalpanAzilpinirmitameva manute, vastuto vastu medAbhAvAt, kintu 'sadeva somyedamagra AsIt / ekamevAdvitIyaM brahma, neha nAnAsti kiJcana' ityAdi zrutisiddhaM brahmaiva sat, svastraparyAyAnugata mRdravyAdiSvapi sarveSu satsadityanugatapratIteH, yadevAvAdhitakAlatrayAnugatapratyayagocarIbhUtaM tadeva sat, nAnyat, ata evaitanmate trikAlAbAdhitatvaM pAramArthika saccaM gIyata iti / pajavaNao - iti-pari samantAt avanaM atraH - paryavo- vizeSaH, nayanaM nayaH, vastvekAMzaparicchedaH, paryavANAM nayaH paryavanayaH, atra luptaSaSTyA viSayatvArthakatvena paryavaviSayako jJAnAramako nayaH paryavanayaH, paryavAbhyupagantA nayaH paryavanaya iti yAvat, luptaSacyA vA pratipAdakatvArthakatvena paryatrapratipAdako vAkyAtmako nayaH paryavanaya iti / nanu guNaviSayaka - stRtIyo guNArthikanayo'pyatra kimiti nokta iti cet, ucyate, guNasya paryAya evAntabhUtatvena paryAyArthika ityatra paryAyazabdasya paryAyasAmAnyavAcitvAttena kramabhAviparyAyasahabhAviguNobhayAbhidhAnAtparyAyArthikanayenaiva caritArthatvAt / etena artha: sAmAnyavizeSAtmA anyathAnupapadyamAnA'bAdhyamAnAnuvRttavyAvRttapratyayagocaratvAt, na cAtra hetvasiddhiH, tattaghaTeSu ghaTosyaM ghaTo'yamityanugatapratyayasya tAmro mArtikaH sauvarNa iti paTAdirvA "Aho Shrutgyanam" Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 3 na bhavatIti ca vyAvRttapratyayasyAvAdhyamAnasya pratiprANipratIteH, tathA caitadanumAnasiddhau yau dravyaparyAyavyatirikto sAmAnyavizeSau tadgrAhiNAvatiriktanayo kimiti noktAvityapi zaGkA nirastA, tayordravyaparyAyAntarbhAvAt , tathAhi UrdhvatAsAmAnyatiryaksAmAnyabhedena sAmAnyaM dvividham , tatra pUrvAparaparyAyeSvanugatapratItiviSayIbhUtaM trikAlAnuyAyivastvaMzalakSaNamUrdhvatAsAmAnyaM dravyarUpameva, tasyaiva tadrUpatvAt , "pUrvottarAkhilavivartasamUhavarti, dravyasvabhAvamiti yuktivalAtprasiddham / . sAmAnyamanvayadhiyaH padamUrkhatAkhyam , yena pramuktamiha kiJcana nAsti vstu||" ityukteH| tiryaksAmAnyaM tu prativyaktisadRzapariNAmalakSaNaM zabdasaGketopayogitvena vyaJjanaparyAya evAntarbhUtam , " sthalA: kAlAntarasthAyinaH zabdAnAM saGketaviSayA vyaJjanaparyAyAH" iti prAvanikaprasiddheH / vizeSo'pi paryAya evAntarbhUta iti naitAbhyAmadhikanayAvakAzaH / evaM bhedo'pi paryAyAtmA abhedazca dravyAtmeti na tAbhyAmapyatiriktanayAvakAza iti / atra chandomaGgabhayAt 'paryAyAstika' iti vaktavye 'paryavanayaH' ityuktam , tena paryAyAstiketyasyApyayamarthaH, paryetyutpAdavinAzau prAmotIti paryAyaH, tatraiva 'astIti matirasya sa paryAyAstikaH, yadvA paryAya evArthaH paryAyArthaH, so'sti yasyAsau paryAyArthikaH, yahA paryAye na tu dravye sthita iti pryaaysthitH| tatra paryAyAstikanayamatazcaivam-zuddhadravyArthikanayena brahmamAtrasyaiva sattvA'bhyupagame eko baddhaH, eko muktA, ekaH sukhI, eko duHkhI, eko raGka, eko dhanADhya ityAdibheda vyavasthocchinnA syAt , sA kAlpanikIti cet, tarhi brahmaiva sadityapi kalpanAzilpinirmitasvasiddhAntavAsanAprabhavatvena kAlpanikaM kinna syAt / nanvabhedapratItestrikAlAbAdhitatvAttadviSayIbhUto'bheda evaM yukto na tu bheda iti cet , tarhi candhamokSavyavasthAnupapattissyAt, yata Atmano baddhatve mokSasya tadviruddhadharmatvAttadanupapattiH, pUrva baddhaH pazcAnmukta iti cet, tarhi viruddhadharmAdhyAsAjhedApattiriti naikasya sthirasya bandhamokSAviti / kAlatrayavarti na kiJcidapi vastu sat, kramayogapadyAbhyAmakriyAkArisvAbhAvAt , kintu yatsattakSaNikamiti vyAH kSaNikameva sat , ata evaitanmate utpAdadhyayayorarthakriyAkAritvalakSaNasattvaniyatatvAt satvavadvastumAtraM tacchAlIti gIyate, tasmA. paryAyArthikanayA'bhyupagatArthavAdhane dravyArthinayayuktaya iva dravyArthikanayAbhyupagataviSaya. bAdhane paryAyArthikanayayuktayo'pi tulyavadevojammanta iti naikatra pakSapAtaH kArya:, kintu parasparasApekSadravyaparyAyobhayopagraha eva vidheya iti tatvam , ata evAnyayogadvAtriMzikAyAM kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUripAdaiH " ya eva doSAH kila nityavAde, vinAzavAde'pi samAsta eva / .. parasparadhvaMsiSu kaNTakeSu, jayatyadhRSyaM jina ! zAsanaM te // 26 // " "Aho Shrutgyanam" Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa 1, gA0 3 ityuktaM saGgacchate / atha "mUlavyAkaraNI" ityasya dravyAstikaparyAyanayAvabhidheyAviti dvitvAdvivacanena bhAvyamiti cet , maivam , pratyekaM vAkyaparisamApterekavacanasyaivo: citatvAt / ata eva cakAradvayaM sUtre nirdiSTam , tathA ca siddhametad dravyArthikaparyAyArthiko mUlanayAviti / taduktam "taditthaM nyAyataH siddhau, drvypryaaygocrau| dvAveva naigamAdInAM, mUlabhUto nayAviha // 1 // " iti // etena nAmAdicatuSTayadvArato dravyakSetrAdicatuSTaya dvAratazca tanmUlanayacatuSTayaprasaanaM pratyuktam , nAmAdInAM dravyakSetrAdInAM ca dravyaparyAyayorevAntarbhAvAditi, "sesA viyappA siM" zeSAstu saGgrahAGjusUtrAdayo vikalpA bhedA anayordravyArthikaparyAyArthikayoH / 'siM iti "bahukyaNeNa dukyaNaM " iti prAkRtazailyA dvivacanasthAne bahuvacanam / yadyapi paramArthadRSTyA vastumAtraM parasparasApekSadravyaparyAyobhayAtmakameva utpAdavyayadhovyalakSaNasavA. nyathAnupapatteH, ata eva yatsattatsarvamane kAntAtmakamarthakriyAkAritvAt svaviSayAkArasaMvittivadityanumAnenAnekAntAtmakameva siddhaM tathApyekAntArthA'vagAhitvena dravyArthikakunayo dravyAtiriktAn paryAyAn nirasyaikAntadravyagrAhakaH, evamekAntArthAvagAhitvena paryAyArthikakunayaH paryAyavyatiriktadravyanirAsenaikAntaparyAyagrAhakaH, dravyArthikasunayastu dravyavyatiritaparyAyAna nirAkaroti na vA svIkurute, kintu tatrodAsInavRtyA dravyagrAhakaH, paryAyArthikasunayo'pi gajanimilikAnyAyena paryAyavyatiriktadravyaudAsInyavRtyA paryAyagrAhakaH / tadbhedajijJAsAyAmAdyasya naigamasahavyavahArAkhyabhedAH, taduktaM vAdidevasUripAdaiH pramANanayatatvAlokAlaGkAre-"Ayo naigamasahavyavahArabhedAttredheti / 7 / 6 / etatprakaraNakAramatamAzritya bhASye "jo sAmannaggAhI, sa negamo saMgahaM gato ahvaa| ___iaro vavahAramito, jo teNa samANaniheso // 1 // " ityukteH sAmAnyagrAhiNo naigamasya saGgrahe, vizeSagrAhiNazca tasya vyavahAranaye'ntarbhAvakaraNAttanmatena sahavyavahArAkhyabhedI, dvitIyasya cobhayamate'pi RjusUtrazabdasamabhirUdvaiva. mbhUtAkhyA vikalpA vAcyAH, yadabhyadhAyi pramANanayatayAlokAlaGkAre "paryAyArthika caturdhA RjutraH zabdaH samamirUDha evambhUtazca" |7-27 / / iti / bhASye'pyuktam-"saMgahayavahArA paDhamagassa sesA ya iyarassa" / / 75 // iti, saiddhAntikamate-"ujjusuassa ego aNuvautto Agamato ega davAvasmayaM puhuttaM necchaha" ityanuyogadvArasUtroktyA RjusUtrasya dravyArthikatvapratipAdanAttasya naigamasahavyavahAra sUtrAkhyAzcatvAro bhedAH, paryAyArthikanayasya ca trayo bhedA: zabdasamabhirUDhevambhUtAkhyA iti / tArkikAnusArimatenoktasUtre "Aho Shrutgyanam' Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANDa 1, gA*4 RjusUtranayena vartamAnAvazyakaparyAye dravyopacAraH kriyata ityaupacArikadravyAvazyakAbhyupagame'pi na paryAyArthikana yacaturbhedakSatiH, tena nayena mukhyadravyapadArthasyaiva pratikSepakaraNAva, mukhyenaiva ca vibhAgo yukta iti / atra vaizeSikamate bhAvatvAbhAvatvayoH padArthatvavyApyatvavivakSAM kRtvA bhAvaH SaDvidhaH abhAvazca caturvidha iti vibhAgavad dravyArthikatvaparyAyArthikatvayonayatvavyApyatvavivakSA kRtvaiva dravyArthikaH tattatsarikatavivakSAbhedato dvividhastrividhazcaturviSo vA, paryAyAthikanayazca caturvidhastrividho vA iti vibhaktavibhAgaH kRtaH / vaizeSikamate bhAvatvAbhAvatvayoH padArthatvavyApyatve'pi tadavivakSAyAM dravyatvaguNatvakarmatvasAmAnyatvavizeSatvasamavAyatvAbhAvatvAnAM padArthatvavyApyatve sati padArthatvavyApyAvyApyatvalakSaNavibhAjakatvAttadrUpeNa yathA padArthavibhAgo'GgIkriyate tathA''haMtamate'pi dravyArthikatvaparyAyArthikatvayonayatvavyApyatve'pi tadavivakSAyAM tu saGgrahatvanegamatvAdisaptadharmANAM nayavibhAjakatvAttadrapeNa mUlasaptanayavibhAga eva yuktH| uktAzayenaiva "se kiM taM nae ? satta mUlaNayA pannattA taM jahA-Negame, saMgahe, vavahAre, ujjusue, sadde, samamirUde, evaMbhUe, iti sUtraM saGgacchate, na tu bhAvAbhAvadravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyaprAgabhAvadhvaMsA'tyantAbhAvA'nyonyAbhAvA dvAdaza padArthA itivad dravyArthikaparyAyArthikanaigamasanavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhavambhRtA nava nayA iti mUlanayavibhAgo yuktA, kintu dravyatvaguNatvAdInAM saptadharmANAM mitho virodhidharmatvavadbhAvatvAbhAvatvayorna dravyatvaguNatvAdibhissaha mitho virodhidharmatvamiti tadghaTitadhavibhAgAbhAvavannaigamatvasavahatvAdisaptadharmANAM mitho virodhidharmatvAttadrUpeNa mRla. nayavibhAgasambhave'pi dravyArthikatvaparyAyArthikatvayo gamatvasaGgrahatvAdidharmessaha mitho virodhAbhAvAttadghaTitanavadharmeNa mUlanayavimAgAbhAva eva yuktaH, ata eva nyAyAcAryazrIyazovijayopAdhyAyaissvakRtatatvArthavivaraNe "etena navanayA dravyArthikaH paryAyArthako naigamaH sanahazcetyAdivibhAgo jainAbhAsasya dikapaTadezIyasya devasenasya nirasto draSTavyaH, bhedaprabhedAnAM sahokto vibhAgavAkyavidhAtAt , "na hi bhavati mU mUrtapRthivyaptejovAvAkAzakAladigAtmamanAsyekAdaza dravyANIti vibhajato vaizeSikabAlasya caturdazabhUtagrAme trasevaramedadvayaM prakSipya SoDazadhA vibhajato vA''rhatavAlasya nopahAsaH' ityuktaM saGgacchate // 3 // ___ atha "sesA viyappA siM" ityanenaitatprakaraNakAramatena saGgrahaprastAramUlavyAkaraNidravyArthikasya saGgrahavyavahAranayAkhyo dvau vikalpI grAhyo, ata evottaragAthAyAmuktabhedadvayasyaiva zuddhAzuddhasvabhAvapradarzanaM kRtaM, tatrAdyo bhedaH zuddhasvamAtraH, dvitIyastvazuddhasvabhAva iti pratipAdayituM caturthI gAthAmAha sUriH davvaTTiyanayapayaDI suddhA sNghpruuvnnaaviso|| (paDirUve) paDirUvaM puNa vayaNasthanicchao tassa vavahAro // 4 // . "Aho Shrutgyanam" Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kATa 1, pA. 4 dravyArthikana yasya prakRtiH zuddhA saGgrahaprarUpaNAviSayaH, saGgrahasya saGgrahanayasya prarUpaNAabhidhAyakapadasaMhatiH tadviSayaH, atra viSayeNa viSayigrahaNaM kartavyamiti tadvAcyArthaviSayakaM yajjJAnaM tadrapA, azuddhAM tAmAha-'paDisve' ityAdi / ghaTAdinA'zuddhadravyeNa saha saGkIrNA yA sattA tallakSaNe pratirUpe vacanArthanizcayo vyavahArastasya dravyArthikanayastha punariti prakRti smArayatIti azuddhA prakRtiriti sacisArthaH, vistRtArthastvevam "dachadviyanayapayaDI" dravyArthikanayaprakRtiH prAguktArthasya dravyAstikanayasya "saMsiddhiprakRtI tvime svarUpaM ca svabhAvazca nisargazca" ityamarakozavacanAt prakRtissvabhAvaH 'suddhA' zuddhA vizeSA'saMmizrA vizeSAnavagAhinIti yAvat / sA ketyata Aha-'saMgahaparUvaNAvisao' iti, saGgrahaprarUpaNAviSaya iti / saGgRhNAti sAmAnyarUpatayA sarva vastu kroDI. karotIti saGgrahaH / yadvA sarve'pi bhedAssAmAnyarUpatayA saGgahyante'neneti saGgrahaH, sarvavastva. bhedagrAhinayaH saGgrahanaya iti yAvat , tasya prarUpaNA-ghaTAyartho vaktrA prarUpyate pratipAdyate'nayA sA prarUpaNA-iti vyutpattisiddhA'bhidhAyakapadasaMhatiH, tasyA viSayaH pratipAdyaH, atra saGgrahaprarUpaNAviSaya ityanenopacArato viSayeNa viSayiNo'bhidhAnAt saGgrahaprarUpaNA'midheyArthaviSayaka jJAnaM grAhyam , anyathA kA prastAvaH zuddhadravyArthi ke'bhidhAtuM prakrAnte saGgraha prarUpaNAviSayA'bhidhAnasya ?, yataH zuddhadravyArthikanayo jJAnAtmaka iti tatprakRtizzuddhA saGgrahanayajJAnAtmiketyabhidhAtuM yuktam, na tu saGgrahaprarUpaNAviSaya iti, nanu saGgrahanayAbhiprAyatassaGgrahaprarUpaNA'bhidheyaH sadAtmakabhAva evetyatra kA yuktiriti cet , ucyate, yAni subantAni tiGantAni vA padAni vAkyAni vA tadarthamAtrasya bhAvasvarUpavyatiriktatve zazazRGgakalpatvApatyA subantArthatvaM tiGantArthatvaM vA na syAditi tayoH sanmAtrasvarUpabhAva. rUpatvameveti, nanu yatra tiGantakriyApadaM na zrUyate tatra kA gatiriti cet, ucyate, tatrA. stibhavatItyAdikriyA'dhyAhAryA, ata eva vaiyAkaraNaiH " sarva vAkyaM kriyayA parisamApyate" iti manyate, uktAzayenaiva "astibhavantIparaH prathamapuruSo'prayujyamAno'pyastIti gamyate" iti pAtaJjalabhASye'pi (adhyAya 2, pA.3, sU. 1, vArtika 11) ityuktaM saGgacchate / zazazRGgAde - nAbhAvAjjJAnaviSayatvaM sadpatAvyApyamiti sadrUpatve satyeva padArthAnAmavagatirbhavitumarhati, nAnyathA, sadUpatvaparityAge ghaTapaTAdivastumAtraM nissvarUpaM syAdityastyarthaH sattAlakSaNo'rthaH sarvazabdAnAm , tathA cAntarNItAzeSavizeSa sanmAtramevAdhyakSasya zabdasya vA viSaya iti siddhm| nanvevaM ghaTatvena ghaTo'yaM paTatvena paTo'yamityAdyAkAramapi jJAnamanubhUyate, na ca ghaTatvaM paTatvAdikaM vA sattAtmakam , tasya tadvayApyatvena vizeSarUpatvAditi ced, ghaTatvapaTatvAdi. vizeSo'pi sanneva anyathA zazazRGgAderiva tasya jJAnaviSayatvaM na bhavet atassarvavizeSAtmaka sanneva kadAcid ghaTa iti kadAcicca paTa ityAdirUpeNa pratibhAsate, yathaikameva pAnakadravyaM madhurAdirasamayaM madhurAditattadrasAtmanA pratIyate tadvatprakRte'pi / na ca ghaTapaTAdeH sadrUpavya "Aho Shrutgyanam" Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA. tiriktasvarUpasyA'bhAve ghaTaH paTAdibhinnaH paTazca ghaTAdiminA, ayaM brAhmaNaH ayaM rAjanya ityAdibhedavyavahAra ucchinnassyAditi vAcyam , yata ekasmin candramasi timirarogopaplutadazA dvitvapratibhAsavad bhedapratipAdakasvasvAgamajanyavAsanAvAsitacittAnAM bhedapratibhAsenAbhinnamapi bhinnavadAbhAsata iti padArthabhedAvamAso bhrAnta eva, na tu yathArtha ityevaM sarva bhedA. palApI sarve sanmAtratayA sagRhan saMgrahaH zuddhA dravyAstikanayaprakRtiriti vyavasthitam / etena dravyArthikanayazuddhaprakRtisaGgrahanayaviSayaprarUpaNAparassaccidAnandasvarUpabrahmavAdazzuddhadravyArthikAMzaH, tanmate hi brahmabhinnasyAzeSajagato nAmarUpAtmakasya mithyAtvam , brahmaNastvadvitIyasacidAnandAtmakasya trikAlAbAdhitasvarUpatayA satyatvam , yato brahmaiva tena tena ghaTAdyAtmanA'vabhAsate, tathA ca sarpamAlAvastrAdau sarvatredasvarUpasyeva ghaTapaTamaThAdo sarvatra bramAtmakasadrUpasyAnugAmitvAttadeva paramArthasaditi ghaTapaTAdirUpasya jagataH sattA brahmasattaiva, ato brahmarUpeNa sarvasyaikatvamiti saGgrahanayamUlakatvaM vedAntadarzanasyeti / bhartRharisvIkRtazabdasanmAtrasvarUpabrahmavAdo'pi zuddhasaGgrahanayamUlaka eva, vaiyAkaraNAbhyupagatirapyetadvAdAvalambi. nyeca, etanmate zabdabramasvarUpeNa sarvasyaikyAt / uktazca vAkyapadIye granthe prathamakANDe "anAdinidhanaM brahma, zabdatatvaM yadakSaram / vivartate'rthabhAvena, prakriyA jagato yataH // 1 // na so'sti pratyayo loke, yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM, sarva zabdena bhAsate // 2 // vAyUpatA ced vyutkrAme-davabodhasya zAzvatI / na prakAzaHprakAzeta, sA hi prtyvmrshinii||3||" iti / ata eva nayopadeze "jAtaM dravyAthikAcchuddhAdarzanaM brahmavAdinAM / tatraike zabdasanmAnaM citsanmAnaM pare jaguH // 110 // ityuktaM saGgacchate / nanvanena dravyArthikana yasya sanahanayaprarUpaNAviSayaviSayakajJAnarUpA zuddhA prakRtiruktA, asyA'zuddhA prakRtiH ketyAzaGkAyAM tAmupadarzayitumuttarAddhamAha " paDirUve puNa vayaNasthanicchao tassa vavahAro" pratirUpe puna: vacanArthanizcayaH tasya vyavahAraH, pratirUpaM pratibimbaM ghaTAdinA'zuddhadravyeNa saGkIrNA sattA, svarUpasatteti yAvat , tasminpratirUpe yo vacanArthanizcayassa vyavahAra:-vyavahAranayaH tasya dravyA. rthikasya punariti prakRti smArayatIti prakRtiH / vacanArthanizcaya ityasyAyamartha:--ucyata iti vacanam , heyopAdeyopekSaNIyaviSayanivRttipravRtyupekSAlakSaNavyavahArasampAdanArthamucyamAnaM ghaTo'stItyAdivAkyam , tasya ghaTa iti vizeSasvarUpatayA'stIti sAmAnyasvarUpatayA'bhi. dheyo vyavahArakSamo yo'rthaH tasya nizcayo-nizcayanaM nizcaya:-nirNayaH, vyavaharaNaM vyavaharatIti vA vyavahAraH, lokaprasiddhavyavahArapravartanaparo nayo vyvhaarnyH| tathA ca nivRttipravRtyupekSAlakSaNavyavahArasampAdakazabdArthanizcayo vyavahAranayastasya dravyArthikanayasyA'zuddhA prakRtiritibhAvaH / paDirUvaM ityevaM prathamAntatve tu pratirUpaM pratibimbaM vizeSeNa ghaTAdinA'zuddhadravyeNa saGkIrNA satteti yAvat punazzabdena prakRtiH smAryata iti sA prakRtiH-svabhAvaH / atrApi viSayeNa viSayigrahaNaM kAryamiti ghaTAdyazuddhadravyasaGkIrNasattAgrAhijJAnAsmikA "Aho Shrutgyanam Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati 57 " prakRtiH, kasya prakRtiH kiM nayasvarUpA ca sA, sa nayazca kiMsvarUpa ityAzaGkAmuktArtha spaSTIkaraNena samAdhatte - vacanArthanizcayastasya vyavahAra iti, tasyArthaH pUrvavaditi / yathAbhUtayAvadviSayAmyupagame sati pravRttinivRtyupekSAlakSaNo laukikavyavahAraH pravarttate tathAbhUtatAvadviSayakajJAnameva tathAbhUtavyavahAranidAnamabhyupagantavyam, tatra pravRttilakSaNo vyavahAra upAdeyatAvacchedakarUpeNopAdeyaviSayako bhavatIti tatropAdeyatAvacchedakIbhUto yo dharma iSTasAdhanatAvacchedakadharma paryavasitastadrUpeNopAdeyasyeSTasAdhanasya jJAnaM kAraNam, evaM nivRttilakSaNo vyavahAro heyatAvacchedakadharmeNa heyaviSayako bhavatIti tatra heyatAvacchedakIbhUto yo'niSTasAdhanatAvaccheda kI bhUtadharma paryavasitaH tadrUpeNa heyasya dviSTasAdhanasya jJAnaM kAraNam, evamupekSAlakSaNo vyavahAra upekSaNIyatAvacchedakadharmarUpeNopekSaNIya viSayako bhavatIti tatropekSaNIyatAvacchedako dharma iSTasAdhanatvAniSTasAdhanatvAnyatarAnavacchedakadharma paryavasitastadrUpeNopekSaNIyasyeSTasAdhanAniSTasAdhanAnyatarA'nAtmakasya jJAnaM kAraNam / evaJca saGgrahanayaviSayaH kevalasatcaitra, na vastu, tasyAH sattAyA ekasyA ekarUpatvasyaiva yuktatvena heyarUpatve nivRtti lakSaNa eva vyavahArassyAt, na pravRtyAdirUpaH evamupAdeyarUpatve pravRttilakSaNa eva vyavahArassyAt, na nivRgyAdilakSaNaH, evamupekSaNIyarUpatve'pyupekSA lakSaNa eva vyavahArassyAt, na tadanyo vyavahAraH / vastuta eko'pi vyavahArastatra na bhavet, tadavacchedakasya kasyaciddharmasya dharmibhinnasya dvaitApattibhiyA'bhyupagamAtsambhavAt iti lokavyavahAra siddhyarthaM parasparato vibhinnasvabhAvA heyopAdeyopekSaNIyasvarUpA bhAvAstattaddharmAvacchinnAssanto vyavahAropayogizabdaprabhavasaMvedane pratibhAsanta ityabhyupagantavyamiti vyavahAranayAbhiprAyaH / yazca sarva vAkyaM kriyayA parisamApyate " iti niyamaH prAguktaH so'pi nAbhyupagamyate / na ca yatrAnyatkriyApadaM na zrUyate tatrApi " astirbhavantIparaH prathamapuruSo'prayujyamAno'pyasvIti gamyate " iti bhASyavArtikavacanavirodhassyAditi zaGkanIyam, tasya yatra kizciskriyApadamadhyAhartuM zakyate tAdRzasthalaviSayakatvenA sArvatrikatvAt, yatra tu sthale kasyApi kriyApadasya nAdhyAhArassambhavati tatra tu kriyAM vinA'pi vAkyaparisamAptirbhavatyeva yathA trayaH kAlAH' ityAdau, atra santItyadhyAhAre bhUtabhaviSyatkAlayostatrAnanvayApatteH, Asan ityadhyAhAre varttamAna bhaviSyatkAlayostatrAnanvayApatteH, bhaviSyantItyadhyAhAre bhUtavarttamAnakAlayoranvayastatra na syAditi tatra kriyApadaM vinaiva vAkyaparisamAptitradanyatrApi yatra kriyApadaM na zrUyate tatrApi kriyApadaM vinaiva parisamAptiH parikalpanIyeti / 44 4 0 kANDa 1, gA0-4 yacca saGgrahanayamUlaprakRtikavedAntadarzane ghaTapaTamaThAdau sarvatra san sannityanugata pratItiviSayatvAd brahmAtmakasatcaiva pAramArthikItyAdyarthakaM prAguktaM tadapyasaGgatameva, yataH pratItimA - trasya vizeSyIbhUtadharmyaze prAmANyamevA'vimAnena tavajJaissarvairabhyupagataM, prakArAMze tu 8 "Aho Shrutgyanam" Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa , gaa| pramAtmakapratIto prAmANyaM taditaratra taditaraditi vizeSyavidhayA bhAsamAnaghaTapaTAdayassanta evAbhyupagantavyAH, svasiddhAntatatvamithyAbhinivezavalAt tatra prakArAMzavidhayA bhAsamAnA brakSAtmakasattA svaprAmANikyeva, pittamaNDUkavasAJjanAdidoSabalAdeva zvetavastumAtre pratIya mAnapItatvavat | atha zvetavastumAtre'nugatatvena pratIyamAnamapi pItatvaM bAdhitam , doSa. nivRttI yanmayA prAk pItatvenopalabdhaM tana pItamityuttarakAlabAdhakapratyayabhAvAt / brahma sattA tu kAlatraye'pyavAdhitA, kadApi tatra bAdhakapratyayAbhAvAditi kAlatra yAvacchinnAbA. dhitabrahmasattaiva pAramArthikIti cet , tarhi dhayaMze jJAnamAtrasya sarvairapi prekSAdakSaravigAnena prAmANyA'bhyupagamAd ghaTaH san paTassannityAdipratIto dharmibhUta ghaTapaTAdayo'pi pAramA. rthikA abhyupgntvyaaH| atha "sadeva somyedamagra AsIt , ekamevAdvitIyaM brahma, neha nAnAsti kiJcana" ityAdi zrutizravaNamanananididhyAsanaprayuktasudRDhadazApanAmedabhAvanAjanyabrahmatatvasAkSAtkAre sarveSAM vastUnAM mithyArUpatayaiva pratIyamAnatvAma te paramArthataH satyAH, kintu vyavahArata iti ced , maivam , pUrvottaraparyAyAbhyAM svadravyeNa cotpAdavyayadhau. vyAnubhavAdipramANena yadevotpAdavyayadhrauvyayuktaM tadeva saditi sAdhitatvena sAdhayiSyamANatvena cotpAdAdidharmatrayAkrAntabhAvAvagAhyabAdhitapratItiviSayatvena teSAmeva paramArthataH sadUpa. svAt / ekAntAbhinnaikasvarUpe brahmatatve uktasallakSaNasyA'ghaTamAnatvena tasyA'sadrUpatvAt / meruvannaiva ke'pi bhAvAH zAzvatAH, kintu kAzcanakAminyAdisaMyogavadanityA iti zeyabudhdhyA samyag vijJAya pratyAkhyAnapratijJayA sarvathA tatparityAgakaraNenaikatvAdibhAvanAprazastadhyAnAdiralena saccidAnandalakSaNabrahmasvarUpAvAptAvapi tasya jJeyapariNatibhedena pratikSaNaM tadviSayakajJAnapariNatibhedabhAvAdutpAdAdisallakSaNayuktatvAdeva satsvarUpatvamabhyupagantavyam / na ca vyavahAro'pyAptapuruSavyavahRto'prAmANikaH, anyathA kazcetayitA'prAmANikavyavahAra mabhijAnan pravarteta nivarteta veti vyavahArasyaiva vilopena jagannirIhaM syAdityAptapuruSakRtavyavahArasiddhibhAjo vibhinnabhAvAH paramArthabhUtA evaabhyupgntvyaa| kiJca brahmAtmakasattAvipratipannAn prati tatsAdhakA'numAnameva pramANatayA zaraNIkartavyam / tacca pakSasAdhyahetvAdiparikaraparikaritatvenAne kapaTitamiti tasya prAmANye dvaitApattiH / aprAmANye brahmA. smakasavA'siddhiH, uktazca" hetoradvaitasiddhizced , dvaitaM syaaddhetusaadhyyoH| hetunA cedvinA siddhi-dvaitaM vAGmAvato na kim ? // 1 // " iti evaM brahmAdvaitavAde "karmadvaitaM phaladvaitaM, lokadvaitaM viruddhyate / vidyA'vidyAdvayaM na syAta, bandhamokSadvayaM tathA // 1 // " ityAdyApattizca jJeyeti / yadvA " pratizabdasya vIpsAyAM karmapravacanIyasaMjJAvidhAnasAmarthyAd dvitIyAmarbha "Aho Shrutgyanam" Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kALa 1, gA0 4 vAkyamapi " ityukterthamartha pratItivAkyasvarUpam , pratyarthamiti va samastarUpamika, vRkSaM vRkSaM prati vidyotate vidyudityatra vRkSaM vRkSaM pratItivAkyasvarUpam , prativRkSamiti ca samasta. rUpamiva vA, rUpaM rUpaM pratIti-vAkyasvarUpam , pratirUpamiti tu samastarUpam , tatra pratizabdo vIpsAyAm , rUpazabdazca vastunyatra pravartate, tenAyamartha:-rUpaM rUpaM prati vastu vastu prati yo vacanArthanizcayassa vyavahAro vyavahAranayaH, tasya dravyArthikanayasya prakRtiH svabhAva iti| tasya vivecanamevaM sammatitarke kRtam-pratirUpameva vacanArthanizcayo vyavahAre hetuna punaH rastitvamAtranizcayaH, yataH 'asti' ityukte'pi zrotA zaGkAmupagacchan lakSyate, ata: 'kimasti ' ityAzaGkAyo' dravyam' ityucyate, tadapi kim ? pRthivI, sA'pi kA ? pakSA, so'pi kaH 1 cUtaH, tatrA'pyarthitve yAvat 'puSpitaH'' phalitaH' ityAdi tAvanizcinoti yAvadvyavahArasiddhiriti / vyavahAro hi nAnArUpatayA sattA vyavasthApayati, tathaiva saMvya. vahArasambhavAt , ato vyavaharatIti vyavahAra ityanvarthasaMjJAM bibhrat azuddhA dravyArthikaprakRtirbhavatIti / asyAyambhAva:-yAvatA vizeSopagamenApAlagopAlasAdhAraNo vyavahArassamarthito bhavati tAvAneva vizeSasantAno vyavahAraviSaya iti nirNIyate / itthazca vyavahArayogyAntimavizeSAbhyupagamarUpo vyavahAro naivambhRte pravizati, evameva cAsya dravyArthikatvaM surakSitaM bhavati, vyavahAro hi nAnArUpatayA sattA vyavasthApayatIti vacanena vyavahArasya mahAsAmAnyarUpasattAbhyupagamo'stIti na bhramitavyam , mahAsAmAnyaM hi satvamekameva, tastha ca nAnArUpatvaM bAdhitameva kintvanena vacanena mahAsattA nAstyeva, parantu svarUpasattaiva prativyaktiniyatA nAneti pratipAdyate, ata eva syAdastyeva ghaTA, syAnAstyeva ghaTa ityAdisaptamajhyAH sattArUpAstitvapratipAdakasya prathamabhaGgasya saGgrahamUlakatvaM sattApratipakSarUpanAstitvAtmakavizeSapratipAdakasya dvitIyabhaGgasya vyavahAramUlakatvaM "evaM sattaviyappo" ityAdivyAkhyAne pratipAdayiSyamANaM saGgacchata iti / anugatavyavahArastvatadhAvasyeva vibodhyH| yadyapi vizeSamAtrAbhyupagantrA vyavahAreNa kimapi sAmAnyamanugataM vastubhUtaM nAGgIkRtamiti yathA sarvAnugataM mahAsAmAnyaM sattAsvarUpaM na tadabhimataM tathA dravyatvAdyavAntarasAmAnyamapi parAparasAmAnyasvarUpaM ghaTatvAdyaparasAmAnyasvarUpaM na vastubhUtamabhimatam ,tathApi laukikaH sarvo'pi pravRttinivRtyAdiphalako vyavahArastenopapAdanIya iti yAdRzaM dravyatvAdikamanugatapratItiniyAmakaM tenAzrayaNIyaM tAdRzaM mahAsAmAnyamapi tenAbhyupagantavyam, dravya. tvAdikazcAtaLyAvRttirUpamapohazabdAbhidheyaM kAlpanikaM yathA tadabhimataM tathA mahAsAmAnya sattvamapi, anyathA sat-dravyaM pRthivI vRkSa Amra ityAdi sAmAnyavizeSAzrayaNapravRttaM vyavaharaNaM kathaM tasya saGgataM syAt / iyAMstu vizeSaH, saGgrahanaye yanmahAsAmAnyaM sattvaM tadeva vastu, tatsadrUpameva, na tu tadAzrayaH san , dharmadharmabhAvAnApanameva tat , tadeva cAvAntaradravyasvAdirUpeNAnugatena vyaktisvarUpairvizeSevAvabhAsata ityetAvatA sarvAtmakaM sarvANi cAnyAni "Aho Shrutgyanam" Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kADa, gA.4 tadAtmakAni, na tu vastutastadanyAni santIti / vyavahAranaye tu yAvanto vyaktyAtmakA vizeSA vyavahArapathamupagacchanti te sarve vastubhRtA eva, sAmAnyAni ca sarvANyatavyAvRttirUpANi kalpitAnyeva vyavahAraphalakAni, na tu svarUpato vastubhUtAnIti, tathA ca vastubhUtaM mahAsAmAnya paramArthato nAbhyupagataM sattAlakSaNamiti tadanabhyupagamo'pi saGgantaH, apohalakSaNatadabhyupagamena sadravyamityAdivibhajanA'pi sAdhusaGgatA, evaM parAparasAmAnyAdivibhajanamapi, tatta. sAmAnyAdhArabhRtA vyaktilakSaNavizeSA vastubhUtA iti taddharmatayA tAnyapi sAmAnyAni vastu. bhUtAnIti vyavahriyante, IdRzavicArasamAzrayaNato'vAntarasAmAnyAbhyupagantatvaM vyavahArasyeti bhAvanIyam / atra sattA'pekSayA dravyatvamaparasAmAnyam, pRthivItvApekSayA parasAmAnyam , pRthivItvamapi dravyatvA'pekSayA'parasAmAnyaM vRkSatvApekSayA ca parasAmAnyam , vRkSatvasAmAnyamapi pRthivItvApekSayA'parasAmAnyaM AmratvApekSayA ca parasAmAnyamityevaM parAparasAmAnyAni tattadvayaktilakSaNayAvadantyavizeSAnapi pravRtyupayuktAnabhyupagacchati vyavahAranaya ityuktaM bhavati / yato na hi parAparasAmAnyavibhajanAkramamanAdRtyAntyavizeSA'bhyupagamo vyavahAranayasya samasti, tathA sati vyavahArasvarUpamevAsau jahyAt , kintu sarveSAM vibhaktAnAM parAparasAmAnyAnAmantima. vizeSarUpataivetyatrAntimavizeSAbhyupagamasya paryavasAnamiti / nanu naigamanayo'pi sattAlakSaNaM mahAsAmAnyamekaM dravyatvapRthivItvAdikaM parAparasAmAnyaM tadAzrayavizeSA~zcAbhyupagacchati, ata eva sAmAnyavizeSagrAhiNo ye zabdArthAdhyavasAyAstadvRttidravyArthikatvavyApyajAtimacamiti tallakSaNaM siddhAntavido vidanti, tathA ca ko'nayorvizeSa iti ceva, ucyate, negamasya naikavidhattvAd yo naigamassattAmAtraM mahAsAmAnya manute tasya saGgrahanaye'ntarbhAvaH, yazca tadvayatiriktaparAparasAmAnyAni tadAzrayavyaktIcorarIkaroti tasya vyavahAranaye'ntarbhAvaH karttavyaH / ata evAsyAM gAthAyAM naigamo na pRthag jagRhe, shvyvhaaraatirikttdvissyaasiddheH| tathA ca " saMvarajastamolakSaNaM sAmAnyamekamacetanaM dravyam , anekaM ca cetanaM dravyamartho'stIti dravyArthikaH, azuddho vyavahAranayAbhipretArthAbhyupagamasvarUpo boddhavyaH, vakSyati cAcArya:"jaM kAvilaM darisaNaM eyaM dabahiyassa battavaM // iti bRhaTTIkoktervyavahAranayaviSayaprarUpaNA. parasAMkhyavAdamUlabhUto dravyArthikanayo'zuddha iti pratipAditaM bhavati / vedAntaprakRtibhUtasaGgrahanayenakatayA viSayakRtasyAtmano bhedakaraNena saGgrahaviSayabhedakatvalakSaNasamanvayAd vyavahAra. prakRtikatvaM sAGkhyadarzanasya vivakSitamiti tAtparyam / ata eva "azuddhAd vyavahArAkhyAt, tato'bhUt sAGkhyadarzanam / cetanAcetanadravyA-nantaparyAyadarzakam / 111 // iti nayopadezoktaM saGgacchate / yeSAM ca mate pRthaka naigamanayo vidyate tanmate yadyapi parasAmAnyaparAparasAmAnyAparasAmAnyAni tadAzrayavizeSA~zcAbhyupagacchati naigamo nayastathA'pyasau mithassAmAnyatadA. zrayavyaktyormeMdamAmanute, yataH sattAsAmAnyaM dravyatvAdikaM ca svAzrayebhyo'bhinnaM syAttadAsvAzrayavattasyApyanekatvAtatassvAzrayeSu yAvatsvanugatadharmAmAvAt satsat dravyaM dravyamityA "Aho Shrutgyanam" Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kAma , gA0.5 dhanugatapratItirna syAditi minneSvabhimabukhyanyathAnupapattessvAzrayebhyassattAdravyatvAdika mitrameva, sattAdravyatvAditassvAzrayavyaktInAmabhede tadvattAsAmapyekatvApatyeyaM vyaktibhimaitadvayaktariyamapi bhinnatyAdimedavyavahAra ucchinnassyAditi dRzyamAnabhedavyavahArAnyathA'nupapatyA tatastAsAmapi bheda eveti naigamanayA'bhiprAyaH, taduktaM vizeSAvazyakabhASye " saditi bhaNie'bhimannai davvAdatthaMtaraM ti sAmannaM / avisesao maIe savvatthANuppavittIe / / 2190 // gottAdao gavAisu niyyaadhaaraannuvittibuddhiio| parao ya nivittIo sAmannavisesanAmANo // 2191 // " iti . vyavahAranayastvevaM naivAbhimanute, vizeSANAmeva vastutvena vyavasthApanaparatvAttasya, ata eva vizeSato vyavAhiyate nirAkriyate sAmAnyaM yeneti vyavahAra iti tasya vyutpattissiddhAnte gIyate, tanmate vizeSavyatiriktaM nAsti sAmAnyam , yogyAunupalabdheH, khapuSpavat , vizeSAstu santi svapratyakSagrAhyatvAt , ghaTAdivat / kizca jalAharaNa-vraNapiNDIpradAnAdiko lokavyavahAro ghaTa-nimbapatrAdivizeSaireva sAkSAt kriyamANo dRzyate, na sAmAnyena, tasmAcadarthAntarabhRtaM sAmAnya nAstyeva, lokavyavahArA'nirvAhakatvAttasya, yadabhyadhAyi tasvasudhAvarSibhASyakAreNa- "uvalaMbhavavahArAbhAvAo nivvisesabhAvAo / taM nasthi khapuSpaM piva saMti visesA sapacakvaM // 2214 / / jaM ca visesehiM ciya saMvavahAro vi kIrae sakkhaM / - jamhA tammattaM ciya phuDaM tadatyaMtaramabhAvo // 2215 // " iti ityevaM naigamavyavahArayormeMdaH siddhAntavidA vyAvarNyate iti // 4 // etAvatprabandhena sAmAnyaprastArArthakasaGgrahaprastArasya mUlavyAkaraNI dravyArthikanayaH, sahavyavahArau tadvikalpAviti pratipAdyAdhunA vizeSa prastArasya mUlavyAkaraNI yaH paryAyArthikanayastasya vRkSasvarUpasya mUlamRjusUtranayaH zabdasamamilaDhavambhUtanayAstu tacchAkhAprazAkhApratizAkhArUpAssthUlasUkSmasUkSmatarabhedA ityetatpratipAdayitumAha mUlanimeNaM pajjava-Nayassa ujjusuavayaNavicchedo / tassa u sahAIA, sAhapasAhA suhumabheyA // 5 // iti gAthAsUtram / pajavaNayasma paryAyanayasya, 'mUlanimeNaM' AdhAdhAraH, sa ka ityata Aha-"ujjusuyavayaNavicchedo" Rjutravacanavicchedo lakSaNayA vicchidyamAnavacanapratipAdyArthaviSayakarju "Aho Shrutgyanam" Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa , gA5 sUtranayA, ' tassa u' tasya tu-RjusUtratarostu 'sahAIyA sAhapasAhA suhamameyA' zandAdikAH zAkhA-prazAkhAH sUkSmabhedAra, yathA tarozAkhA sthUlA prazAkhA tatassUkSmA pratizAkhA tato'pi sUkSmatarA tadvat zAkhAtmakazzandanayaH sthUlaH, prazAkhAtmakassamamirUDhanayastatasmukSmaH, pratizAkhAtmaka evambhUtanayastato'pi sUkSmatara iti sacisArthaH / vistRtArthastvevam-mUlanimeNaM-atrAnekAntavyavasthAgranthe 'mUlanimANaM' itipaatthH| mUlameva Ayameva nirmANa AdhAro mUlanirmANa, mUlabhRtAdhAraH AdyAdhAraH paryAyanayasyarjustravacanavicchedaH / Rju vartamAnakSaNamAtravarti vastu tasyaiva vartamAnatattatkSaNasthitilakSaNasvasvarUpe vyavasthitatvena sadrUpatvAt, atItAnAgatayostu vinaSTAnutpanatayA parasvarUpatvenAsadapatvAta, tadeva sUtrayati arthakriyAkAritayA satvena paricchinatti nizcinoti, nAtItaM, na vA'nAgatam, tatra sasvavyApakasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvasya nivRtyA tavyApyasya samasyA'pi nivRttiriti tayorasattvena kuTilatvAdityajusUtram , tasyocyata iti vacanam ucyamAnaM padaM vAkyaM vA tasya vicchedaH, antaH sImeti yAvat 'kRdabhihito bhAvo dravyavatprakAzata' itinyAyAt kudamihito bhAvo dravyavat kadabhihitadravyavadbhAsata ityarthakAd yathA " amRtarasaprasyandamAdhvIkA" itikusumAJjalIyodayanAcAryavacane amRtaraseti padasya rasyamAnamamRtami. tyarthaH, evameva pratimAzatakadvitIyapayasvopajJavRttI " nAmAditrayameva " ityatra nAmAdipadasya nAmAdinikSepaparatvAt kRdabhihitanyAyAd nikSipyamANaM nAmAditrayamityarthaH kRtH| tadvadacanaviccheda ityasyApi vicchidyamAnaM vacanamityarthaH / atrAnenopacArAdvicchidyamAna vacanapratipAdyArthaviSayakarjusUtrAkhyo nayabodho grAhyaH / tasya ca svaviSayaM pratipAdayataH pUrvAparaparyAyA'saMsakte vartamAnaikaparyAya evaM vacanaM vicchidyate samApyate / vartamAnaparyAyasyAtItAnAgatAtmakaparaparyAyA'saMsparzitvena tanmAtrasyaiva bodhajanakatvAt , uktazca Rjupa trAbhimatamartha prarUpayadbhiH " palAlaM na dahatyagni-dasyate na giriH kvacit / .. nA'saMyataH pravrajati, bhavyajIvo na siddhyati // 1 // " iti / asminjusUtramate yaH palAlarUpapUrvaparyAyaH so'gninA na dahyate, dahanakriyAkAle palAlaparyAyasya vinaSTatvAt , yazca bhasmabhAvarUpavartamAnaparyAyo'gninA dahyate sa na palAlabhAvamanubhavati / ayambhAva:-kriyAjanyaphalazAlinyeva karmatvaM bhavati, kriyAjanyaphalazAlitvazca kriyAkAle vidyamAnasyaiva, tathA cAgninA dahanakriyAkAle yadeva vidyamAnaM tasyaiva kriyAjanyaphalazAlitvAtkarmatvAvabodhakadvitIyAvibhaktiprakRtipratipAdyatvam , palA. lasya tvagninA dAhasamaye na svasvarUpeNAvasthAnamiti tatra dahanakriyAto bhasmIbhAvalakSaNavikArasya phalarUpasyA'bhAvena tatkarmatvameva na sambhavati, yato yadbhasmIbhAvamanubhavati "Aho Shrutgyanam" Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kA 1, gA. tahahanakriyAkAle vartamAnameva dahanakriyAkarma, tazca na palAlaH, tadAnImapalAlabhASAditi nAgniH palAlaM dahatIti siddhyati / evaM girAvapi jJeyam / yA pUrvakSaNA. vacchimo'saMyatassa na pravrajati, tadAnImasaMyatabhAvAt , yazca pravrajati sa nAsaMyataH, tadAnI saMyatabhAvAt , evaM yo bhanyo na sa siddhayati, bhavyatvaparyAyakAle siddhiparyAyA'bhAvAt , yazca sidhyati sa na bhavyaH, siddhatvaparyAyakAle bhavyatvaparyAyavinAzAta , na caivaM tarhi vyavahArabAdhaH syAditi vAcyam , sarvasmin naye kvacidaMze tadbAdhA'vazyaMbhAvAditi / "tassa u saddAIA, sAhapasAhA suhumabheyA" iti tasya RjusUtrataroH, turavadhAraNArthaH, tena tasyaiva na dravyArthikasya zabdAdayo guNibhUtArthapradhAnIbhUtazabdadvArA zrotuH pratItijanakA ata eva zabdanayatvena pratItAH zabdaMsamabhirUDhavambhUtAkhyAstrayo nayA: zAkhAprazAkhA. pratizAkhA iva sthUlasUkSmasUkSmatarabhedadarzivAtsUkSmo medo vizeSo yeSAM te sUkSma medaaH| yathA hi taroH sthUlAzAkhAH, tatassUkSmAstatpazAkhAH, pratizAkhAstu tato'pi sUkSmatarA:, evamRjusUtratarossthUlasUkSmasUkSmatarA: zAkhAprazAkhApatizAkhArUpA yathAkramamazuddhazuddhazuddhatarAzabdasamabhirUdvaivambhUtAkhyAstrayo nayA jnyeyaaH| tathAhi " taTastaTItaTaM 'gururguravaH' ehi manye rathena yAsyasi, na hi yAsyasi, yAtaste pitA" vartamAnakakSaNamAtravRttimeruH kSaNamAtra. vartitvalakSaNasvasattAkAle bhavatIti vyavAhiyate, sa eva svottarakSaNApekSayA babhUveti vyavajhiyate, svapUrvasamayApekSayA sa eva bhaviSyatIti vyavahiyata iti babhUva bhavati bhaviSyati sumeruH / jalAharaNaM karoti kumbhaH, kriyate kumbhazcaitreNa, "saMtiSThate avatiSThate, ityAdau triliGgavRttizabdavAcyamekavacanAntabahuvacanAntazabdavAcyamuttamamadhyamaprathamapuruSavAcyazca vibhinnakAlabodhakazabdavAcyazca bhinnakartRkarmabodhakazabdavAcyazca vibhinnopasargabodhakazabdavAcyazcai. kameva vastu RjusUtrAbhyupagataM liGgasaGkathApuruSakAlakArakopasargabhedena bhinnaM zabdanayo vRkSAcchAkhAmiva sUkSmamabhimanyate / taduktam " virodhiliGgasaGkhayAdi-bhedAdbhinnasvabhAvatAm / . tasyaiva manyamAno'yaM, zabdaH pratyavatiSThate / / " iti / zabdanayAbhyupagataM ghaTakuTakumbhAdizakrapurandarazacIpatyAdiparyAyabhede'pyabhinnamarthamuktatattatsaMjJA daivyutpattinimittakriyAmedaprayuktasvasvavAcyabhinnabhinnArtha zAkhAtaH prazAkhAmiva sUkSmataraM samabhirUDhanayo'dhyavasyati tadAha ___"paryAyazabdabhedena, bhinnArthasyAdhirohaNAt / ___ nayaH samabhirUDhaH syAt, pUrvavaJcAsya nizcaye // 1 // " iti / samabhirUDhanayena ghaTata iti vyutpattinimittaghaTanakriyAyAM kuTatIti vyutpattinimittakuTanakriyAyAM zaknotIti vyutpatsinimittazakanakriyAyAM purandAsyatIti vyutpattinimittapura "Aho Shrutgyanam" Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 sammati0 kANDa, pA" dAraNakriyAyAM satyAmasatyAzca ghaTazabdavAcya eko ghaTA, kuTazabdavAcya ekA kuTa:, zakrazamdavAcya ekazzakraH, purandarazabdavAcya ekaH purandara iti yadabhyupagataM tatraivambhUtanayo'bhyupaiti, tanmate hi svavyutpattinimittakriyA''viSTatve satyeva tattacchandavAcyA, nAnyadA, yataH paramaizvaryAnubhavana kAla evendraH, anyadA'nindrA, indropayogaH kAla evaM vopayogendraH, tatkSaNAnantaraM tatpUrva vA'nindraH, pazcAttaduparamAt, tatpUrva tadabhAvAt , puradAraNakAla eva tadupayogakAla eva vA purandaraH, anyadA'purandaraH, pratikSaNA'tikrAmi. svAda vastuno buddhiviSayo buddhistho vA yo'rthaH sa zabdArthaH, ayambhAva:-kSaNe kSaNe anya evArtha utpadyotpadya buddhiviSayo bhavati buddhau vA tiSThatIti yo'rtho yasmin kSaNe buddhiviSayo buddhistho vA, tasminneva kSaNe so'rthaH, anyadA'narthaH, ityevaM prazAkhAtA pratizAkhAmiva sUkSmatamamevambhUtanayo'dhyavasyati / yaduktam "takriyApariNAmo'rtha-stathaiveti vinizcayAt / evambhUtena nIyeta, kriyAntaraparAGmukhaH / / 1 // " iti taca vivecayiSyate cAgre / etacca RjusUtrapadavyutpattinimittaM pratyutpannagrAhitvaM paryAya nayatvamAtraparyavasannamabhipretya draSTavyam / tathA ca Rjutrapadavyutpattinimittasya pratyutpanna grAhitvasya sakalaparyAyanayavRttitvena paryAyanayatvasvarUpatvameva, evaJca tAdRzadharmAliGgitasya. rjusUtrasya zAkhAprazAkhApratizAkhAtvena trayANAM zabdasamabhirUdvaivambhUtanayAnAmupadarzanaM paryAyanayasyaiva zAkhAprazAkhApratizAkhArUpatayopavarNanaM paryavasitam , tathA ca paryAyArthikanayataro. mulasthAnIya RjusUtranaya zAkhAsthAnIyaH zabdanayaH, prazAkhAsthAnIyasmamabhirUDhanayaH, pratizAkhAtmaka evambhUtanaya iti tacatuSTayAtmakaH paryAyArthikanaya iti bhAvaH / yadA vizeSaNabhedA'prayuktarjumUtraviSayapratiyogika bhedAnAdhAraviSayakapratItiviSayakatvam , vizeSaNabhedAprayukto ya RjusUtranayaviSaya pratyutpannavastupratiyogiko bhedastadanAzrayaviSayakapratItiviSayo yasya tatkatvamityevaM paryavasitArthamiha zabdAdInAmRjusUtrabhedatvaM paribhASyate, tathA ca zabdanayaviSayasya RjusUtranayaviSayAdbhedo liGgasaGkhthApuruSakAlakArakopasargalakSaNavize. paNamedaprayukta eva / evaM samabhirUDhanayaviSayasyApi saMjJAlakSaNavizeSaNabhedAdeva niruktamedaH / evamevambhUtanayaviSayasyApi vyutpattinimittakriyAlakSaNavizeSaNabhedaprayukta evoktabhedA, na tu svata iti vizeSaNabhedA'prayuktarjusUtraviSayapratiyogikabhedAnAdhAraviSayakapratItiviSayakatvaM zabdAdinayAnAM siddhamiti / na hyevaM vyavahArasya niruktadizA pAribhASikaM sagrahamedatvaM siddhyati, yatassvarUpata eva sanahanayaviSayAtsAmAnyAd vyavahAranayaviSayasya vizeSasya bhedena tasya vizeSaNabhedA'prayuktatvena tAdRzamedA''dhAraviSayakapratItiviSayakatvameva vyavahAranayasyeti / nanvevamRjutrapadavyutpattinimittasya pratyutpannagrAhitvasya pAribhASikasya "Aho Shrutgyanam" Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 1, 05 17 + vAsnantaroktasya sakalaparyAyanaya medeSu vRttitvena nayavibhAjakarjusUtratvadharmAkrAntAnAM zabdAdinayAnAM trayANAmRjusUtranayAtmakamUlasya zAkhA prazAkhApratizAstrAtvAbhyupagame teSAM nayavibhAjakopAdhivyApyavibhAjakopAdhimadhyena nayaprabhedatvApateH 64 'satta mUlaNayA pacattA iti sUtravirodhaprasaGga iti cet, maivam, zabdAdinavabhinnatve sati pratyutpannamA hitvamRjusUtra tvamiti lakSaNalakSitasyaivarjusUtratvasya nayavimAjakadharmatayA'bhyupagamAt tasya ca zabdAdinayeSvabhAvena tadvayApyatvasya zabdanayatvAdAvabhAvAt zabdanayAdInAM nayapramedatvApacyabhAvAt, tathA ca noktasUtravyAghAtaH / pUrvoktapAribhASikalakSaNasyarjusUtratvasya prarUpaNaM tu zabdAdinayAnAmRjusUtra zAkhA prazAkhApravizAkhAtva pradarzanAyeti || ayazca sarvo'pi RjusUvacanavistAro bAhyArthAbhyupagamaparo dRSTavyaH, sa ca sautrAntikAkhyatathAgatamatavizeSasya vaibhASikAkhya tathAgatamatavizeSyasya ca mUlakAraNam / nanu anayoH kiM vailakSaNyamiti cet, | ucyate, tayoH kSaNikavAhyArthAbhyupagamApekSayA sAmyametra, paramAdyasya grAhyagrAhaka yorvibhibhakSaNe niSpattiH, jJAnajJeyasvalakSaNa yorviSayaviSayibhAvasambandhAbhAve'pi pratikarmavyavasthA ' yadAkAraM jJAnaM tat tajjJAnakarmeti vyAptisahakRtAd ghaTapaTAdijJAnaM ghaTapaTAdikarmakaM pratiniyatatattadarthAkAratvAdityanumAnAt siddhyatIti sAkAravijJAnavAdaH / ata evaitanmate " pratyakSo nahi bAdyavastuvisaraH sautrAntikairAzritaH" ityukteH pratyacato nArthasiddhiH kintvanumAnAdeva, yadAkAraM jJAnaM tena tatsiddhiriti vyApteH / dvitIyasya tu mate " artho jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeSyate " ityukterjJAnajJeyayorekakSaNa evotpatiH pratiniyatatattadarthotpAdaka sAmagrIprabhavatvAdeva jJAnasya pratikarmavyavastheti nirAkAravijJAnavAdaH / tanmate nirvikalpapratyakSAdeva bAhyArthasiddhiH, na tu savikalpa pratyakSAt tasyA'sadviSayakavenAprAmANikatvAt nanvevaM tarhi nIlAdeH kSaNikatvena dAnAdau ca svargaprApaNasAmarthyamAvena nIlAdinirvikalpa pratyakSAnIlAdekhi kSaNikatvAMzasya dAnAdinirvikalpa pratyakSAdAnAderitra svargaprApaNasAmarthyAMzasyApi siddhiprasaGga iti cet, maitram, yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA itivacanAttadeze savikalpa pratyayAnutpAdAttadaMze prAmANyAbhAvAttadasiddheH / yadvA Rju bAhyArthApekSayA grAhakasaMvittibhedavikalamavibhAgaM buddhisvarUpama kuTilaM sUtrayatIti RjusUtraH zuddhaparyAyAstikanayaH / ayazca bahirarthasaMsparzarahitakSaNikavijJaptimAtrAbhyupagamaparayogAcArAkhyazauddhodanimatavizeSapravarttaka iti / athavA ekatvAnekatvasamastadharma kalA pavikalatayA tadapi vijJAnaM vicAra zreNyA zUnyarUpamRju sUtrayatIti RjusUtraH, ayazca mAdhyamikadarzanAvalambI sarvabhAvazUnyatApratipAdanaparo mAdhyamika saMjJakabauddha matavizeSapravarttako jJeyaH, " savanayamayaM jiNamayamaNavajamacataM " iti bhASyokteH azeSAMzaviziSTArthagrAhitvAt sarvanayAtmakaM bhagavaddarzanam, itarAMzanirapekSaikaikAMza pratipAdakata taddarzanAni ca vastvekaikAM pari , * S "" "Aho Shrutgyanam" Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, mA0 5 cchedalakSaNatatanayaprabhavANIti granthakAra evAne pratipAdayiSyati / tathA ca tattaddarzanamUlakAraNatvAttattanmayaH prakRtistasmAdAvirbhUtatvAttattadarzanaM vikRtiriti pUrvoktavyutpattyA RjusUtranayasya sautrAntikavaibhASikayogAcAramAdhyamikabhedabhinnavauddhadarzanaprakRtitvaM pratipAdya RjusUtranayasya pUrvAparakSaNAvasthitakSaNikArthadvayakAryakAraNabhAvAbhyupagamaparasautrAntikAkhyatathAgatamatavizepaprakRtitvam , zabdanayasya ca ekakSaNasthaviSayatajjJAnarUpapadArthadvayakAryakAraNabhAvAbhyupagamapasvaibhASikAkhyatathAgatamatavizeSaprakRtitvam , samamirUDhanayasya ca paramArthabhUtabArArtho nAstyeva, vijJAnameva pUrvapUrvavAsanAvaicitryAt svAbhinanIlapItAdyAkAramavabhAsata iti paramArthabhUtavAdyArthA'bhAvAna tadrAhakaM jJAnam, ayaM nIla ityAdibahirvadavabhAsastu vAsanAviparyayakRto bhrama iti bAhyanirapekSakSaNikasAkAravAdAbhyupagantRyogAcArA'bhikhyazoddho. danimatavizeSaprakRtitvam , evambhUtanayasya ca vijJAnamapi vicAryamANamekAnekarUpatvA'yo. gAcchUnyatArUpamiti zUnyatAbhyupagamaparamAdhyamikasaMjJakavauddhamatavizeSaprakRtitvaM sammatiTIkAyAM yathA pratipAditaM tathovyate-" athavA sautrAntikavaibhASiko bAhyArthamAzrito RjusUtra-zabdau yathAkramam , vaibhASikeNa nityAnityazabdavAcyasya pudgalasyAbhyupagamAt , zabdanaye'nupravezastasya / atra vaibhASikasya zabdanayapakSapAtitve jJAnArthalakSaNayogapadyarUpa. vyaJjanaparyAyapradhAnatvAditi dvitIyo'pi heturnayAmRtataraGgiNyAmupAdhyAyairukta iti / bAhyArthapratikSepeNa vijJAnamAtraM samabhirUDho yogAcAra / ekAnekadharmavikalatayA vijJAnamAtrasyApyabhAva ityevambhUto vyavasthita evambhUto mAdhyamika iti," atra tArkikamate saiddhA. ntikamate'pi ca pUrvapUrvanayA bahubahuviSayakA uttarottaranayAvAlpAlpaviSayakAH, sattArUpeNa sakalArthaviSayakAtsanahAtArkikamate sattAvyatiriktasAmAnyavizeSaviSayakasya vyavahArasyAlpaviSayakatvam , tAzavyavahArAcca vartamAnakSaNamAtrasthAyyAbhyupagamaparasya sUtrasyAlpa. viSayakatvam / saiddhAntikamate ca sammAtraviSayakasya saGgrahasya bhAvAbhAvapadArthaviSayakA bhaMgamAdalpaviSayakatvaM, samastasatsamUhAbhyupagamaparatvena bahuviSayakAt saGgrahAt vizeSArthamAtrAbhyupagantavyavahArasyAlpaviSayakatvam , kAlatrayavartivizeSArthaviSayakavyavahArAdvartamAna kSaNamAtravarNAbhyupagacchata RjusUtranayasyAlpaviSayakatvam , liGgasaMkhyApuruSAdibhede'pyabhinnamarthamupagacchata RjusUtrAlliGgasaMkhyApuruSAdibhedena bhinnamarthamabhyupagacchan zabdanayo'lpa. viSayakA, saMjJAbhede'pyabhinnamarthamurarIkurvacchabdanayAdbhibhasaMjJAprayuktArthabhedasvIkatasamabhirUnanayo'lpaviSayakA, tato'pi vyutpattinimittakriyAbhedaprayuktArthabhedAvalambyevambhUtanayo'lpaviSayakaH, yata indrAdizabdavyutpattinimittabhRtendanAdikriyAyAM satyAmasatyAM cendrAdhAsmake'rthe indrAdizabdavyapadezaM yathA samabhirUDhanayo'bhyupaiti na tathaivambhUto nayaH, etanmateM svavyutpattinimittabhUtakriyApariNatikAla eva zabdavAcyArthasattA'bhyupagamena tAdRzakriyApariNatyabhAvakAle bhinnakriyAsadbhAvenArthabhedasadbhAvAditi / taduktaM tatvArthazlokavArtike "Aho Shrutgyanam" Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EC sammatiH kAnDa 1, gA0 5 sanmAnaviSayatvena, saMgrahasya na yujyate / mahAviSayatA bhAvA-'bhAvArthAnnaigamAnnayAt // 1 // yathA hi sati saMkalpa-stathaivAsati vidyate / tatra pravarttamAnasya, naigamasya mahArthatA // 2 // saMgrahAvyavahAro'pi, sadvizeSAvabodhakaH / na bhUmaviSayo'zeSa-satsamUhopadarzinaH // 3 // narjusUtraH prabhUtArthoM, vrtmaanaarthgocrH|| kAlatritayavRttyartha,-gocarAdvyavahArataH // 4 // kaalaadibhedto'pyrth-mbhinnmupgcchtH| narjusUtrAnmahArtho'tra, zabdastadviparItavAn // 5 // zabdAtparyAyabhedenA-'bhinnamarthamabhIpsataH / na syAtsamabhirUDho'pi, mahArthastadviparyayaH // 6 // kriyAbhede'pi caabhinn-mrthmbhyupgcchtH| naivambhUtaH prabhUtArtho, nayaH samabhirUDhataH // 7 // pUrvaH pUrvaH prabhUtArtho, naigmaadinyessvih| paraH parastu sUkSmArtha-staditthaM siddhimAyayau // 8 // " iti / dravyArthikanaye sakalopAdhirahitatvena zuddhasanmAtrasyaiva viSayIkaraNAt samyagekatvena sarvasya grahaNAt saGgraha eva zuddhaH, prakRtagAthAyAM "dravyArthikanayA'zuddhaprakRti gamanayo'pi" ityanukteH pUjyazrIsiddhasenadivAkaramatena saGgrahavyavahAranayAbhyAM naigamanayo na pRthagbhUta iti na carcAI / sAmAnyavizeSavimizraNAdvayavahArassaMgrahApekSayA'zuddhaH / ata eva sammatiTIkAyAM sarvamekaM sadavizeSAditi zuddhadravyAstikAbhiprAyAH, azuddhastu dravyArthiko vyavahAranayamatAvalambI ekAntanityacetanAcetanavastudvayapratipAdakasAMkhyadarzanAzrita ityuktam , paryAyArthikanaye tu yannayApekSayA yo'lpaviSayako nayassa tannayApekSayA zuddha ityuttarottaranayA aspAlpaviSayakAzzuddhazuddhatarazuddhatamA, pUrvapUrvanayAstvazuddhAzuddhatarA'zuddhatamAH, bahubahuviSayakatvAt , tathAhi-etatprakaraNakAramate RjusUtranayasya paryAyArthikanayabhedatvAt sa vAvadazuddhaH, kAlakArakaliGgAdibhede'pyarthAbhedAbhyupagamaparatvAt , zabdanayastu zuddha, tanmatena kAlAdibhedena vastuno medAmyupagamAt / tato'pi samabhirUDhaH zuddhataraH, tanmate paryAyazabdeSu niruktibhedena minnasyArthasyAbhyupagamAdekArthavAcakaparyAyazabdAbhAvAt paryAyabhedenApi bheda "Aho Shrutgyanam" Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAma , gA* syorarIkaraNAt / tato'pi caiSambhUtanayazzuddhatamaH, ayaM nayazzamdAnAM svavyutpattinimittabhUtakriyApariNatamartha satkriyAkAla eva vAcyatvenAbhyupagacchattItyetanmate kriyA'nAviSTasyA'pi vastuno bhedapratipattRtvAditi / tatrApi zrIsiddhasenadivAkaramate'rthanayAssahavyavahArarjusUtrAkhyAnayo nayAH / saiddhAntikamate naigamasahavyavahArarjusUtrAkhyAzcatvAro nayA, upasarjanIbhUtazabdapradhAnIbhUtA'rthA'bhyupagamaparatvena zabdataddharmabhedenArthabhedA'svIkartRtvAt / ubhaya. mate'pi zabdasamabhirudaivambhUtAkhyA nayAtrapazzandanayAra, te hi zabdapradhAnatayA zabdataddharmabhedenArthamedaM svIkurvantIti yathA zabdastathA'rtha ityabhyupagamaparatvAcchandameva pradhAnamicchanti, athaM tu gauNam , zabdavazenavArthapratIteH / uktazca tasvArtha zlokavArtike __ "tatrarjusUtraparyantA,-zcatvAro'nayA matAH / trayaH zabdanayAH zeSAH, zabdavAcyArthagocarAH // 1 // " iti .. . ete ca nayAH parasparasApekSAzcettadA sunayAH, anyathA tu mithyAnayA:, etacA pratipAdayiSyate, tadevaM vyavasthitametat , tasya tu zabdAdayazzAkhAprazAkhApratizAkhAH sUkSmamedA iti // 5 // atha nayairiva nikSepairapi sUkSmekSikayA samyaksamIkSAmaka ravicAritaramaNIyatayA'paramArthabhUto'rthaH paramArthatayA paramArthazvAparamArthatayA pratibhAsetetyato nayAnuyogadvAravanikSepAnuyogadvAramApi vyAkhyAnam , nikSepAzca nAmasthApanAdravyamAvabhedena caturvidhA iti, tatrApi dravyArthikaparyAyArthikanayau mUlavyAkaraNinAviti darzayananayopikatA pradarzayitumAha " nAma ThavaNA davie-tti esa davyAhiyassa nikkhevo| bhAvo u pajjavahiassa, parUvaNA esa paramattho / / 6 // " asyA uttarArddha zAstravArtAsamuccayAdau-"bhAvo u paJjavaTTia, parUSaNA esa paramatyo" iti dRzyate / athavA vastunivandhanAdhyavasAyanimittavyavahAramUlakAraNatAmanayoH pratipAdya adhunA'dhyAropitAnadhyAropitanAma-sthApanA-dravya-bhAvanibandhanavyavahAranibandhanatAmanA yoreva pratipAdayannAhA''cArya:-nAma ThavaNA ityAdi / nAmasthApanAdravyaitanikSepatrayaM dravyA. kina yasya, bhAvastu paryAyArthikanayasya nikSepaH, eSa evomayanayapravibhAgaH paramArtha iti niSkarSaH, avayavArthastvevam---" nAma ThavaNA davie ti" nAmasthApanAdravyamiti 'ema davaTTiyassa. nikkhevo' eSa nikSepo dravyArthikasya dravyArthikanayasyAbhimataH / yadvA dravyAdhikasyetyanantaraM mateneti shessH| dravyamAtragrAhiNastasya nayasya nAmasthApanAdravyANAM kAlatrayAnugAmitvena dravyarUpatayA tattritayagrAhitve'pi mAvasya kSaNamAtravarcitvena dravyAnAtmakatayA tadAhitvAt / ata evAha "bhAvo u pajabaDhiasma parUvaNA" iti / bhAvo "Aho Shrutgyanam" Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 6 I bhAvanizeSaH, tu punaH, paryAyAstikasya paryAyAstikanayasya, prarUpaNA prarUpaNAviSayaH, prarUpyate iti prarUpaNeti vyutpatteH, tatra karmaNi prapUrvakarUpadhAtoryupratyayaH / paryAyamAtragrAhiNastasya bhAvasya paryAyarUpatayA tanmAtragrAhitve'pyukta nikSepatrayasya vivakSitamAvAnAtmakatvena tadagrAhakatvAt / yadvA nAmasthApanAdravyamityeSa nikSepo " vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye | karttavyamanyathA'nukta - samatvAttasya kutracit // 1 // " iti vacanAt sarve vAkyaM sAvadhAraNaM bhaktIti niyamena dravyArthikasya dravyArthikanayasyaivAmimataH, na paryAyAstikanayasya, nAmAdinikSepatrayasya vivakSitabhAvAnAtmakatvAt, paryAyAstikana yasya tu bhAvalakSaNaparyAya mAtragrAhitvAt / bhAvo bhAvanikSepaH, tu punaH, paryAyAstikasya paryAyAstikanayasyaiva, prarUpaNA prarUpaNAviSayaH / na dravyArthikanayasya, tasya dravyamAtragrAhitvena bhASA'navalambitvAditi / tatra yasya kasyacidvastuno vyavahArArthamabhidhAnaM nimittasavyapekSaM nimittAnapekSaM vA yatsaGketyate tannAma, yathA svargAdhipasya svargAdhipatyalakSaNaizvaryAtmakanimittApekSayA indra ityabhidhAnaM ayamindra ityevaM saGketyate, arthAt yasya nAmno vyutpattinimittaviziSToSrtho yo bhavati tatra tannAma yadi saGketyate tadA nimittasavyapekSaM tat, evaM saGketadvArA yanAmavAgyatayA vyavaharttavyo yo'rtho vyutpattinimittA''kalito na bhavati tatra tAdRzanimittamanta ; vatanAma vyavahArArthaM saGketyate tadA nimittAnapekSaM tat, yathA gopAladArake indrazabdaparyAyAntarazakrapurandarAghavAcye ayamindra iti saGketamAtreNAropitamindranAma indranAmanikSepaH / atredamavadheyam -gopAladArakasyendrapadavAcyatve tatrendrapadavAcyatAvacchedakaM nendratvaM, bhAvendravarttinastasya gopAladArake'bhAvAt nApi gopAladArakatvaM yasmingopAladAra ke indrapadavAcyatA nAsti tatrApi gopAladArakatvasya sadbhAvAt gopAlasambandhitvadArakatvomayaghaTitamUrttikasya tasya sakhaNDasya kiJcitpadapravRttinimittatvAbhAvAt, kintu yasmin gopAladAra ke indrapadasaGketaH kriyate tadgopAladArake janmato maraNaparyantamupacayApacayato'nekazarIramedatastadanugataM sAmAnyameva caitratvAdisAmAnyavatsamasti tadeva tatrendrapadavAcyatAvacchedakaM tacca nAmendratvazabdenAbhidhIyata iti / saGketakaraNaM kacidabhedena yathA'yaM ghaTaH, atra ghaTa ityasya ghaTazabdavAcya ityarthakatvena tasyAbhedasambandhenedaMpadArthe'nvaya karaNAdamedena saGketakaraNam / kacidbhedena yathA ' asya cArya zabdo vAcaka iti, atra vAcakazabdasya bodhajanakatvaprakArakecchA vizeSyo'rthaH tadekadeze bodhe SaSThayarthasya viSayatvasya nirUpakatvasambandhenAnvayaH, tasmi~tra viSayatve idaMprakRtyarthasya ghaTatvAvacchinnasyAdheyatvasambadhenAnvayaH tathA ca ghaTatvAvacchinnaniSThaviSayatAnirUpakabodha janakatva prakAra kecchA vizeSyo " zabda iti bodha ityevaM bhedena saGketakaraNam, icchA cAtra ghaTaviSayakabodhajanako ghaTazabdoM 'bhavatvityAkArikA 'saiva ca saGketaH ' tatkaraNaM ca tadviSayakapratipAdyagatabodhAnukUlo vyApAraH, sa cAyamasya vAcaka ityAkAraka AptopadezarUpaH, athavA ghaTazabdavAcyo ghaTa ityAkArako 69 "Aho Shrutgyanam" Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAka 1, mA. ghaTazabdajanyayodhaviSayatvaprakArakecchAvizeSyo ghaTa ityAkArakapratipAdyagatabodhAnukUlavyApAra: saGketakaraNaM, tatrecchA ghaTapadAd ghaTo boddhavya ityAkArikA / tatrApi vastunaH kathaJcitsAmAnyavizeSAtmakatayA samAnAsamAnAkArapariNatyAtmake'pi tasmin na prativyaktiminatvalakSaNA'samAnapariNAmassaGketopayuktaH, tasyAnanugatatvena tatsaGketitazabdazravaNe tadarthaviSayakakarmakSayopazamasahakRttasaGketajJAnasamudbhUtavAcyavAcakamAvasambandhasmaraNaprabhavArthasmRtidvArA tatsajAtIyavyatyantarazAndabodhAnupapattiprasaGgAt , na ca pratyekaM sarvAsu vyaktiSu saGketAduktadizA zAndavodha iti vAcyam , vyaktInAmAnantyena tAvatISu saGketakaraNasyAzakyatvAt , kintu samAnapariNatilakSaNatiryaksAmAnyasyAnugatatvena tadAtmake tadviziSTe vA saGketa: kattuM zakya iti samAnapariNAma eva saGketopayuktA, parapuruSocAritazabdazravaNenApi samAnapariNativiziSTasyaivArthasya zAbdabodhe pratibhAsamAnatvAt sa eva zabdArthI, yazAbdapratIto pratibhAti sa eva zabdasyArtha ityatra prAmANikAnAmavivAdAt, na tvasamAnapariNAmo'tyanta. vilkssnnstsyaarthH| nanu samAnapariNAmasyAnugatatvena tadviziSTe vastuni saGketakaraNasaukayodbhavatu tadabhidhAyi nAma, kintu tadrvyArthikanayAbhimatanikSeparUpaM katham, zabdarUpasya nAmnaH kRtakatvena dravyadharmasya nityatvasya tatrAbhAvena dravyarUpatvAbhAvena dravyArthikanayaviSayatvAmAvAditi cet , ucyate, dUrAdAgato'yaM zabda ityAdipratItisiddhakriyAvacA. dihetunA zabdasya paudgalikatayaiva siddheH, ata eva vAyuvahanasaMharaNadvArA'nupAtazailAdi. pratighAtAdika saGghaTate, idamuktaM bhavati-dhUmavadvAyunA nayanaM, dhUmavadgRhAdau piNDIbhavanaM, toyavad dvArAnuvidhAnaM, parvatanitambAdiSu vAyuvatpratighAtAdikaca zabdasya paugalikatve satyupapannaM bhavati, guNatve ca tasya vAyuvahanasaMharaNAdInAM kriyAvizeSAdyAtmakatvena tadanupapattissyAt , guNe kriyAnaGgIkArAt , yadAha bhagavAn bhASyakAra: ___"jaM te poggalamaiA, sakiriyA vaauvhnnaao|| 206 // ... dhUmovva saMharaNAo, dArANuvihANao viseseNaM / toyaM va NitaMbAisu, paDighAyAo a vAuvva / / 207 // " iti // ata eva " vArasahi joyaNehiM soyaM abhigeNhae saI" iti pAramarSavacassaGgacchate / tathA ca pudgalarUpatayA nityatvena tatra dravyatvamastyeva, zabdasya vA svasvarUpeNApi kiJciskAlasthAyitayA ghaTAderiva dravyarUpatvameva, paryAyasyaikakSaNamAtrasthAyitvalakSaNatvena tadrapa. tvAmAvAca / kizca zabdasya kRtakatve'pi yasmin yasminnarthe saGketadvAreNa zabdo niyujyate tasmin tasminnarthe pratipAdakatvena pravartata ityanugatatvena dravyasAdhAdravyArthikanayAmimatanikSeparUpaM zabdAtmakaM nAmeti pratipattavyam, kizca vAcyavAcakabhAvasambandhI nityaH, anyathA vAcyasyAvAcyatvaM vAcakasya cAvAcakatvaM kadAcitsyAt , na caivaM tarhi saGketagraI "Aho Shrutgyanam" Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kA 1, gA0 . vinApi tajjJAnena zAbdapratItirasyAditi kimantargaDanA teneti vAcyam , saGketAbhivyaktasyaiva tasya padArthasmRtidvArA zAbdapratItijanakatvAt , tathA ca sambandhasya kathazcitsambandhidvayA'bhinnatvena sambandhinaH zabdasyoktasambandhadvArA nityatvamiti dravyAthiMkanayApekSayA nAmanikSepazzabda iti siddham / nanu bhavatu nAmanikSepasiddhistathApi tanAma vastusvarUpamevetyatra kiM mAnamiti cet, ucyate, nAma vastusvarUpameva tatpratyayahetutvAt , svadharmavat , nAmAyattAtmalAbhAssarvavyavahArA iti. taddhe tutvAcetyanumAnameva / " arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyAH" iti vacanAdekamandavAcyatvena nAmanAmavatoH kathazcidabhedatazzabdasyArthAtmakatvAdeva stutau rAgaH stutyasya, dveSazca nindAyAM dveSyasyeti, bhagavannAmanikSepasya bhagavadrUpatvAdeva ca tanAmastutirapi bhagavatstutireveti tayA''rogyabodhilAbhasamAdhimaraNAdiphalotpAdo dRzyata ityetadRSTAntabalAt sarvasya nAmnaH svavAcyArthasvarUpatvaM jJeyam / yadvastu bhAvabhUtArthalakSaNA'saGghaTitaM bhAvapadArthena sahAbhedabuddhilakSaNenAmuko'yamityabhiprAyeNa sadbhUtAkAreNa pustacitrakarmAdAvasabhRtAkAreNAkSAdau cetvarakAlaM yAvatkathikaM vA sthApyate pratinidhIyate tadvastu sthApanA, NijantAtsthAdhAtoH karmaNi yuprtyyH| bhAvabhUte sarvavastuni svAkArasadRzAkAravavatadrahitatvalakSaNasadbhAvAsadbhAvAnyatara. rUpatayA sthApanAyAH pravarttamAnatvAt dravyadharmasaddhAvAde katvAdhyavasAyakRtameva tasyA dravyA. rthatvamiti dravyArthikanikSepaH sthApanA / etena kalpanAzilpinimittatvena tattadvastusthApanA tattadvastuto bhinnaiveti na mukhyArthasvarUpetyAzaGkApi nirastA, yato ghaTAkAro'pi ghaTa eva, tulyapariNAmattvAt , anyathA tatvA'yogAt , mukhyArthamAtrAmAvAdeva tatprati kRtitvopapatteH, ata eva jinapratimA jinasadRzIti siddhAnte gIyate, akSAdAvabhiprAyasambandhaM pratibhAdau cAkArasambandhaM puraskRtyopAsthamAnA jinAdisthApanA ekasambandhijJAnamaparasambandhismA. rakamiti nyAyena sthApyasmRtidvArA sthApyagataguNapraNidhAnodrekalakSaNamAtrAbhivRddhastajanita. nirjarAvizeSasya vidhAyinI, tathA ca sUtrabodhitavalavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatadgataguNasmRtijanakasaMskArobodhakAbhiprAyAkArAnyatarasambandhavacaM tatsthApanAtvamiti phalitaM bhavati / nanu nAmasthApanayoH ko vizeSa iti cet, ucyate-yathendrAdipratimAsthApanAyAM kuNDalAGgadAdibhUSitaH sannihitazacIvaghrAdirAkAra upalabhyate, na tathA nAmendrAdrau, evaM yathA tatsthApanAdarzanAd bhAvaH samullasati, naivamindrAdinAmazravaNamAtrAd , yathA ca tatsthApanAyAM lokasyopayAcitecchApUjApravRttisamIhitalAbhAdayo dRzyante, naivamindranAmAdAvityevamanya. dapi vAcyamiti / " sambhAvamasambhAve ThavaNA" ityAvacanAcchAstre sadbhAvAsadbhAvAbhyAM sthApanA dvidhA gIyata iti tallakSaNaM tadubhayalakSaNaM ca kimiti cet, ucyate, sthApyamAnasye ndrAderanurUpAGgopAGgacihvavAhanAharaNAdiparikaro ya AkAravizeSo yaddarzanAt sAkSAdvidyamAne "Aho Shrutgyanam" Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAma 1, mA.. ndrAdirivendrAdilakSyate sa sadbhAvasthApanA, bhAvendrabhAvajinAdhAkRtivinirmukto yo'zavarATakAdirindro'yamiti jino'yamitibuddhyA sthApyamAnasso'sadbhAvasthApanA / uktaza 'leppagahasthI hasthitti esa sabbhAviyA bhave tthvnnaa| . . __ hoi asambhAve puNa hasthitti nirAgiI akkho // 1 // " iti / tadubhayasthApanAnugatalakSaNaM tUktamevAvaseyam / dravati pUrvAparaparyAyAzrayatayA'vica. livasvabhAvena tA~stAn paryAyAn pUrvAparIbhUtAn gacchatIti vyutpattyA pUrvottaraparyAyAnugAmivayA trikAlAnuyAyi yattadravyam / tacca bhUtabhAviparyAyakAraNatvAt cetanamacetanaM vA anupacaritameva dravyArthikanikSepaH / yadvA anubhUtaparyAyamanubhaviSyatparyAyazcaikameva dravyam , tenAnubhUtaparyAyazabdena tatkadAcidabhidhIyate, kadAcicAnubhaviSyatparyAyazabdena, yathA atItaghRtasambandho ghaTo 'ghRtaghaTaH' ityabhidhIyate, bhaviSyattatsambandho'pi tathaivAbhidhAnagocaracArI / ayambhAvaH-yadvastu bhUtakAle vivakSitaparyAyarUpeNa pariNataM tadvastu bhUtaparyAyakAraNasvAt kAraNe kAryopacAraM kRtvA vartamAnakAle dravyarUpamucyate, yathA anubhUtadevendratvaparyAyo manuSyo dravyendraH, anubhUtadhRtAdhArasvaparyAyo'yaM dhRtaghaTA, yacca vastu bhaviSyatkAle vivakSitaparyAyarUpeNa pariNasyati tadvastu bhaviSyatparyAyakAraNatvAdvarttamAnakAle bhaviSyatparyAyApekSayA dravyarUpamabhidhIyate, yathA anubhaviSyaddevendratvaparyAyAhassAdhuzrAddho vA dravyendraH, uktaJcopadezapade"bemANiovavAutti davvadevo jahA sAhU" // 255 // iti // anyatrApyuktam "miupiMDo davaghaDo, susAvago taha ya davvasAhutti / sAhU ya damvadevo, emAi sue jao bhaNiaM // 1 // " iti / / anubhaviSyaddhRtAdhAratvaparyAyAhoM ghRtaghaTa iti vA / zuddhaparyAyAstikamatena ghaTopayoga eva bhAvaghaTa iti vartamAnakAlAvacchinnaghaTopayogarahitamapi tatparyAyeNAtItena pariNatamanAMgatena ca pariNasyadvA dravyaM tacchandavAcyaM dravyArthikanayamatena vyavasthitam, bhUtabhavijyaghaTopayogAtmakamAvaghaTakAraNatvAditi / bhavati vivakSitavartamAnasamayaparyAyarUpeNo. spadyate iti bhAvaH / athavA bhUtirbhAvaH bhavanaM vA bhAvo vajakirITAdidhAraNalakSaNavartamAnaparyAyeNendrAdirUpatayA vastunaH pariNamana bhAvaH / yadabhihitam " bhAvo vivakSitakriyA'nubhUtiyukto hi vai smaakhyaatH| sarvajJairindrAdivadihendanAdikriyA'nubhavAt // 1 // " iti / - yadvA vanakirITAdidhAraNopazobhitendrAdivastu grahaNaparyAyeNa jJAnasya bhavanam , arthAt vanakirITAdidhAraNaviziSTendrAdivastvagAhijJAnAtmakopayogo bhAvaH, zabdAdinayatrayamate "Aho Shrutgyanam" Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ammati0 kAma , gAM. . mAvasyopayogalakSaNasvAda , uktalakSaNamAvastu paryAyArthikanayamatena nikSepaH, tasya pratikSaNamanyAnyarUpatayA paryAyArthikanayagocaratvAditi / 'esa paramattho' eSa:-eSa eva nayanizepAnuyogapratipAdita ubhayanayapravibhAgaH, paramArthaH paramaM hRdayamAgamasya, etadviSayAsvyatiriktaviSayatvAt sarvanayavAdAnAm , na hi zAstraparamahRdayanayadvayavyatiriktaH kazcinmayo vidyate, sAmAnyavizeSasvarUpaviSayadvayavyatiriktaviSayAntarAbhAvAt viSayiNo'pyaparasya nayAntarasyAbhAva iti / atredamavadheyam --dravyArthikanayena nAmasthApanAdravyAkhyAstrayo nikSepA abhyupagatA, paryAyArthikanayena ca mAtra eveti mahanIyamAnyazrIsiddhasenadivAkarANAM matena sahavyavahAgyoH pUjyapAdazrIdevasUrINAM matena tu naigamasahavyavahArANAM dravyArthikanayabhedattAttadvattairapi ta eva trayo nikSepA abhyupagatAH, RjusUtrazandasamabhirUdvaivambhUtanayAnAM paryAyArthikanaya bhedatvAttadvattarapi bhAva eva nikssepo'bhyupgtH| atharjusUtranayA paryAyArthika nayasyaiva bheda ityabhyupagame " ujjusU assa ege aNuvautte egaM davAvassayaM puhRttaM necchA" ityanuyogadvArastravirodhassyAditi cet, maivam , yato'sau nayo'tItaM vinaSTatvenAnAgata. zvA'nutpannatvena nAbhyupagacchati, kintu vartamAnameva vastvamyupagacchati, tadapi svakIyameva manyate, svakAryasAdhakatvAt svadhanavana, na tu parakIyaM, svakAryA'sAdhakatvAt paradhanavat , tathA cAtItAnAgatabhedataH parakIyamedatazca pRthaktvaM necchatyaso naya ityato'tItAnAgata. vartamAna medabhinnasvakIyaparakIyamedabhinnalikhilavyatyanugatasadRzapariNatilakSaNatiryaksAmA. nyasya pUrvAparaparyAyAnugatova'tAsAmAnyasya cAnabhyupagamAnAsya nayasya tulyAMzadhruvAMzalakSaNadravyAbhyupagamaH, ata eva nAsyAsadghaTitabhUtabhAviparyAyakAraNatvarUpadravyatvAbhyupagamo'pi, uktasUtraM tu 'aNuvaogo davaM ' iti dravyalakSaNamAzrityA'nupayogAMzamAdAya vartamAnAvazyakaparyAye dravyapadopacArAt samAdheyam, paryAyArthikana yena mukhyadravyapadArthasyaiva pratikSepAditi pUjyapAdazrIsiddhasenadivAkaramatAdyanusAriNassamAdadhate / saiddhAntikAstu noktaM samIcInaM manyante, nAmAdivadanupacaritadravyanikSepapradarzanaparatvAduktasUtrasya, na cedevaM, tarhi andAdinayeSvapi kazcidupacAreNa dravyanikSepaprasaGgAt , pRthaktvaniSedhe'pRthakvena dravyavidherA. vazyakatvAt , ekavizeSaniSedhasya taditaravizeSavidhiparyavasAyitvAditi / tathA ca saiddhAntikamasena dravyArthikanayasya nAmAdayazcatvAro'pi nikSepA abhimatAH, paryAyArthikanayasya bhAva evako nikSepaH, yadAha bhagavAn jinabhadragaNikSamAzramaNa:-" bhAvaM ciya saddaNayA sesA icchanti sakSaNikkheve" iti| ata eva caraNaguNasthitasya sAdhoH sarvanayavizuddhatve sarvanayAnAM bhAvagrAhitvaM hetutayohAvitam , ata eva naigama-sabaha-vyavahAra sUtrANAM mate'pi catvAse nikSepAH, teSAM dravyArthikamedatvAt , zabdasamabhirUDhaivambhUtAnAM tu bhAvanikSepa eva, paryAyArthika medatvAdeSAm / syAdetad dravyAthikanayena nAmAdinikSepacatuSTayAbhyupagame yo dravyasyaivA "Aho Shrutgyanam" Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhammati. kAga 1,.. bhyupagantA sa dravyArthika ityasyAsAdhAraNasvarUpasya hAnissyAt , bhAvasya paryAyarUpasya tena svIkAreNa tatpratikSepA'karaNAt / atha loke yasya prAdhAnyaM tenaiva vyavahAraH, yathA rAjA''gata iti sAmantAdayo'pyAgatAH, evaJca sati dravyArthikanayo dravyaM pradhAnatayaivAbhyupagacchatIti tatra na dravyArthikatvahAniriti tenaiva sa vyavaharttavyaH syAdeva, bhAvantu gauNatayA'bhyupagacchatItyetAvatA sa bhAvanikSepAbhyupaganteti cet , hanta tarhi zabdAditrinayAH paryAyaM pradhAnatayA. bhyupagacchantIti paryAyArthikana yasyaiva bhedarUpA iti tatsvarUpeNaiva vyavahartavyAH, dravyaM gauNatayorarIkurvantIti tvaduktarItyA dravyanikSepAbhyupagantArazca syuH / evaJca sati " mAvaM ciya saddaNayA' ityaadipraaguktbhaassyvcnsmbaadvyaaghaatH| atha yadyapi dravyArthikanayaparyAyArthikanayayoryathAkramaM gauNatayA paryAyadravyAbhyupagamaH, tathApi tatra dravyArthiko dravyaparyAyau mitho'bhinau ekatvamApanAvicchatIti dravyAdavyatiriktaM paryAyamabhyupagacchan sa paryAyArthikAdbhiH parikalitaH / paryAyArthikastu dravyaparyAyau parasparaM bhinnAvevecchatIti dravyAdbhinna paryAya manute, ato'sau dravyArthikAdbhina iSyate, tathA cAnayobhinnataiva na punarekateti, atrAnumAnazcaivam-dravyArthikaH paryAyArthikAdbhinnaH dravyaparyAyayoratyantamabhedAbhyupagantRtvAt , paryAyArthikanayazca dravyArthikana yAdbhinnaH tayoratyanta bhedA'bhyupagantatvAt , ata eva mithyAdRSTI ca pratyekametI, dravyArthikena dravyaparyAyayorekAntenaikatva. grahaNAt, paryAyArthikanayena tu tayorekAntenAnyatvagrahaNAt , tathA ca dravyArthikana yasyApi paryAyAbhyupagantRtvamiti cet, maitram , evaM sati paryAyArthikasya zabdAdinayasyApi dravyA. bhyupgntRtvaaptteH| atyantabhedAbhedagrAhiNoIyossamuditayorapi mithyAdRSTitvaprasaGgAcca / kiJca dravyArthikanayena dravyaparyAyayorekatvamabhyupagamyata iti tvayA iyamANe dravyasyeva sadabhinna guNasyApi dravyatvaprasaktyA 'dravyaM' 'guNa' iti zabdadvayamekArthavAcakatvAdindra. purandarAdizabdavat paryAyarUpaM syAt , evazca sahoktirna syAt , arthAt dravyaguNazabdayora. bhedasambandhenetarapadArthAnvitasvArthavodhakavalakSaNa sAmAnAdhikaraNyaM svaprayojyAbhedasambandhA. vacchinnaprakAstAnirUpitavizeSyatAprayojakatvasvaprayojyavizeSyatAnirUpitAbhedasambandhAvachinnaprakAratAprayojakatvAnyataravatvaparyavasAyi na syAditi guNo dravyamiti dravyArthikanayAbhilApAnupapattissyAt , yato na hi ko'pi prekSAvAn pumAn ghaTo nIla itivad ghaTaH kalaza iti vakti, pravRttinimittabhedenaivAbhedavyavahArasadbhAvena prakRte paryAyazabdapravRttinimitta. medAbhAvAt / tathA ca dravyaguNapadAnyatarasyaiva prayogassyAt / evaM yadi parasparamatyanta - minnasya dravyaparyAyobhayasya grAhakaH paryAyanaya iti tvayeSyamANe paryAyArthikenApi dravya. Ahe dravyArthikanayasyAntargaDutvaprasaktirasyAt , dravyaparyAyobhayAntargatadravyapakSe paryAya naya. mate'pi dravyaM sAmAyikamityasyAvirodhaprasaGgazca syAditi cet, atra zAstravArtAsamuccaye yathopAdhyAyaiH paryAlocitaM tathocyate, avizuddhAnAM naigamAdibhedAnAM nAmAdyabhyupagamapravaNa "Aho Shrutgyanam" Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA06 tve'pi vizuddhanagamabhedasya dravyavizeSaNatayA paryAyAbhyupagamAd na tatra bhAvanikSepAnupa. pattiH, ata eva vizeSyAvazyakaniryuktAyuktam, " jIvo guNapaDivano Nayassa davaTTiyassa sAmAiaM" iti / atra hi samatApariNAmaviziSTa jIve sAmAyikatvaM vidhIyata iti / na caivamasya paryAyArthikatvApattiH, itarAvizeSaNatvarUpaprAdhAnyena paryAyAnabhyupagamAt , zabdAdInAM paryAyArthanayAnAM tu naigamavadavizuddhyabhAvAd na nAmAghabhyupagantRtvam / vAstavaM tadviSayatvaM tu noktavibhAgavyAghAtAya, svAtantryeNa paryAyaviSayatvaM tvavyAhatamiti / nanu tathApi "nAmAitiyaM dabaDhiyassa mAvo a paJjavaNayassa" iti maGgalAdhikAre'bhidhAya "bhAvaM ciya sahaNayA sesA icchaMti samaNikkheve" ityagre vadatAM bhASyakRtAM ko'bhiprAyaH ? iti cet , ayamabhiprAyaH-pUrva zuddhacaraNopayogarUpabhAvamaGgalAdhikArasambandhAd naigamAdinA jalAharaNAdirUpamAvaghaTAbhyupagame'pi ghaTopayogarUpamAvaghaTAnabhyupagamAt tathoktiH, agre tu vyavasthAdhikArAd vizeSoktiriti svAtantryeNa nAmAditrayaviSayatvameva dravyArthikasyetyabhipretya nayAntareNa vA pUrva tathoktiH / ata evoktaM tatvArthavRttau-atra cA''dyA nAmAdayastrayo vikalpA dravyArthikasya tathA tathA sarvArthatvAt pAzcAtyaH paryAyanayasya tathApariNativijJAnAbhyAmiti / nayopadeze'pyuktam... " iSTaH zabdanayairbhAvo, nikSepA nikhilAH praiH| mataM maGgalavAdenya-dbhidAM dravyAthike naye / / 83 // dravyAthai guNavAn jIvaH, paryAyArthe ca tadguNaH / sAmAyikamiti proktaM, yadizA''vazyakAdiSu // 84 // ghaTopayogarUpo vA, bhAvo drvyaarthike'mtH| . tena tatra trayaM prokta-miti jAnImahe vayam // 85 // " iti / tadarthastu vistarArthibhistaDIkAta evaavseyH| granthagauravabhItyeha na pratanyate / nanu dravyArthikaparyAyArthikayomitho vivAde sati me manaH sandehadolAmadhirohati, kimatra tatramiti cet ? ucyate, pRthagrUpayostayormadhyAdRSTitvaM samuditayozca tayossamyagdRSTitvamiti parasparasApekSatadubhayanayApekSayA nAmAdicatuSTayAtmakameva vastu tatvamiti nizcinu, nAmAdinikSepacatuSTayAtmakatayaiva vastumAtrasyAnubhavAt , anumavAdhInA hi vastuvyavasthitiH / taduktam " saMviniSThava sarvA'pi, viSayANAM vyavasthitiH / samvedanaM ca nAmAdi,-vikalaM nAnubhUyate // 1 // tathAhighaTo'yamiti nAmaitat, pRthubudhnaadinaa''kRtiH| mRdravyaM bhavanaM bhAyo, ghaTe dRSTaM catuSTayam // 2 // . "Aho Shrutgyanam" Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, mA0 6 tatrApi nAma nAkAra-mAkAro nAma no vinA / tau vinA nApi cAnyonya, -muttarAvapi saMsthitau // 3 // mayUrANDara se yadvadvarNA nIlAdayaH sthitAH / sarve'pyanyonyamunmizrA, stadvannAmAdayo ghaTe // 4 // " iti / anuyogadvArasUtre'pyuktam - 76 46 ' jattha ya jaM jANijA, NikkhevaM Nikkhive niravasesaM / jattha vi na jANikhA, caDakayaM Nikkheve tatthanti // 1 // 33 atra yatra nikSepAntaraM na jAnIyAttatra catuSTayaM nikSipedityanena catuSTayasya vyApitA sphuTIkRtA, yattatpadAbhyAM nirdeze yo dhUmavAn sa vahnimAnityatreva vyApterlAmAvazyakatvAditi / tathA ca yadyadvastu tattannAmAdinikSepacatuSTayAtmakamiti paryavasAyinI sA vyAptiriti tajjJAnajanyAyA anyathAnupadyamAnavastutva hetukAyAH " vastutatvaM nAmAdinikSepa catuSTayAtmakam " ityanumitecaMstumAtraM nAmAdinikSepa catuSTayAtmakameveti siddham / tathA hi-ekasminnapi zacIpatyAdau ' indra' iti tAma, tadAkArastu sthApanA, uttarAvasthAkAraNatvaM tu dravyatvam, divyarUpa - saMpatti - kulizadhAraNa-paramaizvaryAdisaMpannatvaM tu bhAva iti catuSTayamapi pratIyate, tadvadanyavastunyapi jJeyam, uktaJca - " jaM vatthumasthi loe caupajAyaM tayaM sarvvaM " iti // atrAnyazaGkA tatsamAdhAnaM nikSepasAmAnyalakSaNazca nAmAdipratyeka nikSepAnugatalakSaNAdikaM ca yadvanthagauravabhItyA na vivecitaM tatsarvamasmatkRtataccArthaprathamAdhyAyavivaraNa gUDhArthadIpikAvyaTIkAto vistArArthinA'va seyamiti // 6 // etadapi nayadvayaM zAstrasya paramahRdayaM tadaiva yadaikAnekatvenAnubhUyamAne vastuni yadaMzApekSayaikatvaM sa evAMzI dravyaM yadaMzApekSayA'nekatvaM sa evAMzaH paryAyaH, ata eva tattadaprekSAgarbhatattadaneka paryAya karambitatvAd vastunastathA tathA prayoge tasadapekSA lAbhArthaM syAtkArameva prayuJjate sarvatra prAmANikAH, anyathA nirAkAGkSameva sarva vAkyaM prasajyeta, tathA cA'nyo'nyAnusyUtadravya paryAyo mayAtmakameva vastu paramArthadRSTyA sat, na tvekAntadravyArthikana yAmyupagatakalpita pUrvAparaparyAyAnvayidravyAtmakameva vastu sat, na vaikAntaparyAyArthikana thorarIkRta pratikSaNAnyAnyaparyAyAtmakameva vastu sat, anyonyAnanusyUtadravyaparyAyA'nupalambhAt / yaduktam dravyaM paryAyaviyutaM, paryAyA dravyavarjitAH / ka kadA kena kiMrUpAH, dRSTA mAnena kena vA 1 // 1 // tathA ca vastumAtrasya dravyArthikanayApekSayA guNIbhUtaparyAyapradhAnIbhUtadravyopetatveneva paryAyArthikanayApekSayA guNIbhUtadravyapradhAnIbhUtaparyAyopetasvenApyupalambhAt samuditadravyA "Aho Shrutgyanam" Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 7 7 rthikaparyAyArthikanayArpaNAyA pramANArpaNAparyavasAyizvena tathA prAdhAnyena dravyaparyAyo mayopetatvenopalambhAccAnekAntAtmakameva vastu sadityevambhUtArthapratipAdanaparatvena parasparasApekSam, na tu vizeSAnanuSaktasAmAnyamAtrAvabhAsakaM sAmAnyAnanuSaktaparyAyamAtrAvabhAsaka mityevaM pRthagekaikAMza pratipAdanaparaM parasparanirapekSaM nayadvayam, tasya midhyArUpatvena tadviSayasyApyasa patvAdityetasyArthasya pradarzanArthamAha 1 paMja " pajjavanissAmaNNaM, vayaNaM davvadviyassa asthitti / avaseso vayaNavihI, pajjava bhayaNA sapaDivaktro // 7 // " iti ' pajjavanissAmaNNaM vayaNaM' paryAyanayena nissAmAnyamasAdhAraNaM vacanaM, tatkasya kIdRzamityata Aha - " davadviyassa atthitti " dravyArthikasya - dravyArthikana yasya astItvAkArakaM paryAyanayAbhyupagatavizeSasya sattA'nupravezAt vizeSAnanuSaktasAmAnyamAtra pratipAdakam, yathA caitadvacanamekAntAtmakaM mithyA, asadarthapratipAdakatvAt, tathA paryAyanayavacanamapi sAmAnyAnanuSaktavizeSamAtrapratipAdakaM mithyaiva tatpratipAdyasyArthasyAsa dravatvAditi pratipAdayitumAha - ' abaseso vayaNavihI ' avazeSo vacanavidhirvacanaprakAra: vabhayaNA' paryAyabhajanAt paryAyeSu sattAyA AropaNAt anupravezAt 'sapaDivakkho' satpravipakSa iti gAthA saGkSiptArthaH / vistRtArthastvevam - ' pajavanissAmaNNaM vayaNaM' nirgataM sAmAnyaM sAdhAraNasvarUpaM yasmAttanniHsAmAnyam, asAdhAraNam, paryAyanayena saha nissAmAnya paryAyanissAmAnyam, evaMvidhaM vacanam, paryAyanayena vastupratipattaye yAdRzaM vacanaM ghaTapaTAdibhedapratipAdakaM pratikSaNamanyAnyasvarUpa pratipAdakaJcAmyupagataM tAdRzavacanasamAnaM yana bhavati evambhUtaM sattAmAtrapratipAdakaM vacanamiti yAvat, tarakasyetyata Aha-- davvaDiyarasa ' dravyArthikanayasya kiM svarUpaM tadityata Aha-' asthitti ' astItyAkArakaM sattAsAmAnyarUpA'bhinnArthapratipAdakam / nanu bhedavAdyamyupagata vizeSapadArtho'pyastIti tatpratipAdakamapi kathaM na 'asti ' ityAkArakaM vacanamiti cet, maivam, tasya sattAsvarUpapravezenaiva sadrUpatvAt, na hi tadvyatirikto vizeSo nAma padArthaH kazcidanubhUyate, sadityukte vastumAtrasyaiva buddhau pratibhAsanAt, sarva sattAmAtrameva, na tadarthAntaraM vastu kimapyastIti na tatpratipAdakamastIti vacanam / etadvacanamapi mithyA, vizeSavinirmuktasattA vyavahArA'nupayuktatvenA'sadrUpe tyasadarthapratipAdakatvAt, viyatkusumavacanavat / vyavahArAnupayuktatvazca vahanadohanAnayanAdivizeSakriyAvyatiriktasAmAnyakriyAyAssatsAmAnya sA dhyAyA hriyamANatvena vyavahiyamANAyAzca vahanadohanAdivizeSakriyAyA azvagavAdivizeSasAdhyatayaivAnubhUyamAnatvena sAmAnyamAtraviSayaka vyavahArasya kasyacidadarzanena siddhameva / etena yaduvyate saGgrahavAdinA - "Aho Shrutgyanam" avyava. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 44 yathA kaTakazabdArthaH, pRthattavAhoM na kAzcanAt / na hema kaTakAttadva-jagacchandArthatAvare // 1 // "" iti tadapAstam / asyAyamarthaH - sammati * kANDa 1, go07 kAzcanAtkaTakazabdArthaH pRthaktvArho na, arthAt kAzcanameva kaTakazabdArthaH, kaTakazabdArthasya vizeSasyA'tiriktasyAbhAvena kAJcanameva kaTakazabdenocyate ityarthaH, tadvat kaTakazabdArthasya kAJcanAt pRthaktvAItvAbhAvavad hemnaH kaTakazabdArthAt pRthaktvAItvAbhAvo na, arthAt hemnassAmAnyasya sadbhUtatvena kaTakazabdArthAt kaTakArakAlpanikAtpRthacatrameva, apRthaktve vizeSasyA'satvena tadrUpasya sAmAnyasyApyasattvaM syAt, na ca sAmAnyamasat, tato na tasya vizeSarUpatA, vizeSasya tu sAmAnyAdapRthaktve sAmAnyAtmanA sackhamApadyeta, tacceSTameva sarveSAM vizeSANAM sAmAnyAtmanA savasyeSTatvAt / avare na varaM zreSThaM yasmAttadavaraM sasvAkhya mahAsAmAnyaM tasmin, jagacchandArthatA - ghaTapaTAdya zeSazabdArthatA, sarve'pi ghaTapaTAdizabdA mahAsAmAnyameva tattadrUpeNa trate iti tadapAsane ko heturiti cet, ucyate, hemasAmAnyasya yAvatkaTakAGgadAdivizeSapArthakyA'siddhiH, zAkhAdiyAvadavayava - bhinnasya vRkSAdevi yAvadvizeSabhinnasya sattAkhya mahAsAmAnyasyAdhyanupalabdhiveti jAnIhi, yathA ca ghaTazazavodaJcanAdyabhinnameva mRdravyaM, tathA kaTakakeyUrAdyaminnameva suvarNadravyam, UrdhvatAsAmAnyavattiryagUsAmAnyamapi vyaktivyatiriktaM nAnubhUyata eva, sattA'vyatiriktatayaiva sarvaM ghaTapaTAdikamavabhAsata iti mahAsattAsAmAnyameva ghaTapaTAdikamiti tadAbhyupagantuM zakyeta, yadi pratIta sanmAtramullikhyeta, na tvetram, ghaTaH san paTaH sannityevaM ghaTapaTAdInAmapyullekhAdityullikhya mAnabhedAnyathAnupapatyA ghaTapaTAdayo'pyabhyupagantavyAH, na ca ghaTapaTAdikamanulikhya sanmAtrollekha zAlinI pratItiH kAcidastIti / na ca dravyopayogaprabhavAnugatapratItilakSaNasAmAnyopalambhasya sadbhAvAtsAmAnyAnupalabdherityasyaivA'siddhiriti vAcyam, jalAharaNa vraNapiNDIpradAnAdivyavahArasya ghaTanimbapatrAdivizeSaireva kriyamANasya darzanena sAmAnyasya vyavahArAsnirvAhakatvena dravyopayogena tadbrahe'pi tasya doSajanyajJAnatayA zramatvena tato vastvasiddheriti / tanna sadevAstItyekAntabhAvanApravRttasya dravyArthikanayasya paramArthatA | paryAyAstikanayasyApyevaM pravRttasya na seti pacArddhena pratipAdayati- ' avaseso ' ityAdinA / tatrAvazeSaH - avaziSTa upayuktAdanya iti yAvat sa ka ityata Aha- ' vayaNavihI ' sattAvinirmuktavizeSapratipAdakavacanaprakAra ityarthaH / sa ca kIdRza ityata Aha- ' paJjavamayaNA saDikkho ' / paryAyeSu sattAvyatirikteSvasatsu bhajanAt sattAyA AropaNAt satpratipakSa iti - sataH pratipakSaH virodhI, asadarthapratipAdakatvena mithyetyarthaH / tathA ca vizeSa evAstIti vacanavidhiH mithyA, sAmAnyavinirmuktavizeSasyAsataH pratipAdakatvAt svapuSpavacanavaditi "Aho Shrutgyanam" Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kA 1, 07 paryavasito'rthaH rthaH / asatvaM ca tasya sato bhedAbhedAbhyAM trikalpAsahatvAt, tathAhi - vizeSaH sato bhinno'bhibho vA, Adye sato bhinnatvena zazazRGgavadasastrameva syAt, dvitIye satobhinatvena suttAkukSipraviSTatayA sanmAtrameva syAt, sattAsvarUpavat / tanna vizeSa evAstItyekAntabhAvanApravRttasya paryAyAstikanayasya pAramArthikatvam, tadevamuktaikAntanayadvayasya mitho virodhayuktyA'prAmANikatve siddhe tadviSayIbhUtaM naikAntasAmAnyAtmakaM na vaikAntavizeSAtmakaM vastu sad, kintu parasparAnusyUtobhayAtmakameva, yata ekasminneva vastuni sAmAnyavizeSAvanusyUta tayaivAnubhUyete, ata eva sAmAnyavizeSobhayAtmakasya vastunaH sAmAnyAkhyadravyasyaikatvena tadapekSayaikatvam, vizeSAkhyaparyAyANAM nAnAtvena tadapekSayAnekatvamiti gauNapradhAnabhAvenaikAne kAtmakatayA vastupratipAdakaM parasparasApekSadravyArthika paryAyArthikanayadvayaM pradhAnabhAvenaikAnekAtmakatayA vastupratipAdakaM pramANaJca zAstrasya paramarahasya miti siddham / ata evaikasminneva narake parasparasApekSadravyArthikaparyAyArthikana yadvayApekSakazAzvatasvAzAzvatatvadharmadvayapratipAdakam, imANaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI kiM sAsatA asAsatA ? gomA ! siya sAsatA siya asAsatA / se keNadveNaM maMte ! evaM buccai siya sAsatA siya asAsatA ! goyamA ! davaTTayAe sAsutA, vaNNapaJjavehiM gaMdhapajjavehiM rasapajavehiM phAsapaJjavehiM asAsatA se eeNadveNaM goyamA ! evaM buccati taM caiva jAva siya asAsatA, evaM jAva ahe sattamA iti sUtramapi saGgacchata iti / athavA arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmagheyA iti nyAyaghaTakIbhUtayorarthapratyayayossvarUpaM pUrvamabhidhAyAdhunA tadUpaTakIbhUtasyAva ziSTasyAbhidhAnasya nayasya vAkyasvarUpatve dravyAstikaparyAyAstikana yasvarUpasya, nayasya vAkyA'svarUpatve tadabhidhAyakasya vA pratipAdanArthamAha-' paJjavaNissAmaNNaM ' ityAdi / pajavaNissAmaNNaM vayaNaM' paryAyAnnirgataM tadananuSaktaM tadavimizramiti yAvat, sAmAnyaM saGgrahasvarUpaM yasmin vacane tat paryAyanissAmAnyaM vacanam, paryAyavinirmuktasAmAnyapratipAdakaM vacanamiti yAvat kiMsvarUpaM tadityAzaGkAyAmAha - ' asthiti' astItyAkArakaM mahAsattAsAmAnyAbhidhAyIti yAvat / tacca kasya svarUpaM pratipAdakaM vetyata Aha-' davaDiyassa ' nayasya vAkyasvarUpatvapakSe vAkyAtmakadravyArthikanayasya svarUpam, vAkyAsvarUpatvapakSe dravyArthikanayasya pratipAdakaM vA, yadrA "pajavaNissAmaNNaM vayaNaM" iti, paryAya RjusUtranayaviSayAdabhyo dravyatvAdivizeSaH, sa eva ca nizvitaM sAmAnyaM yasmiMstat paryAyanissAmAnyaM vacanam, dravyatvAdisAmAnya vizeSA'bhidhAyIti yAvat / tacca vacanaM ' davaDiyassa asthi ' dravyArthikasyAsti - azuddhadravyArthikanayasya vAkyAsvarUpatve tatpratipAdakatvena, 'vAkyasvarUpatve tu tatsvarUpatvena sambandhi bhavatItyarthaH, itizabdo'zuddhadravyArthikanayavacanaparipUrtto, arthAt etAvanmAtrama zuddhadravyArthikanayavacanamityAveditaM bhavati / athavetyAdipUrvArddhavyAkhyAnena sattAkhyamahAsAmAnyAbhidhAyi vacanaM zuddhadravyArthikasyeti pratipAdya " 4 "Aho Shrutgyanam" Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kA , gA.. yadvetyAdinA pUrvArddhasyaiva vyAkhyAnAntareNa dravyatvAdisAmAnyavizeSAtmakAzuddhadravyA. kinayaviSayAbhidhAyivacanamazuddhadravyArthikasyeti pratipAdya ca avaseso ityAdhuttarArddhana paryAyArthikanayasya vacanasvarUpamAha-avazeSa:-avaziSTaH zuddhadravyAthikavacanAzuddhadravyA rthikavacanAmyAM bhinno vacanavidhiH paryAyArthikana yasvarUpaH tatpratipAdakavarNapaddhatirvA sapratipakSa:-zuddhAzuddhadravyArthikavacanayorvirodhI, tatra hetuH " pajavabhayaNA" paryAyabhajanAt paryAyapratipAdakatvAdityarthaH / paryAyapratipAdakatvAmAve tayorevAntarbhAvAdavaziSTavacanavidhitvameva paryAyanayavacanasya na syAditi tadanyathAnupapazyA paryAyapratipAdakatvaM tasya svIkaraNIyameva, etenaikAntaparyAyAthikanayavacanasvarUpaM pratipAditaM bhavati, zuddhAzuddhadravyArthikanayavacanaparyAyArthikanayavacanayoravirodhastu parasparasApekSayonayadvayaviSayayorgauNapradhAnabhAvena pratipAdakatve satyeveti bhAvanIyam / / 7 // evaM tAvad dravyArthikaparyAyArthikabhedena bhedamanubhavatA nayAnAM svarUpaM pratipAdya prakRtI svarUpata ekatvaM saccAdiguNatrayApekSayA trirUpatvamitivat ekasminneva bhrAntajJAne dhameze prAmANyaM prakArAMze cA'prAmANya mitivaca citrajJAne nIlAkAratvapItAkAratvavaca bhinnamitrApekSAbhAvenAvirodhazAlikathaJcidekatvAnekatvamedAbhedAdidharmAliGgitadravyaparyAyomayayorgauNa pradhAnamAvenAvagAhitve satyavaiSAM sunayatvaM, na tvekAntA'bhinnadravyasya ekAntatattatkSaNamAtravartimimabhinnaparyAyANAM vA'vagAhitve satItyetatpratipAdanArtha jJAnAnekAntameva tAvadAha "pajavaNayavukaMtaM vatthu, davvaDhiyassa vynnijj| jAva daviovaogo, apacchimaviyappanivvayaNo // 8 // " 'apazcimavikalpanirvacanaH saGgrahAvasAno yAvadravyopayogaH pravartate tAvad dravyArthikasya vacanIyaM dravyAthikanayasya viSayIbhUtaM vastu, tacca paryAyanayavyutkrAntaM paryAyanayaviSayIkRtameveti tAtparyArthaH / avayavArthastvevam-- apacchimaviyappanihayaNo' nizcayakartavacana nirvacanam vikalpazca nirvacanazca anayossamAhAro vikalpanirvacanam , na vidyate patrima vikalpa nirvacanaM yasmin tacathA-tathAvidhaM tadyasya dravyopayogasyAso apazcimavikalpa. nirvacanaH / yadvA apazcimavikalpanirvacana:--na vidyate padhime uttare vikalpanirvacane savikalpadhIdhyavahAralakSaNe yatra sa tathA, zuddhasaGgrahAvasAna iti yAvat , tataH paraM vikalpavacanA'pravRtteH, "jAtra daviovaogo" IdRzo yAvatyopayogaH pravartate sAvatkimityata Aha-' vatthu davaDiyasya cayaNijaM' ititAvadravyAthikanayasya vacanIyaM vastu, dravyArthikana yasya viSayIbhUtam , tacca kiMstrarUpamityata Aha-' paJjavaNayavukaMta' paryAyanayavyutkrAntam-paryAyanayena vi-vizeSeNa ut Urdhva krAntaM viSayIkRtameva, paryAyA. nAkrAntasacAmAtrasadvAvagrAhakasya pratyakSasyAnumAnasya vA pramANasyAbhAvAt , ghaTapaTAdi. "Aho Shrutgyanam" Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kAya , me. paryAyAkrAntasyaiva sarvadA sattArUpasya tAbhyAmavagate / ghaTaH san paTA san maThassabhityAdi. pratyakSapratItibhyo vizeSyavidhayA ghaTapaTAdInAM paryAyANAmapi siddhe, teSAM kAlpanikatve prakArIbhRtAyA brahmAtmakasattAyA api tathAtvApatteH, vyAptijJAnaparAmarzayoH pakSasAdhya. hetuviSayayoH prAmANye satyeva tajanyabrahmAtmakasattAsAdhyakAnumiteH prAmANyamiti bhedasiddhayApattiH, tayoraprAmANye ca tajanyAnumiterapya'prAmANyApatyA brahmAtmakasattAyA apya. siddhyApattissyAt , sadeva somyedamana AsIt , " ekamevAdvitIyaM brama"" neha nAnAsti kizcana " ityAdivedavAkyasya prAmANyantu vivAdApannamevetyeko'rthaH / yadvA yadvastu sUkSmasUkSmatarasUkSmatamAdibuddhinA paryAya nayena sthUlarUpaM tyajatottarottastattatvakSmarUpAzrayaNAtU vyutkrAntaM gRhItvA vicAreNa mukta kimidaM mRtsAmAnyam , yad ghaTAdivizeSAnuparaktadhIviSayI bhavet ? / ghaTAdivizeSavinA pratipattiviSayassyAt , evaM yAvatsUkSmatamasvarUpo'ntyo vizeSastAvatsarva vastu dravyArthikanayasya vaktavyam , pUrvapUrvasyottarottarApekSayA'nugatarUpatvA. devottarottaranayena sUkSmasUkSmataratattadvizeSagrAhiNA parityAga iti tasya pUrvapUrvarUpasya sAmA. nyAtmakasya dravyatvamAyAtameveti tadviSayakasya nayasya dravyArthikatvam , tabAhyasya pUrvapUrvarUpasyottarottarasUkSmasUkSmataraparyAyanayatyaktasyArthasya dravyarUpatvam , uttarottarasya ca pUrvapUrvarUpApekSayA vizeSarUpatvena paryAyarUpatayA tagrAhiNo nayasya paryAyArthikatvam , tadvAhyasya cottarottaraparyAyarUpatvam , yadeva cottarApekSayA pUrvapUrvarUpatvAtsAmAnyarUpaM, tadeva ca svapUrvApekSayA vizeSarUpamityekasyApi vastunaH sAmAnyavizeSobhayarUpatvena dravyArthikaparyAyArthikanayaviSayatvam , yato yAvadapazcimavikalpanirvacano'ntyo vizeSastAbadravyopayogo dravyajJAnaM pravartate, na hi dravyAdayo vizeSAntAH sadAdipratyayA'viziSTaikAntavyAvRttabuddhigrAhyatayA pratIyante, na ca tathA'pratIyamAnAstathA'bhyupagamAhIMH, atiprasaGgAt , tadevaM na sattA vizeSavirahiNI, nApi vizeSAssattAvikalA iti siddham / nanu mahAsAmAnyasya tatpUrvasAmAnyAbhAvAcchuddhasanahetaranayaviSayatvAbhAvena vizeSarUpatvAbhAvAtsAmAnyarUpatvameva syAt , evamantyavizeSasyApi taduttaravizeSA'bhAvAttagrAhakeNa kenApi paryAyanayena grAhyatvAbhAvAtsAmAnyarUpatvAbhAvena vizeSarUpatvameva syAditi cet , bhavatu tathA, kA nAma kSatiH, apasiddhAntatvaprasaGga iti cet, mevam / / "ayaM cyopayogaH syAt, vikalpe'ntye vyvsthitH| antarA dravyaparyAya-dhI: sAmAnyavizeSavat // 15 // " iti nayopadezazlokavyAkhyAyAM " ayaM dravyopayogaH dravyArthikanayajanyo goSaH antye vikalpe zuddhasabahAraye vyavasthitaH, paryAyabuddhayA'vicalitaH syAt" ityuktyA zuddhasaGgrahaviSaye mahAsAmAnye paryAyArthikanayo na pravartata iti tatsAmAnyarUpameva, na paryAyarUpa. "Aho Shrutgyanam" Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kA , gA. mityuktambhavati / antyavizeSavikalpe ca zuddharjusUtralakSaNe kAraNAbhAvAdeva dravyopayogo vyavasthitassyAt-nyuparatassthAdityuktyA zuddharjusUtralakSaNasya zuddhaparyAyAvagAhinayasya viSaye'ntyavizeSe dravyopayogo dravyArthikanayajanyavodho na pravartata iti sa vizeSa eva, na sAmAnyamityuktambhavatIti nApasiddhAntatvaprasaGga iti / vizeSArthinA nayopadezavRttirnAmnA nayAmRtataraGgiNI vilokanIyA / na ca mahAsAmAnyasya sAmAnyaikAntarUpatve'ntyavizeSasya ca vizeSakAntarUpatve'nekAntatvavirodhassyAdityapi vAcyam , mahAsAmAnyasyApi taduttara. vizeSApekSayaivAntyavizeSasyApi ca tatpUrvasAmAnyApekSayaiva sadrUpatvena viSayatAsambandhena parasparasApekSobhayaviSayatAkabodhaM prati tAdAtmyasambandhenobhayAtmakaviSayasya kAraNatayA pratyekasyApyubhayarUpatvenAnekAntatvavirodhAbhAvAditi dvitIyo'rtha iti // 8 // atha dravyArthiko mahAsAmAnyAtmakadravyamAtraviSayatAkatvena paryAyArthikazca vizeSAtma. kaparyAyamAtraviSayatAkatvena zuddhajAtIya ityevaM na zuddhajAtIyadravyArthikaparyAyArthikamAvavyavasthA, kintu pUrvoktayuktyA''dyamahAsAmAnyasyApyApekSikavizeSarUpatayA'ntyavizeSasyApi cApekSikasAmAnyarUpatayA sAmAnyaM na vizeSavikalaM nApi vizeSAH sAmAnyarahitA iti dravyArthikasya paryAyArthikasya vA pratyekanayasyApyupasarjanIkRtastrAnyaviSayapradhAnIkRtasva. viSayatayA pradhAnagauNamAvena sAmAnyavizeSAkhyadravyaparyAyobhayaviSayatAkatvenAnekAntAnu. pravezAdeva dravyArthikaparyAyArthikabhAvavyavasthetyetasyArthasya pradarzanArthamAha "davvahiotti tamhA, nathi Nao nniymsuddhjaaiio| Na ya pajjavaDio NAma, koi bhayaNAi u viseso // 9 // " iti tasmAdravyArthika iti nayo niyamena zuddhajAtIyaH kevaladravyaviSayatAko nAsti, na ca paryAyArthiko'pi kazcinnayaH zuddhajAtIyaH kevalaparyAyaviSayatAko'sti, dravyaparyAyayo. mithassApekSatayaivAnubhUyamAnatvenAnyanirapekSadravyaparyAyaviSayAbhAvena viSayiNo'pyabhAvAt , bhajanayA tvanayonayayorvizeSaH, paryAyopasarjanena pradhAnatayA dravyagrAhitve dravyArthikanayA, dravyopasarjanena pradhAnatayA paryAyagrAhitve paryAyAthikanaya ityevamanayorbheda iti taatpryaarthH| ___ avayavArthastvevam-' tamhA davaDhiotti Nao suddhajAIo nasthi' tasmAt parasparAnAtmakadravyaparyAyayorapratimAsamAnatvAd dravyArthika iti nayaH zuddhajAtIyo vizeSaviSayakatvAmAve sati sAmAnyaviSayatAko nAstyeva, niyamenetyasyAvadhAraNArthatvAt , dravyaparyAyayomitho nAntarIyakatvAd vizeSavinirmuktorvatAsAmAnyAtmakaviSayAbhAvena sAmAnyetarA. viSayatAkatve sati sAmAnya viSayatAkadravyArthikanayAtmakaviSayiNo'pyabhAvAt / "Na ya 'paJjavaDio NAma koi" nAma iti prasiddhArthaH, na ca paryAyArthiko'pi kazcinnayo niyamena zuddhasvarUpaH sAmAnyAnavabhAsitve sati vizeSAvabhAsI sambhavati, sAmAnyavikalAtyantavyA "Aho Shrutgyanam" Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 10 vRttavizeSaviSayAmAvena vizeSatarAviSayatAkatve sati vizeSaviSayatAkaparyAyAdhikanayAtmakaviSayiNo'pyabhAvAda, dravyamAtragrAhakadravyArthikanayasya paryAyamAtragrAhakaparyAyArthikanayasya ca mAve vA mithyAtvameva, anyathAviSayagrAhitvAt , yad yatra yadapekSayA'sti tasya tatra tadapekSayA grAhakatvenaiva nayaprAmANyAt / nanvevamekAntasyAbhedasya medasya cAbhAvena tadrUpaviSayAbhAvAd dravyArthikaparyAyArthikanayo na stastarhi " titthayasvayaNasaMgaha-visesapathAramUlavAgaraNI" ityAditRtIyagAthokto nayasya dravyArthikaparyAyArthiko mUlabhedI virudhyete ityata Aha-' bhaNayAi u viseso' iti bhajanA-upasarjanapradhAnabhAvAvagAhanA, dravyA. thiMkanayena paryAyasyopasarjanamAvena dravyasya ca pradhAnamAvenAvagAhanA, evaM paryAyArthikanayena dravyasyopasarjanamAvena paryAyasya ca pradhAnabhAvenAvagAhanA tayA, tuH avadhAraNe tayaivAnayonayayorvizeSo bhedaH, svetaranayaviSayasavyapekSatayaiva svasvaviSayagrAhiNau dravyArthikaparyAyArthikanayo pramAtmakAviti svaviSayetaraviSayamupasarjanIkRtya svaviSayazca pradhAnIkRtya svasvaviSayAvagAhitayaiva tayormeda iti bhAvaH / yadvA bhajanAyAstu vivakSAyA eva vizeSaH 'idaM dravyam , ayaM paryAyaH' ityayaM bhedaH, tathA tadbhedAd viSayiNo'pi tathaiva bhedaH, vivakSAbhedakRtaviSayabhedaprayojyapratibhAsa medenAnayonayayorbheda iti yAvat / ayamamiprAya:-sAmAnya. vizeSAtmake vastutatve upasarjanIkRtavizeSaM yadanvayirUpaM tadravyamiti vivakSyate yadA tadA dravyArthikanayaviSayaH, yadA tUpasarjanIkRtAnvayirUpaM tasyaiva vastuno yadasAdhAraNaM vizeSarUpaM tadvivakSyate tadA paryAyArthikanayaviSayabhUtaM tadbhavatItyevaM vivakSAyA bhede tatkRtaSiyabhedena tadviSayakaviSayiNo'pi meda eva // 9 // evaMrUpabhajanAkRtameva bhedaM darzayitumAha " davaaivattavvaM, avatthu NiyameNa pajjavaNayassa / taha pajjavavatthu ava-tthumeva davahinayassa // 10 // " dravyArthikavaktavyaM dravyArthikanayA'bhidheyaM dravyamavastu niyamena nizcayena paryAyanayasya mate, evameva paryAyavastu paryAyanayAbhyupagata paryAyAkhyaM vastu avastveva dravyArthikanayasya mte| tathA ca paryAyArthiphanaya utpAda-vyayapratimAse prAmANyaM nizcinoti, ata eva tadviSayAvutpAdavyayau satyau, dhrauvyapratimAse tvaprAmANyaM, dhrauvyAbhAvavati dhrauvyaprakArakatvA. tasya, tatrAprAmANye ca tadviSayasyApi dhauvyasyA'satyatvameva, na tu tatpratimAsameva pratikSipati, na khalu bAdhakasahasreNApIdaM rajatamiti jJAnaM nAbhUdityevaM pratikSipyate kaizcidapi niSNAte, kintu rajatatvAbhAvavati rajatatvaprakArakatvenAprAmANyameva nizcIyate, tadvatprakate'pi, evaM dravyAstiko'pi dhrauvyapratibhAse prAmANyaM niSTaGkayati, ata eva tadviSayIbhUtaM dhrauvyameva satyam , utpAdavyayapratimAse tvaprAmANyamiti tadviSayau tau na satyAvityayaM svastra. viSayapakSapAto'yusaH, dhauvyanirapekSotpAdavyayayorutpAdavyayanirapekSadhauvyasya ca pUrvameva "Aho Shrutgyanam" Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kA 1, pA0 10 , 4 pratikSipyatvena tadavagAhipratibhAsasya midhyArUpatvAt / utpAdavyayayoidhyasya ca parasparasApekSatayA gauNapradhAnabhAvenotpAdAdidharmatrayAvagAhitve satyeva prAmANyasya ca bhAvAdupAdAditrayAtmakameva vastvabhyupagantavyamiti tAtparyArthaH / avayavArthastvevam--- ' davaDiyavasaI' dravyArthikavaktavyaM dravyArthikanayaprarUpaNAviSayo'bhedaH ' avatthu ' avastu paryAMyanayaprAdhAnyopasthitijanitadravyArthikanayAprAmANyanizcayaprayuktAvastusvanizcayaviSayaH, ar kiM sandeha ityata Aha- " NiyameNa " iti nizcayenetyarthaH kasya mate ityata Aha" pajavaNayassa ' paryAyArthikanayasya, etadanantaraM mate iti zeSaH, tanmate vastumAtrasya pratikSaNaM bhinnabhinnArthakriyAkAritvenaiva sadrUpatayA niyamena bhinnabhinnasvarUpatvAt / nanu yathA dravyArthikanayAmyupagato'bhedaH paryAyArthikanayenAsannamyupagatastathA paryAyArthikanayAbhyupagato medo dravyArthikanaye nAsannetrAbhyupagataH kiM vA'nyathetyAzaGkAyAmAha - taha ityAdi / tathA ' tadvat ' paJjavavatyu' paryAyanayAbhyupagata medAkhyaM vastu ' avatthameva ' avastveva dravyArthikanaya prAdhAnyopasthitijanitaparyAyArthikanayA'prAmANyanizcayaprayuktA'vastutvanizcayaviSaya eva, ' davaDiyaNayassa' dravyArthikanayasya, etadanantaramapi mata iti pUraNIyam, tanmate bhedarUpANAM ghaTapaTAdivikArANAmalIkatvena ghaTaH san paTaH sannityAdyanugata pratItiviSayasyA'khaNDasastrasyaiva vastutvAditi / ato bhajanAmantareNa paryAyArthikanaye'bhedasya dravyArthikanaye ca bhedasyAsadrUpatvAt ' idaM dravyamete ca paryAyAH' iti nAsti vibhAga iti bhajanayaiva sa karttavyaH, dravyaparyAyayoH pradhAnopasarjanabhAvApekSayA samastavastuvyavahArapravRtteH, tathAhi - syAdvAdinA yo'rtho yena dravyAtmanA paryAyAtmanA vA jijJAsito bhavati tasyArthasya tena rUpeNa jJAnaM bhavati, yazcArtho yena dravyAtmanA paryAyAtmanA vA vaktumiSTo bhavati tasyArthasya tadrUpamupAdAyA'bhidhAnaM bhavati, etasmAjijJAsAvivakSAvaicitryAtsyAdvAde dravyaparyAyaka vastuni samapradhAnabhAve'pi pradhAnopasarjana bhAvAvalambanena samastavastuvyavahAraH pravarttate, naitAvatA vastu dravyamAtrAtmakaM paryAyamAtrAtmakaM vA kintu dravyaparyAyobhayAtmakameva, yadAha - sarvamAtrAsamUhasya, vizvasyAnekadharmaNaH / sarvathA sarvadA bhAvAt, kacitkicidvivakSyate // 1 // " iti / 84 64 " atra mAtrApadaM dravyaparyAyAMzaparam, sarvathA sarvaprakAreNa dravyaparyAyAdisvabhAvena / evaM sati kuto na dravyaparyAyobhayarUpeNa sarvasya vyavahAra ityata Aha- kvaciditi, yadA yasya vastuno yena rUpeNa vivakSA tadA tena rUpeNa tasya vyavahAra ityarthaH / nanu dravyapratibhAso'pi dravyArthikanayena paryAyapratimAso'pi ca paryAyArthikanayenAnubhUyata evetyanubhUyamAnasyAbhedasya bhedasya va paryAyArthikanayena dravyArthikanayenaM ca pratikSepaH kathaM kriyate iti cet, "Aho Shrutgyanam" Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kADa , gA0 1. bhaivam , na hi kAmalakAdidoSaprabhavaH zukle'pi pItatvapratibhAsaH kenApi viduSA pratikSipyate, kintu tatpratibhAse'prAmANyaM nizcIyate bAdhyamAnaviSayakatvAditi, tena prAntajJAnena zukla pItatvaM ma siddhyati tadvata mithyAtvAdidoSavalAhine'pi jAyamAno'bhedapratibhAsa: paryAyAH rthikanayenA'minne'pi jAyamAno bhedapratimAso dravyArthikanayenAnubhUyamAnatvena sadrUpatvAna pratikSipyate, sa pratibhAso naiva jAta iti na syApyate, sato niSedhA'yogAta, kintu kSaNike vastunyarthakriyAkAritvaM ghaTate, na sthire, tasya sahakAryasamavadhAnadazAyAmarthakriyAkAritvAbhAvaH tatsamavadhAnadazAyAzcArthakriyAkAritvamityevaM viruddhadharmAdhyAsAtpratikSaNaM bhinnabhinna rUpatvenaiva siddheriti bhinne vastunyabhedAdhyavasAyitayA'prAmANyaM nizcIyate, tathA ca vAdhyamAnaviSayakatvAnna sa straviSayavyavasthApanasamartho bhavati, medapratibhAsastu bAdhakAmAvAyathArtha eveti paryAyArthikanayo vivecayati, dravyArthikanayo'pyevamAha-bhedapratimAso'pi bhayA na pratikSipyate, kintu ghaTapaTAdivikArANAmasadrUpatvAdbhedo'sannetra, abhedastu trikAlAbAdhya. mAnAnugatapratItiviSayatvAtsadrUpa evetyabhinne vastuni bhedAdhyavasAyitayA tatrAprAmANyaM nizvIyata iti bAdhyamAnaviSayakatvAdapramAtmakassa na stra viSayasiddhyai prabhaviSNuH, ghaTaH san paTaH sannityAdyabhedapratimAsastu bAdhakAmAvAdyathAthe eva, evamanyo'nyapakSAbhyAmanyonyanayAprAmANye sati tadviSayayorapi dravyaparyAyayorasaccApatyA tavyatiriktasya viSayasyAbhAvena jagataH zUnyatevApadyatetyato dravyArthikanayapradarzitayuktyA paryAyasyaikAntatvameva bAdhyate, na tu svarUpato'pi paryAyaH, evaM paryAyArthikanayayuktyA dravyasyaikAntatvaM vAdhyate, na tu svarUpato'pi dravyamiti parasparasavyapekSadravyArthikaparyAyArthikanayayuktibhiH parasparasavyapekSadravyArthikaparyAyArthikanayayorvAdhA'bhAvena tadviSayayorapi parasparasAkAkadravyaparyAyayoranekAntAsmanovAdhitatvAtsatyattvamiti tadubhayAtmano vastunaH samuditotpAdavyayadhrauvyalakSaNasatsva. rUpatvAdabhyupagamaH pramANAhaH / ata evaikAntadravyArthikanayAbhyupagato dhrauvyalakSaNadravyAMzaH, ekAntaparyAyArthikanayA'bhyupagata utpAdavyayalakSaNaparyAyAMzo vA paramArthato na ca kazcidasti, parasparanirapekSaikanayakalpitatvAt / yaduktam " nAnvayo bhedarUpatvA,-nna bhedo'nvyruuptH| mRnedadvayasaMsarga-vRttirjAtyantaraM ghaTaH // 1 // " iti tathA ca pUrvAparaparyAyAnugatova'tAsAmAnyasyApi dravyAkhyasya pUrvottarakAlInabhinnabhibhavyaktilakSaNavizeSAnvitattvena vizeSasyApi ca sAmAnya saGghaTitatvena vastunasAmAnyavizeSobhayAtmakatvAt parasparamApekSabhedAbhedAtmake jAtyantare vastuni vyarasthite tatra dravyArthikena paryAyasyAvastutvavacanaM paryAyArthi kena dravyasyAvastutvavacanamekAntasvaviSayapakSapAtavijRmbhitameveti siddhamiti bhAvaH // 10 // "Aho Shrutgyanam" Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 11 pUrvoktayuktyA kathaJcid bhedAbhedAtmake vastuni siddhe tatra medalakSaNaparyAyAzrayaNena paryAyArthikanaya utpAdavyayAvabhyupagacchati, abhedalakSaNadravyAzrayaNena dravyArthikanayo dhauvyamurarIkaroti tadapi naikAntarUpaM yuktam, kintu parasparaviSayasvarUpA'parityAgalakSaNabhajanayaiva pramANa koTimATIkata ityAzayenAha - 86 " upajaMti viyaMti ( vayaMti ) a, bhAvo niyameNa pajjavaNayassa / GoaDiyasa savvaM, sayA aNuppaNNamaviNaGkaM // 11 paryAyanayasya mate utpAdavyayadharmadvayAnvitAssarve bhAvAH, sthire vastuni kramayaugapadyAmyAmarthakriyAkAritvasyAbhAvena tallakSaNasamvanivRtyA vastutvameva hIyeteti tanmate kasmicidapi vastuni dhauvyAbhAvAt / dravyArthikanayasya ca mata utpAdavyayayoH kAlpanikatvena kasmiMzcidapi vastuni paramArthabhUtotpAdavyayadharmAbhAvAt sadA dhauvyaikasvabhAvaM sarva vastviti tAtparyArthaH / atrayavArthastvevam -' uppajaMti' utpadyante prAgabhUtvA bhavanti, AdyakSaNena saha sambaMdhyante, 'viyaMti a 'vi-vizeSeNa niranvayarUpatayA yAnti ca gacchanti prApnu vanti nAzam / yadvA 'vayaMti' - vrajanti, nAzamiti zeSaH / evambhUtAH ka ityata Aha'bhAvA' iti bhAvA: padArthAH, 'niyameNa' niyamenetyavadhAraNe, pratikSaNamutpAdavinAzazAlitvena kSaNika eva sarve bhAvAH, etAdRzo'bhyupagamaH kasyetyata Aha- ' pajaNayassa paryAya yasya vastumAtraM paramArtha nRtyotpAdavinAzarahitatvena sthiraikasvabhAvamiti dravyA rthikanayAbhyupagamamupadarzayitumuttarArddhamAha--' davaDiyassa dravyArthikasya 'sabaM sarva vastu 'sayA' sadA ' aNutpannamaviNaGkaM ' anutpannaM sadavinaSTaM zazvaddhrauvyaikasvabhAvamityabhyupagamaH / uktaikAntaprarUpaNA'pi svasvasiddhAnta pakSadRDhAnubaddha kadAgrahavAsanAprayuktatvena mithyaiva, pUrvAparaparyAyAnusyUtasAmAnyAkAravyatirekeNotpAdavyayayoH tAbhyAM vinA dhrauvyasya cA'pratIteH tattritayasya ca mitho'vinAbhUtatayaiva pratIteH / ata eva - ' 1 'anAdyanidhane dravye, svaparyAyAH pratikSaNam / unmajjanti nimajjanti, jalakallolabajvale // 1 // ' "Aho Shrutgyanam" " " ityuktaM saGgacchate, na cAtra jalakallolA adhyaparamArthabhUtA eveti na taddRSTAntena paramArthabhUtotpAdavyayadharmasiddhiriti vAcyam, sarvairavigAnena teSAmanubhUyamAnatvAt na ca tadanubhavo'yathArthaH teSAM pratikSaNaM bhinnabhinnasvarUpatve bAdhakAbhAvAda, vikArAtmakatvAtteSAmasavena tatpratIteraprAmANikatve prakRtyAtmakavikAripratIterapya prAmANikatvaM vadato naiva vaktraM vakrIbhavet, tathA cotpAdavyayadhauvyANi samuditAnyeva sallakSaNam, na tu pratyekam, ekaika vinirmANa vastvapratIterityeva prarUpaNA satyA, ata eva " utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat 5- 29 iti taccArthasUtraM saGgacchate / azrotpAdaya vyayazcotpAdavyayau paryAyarUpatvenaikatvApannau " Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAla 1, gA0 1 tau ca dhrauvyazcotpAdavyayadhrauvyANi, taiyuktam , atra yuktamityasya yogAzrayo nArthaH, tathA sati ghaTayuktasya bhUtalasya ghaTabhimatvavadutpAdavyayadhrauvyayuktasyApi vastuna utpAdavyaya. dhrauvyaminnatvaprAptau tatritayAtmakatvamiSTaM vyAhanyeta, kintu yuktaM yogaH samudAyaH, etaduktaM bhavati-utpAdAdayo naikakAH sat , kintu parasparApekSasamudAya evotpAdAdInAM sadityasya pratyayasya dhvanervA viSayatvena sat / tathA caikAntadhrauvyalakSaNadravyaikAntotpAdavyayalakSaNaparyAyagrAhiNau dravyArthikaparyAyArthikamUlanayo mithyAnayo, paramArthavRttyA vastuna utpAda: vyayadhrauvyayuktatayA dravyaparyAyobhayAtmakatvenAnekAntAtmakasyaikAntasvarUpatayA'vagAhitvena bhrAntapratyayarUpatvAt / vastunyutpAdavyayasApekSadhrauvyasya dravyApekSayA dhauvyasApekSotpAda. vyayayozca paryAyApekSayA sadbhAvena tagrAhiNau nayo samyagnayo, yadyatra yadapekSayA'sti tasya tatra tadapekSayA grAhakatvenaiva nayaprAmANyaparicchedAditi bhAvanIyam // 11 // atha dravyaparyAyo naikAntabhinnau, tathA sati naikasya vastuna ubhayarUpatA syAt tayo. maidA'bhidhAnAditi ya eva devadatto bAlatvena dRSTassa eva yuvatvena vRddhatvena vA dRzyate ityekasyaiva devadattasya dravyaparyAyarUpeNa medAbhedAvagAhinyAH pratyabhijJAyA apalApassyAt, nApyekAntAminnau, yabhivRttau yasya na nivRttistattato bhinnaM, yathA nivartamAnAd ghaTAdanikartamAnaH paTo bhinno dRSTaH, paryAyanivRttAvapi dravyasya na nivRttiriti tadravyaM paryAyato bhinnam, yato dravyaparyAyayorabhede dravyasvarUpavatparyAyasyApyanivRttissyAt , yadvA dravyasyApi niyuttissyAt paryAyasvarUpavat , tathA ca naikAntaparasparanirapekSabhedAbhedazAlinI dravyaparyAyau, tathA sati bhedAbhedayoH sundopasundanyAyena parasparavirodhinorekatarasyaikAntaikanayApekSayA bhramAtmakajJAnaviSayatvAdasatve tadaparasyApi tadvirodhyaparakAntanayApekSayA cA'yathArthajJAnagocaratvAdasacaM syAditi tayoranyonyAnusmRtatayaivAbhyupagantavyatvena dravyArthikasunayApekSayA guNIbhUtabhedapradhAnIbhUtAbhedAtmakamapi paryAyArthikasunayApekSayA guNIbhUtAbhedapradhAnI. bhUtabhedaviziSTamapi vastu pramANArpaNayA ca prAdhAnyena kathazcidbhedAbhedobhayasvarUpamevAbhyupagantavyam , ata eva dravyArthikana yApekSayotpAdavyayasApekSadhruvaM paryAyArthikanayApekSayA dhrauvyasApekSotpAdavinAzazAli vastvapi ubhayanayArpaNayA prAdhAnyena parasparAnuviddhotpAdAdivayAtmakameva, adhikatAnyatamAbhAva taditarAbhAvaniyamAditi pratipAdayitumAha sari:-- "davvaM pajjavaviuyaM dadhvaviuttA ya pajjavA nntthi| uppAya-dvii-bhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM eyaM // 12 // " dravyaM paryAyaviyuktaM nAsti, dravyaviyuktAzca paryAyA na santi, kintu dravyaM paryAyasampRktameva, pUrvottaratattatparyAyAnugatatayaiva tatpratIteH, paryAyA api dravyasambaddhA eka, anu. gatadravyAnuviddhatayaiva teSAM pratipatteH, ato dravyaparyAyau mithassambaddhAveva, parasparaviviktayo "Aho Shrutgyanam" Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati bAla, gA." svayoH kadAcidapya'pratibhAsanAditi dravyaparyAyayomadhye ekatarasyAbhAve taditarasyApyabhAva eveti tayorniyamena samavyApyatvameva, ata eva dravyApekSayA yaddhauvyaM paryAyApekSayA yaco. tpAdaSayAtmakatvaM tayorapi tathAtvameveti mamuditotpAdavyayadhauvyayuktatvameva dravyalakSaNa mucyata iti taatpryaarthH| avayavArthastvevam-" davaM" dravyaM pUrvottaraparyAyAnugAmyUlatAsAmAnyalakSaNam 'paJjavaviuyaM' paryAyaviyutaM pUrvottarakAlInabhinnabhinnavyaktilakSaNaparyAyavinirmuktam , asya 'nasthi' ityanenAnvayAnAsti, nahi paryAyanirapekSaM dravyaM vidyate, yadgRhyeta kevalaM, kintu paryAyasahitameva tat , mRtpiNDe sthAse koze kuzUlAdau mRdravyaM mRdravyamityevaM kuNDalAkAre UrdhAkAre rajvAkArAdau ca sapeM sarpo'yaM sarpo'yamityevaM payasi dani ghRtAdau goraso'yaM goraso'yamityevazcAnugatapratIteH " davaviuttA ya pajavA " dravyaviyuktA draSyAnanuviddhAH paryAyAzcApi, cakArasyApyarthakatvAt , 'natthi' atra vacanavipariNAmena na santi, yadvA natthi' ityubhayapadasya niyAtarUpatvAnnAsti na santItyubhayArthakatvenaikavacanAnteneva bahuvacanAntenApyanvayAna santi, na vidyante, ye gRoran kevalAH, kintu dravyasApekSA eva paryAyAH, yaiva mRt piNDAtmikA saiva sthAsasvarUpA saiva kozastrarUpA saiva kuzUlAdisvarUpA saiva ghaTarUpA saiva kapAlazarkarAdisvarUpA, ya eva sarpaH kuNDalAkArassa evorvAkAro rajAkAro vA, ya eva goraso dugdharUpaH sa eva dadhighRtAdirUpa ityAyAkArAyA anugatekasAmAnyAnuviddhavizeSAvagAhinyAH pratipatteH, mRdravyasyaiva mRtpiNDarUpeNa sthAsarUpeNa kozarUpeNa kuzUlAdirUpeNa, sarpasyaiva kuNDalAkArarUpeNordhAkArarUpeNa ravAyAkArarUpeNa, gorasasyaiva payodadhighRtAdirUpeNa pariNamanAd mRdravyasyaiva mRtpiNDAdayaH sarpasyaiva kuNDalAdayaH gorasasyaiva dugdhAdayaH paryAyAH, pariNAmipariNAmayordravyaparyAyayoH pariNAmapariNAmimAvena sambandhena kathaJcidabhedaH, pariNAmidravyatvena pariNAmabhUtaparyAyatvena ca kathazciddheda iti kathaJcidbhinnAbhinnadravyaparyAyobhayAtmakatvAtpUrvAparaparyAyAnusyUtadravyarUpeNa yadeva dhruvaM tadeva pUrvaparyAyeNa vinaSTaM saduttaraparyAyeNotpannamityutpAdavyayadhrauvyAvinAbhUtaM vastviti pradarzanArthamuttarArddhamAha-" uppAya-TThii-bhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM eyaM" iti utpAdasthitibhaGgAssamuditA dravyasya lakSaNaM,lakSyate'numIyate itaravyAvRttatayA lakSyatvenAbhimataM vastu yena, lakSyate svasvA'sAdhAraNadharmapuraskAreNa svasvavAcakapadavAcyatayA vyavayite lakSyaM yena vA tallakSaNaM, yadyasya lakSaNaM tattasyetarabhedajJApakaM niyatavyavahArasAdhakaJca, yathA pRthivyA gandhavatvaM lakSaNaM pRthivyA itaravyAvRttatayA jJApakam , tathotpAdasthitibhanAtmakalakSaNamapi khaNDakhAye upAdhyAyaH parigRhItasya "sad dravyalakSaNam" // 1 // " utpAdavyayadhovyayuktaM sat" // 2 // iti sUtradayasya paryAlocanayA sacchabdAbhidheyasya dravyasyetaravyAvRttayA'nu. mitijanakam , evaM yathA pRthivyA gandhavacaM lakSaNaM pRthvI pRthvItvena pRthivIpadavAcyatayA dhyavahartavyetyevaM niyatavyavahArasAdhakaM, tathotpAdasthitimaGgalakSaNamapyAtmAdidravyaM dravyatvena "Aho Shrutgyanam" Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kAla , gA0 12 dravyapadavAcyatayA vyavaharttavyamityevaM niyatavyavahArasAdhakam , "iMdi" ityupadarzane 'eyaM' etadRzyatAm / lakSaNavAkyasyetarabhedajJApanarUpaprayojanapakSe dravyatvAvacchinapakSaketarabhedAnumitistu svasamaye yena rUpeNa paryAye taditaratvasya yena rUpeNa heto taditarasvavyApakA'bhAvapratiyogitvasya ca siddhistadrUpAvacchinnAttadrUpAvacchinnetarabhedAbhiprAyeNa vodhyA, tathA ca dravyatvAvacchinnamAtmAdivastumAtraM paryAyatvAvacchinnadravyetaraniSThapratiyogitAnirUpakabhedavadutpAdasthitibhaGgasamAhAratvAvacchinnAt , yanna tavaM yathA viyaskusumamiti nisskrssH| ata eva hetau bAdhA'siddhidoSo neti / lakSaNavAkyasya niyatavyavahArarUpanayojanapakSe bauddhadRSTyA santanyamAnakSaNikajJAnasvarUpe Atmani vyavahAranayena dravyatvaM vyavasthApyotpAdasthitimaGgayuktatvena dravyapadavyavahAraviSayatvaM, naiyAyikadRSTyA jJAnAzraye sthire cAtmani RjusUtranayena paryAyarUpatvaM vyavasthApyoktalakSaNasampacyA dravyapadavyavahAraviSayatvaM niyamyate, tathA cAtmAdivastumAtraM dravyapadavAcyatayA vyavahartavya utpAdasthitimaGgasamAhAsvacAt , yannaivaM tannaivam yathA vandhyAsuta ityanumAnaM paryavasyati / nanu mRtpiNDasthAsAdInAM dugdhadamyAdInAzcaikAntena bheda eveti teSAmutpAdavyayau yuktI, dhrauvyantu mRtcagorasatvasAmAnyasyaiva, na tu mRdo gorasasya ca, evamAtmazarIrasyaiva bAlayuvAdyavasthAbhedenotpAdavyayau, dhauvyaM tvAtmana evetyuktahetossvarUpA'siddhiriti cet , maivam , iyameva mRt pUrvakAlAvacchinnapiNDa mAvena naSTA uttarakAlAvacchinnasthAsabhAvena cotpati, ayameva goraso pUrvakAlAvacchinnadugdhamAvena naSTa uttarakAlAvacchinnadadhibhAvena cotpanna iti, ya eva devadattAtmA bAlatvena dRSTassa eva yuvatvena vRddhatvena vA dRzyata iti caanubhvsiddhtvaadutpaadsthitimnggsmaahaarhetoH| ata eva laukikabodho'pi trailakSaNyAva. gAhitvAd vastutaH syAdvAdApekSa evetyupadarzanArtha-- ." taddhema kuNDalatayA vigataM yaduccai,-rutpannamaGgadatayA'calitaM svabhAvAt / lokA apIdamanubhUtipadaM spRzanto, na tvAM zrayanti yadi tattadabhAgya. mugram // 28 // " iti mahAvIrastayoktaM saGgacchate / - nanvatrApi trilakSaNaM vastu tadA syAt yadi tattadavasthAnusyUtaM ata eva pUrvottarAkhilavivarttavarti dravyaM syAt , tadeva tu nAsti, yadapi ca kuNDalAGgadAdI hema hemetyanugatapratItiniyAmakaM tadapi hemasvajAtyAkhyameveti cet, maivam , hematvamasti hemAGgade na kuNDalatvam , tadasti rajatakuNDale na ca tatra hematvam , ubhayaca hai makuNDala iti kuNDalatvAdinA hematvasya sAryAttasya jAtirUpatvA'siddheH / atha hematvavyApyaM kuNDalatvaM bhinnameva rajatatvavyApyaM kuNDalasvaJca bhinnameveti tatsauvarNakuNDale rAjatakuNDale ca naikam , evamaGgadatvAdikamapi jJeyam / evaM 12 "Aho Shrutgyanam" Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pammati. kAra, gA* 12 mRvavyApyaghaTatvasuvarNatvavyApyaghaTatvarajatatvavyApyaghaTatvAdInAM bhedAddharyAdipadavad ghaTapada. mapi nAnArthakameva / tathA ca parasparAbhAvasamAnAdhikaraNayohematvarAjatakuNDalatvayona sAmAnAdhikaraNyam, hematvasovaNekuNDalatvayozca sauvarNakuNDale sAmAnAdhikaraNye'pi na parasparAbhAva. sAmAnAdhikaraNyamiti na sAryamiti / yadvA kuNDalatvaM saMsthAnagatajAtirUpameveti yauktiko yadi yAttadApi yatra hemni vyaktI kuNDaladazAyAmaGgadamedagraho'GgadadazAyAM ca kuNDala medagrahastatra tadeva hemAGgadaM tadeva kuNDalaJcatya medagraho vyatyabhedaM vinA na kathamapyupapAdayituM zakya iti / etena tattadavasthAnAmevotpAdavinAzau na tvavasthAturityapyArekA nirastA, avasthAtadvatoH kathazcidabhedAda , tathA ca yadeva vastu pUrvAvasthArUpeNa vinaSTaM tadevottarAvasthArUpeNotpadyata ityanubhavAnyathAnupapacyA pUrvaparyAyarUpeNa vinAza uttaraparyAyarUpeNa cotpAdaH pUrvottaraparyAyAnugAbhyUlatAsAmAnyAkhyadravyarUpeNa dhrauvyamityetatsamuditotpAdavyayadhrauvya. lakSaNaM dravyasyAbhyupagantavyam / nanu samavAyasambandhena dravyatvajAtimasAt pRthivyAdi dravyameva na tu paryAyarUpamapi, yena dravyaparyAyApekSayoktalakSaNasiddhissyAditi cet , maivam , dravyasvajAtI pramANAbhAvAt , na hi tatrAnugatapratItiHpramANam , atIndriyasthale tadasiddheH, nApya nugatavyavahAraH pramANam , laukikAnAM vAdinAzcAnugatadravyavyavahArAbhAvAt , na ca nIlAdau nIlAhutpattivAraNAya samavAyasambandhena janyasattvAvacchinna prati tAdAtmyasambandhena dravyatvena dravyasya hetutvaM kalpanIyamiti janyasajanakatAvacchedakatayA tatsiddhiriti vAcyam ,uktakAryakAraNabhAve sati kAraNatAvacchedakatayA yathA dravyatvajAtisiddhistathA kAryatAvacchedakatayA janyasatvajAtirapi siddhyeda , evaM pratiyogitAsambandhena nAzaM prati tAdAtmyasambandhena janyasattvena kAraNatvasya dhvaMsasya dhvaMyApattivAraNAya svIkaraNIyatayA tadavacchedakatayA'pi janya. saccajAtiH siddhyet , tathA ca tagAsaha sAGkaryAnna dravyatvaM jAtiriti / nanu janyasacAvacchi. namprati tAdAtmyasambandhena na dravyatvena dravyasya kAraNatvam , kintu samavAyakAlikobhayasambandhena sattvAvacchinnaM yat samavAyena tatpratyeva tAdAtmyena dravyasya dravyatvena kAraNatvam , evaM pratiyogitAsambandhena nAzatvAvacchinnampratyapi samavAyakAlikomayasambandhena sacaviziSTaM yattattAdAtmyasambandhena kAraNam , uktobhayasambandhena satra kAryamAtravRtyeveti kAryAkAryavRtterna kAryatAvacchedakatvamityasyApi nAvakAzaH, tathA ca noktakAryatAvacchedakatayA kAraNatAvacchedakatayA ca janyasavajAtisiddhiH, yayA sAGkaye syAditi cet, tarhi tadvadevoktomaya. sambandhena savAvacchinnaniSThasamavAyasambandhAvacchinnakAryatAnirUpitaM svAzrayaguNakarmAnyatvasamavAyomayasambandhena sattAvataH tAdAtmyasambandhena kAraNatvamityabhyupagamena sAmaJjasye drvytvjaaterpysiddhyaapttH| kiJca samavAyasambandhena janyasatvAvacchinnaM pratyupAdAnatvAkhya. viSayatAsambandhenezvarIyabuddhicikIrSAprayatnAnA kAraNatvenAbhyupagatAnAM nIlAdAvabhAvAdeva nIlAdhutpattinivAraNaM bhavatItIzvarIyabuddhyAdinA dravyasyAnyathAsiddhatvAnna kAraNatA "Aho Shrutgyanam" Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 sammati0 kANDa 1, gA0 12 vacchedakavidhayA dravyatvasya jAtitvasiddhiH / tathA ca siddhametanna dravyatvajAtimanvAdravyamiti, na vA samavAyikAraNatvAd dravyamityapi yuktaM / kintu "" vyaktAvyaktAtmarUpaM yat, paurvAparyeNa varttate / kAlatraye'pi tad dravya - mupAdAnamiti smRtam // 1 // " 91 1 iti lokoktalakSaNopAdAnAparasaJjJaka pariNAmi kAraNatvAdravyam evaJca pRthivyAdi yatpaudgalikamAtmAdi ca yadapaugalikaM tatsarvaM pariNAmikAraNatayA yathA dravyaM tathA pariNAmarUpatattatkAryApatayA paryAyAtmakamapi pariNAmilakSaNenaivobhayakoDIkaraNAt, dravyaparyAyobhayarUpatvAdeva pUrvAparaparyAyAnusyUtadravyarUpeNa yadeva dhruvaM tadeva pUrvaparyAyeNa vyeti uttaraparyAyeNa cotpadyata ityutpAdavyayadhrauvyAnugatametra dravyaM vadanti samayavidaH / uktaJca khaNDakhAdyena dravyameva tadasau samavAyibhAvAt, paryAyatAspi kimu nAtmani kAryabhAvAt / utpattinAzaniyata sthiratAnuvati, 44 dravyaM vadanti bhavaduktivido na jAtyA | 63 // " iti / tathA'nabhyupagame tu tathAvidhaviziSTasAmagrIsamavadhAne visrayAtaH pRthivyAdi svastrarUpatayA vinazya jalAdirUpeNa naitra pariNatiM prApnuyAt / nanu janyapRthivItvAvacchinnakAryatAnirUpitA pRthivItvAvacchinneva kAraNatA, janyajalatvAvacchinna kAryatAnirUpitA jalatvAvacchinnaiva kAraNatetyevaM janyapRthivItvena pRthivItvena janyajalatvena jalatvena ca niyata kAryakAraNabhAvataH pariNAmavAdAbhAvAt pRthivyAdi jalAdirUpeNa naiva pariNatimetIti cet, na, yato naiva pArthivaparamANavo bhinnajAtIyAH, bhinnajAtIyAzca jalAdiparamANatra iti nyAyaprakriyA yuktA, sarveSAM paramANUnAM pudgalatvena sajAtIyatvAt, ata eva sarveSAM paramANUnAmekajAtIyatvena sarvarUpeNa pariNamanaM sambhavati / yadvA pRthivyaptejovAyavaH pudgaladravya paryAyAH sparzAdimadhvAt / ye tu na tatparyAyA na te sparzAdimantaH yathA''kAzAdayaH, sparzAdimantazca pRthivyAdayastasmAtpudgaladravyaparyAyA ityuktAnumAnena pRthivyAdInAM pugaladravyaparyAyatve siddhe visrasAditattatsAmagrIsadbhAve pRthivyAdInAM jalAdirUpeNa pariNamanaM nAsabhavi / na coktAnumAne pathasi gandhasya tejasi gandharasayorvAyau gandharasarUpANAmabhAvena pakSaikadezA'siddhiriti vAcyam, payo gandhavat tejo gandharasavat vAyurgandharasarUpavAn sparzavacatrAt pRthivIvadityanumAnatastatra tatsazvasiddheH, nanvevaM tarhi jalAdo gandhAdikaM pratyakSagocaraM kathaM na bhavatIti cet, ucyate - zAtakumbhe uSNasparzasyeva cakSupi rUpasparzayoriva vA payasi gandhasya tejasi gandharasayoH samIre gandharasarUpANAmanudbhUtatvena ghrANarasanAcakSurindriyabrAhmapariNatyabhAvAta / ata eva payo gandhavadityAdyanumAne na pratyakSabAdhaH, anudbhUtastrabhAve "Aho Shrutgyanam" Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kA 1, gA* 12 sUkSmapariNAme ca vastuni vidhipratiSedhayoH pratyakSasya mUkatvAttena pakSabAdhA'nupapatteH, anyathA zAtakumbhIyoSNasparzasAdhane'pi kathaM na tatprasaGgaH, nApyatrAgamabAdhaH, " sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH "15-23 / iti tatsavasAdhakasyAgamasya sadbhAvAt / na ca sarvajJapraNItasyAsyAgamasyA'prAmANyam, gautamIyAdyAgamasyApi tathAtvaprasaGgAt , vinigaH makAbhAvAt , ata eva pRthivyA gandhavacaM jalasya zItasparzavatvaM tejasa uSNasparzavacaM vAyorvijAtIyAnuSNAzItasparzavacaM lakSaNamiti pRthivyAdicaturNAM vibhinna lakSaNAni nirastAnyavase yAni, kSityAdi caturNAmapi pudgaladravyapariNAmAtmanaikyena tatra rUpAdicatuSTayasadbhAvenAtivyAptidoSaduSTatayoktaviviktalakSaNA'saGgateH, uktazca syAdvAdaratnAkare " ekAntena viviktaM yat , kSityAdernAsti lakSaNam // " "kSityAdIni hi sarvANi, dravyANi dravyatAtmanA / ekena pariNAmena, tAdAtmyenAvatasthire / / 1 / / tathAbhUtAnyapImAni, samastAnyapi srvthaa| vyAvRttalakSaNAnIti, ko brUyAdbhavataH paraH 1 // 2 // "pRthivIpayaH pAvakamArutAnAM, dravyapravandhe puratazcaturNAm / AbibhratAM paudgalikatvamekaM, kAmaM pRthaglakSaNatA kathaM syAt ? // 3 // " iti| - atha pRthivyAdInAM caturNAmapi pudgalaparyAyatvenA'bhinnalakSaNatve pRthivyAmiva jalAdidhvapi gandhAdInAmudbhUtataiva bhavet , anyathA tu sarvathA bhinnalakSaNataivaiSAmiti cet, na, nAyanena tejasA vyabhicArAt , na hyanabhivyaktabhAsvararUpoSNasparza nAyanaM tejo'bhivyaktabhAsurarUpoSNasparzAta pAvakAdbhinmalakSaNaM bhavatAM prasiddham , dravyasaGkhathAcyAghAtaprasaGgAt / evaM pRthivyAderapyabhivyaktAnamivyaktagandhAdiyoge'pi nAnyo'nyamatyantabhinnalakSaNatvam / athA. tyantabhinnalakSaNAbhAve pRthivItvAdipratiniyatajAtisambandhasteSAM kutastyaH, ekAntena bhinnalakSaNatvAbhAve hi yathA pRthivyAM pRthivIvajAtimatvaM tathA'jovAyuSvapyevaM syAditi cet , tadapyasaGgatameva, avAntarajAtiyogasya sarvathA lakSaNabhedA'prasAdhakatvAt , vyaktibhedameva ghasau prasAdhayati / anyathA kSatriyatvAdyavAntarajAtiyogAdAtmanAmapyekAntikaM na syAdekalakSaNatvamiti / tadevaM pRthivIjalAdInAM pudgaladravyatvena rUpeNaikajAtIyatve siddhe paramANavo'pyekajAtIyA eveti siddham / ete ghaTAdiparamANavaH pArthivaparamANava iti prayogastu paramANUnAM tadAnIM pArthivakAryarUpeNa pariNamanAdeva, na tu pRthivItvajAtiyogAt , ata eva teSAmeva jalakAryatA pariNatikAle jalaparamANava ete iti tatvavidbhirvyavahiyate, tena "AdIpamAvyomasamasvabhAvam" ityAdizlokavyAkhyAyAM syAdvAdamaJjarItyAkhyAyAM "pradIpaparyAyApanAstaijasAH paramANavassvarasatastailakSayAdvAtAbhighAtAdvA jyoti:paryAya "Aho Shrutgyanam" Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 12 parityajya tamorUpaM paryAyAntaramAsAdayante " ityAdyuktaM saGgacchate / jalAdiparamANorapi zaktivizeSeNa pArthivArambhasya bahulamupalambhAdityaSTasahasrayAmukterjanyapRthivItvAdyavacchi namprati pRthivItvAdinA hetutvamapi na yuktam, kintu tAdAtmyasambandhena pRthivItvAvacchi namprati svayaMsatvasambandhena pRthivItva jalatvAdinA hetutvaM vAcyam / 44 bhede hi dvyaNukAdInAM jAyante paramANavaH / aNUnAM saMhatau yadvajAyante dvyaNukAdayaH // 1 // 95 1913 1 iti syAdvAdaratnAkarapaJcamapariccheda |STamasUtravRttivacanAt saMyogajAtotpattisthala iva vibhAgajAtotpattisthale'pi drayaNukAdidhvaMsarUpAyA eva paramANutpatteH svIkArAdityanyasAmagrIsadbhAve - visrasAto'nyarUpeNotpattisambhavAt etena pRthivItvasya paramANau sacvaM, na ca tatra kAryateti kAryatAtiprasaktatvena tasya na kAryatAvacchedakatvam, kintu janyapRthivIzvasyaiveti na tAdAtmyasambandhena pRthivItvena kAryatvaM yuktam, kintu samavAyasambandhena janyapRthivItvenaivetyAre kA'pi nirastA yadi kAraNaM kArya tataH ko doSaH, dRzyate hi kAraNamapi kAryamapi, yathA paramANuH kAraNaM vyaNukAdeH, mRtpiNDazivakAdeH kAryamapi tadbhedajatvAditi dvAdazAranayacakre prathamavidhyare proktatvAt, mRtpiNDa zivakAdilakSaNaskandhAt dvyaNukAdimahAvayaviparyantaskandhAdvA pRthagbhAve sati paramANostadbhedajatvAttatra kAryatvasyApyabhyupagamena pRthivItvasya kAryatvAsnyUnAnatiprasaktatvena tadrUpeNa kAryatvasyaiva prAmANikatvAt, idamasmAdvimaktatayotpannamiti pratItervibhAga jAtotpAdasyApyanubhavasiddhatvAt, avayava saMyogapUrviketra kAryadravyotpattiriti naiyAyikAdipravAdasya nirmuktikatvAt, kummAdau skandha mede kapAlakalApAdibhavanasyAnubhavasiddhatvAt / na hi tatrAvayavakriyAdistvadgaditA prakriyA sUkSmamakSUNamIkSamANenApi mAMsacakSuSA lakSyate, vegavanmudgarasamparka samanantaraM kapAlamAlAyA eva vilokanAt / tadanusAreNa ca paramANuSvapi skandhabheda eva kAraNamakathi | vyavahAranayArpaNena caskandhabhedaH kAraNamabhANi nizcayanayArpaNena tu ya eva skandhavibhAgaH sa eva paramANavaH / atha yadyaNavo jAyante tadA yatkAryadravyaM tatsvaparimANAdalpaparimANaiH kAraNairArabdhaM ghaTavaditi vyAptisiddhervivAdAspadIbhUta paramANU nAmalpaparimANaiH kAraNairbhavitavyam, teSAmapyaparaistairityanavasthAnAtparamANUnAmabhAva eva bhavediti cet, naitadvAcyam, vyApterasiddheH / zlathAvaya'karpAsapiNDAnAM saMghAtAd ghanAvayavapiNDena sUkSmeNa saMjAyamAnena vyabhicArAt / na caivaM tAha 'paramANornityatvakSatissyAditi vAcyam, vibhaktAvasthArUpeNotpanne'pi tasmin paramANubhAvena 'nityatvasyApya'kSateH / tadbhAvasya kadApyaparityAgAt / atha bhavatu pRthivItvasya pUrvoktanItyA kAryatAvacchedakatvaM na ca tathApi pRthivItvasya jalatvAdeva kAraNatAvacchedakatvaM sambhavati, pRthivItvasya jalatvAdezva kAraNatA'natiprasaktatve'pi kAraNatAsamAnAdhikaraNa "Aho Shrutgyanam" Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kADa , pA. 11 medapratiyogitAvacchedakadharmavaskhalakSaNakAraNatvanyUnavRttitvasya tatra sattvAt , kAraNatAdhikaraNe jale pRttiyaH pRthivItvavAnetyAkArako bhedaH pRthivyAzca vRttiryoM jalatvavAnnetyAkArako bhedastatpratiyogitAvacchedakatvAtpRthivItvasya jalatvasya ceti ced, maivam , pRthivIjalAdInAM zaktimatvenaiva zaktilakSaNakAraNatvasya tadabhivyaJjakavidhayA pRthivItve jalavAdI cAvacchedaH katvasya svIkAre uktadoSAbhAvAt , akhaNDazaktilakSaNakAraNatvApekSayA pRthivItvasya jalavAdezca nyUnavRttitve'pi na kSatiH, sakhaNDakAraNatAyA avacchedakasyaivA'nyUnAnatiriktavRttitva. miti niyamAdityuktaM prAgeva, "uralAisattageNaM, egajio muyai phusiya savaaNU / jattiya. kAliM sa thUlo, dance suhumo samanayarA // 1 // " iti pAramarSavacanAt "evaM syAsarvagataH syAda'sarvagato ghaTAdirityAdikA'pi saptabhaGgI vaktavyA, yato ya etra pArthivAH paramANavo ghaTasta eva visrasAdipariNativazAjalAnilAnalAvanyAdirUpatAmAtmasAtkurvANAssyAtsarvagato ghaTa ityAdisaptamaGgaviSayatA yathoktanyAyAt kathaM nAsAdayanti" ityevaM "madaM micchAdasaNasamUhamaiyassa" ityAdigAthAbRhaTTIkAvacanAt "vAtayonikatvAdapkAyasya yatra yatrAso tathAvidhapariNAmapariNato bhavati tatra tatra tatkAryabhUtaM jalamapi saMmUchate " ityAdisUtrakRtAGgadvitIyazrutaskandhatRtIyAdhyayanasUtraTIkAvacanAca pulAnAmekajAtIyatve siddhe teSAM pRthivyudakajvalanapavanavanaspatyAditvena viparivartamAnapariNatisvabhAvatayA janyadravyamAtrasyai kajAtIyapudgalakAryatvena janyadravyatvAvacchinnaM prati tadanukUlazaktimattvena pari. NAmipudgaladravyasya kAraNatvaM, yadvA pudgalaparyAyatvAvacchinna prati tadanukUlazaktimatvena pudgaladravyasya kAraNatvamityevaM sAmAnyakAryakAraNabhAvo jJeyaH, sakhaNDakAraNatvasyaivAgrahazcettadA pudgalaparyAyatvAvacchinnaM prati pudgalatvenaiva kAraNatvamabhyupagamanIyamiti na ko'pi doSaH / etasAgre vivecayiSyate, tathA ca vastumAtrasya pariNAmapariNAmimAvAdravyaparyAyomayarUpatvena tadapekSayotpAdavyayadhauvyayuktatayA dravyamityabhyupagantavyam / ata eva tatra draSyatvabuddhirapi parakalpitenaikAntabhinnadravyatvajAtidravyetaravyAvRyAdinA na, kintUtpAdavyayadhrauvyaissamuditaireva, uktazca zrImahopAdhyAyaizrIyazovijayairmahAvIrastavaprakaraNe " nAzodbhavasthitimireva samAhRtAbhirdravyatvabuddhiriti smygdiiddshstvm|" iti / dravyatvaviSayakapratyakSavuddhikAraNatvamapi notpAdatvena vyayatvena dhrauvyatvena pratyekarUpeNa pratyekaparyAptam , kintu samudAyatvena rUpeNa tatritayaparyAptameva, ata eva dravyapadajanyazAbdabodhaM pratyayutpAdavati dravyapadaM zaktaM, nAzavati dravyapadaM zaktaM dhrauvyavati dravyapadaM zaktamityevaM pratyekadharmAvacchinne zaktigrahasya haripadajanyaM viSNubodhaprati viSNutvAvacchinne zaktigrahasya siMhabodhamprati siMhatvAvacchine zaktigrahasya kapyAdivodhamprati kapitvAdyavacchinne zaktigrahasyeva pRthakAraNatvaM na, yena dravyapadasya haryAdipadavacchaktigrahabhedAnAnArthakatvaM syAt , kintu samudAyatvena rUpeNekIkatotpAdadhyayadhrauvyarUpasamuditatritayadharmAvacchinne dravyapadaM zaktamityevamekasyaiva zaktigrahasya "Aho Shrutgyanam" Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANDa, gA. 13 kAraNatvamiti zakyatAvacchedakatAvacchedakasyaikyAdravyapadamekArthakameva, yathA pazupadasya lomavallAGgulavati zaktasya lomavallAGgulasya zakyatAvacchedakasya nAnAtve'pi sAkSAcchakyatAvacchedakatAvacchedakasya lAgRlasvasya paramparayA zakyatAvacchedakatAvacchedakasya ca lomatvasyekyAnna nAnArthakatvaM tathA prakRte'pIti, nanvevaM tarhi "puSpadantau puSpavantAvekotyA zazibhAskaro" iti kozasvarasAt puSpadantapadaM candratvAvacchinnaM sUryatvAvacchinnaM ca bodhayavityAkArikAyA ekasyA eva candratvasUryavadharmadvayAvacchinne zaktassadbhAvena nityaM dvivaca. nAntaM tadvad dravyapadamapyutpAdavyayadhrauvyAtmakatritayadharmAvacchinnaM bodhayatvityAkArikAyA. ssamuditotpAdAditritayadharmAvacchinne ekazaktessadbhAvena nityaM bahuvacanAntameva syAditi cet, na, 'ApaH strI bhUgni' 'puM bhUgni dArAH' ityAdhanuzAsanasiddhabahuvacanAnta-ApodArA ityAdivad dravyapadastha niyatabahuvacanatAyA ananuzAsanAt ! yasya yasya zabdasya yo yassvabhAvassa sa na kadApi taM taM svabhAvaM parijahAtIti vyApteryathA'dArAdizabdasya bahuvavanAntatvasvabhAvastathA prakRtasya dravyapadasyaikavacanAntatvasvabhAvaH, svasvabhAvAtikramaNe tu nissvabhAvApatyA vastutvameva parityaktaM syAditi bhAvaH / atha zabdasvAbhAvyAdravyapadottaraM bahuvacanaM mAstu, arthasvAbhAvyAttu tatsyAdevetyapi na ca yuktam , yato bahuvacanena svapraka. tyarthatAvacchedakavyApyameva dharmigataM bahutvaM bodhyate, anyathaikasminnapi ghaTe ghaTapaTakaTAhagataM bahutvamAdAya ghaTA iti prayogApatteH, na cAtraikasmin dravye utpAdavyayadhrauvyavyApyaM bahutvamastIti na dravyapadasya bahuvacanAntateti / atha syAdipratyayaprakRtipadavAcyatAvacchedaka vyApyaM dharmigataM bahutvaM yatra tatraiva bahuvacanamityabhyupagame ghaTapaTakaTAhagataM bahutvamAdAya ghaTapaTakaTAhA iti prayogo'pi na syAt , yato'tra ghaTatvapaTatvakaTAhatvaitatritayadharmAvacchinna. muhizyaiva bahutvaM vidhIyata iti tasya bahutvasyoddezyatAvacchedakasya ghaTatvasyAbhAvati paTe kaTAhe ca paTatvasyAmAvati ghaTe kaTAhe ca kaTAhatvasyAbhAvavati ghaTe paTe ca savena tadhApyatvAbhAvAt , evamAkAzaghaTAviti prayogo'pi na syAt , AkAzatvaghaTatvavyApyA. kAzaghaTagatadvitvAbhAvAdityuktadoSanivRttaye yatraikadharmasyoddezyatAvacchedakatvaM tatraivoddezyatAvacchedakavyApyaM bahutvaM bahuvavanena bodhyate, dvivacanena coddezyatAvacchedakavyApyaM dvitvaM bodhyate, ata evAkAzA AkAzAviti na prayogau, AkAzavavyApyasya bahuvasya dvitvasya cAbhAvAt , AkAze ekattasyaiva saccAt , yatra ca nAnAdharmasyoddezyatAvacchedakatvaM tatra kevalameva bahutvaM bahuvacanena dvitvazca dvivacanena bodhyata ityamyupagantavyam , ata eva ghaTapaTAkAzA ghaTAkAzAviti prayogayorapi praamaannymuppdyte| tathA ca dravyapadasthale utpAda. vyayadhrauvyANAmuddezyatAvacchedakatvenA'bhyupagatAnAM nAnAdharmatvena kevalasya bahutvasyaiva bhAnaM syAditi pUrvoktaM na yuktamiti cet , maivam , samaniyatanAnAdharmasyoddezyatAvacchedakatvasthalespyudezyatAvacchedakavyApyabahutvasyApi bahuvacanena bhAnAbhyupagamAt , tathA cotpAdAditrayANAM "Aho Shrutgyanam" Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kANDa 1, gA0 15 samaniyatanAnAdharmatvena tadvathApyabahutvasya dharmigatasyAtrAbhAvAna bahuvacanApattiA, yadvoddezyatAvacchedakIbhUtotpAdAditrayANAmapi samudAyatvena rUpeNaikatvena vivakSaNAdatrApyekadharmasyevo. ddezyatAvacchedakatvamiti tadvyApyadharmigatabahutvasyAbhAvAna dravyapadottarabahuvacanApattiH / evaM puSpadantapadapravRttinimittasya candratvasya sUryatvasya na candratvatvena sUryatvatvena ca rUpeNa dvitvoddezyatAvacchedakatvam , kintu puSpadantapapravRttinimittatvarUpasAmAnyadharmeNeti tadrUpeNa candravamUryatvayorekIkRtatvenaikadharmasyoddezyatAvacchedakatvAduddezyatAvacchedakavyApyadvitvamAnamupapadyata eva, puSpadantapadapravRttinimittatvena rUpeNoddezyatAvacchedakIbhUtasya candravasyAbhAvavAna sUryaH, sUryatvasyAbhAvavAMzca na candraH, kintvanya eva, tadavRttitvena dvitvasya candrasvasUryatvavyApyatvasadbhAvAditi / etadAzayenaivopAdhyAyairapyuktaM nyAyakhaNDakhAye"nAzodbhavasthitimati kramazo na zakto, dravyadhvanistadiha no pRthagarthatAbhRt / zabdasvabhAvaniyamAvacanena bhedaH, svavyApyarmigabahutvanirAkRtezca // 35 // " iti - vizeSArthinA'smatkRtazrImahAvIrastavakalpalatikATIkAvalokanIyeti / tadevaM dravyArthikanayAbhimataM dravyaM paryAyAkrAntameva, na tu tadvikalam , paryAyArthikanayAbhimatAH paryAyA api dravyasamanugatA eva na tadviyuktAH, parasparanirapekSayostayoH kadAcidapyapratibhAsanAditi siddham // 12 // eta utpAdasthitimAH parasparanirapekSAH, yadvotpAdavyayAviti dhauvyamiti ca na dravyalakSaNaM kintu samuditotpAdasthitimaGgAH parasparAnusyUtA eva dravyalakSaNam , ekaikavinirmokeNa dravyApratIteriti pratyekalakSaNagrAhiNI dravyArthikaparyAyArthikamUlanayo mithyAdRSTI, ityetatpradarzanAyAha "ee puNa saMgahao pADikkamalakkhaNaM duvennhNpi| tamhA micchaddiTThI pattayaM do vi mUlaNayA // 13 // " 'ee ete utpAdasthitibhaGgAH 'saGgAhao saMgrahataH zivikodvAhipuruSA iva parasparamApekSa. bhAvataH parasparasvarUpopAdAnenaiva sato lakSaNam / 'pADika' pratyekaM mitho'pekSArahitatvena ekakA utpAdAdayo 'duveNhaMpi' dvayorapi dravyAstikaparyAyAstikanayayoretadanantaramabhimatA iti zeSaH 'alakSaNam' alakSaNam , ekAntadravyAstikanayAbhyupagatamekAntadhrauvyamiti ekAntaparyAyAstikanayAstikanayAbhyupagatAvekAntotpAdavyayau ca sacchabdAbhidheyasya dravyasya na lakSaNam , utpAdavyayavyatirekeNa dhrauvyasya dhrauvyavyatirekeNotpAdavyaya yorapratIteH, utpAdavyayAvinAbhUtatayA dhrauvyasya dhrauvyAvinAbhUtatayaiva cotpAdavyayayoH pratIteH, tamhA' tasmAt , 'patteyaM do vi mUlaNayA micchaTTiI' pratyekaM dvApi mitho'napekSI pratyekalakSaNagrAhiNI dravyArthikaparyAyArthiko mUlanayo samastanayarAzikAraNabhUtI mithyAdRSTI iti bhAvaH / / 13 / / "Aho Shrutgyanam" Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pammati0 kANDa , gA syAdetat bhavatvekAntaparyAyArthikanayapradarzitayuktibhidhauMbyasyAvyavasthitedhauvyAbhAvavati dhrauvyagrAhitvenaikAntadravyArthikanayasya ekAntadravyArthikanayapradarzitayuktibhirutpAdavyayayorasiddhastadabhAvavati tadAhitvenaikAntaparyAyArthikanayasya ca mithyAtvam , tayossundopasundanyAyenetaretaraviSayapratikSepakatvena svaviSayA'satyasvAt samuditotpAdavyayadhrauvyAtmakadravyalakSaNAgrAhakatvAcca, dravyArthikaparyAyArthikanayadvayArabdhatvena tadviSayaviSayakastveko naya ubhayavAdAtmakassamyagdRSTirbhaviSyatItyAzaGkAyAmAha Na ya taio asthi Nao, Na ya sammattaM Na tesu paDipuNNaM / jeNa duve egaMtA, vibhatramANA aNegaMto // 14 // __Na ya taio asthi Nao' na cobhayavAdAtmakastRtIyo'sti nayaH kazcid, yatastasya dravyaparyAyayordravyaparyAyAnyataraikarUpatayA grAhitve ekAntadravyArthikaparyAyArthikanayAnyatararUpatvaM syAt , pradhAnIbhUtaparasparasApekSobhayarUpatayA grAhitve ca nayAtmakatvAnupapatteH pramANAtmakatvaM syAt, prAdhAnyena dravyaparyAyobhayAvagAhijJAnasya pramANarUpatvAt / uktazca syAdvAdaratnAkare-"prAdhAnyena dravyaparyAya dvayAtmakaM cArthamanubhavadvijJAnaM pramANaM prati pattavyamiti" tattvArthazlokavArtike'pyuktam-prAdhAnyenomayAtmAnamartha gRhaddhi vedanam / pramANaM nAnyadityetatprapaJcena niveditam / / 1 // iti / etadevAha-"Na ya sammattaM Na tesu paDipuNNaM " dvo nau prakRtArtha gamayata iti nyAyAt pratiSedhadayena prakRtArthAvagateparityaktetararUpAdhyavasAyalakSaNAnyo'nyanizritatvena tayordravyArthikaparyAyArthikanayayoH prati. pUrNa samyaktvaM na cAstIti na, kintvastyeva, anekAntAtmanovyaparyAyayoH parasparasApekSa bhAvena grAhitayA yathA'vasthitapratyayarUpatvAttayoH, tathA ca tAdRzau tau nayau samyakpratyayarUpAveveti bhAvaH / mitho nirapekSabhAvena dravyaparyAyagrAhiNostu tayorna ca samyakpratyayarUpatvamityatra hetumAha-'jeNa duve egantA' yena dvAvapi nayau parasparanirapekSadravyaparyAyagrAhiNI ekAntau ekAntanayarUpo mithyArUpAviti yAvat 'vibhajamANA aNegaMto' vi-vizeSeNa parasparA'tyAgarUpeNa bhajyamAnau dravyaparyAyAvagAhinAvanekAntaH, arthAt pramANasaJjJAM dadhAte, nayasyetarAMzIdAsInyenAnantAMzAtmakavastvekAMzaparicchedarUpatvena prAdhAnyena dravyaparyAyomayAvagAhijJAnasya pramANazabdavAcyatvAt , yadvA'zeSa hi prAmANya sApekSaM gRhyamANayoranayorevaM viSayayorvyavasthitam / "jeNa duve egaMtA" yena dvAvapi dravyaparyAyau parasparanirapekSatayaikAnto ekAntarUpatayA vyavasthitau mithyAtvanivandhanam , bhrAntabuddhikAraNamiti yAvat , 'vibhajamANA' vibhajyamAnau vi-vizeSeNa parasparAtyAgarUpeNa majyamAnau gRhyamANo to 'aNegaMto' anekAntaH, parasparAjadutyA dravyaparyAyobhayAtmakasya vastuno'nekAntAtmakatvAdityetayo "Aho Shrutgyanam" Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 pammati0 kANDa 1, gA* 15 ssamyaktvahetutvam , tayoviSayavidhayA pramANakAraNatvAtadubhayAvagAhijJAnaM pramANaM bhavatIti bhaavH| tathA ca yo nayopayogasvArthe itaranayArthasaMyojanAyAM vyApipatti tasya tAvatyA'pekSayA samyagdRSTitvasya kevalasvArthamAtrAvagAhanapravRttasya nayasya svetaranayaviSayasaMyojanAvyApAravai. kalyena mithyAdRSTitvasya ca sampradAyasiddhatvAt , tasmAditaranayaviSayasaMyojanAcyApAreNa mukhyagauNatayA svaparArthagrAhiNAmavAntasnayabhedAnAM samyagdRSTitvaM yujyate, na tu svatantrakalpitobhayaviSayagrAhiNAM naigamabhedAnAmiti pratipattavyam // 14 // yathetaranayaviSayanirapekSasvaviSayagrAhiNormUlabhUtadravyArthikaparyAyArthikanayayomithyAtvaM tathA svAnyanayaviSayanirapekSaviSayaprAhiNAM mUlanayArthaprajJApanAmAtravyApUtAnAM tattadviziSTAMzAdhigamamAtreNa bhedabhAjAmuttaranayAnAmapi mithyAtvamevetyupadarzayitumAha "jaha ee taha apaNe, patteyaM duNNayA gayA sabve / haMdi hu mUlaNayANaM, paNNavaNe cAvaDA te vi // 15 // " 'jaha ee' yathaitI mUlabhUtau paryAyanirapekSadravyagrAhidravyArthi kanayadravyanirapekSaparyAya. grAhiparyAyArthikanayo mithyAdRSTI 'taha' tathA 'patteyaM pratyekam-itarAnapekSalakSaNaprAtisvikarUpAH 'aNNe satve jayA duNNayA' anye'pi sarve nayA durnayAH, parasparanirapekSaviSayagrAhi. svasya mithyAtvanibandhanasya sarvatra tulyatvAt / nanvevaM mUlabhUtau dravyArthikaparyAyArthikAvita. retaraviSayapratikSepakatvena gauNapradhAnabhAvena samuditadravyalakSaNA'grAhitayA bhavatAM mithyA. dRSTI, avAntaratadbhedarUpanayAstu tadveparItyena mUlabhUtanayadvayagatamithyAtvadharmAropA'viSayatvAtsamyagdRSTayo bhaveyurityAzaGkAyAM taniSedhe hetupradarzanArthamuttarArddhamAha-haMdItyAdi / "haMdi" ityevaM gRhyatAm , 'hu' huzabdaH hetau 'mUlaNayANaM' mUlanayayoH mUlanayaviSayayoreva tattadadhigatAMzaviziSTayoH 'panavaNe' prajJApane prarUpaNe vAvaDA te vi' vyApRtAste'pi, yadviSayako mUlanayo mithyAdRSTI tadviSaya prajJApanAmAtravyApRtAstattadviziSTAMzAdhigamamAtreNa bhedabhAjo'vAntaranayA api mithyAdRSTaya eva / tathA ca mUlanayadvayaviSayavyatiriktaviSayA. ntarA'bhAvAda sarvanayavAdAnAM mUlana yadvayaviSayayoH sAmAnyavizeSayoranyatarasyaiva kizcittakAraviziSTatayA prarUpakatvAna tadvyatiriktanayAntarasadbhAva iti // 15 // ... nanu saGgrahAdinayasadbhAvAtkathaM tadvyatiriktanayAntarasadbhAvo neti vacazzobhata iti ceta, satyam , santi saGgrahAdayaH, kintu naigamanayavAdasya svatantrakalpitasAmAnyavizeSobhayaviSayakatvena zuddhasaGgrahanayavAdasya ca sattArUpaparasAmAnyaviSayakatvenAzuddhasatvahanayavAdasya ca parAparasAmAnyamAtraviSayakatvena vyavahAranayavAdasya ca vyavahAropayuktatattavyaktyAtmakavizeSamAtraviSayakatvena RjusUtrazabdasamabhirUDhevambhUtanayavAdAnAM vartamAnakSaNavartyarthakAlAdi. bhedabhinnArthasajJAbhedabhinnArthavyutpattinimittakriyAsattAkAlAvacchinnArthamAtragrAhitvena ca "Aho Shrutgyanam" Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANDa 1, gA. 19 mUlanayadvayaviSayavyatiriktaviSayAntarAbhAvato mUlanayadvayaviSayakAste'pi tadUSaNenaiva dakSitAH, yato na mUlacchede tacchAkhAstadavasthAsambhavantItyAzayenAha savvaNayasamUhammi vi nasthi, Nao ubhyvaaypnnnnvo| mUlaNayANa u ANaM, patteyaM visesiyaM viti // 16 // 'savaNayasamUhammi vi' saGgrahAdisarvanayasamUhe'pi ' natthi Nao' nAsti kazcinayaH, 'ubhayavAyapaNNavao' ubhayavAdaprajJApako dravyArthikaparyAyArthikAbhyAmatyantapRtha. gbhUtAbhyAmArabdhasya bhinnasyAGgulidvayArabdhatatsaMyogavadubhayavAdasya prarUpakA, tatra hetu pradarzayitumuttarArddhamAha-'mUlaNayANa u ANaM' mUlanayAbhyAmeva yatpratijJAtaM vastu tadevAzritya 'patteyaM visesiyaM vinti' pratyekamekaikAH saGgrahAdayo vizeSitaM bruvanti, nayAnAM jJAna. rUpatvapakSe pUrvapUrvanayAdhigatAMzaviziSTamaMzAntaramuttarottaranayA adhigacchanti, pUrvapUrvanayA. dhigatAMzaM gauNatayAMzAntarazca pradhAnatayA viSayIkurvantIti yAvat , nayAnAM vAdarUpatva. pakSe ca pUrvapUrvanayacodhitAMzaviziSTAMzAntaraviSayakAdhigamamutpAdayanti, tAdRzA'dhigamA'. nukUlavyApAravanta iti na viSayAntaragocarAste'pi, ato vyavasthitaM parasparAtyAgapravRtta. sAmAnya vizeSaviSayakasagrahAdyAtmakanayadvayagocarasAmAnyavizeSobhayAtmakatvAdvastvapyubhayAtmakamiti // 16 // atha kSIrameva bhoktavyamityevaM payovrato dadhi nAti, dadhyeva bhoktavyamiti dadhivatazca dugdhaM nAtti, goraso nAbhyavahartavya ityevamagorasavato dugdhadadhinI ume api nAmyavaharatIti tadRSTAntena vastumAtraM kathaJcidbhedAbhedAtmakatvenotpAdAditrayAtmakam / taduktam - "payovrato na dadhyatti, na payo'tti ddhivrtH| ___agorasavato nobhe, tasmAttatvaM trayAtmakam // 1 // " iti // yato danaH payasa ekAntA'bhedo yadi syAttadA payovratasya dadhi bhuJjAnasyA'pi na pratamaGgassyAt , tathA payaso yadi dana ekAntAbhedassyAttadA tadbhuJjato'pi dadhibhojanavratamaGgo na syAt , tato dadhipayasordadhitvena payastvena ca kathaJcidbhedaH / tathaiva tayorgorasatvena kathaJcidabhedaH, anyathA'gorasavatasya dugdhAyakaikabhojane'pi na vratabhaGgassyAditi dugdhadadhiparyAyApannagorasavat pUrvAparaparyAyApanadravyAtmakapaTapaTAdivAjhaM vastumAtraM yathA kathaJcidbhedAbhedobhayAtmakam , tathAvidhapramANagrAhyatvAt , tathA''smAdyAntaramapi vastu. mAtraM kathazcidbhedAbhedAtmakamabhyupagantavyam , harSa-zoka-bhaya-karuNaudAsInyAyanekAkAravivarcAtmakaikacetanAsvarUpatayA kathazcidbhedAbhedaviSayakasvasaMvedanAdhyakSapramANagrAhyatvAt , tasya bhedAbhedaikAntarUpatA'bhyupagame tu srakcandanavanitAdidRzyamAnanimittakasukhAdRzya. mAnanimittakasvargAdisukhasAdhanopAdAnAnukUlapravRttirUpasyAhikaNTakAdidRzyamAna nimittaka "Aho Shrutgyanam Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 17 duHkhAdRzyamAnanimittakanarakAdiduHkhasAdhanaparihArAnukUlanivRttirUpasya sakalavyavahArasyo. cchedaprasaktissyAditi pratipAdayitumAha Na ya davvaTTiyapakkhe, saMsAro va pajjavaNayassa / sAsaya-viyattivAI, jamhA uccheavAI a|| 17 // 'Na ya davaTTiyapakkhe saMsAro' na ca dravyArthikapakSe dravyArthikanayAbhyupagate vastuni saMsAra: sambhavati, 'Neva pajavaNayassa' etadanantaraM ' pakkhe saMsAro' ityanukarSaNIyam / naivetyatraivakAro'pyarthakA, sa ca bhinnakramaH, tathA ca paryAyanayasya pakSe'pi paryAyArthikanayAbhimate vastunyapi na saMsAraH sambhavati / tatra hetuM pradarzayitumuttarArddhamAha-'sAsaya-viyatti. vAI jamhA' yasmAt zAzvatIM zazvadbhavantImakAntA'vinazvarImAtmaprabhRtivyakti vadituM zIlaM yasya sa zAzvatavyaktivAdI dravyArthikanayaH / ' ucchavAI a' ghaNTAlolakanyAyena jamhA ityasyAtrApyanvayA, ca: samuccaye, ucchedam , atra utpUrvakAt chiddhAtorbhAve ghaJpratyaya:utprAbalyena chedamucchedam , yat sattatkSaNikamiti vyApteH pratikSaNaM prativyakti niranvayavinAzaM vadituM zIlaM yasya sa ucchedavAdI pryaayaarthiknyH| nanu dravyArthikanayo bhavatvekAntazAzvatavyaktivAdI, etAvatA kathaM saMsArAnupapaciriti cet, ucyate, saMsaraNam itazvetazva paribhramaNaM manuSyAdiparyAyAnArakAdiparyAyagamanaM saMsArasa, sa ca catUrUpA, gaticatuSkabhedAt , taduktam sthAnAGge-"caubihe saMsAre paNNatte, taM jahA-neraiasaMsAre jAva devasaMsAre / yadvA audayikAdInAM bhAvAnAM saMsaraNapariNAmaH ekasmAdAvAdbhAvAntarapariNAmaH saMsArA, sa cAtmano dravyaparyAyobhayarUpatayekAnekarUpatve satyeva saGghaTate, sarvathA nityaikarUpatve tu manuSyAdyavasthAlakSaNottaraparyAyAvAptirne syAt, evamaudayikAdInAM bhAvAnAM madhye vivakSi. taikamAvAd mAvAntarApattilakSaNapariNAmo'pi ca na syAt, pUrvAvasthAtyAge satyevottarAvasthotpattassambhavAda, na ca tattadavasthAnAmeva bhedo na tvavasthAturiti vAcyam , avasthAtadvatoH kathazvidbhedAbhedavAdAbhyupagama evAvasthA'trasthAtbhAvasaGghaTanAt , anyathA manuSyAdisattadavasthAbhede'pyAtmano'vikAriNo janmamaraNAdivyapadeza eva na syAt , na ca yathA sthire sthANAvanyasya kasyacitsaMyogAnukUlakriyayA saMyogasadbhAve'pi vibhAgAnukUlakriyayA vibhAgasadbhAve'pi ca na tatra sthANo vikAsa, yena bhedo'pi syAt , tadvannityaikAtmanyapi AdhaprANasaMyogo janma antimaprANaviyogo maraNazca bhaviSyatIti nityapakSepi tadvayapadezo na durghaTa iti vAcyam , dugdhasya takreNa saha saMyoge dugdhabhAvapariNativinAze satyeva dadhibhAvena pariNaterbhAvA, tadabhAve ca tadabhAva itivat sthANorapi kenacit vastunA saMyoge tasya pUrvakAlInA'saMyuktAvasthAparityAge satyeva uttarasaMyuktAvasthAyA utpattiH, tadabhAve ca tadanutpattirityanvayavyatirekavalAdatrApi pUrvottarAvasthAbhedena kazcittadabhinnatadvato'pi "Aho Shrutgyanam" Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa 1, mA. 10 bhedaH svasvarUpeNa cAbheda ityevaM kathaJcibedAbhedomayasyaiva siddheH, na cAsyAnena saMyoga iti prtykssblaadevaatiriktsNyogsiddhenoktN yuktamiti vAcyam , vastUnAM dezAjyavadhAnasyaiva saMyogarUpatvAt , prAkAlInasAntaratvasvarUpapariNAmaparityAgena nirantararUpatayA yaH kathazcittAdAtmyapariNAmaH sa saMyoga iti tallakSaNAt / yato nairantaryeNa pariNatAni vastUni saMyuktavyavahAragocaratAM pratipadyante, ukta pratyakSasyApi saMyogatvena rUpeNa tadviSayakatvAt , dharmikalpanAto dharmakalpanA zreyasIti nyAyAdatiriktasaMyoga svIkRtya tatra saMyogatvadharmakalpanApekSayA siddhe nairantaryalakSaNasaMyoge saMyogatvadharmakalpanAyA lAghavatarkeNa yuktatvAt , tadatirikta tatra pramANA'bhAvAt , saMyogasya sarvathA'tiriktatve'tyantabhinnayohimavinyAcalayossaMyogasyevoktapratItisiddhasyA'nuyogipratiyoginoranuyogipratiyogimAvasambandhasya anenAyaM saMyukta iti pratItisiddhAzrayAzrayibhAvasambandhasya cApaTamAnatvAcca / kizcA''tmano nityekAntarUpatve tasya chedabhedakledAdyabhAvAddhisAderabhAvaH, tadabhAvAcAhiMsAderapyabhAvaH, tadabhAvAt puNyapApayostadabhAvAd bandhamokSayorlokadvayasyApi cAbhAva iti baddhamUlo nAstikyatarussyAt, na ca manaHsaMyogavizeSadhvaMso hiMsA, vAyusaMyogavizeSadhvaMsavattasya hiMsakapuruSIyecchAyA aviSayatvAt , kiJca manaHsaMyogavizeSavaMsasyaiva hiMsAtvAbhyupagame kAyadhvaMsasya hiMsArUpatvAbhAvenainaM puruSa mArayAmItIcchAyA asya puruSasya kAyaM dhvaMsayAmI. tyarthakatvena tadicchAjanyapravRttikAriNo'hiMsakatvaM syAt / ____ atha maraNoddezyakamaraNAnukUlavyApArasya hiMsAtvenaitatpuruSamaraNamuddizyaiva pravarttamAnasya puruSasya hiMsakatvaM syAdeveti cet , maivam , yato maraNoddezyakamaraNAnukUlamAkSAdvayApArasya hiMsAtve yatra khagAbhighAtena sAkSAnmaraNaM na jAtaM kintu paramparayA tatrAcyAptissyAt, sAkSAtparamparAsAdhAraNatAdRzavyApArasya hiMsAtvavivakSAyAM vivakSitapuruSamaraNamuddizyaiva tatpuruSIyamaraNAnukUlakhaGgAbhighAtAdivyApAre kRte'pi tena vyApAreNa sAkSAtparamparayA vA vivakSitapuruSamaraNaM naiva jAtaM tatrAvyAptissyAt , atha tatra maraNAbhAve'pi hiMsAlakSaNasya maraNoddezyakamaraNAnukUlavyApArasya satvAt saGkalpalakSaNahiMsAsadbhAvAca hiMsepTaiveti cet , tarhi tAdRzavyApAravataH tAdRzasaGkalpavatazca puruSasya maraNAbhAve'pi maraNajanyaM yatpA tadApattissyAt, na ca tadapISTameveti vaktuM zakyam , yatra maraNatadanukUlavyApArayorubhayossatvaM tatra, yatra kevalasya maraNAnukUlavyApArasya satvaM tatra ca phalavaiSamyasyAvazyamabhyupeyatvAt kAraNavizeSasya kAryavizeSaprayojakatvAt / evaM maraNoddezyakamaraNAnukUlavyApAramAtrasya hiMsApadArthatve yatra caitrIyamaraNamuddizya kRte vyApAre caitrIyaM maraNaM jAtaM tatra tAzavyApAravataH maitrIyahiMsAvadhApattisyAt, maraNoddezyakamaraNAnukUlavyApArasya savAda , ato yadi tatpuruSIya maraNodezyakamaraNAnukUlavyAgArasya tatpuruSIyahiMsAtvaM viva. kSyate tadA zatruvadhAya yadvA pAradhinA mRgavadhAya muktena zareNa lakSyacyutenA'nyasyaiva maraNaM "Aho Shrutgyanam" Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sammati kA 1, gA0 17 jAtaM tatra tadapekSayA hiMsakatvaM na syAt anyastra maraNoddezyakavyApArAbhAvAt anyaprANinaM mArayAmIti saGkalpAbhAvAcca / tasmAtpramatta yogAtprANavyaparopaNaM hiMsetyeva lakSaNaM yuktamityAtmano nityatvena vinAzAyoge'pi manuSyatvaprANasaMyogAditatparyAyasyAnityatvena tadvaMsAnukUlapramAdayogatatpratikUlA'pramAdayogAbhyAmeva hiMmA'hiMse tajjanyapApapuNye tatsambandhanikhila tadviyogalakSaNabandhamokSau ca ya evAhaM pUrvaM baddhassa evAhamidAnIM mukta iti pratyabhijJAnAdipramANasiddhe kathaJcidbhinnAbhinna Atmani sambhavata iti syAdvAdapakSa eva baddhamUla AstikyatarurbhavatIti hiMsA'hiMsAdirUpaviruddhadharmAdhyAmAdekasyApyAtmanaH kathaJcidanekarUpatayA manuSyAdiparyAyavinAzena devAdiparyAya bhAvagamanAtsyAdvAdapakSa eva saMsArassambhavati, na tu zAzvata vyaktivA dipakSa iti siddham / nanu zAzvatavyaktivAdipakSe saMsAro na sambhavatItyuktayukteryuktam, ekAntocchedapakSe tu tatkathamiti cet, mA tvarastra, sAvadhAnIbhUya tadapyAkarNaya, sarveSAM vastUnAmutpazyanantara niranvayadhvaM sa lakSaNaikAntocchede saMsAro na sambhavati, ekagatergatyantaragamanasyaikabhAvAd bhAvAntarAtrAtetra pUrvApastattadgatiSu pUrvAparatattadbhAveSu cAnu. yAyidharmiNamantareNAyogAt / na ca sabhAgavibhAgapravRttivijJAna santAnopAdAnAlaya vijJAnasantAnalakSaNasyAtmanaH sa syAdeveti vAcyam, tasyApi kAlpanikatvAt, pAramArthikatve vA nAmAntareNA''tmaivAbhyupagatassyAditye kAntocchedavAdAbhAva eva syAt / yadvaikAntocchedapakSe hiMsya hiMsakabhAvasyAhiMsyAhiMsaka bhAvasya cA'bhAvena puNyapApayorapyabhAvAttatprayukta janmAbhAvena saMsAro na sambhavati, tathAhi - hiMsya hiMsakayossthairya evAsyAyaM hiMsyaH asya cAyeM hiMsaka iti syAt, svarasata eva niranvayakSaNa dhvaMsitve ca kasya kena hiMsA kRtA syAt, kasyopari kena dayA ca kRtA syAt, na ca visabhAgakSaNotpattireva hiMsetyapi vAcyam, sugatasyAvicchinnAkliSTajJAnasantAnakSaNarUpatvena santanyamAnatajjJAnakSaNasyApyavyavahitapUrvavarttitvena prAktanavyAdhakSaNa iva tasminnapi mRgIyavisabhAgakSaNotpattinimittatvasyAvizeSatassacvena vyAdhavabuddhasyApi mRgaghAtakatvApatteH na ca visabhAgakSaNajananAnukUlA vyavasAyavaccameva hiMseti buddhasya tAdRzAdhyavasAyAbhAvena noktAtiprasaGga iti vAcyam, yo naro mRtvA nara eva bhavitA tadvisAyAmavyApteH, pUrvAparanarakSaNasya naratvena sausAdRzyAt, visabhAgakSaNotpatereva tatrAbhAvena tadanukUlAdhyavasAyA'bhAvAt tatpuruSaghAtakasyAghAtakatvaM syAt / na ca vibhAgakSaNajananatvAvacchinnaviSayatAkA vyavasAyavastraM sA, yaH pretya nara eva bhavitA taddhAtaka puruSasyA'yaM naro priyatAmitIcchAyA visabhAgakSaNajananatvAvacchinnaviSayatAkatvena tAdRzecchAlakSaNAdhyavasAyavacvamastIti noktAvyAptiriti vAcyam, rUpaparAvRttirbhavatvityAkArakarUpaparAvarttanAdikriyA'dhyavasAye'tivyApteH na ca tatsantAnatvAvacchinnapratiyogitAkavisabhAgatAzA lisantAnAntaHpAtikSaNa jananatvAvacchinnaviSayatAzAlyadhyavasAyavacaM sA tathA ca rUpaparAvRttirbhavattritIcchAyAM rUpAntarotpacyA pUrvasantAnavyakteruttarasantAnavyakte 7 "Aho Shrutgyanam" Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kAma , gA. 18 bhaide'pi tadubhayavyaktau tatsantAnatvamanugatameveti tatra na tatsantAnatvAvacchinnapratiyogitAkamedavatsantAnAnta:pAtivyaktirUpatvamiti vijAtIyakSaNotpattiviSayatAkAdhyavasAyAbhAvAnAtivyAptirityapi vAcyam , ito naratvaM vihAya devo bhUyAsamityAdyAkAre dAnadayAghadhyava. sAye'tiprasaGgAt , na ca kliSTAdhyavasAya eva kliSTa karmakSaNahetutvAddhiMsA, ata eva mRgamavyApAdayannapi mRgaM hanmIti saMklezapariNata: pApena badhyata ityuktalakSaNaghaTakAdhyavasAye kliSTatvavizeSaNAnoktAtivyAptiriti vAcyam , hiMsAviSayatvAtiriktasya kliSTatvasya durvacatvenAtmAzrayAt, santAnAdeH sAMvRttatvena pAramArthikasyAdhyavasAyasyaiva cAsiddhaH, AhAryasya ca hiMsAhiMsAdyadhyavasAyasya vyavahAranimittatvena kalpitasya sarvalokavigarhitatvenopahA. sapAtratAyAH pAramarSe vistareNa pratipAditattvAt , yatrAhaM na hanmItyadhyavasAyavataH puMso vivekino'nupayogavazAd yA hiMsA saJjAtA tatra tatpuruSasya kliSTAdhyavasAyo neti pramAdazIlatatkRtahiMsAyAmavyAlezca na kizcidetaditi dik // 17 // ekAntanityapakSe ekAntA'nityapakSe cAnyadUSaNAni pratipAdayitumAha suha-dukkhasampaogo, Na jujjae NiccavAyapakkhammi / egaMtuccheyammi ya, suha-dukkhaviyappaNamajuttaM / / 18 // 'NicavAyapakkhammi' nityavAdapakSe dravyAstikanayAbhyupagate 'suha-dukkhasampaogo Na juJjae' sukham-anukUlavedanIyam , anugrahalakSaNaM vA-anugRhyate'nenetyanugrahaH, tallakSaNaM tatsvabhAvamityarthaH / sukhaM hyanukUlasvabhAvatayA svaviSayAnubhavaM kurvatpuruSamanugRhNAti / duHkham-upaghAtalakSaNam , upahanyate'nenetyupaghAtastallakSaNaM tatsvabhAvamityarthaH, duHkhamupajAtaM pratikalasvabhAvatayA strAtmaviSayamanubhavaM kurvadAtmAnamupahanti, tAbhyAM sahAtmanaH samprayogassambandho na yujyate, na yukti sahate, yadvA samprayogaH sam-samyak saMgato vA pra-prakRSTaH yogaH sambandhaH paramArthabhUtasambandha iti yAvata , na yujyate na ghaTate, tathAhi-dravyArthikanayAbhyupagate Atmano nityatvavAdapakSe svAbhinnaguNaviziSTatvamevA''tmanaH, na tvAtmAzritA AtmadravyabhinnA guNAH paramArthabhUtAH, tanmate guNaguNibhAvAbhAvAt , dravyavyatirekeNa teSAmanupalambhAt , bhinnA guNA khalvaupacArikatvenAsanta eva, ata evAsya mate citre nimnobhatapratItivat dravye guNapratItirdhAntavAbhyupagatA, ata eva sAmAyikamAzritya "icchai jaM davvanao, davvaM tacamuvayArao ya gunne| sAmaiaguNavisiho, to jIvo tassa sAmAiyaM // 2644 // " iti bhASyoktaM saGgacchate, etadravyArthikana yamatamapi na yuktam , yatastatra yathA sAmAyikapariNAmasvabhAvAnanyatvAjIva eva sAmAyikamityuktam , tathaivAtmanassukhasvamAvatve tasyA'vicalitarUpatvAt sadA sukharUpataiveti tasya na duHkhasamprayogaH, kadApi duHkhsyaanutptteH| "Aho Shrutgyanam" Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sammati0 kAnDa , gA 18 duHkhasvabhAvatve tadrUpataiva syAt nityatatsvabhAvatvAdeveti na sukhasamprayogaH, kamizcidapi kAle sukhasyAnutpatteH / kadAcitsukhasvabhAvaH kadAcica duHkhasvabhAva ityabhyupagame tu yadvA sthUlaikakAlAvacchinnasukhaduHkhomayastramAva Atmetyabhyupagame tu tasyAnityatvaM syAt , viruddhasvabhAvazAlitvena bhedAditi / nanu dravyArthikanayAvAntarabhedarUpanagamanaye guNaguNinomeMdamabhyupagantari dravyasya guNAdisamavAyikAraNatvAt sukhasyAnukUlavedanIyatvena sacandanavanitAdyanukUlaviSayajanyasukhakAle Atmanassukha samprayogaH, duHkhasya ca pratikUlavedanIyatvenAhikaNTakAdipratikUlaviSayajanyaduHkhakAle tasya duHkhasamprayogaca yujyata eveti cet, maivam , na hi pUrva nirguNaM dravyamutpadyate pazcAttena tatra guNotpattirityanubhUyate, yenoktalakSaNasiddhissyAt , samavAyasambandhasyAsiddhezca na samavAyasambandhAvacchinnakAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatvalakSaNaM samavAyikAraNatvaM sambhavati, samavAyAsiddhizca tatsAdhakapramANAbhAvAt , na ca pratyakSaM samavAyasAdhakam , sambandhapratyakSe yAvatsambandhi. pratyakSasya kAraNatvena paramAvAdInAmatIndriyANAmapi yAvatsambandhyantargatatvena tatpratyakSA. bhAvAt samavAyasyApi pratyakSA'sambhavAt , ata eva samAyo na pratyakSa iti vaizeSikasyA pymyupgmH| nApyanumAnaM samavAyasAdhakam , samavAyasyA'pratyakSe tena saha kasyaciddhetovyotigrahaNA'sambhavena tatprabhavAnumAnA'sambhavAt / na ca sAmAnyato dRSTAnumAnaM tatsAdha. kam , tathAhi-guNakriyAdiviziSTabuddhiH vizeSaNavizeSyasambandhaviSayA viziSTabuddhitvAt daNDI puruSa iti viziSTabuddhivana, anena saMyogAdivAdhAtsamavAyasiddhiriti vAcyam , atiriktasamavAyakalpanApekSayA klaptasyaiva pratiyogyanuyogisvarUpasya sambandhatayA kalpanAyAM lAghavAttatra niruktaviziSTabuddhiviSayatvakalpanaucityAt , dharmikalpanAto dharmakalpanAyA laghIyastvAt / na cAne keSu svarUpeSu sambandhatvakalpanApekSayA'tiriktasamavAyasambandhakalpane lApavamiti vAcyam , atiriktasamavAye samavAyatvaM klaptapadArthabhedaH, tadbhedazca klaptapadArtheSu nityatvAdidharmasambandhazca tasya kalpanIya ityevaM paryAlocanayA tatraiva gauravasya spaSTatvAt / evaM jAterekasyA vyaktiSu viziSTabuddhau jAtisvarUpasyaikasyaiva sambandhatvena bhAnakalpane lAghavamiti na jAteyaktiSu bhavadyuktyA'pi smvaaysiddhiH| tathA ca samavAyA'bhAvena tadghaTitasukhaduHkhasamavAyikAraNatvasyA'pyAtmano'bhAvAnoktaM yuktamiti / etena-"prakRtyupadhAnataH puruSasya sukhaduHkhe stH| sphaTike raktatvAdivad buddhiprativimyAdvA'nye // 1 // " iti / / sAGkhyamatamapi nirastam , upadhAnasanighAvapyandhopale raktAdi yathA na bhavati tathA''tmanaH paramArthavRttyA sukhaduHkhapariNatimantareNopadhAnasanidhAvapi sukhaduHkharUpatA na syAt , tadabhyupagame cA'nityasukhaduHkhA'bhinnatayA''tmano'pyanityatvApacyA AtmaikAnta. "Aho Shrutgyanam" Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANDa 1, gA0 18 105 nityatvasya svAbhyupagatasya kSatiH, nanu zvetAcchasphaTike raktatAyA abhAve'pi japAkusumopAdhimannidhAnena raktatAvadAtmani sukhaduHkharUpatAyA abhAve'pi prakRtyupAdhivazAt sA syAdeveti cet, tarhi tadvatsA kAlpanikI syAt na tu taccabhUteti / buddhipratibimbapakSe'pyavicalitasyAtmanaH sadaivaikasvabhAvatvAt sadaivaikarUpaprativimbApaceH, svabhAvabheza " pagame cAnityatvaprasaGga iti / tathA ca sukhaduHkhasamprayogaM vAstavikamicchatA sukharUpeNa pariNAme sati pariNAmapariNAminoH kathaJcidabhedAtkathaJcitsukhAtmaka evAtmetyabhyupagantavyam, evaM duHkhapariNAme'pIti pariNAmamedena tadviziSTasyApi bhedena svarUpato'bhinnasyApyAtmano meda iti kathaJcidbhedAbhedavAda eva pramANabhAvaM bhajata iti / tathA 'egantuccheyammiya' ekAntena sarvathA ' ut ' - prAbalyena chede vinAze, niranvayanAzapakSe iti yAtrat, cakArAt " suhaduhasaMpaogo na jujjaha ityanenAsya sambandhaH / ekAntocchedavAdaH paryAyArthikanayenAbhyupagataH, tathAhi - tanmate paryAya evArthaH paramArthabhUtaH, na tu paryAyebhyo vyatiriktaM dravyam, tasya pUrvAparaparyAyeSUpacArAdvayavAhiyamANatvAt yasmAd jIvasya guNa ityabhedArtha kaSaSThItatpuruSasamAsaM so'bhimanute sa cottarapadArthapradhAnaH, yathA tailasya dhArA tailadhArA rAhozzirA rAhuziraH, na cAtra dhArAtiriktaM kimapi tailamasti, na ca ziro'tirikto rAhuzvAsti, evaM jJAnasukhAdiguNAtiriktaM jIvadravyamapi nAsti / taduktaM bhASye sAmAyikaguNamAzritya - " pajjAo citra vatthaM, tacaM davvaM ca taduvayArAo / pajavaNagrasta jamhA, sAmahaaM teNa pajjAo / / 2645 / / " iti / tathA ca yathA sarvapramANagrahaNAbhAvAt rUparasagandhasparzebhyo bhinno ghaTo nAsti tathaikAntocchedapakSa utpAdavyayazAlitvena pratikSaNaminnebhyo jJAnasukhaduHkhAdibhyo bhinnasthira Atmaiva nAstIti kasya sukhaduHkhayamprayogaH / na hyavidyamAne gaganAravinde ghaTasambandhassambhavatIti / tathA pakSadvaye'pi suha- dukkhaviyadhpaNamajuttaM ' sukhaduHkhatrikalpanam, sukhaJca duHkhazca sukhaduHkhe tayorvikalpanam viziSTaM kalpanam yatanam, 'klap sAmarthye ' iti vacanAt sAmarthyArthikasyA'pi klapadhAtostra yatanArthakatvAt dhAtUnAmanekArthatvAt sukhaduHkhaviSayaka viziSTaM yatanamiti samastArthaH tacca yatanaM sukhe tadupAdAnAya duHkhe tu tatparihArAya bodhyam, sukhopAdAna duHkha parityAgarUpanimittamantareNa sukhaduHkha viSayaka yatnasya kasyApi sacetaso'bhAvAt sukhaduHkhavikalpanam ayuktam aghaTamAnakam | yato nityavAdapakSe AtmA sukhasvabhAvo yadi tadA tatsvabhAvasya kadAcitsattvaM kadAciccA'sacvamityabhyupagame'nityatvaprasaktyA nityapakSaH parityaktassyAditi sarvadA > JY= "Aho Shrutgyanam" Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 sammati0 kANDa 1 0 19 satsvabhAvasya sadbhAvAt sukhamuddizya tatsAdhanopAdAnAnukUlapravRttirayuktA, ko hi sudhIrvidya mAnameva padArtha vijJAya tatsAdhanopAdAnArthaM pravartteta ? duHkhasvabhAvo yadi tadA tatsvabhAvasya pUrvavacchazvadbhAvAd duHkhaviyogArthaM duHkhasAdhana parihArAnukUlapravRttirayuktA, ko hi sudhIrduHkhazazvadbhAvaM vijJAtA duHkhaviyogAtha tatsAdhana parihArAya pravartteta / ekAntocchedapakSe'pi sukhasyotpAdavyayazAlitvena pratikSaNabhinnatayA kaH kSaNikasukhArthaM tatsAdhanamupAdadIta, kiJca sukhasAdhanopAdAtA so'nya eva sukhabhoktA cAnya eveti jAnan kassukhasAdhanArthaM prayateta, atha tatsantAnaikyamiti cet, tadapi na yuktam, ekAntocchedapakSe santAnasyApi kAlpanikatvAt / duHkhamapi kSaNikatvena svarasata eva vinAzazIlamiti jAnan tadviyogArthaM tatsAdhanaparityAgodyamaM kaH kuryAditi / / 18 / / atha duHkharUpe duHkhaphale duHkhAnubandhini viDambanArUpe dIrghAdhve'navadagre narakAdigativibhAgena caturvibhAge saMsAracakre arahaduSTIyantranyAyena mahAzailUSopamakarmavazenaiva paryATat paryaTati paryaTiSyati cAtmA, nAnAvidhagatiparyaTanakAraNIbhUtanAnAvidhakarma ca yogAditattanimittamAlambyaiva tattatpariNatizIlAtmanaiva badhyate, karmaNA ca kArmaNakAyayogAdyAhRtaudArikAdipudgalaizzarIraM nirvartyate, tadvArA ca zAtA'jJAtAvedanIya karmodayavazavaryAtmA sukhaM duHkhazvAnubhavatItyAtmasukha duHkhopabhogasAdhanazarIreNa sahAtmano dugdhapAnIya sambandhavat taptAyogolakA simbandhavadvA yo'nyonyAnugamAtmakassambandhastaddhetubhUtakarmanimittayogakaSAyAdyasambhavamekAntAvikAryAtmapakSe ekAntocchinnAtmapakSe ca pradarzayitumAha--- kammaM joganimittaM, bajjhai baMdha-TThiI kasAyavasA / apariNaucchiSNeya, baMdhadvikAraNaM natthi // 19 // prakRtibandha pradezabandha bhayAtmakaM karma manoyogavacoyoga kAya yogarUpanimittamAsAdya badhyate, rasabandhasthitibandhobhayaM ca kaSAyavazAdbhavati, na caitadubhayamekAntApariNatavAde dravyAthiMkanayAbhyupagate ekAntocchinnavAde ca paryAyArthikanayAbhyupagate saGgacchate, karmabandhatatsthitikAraNAbhAvAditi saMkSiptArthaH / avayavArthastvevaM- "kammaM joganimittaM bajjhai " karma yoganimittaM badhyate, nanvanena yogasya karmabandhaM prati nimittatvamuktaM bhavati, taca na saGgatam, mithyAdarzanA - virati -pramAda - kaSAya- yogA bandhahetavaH 8- 1 | iti tasvArthasUtreNa mithyAtvAviratvAdInAmapi karmabandhahetutvA'bhidhAnAditi cet, satyam, na ca yuktam, bhAvArthA'navabodhAt, tathAhi - " eSAM mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAM pUrvasmin pUrvasmin sati niyatamuttareSAM bhAvaH / uttarottarabhAve tu pUrveSAmaniyamaH " ityuktasUtrabhASya eva proktam, tathA ca yasya yena sahAnvayavyatireko bhavatastattastha kAraNamiti kAraNatvagraho'nvayavyatirekagrahato bhavatIti mithyAdarzanasyAviratezca pramA "Aho Shrutgyanam" Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampati0 kANDa 1, gA0 19 107 dasya ca kaSAyasya ca tattadguNasthAnakeSu sarve karmabandhasastramityanvaya sadbhAve'pi mithyAdarzanAbhAve'pi dvitIyAdipaJcama guNasthAnakaM yAvadavirasyAdibhiH, aviratyamAve'pi ca SaSThaguNasthAna ke pramAdAdibhiH pramAdAbhAve'pi ca saptamAdiguNasthAna keSu kaSAyayogAbhyAM, kaSAyAbhAve'pi caikAdazAditrayodazAntaguNasthAnakeSu yogamAtrataH karmabandhasya sadbhAvena vyatirekasyAbhAvAdeva tadbrahAbhAvena midhyAdarzanAdInAM karmabandhaniyatakAraNatvagraho na bhavati, yogasya sadbhAve karmabandhastrayodazaguNasthAnakAntaM yAvadavazyaMbhAvI, yogAbhAve cA'yogiguNasthAna ke karmabandhAbhAva ityevamanvayavyatirekagrahAd yogasya ca karmabandhaniyata kAraNatvagraho bhavatIti niyamena yoga eva sarvatra karmabandhakAraNam / ata eva - " " kammaM joganimittaM, subho'subho vA sa egasamayammi / hoja na u ubhayarUvo, kammaMpi tao tayaNuruvaM // 1935 // " iti vizeSAvazyaka mAdhyagAthATIkAyAM "mithyAtvA virati -pramAda - kaSAya-yogA bandhahetavaH" iti paryante yogAbhidhAnAtsarvatra karmabandhahetutvasya yogA'vinAbhAvAd yogAnAmetra bandhahetutvamiti " karma yoganimittamucyate " ityuktaM saGgacchate / tathA ca siddhametad yogaH karmabandhakAraNamiti / kriyate vidhIyate aJjanacUrNapUrNasamudrakavabhirantarapudgalanicite loke kSIranIranyAyena taptatrayaHpiNDavadvA yatkarma vargaNAdravyaM svAtmasambaddhaM jIvena tatkarma, karmapadamatra prakRtibandhapradezavandhaparam, " jogA payaDipaesaM " iti vacanAt, tadAtmakaM tad yoganimittam " jogo viriyaM thAmo, ucchAha parakkamo tahA ciTThA / sattI sAmatthaM ciya, jogassa havaMti pajAyA // 1 // "? iti vacanAdvIryAdyaparaparyAyo yogo manoyogo vAgyogaH kAyayoga iti medena trividhaH, sa nimittaM heturyasya tadyoganimittaM badhyate AdIyate / ayambhAvaH- 64 'ega parasogADhaM, savvaparasehiM kammuNo joggaM / baMdha jahuttaheuM, sAiyamaNAiyaM vA vi // 1 // " ityukteH AtmA yeSvAkAzapradezeSvava gADhastadavagADhaikasamayabandhanIyAnantapudgalaskandhAsmaka karma yoganimittena svIyasarvapradezaH na tu katipayapradezairbadhnAti / yadAha " kRtsnai dezaiH svakade - zasthaM rAgAdipariNato yogyam / nAti yogahetoH karma snehAkta iva ca malam // 1 // " iti / " tathAhi - hastAdipratyekAvayavAvacchedenAtmanA zubhAzubhakriyAkaraNe'pi na tadddvArA "Aho Shrutgyanam" Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 1, gA0 15 hastAdyavacchinnAtmapradezairevAtmA karmayogyapudgalAn karmavargaNAgatAnavagRhNAti, kintu svIyasarvapradezaireva, zRGkhalAbaddhanyAyena padmanAlatantuvadvA sarvAtmapradezAnAM mithassambandhasadbhAvAt, hastAdyavacchinnAtma pradezAnAM prAdhAnyena vyApAre'pi taditarapradezAnAmapi gauNavRtyA vyApArabhAvAt, ata evAtmaiva svakRtakarmaNA saMsarati mucyate ca / etena " tasmAd-na badhyate nA-pi mucyate nA'pi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH / / 1 / / ' iti sAmayamatamapi nirastam / " baMdhaTTiI kasAyavasA" bandhasthitiH kaSAyavazAt, badhyata iti bandhaH, karmaiva tasya sthitiH kAlAntaraphaladAtRtvenAtmanyavasthitiH, sthitipadenAtra rasabandhAvinAbhAvitvena sthitibandhasya rasabandhasthitibandhoM grAhyau, tathA ca tadubhayaM kaSAyavazAt kaSAyAH krodhamAnamAyA lobhAkhyAstadudaya janito jIvasyAdhyavasAyavizeSaH kaSAyazabdeneocyate, tadvazAt tatsAmarthyAt bhavatIti zeSaH, yaduktam- 'ThiiaNubhAgaM kasAyAo ti ' / ata evAnyatrApi " midhyAtvAviratikAraNadvayA'bhAve'pi kaSAya sadbhAvAt pramattAdiSu sthityanubhAgabandhau bhavataH kaSAyAbhAve tUpazAntamohAdiSu na bhavata itIhASyanvayavyatirekAbhyAM jJAyate kaSAyA eva sthityanubhAgabandhayoH pradhAnaM kAraNam ityuktaM saGgacchate / nanu karma siddhaM syAttadevaitadupapannaM syAt, na cAdyApi tatsiddham, yatastasyAtIndriyatvAnna tatsAdhakaM pratyakSapramANaM vidyate, nApyanumAnaM tatsAdhakam tasya pratyakSAgocaratvAttena saha kasyaciddhetorvyAptigrahaNAsambhavena tatprabhavAnumAnAsambhavAditi cet, maivam karmaNi sukhaduHkhahetau parasyApyavipratipatteH tathAhi - paurANikA api karmasiddhiM pratipadyante / tathA ca te prAhu: + 108 - bauddhA adhyAhu: " 44 yathA yathA pUrvakRtasya karmaNaH, phalaM nidhAnasthamivAvatiSThate / tathA tathA tatpratipAdanodyatA, pradIpahasteva matiH pravarttate // 1 // yaca purAkRtaM karma, na smarantIha mAnavAH / tadidaM pANDavajyeSTha ! daivamityabhidhIyate // 2 // muditAnyapi mitrANi, sukruddhAzcaiva zatravaH / nahIme tatkariSyanti yanna pUrvaM kRtaM tvayA // 3 // " "" 44 ita ekanavate kalpe, zaktyA meM puruSo hataH / tena karmavipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH || 4 || " iti " tathApi cet kospi paro vipratipadyeta tadA tatsAdhakamanumAnapramANaM pradarzyate, tathAhisvaparAvabhAsijJAnaikasvabhAvasyAtmano hInagarbhasthAnazarIraviSayeSu viziSTAbhiratiH, Atma "Aho Shrutgyanam" Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa 1, gA0 19 zarIromayalyatiriktakAraNapUrvikA viziSTAbhiratitvAt kutsitaparapuruSe kamanIyakulakAminyA. stantrauSadhamantrAdyupayogajanitaviziSTAbhirativat , tathA bhavabhRtAM mohodayaH zarIrAdivyatiriktasambandhyantarapUrvako mohodayatvAt , madirAApayogamattasyAtmagRhAdau mohodayavat , yacca tadvyatiriktaM tadeva kati siddhyati parizeSAnumAnena, parizeSAnumAnazcAtra svaparAvabhAsijJAnakasvabhAvasyAtmano hInagarbhasthAnazarIraviSayeSu viziSTAbhiraterasAdhAraNakAraNamadRSTaM karmaiva bhavati AtmazArIrAdidRSTAmAdhAraNakAraNAjanyaviziSTAbhiratikAraNatvAt , yanaivaM tanvaM yathA''smAdi, tathA bhavabhRtAM mohodayasyAsAdhAraNakAraNamadRSTaM karmaiva bhavati zarIrAdidRSTasambandhyAtmakAsAdhAraNakAraNAjanyamohodayakAraNatvAda, yavaM tavaM yathA zarIrAdIti, nanu bhavatvanena sAmAnyata AtmasambandhinaH karmaNassiddhiH, tasya paudgalikasvasAdhane ki mAnamiti cet , ucyate , tatsAdhakaM sAmAnyato dRSTAnumAnameveti, tathAhi-- svaparajJasvabhAvasyAtmano hInamAtagarbhasthAnapravezaH svAtiriktadravyasambandhapUrvakaH puruSAntarA'prayojyatve sati hInasthAnapravezatvAt , madironmAdonmattapuruSasyAzucisthAnapravezavadityanumAnena tathA jagadantargatAzeSaparyAyaviziSTA'parizeSadravyagrahaNakSamajJAnaniSThasvaviSayA. grAhakatvaM viziSTadravyasambandhapUrvaka tavyatirekeNAnupapadyamAnasvaviSayAgrAhakatvatvAt tada. bhAvaprayuktAbhArapratiyogitvAcca, pItamadhAdipuruSajJAnaniSThasvaviSayA'grAhakatvavadityanumAnena viziSTadravyasambandhapUrvakatvasiddhau dhUmahetoH parvate vahnitvena vahrisiddhau mahAnasIyAdivahibAdhAtpakSadharmatAbalAdvA parvatIyavasisiddhivatprakRte'nyadravyasya bAdhAtpakSadharmatAbalAdvA dravya. vizeSasyaiva siddhiH, sa eva ca karmasaJjJAM bhajate iti / nanu karmaNo dravyavizeSarUpatvasAdhanaM na yuktam , tasyAdRSTAparasajJakasyAtmaguNatvAditi cet , maivam , tathA sati karmaNa AtmapAratantryanimittatvaM na syAt , yo hi yasya guNaH sa na tasya pAratantryahetuH, yathA rUpAdiH pRthivyAdeH, AtmaguNazca dharmAdharmasaJjakaM karmAbhyupagamyate parairiti na tadAtmanaH pAratantryanimittaM syAditi prasaGgaH, AtmanaH pAratantryanimittazca karma, tasmAnna tadguNa iti vipryyH| nanvAtmanaH pAstavye kiM mAnamiti cet, ucyate, paratantro'sau hInasthAnaparigrahavaccAt , yathA pItamadironmattapuruSo'zucisthAnaparigrahavAniti paratantrastathA'yamAtmA'pItyanumAnameva mAnam / zarIrasya hInasthAnatvaM tu kArAgAravadAtmano duHkhahetutvAd jJeyam , saMsAtmanazca tatparigrahavatvaM supratItameveti nAsiddho hetuH, karmaNaH pAratantryanimittacce siddha karma paugalikam , AtmanaH pAratanyanimittatvAt , nigaDAdivadityanumAna prabhatrati paugalikatvasAdhanAya, karmaNo'mUrtatve hi karmaNaH sakAzAdAtmanA. manugrahopaghAtau na syAtAm , AkAzavat , uktayuktyA siddhe ca paudgalikatve karma dravyAtmakameva, na tvAtmIyAdRSTaguNAkhyamiti siddham / nityatvenaikAntAvikAryAtmapakSe anityatvenaikAntaH "Aho Shrutgyanam" Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati * kAnDa 1 0 19 ? } + pratikSaNavizvarAtmapakSe ca yoganimittakakarmabandhaH kaSAyahetukabandhasthitirityubhayAsambhave hetupadarzayitumuttarArddhamAha - 'apariNaucchiSNesu ya baMdhahikAraNaM nasthi' apariNatocchinayotha bandhasthitikAraNaM nAsti, apariNate kenacit pariNAmenApariNAmini kaJcitpariNAmamaprAptavati dravyArthikanayena nityatvenAbhyupagate Atmani, ucchinne vinaSTasattAke niranvayapratikSaNavinAzitvena kSaNike paryAyArthikanayenAnityatayA'bhyupagate Atmani, bandhasthitikAraNaM nAsti, apariNAmini atyantA'nAdheyAtizaye nityAtmani prakRtibandha pradezabandhakAraNAnAM yogAnAM sambhavo nAstyeva, sambhave vA yogAnAM sarvAtmapradeza parispandarUpatvena tattadyogapariNAmenAtmanasakriyatvApacyA kathaJcidanityatvaM syAt, ekAntocchinnAtmapakSespi yenAtmanA yatkarmanimittaM yogaH kRtastenAtmanA tatkarma na badhyate, kintvanyena, karmabandhakAle'nyatvAt tathA ca yo hiMsAdikaraNArthaM kAyayogAdi prayuGkte sa eva karmakarteti vyavahArocchedassyAt na ca sa vyavahAro bhrAnta eveti vAcyam, sarvairavigAnena pratyabhijJAyamAnatvAt / na ca santatyaiva nirvAssa iti vAcyam, santatestanmate kAlpanikatvena yathArthavyavahArA'nirvAhakatvAt / evamavikArye nityAtmani sthitibandhAnubhAgabandhakAraNakaSAyodayajanyarAgadveSAdyavyavasAyA api na sambhavanti teSAM sambhave vA'dhyavasAyasthAnAnAmasaGkhyeyatvena tadrUpeNa pariNatasyAtmanaH pariNAmapariNAminoH kathaJcidabhedenAnekatvaM syAt nApyekAntAnityAtmani anusandhAnavikale ahamanena santuSTaH ahamanenA'kruSTa iti rAgadveSAdhyavasAyasambhavaH, tathA ca ' anyo juSTaH, anyaH santuSTaH, anya AkruSTaH, anyo ruSTaH, anyo vyApRtaH, aparo baddhaH, aparaca mukta iti kuzalA kuzala karmagocarapravRtyAdyArambhavaiphalyaprasaGgaH, na caikasantatinimitto'yaM vyavahAraH, kSaNikAntapakSe santatikalpanAbIjabhUtopAdAnopAdeyabhAvasyaivA' ghaTamAnatvAt / na ceyamanusandhAna pratipattirmithyA, dveSa - garva - zAkhyAmantoSAdInAmanyonyaviruddhasvabhAvAnAM kramikacidvivarttAnAM svasaMvedanAdhyakSa siddhAnAM tattadrUpeNA'nubhavituH saMzayaviparyAsa bAdhakajJAnA'gocarIkRtasyaikasya cetanasyAnubhavAt / na ca bAdhArahitAnubhavaviSayasthApahnavaH, sukhAderapyanubhavaviSayasyApahutiprasaGgAt, tathA ca pramANaprameyAdivyavahArocchedaprasaktiH / yadapi " mithyA'dhyAropahAnArthaM yatno'satyapi moktari " ityuktam, tadapyanenaiva prativihitam, yathoktapratipattermidhyAtvA'siddheH / na cAnumAnanizcite'rthe AropabuddherutpattiH, dhUmanizrayAvagatadhUmadhvaja iva, na ca mithyAjJAnasya sahajatvAda viparItArthopa sthApakAnumAnapravRttAvapi na nivRttiH, tathA'bhyupagame buddhAnupaplavacittasantativattasya sarvadA'nivRttirityamuktiprasaktiH, asahajaM tu tattvajJAnaprAdurbhAve'vazyaM nivarttate, zuktikAma me rajatabhrama iva, anivRttau vA na pramANamapramANabAdhakaM syAt / na ca kSaNakSayanizraye 'sa evAham' iti pratyayo yuktaH, api tu ' sa iva' iti syAt, nahi gavayanizcaye 'gaurava' iti pratyayo dRSTaH, api tu ' gaurikha ' iti / na ca kramavarttiSvabhiSvaGgadveSAdiparyAyeSu caita 110 "Aho Shrutgyanam" Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANDa 1, gA.. nyAnusyUtipratyayasya mAnasavikalpavAnAnugatavastumAdhakatvamiti vAcyam , Atmani kSaNakSayamanumAnAd nizcinvato'pi tadeva tasya spaSTamanubhUyamAnatvAt , vikalpadvayasya yugapadutpattiH pararneSTeti vikalparUpatve ekatvapratyayasya kSaNikatvanizcayasamaye sadbhAvo na bhaveda, bhavati ca kramavartiSvabhiSvaGga-dveSAdiparyAyeSu caitanyAnusyUtipratyaya iti tasya vikalpakAlInotpattimattvenAzvavikalpakAle godarzanavat parAbhiprAyeNa nirvikalpapratyakSarUpatayA tena kramavartiparyAyeSvanugatadravyasya siddhiH, asmanmate tu yathArthamAnamavikalpasyAnugatavastu. sAdhakatvamastyeva / tadevamekAntanityAnityavyudAsenobhayapakSa eva bandhasthitikAraNaM yukti. saGgatamiti siddham // 19 / / kizca ekAntavAdinAM saMsAranivRtyarthaM pravRttirmokSasukhaprArthanA mokSazvetyetatsarva nopapadyata ityupadarzayitumAha bandhammi apUrante, saMsArabhayoghadasaNaM mojhN| bandhaM ca viNA mokkha-suhapatthaNA natthi mokkho ya // 20 // apariNAmavAdAtmake ekAntavAde kAraNIbhUtamithyAtvAdipariNatyabhAvAttatkAryasya bandhasyAbhAve saMsAramayaprAcuryaparyAlocanaM mithyAjJAnam anupapadyamAnasaMsAraduHkhabhayauSaviSaya. katvAt , tathA yaH pUrva baddhassa eva pazcAnmucyate nAbaddha iti vandhaM vinA tanmutyamAvAnmokSasukhaM me bhavatviti prArthanAna ghaTate, ata eva mokSazcAnupapanna iti sahitArthaH / vistarArthastve. vam-'bandhammi apUrante' ekAntavAde Atmano mithyAtvAviratikaSAyayogarUpanAnAvidhapariNatisvIkAre'nekAntavAdadADharthApattessvapakSakSatiriti tatra mithyAtvAdikAraNAnupapatyA bandhe karmavandhe apUryamANe apUrNamA gate lakSaNayA'satIti yAvat "saMsArabhayopadasaNaM moDDa" saMsArabhayaughadarzanaM mauDhayam-saMsAre arahaTTaghaTIyantranyAyena caturgatiSu janmamRtyubhAvena puna: punassaMsRtilakSaNe saMsAre, yadvA kAraNe kAryopacAravRttyA saMmArazabdabodhye tatkAraNe mithyAsvAviratikaSAyayogAtmake vA bhayogho bhItiprAcurya tasya darzanam caturgatyAtmake saMsAre paryaTanamanantaduHkhavyAptameva, na tatra kimapi paramArthavRttyA sukham , madhuliptakhaGgalehanavad vAhya. vRpayA yaskimapi sukhaM dRzyate tasyApyAyatyAmanantaduHkhapradatvena duHkharUpatvAditi paryAlocanaM lakSaNayA saMsArazamdabodhyamithyAtvAdikamanantaduHkhakhanisaMsArakArAgAranivAsamUlabhUtatayA sarvamahA'narthakAraNamiti paryAlocanaM ca mauDhathaM mUDhatA mithyAjJAnamiti yAvat, anupapadyamAnasaMsAraduHkhauSaviSayakatvAt , vandhyAsutajanitabAdhAgocarabhItiviSayaparyAlocanavat / / ayambhAva:-vandhyAsuto'saniti tena duHkhaughabhayaM notpadyata iti tadviSayakaparyAlocanaM vandhyAsutotthaduHkhaughAd vibhemItyAkArakaM mithyAjJAnaM yathA tathaikAntapakSe'pariNAmavAdAtmake'pyutanItyA karmabandhA'siddhestajanyasaMsArasyApi tatkAraNamithyAtvAdezvAsiddhireveti tenAsiddhena "Aho Shrutgyanam" Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 99 duHkhauSabhayaM notpadyata eveti tatparyAlocanamanupapadyamAnArthaviSayakatvAnmithyAjJAnamiti tatpUrvikA pravRttirvisaMvAdinyeva / dUSaNAntaraM pradarzayitumuttarArddhamAha- " bandhaM ca viNA mokkha suhapatthaNA natthi mokkho ya caH dUSaNAntarasamuccaye, bandhaM vinA mokSaH - saMsAranivRtti - statprabhavaM yadanantasukhaM tatprArthanA nAsti, na bhavatyeva, ekAntavAde karmabandhAbhAvena saMsArAnupapattau tannivRttilakSaNamokSasyApyanupapattestatsukhaprArthanA nopapadyate, tathA mokSazra asya nAstItyanenAnvayAnnAsti, anupapannaH caH samuccaye, yathA niraparAdhapuruSasya naiva bandhanamiti na tanmokSaH, mucerbandhana vizleSArthakatvena mokSasya bandhapUrvakatvAt tAdabhAve tadabhAvAt tadvadekAntavAde AtmanaH karmabandhAbhAvena na tasya tanivRttilakSaNo mokSaH, abaddhasya mokSAsambhavAt, bandhAbhAvazca yogakaSAyayoH prakRti--pradeza-sthityanubhAgAtmakabandhahetvorekAntapakSe viruddhatvenaikatrAtmanyasambhavAt, sambhave vA viruddha pariNatistra bhAvabhedenekasyApyAtmano bhedassyAt, nanu mAyAyA ajJAnapadavAcyAyA vikArarUpasya cetanAcetanAtmakajagato brahmavivartta rUpatvena tanmUlabhUtaM brahmaiva tAtrikaM, sarvatrAnugatarUpatvAt sthAsakozAdyanugatamRdravyavat, mRdravyasya vikArarUpaM mRtpiNDa zivaka-sthAsa - kozaka - kuzUla-ghaTakapAla-zakalAdikamitra mAyAyA vikArarUpaM brahmaNazva vivartarUpaM jagaccAtAntrikam, tathA ca brahmaNa ekarUpatvAd bandhAdyabhAvapreraNA na doSAyeti cet, maivam, cetana bhedAcetana bhedarUpatayA jagataH pratipatteH ekaH sukhI eko duHkhI eko raGka eko dhanADhya ityAdyAtmabhedapratipatterbAhyaghaTapaTAdibhedapratipattezca sarvAnubhavasiddhAyA midhyAtve ekameva brahmeti pratIterapi mithyAtvaM vadatAM naiva kvI bhaveta, etacca prAgeva savistaraM nirastamityadhikaM nocyate // 20 // sammati0 kAvyaM 1, bA 20 64 atha jANaM esa jIve sayA samiaM eyaha veyaha calaha phaMdara ghaTTaha khumbhaha udIraha taM taM bhAvaM pariNamai tAva NaM tassa jIvassa ante antakiriyA na bhavati " iti siddhAnto kvIMtarAgo'pi yAvaccakSuH pakSmonmIlana nimIlanakriyAmAtramapi karoti tAvadasya pratikSaNaM yoganimittaM karmabandho bhavati, tarhyanyeSAM samArambhAdipravRttAnAM midhyAdRSTInAM mithyAtvAviratikaSAyayoga hetu ko'viratAnAmaviratikaSAya yogahetukaH sarvaviratAnAmapi sakapAyANAM kaSAyayogahetukaca karmabandho bhavatIti tu kaimutikanyAyaprAptameva, sarvathaiva yogakriyA - bhAve ca navyakarmatrandhAbhAvena pUrvanikhilakarmaNazca zukladhyAnAdinA kSayeNa muktirityetatsarvaM syAdvAdapakSa eva ghaTate, naikAntapakSe, ekAntanityasyAtmano vicitra prakAra karmabandhahetumidhyAtvAviratikaSAyayogavividha pariNatisvabhAvatajjanyavicitrakarmabandhanasvabhAva medairatyantakarmavizleSakriyAkaraNataddhetuyoga nirodhAdikriyAkaraNastra bhAvabhedaizvAnityatvaprasaGgAt / ekAntAsnityasya cAtmanaH pratikSaNaM bhinnasvarUpatvena tattatkarma hetu tattat kriyAkaraNasvabhAvata tatkarmakaraNasvabhAva karturekasyAbhAvena yaH karmahetukarttA sa na karmakarttA, yazca karmakartA sa na tatphalabhoktA, yazca karmaNA baddhassa eva na tanmukta ityavyavasthitiprasaGgAt / tadeva me kAntAbhyupagame "Aho Shrutgyanam" Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 cammati* kADa, gA0 // karmabandhata tvAdyanupapatteraihikA''musmikatAcikasarvavyavahArasyAnubhUyamAnasya vilopakAritvenaikAntasaGghaTitamUrtayassarve'pi nayA mithyAnayAH, ta eva bhajanAsaGkaTitasvarUpA aba evetaranayaviSayIkRtarUpAvyavacchedakAssamyaktvarUpA bhavantItyupasaMharamAha- .. tamhA savve vi NayA, micchAdiTThI spkkhpddibddhaa(spkkhpddipnnaa)| . apaNoNNaNissiyA uNa, havaMti sammattasambhASA // 21 // 'tamhA' ityatra 'evaM' ityapi 'micchAdiTThI' ityatra 'micchaddiTTI' ityapi paDibaddhA ityatra paDivanA ityapi ca pAThAntaram / 'tamhA sarve vi NayA micchAdiTTI' tasmAt uktaheto ssarve'pi nayA mithyAdRSTayaH, tatra hetugarbhavizeSaNamAha-'sapakkhapaDibaddhA' sva AtmIyA, pakSo'bhyupagamaH, svapakSA, tena pratibaddhAH pratihatA yatastata iti / pAThAntare uktArtha svapakSaM pratipannA abhyupagantAro nAnyaM pakSaM yatastataH, svapakSabhinnapakSaviSayavyavacchedanaparatvA. dityathaiH / anumAnamudrA caitram-sarvanayavAdA mithyAdRSTayaH svapakSeNaiva pratihatatvAt , cauravAkyavaditi, tathA ca sundopasundanyAyena parapakSaviSayonmUlakatayA teSAmanantadharmAtmakasya vastuno'nyatamaikAntakadharmA'vadhAraNalakSaNanayAnAM mithyAtve ca tattannapaviSayasyA'satyatvaM tadabhidhAnasya ca mithyAtvameva, jJAnaprAmANyAdhInatvAdviSayasatyatvasya, vAkyaracanA prati vAkyArthajJAnasya kAraNatvena tatprAmANyAdhInatvAca tattatrayaviSayAbhidhAnAtmakavAkyaprAmANyasya, ta eva nayAH svetaranayaviSayIkRtadharmA'vyavacchedakAstadA samyaktvarUpA bhavantI. tyupadarzayitumuttarArddhamAha-" aNNoNNanissiA uNa havanti sammattasambhAvA" anyonya. nizritA anyonyanismRtA vA anyonyanayaviSayAparityAgena vyavasthitAH, svetaranayaviSayI. kRtArthAnapalApino nayAH punarbhavanti samyaktvasya yathAvasthitapratyayasya vAkyAtmakana yapakSe bhAvayantIti bhAvAH, santo bhAvAH sadbhAvA avandhyakAraNAnItyarthaH / jJAnAtmakanayapakSe samyaktvasadbhAvAH samyaktvasvabhAvA ityarthaH / ayambhAva:-vAkyarUpA ekAntatacAva. gAhinayAssarve parasparanirapekSatayA syAdvAdaikavAkyatA'nApannAssAvadhAraNAH svapakSahatatvAmithyArUpAsstraviSayasyAsatyatvaprarUpakAH svaviSayAmidhAnasya ca mithyAtvakhyApakAH / "syAdvAdanirapekSazca taistAvantaH parasamayAH" iti nayopadezokteryAvanto nayavAdAstAvantaH parasamayAH, ta eva nayavAdA viruddhayossaccAsatvanityatvAnityatvAdyoravirodhamAvaniyAmakaM sApekSabhAvaM gatA ata eva niravadhAraNAssyAcchandalAJchitAssamuditAssanto'nyonyanayaviSayAparityAgavRttaya itaranayaviSayasApekSasva viSayasatyatvanizcAyakAcettadA svasamayarUpA iti te pramANabhAvalakSaNasamyaktvaM pratipadyante, prAmANyasya yAvatrayaviSayatAvyApakaviSayatAkanizcayatvarUpatvena tAdRzanizcayotpAdakatvAtteSAm , uktazca vizeSAvazyakabhASye-"jAvanto "Aho Shrutgyanam" Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 sammati0 kANDa 1, gA0 11 7 vayaNapA tAto vA nayA visaddAo / te caiva ya parasamayA sammattaM samudiyA save / / " 2265 / iti / jJAnAtmakA api nayAssarve ekAntataccAvagAhiparAbhiprAyarUpAH svaviSayetara viSayonmUlanatatparA viparItapratyayarUpA midhyAtmakAH, ta evetarAMzasApekSa svaviSayagrAhakA yathAvasthitavastupratyayarUpAH samuditAH pramANabhAvaM bhajante, etena pratyekaM midhyAvadhAraNAnAM teSAM nayAnAmanyanizritasamudAye'pi kathaM samyaktvam, tattatsvagocarA'parityAgena tatrApi teSAM viSayAntarA'pravRtterityapyArekA nirastA, yata ekaikA adhyapekSitetarAMzastraviSayagrAhakatayaiva santo nayAH, tadvyatiriktasvarUpatayA svasantasta iti satAM teSAM samudAye samyaktve na kazciddoSaH / nanu tatkAlavidyamAnAnAmeva ratnAnAmekatantukramAnusyUtAnAM samudAyo ratnAvalIti vyapadizyate parIkSakaiH, na cetaretaraviSayAparityAgavRttInAM jJAnAtmakanayAnAmekadotpattisambhavaH, "jugavaM do natthi uvaogA" iti vacanAt tathA ca tatkAlAvidyamAnAnAM teSAM samudAye samyaktvavyapadezaH kathaM zobhAva hassyAditi cet, anuktopAlambha eSaH, na hyekadA'nekajJAnotpAdatasteSAM samudAyo vivakSitaH, api tvaparityaktetaradharmaviSayAdhyavasAya eva samudAyaH, anyonyanizritA ityanenApyayamevArthaH pratipAditaH, na hi dravyArthikaparyAyArthikana yAsyAmatyantapRthagbhUtAyAmaGgulidvaya saMyogavadubhayavAdo'paraH prArabdhaH, ityevaM sammativRttAvapyuktamiti / tAdRzAdhyavasAyazca mithyAtvA''liGgitAnAmekAntakSaNikatvAkSaNikatvabhinnatvAbhinnatvAdivAdisaugatAkSapAdAdinikhilamatAnAM yassamudAyassa cetsyAtpadalAJchitassyAttadaiva syAt, nAnyathA, para siddhAntoktaikAntavastutasvajJAneSu syAdvAdatamva nirNAyaka yuktibhirekAntatastrasAdhakayuktInAM nirAsena ekAntena tattattatvasAdhakahetUnAM syAdvAdasAdhakaprati hetubhirbAdhi tatva pradarzanena cADa - grAmANyanizvayAttadviSayAbhAvanizvaye syAdvAdasiddhAntasiddheH, ata eva samyagdRSTinA syAdvAdamaryAdayA viSayavibhAgena vyavasthApitassarvo'pi parasiddhAntassvasiddhAnta eveti gIyate / nanu nayAnAM pratyekAvasthAyAM mithyAdRSTitvAttatsamudAye'pi mahAmidhyAdRSTitvaprasaktyA na te samuditA api samyaktvaM pratipadyante, pracuraviSalavasamudAye viSaprAcuryavat, nApi parasparaM vivadamAnAH samuditA vastugamakA bhavanti, pratyekAvasthAyAM tadagamakatvAt pratyuta mitho virodhitvAdvastu vighAtAyaiva bhavanti, bairisamUhavaditi cet, maivam, vastutavAnavabodhAt, yataH pracuraviSalavA api prauDhamantravAdinA'tiprAjJakuzala kriyapIyUSapANimahAvaidyena vA nirviSIkRtya kuSThAdirogipuMbhyo dattA amRtarUpatAM pratipadyante, tadvad viSalavopamAH pratyekanayA api AtmapradezAbhyantare mithyAtvaviSavyAptyA'jJAnasaMmUrcchAkAriNo'pi samuditAste mahAmantravAdisamena mahAvaidyasamena vA syAdvAdatazvajJenAnupakRtopakArabuddhyA niSpakSapAtahitakA GkSiNA samyagjJAninA samyag viniyojitA virodhabhAvarUpaM viSaM dUrIkRtyAmRtopamA'virodhabhAvaM gamitA mithyAtva roga vyApta svAntAnAmapyupayuktA midhyAtvarogaM hatvA mahAkarmavairibalajetsamyagjJAnasadhrIcInasamyagdarzana bhAvalakSaNArogyabhAvaM prApayanti, ata eva te nayavAdAH * "Aho Shrutgyanam" Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAma 1, gA9 22-23 parasparavivadamAnanAnAbhiprAyabhRtyAnAM samyagupAyato nayajJenAzAsAreNa rAjJA, bhUmyAdinA kenApi kAraNena mitho vivadamAnAnAM vyavahAriNAM nyAyadarzinA samavRttinA kenApi puMsA vA yuktibhirvirodhabhAvabhaJjanavaniHsvArthavRttinA jinAgamoktayathArthanayatavaviduSA maharSiNA teSAM nayavAdAnAM virodhamAvabhaJjanAt samyagbhAvaM majante / uktazca vizeSAvazyakabhASye "na samenti nayasameyA, sammattaM neva vatthuNo gmgaa| vatthuvidhAyAya nayA, virohao veriNo ceva // 2266 // " etadAzaGkatha taduttaramAha bhASyakAra:--- " savve samayanti samma, cegavasAo nayA viruddhA vi / bhica-vavahAriNo iva, rAodAsINavasavattI // 2267 // " iti // 21 // nanu nayasamudAye na samyatvaM sambhavati pratyekanayeSu samyaktvAbhAvAta, yad yadekaikeSu vastuSvasat tat tatsamudAye'pi na sambhavati, yathA sikatAsu tailamiti cet, maivam , ratnAvalyAdAknaikAntikatvAduktahetorityetatpratipAdanArthamAha jaha'NegalakkhaNaguNA, veruliyAI maNI visaMjuttA / rayaNAvalivavaesaM, na lahaMti mahagghamullAvi // 22 // 'jaha'NegalakkhaNaguNA' yatheti dRSTAntopapradarzane, anekAni anekaprakArANi viSavighAtahetutvAdIni lakSaNAni tathAprakArA nIlatvAdayazca guNA yeSAM te anekalakSaNaguNAH, ke te ityAzaGkAyAM vizeSyIbhUtakartRpadamAha-veruliyAI maNI' vaiDUryAdayo maNayA, kiM viziSTAsta ityata Aha-'visaMjuttA mahagdhamullA vi' visaMyuktAH vizakalitA mahAghamUlyA bahumUlyA api, kartRpadaM kriyApadasAkAsamiti tatpUrtaye niSedhasaMvalitaM kriyApadamAha'na lahaMti' na labhante, na prApnuvanti, sakarmakakriyA ca karmApekSati tat kimityata Aha'syaNAvalivavaesaM ' iyaM ratnAvalItyevaM vyapadezaM vyavahAramityarthaH / / 22 // pUrvoktalakSaNaguNA vaiDUryAdimaNayo mahAmUlyA api pRthagbhUtatayA mithaH sApekSabhAvamanApannA ratnAvalIti vyapadezaM na labhanta iti dRSTAntamupadarya dArTAntikamupadarzayitumAha taha NiyayavAyasuviNi-cchiyA vi annnnossnnpkkhnirvekkhaa| sammaiMsaNasaI, sabve vi gayA Na pArvati // 23 // taha NiyayetyAdi-tatheti dArzantikopadarzane 'na pAvaMti' na prApnuvanti, kina prApnuvantItyata Aha-sammaiMsaNasaI' samyagdarzanazabdaM 'sunayAH' ityevaM vyapadezam , evambhUtAH ke ityAzaGkAyAM kartRpadamAha-' savve vi gayA' sahAdayassarve'pi pratyeka "Aho Shrutgyanam" Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 sammati0 kANDa 1 0 24-25 nayAH, kiM viziSTAsta ityata Aha- 'NiyayavAyasuviNicchiyA vi' nija eva nijakasvasmin nijake vAde itaranirapekSasAmAnyAdipratipAdakasvasvavAde suvinizcitA hetupradarzana - kuzalA api tatra hetugarbhavizeSaNamAha-' aNNoSNa pakkhanizvekakhA' anyonyapakSanirapekSA, asya heturUpatayA anyonyapakSanirapekSatvAdityarthaH / pRthasthitamaNayaH parasparanirapekSatvAt ratnAvalIti vyapadezaM na labhante tadvadityarthaH // dIrghekopayogarUpa pramANacaitanyasya sAkAGkSasakalanayavAkya janitA'nekana yajJAnAtmakatayA'nekAtmakasya pramANAtmakatayaikAtmakasya zuddhanayazabdavAcyatvena parasparanirapekSasaGgrahAdInAmekaikanayAnAmanyonyaviSayaparityAgavRttInAM tAdRzacaitanyasvarUpatvAbhAvena na te ' sunayA' iti vyapadezamAsAdayantIti bhAvaH // 23 // jaha puNa te ceva maNI, jahA guNavisesa bhAgapaDiyadvA / ' rayaNAvali 'tti bhaNNai, jahaMti pADikkasaNNAo // 24 // 4 4 jaha puNa te caiva maNI' yatheti dRSTAntopapradarzane, yathA punaste caiva ta eva ca maNayaH jahA guNavisesa bhAgapaDibaddhA' guNavizeSaH sUtravizeSastasya bhAga ekadezastamanatikramya pratibaddhAH sambaddhAste yathA guNavizeSabhAgapratibaddhAH, ekasUtrakramaprotAH, ava eva sambaddhA:, ' rayaNAvalitti bhaNNai' ratnAvalIti bhaNyante, te maNayo'saMyuktAvasthAM parityajyaikasUtrAnusyutAssaMyuktAvasthArUpeNa pariNAmina iyaM ratnAvalIti vyapadizyante, ratnAnuviddhatayA rasnAvalyAstadanuviddhatayA ca ratnAnAM pratIteH, ratnIyasannivezavizeSasya tadviziSTaratnAnAM vA ratnAvalI zabdavAcyatvAt, " jahaMti pADikasaNNAo" jahati pratyeka - sajJAH, ete maNaya iti pUrvakAlInAbhidhAnAni parityajanti, ratnIyasanniveza vizeSasya tadviziSTaratnAnAM vA ratnAvalIzabdavAcyatvamityatastasya teSAM vA ratnIyasannivezavizeSatadviziSTaratnAvAcaka kevalaratnavAcakazabdA'vAcyatvAt, viziSTAviziSTayoH kathazcidbhedasyAnubhavapratItisiddhatvAt // 24 // taha savve NayavAyA, jahANurUva viNiuttavattacvA / sammarddasaNasa, lahaMti Na visesasaNNAo // 25 // 4 taha sa NayavAyA' tatheti dArzantikopadarzane, tathA sarve nayavAdA: ' jahANuruvaviNiuttavattavA' yathAzabdo vIpsArthe, anuzabdaH sAdRzyArthe, rUpazabdazva svabhAvA'rthe'tra varttate / tathA ca rUpasya svabhAvasya sadRzamanurUpamityavyayIbhAvasamAsaH, tato'nurUpamanurUpaM pratIti yathAnurUpamiti yathAzabdena sahAnurUpasyAvyayIbhAvasamAsaH, tato yathAnurUpe viniyuktaM yathAnurUpaviniyuktam, yathAsnurUpaviniyuktaM vatavyaM yeSAM te pathAnurUpaviniyukta vaktavyAH, vaktavyazabdo yadyapyarthavAcakastathApyatropacArAttadvA " Aho Shrutgyanam" Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 26 117 , cakazabdaparaH / tathA ca yadyadanurUpaM tatra tatra viniyuktaH prayuktastadvAcakazabdo yeSAM te tathA, anyonyaviSayA'parityAgavRttaya iti yAvat evambhUtAssarve nayA: " sammasaNasahaM lahaMti " samyagdarzanazabdaM pramANamityAkhyAM labhante ' Na visesasaNNAo' na vizeSasaJjJAH, saGgrahAdi pratyekatattannayasaJjJA na prApnuvanti / ajahaduSvatyaikopayogatvavi - ziSTasAkAGkSasa kalanayavAkyajanitanayajJAnAnAM tAdRzanayajJAnI yAjahadvRtyaikopayogasya vA pramANazabdavAcyatvAt viziSTanayAtmakasyApi pramANacaitanyasya zuddhanayavAcyatvAt / sAkAGkSasakalanayavAkyajanitanayapramANAtma kai kacaitanyapratIteH, anyathA cAspratIteriti / ayambhAvaH - yathA svAnyanirapekSapratyekavaiDUryAdiratneSu na ratnAvalIti vyapadezaH, kintu svasvasthAnaviniyogalakSaNavizeSeNa mithassApekSeSu samuditeSveva teSu tathA pratyekanirapekSeSu nayeSu na samyagdarzanavyavahAraH, kintu svasvasthAnaviniyogalakSaNavizeSeNa mithassApekSeSu samuditeSveva teSviti / nanu tatra kathaM viziSTaikAdhya va sAyalakSaNa samudAyArthatvopapattiriti cet, ucyate, aparityaktetararUpaviSayAdhyavasAya eva samudAya ityatraikatvasyA'vivacitatvAdaparityaktetararUpaviSayatvasyaiva samudAyA'rthasya nayapramANasAdhAraNasyA'bhipretatvAditi / " nanvavagrahAdicatuSTayAtmakamatijJAnopayogavat sAkAGkSasakalanayavAkyajanitanayapramANAtmakadIrghopayogarUpaikacaitanyasyAdhyazvasiddhatvAttatra ratnAvalIdRSTAntopAdAnaM vyartham asiddhasiddhaye vAdiprativAdisiddhadRSTAntopanyAsasya sAphalyAt, atra ca tadabhAvAditi cet, na uktasvarUpaikA nekAtmakopayoge svasaMvedana siddhe'pi vAdivipratipattijanyasaMzayanirAsena nizcayadAyarthaM tadupAdAnAditi / / 25 / / + dRSTAntaguNapratipAdanena tadevAha - losyaparicchrayasuho, nicchyavayaNapaDivattimaggo ya / aha paNNavaNAvisa tti, teNa vIsatthamuvaNIo // 26 // ' loiyapariccha va suho' laukikAca parIkSakAca laukikaparIkSakAH, teSAM vyutpattivikalatadyuktaprANinAM sukhaH, sukhapadamatra svaghaTitaM yat sukhapratipacyupAya ityetadvAkyaM tatparam, tena lakSitalakSaNayA sukhenAnAyAsena pratipanyupAyo vyAptigrahopAya iti tadarthaH, arthAtsukhapadaM sukhapratipacyupAya iti vAkyaM lakSayati, taca lakSaNayA'nAyAsena vyAptigrahopAyarUpamarthaM bodhayati, vAkyalakSaNAbhAve tu sukhapadameva lakSaNayoktamarthaM bodhayati, 4 nicchaya vayaNapaDivattimamgo ya' nizcayavacanapratipattimArgazca nizvayavacanasya naizvayikavacanasya ekAnekAtmakadIrghopayogarUpa caitanyasvarUpapratipAdakavAkyasya yatprAmANyaM tasya pramANamityevaM yA pratipattistajanakatva lakSaNaprAmANyapradarzakazca / athetyavadhAraNe, paNNavAsiutti ' prajJApanAviSaya iti, dRSTAnto jJAtassyAttadaiva dAntika siddhaye samartha - ssyAt sa svasvarUpajJAnArthaM prarUpaNAviSayaH prakRtanidarzanaviSayo ratnAvalIdRSTAnta iti / 6 "Aho Shrutgyanam" > Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 sammati* kANa 1, gA0 26 ayambhAva:-sAkAsasakalanayavAkyajanitanayapramANAtmaka caitanyaM sunayapadavAcyaM pramANapadavAcyaM vetyevaMprakArakazaktijJAnavikalAnA laukikAnAM tatsamanvitAnAM parIkSakANAM ca caitanyamekAnekAtmakaM, tathA pratIyamAnatvAt , yadekAnekAtmakatayA pratIyate tadekAnekAtmakam , yathA krameNekatantvanusyUtaratnamannivezaniSpanaratnAvalI, atra yaH khalu kramikatantvanusyUta. ratnasamUhA sa samUhasamUhinAM kathaJcidbhedAbhedAtmakatvAda ekAnekAtmakaH, tatra ratnA. valItvenaikatvaM pratyekAnusyUtAnekamaNyAtmakatvenAnekatvaM sarvairapyavivAdAspadatayA svIkRta. miti tadRSTAntavalena dIrghopayogarUpacaitanyasyApi pramANasvarUpatayakatvaM nayasvarUpatayA cAnekatvamityevamuktacaitanye ekAnekAtmakatvasya sukhenAnAyAsena bhavati pratipattiriti ratnAvalIdRSTAntaH sukhapratipattyupAya iti dRSTAntasyaiko guNaH / dvitIyazca yathA kramikasanivezaviziSTaratnasamUhasya kathaJcit samUhisvarUpatayA'nekasyApi ratnAvalIyamityekavyapadeza. janyaM ratnAvalIsvarUpasamUhApekSayakatvena jJAnaM pramANam , tajanakatvAttadvAkyamapi pramANam , tathA sAkAsakalanayavAkyajanitanayajJAnAnAmapi dIdhaiMkopayogarUpatAzrayaNenaikatvamAzritya pramANamityAkhyAjanitaM jJAnaM pramANaviSayakaM pramAtmakam , tajanakatvAtpramANanayApekSayakAnekAsmakacaitanyasvarUpapratipAdakavAkyaM naizcayikavacanaM pramANamityevaM yA tadgataprAmANyaprattipattistajanakatvalakSaNaprAmANyapradarzakatvAtmako guNaH / etadubhayamapi dRSTAntA'pradarzane sati na sambhavati, na hi svarUpasabheva dRSTAnto dArzantikaM draDhayituM samarthaH, atassa svarUpapratipattaye prajJApanAviSayaH prarUpaNAviSayo bhavati, tatazca tathAjJAtassa svasadRzaM dArzantikaM sApayituM pragalbha iti prajJApanAviSayatvaM tasya tRtIyo gunnH| 'teNa vIsatthamuvaNIo'tena kAraNena vizvastaM nizzaMkaM yathA jJAyate tathA, jJApayitumiti zeSaH / upanIta upadarzito dRSTAntaH / na cAvalyavasthAtaH prAguttarakAle ca rasnAnAM niyatopalambhAt pramANAvasthAyAzca prAguttarakAlaM nayAnAM tadabhAvAdudAharaNavaiSamyamiti vAcyam , pramANasyaikAnekAtmakatvopapattimAtrArthamAvalyavasthAtmakodAharaNopAdAnAt , sarvathA sAmye dRSTAntadAAntikabhAvAnupapatteriti / etena ratnAvalIdRSTAntena samuditA nayAssamyaktvavyapadezaM labhante, arthAt pramANamityAkhyAmavApnuvantItyuktaM bhavati, tanna yuktiyuktam , yato ratnAvalyAM dalapracayalakSaNassamudAyassambhavati, na ca nayAnAM sa yuktaH, teSAM jJAnarUpatvenekadA ratnAnAmiva tatsambhavAbhAvAt , ekakAlAvacchedenaikasyaiva jJAnasyopagamA. dityapi nirastam, na patra dalapracayalakSaNassamudAya ucyate, kinvitaranayaviSayIkRtarUpAvyavacchedakatvalakSaNA, uktAvyavacchedakatvameva cAnyonyanizritatvaM gIyate, taca prAgevoktam , idameva ca pravRttinimittIkRtya tatra samyaktvapadaM pravartate, ratnAvalIdRSTAnto'pi nimitta medena vyapadezabhedajJApanArthameva proktaH, na tvekaikavyaktipracayalakSaNasamudAyasvarUpajJApanArthamityuktadoSAbhAvAt / / 26 / / "Aho Shrutgyanam" Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA. 26 119 atha-"asadakaraNAdupAdAna,-grahaNAtsarvasambhavAbhAvAt / / zaktasya zakyakaraNAt, kAraNabhAvAca satkAryam // 1 // " sAyataccakaumudyAmityukteH kAraNeSu zaktirUpeNa sadeva kAryamabhivyaktasvarUpatayospadyate, dugdhe dadhivat tileSu tailavaditi ratnAdikAraNeSvAvalyAdikArya sadeveti sAkhyaH / dugdhAdereva dadhyAdirUpeNeva kAraNAnAmeva kAryarUpeNAvyaktasvarUpatayA vyavasthitatvAt tadavyatiriktaM vikAramAtraM kArya pariNamata eva, arthAt kAraNameva svAbhinna kAryarUpatayA pariNamata iti sAGkhyavizeSaH, abhUtvA bhavanaM prAgasataH sattAsambandho votpattirityutpattipUrvakAlAvacchedena kAraNe naiva kArya vidyate, na vA kAraNameva kAryarUpeNa pariNamate, kintu samavAyikAraNAt pRthagbhUtaM tatra cAsat sAmagrItaH samavetaM kAryamutpadyate, tacca na svato vinazyati kintu vinAzasAmagyeti yAvattadabhAvastAvattana vinazyatIti sthirabhUtamiti neyAyikavaizeSikAdayaH, bauddhA api tattatkAryAnukUlakurvadrUpAtmakatattannimittakAraNa mahakatopAdAnakAraNena tatrAsatkArya kSaNikamutpadyate, svotpatyuttarakAlabhAvibhAvAnapekSaNena svotpasyavyavahitottarakSaNe nirhetukasyaiva tadvinAzasya bhAvAdityasatkAryavAdaM pratipadyante / na kArya kAraNaM vA'sti, dravyamAtrameva tatvamityapare, brahmaiva sat , jagattu tadvivartarUpam , mAyAyAcA'jJAnapadavAcyAyA vikArarUpam , tathA ca brahmaNo vivtto'jnyaanvikaarshc jagaditi vedAntino vadanti / tathA coktam "satattvato'nyathAprathA, vikAra ityudIritaH / atatvato'nyathAprathA, vivata ityudIritaH // " satatvataH tatvaviziSTasya anyathAprathA'nyathAbhAvo vikAra iti procyate, yathA mRda. statvaM mRttvaM tadviziSTAyA mRdaH ghaTabhAva:-ghaTAkArapariNAmo mRdvikAra ityucyate, yathA vA'jJAnasya mAyAyA jagadAkAreNa pariNAmo'jJAnavikAra ityucyate / atatvatastavarahitasyAnyathAprathA'nyathAbhAvo vivartta ityucyate, yathA lUtAzarIrAvacchinnacetanasya tantvAkAra. pariNAmo na bhavati kintu lUtAzarIrasya tathAbhAvaH, ato lUtApadavAcyacaitanyasya tantvA. kAro vivarta ityucyate, lUtAzarIrasya tu vikAra ityevocyate, evamajJAnopAdhiviziSTasya bramaNo jagadAkAreNa pariNAmA'bhAve'pi jagadAkAreNa bhAsamAnatvAt jagat brahmaNo vivarta ityevocyate, ajJAnasya tu sAkSAdeva jagadAkAreNa pariNamamAnatvAdajJAnavikAro jagadityucyate / ityevaM nAnAbhiprAyavanta ekAntavAdino ratnAvalIdRSTAntasyApi pUrvopadarzitaikA. nekAtmakatvaM naiva manyante iti tadrUpatayA svayamevAsiddhassa parasparasAkAGkSasakalanaya janita. nayapramANAtmakadIrghopayogarUpaikacaitanyAtmakadArTAntikasiddhaye na prabhaviSNuH, tasya sAdhyasamatvAdityevamekAntatattadvAdimatapradarzanapUrvakaM tanmatanirAsAyAha "Aho Shrutgyanam" Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kAnDa 1, gA0 27 iharA samUhasiddho, pariNAmakaovva jo jahiM attho| te taM ca Na taM taM ce-vatti NiyameNa micchattaM // 27 // "iharA' itarathA uktaprakArA'nabhyupagame, 'samUhasiddho' ratnAnAM samUhe sati siddhaH niSpamA samUhasiddhaH, sa ka iti ced, ratnAdiSvAvalyAdiH, tatra tasya sadbhAvAt, ratna mAlAdirUpeNa ratnAdInAmAvirbhAvAt , 'pariNAmakaoba' pariNAmakRto vA, yathA kSIrAdiSu dadhyAdiH, tasya tatpariNAmarUpatvAt , kSIrAdInAmeva dayAdirUpeNa pariNamanAditi / vastu. gatyA sarvasyaiva paramANusamUhapariNAmobhayakRtatve'pi 'samUhasiddhaH' 'pariNAmakato vA' iti vikalpAmidhAnaM kizcitkArya samUhakRtaM kiJcicca pariNAmakRtamiti laukikavyavahArApekSayA, "jo jahiM attho" yo yatrArthaH, ya AvalyAdirdadhyAdirvA yatra ratnAdiSu kSIrAdiSu vA, 'te taM ca te ratnAdayastadevAvalyAdikaM, samUhasamUhinorabhedAt , kSIrAdikaMvA taddadhyAdikameva, tasya tatpariNAmarUpatvAt, pariNAmapariNAminovA'bhedAditi satkAryavAdaH / *Na taM'na kAraNameva kAryam , kintu tadbhinnamasadevotpadyate tadityasatkAryavAdaH, 'taM cevatti' tadeva ca, na kArya na vA kAraNam , kintu dravyamAnaM tacamiti tadevetyapare, brahmamAtraM vA tatvamityadvaitavAdaH / " iti NiyameNa micchattaM" 'iti' evaM niyamenaikAntAbhyupagame sati mithyAtvam , sarva eva ete mithyAvAdAH, niyamenetyuktyA kathazcidabhyupagame arthAtkAraNaM kazcitkAryAtmakam , pariNAmaH kathaJcitpariNAmyAtmakaH, kArya kathazcinna kAraNAtmaka, kAraNa vA kathazcinna kAryAtmakam , evaM pariNAmo'pi kathaJcinna pariNAmyAtmakA, evaM dravyatatramapi kathaJcinna kArya na vA kAraNamityevamabhyupagame sarve caite samyagvAdA evetyuktaM bhavati / . "yadutpAdavyayadhrauvya-yogitAM na vibhatti vai / tAdRzaM zazazRGgAdi-rUpameva paraM yadi // 1 // " ityutpAdAdisiddhigranthavacanAd na kimapi vastu tathAvidhaM yanna vyeti notpadyate na dhruvati, devabhAvena vinazya manuSyabhAvenotpanno'ham , kuNDalabhAvena vinazyAGgadabhAvena hemo. tpanamityAunubhavAdvastumAtrasyotpAdavyayadhauvyAtmakatritayadharmavatyaiva siddhestattadvastu tattadapekSayA kAryamakAryazca, kAraNamakAraNazca, kAraNe kArya saJcAsaca, kAraNaM kAryakAle vinAzavat avinAzavaca, tathaiva pratIteranyathA caaprtiiteH| tadevaM tattadvastuno'nugatavyAvRttasvarUpatayekAnekAtmakatvAnmaNyanusyUtaratnAvalIdRSTAntasyApyekAnekAtmatayaiva siddhenaM sAdhyasamA tvamiti tadRSTAntavalAdA''smAnusyUtanayapramANAtmakadIrghopayogarUpacaitanyasyApyApekSikaikA'nekAtmakatayaiva siddhirapyapratyUheti siddham / nanu pUrvoktatasanmateSu niyamena mithyA. sve kiM bIjamiti cet , tadapyAkarNaya sAvadhAnIbhUya, tathAhi-dugdhAdau kAraNeH dadhyAdika kArya sadeva' iti sAthamataM, tanmate hi sarva eva bhAvArasvatassanta eva kArakaiH kriyante, "Aho Shrutgyanam" Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa gA0 27 nAsantaH, na hi svato'vidyamAnAH zazaviSANAdayaH kacidapi zakyante kartum , sikatAsu vA tailam , asadutpattau tu sarvatrA'satvA'vizeSAniyamAbhAvAtsarvasmAtsarvakAryotpattissyA diti, tanna yuktiyuktam , yatA pUrva sadeva kArya cet , tadA kAraNavyApAreNa naiva kimapi kartavyamiti tadvaiphalyameva, kizca sadarthaviSaye kArakavyApAra iSyamANe kArakavyApArAnu. paramaprasaGgaH, kiM hi tadopalakSya kArakANi nivattaran / kAryasattAmiti gheta, na, tvanmate tasyAH prAgapi bhAvAt , atha pUrva zaktirUpeNa kArya sat nAbhivyaktyApItyanabhivyaktaM tattenAbhivyaktIkriyata iti tatsAphalyameveti cet , maivam , yatassA'bhivyaktiH satI cet , tadA ta. skaraNAyogAta kAraNavyApAravaiphalyameva, asatI cet , tadA pUrvamasatyAstasyAstena sadUpatvaka raNena asada karaNAdityAdimAGkhayoktasiddhAntabhaGgaprasaGgaH, atha kAraNavyApAreNAvaraNavinAzaH kriyata iti tatsAphalyamityapi pakSo na yuktaH, yato'ndhakArapihitaghaTAnupalambhe AvArakI. bhUtA'ndhakAropalambhavat kasyacitkAryAvArakasyopalambhasyAt na ca tadupalammaH, yena tadvi. nAzakaraNena kAraNavyApArasAphalyaM syAt , na ca kAraNameva kAryAvArakamityapi vaktuM zakyam , tasya tadupakArakatvena prsiddheH| nanu yad yaddarzanapratibandhakaM tattadAvArakaM, yathA ghaTa. darzanapratibandhakamandhakAraM ghaTAvArakaM, kAryadarzanaprativandhakazca kAraNamiti tattadAvArakamiti cet , tarhi cakSuSA ghaTA'darzane'pi tatspArzanapratyakSayacakSuSA kAryAdarzane'pi tatspArzanapratyakSaprasaGgamasyAt , atha kAryadarzanapratibandhakatvena kAraNa kAryAvArakaM na, kintu paTAdivad vyavadhAyakatveneti cet, tadapi na yuktam , vyavadhAyakasya paTasya bhilyAdevA baMse ghaTAdepalambhavad vyavadhAyakasya kAraNIbhUtamRtpiNDasya dhvaMse'pi ghaTakAryopalabdhiprasaGgaH, kSIranIrAdivadAtyantikasaMzleSeNa tadAvArakatve ca tatpRthagbhAvaM vinA tadanupalabdhiprasaGgA, nirAkariSyate cAgre satkAryabAda iti na kiJcidetat / etena kAraNameva svA'bhinna kAryatayA pariNamata ityevaM lakSaNAnarthAntarapariNAmavAdo'pi pratikSipto'vaseyaH, abhede vizeSaNavizeSyabhAvasyeva pariNAmapariNAmibhAvasyApya'yogAt / yadapi kArame'sadeva kArya sAmagrIta utpadyata ityasatkAryavAdAtmakaM naiyAyikavaizeSikamataM tadapi " asataH sattAsamavAya utpattirityutpattilakSaNasya samavAyaghaTitatvena samavAyasyakAntabhinnAvayavinazva pUrva nirAsakaraNAnirastamavaseyam / kAraNe sarvathA'sadeva kSaNika kArya kurvadrUpAtmakapUrvakAraNAdupajAyata ityamatkAryavAdAtmakaM bauddhamatamapi na saGgatam , ekAntakSaNikavAdasyaivA'siddheH / atha yatsattakSaNikamiti vyApssacahetoH kSaNikatvasiddhiH, evaM kRtakatvahetorapyanitya svasiddhyA kSaNikatvasiddhiriti cet, maivam , sAdhyasAdhanabhAvo bhedanivandhana eva, anyathA svAtmanA svasiddhissyAditi yatsattakSaNikamityatra yatkRtakaM tadanityamityatra ca bhavanmate pakSamAdhyahetUnAM vastugatyA svalakSaNarUpatvenAbhedAt sAdhyasAdhanadharmabhedA'siddhau "Aho Shrutgyanam" Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 sammati0 kANDa 1, gA0 27 saJcahetoH kSaNikatvasya kRtktvhetoshvaamitytvsyaasiddheH| atha sattakSaNikatvayoH kRtakatvA'nisyatvayozvA'tavyAvRttilakSaNatattavyAvRttirUpatayA tadbhedena medasvIkArAnaiSa doSa iti cet, tadapyasat, yatastattadvyAvRttibhedo na svataH, tAsAM tuccharUpatvenAbhyupagamAtsvato bhedasyA'yogAt , yoge vA bhedasya tavyAvRttibhedakatvAdvastutvaM syAt , anyathA bhedasya tattadvyAvRttibhedakatvameva na syAt , asadrUpatvAt , tathA ca vastutvasyAnekAntAtmakatvavyApyatvena vyApyasya tasya satve vyApakasyAnekAntAtmakatvasyApi savAttatsiddhessiddha nassamIhitama, kizca tattavyAvRttInAmiva ghaTapaTAdivastUnAmeva svato bhedo'stu kimantargaDutattavyAvRttimedakalpanayA / nanvevaM tanugatapratItiH kathaM sthAditi cet , ucyate vastunassAmAnyavizeSobhayAtmakatayA'nekAntAtmakatvAtsAmAnyAMzamAdAyAnugatapratItyupapattisyAdeveti / atha vya. vacchedyabhedAttattaghyAvRttibheda ityapi na yuktam , bhavanmate kSaNiketaravyAvRttessaditaravyAvRttezva evamanityetaravyAvRtteH kRtaketaravyAvRttazca vyavacchedyasya paramArthabhUtasya kasyacidabhAvAtAsAM bhedAbhAvaprasakte, atha vyavacchedyasya pAramArthikasya kasyacidamAve'pi tasya kalpanayA savamastyeveti kAlpanikavyavacchedyabhedAr3hedo'stviti cet , tadapi na saGgatam , vyavacche. ghasya nityasya kalpanA nityetaralyAvRtyA, anyathA nityAnityayorekatvApattissyAt , tathA ca nityetaradhyAvRttyanityetalyAvRtyoranyonyavyavacchedyabhedena bhedavyavasthitau kathaM nAnyonyAzrayaH, tathAhi-kalpitanityasya nityetabhinnatayA siddhau tadvayavacchedenAnityatvasiddhiH, anityetarabhinnatayA anityatvasya siddhau ca takSyavacchedena nityatvasiddhirityanyonyApekSa. svAdanyonyAzrayadoSApattito nAnyatarasyApi siddhiH, vyAvRtyorminnatayA cA'siddhau na sAdhyasAdhanabhAva ityato na kssnniktvsiddhiH| atha tattadvayAvRttInAM vyavacchedyabhedAr3hedo mAstu, buddhipratibhAsabhedAttu sa syAdeva tena ca sAdhyahetvorbhada iti bhedanibandhanasAdhya. sAdhanabhAvAtsatvahetunA kSaNikatvasiddhiriti cet, tarhi, zabda iti buddhipratibhAsAcchabdatvabuddhipratibhAsasya bhedena zabdAcchandatvasya bhedAttasya sAdhanamAvassyAt , tathA ca zabdo'nityaH zabdatvAdityAdyanumAnasyApi prAmANikatvApatyA na zabdatvahetuH pratijJArthaka dezA'siddho hetussyAt , ayambhAva:-prakRte pakSeNa zabdena samaM zabdatvahetoraikyamA. zritya pakSahetvoraikyAtpratijJArthaMkadezatvaM zabdatvahetoryadiSTaM tantra syAt , pUrvoktanItyA zabdazabdatvayorbhedAbhyupagamAt / na ca zabda iti buddhipratibhAsAcchandatvamiti pratibhAsasya bhedo neti vAcyam , AkArabhedasya jJAnabhedaprayojakasyA'trApi sadbhAvAt , anyathaikameva jJAnaM syAt, AkArabhede'pi buddhipratibhAsamedAnabhyupagame viSayabhedAsiddhyA zabdazandatvayodharmadhArmabhAva eva na syAt / atha pratibhAsa bhede'pi vyavacchedyabhedAbhAvAnna zabdazabdatvayormeda iti zabdatvahetoH pratijJArthaikadezatvam , nanvevaM tarhi bhAvAbhidhAyI zabdatvazabdo dravyAbhidhAyI zabdazabda iti tayoH paryAyatvaM syAt , dharmabhUtazabdatvAbhidhAyi "Aho Shrutgyanam" Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 sammatiH kANDa , gA. 27 zabdadharmibhUtasvalakSaNAtmakazabdAbhidhAyizabdayorekArthAbhidhAyitvAt ghaTakalazazabdavat , anyathA pratijJArthaMkadezatA'pi na syAt / tama bhavadabhiprAyeNa sacakSaNikatvayoH kRtakatvA'nityatvayossAdhyasAdhanabhAvA, bhedAbhAvAt / atha anupalabdhihetuH kAryahetuzca yatra tatraiva bhedaniyatassambandhaH, atra tu svabhAva eva heturiti vRkSaziMzapayoriva paramArthataH satkSaNikayoranityakRtakayorabhedAttaniyatastAdAtmyasambandha eva, tathA ca sancakSaNikatvayoranityatvakRtakasvayorbheda eva kalpanAnirmito na tvamedaH, ato vikalpayazAddharma yobhinnatvAdvAstavikA. medaniyatatAdAtmyasambandhAca gamyagamakamAva iti satvaM saccAdhyavasAyinA nizcayena bhedena nizcIyamAnaM kSaNikatvAdhyavasAyinizcayena bhinnatayA nizcIyamAnasya kSaNikatvasya gamakam , evameva kRtakatvamanityatvasya, yato vikalpasyAnubhavadvArotpannatvenA'nubhavadvArA svalakSaNaviSayatvaM, evamanubhavadvArA nizcitavikalpaviSayatvena svalakSaNasya nizcitarUpatvAmA. zrayAsiddhatvam , sacakSaNikatvayoH kRtakatvAnityatvayozca minavikalpaviSayatvena kAlpanikabhedarUpatvAnna vA gamyagamakamAvAbhAvaH, avyabhicArazca sAdhyasAdhanayorvAstavikAbhedanibandhanatAdAtmyasambandhAditi cet, syAdetat , yadi svalakSaNasya kutazcitpramANAt siddhi syAt, na caivaM niraMzaM tatsiddham , tathAbhUtasya svapne'pyapratIyamAnatvAt , yAgbhUtaM kRtaka. svAdyanekadharmAdhyAsitaM pratyakSe sampratibhAti tana niraMza, yatastadanubhavadvArA''yAtasaca. kSaNikatvAdivikalpapratibhAsinA dharmANAmavyabhicArAt sAdhyasAdhanabhAva upapadyeta, na cAnumAnata eva niraMzasvalakSaNasiddhiriti vAcyam, vyApyasiddhAvanumAnasyaivApravRtteH / atha vinAzaH svapratiyogyutpattikSaNAvyavahitottarakSaNabhAvI svapratiyogyuttarabhAvibhAvAnapekSA svAt, yad yadutpAdane strottaravartibhAvAnapekSaM tatsvAvyatrahitottarakSaNa eva tadutpAdakam, yathArotpAdane'ntyA sAmagrItyanumAnataH kSaNikatvaM setsyatIti cet, tadapyasaGgatam , zAlyaharotpAdane samagrasAmagrIsamavadhAnadazAyAmanapekSeSvapi yavabIjAdiSu tadutpAdakatvAbhAvena hetoranaikAntikatvAt , atha yad yadutpAdakasvabhAvaM sad yadutpAdane svottarabhAvibhAvAnapekSaM tat svAvyavahitottarakSaNe tadutpAdakameveti noktadoSaH, yavavIjAdInAM zAlya kurotpAdakasvabhAvAmAvena tAdRzasvabhAvaviziSTatAdRzAnapekSatvasya hetostatrAbhAvAditi cet, tarhi yasmin kSaNe vinazyatsvabhAvo yo bhAvastadavyavahitottarakSaNe tasya nAzo mAtu, yazca kRtako'pi bhAvaH prathamakSaNe na tathAsvabhAvastasya na tadavyavahitottarakSaNe dhvaMsa iti na sarvathA kSaNikatvam , tathA ca yatsattakSaNikamiti vyAptyasiddhena vastumAtre kSaNikatvaM siddhyati / atha kAryakramaH svAtiriktakAraNakramAt , na tu svataH, yatra na svAtiriktakAraNakamo na tatra kAryakramaH, tathA ca bhAvasya svavinAze na svAtiriktakAraNApekSA, ataH kAraNakramAbhAvAma bhAvasya dhaMsotpAdane vilamba ityAyAtaM kSaNikatvamiti cet, maivam, vibhinnazaktimattayA vicitraprakArAssAmagyo dRzyante, tatra kAcitsAmagrI strAvyavahitottarakSaNe dhvaMso. "Aho Shrutgyanam" Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 sammati0 kANDa 1, gA0 2. spAdikA, kAcicca netyanazvarAtmAnaM sA janayet , yathA vilakSaNAtpazuvizeSazRGgAdeva zaro bhavati, na sarvasmAdityAyAtaM kSaNikAkSaNikasvarUpatvaM vastuna iti / athAnte vinAzitvenopalabdhAnAM pratikSaNaM dhvaMso yadi na syAttante'pi kSaNe dhvaMsapratItirnopapadyeta , dvitIyakSaNe'pi bhAvasya sthitisvIkAre sarvadA sthitiprasaGgAt , tathAhi-kiM bhAvasya svarUpam , dvikSaNasthAyitvamiti cet, tarhi dvitIye'pi kSaNe dvikSaNasthAyitvasvabhAvasyAnatikrama eva, atikrame vA prathamakSaNe dvikSaNasthAyitvasvabhAvasya dvitIyakSaNe ekakSaNasthAsnusvabhAvasya ca bhedena dharmabhedAddharmiNorapi bhinnatvaM syAt , tathA cAyAtaM kSaNikatvamityato dvitIye'pi kSaNe tatsvabhAvassvIkaraNIya eva, sa ca svabhAvo na tRtIyakSaNavRttitvamantareNa, evaM tRtIyacaturthAdyuttarosarakSaNe'pi tatsvamAvAnapagama eva, apagame vA kSaNikatvaprasaGgaH pUrvoktarItyA tadavastha ityAsaMsAraM bhAvasya sthiteravinAzAdvinAzapratItidurlabhA syAt , na caivam , atastatpratItyanyathA'nupapazyA pratikSaNaM vinAzassiddhyati / kiJcAye kSaNe yo'bhUtvA bhavanalakSaNasvabhAvasma eva thed dvitIye'pi kSaNe tadA tadA'pyutpattireva, na sthitirityAyAta kSaNikatvam , dvitIye'pi kSaNe sthiterabhAvAt / atha prathamakSapaNe janmaiva, na sthitiH, dvitIye'pi kSaNe sthAstusvabhAva eva notpadiSNusvabhAva iti viruddhadharmAdhyAsAbhAvena na kSaNikatvamiti cet, takasmin viruddhadharmAdhyAsaprasaGgena dharmadvayA'yogena taddharmiNobhinnatvaM vAcyam , evaJca yasya janma na tasya sthitiryasya sthiti tasyaiva janma kintvanyasyaiva, tathA ca janmakSaNavRttitvatadanyakSaNavRttitvaprayuktasthiteramAvAdAyAtaM kSaNikatvam / kiJca parasparabhinnayoH pUrvakAlasambandhitvAparakAlasambandhitvayorviruddhasvabhAvatvena tadbhedAddharmiNorapi bhinnatvamiti svabhAvabhedena kSaNikatvasyaiva siddhessiddhA vinAzaM pratyanapekSA bhAvasyeti cet , maivam , svahetoreva bhUtabhaviSyavartamAnasvabhAvatvena trikAlasthAyitayA prathamakSaNa evotpanno bhAvaH, tathAhi-bhUtakSamevamastiSThan vartamAnakSaNe bhaviSyatkSaNe sthAsyan svabhAva iti trisvabhAvatayA samupajAto mAvaH, na ca parAparakAlasambandhitvasya viruddhadharmatvam , tatsvabhAvatayaivotpannatvAt , atha bhaviSyatkSaNe sthAsyan ityasya bhaviSyatkAlInasthitimAn ghaTa ityarthaH, sa ca na yuktyupapannaH, yatassamAnakAlInayoreva vizeSaNavizeSyabhAvaH, na tu bhinnakAlInayorapi, tayossambandhAyogAt , tathA ca bhaviSyatkAlAvacchinnasthitervartamAnakAle'bhAvena na tadvizeSyatva. midAnIntanaghaTasya, asadetat , tathApratItyanurodhena tatsvIkArAt , tathA cAnAgatakAlasyedAnImabhAvena tadavacchinnasthityabhAve'pi tadvizeSyatvaM vartamAnaghaTAdibhAvasyAviruddhameva, anyathA savyetaragoviSANavat samAnakAlInayorapi sambandhAyogassamAna eveti vizeSaNavizeSyabhAvA'bhAva eva, tathAhi-kiM samAnakAlInayoH kAryakAraNabhAvastAdAtmyaM vA sambandhaH, nAdyaH, pUrvAparavartinoreva tatsvIkAreNa siddhAntavyAkopaprasaGgAt , nApi dvitIyA, sarvathA'bhede tadayogAt , anyathA ghaTasyApi ghaTanAdAtmyasambandhAt ghaTavizeSyatvApattyA "Aho Shrutgyanam" Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANDa 1, gA. 25 ghaToghaTa iti pratItyApattissyAt / tasmAdubhayAtmakavastunyeva tattvam , tathA ca vartamAnabhaviSyatkAlAvacchinnaghaTAdivyakteraikye'pi pUrvAparakAlAtmakavizeSaNabhedena kathaJcidbhedasvI. kAreNa vizeSaNavizeSyabhAvopapatteH sthAsyan vartamAno ghaTa iti pratItyupapatissyAdeveti, na caikasmin sthire padArthe pUrvAparakAlasambandhitvayorvirodhadoSAghrAtatvAnopapattiriti vAcyam evaM satyekasya paramANoH paramANuSaTkena yugapat saMyogasambandhabalAtparamANorapi SaTtvaM syAt , taduktam-" SaTkena yugapadyogAt paramANoH SaDaMzatA" iti / tasmAdekasya para. mANoH taddigavacchedena tatparamANunA tadanyadigavacchedena tadanyaparamANunA saha yugapatsaMyogaH sambandhavasthirasthApi padArthasya pUrvottarakAlAvacchedena pUrvAparakAlasambandhopapatte parAparakAlasambandhaprayojyA'parAparasvabhAvabhedo viruddhaH, yena viruddhadharmAdhyAsena bhedApalyA kSaNikatvaM siddhaM syAt / etenekasya paramANoH kiM sarvAtmanA'paraparamANubhirabhisambandhaH, kiM vaikadezena, Aye sambandhidvayayorekaparamANurUpatvApatyA paramANumAtraM piNDassyAt / dvitIyavikalpe'pi te ekadezA dezibhUtaparamANusvarUpAH kiM vA tadbhinasvarUpA:, Aye bhinnaikadezAnAmevAbhAvAnnaikadezenAbhisambandhaH, dvitIye ca te ekadezAH paramANubhissambaddhA asambaddhA vA, yadya'sambaddhAstadA svamatakSatiH, sambaddhAzcettadA sarvAtmanA, ekadezena vA, sarvAtmanA'bhisambandhapakSe ekadezaikadezinorabhedAdekadezA'bhAvAnnaikadezenAbhisambandhaH para. mANUnAm / ekadezenaikadezAnAmekadezinA'bhisambandhapakSe'pi caikadezAnAM tato bhedAbheda. kalpanAyAM tadavasthaH paryanuyogo'navasthA ca, na ca prakArAntaraM dRSTam , yena paramANUnAmamisambandhassyAdityato'nupalabhyamAnasambandhakalpanAyAM pramANA'bhAvena SaTkena yugapatsambandhAt paramANoH SaDaMzatA syAdityuktamApAdanamapi na yuktiyuktamiti kucodyAvakAzo'pi nirastA, paramANUnAM dravyanayena niraMzatayaivAbhyupagamena kAtsnyenaikadezena vaikaparamANoH paramANvantareNAmisambandhA'bhAve'pi imo saMyuktAviti pratItyanyathAnupapattyA prakArAntareNaiSAM sambandha iti kalpanAyA eva pramANabhRtatvAt anyathA paramANUnAmasambaddhAnAM jaladhAraNAdyarthakriyAkAri. tvamevAnupapannaM syAt / vaMzAdInAM caikadezAkarSaNe tadaparadezAkarSaNamupalabhyamAnaM na syAt / athAbhAvaprayuktavyavadhAnasya yo'bhAvastallakSaNanairantaryamAtrAdeva saMyuktapratItyAdyupapatteH kimarthAntarasaMyogakalpanayeti cet , maivam , tadbhAvamukhena pratIyate na svabhAvamukheneti tasya bhAvarUpatve nAmAntara eva vivAdAt , tathA ca bhAvamukhena pratIyamAnasya nairantaryAtmakasyApi saMyogasyAnabhyupagame kAryotpattirahetukA syAditi so'bhyupagantavya eva, tasmAtpUrvAparakAlasambandhayoge'pi svabhAvabhedAnnaikAntataH kSaNikatvam, kintu nIlapItAdhAkAra. samUhAlambanajJAne yathA svarUpata ekatve'pi nIlAkAratvapItAdyAkAratvarUpavibhinna svabhAvasvenAnekatvamaviruddhaM bhavatA'bhyupagataM tathaikasmiapyakSaNikavastuni tattatkAlasambandhaprayuktA. parAparasvabhAvabhedena kathaJcidanekatvamaviruddhamityekAnekasvarUpatayA pratIyamAne padArthe ekAnta "Aho Shrutgyanam" Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 sammati* kAphDa 1, gA0:27 medAnupapazyA svapratiyogyuttarabhAvibhAvAnapekSatvahetorasiddheH vinAze svapratiyogyutpattikSaNAvyavahitottarakSaNabhAvitvasiddhineMti siddham / etena vinAzo nirhetukA svaprati yogyuttaramAvi. hetvanapekSatvAdityanumAnena nihatukatve siddhe vinAzaH svapratiyogyutpazyanantarameva bhavati nirhetukavAdityanumAnena kSaNikatvasiddhirityapi nirastam , mudgarAdinA ghaTo dhvasta iti pratItevinAzasya nirhetuktvsyaivaa'siddhH| kizAnvayavyatirekagrahAdhIna eva kAryakAraNabhAvagraha itItarasakalakAraNasadbhAve sati mudgarAdisacce ghaTadhvaMsaH, tadabhAve tadabhAva ityanvaya. patirekAmyAM mudrAdehetutve siddhe vinAzasya nirhetukatvaM niyuktikameveti pUrvoktAnumAnena na kSaNikatvasiddhiriti / etena yo yanmAnahetuko yo yadadhInatvena dhruvabhAvI vA sa tadutpattyuttarakSaNe'vazyamabhyupagantavya iti sAmAnyavyAptimUlakaM vinAzaH svapratiyogyutpatyuttarakSaNe'vazya. mabhyupagantavyaH svapratiyogimAtrahetukatvAt svapratiyogyadhInatvena dhruvamAvitvAdvetyanumAnamapi nirastam, dhaMsavasthitirapi svAzrayottarakSaNe'vazyamabhyupagantavyA svAzrayamAnahetukasvAda svAzrayAdhInatvena dhruvamAvitvAdvaityApattiprasaGgAt / antato yadeva hemadravyaM kuNDalarUpe. Notpadyate tadevAGgandAdirUpeNa vinazyatItyAdipratyayAnurodhenotpAdadhvaMsayorekAdhikaraNavRttitvAyApi dravyarUpasthityanvayasyAmyupagantavyatvApattazceti / athA'kSaNike krameNa tattatkAryakAritvasvabhAvatve tattatkAryabhedena tattatkAryatAnirUpitakAraNatvasvabhAvAnAM bhinatvAtsvabhAva. tadvatoramedAd yAvantassvabhAvAstAvadbhedaprasaGgenaikatvameva tasya vyAhataM syAt , yugapadeva kAryakAritvasvabhAvatve cAnAgatakAryANAmapyutpattiprasaGgA, avikalakAraNatvAt , tathA caikakSaNa eva sakalakAryotpatterdvitIyakSaNe'kizcitkaratvena gaganAravindatulyo'kSaNikabhAvassyAt / na caiko bhAvaH sakalakAlakalAbhAvinIyugapatsarvAH kriyAH karotIti prAtItikamapi / ki krameNArthakriyAM sAdhayan sthiro bhAvo vivakSitatattatkSaNAvacchinnakArya pratIva tattaduttarakSaNA. vacchinnakArya prati samarthasvabhAvaH kiMvA'samarthasvabhAvaH, tatra nAdyapakSo yuktaH, samarthasva. bhAvasya kSepA'yoga iti vilambena kAryakaraNe hetvabhAvena kAlAntarabhAvinIH kriyA prathamakriyAkAla eva prasahya kuryAt , samarthasya kAlakSepA'yogAt , kAlakSepAbhyupagame vA'sAmarthya. prApte, nApi dvitIyapakSassaGgataH, asamathesvabhAvatvAduttarakAlAvacchinnaM tena kArya notpadyata tato'rthakriyAkAritvAbhAvAttadAnImasadrUpaM syAt / athottarakAlAvacchinna kArya prati pUrvakAlAvacchedenevA'samartha na tUttarakAlAvacchedenApIti cettarhi uttarapUrvakAlAvacchinnamAmAsAmarthyalakSaNaviruddhadharmAdhyastatvenaikasyA api vyaktachaMdaprasatyA sthairya na syAt / samarthasyApi sahakAryapekSayA vilamba iti cet, tarhi tasya sAmarthyamaparasahakArisApekSavRttikaM saJjAtamiti bhAvassvato'samarthasvabhAvassyAt , "sApekSamasamartham" (pAta. mahA03.1-8) iti vacanAt , tasya svatassAmadhye vA sahakAridvAropajAyamAnAni kAryANi sa naivopekSeta, api tu sATityeva tAni ghaTayet , anyathA ttsaamrthysviikaaro'jaaglstnvnissphlkssyaat| "Aho Shrutgyanam' Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1 0 27 127 + kiJca te sahakAriNaH kiJcitkarA akizcitkarA veti vikalpadvayam, akizcitkaratve sahakArya - pekSAnupapatteH, kiJcitkaratvAdeva tadapekSeti cet tatra pRcchAmaH kiM kAraNasya svarUpalAmArtha sahakAryapekSA, utopakArArtham, kiM vA kAryArthamiti, na prathamaH svarUpasya kAraNAdhInasya nityasya vA pUrvasiddhatvAt, na dvitIyaH, svayaM samarthe'samarthe vopakArasyAnarthakatvAt / nApi tRtIyaH kAraNasya kAryAnukUlasAmadhyeM sahakAriNamantareNApi tata eva kAryotpatteH kAryAnukUlA'sAmarthye ca sahakAriNassacve'pyuktasvabhAvasya tadavasthatvAdeva kAryAnutpattessahakAriNo'kiJcitkaratvena nApekSyatvaM sambhavatIti kAryArthamapi tadapekSA'yogAditi, anekAvInasvabhAvatayA kArya mevApekSata iti cet, na, kAryasya pUrvamasiddhatvenAnyasyA'pekSA'yogAt / svatantrakAraNAnuvidhAyitve ca kAryasya svatantra kAraNavadevAnyApekSatvA'yogAt, athavA keyamapekSA nAma, kiM taissaha karotItyanvayaparyavasitaH svabhAvabhedaH, uta tairvinA na karotIti vyatirekaparyavasAyisvarUpavizeSaH, AhosvittairupakRtaH karotItyupakAra bhedaH, AdyapakSe taiH saha karotItyatra sahakArisAhityArthakaM taissahetyantamupalakSaNam, kiM vA vizeSaNamiti vikalpadvayam, yadyupalakSaNaM, tarhi tasya viziSTazarIrApraviSTatvAtkarotItyetAvanmAtrasya svabhAvatvaprasaktyA sahakArya'samatradhAnakAle'pyuktasvabhAvasya sadbhAvena kAryotpattiprasaGgassyAt / yadi vizeSaNa, tarhi karttRtvavat sahakArisAhityasyApi svabhAvAnupraviSTatvAt sahakAriNo na kadApi jahyAt, pratyuta palAyamAnAnapi tAn gale pAzenAkRSyAnayet, anyathA svabhAvahAniprasaGgAt, ata eva na dvitIyo'pi pakSo yuktaH, pUrvavatsarvadA'kartRtvaprasaGgAt / sahakArivirahAdevA'kartRtvasvabhAvazcet tarhi kAlAntare'pi svahetutrazAdupasarpato'pi sahakAriNaH parANudya na kuryAdeva, tadvirahaprayuktA'kartRtvasvabhAvatvAt / ayambhAvaH - tairvinetyasya vizeSaNatvAttasyoktasvabhAvapraviSTatvena kadApi tatparityAgA'bhAvena sahakArikAle'pyuktasvabhAvasya savena tadAnImapi kAryaM na kuryAdeveti / atha sahakAriSu satsu karttRsvabhAva:, tadvirahe'karttRsvabhAva iti svabhAvadvayameveti cet, tarhi viruddhadharmAdhyAsenaikasyA api vyakternAnAtvaprasaGgena sthiratvahAneH kSaNikatvasiddhyA'smAkameva siddhissyAt, na coktasvabhAvadvayasya pUrvottarakAlAvacchedenAbhyupagamAna viruddhadharmAdhyAsa iti vAcyam svabhAvatadvatorabhedAtsvabhAvayorbhede tadabhinnadharmiNorapi medasyAvazyambhAvAt, ekasya dharmiNassvAbhinnasvabhAvadvayAyogAt, yoge vA tadvad dharmiNo'pi dvaitaprasaGgassyAt, dharmiNa iva svabhAvadvayasyApi vaikyaprasaGgassyAt tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvaniyamAditi / svabhAvatadvatorbhede himAdrivindhyAcalayorikha sambandhA'yogena svabhAvayordharmiNi vA'yogena nissvabhAvatvenAsato dharmiNaH kiJcitkAryakAritvaM na syAditi / tRtIyapakSastu bahusukhAnavasthA durasthaH, tathAhi sarvadopakAraprasaGgaparihAya sahakArI kAraNe upakAraM sahakAryantaramapekSyaiva karotItyabhyupagantavyam / sahakAryantaramapi sahakAriyupakAraM kurvat sahakAryantaramapekSyaiva taM karoti, tadapi sahakAryantaraM sahakAryantare sahakArya "Aho Shrutgyanam" Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 1, gA 27 128 ntaramapekSyaiva taM vidhatte, evmgre'piitynvsthaa''dyaa| sahakArikRtopakAreNa samarthana sarvadA kAryotpAdaprasaGgabhItyopakArAntaramapekSaNIyaM syAt , tenApyanyopakAro'pekSaNIyassyAta, tenA. pyanya ityevaM dvitIyA'navasthA / tathA sahakAriNA karttavyasyopakArasya dhamyabhede sahakAriNA dharyevotpAditassyAt , na cedaM yuktam , kAraNIbhUtasya dharmiNassvasAmagrIta evotpanatvAt , dharmibhede tu tasya kimAyAtam , bhede sambandhA'yogena dharmiNo'nupakRtatvena tadayasthatvAt / atha minnenApyukAreNa dharmiNi kizcidupakArAntaramAdheyam , tarhi tenApi tatrAnyadAdheyaM syAditi tRtIyA'navasthA''kAzatalAvalambinI syAditi tadevamakSaNike kramayogapadyAbhyA. marthakriyAvirodhAttataH kramAkramAbhyAM vyAptA'rthakriyA vyApakAnulabdhibalAd vyApakanivRttI nivartamAnA vyApyamarthakriyAkAritvaM nivartayati, tadapyarthakriyAkAritvaM vyApakaM nivartamAnaM svavyApyaM sattvaM nivartayatItyakSaNikasyAsace siddhe prakArAntarAbhAvAt kSaNika eva satvaM vizrAmyatIti sacakSaNikatvayoAptisiddhyA kSaNikatvaM setsyatIti cet , ucyate, samAdhiH kSaNike'pi kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhasyAkSaNikavAdinApi vaktuM zakyata eva, tathAhi-na hi kAraNabhedamantareNa kAryaspa bheda upalabhyate, anyathaikasmAdeva kAraNAdaneka kAryotpattirbhaviSyatIti bhinna kAryotpattyarthaM bhinna kAraNopAdAnArthI pravRttiniSphalA syAt, tathA caikasmAdeva pradIpAd yugapadeva svopAdeya-svaviSayakajJAna-ghaTAdiviSayakajJAna-tamo'bhi. bhava-varttivikArAdayo bhavanti, tata ekakSaNe'pye kasya pradIpastha kAryabhedaprayojyasvabhAvabhedena bhavanmate'nekatvaM syAt , evaM pUrvarUpasyopAdAnabhAvenottararUpaM prati, sahakAribhAvena cottara. rasAdikaM prati kAraNatvAdekasyApi pUrvarUpasyAnekatvaM syAt , svabhAvabhedamantareNa kAryabhedAs yogAta , ekasvabhAvajanyatve ca teSAM kAryANAmekatvApatteH, svabhAva bhede caikatvasya vyAhate. naikasya yugapadanekakAryakAritvamabhISTaM siddhaM syAditi / atha svabhAvabhedAdeva kArya medo neSyate kintUpAdAnabhedAdeveti ced, bhavatvevaM, tathApi svabhAvabhedo'bhyupagata eva, upAdAna bhAvena sahakAribhAvena caikasya pradIpAde rUpAdikSaNasya vA yugapadanekakAryotpattAvupayogA. bhyupagamAt / upAdAnasahakArisvabhAvayozca parasparaM bhedAt , tathA ca svabhAvabhedAdekasyA api pradIpAdivyakte nAtvaprasaGgaH syAditi / athaikasmin kArye ya evopAdAnabhAvassa evaM kAryAntarotpattau sahakAribhAva iti tayorabhedAnna svabhAvabheda iSyata iti ceda , tarhi kiM sahakArirUpaM kAraNamabhyupagamyate kiM vopAdAnarUpam ,na tAvadAdyapakSo yuktaH, utpAdAnasyaivAbhAvAt kutastadbhedAtkAryabhedaH / na dvitIyo'pi pakSaH samIcInaH, yatA pradIpaH svopAdeyakArya prati yathopAdAnakAraNaM tathaiva sahakAryakAryamAnaM pratyapi, yathA pUrvarUpamuttararUpaM pratyupAdAnakAraNaM tathaiva rasAdikaM pratyapItyupAdAnabhUtasyaikatvenopAdAnabhedAtkArya bheda iti pakSakSatebhinnAni kAryANi na syuH / evamapi yadi kSaNikakAraNasyaka kArya pratyupAdAnabhAva evAnyakArya prati sahakAribhAva iti na zaktilakSaNasvabhAvabhedaH, tIkSaNikasyApi kAraNasya pUrvakAlA. "Aho Shrutgyanam" Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa-1, gA0 27 ? kAryakAritvamevottarakAlAvacchinna kAryakAritvam, na tvanyaditi krameNAnekakAryakAri go'pi na syAcchaktilakSaNasvabhAva medaH kAryasAGkaryazca / na ca pUrvakSaNAvacchinna kAryAnukUlasAmarthyameva yadyuttarakSaNAvacchinna kAryAnukUla sAmarthyaM tarhi tayorabhedAtpUrvakSaNAvacchedenaivottarakAryAnukUlasAmarthya sadbhAvAt pUrvakSaNa evottarakAryotpattiprasaGgassyAditi vaktavyam, kSaNike'pyasya samAnatvAt tathAhi -- kAraNasya prathamakSaNAvacchinna sattAkAle dvitIyatRtIyAdikSaNAvacchinna kAryAnukUla sAmarthyasyAbhAve uttarakAle'pi tattatkAryANi na syuriti prathamakSaNe'pi tAdRzasAmarthya sadbhAvena yugapadeva tattatkAryotpattiprasaGgassyAt, samarthasya kSepAyogAditi kAryakAraNayorekakAlInatvaprasaktyA kAryakAraNabhAva eva vinazyeta / nanvAdyakSaNe sahakArivirahAnnottarakSaNAvacchinna kAryotpattiprasaGga iti cet, takSaNikapakSe'pi tulyametat / athoktasAmarthyasyottarakSaNaghaTitatvena tacchAlinA kAraNena pUrvavartinottarakSaNAvacchedenaiva tattatkAryotpattiH, na tu prathamakSaNAvacchedeneti yadi brUyAttadA'kSaNikavAde'pi samAnamevaitat / tanna kSaNikapakSe yugapatkAryakAritvaM yujyate, nApi kramikakAryakAritvaM kSaNika vastuni pramANapaddhatimatralambate, sarvakAlamabhinnasvarUpa evaM vastuni tasya ghaTamAnatvAt, dezakRtasya kAlakRtasya ca kramasya tatra sambhavAt / pratikSaNavinAzini ca bhAve nAnAdezavyAptilakSaNasya dezakramasya nAnAkAlavyAptilakSaNasya kAlakramasya cAsambhavAt / yadAhuH " yo yatraiva sa tatraiva, yo yadaiva tadaiva saH / na dezakAlayogyapti - rbhAvAnAmiha vidyate // 1 // iti / 129 "Aho Shrutgyanam" -- anyathA tattatpUrvAparakSaNotpadyamAnaghaTapaTamaThAdInAmapi kramavatkSaNApekSayA tattatkAryakAritvena kramikakAryakAritvaprasaGgarUpAtiprasaGgassyAt, atha yadyapi svataH pratikSaNamutpadyamAnaH kSaNika padArtho bhinnabhinna eva tathApi pUrvAparakSaNavarttinAM teSAM sausAdRzyAdekatvAdhyavasAyAtkAlpanikaikatvena kramakAritvam, kramotpadyamAnaghaTapaTAdInAM tu tadabhAvAnna tathAtvamityapi na ca vaktavyam, sarvato vyAvRttavastuvAdinAM bhinneSvabhedAvagAhibhrAntinimittasya vastubhUtasAdharmyasyAbhAvAt, na caikaparAmarzapratyaya hetutvena sAdharmyamabhyupagantavyam, cakSUrUpAlokamanaskAreSvapi tasya prasakteH kAlpanika sAdRzyasya tAdRzabhrAntinimittatve ca kalpanAyA niraGkuzatvena sarvatra tatprasaGgAt / vAstavika sAdRzyasya cAbhyupagame tasya yadi kSaNikatvamurarIkaroSi na tarhi kSaNebhyaH kazvidvizeSaH / athA'kSaNikatvamiti cet, tarhi paryavasitaM kSaNikavAdena, akSaNikasya sAdRzyasya sadbhAvAt, abhihitazca nyAyamaJjaryAm - " athApi nityaM paramArthasantaM, santAnanAmAnamupaiSi bhAvam / uttiSTha bhikSo phalitAstavAzAH, so'yaM samAptaH kSaNabhaGgavAdaH // 1 // " iti 17 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 1, gA0 27 tadevaM kSaNike kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAcato'rthakriyAnivRttau tadvyApyaM sattvaM vyApakAnulabdhibalenaiva nivarttamAnaM gatyantarAbhAvAdakSaNika evAvakAzaM labhata iti sAdhyaviparyayasAdhanAtsacca heturviruddha iti na tena kSaNikatvaM sidhyati / yacca samarthaFarata kSepAyoga iti vilambena kAryakaraNe hetvabhAvena kAlAntarabhAvinI: kriyAH prathamakriyAkAla eva prasahya kuryAditi pUrvoktaM, tatra sahakArisAnnidhye sati kSepAsyoga iti vadAmaH tathA ca sahakArya sannidhervilambo yukta eva, tathAhi-sahakAriSu satsu karoti tairvinA na karotItyayamasya svabhAvo darzanavalAdevAvagamyate, evaMvidhasvabhAvasya virodhAbhAvAdubhayavAdisiddhatvAcca yataH kSaNiko'pi hi kurvadrUpo bhAvaH sahakAribhiH sahaiva karotIti svabhAvo bhavadbhirabhyupagantavya eva / itarathA sahakAriNAmasahakAritvaprasaGgassyAt / nanu naite sahakAriNaH, kintu sahitakAriNa iti cet, kaikasya sAmarthye pRthageva kAryajananApattiH, asAmarthye sahitakAritvamapi na bhavet, na hi SaNDha itarasahakRto'pi putrotpAdako dRSTa iti / atassahakAribhissahaiva karotIti niyame sati tairvinA na karotIti viparyayaniyamo'dhyAgata eva, ataH sahakArya sannidhervilambo yukta eva / kAraNasya svarUpalAbhArthaM sahakAryapekSA utopakArArthaM kiM vA kAryArthamiti vikalpya yaduktaM, tadapyasaGgatameva, yataH kAraNasya phalopadhAnAtmaka kAraNatAzAlisvarUpameva sahakAryapekSam, sahakAryapekSameva ca svarUpaM sAmarthyazabdenApyucyate, tathA ca sahakArisattAdhInasattAkatayA sAmarthyaM sahakAryapekSayaiva svasvarUpatAM bibhartIti tadapekSAssvazyakIti sahakArisahitasyaiva samarthatvAna pUrvoktadoSa iti / yacca taissaha karotItyatra sahakAri sAhityArthakasya taissahetyasya vizeSaNatve karttRtvavatsahakArisAhityasyApi svabhAvAnupraviSTatvAt sahakAriNo na kadApi jahyAdityuktam, tadapi tatrA'pi samAnameva, sahakArya'sAhitye sati na karotIti niyame sahakAriNaH svakAraNAdAgacchato'pi nivArya na kuryAt, tairvinA hi na karotItyayamasya svabhAva iti / tasmAd yadyupanibandhena yadi sahakAriNassvakAraNAdAgaccheyustadA kuryAt, yadi nAgaccheyustadA na kuryAdityevaMvidhe svabhAve na kavidoSa iti / syAdetat-taissaha karoti tairvinA na karotIti yo'sya svabhAvaH sa paJcAdasti na vA, astIti pakSe kAraNotpattikAla itra kAryotpattikAle'pi vyatirekasvabhAvasya vidyamAnatvena sahakArisAhitye satyapi kAraNaM kAryaM na kuryAt, anyathoktavyatirekasvabhAvahAniprasaGga iti / nAstIti pakSe sutarAM tadvato'pyabhAvaH, na hi svabhAvamantareNa svabhAvinastatraM yuktamityasmanmatAbhyupagamaH kRtassyAditi cet, tadapi tavApi mate samAnameva, taissaha kurvato yossya tairvinA na karotIti svabhAtraH sa yadyasti, tadA na kuryAdeva, tathA ca kSaNikabAhyavAdo'pyucchidyeta, kSaNika bhAvasya dvitIyakSaNAvacchedenApyarthakriyAkAritvAbhAvenAlIkarUpatvAditi / yadi sa nAsti, tadA vyatirekavyAvRttAvanvayavyAvRttiriti svarUpa 130 " Aho Shrutgyanam" Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kANDa ,gA. 27 131 hAniprasaGgaH / tathA ca bAhyavAdocchittireva, anvayavyatirekasvabhAvadvayamUrtikatvAtkSaNikamAvasya, svabhAvadvayasya ca mitho'nusyUtatvAdekasyAbhAve tanniyatadvitIyasyApyamAvena nissvabhAvatvaM syAditi bhAvaH / nirvizeSaNatvena zuddhasvarUpadharmyastyeva, sahakArimirvinA na karotIti vyatirekasvabhAvamAtraM tu tatra nAstIti cet, mamApi kAryAkaraNakAle sahakArisAhityasya vizeSaNasyAbhAvAttadviziSTAnvayasvabhAvasyAbhAve'pi nirvizeSaNatvena zuddhasvarUpa dharmyastyeveti samaH samAdhiH, anyatsarvamanabhyupagatopAlambhamAtramityupekSaNIyameveti / tadevaM sundopasundanyAyenaikAntakSaNikA'kSaNikapakSayomithaH pratihantRtvAko'pyekAntapakSo yuktaH, kintu mithassApekSamAvena syAdvAdapakSa eva yuktaH, guDanAgarasaMyogajanyadravyAntarasya vilakSaNatayA kaphapittomayanAzakatvavat kazcitkSaNikAkSaNikomayarUpatvenAnekAntAsmakavastuno jAtyantararUpatayA tatra pratyekapakSamAvidoSavinAzakatvena nirAbAdhasvarUpatayobhayapakSabhAvidoSazaGkAkalakA'kAndizIkatvAt / etacca savistaramasmatkRtasyAdvAdavinduto'baseyam / abhihitazca kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryeNAnyayogavyavacchedikAyAmapi " ya eva doSAH kila nityavAde, vinAzavAde'pi samAsta eva / __parasparadhvaMsiSu kaNTakeSu, jayatyadhRSyaM jina! zAsanaM te // 26 // " iti nanu syAdvAdapakSa eva yukta ityatra ko heturiti cet , ucyate, ekasminneva devadatta ApekSikaputrapitRnaptamAgineyAdinAnAvyavahArasyApekSikalaghutvamahattvAdivyavahArasya cAnyathA'nupapalyA vastumAtre dharmitvasvabhAvenaikatvasyeva paramArthabhUtenaupAdhikasvabhAvabhedenAne. katvasyApi vastubhUtasyAnubhUyamAnatvAdityeva jAnIhi / ata eva kAryatAtmakanirUpakabhedena kAraNatAsvabhAvabhedastAvadanyairapyekanAvazyaM svIkartavya eva, anyathA viviktavyava. hArocchedassyAt , na ca svabhAvabhedaH kAlpanika iti viviktavyavahAro'pi kalpanAzilpinirmita eveti vAcyam / tathA sati "sarva vai khalvidaM brahma, neha nAnAsti kizcana / / ArAmaM tasya pazyanti, na tatpazyati kazcana // 1 // " ityAdhuttyA bramavivataM jagaditi bruvANasyAbhedavAdivedAntina eva vijayassyAt, tairjagamAnAtvasya kalpanAmUlatvenAbhyupagamAt / tasmAtsvabhAvabhedasyA'pi paramArthabhavatvena tatprayojyAnekatvasyApi vAstavikatayaikAnekasvabhAvasya vastunaH kathaJcinityAnityatayaivArthakriyAkSamatvamavaseyamityalaM pallavitena, gauravamItyA nAdhikaM pratatyate / etenaikAntadravyamAtravAdo'pi nirastA, kAryakAraNabhAvAmAve pravRttinivRtyupekSAvyavahArA'mAvena nirIhaM jagasyAt, na ca kAryakAraNabhAvaH pAramArthiko nAsti, kAlpanikastvastyeveti noktadoSa iti vAcyam , tasthAnekapramANasidatvena sarvalokairavigAnenAbhyupagatatvena pAramArthikatvAt , kAlpa "Aho Shrutgyanam" Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 sammati* kAna, gA0 2. nikatve ca pramANA'bhAvAditi / yadyapi brahmakAntavAdastu pUrvameva nirastastathApi kizci-birasyate, yacca brahmaikAntavAdinA 'brahmaiva sat' ityAyuktaM tanna samIcInam , san ghaTA san paTa ityAdipratyakSAtmakapratItau cakSurindriyajanyAyAM nIrUpasya brahmaNaH sadrUpasya bhAnAsambhavenotpAdavyayadhrauvyAtmakatvalakSaNasattvasthaiva kathaJcid ghaTAdyAtmakasya cakSurAdIndriyayogya. syoktapratItau bhAsamAnatvena sadrUpasya brahmaNo'siddhe, utpAdavyayadhauvyAtmakatvasya kathazcidanugatatvena sadaMze uktapratIteranugatAvagAhitvasyApyupapatteH, atiriktasattAvAdinaiyAyikAdimate tAzasattAsambandhasya bhedAmedAdivikalpadakSitatvena bhAnApAkaraNe'pi jainAbhyu. pagatotpAdavyayadhrauvyAtmakatvasya ghaTAdibhissama kathaJcidbhinnAbhinnasya vikalpato nirasitumazakyatvAt , prapaJco mithyA dRzyatvAdityAyanumAnAnAM prapaJcamithyAtvasAdhakAnAmapi mithyAtvena strayameva vedAntinA'bhyupagatatayA taimithyAtvasiddherasammavAna sadpasya jagato brahmavivarttatvamiti 'jagacadvivartarUpam' ityabhidhAnamapyasaGgatAbhidhAnameva, jIvakoTivyatirikta Izvaro yathA na yuktyA siddhyati tathA brahmApi, iti brahmapratipAdaka Agamo'STavidhakarmavinirmuktaM jIvAtmAnameva pratipAdayatIti na tena jIvakoTibahirbhUtasya brahmaNaH siddhiH, yadA ca brahmavirvatarUpaM na jagat , kintu pratyakSAdipramANasiddhasvasvakAraNaprabhavaghaTAdisatya. svarUpameva, tadA brahmaNi jagadAropaphalakatayA doSavidhayA'vidyA'jJAnAdipadavAcyAyA pariNAmikAraNAtmikAyA mAyAyAH kalpanA'pi yuktizUnyaiveti 'mAyAyAzca ajJAnapadavAcyAyA vikArarUpaM jagat ' iti kathanamapi yuktiriktameva, evaJca, ' tathA ca brahmaNo vivataH ajJAnavikArazca jagat ' iti nigamanaM drApetam , yadA ca mAyaiva nAsti tadA " ayaM jIvo na kUTasthaM, vivinakti kadAcana / anAdiraviveko'yaM, mUlAviyeti gamyatAm // 25 // vikSepAvRtirUpAbhyAM, dvidhAvidyA vyavasthitA / na bhAti nAsti kUTastha, ityApAdanamAvRtiH // 26 // avidyAvRtakUTasthe, dehadvayayutA citiH| zuktau rUpyavadadhyastA, vikSepAdhyAsa eva hi // 33 // " ityAdipaJcadazIcitradIpaprakaraNoktasvamataprakriyAbhidhAnaM vedAntino'nAkarNanIyameva parIkSakaiH, tathA caite vAdAH kAraNe pariNAmini vA kArya pariNAmo vA sadeva, na kAraNameva kArya kintu tadbhinamevAsadrUpaM tat, na kArya na kAraNam kintu dravyamAnaM tattvam , bramamAtraM vA taccamiti niyamenaikAntAbhyupagame mithyAvAdA eveti siddham // 27 // ___ tadevaM svetaradharmA'saMmizrasavAyekaikadharmaviziSTaM vastu naivAnubhUyata iti naikAntAtmaka tat , kintu svadravyakSetrakAlabhAvAvacchedena saccAdidharmasyeva paradravyakSetrakAlabhAvAvacchedena "Aho Shrutgyanam" Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kAnha 1 mA0 27 tadabhAvarUpA'saccAdidharmasyA'pyekasmin vastunyanubhUyamAnatvena tadAtmakatvenAnekAntAtmakameva, na ca sattvatadabhAvayorvirodhAnnaikatra sacyam, yena tadubhayAtmakatvenA ne kAntAtmakaM vastu pramANakoTipraviSTaM syAditi vAcyam, prAcInanaiyAyikamate zAkhAyAM vRkSaH kapisaMyogI na mUle ityabAdhitAnubhavabalAt zAkhAmUlAdivibhinnAvacchedenaikasminneva vRkSe kapisaMyogatadabhAvayoriva navyanaiyAyikamate zAkhAmUlAvacchedena kapisaMyogitadbhedayoriva bauddhamate citrajJAne nIlAkAratva pItAkAratvayoriva svadravyAdiparadravyAditattannimittApekSayA tayorapyaviruddhatvAt, ata evAvirodhadyotakasyAtpadaghaTitameva vAkyaM prayuJjate syAdvAdatattvajJAH / 44 aprayukte'pi sarvatra, syAtkAro'rthAtpratIyate / vidhau niSedhe'nyatrApi, kuzalazcetprayojakaH // 1 // " ityukteryatrApi syAtpadA'prayogastatrApi sarvatrArthAttaM pratiyanti ekAntavyavacchedAya, zaGkhaH pANDuraH pArtho dhanurdharaH, nIlaM sarojaM bhavatItyAyogasyAnyayogasyAtyantA'yogasya vyavacchedAyAprayuktamadhyevakAraM prakaraNasAmarthyAttadvido'vagacchanti, tadvaditi / viruddhadharmadvayasya tattannimittApekSayA'virodhAnabhyupagame naiyAyikaMvaizeSikamate bhrAntajJAne dharmyapekSayA prAmANyaM prakArApekSayA cAprAmANyamityevaM prAmANyAprAmANye na syAtAm / sAGkhyamate'pi ekasyA eva prakRtetriguNAtmakatvaM na syAt, bauddhamate'pi caikasminneva citrajJAne nIlAkAratva pItA kAra tvAdikaM na syAt, uttararUpaM prati pUrvarUpasyopAdAnakAraNatvam uttararasamprati nimittakA - raNatvamityapi na syAt, strIkRtacoktavAdibhiH prAmANyAprAmANyAdyuktadharmA'virodho bhrAntajJAnAdyuktasthaleSviti tatra syAdvAdamavalambamAnAste vAdino yadi salajAstadA bhagavaMstava mataM naiva nindanti, tannindAyAH svapadakuThAraprahAratulyatvAt / yaduktaM khaNDakhAdye zrImahAvIrastavAparanAmake 133 "sAGkhyaH pradhAnamupayaMstriguNaM vicitrAM, bauddhA dhiyaM vizadayannatha gautamIyaH / vaizeSikaca bhuvi citramanekamekaM vAJchan mataM na tava nindati cet salajjaH // 44 // " iti / kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhirvItarAgastotre 'pyuktam - " citramekamanekaM ca rUpaM prAmANikaM vadan / yogo vaizeSiko vA'pi, nAnekAntaM pratikSipet // 1 // " iti tathA coktanItyA'nekAntAtmakatayA vastuni siddhe sarve'pi saGgrahAdayo nayAH paranayaviSayANAmapi kathaJcitsadrapatayA tadasatrajJApanA'samarthatvAttatra gajanimIlikAnyAyenaudAsInyavRtyA vastvekadezarUpasva viSaya pariccheda rUpatvAttadvati tatprakArakatvena samyagjJAnarUpA "Aho Shrutgyanam" Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati * kANDa 1, gA0 20 apItarayaviSayavyavacchedena svaviSaye pravarttamAnA bhrAntajJAnAtmakatayA mithyAtvaM pratipadyanta ityupasaMharannAha - 13 NiyayavayaNijjasaccA, savvaNayA paraviyAlaNe mohA / te uNa Na diTThasamayo, vibhayai sacce va alie vA // 28 // 'NiyayavayaNiJjasaccA' nijakavacanIye nija eva nijakaH vaktuM yogyo vacanIyo nijakavAsau vacanIyazca nijakatracanIyastasmin athavA nija eva nijakastena nijakena svena vacanIyaH - pratipAdyo viSayastasmin svaviSaye svAMze paricchedya iti yAvat, satyAH samyagjJAnarUpAH 'savaNayA' sarvanayA rasagrahAdayaH, gajanimIlikAnyAyena teSAM nayAnAM svaviSayAMtarAMzA'pratikSepitvena svaviSayasya satyarUpatayA tadvanniSThavizeSyatA nirUpitataniSTha prakAratA nirUpakatvAtteSAm / 'paraviyAlaNe mohA' paravicAlane paraviSayotkhanane, svaviSayamAtrasyaiva satyarUpatayA vyavasthApanaM kRtvA paranayaviSayasyAsatyatvena jJApane satIti yAvat, muhyantIti mohA mithyApratyayAH, sAmAnAdhikaraNyasambandhena svetara - dharmAbhAvaviziSTataddharmasyAbhAvavati tAdRzataddharmaprakArakatvAt, paraviSayotkhanane'samarthA vA, paranayaviSayasyApi satyatvenonmUlayitumazakyatvAt, svAnyanaya viSayasyApi svaviSayeNa sahAvinAbhAvitvena tadabhAve svaviSayasyApi satyatvenAvyavasthiteH, mithonAntarIyakatvAt / ataH paranayaviSayasyAbhAve svaviSayasyApyasasvAt tatpratyayasya midhyAtvamevetyavadhArayan ' diTThasamao ' dRSTassamayaH siddhAntavAcyo'nekAntAtmakaH padArthoM yena viduSA sa tathA nirNItAnekAntatazva iti yAvat, ' te uNa' tAneva nayAn punazabdasyAvadhAraNArthatvAt, 6 Na vibhayaha sacce va alie vA, ' neti pratiSedho vibhajanakriyAyAH, tathA ca satyAn alIkAn vA na vibhajate kintvitaranayaviSayasavyapekSatayA ' astyeva dravyArthataH ' ityevaM bhajanayA svanayAmipretamarthaM satyamevAvadhArayati, ayambhAvaHnayaprAmANyAprAmANyayornaikAntamavadhArayati kintvitarAMzasApekSo yadazo yadapekSayA yatra tatra tadapekSayA tardazagrAhakatve tattannayAnAM prAmANyam, tadvati tatprakAratvAt, anyathA grAhakatve cAprAmANyam, tadabhAvavati tatprakArakatvAdityevamanekAntameva nizcinoti syAdvAdatajJaH / iyameva gAthA gurutaccavinizcaye " " yiyavayaNijjasaccA, savvaNayA paravidyAlaNe mohA / te puNa adisamao, vibhayaha sacce va alie vA // 45 // ityevaM dRzyate, tatra cAsyA ayamarthaH kRtaH - 'Niyaya 'tti nijakavacanIye satyA arthapratipAdakatvAt sarve nayA naigamAdayaH parasya nayasya vicAraNe pareNa nayena vicAlane svArthasya parityAjane vA 'moghA' viphalA asatyA iti yAvat / anyArthApratipAdakatvAt, anya 7 "Aho Shrutgyanam" Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA. 19 nayapratibandhena svArthApratipAdakatvAdvA / 'tAn' nayAna punaH adRSTasamayaH' ajJAtasiddhAntaparamArthaH, vibhajate ekAntena nizcinoti, satyAn alIkAn vA, syAtsatyatvAsatyatvapratipAdane tu dRSTasamayateveti mAvaH // 28 // ato nayapramANAtmakaikarUpatAvyavasthitamAtmasvarUpamanugatavyAvRttAtmakam utsargApavAdarUpagrAhya grAhakAtmakatvAd vyavatiSThata ityarthapradarzanAyAha davvaTThiyavattavvaM, savvaM savveNa NizcamaviyappaM / Araddho ya vibhAgo, pajjavavattavvamaggo ya / / 29 / / 'dacaTThiyavattava' dravyArthikavaktavyaM yat kiJcid dravyArthikasya saGgrahAdernayasya sadAdirUpeNa vyavasthitaM vastu vaktavyaM paricchedyaM tat 'savaM' sarva ' saveNa' sarveNa prakAreNa 'NicaM' nityaM sarvakAlaM 'aviyappaM ' avikalpaM vikalpo bhedastena rahitam , sarvasya sadasadvizeSAtmakatvAt , sabahanaye yatkizcidvastu tatsadrUpeNa vyavasthitam , sarvasya vastunaH sadvizeSAtmakatvenA. bhinnatvAdeva, na caivantarhi sadAtmakatvenetyeva vaktavyam , na tu sadvizeSAtmakatvena, tathA sati sato vizeSassadvizeSaH, sa ca dravyatvapRthivItvAdibhedarUpa eveti tadAtmakatvena nirmaMdatvaM na syAditi vAcyam , saMzvAsau vizeSaH sadvizeSaH asanyAvRttasvarUpastadAtmakatvAdityarthasyAtrAzrayaNAt , tathA ca sadvizeSAtmakatvAdityanena sadAtmakatvAdityevArtho labdhA, tathA ca sadrapeNa nirmaMdatvaM sadbhahanayena sarvasya vastuna iti siddham , asadvizeSAtmakatvAditi ca vyavahAranayApekSayoktam , tanmate dravyapRthivyAdirUpeNa vyavasthitaM sarva vastu nityaM nirbhedam , asadvizeSAtmakatvAt , atra dravyapRthivyAdessadrUpatve'pi mahAsAmAnyasattAto bhedamAzrityAsadUpatvaM, tadevA'dravyAdito vyAvartakatvAdvizeSarUpaM tadAtmakatvAdrvyArthikavyavahAranayasya paricchedyaM sarva vastu dravyatvapRthivItvAdinA nirbhedam , yato'nugataikAkArapratItiviSayatvAdevAbhedastena vyavahAranayenAzritaH, ato yadryeNa dravyatvaprathivItvAdinA svarUpasattAtmakena sAjAtyaM tadrUpeNAnugataikAkArapratItiviSayatvAdabhinnatvamityabhisandhiH / tazca medena sampRktamiti pradarzanArthamuttarArddhamAha-" Araddho ya vibhAgo, pajavavattavamaggo ya" sahanayena viSayIkRtasattArUpo yazcakArAnukarSaNIyo'vibhAgasma eva vyavahAranayena yaddravyatvapRthivItvAdikaM dravyapRthivyAdisvarUpaM dravyapRthivyAdivibhAjakaM tadAtmakena dravyapRthivyAdyAkAreNa " Araddho ya vibhAgo" Arabdhazca prastutazca vibhAgo medaH sahana yAbhyupagatamahAsAmAnyasattAto vyavahAranayAbhyupagatadravyatvapRthivItvAdisvarUpasattAyA bhedalakSaNo dravyapRthivyAdivizeSarUpo " pajavavattavamaggo ya" paryAyavaktavyamArgazca paryAyAstikasya yadvaktavyaM vizeSAkhyatacaM tasya mArgaH panthA paryAyArthikanayaviSayavizeSarUpatAM prAptaH / sanahanayena sadUpeNaikyameva sarvasya vastuna uktaM syAt tadA vizeSasyAvakAza eva nAstIti "Aho Shrutgyanam" Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 sammatiH bAma gA. tadviSayakasya paryAyArthikanayasya pravRttireva na syAta, pravRttau kA dravyArthikanayanirapekSava tatpravRttiveta, yadA tu dravyArthikanayasya bhedarUpo vizeSarUpo yo vyavahArassa dravyapRthi. vyAdirUpeNa vizeSasvarUpamapi svIkaroti tadA tadvizeSAvAntaravizeSaparamparAparyAlocanayA paryAyArthikanayaviSayaH kSaNikAdivizeSo'pi bhedarUpo vicAramArgamavataratyeveti sukarA paryAyArthikanayapravRttistadviSayeti, tadubhayanayApekSayA kazcidbhedasampRktA'bhedAtmakameva vastva. bhyupagantavyamiti bhAvaH // 29 / / evaM kathaJcibhedAbhedarUpaM vastUpadarya bhedasya paryAyArthikanayaviSayasya dvaividhyamAha so uNa samAsao ciya, vaMjaNaNiyao ya atthaNiyao y| atthagao ya abhinno, bhaiavvo vaMjaNaviyappo // 30 // paryAyArthikanayaviSayavizeSAtmakabhedo'pi zabdanayanibandhano'rthanayanibandhanazceti dvi. bhedaH, tatra dvitIyabhedarUpo'rthanayaviSayo'rthaparyAya ekavidha eva, arthanayena sahavyavahArarjusUtra. lakSaNenAbhinnArthaparyAyAbhyupagamAt , zabdanayaviSayavyaJjanaparyAya AdhabhedalakSaNastu bhinno'bhi. bhazceti bhedadvayAtmakaH, tatra sAmpratAkhyazabdanaya ekasyArthasyAnekaparyAyazabdo vAcaka ityato minnaH, samabhirUDhanaye evambhUtanaye caikasyArthasyaika eva zabdo vAcaka ityato'bhinna iti saMkSiptArthaH / vistRtArthastvevam-'so uNa samAsao ciya' sa iti tacchabdarUpam , tacchandazca pUrvopadarzitaparAmarzaka iti sa paryAyanayaviSayaH pUrvapradarzito vibhAgaH punassamAsataH sajherato dvividha eva, dvividhatvamevAha-- 'vaMjaNaNiyao ya atyaNiyao ya' vyaJjananiyatazca-vyajyate prakaTIkriyate bodhyate'rtho'neneti vyaJjanaM zabdaH, lakSaNayA vyaJjanapadena zabdapradhAnatvAcchabdanayo grAhyaH, tanniyataH tnnibndhnH| arthaniyatazca-arthyate-paricchidyate ityarthaH, prakRte'rthapadenArthapradhAnatvAdarthanayo grAhyaH, tAniyataH-tatprayuktaH, cassamuccaye / tatra prathama dvitIya bhedasyaikavidhatvamupadarzayitumAha-' atthagao ya amiNNo' arthagatazca abhinnaH, cazabdastuzabdArthe, arthagatastu vibhAgo'bhinnaH "atthappavaraM saddovasajaNaM vatthumujjusuttaMtA" iti bhASyavacanA. sanahavyavahArarjusUtrAntA arthanayAH, zabdopasarjanatayA'rthaprAdhAnyenaiva vaktuH pratyayotpattaH, te cArthapradhAnatvAcchabdataddharmabhedenArthamedaM nAbhyupagacchantIti tadviSayo'rthaparyAyo'bhinnaH ekaprakAraH, saGghaho'satyavacchedenAbhinnasapArthaparyAya vyavahAro'dravyavyavacchedenAbhinnadravyAtmakArthaparyAyazca RjusUtro'tItAnAgatavyavacchedenAbhinnavartamAnA'rthaparyAyazca manuta iti samahAdharthanayaviSayasya kramazo'sadadravyAtItAnAgatavyavacchinnAbhinnArthaparyAyarUpatvAt , tadviSayakArthanayaniyataH 'arthagato vibhAgo'bhinnaH' ityucyate, arthanayaviSayo'rthaparyAya ekavidha iti bhaavH| pUrvoktAghamedaspa dvividhatvaM pratipAdayitumAha-' bhaiyavo vaMjaNaviyappo' bhaktavyo "Aho Shrutgyanam" Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa,1, gA0 30 vyaJjanavikalpaH, " sahappahANamasthovasajaNaM sesayA ciMti" iti bhASyavacanAdarthopasarjanatayA zabdaprAdhAnyena zrotuH pratyayotpattezzabdasamabhirUdaivambhUtAkhyazabdanayatrayaviSayavyaJjanaparyAyo mAjyo vikalpanIyaH, zabdanaye svasvavAcakayAvacchabdavAcya eko'rthaH, samabhirUvAdinaye zabdataddharmabhedenArthabhedAbhyupagamAdekArthavAcakaparyAyazabdAbhAvAt paryAyatvena zabdanayA'bhyupagata. zabdabhedena bhinno'rthaH, tathA caikasyArthasyAneka zabdo vAcaka ityato bhinno vyaJjanaparyAyaH, ekasyArthasyaika eva zabdo vAcaka ityato'bhinno vyaJjanaparyAya ityevaM sa bhino'bhinnazcetyarthaH / ayambhAvaH-zabdanayastAvatsamAnaliGgAnAM samAnavacanAnAM zabdAnAM bhede'pi tadvAcyA'rthabhedaM nAmyupaiti ghaTakuTakumbhakalazAdiparyAyazabdabhede'pi tadvAcyasyArthasya bhAvaghaTAtmakasyaikyAt , tathA ca tanmate samAnaliGgasamAnavacanAntaparyAyazabdabhede'pyathai kyAbhyupagamenAnekAbhidhAno bhinno vyaJjanavikalpaH, atrArthasyA'bhede'pi pradhAnIbhUtavAcakazabdabhedAdbhinno vyaJjanaparyAya iti bhAvaH / samabhirUDhanayastu naivamaGgIkaroti, zabdanayena bhinnaliGgabhinnavacanAnAM strI dArA Apo jalamityAdizabdAnAmabhyupagatasyA'rthabhedasyeva samabhirUDhanayena samAnaliGgasaGkhyAvacanAnAmapIndrazakrapurandarAdizabdAnAM ghaTakalazakumbhanipAdizabdAnAJca svasvavAcyArthabhedasyAbhyupagamAt , dhAtupratyayaniSpannatattacchandabhinnabhinnavyutpattipratipAdyabhinna bhinna kriyAnimittakAnAM teSAM bhinnArthatvAt , nimittabhedAcArthabhedo dRSTaH, chatridaNDyAdivat / tathA cendrapurandarAdizabdA na paryAyAtmakA bhinnavyutpattinimittAtmakapravRttinimittatvAdityatastanmate ekArtha ekazzabdaH, ekasyArthasyaika eva zabdo vAcaka ityabhinno vynyjnviklpH| evambhUtanayastu vyutpattinimittakriyAM yadaiva yaH karoti tadaiva tacchandavAcyasso'rtha ityabhyupaiti, nAnyadeti ceSTAsamaya eva ghaTo ghaTazabdavAcyaH, anyathA'tiprasaGgAditi tattakriyAviziSTasyArthasya tattakriyAvyutpattinimittaka eka eva zabdo vAcaka iti tanmate'pyabhinno vyaJjanavikalpa iti / nanu vyaJjanavikalpazzabdAtmA, sa ca vastvantaratvAnna puruSAdevyasya dharmaH, yenAsau tasya vyaJjanaparyAyo bhavediti, cet, maivam , nAmanAmavatorabhedAzrayaNena puruSa iti vAcakazabdo'pi puruSarUpArthasya vyaJjanaparyAya ityabhyupagamAditi // 30 // . atha yadvastu sahaviSayeNa sadrUpeNaikaM vyavahAraviSayeNa ca dravyatvAdirUpeNaika RjusUtrAdiparyAyArthikanayaviSayeNa pUrvoktatattadvizeSarUpeNAnekamityevamekAnekasvarUpaM pradarya tadeva vastu traikAlikAnantArthaparyAyavyaJjanaparyAyAtmakatvAdanantapramANamityupadarzayitumAha egadaviyammi je atthapajayA vayaNapajayA vAvi / tIyANAgayabhUyA, tAvaiyaM taM havai davvaM // 31 // caturthacaraNoktaM taM' iti yatpadaM tena saha yacchabdasya sambandhAd 'egadaviyammi' "Aho Shrutgyanam' Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 sammati0 kA 1, 0 31 yasminekadravye jIvAda 'je' ye 'atthapajayA' artha paryAyA:- arthagrAhakAH saGgraha - vyavahAraRjusUtrAkhyAH, tadbrAhyA vA tattadarthAH, 'vayaNapajayA vAci' vA athavA, vacanaparyAyA api, zabda- samabhirUDha - evambhUtAkhyAH zabdanayA api grAhyapadArthasyAnantapramANatve tattadarthagrAhakatayA pariNatAnAM nayAnAmapyanantapramANatvamiti sUcanaparAH, tadviSayIbhUtA vastvaMzA vA'pi, yattadornityasambandhAtte 'tIyANAgayabhUyA' atItAnAgatabhUtA atItAnAgatavarttamAnakAlAvacchinnavivRttavivarttiSyamANavivarttamAnAnantapariNAmAH 'caturtha caraNoktasya 'tAvaiyaM' ityasya yAvacchabdena saha nityasAkAGgatvAd yAvantaH " tAvaiyaM taM havaha davaM " tAvatpramANaM taddravyaM bhavati, paryAyANAmAnantyAtkathaJcittadabhinnavastvAkhyadravyamapi tAvatpramANaM bhavati, pudgalapayatvAvacchinnamprati pudgaladravyatvena pudgaladravyasyopAdAnabhAvaH, na tu janyapRthivItvAvacchi namprati pRthivItvena janyajalatvAvacchinnaM prati jalatvenetyAdirUpeNa saH, upAdAnakAraNatvaJca zaktivizeSarUpam, na tu tadatiriktaM sakhaNDarUpam, tatrAbhivyaJjakavidhayA pudgalatvamavacchedakamityato mayUrANDakarase zirogrIvAcaJcu netrapicchodaracaraNAditattadanekAva yatratadgatavattadrUparasAdyanukUlAnantazaktivadupAdAnIbhUta pudgalaparamANuSvapyatItAnAgatavarttamAnAnantatacatpuGga -la paryAyapariNamanazaktisadbhAvAdanantakAlena visra sA prayogAditattatsAmagrI samavadhAne sati sarveNa vastunA sarvAvasthAnAM parasparAnugamenAsAditatvAdavasthAtuzrAvasthAnAM kathaJcidananyasvAd ghaTAdayassarve padArthAH paTapuruSAdisarvasvarUpeNApi kathaJcidvivRtta vivarttante vivartti yanta iti sarvaM sarvAtmakaM kathazciditi sthitam dRzyate caikaM pudgaladravyamatItAnAgatavarttamAnadravya - guNa-karma- sAmAnya- vizeSa - pariNAmAtmakaM yugapatkrameNApi tattathAbhUtameva, ekAntA'sata utpAdAyogAt, satatha niranvayavinAzAsambhavAditi / ata eva dvAdazAranayacakrAdyazlokaghaTakavyApipadavyAkhyAyAM 44 ekaH paramANurvarNa gandharasasparzapariNAmaiH saprabhedaiH svAbhAvikaiH puraskRtaiH pazcAtkRtaiva dvyaNukAdibhissAMyogikairmahAskandhaparyantairvaistrasikaiH prAyogikaizca kArmaNazarIrAdibhirabhisambaddhyate " ityuktaM saGgacchate / saMvadati cAtra- " eesi NaM bhaMte ! paramANupoggalANaM sAhaNaNAbhedANuvAraNaM agatAgaMtA poggalapariyaTTA samaNugaMtavA bhavatIti makkhAyA ? haMtA goyamA / eesi gaM paramANupoggalANaM sAhaNaNA jAva makkhAyA // kaivihe NaM bhaMte ! poggalapariyaDe paNNatte ? goyamA ! saMtavihA po0 pari0 paNNattA, taM jahA - orAliyapoggalapariyaTTe veuddviyapo0 teyApo0 kammApo0 maNayo pariyaDhe vaipoggalapariyaTTe ANApANupomgalapariyaDe " iti vyAkhyAprajJaptidvAdazazatakacaturthoddezagaditabhagavadvacanamapIti / eesi Na mityAdi, eteSAM anantaroktasvarUpANAM paramANupudgalAnAM paramANUnAmityarthaH, sAhaNaNAmeyANutrAeNaMti - sAhaNaNatti prAkRtatvAt saMhananaM - saGghAto, bhedazva viyojanaM, tayoranupAto - yogaH saMhananabhedAnupAtastena, sarvapudgaladravyaiH saha paramANUnAM saMyogena viyogena cetyarthaH / aNavANaMtati anantena guNitA "Aho Shrutgyanam" Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kA , gA. 31 anantA anantA'nantAH, eko hi paramANuLyaNukAdibhiranantANukAntairdravyaissaha saMyujyamAno'nantAn parivartAn labhate,pratidravyaM parivartabhAvAt ,anantatvAca paramANUnA,pratiparamANu cAnantatvAtparivartAnAM paramANupudgalaparivAnAmanantAnantatvaM dRSTavyamiti / 'puggalapariyaTTa 'tti-pudgagalaiH pudgaladravyaiH saha parivAH -paramANUnAM mIlanAni pudgalaparivartAH, 'samanugantavyAH ' anugantavyA bhavantIti hetoH 'AkhyAtAH' prarUpitA bhagavadbhiriti gamyate, makArazca prAkRtazailIprabhavaH // atha pudgalaparAvartasyaiva bhedAmidhAnAyAha 'kaivihe Na'mityAdi, orAliyapoggalapariyaTTetti-audArikazarIre vartamAnena jIvena yadaudArikazarIraprAyogyadravyANAmaudArikazarIratayA sAmastyena grahaNamasAvaudArikapudgalaparivartaH, evamanye'pIti // 'tAvaiyaM taM havai davaM' iti jAtyekavacanaprayogAdekaikaM dravyaM sarva sarvadravyArthatayA sarvaparyAyArthatayA ca prAka viparivarti pazcAd viparivartidhyate ceti tattadekaikaM dravyamapi sarvAsmakamavaboddhavyaM bhavati, tasyAtItAnAgatavartamAnasarvadravyaparyAyArthatayA pariNamanasvabhAva. svAda / ekavAkyatayA saMvadati cAtra "je egaM jANai se savvaM jANai / je savvaM jANai se egaM jANai // sU0 122 // " ityasyA''cArAGgatroktasya vyAkhyAyAM yaH kazcidavizeSitaH 'eka' paramANvAdidravyaM pazcAtpuraskRtaparyAyaM svaparaparyAyaM vA 'jAnAti ' paricchinatti sa sarva svaparaparyAya jAnAti, atItAnAgataparyAyidravyaparijJAnasya samastavastuparicchedAvinAmAvitvAt , idameva hetuhetumadbhAvena lagayitumAha-'je savaM' ityAdi, yA sarva saMsArodaravivaravarti vastu jAnAti sa ekaM ghaTAdivastu jAnAti, tasyaivAtItAnAgataparyAya bhedaistattatsvabhAvApattyA'nAghanantakAlatayA samastavastusvabhAvagamanAditi / taduktam " egadaviyassa je atthapaJavA, ayaNapajavA vaavi| tIyANAgayabhUyA, tAvaiyaM taM havai davvaM // 1 // " ityuktamiti, etaccAgre vivecayiSyate // 31 // ekaikadravyamarthaparyAyavyaJjanaparyAyasvaikAlikAnantapariNAmAtmakatvenAnekAntAtmakamiti pratipAdyAdhunA puruSatadIyavAlAdyavasthAdRSTAntAbhyAM krameNa vyaJjanaparyAyasya trikAlAnuyAyitvena janmAdimaraNAvadhisthUlakAlasthAyitayA'nugatAmedapratyayahetutvam arthaparyAyANA sUkSmavartamAnakAlamAtravartitvena pratikSaNasUkSmapariNAmarUpatayA tattatkSaNApekSabhinnabhimasvarUpasvena bhedapratyayahetutvamiti puruSadravyasya vyaJjanaparyAyeNAbhedaH, arthaparyAyaizca bheda ityekAnekatvenAnekAntAtmakatvamupadarzayitumAha "Aho Shrutgyanam" Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 sammati0 kANDa 1, gA0 32-33 purisammi purisasaddo, jammAI mrnnkaalpjnto| tassa u thAlAIA, panavajoyA bahuviyappA // 32 // 'purisammi' atItAnAgatavartamAnAnantArthaparyAyavyaJjanaparyAyAtmake puruSa puruSavastuni / 'purisasaho' puruSa iti zabdo vAcako yasyAsau puruSazabdaH, puruSazandAbhidheyo'rthI, sa kiyatkAlaparyanta ityata Aha-'jammAI maraNakAlapaJjanto' janmAdimaraNakAlaparyantaH, puruSotpatterArabhya puruSamaraNakAlAvadhivRttiko bhavatItyato bAlAditattadavasthAbhede'pi tadanugAmitayA puruSavyaktyAtmakasso'bhinna eva, pratikSaNAhiyamANAhArAdipudgalairavayavopacayApacayAbhyAM parimANabhedena bhinnabhinnazarIrAdivyaktau satyAM bAlakumArayuvA. ghavasthAbhedena tadviziSTAtmano bhede'pi bAlAvasthAyAM puruSo'yaM yuvAdyavasthAyAmapi puruSo'yamityanugatapratItivyavahArabhAvAt , yazcAnugatatayA pratIyate vyavAhiyate ca so'bhinnatayA sarvairapyavigAnena ghaTatvAdivatsvIkriyata eva, puruSAbhidheyapariNAmavatastasyArthaparyAyA anekavidhA ityupadarzayitumuttarArddhamAha-"tassa u bAlAIyA pajjavajoyA bahuviyappA" tuH avadhAraNArthe, tasyaiva na tvanyasya, bAlAdayaH paryAyayogAH pariNatisambandhAH pratikSaNasUkSmapariNAmalakSaNA arthaparyAyarUpAH, bahuvikalpA anekavidhAH, pratikSaNaM saMyogidravyopacayApacayataH paryAyAntarotpatteH, bAlAvasthAyAmayaM bAlo na tu yuvAdiyuvAvasthAyAmayaM yuvA na tu bAlo vRddho vetyAdibhedapratIte, evaJca vyaJjanaparyAyeNa 'syAdekA' iti maGgapratipAdyo'bhinnA, arthaparyAyaiH 'syAdanekaH' iti bhaGgapratipAdyo bhinnaH puruSaH siddhaH, anyathA'bhyupagame'tiprasaGga " asthiti niviyappaM " ityanantaragAthayA darzayiSyati // 32 // yathA puruSa uktasvarUpastathA vastumAtraM tattatkAlotpanna bhinna bhinnAvasthAtmakArthaparyAyairaneke vivakSitakramikA'rthaparyAyAnugAmikAlatrayAvacchinnavyaktyAtmakavyaJjanaparyAyeNa caikam , vathaivopalavdheH, anyathA'bhyupagame ekAntarUpamapi tanna bhavedityupadarzayanAha athiti NibviyappaM, purisaM jo bhaNai purisakAlammi / so bAlAiviyappaM, na lahai tulaM va pAvejA // 33 / / 'athitti' 'asti' iti / evaM 'NiviyappaM ' nirvikalpaM nirgato vikalpo bhedo yasmAtsa tathA taM, abhedarUpamiti yAvat 'purisaM ' puruSaM puruSazabdavAcyaM, 'jo bhagai' yo bhaNati bravIti, 'so' sa 'purisakAlammi' puruSakAle puruSotpattikSaNa eva, "bAlAiviyappaM ' bAlAdivikalpam , atrAdipadena kumArayuvAdigrahaNena vikalpasya ca bhedArthakatvena bAlakumArayuvAdibhedaM na lahaI' na labhate-na prApnoti, janmasamaya eva bAlAdibhedamapi na prApnuyAt , ayambhAva:-puruSadravyamekarUpamevetyevaM vaktA'pi puruSo janmAdimaraNaparyantameka "Aho Shrutgyanam" Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 1, pA0 34 rUpa eveti nAsau svayameva vAlI yuvA sthavirazcetyAdibhedarUpatAM prApnuyAt , anyamapi puruSa tathaivaikarUpamabhyupagacchan abhedarUpaM taM puruSaM na bAlAdibhedarUpaM pazyediti / nanu bAlAdhava. sthA'pi pAramArthikI nAstyeveti cet, tarhi tadapyamedarUpaM puruSavastu bAlAditullatAmasadrUpatayA prApnuyAdityAha-"tullaM va pAvejA" bAlAghavasthAyA apAramArthikatve avasthAtadvato. kathaJcidabhedAttadanugAmipuruSadravyasyApyabhAvaprasaGgassyAt , paramArthavRtyA bhedaaprtiitaavbhedsyaapyprtiiteH| ekAntAbhedavadekAntabhedo'pi na pramANArha ityapyuktamAthAto labhyate, tathA hi-asthitti' asti ityevaM 'NiviyappaM nirvikalpaM nizcito vikalpo bhedo yasmin puruSadravye tad nirvikalpaM, bhedarUpamiti yAvat , bhedarUpApannaM 'purisaM' puruSaM 'purisakAlammi' puruSasvarUpalAbhakAle tadutpattisamaya iti yAvat , 'jo bhaNaI' yo bhaNati, sa 'bAlAiviyappa nAlAdivikalpaM 'na lahai' na labheta, ya evaM vaktA so'pi puruSasvarUpa iti svayaM puruSasvarUpalAbhakAle bAlAdibhedaM na prApnuyAt , abhedAbhAve bhedasyApyabhAvAt / 'athavA tallaM va pAvejA' asadrUpatayA dravyatulyatAmevAsau prApnuyAt , yathA dravyamasat, ekasvarUpAnabhyupagamAt , tathaikasvarUpAbhAve tadagrahe bhinnasvarUpasyApyamAvenAgrahAdabhedavadbhedasvarUpamapyasadeva syAt / na caivameva nyAyyam , sayavahArocchedApatteriti bhedavadabhedo'pi vastugatyA'bhyu. peyaH, tathA ca bhedAbhedobhayasvarUpaM puruSadravyamiva tadRSTAntenAnyadapi vastu bhedAbhedomayasvarUpamevAbhyupeyamiti bhAvaH // 34 // amumevArthamupasaMharanAha vaMjaNapajjAyassa u puriso purisotti nishcmviyppo| bAlAiviyappaM puNa pAsai se asthapanjAo // 34 // zabdaparyAyeNAvikalpaH puruSo bAlAdinA svarthaparyAyeNa savikalpa iti scisaarthH| vistRtArthastvevam-'vaMjaNapajAyassa' vyaJjayati bodhayati vyanakti vA'rthAniti vyaJjanam , zabdA, na punaH zabdanayaH, tasyarjusUtreNa saha paryAyaviSayatvena tulyatvAt , arthAt Rjutro yathA kSaNikamarthaparyAyamabhyupagacchati tathA zabdanayo'pi, evaM ca vyaJjanapadena zabdanayagrahaNe vyaJjanaparyAyaH zabdanayaviSayIbhUtakSaNikakharUpaparyAya eva syAt , tathA ca. tAdRzaparyAyagrAhinayena puruSapadapratipAdyaM puruSAtmakaM vastu minnameva bhavet , na tvAjanmamaraNAntamabhinasvarUpam, dhyaJjanapadena zabdagrahaNe tu tasya paryAyaH Ajanmano maraNAntaM yAvadabhitrasvarUpapuruSadravyapratipAdakatvalakSaNA, tasya, viSayeNa viSayiNa upalakSaNAt tadvAhakanayasya mateneti zeSA, "puriso purisottinicamaviyappo" puruSaH puruSa ityevamaminasvarUpatayA puruSazabdapratipAya Ajanmano maraNaparyantaM puruSarUpo'rtho 'nityam' anavaratam 'avikalpaH' vikalpo bhedastena rahitaH, vyaJjanaparyAyamatena puruSadravyaM tattatkSaNabhedabhinnapUrvottaranikhilastraparyAyeSva "Aho Shrutgyanam" Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sammatiH kAla , ha. 35 nugatA'bhikasvarUpatayA puruSaH puruSa ityevamucyamAnaM nityamavikalpaM bhedaM na pratipadyate iti bhAvaH / nanvetAvatA puruSadravyasyaikAntenAvikalparUpatvameva prAsaM, tacca syAdvAdaviruddhamityatastasya savikalparUpatvapratipAdanena kathazcidadbhedAbhedAtmakasthAdvAdarUpatApratipAdanAyocarAImAha-"bAlAiviyappaM" ityAdi / 'se' tasya puruSadravyasya 'asthapajAo' arthaparyAya arthaparyAyagrAhiRjusUtrAdinayaH, upacAreNa viSayeNa viSayiNo grahaNAt , 'puNa' puna: 'bAlAiviyappaM bAlAdivikalpaM bAlakumArAdibhedaM 'pAsai' pazyati, vyaJjanaparyAyamatenAbhinamapi puruSadravyamarthaparyAyagrAhiRjutrAdinayaviSayabAlAdiparyAyasvarUpatayA bhedamapyanuta iti bhAvaH // 34 // etAvatprabandhena nirvikalpa-savikalpobhayasvarUpatayA pratipAdite puruSAdivastuni sati ekAntena savikalpameva nirvikalpameva vA tadvastu pratipAdayan svIyavastutatvAnamijJatAmeva viduSAM cetasi pratyAyayatItyupadarzayatrAha saviyappa-NiviyappaM, iya purisaM jo bhaNena aviyappaM / saviyappameva vA NicchaeNa, Na sa nicchio samae // 35 // "saviyappa-NinniyappaM' savikalpanirvikalpaM, savikalpazca nirvikalpazceti anayossamAhAraH savikalpanirvikalpaM tattadapekSopasthApakasyAtpadadyotyAnekAntAtmakatadubhayadharmopetaM syAtsavikalpaM syAnirvikalpaM 'purisaM' puruSa tadubhayapadaghaTitasaptabhaGgayAtmakamahAvAkyajabodhaviSayaM puruSadravyaM 'jo' yaH pratipAdako'viditayathArthatatvaH "aviyappaM saviyappameva vA iya" evetyasyobhayatrAnvayAt, avikalpameva savikalpameva veti "NicchaeNa" nizcayena ekAntena 'bhaNeja' bhaNet brUyAt 'Na sa Nicchio samaesa ekAntatatvapratipAdakaH, samaye samyag Iyate paricchidyate iti samayaH, yathAvasthito'rthaH, tasmin , nizcitaM nizcayaH tadasyAstIti nizcitA, arza AditvAdacUpratyayaH, samyagartha ityarthake samaya ityatra saptamyA viSayatvArthakatvena yathA'vasthitArthaviSayakanizcayavAna sa ityarthaH, durnayAbhinivezAmayAjJatvAdvA sampUrNAnekAntavastusvarUpA'paricchedAdvA na yathArthatattvakSa iti bhaavH| nanvevaM tarhi sampUrNAnekAntAtmakavastusvarUpaviSayakaM nirAkAsaparipUrNapodhamAdhAtuM prati pAdakaH pratipAdyasya kathaM prabhavatIti cet , ucyate, yadA kathazvinedAbhedobhayAtmake vastuni vyaJjanaparyAyApekSayA syAdabhinna eva puruSaH, bAlAdyarthaparyAyApekSayA syAd bhinna eva puruSaH, yugapattadubhayArpaNayA syAdavaktavya eva, kramikobhayANayA syAdamina evaM syAdinna eva ca, vyaJjanaparyAyatrivakSayA yugapattadumayArpaNayA ca syAdabhinnaH syAdavaktavya eva, bAlAgharthaparyAyavivakSayA yugapattadubhayavivakSayA ca syAdbhitraH syAdavaktavya etra, kramikatadubhayArpaNayA yugapattadubhayArpaNayA ca syAdabhinnaH syAdinaH syAdavaktavya eva, evaM svadravyakSetrakAla "Aho Shrutgyanam" Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ammati* kADa , gA35 bhAvApekSayA syAdastyeva ghaTA, paradravyakSetrakAlabhAvApekSayA syAnAstyeva ghaTa ityAdiparasparasAkAGkSavAkyasaptakasamAhArasvarUpasaptamagIbhAvamApanaM mahAvAkyameva prayukta tadaiva, tathaika pratipAdayatazca nipuNatvaM bhavati, vastuno yathAsvarUpaM tathaiva pratipAdanAta, syAtpadAlAJchitaikavAkyamAtrapratipAdane tu tasyA'naipuNyameva syAt , yataH pratipAdyasyAjJAnasaMzayavipaH ryayanirAsArthameva vAkyaM prayujyate, nAnyathA, tatra ghaTagatAstisvasvarUpe'nabhijJa saMzayitaM bhrAntaM vA pratyajJAnAdinirAsArtha yadi syAtpadA'lAJchitaM ghaTo'stItyetAvanmAnaM prayujyate tadAstitvadharmasamabhivyAhRtasyAtpadadyotyasvadravyakSetrakAlabhAvarUpApekSokterabhAvAcatA sarva prakAreNAstitvameva ghaTasya nizcinuyAtpratipAdyA, naca sarvathA'stitvaM ghaTe vartate, tathA sati ghaTatvAtmakasvasvarUpeNeva paTatvamaThatvAdipararUpeNApi ghaTasyAstitve prApte ghaTasya sarvAtmakatvaprasaGgaH, na hi paTAdInAM paTAdisvarUpatA paTatvAdinA'stitvamantareNAnyA, ApAdanazcAtra ghaTo yadi paTatvakaTatvamaThatvAdinAstitvavAn syAt tadA paTakaTamaThAdyAtmakassyAt, paTakaTAdivat , yadvA svadravyarUpeNeva paradravyarUpeNApi sattve svAzrayadravyapratiniyamo na syAt / atha saMyogavimAgAderanekadravyAzrayatve'pi tadrvyapratiniyamo na virudhyata eva tadvatprakRte'pIti cet ,na, tasyAnekadravyaguNatvenAnekadravyasyaitra svadravyatvAt , svAnAzrayadravyAntarasya paradravya svAt, tato'pi satve svAzrayadravyapratiniyamavyAghAtasya tadavasthatvAt , paradravyarUpeNeSa svadravyarUpeNApi kasyacidasattve sakaladravyAnAzrayatvaprasaGgAdiSTadravyAzrayatvaM na syAt , tathA svAdhArakSetrarUpeNeva parAdhArakSetrarUpeNApi sace kasyacitpratiniyatakSetravRttitvavyavasthitirna syAt, parakSetrarUpeNeva svakSetrarUpeNApi cA'sattve niHkSetratApattissyAt, tathA svakAlApekSayetra parakAlApekSayA'pi sakhe pratiniyatakAlavRttitvavyavasthitine syAt , parakAlApekSayeva svakAlApekSayApyasatve sakalakAlAvRttitvaM syAt , svabhAvarUpeNeva parabhAvarUpeNApi sacce pratiniyatabhAvAtmakatvaM na syAt , paramAvarUpeNeva svabhAvarUpeNApyasave vivakSitabhAvazAli. svamapi na syAt , na ca ghaTo'stItyatra ghaTapadasamabhivyAhArAdastipadaM ghaTatvenA'stitvaM boSayatIti na sarvaprakAreNAstitvaprasaktiH syAtpadA'prayoge'pIti vAcyam , evaM sati ghaTe sasthAmAvapratipAdanecchayocarite ghaTo nAstIti vAkye'pi ghaTapadasamabhivyAhAreNa nAstI. tyasya ghaTatvena nAstitvapratipAdakatvameva syAt, na caivamabhyupagantuM yuktam , ekasyaivaikenaiva rUpeNAstitvanAstitvayorvirodhAt / na ca ghaTo'stItyanena ghaTatvapaTatvAdinA kenApi prakAreNAstitvaM na pratipAdyate, kintu sAmAnyata evAstitvaM ghaTasya, taccAbAdhitameveti vAcyam, yato ghaTo'stItyanena ghaTe sAmAnyato'stitvasya jJAne tasya kathazcidastitva sarvathA'stitvayoH sAdhAraNatayA sAdhAraNadharmajJAnasya ca saMzayakAraNatvena ghaTaH kathaJcidastina veti saMzayassyAt , saMzayasya ca jijJAsAmprati kAraNatvena saMzaye sati ghaTe kathaJcidastitvajJAnaM me jAyatAmityAkArA. jijJAsA'pi na niroddhaM zakyA, na ca tAdRzIM svIya "Aho Shrutgyanam' Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sammati0 kANDa 1, gA0 35 jijJAsAM tadabhilApakapraznavAkyaM kiM ghaTaH syAdasti na vaityAkAramantareNa pratipAdyaH pumAn pratipAdakaM pumAMsamavagamayituM prabhaviSNuriti pratipAdyenoktasvarUpe praznavAkye uccArite sati tathAvidhena tena tasya jijJAsAvizeSamavagamya pratipAdakaH pratipAdyapuruSIya jijJAsAkAraNasaMzayanivRttiryAdRzavAkyAtsyAttAdRzamevottaravAkyaM prayuJjIta, tacca ghaTaH syAdastyevetyAkAraM prathamabhaGgarUpameva, tatrAstitvadharmasamabhivyAhRtasyAtpadaM svadravyakSetrakAlabhAvA pekSAsphoraka miti nimittabhedenAvirodhadyotanena dravyAdyapekSa pratiniyatastrarUpapratipattaye syAtpadaM prayokta vyam, yatastattadapekSAgarbhatattadanekaparyAyakarambitatvAd vastunastathA tathA prayoge tattadapekSAlAbhArtha syAtkArameva prayuJjate sarvatra prAmANikAH, anyathA nirAkAGgameva sarvaM vAkyaM prasajyeta, evaM yena rUpeNAstitvaM tenaiva rUpeNa nAstitvarUpAniSTArthanivRttaye'vadhAraNArtha kameva kArapadamapi prayoktavyameva / uktaJca khaNDakhAdye'STamazlokaTIkAyAm - " nimittabhedenAvirodhadyotanArtha syAtpadasya avadhAraNArthaM ca etrakArasya pratibhaGgaM prayoga iti " / ayambhAvaH - - evakAraprayoge ghaTo nIla evetyatra sarvAvayavAvacchinnanIlavat sannaiva ghaTa ityatassvadravyakSetrAdiparadravyakSetrAdisarvAvacchinnasazca pratItau tadapavAdAya svadravyakSetra kAlabhAvAtmaka niyatAvacchedakasphoraNArtha syAtpadadhauvye yena rUpeNA'stitvaM tenaiva rUpeNa nAstitvarUpA'niSTArthaM nivRtyarthaM sAvadhAraNaH prayogo yukta eva, tathA ca svadravyakSetrakAlabhAvarUpeNa pradhAnatayA ghaTe'stitvavivakSayA'sacvopasarjanasacca pratipAdanaparaH prathamabhaGgaH, vaktrA syAdastyevetyAdya maGge'bhihite bhotrA tena kathaJcidastitve jJAte tasya prathamabhaGgapraviSTasyAtpadamahimnA kiM ghaTe nAstitvadharmo'sti na veti saMzayassamudbhavati, tena ca me ghaTe nAstitvadharmajJAnaM jAyatAmiti jijJAsodbhavati, tayA ca kiM ghaTe'stitvamiva nAstitvamapyasti 1 yena syAtkAra upAdIyata iti prazne kriyamANe paradravyAdinA kathaJcinnAstitvadharmopadarzanArthaM syAnnAstyeveti dvitIyabhaGgaH prayuGkte vaktA, tatra sarva hi vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyamanusRtya kriyamANaitrakAra prayogeNa nAstitvasyAvadhAraNAdasambhavAzaGkAvyavacchede'pyekAntanAstitvadharmaprasaktyA tatkathaM kathazcidastitvaviruddhaM tatra saGgatamityAzaGkottiSThate, tadvayavacchedArthaM syAtpadaprayogaH, tena paradravyAdinA kathaJcinnAstitvapratItyA sopazAmyatIti sa sArthaka eva, ekAntavacanaM mithyAcacanamiti jinapravacanatacvavedino mithyAvAditvaparijihIrSayA sarvamapi vAkyaM syAtkArapurassarameva bhASante, na tu jAtvapi syAtkAravirahitam, tadvirahitavAkyasyaikAntAvadhAraNavAkyarUpatvena ohAraNI bhAsAM neva bhAseta " " avadhAraNIM bhASAM naiva bhASeta " ityanena tanniSedhAt yadyapi ca lokavyavahArapathamavatIrNA na sarvatra sarvadA sAkSAt syAtpadaM prayuJjate, tathApi tatrAprayukto'pi sAmarthyAt syAcchando dRSTavyaH prayojakasya kuzalatvAt / uktaJca - " aprayukto'pi sarvatra, syAtkAro'rthAtpratIyate / 41 vidhau niSedhe'nyatrApi, kuzalazcetprayojakaH // 1 // " iti / " Aho Shrutgyanam" Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa , gA0 -35 Ayena dvitIyena ca bhaGgena kramAptei svadravyakSetrAdyavacchedena kathazcidastitve paradravyakSetrAdyavacchedena kathaJcinnAstitve ca jJAte sati sahArpitAstitvanAstitvobhayasyopasthitisambhavena prAdhAnyena yugapat svadravyAdiparadravyAdyavacchedakabhedena tadubhayamasti na veti saMzaye sati tanmUlakataddharmajijJAsAprabhavataddharmapraznasamudbhave yugapatprAdhAnyenAstitvanAstitvobhayadharmasadbhAve'pi tathA tatpratipAdakasya kasyacidekapadasya samAsavigrahAnyatarAtmakavAkyasya vADabhAvAtsyAdavaktavya eva ghaTa ityAkArakasya tRtIyabhaGgasyAvatArassambhavatyeva, na ca "puSpadantAvekocyA zazibhAskarau" iti kozasvarasAdekocyA prAdhAnyena candratvasUryatvomayarUpeNa candrasUryobhayapratipAdakapuSpadantazabdavat " to sat" 3 / 2 / 127 / iti pANinIyasUtreNa prAdhAnyena 'zavazAnan' ityubhayasaGketitasacchabdavacca prAdhAnyena saccA'sacobhayadharmasaGketitayatkiJcidekazabdena yugapat prAdhAnyena satcAsatvobhayadharmasya pratipAdanasambhavAtadrUpeNa vaktavya eva ghaTa iti nobhayadharmayugapatprAdhAnyavivakSAyAmapi syAdavaktavya eva ghaTa iti tRtIyabhaGgAvatArastambhavatIti vAcyam , puSpadantapadena candratvena candrasya sUryatvena sUryasya yugatpratItAvapi candratvasUryatvayorekenobhayatvenA'nugamanAttathAbodhasya samUhAlambanabodhAt sAkSAtparamparayA nirUpyanirUpakamAvA'nApannabhinna prakAratAnirUpitabhinnavizeSyatAnirUpakAcandraniSThavizeSyatAnirUpitacandratvaniSThaprakAratAnirUpitobhayatvaniSThAvacchedakatAnirUpitasUryatvaniSThaprakAratAnirUpitasUryaniSThavizeSyatAnirUpakatvena sAkSAtparamparayA parasparanirUpyanirUpakamAvApannaviSayatAkasya lakSaNye'pi naikadharmiNi candratvasUryatvomayadharmasya bodhanam / yadvA puSpadantapadaM candre sUrye ca zaktamityAkArakazaktiprahasahakatAdekoccAraNAntarbhAvena candratvasUryatvaviziSTazaktAtpuSpadantapadAccandratvaprakArakatve sati sUryatvaprakArako bodhaH, tatra candratvasUryatvayordvayorapi puSpadantapadapravRttinimittatvena rUpeNakIkRtayorapi naikadharmiNi bodhanam , prakRte tu sattvAsakhobhayasya satvatvenA'satvatvena yugapadevaikatra dharmiNi bodhanamabhIpsitamiti na puSpadantapadaM tathA bodhane samarthamiti na tadRSTAntabalAcathAvodhanasamarthamekapadaM kalpayituM zakyam , satpadamapi satvenaikadharmeNaiva zatRzAnacorbodhanasamarthamiti na tadRSTAntasyApyavakAzaH, na ca satyAsatvomayasaGketitamapyubhayapadaM prAdhAnyena satvatvenAsatvasvena ca tadubhayapratipAdakaM, kintUbhayatvenaiveti vyAsajyavRttidharmeNomayatvena rUpeNAstitvanAstitvadharmadvayAvacchimabodhasyomayapadAtsambhave'pi tAzabodhAkAraH 'ubhayam' ityeva syAditi nomayapadAdapi satvatvenA'satvatvena yugapatprAdhAnyena sancAsattvayoH prAdhAnyenAstitvanAstitvomayAkAro bodhassambhavatIti nobhayapadenApi tathA vaktavyo ghaTa iti satva. tvenAsatvatvena yugapatprAdhAnyena sasthAsayobhayapratipAdakavacanAbhAvAt syAdavaktavya eva ghaTa iti tRtIyamaGgasambhavatyeveti / na cAvaktavyatvadharmo vidhiniSedhAtmA neti na "Aho Shrutgyanam" Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 sammati0 kANDa 1, gA0 35 tRtIyabhaGgapratipAdyatAmetIti vAcyam , dharmadharmiNoH kathaJcidabhedAzrayaNenAvaktavyatvA's. zrayayorastitvanAstitvayorvidhiniSedharUpatve tadAzritAvaktavyatvasyApi tathAtvAva, tRtIyabhaGgaviSayatvaM tu tasyAstitvanAstitvAbhyAM kathazcidbhedavivakSayavopapAdanIyam, avaktavyasvasya dharmipiA sasvamastitvanAstitvAvacchedakobhayA'vacchedyamiti bhAvanIyam // caturthabhaGgapratipAdyasya kramArpitakathaJcidastitvanAstitvobhayasyAdyadvitIyabhaGgapratipAdyAbhyAM kathaJcida. stitvanAstitvAbhyAM kathaJcidvyatiriktatvena tattadabhAvaprakArakasaMzayo nAdhamaGgajanyakathaJci. dastitvanizcayasya dvitIyabhaGgajanyakathaJcinnAstitvanizcayasya ca prativadhya iti sa syAdeveti tajanyajijJAsAdikrameNa caturthabhaGgassughaTa eveti / syAdastyeva syAnAstyeva ghaTa iti vAkyAt kramAptisyAda'stitvanAstitvobhayadharmavantamamuM ghaTaM jAnAmItyanubhavAcca sa bhaGgo. 'tirikta eva, tatra syAtkAreNa saccAsatcAvacchedakadharmayoreva parAmarzAjAtyantaratvasyArthasiddhatvAditi / atredamavadheyam-na so'sti pratyayo loke, yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM, sarva zabdena bhAsate // 1 // iti vAkyapadIyoktezzabdaviziSTasyaivArthasya jJAne bhAnamiti bhartRharimatapravacakanayena zabdagatasya kramasyArthe'dhyAropaNAcaturthabhaGge'rthagatatayA kramabhAnaM bhAvanIyam , athavA zabdagato'rthagato vA kramo nAvabhAsata eva, kintu 'ekatra dvayam' itirItyA tatra jJAnamupajAyate, tadAkAravizeSopalakSakameva 'kramAt' ityabhidhAnam , ata eva vidhiniSedhayoH kramArpitatvaM zAbde na bhAsate / evaM paJcamAdibhaGgotthApakAH saMzayAspapAdA iti tanivartakAnAM paJcamAdimaGgAnAM samudbhavo jJAtavyaH, tRtIyAdibhaGgAnAM prathamabhaGgadvayamUlakatvAt tasiddhau tannAntarIyakataduttarabhaGgAnAM sutarAM siddhibhAvAt , na caivamabhyupagame saptabhaGgAnAM pratibhaGgaM saMzayajijJAsAdinA vyavadhAne sati ekadharmivizeSyakavyastasamastavidhiniSedhAtmakasaptadharmaprakArakasamuccayabodhajanakatvaM na syAditi prAnikapraznajJAnaprayojyatve sati ekavastuvizeSyakAviruddhavidhipratiSedhAtmakasaptadharmaprakArakabodhajanakasaptavAkyaparyAptasamudAyatvarUpasaptabhaGgIlakSaNakSatissyAditi vAcyam , yataH punaravyavadhAnenopasthitikalpanayA saptabhaGgIbhAvamApannAnAM bhaGgAnAM tAdRzasamuccayAtmakabodhajanakatvaM syAdeva / uktasaptabhaGgIlakSaNatAtparyamapyevaM jJeyam-ekavastuvizeSyakasavAsattvAdisaptadharmaprakArakazAbdabodhajanakatAparyApyadhikaraNaM vAkyaM saptabhaGgIti, virodhasphUttauM vAkyasyAbodhakatvenaivAviruddha tyasya gatArthatvAt , praznasya ca kvAcikatvAcchiSyajijJAsayeva kacidgurorjijJApayiSayaiva saptabhaGgIprayogasaGgateH prAniketyAdivizeSaNasyApi lakSaNe'pravezAt , nAnAvastuSu satvAsacyAdibodhakavAkye'tiprasaGgavAraNAyakavastuvizeSyaketi, ekatra rUparasAdisaptadharmabodhake'tiprasaGgavAraNAya saccAsatvAdIti, khaNDavAkye tadvAraNAya paryAptinivezaH, pramANasaptabhaGgIvanaya saptabhaGgathA api lakSyatvAnna tatrAtivyAptiH, pramANanayasaptabhaGgayoH pRthaka -"Aho Shrutgyanam" Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 31 pRthak lakSyatve svAdyAyAM vAkye sakalAdezatvaM dvitIyAyAzca vikalAdezatvaM vizeSaNaM deyam , evaM bhedAbhedanityatvAnityatvAdiviruddhadharmApekSAbhedaprayojyAvirodhadyotakasyAtpadalAJchitasaptama. ayantararacanA jJAtavyA, vastuno'nantadharmAtmakatvena pratidharma saptabhaGgIpravRtteH / taduktam "dharme dharme'nya evArtho, dhrminno'nntdhrmnnH| aGgitve'nyatamAntasya, zeSAntAnAM tadaGgatA // 1 // " tatra dharme dharma pratidharmamityarthaH / artha iti prayojanAdirityarthaH / anantadharmavato dharmiNaH pratidharma saptabhaGgIkathanaM pradhAnIbhUtaikaikadharmamuddizyaikarmivizeSyakasaptavidhadharmaprakArakabodhAttadviSayakasaMzayAjJAnabhrAntajJAnanivRttiphalakamiti bhAvaH / anyatamAntasyeti-saptavidhadharmA. nyatamadharmasyetyarthaH, aGgitve-pradhAnatve, zeSAntAnAm-tadbhaGgapraviSTasyAcchabdasUcitataditaradharmANAm / tadaGgatA tdgunnbhaavH| pradhAnaguNabhAvazca vakturvivakSAdhIna eva / etena nanu yadi vivakSitenaikena kenacidbhaGgena vivakSitadharmasyeva taditaradharmANAmapi pratipAdane tenaiva zeSamaGgajanyataditaradharmapratipattiphalasiddhezzeSamaGganirUpaNaM vyarthamevetyArekA'pi nirastA, vivakSitabhaGgena pradhAnatayA taditaradharmapratipattyanutpAdanAditi / nanu nayAstattadvAdIyayAvadvacanaprakArA. stAvanta eveti kena nayeneyaM saptamaGgI pravRttA kena ceyamiti kathaM nizcetavyamiti cet, ucyate, AdyamaGgasya pratipAdyo yo dharmaH pradhAnabhUtaH sa yanayavicArA''dhInasiddhikastaddharmapratipAdakAdyabhaGgaghaTitasaptamaGgI tannayaprayuktA'bhyupagantavyA, taduktaM khaNDakhAdhe-" yatra mUlabhaGgArtho yantrayavicArAdhInasiddhikastatsaptamaGgayAM tadIyatvavyavahArAt" iti / ata evadhIgrAhyayorna hi bhidA'sti sahopalambhAt, prAtisvikena pariNAmaguNena bhedH| itthaM tathAgatamate'pi hi saptabhaGgI, saGgIyate yadi tadA na bhavedvirodhaH // 38 // ___ ityuktaM saGgacchate, grAhyagrAhakayossyAdabheda eva, syAdveda eva, syAdabhedasyAndomayameva, syAdavaktavya evetyAdisaptabhaGgayAM syAdabheda evetyAdhamaGgasya pratipAyo'bhedarUpo yo pradhAnArthassa tathAgatadRSTyaiva siddha ityata uktasaptamaGgayAM tadIyatvavyavahArAttathAgatamate'pi saptamaGgIprakathane na bhagavatsiddhAntavirodhaH, sarvamatavyApakatvAd bhagavadarzanasyeti bhaavH||35|| tadevamekaikavastu pratidharma saptabhaGgIpratipAdyasaptadharmopetamiti vacanena tathaiva pratipAdayana vaktA yathArthavaktA bhavati, nAnyatheti gAthAsamUhassaptavikalpotthAnanimittamupadarzayan prathamamAyabhanannayotthAnanimittamAha atyaMtarabhUehi ya Niyaehi ya dohi samayamAIhiM / vayaNavisesAIyaM, dancamavattavvayaM paDai // 36 // "atyaMtarabhUehi pa," arthAntarabhUtaizca paraparyAyaiH 'Niyaehi ya' nijakaizca svaparyAyaH, arthAntarabhUraH paTatvAdiH, nijo ghaTatvAdiH, tAbhyAM nijArthAntarabhUtAbhyAM krameNa ghaTassyA "Aho Shrutgyanam" Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kANDa 1, gA0 36 sabheva syAdasabheveti dvau bhaGgo bhavataH / 'dohi samayamAIhiM' dvAbhyAmAdibhyAM prAguktAbhyAM prakArAbhyAM samakaM yugapadvivakSitamiti zeSaH 'davaM' dravyaM 'vayaNavisesAIyaM' vacanavizeSAtItaM sattathAvidhavacanavAcyatA'nApanna sad 'avattavvaM paDaI' avaktavyakaM patati tRtIyamaGgaviSayatAmAskandatIti gAthArthaH / aSTasaharUyA tvevamarthaH kRtaH-arthAntarabhUtaH paTAdiH nijo ghaTAdiH, tAbhyAM dvAbhyAM sadasatvaM ghaTavastunaH prathamadvitIyabhaGganimittaM pradhAnaguNabhAvena bhavatIti sopaskAraM vyAkhyeyam / 'samayamAIhiM' ityanantaraM turgamyA, dvAbhyAmiti cAnu. vartate, samakamAdirAdAnaM yayostAbhyAM sahArpitAbhyAM tu dvAbhyAmityarthaH / vacanavizeSAtIta vacanasya vizeSaH zaktiH, tamatItamanAkrAntaM sattathAvidhavAcakAviSayIbhUtamiti yAvat , dravyaM ghaTAdi avaktavyam , patati azaktibhArAdvaktavyatAzikhare sthAtuM na zaknoti, avaktavyatA vA patatIti / ayambhAvA-anuyogyupasthApakasamAnavibhaktikapratiyogyupasthApakapadasamabhivyAhRtano bhedapratyAyakatvena zAkhAyAM vRkSaH kapisaMyogI na mUle ityabAdhitAnubhava. balAyathA zAkhAvacchedena ya eva vRkSaH kapisaMyogI sa eva mUlAvacchedena kapisaMyogibhedavAniti navyanaiyAyikairabhyupagataM, yadvoktapratItyA kapisaMyogatadatyantAbhAvayoravyApyavRttitayaikasminneva vRkSe zAkhAmUlAvacchedena kapisaMyogatadatyantAbhAvasattvaM prAcInanaiyAyikairabhyupagataM, tathaiva svadravyakSetrakAlabhAvApekSayA ghaTassan paradravyakSetrakAlabhAvApekSayA cAsamityavAdhitAnubhavabalAt svadravyakSetrakAlabhAvAvacchedena ya eva ghaTassan kathazcittAdAtmya. sambandhena sadAzrayaH sattvavAn vA, sa eva ghaTaH paradravyakSetrakAlabhAvAvacchedenAsan kathazcittAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkasaddhedavAniti yadvA satrAtyantAbhAvavAniti sattadbhedayossatvatadatyantAbhAvayorvA sAmAnAdhikaraNyamabhyupagantavyam , kapisaMyogitadbhedayoriva sattadbhedayoH kapisaMyogatadabhAvayoriva savatadatyantAbhAvayorvA'vyApyavRttitvA'. bhyupagame bAdhakAmAvAt , tathA ca sacaM svAbhAvasamAnAdhikaraNaM svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogibhUtadharmatvAt kapisaMyogavadityanumAnena sattve'vyApyavRttitvasiddhau tadanyathA'nupapatyA'bhyupagamyamAnasyAvacchedakatvavizeSasya svadravyAdI svIkAraH, tathA ca svadravyakSetrAdAva'vacchedakatA savAdidharmasyAvyApyavRttitvopodvalikA, tAmupAdAyaiva syAtpadapravRttirupeyata iti / nanu pratiyogyanavacchedakasyAmAvAvacchedakatve tatvasya sarvatrAvizeSAt paradravyakSetrAderiva prameyatvAderapi sattvAbhAvAvacchedakatvaM syAditi tadapekSA yA'pi ghaTe saccAbhAvassyAt , sa cAnubhavabAdhitA, na hi ko'pi tatvajJaH prameyatvena ghaTo'saniti vaktIti cet, maivam , uktAtiprasaGgasyAnubhavavinigamanenaiva nivAraNAta , anubhavazvAtra ghaTo mRdravyasya pATalipurakSetrasyedAnIMtanakAlasya ca ghaTatvAtmakamAvasya raktatvAtmakabhAvasya vA'pekSayA san tanto rAjagRhasyAtItAnAgatakAlasya paTatvasya nIlatvasya vA'pekSayA'sannityAkArakA / na tu prameyatvAdyapekSayA'sannityAkAraka iti, "Aho Shrutgyanam" Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kANDa 1, gA* 36 149 pratiyogyanavacchedakatvasya sarvatrAvizeSe'pyuktavinigamakAdeva pratiyogyanavacchedakamapi kizcideva kasyacidabhAvasya vRttAvavacchedakaM na tu sarvasyeti prameyatvena ghaTasya sacce prameyatvavata: paTAderghaTAtmakatvaM syAditi sarvasya sarvAtmakatvApattito yadi ghaTatvena ghaTassan na prameyatve. netyanubhavastadA svabhAvatvaM parabhAvatvazca vivakSAdhInamiti prameyatvasyApi parabhAvatvena vivakSitatvAt tasyApyabhAvAvacchedakatvamiSTamevetyuktAtiprasaGgasyAbhAsarUpatvamevetyAdhapakSaH / athavA paradravyAdyapekSayetyasya pratiyogyanavacchedakAvacchedenetyarthaH / ekaca prameyatvaM na satvAtmakapratiyogyavacchedakamiti prameyatvAvacchedena ghaTo na san iti dvitIyabhaGgArthoM yukta evetyartha iti dvitiiypkssH| paradravyAderyathAzrutArthaparatAyAmapi prameyatvasya parabhAvarUpatayA'bhAvAvacchedakatvamiSTamityAzayena prameyatvasya parabhAvatvaM vivakSayA pUrvamuktam , idAnIM tu tasya parabhAvatvaM bhavatu mA vA, pratiyogyanavacchedakatvAdeva pratiyogyanavacchedakapadena tasyApi grahaNasammavAta pratiyogyanavacchedakAvachedenetyanena prameyatvAvacchedenetyapi labhyate iti bhAvaH, yadi cA'stitvanAstitvayorviruddhayorekatrApekSAbhedena satvopapattaye svadravyAdInAM pratiyogibhUtasya sancasyAvacchedakatvaM paradravyAdInAM satvAbhAvasyAvacchedakatvamityevaM kalpanA nAdriyate, kintu sattvAsatvayoH prakRte viziSTasvarUpayoreva prathamadvitIyamaGgaviSayatvam , tathA ca svadravyAdya. vacchinnaM yatsatyaM prathamamaGgaviSayaH paradravyAghavacchinnasattvaniSThapratiyogitAkAmAvarUpaM yada. sattvaM dvitIyabhaGgAviSayastayoH parasparAbhAvarUpatvAbhAvAdeva na virodha ityetAvadeva prathamadvitIyamaGgayoraviruddhArthakatvopapattiriti dvitIyabhaGgo vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkA. bhAvapara eva, vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAmAvazvA'bhyupagamyate eva " yadi ca ghaTatvena paTo nAstIti pratyayaH svarasavAhI lokAnAM tadA vyadhikaraNadharmAvacchinnaprati. yogitAkAbhAvavAraNa gIrvANagurorapyazakyam " iti vadatA ziromaNinApi / ata eva-- "avyApyavRttiguNibhedamudIrya navyA-'bhAvaM prakalpya ca kathaM na ziromaNe tvm| syAdvAdamAzrayasi sarvavirodhijaitraM,brUmaH pasArya nijapANimiti tvdiiyaa||45||" . iti ziromaNi prati zikSAvacanamapi saGgacchate / nanu vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAmAvasya kevalAnvayitvena prakRtadharmimAtrA'sAdhAraNadharmatvAbhAvAdavyAvartakatvena utpratipAdakamaGgasya vaiyarthyamiti cet , maivam , nAstyeva ghaTa ityetAvanmAtroktAvevakArapratipAyasarvathA nAstitvasya prasaktau tadvAraNArtha syAtkAraprayogaH, yathA citre ghaTe nIla eveti prayukte sarvathA nIlatvaprasaktau tadvAraNArtha syAtkAraprayoga iti syAtkAralAJchitadvitIya: bhaGgasya vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvabodhakasyApi sArthakyAditi tRtIyapakSaH / evaM ghaTatvena paTo nAstIti pratItyA ghaTatvAvacchinnapaTaniSThapratiyogitAkAbhAvaviSayikayA siddhasya vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAmAvasyeva zazazRGge govRttitvaM nAstItyAdi "Aho Shrutgyanam" Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 sammati0 kANDa 1, gA036 pratItyA zazIyatvAvacchinnazRGga niSThAdhikaraNatAnirUpakagovRttitvAbhAvaparyavasAnako yazzazIyatvena zRGge govRttitvAbhAvastadviSayikayA siddhasya vyadhikaraNadharmAvacchinnAnuyogitA nirUuarantervastust dvitIyabhaGgassamarthanIya iti caturthapakSaH / tathA cAdyapakSe svadravyAdyavacchedena ghaTassanevetyAdyabhaGgajanyasya ghaTe svadravyAdyavacchedena sacca prakArakanizcayasya save'pi ghaTAsavasya svasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvalakSaNA'vyApyavRttitayA tajjJAnAskanditaparadravyAdyavacchinnaghaTAsacca nizcayaH paradravyAdyavacchedena ghaTo'sameveti dvitIyabhaGgajanyassyAdeva tadvattAnizvayasya saMzayanizcaya sAdhAraNA'vyApyavRttitvajJAnAnAskanditavadabhAvaprakAraka buddhitvAvacchinnaM pratyeva pratibandhakatvAt prakRte tadabhAvaprakAraka buddhizva bhaGgaghaTakaivakAravyavacchedyasya yena rUpeNa yatsacaM tadrUpeNa tadasaccasya jJAnAtmikaiva, na tu paradravyAdyavacchinnatadasacvanizcayAtmiketi tatsacce bAdhakAbhAva eva, evaM sarvatra jJeyam / dvitIyapakSe paradravyAdeH prameyatvasya ca pratiyogyanavacchedakatvAttadavacchedena ghaTAsatvanizcayaH ghaTasavanizcayakAle'pi pUrvanItyA syAdeva / tRtIyapakSe cAdyabhaGgajanyasvadravyAdyavacchinnaghaTasavanizcayakAlespi dvitIyabhaGgena paradravyAderghaTagatasatvaniSThapratiyogitAyA vyadhikaraNatvAtaddharmAvacchinnasattvaniSThapratiyogitAkA bhAvaviSayakanizrayaH paTatvena paTo'stIti vAkyajanyanizcayakAle ghaTatvena paTo nAstIti vAkyajanyaghaTatvarUpavyadhikaraNadharmAvacchinnapaTaniSThapratiyogitAkAbhAvanizcayavajjanyate tayoH pratibadhyapratibandhakabhAvAbhAvAt / caturthapakSe tu zazazRGge govRttitvaM nAstItyAdipratItyA zazIyatvena zRGge govRttitvAbhAvaviSayikayA siddhasya vyadhikaraNadharmAvacchinnAnuyogitAnirUpakA bhAvasyApyavabodhakena dvitIyamaGgena paradravyAdyavacchinnaghaTaniSThavizeSyatAnirUpita saccaniSThapratiyogitAnirUpa kA bhAvaniSThaprakAratAnirUpaka nizca yospyurIkarttavya iti / na cAsya dvitIyabhaGgasyAnekaprakAreNopapAdane'pasiddhAntatvaprasaGga iti vAcyam, bhagavatpravacanasya nAnApratipattiprakAra bahulatvAditi / atrAdhikaM khaNDakhAdye paJcatvAriMzacchralokaTI kAto'vaseyam / svadravyAdyapekSayA santrasya paradravyAdyapekSayA'satrasyetyevaM yugapatsacvAsaccobhayasya prAdhAnyavivakSAyAM tatpratipAdane samarthamekaM padaM nAstIti pUrvameva vivRtam, samAsavAkyaM vigrahavAkyamapi ca kiJcina vidyate, tathAhi samAsavidhAvapi na tAdbahuvrIhistra samarthaH, tasyAnyapadArthapradhAnatvena citragurityAdau vizeSyavizeSaNa bhAvApanayoreva samAsaghaTakapadArthayoH samAsA'ghaTakA'nyapadArthe vizeSaNatvasya dRSTatvena prakRte'nyapadArtha prAdhAnyAbhAvena tadasambhavAt nApyavyayIbhAvaH, tasya pUrvapadArthasyaiva pradhAnatayA bodhakatAyA upagaGgamityAdau gaGgAsAmIpyAdirUpArthAvabodhAd vaiyAkaraNasammatatvena pUrvapadArthamAtrapradhAnaka bodhasya prakRte'niSTatvena tasyA'pyapravRtteH, nApi dvandvaH, tasya taddharmaniSThaprakAratAnirUpita niravacchinnataddharminiSTha vizeSyatvA'bhinnataddharmaniSThAvacchedakatA nirUpitataddharmaniSThavizeSyatAkatve sati dharmAntaraniSTha prakAratAnirUpita nizvacchinnadharmyantaraniSTha vizeSyatvA "Aho Shrutgyanam" Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0] kANDa 1, gA0 36 151 , bhinnadharmAntaraniSThAvacchedakatAnirUpitadharmyantaraniSThavizeSyatAnirUpitadvitvaniSTha prakAratAnirUpakabodhajanakatvasyaiva dhavakhadirAvityAdau dRSTatvena tRtIyabhaGge tAdRzabodhajanakatvAbhAvena tasyAdhyapravRtteH, tRtIyabhaGgenA'stitvatvena nAstitvatvena rUpeNa pradhAnatayA sahArpitAstitvanAstitvobhayavivakSAsadbhAvenetaretarAtmakena dvandvena ca darzitarItyA tAdRzobhayabodhajanakatvAsambhavena prakRte tasyAnupayoga eva / nApi samAhArarUpo'pi saH, yatastena vAktvacaM chatropAnahamityAdau samAsaghaTakapadArtha samAhAravizeSyaka bodhasyaivotpAdaH, na ca prakRte tathAbodha iSTa iti tasyApyatrApravRtteH, nApi tatpuruSaH, tasyottarapadArthapradhAnatvena rAjapuruSa ityAdAvuttarapadArthavizeSyakabodhajanakatvAt, atra ca tadabhAvAt, ata eva tatpuruSavizeSarUpasya karmadhArayasyApyatra na sambhavaH, tadghaTakapadArthAnAM vizeSaNavizeSyabhAvasya niyamena bhAvAt, kRSNasarpa ityAdau pUrvapadArthaprakArakottarapadArthavizeSyakabodhajanakatvAt, atra ca tathA'nabhyupagamAt, ata eva tadvizeSo dvigurapi na sambhavati, tasya saGkhyAvAcipUrvapadakatvaniyamAt atra ca saGkhyAvAcipUrvapadasyaivAbhAvAt na ca samAsAntarasadbhAvo'sti, yena tadvAcyatA'pi zakyasambhAvanA syAt, na caikazeSavRcyA tathAbodhassambhavI, rAmazca rAmazca rAmau rAmaca rAmazra rAmazca rAmA ityAdau sarUpANAmekazeSasya vidhAnAt prakRte tu sarUpatvAbhAvenaikazeSavidhAnasyAzakyatvAt, virUpANAmapi samAnArthAnAmevaikazeSasya dRSTatvAt, prakRte tu samAnArthakatvA bhAvAt, anyasya caikazeSa vidhAyakavidhestattacchandaviSayakatvena tasyApyatrAsammavitvAt / naca vigrahavAkyenApi tathAbodhapratyAzA karttavyA, vigrahavAkyasya vRttisamAnArthakatvaniya mAt, vRttezca tAdRzArthA'bodhakatve nizcite vigrahavAkyasya tAdRzArthabodhakatvasya sutarAmasambhavAt / tathA coktanItyA'stitvanAstitvo bhayAtmake vastuni yugapadastitva nAstitvobhayapratipAdakavacanAbhAvAd yugapadastitvanAstitvobhayAtmanA ghaTe'vaktavyatvaM siddhamiti tadviSayatRtIyabhaGgapravRttissaGgacchata eveti tRtIyabhaGgaghaTakasyAtpadaM tu sahArpitAstitvanAstitvobhayAtmako'thoM na sarvathA vacanAgocaraH, tathA satyavaktavyazabdapratipAdyo'pi sa na syAt, kintu kathaJcidavaktavya eveti sUcayitumiti / avadhAraNArthazcaiva kArapadamiti / na cAvaktavyatvasyAstitvanAstitvo bhayAtmakatve Adyena bhaGgenAstitvasya dvitIyena ca nAstitvasya jJAne tadubhayajJAnaM saJjAtamevetyayaM tRtIyabhaGgo niSphalatvenopAdeyo neti vAcyam, sahArpitAstisvanAstitvAtmakA'vaktavyatvajJAnasyAdyAbhyAM bhaGgAbhyAmanutpAdyasyotpAdakatayA sAphalyenopAdeyatvAt, yato na hi sahArpitayossacvAsattvayossyAdavaktavya eveti bhaGgenAbhidhAnam, kiM tarhi ? tathArpitayostayossarvathA vaktumazakteravaktavyatvasya dharmAntarasya tena bhaGgena pratipAdanamiSyate / ata eva tatsaMzayaM pratyAdyabhaGgajanyasvadravyAdyavacchinnasattvanizcayasya dvitIyabhaGgajanyaparadravyAdyavacchinnanAstitvanizcayasya ca kathamapi pratibandhakatvA'sambhavena tajjanyajijJAsAdikrameNa tRtIyabhaGgAvatArassughaTa eva / "Aho Shrutgyanam" Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhammati0 kANDa ), gA0 36 evaM caturthAdibhaGgotthApakArasaMzayAssUpapAdA ityuktaM prAgeva / nanu svadravyAdInAM satvasya paradravyAdInAM cAsattvasyAvacchedakatvamurarIkRtya prathamadvitIyattIyabhaGgA upapAditAH, paraM svadravyAdInAM svAdhikaraNatvameva paradravyAdInAzca svAbhAvAdhikaraNatvameva pratItipathamavatarati, na tvavacchedakatvaM, bhAvasyAvacchedakatvaM tu svarUpasambandharUpaM kizcidadhikaraNakRtti tvarUpaM savaM yApeyate tadA''dheyatvasya sakhaNDadharmatvAt sakhaNDadharmANAzca sAvacchinnasvaniyamAd yujyetApi, yadi tu ghaTatvAdivatsavamapi akhaNDadharmavizeSa eva tadA ghaTatvAdInAM yathA na sAvacchinnatvaM tathA satyAdilakSaNAstitvAderapi na sAvacchinnatvamiti na tadavacchedakatvaM svabhAvabhUtasyApi ghaTatvAderiti svadravyAdyavacchedena ghaTAdessattvasyaivAbhAvAt , evaM paradravyAghavacchedena ghaTAderasatvasyAbhAvAttadubhayAbhAve tanivandhanA'vaktavyatvasyApyabhAvAnoktamaGgatrayasambhavaH, tadabhAve ca prathamadvitIyasaMyogajasya caturthasya, prathamattIyasaMyogajasya paJcamasya, dvitIyatRtIyasaMyogajasya SaSThasya, prathamadvitIyatRtIyasaMyogajasya saptamasya cAbhAvAduktasaptabhaGgasamAhArarUpA saptabhaGgI na siddhipathamavataratIti cet , ucyate, avacchedakatvakalpanA hi pratItyanusAreNa bhavati, tatra dharmamAtraM sakhaNDamakhaNDaM vA'vyApyavRttitayaiva pratIyata iti sAvacchinnatve dharmatvameva prayojakaM, na tu sakhaNDadharmatvaM, ghaTatvAderapi ca kizcidapekSayA ghaTAdau pratItyupapattaye sAvacchinnatvaM svIkriyata eva, ghaTasya dravyaparyAyobhayAtmanaH ghaTatvaM na mRdravyApekSayA, kintu pRthubudhnodarAyAkAralakSaNaparyAyApekSayaiva, itthazca yad yadapekSayA pratIyate tasya tadavacchinnatvaM pratItizaraNairabhyupeyam, pratIyate ca ghaTAderastitvaM svadravyAdyapekSayA, nAstitvaJca paradravyAdyapekSayeti svadravyAdInAM sakhaNDasyAkhaNDasya vA savasyAvacchedakatvam , evaM paradravyAdInAmasatvasya tathAbhUtasyAvacchedaka tvam , yadA ca pratItyanurodhenaivAvacchedakavyavasthA''sthIyate, tadA saGkocavikAzazAlideze sati saGkucitadezApekSayA savapratItau taddezAvacchinnadezasyAvacchedakatvam , dezadezasya vA'vacchedakatvam, vikAzadezApekSayA sattvapratItau ca taddezasya tadvathApakadezasya vA'vacchedakatvaM syAdeva, evaM kAlAderapi sUkSmasthUlarUpatayA'pekSAzrayaNena saccapratItau tathA'vacchedakatvamavaseyam ,evaJcAvacchedakasaGkocavikAsAdyapekSayA saccAsatvomayadharmavyavasthitau tatpratipatyathe tadvivakSAtassyAdastyeva ghaTa iti prathamabhaGgasya syAtrAstyeva ghaTa iti dvitIyamaGgasya ca siddhau satyAM svastranimittabhedApekSayA yugapadekara vartamAnasya satvAsacobhayasya yugapadeva prAdhAnyavivakSayA pratipattyartha vaktA samutsuko'pi tathA pratipAdakavacanamaprekSamANassyAdavaktavya eva ghaTa ityevaM tRtIyamaGgaM prayoktumarhati, tathAhi yugapatprAdhAnyena tadumayapratipAdakaM samAsavacanaM tAvanna sambhavati, prakRte bubodhayiSitasya prAdhAnyena yugapadubhayasya pratipAdane'nyapadArthapradhAnasya bahuvrIherasAmarthyAt, avyayIbhAvasya pAtrAnadhikArAt, ubhayapadArthapradhAnasyApi dvandvasya draSyavRtteH prakRtArthApratipAdakatvAt guNa "Aho Shrutgyanam" Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhammati0 kAma , gA. vRtcerapi tasya guNAnAM dravyadvAreNaiva tiSThatyAdikriyAdhAratvena dravyAzritaguNapratipAdakatvataH prAdhAnyena guNadvayapratipAdakatvAbhAvAt , uttarapadArthapradhAnasya tatpuruSasyApya. prArthe'pravRttaH, saGkhyAvAcipUrvapadasya dvigorapi prakRte pravRttyabhAvAt , guNAdhAradravyaviSayasvAt , karmadhArayo'pi satvAsacobhayaM yugapatprAdhAnyena pratipAdayituM sAmathrya nAlambate, samAsAntarazca nAstyeveti na samAsavacanaM yugapatprAdhAnyena vivakSitasattvAsattvomayapratipAdakaM samastIti siddham , vRzyasambhinnArthatvAd vyAsavAkyamapi tathAbhUtaguNadvayapratipAdakaM nAstyeva, zatzAnacayossaketitasacchabdavatkimapi vacanaM tathAbhUtaguNadvayasaGketita yadi bhavettadA vikalpaprabhavazabdavAcyatvaM syAd, vikalpAnAM ca yugapadapravRtte kadA tayo. stadvAcyatAsambhavA, samUhAlambanAtmakavikalpo yadyapi yugapadubhayagrahaNapaTustathApi tatprabhavapadAnAM buddhivizeSaviSayatAvacchedakatvopalakSitanAnAzakyatAvacchedakatvena paramArthato nAnArthasthAnIyatvena tebhyaH prakaraNAdiniyantritapratiniyataikArthabodhasyaivaikadA sambhavAt , sadasadubhayasaGketitapadasya puSpadantAdiva dvitvenaivomayapratipAdakatvena dvitvAvacchinnasya tasyaikatvAvacchinne nirAkAsatvAdanvayo na sambhavatItyato dvitvena satvAsacomayasya prAdhAnyaM, na tu savasya asatvasya ca svasvAsAdhAraNadharmarUpeNa prAdhAnyaM yugapadvivakSitaM tataH pratipattuM zakyamiti tathA'vAcyatvasyaiva siddheH, ata eva vastvAdipadaM sadasadumaye na sahe. tyate, dvitvAvacchinnasya tasyaikatvAvacchinnAnvayA'yogyatvena tathA pratipAdanAsammavAda , kintu sadasadubhayAtmakaikajAtyantare saGketyate jainA, ghaTasya ghaTatvamaghaTavyAvRcau satyAmeva sambhavatIti ghaTe ghaTazabdapravRttinimitte ghaTatve'bhyupagamyamAne paTAdyarthapratiSedhastatrAbhyupagata eva bhavatIti na ghaTe paTAdyarthapratiSedhasyAsambaddhatA, svadravyAdyapekSyasava-paradravyAdyapekSyA'satrayoH samAnasaMvisaMvedyatA mAnasabodha eva, na zAbdabodhe, 'zAbdI hyAkAhA zabdenaiva prapUryate' iti nyAyAt, tathA ca svadravyAdinA satvapratipAdakaprathamabhaGgavatparadravyAdinA'savapratipAdakadvitIyabhaGgo'pyAvazyaka iti na prathamabhaGgena dvitIyamaGgasya gatArthatA, evamuktadizA'vaktavyatvapratipAdakattIyabhaGgo'dhyAvazyakA, athavA sarva sarvAtmakamiti sAthamatavyavacchedAya dvitIyabhaGga upAdIyate, prathamamaGgena ghaTasya ghaTatvapratipattAvapi paTatvAdivyavacchedapratItyabhAvAt na sAhvayamatavyavacchedo bhavet , dvitIyabhaGgena paTatvAdinA'savapratipattau tadvayavacchedasyA'vazyambhAvAt 1, ghaTasya nAmasthApanAdravyabhAvamedena cAturvidhye sati tatraikavidhasya vidhisitatvamanyavidhasya cAvidhitsitatvamiti yadvidhi: risataM rUpaM tadrUpeNAstitvamiti tatpratipAdakaH prathamabhaGgaH, yadavidhitsitaM rUpaM tadrapeNa nAstitvamiti tatpratipAdako dvitIyo bhaGgA, vidhitsitAvidhitsitaprakArAbhyAM yugapadaktuM na zakyate iti yugapadavAcyatvapratipAdaka tRtIyo bhaGgA, kathaM na vaktuM zakyate ityatra 20 "Aho Shrutgyanam" Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa, gA0 36 tathA'bhidheyapariNAmarahitatvAcasyetyevottaram, evamagre'pi, yathA vidhitsitarUpeNa ghaTastathAvidhitsitarUpeNApi yadi ghaTaH syAt tarhi pratiniyatanAmAdivyavahAroccheda eva bhavet, evazva vyavahArAbhAvo vyavaharttavyAbhAvAdeveti vidhitsitarUpasyApyabhAve sarvAbhAva eva bhavet, tathA yathA vidhitsitaprakAreNa ghaTo'ghaTastathA vidhitsitaprakAreNA'pyaghaTaH syAttadA ghaTasya sarvaprakAreNAbhAve ghaTasattvanibandhanavyavahAra eva vilIyeta, iti vidhitsitarUpeNa ghaTatvamavidhitsitarUpeNA'ghaTatvamiti tatpratipAdakau prathamadvitIyamaGgau, vidhitsitarUpamavidhitsitarUpavyavacchedamantarA na sambhavati, avidhitsitarUpavyavacchedo vidhitsitarUpamantarA na sambhavatIti vidhitsitA vidhitsitaniSedhayorekasyaivaikAntasyAbhyupagame taditarAbhAve tasyAtyabhAva ityabhidheyAbhAvAdabhidhAnasyApyabhAva ityavAcya iti tRtIyabhaGgaH, nanvaneka guNavati vastuni ekaguNarUpeNa vidhitsA prayojanAnurodhinI bhavatu nAma neyaM rUpAntarAvacchinnasatta viruNaddhi, rUpavazvena ghaTasya vidhitsAyAmapi rasavatvena tatsattAyA anapAyAditi cet, na, guNAtmaka sattAyA guNarUpatve'pi vyAvahArikyAstasyAstadabhidheyapariNAma paryavasitavena vidhitsAnusAritvAt evazva nAmarUpeNa vidhitsitasya ghaTasya nAmarUpAbhidheyapariNAmavavameva nAvidhitsitarUpAbhidheyapariNAmavaccamarthAttadrUpeNAbhidheyo na bhavatItyato'vidhitsitarUpeNa ghaTosvaTa eveti evamagre'dhyAkSepaparihArau vAcyau // 2 // 154 nAmAdicatuSTayaprakAreSu pratiniyatasthApanAsaMsthAnavizeSasvarUpa eva ghaTo yadA'bhimatastadA pratiniyatasthApanAsaMsthAnasvarUpeNa ghaTaH, itareNa cAghaTa iti prathamadvitIyau, tAbhyAM yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAmabhidhAtumazakyatvAdavAcya eva ghaTa iti tRtIyo bhaGgA, yathA vivakSita svAsAdhAraNa saMsthAnarUpeNa ghaTo ghaTastathA'nyaghaTagata saMsthAnasvarUpeNApi yadi ghaTastadaikasya sarvaghaTAtmakatvamAsajyate / atha yathetarasaMsthAnAdirUpeNAghaTastathA vivakSita saMsthAnasvarUpeNApyaghaTastadA ghaTArthinaH paTAdAviva tatrApyapravRttiH syAt, uktadizA ghaTatvAghaTatvayorubhayorapyekatrabhAve tanmadhyAdekAntenaikasyAbhyupagame tathAbhUtasya pramANAviSayatvAdasatvAdavAcyo ghaTaH // 3 // saMsthAnavizeSasvarUpeNa svIkRte'pi ghaTe yanmadhyAvasthAyAM pRthubudhnodarAdilakSaNaM saMsthAnaM tadghaTasya nijaM rUpaM tadrUpeNa ghaTo ghaTaH, pUrvottarAvasthe kuzUlakapAlAdilakSaNe saMsthAne arthAntararUpaM tadrUpeNa ghaTosghaTa ityevaM prathamadvitIyamaGgau yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAM tAbhyAM vaktumasAmarthyAdavAcya eva ghaTa iti tRtIyo bhaGgaH, yathA pRthubudhnodarAdyAkAralakSaNamadhyAvasthAsvarUpeNa ghaTastathA yadi kuzUlakapAlAdilakSaNapUrvottarAvasthA svarUpeNApi ghaTaH syAttadA tasya trikAlAvasthAyino'nAdyanantatvaM prasajyeta yadi yathA pUrvottarAvasthAsvarUpeNAghaTastathA madhyAvasthArUpeNApyaghaTastadA kvacidapi kAle'varttamAnasya tasya zazazRGgAde "Aho Shrutgyanam" Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmmati. kANDa , gA0 36 riva sarvadA'satvamevAnuSajyata iti kadAcidapi ghaTArthinastatra pravRttirna syAt, niruktomayarUpamadhyAdekAntata ekarUpasyAbhyupagame tu tadekAntarUpaM nAstyeva vastviti sarvadA'bhAva evetyasatvAdevAvAcyaH // 4 // . tasminnapi madhyAvasthArUpe ghaTe carcamAnakSaNarUpaM nijaM, tena rUpeNa satvAtprathamamaGgaH, avarcamAnakSaNasvarUpamarthAntararUpaM tena rUpeNAsatvAd dvitIyo bhaGgA, tAbhyAM yugapadabhidhAtumazakyatvAdavAcyalakSaNastRtIyabhaGgA, atreyaM mImAMsA-yadi vartamAnakSaNasvarUpo ghaTo vartamAnakSaNavatpUrvottarakSaNayorapi bhavettadA pUrvottarakSaNayorvarttamAnatvamavazyamApatet , vibhinnakAlInayorAdhArAdheyabhAvAbhAvAvarcamAnakSaNasvarUpasya vartamAnakSaNenaiva sambandhAdityatItAnAgatakAlAbhAvaprasaktyA tadabhAve tadapekSasya vartamAnakSaNamAtrasyApyabhAvA prasajyeta, yathA yadyatItAnAgatakSaNarUpatayA ghaTo'ghaTastathA vartamAnakSaNarUpatayA'pyaghaTastahi sarvadA ghaTAbhAvaprasaktyA ghaTArthinastatra pravRttinaM syAt, tayorekAntaikarUpAbhyupagame'pyekAntasyAbhAvAdevAvAcyaH / / 5 // evaM kSaNapariNatirUpasya ghaTasya cakSurindriyajanyapratipattiviSayatvaM vivakSitatvAnija rUpaM tena satvAdAdyo bhaGgA, anyendriyajanyapratipattiviSayatvamavivakSitatvAdarthAntaraM, tenAsatvAd dvitIyo bhaGgaH, tAbhyAM yugapadAdiSTo vaktumazakyatvAttRtIyo bhaGgA, tathAhi yathA locanajanyapratipattiviSayatvena ghaTo ghaTastathA yadIndriyAntarajanyapratipattiviSayatvenApi ghaTA tadA locanajanyapratipattiviSayamAvapariNatisvarUpe indriyAntarajanyapratipattiviSayamAvapariNatipra. veza Avazyaka iti cakSurindriyajanyapratipattiviSayatvata evendriyAntarajanyapratipattiviSayatvamitIndriyAntarakalpanAvaiyarthyaprasaGgaH, cakSurindriyasvarUpamapi yadIndriyAntarasvarUpaM bhavet tadaiva cakSurindriyajanyapratipattiviSayatvapariNatirindriyAntarajanyapratipattiviSayatvapariNatiritIndriyasaGkaraprasaGgazca, yathA yadIndriyAntarajanyapratipattiviSayatvena ghaTo na ghaTastathA cakSurindriyajanyapratipattiviSayatvenApi na ghaTastadA tasyA'rUpatvaM prasajyeta, uktarUpadvayamadhyAdekAntenaikasyAbhyupagame itarApekSasya tasyetarA'mAve'bhAvAdavAcya eva // 6 // locanajapratipattiviSaye tasminneva ghaTe ghaTazabdavAcyatA nijaM rUpaM tadrUpeNa satvAtprathamo maGgaH, kuTAdizabdavAcyatvamarthAntaram , tadrUpeNAsatvAd dvitIyo bhaGgo, yugapattAbhyAmiSTastathA'bhidheyapariNAmAmAvAdavAcya iti tRtIyo bhaGgA, yathA ghaTazabdavAcyatvena ghaTastathA yadi kuTazabdavAcyatvenApi ghaTastadA'nyazabdavAcyasyApyekazabdavAcyatvasya svahastitatvAd-yathA ghaTazabdAdanyaH kuTazabdaH tathA paTamaThAdizabdA api ghaTazabdAdanya eveti kuTazandavAcyasya yathA ghaTazabdavAcyatvaM tathA paTamaThAdizabdavAcyAnAmapi ghaTazabdavAcyatvamityevaM sarvasyaikazabdavAcyatvAsanena trijagata ekazabdavAcyattvaprasakti, ekAndavAcyasya "Aho Shrutgyanam" Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pammati0 kAma , mA. 36 vA'nekazamdavAcyatvasvAGgIkRtatvAd ghaTasya kuTAdizabdavAcyatvavatpaTAdizabdavAcyatvasyApi prasaMktiriti ghaTe ghaTaza davAcyatvapratipattau tatsvarUpasaniviSTAzeSazabdavAcyatvapratipattiprasaGge sati ghaTazabdapratipattivattadvAcakasamastazabdapratipattiprasaGgaH, arthe vAcyatAyAH zande vAcakatAyAzca samAnasaMvisaMvedyatvAdekapratipattAvanyapratiyatteravazyambhAvAt , evaM kuTAdizabdenAvAcyo ghaTo yadi ghaTazabdenApyavAcyassyAttadA svavAcyapratityartha zabda uccAryate nAnyatheti ghaTazabdAvAcyasya ghaTasya ghaTazabdocAraNe'pi na pratItiriti ghaTazabdocAraNavaiyayaM syAt, tayorekAntAbhyupagame tvekAntakarUpasya ghaTasyAsattvAdeva saGketadvAreNApi na tadvAcakaH kavicchandaH ityavAcya eva // 7 // .. athavA ghaTazabdAbhidheyasya tasyaiva ghaTasyopAdeyAntaraNopayogarUpaM nijaM rUpaM tena satvAprathamabhaGga, heyabahiraGgA'nupayogarUpamarthAntaraM tenAsavAdvitIyo maGgaH, tAbhyAM yugapadAdiSTo ghaTastathA'bhidheyapariNAmAbhAvAdvAcakasya kasyacidabhAvAdavAcya iti tRtIyo bhaGgaH, yathA'rthakriyAkSamAdirUpeNa ghaTastathA yadi heyabahiraGgAnarthakriyAkArya'sabhihitarUpeNApi ghaTassyAtarhi paTAdInAmapi ghaTatvaM syAt , yathA heyabahiraGgAnarthakriyAkArya'sanihitarUpeNApaTastathA yadi upAdeyAdirUpeNApyaghaTaH syAttadA'ntaraGgasya vaktRzrotagatahetuphalabhUtaghaTAkArAvabodhakavikalpopayogasyApyabhAve ghaTasyApyabhAvaprasaGga ityavAcyA, ekAntAbhyupagame'pyekAntasyAmAvAdeva vaktRzrotagatahetuphalabhUtaghaTAkArAvabodhakavikalpopayogasyAbhAve ghaTasyAbhAvaprasaGga ityavAcyaH // 8 // __ athavA tasminnevopayogasvarUpe ghaTe'mimatArthAvabodhakatvaM nijaM rUpaM tena sattvAtprathamamaGgaH, anabhimatArthAnavabodhakatvamarthAntararUpaM tasya svagatatve'pyantaratvena vivakSaNAt , tena rUpeNAsattvAdvitIyo maGgaH, tAbhyAM yugapadAdiSTastathAbhidheyapariNatyamAvAttathAvAcakasyApyabhAvAdavAcya iti tRtIyo maGgA, yathA'bhimatArthapratipAdakatvenopayogalakSaNo ghaTo ghaTastathA'namimatArthAnavabodhakatvarUpeNApi yadi ghaTaH syAttadA pratiniyatopayogAbhAvaH prasajyate abhimatArthapratipAdakatvAnamimatArthAnavabodhakatvayo.lakSaNyena tadubhayAdhyAsitasya pratiniyata. svAbhAvAt , upayogasya pratiniyatatvAbhAve ca viviktarUpopayogapratipattirna syAt , yathA'namimatArthAnavabodhakatvenAghaTastathA yadyabhimatArthAvabodhakatvalakSaNavivakSitopayogasvarUpeNApyaghaTA syAt taryuktadizA paTAdirapyapaTAdiriti sarvAmAvA, yathA ghaTasyAghaTatvaM tathA paTAderapyaghaTatvamiti paTAdito ghaTasyAvizeSaprasaGgazca, paTAdyaviziSTatvena ghaTasyApratItyA tathA''pAdanasyeSTApAdanatvAsambhavAt , tayorekasyaivaikAntatayA'bhyupagame tvekAntasyApratItyaivAsasvena sarvAbhAvAvizeSaprasaGgatAdavasthyAdavAcyaH // 9 // athavA ghaTasya ghaTatvaM nijaM rUpamasAdhAraNatvAt , tena rUpeNa satvAtprathamo bhagaH, sacama. "Aho Shrutgyanam" Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kADa , gA0 16 sattvaM cArthAntararUpaM sAdhAraNatvAditi tadrUpeNAsattvAdvitIyo maGgaH, abhedena tAbhyAM nirdiSTo. ghaTo'vaktavya iti tRtIyo bhaGgaH, tathAhi-yassan sa ghaTa ityevaM satramanUdha ghaTatvaM yadi vidhIyate tadA ghaTatvasya satvavyApakatvAtsarveSAM satAM ghaTarUpatvaprasakyA ghaTasya sarvagatatva. prasaGgaH, na cAyaM prasaGga iSTApacirUpatvena parihattuM zakyaH, vibhinna pratibhAsabodhapratiniyata. vyavahAravilopApattestathA'bhyupagame'niSTatvAda, tathA yo'san sa ghaTa ityevamasacamanUdha yadi ghaTatvaM vidhIyate, tadA vidhissan niSedho'sanniti niSedharUpasya prAgabhAvAdicatuSkasya ghaTatvena vyAsaghaTatvaprasaGgA, atra yA kazcidvidhirbhAvaH sa san bhavatItyupadarzanamAtrametat , tena bhAvamAtrasya vidhitve'pi prakRte vidhIyamAnasya ghaTatvasya bhAvarUpatvena vidhitvaM bodhyam / atha ghaTatvamanUdha sadasacce vidhIyete tadA ghaTatvaM yattadeva sadasave iti ghaTamAtraM te prasajye. yAtAM, tathA ca paTAdInAM prAgabhAvAdInAM cAbhAvaprasaktiriti prAktananyAyena vizeSaNavizeSyalopAt san ghaTa ityevamapyavaktavyo'san ghaTa ityevamapyavaktavyassyAt , yataH san ghaTa iti, asan ghaTa iti, ghaTaH sanniti, ghaTo'samityevaM kenApi prakAreNa ghaTo vAcyo na bhavati, tsmaadvaacyH| anekAntapakSe tu kathaJcidavAcyo, na tu sarvathA, amedavAda. kRtatadoSasya medavAdena parihArAditi na kazciddoSaH / na ca bhedaikAnte'pi ghaTatvamanUSa satcAsatvayoH samavAyavizeSaNatAbhyAM vidhAnAbhAyaM doSa iti vAcyam , atiriktasamavAyavizeSaNatayormAnAbhAvena bhedaikAntasyaivAvAcyatvAditi // 10 // ghaTasya pratikSaNamanyAnyapariNatirarthaparyAyo'nanyagAmitvAnijaM rUpaM, tadrUpeNa sancAprathamabhaGgaH, vyaJjanaparyAyastu ghaTazabdapravRttinimitvaM ghaTatvaM sakalaghaTasAdhAraNatvAdarthAntaraM tadrUpeNAsatvAd dvitIyo bhaGgaH, abhedena tAbhyAM nirdeze'vyaktavyatvAttRtIyo bhaGgA, atra yo vyaJjanaparyAyassa ghaTArthaparyAya ityevaM vyaJjanaparyAyamanUdha yadi ghaTArthaparyAyavidhiH tadA vyaJjanaparyAyo'rthaparyAya evetyarthaparyAyANAM bhinnatvAttadAtmako vyaJjanaparyAyo naika ityekaanugtvynyjnpryaaynivndhnaanugtvyvhaarvilopH| atha yo'rthaparyAyassa vyaJjanaparyAya ityeva. marthaparyAyamanUdha vyaJjanaparyAyavidhistadA'rthaparyAyo vyaJjanaparyAya eveti vyaJjanaparyAyasya nityatvAttadAtmakArthaparyAyasya nityatvApatterakAryatvaM syAt , ghaTasya tu kAryatayaivAnubhavo nA'kAryatayeti tathAbhUtasya tasyAmAvAdavAcyaH, anekAntapakSe tvarthavyaJjanaparyAyAbhyAM samvAsacayoryugapatpradhAnatayA vivakSitayorabhidhAtumazakyatvAtkathazcidavAcyaH // 11 // . . yadvA sazvamarthAntarabhUtam , tasya vizeSavadekatvenAnanvayirUpatvAna zabdavAcyatvamiti tadrapeNAvAcyo ghaTaH, atra sattvasyArthAntaratvavivakSA paryAyanayamUlakaprathamabhaGgAzrayaNakatA, ananvayitvazca tasyaikamekatraiva niraMzamavasthAtumarhatIti samAzrayaNena, anugatasyaiva pravRtti nimittatvAcchabdavAcyatvamityananugatatvAna zabdavAcyatvamiti bodhyam / antyavizeSo nirja "Aho Shrutgyanam" Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158. [0 kA 1, pA0 36 sammati 0 rUpaM tasyApyananvayitvAdavAcyasvamiti tadrapeNApyavAcyo ghaTaH, pratyeka vaktavyAmyAM tAbhyAM yugapadAdiSTo'pi ghaTosvaktavyaH, anekAntapakSe tu kathazcidavaktavyaH // 12 // athavA sAGkhamate pratiniyatArtha kriyAkAritAvacchedakaikya pariNatilakSaNa sandbhutarUpAnA* pannAH satvarajastamo'bhidhAnA guNA arthAntaram, pratiniyatArthakriyAkAritAvacchedakaikyapariNatilakSaNaM sandrutarUpaM ghaTasya nijam, tAbhyAmAdiSTo ghaTosvaktavyaH, yataH niruktaikyapariNatilakSaNasya sandratarUpasya satvarajastamastu bhAve satvarajastamasAmabhAvaprasaktiH, teSAM parasparavailakSaNyenaiva saccAdirUpatvAt sandbhutarUpatve ca vailakSaNpAbhAvAdabhAva iti sandrutarUpAH sacvAdayaH ghaTa ityatra sandutarUpA iti vizeSaNaM saccAdaya iti vizeSyaM, tatra vizeSyIbhUtAnAM saccAdInAmabhAvAt sandrutarUpAssacvAdaya iti vaktuM na zakyata ityavAcyaH, sazvarajastamastu sandbhutarUpasyA'bhAve tu asatassandrutarUpasyotpAdAdasatkAryotpAdaprasaGgaH na ca satkAryavAdibhissAGkhayairasatkAryotpAdo'bhyupagamyate, yadi ca tadrAddhAntocchedabhItimagaNayitvaiva tathopeyate tadA saccAdiSu sandrutarUpatvaM vizeSaNannAstIti vizeSaNAbhAvAtsandutarUpAstaccAdaya iti vaktuM na zakyata ityavAcyaH, yadaikyapariNatisteSAM bhavati tadAnIM sandrutarUpastha sadbhAva vizeSaNAbhAva iti cet, na, kAlabhedena sandrutarUpAsandrutarUpayorekatra samAvezAmyupagame'nekAnta pravezAt prAk zaktirUpeNa sandvatarUpaM teSu samasti na ca zaktirUpeNa sandutarUpasavaM saccAdivailakSaNyavyAhantu, vyaktyA tu ghaTasAmagrIta eva sandrutarUpaM syAditi cet, vyakterapyAvirbhAvalakSaNAyAH prAk sandrutarUpasya teSu sacce teSAmabhAvaprasaktiH, asacce asatkAryavAdaprasaGga ityevaM sadasadvikalpagrAsAt / atha naiyAyikAdInAM yathA bhUtale ghaTasaccadazAyAM satospi ghaTAbhAvasya na sambandhaH, kintu tadapasAraNadazAyAmeva tadapasAraNakAlAvacchinnasvarUpAtmA sambandhaH, tathA mamApi sandutarUpasya prAksavespi prAkAlAvacchinnasvarUpAtmA na sambandho, ghaTasAmagrIsampattau ca sambandhalAbhAdvyavahArasiddhiriti cet, na, ubhayorapi vAdinoryathoktasambandhasyA'nekAntaM vinA'vAcyatvAditi dik // 13 // athavA asaMhRtarUpA rUpAdayo yarthAntarabhUtAH saMhatarUpatvaM sAmUhika pratyayagrAhyaM nijam, tAbhyAmAdiSTo ghaTosvaktavyaH yathA hyarUpAdivyAvRttarUpA rUpAdayaH tarhi rUpAdInAM ghaTatAvAcyA, arUpAditvAd ghaTastha; na hi parasparavilakSaNa buddhigrAhyA rUpAdaya ekAnekAtmakapratyayagrAhyAsrUpAdirUpaghaTatAM pratipadyanta iti rUpAdInAmekAnekapratyayaM grAhyatvalakSaNa saMhRtarUpatAyAmarUpAdisvaprasaGgato rUpAditaiva nAstIti saMhRtarUpA rUpAdayo ghaTa ityatra saMhRtarUpatvaM vizeSaNaM rUpAdayazca vizeSyA iti vizeSyIbhUtAnAM rUpAdInAM vilopAtsaMhRtarUpA rUpAdayo ghaTa ityevaM vaktuM na zakyate ityavAcyaH, yadi cArUpavyAvRttatvena rUpAdInAM nopagamaH kintvarUpatvenaiva, evamapi rUpAdaya eva na bhavantIti teSAmabhAve ke "Aho Shrutgyanam" Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAya , gA0 // saMhatarUpatayA vizeSyA? yena saMhRtarUpA rUpAdayo ghaTo bhavedityevamapyavAcyA, anekAntavAde ca kathaJcidavAcyaH // 14 // . athavA ghaTo rUpAdimAniti yaducyate tatra rUpAdayo'rthAntarabhUtAH, matubartho nijaH, tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavyA, rUpAdhAtmakaikAkArAvabhAsapratyayaviSayavyatirekeNApararUpasambandhasyAnavagateH rUpAdimAnityatra vizeSyasya sambandhasyAbhAvAdrpAdimAn ghaTa iti vaktuM na zakyata ityavAcyaH, ghaTAtmakaikAkArapratibhAsagrAhyaghaTasvarUpavyatirekeNa nAparasya rUpAde: pratibhAsa iti rUpAdimAnityatra matuvarthavizeSaNasya rUpAderabhAvAdapi rUpAdimAn ghaTa iti vaktuM na zakyata ityavAcyaH, anekAnte tu kazcidavAcyaH // 15 // athavA bAhyo'rthAntaramatA, upayogastu nijA, tAbhyAmAdiSTo'vaktavyaH, tathAhi ya upayogaH sa ghaTa ityevamupayogatvamanUya ghaTatvaM yadi vidhIyate tadyupayogamAtraM ghaTa iti sarvopayogasya ghaTatvaprasaktyA vibhinnopayoganibandhanavibhinna svarUpalakSaNapratiniyatasvarUpAbhAvAttathA vaktuM na zakyata ityvaacyH| atha yo ghaTassa upayoga ityevaM ghaTatvamanUyopayogatvaM vidhIyate tadA'rthAtmaka upayoga ityupayogasyArthatvaprasakyA'rthAtiriktasya tadvyavasthApakasyopayogasyAbhAvAd ghaTAyarthasyAbhAvAtkathaM nAvAcyo ghaTaH // 16 // ityevamupadiSTAH SoDazAvaktavyavikalpAH, tatraikAdazasu vikalpeSu prathamadvitIyabhaGgAnantaramavaktavyabhaGgapravRttiH, dvAdazAdiSu paJcasu prathamata evAvaktavyabhaGgapravRttiH, tatropAdhyAyabhagavanta itthamanekAntavyavasthAyAM svavicAramAvedayanti-" atra ca nijArthAntaraparyAyairanekAntopajIvinagamavyavahAravizuddhitAratamyopadarzakavasatidRSTAntanItyA yathAkramasahacadbhiH krameNa yugapacAdiSTairupadarziteSu SoDazasvavaktavyavikalpeSu madhye ekAdazasu trayo'pi bhaGgAH sambhavanti, dvAdazAdiSu ca paJcasu ca svatantraikAnte nayApitastaiH pratyekaM samudAye ca sarvathA. 'vaktavyatvabhaGga evottiSThate-saca bAdhitaH san kathaJcidavaktavyatve paryavasyati, tasya kathazcitvaM ca maGgaDayAdhInam , itthaM ca trayANAM bhaGgAnAM kramAbhidhAnameva sampradAyasiddhamiti / vyutpattimahimnA tato'pi syAdvAdaviduSo bhaGgatrayasambhava iti vivekaH, itthaM ca yatpazupAlenoktam-"sarvatrAnekAntAbhyupagame 'sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca ' iti vacanamevAnupapannam, svapararUpayorapyanirdhAraNAditi" tadapAstaM dRSTavyam, pUrva nayavizeSeNa svapararUpayoH saGkocavikAsAvupajIvya tadanusAreNaiva saptamaGgIpravRtteH, avacchinnasapratipakSadharmadvayAbhidhAnasthale ekAntato'vacchedakanirNayasya tavApyabhAvAt , idAnIM goSThe gorna tu vAjizAlAyAmityAdau zuddhagoSThAderapyavacchedakatvasya nirNetumazakyatvAt , iha koNe goSThe gau parakoNe iti pratisandhAne etatkoNAvacchinnagoSThasyaitatkoNasya vA tathAtvasambhavAt , avacchedakAvacchedakasyAvacchedakasakocasya vA'parisphUttau zuddhAvacchedakapuraskAreNa. "Aho Shrutgyanam" Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kAga 1, gA* 0 tasparisphUtau tu sAvacchinnaprakRtAvacchedakapuraskAreNaiva pratiniyatadezadezAvacchedena vA nirNayastvAvayoH samAnaH, dezadezasya nAvacchedakatvamiti tu nIlapItakapAlikAsthakapAlasamavetaghaTanIlapratyakSAnyathAnupapatyA pareNa vaktumazakyam, tatra nIlakapAlikAvacchinacakSussaMyuktasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratayaiva ghaTe nIlapratyakSopapAdanAt , iyostu vizeSa:-yatpareSAM dezadezasyAvacchedakatvaM svAbhAvikasambandhavizeSeNa, asmAkaM tu vaijJAnikasambandhavizeSeNa, tatra pareSAM paramparAsambandhena goSThakoNasya sAkSAtsambandhena koNAvacchimagoSThasya gavAvacchedakatvamiti koNe gaurna tu goSThe iti sUkSmekSikAnupapattiA, asmAkaM tu madhyamanaigamabhedakRtavaijJAnikasambandhena goSThakoNa eva tathAtvaM na tu goSTha iti tadupapattiA, na ca koNe gau tu goSThe iti sUkSmekSikA na bhavatyeva, kintu na tu sampUrNagoSTha ityeva, sA ca yAvatkoNeSu gavAvacchedakatAvacchedakatvapayoptyabhAvamavagAhata iti pareSAmapi nAnupapattiriti vAcyam, evaM sati sampUrNakoNe'pi tadabhAvAtkoNe goSThe gaurityasyApyanupapatternayavizeSakatasambandhaM vinA na vicitrapratItyupapattirityadhikaM naya. rahasyAdau" iti / nanu sabahanayaviSayaM mahAsAmAnyasvarUpaM sacamakhaNDamekaM niravacchimaM pratipAdayan prathamabhaGgaH pravartata iti kathamasya svadravyAcapekSayA san ghaTa ityevaMrUpatA, niravacchinasvarUpe niruktasave svadravyAdyapekSatvasya svadravyAdyavacchinnatvalakSaNasyA'sambhavAt , tathApi tathApratipAdane tatpratipAdakasya prathamabhaGgasya bAdhitArthakatvApattiA, evaM niruktasaca. pratipakSabhUtA'sattA'pi tadabhAvarUpaikA niravacchinneti na tasyA api paradravyAghavacchinnatva. lakSaNaM paradravyAdyapekSatvamiti vyavahAranayaviSayaniruktAsattvapratipAdanapravaNo dvitIyabhaGgo'pi paradravyAdyapekSayA'san ghaTa ityevaM rUpo na sambhavati, niravacchinnasyApi niruktAsatvasya sAvacchinnatayA pratipAdane vA tathAtatpratipAdakasya tasyAsambhavitArthapratipAdakatvena bAdhitArthakatvApattiA, evaM bhaGgadvayasya bAdhitArthakatve tatsApekSANAM tadanantarapravRttikAnAM tRtIyA. dibhaGgAnAmapi bAdhitArthakatvaM syAt, tathA ca niruktasaptabhaGgasamaSTisvarUpA saptamanyapi bAdhitArthaviSayA'pramANatAmAskandatIti saptabhaGgIvAkyaM pramANavAkyamiti saddhAnto jainAnAM na saGgatimazcatIti cet, na, dharmatvena hetunA dharmamAtrasyAvyApyavRttitvaM sAdhayatAM syAdvAdinAM mate niravacchinnatvAkhaNDatvaikatvAdInAM mahAsAmAnyasatvagatAnAmanyApyavRttitvena mahAsattAyA akhaNDatvAdivatsakhaNDatvAderapyupagamAt, sattAyAM sakhaNDatvAdhasadbhAve akhaNDasvAdestatrAcyApyavRttitvasyaiva pramANasiddhasyApalApato mahAsAmAnyasya satvasyAkhaNDatvAyekAntAkalitasya durnayAtmakasahaviSayatve'pi sunayAtmakasanahAviSayatvAt , saptamaGgI ca sunayAzritA sunayaviSayapratipAdanapravaNabhaGgAsaptakarUpeveti tasyA abAdhitArthakatvAtprAmANyameva, dvitIyabhaGgo'pyuktadizA nAkhaNDatvAdyekAntAkalitasattvAmAvalakSaNA'sasvapratipAdanapravaNaH, kintvanekAntAkhaNDatvAdyAspadAsatvaprarUpaNakuzala eva, kizca mahAsAmAnyasyA "Aho Shrutgyanam" Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pamnati. kA-1, gA9 16 khaNDasvarUpatve'pi tatsaniviSTaM nAvacchedakaM svadravyAdikam , yena tadghaTitasvarUpatvAdakhaNDa. svarUpatvaM tasya vyAhataM syAt, kintu svadnyAdinA svadravyAdyavacchedena svadravyAdyapekSayA vA ghaTAdeH sattvamityAdipratItisiddhaM sattvasvarUpAsanniviSTasyApi svadravyAdevachedakatvaM sattvanirUpitaM svIkaraNIyameva, evaM niruktasavAbhAvalakSaNAkhaNDAsaca nirUpitamavacchedakatva. mapi paradravyAdinA paradravyAdyavacchedena paradravyAdhapekSayA vA ghaTAderasasvamityAdipratItisi. ddhamasattvasvarUpAsaniviSTasyApi paradravyAdeH svIkaraNIyameva, ekasyaiva mahAsAmAnyalakSaNasya sattvasya saGgrahanayaviSayatve svadravyAdikaM nAstyeva, niruktasatvanirUpitamavacchedakatvAdikamapi nAstIti kathaM tannayAzritabhaGgaH svadravyAdyapekSayA satvaM pratipAdayediti tu nAzaGkanIyam , tathA sati tatra pratipAdyapuruSo'pi nAsti, pratipAdakaH pramAtA'pi nAsti, kiJcidvacanamapi nAstIti saGgrahaH kevalaM mahAsAmAnyamekamakhaNDaM svIkarotItyasyApi vacanasya mahAsattAbanAtmakasyAbhAvAttadvaktumazakyameveti vyavahAramAtroccheda eva syAt , tasAdekAntasagrahanayAbhinivezaparityAgenaiva vacanAdipravRttiriti pramANaviSayIkRte sattvAsattvAdyanekAntAtmake vastuni ghaTAdau savaM saGgrahanayaviSayo yadyekAntena syAttadA tatpratipakSIbhUtamasattvaM vyavahAranayaviSayastatra na syAdvirodhAditi tadvirodhabhaJjanAya syAdvAdI syAtpadena nimittabhedaM tayorupadarya virodhamupahastayati, nimittabhedena tatra sattvaM viSayIkurvataH saGgrahasyAsattvaM viSayIkurvato vyavahArasya sunayatvamupaDhaukayatIti sunayAzritA saptabhaGgI pramANatAmAbibhratIti,ghaTe svadravyAdyapekSayA sattvaM, mahAsAmAnyamapi ghaTasyaiva svadravyAdisvarUpaniyataM saGkacitasvarUpaM bhavati,evamasattvAdikamapIti bodhyam / nanu sarvasya vastunaH sadasadAtmakatve sattA yathA sarvagatakA tathA'. sattA'pi sarvagataikaiva, evaJca sattaikaica asattA tu vizeSaNabhedAdbhidyate iti prAcInoktiH kathaM saGgatimazcatIti cet , ucyate, sattA saGgrahanayaviSayaH, sahanayazcaikamanekAnugataM sAmAnyamabhyupaitItyataH sA bhavatyekaitra, yadyapi tasyA api ghaTasattA paTasattA maThasattetyevaM ghaTavRttitvapaTavRttitva-maThavRttitvAdivizeSaNabhedAr3hedo bhavitumarhati tathApi vizeSaNamedAr3heda aupacArika eva, upacArazca sahanayena neSyata ityato na tanayena vizeSaNabhedAjhedaH, kintu viziSTazuddhayorakyameveti, asattA tu sattApratipakSabhUtA tadabhAvarUpA sambhavatyekA, kintu vyavahAranayaviSayatayA'bhyupagatA sA, vyavahAranayazca vizeSAvagAhanapravaNo na kizcitsarvAnugatamekamabhyupatItyato na sakA, upacArabahulazca vyavahAraH, panthA gacchati kuNDikA pravati giri dehatItyAdhupacArasya tenAbhyupagamAt , tathA ca vizeSaNabhedAnede satyevAnanugatA sA vyavahAranayaviSaya iti yuktamuktamasattA tu vizeSaNabhedAdbhidyata iti, yadeva svarUpasacvaM vibhinna ghaTapaTAdInAM vyavahAranayaviSayastadeva paradravyAdyapekSayA'savamityucyate, taca vizeSarUpatvAdevAnugatasAmAnyarUpasattAyAH pratipakSabhUtamapi bhaktIti bodhyam , ghaTAdeH svarUpasavasya 11 "Aho Shrutgyanam" Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pammati* kAma , gA* 36. mahAsAmAnyasvarUpasattvasya vA pratipacaye san ghaTo'sti ghaTa ityAyeva prayujyate, ato'stizabdapratipAdyaM satvameva, na tu vRttitvam , anyatra nityadravyebhya Azritatvamihocyate ityAdivacanato nityadravyabhinnasyaiva vRttimavalakSaNamAzritatvamurarIkurvato naiyAyikAderapi gaganamasti AtmA'sti Izvaro'stItyAdAvastItyasya vRttitvArthakatvAsambhavAt satvamevA'rtho'bhyu. pagatavIthImavatarati, astitvaM savalakSaNaM vidhisvarUpaM yathA vastudharmastathA nAstitvamapi tatpratipakSabhUtaM vidhiniSedhAtmano vastuno dharma eva, astitvavattasyApyakhaNDatvameveti ghaTo nAstItyasyApyakhaNDasvarUpA'sattvavAn ghaTa ityevArthaH, na tu abhAvapratiyogitvavAna ghaTa iti, abhAvasya niSedharUpatve'pi pratiyogitvasya vidhirUpatvena tadyogAniSedhAtmakatvAcyavasthAnAt , bhUtale ghaTo'stItyAdAvapi saptamyA AdhAratvamartha iti prAcInamate tatra prakRtyarthasyAdheyatvasambandhenAnvayaH,tasya ca ghaTe nirUpakatvasambandhenAnvaya iti, saptamyA Adheyatvamartha iti navyamate tatra prakRtyarthasya nirUpitatvasambandhenAnvayaH,tasya ca svarUpasambandhena ghaTe'nvaya iti bhRtale ghaTa ityetAvanmAtrato bhUtalaniSThAdhAratAnirUpako ghaTa iti bhUtalanirUpitAdheyatAvAn ghaTa iti vA bodhaH sambhavatyeveti astItyadhikaM padaM svarUpasattvaM mahAsAmAnyalakSaNasattvaM vA pratipAdayadeva sAphalyamaJcati, evaJca bhUtalaniSThAdhAratAnirUpako ghaTaH satvavAniti bhRtalanirUpitAdheyatvavAn ghaTaH satvavAniti vA bodho bhUtale ghaTo'stIti vAkyaprabhavA, tatra uddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvaya iti niyamAdbhUtalaniSThAdhAratAnirUpakatvasya bhUtalanirUpitAdheyatvasya vA saccAvacchedakatvamAyAtyeveti, dharmivAcakapadottarasaptamIvibhaktisamabhivyAhAre nA'tyantAbhAvaH pratIyate iti niyamAdbhUtale ghaTo nAstItyato bhUtalavizeSyakaghaTAbhAvaprakArakabodhasya sammave'pi tatra bhUtalanirUpitavRttitvAbhAvaprakArakapaTavizevyakabodho'pyanubhUyate, natra'samabhivyAhArasthale yaddharmaprakArakayadvizeSyakabodho bhavati naJsamabhinyAhAre taddharmAbhAvaprakArakatadvizeSyakabodha upajAyata iti niyamAt / namaH samAnAnArthaka eva nAstIti na tatrAstItyadhikamiti ghaTavizeSyakabhUtalanirUpitavRttitvAbhAvaprakArakasyaiva bodhasyoktavAkyAt sambhave'pi bhUtale ghaTAnadhikaraNatvasyApyarthataH pratItisambhavena bhUtalAvacchedena ghaTe nAstitvasyApi saccAmAvalakSaNAsakhasvarUpasyApyavagamA sambhavatyeva, athavA bhUtalaniSThAdhAratAnirUpakatvaM bhUtalanirUpitAdheyatvaM vA ghaTasya svarUpasavameva, bhUtalasaMyuktatayotpannasyaiva ghaTasya tadrUpeNa pratIte, kAryasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvaprayogitAnavacchedakadharmavattvasya kAraNatvarUpatve daNDatvameva kAraNatvaM tadavacchedakaM ca, tathaiva bhUtalaniSThAdhAratAnirUpakatvAdikameva svarUpasatvaM tadavacchedakazceti, evaM bhRtalaniSThAdhAratAnirUpakatvAbhAvo bhUtalanirUpitavRttitvAbhAvo vA'satvaM tadavacchedakazceti / yatra cAdhikaraNavAcakapadasamavadhAnaM nAsti tatrAstipadAtsattvameva pratIyate na tu vRttitvam, sanirUpakasya tasya nirUpakamantareNa pratItyasammavAditi dik // 36 // "Aho Shrutgyanam" Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa , gA0 37 163 .. atha vidhimukhyaviSayatAkaboSajanaka AdhabhaGgA, niSedhamukhyaviSayatAkaboSajanako dvitIyabhaGgaH, yugapadvidhiniSedhAtmanA'vaktavyatvamukhyaviSayatAkastRtIyabhaGga ityevaM prAdhAtyenaikaikadharmapratipAdakaM bhaGgatrayaM niravayavavAkyarUpaM pratipAyAdhunA kramAtsattvAsattvomaya. mukhyaviSayatAkabodhajanakaM syAdastyeva syAnAstyeveti kramato vidhiniSedhakalpanayA caturthabhaGgaM sAvayavavAkyarUpaM pratipAdayitumAha-yadvA''dyena bhaGgena prAdhAnyena sattve dvitIyena ca prAdhAnyenAsarave tRtIyena ca prAdhAnyenA'vaktavyatve pratipAdite sati ghaTAdikaM vastu prAdhAnyenaikaikadharmAkAntamiva tat syAdastyeva syAnAstyevetyevaM kramArpitomayadharmA. krAntamasti na veti saMzaye sati tatprabhavayA krameNa syAdastitvasyAnAstitvobhayadharmaviSayaka zAnaM me jAyatAmiti jijJAsayA tAdRzobhayadharmaviSayakapraznavAkyaM ghaTAdikaM krameNa syAdasti syAmAsti na vetyAkArakamucArayataH zrotuH tadIyajijJAsAvizeSaM tathAvidhena praznAvagamya vaktA jijJAsAkAraNasaMzayanivRttiryAdRzavAkyAtsyAt tAdRzamevottaravAkyarUpaM ghaTAdikaM krameNa syAdastyeva syAnAstyevetyAkArakaM caturthamaGgaM pratipAdayatrAha-yadvA vivakSAkRtapradhAnabhAvasadAdhekadharmAtmakasyApekSitAparA'zeSadharmakroDIkRtasya . vAkyArthasya syAtkArapadalAJchitavAkyAtpratIteH syAdastyeva ghaTaH / 1 / syAnAstyeva ghttH|2| syAdavaktavya eva ghaTaH / 3 / ityetadbhaGgatrayaM pratipAdya vivakSAviracitadvitridharmAnuraktasya syAtkArapadasaMsUcitasakaladharmasvabhAvasya dharmiNo vAkyArtharUpasya syAtpadAGkitacaturthAdibhaGgavAkyAt pratipattessyAdastyeva syAnAstyeva ghttH|1| syAdastyeva syAda'vaktavya evaM ghttH|2| syAnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTaH / 3 / syAdastyeva syAnAstyeva ca syAdavaktavya eva ghaTaH / 4 // ityetadvakSyamANabhaGgacatuSTayaM dvitrisaMyogAtmakaM pratipAdayiSustatrAdyabhaGga mUlAdhabhaGgApekSayA caturthabhaGgaM pratipAdayitumAha aha deso sambhAve, deso'sambhAvapajjave nniyo| taM daviyamatthi natthi ya, AesavisesiyaM jamhA // 37 // 'aha'-yadA, deso-dezo vastunA ekadezaH avayavaH 'sambhAve' sadbhAve astitve, Niyao-niyataH-sanevetyevaM nizcitaH 'deso' aparazca deza: 'asambhAvapajjave' asa. dAvaparyAye nAstitvAkhye, Niyao-ityasyAtrApyanukarSaNAd niyatA-asannevetyevaM niyamenAvagataH, nanu vastvekadezarUpasya vastvavayavasya niyataM kramArpitaM syAtsattvaM syAdasattvaM cetyevaM pUrvArddhana vaktrA pratipAditam , zrotrA jijJAsayA pRSTazca ghaTAdivastu kiM kramArpitasacAsattvobhayadharmAnvitamasti na veti, tathA cArthAntaradoSassyAditi cet , satyam, tathA'pyatrA'vayavebhyo'vayavinaH kazcidabhedo vivakSita iti akSigatakANatvayogAtpAdagatakhaJjasvayogAcca kANA khaJjazca devadatta ityatrevAvayavadharmANAmavayavini vyapadezAcaturthabhaGga "Aho Shrutgyanam" Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pammati0 kANDa 1, gA* 3 // pravRttenoktadoSa iti avayavagatasattvAsattvadharmAbhyAmavayavyapi tathAdharmAkAnto vAcya ityAha'taM daviyamatthi Natthi ya ' tadravyamasti ca nAsti ceti bhavati, tatra hetumAha-" AesavisesiyaM jamhA" yasmAttadravyamAdezavizeSitam , AdezenobhayapradhAnAvayavabhAgena vizeSitam, sattvAsacobhayapradhAnakAvayavadvayAbhedenApitaM tad dravyaM yasmAditi yAvat , tathAhieko'vayavo'stitvaviziSTo'parazca nAstitvaviziSTa ityastitvanAstitvadharmAzrayAvayavAbhyAM saha yadravyamabhinnatayA vivakSyate tadravyamasti nAsti ceti vyavahiyate, tathA svadravyakSetrakAlabhAvairvibhakto ghaTaH svadravyAdirUpeNAsti, paradravyAdirUpeNa ca sa eva nAsti, avaya. vena viziSTadharmeNa vibhajyaikamAdizyamAnaM suprasiddhameva, yathaika eva puruSo vivakSitaparyAyeNa bAlAdinA pariNatA, kumArAdinA cApariNata iti / atra yasmAttadravyamAdezavizeSita. mityasyobhayapradhAnAvayavAbhedenA'rpita svAzrayasamavAyitvarUpaparamparAsambandhAvacchinnadharmadvayaprakAratAnirUpitaikavizeSyatAkaupAdAnikabodhecchAviSayIkRtamiti yAvat , ityaSTasaharuyAmarthaH kRta iti / atra yathA zrute ghaTapadasya dezaparasyAvRttyA prakAratAdvayanirUpitavizevyatAdvayazAlina eva bodhasya jananAdaupAdAnikabodhaparyantAnudhAvanam , evamagre'pi bodhyam / nanvAdyabhaGgenA'pi svadravyAdinA ghaTassanniti dvitIyabhaGgenApi ca paradravyAdinA ghaTos. sanniti vibhajyata eva ghaTa ityAdyAbhyAM bhaGgAbhyAM ko'sya bhaGgasya vizeSa iti cet , ucyate, tatrAstitvanAstviAvacchedakadvArA vibhAge'pyavayavadvArA vibhAgAmAvaH, atra tu taddvArA vibhAga ityasya vizeSo jJeya iti / nanvatrAvayavAvayavinoH kathazcidabhedAdavayavadvArA ' kuNTho devadattaH' ityatreva taddharmANAmavayavini vyapadezaH kRtaH, na tu sAkSAdityavayavadvArA vibhAgakaraNa eva kiM vIjamiti cet ? sAvayavaniravayavAtmakavastunastathApratipattijanaka sAvayavaniravayavatvazavalaikakharUpavAkyatvena tAdRzavAkyasya prAmANyarakSArtham , arthAt ekasthApi vastunassAvayavaniravayavasvarUpatayA dvividhatve tatpratipAdakavAkyasyApi sAvayavaniravayavatayA dvividhatve satyeva yAthAyana tatpratipAdakatvaM sambhavati, tata eva ca tatrArthe tasya prAmANyamapi nivehatIti sUcitaM bhavati // 37 // ekasya dezasya satvena prAdhAnyavivakSaNenAparasya ca yugapatsatyAsattvomayarUpeNa prAdhAnyavivakSaNena dvitIyabhaGgaM mUlAdhabhaGgApekSayA paJcamabhaGgaM pratipAdayitumAha--- sambhAve AiTTho, deso deso ya ubhayahA jassa / taM asthi avattavvaM, ca hoi daviaM viyappavasA / / 38 // 'jassa' yasya ghaTAderdharmiNaH, 'deso' eko dezo'vayavaH, 'sambhAve ' sadbhAve'stitve'vyaktavyatvAnuviddhasvabhAve 'AiTTho' AdiSTo vivakSitaH, anyathA tadasatcaprasaGgAt ,na jhaparadharmApravibhaktatAmantareNa vivakSitadharmAstitvamasya sambhavati, kharaviSANAderikha, 'deso ya' "Aho Shrutgyanam" Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0] kANDa 1 0 39 165 tasyaiva dharmiNo'paro dezaca ' ubhayahA ' ubhayathA, astitvanAstitvobhayaprakAreNa yugapadeva * AiDI' ityasyAtrApyanukarSaNAt AdiSTaH astitvAnuviddha evAvaktavyatvasvabhAve vivakSitaH, anyathA tadasattvaprasakteH, na hyastitvAbhAve ubhayApravibhaktatA zazazRGgAdekhi tasya sambhavinI / uktaprakArAdezena dravyaM kiM svarUpaM pratipAdakena pratipAditaM bhavatItyata Aha' taM asthi adyattavayaM ca hoi daviyaM ' taddravyamastyavaktavyazca bhavati, nanu ghaTAya vayavidrayasyaivaiko dezo'vyaktavyatvAnuvidvasvabhAve'stitve'parazcAstitvoparaktAvaktavyatvasvabhAve pUrvArdena vivakSita iti dravyaM kathaM tathAvidhaM pratipAdakena vyapadiSTaM bhavatItyAzaGkAnivRttyarthamAha- -" viSpavasA" iti, vikalpavazAduktobhayadharmAkrAntadezadvAreNa dharmiNo vivakSAvazAt / ayambhAvaH- taddharmavikalpavazAdvarmayostathA pariNatayostathAvyapadeze dharmyapi tadvAreNa tathaiva hi vyapadizyate / nanu prathamatRtIyabhaGgAbhyAmevaitadbhaGgakAryasiddheH kimanena bhaGgeneti cet, ucyate, Adyena bhaGgena saMzayajijJAsApraznadvArA dravye'stitvamAtraM, tRtIyabhaGgena cAvaktavyatvamAtrameva pratipAdyenAdhigantumiSTaM pratipAdakenApi dezAvizeSitadravya eva kevaladharmavivakSayA tathaivA''dyatRtIyabhaGgAbhyAM pratipAditam anena bhaGgena tu pratipAdyena saMzayajijJAsAmUlake kiM dravyamasti cA'vyaktavyaJcAsti na veti punaH prazne kRte pratipAdakena pratipAdyapraznAnubodhenAnantadharmAtmakasya dharmiNa uktobhayadharmAkrAntadezadvArobhayadharmAkrAntatvena pratipAdayitumiSTatvAdasya tAmyAM bhaGgAbhyAM suspaSTa eva meda iti / atredamavadheyam - tadravyamastyavaktavyazca bhavatItyatra cakAravalAi 'ekatra dvayam ' iti nyAyena videze daNDI kuNDalI cetyatra vibhinnadezAvacchedena caitre daNDakuNDalayoriva prakRte ghaTe vibhinnadezAvacchedenA'stitvA'vaktavyatvayoH parasparA'vizeSaNIbhUtayoreva zaktyA bhAnaM syAdityataH prakRte'styavaktavya padayordezA'stitva viziSTa dezA'vaktavyatvaviziSTayoreva tAtparyAnupapattyA lakSaNA svIkAryA tayozca tAdAtmyena vaiziSTyabodhasyaitadbhaGgaphalatvAt, ayameva parasparAnuvedhA'rtho'pi dRSTavya iti / caturthabhaGge'pyubhayapradhAnAvayavabhAgenaiva vizeSopadezAdatrAgre'pi ca tasyaiva vizeSasyA'viziSTatvAditi dikU / / 38 / / deze'satvasya deze ca yugapatsacvAsatvobhayorvivakSaNena tRtIyabhaGga mUlAdyabhaGgApekSayA SaSThabhaGga pratipAdayitumAha AiTThossambhAve, deso deso ya ubhayahA jassa / taM Natthi avattavvaM ca hoi daviyaM viyappavasA // 39 // 4 jassa ' yasya ghaTAdivastunaH 'deso ' deza eko'vayavaH, ' asambhAve ' asadbhAve ' AiTTho' AdiSTaH, asannevAyamityavaktavyatvAnuviddhe'sattve vivakSitaH, 'deso ya apara dezossAnuviddhe ' umayahA ' yugapat sattvAsattvobhayaprakAreNAvaktavyatvasvabhAve 1 "Aho Shrutgyanam" Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa , gA0 40. 'AiDo' ityasyAtrApyanukarSaNAt AdiSTaH vivakSitaH 'taM natthi avattavvayaM ca hoha daviyaM viyappavasA' tad dravyaM nAsti cAvaktavyaM ca bhavati vikalpavazAt , ayambhAva:-yadyapyanena bhaGgena tattadaparAvayavAvevoktadharmAkAntAviti pratipAditaM tathApyavayavini tavyapadezyAvayavAgmedopacArAdavayavirUpadravyamapi tavyapadezamAsAdayati / dezAnuparaktadvitIyattIyabhaGgavyudAsenAyaM SaSTho bhaGgaH pravartate // 39 // deze'stitvasya deze nAstitvasya deze ca yugapadastitvanAstitvomayorvivakSAyAM caturthabhaGga mUlAdhamaGgApekSayA saptamabhaGgaM pratipAdayitumAha . sambhAvAsambhAve, deso deso ya ubhayahA jassa / taM asthi natthi avatta-vvayaM ca daviyaM viyappavasA // 40 // 'jassa' yasya dezino 'deso' deza ekaH / 'sabbhAvAsambhAve' sadbhAve sattve nizcitaH, 'deso ya' dezazca dvitIyaH asadbhAve asatve, tRtIyastu 'ubhayahA' sattvAsattvobhayaprakAreNa yugapadAdiSTa ityevaM sadrUpAsadrUpAvaktavyarUpavyapadezyadezA'medopacArAdravyamapyasti ca nAsti cAvaktavyazca bhavatItyAha-'taM asthi natthi avattavayaM ca daviyaM viappavasA' iti / anayA viziSTavivakSayA''dyamaGgatrayavyudAsaH, ete ca parasparasAkAGkSasvabhAvena saptamaGgathAsmakAH pratyekaM svArtha pratipAdayanti, nAnyatheti pratyekaM tatsamudAyo vA saptamaGgAtmakA pratipAdyamapi tathAbhRtaM darzayatIti sampradAyavido vadanti / tatra pratiparyAyaM jijJAsitasaptadharmaprakArakaikadharmivizeSyakazAbdabodhajanakatvaparyAptyadhikaraNamahAvAkyatvarUpasaptamaGgItvaM samudAya eva, niruktajanakatvAdhikaraNavAkyatvarUpaM ca tatpratyekamapIti vivekaH, ata evaM syAtpadArthalAJchitavivakSitadharmAvadhArakatvena svArthamAtrapratipAdanapravaNatvena ca dvidhA sunayatvamudAharanti, Adya saptamaGgathAtmakamahAvAkyaikavAkyatApanavAkye, antyazcodAsIne dharmAntaropAdAnapratiSedhA'kAriNi, itthazca syAdastItyAdi pramANam , tenAstitvatvena rUpeNAstitvasya tadabhinnasvetarasakaladharmANAJca pratipAdanAt / ayambhAva:-astipadena syAtpada. lAJchitena svetarAnantadharmAbhinnAstitvatvena rUpeNAstitvaM dharmiNi pratipAdyate, tadAnIM prakAratayA bhAsamAne'stitve'bhedasambandhena tadvizeSaNatayA dharmAntarANAmapi prathamabhaGgajanyabodhe bhAnamiti tadviziSTasya bhAne tasyApi bhAnamiti nyAyena dharmAntarANAmapi dharmiNi bhAnamiti prakAramudrayA sarvadharmAvagatiH prathamabhaGgAt / athavA'stitvadharmasya syAtpadamahimnA svasvetarAnantadharmAtmakatvasambandhena dharmiNi prakAratayA bhAnam , tathA cA'sti. svetarA'zeSAnantadharmAtmakatvasya saMsargavidhayA dharmiNi bhAnam / tathA ca svAminnAnantadharmAtmakatvasaMsargeNa. svAzrayavizeSyakaikadharmaprakArakabodhaH, evaJca dharmAntarANAM padAntarAdanupasthitatve'pi saMsargavidhayA zAbdabodhe bhAnasyopapattiA, anupasthitasyArthasya prakAravidhayA "Aho Shrutgyanam" Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ammatiH kANa, gA0 .. bhAnAnupagame'pi saMsargavidhayA bhAnAmyupagame na kA'pi ksstiH| evaM dvitIyAdibhaGgajanyabodhe'pi prakRtadharmAtmakatvavat taditarAzeSAnantadharmAtmakatvasyApi prakAravidhayA saMsargavidhayA boktadizA mAnamAlocanIyamiti / atrASTasahasrIvivaraNe itthaM vivecitam-pramANavAkyAnAM sarvaiH padaimilitvA prAdhAnyenAnantadharmAtmakavastubodhana. eva tAtparyam , vedAntavAkyAnAmivAkhaNDabrahmabodhane, tathA ca syAdastyeva dravyamityataH svetarasakaladharmAtmakatvasambandhenAsti. tvavadeva dravyamiti prAthamikabodhAnantaraM tasAdanantadharmAtmakameva sarva vastvityaupAdA. nikabodhaH sakalAdezajanyassvIkriyate, sa ca dravyArthikArpaNayA'nupacaritakavizeSyatAkA paryAyArpaNayA copacaritaikavizeSyatAka iti tAtparyArthamAdAya tatra na pradhAnaikArthatvavyApAtaH, sakalAdezAnyArtha evaM guNapradhAnabhAvena bodhakatvaniyamasya caritArthatvAdityAdi / syAtpadA'lAJchito'vadhAraNaikasvabhAvaH astyevetyAdidurnayA, evakAreNetaradharmatiraskAreNaikAntAstitvasya tatpratipAdyatayA'bhimatasya zazazRGgakalpatayA'sattvAd yathArthatadviSayakabodhasyAsambhavena tajanakatvA'sambhavAt / astItyAdikA sunayaH, na tu sa syAtkAravakAravinimuktatvena dharmAntaropAdAnapratiSedhA'karaNAt svArthamAtrapratipAdanapravaNo'pi vyavahArAGgam , syAdastyevetyAdikastu sunaya eva vyavahArakAraNam , svaparAnuvRttavyAvRttavastuviSayakapravarttakavAkyasya vyavahArakAraNatvAt / syAdastyevetyatrAstitvarUpaM yatsAmAnyaM tadevAnugatarUpaM tadAtmakatayA kathaJcidastitvasya viparItaM sarvathA'stitvaM kathazcidastitvAtmakasvAvacchedakAvacchedyanAstitvazca tadeva tatrAvarcamAnatvAdevakAravyavacchedya, tadvathAvRttatayA ca vastuno bhAsamAnatvAduktavAkyajanyabodhasya tathAvidhArthapravRttijanakatvena tajanakoktavAkyasya svaparAnuvRttavyAvRttavastuviSayakapravRtijanakabodhajanakatvena vyavahArakAraNatvamupapadyata eveti / evaM syAdastyeva syAnnAstyevetyAdisaptabhaGgIvad vastu syAnityameva / 11 syAdanityameva / 2 / syAdavaktavyameva / 3 / kramataH syAnityameva syAdanityameva |4|ityaadisptbhnthpi jJeyA, yathAyogametatsaptamaGgIvyavasthApanaprakriyA nayapramANApekSayA yojanIyA, atra ca nityatvAnityatvAdi. vyavahAre AkAzaghaTAdau dravyArthatvaparyAyArthatvayostulyavadAkAzatvaghaTatvAdInAM ca syAspadadyotanamaryAdayA pratisvaM grahAnAtiprasaGgaH, nayavAkye'pi yaddharmaviziSTavizeSyavAcakapadasamamivyAhAreNa nityatvAdiviziSTavAcakaM padaM prayujyate taddhavicchedena tatra nityatvAdibodhana evaM tatsAkAGkSAmityAkAzamanityaM ghaTo nitya ityAdeneyavAkyasya na prayoga iti bodhyam / nanvanantadharmAtmake vastuni pratiparyAya saptaiva bhaGgA ityatra kiM vIjamiti cet , ucyate, saMzayajijJAjhApratipAdyaparyanuyogAnAM kAryakAraNabhAvApannAnAM saptavidhatvAt tatprayuktabhaGgA api saptavidhA eva; saMzayAdInAM saptavidhatvamapi svagocarAstitvAdidharmANAM saptavidhatvasyaivopapatte, tathA ca nAdhikabhaGgAvakAzaH / tathAhi-prathamadvittIyabhaGgapratipAdyasattvAsattvayoH krameNa vivakSaNe caturthabhaGgapravRttiA, yugapadvivakSaNe tRtIyamaGgapravRttiH prathamattIyamaGgasaMyoge pazcamabhaGgAprasara "Aho Shrutgyanam" Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 sammati0 kAma , gA. 4. sahayAt, dvitIyattIyamaGgasaMyoge SaSThabhaGgAvakAzassyAt , prathamadvitIyatRtIyasaMyoge saptamamaGgo labdhassyAt , prathamacaturthAdibhaGgakalpanAyAM paunaruktyadoSApattissyAditi / kiJca prathamacaturthasaMyoge na bhaGgAntarapravRttiH prathamabhaGgapratipAdyacaturthabhaGgapratipAdyayordharmAntaratvenApratIteH sattvadvayasyA'sambhavAt , vivakSitasvarUpAdinA sattvasyaikyAMta , tadanyasvarUpAdinA dvitIyasya saccasya sambhave'pi vizeSAdezAttatpratipakSabhUtA'sattvasyApi parasya mAvAdaparadharmaH saptakasiddheH saptabhaGgayantarasiddhissyAt / evaM dvitIyacaturthabhaGgasaMyogenApi na bhaGgAntara. pravRttiH, pUrvavanAstitvadvayA'bhAvAda , na cAtra yugapadastitvanAstitvomayApekSayA syAdavakta. vya eva ghaTa iti tRtIyabhaGgapravRttivadastitvAdipratyekanimittApekSayA vaktavyatvamapyastIti tatpratipAdakasyAdvaktavya eva ghaTa ityaSTamabhaGgo'pi kinna syAdityAzaGkanIyam , yato na hi syAdvAdinAmayamabhyupagamo yAvanto dharmA ghaTe sambhavanti tAvaddharmapratipAdakA bhaGgA ekasyAM saptamaGgayAM nivezanIyA iti, tathA satyanantabhaGgatheva syAt , na tu saptamaGgI, kintu saptavidhasaMzayajijJAsAparyanuyogavazAdastitvAdipratyekadharmANAmavirodhena vidhiniSedhakalpanayA saptadharmapratipAdikA saptamaGgItyevAbhyupagamaH, tathA cAtrApi vaktavyatvadharma pradhAnIkRtya tadvidhiniSedhakalpanayA saptadharmapratipAdikA syAdvaktavyatvadharmapratipAdakaprathamabhaGgotthApitAkAsAkameNa jAyamAnA'nyeva saptabhaGgItyabhyupagantavyam / anantadharmAtmake vastuni pratidharma saptabhaGgyA niyatatvAditi / nanu saptabhaGgIjanyAkhaNDazAbdabodha iva kimanyajJAne'pi saptadharmAvabhAso bhavati na veti cet, tatpratimAse syAdvAdavyutpatterapi prayojakatayA syAdvAdA'vyutpannasya pratyakSAdijJAne tadapratibhAse'pi tadvyutpannasya jJAne tatpratimAso bhavatyeva, ata eva nyAyAcArya zrImadbhiryazovijayopAdhyAyaimahAvIrastave pratyabhinnAvicAre"paryAyato yugapadapyupalabdhabhedaM, kiM na krame'pi hi tatheti vicaarshaalii| syAdvAdameva bhavataH zrayate sa bhedA-bhedakrameNa kimu na sphuTayuktiyuktam // 27 // " iti padyena zAbdabodhAtiriktasyApi bhedAbhedobhayAtmakasyAdarthaviSayakasya pratyabhijJAnasyApi syAdabhinna evaM syAdbhina evetyAdisaptabhaGgIsamabhirUDhasaptadharmaviSayakatvamAveditam , vyutpAditazcaitadeva taTTIkAyAM nyAyakhaNDakhAdyAbhidhAyAM taireva-" evaJca syAtsa eva syAda'sa evetyAdisaptabhaGgakramAnurodhI pratyabhijJAnabodho vaktavya ityrthH| evaM sati tadidantAspadAbhedaviSayakameva pratyabhijJAnamiti pravAdasya kathamupapattiriti cet, syAdvAdavyu. tpannApekSayeti pratIhi / syAdvAdavyutpatteH kehopayogaH zAbdabodha eva tadupayogAditi cet, na, svaprabhavasaMskArotpannamatijJAnadvArA tatra tadupayogAt, ata eva kAraNasAmrAjya mapi darzitam , tathA'nubhavasmaraNayoH svaprayojyakSayopazamadvArakayostathApratyabhijJAnakAra* NayoH sattvAda, uddezyavidheyamAvaviparyayasyApyaicchikatvAt / vastutaH kararekhAvizeSavAn "Aho Shrutgyanam" Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 sammati* kADa, pA... zatavarSajIvItyupadezazravaNAnantaramayaM kararekhAvizeSavAniti jJAne sati pathA'yaM zatavarSajIvIti saGkalanAtmakaM pratyabhijJAnam , tAdRzaviSaye mAnAntarAnavakAzAta, tathA sarva vastu saptamaGgIsamabhirUDhadharmAtmakamityupadezaM zrutavata idaM vastviti jJAnAnantaramevedaM saptamaGgIsa. mabhirUDhatattAzrayA'bhinnamiti pratyabhijJAna vyutpannAnAM na durghaTamiti dik" iti granthena / etena vAkyaracanAM prati vAkyArthajJAnasya kAraNatvenaikaikamaGgasya saptamaGgayAzca prayoktIne pratyakSAdyAtmake tattadbhaGgapratipAdyatattaddharmasya saptamaGgIpratipAdyasaptadharmANAzca pratibhAsanaM sthAdityArekApISTatvena nirAkRteti / yato yadA parokSajJAnAtmake pratyabhijJAne kSayopazama. vizeSAtsyAdvAdavyutpattisahakRtAtsaptamaGgIsamabhirUDhasaptadharmabhAnaM yuktito niSTaGkitaM tadA pratyakSe'pi tathaiva sAmagrIsampacyA tathAbhAnasya ko vArayiteti vidAMkurvantu sudhiyH| nanu ki vAkyaM pUrNottaraM kiJcAMzottaramiti jijJAsApurassaraM praznodbhave kimuttaramiti cet, ucyate, svetarAMzIdAsInyena svaviSayavastvaMzamAtra pratipAdanaparaM pratibhaGgarUpaM vAkyamaMzottaram , tasya khaNDavAkyarUpatayA dezajijJAsAnivartakatvAt , anantadharmAtma ke vastunyekaikaparyAyamAzritya krameNa yugapadvA vidhiniSedhapradhAnabhAvanotpadyamAnasyAtkAralAJchitasaptavidhadharmaprakArakasaptavidhasaMzayamUlakasaptavidhajijJAsA''dhInasaptavidhapraznatadviSayaviSayakajJAnahetukapratipipAdayiSApUrvakAviruddhasaptavidhadharmaprakArakaikadharmivizeSyakazAbdabodhajanakatAparyAptimatsAkSAtparamparAva. TitatadutthApitA''kAsAnivartakatvatanivartanIyAkAjotthApakatvAnyataravatsaptamagAtmakamahA-- vAkyameva ca pUrNottaram , pratiparyAyaM vidhiniSedhaprakArApekSayA saptabhireva dharjijJAsitasya vastunastAvadbhireva dharmerabhidhAnena zroturabhilaSitapodhopapattejijJAsAntarAnudayAduktavAkyasya zAntAkAsAtvAt / nanu yadyapi mahAvAkyArthabodhe tattatkhaNDavAkyArthabodhasya kAraNatvena bhavatu pUrva tattatkhaNDavAkyArthabodhaH, pazcAnmahAvAkyArthabodhaH, tathApi svadravyakSetrAdirUpeNa ghaTassyAdastyeveti prathamabhaGgarUpakhaNDavAkyataH svadravyakSetrAyavacchinnapradhAnIbhUtakathaJcida. stitvaprakArakapaTavizeSyakabodhaH prathama, pazcAtparadravyAdirUpeNa ghaTassyAnAstyeveti dvitIya. maGgajanyaH paradravyAdhavacchinnapradhAnIbhUtakathaJcinnAstitvaprakArakaghaTavizeSyakabodhaH tatpazcA tRtIyAdibhaGgajanyabodha ityevaM saptavidhabodhakrame ko heturiti cet, tatra vAkyakramagarbhatAtparyajJAnameva hetu:, yadvA pUrvapUrvabhaGgajanyazAbdabodhAnAmuttarottarabhaGgajanyazAbdabodha. kAraNatvena kAraNakramAtkAryakrama iti sAmAnyaniyamAvaSTambhena tAzakAraNakrama eva hetuH| saduktaM khaNDakhAye nyAyAcAryaistAtapAdazrIyazovijayopAdhyAyaH-" audAsInyena svArthAvadhAraNamAtraparatve'pyaMzottaram / sapratipakSadharmadvayasthale saptadharmajijJAsayA saptamiH praznarmithaH sAkAGkSasaptabhaGgAtmakamahAvAkyasyaitra pUrNottaratvAt , sabalaM hi vastu yAvaddhamaijijJAsitaM tAvaddharmA'bhidhAna eva vAkyaM nirAkAGkSa bhavati, bhaGgArthabodhakramo vAkyakramagarbhavAtparya. 22 "Aho Shrutgyanam" Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pammati* kAn, gA* 4. jJAnAt , AdhabhaGgAdijanyabodhasya dvitIyAdibhaGgajanyazAbdabodhe hetutvAcceti / " atra kecidAcAryAstRtIyacaturthabhaGgayoya'tyAsamicchanti / ata eva pUjyazrImadvAdidevasaribhiH 'syAdastyeva syAnAstyeveti kramato vidhiniSedhakalpanayA | tRtIyaH 4-17 / syAdvaktavya. meveti yugapadvidhiniSedhakalpanayA caturthaH / 4-18 / iti sUtradvayaM tRtIyacaturthabhaGgapradarzakaM praNItam, nyAyAcAryazrIyazovijayopAdhyAyairapi pUrNottarAtmakaM mahAvAkyaM svarUpatastathaiva pradarzitam / tathAhi-bIjaM syAdarA'kSepakAryeva / 1 / syAdapurakSepakAryeva / 2 / syAdubhayameva / 3 / syAdavaktavyameva / 4 / syAdarA'kSepakAryeva syAdavaktavyameva / 5 ! syAda kurakSepakAryeva syAdavaktavyameva / 6 / sthAdaGkurA'kSepakAryeva syAdaGgurakSepakAryeva syAdavaktavyameva ca / 7 / iti pramANottaraM yuktamiti / astitvAdidharmaH svAbhAvasamAnAdhikaraNa: svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogibhUtadharmatvAt dharmatvAdvA kapisaMyogavadityanumAnenAstitvAdAvavyApyavRttitvasiddhau tadanyathA'nupapattyAbhyupagamyamAnazAkhAmUlAtmakabhinaminnA. bacchedakAvacchedenaikasmin vRkSe kapisaMyogatadabhAvayoriva ghaTAyekaikavastuSu tattannayArpaNayA bhinnAbhinnanimittarUpAvacchedakAvacchedena saccatadabhAvabhedAbhedanityatvAnityatvAdisarvadharmANAM sattvena nimittabhedApekSayA tatvadabhAvapratipAdanarUpakathaJcidvidhyAtmA yassyAdvAdasso'pi saptabhaGgathapekSa eva, naikabhaGgApekSA, tenaikasyaiva prakArasya pratipAdanena saptavidhajijJAsA'pUrtezzAntAkAsAtvAbhAvAt / nanu " iyaM saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca" // 43 // iti pramANanayatattvAlokAlaGkAragranthavacanAdekasyApi bhaGgasya vikalAdezatvavat sakalAdezatvAt "kAlAtmarUpasambandhAH, saMsargopakriye tathA / guNidezArthazabdAzce,-tyaSTau kaalaavyssmRtaaH||1||" iti padyoktakAlAdibhiraSTAbhiAraH paryAyArthikanayasApekSadravyArthikanayenA'bhedaprAdhAnyAd dravyArthikanayasApekSaparyAyArthikanayenAmedopacArAdvA yogapadhena pramANapratipanAnantadharmAtmakasya vastuna ekadharmamukhena tadanyeSAM sarveSAM dharmANAM pratipattijanakatvenAstitvAdyekai kadharmajJAne'pi taddharmadvArA tadaminnanikhiladharmAvabodha iti tadghaTakatayA saptadharmapratipattirapye. kenApi bhaGgena sajAtaiveti saptabhaGgakalpanayA kim , tathApi tathAkalpane Adhena bhaGgena yadeva pramANapratipannAnantadharmAtmakaM vastu pratipAdanIyaM tadeva dvitIyAdinetyarthaikyAt paunarutyaM syAditi cet, satyam , tathApi bhAvArthA'navabodhAnna yuktam, AdhAdibhaGgena svadravyakSetrAdinimittApekSakAstitvAdimukhena tadabhinnanAstitvAcanantadharmAtmakasya vastunA pratipAda: ne'pi paradravyakSetrAdinimittApekSakanAstitvAdimukhena tenA'pratipAditasyAnantadharmAtmakavastuno dvitIyAdibhaGgena pratipAdanena paunarukyA'bhAvAt , tasmAdekasyApi bhaGgasya vastuni tatpratipAdyaikadharmadvArA tadabhinnataditarAzeSadharmapratipAdakatve'pi tatraitanimittApekSayA'yaM dharma "Aho Shrutgyanam" Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 sammati* kAna 1, gA* 40 etadapekSayA cAyaM dharma iti pRthagvivecanaM naikabhaGgenopapAdayituM zakyam , kintu saptabhaGgAyaka, taduktaM khaNDakhAye-'sakalAdezamahimnakAhe'pi sarvagrahAt, nimittabhedavivecanasya ca saptamaGgathaivopapatteriti / / astitvanAstitvAdivatkAraNatvatadabhAvayorapyavyApyavRttitvameva, kasyA api kAraNatAyAH kenApi rUpeNa syAdvAdaM vinA niyantumazakyatvAta, syAdvAdazcaikAdhikaraNavRttitattanmayaprayojyabhinnabhinnatattadavacchedakAvacchinnatattadabhAvasvIkArAtmaiva, na cAtra virodhaH, apekSAmedena tattadabhAvAbhyupagamAt , tathApi tattve ekasminneva vRkSe zAkhAmUlAvacchinnakapisaMyogatadabhAvAbhyupagamasyedametadapekSayA isvametadapekSayA ca mahaditi pratItisiddhakAdhikaraNavRttiminnApekSakaisvatvadIrghatvAbhyupagamasya ca virodhadoSaduSTatvaM syAt, kiJca virodhasya kiM lakSaNamiti vAcyam , tAvadekAdhikaraNA'vRttitvaM tad , ekasambandhena pratiyogimatyapi sambandhAntarAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvasya parairapi svIkAreNa tattada. bhAvayoviruddhayorapyavirodhassyAt / nApi yena sambandhena yasya yadadhikaraNaM tasmimadhikaraNe tatsambandhAvacchinnatabhiSThapratiyogitAkAbhAvasyAvRttitvaM tat, ekarUpeNa tadvatyapi rUpAntareNa tadabhAvasya bhAvAt / nApi rUpavizeSasyoktavirodhalakSaNakoTau niveze'pi nistAraH, tena rUpeNa tena sambandhena tadvatyapi kAlAntare tenaiva rUpeNa tenaiva sambandhena tadabhAvasya bhAvAt / nApi kAlavizeSasya tatra praveze'pi nirvAhA, vartamAnakAlAvacchedena pratiyogimatyapi vartamAnakAlAvacchedenaiva tadabhAvasya dezabhedena svIkArAt, tasmAd yadrUpeNa yatsambandhena yatkAlAvacchedena yaddezAvacchedena yasya yadadhikaraNaM tadrUpAvacchinnatatsambandhAvacchinnataniSThapratiyogitAkAmAvasya tatkAlAvacchedena taddezAvacchedena tasminnadhikaraNe'vRtitvamityevaM tasya lakSaNaM vAcyam , tArazalakSaNavirodhasya minnamibhanimittarUpAvacchedakAvacchedenAstitvanAstitvamedA'bhedAdInAmekatra svIkRtau na bhavati bhAvakAzaH / ata eva syAdasti syAnAstItyAdau sarvatrAvirodhadyotanAya syAtpadaM prayujyate syAdvAdatattvajJaiH, tathA ca kasyA api kAraNatAyAssyAdvAdaniyantritatve ca siddhe sApi saptamaGgImupAdAyaiva sambhavati, ata eva " saptabhaGgIvidhisamArUDhatvenArthakriyAkAritvam" iti prAcInoktirapi saGgacchate / nanu kAryakAraNabhAvagraho'nvayavyatirekAbhyAM jAyate, tau ca vIjatvena bIjasatve'ratvenA'rasatraM tadabhAve tadabhAva ityevaMrUpAveva, na ca tI kathaJcidghaTitAviti kathaM kAraNatAtvavyApakatvaM syAdvAdasyeti cet, maivam, yato naivamanvayo'bhyupagamAI, tathA sati kuzUlasthadazAyAmapi bIjamaharotpAdakaM syAt, syAca kSetrasthatAdazAyAM yAvada rotpAdakaM bIjam, kintu svetarasakalakAraNasamavahitasya bIjasya kasyacid bIjatvena satve kasyacidevAGkarasyAGkaratvenotpAdakaM bIjamityevaM svarUpA, vyatireko'pi tadghaTita tadabhAkyoreveti kathaM na kazcid ghaTitatvaM tayora, uktavizeSaNasyaiva kazcidrUpatvAt , uktAnvayavyatirekagRhItasya yAvat kizcidvIjaM tAvatkathazcid yAvadArajanakam , yAvAn "Aho Shrutgyanam" Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 sammati. kAma , gA0 4. kazcidarastAvAn kathaJcid yAvadvIjajanya ityAdhAkArasyaiva kAryakAraNabhAvagrahasya syAdvAdasaMskRtAt UhapramANAta siddheH kAraNatAtvavyApakatvaM syAdvAdasya siddhyatyeva / nanu kAraNaM syAtkAryakAraNamityekenaiva bhaGgena kAraNatve kathaJcittavasiddhau kiM tatra saptamaGgIkalpanayeti cet , maivam, prathamabhoktI kiM kAraNaM syAtkAryAkAraNaM na vetyAdi saMzayotpattestajijJAsA tatpaznadvArA bhaGgAntarapravRtterAvazyakatvena naivaikabhaGgamAtreNa nirAkAsapratipattirjAyate, kintu saptamaGgathaiva,tasyA eva pUrNottaratvAt ,yAdRzena bodhena prAznikasyAkAjopazAmyati tAdRzabodhasyaiva paripUrNabodhatvena taM prati janakatvAt , taduktaM khaNDakhAye-" yAvati vicAre kiMvRttacidvidhiH pUryate tAvata eva pramANatvAditi / etena saptabhaGgIjanyabodhasya tattadabhAvaprakArakatvAtsaMzayAtmakatvaM syAdityArekA'pi nirastA, ekatra dharmiNi viruddhanAnAdharmaprakArakajJAnaM saMzaya iti lakSaNe ekasminneva vRkSe vibhinnAvacchedena kapisaMyogatadabhAvaprakArakajJAnasya pramAtmakasya saMzayatvaM mA prasAsIdityetadartha viruddheti nAnAdharmavizeSaNaM pareNApi svIkriyata iti dharmavizeSaNatayA saMsargatayA vA virodhamAnaM saMzaye niyatameva, virodhamAne cAdhyApyavRttitvajJAna pratibandhakamiti tadabhAva: kAryasahabhAvena pratibandhakAbhAvavidhayA kAraNam , saptamaGgIpaTakasyAtpadena cAnekAntArthasya dyotakena vAcakena vA'vyApyattitvameva dharme'vamAsata iti kAryasahabhAvena kAraNIbhUtasyAvyApyavRttitvajJAnAmAvasya pratibandhakAmAvasyAbhAvAdeva saptabhaGgIjanyajJAne virodhabhAnasyAmAve tanniyatasya saMzayatvasyApyanavakAzAt / ata eva ziromaNistu nipuNaMmanyaH prAha-syAditi tiGantapratirUpako nipAto'nekAntavAcI, digambarA vastUnAM satcAsattvAnirvacanIyatvAni anirdhAritAni pratijAnate, tathAhi-saptamaGgI. nAmakaM nayamAcakSate, syAdasti, syAnAsti, syAdavaktavyaH, syAdasti nAsti ca, syAda. sti cAvaktavyazca, syAnAsti cAvaktavyazca, syAdastinAsti cAvaktavyazceti, vastu sattvAzraya ityanirdhAritam , tathA'sattvAzraya iti, anirvacanIyatvAzraya iti, satyAsatvAzraya iti, saccA'nirvaktavyatvAzraya iti, asattvA'nirvaktavyatvAzraya iti, satvAsacA'nirvaktavyatvAzraya iti / evaM saptadhA'pyanirdhAritamityarthaH / tathA ca syAtpadasyAnirdhAraNArthatvAdvirodhyubhayagocarajJAnasya saMzayatvenApramANatvAcca saptabhaGgInayo na pramANamiti / itthaM vadataziromaNessyAdvAdasvarUpA'nabhijJatA prakaTIkRtA mahopAdhyAyena nyAyakhaNDakhAye-" na hyekatra nAnAviruddhadharmapratipAdakarasyAdvAdaH, kintvapekSAbhedena tadavirodhadyotakasyAtpadasamabhivyAhRta vAkyavizeSaH sa iti, dhotite ca tadavirodhe saMzayAvakAzasyaivA'bhAvAt kathaM svahRdayagata. manavadhAraNamasmAsvAropyate ziromaNinA" ityAdhuttaragranthena // ayambhAva:-yadyapItthameveti nizcayastadvirodhidharmAntararUpatvAbhAva eva bhavatIti nAhanmate tathAnizcayassambhavati, virodhidharmAntarAbhyupagamAt / tathA ca satyameveti vA asatvameveti vA anirvacanIyameveti vA sadasadubhayarUpameva vetyAdi nArhatA nizcinvantItyanirdhAritatvaM saccAdInAmityevaM nAI "Aho Shrutgyanam" Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 40 177 nmatam , svadravyAdyapekSayA vastuni satvameva, nAsatvam , paradravyAyapekSayA cAsattvameva, na saccam , ekakAlAvacchinnasvadravyAdiparadravyAdhubhayanimittApekSayA'nirvacanIyameva, na tvekaikarUpamityevamuttarabhaGge'pi tattannimittApekSayA tattadrUpameva vAcyamiti yanimittApekSayA savAdi tannimittApekSayA tadvirodhyasaJcAdirUpA'bhAvena tattanimittApekSayedamitthameveti nizcayasadbhAvena savAdInAM nirdhAritarUpatvenaivAbhyupagamAt , tathApi tat ahenmatatayA'bhyupagamya ziromaNinA saccAdInAmanirdhAritatvaM prarUpitamiti tasya suspaSTaM dhyAnadhyameveti / etena saptamaGgadhAdikhaNDanaparaM " naikasminnasambhavAt // 2 // 2 // 33 // iti zArIrakamImAMsA. sUtramapi nirastam, taduktipratyuktInAM pUrvoktasAmyAta , yathaivaikasmin vastunyastitvadharmaviSayakaparyanuyogavazAdavirodhena vyastasamastavidhiniSedhakalpanayA syAtpadalAJchitasaptadharmaprakAravAkprayogalakSaNasaptamaGgI pradarzitA tathaiva tadanyabhedanityatvAdyekaikadharmApekSayApi saptabhaGgI jJeyA, evaJca vastuno'nantadharmAtmakatvena tadapekSayA saptamaGgInAmAnantyaM yadAyAtaM tdpy'bhiissttmevaarhtH| etenaikasmin vastuni vidhIyamAnaniSidhyamAnAnantadharmAtmakatvena tadapekSayA'nantabhaGgaprasaktyA saptabhaGgIti vaco na yuktamityArekA'pi nirastA, yata ekaikaparyAyamAzritya vastuni vidhiniSedhakalpanAbhyAM vyastasamastAbhyAM saptaiva bhaGgArasambhavanti, evaMvidhAssaptamagAzca anantAH pratiparyAya saptabhaGgIbhAvAta paryAyANAzcaikavastunyanantatvAditi, yaduktaM tAtapAdavAdidevasUribhi:-" ekatra vastuni vidhIyamAnaniSidhyamAnAnantadharmAbhyupagamenAnantamaGgIprasaGgAdasaGgataiva saptamaGgIti na cetasi nidheyam / / 4 / 37 // vidhiniSedhaprakArApekSayA pratiparyAya, vastunyanantAnAmapi samabhaGgInAmeva sambhavAt // 4 / 38 / / iti / etena syAtpadamanekAntavAcakamiti syAtsan ghaTaH syAdasan ghaTa ityAdisaptabhaGgI. vacanamanarthakam , syAtsan ghaTa ityekabhaGga utte'pi tadghaTakasyAtpadAdeva satyAsatyAdidharmasaptakazabalatvasyApi syAcchabdArthakukSipraviSTatvAttadbodhopapatterityapyArekA nirastA, sAmA. syato'nekAntasya pratipattAvapi vizeSArthinA vizeSasyAnuprayogAt, vRkSo nyagrodha iti vacanavat / ayambhAvaH syAtpadAdanekAntapadAdvA ekAntabuddhivilakSaNabuddhivizeSaviSayatAbacchedakatvenaivAnantadharmAntargatasaptadharmabodhe'pi prAtisvikarUpeNa taddhodhanArthaM vizeSa. pryogo'vshymaashrynniiyH| yathA vRkSa ityukte vRkSatvena nyagrodhabodhe'pi nyagrodhatvena tadodhArtha vizeSaprayoga AzrIyate tathA prakRte'pi / syAtpadasyAnekAntatvadyotakatvapakSe tu nyAyaprAptaM sadasadAdivacanam , sadasadAdizabdoktasya svarUpapararUpacatuSTayAdinA sasvAsatvAdiviziSTaH vastunassyAcchabdena dyotanAditi granthagauravamItyA nAdhikaM vitanyate // 40 // . athoktasaptamaGgayAM kena nayena ko bhaGga iti jijJAsayA ziSyeNa tatprane kRte satiM yasya yasya bhaGgasya mUlabhUto yo yo nayastattadbhaGgapravartakatattatrayapradarzanapUrvakataduttarAbhidhisayA sarirAha--- "Aho Shrutgyanam" Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 sammati0 kANDa 1 0 41 evaM sattaviyappo, vayaNapaho hoi atthapajjAe / vaMjaNapajAe puNa, saviyapyo Nibviyappo ya ( u ) // 41 // , " ' evaM ' uktaprakAreNa, ' sattatriyappo' saptavikalpaH saptabhedaH, 'vayaNapaho ' vacanapatho vacanamArgaH, ' hoi atthapajAe ' bhavatyarthaparyAye viSayasya viSayiNi lakSaNayA tadrAhiNya'rthanaye sahavyavahArarjusUtra lakSaNe / saptApyanantaroktA bhaGgA arthanaye bhavantIti bhAvaH / tatra prathamo bhaGgaH saGgrahe sAmAnyagrAhiNi, dvitIyo bhaGgo vyavahAre vizeSagrAhiNi, tRtIyabhaGgastu RjusUtre sUkSmavarttamAnakSaNagrAhiNi, ekadobhayArpaNAyA varttamAnakSaNaniyatatvAt caturthaH 'saGgrahavyavahArayoH, paJcamaH samaharjusUtrayoH, SaSTho vyavahArajusUtrayoH, saptamaH sahavyavahArarjusUtreSu / vastvekAMzagrAhI naya ityekaikadharmaviSaya kenaikaikana ye nai kekadharmapratipAdakAdyabhaGgatrayapravRttiH / dharmadvayasya nayadvayaviSayatvAttadviSayakeNa nayadvayena bhaGgadvayasaMyogotthA dharmadvayapratipAdakAzcaturthapaJcamaSaSThabhaGgAH pravRttAH, saptamabhaGgastvAdya bhaGgatraya saMyogottho dharmatrayapratipAdaka iti dharmatrayasya nayatrayaviSayatvAttadviSayakeNa nayatrayeNa sa pravRttaH tathAhiarthanayAnAzritya vicAre karttavye astitvasya sAmAnyasya saGgrahaviSayatvena tatpratipAdako bhaGgaH saGgrahanayAtpravarttate, sAmAnyarUpasyAstitvasya vizeSagrAhivyavahAranayA'viSayatvena tatpratipakSabhUtaM nAstitvaM vyavahAranayaviSaya ityato nAstitvapratipAdako dvitIyamaGgastasmA spravarttate, avaktavyatvapratipAdakastu tRtIyo bhaGga RjusUtranayAtpravarttate, yatassahavyavahArau na yugapadastitvanAstitve AdizataH, astitvasya saGgrahaviSayatve'pi nAstitvasya tadaviSayatvena tasya svAnabhimatasyAdeze evaM nAstitvasya vyavahAraviSayatve'pyastitvasya tadaviSayatvena tasya svAnabhimatasyAdeze'niSTasAdhanatvapratisandhAnAt, RjusUtrastu yugapadastitvanAstitve AdeSTumarhati / yadyapi paramArthato'stitvanAstitve paramArthato varttamAnakSaNa mAtra varthAvagAhina RjusUtrasya na viSayau tathApi tanmate sAMvRttatvena rUpeNa te tadviSayatAM gacchata eva, kalpitenApi rUpeNa yugapadAdiSTayostayoravaktavyatvapratipAdako maGgaH pAramArthika eva, viSayasyAbAdhitatvAt, yathA dhUmatvenAropitAd dhUlipaTalAlliGgAdaH pAramArthikAdapi vastugatyA vahnimati deze vanyanumitiravAdhitaviSayakatvAtpAramArthikI / kramArpitAstitvanAstitvapratipAdakazca caturthabhaGgaH saGgrahaviSayasyAstitvasya vyavahAranayaviSayasya nAstitvasya ca pratipAdakatvAttAbhyAM pravarttate / evaM saMgrahaviSayasyAstitvasyarjusUtraviSayasya cAvaktavyatvasya pratipAdakatvAttAbhyAM pazcamabhaGgaH pravarttate / tathaiva vyavahAranayaviSayasya nAstitvasyarjumUtraviSayasya cAvaktavyatvasyAbhidhAyitvAttAbhyAM SaSThabhaGga uttiSThate, saptamabhaGgazva saGgrahaviSayasyAstitvastha vyavahAraviSayasya nAstitvasyarjumUtraviSayasya cA'vaktavyatvasya pratipAdakatvAttairudbhavatIti / atra yaddharmaprakAra kasaGgrahAkhyabodhaH prathamamaGgaphalatvenAbhimatastaddharmAbhAvaprakArako vyavahArAkhyo bodha eva dvitIyabhaGga phalatvenaiSTavyaH, "Aho Shrutgyanam" Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kAnha 1, gA0 41 K ata eva syAd ghaTa iti prathamabhaGgaphalatvena ghaTatvaprakArakasaGgrahAkhyo bodho'bhimata iti ghaTatvAbhAvaprakArako vyavahArAkhyo bodhaH syAda'ghaTa iti dvitIyamaGgaphalatayA jJAtavyaH, tena ghaTatvalakSaNasAmAnyaviSayaka sahanI laghaTatvalakSaNavizeSa viSayakavyavahArAbhyAM ' syAdU ghaTaH syAnnIlaH' ityAkArakau yau prathamadvitIyabhaGgau taddghaTitasaptabhaGgIpravRttirna sambhavati, na vA sAmAnyamekamAzrityaikavacanamiti tadviSayaka saGgrahaH, anekAn vizeSAn samAzritya bahuvacanamiti tadviSayako vyavahAra iti tAbhyAM 'syAdudghaTaH syAdudghaTA:' ityevaM rItyA'pi maGgAntaravRddhyA'STabhaGgyAdipravRttirapi sambhavatItyavadheyam / zabdanayAnAzritya vicAropadarzanArthamuttarArddhamAha - ' vaMjaNa pajAe puNa' vyaJjanaparyAye punaH, viSayasya viSayiNi lakSaNayA zabdanaye punaH 'saviyappo' savikalpaH, sAmpratAkhyAdya bhedAtmakazabdanaye paryAyazabdavAcyatAvikalpa sadbhAve'pyarthasyaikatvAt / ayambhAvaH - ghaTakuTanipakumbha kalazAdiparyAyazabdabhede'pi ghaTarUpasyArthasya na bheda iti sajJAbhede'pyarthAbhedAbhyupagantari tasminnaye savikalpaH, tanaye ghaTavAcakayAvatparyAyazabdavAcyatvAvacchinna eko ghaTo'styeveti prathamabhaGgasyAstitvasAmAnyAbhidhAyakasya pravRttibhAvAt paryAyazabdavAcyatAvikalpasadbhAvAcca / samabhidaivambhUtAkhyadvitIya tRtIya bhedAtmakazabdanaye 'Niviyappo ya' nirvikalpazca dravyArthAtsAmAnyalakSaNAnnirgatasya paryAyarUpasya vikalpasyAbhidhAyakatvAduktadvitIyamedayoH tathAhi samabhirUDhasya mate ghaTazabdasya yo'rthaH sa na kumbhakalazAdizabdAnAM, kintu vyutpattinimittabhedena bhinnabhinna evArthaH, saJjJA bheda niyatArtha bhedAbhyupagantRtvaM samabhirUDhatvamiti lakSaNasya saiddhAntikairuktatvAttena nayena sajJAmedenArtha medasyAbhyupagamena yatra saJjJAbhedastatra vyutpattinimittakriyAbhedaprayojyArthabhedasyAvazyambhAvAt / atredamavadheyam - zabdaviSaye zAstre vyutpattipakSo'vyutpattipakSazceti pakSadvayamurarIkRtam, avyutpattipakSe sarve zabdAH siddhA eva, naiSAM vyutpAdanAya zabdazAstrarUpaprayAsa AzrayaNIyo bhavati / vyutpattipakSe tu sarve zabdA dhAtunA vyutpAdanIyAH, atassaGkSepeNa teSAM vyutpattisAdhanAya vyAkaraNaniruktAdikaM pravRttam / ata evAha- nAma ca dhAtujamAha nirukte, vyAkaraNe zakaTasya ca tokam / yanna vizeSapadArthasamutthaM, pratyayataH prakRtezva tadUhyam ||1|| iti / asyAyamarthaH - niruktanAmake granthe tadracayitA tathA svaracite vyAkaraNe zAkaTAyanaH sarvANi nAmAni prAtipadikAni dhAtujAni tattaddhAtubhiH prakRtibhUtaiH tAn tAn pratyayAgamAnubandhAdIn kalpayitvA vyutpAditAni bhavantItyAha / eva yeSAM nAmnAM nirukte vyAkaraNe ca vyutpAdanaM nAsti teSAmapi nAmnAM vyutpAdanamUhanIyamityAzayenAha - yanetyAdi / yannAma nirukte vyAkaraNe ca vizeSapadArthena prakRtipratyayavizeSeNa samutthaM vyutpAditaM nAsti tat pratyayataH pratyayavizeSakalpanayA prakRteH prakRtivizeSa kalpanayA anubandhAdikalpanayA cohI vyutpAdyam, ata eva " uNAdayo bahulaM " iti sUtraM prANAyi pANininA / saMvadati cAtra / "Aho Shrutgyanam" : Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1,yA." " sajJAsu dhAturUpANi, pratyayAzca tataH pare / __kAryAda vidyAdanubandha-metacchAstramuNAdiSu // 1 // " iti| - vyutpattipakSazca samabhirUDhanayAdvinirgata iti tatprakRtibhUtassa nayo vyutpattipakSAvalambI sarve zabdAH kriyAnimittAH, dhAtujatvAt , ata eva bhimArthAH, nimittabhedAcArthabhedo dRSTaH, chatridaNDyAdivadityabhyupagacchati, evaJca tanmate naimicikyeva sjnyaa'bhyupgtaa| hantavaM pAribhASikazabdasyAnarthakatvamApannamiti cedApannameva, kiM hanteti pUtkAreNa / taduktaM tatcArthe " pAribhASikI nArthatanvaM bravIti, yadRcchAmAtrapravRttatvAt" iti / tathA ca yeSAM nAmnAM vyutpattiH zAstre vizeSarUpeNa na pradarzitA teSAmapi arthAnusAreNa prakRtibhUtAn dhAtUna pratyayAMzca tatra kAryAnusAreNa anubandhAdIMzca kalpayitvA sAdhanaM kartavyam / tadevaM paryAyazabdAnAmapi vyutpattinimittakriyAbhedAdavazyamarthabheda ityato vartamAnenAbhinnaliGgAdinApyekenaiva dhvaninA'bhidhIyamAno'rthassamabhirUDhanaye samyagukto bhavati, nAnyatheti / evambhUtanayamate'pi yadyapi tattakriyAlakSaNavyutpattinimittabhedAnnaimittikenApyarthena milena bhAvyamiti ghaTakuTakumbhAdizabdA bhinnArthA eva, ghaTanakuTanakumbhanAdikriyAlakSaNavyutpatti nimittabhedAt , tathApi yadA kadA ghaTanakriyAyAmapi ghaTa eva, yadA kadA kuTanakriyAyAmapi kuTa eveti vivakSitakriyAmupalakSaNIkRtya tasyAM satyAmasatyAM vopalakSaNavidhayA tadviziSTaM vivakSitazabdArthamabhyupagacchati samabhirUDhanayaH, evambhUtanayastu tato'pi sUkSmekSikA. paryAlocanatatpara iti naivamabhyupagacchati, kintu vyutpattinimittIbhUtatattatkriyAM vizeSaNI. kRtyaiva tatsatvakAla eva tadviziSTamartha vivakSitazabdAbhidheyaM manute, na vanyadeti vivakSitazabdavyutpacinimittakriyApariNatikAla eva tadvastu, na prAk pazcAdvA, tathAhi paramaizvaryAnubhavanakAla evendrA, anyadA'nindraH, indropayogakAla eva vopayogendraH, tatkSaNAnantaraM tatpUrva vA'nindraH, pazcAttaduparamAt pUrva tadabhAvAt , pUrdAraNakAle tadupayoge vA purandaraH, anyadA purandaro na, pratikSaNAtikAmitvAdvastunaH, yasmin kSaNe yo'rtho'nAkAravijJAnavAde jJAnArtha. yoviSayaviSayibhAvasambandhasvIkArAd buddhiviSayaH sAkAravijJAnavAde viSayaviSayibhAva. sambandho na, kintvAkArAkArimAvasambandho'bhyupagata iti tena sambandhena vijJAnagatatva. marthasyeti buddhistho vA tasminneva kSaNe sa zabdArtha iti tena nayena zabdavyutpattipratipAdyakriyAkAla eva shbdvaacyo'rtho'bhyupgtH| na tu sarvadA, ata eva padavAcyapravRttinimittA'bhinnavyutpattinimittakriyAkAlavyApakapadArthasattA'bhyupagamapara evambhUtanaya iti manI. SiNastaniSkarSamAhuH, tathA ca ghaTo nAma ghaTavAcakayAvatparyAyazabdavAcyA zabdanaye eko'. syeva, samamirUDhevambhUtayo tsyeveti dvau bhaGgo labhyete, liGgasaGkhyAkAlakArakapuruSAdibhedena zabdanayo bhinnabhinnakriyApravRttinimittakasaJjJAbhedena samabhirUDhazca pUrvoktaprakAreNa bhimakAlAvacchinnakriyAbhedenaivambhUtazca bhinmamarthamabhyupagacchattItyuktaprakAreNa bhimasArthasyaikazabdAvAcya "Aho Shrutgyanam" Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA0 41. 277 tvAtteSu triSu nayeSu syAdavaktavya iti tRtIya bhaGgaH / prathamadvitIyabhaGgasaMyoge caturthaH, prathamadvitIyacaturtheSu bhaGgeSveva cAnabhidheyasaMyoge paJcamaSaSThasaptamA vacanamArgA bhavanti, athavA pradarzitasvarUpA saptabhaGgI saGgraha - vyavahAra - RjusUtreSvevArthanayeSu bhavatItyAha- -' evaM sattaviyappo' ityAdi / 'evaM sattaviyappo' pUrvanItyA saptavikalpaH saptabhedaH "vayaNapaho hoi asthapajAe " vacanapathaH vacanamArgoM bhavati arthaparyAye, viSayasya viSayiNi lakSaNayA arthanaye ' vaMjaNapajAe uNa " vyaJjanaparyAyeatrApi viSayasya viSayiNi lakSaNayA zabdanaye sAmpratasamabhirUDhaivambhUtAkhyanayatrayAtmake punaH " saviyappo Niviyappo ya" savikalpo nirvikalpaca, AdyadvitIyAveva bhaGgau bhavata iti / etattAsparyArthazcaivam - arthanaya eva saptabhaGgAH, zabdAditrinayeSu tvAdyau dvAveva bhaGgau, yo hyarthamAzritya vaktRsthaH saGgraha-vyavahAra-RjusUtrAkhyo matijJAnAtmakaH pratyayaH prAdurbhavati so'rthanayaH, ardhavazena tadutpatteH, arthaprarUpaNAyAM pravINatvenArthaM pradhAnatayA'sau vyavasthApayati, zabdaM tu svaprabhavamupasarjanatayA vyavasthApayati, tatprayogasya parArthatvAt / yastu zrotari zabdazravaNAdudgacchati zabda- samabhirUDha - evambhUtAkhyaH pratyayazzrutajJAnAtmakaH zabdavAcyArthagocaraH, tasya zabda: pradhAnam, tadvazena tadutpatteH, arthastUpasarjanam, tadutpattAvanimittatvAt sa zabdanaya ucyate, tatra ca vacanamArgaH savikalpanirvikalpatayA dvividhaH, savikalpaM sAmAnyam, nirvikalpaH paryAyaH, tadabhidhAnAdvacanamapi tathA vyapadizyate / tatra zabdassaJjJAbhede'pyabhinnamarthamaGgIkaroti, samabhirUDhazca tadAnIM pUrvaM pazcAdvA vyutpattinimittakriyApariNatibhAvena vivakSitArtho vivakSitazabdavAcya eveti zabdapratipAdyakriyAyAM satyAmasatyAmapyabhinnamarthaM pratipAdayatIti zabdasamabhirUDhAbhiprAyeNa savikalpo vacanamArgaH prathamabhaGgakarUpaH saJjJAkriyA bhedenAbhinnArthapratipAdakatve'pi bhedajijJAsArUpa vikalpasAhityAt, evambhUtastu kAlabhedena kriyAbhedAd bhinnamevArthaM vivakSitazabdasya pratipAdayati, yato yadA ghaTate tadaivAsau ghaTaH, na punaraghaTata ghaTiSyate vA tadA ghaTa iti vyapadeSTuM zakyaH sarvavastUnAM ghaTatAprasaGgAt, tana ghaTanasamayAtprAk pacAdvA ghaTastadvyapadezamAsAdayatItyetannayApekSayA nirvikalpo dvitIyamaGgakarUpo vacanamArgaH / taduttaraM bhedajijJAsArUpa vikalpa virahAditi bhaGgadvayamevAvatiSThate, avaktavyabhaGgakastu jaJjananaye na sambhavatyeva, yataH zabdazravaNodgata zrotrabhiprAyo vyaJjananayaH, sa ca zabdazravaNAdarthaM pratipadyate, na zabdA'zravaNAt, avaktavyaM tvekazabdenobhayadharmoparaktavastuvivakSAyAmekena kenApi zabde - naikadA na vAcyamiti zabdApratipAdyatvAnnA'vaktavyabhaGgako vyaJjanaparyAye sambhavatItyabhiprAyavatA vyaJjanaparyAye tu savikalpanirvikalpau prathamadvitIyAveva bhaGgAvabhihitAvAcAryeNa / ' ca ' zabdasya gAthAyAmeva kArArthatvAditi / 23 OXULUI. saptabhaGgIprakaraNaM samAptam // Sxx "Aho Shrutgyanam" Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa 1, gA0 43 178 dharma dharmamapekSya vAkyaracanA'rthe'nantadharmAtmake, yA praznarvidhiparyudAsabhidayA sA saptadhA nASTadhA / yaddharmAH kila sapta nASTa punaruktatvAkhyadoSodbhavAt, sandehA api sapta tadviSayakA naiyatyatastadbhavAH // 1 // jijJAsA api sapta tatra tadanu praznAzca sapta prati. pAdyAnAM pratipAdakaprativacAMsyatrApi saptaiva vai / itthaM sAgamayuktito mitinayApekSA pramAtvaM gatA, tadUgarbhA prabhubhAratI vijayatAM yA zrotRvAkzuddhidA // 2 // yugmam // atha gajanimIlikAnyAyenetarAMzaudAsInyenaikAMzAvagAhisanahAyekakadvitrinayAdhInapravR. ttikasaptabhaGgIsvarUpaM pratipAdya saptamaGgIpravartakasaGgrahAdinayamUlabhUtadravyArthikaparyAyArthika yormadhye ekAntaparyAyArthikanayavAdaM pradarya tatrAprAmANyaM pradarzayitumAha jaha daviyamappiyaM taM, taheva asthitti pajjavaNayassa / Na ya sa samayapannavaNA, pajjavaNayamettapaDipuNNA // 42 // __ yadarthakriyAkAri tadeva sat , arthakriyAkAri ca vartamAnakSaNavatyaiva vastviti tadeva sat , sadviSayikaiva pratItiH pramAtmiketi tayA kAraNabhUtayA 'jaha daviyamappiyaM' yathA vartamAnakSaNasambandhitvaprakAreNa, agre tacchabdopAdAnAd yattadonityasambandhAd yadityadhyAhRtya yadravyamarpitaM pratipAdayitumabhISTaM taM taheva atthitti' tattathaivAsti tadravyaM vartamAnakSaNasambandhitvaprakAreNaivAsti, satsvarUpatAM vibhArti, nAtItAnAgatakAlasambandhitvaprakAreNa, atItAnAgatakAlasambandhinovinaSTAnutpannatvenAsadrUpatvAditi 'pajavaNayassa' paryAyArthikanayasya paryAyArthikanayavAdasya etadanantaraM " abhiprAyaH" iti zeSaH, etadekAntaparyAyArthikanayavAdamantavyaM zrotagatayathArthapratItyajanakatvAava pramANamiti jJApanAyAnekAntavAdI uttarArddhamAha-'Na ya sa samayapaNNavaNA paJjavaNayamettapaDipurANA' na ca sa samayaprajJApanA paryAyanayamAtrapratipUrNA, na iti pratiSedhe, tacchabdasya pUrvaparAmarzakatvAt sa ityanena pUrvavyAvarNitasvarUpaikAntaparyAyArthikanayavAdaH parAmRzyate, samayaH samyag Iyate paricchidyata iti samaya:, arthI, tasya prajJApanA prakarSaNa asaMdigdhAviparyastasvarUpatvena jJApyante bodhyante zrotabuddhAvarthA viSayIkriyante'nayA sA prajJApanA, zrohagatapramAtmakA'rthabodhajanikA prarUpaNeti yAvat , evambhUtA sA 'pajavaNayametapaDipuNNA' paryAyanayamAtrapratipUrNA, atra mAtrapadasyetaravArakatvAdravyanayanirapekSe kevale paryAyanaye pratipUrNA puSkalA, "sarva vAkyaM kriyayA parisamApyate" iti vacanAdadhyAhatAyAM 'sampadyate' iti kriyAyAM pUrvoktanosnvayAna sampadyate, na sa pUrvoktavAdaH zroragatasamyagarthapratyayaM kattuM zaknotIti na sa yathA "Aho Shrutgyanam" Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa , gA0.43. sthitavastusvarUpaprarUpaNAtmaka iti yAvat / ekAntaparyAyanayapratipAdyaikAntakSaNikatacasya yatra me harSaH prAgabhUttatraiva viSAdo dveSo bhayAdirvA vartate, ahameva pUrva harSavAnAsam , saMprati viSAdAdimAn vaH nAnya ityevaM harSaviSAdAdivicitrapratipattyA harSaviSAdAdiparyAyapUrvocaroktatattatparyAyAnugatAtmadravyAbhyAM bhedasaMbalitAbhedaviSayikayA bAdhitatvAditi / yadvA 'sa' iti ekAntaparyAyArthikanayavAdaH parAmRzyate, tasyApramANatve hetumAha-"Na ya samayapaNNavaNA paJjavaNayametapaDipuNNA" yataH samayaprajJApanA paryAyanayamAtrapratipUrNA na ca sampadyate, sarva vAkyaM kriyayA parisamApyata iti nyAyAdadhyAhatAyAM sampadyata iti kriyAyAM pUrvoktano'bhisambandhAdityanvayaH, samayaprajJApaneti-samayaH samyag Iyate paricchidyata iti samaya:-arthaH, prajJApanA-praSaNAsaMdigdhAviparyastasvarUpeNa jJApanA prajJApanA yathArthapratyAyanetiyAvat , samayasya prajJApanA samayaprajJApanA, paryAyanayamAtrapratipUrNeti-atra mAtra padasthetaravArakatvAdravyArthikanayanirapekSe kevale paryAyArthikanaye pratipUrNA sampUrNetyarthaH / tathA caikAntaparyAyArthikanayavAdo na pramANAtmakaH pratipUrNa samayaprajJApanA'nAtmakatvAt ekAntadravyArthikanayavAdavadityanumAnena tatrAprAmANyaM siddhyati / na cAtra hetorasiddhyA na tasiddhiriti vAcyam , ekAntaparyAyArthikanayavAdaH samyagarthapratyayajanakayathArthaprarUpaNAtmako na, adhyakSavAdhitaikAntatatvapratipAdakatvAt , ekAntadravyArthikanayavAdavadityanumAnena tAdRza. prarUpaNAtmakatvAmAvasidhyA pUrvoktahetusiddhitaH prAmANyAbhAvasiddheriti bhAvaH // 42 // : - athaikAntaparyAyArthikanayavAda ivaikAntadravyArthikanayavAdo'pi samyagarthAnubhavajJAnAjanakatvasAmyAma pramANAI ityupadarzayituM prAktadabhiprAyamAha paDipuNNajovvaNaguNo, jaha lajjai baalbhaavcrienn| kuNai ya guNapaNihANaM, aNAgayamuhovahANatthaM / / 43 // 'paDipuNNajobaNaguNo' yauvanameva guNo yauvanaguNaH pratipUrNaH sampUrNatAM gato yauvanaguNo yasya sa evaMvidhaH puruSaH sadgurUpAnte saddharmazravaNe jAgRtavivekaH 'lajaI' lajjate prapate, keneti karaNAkAGkSAyAmAha 'bAlabhAkcarieNa' bAlabhAvacaritena bAlabhAve bAlyA. vasthAyAM caritena, cauryaparadAragamanAdikamatinindhaM kRtyamazubhakarmavazIbhUto'haM durjanasaGgatyA kRtavAniti smRtiviSayatAM gatena / ato ya eva bAla AsIt sa eva yuvA, 'ahameva pUrva cauryAdhanuSThitavAn ' iti lajAnibandhanAbhedapratyabhijJAnAd bAlayUnorabheda. siddhe, 'jahA.' yathA ityudAharaNArtho gAthAyAmupanyastaH, tato yathA'tItavartamAnayorekatvaM sAdhitaM, tathA'nAgatavartamAnayorekatvaM sAdhayitumuttarArddhamAha-'kuNai ya guNapaNihANaM' yaH punararthe, karoti guNeSu dharmaviSayotsAhavairAgyAdiSu praNidhAnaM manovAkAyaikAgryam , taskimarthamityata Aha-' aNAgayasuhovahANatthaM ' anAgataM bhAvi yatsukhaM tasyopadhAnArtha prAtya "Aho Shrutgyanam" Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 sammati0 kANDa 1, mA0 44 tham , praNidhAnaM hi bhAvisukhaikakAraNaM kRtisAdhyazcetISTasAdhanatvajJAnAtkRtisAdhyatvajJAnAca bhAvisukhaprAptyartha praNidhAnAnukUlakRtimAn bhavati, tathA ca ya evaM praNidhAnakartA sa eva bhAvisukhaprAptimA nityamedapratisandhAnAdvartamAnAnAgatayorakyaM siddhamiti // 43 // kAlatrayAvacchinnAbhinnavastupratipAdikAmekAntadravyArthikanayamataprarUpaNAM pradarya sA. 'pi na yathAvasthitArthAnubhavajJAnajaniketi na paripUrNeti pratipAdayitumAha Na ya hoi jovvaNattho, yAlo anno vi lalaha Na teNa / Na vi ya aNAgayavayaguNa-pasAhaNaM jujjai vibhatte // 44 // 'Na ya hoi jovaNatyo bAlo' na ca bhavati yauvanastho pAlA, bAla eva yUno bhAvo yauvanaM tasmin tiSThatIti yauvanastho na ca bhavati, kintu kazcittato bhinna eva sa bhavati, anyathA " ayamidAnIM yuvA, na bAlA" iti bhedapratibhAso'prAmANikarasyAt , na ca bAlasvabhAvA'parityAge yuvasvabhAvaparigraho'pi sambhavati, uttarasvabhAve pUrvasvabhAvaparityAmasya hetutvAt , etena prAptayauvanaguNaH puruSo bAlabhAvasaMvRttAtmIyAnuSThAnasmaraNAllaata ityato bAla evaM yuvA, na tu tato bhinnassa iti bAlayunoH pUrvoktaikAntA'bhedo nirastaH, nanvevaM tarhi yuvatvakAle yUni bAlatvAvacchinnapratiyogikabheda evaikAnto'stu 'idAnIM yuvA na bAla iti pratIteH' ityAzaGkAyAmAha-"ano vi lAha Na teNa" anyo'pi lajate na tena bAlacaritena, puruSAntaravat , ayambhAva:-bAlayUnorekAnta medazcettarhi bAlAvasthAyAmanuSThitadurAcaraNaH pumAn pUrvamahamaspRzyagocarasaMsparzAdivyavahAraM kRtavAniti smaraNataH taruNAvasthAyAM lajAM na prApnuyAt , puruSAntaravat , lajjAM ca prApnoti, tasmAdyovanasthaH puruSaH kathaJciddhAlAdananyo'pItyabhyupagantavyam, nanu kena rUpeNa bAlayUno: syA dassyAdabhedazceti cet , ucyate, bAlatvena yuvatvena bhedaH, idAnIM yuvA'haM na bAla iti tattadavasthAbhedapratIteH, ya evAhaM bAlo'bhavaM sa evAhaM sAmprataM yuvA'smi' iti tattadavasthAnugatAtmA'medapratyabhijJAnAdAtmatvena rUpeNa cAbheda iti jAnIhi, vAlavAdyavasthA'nugatadharmyanabhyupagame tu cAlavAdyavasthAyA apyabhAvaprasaGgassyAt , dharmyamAve taddharmANAmapyasatvAt , na hi sAyabhAve kuNDalAdyavasthAyAssambhavo'stIti / yatu AtmA bAlAghavasthAbhedAna nivarttate, bhidyate vA, nityaikarUpatvAttasya, api tu bAlAyAH zarIrasyaiva nAnAvidhAvasthA iti zarIrameva tattadavasthAbhedena nivarttate bhidyate vA, parimANabhedena tadvaccharIrabhedAditi naiyAyikAdInAM matam , tadapyasat, 'ahaM vAlaH ahaM yuvA' ityAdi pratItyA bAlatvAdyavasthAnAmahantvasAmAnAdhikaraNyasya siddhyA''tmana eva bAlatvAdyavasthAH, na tu zarIrasya, prAg 'bAlo'hamAsam, idAnI yuvAsmi' ityAdyanubhavAdahaMtAspadasyAtmano'nugatAtmatvasvarUpeNAbhinnasyApi tadIyavAlyayauvanAdyanugatAvasthAmedena bhinnatvAt , ata "Aho Shrutgyanam" Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kANDa 1, gA0 44 eSa pUrvAvasthArUpeNa vinAzenottarAvasthArUpeNotpAdenAtmatvena rUpeNa dhauvyeNa ca vinAzotpAdadhrauvyAtmakasya tasya siddhiH / na ca gauro'hamityAdipratItau gauratvAMze bhrAntattvamivaM bAlo'hamityAdipratItau bAlatvAMze bhrAntatvameveti vAcyam , tatra bhrAntatvakalpanAyAM bIjAbhAvAt / Atmanyeva bAlyAditattadayasthAnAmavAdhitAnubhavasiddhatvAt , yata AtmanazzarIraparimANaniyataparimANavattayA pUrva vyavasthApitatvenAhArAdipudgalopacayApacayaprayojyazarIraparimANabhede zarIrasaMyuktAtmaparimANamedo'pyavazyaMbhAvI, parimANabhede ca tadvato'pi kathavidbhedaH, sa eva ca vAlyAdyavasthAtmakA, tattatparimANAvacchinAtmana eva bAlyayuktvAyavasthArUpatvAt , goro'hamiti pratItirapi dRSTAntIkRtA na gauratvAMze bhrAntA, AmavakSayaM kathacinmitha: pradezAnupraviSTazarIrAtmanoH kathaJcidabhedena tadAzritarUpAdijJAnAdInAma. nyonyAnupravezenAtmanyapi kathaJcid gauratvasya satcAt / nanu svasvabhAvato nIrUpe Atmani gauratvasya zarIrasambandhopAdhiprayuktatvAcadaMze sA pratItiH kAlpanikyeveti cet, tarhi kuNDalitvasya kuNDalasambandhopAdhiprayuktatvAt kuNDalI caitra iti pratItirapi tadaMze prAmA. NikI na syAt / vastutastu AtmA naikAntanityaH, pUrva tatpakSasya nirastatvAt , kintu kathaJcideva, ata evAtmano'saMkhyeyapradezamayatvena tatpradezasaGkocavikAzAbhyAM zarIraparimANavRddhihAnivaccharIrasaMyuktAtmaparimANasyApi vRddhihAnI iti taptA'yogolake parasparapradezAnupraviSTavahathayasoriva mithaH pradezAnuSaktazarIrAtmanorapyekalolIbhAva iti tadrUpeNa tanvabhinnasyA''tmano'pi bAlAdyavasthA abhyupagantavyA eva / evaJcAtItavartamAnayoH kathaJcidbhedA. bhedasiddhau tadvadvarttamAnAnAgatayorapi kathazcidbhedAbhedAvevAbhyupagantavyAviti sAdhayitumuttarArddhamAha 'Na vi ya aNAgayavayaguNapasAhaNaM jui vibhatte' nA'pi ca anAgatavayoguNaprasAdhanaM yujyate avibhakte / anAgataM kyaH anAgatavayaH tasmin , bhAvivRddhAvasthAyAH mityarthaH, guNaH sukhAtmako'nAgatavayoguNaH, tasya prasAdhanaM kAraNe kAryopacArAt prasAdha. nArthamutsAhA, tathA ca nApi cAnAgatavRddhAvasthAyAM sukhaprasAdhanArthamutsAho yauvanasthasya yujyate, kasmin sati ityata Aha-'vibhatte' atrAkAraprazleSAdavibhakta vartamAnAnA. gatayorabhede sati, abhedapakSe hyanAgatavRddhatvAvasthAyA api vartamAnayuktvAvasthArUpatvena prAptavyasukhAderyuktvAvasthAyAmeva prAptatvAditi / tasmAnAbhedaikarUpaM vastu, idAnImayaM yuvA na vRddha ityAkArakamedavyavahRtipratibhAsabAdhitatvAt / nanvevantakAntabheda evAstvityAre kAnirAsArtha 'vibhatte' ityasya vibhakte ekAntabhede ityapyartho'tra kartavyA, tathA ca yUni vRddhasyaikAntamede prAptavyasukhArthamutsAho na yujyeta, yajJadattIyAnAgatasukhaprasAdhanAtha devadatte utsAhAdarzanAt, evazvAtItavartamAnayoriva vartamAnAnAgatayorapyanugatAtmatvasvarUpeNAbhedaH, tattadavasthAmedena ca bhedo'nugatavyAvRttapratItitassiddha iti kathaJcidbhedAbhedAtmakameva tattvamabhyupagantavyam, anyathA sakalavyavahArocchedanasaktissyAditi / / 44 / / "Aho Shrutgyanam" Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa 1, gA0 45-46 ..' evaM kathazcidbhedAbhedAtmakasya puruSatavasya yathA vAlAdikAlarUpAtItakAlAvacchinnakRtacauryA'spRzyasparzakrIDAdidoSanindA'nAgatavRddhAvasthAkAlInasukhaprasAdhanAnukUlotsAhAbhyAM sambandhastathaiva kathazcidbhedAbhedAtmakasya tasya jAtyAdibhirbAlAdibhAvaizca sambandha iti dRSTAntadArzantikopasaMhArArthamAha jAi-kula-rUva-lakkhaNa, saNNA-sambandhao ahigayassa / bAlAibhAvadiTTha,-vigayassa jaha tassa saMbaMdho // 45 // jAti-kula-rUpa-lakSaNa-saJjJA-sambandhato'dhigatasya, tatra jAtiH puruSatvAdikA, kulaM pratiniyatapuruSajanyatvam , rUpaM cakSudhitvalakSaNam , lakSaNaM tilakarekhAdi sukhaduHkhAdi. sUcakam , sajJA pratiniyatazabdAbhidheyatvam , ebhiryaH sambandhastadAtmapariNAmA, 'saMbaMdhaoM ityatra sambandhapadottaraM tRtIyArthe tasil, tathA ca janmata Arabhya maraNaparyantA'vasthAyimirjAtyAdibhiryassambandhaH tena, cakSuSA'dhigato ghaTa ityatra yathA cakSurAzritya jJAto ghaTa ityarthastathA'trApi sambandhamAzrityetyarthaH, 'ahigayassa' adhigatasya jJAtasya, jAtyAdibhisarvadA puruSasya sambandhabhAvAttadAtmakatvenA'bhibhAvabhAsaviSayasya, yadvA saMbaMdhao' atra tRtIyArthe bahutvavAcakastasil pratyayaH, sambandhazcAtra janyajanakabhAvaH, tathA ca jAtikularUpalakSaNasaJjAsambandhaiH 'ahigayassa' abhedapratyabhijJAnaviSayasya, janmAdimaraNaparyanta na kadApi jAtyAdisvabhAvAn puruSaH parijahAtIti tadrUpairabhinnasvabhAvasyeti yAvat / etenAbhedaM pratipAdya medapratipAdanAyottarArddhamAha- bAlAibhAvadiTThavigayassa' ityAdi, bAlAdi. bhAvadRSTavigatasya, bAlAdibhAvaidRSTaiH pratyakSagocarairvigatasya dhvastasya pUrvabAlAdiparyAyeNa dhvaMse sati tasyArthAntaramAvagamanalakSaNatayA'vazyamuttarayuvAdiparyAyeNotpAda iti vAlayuvAdibhAvavinAzotpAdAtmakasya, pUrvoktajAtyAdibhirabhinnasyApi vAlayuvAditattatparyAyarUpeNa puruSasya bhedapratIterminasvabhAvasya 'jahA tassa saMbaMdho' yathA tasya puruSasya sambandha uktaprakAreNa medAbhedapariNatirUpaH, cAkSuSAdyadhyakSato'nugatacyAvRttasvarUpatayA bhedAbhedAtmakatvAtIteriti / / 45 // ___ AdhyAtmikAdhyakSato'pi tathApratItestathAbhUtameva tadvastviti dRSTAntadArzantikopasaMhAradvAreNa pratipAdayannAha... tehiM atItANAgaya,-dosaguNadurgacchaNabhuvagamehiM / taha baMdha-mokkha-suha-dukkhapatthaNA hoi jIvasta / / 46 // 'tehiM ' tAbhyAm , ' atItANAgayadosaguNadurgacchaNabhuvagamehiM' atItAnAgatadoSaguNajugupsA'bhyupagamAbhyAM yathA'tItadoSajugupsA'nAgataguNAbhyupagamAbhyAM kathavi. dvedAbhedAtmakasya puruSadravyasya siddhiA, tathA dAntike'pi " taha baMdha-mokkha-suha "Aho Shrutgyanam" Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa 1, mA. 45 183 dukkhapatthaNA hoi jIvassa" bandhamokSasukhaduHkhaprArthanA tatsAdhanopAdAnaparityAgadvAreNa bAlayuvAdyAtmakapuruSadravyadRSTAntasiddhakathaJcidbhedAbhedAtmakasyaiva jIvadravyasya bhavati,tathAhiya evAhaM pUrva baddhassa evAhaM sAmprataM mukta ityavAdhitavandhamokSasAmAnAdhikaraNyAnubhavAd ya evAtmA baddhassa evAtmA mucyate ityekasyaivAtmano pUrvottarakAlAvacchedena bandhamokSau bhavata iti baddhAvasthAmuktAvasthAnugatasvasvarUpeNa tasyA'bhedA, idAnIM saMsArakArAgAre mAyAvaMzajAlIbaddho'haM na tato muktaH, yadvA idAnIM mukto'haM na rAgadveSapariNatirajjubaddha ityavAdhitapratIterbaddhatvena muktatvena ca tasya bhedaH, evaM ya evAhaM pUrva duHkhyabhUvaM sa evAhamidAnIM sukhI saJjAta ityavAdhitasukhaduHkhasAmAnAdhikaraNyapratItibalAdahampadA vAcyasyAtmano sukhaduHkhAvasthAnugatasyAtmatvasvarUpeNAbhedaH, idAnImahaM dukhI na tu sukhI, yadvA'dhunA mukhyahaM na tu duHkhItyabAdhitapratyayAt, yadvA saMsArasukhamapi madhuliptakhaDgadhArA''svAdanajanyasukhamivAyatyAM duHkhajanakatvAd duHkhameveti saMsAre duHkhye. vAhaM na tu sukhItyabAdhitapratyayAca, tasya sukhitvena duHkhitvena ca bheda ityevaM kathavibhedAbhedAtmakasya jIvadravyasya saMsArakArAvAsAtmakabhAvabandho heyaH, analpaduHkhahetutvAd, dravyakArAvAsabandhavadityanumAnasiddhaheyabhAvasya bandhasya tatsAdhanaparityAgadvAreNa saMsArakArAvAsato muktirupAdeyA, analpasukhahetutvAd, dravyakArAvAsamuktivadityanumAnasiddhopAdeyabhAvasya mokSasya ca tatsAdhanopAdAnadvAreNa saMsAravandho me vRdayatu muktizca jAyavAmityAkArikA prArthanA sukhaM me bhUyAt duHkhaM ca mA bhUdityAkArikA sukhasAdhanopAdAnadvArA sukhasya duHkhasAdhanaparityAgadvArA duHkhasya ca sA bhavati / na ca jIvasyaiva pUrvottarabhavAnubhaviturabhAvAttadvandhAbhAvena tatastanmukterapyabhAva iti vAcyam , " utpAdacyayadhauvyayuktaM sat " iti sattvAnyathAnupapatyotpAdAditrayAtmakasya tasyAnAya. nantasya siddheH, tathAhi-ahaM yate, jAnAmyahamityAdipratyayAdAtmasiddhiH, na cAhampadavAcyo deha iti vAcyam, mRtadehavaddehatvabhUtatvamUrtasvarUpAdimattvAdinA dehasyA'cetanatvAd, na ca bhUtasamudAyaparyavasitaM caitanya, pratidinaM tasyAnyA'nyatve pUrvapUrvadivasAnubhUtasyA'smaraNaprasaGgAt , nApi pratyekaparyavasitam, karacaraNAdyavayava vigame tadanubhUtasya smaraNA'yogAta, dehasyeva caitanye ca bAlasya stanyapAnAdo prathamapravRttya'bhAvaprasaGgassyAt, pravRtti pratISTa. sAdhanatvajJAnasya kAraNIbhUtasyAbhAvAt , iha janmanyananubhUtasyeSTasAdhanatvasya smaraNA'. yogAda, janmAntarAnubhUtasya ca tasyAnubhavitari bhasmasAbhUte satyanyenA'smaraNAt / athoktakAryakAraNabhAvasyaivAbhAva iti na ca vAcyam , anubhavAdInAM pravRttyantAnAM kAryakAraNabhAvasyehaiva janmani nizcitatvAt , kAraNAbhAve kAryAbhAvasya sulabhatvAt, anyathA tu tattvavyavasthaiva na syAt , na cAhampadavAcyAnIndriyANyeveti vAcyam , teSAmapyuktayuktyAs. cetanatvenaiva siddhe, kizca yo'haM ghaTamadrAkSaM so'haM taM spRzAmItyekakartRkaghaTacAkSuSaspArzanA. "Aho Shrutgyanam" Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 sammati* kANDa 1, gA0 47 zrayatvasya cakSurAdAvasambhavAttavyatiriktAtmasiddhiH, na ca mano'pyahaMpadavAcyam , tasya cakSurAdivat karaNatvenaivAnumAnAsiddheH, nanu pUrva bhavAnubhavottarabhavasmaraNayorekakartRkatvena paralokAtmasiddhirbhavatu, tatpUrvataramave tu kathaM tatsiddhiriti cet, ucyate, pUrvajanmanyapi prathamapravRttyanurodhena tatpUrvasya evaM tattatpUrvasya janmanassiddhervItarAgajanmAdarzananyAyenAnAditvenaiva tasya siddhiH, anAditve ca siddhe AtmA anantaH anAdibhAvatvAt , yanaivaM tannaivaM, yathA ghaTa ityanumAnenAnantatvasiddharanAdyanantasvasiddhiriti / etatsarva pUrvameva sAdhitamiti kiM piSTapeSaNena ? nanvAtmano'nAdhanantatvasiddhyA sthairya meva siddhaM syAt , na tUtpAdanyayAviti ceta , maivam , ya evAhaM pUrva manuSyAdirUpeNAsaM sa evAhaM devarUpeNotpanna ityavAdhitapratItyaivotpAdAditrayAtmakatayaiva siddheH, na ca manuSyadevAdyavasthAH zarIrasyaiva na tvAtmana iti noktaM yuktamiti vAcyam, yato manuSyAdyavasthAprayojyo guNavizeSa Atmani ghaTeta , etatpakSaH pUrvameva nirasta iti granthagauravabhItyA nAdhikamucyata iti / / 46 // .. atha karmapudgalasaGghAtopagUDhasya jIvasya kArmaNazarIrasya cAtmatvena zarIratvena svasvagaH tA'sAdhAraNadharmeNa bheda iva jIvakarmapradezayoravibhaktatvAcadrUpeNAsAdhAraNadharmeNA'bhedo'pIti pratipAdayituM yathA'vibhaktatvaM tayostathA tat sadRSTAntamAha aNNoNNANugayANaM, imaM va taM va tti vibhayaNamajuttaM / jaha duddha-pANiyANaM, jAvaMta visesapajjAyA // 47 // __" aNNoNNANugayANaM " anyonyAnugatayorekalolIbhAvena parasparAnupraviSTapradezayorAtmakarmaNoH " imaM va taM va ti" idaM vA tadvA' iti-' idaM karma ayazcAtmA' iti 'vibhayaNamajuttaM-vibhajanaM pRthakkaraNaM, ayuktam aghaTamAnakam , tayoH pRthakartumazakyatvAt , na hi dRSTAntaM vinA dArzantikasiddhirbhavitumarhatIti tatsAdhanAthaM tatra dRSTAntamAha-'jaha duddha-pANiyANaM' yathA dugdhapAnIyayoH parasparapradezAnupraviSTayoH, kiM parimANo'yamavimAgo jIvakarmapradezayorityAzaGkAyAM tanivRtyarthamAha- jAvaMta visesapaJjAyA' yAvanto vizeSaparyAyAH-tAvAniti zeSaH, yAvanto vizeSaparyAyAstAvatsu ayamAtmA idaM karma iti vibhajana kartumazakyatvAda'ghaTamAnakam , ayambhAva:-" egamegeNaM jIvassa paese aNaMtehiM gANAvara. NijapoggalehiM AveDhie pavedie" ityAgamavacanAd vahnitaptAyaHpiNDavat sarvAtmapradezai. ssaha karmasambandhaH, na tu sarpakaJcukavad bahistvaparyantabhAgavartipradezamAtreNa sahetyAtmakamaNoH pratipradezamanyonyAnusyUtatvAdantyapradezamabhivyApyA'vibhAgaH, na caivaM tarhi tadvibhAgo na syAditi vAcyam , yato haMsena svacaJyA kriyamANakSIranIravivekavajIvena vizuddhatamadhyAnAnubhavacaJcavA so'pi kartuM zakyata eveti / tAvatparyantamevA'vibhAga iti niyamane ko heturiti ceda, ucyate, antyavizeSaparyantA eva sarvavizeSAH, antya iti vizeSaNA'nyathA'nupapatte, itarAvyAvartakatvAditi bhAvaH // 47 // "Aho Shrutgyanam" Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, 0 48-49 nanu jIvakarmaNoranyonyAnupraveze sati tadAzritaguNAnAmapyanyonyAnupraveza ssyAdityAmamatajJAnAdayo dehe syuH dehagatarUpAdayo'pyAtmanIti cet, tathAstu kA nAma naH kSatiH, siddhAnte tathaivAbhyupagamAt / tadevA''ha 66 vAjavA je, dehe jIvadaviyammi suddhammi / " te aNNoSNANumayA, paNNavaNijjA bhavatthasmi // 48 // 'vAipajavA je " rUpAdiparyAyA ye, Adipadena rasagandhasparzAdayo brAzAH, 'dehe ' zarIre tadAzritA iti yAvat, ye ca ' jIvadaviyammi suddhammi' jIvadravye zuddhe - AtmasvarUpeNAtmadravye zuddhe, vastugatyA''tmA nIrUpa ityato rUpAdyaviziSTe, tadAzritA iti yAvat, jJAnAdayo guNAH 'te aNNoNNANugayA ' te anyo'nyAnugatAH, dehavartirUpAdayo dehAbhinnatvAdAtmani AtmagatajJAnAdayo jIvAsbhinnatvAddehe 'paNNavaNijA bhavatthammi' prajJApanIyA bhavasthe- saMsAriNi, ' gauro'haM jAnAmi ' ityAdidhiyastathaivopapatteH, tasyAM prAmANyanizvayasya tu prAgeva kRtatvAdiha nAdhikaM tanyate / tadevaM na hyUrdhvagatisvabhAvasya tumvikAdermRdAdisambandhavyatirekeNa samudre'dhogamanaM dRSTamityataH pudgalopaSTambhavyatirekeNordhvagatisvabhAvasvAtmano'nyadiggamanAsambhavena bhavAntare sthUlazarIrasambandhitvaM na syAditi tadanyathAsnupapatyA sthUlazarIrasambandha prayojakatayA paugalika kArmaNAkhyasUkSmazarIrasyAntarAle'pyabhyupagantavyasve nAtmakarmapradezayoranyonyAnugamAttadAzritaguNAnAmapyanyonyAnupraveza AmavakSamaM siddha iti / yadvA bhaktthammi ' ityatrAkAraprazleSAdabhavasthe, asaMsAriNi, na ca saMsArAvasthAyAM dehAtmanoranyonyAnubandhAdbhavatu dehe caitanyAdimavam, Atmani ca rUpAdimattvam, siddhAvasthAyAM tu kathaM tatprAjJairmAnyam, tatra dehAbhAvenAnyonyAnupravezASbhAvAttayoriti vaktavyam, tadavasthAyAmapi dehAdyAzritarUpAdigrahaNapariNatajJAnadarzanaparyAyadvAreNAtmanastathA vidhatvAttathAvyapadezasambhavAt / ayambhAvaH tatra zarIrasyAbhAve'pi kathaJcidbhedAbhedasya sambandhavyApakatvena jJAnajJeyayorapi viSayaviSayibhAvasambandhavyApakaH kathaJcidbhedAbheda eveti muktAtmagatajJAnadarzanayordehAzritarUpAdiviSayakatvena kathaJciMdrapAbhinatvam, tathA ca tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamena rUpAdyabhijJAnAmitre muktAtmani rUpAdyabhinnatvena rUpAdimatvamapi jJAnAdyabhinAdviSayIbhUtAdrUpAderabhi ne dehe jJAnAdimatvamapi ca sambhavatyeva / ata eva dehAtmano rUpAdijJAnAdInAJzcAnyonyAnupravezAtkazcidekatvamanekatvaM mUrttatvamamUrttatvazca siddhikoTimupaDhaukata iti // 48 // Atmana ekatvAnekatvaprasAdhanAyaivAha 4 evaM ege AyA, eMge daMDe ya hoi kiriyA ya / karaNaviseseNa ya tivijoga siddhI vi aviruddhA // 49 // 1 " Aho Shrutgyanam" Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sammati* kAma , gA* 5. 'evaM ' anantaroditaprakAreNa 'ege AyA' eka AtmA, yasmin yeSAmanupravezaste tadAtmakA eveti vyAlermano-vAk-kAyadravyANAmAtmanyanupravezAnmanaHprabhRtayaH AtmasvarUpA eva na tadvayatiriktAsta ityeka AtmA, ata eva daNDAdInAmekatvamAha "ege daMDe ya hoi kiriyA ya" eko daNDa ekA kriyA ca bhavati, manovAkAyeSu daNDakriyAzabdau pratyekamamisambandhanIyau, manodaNDa-vacanadaNDa-kAyadaNDabhedena trividhasyApi daNDasya, manaHkriyA-vAkakriyA-kAyakriyAmedena ca trividhAyA api kriyAyA ekAtmA'bhinnasvAdeko daNDaH, ekA ca kriyA bhavati / ata eva sthAnAkhyatRtIyAGgaikasthAne " ege AyA (sU0 2) ege daMDe (sU0 3) egA kiriyA (sU0 3) ityAdisUtroktamapi saGgacchate / Atmana ekatvaM pratipAdyAnekatvapratipAdanAyottarArddhamAha-"karaNaviseseNa ya vivihajogasiddhI vi aviruddhA" iti, karaNavizeSeNa ca mano-vAk-kAyAtmakakaraNatrayeNa saha kathaJcidabhinnatvAtkarvabhUtasyAtmano'pi trividhayogarUpatvAt trividhayogasiddhirapyAtmano. 'viruddhaiva, tata ekasya satastasya trividhayogAtmakatvAdanekatvamityAtmA naikAntakasvarUpaH kintvekAnekAtmakatvAdanekAntasvarUpa eveti siddham / / 49 // nanvevamAtmapudgalayoranyo'nyAnupravezAdekAtmakatve vAhyAbhyantaravibhAgAmAva: prasajyeta, omiti cet , tarhi antaharSaviSAdAyanekavivatmikamekaM caitanyam , bahirvAla-kumAra-yauvanAyanekAvasthAtmakamekaM zarIramadhyakSataH saMvedyata ityasya virodhassyAditi cet , satyam , na ca yuktam, AtmabhinnatvAbhinnatvAbhyAM tadabhAve'pi mAnasatvAmAnasatvAbhyAM taya. padezAt , tadAha-- Na ya bAhirao bhAvo, abhaMtarao ya asthi samayasmi / noiMdiyaM puNa paDuca hoi abhaMtaraviseso // 50 // pUrvArddhasyAyamarthaH-sarvasyaiva mUrtA'mRrtAdirUpatayA'nekAntAtmakatvAnna ca bAhyo bhAvaH, abhyantarazca asti samaye, ayaM bAhyaH, ayazcAbhyantara iti jainasiddhAnte vAstavikavibhAgAbhAvAt / nanvevaM tarhi kiM pratItyA'bhyantara iti vyapadeza ityAzaGkAyAM tannivRttyarthamuttarArddhamAha-" NoiMdiyaM puNa paDucca hoi anmaMtaraviseso" iti, 'abbhataro bhAvo' ityapyatra pAThaH 'NoiMdiyaM puNa paDucca-noindriyaM manaH punaH pratItya 'hoi' bhavati " abhaMtaraviseso" abhyantaravizeSaH, ayamabhyantaro bhAva iti vyapadezaH, tasyAtmapariNatirUpasya parA'pratyakSatvAt , asthAyamabhiprAyaH-bhAvamanasa upayogarUpamananavyApAralakSaNatvena tasya cAtmapariNatirUpatvena tadrUpe antaharSa-viSAdAyanekavivartAtmakacaitanye dravya. manojanyamAnasapratyakSarUpasvasaMvedanaviSayatvenAbhyantaravyapadezaH, tadaviSaye tu bAla-kumArAdyavasthAtmakadehAdau bAhondriyajanya pratyakSaviSayatvAd bAhyavyapadeza iti padArthatvavyApakamUrtAmUrtobhayarUpatvavAdyaInmate'pi bAhyAbhyantaravibhAgo nAnupapanna iti / atredaM cintyam "Aho Shrutgyanam" Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAma , gA0 5. 187 yadyanmUrta tattadutpadyate,ghaTavat ,mUrtazcAtmA'bhyupagatassyAdvAdibhiH,tata utpamassyAditi cet, mevam , tathAvyAlerabhAvAt , manasyeva vyabhicArAt / etena mUtatvAdAtmA sAkyavassyAt / omiti cettarhi ghaTavattasya vinAzassyAdityArekApi nirastA, manaso matatve'pi sAvayavatvAbhAvAt / kizcASTakarmapudgalasabAtopagUDhatvAt sazarIratvAca bhavasthAtmano mUrtatvaM, tena ca. sAvayavatvamabhyupagataM syAdvAdibhiH, na tu svarUpata iti zarIrAnugatAtmasvarUpeNaivotpattista. niyatavinAzazcApAdanIyassyAt, na tu zuddhAtmatvasvarUpeNa, tadrUpeNAmUrttatvAbhyupagamAt , tathA ca zarIrAnupravezaprayuktAtmIyavAlakumArAdyAtmakapUrvottaraparyAyAbhyAmutpattivinAzAvabhyu:: pagamyete evetyuktaprasaGgo tadAbhAsAveva / etena dehAtmanomitho'nupraveze tanuvadAtmanassA. vayavatvaM syAdityApAdanamapi kathacidiSTApattyA nirastam / ata eva dehavadevAtmanassAvaya. vatvena kAryatvApattirapi nirastA, prAgasataH sattAlAmarUpasya kAryatvasya trikAlAnugate. zuddhAtmadravye'sambhavAt , tattadvAlakumArAdyavasthAviziSTAtmani pUrvAkAraparityAgenottarAkAro pAdAnarUpasya tatvatparyAyaniyatasya ca tasyA'virodhAt, na ca sAvayavatve tasya prAkprasiddha. samAnajAtIyAvayavArabhyatvaprasaktirityapi vAcyam, tathA vyApyasiddheH, SaTAdau vyabhicArAt, mRtpiNDAkapAlikAniSpattiH, tataH kapAlaniSpattiH, tataH kapAladvayasaMyogAd ghaTotpattiriti naiyAyikaprakriyA na prAmANikI, yata uktakramamantareNaiva mRtpiNDAtsaMsthAnavizeSarUpeNa pariNatAt kapAladvayasaMyuktAvasthAtmakasya ghaTasyotpattissAkSAd dRzyate, arthAt mRdravyameva mRtpiNDaparyAya pUrvatana parityajyocaraghaTaparyAyarUpeNa pariNamata iti pariNAmavAda eva pramANakoTi. mupaDhaukate / ata eva sUcyagreNa tricatuHparamANUnAM vizleSo yatra tatrAzeSAvayatraviziSTaparyAya tyatvA'vaziSTAvayavaviziSTaparyAyatayaivordhvatAsAmAnyAtmakaghaTasya pariNamanaM bhavati, na tu tatrAvayava vibhAgapUrvakadravyArambhakasaMyoganAzAd dvathaNukAdinAzakrameNa ghaTasya nAzaH / tadanantaraM punarapi paramANukriyAdikrameNa dvathaNukAdyutpattidvArA ghaTAntarotpattiA, anyathA pudgalAnAM vicaTanacaTanasvabhAvatvena pratikSaNaM katipayaparamANusaMzleSavizleSabhAvAd ghaTAdAvapi sthairyA'. siddhiprasaktiriti tadRSTAntena vastutvavyApakaM kSaNikatvaM sAdhayan bauddha eva vijayeta; asmanmate tu tattatparyAyaparAvRttAvapi pUrvAparaparyAyAnugatolatAsAmAnyAtmakaghaTasya sthairya meSa, ata' eva pratikSaNotpAdAdilakSaNyasiddhiH, etena tatrApi ghaTAdayo na nazyanti, katipayAvayavanAze'pyaraziSTAvayavAnAzritya kAryAvasthAnasambhavAt , anyathA pratyabhijJAnAdyanupapattireveti mImAMsakairyaducyate, tadapi nirastam , avayavAvayavinoH kazcidabhinnatvena katipayA. vayavavizleSe tadviziSTatayA vinAzasya ziSTAvayavaviziSTatayotpattezvAvazyambhAvAt , pratyabhijJAne tu samAgasantatyanugAmyUrkhatAsAmAnyAtmakaghaTaviSayakameveti na kiJcidapyanupapannaM jinAnumAnAm / syAdetat mitho'nupravezenAvibhaktasvarUpatayA dehAtmanorabhede tanubattanumato'pi cAkSuSapratyakSApattiriti cet, tadapi tatvAnabhijJatAsUcakameva, yathA'bhAvapratiyogikA'mAvA. dhikaraNakAmAvasyAdhikaraNAtmakatvamiti niyamAd ghaTAmAvapaTAbhAva medayorabhinnatvena ghaTA. "Aho Shrutgyanam" Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 sanmati0 kANDa 1, gA* 5. mAvasvena rUpeNa vaTAmAkzAne tena rUpeNa paTAbhasvamedasya mAnamiSyate, na tu paTAnAmamedasvarUpeNa, tena rUpeNa tajjJAnamprati pratiyogijJAnasya kAraNatvAt , tasya ca pUrvamamAvAta, tathA dehatvena rUpeNa dehacAkSuSajJAme'pi tena rUpeNa dehAbhimAtmano bhAnaM bhavati, na tvAtmatvarUpeNa, tadrUpeNAtmano nIrUpatvena cAkSuSapratyakSA'yogyatvAdeveti / etena vapuravayavacchede AtmIyAvayavacchedAbhyupagame chinnAvayave pRthagAtmatvaprasaktiH, anamyupagame'nyo. nyAnupravezatvavyApAta ityubhayataH pAzArajjuriti nirastam, chinnAvayave kampopalammAnya. yA'nupapalyA chedasya ekAntacchinAvayavasya dehasambaddhAtmapradeze'nanupraveze sati tatrAtmAnta. ratvaprasaktidoSabhItyA padmanAlatantuvat zarIrAtupraviSTAtmapradezasambaddhatvAdacchedasya cAmyupagamAt / adRSTanimitta zarIrAnugatAtmapradezaissaha chinnAvayavapraviSTapradezAnAM pazcAtsaGghaTanamapya. viruddham, tatrottarakAlaM kampAnupalabdhiliGgasadbhAvAt / na ca chinnamAgasthAnyatra gamanAttatra kampAdarzana miti vAcyam , pratidehamAtmana ekatvena zeSasyApi dezAntaragamanApatteH / atha tatraiva vinaSTatvAtkampAdarzanamiti cet , tabazeSasyApi vinAzaprasaktiH, Atmana ekatvenAvibhAgarUpatvAda, tasmAcchinnapradezAnAmanyatrAgatestatrA'sattvAdavinaSTatvAca khaNDitatanAvanupravezo'vasIyate, gatyantarA'bhAvAt , na cA'nekapAcchinnAvayavasambaddhA'ntarAlavAtmapradezAnAM ko'pi pumAn hastapAdAdinA kenApi zastreNa vA''bAdhA vyAvAdhAM vA hutabhujA dagdhatAM vA kartuM zaknoti, zastrAyagocaratvAt , bAdarapudgalasyaiva tadgocaratvadarzanAt / uktana pazcamAGge'STamazatake tRtIyoddezake-aha bhaMte ! kumme kumbhAvaliyA gohA gohAvaliyA goNA goNAvaliyA maNusse maNussAvaliyA mahise mahisAvaliyA eesiNaM duhA tihA kA saMkhenahA vA chimANaM je aMtarA te'vi NaM tehiM jIvapaesehi phuDA, haMsA phuDA / puriseNaM maMte ! te aMtare hattheNa vA pAdeNa vA aMguliyAe vA salAgAe vA kaTTeNa vA kaliMceNa vA AmusamANe vA saMmusamANe vA AlihamANe vA vilihamANe vA abhayareNa kA tikkheNaM satthajAeNaM AcchidamANe vA vicchidamANe vA agaNikAeNa vA saMmoDahamANe desi jIvapadesANaM kiMci AvAhaM vA vivAhaM vA uppAyai, chavicchedaM vA karei, no iNaDhe samaDe, no khalu tattha satthaM saMkamai, iti / pradezAnAM zabalAvayavanyAyena sambaddhatvAdeva caikasyaiva maharddhikadevasya svIyapradezaviziSTAnekarUpanirmANena parasparaM sadrAmakaraNamapi yujyate, nAnyathA, ukta pazcamAne'STAdazazatake saptamoddezake 'deveNaM bhaMte ! mahaDDie jAva mahesakkhe svasahassaM viuvittae pabhU, anamantreNaM saddhiM saMgAma saMgAmittae, haMtA pabhU ! tAo NaM bhaMte ! boMdio kiM ekajIvaphuDAo aNekajIvaphuDAo, goyamA! eMgajIvaphuDAo No aNekajIvaphuDAo, tesi NaM bhaMte ! noMdINaM aMtarA kiM egajIvakuDA aNegajIvakuDA, goyamA ! egajIvaphuDA, no annegjiivphuddaa| puriseNaM bhaMte ! aMtareNaM hattheNa vA evaM jahA ahamasae natie uddesae jAva no khalu tattha satthaM saMkamaha" iti / etena prarohAyA "Aho Shrutgyanam" Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 1 0 50 189 > pAdanamaSISTatayA vyAkhyAtam, zarIzaramacchedAdiviSaye iyAMstu vizeSa:-zarIrastha hinAvayavasvenotpattistacchedaH, Atmacchedastu vapussambaddhAtmapradezAnAM katipayAnAM zRGkhalAarrrrrot foolarve'nupraveza iti, chinazarIrAvayavaprarohastajAtIyotpattiH, Atmapradeza prahastu tatraivAnupraveza iti / ata eva sAvayavatvamutpattimastraM vinAzivaM cohyam gRhAntarvartipradIpa prabhAvat saGkocavikAzazAlitvena tasya nyAyaprAptatvAt / ayambhAvaH - ya eva kundhvAdizarIrastha AtmA alpAlpataratataccharIraparimANaniyataparimANapariNatimAn sa eva hastyAdizarIrastho mahanmahatcazvataccharIraparimANa niyataparimANapariNatimAn bhavatIti kAraNIbhUtatattaccharIranAmakarma pariNativaicitryaprabhavataccharIraparimANaniyatatattadAtmaparimANa pariNativaicitryAnyathA'nupapattyA''tmapradezAnAmalpAdhikakSetrAvagAhitvalakSaNasaGkocavikAzazAlitvamekasyaiva pradIpasyAlpa'lpataramahanmahatagRhAramakAzraya vartitvAnyathAnupapattyA tadavayavAnAM saGkocavikAzazAlitvavadabhyupagantavyam / etenAtmA vidhurnitya mahattvAd, gaganavadityapi nirastam, AtmaparimANapariNativizeSe zarIranAmakarmaNo hetutvena tajjanyatvAttasya nityatvAsiddhyA hetossvarUpAsiddhatvAt / nanvevaM tattaccharIraparimANa medenaikasyaivAtmanaH parimANa bhedAbhyupagame nAnAtvApattiH, parimANabhede dravya medaniyamAditi cet, maivam, yathA rUpanAzaM prati na niyamena samavAyikAraNanAzasya hetutvaM, pIlupAkavAdinaye paramANurUpanAzasya piTharapAkavAdinaye cAvayavirUpanAzasyAzrayanAzamantareNApi vilakSaNa tejassaMyogalakSaNapAkatassambhavAt tathA parimANanAze pratyapi niyamato nAzrayanAzasya hetutvam, tadAdhArabhUtadravye satyevAhRtAhAradravyopacayApacayAbhyAmaSagAhanApariNAmavizeSajananadvArA pUrvaparimANanAzasya parimANAntarotpAdasya ca samma vAdityekasva ghaTe zyAmaraktAdirUpamede'pi ghaTAmedavat parimANamede'pyA''tmA'bhedopapatteH / nanu tathApi pUrvaparimANaviziSTasyAtmana uttaraparimANaviziSTasya cAtmano vizeSaNabhedAdbhedo'parihArya iti cet, na, yato viziSTarUpeNa bhedazzuddharUpeNa cA'bheda iSTa eveti nAmayorvizeSaH / itthameva ca kathaJcitkSaNa medasamarthanaM saGgacchate, etena bAlyuvazarIrAderavAtmana utpattisyAdityapi nirastam, yatastvAdhikaraNakSaNa dhvaMsAnadhikaraNakSaNasambandharUpA sAtaparyAyaniyatA zuddhAtmadradhye na sambhavatyeva, svapadena zuddhAtmadravyagrahaNe tadadhikaraNakSaNasAdhikaraNameva sarvo'pi kSaNa iti tadadhikaraNakSaNa dhvaMsAnadhikaraNakSaNasyA'prasiddhe', viziSTatvAdhikaraNa kSaNa dhvaMsAnadhikaraNa kSaNa sambandharUpA tu sAtmadravye'pi sambhavinI tatriyatavinAzazca na niSidhyete, tatra viziSTasvapadena bAlayuvazarIrAdiparimANaniyataparimANavizi zatmadravyAdigrahaNasambhavAditi / etena dehAtmanoranyAnyAnupravezitve dehasya bhasmasA bhAve dehino'pi tathAtvaprasaktiriti nirastam, kSIranIrayoranyonyAnupravezitvenaikatve'pi kSIre kvAthyamAne prathama kakSaye'pi kSIrA'kSayadarzanena vyabhicArAt na ca tatra lakSaNa * "Aho Shrutgyanam" Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. sammati0 kATa 1, gA0 51 medena medAkakSaye'pyaparasya kSaya iti vAcyam , dehAtmanorapi " bhogAyatanaM ceSTA''zrayaM vA zarIram" jJAnAdhikaraNamAtmeti naiyAyikairapi lakSaNabhedasyoktatvAt / etena dehAtmano. rasyonyAnupravezitve'pyAkAzavadAtmani na zarIraparatantratetyapi nirastam, tannimittasya mithyAtvAderAtmani sadbhAvAt , AkAze ca tadabhAvAt , na ca zarIrAyattatve sati tasya mithyAtvAdibandhahetubhiryogaH, tasmAca tatpratibaddhatvamitItaretarAzrayatvamityapi vAcyam, anyonyakAryakAraNabhAvabalena pAratanyamithyAtvapravAhAnAditvAbhyupagamAt , bIjAharavat / na ca zarIradvArA''tmano rUpitve AdyaprANasaMyogalakSaNajanmanaH prAk zarIrAbhAvenAtmano. 'rUpitvaM syAditi vAcyam , bhavAntarasthUlazarIrasambandhAnyathA'nupapattita AbhavakSayamAtmanassadA taijasakArmaNazarIrasambandhitvena tadvArA rUpitvopapatteH / tadevamAtmA svasvarUpato'mUrtassan karmapudgalaissahaikalolImAvenAvibhaktasvarUpatayA mUrto'pIti kathaJcinmUrtAmoMbhayasvarUpo'bhyupagantavya iti nAdhikaM vistarabhayAdvitanyate // 50 // ... "atha svetaranayanirapekSeNa dravyArthikena paryAyAthikena caikAntanayena svastramatAnusAriNI yathA prarUpaNA kriyate tathA pradarzayitumAha davva hiyarasa AyA baMdhai kammaM phalaM ca veei / - bIyassa bhAvamettaM na kuNaha Na ya koi veeha // 51 // . 'daTThiyassa' dravyAstikasya dravyAstikanayasya, iyaM prarUpaNeti zeSaH, 'AyA paMdhaha' AtmA kAlatrayasthAyyekAtmA dravyAtmakA 'baMdhai' badhnAti sambaddhIkaroti, kimiti karmAkAhAyAmAha-kamma' karma, tatphalaM svAtmaiva bhute, kimbA'nya ityAzaGkAnivRtyarthamAha'phalaM ca veeI phalazca tatkAryasukhaduHkhAtmakaM vedayate anubhavati, ya evAtmA yatkarma karoti sa eva tatphalaM mule, tanmate tatkarmakartustatphalabhoktuzcakyAt / nanvevaM tarhi paryAyArthikanayo'pi kiM tathaivAnumanute kiM vA'nyathetyAzaGkAyAmuttarArddhamAha-bIyassa' dvitIyasya paryAyArthikanayasya iyaM prarUpaNeti zeSaH / 'bhAvamettaM ' bhAvamAtraM saMvyavahAropayuktapUrvottarakSaNikatattajjJAnalakSaNapravRttisantAne AlayavijJAnarUpeNa santanyamAnAnyAnyAtmaiva, na tu sthirAtmA, ayambhAva:-yatsattakSaNikaM, yathA vidyudAdi, sa~zcAtmA, tatassa kSaNika iti kSaNikavijJAnAtmaka evAtmA, na tu jJAnAzrayaH, tanmate guNaguNibhAvAbhAvAt / ata evaM 'Na kuNai Na pa koi veei na karoti na ca kazcidvedayate, tatphalaM bhute / paryAyanayo hi dravyaM sthirIbhUtaM nAbhyupagacchati, kintu paryAyameva, sa cotpAdavyayalakSaNa ityutpattikSaNAvyavahitocarakSaNavinAzazAlino vijJAnarUpAtmanaH karmakartRtvatadanubhavitRtvA'yogAt // 51 / / : nanu dravyArthikanaye AtmA badhnAti karma phalazca vedayata ityuktam , na caitAvatA ya evAtmA karmaka; sa eva tatphalabhoktA ceti nizcIyate, devadattAtmA karma badhnAti caitrAtmA "Aho Shrutgyanam" Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kANDa , gA0 52 tatphalaM te ityetAvatA'pi caritArthatvAt , ubhayorapyAtmatvA'vizeSAdityAzaka dUrIkRtya pa eva kartA sa eva moktA ityetatpratipAdayitum , evaM na karoti na ca kazcidvedayate ityuktyA paryAyAstikanayamate utpattisamanantaradhvaMsinaH kartRtvabhoktRtvA'sambhava ityuktam, tarika tanmate kartA bhoktA ca nAstyeveti cet, astyeva, kintu yaH kartA sa na bhoktA, yataH kartRtvamutpattikSaNe bhottRtvazca tadavyavahitottarakSaNe, tadAnIM ca pUrvakSaNavartinaH kartuH kSaNikatvena vinaSTatvAt , kintvanya evetyetatpratipAdayituM cA''ha davaDhiyassa jo gheva, kuNai so ceva veyae nniymaa| __ aNNo karei aNNo, paribhujai pajjavaNayassa // 52 // 'daghaTTiyassa' dravyAstikasya, etadanantaraM mata iti zeSA, 'jo ceva kuNai so va veyae NiyamA' ya eva ca karoti sa eva ca vedayate tatphalaM bhuGkte niyamAt , tanmate Atmano nityatvAt , 'pajavaNayassa' paryAyanayasya, atrApi mate iti zeSaH / 'aNNo karei aNNo parijhuMjai' anyaH karoti anyazca paribhuGkte, vastumAtrasya kSaNikatvenAtmano'pi pratikSaNamanyAnyatvAt , yasmin kSaNe utpadyate tasminneva kSaNe karoti, "bhUtiyeSAM kriyA saiva, kAraka saiva cocyate " iti vacanAt , tadavyavahitottarakSaNe sa vinaSTaH, tadanya AlayavijJAnasantAnagatasvarUpeNotpannazca tatphalamanubhavati / / 52 / / atha dravyAstikanaye ekAntanityAtmani vartamAnakAlAvacchinnakarmakartRtvasvabhAva ivotarakAlAvacchinnakarmakartRtvasvabhAva idAnImasti na vA, asti cet, tadA vartamAnakAla evottrkaaliinkrmsmbndhaatmkkaaryotpttiprsnggH| atha kAraNAntaravirahAnoktaprasaGga iti cet, tarhi kAraNAntareNa kizcidupakriyate na vA, upakriyate cet, tarhi sa upakAraH pUrvamasti na vA, asti cet, tarhi pUrvamapi karmasambandhAtmakakAryotpattiprasaGgaH, nAsti cet, tadA sa upakArasvabhAvaH pUrva nAsti pazcAdutpanna iti svabhAvA'nityatvena tadvaddharmiNo'pyanityatvaprasaGgaH / atha nopakriyate, tarhi kAraNAntarApekSA vyathaiva / atha sambhUya kArya kriyata ityetAvatA kAraNAntarApekSeti cet , tarhi sambhUyakAryakaraNasvabhAvaH pUrvamasti na vA, astIti cet , tarhi pUrvamapi karmabandhAtmakakAryotpattiprasaGgaH, atha pUrva nAsti, idAnImastIti cet, tarhi svabhAvamedena taddharmiNo'pi bhedaprasaGgaH, ata eva na veti dvitIyaniSedhapakSo'pi na yuktaH, uttarakAlAvacchinnakarmakartRtvasvabhAvaH pUrva nAsti pazcAdastIti tattadabhAvarUpaviruddhadharmAdhyAsAddharmiNo bhedaprasakteH, tasmAdekAntanityAtmani karmakartRtvasvabhAvo nopapadyate, evamuktayuktyaikAntanitye phalabhoktRtvasvamAvo'pi nopapadyata iti / evaM paryAyanaye'pi pratikSaNamAtmano'nyAnyatve ya evAtmA karma karoti sa eva tatphalaM bhuGkte iti vyavahAravAdhassyAt , atha pUrvAparavijJAnavyaktyAtmakAtmabhede'pyAlayavijJAnasantAnaikthAdeva sa vyavahAra iti vet tarhi majayantareNAtmaivAbhyupagatassyAt , tadevamiyaM parasparanirapekSadravyArthikaparyAyArthika "Aho Shrutgyanam" Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kAma , gA. 53 smotina muktA, nirAkAsabodhA'janakatvenApramANabhUtatvAditi sA na svasamayaprarUpaNA, kintu parasparasApekSatatamayasApekSasaptamaGgayAtmakasyAdvAdoktireva yukkA, zAntAkAlatayA procaratvena nirAkAsAbAdhyabodhajanakatvAditi saiva svasamayaprarUpaNetyupapAdanAyAha-yA dravyaparyAyobhayAtmake AtmAdivastuni paryAyanayapratipAditArthAnAM satyatvasAdhane dravyApiMkanayayuktayo dravyArthikanayavyutpAditArthAnAca satyatvasAdhane paryAyArthikanayayuktA yastulyavadevojjRmbhanta iti naikA kvacana pakSapAto vidheyaH, kintu syAdvAdenomayopagraha urarIkartavya iti pratipAdanAyAha je vayaNivaviyappA, saMjujjatesu hoti eesu| sA sasamayapaNNavaNA, titthayarA''sAyaNA aNNA // 53 // 'je vayaNijaviyappA' ye vacanIyavikalpA:-vaktuM yogyaM vacanIyama'bhidheyaM tasya vikalpAstatpratipAdakA vacanaprakArAH 'saMjuaMtesu' saMyujyamAnayoH anyonyasApekSayoH 'eesu' anayoH dravyArthikaparyAyArthikanayavAkyayoH 'hoti' bhavanti, te ca syAnmRrva evAtmA / / syAdamUrta evAtmA / 2 / syAdavaktavya evAtmA / 3 / syAnmUrta eva syAdamUrsa evaatmaa|4| syAnmUtte eva syAdavaktavya evAtmA 5/ syAdamUrta eva syAdavaktavya evAtmA 16 / syAnmUrta eva syAdamUrta eva syAdavaktavya evAtmA 7 evaM syAnitya evAtmA / / syAdanitya evAtmA / 2 / ityaadyH| yatra vyutpannapuruSApekSayA bhaGgaddhayapravRttistatrApi tadadhInasaptamaGgIpravRttirapi vatkRtAtparyabhAvAd bhAvanIyA, tatpravRttimantareNa syAnityatvasyAda. nitytvaadisyaadektvsyaadnektvaadisptdhrmvissykbodhsyaivaanutptteH| ' sA sasamayapaNNavaNA' sA eSA svasamayaprajJApanA samyagavaiparItyeneyante ayyante vA jJAyante jIvAdayo'rthA aneneti samaya:, siddhAnta:, svasya samayaH svasamayaH, tasya prajJApanA nidarzanA, jinendra. praNIsAgamaprarUpaNA, yadvA svasya arhatpravacanasya samyak pramANAntarA'visaMvAditveneyate paricchidyate iti samayaH, tattvabhUtAH, tasya prazApanA prakarSeNa saMzayaviparyayAdirAhityena zApanA prajJApanA abAdhyAnekAntAtmakArthaviSayakaprarUpaNA, yathArthavodhajanakatvAt , 'aNNA' anyA svAnyanayanirapekSakakanayaprarUpaNA svatantranayadvayaprarUpaNA ca "titthaparA''sAyaNA" tIrthakarasyAzAtanA adhikSepaH, tatprarUpaNottIrNatvAt , utsargata: syAdvAdadezanAyA evaM samyaktvaprayojikAyAH tIrthakareNa vihitatvAt / " saMkeja yA'saMkita. bhAva bhikkhU vibhajavAyaM ca viyAgarejA / bhAsAduyaM dhammasamuTTitehiM, viyAgarejA samayA supaNNe" // 22 // iti sUtrakRtAGgacaturdazA'dhyayanoktagAthAyAM 'vibhajavAyaM ca kyiAgarejA' ityukteH| eSa vibhajyavAdaH pravacanasArabhUtA, etadbodhaneneca pravacanasya phalavazvAt / nanvevaM tarhi kAlikazrute nayAkhyA na kartavyeti kathamuktamiti cet , ucyate samAdhiH, tatrAzeSanayapratiSedha AcAryavinayaviziSTabuddhyabhAvApekSa evoktA, zrotRvatta "Aho Shrutgyanam" Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa , gA0 54 193 nirmalaviziSTabuddhathutkarSasadbhAve tu sampratyapi zrotdhIparikarmaNAnimittaM nayavyAkhyA'numataika, uktazca bhASye "mAsija vitthareNa vi nayamayapariNAmaNAsamatthammi / tadasate parikammaNameganaeNaM pi vA kujA // 2278 // " iti, sugamA, navaraM vA zabdAd nayadvayena trayeNa vA ziSyamatiparikarmaNAM kuryAta, tathAvidhamatimAnye tu naikamapi nayaM bhASeta, ityetadapi dRSTavyam // 53 // ___ athotsargato nikhilanayacaturaM prapaJcitajhaM pratipattAramuddizya ahamevAsyArthasya vettA nApara ityevamauddhatyaM pariharadbhiH syAdvAdatattvajJaiH pAramezvarapravacanapariNatabuddhibhirAyaca. ramalakSaNamASAdvayena parasparasApekSadravyArthikaparyAyArthikobhayanayoktirUpapramANavAkyAtmikA syAdvAdaprarUpaNA kartavyA, tasyA eva paripUrNavastupratipAdakatvAt , na tu nirapekSapratyekanayoktirUpaikAntatatvaprarUpaNA, tasyA mithyArUpatvAditi pratipAdya apavAdatastu dravyArthikaparyAyArthikAnyataranayajJamekataranayapriyazca zrotRjanamuddizya syAdvAdapratipattiyogyatAmAdhAtuM tadajJAtaikanayaprarUpaNA'pi kartavyA, tayA'pi syAdvAdapratipAdanayogyatA kattuM zakyatvAt , 'asatye vartmani sthitvA, tataH satyaM samIhate' iti nyAyAditi pratipAdayitumAha purisajjAyaM tu paDa-ca jANao pannaveja annayaraM / parikammaNANimittaM, dAehi so visesaM pi // 54 // 'purisAyaM ' puruSajAtaM pratipannadravyaparyAyAntarasvarUpaM zrotAraM, 'paDucca' pratItya Azritya, uddizyeti yAvat 'jANao' jJakA syAdvAdatattvajJaH . panaveja anayaraM' prajJApayet AcakSIta anyatast, dravyaM vA paryAyaM vA yadajJAtam , dravyaM jJAtvA tadaGgIkAra zrotAramprati paryAyameva, paryAyaM jJAtvA tadurIkartAraM tamprati dravyameva prarUpayeva, kimarthamevaM prajJApayedityAzaGkAnivRtyartha tatphalamAha-'parikammaNANimittaM' parikarmaNAnimittaM, zrotrA yo'jJAtozastadviSayakabuddhipATavArtham, na hi pratyekatattadaMzajJAnAbhAve nikhilAMzaviziSTArthajJAnaM bhavitumarhatIti dravyAMzaparyAyAMzaviziSTavastujJAne dravyAMzaviSayakajJAnaM paryAyAMzaviSayakajJAnazca heturityajJAtAMzajJAnena tadviSayakabudhyutkarSe sati parikarmitamataye zrotre 'dAehi so visesaM pi' darzayiSyati sa syAdvAdAbhijJaH vizeSamapi, dravyaparyAyayoH parasparA'vinirmAgarUpaM dravyaM paryAyasaMyuktaM paryAyAzca dravyAviyuktA ityevaM lakSaNaM syAdvAda. vizeSamapi, anyathaikAMzaviSayakavijJAnasya viparyayarUpatA syAt , taditarA'bhAve tadviSayasyA'pyabhAvAt , tatazceyamekanayadezanA'pi parasparasApekSadravyaparyAyomayAtmakavastuviSayaka. syAdvAdajJAnotpAdakatvAdrAvatassyAdvAdadezanaivetyekanayadezanAyA ekAntaviSayA'satyatvena tadviSayikAyA ayathArthajJAnajanakatvAnmithyArUpatayA svarUpato'satyatve'pi syAdvAdanyuspAdakatayA phalatassatyatvaM bhAvanIyam / / iti zrIsammatitarkamahArNavAvatArikAkhyAyAM sammatitarkaTIkAyAM prathamakANDaM samAptimagAt // "Aho Shrutgyanam" Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAna, prasAritaH // atha prazastiH // aItmabhUktAkhilatattvamittha-meveti saddarzanazuddhihetoH / dravyAnuyogasya susUkSmatattva-ratnairbhUtassammatitarkanAmnaH // 1 // granthasya pUjyAbhayadevamUri, habdhA'dhyagAdhA vikRtirssishaalaa| tatra pravezo'lpaSiyAmazakyo, matveti teSAmavagAhanArtham // 2 // tarIsamAyAmayatArikAkhya-vRttau kRtAyAM samayAnugAyAm / varyAladAvAdapure prabhUtA-havyacaityApratirUpazobhe // 3 // zrInyAyavAcaspatiyuktazAstra-vizAradAcAryapadAcitena / zrIsUrisamrAGgurupadvicAtu-masyiA''vasadarzana sUriNeyaM // 4 // tulyAsyakAntezzazinAthavidvat-saMgIyamAnAcchaguNotkarasya / zrInemisUreH suguro prabhAvAt , zrIvikramAbde trikhshuunyyugme(2003)||5|| zrImArgazIrSe sitapakSa ekAdazyAM tithau cAsdimakANDaTIkA / / ApuSpadantaM guNakAGgicitte, pUrti gatA'pUrvamudaM tanotu / / / / paDmiH kulakam / iti dUdhamAkAlanizAdivAkarakalpatvenAvAptayathArthAbhidhAna-pravacanopaniSadvedi-mahAtarkavAdiziromaNi-zrIsiddhasenadivAkarabhagavatpraNItasyAkhilanayasaMmadaMgahanasya samyagdarzanavizuddhikadravyAnuyogatavaratnaratnAkarasya sakalatacatparanayaparizuddhividhAyakamahAtarkasaGghaTitasya "zrIsammatitarkaprakaraNasya" sArvatattvAmRtarasasaGgavisamavAsasuvarNabhAvAlaGkutA 'kharvagarvavAdivRndApradhRSya-prAjJapArSadagaNa. camatkAradvANIvilAsasamudbhUtAnupamabhavyatAtahRdakhaNDapramodabharaprasRtazazabhRddhavalakIrtimaradhavalitabhUvalaya-macyAtmasamyagdarzanAtivizuddhikRdanalpamahAtIrthasamumatibaddhakakSa-zrItapAgacchanabhonabhomaNi-parisamrAi-bhaTTArakAcArya-zrIvijayanemiyUrIzvarapaTTanamobhAskarasamavApta-nyAyavAcaspati-zAstravizAradavirudabhaTTArakAcArya-zrIvijayadarzanasUrIzvara* viracitAyAM sammatitarkamahArNavAvatArikAkhyaTIkAyAM prathamakANDaM samAptimagAt / / "Aho Shrutgyanam" Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIsammatitarkaprakaraNam // // dvitIyakANDam // maMgalAcaraNam yatpAdapadmAccharasAya nityam, yogIndradevendra narendravRndam / dvirephati zrImadhumatyabhikhya- purAdhipasso'stu zivAya vIraH // 1 // kSAntyAdayo bhAnti guNAzca yasmin, vizeSato tyAzrayasadguNena / dugdhaM svabhAvAddhavalaM tathA'pi, cakAsti zaGkhAzrayato viziSya // 2 // dhUrAzritA yaM jinazAsanasya, nidhiM dhiyAM dUSaNato'tidUram / namAmi taM zrIvijayAdinemi - sUriM guruM sUrikadambasUram || 3 || yugmam | evaM sAmAnyaM na vizeSavikalaM vizeSA api na sAmAnyavikalAH khapuSpavadasazvAt, taduktam --- nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi // 1 // iti / ? tathA cAnyonyAsnusyUtatvAttayostadubhayAtmakaM jJeyasvarUpaM pratipAdyAdhunopayogo'pyupasarjanIbhUtavizeSAkArapradhAnIbhUtasAmAnyAkA radarzanopasarjanIbhUtasAmAnyAkArapradhAnIbhUtavizeSAkArajJAnasvarUpadrayAtmakaH pramANam, ayambhAvaH -- upayogo darzanajJAnobhayAtmaka iti ya eva darzanopayogassa eva jJAnopayogatayA jJAnopayogaca darzanopayogatayA pariNamaMta iti darzanatvena jJAnatvena bhinnamapi darzanaM jJAnazcopayogasvarUpatayA'bhinnamityanekAntasvarUpatayA tadubhayAtmaka upayogaH pramANam, na tvekAntabhinnadarzanAtmako na vaikAntabhinnajJAnAtmakarasaH / etena sAmAnya grAhidarzanameva pramANamitye kAntadravyArthikanayamataM, vizeSa - grAhijJAnameva pramANamityekAntaparyAyArthikanayamataM nirastam, ekAntabhitradarzanajJAnayorapramANatvAt, tadevopadarzayituM dvitIya kANDamAripsuH siddhAntapAthodhizrIsUrirdravyArthikaparyAyArthikAbhimatapratyeka darzanajJAnasvarUpapratipAdikAM gAthAmAha jaM sAmaNNaggahaNaM, daMsaNameyaM visesiyaM nANaM / dove vi NayANa eso, pADekaM atthapajAo // 1 // 55 // "Aho Shrutgyanam" Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 sammati kAnha 2, gA.! " jaM sAmaNNaggahaNaM daMsaNameyaM " yat sAmAnyagrahaNaM darzanametat , dravyAstikanayamate yadanugatasvarUpeNa pratIto bhAsate tadeva sat , bhAsate ca tatra tadrUpeNa sAmAnyameveti tadeva sat, na vizeSA, teSAmananugatatvena tatrApratibhAsanAditi sAmAnyameva tanmate vastu, tadeva gRhyate'nena tatsAmAnyagrahaNam , yadvA gRhyate'neneti grahaNam , sAmAnyasya grahaNaM sAmAnyagrahaNam , tatkimityata Aha-'dasaNameya' darzanametat , draSyArthikasya mate iti zeSaH / 'visesiya' vizeSitaM vizeSaviSayakam , atra sAmAnyagrahaNamityasmAd grahaNamityasya vicchina vizeSaviSayakamityarthakena 'visesiyaM ' ityanena sambandhaH, tathA ca vizeSAtmakavastuviSayakaM yadhaNaM tat ' nANaM ' jJAnam , paryAyAstikasya mata iti zeSaH / yadvA paryAyAstikanayasya mate vahanadohanAditattakriyA vAhagavAditattadvizeSereva bhavanti, na sAmAnyenetyarthakriyA. kAritvAtta eva sadrUpAH, na sAmAnyamiti tadAtmakameva vastvabhimatam , etacca prAgeva vivRtamiti neha pratanyate, tathA ca vizeSa evaM gRhyate yena tadvizeSagrahaNaM jJAnamityabhidhIyate, vizeSitamiti padaM lakSaNayA vizeSagrahaNaparamityabhiprAyaH / 'doNha vi nayANa' dvayorapi anayonayayoH 'eso pADekaM asthapajjAo' eSa pratyekamarthaparyAyaH, artha viSayaM paryeti avagacchati yaH so'rthaparyAyaH, ITagbhUtArthagrAhakatvamityarthaH / dravyArthikanayena sAmAnyamAtragrahaNAtmakaM darzanamabhyupagatam, paryAyArthikanayena tu vizeSamAtragrAhakaM jJAnamurIkRtamitibhAvaH / "kativihe gaM bhaMte ! uvaoge pannate ? goyamA! duvihe uvaoge paNNatte, taM jahAsAgArovaoge ya aNAgArovaoge ya" iti prajJApanA'STAviMzatitamapade'bhidhAnAta , upayogassAkArAnAkArabhedAbhyAM dvividhaH, tatrAkAra pratiniyato'rthagrahaNapariNAmaH, "AgAro aviseso" iti vacanAt , sahA''kAreNa vartata iti sAkAraH, sa cAsAvupayogazca sAkAro. payogaH, sacetane acetane vA vastuni upayuJjAna AtmA yadA saparyAya meva vastu paricchinatti tadA sa upayogassAkAra ityucyate, na vidyate yathoktarUpa AkAro yatra so'nAkAra:, sa cAsAvupayogazcAnAkAropayogaH, yo vastunaH sAmAnyarUpatayA paricchedaH so'nAkAropayogA, tatrAnAkAropayogo darzanaM, sAkAropayogastu jJAnamityucyate / tatra dravyArthikanayena darzana mAtraM pramANatayA pAramArthikamabhyupagatam , paryAyArthikanayena tu jJAnamAtraM, na tu darzanamiti pratyekanayArpaNA "jaM sAmaNNapahANaM, gahaNaM iyarovasanaNaM ceva / ___atthassa daMsaNaM taM, vivarItaM hoi nANaM tu // 1 // " iti dharmasatahaNIvacanAdumayanayArpaNayA tu sAmAnyapradhAna vizeSopasarjanaM grahaNaM darzanaM vizeSapradhAna sAmAnyopasarjana grahaNaM jJAnam , tathA ca to dvAvapyupayogAvupasarjanIkRtataditarAkArau pradhAnIkRtasvasvaviSayAvamAsakatvena pravarttamAnau pramANam, na tu nirastetarAkArI, "Aho Shrutgyanam" Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANDa 2, gA0 , 197 itarAMzavikalaikAMzarUpaviSayAbhAvena nirviSayatayA pramANatvAnupapatteH, nanu bhavatyevaM tathApi kiM jJAnopayogo darzanopayogo vA sarvadA sarvajIveSu pravarttate kiMvA kadAcinna, sAmagyabhAvAditi cet, ucyate, " upayogo lakSaNaM " iti 2-8 / tatvArthastravacanAt upayogo lakSaNamAtmanaH, taccAzuzukSaNerauSNyavatsvarUpalakSaNam, na tu caitrasya daNDavattaTasthalakSaNamiti lakSyalakSaNayoH kathaJcidabhedAllakSaNabhUtopayogaM parihRtyaikakSaNamAtramapi ko'pi lakSyabhUta AtmA naivAvatiSThate, lakSyatAvacchedakasamaniyatadharmo hi lakSaNamiti yadA kadA'pyupayogaH lakSaNAbhAve jIve lakSyatAvacchedakIbhUtaM jIvatvamapi na syAt, vyApakAbhAve vyAyAmAvasyAvazyambhAvAt / nanUtpattikAlAvacchedena nirguNameva pRthivyAdidravyamutpadyate, ata eva pratiyogivyadhikaraNatatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvA'pratiyogibhUtagandhAdivazvameva pRthivyAdelakSaNam paryavasAyitayocyate naiyAyikena, tadvatprakRte'pItyupayogAbhAvasyApi kadAcidA. smani sadbhAve'pi pratiyogivyadhikaraNatvAbhAvAnna sa pratiyogivyadhikaraNatatsamAnAdhi. karaNAtyantAbhAva:, kintvanyAtyantAbhAva eveti tadapratiyogibhUtopayogavazvalakSaNasyAtmani sarvadA saGghaTanAnAjIvatvaprasaGga iti cet , maivam, na hi prathamakSaNe nirguNaM ghaTAdidravyamutpadyate, dvitIyakSaNe ca tatra guNotpattiriti kenApyanubhUyate, anubhUyate ca yadaiva mRtpiNDA. dipUrvaparyAya parityajya ghaTAdyuttaraparyAyatayA pariNamate mRdravyaM tadaiva tatra nIlapItAdipUrvaparyAyavinAzenottararaktAdiparyAyotpAdaH, ata eva samavAyasya guNaguNinorekAntamedasya ca pUrvameva niSiddhatvAtsamavAyyAdikAraNatrayAtkAryotpattiriti kAraNaguNapUrvakaH kAryaguNa iti ca naiyAyikavaizeSikapravAdasyAprAmAyyamavaseyamiti / yaduktaM tattvArthaprathamAdhyAyatRtIyasUtraTIkAyAm-"pariNAmo'cetanaparamANvAdInAM zuklAdirityAdi / tattvArthacaturviMzatitamasUtrabhASye "sparzAdayaH paramANuSu skandheSu ca pariNAmajA eva bhavanti " ityAdi / / " te'pi hi zuklAdayaH kRSNAditvena pariNamante varNAdisAmAnyamamuzcantaH" ityuktaM tasvArthapaJcamAdhyAyakacatvAriMzatsUtraTIkAyAmiti / evameva devamanuSyAdi-vAlayuvAdipUrvottaraparyAyAnugAmyAtmadravyAtmani pUrvasya darzanAtmakasya jJAnAtmakasya vopayogaparyAya. syottareNa jJAnAtmakena darzanAtmakena vopayogena rUpeNa pariNAmo bhavatIti tacchnya AtmA na kadApyavatiSThate, suSuyAdyavasthottarakAlAvacche dena vyaktIbhUtajJAnalinena tatpUrvakAlAbacchinnA'vyaktajJAnasya payasi sarpiSa ivAnumIyamAnatvena suSuptikAle'pyavyaktajJAnamamyupagamyata eveti, tatra zvAsaprazvAsAdisantAno'vyaktacaitanyaprayukta eva, kathamanyathA tatra vAsocchvAsAdisantAnopapattisyAt, ata eva suptamUJchitAdInAM jalasekAdipratikAreNAvyaktacaitanyamevAbhivyajyata ityanubhavaH, suSuTyutthitasya 'sukhamahamavApsaM na kizcidavediSam' ityanubhavastu na kiJcitpadoparAgeNAvyaktajJAnamevAvagAhate / syAdevat indriyavRttinirodhena suSuptau jJAnamanupapannam , " dravyAdhyakSe tvaco yogo manasA jJAnakAraNam " iti, kArikA "Aho Shrutgyanam" Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bammati* kAma 2, pa.. sIvacanAd janpazAnasAmAnye vacanoyogasya kAraNatvena tadAnIM tvacaM tyaktvA purItatinADIvarImAnena manasA jJAnA'jamanAditi cet , maivam , dravyendriyavRtyuparoghe'pi tadAnI mAvendriyajajhAnasambhavAt , darzanAvaraNakarmaprakRtikAryavizeSarUpAyA: suSupleya'ktacakSurdarzanA. deSopaSAvitvAt / yuktacaitat-nizcayato'vikalakAraNasyaiva kAryotpattivyApyatvAt , avibalaca kAraNaM jJAne upayogendriyameva, tacAtmalitvAlliGgamantareNa linino'nupapatte suSuptikAle'pi labdhasattAkaM kathaM na svakArya jJAnaM janayediti / ata eva "jaha suhumaM bhAvidiyanANaM davidiyAvarohe vi" iti / jaM kira baulAINaM, dIsai seseMdiyovalaMbho vi / teNatthi sadAvaraNakhao-vasamasaMbhavo tesiM // 30 // iti ca vizeSAvazyakabhASyoktarekendriyajIveSvapi dravyendriyapazcakAmAve'pi sparzanendriyAdimAvendriyapatrakajJAnaM siddhAnte'bhyupagatam ,esassarva savistaramasmatpraNItatatvArthavivaraNaTIkAyAmuktamiti tata evAvaseyam / tAdRzopayogakrame ca dezakAlAdiniyantritakSayopazamakrama eva niyAmaka iti vibhAvanIyam / nanu bhavanmate'pi kevaladarzanAvaraNakevalajJAnA. varaNakarmaNossarvaghAtiprakRtitvena kevaladarzanAvaraNena sarvathA''tmIyadarzanaguNaM kevalajJAnA. paraNena sarvAtmanA''tmIyajJAnaguNaM cA''vRtamityupayogazUnyo'pyAtmA kathaM neti cet , tadapi ma manoramam , vastutatvAnavabodhAt , tathAhi kevalajJAnAvaraNasya svAvAryo kevalajJAnaguNA, sa ca yadyapi tena sarvAtmanA''vriyate, tathApi sarvajIvAnAM kevalajJAnasyAnantatamo bhAgo. nAvRta evAvatiSThate, kevalajJAnAvaraNasyApi tadAvaraNe sAmarthyAbhAvAt / yadAhuH pUjyazrI. devarddhivAcakavarA nandIsUtre-" sadhajIvANaM pi ya NaM akkharassa aNaMtamAgo niccugyADio vihA" iti / ayazvAnAvRto'nantatamabhAgasvabhAvaH kevalajJAnAvaraNA''vRttasya jIvasya dhanapaTalachamasya ravermandaprakAza iva mandaprakAza ityucyate / tatra hetuH kevalajJAnAvaraNameva, kevalajJAnavyAvRttajJAnatvavyApyajAtivizeSAvacchinne uddhetutvasya zAstroktatvAt / nanUktakAryakAraNabhAvastadeva zobheta yadhutkaTe spaSTaprakAzapratibandhake mandaprakAzajanakatvaM dRSTigocaraM syAt, na caivam , mityAdau tasyA'darzanAditi cet, maivam , sUryaspaSTaprakAzapratibandhake utkaTe sAndrAmrAghAvaraNe mandaprakAzajanakatvasya sarvalokAnubhavasiddhatvAt, na cAnAvRtAnantatamabhAgo sandaprakAzasaMjJakozaH kevalajJAnasyaiva, aMzAMzinozca kazcidameda ityekasminmevAetatvAnA. vRtatvalakSaNaviruddhadharmAdhyAso'niSTa Apadyateti vAcyam , ekasmin tantvAtmakeMze'nAvRte'pi paTa AvRta iti pratItibalAt paTAtmakAMzidravyApekSayA''vRtatvamekatantvA''tmakAMzA'pe. zrayA cA'nAvRtatvamitivadatrApi kevalajJAnAzya'pekSayA''vRtatvamanantatamabhAgAMzApekSayA pAnAtatvamityevamubhayopapattAvarpitadravyaparyAyAtmanA kathaJcidbhedAbhedavAde bAdhakA "Aho Shrutgyanam" Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kAma 2, gA0 / bhAvAt / kathaM tarhi kevalajJAnAvaraNasya sarvapAtitvamiti cet , ucyate, yathA'tinahale jalada paTale samunate bahutaraprabhAyA AvRtatvAt sarvA'pi sUryAcandramasoH prabhA'nenAzteti vyvhaar| pravarcate, atha cAyApi kAcit dinarajanI vibhAgajanikA tatprabhA prasarati, " suDDa vi mehasamudae hoi pahA caMdasarANaM " iti nandIsUtravacanAdanubhavasiddhatvAca, tathA'nabhyupamane dinarajanIvibhAgAmAvassyAt, tathA'trApi prabala kevalajJAnAvaraNA''vRtasyApi kevalajJAnasyA'nantatamo bhAgo'nAvRta evAste, tathAsvAbhAvyAdeva, yadi punastamapyAvRNuyAt tadA jIvo'jIvatvameva prApnuyAt / yaduktaM nandIsUtre-" jai puNa so vi AvarijA, tANaM jIvo ajIvattaNaM pAvijA" iti / so'pi cAvaziSTo'nantatamo bhAgo jalagharAnAvRta. dinakarakaraprasara iva kaTakuTyAdibhirmati-zrutA-'vadhi--manaHparyAyajJAnAvaraNarAviyate, tathApi kAcit nigodAvasthAyAmapi jJAnamAtrA'vatiSThate, anyathA'jIvatvaprasaGgAssyAt / tatra sarvanikRSTajJAnamAtrA sUkSmanigodA'paryAptakAnAM prathamasamayotpannajIvAnAmabhidhIyate, tasmAtprabhRtikSAnaviddhirbhavati / uktana "sarva nikRSTo jIvasya dRSTa upayoga eSa bIreNa / sUkSmanigodA'paryAptakAnAM sa ca bhavati vijJeyaH // 1 // tasmAtprabhRtijJAnavivRddhiSTA jinena jIvAnAm / labdhinimittaiH karaNaH kAyendriyavAlmanodagbhiH // 2 // " iti / matijJAnAdiviSayabhUtAMdhArthAn yAn chadmasthAtmA na jAnIte tatra pratibandhakA kevalajJAnAcaraNodayo na bhavati, tasvA'nantapadArthaviSayakapratyakSajJAnotpattAveva pratibandhakatvAt , kiM tarhi ? matijJAnAvaraNAdyudaya eveti / evaM kevaladarzanAvaraNasya samastavastustomasAmA. nyAvarodha AvAryaH, taM sarva hantIti sarvaghAti abhidhIyate, tadanantatamabhAgaM tvidamapi sAmAbhAvAmAmoti, so'pi cAnAvRto'nantatamabhAgazcakSuracakSuravadhidarzanAvaraNairAkriyate tathApi kAcinigodAvasthAyAmapyavyaktadarzanamAtrAvatiSThate, atrApi jalaparadRSTAntAdibhAvanA pUrvavadeva, chayasthAtmA yAn cakSudarzanAdiviSayAnarthAn na pazyati tatra pratibandhakA kevaladarzanAvaraNodayo na bhavati, tasya nikhilasAmAnyaviSayakadarzanotpattAveva pratibandhakatvAta, kiM tarhi ? cakSurdarzanAvaraNAdyudaya eveti / tathA ca kevalajJAnAvaraNAvRtasyAtmano ghanaphTalAcchAditasya sUryasyeva yo'nantatamabhAgAtmako mandaprakAzaH so'pAntarAlAvasthita. matijJAnAdhAvaraNakSayopazamabhedasampAditaM nAnAtvaM bhajate, yathA dhanapaTalAvRtasUryamandaprakAzo'pAntarAlAvasthitakaTakuvyAyAvaraNavivarapradezabhedataH, sa ca nAnAtvaM kSayopazamAnurUpaM tathA pratipadhamAnaH svasvakSayopazamAnusAreNAbhidhAnabhedamaznute, yathA matijJAnAvaraNakSayopazama. janitaH sa mandaprakAzo matijJAnaM, zrutajJAnAvaramakSayopazamajanitaH zrutajJAnam, avadhijJAnA. "Aho Shrutgyanam" Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 sammati sama , gA.. varaNakSayopazamajanito'vadhijJAnam , manaHparyAyajJAnAvaraNakSayopazamajanito manaHparyAyajJAnamiti / kevalajJAnAvaraNIyena sarvAtmanA''vRte'pi kevalajJAne tadtamandaviziSTaviziSTatara. viziSTatamajJAnaprakAzarUpAH kSAyopazamikamAvAtmakA ete matijJAnAdayazcatvAro'pi bhedAH sarvathA kevalajJAnAvaraNApagame sati tadutpannasya kevalajJAnasya "paNagaM khalu paDivAe, tatthego devabhAvamAsanja / maNue rogapamAyA, kevalamicchattagamaNe vA // 137 // " iti bRhatkaspabhASye tatkSayopazamanAzakatAyAH pratipAditatvAttena maticAnAvAvaraNakSayopazamanAze sati na bhavanti, tadAnIM matijJAnAdyAvaraNakSayopazamarUpanimittAbhAvAt , kevala. jJAnavyAvRttajJAnatvavyApyajAtivizeSAvacchinne kevalajJAnAvaraNasya hetutvena tadabhAvAca, ata eva na matijJAnAvaraNakSayAdinA'pi tadAnIM matijJAnAdyutpAdanaprasaGgaH, ata evaM matijJAnAdevibhAvaguNatvamiti prsiddhiH| tathA ca siddhametannimittabhedAt jJAnaM paJcavidhamiti, tadapi pramANena vicAryamANaM pratyakSaparokSadvayarUpameva bhavati, tadanyapramANAnAM tatraivAntaH viAda , yathA ca teSAM tadantarbhAvastathA vyutpAditamasmatapraNItatatvArthavivaraNaTIkAyAmiti tata evA'vaseyaM vistarArthinA, neha granthagauravabhItyA vistAryate / nanu tathApi paJcajJAnamadhye idaM jJAnaM pratyakSapramANamidaJca parokSapramANamiti viveko nAvadhRta iti cet, so'pyucyate-akSamindriyaM pratigataM kAryatvenAzritaM yajjJAnaM tatpratyakSam , indriyajanyaM jJAnaM pratya. kSamityarthaH, tatsvarUpazca matijJAnam , tadvayavahAranayato yadyapi pratyakSapramANam , loke'pIndriyajanyajJAnasya pratyakSatvena vyavahArAt , ata eva vizeSAvazyakabhASye'pi-" iMdiyamaNo. bhavaM jaM taM saMvavahArapaJcakkhaM" ityuktam / tathApi nizcayanayatastatparokSameva, tadghaTakAkSa. zabdasyAtmArthatvena tato dravyendriyANi dravyamanazca pudgalamayatvAt parANi vartante-pRthagvartanta ityarthaH, tebhyo yadakSasyAtmano jJAnamudayate, na tu sAkSAt , tatparokSam , yadabhihitaM bhAgye-- "akkhassa poggalakayA jaM dabindiyamaNA parA teNaM / tehiM to jaM nANaM parokkhamiha tamaNumANaM va // 90 // " iti / parokSalakSaNasyendriyamanonimittakajJAnaparyavasAyitayA tadrUpatvAttasya / zrutajJAnaM tu parokSameva paranimittajJAnarUpatvAt anumAnavat / yaduktaM nandImatre-parokkhaM nANaM duvihaM pamattaM taM jahA-AbhiNiyohiyanANaparokkhaM ca suanANaparokkhaM ca / akSo jIvaH, taM prati sAkSAdtamindriyanirapekSaM vartate yajjJAnaM tatpratyakSam / yaduktaM bhASye " jIvo akkho atthavvAvaNa-bhoyaNaguNaNNio jeNa / taM pai vaTTai nANaM jaM pacakkhaM tayaM tivihaM // 89 // " iti / "Aho Shrutgyanam" Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAma 2, gA / idamapi vyutpattinimittameva, naizcayika pravRttinimittaM tUtpattAvindriyamanonirapekSatvam svasvAvaraNakarmakSayopazamakSayAnyatarasahakatAtmamAtrajanyatvaM vA, tadeva ca nizcayapratyakSalakSaNam, tadAkrAntazcAvadhijJAnAditrayamiti tanizcayapratyakSapramANarUpam / yadabhihitaM nandIsUtre-" se kiM taM noiMdiapaJcakkhaM ? noiMdiyapaccakkhaM tivihaM pannataM, taM jahAohinANapaJcakkhaM maNapajavanANapaJcakkhaM kevalanANapaJcakkhaM " iti / nanu vyAvahArikanaizcayikapratyakSAnugataM kiM lakSaNamiti ceda, arthasAkSAtkAritvamevetyavehi, tacca sAkSAtkaromi spaSTamavaimIti pratItyorekAkAratvAttatsiddhaspaSTatAlakSaNam / spaSTatA yadyapi jJAnAvaraNakSayopazamajanyatAvacchedakajAtirUpatayA tatkSayajanyatAvacchedakajAtirUpatayA ca dvividhA, tathApi spaSTatAdvayaM spaSTatAtvenAnugatIkRtya spaSTaM pratyakSamityevAnugataM lakSaNaM karttavyam , spaSTalakSaNapratyakSamapi zAstre guNamukhyabhedena dvividhaM proktam , yaduktam-" svArthasaMvedanaM spaSTamadhyakSaM mukhyagauNataH" iti / tatrAdyamasarvaparyAyadravyaviSayamindriyAnindriyaprabhavamasmadAdyadhyakSaM vizadaM saMvyavahAranimittaM matijJAnAtmakam , tadapi nizcayatastu parokSameva, zrutajJAnavat indriyAdyapekSakatvenAvizadatvAt / dvitIyamapyutpattAvAtmamAtrApekSaM vikalasakalabhedena dvividham, tatra vikalaM avadhijJAnAvaraNakarmakSayopazamajanyarUpidravyamAtraviSayakAravijJAnamanaHparyAyajJAnAvaraNakamakSayopazamajanyamanodravyapayAyamAtrasAkSAtkArimanAparyAyajJA. nabhedena dvividham , sakalaM tu kevalajJAnAvaraNakSayajanyanikhiladravyanikhilaparyAyAgAhikevalajJAnAkhyamekavidhameveti / atra bahu vaktavyaM tathApi granthagauravabhIteoMcyate, vistarArthinA'smatsanhabdhatattvArthavivaraNaTIkAto'vaseyamiti / / nanu lakSaNAdhInA lakSyavyavasthitirityatra lakSyIbhUte pramANe taditarApramANabhinnatvajJApaka, pramANaM pramANasvarUpatayA vyavaharttavyamityAkArakavyavahAraprayojakaJca tallakSaNameveti tatkimiti cet , ucyate, svArthasaMvedanaM pramANamiti / tadarthazcaivam-svayogyo'rthassvArthaH, tasya saMvedanaM vizadatayA nirNayasvarUpam , tena saMzayaviparyayA'nadhyavasAyalakSaNasya jJAnasya pramANatAparihAra evaM sanmAtragocarasya svasamayaprasiddhasya darzanasya vyavahArAnaGgasya tathA'jJAnarUpasyendriyakArakasAkalyAdeza naiyAyikAdiparikalpitasyA'vikalpasya vA saugataparikalpitasya prAmANyanirAsaH kRtaH / yadvA svaM cArthazca svArthoM tayoH saMvedanaM yathAvasthitatvena nizcayaH svArthasaMvedanam, tatra jJAnajanyajJAtatAliGgakAtIndriyajJAnAnumAnavAdinA bhATTAnAmekAtmasamavetottarajJAnenA'nuvyavasAyena vyavasAyapratyakSamiti vAdinAM naiyAyikamurArimizrANAM pradhAnavivarttatvenAcetanajJAnavAdinAM kApilAnAM ca matamapAkatuM svazabdasaMzabdanam , pAramArthikapadArthasArthApalApijJAnAdvaitavAdimAdhyamikavedAntinAM mataM nirasitumarthapadopAdAnam , sampUrNapramANalakSaNavAkyena punaH paraparikalpitasyArthopalabdhihetutvasyAvisaMvAdakatvasyAna "Aho Shrutgyanam" Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 sammati. kANa 2, mA0 . dhigatArthAdhigantRtvAdeza pramANalakSaNatA parikSiptA'vaseyeti, svaparavyavasAyijJAnaM pramANamiti lakSaNamapyuktasvarUpamevetyatraiva gatArtham , tathApi kizcinyAkhyAyate-pratipAdyAnusAreNa yathAyoga lakSyaM lakSaNaM vA dvayaM vA vidhIyate, parapratipattaye hi vAkyamuccArayanti manISiNaH, mohapAratantryavazAt pare cA'nekavidhAstattadviSaye saMzayAnA vipratipadyamAnAthopalabhyanta iti svaparavyavasAyijJAnasya pramANatve viparyayasaMzayAnadhyavasAyAH kasyacitsamutpadyante, tatpratikSepAya taM pratyadagdhadahananyAyenAprAsaM pramANaM vidhIyate, tathA ca vivAdAspadaM jJAnaM pramANaM svaparavyavasAyijJAnatvAdityanumAnena tatra pramANatvaM siddhikoTimupaDhokayanti kRtinH| tathA mohapAratantryAdhInayathArthatavAnabhijJatvAdeva pramANasya svaparavyavasAyijJAnatve kasyacitpuMsaste samudbhavanti, pramANaM svaparavyavasAyijJAnaM na kintu kalpanApoDhattvena nirvikalpakajJAnarUpamevetyabhyupagantubauddhastheveti tadapanodAya taM prati svaparavyavasAyijJAnatvaM vidheyIkRtya vivAdAspadaM pramANaM svaparavyavasAyijJAnaM pramANatvAnyathA'nupapatterityanumAnena svaparavyavasAyijJAnatvaM siddhisaudhamAropaNIyam , evaM pramANaprameyApalApizUnyavAdinamprati samagraM vidheyam / tathA kadAcillakSaNAMzasiddhaye lakSaNAMzasyaiva vyApAraNA, yathA jJAnaM svavyavasAyi paravyavasAyitvAnyathA'nupapaceriti / atra yaugAssaGgirante-" uktapramANalakSaNaM na yuktisaGgatam , yato jJAnaM pradIpavatsvaprakAzAtmakatvena svaparavyavasAyijJAnarUpamiti siddhau tatsiddhyati, na ca tadadyApi siddham , yato jJAnasya bAhyArthaviSayakatvena tatra paravyavasAyitvaM pramANagocaramapi na ca svavyavasAyitvaM pramANabhAvamanubhavati, svasaMvedanajJAnasyai vA'siddheH, tathAhi-ayaM ghaTa iti jJAne ghaTaviSayakatve kimmAnamiti cintAyAmanuvyavasAya eva mAnatvena pradarzanIyaH, tasya ghaTaviSayakatvaviziSTajJAnaviSayakatvena vizeSaNavidhayA ghaTa. viSayakatvasyApi tatra bhAnAt tena tatsiddhaH, yadviSayakaM yajjJAnaM tena tatsiddhiriti vyApteH, tadanupadarzane ghaTajJAne ghaTaviSayakatvameva na tu paTaviSayakatvamityatra vinigamakAmAvena sarva viSayakatvaM nirviSayakatvaM vA''padyeta, taccAniSTam , na ca kimanuvyavasAyapradarzanena, yajjJAnaM yadAkAraM tajjJAnaM tadviSayakamiti sAmAnyavyAptyaivAyaM ghaTa iti jJAnasya ghaTAkAratvena ghaTaviSayakatvasiddhissyAdeveti vAcyam , bauddhamate ghaTAkAratvapaTAkAratvAdeAnadharmatve'pi tanmate vAstavAviSayaviSayibhAvasyaivA'bhAvena tanmatAzrayaNasyAtrA'yuktatvena prakRte nyAya. nayamavalambyaiva vicArasya pravartitavyatayA tanmate ghaTAkAratvasya ghaTaviSayakatvAdyatirikta syAbhAvenAtmAzrayApattyA niruktavyAjhyA tasya sAdhayitumazakyatvAt , tanmatAzrayaNe'pi vA tajjJAne ghaTAkAratvameva, na tu paTAkAratvamityatrAnucAvyavasAyaM vinA mAnAntaraM na pazyAmaH, tathA cAnuvyavasAyasya ghaTaviSayakajJAnavAnahamityAkAratvena vyavasAyavizeSyakaghaTaviSayaphatvaprakArakatayA vyavasAye ghaTaviSayakatvasiddhAvapi vyavasAye vyavasAyaviSayakatvAnavagAhanena vyavasAyaviSayakatvA'siddhyA vyavasAyaviSayatvaviSayakatvaM sutarAmasiddham ,na hi ghaTAnavagAhi. "Aho Shrutgyanam" Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa 2, gA.. jJAnasya ghaTaviSayakatvaviSayakatvaM kenApyanumanyate, tathA ca vyavasAye svaviSayatvarUpasvaprakAzatvasyA'sikhyA svaprakAzajJAnA'siddhirAyAtaiva, na ca sarvajJAnAnAM ghaTamahaM jAnAmItyAghAkAratvAt pratyakSeNaiva vyavasAyAtmakajJAne straviSayakatvasiddhiriti jJAne svasaMviditatvaM pratyakSasiddhameveti vAcyam , tAdRzAnuvyavasAyasya ghaTo'yamiti vyavasAyottarakAlabhAvitvena bhinnatvenaivAnubhavAt / kiJca ghaTamahaM jAnAmItyasya ghaTaviSayakajJAnavAnahamityarthakatvena kartRbhUtamAtmAnaM tatra karmadvArA jJAnaM tatra ca ghaTaviSayakatvaM vizeSaNavidhayA'vagAhamAnaM tajjJAnaM teSvevAtmajJAnaviSayakatveSu pramANaM syAt , na tu vyavasAyAtmakajJAne svaviSaya. tve'pi, na hi ghaTajJAnatadviSayakajJAnayorabhedo'dyApi siddha iti jJAnasya straviSayakatvameva nAsti, svaviSayakatva viSayakatvaM tu durApetam , tathA ca yajjJAnaM padviSayakatvAbhAvavat tajjJAnaM tadviSayakatve pramANaM na bhavitumarhatIti niyamavalAdeva ghaTamahaM jAnAmItyanuvyavasAyapratyakSaM na vyavasAyagatastraviSayakatve pramANam / atha tadapi ghaTajJAnaviSayakatvaM vizeSaNavidhayA'vagAhata eveti cet, tarhi ghaTajJAnajJAnavAnityAkAraprasaGgAssyAditi cet , atra samAdhIyate-" ekasmAdeva viSayAvabhAsasiddheH kiM dvayakalpanayA" iti niyamabalAdeva pUrvamayaM ghaTa iti vyavasAya: tadanantaraM ghaTamahaM jAnAmItyanuvyavasAya iti jJAnadvayakalpanAyA gauravamAnasampAdakatayA'nupAdeyatvena lAghavAd vyavasAya eva kartRkarmakriyAvagAhanuvyavasAyAkAratayopAdeyaH, tAdRzAnuvyavasAye ca jJAnaviSayakatve vivAdAbhAvena tasya svAbhinnatvena svaviSayatvamapyavivAdasiddhameva / nyAyamate pratiyogitA'nuyogitA vizeSyatA prakAratA ca yathAzrayasvarUpA nAtiriktA tathA jainamate'pi svaviSayatvasya svasmAdanatiriktatvena jJAnAtmakasvamAne tadAtmakaviSayatAyA apyavazyambhAnamiti svaviSayatvAviSayaka tvamapyayatnasiddha meveti bhavati svaprakAzatvasiddhiH, etena ghaTamahaM jAnAmIti jJAne jJAnAvamAse'pi tadviSayatvaM nAvabhAsata iti jJAnasya svaviSayakatvameva nAsti, svaviSayatvaviSayakatvaM tu durApetamityAdyarthakaM yaduktaM prAk tannirastamatraseyam , viSayatA hi viSayasvarUpaiva, nAti. riktaH padArtha iti vyavasAyAtmakaviSayamAne tatsvarUpAyA viSayatAyA bhAnamapi nyAyyameva, tathA ca ghaTamahaM jAnAmIti jJAne jJAnaviSayatvaM sarvairapi svIkriyata iti jJAnasvarUpajJAnaniSThaviSayatvaviSayakatvamapi tatra svIkaraNIyameva, pUrvoktanItyA vyavasAyasyAnuvyavasAyAbhinatvena tatrApi tathAtvamayatnasiddhameveti, etena svasyaiva svaviSayatve abheda eva viSayaviSayibhAvassvIkRtassyAt , na cAsau yuktA, bhedaniyatatvAttasyetyapi nirastam, bhedaniyato vizeSaNavizeSyamAvaH kathamabheda ityapi vaktuM zakyatvAt , tasmAd ghaTAbhAve ghaTAbhAva iti 'svasmin ' svavizeSaNatvapratItyanyathAnupapatyA yathA svabhAva vizeSAdabhede vizeSaNavizeSyabhAvastathA prakRte'bhede'pi svabhAvavizeSAdeva viSayaviSayibhAva iti pratIhi / ko'sau svabhAvavizeSa iti ceta, ucyate, zarkarAyAH kIdRzaM mAdhuryamiti kenacitprane kRte taM pratyuttaraM dAtumazakyamapi "Aho Shrutgyanam" Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 sammati* kANDa 1, gA0 1 tena tabhirAkartumapyazakyaM yathA tathoktasvabhAvavizeSa AkhyAtumazakyo'pi pratyAkhyAtu. mapyazakya eveti / ye'pyatra jJAnaM svaviSaye ghaTAdau vyavahAra pravarttayatsvAviSaye'pi svasmin vyavahAraM pravartayati, jJAnAntareNa jJAnavyavahAropagame gauravaM sthAditi svavyavahArazaktatvameva svaviSayatvam , taccA'mede'pi sambhavatyeveti svaprakAzavAdiprabhAkarAnuyAyino vadanti, tanmatamapyasaGgatameva, yatassvavyavahArazaktatvaM svavyavahArAnukUlazaktimatvaM, zaktAvanukUlatvaM ca na janakatvaM zakteratIndriyatvenAzrayasApekSatvena ca tatra svAtantryeNAnvayavyatirekA'sambhavAt , kintu janakatAvacchedakatvam , tacca zaktau tadA syAt yadi zaktimattvena rUpeNa jJAnasya svavyavahAraM prati kAraNatvaM bhavet , taca na sambhavati, yato yadi zaktirjanakatArUpaivAmyupagamyate tadA svasyaiva svAvacchedakatvAd vyktmaatmaashryH| atha janakatAto vyatiriktA seti cettadA tasyAH padArthAntaratvAbhyupagamenoktAtmAzrayadoSoddhAre'pi kAraNatvajJAnamprati kAraNatAvacchedakajJAnasya kAraNatvena jJAne svavyavahArakAraNatvajJAnArtha zaktijJAnamapekSaNIyam, tacca svavyavahArazaktaM jJAnamityAkArakaM na kAraNatvagrahaM vinA, zakteratIndriyatvena kAraNatvagrahAdhInagrahakatvAdityanyonyAzrayadoSApacissyAditi / nanvanuvyavasAye ghaTajJAnaviSayakatvasyApyavagAhane ghaTajJAnajJAnavAnityAkAraprasaGgassyAdityuktaM kiM vismRtaM ? na vismRtam , jJAnasyedaM jAnAmIdaM jJAnaM jAnAmItyubhayAkAratvenA'bhyupagamAt / nanu yadyekameva jJAnaM ghaTaM jAnAmi ghaTajJAnaM jAnAmItyAkAradvayazAli cettadA''kAradvayavatyaiva tadabhilapyeta, na ca tathA'bhilapyate ityato nAkAradvayazAli tat, na vaikaM viruddhAkAradvayazAli yujyetApi, tathA satyekameva na syAditi ced , maivam , yato ghaTAvagAhanAMzaghaTajJAnAvagAhanAM. zayorbhedena jJAnasyApi kathazcidbhedassvIkriyata eva, tato ghaTamahaM jAnAmIti ghaTajJAnamahaM jAnAmIti cAmilApabhedaH, tatra ca vivava kAraNam , yadA parAvabodhArtha ghaTaviSayakatvena jJAnaM vaktA vaktumicchati tadA ghaTaM jAnAmItyabhilApaH, yadA ca ghaTaviSayakajJAnaviSaya. katvena tadA ghaTajJAnaM jAnAmItyabhilApa iti nAmilApabhedo jJAnasya sarvathA bhedavyavasthApakA, na vA kathaJcidekatvAbhyupagantusvaprakAzavAdimate kathazcidbhedasyApya'nupapattiriti / etena svaviSayatve siddhe jJAnAntarakalpanAgauravasahakRtaM jhAnagocaratAyA grAhaka pratyakSa svaprakAzatAyAM pramANaM, tena ca mAnena tasya svaviSayatAviSayatAsiddhirityanyonyAzraya ityAzaGkApi nirastA, lAghavAd vyavasAyasyaiva jJAnaviSayatvenAnubhUyamAnAnuvyavasAyarUpatvenAbhyupagame sati pUrvoktarItyA svaprakAzatvasiddheH / ayambhAvaH-yadyayaM ghaTa iti jJAnamAzritya svaprakAzatvaM sAdhyeta tadoktadizA'nyonyAzrayaH syAt , yatastasya jJAnaviSayakatvenAnanubhavAt , svaviSayakatvasya pramANAntareNaiva sAdhyatvApatteH, na caivam , ghaTamahaM jAnAmItyanuvyava. sAyamAzrityeva svaprakAzatvaM vyavasthApyate, tatra ca jJAnaviSayatvamanubhavasiddhameva, na pramANAntarAvatArasAdhyam , viSayatApatrasya ca vyavasAyAtmakajJAnasya lAghavena viSayitApanenAnu "Aho Shrutgyanam" Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 sammati0 kANDa 2, mA0 1 vyavasAyAtmakajJAnenA'bhede ca siddhe svaviSayatvamapi siddhameva, tadeva ca svaprakAzatvamiti kA'nyonyAzraya iti / nanu jJAnaM svaprakAzAtmakamityasya svenaiva svasya prakAzaH svaprakAzaH tadAtmakamityarthaH svIkRto jaina, tathA ca svaM svAtmanaiva prakAzayati jJAnamiti siddham , ata eva " svasya vyavasAyaH svAbhimukhyena prakAzanaM bAhyasyeva tadAbhimukhyena karikala. makamahamAtmanA jAnAmIti" 1-17 pramANanayatatvAlokAlaGkArasUtroktamapi saGgacchate, taca na yuktam , svAtmani kriyAvirodhAt, na hi sutIkSNo'pi karavAla: kadAcit svaM vidArayati, na ca vicitragatisaJcAracaturA'pi nartakI nijaskandhamadhiroDhuM zaknotIti ceta, aho bhavadIyAjJAnavilAsaH, yena svadarzanaprasiddhamapIzvarajJAnamAvAlagopAlaprasiddhamapi vA pradIpAlokAdikaM svaparaprakAzakaM nAvadhArayati, na hi trijagatkarvajJAnaM svaprakAze jhAnAntaramapekSate, nApi pradIpadinakarAdhAlokaH svasvarUpaprakAzane prakAzAntaramapekSate, pratItivirodhAt / etena ghaTamahaM jAnAmItyAdeAnasya kartRkarmakriyAvagAhitve satyeva tAdRzatripuTIpratyakSAtsvasaMvedanazAnasiddhissyAt, na ca tattritayAvagAhitvaM tatra sambhavati, kriyAyAH kRtervA samavA. yitvalakSaNakartRtvasya parasamavetakriyAjanyaphalazAlivalakSaNasya karaNavyApAraviSayatvalakSaNasya vA karmatvasya dhAtvarthatvalakSaNasya kRtijanyatvalakSaNasya vA kriyAtvasyAyogyatvena tatrAmAsamAnatvAdityapi nirastam, uktalakSaNatatritayAmAne'pi AzrayatvalakSaNakartRtvasya viSayatva. lakSaNakarmatvasya vizeSaNIbhUtajJAnatvalakSaNakriyAtvasya ca bhAne bAdhakAbhAvAt , AzrayatvAdi. prayANAmAzrayarUpatvA'bhyupagamena tadbhAne tadbhAnasyAvazyambhAvAt / etena viziSTabuddhimprati vizeSaNajJAnaM kAraNamiti niyamena vizeSaNIbhUtajJAnaM pUrva naiva jJAtamiti jAnAmItyatrApi tasya vizeSaNatayA kathaM bhAnaM syAt , yena svasaMvedanajJAnasiddhissyAdityArekA'pi nirastA, pUrva vizeSaNIbhUtasyAbhAvatvasyA'jJAne'pyabhAvatvaviziSTabodhAttatra vyabhicAravAraNAya samAnavittivedyabhinnavizeSaNajJAnatvena viziSTabuddho hetutvaM vAcyam, evaJca jAnAmIti jJAnaviziSTAtmajJAne jJAnarUpavizeSaNasyAtmasamAnavittivedyatvena tajjJAnaM na heturiti jJAnasya pUrvamajJAtatve'pi vizeSaNatvopapattesvasaMvedanajJAnasyaiva siddheH| na cAhaM sukhItyAdipratyaye AtmamAne'pi jJAnasyAmAnAna tasya tatsamAnavittivedyatvamiti vAcyam , ahaM sukhItya. syApyahaM sukhaM sAkSAtkaromItyAkAratvAt , anamyAsAdidoSeNa tadanabhilApAt / nanvarthanizcayatvena jJAnasya pravartakatvAd ghaTapaTAdyarthamAtraviSayakameva jJAnamabhyupagantumarhamiti cet, tadapyasaGgatam , yato vyavasAyasyAnuvyavasAyarUpatayA svaviSayakatvenAdhikaviSayakatve'pi tasyArthaviSayakatvena pravartakatvamapyaviruddhameva, iSTatAvacchedakaprakArakapravRttiviSayavizeSyakajJAnatvena pravartakatvAt , tAdazajJAnatvasya ca svasaMvedanabAne'pyakSatireveti tatpravartakaM syAdeveti noktadoSa iti / nanu pratyakSaviSayatAyAH pratyakSajanakatvavyApyatvaniyamAt svasaMvedanapakSe'nuvyavasAyAtmakapratyakSAjanakasya vyavasAyasya kathamanuvyavasAyAtmakapratyakSa "Aho Shrutgyanam" Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 sammati* kANDa 2, gA0 1 viSayatvamiti cet, tadapyasundaram , atItAnAgatArthAnAmIzvarasAkSAtkArajanakatvA'bhAve'pi tatra tatsAkSAtkAraviSayatvasya sadbhAvenoktavyAptI vyabhicArAt , doSavizeSajanyasAkSAtkAraviSaye'pyevaM vyabhicAro dRssttvyH| uktavyabhicAravAraNAya doSavizeSAjanyajanyapratyakSaviSayatvaM yatra tatra pratyakSajanakatvamiti vyAptikaraNe hetughaTakapratyakSe uktavizeSaNadAnavasvasaMvedanajJAnabhimatvavizeSaNadAne'pi dIyatAM dRSTiH, yena sarva samaJjasaM syAt / etenendriyasannikarpotpanaM pratyakSamiti pratyakSalakSaNabhAvAt pUrva vyavasAyAtmakajJAnena saMhendriyasamikarSasyAmAvAtkathaM tatpratyakSamityapi nirastam, cakSuSaH prApyakAritvA'siddhestasyA'rthena saha sanikarSAbhAvAcAkSuSasaMvedane tasya lakSaNasyA'ghaTamAnavenA'dhyApakatvAt , tathAhi cakSura. prAptArthaprakAzakaM adhiSThAnA'sambaddhArthagrAhakendriyatvAt manovadityanumAnena cakSuSo'prAptArthaprakAzakatve siddhe tasyArthena santrikarSAbhAve'pi pratyakSajJAnotpAdakatva siddhyoktalakSaNamacyAtidoSasaMvalitatvAna yuktam , na ca cakSuSo'sanikRSTArthapratyakSajanakatve pratyakSasya pratiniyataviSayakatvaM na syAditi svajanakasannikarSAzrayatvaM pratyakSaviSayatve tantraM vAcyamiti cakSuSo'rthena saha sannikarSaH pratyakSaviSayatvaprayojako'vazyamabhyupagantavya iti noktalakSaNamavyApakamiti vAcyam , tattatpratiniyataviSayatve svAvaraNakarmakSayopazamAdilakSaNayogyatAyA eva tantratvAt , tathA ca pratyakSajJAnasya yadviSayatvAvacchedena sA''virbhavati tadviSayakatvameva bhavati, nAnyaviSayakatvam, evaM viSayasyApi svAvacchedyAvirbhUtAvaraNakarmakSayopazamAdilakSaNayogyatAviziSTaM janyatAsambandhena yajjhAnaM tadviSayatvameva, nAnyajJAnaviSayatvamityuktaM prAva / ata eva parokSajJAnasyArthasannikarSAdyajanyatayA pareNAbhipretasya pratiniyataviSayakatvavyavasthopapattissaGgacchate / etenArthAjanyatve jJAnasya kathaM pratikarmavyavasthA ? tadutpattita. dAkAratAbhyAM hi sopapadyate, arthA'nutpannasyAtadAkArasya ca jJAnasya sarvArthAn pratya. viziSTatvAditi bauddhamatamapi nirastam, arthotpattimantareNApyAvaraNakSayopazamalakSaNayA yogyatayaiva pratiniyatArthaprakAzakatvopapatteH, arthAd jJAnotpattAvapi ca kAraNIbhRtA tAdRzayogyatAvazyamAzrayaNIyA, anyathA'zeSArthasAnidhye'pi kutazcidevArthAt kasyacideva jJAnasya janmeti kautaskRto'yaM vibhAga iti / yadi ca cakSuSaH prAptArthaprakAzakatvaM syAttarhi vahikhaGgAdyarthena saha saMyoge tasya dAhacchedApattisyAd, hastAderika, jalAdisaMyoge ca zItatvaM syAt , nanu muhurmuhussUryakiraNajalAvalokane dAhazaitye api bhavata evetISTApatyA tatazcakSuSaH prApyakAritvameva siddhyatIti cet , maivam , yatazcakSusstrayamutplatyAdityamaNDalAdisamAkrAnta. pradezaM gatvA samAzliSya na rUpaM paricchinatti, kintu ravikiraNAdikameva cakSurdezamAgacchatI. tyetAvanmAtreNaiva dAhalakSaNopadhAtopapattA, zItalajala-ghRta-candrAdhavalokane tu "maNeja aNuggahaM piva upadhAyAbhAvao somma" ityukterdAhalakSaNopaghAtAbhAvata eva zaityalakSaNAnugraha upacaryata ityupacaritasyaiva tasya sadbhAvAca / yacca cakSurdezaM svataH prAptena mUrtimatA candra "Aho Shrutgyanam" Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kANDa 2, mA0 . 207 kiraNenendranIlamaNikiraNena ca vastugatyA zaityaM bhavati, tadapi cakSuSastatra gamanAbhAvena sambaddhArthagrAhakatvAbhAvAd viSayadezamaprAptenApi tena rUpaparicchedopapattezca na tadaprApyakAritvakSatimAvati, yadi svata eva cakSurarthana saha saMyujya tatpratyakSaM janayettarhi cakSuSa. sUryamarIcidarzanAdupadhAto yathA tathA karavAladarzanAdapi sa syAt , na caivaM bhavatIti cakSuraprAptArthapratyakSaM karotIti siddham / tadidamuktaM bhASyakRtA-" loaNamapattavisayaM maNoDa jamaNuggahAisunnatti / " anena bhASyagAthApUrvArddhana locanamaprAptagrAhyArthaviSayakabodhajanaka grAhyavastukRtAnugrahopadhAtazUnyatvAt manovadityanumAnaM pradarzitam / ata evAgre " gantuM na svadesaM pAsai" ityuktam / atha jAgradavasthAyAM svapnAvasthAyAM vA dehAnmano nirgatya meruzikharasthajinapratimAdinA jJeyena saMzliSyate, loke'pyanubhavasiddhametat , yatastatrApi vaktAro vadanti-amutra me mano gatamiti, ato manasaH prAdhyakAritvAnmanovaditi dRSTAntassAdhyavikala iti, taduktaM pUrvapakSamAzaGkaya bhASye-- "gaMtuM neeNa maNo saMbajjhai jaggao va simiNe vaa| siddhamidaM loyammi vi amugatthagao maNo metti // 213 // " iti cet, ucyate samAdhi:-" mano na jJeyena saha saMzliSyate jJeyakRtAnugrahopaghAtAbhAvAt locanavat , itasthA toyacandanAdicintanakAle sparzanendriyavanmano'pyanugRhyeta, dahana-viSa-zastrAdicintanasamaye ca tadvadevopahanyeta, na caivam , tasmAllocanavadaprApyakAryeva manaH / amutra me manogatamiti tu bhrAntireva / uktazcottarapakSamAzritya bhASye " nANuggaho-vadhAyAbhAvAo loyaNaM va so ihraa| toya-jalaNAicintaNakAle jujjena dohiM pi // 214 // " kiJca manastAvavidhA dravyamano bhAvamanazceti, tatra kiM dravyamano bhAvamano vA mervAdiviSayasannidhau gacchet , na tAvadvitIyavikalpo yuktaH, bhAvamanasazcintAjJAnapariNAmarUpatvAt , tasya ca jIvAdavyatiriktatvAjIva eva bhAvamano bhavati, jIvAtmakabhAvamanazca dehamAtravyApitvAnna dehAdahiniHsarat pramANagocaram / yaddehamAtravRtti na tasya dehAdahiniHsaraNamupapadyate, tadgatarUpAdivat , dehamAtravRtti ca jIvAtmakabhAvamanaH, tasmAttanna tavahinissarati / uktazca bhASye " davvaM bhAvamaNo vA vaeja jIvo ya hoi bhAvamaNo / dehavvAvittaNao na dehavAhiM tao juo // 215 // " jIvasya dehamAtravyApitvaJca prAgeva nirNItamiti / athaivaM tarhi dravyamano viSayadezaM bajatItyAtmakAdyapakSo'stu, yato bahinirgataM dravyamanA prApya viSayaM paricchinatti, karaNatvAt , pradIpa-maNi-candra-sUryAdiprabhAvaditi cet, so'pi pakSo na yuktaH, yataH karaNaM dvidhA "Aho Shrutgyanam" Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 2, gA, bhavati, zarIragatamantaHkaraNam , tabahirbhUtaM bAhyakaraNazca, tatredaM dravyamano'ntaHkaraNamevAtmanaH, tato yadantaHkaraNaM taccharIrasthameva viSayaM paricchinatti, sparzanavata , antaHkaraNaca dravyamana:, pradIpa-maNi-candrapramAdikaM tu bAhyakaraNamAtmana iti sAdhanavikalo dRSTAntaH / nanu zarIrasthamapi mUrtatvena sakriyatvApadmanAlatantunyAyena tadahinissaratu, ko'tra doSa iti cet, tarhi sparzanendriyAderapi tadvadeva bahirnirgamanaprasaGgAt , tasmAd yadantaHkaraNaM taccharIrAbahirna nirgacchati sparzanendriyAdivadityabhyupagantavyam , yuktazcaitat anantasaMyogAdya'kalpanalAghavAt / sukhaduHkhAdisAkSAtkAro'pi na manassaMyuktasamavAyAdisannikarSAt , yena manasaH prApyakAritvaM syAt , samavAyasya pUrvameva nirAsakaraNAt, kintu manassahakatatadAvaraNIya. karmakSayopazamalakSaNayogyatAvazAdeveti / abhihitazca bhASye "aha karaNabhAvao tassa teNa jIvo viyANejA // 217 / / karaNattaNao taNusaMThieNa jANija pharisaNeNaM va / ettocciya heUo na nIi bAhiM pharisaNaM ca // 218 // " iti nanu jAgradavasthAyAM mA bhRd manaso viSayaprAptiH, svApAvasthAyAM tu bhavatvasau, anu. bhavasiddhatvAt , tathAhi--" amutra meruzikharAdigatajinAyatanAdau madIyaM mano gatam" iti suptaH svapne'nubhUyata eveti manasaH prApyakAritvameveti cet, maivam , uktAnubhavasya bhrAntirUpatvAt , vRttAkAratayA bhramyamANAlAtacakrAnubhavavat tadviSayasyA'satyatvAt , tathAhi-yatho. lmukaM vRttAkAratayA''zu bhramyamANaM bhrAntivazAdacakramapi cakratayA pratibhAsamAna na satyam , acakrarUpatAyA eva tatrAvitathatvAt , bhramaNoparame svabhAvasthasya tathaiva darzanAt / evaM svapnAnubhavopalabdhaM manomerugamanAdikamapi vastu na satyam , svapnoparame tadabhAvAt , tadbhAvadha jAgradavasthAyAM dehasthasyaiva manaso'nubhUyamAnatvAditi / nanu svapnAvasthAyAM me do gatvA jAgradasvathAyAM nivRttaM tadbhaviSyatIti cet, maivam , yathA kadAcidAtmIyaM manaH svapne mervAdau gataM kazcit pazyati tathA ko'pi zarIramAtmAnamapi nandanatarukusumAvacayAdi kurvantaM tadgataM pazyati, na ca tattathaiva, iha sthitaissuptasya tasyAtraiva darzanAt , dvayorvapuSoIyozcAsmanorasambhavAt , kusumprimlaaghvjnitprishrmaadynugrhopghaataabhaavaaceti| abhihitazca "simiNo na tahArUvo vabhicArAo alAyacakaM va / vabhicAro ya sadasaNamuvaghAyA-NuggahAbhAvA // 224 // iha pAsutto pecchai sadehamannattha, naya tao tattha / na ya taggayovaghAyA-guggaharUvaM vibuddhassa / / 225 // " ayambhAva:--svapne jinasnAtradarzanAdikaM vijJAnaM svapnAnantaraM jAgratpuMso harSAdikaM tatphalaM bhaviSyatphalApekSayA svapnasya nimittatvaJca tasmAtsvapnanimittAdavazyaMbhAvibhaviSya "Aho Shrutgyanam" Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammani0 kAma 2, gA." 209 sphalazcAnubhavasiddhatvAdvijaina nivArayituM zakyam , kintu yadeva manaso merugamanakriyAdika yuktyA nopapadyate tadeva niSidhyate, na tvetAni vijJAnAdIni, yuktyupapanatvAt / na caitairabhyupagatairapi manasaH prApyakAritA kAcitsiddhyatIti / tadevaM bhAvamanaso dravyamanasazca bahizcAritAdyabhAvAdaprApyakAryeva mana iti manovaditi dRSTAnto na sAdhyavikala iti siddham / nApyuktadRSTAnto prAdyavastukRtAnugrahopaghAtazUnyatvahetuvikalA, yato yadi manaso zeyena saha samparkassyAttarhi jala-candanAdicintanakAle pipAsAnivRttizaityAdilakSaNAnu. grahaH, vahiviSakaravAlAdicintanakAle ca dAha-sphoTa-pATanAdilakSaNopaghAtazca syAt / na ca to bhavataH, tasmAna sAdhanavikalo manodRSTAnta iti tasmin dRSTAnte gRhItavyAptikeno. ktahetunA locanamaprApyakAryeva siddhyati / atha cakSuSastejastvena razmimayatvAttadrazmaya eva nirgatya ravikiraNavattaM tamartha saMsRjya tatpratyakSamupajanayanti, anudbhUtasparzavattaijasatvena teSAM vahayAdivana dAhajanakatvam , dAhamprati udbhUtasparzavatejasatvenaiva kAraNatvAt , na vA teSAM taijasatvena ravirazmInAmika pakSacAdibhirdAhAdirUpopaghAta iti siddhaM cakSuSaH prApyakAritvamiti cet, tadapyasaGgatameva, cakSuSastaijasattvasyaivA'siddheH, na ca cakSustai jasaM rUpAdiSu madhye rUpasyaivAbhivyaJjakatvAt pradIpavadityanumAnAttatsiddhiriti vAcyam , rUpapratyakSajanake cakSussaMyuktasamavAyasannikarSe taijasatvasAdhyAbhAvavatyuktahetossattvena vyabhicArAt / tannivAraNAya hetau dravyatve satIti vizeSaNopAdAnamapi na yuktam , bhUminihitanidhyAdipratyakSa janakA'JjanAdinA vyabhicArAt / nanu rUpasyaivAbhivyaJjakatvamiha rUpaviSayakapramAtmakapratyakSajanakatvam , aJjanAdinA tu nidhyAdisAkSAtkAro na pramAtmaka ityaJjanAdau pramA. ghaTitoktahetorabhAvAnna tatra vyabhicAra iti ced , maivam , nidhyAdisAkSAtkAre pramAvasya saMvAdipravRttijanakatvahetunA siddheruktahetoya'bhicAritvAt / etena rUpasAkSAtkArA'sAdhAraNakAraNaM taijasaM rasA'vyaJjakatve sati sphaTikAdyantaritArthacAkSuSapratyakSajanakatvAt pradIpavadityapi nirastam , aJjanavizeSeNa vyabhicArAt / athAJjanAdibhinnatve satIti hetau vizeSaNopAdAnAnoktavyabhicAra iti cet , tarSaprayojako'yaM hetuH pratyakSAjanakasuvarNAdau bhavadabhyupagatatejasatvAkhyajAtessatvenAtiprasaktatvAt , cakSuHpradIpayorekayA tayA'nugata. jAtyA rUpapratyakSamprati kAraNatvA'siddhezva, tamprati cakSuSaH cakSuSTuna pradIpasya ca pradIpatve. naiva kAraNatvAbhyupagamAt / etena svapnAdivadaJjanAdikaM sahakRtya manasaiva nidhyAdisAkSAtkAra tatra ca cAkSuSatvAropa ityato nidhyAdikaM cakSuSA sAkSAtkaromIti bhrAnta eva pratyaya ityuktAnumAne nAJjanAdinA vyabhicArasa, hetau prameti vizeSaNIkRte sati pramAtmakacAkSuSapratyakSAjanakatvAttasya, tathA ca hetApaJjanAdibhinnatve satIti vizeSaNaM na deyamityapi nirastam, vybhicaarshngkaanivrtktrkaabhaavenaapryojktvaadukthetoH| na ca vastugatyA tathA. "Aho Shrutgyanam" Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati , mA. 'bhyupagantumapi zakyam , aJjanAdeH pRthakapramANatvApatteH, mano yadasAdhAraNaM sahakArikAraNaM samAsAdha bahigocarAM pramAM janayati tasya pramANAntarasvaniyamAt / kiza svasiddhAntakadA. bahAvezena cakSuSi pUrvoktahetunA tejastvasya tenaca tatra razimavazvasyA'bhyupagame'pi tadrazmayo viSayadezaM gatAH kiM golakenA'sambaddhAH pratyakSajanakatayA'bhyupagamyante, kiM vA sambaddhAH, AyapakSe'pi kiM nikhilA razmayastathAvidhA uta katipaye iti vikalpadvayam / tatra nAgha. vikalpo yuktA, tathA sati cakSurapi nirgataM syAt , yato'zeSAvayavAnA dezAntaragamane tadavidhvambhUtAvayavino'pi tathAtvameya yuktiyuktam , tathA ca cakSurvihInasya molakasya nistejasvAtpuruSANAmanyatvaprasaGgassyAt / kizca vastuni netrAbhimukhe satyapi netradoSAda yadeva purA'spaSTatvenAvamAsate aJjanAdimirnayanasaMskAre tadevedAnIM yathA'vasthitasvarUpeNa spaSTaM prakAzate ityavigAnena sarvairevAnubhUyate, golake vihitoJjanAdisaMskArazcakSuzzanda. vAcyatvenAbhyupagatAnAM golakasthanetrarazmInAmupakAraM karotIti taba yujyeta, sAmastyena viSayadezasthitAnAM teSAM pratyakSajanakatvAbhyupagame tu teSAmevAJjanAdinA saMskAra upayogitAmAvaheta, te ca razmayo golakA'saMyuktA iti tadanadhiSThAnasya golakasya pratyakSAjanakasvAsatrAjanAdinA saMskArasya nairarthakyameva syAt, tathaiva pakSamapuTonmIlanasyApi nirarthakatvambam / yathA ghaTAnayanakAraNatanusambaddhahaste AnayanakAryAkSamatvApanodAya tatra saMskAro vidhIyamAnassAphalyamanubhavati, na ca chinatvenAsambaddhe tadavayave / atha pUrva razmInAM netrasthatvena tatrAJjanAdisaMskArapakSmapuTonmIlanayostadgatiprayojakatvena nApArthakatvamiti cet, syAdetadrazmInA golakasambaddhatvapakSe, asambaddhatvapakSe tu na golakasya kazcidvizeSaH / atha tatra gatAnA razmInAM golake punarAvarcanAbhyupagamena noktadoSa iti cet, maivam , AvartamAnAnAmapi teSAM golakAsambaddhatve'ndhatvaprasaGgasya vArayitumazakyatvAt / golakasambaddhatve ca tairgolakAnuSaktakAmalAdipratyakSApattirasyAt / tadevaM khagadhArAsamAnasvacchatarapudgalasamUhAtmakA'bhyantaranivRttIndriyagatopakaraNendriyAkhyazaktiyogitayA cakSuSastatta. dviSayakajJAnAvaraNIyakarmakSayopazamasahakRtasya viSayamaprAptasyA'pi pratyakSajanakatvasambhave taijasacakSu'kalpanamadhyanarthakameva / nanvevaM sarhi dUravartinAM mervAdInAmapi kimiti na pratyakSamiti cet, ucyate, yasmin padArthe jJAnAvaraNakarmakSayopazamalakSaNatagrahaNayogyatvaM tasyaiva pratyakSaM bhavatItyuktayogyatvAbhAvAdeveti jAnIhi / athaitadoSamayAdAdyapakSoktadvitIyavikalpapakSa evAzrIyata iti cet, tadapi na manorathaM pUrayituM pArayati, yato yAvanto razmayo viSayasambandhamAjastAvantaH pUrvamapi golakenA'sambaddhA eveti golakasyAJjanAdinopakAre tatrastharazmaya evopkRtaa| na tu viSayasambandhamAja iti tadIyAsnupakRtasvabhAvasya pUrvavadavicalitasya satve sati na kazridaJjanAdinA vizeSaH / kiJca te'vayavA razmayo yadi golakasaMsaktarazmibhyassarvathA'saMyuktA evaM tadA cakSuSo'pi nAza "Aho Shrutgyanam" Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 201 ApatitaH, teSAM vA tadavayavatvAbhAvaH, na hyavayavinaH padArthasyaikatra sthitasyAvayavAnAM khaNDIbhUyAsaMyuktatvena paratra gamane tasya svarUpAvasthAnaM kenApyabhyupagamyate, na hi uttaraapAlasya paradezagamane ghaTasya svarUpAvasthAnaM pAmarA api pratIyantIti / nanu tarhi yathA sahasrAMzurazmayaH pradIparazmayo vA tatsambaddhA viSayadezaM gatvA prakAzante tathA nayanarazmayo'pItyarthako dvitIyapakSa evorarIkriyata iti teSAM tattadviSayaM prati gamanasya tadarthaprakAzakatvasya cAnyathA'nupapasyA'bhyupagamyamAnasya pakSmapuTonmIlanasya golaka - saMskRtezva tadumayArthatvena na vaiyarthyamiti cet, tadapi zrapApAtram, teSAM golakAnuSaktatimirarogAvayavina: prakAzakatvApatteH, yato na hi pradIparazmInAM svAdhiSThAna saMyukta zalAkAdyaprakAzakatvaM kAcakUpikAntargatAnAM pradIparazmInAM tato nirgacchatAM kAcakUpikAsambaddhArthaprakAzAjanakatvaM ca dRSTam / athAdhiSThAnApekSayA'tyantAsatyabhAvasyApi kAraNatvAbhoktadoSa iti cet, tarhi golakasambadvAJjanazalAkAyA agrAvacchedenApyanupalabdhiprasaGgassyAt / atha yadaMzena tasyAstatra saMsargastadaMzAvacchedenaivApratyakSatvam, golakadezAvacchedenaivAJjanazalAkAsaMsargasya tatpratyakSamprati pratibandhakatvAditi cet, maitram, pratyakSa pratibandhakatva pratyakSa janakatvayorekasmin vastuni viruddhayorapi bhinnabhinnadezAvacchedenAvirodhaM sampAdyApekSikayostayoramyupagame taddharmabhedena kathaJcittadabhinadharmiNo'pi bhinnatvaM svasvarUpatazcaikatvaM svIkRtaM syAditi bhavatAmapi syAdvAdAmRtarasAsvAdaprasaGgassyAt syAdvAdatazvajJairapi tathaivAbhyupagamAt / kizva cakSUrazmInAmudIcImprati gamane taddigavasthita sabhikRSTapadArtha saMyoge yathA tatpratyakSaM tathA taddigvarttikAzcanAca lopalambho'pi syAt, ubhAbhyAM tatsaMyogA'vizeSAt / dUratvadoSasya tadrazmigatipratibandhakatve ca nizAkarasyApyapratyakSatvaM syAt / atha zazadharoMzubhirnetrarazmInAM vRddhibhAvAttatra teSAM gamanena tatsaMyogAttatpratyakSamiti cet, tarhi tigmakarAMzubhirapi tadramivRddhimAvA'vizeSAcairapyabhivRddhAnAM teSAM surAdriM pratyabhisarpaNAt kathaM na tatpratyakSaM syAt / atha ravikarANAM tigmatvena netrarazmInAM pratighAtakatvAsa taistadabhivRddhirato noktadoSa iti veda, tarhi sahasrAMzukiraNavyAptapadArtha mAtrAnupalambhaprasaGgassyAt, yato na hi ravikiraNeSu kAJcanAcalApekSayA netrarazmipratighAtakatvaM ghaTapaTAdyapekSayA tadamAvaceti vaktuM zakyam, zakyatve vA syAdvAdasyaiva sAmrAjyaM syAt / atha yadyaprAptArthaprakAzakaM cakSustaprAptatvAvizeSAt sarvamapi tribhuvanAntarvarttivastunikuramyaM prakAzayediti cet, tadapyasaGgatam, cakSuSo yogyArthagrahaNasvAbhAvyAdeva yatsvayogyaM tasyaiva tena prakAzanAt, anyathA cakSurasaMyuktasamavAyasabhikarSo yathA kuvalayarUpe tathA tadgandhe'pIti tacAkSupodayaprasaGgenAnyendriyANAM vaiyarthya syAt / etena cakSuSo viSayamaprApya pratyakSajanakatvAmyupagame kuDyAdivyavahitasyApi pratyakSaM syAdityapi nirastam, viSayaniSThavyavadhAnAsmAvakUTarUpayogyatAyA api aJjanAyajanyacAkSuSapratyacamprati kAraNatvenAbhyupagamAt / 1 "Aho Shrutgyanam" 211 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 sammatiH kAla 2, gA.. aJjanAdijanyavyavahitArthacAkSuSapratyakSamprati cAJjanAdiniSThaiva zaktilakSaNA yogyatA kAraNamiti / kizca cakSurazmInAM prAptArthaprakAzakatvAbhyupagame bhityAderiva sphaTikAderapi netrarazmigatipratibandhakatvena tadvayavahitArthAnAmapyanupalabdhissyAt / yadi ca sphaTikAderatisvacchatvAnna nAyanarazmigatipratibandhakatvamiti vibhAvyate, tadA prApyakAritvapakSe tadrazmigatitajanyavibhAgapUrvasaMyoganAzottaradezasaMyogAdikalpanAyAM gauravAllAyavAcAkSuSajJAnAs. prativandhakatvameva sphttikaade| kalpyatAm , evaM bhittyAderApi tadrazmigatipratibandhakatvA. pekSayA lAghavAcAkSuSapratyakSaM pratyeva pratibandhakatvaM kalpanIyam , etena cakSuH prAptArthaparicchedakaM vyavahitArthA'prakAzakatvAt , yad yad vyavahitArthA'prakAzakaM tattannAprAptArthaparicchedakam , yathA pradIpA, vyavahitArthA'prakAzakazca cakSuH, tasmAt prAptArthaparicchedakamiti vyomazivamatamapi nirastam, vyavahitArthA'prakAzakatvahetu siddhyartha vyavahitArthAprakAzakatvaM cakSuSaH kathamiti kathaMtAprazne taduttaratayA vyavadhAnasya netrarazmigatiprativandhakatvaM vAcyaM syAt kathamanyathA vyavahitArthapratyakSaM na syAt / evaJca sati vyavahitArthA'pratyakSa. syA'vyavahitArthapratyakSasya copapattaye vyavadhAnasya cAkSuSajJAnapratibandhakatvaM tadabhAvakUTastha ca cAkSuSajJAnakAraNatvamevAbhyupagamyatAm , yena kliSTakalpanA parihatA syAt , tayoH prativadhyapratibandhakamAvastvevam-svaprAcIsthapuruSasya viSayatAsambandhena ghaTAdicAkSuSapratyakSamprati svapratIcIvRttitvasambandhena bhityAdInAM pratibandhakatvam , evaM svapratIcIstha. puruSIyaghaTAdisAkSAtkArampati svaprAcIvRttitvasambandhena teSAM tattvam , tathA svodIcI. sthapuruSIyaghaTAdisAkSAtkAramprati svadakSiNavRttitvasambandhena teSAM tacamUbam , yadi ca tattannayanAdikriyAtattaduttaradezAdInAmeva saMyoganiyAmakatvenAnatiprasaGgAdbhittyAdInAM na pratibandhakatvamiti mataM tadApi tattannayanonmIlanasya cAkSupajJAnaM prati paramparAkAraNatvakalpanApekSayA "tasya hetutvApekSayA taddhetoreva hetutvam" iti nyAyena lAghavAcAkSuSajJAnaM prati tasya sAkSAtkAraNatvakalpanameva jyAyaH, kimanantasaMyogAdikalpanayA / etenendriyasannikarSajanyaM jJAnaM pratyakSamiti svasiddhAntasiddhasAmAnyalakSaNA'nugamA'nurodhena pratyakSavAvacchinnamprati indriyasanikarSatvenendriya sannikarSasya kAraNatvaM ' yatsAmAnyayoH kAryakAraNa mAvastadvizeSayorapi saH' iti nyAyAvalambanena cAkSuSapratyakSampratyanantasaMyogAnAM cakSussaMyo. gatvenAnugamavya tadrapeNAnugataM kAraNatvacAbhyupagamyata iti taduttarakAlabhAvigauravaM phalamurkha na doSAya, taduktaM cintAmaNikAreNa, " pratyakSavizeSe indriyArthasannikarSavizeSo heturanugata eva" ityapi nirastam, pratyakSasiddhasAmIpyasambandhenaiva cAkSuSapratyakSopapatteratIndriyasaMyogakalpanAyAM pramANAbhAvAt , kAryaliGgakena kAraNAnumAnena tatsiddhyabhyupagame voktasambandhena tasyAnyathAsiddhatvAt / na caivaM tarhi cakSuraprApyaviSayaM tatpratyakSajJAnakArIti svasiddhAntamaGgaprasaGga iti vAcyam cakSussabhikarSavArA pratyakSajanakamiti cakSusstraviSayaM ghaTAdika "Aho Shrutgyanam' Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 2, gA0 1 213 saMyujya tatpratyakSaM karotIti nyAyamatanirAsa evoktasiddhAntasya tAtparyAt / kizca cakSUrazmInAM viSayesaha saMyogAnantaraM tatpratyakSotpAdakatvAbhyupagame yugapadeva zAkhAnizAkarayoH pratyakSaM na syAt, yugapadubhayasaMyogAbhAvAt / atha yadyapi cakSUrazmInAmativegAcchAkhAsaMyogAnantaramavilambenaiva zItakara saMyogAdanukameNaiva zAkhAyAcandramasazva sAkSAtkArastathApi zatapatrazUcI vedhadRSTAntabalena tatra yaugapadyAbhimAna eveti cet, tarhi prathame kSaNe zAkhAsaMyogaH, dvitIye ca zAkhAnirvikalpaJcandramassaMyogaca, tRtIye zAkhAsavikalpajJAnaM candramonirvikalpajJAnazca caturthe zAkhAjJAnajJAnatvanirvikalpajJAnaM candramassavikalpajJAnazca zAkhAnirvikalpajJAnanAzazca, paJcame zAkhAM sAkSAtkaromItyanuvyavasAyajJAnaM, candrajJAnajJAnasvanirvikalpajJAnaM, zAkhAsavikalpajJAnanAzazra, candranirvikalpajJAnanAzazca SaSThakSaNe candramasaM sAkSAtkaromItyanuvyavasAyazcandrasavikalpajJAnanAzazzAkhA jJAnatvanirvikalpajJAnanAzazceti prakriyayA krameNaiva tadumayAnuvyavasAyotpacyabhyupagamAd yugapadeva zAkhAcandramasau sAkSAtkaromItyanuvyavasAyAnupapattissyAt / na ca kramikotpannazAkhAcandrasAkSAtkArAnubhavajanitakramikasaMskAradvayasya yugapadeva prabodhAttadutpannAyAM zAkhAcandrobhayAvagAhinyAM smRtAveva sAkSAtkAratvAropAcchAsvAcandramasau yugapadeva sAkSAtkaromItyanuvyavasAya iti sAmpratam, tAhagAropAdikalpanAya pramANAbhAvAt / na ca tiryagbhAvAvasthitayozAkhAcandramasoryugapanetratejasA saMyogAnoktAnupapattiriti vAcyam, sannihita vyavahitayoryugapatsaMyoge 'tiprasaGgAt / atha netrAddha hirnirgatatejasA'rtha saMyogasamakAlameva bAhyAlokasahakAreNAnyacakSurArambhAdekasya cakSuSazzAkhayA'nyasya ca candramasA saMyogAd yugapacchAkhAcandramasorgraha iti cet, maivam, udbhUtarUpavadAlokAtmakatejaH saMsargeNA'nudbhUtarUpavattejo vizeSAtmakacakSurA''rambhasyAyogAt, yoge vA bAhyacakSuSA pRSThAvasthita vastugrahaprasaGgAdityadhikaM gauravamItyA nocyate / tadevaM cakSurmanasoH prApyakAritvA'siddhayA indriyasannikarSotpannaM jJAnamiti pratyakSalakSaNA'saGgateH pUrvaM vyavasAyAtmakajJAnena saha manassaMyuktasamavAyasannikarSasyAbhAve'pi jJAnasya svaprakAzAtmakatvAdevAnuvyavasAye mAnopapattestatpratyakSaM bhavatyeveti svaparavyavasAyijJAnaM pramANamiti siddham / ata eva jJAnAkaraNakaM jJAnaM pratyakSamiti pratyakSalakSaNamapi na yuktam, jJAyamAnaliGgasyaivAnumitikaraNatvamityabhyupagantRprAcIna naiyAyikamate'numiterapa jJAnAkaraNakatvAttatrAtiSyAteH / kizvopayogAtmakamAtmavyApAramantareNa kasyA api svaparavyavasiterabhAvAt sa eva tatra pramANam, vyApArI bhUtopayogalakSaNaM tadapi svArthavyavasitiphalAnna sarvathA vyatiriktam, kintu kathaJcit etacca vivecayiSyate, tathA ca svaparArthaviSayakapratyakSapramANamAtrasyApi jJAna karaNakatvAduktalakSaNamasambhavadoSagrastatvAdupekSaNIyameveti / etenArthopalabdhihetuH pramANamiti pramANalakSaNamAcakSate vAcaspatimizrA ityapi nirastam, yata indriyaM sannikarSo vA sAkSAdupalabdhau phale vyApriyate, na tu pramAtA, tasya kartRtvAt, na vA prameyaM, yataH , "Aho Shrutgyanam" Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 sammati kA 2, gA0 1 tasya pratyakSAdanyatreopalabdhau hetutvameva nAsti, pramANaviSayamAtreNopayujyamAnatvAditi yadIndriyAdikaM tatsannikarSAdikaM vA sAkSAdarthopalabdhau heturiMti tadeva sUkSmadarzino'sya mate pramANaM, tarhi svaparavyavasAyijJAnameva pramANatayA'bhyupagantumucitam, yathArthaparicchedaphalasya sAkSAtata eva bhAvAt, yathA ca jJAnarUpAdapi pramANAttatphalaM svArthavyavasityAtmakaM kathazciniM tathA nirNayiSyate / " avyabhicAriNImasandigdhAmarthopalabdhiM vidadhatI bodhAbodhasvabhAvA sAmagrI pramANam, bodhAbodhasvabhAvA hi tasya svarUpam, avyabhicArAdivizeSaNArthopalabdhisAdhanatvaM lakSaNam" iti nyAyamaJjaya jaranaiyAyikajayantamaTToktamapi lakSaNaM na yuktiyuktam, yatassAmagrI kArakasAkalyarUpA, kArakasAkalyasya cAbodhasvamAvasyAjJAnarUpatvena svaparavyavasAyijJAnaphalotpAdane sAdhakatamatvAmAtrAna pramANatvam, kizvArthapramitiphalaM prati nAvyavadhAnena sAmagrI pramANam, upayogarUpamAvendriyastra mAvajJAnena tasyA vyava dhAnAt, nApyavyavahitavyApAratvena sAdhakatamatvAjjJAnaM pramANaM taddhetutvAttu sAmagrayapi pramANamityevaM svarUpavyavadhAnena, tathA sati sA pradhAnaM pramANaM na syAt, aupacArikaM tu tat ko nAma prAmANiko nAbhyupaiti / evaM sakalAnAM kArakANAM sAdhAraNAsAdhAraNasvamAvAnAM sAkalyasya parisamAjhyA sarvatra varttamAnasya kathaM sAdhakatamatvamityapi vicAraNAI subuddhidhanaiH / athopAttaviSayANAmindriyANAM vRttau satyAM buddhestamo'bhibhave sati yaH savasamudrekaH sosvyavasAya iti vRttiriti jJAnamiti cAkhyAyate buddhivRttireva ca puruSamuparaJjayantI pramANam, taduparakto hi puruSaH pratiniyataviSayadraSTA sampadyata iti sAmayamatamapi na ca viduSAM hRdayaGgamam, tathA'bhyupagame yo hi mahAn jAnAti buddhayate'dhyavasyati na tasyArthadarzanAtmakaM tatphalam, acetanatvAnmahatA, yasya ca puMso'rthadarzanaM na sa jAnAti na buddhyate nAdhyavasyati tathA ca jJAnAdidharmayogaH pramANaM puMsi na vidyate, kintu buddhau, tatphalamarthadarzanaM ca buddhau na varttate, kintu puruSa iti minnAdhikaraNatvaM pramANaphalayoH prAptam, na ca tat pramANagocaracAri / atha svacchatayA puMsi buddhivRtyanupAtini buddhidharmA'dhyAropAd jJAnAdidharmayogo'pi tatra vidyata ityarthadraSTaiva pumAn jJAtA | buddhAvapi vetanAkArasaMsparzalakSya mANAyAmiva puruSadharmAdhyAropAt sAdhyarthadarzanaphalavatIti na minAdhikaraNatvadoSa iti cet, tarhi svavAcaiva midhyAtvaM khyApitaM syAt, ciddharmo hi buddhau mithyA, buddhidharmazca citi mRSetyabhyupagamAt sAGkhyamatazca nikhilaM pUrvameva nirastam, nirasyate ceti nAtrAdhikaM vivriyate / yadapyanadhigatArthAvagAhijJAnaM pramANamityabhidhIyate mImAMsakaiH, tadapi na sAmpratam, pramANasya gRhItataditaraviSayapravRttasya prAmANye vizeSAbhAvAt / I nanu gRhItaviSaye pravRttaM pramANaM kiM kuryAditi cet, ucyate, tadviSaye'bhyAsapATavena dRDhataranizcayAtmakapramAntarotpacyA saMskAradRDhIkaraNameveti tatphalaM kimiti cet, pravRttinivRtyAdikameva, candanaghanasArahAramahilAdAvupAdeye punaH punarupalabhyamAne prItyatizaya " Aho Shrutgyanam" Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kAla , gA0 . lakSaNasaMskAramahimnA pravRttiH, heye viSadharakaNTakAdau viSaye punaH punaH parihazyamAne mana:santApAtmakadveSasaMskAravazAnivRttiH, zAstrIyaviSaye bandhAdau nivRttiH, saMvarAdau ca pravRttisvasaMvedanasiddhaivAnubhyate, tathA'nabhyupagame dhArAvAhikajJAnamadhyapramANaM syAt , tasyAdhigatArthA'dhigantRtvAt / evaM pratyabhijJAnamayapramANaM syAt, syAca pratyakSAdhigatasyApyarthasya sipAdhayiSayA tArkika kriyamANA'numitirapyapramANam / tasmAdanadhigatArthavAhitve syajyatAmAgrahaH / athaivaM tarhi smRterapi prAmANyaM syAditi cet, bhavatu nAma pratyabhijJAnavastrApi svaparavyavasAyitvAt prAmANyam, kA nAma nA kSatiH, jinAnugaistathaiva svIkRtatvAt / ukta syAdvAdaratnAkare "athAdhigatagantRtve, prAmANyaM syAt smRterapi / padi syAt kiM tadA jAtaM, kSuNNaM jainendrazAsane // 1 // " iti atha pratyabhijJAne idAnIntanA'stitvaM prameyamadhikaM pratibhAsata iti na tadRSTAntabalAtsmRteH prAmANyamabhyupagantuM yuktamiti ced, maivam , smRtAvapyatItakAlopalakSitArthasyAdhikasya pratimAsanAt / na cAnarthajanyatvAdapi tasyA aprAmANyam , tasyA'pAmAgya pratyaprayojakatvAt , anyathA ghanAghanaghanADambaraliGgena dhRSTidharmiNi bhaviSyavasyAnu. mAnamapyapramANaM syAt, tadviSayIbhUtasya bhaviSyatvasyedAnImasadrUpatvAt , evaM karISadarzanoda muddhadhUmasmaraNenAtItavayanumAnamadhyapramANaM syAt , atItavastadAnImabhAvAt ,tadevaM mImAMsa. kAbhyupagatapramANasAmAnyalakSaNamapi na saGgatyahamiti / yaca bauddhAH punaravisaMvAdakatvaM pramANasAmAnyalakSaNamAcakSate, taduktaM pramANavArtike-" pramANamavisaMvAdijJAnam // 2-1 iti, tatra mAne'visaMvAdakatvaM yathAkgatArthaprApakatvalakSaNam , ata eva "prApaNazaktiH prAmANyam" ityuktamiti, tadapyazlIlam , yato nIlanirvikalpajJAnAvagataM nIlasvalakSaNam , na ca tatprApyate, tasya kSaNikatvena pravRttikAle'tikrAntasvarUpatayA tadamAvAt , atha " yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA" ityukternIlanirvikalpajJAnaM nIlAMze nIlaM nIla. miti vikalpotpAdakatvAttadaMze pramANam , uktavikalpadvArA nIlArthaprApakatvAt / tadgRhIte kSaNikatvAMze ca tadvikalpAnutpAdakatvAdapramANe, sthairye'pyapramANam , viparItAvasAyakaluSitasvAditi, ced, yadyevaM manyase, tarhi sutarAmidaM pramANalakSaNaM duHstham, yato'smin prakrame vikalpo na svalakSaNaviSayaH, kintu tatsantAnAvagAhitvena tadabhyavasAyarUpa iti so'rthaprApaNaM prati pramANasya vyApAra iti varNitavAnasi, taba na yuktam, yato yathA tattvaM na tathAdhyavasAya:, yathA'dhyavasAyo na tathA tatvamiti yathA marIcisvalakSaNadarzanamudakAdhyavasAyajananAdapramANamevaM svalakSaNadarzanamapi tadviparItasantAnAdhyavasAyajananAdapramANIbhavediti / kiA santAne kAlpanike'bhyavasite sati dRzyAbhimukhaH kimiti pravartate, "Aho Shrutgyanam" Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAma 2, gA.. nirvikalpyavikalpyayosthayorekatvAdhyavasAyAditi cet , tarhi mukhyavRtyA svayaM nirvikalpajJAnaM nArthakriyArthinAM tatsamarthe'rthe saMvAdipravRttijanakatvenAvisaMvAdakaM pramANam , kintu vyavahAropayuktoktAdhyavasAyadvAravetyupacaritaM tasya prAmANyaM syAt , tasmAdanupacaritamavi. saMvAdakatvaM pramANasya lakSaNamicchadbhiH parIkSakairvyavahArArthameva pramANAnveSaNaM kriyata iti taddhetonirvikalpottarakAlabhAvino nizcayAtmakavikalpasyaiva prAmANyamabhyupagantavyam, na tu nirvikalpajJAnasya, tasya sAkSAvyavahArA'pravartakatvena zikhaNDikalpatvAt / evaM hi paramparAparizramaH parihRto bhavati, santAnasyAvastubhUtatvena tadviSayakatvAdvikalpasyAprAmANye kathaM tanimitto vyavahAro'visaMvAdI ? | atha yasmin svalakSaNabhRte'rthe yanirvikalpajJAnaM sajAtaM tanmalakAttatsantAnaviSayakavikalpAtpravRttau mUlabhUtavastusantAnIyArthaprAdhyA vyavahAro'visaMvAdIti cet, syAdetat santAnasiddhau, na ca tatsiddhaM, bhedAbhedavikalpAbhyAmanupapadyamA. natvAt , tacca prAgevoktaM kSaNikaprakriyAnirAse / tadevaM bauddhAbhyupagatapramANalakSaNamapi na yuktiyuktamiti siddham / etena bAhyArthA'bhAvena tadAlambanAbhAvAnnirAlambanameva jJAnaM pramANamiti svasaMvedanajJAnAdvaitavAdiyogAcArAkhyabauddhamatamapi nirastam , idaM nIlamiti jJAnavajJAnaM nIlamityapi pratItiprasaGgassyAt / kathaM ca bAhyArthA'sattve pratItau tadullekho'pi syAt ,vAsanAs. bhyAsAditi cet,maivam ,arthamantareNa vAsanAyA apyanupapatteH,arthAnubhavasamAhito hi saMskAro vAsanA kathyate, sA kathamasadarthapratibhAsahetussyAt / bhavatu vA'nyAzA vAsanA bhavadamyupagatA tathApi sA bAhyArthAbhAve vanakusumasaurabhapratIti kimityupajanayati na gaganAravindasaurabhapratItimiti kutastyo niyamaH / kizca grAhyagrAhakAvabhinnau vizeSato nIlataddhiyAvabhinne ityatra ko hetuH, niyamena sahopalambha eveti cet , tanna tasya pUrvameva nirastatvAt / adhikaM gauravamItyA na prapazyate tadevaM raviprakAzasyeva jJAnaprakAzasyApi bAhyArthaprakA. zakatvopapattestanmatamapi na yuktiyuktam / jJAtatAphalAnumeyo jJAnavyApAro jJAnAdizabdavAcyaH pramANamiti mImAMsakamataM pramANaprameyobhayanihavazUnyavAdimatazcAdyakANDa eva nirastamiti kiM piSTapeSaNena ? tadevaM tIrthAntarAbhihitalakSaNasya pramANasya nirapavAdasyA:siddhessiddhaM svaparavyavasAyijJAnaM pramANamiti svaparavyavasAyijJAnaparyavasAyi svArthasaMvedanaM pramANamiti ca / nanu pramIyate yathAvannizcIyate vastutatvaM yena tatpramANamiti karaNe lyuTpratyaya. niSpannasya pramANapadasya pramAkaraNArthakatvena svArthasaMvedanasya pramAkaraNatve tatphalaM kimiti cet, ucyate, svArthavyavasitireva, nanvaho jainAnAmapUrveyaM vicAracAturI, yatastathA'bhyupagame svArthavyavasitirUpapramAtmakajJaptiphalasya svAbhinnopayogendriyameva karaNaM jinAnugairabhyupagataM syAdityekasminneva jJAne pramANatvapramAtvavirodha eva durudvaro doSassyAditi cet , syAdetat , yakasvabhAvena tadubhayAbhyupagamassyAt, na caivam , pAvako dahatyoSNyenetyatra pAvake dahanakriyA yugapaddAhakatvasvabhAvenauSpayaJcoSNyatvasvabhAveneva sAdhakatamatvasvabhAvena jJAne pramANatvaM "Aho Shrutgyanam" Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kANa 1, gA0 2 jJaptikriyAtvasvabhAvena pramAphalatvamityevamurarIkArAt, ghaTAbhAvIya pratiyogitAvAn ghaTa ityatra pratiyogitAyA pratiyogyAtmakatvapakSe ekatraiva ghaTatvena pratiyogitAtvenAzrayatvAzritasvavat , pratiyogitAyA avacchedakAtmakatvapakSe ghaTAbhAvIya pratiyogitA ghaTatvAvacchinnetyatraikatraiva ghaTatvatvena pratiyogitAtvenAvacchedakatvAvacchinnatvavacca naiva tatra svabhAva bhedApekSa. yostayoH ko'pi virodha iti / nanu parazvadhAdikaraNasyodyamananipAtanAdivyApAradvArA dAdidvaidhIbhAvAtmakaM bhinnameva phalaM dRzyate, na tvabhinnaM kutrApi, abhede kAryakAraNabhAvA. bhAvAditi cet, pradIpaH svaM svenaiva prakAzayatIti pratIteH pradIpAtmanaH kartuH kathacidabhiH asya prakAzAtmakakaraNasya prakAzanakriyAyAzca pradIpAtmikAyAH kathaJcidabhedasya vyavasthApitatvAt prakAzanakriyAtmakaphalasya svAbhinnapradIpaH karaNamityatrApi dIyatAM dRSTiH, yadi ca karaNasya bhinnenaiva phalena bhAvyamityatraivAgrahastadA matyAdikSAyopazamikapramANAnAM bhinna phalamAdAnahAnadhI, upAditsAjanikA jihAsAjanikA ca buddhiriti yAvat , upekSA. buddhizca / ataH pramANaphalaM pramANAt kathazcidbhinnAbhinnam pramAgaphalatvAnyathA'nupapattariti siddham / kSAyikakevalajJAnasya tvaudAsInyaM phalamavehi, kevalibhagavatAM heyasya saMsAratatkA. raNasya hAnAt , upAdeyasya ca mokSatatkAraNasyopAdAnAt siddhaprayojanatvena pravRttinivRttinirIhatvAditi / saMvadati cAtra "pAramparyeNa kevalajJAnasya tAvatphalamaudAsInyam / " 6-4 | " zeSapramANAnAM punrupaadaanhaanopekssaabuddhyH|" 6-5 / iti pramANanayatacAlokAlaGkArasUtradvayamiti dik // 1 // anyonyAnusyUtasAmAnyavizeSAtmake ca pramANaprameyarUpe vastutattve'nekAntadRSTyA vyavasthite dravyArthikanayavivakSAyAM tanmatena sAmAnyamAtragrahaNalakSaNadarzanasyaiva pramANatvenAbhyupagamAttadgocarasAmAnyameva sat , na vizeSAH, paryAyArthikanayavivakSAyAM tanmatena vizeSa. mAtragrahaNalakSaNajJAnasyaiva pramANatayorarIkaraNAttadvocaravizeSA eva santaH, na sAmAnyamityu. padayaM tadumayanayaviSayaviSayakapramANArpaNAyAM tu dravyaparyAyo sAmAnyavizeSetyaparAkhyAdhupasarjanIkRtataditarAkArapradhAnIbhUtavAkAradarzanajJAnagrAhyAvanyonyA'vinAbhAvinAveva sadbhUtA. viti gauNapradhAnamAvena sAmAnyavizeSobhayagrAhakadarzanajJAnarUpaM pramANamiti darzayannAha davvahio vi hoUNa daMsaNe pajjavaDio hoi| uvasamiyAIbhAvaM paDuca NANe u vivarIyaM / / 2 // // 56 // prAdhAnyena sAmAnyAMzagrahaNapariNAme darzane'pi gauNatayA vizeSAMzagrahaNapariNAmo na nivRttaH, nApi prAdhAnyena vizeSAMzagrahaNapariNAme jJAne gauNatayA sAmAnyAMzagrahaNapariNAmo nivRtta iti tAtparyArthaH / zabdArthastvevam-' davaDio vi' dravyArthiko'pi, atra dravyA "Aho Shrutgyanam" Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pammati kA , gA0 2 pikasya nayAtmakajJAnarUpatvAdviSayiNA nayena viSayo dravyArtharUpo gRhItaH, yadvA dravyamevAoM dravyArthaH tatassvArthe pratyaye sati dravyAthika iti rUpaM niSpadyate, tathA va dravyArthoM'pItyarthaH / tathA ca 'dasaNe davaDio vi hoUNa' darzane sAmAnyaviSayake AtmA dravyArtharUpo'pi bhUtvA sAmAnyagrahaNapariNAmo'pi bhUtvA, tadeva ' pajavaDio hoi' paryAyAstiko bhavati, paryAyAstikanayaviSayavizeSagrahaNapariNAmo'pi bhavati, yadA hi sAmAnyarUpatayA AtmA darzanaviSayatAsampamo bhavati tadA svIyavizeSasvamAramapi naiva parijahAti, tadumayasvabhAvasyAvinAmAvisvAda, yadA ca vizeSarUpatayA''tmA jJAnaviSayIbhUto bhavati, tadApi svIyasAmAnyasvabhAvamapi neva parityajatIti sa sAmAnyaparyAlocane darzane sAmAnyagrahaNa pariNAmarUpeNa pravRtto'pyupAtavizeSagrahaNapariNAmaH, na hi viziSTena rUpeNa vinA sAmAnya sambhavati, evaM vizeSagrahaNonmukha jJAne vizeSagrahaNapariNAmarUpeNa pravRtto'pyupAttasAmAnya. grahaNapariNAmaH, na hanugatasAmAnyasvarUpaM parityajya vizeSA api pramANabhAvaM bhajante / etadevAha-uvasamiyAIbhAvaM paDuca' aupazamikAdimAvaM pratItya iti, aupazamikakSAyika-kSAyopazamikAdIn bhAvAn apekSyA''tmano vizeSarUparavena 'NANe u vivarIya' jhAne tu viparItaM vizeSagrahaNapariNAme jhAne tu pUrvoktasAmAnyagrahaNapariNAmadarzanato vipa. rItam , asya bhAvapradhAnanirdiSTattvAdvaiparItyamityarthaH, ata eva 'jaM sAmaNNapahANaM gahaNama' ityAdipUrvoktadharmasabrahaNIgAthAyAM prathamaikavacanAntaM "vivarIyaM hoi nANaM tu" ityuktam / ayambhAva:-jJAne hi prAdhAnyena vizeSAkAratayA bhAsamAnassan gauNatayA''smAdyarthassA. mAnyAkAratayA'pi pratibhAsate, tathA ca darzane sAmAnyasya vizeSarahitasya jJAne ca vizepANAM sAmAnyarahitAnAmapratIyamAnatvAdAtmAdyoM vizeSarUpassana sa eva sAmAnyarUpo'pi bhavatIti sAmAnyavizeSau mitho'vinAbhUtAveva pratIyate iti pramANArpaNayA tadubhayAtmaka evAtmAdyartha iti siddham / pUjyapAdAbhayadevasUrikataitaDIkAmanusRtya tvaupazamika-dhAyikathAyopazamikAdIn bhAvAn apekSya vizeSarUpatvena jJAnasvabhAvAdvaiparItyaM sAmAnyarUpatA pratipadyate, vizeSarUpassan sa eva sAmAnyarUpo'pi bhavatItyAdyartho'nusandheyaH // 2 // . nanu yathA'nAkAropayogasAkAropayogI darzanajJAnAkhyo chaasthAnAM chApasthikopayogasvAbhAbyArakrameNa bhavataH, tathAhi-yadA cakSurdarzanAdyanyatamadarzanopayogopayuktachayasthAtmA tadA na matijJAnAdyanyatamajJAnopayogopayuktaH, yadA ca matijJAnAdyanyatamajJAnopayogopayuktastadA na cakSurdarzanAdyanyatamadarzanopayogopayukta ityekatara evopayogo bhavatyekasmisamaye, "juga natthi do upaogA" iti vacanAt, na tu yugapadarzanajJAnopayogI dvau, tathAsvAbhAcyA, tathaiva ki kevalibhagavatAM kevaladarzanopayogakevalajJAnopayogI krameNa bhavataH, kiMvA bugapadekasmineSa samaye dvAvapi to, kiMvA yadeva kevalazAnaM tadevaM kevaladarzanamiti cet , ucyate, atra svasvagurusampradAyAvicchinnavAcanAparamparAjyA "Aho Shrutgyanam" Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 khAsIyatacanasamarmitahAnasampatpramonyAmAyAcanamAnInamivAmadAyakamanatrayam, na. thApi na kasmiSidapi mate'prAmANyazA karvacyA, magavatpravacanasya tacamayAdhInamadhiphatvena pathopapatravanayaprayojyastrArthagocaratvAtpakSatrayANAm , ata eva zAsanAnurAyazubhopAyavassu avicchimaguruparamparA''yAtastratAtparyamapakSapAtena banvatsu garimAkrama kepacidapi mithyAminivezisvA''ropo'pi na kavyaH, vItarAgApraNItazAskhatAtparyapAcapratisandhAnapUrvakAnyathAvadvAnA'bhAvAt , etatcacamagre vivecayiSyate iti nAnAvikaM tanyate / atra yugapadupayogadayavAdinAM pUjyapAdazrImallasadiprabhRtIyAmevaM matamkevaladarzanakevalajJAnopayogI yumapadbhavataH, ekasamayAvacchinnastasvasAmagrIjanyatvAt yupapadAvirbhatasvabhAvatvAdvA, yAvevam tAvevam , yathA raveH prakAzatApAviti / "jupavaM do nasthi vaogA" iti siddhAntavacanAt mahAvArkikaziromaNitAvapAdadhIsiddhasevadivAkara stu naivaM manyate, kintu ekenaiva siddhe kiM dUrakalpanayeti nyAyena yadeva kevalajJAnaM tadeva kevaladarzanamityeka eva dharmI, kevaladarzana kevalajJAnamedavyavahArastu vatra jJAnatvadarzavatva. parmadvayakalpanAprayukta eka, na tu vastugatyeti / pUjyapAdazrIjinabhadramaNikSamAzramaNAdIna siddhAntamavalambamAnAnAM matazevam-" sabAo laddhIo sAgArovaomovauttarasa mavA" ityApravacanasya vinigamakatvAt kevalajJAnasyApi landhitvAtsAkAropayogakAle tasya bhAvAdAghe samaye tata, na ca tadaiva kevaladarzanopayogotpattiH " jugavaM do natthi uvogA" iti siddhAntavacanAt, kintu dvitIyasamaye, kevaladarzanopayogasya kramamAvitvenArthasihattvAcadAnIm / atha chaasthajJAnadarzanopayomApekSamA tadvacanamiti cet, maivam , vizeSAcamidhAnAt ,bhAsthopayogaviSaparavenoktasidAntavacanasya socakaraNe bIjAbhAvAt / badatu kramikopayogadapadhArApAsasvarasata evaM pravestRvIyasamaye kevalajJAnopayogaH, caturthe kramAyAta kevaladarzanopayomaH / evamare'pItyevaM sarvakAlaM pratikSaNaM Rmika eka eva kelAnakeraladarzanApataropayoga iti / nanu loke kramikasAmagrImedAdeva RmikakAryamedo dRzyate, nacAna sa iti kathaM kevalinAM RmikopayogarUpakAryameda iti cet, vam, kevalakAne kevalajJAnAnyopayomasaitakevalajJAnAvaraNakSayasya kevaladarzane na kevalajJAnopayo. masahakatakecaladarzanAvaraNakSayasya hetutvenAtrApi RmikasAmagrImedasya sancAda, AyakevalajJAnAtpUrva kevaladarzanasthAmAvAlabhicArasspAdataH kevaladarzanopayomasaikatetyanuktvA kevalajJAnAnyopayogasahachateti kevalajJAnakAraNakoTAbukam / nanvevaM tarhi sathopavetA kevalajJAnopayomaH kevaladarzanopayogadha, tamAzastu samayAntare na syAdeva, vAdhakahetvamAvAdityapi na cAzanIyam, alibacanasthAnekanavasamUhayapattvAcavalayavivakSetra prAdhAnyena tatkAyopayoginItvArjuvana nayAvalambanena mAramAtrasya vinAzasvabhAvaniyaklena svanAzamprati svAsvahitottaravavavartibhAvApekSaNena svata eva nAzA, pata "Aho Shrutgyanam" Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 sammati kANDa 2, gA0 3 er se nirhetuka iti tanmatenocyata iti kevalajJAnasya kevaladarzanasyApi ca svata eva kSaNAntare vinAzAt / yadvoktanayamatena svasya stra eva nAzaka iti kevalajJAnasya kevaladarzanasya ca vinAze pratiyogina eva hetutvAt dvitIyakSaNe sasthAdeveti mAvanIyam / atra kevalajJAnakevaladarzane ekAtmani yugapadutpadyete na vA, kevalajJAnaM svasamAnAdhikaraNakevaladarzanotpattikSaNotpattikaM na vetyarthaparyavasAyinI prathamA vipratipattiH, kevalajJAna kevaladarzane krameNaikAtmani samutpadyete na vA, kevalajJAnaM svasamAnAdhikaraNa kevaladarzanotpattikSaNA vahitapUrvakSaNotpattikaM na vetyanugatArthA ca dvitIyA ityAdyA uktamatatrayANAM sAdhAraNyo vipratipattayaH / Adyavipratipattau vidhipakSo mahanIyamAnya pUjyapAda zrI mallavAdisiddhasenadivAkarANAm, tatrApi kevalajJAnaM svasamAnAdhikaraNa kevaladarzanasamAnakAlInamapi kevaladarzanAdbhinnameveti tAtapAdazrImallavAdinaH / pravacanopaniSadve divAdimukhyazrIsiddhasenadivAkarAstu tat kevaladarzanAdabhinnameveti prAhuH / niSedhapakSo bhagavacchrIjinamadragaNikSamAzramaNAdInAmiti / dvitIyavipratipattau coktavaiparItyena vidhyaMze niSedhAMze ca jJeyam / nanvevaM vipratipattau satyAM kimatra tatvaM satyamityAzaGkAyAM ' yathoddezaM nirdeza' iti nyAyAtprathamaM yugapadupayogadvayavAdimatapradarzanAyAha maNapajavaNANato NANassa ya darisaNassa ya viseso / kevalanANaM puNa daMsaNaM ti NANaM ti ya samANaM || 3 || 57 // 'majavaNANato ' manaHparyAyajJAnamantaM paryavasAnaM yasya sa manaHparyAyajJAnAntaH, sa kaH kasya cetyAzaGkAyAmAha - ' NANassa ya darisaNassa ya viseso' jJAnasya ca darzanasya ca vizleSaH pRthagbhAva iti sAdhyam / atrAnuktamapi chadmasthopayogatvaM heturdRSTavyaH / tathA ca prayogaHcakSuracakSuravadhijJAnAni cakSuracakSuravadhidarzanebhyaH pRthakkAlAni chadmasthopayogAtmakajJAnasvAt zrutamanaH paryAyajJAnavat, saGketasmaraNobuddhavAcyavAcakabhAva sambandhato'rthasmaraNadvArA padajJAnajanyatadvAcyArthaviSayake tattatpadArthopasthitidvArA padasamUharUpavAkyArthaviSayake vA zrutajJAne yAni cintyamAnapadArthAnuguNAni saMjJipazcendriyajIvaiH kAyayogena gRhItAni manovargaNAdravyANi manoyogena ca manastvena pariNamitAni tatparyAyaviSayake manaHparyAyajJAne cakSuracakSuravadhidarzana pRthakkAlatva sAdhyasiddherna dRSTAntAsiddhiriti / atra darzanatrayapRthakAlatvaM kutrApi ekasminnasisAdhayiSitam, yacca svadarzanapRthakkAlatvaM sisAdhayiSitaM tanoktadRSTAntayorvidyata iti dRSTAntA'sidhdhyA'tra sAvaraNatvaM hetuH karttavyaH, vyatirekI ca prayogaH / nanu cakSuracakSuravadhijJAnAni svasvadarzanapRthakkAlAni sAvaraNatvAt yacaivaM tatraivamiti vyatirekyanumAne'pi vyatirekadRSTAntIbhUte kevalajJAne svadarzanapRthakAlatvAbhAvo heturadyApi naiva siddha iSi dRSTAntA'siddhistadavasyaiveti cet, tarhi taanyatvameva hetuH kriyatAm, yad yajanyaM tattataH "Aho Shrutgyanam" Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kAma 2, gA. 4 221 pRthakAlamiti sAmAnyavyAptau yathA daNDAd ghaTa iti dRSTAntasya sarvA'vigAnena siddhatvAma dRSTAntAsiddhirityuktaM jJAnabindau nyAyAcAryaH zabdAntareNa / yathA cakSu nAdikaM cakSudarzanAdijanyamityatastataH pRthakkAlaM tathA kevalajJAnaM kevaladarzanajanyaM neti na kevaladarzanapRthakAlaM kintu tadubhayamekasamayAvacchinotpattikam avyavahitapUrvasamayAvacchinasvastrasAmagrI. janyatvAt , matijJAnazrutajJAnalabdhidvayavadityAzayenottarArddhamAha-'kevalanANaM puNa' kevalajJAnaM punaH 'dasaNaM ti' darzana miti-darzanopayoga iti, 'nANaM ti ya' jJAnamiti ca jJAnopayoga iti ca 'samANaM' samAnaM tulyakAlam , tulyakAlInopayogadvayAtmakaH kevalAkhyo bodha ityarthaH / prayogavAtra-kevalino jJAnopayogadarzanopayogAvekakAlInau yugapadAvirbhUtasvabhAvatvAt , yAvevam tAvevam , yathA raveH prakAzatApau // 3 // ayamabhiprAya AgamavirodhIti keSAMcinmatam , tAnadhikSipanAha keI bhaNaMti jaiA jANai tahaA Na pAsai jiNotti / suttamavalaMbamANA titthayarA''sAyaNA'bhIrU // 4 // 58 // keI kecit pUjyapAdazrIjinabhadrAnuyAyino 'bhaNaMti' bhaNanti, pratipAdayanti, ki bhaNantIti karmAkAsAyAmAha-' jadayA' ityAdi, 'jaiyA' yadA 'jANai' jAnAti 'taiyA' tadA 'Na pAsai' na pazyati, karnurAkAsAyAmAha-'jiNotti' jina iti 'suttamavalaMbamANA' sUtramavalambamAnAH "kevalI NaM bhaMte ! imaM rayaNappamaM puDhavi AgArehiM heUhiM ubamAhiM diTuMtehiM vaNNehiM saMThANehiM pamANehiM paDoyArehiM jaM samaya jANati taM samayaM pAsai, jaM samayaM pAsai taM samayaM jANai ? goyamA ! no iNaDhe samaDe, se keNaTeNaM bhaMte! evaM vucati-kevalI NaM imaM rayaNappamaM puDhavaM AgArehiM0 jaM samayaM jANati no taM samayaM pAsati, jaM samayaM pAsai no taM samayaM jANa! goyamA ! sAgAre se nANe bhavati, aNAgAre se daMsaNe bhavati, se teNa?NaM jAva No taM samayaM jANati, evaM jAva ahe sattame" iti prajJApanAtriMzattamapazyatAkhyapadagatasUtramavalambamAnAH, asya ca sUtrasya kilAyamarthasteSAmabhimataH-kevalI-sampUrgabodhA, Namiti vAkyAlaGkAre, bhante iti bhagavan 'imA ratnaprabhA pRthivImAkArahetvAdibhiraSTAbhiH karaNabhUtaiH 'jaM samayaM jANai taM samayamiti' kAlAdhanoratyantasaMyoga iti 2-3-5 iti sUtreNa dvitIyA adhikaraNasaptamIcAdhikA, tena 'yaM samayaM jAnAti' yasmin samaye jAnAti 'taM samayaM pAsaha' tasmin samaye pazyati ? yasmin samaye pazyati tasmin samaye jAnAti ? iti bhagavatA zrIgautamena prazne kRte bhagavAnAha-gautama ! nAyamarthassamarthaH, naiva yasmin samaye jAnAti tasminneva samaye pazyatItyartho yuktyupapannaH, tato'nyasminsamaye jAnAti anyasmiMzca samaye pazyatIti bhAvaH, tatvamajAnAnaH punaH pRcchati, se kegaDeNaM bhaMte ! ityAdhuJcAraNIyam , "Aho Shrutgyanam" Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 sammatiH aba 3, pra.. amaranA-"sAmbAre se nANe bhavati apasagAre se dasaNaM hA ni" sAkAra vizeSa grAhi 'se' tasya kelino jhAnaM bhavati, anAkAraM atikrAntavizeSa sAmAnyamAhi darzanaM bhavati "jaM sAmaNNaggahaNaM daMsaNameyaM nisesiyaM nANaM" iti vacanAt / bAnadarzane kasamayAvacchedena miyo viruddhe, parasparAbhAvanAntarIyakatvAt , paramANugatazItoSNatvavat, atra paramANugateti vizeSaNAd jainamate ekasminakyavinyekasamayAvacchedena misAvayavAvacchedena zItoSpatsyossave'pi navatiH, ekasmin paramANau zItoSNatvayorviruddhayorekasamayAvacchedenA'nabhyupagamAt / uktAnumAnena kevalabAnakevaladarzane mitho viruddhe iti siddhe satyekasmimeva samaye nirAvaraNasyApi kevalinaste tathAvidhe yupapadravituM naaiitH| na vaikasmimAtmani sAkAratA'nAkAratAlakSaNanAnatvadarzanatvobhayAtmakavirudharmazAlyabhimakevalo. payogo'pi sambhavati, tathA ca vizeSagrAhijJAnopayoga: sAmAnyagrAhidarzanopayogAntarita, sAmAnyAvalamvidarzanopayogazca vizeSa pratibhAsijJAnopayogAntaritaH, tatsvAmAvyAditi yugapadanekapratyayAnutpattau svabhAva eca kAraNaM nAnyat , yathA samihite'pi ca dvayAtmake viSaye sarvavizeSAneva kevalajJAnaM sarvasAmAnyAni ca kevaladarzanaM gRhAtItyatrAnayossvamAva eva kArapam, tathA prakRte'pi prayogazcAtra-ekAtmagate kevalabAnakevaladarzane pRthakAlIne ekasamayAbacchedena parasparaviruddhasvabhAvatvAt , ekaparamANugatazItoSNatvavat, kamamAvistamAktvAza cakSunizrotrajJAnavat / athavA kevalajJAnakevaladarzane mitho'ntaritatayaivA'bhyupagantavye tatsvA. bhAjyA, yasya yassvabhAvassa tathaivA'bhyupagantavyaH, yathA kevalajJAnasya vizeSatrAhakatva. svamAtrA kevaladarzanasya ca sAmAnya grAhakatvasvabhAva iti / ete ca vyAkhyAtAraH kimbhUtA isvAzaGkAyAmAha-'titthayarA''sAyaNA'bhIrU' tIrthakarA''zAtanA'mIravaH tIrthakarA''kSAtagayA amiirvH| tIrthakaramAzAtayanto na bibhyatIti yAvat / evaM hi ni:sAmAnyasya nirvizeSasya vA vastuno'bhAvena na kicijAnAti kevalI na kizcitpazyatItyadhikSepasyaiva paryavasAnAt / na cAnyataramukhyopasarjanaviSayatAmapekSyobhayagrAhitve'pi upayomakramAvirodhaH, mukhyopasarjanamAvenobhayagrahaNasya kSayopazamavizeSaprayojyatvAt , kevalajJAne upastha. bhAnIyayAvadviSayatopagame avagrahAdisaGkIrNarUpatAprasaGgAda, sAmAnyajJAnapUrvaka vizeSajJAnaM viziSTabuddhau vizeSamajhAnasya kAraNatvAditi chavasthajJAnIyakramAnusAreNa kevalino'pi pUrva kevaladarzanaM tadanu kevalajJAnamiti kramaprasaGgAca / uktasUtrasya tu bhavadukto'rtho na ca samI. cInatAmaJcati, yato'smin sUtre samayamiti padaM na samayAkhyakAlavAcakam , kintu samakaM tulyamityarthavAcakam , tathA ca " atha kenArthena bhadanta ! evamucyate, kevalI imAM ratnapramA pRthivIM yairAkArAdibhiH samakaM tulyaM jAnAti na tairAkArAdibhistulyaM pazyati, pairAkArA. dibhiH samakaM tulyaM pazyati na tairAkArAdibhissamakaM tulyaM jAnAtIti prazne kRte tatprativacanaM bhimAlambanapradarzakam , kevalino jJAnaM sAkAraM bhavati, tasya darzanaM cAnAkAraM bhavatItyato "Aho Shrutgyanam" Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kA 2, mA0 5 4 mitrAlambanAvetau pratyayAvityAhuH prAcInAH / jJAnacindAvupAdhyAya bhagavacchrI yazovijayAstvatraivaM samAlocayanti - atra yadyapi ' jaM samayaM ' ityatra ' jaM' iti ambhAvaH prAkRtalakSaNAt, yatkRtamityatra ' jaM kayaM ' iti prayogasya loke'pi darzanAditi vaktuM zakyate, tathApi tRtIyAntapadavAcyairAkArAdibhiH yaissamakaM yatsamakamiti luptatRtIyAntasamAsastha padArthasya samakapadArthasya cAnyUnAnatiriktadharmaviziSTasya ratnaprabhAryA bhinnaliGgatvAdananvaya iti ' yatsamakam ' ityAdi kriyAvizeSaNatvena vyAkhyeyam, ratnaprabhAkarma kA kArAdinirUpitayAvadanyUnAnatiriktaviSayatAkajJAnavAn na tAdRzatAvada nyUnAnatiriktaviSayatAkadarzanavAn kevalIti phalito'rthaH / yadi ca tAdRzasya viziSTadarzanasya niSedhya sthA'prasiddherna taSedhaH, ' asato natthi niseho ' vizeSA0 gA0 1574 ityAdivacanAditi sUkSmamIkSyate, tadA kriyApradhAnamAkhyAtamiti vaiyAkaraNanayAzrayaNena ratnaprabhAkarmakA kArAdinirUpita yAvadanyUnAnatiriktaviSayatAkaM jJAnaM na tAdRzaM kevalikartRkaM darzanamityeva bodhaH, sarvanayAtma ke bhagavatpravacane yathopapannAnyataranayagrahaNe doSAbhAvAditi / atra na tAdRze kevalika darzanamityasya ratnaprabhAkarma kA kArAdinirUpita tAvadanyUnAnatiriktaviSayatAkasvAbhAvaSat kevalikarttRkaM darzanamiti paryavasito'rthaH / tena jJAnatulyaviSayatAkadarzanasyA - prasiddhatve'pi na kSatiriti // 4 // I yugapadutpazya vikalakAraNakaM yad yad tattad yugapadutpadyate yathA rUpotpattikAle rasaH, yathA vA''ditya prakAzotpattikAle pratApaH, yugapadutpazyavikalakAraNakaJca kevalajJAnotpattikAleM kevaladarzanam, tasmAt kevalajJAnotpattikAla eva tenaiva sAkamutpadyate kevaladarzanamityAha kevalanANAvaraNakkhayajAyaM kevalaM jahA nANaM / taha daMsaNaMpi jujjai NiyaAvaraNakkhayassaMte // 5 // 59 // I * kevalanANAvaraNa kkhayajAye ' kevalajJAnAvaraNakSayajAtaM kAraNIbhUte kevalajJAnAvaraNavaye sati jAtaM tenotpannaM ' kevalaM jahAM nANaM ' kevalaM yathA jJAnam, yathA nikhilavizeSagrAhakasvabhAva kevalajJAnaM ' taha daMsaNaM pi juchAi ' tathA darzanamapi yujyate nikhila sAmAnya. grAhakasvabhAvaM kevaladarzanamapi yujyate, kadesyata Aha-' niyaAvaraNakkhayarasaMte ' nijAvaraNa yasyAnte darzanAvaraNazcayAnantarakSaNe, dvAdazaguNasthAnakacaramasamaye kevalajJAnAvaraNakSayakevaladarzanAvaraNakSayarUpakAraNadvayasya yugapatsadbhAve tatkAryabhUte kevalajJAnakevaladarzane yugapadevotpadyetAm avyavahitapUrvasamayAvacchedena tadumayotpattikAraNa sadbhAvAt yugapadutpadya - mAnA''dityaprakAzatApavada paramANau rUparasAdivadvA / nanu kevalajJAnakevaladarzane sama kAlIna kevalajJAnAvaraNakSaya kevaladarzanAvaraNakSayahetuke api kramamAvitvasvabhAvAdeva krameNevItpayete, na hi svabhAve paryanuyoga iti nyAyAditi cet, yuktibalasAmrAjye sati na hi "Aho Shrutgyanam" Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 sammati* kAma 2, gA. 6-7 svabhAvamAtreNa santoSTavyam , yato yugapatkAryadvayotpAdakA'tulasamabalakAraNadvayasadbhAve'pi svamAvamAtreNa kAryakramAbhyupagame sarvatra svabhAvenaiva nirvAha kAraNamAtrasyaivocchedaprasaGgAssyAt , tathA sati svabhAvavAdasyaiva sAmrAjyaM syAt , tasmAdananyagatyA kAryotpattisvabhAvaH kAraNeneva kAryakramasvabhAvo'pi kAraNakrameNaiva jananIya ityabhyupagantavyam, na cAtra kAraNakramA, yenAbhilaSitakAryakramo'pi syAt , etena sarvavyaktiviSayakatvasarvajAtiviSayakatvayoH pRthagevAdharaNakSayakAryatAvacchedakatvAdarthatastadavacchinnopayogadvayasiddhirityapi nirastam, tasiddhAbapi tatkramA'siddhaH, AvaraNadvayakSayakAryayoH samaprAdhAnyenArthagateraprasarAcca / na ca matizrutajJAnAvaraNayoryugapatkSayopazame'pi yathA tadupayogakramastathA kevalajJAnakevaladarzanAvaraNayoryu gapatkSaye'pi kevalinyupayogakramassyAditi zaGkanIyam , tatra zrutopayoge matijJAnasya hetutvena zabdAdau pratyakSAdisAmagyAH pratibandhakatvena copayogakramasambhavAta , atra tu kSINAvaraNatvena paraspara kAryakAraNabhAvaprativadhyapratibandhakamAvAdyabhAvena vizeSAt // 5 // - etadevAha-bhaNNai vINAvaraNe, jaha mainANaM jiNe Na sNbhvi| taha khINAvaraNije visesao dasaNaM nathi // 6 // 60 / / 'maNNai' bhaNyate, nizcityocyate 'vINAvaraNe' kSINAvaraNe, kSINaM dhanadhAtikarmacatuSTayamAvaraNaM yasya sa tathA tasmin , asya 'jiNe' ityanenAndhayAdevambhUte jine 'jaha mainANaM' yathA matijJAna matyAdijJAnam avagrahAdicatuSTayarUpaM vA matijJAnaM 'Na saMbhava' na sambhavati ' taha khINAvaraNije ' tathA kSINAvaraNIye tasminneva 'visesao' vizleSataH pRthagbhAvato jJAnopayogasamayabhinna samaye iti yAvat 'dasaNaM nasthi' darzanaM nAsti, na sambhavati, kramopayogatvasya matijJAnAdyAtmakachAnasthimajJAnatvavyApyatvAt , viziSTabuddhimprati vizeSaNajJAnasya kAraNatvamiti niyamena pUrva sAmAnyAlambanopayogaH pazcAdvizeSAlambanopayoga iti kramopayogatvasya cAvagrahAdyAtmakatvavyApyatvAt , kevalajJAnakevaladarzanayoHkramo. payogatve tacApattissyAt , vyApyasave vyApakasyAvazyambhAvAt , uktatarkIle nAnumAnaprayo. gazcAtravam-kevalajJAna kevaladarzane ekasamayAvacchinnotpattike ekasamayavarti sAmagrIkatvAt , yadyadekasamayavarti sAmagrIkaM tattadekasamayAvacchinnotpattikaM "sammattacarittAI jugavaM" iti vacanAt 'sammatteNaM samagaM savaM desaM ca koI paDibaje' iti paJcasanavacanAca ekakAlInadarzanamohanIyakarmakSayopazama cAritramohanIyakarmakSayopazamavataH kasyacitpuMsaH samyagdarzanacAritre iva // 6 // na kevalaM kramavAdino'numAnavirodhA, api vAgamavirodho'pItyAha-- suttami ceva sAI-apajjavasiyaM ti kevalaM vuttaM / suttAsAyaNabhIruhiM, taM ca daTTavvayaM hoi // 7 // 61 // , 'sumi' kevalajJAnakevaladarzanayossAdhaparyavasitatvAbhidhAyake " kevalanANI NaM pucchA "Aho Shrutgyanam" Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 2, gA0 7 .. 225 goyamA! sAi apaJjavasie" "kevaladasaNI NaM pucch| goyamA! sAtIe apaJjavasie" iti prajJApanA'STAdazapadoktasUtre 'caiva' caiva-nizcayena " sAi-apajavasiyaM ti kevalaM vuttaM" sAdyaparyavasitamiti sAdhanantamiti kevalaM ' kevalajJAnaM kevaladarzanazcoktam / kramopayoge tu dvitIyasamaye tayoH paryavasAnamiti kuto'paryavasitatA ? / tena 'suttAsAyaNabhIrUhi' sUtrAzAtanAbhIrubhiH 'taM ca dadRvvayaM hoi' taca dRSTavyakaM bhavati / co'pyarthaH, na kevalaM 'kevalI NaM maMte ! imaM rayaNappamaM puDhavi' ityAdhuktasUtrayathAzrutArthAnupapattimAtram , kintvasya sAdyaparyavasitatvAbhidhAyakasya sUtrasya virodho'pIti bhAvaH / na ca yathA matijJAnAdikamutpannaM sat mithyAbhAvAdiprAptau " navammi u chAumathie nANe kevalanANaM uvavajjhai" iti vacanAt kevalajJAnAvAptau vA pratipatati, na ca tathAsvabhAve kevalajJAnakevaladarzane, tayoH kSAyikatvAditi te sAyaparyavasite syAtAmiti vAcyam , kevalajJAna kevaladarzanayoH kramikotpAdapakSe yasmin samaye yasya notpattistasmin samaye tasyAbhAvena saparyavasitatvameva syAt / atha tadAnIM vyaktirUpeNa tatsatvAbhAve'pi labdhirUpeNa tatsatvamastyeva, tathA ca tadrUpeNa kadApi pratipAtAbhAvenAparyavasitatvaM tayossyAdeveti cet , tarhi kevalajJAnatvAvacchinne kevaladarzanatvAvacchinne ca vivAdApana kramikatvaM prasAdhanIyamiti taddharmarUpeNa tatrAparyavasitatvamabhilaSitaM siddhaM na syAt , pratyuta labdhirUpeNa tatsiddhaM syAt , kevalajJAnatvadharmarUpeNa kevaladarzanatvadharmarUpeNa tatrAparyavasita. svamasti na veti saMzaye sati prazne kRte yadrapeNa jijJAsitaM tadrUpeNaiva taduttaradAnenaiva nirAkAsabodhabhAvAjijJAsAnivRttissyAt , nAnyathA, na ca labdhipakSe tatsambhava iti / na ca bhavanmate. 'pi dvitIyasamaye prathamasamayAvacchinnayostayovinaSTatyAdvitIya samayAvacchinnayostayozcotpAdAda'paryavasitatvaM na syAditi vAcyam, tattatsamayaviziSTatvenotpAdavinAzazAlitve'pi kevalajJAnatvAvacchinna-kevaladarzanatvAvacchinnatadIyasantAnasya dIpazikhAsantAnavadavicchedAt , ata evotpaadaadilkssnnyoppttiH| evaM prathamasamayavartino yAn nikhilAnananta. padArthAn khastrAnantaparyAyaviziSTAn vartamAnaprathamasamaye vartamAnasvarUpeNa tadanantaradvitIyAdisamayavartinastAnanAgatasvarUpeNa tatpUrvavartinazca tAnatItasvarUpeNa jAnanti pazyanti ca, dvitIyasamaye ca prathamasamayavartinastAn SaDguNahAnivRddhibhAvaM prAptAnatItatayA dvitIya. samayavartinazca tAn SaDguNahAnivRddhibhAvaM prAptAn vartamAnatayA atItAMzca SaDguNahAnivRddhibhAvaprAptAnantaparyAyaviziSTAn tAnekasamayAdhikAtItasvarUpeNA'nAgatA~zca tadviziSTAn tAne. kasamayanyUnAnAgatasvarUpeNa jAnanti pazyanti ca, evamagre'pi, tathA ca pradarzitaprakAreNa vartamAnAdisvabhAvaviziSTArthagrAhakayoH kevalajJAna kevaladarzanayostattatsamayaviziSTArthagrAhakasvapariNatibhedena prtikssnnmutpaadaadilkssnnysiddhiH| evaM dravyamAtrasya pratikSaNaM paryAyabhedena "Aho Shrutgyanam" Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 sammati0 kANDa 2, gA0 8-1 bhinnarUpatvAttadrpajJeyapariNatibhedena tadvAhakatvapariNatibhedatastayoH pratikSaNaM trailakSaNyasiddhivinIyA, sarvazcaitad bhavanmate tayorna saGkaTate, tattatsamaye tadubhayAnyatarasyaiva sadbhAvena tadubhayAbhAvAt / tathA ca tattatkSaNe'nyataradhAmaNo'bhAvena tatra trailakSaNyadharmasya sutarAmabhAva eva, na cAsmanmate'pi vikalaprakAzapariNAmena naSTA dhruvA cetanatra trayodazaguNasthAnakAdyakSaNe sampUrNaprakAzarUpakevalajJAnatayA pariNatA, ata eva trailakSaNyopapattiH, yA cAdyasamaye kevalajJAnasvarUpeNa pariNatA saiva dvitIyasamaye kevaladarzanarUpeNa tRtIyasamaye ca kevalajJAnasvarUpeNa ca pariNamate, ata evaM pratikSaNaM trailakSaNyasiddhiriti, sA cAnukevalajJAnotpatti kevalopayogasvarUpa naiva kadApi parijahAtIti tadrUpeNa tasyAssarvadA pravRttatvena tadrUpeNa kevalajJAnakevaladarzanayoraparyavasitatvaM syAdeveti vAcyam , kevalopayogasvarUpeNa tayoraparyavasitatvAbhyupagame dvitIyakSaNe'pi tayossadbhAvaprasaktiH, anyathA tadabhinnatvA'yogassyAt / kiJca kevalajJAnatvakevaladarzanatvAtmakasvasvAsAdhAraNadharmarUpeNa sAdyaparyavasitatvazvA'mi. laSitaM tayossiddhaM na syAt / tadevaM kramAbhyupagame tayorAgamavirodha ityupasaMharabAha saMtaMmi kevale dasaNammi, nANassa saMbhavo nasthi / kevalanANammi ya daMsaNassa tamhA sanihaNAI // 8 // 62 // kevalajJAnatvena kevaladarzanatvena ca svasvAsAdhAraNadharmeNa dvayoH kramikatve'nyatarakAle. 'nyatarAbhAvaprasaGga ityAzayenAha- saMtami kevale dasaNammi' sati ketrale darzane, kevaladarzane sati 'nANassa' jJAnasya kevalajJAnasya 'saMbhavo natthi' sambhavo nAsti / " kevalanANammi ya daMsaNasma" kevalajJAne ca sati darzanasya, etadanantaraM 'saMbhavo natthi' ityanukarSaNIyam / ' tamhA sanihaNAI' tasmAtsanidhane, atra ' duvayaNe bahubayaNaM' iti prAkRtaniyamAdvivacanasthAne bahuvacanam / nidhanamanto vinAzastena sahite sanidhane, prasakte iti zeSaH / tathA ca kevalajJAna kevaladarzanayoranyatarakAle'nyatarA'bhAvAtte sanidhane savinAze prApte, evaM ca sati tadaparyavasitatvapratipAdakoktAgamavirodhassuspaSTa eveti bhAvaH / atra 'tamhA anihaNAI' iti jJAnavindau pAThaH, tasya cA'yamarthaH-svarUpato dvayoH kramikatve'nyatarakAle'nyatarAbhAvaprasaGgaH, tathA coktavakSyamANapaNagaNopanipAtaH, tasmAd dvAvapyupa. yogI kevalinaH svarUpato'nidhanAvityarthaH / / 8 // .. itthaM granthakadakramopayogadvayAbhyupagamena kramopayogavAdinaM paryanuyujya svapakSa darzayitumAha-- dasaNanANAvaraNakkhae samANammi kassa puvvayaraM (yro)| hoja samaM uppAo haMdi duve nasthi uvaogA // 9 // 63 / / 'dasaNanANAvaraNakkhae samANammi' darzanajJAnAvaraNakSaye samAne nikhilasAmAnya "Aho Shrutgyanam" Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAma 1, gA0 10 227 pratibhAsikevaladarzanAvaraNakSayo yasmin samaye tasmikSetra samaye nizzeSavizeSAvagAhikevala. jJAnAvaraNakSaya ityekasamayAvacchedena darzanazAnAvaraNakSayalakSaNe tadubhayakAraNe samAne sati 'kassa puSvayaraM ' kasya prathamataramutpAdo bhavet ? ubhayasAmagrIsadbhAve'pyanyatarotsAde taditarasyApyutpAdaprasaGgAssyAt / loke kramikasAmagrIbhedAdeva kramikakAryabhedo dRzyate, na cAtra sa iti kathaM kevalibhagavatAM krmikopyogruupkaarybhedH| anyatarasAmagrI anyatarapratibandhiketi cettarhi vinigamanAvirahAdubhayorapyabhAvaprasaGgassyAt / nanu "sabAo laddhIo sAgArovaogovauttassa " ityAdyArSavacanameva kevalajJAnakevaladarzanakramotpAde pramANam , pataH kevalajJAnasya labdhitvAtsAkAropayogasamaye tadutpatterAdhasamaye kevalajJAnopayogaH, na ca tatsamaya eva kevaladarzanopayogotpattiH, kintu dvitIyasamaya eva "jugavaM do nathi uva. ogA" iti siddhAntavacanAditi pUrvamevoktamiti cet, satyamuktam, na tu yuktiyuktamuktam , etadvacanasya sAkAropayogopayuktasya labdhiyogapadya eva sAkSitvAt , upayogakramAkramayoraudAsInyAt , kevalajJAnakevaladarzanayoryogapadyenApi nirvAhe'rthAdarzane'nantarotpatyasiddheH, ekakSaNotpattikakevalajJAnayorekakSaNanyUnAdhikAyuSkayoH kevalinoH kramikopayogadhArAyA nirvAhayitumazakyatvAca, ayogiguNasthAnacaramakSaNe ekasya kevalino dhArAkrameNa kevalazAnaM syAt , tadanyasya ca darzanamiti tadavyavahitottarasiddhisamaye'pi tathA syAt , na ca tadyuktam , siddhilabdhessAkAropayogakAla eva bhAvAditi / nanUktabAdhakavalAdbhinnasamayAvacchedena kevalajJAnakevaladarzanayorutpAdo mA'bhyupagamyatAm , abhyupagamyatAzcaikasamayA. vacchedena saH, vAdhakAmAvAdityAzaGkate ArAdhyapAdazrImallavAdI' hoja samaM uppAo' bhavet samamekakAlamutpAdastayoH, ekasamayAvacchinnakAraNadvayasadbhAve satyekasamayAvacchedenaiva kAryadvayasyApi bhAvAt / atra hoja va samaoppAo' ityapi jJAnabindupAThA-bhavedvA samayamekakAlamutpAdastayorityarthaH / ekopayogI mahanIyamAnyazrIsiddhasenadivAkarassvasiddhAntaM niSTayati-' haMdi duve natthi upabhogA' jJAyatAM dvAvupayogau na staH ekadeti, sAmAnyavizeSaparicchedAtmakatvAt kevalajJAnasya, yadeva jJAnaM tadeva darzanamityatraiva nirbharaH, ubhayahetusamAje samUhAlambanotpAdasyaiva anyatra dRSTatvAt nAtrAparidRSTakalpanAkleza iti bhAvaH // 9 // akhilasAmAnyAkhilavizeSobhayaviSayakasamUhAlambanajJAnAbhyupagame satyeva kevalinassarvajJatAsambhavaH, nAnyathetyAha jaha savvaM sAyAraM, jANai ekasamayeNa svvnnnnuu| jujaha sayAvi evaM, ahavA savvaM na jANAi // 10 // 14 // 'jai savvaM sAyAraM ' yadi sarva sAmAnyavizeSAtmakaM jagat sAkAraM tattajAtivyaktivRttidharmaviziSTam , sAkAramiti kriyAvizeSaNaM vA niravacchinnata tajAtiniSThaprakAratAnirUpi "Aho Shrutgyanam' Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati * kANDa 2, gA0 11 tatadvyaktiniSThavizeSyatAsahitaM parasparaM yAvadravyaparyAya nirUpitaviSayatAsahitaM vA yathA syAttathetyarthaH / 44 jANai ekasamayeNa savaSNU " jAnAti ekasamayena sarvajJaH, pazyati ceti zeSaH, 44 juha sAvi evaM " tadA yujyate ' sadA'pi ' sarvakAlaM ' evaM ' sarvajJatvaM sarvadarzitvaM ca tasyetyarthaH / ayambhAvaH- sAmAnya vizeSobhayAtmakatvAdvastuno yadA sarva vizeSAtmakaM jAnAti tadaiva vizeSAnusyUtasAmAnyamapi sarvaM pazyati, tatpazyan vA tadavinibhagavRttaM nikhilavizeSamapi tadaiva jAnAti, nikhilasAmAnyaviSayatAkatve sati nikhila - vizeSaviSayatAkAvabodhaikarUpatvAt sarvajJopayogasya, tathAbhyupagame satyeva tasya sarvajJasya sarvajJatvaM sarvadarzitvaM sadApi yujyate / ' ahavA' athavA etadvaiparItye sati " savaM na jANAi " sarvaM na jAnAti, sAmAnyavizeSobhayAtmakaM nizzeSapadArthamAtraM sarvajJo na jAnIyAt, ekadezopayogavarttitvAt matijJAnivat, ekadezopayogavarttI ca kramopayogapakSe yugapadupayogadvayapakSe ca sarvajJaH, tasmAtsarvaM sa na jAnIyAt, tathA cobhayamate'sarvajJatvamasarvadarzitvaJca tasya syAt na ca tathA'bhyupagantuM yuktamiti pratikSaNaM sarvadarzitvasarvajJatvAnyathAnupapanyA nikhilasAmAnyavizeSaparicchedAtmakaM yadeva kevalajJAnaM tadeva kevaladarzanamityabhyupagantavyamiti sthitam // 10 // avyaktatvAdapi pRthagdarzanaM kevalini na sambhavatItyAha--- parisuddhaM sAyAraM, aviattaM daMsaNaM aNAyAraM / Na ya khINAvara Nijje, jujjai suviattamaviattaM // 11 // 65 // 224 'parisuddhaM' parizuddhaM - vyaktasvarUpaM jJAnamiti zeSaH / tatra hetumAha - 'sAyAramiti' sAkAramiti, yatsAkAraM tadvyaktasvarUpam, yathA ghaTo'yamiti jJAnam / ' aviyattaM daMsaNaM ' avyaktaM darzanam, tatra hetumAha - 'aNAyAramiti' anAkAramiti, yadanAkAraM tadavyaktam, yathA ghaTatvaviSayakanirvikalpajJAnam, cakSudarzanAdikaM vA na ca kSINAvaraNe'rhati vyaktatA'vyaktate yujyete ityAha- ' Na ya khINAvaraNije jujai suviyattamaviyattaM ' na ca kSINAvaraNIye- kSINaM nissattAkamAvaraNIyamAtmajJAnAdiguNAcchAdakaM ghAtikarma yasya tasmin sarvajJe yujyate suvyaktamavyaktam / ayambhAvaH- darzanaM svasAmagrIbalAdavyaktasvarUpamupajAyata iti tasyA'vyaktatA - svarUpam, jJAnazca vyaktasvarUpamupajAyata iti tasya vyaktatA, na ca kSINAvaraNIye sarvajJe te yujyete, tasya jagannikhilasAmAnyavizeSobhayAtmakataccAnAM karAmalakavat suvyaktatayaiva pratyakSabhAvAt / tasmAt sAmAnya vizeSajJeya saMsparyubhayaikasvabhAva evAyaM kevalipratyaya ityabhyupagantavyam / na ca sAmAnyavizeSAkhyagrAhyadvitvAt kevaladarzana kevalajJAnAkhyagrAhaka dvitvenApi bhAvyamiti niyamossti, kevalajJAnasya grAhyAnantyenAnantatApatteH / atha jJAnabhedaprayojako na viSayabheda iti cet, tarhi grAhyadvitvAd grAhakadvitvamityapyAgraho mucyatAm, AvaraNaya "Aho Shrutgyanam" Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 2, gA0 11 229 kSayAdubhayaikasvabhAvasyaiva kAryasya sambhavAt / na caikasmin kevalipratyaye vahro zItoSNatvasvabhAvadvayasyeva jJAnatvadarzanatvasvabhAvadvayasya virodha ityAzaGkanIyam , ekadevadatte darzanasparzanazaktidvayasyetra kevaliniSThaikakevalopayoge jJAnatvadarzanatvasvabhAvadvayasyApyavirodhAt , na ca devadatte darzanasparzanazaktidvayaM labdhirUpam , kevalipratyaye darzanajJAnasvabhAvatA kAryarUpeti dRSTAntavaiSamyamityapyAzaGkanIyam , ekasmin devadatte zaktidvayasyevaikasminnapi kevalipratyaye kevalajJAnatvakevaladarzanatvasvabhAvadvayasyApi na virodha ityavirodhAMzamAtra eva dRSTAntopAdAnAt , kevalajJAnatvakevaladarzanatvadharmadvayAbhyAM jJAnadarzanayorbhedaH na tu dharmibhedeneti paramArthaH / ata eva stutikAreNa " evaM kalpitabhedamapratihataM sarvajJatAlAJchanaM, sarveSAM tamasAM nihantu jagatAmAlokanaM zAzvatam // nityaM pazyati buddhyate ca yugapannAnAvidhAni prabho!, sthityutpattivinAzavanti vimaladravyANi te kevalam // 1 // " ityuktaM saGgacchate / granthakRnmate na kevalaM kevalipratyaya evaikaH kintu cAkSuSapratyayo'pi cAkSuSajJAnatvacAkSuSadarzanatvadharmabhedaprayuktabhedazAlyapi vastugatyaika eva, evamukta nItyA'vadhibodho'pyeka eva, itthazca kevalajJAnadarzanAvaraNakarmA'pi cAkSuSajJAnadarzanAvaraNa. karmA'pi cAvadhijJAnadarzanAvaraNakarmA'pi ca paramArthata ekam , kAryavizeSata upAdibhedato vA nakamityatrApi syAdvAdasyaiva sAmrAjyam / yaduktaM nizcayadvAtriMzikAyAM granthakRtaiva " cakSudarzanavijJAnaM, paramANvauSNyarokSyavat / tadAvaraNamapyekaM na vA kAryavizeSataH // 8 // cakSurvadviSayAkhyAti-ravadhijJAnakevale / zeSavRttivizeSAttu, te mate jJAnadarzane // iti // " ayambhAvaH-AkAzasya ghaTapaTAdyupAdhibhedena ghaTAkAzapaTAkAzAdibhede'pi paramArthavRSyaikatveneva kevalajJAnAvaraNakevaladarzanAvaraNayorapyupAdhimedato bhede'pi paramArthavRtyaikatvena tajanyatAvacchedakamekameva kevalipratyayatvam , na tu kevalajJAnAvaraNakSayajanyatAvacchedakaM kevalajJAnatvaM kevaladarzanAvaraNakSayajanyatAvacchedaka kevaladarzanatvam , yena kevalajJAnakevaladarzanarUpadharmibhedena kSINAvaraNe sarvajJe vyaktAvyaktatve syAtAm / na ca darzanAvaraNIyakamakSayopazamajanyatAvacchedako darzane ya evAvyaktatvasvabhAvassa eva tatkSaye sati tajanyatAvacchedako vyaktatvasvabhAvo bhavatIti vAcyam , yasya yassvabhAvastasya sAdhakasahasreNApi parAvateyitumazakyatvAt , na ca darzanAvaraNakarmakSayopazamajanyatAvacchedakaM darzane'vyaktatvaM tatkSayajanyatAvacchedakazca tatra vyaktatvamityevaM svabhAvadvayaM tatreti vAcyam , kevalajJAnAtpRthakkevaladarzana "Aho Shrutgyanam" Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 2, gA0 12-13 mabhyupagantavyam, tatra ca darzanAvaraNakSaya janyatAvacchedakavya ktatvadharmo'bhyupagantavyaH, tadapekSayA dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasIti nyAyena siddhakevalipratyaye jJAnatvadharmasyeva darzanasyaiva kalpanA zreyastarI, tAbhyAM dharmAbhyAmeva ca jJAnadarzanayorbhedaH, na tu dharmibhedena, kevalipratyayazca vyaktasvarUpa etra, tathA'bhyupagame na tatra ko'pi doSa iti // 11 // kramikopayogapakSe yugapadupayogadvayapakSe ca dUSaNAntaramAha 230 ahiM aNNAyaM ca kevalI eva bhAsaha sayA vi / egasamayammi haMdI vayaNavigappo Na saMbhavai / / 12 / / 66 / / evetyasya addimityatra aNNAyamityatra cAnvayAt kramikopayogapakSe jJAnakAle 'addiTTai' adRSTameva-darzanakAle ca 'aNNAyaM' ajJAtameva, yugapadupayogadvayapakSe ca sAmAnyAMzejJAtameva vizeSAMze cAdRSTameva " kevalI bhAsaha sayA vi" kevalI bhASate sadA'pi tena ko doSa ityAzaGkAyAM tatra doSapradarzanAyottarArddhamAha granthakRt - 'ega samayammi' ekasmin samaye sarvAMze jJAtaM dRSTazca bhagavAn bhASata ityeSa ' vayaNavigappo Na saMbhavaha' vacanavikalpo vacanasya vikalpo vizeSo bhavatpakSe na sambhavatIti gRhyatAm / atha kevaladarzane mukhyavRttyA yadyapi nikhilatacajjAtaya eva pratibhAsante tathApi gauNavRcyA nikhilatattadvyaktimAnamapi tatra bhavatyeva, evaM kevalajJAnamapi tadvaiparItyena jJeyamiti gauNaviSayA viSayAntaragrahaNAduktavacanavikalpopapattisya deveti cet, tarhi, bhrAntachavasthe'pi tathAprayogaprasaGgassyAt, yadA kadAcit zRGgagrAhikatayA jJAnadarzanaviSayasyaiva padArthasya tadbuddhAvanupravezAditi smartavyam / / 12 / / uktapakSadvaye ajJAtadarzitvAt adRSTajJAtRtvAcca bhagavatassarvajJatvaM na sambhavatItyupadarzanApAha aNNAyaM pAsaMto, ahiM ca arahA vidyANato / kiM jANai kiM pAsaha, kaha savva Natti vA hoi // 13 // 67 // ' aNNAyaM pAsaMto' ajJAtaM pazyan ' ahiM ca arahA viyANato ' adRSTaJca an vijAnAnaH 'kiM jANaha kiM pAsaha' kiM jAnAti kiM vA pazyati 1 na kiJcidapItyarthaH / ayambhAvaH atra kAkupAThAt kimpadaM niSedhArthatAtparyakam / tathA ca tvaM kiM jAnAsi 1 arthA kimapItyatreva jagatyetadviSayaM ko jAnAti 1 na ko'pItyatreva Izvare kiM mAnamiti nirIzvaravAdipraznavAkye kimpadatAtparyaM na kimapItyatreva vA kiM sarva jAnAti kiM sarva pazyati 1 arthAt na kimapi, azeSaparyAyaviziSTa nikhila tattadvastu viSayaka darzanajJAnAbhAvAtasya / kaha savaNNutti vA hoi' kathaM sarvajJa iti vA bhavati, sarvajJa ityasya bhAvapradhAnaprayogatvalakSaNayA sarvajJatvArthakatvena kathaM vA tasya sarvajJatA bhavet ? na kathamapItyarthaH / 4 "Aho Shrutgyanam" Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa0 2, gA0 14-15 21 sAmAnyAMza vizeSAMzadvayazAlinikhila tattadvastugataikaikAMzagrAhiNaH kevaladarzanasya kevalajJAnasya cAsparipUrNa tacca grAhakatvAditi // 13 // kevalajJAnakevaladarzanayoranyUnAnadhikasaGkhyaka viSayakatvenA'pyekatvamityAha-- kevalanANamaNataM, jaheva taha daMsaNaM pi paNNattaM / sAgAraggahaNAhi ya, niyamaparittaM aNAgAraM // 14 // 68 // ' kevalanANamaNataM jaheva ' kevalajJAnamanantArthaviSayakatvAdanantaM yathaiva ' taha daMsaNaM pi paNa ' tathA darzanamapi kevaladarzanamapi prajJaptaM anantamityasyAvRcyA'trApyanvayaH / yadi kevalajJAnakevaladarzanayorekatvaM na syAttadA'lpaviSayakatvAt kevaladarzanamanantaM na syAt, tathA ca 'aNate kevalanANe agate kevaladaMsaNe " ityAdyAgamavirodhaH prasajyeta / nanu kevalajJAnAtkevaladarzanasya bhede tadanantaM na syAditi kuta ityAzaGkAnivRtyarthamuttarArddhamAha" sAgAraggahaNAhi " ityAdi / yatassAkAragrahaNAdananta vizeSa prAhijJAnAt " aNAgAraM ' anAkAraM sAmAnya mAtrAvalambi kevaladarzanaM ' niyamaparitaM ' niyamenaikAntenaiva parIta. malpam - alpaviSayakaM bhavatIti viSayabhedAt kuto'nantatA tasya / yugapadupayogadvayavAdI tu darzanamanantaM prajJaptamityasyAM pratijJAyAM ' sAgAraggahaNANi ya niyamaparittaM ' ityakAraprazleSAt sAkAre vizeSe gataM yatsAmAnyaM tasya yadgrahaNaM darzanaM tasya niyamo'vazyambhAvastenAparItamaparimANamityartha karaNena sAkAragatagrahaNaniyamenAparItatvAditi hetumabhidhatte, yaccAparItaM tadanantaM yathA kevalajJAnam, aparItaM ca kevaladarzanaM tasmAttadanantam / na ca pakSIbhUte kevaladarzane aparItatvahetorabhAvAt svarUpAsiddho heturiti vAcyam, sAmAnyavikalavizeSANAM pramANAgocaratvena yAvanto vizeSAH kevalajJAne pratibhAsante tAvantyakhaNDasakhaNDopAdhirUpANi jAtirUpANi vA sAmAnyAni kevaladarzane'pyavabhAsanta eveti niyamena vizeSANAmAnantyena tatsamasaGkhyaka sAmAnyAnAmapi tathAtvAduktahetusiddheriti bhAvaH // 14 // atha kevalajJAnakevaladarzanayoH kramikatvAbhyupagame tayoraparyavasitatvAdikaM na syAdityamevAdyuktadUSaNasya krabhavAdinA pUrvArddhana kriyamANaM yat samAdhAnamuttarArddhena tatpratisamAdhatte mevAdI bhaNNai jaha caunANI jujjai NiyamA taheva evaM pi / bhaNNai Na paMcanANI jaheva arahA taheyaM pi / / 15 / / 39 / / 4 " 4 bhaNNai ' bhaNyate - abhedavAdyuktaM pUrvoktaM dUSaNaM samAdhIyate, kramavAdinA jaha yathA dRSTAntopadarzane, chAbasthikajJAnavyaktInAmupayogApekSayotkRSTato'pyantarmuhUrtta sthitikatvena pariNAmavAdyarhanmatena matijJAnAdyupayogAnAM zrutajJAnAdyapayogarUpeNa pariNamanAt "Aho Shrutgyanam" Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 * sammati0 kANDa 2, gA0 15 teSAM jIvasvAbhAvyAdeva krameNaiva pravRttiH, ata eva samyaktvotpattikAle samakAlaM bhatizrute labdhimAtramaGgIkRtya procyete, na tUpayogam , uktazca-" iha laddhimaisuyAI samakAlAI na tUvaogo siM" iti / matizrutAvadhimanaHparyAyajJAnAni na yugapadbhavanti, bhinnakAlAvacchinnabhinnasAmagryutpadyamAnatvAt , cAkSuSarAsanAdijJAnavat , pratyakSAnumAnAdivadvetyanumAnenApi yogapadyaniSedhenArthataH kramabhAvitvasiddhizcetyataH kramopayogapravRtto'pi " cau. nANI jujai NiyamA" caturjJAnI yujyate niyamAta , aparyavasitamatijJAnAdicaturjJAno jJAtadRSTabhASI jJAtA draSTA ca niyamAyujyate, tallandhibhAvAt / uktazca catu nitvameka. syApi jIvasya paJcamAGge'STamazatakadvitIyoddezakasUtre-"je caunANI te AbhiNiyohiyA nANI suyanANI ohinANI maNapajavanANI / na ca matyAdijJAnAnAM labdhirUpatve siddhe satyeva teSAmaparyavasitatvAdikaM syAditi vAcyam , " nANaladvINaM bhaMte ! kavihA pannattA ? goyamA ! paMcavihA pannattA, taM jahA-AbhiNiyohiyanANaladdhI jAva kevalanANaladdhI" iti pazcamAGgASTamazatakadvitIyoddezakasUtreNa teSAM labdhirUpatvasya AbhiNiyohiyanANa. laddhINaM bhaMte ! jIvA ki nANI annANI ? goyamA ! nANI no annANI ? atthegatiyA dunnANI cattAri nANAI bhayaNAe" ityAdisUtreNAbhinibodhikajJAnalabdhikAnAM keSAzci. jIvAnAM matizrutajJAnayoH keSAzcica matizrutAvadhijJAnAnAM matizrutamanaHparyavajJAnAnAM vA keSAzcicca matizrutAvadhimanaHparyAyajJAnAnAM labdhyapekSayA yogapadyasya ca, matyAdijJAnatrayasya ca "ukkoseNaM chAvarddhi sAgarovamAI sAiregAI" mana:paryAyajJAnasya ca " ukkoseNaM desUNA puvakoDI" iti siddhAntoktasthitikasyaitAvatkAlaparyantamaparyavasitvasya ca prati. pAdanAt / na caitAvatkAlAntamupayogA'pekSayoktasthitikatvaM teSAM sambhavati, utkRSTato'pi chAdyasthikajJAnopayogasyAntarmuhUrtikatvAt / etenAnupayogAtmakatayA yugapadavasthitamattA. kAnAM matyAdicaturjJAnAnAM bodhasvabhAvatA cet, tadA svasvayogyArthaviSayakajJAnopayogenApi sadA niyamena bhavitavyameva, anyathA jaDatvApatyA bodhasvabhAvatvA'nupapattisyAdityArekA'pi nirastA, uktahetoruktaniyame mAnAbhAvAt , kathamanyathA " ihabhavie bhaMte ! nANe parabhavie nANe tadubhayabhavie nANe ? goyamA ! ihabhavie vi nANe parabhavie vi nANe tadu. bhayabhavie vi nANe" iti bhagavatIprathamazatakaprathamoddezakasUtroktametadbhavotpannasya matizrutajJAnadvayasya matizrutAvadhijJAnatrayasya cehamave parabhave tadubhayabhave paratarabhave cAnugamanaM saGga. cchate, etadbhave dehendriyAdessadbhAve'pyantarAlagatau tadabhAvena tadrUpakAraNAbhAvena svasvayogyArthaviSayakajJAnopayogasyaivAbhAvAttadapekSayA matizrutajJAnAdyanugamanAbhAvAt / tasmAdatra svasthayogyArthaviSayakajJAnAnukUlazaktyaparanAmalamadhyapekSayaiva matijJAnAdicatuSTayasyaikakAlAvacchinnasvabhinnajJAnasAmAnAdhikaraNyalakSaNaM yogapadyamavase yam / uktAzayenaiva bhagavatomAsvAtinA"ekAdInyekasmin bhAjyAni tvaacturvyH"|1 / 31 / iti sUtraM prnniitm|" "Aho Shrutgyanam" Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 2, gA0 15 233 6 * -- taheva eyaM pi ' tathaivetadapi, kevalajJAna kevaladarzanayoranyataropayogapravRttAvapi kevalI aparyavasita kevalajJAnI aparyavasita kevaladarzanI jJAtadRSTabhASI cetyAdikamapi sArvadika kevalajJAnadarzanazaktisamanvayAdupapadyata evetyarthaH / bhaNNai ' bhaNyate-atrottaraM dIyate ekatvavAdinA, 'Na paMca NANI jaheva arahA taheyaMpi' na paJcajJAnI yathaivAn tathaitadapi / "naTThammi ya chAumatthie nANe kevalanANaM uvavajjhadda" Ava0 ni0 gAthA 539 iti vacanAtkevalajJAnotpattirmatijJAnAdicatuSTayasya kSAyopazamikasya ghAtikarmakSaye sati kSayopazamarUpakAraNasyAbhAvAdabhAve satyeva bhavati, ata evaikakAlAvacchinnamatyAdijJAnacatuSTayA samAnAdhikaraNaM kevalajJAnamiti gIyate saiddhAntikaiH / tatkSayopazamanAzakatAyAzra ' paNa khalu paDivAe ' ityAdivRhatkalpa bhASyagAthoktaprakAreNa pUrvameva pratipAditatvAtkeva lini kSayopazamAbhAvena kSAyopazamikAnAM matyAdijJAnAnAmabhAvAd yathaivArhana paJcajJAnI tathaitadapi kramavAdinA yaducyate - bhedato jJAnavAn darzanavA~ceti tadapi na bhavatItyarthaH / matyAdyAvaraNakSaye'pi ekadezagrAhiNo matijJAnAderiva jJAnadarzanAvaraNakSaye'pyekadezagrAhiNo jJAnasya darzanasya ca kevalini bhedenAnupapatteriti bhAvaH / iyAMstu vizeSaH - yadamedenApi kevalajJAne kevaladarzanasaMjJA siddhAntasammatA, na tu matijJAnAdisaMjJeti, tatra hetU anvarthopapattyanupapattI eva draSTavye / tathAhi kevalaM sampUrNa dRzyate'neneti kevaladarzanamityanvarthopapattisaGghaTanAtkevaladarzanasaMjJA tatra yuktA, matijJAnAdisaMjJA tu na yuktA, mananaM matiH matijJAnAvaraNa karmakSayopazama sahakRta cakSurAdIndriyasApekSaM yajjJAnaM tanmatijJAnam, zrotrendriyadvArikA zrutAnusAriNyabhilApaplAvitArthopalabdhizrutajJAnam, rUpidravyamAtraviSayakaM yajjJAnaM tadavadhijJAnam, manodravyaparyAya mAtra sAkSAtkAri yajjJAnaM tanmanaHparyAyajJAnamityantrarthopapazyabhAvAttatra, kSAyopazamikabhAvAtItatvAt kevalajJAnasyeti ayazca prauDhivAdaH / vastutaH kramavAde " kevalI yadA jAnAti tadA pazyati" ityAderanupapattireva yatastatra zU dhAtordarzanaM AkhyAtasya cAzrayatvaM varttamAnatvaJcArthaH tathA ca pazyatItyasya vartamAnakAlInadarzanAzraya ityarthaH, na ca sa saGghaTate, tadAnIM darzanAbhAvAt / na ca kramavAde kevalini yatsamayAvacchedena jJAnotpattistatsamayAvacchedena darzanotpatyabhAvena darzanAzrayasvA'bhAve'pyatra labdherevAkhyAtArthatvena darzanalabdhisadbhAvAttadapekSayoktaprayogopapattiriti vAcyam, devadatto ghaTaM yadA naiva pazyati tadAnImapi sa ghaTaM pazyati' iti prayogaprasaGgAt, ghaTadarzanalabdhestadAnImapi vidyamAnatvAt / nanu bhavanmate'pi sarvAdarzana velAyAmapi cakSuSmAn sarvaM pazyati, na tvandha ityAdiprayogasya kathamupapattiriti cet, ucyate, atrAnanyagatyA labdheryogyatAyA vA''khyAtArthatvA'bhyupagame'pi na tu sarvatrA'pyayaM nyAyosnusaraNIyaH, sutazcakSuSmAn sarvaM pazyatItyAderapi prasaGgAt / nidrAkAle'pi labdhe 6 30 "Aho Shrutgyanam" Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 2, gA0 16 ssadbhAvAt / na ca siddhAnte vinA nikSepavizeSamaprasiddhArthe padavRttiravadhAryate, SaTpaSTisAgaropamasthitikatvAdikamapi matijJAnAderlabdhyapekSayaiveti durvacam , ekasyA eva kSayo. pazamarUpalabdhestAvakAlamanavasthAnAt , dravyakSetrAdyapekSayA vicitrAparAparakSayopazamasantAnasyaiva pravRtyupagamAt / kintu ekajIvAvacchedena ajJAnAtiriktavirodhasAmagryasamanahitaSaTSaSTisAgaropamakSaNatvavyApyasvasajAtIyotpattikatve sati tadadhikakSaNAnutpattikasvasajAtIyatvarUpaM tatpAribhASikameva vaktavyam , atra vyaktajJAnotpatyavyavahitapUrvakSaNAtirikta kSaNe niyamato'jJAnAtmakavirodhisAmagrIsamavadhAnasya bhAvAdvirodhisAmagryasamavahitaSaTpaSTisAgaropamakSaNatvamaprasiddhamato'jJAnAtirikteti vizeSaNam / evamanyadapyUhyam // 15 // krameNa yugapadvA parasparanirapekSasvaviSayaparyavasitajJAnadarzanopayogI kevalinyasarvArthagrahaNAtmakatvAnmatyAdijJAnacatuSTayavanna sta iti dRSTAntabhAvanApUrvamAha-- paNNavaNijjA bhAvA, smttsuanaanndNsnnaaviso| ohi maNapajavANa ya(u), aNNoNNavilakkhaNAvisao // 16 // 70 // abhilASayogyaparyAyaireva sthUlaiH kAlAntarasthAyibhirvyaJjanaparyAyAparAbhidhAnazvetanAcetanasya sakalavastuno'bhilApyatvapratIterabhilApyasvabhAvatvamanabhilApayogyaparyAyaireva sUkSmaiH pratikSaNabhAvibhirarthaparyAyA'paranAmadheyaissarvasyAnabhilApyatvapratIteranabhilASyasvabhAvatvamiti syAdvAdaratnAkarapazcamaparicchedASTamasUtraTIkotte, iha jagati bhAvA abhilApayogyavyaJjanaparyAyAnabhilApayogyArthaparyAyApekSayA prajJApanIyAprajJApanIya bhedena dvividhAH, tatrAprajJApanIyAH pratikSaNabhAvisUkSmA'rthaparyAyatvenAvacanagocaratA''pannAH kevalibhagavajjJAnagocarA api na zrutajJAnagocarAH, tadanantabhAgavarttino prajJApanIyAnAmeva tadgoca. ratvAdityAha-' paNNavaNijA bhAvA' iti-prajJApanIyAH prakarSeNa saMzayaviparyayAdirAhityena jJApayituM yogyA:, prajJApyante prarUpyante iti prajJApanIyA vA kAlAntarabhAvisthUlavyaJjanaparyAyaparyavasAyivacanapoyatvena zrutajJAnagocarA iti yAvat , bhAvA UdhvAdhastiryaglokAntarniviSTa-bhU-bhavana-vimAna-graha-nakSatra-tArakA-kendrAdayaH,te kiMsvarUpA! ityAha-'sammattasuanANadaMsaNAvisao' samastazrutajJAnadarzanAviSayaH, samasta zrutajJAnasya dvAdazAGgavAkyAtmakasya darzanAyA darzanaprayojikAyAstadvAkyopajAtAyA buddheviSaya Alambanam / nanvasyAM gAthAyAM zrutajJAnavanmatijJAnamapi kathaM na tathA bhAvitamiti cet , atra samAdhIyate, "matizrutayornivandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu" // 1 // 27 // iti tatvArthasUtreNa matizrutajJAnayorasarvaparyAyaviziSTasarvadravyeSu viSayaniyamaH pradarzita iti tayorasarva paryAyasarvadravyaviSayakatvena tulyArthatvapratipAdanAnmatijJAnamapi zrutajJAnaviSayaviSayakameva, "Aho Shrutgyanam" Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, gA. 16 235 na hi pUrvakAlAvacchedenAgRhItazabdasaGketAdevyutpatrasya matijJAnaM jAyata iti zrutajJAnaparikarmitamatemetijJAnopayuktasya tatkAlAvacchedena zrutaparipATImantareNApi pavamyAsAjAya. mAnasyA'sarvaparyAyadharmAstikAyAdisarvadravyaviSayakamAnasajJAnasyaitra matijJAnatvAt / yaduktaM vizeSAvazyakabhASye "Aeso tti va suttaM, suuvaladdhesu tassa mahanANaM / pasaraha tambhAvaNayA, viNAvi suttANusAreNa / / 405 // " iti // nanu zrutaparikarmitamatezrutopalabdheSvartheSu yajjJAnaM tacchrutameva, kathaM matijJAnamiti cet, ucyate, ata evoktagAthAyAM 'tambhAvaNayA viNA vi' ityuktestanmatijJAnam , tadbhAvanayA vinApi-zrutopayogamantareNa tadvAsanAmAvata evaM yad dravya kSetrakAlabhAveSu pravartate tatsUtrA. dezena matijJAnamiti bhAvaH / tathA ca matizrutayorasarvaparyAyasarvadravyaviSayakatayA tulyArthasvAdeva matirapi zrutabadasarvArthagrahaNAtmakatayA bhAvitaiveti bhAvanayA prastutagAthAyAM zruta. jJAnAnmatijJAnaM pRthaka noktamiti / atredaM cintyam -nanu yadi dharmAstikAyAdidravyANyanantaparyAyAvalIDhAnyeva vastutvaM vibhrati tadA matizrutajJAnAbhyAmanantaparyAyaviziSTatayaiva tadgrahaNena bhavitavyamiti cet, maivam , taditaramakalakAraNasadbhAve sati matizrutajJAnagrahaNayogya. tvasave matizrutajJAna saccam , tadabhAve tadabhAva ityanvayavyatirekAmyAM tadgrahaNayogyatvasya kAraNatvasiddhemaitizrutajJAnayossAvaraNatvenAnantaparyAyaviziSTatayA tadbrahaNayogyatvasyaivAbhAvAtAbhyAmanantaparyAyaviziSTatayA tadbrahaNabhavanA'bhAvAt / tathAhi-matijJAnaM tattadindriyAni. ndriyayogyArthagrAhakam, tatra ca yogyatA matijJAnAvaraNakarmakSayopazamalakSaNeti sA yasya yasya viSayasya tasya tasya matijJAnena grahaNam , nAnyasya, tena dharmigrahaNe na sarve tadgatAH paryAyA gRhyante, kintu katipayA yogyA eva, na hi cakSuSA yogyadezasthaghaTadharmigrahaNe tadgatA anantAssvaparaparyAyA gRhyante, kintu rUpasaGkhyAsaMyogAdiniyatasaGkhayakAzcakSurviSayabhASamApanA eveti / nanvevaM tarhi dharmAdharmAkAzAstikAyAdInAM dravyANAmatIndriyasvAnnava matijJAnena grahaNaM syAdityasarvatatparyAyagrahaNe kA vAti materasarvaparyAyasarva dravyaviSayanibandha ityayuktamuktamiti cet, na, vyavahArakAlAtpUrva zrutena saMskArAdhAnarUpa upakAraH kRto yasya puMsastasya matijJAnopayogakAle pUrvapravRttasaMskArAdhAyakazrutAnapekSasyA'sarvaparyAyadharmAstikAyAdyatIndriyaviSayakasyApi mAnasajJAnarUpamatijJAnasya pravRtteH, vyutpannapuMsaH katipayaparyAyaviziSTaparamANvAyatIndriyaviSayakamAnasajJAnasyeva, anantaparyAyagrahaNe tu mano naiva vyApriyate, tathAzaktyabhAvAta, kevalajJAnagamyatvAteSAm , yadabhyadhAyi bhASyakAreNa " Aeso tti pagAro, ohAdeseNa savvadanvAiM / dhammatthiAiyAI, jANai na u savvabheeNa // 403 // " iti / "Aho Shrutgyanam" Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 sammati0 kA 2, gA0 16 zrutajJAnamapi zrutAnusAreNa jAyate, tatra zrutaM saGketaviSayaparopadezaH zrutagranthazceti zaktismaraNadvArA tadvAcyArthagocareNa tena zrutajJAnena naikaikadravyagatAH sarve svasvA'sAdhAraNadharmarUpeNa paryAyA abhilApyAnabhilApyAtmakA viSayIkriyanta iti zrutajJAnI sarvadravyANi jAnanapi na tadgatAn tAn paryAyAn sarvAn jAnIte, teSAM sarveSAM zrutajJAnAvaraNIyakarmakSayopazamalakSaNayogyatvasyA'bhAvAdeveti / avadhimanAparyAyayovibhinna viSayakatvamabhidhAtu. muttarArddhamAha-"ohimaNapaJjavANa u aNNoNNavilakkhaNA visao" avadhimanaHparyAyayoH punaranyonyavilakSaNA viSayaH, bhAvA ityasyAnA'pyanukarSaNAt anyonyavilakSaNA bhAvA viSaya ityarthaH / avadhijJAnasya rUpidravyamAnaM viSayaH 'ruupissvvdheH|1|28| iti tattvArthastrasya niyamaparatayA tenAvadhijJAne rUpidravyatvasamaniyataviSayatAkatvasyaiva pratipAdanAt / yataH "paramohimnANavio, kevalamantomuttamitteNa 689 / iti vizeSAvazyakabhASyokteryadutpa. kyanantaramantarmuhUrttakAlamAtreNa niyamena kevalajJAnamutpadyate ityevaM lakSaNena suvizuddhenApi 'svagayaM lahai savaM" iti bhASyoktessarvalokAntargataparamANvAdibhedabhinnanikhilapudgaladravyaviSayakeNa kevalajJAnabhAskarodaye prathamaprabhAsphoTakalpena paramAtmavizuddhisamutpannena paramAvadhijJAnena rUpINyeva dravyANyavadhijJAnI jAnIte, tAnyapi na sarvaparyAyaviziSTAni, kintu 'pecchA caugguNAI jahaNNao muttimaMtAI" 807 iti bhASyavacanAd jaghanyata ekaikadravyApekSayA catuHparyAyaviziSTAni " paidavaM saMkhAIyapajayAI ca savAI" 808 iti bhASyoktarutkRSTa. tastvekaikadravyamAzrityAsaGkhayeyaparyAyaviziSTAni avadhijJAnI jAnIte / nanu yadyavadhijJAnI utkRSTato'pi kRtsnalokavartinikhilAni rUpINyeva dravyANi jAnI tarhi lokapramANAnyaloke'saGkhyakhaNDAni paramAvadhiH pazyati, uktazca-paramohi asaMkhejA lokamitA" ityaadi| tataH kSetrasyArUpitvAttatkathaM saGgacchate iti cet , ucyate, yadi tatra tAni rUpipudgaladravyANi draSTavyAni syustadA pazyedevAvadhijJAnI, na ca tAni tatra santItyatassAmarthyamAtravarNanametaditi noktvirodhH| uktazca bhASyakRtA___ " sAmatyamettameyaM, jai daduvvaM haveja pecchenaa| na ya taM tatthathi jao, so rUvinibaMdhaNo bhnnio||605||" iti manaHparyAyajJAnasya ca ' muNai maNodavAI naraloe so maNijamANAI' 813 ityuktermAnuSakSetre saMkSipaJcendriyajIvena kAyayogena gRhItvA manoyogena manastvena pariNamitAni mAna. sikavicArAnuguNAni anantaparamANuniSpannAni manodravyANi viSayaH / sa ca viSayo'vadhijJAnaviSayasamasaGkathako na, kintu tadanantatamabhAgarUpaH " tadanantatamabhAge manaHparyAyasya" 1-29 / iti tattvAthesUtreNa yAni rUpINi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tato'nantatamabhAge manaHparyAyajJAnasya viSayanivandho bhavatIti pratipAdanAt / nanu yadi mana:paryAyajJAnI ava. "Aho Shrutgyanam" Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 2, gA.17 237 dhijJAnaviSayasyAnantatamabhAgarUpANi avadhijJAninassakAzAdvahutaraparyAyANi manodravyAgyeva jAnIte tarhi kiM sa saMjJijIvairmanasA cintitaM bAhyavastu naiva jAnAtIti cet , ka Aha ? na jAnAtIti, tarhi kiM veti ? avagacchatyeva yadyavadhijJAnaM syAttadA tena saMjJijIvaizcinti. tamapi, no cettadegitAkAraM dRSTvA tato'yamAcAryabhagavAn IzAbhiprAyavAn IdRzegitAkArA'nyathAnupapatterityevamanumAnenAntevAsI vinayamUrtiH pUjyAcAryAbhiprAyaM jAnAti / " jANai ya pihu jaNo vi hu, phuDamAgArehiM mANasaM bhaavN| emeva ya tassuvamA, maNadavvapagAsie atthe // 36 // " iti bRhatkalpabhASyavacanAd , yadvA malImasaM prazAntaM vA mukhAkAraM ceSTAvizeSavattvaM vA dRSTvA tato'yaM puruSo durmanAH sumanA vA dRzyamAnezamukhAkArasyezaceSTAvacasya vA'nyathAnupapatte. rityanumAnenAnyaprAkRtapuruSo'nyapuruSasya sphuTaM mAnasaM bhAvaM vetti yathA tathA manodravyapariNAma stammAdyavinAmAvinaM dRSTvA tato manodravyANAmIzapariNAmAnyathAnupapatteranena saMjJijIvenedaM stambhAdi vastu mUrttamAtmAdyamUrta vA cintitamastItyanumAnena mUrtImUrte api dravye manaHparyAyajJAnI vetti, na tu sAkSAdadhyakSatA, yatazcintako mUtaM paramANvAdikamamUrtamAsmAdikaM jJAnAdikaM ca vastu cintayet , na ca mana:paryAyajJAnI mRtaM paramANvAdikamamarta dharmAstikAyAdidravyaM cintitajJAnAdiguNAdikaM ca vastumAtraM sAkSAd jAnAti, tato jJAyate manodravyANAM tathA'vasthAkArapariNAmAnyathAnupapattiliGgakAnumAnAdeva cintanIyaM vastvavagacchatIti, uktazca vizeSAvazyakabhASye-" teNAvabhAsie uNa jANai bajjhe'NumANeNaM" iti / bhAvamana:paryAyagrAhakatve sati sAkSAttadvyatiriktadravyaparyAyA'grAhakaM yajjJAnaM tanmana:paryAyajJAnamiti paryavasitatallakSaNam, etatsarvavivecanamasmatpraNItatatvArthavivaraNaTIkAto'vaseyamiti / tathA ca siddhametanmatizrutAvadhimanaHparyAyajJAnAni tattatkSayopazamakAraNabhedaprayuktaparasparavilakSaNaviSayakatvenAsarvArthAnIti // 16 // ata eva teSAM caturNAM vibhAgo yujyate, na tu kevalini kevalajJAnakevaladarzanayo. vibhAga upapadyate, sarvArthatvAttayoriti sahetukadArzantikopapAdanAyAha tamhA cauvibhAgo juJjaha, Na u nANadasaNa jiNANaM / sayalamaNAvaraNamaNaMta-makkhayaM kevalaM jamhA // 17 // 71 / / tamhA cauvibhAgo jujaha tasmAduktahetoH caturvibhAgaH caturNAM matijJAnAdInAM vibhAgo yujyate tattatkSayopazamarUpakAraNabhedAt , ' na u nANadaMsaNa jiNANaM' na tu jJAnadarzanayoH kevalajJAnakevaladarzanayorjinAnAM kSINarAgadveSAdInAM kevalinAm , 'nANadaMsaNatti' avibhaktiko nirdezaH sUtratvAt / tatra hetUpadarzanAyottarArddhamAha-sayaletyAdi-sakalamanA "Aho Shrutgyanam" Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kA 2, 017 varaNamanantamakSayaM kevalaM yasmAditi / yasmAtkevalaM kevalajJAnaM sakalaviSayakatvAtsakalaM paripUrNam, padArthasvavyApakaviSayatAkamiti yAvat / tatkuta ityAzaGkAnivRttyarthaM tatra hetumAha - anAvaraNam, nizzeSAvaraNa malarahitam, anAvaraNatvAttatsakalam, na ca pradIpo'nAvaraNo'pi na sakalArthAn prakAzayatIti vyabhicArastanivRttyarthaM vizeSaNAntaramAha - anaMtaMyadantarahitamaparyavasitasattAkaM tat sakalArthaviSayakaM na ca pradIpo'ntarahita iti na tatra vyabhicAraH / yadvA'nantArthagrahaNapravRttam, pradIpastu parimitArthagrahaNapravRtta iti na tena vyabhicAraH, tadapi kutaH ?, yato'kSayam, yathA bhAskarasya jagatprakAzasvabhAvo'tisamunnataghanAghanapaTalADambareNAvRtaH pratikUlavAyvAdinA sarvathA tadvigame sati sarva kalAM yerabhivyakto'pi punaratiprabalavAyunA''nIyamAnameghapaTalADambareNAcchAdyate tadvadAtmakevalaprakAzo'tiniviDatamajJAnAvaraNakarmAvaraNenAvRtazzukladhyAnAdinA nizzeSatastadvise sati sarvathA'bhivyakto na punarAtriyate, tatpratirodhaka navya karmabandhAbhAvAda, virodhiguNAntarAbhAvena nApi pazcAttatkSayaH, tatazca tasyAnantatvamiti bhAvaH tasmAdakramopayogadvayAtmaka eka eva kevalopayoga ityabhyupagantavyam / tatraikatvaM vyaktyA, dvayAtmakatvaJca nRsiMhatvavadazikajAtyantararUpatvamityeke, mASe snigdhoSNatvavadvyApyavRttijAtidvayarUpatvamityapare, mahanIyamAnyamativaibhavanyAyAcArya zrIyazovijayopAdhyAyAstu kevalatvamAvaraNakSayAt, jJAnatvaM jAtivizeSaH, darzanatvazca viSayatAvizeSo doSakSayajanyatAvacchedaka ityAhuH || 17 || kevalajJAna kevaladarzanaikyamabhyupagacchan granthakArassvapakSe AgamavirodhaM pariharannAha - paravattavvayapakkhA, avisiTThA tesu tesu suttesu / atthaI u tesiM, viyaMjaNaM jANao kuNai // 18 // 238 66 paravatavayapakkhA avisiTThA " paravaktavyakapakSA'viziSTAH, vaktuM yogyAni vaktavyAni tAnyeva vaktavyakAni parairvaizeSikAdibhirvaktavyakAni pazvaktavyakAni teSAM pakSA abhyupagamAH " yugapajjJAnAnutpattiH " "nAgRhItavizeSaNA viziSTabuddhiH" ityAdirUpAstaiH ' avisiddhA' aviziSTA abhinnA ekArthapratipAdakA iti yAvat "tesu tesu suttesu " bhagavanmukhAmbhoja nirgateSu teSu teSu sUtreSu " jaM samayaM pAsaha no vaM samayaM jANai " ityAdiSu abhyupagamAH pratibhAsante, nanvevaM tarhi teSAM sUtrANAM kiM tathaiva vyAkhyA karttavyA kiM vA'nyathetyAzaGkAnivRtrtyarthamuttarArddhamAha - ' atthagaIa u tu zabdasyAvadhAraNArthatvAdarthagatyaiva sAmarthyenaiva ' tesiM viyaMjaNaM jANao kuNai' teSAM vyaJjanaM jJakaH karoti teSAM sUtrANAM vyaJjanaM dvAdazAGgyAtmaka pravacanA'virodhenArthavyaktIkaraNam, vyAkhyAnamiti yAvat, jAnAtIti jJaH sa eva jJakaH, arhadAgamayathArthajJAtA karoti " jaM samayaM pAsa no taM samayaM jANai" ityetatsUtraM zrutAvadhimanaH paryAya kevalisaMjJakatrividhakevalyanyatarA'pekSayaiva caritArtham, , 46 "Aho Shrutgyanam" Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 sammati kANDa 2, gA. 8 na tu kevalakevalyapekSayA, tsyaa'srvjnytaapraapteH| 'somilA davaTThayAe ege ahaM nAgadasaNayAe duvihe ahaM' iti sUtramapi jJAnatvadarzanatvAbhyAM jJAnadarzanabhedavivakSayaivoktamiti sarerabhiprAyaH // 18 // yadvA nanu yadeva kevalajJAnaM tadeva kevaladarzanamityevaM kevalajJAnakevaladarzanaikyorarIkArapare bhavanmate'pi kevalI NaM bhaMte ! imaM syaNappabhaM ityAdisUtre 'jaM samayaM' ityAdau yatsamakamityAdyoM na sarvasvarasasiddhaH, tAdRzaprayoge tathAvivaraNAbhAvAt , tathA paJcamAGge'STAdazazatake dazamodezake "somilA davaDhayAe ege ahaM nANadaMsaNaTTayAe duvihe ahaM" ityanenotpatrakevalajJAnena bhagavatA svayameva svAtmano jJAnadarzanarUpabhinnaparyAyApekSayA dvitvaviziSTatvoktyA kevalajJAnakevaladarzanayosspaSTAkSarairbhedapratipAdanAduktAgamavirodho'pi, yaddharmaviziSTaH viSayAvacchedena bhedanayArpaNaM taddharmaviziSTApekSayaiva dvitvAdessAkAsatvAt , atra yaddharmapadena jJAnatvadarzanatvayorgrahaNaM, tadviziSTaM jJAnaM darzanazca, tadviSayo vizeSaH sAmAnyaJca, tadavacchedenAsmano bhedanayasya bhedagrAhinayasyArpaNaM vivakSaNaM, vizeSAtmanA sAmAnyAtmanA ca Atmano medavyavasthApanam , taddharmaviziSTApekSayaiva kevalajJAnatvaviziSTApekSayA kevaladarzanatvaviziSTApekSayaiva ca dvitvAdeH sAkAsatvAt , Atmani dvitvAderanvaye " nANadaMsaNaTThayAe duvihe ahaM" iti vAkyasya sAkAsavAdityarthaH / anyathA'tiprasaGgAt ityAzaGkaya yuktisiddha. ssUtrAoM prAhyA, teSAM svasamayaparasamayAdiviSaya bhedena vicitratvAdityabhiprAyavAnAha sUri: paravattavvayapakkhA, avisuddhA tesu tesu atthesu / asthagaIa u tesiM, viaMjaNaM jANao kuNai // 18 // 72 // zrIyazovijayopAdhyAyariyaM gAthaivaM vivRtA jJAnabindau, " paravattavyapakkhA " paravaktA vyakapakSAH pareSAM vaizeSikAdInAM yAni vaktavyakAni teSAM pakSAH "avisuddhA tesu tesu atthesu" avizuddhAsteSu teSvartheSu sUtre tattannayaparikarmaNAdihetoH nibaddhAH, nanvevaM tarhi te kiM tathaiva syAdvAdatatvajJena grAhyA utAnyathetyAzaGkAyAM tannivRtyarthamuttarArddhamAha-'asthagaIa u' tuzabdasyAvadhAraNArthatvAt arthagatyaiva sAmarthyenaiva 'tesiM viaMjaNaM' teSAmarthAnAM vyaJjanaM vyaktiM sarvapravAdamUladvAdazAGgA'virodhena 'jANao kuNai ' jJako jJAtA karoti / tathA ca 'jaM samayaM pAsaha' ityAdeyathArthatArthe kevalI zrutAvadhimanaHparyAyakevalyanyataro grAyaH paramAvadhikAdho'vadhikachamasthAtiriktaviSaye snAtakAdiviSaye vA tAdRzasUtrapravRttI tatra paratIrthikavaktavyatApratibaddhatvaM vAcyam , evamanyatrApIti dik // 18 // atha manAparyAyajJAnaM paTukSayopazamaprabhavatvAd vizeSa meva gRhadutpadyate, na sAmAnyamiti tadviSayasya vizeSakarUpatvAdeva tajjJAnatvenaiva nirdiSTaM sUtre, akramajJAnopayogadarzanopayoga "Aho Shrutgyanam" Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. sammati0 kANDa 1, gA0 19-20 dvayAtmakaikakevalopayogastu tadviSayasya sAmAnyavizeSabhedena dvividhatvAttadubhayAMze sarvathA''varaNakarmakSayasadbhAvAt tadAhijJAnadharmiNa ekatve'pi tadubhayagrahaNonmukhatvena kevalajJAnatvena kevaladarzanatvena ca bhinnaprakAreNa 'kevalanANe kevaladasaNe' ityAdisUtre nirdiSTa ityupapAdanAyAha jeNa maNovisayagayA-Na daMsaNaM natthi davvajAyANa / to maNapajjavaNANaM, NiyamA NANaM tu niddiDhaM // 19 // 73 // "jeNa maNovisayagayANa' yeneti hetvarthe tRtIyAvidhAnAt , yasmAddhetormanoviSayagatAnA manaHparyApajJAnaviSayatAM prAptAnAM saMjJijIvaiH kAyayogena gRhItvA manoyogena manastvena pariNamitAnAM ' davajAyANa ' dravyajAtAnAM bAhyapadArthacintanAnuguNamanodravyavizeSANAM bAhyacintyamAnArthaviSayakAnumitijanakatopayikavizeSarUpasyaiva sadbhAvAt 'daMsaNaM natthi' dRzyate'nena tadarzana miti vigrahasiddhaM darzanaM sAmAnyaviSayakaM nAsti " to maNapajavanANaM NiyamA NANaM tu niddiTTa" atra turavadhAraNAthe, tato manaHparyAyajJAnaM niyamAjjJAnameva nirdiSTam / yadvA dRzyate yattadarzanamiti vigraheNa darzanapadagrAhyaM sAmAnyaM nAsti 'to' tataH grAhyasya sAmAnyasyAbhAve sati mukhyatayA tadhaNonmukhadarzanAbhAvAt 'maNapajavaNANaM NiyamA NANaM tu niddida' tuzabdasyAvadhAraNArthatvAd manaHparyAyajJAnaM vizeSAkAratvAniyamAjjJAnameva nirdiSTam , Agama iti shessH| kevalaM tu sAmAnyavizeSobhayaviSayakaikopayogarUpatvAtkevalajJAnakevaladarzanobhayAtmakamekameva " kevalanANe kevaladasaNe" ityAditattatsUtramapi kevalajJAnatvakevaladarzanatvadharmabhedena dharmibhedapratipAdanaparameva, na tu vastugatyA dharmibhedaprati. pAdanaparamityAgame tadekameva nirdiSTamiti bhAvaH // 19 // sUtre ubhayarUpatvena paripaThitatvAdapyubhayarUpaM kevalam , na tu kramikasAmayyA krameNotpAdAdekakAlAvacchinnabhinnasAmagrIto bhinnabhinnaviSayakatvena yugapadutpAdAkretyabhiprAyavAnAha sUriH caknuacakkhuavahikevalANa samayammi daMsaNaviyappA / paripaDhiyA kevalanANadasaNA teNa te aNNA(teNa viya aNNA) // 20 // 74 // ' cakkhuacakkhuavahikevalANa' cakSuracakSuravadhikevalAnAM ' samayammi ' samaye ahaMdAgame-kaivihe NaM bhaMte ! daMsaNe paNNatte ? goyamA! cauvihe, taM jahA-cakkhudaMsaNe, acakkhudaMsaNe, ohiMdasaNe, kevaladasaNe" ityanena 'daMsaNaviyappA' darzanasya vikalpA bhedAH 'paripaDhiyA' paripaThitAH-bhaNitAH, ' teNa' tasmAddhetoH " kevalanANadasaNA te aNNA" kevalajJAnadarzane te anye, mine, atra 'teNa viya aNNA' ityapi pATho jJAnabindau, "Aho Shrutgyanam" Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa* 2, gat0 21-32 cakSurAdijanyajJAnavadeva kevalaM jJAnamadhye pAThAt jJAnamapi, darzanamadhye pAThAca darzanamapItyekameva tat jJAnapadena darzanapadena ca vyavahAryamiti paribhASAmAtrametaditi anyakRta stAtparyam // 20 // matijJAnAdeH krama iva kevalasyAkrame'pi tasmin kevalopayoge'khilasAmAnyaviSayakatvaM nAkhilavizeSaviSayakatvamRte, tadapi tadvinA na, alpabatvaprAsarityataH sAmAnyavizeSAjahAnaityaikopayogarUpatayA jJAnatvaM darzanavacetyekadezimatamupanyasyati saNamuggahamettaM ghaDotti nivvanaNA havaha nANaM / jaha ittha kevalANa vi visesaNaM ettiyaM gheva // 21 // 75 // matirUpe podhe 'dasaNamuggahametaM' darzanamavagrahamA idaM tadityevaM nirdezAnaham / 'ghaDoti nikSamaNA havaha nANaM' ghaTa iti-purovartipadArthe ayaM ghaTa iti nirvarNanA nirvarNayituM nizcayena vyapadeSTuM yogyA nivarNanA, tadAkArAbhilApa ityarthaH / 'havaha nANaM' bhavati jJAnaM matijJAnam / nanu nizcayAtmikA varNanA paTo'yamityAkArAmilAparUpA dravyazrutam , kathaM matijJAnamiti cet, ucyate, kAraNe kAryopacArAda, tathA ca ghaTAkArAmilApajanakaM yajjJAnaM sanmatijJAnamiti bhAvaH / uktadRSTAntasya dArzantike yojanAmAha-"jaha ittha kevalANa vi" yathA tathetyanayornityasambandhAttathetyadhyAhArAd yathA'tra matirUpe bodhe tathA kevalayorapi, yathA ca matijJAnAtkevalasya lakSaNyaM tathA cAha-'visemaNaM ettiyaM ceva etAvanmAtreNa vizeSaH, ekameva kevalaM sAmAnyAMze darzanaM vizeSAMze ca jJAnamityarthaH / / 21 // ekadezyeva kramikamedapakSaM dUSayati-- dasaNapuvvaM nANaM nANanimittaM tadasaNaM naasthi| teNa suviNicchiyAmo dasaNanANA Na aNNattaM // 22 // 76 / / 'dasaNaevaM nANaM' darzanaM sAmAnyajJAnaM pUrva yasmin tadarzanapUrva jJAnam, darzanaM prAda pavAda jJAnamityevaM pUrvAparImAva chAasthikopayogAvasthAyAM bhavati, yato na hi sAmAnya manupalabhya ko'pi kSAyopazamikajJAnavAn vizeSamupalabhate, tathA ca kimapyetaditi prAka sAmAnyamupalabhyaiva tatpazcAd vizeSopalammAd darzananimitvakaM jJAnaM chaasthopayogadazAyAM prasiddham , na cAyaM kramaH kevalyupayogAvasthAyAm, pUrva kevaladarzanasyAbhAve'pi kevala. jhAnasya landhirUpatvena sAkAropayogopayukta puMsi AdhakSaNa evotpatteH, athaivamutpadyatAmAdha. kSaNe tana , tatpazcAdvitIyakSaNe tannimittaM darzana bhaviSyatItyAzavAnivRttyarthamAha-'NANaNimisa tu dasaNaM nasthi' jJAnaM nimittaM yasya tajjJAnanimittaM tu darzanaM nAsti kutrApi, "Aho Shrutgyanam" Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 sammati0] kANDa 2 0 23-24 tathA'prasiddheH ' teNa suviNicchiyAmo' tena suvinizvinumaH ' daMsaNanANA ma ammacaM ' darzanajJAne nAnyatvam, na kramApAditamedam, kevalini bhajata iti zeSaH / kramAbhyupagame hi kevalini jJAnanimittakaM darzanamabhyupagantavyaM syAt, tatkAraNaM tu prAgevoktam, na ca tabU dRSTamanubhUtaM vetyadRSTakalpanA na prAmANikIti bhAvaH / ' daMsaNaNANaNa aNNattaM ' iti sammati pAThaH, tadarthastu bhagavatA'bhayadevasUriNA " tenAdhyavagacchAmaH kathazcittayorbheda iti, apakSa kSayopazamanibandhanaH kramaH, kevalini ca tadabhAvAdakrama ityuktam" ityevaM kRtaH / / 22 / / yaduktaM matirUpe bodhe avagrahamAtraM darzanamityAdi tadayuktamativyAptarityAha jai oggahametaM daMsaNaM ti maNNasi visesiaM nANam / mainANameva daMsaNa - mevaM sai hoi niSkaNNaM // 23 // 77 // ' jaha' yadi matyavabodhe " oggahamesaM daMsaNaM ti " avagrahamAtraM darzanamiti "visesiyaM gANaM " vizeSitaM jJAnamiti ca ' maNNasi ' manyase ' evaM saha ' evaM sati " mahanAnameva daMsaNaM hoi niSkaNNaM " matijJAnameva darzanaM niSpannaM prAptaM bhavati, bhavatvevaM siddham, ko doSa iti cet, so'pi 44 zrUyatAm, 'kaivihe NaM bhaMte ! uvaoge paNNate ? goyamA ! duvihe unaoge pa0 0 sAgArovaoge ya aNAgArovaoge ya, sAgArovaoge NaM bhaMte ! katividhe pa0 1 go0 ! aTThavihe pa0, taM0 AbhiNibohiyanANasAmArovaoge, suyanANasAgArovaoge, ohinANasAgArovaoge, maNavajavanANasAgA0 kevalanANasAgA0 matiannANasA0 suyaannANasA0 vibhaMgaNANasA0 / aNAmAronaoge NaM bhaMte ! kativihe pa0 ! go0 ! cauvihe pa0, taM0 cakkhudaMsaNaaNAgArovaoge, acakkhudaMsaNaaNA0 ohidaMsaNaaNA0, kevaladaMsaNaaNAgArovaoge ya " iti prajJApanaikonatriMzattamopayogAkhyapadAdyasUtra virodhaprasaGgassyAditi / asminsUtre matijJAnAkhyasAkAropayogato'nAkAradarzanopayogasya bhedena pratipAdanAt matijJAnasyASTAviMzati medoktivirodhAcca // yadvA matijJAnamevAvagrahAtmanA darzanam, apAyAtmanA ca jJAnamiti yaduktaM dRSTAntAbhArthamekadezinA taddUSayannAha - jaha uggahamittaM daM-saNaM ti maNNasi visesija nANaM / mahamANameva daMsaNa - mevaM saha hoi niSkaNaM // iti jJAna bindu pAThaH / tasyAyamarthaH - yadi matirevAvagraharUpA darzanam, vizeSitA sA jJAnamiti manyase, tadA matijJAnameva darzanamevaM sati prAptam tadbhinaM taneti siddhaM bhavati, na caitadyuktam " sa dvividho'STacaturbhedaH [ tattvArtha0 a0 2, 09] iti sUtravirodhAdityarthaH // 23 // evaM sesiMdiyadaM - saNammi NiyameNa hoi Na ya jutaM / aha tattha nANamittaM gheppai cakkhummi vi taheva // 24 // 1 "Aho Shrutgyanam" > Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kA 2, 0 25 243 " evaM sesiMdiyadaMsaNammi niyameja hoi " evaM zaiSendriyadarzane niyamena bhavati, evaM pUrvoktanItyA zrotrendriyaghrANendriyAdidarzaneSvapyana grahamAtraM darzanamityabhyupagame matijJAnameva taditi niyamena syAt, tacca na yuktamityAha - ' Na ya jutaM ' iti, pUrvoktasUtra virodhatAdavasthyAt / ' aha tattha nANamitaM gheppar3a' atha tatra jJAnamAtraM gRhyate zrotrAdIndriyeSu darzanamapi bhavajjJAnameva gRjhate, mAtrazabdasya darzanavyavacchedakatvAt, tadvyavaccheda kva cidapyAgame zrotradarzanaM prANadarzanamityAdivyavahArAbhAvAt, bhotrajJAnaM prANajJAnamityAdivyapadezastu zAstre dRzyata eveti, taduttaramAha - ' cakkhummi vi taheva ' cakSuSvapi tathaiva, gRjhatAmiti zeSaH, cakSurindriye'pi tajanyAvagrahazcakSurjJAnameva na tu cakSurdarzanamiti strIkriyatAm / atha tatra darzanamiti cet, tarhi zrotrendriyAdAvapi tathaivAbhyupagamyatAm, yuktestaurayAditi // 24 // kathaM tarhi zAstre cakSurdazanAdipravAda ityAzaGkAyAM tatkAraNamAha--- nANamapuTThe jo avisae a atthammi daMsaNaM hoI / musUNa liGgao jaM aNAgayAIyavisaesu || 25 / / nAgamapuDhe jo " cakSuSosprApyakAritvAd ghaTAdiviSayamaprApyaiva jJAnaM cakSuH karotItyato'spRSTe'rthe cakSuSA ya udeti pratyayasya jJAnameva sat 'daMsaNaM hoI' darzanaM bhavati, cakSudarzanamityucyate, paramANAvuna rUkSasparzadvayasamAvezavaccAkSuSe jJAnatvadarzanatvadharmadvayasamAveza iti bhAva:, itthaM zrIsiddhasenadivAkaramate cAkSuSajJAnAvaraNa cAkSuSadarzanAvaraNa karmA'pi paramArthata ekam, kAryavizeSata upAdhibhedato vA naikamiti siddham / taduktaM stutau granthakRtainacakSurdarzanavijJAnaM, paramANvauSNyarokSyavat / tadAvaraNamadhyekaM, na vA kAryavizeSataH || nizcaya0 8 iti // 44 -- taca prAgeva vivRtam / 'avisae ya atthammi ' - indriyANAmaviSaye ca paramANvAdAvarthe ' nANaM jo ' ityasyAtrAbhyanvayAd manasA ya udeti pratyayassa jJAnameva sat ' daMsaNaM hoha ' acakSurdarzanamityucyate / nanvevaM tarhyanumityAdikamapi jJAnamaspRSTe'viSaye cArthe manasopajAyata eveti tatrApi darzanasvApattirityAzaGkAyAmuktAtiprasaGganivRttaye uttarArddhamAha - 'muttUNetyAdi' liGgato'nAgatA'tItaviSayeSu yajjJAnamudeti tanmuktvA / atra jamityasya nANamityane nAnvayaH / yattadornitya sambandhAttadityapi dRzyam / ayambhAvaH - sAtizayonnatatvAdidharmopetavAribAhaliGgopalammenAyaM kAla AsamabhaviSyaddRSTika ityanumityAtmakaM punarvasUkSya liGgadarzanena puSya nakSatraM muhUrttAnte uddeSyatItyanumityAtmakaM vA kRtikodayAnyathAnupapattiliGgajJAnena bharajihUrddhAvadhikapUrvakAlodayavatItyanumityAtmakaM zyAmavAvizeSaM dRSTvA dhUmaliGgasmarathenaitadeza AsanAtItavahnimAnityanumityAtmakaM vA'nAgatAtItaviSayakaM yajjJAnamudeti vanmuktaveti, "Aho Shrutgyanam" Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2es sammati* kANDa 2, gA0 26-25 idamupalakSaNaM-bhAvanAjanyajJAnAtiriktaparokSajJAnamAtrastha, tasyAspRSTAviSayArthasyApi darzanatvenAvyavahArAt / bhAvanAjanyasya latAdau kAminyAdijJAnasya parokSasyApi darzanatvena vyavahArAsadupalakSaNAsambhavAdbhAvanAjanyajJAnAtirikteti parokSajJAnasya vizeSaNam // 25 // . nanu yadyaspRSTAviSayArthaviSayakaM jJAnaM darzanamityabhyupagamyate tarhi manaHparyAyajJAnamapi tathAvidhatvAttadrUpaM syAditi tatrAtiprasaGga iti pUrvArddhanAzaGkayottarArddhana taduttaramAha maNapajjavanANaM daM-saNaMti teNeha hoi Na ya juttaM / bhaNNai nANaM noiM-diyammi Na ghaDAdao jamhA // 26 / / 'maNapajavanANaM dasaNaMti' mana:paryAyajJAnaM darzana miti teNeha hoI' tenoktalakSaNenAtra siddhaM bhavati, parakIyamanogatAnAM ghaTAdInAmAlambyAnAM tatrAsavenAspRSTe'viSaye ca ghaTAdA. barthe tasya bhAvAt / 'Na ya juttaM na ca yuktam, etaditi shessH| manaHparyAyajJAnasya Agame darzanatvenAnamihitatvAt ' bhaNNai' bhaNyate, taduttaramiti zeSaH 'nANaM noiMdiyammi jJAnaM noindriye, ayambhAva:-saMjJijIvaiH kAyayogena gRhItA ye manovargaNApudgalA manoyogena manastvena pariNAmitAstanmayaM mano noindriyasaMjJayA'IcchAne gIyata iti manodravyArthagrAhakatvena pravarttamAnaM manaHparyAyabodharUpaM jJAnameva, na tu darzanam , tatra hetumAha-'Na ghaDAdao jamhA' yasmAdaspRSTA ghaTAdayo nAsya viSaya iti zeSaH / nityaM teSAM liGgAnumeyatvAt / ayammAva:-mana:paryAyajJAnI dravyamanazcintanIyAn tAn bAhyAn ghaTAdIna tAdRzamanaHpariNAmA'nyathAnupapattiliGgato'numAnena jAnAti, na tu sAkSAt / uktazca bhASyasudhAmbudhinA "teNAvabhAsie uNa jANai bajjhe'NumANeNaM " 814 iti / etaca prAgeva vikRtam / manastvarUpeNa pariNatA manovargaNAstu parAtmagatA api svAthayAtmaspRSTajAtIyA eveti na tadaMze'pi darzanatvaprasaGga iti / parakIyamanogatArthAkAravikarapa evAsya prAyA, tasya cobhayarUpatve'pi chAmasthikopayogasyAparipUrNArthagrAhitvAna manAparyAyajJAne darzanatvasambhava ityapyAhuH // 26 // kizva mahasucanANaNimitto chaumatthe hoi atthuvlNbho| egayarammi vi tesiM Na daMsaNaM daMsaNaM ktto|| 27 / / 'mahasuyaNANaNimitto' matizrutajJAnanimittaH 'chaumatthe hoi atyauvalaMbho' chapasthe akSINamohAdidhAtikarmaNi bhavatyarthopalammA, Agame tathaivoktatvAta-egayarammi vi tesi' tayorekatarasminnapi tadubhayAnyatarasminnapItyarthaH Na saNaM ' na darzanaM, sambhavatIti zeSaH, na tAvadavagraho darzanam , tasya jJAnAtmakatvAt / tataH ' daMsaNaM katto ? ' darzanaM kutaH ? nAstItyarthaH // 27 // "Aho Shrutgyanam" Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAvya meM, gA0 18-19 navaspRSTe'rthe zrutajJAnaM bhavatatkimiti darzanaM na bhavedityAzaGkAnivRtyarthamAha--- jaM cakvaggahaNaM Na iMti suanANasammiyA asthA / tamhA daMsaNasaho Na hoi sayale vi suanANe // 28 // 4 jaM' yasmAt ' paccakrakhaggahaNaM na iti ' pratyakSagrahaNaM na yanti, na yAnti vA / yantIti kriyA kartRsApekSeti tatkartRbhUtAnarthAnAha - " suanANasammiyA asthA 19 iti zrutajJAnena samyagmIyante nizrIyanta iti zrutajJAnasammitAH, ardhyante paricchidyante jJAnaviSaya kriyanta ityarthA: / ayambhAvaH zrutajJAnapramitA arthAH pratyakSeNa na gRhAnte, akSamindriyaM pratigataM kAryatvenAzritaM pratyakSamiti vyutparayA'kSajasyaiva vyAvahArikapratyakSatvAt / paryavasitArthamuttarArddhenAha- tamhetyAdi ' tamhA ' tasmAt zrutajJAnasyAkSa jatvAbhAvAt parokSArtha grAhakatvAca ' sayale vi suyanANe ' sakale'pi zrutajJAne 'daMsaNasado na hoi ' darzanazabdo na bhavati, na pravarttate zrutajJAnaM cakSurdarzanAcakSurdarzanazabdavAcyaM na bhavatIti tattadAtmakaM neti bhAvaH / tathA ca vyaJjanAvagrahA'viSayArtha pratyakSatvameva darzanatvamiti paryavasannam / pratyakSapadAdeva zrutajJAnavadanumityAdervyAvRttau parokSabhinnatve satIti vizeSaNaM na deyam / 'muttUNa liGgao jaM' ityuktasyApyatraiva tAtparya dRSTavyam / itthaM cAbrAhmaNamAdAyetyAdAvivAcakSurdarzanamityatrApi nanarthaH paryudAsAtmaka evAbhAvo grAhyaH, na tvaghaTaM bhUtalamamanuSya maraNyamityAdAvivAtyantaniSedhakRt prasajyAtmakaH paryudAsatha sadRggrAhIti acakSurdarzanapadena mAnasadarzanameva grAhyam, na tu zrotradarzanaghrANadarzanAdikam, aprApyakAritvena manasa eva cakSurmitve sati tatsadRzatvAt / puDhaM suNei sa rUvaM puNa pAsae apuDhaM tu / gaMdha rasaM phAsaM ca baddhaTuM viAgare // 5 // 245 ityAvazyaka sUtrokteH zrotraghANa jihvA sparzanendriyANAM prAptArthaviSayakapratyacajanakatvenAprAsArthaviSayakapratyakSajanaka cakSussAdRzyAbhAvAditi / prajJApanopayogAkhyapadaTIkAyAM tu-acakSuSA cakSurvarjazeSendriyamanobhirdarzanaM svasvaviSaye sAmAnyagrahaNamacakSurdarzanam / tato'nAkAropayogazabdena vizeSaNasamAsaH ityevaM " acakkhudaMsaNa aNAgArovaoge " ityasyArthaH kRtaH, tathA ca tatrA'cakSurdarzanapadavAcyaM zrotramrANarasanAsparzanendriyamanodarzanamityuktaM bhavati // 28 // nanvevaM darzanatvasya pAribhASikarUpatve'vadhidarzanamapi siddhaM na syAt, tasya vyaJjanAvagrahAviSayArthagrAhitve'pi vyavahArataH pratyakSatvAbhAvAdityAzaGkAM samAdhatte - jaM apuTThA bhAtrA ohiSNANassa hoMti paJcakakhA / tamhA ohiNANe daMsaNasaho vi javautto // 29 // "Aho Shrutgyanam" Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'je' yasmAt 'apuTThAmAvA' aspRSTA mAtrA: paramANyAdayaH te kimirapAha'ohiNNANassa hoi paJcakkhA' avadhijJAnasya bhavanti pratyakSA, aznute kyApnoti jJAnAtmanA sarvArthAn , anAti svaH samRddhyAdIna, pAlayati mule veti ' uNAdinipAtanAt ' akSo jIvA, taM prati sAkSAd gatamindriyanirapekSaM vartate yattatpratyakSamiti vyutpattisiddhaM naizcayikapratyakSamavadhijJAnamapi, avadhijJAnAvaraNakarmakSayopazama mahakatAtmamAtrajanyatvena vanendriyAya. pekSatvA'bhAvAdityavadhijJAnapratyakSaviSayA bhavanti, tathA coktadarzanatvaparyavasitalakSaNaSaTakIbhUtapratyakSapadena sAMvyavahArikapratyakSapAramArthikapratyakSasAdhAraNapratyakSatvAvacchimaM grAmam , tathAvidhazcAvadhijJAnamapIti tadAtmakamavadhidarzanaM siddhaM bhavati / tadevottarArddhanAha___ "tamhA ohiNNANe daMsaNasado vi uvautto" tasmAdavadhijJAne darzanazabdo'pyupayuktA, darzanAbhidhAnanimittasyoktalakSaNasya sadbhAvena sAvakAza iti // 29 // avadhijJAne pAramArthikavikalapratyakSatvakt kevalajJAne'pi pAramArthikasakalapratyakSatasadbhAvenoktalakSaNamavyAhatamityAha jaM apuDhe bhAve, jANai pAsai ya kevalI niymaa| tamhA taM nANaM da-saNaM ca avisesao siddhaM // 30 // * apuDhe bhAve ' yasmAdaspRSTAn bhAvAn kepalI niyamA' karAmalakAskevalazriyA vidhavizvatavaM kalayan kevalI niyamAta-avazyambhAvena, 'jANai pAmaha ya' jAnAti pazyati gha, sAmAnya vizeSobhayaprAdhAnyena, na tu gauNapradhAnamAvena, tasya kSAyopatramika. jJAnanivandhanatvAt, kevalinastu kSAyopazamikabhAvAtItatvAma tajjJAnaM kSAyopathamika jJAnAtmakamiti tanimitta kasAmAnyavizeSagauNapradhAnamAvasya tatrAbhAvAt / 'tamhA taM nANaM dasaNaM ca' tasmAttatkevalopayogarUpaM jJAnaM darzanazcobhayarUpaM 'avisesao siddhaM' ubhayAbhidhAnanimittasyAvizeSAtsiddham , ayambhAva:--kevalAvabodho na kramikajJAnopayoga. darzanopayogAnyatarAtmakA, na vA yugapajJAnopayogadarzanopayogabhedenopayogadyAtmakA, api tveka eva dharmI ubhayAbhidhAnanimittamaddhAvAjjJAnadarzanobhayAtmaka iti / manAparyAyajJAnasya tu vyaJjanAvagrahAviSayArthakapratyakSatve'pi bAhyaviSaye vyabhicAreNa svagrAhyatAvacchedakA. vacchedena pratyakSatvAbhAvAna darzanatvamiti niSkarSa ityuktaM jJAnabindau / ayammAva:-aju. mativipulamatimedato dvividhenA'pi cAnena manaHparyAyajJAnena tattadarthacintanapariNatAni manodravyANyeva gRyante, cintyamAnAsstambhakumbhAdayastu bAhyA padArthA anumAnenaivA'. bagamyante, tAvatparyantamekopayogAbhyupagame'numityAtmakajJAnasya pakSasAbhyarUpaM viSayAMze parokSatve'pi mitimAtraMze svaprakAzatvapakSe pratyakSatvavanmanodavyAMze pratyakSatve'pyatra bAyAMze parokSatvamupapAdanIyam , ekAntapratyakSatA tu svavAdhAvacchedenaiva vAcyA, laiGgike ekAnta "Aho Shrutgyanam" Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 2, gA0 31-32 47 parokSatAyA apItthamevopapatteH / nyAyAcArya mahopAdhyAya pUjyapAda zrI yazovijaya kRtata svArthaprathamAdhyAyacaturviMzatitamasUtrabhASyavivaraNotyanusAreNa tAvatparyantamekopayogapakSe yadi manaHparyAyajJAne manodravyavat saMjJijIvacintanIyaghaTAdivAdyapadArthA api tadvizeSaNatayA pratibhAsante tadA svaM manaH paryAyajJAnaM tadbrAhyaM manodravyaM tadavacchedena manaHparyAyajJAnasya pratyakSatve'pi svagrAhyatAvacchedako ghaTAdivAdyAMzastadavacchedena parokSatvena pratyakSatvAbhAvAnna darzanatvam, atratyaM vivecanamasmadRbdhatattvArthavivaraNa gUDhArthadIpikAto'va seyamiti // 30 // tasmAd dvayAtmaka eka eva kevavalAbodha iti phalitaM svamatamAha sUriH - sAI apajjabasiyaM, ti do vi te sasamayaM havai evaM / paratitthiyavattavyaM ca egasamayetarupapAo // 31 // pUrvoktanItyA kevalAvabodho dvayAtmaka eka evetyabhyupagame svasamayaH, anyathA parasamaya iti tAtparyArthaH / etadgAthAyAstu pUjyAbhayadevasUribhagavatairevamarthaH kRtaH - dve api te jJAnadarzane yadi yugapanna nAnA bhavatastadA svasamayaH - svasiddhAntaH sAdyaparyavasite iti ghaTate, yastu tayorekasamayAntarotpAdaH " yadA jAnAti tadA na pazyati " ityevamabhidhIyate saM paratIrthikazAstraM nAIdvacanaM nayAbhiprAyeNa pravRttatvAditi / nyAyAcArya zrI yazovijayopAdhyAyAbhiprAyeNa tvevaM gAthAzabdArthaH / sAI apaJjavasiyaM ti ' sAdyaparyavasitaM kevalaM zAstre proktamiti hetoH ' do vi te ' dve api te jJAnadarzane, ubhayazabdavAcyaM taditi yAvat / ' evaM ' evamabhyupagame sati ' sasamayaM havai ' svasamayaH svasiddhAnto'yaM bhavati, castvarthe ' egasramayaMtaruppAo ' yastvekasamayAntarotpAdaH, tayorbhaNyata iti zeSaH, tat " paratitthiyavattvaM " paratIrthikavaktavyaM paratIrthikazAstram nAIdvacanaM nayAbhiprAyeNa pravRttatvAditi // 31 // - jinaprajJaptanikhilatazvaviSayakaM bhAvato yatsamUhAlambanazraddhAnaM tallakSaNaM samyagdarzanamapi matijJAnasyaiva samyamucirUpo yo'pAyAMzastadrUpameva, na jJAnAdyate'nyadarzanamasti, pRthagvimAgAdiprakriyA tu govRSanyAyAt, ata eva samyagdarzanatvaM samyagjJAnatvavyApyajAtivizeSaH, viSayatAvizeSo vA tadavacchinne ca darzanAvaraNakSayopazamAnAmekazaktimattvAdinA hetutvamiti jJAnAvaraNavizeSa eva darzanAvaraNamityabhipretyAha evaM jiNapaNNatte sahahamANassa bhAvao bhAve / purisassAbhiNibohe daMsaNasaho havaha jutto // 32 // " ' evaM ' anantaroktavidhinA ' jiNapaNNatte' asya ' bhAve ' ityanenAnvayAjinaprajJatAn bhAvAn ' bhAvao saddahamANassa ' bhAvataH samyamucirUpatayA zradadhAnasya samUhAlambanayA kacyA'vagRhataH 'purisassA bhiNibohe daMsaNasado havai jutto ' puruSasyAbhinibodhe matijJAnApAyAMzarUpe darzanazabdo bhavati yuktaH, jinaprajhatajIvAjIvAdipadArthanavakaviSayaka samUhAlambana "Aho Shrutgyanam" Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ammatiH kANa 2, pA. 33-4 jJAnavizeSarUpAyA ruceH samyagdarzanazabdavAcyatvAt , tathoktarucirUpaM samyagdarzanaM mukhyam , bhAktaM ca tat anekAntAgamavAsanopanIta sarvA'nekAntatA'vagAhighaTAdhapAyAtmakamapIti bhAvaH // 32 // nanu yasminAtmani samyagjJAnaM tasminiyamena samyagdarzanam , tavyatirekeNa samyagjJAnatvasyaivAnupapatteritivad yasmin rucirUpaM darzanaM tasminiyamena samyagjJAnamasti na vetyAzaGkAyAmAha sammannANe Niyame- desaNaM dasaNe ubhayaNijnaM / sammannANaM ca imaM, ti adhao hoi uvavaNaM // 33 // 'sammamANe NiyameNa daMsaNaM' samyagjJAne niyamena darzanaM samyagdarzanam , "dasaNe u bhayaNija" darzane tu punarbhajanIyam asti na veti vikalpanIyam , samyagjJAnamiti zeSaH / anekAntatatvAviSayakarucilakSaNasamyagdarzane sati tadasti, ekAntatatvaviSayakarucilakSaNadarzane sati tannAstIti bhaavH| avizeSitadarzanena saha bhajanoktAvapi samyakpadavizeSaNe neyaM bhajanetyAzayenottarArddhamAha-sammannANaM cetyAdi / ' imaM " idamadasoH pratyakSe" iti vacanAt idaMzabdaprayogaH pratyakSaviSaya evArthe bhavatItIdamityasya samyagdRSTipratyakSaviSayI. bhUtamityarthaH / asya ca samyagjJAnamityanenAnvayA, cazabdAtsamyagdarzanam / tathA cedaM sabhyagnAnaM samyagdarzanamityarthata upapannaM bhavati, arthApattisiddhamityarthaH, ayazArthaH tatvAthevivaraNamanusRtyoktaH / yadvA 'sammannANaM ca imaM ti ' ataH samyagjJAnaM cedaMpadagrAvaM samyagdarzanazceti " atthao hoi upavanaM " arthataH sAmarthyAdekamevopapatraM bhavati, tathA ca samyagdarzanaM matijJAnApAyAMzarUpatvAjJAnavizeSarUpameva, mithyAdarzanamapi tadjjJAnavizeSarUpameveti siddham // 33 // sUtre ca sAdyaparyavasitaM kevalajJAnaM darzitamiti tattatvamajAnAnAH kecidatra vyAcakSate, kevalajJAnasya pratibandhakaM kevalajJAnAvaraNamiti sarvathA taducchede satyeva tadutpadyata iti kAraNo. pajAyamAnatvAd ghaTAdivat tatsAdi, na cotpannaM sattatpunarvinazyati prabalataratadvirodhiguNA. ntarAmAvena tadvinAzakasAmadhyabhAvAt , na ca kamovaraNena punarAbriyate tat, kAraNA'mAvena tadAvArakanavyakarmavandhAbhAvAt , vinAzAbhAvAca na punarutpadyate, vinAzapUrvakatvAdutpAdasyeti punarutpAdavinAzAnAtmakaM kevalam , ata evAparyavasitamiti, tanmatanirAsAyAha kevalaNANaM sAI apajayasiyaM ti dAiyaM sutte / tettiyamittottuNA ke visesaM Na icchaMti // 34 // 'kevalaNANaM sAI apaJjavasiyaM ti' kevalajJAnaM sAdyaparyavasitamiti * dAiyaM sutte' darzitaM sUtre ' tettiyamittottUNA' tAvanmAtreNa tA:-etAvanmAtreNa garvitAH ' kei visesaM "Aho Shrutgyanam" Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kAma 2, gA0 35-36 Na icchaMti ' kecana vizeSa vizeSaparyAyaM paryavasitatvAtmakaM santamapi necchanti nAbhyupagacchanti / nanu kiM te samyagvAdinaH kiM vA neti cet , neti jAnIhi // 34 // tadevAha je saMghayaNAIyA bhvtthkevlivisespjjaayaa| te sijamANasamaye Na hoti vigayaM tao hoi // 35 // 'je saMghayaNAIyA' ye saMhananAdayaH-vajrarSabhanArAcasaMhananAdayo yadyapi zarIradharmatvena tatparyAyAstathApi bhavasthakevalyA''tmataccharIrayodugdhapAnIyayorikhAnyonyasambaddhatayaiva vyapasthiterbhavasthakevalivizeSaparyAyA ityAha-'bhavatthakevalivizeSapajAyA' iti, bhave tiSThatIti bhavasthaH, sa cAsau kevalI-kevalajJAnavAn bhavasthakevalI, tasya vizeSaparyAyAH " te sijjha. mANasamaye na hoMti" te sidhyatsamaye siddhasvarUpAbAptisamaye na bhavanti, apgcchntiityrthH| bhavasthakevalivizeSaparyAyatayA tavaMse sati kiM bhavatItyAzaGkAyAmAha-"vigayaM tao hoi" vigataM tato bhavati / bhavasthakevalivizeSaparyAyApagame bhavasthakevalajJAnaparyAyatayA kevalajJAnaM vidhvastaM bhavati / ayambhAvaH-uktabhavasthakevalivizeSaparyAyanAze tadviziSTa. kevalyAtmavinAzaH, vizeSaNanAze tadviziSTanAzasyApyavazyambhAvAt , zikhAvinAze zikhI vinaSTa iti pratIteH, na cAtrApi zikhAtmakavizeSaNasyaiva nAzaH, na tadviziSTasya iti vAcyam , ekAntatayA bhede'bhede ca vizeSaNavizeSyabhAvasyAvasthA'vasthAtRbhAvasya cA'yogena kathaJci dvinAzasyApi bhAvAt , tAdRzAtmavinAze ca kevalyAtmA'vyatiriktaM kevalajJAnamapi tadvArA vinaSTamiti // 35 // atha kevalabhAvenAparyavasitasyApi kevalajJAnasya pUrvaparyAyAtmakabhavastha kevalajJAnaparyAyatayA siddhiprathamasamaye vinAzavatsiddha kevalajJAnaparyAyalakSaNottaraparyAyarUpeNotpattirapyavazyambhAvinI, aparyavasitabhAvasyApi tattadavasthAvizeSaniyatanAzotpAdAvazyambhAvAt anyathA trailakSaNyAsiddhissyAditi pratipAdayitum , yadvA vinAzasyotpattiniyatatvAtkevala jJAnasya bhavasthakevalajJAnarUpapUrvaparyAyarUpeNa vinAzaM pratipAdya siddha kevalajJAnaparyAyAtmakosaraparyAyarUpeNotpatti pratipAdayitumAha siddhattaNeNa ya puNo, uppaNNo esa atthpnaao| kevala bhAvaM tu paDuca, kevalaM dAiyaM sutte // 36 // 'siddhattaNeNa ya puNo' siddhatvena-anAdisantatyAgatakAJcanopalasaMyogasyevAnAdijIvakarmasaMyogasya sopAyaM yassarvathA vicchedastatprayuktAtmakarmasarvAzapRthagbhAvalakSaNaM yat siddhatvaM asya pUrva siddhatvaM nAsIda kintvadhunai tatsaJjAtamiti pratItisiddhena tena rUpeNa eSa siddhasthakevalajJAnAkhyArthaparyAya utpannA, prAgasataH sattAlAbhAdityAha-" uppaNNo esa atthapa "Aho Shrutgyanam" Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kAga 2, gA* 37 Ao" iti / etadbhAvamapekSyaivoktaM nandIsUtre-"kevalanANe duvihe paNNatte bhavatthakevalanANe ya siddhakevalanANe ya" iti / nanvevaM tarhi kevalajJAnamaparyavasitaM kimapekSya zAstre gadita. mityAzaGkAnivRtyarthamuttarArddhamAha- kevalabhAvamityAdi / kevalabhAvaM tu pratItya-apekSya, "kevalaM-dAiyaM sutte" kevalajJAnaM darzitaM sUtre, aparyavasitamiti shessH| tattatpUrvottaraparyAyapari. tyAgopAdAnabhAvena vinAzotpattizIlamapi pratikSaNakSeyapariNati bhedena samayabhedena ca pratikSaNabhinnasvarUpamapi ca kevalajJAnaM naiva kadApi tattatpUrvottaraparyAyAnugataM kevalamA kevalopayogamAvaM dravyaparyAyayoH kathaJcidabheda iti kathazcidAtmadravyAvyatiriktatvAt tamityatvena tadvArA nityasvarUpaM parijahAtItyetAvatA tadaparyavasitamiti siddhAnte gIyate iti bhAvaH / tathA ca kevalajJAnasya ghAtikarmacatuSTayakSayeNotpattibhAvAttatsAdiH tadanantaraM zuddhasvabhAvavyaJjanaparyAyApekSitadhruvasattAvinAzakasAmagyabhAvAt pratikSaNaM jJeyabhedaprayuktanikhilatatta. jjJeyAvagAhitvasvabhAvabhedatattatsamayaviziSTatvasvabhAvabhedabhitrakevalajJAnAnantArthaparyAyAnugatavyaJjanaparyAyAtmakena kevalabhAvena na tatkadA'pi vinazyati, vinAzAbhAvAca na tadrUpeNa tatpunarutpadyata iti tadubhayAmAvAt kevalajJAnotpattiprathamasamayAdeva kevalabhAvena sarvadA dhruvatvAdaparyavasitam, aSTakarmavigamena siddhasvarUpAvApsau kevalajJAnasya punaH pUrvavatsiddhatvena siddhasthakevalajJAnAkhyo'rthaparyAya utpanna iti bhavasthakevalajJAnaparyAyasiddhakevalajJAnaparyAyAbhyAM vinAzotpattibhAvAttatsAdisaparyavasitamapyabhyupagantavyam , anyathA trailakSaNyA'nupapattyA satvamapi na syAt, na syAca kevalajJAnaM syAtsAdyaparyavasitaM syAtsAdisaparyavasitamityAdirUpeNa saptamaGgIsaGghaTanA'pi tatreti bhAvanIyam // 36 // nanu jIvo'nAdinidhanaH kevalajJAnaM punassAdyaparyavasitam , tathA ca kevalajJAnaM jIvasvarUpAdbhinaM viruddhadharmAdhyastatvAt , yacca yato viruddhadharmAdhyastaM tattato bhinnaM, yathA ghaTAspaTaH, jIvAdviruddhadhamAdhyastaM ca kevalajJAnaM, tasmAttadbhinamiti kevalajJAnasyAtmasvarUpatAmAzritya tasyotpAdavinAzAbhyAM kevalajJAnasya tau bhavata ityupapAdanaM kathaM yuktiyuktamityAzaGkate jIvo aNAinihaNo kevalaNANaM tu sAkSyamaNaMtaM / iya thorammi visese kahaM jIvo kevalaM hoi // 37 // 'aNAinihaNo' Adi ca nidhanamantazca Adinidhane, te na vidyate yasya so anAdinidhanaH, evambhUtaH ka ityAha-'jIvo' jIvati-prANAn dhArayatIti jIvaH / 'kevalagANaM tu sAiyaM kevalajJAnaM tu sAdikaM, AdinA saha vartata iti sAdikam Adimat , punastadvizinaSTi-'aNata' na vidyate anto yasya tadanantam-aparyavasitam , ' ia thorammi visese' iti sthUre sthUlabuddhigamye vizeSe viruddhadharmAdhyAsalakSaNe sati AtmakevalajJA "Aho Shrutgyanam" Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 1, mA0 38-39-40 251 nayorghaTapaTavadatyantamedAt ' kahaM jIvo kevala hoi ' kathaM jIvaH kevalaM bhavet ? kathaM jIvasvarUpaM kevalajJAnaM bhavet 1 // 37 // nanu bhavatu tayorviruddhadharmAdhyAsaH, tena kimityata Aha tamhA aNNo jIvo aNNe NANAipaJjavA tassa / uvasamiAIlakkhaNavisesao kei icchaMti // 38 // 4 tamhA aNNo jIvo' tasmAdviruddhadharmAdhyAsAdanyo jIvo jJAnAdiparyAyebhya iti zeSaH / ' aN NANAipajavA tassa " 'tasya jIvasya jJAnAdiparyAyA anye jIvAditi zeSaH / lakSaNamedAdapi tayorbheda iti pratipAdayitumAha-uvasamiyAIlakkhaNavisesao' aupazamikAdilakSaNavizeSataH / athambhAvaH - jJAnadarzanayoH kSAyikakSAyopazamikA'nyatarAtmako bhAvo lakSaNam, jIvasya tu pAriNAmikabhAvo lakSaNamityevaM lakSaNa medAjjJAnadarzanAdiparyAyA jIvAdbhimA iti ' keha icchaMti ' kecidvayAkhyAtAraH icchanti-abhyupagacchanti / / 38 / / tanmataM nirasitumAha aha puNa puvvapayukta attho egaMtapakkhapaDisehe / tahavi uyAharaNamiNaM ti heupaDijoyaNaM vucchaM // 39 // aha puNa * atha punaH yadyapyayaM ' egaMtapakkhapaDisehe ' ekAntapazcasya dravyaparyAyaikAntabhedAbhedavAdasya yaH pratiSedhaH tallakSaNaH ' attho ' artha: davvaM pajjavaviuyaM davvaviuttA ya pajjavA natthi / upAyahibhaMgA haMdi datriyalakkhaNaM eyaM / 1 / 12 // ityAdinA dravyaparyAyau kathacidbhinnAbhinau parasparaviviktayostayoH kadAcanApyapratimAsanAdityevamanekaprakAreNa ' puvapayukto ' pUrvameva prayukto yojitaH pUrvaprayuktaH, anekAntasvavyavasthApanAt ' ni ' tathApi ' ' heupaDijoyaNa' kathaJcidbhedAbheda prasAdhakasya hetoH kevalajJAnapakSe AtmanaH kathazcidbhedA medasAdhyena saha pratiyojanaM niyatasAhacarya lakSaNavyAptipradarzaka pramANaviSayaM ' uyAharaNamiti vocchaM ' udAharaNamidamiti vakSye ||39|| tadevAha - jaha koi sahivariso tIsaha riso narAhiyo jAo / ubhayastha jAyasaho varisavibhAgaM viseseha // 40 // 4 4 'jaha koi ' yathA kazcit puruSaH ' saDivariso ' SaSTivarSaH sarvAyuSkamAzrityeti zeSaH / arunafrat narAhivo jAo' triMzadvarSassannarAdhipo jAtaH, ' ubhayastha ' ubhayatra manuSye rAjani ca ' jAyasaho ' ayaM manuSyo jAtaH, ayazca rAjA jAta ityevaM prayukto jAta "Aho Shrutgyanam" Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 sammati0 kANDa 1, gA0 41 zabdo'yaM ' varisavibhAgaM visesei varSavibhAgaM vizeSayati darzayati, SaSTivarSAyuSkasya puruSasAmAnyasya triMzadvarSasa narAdhipaparyAyo'yaM jAtA, kathaJcidamedasApekSabhedAtmakatvAt paryAyasya, triMzadvarSIyanarAdhipaparyAyAtmakatvena cAyaM puruSaH punarjAtaH, kazcidbhedasApekSAbhedAtmakatvAtsAmAnyasya / ayambhAvaH-janmAdimaraNakAlaparyantaM SaSTivarSAyuSkaM puruSasAmAnyaM rAjakumAraparyAyayuvarAjaparyAyanarAdhipaparyAyAnugatamabhinnameva, sarveSu pUrvottaraparyAyeSu puruSo'yaM puruSo'yamityanugatapratIteH yadanugatapratItiviSayabhRtaM tadabhinnam , sthAsakozakuzUlAdiparyAyAnugatamRdravyavat / pUrvottarakAlAvacchinnapUrvAparaparyAyAnugatatvenova'tAsAmAnyAkhyasya purupadravyasyaiva ca rAjakumArayuvarAjanarAdhipAH paryAyA iti paryAyasvarUpatayA tadbhinamapi, puruSa. dravyameva rAjakumAratvena yuvarAjatvena narAdhipatvena cotpannamiti vyvhRteH| na ca puruSadravya tatparyAyayorekAntabhedAnnaikadharmastadanyasminiti nAbhinnapuruSadravyasvarUpatayA rAjakumArAdiparyAyA abhinnAH, vibhinna rAjakumArAdiparyAyatayA puruSadravyamapi naivA'bhinmamiti vAcyam , yata ekAntabhede sambandhA'yogena puruSadravyasyaite rAjakumArAdiparyAyA iti vyavahRtireva na syAt / nanvevaM tIstu tayorekAntA'meda eva, tailasya dhAreti pratItivad rAhozizara iti pratItivacAmede'pi puruSasyate rAjakumArAdiparyAyA iti pratItyupapatteriti na kathamapi kathaJcivedAmedAvakAza ityapi na ca vAcyam , janmAdimaraNAntakAlavartitvenAnugataM puruSadravyamekaM, rAjakumArAdiparyAyAstu puruSadravyasyaivAvasthAvizeSAH, tattatkAlotpanatvena bhinna svarUpA iti puruSadravyatatparyAyayorviruddhadharmAdhyAsA denApyupalabdhenaikAntAmedastayo, tathA ca tayomitho nAntarIyakatayaikatarA'bhAve tadanyasyApyabhAvAttau pramANArparNayA kathazcidbhimAbhinnau, tathaiva pratIyamAnatvAdi tyabhyupagantavyam / / 40 / / dRSTAntaM prasAdhya dAntike tadupanayamAha evaM jIvahavvaM, aNAiNihaNamavisesiyaM jamhA / rAyasariso u kavali-pajjAo tassa sa viseso // 41 // 'evaM pUrvokta dRSTAntanItyA jIvaddavyaM aNAinihaNaM' jIvadravyamanAdinidhanam Adi ca nidhanazca Adinidhane te na vidyate yasya tadanAdinidhanam , Adyantarahitam , kasmAdevamityata Aha--'avisesiyaM jamhA' yasmAdavizeSitam-yathA puruSadravyaM nirvizeSitam sAmAnyarUpaM tathA jIvadravyamapi nirvizeSaM sAmAnyarUpam / atha sAmAnya vizeSavikalamasadrapamiti puruSasAmAnyasya narAdhipatvAtmako yo vizeSaH prAguktastatsadRzo jIvadravyasya sAmAnyarUpasya ko vizeSa ityAzaGkAnivRtyarthamuttarArddhamAha-rAyasariso ityAdi / ' rAyasa. riso u' rAjasadRzastu SaSTivarSAyuSastriMzadvarSIyarAjatvaparyAyasadRzastu kevalipajAo' kevaliparyAyaH kevalitvaparyAyaH, kevalajJAnAtmakaparyAya iti yAvat ' tassa sa viseso' tasya UrdhvatAsAmAnyAtmakatathAbhUtajIvadravyasya sa kevalitvaparyAyo vizeSaH / tathA ca "Aho Shrutgyanam" Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 2, mA042 253 puruSadravyasya rAjatvaparyAyaH prAgasammevotpannastadvajIvadravyasya kevalitvaparyAyo'pi pUrvamasanevotpanna iti dravyaparyAyayoH kathazcidabhedAttadabhimajIvadravyamapi tadrapeNa kathaJcidutpannam , kevalajJAnaza chAasthikajJAne naSTe satyevotpadyate iti prAktanachAmasthikajJAnAdhAtmakachamasthatvaparyAyavinAze tadrUpeNa tadabhinna jIvadravyaM kathazcidvigatam , na ca tathApi kadApi pUrvottaraparyAyAnugatajIvadravyasAmAnyamupayogalakSaNAsAdhAraNajIvasvarUpaM parijahAti, anyathA jIvo'jIvatvaM prApnuyAditi tadrUpeNa dhruvamiti trilakSaNAtmakaM jIvadravyam , hemadravyaM prAktanakaTakAdirUpeNa vinaSTaM saduttarAGgadAdiparyAyarUpeNotpannamapi naiva pUrvottaraparyAyaparityAgopAdAnapravRttamUrkhatAsAmAnyAtmakasvasvarUpaM kadApi parijahAtIti tadrUpeNa dhruvamiti vilakSaNA. smakahemadravyavajjJeyam / itthamevopadezarahasye'pi "vikalaprakAzapariNAmena naSTA dhruvA cetanaiva kevalajJAnatayA pariNamate itthameva trailakSaNyopapatteH" ityuktam / tathA ca vikalaprakAzapariNatacetanAyA eva ghAtikarmakSaye sati sakalaprakAzasvabhAvakevalajJAnarUpeNa pariNamanabhAvAtkevalajJAnaM kathaMcit sAdi, pariNAmapariNAminozca kathaJcidabhedAtrikAlAnuyAyicetanApariNAmarUpameva kevalajJAnamiti pariNAmibhUtAyAzcetanAyA anAditvAttadabhitrakevalajJAnamapi tadrUpeNa kathazcidanAdi, ata eva pariNAmikAraNasvarUpatayA kathaJcitsadevottaraparyAyarUpakAryasvarUpatAmadhigacchatIti siddhAntapravAdo'pi prmaannkottimaattiikte| ghAtikarmakSaye satyeva kevalajJAnamutpadyata ityutpattimatvAcca tatsAdi / tathA samayabhedena bhinna bhinnarUpAH kevalajJAnaparyAyAH zAstre proktAH, " paDhamasamayasajogibhavasthakevalanANaM apaDhamasamayasajogimavasthakevalanANaM " iti nandisUtravacanAt , ata eva zuddhaguNavyaJjanaparyAyAtmakasya kevalajJAnasyApi RjusUtrAdezena kSaNabhedabhitrakevalajJAnaparyAyA arthaparyAyA iti mantavyam / tathA ca kevalajJAnasya kSaNabhedAd bhede sati pratikSaNa yapariNatibhedena tadavagAhitvasvabhAvabhedena bhede ca sati tatsaparyavasAnam / yadvA bhavasthakevalajJAnaparyAyasiddhakevalajJAnaparyAya. yorapyarthaparyAyatvAt tAbhyAM kevalajJAnasya vinAzotpattibhAvAttatsaparyavasAnam , kSaNabhedena pratikSaNakSeyapariNati medena ca bhinnaminakevalajJAnArthaparyAyANAM kevalajJAnazabdavAcyatvA. tatrAnugataM svabhAvaguNavyaJjanaparyAyAkhyakevalajJAnamiti tadbhAvAtmakakevalamA pratItyA'paryavasAnamiti bhAvaH // 41 // naikAntato dravyaM paryAyebhyo bhinnamevetyupadarzayitumAhajIvo aNAinihaNo 'jIva' ti ya Niyamao Na vattavyo / jaM purisAuya jIvo devAuyajIviyavisaTTho // 42 // 'jIvo aNAinihaNo' jIvo'nAdinidhanaH 'jIvatti ya' jIva iti ca, vizeSavikalo jIva eva, devamanuSyAdiparyAyAkhyavizeSebhya ekAntabhinnatvena tadanAtmakatvAttasyeti "Aho Shrutgyanam" Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 sammati0 kAnha 2, pA0 43 'Niyamao Na vattavyo' niyamato na vaktavyam , tatra hetupradarzanAyottarArddhamAha-'' yat , yasmAt , 'purisAuyajIvo' puruSAyuSkajIvaH 'devAupajIviya visiTTho' devAyukajIvitaviziSTo-devAyuSkajIvAzinaH / ayambhAva:-dravyasya paryAyebhya ekAntabhibhatvAcacadanAtmakamevetyato jIvo'pi paryAyebhyo bhinnatvAttadanAtmaka eveti manuSyajIvadevajIvAdivizeSAtmakaM jIvadravyaM na, kintu jIvaikastrarUpatvAdabhinnamevaikaM tadityabhyupagame tu sAmAnyaikarUpatayA sarvathA'bhinne jIve puruSAyuSkajIvo devAyuSkajIvAdbhinna iti bhedapratyayavyavahArau na syAtAm , evaM paryAya medairjIvabhedAnamyupagame manuSyajIvo'yaM devajIvo'yaM tiryagjIvo'yaM nArakajIvo'yamityAdibhedapratyayavyavahArau jIve na syAtAm , tanimittasya manuSyajIvadevajIvAdivizeSasya svayA'nabhyupagamAt , tvadabhyupagatasya kevalajIvasAmAnyasya tu tadanimittatvAt , anubhavAtItatvAt , bhedapratyayavyavahArayornimitvaM vinA'pyabhyupagame sAmAnyapratyayavyavahArayorapi nimittaM vinA'pi sambhavAttanivandhanabhUtasAmAnyAbhyupagamo'pyayukta. ssyAditi srvaabhaavprsnggH| na ca vizeSapratyayavyavahArayomithyAtvameveti vAcyaM, bAdhA. rahitayorapi tayomithyAtvA'bhyupagame sAmAnya pratyayavyavahArayorapi mithyAtvaprasaktyA sAmAnyasyApyasiddhiprasaktissyAt / tasmAtsAmAnyapratyayavyavahArayoriva vizeSapratyayavya. vahArayorapi prAmANikatayaivAbhyupagantavyatvenAnugatasAmAnyapratItivyavahArasiddhasAmAnyajIvadravyamavAdhitavizeSapratyayavyavahArAnyathAnupapatyA vizeSAtmakamapyabhyupagantavyamiti vastu dravyaparyAyobhayAtmakaM siddhamiti // 42 // guNaguNinoH kathazcidbhinnAbhinnatayaiva pUrva vyavasthApitatvAd vyavasthApayiSyamANatvAca kevalajJAnasya kathaJcidAtmA'vyatirekAdAtmano vA kevalajJAnA'vyatirekAtkathaJcidekatvAttayomitho dharmasaGkrama iti pratipAdayitumAha saMkhejamasaMkhenaM, aNaMtakappaM ca kevalaM nANaM / taha rAgadosamohA, aNNe vi ya jIvapajAyA // 43 // vastutattvasya pramANanayairadhigama iti pramANArpaNayA dravyaparyAyayomitho'nusyUtatvenAtmA dravyaparyAyobhayAtmakaH, dravyArthikanayavivakSAyAM tvekadravyarUpatvAt sa ekA, kathazcittadabhinnakevalajJAnamapyekam , paryAyArthikanayavivakSAyAM tattatparyAyabhedabhinnarUpatvAtsaGkhayeyAsaGkhayeya. paryAyarUpa Atmeti tadabhinna kevalajJAnamapi saMkhyeyarUpamasaMkhyeyarUpazcetyAha-saMkhejamasaMkhe iti, ' aNaMtakappaM ca kevalaM nANaM ' jJeyajJAnayoH kathaJcidabhedAt jJeyA''nantyAdanantakalpamanantabhedaM kevalajJAnam / ayambhAva:-pratikSaNaM sambhavadaparAparakAlakRtabAlakumArataruNanaranArakatvAdiparyAyairutpAdavinAzayoge'pi dravyArthatayaika evAtmA, pUrvAparaparyAyAnugataikadravyasvAditi kathazcittadabhinnaM kevalamapyekam , kevalasya vA jJAnadarzanarUpatayA dvirUpatvAtta "Aho Shrutgyanam" Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 sammati0 kANDa 2, gA0 43 44 davyatirikta AtmA'pi dvirUpaH, pradezArthatathA svAtmA'saGkhyayaH, asaMkhyeyapradezAtmakatvAttasya, pradeza pradezinova kathaJcidabhedAt, asaGkhyeyapradeza svarUpatayAtmano'saGkhyatve ca kathaJcittadabhinnaM kevalamapya saMkhyeyam, viSayaviSayiNoH kathaJcidamedAdanantArthaviSayakatvena kevalajJAnamanantamiti tadabhinna AtmA'pyanantaH / yadvA " anantaparyAyaM jJeyAnantyAt " iti nyAyAcArya zrI yazovijayopAdhyAyakRtatattvArthavivaraNokternikhilarUpyarUpiviSayA''nantyena tadavagAhitayA'nantaparyAyaM kevalajJAnam / ayambhAvaH - yamekaM viSayaM yena svabhAvenAvAhate kevalajJAnaM na tenaiva svabhAvena viSayAntaraM, kintu bhinnenaiveti viSayANAmAnantyenAkhilatattadviSayAvagAhanasvabhAvAtmakA api paryAyA anantA eva tasminnityekasmin samaye'pyanantaparyAyaM tat, samayAntare'pi nikhila padArthAnAmutpAdAditrayAtmakatvAnyathA'nupapacyA kathaJcitparAvarttanasvabhAvAnAmata eva pratisamayaM bhinnAnAM pratyekaM bhinnabhinnasvabhAvatayA'vagAhitvenAnantaparyAyaM taditi tadabhinna AtmA'pyanantaparyAya iti / taha rAgadosamohA aNyo vi ya jIvapajAyA " kevalajJAnaM yathA sakhyeyAsaGkhyeyAnantabhedaM tathaiva rAgadveSamohA anye'pi ca jIvaparyAyAchavasthAvasthAbhAvi nassaGkhye yA saGkhye yAnanta bhedAH, yata chavasthasyaikasyApi jIvasya tattatkAlabhedena rAgadveSamohAdyAlambanAni sakhyeyAsakhyeyAnantabhedAtmakAnItyAlambya bhedAtte'pi tatsaGkhyakAH, tadAtmakatvAtsaMsAryA tmApyukta bhedAtmako'vagantavyaH / somila brAhmaNapraznaprativacanarUpaM paJcamAGgASTAdazazatakadazamodezaka sUtramapyetadarthaM saMvadati, tathA ca tatsUtram - ege bhavaM duve bhavaM akkhae bhavaM annae bhavaM avaTThie bhavaM aNegabhUyabhAvabhavie bhavaM 1 somilA ! ege vi ahaM jAva aNegabhUyabhAvabhavi vi ahaM / se keNadveNaM maMte ! evaM buccai jAtra bhavie vi ahaM ? somilA 1 GoogyAe ege ahaM, nANadaMsaNaTTayAe dube ahaM, paesaTTayAe akkhae vi ahaM, avvae vi ahaM, avaTTie vi ahaM, uvayogaTTayAe aNegabhUyabhAvabhavie vi ahaM, se teNaTTaNaM jAva bhavi vi ahaM " iti / rAgAdInAM caikAdyanantabhedatvamAtmaparyAyatvAt, yo hyAtmaparyAyaH sa ekAdyananta medaH, yathA kevalAvabodhaH, AtmaparyAyAca rAgAdayaH, tasmAdekAdyanantamedAste iti dravyArthikaparyAyArthikanayAbhyAM sthityutpattinirodhAtmakatva mahatyapi siddhamiti / etAvatA sammatiTIkaikavAkyatApannena vyAkhyAnena yathAzrutArthasamyagavabodhaphalAvAptimAtra kRtakRtyAnAM pUrvottarapakSabhAvAvabaddhamUlagAthA kadambAnyata mAvagatajJAnadarzanopayogadvayayaugapadyAbhyupagantumahanIyamAnya - zrImallavAdimata -- tatkramikatvAbhyupagantu pUjyapAda zrI jinabhadragaNikSamAzramaNa mata- tadvayA'bhedorarI kartR-samma titarkapraNetRzrIsiddha senadivAkaramatAnAM zAsanaprabhAvakasUritra yAsatva sandeha parAGmukhatAlakSaNamAdhyasthyAcAntasvAntaHkaraNAnAM pradarzitayuktikadambopetamAna nirNItAkhilatatvagatotpAdavyayadhau vyAtmakatvalakSaNasatvasamarthitasamavyAptA'viruddha bhedAbheda - nityA'nityatvAdyanantadharmAtmakatvalakSaNAne kAntatva bhAvanAhaDhA-. "Aho Shrutgyanam" Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 sammati0 kANDa 2, gA0 43 vAptisambhAvitakatipayottarakAlabhAvi samyagdarzanajJAnacAritralakSaNAtmakaratnatrayasvarUpamuktayavandhya kAraNAziprabhavASTa vizvakarmAtyantikakSyAvazyambhAvisvasvarUpAkhaNDanityA'bAdhya paramAnadamanorathAnAM na prastutArthe samIhitaM kiJcijjJAtavyamavaziSTamiti na tAn yathAzrutagrAhiNaH samuddizya vaktavyam / ye'pi tattanmataikAntazraddhAplAvitAntaHkaraNatayA tatprarUpaNAvyatiriktaprarUpaNAdarzane'pi parAGmukhA yathA tathA svasvazraddheya pakSodgAra-kadAgrahagrahilasvenAparapakSayuktivrAtaM mAnopetamapi kadAgrahavijRmbhitamevetyabhimanyamAnAstAn prati parapakSadigdarzana madhya nAkAGkSitatvAdaramaNIyamiti na tAnuddizyA'pi kiJcid vaktavyam, ye tu syAdvAdarAddhAntasammatAbAdhyamabhimanyamAnA nAtra bhavitavyaM kacidapyaMze virodhena, ApAtataH parasparaviruddhatayA bhAsamAno'pyaMzo'pekSA medena parihRtavirodha eva syAdvAdazaddhAntaghaTakaH, nAnyatheti tathAvidhAMze'pekSAbhedAnveSaNaparAyaNAH kathamapi svasandehapathamupanataM vastvassandigdhaM vidhAtuM tathAvidagdhaparIkSakavacana zuzruvazca tAn pratIdaM kiJcidupadarzyate--- 1 + nanvarhacchAstragranthisthAnanaga bhedivajropamamativaibhava mahanIya mahattamAcAryatraya satkapakSatrayAnyatamasyaikasyaiva pakSasya vastugatyA prAmANikatvena tadbhinnapakSadvayasyAIcchAstra bAdhitatvAttattatpa kSAbhyupagantRNAmarhacchAstraviparIta zraddhAzAlitvAnU midhyAtvaprasaGga iti na cAtra zAstratatvajJairAzaGkanIyam, pratyAtmapradezAnusmRtAvicchinnA IcchAsanAnurAgazubhopAyAlaGkatAnAmavicchinnaguruparamparA''yAtasUtratAtparyamapakSapAtena tanvatAM viduSAM mithyAbhinivezAbhAvAt tathAhisvAgrahA'grahilasvAntAstrayo'pi sUrayaH svasvAbhyupagatamarthaM zAstratAtparyavAdhaM pratisandhAyA'pi pakSapAtena na pratipannavantaH kintvavicchinnasvasvaguruparamparAyAtaprAvacanikaparamparayA zAstratAtparyameva svAbhyupagatArthAnukUlatvena pratisandhAyeti na te midhyAbhinivezinaH vItarAgaprabhupraNItazAstratAtparyabAdhapratisandhAnapUrva kA'nyathAzraddhAnAbhAvAt kiJcAnekana yasamUhAtmake bhagavatpravacane - " natthi naehiM vihUNaM sutaM attho a jiNamae kiMci " iti siddhAntavacanAdanena nayenedaM sUtra pravRttam, anena nayena cedamiti sambhavitatattannayasamAlocanAM vinA naiva tattatsUtrANi yAthArthyena jJAyante ityatra svasvagurusampradAyAvicchinnatattannayagafaraaratayAtAstrayo'pi sUripakSAH pramANakoTipraviSTA iti teSAM sUrINAM keSAmapi nApasiddhAntoktyA mithyAtvaprasaGgaH tathAhi yat sattatkSaNikamiti sAmAnyavyAzyA nikhilavastunassadrUpatvena kSaNikatvamiti pUrvapUrvakSaNika vastunastrotarottarakSaNika kAryakurvadrUpAtmakatayA kAraNatvena pUrvapUrvakSaNikenottarottarakSaNikakAryaM jAyate iti pUrvotarakSaNavarttikSaNika vastudvaya kArya kAraNabhAvA'bhyupagantRbauddhamataprakRtyarjusUtranayApekSayA kevalajJAnakevaladarzanasUtrAbhiprAyaM vyavasthApayantaH pUrvottarakSaNavarttinoH RjumUtrAbhyupagatakAryakAraNabhAvAMza eva prastutopayuktaH na tyarjutrAbhyupagata nikhilatanvabhAga iti tatraiaudAsInyamuktakAryakAraNabhAve ca prAdhAnyamabhisandadhAnAH kevalajJAna kevaladarzana kramikotpAdaM "Aho Shrutgyanam" Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 2, gA0 43 * pUjya zrIjina bhadragaNikSamAzramaNAH pratipAdayanti - yadyapi cetanAlakSaNasAmAnyAtmanA kevalopayogalakSaNasAmAnyAtmanA vA kevalajJAnakevaladarzanayoraikyameva tathApi sAmAnyavizeSabhedagrAhitayA tadubhaya bhedagrAhakavaizeSikanaiyAyikamataprakRtivyavahAranayApekSayA kevalajJAna kevaladarzana sUtrAbhiprAyamurarIkurvanto vyavahAranayAbhyupagata bhedAnyatattvabhAge audAsInyaM bhajamAnAH tadabhyupagatabhedamAtrasya prastutopayuktatvAttaM pradhAnIkRtya ekasamayAvacchinnotpattika kevalajJAna kevala darzanabhedaM jagadayakramAbjazrI mallavAdina UcuH - " sadeva saumyedamagra AsIt, ekamevAdvitIyam neha nAnAsti kiJcana " ityAdizrutyA ghaTaH san paTassannityAdyanugatapratyayagocarIbhUtena sattvena rUpeNaikasyaiva sarvajagato ghaTatva paTatvAdhupAdhibhedena yaH kAlpanikamedo yadvA'khaNDa saccidAnandAtmakasyaikasyaiva brahmaNo mAyAvacchinnatvAntaHkaraNAvacchinnatvopAdhibhedena yaH kAlpanika medastadrAhivedAntimataprakRtisaGgrahanayApekSayA kevalajJAna kevaladarzana sUtrAbhiprAyamabhyupagacchantaH pravacanopaniSadvedimahAtarkavAdibhagavacchrI siddha senadivAkarAH, na tu vyaktyA bhedaM, kevalajJAnavyakterekatvAt, kintu jJAnatvadarzanatvadharmopAdhibhedenaikasyApi kevalajJAnasya bhedaM kathayAmAsuH, tathA cAvicchinnazrAvacikaparamparA''yAtatattannayagarbhasUtratAtparyaM svAmyupagatArthAnukUlatvena pratisandhAya pratipadmavatAM trayANAmapi bhUribhagavatAM madhye naeNko'pi svAbhyupagate'rthe bhagavatpraNItazAstratAtparyaari pratisandhAyaiva pakSapAtena tamartha zraddhatte iti tatra zAstratAtparyavAdhapratisandhAnAbhAvavati viduSo'pi svarasavAhibhagavatpraNItazAstravAdhitArthazraddhAnamAbhinivezikam " iti lakSaNAsaGgatenaikasminnapi sUrivare AbhinivezikamidhyAtvaprasaGgaH pratipAditaJcoktamatatraye'pi tattannayApekSAbhedaprayojyaM prAmANyaM nyAyAcArya zrI yazovijayopAdhyAyairjJAnabindau-- " prAcAM vAcAM vimukhaviSayonmeSa sUkSmekSikAyAM, astoorat bhayamadhigatA navyamArgAnabhijJAH / teSAmeSA samayavaNijAM sammatigranthagAthA, vizvAsAya svanayavipaNiprAjya vANijyavIthI // 1 // bhedagrAhivyavahRtinayaM saMzrito mallavAdI, pUjyAH prAyaH karaNaphalayossIni zuddharjusUtram / bhedocchedonmukhamadhigataH saGgrahaM siddhasenaH, (4 tasmAdete na khalu viSamAH sUripakSAstrayo'mI (pi) // 2 // citsAmAnyaM puruSapada bhAkkevalAkhye vizeSe, tadrUpeNa sphuTamabhihitaM sAdhanantaM yadeva / sUkSmairaMzaiH kramavadidamapyucyamAnaM na duSTaM, tatsUrINAbhiyamabhimatA mukhyagauNavyavasthA // 3 // 33 "Aho Shrutgyanam" 257 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pammati* kAra, gA* 43 tamopagamacijanuH kSaNabhidAnidAnodbhavAH, zrutAH bahutarAH zrute nayavivAdapakSA yathA / tathA ka iva vismayo bhavatu sUripakSatraye, pradhAnapadavI dhiyAM ka nu davIyasI dRzyate // 4 // prasahya sadasattvayone hi virodhanirNAyakam, vizeSaNavizeSyayorapi niyAmakaM yatra na / guNA'guNavibhedato matirapekSayA syAtpadAt, kimatra bhajanojite svasamaye na saGgacchate // 5 // pramANanayasaGgatA svasamaye'pyanekAntadhInayasmayataTasthatollasadupAdhikirmIritA / kadAcana na bAdhate sugurusampradAyakrama, samaJjasapadaM vadantyurudhiyo hi saddarzanam // 6 // rahasyaM jAnate kimapi na nayAnAM hatadhiyo, virodhaM bhASante vividhabudhapakSe bata khalAH / amI candrAdityaprakRtivikRtivyatyayagirA:(ro), nirAtaGkAH kutrApyahaha na guNAnveSaNaparAH // 7 // " iti / prAcAmiti-ye navyamArgAnabhijJAH prAcAM vAcAM vimukhaviSayonmeSasUkSmekSikAyAM araNyAnIbhayamadhigatAH teSAM samayavaNijAM vizvAsAya eSA sammatigranthagAthA sunayavipaNi praajyvaannijyviithiitynvyH| sajhepatastadarthastvayam-ye pramAtRvizeSA navyamArgAnabhidA yanmArgAnusaraNataH kevalajJAna kevaladarzanayogapadyakramabhAvitvaikyarUpapakSatrayANAmapi. pUrvoktamUritrayapratipAditAnAmavirodhabhAvaprAptiHsukhenopajAyate tathAbhUtaM navyamArgamanAnantaHprAcI vAcAM prAcInayogapadyAdyabhyupagantasastriyavacasAM vimukhaviSayonmeSasUkSmekSikAyAm ApAtataH parasparavirodhabhAktattatsaripakSapratipAdyaviSayeSvapi vastugatyA naiva virodha iti pratipattikRttattabhayagarbhasUkSmavicAraNAyAM navyamArgAnabhijJatvAdeva araNyAnIbhayamadhigatAH atigahanatarugulmakaNTakalatAdimayavanamadhyopagatAnAM tatpAragamanamargamapazyatAM yAdRzama raNyAvalokanataskarAdiprabhavaM bhayaM bhavati tAdRzaM bhayamadhigatAH prAptAH, teSAM samayavaNijAM jainAgamagatApUrvatavaratnaparIkSAvyApAraparAyaNAnAM, vizvAsAya prAcAM vacaneSu zraddhotpAdanAya svanayA eva parasparasApekSabhAvaM gatA anyAMzIdAsInyenaikAMzagrAhiNassvanayA arhatpradaziMtanayA eva vipaNiH, sunayeti pAThe tu sunayA eva vipaNiH krayavikrayasthAnaM tatra prAjyamutkRSTaM yadvANijyaM krayavikrayalakSaNaM vaNijAM karma tasya vIthI-mArgaH, eSA sammatiandhagAthA yathAsthAnaM tattanmatAdhigataye mayA darziteti zeSaH // 1 // "Aho Shrutgyanam" Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANa 2, gA0 43 259 nayamedAvalambanena kevale svastrAbhyupagamavizeSamupavarNayatAM trayANAmapi paripravarANAmanekanayamayajaina siddhAntAnatikramaNa mevetyupadarzayitumAha-bhedagrAhIti / yadyapi cillakSaNasAmAnyAtmanA kevalalakSaNasAmAnyAtmanA vA jJAnadarzanayorakyameva tathApi tayorbhedaM grahItuM zIlaM yasya taM bhedagrAhiNaM vyavahRtinayaM saMzrita:-tamavalambya tayoryogapadyAbhyupagame pravRtto mallavAdI, ekasminneva samaye vibhinnakAryajanakasAmagyossanipAte yugapadeva kAryadvayaM bhavitumarhati, sAmagrIkramAbhAve vibhinnasvarUpakAryayoH kramasyAbhyupagantumanahatvAdvibhinnasvabhAvayostayorakyAbhyupagamasyApyanyAyyatvAditi bhedagrAhivyavahutinayamAzritavato mahanIyamAnyamallavAdino jJAnadarzanayogapadyAbhyupagamanaM nyAyyameveti hRdayam / yadvA 'bheda. grAhI' iti pAThe svetatpadaM mallavAdItyasya vizeSaNam , tathA ca bhedagrAhI mallavAdI vyavahatinayaM saMzrita itynvyH| pUjyAH zrImanto jinabhadragaNikSamAzramaNAH prAyo bAhulyena, yeSAM matijJAnAdyupayogAnAmantarmuhUrtAdyavasthAnaM siddhAntanirNItamittham -pUrvamatyAdhupayogaH kazciskAlaM svasthitimanubhUyaivAnte upayogAntaralakSaNakArya janayati, notpatyanantarameveti teSu matijJAnAdyupayogeSu kSaNikA eva sarve bhAvA iti pUrvapUrvakSaNAnAmuttarottarakSaNakurvadrUpasvarUpANAM svotpatyanantarakSaNa eva svakAryakAritvamityabhyupagamapravaNazuddharjusUtrasamAzrayaNAbhAve'pi kevalopayogasthale pUrvakSaNe jJAnopayogastadanantarakSaNa evaM darzanopayogastadanantarakSaNa evaM jJAnopayoga ityevamupayogadhArAyA AgamasiddhAyA nirvAhAyAtra tadAzrayaNamityAvedayitu. muktaM prAya iti, karaNaphalayossImni kAryakAraNabhAvavyavasthAlakSaNamaryAdAyAM, zuddhajusUna-vacanavyatyAsena saMzritA ityasyAnukarSaNa sambandhaH, ye kevalajJAnadarzanayoyauMgapadyamurIkurvanti ye vA tayorakyamabhyupagacchanti teSAmapi mate dvitIyAdikSaNe utpAdavyayadhrauvyalakSaNasattvopapattaye kevalopayogasya kenacidrUpeNotpAdaH kenacidrUpeNa vinAza: kenacidrUpeNa dhrauvyamabhyupeyameveti, tatra pUrvapUrvakevalaparyAyasyottarottarakevalaparyAyahetutvAbhyupagamata eva kevalopayogadhAropapattiriti tatra zuddha sUtrasamAzrayaNena kevaladarzanakurvadrUpAsmakena kevalajhAnena kevalajJAnakurvadrapAtmakasya kevaladarzanasyotpattistathAvidhena kevaladarzanena tathAvidhasya kevalajJAnasyotpattirityevaM kevalopayogadhArA nirAbAdhaiva, tadapekSayA'paryavasitatvamapi susaGgatam / yathA ca ghaTaviSayakavijJAnapaTaviSayakavijJAnamaThaviSayakavijJAnAyavicchinnapravAhasya pravRttivijJAnasantAnatvaM pravRttivijJAnatvena ghaTapaTAdivijJAnAnAM sAjA. tyamupAdAya nirvahati, anyathA ghaTavijJAnatvAdinA ghaTapaTAdivijJAnAnAM pratyakSatvAnumAnasvAdinA vA pratyakSAnumAnAdInAM ca sAjAtyAbhAvAtpravRttivijJAnasantatirapi jAgrahazA. bhAvinI na syAt , tathA kevalajJAnakevaladarzanayoH kevalajJAnatvena kevaladarzanatvena vA sAjAtyAbhAve'pi kevalopayogatvena sAjAtyAtprathamaM kevalajJAnaM tataH kevaladarzanaM tataH kevalajJAnamityevaM kevalopayogAvicchinnapravAhalakSamA kevalopayogasantatiranAkulamavatiSThata "Aho Shrutgyanam" Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 sammati* kAma 2, gA0 43 ityabhiprAyavatAM pUjyAnAM jinabhadragaNikSamAzramaNAnAM matamatimanoharameveti / siddhasena:kevalajJAnameva kevaladarzanaM, na tayorbheda ityabhyupagantA sammatitarkapraNetA siddhasenadivAkara stu, bhedocchedonmukhaM-kevalajJAnadarzanayoryoM bhedastaducchedaparaM tayorakyamevetyabhyupagamaparaM saGgrahamadhigata:-uktasaGgrahamavalambya kevalajJAnadarzanayoraikyaM svIkRtavAn , kevalajJAnadarzanayorakye yadeva kevalajJAnAvaraNaM tadeva kevaladarzanAvaraNamiti tatkSayalakSaNakAraNapaTitasAmagryA ekatvAtsAmagrIbhedAbhAvAna yogapadyaM tayoH, nApi ca kevaladarzanamprati kevalajJAnasya kAraNatvAntaraM gauravAvahaM kalpanIyamiti na tayoH kramo'pi, kintvekasyApyekasAmagrIto jAyamAnasya kevalopayogasyAzeSasAmAnyaviSayakatvAddarzanatvamazeSavizeSaviSayakatvAjjJAnatvamityupAdhiprayukto bhedaH, na tu vastugatyeti yuktam / tathA ca sarvanayamaye syAdvAde tattannayabhedAvalambanena tattatpakSatraNa sUtradhArAstrayo'pi bhUrayaH syAdvAdasevekarasikA eveti teSAM pakSA yuktyupapannatvAnna viSamA ityupasaMharati-tasmAditi spaSTam / atra-'api' ityasya sthAne 'amI' ityapi pAThaH // 2 // yathA copayogalakSaNo jIva iti nirupayogassa kadApi na bhavatIti citsAmAnyamupayogAparAbhidhAnamanAdyanantameva tadrUpaM yatpuruSapadenocyate tasyaiva ca kevalopayogo vizeSassAdiranantazceti kevalopayogAsmanA tadapi citsAdyaparyavasitamiti gIyate, tathA tadeva citsAmAnyaM svavizeSasya kevalopayogasya yau vizeSau jJAnadarzanasvabhAvau sAkAropayoganirAkAropayogau tadrUpasUkSmAMzA. pekSayA kramikamapi sambhavati / tathA ca kevalopayogasyaiva citsAmAnyavizeSasya mukhyatayA vivakSitatve tadaMzayosvAntaravizeSayossAkArAnAkAropayogayostadrUpapraviSTatvena gauNatayA vivakSitatve sAdyaparyayasitatvaM, sAkArAnAkAropayogayoreva mukhyatayA vivakSitatve upayogasAmAnyasya ca gauNatayA''zrayaNe kramikatvamityevaM vyavasthA sUrINAmabhimatA sUpapAdaive. tyAzayenAha-citsAmAnyamiti, kevalAkhye vizeSa puruSapadabhAk-puri vapuSi zeta iti puruSaH AtmA, puruSapadaM bhajate sevate iti puruSapadabhAk , syAdvAdasiddhAnte guNaguNinoH kathaJcida'bhedAdAtmavAcipuruSapadavAcyaM yadeva citsAmAnyaM tadeva tapeNa-kevalarUpeNa sAdyanantaM sphuTaM yathA syAttathA''game abhihitam-gaditam , idaM-tadevedaM citsAmAnya sUkSmairaMzaH jJAnadarzanopayogalakSaNaiH kramavadapyucyamAnaM pUjyairabhidhIyamAnaM na duSTaM duSTana bhavati, apekSAbhedenAnantatvakramikatvayorekA satve virodhAbhAvAt , tat-tasmAtkAraNAt , sUrINAmiyaM mukhyagauNavyavasthA'bhimatetyarthaH // 3 // ___yadetthaM nayabhedAvalambanena sUripakSatrayAbhimatamukhyagauNavyavasthA sAmaJjasyamaJcati tadA vismayo'pi nAtra karaNIyaH, Agame yathA'nye nayavivAdapakSAstathaite'pi susaGgatA evetyAhatamopagameti / yadyapi nirAvRtAjanyasarvadAvasthitasvayamAvirbhUtacaitanyasvarUpa evAtmA nizcayatastathApi matijJAnAdyAvaraNakarmalakSaNatamaso'pagame sati cijanuH caitanyasya janma "Aho Shrutgyanam" Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa 2, gA0 43 261 bhavati, kSaNabhivA pratikSaNaM caitanyamanyadanyadeva viziSTaviziSTataraM bhavati nidAnodbhavaH svasvaniyatakAraNato'syodbhava ityAdyA nayavivAdapakSAH bahutarA yathA zrute Agame zrutA abhihitAH, apekSAbhedena teSAmupapannatvAnna teSu kathametadaghaTamAnaM ghaTAmaTatIti vismayo bhavati yathA, tathA sUripakSatraye ka iva vismayo bhavatu, na ko'pi vismayaH, pakSatrayasyApi nayabhedAvalambanenopapAditatvAt , nu-vitarke, kva ripakSatrayamadhye kasmin pakSe, dhiyAM pradhAnapadavI davIyasI dRzyate, kAkA na kutrApItyarthaH, varipakSatrayamapyapekSAbhedenopapadyata eveti bhAvaH // 4 // nanu virodhe jAgrati sati kathaM pakSatrayamapi samIcInatayA'bhyupagantumarhamityata Ahaprasaveti-yatra svasamaye jainasiddhAnte, prasahya haThAdeva ekAntata iti yAvat , sadasa. svayoH saccAsatrayoH, etacca nityatvAnityatvAdInAmapyupalakSaNam , virodhanirNAyaka yatra savantatra nAsatvamityevamekAdhikaraNAvRttitvalakSaNasya virodhasya nirNAyakaM nirNayajanakaM, na-naiva kiJcit , satyAsatyanityatvA'nityatvAdyorviruddhayorapyapekSAbhedenAviruddhatvAt svadravyakSetrakAlabhAvAvacchedena sattvasyeva paradravyakSetrakAlabhAvAvacchedenAsattvasyApi dravyApekSayA nityatvasyeva paryAyApekSayA'nityatvasyApi caikasmin vastuni sattve bAdhakapramANAbhAvAt , kapisaMyogatadabhAvayoriva sattvAsatcanityatvAnityatvAdInAmavyApyavRttisvena bhinnAvacchedena svAbhAvasAmAnAdhikaraNyA'nubhavAt tathA vizeSaNavizeSyayorapi niyAmakaM na-idamasya vizeSaNamidazcAsya vizeSyamityevaM pratiniyatavizeSaNavizeSyabhAvasyApi niyAmakaM na kiJcit , yadyasya vizeSaNaM tattasya vizeSyamapi sambhavati, yadyasya vizeSyaM tattasya vizeSaNamapi smbhvtiityrthH| guNeti syAtpadAtsyAdastItyAdivAkyAsyAtpadavalAdastitvAdeH pradhAnatayA nAstitvAdegauNatayA apekSayA svastranimittabhedApe. kSayA matirbodho bhavatItyato bhajanorjite apekSAbhedena viruddhayorapyaviruddhatayA pratipAdake atra asmin svasamaye jainasiddhAnte kiM na saGgacchate-sarvameva saGgacchate, syAdyogapay kevalajJAnadarzanayoH, syAdekyaM kevalajJAnadarzanayoH, syAtkramikatvaM kevalajJAnadazenayoH, syAdaparyavasitatvaM syAtparyavasitatvaJca tayorityevaM syAtpadayojanayA jainasiddhAnte sarvameva nayabhedAvalambanena caturasramiti bhAvaH // 5 // na kevalamanyaviSayeSveva syAdvAdaH kintu syAdvAde'pi syAdvAdo'nekAnte'pyanekAntaH syAdvAdaH syAdekAntavAdaH syAdanekAntavAda iti anekAntaH syAdekAntaH syAdanekAnta iti pramANApekSayA syAdvAdatvamanekAntatvaM ca nayApekSayakAntavAdatvamekAntatvaca, seyamanekAntadhI. nayasya prAdhAnyatATasthyAbhyAM vivakSAgocaratApanakAntatvAne kAntatvAdyupAdhisaMvalitArthAvagAhinI satI na gurusampradAyakramavAdhikA bhavati, pratyutetthameva sadarzanaM dhIdhanA AtA sarvatho "Aho Shrutgyanam" Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 2, gA0 43 papamatAspadaM kathayantItyAha-pramANeti, svasamaye'pi jainasiddhAnte'pi, syAdvAde anekA. ntatve ca, anekAntadhIH kathaJcidekAntavAdatvakathazcitsyAdvAdatvobhayadharmaprakArikA kathaci. dekAntatvakathaJcidanekAntatvaprakArikA vA buddhiH, pramANanayasaGgatA pramANanayAvalambane. nAnekAntatvAdisvaviSayIbhUtArthe pravRttA nayasya yaH smayo'bhimAnaH prAdhAnyamiti yAvat , yA ca nayasya taTasthatA pramANasya prAdhAnye nayasya gauNatA, tAbhyAmullasanto vastuni prakAratayA'vabhAsamAnA ye upAdhayo'nekAntatvAdidharmAstaiH kirmIritA citritA tAdRzAzeSadharmAvagAhinIti yAvat , evambhUtA satI, sugurusampradAyakramaM suguruparamparAmyupagatArthaparipArTI kadAcana na bAdhate, pratyutaivaMvidhA'nekAntadhIstatparipoSikaiva bhavati, hi-yataH, urudhiyaH dhIvaibhavazAlinaH, samaJjasapadaM samaJjasasthAnaM yathAbhyupagame sati sarva samaJjasaM bhavati samyagupapadyate tat sadarzanaM vadanti, tadeva sadarzanaM yatra satyAsatvAdikaM sarvamapi vastuni saGgatimaGgati, evambhUtazca syAdvAda eveti syAdvAda eva saddarzanamiti bhAvaH // 6 // __. ye ca nayAnAM tatvamajAnantaH hatadhiyasmaripakSeSu virodhamudghoSayanti tAnadhikRtyAharahasyamiti, bata Azcarye, Azcarya khalvetat , khalA durjanAH, hatadhiyo naSTasadbuddhayo, nayAnAM sahAditattabhayAnAM rahasyaM tAtparyAtha, kimapi na jAnante, alpamAtramapi naivA. vagacchanti,ata eva vividhabudhapakSe tattannAnAvidhasvasvavRddhasampradAyAyAtatattanmayApekSatatta. sUtrAbhiprAyamrAjiSNupUrvoktatattatprAjJapakSa, virodhaM bhASante, amI candrAdityaprakRti. vikRtivyatyayagirAH(raH) candrasvabhAvaM vAvudgiranti ravisvabhAvaM candre pralapantItyevaM svabhAvAssvIyAtijaDatvasvabhAvaM prakaTitavantaH, ahaha khede kutrApi kasmiMzcidapi viSaye, nirAtaGkA na guNAnveSaNaparA-nirargalA bhavabhayavinirmuktAssanto yathAtathApralApino na guNAnveSaNaparAH kintu paradUSaNAnveSaNatatparA evAmIti bhAvaH / yadvA amI cndraadityprkRtivikRtivytyygirH| "salilamaye zazini ravedhitayo mUcchitAstamonaizam / kSapayanti darpaNodaranihitA iva mandirasyAntaH // 1 // " iti varAhasaMhitAvacanAd jalamaye candramasi sUryakiraNAnAM pravezAdeva tamonAzakatvaM candramaso bhavatItyavagamAt candramaso vikRtitvaM prakRtitvantu Adityasyeti siddhaM bhavati tatra candramasa eva prakRtitvaM sUryasyaiva vikRtitvamityAkArakaM vyatyayaM vyatyAsaM giranto janA yathA svIyamahatvameva prakaTayanti evaM tattatvaripakSeSu virodhapradarzanena svIyamanavabodhamAtraM prakAzayanto'mI janA api ahaha kutrApi nirAtaGkA na gunnaanvessnnpraaH| tadarthastu pUrvavat / ' amI candrAdityaprabhRtivikRtivyatyayagira iti pAThe tu candrAdityaprabhRtInAM candrasUryAdInAM parasparaviruddhasvabhAvAnAM vikRteH-vikArasya zItoSNasparzAdeH vyatyayaM vyatyAsaM-candra uSNasparzavAna sUryazca zItasparzavAnityAkArakaM viparivartanaM ye giranti "Aho Shrutgyanam" Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 2, gA0 43 263 tadvat sUrivacaneSu trayeSu virodhamudbhAvayantaH svIyamajJAnameva pradarzayanto'mI ahaha kutrApi nirAtaGkA na guNAnveSaNaparA:, tadarthastu pUrvavat // 7 // ityalaM pallavitena / bhrAntAyAM cidi dharmiNi pramitirUpatvaM prakArAMzake / bhrAntatvaJca yathA tayorna kaNabhucchAstre virodhastathA // jJAne svArthavinizcaye'pi karaNApekSapramANAtmatA / kAryApekSamAtmatA pRthagapekSAto virodho'tra no // 1 // pakSAH kevalabodhadarzanasamutpattau viruddhA ivAbhAsante nayasUtrakuNThitadhiyAM sUritrayoktAstrayaH / tatsUtraM kila tannayAnugatametattannayApekSakamitthaM sUtranayAnuyogaviduSAM tathyAsta ityAdibhiH // 2 // tasvaissammatitarkasatprakaraNe ratnairdvitIye bhRte / kANDe devagurUttamAtulakRpA- bhAreNa pUtiM gatA || zrImaddarzana sUriNA viracitA gAthArthasambodhinI / seyaM sadvivRtistanotu viduSAM citte mudAndolanam // 3 // tribhirvizeSakam | arhadUdharmadhurINamantrivimalazrIvastupAlAdibhidRgdhairindra narendracittahara NairabhraMlihairmandiraiH // nAnAcitravicitra bhAvarasade tIrthe'rbudAdrau vare / kANDa: pUrttimitazcaturkhagaganadvyande zucau mAsyayam // 4 // jJAnAthananta guNarasnapayonidhe 'rhan ?, nAnApraphullakusumairvijayAdidevaiH / svarge'cita ! stuta ! manoharasUktibhistvatprauDhaprabhAva gurudarzana prAjJasUriH / // 5 // svaddarzanAzrayaguNo vijayapratijJa -jJAnAM jagatsu tilako vijayAtsabhAyAm | uptvA nRhRdbhuvi jinezvaradharmabIjaM, siktvA jinoktisudhayA zubha bhAvapatram // 6 // vRkSaM sumeSuvijayaM trijagajjayAyA-nanda- priyaGkara-mahodaya- zAntipuSpam / sampAdya mokSasuphalaM janayatyaraM ya-statrA'sti nAtha ! jina ! te caraNAnubhAvaH || 7 || tribhirvizeSakam || "Aho Shrutgyanam" Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 sammati* kAma 2, pA. 43 samyagdarzana bhAvanodayalasatsvAnandanamyakrama, hRtpane svaguroH pravizya madhupaM vijJAnareNolihe / zazvadvAgamRtapracArakaraNAllAvaNyamUrti sudhIH, sUri nemiguruM natazca vibudhairna stauti ? kastUrasA // 8 // ye'sUyAnvitamAnasAH paraguNAn sandUSayanti kSaNAt / ye vA dveSavizeSadUSitahRdo nindanti cAsmAniha // tAnuddizya na yatna eSa mamatu syAttulyazIlo jno| hyarthI kazcidanena bhUratipRthuH kAlasya vA nAvadhiH // 9 // iti dUpamAkAlanizAdivAkarakalpatvenAvAptayathArthAbhidhAna-pravacanopaniSadvedi-mahAtarkavAdiziromaNi-zrIvikramAdityAdimahAbhUpatipratibodhaka-zrIsiddhasenadivAkarabhagava. spraNItasyAkhilanayasaMmardagahanasya samyagdarzanavizuddhikRdravyAnuyogatavaratnaratnA. karasya sakalatattatparanayaparizuddhividhAyakamahAtakasaGghaTitasya nikhilavAdanAya. kAnekAntavAdagocarapadArthatvavyApakAviruddhakathaJcitsadasadAditacapramApakasya "zrIsammatitarkaprakaraNasya" sArvatatvAmRtarasasaGgatisamavAptasuvarNabhAvA'laGkRtA-'kharvagarvavAdivRndApradhRSya--prAjJapArSadagaNacamatkAradvANIvilAsasamudbhUtAnupamabhavyajAtahRdakhaNDapramodabharaprasRtazazabhRddhavalakIrtibharadhavalitabhUvalaya-nyAyavyAkaraNasiddhAntAdipArA-- vArasamavagAhanasamupalabdhAnalpatatvaratnasaMdRbdhabRhatsammativRttivRtti-nyAyakhaNDakhAdyavRttyAdyanalpagranthasandarbha-bhavyAtmasamyagdarzanAtivizuddhikRdanalpamahAtIrthasamuatibaddhakakSa--zrItapAgacchanabhonabhomaNisari-- samrAi- bhaTTArakAcArya-zrIvijayanemisUrI-- zvarapaTTanamobhAskara-samavApnyAyavAcaspati-zAstravizAradavirudabhaTTArakAcArya-zrIvijayadarzanasUrIzvaraviracitAyAM sammatitarkamahArNavAvatArikAkhyaH TIkAyAM 'dvitIyakANDa' samApti magAt // "Aho Shrutgyanam" Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIsammatitarkaprakaraNam // ||tRtiiykaannddm|| maMgalAcaraNam saparyA paryAptA trikaraNasamApattivihitA, phalaM phullaM kartuM nikhiladuritaM hartumanizam // prabhoryasya prAptA agaNitajanAssiddhimamalA:, yata zrIvIrezo'tulamadhumatIpUrmukuTakaH // 1 // apUrvo yo megho bhavikahRdaye varSati bhRzam, vacovArisvacchaM janayati sudharmAGkuramaram / / bhayA bAlye'nalpapraNayabharatA pUjita iti, sa me hatkSmAM tatvA'nubhavarasaramyAM racayatu // 2 // yugmam // evaM parasparAnusyavasAmAnya-vizeSagrahaNapravRttadarzana-jJAnasvarUpadvayAtmaka upayoga: pramANArpaNayA pramANamiti pratipAyedAnI tadviSayabhUto sAmAnyavizeSAvapyanyonyAvinirbhAgasvarUpAviti pratipAdayituM tRtIyakANDaM prAripsusmurirAha-yadvA darzanajJAnayoH parasparamavinirmAgarUpatA pratipAdyAdhunA sAmAnyaM vizeSAnugataM vizeSAzca sAmAnyAnugatA iti tayorapi mitho'nusyUtasvarUpatA pratipAdayituM tRtIyakANDaM prAripsusmurirAha sAmaNNammi viseso, visesapakkhe ya vynnvinniveso| davyapariNAmamaNNaM, dAei tayaM ca Niyamei // 1 // . 'sAmaNNammi' idaM sat idamapi sadityAdhanugatapratItiviSaye sattAkhyasAmAnye AtmA'nAtmapadArthamAtre asti astItyanugatapratItiviSaye'stitvasAmAnye vA -- viseso' vizeSa idaM dravyaM nAdravyaM iyaM pRthivI na jalAdikamityevaM vyAvRttabuddhigocaro dravyapRthivyAdyAtmako vizeSaH tathA " visesapakkhe ya vayaNaviNiveso" ' vizeSapakSe ca vacanavinivezaH' dravyapRthivIghaTAdyAtmake vizeSapadArthaM ca 'dravyaM sat , pRthivI satI, ghaTaH paTazca samityAunugatavacanasya yadvA 'dravyamasti pRthivyasti ghaTo'sti paTo'stItyAdyanugata. "Aho Shrutgyanam" Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 sammati0 kAma 3, gA* 1-2 vacanasya-nAmanAmavatoramedAt sattAsAmAnyasya astitvasAmAnyasya vA, yadvA lakSaNayoktakcanapratipAdyasya sattAsAmAnyasya astitvasAmAnyasya vA tathA pRthivIjalAdAvidaM dravyamidamapi dravyamityanugatavacanasya nAmanAmavatorabhedAt dravyasAmAnyasya yadvA lakSaNayoktavacanapratipAdyasya dravyasAmAnyasya pRthivIjalAdipUrvocaraparyAyAnuyAyitayA trikAlAnugatatve. novaMtAsAmAnyAtmakasya vinivezaH viniyojanaM pradarzanamiti yAvat 'dabapariNAmamaNaM dAei' dravyapariNAmamanyaM darzayati, sattAkhyasAmAnyasyAstitvasAmAnyasya vA dravyapariNAmaM dravyAkhyavizeSaM tathA jainasiddhAnte pudgalAnAmekajAtIyatvAt pRthivIjalAdInAM pudgaladravyapariNAmatvena pRthivIjalAdipUrvottaraparyAyAnugatorvatAsAmAnyAtmakapudgaladravyasya pRthivyAdyAkhyapariNAmaM pRthivyAdyAkhyavizeSamanyaM vizeSasya sAmAnyAtmakatvAt sAmAnyasvarUpaparityAge vizeSassvasvarUpamapi parityajedityatarasAmAnyasvarUpA'parityAgenaiva vRttaM darzayati, sAmAnyAnuviddhavizeSa iva sAmAnyamapi vizeSAnuviddhameva, yato vizeSA'bhAve sAmAnyasyApyabhAvaprasaktissyAt-yad yadAtmakaM tatsadabhAve na bhavati, yathA mRtpiNDasthAsakozakuzUlAdyAtmakaM mRdravyamiti tadabhAve tadabhAvaH, vizeSAtmakazca sAmAnyamiti tadabhAve tasyApyabhAvassyAt / etAvatprabandhena sAmAnyavizeSayomitho'nusyUtatvena sAmAnyasya vizeSAtmakatvaM pratipAdyAdhunA vizeSasyApi sAmAnyAtmakatvaM pratipAdayitumAha-' tayaM ca Niyameha' takaMca niyamayati / tamityarthakamakacapratyayasiddhaM takaM vizeSa niyamayati, dvitIyapakSe sAmAnya vizeSAtmakamitivadvizeSo'pi sAmAnyAtmaka eveti gamayati, anyathA mRdabhAve mRtpiNDasthAsakozakuzUlAyabhAvavatsAmAnyAbhAve vizeSasyApyabhAvaprasaGgasyAditi bhAvaH // 1 // na ca sAmAnyavizeSau mitho nirapekSatvAdvibhibhabuddhigrAhyatvAccaikAntato minnAveveti na sAmAnya vizeSAtmakaM na vA vizeSAssAmAnyAtmakA iti na tadubhayAtmakaM vastvityamyupagantavyam , pratyakSAdipramANavirodhaprasaGgAt , tathApi tathAbhyupagame yatsyAttadAha egaMtaNivvisesaM, eyaMtavisesiyaM ca vymaanno| davvassa panave pa-javAhi daviyaM Niyattei // 2 // " egaMtaNibisesaM vayamANo dabassa paJjave Niyattei " ' ekAntanirvizeSa vadan dravyasya paryAyAn nivartayati' ekAntena nirgatA vizeSA yasmAtsAmAnyAttadekAntanirvizeSam , vizeSAnAtmakaM sAmAnyaM vadan dravyasya mRdravyasya paryAyAn mRtpiNDasthAsakozAdIn gorasAdezca payodadhighRtAdIna evaM dravyAntarasya svIyasvIyaparyAyAn nivartayati, na ca tannivRttiyuktiyuktA, yatastanivRtyabhyupagame mRtpiNDasthAsakozakuzUlAdipUrvottaraparyAyAtmakamRdravyasya dugdhadadhighRtAdipUrvottaraparyAyAtmakagorasAdidravyasyApyadhyakSAdipramANapratIyamAnasya nivRttiprasaGgassyAt , pariNAmapariNAminoH pariNAmapariNAmibhAvena kathaJcidamedAttattatpariNA "Aho Shrutgyanam" Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 3, pA0 2 267 66 mAtmakaparyAyAbhAve pariNAmidravyAbhAvasyApyavazyambhAvAt dravyatvajAtiyogAt samavAyikAraNatvAcca dravyamityasya tu prAgeva nirastatvAna punastabhirasyate, ata evAtmAnamadhikRtya " na dravyameva tadasau samavAyibhAvAt paryAyatA'pi kimu nAtmani kAryamAvAt / utpattinAzaniyatasthiratAnuvartti, dravyaM vadanti bhavaduktivido na jAtyA || 63 // " iti khaNDasvAdyA'paranAma mahAvIrastavoktaM saGgacchate, eyaMta visesiyaM ca vayamANo pajavAhi daviyaM Niyattei " ekAntavizeSazca ekAntatassAmAnyarahitaM vizeSaM ca vadan paryAyebhyo vizeSebhyo dravyaM nivarttayati, na ca tanivRttiryuktA yaiva mRtpiNDavyaktiH saiva sthAsasvarUpA saiva kozasvarUpA saiva kuzUlAdisvarUpA, tha eva goraso dugdharUpaH sa eSa dadhighRtAdisvarUpa ityAdyAkArAyAstacatpUrvottarapariNAmalakSaNa vizeSAnugato tAsAmAnyAkhyadravyapratIterbhAvAt dravyasyAbAdhitAnugatapratItisiddhatve'pi nivRbhyasyupagame ekasyaivAtmadravyasya bAlava vRddhatvAdidevanaranArakAdiparyAyAH na tvanyadravyasyeti vyAvRttabuddhigrAhmANAmapi vizeSANAM nivRttiprasaGgAd, sAmAnyavizeSapormiMtho'nusyUtatvenAnubhUyamAnayormadhyAdekasyAbhAve tadaparasyAdhyabhAvo nyAyaprApta eva na ca dravyaparyAyAvekAntabhinnau bhinna buddhigrAhyatvAt ghaTapaTavadityanumAnena dravyaparyAyayorekAntabhedasiddhau tayormitho'nusyUtatvame vA'siddhamiti noktaM saGgatamiti vAcyam, ya evAhaM pUrva devatvenAbhUvaM sa evAhaM manuSyatvenotpannaH, ya evAhaM pUrva bAlassa evAhaM yuvAsmi ya eva devadato bAlatvena dRSTassa eva yuvatvena mayA dRzyata ityAdipratyabhijJAbalena dravyaparyAyarUpeNa kathaJcidbhedAbhedobhayasvarUpasyaiva siddheH, ata eva tayorekAnvA'bhedo'pi pratikSiptaH, pUrvoktayukteH, yannivRttau yasya na nivRttistattato bhinnaM yathA ghaTanivRttAvapi parasyA'nivRttiriti sa tato bhinno dRzyate, paryAyanivRttAvapi dravyasya na nivRttiH, dhruvasvabhAvatvAditi tasya dravyasya paryAyato bhinnatvAcca yato dravyaparyAyayorabhedeM dravyasvarUpavatparyAyasyApyanivRttissyAt, yadvA dravyasyApi nivRttissyAt paryAyasvarUpavat, na ca tad yuktam, yato dravyaparyAyayoH kathaJcidbhedAbhedobhayasvarUpatayaivAnubhUyamAnatvena dravyasvarUpAsnivRttAvapi paryAyanivRttiH paryAyanivRttAvapi dravyasyAnivRttirapi nAnupapannA, kathaJcidbhedapazcasamAzrayaNAt, tadevaM vastumAtraM sAmAnyavizeSobhayAtmakam abAdhyamAnAnugatavyAvRtabuddhigocaratvA'nyathAnupapatterabhyupagantavyamiti siddham / yadabhihitaM syAdvAdaratnAkare - tatsAmAnyavizeSAkhyA -'nekAntAkrAntamUrttikam / vastu prameyamAyAtaM, pramANasyopapattitaH // 1 // iti / nanvetattRtIyakANDaM nArabdhavyam anekagAthAsandohairanekadhA pUrvapratipAditaviSayakatvena punaruktatva doSAghrA tatvAt, piSTapeSaNavadasya niSphalatvAcceti cet, evametat, kintu prameyaprAdhAnyena tadbrAhakasya pramANasyApi nirUpaNamityetatpradarzanadvAreNa tatpratipAdakavAkyAvatAraH prAvihitaH, iha tvavidyamAnaprameyasya pramANasya pramANatvAsambhavAt pramANanirUpaNadvAreNa prameyanirUpaNamiti pradarzanadvAreNa ' sAmaNNammi viseso' ityAdivAkyAvatAra "Aho Shrutgyanam" Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 sammati* kANDa 3, gA0 3 ityapekSAbhedaprayojya evaitatkANDArambha iti noktadoSaH / yadvA naiyAyikavaizeSikAvekasminneva bhrAntajhAne dharyazaprakArAMzAvacchedena prAmANyA'prAmANye zAkhAyAM vRkSaH kapisaMyogI na tu mUle iti pratIterekasmibheva vRze zAkhAmUlAvacchedena kapisaMyogatadabhAvo nitambe parvate vahina tu zikhare iti pratIterekasminneva parvate nitambazikharAvacchedena vahnitadabhAvau cAmyu. pagacchataH, nirIzvarasezvara medena dvividhAvapi sAGkhathau prakAzopaSTambhAvaraNAdiviruddhakAryakAritvena parasparaviruddhasasvarajastamoguNatrayAtmakamekaM pradhAnaM svIkurutaH, svaprakAzavAdino vedAntino'numitI pakSAMze pratyakSatvaM sAdhyAMze ca parokSatvaM manvate / bauddhastu nIlapIte ityAdyAkArakajJAnasya svaprakAzarUpatvena yad grAhakAkAraM citrajJAnasvarUpaM tadrUpeNa tadekaM, nIlAkArasya pItAkArasya ca bhimatvena tadrUpeNa cAnekam , evamekasyaiva rUpasya svAvyavAhito. tararUpaM pratyupAdAnakAraNatvaM svAvyavahitottararasAdikaM prati ca nimittakAraNatvamurarIkaroti, ityevamapekSAmedena tadatatsvabhAvamanekAntamabhyupagacchanto'pi tattadvAdino'nekAntatatve pratyakSAdipramANasiddhe yadvirodhAdidoSAnudbhAvayanti tatparihAro'nekadhA kriyamANo na doSapoSAyeti na kazcidoSaH 'sAmagNammi viseso' ityAdi sUtrasandarmaviracane // 2 // ekasminneva devadatte pitrapekSayA putratvam , putrApekSayA pitRtvam , ekasminneva badarAdau aNvapekSayA mahattvam, mahadapekSayA cANutvam , ekasminnevAchulyAdau vakrApekSayA Rjutvam , RjyapekSayA ca vakratvam , dravyApekSayA sAmAnyAtmakatvam , paryAyApekSayA ca vizeSarUpasvamityevamApekSikavacanamAptasya, idamitthamevetyevaM nitikasvarUpapratipAdakatayakAntavacanamanAptasyetyetatsvarUpapratipAdanArthamAha-yadvA sAmAnyavizeSAnekAntAtmakavastupratipAdakaM vacaH namAptasya, itaraditarasyetyetadeva darzayannAha paccuppannaM bhAvaM, vigayabhavissehiM jaM samaNNei / eyaM paDuccavayaNaM, davvaMtaraNissiyaM jaM ca // 3 // 'paccuSpannaM bhAvaM ' pratyutpannaM bhAva-nikhilajIvAjIvAdidravyasya pratyakSAdipramANagocarIbhUtaM vartamAnaparyAya 'vigayabhavissehiM ' vigatabhaviSyadbhayA atItAnAgataparyAyAbhyAM 'jaM samaNNei' yatsamanveti-kAlatrayAnugatoyatAsAmAnyAkhyadravyasya bhUtavartamAnabhavipyatparyAyapariNAmitayA tadrUpeNa samAnarUpatayA nayati pratipAdayati vacaH 'eyaM paDuccavayaNaM' etatpratItyavacanam , ApekSikavacanam , sarvajJavacanamityarthaH, anyaccAnAtavacanam , nanu vartamAnaparyAyasyAtItaparyAyAtmakatve tadvattasyApi prAk savaprasaGga iti satkAryavAdasAmrAjyApattiH, tathA cedAnIMtanatatkArakavyApAravaiphalyaprasaGgA, kAryAt prAgapi tatsatvasya tatkAryasya copalambhaprasaGgazca, atha pUrvamanAvirbhAvAd na tatprasaGga iti cet, na, anAvirbhAvasya nirvaktumazakyatvAt , upalambhAbhAvarUpatve tasyAtmAzrayAt , vyaJjakAya "Aho Shrutgyanam" Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 sammati kANDa 3, gA0 3 " ? + bhAvarUpatve ca vyaJjakAdayaH kiM pUrva santo'santo vA'bhyupagamyante, Adhe tatsasvopalambhaprasaGgena tadabhAvAsyogaH / dvitIye ca tadanutpattiprasaGgaH, asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAtkAraNabhAvAzca satkAryam // 1 // ityukteH / kizcaivamutpattipadArtha eva vilIyeta, kAryasya prAgapi saccenAdyakSaNa sambandhalakSaNAyAstasyA idAnImayogAt / atha pUrva kArya zaktirUpeNa sat nAbhivyaktyA'pIti noktadoSa iti cet, vardhanAyAsenaivAsatpakSasiddhiH pUrvamabhivyaktirUpeNA'sato'pi kAryasyotpAdAbhyupagamAt / evaM bhaviSyatparyAyAtmakatve ca varttamAnaparyAyasya tadvinAzahetuvyApAravaiphalyam, tena tadvinAzakAryAkaraNAt, uttarakAlAvacchedenApi ghaTAdikAryasadbhAvena tadupalabdhijalAharaNAditatkAryaprasaGgaca, tato yadyatkAlAvacchedena svIyakAryakRttattatkAlAvacchedenaiva sat, varttamAnaparyAyazca svakAlAvacchedenaiva kAryakRdityarthakriyAkAritvAt tadAnImeva sat, na pUrvottarakAlAvacchedena tadAnImarthakriyAkAritvAbhAvAditi cet, maitram, kathaJcitsadasatkAryavAde doSAbhAvAt, dravyarUpeNa prAk sataH paryAyasya dravyarUpeNa prAgapyupalambhAt, paryAyarUpeNAsatastasyA''dyakSaNa sambandhalakSaNotpatteH sughaTatvAcca na vedevam upAdAnakAraNatvameva durghaTaM syAt pUrvaM samavAyasya nirastatvena svasamaveta kAryakAritvalakSaNasyopAdAnatvasyAsiddheH kArya prAgabhAvAdhikaraNatvamupAdAnatvamityapi na, yato'sataH kAryasya pUrva svarUpAbhAve svarUpAtmakapratiyogitvasyApyabhAvena kAryaniSThapratiyogitAnirUpakAbhAvAtmakaH kArya prAgabhAva eva na siddhayet evaM tasya svarUpAtmakavizeSaNatvasambandhasyAbhAve tena sambandhena tadadhikaraNatvasyApyayogAditi / atrAha bauddha: - yadyatkurvadrUpAtmakaM tattasyopAdAnakAraNamiti cet, tadapi na saGgatam, ekAntakSaNikatazcasyaM pUrvaM nirastatvena tasyA'pyasiddheH, evaM varttamAnaparyAyasya bhaviSyatparyAyAtmakatvena tadvattasyApi svasvarUpeNopalabdhiprasaGga ityapi na yuktam, UrdhvatAsAmAnyAkhyadravyasya pUrvakAlAvacchinnatacaMdanasthAvarttitvenevottarakAlAvacchinnatattadavasthAvarttitvena kathaJcittadabhinnavarttamAnaparyAya sattvamapi tadAnIM dravyarUpeNaivA'bhyupagamAt, na tu svasvarUpeNeti na tadAnIM bhaviSyatparyAya svarUpeNopalambhaprasaGgaH, pUrvottaratattadavasthAyAM pratibhAsamAnena dravyarUpeNa tadupalambhastviSTa eva, ata eva paryAyarUpeNa tadvinAzahetuvyApAra vaiphalyamapi na tena rUpeNa tadvinAzabhAvadarzanAt, tadevaM kAraNe naikAntena satkAryamutpadyate, kAraNa vaiphalyaprasaGgAt, na vaikAntenAsat, ghaTAdekhi zazazRGgAderapyutpattiprasaGgAt asaccA'vizeSAt / kintu kathaJcitsadeveti kAraNasya kathaJcitsajananasvabhAva evaM yuktaH / nanvekAntA'satpakSe'pi zazazRGgAdyutpacyApAdanaM na samyagpadaM dhatte yatastadanutpattiH kAraNAbhAvAdeva, na tvacAditi cet, so'pi kRtaH 1 / asatvAditi cet, tadapi kutaH 1 kAraNAbhAvAditi cet, tarhyanyonyAzrayaH / nanu yadasatadutpadyata eveti niyamo nAmyupagamyate, yenoktadoSassyAt, kintu yaddharmA 1 + "Aho Shrutgyanam" Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa , gA0 3 bacchimaM prati yaddharmAvacchimasya kAraNatvaM tadarmAvacchimasave taditarasakalasahakArisamA nabhAne ca pUrvamasato'pi kAryatAvacchedakataddharmAvacchinnasyotpattirityabhyupagamo'smAkam , tathA ca zazazRGgAdikaM yadi kasyacitkAraNasya sannidhAnAtpUrvamasadapi pazcAdulpadyamAnamupalabhyeta tadA'nAyatyA zazazRGgatvAvacchinnampratyapi yatkizciddhavicchimassa kAraNatvamabhyupagataM bhavet , tena ca tasyotpatyAcApAdanaM yuktisaGgataM bhavet , na caivam , tathA ca pUrvamasattvA'vizeSe'pi tadanu kAraNasamAjAdutpadyamAnasyopalambhAcchazazRGgAdezca kadAcidapya. nupalammAdanupalabhyamAnakAryasyAnupalabhyamAnatatkAraNasya ca kalpanAyAH prayojanaM vinA gauravamAnasampAdakatvAdApAdakAmAvAdeva na tadApattiritti cet, maivam , yato yadi kAraNe asadeva kAryamutpadyate tahi kimiti tantubhya eva paTo na kapAlAdibhyaH, vinigamakAbhAvAt , ekasmAdapi kapAlAdepeTapaTAdinikhilakAryotpattissyAt , sattvapakSe ca yasya kAryasya yatra kAraNe sattvaM tasya tatkAraNAdevotpattiH, nAnyasmAt , upAdAnakAraNAnAM kathaJcitsajananasvabhAvasyaikasyaivAbhyupagamena lAghavam , asatvapakSe tu pratiniyatakAryajanakatvasvabhAvakalpane kAryakAraNabhedenAnantasvabhAvaprasaGganA'tigauravamityatra dIyatAM dRSTiH, nanvasadutpattipakSe zazazRGgAdyutpattigauravApAdanaM tadA zobheta yadi niSprAmANikaH kalpanAmAtraviSayo'bhyupagato bhavet , yAvatA pratyakSapramANameva pratiniyatakAryakAraNabhAvaM nizcinvat kAryasya kAraNabhedaM pUrvakAlA'sattvaM ca nizcinotIti pramANasiddho'sadvAdo vaikalpika sada. sahAdaM mithyAtvenA'vabodhayati, ata evoktamanyatra, "saMvideva hi bhagavatI vastUpagame nazza raNam" iti cet, na, yaiva saMvidbhagavatI pramANatvena bhavatopanyastA sA svayamevAtmanaH kathatribhedAbhedavAdaM kathaJcitsadasadvAdazcA'ntareNAnupapanA kathaM tameva vAgheta, tathAhi saMvid bhavadbhirapyAtmaguNatvenAbhyupagamyate, sA cAtmatvena jJAnatvenAtmajJAnayorbhedaH, anyonyAnusyUtatvenA'yutasiddhatvena cAbheda ityevaM kathazcidbhedAbhedamantareNAnupapanneti / nanUktameva guNaguNinossamavAyalakSaNo'tiriktassambandhastena bhinnamapi jJAnamAtmani vartata iti tayorguNaguNimAtra iti tatkiM vismRtam ? iti cet ko nAma noktamiti vadati, na vA vismRtaM tat , kintu yo'yaM samavAyAtmA sambandho bhavadbhirabhyupagatassa pramANabAhya iti zrutamapyazrutakalpa kRtvopekSitaH, pramANAgocaravalakSaNapramANabAhyatvaM tu tasya pUrvamevoktamiti na punarucyate, nanvevaM sati sadutpAdapakSa evAstu pramANA) na tu kazcitsadasatpakSaH, anubhavapathAtItatvAta iti cet , maivam , satpakSe hi kAryasya kAraNAtmakatvenedamasya kAraNamidamasya kAryamityasaGkIrNavyavahAravilayanaprasaGgAt , yato na hi yadyato'vyatiriktaM tattasya kArya kAraNaM veti vyapadeSTuM zakyam , kAryakAraNayorminalakSaNatvAt / tathA copAdAna kAraNe kathazcitsajananasvamAvasyaiva pramANagocaratvena tatra prAgapi dravyarUpeNa satkArya kAryarUpeNAnutpanatvAttapeNa cA'saditi kAryakAraNabhAvasya kathazcitsadasatpakSa eva ghaTamAnatvenopAdAnakAraNasya "Aho Shrutgyanam" Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kA , gA0 3 pUrvottaraparyAyarUpeNa pariNamanAttadrapAnvayidravyasya trikAlAstitvAttadvAreNa vartamAnaparyAyasya trikAlA'stitvapratipAdakaM pratItya vacanamiti siddham / 'davaMtaraNissiyaM jaMca' dravyAntaranissRtaM yacca tadapi pratItya vacanam / yadyapyupAdAnakAraNarUpAH paramANava eva vimaktatvANutvapariNAmabahutvasaGkhayAdirUpatayA ye pUrvamAsan ta eva saMyuktatvamahatva pariNAmaikatvasasathAdibhAvamApanA vyaNukanyaNukAdivyapadezaM bhajante, ata eva noktasvarUpeNa pUrvakAlAvacchinnasattAkaparamANubhyassarvathA'tiriktamavayavidravyamasti, na caivaM tarhi vimaktA. nAmiva saMyuktAnAmapyaNUnAM cAkSuSapratyakSagocaratvaM na syAditi vAcyam , vibhaktadazAyAM cAkSuSapratyakSAjananasvabhAvatvavat teSAM saMhatadazAyAM cAkSuSapratyakSajananasvabhAvatvAt , viprakRSTasanikRSTeSu revAdiSu cAkSuSapratyakSAjananatajananasvAbhAvyadarzanAt , uktanAnAsvabhAvatve ca tadviSayakacAkSuSajJAnAvaraNakarmakSayopazamabhAvAbhAvAveva kAraNam / tathApi naiyAyikavaizeSikamatena samavAyyasamavAyinimittakAraNebhyo'vayavidravyamatiriktamevotpadyate iti tadabhiprAyatassamavAyikAraNaparamANutaH kAryadravyaM dhyaNukAdi dravyAntaraM tena nissRtaM sambaddhaM kAraNaM paramANvAdi, kena sambandhena sambaddhamiti cet, saMyuktatayA pariNatasya paramANudvayAdeH saMyogAtmakaparyAyasyaikatvena tadabhinnatvAdabhedaH paramANutvadvayaNukatvAdinA ca meda iti kathazcibhedaviziSTAbheda evaM kathazvijhedAbheda iti tadAtmakasvarUpasambandhena, na tu sambandhAntareNa, samavAyasya nirastatvAt ekAntavyatiriktasaMyogAdisambandhasya cApaTamAnatvAt , itthaM yatpratipAdayati tadapi pratItya vacanam , tathAhi-yadA'Navo vibhAgabahutvasaGkhyA'NuparimANAdiparyAyAn parityajya saMyogaikatvasaGkhyAmahatvAdiparyAyAn gRhanti tadA sthUlakAyesvarUpamAsAdayantItyaNUnAmeva saMyogaikatvasaGkhyAmahattvAdiparyAyarutpattiH, vibhAgabahutvasaGkhyA'NuparimANAdiparyAyavyaNukAdipUrvasUkSmasvarUpatayA vA vinAzA, sthUlakAryaniSpattAvapi paramANavo na mUlabhUtadravyasvarUpaM paramANvAtmakaM parityajantIti tadrUpeNa te nityAH, paramANurUpatayA'pi vinAzotpatyabhyupagame tu pUrvottarAvasthayonirAdhAravigamaprAdurbhAvaprasaktiH, na ca tadavasthayorevAdhAratvam tayostadAnImasatvAt / na ca samavetakArya samavAyikAraNe utpadyata iti tadeva tadAdhAra iti vAcyam, tadghaTakasamavA. yasya pUrvameva nirastatvena tadasiddheH, nanvevaM tarhi ghaTakAryotpattiH kathamiti cet, mRdupAdAnAt , tathAhi-pUrvamRtpiNDaparyAyaM parihAyottaraghaTaparyAyamupAdatte mRdravyam / uktazca zrImahAcIrastave " sAmAnyameva tava deva ! tarkhatAkhya, dravyaM vadantyanugataM kramikakSaNaughe" iti / etena kAryaikArthapratyAsatyA kapAladvayasaMyogasyAsamavAyikAraNatvamityapi nirastam , saMyo. gasya paryAyarUpatvenAtiriktasaMyogaguNasyaivAbhAvAt / taduktamuttarAdhyayanasUtre " egattaM ca puhuttaM saMkhA saMhANameva ca / saMjogo ya vibhAgo ya paJavANaM tu lakkhaNaM // " iti / "Aho Shrutgyanam" Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 sammati* kAra , gA. tadevaM kapAladvayasaMyuktAvasthaiva ghaTotpattiriti mantavyam / ghaTanAzastu mudgarAdinA ghaTasya vibhaktAvayavAtmakatayotpannakapAlakadambAtmakaH, dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIya. sIti nyAyAduttaraparyAyemveva nAzatvadharmakalpanAyA laghIyastvAt , atiriktanAzasyAnanubhUyamAnatvAca / tathA ca vyavasthitametat mRddavyameva kapAladvayasaMyuktAvasthArUpeNotpannaM mRtpiNDaparyAyarUpatayA vinaSTaM mRdravyarUpatayA dhruvamiti trilakSaNazAlitvena sadrUpam , yadamihitaM syAdvAdaratnAkare- " tenotpAdavyayadhrauvya-yuktaM saditi mAratI / dadAti vidvallokAya, nUnaM jagati bhAratI // 1 // " iti / ata eva kAraNaM kAryataH kathaJcidrinAbhitramiti kathavid medAbhedAtmakasvarUpasambandhena kAryadravyeNa saha sambaddhamiti tathAbhUtavastupratipAdakamevAptavacanam , ekAntatatvapratipAdakaM tvanAtavacanamiti / athavA ekadravyAdanyadravyaM dravyAntaraM tasmin nissRtaM sambaddhaM yatpratipAdayati tadapi pratItya vacanam , yathA dIrghataraM madhyamA. lidravyamapekSya isvataramaGguSThakadravyamiti vacaH, istratva-dIrghatvAdikastu svadharma eva dravyAntaravizeSAbhivyaGgayaH piteva putrAdinA / ayambhAva:-anantadharmAtmake vastuni mahattvaM isvatvaM gurutvaM laghutvamityAdayo dravyAntaravizeSAbhivyaGgyA ye dharmAste tadaMzA eveti tatra teSAmavirodhapratipattaye yAni nimittAni tAni tattatrayaprayojyAnIti idaM vastvetadapekSayA mahad isvaM veti bodhe tattanimittopanAyakatayA tattanimittopagamanaparA nayA apekSitA bhavanti, tatra mahatvahastratvAdInAmekatra saJcAvirodhAya yAnyapekSaNIyAni tattannayaprayojyAva. dhyAdirUpatattanimittAni tadapekSaM yadvacastadapi pratItyavacanamApekSikavacanam , yathedaM vastve. tadapekSayA mahat, etadapekSayA ca isvaM etadapekSayA guru etadapekSayA ca ladhiti vacaH // 3 // nanu vartamAnaparyAyazcedvartamAnakAlAvacchedenevAtItAnAgatakAlAvacchedenApi saMstadA'. vacchedakatAsambandhena vartamAnaparyAyAzrayatvAdvartamAnakAlabadatItAnAgatakAlayorapi vartamAnakAlatApatyA teSAmaikyaM syAt, anyathoktasambandhena vartamAnaparyAyAzrayatvameva tayone syAditi vartamAnaparyAyasya trikAlAvacchinnasattvamevAnupapanaM syAditi tathAbhUtArthapratipAdakaM bacanamapratItyavacanamevetyAzaGkathAha davvaM jahA pariNayaM, taheva asthitti tammi samayammi / vigayabhavissehi u pajjaehiM bhayaNA vibhayaNA vA // 4 // 'daI jahA pariNayaM' dravyaM dharmAstikAyAkhyaM tattajIvAgamanabhASonmeSamanoyogavacanayogakAyayogAditattatpudgalAgamanagamanAdicalabhAvopaSTambhakarUpatayA parasaMyogajaparyAyaizca, adharmAstikAyAkhyaM ca tattajIvasthitikAyotsargazayanAditattatpudgalasthityAdi sthirabhAvopaSTambhakatayA parasaMyogajaparyAyaizca, AkAzAstikAyAkhyaM ca tattajIvatattatpudralA. vagAhanakriyotpattinimittabhAvatayA parasaMyogajaparyAyaizva, pudgalAstikAyAkhyaM paramANvAdikaM SaDguNahAnivRddhibhAvApannatattadvarNatattadrasatattadgandhatattatsparzAdibhAvakAryatayA dhyaNukanya "Aho Shrutgyanam" Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa 3, gA. 5 273 NukAdiyAvaSaTapaTAdikAryatayA ca, jIvAstikAyAkhyaJca manuSyanarakAditattadgatyAdiparyAyatayA tattadarthavAhijJAnadarzanAdiparyAyatayA ca viziSTaviziSTataraviziSTatamA'dhyavasAyAdiparyAyatayA ca, kAlAkhyA tattatpudgalanavapurANAdimAvahetutayA hemantAtuvi. bhAgena ca samayavibhAgena ca pariNataM yattat " taheva asthitti tammi samayammi" tayaiva tasmin samaye vartamAnakAle'stIti / uktazca bhagavatyAM trayodazazatake caturthodezake "dhammasthikAe gaM bhaMte ! jIvANaM kiM parattati ? goyamA ! dhammatthikAe NaM jIvANaM AgamaNagamaNabhAsommesamaNajogA vayajogA kAyajogA jeyAvaNNe tahappagArA calA bhAvA save te dhammatthikAe pavataMti gatilakSaNe NaM dhammatyikAe / ahammasthikAe NaM jIvANaM kiM pavattati ? goyamA ! ahammatyikAe NaM jIvANaM dvANanisIyaNatuyaTTaNamaNassa ya egattibhAvakaraNayA jeyAvaNNe tahappagArA thirA mAvA save te ahammatthikAe pattaMti" ityAdi / "vigaya-mavissehi u paJjaehiM bhayaNA " vigatabhaviSyadbhistu paryAya janA-kathaJcittastasyaikatvam , ' vibhayaNA vA' vigatamajanA vibhajanA kathanikatvam 'vA' zabdasya kathaJcidarthatvAt / yato yadeva dravyamatItaparyAyatayA pariNataM tadeva vartamAnaparyAyatayA pariNamati bhaviSyatparyAyatayA pariNasyatIti vadamimAbhitrasya tada. bhimatvamiti niyamamanusRtya vartamAnaparyAyA'bhinnAvayidravyAbhinnAtItAnAgataparyAyANAM vartamAnaparyAyA'bhinnatvamiti dravyArthikanaya prAdhAnyavivakSAyAmanvayidravyadvArA vartamAna. paryAyasyAtItAnAgataparyAyairekatvam, paryAyArthikana yaprAdhAnyavivakSAyAmatItAnAgataparyA yANAM vinaSTA'nutpamatvenAsapaistairvartamAnaparyAyasyArthakriyAkAritvena sadrUpasya mitratvam , tato vartamAnaparyAyasyAtItAnAgataparyAyAbhyAM svasthAsAdhAragadharmarUpega medavadanvayidravya. rUpeNA'medo'pItyanvayidravyavattadabhitrasya vartamAnaparyAyasyApi tadrUpeNa trikAlAvacchima. sattvaM nAnupapatramiti kathaM tatpratipAdakAcanasyApratItyavacanateti siddham // 4 // nanvAramaghaTAdivetanAvetanapadArthasya kaiH paryAyairastitvaM kaizca nAstitvamiti cet, ucyate, sadRzAsadRzaparyAyAbhyAmekAntasadasadvilakSaNasya jAtyantarAtmakasyaivAnubhUyamAnatvena sadRzaparyAyairastitvaM visadRzaparyAyaizca nAstitvamityupapAdanAyAha parapajavehiM asari-sagamehiM NiyameNa NiJcamavi nthi| sarisehiM pi vaMjaNao, atthi Na puNatthapanAe // 5 // 'parapajadehi' paraparyAyaiH vartamAnaparyAyavyatiriktabhUta-bhaviSyatparyAyAH paraparyAyAH, taiH,kathambhUtaistairityAha-'asarisagamehi asadRzagamaiH, ye gatyarthAste jJAnArthA ityuktervijAtI yajJAnagrADA, atra "visarisagamehi " ityapi pAThaH, visadRzagamaiH vijAtIyajJAnaprAH "Aho Shrutgyanam" Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, gA05 + visadRzaparyAyairiti yAvat " NiyameNa Nizcamavi natthi " niyamena nityamapi nAsti cetanadravyamacetanadravyazca tairapi tasya savaM tadaiva syAdyadi bhUtabhaviSyatparyAyAtmakaparaparyAyANAM varttamAnakAle savaM syAt, tathA satyatItAnAgatavarttamAnAvasthAtraya saGkIrNatAprasaGgassyAt " sarisehiM pi baMjaNao asthi " sadRzairapi vyaJjanato'sti ye'pi sadRzaparyAyAste'pi saddravyapRthivyAdizabdapratipAdyA vyaJjanaparyAyAH kAlatrayAnugatAH sAmAnyavizeSAtmakAste'tra grAhyAH, teSAM zabdavAcyatvAt, na tu RjumUtrAbhimatA arthaparyAyAH, teSAmanyonyavyAvRttavastusvalakSaNagrAha karju sUtrAbhimatAnAM svalakSaNAtmakatvena pratikSaNabhitrarUpANAM zabdA'vAcyatvAt, ata eva " abhilApyAnabhilApyaM, pramANaparyaGkazAyi vizvamidam / tasmAdaGgIkArya, na tvekAntavyasanaduHstham // 1 // ityukterva stu mAtra mabhilApyatvAnabhilApyatvadharmadvabhAjanaM, anyathA tadubhayadharmarUpeNAne kAntAtmakameva tanna syAt na ca zabdavAcyatvAd yadevAbhilApyatvadharmakaM tadeva zabdAvAcyatvAdanabhilApyatvadharmakamiti kathaM saGgatam, ghaTatvapaTatvayorivaitaddharmayorvirudvatvenaikatra samAvezA'yogAditi vAcyam hasvatvadIrghatvayoriva tayorbhinnApekSatvena virodhAbhAvAt na ca bhinnApekSatvaM tayorasiddhamiti vAcyam, kAlAnta rasthAyisthUlavyaJjanaparyAyairabhilApayogya paryAyAparA'bhidhAnaizcetanAcetana vastunyamilApyatvasya pratikSaNavibhinnasUkSmArtha paryAyairanabhilApa yogya paryAyA'varAbhidhAnaizvAnabhilApyatvasya bhAvAdityuktalakSaNaissadRzavyaJjanaparyAyaistri kAlAnugataissarvamasti tattadravyaM kAlatraye varttate, na tvarthaparyAyairityAha- 'Na puNatthapajAe' na punanaivArtha paryAyaistadasti / ayambhAvaHsAmAnyavizeSAtmakameva vastu guNapradhAnabhAvena zabdavAcyam, na tu sAmAnyamAtram, yato'gnigovAhAdizabdapratipAdya sAmAnya mAtrasyAgnisvagotvAvatvAdirUpasya dahanadohanAssagagamanAdyarthakriyAjanakatvAbhAvena sAmAnyasAdhyAyAzva jJAnAdyarthakriyAyAstadAnImevotpatterdAhAdyarthinAM tatra vyaktyapratibhAse tadAnayanaphalA pravRttirevocchidyeta, na ca nizazrayasya sAmAnyasyAsambhavena sAmAnyapratipAdanadvArA svazakyajAtyAzrayatvasambandharUpalakSaNayA * numAnato vA'rthakriyAjanakasya vizeSasya pratibhAsAbhyupagamAnnA'pravRttiH, lakSaNAbIjaM tu gAmAnayetyAdAvAnayana karmatvAdau prakAratAcAdimate, saMsargatAvAdimate khAnayanAdau karmatvAdisambandhena jAteranvayA'nupapattireveti vAcyam, prAksAmAnyasya pratibhAsaH pazcAdvyaktyAtmaka vizeSasyeti kramapratIterananubhUyamAnatvAt nanvevaM tarhi vyaktyAtmakavizeSA eva zabdavAcyA santviti cet, tadapi na manoramam, teSAmAnantyena saGketAsambhavAt / na ca pratyekagavAdivyaktirekaiveti tatra zaktikalpanAyAM yathA sakalagovyaktibhAnArthaM tAvagovyaktiSu zaktikalpanApakSe gauravajJAnaM bAdhakaM vinigamakaM tathaikavyaktizaktipakSe tanneti vAcyam, yata ekasyAmeva vyaktau zaktyabhyupagame vyaktayantaramAnArthaM tatra lakSaNAyAM svIkRtAyAM svasamavetAzrayatvaM saMsargaH kalpanIya iti gauravajJAnaM bAdhakaM tadavasthameva / 274 "Aho Shrutgyanam" Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa 3, gA. 6 275 athAnugatajAtyavacchinnayAvadvyaktimvanugatajAtyavAnichannaikaiva zaktiH, anugataikakAraNatAvacchedakadharmAvacchinnakAraNatAvaditi jAtiviziSTavyaktizaktipakSe gosvarUpeNa sakalagovyaktimAnamupapadyata eveti cet, astvevam, na ca tathApi jAtivyakyorekAntato bheda eva, tatra sambandhasyAyogAd, viziSTayuddhya nupapatteH / na caikAntaminnayorapi tayossamavAyasambandho'stIti tabalAtsA bhaviSyatIti vAcyam, prAgeva tasya nirAsAt, tatra syAdvAdasya sambandhatvavyApakatvena kathaJcidbhedAbhedasaMsargasyaiva viziSTabuddhiniyAmaka tvenAbhyupagantavyatayA gotvAdeH kathaJcidgavAdivyaktisvarUpasyApi jAtirUpatvAdeva nira. vacchinna prakAratayA tavyaktisvarUpasya tavyaktitvasyeva bhAnopapatteH kimatirikta jaatiklpnyaa| kizca dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasItinyAyena kalpyamAnajAtI sAmA. nyatvakalpanApekSayA siddhagavAdipiNDeSveva gosAmAnyatvakalpanAyAM lAghavamiti tadrUpeNAnugatasya gopadArthasya saGketagrahe tajanyazAbdabodhe ca prakAratayA bhAnopapatteH sAmAnyatvena rUpeNApUrvavyaktiSvapi saGketaviSayatvamupapadyata eveti sAmAnyavizeSobhayAtmakameva vastu guNapradhAnabhAvena zabdenAbhidhIyata iti zabdapratipAdyessadRzairvyaJjanaparyAyaireva sarvamasti na tvarthaparyAyairityupapamam // 5 // nanvevamapi bhAvasya pratyutpannaparyAyeNa niyamenA'stitva mevetyabhyupagame'pyekAntabAdApattirityAzaGkayAha-yadvaikAntavAdApattibhiyA na ca vartamAnaparyAyeNApi bhAvasya niyamena satvamevAbhyupagantavyam , kintu saccAsattvobhayameveti pratipAdayitumAha paccuppaNNammi vi pa-nayaMmi bhayaNAgaI paDaha davvaM / / jaM egaguNAIyA, aNaMtakappA gamavisesA // 6 // 'paJcuppaNNammi vi ' pratyutpanne'pi-vartamAne'pi 'pajayammi' paryAye, " bhayaNAgaI paDai davaM" bhajanAgarti svapararUpatayA sadasadAtmikAM adho-madhyo dirUpeNa ca bhedA'bhedAtmikA vikalpapaddhati patati-AsAdayati dravyam, tatra hetumAha-"jaM egaguNAImA aNaMtakappA gamavisesA" iti, atra guNavisesA ityapi pATho nayopadezavRttI, enameva pAThamanusRtya pUjyairamayadevamUribhirapyarthaH kRta iti mayA'pi tathaivArthaH kriyate, yad-yasmAddhetoH ekaguNakRSNatvAdayo'nantaprakArAstatra guNavizeSAH, kalpazabdaH prakAravAcI, teSAM ca madhye kenacideva guNavizeSeNa yuktaM tava , tathAhi kRSNa dravyaM tad kuSNadravyAntareNa tulyamadhikaM nyUnaM vA bhavet prakArAntarA'bhAvAt , AdyapakSe vibhedakatayA'bhimatadharmeNApi tulyatve viruddhadharmAdhyAsAmAvAdbhedAbhAvenaikyaM tayossyAt , tathA caitakRSNadravya etatkRSNadravyApekSayA kRSNataraparyAyaM etatkRSNadravyApekSayA ca kRSNatamaparyAyamiti kRSNavarNaparyAyataratamAdipratIvivAdhassyAt , evaM nIlapItAdAvapi jJeyam, uttarapakSayoH kRSNe tatavAntara "Aho Shrutgyanam" Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 sammati0 kANDa 3, gA0 7 jAtIya kRSNAnAM nIlAdau ca tattadavAntarajAtIya nIlAdInAmanekavidhAnAM svakAraNopajAtAnAM sambhavAttattadapekSayotkarSApakarSapra yojya sakhye yA sakhye yAnanta bhAgaguNa vRddhi hAnimyAM SaTsthAnakapratipattizvazyambhAvinI, tathA ca pratiniyatahAnivRddhiyukta pratyutpannakRSNAdiparyAyeNa savaM nAnyenetyatrApi bhajanAgarti patati dravyamiti siddham // syAdetat pudgaladravyaM pudgaladravyAntareNa saha saccadravyatvAdinA sajAtIyabuddhigrAhyatvenA'bhinnam, svasvAsAdhAraNadharmeNa vijAtIyabuddhigrAhyatvena ca minnam, ghaTapaTAdivaditi tatrAnekAntAsmakatA yuktA, pratyutpanne cAtmadravyaparyAye kathamanekAntarUpatA yukteti cet, ucyate, AtmaparyAyasyApi jJAnAdessvagrAhmArthagrAhakatvapariNatistatra vartate, na tu tadviparIteti tAbhyAM tatra savAsavo maya sadbhAvAda'nekAntarUpatA pudgalavadaviruddhA, ata eva jJAnatvenAmizramapi jJeyapariNatimedena pratikSaNaM jJAnaM bhinnamevotpadyata itya medApekSayA dhauvyam, medA pekSayotpAdavyayAviti matrasthasiddhastha kevalajJAnaparyAye'pi trailakSaNyaM vyavatiSThate, kikasyAdhyAtmano dravyAtma- kaSAyAtma - yogAtma - upayogAtma-jJAnAtma-darzanAtma- cAritrA- vIryAtmabhedato'nekavidhatvapratipAdanena pudgalavadane kAntAtmakatA siddhAntasidvaiva yaduktaM paJcamAGge dvAdazazatake dazamodeza ke " kahavihA NaM bhaMte ! AyA paNNattA ! goyamA ! aTThavihA AyA paNNacA, taM jahA -daviyAyA- kasAyAyA- jogAyA-ubaogAyA - NANAyA- daMsagAyA - caricAyA - vIriyAyA" ityAdisUtre, etadvistRtArthastIkAta evAvaseyaH / tathA cAha vAcakamukhyaH prazamaratau / rama dravyaM kaSAyayogAdupayogo jJAnadarzane caiva / cAritraM vIrya cetyaSTavidhA mArgaNA tasya // 199 // jIvAjIvAnAM dravyAtmA sakaSAyiNAM kaSAyAtmA / yogaH sayoginAM punarupayogaH sarvajIvAnAm || 200 || jJAnaM samyagdRSTerdarzanamatha bhavati sarvajIvAnAM / cAritraM viratAnAM tu sarvasaMsAriNAM vIryam // 201 // dravyAtmetyupacAraH sarvadravyeSu nayavizeSeNa / AtmAdezAdAtmA bhavatyanAtmA parAdezAt // 202 // evaM saMyogAtpabahutvAyainaikazaH sa parimRgyaH / jIvasyaitatsarvaM svatattvamiha lakSaNairdRSTam // 203 // iti // 6 // prakArAntareNAtmano'nekAntarUpatAmupapAdayitumAha kovaM upAyanto, puriso jIvassa kArao hoi / tato vibhayanbo (vi ya bhaiavyo) paraMbhi sayameva bhahayabvo // 7 // "Aho Shrutgyanam" Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kADa 3, gA0 . 277 'kovaM' kopapariNAmaM ' upAyanto' svasmin svayamutpAdayan upanayan vA 'puriso' puruSaH 'jIvassa kArao hoi' jIvasya parabhavaprAdurbhAvapariNativiziSTasya kArako nirvarttako bhavati, kopapariNateH karmavandhahetutvena taprimisakarmaNa upAdAnAt , tena kathaJcidbhedAbhedo. bhayaM vyavasthApayitumuttarArddhamAha-'tatto vibhaeyadyo' kopapariNatipariNatazca puruSaH tataH parabhavotpadyamAnajIvAd vibhajanIyaH, 'tatto vi ya bhaiyo' ityapyatra pAThaH, tato'pi ca bhajanIyaH, kathazcidbhinno vyavasthApanIyaH, pUrvasya kAraNatvenottarasya ca kAryatvena kAryakAraNarUpayostayormutpiNDaghaTavatkathanidbhedAt / ekAntA'bhede kAryakAraNabhAva eva na syAta, mede satyeva tadbhAvAt / atha vItarAgasya janma na bhavati kintu sarAgasyaiva, saMvadati cAtra "vItarAgajanmAdarzanAt / 3 / 1 / 25 itinyAyasUtram , jAtamAtrasya rAgazca pUrvAnubhavaM vinA neti / stanyapAnamiSTasAdhanamityAdismaraNataH pUrvabhavIyAnubhavatadbhavIyatatsmaraNakarturjIvasyaikatayaiva siddheH kathaM bhavabhedena tadbheda iti cet , maivam , bhavarUpavizeSaNamedena kathazcittaviziSTa medasyApyanubhavasidatvAt / atha vizeSaNamedAdeva viziSTayoAMdo na tu mukhyavRzyeti cet , na, vizeSaNavizeSyabhAvasya hi kathaJcidbhedAbhedavAda eva ghaTamAnatvena vizeSaNabhede tadabhimatadvatorapi kathAzcid medo mukhyavRttyaivAzrayitavyaH, na hi nimittabhedAzrayaNe mukhyaaittihIyate, yena vizeSaNa medAdviziSTa bhedAbhyupagame sA na syAt , anyathA ghaTapaTAdInAmapi mukhyatayA medo na syAt , satcadravyatvAdinA'bhedabhAjAM teSAmapi svasvAsAdhAraNadharmarUpanimittabhedenaiva bhedAt , tasmAdbhavabhedenApi mukhyavatyaiva tadviziSTabhedo'bhyupagantavyaH / kizca kAraNaM kAryAkAreNa pUrvasvarUpaM parihAyaiva pariNamati, anyathA kAryakAraNAvasthAdvayasaGkIrNatAprasaGgasyAditi kAraNIbhUtakopapariNatyAtmakapUrvasvabhAvo niruddhaH, kAryAtmakottarabhavotpa. ttipariNatilakSaNasvabhAvAntarazcotpamamityekasyApi jIvasya svabhAvabhedena kathAzcidmado'bhyupagantavyaH / nanvevaM tarhi paramavajIvAt kopapariNatimApadyamAnaH puruSo minna evAstvityA. zaGkAnirAsArthemAha-'paraMmi sayameva bhaiyaho' parasmin , bhava iti zeSaH, svayameva puruSo bhajanIyaH pUrvottarabhavAnuyAyyAtmadravyasvarUpeNA'bhinnatayA vyavasthApanIyaH, ya evAhaM bAlatvenAsaM sa evAhaM yuvatvena vRddhatvena copajAta iti pratyabhijJAnavad ya evAhaM devamavAdipUrvabhave AsaM sa evAhameta saJjAta ityAstikAnAmabhedapratyabhijJAnAt / yadvA jAtismRtyAdimatA kopapariNativazenAhaM pUrvamanuSyabhavaM parihAyAtra tiryakSutpanna ityabhedapratyabhijJAnAta , tadevamatrAspyanekAnta eva pramANakoTimATIkate, etacca nizcayanayamAzrityAvaseyam , yato nizcayanayaH kopapariNati svAtmaivotpAdayati na tvanyAtmeti manute / yadvA kopapariNatimanyasmin jIve utpAdayan puruSaH kArako bhavati, tato'sau kopakArakatvena vibhajanIyaH, kopapariNatiyogye jIve kArakaH, anyatrAkAska iti, etacca vyavahAranayApekSyam , yatassa vyavahArapradhAna iti kopAdipariNatiH paranimittiketi manute iti // 7 // "Aho Shrutgyanam" Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, gA0 8-9 atha dravyaguNayoH kathaJcidbhinnAbhinnatayaiva pratItestAvane kAntAliGgitAveveti yajinAnugairurarIkRtaM tadasahamAnAnAM matamutthApayati- 278 rUvarasagandhaphAsA, asamANaggahaNalakkhaNA jamhA / tamhA davvANugayA, guNatti te kei icchaMti // 8 // 46 4 ' rUparasagandhasparzAH 64 rUvarasagandhaphAsA >> asamANaggahaNa lakkhaNA jamhA yasmAdasamAnagrahaNalakSaNAH / yamahamadrAkSaM tameva spRzAmItyanusandhAnAd dArzanaM spArzanazca ghaTAdidravyamityAdivyavahArAca dvIndriyagrAhyatvaM ghaTapaTAdidravyasya rUparasAdevakSurAdipratiniyatendriyajanyapratyakSagocaratvamityevaM dravyAdguNA asamAnagrahaNAH, tathA saMyogajanakatAvacchedakajAtimatraM vibhAgajanakatAvacchedakajAtimacaM janyasaJjanakatAvacchedakajAtimattvaM vA dravyasya lakSaNam, dravyatvavyApakatAvacchedakasattAbhinnajAtimadhvam, sAmAnyavacce sati karmAnyatve ca sati nirguNatvaM vA guNasya lakSaNamityevaM dravyAdguNA apamAnalakSaNAH, saMvadati kriyAguNavatsamavAyikAraNam " / 1-1- 15 iti dravyalakSaNam / dravyAzrayya - guNavAn saMyogavibhAgeSva kAraNamanapekSaH / / 1-1- 16 iti ca guNalakSaNam / dravyaguNabhinalakSaNapratipAdanaparaM vaizeSikasUtradvayamapi / tathA ca guNA dravyAdbhinnA bhinnapramANagrAhyasvAbhilakSaNatvAcca, yo yasmAd bhinnapramANagrAhyo bhinnalakSaNAMzca sa tasmAdbhinnaH, yathAjIvadravyAdajIvadravyaM ghaTAdAtmA vetyanumAnena guNAnAM dravyAdbhinnatve siddhe yatsyAttadAha4 tamhA davANugayA guNatti' tasmAddravyAnugatA guNA iti dravyamanugatA dravyAnugatA dravyAzritA guNA ityarthaH, ' te ket icchanti ' te kecana vaizeSikAdyAssvayUthyA vA siddhAntatatramajAnAnA icchanti-abhyupagacchanti // 8 // cAtra tanmatanizacikirSayA''ha-- " dUre tA aNNattaM, guNasadde caiva tAva pAricchaM / kiM pajjavAhie hoja, pajjave ceva guNasaNNA // 9 // 66 dUre tA aNNattaM ' dUre tAvad anyatvaM, guNaguNinorekAntena bhinnatvam, asambhAvanIyamiti yAvat, 'guNasadde caiva tAva pAricchaM " guNazabda eva tAvatpArIkSyam, kathaM pArIkSyamityAzaGkAyAM tatsvarUpamAha - " kiM paJjavAhie hoja pajave caitra guNasaNNA " kiM paryAyAdhi ke paryAyAdbhine guNasaMjJA guNazabdo bhavet, kiM vA paryAya eva, atra 'paJjave vA viguNasaNNA' ityapi pAThaH / vA vikalpe, uta paryAye'pi guNasaMjJA guNazabdaH pravarttate, arthAt paryAyAdbhine guNAtmake'rthe guNazabdaH pravartate, kiMvA paryAya eva / guNazabdavAcyaH paryAyAdbhinno guNAtmako'rthaH kiM vA paryAya eveti vivecanArhamiti bhAvaH / nanu pUrvo kena bhinnapramANagrAhmatvabhinnalakSaNatvahetudvayena guNA dravyAdbhinnA iti siddhe guNazabdaH guNAtmaka " Aho Shrutgyanam" Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, gA. 279 evArthe prayogAIH, na tu paryAyAtmake'rthe iti tatra kiM pArIkSyamiti cet , tama vidvanmano raJjakam, uktahetudvayasya kathacidbhinatvenaiva saha vyApyatvena tena kazcidbhedasAdhane siddhasAdhanAt / ekAntabhede sAdhye tasya kacidapyaprasiddhyA vyApyatvA'siddheH / na ca rUpavAna ghaTaH, jJAnavAn AtmetyAdipratItyA bhede matuSprayogAd guNaguNinorekAnta medsiddhenoktdoss iti vAcyam , nityayoge'tra matubidhAnAt , dravyaguNayostAdAtmyAt sadA'vinirbhAgavartitvAt , anyathA pramANAdhopapatteH / saMjJA-saGkhyA-svalakSaNArthakriyAmedAdvA kathaJcittayoramede'pi bhedasiddherna matubanupapattiH / kiJca nityayogavihitamatuSpratyayArthasya nityasambandhasya saMsargavidhayA kathaJcidbhedAbhedAtmakasyaiva bhAnam , ekAntabhede sambandhA'yogAt , anyathA himavadvindhyAcalayorapi saMyogasambandhassyAt / atha vyavadhAnAbhAvasya saMyogakAraNasyAbhAvAna tadubhayasaMyoga iti ceta, tarhi yayossaMyogastayossaMyuktatayA pariNatibhAvena tadrUpeNa tayoH kathaJcidabhedenaivopapattenaikAntabhedaH pramANaviSayatAmAskandati, nanvekAntabhibhayorapi guNaguNinossamavAyasambandha iti rUpavAn ghaTa ityAdipratItissamavAyenaivopapatsyata iti cet, maivam, samavAyasya nirastatvAt , sambandhAntarasya cA'bhAvAt , kiJca guNo dharmitayA paryAyAtmako'bhipretaH, kiMvA tadanAtmakaH, nAdyaH, yataH paryAyasya kathaJcidravyAnatiriktatvena tadAtmakaguNasyApi dravyA'vyatiriktavAdvAdhA, nAntyaH AzrayAsiddheH, etena dravyaM guNAdibhyo bhinnaM guNavavAdityanumAnaM nirastam , rUpAderapi saGkhyAtmakaguNavattayA pratIyamAnatvena tatra vyabhicArAt / eka rUpamatra dve rUpe pahUni rUpANi ityAdipratItirdhAntyAtmiketi cet, tahiM pRthivyAdau kathamabhrAntirUpA seti vaktavyam / tatra bAdhakAmAvAditi cet , tulyamanyatrApi ! guNasya guNavacAyAM dravyAzrayyaguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSaH 1-1-16 iti guNalakSaNameva vaizeSikasUtroktaM bAdhakamiti cet , na, aguNavAniti lakSaNAMzasyAdyApyasiddheH, saMkhyAvatayA pratItervidyamAnatvAt / asau bhrAntiriti cet, tarhi parasparAzrayaH, tathAhi-tasyA bhrAntitve lakSaNAMzasya siddheviziSTalakSaNasiddhiH, tatsiddhau ca bAdhakabalAt saGkhyApratIteAntitvasiddhiriti / na ca liGgAntarAdrpAdiSvaguNavacasiddhestasyA bhrAntitvamiti nAnyonyAzraya iti vAcyam, tatropanyasyamAnadRSTAntasyApi saGkhyAvattayA prtiiymaantvenaagunnvcaasiddheH| saGkhyAyAmanavasthitiprasaGgena nissaGkhathatvavyavasthitAvaguNavacasiddhessaiva dRSTAnta iti cet , na, tatrApi pRthakvAdipratItestasiddharayogAt / pRthaktvasyApi ca saGkhyAvatvena pratItena tadapi dRSTAntIkattuM yogyamiti / na ca dravya eva saGkathAsvIkAre saGkhathaikArthasamavAyasambandhena rUpAdAvapi saGkhyApratyayavyavahAropapattau kalpanAlAghavAd guNe saGkhyAdhasvIkAra iti vAcyam , ghaTe rUparasagandhasparzA iti bahutvapratIteranudayaprasaGgAt , AzrayasyaikatvAt / vyAsajyavRtti. saMyogAdAvekatvapratyayAnudayaprasaGgAca, AzrayasyAnekatvAt / kizca guNa eva sAkSAtsambandhena "Aho Shrutgyanam" Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 sammati 0 10 kA 3, gA0 9 saGkhyAdipratyayavyavahArau, dravye tu svAzrayasamavAyitvarUpaparamparAsambandhenaivetyevaM kuto na syAt, anyathA dravya eva sAkSAtsambandhena saGkhyAdivat sattA varttate, guNAdau sadbuddhistu paramparAsambandhenaivetyevaM kalpanAlAghavAt kimarthaM nAGgIkriyate / kizva guNasya sarvathA dravyAdvitvAmyupagame'vayavaguNAnAmavayavini strasa jAtI yotkRSTa guNArambhakatvaniyamenA'vayavadvaya utkRSTagurutvAdavayavinya pyutkRSTatara gurutvotpatteravayavasyApi tadAnIM saccena tadgurutvasaFare namanonamanAdiliGgakAnumAnAdinA dviguNagurutvopalabdhiprasaGgaH, tadAnImavayavAnayupagame samavAyikAraNanAzAt kAryanAzopagamena ghaTasyApi nAzaprasaGgaH / athAvayavotkRSTagurutvApekSayA'vayavinyapakRSTagurutve'vayavinastattadvyaktitvena kAraNatvamiti vizeSasAmagrIbalAdavayavinyapakRSTa gurutvamevetyato noktadoSa iti cet, maivam, atigauravAt, gatyantare sati vizeSakalpanAyA anavakAzatvAcca / tathA cedamatra tatraM vastu dravyaparyAyAtmakam, tatra kAlatrayAvacchinnaM pUrvottaraparyAyeSvanugatabuddhigrAhyaM pariNAmikAraNalakSaNaM dravyam, vyAvRttabuddhiprAya paryAyo dravyavikArAtmaka pariNAmalakSaNaH, sa ca kramabhAvisahabhAvibhedena dvividhaH, tatra kramabhAvinaH paryAya iti sahabhAvino guNa iti ca saMjJA kramamAviparyAyAH pudgalAdInAM nIlAdayaH, sahabhAviguNA rUpAdayaH, yataH pudgalA nIlAdipUrvaparyAyaM parihRtyAnIlA bhavanto'pi na hi kadApyarUpiNo bhavanti, svasvarUpahAniprasakteH uktazca zrImahAvIrastave khaNDakhAdyAparanAmake 'svadravyaparyAyaguNAnugatA hi tacetyAdizlokaTIkAyAM svadravyaM ghaTAdi, taguNo rUpAdiH, tatparyAyo raktatvAdiriti / Atmani kramabhAviparyAyAzropAdhijanya - sukhaduHkhaharSaviSAdaghaTAdijJAnAdayaH, sahabhAviguNAstUpayogAdayaH, ata eva taccArthazlokavArtike paJcamAdhyAyadvicatvAriMzattamasUtraTIkAyAM - ' paryAya eva ca dvedhA, sahakramavivarttita: ' ityuktam " vizeSo'pi dvirUpaH guNaH paryAyazca // / 5-6 / / guNaH sahabhAvI dharma:, yathAss. tmani vijJAnavyakti - zaktyAdiriti // 5-7 // paryAyastu kramabhAvI, yathA tatraiva sukhaduHkhAdiriti // 5-8 ||" iti pramANanayataccAlo kAlaGkArapaJcamAdhyAya sUtratrayamapyuktamevArthaM saMvadati, yato vizeSo bhedaH paryAya ityeteSAM paryAyazabdatvenAtra vizeSapadasya paryAyatvAvacchinnaparyAyasAmAnyArthakatvAttadbhedoktyA paryAyatvAvacchinnaparyAyasAmAnyasyaiva bhedadvayoktiH pratipAditA | guNaparyAyayozca paryAyatvena rUpeNaikye'pi sahabhAvino guNAH, kramabhAvinazva paryAyA iti lakSaNabhedena kathaJcidbhedamabhipretyaiva " guNaparyAyavadravyam " 5-37 / iti paJcamAdhyAya saptatriMzattamasUtraM bhagavatomAsvAtinA prANAyi, tatra guNapadasAhacaryAtparyAyapadena kramamA vilakSaNaparyAyavizeSa eva gRhItaH, na tu paryAyatvAvacchinnaparyAyasAmAnyamiti siddhametat vastuto guNAH paryAyabhedarUpatvAttadantargatA eva, na tu tadvyatiriktA iti // 9 // "Aho Shrutgyanam" tathA ca dravyArthikanayagocaradravyatvena paryAyArthikanaya viSayaparyAyatvena dravyaM paryAyAzreti vibhAgo yuktaH, na tu dravyaM guNAH paryAyAzceti dravyatvena guNatvena paryAyatveneti Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kA 3, gA0 10-12 281 prakAratrayeNa, yadi ca guNo'pi paryAyAtiriktassyAttadA tadrAhakatRtIyaguNAstikana yo'pi trilokAdhipatipraNA pravacanIyassyAdityAha- do uNa NayA bhagavayA, davvaTThiyapajjavaTTiyA vidyayA / - etto ya guNavisese, guNadviyaNao vi jujjaMto // 10 // ' do uNa gayA bhagavayA ' dvau punaH nayau dvAveva mUlanayau bhagavatA ' davaTThiya-pavaDiyA niyayA' dravyArthikaparyAyArthiko niyamitau 'etto ya guNavisese ' etasmAcca paryAyAdadhike guNavizeSe grAhme sati tadrAhakaH 'guNadviyaNao vi juaMto ' guNArthikanayo'pi yujyamAnaH, niyamayituM syAditi zeSaH / anyathA nayAnAmavyApakatvaM syAt, kevalibhagavato vA tadaparijJAnaM prasajyeta // 10 // na ca bhagavatA guNArthikanayo'pi niyamitaH, kintu paryAyArthikanaya evetyAhajaM ca puNa arihayA tesu tesu suttesu goyamAINaM ! pAvasaNNA NiyA, vAgariyA teNa pajAyA // 11 // jaM ca puNa ahiyA tesu tesu suttesu' yacca punararhatA teSu teSu sUtreSu ' vaSNapajave hiM gaMdhapakhavehiM' (bhaga0 sU0 zata0 14; u0 4) ityAdinA 'pajavaNNA niyayA' paryAyasaMjJA niyamitA, varNAdiSviti zeSaH 'goyamAINaM vAgariyA' gautamAdibhyo vyAkRtA vyAkhyAtA 'teNa pajAyA' tena paryAyAH, tataH paryAyA eva varNAdayo na guNA ityabhiprAyaH // 11 // atha tatra guNa eva paryAyazabdenoktaH kiM na syAdityAzaGkAyAmAha - parigamaNaM pajjAo, aNegakaraNaM guNatti tullatthA / taha vi Na guNatti bhaNNai, pajjavaNayadekhaNA jamhA // 12 // + " * parigamaNaM paJjAo' pari - samantAtsahabhAvibhiH kramabhAvibhizca bhedairvastunaH pariNatasya gamanaM 'ye gatyarthAste jJAnArthA' iti vacanAt paricchedo yaH sa paryAya: / nanvevaM sati zAstrAntare paryetyutpAdavinAzau prApnotIti paryAya iti vyutpacyotpAdavinAzazAlI vastvaMza eva paryAya: pratipAdita iti kathamanena saha na virodha iti cet, maivam atra viSayaviSayiNorabhedavivakSaNena tathoktatvAt / " aNegakaraNaM guNatti anekakaraNaM guNa iti anekarUpatayA vastunaH karaNaM 'karoterjJAnArthatvAt ' parau bhuvo'trajJAne' iti jJApakAt ' dhAtUnAmanekArthatvAt jJAnaM, pUrvavadviSayaviSayiNorabhedAdeva guNaH, paryAyasya parigamaNamiti guNasyAnekakaraNamiti ca vyutpattinimittamapekSya ' tulatthA ' tulyArthI guNaparyAyazabdau 'vaha viNa guNaci maNNai ' tathApi na guNA iti bhaNyante, paryAyA guNazabdavAcyatvAdrUpAdivaguNA eveti nAbhidhIyante paryAyavizeSavAcakasya guNazabdasya paryAyavizeSoktAveva 4 36 " "Aho Shrutgyanam" Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 sammati* kADa 3, gA0 13-4 pravattibhAvAt paryAyasAmAnyoktAvapAte, na ca guNazabdasya paryAyasAmAnya eva zaktiH kalpanIyA, tatra hetumAha-paavaNayadesaNA jamhA' yasmAt paryAyanayadezanA, paryAyArthikanayadvAreNaiva bhagavatA dezanA kRtA, na tu guNArthikanayadvArA, ato vyutpattinimittataulye'pi guNaparyAyazabdayossAmAnyavizeSabhAvApanapravRttinimittabhedAna paryAyazabdatvamiti / ayambhAva:-gavi gavaye ca vyutpattinimittasya gamanAzrayatvasyeva guNe paryAye ca vyutpattinimittasya jJAnatvasya samAnatayA vidyamAnatve'pi guNazabdasya paryAyavizeSatvAvacchinnArtha. katvena tasya paryAyavizeSatvapravRttinimittakatvam, paryAyazabdasya ca paryAyatvAvacchinnArthakatvena tasya paryAyasAmAnyatvapravRttinimittakatvamityevaM tayoH gogavayazabdayoriva pravRtti nimittabhedAnna paryAyazabdatvamiti // 12 // . nanu paryAyANAM pratikSaNaparAvartanasvabhAvatvAt paryAyazabdaH kramabhAvidharmavAcaka eva, guNAnAM yAvadrvyAvasthAyitvAd guNazabdazca sahabhAvidharmavAcaka eva, tathA ca guNAH paryAyebhyo'tiricyante, paryAyAtiriktaguNAbhidhAnAnyathA'nupapacyA ca guNArthikanayo'pi bhagavatA'rthAdupadiSTa evetyAzaGkA pratipAdayati jaMpaMti asthi samae, egaguNo dasaguNo aNaMtaguNo / rUvAiyapariNAmo, bhaNNaha tamhA guNaviseso / / 13 // paMti' jalpanti, pratipAdayanti dravyaguNAnyatvavAdina iti zeSa:, ki jalpantIti karmAkAGkSAyAmAha-' asthi samae, egaguNo dasaguNo aNaMtaguNo' iti / asti vidyata eva, samaye siddhAnte, 'egaguNakAlae duguNakAlae' ityAdivacanAt ekaguNakAlaH dazaguNakAlaH saGkhyaguNakAlaH asaGkhathaguNakAlaH anantaguNakAla ityAdi vyapadezorUpAdau, tataH kimityata Aha-'rUvAiyapariNAmo, bhaNNai tamhA guNaviseso' iti, tasmAdUpAdikapariNAmo guNavizeSa eveti bhaNyate, tato'sti guNArthiko'pi nayaH, upadiSTazca bhagavateti nAtrApasiddhAntatvaprasaGgaH // 13 // atrAha siddhAntavAdI guNasahamaMtareNA-vi taM tu panavavisesasaMkhANaM / sijaha NavaraM saMkhA-Nasatthadhammo tai (na u) guNotti // 14 // "guNasahamaMtareNAvi taM tu pajavavisesasaMkhANaM sijai" tattu ekaguNakAla ityAdi prAguktavacanaM tu, guNazabdamantareNApi guNatvAvacchinnarUparasAdiguNAtmakArthavodhAnukUlazaktimadguNazabdaM vinA'pi, paryAyavizeSasaGkathAnaM paryAyavizeSasaGkhyAvAcakaM siddhyati, na tvatiriktaguNaguNArthikanayapratipAdanaparam , nanvevaM tayaMkaguNakAlaH dazaguNakAla ityAdivyapadezaH kiM nivandhana ityata Aha-varaM saMkhANasasthadhammo taiguNotti, navaraM saGkhathAnazAstradharma: "Aho Shrutgyanam" Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kAma 3, gA* 15 283 tAbadguNa iti, tatra guNazabdasyaitAratA'dhiko nyUno vA bhAva iti gaNitazAstradharmavAcakasvAditi / atra 'na u guNo tti' iti 'Na ya guNo ti' ityapi ca pAThaH / uktavyapadeza etAvatA'dhiko nyUno vA bhAva iti gaNitazAstradharmavAcakazabdenaiva bhavati, na tu guNaguNArthikanayapratipAdanAbhiprAyeNa, yena ca rUpeNa vibhinnamUlavyAkaraNinayagrAhyatA tenaiva rUpeNa vibhAgaH, anyathA vibhAgasya sampradAyaviruddhatvAt, ata eva "guNaparyAyavadravyam" 5-37 iti tatvArthasUtre guNaparyAyapadAmyAM yugapada'yugapadAviparyAyavizeSopAdAne'pi na dravyatvena guNatvena paryAyatveneti traividhyena vibhAga iti bhAvaH // 14 // dRSTAntadvAreNAmumartha dRDhIkartumAha jaha dasasu dasaguNammi ya, egammi dasattaNaM samaM ceva / / ahiyammi vi guNasadde, taheva eyaMpi paTTavvaM // 15 // " jahA dasasu egaMmi ya" yathA dazasu, dravyeSdhiti zeSaH, ekasmizra, dravya iti zeSA, tadvizinaSTi-'dasaguNammi' dazaguNe dazaguNite " ahiyaMmi vi guNasadde " adhike'pi guNazande, guNazabdAtireke'pi, "dasataNaM samaM ceva" dazatvaM samaM caiva, casya pAdapUraNArthakasvAt samameva / dRSTAntamupadarya dArzantike upanayamAha-" taheva evaM pi daTThavaM" tathaivatadapi draSTavyam , tathaivaitadapi na bhidyate, paramANurekaguNakRSNAdiriti, ekAdizabdAdhikaguNazabdenApi tadadhikArthA'pratipAdanAditi draSTavyam , tathA ca tenApi nAtiriktaguNasiddhiriti bhAvaH / na caivaM guNAnAM paryAyAnatireke vAcakacakravartisUtraM " guNaparyAyavad dravyaM " iti virudhyate, yugapadayugapadAviparyAyavizeSapratipAdanArthatvAttasya, sahabhAvidharmavAcakaguNazabdasamamivyAhatasya paryAyazabdasya kramabhAvidharmavAcakasyApi ' gobalIvarda 'nyAyena tadatiriktadharmapratipAdakatve doSAbhAvAt , na hi kAlpaniko guNaparyAyayo do vAstavaM tadabhedaM viruNaddhi, kalpanAbIjaM ca tatra tatra pradeze vyutpattivizeSAdhAnameva / / ata eva guNANamAsao davvaM, egadamvassiyA gunnaa| lakkhaNaM pajavANaM tu, ubhao assiyA bhave / / ityuttarAdhyayanASTAviMzatitamAdhyayanaSaSThagAthAvacanaM 'dabanAme guNanAme pajavaNAme' ityAyanuyogadvAravacanaM ca ziSyavyutpattivizeSAya kAlpanikaguNaparyAyabhedAbhidhAnaparametra, svAbhAvikatanedAbhidhAnaparatve tu guNArthikanayaprasaGgassyAt / ' na ca nANadaMsaNaTTayAe duve ahaM' ityAdi bhagavatIstravacanameva guNArthikanayapratipAdakamityAzakSitavyam , yata uktasUtravacanasya dravyArthikanayAbhyupagatasyA''tmadravyatvarUpeNakasyAtmanaH paryAyArthikanayamatenaiva jJAnadarzanAdibhedena dvaividhyAdipratipAdanaparatvAnbhAto guNArthikanayapravRttiryukteti / tadevaM guNasya paryAyAntarbhAvaNa paryAyasya ca saMjJAsaGkhyA'rthakriyAdibhedena kathazcidbhinatve'pi "Aho Shrutgyanam" Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 sammati0 kAma , gA* 16-17 vyaktirUpatayA dravyAtmakatvena guNasyApi kathaJcidvyAtmakatvamiti naikAntabhinmaguNasiddhezvakAza iti siddham // 15 // evaM dranyaparyAyayorbhedaikAntapratiSedhe satpamedasiddhAvapi taddAmArtha sopanayamudAharaNamamedaikAntavAcAha eyaMtapakkhavAo, jo uNa daLava-guNa-jAibhepammi / aha puSvapaDikuDo, uyAharaNamittameyaM tu // 16 // __ " aha dahaguNa-jAimeyammi" atha dravya-guNa-jAtimede dravya-guNakriyAbhedeSu, 'jo uNa eyaMtapakkhavAo' yaH punarekAntapakSavAda ekAntamedAbhyupagamavAdaH, yattadonityasambandhAt sa yadyapi 'puvapaDikuTTho' pUrva pratikruSTaH pUrvameva pratikSiptaH, bhedaikAntagrAhakapramANA'bhAvAt , abhedagrAhakasya ca pramANasya pUrvameva pradarzitatvAt , tathApyekAntAmedavAdadRDhIkaraNArtha " uyAharaNamittameyaM tu" udAharaNamAtraM dRSTAntamAtrametat pradaryate // 16 // ... atra dravyavyatiriktaM guNakarmAdi kiJcinnAsti, rUparasAdayo dravyadvAreNaivopalabdhipathamAyAtA dravyattimAtratvenAvadhAryante, na bhinnajAtIyatvena, cakSurasanAdigrahaNa bhedAttu rUparasAdipariNatayo dravyasya bhiyante, pitRputramAtulAdhane kasambandhabhedAdekasyaiva puMsaH putrapitrAdinAnApariNativat, yathaikasyaiva jinadattAderjanyajanakatvAyanekasambandhApekSAH putrapitrAdivyapadezAH pravartante, na tu tasmAtpuruSavastuno'rthAntarabhUtaM putratvaM pitRtvaM vA nAmArtho jAtyantaramasti, puruSavRttimAtratvAt , tathA dravyamapi cakSurgrahaNAdiviSayabhUyamAsAdayadpAdivyapadezamanekamAsAdayati, ato rUparasAdayo dravyAdanAntaram , karmApi visrasAprayogasApekSo dravyapariNAmastadbhAvalakSaNo dravyAdavyatirivyamAno dravyamevetyAzayaM manasi dhRtvA ekAntadravyA'bhedavAdI pUrva dRSTAntamevAha piu-putta-Natu-bhavvaya-( bhANijna )-bhAUNaM egpurissNbNdho| Na ya so egassa piyatti sesayANaM piyA hoha // 17 // 'piu-puttetyAdi'-pitR-putra-napta-mAgineya-bhrAtRNAmekapuruSasambandhaH / atra SaSThI. vibhaktestRtIyAvibhaktyarthakatvAt pita-putra-napta-bhAgineya-bhrAtRmirekapuruSasya sambandhaH, padvA pita-putra-napta-bhAgineya-bhrAtRNAM ekapuruSeNa saha saMsA, atra 'bhavaya' iti sthAne 'bhANija' ityapi pAThaH / ayambhAvaH-yathai kasminneva devadattAdipuMsi svapiTaputrapautrAdisambandhataH putrapitrAdhanekavyapadezAnukUlaikazaktimahimnA putrapitRpitAmahAdivyapadezo bhavati / na ca putrAdisambandhabhedena bhinnatvam , ekasyApyanekatvaprasaGgAt , na ca putrotpacyA tatsambandhatassa ekasya piteti zeSANAmapi pitA bhavatItyAha-Na ya so ityAdi / / 17 // "Aho Shrutgyanam" Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 sammati kAma 3, gA0 18-19 tathAtiriktaguNAbhAve'pyekasmin dravya eva carasanAghrANatvakzrotrAtmakatattadindriyasampandhatazcakSurasanAghrANatvazrInendriyasannikarSajAnekapratyakSAnukalaikazaktimatvena rUpa-rasagandha- sparza-zabdavyapadezagocaratvaM bhaviSyati, kimantargaDunA'tiriktaguNena, na caikasyAnekasajJAkaraNamAtreNa nAnAtvam , ekasyApi gIrvANanAthasya zakrendrapurandarAdizabdaya'vahiyamANatvena minnatvaprasaGgAditi dravyaikAntavAdasyaiva prAmANikatvena dravyaguNayoH kathacinedavAdo mithyetyAzayena dravyAdvaitavAdyavAha jaha saMbaMdhavisiTTho, so purismaavnirhso| taha davvamiMdiyagayaM, rUvAivisesaNaM lahai // 18 // 'jaha so puriso purisamAvanirahasao' yathA sa puruSaH devadattAdyAkhyaH puruSabhAvena puruSatvena niratizayaH puruSarUpatayA'bhinno'pi san 'saMbaMdhavisiTTho' sambandhaviziSTaH pUrvoktapitputrAdisambandha nimittIkRtya putrapitrAdivyapadezaM lamate, dRSTAntamupadarya taddharma dArzantike upadarzayitumuttarArddhamAha-'taha davamiMdiyagayaM svAivisesaNaM lahai' tathA dravyamindriyagataM rUpAdivizeSaNaM labhate / ayambhAvaH-tathA dravyaM dravyasvarUpatayA'bhinnamapi calarasanAditattadindriyasambandhaM nimittamavApya rUpa-rasa-gandhAdivyapadezamAnaM lamate, na caitAvatA minarUpatAmavApnoti, yato na hi zakrendrapurandarAdizabdabhedAgIrvANanAthasyeva rUpAdizabdabhedAd ghaTAdivastuno bhedo yuktaH, na caivaM devadattAdau pitrAdivad ghaTAdau rUpAderapi sAvadhikatvaprasaGgaH, pitrAdivyavahArasyeva rUpAdivyavahArasya cakSurAdIndriya. sambandhApekSayA sAvadhikatve'pi vastuno'tathAtvAt / na ca cakSu yatAviziSTadravyasya rUpAditve grAhyatAyAH zaktirUpAyA atIndriyatvena rUpAderapyatIndriyatApattiH, vizeSaNasyA'. pratyakSatve'pi vizeSyavidhayA tatpratyakSatvasambhavAt , zaktibhedAca na cAkSuSAdijJAnasaGkara iti dik // 18 // asyaikAntadravyAdvaitavAdasyAprAmANyajJApanAya syAdvAdasiddhAntavAdhAha hojAhi duguNamahuraM, aNaMtaguNakAlayaM tu jaM davvaM / ... Na u Daharao mahallo, vA hoi saMbaMdhao puriso / / 19 // __jaM davaM duguNamahuraM aNaMtaguNakAlayaM tu hojAhi' yadravyaM rasato dviguNamadhuraM rUpato'nantaguNakRSNaM tu bhavet , tatkuta iti zeSaH / ayambhAvaH-yadi nAmAmlAdidravyameva rasanendriyasambandhavazAdrasa iti vyapadezamAtramAsAdayet , tarhi tad dviguNamadhuraM upalakSaNanyAyena triguNAdimadhuraM yAvadananta guNamadhuraM ca rasataH kuto bhaveda , evaM nayanasambandhAdeva yadi nAma kRSNaraktAdipratItirbhavettarhi saGkhyAtaguNakRSNamasaGkhathAtaguNakRSNamanantaguNa kRSNaM tad dravyaM kRtassyAt, na hIndriya sambandhamAtreNa pANahAnivRddhirUpavaiSamyapratIvirbhavatIti vaco "Aho Shrutgyanam" Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, gA0 20-21 bhavaddhivinA'nyairasacetobhirvaktaM zakyate, bhavadakte puruSaSTAnte'pi sarvathaikye vayomedenAlyo mahAnveti vizeSapratItinaiva bhavedityAzayenottarAddhemAha-Na u ityAdi-na svalpako mahAn vA bhavati sambandhataH puruSaH / ayambhAva:-putrAdisambandhadvAreNa pitrAdireva puruSo bhavet , na svalpo mahAn veti yuktaH, vizeSapratipattilAkSaNikaita mithyArUpaiva veti cet, tarhi sAmAnyapratipattirapi tathAsmikaira syAt, vinigamanAyuktyabhAvAt / etene kasminnapi puruSe pitRputrAdigataputrapitrAdisaMskArajanasvabhAvatayA tAdRzasaMskAralakSaNasahakAribhedAjhimaputrapitrAdivyapadezo bhaviSyatItyalamekAnekatvakalpanayetyapi nirastam, kAryatAbhedena tanirUpakakAraNatAsvabhAvabhedasyAvazyakatvenaikasyApyanekAtmakatvAt , anyathaikasyAne kasaha. kAritvA'yogena viviktavyavahArocchedassyAt, na caivaM taveMkatvenAnubhUyamAnasya ghaTasya jalAharaNAdhanekakAryakAritvenAnekatvApattiriti vAcyam , tathA'bhyupagantanayamapekSyeSTApattyA parihatatvAt / yo'pyekasyAnekarUpatA''pAdanatarka uktaH, so'pi tadAbhAsA, nayasamUhAtmakajainasiddhAnte samabhirUDhanayAbhiprAyeNa sajJAbhedenaikasyApyanekatvena svIkRtatayeSTatvAt // 19 // atraikAntAbhedavAdhArakate bhaNNai sambandhavasA, jai saMbaMdhitaNaM aNumayaM te / naNu sambandhavisese, saMbaMdhivizeSaNaM siddhaM / / 20 // 'bhaNNai ' bhaNyate--ekAntAmedavAdinA samAdhIyate, kiM bhaNyata iti karmAkAkSAyAmAhasaMbaMdhavasA ityAdi, 'saMbaMdhavasA jai' yadi sambandhavazAt sambandhasAmAnyavazAta , 'saMbaMdhittaNaM aNumayaM te ' sambandhitvamanumataM sambandhitvasAmAnya manumataM tara, tadA " naNu saMbaMdhavisese saMbaMdhivisesaNaM siddhaM " nanu sambandhavizeSa sambandhivizeSaNaM siddham / sambandha vizeSadvAreNa sambandhivizeSo'pi kiM nAbhyupagamyate ? ityarthaH // 20 // syAdvAdasiddhAntavAdI samAdhatte julai saMbaMdhavasA saMbaMdhivisesaNaM Na uNa eyaM / NayaNAivisesakao( gao)rUvAivisesapariNAmo // 21 // ' jullai saMbaMdhavasA saMbaMdhivisesaNaM' yujyate sambandhavazAt sambandhivizeSaNa, sambandhavizeSaprayuktaH sambandhivizeSo'pi yukta eva, yathA puruSasAmAnyApekSayA daNDakuNDalAdi. sambandhaviziSTaH puruSo bhinna eva pratIyate, puruSasAmAnye daNDI puruSa iti kuNDalI pula iti ca pratItyabhAvAt , daNDaviziSTe kuNDalaviziSTe puMsi coktapratItimAvAt / atra bhinnatAprayojako daNDakuNDalAdyAtmakasambandhi vizeSajanitasaMyogasambandhavizeSa eveti samba. ndhavizeSAt sambandhivizeSo'smanmate siddhatyeveti sambandhavizeSadvAreNa sambandhivizeSApAdanamapyasmanmatAnukUlameva, iSTatvAt , bhavanmate tu na sambandhivizeSo nApi sambandha. "Aho Shrutgyanam" Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, nA0 21 287 vizeSassacchata iti kuto nayanAdisambandhivizeSajanitasambandha vizeSa kRto rUpAdivizeSapariNAma ityAha-' na uNa eyaM ' ityAdi // 21 // navanekAntavAdinAM bhavatAM mate'pi rUparasAdeH padguNahAnivRddhirUpavaiSamyapariNatiH kathamupapannA bhavatIti parAzaGkAmupadarzya tAdRzapariNatyupapAdanAyAha granthakAraH- rore visamapariNayaM, kaha evaM hohiitti uvaNIyaM / taM hoha paranimittaM, Na vatti etthatthi egaMto // 22 // 4 Home ' maNyate dravyaikAntavAdinA, tena yad bhaNyate tadAha - " visamapariNayaM kaha eyaM hohiha tti " viSamapariNataM kathametat bhaviSyatIti / ayambhAvaH - zItoSNasparza va dekatraikadA virodhAdetadA'graphalAdi dviguNAdyanantaguNavRddhihAnirUpaviSama pariNatipariNataM kathaM bhaviSyatIti, evaM pareNa prerite sati tadupapAdanAyAha-uvaNIyaM ityAdi / 'visamapariNaI kaha evaM hohiitti ' ityevaM pAThe tvayamarthaH - zItoSNasparzavadekatraikadA virodhAdekatrAtraphalAdau viSamapariNatiH kathameSA paridRzyamAnA bhavatIti yadbhaNyate pareNa tadupapAdanAyAha - ubaNIyaM ityAdi, upanItaM upadarzitamApteneti zeSaH, tena svagirA zrotRzrutajJAnagocarIkRtamityarthaH, yadupanItaM tadevAha - 'taM hoha paraNimittaM tad vaiSamyaM bhavati paranimittam, yathA kAraNaM tathA kAryamiti nyAyena kAryamAtre dravyakSetrakAlabhAvAnAM kAraNatvAt tadrUpasahakArivaicitryabalataH kAryamapi vicitrabhAvamavApnotIti tadA''mrAdiphalamapi tena viSamarUpatayA pariNamatIti vaiSamyaM paranimittamityarthaH ' Na vatti etthatthi egaMto ' na vA ' paranimittameva ' itya. trAyekAnto'sti, upAdAnaviSayA svasyApi kathaJcinimittatvAt, anyathA dviguNarasAdInAM eSa evopAdAnAkhyAzrayo na tvanya ityAzrayaniyamo naiva syAt, virodhazva kAlabhedena dezamedena vA nirasanIyaH, na caikatraiva pradeze dviguNarasAditve ekaguNarasAdidvayasamAvezAdvirodhassambhAvanIyaH, ekaikaguNApekSayA dviguNaparyAyavato rasasya pratyekAtiriktatvenAvirodhAt, ata eva parApekSayA SaTsthAnapatitatvamapyaviruddham, ApekSikadharmayo IsvatvadIrghatvayoriva virodhAsiddheriti dik / tannaikAntadravyAdvaitavAdaH saGgatimaGgati / etena athAstu aff pramANakoTiM nIta ekAntaguNAdvaitavAdaH, rUpAdiguNaireva dravyakAryopapatteH, anekAntavAdasya tu virodhAdidoSAghAtatvena kathamapi nAvakAza ityapi nirastam AzrayAbhAve AzritAnupapatteH, nirAdhAra eveti cet, na, yamahamadrAkSaM tameva spRzAmIti pratisandhAnena tadAzrayadravyasyAnubhUyamAnatvAt na ca tadviSayo rUpAdireveti vAcyam, jAtyandhasyApi nIlAdipratyayaprasaGgena tasya dvIndriyA'grAhyatvAt na caikameva vastu nayanena rUpatvena tvacA - sparzatvena gRhyata ityapi vAcyam, tayorviruddhatvena tadAzrayaikavastuno'bhAvAt / atha rUpatvasparzatvayoreka eva dharmI, vizedhe mAnAbhAvAditi cet, AH ! kIdRzamajJAnavilasitam, ? "Aho Shrutgyanam" Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 sammati* kAma 3, mA. 23-14 yena tayovirodhitve'pyavirodhitvam , mitrApekSayA kathazvidbhedAbhedayostvavirodhitve'pi virodhitvamamyupagatam / kizca rUpavAn ghaTA, jJAnavAnAtmetyAdipratItirnaivaM bhavet , kintu bhavanmate rUpaM ghaTaH jJAnamAtmetyAdipratItissyAt / anyacca pItazaGkha iti bhrAntapratIto zvaityAnupalambhe'pi tadAzrayopalambhato jAtyandhapuMsA sacakSuHpuMsA'ndhakAre ca rUpAgrahe'pi zaGkhasya tvacA grahAcca dravyasyaiva sAmrAjyaM kimiti na kalpayasi / pItAtmakatayotpamA zaja evoktabhrAntapratIto bhAsata iti cet, na, svasthapuruSaiH zvaityasyaivopalammAt / bhrAnta puruSApekSayA pItAtmakaH, svasthapuruSApekSayA ca zvaityAtmaka evaikadA zaGkha utpanna iti tUnma. ttavacanavadupekSaNIyameva, ekasya zaGkhasyekakAlAvacchedenobhayAtmakatayA kenApi viduSA'nabhyu. pagamAt / tadevaM siddhAntopaniSadvicArArUpramANakAntamanekAntavAdaM svIkuru, parihara ca dravyaikAntavAdamivoktadoSamudgaraprahArabhItyA guNaikAntavAdamapItyale prasaGgAnuprasaGgena // 22 // atha dravyaguNayorbhedaikAntavAdino dravyaguNalakSaNAnupapattimudbhAvayanti davvassa ThiI jammavi-gamA ya guNalakkhaNaM ti vattavyaM / evaM saha kevaliNo, jujjai taM No u daviyassa // 23 // 'davasa ThiI ' dravyasya sthitidhauvyaM lakSaNamiti zeSaH, yadvA 'guNalakkhaNaM' ityasmAdvicchidya lakSaNamiti smbndhH| jammavigamA ya guNalakkhaNaM ti vattavaM ' janma vigamau utpAdavyayau ca guNAnAM lakSaNaM guNalakSaNamiti vaktavyaM syAt / ' evaM saha kevaliNo jujai taM' evaM sati, evamabhyupagame sati, kevalinaH karAmalakavatsAkSAtkRtavizvavizva. tasvasya yujyate tadetallakSaNam , tathAhi-kevalinaH kevalajJAnamutpanaM satkSAyikatvAt sva: rUpato na vyayametIti tadabhinnatvAttadrUpeNa kevalino dhrauvyam-pratikSaNacetanAcetanAtmakakSeyapariNatiparAvRtyA tadviSayakaM kevalajJAnamapi pratikSaNaM parAvartata ityutpAdavyayasvabhAva. kevalajJAnarUpeNa tadabhinnatvAt kevalino'pi pratikSaNotpAdavyayAviti tasya trilakSaNatvaM ghaTate 'No u daviyassa' na tu dravyasyANvAderlakSaNamidaM yujyate, na hyaNau rUpAdayo jAyante atyantabhinnatvAt gavAzcAdivat , athavA kevalino'pi sakalajJeyagrAhiNo naitallakSaNaM yujyate, na cApi dravyasyAcetanasya, guNaguNinoratyantabhede sati utpAdavyayadhovyAtmakatvalakSaNaM satvaM yadbhavato'numataM tanna dravye,tatra dhrauvyasyaivaikasya bhAvAt , nApi guNe, tatrotpAdavyayayoreva sadbhAbAda,tathA ca asanna kiJcillakSaNAliGgitaM bhavatIti bhavadanumatoktasattvAbhAvAdasatozca dravyaguNayoH kharaviSANAderiva lakSaNA'sambhavAditi dravyArthAntarabhUtaguNavAdino bruvanti / / 23 / / atrottaramAha sari: davvatthaMtarabhUyA, muttAmuttA ya (va) te guNA honaa| jaha muttA paramANU, nasthi amuttesu aggahaNaM // 24 // "Aho Shrutgyanam" Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kANDa 3, gA0. 24 ... te davatyaMtarabhUA guNA muttA muttA va hojA' te tava, mata iti zeSaH / dravyArthAntarabhUtA guNA mUrtA amUrtA vA bhaveyuH, athavA dravyArthAntarabhUtAste pUrvoktalakSaNalakSitA guNA mUrtI amUrtI vA bhaveyuH, te guNAH kiM mUrtA amUrtI veti bhAvaH / 'jai muttA paramANu natthi' yadi mUrtAH yattadornityasambandhAttarhi paramANavo na santi na bhavanti, mUrtimadrUpAdhApAratvAda, anekaprAdezikaskandhayat / atha yadyamUrtAstahi teSAmagrahaNam , amUrttatvAt , AkAzavadityAzayenAha-'amuttesu aggahaNaM' atra saptamyAH SaSThyarthatvAt amUrtAnAmagrahaNamityarthaH, tato dravyaguNayoH kazcidbhedAbhedAvabhyupagamanIyau, anyathA pratItiviroSa ssyAt, tathAhi-dravyaguNayoryathAkramamekAnekapratyayAvaseyatvAtkathazcidbhedaH pratIyate, kathazcidabhedo'pi, rUpAdyAtmanA dravyasvarUpasya rUpAdInAM ca dravyAtmakatayA pratIte, anyathA tadabhAvApateH // 24 // - etaca vivakSAmAtreNocyate, anyathA jAtyantarAtmake vastuni bhedAbhedAdhanyatarakathAyA evAsambhavAda, na hi citraM vastu nIlapItAdyanyataratayA kathyate carcyate vA, ekatarajijJAsayA kevalaM tathA pratIyata iti / etadevAha-'sIsamaI ityAdi / yadvA yadyapyAItasiddhAntoktAnekAntatatvAbhyAsajanyatadviSayakaparipuSTabuddhInAM saptamaGgayAtmakapramANavAkyasyeva sapta. vidhajijJAsAnivarttakasaptadharmaprakAskaikarmivizeSyakAkhaNDabodhajanakatAparyAptimancAdutsargatassyAdvAdarUpapramANavAkyasya tathA'nantadharmAtmakavastvekadezo'pi syAdvAdarUpa eveti heto. ritaradharmApratikSepitayA'nyAzeSadezasAkAGkSakadezabodhajanakAnAM syAdvAdekavAkyatApatratatta ayavAkyAnAM cAbhidhAnamevocitam , tAbhyAmeva yathArthatatcAdhigate, saMvadati cAtra " prmaannnyairdhigmH|" 1-6 iti tacArthasUtramapi, na vitaradharmAnapekSitapaikadharmamAtrapratipAdakasvatantratattanayavAkyAnAm / ekAntatacAnAmasadrUpatvena tatpratipAdakAnAM teSAM mithyArUpatvAt , tathApi syAdvAdavAkyAtmakapramANavAkyatajanyAzeSAMzaviziSTaparipUrNavastuviSaya kanirAkAsazAbdabodhAtmakajJAnavizeSa kAryakAraNabhAvavijJAnarUpA pA syAdvAdavyutpatisvadarthitayA ziSyANAmaMzamAhiSu nayavAdeSvapyapavAdataH pravRttiruciva, na hi pratyekatattadaMza. jJAnAmAve nikhilAMzaviziSTArthanAnaM bhavitumarhatItyazeSAMzaviziSTArthabodhe ekaikatattadaMzaviSa. yakanayajJAnAnAmapi hetutvam / nanu taditarAzanirapekSatasadaMzaviSayakanayavAdAnA mithovirodhinAM tadviSayA'satyatvenAyathArthajJAnajanakatvAttasato mithyArUpatvAdasatyatvena taduktayusyAzrayaNaM nocitamiti ceda , satyam , tathApi " asatye varmani sthitvA, tataH satyaM samIhate" ityAdinyAyena ziSyamativisphAraNArtha taduktayuktyAzrayaNamapi nyAyyam , ekAntaviSayA'satyatvena tatpratipAdakAnAM sarveSAM nayavAdAnAM svarUpato'satyatve'pi syAdvAdavyutpAdakatayA phalataH satyavAdityAzayenAha "Aho Shrutgyanam" Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 sammati0 kANa 3, gA0 25-26 sIsamaIviSphAraNa-mettatthoyaM ko samullAyo / iharA kahAmuhaM ceva, nasthi evaM sasamayammi // 25 // "sIsamaIviSphAraNa mettatthoyaM" ziSyamativisphAraNamAtrArtho'yaM, vinItavineyabuddhivikAzanamAtraphalako'yaM, trikaraNayogazuddhipurassarazravaNaikatAnAnAmantevAsinAM vinayabhaktibhAvena sugurUpAsakAnAM saptamaGgayAtmakamahAvAkyajanyapramANAtmakA'khaNDazAbdabodhajanakAvAntaranayavAkyArthaviSayakakhaNDavodhotpAdanamAtraphalako'yamiti yAvat / "kao samullAvo" kRtaH samullApA, vihitaH prabandhaH / 'iharA' itarathA syAdvAdasya vastutvavyApakatvena vastumAtrasyAnekAntAtmakatvAda kahAmuhaM ceva natthi evaM sasamayammi' kimete guNA guNino bhinnA AhosvidabhitrA ityevaM svasamaye arhasiddhAnte kathaivaiSA nAsti, ekAntanayaviSayA'sattvena tatkathA naiva pramANabhAvaM bhajata iti syAdvAdAgamatazcajhena na sA pratipAdanIyA, ata eva " nevAvadhAraNI bhASAM bhASeta" iti siddhAntoktamapi saGgacchate / ayazca niSedhaH svatantranayaviSaya eva, syAdvAkavAkyatApananayavAkyAnAM tu parasparanirUpyanirUpakamAvApannaviSayatAkanirAkAsA'khaNDamahAvAkyArthabodhAnukUlAMzabodhajanakatayA sunayarUpatvAdeva tatkathA nApratipAdanIyA, apekSAvacanAtmakasunayavAkyacalAdeva sApekSapratiniyatadharmaprakArakaikadharmivizeSyakabodhadvArA nirdaSTasya lakSyalakSaNAdivyavahArasya vizeSyavizeSaNabhAvAdivyavahArasya pravRttinivRttyAdivyavahArasya ca siddheriti bhAvaH / / 25 // yadvastu yaddhAnvitaM tadvastu tadrUpeNaiva pratipAdayantassamyagvAdinaH, na tvanyatheti pUrvoktanItyA jIvAjIvAdinikhilavastu anekAntAtmakatayA pratyakSAnumAnAgamAdipramANasiddhamapyekAntAtmakatayA ye tatpratipAdayanti te mithyAvAdina iti na te yathArthatasvamadhigacchantIti pratipAdayitumAha Na vi asthi aNNavAo, Na vi tavvAo jinnovesmmi| taM ceva ya maNNaMtA, avamaNNaMtA Na yANaMti // 26 // __Na vi asthi aNNavAo' atrAperevArthatvAtraivAsti anyavAdA, gunngunninorekaantbhedvaadH| 'Na vi tabAo' nA'pi tadvAdA, tayorekAntA'bhedavAdA, kasmin siddhAnta ityAzaGkAyAmAha-'jiNovaesammi' jinopadeze, arhatpraNItasiddhAnta, vastutvavyApakatvAdanekAntAtmakatvasya, vastumAtrasya kathaJcittadatadubhayadharmopetatvAt / ' taM ceva ya maNNaMtA' tadeva abhinameva cakArAdekAntabhinnameva vA vastviti manyamAnA arthAt guNaguNinAvekAntenAbhinnAveva bhimAveva veti manyamAnA ' avamaNNatA' atra mananIyaM vAdinati zeSA, tathA ca mananIyamavamanyamAnA vAdinA, 'Na yANaMti' na jAnanti, yathArtha- tattvamiti zeSaH, pAramezvarapravacanoktaviSayA'vagaNanAvidhAyitvAdajJA bhavanti, ye ca jinendragadita. "Aho Shrutgyanam" Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mammati0 kAma , 0 26 291 dvAdazAGgoktAmalatatvAvagaNanAvidhAyino na te yathArthatasvamavagacchanti, anyathAvAdinikavAdivaditi tAtparyArthaH // 26 // etAvatA prabandhenA'nekAntavAda eva sadyuktyA siddhikoTiM nItaH, tathAhi-jJAnAtmanorghaTarUpAyozca na tAvadekAntamedaH, tathA sati himavadvindhyAcalayoriva sambandhA'yogata Atmano'jhatvaM ghaTAdezca nIrUpatvAdi prasajyeta, bhinnatvAvizeSAdvA''kAzAdAvapi sacetanatvaM rUpAdimavaM ca bhavet / nanu naivaM bhavet , yataH sarvathA minnayorapyavyavahitayorghaTabhUtalayo. saMyogasyevAyutasiddhayo nAtmanorghaTarUpAyozcApi samavAyasambandha iti tenAtmani jJAnasya ghaTe ca rUpAdessadAvAditi cet , maivam , yato na sambandhinorasambaddhassambandhI viziSTa buddhimAdhAtuM kSamA, tathA satyAtmajJAnayorivAkAzajJAnayorapi samavAyasambandho viziSTabuddhi vidadhyAt , atassambaddhassambandhI viziSTabuddhiM janayatItyamyupagantavyam , atha samavAya. sambandhassvarUpasambandhenaiva sambaddha iti jJAnapratiyogikarasa AtmanA sahaiva svarUpasambandhena sambaddha iti tatraiva viziSTabuddhiM karotIti cet , tarhi varaM prathamata eva tasyAbhyupagamanaM, kimantargaDanA samavAyeneti, adhikaM pUrvamevoktamiti na punarucyate, tatraikAnta medo yuktaH / nApyekAntA'medA, tathA satyAtmani jJAnaM jJAnavAnAtmA, ghaTe rUpaM rUpavAn ghaTa ityAdi medAvagApritItirnaiva prAmANikI bhavet , abhinayorAdhArAdheyabhAvAmAvAt , pratyuta AtmA zAnaM jJAnamAtmA paTo rUpaM rUpaM ghaTa iti iti pratItirasyAtpramAtmiketi pramANaprathA manoratha. mAtrArthA syAt , ghaTAdivadrapasyApi dvIndriyavedhatvaM rUpAdivad ghaTAderapi pratiniyatendriya. prAdyatvaM ca syAt , athAbhinnayorapi tAdAtmyasaMsargeNAdhArAdheyabhAvo bhaviSyatIti cet, tadapi na yuktam , tasya svasmin svasambandhitvasyaiva niyAmakatvAt , anyathA ghaTe ghaTo ghaTavAn ghaTa ityAdipratItirapi syAt pramAtmikA, omiti cet , tathApyAdhArasvAdheyatvadharmabhedenaiva mitratvaprasaGgaH, dharmayordhamirUpatvAvamiti cet , tathApyekAnekatvasyaiva sudRDhanirUDhatvaM prAptam , dvirUpasyaikarUpatvAnyathA'nupapatto, AdhAratvAdheyatvadharmayoH kAlpanikatvekathanaM svanucitameva, tadvato'pi tathAtvApatteH, vizeSaNasyApAramArthikatve viziSTasyApyapAramArthikatvasyA. vimAnena siddhatvAditi kathaJcidbhedAbhedasyaiva sambandhavyApakatvena tadabhAve tadabhAvassyAt, dhyApakAmAvasya vyApyAmAvanAntarIyakatvAt , tathA ca dravyaguNau bhinnAvacchedenaikAdhikaraNapattitvasaMsargeNa medaviziSTAmedavantau sambandhA'nyathA'nupapatterityAdhanumAnena medAmedArama. katvaM siddhisaudhamadhyAste / atha sAdhyA'prasiddhizvapAkasaMsparzamAjitvAt tat tatsAdhanakSama neti cet, maivam , anuyogyupasthApakapadasamAnavibhaktikapratiyogyupasthApakapadasamamivyAitasya no bhedapratyAyakatvena mUle mahIruho na kapisaMyogIti pratyayabalAt prAjJaziromaNinA ziromaNinA zAkhAmRgasaMyogya'bhitra eva pakSe mUlAvacchedena kapisaMyogibhedaprasAdhanAt / athAstu taM prati tatsiddhiH, tadinaM prati sA kathamiti cet, ucyate, "Aho Shrutgyanam" Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 sammati* kAma, gA.26 medAbhedomayarUpatvena medAbhedomayasya sAdhyatAM vidhAya sA prasAdhanIyeti / na cobhayatvasyApyekaviziSTAparatvarUpatvena pUrvoktadoSatAdavasthyamiti vAcyam , viruddhayorapi ghaTatvapaTatva. yorubhayatvena pratyayAt tasya tadUpatvAbhAvAt / medAmedomayazca pakSe sikhyan IzvasyAdimate kSitiH sakarnukA kAryavAdityanumAnenopAdAnAparokSajJAnacikIrSAkRtimattvamiti kartRtvalakSaNena kizcidajJAnAM vyaNukopAdAnaparamANuviSayakapratyakSajJAnAdyasammavena tadbAdhAt pakSa. dharmatAvalAdIzvarasiddhivajAtyantarAtmaka eva siddhyati, uktazca zrImahAvIrastave pUjyapAdo. pAdhyAyaH " syAdvAdatastava tu bAhyamathAntaraGga, sallakSaNaM zabalatAM na jahAti jAtu" ityAdi / / atraidharmiNi svadharmabhedAbhedAvasahiSNavastantrAntarIyAssanirante, aho ArhatA kenedaM suhRdA yuSmacitte zalyamakAri, yena parasparaviraharUpatvAt vahnivahvayabhAvAvitra viruddhAvapi bhedAbhedAvaviruddhAvityaGgIkurutha / na ca parasparaviraharUpatvaheturevAsiddhaH pakSe dRSTAnte cetisvarUpAsiddhidRSTAntAsiddhidoSadvayagrastassa iti vAcyam , yato cahnimati vanyabhAvasyApratItestadabhAvasya vyavahArAca dhUmadhvajo vanyabhAvavirahAtmakA, evaM vahanyabhAvavati vanerapratItestadabhAvasya ca saMvedanAdvanyabhAvo hutabhumbirahAtmaka iti na dRSTAntAsiddhiH, evaM ghaTabhedavati paTe ghaTAbhedasyApratIteH tadabhAvasya ca vyavajhiyamANatvAcca ghaTabhedo ghaTAbheda. virahAtmakaH, evaM ghaTA'bhedo'pi ghaTabhedavirahAtmako jJeya iti na svarUpAsiddhirapi, tathA caikataraniSedhe'paravidheravazyaM bhAvenaikarUpameva vastvabhyupagantavyam , anyathA dRSTahAneradRSTakalpanAyAzca prasaGga iti cet aho paNDitamanyAnAM bhavatAM nyAyaniSNAtatvam , virodha. lakSaNamapi naiva samyagjJAtam , yato virodhasya kiM lakSaNamiti vAcyam / athAtra kiM vAcyam , ekAdhikaraNAvRttitvaM taditi cet, tanna sahRdayAnAM camatkRti vidhatte, yata idaM rajata. mityAdibhrAntajJAne dhamyaMze prAmANyaM prakArAMze cA'prAmANyamiti tayorapyekasminetra jJAne vRttitvAdvirodho na syAt , evamiha parvate nitambe hutAzano na zikhara iti pratIterekatraiva kSitidhare nitambazikharadezAvacchedena vahnitadabhAvayovRttitvena tayorapyaviruddhavaM syAt / evamidAnI tantau na ghaTa iti pratIteH ghaTavatyapi kAle tantvavacchedena ghaTAmAvasya sadbhAvAd ghaTatadabhAvayorapi virodho na syAt / atha yaddezAvacchedena pratiyogI yatra vartate taddezAvacchede. naiva tadabhAvo na tatra vartate ityetAvatA tayovirodho'kSata eveti cet, tadapi na, idAnIntanadhanaJjayavatyapi zaile'tItAnAgatakAlAvacchedena tadabhAvapratItebhitrakAlAvacchedenApyekatra tatcadabhAvayorapi vRttevirodho na syAt / atha tathAvRttireva nAbhyupagamyata iti cet , maivam , ghaTavinAzakAle iha kapAle na ghaTa iti pratIrghaTavatyapi kapAle ghaTanAzakAlAvacchedena tadabhAvasyApyabhyupagamAt / pratiyogimatorapi dezakAlayoH kAladezabhedAvacchedena tadabhAva iti ziromaNivacanAt / atha yaddezakAlAvacchedena yatra yo vartate taddezakAlAvacchedena tatra tadabhAvo na vartata ityevaM virodhalakSaNaM kriyata iti noktadoSa iti cet, vadApi parvate "Aho Shrutgyanam" Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa3, gA0 26 saMyogena vahiryadezAvacchedena yatkAlAvacchedena ca varttate saddezakAlAvacchedena parvate samavAyasambandhAvacchimavahiniSThapratiyogitAkAmAvasya vidyamAnatvena vahitadabhAvayorviroSo na syAt / atha yena sambandhena yaddezakAlAvacchedena yatra pratiyogI tatra tena sambandhena tadezakAlAvacchedena tadabhAvo netyevaM sambandhadezakAlaghaTitameva virodhalakSaNaM kriyata iti vet , tarhi svadravyakSetrakAlAbhAvairghaTasman paradravyakSetrakAlabhAvaizvAsan dravyArthatayA nityaH paryAyArthatayA cA'nitya ityevamekavastunyApekSikatattadabhAvapratipAdakasyAdvAdAgamatatva. dA. bhedayobhinAvacchedenaikavastunyabhyupagame kA proktalakSaNavirodhakSatiriti vibhAvyatAm / atha parasparavirahaniSThApAdyatAnirUpitApAdakatAkatvalakSaNaM virodhasyeti cet, tadapyatra nopayuktam , yatazzItatvoSNatvayoriva yayoH parasparAbhAvacyApyatvaM tayorevoktalakSaNavirodho ghaTate, na tu ghaTatadabhAvayoriva parasparaviraharUpayorbhedAbhedayoH, tathA ca yadi bhedassyAt tarSabhedo na syAdityApAdanamApAdakasya bhedasyApAdyAbhedAbhAvarUpatvena tathA yadyabhedassyAsahi medo na syAdityApAdanamabhedasyApAdakasyApAdyabhedAbhAvarUpatvenApAdhApAdakayomeMdo neti tayo pyavyApakamAvA'bhAvAnoktalakSaNaM kartuM zakyamiti prakRte tanna saGgacchate, sahAnavasthAnalakSaNaM svatraiva caritArthamiti, tannAnekAntatacAbhyupagame virodhagandhalezo'pi / yaduktamadhyAtmopaniSadi "bhinnApekSA yathaikatra, pitRputrAdikalpanA / nityAnityAyanekAnta,-stathaiva na virotsyate // 1 // " iti / etena yadavacchedena bhedastadavacchedena bheda eva, yadavacchedenAbhedastadavacchedenAbheda eveti kathamekamevomayarUpam / atha bhedAvacchedakarUpeNA'bhedo'pi abhedAvacchedakadharmeNa bhedo'pIti cet, tarhi saGkaradoSaprasaGgaH, sarveSAM yugapatprApte, taduktam " sarveSAM yugapatprAptiH saGkaraH" iti, ityapi nirastam, svasvarUpApekSayakasvarUpe'pi dharmiNi svIyastrIyabhinnabhinnanimittApekSayomayarUpatve virodhAbhAvAt , yato na zekApekSayaiva bhedAbhedobhayena mAdhyamityevaM tatvavinItiriti / bhedAvacchedakarUpeNAbhedo'pItyAdi nyAyAnabhijJatAvilasitameva, yato na hi sakarNena sanirUpakapadArthAnAmekApekSayaivaikasmin vastuni satcamabhyupagamyate, anyathA padapekSayA isvatvaM tadapekSayaiva dIrghatvaM ca syAt / etena saGkaraprasaGgo'pi nirastaH, ekAvacchedena yugapa vedAbhedomayasyAnabhyupagamAt / ata eva bhinnabhinnApekSaka bhedAbhedAdhubhayAvagAhipratyakSAdipramANagocaratvAdvastumAnaM yathArthamAvAkitAnekAntAtmakatayaiva nizcIyata iti na saMzayA'pratipacyAdayaH ke'pi doSA udbhAvayituM yogyAH / tadevaM virodhAdidoSAkalaGkitatayA'nekAntatasvameva pramANakoTimATIkata iti siddham // 26 // / .: nanvanekAnte'nekAnto'sti na vA, Adhe tatrApyanekAntA, tatrApyevamityevamanekAnta: "Aho Shrutgyanam" Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 sammati0 kANa 3, gA0 27 dhArAyA avicchitteranavasthAlatA''kAzatalAvalambinI syAt , dvitIye ekAntatvaprasakti, dvau nau prakRtaM gamayata iti nyAyAt , tathA cAtra ghaTapaTAdikamane kAntAtmakaM vastutvAditi paryavasitAnumAne'nekAnta eva vyabhicAradoSaprasaktiH, anekAntAtmakatvAbhAvavatyanekAnta eva vastutvahetossatvAditi cet, ucyate, yo hi vastumAtramanekAntAtmakamiti brUte se kathamanekAnte'nekAnto'sti na veti paryanuyujyeta, anekAntatvasya vastutvasamaniyatatvena jinAnugairuktatvAdanekAnte'nekAntatvAbhAve vastutvavyApakatvAMzAsacanena tathAtvaM na syAditi tadanyathAnupapatyA'nekAnte'pyanekAntatvasyeSTatvAt , na cAnavasthA, tRtIyacaturthAtya. ntAmAkyoAyamate prathamadvitIyAtyantAbhAvAtmakatvavat tRtIyacaturthAnekAntayorapi prathamadvitIyAnekAntAtmakatvAbhyupagamAt , yathA naiyAyikAdInAM ghaTAbhAvo'tirikta eka, tadabhAvazca ghaTa eva, tRtIyAbhAvazcAdyAbhAva eva, caturthAbhAvazca dvitIyAmAva eva, ityAdirItyA nAnavasthA tathA'smAkaM " anekaantH| 1 / anekAntA'nekAnta ekAntaH // 2 // ghaTAbhAvAmAvo ghaTa iveti dvitIya bhedH| tadanekAnta Adya eva, ghaTAbhAvAbhAvAbhAvo ghaTAbhAva iveti tRtIya medaH / " tadanekAntazca dvitIya eveti kA nAmAnavasthetyAzayenAha bhayaNA vi hu bhaiyavyA, jaha bhayaNA bhayaha svvdvvaaii| evaM bhayaNA Niyamo vi hoi samayAviroheNa / / 27 / / "jaha bhayaNA bhayai sabadavAiM" yathA bhajanA bhajate sarvadravyANi, yathA'nekAnto jIvAjIvasarvavastUni bhinnAbhinnaM nityAnityamityAditadatatsvabhAvAtmakatayA jJApayati tathA " bhayaNA vi hu bhaiyabA" bhajanA'pi anekAnto'pi khalu bhajanIyA, syAdekAntaH syAdanekAnta ityevamanekAnto'pyanekAntaH / yad yadvastu tattadanekAntAtmakam , yathA''tma. ghaTAdikamiti vyAyA'nekAntatvasya vastutvavyApakatvena siddhezvetanAcetanayorivAnekAnte'pi vyApyasya vastutvasya niyamena satvAttadhyApakasyAnekAntatvasyA'pyavazyammAvenA. nekAntasthApyanekAntAnuvidvaikAntagarbhatvAt / kathamanekAnte'nekAnta iti cet, ucyate, nayApekSayA syAdekAntaH pramANApekSayA ca syAdanekAntaH, "anekAnto'pyanekAntaH pramANanayasAdhanaH" ityabhidhAnAt / tathAhi-yathA nityAnityAdizacalaikasvarUpe vastuni nityatvAnityatvAdhekataradharmAvacchedakAvacchedenaikataradharmAtmakatvam, ubhayadharmAvacchedakAvacchedena vomayadharmAtmakatvaM tathA nityatvAnityatvAdisaptadharmAtmakatvapratipAdakatA. paryAptyadhikaraNe'nekAntamahAvAkye'pi sakalanayavAkyAvacchedenoktarUpamanekAntAtmakatvaM pratyekanayavAkyAvacchedena caikAntAtmakatvaM ca na durvacamiti bhAvaH / etadevAha-" evaM mayaNA Niyamo vi hoi samayA'viroheNa" atrApizabdasya cakArArthatvAt , evaM pUrvoktanItyA bhajanA anekAnto niyamakAntazca samayasya siddhAntasya " rayaNappabhA siya sAsayA siya "Aho Shrutgyanam" Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 sammati0 kANDa 3, gA0 27 44 dabaTTayAe sAsayA pajavaDhyAe asAsayA asAsayA " ityevamanekAntapratipAdakasya ityevaM caikAntAbhidhAyakasyA'virodhena siddho bhavati / khaNDakhAdye -- dezena dezadalanaM bhajanApathe tu, svacchAsane nijakareNa malApanodaH / vyAghAtakRnna bhajanA bhajanA janAnA, mitthaM sthitau shblvstuviveksiddhiH||42|| "Aho Shrutgyanam" ?? , iti zlokaTIkAyAmitthamuktam - bhajanAmajanA syAdvAde'pi syAdvAdaH, na vyAghAtakRt na syAdvAdalakSaNakSatikRt, ekatra dharmiNi pratidharmaM saptadharmaprakArakabodhajanakatAparyAptimadvAkyatvasya syAdvAdalakSaNasya pratibhaGgamekadharmAvadhAraNatvarUpanayatve'pyavirodhAt / tadAha samantabhadraH - anekAnte'pyanekAnta ityAdi, pramANatvamAzrityAne kAntaH nayatvamAzritya caikAnta ityetadarthaH / yadi ca syAdastyevetyAdisaptamaGgayAtmaka mahAvAkye syAtpadastha vAcakatvapakSe buddhiviSayAvacchedakAvacchinnatvameva tadarthaH, tadA sAmAnyato'vacchedakalA me vizeSatastajijJAsAyAM tadanantaraM svadravyApekSayA'styevetyAdirekAntena nayavAkyaprayoga iti tasyApi prAktananekAntasApekSatvenAnekAntA'nekAntatvaM paribhASate, ata eva nAnavasthA, tRtIyacaturthAne kAntayoH prathamadvitIyayoreva vizrAmAt, anyonyAzrayastu prAmANika iti bahavaH / vizeSato'vacchedakajijJAsAyA api saptavidhAyA autsargikatvAt bhaGgadvayaprayogasya ca vyutpannApekSatvAt, sAmAnyavizeSabhAvena saptabhaGgIdvayavizrAme tadAdivat syAtpadena labdhasyArthasya vivaraNena spaSTatvArthaM vocaraprayogAnna doSasparzo'pIti ca yamityAdi / atra pramANatvamAzrityetyAderayamarthaH - syAdvAdaH pratibhaGgamekadharmAvadhAraNarUpatvena nayAtmakaH, saptabhaGgayapekSayA tu saptadharmAvadhAraNarUpatvAt pramANarUpaH, ato nayattrapramANatvobhayadharmazAlitvAt syAdvAdo'pi syAdvAdarUpa iti / asmin kalpe'vacchedakasya saGkoca. vikAsa bhAvenaikAntatvAnekAntatvavicAraNA na kRtA, yadi ceti kalpe tu tathAvicAraNA kRteti vizeSaH / ayambhAvaH -- syAdastyeveti maGge syAspadasya vAcakatvapakSe buddhiviSayatvena rUpeNa svadravyAdInAM caturNAmapyupasagrahAdane kAvacchedakamukhenAvacchedya pratipAdanAdanekAntatvam, vizeSAvacchedakajijJAsayA pratipAdyamAne ca svadravyAdyapekSayA'styevetyAdibhaGge pratiniyatAvacchedaka vizeSa mukhenAvacchedyapratipAdanAdekAntatvamiti kRtvA syAdastyevetyAdi saptavAkyApekSayA'nekAntaH svadravyAdyapekSayA syAdastyevetyAdisaptabhaGgApekSayaikAnta ityanekAnte sAmAnyato'vacchedakAvacchedenAstitvAdyabhidhAyakasya tattadbhaGgasyAvacchedakAMze- nekAntatvaM vizeSato'vacchedakAvacchedenAstitvAdyabhidhAyakasya tattadbhaGgasyAvacchedakAMze ekAntatvamityevamanekAntasyaikAntatvo bhaya dharma yogAdanekAntatA, pUrva syAdastyevetyAdisaptabhaGgathAssAmAnyato'vacchedakamAdAya saptadharmajJAnam, tatazca sAmAnyajJAnAdvizeSajijJAsayA svadravyAdyapecayA syAdastyevetyAdisaptabhaGgIpravRttiH, tatpravRtyA ca prathamasaptabhaGgayAtmakAne Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 sammati0 kANDa 3, gA0 28 kAntasya svasvarUpeNAnekAntatve'pi dvitIyasatamaGgayapekSayA ekAntatvamityanekAntatA, evaM dvitIya saptabhayAssvasvarUpeNaikAntatve'pi prathamAnekAntasaptabhaGgayapekSayAne kAntasva mityanekAntateti / anyatsarvamasmatpraNIta mahAvIrastava kalpalatikAto'vaseyam, vistaramayA neha pratanyate // 27 // nanvanekAntatvasya vastutvavyApakatve SaDjIvanikAyAstavAte cAdharma ityatrApyanekAntApatirasyAdityAzaGkAmiSTApacyA parihartumAha NiyameNa sahahato chakkAe bhAvao Na sahahaha / haMdI apajjavesu vi saddahaNA hoi avibhattA // 28 // , " niyameNa saddahaMto " niyamenAvadhAraNena paDevaite jIvAH kAyAzvetyevaM zraddadhAnaH aare bhAvao Na saddaha " SaTkAyAn bhAvataH paramArthato na zraddhatte, jIvarAzerekatvena tadapekSayA jIveSvekatvasya kAyeSvapi pudgalatvena rUpeNaikatvasya jIvapudgalapradezAnAM parasparAvinirbhAgavRttitvAjIvapradezeSvapi kathaJcidajIvatvasya ca nikAyeSvapi pratyekaM prAdhAnyavitrakSayA kathaJcidanikA yatvasya ca sadbhAve'pi evaM pramAdayogena prANavyaparopaNaM hiMseti hiMsAlakSaNokteH pramAdakRta hiMsA hiMsaiveti tathA syAdadharmaH, apramAdakRtahiMsA tvahiMsaiva, ukta hiMsAlakSaNA'ghaTanAditi tayA nAdharmaH sUtravihitavidhinA pravRttatvAt ityubhayadharmasya sadbhAve'pi ca tattaddharmarUpeNa yathAvasthitAnekAntAtmaka vastujJAnAbhAvAnna bhAvasamyagdRSTirasau, pramANa sakala tattannaya garbhasasabhaGgIpathena kathaJcit SaTtvAdikathaJcidaSaTtvAdikathaJcinnikAyatvakathaJcidanikAyatvAdisaptadharma prakArakai kadharmivizeSya kabodhAbhAvena jinaprajJataSaTtvApaTtvAdisaptadharmAnvitabhAvaviSayakasamUhAlambanarucyamAbAda, prakRtadharmaghaTitasata naGgajanya saptadharmavaryAsaprakAratAkAkhaNDabodhajanitasamUhAlambanarucereva bhAvazradvApadArthatvAt, dravyasamyagdRSTistu svAdeva, anyadarzanAsaGgrahanivRttyA jinavacanarucisvabhAvasya saMkSepasamyaktrasya tatra sadbhA vAt / uktazca saGkSepasamyaktvalakSaNamuttarAdhyayanASTAviMzatitamAdhyayane 44 * " aNabhiggahiyakudiTThI, saMkhevaruitti nAyavvo / avisArao pavayaNe, aNabhiggahio ya sesesu || 26 || " iti / niyamena SaTkAyAn zraddadhad bhAvato na zraddhatte iti bhAvato na samyagdRSTirityatraiva hetUpadarzanArthamuttarArddhamAha-haMdItyAdi / 'haMdi' ityupadarzane, yataH aparyAyeSu bhaGgAntarasaMvalana rahiteSu dharmeSu apenikramatvAt zraddhAdhya'vibhaktA'saMpUrNA bhavati, dravya zraddhAparyavasannA bhavatIti yAvat / yadvA 'haMdi ' ityupadarzane, yataH aparyAyeSu ekayA diprakArarahiteSu SaTsu kAryeSu aperminakramatvAt zraddhApyavibhaktA aviviktA saMkSiptA bhavati, dravya zraddhAparyavasannA bhavatIti yAvat / "Aho Shrutgyanam" Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAvika kAma, mA0.4 egaviha duviha tivihA, caubihA paMca chavihA jIvA / yaNa-tasa iyarehiM, veya-gai-karaNa-kAyehiM // 1 // iti siddhAntokrekavidhadvividhatrividhatvAdisiddhAntoktayAvatprakAreNa yathA'vasthita. jIvatatvAvaloSo na tasyeti syAdvAdena viviktapadakAyaparijJAnaM vinA svasamayaparasamayavivecanaM vinA caughatastadrAgamAtrasadbhAvAt / ataevopadezarahasye " sadasadavisesaNAo, vibhajavAyaM viNA Na sammattaM / jaM puNa ANAhaNo taM niuNA viMti damveNaM // 10 // " iti gAthaTIkAyAM " yatpunarAbAruceH priyagItArthAjJasya mArgAnusAriNaH samyaktvam, tanipuNAH siddhasenadivAkaraprabhRtayaH dravyeNa dhruvate syAdvAdapratipattiyogyatAyAstajanya. nirjarAjanakakarmakSayopazamarUpAyAsteSvakhaMDitatvAdityuktam / tathA ca niyamataH SaTkAyazraddhAne'pi bhagavataivamuktamiti jinavacanarucimatvAdvyataH samyagdRSTitvam , na tu bhAvataH, bhAvasamyagdarzanasya sakalanayaviSayavivecanasAdhyatvAt , ekavidhadvividhAdiparyAyA'paricchede tadanupapatteriti bhAvaH / ata eva zAstre samyaktvaM tAvadravya. bhAvabhedAd dvividhaM proktam, tatra paramArthA'parijJAne'pi bhagavadvacanatasvarucirAdham , paramArthaparijJAnatazca dvitIyam, tacca nayanikSepAdiparicchedAdhInayathA'vasthitasUtratAtparyArthaparijJAnajanyaviziSTapravacanatasvarucisvabhAvam / tadAha. "tuha vayaNatattarUI, paramatthamayANao vi davvagayaM / iyaraM puNa tuha samaye, paramatthAvagamao hoi // 1 // " iti / / uktalakSaNaM dravyasamyaktvamapi zubhAtmapariNAmavizeSAnugataM bhAvasamyaktyarUpamapi na vyabhicarati, arpitAnarpitasiddhebhayarUpAvirodhAta , ata evaM rUci bhedA api dravyasamba. svarUpeNa bhAsamAnA api jhAyopazamikAdibhedevatAvitA vAcakacakravartinA prajAtI / tadayamapekSayaiva dravyabhAvavibhAgo bhAvanIya ityuktaM pratimAzatakaTIkAyAm / __ yadvA aparyAyeSu ekAdiprakArarahiteSu SaTsu kAyeSu zraddhA'vibhaktA bhavati, syAdvAdajJAnaparisamApyAkAsA'paripUrNA'vizrAntA bhavati, egavihaduvihetyAdipUrvagAyoktaprarUpaNayaina tadvizrAntisammavAda, yato niyamena SaDeva jIvanikAyA iti zraddhAnavataH prakRtaSaTtvAdi. dharmaghaTitasaptamaGgapratipAdyasaptadharmaparyAptaprakAratAkasya syAdvAdajanyabodhasyA'mAvena tatparisamAyAyAstAdRzabodhanivAyA AkAGkSayAssaptavidhadharmajijJAsAyA nivRttilakSaNapariprabhAvana paDena jIvanikAyA iti zraddhA avizrAntA aparipUrNA bhavati / atra vizeSajijJAsubhirnayopadezaTIkA'nekAntavyavasthA'STasahastrIpratimAzatakAdayo'valokanIyA iti / 38 "Aho Shrutgyanam" Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 sammati* kAla , gA0 5 tadevamatrApyarhacchAstraparikarmitamaterjIvanikAyadharmiNi syAdekatvAnekatvaSaDvidhatvASadvidhavAdinA saptabhaGgIpathena syAdekatvasyAdanekatvasyAtlaDvidhattvasyAdapavidhatvAdisaptadharmaprakArakAkhaNDabodhasyaivotpattena vyApako'nekAnta iti dhyeyam // 28 // nanu vastutvasyAnekAntatvavyApyatvena tadatatsvabhAvAtmakaM vastumAtramityabhyupagame gacchati tiSThatItyatrApi tathAsvabhAvApatyA gamanakriyAvadravye gacchati sthitikriyAvadravye ca tiSThatIti niyatavyavahAro vilupta eva syAdityAzaGkAsuddhartumAha gahapariNayaM gaI ceva, keha NiyameNa daviyamicchaMti / taM pi ya uDDagaI, tahA gaI aNNahA agaI // 29 // " gaipariNayaM daviyaM NiyameNa gaI ceva kei icchati" gatipariNataM gatikriyApariNataM dravyaM niyamena gatimadeva, evakAreNa nAgatimadityuktaM bhavati, ityevaM kecidicchanti manyante taniSedhArthamuttarArddhamAha-taM pi yetyAdi / tadapi ca gatikriyApariNataM jIvadravya sarvatogamanA'yogAdUrvAdipratiniyatadiggatikamiti tairvAdimirampupagame kRte satyevovaM gacchattIti vivakSitapratiniyatadigavacchinnagativyavahAra upapanno bhavati, nAnyathA, yatassA. mAnyato gacchatItyuktau kasyAM dizIti jijJAsA samullasatyeva, sA ca vivakSitadiguktyaiva zAntA bhavatIti, tathA ca vivakSitapratiniyatadigapekSayA gatimat , digantarApekSayA cAgatimadeveti siddhaM bhavati / ayambhAvaH-yathA parvate zikhare vahniH, na tu nitambe iti pratItibalAcchikharAvacchedena parvato vahnimAn , na tu nitambadezAvacchedeneti tathedaM dravyamUrdhvadizi gacchati na tu digantara iti pratItibhAvAd gatikriyApariNataM dravyamUrdhAdipratiniyatadigavacchedena gatimat, na tu digantarAvacchedeneti tattadanyadigavacchedenobhayasvabhAvaM tadamyupagantavyam , anyathA'bhimatadigavacchedenevAnabhipretadigavacchedenApi gatimat syAt , tathA caikakAlAvacchedenAnupalabhyamAnaviruddhomayadezaprAptissyAt , na ca sAnubhavasiddhetyanubhavabAdhA, na caikadaikasminneva parvate bhinnadezAvacchedena sthitavahitadabhAvAviva evamidAnIM tantau na ghaTa iti pratItepaTavatyapi kAle tantvavacchedena ghaTAbhAvasya ghaTavinAzakAle iha kapAle na ghaTa iti pratIterghaTavatyapi kapAle ghaTanAzakAlAvacchedena ghaTAbhAvasya ca naiyAyikairabhyupagamena bhinna dezakAlAvacchedenakAdhikaraNAvasthitaSaTaghaTAbhAvAviva bhimabhinnAdigavacchinnagavitada 'bhAvI viruddhau, yenaikasmin dravye ekakAle tau na syAtAm-tathA ca kAraNasamAjena vivakSitapratiniyatadigavacchinnagatipariNAmasvabhAvavati dravye tadAnImeva tadanyadigavacchimA'gati. pariNAmasvabhAvo'pyutpadyata iti nAtrApyavyApako'nekAntaH / athAbhISTadezagatirevAnabhi. matadezAgatiriti vidhyekasvarUpatvAnnAnAnekAnto'vakAzaM bhajata iti cet, tarhi yad yasya virodhi tat tadabhAvasacca eva svasvarUpaM bibhartIti virodhinyA anabhimatadezagaterabhAvA "Aho Shrutgyanam" Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kA , gA0 29 mAve'bhISTadezagatikameva dravyaM na syAt / kizAnamimatadezAgatirevAmISTadezagatiriti viparyayamapi vakturvaktraM naiva vakrIbhavet , tathA cAnamimatadezAgatisvabhAvasya prAdhAnye bauddhanayenAmAvasya tuccharUpatvAdabhISTadezAvacchedenApi dravyaM gatikAryArjanAya samarthana syAt / navabhISTadezagatisvabhAva. pratiniyatavastunyeva vaceta ityasAdhAraNadharmatvAttasya svabhAvatvAmyupagamo yuktaH, na caivamanamISTadezAgatistramAvasya, tasya vastumAtravRttitvena sAdhAraNadharmatvAditi cet , maivam , yato'bhISTadezAvacchiAnuyogikastrarUpasambandhenAnami. pretadezAgatisvamAvasyAbhISTadezAvacchimavastunyetra satravenAsAdhAraNadharmatvAttasya stramAvatvAbhyupagamo nAyukta iti / na cAtra zuddhadravyatvena rUpeNAbhimasyApi gatimarakhe nAgavimaravena ca medassissyAttadA'nekAntAvakAzassyAt , na caivam , tathA sati gacchati dravdhe na gancha. tItyapi vyavahArApattissyAdityAzaGkitavyam, vivakSitapratiniyanadezAvacchedena gatisAmAnyavavasyeva tadinadezAvacchinnAnuyogikastrarUpasambandhena gatisAmAnyAmAvavacasyApi tadravye saphvenoktavyavahArasyeSTatvAt / etena gatimadevetyekAntena gatisAmAnyavati gati. sAmAnyAbhAvo niSidhyate sa ca gativizeSAmAvena na vAdhyate, na hi vizeSAbhAva evaM sAmAnyAbhAva iti ko'yamanekAnta ityAzaGkApi nirastA, sAmAnyavizeSayoH kathazcida. bhimatvena gativizeSasyApi gatisAmAnyarUpatayA gativizeSAbhAvasyApi gatisAmAnyA. mAvatvAt, na hi vizeSassAmAnyAvyatirikta eva, tathA sati yatra vizeSastatra sAmAnyasya satve pRthak pRthak vizeSaH sAmAnpazcaikatropalabhyeta, na ca vizeSasya kasyacidabhAve sAmAnyasyAsti sambhava iti gatisAmAnyasya gativizeSAbhAvasya ca saMbalane syAdevAnekAntaH, yatkizcidgativizeSAbhAvavati yo'yamagativyavahArasma gativizeSamAvasvarUpameva gatyabhAvamupAdAyeti yatkiJcidvizeSAmAvAdhikaraNAvacchedena gatisAmAnyAmAvo gativizeSAbhAvAnatirikta eva, arthAt gatisAmAnyavati gatitvena rUpeNa gatisAmAnyasya sarave'pi gativizeSatvena rUpeNa gatisAmAnyasyAmAvo'pi vidyata iti tAdRzasya gatisAmAnyAbhAvasya gativizeSAbhAvAnatiriktatvameva, tAdRzAbhAvasambalanenAnekAntobArita. prasara eva, yazca yAvadvizeSAbhAvAdhikaraNAvacchedena vidyamAno gatisAmAnyAmAvastasya gativizeSAbhAvAsamaniyatatvena bhavatu gativizeSAbhAvAtiriktatvam , tamupAdAyAnekAntatvA. bhAve'pi na no hAniH, gatisAmAnyasya yena kenacidgatisAmAnyAbhAvena sahakatra samAvezata eva bhAvAbhAvobhayarUpasamAvezaprayuktAnekAntavAdasAmrAjyAt, nanvekAntavAdinA yadeva niSidhyate tasyaiva vidhAne'nekAntavAdasAmrAjyam ,gatipariNataM gatimadevetyevakAreNa gatitvA. bacchinnapratiyogitAkAbhAva eva niSidhyate, gativizeSatvena gatisAmAnyAbhAvastu na gavisvApacchinnapratiyogitAka iti tadvidhAne'pi naikAntavyApAta iti cet, na, gatitvena gati. vizeSAbhAvasya gatitvAvacchimapratiyogitAkatvena tamupAdAyakAntavyAghAtApateH, na ca "Aho Shrutgyanam" Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 mati* kAya 3, mA0 3. gatitvAvacchinagatisAmAnyaniSThapratiyogitAkAtyantAbhAvena saha gatisAmAnyasya naikA samAveza iti tadvirodhakAntAcyAghAta eveti vAcyam, gatisAmAnyAmAvasyaivaikasya yatkiJcidgativizeSAbhAvAdhikaraNAvacchedena gativizeSatvAvacchinapratiyogitAkatvaM yAvadgativizeSAbhAvAdhikaraNAvacchedena gatitvAvacchinapratiyogitAkatvamityasyAbhyupagamena yAva. drAtivizeSAbhAvAdhikaraNAvacchedena gatisAmAnyAbhAvasya gatisAmAnyaviruddhatve'pi gati. vizeSAbhAvAdhikaraNAvacchedena tasya gatisAmAnyena samamavirodhasyApi bhAvena virodhA. virodhayorapyanekAntasya sAmrAjyAditi / evameva bhUtalAdipratiniyatadezApekSayaivaikasmin dravye sthitimatvaM ne tu dezAntarApekSayeti mimamibhadezApekSayA sthititadabhAvomayasaravA. datrApyanekAnto bhAvanIyaH / / 29 // nanu vastumAtraM tadatatsvabhAvAtmakamiti syAdvAdapakSe dahanAt arthAdAhAnukUlazaktimavAdahana itIva sa kimadahanAt arthAhAdAnukUlazaktyabhAvAttadAnI mevAdahano'pi ! evaM pacanAt arthAt pAkAnukUlazaktimattvAtpacana iva sa kimapacanAt arthAt pAkAnukUlazaktyabhAvAttadAnImevA'pacano'pi ! / omiti cet , tarhi viruddhasvabhAvAparayA tena svasvarUpamapi parihataM syAditi cet, syAdetad yadi dahane yadapekSayA dahanatvasvabhAvaH pacanAdau ca pacanatvAdisvabhAvastadapekSayaiva tadviruddhasvabhAvassyAt, na caivam , svabhAvadvayasya minApekSakatvAdityupapAdanAyAha guNanivattiyasapaNA, evaM dahaNAdao vi daTTavvA / jaMtu jahA paDisiddhaM, davamadavvaM tahA hoI // 30 // "guNanivattiyasaNNA dahaNAdao vi" guNanirvartitasaMjJA dahanAdayo'pi, guNena dahatIti dahanA pacatIti pacana ityAdivyutpattisiddhadAhAnukUlazaktimattvalakSaNadahanatvapAkAnukulazaktimatvalakSaNapacanatvasvabhAvAtmakena nirtitA utpAditA saMjJA yeSAM te'pi dahanapacanAdayaH, 'evaM davA' tathaivAnekAntAtmakA dRSTavyA:, kathaJciddahanAdahanobhayAtmakA abhyupagantavyA, dahanasya dAhapariNAmayogyatRNAyapekSayA dahanatvAt , pacanasya ca pAkapariNAmayogyaudanAdyapekSayA pacanatvAt , tatpariNAmAyogyApekSayA cAtathAtvAt , tadevAha-'jaMdavaM tu jahA paDisiddhaM tahA adacha hoi" yadravyaM tu yathA pratiSiddhaM tathA adravyaM bhavati, yadravyaM vadAhyA''tmAkAzAprAptavajrAvAdyapekSayA yathA dAhA''dyanukUlazaktimacalakSaNadahanAdirUpatayA pratiSiddhaM tadravyaM tadapekSayA dAhakatvAdizaktyabhAvAt adravya. madahanAdirUpaM, dahanAdya'bhAvarUpamiti yAvat , tathA majanAprakAreNa bhavati, dAhyaM tRNAdikaM dahano dahati, na tvadAhyamAtmA''kAzAdikamiti pratItedehanaH syAddahanaH syAdadahana ityatrApyanekAnta eva nitarAM siddhikoTipaDhaukate, tathA'dahana ityatrApyanekAnto bhAvanIyA, "Aho Shrutgyanam" Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati vAsa. 3, gA* // tathAhi-yadudakadravyaM dAhakatvazakyabhAvAihanarUpeNa pratiSiddhaM tadapi na sarvathA'dahanadravya bhavati, pRthivyAderadahanarUpAd vyAvRttatathA kazcida'tathAtvAt , anyathA dahanavyatiriktabhUtaikatvaprasaGgara, ityatrApya'nekAnta eva, samayA'virodhena bhajanApravRtteriti dika // 30 // atha jIvaH svasvarUpApekSayA jIvaH kumbhAdipararUpApekSayA ca na jIvaH, evamajIvo'pi svasvarUpApekSayA'jIvo jIvAtmakapararUpApekSayA ca nAjIva iti tayoH kazcidubhayAtmaka svAdanekAntAtmakatvamityupapAdanAyAha kuMbho Na jIvadaviyaM, jIvo vi Na hoi kuMbhavaviyaM ti| tamhA dovi adaviyaM, aNNoNNavisesiyA hoMti // 31 // kumbho na jIvadravyaM bhavati, jIvo'pi na bhavati kumbhadravyaM, tasmAd dvAvayadravyamanyonyavizeSitau parasparalyAvRttAtmako bhvtH| ayambhAvaH-kumbhAdhajIvadravyaM jIvAd vyAvRttaM evaM jIvadravyamapi kummAderajIvadravyAjhyAvRttam , anyathA sarvasya sarvAtmakatvaM syAditi pratiniyatarUpAmAvatastayorabhAvassyAt , kharaviSANavat , tathA ca pratiniyatarUpAnyathA'nupapazyA tayoH parasparavyAvRttasvarUpatve ca svarUpApekSayA jIvo jIvadravyaM kummAyajIvadravyApekSayA tu na jIvadravyam, evamajIvo'pi svasvarUpApakSayA'jIvadravyaM jIvApekSayA tu nAjIvadravyam , tato vastumAtrasyA''pekSikatadatatsvabhAvAtmakatvAt sarvamanekAntAtmakamiti vyavasthitam / nanvevamajIvo jIvApekSayA nAjIva iti dvau nau prakRtaM gamayata iti nyAyAd jIvo'pi syAditi cet, maivam, abhAvapariNateH parApekSatve'pi bhAvapariNate: svApekSatvAt svasvarUpApekSayA jIvaH kummAdyapekSayA na jIvaH, svasvarUpApekSayA'jIvo'pi jIvApekSayA nAjIva iti vyavahAro'pi syAdvAdavyutpattimahimnA sUpapAda eveti sudhIbhirbhAvanIyam / na cAyamanekAntaH kalpanAmAtranirmitavapuSTuna na vastugatasaddharmasAdhakaH, kalpanAyA nirahazatvenApramANabhUtatvAditi vAcyam , nipuNaM nirUpaNe prajJAvadbhiH sarvavastUnAmanekAntAtmakatayevAkalanAditi // 31 / / ___ athotpamakevalajJAnena bhagavatA "uppajei vA vigamei vA dhuvei vA" iti tripadyA pravacanAdhArabhUtayA jIvAjIvAtmakaM jagat dravyArthikaparyAyArthikanayAvapekSya pratikSaNotpAdavyayadhraunyayuktamAkhyAyi, ata eva pravacanopaniSadvadyetadvanthakRtsarivareNa-"uppAyaTTiibhaMgA haMdi daviyalakSaNaM eyaM" ityanena nayadvayaviSayakapramANArpaNayA parasparAnuviddhotpAdasthitimahAlakSaNaM vastutvasamaniyataM proktam , atrotpAdaH 'utpanmamidam' iti dhIsAkSiko dharma, sa kimekavidha eva kiMvA prakArAntararUpo'pItyAzaGkAyAmAha yadvotpAdAdayo "mRdi ghaTa utpano mRdi ghaTo vinaSTo mRdravyarUpeNa sthirazzeti pIsAkSikA AdhArasvAdikdatiriktA api, na svApakSaNasambandhAdirUpA eva, kSaNa evA "Aho Shrutgyanam" Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 sammatiH kAla gA. 32 mAvAda, kSaNe AdyakSaNasambandharUpotpAdasiddhaye tatrApi kSaNAntarasyAdhasya sambandhakalpanA. yAmanavasthApatteH, tatrotpAdAdInAM ghaTasvAdinA pratiyogitvam, mRvAdinA cAnuyogi. svam, dradhye tu paryAyopahitarUpeNa pratiyogitvam , tatra cAnuyogitAyAH pratiyoginyeva samAvezAd dravyasya nA'nuyogitvam , yathA 'ghaTaviziSTaM mRdravyamutpannam , ' iti / idamatrAvadheyam-kasyotpAda ityAkAsAnivRttirghaTasyotpAda ityuktyaiva bhavati, kasye. tyAkAsAnivartakasya pratiyogitvam , yathA ayaM gururityuktau kasya gururityAkAsAnivRtti caitrasyetyuktyA bhavatIti zurutvapratiyogitvaM caitrasya, tathotpAdapratiyogitvaM ghaTatvena ghaTasya, evaM vinAzAdipratiyogitvamapi, kutretyAkAsAnivartakasyAnuyogitvam yathA vahveH saMyoga ityuktau kutretyAkAsAnivRttiH parvate ityuktyA bhavatIti parvatasya saMyogAnuyogitvam , tathA ghaTa utpadyate ityuktau kutretyAkAhAnivRttiH mRdi ghaTa utpadyate ityuktyA bhavatIti mRcAdinA mRdAdInAmanuyogitvam , kimutpanamityAkAmAnivatekaM ghaTaviziSTamRdravyamutpanna miti, yahA kasyotpAda ityAkAsAnivartakaM ghaTaviziSTamRdmavyasyotpAda iti prayujyate yatra tatra ghaTAtmakaparyAyaviziSTamRgavyasya kimityAkAGkSAyAH kasyetyAkAsAyAzca nivartakatvAtpratiyogitvaM, kutretyAkAkSA tvatra nAstyeva, yannivatekatvAnmRdo'nuyogitvaM sambhAvyetApi, ghaTasya paryAyamAtrasyotpAdavivakSAyAmeva mRdi ghaTasyotpAdasya bhAvAdanuyogitvaM syAt , sA vivakSA tu nAdRtA, kintu ghaTaparyAya viziSTamRdvyasyaivotpAdo vivakSita iti anuyoginyA api mRda: pratiyogikoTAveva prakSiptatvAditi / na cAtra vizeSaNasyaivotpAdo viSaya iti vAcyam viziSTasyaiva pratiyogitvAnubhavAt , itaratrAnvitasya ghaTasyotpAde'nvayAyogAca / na ca viziSTahetukalpane gauravam, ghaTahetUnAmeva ghaTaviziSTahetutvAt / ata eva kSaNahetUnAmeva kSaNaviziSTahetutvAt utpattyanantarakSaNeSu sarvatrAviziSTavaisasikotpAdasiddhiH, tathA cAtroktayuktisiddhAtiriktotpAdaH kimekavidha eva kiM vA prakArAntararUpo'pItyAzaGkAyAmAha uppAo duviyappo, paogajaNio a visasA ceva / ... tattha ya paogajaNio, samudayavAo aparisuddho // 32 // - " upAo duciyappo" utpAdo dvivikalpaH, prAyogikavainasikamedAbhyAM prakAradvayAtmakaH, vikalpadvayamevAha-" paogajaNio a visasA cevatti" stambhakummAdInAM prekSAkAripuruSakriyAjanyatvAt prayogeNa puruSavyApAreNa puruSaprayatneneti yAvat janito nirvartya utpAdaH prayogajanitA, puruSavyApArAjanya utpAdo vilasAjanitaH, na ca puruSatarakArakavyApArajanyatvaM visrasAjanitotpAdasya lakSaNa mastviti vAcyam , prAyogike'tivyApte, tanmAtrajanyatvaM tu gurutvAdatraiva vizrAmyati, tasmAtpuruSatarakArakavyApArajanyatvaM svarUpakathanamAtram , na tu tallakSaNam / tatrAbabhedasvarUpapratipAdanAyottarArddhamAha-tatthetyAdi / tatra ca-uktameda "Aho Shrutgyanam" Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kA , gA0 33 30 dvayamadhye cetyarthaH, prayogajanito mUrtimadvyAvayavArabdhatvAtsamudayavAdaH, tathAbhUtArabdhasya samudAyAtmakatvAt , tata eva cAsAvaparizuddha iti gIyate, atrAparizuddhatvaM svAzrayayAvadavayavotpAdApekSayA pUrNasvabhAvatvam , na hyapUrNAvayavo ghaTa utpadyamAnaH kAtsyenotpanna iti vyavAhiyata iti / nanu na prayogajanya utpAdaH, ghaTAdereva prayatnajanyatvAt , utpAdasya tvAdhakSaNasambandhalakSaNasyAtathAtvAt , yatA kapAlAdInAM ghaTatvAvacchinaM prati kAraNatvam , na tu ghaTotpAdatvAvacchinnaM pratIti cet, maivam , ' mudgarapAtAd naSTo ghaTaH' iti vyapadezAd nAze mudgarapAtajanyatvavat 'puruSavyApArAdutpano ghaTaH' iti' vyavahArA. dutpAde'pi puruSavyApArajanyatvasyAvazyakatvAt / vivicyAnanubhUyamAnatvenotpAdApalApe ca nAzasyApyapalApaprasaGgAt / utpatterAdyakSaNasambandhenAnyathAsiddhI nAzasyApi caramakSaNasambandhenAnyathAsiddheH suvacatvAt , ghaTapratiyogikatvena nAzo vilakSaNa evAnubhUyata iti cet tathotpAdo'pIti tulyam / kiJcAghakSaNe ' AdyakSaNasambandhavAn ghaTaH' itivat 'AbakSaNa utpanno ghaTaH' iti prayogo na sUpapAdassyAditi na kizcidetat // 32 // dvitIyamedarUpo visrasAjanito'pyutpAdo dvividha ityAha-~ sAbhAvio vi samudayakaovva egattiovva honAhi / AgAsAIANaM tiNhaM parapaJcao'NiyamA // 33 // 'sAbhAvio vi' svAbhAviko'pyutpAda ekaH 'samudayakao va ' samudayakRto vA jIvaprayatnamantareNa vilasApariNatapudgalasamudAyena janito mUrtimadravyAvayavArabdhatvAtsamudayajanita ucyate iti bhaavH| dvitIyazca " egattioha hojAhi " aikatviko vA bhavet / tatrAdyaH svabhAvapariNatAbhrendradhanurAdInAmutpAdaH, ghaTAdInAmaprathamatayotpAdazca pratikSaNotpAdavyayadhrauvyAnyathAnupapattisiddhadvitIyAditattatkSaNaviziSTavinAzasya viziSTotpAdaniyatatvAt , na hi mUrtAvayavasaMyogakRtatvaM samudayajanitatvam , vibhAgakRtaparamANyAdyutpAde'vyApte, kintu mRviyavaniyatatvam , tacca tadavasthAvayavasyApi navapurANabhAvalakSaNAvasthAvizeSAt sambhavatye. veti / nanvabhrendradhanurAdivadaprathamatayA ghaTAdhutpAdasyApi svAbhAvikatvena kAraNAntarAnapekSatve ghaTotpAdArtha daNDagrahaNAdau pravRttirna syAditi cet, maivam , utpAdasya prAyogikavainasikabhedena dvividhatvoktyA svAbhAvikotpAde hetvanapekSAyAmapi prAyogikotpAde tadapekSAdhau. vyAtpravRttyucchedAbhAvAt / etena kAlAdihetupaJcakasAmagyAH kAryotpattiniyatatvaM jinAnugairabhyupagataM tadapi svAbhAvikotpAdapakSe na syAdityapasiddhAntabhIrapi nirastA, uktadvaividhyasya prayogavilasAprAdhAnyenaiva vyavasthitegauNavidhayA kAlAdihetupazcakasAmagrIniSThakAraNatvA. bhyupagamAditi / vistrasApariNAmino vastuno hetvantaramantareNa svabhAvata eva vinAzazIlatva. miva hetvantaramantareNa svabhAvAdevotpAdazIlatvamapi nyAyyam, evaM utpaadvinaashyo| "Aho Shrutgyanam" Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 sammati* kATha , gA0 // kAraNAntarAnapekSatve ca vyavasthite sthiterapi tatvena svAbhAvikatvaM yuktam , svAcikatva syeva kAdAcitkatvasyApi svabhAvaniyatatvAt , tathA ca vitrasApariNAminaH kAraNAntarAnapekSameva svabhAvaprayuktamutpAdAditrayamiti siddham , aikatvikArUyadvitIyabhedapratipAdanAyocarAI. mAha-'AgAsAIyANaM' ityAdi / "AgAsAIyANaM tiha" AkAzAdInAM trayANAm , AkAzAstikAyadharmAstikAyA'dharmAstikAyAnAM trayANAM 'parapaJcao' parapratyayaH, aba. gAhakaganta-sthAjIvapudgalAtmakaparadravyanimitto avagAhanAgatisthityupagrahakAritayotpAdaH, so'pi na niyamena, kintu kathazcidbhAvenetyAha-'NiyamA' atrAkAraprazleSakaraNAda. niyamAdanekAntAdbhavet , AkAzAdInAM trayANAM tatcadavagAhaka-ganda-sthAdravyasanidhAnato'vagAhana-gati--sthityupagrahakaraNakriyotpatteraniyamena syAtparapratyayo murtimadamUrti madavayavadravyadvayotpAdyatvAdavagAhanAdInAM syAdaikattikaH syAdanakatvikathetyatrApyanekAnta evaM siddhisaudhmdhyaaste| ayambhAvaH-na hi teSu pauruSeyaH prayogo vilasA vA kramata ityataH parapratyayAvutpAdavinAzau trayANAM, jIvapudgalAnAM tu prayogavisamAbhyAmutpAdavyayau sambhavataH, dhaumyaM tu sarveSvaviziSTamiti tatvArthaTIkokta vapudgalAnAM prayogavisamAbhyAmutpAdavyayau yathA sambhavataH, na tathA''kAzAdInAM trayANAm , kintu tato'nyAzau tau tatra, tathAhighaTAdhutpAdavanna cAkAzAditrayeSu prAyogika utpAdaH, na vA vitrasApariNatapudgalajanitAdhendradhanurAgrutpAdavasasikA, AkAzAderutpAdasya prayogavilasAtmakamUrcimadvyAnArabdhatvAt , kintvavagAhakagantasthAjIvapudgalAtmakaparanimittastatrotpAdaH, evameva vinAzo'pi paranimitto vijJeyaH, ata eva khaNDakhAye " AkAzAdAvapi parapratyayotpAdadhvaMsAnAmAgama siddhtvaadityuktm"| asya cAyamarthaH-yassamuparatataddezAvacchinnAvagAhakasvabhAve caitre sati tamimittakataddezAvacchinnatadavagAhanAdAyitvasvabhAvavattayA'paiti sa evAkAzAstikAyA, samupagatatadanyadezAvacchinnAvagAhakasvabhAve caitre tanimittakadezAntarAvacchimatadavagAhanA. dAyitvasvabhAvavattayotpadyate, evaM yassamuparatagativyApAre caitre tadgatyupagrahavyApAravacayA'paiti sa eva dharmAstikAyo jigamiSadevadatte tadgatyupagrahadAyitvasvabhAvatayotpadyate,adharmAsti kAye'pi gatipadasthale sthitipadaM saMyojya tatvaM jJeyam, ityevamavagAhaka-ganta-sthAtavyanimittotpAdadhvaMsAnAmAgamasiddhatvAditi / nanvAkAzadharmAdharmAstikAyAnAM sarvadA'vicalitasvarUpatayai. vAvasthitatvenAvikriyAtmakAnAmanyarUpega pUrvamavasthitasya tadanyarUpeNa pariNamana meva nAstI. ti teSUtpAda eva na sambhavatIti kutastatrotpAdAnekAnta iti cet , ucyate, tevapi svAbhAvika utpAda aikatviko'nakatvikazca dviprakAro'pyasti bhajanayA, yatassyAdvAdapakSe naivAkAzAdi. dravyatrayaM sarvaprakAreNAvikAryeva, kintu dravyArthatayA nityamapi paryAyArthata yA pUrvA'nagAhakAvagAhAyupagrahakArisvabhAvatvena vinazyati, pUrvAvagAhakAdivyatiriktAvagAhakAdhavagAhAyupagrahakArisvamAvatvenotpadyate cetyanityamityato vikAryamapi, AkAzAditrayANAM kathAbida "Aho Shrutgyanam' Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAtira kANDa , gA0 34 nityatve ca teSvapyavagAhAyupagrahakArisvabhAvatvenakatvika utpAdaH kathaziDAvenaiva, na svekAntena / nanvAkAzAditrayANAmavagAhAdyupagrahakArisvabhAvatayotpAdo'vagAhAvagAhakAbhyAM tArazasvamAvasyA''tmalAbhalakSaNaH, tasya tvekamAtranivandhanatvAmAvAdakatvikatvameva na sATata iti vyutpacinimittA'bhAvAtkathamaikatvika iti saMjJA tatra yukteti cet, ucyate, AkAze'vagAhakAnupravezevagAhopaSTambhakatvasvamAvasyotpattirabhivyaktireva, sA ca tAhA. svabhAvasyA''kAzaguNatvAdAkAzagateva, tajanakatvAdavagAhakamavayAhopaSTambhakatvasvamAvasya myAkameva, notpAdakam , vyaJjakacAkAzAdanyadeva bhavati vyaGgayAd ghaTAdevi pradIpAdi, itthaM cAbhivyakerAkAzavyatiriktA'vagAhakamAtranimittakatvAdekatvikatvameveti tatraikatvika iti saMjJA yuktaiva, evaM dharmAstikAye tattajIvapudgalagatau satyAM tadupagrahadAyitvasvamAvasyo. tpattirabhivyaktireva, sA coktasvabhAvasya dharmAstikAyaguNatvAddharmAstikAyagataiva, tajanakatvAdgandravyaM gatyupagrAhakatvasvabhAvasya vyaJjakameva, notpAdakam , ityaM cAbhivyaktedharmAsti. kAyavyatiriktagantadravyamAtranimittakatvAcallakSaNotpAda aikatvikA, evamadharmAstikAye'pi svayameva cheyam , nanvevaM tInaikatvika utpAdaH kathamiti cet, tadapyucyate, AkAzasya tatta. spudgalajIvAvagAhanAdAyitvastramAvattayotpAdo'vagAhAvagAhakadvayasamudAyajanyatvAt , dharmAstikAyasya ca tattatpudgala jIvagatyupayAhakatvasvabhAvavattayotpAdo gantRdharmAstikAyadravyadvayasamudAyakAryatvAt ,adharmAstikAyasyApi ca tattatpudgala jIvasthityanugrahahetutvasvabhAvarUpeNotpA. dasthAtradharmAstikAyadravyadvayasamudAyaanyatvAcAna kattikA, tata eva samudAyajanita ityapi ca gIyate saiddhAntikaiH / vivecitazcaitattatvArthatrisUcyA vistarArthimistata evAvase yam // 33 // utpAdavadvigamo'pi tathAvidha evetyAha vigamassa vi esa vihI, samudayajaNiyammi so u duviyppo| . samudayavibhAgametaM, atyaMtarabhAvagamaNaM ca / / 34 // " vigamassa vi esa vihI" vigamasyApi nAzasyApi eSa vidhiH, prAyogikA vaisasikazreti medadvayam , tahayAtiriktasya vastuno'bhAvAt , pUrvAvasthAvigamanyatirekeNoda. rAvasthotparapa'nupapatteH, tatrAdya AtmavyApArAniSpanA, dvitIyastu jiivvyaapaarnirpekssH| nanu vinAzo nirhetukA pratiyogyatiriktabhAvAntarAnapekSatvAdityanumAnena vinAzasya nirhetu. karave siddhe kAlAntare hetumapekSya jAyamAno prAyogikavinAza eva nAstIti bhedadvayasyaivAsiddhiriti vAcyam , mudrAdinA paTo vinaSTa iti prAtyakSikapratItibalAdeva vinAzasya sahetukatve siddhe uktAnumAnasya bAdhitatvAt / nanu bhArasvahetorevotpadyamAnastAdRzo bhavati, benotpattisamanantarameva vinazyatIti, ayuktametat , pratijJAmAtratvAt , kyamapi mo-bhAkA "Aho Shrutgyanam" Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAga 3, gA0 34 svahetoreva tAdRza upajAyate, yena kAlAntaramavasthAya vinazyatIti, asmizca pakSe pratyakSAyapi pramANaM sahakAri bhavati / nanu bhAvo vinazvarasvabhAvo'vinazvarasvabhAvo vA, Aye nAzapratibandhakA kA ? yenotpattyanantarameva sa na nazyati / dvitIyapakSe ca naiva kadApi vinaya yeta, yato vinazvarasvabhAvasyaiva vinAzA, anyathA nityatvenAbhyupagatAnAmapi vinAza. ssyAditi cet, maivam , " prAgabhUtAtmalAbhavAnAzaH kAraNavAn bhavet" ityukteH prAgasatve sati savalakSaNakAdAcitkatvahetunA vinAzasya sahetukatvasiddhahetusamavadhAne satyeva tadbhAvAdityalamatigrasaGgena / sthitamidam-prAyogiko'pyasti vinAza iti / sa ca samudayajanita evetyekaprakArAtmakaH, vaisasikastu dvividhA-samudayajanita aikatvikaca, tatraikasvikavinAza AkAzAditrayANAM tattatpudgalatattajIvAvagAha-gati-sthityupaSTambhakatvaparyAyotpAdasya tadanupaSTambhakatvalakSaNapUrvAvasthAdhvaMsapUrvakatvenAntataH kSaNadhvaMse tadviziSTadhvaMsaniyamAcAbhyupeyaH / prayogajanitavilasAjanitabhedadvayAntargatasamudayajanitavinAzasya dvaividhyapratipAdanAyAha-' samudaya jaNiammi so u duviyappo' samudayajanite sa vinAzastu dvivikalpaH, ubhayatrApIti zeSaH / vikalpadvayamevAha-"samudayavibhAgamettaM atyaMtarabhAvagamaNaM ca" samudayavibhAgamAtram , arthAntarabhAvagamanazca / tatra samudayavibhAgamAnaM kevalasamudayavibhAga lakSaNa ekaH, yathA paTAdeH kAryasya tatkAraNIbhUtatantvAdipRthakkaraNe vinAzastantuvibhAgAsmA, ghaTavinAzazva kapAlavibhAgAtmA, na tu tadatiriktassaH, tathA satyatiriktadhvaMsAkhyo. 'bhAvaH kalpanIyaH, tatra cAnuyogitAvizeSarUpaM dhvasatvamiti dharmidharmobhayAbhyupagamApekSayA " dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasIti" nyAyAllAghavAdumayAnumate tattadavayava vibhAgA. smake dharmiNi dhvaMyatvadharmasiddhau tadrUpeNa mudreNa ghaTo vinazyati vinaSTo veti pratItissamudAyavibhAgAtmakadhvaMsAvagAhinyabhyupagantavyeti tattadavayavavibhAgAtmaiva caMso'bhyupaganta. vyaH / ayambhAva:-paTAvayavAnAM tantUnAM vibhaktIkaraNe nAtiriktaH paTasya vinAzo jAyate kintu vibhaktatantusaMhatilakSaNottarakAryAtmaiveti tallakSaNaH prAyogikaH paTavinAzaH, evaM mudrAdinA nAtirikto ghaTAdidhvaMso janyate, kintu vibhaktakapAlakadambakAyAtmaka eva, atiriktanAzA'darzanAditi vibhaktakapAlakadambakAtmakottarakAryAtmA vinazyamAnasya ghaTasya prAyogiko vinAzo'bhyupagantavyaH / evamabhrendradhanurAdhavayavAnAM vibhaktatayotpattau vipadyamAnAnAmabhendra* dhanurAdInAM svAbhAviko vinAzo vibhaktatattadavayavAtmaivAbhyupagantavyaH / saMvadati cAtrayadutpatto kAryasyAvazyaM vipattiH so'sya pradhvaMsAbhAva iti / 3 / 57 // yathA kapAlakadambakotpattI niyamato vipadyamAnasya kalazasya kapAlakadambakamiti / 3 / 58 / iti pramANanaya. tattvAlokAlaGkArasUtradvamiti / dvitIyazvArthAntarabhAvagamanalakSaNA, yathA tantava eva paTarUpA. rthAntarabhAvena pariNamanta iti tantUnAM vinAza: paTarUpArthAntarabhAvaprAptilakSaNaH, na caivaM tarhi pUrvAvasthAvinAzenaivocarAvasthotpazya'bhyupagamAt tantvAdipariNAmanAzenaiva paTAdipariNA "Aho Shrutgyanam Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kAma , pA0 14 307 motpattaH paTakAle tantupratItirna syAt , naSTasyAtItavadagrahaNAditi vAgyam , yatra paTasya samuditatattasantvavayavAstato vibhaktAstatra samudayavimAgalakSaNapaTavinAzasya paTAramakapratiyogipratItivirodhitve'pi yatra vibhaktAnAM tantUnAM yA saMyuktAvasthA tadrapapaTAtmakArthAntaramAvalakSaNavinAzasteSAM tatra vibhaktatayA tantUnAM vinAze'pi saMyuktatayA teSAmavinAzAsadapa pratiyogipratItyavirodhitvAda , paTakAle tantupratItimAvAda , evaM mRtpiNDasya vinAzo ghaTa. rUpArthAntaramAvalakSaNo vijnyeyH| na caivaM taha tadvinAze mRtpiNDaprAdurbhAvaprasaktiH, pUrvottarAvasyayossvabhAvato'saGkIrNatvAt , vartamAnakAlAvacchimavastvantararUpe'tItakAlAvacchinnarastvantarasyApAdayitumazakyatvAt , atItasya ca vartamAnatvAyogAt / na ca "AgAplAIgANaM tiNhaM parapaJcao niyamA" ityuktyA''kAzAditrayANAmutpAdavyayayoH paranimitta. katvAtAvaupacAriko syAtAmiti vAcyam , " uppajeha vA dhuvei vA vigameha vA " iti tripadyA bhagavatotpAdAditrayAtmakatayA jagatsvarUpamaviziSTamevoktamiti paramArthabhUtotpAda. vyayazUnyaM dhrauvyaM na ca kutrApi sambhavatIti yatra paramArthabhUtaM dhrauvyaM tatra niyamena pAramA rthikAvutpAdavyayo, yathA pudgalajIvayo, paramArthabhRtaM dhauvyazcAkAzAdiSu triviti tatrApi niyamena pAramArthiko tAtrabhyupagantavyau, anyathA tripadyA pratipAditaM yadutpadyate yadvyeti yaJca dhruvaM tatsaditi sallakSaNaM siddhaM na syAt , sadAtmakalakSyaikadeze AkAzAdAveva tadasagAte, satrotpAdavyayayoraupacArikatvenAsadpatvena bhavatA'bhyupagamAt / athopacAro vyavahAramUlaka iti tatsiddhau tau tatreti ced, vyavahAraH prAmANikoprAmANiko vA, Adhazcetto'nAyAsena tau pAramArthiko siddhau, prAmANikavyavahArasyAgamamUlakatvAt / dvitIye sallakSaNamAkAzAdA. vavyAptaM syAt , tasmAd vyavahArato nityasyAkAzAderanityasya ca pradIpAdeH syAdvAdazailyA dravyArthikaparyAyArthikanayApekSayA kathazcinnityAnityatayaiva siddhastadapekSayA vastumAtraM pAramA. thikotpAdavyayadhrauvyayuktatayaiva sadityAkAzAditrayamapi tadUpatayaiva saditi vyavasthitam / sthitizcAvicalitasvabhAvarUpatvAma vibhaktA zAstrakAreNeti / / 34 // __ athA'trotpAdavyayasthitayaH kiM minakAlA abhinakAlAzca santi na veti cet, santIti nmH| tathAhi-ekapratiyoginirUpitatvena tadviziSTadravyanirUpitatvena votpAdavyayasthitInAM bhinnakAlatA, yathA ghaTotpAdasamaye ghaTaviziSTamRdutpAdasamaye vA na tadvi. nAzaH, anutpttiprskteH| nApi ghaTavinAzasamaye ghaTaviziSTamRdvinAzasamaye vA tadutpattiH, avinaashprskteH| na ca tatprAdurbhAvasamaya eva tatsthitiH, tadrUpeNAvasthitasyAnavasthAprasatyA prAdurbhAvA'yogAt / ato dravyAdarthAntarabhUtAstAH, bhinnakAlatvena nAnAsvabhAvAnoM tAsAmekadravyarUpatvA'yogAt / bhinna pratiyoginirUpitatvena tadviziSTadravyanirUpitatvena vA'bhinnakAlatA tAsAM, yathA kuzUlatadviziSTamunnAzaghaTatadviziSTamRdutpAda-mRtsthitInAm / ato dravyAdanantarabhUtAstA, aminakAlatvenaikarUpatvAditi pratipAdanAyAha "Aho Shrutgyanam" Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 doda tiSNi vi utpAbAI, abhinnakAlA ya bhinnakAlA ya / atyaMtaraM anatthaMtaraM ca, daviyAhi NAyavthA // 35 // 46 + " tiNi vi upAyAI " prayosvyutpAda-vigama-sthitisvabhAvAH, te kimityata Aha- abhikAlA ya bhikAlA ya" abhinakAlAca nikAlAca, yeto yadA ghaTasya kambugrIvAdyAkArAvAsyAtmikotpattistadaiva na vizakalitakarparamAvAtmikA tatpracyutiH, svospatipUrvakatvAtsvavinAzasya / nApi vibhaktakarparasaMhatilakSaNottara paryAyAtmakatadvinAzasamaye tasya kapAladvayasaMyuktAvasthA lakSaNaprAkaparyAyAtmikA samutpattiH, tadA tadutpazyabhyupagame tadAnImavinAzApatteH na ca svaprAdurbhAtrikAla eva svasthitiH, utpattimAtravyagratvAt, Free rUpeNAmasthitasyAnavasthAprasaktitaH prAdurbhAvA'yogAcca na ca ghaTarUpamRtsthitikAle tasthA vinAzaH, taMdrUpeNAvasthitasya vinAzAnupapatteH na ca ghaTavinAzaviziSTa mRtkAle ghaTa viziSTAyA evaM mRda utpAda:, nApi tadutpAdaviziSTamRtsamaye tasyA eva mRdo dhvaMsaH, anutpattiprasakteH ityevamekapratiyoginirUpitatvena tadviziSTadravyanirUpitatvena votpAdAditrayaH parasparato minakAlA, ghaTotpAda samaye ghaTavinAzasya ghaTavinAzasamaye ghaTotpAdasya tadutpAdavinAzayorutpattivinAzAnavacchinna kAlasambandharUpAyAstatsthiterghadavinAza viziSTaghaTarUpamRtsthityorvA virodhena parasparA'nAtmakatvAt / ata evAnyonyavyatirikta kAlotpAdavinAzasthityavyatiriktadravyasyaikatvAyogAt taddravyaM nAnAsvabhAvam / bhinnapratiyoginirUpitatvena tadviziSTadravyanirUpitatvena votpAdAditrayo'bhinnakAlAca, tathAhi-- kuzUlAdyAtmaka pUrva paryAyasvadviziSTamRdvA daiva vilIyate tadaiva ghaTAdyAtmakottara paryAyastadviziSTamRdrotyadyate, yato na hi pUrvaparyAyavinAzottara paryAyotpAdayoH pUrvaparyAMya viziSTadravyanAzottaraparyAya viziSTadravyotpAdayorvA bhinnakAlatA dRzyate, yadi ca pUrvasya vinAzakAlo'nyassyAt uttarasyotpAdakAlo'nyassyAt tadA prAktanaM vinaSTataramanutpannam, tathA'bhyupagame ca pUrvasya tasmin kSaNe vinAzAdevottarasya cAnutpAdAdeva na sattvam, dhvaMsAnutpAdayostadAnIM sadhve'pyabhAvarUpatvena tucchatvAdeva na vastutvamiti vastuzUnyassa kAlassyAt bhavatvevamiti ceda, tarhyataraM niSkAraNamutpadyeva, dhvaMsasya tucchatvena janakatvAbhAvAt, avyavahitapUrvakSaNe vastvabhAvAcca, etena natu balacatpuruSapreritamudgarAbhighAtAd ghaTAvayaveSu kriyotpattiH, tato'vayavavibhAgaH, tata ArambhakasaMyoganAzaH, tena ca ghaTavinAzaH, kapAlastu vidyata eva tadvinA'pi tadavayavA vidyanta eva, na tu tadutpAda iti tayorekasmAddhetorabhAvAnna ghaTavinAzAtmA kapAlotpAda iti nirastam, asya vinAzotpAdakAraNa prakriyo dghoSaNasyAprAtItikatvAt balavatpuruSapreritamudgarAdivyApArAdeva ghaTavinAzakapAlotpAdayoravalokanAt, mudgaravyApAreNa ghaTo vinaSTaH kapAlazcotpanna iti pratIteH, tasmAtpUrvottaraparyAya vinAzotpAdAvabhinna kAlau, te ca pUrvottaraparyAya vinAzotpatikiye nirAdhAre na sambhavata iti tadAdhArabhUtadravyasthitirapi tadA'bhyupagantavyA itthaM + , sammati 3.0 15 "Aho Shrutgyanam" Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAra , gA* 35 minapratiyogikAnAmutpAdAditrayANAmabhinnakAlatvenaikarUpasvAttadabhi dradhyamekasvamAvaza ne nAnAsvabhAvam , ata evotpAdAdayastrayo'pi dravyAdarthAntaramanAntarazna, utpAdAditribhyo vA dravyamarthAntaramanantara tyAha-" atyaMtaraM anatthaMtaraM ca daviyAhi NAyadyA" iti / atha pramANAdhInA prameyasiddhirityutpAdAdayastrayo'pyekakAlA vibhinakAlAzcatyatra ki maNi miti cet , ucyate,tatrotpAdavinAzayorekakAlatAyAM sipAdhayipitAyAM utpAdavinAzau paraspara mekakAlI svAtmatvA'pRthagbhUtatvAt , ekakSaNavaryekarUpavadityanumAnameva pramANam, na cotra hetussvarUpAsiddhaH, yato na hi utpAdavinAzayoH svAtmA bhiyate, yathaikasmimekakSaNavartini rUpe vibhAgAmAvAt svAtmalAbhakAla evekaH kAlo nAnyaH samasti, yaccaikakAlaM na bhavati tadekamapi niyamena na bhavati, yathA gavAzvayorjanmavinAzAviti / evaM dhauvyAtmakasya dravyasyotpAdavinAzAmyAM sahAbhinakAlatvasAdhanAya dhauvyAtmakaM dravyamutpAdavinAzakaMkAla svAtmatvApRthagbhUtatvAdityanumAnam , utpAdavinAzayordravyeNa sahAbhinakAlatvasAdhanAya uspAdavinAzau dravyaikakAlau svAtmatvA'pRthagbhUtatvAdityanumAnazcAnusandheyam , ubhayatraikakSaNavaryekarUpavadeveti dRSTAnto vAcyaH, na ca siddhasAdhanAduktAnumAnAnavatAra ityAzayam , ekAntavAdibhisteSAM mitrakAlatayA viminnatayaiva caikAntenAbhyupagamena tAn pratyevoktAnumAnaprayogAt / nanvevaM satyuktahetossvarUpAsiddhidoSopetatvameva, ekAntavAdimirutpAdavinAzayoH parasparaM dhovyAtmakadravyasyApi ca tAbhyAM saha, tayozca dravyeNa saha svAtmatvApRthagbhAvasyAnaGgIkArAdityapi na cAzanIyam / yadeva sarpadravyamutphaNAkAreNotpadyate tadeva ca viphaNAkAreNa vinazyati tadeva cotphaNAkAraviphaNAdyAkArAnugatorvatAsAmAnyasvarUpeNa nuvamiti ya eva sarpadravyAtmA pUrva viphaNAkAreNA''sIt sa evotphaNAkAreNotpanno'stIti sarpadravyAtmaivobhayAkAraH, yato na hi viphaNAkArakAle yassarpadravyAtmA sa notphaNAkArakAle, anubhavavirodhAt / ata eva vastumAtraM na kevaladravyarUpam , utpAdavyayarUpaparyAyasvarUpatvasyApi tatra sadbhAvAt , nApi kevalotpAdacya yarUpaparyAyakarUpaM, pUrvAparaparyAyAnusyUtadhauvyAsmakeMdravyasthamAvatvasyApi sadbhAvAt , kintavibhaktadravyaparyAyomayasaMsargAtmakatvAt jAtya: ntarama, ataeva "aMtyeka yo mavedoSo dvayormAve kathaM na saH" iti na doSApattirapi / uktana "nAnvayo bhedarUpatvAnna bhedo'nvyruuptH|| mudrevadvayasaMsarga-vRttirjAtyantaraM ghaTaH // 1 // " iti tathA ca sarpasyApi pramANArpaNayA parasparAnusyUtadravyaparyAyomayarUpeNa parasparasAkAhI. tpAdavyayadhrauvyAtmakatvamiti tadabhinnAbhinasya tadaminnatvamiti niyamena viphaNAkArAbhima. sarpadraSyAminasyotphaNAkArasya viphaNAkArA'minnatvaM tatazca svAtmatvA'pRthagbhAva ubhayAvasthasya sarpasya siddha iti itorna svarUpAsiddhidoSa ityuktahetunaikakAlatvasiddhau tato'. nantiratApyutpAdavinAzayossisyatyeva, atrAnumAnaprayogazcaivam-bhinnApekSAvRtpAdavinAzI "Aho Shrutgyanam" Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 sammati kAnDa 2 - 0-36. anarthAntaraM vinAzena sahotpAdasyaikakAlatvAt, yAvekakAlau tAvanarthAntaram, kakSaNaafrttirUpam, ekakAlau cotpAdavinAzAviti sAvanarthAntaramiti, evameva dhaumyotpAdadhauvyavinAzAtmakadvaye'narthAntaratA bhAvanIyA, uktahetUktadRSTAntabalAdeva yathA cotpAdAdInAmamimakAlatvamanarthAntaratvaJca tathaiva ghaTa utpadya kaJcitkAlaM sthitvA vinazyatItyato bhinnakAlatvamata evArthAntaratvazca bhAvanIyam / anumAnaprayogazcAtra ekapratiyoginirUpitA utpAdAdayo nAnyonyamekatAM vibhrati, atyanta pRthagbhUtasvarUpatvAdatyantabhinnakAlatvAcca ghaTavyomAdivat / evamutpAdAdayo'rthAntaraM mithassvalakSaNabhedAt ghaTapaTAdivadityapyanumAnaM jJeyam / evaM bhinnAbhikAlatotpAdAdInAmarthAntaratA'narthAntaratA ca syAdvAdaprakriyAyAM sakalapramANA'virodhinI siddhikoTimupaDhokate, na svekAntavAdaprakriyAyAm, tatrotpAdAditrayANAM tatra ca minnAbhinnakAlatvAderanabhyupagamAditi bhAvaH // 35 // uktArthaspaSTIkaraNArthameva pratyakSa pratItamudAharaNaM pratipAdayituM sUrirAhajo AuMcaNakAlo, so ceva pasAriyassa vi Na jutto / tesiM puNa paDivattI - vigame kAlaMtaraM natthi // 36 // ' jo AuMcaNakAlo' aGgulyAderdravyasya ya AkuzcanakAla: " so caiva pasAriyasa viNa juco " sa eva prasAritasyApi na yuktaH, aGgulyAdeH prasAraNasyApi sa etra kAlo na yukta ityarthaH / yadaivAGguliH Akucyate na tadaiva prasAryate, yadaiva ca sA prasAryate na tadaivA kucyate, kintu bhinnakAla evetyaGgulyAdidravyasyAkuJcanAtmaka pUrvaparyayavinAzakAla eva prasAraNAtmakottara paryAyotpatteH tayoH pUrvottaraparyAyayormina kAlAvacchedenaiva pratIterbhedaH, ata eva nikAlaH, anyathA tayorusaGkIrNatApacyA svIpAsAdhAraNasvarUpaM parityaktaM syAt / kathaJcittattatparyAyA'bhinnasyAGgulyAdidravyasyApi pUrvottaraparyAyaviziSTatayA bhinnasvabhAvatvAt tadapi bhinnamabhyupagantavyam, yato na hi bhinnasvabhAvamabhinnarUpaM yuktam, svabhAvabhedenaiva kathazcidbhedAbhyupagamAt / AkuJcanaprasAraNaparyAyayostadviziSTadravyasya ca bhinnakAlatvamata eva bhinnatvaM pUrvArddhana pratipAdyAGgulidravyameva prasAraNabhAvamavalambamAnamAkuJcanabhAvena yadaiva vinaSTaM tadaiva prasAraNabhAvenotpannamaGgulitvena sAmAnyAtmanA'vasthitamityA kuzca nAtmaka pUrvaparyAyavinAzaprasAraNAtmakottaraparyAyotpAdAGgulitvAvacchinnAGgulidravyAvasthitI nAmabhinnakA latAmata evAbhinnarUpatAM pratipAdayitumuttarArddhamAha -- ' tesiM puNa paDivattIvigame ' ' tayoH punaH pratipattivigame' pratipattizva vigamazca pratipattivigama, anayorasamAhAraH pratipattivigamaM, tasmin pratipattiH prAdurbhAvaH, vigamo - vinAzaH, prasAraNAtmakottara paryAyasyotpattiH AkazcanAtmaka pUrva paryAyasya vidhvaMsaH tatra, 'kAlaMtaraM natthi ' kAlAntaraM bhinnakAlatvaM nAsti / AkuJcanAtmakapUrvaparyayavinAzaprasAraNAtmakottaraparyAyotpatyaGkhalidravyAvasthitInAmabhinnakA "Aho Shrutgyanam" Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kA 3, gA. 36 latA ata evA'bhinnarUpatA ca pratIyate,AkucanAdipUrvaparyAyarUpeNa pariNatamevAGgulidravyamAkuzzanAdipUrvapariNAmaparityAgakAla evaM prasAraNAdyAtmakottaraparyAyarUpeNa pariNamata ityekasyaiva dravyasya tathApariNAmAtmakasya yaivAGguliH pUrvamAkucitA saiva prasAriteti pratyabhijJApramANataH pratIteH / etena ye kSaNikAn padArthAnabhyupayanti ta evaM pratipAdayanti-utpatisamanantarameva svabhAvato vilIyante, na hetumapekSante dhvaMsamAnAH, svAtmalAbhakSaNAnantaraM kSyaH SaNa ucyate, niruktavidhAnAt , tadyogAda kSaNikamiti / tathA coktam kSaNo vAceha nairuktairutpattyanantaraM kssyH| nihetuH so'napekSatvAt , tadyogAt kSaNikaM matam // 1 // iti / yathA payApradIpAdayaH pratikSaNamanye cAnye cotpadyante niravazeSapUrvanAzasamakAlam , evamanye'pi mahIdhrAdayaH iti, tanmatamapAstam, payaHpradIpAdiSu pariNAmabhAvasyeva sadbhAvena sarvathA'nyathAtvAbhAvAt , pUrvottaraparyAyAnugatova'tAsAmAnyAkhyadravyaM svajAtyanucchedenaiva kazcitpUrvaparyAyaM parityajya paryAyAntaramupAdatte, pudgalatvacaitanyajAtyanucchedena tasya tasya tathAbhAvaH pariNAmaH, so'nyatvabuddheH kAraNam , utkaNaviphaNAkuNDalaprasAraNAdhanekAvasthasarpavadekamanvayi yadvyaM tatpariNamate, na tu sarvathA pUrvocchedenAnya utpadyata iti, itthazca ye yadbhAva pratyanapekSAste tadbhAvaniyatAH, yathAntyA kAraNasAmagrI svakAryotpAdanaM prati, vinAza pratyanapekSAzca bhAvA iti vinAzaniyatAste iti pareSAM bauddhAnAmabhidhAnamapi na prakRtabAdhakam , pratyutAnukUlameva, mAvasyottarapariNAmaM pratyanapekSatayA tadbhAvaniyatatvopapatteH, pUrvottarapariNAmAnvayidravyagatapUrvapariNAmasya svayamevottarapariNAmI bhavata uttarapariNAma pratyaparA. pekSA'bhAvatastaM pratikSepAyogAt , tathA ca naikAntakSaNikatvaM yuktam / nanvevaM tarhi jalomivadutpAdavyayAdivikArAH kAlpanikA eveti kUTasthameva nityaM dravyamastviti cet, maivaM vada, yato jalormayo'pi naiva kAlpanikAH, teSAM prekSAdakSairapi pratyakSapramANenAnubhUyamAnatvena vastu. bhUtatvAt , tato jale pUrvAparormaya iva pUrvAparaparyAyAnugatapratItiviSayIbhUtadravye pUrvAparasvaparyAyAH pratikSaNaM vinazyanti samutpadyante ca / taduktam- anAyanidhane dravye, svaparyAyAH pratikSaNam / unmajanti nimajjanti, jalakallolavajale // 1 // iti / - tadevaM pUrvAparomibhAvena jalameva yathA pariNamate, tathaiva tattadravyameva pUrvAparaparyAyarUpeNa pariNamata iti pariNAmavAda evaM nyAyayuktaH, utpAdavinAzAdivikArANAM kAlpa. nikatve pramANAmAvAt , prekSAvadbhiryathArthatayaiva grahaNAda, na cotpAdAditrayANAM virodhA, paryAyatvAvacchedenotpAdavyayayordravyatvAvacchedena dhaumyasya cAvirodhAt, anyathA . govA "Aho Shrutgyanam" Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ammati0 kAma , mA. kadama ganyazcamedasya brahmatvAvacchedena tadamedasya cAvirodha aupaniSadAmimato'pi naM. svAditi bhAvaH / / 36 // atha yathA bhinnanirUpitAnAmutpAdAditrayANAmekakAlInAnAmekadravyAbhimAnAM parasparasvarUpatvamiti hetostadantargata pratyekamekaikaM rUpamutpAdAditrayAtmakam , anyathA tadasatvApazyA vastu anekAntAtmakam utpAdavyayadhrauvyAtmakasallakSaNazAlitvAt ,yamevaM tanmevam , viyatkusumavadityanumAne vastvAtmakapakSakadeze utpAde vyaye dhrauvye caikaikasmin hetoramAvena bhAgAsiddhissyAt , tathA bhUtavartamAnabhaviSyatkAlatrayayogenApyekaikaM rUpaM trikAlatAmAsAdayatIti pratipAdayitumAha upajamANakAlaM uppaNaM ti vigayaM vigacchaMtaM / daviyaM paNNavayaMto tikAlavisayaM visesei // 37 // 'uppaJjamANakAlaM ' utpadyamAnakAlamityanenAdyasamayAdArabhyotpatyantasamayaM gAvadutpadyamAnatvasyeSTatvAdvartamAnamaviSyatkAlaviSayaM dravyamuktam , ' uppaNNaM ' utpanamityanena tvatItakAlaviSayam , evaM vigayaM' vigatamityanenAtItakAlaviSaya, "vigacchaMta' vigacchadityanena ca vartamAnamaviSyatkAlaviSayaM dravyamuktam , tatazcotpadyamAnamutpannaM vigataM vigacchan "daviyaM paNNakyaMto" dravyaM prajJApayan prajJastad viseseha' vizeSayati vizinaSTi, kathaM ? 'tikAlavisayaM ' trikAlaviSayaM yathA bhavatItyevaM gAthArthaH / bhAvArthastvayam-yadyapi nizyanayenaikasminneva kAryotpattyanukUlavyApArAntyasamaye kAryotpattiriti sa eva kAryotpattikAla: " bhatiryeSAM kriyA saiva kAraNaM saiva cocyate " iti vacanAta , tathApi vyavahAranayena dIrSaH kriyAkAla AMzikakAryakSaNakoTiviSayo'bhyupagatA, tathA ca tasmin dIrSe kAryotpattikAle vivakSitakAryasya yasmin samaye vartamAnaparyAyotpattistasminneva samaye'tItaparyAyavinAzaH, vinAzapUrvakatvAdutpatto, utpativinAzakriye nirAdhAre na sambhavata iti tadAdhAradravya. sthitirapi tadA'bhyupagantavyetyevamaminnakAlAnAmutpAdAditrayANAM pratyekamekaparmisaMsargi: tayA traikAlyaM tena nayena pratipAdyate, tathAhi-paTa utpadyamAnakAle prathamatantupraveze utpadyamAna eva kiJcidazenotpanno bhavati tatrotpadyamAnatvaM tasya prathamavantupravezakAlAdArabhya paTa utpadyata ityevaM vyavahAradarzanAtprasiddhameva, utpanatvaM tUpapacyA prasAdhyate, tathAhiutpadyamAnaH paTa: prathamatantupravezakAlAvacchedena kiJcidaMzena notpamazvettadA''dyakriyAyA vaiyadhye syAt, yathA cAdhakriyayA notpannastathaivottarakSaNeSvapyuttarakriyAbhinotpamassyAt, ko jhuttarakSaNakriyANAM vizeSo ? yena prathamayA notpamastaduttarAbhistUtpatsyate, ataH sarva daivAnutpaciprasaGgA, dRSTA cotpattiA, antyatantupraveze paTasya darzanAt / na ca tantusaMyogaH syaiva paTatvAvacchidaM pratyasamavAyikAraNatvAttantukriyayA tantudvayasaMyoge dvitantukapaDhospatiH, "Aho Shrutgyanam" Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, pA0 37 316 tatra ca tantvantarasaMyoge tritantukAdipaTakrameNAntyatantusaMyoge satyeva mahApaTotpattiriti noktaM yuktamiti vAcyam, samavAyasambandhasya sakhaNDakAraNatvasya ca niSiddhatvena samavAyyasamavAyinimittakAraNebhyastribhyaH kAryotpattiriti gautamIyapravAdasyAzraddhayatvena prAprati. pAdanAt zaktireva kAryotpAdiketi prathamatantupravezakAle'pyaMzatassA'styevetyutpadyamAnamapi paTadravyaM tadrUpakAraNavazAttadAnIM kiJcidazenotpamityabhyupagantavyam , saMvadati cainamartha "calamANe calie jAva niaramANe niaiNNe" iti bhagavadvacanam / yathA cotpadyamAnaM paTAdinyaM prathamatantupravezasamaye kizcidaMzenotpannaM tathaiva dvitIyatRtIyAditantupravezasamaye'pyaparAparAzenavotpannamabhyupagantavyam, notpannAMzenaiva, tathA sati tasminneva kAryAze dvitIyatRtIyAdisamayabhAvitantukriyAcyApArANAM vyagratayA tairapUrvApUrvAzena kAryotpattirna syAdityazeSAMzaviziSTapaTAdikAryotpattiH kadApi na syAditi prathamatantupravezAdArabhyAntyatantusaMyogAvadhiyAvatprabandhenotpadyamAnaM tattadaMzenopanam , tadeva cAbhipretarUpatayotpatsyate ityutpadyamAnamutpannamutpatsyamAnazca bhavati / evamutpannamapyutpadyamAnamutpatsyamAna tathaivotpatsyamAnamapyutpadyamAnamutpannazca jJAtavyamityevamekaikamutpanAdi. kAlatrayeNa traikAlyaM yathA pratipadyate tathA vigacchadAdikAlatrayeNApyutpadyamAnAdirekaikasle. kAlyaM pratipadyate, tathAhi-yad yadaivotpadyamAnaM tattadaiva kizcidaMzena vigataM vigacchad vigamiSyaca, evaM yadeva yadaivotpannaM tadaiva tadapi vigatAdikAlatrayasaMsparzi jJeyam / evamevotpatsya. mAnamapi dravyaM tathaiva tadrUpaM jJeyam / evamevotpannotpadyamAnotpatsyamAnabhedAH pratyekazo vigatavigacchadvigamiSyadrUpairiva sthitatiSThatsthAsyadrUpairapi saprabhedA jJeyAH, evaM sthitivigamAvapi kAlatrayasparzivilakSaNayogenotpattipraNAlikayA saprabhedI vijJAtavyAviti, na caite bhedAH kalpanAmAtranirmitavapuSo, nipuNaM nirUpaNe prajJAvadbhiH paramArthasvarUpatayaiva sarveSAmevAkalanAt / yattu kttemAnaprAgabhAvapratiyogitvaM bhaviSyavaM vartamAnadhvaMsapratiyogitvaM cAtItatvamiti na varcamAnakriyAkAle kAlatrayavAcipratyayaprayogasambhava iti naiyAyikAdInAM matam , tatsthUlavyavahAraikAntAbhinivezavijRmbhitam , nayavizeSeNaikadA traikAlyasparzasya sarvasammatattvAt , anyathotpattikAle utpanno'yamiti pratyayasya bhrAntatvApatteH, sAmudAyikotpAde sthUlakAlabhAvini aikatvikotpAdAnAM sUkSmakAlasparzinAM traikAlyasparza tu na kAcidanupapattiH, tasmAdartamAnakriyAkAle kAlasya sthUlatvasUkSmatvAbhyAM traikAlyaM nayavizeSeNa yauktikameveti siddhA yatho. ktamAH / saiddhAntikAstu kriyAkAlaniSThAkAlayorabhedAtsabhAgasantatipatitatayA niSThAbhaviSyattayoH samAvezAccai kakSaNe'pi kAlatrayavAcipratyayArthA'virodhamAdizanti / tadevaM sarvai. remirSamaitrikAlasparzibhiravinAbhUtaM dravyaM prajJApayaMtrikAlaviSayaM vizeSayati, anena prakAreNa trikAlaviSayaM dravyasvarUpaM pratipAdayadvAkyaM pramANam , tadvyatiriktaM tu vAkyamapramANam , "Aho Shrutgyanam" Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, gA0 38 anyaprakArasya dravyasyAmAvAda, atra vyavahAranayA'bhimate dIrgha kAryotpattikAle mitra kAlAnAM tadutpattinAzasthitIna pratyekaM kAlatrayasparzivilakSaNayogena saptaviMzatirmagAH, minakAlAnAM ca kAlatrayayogena saptaviMzatetridhA guNane ekAzItirbhaGgA yathA bhavanti tathA--- "yadyate tadiha vastu grahItameva, tadyate ca na ca yattu gRhItamAste / itthaM bhivAmapi sa kina vivAMkarotu,yaH pAThito bhavati lakSaNabhaGgajAlam // 54 // " iti zlokaTIkAyAmasmatkRtamahAvIrastavakalpalatikAkhyAyAM pradarzitA iti magajAlajijJAsubhistata eva te veditavyAH / atra andhagauravamItyA na pratanyanta iti / / 37 // nanvantaragamanalakSaNasya vinAzasya vibhAgajasya cotpAdasyAsambhavAt tavayAmAve sthiterapyabhAvAt tatraikAlyaM darotsAritameveti manyamAnAn vAdinA prati tadamyupagamapradarzanapUrvakamAha davyatarasaMjogAhi keci daviyassa beMti uppAyaM / upAyathA'kusalA vibhAgajAyaM Na icchati // 38 // saMyogAnAM dravyam / a. 1, A. 1, sU0 28 / iti vaizeSikasUtrasya nissparzAnAM dravyANAmantyAvayavinAM ca vijAtIyadraSyANAM ca ye saMyogAstAn vihAya bahUnAM tatta. tantvAdisaMyogAnAM paTAdirUpamekaM dravyaM kAryam, arthAt anekebhyassajAtIyatantvAdisaMyogebhya ekaM paTAdikAryamutpadyata ityarthakasya balAdvaizeSikAdayo yathA kAryadravyotpAdaM vyAvarNayanti tathA pradarzayituM pUrvArddhamAha-" davaMtarasaMjogAhi keci daviyassa ti uppAya" keci' kecidvaizeSikanaiyAyikAdayaH 'daviyassa' paTAdikAryadravyasya 'daI. tarasaMjogAhi' dralyAntarasaMyogaiH, tanmate'vayavAvayavinomadAtsvaminasvIyAvayavabhUta. tanvAdisaMyogairanekaiH, athavA tanmate sajAtIyAsajAtIyotpattyabhyupagamAt pRthivItvena sajAtIyaistattattatvAdyavayavAtmakadravyAntaraistadanyatantvAdyavayavalakSaNadravyAntarANAM saMyo. gairasamavAyikAraNabhUtaiH tattamimisasaha kRtaissamavAyikAraNe ' upAya beti' kAryadravyotpAdaM bruvate, avayavikAryadravyaM nimittakAraNA'samavAyikAraNasamavAyikAraNatrayebhya utpadyata iti vadanti, dvayostantvossaMyogenApi tattagnimittasahakRtena dvitantukapaTasya tantau, kapAladvayasaMyogenApi ca kapAle samavAyikAraNe ghaTasyotpAdAbhyupagamAttadupalakSakametat , te cotpAdaviSayakayathArthajJAnAH kiM vA netyArekAyAmAha-' upAyathA'kusalA' utpAdArthA'kuzalA utpAdAnabhijJAH, 'vibhAgajAyaM Na icchanti ' vimAgajAtamutpAdaM necchantinAbhyupayanti, ArammakasaMyogasyaiva kAryadravyAsamavAyikAraNatvena tairabhyupagamAttadrpakAraNAbhAvAditi bhAvaH / / 38 // "Aho Shrutgyanam" Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, gA0 39 taarai yogenaiva kAryadravyasyotpAdo bhavati na tu vibhAgena itthamabhyupagantAro vaizeSikanaiyAyikAdayaH kuta utpAdArtha nAbhijAnantItyAzaGkAyAmAha - aNu duaNuehiM dabe Araddhe tiaNuyaMti vavaeso / tato ya purNa vibhatto aNutti jAo aNU hoi / / 39 / / 315 * duaNurahiM dave Araddhe ' dvau cANukau ca paNukau tAbhyAM dvAbhyAM paramANubhyAM ' Araddhe dave ' Arabdhe dravye kAryadravye ' aNu ' ityasya " yena yasyAbhisambandho dUrasthasyApi tasya saH" iti nyAyena " iti vavaeso" ityanena sambandhAt aNuriti vyapadezaH, paramANuyArabdhe yaNuke paramANudvayagata dvitvasaGkhyAjanyA'NuparimANasyaiva sadbhAvAt / tribhiNukairArabdhe dravye " tiaNuaMti navaeso " "yaNukamiti vyapadezaH, vyaNuke ca vyaNukAyagatabahutvasakthayA mahatvaparimANasuMtpadyate, anyathA tatpratyakSameva na syAt, bahirindriyajanyadravyapratyakSaM prati mahasvasyodbhUtarUpavazvasya ca kAraNatvAt / ayamaMtra bhAvaHnaiyAyikamate " saGkhyAtaH parimANAcca pracayAdapi jAyate " ityukteranityaparimANaM tridhotpadyate, tatra paramANugata dvitvasaGkhyAto vyaNuke'NuparimANamutpadyate, na tu paramANuparimANataH, evaM trasareNuparimANamapi na vyaNukaparimANata utpadyate, yataH parimANasya svasamAnajAtIyotkRSTaparimANajanakatvaniyamAd vyaNukasyANuparimANaM tu paramANvaNutvApekSayA notkRSTam, trasareNuparimANaM tu na dvyaNukaparimANasajAtIyam, ataH paramANugata dvitvasaGkhyA vyaNukaparimANasya vyaNukagatatritvasaGkhyA ca trasareNuparimANasyAsamavAyikAraNam, ata eva tribhizcaturbhirvA paJcabhirvA paramANubhirna kimapyaNuparimANaM kAryadravyamArabhyate, kAraNagatabahutvasaGghapayA mahatparimANotpazyabhyupagamAt, saMvadati cAtra " kAraNa bahutvAca " 7 a0 1 A0 9 sU0 iti vaizeSikasUtram etatprakaraNakAreNApItyevaM sUcayituM aNu aNu da Aradve " ityuktam / dvAbhyAM tantubhyAmapracitAbhyAmArabdhe paDhe kevalaM mahatvamevAsamavAyikAraNam : bahutvapracayayostatrAbhAvAt, yatra dvAbhyAM tUlapiNDAbhyAM tUlapiNDArammastatra parimANotkarSadarzanAt zithilasaMyogalakSaNapracayaH kAraNam, bahutvasyAbhAvAt, mahasvasya save'pi parimANotkarSaM pratyaprayojakatvAt / evaM ca sati yadi mahatvaM tatra kAraNaM tadA na doSaH / taduktaM " dvAbhyAmekena sarvairvA " iti / itthaM naiyAyiko vaizeSikazca vyaNu: katrasareNvAdikAryadravyasya tatra parimANasya cotpattiprakriyAM nirUpayantAva prekSitavastuyAthAtmyatayA svIyAjJatAM vyaJjayataH, yato na vyaNukaM kevalaM dvayoH paramANvoH saMyoge satyanyonyAzleSapariNAmalakSaNasaGghAtAdutpadyate, kintu yasminneva samaye vyaNukaskandhAde ko 'Nurbhi yate tasmimeva samaye'parassaMhanyata ityevamekasAmAyikAbhyAM saGgAta bhedAbhyAmapyutpadyate tat, evaM paryantavarttiskandhAdeka dvitryAdiparamANu medakrameNAdho'dho yAvadvipradeza skandhotpattiH, " , "Aho Shrutgyanam" Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, gA0 39 11 taurantargaotpattizca bhedamAtreNa bhAvanIyA, tryaNukamapi na kevalaM dvyaNukAyAdevotpadyate, kintu dvipradezasya skandhasya paramANvantareNa saMyoge sati trayANAM paramANUnAM vA saMyoge sati saMghAtapariNAme vyaNukamutpadyate, caturaNukaskandhAdeko'NuryadA pRthagbhavati tadaikANubhedAcca tathaikasminneva samaye vyaNukaskandhAdeko'Nurbhidyate parassaMhanyate samakamevetyataH saMghAta medAbhyAmutpadyate tat evameva catuHpaJcapaDA disaGkhye yA saGkhyeyAnantaprAdezika skandho tpattirbhAvanIyA / uktaJca taccArthe ' saGghAtabhedebhya utpadyante ' 5-26 iti / tatra saGkhyAsayapradezika skandhAstu naiva cakSurgocarAH, anantapradezika skandhA api yAvatsUkSmapariNAmarUpAstAvama pratyakSatAmAyAnti, ata eva trasareNucAkSuSapratyakSamapi naivArhatairabhyupagatam, sUkSmapariNAmatvAttasya, kintu sUkSmapariNAmApatrAnantapradezikAnAM skandhAnAM sUkSmapariNAmoparatau tatra kecana paramANavarasaMhanyante kecana bhidyante ityevamekasAmAyikAbhyAM bhedasaGghAtAbhyAM raukSyasnehavizeSAt samupajAtasthaulya pariNAmA eva cAkSuSapratyakSa yogyatAM prAptA bAdaraskandhAH pratyakSagocarA bhavantItyabhyupagatam / uktaJca tacArthe " bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSAH 5- 28 iti sUtravRttau na sarva eva saGghAtazcakSuSA grAhyaH, yato'nantAnantANusaMhatiniSpAdyo'pi skandho bAdarapariNatimAneva nayanAdigocaratAM pratipadyate, na zeSa iti / vicitra pariNAmAH pudgalAH kadAcidaSTasparzivAda pariNAmamanubhUya pazcAccatusparzisUkSmapariNAmamAdadanto na cakSurgocarAH, sUkSmapariNAmamapyanubhUya kadAcicca raukSyasneha vizeSAd bAdarapariNAmapariNatAzcakSurgocaratAM pratipadyanta iti cAkSuSapratyakSe cAdara pariNAma eva kAraNam, bAdarapariNAmaskandhadravyamapyanudbhUtarUpaM vyavahitazca dUravartyAdikazca naiva sAkSAdUdRzyate carmacakSurbhiriti tatpratyakSe udbhUtarUpavattvavyavadhAnAbhAvAlokAdikaM cAkSuSajJAnAvaraNIya karmakSayopazamAdhAyakatayA kAraNaM vAcyam / etena " jAlAntarasthasUryAMzau, yatsUkSmaM dRzyate rajaH / bhAgastasya ca SaSTho yaH paramANuH sa ucyate || 1 || " iti nirastam, jAlAntarasthasUrya marIcipratibhAsamAnApekSikasUkSmarajodravyasya bAdarapariNAmavato'tyantasUkSmAnaizvayikaskandharUpANAM tIvrazakhA dyacchedyA medyacakSurAdyagocaravyAvahArika paramANUna / manantAnAM skandharUpatvena tadanantabhAgarUpatvAnnaizvayikaparamANoriti / na ca naiyAyikAdivadArhataiH paramANurapi nitya evAbhyupagataH kintu vibhaktabhAvenotpattibhAvAt kathazcinnityAnityobhayarUpa ityAzayenottarArddhamAha' tato ya puNe vibhatto' tasmAdekatvapariNatipariNatatayA skandhapariNAmamAvamApannAtkAryadravyAcca punarvibhaktaH vibhAgAtmakaparyAyarUpeNotpannaH ' aNutti jAo aNU hoha' aNuriti aNuparimANaM iti hetoH aNuH paramANurjAta utpanno bhavati / kAryadravye skandhAtmake saMyuktAvasthArUpeNa ya eva pUrva paramANuH kathaJcidekatvapariNAmabhAvamApanno jaghanyata ekaM samayamutkRSTato'saGkhyeyakAlaM yAvadAsIt sa eva samayAntare asaGkhyeyakAlAnantaraM vA kathaci ntyakAraNAtmakanaizcayikaparamANubhiranantaissamutpannAnAM I 316 "Aho Shrutgyanam" Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, gA0 39 317 dekatvapariNAmabhAvavinAze tato vibhakte sati vibhaktAvasthArUpeNotpannassan paramANusayAM bhajate, vibhaktAvasthApana paramANubhAvena pUrvamasacvAt, sacce vA sthUlakAryAbhAvaprasaGgAt / tadevaM pRthagbhAvalakSaNabhede sati vibhAgaparyAyarUpeNa paramANorutpAdassiddhaH, saMvadati cAtra " medAdaNuH / / 5-27 // iti taccArthasUtram ' medAdeva paramANurutpadyate na saGghAtAditi " bhASyasanAtham / na ca ya eva kAryadravyArambhakAH paramANavasta evArambhakasaMyoganAzapradhu-ktatadra vyanAzottarakAlaM svasvarUpeNa vyavasthitA iti teSAM nityatvAnotpattiryukteti vAcyam kAryadravyaprAgabhAvapradhvaMsAbhAvayorekatvavirodhAt, ghaTadravyaprAgabhAvAtmaka mRtpiNDa tatpradhvaMsAbhAvAtmaka kapAlayorikha, tathAhi yannivRttAveva kAryasya samutpattiH so'sya prAgabhAva iti / / 3 - 55 / yathA mRtpiNDanivRttAveva samutpadyamAnasya ghaTasya mRtpiNDa iti / / 3-56 / great afterasi vipattiH so'sya pradhvaMsAbhAva iti / 3-57 | yathA kapAlakadaastroat niyamato vipadyamAnasya kalazasya kapAlakadambakamiti / 3-58 / iti pramANanayatatvAlokAlaGkAravacanAd ghaTadravyaprAgabhAvaH pUrvaparyAmRtpiNDAtmako ghaTadravyapradhvaMsAbhAvazcottaraparyAyakapAlAtmakaH, na caivaM tarhi prAgabhAve'nAditvaM dhvaMse cAnantatvaM na sthAditi vAcyam, RjusUtranayAdezAttatsantAnApekSayA tadubhayasya nirvAhyatvAditi tayorekatvaM yathA viruddhaM tathaiva paramANUnAM tAdavasthye pUrvakAlAvacchedena varttamAnakAryadravyaprAgabhAvAtmAna uttarakAlAvacchedena ca tadddravyavinAzAtmAnaste bhaveyuriti teSAmekatvaM viruddhaM syAditi dravyArthikamayAdezAd dravyasvarUpatayA'vasthitA eva paramANavastattatkAryAtmanA paryAyanayAdezAt pariNamanta ityaNutvapariNAmapariNatattramapahAya raukSyasnehavizeSAd yadA sthUlaparinAmamApnuvanti tadaikatvasaGkhyA-saMyogamahatvAparatvAdiparyAyairutpadyante iti te kAryAtmakAH, yathA ca sneharaukSyavigamAt sthitikSayAd dravyAntarAbhighAtena bhedAt svabhAvagatyA ca taddravyamedAdaNupariNAmaM bhajante sadA bahutvasaGkhyA- vibhAgANupariNAma - paratvAdiparyAyairutpadyante iti paryAyanayAdezAtatatkAryabhAvenotpadyamAnAH kathaJcidbhinnAste'bhyupagantavyAH / nanvevaM pUrvapariNAmopamardenosara pariNAmabhAvAttadAnIM pUrvapariNAmasyAbhAva eva bhAvAntarApattiphalasvAtpariNAmasyetya tassUkSma pariNAmAdvAdarapariNAmasyArthAntaratvAsatrANupariNAmAbhAva eva, tathA ca bAdarapariNAmapariNatamahAdravye paramANavaH svena rUpeNa na santi, pariNAmAntarApAsyAt, sindhupariNatau guDAdaya iveti tadAnIM paramANubhAvena paramANUnAM nAzAbhyupagamAt, avayavavibhAgottaraM paramANubhAvena vibhaktatathA cotpAdAbhyupagamAt -- " kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekaravarNagandho dvisparzaH kAryaliGgazca // 1 // " iMti pAramapativirodhasyAditi cet, maikm, yatassarvameva mUrttadravyaM sthUlaM vidArya "Aho Shrutgyanam" Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhammati kAma 3, gA0 39 mANamazakyamedaparamANuparyavasAnaM jAyate, na punaratyantAbhAvarUpaM nirUpAkhyamiti sUcanAya taduktiriti na virodhaH / yadvA kAraNamevetyAdyavadhAraNena jJApitametat dravyArthikanayApekSayA sarveSAM dvathaNukazyaNukAdidravyANAM paramANureva mUlakAraNamiti, tatastamayAdezAdvayaktyAtmanA tasya nityatvamakSatameveti virodhAbhAva eva / etena dvathaNukAdyutpattikAle paramANoH paramANubhAvena nAzasya tadavayava vibhAgakAle ca vibhAgarUpeNotpAdasyAbhyupagamAdanityatvaprasaGgena paramANurnitya iti vyavahAro'pi prAntassyAdityArekA'pi nirastA, yato dhvaMsA'pratiyogitve sati prAgabhAvA'pratiyogitvamiti vyAvahArikanityatAlakSaNe vizeSaNavidhayA samudAyavi. bhAgalakSaNadhvaMsa evopAdeyaH, sa ca dvayaNukAdirUpapUrvaparyAyasyaiva, na tu paramANoH, tasya tu dvathaNukAdyutpattau tadrUpeNa pariNamanAdarthAntarabhAvagamanalakSaNadhvaMsasyaiva bhAvAt / tathA coktalakSaNanityatvaM paramANAvakSatameva, samudAyavibhAgalakSaNadhvaMsapratiyogitvasya dvathaNukAdi. pUrvaparyAya eva sakhena tadapratiyogitvasya paramANau sadbhAvAt , vyaNukAdyutpattau tadAtmanAkAryabhAvAtparamANoH paramANutArUpeNa nivRttAvapi dravyasvarUpatayA naiva tasya nivRttiriti prAgabhAvApratiyogitvasyApi dravyarUpeNa sadbhAvAJcati tatra nityatvavyavahAre na bhrAntatvaprasaGga iti / etena pRthivyAdayazcatvAraH paramANurUpA nityA eva, kAryarUpAstvanityA iti naiyAyikAdiprakriyA nirastA, paramANUnAmapi kAryAbhinnatayA'rthAntaramAvagamanarUpasya nAzasya vibhAgajAtasya cotpAdasya samarthanAt / ata eva dvAdazAranayacakraTIkAyAM " yadi kAraNaM yadi kArya tataH ko doSaH 1, dRzyate hi kAraNamapi kAryamapi, yathA paramANuH kAraNaM vyaNukAdemRtpiNDazivakAdInAM kAryamapi, tadbhedajavAdityAyuktaM saGgacchate // 39 // nanu janyapRthivItvAdhavacchinne pRthivItvAdinA samavAyikAraNatvAtparamANanAM nityasvA. duktakAryatAvacchedakAnAkrAntatvAttadutpattirna yukteti na cAzanIyam , samavAyasya niSiddhasvAt , tAdAtmyasambandhena pRthivItvAdhavacchinne svadhvaMsatvasambandhena pRthivItvAdinopAdAnakAraNatvasyaivocitatvena vibhAgajAtotpattisthale'pi vyaNukAdivasarUpAyA eva paramANUtpatte. rbhAvAt / nanvevaM satyapi kAryadravyatvAvacchinna prati saMyogatvena kAraNatve tamantareNApi vibhAgAta kAryadravyotpattervyatirekanyabhicArA,evaM vibhAgatvena kAraNatve tadabhAve'pi saMyogAskAryadravyotpattervyatirekavyabhicAro jJeya iti cet ,maivam , saMyogajAtakAryadravye vibhAgajAta. kAryadravye ca vaijAtyopagamAta, yadvA saMyogAvyavahitottarajAyamAnakAryadravyaM prati saMyogatvena vibhAgAvyavahitottarajAyamAnakAryadravyaM prati ca vibhAgatvena kAraNatvopagamAt phalabalakalpyagauravadoSasyAdoSatvAt , athavA saMyogavibhAgayossacAtabhedAkhyayorapi kAryadravyatvAvacchima pratyekazaktimatvenobhayAnugatasya kAraNatvasyopagamAt / tathA'namyupagame tu tripradezikaskandhA. dekANumede dvipradezikasyAkasmikatvApatteH, tatkAraNasaGghAtavizeSAbhAvAt , sarvatra paramANuparyantamedena paramANudvayAdisaMyogAd vyaNukAdyutpattikalpane mahAgauravAt / uktatra "Aho Shrutgyanam" Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 sammati* kADa 3, mA0 40 "saMyogAca vibhAgAca, dravyamutpadyate dvayAt / baijAtyaM vApi vaiziSTayaM, kArye tatra prakalpyate // 1 // aNuddhyaNukasaMyogA-daNukotpattimicchatAm / tadvibhAgAdaNUtpattI, pradveSaH kiM nivandhanaH ? // 2 // keyUrakuNDalIbhAve, tatra svarNavadiSyatAm / sAdhAraNamupAdAnaM, mAdi kiM cintayA'tra naH 1 // 3 // tAdAtmyaniyatAdhArA-dheyabhAvanivandhanam / kAraNaM pratyupAdeyaM, vibhinna pariNAmi vA // 4 // tAvat saGghAtabhedA vA, hetustacchAli vastu vaa|| gacchatyavinigamyatva-mapyatraitat sahAyatAm // 5 // jAtyantarAtmake vastu-nyevaM kizcinna duSyati / kAryAkAryabhedAbheda-vyavasAyavyavasthiteH // 6 // saMyogavadvibhAge'pi, vaijAtyasya vyavasthitau / ekasya hetutA'nyasya, neti mohavijRmbhitam // 7 // saMyoge samavAyazce-hetutAyA niyAmakaH / mRdravye savibhAge stA-daMzAMzo vA vibhajyatAm // 8 // svadhvaMsatvena yogeno,-pAdAnaM heturastu vA / tadvyavyAptiratra syAnnabhovyAptirvA dIrghikI // 9 // saMyogajanyatA janya-dravye hi bhavatocyate / mayA tatra vijAtIya iti gauravabhIH kutaH // 10 // iti / / __ yathA bahUnAM saMyoge ekapratyayavyavahAranidAnaM samudayajanita utpAdo'bhyugatastathaikasya kAryadravyasya vinAze bahupratyayavyapadezanidAna vibhAgajAto'pyutpAdA kimAbhyupeyaH ? vyavaharanti hi ' bhagne ghaTe bahUni kapAlAnyutpannAni' iti, evaM paramANUnAmapyekakAryanAze yukto vibhaktatayA bahutvenotpAdaH / tadevAkSepadvAreNAha bahuANa egasahe jai saMjogAhi hoi uppAo / na Nu egavibhAgammi vi jubaha pahuANa uppAo // 40 // 'jai bahuyANa saMjogAhi' yadi bahUnAM vyaNukAdInAM saMyogaiH, 'egasahe' ekazabdA-ekazamdavyapadezanidAnaM 'hoi uppAo' mavatyutpAdaH, ekasya jyaNukAderiti "Aho Shrutgyanam Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANa 3, gA... zeSaH, anyathaikA'bhidhAnapratyayavyavahArau na syAtAm , yato na hi bahupUtpanbheSu eko ghaTa utpama iti prayuke pratyeti vA prekSAdakSaH, 'naNu' nanvityakSamAyA, 'egavibhAgammi vi' ekavibhAge'pi, ekasya kAryasya vinAze tatkAraNAvayabavibhAge'pi, " jujai bahuANa uppAo" yujyate bahUnAM vibhaktAnAmavayavAnAmutpAdaH, mudrAdisahakArikalApAd ghaTasya tadavayava vibhAgalakSaNe vinAze sati bahUni vibhaktAni kapAlAni, kapAle ca magne vibhaktAni bahUni zakalAni jAtAnIti vyavahArA'nyathA'nupapatteH, na ca mudgarapAtAd vinaSTo ghaTa ityeva pratIyate vyavahiyate cetyatiriktanAzasyaiva siddhiriti vAcyam , yato ghaTavinAzatvarUpeNa vibhaktakapAlakadambakAtmakottarakAryAtmaiva prAyogiko ghaTavinAzaH pratIyate, na tu tabyatiriktaH, pUrvaparyAyanAzasyottaraparyAyotpAdanAntarIyakatvAnubhavAt , dIpAdinAze'pi tama paryAyotpAdAnubhavAt, pUrvottaraparyAyavinAzotpAdayorekasAmagrI prabhavatvAca / uktazca " dRSTastAvadayaM ghaTotra nipatan dRSTastathA mudro, dRSTA karparasaMhatiH paramato'mAvo na dRSTo'paraH / tenAbhAva iti zrutiH ka nihitA kiM vA'tra tatkAraNam , svAdhInA kalazasya kevalamiyaM dRSTA kapAlAvalI // 1 // " iti / ye tu lAghavapraNayino'pi kapAlotpAdikAM bhinnAM sAmagrIm , ghaTanAzotpAdikAM ca bhinnAmeva kalpayanti teSAM kAcidapUrvatra vaidagdhI / na ca dhvaMsasyottaraparyAyasvarUpatve tasya sAntatvAtsAyananto dhvaMsa iti dhvaMsalakSaNamevAnupapannaM syAditi vAcyam , klase uttaraparyAye ghaTadhvaMsatvakalpane lAghavAttad: vyaktitvAdinA sAditve'pi ghaTadhvaMsatvenAnantatvasyApya'kSateH, ata eva pUrvaparyAyAtmA prAgabhAvo'pi tavyaktitvAdinA sAdirUpo'pi prAgabhAvatvenAnAdirUpo bhAvanIyaH / tadevaM mRdravyasyaivAnugatasya mRtpiNDazivaka-sthAsaka-kozaka-kuzUla-ghaTa-kapAla-zakala-zarkarApAzvAdiyAvatrasareNudvathaNukaparamANuparyantakramikaparyAyA iti tattatparyAyarUpeNa pariNamamAnaM mRdravyaM tattatpUrvaparyAyAn parityajyatra tattaduttaraparyAyAnupAdatta iti tad dravyarUpeNa dhruvaM sat pUrvottaraparyAyAbhyAM vinAzotpAdAtmakamiti tatrayAtmakam , tatritayavikalasya tasyAnupalabdherasavAt siddham , yathA cotpAdavyayadhauvyasvabhAvA naiva mitha ekAntena bhinnAH, kintu dravyArthatayA'bhinnAH paryAyArthatayA ca lakSaNabhedena bhinnA iti kathazcid bhinnAbhinasvabhAvAityekakAlInadharmirUpatayA parasparAtmakatvena tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti nyAyena pratye. kamekaikarUpaM tryAtmakaM tathaiva kAlatrayApekSayA'pi pUrvavatlyAtmakamabhyupagantavyam , ato'nantaparyAyAtmakamekaM dravyamiti vyavasthitametat // 40 // nanu yadyapyutpattyAdInAM bhedaprabhedA yadaikaparyAyamAzrityaikasmin dravye'nekasvarUpatAmAnayanti tadA pratikSaNabhAvibhinnabhinnaparyAyasamAzrayaNenAnantakAle svayamanantatAM bibhrANAH kathazcitsvAbhinne dravye'nantatAmAnayantIti kaimutikanyAyaprAptameveti na tatra vipratipadyAmahe, tathApyekakSaNa evaikasmin dravye'nantaparyAyattvamiti kautaskRtamiti na cAzanIyam , "Aho Shrutgyanam" Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ammati mAha 3, gA0 41-42 ekakSaNe'pyanantAnAmutpAdAnAM tadanyUnAnatiriktasaGkhathakavigamAnAM tanniyatasthitInAM ca sambhavAt / tadevAha egasamayammi egadaviyassa bahuyA vi hoti uppaayaa| uppAyasamA vigamA ThiI u (Thiio) ussaggao NiyamA // 41 // 'egasamayambhi' ekasamaye-ekasmin kSaNe 'egadaviyassa' ekadravyasya 'bahuyA vi hoti uppAyA' bahavo'pi bhavantyutpAdAH / uppAyasamA vigamA' utpAdasamA utpAdasamasaGghayakA vigamAH pUrvaparyAyavinAzA api tadaiva bhavanti, tadvyatirekeNotpAdAsambhavAt , 'ThiI u ussaggao NiyamA' atra tuzabdasyApyarthakatvAtsthitirapi utsagato niyamAt, sthitirapi utsargatassAmAnyarUpatayA anvitarUpeNa tathaiva niyatA, sthitirahitotpAdavyayA. sambhavAt , tatsambhave vA zazazRGgAderapyutpattivyayaprasaGgasyAditi / atraikakSaNe'pyanantAnAmutpAdAnAM tatsamAnAM vigamAnAM tanniyatasthitInAM ca sambhavAditi zAstravArtAsamuccayaTIkokteranantotpAdavyayavattatsamasaGkhathakasthitayo'pyanantA ekakSaNe ekarmiNi sambhavantIti siddhaM bhavati, tatsaGgatiH prakRtagAthoktajAtyekavacanAnta "ThiI" itipadamahimnA kartavyA, yatastasatparyAyotpAdAvacchinnA tattatparyAyavigamAvacchinnA ca sthitirbhimA bhinnaiva vizeSaNa medena viziSTasyApi medAdityutpAdavyayaniyatatvena tatsamasaGkhyakasthitayo'pi niyamAvantIti / 'Thiio ussaggao NiyamA' ityevaM pAThe tu tasya cAyamartha:-sthitaya utsargato niyamAt , yadyapi pUrvottaraparyAyepUrvatAsAmAnyadravyasyAnugatatvAttadAtmakasAmAnyarUpatayA sthitirekaiva, tathApi tattatparyAyotpAdAvacchinA tattatparyAyavigamAvacchinnA ca sthiti. mimA bhinnaiva, vizeSaNabhedena viziSTasyApi bhedAdityutpAdavyayaniyatatvena tatsamasaGkhathakasthitayo'pi niyamAvantIti bhAvaH // 41 / / ___ ekakSaNAvacchinnasaMyogavibhAgajAnantotpAdatAvanAzakirmIritadhauvyakasvabhAvavastu dRSTAntadvAreNa vinizcetumAha kAya-maNa-dhayaNa-kiriyA-rUvAi-gaI visesao vAvi / saMjoyabheyao jANaNA ya daviyassa uppAo // 42 // kAyeti-yadevAnantAnantapradezikAhAramAvapariNatapudgalopayogopajAtarasarudhirAdipariNativazAvirbhUtaziro'lyAdyaGgopAGgamAvapariNatasthUla-sUkSma-sUkSmatarAdibhedabhinnAvayavAtmakasya kAyasyotpattistadaivAnantAnantaparamANUpacitamanovargaNApariNatipariNatamanasa utpAdo'pi, tadeva ca vacanasyApi kAyayogAkRSTabhASAvargaNApariNatipratilabdhavRttirutpAdaH, tadaiva ca kAyA "Aho Shrutgyanam" Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 sammati* kANDa 3, gA0 46 smanoranyonyAnupravezAdviSamIkRtA'saGkhathAtAtmapradeze kAyakriyotpattiH, tadaiva ca SaDguNahA. nivRddhi bhAvena nIlaraktAdirUpamadhurAmlAdirasasurabhyAdigandhazItoSNAdisparzAtmakaparyAyANAmapi pratikSaNotpattinazvarANAM sajAtIyavijAtIyasvabhAvatayotpattiH, tadaiva ca mithyAtvA. virati-pramAda-kaSAyAdipariNatisamutpAditakarmavandhanimittA''gAmigativizeSANAmapyutpattiH, tadaiva cotsRjyamAnopAdIyamAnAnantaparamANyApAditatatpramANasaMyogavibhAgAnAmutpattiH, tadaiva ca tattajjJAnaviSayatvAdInAmutpattiH, yadaiva zarIrAderekasya dravyasyotpattistadaiva trailokyAntargatasamastadravyessaha sAkSAtpAramparyeNa vA sambandhAnAmutpattiH, sarvadravyavyAptivyavasthitAkAza-dharmAdharmAstikAyAdidravyasambandhAda , evaM tatra trailokyAntargatAzeSapadArthAntargataikaikArthApekSayA bhinnatvAdiparyAyANAnotpattiH, kiMbahunA ? mayUrANDakarase prathamakSaNa eva ziro-grIvA-caca-netra-piccho-dara-caraNAdhanekAvayavotpAdanAnuguNazaktyutpattivad bhAvyanantasvaparaparyAyotpattyanukUlazaktInAzcotpattiA, anyathA tatra teSAmuttarakAlamapyanutpattiprasa. GgassyAt, tadevaM kAyamanovacanakriyArUpAdigativizeSApekSayA saMyogabhedApekSayA ca jJAnaviSayatvAdyapekSayA caikasyaiva dravyasyAnekadhotpattibhAvAdanantaparyAyAtmakatvaM siddham / bhinna bhinnavastuno'pi kathaJcitsambandha ekadravyeNa saha samastIti sambandhitayaikyamatastadutpa. kyA'pi tadutpattibhAvAt / atha yadyapyekakSaNe'pyanantAnAmutpAdAnAM tatsamAnAM vigamAnAM tanniyatasthitInAM ca pUrvoktayuktyA sambhavAdastvekadravyamanantaparyAyAtmakam , tathApi na ca tattathAtvenAsmadAdibhiradhyakSeNa gocarIkriyata iti tattathAtmakamiti kathaM zraddheyamiti cet, maivam , yato'smadAdyadhyakSasyAkhilasvasthAsAdhAraNadharmarUpeNa nirava zeSadharmaviziSTavastvagrAhaka. tvasvabhAvatvAdeva tathA tathollekhena tadagrahaNam, na tu tadabhAvAt , anyathA gurutvAderasmadadhyakSAgrahaNAdasattvaM syAt , atha namanonnamanAdikAryaliGgenAnumIyamAnatvAttatsattvamiti cet, atrApi yadyekaikaM dravyamanantaparyAyAtmakaM na syAt tarhi sAkSAtsambandhena svaparyAyANAM tribhuvanAntargatasvabhinna sarvadravyaparyAyAtmakaparaparyAyANAM ca svAbhAvavattvarUpaparamparAsambandhena tatra sattvameva na syAt , saccazvAsti, tasmAttadanantaparyAyAtmakamiti prasaGgaviparyayAbhyAM tasiddhaH, tathA ca trailokyavyAvRttasvalakSaNAnyathA'nupapattiliGgakAnumAnenAnantaparyAyAtmaka dravyamiti siddham / ata evAnantadharmAtmakaM tatvamityahatsiddhAntadRDhasaMskAravatAM prayojanavazAdekamapi paryAyaM gRhnatA bhAvatastathA parijJAnamastyeva, tadAnIM teSAM matijJAnAvaraNakarmakSayopazamajanitasyAdvAdasaMskArasadbhAvena bhAvato'nantaparyAyAtmakatayA vastugrahaNapariNAma syAkSINatvAditi siddhAnte gIyate / tadAha-bhASyasudhAsudhAmbhodhiH pajjAyamAsayanto, eka pi tao poynnvsaao| tattiyapajAyaM ciya, taM giNhai bhAvao vatthu / 322 / iti // 42 // atha pratyakSaparokSabhedena pramANaM dvividhaM prAk proktam , tatra pratyakSabhedasvarUpamuktvA "Aho Shrutgyanam" Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 sammati kANDa0 3, gA* 43 parokSAntargatAgamapramANaM pramANAntarAvagatavastvastitvapratipAdakatvena hetuvAdAtmakam , pramA. NAntarAnavagatArthA'stitvapratipAdakatvena cAhetuvAdAtmakamiti tadbhedadvayanirUpaNAyAha duviho dhammAvAo, aheuvAo ya heuvAo ya / tattha u aheuvAo, bhaviyA'bhaviyAdao bhAvA // 43 / / 'duviho dhammAvAo' dvividho dharmAvAdA, dharmANAM vastugatAstitvAdInAmA samantAt vAdastatpratipAdaka AgamaH, tadvaividhya mevAha-' aheuvAo ya heuvAo ya ' ahetuvAdazva hetuvAdazca / tatrendriyavyApArahetuyuktyAdyabhAvena pratyakSAnumAnAdipramANairye nAvagamyante evambhUtArthapratipAdaka Agamo'hetuvAdaH, tadviparIto hetuvAdaH, heto. tuparicchinnasya vAdo hetuvAda iti vyutpatteH, yadvA hinoti-gamayatyarthamiti hetuH, tatparicchinno'rtho'pi hetuH, taM vadati ya AgamaH sa hetuvAdaH, hetubahulatvAt prAyo dRSTivAdAkhya Agamo hetubAdaH, taditarazcAhetuvAda ucyate, tabAhetuvAdAtmakAya bhede jJAte sati tadviparItatvAddhetuvAdAtmakadvitIyamedo'pi svayameva sutarAM jJAtuM zakyata evetyAzayenAdyabhedapratipAdanAyottarArddhamAhatatthetyAdinA / tatra tvahetuvAdaH, tatra bhedadvayamadhye, ahetuvAdastu" bhaviyAmaviyAdao bhAvA" bhavyAmavyAdayo bhAvAH, bhavyAbhavyatvAdipratipAdaka Agama ityarthaH / pratipAdyagrahaNena pratipAdakagrahaNAt / na hi 'ayaM bhavyA, ayantvamavyA' ityatrAsmadAdInAmAgamamRte pramANAntaraM pravattete, nanyatrApi bhavyAbhavyavibhAgapratipAdakaM vacanaM yathArtham arhadvacanatvAt , jIvAjIvAkhyadravyamanantaparyAyAtmakamityAdivacovadityanumAnapravRttenoktaM yuktamiti cet , maivam , asyApyanumAnasya pakSapraviSTabhavyA'bhavyavibhAgAMzasiddhividhAyakA''gamasApekSasyaiva pravRttA, na ghAgamavacanamantareNa svatantrAnumAnenAyaM bhavyA, ayazcAbhavya iti jnyaatumsmdaadimishshkyte| ayambhAva:-yo hi muktigamanayogyaH sa muktisvarUpayogyatAvacchedakadharmavAneva, tAzadharmamantareNa muktigamanAnupapatteriti sa dharmo bhavyatvaM tadvAn bhavyA, etadviparItazcA'bhavya ityevaM vacanavibhAgasya yathArthanirNAyakatvenoktAnumAnasya pravRttAvapi AgamamantareNAgamaikagamyabhavyAbhavyasvarUpe svatantrA'numAnasya pravRttinopapadyate ityetAvatA'hetuvAdatvaM bhavyAbhavyatvapratipAdakAgamastha pratipAdyate, tathA ca bhavyAmavyatvAdayo'. hetuvAdasiddhAH, tadanye ca hetuvAdasiddhA iti siddham // 43 // atha bhavyAmanyAdibhAvAnAmahetuvAdaviSayatvaM pratipAdya AgamopagRhItahetupravRttAnumAnagamyatvAddhetuvAdaviSayatvapratipAdanAyAha-athavA ahetuvAdAgamasiddhasyApyarthasya tattaddharmiNyahetuvAdAgamapratipAditaliGgena hetuvAdAgamasiddhatvamapIti tatpratipAdanAyAha bhavio sammaiMsaNa-nANacarittapaDivattisaMpanno / NiyamA dukkhaMtakaDo-tti lakkhaNaM heuvAyassa // 44 // "Aho Shrutgyanam" Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kAya 3, gA* 4 bhavio ityAdi / 'sammaiMsaNanANacarittapaDivattisaMpanno' iti-atra 'sammaiMsaNanANacarittaguNaladdhisaMpanno" ityapi cAspRzadgativAde pAThaH, sAdhyahetughaTito'yaM prayogaH, tathA ca ayaM bhavyaH samyagdarzanajJAnacAritrapratipattisampUrNatvAt samyagdarzanajJAnacAritraguNalabdhi sampannatvAdvA sampratipanapuruSavadityanumAnaM paryavasyati / uktahetoH kimityAzaGkAnivRtyarthaH muttarArddhamAha-'NiyamA dukkhaMtakaDoti' niyamAd duHkhAntakRditi, niyamAtsaMsAraduHkhAntaM kariSyati karmavyAdhessamUlakApaM kaSaNamanubhaviSyati, tannibandhanamithyAtvAdipratipakSAbhyAsa. sAtmIbhAvAt vyAdhinidAnapratikUlAcaraNapravRttatathAvidhAturavat / yaH punarna tatpratipakSAmyAsa. sAtmyavAn nAsau duHkhAntakRdbhaviSyati, tannidAnAnuSThAnapravRttatathAvidhAturavat , iti 'lakkhaNaM heuvAyassa' hetuvAdasya lakSaNam / nanu bhavyAbhavyAdelekSaNamAgama eva proktamityAgamAtta. lakSaNe jJAte sati tenaiva tajjJAnaM bhaviSyatIti kimetAdRzAnumAnaprayogapariklezeneti cet, maivam , yata AgamAnizcitamapyartha sisAdhayiSayA'numinvate'numAnarasikAH, itthameva manana* sAdhyazraddhAvizeSasyotpatteH / ata eva " pratyakSaparikalitamapyarthamanumAnena bubhutsante tarkarasikAH" iti pakSatAgranthoktaM ziromaNivAkyamapi saGgacchate,tato'hetuvAdasiddhe'pyarthe'nekAntA. smakatvasAdhikA nirAkAsa tAtparyArthapratipattiparyantAzca yA upapattayastA hetuvAdasiddhatvamupapAdayanti, zrutamAtreNa jJAtasyAjJAtaprAyatvAt , tAzcopapattayaH zrutopayogA'nanyavAna zrutatvavyAhannyaH, zrutAnusArimateH zrutAntarbhUtatvena zAstroktatvAt / ata eva prekSAvanta AgamAdanumAnAcca pravarsamAnAstattvaM labhante, na kevalAdanumAnAda, pratyakSAditasteSAmapravRttiprasaGgAt , nApi kevalAdAgamAdeva, viruddhArthamatebhyo'pi pravarttamAnAnAM prekSAvavaprasaste, etena hetubAdakAntavAdino ye kecid hetuta eva sarvemupAdeyatatvaM siddhyati, na pratyakSAt , tasmin satyapi vipratipattisambhavAda, yuktyA yanna ghaTanAmupaiti tadahaM dRSTvA'pi na zradhe, ityAderekAntasya bahulaM darzanAt arthAnarthavivecanasyAnumAnAzrayatvAt tadvipratipattestavyavasthApanAyA hetvAdivacanAt / pratyakSatadAbhAsayorapi vyavasthitiranumAnAt , anyathA saGkaravyatikaropapatterA. narthavivecanasya pratyakSAzrayatvAsambhavAditi manyante tanmataM nirastam, yatasteSAM mate'numAna prAkAle'pi pratyakSapramANAt pakSasya sAdhanasyodAharaNasya ca jJAnaM na syAt , tajjJAnAbhAve ca na ca kasyacidanumAnaM pravarteta, anumAnAntarAttajjJAnAbhyupagame tasyApi pakSAdijJAnapUrvakatvAdanumAnAntaramapekSaNIyamityanavasthA syAt / tathA ca prAmANyasaMzayamUlArthasaMzaya. nirAkaraNarUpavivecane'numAnasyeva tanmUlavyAyAdiparicchede pratyakSasyApyupayogAddyostulyatvamiti naikAntazreyAn / AgamaikAntavAdino ye ca kecidAgamAdeva sarva siddhyati, anumAnapratipanne'pi cikitsAdAvAgamApekSaNAt AgamabAdhitapakSasyAnumAnasyA'gamakatvAceti manyante teSAM mate viruddhArthamatAnyapi zAstropadezebhyaH siddhyantu, vizeSAbhAvAt / samyagupadezebhyastattvasiddhiriti cet , tarhi yuktirapi tatvasiddhinibandhanam, tata eva seSAM "Aho Shrutgyanam Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pammati kA 3, gA0 45 samyaktvanirNayAt / adRSTakAraNaanyatSamAdhavarjitatvAbhyAM tadupagamAt / na caite samyagupadezA yuktinirapekSAH, anyathA parasparaviruddhArthatatva siddhiprasaGgassyAt / yuktivAnumAnAtmikaiva / tataH kutazvidAgamAttatvasiddhimanurudhyamAnena pratyakSAnumAnAbhyAmapi tattvasiddhirabhyupagantavyA, anyathA tadasiddhiprasaGgAdityatrApi naikAnto yuktH| pratyakSAnumAnAmyAmeva tasvasiddhinAgamAdityapare, te'pi na satyavAdinaH, ahoparAgAdestatphalavizeSasya ca jyoti:zAkhAdeva siddheH, yataH pratyakSAnumAnAbhyAmupadezamantareNa na jyoti nAdipratipattiA, atha sarvavidaH pratyakSAdeva tatpratipattiH, anumAnavidAM punaranumAnAdapIti cet, na, sarvabidAmapi yogipratyakSAtpUrvamupadezA'bhAve tadutpattyayogAt, te hi zrutamayIM cintAmayIM ca bhAvanA prakarSaparyantaM prApayanto'tIndriyapratyakSamAtmasAtkurvate, nAnyathA, tathA'numAnavidAmapi nAtyantaparokSeSvartheSu paropadezamantareNa sAdhyA'vinAmAvisAdhanapratiprattiH sambhavati, sarvajJatvaprasaGgAt , tato nAtrApyekAntaH prAmANika iti / taduktamaSTasahasyAm "siddhaM gheddhetutaH sarva, na pratyakSAdito gatiH / siddhaM cedAgamAtsarva, viruddhArthamatAnyapi // 1 // " iti / tadevamAgamaprAdhe'pyarthe hetagrAhyatvamaviruddhamiti vyavasthitam / ata eva bhavyo jJAnAdimAn sidhyati' ityAjJAgamye'rthe hetugrAhyatvamaviruddhamityaspRzadgativAde'mihitaM saGgacchate // 44 // athAgamasyAhetubAdahetuvAdAgamomayarUpatve siddhe svasamayaprajJApakatvasya tatparijJAnanibandhanasvAttadubhayajJa eva svasamayasya prajJApakaH, kimatra pramANamiti tarkAnusAripraznaviSayabhUte hetuvAdAgamaviSaye'rthe'pradhRSyAmoghahetuyuktiprakaralakSaNaiH ahetuvAdAgamamAtragamye'rthe AgamamAtraprajJApanAlakSaNaistaistairyathocitopAyaiH pratipAdakavacasi zrotgatAvitathAvicalazraddhAvidhAyitvAttasya, taditarastu tadvirAdhakA pratipAdakavacasya'nAsthAdidoSotpAdakatvAdityupapAdanAyAha jo heuvAyapakkhammi, heuo Agame ya aagmio| so sasamayapaNNavao, siddhaMtavirAhao(go) anno // 45 // 'jo heuvAyaparakhammi' yaH kazciddhetuvAdapakSe jIvakarmAdau yuktimArgasahe vastuni 'heuo' hetuka: prabalatamayuktipraNayanapravINA, 'Agame ya Agamio' Agame ca devalokapRthIsaGkhyAdAvarthe AgamamAtragamye, AgamikA, AgamamAtraprajJApanApravINa: 'so sasamayapaNNavao' sa svasamaya prajJApakA svasamayasya dravyAnuyogAdibhedabhimaspa arUpa: taistairupAyairupadezaka ucyate, nanu yadi hetubAdAgamaviSayamartha hetubAdAgamena yaH pradarzayati, "Aho Shrutgyanam" Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pammati* kATa 3, gA. . ahetavAdAgamaviSayaM cArthamAgamamAtreNa prajJApayati, na tu tatrApi matimohinI yuktiM tanoti sa svasamaya prajJApakastarhi tadviparItaH kIdRza ityAzaGkAyAmAha-'siddhaMtavirAhago aNNo' siddhA. ntavirAdhako jinavacanAnuyogavinAzako'nyaH, prAguktavizeSaNavikalaH sAdhuH, tallAghavApAdanAt / tathAhi-yuktiprakarasahevapyAgamagamyatvameva puraskurvan sa nAstikAdipraNItaku. yuktinirAkaraNAmAvAnna zrotRNAM tarkAnusAriNAM dRDhAM pratIti kattuM zaknoti, AgamagamyeSu tu yuktipathAtIteSu yuktimukayannasampAditaniyatArthapratItirvikalArambhatvena svayameva vailakSyaM bhajate, zrotudhAnAdeyavacano bhavatIti na viparItavyavahAriNA tena samyasiddhAnta ArA. dhito bhavatIti / tadevamAgamoktavidhinA zrotAramAlocyAgamotyA hetuyuktyA vA yathA yathA'sau budhyate tathA tathA tatvopadezazrotRvivecakA kAryo'rhatsamayajJeneti / paJcavastu. ke'pyuktaM gAthAcatuSTayam aha vakkhANeavvaM, jahA jahA tassa avagamo hoi / AgamiamAgameNaM juttIgammaM tu juttIe // 991 // jamhA u doNhavi ihaM, bhaNi pannavaga kahaNabhAvANaM / lakSaNamaNadhamaIhi, puvAyariehiM Agamao // 992 / / jo heuvAyapakkhammi, heuo Agame a aagmio| so sasamayapaNNavao, siddhaMtavirAhao anno // 993 // ANAgijjho attho, ANAe ceva so kaheyavyo / viTThati a diTuMtA, kahaNavihi virAhaNA iharA / / 994 // iti / yo hetuvAdasiddhamartha hetunA sAdhayati, AgamasiddhaM cAgamena, tasya nayavAdaH parizuddhaH, nAnyasyeti pratipAdayatrAha-yadvA vastudharmapratipAdakasyAhetuhetuvAdabhedabhinnAgamasya vAkyanayarUpasya parizuddhatarabhedena dvirUpatAM pratipAdayitumAha parisuddho nayavAo, AgamamettatthasAhao hoi / so ceva dupiNagiNo, doSiNa vi pakkhe vidhammei // 46 / / "AgamamettasthasAhao nayavAo parisuddho hoi" AgamamAtrArthasAdhako na tvanAgamArthasAdhakaH, nayavAdaH zrutapramANaparicchinnAnantadharmAtmake vastuni prayojanavazAnmukhyavRttyaikadharmasya guNIbhUtasakalasvetaradharmasya pratipAdako nayavAdaH, pari samantAt zuddhaH parizuddho bhavati, svetaranikhilAMzasApekSavastvekAMzAvagAhiyathArthanizcayAtmakabodhajanakanayavAkyasyaiva sunayavAkyatvAt , gajanimIlikAnyAyena vapratipAdyAMzabhinnAzeSAMzavidhAnaniSedhAkaraNAda, sa eva svapratipAdyAMzetarasakalAMzaniSedha karaNe svaparizuddhA apekSAmantareNaikadharma "Aho Shrutgyanam' Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, gA0 47 karaNa nizcAyakavAkyasya durnayavAkyatvAditi pratipAdayitumuttarArddhamAha-' so ceva ti' ayambhAvaHvastumAtraM kiM nityamanityaM vA, AdyapakSe ekAntanityasya pUrvottaratattarakAlAvacchedena tattadarthakriyAyAH kAritve kAryabhedena svabhAvabhedaprasaktyA'nityatvApattiH, akAritve cAsasvApatiH / satAyogAtsaditi ced, na, prAg vihitottaratvAt, athaikAntanityo'pyartho'neka kAryAnukUlaikazaktyaiva tattatkAryANi karotIti noktadoSa iti ced, maivam, kAryatAmedena tanirUpita kAraNatAstra bhAva medasyApyavazyambhAvena pUrvoktadoSatAdavasthyAt / dvitIyapakSe caikakSaNavarttino'pyarthasya tattadanyadezAvacchedena sAmarthyAsAmarthyAbhyAm evaM pUrvarUpasyAvyavahitottararUpaM pratyupAdAnakAraNatvam, avyavahitottararasAdikamprati ca nimittakAraNatvamiti svabhAvabhedAbhyAM viruddhadharmAdhyAsAdbhedaprasaktiH, tadevaM yatsattatsarvamanekAntAtmakaM arthakriyAkAritvAt svaviSayAkArasaMvittitrat, tathA vastutavaM na kizvidekAntaM tathAtve sarvathA'rthakriyAsambhavAdityAdinA'nekAnta tantra siddhyaikAntatatvasya bAdhenAsadrUpatayA tathAbhUtaviSayAbhAvena tadviSayiNo'pyapramANatvamiti yadA ' so cetra duNNigiNNo' sa eva nayavAdaH durnigIrNaH durnikSiptaH pramANavirudvaikAntArthapratipAdakatvena prayuktastadA'pekSAmantareNa kasyApi dharmasya sadrUpatvaM neti nirapekSasya tadviSayasyAsadrUpasyApi sadrUpatayA pratipAdanA bhrAntabuddhijanakatvenAparizuddho bhavati, tatanmahadvastuni svAvadhika mahatrApekSayA laghutvavattatadapekSagarbhatattadaneka paryAyadharmANAM sadbhAve'pi tannirAkRterdurnayarUpatvAt, ata eva " doNNi fa pakkhe vidhamme " dvAvapi pakSau vidharmayati sundopasundanyAyena parasparAprAmANyajJApakanayayuktibhiH parasparanaya viSayA'sadrUpa karaNenA sadrUpatayA jJApayati durnikSipto nayavAda eva / tadeva mahetuvAdAgamaH zrutapramANam, hetuvAdAgamo nayavAdaH, tAbhyAM saMskRtamalaGkRtaM taccajJAnaM pramANaM yuktizAstrA'viruddhArthagocaratvAt sunizcitAsambhavadvAdhakatvAditi bhAvaH // 46 // athAnantadharmAtmakavastvekadharmo'pi svetarasakaladharmApekSitayA syAdvAdarUpa eveti taspratipAdakaH parizuddhanayavAdaH syAdvAdaikavAkyatApannaH tacAdhigamakAraNatvena samyagrUpatayA svasamayarUpaH itaradharmapratikSepitayA vastvekadharmapratipAdakatva parizuddhanayavAdaH syA dvAdaikavAkyatArahito midhyArUpatayA parasamayAtmakaH / nanvevaM tarhi sa kiyatsaka ityAzaGkAyAmAha - jAvayA vayaNapahA, tAvaiyA ceva huMti NayavAyA / jAvaiyA NayavAyA, tAvaiyA caiva parasamayA // 47 // jAvaiyA vayaNapahA ' yAvanto vacanapathAH- vaktRvikalpahetavo'dhyavasAya vizeSAH , tAvayA caiva huMti NayavAyA tAvanta eva bhavanti nayavAdAH tajjanitavaktRvikalpAH zabdAtmakAH, sAmAnyato naigamAdisaptabhedopagrahe'pi prativyakti tadAnantyAt / 'jAvahayA 4 "Aho Shrutgyanam" Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 sammati* kAla 3, gA0 4. NayavAyA' yAvanto nayavAdA: 'tAvahayA cetra parasamayA' tAvanta eva parasamayA:, svecchAparikalpitavaktRvikalpamAtrakalpitatvAtteSAm / syAdvAdaikavAkyatArahitA ekaikanayA vastuno yAvanto'nantA aMzAstAn sarvAn nAbhyupagacchanti, kintvekaikAMzAnityekaikAMzagrAhakA yAvantaH pratipattuNAmabhiprAyAstAvatAM nayAnAM vacanapathatulyasaMkhyakAnAmaparimitatvena tatkalpitanayavAdAtmakaparasamayA apyaparimitA eva, abhinivezAnvitavastvekaikAMzaviSayakapratipatrabhiprAyalakSaNanayaprabhavanayavAdasyaiva parasamayalakSaNatvAditi paramArthaH / nanvevaM nayavAdAnAM vacanapathatulyasaGkhyakAnAmaparimitatvena tattanayavAdAtmakaparasamayAnAmapi parimitirna vidyate, tarhi tannibandhanabhUtAnAM nayAnAmadhyavasAyalakSaNAnAM " se kiM taM Nae ? satta mUlaNa yA paNNattA, taM jahA-Negame saMgahe vavahAre ujjusUe sadde samabhirUDhe evaMbhUe" ityanuyogadvArasUtreNa yaH saptadhA vibhAgo vihitasso'pi pramANatAM naiva prApnuyAditi, cet, ucyate, sthUlanyAyena mUlajAtibhedatasso'pi pramANabhAvamazcatyeva, tato'pi sUkSmatarabhedavivakSAyAmekaikanayaH zatabheda iti nayatvasAkSAvyApyajAtyavacchimAnAM saptanayAnAM pramedArasaptanayazatAni bhavanti, nayatvavyApyajAtivyApya jAtyavacchinnatvAt , taduktaM vizeSAvazyakabhASye--" ikiko ya sayaviho sattanayasayA havaMti emeva" iti / upardAzatanayasaGkhathA'parimANatvavidhAnantu tato'pi sUkSmataradRSTiparyAlocanayaiva, tato'nantAM. zAtmake vastunyekAMzapayevasAyino yAvantaH pratipattRNAmabhiprAyAstAvanto nayA:, te ca niyatasaGkathA saGkhyAtuM na zakyante, ata eva tadutthanayapravAdAnAmapi parasamayarUpANAM sAvadhAraNatvenaikAntatattvapratipAdakAnAM niyatasaGkhathA na vidyata iti / etena mUlata eva nayavicAro nArambhaNIyaH niSphalatvAt , kAkadantaparIkSAvaditi tatsaGkhathA bhavatu mA vA kiM tadvijJAneneti nirastam , nayavicArA'karaNe nayavidhimajAnatA nayajJAnA'bhAvena samya. gvAguccAraNameva anyonyavAgyuktAyuktatvaviveko'pi ca na syAt, evaM naigamAditattabhayA'na. pekSya jIvAjIvAdyartha evaMsvarUpa iti sUkSmekSikayA vicArA'karaNe yathArthajJAnA'mAvena'. yuktamapi yuktaM yuktamapyayuktaM pratibhAseta, kizca parasamayarUpaM yadekAntanityatvAdipratipAdakamekanayamataM tadekAntAnityatvAdipratipAdakena tatpratipakSabhUtenAnyena nayena nayavidhijJo yadi syAttadA nirAkuryAda, nAnyathA, kizca svasiddhAnte'pi yadajJAnadveSAdikaluSitassan ko'pi doSabuddhyA kimapi yajIvAdivastu anyathA parigRhIyAt tadapi yo nayavidhijJassa eva nayoktibhiryathArthatayA sthApayet , anyathA tu kathaM, tasmAtrayavicArassaphalatvenArambhaNIya eveti siddham / nanvevaM tarhi jIvo jIvasvarUpatayA vyavaharttavyaH vetanAvacAt , yannaivaM sauvam , ghaTAdivat , evamajIvo'jIvasvarUpatayA vyavahartavyaH avetanAvasyAt , yanaivaM tavam , AtmavadityevaM lakSyasya lakSyasvarUpatayA vyavahAraprayojanakatvena lakSyavyavasthApaka lakSaNameva, ata eva lakSaNAdhInA lakSyavyavasthitiriti gIyate tatvajJaiH, jIva itaraminna: "Aho Shrutgyanam" Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati maNDa, gA0 47 cetanAyacAt , yabhetarabhisama ghetanAvat yathA ghaTaH; evamajIva itaraminaH avetanAvatvAt , yauvaM tavaM yathAtmA ityevamitarabhedAnumApakamapi lakSaNameva, tathA ca nayo nayatvena vyavahateSya iti vyavahArajJAnaprayojanako nayaH svetarasaMzayaviparyayAdibhinna ityanumityupapAdakaca nayasAmAnyalakSaNaM kimityAzaGkAyAM tatpratipAdanIyam , tabhirUpaNe ca kRte samAnena nayo nayatvena vyavaharttavya itarabhinnatvena ca jJAtavya iti sAmAnyato nayagocarakSAne jAte sati nayabhedajijJAsayA katibhedA nayAnAmiti prazne kRte mUlajAtibhedato nayA naigamAdayassapretyuttare datte nabatvAvAntaratattaddharmAvacchinnatattatrayalakSaNajijJAsayA naigamAditasambayalakSaNamacyAptyAdidoSA'kalaGkitaM kimiti prazne kRte ziSyeNa tadapi vAcyamiti cet , ucyate, zrUyatAM sAvadhAnIbhya, zrutapramANaparicchinnAnantadharmAdhyAsitavastuno gajanimIlikAnyAyena taditaradhauMdAsInyatassvAbhipretakadharmAvagAhI pratipatturabhiprAyavizeSo naya iti nayasAmAnyalakSaNaM jAnIhi / taduktaM pramANanayatatvAlokAlakAre saptamaparicchede - "nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzastadi tarAMzIdAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nyH||1||" iti tatsaMvAdI cAyaM zlokaH " zrutAAMzAMza eveha, yo'bhiprAyaH pravartate / itarAMzApratikSepI, sa nayaH suvyavasthitaH // 1 // " iti / nyAyAcAryazrIyazovijayopAdhyAyabhagavantastu anantadharmAtmake vastuni pratiniyatadharmaprakArakApekSAtmakazAbdabodhatvaM jJAnAtmakanayatvaM, vAkyAtmakana yatvaM tu tAdRzazAbda. bodhajanakavacanatvamiti nayalakSaNaM prAhuH / taduktaM nayopadeze " sasvAsasvAyupetArthe-dhvapekSAvacanaM nayaH / na vivecayituM zakyaM, vinA'pekSAM hi mizritam // 2 // " iti| apedhAtvaca kSayopazamajanyatAvacchedako jAtivizeSo viSayitAvizeSo vetyanyadetat / nanu ghaTo'stItyAdivAkyazravaNAd ghaTatvaniSThaprakAratAnirUpitaniravacchinnavizeSyatvA'bhibhaghaTatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitAstitvaniSThaprakAratAkazAbdabodho me jAta ityeva lokAH pratIyanti, na tu tatrApekSAtvamapItyapekSAtmakana yajJAna sacce kiM pramANamiti cet , ucyateviruddhatvena pratIyamAnA ye saccAsatcanityatvAnityavAdayo nAnAdharmAstadviziSTaM vastvapekSA vinA vivakSitakadharmaprakArakanizcayaviSayI kattuM na zakyam , tadviruddhadharmavattAjJAnasyAnapekSAsmAsAnupapase, tathAhi-tadabhAvatathApyavattAdinizcayadazAyAmapi tadvattAjJAnasthAvyApya. .42 "Aho Shrutgyanam" Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 sammati0 kAma , gA0 45 vRttitvajJAnakAlInasyAhAryasya ca doSavizeSajanyasya ca laukikasambhikarSajanyasya codayena teSAM sarveSAM pratyeka bhedAnAM prativadhyatAvacchedakatayA nivezApekSayA teSu sarveSvapekSAtvajAtimabhyupagamya tadvadanyatvaniveze lAghavamiti pratibadhyatAvaccheda kabhedapratiyogitAvacchedakatayA tasiddhiH, evaJca taddharmapratipakSavattayA nizcite dharmiNi taddharmavattAjJAnamanyathAnupapannaM satsvagatatvenA'pekSAtvaM nizcayatItyanyathA'nupapattistatra pramANam , saiva sarvacalAdhikA, palavatpramANatvAt / tadAha zrIharSeH-khaNDanakhaNDakhAdye pari0 1, zlo06 " anyathAnupapattizcedasti vastuprasAdhikA / / pinaTyadRSTavaimatyaM, saiva sarvaSalAdhikA // 1 // vAcyA'nyathopapattiA , tyAjyo vA dRSTatA''grahaH / na yekatra samAveza-chAyA''tapavadetayoH // 2 // " iti / na cApekSA vinA laukiko'pi vyavahAraH saGgacchate, zAkhAyAM kapisaMyogI vRkSo na tu mUla ityevaM mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAvavati vRkSe zAkhApekSayaiva kapisaMyogavattvavyavahArAt, na ca zAkhAvacchedena kapisaMyogAvagAhyevAyaM vyavahAro na tvapekSAtmaka iti vAcyam , zAkhAvacchinno vRkSaH kapisaMyogavAn na tu sampUrNa iti pratyayasya skandhadezApekSA vinA'nupapatte, yataH zAkhAvacchinne vRkSe kapisaMyogavatve sampUrNe tatra kapisaMyogAbhAvaH skandharUpadeze kapisaMyogAbhAvayukta eva, anyathA zAkhAvacchinne vRkSe kapisaMyogavat skandhAvacchinne'pi yadi kapisaMyogassyAt , tarhi ko'yaM zAkhA-skandhAbhyAmanyaH sampUrNI vRkSaH 1 yatra kapisaMyogAbhAvo bhavediti, tatazca skandhe kapisaMyogo nAstItyetAvataiva sampUrNo vRkSa: ' kapisaMyogAbhAvavAn' iti vyavahiyate, ataraskandhAtmakadezApekSAmAzrityaiva tathA vyavahAraH, anyathA tadanupapatteriti / ghttpttyo| rUpamiti pratyayaH saGgrahanayAzrayaNena rUpatvena rUpeNa sarvatra rUpa. sAmAnyamekameveti tad ghaTapaTobhayatra vartata iti sAmAnyApekSayA yathArtha iti so'pekSAM niSTa. yati, ghaTapaTayona rUpamiti pratyayazca vyavahAranayAzrayaNena nIlapItAdirUpavizeSAtiriktaM rUpasAmAnya nAstyeveti tattadrUpavyaktitvena rUpeNa tattadrUpavizeSo nomayatreti vizeSApekSayA yathArtho bhavannapekSAmidaM vastvetadapekSayA mahat etadapekSayA ca isvamiti pratyayo'pi ca tAM sAdhayatyeva, durnayAnAmapi samyagdRSTibhiH parigrahe sati teSAM sunayIkaraNamapyuktApekSayaiva, tAdRzApekSAvinirmoke tu vastusthi tyA durnayatvameva, tavyatirekeNaikAnta tatvAvagAhitvAtteSAmityalaM pallavitena // adhikAjijJAsubhinayopadezavRttiravalokanIyA, gauravabhItyA naadhikmucyte| __ tattannayalakSaNaM tvevam-nigameSu ye'bhihitAzzabdAsteSAmarthaH zabdArthaparijJAnana dezasamagramAhI naigama ityuktaM naigamalakSaNaM tattvArthabhASye / asya cAyamarthaH-nizcayena gamyante uccAryante prayujyante yeSu zabdAste nigamA janapadAH, teSvabhihitA ucAritA ye zandA "Aho Shrutgyanam" Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahaii, gA 47 331 TAdaya:, teSAmartho jalAharaNAdisamarthaH, zabdArtha parijJAmaJca, ayaM zabda etasyArthasya vAcakaH, ayamartha etasya zabdasya vAcya ityevaM vAcyavAcakabhAvaparijJAnaJca naigamanayaH, sa 'va sAmAnya vizeSAvalambItyetaddarzayati-dezo vizeSaH samayaM sAmAnyaM tadvAhI, ayaM hi sAmAnyagrAhI jAtimeva padArthamAha, vizeSagrAhI ca dvikatrikAvikam, tathA coktaM vicitraprakAraM naigamanayamAzritya - " ekaM dvikaM trikaM cAtha, catuSkaM paJcakaM tathA / nAmArtha iti sarve'mI, pakSAH zAstre nirUpitAH // 1 // " iti // tatraikamiti kevalajAtim, pakSAntare kevalavyakti jAtiviziSTaM vetyarthaH, dvikamiti jAtivyaktI ityarthaH, trikamiti jAtivyaktiliGgAnItyarthaH, catuSkamiti saGkhyAsahitaM trikamityarthaH / pazcakamiti kArakasahitaM catuSkamityarthaH / kecittu zabdena saha SaDapi nAmArthAH, tasyApi niyataM zAbdabodhe mAnAda, anyathA viSNumuccArayetyAdAvagateH, arthoccAraNAsambha vAdityAhuH / anye ca buddhipratibimbakAnyApoha eva zabdArtha iti pratipAdayanti / asya vistarato'rthaH taccArtha prathamAdhyAyavivaraNato'smatpraNIta taTTI kA tacAvaseyaH / evamete sarvespi zabdArthAvyavasAyA naigamanaye sambhavanti, prasthakavasatidRSTAntena vicitrasya tasya sUtre pratipAdanAt tathA caitAdRzAdhyavasAyavRttidravyArthikatvavyApyajAtimatraM naigamalakSaNamanugataM bodhyam / atra naigamanayasya nAnAprakAratvAnnaigamatvajAtimAdAya tatsarvaprakArasaMgrahArthaM dravyArthikatvavyApyajAtiparyantAnudhAvanaM kRtamiti / tadvRttijAtimAtraniveze naigamasvajAtimAdAya nAnAprakAra sarvanaigamanaya saGgraheNAvyAptidoSa nivRttAvapi mahAsAmAnyasattAjAtimAdAya vastumAtre'tivyAptissyAt, tannivAraNAya tadvRttijJAnatvavyApyajAtiniveze nayatvajAtimAdAya paryAyArthikanaye'tivyAptissyAt, tadvAraNAya tadvRttinayatvavyApyajAtiniveze dravyArthikatvajAtimAdAya saGgrahAdAvativyAptissyAdityatastadvattidravyArthikatvavyApyajAtinivezaH kRtaH, na caitramapi dravyArthikatvajAte svAbhAvavadavRttitvAtsvavyApyatvena tAmAdAya saGgraha - nayAdAvativyAptistadavasthaivetyAzaGkanIyam, tatsamAnAdhikaraNa meda pratiyogitAvacchedakatvalakSaNanyUna vRttitvArthakasya vyApyatvasyAtra grahaNAt, yadi tadabhAvavadavattitvameva vyApyastramityevAgrahastadA svasya svavyApyatvavAraNAya svabhinnatvenApi vyApyajAtirvizeSaNIyeti / evamagre'pi bhAvanIyam / davatthiotti koi natthi Nao niyamasuddhajAio || 9 || ityAdi sammatigranthaparyAlocanayA anugatadravyArthikatvajAtyabhAvapakSe tu naigamanayasya yAvanto'dhyavasAyavizeSAstAvadadhyavasAya vizeSAnyatamatvaM naigamalakSaNamavaseyam / evamagre'pi yasya nayasya yAvanto'dhyavasAya vizeSAstasya nayasya tAvadadhyavasAyavizeSAnyatamatvameva lakSaNaM bodhyamiti / " sAmAnyavizeSobhayasvI kartRjAtIyaikadezabodhatvaM naigamatvam "iti nayopadeza "Aho Shrutgyanam" * Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati 3,047 mRtyuktanaigamalakSaNamavaseyam, athavA prAdhAnyena sAmAnyaviSaya kA dhyavasAyavRttitve sati prAdhAnyena vizeSaviSayakA vyavasAyavRttidravyArthikatvavyApyajAtimattvaM naigamatvamityAdyapi lakSaNam / atra satyandanivezAnna vyavahAre'tiSyAptiH, sunayavRttervyavahAratvasya gauNavRSyA sAmAnyaviSayakAdhyavasAyavRttitve'pi prAdhAnyena tadviSayakAdhyavasAyavRttitvAbhAvAt, vyavahAranayena pradhAnatayA vizeSaviSayakA vyavasAyasyaivA'bhyupagamAt prAdhAnyena vizeSaviSayaketyAdyupAdAnAma sahanaye'tivyAptiH, sunayavRttessamahatvasya gauNatayA vizeSaviSayakAdhyavasAyavRttitve'pi pradhAnavazyA tadviSayakAbhyavasAyavRttitvAbhAvAt, prAdhAnyena sAmAnyaviSayakatve sati prAdhAnyena vizeSaviSayakAdhvasAyatvaM naigamatvamityetAvanmAtroktau ca yadyapi pramANAtmakajJAne nAtivyAptiH yatastasya prAdhAnyena sAmAnyavizeSobhayaviSayakatve'pi sAmAnyavizeSobhayAtmakatvena jAtyantarasvarUpavastvavagAhitvata eva tasya niruktomayAnagAdditvamiti tatra sAmAnyaviSayatvavizeSaviSayatvayorekavastvavacchedena samAnAdhikaraNayorabacchedyAvacchedakabhAvaH, nayanirUpitayozca tayorekavastu vibhinnAMza mAtragatayornAvicchedyAvacchedakabhAva iti mitho'vacchedyAvacchedakabhAvAnApannayoreva sAmAnyavizeSaviSayatva vizeSayoniruktanaigamalakSaNe pravezAt / tathApi - 332 , 9 32 ityuktalakSaNanaigamasya " sacaitanyamAtmani 1 / vastu paryAyavadravyaM 2 | kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIvaH 3 / iti naigamanayodAharaNatrayeSvavyAptissyAt, tatra pradhAnopasarjanabhAvavivakSaNAditi tadvAraNAya prAdhAnyena sAmAnya viSayakAdhyavasAyavRttitve sati prAdhAnyena vizeSaviSayakAdhyavasAyavRttidravyArthikatvavyApyajAtimantramityuktam / tathA ca naigamastha dharmadvayaviSayake prathamabhede dharmiyugmagocare dvitIyamede dharmadharmyAlambane tRtIyabhede'pi ca naigamatvajAtimAdAyoktalakSaNa samanvayAnnAvyAptiH, evaJca ghaTo'yaM paTo'yamityAdyekaikadharmamAtrAvagAhyadhyavasAyeSvapi tAdRzAdhyavasAya vRttidravyArthikatvavyApyanaigamatvajAtirvartata iti na teSvapyavyAptiH / atrApi anyatsarva pUrvavadAm iti / " dharma yodharmiNordharma- dharmiNozca viSakSaNam / guNapradhAnabhAvena, naigamastadvidAM mataH // 1 // "Aho Shrutgyanam" dd iti zlokena " dharma yodharmiNordharmadharmiNozca pradhAnopasarjana bhAvena yadvivakSaNaM sa naikagamo naigamaH // 7-7 iti pramANanayanasvAlokAlaGkArasUtrAnusAriNoktasya naigamanayalakSaNasya paryavasanazcaivaM jJeyam-paryAyayordravya vastunoH paryAyadravyayozca mukhyAmmukhyarUpatayA yo vivakSAtmakA'bhiprAyastadvRttidravyArthikatvavyApyajAtimattvaM naigamanayatvamiti / atra naigamasya dharmadvayagocaraprathamabhedasyodAharaNam -" sacaitanyamAtmanIti " tatra caitanyAkhyasya vyaJjanaparyAyaspa Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kAma , gA0 44 vizeSyatayA mukhyatvena sattAsyaspa ca vyaJjanaparyAyasya caitanyavizeSaNatvenAmukhyatvena vivakSaNam , naigamasya dharmiyagocaradvitIyabhedasyodAharaNam-" vastu paryAyavadravyamiti" atra paryAyavadravya vastu vartata iti vivakSAyAM paryAyavadravyAkhyasya dharmiNa uddezyatayA vizeSyatvena prAdhAnyam , vastvAkhyasya tu dharmiNo vidheyatvena prakAratayA gauNatvam / yadA kiM vastu paryAyavadravyamiti vivakSAyAM vastuno vizeSyatvAt prAdhAnyaM, paryAyavadravyasya vidheyatayA prakAratvavivakSaNAdgauNatvam , dharmadharmigocaratRtIya bhedasyodAharaNam-"kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti"| atra viSayAsaktajIvAkhyasya dharmiNo mukhyatA, vizeSyatvAt , sukhalakSaNasya tu dharmasyApradhAnatA tdvishessnntvenopaatttvaaditi| na cAsyaivaM pramANatvAnuSaH, dharmadharmiNoddhayoH prAdhAnyenAtra jJapterasambhavAt / tayoranyatarameva hi naigamanayaH pradhAnatayA viSayIkaroti "prAdhAnyena dravyaparyAyadvayAtmakaM cArthamanubhavadvijJAnaM pramANa pratipattavya nAnyat" ityAkare proktatvAtpramANaM tu prAdhAnyena dravyaparyAyomayarUpaM jAtyantarAtmakamartha gRhAti na tu nayavatpradhAnaguNabhAveneti tatroktanayalakSaNasaGgatyabhAvAnAtiprasaGga iti / .. sanahalakSaNaM tvevam-" arthAnAM sarvaikadezasaGgrahaNaM sahaH" iti tattvArthamAdhye proktam / tasyAyamartha:-arthAnAM ghaTAdInAM sarva sAmAnyamekadezo vizeSastayoH sadhahaNamekI. mAvenAzrayaNaM sarvamekaM sadavizeSAdityadhyavasAya iti yAvatsa satraho bhaNyate / tatra sada. vizeSAdityasya cetanAcetanapadArthamAtre san sanityanugatapratItibhAvAttadviSayIbhUtasatvena rUpeNAzeSArthAnAmavizeSAdamedAdityarthaH / tathA cAzeSavizeSecaudAsInyaM bhajamAno yassattArUpeNa vastumAtrAbhedAdhyavasAyastaDhusidravyArthikatvavyApyajAtimattvamiti paryavasitasabahanayalakSaNamavaseyam , tenAparasaGgrahasya dravyatvAdirUpeNa dharmAstikAyAdidravyA'medAvamAhina uktAdhyavasAyatvAbhAve'pyuktAdhyavasAyavRttidravyArthikatvavyApyasaGgrahatvajAtestatra satcAmAvyAptiH, ata eva na prasthakasthalapradarzitasamahe'pyavyAptiH, tasminnapi tAdRzasamahatvajAtisadbhAvAt , na vA naigamanaye'tivyAptiH, tanmate dravyAditrayavRttisattAjAtisvIkAre'pi tadrUpeNa nikhilavastunyabhedAdhyavasAyAnabhyupagamAditi / anyatsarva pUrvavadrAva. nIyam / sanahasyApi prAdhAnyena vizeSaviSayako ya ekadezabodhastadvayatyavRttiprAdhAnyena sAmAnyaviSayakaikadezabodhavRttidravyArthikatvasAkSAdvayApya jAtimacaM samahatvamiti paryavasitaM lakSaNAntaramapyavaseyam / atrAvRtyantopAdAnAgamatvajAtimAdAya naigame nAtivyAptiH / nyavahArasvajAterapi tata evopAdAnAsambhavena gauNatayA sAmAnyaviSayake vyavahAre'ti. vyAptyamAvena prAdhAnyena sAmAnyaviSayakaikadezalodhavRtItyantaM svarUpoparacakameva / taba lakSaNasya vyavahAraprayojanakatve upAdAtuM zakyate, itaramedAnumitiprayojanakatve tu svabhipArasvarUpA'siddhayAyavArakasyoktavizeSaNasya lakSaNAtmakahetorvyarthavizeSaNapaTitatvaprayojaka tayA vyAptatvAsiddhidoSapoSakatvena nopAdAnaM yadyapyucitaM, tathApyuktayuktyA vAjAte: "Aho Shrutgyanam" Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brammati kANDa 3 0 40 svabhAvavizeSA''liGgitavyaktayabhivyaGgyatvena tAdRzavyakterlakSaNAssaniveze jAtighaTitalakSaNasya jAtivizeSa jijJAsUn eti durjJeyatvameva syAditi hetusvarUpAjJAnarUpAsiddhivArakatathA na tasya vyarthavizeSaNaghaTitatva prayojakatetyupAdeyameva taditarabhedAnumitipakSe'pIti / dravyArthikatvasAkSAdvyApyeti vizeSaNasya jAtAvanupAdAne yadyapi jJAnatvanayatvadravyArthikatyAdivyApaka jAtIrAdAya nAtivyAptiratra samunmiSati, tAsAM prAdhAnyena vizeSaviSayakadezabodhavyaktivRttitvenA'vRzyantenaiva vAraNAt, tathApi naigamatvavyApyamAsAnyamAtraviSayabodhagatajAtimAdAya naigamavizeSe'tivyAptivAraNAyopAdeyameveti / 314 'laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH " iti tattvArthabhAgya svArasyAlaukikavyavahArapradhAna upacArabahulo vistRtArthaviSayako yo'dhyavasAyastadvRttidravyArthikatvavyApyajAtimadhvamiti vyavahAranaya paryavasitalakSaNaM siddhyati / laukikavyavahArapradhAna ityanenArjutrAdau nAtivyAptiH, tanmate kSaNikapadArthasyaivAbhyupagamena ghaTAdipadArthAnAM sthairye satyeva dRzyamAnasya tadAnayAdilaukikapravRttyAdivyavahArasyaivAnupapatteH, upacArabAhulyazca svetaranayApekSayA vivakSaNIyam, nAtaH sagrahe naigame naye'pi ca svasvasiddhAntocito - pacArasadbhAve'pyativyAptiH / upacArabAhulyasyAsminneva naye sadbhAvAt / nAnAvyaktikazabdasaGketagrahaNapravaNa ityarthakaM vistRtArtha iti vizeSaNaM nayAntarato vyavahArasya viSayavailakSaNyapradarzanena viviktAnekavizeSaviSayakalaukikavyavahArasvarUpAvabodhArthamupAttam / uktalakSaNe nayatvavyApyajAtiniveze dravyArthikatvajAtimAdAya saGgrahAdAvativyAptissyAt, atastadvAraNAya dravyArthikatvavyApyajAtinivezaH kRta iti / vyavahAranayalakSaNAntara zcaivam - vyavahAro hi sAmAnyamatadvayAvRtyAtmanaivAbhyupagacchati, na tu vidhyAtmanetyato vidhyAtmanA sAmAnyAbhyupagantuvyaktyavRttisthira vizeSAbhyupagamavRttidravyArthikatvasAkSAdvyApyajAtimatraM vyavahAranayatvam, atrAvRttItyantopAdAnAma naigame'tivyAptiH tena nayena vidhyAtmanA sAmAnyAbhyupagamAt / saGgrahatvavyudAsasyApyuktavizeSaNenaiva sambhave sthiravizeSAbhyupagamavRttItyuktirjAtivizeSasvarUpAbhivyaktyarthameveti dravyArthikatvasAkSAdvayAtyatvasya jAtivizeSaNatayopAdAnAtraigamatvAvAntara sthiravizeSAbhyupagamamAtravRttijAtimAdAya naigamavizeSe nAtivyAptiH / asmi~llalakSaNe vyavahAratvajAtimAdAya sarvavyavahAranayasya ho bhAvanIya iti / davaDiyapayaDI suddhA ' ityAdyuktyA dravyArthikana ya prakRti zuddhA saGgrahAkhyA, azuddhA tu sA vyavahArAkhyeti dravyArthikasya saGgrahavyavahArAbhyAmeva vibhAgakaraNAdetatprakaraNakAramate nAtirikto naigamanayaH, ata eva ' evaM satta viyappo' ityAdigAthA vyAkhyAne saptabhaGgathA na kazcidbhaGgo naigamanayotthaH pratipAditaH, arthanaye saGgraha - vyavahArarjumratrAtmakanayatrayasyaiva grahaNAditi talakSaNAyAso niSphala eva etanmate saGgrahasya parasahAparasagrahAbhyAM bhedadvayamapi nAsti, tathA caitanmate sagRhaNAti sazvena * 66 "Aho Shrutgyanam" Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 3,047 E , rUpeNa sarve vastu kroDIkaroti ekIkarotIti saGgraha iti vyutpattibalalabhyaM sazvena rUpeNa sarvavastvabhedagrAhinaya saGgrahanaya iti saGgrahanayalakSaNaM paryavasyati, vyavahAranaye hi ghaTo'sti paTossti kaTo'stItyAdi vyavahArasso'pi svarUpasattayaiva, na tvatiriktaikAnugatasattayA, svarUpasattA ghaTossti paTo'stItyAderghaTassvarUpasan paTassvarUpa sannityarthakatvena prativyakti niyatabhinnabhinnarUpaivetyekAnugatasattAlakSaNaM mahAsAmAnyaM nAstyeva, ata eva syAdastyeva ghaTaH syAnnAstyeva ghaTa ityAdisaptabhaGgayAH sattArUpAstitvapratipAdakasya prathamabhaGgasya saGgrahamUlakatvam, saccAbhAva paryavasitasattApratipakSarUpanAstitvAtmakavizeSapratipAdakasya dvitIyabhaGgasya vyavahA ramUlakatvaM saGgacchate, na caitatsvakalpanAmUlam ' evaM satta vippo' ityAdisammatigAthATIkAyAM " tatra sAmAnyagrAhiNi sagrahe prathamaH, vizeSagrAhiNi vyavahAre dvitIya ityAdinoktatvAditi / upapAditazcaitannayopadezavRttau yaddharmaprakArakaH saGgrahAkhyo bodhaH prathamabhaGgaphalatvenAbhimataH taddharmAbhAvaprakArako vyavahArAkhyo bodha eva dvitIyabhaGgaphalatvenaiSTavya iti nirUpaNena, kintu dravyatvapRthivItvaghaTatva paTatvAdilakSaNamavAntarasAmAnyamevAsti tattadavAntarasAmAnyAtmakopAdeyatAvaccheda kI bhUtadharmeNopAdeye iSTasAdhanatvajJAne noktadharmAvacchi bhopAdeyArthaviSayakapravRtteH heyatAvacchedakena tattadavAntarasAmAnyadharmeNa heye'niSTasAdhanatvajJAnenodharmAvacchinnayArthaviSayaka nivRttezvopekSaNIye copekSaNIyatAvaccheda ke neSTasAdhanatvAniSTasAdhanatvAnyatarAnavacchedakadharmaparyavasitaina tattadavAntarasAmAnyadharmeNeSTasAdhanatvAniSTa sAdhanatvA'nyatarAbhAvajJAnena tAdRzadharmAvacchinnopekSaNIyArthaviSayakopekSAyAzca bhAvAt / tathA copAdeyayopekSaNIya viSayaka pravRttinivRtyu pe kSAlakSaNavyavahArasampAdaka prativastuvacanArthanizvayo vyavahAranaya iti vyavahAranayasya paryavasitalakSaNam / yadvA sattAbhitra parAparasAmAnyayAvadantya vizeSAbhyupagamapravaNanayo vyavahAranaya ityetatprakaraNakRtsUribhagavadAzayaH / idanvAvadheyam, prativyaktisvarUpasattA'bhyupagamo yo vyavahAranayasya sa mahAsAmAnyasavAnabhyupagamaparo jJeyo na tu mahAsAmAnyamazvAnabhyupagamatrad dravyatvAdisAmAnyavizeSAmAmanabhyupagamo'pi tasya, tathA sati dravyatvAdirUpeNAstitvapratipAdake dravyatayA'styeva ghaTaiti prathamabhaGge sati syAnnAstyeva ghaTa iti dvitIyabhaGgo yadi vyavahAranayasamutthaH tadA prathamabhaGgo naigamAnabhyupagantu siddhasenamate na naigamanayasamuttho, na vA kevala mahAsAmAnyasabvAbhyupagantRsaGgrahAbhyupagamapravaNe tanmate saGgrahanayasamuttha iti mUlIbhUtasya kasyacinnayasyAbhAvAddravyatayA'styeva ghaTa iti prathamabhaGga eva na pravarteta, tadabhAve tatpratipakSapratipAdako dvitIyabhaGgo'pi dvitIyasthAne nAbhidhAtuM zakyeta, ato naigamAnabhyupagantRsiddhasena mate mahA. sAmAnyasanca mAtrAbhyupagamapravaNatvaM saGgrahasya, tadatiriktAvAntaradravyatvapRthivItvAdisarvasAmAnyavizeSAbhyupagantRtvaM yasaigamagataM parAbhipretaM lakSaNaM tadvyavahArasya, tathA naigamanayAbhyupagantumate yattattadvyaktivizeSAtmaka sthirAbhyupagantRtvaM vyavahArasya tadapyavazyamabhyupeyam, "Aho Shrutgyanam" Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 sammati kANDa 3,047 evaca vyavahArasyAzuddhadravyArthika prakRtikasvAzuddhatA tadaiva syAdyadi tasya saGgrahaviSaya yogyavidhirUpa sAmAnyamizritasvarUpaviSayakatvaM bhavet, tathA ca zuddhadravyArthi kasaGgrahazzuddhatvAdvizeSAtmakatvenAzuddhamavAntarasAmAnyaM mA nAma viSayIkarotu tathApi tatsahaviSaya yogyatAvacchedakavidhirUpa sAmAnyatvAkAntatvena saGgrahaviSayayogyaM bhavati, tacca vizeSAvagAhitvastrabhAvena vyavahAreNa vidhirUpatayA viSayIkartumazakyamapi tadvyAvRttirUpatayA viSayIkriyate, tadamilApakazca dravyatvAdizabdo yAdRzaM tadbhavetAdRzaM saMgrahaviSaya yogyatAvacchedakavidhirUpasAmAnyatvAkrAntaM tadavagamayati, yadi vyavahArana yAdezAdatadvyAvRttistrarUpatayaiva tadavagamayetadA saGgrahaviSayayogya vidhisvarUpA'vizramaNAdazuddhataiva tadAdezakasya vyavahArasya na syAt, amyupagamyate cAzuddhatA tasya, na caitramekAntenAzudvataiva vyavahArasya, sthirAntyavizeSaviSayakatvena zuddhatvasyApi sambhavAt evaJca saGgrahasyApara sahaprabhedAnabhyupagame aparasagrahasthAnAbhiSiktenAzuddhavyavahAravizeSeNa vidhirUpA'jahadvRtyatadvyAvRttistrarUpeNa dravyatvAdinA - 'styeva ghaTa iti prathamo bhaGgassaMgrahaviSaya yogyatAvacchedakavidhirUpa sAmAnyatvAkrAntA'tadvyAvRttiviSayakavyavahAramUlakaH pravartate, kevalaikAtadvayAvRttistrarUpeNa cAntyavizeSeNa syAnA - styeva ghaTa iti dvitIyabhaGgaH prathamabhaGgaviSaya dharmapratipakSadharmaviSayako'nyAdRzavyavahAramUlakaH pravartata iti dravyatvAdInAM yadatadvyAvRttirUpatvaM tadeva vizeSarUpatvaM, atadvayAvRttirUpAtmanaiva dravyatvAdikaM viSayIkaroti prAdhAnyena vyavahAra iti vyavahArarUpatvamevaM sati surakSitaM bhavati, vidhirUpatA tatra dravyatvAdau satI nApalapituM yogyA, tathA satyazuddhataiva tasya na syAditi vidhirUpeNa vyavaharaNamapi yuktameva, svarUpasattAbhyupagamastu vyavahArasya mahAsattAbhyupagama virodhI na tu dravyatvAdyabhyupagamavirodhI, itthamabhyupagame na kApi zaGkA samudbhavatIti / " satAM sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAnaparijJAna mRjusUtra iti taccArthabhASyam, RjusUtranaye'tItAnAgatakAlAvacchinnArthayorvinAzAnutpattibhyAmasamvameva, yadi syAtAmatItAnAgatena tarhi mRtaputrikA yuvatiH putrakamuddizya rudyAt, na ca putrArthinI yoSit aupayAjikAdi viziSTadevatAsannidhau vidadhyAt rodanAdikAryadarzanAtte na staH, tayorasadrUpayorabhyupagamazca kuTila iti hetoratItAnAgatakAlabhedenArthabhedaH, tadbhede ca tadvattadvAcakazabdo'pi bhinna eva, vAcyabhede vAcakabhedasyAvazyambhAvAt, tajjJAnamapi bhinnameva, na tvekam, atItArthAvagAhitvasvabhAvAnAgatArthAvagAhitvasvabhAvAtmaka dharmamedena jJAnAtmaka dharmibhedasyApi bhAvAt, ata evoktabhASyasya - ' ardhamabhidhAnaM parijJAnaJca varttamAnameva yo'dhyavasAyo'bhyupaiti sa RjusUtra :' ityarthastatropAdhyAyaiH kRtaH / atra yadyapi varttamAnakSaNamAtravarttiparamArthasadarthazabdaparijJAnAbhyupagandhyadhyavasAyavizeSA yAvantastAvadadhyavasAyavizeSAnyatamasvamRjusUtratvamityUjusUtralakSaNaM paryavasyati tAdRzAnyatamatvena sarvarjumUtraprakArANAM saGgrahaNAna kutrApyanyAyAdidoSaH, tathApyasya -- " "Aho Shrutgyanam" Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kAya, gA* 40 " atItAnAgatAkAra-kAlasaMsparzivarjitam / vartamAnatayA sarva-mRjusUtreNa sUzyate // 1 // ityukti bhAvatve vrtmaantv-vyaaptidhiirvishessitaa| RjusUtraH zrutaH sUtre, zabdArthastu vizeSitaH // 29 // " iti nayopadezapadyoktizcAnusRtya avizeSitA'tItAnAgatasambandhAbhAvavyApyabhAvasthAvyavasAyavizeSA ye ye tadanyatamatvamRjusUtratvamityajusUtrAnugatalakSaNamityatraiva tAtparyamava. seyamiti " paccuppabhaggAhI ujjusuo gayavihI muNeyaho" ityanuyogadvArasUtratAtparyamapyatraiva boddhavyamiti / atrAvizeSitapadopAdAnAdvizeSitavizeSitataravizeSitatamArthagrAhiNi zandAdinayatraye nAtivyAptiH, atItetyAdivizeSaNAna naigamAdAvapyativyAptiH, dravyArthikatvaparyAyArthikatvajAtipakSe tvavizeSitAtItAnAgatasambandhAbhAvavyApyabhAvatvAdhyavasAya. ttiparyAyArthikatvavyApyajAtimaca ajusUtratvamiti lakSaNaM mahAtArkikAnusAripakSe, paryAyArthikatvavyApyarjusUtratvajAtimAdAya ajusUtrapravartitasautrAntikAdyamyupagatA yAvantaH prakArA: kSaNikatvAbhyupagamopapAdanaparA ekAntatvA'kaTAkSitAstAvatsu sarvaprakAreSu lakSaNasamanvayaH / Rjutranayo dravyArthikanayabhedAtmaka evetyabhyupagantasiddhAntAnusAripakSe tu atItAnAga. vasammandhAbhAvacyApyamAvatvAdhyavasAyavRttidravyArthikatvavyApyajAtimatvamityevamRjusUtralakSaNaM kartavyam , tatra zabdAdinayatraye dravyArthikatvavyApya jAtyabhAvAdeva nAtivyAptiriti tanivAraNAyA'vizeSitapadopAdAnaM na karttavyamiti dik| "nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchandAdarthe pratyayaH sAmprataH" iti tatvArthamAdhya. niSkarSalabhyaM bhAvamAtrapramitazaktikazabdajanyaM jJAnamiti sAmpratAparasaMbakazabdanayalakSaNam , janyatA cAtra nayatvasAkSAdvayApyajAtyavacchinnA grAhyA, atra sAkSAtpadopAdAnAd vicitrasvAbhegamasya mAvamAtragrAhiNi tadbhede nAtivyAptiH, naigamAvAntarabhede uktazabdajanyatAyA naigamatvanyApyajAtyavacchimatvena nayatvasAkSAvyApyanagamatvajAtyavacchinnasthAmAvAda , janakatAca niruktazabdatvena, tena samabhirUDhanaye saMjJAmedenArthabheda iti tattacchandavAcyaviSayakazAbdabodhatvAvacchinnamprati tattatpadaviSayakajJAnatvena, evamevambhUtanaye'pi tattatkAlAvacchimavyutpattinimittakriyA denApyarthabheda iti tattakriyAkAlaviziSTArthaviSayakazAbda. doSatvAvacchinnamprati tattakriyAnyutpattikatattatpadajJAnatvena hetutvAbhyupagamena niruktazandatvena kAraNatvAnabhyupagamAnna tatrAtivyAptiH, etatsavistRtavivecanamasmatkRtatacA. rthavivaraNaTIkAyAM kRtamiti tata eva vistarArthinA'vaseyam, gauravabhItyA neha pratanyate / " icchaha visesiyataraM paJcuppaNNaM nao saho" iti vizeSAvazyakaniyuktyanuyogadvArasUtro. syanusAreNa tu vizeSitatararjusUtrAmimatArthagrAhinayavRttiparyAyArthikatvavyApya jAtima zabda. 43 "Aho Shrutgyanam" Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 sammati0 kANDa 1, gA. .. nayatvamityanugatazabdanayalakSaNaM siddhathati, na ca samabhirUDhanayAdAvativyAptiH, tasya vizeSitatamArthagrAhitvAt / atra RjusUtranayo liGgavacanakArakAdibhede'pyabhinnamarthamabhyupagacchati zabdanayastu na tathA, yatastaTastaTItaTamityAdizabdAnAM bhinnAnyevAbhidheyAni, bhinnaliGgavRttitvAt strIpuruSanapuMsakavat , tathA gururgurava ityatrApyabhidheyabheda eva, bhinnavacanavRttitvAta puruSaH puruSA ityAdivadityevamasau pratipadyate / nAmasthApanAdravyarUpAtha nendrAH tatkAryAkaraNAt khapuSpavat , kintu bhAvarUpa evendra ityajusUtrApekSayA vizuddhatvAdvizeSitataro'syAmyupagamaH, samAnaliGgavacanAnAM tu bahUnAmapi zabdAnAmekamabhidheyamaso manyate, yathendrazakra purandarAdizabdAnAmindrarUpa eko'bhidheyaH, ghaTakumbhakalasAdizabdAnAJca ghaTAtmaka eko'mi. dheyH| tathA coktalakSaNasyApi liGgasaGkhyAkArakapuruSabhedaprayuktArthamedAbhyupagantRtve sati bhAvanikSepamAtrAyabhyupagantRtve sati samAnaliGgakazabdavAcyArthAbhedAbhyupagantA ca ya Rju. sUtrAbhimatArthagrAhako'bhiprAyavizeSastaDhuciparyAyArthikanayatvavyApyajAtimattvaM zandanayatvamiti paryavasito'rthaH / atrAdyavizeSaNena sUtranayAtivyAptinivRtterdvitIya vizeSaNaM svarUpo. parAkameva, yadvA dvitIyavizeSaNe mAtrapadopAdAnena sUtrAtivyAptinirAsasiddherAyavizeSaNaM svarUpoparaJjakameva, samAnaliGgetyAdyuktena samabhirUDhAdAvaSyativyAptiriti / "vatthUo saMkamaNaM hoi avatthu nae samabhirUDhe" ityuktamanuyogadvArasUtre vizeSAvazyakaniyuktau ca, vastuna indrAdeH saGkramaNamanyatra zakrAdAviti dRzyam , bhavati avastu, avastu bhavatItyartha, ketyAha-naye samabhirUDhe, smbhiruuddhmtenetyrthH| yadA indrazabdaH zakrazabdena sahakArtha ucyate tadendrazabdArthaparamaizvaryalakSaNavastunaH zakanalakSaNe zakazabdArthe vastvantare saGkramaNaM kRtaM bhavati, tayorekatvamApAditaM bhavatItyarthaH, taccAsambhavitvAdavastu, nahi ya evaM paramaizvaryaparyAyaH sa eva zakanaparyAyo bhavitumarhati, sarvaparyAyasAGkaryApattito'tiprasaGgAt, tathA ca vastuno vastvantarasaGkramaNAbhAva eva lakSaNaM samabhirUDhanayasammatamityabhipretya "satsvartheSvasaGkamA samabhirUDhaH" ityuktaM tatvArthabhASye, satsu vartamAneSu bhAvarUpeSu ca ghaTAdiSvartheSu, asaGkramaH svavAcakatvAbhimatazabdAntarasyAvAcyatvaM samabhirUDhaH, ayambhAva:ghaTazabdavAcyaH kumbho'pi indrazabdavAcyazzakro'pi cAbhimanyate zabdanayaH, tena samAna liGgAkazabdAnAmekArthakatvenAbhyupagamAt , tanmate hi na yadeva vyutpattinimittaM tadeva pravRttinimittaM, kintu bhinnameva, tathA ca samAnaliGgakapaTakumbhAdizabdA ekArthavAcakA! aghaTavyAvRttilakSaNaghaTatvAtmakaikapravRttinimittakatvAt , ye caikArthavAcakA na, na te ekapratinimittakA ghaTapaTAdizabdavat / pravRttinimittavyutpattinimittayoraikyamevetyabhyupagatavatA samabhirUDhanayena tu viruddhaliGgAdizabdAnAmiva samAnaliGgakaghaTakuTakumbhAdizabdAnAmapyartha: bheda evAbhyupagataH, bhinnavyutpattinimittakatvAt , ghaTapaTAdizabdavaditi, ghaTAdiSvartheSu sva. "Aho Shrutgyanam" Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa, gA. 44 vAcakatvA'bhimatakummAdizabdAntaravAcyatvaM neti tAdRzAsaGgamalakSaNaM nAsaGgatam , tathA ca vyutpattinimittamedavyApyazabdArtha bhedAbhyupagamapravaNo bhimavyutpattinimittakazabdaniSThakAraNatAmedaprayukta medazAlikAryatAzrayaH zAndavodho vA samamirUDhanayaparyavasitalakSaNam / nayaH samabhirUDho'sau yaH satsvartheSvasaGkramaH / zabdamede'rthabhedasya vyAptyabhyupagamazca saH // 36 // iti nayopadezazlokavyAkhyAyAM yatra yatra sadhkSAbhedastatra tatrArthabheda iti vyAsyabhyupagamo'saGkamapadArtha uktaH, tathA ca sadbhAmedaniyatArtha medAmyupagantRtvaM samabhirUdattamiti samamirUDhanayalakSaNaM paryavasyati / atra ghaTapaTAdisaMjJAbhedenArtha medAmyupagantari naigamanayAdA. bativyAptivAraNAya niyatapadopAdAnam , tathA caikasyaiva ghaTasya ghaTakuTakumbhakalazAdinAnAsaMjJA'sti naigamAdinaya iti na saMjJAmedaniyato'rthabhedastatreti nAtivyAptiH, evambhUta nayo'pyuktalakSaNabhAgiti tatrAtivyAptivAraNAya tadanyatve satIti vizeSaNopAdAnamapi tatra kartavyam / nanu yasmin lakSaNe'tivyAptistaddhetukAnumAne vyabhicAradoSa iti lakSaNe'tivyAptivArakavizeSaNamanumitisAdhakahetau vyabhicAranivArakameveti lakSaNe vyabhicArasthalA. nyatvaparyavasAvyativyAptivArakavizeSaNopAdAne na ko'pi heturasaddhetussyAditi yadi ko'pi brUyAttadA pratiyogivyadhikaraNo yassvavyutpattinimittAbhAvastadabhAvavatvalakSaNa strapravRtti nimittakriyopalakSitatvAliGgitArthavAcakatvasya nAmatvavyApakatayA'bhyupagantRtvaM samabhirUhatvamityevaM samabhirUDhanayalakSaNaM kartavyam / tena vyutpattinimittakriyAkAlAvacchinnArthavAcakatvasyaiva nAmnyabhyupagantari evambhUtanaye'pi nAtivyAptiH,uktalakSaNasaGgamanazcaivaM kartavyam-straM ghaTapadaM tadvayutpattinimittaM ghaTanakriyA, tadamAvaH pratiyogivyadhikaraNasman na ghaTanakriyAmakurvati gRhakoNAdisthitaghaTAtmake'rthe, pratiyogibhUtavyutpattinimicaghaTanakriyAyA ghaTanakriyAkAlAvacchedenAdhikaraNe tasmin tadabhAvasya ghaTanakriyAkaraNAmAvakAlAvacchedena saccana pratiyogisamAnAdhikaraNatvAt , kintu kaTanAdikriyAM kurvati kaTAdAveva vartate, tadabhAvavatvaM ghaTanakriyAM kurvatIva ghaTanakriyAmakurvatyapi ghaTAtmake'rthe, tallakSaNasvapravRttinimicopalakSitatvAH liGgitaghaTAtmakArthavAcakatvaM vyApyIbhUtaghaTanAmatvavati ghaTanAmni vartate ityevamabhyupagantatvaM samabhirUDhanaye iti lakSaNasamanvayaH / tathA ca tanmate sarveSAM zabdAnAM kriyAzabdatvAd vyutpacinimittakriyaiva pravRttinimicamityuktasvarUpavyutpattinimittopalakSitatvAt tadAnIM na ghaTanakriyAM karoti kintu tAma'ghaTata ghaTiSyate vetyevaM yadA kadApi ghaTanakriyAM karoti so'pi ghaTo ghaTa eva ityabhyupagamassamabhirudanayasya, evambhUtanayastu vyutpacinimittamupalakSaNIkRtya nAmArtha na pratipadyate kintu vizeSaNIkRtyeti ghaTanasamayAtprAk pazcAdvA ghaTo ghaTa iti vyapadezaM nAsAdayati, ata evaitanmate ghaTapadajanyatAvacchedakaM jalAharaNakartRtvaviziSTaviSayakazAbda. boSatvameva, samabhirUDhanaye vyutpattinimittamupalakSaNIkRtya bodha ityanayornayayovizeSa iti / evambhUtanayasvarUpaM vizeSAvazyakabhASye evamuktam "Aho Shrutgyanam" Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 sammati0 kA 3, gA0 40 "evaM jaha sahattho, saMto bhUo tdnhaabhuuo| .. teNevaMbhUyanao, sahatthaparo viseseNaM // 2251 // " iti| evaM yathA 'ghaTa ceSTAyAm' 'paTa AcchAdane ityAdirUpeNa zabdArtho vyavasthita tathaiva yo vartate ghaTAdiko'rthaH sa eva san bhUto vidymaanH| tadanahA'bhUo tti' yastu tadanyathA zabdArthollAnena varttate sa tavato ghaTAdyartho'pi na bhavati, kintvabhUto'vidyamAnaH, tattvato ghaTanAmArtha eva na bhavati / yenaivaM manyate tena kAraNena zabdasamabhirUDhanayAbhyAM sakAzA. devambhUtanayo vizeSeNa zabdArthatatparaH / ayaM hi ghaTapadavyutpattyarthAviSTatvAbhAvAt kuTapadArtha na ghaTapadArthamaGgIkurute yathA tathA jalAharaNAdivirahakAlAvacchedena gRhakoNAdivyavasthita ghaTamapi ghaTazabdArtha nAbhyupagacchati, aceSTAvacA'vizeSAt , kintu yoSinmastakArUr3ha jalAharaNAdikriyAnimittaM ghaTamAnameva ceSTamAnameva ghaTaM ghaTazabdArtha manute ityevaM vizeSataH zabdArthatatparo'yamityarthaH / tathA cetena vyutpattinimitta viziSTArthavAcakatvasya nAmatvavyApakatayA'bhyupagantRtvaM, padAnAM svavyutpattinimittAvacchinnA'rthabodhakatvA'bhyupagantRtvaM vA, padavAcyavyutpattinimittakriyAkAlavyApakapadArthasattA'bhyupagantRtvaM vaivambhUtanayatvamityeva. mbhUtanayalakSaNaM labhyate / "vaMjaNa-attha-tadubhayaM evaMbhUo visesei" iti niyukti " vyaJjanArthayorevaMbhUtaH" iti tatvArthabhASyazcAnusRtyoktasya / " evambhUtastu sarvatra, vyaJjanArthavizeSaNaH / rAjaciheryathA rAjA, nAnyadA rAjazabdabhAk // 39 // " iti nayopadezazlokasya vyAkhyAyAmupAdhyAyaH padAnA vyutpatyarthAnvayaniyatArthabodhakasvAbhyupagantRtvamevambhUtattvamityevambhUtanayalakSaNaM niSkarSitam / niyamazcAtra kAlato dezatatheti na samabhirUDhAtivyAptiriti / yadyapi viSayanirUpyaM jJAnamiti tattamayalakSaNavattattatrayaviSayo'. pyatra vyAkhyeyatayopayuktastathApi tattanayalakSaNAntargatatayA pRthaktayA cAnekapA vivecita ityatra granthagauravabhItyA sa nocyate, parantu prastute upayogitvAtsaMkSiptatayA saptanayaviSayopadarzakAni prAcInAcAryoktasUktAnyullikhyante / tathAhi "zuddhaM dravyaM samAzritya, sahastadazuddhitaH / naigamavyavahArau stAM, zeSAH paryAyamAzritAH // 1 // anyadeva hi sAmAnya-mabhinnajJAnakAraNam / vizeSo'pyanya eveti, manyate naigamo nayaH // 2 // sadrUpatAnatikrAntaM, svasvabhAvamidaM jagat / sattArUpatayA sarva, sagRhNan saGgraho mataH // 3 // vyavahArastu tAmeva, prativastu vyvsthitaaN| tathaiva dRzyamAnatvAd, vyApArayati dehinaH // 4 // "Aho Shrutgyanam" Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 sammati0 kA 3, gA0 44 tatrarjusUtranItiH syAt, zuddha paryAyasaMzritA / nazvarasyaiva bhAvasya, bhAvAsthitiviyoginaH // 5 // viruddhaliGgasakhyAdi,-bhedAda bhinnasvabhAvatAm / tasyaiva manyamAno'yaM, zabdaH pratyavatiSThate / / 6 // tathAvidhasya tasyApi, vastunaH kssnnvrtinH|| brUte samabhirUDhastu, saMjJAbhedena bhinnatAm // 7 // ekasyApi dhvanervAcyaM, sadA tannopapadyate / kriyAbhedena bhinnatvA-devaMbhUto'bhimanyate // 8 // " iti // 47 // nanu yadi parasparasApekSAzeSanayasamUhAtmakA'samagAMbhIryazAlisakalanayavAdanAyakAne kAntavAdajainendrAgamasamudrabindukalpA vastvekaikAMzAvagAhyanyanayanirapekSakaikanayavikalpaprasutA. stattatparasamayAH, ata eva tattadarzanamUlakAraNatvAttattatrayaH prakRtiH, tasmAdAvirbhUtatvAt parasamayAtmakatattaddarzanaM vikRtistarhi kiM darzanaM kiM mUlabhUtanayaprabhavamityAzaGkAnivRtyarthamAha jaM kAvilaM darisaNaM, eyaM davvadviyassa vattavvaM / suddhoaNataNayassa u, parisuddho pajjavaviyappo // 48 // ... kAvila darisaNaM' yava kApilaM kapilasyedaM kApilaM, kapilarSiNA praNItaM darzanam ; sArakhyadarzana miti yAvat " evaM davahimassa vattaI " etad dravyArthikasya vaktavyam / ekAntAzuddhadravyArthikanayavikalpaprastamityarthI, dravyArthikapadamatra vyavahAranayalakSaNA'zuddhadravyArthikaparaM dRSTavyam / zuddhadravyArthikanayaprakRteH sahanayarUpAyA vedAntadarzanotpacimUlAyA: " davaDiyanayapayaDI suddhA saMgahaparUSaNAvisao" ityanena pUrvamuktatvAt / ata eva azuddhastu dravyArthiko vyavahAranayArthAvalambI ekAntanityacetanAcetanavastudvayapratipAdakasAGkhyadarzanAzrita iti sammatiTIkAkAravacanamapi saGgacchate, saGgacchate cAmumabhiprAyamAdRtya " azuddhAdvayavahArAkhyAttato'bhUt sAGkhyadarzanam / cetanAcetanadravyA-nantaparyAyadarzakam // 111 // " iti|| nayopadezotaM, tasyAyamarthastatra kRtaH-tato dravyArthikanayAtsAlayadarzanamabhUda, kIdRzaM tat cetanadhAcetanadravyaM ca anantaparyAyAcAvirbhAvatirobhAvAtmakA, teSAM darzakaM pratipAdakamiti / ata eva "sAvadhazAstre ca nAnAtma-vyavasthA vyavahArakRt / ityetAvatpuraskRtya, vivekaH sammatA vayam // 116 // " iti / nayopadezazlokavyAkhyAyAmevamuktam-" sAGkhyazAstre ca nAnAtmanAM vyavasthA prati niyatajanmamaraNAdivyavahArakadravati, ityetAvatpuraskRtyAyaM vivekA sammato, yaduta vyavahAra "Aho Shrutgyanam" Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra sammati0 kA 3, gA0 48 44 " prakRtikaM sAGkhyadarzanam, sagrahaprakRtikaJca vedAntadarzanamiti vedAnta prakRtibhUtasahana yenaikatayA viSayIkRtasyAtmano bhedakaraNena saGgrahaviSaya medakatvalakSaNasamanvayAd vyavahAraprakRtikatvaM sAGkhyadarzanasya vivakSitamiti tAtparyam, tena satkAryAdyaMze vyavahAraprakRtitvA'bhAve'pi na kSatiH, Atmana eva sakalazAstraprayojanabhAgitvena mukhyatvAt, mukhyoddezenaiva ca nayAnAM prakRtivikRticintAyA yuktatvAditi bhAvaH / nirIzvaravAdisAGkhyadarzanasyAnyanayAna - pekSavyavahAranayapravRttasya midhyAtve ca jIvAtiriktaM karmaklezAzayA'parAmRSTaM puruSavizeSamIzvaraM kapilAnanumatamabhyupagacchadapi pAtaJjaladarzanamanyAMze samAnameva, yatassezvarasAGkhya matapravartakapataJjalamunerapi pradhAnAdIni paJcaviMzatitatvAni prAcInAnyeva sammatAnIti vyavahAranayasamutaM tadapi midhyAtvena vyAkhyAtam / suddho aNataNassa u zuddhodanatanayasya tu zuddhodanatanayabuddhapraNItasya tu bauddhadarzanasya ' parisuddho pajatraviyappo' parizuddhaH paryAyavikalpaH paryAyavizeSaH 4 vatta 'mityasyAnukarSaNIyasya liGgavyatyAsAd vaktavyaH / ayaH mbhAvaH - bauddhadarzanaM nirapekSazuddhaparyAyAstikanaya vikalpajanitam, yatastasya mUlanayaH paryAyAthiMkaH, bauddhadarzanazca sautrAntikavaibhASikayogAcAra mAdhyamikabhedena caturvidham- paryAyArthikanayo'pyRjusUtra zabdasamamirUdaivambhUtabhedatazcaturvidha ityataH sautrAntikAkhyabauddhadarzanamRjusUtranayapratam, vaibhASikAkhyabauddhadarzanaM zabdanayaprasRtam, yogAcArAkhyabauddhadarzanaM samabhirUDhanayaprabhavam, mAdhyamikAkhyasugata darzana me vasbhUtanayotthamityatassautrAnti kavai mASikAdicaturvidhazauddhodanidarzanasyarjusUtrAdinaya catuSTayAtmakaparyAyArthikanaya prakRtikatvamavaseyam / ata eva khaNDakhAdye vaibhASikAdikrameNa caturvidhasyApi tAthAgatamatasyarjusUtrAdina yacatuSTayaprakRtikatvasya sammatyAdisiddhatvAdi yuktaM saGgacchate / tathaivoktazca nayopadeze'pi - " RjusUtrAditaH sautrA - ntikavaibhASikau kramAt / abhuvana saugatA yogA-cAramAdhyamikAviti // 120 // " sautrAntikAdInAM svarUpametena kAvyena jJeyam " arthoM jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNeSyate / pratyakSo na hi bAhyavastuvisaraH sautrAntikairAzritaH // yogAcAra matAnugairabhimatA sAkArabuddhiH parA / manyante yata madhyamAH kRtadhiyaH svacchAM parAM saMvidam // 1 // " iti / ayambhAvaH - jJeyajJAnomayaM sarvaM satyaM, kintu yatsattatkSaNikamiti vyApteH kSaNikamevetyAsthAzIlasautrAntikavaibhASikayoH kSaNikavAhmArthAbhyupagamassamAna eva, paramAdyasya mate grAhyagrAhakayorvibhinnakSaNe niSpattiH, jJAnajJeyasvalakSaNayorviSayaviSayibhAvAbhAve'pi pratikarmavyava sthA jJAnasya pratiniyatatattadarthA kAratva liGga kA numAnAdbhavati yadAkAraM yajjJAnaM tena tatsiddhi "Aho Shrutgyanam" Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati * 0 kA 3 gA0 48 Zhen Si Dao riti vyAse, ata evaitanmate'numAnAdarthasiddhiH, na tu pratyakSata iti sAkAravijJAnavAdastasya / dvitIyasya mate jJAnajJeyayorekakSaNa evotpattiH, pratiniyata tattadarthotpAdakasAmagrIprabhavatvAdeva jJAnasya pratikarmavyavastheti nirAkAravijJAnavAdastasya / jJAnajJeyayossahopalambhaniyamAvU vijJAnamAtrAbhyupagamaparasya tRtIyayogAcArasya mate tu bAjhaM nAstyeva, yo'yaM vyavahAro bhUtabhautikAdyAzrayaH sa sarvaH sAMvRtaH, na paramArthaH, jJAnasya tu svAtmaiva tattadAkAro viSayaH, jJAnajJeyayostAdAtmyameva sambandhaH, AkArapratiniyamo'pi pUrvapUrvavijJAnavaicitryodbhAvita - vAsanAvizeSaparipAkataH, tato vijJAnameva pUrvapUrvavAsanAvaicitryAtsvAbhinnanIlapItAdyAkAramanabhAsate, ato na bAhyo'rthaH paramArthaH / uktazca - " bAhyo na vidyate hyartho, yathA bAlairvikalpyate / vAsanAluNThitaM citta-mardhAkAraM pravarttate // 1 // " iti / tasmAt ayaM nIla ityAdijAgradvijJAnaM svApnavijJAnavatsvAvabhAsamAtram, bahirvadavabhAsastu vAsanAviparyayakRto bhrama eva, nanu anenedamuktaM bhavati-vijJAnaM grAhakAntaranirapekSaM grAhyAntaranirapekSaM ca svAtmAnaM svasmAdabhinnanIlAdyAkArazca gRhNAtIti, idazcAnupapannam ekasyaiva kartRkarmakriyAtmakatAnupapatteriti cet, satyam, na vayamAtmasaMvedanam grAhmagrAhakabhAvalakSaNaM brUmaH, tadvaidhuryAt, kintu svapratyayebhyo jaDabhinnatvena rUpeNAsya prakAzAtmatayo - tpattireva svasaMvedanam / taduktaM tattvasaGgrahe vijJAnaM jaDarUpebhyo, vyAvRttamupajAyate / iyamevAtmasaMvitti - rasya yA'jaDarUpatA // 1 // kriyAkArakabhAvena, na svasaMvittirasya tu / ekasyAnaMzarUpasya, trairUpyAnupapattitaH // 2 // tadasya bodharUpatvAd, yuktaM tAvatsvavedanam | parasya tvartharUpasya tena saMvedanaM katham ? // 3 // " iti / " so'yaM brAhmanirapekSaH kSaNikasA kAravAdastasya / sarvazUnyatAvAdimAdhyamikamate tu - 44 na sannAsanna sadasat, na cApyanubhayAtmakam / catuSkoTivinirmuktaM tattvaM mAdhyamikA jaguH // 1 // 17 46 ityukterjJAnasyApi vicArata upaplutatvAttadapi sadasadAdicatuSkoTivinirmuktameva tatvam, yatsarvabhAvAnAM zUnyateti gIyate, sarvazUnyatAM pazyata eva paramaM nirvANam, heyopAdeyatasAdhanavirahe niSiddhabhayavihitarAgAdivirahAt, tanmate tacvavicArakuzalairvicAryamANAH sarva eva bhAvA nissvabhAvA avidyAtimiropahatamatinayanAnAM bAlakAnAM bhAsamAnAH "Aho Shrutgyanam" Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati, bAla, pA. 49 kartA karma, gantA gamyaM, hetuH kArya, dRSTA dRzyamiti parasparasApekSatAmAtreNa prasidvimupagatA gandharvanagarAyante / uktazca " buddhyA vivicyamAnAnAM, svabhAvo nAvadhAryate / ato nirabhilapyAste, nissvabhAvAzca kIrtitAH // 1 // idaM vastuSalAyAtaM, yadbadanti vipshcitH| yathA yathArthAzcintyante, vizIryante tathA tathA // 2 // " iti / yadyapyayaM skandhAyatanadhAtuvibhedaH pradRzyate nAma tathApi sAMzta evAyam , saMvatyAAvaraNena mAyayA kalpito'yaM medavyavahAraH / uktaJca "phenapiNDopamaM rUpaM, vedanA bubudopamA / marIcisadRzI saMjJA, saMskArAH kdliinibhaaH||1|| mAyopamaM ca vijJAna-muktamAdityavandhunA // " iti / anyat sarva tadvanthebhyo'vaseyam / uktabauddhamatacatuSTayanirAsastu prAgeva vihita ityadhika pranthagauravabhItyA nocyate, nanvevaM parasparanirapekSakaikanayAvalambinoH sAGkhathasaugatamatayomithyAtve dravyArthikanayaviSayaM sAmAnyaM paryAyAkana yaviSayaM vizeSamabhyupagacchato vaizeSikadarzanasya dravyArthikaparyAyArthikanayadvayAvalambitvena samyaktvaM syAdityAzaGkaya taniSedhArthamAha do hi vi naehi NIyaM, satyamulUeNa tahavi micchattaM / jaM savisayappahANa-taNeNa aNNoNNaniravekkhA // 49 // 'dohi vi naehi' dvAbhyAmapi dravyAstinaya-paryAyAstikanayAbhyAM, 'NIyaM sasthamulUeNa' nItaM pRthavyavasthApitaM dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAmAvAtmakasaptapadArthaprarUpakaM zAstramulUkena vaizeSikadarzanAdyapravartakena 'taha vi micchattaM' tathApi mithyAtvam , ekAntavAdinA tena pravartitaM tanmithyArUpameva, tatra hetUpadarzanAyottarArddhamAhajaM yat yasmAt tAviti zeSaH, tau vaizeSikadarzanapravartakatayA mUlabhUtau dravyArthi kaparyAyAdhika nayo " savisayappahANataNeNa aNNoNNaniravekkhA" svaviSayapradhAnatvena sAvadhAraNasvavi. SayAvagAhitvena, anyonyanirapekSau svasvakalpanAzilpiviracitakuyuktibhiritarAMzApalApinI, jainAbhimatau tu to syAcchabdalAJchitatvena parasparasApekSatvAnna mithyArUpI ityuktamarthato. 'nekAntavyavasthAyAM vizeSAvazyakabhASye uktagAthATIkAyAM nayavivecane ceti / tathA ca vaizeSikadarzanaM mithyA mitho nirapekSadravyArthikaparyAyAthikanayaviSayaparasparaviviktasAmAnyavizeSobhayAtmakaikAntatatvapratipAdakatvAt yadekAntatatvapratipAdakaM tanmiyArUpam , yathA sAladhAdidarzanam , ekAntatatvapratipAdakazca vaizeSikadarzana miti tadapi mithyArUpam / yadvA nanveSaM nayAntaranirapekSakaikanayAvalambinoH sAlayasaugatamatayomithyAtve sanahanayavyavahAra "Aho Shrutgyanam" Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa0 3, gA* 49 nayadvayaviSayasAmAnyavizeSomayamabhyupagacchato vaizeSikadarzanasya saGgrahavyavahAranayobhayA'valambitvena samyaktvaM syAdityAzaGkAnivRtyarthamAha-'dohi vi naehi NIaM' ityAdi / "dohi vi NaehiM " dvAbhyAmapi sAmAnyavizeSagrAhibhyAM sahavyavahArAmyAM nayAbhyAM " NIyaM satthaM " pRthagvyavasthApitaM zAstraM dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAbhAvAH sapta padArthA iti saptapadArthapratipAdaka, kenetyata Aha-' ulUeNa' ulUkena vaizeSikadarzanAdyapravarta.' kena, tatki prAmANikaM na vetyAzaGkAnivRtyarthamAha-'taha vi micchattaM' tathApi mithyAtvam , ekAntavAdinA tena pravartitaM tanmithyArUpameva, tatraiva hetUpadarzanAyottarArddhamAha-jaM yat yasmAt ' savisayappahANattaNeNa aNNoNNaniravekkhA' svaviSayapradhAnatvena sAmAnya vizeSe. bhyo bhinnameva anugatabuddhihetutvAt , vizeSA api sAmAnyAdbhinnA evaM vyAvRttabuddhihetu. tvAt , evamAzrayAdapi sAmAnyaM minnameva, anyathA vyaktivadanugatatvAnupapattissthAdityevaM svamatAgraheNa sAvadhAraNasvaviSayAvagAhitvena anyonyanirapekSAt , asya prayogasya bhAvapradhAnatvAdanyonyanirapekSatvAdityarthaH, ekAntataH parasparaviviktasAmAnyavizeSobhayapratipAdakatvAditi bhAvaH / uktazca nayopadeze " dvAbhyAM nayAbhyAmunItamapi zAstraM kaNAzinA / anyo. nyanirapekSatvAnmithyAtvaM svamatAgrahAt // 198 // " iti / nahi nayadvayAvalambanameva zAstrasya samyaktvaprayojakam , kintu yathAsthAne tadviniyojanam , tacca yadyapi sAmAnyagrAhakasamahanayAbhiprAyeNAdhamaGgaH pravartate, vishessaabhyupgntu| vyavahAranayaprayuktazca dvitIyabhaGga ityevaM bhaGgadvayaM pradhAnIbhUtasanavyavahArekaikanayaprabhavam , tathApi tadbhinnaparasparasAkAGkSasyAdvAdalAJchitatIyAdibhaGgavivecane tRtIyabhaGga RjusUtrAdhIna. pravRttika eva, caturthabhaGgazca saGgrahavyavahArAdhInapravRttikaH, paJcamaH saGghaharjusUtrAbhiprAyeNa pravRttaH, SaSTho vyavahArajeMsUtrAdhInapravRttikA, saptamazca saGgrahavyavahAra sUtranayatrayAzritaH, tatrAdyatribhanA ekanayaniyamyA:, caturthAdibhaGgA anyonyasambaddhanayadvayatrayApekSakA bhavantItyevaM rUpe tAtparya satyeva sampadyate, tadeva samyaktvaprayojakam, ekatarasyApi bhaGgasyA'tAtparya siddhAnta. virAdhanAyA aprihaaraat| parasparasApekSatattatrayaviniyuktamithaHsAkAGkSasyAtpadghaTitasaptabhanAtmakamahAvAkyasyaiva saptavidhadharmaprakArakaikadharmivizeSyakasamUhAlambanAkhaNDabodhajanakatvena pUrNottararUpatvAt / anantadharmAdhyAsitavastu yAvaddhamaijijJAsitaM tAvaddharmAbhidhAna eva vAkyasya nirAkAsatAbhAvAt / yaca vaktrA kvacidbhaGgadvayamAtrapratipAdanaM vidhIyate tattu syAdvAdavyutpannapuruSApekSayaiveti pratIhi / tatrApi hi vaktustadbhinnabhaGgavivecane tAtparyamastyeva, syAdvAdAvyutpannazrotRNAM bhaGgadvayaprayogamAtreNa na saptadharmAvagatiriti tadartha tAn prati saptavidhamaGgapratipAdanamAvazyakameva / taccakaikasmin vastuni parasparasApekSasAmAnyavizeSanityatvAnityatvabhedAbhedAdyanantadharmAdhyAsite ekaikaM paryAyamAzritya vidhiniSedha "Aho Shrutgyanam" Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 sammati* kANDa 3, nA049 prakArAbhyAM ye saptabhaGgAH pratiparyAyaM pratipAdya paryanuyoga saptakAdhIna saptavidha niyatata jijJAsAprayuktatatsaMdeha saptakAdhInAstatpratipAdya saptavidhadharmAbhyupagame satyeva sambhavati, saiSA pUrNotsararUpA prAk pradarzitasvarUpA saptabhaGgIprarUpaNA syAdvAdaniyantritA svasamayArthaprajJApanA, arhadbhA SitakathaJcitsAmAnyavizeSAtmakayathAvasthita vastu tattvapratipAdakatvAt yacaivaM tatraivam, yathaikAntata caddarzanaprajJApanA, tadihai kAntabhinnasAmAnyavizeSapratipAdakaM vaizeSikadarzanaM tatsamAnatantratvAnnaiyAyikadarzanazca parasparanirapekSasaGgraha vyavahAranayadvayAvalambyapi na yathocitadviniyogakArIti na samyaktva prayojakam, ata eva mithyArUpaM tadubhayamiti siddhamiti / vaizeSikadarzanasya saGgrahavyavahAraprakRtikatve ca naigamanayo na kasyApi darzanasya pravarttako yatassAmAnyagrahAya pravRttasya tasya saGgraha eva vizeSagrahAya ca pravRttasya vyavahAranaya evAntarbhAva iti tadubhayabhinnasya saGgrahavyavahAraviSayAtiriktatadviSayA'siddhe ssvAtmAnamevAlamamAnasya tasya na bhinnadarzanaprakRtitvamabhidhAtuM yujyata ityayaM pravacanopaniSadvidAM zrIsiddhasenadivAkarANAM pakSaH / ata eva nayopadeze'pi - " heturmatasya kasyApi, zuddhAzuddho na naigamaH / antarbhAvo yatastasya saGgrahavyavahArayoH // 117||" ityuktam // yeSAM pUjyazrImadvAdidevasUryAdyAcAryANAM tu mate pRthak naigamanayo vidyate tanmatena naigamanayaprakRtikaM vaizeSikadarzanam / ata evAnekAntavyavasthAyAM " darziteSaM yathA zAstraM, naigamasya nayasya dik / kaNAdadRSTihetu zrIyazovijayavAcakaiH // 1 // " syAdvAdaratnAkare ca saptamaparicchede dvAdazasUtraTIkAyAM "naiyAyikavaizeSikayordarzanaM caitadAbhAsatayA jJeyam " ityuktaM saGgacchata iti / naigamanayasya cAnyanayanirapekSasya mithyA. jJAnarUpatayA tatprakRtikavaizeSikadarzanasya tatsamAnatantra naiyAyikadarzanasyApi ca tathAtvamavaseyamiti / jaM savisaya pahANattaNeNa, aNNuNNaniravekkhaM / ityapi zAstravArtAsamuccaye dharmaparIkSAyAJca pAThaH- tatrottarArddhena hetumAha-' jaM' ityAdi, yasmAt svaviSayapradhAnatvena anyonyanirapekSaM anyonyanirapekSobhayanyAzritaM tat, anyonyanirapekSanayAzritatvasya ca mithyAtvAdinA'vinAbhUtatvAdityarthaH / evaM " sadeva saumya idamagra AsIt ekamevAdvitIyam " || 1 || " sa AtmA tattvamasi zvetaketo " // 2 // " neha nAnAsti kiJcana " || 3 || ityAdi zrutyA saccidAnandasvarUpaM brahmaiva sat, tadanyAzeSajagato mithyAtvameva, ghaTapaTAdirUpajagatassattA brahmasatcaiva yato brahmaiva tena tena baTAdyAtmanA'vabhAsate, tathA cAyaM sarpa iyaM mAlA idaM vastramityAdAvidaM svarUpamanugAmi "Aho Shrutgyanam" Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati * kANNA 3, 049 347 tathA ghaTassan paTasman maThasvamityAdau sarvatra brahmAtmakamadrapamanugAmi, ato brahmarUpeNa sarvasyaikatvamiti saGgrahanayamUlakasya vedAntadarzanasya, evaM " anAdinidhanaM brahma, zabdatasvaM yadakSaram / vivarttate'rtha bhAvena, prakriyA jagato yataH // 1 // " 46 ** ityukteH sarveSAM zabdAnAM sarveSAM cArthAnAM prakRtiH zabdasvabhAvaM praNavastrarUpaM brahmaiveti zabdasanmAtrasvarUpabrahmavAdasya ca bhartRhariNA strIkRtasya zabdArthayorabheda eva sambandha iti vaiyAkaraNAbhyupagamamUlakasya zabdabrahmatvena sarvasyaikatvenAbhyupagamAt saGgrahanayaprakRtikasya, tathA zabdasyArthena saha vAcyavAcakabhAvalakSaNabhitrasambandhaH, sa ca sambandho nitya eva, autpattistu zabdasyArthena sambandhaH ( mImAM0 1. 1.5. ) iti mImAMsakasUtre autpattika ityasya viruddhalakSaNayA nitya ityarthakatvena vyAkhyAnAdityevaM pratipAdakasyAzuddhadravyArthikaprakRtivyavahAranayaprasRtasya mImAMsakAdidarzanasyaikAntaikai kanayAvalambitvAnmithyAtvamavaseyamiti dik / nanvanekAntavAdinAmivaikAntanayavAdinAmapi ghaTatvaviziSTe ghaTe ghaTosyaM paTatvaviziSThe paTe paTo'yaM tadgatarUpAdau cedaM rUpam ayaM rasa ityevameva pratyakSajJAnaM bhavatIti tajjJAnasya mithyAtve kiM bIjamiti cet, ucyate - paramArthavacyA ghaTe ghaTatvadharmavat paTe ca paTatvadharmavat rUpe ca rUpatvadharmavattaditarAnantadharmasadbhAve'pyekAntanayavAsanA saMvalita tayaikAntavAdinAM ghaTatvamAtrasya paTatvamAtrasyaikasyaiva dharmasya grAhakaM ghaTo'yamiti paTo'yamiti pratyakSAdyAtmakaM yajjJAnaM samutpadyate tanmithyAjJAnameva, ekAntadharmAbhAvavati ghaTAdivastunyekAntadharmAvagAhitvenai kAntanayAtmakatvAd, yato ghaTasyApi parasthApi tagatarUpAdezvApyanekAntAtmakatayA'nantastraparyAyANAM sAkSAtsambandhena paraparyAyANAM ca svAbhAvavatvarUpa paramparAsambandhena paramArthavRdhyA tatra sadbhAve'pi midhyAtvadoSabalA tajjJAnAbhAvena tannirAkaraNapUrvakavastvekadeza mAtragrAhimithyAnayajanitavAsanAdoSaprabhavaM sarvathA ghaTa evAyaM paTa evAyaM idaM rUpamevetyevamekana yagocaraghaTatvapaTastrAdipratiniyataikadharmavazvalakSaNekAntatacca prAhitvena tajjJAnaM bhrAntameva, ekasminnapi kalAnidhau timirAdidoSabalAkS Antadvitvapratyayavat / ayambhAvaH - midhyAdRSTeryaSaTe ghaTa evAyaM paTe paTa evAyamityAdyAkAramekAntajJAnaM tat tadvati tatprakArakatvAd vyavahAradRSyA prAmANyakamapyavadhAraNena ghaTatvapaTatvAdyanyAnantadharmANAM satAmapi pratiSedhakaraNAna nizvayadRSTyA prAmANyakam - anekAntavAsanopanItAnekAntaviSayaka jJAnasyaiva syAdastyeva ghaTa ityAkArakasya sarvanayaviSayatAvyApaka viSayatAkatvena prAmANyAbhyupagamAditi midhyAdRSTerjJAnamajJAnameva sadasato: kathaJcidbhAvenAnavagAhitvAditi, ata eva tadbhavavIjamiti gIyate tribhuvana gurUpadiSTAne kAsvAtmaka vastutaH syAdvAdinAntu jinendra bhagavanmukhAravinda vinirgatasyAdvAdasya "Aho Shrutgyanam" Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 sammati bhaNDa 3, gA. 5. padArthavavyApakatvena jJAnAdanekAntatasvaviSayakasudRDhavAsanAvAsitatayA svadravyakSetrakAlabhAvarUpeNa ghaTo'yaM paTo'yaM na tu paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNApIti kathaJcipaTo'yaM kathaJci spaTo'thamityevaM ghaTe paTe ca kazcidghaTatvapaTatvapratyakSajJAnaM samutpadyate, tatrAnantadharmAtmakatvadyotakakazcitpadenaivAnuvRttivyAvRttidharmadvArA sarvadharmajJAnamiti tajjJAnaM samyagjJAnam , pramANajJAnamiti yAvat , yadyapyanuvRttivyAvRttidvArA sarvasya sarvAtmakasyAnantaparyAyasya vastunaH prayojanAdivazAdekaparyAyaprakAreNa grahaNe'pi "je egaM jANai se savaM jANaha" ityAdhukteH sarvamanantaparyAyAtmakamityAdyAgamArthazraddhAnopanItasarvAtmakatvAnantaparyAyAsmakatvAvagAhitvaM samyagdRSTijJAne sarvatraiveti tadeva pramANam , ata eva mokSopayikaM tadeva jJAnamiti tatvajJairgIyate, ata eva paradarzanAbhimate'thai syAtpadopAdAnamAtreNa tattatparadarzanasyApi svadarzanarUpatayA tatrApi svadarzanatvabuddhiriti tattadarzanIyeSu svIyatvAvadhAraNA. bravati mokSaupayikI sAmyasampattiH syAdvAdinAM karmadoSAdajJAnanimanaM paraM pazyatAm / pareSAM tu svapakSasiddhAvanyonyaM sundopasundanyAyena kalahAyamAnAnAM yAvajIvamapi vakta vikalpAnuparamena dveSAnucchedAd nAstyeva sAmyavArtA'pIti saMsArahetutvAseSAM jJAnamapyajJAnamiti paribhASante paramaprAvacanikAH, tato mithyAdarzanagaralavyathAnivRttaye syAdvAdAmRtapAnameva vidheyaM vivekineti paramarahasyam / / 49 // anyonyanirapekSanayAzritasya mithyAtvA'vinAbhtatvamevetyAha je saMtavAyadose, sakolyA bhaNaMti saMkhANaM / saMkhA ya asavvAe, tesi savve vi te saccA // 50 // "je saMtavAyadose' yAn sadvAdadoSAn , ekAntasadvAdapakSe yAn doSAn 'saMkhANaM' sAjathAnA prakRtimahadAdipaJcaviMzatitattvapratipAdakakapilamunipraNItasAGkhathadarzanAzritAnAM 'sakolUyA bhaNanti' zAkyaulUkyA bhaNanti buddhakaNabhukpraNItadarzanabhaktAH pratipAdayanti, 'saMkhA ya asabAe' sAGkhyAzcAsadvAde, zAkyaulukyAbhyupagate asatkAryavAde yAn doSAn sAthAzca bhaNanti 'tesiM sacce vi te saccA teSAM pUrvoktavAdinAM sarve'pi te doSAH satyAH, tattacchAstroktaikAntaviSayA'satyatvajJApakAH, tattacchAstroktaikAntatatvaviSayakajJAnAprAmANya. jJAnotpAdakatvAtteSAm , ata eva sadoSatattvapratipAdakatvAdekAntanayapraNItazAstraM sarva mithyA. rUpamiti siddham / ayambhAva:-sAjathAbhyupagatasatkAryavAde asatkAryavAdina evaM doSAn pratipAdayanti, satpakSe kAryasya kAraNAtmakatvenedamasya kAraNamidamasya kAryamityasaGkIrNavyavahAravilayanaprasaGgasyAt , yato na hi yad yato'vyatiriktaM tattasya kArya kAraNaM veti vyapadeSTuM zakyam , kAryakAraNayorminalakSaNatvAt , athocyeta na sarvAtmanA kAraNe kAryasya sacamabhyupagataM, yenoktadoSassyAt , kintu zakyA, nAbhivyakyApIti, yena yasyAmivyaktirjAyate tattasya "Aho Shrutgyanam" Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* bAma , gA0 5. kAryamiti noktadoSa iti cet , tarmanAyAsenaivAsatpakSasiddhiH, pUrvamasatyA apyamivyaktarutpAdAbhyupagamAt / ayazca satkAryavAdaH prAgeva nirasta iti kiM piSTapeSaNena / etena pradhAnasya mahadrUpeNa mahadAdezvAhaGkArAdirUpeNa pariNatatvAt , kAraNameva kAryAkAreNa pariNamata iti pariNAmavAdo'pi nirastaH, kAraNaM kAryAkAreNa kiM pUrvasvarUpaM parihAya pariNamati uta anyatheti kakSAdvayam , tatrAdyAyAM pUrvasvabhAvo niruddhaH, anyasvabhAvazcotpanna iti svarUpahAniprasaktenityaikasvarUpatAvirodhaH / dvitIyakakSAyAM cAvasthAdvayasAGkaryaprasaGgaH / kiJca kAryAkAro'pi kAraNavyApArAt pUrva sanasan vA kiMvA sadasadAtmakaH, Aye kAraNavyApAravaiphalyaprasaGgA, dvitIye ca zazazRGgAdivadanutpattiprasaktiH, asadakaraNAdupAdAnagrahaNAdityAdibhavadI. yoktereva, tRtIye cAnekAntApattiH, kAraNAkAreNa sata eva pUrvakAlAvacchinnAsadbhUtakAryAkAreNa pariNamanAbhyupagamAt / evaM bauddhavaizeSikAbhyupagatAsatkArye'pi sAGkhyA evaM doSAnamidadhati, asat cetkAraNavyApArAtpUrva kArya nAsya sattvaM kattu kenApi zakyam, na hi nIlaM zilpisahasreNApi pItaM kartuM zakyam , tata upAdAnakAraNe yadeva sat tasyaiva kAraNavyApArAdami. vyaktirjAyate, pIDanena tileSu tailasyeva, avaghAtena dhAnyeSu taNDulAnAmivetyamyupagantavyam , kizva kAryeNa sambaddhaM kAraNaM kAryasya janakam , sambandhazca kAryasyAsato na sambhavatIti kAraNabyApArAt prAka sadeva kAryamabhyupagantavyam / nanvasambaddhameva kArya kAraNavyApAreNa banyatAm , tatra ko doSa iti cet, tabasambaddhatvA'vizeSeNa sarva kAryajAtaM sarvasmAdbhavet , atha naivaM bhavet , asambaddhamapi sattadeva karoti yasmin kArye yatkAraNaM zaktam, tatsatkAryAnukUlakurvadrUpatvazaktizca kAryadarzanAdavagamyate iti cet, hanta bho! kAraNagatA zaktiH kAryasambaddhA asambaddhA vA, Aye tAdRzazakte satA kAryeNa sambandha iti satkAryamabhyupagantavyam , tathA ca satkAryajananazaktiyasmin kAraNe tasmAdeva kAraNAt satkAryotpattiriti satkAryavAdaprasaGga iti bhAvaH / dvitIye asambaddhatvA'vizeSAtsarvasmAtsarvakAryotpattiprasaGga ityavyavasthAtAdavasthyam, kAryasya kAraNAtmakatvAcca satkAryam , na hi kAraNAdbhivaM kAryam , kAraNazca saditi kathaM tadabhinnaM kAryamasadbhavet , tathA ca kAraNe kAryajananazaktirUpeNa kAryamastItyabhyupagantavyam, sA ca zaktirSaTakAryAnukUlA kapAlopAdAna eveti tasmAdeva sahakAryantarasahakRtAd ghaTakAryaniSpattiH, na tu tantubhyaH, tatra ghaTakAryAnukUlazakyabhAvAt , yadyapi tattaskArya medena tattaskAryAnukUlazaktibhinava, tathApi zaktitvena zaktirekaiveti kAryAnukUlazaktimatvena kAraNatvAbhyupagame eka eva kAryakAraNabhAvaH, asatkAryavAdapakSe tu pratiniyatatattad dharmAvacchinnakArya prati pratiniyatatattaddharmAvacchinnasya kAraNatvamabhyupagataM syaaditynekkaarykaarnnbhaavaaptirdossH| taduktam " asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt, sarvasambhavA'bhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAca satkAryam // 1 // " iti| "Aho Shrutgyanam" Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 sammati* kANDa 3, gA. 5 // tadevaM sundopasundanyAyenAsadvAdibauddhaulUkyoktayuktayassAGkhyAbhyupagatasatkAryapakSaM sAlayoktayuktayazca bauddhaulUkyAbhyupagatA'satkAryapakSaM pratighnanti, na tu kAryakAraNayoH kathazida medAdupAdAnakAraNadravyAtmanA kAraNe kArya sat paryAyalakSaNatatkAryAtmanA'sadityevaM kathaJcitsadasadAtmakAnekAntapakSam , yato'nekAntatvaM jAtyantarameva, avibhaktaparasparasApekSasadasadrupadvayasaMsargAtmakatvAt , na punarekAntaparasparanirapekSasadasadumayAtmakatvarUpaM tat , pratyekapakSadoSasyobhayapakSe'pi sadbhAvAt / " pratyekaM yo bhavedoSo dvayorbhAve kathaM na saH" ityukteH, kintu narasiMhAdivadvilakSaNamakhaNDasvarUpameva, ata eva pratyekapakSoktadoSA'spRSTam / yadAha "na na siMharUpatvAt, na siMho nrruuptH| zabdavijJAnakAryANAM, bhedAjAtyantaraM hi tat // 1 // " iti / tathA ca zAstrAntarayuktyapratihanyamAnaM parasparasApekSadravyArthikaparyAyArthikanayapratipAdyabhajanAGkitatattvapratipAdakamarhacchAstrameva samyambhAvaM dhatte, tadanyattu parasparazAstrayuktiminirAkriyamANamanyanayanirapekSeNa kevaladravyArthikanayena kevalaparyAyArthikanayena vA parasparanirapekSadravyArthikaparyAyArthikanayAbhyAM vA vyavasthApitaM sarva zAstraM mithyeti siddham / ata evaM zAkyaulUkyAnAM satkAryavAde sAGkhathAnAM cAsatkAryavAde paryanuyogA ekAntapakSanivRrayaMze phalavanta eva saiddhAntikairuktA iti / / 50 // amumevArthamanvayavyatirekAbhyAM dRDhIkartumAha te u bhayaNovaNIyA, sammaiMsaNamaNuttaraM hoti / __jaM bhavadukkhavimokkhaM, do vi na pUrati pADikaM / / 51 // (te u bhayaNovaNIyA' tau tu dravyArthikaparyAyArthikanayo bhajanopanItau upasarjanIbhUtasvetaranayaviSayapradhAnIbhUtasvaviSayapratipAdakatayopayojito, atra yadA bhavatastadeti zeSaH 'sammaiMsaNamaNuttaraM hoti' samyagdarzanamanuttaraM nAsti uttaraM pradhAnaM yasmAditi vyutpatyA yadavadhikotkarSaviziSTamanyannAsti tattathAbhUtaM bhavataH, tAdRzasamyagdarzanarUpatAmavApnutA, parasparAvinirmAgavartidravyaparyAyAtmakaikavastutacaviSayakarucyAtmakAbAdhitAvabodhasvabhAvatvAd bhajanAghaTitatadubhayapakSasya sarvanayasammatatvena jinamatarUpatayA samyagrUpatvAt / yadA svanyonyanirapekSatayA svatantradravyaparyAyapratipAdakatvenopanItau tau bhavatastadA na samyaktvaM pratipadyate, nayAntarAnapekSatayA svatantrai kanayapakSasya durnayatvena mithyArUpatvAt tayorekAnta. dravyArthikaparyAyArthikanayayomithyAtve ca yatsyAttadAha-'jaM bhavadukkhavimokkhaM ' yad yasmA. dvavaduHkhavimokSaM bhave saMsAre jAyamAnaM yajanmamaraNAdiduHkhaM tasmAd vimokSaM vizeSeNApunarAvRtyA mokSaM parimocanaM athavA bhavasya duHkhaM bhavaduHkham , tasya vimokSam , duHkhapadamatra lakSaNayA svakAraNIbhUtakarmaparam , SaSThyarthazca sambandhaH kAryakAraNabhAvAtmA, "Aho Shrutgyanam" Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramnati* kANDa 3, gA0 52 GK tasya prakAratayA bhAnAbhyupagame bhavaniSTha kAryatAnirUpita kAraNatA''zrayI bhUtakarmA'tyatrocchedamityarthaH / saMsargatayA bhAnasvIkAre tu svaniSTha kAryatAnirUpitakAraNatAsambandhena viziSTaM yat karma tasyA'tyantocchedamityarthaH / ' do vi na pureMti pADikkaM ' dvAvapi pratyekaM na pUrayataH, tau dvAvapi dravyArthikaparyAyArthikanayA vekaiko paraspara nirapekSau na vivattaH, mithyAjJAnarUpatvAd, yacca mithyAjJAnAtmakaM tanna duHkhavimokSaM vizvatte, yathA maruH marIcikAdau jalabhrAntiH mithyAjJAnarUpau ca tau nayAviti tAvapi samyakkriyA'naGgatayA bhavaduHkhavimokSaM na vidhattaH, tayornayayormithyAtve ca kAraNAtkAryamabhinnamata eva satkArya - mityevamekAntadravyArthikanaya pratipAditamevaM pUrvavarttinaH kAraNAt pazcAdbhAvi kArya bhinnameva, ata evAsatkAryam asataH sattAlAmalakSaNatvAtkArya svasyetyeva me kAntaparyAyArthikanayapratipAditazcAsatyameva, nanvevaM tarhi kimatra tattvaM satyamiti cet, ucyate - kAraNAt kAryaM kathaJcidbhinnamabhinnazca ata eva kathaJcitsaccA'sacetyubhayarUpamiti jAnIhi // 51 // anumevArthamupasaMharati--- nattha puDhavavisi ghaDotti jaM teNa jujai aNaNNo / jaM puNa ghaDotti puSyaM Na Asi puDhavI tao aNNo // 52 // "natthi puDhavIvisiDo ghaDo tti jaM " yad yasmAt pRthvIviziSTaH pRthivyA mRttikAyAH kAraNIbhUtAyA viziSTa vizliSTo vA vyatirikto bhinnaH kAryabhUto ghaTo nAsti mRttikA - vyatiriktasvabhAvatayA na dRzyate ' teNa jujai aNanno ' tena tasmAddhetoryujyate ananyaH, mRtikAto'bhinnaH, yatkAryaM yatkAraNAtmakaM tattadabhinnaM yathA jalabubudo jalasvarUpakAraNAtmaka iti sa tadabhinnaH, mRttikAsvarUpakAraNAtmakaca ghaTa iti so'pi tadabhinnaH, yadvA yatkArya yadvikArAtmakaM tattadabhinnaM yathA jalabudbudo jalavikArAtmaka iti tadabhinnaH, yathA vA vedAntamate mAyAvikArAtmakaM ghaTapaTAdijagat iti tadabhinaM, pRthivIvikArAtmakatha ghaTa iti so'pi tadabhinnaH, nanvevaM sati kAryakAraNayordRzyamAnA bhedapratItireva luptA syAt / kizca tayorabhede kAryakAraNabhAva eva na syAt, bheda eva tadbhAvAdityAzaGkAnivRttyarthamuttarArddhamAha - ' jaM puNa' yatpunaH ' ghaDotti' ghaTa iti, pRthubudhnodarAdyAkAratAlakSaNavyaktastrarUpeNa 'puvaM na Asi ' pUrvaM ghaTotpatteH prAk sa nAsIt, nAbhUt, kintu ' puDhavI ' pRthvI mRttikai vAsIt, athammAna:- kAryakAraNayossarvathaikye strakAla iva mRttikAtmaka pRthvIkA lespi ghaTaH pRthubunodarAdyAkAreNopalabhyeta, na copalabhyate ' tao aNNo ' tataH tasmAtkAraNAt jJAyate kAraNIbhUtamRdAtmaka pRthvIto'nyo ghaTa iti / dazavaikAlikaprathamAdhyayanabRhaTTIkAyAM sAkSibhUtagAthottarArddhapAThastvevam - " jaM puNa ghaDatti puDhaM nAsI puDhavIha to anno " iti / yatpunarghaTa iti pUrva nAsIt tataH tasmAtkAraNAt pRthivyA anya ityarthaH / ayambhAvaH- yo ghaTasso'pi 4 "Aho Shrutgyanam" Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 sammati0 kAmA 3, gA0 53 mRttikaiva, yato ghaTo mRtsvarUpaM parityajya na svasvarUpaM dhatte, tato'nugatadravyasAmAnyasvarUpamantareNa ghaTAtmakavizeSasvarUpAnupapatterghaTo mRdravyAtmaka eva, mRttikA'pi tadAnIM ghaTa eva, yatasvApi ghaTAtmakavizeSasvarUpaM parityajya tadAnImanyatsvasvarUpaM na bibhartti tato ghaTAtmakavizeSasvarUpamantareNa mRdravyasAmAnyasvarUpA'nupapattermRdravyamapi ghaTavizeSAtmakameva, tayoranyonyAnusyUtatvAditi tayostadrUpeNA'bhedaH, yadeva niyamenAvyavahitapUrvavarttiM tadeva kAraNam, yacca tajjAyamAnatvena tadavyavahitottaravartti tatkAryamiti mRdaH kAraNatvena ghaTasya ca kAryatvena pUrvAparavarttitayA tayorbheda ityevaM yathA mRdghaTayoH kathaJcidbhedAbhedo bhayAtmakatvam evaM sarvatra kAryakAraNayostadbhAvanIyam, ata eva kAryakAraNayoH kathaJcidabhedAt kAraNAtmanA kArya sat, tayozca kathaJcidbhedAt kAryAtmanA kArya pUrvamasaditi kArya kathaJcitsadasadAtmakamavaseyam // 52 // + sadAdyekAntavAdavat kAlAdyekAntavAde'pi mithyAtvamevetyAha kAlo sahAva NiyaI, puSvakarya purisakAraNegaMtA / micchattaM te ceva u, samAsao hoMti sammattaM // 53 // kaizvidekAntavAdibhiH 'kAlo' kAla evAsAdhAraNatvena hetuH kArya mAtraM prati manyate / yadAha 46 kAlaH pacati bhUtAni kAlaH saMharati prajAH / kAlaH supteSu jAgarti, kAlo hi duratikramaH // 1 // " iti / 'sahAvaNiyaI ' 46 kaH kaNTakAnAM prakaroti taikSNyaM, vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca ! svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM, na kAmacAro'sti kutaH prasaGgaH 1 // 1 // " iti vacanAt kaicica svabhAvo hetutvenAbhyupagamyate / "prAtavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA / bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne, nAbhAvyaM bhavati na bhAvino'sti nAzaH // 1 // " ityukteH anyaiva niyatiH, tadaparaizva - "" >> yathA yathA pUrvakRtasya karmaNaH, phalaM nidhAnasthamivAvatiSThate / tathA tathA tatpratipAdanodyatA, pradIpahasteva matiH pravartate // 1 // ityabhidhAnAt ' puvakathaM ' pUrvakRtaM karmAkhyaM, anyaizva ' purisakAraNa ' puruSakAraNaM brahmAkhyapuruSo'sAdhAraNa hetutvena " UrNanAbha ivAMzUnAM candrakAnta ivAMbhasAM / prarohANAmiva lakSaH, sa hetuH sarvajanmanAM // 1 // " tathA - " puruSa evaitatsarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyam " ityAdivacanAnmanyate, ityevaM "egaMtA "Aho Shrutgyanam" Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 sammati0 kA 3, gA0 54 micchataM" ekAntA mithyAtvam , jaganikhilakArya prati yatkAraNIbhUtaM kAlAyekaikaM, tatpratipAdakaikAntavAdAssarve'pi mithyAvAdAH, yato na hi kimapyekamAtraM svAnyahetvanapekSaM kAraNaM kAryamutpAdayadRSTam , dRSTAnusAriNI kalpanA pramANabhAvamazcati, na tu yathA tathA kalpanA, sAmagrI vai janiti nyAyAda taditarasakalakAraNasattve sati tatsacce tatsavam , tadamAve tadabhAva ityanvayavyatirekAbhyAM taditaranikhilakAraNasahakRtasyaiva vivakSitasyaikasya pradhAnatayA kAraNatve siddhe sati tadanyeSAM gauNatayA kAraNatvaM siddhyatyeveti svAnyakAraNanirapekSakamAtrakAraNapakSasya durnayatvAt , nanu yadi kAlAdhekaikahetvabhyupagamarUpaikAntapakSA ekaikanayavAdarUpatvena mithyArUpAstahi sarvanayadRSTyA'hatsiddhAntasiddhAssamyagurUpA ke ityAzahAM pariharanAha-"te ceva u samAsao hunti sammataM" ta eva tu samAsato bhavanti samyaktvam , ayambhAva:-ta eva tu samuditAssAmagrIpraviSTatvena mithassahakAribhAvaM prAptAH, tatrApyeko vivakSito hetuH pradhAnIbhUtaH, taditarahetavo guNIbhUtA ityevamaGgAGgibhAvena parasparAjahavRtta yassamyagbhAvamadhigacchanti, parasparasApekSakAlAdipaJcakAraNasamudAyapakSasyaiva samyagrUpatvena sarvanayadRSTyA siddhAntasiddhasya jinamatarUpatvAt / "savaNayamayaM jiNamayaM" ityukteH / ekaikakAraNamAtreNa vApi jAyamAnasya kasyApi kAryasyAnupalabdheH kAlAdikAraNasamudAye kAryoMpadhAyakatvaniyamAdekakAraNaparizeSapakSasya ca durnayatvena mithyArUpatvAditi / / 53 // anyanirapekSakAlAdipratyekakAraNAbhyupagamAtmakaikAntatattatpakSA mithyArUpA, syAtpadopAdAnenAzeSAnyakAraNasApekSAstu ta eva samyagrUpA iti pratipAdya nAstyevAtmA 1 na nitya AtmA 2 na kartA 3 kRtaM na vedayate 4 nAsti nirvANam 5 nAsti mokSopAyaH 6 iti SaDe kAntavikalpA api svasvadarzanaprakriyAvAdibhizcArvAkarauddhasAyavedAntimImAMsakAdibhiH prakalpitA mithyArUpAH, ta eva syAtpadAGkitAstu samyagrUpA iti pratipAdayitumAha nasthi Na nicco Na kuNai, kayaM Na veei nasthi nivvANaM / natthi ya mokkhovAo, chammicchattassa ThANAiM // 54 // madyAnebhyo madazaktivajale budbudvadvA paJcabhUtebhyaH kAyAkAra AtmAtpadyate tatraiva ca vinazyatIti bhUtapariNAmatvAnna tadvyatirikta AtmA paralokAnuyAyyasti / taduktam"vijJAnadhana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvinazyati na pretya saMjJAsti" iti / yadi tazyatirikassyAttaryupalabhyeta, na copalabhyate cakSurAdIndriyaH, tato nAstyevAtmeti cArvAkamatamAzrityAha 'nasthi' nAsti Atmeti zeSaH // 1 // "sukhI bhaveyaM duHkhI ca, mA bhUvamiti tRSyataH / yaivAhamiti dhIH saiva, sahajaM sattvadarzanam // 1 // " "Aho Shrutgyanam" Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhammati0 kAnha 3, gA0 54 tatra sancamAtmetyarthaH / kAmayamAnAzca sukhAdikaM vihitaniSiddhasAdhanamasyAnutiSThantaH karmAzayAnAcinvAnA janmAdikamanubhavanti / yaduktam-- " Atmani sati parasaMjJA, svprvibhaagaatprigrhdvessau| anayoH sampratibaddhAH, sarvaklezAH prajAyante // 1 // " iti / yadi punaramI, nAhaM kazcit , kimapi mama nAsti, na kizcidapi vastu sthiram , vizvameva kSaNabhaGguramalIkaJcetyavadhArayeran , na kiJcidapi kAmayeran , na cAkAmayamAnAH kecidapi pravartante, na cApravarttamAnA api karmAzayena sicyante, na cAntareNApi karmAzayaM sambhavo bhogasyeti bhavati nairAtmyadarzanaM sAdhanamapavargasyetyamyupagantavauddhamate cinmAtramAtmA, yatsattakSaNikam , yathA jaladharapaTalam , saMzcAtmeti so'pi kSaNika: 'sarve saMskArAH kSaNikAH' ityuktarityata Aha-'Na nicco' na nitya iti kSaNikavAdimate // 2 // sAGkhyamate astyAtmA nityaH, tathApi puruSaH puSkarapalAzavanirlepa iti sa bhoktA'pi na kartA, kintu kI prakRtireva / uktazca sAGkhyatattvakaumudyAm " ityeSa prakRtikRto, mahadAdivizeSabhUtaparyantaH / pratipuruSavimokSArtha, svArtha iva parArtha ArambhaH // 56 // " "prakRtiH karoti puruSa upabhute" tathA "buddhyadhyavasitamartha puruSazcetayate" iti ca / tanmatamAzrityAha-' na kuNai' na karoti AtmA / 3 / antaHkaraNAvacchimacaitanyaM jIva iti vedAntibhirabhyupagamAdantaHkaraNadharmatvAdbhoktRtvasya tadupAdhikajIve caupacArikameva bhoktRtvam , na tu pAramArthikamiti vedAntimatamAzrityAha " Na veei" na vedayate, na sukhAdikamupabhute AtmA paramArthavRttyA / yadvA yena kRtaM karma nAsau tadbhuGkte kSaNikatvAcittasantataH, ata eva kRtaM na vedayate iti bauddhamatamAzrityoktam-"Na veei" iti / atra yadyapi vAsanAvAsitapUrvapUrvavijJAnamuttarottaraM vijJAnamupanibadhnAtIti vAsanAvAsitaiH pUrvapUrvavijJAnaruttarottaravijJAnotpAde siddhe maraNakAlikaM vijJAnamapyanapetavAsanatayA tatpazcAdapi garbhAdau vijJAnAntaramutpAdayedeva, taccedaM manovijJAnamAlayavijJAnasa kaM vividhavAsanAvAsitaM janmanaH pUrva maraNataH pazcAdanupaddhasantAnakramamevetyevaM yuktisiddho'nAyananto vijJAnasantAna evaM karma karoti tatphalacopabhuGga iti bauddharupagamAttanmatamAzritya 'Na veei ' iti na yuktam , tathApi jJAnasantAnasya santAnibhyo jJAnavyaktyAtmakebhyo bhinnatvAbhyupagame nAmAntareNAtmaivAbhyupagatassyAditi tadabhinnasya tasyApi pUrvottarajJAnavyaktInAM pratikSaNamanyAnyatvena tathAtvApacyA paramArthavRtyA'nanugAmitvena na tatra karmakartRbhoktabhAvo. papattirityabhipretya tathoktirityavadheyam / / 4 / / "Aho Shrutgyanam" Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kA 3, gA0 54 na kenApi puMsA rAgAdInAmatyantakSayaH kartuM zakyata iti sarvajJo na sambhavati, kizca ye sAtizayA dRSTAste'pi svastraviSaya eva na viSayAntara iti dezakAlasvabhAvaviprakRSTArthaviSayakamindriyajajJAnaM na sambhavati, taduktaM maTTaiH sarvajJanirAkaraNaprastAve-- " yatrApyatizayo dRSTaH, sa svArthA'natilAnAt / dUrasUkSmAdidRSTau syA-nna rUpe zrotravRttitA // 1 // ye'pi sAtizayA dRSTAH, prajJAmedhAdibhirnarAH / stokastokAntaratvena, na tvatIndriyadarzanAt // 2 // " iti sarvajJAbhAvAt 'agnihotraM jarAmarya vA kuryAt' iti zrutyA yAtrajIvamagnihotra kriyAvidhAnato mokSasAdhakakriyAnuSThAnakAlA'pradarzanAca sarvajJA'namyupagantRNAM yajvanAM mate sarvaduHkhavimuktilakSaNasya nirvANasyAbhAva evetyAzayenAha-' nathi nihANa' nAsti nirvANamiti // 5 // asti muktiH paraM tadupAyo nAsti, sarvabhAvAnAM niyatatvenAkasmAdeva mAvAditi niyativAdimatena yadvA svabhAvAdeva mucyate na muktI svabhAvAdanyaH ko'pi hetu. riti mokSopAyo nAstIti svabhAvavAdimatenAha-" nasthi ya mokkhovAo" nAsti ca mokSopAya iti / / 6 // etAni SaT kimityAzaGkAyAmAha-"chammicchattassa ThANAI." SaT mithyAtvasya sthAnAni, SaDbhisthAnastatvArthA'zraddhAnalakSaNaM mithyAtvaM bhavati / cArvAka bauddhasAlayavedAntimImAMsakAdInAM svasvadarzanaprakriyAvAdinAM anAkalitatatvA'prajJApanIya. tAprayojakasvasvAbhyupagatArthazraddhAnalakSaNamAbhigrahikamithyAtvaM bhavatIti yAvat / tattanmatakhaNDanazcaivam-cArvAkamatena "yathA jalabudbudo jalAtirekeNa nApaH kazcid vidyate, tathA bhUtavyatirekeNa nAparaH kazcidAtmA" ityAdiprakAreNAtmA nAstItyartha " natthi" iti prathamasthAnamuktam , tanmahAmohavijRmbhitam , yatazzarIraM vidyamAnakartRkaM AdimatpratiniyatAkAratvAt yad yadAdimatpratiniyatAkAraM tattadvidyamAnakateka dRSTa, yathA ghaTaH, yaccAvidyamAnakarTakaM tadAdimatpratiniyatAkAramapi na bhavati, yathA''kAzam , AdimatpratiniyatAkAraM ca zarIraM dRzyate tasmAdvidyamAnakarTakamiti yastakartA sa evAtmA, na cArAdivanaspatI valmIkAdau ca vyabhicAraH, tatrApi gatijAtizarIrAGgopAGgAdinAnAvidhavicitrakarmodayapariNAmina Atmana eva zarIrakatvenAbhyupagamAt, nanu tathApyasyAnAditvaM kathamiti cet, ucyate-upayogalakSaNa AtmA gatijAtizarIrAGgopAGgAdyanu bhavanopayogAtmatayA tAn pudgalAn pariNamayatItyAtmanaH pariNAmakatvaM, teSAM pariNAmyatvam, pudgalAthAtmAnaM mithyAdarzanA'viratipramAdakapAyayogasukhaduHkhodayakSayopazamAdi. bhAvena pariNamayanti, tadbhAvenAramA pariNamyate, sa ca mithyAdarzanodayAdibhAvo bhavabhramaNahetuH, tadvazasya saMsaraNAt, etasya karmakarmidvayasyAnyonyapariNAmakatvAdanAditvam, ata eva karmajIvasambandhasya bIjAharanyAyenAnAditvenoktasambandhajasya saMsArasyApyanAditvaM "Aho Shrutgyanam" Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prammati kANDa 3, gA0 54 56 siddham, kiM svamanISikayA taducyate ? Ahosvidastyasya kiJcidupanibandhanamArSamapIti 1 astItyucyate upanibandhanamasya - ' pu ibhaMte ! kukkuDI pacchA aMDae, purvi aMDae pacchA kukkuDI ' ityAdi praznavyAkaraNam ' rohA purvi ete pacchAvi ete, doSi ete sAsayA bhAvA toryvI esA rohA ityAdi / (bhaga0 za0 1, u06, sU0 53) evamagre'pi jJeyam / evaM puruSatanuvanniyatAkAratattanUtpattiSvRdvikSata bhagnasaMrohaNasvApavibodhAGkarodbhedapallava kusumodgamabhAvAnAM kartutayA'pi vanaspatyAdAvAtmasiddhyA noktavyabhicAraH, niSTaGkayati tatprAmANyamAcArAGga prathamAdhyayanapaJcamoddezakaM vacanam -' se bemi imaM pi jAi dhammayaM, eyaM pi jAi dhammayaM, imaM pi buDidhammayaM eyaM pibuDidhammayaM, imaM picittamaMtayaM eyaM pi cittamaMtayaM, imaM pi chiSNaM milAi eyaM pi chiNNaM milAi, imaM pi AhAragaM eyaM pi AhAragaM, imaM pi aNizcayaM eyaM pi aNicayaM, imaM pi asAsayaM eyaM pi asAsayaM, imaM pi caovacaiyaM eyaM pi caovacaiye, imaM pi vipariNAmamayaM eyaM pi vipariNAmadhammayaM ' // 47 // iti / na ca vaisra sike'ndradhanurAdau vyabhicAra iti vAcyam, yadyatprAyogikaM pratiniyatAkAramityeva hetvarthatvAt, yadvA vaitrasikaminnatve satIti hetau vizeSaNAt / na ca zarIramapi vaitra sika mevetyuktAnumAnAnotasAdhyasiddhistatreti vAcyam, tathA sati tasmin vilakSaNaceSTAvattvopapattireva na syAnmRtazarIravaditi / tathA indriyANi vidyamAnAdhiSThAtRkANi karaNatvAt, yadyadiha karaNaM tattadvidyamAnAdhiSThAtRkaM dRSTam, yathA daNDavAsyAdikam adhiSThAtAramantareNa karaNatvAnupapatti, yathAkAzasya, hRSINAM karaNabhUtAnAmadhiSThAtA sa evAtmA, sa ca tebhyo'nyaH, tathA indriyaviSayaka - dambakaM vidyamAnAdAtRkaM AdAnAdeyasadbhAvAt, iha yatra yatrAdAnAdeyasadbhAvastatra tatra vidyamAna AdAtA grAhako dRSTaH, yathA saMdezakA yaH piNDa yostadbhinno'yaskAraH, yazcAtrendriyaiH karaNairviSayANAmAdAvA- grAhakaH sa tadbhinna Atmeti, yathA ca tile taileM kusume saurabhaM tataH pRthak tathA zarIrAdAtmA'pi pRthak, na ca tilendhanAdibhyastai lAmyAdayaH kAryAtmakAH pRthagbhUtAssAkSAddRzyante iti tirobhUtatayA te tatra santIti kAryaliGgato'numIyante, na cAtmA zarIrAtpRthagbhUta upalabhyata iti sa tatra nAstyeveti vAcyam, arUpitvAdeva sa bAjhendriyairnopalabhyate na svabhAvataH, kAlAdivat, ahaM jAne, ahaM yate, ahaM sukhI, ahaM duHkhI, ityAdimAnasapratyakSeNa tUpalabhyata eva na cAhampadavAcyaM zarIrameveti vAcyam, andhakAre'pi so'haM so'haM mukhyahaM duHkhyahamityAdipratIteH, yacca ' vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhya' ityAdyuktaM tenApyAtmasattA pratIyata eva, tathAhi - ' vijJAnaghano' pratipradezamAtmano'nantajJAnaparyAya mayatvAdvijJAna piNDa AtmA 'etebhyo bhUtebhyassamutthAyeti' prAktanakarmavazAttathAvidhakAyAkArAtmapariNAmaM prati kAyAkArapariNata bhUtAnAmapi kAraNatvAttebhyaH kAyAkArAtmaparyAyatayA samutpadya kAyadvArA svakarmaphalamanubhUya punaH kAryAvinAze AtmA'pi tadAnIM tenAkAreNa vinazyAparakAyAkArAtmaparyAyAntareNotpadyate, na punastairbhUtaireva saha vinazyatIti paraloke prAktanI saMjJA " Aho Shrutgyanam" Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 3, gA0 54 357 nAsti, taduttarabhavIyasaMjJAbhAvAditi / bhUtacaitanyAdivAdastu pUrvameva nirasta ityatra nAdhikaM vistRtabhayAducyate |1| etena bhavatu pUrvoktayuktvA''tmasiddhistathApi sa kSaNikajJAnasantAmAtmaiva na tu tadAzrayatvena tadvyatirikto nitya AtmAstItyatharkam 'Na nidho ' iti dvitIyasthAnamapi bauddhAnAM nirastam, nityAtmano'bhAve yo'yaM svasaMviditaH sukhaduHkhAnubhavaH sa kasya bhavatIti vAcyam, Alaya vijJAnaskandhasyAyamanubhava iti cet, na, tasyApi kSaNikatvAt jJAnakSaNasya cAtisUkSmatvAt sukhaduHkhAnubhavAbhAvaprasaGgaH, kriyAphalavatoca kSaNayoratyantabhinnatvAt kRtanAzA'kRtAbhyAgamApattiriti, AlayavijJAnasantAna eko'stIti cet tasyApi santAnivyatiriktasyAbhAvAd yatkizcidetat bhAve vA paryavasitaM vivAdena, nAmAntareNAtmana eva svIkArAt / kaH punarAtmasthairyasAdhakanyAyaprayoga iti cet, ucyate, parapratItiH pUrvapratItyAzrayAzritA pUrvapratItyAzraye sAkSAtkriyamANatvAt pUrvapratItivaditi / na ca hetvasiddhiH, yo'haM ghaTamadrAkSaM so'haM taM spRzAmi smarAmi veti pratyabhijJayA pUrvapratItyAzraye uttarapratIteH sAkSAt kriyamANatvAt / sA ca pratyabhijJA kartRbhede'nupapadyamAnA pUrvAparapratItyorekakartRkatvaM vyavasthApayati, pratyetavyAdananyasyaiva pratyeturahamAspadatvAt, na hi bhavati caitro'haM yamadrAkSaM maitro'haM taM spRzAmi smarAmi veti pratisandhAnam, atha pUrvAparapratItInAmekakartRkatvanizcayo'pi tAsAmupAdAnopAdeyabhAvenaivopapadyate, tathA coktapratyabhijJAnena draSTuH pUrvajJAnasyAbhedo ghaTaviSayakaspArzanapratyakSAtmake ghaTaviSayaka smaraNAtmake vA smartaryutajJAne Aropyate, tadbalAdeva cAnubhavitari pUrvajJAne spArzanapratyakSavatraM smaraNavacaM vA''ropyata ityevaM dizA sthairyAbhAve'pi pratyabhijJAnasyo - papattiriti cet, maivam, ekajAtIyatve sati yena yadutpannaM tayorupAdAnopAdeyabhAva iti lakSaNasyaiva bhavadbhyupagatasyA'saGghaTTamAnatvAt, tathAhi - tatrotpattissAkSAdvivakSitA, kiMvA paraMparayA'pIti vikalpadvayam, AdyapakSe yatra caitrasya prAg ghaTAnubhavaH, antarA jJAnAntaraM kAlAntare punarghaTasmRtau yaM ghaTamadrAkSaM tameva smarAmItyAkArakaM pratisandhAnaM tatrApi vyavahita. yorekasAntAnikayorghaTAnubhavaghaTasmRtyorupAdAnopAdeyabhAvAbhAvaprasaktyA pratisandhAnaM na syAt, dvitIyapakSe ca ziSyAcAryadhiyAmapyupAdAnopAdeya bhAvaprasaGgasyAt, tathA ca tatrApi kadAcit pratisandhAnApateH / atha tatra ziSyAcAryavivakSAprayatnAdinA vijAtIyena vyavadhAnAma tatprasaGgaH, sati sambhave sajAtIyavyavadhAnasyaiva vivakSitatvAditi cet, tarhi ekasantAnAntaHpAtinAmapi vijAtIyavivakSAdinA vyavadhAnaM kena nivAraNIyam, tathA ca tatrApi pratisandhAnaM na syAt / athaikAdhAratve sati kAryakAraNabhAva evopAdAnopAdeyamAtra iti ziSyAcAryadhiyAM na pratisandhAnaprasaGga iti cet, tadapyasaGgatameva, yatastatraikAdhAratvaM kimekadezavRttisvarUpam, kiM baikakAlavRttitvAtmakam, nAdyaH, yato yayoH pUrvAparakSaNavartinoH kAryakAraNaaratayo naikadezavRttitvam, AdhArasya bhavanmate kSaNikatvena kSaNadvayAvasthAyitvAbhAvAt, "Aho Shrutgyanam" Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pammati0 kAma 3, gA* 54. ma dvitIyaH, yayorekakSaNavartinorekAdhAratvaM tayoH kAryakAraNabhAvAbhAvAt / kAlpanikaikAdhAratvA'myupagame tu zarIrabuddhayAghorapyekadezatA'bhimAnAtkAryakAraNabhAvAbhimAnAcopAdAnopAdeyabhAvaprasaGgassyAt / tadevaM bauddhamate upaadaanopaadeybhaavlkssnnsyaivaa'snggtenoktN yuktamiti pUrvoktapratyabhijJayA pUrvAparapratItyorekakakatvasiddherA''tmano nityatvAbhyupagama eva zreyAn / tathA baudAgamo'pi nityAtmapratipAdako'sti, sa cAyam "ita ekanavate kalpe, zaktyA meM puruSo htH| tena karmavipAkena, pAde viddho'smi bhikssvaa!||1||" tathA"kRtAni karmANyatidAruNAni, tanUbhavantyAtmani garhaNena / prakAzanAtsaMvaraNAca teSA-matyantamUloddharaNaM vadAmi // 1 // " ityevamAdiH / gauravabhItyA'dhikaM yadatra noktaM tadasmahandhakhaNDa khAdyakalpalatikAto'traseyam , savistarapUrvakRtakSaNikatvapakSanirAsenApyAtmano nityatvaM boddhavyam / / etena bhavatvAsmano nityatvam , tathApi sa puSkarapalAzavanirlepa iti na kartA, prakRtereva kartavAdityarthaka 'na kuNai' iti tRtIyasthAnamapi nirastam, cetano'haM karomItyanubhavenAtmana evaM kartRsvAt , tathAbhyupagama eva ya eva zubhAmazubhA vA pravRtiM karoti sa eva zubhamazubhaM vA karma karoti sa eva ca sukhaduHkhAdikaM svarganarakAdau tatphalamanubhavatIti pratItirapyupapadyate, anyathA'nyaH kartA'nyazca moktetyasamaJjasApattissyAt / 'prakRtiH karoti puruSa upake iti puruSe bhujikriyA yA samAzritA sA'pi na sikSyati, tasyA api kriyAsvAt , ya eva kriyAM karoti sa eva tatphalamupabhuta ityanubhavasiddhasya kriyAkartavaiva bhoktRtvasyA'bhyupagamazreyAn / atha mudrApratibimbodayanyAyena bhoga iti cet, etattu nirantarAH suhRdaH pratye. jyanti, vAGmAtratvAt , pratibimbodayasyApi ca kriyAvizeSatvAdeva / tathA nitye cAvikAriNyAtmani pratibimbodayasyAbhAvAd yatkiJcidetaditi / nanu kartRtvAzrayo na cetano janyadharmAzrayatvAd ghaTavaditi bAdhakasatvAcetano'haM karomIti caitanyAMze bhrama iti cet , kutyaMze'pi sa kiM neSyate, tatrApi buddhiH kartRtvAbhAvavatI janyatvAd ghaTavaditi bAdhakasya sattvAt , cetanatvakartRtvayossAmAnAdhikaraNyapratItAvapi cetanasyAkartRtve tasmin sukhaduHkhau na syAtAmiti sukhArtha duHkhocchedArthaca na ko'pi pravRtti kuryAditi nirIhaM jagaAyeta, na ca nirIhaM jagaditi cetanAkhyAtmaiva kati siddham // 3 // vedAntimatamAzritya 'Na veei' na vedayate iti turIyaM sthAnaM yaduktaM tadapi na yuktam , jagato'nekAntasvarUpasya pAramArthikasato nirAkartumazakyatvena brahmavAdvitIyaM sat, prapazcA kalpito'vidyA doSavidhayA tatra kAraNam , brahmaivAvidyAlakSaNadoSavazAjagadUpeNAvabhAsate, brameva sarva, madhabhinna kizcitpAramArthikaM nAstItyAdirUpAyA vedAntiprakriyAyA ayuktatvenA. "Aho Shrutgyanam" Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ammati kA 3, gA0 54 nta:karaNAvacchimacaitanyarUpatvasyaivAtmanya'siddhatvena tatra kalpite kalpitasyApAramArthikasya sukhaduHkhAdisaMvedakatvasya vaktumazakyatvAt , yathA ca vedAntiprakriyA yuktiriktA tathA prAgevopadarziteti punargranthagauravamayAnneha pradarzyate / bauddhamatamAzritya ca "Na veei" ityasya yatsamarthanaM kRtaM tadapi na yuktam , sthirAtmanaH pUrvameva sAdhitatvena yenAtmanA pUrvakAlA. vacchedena yatkarma kRtaM tasminevAtmani tadudayakAle tatphalavedanopapatteH, mayaiva yatkRtaM puNya. pApakarma tasya sukhaduHkhaphalamahamevAnubhavAmIti prtiiteH| 4 // yacca mImAMsakamatamAzritya sarvajJAbhAvAt ' natthi nihANaM' iti paJcamasthAnamuktam , tadapyayuktam, rAgAdayassarvathA kSayiNaH, dezataH kSayopalabdheH, dinakarakaranikarapratirodhakameghamAlAvat / tathA coktam-- "dossaavrnnyorhaani-ni:shessaa'stytishaayinii| kacidyathA svahetubhyo bhirntrmlkssyH||1||" ityAdinA prAk sarvajJasya sAdhitatvAt tasya paramazukladhyAnajanyAzeSakarmakSaye sati tajanyaparamAnandarUpasya nirvANasya siddheH| "yacca yatrApyatizayo dRSTaH" ityAyuktaM, tadapyajJAnavilasitameva, tasyendriyapratyakSApekSayaiva caritArthatvAt , sarvajJajJAnaM svatIndriyapratyakSameveti / nanu suzikSito'pi naTo'tizayitavyAyAmasamAsAditalaGghanAtizayo viMzatihastAdivistIrNI kSudranadikAM laGghayati, na tvatizayitapariNAhAmbhAgIrathyAdinadImiti / yaduktam "dazahastAntaraM vyomni, yo nAmotplutya gacchati / na yojanamasau gantuM, zakto'bhyAsazatairapi // 1 // " iti / yathA laGghanasya vyavasthitotkarSatA, tathaiva jJAnasyApi, dRzyate ca nyAyAdizAstrapAraMgato'pi vyAkaraNazAstravijJAnazUnyo vyAkaraNAdizAstrapariniSThito'pi nyAyAditantradhiyAsspRSTA, evazva prakarSaprAptamapi jJAnaM vyavasthita prakarSatvAnna sarvathA mithyAjJAnamunmUlayitumalam , evaM vairAgyAderapi vyavasthita evotkarSaH, ato na rAgAderapi sarvathA vilayo nyAyya iti cet , abodhavilasitametat , yato dRSTAntIkRtaM laGghanaM kriyAvizeSazzarIradharmastaspaTutA. prasAdhyaH, paTutA ca zaktivizeSarUpA vyavasthitalaGghanAnukUlaiva, kAyo hi tattatpUrvottaradeza. vibhAgasaMyogArthameva tAdRzakriyAmapekSate, tau ca kAyasyopAdeyau tadanyadezatA nAtmasAtkatuM prabhaviSNU, laGghanamapi tadarthamapekSamANaM na kAyAnyadezatAmavalambate, kAyo'pi ca yAvallaGkayitavyadezaprApakoktazaktivizeSasahakRtasvagatyupaSTambhakatvena pariNatadharmAstikAyasahakRtazca tAvaddezavyApyeva gativizeSalaGghanamutpAdayituM prabhu nyathA, dharmAstikAyazca lokavyApyapi taM taM jIvaM pudgalaM prati tathaiva tatsatsvabhAvasavyapekSaM pariNato, yathA kasyacitkutracideva gatyupaTambhako na tu sarvasya sarvatra, uktazaktivizeSa eva tAdRzalaGghanapratibandhaka zleSmApanayanadvArA vyAyAmaprayatna upodvalako, natvapUrvalakanAtizayajanakA, zleSmANazca tattallainaviSAtakA "Aho Shrutgyanam" Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 sammati0 kATa 3, gA0 54 bhUyo bhUya utpAdazIlA na tattadekaprayatnenaiva nirmalayituM yogyAH, yato niSpannapaJcasaptAdi. hastamAnalaGghano'pi bhUyo vyAyAmA'nAsevane nottarakAlantallaGghayati, tatkasya hetoH, udbhUto'pi tadatizaya: puna: xleSmopacayAdabhibhUta eva sampadyate, ata eva yuvAvasthAyAmanavarata. vyAyAmalabdhaviMzatyAdihastamAnavyApilaGghanAtizayo yAvallaGghayati na tAvavRddhAvasthAyAmityupalabhyamAnamupapanataram, tata eva ca dvihastAdiparicchinnalaGghanaprayatna ekahastAdimitalakhanopaSTambhakArI, na hyekaM hastamalaGghayitvaiva dvihastaM laGghayati kazcit , dvihastAdikamalacayi. tvA trihastAdikamiti dvihastAdilaGghanAtizaye ekahastAdilaGghanasyAntarbhAvAt tatprayatnastadupaSTammaka iti nyAyaprApta eveti lanAtizaye vyavasthitaprakarSatvaM yujyate / etena tApyamAnodakasya vyavasthitaprakarSatAdRSTAntena jJAnasya vyavasthitaprakarSatA'pi nirastA, kAthyamAnasyodakasya pratikSaNamapacayato'tyantatApaprakarSe nAzasyaivAvApyA tadAzritatApaprakasya vyavasthita. tvasyaiva nyAyyatvAt , dArzantike tu laGghanAdivajjJAnasya prApya kAritvenArthakriyAkAritvAbhAvena yadyadviSayAvacchedena svapratibandhakAvaraNApagamastattadviSayaprakAzakatvaM, tapo'dhyayanA. dInAM ca pratibandhakApagama evaM vyApAraH, na tvapUrvajJAnotpAdane, jIvasahamAvino jJAnasyA. pUrvatvAbhAvAt , sarvathA pratibandhakApagame ca yAvadvastuparicchedijJAnamAvirbhavatyeva, na ca jJAnasya pratiniyatajJeyaparicchedakatvameva svabhAvo na tu yAvadvastuparicchedakatvamityatra mAnaM, svaparicchedyatvenAbhimatAdanyasyAparicchedakatve ca nAvaraNaM prativandhakam , tasyApi tadviSaya eva vyavasthitarUpatvAt , nAyogyatvaM, paricchedyattayogyatAvacchedakatvasya lAghavena vastutva eva kalpanIyatvAt , tattajjJAnapariccheyatvayogyatAvacchedakapratiniyatatattadviSayamAtragatAnekAnugatadharmANAM kalpane mahAgauravAt / na ca lakhanaprayatnAbhyAsavaduttarottarajJAnajanakAbhyA. sAdeH pUrvapUrvajJAnavyavasthitau vyApAraH / tatra hi uttarocaralaGghanasya pUrvapUrvalaGghananiyatatvam , na caivaM prakRte, vyAkaraNAdizAstrajJAnasya nyAyAdizAstrajJAnato minnaviSayatvena niyata. svAbhAvAt , ata eva zrutavismaraNAdizIlasya puMso vyAkaraNAdizAstramadhItya nyAyAdizA. stramadhyeturuttarAdhyayanakAle pUrvasya vismaraNamapi saGgacchate, anyathA dvihastAdilacanAmyAse ekahastAdilaGghanAnuvRttivadRDhatayA'nuvRttireva syAt, na tu vismaraNaM, pUrvajanmAbhyastalakhanAtizayaH zarIraniSThatvAnna yathA janmAntaramanuvrajati na tathA jJAnAtizayA, tathA sati ekatra zAstre'labhamAnapravezo baTuH pitrAdibhizzAstrAntare samAsAdyamAnapaTutAtizayA kathaM saGgaccheta, tasmin janmanyubhayorapi zAstrayostaM pratyavizeSAt / tasmAd yaddhi zAstra yena pUrvajanmanyadhItaM tasya tadviSayakassaMskAro'nuvartata ityuttarajanmani tatra jhaTiti pravezo nAnyatretyanekajanmAbhyastabhinnabhinnazAstrArthaviSayakasaMskArebhyassamudbuddhebhyo'pi prabhUtAtiprabhUtaviSayakajJAnAnAmutpattissambhavatIti na tasya vyavasthitotkarSatA yuktimatI / tathA jJAnasya jIvasvabhAvatvena na prakarSagamane'pyAzrayanAza iti na tApyamAnodakena samAnau "Aho Shrutgyanam' Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa 3, gA0 54 yogakSemAviti / sarve padArthAH kasyacitpratyakSasya viSayAH prameyatvAt ghaTAdivadityanumAna ca tatra pramANam / athAtra sakalapadArthasAkSAtkAryekajJAnaviSayatvaM sAdhyate ? kiM vA pratiniyatapratimAsakabhinnabhibhapratyakSaviSayatvam ?, tatra nAyaH, ghaTAdiSu prameyatvahetoniyatAvagAyaneka pratyakSaviSayatvavyAptatayaivopalabhyamAnatvena hetorvirodhAghrAtatvAt , sAdhyavikalatvAca dRSTA. ntasya / nApi dvitIyA, arthaantrtvaavaaH| evamazeSajJeyAvalambipramANaviSayatvamuta tattadviSayakapramitiviSayatvaM kiM vAnyallakSaNaM prameyatvaM hetutvenopanyasyate 1-tatrAbastu vivAda. gocarIbhUteSu pratyekarUpeNa tasyA'sambhavena bhAgAsiddhiprasaGgato'sambhavI, sambhave vA tata eva sAdhyasiddhesnarthakamanumAnopanyasanam , dRSTAnte ca tathAbhUtapramANaprameyatvasyAdyApyasiddhe. rasiddhAnvayazca hetuH| dvitIyapakSo'pyasaGgata eva, pakSAntargateSvatIndriyeSu tasthAsambhavena mAmAsiddhatvAt , antyo'pyasiddha eva, tAdRzasya prAmANikairanabhyupagamAditi na ca preryam , sakalAnumAnasyaivamevocchedaprasaGgAt , tathA hi, parvato valimAnityatrApi kazAnuH pratiniyatA kiM vA pakSadRSTAntomayavRttitvaviziSTassAdhyate, tatrAye yadi mahAnasarmikastadA tavyApya dhUmaH pakSe'bhAvAtsvarUpAsiddhaH, parvatadhArmikastadA dhUmastasthApyatayA'gRhItatvAd vyApya. svAsiddhaH / na dvitIyo'pi, kasyApi baDheruktomayavRttitvAbhAvAt / evaM dhUmahetAvapyevameva kakSAdvayI, tatrAyassAdhyadharmidharmo dRSTAnte'nanvayI, dRSTAntadharmikazca svarUpAsiddha itysmbhvii| dvitIyo'pyasiddhaH, kasyApi dhUmasyobhayavRttitvAsammavAt / atha naivaM savizeSaNI sAdhya hetU kriyete, kintu nirvizeSaNau sAmAnyarUpAveveti cet , tarhi prakRte'pi kathaM naivaM vicArapaddhatizaraNaM kriyate / na ca vAcyaM dhUmatvAvacchinnasya vahnitvAvacchinnajanyatvena tayoH kArya kAraNabhAvataH kAryeNa kAraNAnumAnaM pramANabhAvamavalambate, atra tu kAryaliGgasyaivAbhAvato noktasiddhiriti, grahoparAgamantrauSadhizaktyAditathAvidhaphalaprasAdhakAtIndriyagocaravacanavizeSaH tatsAkSAtkArijJAnapUrvakastadviSayAvisaMvAdyaliGgAnupadezAnanvayavyatirekapUrvakavacana vizeSatvAd asmadAdipravartitathAbhUtavacanavizeSavadityevaM tathAbhUtavacanavizeSAtmakakAryaliGga. syApi tatprasAdhakasya sadbhAvAta, idazca prAgera vivecitamiti neha vivicyate, tadevaM siddhaH sarvakSaH, siddhe ca tasmin paramazukladhyAnenAvaziSTabhavopagrAhikarmaNi nizzeSataH kSINe tasya muktyavAptirityastyeva nirvANamiti siddham ' agnihotraM jarAmayaM vA kuryAt ' iti zrutAvapi vikalpArthaka 'vA' zabdena mokSArthinAM mokSasAdhakakriyAkAlo'pi pradarzita eveti / adhikaca prathamagAthAvivRtAvevoktamiti neha vistAryate / 5 / etena 'nasthi ya motthovAo' sarvabhAvAnAM niyatatvenAkasmAdeva bhAvAt , svabhAvAdvA bhAvAdityanupAyavAdimatAtmakaM SaSThaM mithyAtvasthAnamapi nirastam , akasmAdbhavatItyatra yadA kiM zabdo hetuparastadA tasya nA'bhi. sambandhAddhatvabhAve sati bhavatItyartho labhyate, yadA tu bhavanakriyAyA nA sambandhastadA "Aho Shrutgyanam" Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, gA0 55 prasajyapratiSedhe bhavananiSedho'rtho labhyate, kiMzabdasamasyamAnenApi naJA saha bhavatItyasyAnca yAt / tathA cAkasmAdbhavatItyasya hetorna bhavatIti phalitArthaH / yadvA akasmAdbhavatItyasya svasmAdbhavati yadvA'nupAkhyAdbhavatItyarthaH, athavA akasmAditi svabhAvAdityarthe rUDhatayA svabhAvAdeva kAdAcitkatvamiti paJcavikalpAH, tatra nAdyaH pakSo yuktaH, hetuniSedhe bhavanasyAnapekSatvena kAlatrayAvacchinnasya satvasyAsatvasya vA prasaGgAt / yaduktaM -- 362 " nityaM sattvamasatvaM vA, hetoranyApekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasambhavaH // 1 // " iti / na dvitIyo'pi pakSassaGgataH bhavana pratiSedhe prAkpazcAdiva madhye'pyabhavanaprasaGgAt, na tRtIyo'pi yatassvotpatteH pUrvaM yadi svaM syAttadA niyatakAlIna kAryotpattau hetussyAt, na caivam, svotpatteH pUrvaM svasyaivAbhAvena hetutvaM na sambhavatIti bhAvaH / na caturtho'pi, anupAkhyasya kAryakAritvAbhAvAt, tathA'pi kAryajanakatvA'bhyupagame prAgapyanupAkhyasyAnupAkhyatayA bhAvAttataH kAryasya satvaprasaktau sadAtanatvaM syAt / nApi paJcamaH, svabhAva ityasya ko'rthaH / kiM svasya bhAvaH svabhAvaH, kiM vA svameva bhAvaH svabhAvaH, tatra nAdyaH, svasya bhAvaH svadharmaH tathA ca svadharmAtsvisyotpattiH pratijJAtA syAt, sA ca na yuktA, svadharmeNa svasyAnutpatteH strapUrvaM svadharmasyaivAbhAvAt, AzrayAbhAve AzritAnupapatteH na ca dvitIyo'pi, paurvAparyaniyatasya kAryakAraNabhAvasyaikasmin svAtmaka vastunyasambhavAt nahi svameva svasmAtpUrvamuttaraM ca bhavitumarhatIti, tadevaM paJcavikalpamadhye eko'pi vikalpo na yuktaH, niyatAvadhikAryadarzanAt aniyatAvadhitve nirakhadhitve vA kAdAcitkatvasvabhAvavyAkopApAtAt, tatsvAbhAvye ca sahetukatvasyAvazyakatvAt, taduktaM kusumAJjalAvudayanAcAryeNa -- | 44 hetubhUtiniSedho na, svAnupAkhyavidhirna ca / svabhAvavarNanA naiva-mavadherniyatatvataH // // " iti / tadevamekAnta niyativAdasyaikAntasvabhAvavAdasya cADaprAmANye siddhe taditarassamyagdarzanajJAnacAritrAtmako mokSopAyo'stIti siddham | 6| tasmAdvyavasthitametadekAntarUpatayA SaDapyetAni mithyAtvasya sthAnAnIti // 54 // naitAnyeva mithyAtvasthAnAni kintUktaviparItAnyapyekAntavAde tathaivetyAha atthi aviNAsadhammo, karei veei asthi nivvANaM / asthi ya mokkhovAo, chammicchattassa ThANAI // 55 // 'asthi' astyAtmetyekaM sthAnam 'aviNAsadhammo ' avinAzadharma iti dvitIyasthAnam, "Aho Shrutgyanam" Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 3, gA056 36.3 ' aviNAsaghammI' ityapi mudritasammatigranthe pAThaH, avinAzadharmI, ubhayatra nitva ityarthaH ' kareha ' karotIti tRtIyaM ' veei ' vedayata iti caturtham, anayoH krameNAtmA karttA bhoktA cAstItyarthaH, ' asthi nivANaM ' asti nirvANamiti paJcamam, 'asthiya mokkhovAo ' asti ca mokSopAya iti SaSTham ' chammicchattassa ThANAI ' etAni SaD mithyAtvasya tasvArthAszradAnalakSaNasya sthAnAni / tatra 'asthi' astyAtmeti pakSaH cArvA kamimAtmavAdinAm, 'aviNAsaghammI' avinAzadharmIti pakSazca naiyAyikasAyamImAMsAkAdInAmAtmanityatvavAdinAm / ' karei' karotIti matamAtmaniSThakarmAdikarttRtvavAdinAM naiyAyikamImAMsakAdInAm ' veeha ' vedayate AtmA svakRtakarmaphalaM sukhaduHkhamanubhavatItyasyupagamasteSAmeva / ' asthi nivANaM' asti nirvANamiti ' asthi ya moklovAo ' asti ca mokSopAya iti ca pakSadvayaM nAstikamImAMsakavyatiriktAnAM ' chammicchatasta ThANAI' etAni SaT AtmatvasvasvarUpeNAtmA'sti, anAtmatvAtmakapararUpeNa nAsti, svadravyakSetra kAlabhAvApekSayA karmakarttA tatphalabhoktA ca paradravyakSetrAdyapekSayA cAkarttA amoktA cetyAdisyAdvAdamudrA mudraNarahitAni mithyAtvAdhAratAM bhajante / etadvivecanamanekadhA pUrvamuktamiti nocyate, caturthapAdaM tu gAthAyAH kecid anyathA paThanti 'chassammatasta ThANAI ' iti, asya ca pUrvoktasyAdvAdamaryAdayetaradharmA'jahadvRcyA pravarttamAnA ete pada pakSAH samyaktvasyAdhAratAM pratipadyante ityarthaH uktArthasaMvAdinayopadezagranthoktasya " SaDetadviparItAni, samyaktva sthAnakAnyapi " iti zlokArddhasya vRtticainam etebhyaH prAguktebhyo viparItAni SaT samyaksthAnAnyapi bhavanti, astyAtmA, nityaH, karcA, sAkSAddhoktA, asti muktiH, asti ca tatkAraNaM ratnatrayasAmrAjyamiti / tadidamuktam " asthi jio taha Nicco, kattA bhuttA sa puNNapAvANaM / atthi dhuvaM nivvANaM, tassobAo a chaTTANA // 1 // " iti // 55 // athAnekAntavAdamavalambyaivA visaMvAdyanumAnapramANapravRttessyAdvAdina evA'nyathA'nupapacilakSaNa vyAptimaddhetoH pakSe sAMdhyAnumitirupapadyate, na tvekAntavAdinaH, sAdharmya vaidharmyato vA ekAntasAdhyasAdhakAnumAnapramANasyaivAnavatArAditi pratipipAdayiSussUrizaha-sAhammao va atthaM, sAheba paro vihammao vAvi / annonaM paDikuDA, doNNa vi ee asavvAyA // 56 // " sAhammao va atthaM sAheja paro " sAdharmyato vA artha sAdhayet paraH, samAnastulyaH sAdhyasAmAnyAntritaH sAdhanadharmo yasya asau sadharmA, tasya bhAvaH sAdharmyam, tato'rthaM sAdhya. dharmAdhikaraNatayA dharmiNaM sAdhayet paraH ekAntanayavAdI, anvayihetupradarzanAt sAdhyadharmiNi vivakSitaM sAdhyaM yadi vaizeSikAdiH sAdhayet, yadvA samAno dharmo yasyAsau sagharmA, sadharmaNo "Aho Shrutgyanam" Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 sammati0 kANDa 3, gA0 56 bhAvaH sAdhayaM, tasmAt , sAdhyena saha hetoranvayacyAptidRhItA yatra tallakSaNasAdharmyadRSTAnta dvArA'nvayihetIrityarthaH, artha sAdhyadharmiNi vivakSitaM sAdhyaM yadi paro vaizeSikAdiH sAdhayet tadA ayaM zyAmaH tatputratvAt apastatputravadityanumAne tatputratvAderapi gamakatvaM syAta, anvayamAtrasya tatrApi bhAvAt / " vihammao cA vi" vaidhAd vigatastathAbhUtaH sAdhanadharmo yasmAdasau vidharmA, tasya bhAvo vaidharmyam , tasmAd vyatirekiNo hetoH prakRtaM sAdhyaM sAdhayet / yadvA visadRzo dhamoM yasya sa vidharmA vidharmaNo bhAvo vaidharmyam , tasmAt , arthAt sAdhanAbhAvena saha sAdhyAbhAvasya vyAptirgRhyate yatra tallakSaNavaidhaHdRSTAntadvArA vyatirekiheto. yedi sAdhyaM sAdhayet , gAthAyAM vAzandasya samuccayArthatvAd vAzabdasya vikalpArthatve tvapi. zamdasya samuccayArthatvAdubhAbhyo vA, tathApi tatputratvAdereva gamakatvaprasaktiH, zyAmatvAbhAve tatputratvAderanyatra gaurapuruSe'bhAvAt , ubhAbhyAmapi tatsAdhane ata eva sAdhyasiddhi. prasaktissyAt / "annonaM paDikuTThA doNNavi ee asahAyA" anyonyaM pratikruSTau dvAvapi etAvasadvAdau / ayambhAva:-para: sAdhyaM sAdhayan na tAvatsAmAnyaM sAdhayet , kevalasya tasya vazitvAzvatvagotvAderdahanavegagamanadohanAdhakriyAkAritvAbhAvenAsadrapatayA prAk prati. pAditatvAt / nA'pi vizeSam, prativyaktibhinnarUpatvena tasyAnanugatatvena vyAptigrahAmAvena sAdhayitumazakyatvAt / na ca vizeSarUpayossAdhyahetvossarvopasaMhAreNa vyAptigrahAbhAve'pi sAmAnyarUpeNAnugatatvAt samavAyasambandhena tadviziSTayostayossa bhaviSyatyeveti vAcyam , samavAyasya pUrva niSiddhatvena tena sambandhena tadviziSTatvA'siddheH, " parvato jAtimadvAna ityA. dAvatiprasaGgAca" asyAyambhAvaH-yatra yatra dhUmastatra tatra jAtimAnityevaM sAmAnyarUpeNAnvayavyAlessadbhAvena dhUmAvarvadvitveneva sAmAnyato jAtitvAliGgitavAhitvenApi baDhessiddhiprasaGgasyAt, na ceSTApattiriti vAcyam , dhUmavahayodhUMmatvena vavitvena yaH kAryakAraNabhAva. stadvalAdeva tayorantAptigrahAmena vahathanumAna yuktam , yadyapi yatra yatra dhUmastatra tatra jAtimAniti vyAptissambhavati paraM sA na kAryakAraNabhAvamUlikA, na hi dhUmatvAvacchinnamprati vahnitvAvacchinnasya yatkAraNatvaM tajAtitvAvacchinnavatitvaniSThAvacchedakatAnirUpitaM kintu niravacchinnavatitvaniSThAvacchedakatAnirUpitameveti tat dhUmatvena dhUmahetunA niravacchibhavahnitvena baherevAnumAne'ntAptigrAhakatopayuktamitISTApatteH kartumazakyatvAt / nApyu. bhayam , ubhayadoSAnativRtteH, nApyanubhayam , tasyA'sato hetvavyApakatvena sAdhyatvA'yogAda , tadevamanyonyaM pratikruSTau pratikSiptau dvAvapyeto sAmAnyavizeSakAntAvasadvAdAviti siddham , itaravinirmuktasyaikasya zazazRGgAdekhi sAdhayitumazakyatvAt / atrAha naiyAyika:-nanvanaupAdhikasambandho vyAptiriti tatputratvahetau zAkapAkajatvasya sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatayopAdhitvena sopAdhikatayoktalakSaNavyAyabhAvAduktahetuApyatvA'siddhaH, yasmizca hetau vyApyatvAsiddhistatra vyApakavyabhicAriNo vyApyavyabhicAritvaniyamAd vyabhicAra "Aho Shrutgyanam" Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatiH kAnDa 3, gA. 56 365 doSo'pi, ata eSa sakalavipakSavyAvRttinizcayAbhAvena paJcarUpA'mAvAbhAsya gamakatvamiti cet , taInyathA'nupapanatvanizcayAbhAvAdevAgamakatvaM tatputratvahetoruktaM syAditi nizcitA'nyathA'nupapanatvasyaiva hetulakSaNatvamastu / etena rUpatrayavAdI bauddho'pi tatputratvahetau vipakSe asatvaM nizcitaM nAsti, na hi zyAmatvA'satve tatputratvenAvazyaM nivatenIyamityatra pramANamastIti vadan nirstH| nizcitAnyathAnupapanatvamAtrasyaikarUpasya hetulakSaNatvo. papattestrairUpyasyApi pacarUyatvasyevA'kizcitkaratvAt " tadevaM anupalabdhiA svabhAvakArye gheti " nyAyabindudvitIyaparicchedasUtroktAnupalabdhisvabhAvakAryabhedabhinnahetutrayeSu " udA. haraNamAghAtsAdhya sAdhanaM hetuH" / 34 / " tathA vaidhAt " 35 iti prathamAdhyAya. prathamAhikacatutizatapazcatriMzanyAyasUtroktAnvayivyatirekyanvayivyatirekyAtmakahetutrayeSu ca "asyedaM kArya kAraNaM saMyogivirodhisamavAyi ceti" 9-2-1 iti vaizeSikasUtranavamA. dhyAyadvitIyAhikaprathamasUtroktakAryakAraNasaMyogivirodhisamavAyirUpeSu hetubhedeSu ca evamanyavAdyuktasakalahetumedeSu pravartamAnasya saddheturUpalakSyavyApina: sarvasAcAlakSyAdasiddhAdihetvAbhAsaprapazcAd vyAvartamAnasya nizcitAnyathAnupapannatyasya hetulakSaNatvaM yuktisiddhamabhyupagantavyam, tathAvidhasyApi tadalakSaNatve hi na kiJcitkasyacillakSaNaM syAditi lakSyalakSaNabhAva evocchidyeta, taduktaM pramANana yatattvalokAlaGkAre " nizcitAnyathAnupapatyekalakSaNo hetuH // 3 // 11 / na tu trilakSaNakAdiriti / 3 / 12 / tasya hetvAbhAsasyApi sambhavAditi / 3 / 13 / " atra bauddhAH prAhuH-nanu nizcitasAdhyAvinAbhUtahetAvevAnyathA'nupapanatvaM rUpam, tatra pakSasamavasapakSasattvavipakSAsasvAtmakarUpatrayamapyastyeveti tadvattvameva hetulakSaNamastu, yataH pakSa. savasya hetulakSaNA'ghaTakatve zabdo'nityaH cAkSuSatvAt rUpavadityatra zabdarUpapakSe cAkSuSatvahetorabhAvAtsa hetussvarUpA'siddho'pi sapakSe ghaTAdau vartate vipakSe ca zazazaGgAdauna vartata iti tasya sapakSasacavipakSAsavadvayarUpasadbhAvAtsaddhetutvApacyA tajjJAnenAnumityA. patissyAt, na ca sA bhavatItyasiddhatvavyavacchedArtha pakSadharmatvaM gamakatAGgamabhyupagantavyam , sapakSasavasya hetulakSaNAghaTakatve ca viruddhatvavyudAmA'sambhavena zabdo nityaH kRtakatvAdityatra nityatvasAdhyAmAvavyApyatayA viruddhenApi kRtakatvahetunA sAdhyAnumitissyAt, na ca sA bhavatIti viruddhatvavyavacchedArtha sapakSasacamapyabhyupagantavyam / vipakSAsattvasya hetulakSaNaghaTakatvA'bhAve ido vahimAn prameyatvAdityatrAnaikAntikatvavyudAsasyA'sambhavena vyabhicAriNaH prameyatvahetoH pakSe ide sapakSeca mahAnasAdau savena pakSasatrasapakSasatvarUpadvaya. viziSTena tena hetunA jJAtenAnumityutpattissyAditi tatrAnakAntikatvavyavacchedArtha vipakSA "Aho Shrutgyanam" Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 sammati0 kANDa 3, gA0 56 sabhvarUpa madhyabhyupagantavyamiti pakSadharmatvAdirUpatrayameva sarvasmin hetAvastIti tadeva lakSaNamapyupagantavyamiti cet, astu, na ca niyamenAnumityupayuktaM tat, nizcitAnyathASnupapannatvAtmaka niyataikarUpamAtreNApyanumityupapatteriti tatsacamakiJcitkaram, ata eva pAtrasvAminA'pyevamuktam--- 46 anyathA'nupapannatvaM, yatra tatra trayeNa kim 1 | " " nAnyathA'nupapannatvaM, yatra tatra trayeNa kim ? // 1 // iti / kizca na khalu kRtikodayAcchakaTodayAdyanumAne pakSadharmatA sambhavati atha kAlAkAzAdi bhaviSyacchakaTodayAdimat kRtikodayAdimattvAt pUrvopalabdha kAlAkAzAdiva ditItthamatra pakSadharmatA'bhidhIyate iti cet, tarhi na kazvidapakSadharmatva hetuH syAt, ran prAsAdadhAvalyAdau sAdhye jagato dharmitvena pakSadharmatvasya kartuM zakyatvAt / tathAhi jagat prAsAdaghAvalyayogi kAkakArNyayogitvAt / tanna niyamena pakSadharmatvaM sAdhyagamakatAGgam, ata eva bhaTTo'pyAha " pitrozca brAhmaNatvena, putrabrAhmaNatA'numA / sarvalokaprasiddhA na pakSadharmamapekSate // 1 // nadIpuro'pyadho deze dRSTaH sannuparisthitAm / niyamyo gamayatyeva, vRttAM vRSTiM niyAmikAm || 2 || " iti / * nanu hetorbaladvayam ekaM vyAptirUpam, dvitIyaJca pakSadharmatArUpam, tatrAdyabalenAnumitau niyatasAdhyastha bhAnam, dvitIyabalena pakSasya tatra bhAnamiti, yadi pakSadharmatA nAhIkriyate tadA'numitau kathaM pakSabhAnaM niyamena syAditi cet, ucyate, anumitau pakSadharmatvasyAnaGgatve'pi yaddharmyavacchedena hetorasAdhyaM vinA'nupapattiH pratisandhIyate tasya dharmiNo'numitau dharmitayA mAnamityevaM pratiniyatadharmimAnaM nirvahatyeva, yathA nabhazcandrAstitvaM vinA jalacandro'nupapana ityatra, atra nahi samudrAdidezAntaravarti candraM vinA jalacandro'nupapannaH, kintu nabhasi candraM vinaiveti nabha eva bimbabhUtacandrAnumitau dharmitayA bhAsate, yadvA yaddharmiNi hetorgrahaNaM pakSadharmatAjJAnAtmakaM sAdhyAnumitiM janayitumalaM tasya dharmiNo'numitau dharmitayA mAnam, yathA parvato vahnimAn dhUmavazvAdityatra, atra nahi anyadezasthito dhUmo gRhItassana svAdhikaraNadezAtirikta dezasthitatrayanumitiM janayituM samarthaH, kintu yasmin deze gRhItassana anumitiM janayati sa eva dezo'numitau dharmitayA bhAsata iti / na cAtrApyanyathA'nupapannatvalakSaNanyAtyavacchedakatayaiva parvatasyAnumitau kathaM na bhAnamiti vAcyam, sarvopasaMhAreNa vyAptigrahaNe dhUmAdhikaraNamAtrAnanugAminaH parvatasya viziSyApratimAsanenAvacchedakatvA'sambhavAditi / pakSasacvavadeva sapakSasacvaM vipakSAsatvamapi ca sAdhyagamakatAna "Aho Shrutgyanam" Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANDa 3, gA0 56 367 jJeyam , sarvamanekAntAtmakaM utpAdavyayadhauvyalakSaNasasvAnyathA'nupapatteH, sarvamamidheyaM prame. yatvAdityAdau sapakSavipakSAbhAvAt sapakSasattvavipakSAsavAbhAve'pyanumityupapatteH / nanu sapakSasasvastha sAdhyagamakatAnaGgatve tena sAdhyavadasavalakSaNavirodhadoSA'nyudAsAdviruddhenApi hetunA, evaM vipavAsasvasya tadanaGgatve tena saadhyaabhaavvdvttitvlkssnnvybhicaardossaa'bhyudaasaahyaami| cAriNApi hetunA'numityutpattissyAditi na ca vAcyam, nizcitAnyathAnuSapaNatva. lakSaNatvAdeva hetoviruddhatvAdidoSaparihArasiddhaH, na yasiddhaviruddhAdiSu hetvAbhAseSu nizitAnyathA'nupapattissambhavatIti na viruddhAdihetunA'numityutpattiprasaGga iti niSitAnyathA'nupapattireva lakSaNaM hetorabhyupagantavyamiti / atra naiyAyikAH pratyavatiSThante, bauddhAbhyupagataM trairUpyaM hetorlakSaNaM mA bhUta , etAni sahakAraphalAni pakvAni ekazAkhAprabhavatvAd upayuktasahakAraphalavadityAdAvAmatAgrAhipratyakSabAdhitaviSaye, ayaM devadatto mUrkhaH caitraputratvAt aparatatputravadityAdau ayaM devadatto mUkhoM na bhavati vividhazAstravyAkhyAnAdikalAkauzalazAlitvAt pratipannaprAjJapuruSavaditi pratipakSAnumAnena satpratipakSite'pi ca hetAvasya sambhavAt , pacarUpatvaM tu hetulakSaNaM bhavatyeva, nirdoSatvAt , tathAhi yasya pakSadharmatA nAstyasAvasiddho hetvAbhAsaH, yathA zabdo'nityaH cAkSuSatvAt rUpavaditi, sapakSe satvaM yasya nAsti sa viruddhaH, yathA zabdo nityaH kRtakatvAditi, yasya vipakSAcyAvRtti styasAvanakAntikaH yathA parvato vahnimAn prameyatvAt zabdo nityaH prameyatvAdveti, yasyASAdhita. viSayatvaM nAsti sa kAlAtyayApadiSTaH, yathA vahiranuSNo dravyatvAditi pratyakSabAdhitaviSayaH, brAmaNena jainena vA surA peyA dravatvAt kSIravadityAgamavAdhitaviSayaH, ataH sa hetu: kAlAtyayApadiSTaH, yasya niSpratipakSatA nAsti sa prakaraNasamaH, yathA zabdo'nityA nityadharmA'nupalabdherghaTavat , zabdo nityo'nityadharmA'nupalabdheH AkAzavaditi / tathA ca pavarUpANi yasmin heto sa eva nirduSTa iti jJAtassan vyAptismRtidvArA'numityutpAdaka iti pazcarUpatvameva hetulakSaNamabhyupagantavyam / yathoktaM jayantena " paJcalakSaNakAlliGgAd , gRhiitaaniymsmRteH| parokSe liGgini jJAna-manumAnaM pracakSate // 1 // " iti / atrocyate pratividhAnam-hetoH pazvarUpatvaM lakSaNaM na yuktam , trairUpyavattasyApi hetvAbhAse'pi bhAvAt / yato'gnijanyo'yaM dhUmaH satvAt , pUrvopalabdhadhUmavadityatra agnijanyasvAbhAvaSati SaTe sattvahetorvidyamAnatvena vyabhicAradoSAkrAntatayA hetvAmAsarUpe'pi tasmin heto pakSadharmatvaM tAvadasti, pakSIbhUte dhUme sacahetorasaMdigdhatvAt , sapakSasavamapi tatra vidyate, pUrvadRSTe dhUme'mijanyatvena nizcite satvahetossadbhAvAt , vipakSA'satvamapi tatra vidyate kharaviSANAdau sAdhyAmAve sAdhanasya satvasyAbhAvanizcayAt / abAdhitaviSayatvamapyatrAsti, "Aho Shrutgyanam" Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANDa 3, gA0,56 vivAdApane dhUme'gnijanyatvasya bAdhakAmAvAt , vivAdApano dhUmo'nijanyo na syAttarhi dhUmArthI valayAnayanArtha naiva pravarttata, pravartate ca tadarthI tasmAd dhUmo dhanaJjayajanya iti prasaGgaviparyayAbhyAM vivAdApane dhUme'gnijanyatvasya siddheH / eramasatpratipakSatvamapi, anagnijanyatvasAdhakasyAnumAnasyAtrA'sambhavAditi siddhaM hetvAmAse'pi satvahetau pazvarUpatvam , tathA cAlakSye satcahetAyuktalakSaNagamanAdativyAptaM tallakSaNaM na samIcInatAmaJcati / sAmastyena vyatirekavyAptinizcayasyAtrAbhAvAt sacahetAvasiddhaM pazcarUpatvamiti cet, na, tasya nizcitAnyathA'nupapannatvarUpatvena tadabhAve zeSarUpANAmakizcitkaratvApattestadvikalasyaiva pazcalakSaNatvasyAlakSaNatvena sAdhyatvAt , yatpunarabAdhita viSayatvAsatpratipakSatvayoramAvAdekazAkhAprabhavatvatatputratvahetoragamakatvamagAdi, tatrApyanyathAnupapannatvAbhAva eva nimittam , na punaravAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvayorabhAvaH / tayoH satorapyagamakatvasthAnantarameva darzita. svAt / kizcAbAdhitaviSayatvasya tAnizcitasyaiva hetvaGgatvamaGgIkAryam , anyathA pakSadharmaH tvAderapyanizcitasya hetvaGgatvaprasaGgassyAt / na ca tanizcayaH sambhavati, tanizcayasAdhyanizcayayoH parasparAzrayaNAt / sati hi bAdhAbhAvanizcaye hetoH sAdhyanizcayaH, tanizcayAca nAdhAbhAvanizcaya iti na tayoranyatarasya siddhiH| yaccAnyataH kutazcid bAdhA'bhAvanizca yAta parasparAzrayaparihArapratipAdanaM kriyate, tadapi na manoramam , yatastanivandhanamanupalambhaH saMvAdo vA syAt, na tAvadanupalambhaH, sarvasambandhinastasyA'siddheH, AtmasambandhinastasyAnaikAntikatvAt / nA'pi saMvAdaH, prAganumAnapravRttastasyAsiddheH, anumAnottaraM tatsiddhya. bhyupagame parasparAzrayaH, anumAnAtpravRttau saMvAdanizcayaH, tatazcAbAdhitaviSayatvA'vagame'nu. mAnapravRttiriti, na cAvinAbhAvanizcayAdevAbAdhitaviSayatvanizcayaH, hetau paJcarUpayoginyavi. nAbhAvaparisamAptivAdinAmabAdhitaviSayatvA'nizcaye'vinAbhAvanizcayasyaivA'sambhavAt / nanve. vamanyathAnupapattilakSaNA'vinAbhAvo'pi hetulakSaNaM na sambhavati, tanizcayo'pi sAdhyasadbhAvanizcayAyattaH, so'pi cAvinAbhAvanizcayAdhIna ityetramitaretarAzrayasya prasaGgAditi cet, na, avinAbhAvaniyamasya heto takhyipramANAntarAnizcayopagamAditaretarAzrayAnavakAzAt, nanvevaM tarhi yasmAttArakhyapramANAdavinAbhAvanizcayo hetau tata eva sAdhyasyApi siddhestatra hetorakizcitkaratvamiti cet , na, hetordezAdivizeSAvacchinnasya sAdhyasya sAdhanAt / takeMpramANAttu sAmAnyata eva ttsiddheH| takazAkhAprabhavatvAdervAdhita viSayatvAddhetvAbhAsasvam, kintvanyathAnupapatyabhAvAdeveti / nA'pi tatputratvAdessatpratipakSatvAddhetvAbhAsatvam , yataH pratipakSastulyavalo'tulyabalo vA syAt , dvayostulyabalatve bAdhyabAdhakabhAvA'nupapattiH, atulyabalatvaM vanayoH kiM pakSadharmatvAdibhAvAbhAvakatamanumAnabAthajanitaMbA, na tAvadAya: pakSo niravadyaH, pakSadharmatvAderuktahetudvayasyA'vizeSAda , mUrkhatvAbhAve sAdhye zAstravyAkhyAnAdikalAkauzalazAlittvasyeva mUrkhatve sAdhye tatputratvasyApi pakSadharmatvAdisambhavAt / dvitIya "Aho Shrutgyanam" Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAla 3, gA0 56 pakSo'pyasambhAvyA, anumAnavAghajanitA'tulyabalatvasyA''dyApyasidhdheH, nahi dvayoH pakSadharmatvAdyavizeSe ekasya bAdhyatvamaparasya bAdhakatvaM yuktam , avizeSeNaiva tatprasaGgAt, parasparAzrayazva, tathAAtulyabalatve satyanumAnabAdhA, tasyAM ca satyAmatulyabalatvamiti / tadevaM heto pakSadharmatvAdipaJcarUpAyahaM muzca svIkuru ca nizcitAnyathA'nupapanatvamAtramekarUpam / taduktam " anyathA'nupapannatvaM, rUpaiH kiM paJcabhiH kRtam / nAnyathAnupapannatvaM, rUpaiH kiM paJcabhiH kRtam ? // 1 // " iti / tathA ca nizcitAnyathA'nupapanatvaikalakSaNako heturiti siddham / tadanyo hetvAbhAsaH, hetubadAbhAsate iti vyutpatterduSTaheturiti yAvat / atra naiyAyikAstallakSaNantvevaM vadanti-anu. mititatkaraNAnyataraprativandhakayathArthajJAnaviSayavacaM duSTahetutvam / doSasAmAnyalakSaNantuanumititatkaraNAnyatarapratibandhakayathArthajJAnaviSayatvam, anumititatkaraNAnyatarapratibandhakatAvacchedakayathArthajJAnaviSayatvamiti yAvat , tenodAsInaviSayasya samUhAlambanAtmakatA. dRzajJAnaviSayatve'pi nAtiprasaGga iti bodhyam / asyApi yadpAvacchinnaviSayakajJAnasAmAnyamanumitipratibandhakaM tadrUpAvacchinnatvaM doSatvamityautra tAtparyam , tena na valayamAvAdAvativyAptiH, vahvayabhAvatvAvacchinnaviSayakasya ' vahnayamAvavAn idaH' iti jJAnasyAnu. mitipratibandhakatve'pi tAdRzajJAnasAmAnyAntargatasya ' vahnayamAvaH' ityAkArakajJAnasyA. 'pratibandhakatvena vahvayabhAvatvAderyadrapapadenopAdAnA'sambhavAt jainamate tu saddhetubhimaH hetutvameva duSTahetorlakSaNam , ata evaM jainatarkaparibhASAyAM " so'yamanekavidho'nyathA'nu. papatyekalakSaNo heturuktaH, aso'nyo hetvAbhAsaH" ityuktaM saGgacchate / sa trividhaH asiddha. viruddhAnakAntikamedAda, tatrApratIyamAnasvarUpo heturasiddhaH, svarUpApratItizca kasyacitpuMso hetorajJAnAt , kasyacit hetusvarUpe sandehAt, kasyacitpunaH viparyayAdbhavati, asiddho'pi hetvAbhAsa ubhayAsiddhA'nyatarAsiddhabhedena dvividhaH, yo hetu diprativAdyubhayamatena pakSAsmake dharmiNyasiddhaH sa AdhaH, umAbhyAmapi pakSe hetvabhAvAbhyupagamAt , yathA zabdA pariNAmI cAkSuSatvAditi, atra cAkSuSatvahetuH pariNAmavAdinA jainena naiyAyikena ca prativAdinA zandAtmake pakSe nAbhyupagata iti umayAsiddhaH, yazca hetuH pakSe vAdiprativAdyanyatareNAsiddhaH sa dvitIyaH, yathA acetanAstaravaH vijJAnendriyAyurnirodhalakSaNamaraNarahitatvAditi prayoga bauddhau jaina prati kuryAttadA "se bemi imaM pi jAdhammayaM eyaM pi jAidhammayaM, imaM pi buDdidhammayaM eyaM pi vuvidhammayaM, imaM pi cittamaMtayaM evaM pi cittamatayaM, imaM pichiNNaM milAi eyaM pi chiNNaM milAi, imaM pi AhAraMga eyaM pi AhAragaM, imaM pi aNicayaM evaM pi aNizcayaM, imaM pi asAsayaM eyaM pi asAsayaM, imaM picaovacayaM eyaM pi caovacaiyaM, "Aho Shrutgyanam" Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAya 3, gA0 56 imaM pi vipariNAmadhammayaM evaM pi vipariNAmadhammayaM" (sU047) ityAcArAgasUtroktotarUNAM vijJAnendriyAyunirodhalakSaNamaraNamabhyupagacchataH prativAdino jainasyoktaheturna siddha iti prativAdyasiddho'yaM hetuH| evaM bauddho vaizeSikAdikaM pratyuktAnumAnaM kuryAttadApi " yadyapi vRkSAdayo'pi zarIrabhedA eva bhogAdhiSThAnatvAt , na khalu bhogAdhiSThAnatvamantareNa jIvanamaraNasvapnajAgaraNabheSajaprayogabIjasajAtIyAnubandhAnukUlopagamapratikUlApagamAdayaH sambhavanti, iddhizatabhagnasaMrohaNe ca bhogopapAdake sphuTe eva / Agamo'pyasti " narmadAtIrasambhUtAH, srlaarjunpaadpaaH| narmadAtoyasaMsparzAt , te yAnti paramAM gatim // 1 // " ityAdi / " zmazAne jAyate vRkSaH kaGkagRdhrAdisevitaH" ityAdi ca, ityevaM vaizeSikadarzanacaturthAdhyAyadvitIyAhikapaJcamasUtraTIkAyAmuktatvAttarUNAM vijJAnendriyAyunirodhalakSaNamaraNamupagacchataH prativAdino vaizeSikAderapekSayoktaheturna siddha iti prativAdyasiddho'yaM hetuH| sukhAdayo'cetanA utpattimacAdityevaM jainaM prati sAGkhyo yadyanumAnaM vidadhIta tadaikAntasatkAryavAdisAlathamate prAgasataH sattAlAbhalakSaNotpattimatvaM kvacidapi na siddhamiti sukhAdipakSe'pyasiddhametaditi vAdyasiddhatvAdanyatarAsiddho'yaM hetuH / sAdhyAbhAvavyApto hetuviruddhaH, ata eva jainatarkabhASAyAM sAdhyaviparItavyApto viruddha ityuktaM tallakSaNam , tatra sAdhyaviparIta ityasya sAdhyasya tadabhAvena saha parasparAmAvarUpatvalakSaNapratiSedhyaprati SedhakamAvo virodha iti sAdhyasya viparIta: sAdhyasyA'bhAva evetyarthaH, yathA zando. 'pariNAmI kRtakatvAditi, atrA'pariNAmitvasya sAdhyasyAbhAvaH pariNAmitvameva, abhAvAbhAvasya pratiyogirUpatvAt , tasya vyAptatvAtkRtakatvaheturviruddhaH / yasyA'nyathA'nupapattiH sandihyate so'naikAntikA, asyApyanirNItasAdhyAnyathA'nupapattiko heturanaikAntika ityatraiva paryavasAnam , yato yasmin heto sAdhyAbhAvavavRttitvaM sandihyate yadA tadAnIM tasmin hetau sAdhyaM vinA'nupapattinirNayo na vidyata ityanirNItasAdhyAnyathA'nupapattiko hetu:, yasmaeNizca hetau tanniIyate yadA tadAnIM tanirNayAtmakapratibandhakasacAt sAdhyAbhAvavadavRttitvAtmakavyAptilakSaNA'nyathAnupapattinirNayA'sambhavAdapyanirNItasAdhyAnyathA'nupapattiko heturanaikAntikA, asya savyabhicAra iti nAmAntaram / sa dvedhA nirNItavipakSavRttikA sandigdhavipakSavRttikaca, Ayo yathA zabdo nityaH prameyatvAt Atmavaditi, atra nityasvasAdhyasyA'bhAvo'nityatvaM tadvattayA nizcite vipakSe ghaTAdau prameyatvasya hetottinirNIteti bhavati prameyatvahetunirNItavipakSavRttikAnai kAntikA, dvitIyo yathA abhimataH sarvajJo na bhavati vaktRtvAt rathyApuruSavadityevaM mImAMsakena jainAbhyupagatasarvajJe sarvajJatvAsmAvasAdhane vaktRtvahetussandigdhavipakSapattikA, sarvajJatvAbhAvAtmakasAdhyasyAbhAvaH sarva "Aho Shrutgyanam" Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANDa 3, gA0 56 371 jJatvaM tadvati sarvaca vaktRtvahetossandehAt / evaM sa zyAmo mitrAtanayatvAdityAyapyudA. hAryam / etenoktAnumAne zAkapAjatvasya mitrAtanayatvasAdhanAvacchinnazyAmavasAdhyavyA. pakatve sati mitrAtanayatvasAdhanA'vyApakatvAdupAdhitvena tadvasvena sopAdhikatayA mitrAtana. yatvahetuApyatvA'siddha iti naiyAyikA'bhyupagamo'pi nirastA, mitrAtanayatvahetozzyA. matvasAdhyAbhAvavati vipakSe vRttissandigdhetyasyApi sandigdhavipakSavRttiko heturanaikAntika ityatraivAntAvAditi / etenAprayojakAparanAmA'kizcitkarAkhyazcaturtho'pi hetvAbhAsa medo dharmabhUSaNenAbhihito nirastaH, siddhasAdhanabAdhitaviSayabhedAbhyAM dvividhatayA vyAvarNita syAsya pratItanirAkRtAkhyapakSAbhAsabhedAnatiriktatvAt / ayambhAva:-patra siddhasAdhanadoSastatra sAdhyasya siddhatvena yatra ca bAdhitaviSayatvaM tatra sAdhyasya nirAkRtatvena " apratItamanirAkRtamabhIpsitaM sAbhyam" 3-14 // iti pramANanayatacAlokAlaGkArattIyaparicchedacaturdazasUtroktalakSaNalakSitasAdhyasyaivAbhAvena tadviziSTasya satpakSasyAbhAvAttatra pakSAbhAsa evetyatastadAtmakadoSAbhinnatvAtadubhayadoSasya na tadubhayamedaminnA'kizcitkarAkhyazcaturthoM doSo'tirikta iti / ata eva kAlAtyayApadiSTo'pi naiyAyikAdinA'tiriktadoSatayA'bhyupagato nirasto veditavyaH, sAdhyasandehakAla eva sAdhyasAdhanakAlastadatyayastadatikramastasmin kAle bAdhitasAdhyasAdhanAyA'padiSTaH prayukto hetu: kAlAtyayApadiSTa ityanena bAdhitaviSaya evokto bhavati, tasya pUrvoktarItyA nirAkRtapakSAbhAsadoSarUpatayA hetvAbhAsatvA'sambhavAt / na ca yatra pakSadoSastatra niyamena hetudoSo'pIti vAcyam , tathA sati sAdhyavikala-sAdhana vikala-tadubhayavikala-dRSTAntalakSaNasAdharmyadRSTAntadoSANAM sAdhyAbhAva vikala-sAdhanAmAvavikala-sAdhyAbhAvasAdhanAbhAvobhayavikaladRSTAntalakSaNavaidhayadRSTAntadoSANAmapi vAcyatvApatteH / prakaraNasamo'pi naiyAyikena pazcamabhedatayA'bhyupagato hetvAbhAso nAtiriktaH, tulyabalasAdhyatadviparyayasAdhakahetudvayarUpe satyasmin prakRtasAdhyasAdhanayoranyathA'nupapattilakSaNAvinAmAvA'nizcaye'siddha evAntarbhAvAttasyeti / yathA nyAyamate savyabhicArasya sAdhAraNAsAdhAraNAnupasaMhArimedena trayo medA, na tathA jainarAddhAnte, yatA pakSamAtravRttiheturasAdhAraNo'bhimatA, tasya sAdhyena sahAntAptisadbhAve saddhetutvamurarIkRtameva syAdvAdimiH, ata eva pramANaM svaparavyavasAyijJAnaM pramANatvAnyathAnupapatterityatra pakSamAtravartino'pi pramANatvasya gamakatvam , zabdasyAnityatve kRtakatvameva prayojakam , na tu zabdatvamityaprayojakatvAdantApramAvAdevAgamakatvaM, tasya paudgalika. tvAdanitya eva zabda ityanityamAtravRttitvAdanityatvena saha zabdatvasya vyAptirastyeveti yadi vimAdhyate tadA gamakamanityatvasya tadbhavatyeveti na tatra ko'pi doSA, sarvamanekAntA. tmakaM vastutvAdityatra pakSatAvacchedakasya sAdhyasya ca kevalAnvayitve'pi sadanumAna miSTa. miti nAnupasaMhAriNyapi ko'pi doSa iti jainamate sAdhAraNani kAnti kalakSaNa eka eva "Aho Shrutgyanam" Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANDa 3, gA0 5. savyabhicAraH, zabdo nityA prameyatvAdityatra nirNItavipakSavRttika: ameyatvaheturanaikAntika eva, gaganAravindaM surami aravindatvAdisyatra heturna duSTA, kintu pakSAprasiddhauvAnumAna na sammavatIti pakSAsiddhistatra pakSadoSa iti / tadevaM siddhe ca hetudoSatraye tadrahitatvA. mizcitAnyathA'nupapazyekalakSapAko heturgamako'bhyupagantavyaH, na tu trilakSaNakaH pazcalakSaNako vA, uktadoSamudgaraprahArajarjaritatvAt , so'pi gamako na sAdharmyamAtrAt, na vA vaidhaHmAtrAt, na vA parasparAnanuvidhomayamAtrAt, kintu pradhAnagauNabhAvena parasparasvarUpA. jahAttisAdharmyavaidharmyarUpAt / nanvevaM tarhi kevalAnvayihetunA kevalavyatirekihetunA ca kathaM sAdhyAnumitiriti cet , ucyate samAdhiH, jainamate naiva kazcidekAntena kevalAnvayI, vastu. svaprameyatvAdirapi yatra tatra yadavacchedena vastusvaprameyatvAdikaM tadanyAvacchedena tadabhAvo'pIti vRttimadatyantAbhAvApratiyogitvalakSaNakevalAnvayitvasya tatrAmAvAt , nApyekAntena kazcid vyatirekI, anvayarahitasya vyatirekasyAprasidhdheH, vyAsaranyathAnupapanatvarUpatayA tathaiH vopapanatvarUpatayA cAbhidhAnaM bhavati, tatra prAthamikI anvayavyAptirabhidhIyate dvitIyA vyati. rekacyAptiriti gIyate, tatra vastutvaprameyatvAdeAptidvayasadbhAve'pi vyavahAro'nvayavyAptita eveti kevalAnvayIti vyavAhiyate, lakSaNAdyAtmakahetozca vyavahAra itarabhedasAdhane vyatirekabyAptita eveti kevalavyatirekIti vyavAhiyate, tathaivopapattilakSaNavyAptijJAnatA kevalAnvayihetunA'numitiH,anyathAnupapattilakSaNavyAptijJAnataH kevalavyatirekihetunA'numitiriti jnyeym| tArazaheturapi naikAntatasmAmAnyAtmA,na vA vizeSAtmA,na vA parasparAnanuviddhobhayAtmA sAdhya. sAdhakaH, sAdhyamapi naikAntatassAmAnyAtmakaM, na vA vizeSAtmakaM, na vA parasparAnanuviddhobhayA tmakaM sAdhayituM zakyam , ekAntasAmAnyAtmakasya ekAntavizeSAtmakasya parasparAnanuviddhasAmAnyavizeSobhayAtmakasya cArthasya pUrvameva vistareNa nirastatvAt , kintu parasparAjaduttyA sAmAnyavizeSAtmaka eva hetustadAtmakasyaiva sAdhyasya sAdhaka ityabhyupagantavyamiti / / 56 / / atha sAmAnyamanugatabuddhihetutvenAnugatasvarUpam , vizeSAzca vibhitrasAmagrIjAyamAnatvena vyAvRttabudhdhihetutayA ca prativyaktibhinnarUpA iti tayossvarUpaM mitho vibhinnameva, ata eva parasparanirapekSamevetyanUya tannirAcikIrSussarirAha davyaTTiyavattavvaM sAmaNNaM, pajjavassa ya viseso| ee samovaNIyA, vibhajavAyaM viseseMti // 57 // " davaTThiyakttavaM sAmaNNaM " dravyArthikavaktavyaM sAmAnyam , dravyAthikanayamate vaktavyaM mantavyamabhyupagamanIyamiti yAvat , vizeSanirapekSaM sAmAnyamAna, yadanugatabuddhiviSayaH tadeva sada, tadrUpaM ca sAmAnyameveti tadeva sat, na vizeSA ananugatatvAtteSAmityevaM sAmAnyavAditvAttasya, " paavassa ya viseso" paryAyasya ca vizeSaH, paryAyAstika "Aho Shrutgyanam" Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kAnDa * 3, gA0 57 373 44 , nayamate vaktavya sAmAnyanirapekSo vizeSa eva tanmate yadevArthakriyAkAri tadeva sat jalAharaNAcchAdanAdyarthakriyAkArI ca ghaTapaTAdivizeSaH, na punarghaTatva paTatvAdisAmAnyamisyarthakriyAkAritvena vizeSa eva san, na tu sAmAnyamityevaM vizeSavAditvAtasya, ee samovaNIyA " " etau samupanItau " etau sAmAnyavizeSau anyonyanirapekSau ekaikarUpatayA parasparaprAdhAnyena vA ekatropanItau pradarzitau " vibhajavAyaM viseseti " vibhajyavAdaM sAmAnyavizeSobhayAtmakasya vastunaH kathamitthamityAkAGkSAnivRttaye vibhajya svasvapratiniyatanimittaM pRthagupadarzya vAdaH etannimittApekSayA sAmAnyAtmakam etamimittApekSayA ca vizeSAtmakaM vastvityevaM pratipAdanAtmA, ityato'nekAntavAdI vibhajyavAdaH, taM vizeSayataH, atizayAte / ayambhAvaH- vastumAtraM parasparAnuSaktasAmAnyavizeSobhayAtmakaM tathaivAdhyakSAdipramANenAnubhUyamAnatvAt / na ca hetvasiddhiriti vAcyam, yato nahi puruSa- sarpa- hemadravyAdisAmAnyAvasthA bAla-kumArAdivakro saralAdikuNDalamudrikAdyAkArAtmakanAnAvidhAvasthAH parityajyA'nubhUyate, pUrvoktatatadavasthAnusyUaayaiva tasyAH pratIteH, bAlakumArAdivakrodhrSyAdikuNDalamudrikAditattadvizeSAvasthA api nahi puruSasarpamadravyAdisAmAnyAvasthAvinirmuktA anubhUyante, anugataikA kAra puruSasarpahemadravyAdisAmAnyAnuviddhatayaiva tAsAM pratIteH evaM tiryagTatva paTatvAdisAmAnyamatiriktaM parikalpya tatra sAmAnyatvadharmakalpanA'pekSayA ' dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasIti nyAyAt siddhaghaTAdivyaktAveva sAmAnyatvakalpanA yukteti parasparasApekSasAmAnyavizeSomayAtmaka yathArtha vastusvarUpapratipAdakatayA'nekAntavAdaM satyavAdasvarUpaM parasparanira pekSau sAmAnyavizeSau atizayAte pratyakSAdipramANabAdhitatvenA'satyarUpatayA'nekAntavA - dataH tAvatizayaM labhete, apramANabhAvaM bhajete iti yAvat / vizeSe sAdhye'nugamAbhAvataH, sAmAnye sAdhye siddhasAdhanatayA sAdhanavaiphalyataH / kathaM siddhasAdhanamiti cet, itthaM dhUma sAmAnyasya vahnisAmAnyena yadvyAptigrahaNaM tena sarvatra dhUmasAmAnyAdhikaraNa deze vasAmAnyamavadhAritameva, tasyaiva sAdhane siddhasAdhanaM syAdeveti / pradhAnomayarUpe sAdhye umaya doSApattitaH, anubhayarUpe sAdhye ubhayAbhAvataH sAdhyatvA'yogAt, tathAhi -vastu sAmAnyasvarUpaM vizeSasvarUpaM vA bhavet yacca na sAmAnyasvarUpaM na vA vizeSasvarUpaM tatvaraviSANakalpaM na sAdhyaM bhavitumaItIti / anekAnte tu na sAdhyasiddhiranupapannA, kathaJcidvahnimattAyAH sAdhyatvena ' parvato dravyavAn' ityAdAvanatiprasaGgAt, vahnimattAyA dravyavattAsAmAnya kroDIkRtatve'pi kathaJcidatirekAt, vivAdAspadI bhUtasAmAnyavizeSobhayAtmaka sAdhyadharmAdhAradharmisiddhezva, anyathA ' parvatasAmAnyaM vahnimattayA'numinomi imaM parvataM vahnimattayA'numinomi ' ityAdi vibhajyAdhyavasAyAkArAnupapatteH, itaratra saMzayA'nivRttiprasaGgAca, kevala sAmAnyAtmakadharmiNi sAdhyasiddhAvasmin 4 + " Aho Shrutgyanam" Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 sammati0 kANDa 3, gA0 58-59 parvate vahirasti na veti saMzayo na nivartata, evaM parvatavizeSa sAdhyasAmAnyasya parvato'yaM dravyavAnityevaM siddhau parvato'yaM dhRmajanakatAvacchedakena ahitvAtmakasAmAnyavizeSeNa parvatIyavahivyaktivizeSavAna veti saMzayazca na nivateMteti / tadevaM vivAdAspadI. bhUtasAmAnyavizeSobhayAtmakasAdhyadharmAdhAradharmiNi anyonyAnuviddhasAdharmyavaidharmyasvabhAva. dvayAtmakaikahetupradarzanato naikAntapakSoktadoSAvakAzaH sammatrI, ata eva gAthApacArthena-etau sAmAnyavizeSau samupanItau parasparasavyapekSatayA 'syAtpadaprayogato dharmiNi avasthApito vimajyavAdaM parasparasApekSasAmAnyavizeSobhayAtmakavastuno vibhajya pRthakkRtya sAmAnyAdvizeSa vizeSAtsAmAnyaM parasparanirapekSatayA sarvathA bhedamavalambya vAdo vibhajyavAda ekAntasAmAnyavAda ekAntavizeSavAdazva, taM vizeSayataH nirAkurutaH, evameva tayorAtma. lAbhAt anyathA'numAnaviSayasyoktanyAyato'sattvAdityapi darzitam / / 57 // anumAne vidheyatayopanyaste yasmin sAdhye atikuzAgrabuddhirapi parapravAdI ekamapi dakSaNaM nocArayituM zaknoti tadeva sAdhyaM sAdhayituM yogyam, nAparam , tacca syAdgarmameva, na tvekAntAtmakamityupadarzayamAha heuvisaovaNIyaM, jaha vayaNijjaM paro niyattei / jai taM tahA purillo, dAiMto kena jivvaMto // 58 // " heuvisaovaNIyaM ' hetuviSayopanItam , hetuviSayatayA hetujJAnajanyAnumitividheyasayopanItamupanyastaM sAdhyadharmilakSaNaM vastu pUrvapakSavAdinA "kAryatvaliGgatazzabdo'nityaH" ityevaM "jaha vayaNijaM" yathA vacanIyaM yathA pratipAdyaM ' paro niyatteha' paro kSaNavAdI nivartayati dUSayati, baudhamatena zabde'nityatvasyeSTatvena kAryatvasya kAlikasambandhena ghaTatvapaTatvAdimaskhalakSaNasyAnanugatatvena prAgabhAvapratiyogitvalakSaNasyApi ca pratiyogimedena minarUpatayA'nanugatatvena siddhasAdhyatA'nanugamadoSAdhupanyAsena ekAntavacanIyasya taditaradharmAnanuSaktasyAnekadoSaduSTatayA nivartayituM zakyatvAt , ' jai taM tahA' yadi tasathA dvitIyadharmAkAntaM, syAtpadagarbhamiti yAvat 'purillo dAiMto' purillaH pUrvapakSavAdI adarzayiSyat tato'sau kena jivaMto' kenAjeSyata ?, syAtpadagama sAdhyaviziSTadharmiNaM darzayan vAdI na kenApi jetuM zakya ityrthH| tadevaM vijigISuNA zAstratattvajJena syAdgarbhasAdhyaprayoga eva krtumucitH| tadakaraNe tvekAntasAdhyasyAsancAt tatpadarzako'satyavAditayA nigrahasthAnamavApnuyAt // 58 // etadevAha eyantAsabbhUyaM, sanbhUyamaNicchiyaM ca vayamANo / loiyaparicchiyANaM, vayaNijapahe paDai vAdI // 59 // .. "Aho Shrutgyanam" Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANDa 3, gA.. ' eyantAsambhyaM / ekAntA'sadbhUtam , " sambhyamaNicchiyaM ca vayamANo " sadbhUtamanizcita vadan ' loiyaparicchiyANaM ' ( paricchayANaM ityapi pAThaH ) laukikaparIkSakANAM laukikAca te parIkSakAca laukikaparIkSakAH, teSAM laukikAnAM parIkSakANAzcetyarthaH 'vayaNijapahe paDai vAdI' vacanIyapathaM vacanIyamArga nindhamArgamiti yAvat patati vAdI, nindhamArgamavApnoti vAdItyarthaH, syAdgarbhahetoH syAdgarbhasAdhyaM parasparasAmAnyavizeSAtmake pakSe sAdhayan vAdI yathArthatatvavAditayA nigrahasthAnaM tatvavitparSadi nAsAda. yatIti nizcitAnyathA'nupapanna eva hetuH pakSe tena prayoktavyaH, tanmAtrAdeva sAdhyapratipatte, trirUpAdikaM vidyamAnamapya'kizcitkaratvena na pradarzanIyam , itarathA hetugatetaradharmA api prdrshniiyaassyuH| pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAtmakaM paJcAvayavavAkyamapi naiva niyamena parArthAnumitijananopayuktam , mandamatizrotrapekSayA tadupayuktatve'pi vyutpannamatizrotrapekSayA tadanupayuktatvAcasya, pratijJAhetumAtrAdapyanumityutpatteH, uktazca pramANanayatavAlokAlaGkAre " pakSahetuvacanAtmakaM parArthAnumAnamupacArAt / 3-23 // pakSahetuvacanalakSaNamavayavadvayameva parapratipatterajhaM na dRSTAntAdivacanam / / 3-28 / / iti " // 59 / / anekAntAtmakavastuna evA'dhyakSAdipramANasiddhatvenA'bAdhitatayA tatprarUpaNaiva sanmArga ityupasaMharamAha davvaM vittaM kAlaM, bhAvaM pjjaay-des-sNjoge| bhedaM ca paDuca samA, bhAvANaM pannavaNapajA / / 60 // "davaM khitaM kAlaM bhAvaM pajAya-desa saMjoge bhedaM ca paJca" dravyaM kSetra kAlaM bhAvaM paryAya-dezasaMyogAn bhedaM ca pratItya' uktAnaSTau bhAvAnAzritya vastuno bhede sati "samA mAvANaM paNNavaNapajA" "samA bhAvAnAM prajJApanAparyA "-samA samAnarUpatayA bhAvAnAM nikhilavastUnAM prajJApanA prakarSeNa pratyakSAdipramANA'bAdhitatayA jJApanA prarUpaNA syAdvAdAtmikA yA sA paryA panthA mArga iti yAvat , saiva paramArtha tyA vastutazvasAdhiketyarthaH / tatra dravyaM pRthivyAdi,kSetraM svArambhakAvayavasvarUpaM tadAzrayaM vA''kAzam ,kAlaM yugapadayugapacirakSiprapratyayaliGgAnumeyam , navapurANabhAvalakSaNavartanAtmakaM vA, bhAvaM mUlArAdilakSaNam , paryAya rUpAdisvabhAvam , dezaM mUlArapatrakANDAdikramamAvivibhAgam , saMyogaM bhUmyAdipratyeka samudAyam , bhedaM dravyaparyAyalakSaNaM pratikSaNavivartAtmakaM vA, jIvAjIvAdibhAvAnAM pratItya samAnatayA tadatadAtmakatvena prajJApanA nirUpaNA yA sA satpatha iti / yato na dravyakSetrakAlabhAvaparyAyadezasaMyogamedarahitaM vastu kenacit pratyakSAdyanyatamapramANenAvabodhuM zakyam , na ca pramANAgovarasya satyavahArayogyatetyekAnekAtmakatvenAnubhUyamAnaM vastumAtramanekAntAsmakamabhyupeyam, evamanubhavasiddhamapyekAnekAtmakaM vastu pratikSipana virodhamIto vaizeSiko "Aho Shrutgyanam" Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, gA0 . naiyAyiko vA citrapaTe citraikarUpamapi kathamabhyupeyAt , atra navyanaiyAyikA avacchedakatA. sambandhena zuklAdikaM prati zuklAdeH kAraNatvAt citrapaTe tattadavayavagatazuklanIlAditazzukla nIlAdinI nAnArUpANyevAcyApyavRttinyutpadyante, citratvavyavahArastu parasparasamAnAdhikaraNanAnArUpanibandhana ityabhyupayanti / prAcInanaiyAyikAstu saviSayAvRttivyApyavRttivRttijAtIpAnAmavyApyattitvavirodhAJcitrapaTe na nAnArUpaM, kintu vijAtIyaM citrarUpamevAtiriktamabhyupagacchanti, ata evaikaM citrarUpamiti pratItyupapattiH, atiriktacitrarUpatvAvacchika viSayatAkaspanAyAM lAghavAt , anyathA citramitipratItenIlatvapItatvAyatracchimanAnAviSayatA kalpanIyA syAditi gauravaM syAt, tadubhayamapyanubhava viruddhaM, zuklanIlAdinAnArUpANAmekasya citrarUpasya ca citrapaTe'nubhUyamAnatvAt , tatra tattadavayavAvacchedena zuktanIlAdirUpANAM sampUrNAvayavAvacchedena citrarUpasyaikasya caikatra citrapaTe vRttau virodhAbhAve. nAnubhavAnurodhena nAnArUpasamAnAdhikaraNacitrarUpasya svIkAra eva jyAyAn / na cAvayava. gata zuklanIlAdInAmeva paramparAsambandhenAvayavini pratItyupapatteravayavini sAkSAtsambandhena citrarUpamevaikaM rUpaM, tathAkalpanAyAmavayavigatanAnArUpA'kalpanena lApavamiti vAcyam , zuklAdInAM sAkSAtsambandhenaiva tatrAvayavini pratIteritthaM bAdhakalpane truTimAtragatatvameva nIlAdhazeSarUpANAM syAt , yatastruTigatAnAmeva zuklAdInAM paramparAsambandhenAvayavini pratItyupapatyA tatra nAnArUpA'kalpanaprayuktalAghavaM suspaSTameva / yadi sAkSAtsambandhenA. vayavini zuklAdipratIteranubhUyamAnAyAstadvAdhAnnaivamamyupagantuM zakyaM, tarhi citrapaTe'pi sAkSAtsambandhenaiva citrapratIteriva nAnAzuklAdirUpapratIterapyanubhUyamAnatvAt tadvAdhAna paramparAsambandhenAvayavagatazuklAdirUpaviSayakatvena tatrAvayavini zuklAdipratItyupapAdanaM yuktisaGgatam, kintu sAkSAtsambandhenaiva zuklAdiviSayakatvenaiva, etena citrapaTAdau na zuklAdivizeSarUpa, nApi citrarUpaM, kintu sAmAnyameva rUpaM citrapaTapratyakSAnyathA'nupapattyA kalpanIyam , anyathA pratyakSamprati udbhUtarUpasya kAraNatvena tadabhAve cAkSuSatatpratyakSameva na syAdityapAstam / rUpavizeSANAmabhAve citrarUpaH paTa iti pratibhAso na bhavet , kintu rUpavAn paTa ityeva syAt , yadyapi azeSavizeSavinirmuktaM sAmAnya nAstyeveti tathA kalpanA na sambhavatyeva, tathApi yadi kazcidevaM kalpayet so'pi uktapratimAsAmAvaprasaktyA nirasanIyaH, atra yathA citrarUpaH paTa iti pratibhAso na bhavediti doSastathA tattadavayavAvacchedena citrapaTe cakSussannikarSa sati zuklA paTaH pItaH paTa ityAdipratibhAsAnAmanubhUyamAnAnAmabhAvaprasaGgo'pi doSaH, sa caikAdhikaraNyAvacchinnazuklAdisamudAya eva kathaJcitsamudAyya. tiriktaM citramiti zuklAdigrahe satyeva citrapratibhAsa iti citrapratimAsAbhAvAzuklAdi. pratimAsAmAvaprayukta eveti hetozvitrapratibhAsAmAvaprasatyA zuklAdipratimAsAmAvaprasaktirapyAkSiseva, yataH zuklAdInAM dvivyAdInAM tatra pratimAse tatsamudAyAtmakasya "Aho Shrutgyanam" Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 3, gA0 60 1 citrarUpasyApi pratibhAsassyAdeva, tasmAccitrapaTe citrarUpamiva zuklAdinAnArUpamapyurarIkarttavyam / kizca yadi citrarUpamiva zuklAdinAnArUpamapi paTe svIkriyate tadA zuklAdyekaikAvayavAvacchedena cakSussannikarSe zuklAdyekaikarUpasya pratyakSaM zuklapItAdinAnAvayavAvacchedena cakSussannikarSe citrarUpasya pratyakSamiti vibhAga upapadyate, citrarUpasyaikasyaiva sadbhAve tu zuklAdyekai kAvayavAvacchedenApi cakSussannikarSe citrarUpapratyakSaM syAt, tatra tatsadbhAvAt, zuklAdinAnArUpANAmabhAvena tatpratyakSaM na syAt / nanu rUpapratyakSaM tatra bhavatyeva, citratvapratyakSe tu paramparayA'vayavagatanI letararUpapIte vararUpAdigrahasya kAraNatvena zuklA'vayavAvacchedena cakSussannikarSe zukketararUpagrahasyAbhAvena evaM pItAvayavAvacchedena cakSussannikarSe pItetararUpagrahasyAbhAvena kAraNAbhAvAdeva na citratvasya pratyakSam, ata eva ca vyaNukAvayavagatarUpasyA'pratyakSatvena paramparayA trasareNAvapi tasya grahAbhAvena tadrUpakAraNAbhAvAt tryaNukacitrasya pratyakSaM na bhavatIti svIkurvantyudayanAcAryAH / yadi ca citratvaniSThaviSayatAsambandhena pratyakSe svavizeSyasamavetasamavetatvasambandhena paramparayA'vayavagatanIletarapI te tararUpAdimazvagrahasya hetutve paramparayA ghaTAvayatragata nIletararUpAdigrahasyApi svavizeSyasamavetasamavetatvasambandhena citrapaTagatacitrarUpagatacitratve saccam yataH svaM ghaTAvayavagatanIle tararUpAdigrahaH tadvizeSyo ghaTaH tatsamavetaM ghaTagatacitrarUpaM tatsamavetatvaM citratve, tacca citratvaM yathA ghaTagatacitrarUpe tathA paTagatacitrarUpe'pIti tAdRzagrahAtmaka he to saccAcchuklAvayavAvacchedena citrapaTena saha cakSussannikarSe sati citrapaTagata citrarUpavRtticitratvasya pratyakSApattissyAditi vibhAvyate, tadA vizeSyatAsambandhena citratvaprakArakapratyakSaM pratyeva paramparayA'vayavagatanIletarapItetararUpAdimadhvagrahasya svavizeSyasamavetatvasambandhena hetutvam evaJca ghaTAvayavagatanIletararUpAdigrahasya svavizeSyasamavetatvasambandhena ghaTagatacitrarUpa eva sacyaM, na tu citrapaTagatacitrarUpe iti na tasyoktakAraNAbhAvAt pratyakSApattiH, na cAvayavagatanIletararUpAdigrahasya nIletararUpatvAdyavacchinna prakAratAkagrahatvena hetutvaM na sambhavati, yatrAvayavagatanIletararUpAderna nIletararUpatvAdinA grahaH, kintu pItatvanIlatvazuklatvAdinA grahastatrApyavaya vicitrapratyakSotpattirbhavati, na ca tatra nIletararUpatvAdinA graha iti vyabhicAreNa tadrUpeNa citrapratyakSaM prati kAraNatvAsambhavAditi vAcyam, vilakSaNacitrapratyakSamprati nIletararUpatvAdinA grahasya kAraNatvaM dvilakSaNacitrapratyakSamprati tu nIlatvApItatvAdinA'vayavagatanIlapItAdigrahasya kAraNatvamityevaM kAryatAvacchedakabhedena kAraNatAbhedopagame vyabhicArA'prasakteH / athavA nIletararUpAdeH pItAdezva nIletararUpatvAdivyApyadharmeNa grahasya citrapratyakSe kAraNatvaM nIdarrUpatvAdivyApyaM ca nIletararUpatvaM pItatvAdikaJceti nIletararUpAdigrahasya pItAdigrahasya ca nIletararUpatvAdivyApyadharmaprakAraka graha tvenaikarUpeNa kAraNatvasambhavAdvailakSaNyasya + 4. 377 "Aho Shrutgyanam" Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brammati kANDa 3, gA0 60 kAryatAvacchedakako TAvapraveze'pi na vyabhicAraH, tathA coktakAraNAbhAvAt vyaNukacitrarUpapratyakSaM na bhavatItyudayanAcAryamataM saGgatameveti cet, atra samAdhIyate - avayavagatanIletararUpapItetararUpAdimavagraharUpakAraNasya pUrvoktasyAbhAvAlyaNuka citrarUpapratyakSAnabhyupagame caturaNukacitrapratyakSaM na syAt, yato yatra citrarUpaM tatra zuklAdinAnArUpaM yadISTaM bhavatA syAcadA tryaNuka citrarUpAgrahe'pi zuklAdirUpagrahasambhavena nIletararUpAdigrahatvena tasya citrarUpa grahamprati kAraNatvatastena caturaNukacitrapratyakSaM bhavadukta kAryakAraNabhAvacalAtsambhavedapi, na ca tatheSTam, tathA ca citrAvayavArabdhacitrAvaya vicitra grahe'vayavavizeSya kanI letararUpatvAdivyApyacitratvAvacchinna prakArakagrahasyaiva hetutvaM vAcyam, tadbalAt caturaNukacitrapratyakSaM tadA syAdyadi vyaNukacitra pratyakSaM bhavet, na ca bhavaduktakAryakAraNabhAve tat sambhavatIti vizeSyatAsambandhena citratvaprakArakapratyakSe paramparayA'vayavagatanI letararUpAdimavagrahasya svavizeSyasamavetatvasambandhena hetutvaM na yuktam, tathA ca sannikarSamAtrasyaiva hetutvena yadi citrAvayavini nAnArUpaM nAbhyupagamyate tadA zuklAvayavAvacchedenApi cakSussannikarSe citrapratyakSApattissyAdeveti citrAvayavini nAnArUpamabhyupeyamiti citrAvayavini zuklAvayavAvacchedena zuklarUpasyaiva pratyakSamiti nirgalitArthaH / yadi cAvayavini zuklAdinAnArUpasyAbhAve'pi na zuklAvayavAvacchedena cakSussannikarSe sati citrarUpapratyakSApattiH, zukletaranIlevara pItetararUpAdimadavayavAvacchedenendriyasannikarSasya citrarUpapratyakSe kAraNatvena zuklAvayavAvacchedena cakSussanikarSasthale tadabhAvAt na ca yatrAvayavanIlAdigatanIlatvAdigrahapratibandhaka doSasadbhAvasta zrAvayavanIlAdyagra he citrarUpapratyakSaM na bhavati, tadapi syAt, nIletarapItetararUpAdimadavayavA bacchedena sannikarSasya sadbhAvAt / yadi ca tadanurodhenAvayava gatanI letararUpAdimadhcagrahasyApi kAraNatvaM tatropeyate tadA trasareNucitra pratyakSAnupapattistadavasthaiveti vAcyaM, avayavagata nIlAdigatanIlatvAdigraha pratibandhaka doSAbhAvAnAmapi citratvapratyakSe hetutvAbhyupagamena tatra citratvapratyakSApattivAraNAt / evaJca trasareNucitra pratyakSamapyupapadyate, yato yatraikasya dvyaNukasya nIlaM rUpamaparasya pItamityAdisthala eva citraM tryaNukaM bhavati, tatra nIletarapI tetararUpAdimadvyaNukAtmakAvayavAvacchedena vyaNuke cakSussannikarSo vidyate, dvayaNuke mahazvAbhAvAdeva na tadgatanIlAdipratyakSamiti tatpratibandhako doSastatra nAstIti tadabhAvo'pi vidyata iti vyaNukacitrapratyakSaM tena syAdeveti vibhAvyate, tadA nIlapItAdivyaktInAM bhedAttadgatanIlatvAdigrahapratibandhaka doSANAmananugatatvAttadabhAvAnAmapyanekatvAtteSAM citrapratyakSe kAraNatve'nantahetu. hetumadbhAvakalpanagauravaM syAt, ataH klupteSveva nIlAdinAnArUpeSu citratvaM vyAsajyavRtya. bhyupagantavyam, tasya ca samAnAdhikaraNanAnArUpagraha vyaGgyatvamiti nAnArUpagrahe satyeva citratvagraha iti zuklAdye kAvayavAvacchedena cakSussannikarSe zuklAdyekarUpasyaiva grahAtsamAnAdhikaraNanAnArUpagraharUpavyaJjakAbhAvena na tatra citratvagrahaH / na caitramapi gauravam, samAnAdhikaraNanAnA 378 " Aho Shrutgyanam" Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kAya 3, gA. . rUpANAmananugatatvena samAnAdhikaraNanIlapItagrahA, evaM samAnAdhikaraNaraktazulagrahaH, ityA. dInAM mimAnAM bhinnarUpeNa kAraNatvenAnekavidhakAraNatvaprasaGgAditi vAcyam / samAnAdhi. karaNanAnArUpagrahANAM bhedagarbhasAmAnAdhikaraNyasambandhena rUpaviziSTarUpa grahatvenaikarUpeNa kAraNasvasyaiva citratvapratyakSampratyabhyupagamenoktagauravAbhAvAt / yatra rUpaviziSTarUpagraho nAsti tatra sannikarSamAtrAcitratvAnavagA va citrapratyakSa bhvti| etacca paramparayA'vayavagata nIletarapItetararUpAdimattvagrahasya citratvaprakArakacitrapratyakSe hetutvapakSe'pi bhavadabhyupagate samAnam , etatpakSe citrarUpamatiriktaM nAsti, kintu nAnArUpANAmeva citratva jAtyA vyAsajyavRttirUpayA grahaNe sati citratvavyavahAro bhavati / yadi ca yatra zuklAdinAnArUpANyatrayavinyanubhUyante satra nAnAvayavAvacchi aparyAptavRttikamekaM citrarUpamapyanubhUyate, tasya caikAvayavAvacchedenA. bhAvAdevaikAvayavAvacchedena citrAbhAvapratItirapyupapadyate tadA citrAvayavidravyasya zuklAdinAnArUpasvabhAvatvaM citraikarUpAtmakasvabhAvatvaJcetyekAnekacitradravyasvabhAvaH syAdvAdataca. vidbhiH paridRSTo'bhyupagantavya eva, tatra zuklAdisvabhAvo dezaniyatadharmI, citrastramAva: skandhaniyatadharma iti dezagrAhakasAmagrIta: zuklAdigrahaH, skandhagrAhakasAmagrIta: citrarUpa. svabhAvagrahaH iti kadAciddezAvacchedenendriyasannikarSe zuklAyekaikarUpavattayA zuklA paTa ityAkArakaM citrapaTapratyakSaM kadAcicca skandhAvacchedenendriyasatrikarSe citra: paTa ityAkAraka citrapratyakSamiti niyama upapadyate, anayaiva dizA dvihastAdimite'vayavini dezAvacchedena ktistyAdimitAnekaparimANavattvaM skandhAvacchedena dvihastAdimitaikaparimANavatvamityekAne kaparimANavatvamapi svIkriyate, tatra ca nAnAparimANAni dezaniyatadharmAtmakAni, vivakSitekaparimANaM tu skandhaniyatadharmAtmakamiti dezAvacchedena santrikarSe dezaniyatavitastyAdiparimANasya pratyakSaM skandhAvacchedena sannikarSe skandhaniyatavivakSitaparimANasya pratyakSam , evaM citrarasasparzagandhAdisthale'pi jJAtavyamiti dicha / citradravyameva svasAmagrIprabhavamabhyupagantavyam, tata evaM citrataditararUpomayasvabhAvasya dravyasya sambhavaH, na tvavayavagatazuklAdipratyekarUpeNAvayavini zuklAdisamAnajAtIyarUpasya zukletararUpAdiSaTkenAvayavagatena tatra citrarUpasya cotpattirityekAntAbhyupagamo yuktaH, tathA sati yatraikasminnavayave utkRSTaM nIlamaparasmiMzvAparuSTaM nIlaM tadanyasminnavayave'pakRSTataraM nIlaM tairapyavayavini citraspamutpadyate, utkarSApakarSAzca nIlAdipratyekagatA anantaprakArAH, tairutpadyamAnamapi citrarUpamanantaprakAraM tatra naiyAyikaparikalpitanIletararUpAdiSaTkaM nAsti / atha ca citrarUpaM bhavadIti vyabhicAreNa nIletararUpAdiSaTkasya citrarUpasAmAnya prati kAraNatvaM na sambhAti, vijAtIyacitramprati nIletararUpAdiSaTkasya kAraNatvaM tadanyavijAtIyacitramprati utkRSTa nIlA apakRSTanIlAdisamudAyasya kAraNatvamityabhyupagame taratamabhAvena nIlatvAdyavAntarajAtimedAnAmanantatvena tadvatsamudAyaprabhavacitrarUpavajAtyAnAmapyanantatvena tattadvijAtIyacitraprati "Aho Shrutgyanam Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 sammati kAma 3, gA* . tatcadvijAtIyotkRSTApakaSTanIlAdisamudAyasya kAraNatve'nantakAryakAraNabhAvaprasaGgato gauravaM syAdato vRddhihAnibhyAM padasthAnapatitavarNaparyAyavacitradravyaM svasAmagrIprabhavamevAbhyupeyam, na ca tatra nIlatvAdikamavayavagatanIlAdikAryatAvacchedakaM, citratvazcotkRSTApakRSTAvayavagatanIlAdikAryatAvacchedakam , paTatvAdikazca tansvAdikAryatAvacchedakamisyevaM tattakAraNaniyamyatattatkAryatAvacchedakasamaSTisadbhAvata ekAnekasvabhAvacitradravyatvasyArthasamAjasiddhatvena na tadavacchinnamprati kasyacitkAraNatvamiti citradravyasya svasAmagrIpramavatvAbhyupagamo na sambhavatIti vAcyam, uktadizA'rthasamAjasiddhatayA parasamarthitasya niruktacitradravyatvasya tathAmavyatvasya svabhAvavizeSasya kAryatAvacchedakatva svIkriyate, tathAmavatvasvabhAvanalAyotpadyamAnaM tadravyamekAnekasvabhAvamevotpadyate, na tu tadantampatriSTanIlavacitratvAdidharmANAM svasvapratiniyatasAmagrIbalAttatra sampattiA, ato vastuto nArthasamAjasiddhatvaM niruktacitradravya. tvasyeti / etena yatra zuklAyekaikAvayavAvacchedena cakSussanikarSastatraikacitrarUpapakSe citra. pratyakSApAdanaM yatprAkRtaM tana yuktam, citrapratyakSajanakatAvacchedakatayA cakSussaMyogagatavaijAtyasya svIkAreNa tAdRzavaijAtyasyaikAvayavAvacchedena cakSussaMyoge'mAvena tatra citrapratyakSApatyasambhavAditi nirastam, sUkSmekSikayA'nantAvAntaracitrAnubhavAdanantavaijAtyakalpanApate. ratyantAprAmANikatvAditi dRSTavyam / citrAvayavini naikaM citrarUpaM kintvavyApyavRttIni zuklanIlAdIni nAnArUpANyeveti navyanaiyAyikamate'nyavayavagatotkRSTApakRSTanIlAbhyAmavayavinyavacchinnayorutkRSTApakRSTanIlayorutpattiH syAt, tatcadavayavAvacchinnotkRSTanIlamprati kAraNasya tattadavayavagatotkRSTanIlasya tattadavayavAvacchibhApakRSTanIlamprati kAraNasya tattadavayavagatApakRSTanIlasya ca satcAt, tathA samavAyasambandhena nIlamprati svasamavAyisamavetatvasambandhena nIlaM kAraNamiti tadghaTitasAmAnyasAmagrIvalAdanavacchimasya nIlasya cotpattiA prasajyeta, yadi ca avayavigatanIlataratvAdhavacchinnaM prati avayavagatanIlataratvAdinA'vayavagatanIlatarAdereva kAraNatvamupeyate, na tu nIlamprati nIlasya sAmAnyataH kAryakAraNabhAva iti na tatrAnavacchinnasya nIlasyotpattiH, tadA etAvatkAraNasamudAyalakSaNasAmagrIsace nIlatvAvacchinnasyotpattiriti nizcayAbhAvalakSaNAkasmikatvato nIlatvAvacchinnArthitayA pravRttiviraha Asajyeta, yatra cotkRSTApakaSTanIlAdilakSaNAvacchinnanIlavizeSAH pratIyante tatrAnavacchinnaM nIlasAmAnyamapi pratIyate tAdRzapratIternIlasAmAnyAnutpa. tAvanupapadyamAnatvaM syAt , yatra ca paTe kevalazuklameva rUpaM, tatrApi svalpabahvavayavAvacchedene. ndriyasannikarSe'NumahatvopetazuklavizeSAstadanuSaktaM zuklasAmAnyaM ca pratIyata evetyekAnekarUpaviziSTatayA dravyapratItirekAnekavarNaviziSTadravyaparimANAbhyupagama vinA na kathamapi sambhavatItyekAnekasvarUpadravyAbhyupagamaH syAdvAdinaH pramANacUlAmavalambate / etena citrarUpasya vyApyavaserekasyAbhyupagamapakSe rUpamAtrasya sarvatra vyApyacerevAbhyupagamAma tasya "Aho Shrutgyanam" Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kA , gA0 . 381 kiJcidavacchedena pratyakSaM, yadupapattaye kAraNAntaraM kalpanIyaM bhavet , avyApyatinIlAdhamyu. pagamapakSe tu kizcidavacchedena tatpratyakSopapataye kAraNAntaraM kalpanIyamiti gaurava miti na, yato'vyApyattisaMyogAdipratyakSAnurodhena anyApyattidravyasamavetaniSThaviSayatAsambandhena cAkSuSapratyakSatvAvacchinna prati cakSurindriyasya svasaMyogAvacchedakAvacchinnasamavAyasambandhA. bacchimAdhAratAsannikarSeNa yatkAraNatvaM tenaivAvyApyavRttinIlAdipratyakSasya sambhave na tadartha kAraNAntaraM kalpanIyaM, yatra nIlapItakapAlikAbhyAmekaM nIlapItomayarUpavatkapAlaM dvitIyamapi tathAvidhameva kapAlaM tAbhyAmArabdhasya ghaTasya nIle nIlakapAlikaiva paramparAsvacchediketyuktasabhikarSatazcakSuSA tatpratyakSamapyupapadyata iti nirastam, zAkhAmUlobhayAvacchedena vRkSe dIrghatantusaMyogasyAnubhavasiddhasya pratyakSe cakSuSo yathA svasaMyogAvacchedakazAkhAmUlomayAvacchimasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAsabhikarSaNa kAraNatvaM tathA nIlanIlatarobhayAdyavayavAvacchinnavilakSaNarUpasyAnubhavasiddhasya pratyakSe cakSuSaH svasaMyogAvacchedakanIlanIlatarobhayaparyAptAvacchedakatAkasamavAyasambandhAvacchinAdhAratAsabhikarSaNa kAraNasvakalpanasyAvazyakatvAt , yadi coktasaMyogasthale naikaH saMyogo'vayavadvayAvacchinnA, kintvekaikAvayavAvacchinnasaMyogadvaya eva, evaM nIlanIlatarAvayavobhayAvacchinnamapi na vilakSaNekarUpaM, kintu nIlAkyavAvacchinnanIlamavayavinyanyadanyacca nIlatarAvayavAvacchinnaM nIlataramiti na nIlanIlataromayaparyAptAvacchedakatAkasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAsabhikarSakalpanasyAvazyakatvamityucyate, tadA sajAtIyavijAtIyapadArtheSu jAyamAnaM samUhAlambanaM zAnaM yathaikaM tathA nIlanIlatarAvayavarUpaizca sarvairavayavini svasvAvacchedena samutpadyamAnaM rUpamavirodhAyApakamevotpadyata iti vRttikRto'mimatamasaGgatamApayeta, nanUpadarzitasaMyogasthale tattadavayavAvacchedena saMyogadvayamapyanubhUyate kAtsye naikasaMyogo'pyanubhUyata ityekAnekasaMyogakalpanaM tathaivaikAnekarUpakalpanamapi yuktamevetyucyate tadaikAnekasvarUpavastusvIkarvasyAdvAdina eva jetRtA, etena nAnArUpavadavayavArarudhe vyApyavRttInyeva nIlapItAdInyutpadyante, nIlAdikaM prati nIletarAdipratibandhakatvanIlAdikAraNatvakalpanApekSayA vyApyattinIlAdikalpanAyA eva nyAyyatvAdityapi pareSAM mataM nirastam, nIlakapAlAvacchedena cakSusabhikarSe pItAyupalambhApatterapi tatra doSatvAt , tadAhuH sammatiTIkAkRta:-" AzrayavyApitve'pyekAvayavasahite'pyavayavinyupalabhyamAne'parAvayavAnupalabdhAvapyanekarUpapratipattiH syAt , sarvarUpANAmAzrayavyApitvAditi " / na ca nIlAdyavayavAvacchimasannikarSasya nIlAdiprAhakatvakalpanayA na doSaH, yatra nIlapItakapAlikAbhyAM nIlapItarUpadvayavatkapAlamekamaparaza tathA tAbhyAM nIlapItomayavadghaTasyotpattiA, tatra niruktaghaTe nIlarUpasya pItakapAlikAvacchinnanIlapItomayakapAlAvacchedena cakSussantrikarSAtpratyakSApatteH / nIlagrAhakasya nIlapItobhayarUpavatkapAlAtmakanIlAvayavAvacchinnasanikarSasya sadbhAvAt , na ca nIlapratyakSe "Aho Shrutgyanam" Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa re, gA0 61 hreatoranvAvacchinnasannikarSa eva kAraNamiti nIlapItobhayavatkapAlasya kevalanIlAvayavarUpatvAbhAvAtpIta kapAlikAyAzca nIlarUpavasvasyaivAbhAvAnna pItakapAlikAvacchinnanIlapItomaya kapAlAvacchedena sannikarSAd ghaTanIlapratyakSApattiriti vAcyaM yatra nIlapItaparamANuyAmekaM nIlapItobhayavadvyaNukaM tathA dvitIya tathA tRtIyaM ca vyaNukamutpannaM, taitha tribhirnIlapIto bhavadbhiNukairnIlapItobhayavaNukamutpadyate tasya trasareNonalasya pratyakSaM na syAt, daarata vyaNukasya kevalanIlatvAbhAvena tadavacchinnatrasareNucakSussannikarSasya kevalanIlAvayavAvacchinnasannikarSatvA'bhAvAt, nIlaparamANurUpAvayava paramparAvacchinatrasareNucakSussabhi karSasya kevalanIlAvayavAvacchinnasannikarSarUpatve'pi tasya paramANusannikarSasyeva dravyAgrAhakatvena tadgatarUpAgrAhakatvAditi, yathA cotadizA ekAnekatayA rUpasya citratvaM vyavasthitipaddhatimeti tathA vastumAtre'pi, grAhye yathA caikAnekatayA citrasvabhAvatvamanubhavasiddhaM tathA grAhake jJAne'pi tatrAkhaNDAyA ekAkAratAyAH sakhaNDAnAzca nAnAprakAratAvizeSyatAsAMsargikaviSayatAnAM paranirUpitAnAM zuddhAnAM cAnulomapratilomabhAvena samAna saMvitsaMvedyatAniyAmaka vaicitryazAlinInAzca bahvInAmanubhavAt, ata eva " sAvajjajogavirao tigutto chasu saMjao, uvautto jayamANo AyA sAmAiyaM hoitti " saptanayAtmaka mahAvAkyArthajajJAne ekA viziSTA pramANAkAratA anekAcAMzikyo nayaviSayatAH parasparasaMyogajAtha bahayo'nubhUyanta iti, yadA ca citrarUpadRSTAntAvaSTambhena sarveSAM grAhmANAM grAhakANAzvAne kAntAtmatvaM pramANakoTimATIkate tadA tannirAkaraNaM citre ekAnekasvarUpaM rUpaM prAmANikamabhyupagayAyikavaizeSikaiH kartumazakyamiti suSThuktam ra " citramekamanekaM ca rUpaM prAmANikaM vadan / yogo vaizeSiko vAspi, nAnekAntaM pratikSipet // 1 // " iti // 60 // ye tu svIyAgamasUtra tAtparyavivecanA'kuzalinaH pratyakSAdipramANavAdhitArthasyApyAgamasyAndhaparamparAnyAyena prAmANyamAzrayanti te paramArthadRSTvA'navagatasUtra tAtparyArthA eveti pratipAdayitumAha pADekkanaya pahagayaM, suttaM suttaharasahasaMtuTThA | avikoviyasAmatthA, jahAgamavibhattapaDivattI // 61 // 6 " pADekkanayapahagayaM suttaM " pratyekanayapathagataM sUtram - ekaikasaGgrahAditattannaya prasRtatattasparavAdyAgamagataM sUtraM ' athAto brahmajijJAsA ' janmAdyasya yataH ' ityAdivedAntadarzanasUtraM, ' athAto dharmajijJAsA ' ' codanAlakSaNo'rtho dharmaH' ityAdimImAMsAdarzanasUtram / dharmavizeSaprasUtAd dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidhayAM tatvajJAnAnniHzreyasam // 4 // ityAdi vaizeSikadarzanasUtram / "Aho Shrutgyanam" Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 3, gA0 62 38I "} 4 pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAnta siddhAntAvayava tarkanirNaya vA dajalpavitaNDA hetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM tatvajJAnAd niHzreyasAdhigamaH // 1 // ityAdinaiyAyikadarzanasUtram, paralokino'bhAvAt paralokAbhAvaH / 1 / ityAdicArvAkamatasUtram, " kSaNikAH sarvasaMskArA vijJAnamAtramevedaM bho jinaputrAH / yad idaM traidhAtukaM " iti " grAhyagrAhakobhaya1 zUnyaM tavam" iti bauddhadarzana sUtrazcAdhItya " suttaharasada saMtuDA sUtradharazabda santuSTAHsUtradharA vayam' iti zabdamAtra santuSTA akharvagarva garviSThAH, ' avikoviyasAmatthA ' avikovidasAmarthyA:- viziSTAH kovidAH paNDitA vikovidAH paNDitatamAH, na vikovidA ityavikovidAH, teSAM sAmarthyamiva sAmarthyaM yeSAM te avikovidasAmarthyAH, aviditasUtrAntargataparamarahasyabhUtabhAvArthAH / kathaM te tathAvidhA ityAzaGkAyAM tatra hetumAha -- yathAgamavibhattapaDivattI - atrAkAramazleSAd yathAgamAvibhaktapratipattayaH Agamamanatikramyeti yathAgamaM yathAzrutamityarthaH yathAgamamevAvibhaktA aviviktA pratipattirbodho yeSAM te tathA, yasminnarthe sUtrAbhiprAyastadanabhijJatvena tadvyatiriktaviSayapratipattitvAditarajanavat, tattannayAdhIna saptabhaGgathAdisaGghaTitayathArthasUtrArthaviyevanatatparabuddhihInA ityarthaH / athavA svayUthyA eva ekanadarzanena katicitsUtrANi adhItya kecit ' sUtradharA vayam' iti garvitA yathAvasthitA'nyanayasavyapekSasUtrArthAparijJAnAd aviditasvavaiduSyasvarUpA yathAgamAvibhaktapratipacaya ityabhiprAya: // 61 // anyanayAnapekSaikanayamAzritya sUtrAbhiprAyaM vyAvarNayatAM teSAM dUSaNopadarzanAyAhasamma haMsaNamiNamo sayalasamattavaya NijvaNiddosaM / atukkosaviNaTThA salAhamANA viNAti // 62 // ' sammahaMsaNamiNamo' samyagdarzanametat tarhika svarUpamityAzaGkAyAmAha - 'sayalasamattavaNiNiddosaM 'sakalasamAptavacanIyanirdoSam - gajanimIlikAnyAyena parasparasvaviSayetaravipayAparityAgapravRttAzeSatattannayagocarajinaprajJaptAzeSa bhAvaviSayakasamUhAlambanajJAnavizeSAtmakaM samyagdarzanam, tacca syAnnityamityAdisakaladharmaparisamAptavacanIyatayA nirdoSam niruktasvarUpaM samyagdarzanaM syAtpadaghaTitameva vacanaM pravarttayati, syAtpadaJca tatraikaikadharmapratipAdakavacanaghaTakamapi sadanekAntadyotakatvAtsakalAnapi dharmAnavabodhayatIti tadvaditaM syAnityamityAdivacanaM sakaladharmapratipAdakatvalakSaNasakaladharma parisamAptatvavaditi tatpravarttakaM samyagdarzanaM sakaladharma parisamAptavacanIyaM taccena ca nirdoSam / nanu syAtpadaghaTitaM vacanaM sakaladharmapratipAdakaM cettarhi sakaladharmAntargatA'nabhilApyadharmapratipAdakamapi syAt, omiti cerhi vacanapratipAdyatvAdanabhilApyabhAvA eva na syuriti ced, maivam, thato'nabhilApyamAvA api svasvAsAdhAraNadharmasvarUpeNAnabhilApyAH, na tu prameyatvAdisvarUpeNApi, " Aho Shrutgyanam" Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fc sammati0 kAma 3, gA0 11 anyathA prameyatvAdivikalAste zazazRGgakalpAssyuH / ata evAnabhilApyamAve prameyatvAdinA syAdvaktavyaH svAsAdhAraNadharmastrarUpeNa syAdavaktavya ityAdisaptamaGgIsaGghaTanA yujyate, nAnyatheti / tarika kurvantItyevaM kiyAkAGkSAyAmAha-' viNAseMti' vinAzayanti, te ke ityAzaGkAyAM tatkarvabhUtapadamAha-' attukosaviNaTThA salAhamANA' AtmokarSavinaSTA: shlaaghmaanaaH| ayambhAva:-ekanayavAdinastvaviSaye sUtrAbhiprAya vyAvarNya sUtracaritArthIkaraNenAtmotkarSeNa vinaSTA anekAntakarambitavastubodhaM pratyanAdarabhAvapradarzanena syAdvAda. tatvapratipAdakAgamanatyanIkAH 'vayaM sUtradharAH' ityevaM straM prazaMsantaH samyagdarzanaM na svAtmani vyavasthApayanti // 62 // atha na te AgamapratyanIkAstadbhaktatvAt taddezaparijJAnavantazceti kathaM tavinAzapantItyAzaGkAnivRtyarthamAha na hu sAsaNabhattImattaeNa siddhaMtajANao hoi| na vijANao vi NiyamA paNNavaNANicchio NAmaM // 6 // 'na hu sAsaNabhattI' ityAdi-na khalu zAsanabhaktimAtreNa siddhAntajJAtA pramANagocarAnantadharmAdhyAsitaikaikavastupratipAdakasyAdvAdasiddhAntasya jJAtA bhavati, na ca siddhAntapratipAdyasyAdvAdagarbhayathA'vasthitavastutavaparijJAnamantareNa bhAvasamyaktvam , jinaprajJaptabhinnA'pekSA'viruddhanityAnityatvAdisyAdvAdadharmAGkitanikhilabhAvAvagAhisamUhAlambanApAyajJAnAtmakarucirUpatvAttasya, syAdvAdatacarUpeNAjJAtasyArthasya tadrUpeNa ruciviSayatvAnupapatteH, atathAbhUtArthajJAnasya ca paramArthadRSTyA'vagrahAdirUpatayA'nekAntaviSayasyApi tadAvaraNadoSeNAnekAntaviSayakatvenAnullikhitasya tathA rocayitumazakyatvAt , yaccAsAdRzAM pramAdagrastAnAM pravacanAnurAga eva zubhopAya iti manyamAnAnAM zAsanabhaktimAtreNa zraddhAnusAriNAM samyaktvaM tat 'satsaMkhyAdimArgaNAsthAnastanirNayo bhAvasamyaktvaM, sAmAnyatastu dravyasamyasvam' iti jhAnabinduvacanAt teSAmoghato pravacanAnurAgamAtreNa " tadeva satyaM nizzaI yajinendraiH praveditam" iti jJAnAhitavAsanArUpaM dravyasamyaktvameveti jAnIhi, 'Na vijANao vi NiyamA paNNavaNAnicchio NAma' na vijJAtApi jIvAditatvaikadezavijJAtApi, niyamAt prajJApanAnizcito nAma-nAmeti komalAmantraNe, anekAntAtmakavastustrarUpayathArthaprarUpaNAyAM nizcito bhavati, ekadezajJAnavatassakalaparyAyaviziSTavastujJAnavikalatayA samyaka tatprarUpaNA'sambhavAt , tathA ca pUrvAparaikavAkyatayA sakalAnantadharmAtmakajIvAditattvapratipAdakatrasandarbhasya pramANanayadvAreNa pravRttasya tAtparyajJAtaiva sidAntajJAtA, na punaraparihRtavirodhatadekadezajJAtA, tasyaikanayadvArA pravRttatvAt , ata eva na sa syAdvAdagrarUpaNAyAM samyak samartha iti siddham / jIvAjIvAnavAdisaptapadArthatatvanirUpaNaM bRhavIkAyAmasatkRta "Aho Shrutgyanam" Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 brammati kA hai, gA0 64 taccArthaprathamAdhyAyavivaraNaTIkAyAM ca vistareNa kRtamiti tata eva cAvaseyam granthagauravabhItyA neha pratanyate // 63 // alpAkSaramasaMdigdhaM sAravad vizvatomukham / astomamanavadyaJca, sUtraM sUtravido viduH // 1 // iti lakSaNaM sUtram, ata eva mahApuruSapraNItatvena gambhIrArthamiti na tanmAtraM pramANanaya garbhatAtparyArthabodhakSamam, kintu padArtha vAkyArtha mahAvAkyArthedamparyArtha medabhinnavyAkhyAnadvAraiveti pratipAdayitumAha suttaM atthanimeNaM na suttametseNa atthaparivattI / asthAI uNa NayavAyagahaNalINA durabhigammA // 64 // " ? , sutaM ' alpAkSarairbahrarthAn sUcayatIti sUtram ' asthanimeNaM' aryate paricchidyata ityarthaH, sa ca dvividhaH, tatraiko'rthassUtreNa sUtritaH sAkSAtsUtrasyA'bhidheyaH, dvitIyazca sUcito'payAkSipta, sAmarthyagamya iti yAvat, ata eva caturdazabhirapi pUrvaiH kazcitsAkSAda, kacittu gamyatayA sarvo'pyabhilApyaH padArtho'bhidhIyata eveti vizeSAvazyakaTIkoktaM saGgacchate, tasya nimenaM sthAnaM sUtram, anantArthabhRtameva sUtram, arthapratipattitra na niryuktyAdinirapekSasUtramAtreNa, 4 yatuH mUaM kevalasuttaM jIhA puNa hoi pAyaDA attho // 155 // ityupadezarahasyo ktervyAkhyAnarahitaM sUtraM mUkaM mUkapuruSatulyam kasyacidarthasyAvAcakam, sUtramAtreNa pramANatattabhayagarbhatAsvikArthA'pratIteH, arthaH punaH prakaTA jihvA, parAvabodhahetutvAt / arthaH puna:-" payavakamahAvakatthamedapajaM ca ettha cattAri / suyabhAvAvagamammi haMdi pagArA viNidiTThA || 859 // " ityupadezapadokteH sUtrabhAvAvagama hetu bhUtaH padArthavAkyArthamahAvAkyArthedamparyArthabhedena caturddhA bhaNitaH / tatra padArtho yathAzrutArthaH, padyate gamyate'rthaH sAmAnyarUpo'cAlitA'pratyavasthApito yeneti vyutpatteH / tadAha - " atthapadeNa hu jamhA ettha parya hoha siddhaM " iti / vAkyArtho dUSaNoktilakSaNacAlanAtmakaH, mahAvAkyArthazca yuktyA dUSaNaparihAralakSaNa pratyavasthAnAyoccaritasya vAkyasamUhAtmaka mahAvAkyasyArthaH, aidaparyArtha tAtparyArthaH / evaM pratisUtramuktakrameNa vyAkhyAne nizcitaprAmANyakaM samyagjJAnaM vyutpasya nirAkAGkSapratItirUpaM syAt, tacca vAkyArthAdijJAnaM zabdaprayojyamatirUpaM zrutajJAnAbhyantaraM vate zrutavRddhAH, ata eva samAnAkSaralAmAnAM caturdazapUrvavidAmapi SaTsthAnapatitatvaM yathoktAkSaralAmAnusAribhireva taistairgamyArthaviSayakaiH kSayopazamavaicitryAdvicitrativizeSaizrUyate, tathA coktaM vizeSAvazyakabhASye - " akbaralambheNa samA UnahiyA hoMti maIvi seserhi / te vi ya maIvisese sucanA maMtare jANa / 143 / " iti / 'attho vakkhANaM viya egaTThA / / 856 // ityupadezapadavacanAd jihvAtulyaniryukyAdivyAkhyAnAtma 49 "Aho Shrutgyanam" Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANDa 3, gA0 65 kArthasApekSasUtreNa nizcitaprAmANyakatAtparyArthapratItiH, na tu sUtramAtreNetyAha - na suttametteNa asthapaDivattI' na sUtramAtreNArthapratipattiH, nissImasiddhAntAcAdhitaparamArthagrAhibuddhiratnanidhisuguruparamparAviditastrArthabhAvAcAryakRtavyAkhyAnarahitena sUtreNArthapratipattiH paurvAparyAvAdhitArthapratipattirna, avivRtena sUtreNAyathArthapratIterapi bhAvAt / yathA'vasthitArtha. pratipattissUtramAtreNa duzzakyetyatra hetugarbhavizeSaNamAha 'atthagaI puNa NayavAyagahaNalINA' ye gatyarthAste jJAnArthA iti vacanAd arthagatiH arthasya yathA'vasthitasya gatiH pratipattiH punarnayavAdagahanalInA, "nathi gaeNa vihUNaM suttaM attho ya jiNamae kizci" ityukteH zatazataprabhedaviziSTaikaikanaigamAjusUtrAdinayabhedaviziSTadravyArthikaparyAyArthikanayavAdAveva gahanaM vipinam , tatra lInA tadyAptA tadviSayaviSayiketi yAvat , ata eva 'durabhigammA' duradhigamyA duravayodhetyarthaH // 64 // __ azeSatattabhayA atisUkSmaviSamatamArthaviSayakatvena kuzAgrabuddhibhirevAkseyA iti tatsaTitasUtrArthapratipattirapi mandameghasA duzzakyetyato'dhItasUtreNArthasampAdane vidhinAdhikataro yatnaH karttavyaH, yato'rthazuddharubhayavizuddhissUtrArthobhaya nirmalatArUpA sampadyate, anyathA viparItazAstrArthapratipattilakSaNaviparyAsAdyApattezzAsanamAlinyakAritvaM syAdityAzayenAha tamhA ahigayasutteNa, atthasaMpAyaNammi jaiyavvaM / AyariyadhIrahatthA, haMdi mahANaM vilaMbenti // 65 / / ' samhA ahigayasutteNa' tasmAt sUtrAdartho balIyAniti hetoH, adhigatasUtreNa adhigatamadhItamazeSa sUtraM yenAsau adhigatasUtraH, tena, ' atthasaMpAyaNammi jaiyavaM' arthasampAdane, arthaviSayakapramANatattannayasvarUpAvadhAraNe, yatitavyaM dRDhayatnapareNa bhAvyam , dRDhI yatnaH kartumucita iti yAvat / adhItya sUtraM tattannayayuktitattatpratispardhi nayayukti. saMvAdaH zrotavyaH, zrutvA ca sarvanayasaMvAdavinizcayaparizuddhayathAvasthitArthatayA sUtraM bhAva. nIyam, pramANaparasparasApekSatacannayApekSAnekAntArthapratipAdakatayA sUtrayathAvattAtparyabhAvanA'karaNe zAsanaviDambanAkAritvadoSapratipAdanAyottarArddhamAha-" AyaripadhIrahatthA " AcAryadhIrahastAH, dhIro lajjAvinayazikSAkalAdirahitatvena dhRSTatAzAlI hasto yeSAM te dhIrahastAH, AcAryAzca te dhIrahastAzca AcAryadhIrahastAH, yathA kecidanabhyastakarmANo'pi dhRSTatayA karmaNi vyApRtahastAH tathA sadgurUpAsanAdibhirazikSitatattanayagarbhazAstrArthA api zAstrArthavivecane dhRSTatayA vyApRtAH, evambhUtA''cAryAH kiM kurvantItyAzaGkAyAmAha-" iMdi mahANaM vilaMbeti" mahA''jJAmAtazAsanaM viDambayantIti jJAyatAm , tadevamanadhItA'zruta. yathAvadaparibhAvitAgamatAtparyA jinazAsanaM vigopayantIti siddham // 65 // bahuzrutatvAdidaryAtsUtratAtparyAnavayodhAdanizcitazAstrArthasya siddhAntapratyanIkatvamAha "Aho Shrutgyanam" Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kANDa 3, 0 66 , jaha jaha bahussuo saMmao a, sissagaNasaMparivuDo a / aviNicchio a samae, taha taha siddhaMtapaDiNIo // 66 // 4 jaha jaha bahustuo ' yathA yathA bahuzrutaH paripaThitavahnAgamaH zrutapallaragrAhitayA bahuzrutatvakhyAtimAniti yAvat, 'saMmao a' sammataca siddhAntopaniSadvicAracaturajanAviditazAstrAbhiprAyANAM gatAnugatikapravAhapatitAnAM tadanuvartinAM cAnyeSAM bAhyADambaradarzanamAtroditavismayAnAM mugdhamatInAM ca zAstrajJatvena bahumataH, 'sismagaNasaMparivuDo a ziSyagaNa saMparivRtazca zAstrataccAnabhijJairvineyavRndaiH samantAt parivRtazca 'aviNicchio a ' avinizcitaca tathAvidhaparivAra darpAcchAstra paryAlocane'nAdarAda vinizcitAgamaidamparyatha, yadvA samyagapariNatazca pravacane aidamparyA'jJAnAt viratyaprahRtvAcca, ' taha taha siddhatapaDiNIo tathA tathA siddhAntapratyanIkaH, yathAvadaparibhAvitAgamatAtparya sso'pariNatadezanayA yathAsthitasiddhAntasya viparyAsApAdanAnmugdhajanAnAmazraddhotpAdakatvena vastusthityA siddhAntavinAzakaH, anyAgamebhyastalAghavApAdanAditi / abhihitaJca siddhAnte , 64 287 'savvannUhi paNIyaM, so uttamamaisaeNa gaMbhIraM / tucchakahaNAra hiTThA, sesANa vi kuNai siddhataM // 1 // aviNicchioNa sammaM, ussaggAvavAyajANao hoi / avisapaogao siM, so saparaviNAsao niyamA // 2 // " iti / tadarthazcAyam - sarvajJaiH praNItaM so'vinizcita uttamaM pradhAnamatizayena gaMbhIraM bhAvArthasAraM tucchakathanayA apariNatadezanayA'dhaH zeSANAmapi siddhAntAnAM karoti tathAvidhalokaM prati siddhAntamiti gAthArthaH / avinizcitaH samaye na samyagutsargApavAdajJo bhavati sarvatraiva, tatazcA'viSayaprayogato'nayorutsargApavAdayostathAvivastraparavinAzako niyamAt kUTavaidyavaditi gAthArthaH // 66 // tasmAcchAkhamadhItya tadarthAvadhAraNaM vidheyam, avadhRtazca tadartho pramANanayAbhiprAyato yathAvatparimAvanIyaH, anyathA tatphalaparijJAnavikalatAprasaktissyAdityata Aha " yadvA syAdvAda eva pravacanasAra, etadbodhenaiva pravacanasya phalavatvAt, " ege AyA " ityAdinApi tantra parikarmitamatInAmAtmA syAdekaH syAdaneka ityAdisasa bhaGgI parikaritabodhasyaivotpatteH, ekanayAvadhAraNe midhyAdRSTivacanA'vizeSaprasaGgAt / ata eva bhagavadupadiSTayA pravacanamUlatripadyApyekavastuni dravyArthika paryAyArthikana yApekSa kathaJcinityatvAnityatvo mayadharmamAdaareerdvAda eva prokta ityetasminna'vijJAte caraNakaraNAnuSThAnasya nizrayazuddhassaro'vijJAtassyAt, syAdvAdamudrA mudrita jIvAjI vAdinavatastraviSaya kApAyajJAnAtmakarucirUpasamyagdarzana zuddhizUnyatvAditi pratipAdayitumAha - "Aho Shrutgyanam" Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 sammati* kANDa 3, gA. 15 caraNakaraNappahANA, ssmyprsmymukkvaavaaraa| dharaNakaraNassa sAraM, nicchayazuddhaM na yAti // 67 // caraNakaraNappahANA' caraNakaraNapradhAnA:-caraNaM " vayasamaNadhamma " ityAdigAtho. ktasaptatibhedam, karaNamapi " piMDavisohI samiI" ityAdigAthoktasaptatimedam, tAbhyAM pradhAnAH, tadubhayAnuSThAnasatatapratyekalInAH, 'sasamayaparasamayamukavAvArA' svasamayaparasamayamukta vyApArA, svasamayaparasamayayormukto'nAhato vyApAraH syAdvAdaparikarmitadhiyA vivecanAtmA yaiste tathA, caraNakaraNA'nuSThAnenaiva kRtArthA vayaM kimasmAkaM tarkakarkazena vAdarasikaramaNIyena syAdvAdena prayojanamityevaM dravyAnuyogazAstrAbhyAsAyAvRtA ityarthaH, 'caraNakaraNassa sAraM' caraNakaraNasya caraNakaraNAnuSThAnasya sAraM svajanyaphalotkarSAGgama, 'nicchayasuddhaM ' nizcayazuddhaM paramArthadRSTyA'vadAtam, na tu bAhyakriyAvallokadRSTauvApAtato ramaNIyamityarthaH, na yANaMti' na jAnanti, na vicArayanti, tadAvaraNadoSAt , evaJca teSAmalpaphalameva caraNakaraNAnuSThAnamityarthaH / yadvA pUrvoktayozcaraNakaraNayoH pradhAnAstadanuSThAnatatparAH,svasamaya-parasamayamuktavyApArA ayaM svasamaya: pramANanayAbhyAM yathAvasthitAnekAntAtmakavastutatvapratipAdakatvAt , ayaza parasamayaH pramANAntaravAdhitaikAntatasvapratipAdakatvAt , na cAtra pramANAntaravAdhitasvasya vizeSaNasyA'siddhyA tadviziSToktahetvasiddhiriti vAcyam, tattanayapravartitatattatsamayAntaratattveSu nayAntarapratipAdhayuktiprakarairaneko bAdhitatvasya pradarzanAdityetasmin parijJAne'nA. dRtAH, narasiMhabajAtyantararUpamata eva samayAntaratattvavilakSaNamanekAntatattvaM yathAvadanavabudhyamAnAzcaraNakaraNayoH sAraM phalaM nizcayazuddhaM nizcayazca tacchuddhazca jJAnadarzanopayogAtmaka nikalakaM na jAnanti nAnubhavanti, zAnadarzanacAritrAtmakakAraNaprabhavatvAttasya, kAraNAbhAve ca kAryasyA'sambhavAt , anyathA tasya nirhetukatvApatte, caraNakaraNayozca cAritrAtmakasvAt , dravyaparyAyAtmakajIvAditatvAvagamakhamAvarucyabhAve'bhAvAt , athavA caraNakaraNayossAraM nizcayena zuddhaM samyagdarzanaM te na jAnanti, na hi yathAvasthitavastutattvAvabodhamantareNa tadruciA, na ca svasamayaparasamayatAtparyArthAnavagame tadavabodho boTikAderiva sammavI | atha jIvAdidravyArthaparyAyArthA'parijJAne'pi yadarhadviruktaM tadevaikaM satyamityetAvataiva samyagdarzanasadbhAvaH " maNNai tameva sacaM NissaMkaM jaM jiNehiM paNataM" ityAdyAgamaprAmANyAta, na, svasamayaparasamayaparamArthA'nabhijJairnirAvaraNajJAnadarzanAtmakajinasvarUpAjJAnavadbhistadamihitabhAvAnAM sAmAnyarUpatayApyanyavyavacchedena satyasvarUpatvena jhAtumazakyatvAt , nanvevamAgamavirodhaH sAmAyikamAtravido mASatuSAderyathoktacAritriNastasya muktipratipAdanAt sakalazAstrArthanatAvikalavratasya vratAdyAcaraNanairarthakyApattizca, tatsAdhya "Aho Shrutgyanam" Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kAna 3, gA.. phalA'navAse, na ca yathopadarzitacaraNakaraNe samyagdarzanavaikalye sammavatA, zAnAditritaya. syApi tatra pAThAditi, maivam , ye yathoditacaraNakaraNaprarUpaNAsevanadvAreNa pradhAnAdAcAryAtsvasamayaparasamayamuktavyApArA na bhavantIti nano'tra sambandhAt te caraNakaraNasAraM nizcayazuddhaM jAnantyeva, gurvAjJayA pravRtteH, caraNaguNasthitasya sAdhoH sarvanayavizuddhatayA'bhyupagamAt " taM sabaNayavisuddhaM jaM caraNaguNaDhio sAhU" ityAdyAgamaprAmANyAt / agItArthasthApi gItArthanizritasya tatparatantryasyaiva phalato jJAnadarzanalakSaNatvAt / Aha ca haribhadrAcArya: " gurupArataMtanANaM, saddahaNaM eya saMgayaM ceva / etto u carittINaM, mAsatusAINa nihiDeM // 11-7 // tti" gItArthA'nizritAgItArthasya svatantracaraNakaraNapravRttervatAdhanuSThAnavaiphalyaM tvamyupagamyata eva / "gIyastho ya vihAro, bIo gIyatthamIsi(nissi )o bhnnio| itto tahayavihAro, nANunAo jiNavarehiM / / 1 / / " ityAdyAgamaprAmANyAditi / / yadvA pUrvoktayovaraNakaraNayoH pradhAnA:-tadanuSThAnArpitatrikaraNAA, svasamayaparasamayamuktavyApArA:-ayaM strasamayaH dravyArthikanayApekSayA syAnityameva paryAyArthikanayApekSayA syAdanityamevetyAdisaptamaGgIparikaritArthabodhajanakatvAt , ayazca parasamayaH anyanayAnapekSanayagocarekAntatattvapratipAdakatvAt , ityetasmin parijJAne'nAdRtAH, tattatrayaprasutata. tatparasamayapratipAdyaikAntatattattattvajJAne nayAntarapratipAdyena tattattattvanirAkaraNayuktisamUhe. nAprAmANyavAne satyeva tadviSayAsatyatvanizcayaH, tasmizca sati pramANanayAbhyAM svasamayapratipAbhimApekSAviruddhakSaNikA'kSaNikatva nityAnityatvAdyanantadharmAkAntAnekAntAtmakArthayathArthanizcayo bhavitumarhatIti svaparasamayatatvasatyAsatyatvavivecanAnudhamavanto'nekAnta. tavaM yathAvadanavabudhyamAnAH caraNakaraNayossAraM nizcayena zuddhaM samyagdarzanaM te na jAnanti, yato bhagavatA pravacanaM bhavyAGgivAtAnAM syAdvAdajJAnArthamevopadiSTamiti yathArthavAdvAda. nidhayabodhamantareNa svapakSassan parapakSazvAsannityevaM svapakSapaspakSayorvidhiniSedhayoH kartumazakyatvAt nAsti syAdvAdata varucilakSaNasamyaktvam , jinaprajJaptabhAvaviSayakasamUhAlambanajJAnavizeSasyaiva rucitayA''mnAtatvAt , tAdRzavodhazca vastutvavyApakA'nekAntatvapratisandhAnAhitavAsanAvatAmeva, tAdRzavAsanA'pi ca svaparasamayanirantaraSaddhavyApArANAmeva, na ca te tAdRzaSyApArA iti na nizcayena zuddhaM samyagdarzanamanubhavanti, "chappiya jIvanikAe, saddahamANo Na sadahA bhAvA" ityAdinA'tra prAgevoktatvAdaviviktaSaTkAyaparizAne'pi syAdvAdena viviktaSaTakAyaparijJAnaM vinauSatastadrAgamAtreNa dravyasamyaktvasyevAtrApi svasamayaparasamayavivecanaM vinA dravyasamyaktvasyaiva bhAvAt / nanvevaM tathAvidhA'mIvArthasya saMkSeparucisamyaktvacchidyateti cet, maivam , yata AjJAruceH priyagItArthA''spa "Aho Shrutgyanam' Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 sammati 0 kANDa 3, gA0 60 mArgAnusAriNo yatsamyaktvaM tadravyeNa bruvate nipuNAH syAdvAdapratipatniyogyatAyAstaanya nirjarA janaka karmakSayopazamarUpAyAsteSvakhaNDitatvAt / abhihitazca " jiNavayaNameva tattaM ettha ruI hoi davvasammattaM / jaha bhAvA nANasiddhA, parisuddhaM tassa sammattaM // " iti / ear vivecitaM prAgeva / yadvA ye yadoditacaraNa karaNa prarUpaNA sevanadvAreNa pradhAnAdAcAryAt svasamayaparasamayamuktavyApArA na bhavantIti navo'tra sambandhAt te caraNakaraNasAraM nizcayazuddhaM jAnantyeva, gurvAjJayA pravRtteriti // 67 // parasparanirapekSe jJAnakriye na mokSasAdhike kintu parasparasApekSe eva te, yato mokSatvAnimprati na kevala kriyA, na vA jJAnamAtraM kAraNam, kintu mokSAnukUlazaktimazvena rUpeNa mithassApekSajJAna kriyobhayameveti pratipAdayitumAha nANaM kiriyArahiyaM, kiriyAmettaM ca do vi egaMtA / asamasthA dAeuM, jamma-maraNadukkhamA bhAI // 68 // ' nANaM kiriyArahiyaM ' jJAnaM syAdvAdAGkitajIvAdipadArthasArthaprakAzakaM jJAnaM kriyArahitaM zAkhavihitapazca mahAvratAdisadanuSThAnakriyAnirapekSam, ' kiriyAmetaM ca ' kriyAmAtraM ca, ," ekazcAsAvanta mAtrapadena taditaravyavacchedAduktalakSaNajJAnanirapekSA kriyA ca yathoktAnuSThAnAtmikA, ' do vi egaMtA ' ' dvAvapyekAntau ' amyate gamyate nizcIyate ityantaH, dharmaH, caikAntaH, ekAntacaikAntazcaikAntau mitrApekSA'viruddhadharmAntaravinirmuktatvena kevalaikadharmAtmakau dvAvapi pakSau ' jammamaraNadukkhamAbhAI' janmamaraNaduHkhebhyo mA bhaiSIriti 'dAu asamatthA ' darzayitumasamarthau / nanvevaM tarhi tebhyo mA bhaiSIriti darzayituM kassamartha iti cet, ucyate, parasparasApekSa samuditatadubhayAtmakapakSa eva, tathAhi puruSo na jJAnamAtreNa bhayebhyo mucyate kriyArahitatvAt, mahAnagare dahyamAne sati dRSTapalAyana mArgapavat, na vA puruSaH kriyAmAtreNa bhayebhyo mucyate sajjJAnarahitatvAt, mahAnagare pradIpyamAne sati dazamAnagRhAdyabhimukhapalAyamAnAndhavat / taduktaM vizeSAvazyaka niryuktau 46 hayaM nANaM kiyAhINaM, hayA annANao kiyA / pAto paMgulo daDo, dhAvamANo a aMdhao // 1 // " iti // 1159 // yadvA jJAnamAtraM nepsitArthaprApakaM satkriyA'sahakRtajJAnatvAt, mahAraNyadAhe sati dRSTapalAyana mArgasvadezaprAptyabhimukhagamanakriyAzUnyapaGgujJAnavat, kriyA'pi kevalA nepsitArthasAdhikA sajjJAnAsaha kRtakriyAtvAt atisaMkaTapuradAhe dahyamAnagRhAdyabhimukhaprapalAyamAnAndhapuruSagatikriyAvat / samuditajJAnakriyobhayapakSe tvevamanumAnaprayogaH- samyagjJAna 9 - "Aho Shrutgyanam" Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANa , pA. " sampavikrayobhayavAn puruSo bhayebhyo mucyate ubhayasaMyogavazvAt , mahA''raNyadAhamItAndhaskandhArUDhapalavaditi / taduktaM vizeSAvazyakaniyuktau-- " saMjogasiddhIe phalaM vayaMti, na hu ekacakkeNa raho payAi / aMdho ya paDgU ya vaNe samicA, te saMpauttA nagaraM paviTThA // 1 // " iti / . etadarthasaMvAdakatayoktazcAnyatra "cakSuSmAnekaH syAdandho'nyastanmatAnuvRttipaH / gantArau gantavyaM prApnuta etau yugapadeva // 1 // " iti / yadvA samyakakriyAsamyagjJAnobhayaM iSTaphalasiddhijanakaM parasparasahakAritvAt , andhaparasamyakakriyAjJAnobhayavaditi / nanvanena jJAnakriyAbhyAM dvAbhyAM janmamaraNabhayavimuktilakSaNamokSa iti pratipAditam / " nANaM payAsayaM sohao, tavo saMjamo ya guttikro| tiNhaM pisamAoge, mokkho jiNasAsaNe bhaNio // 1169 // " iti // vizeSAvazyakaniyuktyA tu jJAnatapaHsaMyamebhyastribhyo mokSa ityabhihitamiti kathaM na virodha iti ceda, ajJAnavilasitametat , tapaHsaMyamayoH kriyArUpatvena tayoH kriyAyAmevAntarbhAvAt / taduktam-- __ "saMjamatavomaI jaM saMvaranivaraphalA mayA kiriyA / to tigasaMjogo vi hu, tAu ciya naann-kiriyaao||1174||" iti / etena samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga iti tattvArthAdhigamAdyasUtreNApi saha virodho nirastaH, yato jJAnagrahaNenaiveha samyagdarzanamAkSipyate, tadantareNa tasyApyabhAvAt , mithyAdRSTijJAnasyAjJAnatvena pUrvameva pratipAdanAt / yadvA matijJAnasyaiva rucirUpo yo'pAyAMza: stadrUpatvena samyagdarzanasya jJAnAtmakatayA sahanayAbhiprAyeNa samyagdarzanajJAnayonitvena rUpeNaikatvavivakSaNAditi, govRSanyAyena samyagdarzanajJAnayoH pRthag vivakSayA tu samyagdarzanAditritayasyaiva mokSAnukUlaikazaktimattvAvacchinnakAraNatvalakSaNaM mokSamArgatvaM tasvArthAdhigamAyasUtreNa vihitamiti sarvamavadAtam / nanu samyagdarzanAditrayasya jJAnakriyomayasya vA mokSakAraNatvamastu tathApi tatkena rUpeNeti cet , ucyate, anvayavyatirekAbhyAM kAryakAraNabhAvagraha iti tAbhyAM samyagdarzanatvena samyagjJAnatvena samparacAritratvena yadvA jJAnatvena kriyAtvena pratyekarUpeNa mokSamprati svetarasakalakAraNasahakRtasya samyagdarzanAde kAraNatvagrahAttattayApekSayakaikasyApi parasparasApekSasya kAraNatvam, sAmagrI "Aho Shrutgyanam Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kAma , mA. vai janiti nyAyAtpramANApekSayA samyagdarzanAditrayasamUhasya jJAnakriyomayasya vA mokSA. nukUlazaktimatvena rUpeNaikameva kAraNatvamityabhyupagantavyam , tatra dvAradvAribhAvakalpanAdikamadhikaM pUrvamevoktamiti // 68 // duravagAhagambhIrAkSobhyapadArtharatnaratnAkarasya nAnAvidhataraGgopamavividhatatanayabharaca. nA''tmakasthAnekAdityasamUhavatkRtAvikalapadArthaprakAzasya savisahasravaddhAsvaratvAtkenApya. nabhibhavanIyasya jinavacanasyApUrvamAhAtmyajJApanAtmakastutirUpaM ziSyapraziSyAdAvetatprakaraNAdhyayanAvicchedArthacA'ntimamaGgalaM pratipipAdayiSuH jinavacanayathArthaguNastakkaraNakalAlaso vizvavizvAryakramAbjazrIhariH prakaraNaparisamAtAvantimagAthAmAha bhaI micchAdasaNasamUhamaiyassa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavao, saMviggasuhAhigammassa / / 69 // bhaI' ityasya 'jiNavayaNassa' ityanenAnvayaH, bhadraM-kalyANaM yathAsthitatatvajJAnotpAdanadvArA bhavyAGgivAtAkhaNDA'pratidvandvA''nandasandohA'pratighAtinIruSatvaprApakatvaM sarva vAkyaM kriyayA parisamApyata itivacanAt astviti zeSaH, rAgadveSamohAn bhAvArIn jayantIti jinAH, ucyate yattadvacanam , jinAnAM vacanaM jinavacanaM tasya,jinapraNItavacanasyeti yAvat , anenAsya 'jiNANaM sAsanaM siddhaM' ityanenoktaM viziSTapuruSapraNItatvanivandhanaM prAmANyaM nigamayati, " sadhaNayamayaM jiNavayaNaM " ityAgamoktimanusmarabAha-'micchAdasaNasamUhamada yassa' iti-mithyAdarzanasamUhama yasya-ekAntatattannayaprasutanikhilaparasamayArthaviSayatAvyA. pakaviSayatAkabodhotpAdakasya, athavA'trAvayavArthe mayaTpratyayavidhAnAnmithyAdarzanasamUhA naigamAdayaH, " ekeko vi sayaviho" ityAvazyakaniyuktivacanAt ekaikasya naigamAdenayasya zatabhedatvena pUrva pratipAditatvAt zatazataprabhedaviziSTA nayA: parasparasApekSatattabhayavAkyavAtaghaTitatayA avayavA yasya tanmithyAdarzanasamUhamayaM, tasya / sarvaireva hyekaikAMzamAhi. bhirnayairmilitaiH sampUrNamanantadharmAtmakaM vastu nizcIyate iti tanizcayajanakatvAdbhagavacchAsanaM nayasamUhAtmakaM pramANam , ata eva sampUrNAbhimataphalasAdhakam , tadanyazAsanaM tvekayAdinaya. mAtramatAvalambitvena samagranaya vikalamapramANam , ato na sampUrNAbhimataphalasAdhakaM vikalakriyAvat , yathA bhiSakapraticArakAturauSadhAdyanyatarAGgavikalA kriyA na saMpUrNAbhipretaphala. sAdhanI tathA'nyazAsanamapi / jinazAsanaM tu sakalanayAtmakAvikalAGgasampanatvena na tathA. vidhamitthaMbhUtasya tasya / nanu mithyAdarzanAnAM tattatrayaprasRtaparapravAdAnAM pratyekAvasthAyAM mithyASTitvAt tatsamUhe'pi pracuraviSalavasamudAye viSaprAcuryavat mahAmithyAdRSTitvaprasacyA tanmayaM jinavacanamapi kathaM samyambhAvaM prapadyate, yato na hi viSakaNikAsamUhamayaM kimapi vastu amRtabhAvaM prapadyamAnaM keSAmapi dRSTigocaraM bhavatIti cet, maivam , vastutazcAnava "Aho Shrutgyanam" Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, gA0 69 antyamaGgalam 393 bodhAt , yatassAkSAd dRzyata eva pracuraviSalavasamUho'pi prAjJakuzalakriyapIyUSapANimahAvaidya. kutamithoviziSTadravyasaMyogavizeSApAditapariNAmAntarA''panno nirviSIsanagadarUpatA lohasamUho'pi sparzamaNisparzatassuvarNabhAvamAtmasAtkurvANa ityetasmin lokasiddhe kiM vivAdena ? tadvat mithyAdarzanasamUho'pi syAdvAdatavajayathAsthAnaviniyojitaparasparasApekSabhAvo'ta evaM darIbhUtavirodhabhAvatvenA'virodhamAvaGgataH samAsAditasyAdvAdasvarUpassamyaktvamAsAdayatIti yathArthamAvena sarvanayaviSayapratipAdakatayA tanmayaM jinavacanamapi samyagrUpameva, ata eva jinavacanasamudrasyaite pratyekanayAstaraGgA vedAntasAGkhayabauddhAditattadarzanaprakRtibhUtAH, tanmayazca jinavacanasamudro ratnatrayamamalaM prasUta iti tadarthinastakartAraM bhavantaM namrIbhUyA. zrayante, abhihitArthasaMvAdi cedaM vAdigajakezarizrIsiddhasenadivAkarabhagavadvacanam" nayAstava syAtpadalAJchanA ime, rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yatastato, bhavantamAryAH praNatA hitaissinnH||1||" iti| 'amayasArassa'iti-na vidyate mRta maraNaM yasmin aso amRto mokSaH, taM sArayatigamayati mokSasvarUpapratipAdakatvAd bodhayati mokSakahetutayA taM prApayatIti vA yattat amRtasAram-tasyetyarthaH / 'amayasAyassa' iti pAThe tu amRtavat svAdyate yattadamRtasvAdamamRtatulyamiti yAvat , amRtamAsvAdhamAnamanirvacanIyAnandasandohaM janayati tadvadidamapi jinavacanamadhIyamAnaM zrUyamANaM vA zuklapAkSikasaMvignabhavivAtAnAmanupamapramodabharamutpAdayati, evaMvidhasya tasyetyarthaH / bhagavao-kSIrAvAdyanekalabdhyAdyaizvaryAdyarthasamanvitatvena bhagavataH, anena vizeSaNena tasya aihikasampadvizeSajanakatvamAha / saMviggasuhAhigammassa' saMvignasukhAdhigamyasya, saMvignaH / yatheha lavaNAmbhobhiH parito lavaNodadhiH / zArIramAnasaiduHkhairasaGkhatheyairbhavastathA // 1 // " ityevaM bhavasvarUpabhAvanayA bhavavimukhaiH, kArAgAravimukhaiH kArAgAra iva saMsAro'nantaduHkhabhayasthAnatvena taihaya eva, avyA. bAdhAkhaNDaparamAnandaikaniketanatvena tadviparItalakSaNo mokSazcopAdeya evetyevaM paramArthatatvavicAraNayA mokSamabhilipsubhiH "kAma ! jAnAmi te mUlaM, saGkalpAt kila jAyase / atastaM na kariSyAmi, tato me kiM kariSyasi ? // 1 // " iti bhAvanayA kAraNAtmakasaGkalpocchicyA tatkAryabhUtakAmabhogAsaktinivRttaH, bhavAminandinA jinavacanaM karNazUlAya. mAnamiti na tu taiH, idameva jinavacanaM zrotyathArthAvabodhajanakatvena tathyaM bhramapramAdavipralipsAdhanAsaktapuruSapraNItatvenA'visaMvAgha'saMdigdhatvAdiguNopetamityataH sukhenAdhiH gamyate'vayodhyate yattat saMvignasukhAdhigamyam , etadvizeSaNenApi viziSTaSu tyatizayasaMvitsamanvitayativRSaniSevyatvamasya pratipAditam / evaMvidhaguNagaNAlaGkatasya jinavacanasya "Aho Shrutgyanam' Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kANDa 3, antyamAlamsAmAyikAdimindusAraparyantazrutAmbhodheH kalyANamastviti prakaraNaparisamAptau antyamaGgala. sampAdanArthamasAdhAraNayathArthaguNotkIrtanAtmikAM stutimAha haribhagavAniti bhAvaH / kalyANakadarzanasUrigIta-guNaudhatIrthodayasUrasUrim / bhaktyA sadA''nandanatAGgisUrim , vizuddhavijJAnavikAzatrim // 1 // madhyAtmapAmollasanArkasUriM, pipAsutatvA'mRtapAyisUrim / apUrvalAvaNyavarAsyasUriM, kastUrasA stauti na nemisUrim // 2 // diGmAtrameva samadarzi tRtIyakANDe, dravyAnuyogamitibhaGganayAgamAbdheH / navyoktimerumathanAt picatAttadutthaM, santyajya dunayaviSa sunayAmRtaM jJaH // 3 // pavitre'haMzcaityaithupura iva pralAdanapure, caturmAsaM sthitvA svagurukRpayA vaikramazubhe / zarApradyudhabde navatijinakalyANakadine, tRtIye kANDe'haM laghuvivRtipUrti vihitavAn // 4 // ityativiSamaidaMyugInakAlapramAvakramikAhIyamAnAyurbalotsAhazraddhAsaMvegazravaNAkAsA'va. dhAraNAdizaktInAM bhavyAGginAtAnAM pramANa nAnAvidhanayanikSepasaptamaGgayAdisaTitajinavacanapratipAdyAnekAntatatvazravaNameva durlabham , zrutvA'pyatikuNThitaprajJatvAtteSAM sarvanayaprapazca. saMskRtadhIgamyatatvAvabodho duzzakyaH kadAcitkathaJcidupajAtatathAvidhajJAnAvaraNakarmakSayopaamAvalyAttacAvabodhe suzakye'pyadhyApanakAle parapratyAyanaM pratyAdaraH kAryasanmukhamAvaM gamayitumazakyA, tasya tathAbhAvena gamayituM zakyatve'pi mahAgranthArthasaMsmaraNaM smRtArthapratipAda. nazcAtyantaklezAyeti matvA jinAbhihitatatvajijJAsavo vistaragranthabhIravo'mI vinItavineyA madhyasthavRttayo'ta evA'nAgrahiNo vineyabhAvenopasannAH kathaM nAmAlpagranthenAlpIyasA kAlena pUrvoktatatvamadhIyerannityanugrahabuddhyA " dUsamanisAdivAgarakappattaNao" ityAdi paJcavastuvacanAd duHSamAkAlanizAdivAkarakalpatvenAvAptayathArthanAmnA tArkikaziromaNizrIsiddhasenadivAkareNa praNItasya nirjharadatucchavAgchaTAmadavAripravAdidviradaghanaghaTAkuNThadhIniyojita. yuktivAtAtmakakumbhapIThabhedivajopamadravyAnuyogapratipAdyApekSAbhedaprayojyAvirodhamAktadata. dAtmakAnekAntatatvaprAmANyanizcAyakA'bhedyayuktivAtasaGghaTitasya sammatitarkaprakaraNasya vizvAnupamaprauDhaprabhAvaprabhAvitavItarAgaprabhuzAsana-tIrthoddhArakadhurINa--zrItapogacchanabhonabhomaNi-zAsanasamrAD--bhaTTArakAcArya-zrIvijayanemisUrIzvaracaraNAravindendindirAyamANa-tatpavAbdhicandra-samavAptanyAyavAcaspati-siddhAntavizAradaviruda-tapogacchabhaTTArakAcAryavijayadarzanasUri-viracitA sammatitarkamahArNavAvatArikAkhyasammatitarkaladhuTIkA samAptimagAditi / "Aho Shrutgyanam" Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa 3, prazasti: // atha prazastiH // granthe sammatitarkanAmavidite kANDaprayollAsite, mUle vRttiragAyadhIdhanavatA vaadprthollaasinii| andhyAmA'bhayadevasarividuSA vidvanmanoraJjinI, dRndhA yA prabhavanti kuNThamatayastatrA'vagAhuM na vai / / 1 // teSAM tatra sukhAvagAhanakRte naukopameyaM mayA, vyAkhyAlpA racitA pramANanayanikSepaizca bhliibhraiH| tattattatvavicArasArakalitA'stvAnandakelyai sadA, nyAyAcAryayazassamIkRtapathollAsA vidAM dRSTigA // 2 // nityo nAgama eti mAnapadavI nApauruSeyastato, nezo vizvavidhAyako'sti pramitastatkartRko naagmH| AptaH kintu jinastaduktiramalA'nekAntataccAnvayA, syAdvAdAgamasaMjJitA nanu bhavenmAnaM na cAnyAgamaH // 3 // vAdivAtasamarthitA tu sakalaikAntaprathA yuktito, vAde'nyo'nyakarthitA na vimalA siddhi prayAti sphuTam / syAdvAdo'malanItisaptakalito yatsaptamaGgImayo, nikSepAnugato na vAdinikaraiyo bhavettatvataH // 4 // nItipsasamAsato'tra sakalA saMlakSitA lakSaNaM, pratyekaM tu vibhAvitaM budhavarairyadyabathA darzitam / surINAM vacanaM tadiSTagataye saMvAdanAyAdRtam, yattantraM ca yaduvaM tadapi tadyuktyA samullAsitam / / 5 / / maGgAssaptanayapracArasubhagAH sandarzitA bhedato, yo manaca yato nayAdudayate pratyekamAveditam / yo dharmoM yadapekSayA'tra ghaTate tasyApi nissaMzayaM, yuktivAtasamarthanaM suvihitaM yasmAdvirodho hataH // 6 // mukhyaikaikasadAdidharmaviSayA AdyA niraMzAkhayA, bhagA ditrikadharmavodhanaparAssAzAstadanye ca te / teSAmatra vicAraNA mitinayA''sthAM sasamayAzritAM, katuM pallavitA yathA'tra sugamA syAtsaptamaGgIgatiH // 7 // "Aho Shrutgyanam" Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 sammati. kANDa 3, prazastiH nikSepeSu sulakSiteSu sakalavyApitvamekaikazo, nAmAderupapAditaM matabhidApyAviSkRtA sAgamA / nItInAmiha yojanA niyamitA saMvAditA kalpanAzilpAnAM vacanaiH suyuktikalitaiH pakSaprathAbhAsuraiH // 8 // dravyArthasya nayasya yazca viSayaH sAmAnyanAmAkhilavyApI dravyapadArtha eka udito nityo'nugAmitvamAk / yaH paryAyanaye vizeSa itarA'sambhitrarUpastayorekAntA'numati vidhUya vimatA sApekSatA sthApitA // 9 // dhrauvyaM dravyanayAzritaM janilayo paryAyanItyAzrito, saMminaM tritayaM pratikSaNagataM sattvaM samasteSvapi / proktaM tatprabhuNA yathA pramitito vijJaistathA sAdhitam , yaccaikAntimataM kadAgrahagataM sacaM hataM tatsphuTam // 10 // satkAryAdiprathA'pi kApilamukhairAveditA khaNDitA, dhanyonyapratipakSabhAvalasitA sA'nyo'nyayuktyA''hatA / syAdvAdipracibhAvitA tu sadasatkAryaprathA mAnato, nirNItA paravAdiyuktinikarai vApaneyA varA // 11 // ekAntyanyatamapravartitamate kutrApi no yujyate, hiMsAdinijalakSaNaikaniyato bhedaprabhedAzcitaH / sthAddhisAdikamAIte tu sakalaM SaTkAyagaM yuktito''nekAntaM parakIyayuktinivahA'nAlIdAttambhitam // 12 // saMsAro na ca yujyate paramate tatkAraNA'yogato, no muktiH paravAdikalpanagatA taddhatvayogAttataH / syAdvAdoktisamarthitI sajanako sto bandhamokSau varAvityAdi sphuTamArhate tu sakalaM yuktyA vyavasthApitam // 13 // jJAnaM caikamapi svabhAvabalataH sarvAvabhAsyeva yat , tatkizcidviSayAvamAsi niyatA''vRtyaiva karmotthayA / jJAnaM pazcavidhaM tatastvabhimataM naiva svatastatkRtastattadgocarahetuzaktiniyamaH saMsthApito yuktibhiH // 14 // sarvajJasya prasiddhireva-muditA tatkhaNDanaprakriyA, mimAMsAApaDhaukitA pratihatA saMkSepato mAnataH / "Aho Shrutgyanam" Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati kAma. 3, prazastiH carcA cAtra prasaGgato bahuvidhA sandarzitA sAgamA'nekAntapravicAraNA paramatotkhAtena puSTiGgatA // 15 // syAdvAde sakalArthage svayamapi syAdvAdayukta tato'nekAntastvanavasthayA na hi yathA dRSyo bhavedvAdibhiH / tattadyuktipradarzanaM nanu tathA navyoktikAntaM kRtaM, zrImadvAcakapuGgavoktivimalA''loko'tra sandarzitaH // 16 // yatkarmASTakamAIte tanutayA'nAdyAtmasaMyogi tat , mAnyaM paudgalikaM bhavabhramaNakRt saMchAdanAdAvRtiH / tatsaMpUrNalaye nirAvRtirasau jIvo'malajJAnavAn , muktassiddhizilAtale vijayate vAnandapUNoM vibhuH / / 17 // muktermArga udIrito jinavarai ratnatrayaM tvAtmano, jJAnaM darzanamaskhaladgati tathA cAritrametatrikam / ekaikaM na ca tatsamarthamabhito muktau na caivAvRtam , samyaka tatritayaM sunitikate vAJchanti tadyoginaH // 18 // tatrAzeSavizeSagocaracaraM jJAnaM mataM kevalaM, sAmAnyaM tvakhilaM prakAzayati yat tatkevalaM darzanam / ekasminsamaye tayostu bhavanaM zrImallavAdI jagau, mine zrIjinamadra AptapravarassaiddhAntikastarakSaNe // 19 // navyoktipravitAnanaikanipuNaH zrIsiddhaseno jagau, medo naiva tayorasvato na ca tadA''vRtyobhiMdA krmnnoH| syAtsAmAnyavizeSagocarakatA medaprathaupAdhikI, tasAtkevalamekameva mitito jJAnazca tadarzanam // 20 // ityevaM mitha eva yuktivalato rAddhAntakAntaM trika, tatsamItyavalambanena prathitaM nedaM virodhAspadam / nAjJAnAdupaDhaukitaM na ca nijotprekSakasAraM yathA, zrImadvAcakapuGgavena yazasA tadbhAvitaM tattathA / / 21 // ekaM minamathApyaparyavasitaM sAdIti yatkevalaM, tatsApekSamudIritaM tu sakalaM no vai viroSastataH / syAtsAmAnyavizeSarUpamananaM jIve cidekAtmake, mAlA cAtra nidarzanaM sugamitaM bhinnaikanAmodbhave // 22 // "Aho Shrutgyanam" Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati* kANDa 3, prazastiH mithyakAntanayoSa eva prathitathaikAntatA'pAkRtI, sApekSoktivirAjitassusamayaH syaadvaadnaamaa'mlaa| samyagdarzanameSa eva sunayaH zraddhA'tra sajjJAnajA, yeSAM te caraNaikatAnahRdayA mutyaGganAliGgitAH // 23 // nAnekAntamataM nirargalatayA sarvatra labdhodayaM, kSeptuM ko'pi kRtI vivekacaturo yogyo bhavedvAdiSu / yasAcitramanekamekamuditaM vaizeSikAdyaistathA, bauddhainimapIdRzaM ca prakRtiH sAGkhayaizritA tAdRzI // 24 // ityAdyA viSayAH prasaGgavazatazcAnye vivAdAlayA, yuktivAtasamarthitA nanu mayA modAya vidyAvatAm / gaGgAmbhomilitA bhavanti zucayo nApaH kugarlodgatA, ki tadviSayA ime'pi prathitAH syAdvAdasaGgoddharAH // 25 // prAcInoktyupazobhitA zrutavacassaMvAdavaddhAdarA, vRttissammatitakeMgUDhaviSayaidamparya mAtrAnvayA / navyaivAstu tathApi nUtanadhiyA nopekSaNIyA budhaiyasmAn mUlamazeSa meva sugama saMsargato'syAH sphuTam / ) 26 // dhImanto vasudhAdhipA''limahitA vAcaMyamAnAM varA:, nyaayvyaakrnnaadishaastrnicyprollaasbddhodymaaH| haimavyAkaraNoktisaGgamanayA hemaprabhAdhA kRrti, kRtvA pANinijAM kRti bahumatAM kurvanta IpatprabhAm // 27 // jainanyAyavicArasAraghaTitAM nyAyaprabhAkhyA kRrti, kRtvA bauddhavicArakhaNDanapare satkhaNDakhAdhe'male / nyAyakAntakathAmazudayapanayAtkurvanta AptodgatAM, jainanyAyakathApracAraniratAH zAstrArthabaddhAdarAH / / 28 // nItivrAtasamarthanaikamanaso nItyarthazAstrodyamA:, syAdvAdonnatibuddhayo nijkRtiprobhuutsuutrocyaaH| *anyA'bhAtavibhAtakalpanikarazrIsaptamaGgIgiro / yuktivAtasugumphitaikalasitazrInyAyasindhuprabhAH // 29 // * anyeSAmabhAto'pi avidito'pi vibhAto vizeSeNAvagataH kalpanikaraH pakSasamUho yatraitAhazasaptabhaGgIgiro yeSAM te tathA, arthAdviziSTasaptabhaGgIgranthapraNetAra ityarthaH // 29 // "Aho Shrutgyanam" Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati. kANDa 3, prazastiH 399 nyaayaalokviraajmaankRtyo'rhtsthaapnaapuujnaasscaantsvaantsubhktijaatprtimaamaartnnddstkiirtyH| spRzyAspRzyavivekabodhaphalakagranthakriyAkarmaThA, vRkSyA sammatitarkavRttigatayA vidvajanAmodadAH // 30 // tIrthoddhAraparAyaNAH pratidinaM vyAkhyAnato dharmagAn , zrIsiddhAcaladarzanAdikRtaye zrIsaGghayAtronmukhAn / satkSetreSu vivicya bhavyamanasaH savyadAnodhatAn , bhavyAn jainamatapracAracaturAn kurvanta iSTArthinaH / / 31 / zrAddhaH ko'pi jinAcanAdividhuro mAbhUtkvacidbhAvuko, dharmArAdhanakRtkadA'pi samaye cetyaashyaalinggitaaH| zrIserIsakadambatIrthamahuvAtAladhvajAdau jinacaityAni pratimAzca kArayitumatyutkAH pratiSThAM janaiH / / 32 // sUrINAM pravarAH zrutoktavidhinA samyakriyA''rAdhakAH, samyagjJAnavirAjitA hataripuvAtAzca saddarzanAH / mantrArAdhanatatparAH suraguruprajJAbhimAnApahA, asmAkaM guravo jayanti bhuvane zrInemisUrIzvarAH / / 33 / / *yasyA nA''syatulAkathA'pi zazinA'dhAviSkRtopekSyate ? syAtpAde'pyavaropitA kamalazI-tAMzvAditA no varA / mAtA sundaratAdikasya na dhanI buddhyAdibhissammataH, sA vIrapratimA'varA madhupurI-saMsthA'stu bhUtyai sadA // 34 // * yasyA vIrapratimAyAH zazinA candreNa sama, AsyatulAkathA'pi mukhasAdRzyavarNanA'pi, nopekSyate, kAkvA upekSyate eva, yasyAH pAde'pi caraNe'pi, avaropitA kalpitA kamalazItAM vAditA kamalacandratvAdikA, no naiva, varA zreSThA syAt, sA kalpanA'pi vAstavikasAdRzyA'bhAvAda'yukkaina / yasyAH pratimAyAH sundaratAdikasya saundaryA diguNasya mAtA etAdRzamasyAssaundaryAvikabhityevaM niyamanakartA, aparimitasaundaryAdiguNasya parimitasaundaryAdivarNanamabodhavila. sitamityetasmAtkAraNAd buddhyAdibhiH buddhyAyAtmakadhanena dhanI dhanavAn na sammataH, parIkSakANAmiti zeSaH, caturthacaraNArthastu vyakta eva, atra zazinAthA''khyAdhyApakanAma, pitA kamalazI, mAvA panI, svanAmasundara prati khyApitaM bhavati / ityevaM caturviMzasamapadyArtho zeyaH / "Aho Shrutgyanam" Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati0 kA 3, prazastiH tadvaktyA gurubhaktisambalitayA vRttirmayollAsitA, yeyaM sammatitarkatatvamananaikAntaprasaktA'malA / sA'nekAntamatAvagAhacaturAM buddhiM vidhAyojvalA, saMsAre ca zive samAnamanasA mukti vidhattAtsatAm // 35 // zrImadarzanasUriNA jinamate zraddhA svakIyAM dRDhAM, katuM vRttiriyaM jinaagmgtaanekaanttttvaarthgaa| dRbdhA'to na paropakArajananaM cenmAstu bhaktirdRdA, svasyaivAstu nirantarAbhyasanato jainAgame kAmitA // 36 / / varye vANakhakhAkSibhiH (2005) parimite saMvatsare vaikrame / mArge'ke dhavale ca pAlanapure vizvAdhipe sattithau / ladhvI sammatitarkazAstravivRtizzAstrIyatattvAnugA, patti darzanasUriNA varagurornItA sudhASTitaH / / 37 / / dveSaH sUktibhirasti kutsitadhiyAmajJAstu naivArthinaH, prAjhaM manyajanA manAgapi na tatsparza kSamante tataH / syAdetena paropakAra iti me citte'pi nojRmbhate, svAntastoSakRte zrutavyasanitA'trAsmAn nyayukta dhruvam // 38 // anupayogato jAtA, skhalanA kAcidatra tAm / / guNakadRSTayassantaH kSamantAmiti prArthaye // 39 // vizvAtizAyizrIvIraprabhuzAsanasamunnatisamunnatamatiprakarSAkhaNDaprauDhaprabhAvazAli-sUrisArvabhauma-zAsanasamrAT-sugRhItanAmadheyazrItapogacchabhadvArakAcArya-zrIvijayanemisUrIzvara-paTTAlakArA''ptanyAyavAcaspatizAstravizAradaviruda-tapogacchAcArya-zrIvijayadarzanasUripraNIta-sammatitarkamahArNa vAvatArikAkhyalaghuTIkAsadhIcInaM // zrIsammatitarkaprakaraNaM samAptam // "Aho Shrutgyanam" Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // sammatitarkamahArNavAvatArikAkhyaTIkAyAH zuddhipatrakam / / pRSTham / paGktiH azuddham zuddham tamasAM ityAdi ma ityAdina samugdhA yituM tamasAm saMmugdhA yitu siddha siddhaM * * * * * * * * * * * prAmANyaprA bhAsvara jJAnamapi dopavalAdvA muSTAdya dinakaranikara ityAdi siddhA tmanaH parazau patyA hArAti vyavahiyate guNibhUtA yogaH kAla naya zAkhA prAmANyA'grA cAkacakya jJAnadvayamapi doSavalAdvA muSTayAdha dinakarakaranikara ityAdisiddhA tmamanaH parezo pattyA hAraviSayAti avahiyate guNIbhUtA yogakAla nayaH zAkhA sUtra * * * n e n n 6 5 vizeSyasya rthAbhyu metat , tasya dhyo'rthaH tade bodhAnupapatti vastvagAhi draSTavyaH vizeSasya thaimabhyu metat tasya dhyo'rthaH, tade bodhAnutpatti vastvavagAhi "Aho Shrutgyanam" Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 sby' riti svAta iti tAma tattadaprekSAiti, tAva cottarApe paryAyAzcApi 6 darM222222 9 di ca WW mmcw zuddham riti, svAta iti nAma tattadapekSAititAva cottarottarApe paryAyA api, dica ruyA nirastA, dravyatvami vacane na bhedaH, stikanayAbhyu guNAH kha vijJAya gArtha ta mitikarma vaDhayayaH ttatve syA nirastA dravyami vacanena bhedaH, stikanayAstikanayAbhyu0 guNA kha vijJAtA gArtha ta miti "karma vahayaH ttattve tAda'bhAve jJAnamA * or or or or or or or or or tadabhAve jJAnApA 222222223 Sayasa 118 tatyA vAkyaprA manya prattikAraNe: da kamandhakAraM ghaTAvAraka reva bhUtatvAt a SayAsa tadaprA vAkyApA manyonya pratikAraNe da ko'ndhakAro ghaTAvArakA reva hi bhUta-- tvAt , a 120 121 124 15 "Aho Shrutgyanam" Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham 128 128 128 128 128 128 130 130 133 133 133 134 139 139 139 141 142 143 144 147 147 147 149 150 151 152 152 154 154 paktiH 6 8 18 21 26 2 8 13 21 28 23 4 15. 3 28 29 1 19 30 22 22 6 V 403 azuddham nAyukAreNa diti tadeva nulabdhi bhedAs dAna utpAdAna nulabdhi kospi hi ku face bauddhA dhiyaM Jcitsadrava kAratvAt dRSTavya pudragale: ityasyA tullatA cidbhedA dastitva dRSTavya pRthak la bhavedvirodhaH bhUraH pasArya paJcatvA diktsa rasatva dakavya tA vi tani " Aho Shrutgyanam" zuddham nApyupakAreNa diti / tadeva nupalabdhi bhedAs dAna upAdAna nupalabdhi ko'pi ku frea bauddho dhiyaM Jcitsadrapa kArakatvAt draSTavya pudgalaiH iti, asyA tulyatA cidbhedA dastitva draSTavyaH pRthaglakSaNala bhavadvirodhaH bhUtaH prasArya paJcacatvA divatsa rasatvaM dakatvavya tAvi tavidhini Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paGktiH pRSTham 154 404 ayu tatvena kramasaGkha skAraNaNiyao-niyataH 159 zuddham tatvena krama saGka skAreNa Niyao iti vyavahitottarasyAtrApi sambandhAniyataH niyao-niyataH avattavyaM ca vyazca bhavati 170 170 Niyao-ityasyAtrA pyanukarSaNAd niyataH avyattvayaM ca vyaJcAsti dRSTavya avatavvayaM didurnayaH jJAnasyApi yA ! tRtIya kAGkSAtvA vAcyam , tAva tad, eka paTina jijJAsA ratvAt paryAyaM, vastu daMze gataH / na tu ekotsyeva, tRtIya bhaGgaH arthanaye yogAt Nena 1 tadrUpeNAsAdhA avattavvaM dirdunayaH jJAnasya yA, tRtIya kAhattvA vAcyam, na tAva tat, tathA sati eka ghaTitajijJAsAratvAt paryAyaM vastu 171 172 172 deze 174 176 177 183 184 184 gataH, na tu eko'styeva, tRtIyabhaGgaH arthanaye, yogaprasaGgAt pona 1 / tadrupeNa sAdhA "Aho Shrutgyanam" Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 patiH azuddham pRSTham 187 189 191 192 192 193 193 126 197 197 202 GK 203 203 206 210 naashH| syAlpa'lpa bhu itye nAM satya nAzca sa vA zabdAd dvayena trayeNa dRSTavyam gatam, mavApsa vaco nucAvyava jJAna viSaya iti 'svasmin' mutplatyA razmivattva prakAzante vA'nyAzA heturdRSTavyaH bibhyatIti kAtulasamabala kevalajJAno cakSudarzanA nayA'napekSya prayojanako upAdibhedato // iti tajanya jJAnAdyapayoga nAzaH, syAlpAlpa bhule itye nAma'satya nAJcAsa vAzabdAd dvayena nayatrayeNa draSTavyam gatam , na tu jJAnam , mavApsa svaco nuvyava jJAnaghaTaviSaya iti svasmin mutplutyA razmimatva prakAzayanti vA'nyAzI heturdraSTavyaH bibhyantIti kasamabala kevalajJAnadarzano cakSurdarzanA nayAna'pekSya prayojanakaM upAdhibhedato // 30 iti tatkSayajanya jJAnAdhupayoga 211 m & 220 222 224 226 . 6 228 228 229 229 229 229 Rs 231 "Aho Shrutgyanam" Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 paGktiH pRSTham 234 234 245 256 247 247 248 250 azuddham virodhasAmagrya abhilASa sarvArthatvA dRSTavyam rUpaM viSayAMze masmahabdha navakaviSayaka nIta sarvA vAttatsAdiH, sAuya jIvo tvAtmA'saGkhyayaH, prAvacika raNyAnI bhaya cidi sat, zuddhas virodhisAmadhya abhilApa sarvArthaviSayakatvA draSTavyam rUpaviSayAMze masmadRbdha navaviSayaka nItasarvA vAttatsAdi, sAuyajIvo tyAtmA'saGkhyeyaH, prAvanika raNyAnIbhaya citi san , 253 255 257 257 263 269 ttadrUpA 271 272 277 278 280 280 280 285 patyA neti / stanya lakSaNavAMzca paryAyaguNA paryAyAce guNAHparyAyAzce moti, yato nahi nikatvekathanaM syAdvAdatastava tu kAlAbhAvai gAthaTIkAyAM bruvate manyante patyA neti stanya lakSaNazca paryayaguNA paryAyazce guNa:paryAyazce moti, nahi nikatvakathanaM syAdvAdatastu tava kAlabhAve gAthATIkAyAM bruvate, manyante, 291 292 293 297 297 * R "Aho Shrutgyanam" Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paGktiH pRSTham 300 305 s 311 azuddham dRSTavyAH svabhAvattayo vastuno'bhAvAt pratikSepA bhyotpatyanta mahattvA tadAtmanAsAmagrI ziromaNivAkyamapi s s s 320 324 327 328 328 s 332 TEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEET zuddham draSTavyAH / svabhAvavattayo vigamasyAbhAvAt prati kSepA bhyotpattyanta mahattvA tadAtmanA sAmagrIziromaNidhRtavAcaspati mizravAkyamapi ttadapekSA niyatasaGkhyayA bhAvenA nizvAyayatI uktanagamalakSagasya nayatattvA tadAnayanAdi asmillakSaNe tyAdivyava prakRtikasyA bhyupagamagate na yathendrazakraprasUtA prasUtA draSTavyam / sammatAvayam abhUvan upapluta s 334 334 335 ttadapekSa niyatasaGkhyA bhAvenasnizcayatI ityuktalakSaNanaigamasya nayanatvA tadAnayAdi asmillalakSaNe tyAdi vyava prakRtikaskA bhyupagama gatena yathendrazaka prasRtA pramRtA dRSTavyam / sammatA vayam abhuvana upapluta s 336 s 338 341 341 sh sr sh s "Aho Shrutgyanam" Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 paGktiH 344 345 346 347 355 355 357 357 cet, w mh h h h h h h s m h h h h h h h h s s hmh 362 azuddham dRSTA draSTA dvayatraya dvayanayatraya syAtpad . syAtpada tathA cAya yathA cArya prasRta prasUta kAratvAt kAratvAt , dRzyate dRzyate, mAtmeva, nAtmeva, cet ptteH| pattiH / pravartitathA pravartitatathA snyApe snyAnape dervAdhita debAdhita prAthamikI anvayavyApti prAthamikI vyatirekavyApti dvitIyA vyatirekavyApti dvitIyA anvayavyApti bhayA bhayAbaudha bauddha nIlAdinI nIlAdIni vyApyavRttinyu vyApyavRttInyu grahaH iti graha iti tathAbhavatva tathAbhavyatva dRSTavyam / drssttvym| tara varuci tattvaruci yadodita yathodita nayaprasRta nayaprasUta 368 rUra 372 372 374 376 376 380 380 390 tm 17-27 "Aho Shrutgyanam"